Gujaratna Aetihasik Lekho Bhag 02

Author(s): Girjashankar Vallabhji Acharya
Publisher: Farbas Gujarati Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034506/1

Page #1

हास
13)
1217
See Sildarmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #2

Shree Forbes Gujarati Sabha Series No. 15
Historical Inscriptions of Gujarat
(From ancient times to the end of Vaghela dynasty) PART 2
Edited by:
Acharya Girjashankar Vallabhaji B. A; M. R. A. 3.
Curator Archaeological Section
Prince of Wales Museum, Bombay.
V. S. 1992]
"
Published by
The Forbes Gujarati Sabha
No. 365 Girgaum Back Road, Bombay. 4
Rs. 4-8-0
[ A. D. 1935

Page #3

Can be had at Messrs N. M. Tripathi & Co.
Booksellers and Publishers
Princess Street, Bombay No. 2
પ્રકાશક- ૨ ૨ અંબાલાલ બુલાખીરામ જાની, બી. એ.
સહાયક મંત્રી શ્રી ફાર્બસ ગુજરાતી સભા-મુંબઈ શ્રી ફાર્બસ ગુજરાતી સભામંદિર, ૩૬૫ ગીરગામ, મુંબઈ - ૪
મુદ્રક-રા. ૨. નટવરલાલ ઇચ્છારામ દેશાઈ, બી. એ. ગુજરાતી પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, એલ્ફીન્સ્ટન સર્કલ, કેટ, મુંબઈ નં. ૧.
મળવાનું ઠેકાણું – મેસર્સ એન. એમ. ત્રિપાઠી બુકસેલર્સ એન્ડ પબ્લીશર્સ
પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ, મુંબઈ ૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #4

શ્રી ફાર્બસ ગુજરાતી સભા-શ્રાવલિ ૧૫
ગુજરાતના ઐતિહાસિક લેખો
પ્રાચીન યુગથી વાધેલા વંશની સમાપ્તિ પર્યંતના ભાગ ૨ જો
સંગ્રહ કરનાર
આચાર્ય ગિરજાશંકર વલ્લભજી ખી. એ; એમ. આર. એ. એસ. યુરેટર આર્કાએલેજીકલ સેકશન, પ્રિન્સ એક્ વેલ્સ મ્યુઝિયમ, મુંબઈ,
વિ. સ. ૧૮૯૨ ]
પ્રકાશક :
શ્રી ફાર્બસ ગુજરાતી સભા, મુમઇ
નંબર ૩૬૫ ગિરગામ એકરાડ, મુંબઇ નં ૪
કિંમત રૂ. ૪-૮-૦
[ઇ. સ. ૧૯૩૫

Page #5

શ્રી ફાર્બસ ગુજરાતી સભા-મુંબઇ
શાળા–પાઠશાળાઓને ઇનામ માટે તેમ પુસ્તકાલયેાના સંગ્રહ માટે અરધી કિસ્મતની ગાઠવણ સાહિત્યપ્રચારને ઉત્તેજનની યાજના
શ્રી ફાર્બસ ગુજરાતી સભાએ મુંબઈ ઇલાકાનાં, સરકારી, દેશી રાજ્યાનાં તેમ જ મ્યુનિસિપાલીટીએ અને લેાલ એર્ડનાં કેળવણી ખાતાંએ અભ્યાસ તથા વાંચનપ્રસાર દ્વારા તથા વિદ્યાર્થીઓને અપાતાં ઇનામેા દ્વારા, તેમ જ તેમના હસ્તકની નિશાળેાની તથા સાર્વજનિક લાઈબ્રેરીએ અને પુસ્તકાલયેામાં ગુજરાતી સાહિત્યના પ્રસાર બહેાળા પ્રમાણમાં સહેલાઇથી ઓછા ખરચે થઈ શકે તે માટે પેાતાની માલીકીનાં નીચે જણાવેલાં પહેલાં, દશ સુધીના આંકવાળાં પુસ્તકા ( રાસમાળા ભાગ ૧-૨ સિવાય) અધી કિમ્મતે ઉપલી સંસ્થાઓને વેચાતાં લઈ શકવાની અનુકૂળતા કરી આપવાની ચેાજના કરી છે.
રાસમાળા ભાગ ૧-૨ (સચિત્ર ) ઉપલી સંસ્થાઓને ૧૨૫ ટકા કમીશનથી વેચાતી મળશે.
આ યાજનાના લાભ લેવા તે તે કેળવણી ખાતાં અને સંસ્થાએ પ્રેરાય તે માટે પેાતાની માલીકીનાં પુસ્તકેાના પરિચય તૈયાર કરી પ્રકટ કરેલા છે. જેને તે નઇતા હશે તેને મંગાવ્યેથી મક્ત મેાકલવામાં આવશે.
આ પુસ્તકા અરધી કિમ્મતે વેચાતાં લેવા ઇચ્છતી સંસ્થાએ નીચેને શિરનામે પત્રવ્યવહાર કરવા.
રા. રા. અંબાલાલ બુલાખીરામ જાની, ખી. એ. સહાયક મંત્રી, શ્રી ફાર્બસ ગુજરાતી સભા.
૩૬૫ ગિરગામ, શ્રીફાર્મસ ગુજરાતી સભામંદિર લેમીંગ્ટન રોડની બાજુમાં કૉંગ્રેસ સ્ટ્રીટ, મુંબઇ નં. ૪

Page #6

66
પ્રસ્તાવના
..
ગુજરાતના ઐતિહાસિક લેખા ” ભાગ ખીજામાં ગુર્જર વંશના લેખાથી શરૂ કરી ચાલુક્ય વંશના અંત સુધીના લેખા દાખલ કરવામાં આવેલ છે. સભાના વિચાર એ ભાગમાં બધા લેખાને સમાવેશ કરવાના હતા પણ તેમ કરવાથી બીજા ભાગનું કદ બહુ વધી જશે એમ જણાયાથી બીજો ભાગ અહીજ બંધ કરી વાઘેલા વંશના તેમજ પ્રકીણ લેખા ત્રીજા ભાગમાં આપવાના નિશ્ચય કરવે પડયા. ઉપરાંત મુસ્લિમ કાળના લેખા પણુ સંગ્રહીત કરવાની ચેાજના વિચારાય છે અને તે અમલમાં મુકવાની સગવડતા થશે તે આ લેખમાલા આગળ ચાલુ રહેશે.
-*:
બધા લેખાને સંગ્રહ એકી વખતે તૈયાર કરી સંકલનાની પદ્ધતિ અગર નિયમા સંબંધી પ્રથમ વિશેષ કાંઈ કહેવાનું રહેતું નથી.
સાંપી દેવામાં આવેલ તેથી સંગ્રહ તેમ જ વિભાગની પ્રસ્તાવનામાં નાંધ કરી છે, તેથી
પહેલા ભાગ માટે અભિપ્રાયા તેમ જ અવલાકના જુદાં જુદાં છાપાં તેમ જ માસિકામાં છપાયાં છે. તેમાં ઉત્તેજક તેમજ સ્ત્યત્યાત્મક ઉગારે તેમ જ સુધારા વધારા અને ઉણપો સંબધી સહૃદય અને રચનાત્મક સુચના કરવામાં આવેલ છે. તેવી સૂચનાએામાંથી બની શકે તેવી અને તેટલી ગ્રહણ કરવી અને ન ખની શકે તેવી સૂચના માટે કાંઇક ખુલાસે કરવા આવશ્યક ગણાય.
આ કાર્ય. કાંઇપણ ઉત્સાહ રવિના સાવ યંત્રવત્ થએલું છે એવા અસંતેષ જાહેર થયેલ છે. નવલકથામાં આગળ પાછળના સંબંધ જાળવવા માટે તેમ જ તેને રસિક બનાવવાના હેતુથી જે કલ્પનાના ઘેાડા દોડાવવામાં આવે છે, તેવી ઘટના આવા સ’ગ્રહાત્મક ગ્રંથમાં થઇ શકે નહીં. જુદાં જુદાં સ્થળે અને જુદા જુદા પ્રસ ંગે લખાયેલા અગર કે।તરાવેલા લેખામાં રસપ્રવાહ ચાલુ રહે તેવા ઉત્તરાત્તર સંબંધ શી રીતે સંભવે ? તેવા લેખાને કાળક્રમ અનુસાર ગાઠવીને જ સતેાષ માનવા રહ્યો. આવી ઐતિહાસિક સામગ્રી ઉપરથી જે ઇતિહાસ લખવામાં આવે તે રસિક બનાવી શકાય પણ આવા સંગ્રહ તા તેમાં રસ લઈ શકે તેવીકેાટિએ નહીં પહોંચેલી વ્યક્તિમાને શુષ્ક જ રહેવાના.
ર૧. ભાઈ રણજીતરામે આ કાર્ય આરંભેલું ત્યારે એમની મુરાદ હતી તે પાર નથી પડી એમ પણ ફરીયાદ રજુ થઈ છે અને સ્વ. ભાઈ રણજીતરામે કરેલું કામ કેટલું હતું અને સંપાદકે કરેલુ નવું કેટલું છે તે જાણવાની જીજ્ઞાસા ખતાવવામાં આવેલ છે. આ બન્ને ખાખતા માટે ગ્રંથ ૧લાની પ્રસ્તાવનાના પહેલા ત્રણ પારીગ્રાફમાં બધા ખુલાસા મળી શકે તેમ છે તેથી આંહી ક્ી તે વિષય ચર્ચવાની જરૂર જોતા નથી. વિશેષ ખારીક સરખામણી માટે બન્ને સંગ્રહેા સભાના પુસ્તકાલયમાં મેાજીદછે તે જોવાની ભળામણુ કરી શકાય.
આ ગ્રંથના સંખ`ધમાં એક સર્વસામાન્ય અભિલાષા દર્શાવવામાં આવી છે કે લેખના સંગ્રહ માટેનું ક્ષેત્ર વધુ વિશાળ થવું જોઇએ, એટલે કે કુમારપાલ અને સિદ્ધરાજ જેવા રાજાએ જેની
ર

Page #7

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ગુજરાત બહાર માળવા મેવાડ ઉપર આણુ કરતી તેવાઓએ પતે કે તેના સામતેઓ ત્યાં લખાવેલા લે છે પણ આમાં સંગ્રહિત થવા જોઈએ. તેમજ દક્ષિણના રાષ્ટ્રકટો અને કેનેજના પ્રતિહારોની અમુક વખત ગુજરાત ઉપર સત્તા હતી તેઓના લેખન અને ગુજરાત બહારના પણ પ્રસંગોપાત ગુજરાતને લગતા લેખોને પણ આમાં સમાવેશ કરે જોઈએ. આ સંબંધમાં મારે જણાવવું જોઈ એ કે કુમારપાળ અને સિદ્ધરાજ વિગેરેના ગુજરાત બહારના ઐતિહાસિક દષ્ટિએ ઉપયોગી લાગ્યાતેવા લેખોને પ્રથમથી જ આ બીજા ગ્રન્થમાં સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે. તેમ જ દક્ષિણના રાષ્ટ્રકૂટ એ ગુજરાતમાં આપેલાં દાનસંબંધી લેખો તેમ જ ગુજરાત શાખાના રાષ્ટ્રકટોના બધા લેખો આમાં સંગ્રહિત કરેલાજ છે. ગુજરાત બહારના પણ ગુજરાતના ઈતિહાસને ઉપયોગી થાય તેવા લેખોનું પત્રક તૈયાર કરી ત્રીજા ગ્રંથની અંતમાં છાપવાને પણ સભાએ હમણાં ઠરાવ કર્યો છે.
વલભીનાં બધાં તામ્રપત્રો ન છાપવાની ભળામણ માટે મેં મારો અભિપ્રાય ગ્રંથ ૧ લાની પ્રસ્તાવનાના પારીગ્રાફ પાંચમામાં રજુ કરેલ છે તેથી વિશેષ કહેવાનું રહેતું નથી. આમાં બધા લેખો આખા છાપવાથી અગવડતા થવાને બદલે સગવડતા વધે છે તેથી ખાસ બચાવ કરવાની પણ જરૂરીયાત લાગતી નથી.
પૂ. મહામહોપાધ્યાય પં. ગૌરીશંકર ઓઝા, શાસ્ત્રી દુર્ગાશંકરજી તેમ જ પ્રેફેસર એમ. એસ. કેમીસરીએટ ઈત્યાદિ શભેચ્છકે એ ગ્રંથ ૧ લા માટે જે સંતેષ પ્રદર્શિત કરતા અભિપ્રાયે માલ્યા છે તે ટાંકવામાં આડમ્બર તથા આત્મ સ્તુતિને આભાસ આવે તેથી આંહી રજુ કરેલ નથી. પ્રે. કેમીસરીએટે તે આની અંગ્રેજી આવૃત્તિ થાય તે ઇષ્ટ છે, એમ પણ ઈચ્છા પ્રદર્શિત કરી છે. તે બધાઓનો આભાર માનવાની આ તક લઉં છઉં.
આ. ગિ. વ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #8

સંગ્રહીત લેખોની અનુક્રમણિકા.
હાલ કયાં છે
પૃષ્ઠ
માં પ્રસિદ્ધ એ. ઈ. વ. ૨
પા. ૧૯
ઇ. એ. વો. ૧૩
પા. ૮૧ ઈ. એ. વ. ૧૩
પા૮૮ એ. ઈ. વે. ૨
પા. ૨૦ એ. ઈ. વો. ૫ પા. ૨૭
ગુર્જર વંશી અ. . લેખની વિગત
સાલ ૧૦૮ દ૬ ૧ લાનું સંખેડામાંથી ચેદી સં. ૩૪૬
મળેલું પતરું બીજું ઈ. સ. ૧૯૫-૯૬ ૧૦૯ ૬૬ ૨ જાનાં કાવીનાં ચે. સં. ૩૮૦ તામ્રપત્રો.
કા. સુ. ૧૫ ૧૧૦ દ૬ ૨ જાનાં કાવીન
ચે. સં. ૩૮૫ તામ્રપત્ર,
કા. સુ. ૧૫ ૧૧૧ સંખેડામાંથી મળેલું ૨. સં. ૩૯૧
રણગ્રહનું પતરું બીજું વૈ. વ. ૧૫ ૧૧૨ી દ૬ ૨ જે અથવા પ્રશાન્ત- ચે. સં. ૩૯૨ ૧૧૩ રાગનાં બે દાનપત્ર વૈ, સુ. ૧૫
સંખેડામાંથી મળેલાં ૧૧૪ દ૬ ૨ જાના ઉમેટાનાં
શક સં ૪૦૦ તામ્રપત્ર(બનાવટી) ૧૧૫ દ૬ ૨ જાનાં બગુમરામાંથી શ. સં. ૧૫
મળેલાં તામ્રપત્ર(બનાવટી) સ્પે. વ. ૧૫ ૧૧૬ દ૬ ૨ જાનાં ઇલાવમાંથી શ. સં. ૪૧૭ મળેલા તામ્રપત્ર(બનાવટી) . વ. ૧૫
ઈ. સ. ૪૮૫-૬ ૧૧૭ જયભટ ૨ જાનાં તામ્રપત્રો ચે. સં. ૪૫૬ નવસારીમાંથી મળેલાં માઘ. સુ. ૧૫
ઈ. સ. ૭૦૬ ૧૧૮ જયભટ ૩ જાનાં કાવીમાંથી ચે. સં. ૪૮૬ મળેલાં તામ્રપત્રો આષા. સુ. ૧૦
ઈ. સ. ૭૩૬ ૧૧૯ જયભટ ૩ જાનાં તામ્રપત્ર ચે. સં. ૪૮૬
આશ્વિન, વ. ૧૫
ઈ. સ. ૭૩૬
વિ. સૂ. ૧૫
–
ઈ. એ. વ. ૭
પા. ૬૧ ઈ. એ. વ. ૧૭
૫. ૧૮૩. ઈ. એ. જે. ૧૩
પા. ૧૧૫
૩૪
પ્રિ. એ. જે.
મ્યુ. બે.
ઇ. એ. વ. ૧૩
પા. ૭૦
ઇ. એ. વ. ૫
પા. ૧૦૮
અપ્રસિદ્ધ
પ્રિ. એ. જે.
૫૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #9

અ. નં.
૧૨૦
૧૨૧
૧૨૨
૧૨૩
૧૨૪
૧૨૫
૧૨૬
૧૨૭
૧૨૮
૧૨૯
૧૩૦
૧૩૧
૧૩૨
૧૩૩
૧૩૪
૧૩૫
લેખની વિગત
ક ૨ જાનાં ત્રિાલી કારાલીનાં તામ્રપત્રા.
ગાવિંદ ૩જાનાં વણીનાં તામ્રપત્રા
ગાર્વિદ ૩ જાનાં રામ
નપુરનાં પતરાં
કર્ક ૨ જાનું દાનપત્ર
ગોવિંદનાં તારખાનાં તામ્રપત્રા
કક ૨ જાનાં નવસારીન તામ્રપત્રો
ગોવિંદ રાજનું કાવીનું
દાનપત્ર
ધ્રુવ ૨ જાતિ વાદરાનાં તામ્રપત્રા
દન્તિવર્માનાં તામ્રપત્રા
પુત્ર ૩ જાનું ભરૂચનું
દાનપત્ર
અમાપવર્ષ ૧ લાનાં
સંજાનનાં તામ્રપત્રા
કૃષ્ણ ૨ જાતું અંકલેશ્વરનું દાનપત્ર
કૃષ્ણ ૨ જાનું કપચૈત્રનું દાનપત્ર
ઇન્દ્રરાજ મજાનાં બે દાનપત્રા
ગોવિંદ જ થાનાં
ભાતનાં તામ્રપત્રો
lલયના સિલિક છે. રાષ્ટ્રકૂટ વંશી
સાવ
શ. સ. કષ્ટ આધિ. સ. ૭
શ. સ. ૭૩૦ વૈ. સ. ૧૫
શ. સ. ૭૩૦
શ્રા. ૧. ૧૫
શ. સ. ૧૬૩૪ વૈ. સ. ૧૫
ઇ. સ. ૪૧ર-૧૩
૨. સ. ૭૩૫ પૌ. સુ. છ
૪. સ. ૮૧૨
શ. સ. ૭૩૮
માધ. સુ. ૧૫
શ. સ, ૯૪૯
વૈ. સ. ૧૫
શ. સ. ૧૫૬
કા. સુ. ૧૫
શ. સ. ૭૮૯
પૌ. વ. ૯
શ. સ. ૭૮૯ પે.૧.૧૫
શુ. સ
પ.
૧૯૩
શ. સ. ટી.
ચૈ. વ. ૧૫
ઇ. સ. ૮૮૮
શ. સ. ૮૩૨ વૈ. સ. ૧૫
ઈ. સ. ૯૧૦–૧૧
શ.સ. ૯૩
ફા. સુ. ૭
શ. સ’. ૮પર
જ્યું. સુ. ૧૦
કર્યાં પ્રસિદ્ધ
જ. ખેાં, શ્વે. રે, એ. સા. વ. ૧૬ પા, ૧૦૫
ઇ. એ, વે. ૧૧ પા. ૧૫૬
એ. ઇ. વા. ૬
મા. ૨૩૯ ઇ. એ. વા. ૧૨ પા. ૧૫૬
એ. . વે. ૩ પા. ૧૩
જ. એ. છે. રા. એ. સા. વા. ૨૦ પા, ૧૩૧
૪. એ. વા. ૫
પા. ૧૪૪
ઇ. એ. વા. ૧૪ પા ૧૯૬
એ. ૪. વા. દ
પા. ૨૮૫
છે. એ. વા. ૧૨
૫. ૧૭૪
એ. ઇ. વા.
૧૮ મા. ૨૩૫
૪. એ. વા. ૧૩
પા. ૬૫
એ. ઇ. વા. ૧
પા. પર
એ. ૪. વા. પા. ૨૪
એ. પ. વૈ. છ પા. ૨૬
હાલ ક્યાં છે.
પ્રિ. મા. વે. મ્યુ. છે.
સિ.મ્યુ.
CH. AL. વે. મ્યુ. એ.
માં.
વિ. આ. મ્યુ.
પ્રિ. એ. વૈ.૧૧૪
સ છે.
પૂર્ણ
こ
re
२७
r
G
૫૩
૫
૭૩
<2
૯૪
૧૫
૧રર
૧૩૭

Page #10

અ. નં.
૧૩૬
૧૩૭
૧૩૮
૧૩૯
૧૪૦
૧૪૪
૧૪૫
૧૪૧). કર્ણદેવના સમયનાં નવસારી ૧૪૨ માંથી મળેલાં એ દાનપત્ર
૧૪૩
૧૪૬
૧૪૭
લેબની વિગત
ગાવિંદ પ માનાં સગીનાં તામ્રપત્રો
૧૪૮
મૂલરાજનું દાનપત્ર કડીમાંથી મળેલું
લરાજનાં બાલેરાનાં પાં
ભીમદેવનું દાનપત્ર રાધનપુરમાંથી મળેલું.
ભીમદેવનાં તામ્રપત્રો
કહ્યું ૧ લાનું સૂનકનું
દાનપત્ર
સિદ્ધરાજ જયસિંહના ગાળાના શિલાલેખ
માંગરાળમાંની સેાઠડી વાવમાંના શિલાલેખ
કુમારપાળના ચિત્તોડગઢનો શિલાલેખ
કુમારપાળના રાજ્યની વડનગર પ્રશસ્તિ
કુમારપાળના સમયના
મારવાડમાં કરા ગામના શિલાલેખ
૩
संग्रहीत लेखोनी अनुक्रमणिका.
સાક્ષ
શ. સ.
૮૫૫
શ્રા. સ. ૧૫ ઈ. સ. ૯૩૩-૩૪
ચૌલુક્ય વંશી
વિ. સં. ૧૯૪૩ માત્ર. વ. ૧૫
વિ. સ. ૧૦૫૧ માઘ. સુ. ૧૫
વિ. સં.૧૮,
ફા. સુ. ૧૫
વિ.સં. ૧૮૬ વૈ. સુ. ૧૫
શ. સ. ૯૯૬ માર્ગ. સુ. ૧૧
વિ. સ. ૧૪૮
વૈ. સુ. ૧૫
વિ. સ. ૧૧૯૩ વૈ. વ. ૧૪
વિ. સં. ૧૨૦૨ આધિ. વ. ૧૩
વિ. સ. ૧૨૦૭
વિ. સ. ૧૨૦૮ અધિ. સ. પ
વિ. સ. ૧૨૦
માય. વ. ૧૪
ક્યાં પ્રસિદ્ધ
૪. એ. વા. ૧૨
૫ા. ૨૪૭
ઇ. એ. વા. ૬ પા. ૧૮૦
એ. ઇ. ચા. ૧પા. ૭ઃ
૪. એ. વા. ૬ પા. ૧૯૩
૪. માં. મ. રા. એ. સા. વધારાના અંક “ મુંબઇની ઉત્પત્તિ વા. ૨૦ પા. ૪૯ »
૪. ખાં. છે. રા.— એ.સા. વેા.૨૬ ૫ા.૨૫૦
એ. દા. તા. ૧
પા. ૩૧૬
જ. ખાં. એ. રા. એ. સા. વ. ૨૫
પા. ૩૧૪
બા. પ્રા. સ. ઈ. પા. ૧૫૮
એ. ઇ. વા. ર
પા. ૪૨૧
ગે, ઇ. વા. ૧
૫ા. ૨૯૩
કડી (વડેાદરા સ્ટેટ )ની કચેરી ?
બાલેરાના બાબણ દેવરામ પાસે.
ભા. પ્રા. સ
ઇ. પા. ૧૭૨
હાલ કર્યાં છે
પ્રિ. એ. ૧. મ્યુ. મું.
નારાયણ ભારતી પાસે.
મંદિરમાંજ
તેજ વાવની દિવાલમાં
મંદિરમાં
અર્જુન બારીના પત્થરમાં
પૃષ્ઠ
ગામ પાસેના એક ખંડેરમાં
૧૪
૧ર
સિધપુરપાટલૂના ૨૫
વીશ મી.
૧૫
૧૭
૧૮
૨૮
૩.
૩૪
૩૮
૪૮

Page #11

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
અ. નં. લેખની વિગત ૧૪૯ ગિરનારના લેખો નં.૧૬
સાલ વિ. સં. ૧૨૧૫
ચ. સ. ૮
કયાં પ્રસિદ્ધ રી. લી. એ. રી. બ. પ્રો. ૫. ૩૫૬
પૃષ્ઠ ૫૧
હાલ કયાં છે નેમિનાથ અને ઘડિટુકાના મંદિર વચ્ચેના દરવાજાની ભીંત ઉપર.
મેટા મંદિરના પૂર્વતરફના પ્રવેશ
દ્વાર અંદર , દક્ષિણબાજુએ
૧૫૦
વિ. સં. ૧૨૦
ગ્વાલીયરના ઉદેપુરમાંથી મળેલા ત્રણ લેખે એ.
છે. એ.વો. ૧૮ પા. ૩૪૧
૧૫૧
,,
બી.
વિ. સં. ૧૨૨૨
ઈ. એ. વ. ૧૮ પા. ૩૪૩
૫૫
૧૫ર
ગિરનારના લેખો નં. ૨૭
વિ. સં. ૧૨૨૨
રી. લી. એ. પી. છે. પ્ર. પા. ૩૫૯
૧૫૩.
૧૫૪
. ૩૦ જુનાગઢના ભૂતનાથના મંદિરમાં કુમારપાલના
સમયને શિલાલેખ
રસ્તાની ઉત્તર ૫૬
બાજુની દિવાલ ઉપર ખબુત્રીખાણુમાં , ગામમાં ભૂતનાથનું ૫૭ મંદિર છે તેમાં
વિ. સં. ૧૨૨ ૩ વલભી. સં. ૮૫૦ વિ. સ. ૧૨૨૫ ઈ. સ. ૧૧૬૯
ભા. પ્રા.સ. ઇ.
પા. ૧૮૪
વલભી સં.૮૫૦ વિ. સં. ૧૨૨૫
ભા. પ્રા. સં. ઈ.
પા. ૧૮૬
૧૫૫ પ્રભાસપાટણમાં ભદ્રકાળીના
મંદિરમાં કુમારપાલના
સમયને શિલાલેખ ૧૫૬ ગ્વાલીયરના ઉદેપુરમાંથી
મળેલા ત્રણ લેખો –
સી” અજયપાલદેવને ૧૫૭ અજયપાલન તામ્રપત્રો
મંદિરના પ્રવેશ દ્વારની જમણી બાજુએ. મંદિરમાં જ
વિ. સં. ૧૨૨૯
ઈ. એ. કે. ૧૮ પા. ૩૪૪
ઈ. એ. વ. ૧૮
પા. ૮૦ ઇ. એ. . ૧૧
પા. ૭૧
૧૫૮
વિ. સં. ૧૨૩૧ કા. સુ. ૧૧ વિ. સં. ૧૨૫૬
ભા. ૧, ૧૫ . સ. ૧૧૯૮ સિંહ સં. ૮૩
ભીમદેવ ૨ જાનું દાનપત્ર
પાટણમાંથી મળેલું.
૧૫૮
મિ. ઓ. ૩. યુ. મું.
ભીમદેવ ૨ જાનું
દાનપત્ર ભીમદેવનું દાનપત્ર ચૌલુક્યોનાં અગીયાર દાનપત્રો પૈકી નં. ૩ કડીમાંથી મળેલું
ભીમદેવ ૨ જાના સમયને આબુને લેખ
ઇ. એ. વ. ૧૮
પા. ૧૦૮ ઈ. એ. વ. ૬ પા. ૧૯૪
૧૬૦
વિ. સં.૧૨૬૩
શ્રા. સુ. ૨ છે. સં. ૧૨૦૬
૧૬૧
તેજ સ્થળે
વિ. સં.૧૨૬૫
૧. સુ. ૧૫ ઈ. સ. ૧૨૦૯
ઈ. એ. વ. ૧૧
પા. ૨૨૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #12

संग्रहीत लेखोनी अनुक्रमणिका
અ. નં.
શેખની વિગત
સાલ
૧૨ ભીમદેવ ૨ જનું દાનપત્ર
કયાં પ્રસિદ્ધ ઇ. એ. વ. ૧૮
પા. ૧૧૦
હાલ માં છે રો. એ.સો.
વિ. સં. ૧૨૬૬ સિંહ. સં. ૯૬
ઈ. સ. ૧૨૦૯ વિ. સં. ૧૨૭૩
વૈ. સુ. ૪ ઈ. સ. ૧૨૧૬
૧૬૩ શ્રીધરની દેવપાટણ પ્રશસ્તિ
મોટા
પા. ૪૩૭
દરવાજાની
જમણી તરફ કિલ્લાની દિવાલમાં
તેજ સ્થળે
ભા. પ્રા. સં. ઇ. ૫. ૨૦૪
૧૧૦
ભીમદેવ ૨ જાને
ભરાણાને શિલાલેખ શ્રીમજયંત સિંહને દાનપત્ર કડીમાંથી
મળેલું
વિ. સં. ૧૨૭૫
ભા. સુ. ઈ. સ. ૧૨૧૮ વિ. સં. ૧૨૮૦
પૌ. સુ. ૩ છે. સં. ૧૨૨૩
૧૬૫
૧૧૨
ઈ. એ. વ. ૬ ૫. ૧૯૬
ઈ.
ભીમદેવ ૨ જાનું દાનપત્ર કડીમાંથી
મળેલું ૧૬૭ આબુગિરિના જૈન લેખ
લેખ નં. ૧
વિ. સ. ૧૨૮૩
કા. સુ. ૧૫ ઈ. સ. ૧૨૨૬
એ. વ. ૬ પા. ૧૮૯
૧ર૦
એ. ઈ. વ. ૮
પા. ૨૦૦
વિ. સં. ૧૨૮૭
ફા. વ. ૩ ઈ. સ. ૧૨૩૦ વિ. સં. ૧૨૮૭
૧૬૮
૧૩Y
આબુગિરિના જૈન લેખો
લેખ નં. ૨
એ. ઈ. . ૮ પા. ૨૦૪
૧૬૯
આબુગિરિના જૈન લેખો
લેખ છે. ૩.
એ. ઈ. વ. ૮ પા. ૨૩૩
ઇ. સ. ૧૨૩૦ વિ. સં. ૧૨૮૭
ફા. સુ. ૩ ઈ. સ. ૧૨૩૦ વિ. સં. ૧૨૮૭
આષા. સુ. ૮ વિ. સં. ૧૨૮૮
૧૭૦
૧૪૨
ભીમદેવ ૨ જાનું દાનપત્ર
કડીમાંથી મળેલું. આબુગિરિના જૈન લેખો - લેખ નં. ૪ થી ૧૮
ઇ. એ. વ. ૬
પા. ૨૦૧ એ. ઇ. વ. ૮
પા. રર૩
૧૭૧
તેજ સ્થળે
૧૭
૧૮૫ ૧૮૬
૧૫૧
ભીમદેવ ૨ જાનું દાનપત્ર કડીમાંથી મળેલું
ઇ. એ. વ. ૬
૫. ૨૦ ૩
૧૮૭ ગિરનારના લેખે નં. ૩૪
વિ. સં. ૧૨૮૮ - ભા. સુ. ૧ વિ. સં. ૧૨૮૯ આ4િ . વ. ૧૫ ઈ. સ. ૧૨૩૩
૧૫૪
રી. બી. એ. પી. બૉ. પ્ર. પા. ૩૬૧

Page #13

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
લેખની વિગત આબુગિરિના જૈન લેખો લેખ નં. ૧૯ થી ૨૩
૧૮૮
હાલ કયાં છે. તેજ સ્થળે
ક્યાં પ્રસિદ્ધ એ. ઇ. વ. ૮ ૫. ૨૨૬
વિ. સં. ૧૨૯૦
૧૫૫
૧૨
તેજ સ્થળે
૧૫૬
૧૯૩
થી ૨૦૦
આબુગિરિના જૈન લેખો લેખ ને. ૨૪ થી ૩૧
વિ. સં. ૧૨૯૩ ચૈ. વ.૭ તથા ૮
એ. ઈ. વ. ૮ પા. રર૭
૨૦૧
વિ. સં. ૧૨૯૫ માર્ગ. સુ. ૧૪
-
ભીમદેવ ર જાનું દાનપત્ર કડીમાંથી મળેલું
૧૫૮
ઈ. એ. વ. ૬
પા. ૨૦૫
૨૦૨
ભીમદેવ ૨ જાનું દાનપત્ર
કડીમાંથી મળેલું
૧૬૨
વિ. સં. ૧૨૯૬ માર્ગ. વ. ૧૪ ઇ. સ. ૧૨૩૮
ઈ. એ. વ. ૬
પ. ૨૦૬
૨૦૩ આબુગિરિના જૈન લેખો
લેખ નં. ૩૨
વિ. સં. ૧૨૯૭ વૈ. વ. ૧૪
તેજ સ્થળે
એ. ઇ. વ. ૮
પા. ૨૨૯
૧૬૫ --
૨૦૪
વેરાવળમાં ભીમદેવ ૨ જાને શિલાલેખ
ભા. પ્રા. સં. ઈ.
૫. ૨૦૮
૧૬૬
ફોજદારના મકાનમાં
૨૦૬
ત્રિભુવનપાલનું દાનપત્ર કડીમાંથી મળેલું.
વિ. સં. ૧૨૯૮
ચ સુક
૬
ઈ- એ, ઃ
૫. ૨૦૮
૧૭૧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #14

છે. ૧
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ગુર્જર વંશના લેખો

Page #15

Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #16

ગુર્જર વંશના લેખો
નં. ૧૦૮ દ૬ ૧ લાનું સંખેડામાંથી મળેલું પતરૂં બીજી
ચે. સં. ૪૪૨ (ઈ.સ. ૧૯૫-૯૬) આ લેખનું બીજું જ પતરું મળ્યું છે. તેનું માપ ૮"x૩” છે અને તે સુરક્ષિત છે આમાંની દશ લીટીમાં રાજાનું કે દાતાનું કે દેય પદાર્થનું વર્ણનાદિ નથી, પણ માત્ર દાનશાસન અવિચ્છિન્ન કાયમ રાખવા માટેના સ્મૃતિઓમાંના સાધારણ રીતે આપવામાં આવતા આદેશ આપેલ છે. પરંતુ દાતાને ઓળખવા માટે પૂરતાં સાધને આપણે પાસે છે. લેખક તરીકે સાધિવિગ્રહિક આદિત્યાગકનું નામ આપેલ છે. ડે. બુલર જણાવે છે કે ભગિક એક નાને માણસ અગર એક અગર ડાં ગામડાંને ઠાકોર હા જોઈએ. કારણુ વખતે વખત હુકમ કરવામાં આવે છે એવાં માણસની સાથે તે શબ્દ લગાડેલે સેવામાં આવે છે. જેમ કે જયભટ્ટનું કાવિમાંથી મળેલું તામ્રપત્ર (ઈ. એ. વો. ૫ પા. ૧૧૦) દેશી કેષમાં તે શબ્દના પ્રાકૃત રૂપ ભાઈઓને અર્થ ગ્રામપ્રધાન એ કર્યો છે અને તે માણસ જ્હોટે રાજા હોઈ શકે નહીં. આ પતરાને ગુર્જર વંશ સાથે સંબંધ પૂરવાર કરવા માટે બીજું કાંઈ ન હોય તે પણ એક ભગિક શબ્દ કે જે સાધિવિગ્રહિક આદિત્યને લગાડવામાં આવ્યું છે તે બસ છે. કારણ કે બીજા કઈ પણ વશનાં દાનશાસનમાં તે શબ્દ વપરાય જેવામાં આવતું નથી. વળી આ લેખની લિપિ પણ રણુગ્રહના સંવત્ ૩૯૧ ના તામ્રપત્ર તેમ જ તે જ વંશનાં પ્રસિદ્ધ થએલાં બીજાં તામ્રપત્રોની લિપિ સાથે એટલી બધી મળતી આવે છે કે તેમાં શંકાને લેશ પણ અવકાશ નથી.
દાનની સાલ શબ્દમાં તેમ જ આંકડામાં આપવામાં આવી છે અને તે ૩૪૯ ની છે. સાધારણુ રિવાજ મુજબ આંકડામાં ૩૦૦, ૪૦ અને ૬ નાં ચિહ્નો નથી, પણ અર્વાચીન ઢબ પ્રમાણે ૩, ૪ અને ૬ એમ આંકડા લખેલા છે. છેવટના ગુર્જર રાજાઓ ચેદી સંવતને ઉપગ કરતા, તેથી ૩૪૬ તે ઈ. સ. ૫૫-૬ લગભગ આવે છે. આ સાલ દ૬ ત્રીજાની ડો. બુલરે આપેલી* સાલની સાથે ખરેખર બંધબેસતી આવે છે. આ રાજાને બીજો લેખ અગર તામ્રપત્ર હજુ સુધી પ્રાપ્ત નથી, તેથી આ તામ્રપત્ર ઉપયોગી ગણી શકાય.
અસત્તર १ आचन्द्रार्कार्णवक्षितिस्थितिसमकालीनं पुत्रपौत्रान्वयभोज्यमुदळातिसम्र्गेण २ प्रतिपादितं मातापित्रोरात्मनश्च पुण्ययशोभिवृद्धये अतोस्य ब्रह्मदेयस्थित्या क्रिषतxकरि ३ षापयंतो वान कैश्चिद्व्याषेधे वर्तितव्यमागामिराजभिरस्मद्वशैर्वा सामान्यं भूमि४ दानफलमवेत्यायमस्मदायोनुमन्तव्यः पालयितव्यश्चेत्युक्तं च भगवता व्या५ सेन ॥ बहुभिर्वसुधा भुक्ता राजभिः सागरादिभिः यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य ६ तदा फलं । षष्टिवर्षसहस्राणि स्वर्गे मोदति भूमिदः आच्छेत्ता चानुमन्ता च तान्ये७ व नरके वैसे ॥ विन्ध्यावीष्वतोयासु शुष्ककोटरवासिनः कृष्णसपोभिजायन्ते ८ ब्रह्मदेयापहारका[:] यानीह दत्तानि पुरा नरेन्द्रैर्दानानि घर्थियशस्कराणि९ निर्माल्यवान्प्रतिमानि तानि को नाम साधु पुनराददीत॥लिखितं चात्र सन्धिविग्रहिकेना १० दित्यभोगिकेन संवत्सरशत–यं षट्चत्वारिशोत्तरीके ॥ ३४६ ૪ એ. ઈ. વો. ૨ પા. ૧૮ એચ. એચ. ધ્રુવ બી. એ. એલએલ બી. * ઈ. એ. વ. ૧૭ ૫. ૧૯૧ ૧ વાંચો શ્વતઃ ૨ વ િર્ષયતો ૩ વાંચે ૪ વાંચે રિમિ; ૫ વાંચો વસેતુ ૬ વાચા ર ગાજે ૭ વાગ્યે ત્ર ૮ વાંચો રાહુલે

Page #17

નં. ૧૦૯ દ૬ ૨ જાનાં કાવીનાં તામ્રપત્રો*
- ૨. સ. ૩૮૦ કાર્તિક સુ. ૧૫ ગુજર વંશના ત્રણ લેખે આ માસિકમાં પ્રકાશિત થયા છે – ડોકટર બુલર દ્વારા (૧) શકે ૪૦૦ ના વૈશાખ સુદ ૧૫ નું દર્દ બીજાનું ઉમેટાનું દાનપત્ર, (૨) અવ્યક્ત સંવત ૪૮૬ ના આષાઢ સુદ ૧૦ રવિવારનું જયભટ ત્રીજાનું કાવીનું દાનપત્ર, અને (૩) પંડિત ભગવાનલાલ ઈન્દ્રજી દ્વારા અવ્યક્ત સંવત ૪૫૬ ના માઘ માસની પૂર્ણિમાં મંગળવારે ચન્દ્રગ્રહશુસમયે અપાએલું જયભટ ૩ જાનું નવસારીનું દાનપત્ર,
અને તે જ વંશના બીજા ત્રણ લેખ અન્યત્ર પ્રસિદ્ધ થયા છે. તે પૈકી દર બીજાનાં બે કાનપત્ર જે અનુમે અવ્યક્ત સંવત ૩૮૦ ના કાર્તિક શુકલ પૂર્ણિમા અને તેવા જ સંવત ૮૫ ની કાર્તિક શુકલ પૂર્ણિમાનાં છે. તે પ્રોફેસર જે. ડૉસને પ્રકાશિત કર્યા. ત્રીજો લેખ પ્રોફેસર આર. જી. ભંડારકરે પ્રકાશિત કર્યો. તે શકે ૪૧૭ ના વૈશાખની અમાવાસ્યા સહ પ્રતિપવાના સૂર્યગ્રહણ સમયનાં તે જ વ્યક્તિનાં આપેલાં ઈલાઓનાં દાનપત્ર વિષે છે.
ચાલુક્ય વંશના વિજયરાજ અથવા વિજયવમના દાનપત્ર તથા એક બીજા દાનપત્ર સાથે (જેની વિગત આપી નથી) દ બીજાનાં ખેડાનાં બે દાનપત્રે લગભગ ઈ. સ. ૧૮૨૭ માં મળી આવ્યાં હતાં. ખેડાના કેટની વાયવ્ય બાજુમાં નજીક જ વસુઆ નદી વહે છે. ત્યાંની ભીત તથા જમીન જોવાઈ જવાથી આ શોધ થઈ શકી હતી. અસલ પતરાં બધાં ડૉ. એ. બન્ને રાયલ એશિયાટિક સોસાયટીને ભેટ તરીકે આપ્યાં હોય એમ જણાય છે. પરંતુ તે પૈકી કેવળ વિજયરાજનું દાનપત્ર હાલ ઉપલબ્ધ છે. તેથી ગુર્જરનાં આ બે દાનપત્રો પ્રોફેસર ડૉસનના લેખ સાથે પ્રસિદ્ધ થએલી પ્રતિકૃતિઓ ઉપરથી ફરીથી હું પ્રકાશિત કરું છું.
આ પ્રતિકૃતિઓમાંની પહેલીમાં બે પતરાં બતાવ્યાં છે. તે દરેક ૧૧” લાંબું અને પહોળું છે. લખાણના રક્ષણ માટે આ પતરાંના કાંઠા જાડા અથવા વાળેલા હતા કે નહીં તે જાણી શકાતું નથી. પહેલા પતરાની નીચેની જમણી બાજુના ખૂણનો મોટો ભાગ ભાગી ગયું છે અને બીજા પતરાને ઉપર ડાબી બાજુના ખૂણને એક હાને કટકે ભાગી ગયેલ છે, તે સિવાય પતરાં સુરક્ષિત છે અને લેખ બહુ સહેલાઈથી વાંચી શકાય તે છે. પ્રતિકૃતિ સારી છે, પણ તેમાં ઘણા લેપ અને પુષ્કળ ભૂલે છે. આ ભૂલે અસલની કે લીગ્રાફની અપૂર્ણતાની પણ હોઈ શકે, પણ તેનાં કારણે વિષે શંકા હેવાથી તે અસલની જ ભૂલે મેં માની છે. સાધારણ રીતે,
• ઈ. એ. વ. ૧ પા. ૮૧-૮૦ જે, એક લીટ.
૧ જ. કનીગહામની ગણત્રી પ્રમાણે આ તારીખ ૩ જી એપ્રીલ ઈ. સ. ૭૮ ને સોમવારને મળતી આવે છે. (ઈ. એ. વો. ૭ પા. ૧) ૨ (ઈ. એ. વા. ૫ પા. ૧૦૯ )–ઈ. એ. જે. ૧૨, પા. ૨૯૨-૧૩ માં પ્રસિદ્ધ કરે મારા રિમા' સંબંધી, પંડિત ભગવાનલાલ ઈદ્રએ પિતાની જાતની પતરાની પરીક્ષા ઉપરથી મને ખાત્રી આપી છે કે બીજુ સંખ્યાવાચક ચિદ ચોકકસપણે ૮૦ છે અને ૯૦ નથી. ૩ જુઓ. ઈ. એ., ૧૩ પા. ૭૦ ૪ ક. . એ, સે. યુ. સી. જે. ૧ પા. ૨૪૭-અ અને દાનપત્રનું ભેળસેળ અક્ષરાન્તર આ પહેલાં, જ. એ. એસ. સે. છે. ૭ પા. ૯૦૮ માં. મી, ૩ પ્રિન્સપે પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું. પંક્તિ ૨૪ સુધીનું અક્ષરાન્તર ૩૮૦ ના દાનપત્રમાંથી તેણે લીધું છે અને પંડિત ૨૫ થી અંત સુધીનું અક્ષરાન્તર ૩૮૫ ના દાનપત્રમાંનું છે, સિવાય કે તારીખ ૩૮૫ ને બદલે ૩૮૦ આપેલી છે. ૫ જ, એ. બ્રા. જે. એ. સે. વ. ૧૦ ૫. ૧૯ ૬ ઈ. એ. વ. ૭ ૫. ૨૪

Page #18

वर २ जानां काबीना ताम्रपत्रो પતશઓમાં કડી માટે બે કાણાં હોય છે, પણ પ્રતિકૃતિમાં એક જ કડી બતાવી છે. તે આશર
જાડી અને વલભીવંશના દાનપત્રોની કડી જેવી બેડોળ છે. કડી ઉપરની મુદ્રા ગોળ છે. તેમને વ્યાસ લગભગ ૧” છે. તેની બિખાકાર સપાટી પર ઉપસેલું એક સાંકેતિક ચિત્ર પણ છે, જેને અર્થ જાણી શકાતું નથી, પણ તે કદાચ સૂર્યપૂજાનું કંઇક ચિત હશે. તેની નીચે સામન્ત દ૬ એ પ્રમાણેને લેખ દાનપત્રની લિપિમાં જ છે. આઘોપાન્ત ભાષા સંસ્કૃત છે.
લેખ દર્દ બીજ જેને પ્રશાન્તરાગ પણ કહ્યો છે તેના સમયને છે. તેની ઉપર તારીખ શબ્દ અને અંક બન્નેમાં લખી છે. તે અવ્યક્ત સંવત્ ૩૮૦ ની પૂર્ણિમા છે. આ કાનપત્ર નાંહિપુરીમાંથી અપાયું છે. તે સ્થળને ડૉ. હુલર ભરૂચની પૂર્વે જડેશ્વરના દરવાજાની બહાર આવેલા તે જ નામના એક જૂના કિલ્લા તરીકે ઓળખાવે છે. પરંતુ પંડિત ભગવાનલાલ ઈન્દ્રજી તેને શજપીપળા સ્ટેટના હાલના નાંદોદ તરીકે ગણવાનું વધારે ઉચિત ધારે છે. તેમાં અરેશ્વરના પ્રાન્ત કે વિષયમાં શિરીષ પદ્રક ગામનું દાન અપાયાનું લખાણ છે. ડૉ. બુલર અક્રૂરેશ્વરને ભરૂચ જીલ્લાના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલા અંકલેશ્વર તાલુકાનું મુખ્ય શહેર અંકલેશ્વર અથવા અંકુશ્વર ગણે છે. અને શિરીષપદ્રક અંકલેશ્વર તાલુકાનું હાલનું સીસોદ્રા હશે, એમ લાગે છે.
ઉઠાવવાનું કાંઈ પણ
૧ ઈલાવ દાનપત્રના પોતાના લેખમાં પ્રો, ભાંડારકર બ ખેડા દાનપત્રની મુદ્રાઓની પ્રતિતિ વિશે એમ ઉઠાવે છે. કારણ કે તેમાં “શી” ના માનવંતા ઉપસર્ગ વિના “સામન્ત દ' લેખ છે. પરંતુ આ પ્રમાણે લાવવાનું કાંઈ પણ કારણ નથી, કારણ કે તેવું જ વાંચન ૧ લાને વિષે એ બે દાનપાનાં અસાન્તરની થી પંકિતમાં આવે છે. ૨ ઈ. એ. વ. ૭ પા. ૧૨ ૩ ૫, ૭૩ જી બે ઈ. એ. જે. ૧૩. ૪ ઈ. બવ. ૫ ૫. ૧૩–ઈલાવ દાનપત્રની ૫. ૧૪ માં અંકલેશ્વર નામ આ જ જગ્યા બતાવતું આવે છે.
. ૧૨
૩ પા. 3
આ તાવ આવે છે.

Page #19

अक्षरान्तर
पतरू पहेलं.
१ ॐ स्वस्ति नान्दीपुरीतो [ । ]विविध विमलगुणरत्नसंपा[ प ]दुद्भासितसकलदिङ्मुखे परित्राताश[ - ] सपक्ष [ मह ] महीभृति
-
२ सततमविलङ्घितावधौ स्थैर्य्यगा [
]भि [ भी ] लावण्यवति महासत्वतयात् [f] ]दघा[ षौ ] श्रीसहजन्माकृ
गुजरातनां- ऐतिहासिक लेख
दुरवगाहे गुर्ज्जरनृपति वंशमह [
३ ष्णहृदयाहितास्पदः कौस्तुभमणिरिव विमलयशोदीधितिनिकरविनिहतकलितिमिरनिचयः सत्पक्षो वैनतेयइवाकृष्टशत्रु
४ नागकुल संततिरुत्पत्तित एव दिनकरचरणकमलप्रणामापजीवाशेषदुरित निवहः सामन्तदद्दः[ । ]प्रतिदिनमपेतशङ्कं येन
५ स्थितमचलगुणनिकरके सरिविरा[]जतवपुषा विनिहतारिगजकुम्भविगलितमुक्ता फलो[ ल ]च्छलप्रणी[ की ]र्ण विमलयशोवितानेन रूपानु
६ रूपं सत्त्वमुद्वहताकेसरि किशोरकेणेवोपरि क्षितिभृतां [ । ]यंचा तिमलिनकलियुगतिमिरचन्द्रमसमनुदिवसमन्य[े ]न्यस्पर्द्धय[ े ] वा
७ ययुः कलासमूहादयो गुणा विक्रमानीतमदविलासाल सगतयोरा तिगजघटाः प्रमदाश्व[ । ]यस्यचाविरतदान
८ प्रवाहप्रीणितार्त्यिमधुकरकुलस्य रुचिरकीर्त्ति वशासहायस्य सततमस्खलितपदं प्रसरतः सद्वंशाहितशोभागौरवस्य
करघाटविनिहतक्षितिभृदुन्नततनूरुहस्यरेवानिर्झरसलिलप्रपात -
मधुरनिनदस्य भगो
१० वाः समुन्नतपयोधराहितश्रियो दयिता इव मुदे विन्ध्यन गोपत्यका [ । ]यश्वोपमीयते शशिनि सौम्यत्ववैमल्यशोभाकला
११ भिर्न कलङ्केन श्रीनिकेतशोभासमुदयाधः कृतकुलकण्टकतया कमलाकरे न पड़जन्मवयासत्वोत्साहविक्रमैमृगाधिरा
१२ जेन क्रू[ क्रू ]राशयतया लावण्यस्थैर्य ग[T]-भीर्य्यस्थित्यनुपालनतयामहोदधो[ धौ ]नव्यालाश्रयतया सत्कटकसमुन्नतविद्याधरावा
९भद्रमतंगजस्यवे
१३ सतया हिम [ मा ] चले न खष [ शे ] परिवारतया [ । ] यस्य च सद्भा[ भो ]गः शेषोरगस्येव विमलकिरणमणिशताविष्कृतगौरवः सकलजगत्साधार
१४ णो [ । ]यस्य प्रकाश्यते सत्कुलं शीलेन प्रभुत्वमाज्ञया शस्त्रमराति प्रणिपातेन कोपोनिग्रहेण प्रसादः प्रदानैर्षम्म देवद्विजति ·
૧ નં. ૧૧૦ પુક્તિ ૧૩માં પણ में बी २ महिने पंडित અપૂર્વ રીતે જોડેલા છે.
પ્રા. ડૉસનની સૂચનાથી સુધારેલુ' વાંચન २७ भो 'द्विज' शुभां 'आ' तो सी। जना उपरना सीटा साथै
( खुष वायन छ.
www.umaragyanbhandar.com)

Page #20

दद्द २ जानां कावीनां ताम्रपत्रो
१५ रुजनसपर्य्ययेति[ । ]*तस्य सूष्ण[नु ]: प्रतप्तरुचिर कनकावदातः कल्पतरुरिव[ ]विरतमभिक [ रु]चित - फलप्रदः सततमृतुगणस्येव
१६ वसन्तसमयो वसन्तसमयस्य [ - ] व प्रविक [T]सितानबिर्डचैततरुवनाभोगः सरसइव कमलानिवहः कमलनिवहस्येव
१७ प्रबोधो महाविषधरस्येव मणिर्म्मणेरिव स्वच्छतारभावो महोदधेरिवामृतकलशोमृतकलशस्यैवामरणदायित्व
९८ प्रभावः करिणः इव मदः प्रमदाजनस्येव विलासो विभवस्येव सत्पात्रविनियोगो धर्म्मस्येव ऋतुः क्रतोरिव स्वद
१९ क्षिणाकालः प्रेम्णा इव सद्भावः शशिना इवामलकलासमूहो नियतमलङ्कारभूतः सकलनिशाकर [T]भिरु [ रूप
२० वदनः शक्लो वदान्यः प्रबलरिपुबलानी कसमरसमवाप्त विजयश्रीः श्री वीतरागापरनामा श्रीजयभटः [ 1 ]कलि
२१ प्रतिपक्षभया [ च् ]चरणार्थिन इव यम [ 1 ] [ श्रि ]ताः सविनया गुणाः [ । ] स्फुरितविमलकीर्त्तिसौदामणि [ नि ]ना येन सकलजीवलो[ का ]
२२ नन्दकारिणा कालवलाहकेनेवावन्ध्ये [ न्ध्य ] फलं गर्जता प्रणयिनामपनीतास्तृष्णासंतापदोषाः[ । ]यश्च शूरोपि[ सतत ]
२३ मयशोभि [ भी ] रुरपगततृण्णो [ ष्णो ]पि गुणार्जनाविच्छिन्नतर्षः सर्वप्रदानशीलोपि परयुवतिहृदयदानपर [T]ङ्मुखः प[ दुर पिपर ]
२४ परिवादाभिधानजडघीः [ । ] यस्य च न विरोषि रूपं शीलस्य यौवनं सद्वृतस्य विभवः प्रदानस्य तृ[त्रि ]वर्गसेवा प[ रस्परापीडन ]
२५ स्य प्रभुत्वं क्ष[[ ]न्तेः कलिकालो गुणानामिति [ ॥ ]तस्य सूनुः सजलषनपटकनिर्गतरजनिकरकरावबोधित क् [ उमुदधवल ]
२६ यशः प्रतानास्थगित नभोमण्डलोने कसमरसङ्कटप्रमुखागतानिहतशत्रु सामन्तकुलवधू द्र[ प्र ][ भातसम ]
२७ यरुदितच्छलोद्गीयमानविमलनिस्त्रिंशप्रतापो देवद्विजातिगुरुचरण न[ कमलप्रणामो [ दुष्टष्टवज्र ]
२८ मणिकोटिरुचिरवीधितिविराजितमुकुटोद्भासितशिरा
दीनानाथातुराभ्यागतास्थि
जनाक्लिष[ ट् ]अ[ परिपूरि ]
२९ तविभवमनोरथोपचीयमान त्रिविष्टपैकसहायधर्म्मस [ चयः ] प्रणयपरि[ कुपित ]मानिनीजनप्रणामपूर्वमधुरवचनोपपादितप्रसादप्रकाशीकृत विदम्बनागरक -
३०
૧ અહિ ’ · ’નું રૂપ પૂર્વે નહીં મળેલું એવું છે. નં. ૧૧૦માં તે ઉપલબ્ધ નથી.
www.umaragyanbhandar.com)

Page #21

गुजरातला पेतिहासिक वेत
बीजुं पतर ३१ [स् ] [अ]भाव[][]वमलगुणकिरणपंजराक्षितबहलकलितिमिरनिचयः
समधिगतपश्चममहाशब्द मी[श्री दद्दः ३२ कुशली सर्वानेव राजसामन्तभोगिकविषयपतिराष्ट्रग्राममहत्तराधिकारिकादीन्
समनुबोप१३ यत्यस्तु वो विदितमस्माभिरक्कू[ क्रू रेश्वरविषयान्तर्गत शिरीषपद्रक' एप - ग्रामः सोद्रनः सोपरिकरः ३४ सर्वादानसंग्रायः सर्वदित्यविष्टिप्रातिभेदिकापरिहीणो भूमिच्छिद्रन्यायेनाचाटभट
प्रावेश्य आचन्द्राणिव३५ क्षितिस्थितिसमकालीनः पुत्रपौत्रान्वयभोग्यो जम्बूसरोविनिर्गता [ के ऐधर
विषयान्तर्गत गि[ शिरीषपद्रकवासि बच व३६ त्ससगोत्राश्वलायनसब्रह्मचारिब्राह्मण भट्टयाधापक । तथा गोपादित्य । तथामहि
गण । विशाख । अमिशर्म । द्रोण । काश्यपस३७ गोत्रभट्टिदाम । तथावत्र । अध्व[ र युवाजसनेयदौण्डकीयसगोत्र- । कर्ण'' सब्रह्मचारि ब्राह्मणतापिश[ र म । द्वितापिशर्म । ३८ दयस्वामि । भागिस्वामि । पितृशर्म । भट्टि । द्रोण । धूमृआ[ मा ]यणसगोत्र
कर्षाध्यापक । आबुक । कौण्डिन्यसगोत्र वाटशर्म । शैल । १९ घोष । महादेव । वाव । माठरसगोत्र घर । विशाख । नन्दि । गमिक ।
हारितसगोत्र धर्मधर । च्छान्दोग्यभरद्वाजसगोत्रकौथुम४० सत्रमचारिजामणइन्दशर्म । आदित्यरवि । तापिशूर । इन्वर । ईश्वर पर ।
दामघर । द्वि ईश्वर । भरुकच्छवितिर्गत भेरजिका४१ निवासि अ[ आ ] थर्वण चौलिसगोत्र पिप्पलादसब्रह्मचारिबामणभद्र । बाजु
शर्म । द्रोणस्वामि । रुद्रादित्य । पूर्णस्वामि । एभ्यश्चतु१२ वरण ब्रामणेभ्यश्चतुर्विधपरिकल्पनापूर्व बलिचस्वैश्वदेवाग्रिहोत्रपञ्चमहायज्ञादि
क्रियोत्सर्पणात्थं मातापित्रोरात्मनश्च पु४३ व्ययशोभिवृद्धये कानिक्य[ 1 ]मुदकातिसगर्गेणातिसष्टो[ । यतोस्मद्वंश्यैरन्यै
र्वागामिमोगपतिमिः प्रबलपवनप्रेरितोदधिजलतरं१५ गचंचकं जीवोकमभावानुगतानसाराविभवान् दीर्घकालस्थेयसश्चगुणानाकलय्य
सामान्यमोगभूप्रदानफलेप्सु ... ... १ 'मनुस्कार' या माथु छ. २ मा वि wिn aiv ३२ न. ३ द्वितीय नुं
५७.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #22

बद्द २-जाना कावीनां ताम्रपत्री ४५ मिः शशिफररुचिरं यशश्चिराय चिचीषुभिरयमस्मदायोनुमन्तव्यः पालयितव्यश्च।
योवाज्ञानतिमिरपटलावृतमति४६ राच्छिन्द्याद्[ आच् ]छिद्यमानकं वानुमोदेत स पञ्चभिर्महापातकैः सोपपातकैः
संयुक्तः स्य[ 1 ]दुक्तं च भगवता वेदव्यासेन ४७ व्यासेन ।। षष्टिवर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः आच्छेचा चानुमन्ता च
तान्येव नरके वसेत् ॥ विन्ध्याटवीप्वतोयासु ४८ शुष्ककोटरवासिनः कृष्णाहयो हि जायन्ते भूमिदायं हरन्ति ये ॥ बहुभिर्वसुधा
मुक्ता राजभिः सगरादिभिः यस्य य४९ स्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलं ॥ यानीह दत्तानि पुरा नरेन्द्रनानि धर्म.
[]र्थयशष्कराणि । निर्भुक्तमात्यप्रतिमा५. नि तानि को नाम साधुः पुनरावदीतेति ॥ संवत्सरशतत्रये शीत्यधिक कार्तिक
शुद्ध पञ्चदश्यां लिखितं सन्धिविग्रहाधिक५१ रणाधिकृतरेवेण स्वमुखाशयेति ॥ सं ३०० ८० कार्तिक शु. १० ५ [1] ५२ दिनकररेणार्चनरतस्य श्री वीतरागसूनाः स्वहस्तोयं प्रशान्तरागस्य ॥

Page #23

गुजरातमा ऐतिहासिक
ભાષાન્તર છે! વસ્તિ ! નાન્દીપુરી( શહેર)માંથી –
( પતિ ૧ ) વિવિધ વિમલ ગુણસંપથી સકલ દિશાઓનાં મુખ, રત્નથી સાગર મંડિત કરે છે તેમ મંડિત કરનાર, સાગર તેના આશ્રયમાં આવેલા હોવાથી હજુ પણ પાંખ (પક્ષ) ધારણ કરતા પર્વતની રક્ષા કરે છે તેમ તેના આશ્રયી સમસ્ત મહાન નૃપને રાનાર, સાગરની માફક અવધિ ન ઉલ્લંઘનાર, સ્થિરતાવાળે, ગંભીર, લાવણ્યમય અને મહા સત્વતાને લઈને ગહન માટે (સાગર મહાસ-પ્રાણીઓ–ને લઈને ગહન માટે કઠિણ છે તેમ) કઠિણ તેવા ગુર્જર નૃપતિઓના મહેદધિ જેવા વંશમાં, શ્રીકૃષ્ણના હૃદય ઉપર રહેલી શ્રી લકમી) સાથે જન્મેલા કૌસ્તુભમણિ માફક વિમલ યશનાં કિરણથી કલિયુગનાં તિમિર દૂર કરનાર, સત્પક્ષથી વૈનતેયની માફક શત્રુ નાગકુલની સંતતિ જડમૂળથી ઉખેડી નાંખનાર દિનકરના કમળ જેવા ચરણને પ્રણામ કરીને જન્મથી જ સર્વ પાપ કર કરનાર સામત શ્રી દ૯ હતા- અચલ સગુણેના સમૂહથી આભૂષિત હાઈ કેશવાળીથી વિરાજિત સિંહ જેવા શરીરવાળે, શત્રુના સંહાર કરેલા ગજેના કક્ષમાંથી ઝરતા મુક્તાફલ જેવા વિમલા યશવાળ, પર્વત પર જુવાન સિહ પિતાનો પ્રભાવ જાળવે છે તેમ તેના રૂપને અનુકૂળ અન્ય નૃપે તરફ પ્રતાપ જાળવીને તે શંકારહિત ઉો રહ્યો છે. પ્રતિદિન અને અન્ય સ્પર્ધાથી કલાસમૂહ આદિ ગુણે, તેના વિકમથી પ્રેરિત મદ વિલાસવાળી ગતિવાળી શત્રુની ગજઘટા અને (તેમની) અમદાએ તે અતિમલિન કલિયુગરૂપી તિમિરના ચંદ્ર સરખાની પાસે ગયાં. જે ઉત્તમ ગજના ચાલુ રહેતા મદ જેવા દાનપ્રવાહથી ભ્રમરનાં (અરજદારોનાં ) જુથને આનદ આપતે, જે પિતાના ઉજજવળ યશથી તેના આશ્રિત ન હતા તેમને પણ નમાવતે, જે નિત્ય અખલિત ડગ ભરતે, જેની શોભા અને ગૌરવ તેના ઉત્તમ વંશથી જળવાતાં, જેનાં રૂવા તેના હરતપ્રહારથી શa jપાના સંહારથી ઉત્પન્ન થએલા આનથી ઉભાં થતાં, જેના કંઠ (અવાજ) રેવા નદીના ધંધનાં પડતાં પાણીના અવાજ જે મધુર છે, તેના ઉપગ માટે, ઉત પાધર પર સૌંદર્ય ધારણ કરતી લગ્નસુખ દેનાર પત્ની જેવી વિંધ્યાદિની નીચે આસપાસની ભૂમિ હતી. મ્યત્વ, વિમલતા, શોભા અને કલામાં શશી સમાન, પણ કલંકમાં શશી સમાન ન હતું, શ્રીનું નિવાસસ્થાન બની, શોભાના મહાયશથી કુલકંટક દૂર કરનાર કમલ આકાર સમાન, પણ પંકજ કટવ)માં જન્મથી કમલની સમાનતા વગરને હતે સિંહ સમાન બલ,
સાવ અને વિમમાં, પણ કરતામાં નહીં હતો, સાગર સમાન લાવણ્ય, સ્થિરતા. ગાંભીર્ય. બૈર્ય અને પાલન શક્તિમાં પણ સર્પ જેવા દુષ્ટના આશ્રય સ્થાનમાં સમાન ન હતું; હિમાચલ સમો ઉજાત કટક(મહટાં શહેરે)થી અને વિદ્વાનના આવાસસ્થાનથી, પણ હિમાચલની આસપાસના પહાડી પ્રદેશ જેવા પડતી પામેલા દ્ધાઓથી આવૃત નહીં હોવાથી તેમાં હિમાચલ સમાન તે ન હતે. શેષનાગનાં ગુંચળાં માફક વિમલ કિરણવાળા અનેક (સેંકડે) મણિથી સ્પષ્ટ થતા ગેરવવાળી તેની શ્રી (લકિમી ) સકલ જગતને સામાન્ય હતી. તેના કુલને મહિમા તેના શીલથી, તેનું પ્રભુત્વ (તેની) આજ્ઞાથી તેનાં શ(નું જ્ઞાન ) (તેના) શત્રુ નમાવીને, તેને કેપ (તેના) નિગ્રહથી, તેને પ્રસાદ (તેના ) દાનથી, તેની ધાર્મિકતા (તેની) દેવ, દ્વિજ અને ગુરૂ જેનેની પૂજાથી પ્રકાશિત થએલાં હતાં.
(પંક્તિ ૧૫) તેને પુત્ર, તપાવેલા ચળતા સુવર્ણ જેવો શુદ્ધ, વસંતમાં પૂર્ણ ખીલેલી આમ્રઘટા જે, સરોવરનાં કમલમંડલ સરખે, કમલ મંડળનાં ખીલતા સૌંદર્ય જે, મહા વિષવાળા નાગના મણિ સરખે અને મણિમાં નિર્મલ સવછતા જે, મહેદષિના અમૃત કળશ જે, અને અમૃત કળશના અમરતા દેનાર પ્રભાવ સરખે, ગજના મઢ સમાન, પ્રમદાના
૧ અને સંબંષ પંક્તિ માં શ્રી દકઃ કચલી સર્વાન” wથે લાગુ પડે છે. ૨ જીએ ઈ. એ. . ૧૨ પા. ૧૫૭ નઢ ૭
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #24

रब २ जाना कावीनां ताम्रपत्रो વિલાસભવ સરખે, સત્પાત્ર સાથે શ્રીના યોગ જે, ધર્મયા જે, યજ્ઞાનના કાળ જે, પ્રેમના સગુણસમાન, શશીની નિર્મળ કલા જે, (નિર્મળ કૃત્યોના સમૂહ જે ), નિત્ય અલકારોથી ભૂષિત, પૂર્ણિમાના ચંદ્ર જેવા વદનવાળો, નેતાળ, મૃદુવાણીવાળે, પ્રબળ શત્રુઓ સાથે યુદ્ધમાં વિજયશ્રી પ્રાપ્ત કરનાર, અને શ્રી વીતરાગના અપર (બીજા) નામવાળે શ્રી જયભટ હતે. સગુણાએ પિતાના શત્રુ કલિયુગના ભયથી તેનું શરણું ઈચ્છતા હોય તેમ વિનયપૂર્વક તેને આશ્રય લીધે. વિદ્યુત સમાન પ્રકાશિત કીર્તિવાળે, સકલ જીવલેકને આનન્દકારી, કાળ વાદળની માફક, અવધ્ય ફલ વષવીને પ્રસુયિ જનેની તૃષ્ણ અને સંતાપ દોષ તેણે દૂર કયા. તે શૂરવીર હોવા છતાં અપયશ લેવામાં ભીરૂ હતું (અપયશથી ડરતો હતો, તે તૃષ્ણારહિત હોવા છતાં ગુણપ્રાપ્તિને નિત્ય તરસ્યો હતો, તે પરમ દાની હતે છતાં પર યુવતિઓનાં હૃદય ભંગ કરવામાં વિમુખ હતા. ૫૮ વાચાવાળો હોવા છતાં તે વાદવિવાદમાં શત્રુઓને દુર્વચને આપવામાં જડબુદ્ધિ હતો. તેનું રૂપ શીલનું વિરોધી ન હતું. તેનું યૌવન સદ્દવૃત્ત( સદાચાર )નું વિરોધી હતું નહીં. તેને વૈભવ દાન સાથે વિરોધી ન હતો. તેની ત્રિવર્ગની સેવા, પરસ્પર (ત્રિવર્ગની પરસ્પર) કલેશ કરવાની નિષ્ફળતામાં વિરોધી ન હતી. તેનું પ્રભુત્વ શક્તિનું વિરોધી ન હતું. કલિકાળ(માં તેનું જીવન ) ગુણ (ના સંચય)માં વિરોધી ન હતું.
(પંક્તિ ૨૫) તેને પુત્ર, સજળ ઘન વાદળમાંથી બહાર નીકળતા શશીનાં કિરણથી જાગૃત થએલા વેત કુમુહ જેવી યશની વેલી( લતા)થી નભમંડલ છાયી નાંખતે, અનેક સમર સંકટમાં તેની સામે આવી સંહાર થયેલા શત્રુ સામન્ત કુલની પત્નીએાના પ્રભાત સમયે રૂદનથી પિતાની અસિ(તલવાર)ને પ્રતાપ મોટેથી જાહેર કરનાર, દેવ, દ્વિજ અને ગુરૂઓનાં ચરણકમળને અણુમ કરતાં પંક્તિઓ પડેલા કેટી વમણિનાં ઉજજવળ કિરણોથી વિરાજિત મુગટથી મંડિત શિરવાળે, દીન, અનાથ, આજારી, અભ્યાગત, યાચક અને વિપત્તિવાળા જનના વૈભવ મનોરથ પૂર્ણ કરવાથી વૃદ્ધિ પામતા, સ્વર્ગપ્રાપ્તિના એક જ સહાય ધર્મસંચયવાળે પૂર્વે પ્રણયથી કાપિત થએલી માનિની જનેના પ્રણામ પછી મધુર વચનથી ઉદ્ભવેલા પ્રસાદથી પ્રકાશિત થતા વિદગ્ધ અને નાગરિક સવભાવવાળે, વિમલ ગુણનાં કિરણેના પિજરમાં કલિનાં ઘન તિમિરને નાંખનાર, પંચમહાશબ્દ પ્રાપ્ત કરનાર શ્રી દ૬ કુશળ હાલતમાં સમસ્ત રાજ, સામન્ત, લેગિક, વિષયપતિ, રાષ્ટ્રમહત્તર, ગ્રામમહત્તર, આધિકારિક આદિને જાહેર કરે છે કે –
(પતિ ૩૩) તમને જાહેર થાઓ કે અક્રૂરેશ્વર વિષયમાં આવેલું શિરીષપદ્રક ગામ ઉદ્ર સહિત, ઉપરિકરસહિત ... ... ... ... ... કાપવાની સર્વ વસ્તુ, વિષ્ટિ, પ્રતિભેદિકા સહિત ભૂમિછિદ્ર ન્યાયથી, સૈનિકોના પ્રવેશમક્ત, ચંદ્ર, સય, સાગર, પૃથ્વીના અસ્તિત્વકાળ સુધી પુત્ર, પૌત્ર અને વંશજેના ઉપભોગ માટે જબુસરથી આવેલા અક્રૂરેશ્વર વિષયમાં શિરીષપદ્રકના નિવાસી, બહુવૃચ શાખાના, વત્સ ગેત્રના, આશ્વલાયનસ સબ્રહાચારી, બ્રાહ્મણ ભક્ટિ અને ધ્યાપક તથા ગોપાદિત્ય તથા ભક્ટિગણુ, વિશાખ, અગ્નિશમ અને દેણુ-કાશ્યપ ગોત્રના ભક્ટ્રિદામ તથા વત્ર, અધ્વર્યુ વાજસનેય શાખાના, ડૉકીય ગોત્રના, કર્વ સબ્રહ્મચારી બ્રાહ્મણ તાપિ શમ્માં અને બીજે તાપિશમ્મ, અને દત્તસ્વામી, અને ભાગવામી, અને પિતૃશર્મા અને ભક્ટ્રિ અને દ્રોણ–ધૂમ્રાયણ ગેત્રના કર્મ અધ્યાપક અને અલૂક-કૌડિન્ય ગેત્રના વાટશર્મા અને શૈલ અને ઘોષ અને મહાદેવ અને બાવ– માકર ગોત્રના ધર અને વિશાખ અને ન%િ અને રોમિલ–હારિત ગેત્રના ધર્મધર-છાગ્ય ભારદ્વાજ ગોત્રના કૌથુમ સબ્રહ્મચારી બ્રાહરણ ઈન્દ્રશર્મા અને આદિત્યરવિ અને તાપિશૂર અને ઈન્દ્રચૂર અને ઈશ્વર અને ધર અને દામધર અને બીજો ઈશ્વર ભરૂકચ્છથી આવેલા રજિકામાં નિવાસ કરતા અથર્વ વેદમાં નિપુણ ચૌલી ગોત્રના પિપ્પલાદ સબ્રહ્મચારી બ્રાહ્મણ ભદ્ર અને વાયુશર્મા અને દ્રોણસ્વામી અને રૂદ્રાદિત્ય

Page #25

गुजरातना ऐतिहासिक लेख અને પૂર્ણ સ્વામી, આ ચાર ચરણના બ્રાહ્મણને ચતુર્વેદિ વર્ગનું પહેલાં પાલન કરી, બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર, પચમહાયજ્ઞ આદિ અનુષ્ઠાન માટે, અને મારાં માતાપિતાના અને મારા પુણ્ય યશની વૃદ્ધિ માટે, કાર્તિક પૂર્ણિમાને દિને પુષ્કળ પાણીના અર્થ સાથે અમે આપ્યું છે.
(પંક્તિ ૪૩) આથી અમારા વંશના કે અન્ય ભાવિ ભેગપતિઓએ, પ્રબળ પવનથી પ્રેરિત ઉદધિના જલતરંગ જે ચંચલ જીવલોક છે, વૈભવ અનિત્ય અને અસાર છે અને ગુણે દીર્ય કાળ સુધી ટકી રહે છે એમ મનમાં રાખીને, ભાગ અને ભૂમિદાનના સામાન્ય ફળની અભિલાષવાળા અને શશી જેવા ઉજજ્વળ ચિરકાળ સુધી રહેતા યશની પ્રાપ્તિની વાંછનાવાળાએ (ભેગપતિઓએ ) આ અમારા દાનને અનુમતિ આપવી અને તેનું રક્ષશું કરવું જોઈએ. અજ્ઞાનના ઘન તિમિરથી આવૃત ચિત્તવાળો જે આ દાન જપ્ત કરશે અથવા જતિમાં અનમતિ આપશે તે પંચમહાપાપના અને અન્ય નાનાં પાપના દેષી થશે.
(૫. ૪૬) ભગવાન વેદવ્યાસે કહ્યું છે કે –ભૂમિદાન દેનાર સ્વર્ગમાં ૬૦ હજાર વરસ વાસ કરે છે પણ દાન જપ્ત કરનાર અથવા તેમાં અનુમતિ આપનાર તેટલાં જ વરસ નરકમાં વસે છે. ભૂમિદાન જપ્ત કરનાર વિધ્યાદ્રિના નિર્જલ વૃક્ષનાં શુષ્ક કેટરમાં વસતા કાળો નાગ જન્મે છે. સગરના સમયથી ભૂમિને બહુ નૃપોએ ઉપગ કર્યો છે જે સમયે જે ભૂપતિ હશે
સમયે તેનું ફળ છે. અહીં પૂર્વ નૃપાએ કરેલાં ધર્મ, શ્રી, અને યશનાં ફળ દેનારાં દાન, ભેગા કરેલી માલા જેવાં છે. કયે સુજન તે પુનઃ પાછાં લઈ લેશે?
(પ. ૫૦) સંવત્સર ત્રણ અધિક ઍસી, કાર્તિક પૂર્ણિમાને દિને અમારી મુખઆજ્ઞાથી સંધિવિગ્રાધિકરણધિકૃત રેવથી લખાયું સંવત્ ૩૦૦ અને ૮૦. કાર્તિક શુ૧૦ અને ૫.
(પંક્તિ પર ) દિનકરના ચરણુની પૂજામાં આનન્દ લેનાર શ્રીવીતરાગના પુત્ર પ્રશાન્તરાગના આ સવહસ્ત છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #26

નં. ૧૧૦ દ૬ ૨ જાનાં કાવીનાં તામ્રપત્ર*
૨. સં. ૩૮૫ કા. સુ. ૧૫ દ૬ ૨ જાનાં ખેડાનાં દાનપત્રોની છે. ડેસનની પ્રતિકૃતિઓમાંની બીજી પ્રતિકૃતિમાં બે પતરાં છે. તે દરેક ૧૦” લાંબું અને ૭ પહેલું છે. પતરાંના કાંઠા લખાણના રક્ષણ માટે જાડા અગર વાળેલા હતા કે નહીં તે જાણી શકાતું નથી. પતરાં સુરક્ષિત છે, અને એકંદરે લખાણું સુવાચ્ય છે. લખાણની શુદ્ધિ સંબંધમાં નં- ૧૦૯ ના લેખ ઉપર આપેલી ટીકા લાગુ પડે છે. પતરાંઓ ઉપર બે કડી માટે કાણું છે, પણ પ્રતિકૃતિમાં એક જ કડી દેખાય છે. તે લગભગ ફ” જાડી છે, અને વલભીનાં દાનપત્રોની કડી જેવી બેડોળ છે. કડી ઉપરની મુદ્રા લગભગ ગોળ છે. તેને વ્યાસ ૧૪” છે. અને તેના ઉપર નં૦ ૧૦૯ ની મુદ્રા જેવી જ ઉપસેલી આકૃતિ છે. તેની નીચે એ જ “ સામન્ત– ” લેખ છે. છેવટ સુધી ભાષા સંરકૃત છે. અને છેક ૩૧ મી પંક્તિ સુધી લેખ નં. ૧૦૯ ના લેખને અક્ષરશઃ મળતા આવે છે.
લેખ પ્રશાંતરાગના ઉપનામવાળા દર ૨ જાના સમયને છે. તેના ઉપર તિથિ શબ્દ અને અંકમાં લખી છે, તે અવ્યક્ત સંવત ૩૮૫ ના કાર્તિક માસની પૂર્ણિમા છે. ૧૦૦ નં૦ ની માફક આ દાનપત્ર પણ નાંદીપુરિમાંથી આપ્યું છે, અને અક્રૂરેશ્વર પ્રાંત અથવા વિષયમાંના તે જ શિરીષપદ્રક ગામ આપ્યાનું લખ્યું છે. પ્રથમના દાનપત્ર પછી ફક્ત પાંચ વર્ષે આપેલા આ બીજા દાનપત્રનો હેતુ જાણી શકાતા નથી.
પહેલું દાનપત્ર ૪૦ બ્રાહ્મણોને આપ્યું હતું. તેમાંથી ૩૨ નાં નામ આ દાનપત્રમાં ફરીથી આપ્યાં છે. આ દાનપત્રમાં નહિ આપેલાં નામે આ છે - કૌન્ડિન્ય ગોત્રના વાટશર્મા અને મહાદેવ (નં. ૧૦૯ પક્તિ ૩૮-૯) ભારદ્વાજ ગોત્રનો ઈન્દ્રશમ (તેમાં જ પંક્તિ ૪૦ ), ચૌલી ગોત્રના ભદ્ર, વાયુશમાં, દ્રાણવામિ, રૂદ્રાદિત્ય, અને પુર્ણસ્વામિ (તેમાં જ પંક્તિ ૪૧). અને બે નવાં નામ આપ્યાં છે, તે વત્સગોત્રને વાડ (પંક્તિ ૩૭) અને ધૂમ્રાયણ અથવા ધૌમ્રાયણ ગેત્રને ઈદ્રસૂર (, ૪૦ ), આ રીતે પક્તિ ૪૦ માં લખ્યા મુજબ દાન મેળવનારની સંખ્યા ૭૪ થાય છે. નામે નં૧૦૯ની પેઠે ચરણે પ્રમાણે નહીં પણ ગાત્ર પ્રમાણે ગોઠવ્યાં છે, ત્રણ પુરુષેધર, ધાધર, અને બીજે ઈશ્વર–જે નં- ૧૦૯ ની પંક્તિ ૪૦ પ્રમાણે ભરદ્વાજ ગોત્રના લખાયા હતા, તે અહિં (પંકિત ૩૮–૯) લાક્ષમણ્ય ગોત્રના હોવાનું જણાવ્યું છે, અને માfluવિજ્યના પૂર્વ' એ શબ્દ નં૦ ૧૦૯માં પંકિત ૪ર માં આવે છે તે આ દાનપત્રમાં આપ્યા નથી. બીજી બાબતમાં, આ દાનપત્ર નં૦ ૧૦૯માં લખેલાં દાનપત્રના જ માણસને, તેમાં બતાવેલા હેતુ માટે, અને તેમાં બતાવેલી પરિસ્થિતિમાં જ અપાયું હતું.
* ઈ. એ. . ૧૩ પા. ૮૮ જે, એક. કલીટ ૧ ઈ. એ
. ૧૩ પા. ૮૧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #27

१५
शुजरातमा ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर पतरूं पलं
१ ॐ स्वस्ति नान्दीपुरीतो [ । ]विविधविमलगुणरत्नसम्पदुद्भासितसकलदिङ्मुखे परि[ाता ]शेष सपक्षमहामहि [ ही ]भृतिसततम[f]वलङ्घि
२ त [ 1 ]वधौ स्थैर्य गाम्भि[ म्भी ]र्य्यलावण्यवति महासत्वतयातिदुरवगाहेगुर्जर नृपतिवंशमहोदधौ श्रीसहजन्माकृष्णहृदयाहिता
३ स्पदः [ कौ ]स्तुभमणिरिव विमलयशोदीधिति निकरदि [ वि ]निहत कतिमिरनिचयः सत्पक्षो वैनतेय इवाकृष्टशत्र [ त्रु ] नागकुलसंत[]
४ रुत्पचित एव दिनकरचरणकमलप्रणामापनि [ नी ]ताशेषदुरितनिवहस्सामन्तदद्दः [ । ]प्रतिदिनमप [] शक [ - ]येनस्थितमचल
५ गुणनिकर केस रिविराजितवपुषा विनिहतारिगजकुम्भविगलितमुक्ताफलच्छलमकीविमलयशोवितावे[ ने ]रूपानुरू
६ पं सत्वमुद्वहत [ ]केसरिकिशोर केणेवोपरिक्षितिभृतां [। ] याञ्चातिमलिन कलियुगतिमिरचन्द्रम समनुदिवसमन्या[ न्यो ] न्यस्पर्द्धये
७ बाययुः कलासमूहादयो गुणः विक्क[ * ] मानीतमद ति[ विलासालसगतयोरातिगजघटाः प्रमदाश्च[ । ]यस्य चाविरत
८ [ दा ]नादि [ ? ]प्रवाह प्रीणितार्थिमधुककु [ र ]कुलस्य रुचिरकीर्तिवशासहायस्य सततमस्खलितपदं प्रसरतः सद्वंशाहितशोभा
९ गा[ गौरवस्य भद्रमतङ्गस्येव करघाटविनिहतक्षितिभृदुन्नततनूरु [ हस् ]रेवानिर्झरसलिलप्रपातमधुरनिनादस्य
१० भगा[ गो ]द्भवास्समुन्नतपयोधराहितश्रियो दयिता इव मुदे विन्ध्यनगोपत्यरा[ का ]: [ । ]यश्चोपमीयते शशिनि सौम्य [ त्व ] वैमल्यशोभाक
११ लाभिर्भ कलन श्रीनिकेत शोभासमुदयाषः कृतकुलकण्टकतया कमलाकरे न पड़जन्मतया । सत्वोत्साह विक्क [ क्र ]मैर्मृ [ म्मृ ]
१२ गाधिराजेन क्रूराशयतया । लावण्यस्थैर्य्यगाम्भीर्य्यस्थित्यनुपालनतया महोदषौ नब्यालाश्रयतया । सत्कटक प[ स ]
१३ मुन्नतविद्याधरावासतया हिमाद [ च ] लेन खष[ श ]य [ प ]रिवारतया । मस्य च सद्भोगः शेषोरंगस्येव विमलकिरणमणिशताविष्कृत
१४ गौरवस्सकलजगत्सारा[ धा ]रणो । यस्य प्रकाश्यते सत्कुलं शि! शी ] लेन । प्रभुत्वमाज्ञया । शस्त्रमरातिप्रणिपातेन । कोपा [ पो ]निग्रहेण ।
१५ प्रसादः प्रदानैद्धम्र्म्मो देवद्विजातिगुरुजनसपर्य्ययेति [ ॥ ]तस्य सूनुः प्रतप्तरुचिरकनकावदातः कल्पतरुरिवाविरतम
१६ मिरुचितफलप्रदः सततमृतुगणस्येव वसन्तसमयो वसन्तसमयस्येव प्रविक [T]सित निबिड चूततरुवनाभोगः सरस इब
www.umaragyanbhandar.com)

Page #28

दह २ जानां कावीनां ताम्रपत्रो १७ कमलनिवहः कमलनिवहस्येव प्रबोधो महाविषधरस्येवमणिम्मणोरिव स्वच्छतार
भावो महोदषेरिवामृतकलशोमृतक१८ लशस्येवामरणदायित्वप्रशा[ भा ]वः करिण इव मदः प्रमचा[ दा जनस्येव वि
लासी विभवस्येव सत्पात्रविनियोगो धर्म१९ स्येव क्रतुः क्रतोरिव स्वदक्षिणाकालः प्रेम्ण इव सद्भावः शशिनइवामलकला
समूहो नियसमलङ्कारभूतः सकल२० निशाकराभिरूपवदनः शक्लो वदान्यः प्रबलरिपुबलानीकसमरसमवाप्तविजयश्रीः श्री
वीतरागापरनामाश्रीजर[य]भ२१ द[2] [[ ]कलिप्रतिपक्षमयाच्छरणार्थिन इव यमाश्रितः सविनया गुणाः[1].
स्फुरितदि[ विमलकीर्ति सौदामणि[नि ना येन सकलजी. २२ वलोकानन्दकारिणा कालवलाहकेनेवावन्ध्यफलं गर्जता प्रणयिनामपही[ नी]
तास्तृष्णासन्तापदोषाः[। यश्च गू[शू रोपि सतत२३ मयशोभीरुरपगत तृष्णोपि गुणार्जनाविच्छिन्नतर्षः सर्वप्रदानशीलोपि परयुवति.
हृदयदानपराङ्मुखः पटुरपि प. २४ रपरिवादानि[ भि ]धान जडधीः[। यस्य चन विरोधि रूप[-] शीलस्य यौवनं
सद्वृत्तस्य दि[ वि भवः प्रदानस्य तृ[त्रि ]वर्गसेवापरस्परा२५ पीडनस्य प्रभुत्वं क्षान्तेः कलिकालोगुणानामिति[॥] तस्य सूनुः सजलघनपटल.
निर्मातरजनिकरकरावबोधि २६ तकुमुदधवलयशः प्रतानास्थगित नभोमण्डलो नेकसमरसकटप्रमुखागतनिहत.
शत्रुसामन्त२७ कुलवधूप्रभातसमयरुदितच्छलोद्गीयमानविमलनिस्त्रिंशप्रतापो देव द्विजातिगुरु
पतरूं बीजुं २८ चरणकमलप्रणामोद्धृष्टवज्रमाण-[ कोटिरुचिर ]-दीधितिविराजितमुकुटोग्रासित
[f]शरा२९ दि[ दी ]नानाथातुराभ्यागतात्थिजनाक्लिष्टप[ रिपूरित वि[ भव ]मनोरथोपवि
[ची ]यमानत्रिविष्टपैकस३० हायधर्मसञ्चयः प्रणयपरिकुपितमानिनि[ नी ] [ जनप्रणा ]मपूर्वमधुरवचनोपपा
दितप्रसादप्रकाशी३१ कृतविदग्धनागरकस्वभावो विमलगुणकिरणपञ्जर[ 1 ] [F सप्तबहलकति
मिरनिचयस्समधिगतपञ्च३२ महाशब्द[ : ] श्रीवहः कुशली सर्वानेव राजसामन्तभोगिकविस[प]यपति
राष्ट्रग्राममहत्तराधिकारिकादीन्स३३ मनुबोधपत्यस्तुवो विदितमस्माभि रक[ क्रेश्वरविषयान्तर्गत । शिरिषपदक ।
पषग्रामस्सोवनः
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #29

गुजरातना ऐतिहासिक लेख ३४ सोपरिकरः सर्वादानसंग्राह्य[ : ]सर्वदित्यविष्टिप्रातिभेदिक परिहि[ ही णो भूमि
च्छिद्रन्यायेनाचाटभटप्रा३५ वेश्य आचन्द्रार्णद[ व ]क्षितिस्थितिसमकालीनः पुत्रपौत्रान्वयभोग्यो जम्बूस
रोवास्तव्य भरद्वाजस३६ गोत्रकण्वसब्रह्मचारि ब्राह्मणादित्यरवि । तथा तापिशु[ शू ]र । इन्द्रशूर । ईश्वर ।
तथावत्ससगोत्र भट् [ट् * ]यि[य]. ध्यापक । गोपादित्य । वाड । विशाख । अमिशर्म । भट्टिगण । द्रोण । माफ
[ठ ]रसगोत्रविशाख । धर । नन्दि । ३८ राम । दौण्डगी[ळी ] [य ]सगोत्रतापिशर्म द्वितापिशर्म[ शर्म ] । द्रोण । भट्टि
पितृशर्म । भागिस्वामि । दत्तस्वामि । लाम३९ ण्यसगोत्रधर । दामघर । ईश्वर । कोण्डिन्यसगोत्र बाव । घोष । शैल । काश्य
पसगोत्र भट्टिदामि[ म ] । वा [ व ? ]त्र[1]४० हारीतसगोत्रधर्मधर । धौम्र[ ]यन[ ण ]सगोत्रकाध्यापक । आवुक । इन्द्र
शूरादि ब्राह्मणेभ्यश्चतुस्त्रिंशद्भयो। ४१ बलिचरुवैश्वदेवामिहोत्रपञ्चमहायज्ञादिक्कि[ कि योत्सर्पणार्थ माशा[ ता ]पि
बोरात्मनश्चपुण्ययशोशि[ भि वृद्धये कार्ति५२ क्यामुदका तिसर्गेणातिसृष्टो । ] यतोस्मद्वंश्यैरन्यागामिभोगपतिभिः प्रबलपवन
प्रेरितोदधिजलतरंग४३ चञ्चलं जि[ जी ]वलोकमभावानुगतानसाराविन[भ]वान् दीर्घकालस्थेयसश्च
गुणानाकलय्य सामान्यभोगभू४४ प्रदानफलेप्सुभिः शशिकररुचिरं यशश्चिराय चिचीषुभिरयमस्मदासो[ यो ]नुमन्त
व्यः पालयितन्यश्च । यो वाज्ञा१५ नतिमिरपटलावृतमतिराच्छिन्द्यादाच्छिद्यमानकं वानुमोदेत सपञ्चभिर्महापातकै
स्संयुक्तस्यादित्युक्तं च भग१६ वता वेदव्यासेन व्यासेन ॥ षष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठ [त ] भूमिदः आच्छे
'ता चानुमन्ताच तान्येव नरके वसेत् [1] १७ विन्ध्याटवीवतोयासु शुष्ककोटरवासिनः कृष्णाहयोहि जायन्त[-] [म ]
द[1]यं हरन्ति ये ॥ बहुभिर्वसुधा मुक्ता राजभिस्स१८ गरादिभिः यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलं । यानि[ नी ]ह द[ २ ]
नि पुरा नरेन्द्रीनानि धर्म[ ]र्थयशस्कराणि । निर्युक्त - ४९ माश्यप्रतिमानि तानि को नाम साधुः . पुनराददि[ दी ]त ॥ इति[ ॥ ]संवत्सर ।
शतत्रये पञ्चाशि[शी ] [ 1 ]के कार्तिकपौर्णमास्या ५. लिखितं सन्धी[न्धि विग्रहाधिकरणाधिक्रि[क]तरे[व]णस्वमुखाज्ञयेति[]
सं ३०० ८० ५ कार्तिक भु[सु]१० ५ [। दिनकरचरणा-.... ५१ बनरतस्य श्रीवीतरागसू[नो ]: स[स्व] [हस्तोयं ] प्रशान्तरागस्य ।।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #30

दद्द २ जानां कावीनां ताम्रपत्री
ભાષાન્તર છે ! સ્વસ્તિ ! નાન્દીપુરી( શહેર )માંથી –
(પં. ૧) વિવિધ ગુણસંપદથી સકલ દિશાઓનાં મુખ, રતનેથી સાગર મંડિત કરે છે તેમ મંડિત કરનાર (વગેરે વગેરે નં. ૧૦૯ પ્રમાણે) મહેદધિ જેવા ગુજર્જર નૃપના વંશમાં, શ્રી કૃષ્ણના હદય ઉપર રહેલી શ્રી(લક્ષમી)ની સાથે જન્મેલા કૌસ્તુભમણિ જેવા વિમલ યશનાં કિરણથી કલિયુગનાં તિમિર દૂર કરનાર, સત્પક્ષથી વિનતેય માફક શત્રુ નાગકુલની સંતતિ જડમૂળથી ઉખેડી નાંખનાર (વગેરે વગેરે નં. ૧૦૯ પ્રમાણે) સામન્ત દ૬ હતા.
(પં. ૧૫) તેને તપાવેલા ચળકતા સુવર્ણ જે શુદ્ધ (વગેરે વગેરે નં. ૧૦૮ પ્રમાણે ) શ્રી વીતરાગના બીજા નામવાળો શ્રી જયભટ પુત્ર હતા.
(૫. ૨૫) તેને પુત્ર, સજળ ઘન વાદળમાંથી બહાર નીકળતા શશીનાં કિરણથી જાગૃત થએલા શ્વેત કુમુદ જેવી યશની વેલીથી નભમંડળ છાયી નાંખતે (વગેરે વગેરે નં. ૧૦૯ પ્રમાણે ) પંચમહાશબ્દ પ્રાપ્ત કરનાર, શ્રી દક્ કુશળ હાલતમાં સમસ્ત રાજ, સામન્ત, ભગિક વિષયપતિ, રાષ્ટ્રમહત્તર, ગ્રામ મહત્તર, આધિકારિક આદિને જાહેર કરે છે –
(પં. ૩૩)તમને જાહેર થાઓ કે–અમારાથી, અકુરેશ્વર વિષયમાં આવેલું શિરીષપદ્રક ગામ ઉદ્રક્સહિત, ઉપરિકરસડિત ... ... કાપવાની સર્વ ચીજ, વિષ્ટિ, પ્રતિભેદિકાસહિત, ભૂમિચ્છિદ્રના ન્યાયથી, સૈનિકેના પ્રવેશમુક્ત, ચંદ્ર, સૂરજ, સાગર, પૃથ્વીના અસ્તિત્વકાળ સુધી પુત્રપૌત્ર અને વંશજેના ઉપગ માટે, જબુસરમાં નિવાસ કરતા ભરદ્વાજ શેત્રના, કવ સબ્રહ્મચારી બ્રાહ્મણ આદિત્યરવિ તથા તાપિશર અને ઈન્દ્રચૂર અને ઈશ્વર–તથા વગરના ભદિ આધ્યાપક અને ગોપાદિત્ય અને વાડ અને વિશાખ અને અગ્નિશર્મા, અને ભક્ટિગણુ અને દ્રોણુ-માઠર ગેત્રના વિશાખ અને ધર અને નન્દી અને રામ ડૌહકીય ગાત્રના તપિશર્મા અને બીજા તાપિશર્મા, અને દ્રોણ અને ભદ્ધિ, અને પિતૃશર્મા, અને ભાગિસ્વામિ અને દત્ત સ્વામિ-લક્ષમણ્ય ગોત્રના ધર અને દામધર અને ઈશ્વર--કૌડિન્ય ગેત્રના બાવ અને ઘેષ અને શૈલ–કાશ્યપ ગોત્રના ભદ્રિદામા અને વાત્ર-હારિત ગેત્રના ધર્મધર ધૌમ્રાયણ ગેત્રના અધ્યાપક કર્ક અને આવુક અને ઈન્દ્રશૂર. આ ૩૪ બ્રાહ્મને બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર, પંચમહાયજ્ઞ આદિ અનુષ્ઠાન માટે તથા મારાં માતાપિતા અને મારા પુણયશની વૃદ્ધિ માટે કાર્તિક પૂર્ણિમાને દિને પુષ્કળ પાણીના અર્થ સાથે અપાયું છે.
(પ. ૪૨) અમારા વંશના કે અન્ય ભાવિ ભેગપતિઓએ ( વગેરે વગેરે ન.૧૯ પ્રમાણે) આ અમારા દાનને અનુમતિ આપવી અને તેનું રક્ષણ કરવું જોઈએ.
(. ૪૫) અને ભગવાન વેદવ્યાસે કહ્યું છે કે --ભૂમિદાન દેનાર (વગેરે વગેરે નં. ૧૦૯ પ્રમાણે).
(પં. ૪૯) સંવત્સર ત્રણ અધિક ઍસી, કાર્તિક પૂર્ણિમાને દિને અમારી મુખઆજ્ઞાથી સંધિવિગ્રહાધિકરણધિકૃત રેવથી લખાયું સંવત ૩૦૦ અને ૮૦ કાર્તિક શુ. ૧૦ અને ૫.
(પ. ૫૦) દિનકરના ચરણની પૂજામાં આનન્દ લેનાર શ્રીવીતરાગના પુત્ર પ્રશાન્તરાગના આ વહસ્ત છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #31

૧૦ ૧૧૧
સંખેડામાંથી મળેલું રણુગ્રહનું તામ્રપત્ર ૨. સંવત ૩૯૧ વૈશાખ વદ ૧૫ (અમાવાસ્યા)
પતરૂં બીજું. આ પતરું ઈંચ લાંબું અને ૪ ઇંચ પહેલું છે અને તેમાં ઉમેટા, ઈલાવ અને બગુમરામાંથી મળેલાં ગુર્જર તામ્રપત્રોની લિપિમાં જ લખાએલે દશ લીટીને સુરક્ષિત લેખ છે. ઉપરના ભાગમાં કડીની જગા બતાવનારાં કાણાં મોજુદ છે. લેખ અશુદ્ધ સંસ્કૃત ભાષામાં લખાએલે છે.
દાન લેનાર પુરૂષ (એ. ૧) બ્રાહ્મણ આદિત્યશમાં છે, દતક (૫.૯) ભગિક પાલ દુકાન છે, અને લેખક (પં. ૧૦) સંધિવિગ્રહધિકૃત માત્રિમટ છે. (પં. ૯૧૦) અનુસાર દાતા દિનકર કિરણચર્ચનરત અને શ્રી-દદ-પાદાન્તજ્ઞતિ (દિનકરને ઉપાસક અને શ્રી દઇને નિકટને સગે) તરીકે જવેલો રણુગ્રહ નામને વીતરાગને પુત્ર હોય તેમ જણાય છે, કારણ કે દાનપત્રમાં તેના જ હસ્તાક્ષર છે. તિથિ (પં. ૮) સં. ૩૯૧. વૈશાખ બહુલ. ૧૫. એટલે વૈશાખ ની અમાસ છે.
દાતાના વશની હકીકત એવાઈ છે, છતાં છેલ્લી બે હકીકતેથી આપણે જાણી શકીએ કે દ ૪ થે--ઉર્ફે પ્રશાન્તરાગ. ૨ જાના રાજ્યસમયમાં આ દાનપત્ર જાહેર થયું હતું અને દાતા દ૬ ૪-પ્રશાન્તરાગ ૨ જાને ભાઈ હતું. કારણ કે દ૬ ૪ ના બે ખેડાનાં દાનપત્ર સં. ૩૮૦ અને ૩૮૫૩ માં અપાએલાં તેથી સં. ૩૯૧ની નવી તિથિમાંથી એમ માલુમ પડે છે કે “ શ્રી દ” એવા લખાણુથી તે જ પુરૂષ અહિ ધારેલો હવે જોઈએ. વળી રણુગ્રહને વીતરાગને પુત્ર અને દદને બધુજન એમ બન્ને કહ્યો છે. અને પાછળ (દ૬) જયભટ ૨ --એટલે વીતરાગ ૧ લાને પુત્ર હતું; તેથી રણુગ્રહ દઇને ભાઈ કે પીતરાઈ ભાઈ (કાકાને દીકરે ભાઈ) હા જોઈએ. એટલે આપણું દાનપત્રથી જણાય છે કે દ૬ ૪ નું રાજ્ય સં. ૩૯૬ સુખી અથવા ગ ઈ. સ. ૧૪૯ ના ચેદિ સંવતને પયોગ કરતા હતા તે પ્રમાણે ઇ. સ. ૬૪૦ સુધી એાછામાં ઓછું ચાલ્યું જ હોવું જોઈએ.
૧ એ. ઈ. વ. ૨ પા. ૨૦ એચ. એચ. ધ્રુવ બી. એ. એ ખેલ. બી. ૧૪. એ. વ. ૧૭ પા. મહા ૩ ઈ. એ. . ૧૭ ૫ ૮૧ જ. એ. એ. સ. વ. ૭ પા. ૯૦૮ જ, જે. એ. સે. જે. સી. . . પ. ૨૭

Page #32

संबेडामांथी मळेलुं रणग्रहनु ताम्रपत्र
अक्षरान्तर १ ब्रामणादित्यशर्मायो उदकातिसर्गेणोछृिष्टं' यतोस्यास्मद्वशैरन्यै गामिभोग
पतिमि अय-' २ मैस्मादायोनुमन्तव्य पालयितव्यश्च यो वाज्ञनतिमिरपटला 'वितरान्डिन्यादा
च्छिन्द्यमान वा३ नुमोदेत स पञ्चभिर्महापातक[ : संयुक्त[ : ]इित्युक्तश्च भगवता वेदव्यासेन
व्यासेन षष्टिवरिष४ सहस्राणि स्वर्गे मोदति भूमिदी आच्छेत्ता चानुमन्ता च तान्येव नरके वसे"
विन्ध्याटवीष्वतोयासु शुष्क५ कोटरवासिन[ : ]'क्रिष्णाहयो हि जायन्ते भूमिदानापहारका[ : ]यानीह दत्तानि
पुरा नरेन्द्रनानि ६ धर्थियशस्कराणि निर्भुक्तमाल्यप्रतिमानि तानि को णाम साधु[ : ]पुनराद
धीति स्वदत्तौ परदतां वा ७ यत्नाद्रक्ष युधिष्टिर' मही' महिम” श्रेष्ठ दातातुच्छ्योनुपालनमिति" ८ संवत्सरशतत्रये एकनवत्ये वैशाखबहुलपञ्चदश्यां सं. ३९२ वैशाख व १५ ९ दूतकोत्र भोगिकपालकटज्ञान[ : ]दिनकरकिरणाभ्यर्चनरतस्य स्वहस्तोयं श्रीवी
तरागसूनो १० रणग्रहस्य श्रीदद्दपादान्तमति" लिखितमिदं सन्धिविग्रहाधिक्रित" मात्रिभटेन
पाय। १ शर्मणे २ णोत्सृष्टः ३ पतिभिरय ४ मस्मद्दायो ५ मन्तव्यः । श्रृतमतिरा ७ दाच्छियमानं ८ स्यादि षष्टि वर्ष १० भूमिदः ११ वसेत् १२ कृष्णा १3नाम १४ दधीत १५ दत्ता ११ युधिष्टिर १७ महीं १८ महीमतां १८ दानाच्छ्यो २० एकनवत्यां २१ तेिः २२ विप्रहाधिकृत.

Page #33

ન. ૧૧૨–૧૧૩ દ૬ ૨ જે અથવા પ્રશાન્તરાગનાં બે દાનપગે
(ચેદી) સંવત ૩૨ વૈશાખ સુદ ૧૫ દાનપત્રને આશય સૂર્ય બ્રાહ્મણને તેના યોના ખર્ચ માટે– સંગમબેટક વિષયમાં બે ખેતર, એક સુવણરપલિ (નં. ૧) અને એક ક્ષીરસર( નં. ર )માં આપવાનો છે. આ લેખમાંથી ભરૂચના ગુર્જરના ઈતિહાસ માટે વસ્તુલાભ અ૫માત્ર છે. તેમની તિથિ (દિ) સંવત ૩૯ વૈશાખ પૂર્ણિમા જસુવે છે કે દ૬ ૪. પ્રશાન્તરાગે ઈસ્વી સન ૬૪૧-૪૨ સુધી તે રાજ્ય કર્યું જ. અને મી. ધ્રુવની ધારણા પ્રમાણે (ચેદિ) સંવત ૩૯૧ નું સંખેડાનું દાનપત્ર ખરેખર શ્રી દદના રાજ્યમાં અપાયું હતું. તેને દાતા રણુગ્રહ, શ્રી વીતરાગના પુત્ર, જેને મી. ધ્રુવ ખરી રીતે આપણું દદનો ભાઈ લખે છે, તે તેના ગરાસ તરીકે કેટલાંક ગામને બહુધા માલિક હતે. વળી આ બે લેખે જણાવે છે કે ગુજરનું રાજ્ય ખાનદેશ અને માલવાની સરહદ સુધી પ્રસરેલું હતું. જે નગરને પાછળ સંગમ ખેટક વિષય નામ અપાયું તે નગર નિ સંશય હાલનું સંખેડા છે. શબવ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે સંગમ ખેટક એટલે બે નદીઓના સંગમ પરનું ગામ છે, અને ઉચ્છ અને ઓર સંખેડા સમીપમાં મળે છે. સંગમ ખેટક વિષય કદાચ ગાયકવાડના તાબાને સંખેડા પ્રાંત તથા હાલ પણ સંખેડા મેવાસ કહેવાતો રેવાકાંઠા એજન્સિને નજીકનો ભાગ હોય. આ બે જીલલાના નામનું કંઈ અંશે મળતાપણું સૂચવે છે કે એક સમયે સંખેડા નામના રાજનગરવાળા એક મોટા પ્રાન્તમાં તેઓ હતા. આ જીલાના ત્રિકોણમિતિ માપણીના નકશા મને મળે તેમ નથી, તેથી બે દાનપત્રમાં જણાવેલાં અટવીપાટ, કુકકુટવલિકા, ક્ષીરસર અને સુવણરપલિલ ગામના અભિજ્ઞાન( ઓળખ)થી મારે ઉપલે મત પૂર્ણ સાબિત કરવા અશક્ત છું. પણ મારી પાસે ગુજરાતને જૂને નકશે છે તે સૌરા( સંખેડા)ના અગ્નિકોણમાં રોયલી (કોરી) ગામ, જેનું નામ કુકકુટવલિ સાથે મળે છે તે બતાવે છે.
દાન લેનાર પુરૂષ બ્રાહ્મણ સૂર્ય, ક્ષીરસરમાં વસનાર, ભારદ્વાજ ગોત્રને, શુકલ યજુર્વેદના માધ્યન્દિન સબ્રહ્મચારી, દશપુર જે હાલનું પશ્ચિમ માલવાનું મન્દસર છે ત્યાંથી આવેલા છે. દશપુરના ચતુર્વેદિઓનું મંડળ ધ્રુવસેન ૨ ના શક સંવત ૪૦૦ ના કૃત્રિમ દાનપત્રમાં જણાવેલું છે અને દશપુરના બ્રાહ્મણ જ્ઞાતિના એક પુરૂષે મોકલ અને મેવાડના ચીતડગઢના લેખ રસ્યા છે. હાલમાં દશપુરીઆ બ્રાહ્મણે ગુજરાતમાં નજરે પડતા નથી.
દાનને લેખક સા~િવિહિક રેવ છે, જેને આપણે ખેડાનાં દાનપત્રો પરથી જાણીએ છીએ અને દૂતકનું નામ, કર્ક દાનપત્ર નં. ૨ પક્તિ ર૭ માં નવું છે. તેને જોગિક પાલકને ખિતાબ જે શબ્દાર્થ પ્રમાણે ભગિકોને પાલક અથવા જેને સાંકેતિક અર્થ મને જાણતા નથી તે સંવત ૩૯૧ ના સંખેડા દાનપત્રમાં પણ આવે છે, જ્યાં પ્રતિકૃતિમાં પંક્તિ ૯ માં મી. ધ્રુવ વાંચે છે તેમ ભગિક-પાલકદ્ર-જ્ઞાન નહીં, પણ તકેત્ર ભગિક-પાલક-દુજાન છે.
૧
એ. ઇ. વ. ૫ પા. ૩-૪
વ. ૨ પા. ૨૦
ઇ.
ખ્યા
? એ ઉં. વ. ૨ પા, ૨
૩ ઈ. એ. . ૧૦ ૫. ૧૮૭
૪
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #34

क्षेत्र ।
दद्द २ जो अथवा प्रशान्तरागनां बे दानपत्रो दानपत्र नं. १ अने नं. २ नुं अक्षरान्तरे
पतरूं पहेलु १ ओं स्वस्ति नान्दीपुरात्सनलघनपटलनिर्गतरजनिकरकरावनोधितकुमुदधवलयशः२ प्रातानास्थगितनभोमण्डलोनेकसमरसंकटप्रमुखागतनिहतशत्रुसामन्तकुलवधूप्रभा३ तसमयरुदितच्छलोद्गीयमानविमलनिस्त्रिशप्रतापो देवद्विजातिगुरुचरणकमलप्रों४ मोघृष्टवज्रमणिकोटिरुचिरदीधितिविराजितमकुटोद्भासितशिराः दीनानाथातुराभ्यां ५ गतार्थिजनाक्लिष्टपरिपूरितविभवमनोरथोपचीयमानत्रिविष्टपैकसहायधर्मसे६ चयः प्रणयपरिकुपितमानिवीजनप्रणामपूर्वमधुरवचनोपपादितप्रसादप्रकाशी७ कृतविदग्धनागरकस्वभावो विमलगुणकिरणपंजराक्षिप्तबहलकलितिमिरनिचर्यः ८ समधिगतपञ्चमहाशब्दश्रीदद्दxकुशली सर्वानेव राजसामन्तभोगिकविषयपतिराष्ट्र ९ ग्राममहत्तराधिकारिकादीन्समनुवर्ण्य बोधयत्यस्तु वो विदितमस्माभिः सङ्गमखेटकवि दानपत्र नं. १
दानपत्र नं. २ १० यान्तर्गतसुवर्णारपल्लियामे पूर्वसी- __ यान्तर्गतक्षीरसरग्रामोपरदक्षिणसी नि । तद्विषयमानेन व्रीहिपिटकवापं
बृह
१० न्मानेन ब्रीहिदशप्रस्थवापं क्षेत्रं ११ [य]स्याघाटनानि पूर्वतः क्षीरस
यस्य पूर्वतस्सन्धौ अङ्कोल्लवृक्षः उत्तरग्रामसीमासन्धिः उत्तरतः कुक्कुटव लिकाग्रामसीमासन्धिः
रतः शाकवृक्षः १२ अपरतः ब्रह्मदेयक्षेत्रं वटवृक्षो । ११ वटवृक्षश्च ॥ अपरतः खदिरबदतलाइका च । दक्षिणतः सुवर्णा- |
रिव्रिक्षौ" । दाक्षिणतः शलेली । रपल्लिग्रामगामी पंन्थीः १३ अटवीपाटकग्रामसन्धिश्च । एवमेत- !
भूतवटश्चेवमेतच्चतुचतुरापाटनविशुद्धं क्षेत्रं सोद्रङ्ग । १२ राघाटनावशुद्ध सशावर साद्र १४ सोपरिकरं सर्वादानसंग्राह्यं
सर्वदित्यविष्टिप्रातिभेदिकापरिहीणं" ૧ છે. હુશ તરફથી મળેલ શાહિની છાપ ઉપરથી. ૨ ચિહ્નરૂપે દર્શાવેલ છે. તે દાનપત્ર નં. ૨ માં पति १ श्री स्थगि' थी ५री याय छ-नं. २ मा सङ्कट छ. ४ दानपत्र न. २ मा पनि २ नंत ' च्छली' था याय छे.
3 , मणिका(को)यी याय छे. ना मुकुटो पाया. ४ 'पूरित ' था पूरी थाय छे. ५ 'मानिनी' था पूरीया छ.
न। अंत विमल' था यायचे. नं. २Mi'पचारा'.
७ नमत 'कुशली' था याय छे. १०हनपत्र नं.२ मां 'राधिकाधिकादी'-नं.२ मा तिनात समनुदर्शयत्यस्तु थी या . 11 पांया प्रामेपरदक्षिणसीनि. १२ मा अन्६२र्नु विराम थिझ विसर्गसागले. १७वांया वटवृक्षः १४ वाया वृक्षौ. १५ वांया पन्थाः १६वांया शल्मलो. १७ानपत्र नं.२ मा ५.१२ विष्टिप्राथा५री .

Page #35

गुजरातमा पेतिहासिक लेख
पतरू वीजु १५ भूमिच्छिद्रम्मायेनाचाटभटप्रावश्यमाचन्द्राणिवक्षितिस्थितिसमकालीनं' १६ पुत्रपौत्रान्वयभोग्यं दाशपुरविनिर्गतक्षीरसरग्रामवास्तव्यभरद्वाजसगोत्रवाजिस१७ नेयमाध्यन्दिनसब्रह्मचारित्रामणसूर्याय बलिचरुवैश्वदेवामिहोत्रपञ्चमहायज्ञादिविक्र१८ योत्सर्पणायं मातापित्रोरात्मनश्च पुण्ययशोभिवृद्धयेद्य वैशाखशुद्धपञ्चदश्यामुद
कातिसम्र्गेणा१९ तिसृष्टं यतोस्यास्मद्वंश्यैरन्यैवागामिभोगपतिमिः प्रबलपवनप्ररितोदधिजलतरक
चवलं. २० जीवलोकमभावानुगतानसारान्विभावान्दीर्घकालस्थेयसश्च गुणानाकलय्य सामा.
न्यभोगप्र२१ दानफलेप्सुभिः शशिकररुचिरं यशस्विराय चिचीषुभिरयमस्मदायोनुमन्तव्यः पाल.
यितव्यश्च । २२ यो वाज्ञानतिमिरपटलावृतमतिशच्छिन्द्यादाच्छिचमानकं वानुमोदेत स पञ्चभिर्म
हापातकैः संयुक्तः २३ स्यादित्युक्तञ्च भगवता वेदव्यासेन व्यासेन । षष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति
भूमिदः [1] आच्छेत्ता चानुमें२५ न्ता च तान्येव नरके वसेत् ॥ वन्ध्याटवीष्वतोयासु शुष्ककोटरवासिनः [1]
कृष्णाहयो हि जायन्ते भमिदाय हैर२५ न्ति ये॥ बहुभिर्वसुधा भुक्ता राजभिः सगरादिभिः [1] यस्य यस्य यदा भूमि
स्तस्य तस्य तदा फलं ॥ यानीह ताद
१नपत्र.२ मा ५.१३ स्थितिस था पूरीमा छ. २ वांया दशपुर नं.२ Mirl प्राम १५ ही हवामान्या छ भने नेमावास्तव्य नेमले निवासि यि ..२ मां ५. १४ गते ५३१ भखान था या छ. वांया वाजसनेय. ३ नं.२ मां बलीचरु. नं. २ मा ५. १५ वैश्वेदे , , होत्रहवनपश्च. ४ नं. २ मा ५. १६ वृद्धये थी घरी यायले
, य नया भने वैशाखपौर्णमास्यामु. छ. ५ , १७ भोगपति थी ५री थाय छे. पाय प्रेरितो मन तरंग नं. २ नी साथ. .
, १८ सारान्वीभवा थी पूरी पाय छे. ७ नं.२ ५. १८ रुचिरं था पूरी यायचे. ८
, २० पटला था पूरी था . वानमोदेत मीरात
, पातकै वांयाभांस्खुकस्सा ५. २१ त्युक्त था पूरी याय छे. ,, श्यासेन भने भूमदः छ. , २२ आच्छेत्ता थापरीयाय . १०
ब (विन्ध्याटवीठिक्त्यादि नया राजभिस्स छ नं. २ मा ५.२३ यस्य यस्य था परी ५५ 8. वांया यानीहः दत्तानि न: २
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #36

बद २ जो अथवा प्रशान्तरागनां वे दानपत्रो
२६ नि पुरा नरेन्द्रैर्दानानि धर्मार्थयशस्कराणि [ । ] निर्भुक्तमास्यप्रतिमानि तानि - को नाम साधुः पुनराददीत ॥ स्वदे
२७ चां परदतां वा यत्नाद्रक्ष युधिष्ठिर । महीं महिमतां श्रेष्ठ दानाच्छ्रेयोनुपालनमिति' [ ॥]
दानपत्र नं. १
संवत्सरशतत्रये
२८ द्वि[ न ]वत्यधिके वैशाख शुद्धपश्च- २७ दश्यां स्वमुखाज्ञयालिखितमिदं सन्धिविग्रह करणाधिकृतरेवेण
२. वैशाख शु
२९ सं ३०० ९० २ वैशाख शु | २८ सं ३०० ९० १० ५ दिनकरचरणार्श्वनरतस्य १० ५ दिनकरचरणार्थनर तस्य श्रीवीतरागसूनोः स्वहस्तोयं श्रीप्रशा
२९ न्तरागस्य ॥
श्रीवीतरागसूनोः स्वहस्तोयं श्रीप्रशान्तरागस्य [ ॥ ]
दानपत्र नं. २
संवत्सरशतत्रये द्विनवत्यधिके वैशाखपोर्णमास्यां भोगिकपालककर्कदूतकं लिखितं सान्धिविग्रहिकरेवेण स्वमुखाज्ञयेति
१ नं. २ लया पं. २४ यशस्कराणिया पूरी थाय छे-नं.२ लभां निर्भुक्त छे. पं. २५ बनाई थी पूरी थाय छे. नं. २ भ महिं छे.- वां
२३
૨ નં. ૨ જામાં
महीमतां नं. २ लभां पाकनं ॥ इति ७.
www.umaragyanbhandar.com)

Page #37

નં- ૧૧૪
૪૬ ૨ જાનાં ઉમેટાંનાં તામ્રપત્રા
( શક ) સંવત ૪૦૦ વૈશાખ સુદ ૧૫
નીચે આપેલું ભરૂચના દ ્૨ જાનું દાનપત્ર ૧૮૭૫ માં બેરસૂદના રેવ. જોસેફ્ ટેલરને ઉમેટા( ખેડા જીલ્લા )માં એક વાણિઆના ઘરમાંથી મળ્યું હતું. પ્રથમ મી. ટેલરે મને પતરાંએની છાપ આપી, અને થાડા વખત પછી તેના માલિકને થાડા દિવસ સારૂં અસલ આપવા માટે ( બહુ મુશ્કેલીથી ) સમજાયે. તે વખતમાં મેં એક “ હાફ-સાઇઝ ” ફોટોગ્રાફ્ લેવરાવી લીધા. તે ફોટોગ્રાફ પતરાં સારી સ્થિતિમાં હાવાથી અહુ સ્પષ્ટ આવ્યેા. આ સાથે એટલે ફ્રાટોઝ કેાગ્રાક્ એ ફાટેાગ્રાની નકલ ઉપરથી તૈયાર કર્યો છે.
""
પતરાંઓનું માપ ૧૨ ઇંચ × ૧૭ ઇંચનું છે. ડાખી ખાજીનું કડુ... તેના ઉપરની મુદ્રા સહિત તેની યાગ્ય જગ્યાએ જ કાયમ છે. મુદ્રા ઉપર ડા. બર્નનાં ખેડાનાં પતરાંના ૬ શ્રીસામન્તકુર્: ”ના જેવે! લેખ છે. પણ મુદ્રા ઉપરના અક્ષરા એટલા બધા કટાઈ ગયા છે કે પહેલાંના દાનપત્રની મદદ સિવાય તે સમજવા મુશકેલ પડશે. પતરાં અને મુદ્રા બન્ને બહુ ભારે છે. પતરાંએ ઉપર કાટ લાગ્યા નથી. તે સંભાળપૂર્વક રાખ્યાં છે અને કદાચ આમલીના પાણીમાં સાફ કર્યો હશે. પહેલા પતરાની છેલ્લી પંક્તિ, અને ખીજાની છેલ્લી પંક્તિના શરૂઆતના અક્ષરો સિવાયના બધા અક્ષરો માટા અને ઊંડા કેાતરેલા છે. કારણકે ખીજા પતરાની છેલ્લી પંક્તિમાં માપ શબ્દના છેલ્લા અક્ષરના લીટાએ એક બીજામાં ભળી જાય છે અને એ નામ ફાટાગ્રામાં પણ ચાખ્યું આળખાતું નથી.
દાનપત્ર પાતે પ્રોફેસર ભાંડારકરે જ. એ. છેં. રા. એ. સે. વે, ૧૦ પા. ૧૯માં પ્રસિદ્ધ કરેલાં દ૬ ૨ જાએ આપેલાં ઈલામેનાં દાનપત્રને અક્ષર અને શબ્દરચનામાં બહુ મળતું આવે છે. તે બન્નેની તારીખની નિકટતા—શકે સં. ૪૦૦ અને ૪૧૭—ઉપરથી માની શકાય છે તે મુજબ તે બન્ને એક જ આદર્શની નકલે છે. ઈલાઓનાં પતરાં સંબંધની પ્રા. ભાંડારકરની ખી ટીકા ઉમેટાનાં દાનપત્રાને પણ લાગુ પડે છે.
વંશાવલીમાં કંઈ નવી હકીકત આપી નથી. તેમાં ગુર્જરવંશના પ્રખ્યાત ત્રણ રાજાઓનાં નામ આપ્યાં છે, તેઃ— ્ અથવા ૬૬ ૧ લે., જયભટ તેનું ઉપનામ વીતરાગ, અને દ ્ ૨, તેનું ઉપનામ પ્રશાંતરાગ. આ નામે પ્રેા. ભાંડારકરે પ્રથમથી ખરાં જ આપ્યાં હતાં. જયભટે કાવી જ્ઞાનપત્રમાં વલભી સાથેની જે લડાઈ વિષે કહેલું છે તેનું સૂચન મારા મત પ્રમાણે, યોનિષીતોમયસવનઝેલવિદ્યુતનિરંકુશ ાનપ્રવાહવૃત્તસ્કૃિતિનુળસમૂહ: એ વિશેષણમાં કર્યું છે. પરંતુ તે એટલું ઘાટું છે કે કાવીનાં પતરાંની મદદ સિવાય તેમાં કંઇ જાણી શકાતું નથી. અધિષ્ણુને સંપતિમવિશોષિતનીથશેઃ “ જે ધમ ગુરૂ પ્રત્યે અધિક સ્નેહસંપન્ન છે અને જે આ જીવલેાકને પેાતાના ઉજ્જવળ દાખલાથી શે।ભાયમાન કરે છે,”—આ વિશેષણના મે કરેલા અર્થ ખાસ કરીને આગળ પાછળ નાં વાયા સાથે લઈએ તે એવું અનુમાન થઈ શકે છે કે, ૪૬ ૨ જે ખાસ કરીને ધર્મિષ્ટ રાજા અને કંઇક ધાર્મિક સુધારક હશે. પરંતુ આ દિશામાં તેણે શું કર્યું હતું તે કહેવું અશક્ય છે. કારણ કે તે કઈ જ્ઞાતિના હતા, એ પણુ ચાકકસ જણાતું નથી. ગુર્જરનાં પતરાંના નાંદીપુરી ની ચાકકસ જગ્યા જાયાથી આ રાજામાની રાજધાનીના શહેરની ચાકકસ સ્થળસીમા જાણી
૧ ઈ. એ. વા. ૭ પા. ૬૧-૬૩ છે. મુક્તર

Page #38

૧
दद्द २ जानां उमेदांनां ताम्रपत्रो
રાકાય છે, એ વધારે સંતેાષકારક છે, પ્રેફેસર ભાંડારકર કહે છે કે “ ગુર્જર વંશનું રાજધાનીનું સ્થળ ભરેાચ હતું,” અને વધારામાં કહે છે કે શહેર તથા તેની આસપાસના પ્રદેશનું નામ પણ એ જ હતું.
આમાં પહેલી હકીકત સાવ સાચી અને ખીજી લગભગ સાચી છે. તે શહેર તથા પ્રદેશનું આ નામ પ્રાચીન કાળથી ચાલુ છે એ નિઃસંશય છે. પરંતુ ગુર્જર રાજાએ આ શહેરમાં રહેતા નહેાતા. તે દરવાજા બહાર પાસેના જ એક કિલ્લામાં રહેતા હતા. ૪૬ ૨ જાનાં ખેડાનાં બન્ને દાનપત્રામાં તારીખ‘“ નાંદીપુરીત:'' નાંદીપુરીમાંથી ' નાંખેલી છે. આ વાકય અને વલભીનાં ઘણાં દાનપત્રામાં આવતાં ‘વરુમીતઃ” વલભીમાંથી ’ એ વાકયની સામ્યતા ઉપરથી મેં અનુમાન કર્યું છે કે આ ગુર્જરની રાજધાનીના શહેરનું નામ હાવું જોઈએઃ આ નામવાળા એક જૂના સ્થળ વિષે મારી તપાસ ઘણા વખત સુધી નિષ્ફળ રહી. છેવટે ભરૂચના ડેપ્યુટી એજ્યુકેશનલ ઈન્સ્પે કટર રાવસાહેબ ગેાપાલજી જી. દેસાઈએ ભરૂચના બ્રાહ્મણે પાસેથી જાણ્યું કે, ભરૂચની પૂર્વ દિશામાં જડેશ્વરના દરવાજા બહુાર નજીકમાં આ નામવાળા એક જૂના કિલ્લે હતેા. આ હકીકત, જેને “રેવામાહાત્મ્ય''માંથી પણ ટેકા મળે છે તેને ઇલાઓ અને ઉમેટાનાં પતરાંઓમાંથી દના રહેઠાણુ વિષે મળેલી હકીકત સંપૂર્ણ રીતે મળતી આવે છે.
બન્નેની શરૂઆત ઓંક્તિ વિનયવિક્ષેપાત્ મôપ્રવ્રુRનાલા એ શબ્દોથી થાય છે. નાક્ષાત્, જેના કંઈ પણ અર્થ નથી, તેને બદલે વાલત વાંચવું જોઈએ એમાં શંકા નથી. જે લખાણ ઉપરથી આ લેખ કેાતરનારે નકલ કરી હતી, તે ક્દાચ આખા ચાલુ હસ્તાક્ષરાની લિપિમાં લખેલેા હશે. આ અક્ષરો તેણે સહિમાં સાચવ્યા છે. આમાંથી ના આકાર જેવતો અને વિસરાળમાં તથા રાઠોડનાં દાનપત્રામાં આવે છે એવા હતા, એ ચાકકસ છે. એટલે તેણે વા બદલે ના વાંચ્યું અને લખ્યું. પરંતુ આ અનુમાન સિવાય પણ વલલીના પતરાંઓમાં આવતાં ગય≠. પાવાાત્ યુન્ડવેલીયવાસાત્ અથવા મોપાત્તવાસાત્ જેવાં વાકયેા ઉપરથી ઉપરના સુધારા યેાગ્ય લાગે છે. ખરા વાક્યના અર્થ “ મોં સ્વસ્તિ ! વિજયી છાવણી જે ભરૂચના દ્વાર પાસે રહે છે. એટલે નાંખેલી છે તેમાંથી” એવા જ થઈ શકે છે. આ અર્થ જડેશ્વરના દરવાજા બહાર નાંદીપુરીના કિલ્લા સાથે ખરાખર બંધબેસતા આવે છે. એટલે ગુર્જર રાજ્યનું રાજધાનીનું સ્થળ ભરૂચમાં નહીં પણ તેના પૂર્વ તરફના દરવાજાની નજીકમાં જ હતું, એમ ચાકકસ માની શકાય. વધારામાં હું કહું કે હિંદુ રાજાઓના મહેલા તેના રાજ્યનાં મુખ્ય શહેરોના દરવાજા બહાર નજીકમાં જ હાય છે. આનેા ખાસ દાખલેા ીકાનેરના રાજાના મહેલ છે. તે શહેરથી તદ્દન જૂદો, ઈશાન કાણમાં કેટલાક વાર દૂર છે.
દાનપત્રની તારીખ, શક સંવત ૪૦૦ ના વૈશાખની પૂર્ણિમા અથવા શુદ ૧૫, કંઈ નવીન જણાવતી નથી, કારણ કે ઇલાએનાં દાનપત્ર ઉપરથી આપણે જાણીએ છીએ કે ૪૬ ૨ જાએ શક સંવત ૪૧૭ સુધી તેા રાજ્ય કર્યું હતું. પ્રેાફ઼ેસર ભાંડારકરે પહેલી વાર બતાવ્યું છે તેમ, આ શક સંવત ઈ. સ. ૭૮-૯ માં શરૂ થતા સન છે અને ઉમેટાનું પતરૂં ખરાખર ૧૪૦૦ વર્ષ જૂનું છે, એ વિષે મને જરા પણુ શંકા નથી.
દાન લેનાર ભટ્ટ મહીધરના પુત્ર, કાન્યકુબ્જ અથવા કનાજના રહીશ, એક મહ્ત્વચ એટલે રૂગ્વેદી ભટ્ટ માધવ હતા. તે ચારે વેદ જાણતા હતા. એક અગ્નિહેાત્ર તથા ખીજી યજ્ઞક્રિયાએ માટે ખર્ચ કરવા માટે નિર્ગુડ ગ્રામ તેને આપ્યું હતું. મધ્ય અને ઉત્તર ગુજરાતમાં ઘણી તપાસ કરવા છતાં અત્યાર સુધી ‘ ભુક્તિ ' અને દાનપત્રમાં બતાવેલાં ખીતું સ્થળેા ઓળખી શકાયાં
,
છે, છ

Page #39

गुजरातना ऐतिहासिक लेख નથી એ શોચનીય છે. હું માનું છું કે, તે ગાયકવાડી પ્રદેશમાં આવ્યાં હતાં. દાનપત્રના લેખક અધિકારી માધવ ભટ્ટનું નામ કંઈક ઉપયોગી છે. કારણ કે, ઈલાઓનાં દાનપત્રને લેખક માધવને પુત્ર રેવ હતા. આપણું પતરાંમાં માધવનું નામ આવે છે એ તેનાં ખરાપણાની મજબૂત સાબીતી છે.
છેવટે જયભટનાં કાવીનાં પતરાં ઉપરના લેખ ઉપરની નેધમાં મેં જે કહ્યું છે તે ફરીથી અહિ કહીશ, કે- ઉમેટાનું શાસન બહુ ઉપયોગી છે, કારણ કે, ધરસેન ૨ જાનું કહેવાતું વલભીનું બનાવી કાઢેલું એક દાનપત્ર આ મૂળ ઉપરથી કર્યું છે. આ બનાવટી દાનપત્ર બૅબે ખેંચ રયલ એશિયાટિક સોસાયટીની માલિકીનું છે, અને તેની પહેલી નોંધ ડે. ભાઉ દાજીએ લીધી હતી. હું ફક્ત એક વાર થોડી મિનિટ માટે તે મેળવી શકો છું. પરંતુ પહેલી જ નજરે મને ખાત્રી થઈ કે તે ઉમેટાના દાનપત્રની ખરેખર નકલ હતી અને રાજાઓનાં નામે સિવાય તેમાં કંઈ પણ ફેરફાર કર્યો જણાતે નડે. લિપિ પણ વલભી નહીં, પણ ગુર્જર છે. આ બનાવટી દાનપત્ર કદાચ પ્રાચીન હશે, એટલે વલભીનાં પતરાંઓનાં સનની શરૂવાતની તારીખ નકકી કરવામાં તે ઉપયોગી થાય. કારણ કે, બનાવી કાઢનારે એવા રાજાનું નામ પસંદ કર્યું હતું કે જેને સમય ખરા દાતાના સમયથી બહુ દૂર ન હોય, એવું માની શકાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #40

दद २ जानां उमेटांनां ताम्रपत्री
२७
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलं १ ओं स्वस्ति विजयविक्षेपात् भरुकच्छप्रद्वारावसकत् सकलघनपटलाचिनिर्गतरजै२ निकरकरावबोधितकुमुदधवलयशप्रतापस्थगितनभोमंडलोनेकसमरसंकटप्रमु३ खगतनिहतशत्रुसमतकुलावधुप्रभातशमयरुदितफलोद्गीयमानविमलनिस्तूंशप्रतापोदे ४ वद्विजातिगुरुचरणकमलप्रणमोघृष्टवज्रामणिकोटिरुचिरादिघितिविराजितमकुटो५ द्भासितशिराः दिनानाथातुरभ्यागतार्थिजनस्लिष्टपरिपूरितविभवमनोरथोपची
यमानत. ६ विष्टपैकसहायधर्मसंचयः प्रणयपरिकुपितमानिनीजनप्रणामपुर्बमधुरावचनोपपा७ दितप्रसादप्रकाशिकृतविदग्धनगरकस्वभावो विमलगुणपंजरक्षित्पबहलकलितिमि
रनिचय श्री८ मददस्तस्य सूनु समदप्रतिद्वंद्विगजगटाभेदिनिस्तुंशविक्रमप्रकटितमृगपतिकि
सोरविर्य९ वलेपः पयोनिधीकृतउभयतटप्ररुढधनलेवविहृतनिरंकुशदानप्रवाहप्रवृतविद्ग१० न्तिविभ्रमगुणसमुहः स्फटिककपुरपिण्डपण्डुरयशश्चन्दनचर्चिताङ्गसमुन्नतगगन
लक्ष्मीप११ योधरोसंगः श्रीजयभट्टस्तस्यत्मज प्रतिहतसकलजगद्वयापिदोषाधिकारापचिंभितसं१२ ततातमोवृत्विरधिकगुरुस्नेहसंपत्कविमलदिशोद्भासितजिवलोकः परमबोधसमनुगतो १३ विपुलगुर्जरनृपान्मयप्रदीपतोमुपगतः समधिगतपंचमहाशब्दमहाराजाधिराजश्री
मददः १४ कुशलीसर्वानेव राष्ट्रपतिविषयपतिप्रामकुटायुक्तकानियुक्तकाधिकमहत्सरादीन्समा
ज्ञपैयैति १५ अस्तु वो विदितं यथा मय मातापित्रोरात्मनश्चैवामुष्मिकपुन्ययशोभिवृद्धये
कान्यकुब्जवा१६ स्तव्यतचतुर्विद्यसमान्यवशिष्ठसगोत्रबāचसब्रह्मचारिभट्टमहिधरस्तस्य सुनु भट्ट
मधव पं. १ बांया ओं; वासकात्. व यातुखरताक्षरेशमा छ. ५.२ वांया यशः प्र. ५. ३ वांया प्रमुखा; सामंतकुल. वधू -- समय; निस्त्रिंश. ५, ४ वाया प्रमाणो; वज्र; रुचिरदीधि, मुकुटो. ५. ५ पाया दीना; तुराभ्याग; क्लिष्ट, त्रिविष्टपै, ५.६ पांच्या पूर्वमधुरवचनो. पं. ७ वांया प्रकाशीकृत, नागरक; निचयः. पं. ८ वायो सूनुः; घटा; निस्विंश; किशोरवीा . ५.९ वांया कृतोभय; प्ररूढ; वनलेख . Gim२७२ना सुधारा प्रभा) प्रवृत्त ५२ प्रभाणे. ५.१० पाया समूहः कर्पूर; पाण्डुर. ५. ११ रोत्संगः; जयभट; स्यात्मजः. विजृम्भित. पं. १२ वांया तत; वृत्तिर, (I. aiअ२४२ना सुधा। प्रभाग) जीव. पं. १३ वाया नृपान्वयप्रदीपतामु. ५. १४ पाया प्रामकूटायुक्तकनियु २५ भयुक्त मन नियुक्त दानपत्रामवावा साथ नयावसा छे. समाज्ञापयति. ५. १५ वांया मया; पुण्य. ५.१६ वयातचातुर्विद्यसामान्य;- वसिष्ठ,-महीधरसूनुभठमाधवाय.

Page #41

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
पतसं बीजें १ वलिचस्वैश्वदेवामिहोत्रपञ्चमहायज्ञदिकृयोत्सर्पणार्थ कमणीयशोडशतं २ भुक्त्यन्तः पातिनिगुडग्रामोस्यघटस्थनानि पुर्वस्यं दिशि वघौरिणामः दक्षि
णस्यां दिशि. ३ फलहवद्रग्रामः प्रतिच्यां दिशि विहाणग्रामः उत्तरस्यां दिशि दहियलिग्रामः
एवमयं स्वचतुराघट४ नविशुद्धो ग्रामः सोहङ्गसपरिकर सधान्यहिरन्यादोय सोत्पद्यमानविष्टिक समस्त
राजकियानमप्रवेश्य ५ अचन्द्रार्कर्णवक्षितिसरित्पर्वतसमकालिन पुत्रपौत्रान्वयक्रमोपभोग्य पुर्वप्रत्तदेव
ब्रह्मदायव६ जमभ्यान्तरसिद्धयशकनृपकालातीतसंवत्सरशतचतुष्टये वैशाखपौर्णमास्यां उद
कातिसर्गेणप्रतिपा७ दितं यतोस्योचितय ब्रह्मदायस्थित्या कृषतः कर्षयतो मुंजतो भोजयतः प्रतिदि. __ शतो वा न व्यासेघ < प्रवर्तितव्य तथागामिभिरपि नृपतिभिरस्मद्वंश्यैरन्यैर्वा सामान्यभूमिदानफलमवेत्य
-बिन्दूल्लोलान्य९ नित्यान्यैश्वर्याणि तृणग्रलमजलबिन्दुचञ्चलञ्चजीवितमाकलय्य स्वदायनिर्विशेषोय
मस्मदायोनुमन्तव्यः पा१. लयितव्यश्च तथा चोक्तं बहुभिर्वसुधा भुक्ता राजभिः सगरादिभिः यस्य यस्य
यदा भूमितस्य तस्य तदा फलं ११ यश्चाज्ञानतिमिरवृतमतिराच्छींद्यादाच्छिद्यमानमनुमोदेत वा स पञ्चभिर्महापातकै.
श्वरुपपातकैश्च १२ संयुक्तः स्यदिति उक्तं च भगवता वेदव्याशेन व्याशेन षष्टि वर्षसहस्त्राणि स्वर्गे
तिष्ठति भूमिदः आच्छे१३ ता चातुमन्ता च तान्येव नरेक वसेत् यानीह दत्तानि पुरातनानि दानानि
__ धर्थियशस्कराणि १४ निर्भुक्तमाल्यप्रतिमानि तानि को नाम साधुः पुनराददीत स्वदत्तां परदत्तां वा
यत्नद्रक्ष नराधि१५ पः मही महीमतां श्रेष्ठ दानाच्छ्योनुपालनं लिखितं श्चैतत्पदानुजीविश्रीबला
धिकृतगिलकम्१६ विना माधवभट्टेन स्वहस्तोयं मम श्रीवितरागशूनो श्रीप्रसंतरागस्य पं. १ वाया बली; यज्ञादिक्रियो; हाय षोडशत. ५.२ वांय। स्याघाटस्थानानि; पूर्वस्यां. ५.३ वांय।
ति
प्रतीच्यां.संत विहाणग्रामः वांया उत्तरस्यां राधाटन. ५.४ सोहङ्गः; सोपरिकरः सधान्य हिरण्यादेयः बिष्टिक: कीयानाम. ५.५लाय। आचन्द्राकाण्णवः कालीनः. भोग्यः: पूर्वः ५.६ वाया आभ्यन्तरसिद्धया; संवत्सर. ५. ७ वांचा दितः; तया. पं. ८वांच्या प्रवर्तितव्यः सामान्यं. ५.९वन्या तणाग्र: चञ्चल मन भी शहाभाजन महत भीjan यि 'ण'भगत यातयानासाना तशमां भाव छ.यायमस्मदा पं.११वांयाराच्छिद्या महापातकैश्चमांचा श्वानांपा.१२वांया स्यादितिः व्यासेन षष्टिं.५.१४ पाया यत्नाद्र. ५.१५५या नराधिप; लिखितंचै.५.१६ वाया नुना प्रतितितया भां माधव नमःमल छे.माय छे. श्रीवीतरागसूनोः श्रीप्रशान्त.

Page #42

दह २ जाना उमेटांनां ताम्रपत्रो
ભાષાન્તર # સ્વસ્તિ! ભરૂકચ્છના દ્વાર સમીપ નાંખેલા, વિજયી નિવાસસ્થાનમાંથી, સકલઘનપટલમાંથી બહાર આવેલા રજનીકરનાં કિરણોથી વિકસતાં કુમુદસમ ઉજજવળ યશના પ્રતાપવાળો, અનેક યુદ્ધમાં તેની વિમમ આવી સંહાર થએલા શત્રુ સામન્તની પત્નીના પ્રભાતમાં રૂદનથી જેની ઉજજવળ અસિન પ્રતાપ નિત્ય મોટેથી ગાજતે દે, દ્વિજે અને ગુરૂના ચરણકમળને નમન કર્યાંથી ઉદ્દઘણ, ઘતિવાળાં કિરણે વાળ કટી જામણિથી પ્રકાશિત મુગટ જેના શિરપર રાજતે હતો? સ્વર્ગમાં એકલા મિત્ર સમાન જેને ( પુણ્ય ) સંચય દીન, અનાથ, આતુર
આજાર ), અભ્યર્થ, ભિક્ષુક અને દુઃખી જનેના વિભવ મને રથ ઉદારતાથી પૂર્ણ કરવાથી નિત્ય વૃદ્ધિ પામતે, મદભરેલી માનિની જનના, પ્રણામ અને મધુર વચનેથી પ્રણયકલહ શમાવવામાં નય અને વિવેક પ્રકાશિત કરતો અને જેણે કલિયુગનું ઘન તિમિર ઉજજવળ ગુણના પિંજરમાં નાંખ્યું હતું તે શ્રી દ૬ હતે.
હુમલો કરતા અનેક મદવાળા માતંગોને નિર્ભય વિકમથી સંહારતા સિંહ માફક મદથી મત્ત થએલા શત્રુગજના ગણનો સંહાર, તેની અસિના વિકમથી કર્યો હોવાથી યુવાનાસિંહ સમાન મદભરેલા પ્રતાપવાળો તેને શ્રી જયભટ નામે પુત્ર હતા. તે, (પશ્ચિમ અને પૂર્વ સાગરના) અને કિનારા પર ઉગતાં વનમાં ભ્રમણ કરતા ગજે માફક ( ખંભાતના અખાત)ના બને કિનારે ઉગતાં વનમાં ગમન (ચઢાઈ ) કરી અને ગજે નિરંતર અતિ મદ ઝરે છે તેમ નિરંકુશ દાનપ્રવાહને લીધે તે દિગના વિભ્રમ ગુણસમૂહસંપન્ન હતે. કપૂરના કણ અથવા . ટકા જેવા ઉજજવળ યશના ચંદનલેપથી પોતાનું જ અંગ અને લક્ષમી( શ્રી)નાં સમુન્નત પયોધર ( ઉંચે ચઢતાં વાદળાં)વાળા ગગન સમાન હતા તે વ્યાપી ( ઢાંકી) દીધા.
તેને પુત્ર, જેણે દુષ્કાના પ્રતાપથી ઘટ થએલું અને અખિલ જગમાં પ્રસરેલું ઘન તિમિર દૂર કર્યું હતું, જે ધર્મગુરૂ માટે અધિક નેહસંપન્ન છે, અને જેણે પિતાના શુદ્ધ બધથી જીવલે
છે, જે મહાન ગુર્જર વંશને પ્રકાશનાર થયેલ છે અને જેણે પંચમહાશબ્દ પ્રાપ્ત કર્યા છે તે મહારાજાધિરાજ શ્રી દર્દ હતું,
તે સર્વ કુશળ હાલતમાં, સમસ્ત રાષ્ટ્રપતિ, વિષયપતિ, ગ્રામકૂટ, આયુક્તક, નિયુક્તક, આધિકારિક, મહત્તર, આદિને શાસન કરે છે –
તમને જાહેર થાઓ કે મેં મારાં માતાપિતા અને મારા, આ લોક તેમ જ પરલોકમાં, પુણ્ય- - યશની વૃદ્ધિ માટે, કાન્યકુબ્ધમાં વસતા, ચતુર્વેદિ મધ્યેના, વિશિષ્ટ ગોત્રના, બહવૃચ સબ્રાચારિ, ભટ્ટ મહીધરને પુત્ર, ભટ્ટ માધવને, બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર અને પંચમહાયજ્ઞ આદિ વિધિ અનુષ્ઠાન માટે કમણીયશેડશત ભુકિતમાં આવેલું નિગુડ ગામ જેની સીમા–પૂર્વેવધૌરિગ્રામ. દક્ષિણે-કલહવદ્વગામઃ પશ્ચિમે–વિહાણુગામ, અને ઉત્તરે–દાહથલિગામઃ આ સીમાવાળું આ ગામ ઉકંગ તથા ઉપરિ કરે સહિત, અન્ન અને સુવર્ણમાં આવક સહિત, વેઠના હક્ક સહિત, પૂર્વે કહેલાં દેવ અને દ્વિજોનાં દાન વર્જ કરી, રાજપુરૂષોના પ્રવેશ મુક્ત ચંદ્ર, સુરજ, સાગર, પૃથ્વી, નદીઓ, અને પર્વતના અસ્તિત્વ કાળ સુધી પુત્ર, પૌત્ર, અને વંશજોના ઉપભેગ માટે શક સંવત ૪૦૦ વૈશાખ પૂર્ણિમાને દિને, પાણીના અર્ધથી દાનને અનુમતિ આપી ભક્તિથી આપ્યું છે. આથી તે બ્રહ્માદાયના નિયમ અનુસાર ( આ ગામની જમીનની ) ખેતી કરે, કે ખેતી કરાવે, ઉપભેગ કરે અથવા અન્યથી ઉપભેગ કરાવે અથવા અન્યને સંપે ત્યારે કેઈએ તેને પ્રતિબંધ કરવો નહિ ... ... ... ... ... ... ... અને આ સેનાપતિ શ્રી ગિલકના પુત્ર, (નૃપના) પદાનુજીવિન ભટ્ટ માધવથી લખાયું છે. આ મારા શ્રીમદ્ વીતરાગના પુત્ર શ્રી પ્રશાન્તરાગના સ્વહસ્ત છે.
છે. ૮
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #43

નં૦ ૧૧૫
દફ્ ર્ જા અથવા પ્રશાન્તરાગનાં અનુગ્રાથી મળી આવેલાં તામ્રપત્રા'
( શક ) સંવત ૪૧૫ જ્યેષ્ઠ વદિ ૧૫
નીચે આપેલા લેખ એ તામ્રપત્રા ઉપર કેાતરેલા છે. આ પતરાં થાડાં વર્ષો ઉપર વડાદરા સ્ટેટના નવસારી પ્રાંતના પલસાણા તાલુકાના અનુગ્રા ગામમાંથી મળ્યાં હતાં. તે તથા ઈ. એ વે. ૧૨ પા. ૧૭૯–૧૯૦માં અને વા. ૧૩ પા. ૬૫-૬૯માં પ્રસિદ્ધ થયેલાં ખીજાં પતરાંઆ મને તથા ડૉ. ઈ. ડુલ્યને રાવ. સાહેબ મેહનલાલ, આર. ઝવેરી મારફત મળ્યાં હતાં. આની શેાધની હકીકત પ્રથમ લખાણમાં આપી છે.
પતરાંઓનું માપ આશરે ૧૦૪૭” છે. અને જાડાં ' છે. વજનદાર કડીઓ સુરક્ષિત સ્થિતિમાં તેની મૂળ જગ્યાએ જ છે. જમણી બાજુની કડીને મુદ્રા લગાડેલી છે. એ જ રાજાનાં પ્રસિદ્ધ થયેલાં ઉમેટા અને ઇલાવનાં પતરાંઓની માફ્ક તેના ઉપર “શ્રી હૃદ’” લેખ અને એક ચારસ ચિહ્ન છે, જે સમજાતું નથી. કેાતરકામ સારૂં છે. અક્ષરો ઊંડા કતરેલા અને સ્પષ્ટ છે. ફક્ત થાડા ને જ ખડું નુકશાન થયું છે, અગર કાટથી નાશ પામ્યા છે. લિપિ ખીજાં એ જ્ઞાનપત્રાની લિપિને બહુ જ મળતી આવે છે. ‘ ચાલવત્ ' ( ૫. ૧) શબ્દમાં વ નું ઉતાવળથી લખેલું રૂપ લખ્યું છે, તે ન જેવું લાગે છે. રાજાની સહિ પ્રાચીન નાગરી અક્ષરામાં લખેલી છે. આ અક્ષરા ઉમેટાનાં દાનપત્રમાં પણ છે. જોડણી અને વ્યાકરણુ ખીજાં એ દાનપત્રા જેટલાં જ ખરાબ છે. આના પહેલા ભાગ તે દાનપત્રા સાથે અક્ષરશઃ મળતા આવે છે.
આ નવા દાનપત્રની હકીકત આ પ્રમાણે છે. મહારાજાધિરાજ શ્રી દ૬ ૨ જો, જેણે પંચ “ મહારાજો ” મેળવ્યા હતા, જે શ્રીજયભટના પુત્ર અને શ્રી દક્ ૧ લાના પૌત્ર હતા, તેણે એક બ્રાહ્મણને તથ—ઉમ્બરા નામનું ગામ શકે ૪૧૫ ના જ્યેષ્ઠ શુદ્ધ અમાંસને દિવસે થયેલાં સૂર્યગ્રહણ વખતે તે દિવસે દાનમાં આપ્યું છે. આ ગામ તથ—ઉમ્બરાના મહાવૃદ્ધિશ અથવા પ્રાંતમાં આવ્યું છે. તેની સીમા:—પૂર્વે ઉષિલણ ગામ, દક્ષિણે ઇષિ, પશ્ચિમે સાંયિ, અને ઉત્તરે જરદ્ગ દાન મેળવનાર ભટ્ટ મહીધરના પુત્ર ભટ્ટ ગોવિન્દ હતા. તે કાન્યકુબ્જના ચતુર્વેદ્ઘિ, એટલે ગુજરાતના કાજીઆ બ્રહ્મણાની જ્ઞાતિના, કૌશિક ગોત્રના અને છન્દોગશાખાના અનુયાયીઓના એક મતના હતા. આ ગામ તેને પંચમહા યજ્ઞા અને બીજી કેટલીક ધાર્મિક ક્રિયાઓનું ખર્ચ કરવા માટે આપ્યું હતું. દાનની શરતે હંમેશમુજબની છે. દાનપત્રના લેખક રાજાના સેવક રેવાદિત,અથવા તેનું ખરૂં રૂપ, વૈવાદિત્ય-તે દામોદરના પુત્ર હતા. બીજાં એ દાનપત્રા મુજબ આમાં પણ તારીખ વિજયની છાવણી, અગર ‘વિશેષ' જે ભરૂકચ્છના દરવાજા મહાર હતી, તેમાંથી નાંખી છે.
લેખની નવીન હકીકતમાં ફક્ત તારીખ અને ભૌગોલિક નામેા એ એ જ છે. તે બાબત વધુ નોંધની જરૂર છે. તારીખમાં માસનાં નામની ભૂલ જણાય છે. ડૉ. શ્રામની ગણત્રી પ્રમાણે શક સંવત ૪૧૫ જેષ્ટ વદ અમાસને દિવસ ઈ. સ. ૪૯૩ ના મેની ૩૧ મીને મળતા આવે છે. આ દિવસે લેખમાં કહ્યા મુજબનું સૂર્યગ્રહણુ નહાતું. પણ બીજી અમાસને દિવસે, જીન ૨૯ મીએ, કુંડલાકાર ગ્રહણ હતું, જે હિંદુસ્તાનમાં દેખાયુ' નહાતુ તે આ ગ્રહણ હશે એમ લાગે છે. માસના નામની ભૂલ લેખકની હાય અથવા તો અધિક માસની ખેાટી ગણત્રીને લીધે થયેલી હાય, તે ગમે તેમ હા, પણ દ૬ ૨ જાના
• ઈ. એ. વા. ૧૭ પા. ૧૮૩–૨૦૦ જી. બ્યુહર

Page #44

दद्द २ जा अथवा प्रशान्तरागनां ताम्रपत्रो ઈતિહાસ માટે તારીખનું મહત્વ બહુ ઓછું છે. કારણ કે, તેનું જૂનામાં જૂનું દાનપત્ર આપણા દાનપત્ર કરતાં ૧૫. વર્ષ વહેલું છે, અને મેડાંમાં મેડું દાન બે વર્ષ મોડું છે. પહેલાંની તારીખ શક–સંવત્ ૪૦૦ના વૈશાખની પૂર્ણિમા છે, અને બીજાની તારીખ શક સંવત્ ૧૭ના જયેષ્ટ વદ અમાસની છે.
ભૌગોલિક નામે એથી પણ વધારે જાણવા જોગ છે, ટીમેટ્રિકલ સર્વે, ગુજરાત સીરીઝ નં. ૩૪ના નકશાની મદદથી આમાં આપેલાં લગભગ બધાં સ્થળે ઓળખી શકાય તેમ છે. તથ-ઉમ્મરાગામ જ્યાંથી આ પતરાં મળ્યાં હતાં તે બગુમ્રા છે તેની સીમા – લેખ મુજબ.
નકશા મુજબ. પશ્ચિમે સંક્તિ
પશ્ચિમે સંકિ દક્ષિણે ઈષિ.
દક્ષિણે ઈસિની જુની ઉત્તરે જરવદ્ર
ઉત્તરે જેવા. પૂર્વ ઉષિલઠણ.
પૂર્વે એક નિર્જન સ્થળ તથા
એક જૂનું તળાવ. જોકે ચોથા ગામની મૂળ જગ્યા મળી શકતી નથી. તે પણ બીજી ત્રણનાં નામે તથ. ઉમ્બરાને બગુમ્રા તરીકે ઓળખાવવાને બસ છે. આ બે શબ્દોમાં ૩ખ્યા અને ૩ એ સંસ્કૃત શબ્દ “સુરજને અપભ્રંશ છે. આ શબ્દ હજી પણ ગામનાં નામ પડવામાં વપરાય છે. અને નકશામાં તાપીની પાસેના પ્રદેશમાં ઉમ્રા નામનાં છએક ગામે છે. તેથી તથ” અને “આગ” એ શબ્દ આ ઉમ્બરા( ઉમ્રા )ને એ નામવાળાં બીજા સ્થળેથી જુદું પાડવાને લગાડયાં હો, એ સંભવિત છે. “બ” ને અર્થ શો હશે તેની હું અટકળ કરી શકતો નથી, પણ ‘તથ' કદાચ પ્રાકૃત “તિય ” અને સંસ્કૃત “તષ ને અપભ્રંશ હશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #45

३२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर'
पतरू पहेलुं
१ ओं स्वस्ति विजयविक्षेपात् भरुकच्छप्रद्वारवासकात् सकलघनपटल विनिर्गतरजनिकरकरावबोधित
२ [ कु]मुदघवलयशप्रतापस्थगित नभोमण्डलोने कसम र संकटप्रमुख गतनिहतशत्रुसामंतकुलावधुप्र
३ भातशमयरुदितफलोद्गीयमानविमलनिस्त्रिंशप्रतापोदेवद्विजातिगुरुचरणकमलप्रणमोद्धृष्ट ४ वज्रामणिकोटिरुचिरदिधितिविराजितमकुटोद्भासितशिराः दिनानाथातुराभ्यगतार्थ
जनशिलष्टप
५ रिपूरितविभवमनोरथापचीयमातृविष्टपैक सहयधर्म्मसचयः प्रणयपरिकुपितमानिनीजन ६ प्रणामपुर्व्वमधुरावचनोपपादितप्रसादप्रकाशिकृतविदग्धनागरकस्वभावो विमलगुणपंजरक्षि
७ प्तबहलकलितिमिरनिचयश्रीमद दस्तस्य सुनु समद प्रतिद्वंद्विगजघटाभेदिनिस्त्रिंशवि
क्रमप्रक
८ टितमृगपति किसोर विर्यवलेपः पयोनिधिकृतउभयतटप्ररुढघन लेखविहृतनिरंकुशदा -
नप्रवा
९ प्रवृतदिग्दन्तिविभ्रम गुणसमूहः स्फटिकक पुर पिण्डपण्डुरयशश्चन्दनचर्चिताङ्गसमुन्नतगग
१० नलक्ष्मिपयोधरोसंग ः श्रीजयभट्टस्तस्यत्मज प्रतिहतसकलजगद्व्यापिदोषाधिकारविजृंभितसंत
११ तातमोवृत्विरधिकगुरुस्नेह संपत्कविमलदिशोद्धसितजिवलोकः परमबोधसमानुगतो विपुलगु -
१२ र्जरनृपन्मयप्रदिपतोमुपगतः समधिगतपंचमहा शब्द महाराजाधिराजश्रीमद्दद्दः कुशलीस [ -
१३ ने ]व राष्ट्रपतिविषयपतिग्रामकूटायुक्तकानियुक्तकाधिक महतरा दत्सि माज्ञापयति अस्तु वो विदि
१४ तं यथा मया मातापित्रोरात्मनश्चैवामुष्मिक पुण्ययशोभिवृद्धयेकन्यकुब्ज
१५ वास्तव्यतचातुर्विद्यसामान्यकौसिकस्यगोत्रच्छन्दोग सब्रह्मचारि
१६ भट्टमहिवरस्तस्य सूनु भट्टगोविन्द बलिचरुवैश्वदेवाग्निहोत्रपञ्चमहायज्ञदिकृ
पं. १ओं; वाया रजनी, वासकात् न' व 'नवा प्याय छ. पं. २ वांया प्रमुखागत, कुलवधूः कुमुदने कुस्पष्ट छे. पं. ३ वां समयः प्रणामो ५४ वा वज्र दीधिति; कुटो, रादीना; भ्यागता; लिष्ट पं. ५ व[थे। रथोप; त्रिवि; सहाय; संचयः पं. ६ वा पूर्व्व; मधुर; प्रकाशीकृत १, ७ वा निचयः; दद्द, सूनुः पं. ८ वा किशोरवी र्या; निधीकृतो; प्ररूढ; बनलेखा. पं. ९ प्रवृत्त; कर्पूर; पाण्डुर. पं. १० वी लक्ष्मी; रोस्सं भटस्तस्यात्मजः ५. ११ व िततमोवृत्तिर; द्भासित; जीव; समनुगतो. पं. १२ वां नृपान्व; प्रदीपता पं. १३ युक्तकनियुकाधिक. पं. १५ तचातुर्वि; कौशिक गोत्र १६ महीधर; गोविन्दाय यज्ञादिकि.
www.umaragyanbhandar.com)

Page #46

दह २ जा अथवा प्रशान्तरागनां ताम्रपत्रो
पतरूं बीजें १७ योत्सर्पणर्थ तथउम्बराहारद्वलिश अन्तः पातितथउम्बराग्रामोस्याघटनस्थनानि १८ पुर्वत उषिलथणग्रम दक्षिणत इषिग्राम पश्चिमतः संकियग्रम उतरत जरवद्रग्रम १९ एवमयं स्वचतुराघटनविश्रुद्धो ग्रामः सोद्रंग[ : ]सपरिकर सधान्यहिरन्यादेय[:] २० सोत्पद्यमानविष्टिक[:] समस्तराजकियनमप्रवेश्यमचन्द्रकर्णवक्षितिसरित्पर्वतसमान
कालीन[:]पु२१ त्रपौत्रान्वयक्रमोपभोग्य[ : ]ऍवप्रत्तदेवब्रह्मदायवर्जमभ्यन्तरसिद्धया शकनृपकाला
तीतसंव[च्छ] २२ रशतचतुष्टये पंचदशाधिके येष्ठ[। ]मावास्यर्सयग्रहे उदकातिसर्गेणप्रतिपादितं
यतोस्योचित२३ य ब्रह्मदायस्थित्या कृषतः कर्ष[ य ]तो भुंजतो भोजयतः प्रतिदिशतो वा न
व्यासेधः प्रवर्तितव्य[ : ]तथागा२४ मिभिरपि नृपतिभिरस्मद्वंश्यैरन्यैर्व[1] सामान्यभूमिदानफलमवेत्यबिन्दूल्लोलान्य
नित्य[ । न्यैश्वयणि तृ२५ णायलग्नजलबिन्दुचञ्चलञ्चजीवितमाकलय्य स्वदायनिर्विशेषोयमस्मदायोनुमन्तव्यः
पालयि२६ तव्यश्च तथा चोक्तं बहुभिर्वसुधा भुक्ता राजभिः सगरादिभिः [1]यस्य यस्य यदा
भूमिस्तस्य तस्य तदा फ२७ ल[॥ यश्चाज्ञनतिमिरावृतमतिराच्छिद्यादाच्छिधमानमनुमोदेता वा स पञ्चभि
महापातकैरुपपातकैश्च २८ संयुक्तः स्यादिति[। ]उक्तं च भगवता वेदव्याशेन व्याशेन[। षष्टिं वर्षसहस्राणि
स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः[1]आ२९ च्छेत्ता चानुमन्ता च तान्येव नरके वसेत् [ ॥ यानीह दत्तानि पुरातनानि
दानानि धर्मार्थायसस्करा३० णि[। निर्भुक्तमाल्यप्रतिमानि तानि को नाम साधुः पुनराददीत [॥] स्वदत्तां
परदत्तां वा यत्नद्रक्ष न३१ राधिपः [1]महीं महीमतां श्रेष्ठ दानाच्छ्यानुपालन[॥ ]लिखितंश्चैतत्पादानु
जीविदामोदरसुते३२ न रेवादितेन स्वहस्तोयं मम श्रीवितरागसूतो श्रीप्रसन्तरागस्य[॥]
पं.१७पायोत्सर्पणार्थ; घाटनस्थानानि. ५.१० वांया पूर्वत; ग्रामो; ग्रामः; ग्राम उत्तरतो; प्राम पं. १९ पाया राघाट; सोपरिकरः, हिरण्या. पं. २० पाया कीयानामप्रवेश्य आ, न्द्रार्का. ५. २१वांया पूर्व; संवत्स. ५.२२ वाय। ज्यैष्ठामावास्यायां, सूर्य प्रतिपादित. ५. २३ पाये। या. ५. २४ वय। श्वर्याणि. पं. २५ 'हायो ' द्वायो । साणे . पं. २७ वाया यश्चाज्ञान; मोदेत पं. २८ वांया व्यासेन ६. २९ वांय। तान्येव; र्थयशस्क पं.३० वांय। यत्नाद्रक्ष पं. ३१ वाया राधिप; तं चैत ५. ३२ वांया श्रीवीत; सुनोः श्रीप्रशान्तः रेवादित्येन २५ रेवादितेन કદાચ વપરાયું હેય.

Page #47

નં. ૧૧૬ દ૬ ૨ જાનાં ઇલાવમાંથી મળી આવેલાં તામ્રપત્રો
" (શક) સં. ૧૭ જેષ વદિ અમાવાસ્યા (ઈ. સ. કલ્પ-૬), દદ ૨ જાનું ઈલાવનું દાનૂપત્ર પ્રથમ પ્રોફેસર આર. જી. ભાંડારકરે જ છે. બેં. ૨. એ. સો. વો. ૧૦ પૉ. ૧૯ માં પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું. બે શ્રેચ એક રોયલ એસિયાટિક સોસાયટીની માલિકીનાં મૂળ પતરાંઓ ઉપરથી, લીગ્રાફ સાથે, તે હું ફરીથી પ્રસિદ્ધ કરું છું. તે ભરૂચ ડિસ્ટ્રિકટમાં ઈલાવ નજીક મળ્યાં હતાં.
આમાં બે પતરાં છે. દરેક ૧૧” લાંબું અને ૬ પિહોળું છે. લખાણના રક્ષણ માટે કાંઠા સહેજ જાડા કરેલા છે, અને લેખ આખે સુરક્ષિત છે. બે કડીઓ માટે કાણું છે, પરંતુ
જ્યારે પતરાં મને મળ્યાં ત્યારે ફક્ત ડાબી બાજુની કડી કાપ્યા વગરની રહી હતી. તે લગભગ રૂ“ જાડી અને વલભીની કડી જેવી સાધારણ ગેળ છે. તેના ઉપરની મુદ્રા એકંદરે ગોળ છે. તેનો વ્યાસ આશરે ૧” અથવા ૧છુ” ને છે. તેની ઉપર ઉપસેલી બિંબાકાર સપાટી પર કંઈક ચિત્રામણ છે. તે કદાચ પક્ષી રૂપમાં ગરૂડની આકૃતિ હશે. તેની નીચે લીથગ્રાફ કરવાં મૂળમાં વધારે સહેલાઈથી વાંચી શકાય તેવા અક્ષરામાં “શ્રીવત્ () ” લેખ છે. આવોપાંત ભાષા સંસ્કૃત છે. અને છેક ૧૩ મી પંક્તિ સુધી લેખ ઉમેટાનાં દાનપત્રના લેખ સાથે લગભગ અક્ષરશઃ મળતો આવે છે. વળી આ બન્ને દાનપત્રાની પં. ૧ થી ૬ સુધીનું દ૬ ૧ લાનું વર્ણન ખેડાનાં બે દાનપત્રની ૫. ૨૫ થી. ૩૧ સુધીના દ૬ ૨ જાનાં વર્ણનમાંથી શબ્દ શબ્દ લીધેલું છે.
લેખ દ૬ ૨ જા ઉર્ફે પ્રશાંતરાગના સમયને છે. તેમાં તિથિ શકે ૪૧૭ (ઈ. સ. ૪૯૫-૬) ના જયેષ્ઠ અમાવાસ્યાને દિવસે સૂર્યગ્રહણ સમયની છે. તે દિવસે જનરલ કનીગહામની સૂચનાનુસાર બુધવાર તા. ૮ મી જુન ૪૯પ-ઈ હતી તે દિવસે સૂર્યગ્રહણ પણું હતું. પરંતુ તે ગ્રહણ પારિસમાં સાંજના ૬-૩૦ વાગે થયું હતું. એટલે ગુજરાતમાં તે રાત્રે લગભગ ૧૧ વાગે થયું હતું અને દેખાય એવું નહતું. અર્થાત આ ગ્રહણ હિંદુ ખગેળવેત્તાઓ ધ્યાનમાં ન લે તેવું હતું. પંડિત ભગવાનલાલ ઈન્દ્રજી. જેણે આ દાનપત્રના ખરાપણુ વિરૂદ્ધ આગળ પા. ૭૨ થી ૭૪ માં ટીકા કરેલી છે અને જે ધ્યાનમાં રાખવા લાયક છે તે એમ ધારવા પ્રેરાય છે કે ગુર્જરનાં દાનપત્રના ખરા સંવતના વર્ષ ૪૧૭ ના જ્યેષ્ઠ અમાવાસ્યાને દિવસે થયેલા સૂર્યગ્રહણની ખરી માહિતા આ ખોટો લેખ બનાવી કાઢનારે મેળવી હશે, અને તેના ખરા સંવતની માહિતી નહીં હેવાથી તેણે વર્ષને શકના સંવત્ તરીકે જણાવ્યું. આ મત પ્રમાણે જનરલ કર્નીંગહામે કરેલી ગણત્રીનું પરિણામ આગળ પાને ૭૭ માં આપ્યું છે.
ભરૂક અથવા ભરૂચના દરવાજા પાસે વિજયી છાવણમાંથી આ દાનપત્ર અપાયું છે, અને અને દાનપત્રમાં અકુલેશ્વરના “વિવા' માં આવેલાં રાઈધમ ગામને ઉલેખ છે. અકલેશ્વર એ નં. ૧૩૯ અને ૧૪૦ના દાનપત્રનાં અરેશ્વરનું, હાલનાં અંકલેશ્વર અથવા અંકલેશ્વરને બહુ જ મળતું બીજું નામ હશે. આપેલાં ગામની પૂર્વે વારણેરા ગામ,જેને પ્રોફેસર ભાંડારકર ઈલાવની ઈશાન કેમાં આશેર ૪ મૈલ ઉપર અને અંકલેશ્વરની અગ્નિ કેણુમાં આશરે ૮ મૈલ ઉપર આવેલા હાલના “વાલનેર' તરીકે ઓળખાવે છે, દક્ષિણે વરષ્ણા નદી, જેને તે હાલની “ વંદ-ખરી” તરીકે ઓળખાવે છે; પશ્ચિમે વડક અથવા શુંઠવાડક ગામ; અને ઉત્તરે અરલૌમ ગામ, શુંઠવહક અગર ગુંઠવાડ એ કદાચ સુરત ડિસ્ટ્રિકટમાં “ચીખલી” તાલુકામાં આવેલું હાલનું “થવાડ” હશે. પરંતુ આ ગામના ચોક્કસ સ્થાન વિશે ખાત્રી કરવા માટે મારી પાસે નકશા નથી. રાધમ અને અરલમનાં ગામડાંઓનું નિશ્ચિત સ્થળ હજી જાણવાનું બાકી રહે છે.
• ઈ. એ. વ. ૧૩ ૫. ૧૫ જે. એક ફલીટ
૧ શિવના અકલ નામ ઉપરથી કદાચ પડયું હશે. ૨૬ પોતાના ચર્ચાપત્રના મથાળે પ્ર. ભાંડારકર એમ કહે છે કે આ દાનપત્ર સુરત ડિસ્ટ્રિક્ટમાં ગામડાંમાંથી ઉપલબ્ધ હતું, પરંતુ તેના ચર્ચાપત્રના અંતમાં જે પ્રમાણે પોતે જ હે છે તેમ ઈલાવ કે જ્યાંથી આ દાનપત્ર મળી આવ્યું હતું તે ગામ ભરૂચ ડિસ્ટ્રિટમાં આવેલું છે.

Page #48

दद्द २ जानां ईलावमांथी मळी आवेलां ताम्रपत्रो
अक्षरान्तरं
पतरूं पहेलं.
१ ॐ स्वस्ति विजयविक्षेपात् भरुकच्छप्रद्वारना [ वो ] सकात् [ । ]सक[ जै ]लघनपटलविनिर्गतरजनिकरका [ क ]रावबोधितकुमुद
२ धवलयश [ : ] प्रताप [ नै ][ 1 ]स्थगित नभोमण्डलोनेकसमरसंकटप्रमुख [T]गत - निहितशत्रुसामंत कुलवधूप्रभातसम
३ यरुदितफ[ च्छे ]लोगि[ द्गी ]यमान विमलनिस्त्रिंशप्रतापो देवद्दिजातिगुरुचरणकमलप्रणामोद्धृष्टवज्रमणिकोटिरुचिरदी ·
४ घितिविराजितमुकुटोद्भासितशिराः दि [ दी ] नानाथातुर [ 1 ] भ्यागत [ ]र्थिजन [ 1 ]च्लि[ क्कि ]ष्टपरिपूरितविभवमनोरथोपचीयमान तृ[त्रि ] विष्ट -
५ पैक सहायधर्म्मसंचयः प्रणयपरिकुपितमानिनीजनप्रणाम पूर्वमधू [ धु वचनोपपादितप्रसादप्रकाशि[ शी ] कृतविदग्धना
श्रीमद्ददे[ ६ ]
७ भेदिनिस्त्रिविक्रमश्प्रकटितमृगपतिकिसो [ शो ]रवि[ वी ][ 1 ]वलेपः पयोनिघि[ घी ]कृतउभयतटप्ररु [ रू ] ढध[ व ]न लेख [ 1 ]विहृतनिरंकुशदानप्रवा८ हप्रवृतदिग्दन्तिविभ्रमगुणसमूहः स्फटिककर्पु[ र्पू ]रपिण्डपाण्डु [ण्डु ]रयशश्चन्दन चर्चितसमुन्नतँगगनलक्ष्मि [ क्ष्मी ] पयोधरो
६ गरकस्वभावो विमलगुणपंजर [[ ]क्षिप्तबह लकलितिमिरनिचयः स्तस्य सु[ सू]नु[ : ] समदप्रतिद्वंद्वि गजघटा
३५
९ [त् ] संग: श्रीजयभटस्तस्य [ 1 ]त्मजः प्रतिहतसकलजगद्व्यापिदोषाधिकार विजृ[ ]भित संतता [ त ]तमोवृत्वि [ ति ] रधिकगुरुने
१० हसंपन्नंविमलदिशोभासितजीवलोकः परमबोधसमा [ म ]नुगतो विपुलगुर्जर - नृपान्म[ न्व ]य प्रदि [ दी ]पतामुपगतः
११ समधिगतपंचमहाशब्द महाराजाधिराज श्रीमद्दद्दः कुशली सर्व्वानेव राष्ट्रपति विषयपति ग्रामकु[ कू ]ट []यु
૧ મૂળ પતરાં ઉપરથી. ૨ ઉમેટાનાં દાનપત્રમાં પણ નસાત વાંચન છે. ડે. મ્યુહર ચવે છે વા ને બદલે નાની ભૂલ અસલ લેખ જે ચાલુ હસ્તાક્ષરામાં હતા અને જેમાંથી કાતરનારે નકલ કરી હતી તેમાંથી કદાચ થઈ હશે. ૩ વાંચા સનજ ૪ ઉમેટા દાનપત્રમાં પ્રતાપ વાંચન છે, પરંતુ અર્થ ખધખેસતા આણુવા માટે તાન વાંચન આપણે લઈએ છીએ. ૫ ઉમેટા દાનપત્રમાં જ વાંચન છે. ડા. યુલ્ડર તેના છ∞ માં ફેરફાર કરવાની જરૂરીઆત માટે શંકા બતાવી છે. પરંતુ એ ખેડાનાં દાનપુત્રામાં હરુ એ સ્પષ્ટ રીતે વાંચન છે. ૬ વાંચા ૬ ઉમેટા દાનપત્રમાં ટૂ વાંચન છે. પરંતુ આ દાનપત્રની પેઠે તેના પૌત્રનું નામ दद्द प्रेम समेतुं छे. ૭ ઉમેટા દાનપત્રની ૧૦ મી ઐક્તિમાં ચિતળસમુન્નત આ પ્રમાણે વાંચન છે. ૮ ઉમેટા દાનપત્રની ૧૨ મી પતિમાં ૐ એમ વાંચન છે, ૯ પહેલાં તો કેાતરવામાં આવ્યા હતા પછીથી ઓ ના માત્રાને ચેાડા ભાગ ભૂંસી નાંખી તા કરવામાં આવ્યે છે.

Page #49

३६
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
१२ क्तका [क] नियुक्तकाघी [घि ][ कोरि ]क महत्तरादीं' त् [ नू ] समाज्ञ [T]पयति [ । ]अस्तु॑ वो विदितं यथा मया मातापित्रोरात्मनश्चैवामुष्मिक पुण्ययशो१३ भिवृद्धये अभि[ हि ? ]च्छत्रवास्तव्य तच् [ चा ] तुर्विद्यसामान्य क[ ]श[ श्य् ] [ स ]गोत्रबह[ ] स ब्रह्मचारि भट्ट गोविन्दस्त
बीजुंपतरूं
१४ स्य सु[ सू]नु[ नवे ]भट्ट न[ 1 ][ []यण [[ ]य बलिचरुवैश्वदेवाग्निहोत्र पण्च [ञ्च ]मह[ 1 ]ज[ य ]ज्ञादिकृ[ क्रि ]र्यात्सर्पण[ 1 ]र्त्य[ i ]' अकुलेश्वरेविषय[1] न्तः पाति राइ
१५ षं ग्रामोस्यार्घा[T]ट स्थ[ 1 ]नानि पु[ पू]र्वतः वारने [ णे ]रग्रामः दक्षिणतः वरण्ड[T] नदिः पश्चिमतः शुंठव[ वा ? ]डकग्रामः उत [ रा ]रतः
७
१६ अरलौम ग्राम । - एवमयं खचतुराघ [ 1 ] टनविशुद्धो ग्रामः सोद्रङ्ग [ : ] स[]परिकर [ : ]सधान्यहिरन्य[ ण्य ][ 1 ]देय [ : ]सोत्पद्यमानविष्टिक [ : ] १७ समस्त राजकि[ की ] [][ ]मप्रवेश्यम [ श्या ]चन्द्र [ 1 ][ ]र्णव क्षितिसरित्पर्वतसमानकालीन[ : ]पुत्रपोत्रान्वयक्रमोपभोग्य [ : ][ पू]र्वप्रतदेव१८ ब्रह्मदेयवर्द्धमभ्यन्तर सिद्धय [ 1 ]शकनृपकालतीत संवच्छ [ त्स ]र शतचतुष्टये सप्तदशाधिके ये[ ज्ये ]ष्ठ[T][T]वास्य [][ सू] -
१९ दे उदकातिसर्गेण प्रतिपादितं [ तः ] [ । ] यतोस्योचितय [ 1 ] ब्रह्मदाय स्थित्या कृषतः कर्षयतो भुंजतो भे[ भो ]जयतः प्रतिदिश
२० तो वा न व्य[T]सेधः प्रवर्तितव्य [ : ] [ 1 ] तथागामिभिरपि नृपतिमिरस्मद्दश्यैरन्यैर्व[1]सामान्य[ ं ]भूमिदानफलमवेत्य बिन्दु[ न्दू ]ल्लोलान्यनित्य[ 1 ]न्यैश्वर्य[[1] २१ णि तृण [T]लन जलबिन्दुचण्च [ श्ञ्च ]लण्च [ च ] जीवितम् [ 1 ] कलय्य स्वदाय - निर्विसे[ शे ]षोयमस्मदा[ हा ] योनुमन्तव्यः पालयितव्यश्च [ । ]तथा चोक्तं[ । ]
१ (भेटा धानपत्रनी १४ भी पंडितनी पंडे आदि पशु वयिन आधिक छे. परंतु में मेडानां छानપત્રની ૩૨ મી પંક્તિમાં છે તેમ આધિારિવ એમ સુધારા કરવા જ ોઈએ એ નિઃશંક છે. ૨ અનુસ્વારની ભૂલ છે. ૩ પહેલાં તુ કેાતરવામાં આવ્યા હતા અને પછીથી સ્ત થાડા સીને કરવામાં આવ્યેા छे. ४ अत्रि ( हि ? ) थी मांहि सुधीनुं क्षशंतर २६ श्या समायु उपर उतरवामां यान्युं छे. ૫ પ્રા. ભાંડારકર અંખેશ્વર વાંચે છે, પરંતુ બીજા પદમાં અનુનાસિક નથી તેમ પહેલા પદ ઉપર અનુસ્વાર या नथी अतरेसुं. ६ प्रो. भा२५२ राच्छवम् पाछे खाने बाउनु '२छी' साथै भोभावे छे. पहेला મે અક્ષરાની નીચે ત્રણ રદ કરેલા અક્ષરાની નિશાની છે, જેમાંના પહેલા મે દરે છે. નામ જે પ્રમાણે છે તેમ પહેલાં બે અક્ષરે તા ચાકકસ પણે TM છે. ખીજું પદ નીચેના જમણી બાજુના ખૂણામાં ફૈઝુક ભૂંસાઈ ગયું છે. પરંતુ શરૂવાતની ૬ વગરનું છે. ત્રોજું પદ જોકે બરાબર ધ નથો તેમ મૈં પણ નથી. परंतु व उरत ने १धारे भगतुं छे. ७ वांया नदी ८. लडा२४२ अरतौम अथवा सरठौम वांधे છે. તેમાં પાછળનાંને વધારે ઠીક ગણે છે અને તેને વાનેરથી દોઢ માત્ર દૂર હાલના સુરમ્ સાથે સરजावे छे. ૯ શબ્દની વચ્ચે હાવાથી આ વિરામચિહ્નની જરૂર નથી.

Page #50

दह २ जाना ईलायमांथी मळी आवेला ताम्रपत्रो
२२ बहुभिर्वसुधाभुक्त[1] राजभिः सगरादिभिः यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य
तदा फलं[॥ यश्च[1]ज्ञानतिमिरावृतमतिरा२३ च्छिद्य[1]दाच्छिद्यमानमनुमोदेत वा स पण्च[ञ्च ]भिर्महापातकैरुपपातकैश्च
संयुक्त[ : स्यादिति[1] उक्तं च भगवता वेद व्याशे[ से ]२४ न व्याशे[ से ]न[ । ]षष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः अ[1]च्छेत्ता
चानुमन्ता च तं[1]' न्येव नरके वसेत् [॥ ]यानीह दचानि पुरा• २५ तन[1]नि' दानानि धर्म[ 1 ]र्थयस[श ]स्कराणि निर्भुक्तमाल्यप्रतिमानि
तानि को नाम साधुः पुनराददीत ॥ स्वदत्ता परदत्ता[-]वा य२६ त्नाद्रक्ष नराधिपः' महीं महि[ ही ]मतां से[ श्रेष्ठ दानाच्छ्रेयोनुपालन[॥]
लिखितमिदं संधिविग्रह[1]धिकृतरेवेण म[1]धवसुतेन[ ॥ श्रीवि [वी ]तराग
सु[ सू नो[ : स्वहस्तोयं मम २७ श्रीप्रशान्तरागा[ग]स्य[॥]
૧ આ અનુસ્વારની ભૂલ છે. ૨ આંહિ અને ઉમેટા દાનપત્રમાં બે ખેડાનાં દાનપત્રના વયિન નરેન્દ્ર કરતાં જાદુ જ છે, ૩ વિસર્ગની ભૂલ છે, ૪ ઉમેટા દાનપત્રથી જુદું પડે છે. સહિ અહી ચાલુ હસ્તાક્ષરોમાં નથી.
ले.१०

Page #51

૩૮
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ભાષાન્તર
* ! સ્વસ્તિ ! ભરૂ કચ્છના દ્વાર
દરવાજા ) આગળ આવેલા વિજયી નિવાસસ્થાનમાંથીઃ— ( પં. ૧ )સજળ ઘન વાદળમાંથી મહાર નીકળતા શશીનાં કરણથી જાગૃત થએલા શ્વેત કુમુદ જેવી યશની વેલીથી નભમંડળ છાયી નાંખતા, અનેક સમરનાં સંમાં જેની સામે આવતાં સંહાર થએલા શત્રુસામન્તકુલની પત્નીએ પ્રભાત સમયે રૂદનથી જેની અસિને પ્રતાપ માટેથી જાહેર કરે છે એવા દેવ, દ્વિજ અને ગુરૂએનાં ચણુકમળને પ્રણામ કીધેથી પંક્તિ પડેલા કાટી વમણિના ઉજજવળ કરાથી વિરાજિત મુગટથી મંડિત શિરવાળા, દીન, અનાથ, આજારી, અભ્યાગત, યાચક, અને વિપત્તિવાળા જનાના વૈભવ (લક્ષ્મી) માટેના મનેારથ પૂર્ણ કરવાથી નિરંતર વૃદ્ધિ પામતા, સ્વર્ગપ્રાપ્તિના એક જ સહાય ધર્મસંચયવાળા, પૂર્વે પ્રણયથી કેાપિત થએલી માનિની જનાના પ્રણામ પછી મધુર વચનથી ઉદ્ભવેલા પ્રસાદથી પ્રકાશિત થતા વિદ્રુગ્ધ અને નાગરક સ્વભાવવાળા, વિમલ ગુણુનાં કિરણેાના પૈંજરમાં કલિના ઘનતિમિરને નાંખનાર, પંચ મહાશબ્દ પ્રાપ્ત કરનાર શ્રી વ્ હતેા.
(૫, ૬). તેના પુત્ર શત્રુની મદોન્મત ગજસેનાના સંહાર નિર્દય ફાળ ( કુલંગ) મારી કરનાર જુવાનસિંહ જેવા પાતાની તરવારથી પ્રતાપ પ્રકટ કરનાર, નિરંકુશ દાન પ્રવાહથી અને ઉદધિના અને તટ પર આવેલાં વનામાં ગમન કરી સતત મદ ઝરતા અને ક્રીડા કરતા દિગ્ગજોના ગુણુસમૂહવાળા, ગગનલક્ષ્મીનાં સમુન્નત વાદળાં રૂપી પયાધરાને સ્ફટિક અને કપૂર જેવા શ્વેત યશનાં ચંદનના લેપથી સુગંષિત કરતા શ્રી જયભટ હતા.
(૫, ૯) તેના પુત્ર, સકલ જગત વ્યાપી દેનાર દેષના અધિકારથી ઉદ્ભવેલા ધનતિમિર ને હાંકી મૂકનાર, ગુરૂના અધિસ્નેહ થએલા વિમલ આદેશથી જીવલેાકને પ્રકાશિત કરતા, પરમખાષ પ્રાપ્ત કરનાર, વિપુલ ગુજ્જર નૃપાના અન્વયમાં મશાલ જેવા, પંચમહાશબ્દ પ્રાપ્ત કરનાર મહારાજાધિરાજ, શ્રી ૪૬ કુશળ હાલતમાં સમસ્ત રાષ્ટ્રપતિ, વિષયપતિ, ગામકૂટ, આયુક, નિયુક્તક, અધિકારિક, મહત્તર આદિને જાહેર કરે છેઃ——
( પં. ૧૨) તમને જાહેર થામા કે—મારાથી માતાપિતાના તથા મારા પરલેાકમાં પુણ્યયશ ની વૃદ્ધિમાટે અહિચ્છત્રમાં નિવાસ કરતા, તે જ સ્થળના ચતુર્વૈદ્ધિ મધ્યેના, કાશ્યપ ગેાત્રના, અવૃચ સબ્રહ્મચારી ભટ્ટ ગોવિન્દના પુત્ર ભટ્ટ નારાયણુને બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહેાત્ર, પંચમહાયજ્ઞ આદિ અનુષ્ઠાન માટે અકુલેશ્વરવિષયમાં રાઇધગામ જેની સીમા પૂર્વે વારણેર ગામ; દક્ષિણે વરન્ડા નદી; પશ્ચિમે શુષ્ણવક ગામ અને દક્ષિણે અરલૌમ ગામ; આ ચાર સીમાવાળું ગામ ઉદ્ભજ્ઞ સહિત, ઉપરિકર સહિત, અન્ન અને સુવર્ણની આવક સહિત, વેઠના હક્ક સહિત, રાજપુરૂષોના પ્રવેશમુક્ત, ચદ્ર, સુરજ, સાગર, પૃથ્વી, નદીઓ અને પર્વતાના અસ્તિત્વકાળ સુધી, પુત્ર, પૌત્ર, અને વંશજેના ઉપભેગ માટે, પૂર્વે દેવ અને બ્રાહ્મણ્ણાને કરેલાં દાનવન્ત્ય કરી અભ્યન્તર સિદ્ધિથી, શકરાજાના સમય પછી સંવત્સર ૪૧૭ માં જેષ્ઠ અમાસ ને સૂર્યગ્રહણુના સમયે પાણીના અર્ધ સાથે અપાયું છે.
( પં. ૧૯ ) આથી આ માણસ જ્યારે બ્રહ્મજ્ઞાયના નિયમાનુસાર આ ગામની ખેતી કરતા હાય અથવા ખેતી કરાવતા હાય અથવા ઉપલેાગ કરતા ઢાય અથવા ઉપલેાગ કરાવતા હાય, અથવા અન્યને સાંપતા હાય ત્યારે કોઈએ પણ પ્રતિબંધ ન કરવા.
( પં. ૨૦) આ અમારા દાનને અમારા વંશના કે અન્ય ભાવિ નૃપાએ પેાતે કરેલા દાન માક, ભૂમિદાનનું ફળ દાનદેનાર અને રક્ષનારને સામાન્ય છે, શ્રી જલબિંદુ જેવી ચંચલ અને અનિત્ય છે, અને જીવિત તૃણુના અગ્રે જલમિંદુ જેવું ચંચલ છે એમ માનીને અનુમતિ આપવી

Page #52

३९
दह २ जानां ईलावमांथो मळी आवेलां ताम्रपत्रो અને તેનું રક્ષણ કરવું. અને આમ કહેવાયું છે કે –સગરથી માંડીને બહુ કૃપાએ ભૂમિને ઉપભેગ
સ્યા છે. જે જે સમયે જે ભૂપતિ હશે તેને તે સમયે તેનું ફળ છે. અને અજ્ઞાનના ઘનતિમિરથી આવૃત થએલા મનવાળે જે માણસ આ દાન જપ્ત કરશે અથવા તેમાં અનુમતિ આપશે તે પંચમહાપાતકને અને અન્ય હાનાં પાપને દોષી થશે.
(પં. ૨૩) ભગવાન વેદ વ્યાસે કહ્યું છે કે –ભૂમિદાન દેનાર ૬૦ હજાર વરસ સ્વર્ગમાં વસે છે અને તે જપ્ત કરનાર તેટલાંજ વરસ નરકમાં વાસ કરે છે. પૂરાતન, ધર્મ, અર્થ અને યશની ઉત્પત્તિ વાળાં દાને પ્રતિમાને અર્પણ થએલી નિર્ભકત માલા જેવાં છે. કયે સુજન તે પુનઃ પાછાં લઈ લેશે ? તમારાં અથવા અન્યનાં કરેલાં ભૂમિદાનનું, હે નૃપમાં શ્રેષ્ઠ નૃપ ! રક્ષણ તું સંભાળ પૂર્વક કર. દાન દેવા કરતાં દાનની રક્ષા અધિક છે.
(૫. ૨૬) માધવના પુત્ર સંધિવિગ્રહાધિકૃત રેવથી લખાયું છે. (પં. ૨૭) શ્રી વીતરાગના પુત્ર શ્રી પ્રશાતરાગના હારા આ સ્વહસ્ત છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #53

રાજા જયભટ ૨ જાનાં તામ્રપત્રો
ચે. સંવત ૪૫૬ માઘ સુધિ ૧૫ આ લેખ તથા બીજા કેટલાક લેખે નવસારીની સર કાવસજી જહાંગીર રેડીમની મદ્રેસાના આસિસ્ટંટ માસ્તર મી. શેરીઆરજી દાદાભાઈ ભરૂચાએ મને પ્રસિદ્ધ કરવા માટે આપ્યા હતા. એ લેખ નવસારીમાં કઈ પાયા ખોદતાં મળી આવ્યા હતા. જ આ લેખ બે પતરાં ઉપર છે. તે દરેક ૧૨ “પહોળું અને લ” ઉંચું છે. કાંઠા મોટે ભાગે સહેજ જાડા રાખી અંદરની બાજુએ વળ્યા છે, જેથી લેખનું રક્ષણ થઈ શકે. બીજા પતરાની શરૂઆતમાં પહેલી પંક્તિને પહેલે અક્ષર તથા બીજા અક્ષરના થોડા ભાગવાળો હાને ટુકડે ભાંગી ગયો છે. અને એ જ પતરામાં એજ બાજુએ નીચલા ભાગમાંથી ૪૩” અને જરૂની બાજુઓવાળે એક ત્રિકોણાકાર જેવડે ટુકડે ભાંગી જઈ ખોવાઈ ગયો છે. પરંતુ લગભગ બધાય નાશ પામેલા અક્ષરે પૂરા પાડી શકાય છે. પતરાં જ્યારે પહેલાં મારા હાથમાં આવ્યાં ત્યારે તેના ઉપર તેના જેટલો જ જાડા કાટને થર જામ્યું હતું અને એક અક્ષર પણ કઈ થળે જાણી શકાતું નહોતું. પરંતુ તે સાફ કરી આખે લેખ સુવાઓ કરવામાં હું ફતેહમંદ થયે છું લેખ પતરાંની પહોળાઈમાં આડે લખ્યું છે. બે કડીઓ માટે કાણું છે, પણ કડીઓ તથા તેમાના એક ઉપર મુદ્રા હેવી જોઈએ તે ખવાઈ ગયાં છે. ભાષા આઘોપાંત સંસ્કૃત છે. છેલ્લી પંક્તિમાં આપેલી સાખ સિવાય, લિપિ ગુજરાતમાં મળી આવેલાં ચાલુકય અને રાષ્ટ્રફિટનાં સાતમા સૈકાનાં દાનપત્રો જેવી છે. આ જાતની લિપિ ચેથા સૈકાની દક્ષિણ-હિન્દની બાળાક્ષરી ઉપરથી બનેલી છે, અને તે જ સમયની જૂની નાગરીથી ઘણે અંશે જૂદી છે. પરંતુ ૪૪ મી પકિતમાં સાખની લિપિ દાનપત્રની લિપિ કરતાં તદ્દન જૂદી છે, તે સાતમા સૈકાની નાગરી લિપિ છે. આ લિપિ કદાચ તે વખતે ગુજરાતમાં વપરાતી ચાલુ હસ્તાક્ષરની હશે.
આ લેખ જયભટ ૨ જાના સમયને છે. દાનપત્ર કાયાવતારની છાવણીમાંથી કાઢયું છે. આ સ્થળ ભરૂચ ડિસ્ટ્રિકટના જંબુસર તાલુકાના કાવનું સંસ્કૃત રૂપ માનવાને પ્રબળ ઈચ્છા થાય છે. તેમાં જયભટે કેરિલા પથક” અગર પેટા-ભાગમાં આવેલાં શમીષદ્રક ગામમાં ૬૪ " નિવ "ના માપનું એક ખેતર દાનમાં આપ્યાનું લખ્યું છે. કેરિલા એ ભરૂચની ઈશાન કેણુમાં લગભગ ૧૦ માઈલ પર આવેલું હાલનું “કેરલ' જણાય છે. શમીપક અને ગેલિકા જે ખેતરની સીમાના વર્ણનમાં બતાવ્યું છે,એ હાલ ઓળખાવવાને હું તૈયાર નથી. દ્વાદ્ધ. જે પણ એ જ સંબંધમાં આપ્યું છે, તે પંચમહાલમાં ગોધરા પાસેનું હાલનું દેહદ હશે. ગિરિનગર, જે દાન લેનારના મૂળ વતન તરીકે બતાવ્યું છે, તે કાઠિઆવાડને હાલને ગિરનાર છે. શ્રદ્ધિ કાનું સમા ગામ, જે દાન લેતી વખતે તેનું નિવાસસ્થાન હતું તે હાલ ઓળખી શકાતું નથી.
કેઈ અજ્ઞાત સંવતના વર્ષ ૪૫૬ના માઘની પૂર્ણિમાને દિવસે થયેલા ચંદ્રગ્રહણસમયે આ દાન આપ્યું હતું, અને ૪૩ મી પંક્તિમાં લેખ લખાયો તે દિવસ અને દાન અપાયું તે દિવસનું નામ જોમવાર (અથવા મંગળવાર) લખ્યું છે. આ તારીખ કયા સનની છે તે પ્રશ્ન હવે આપણે વિચારવાને છે. | મારો અભિપ્રાય એ છે કે ઉમેટા અને ઈલાઓનાં દાનપત્રો બનાવટી છે, અને તે ધરસેન ૨ જાનું દાનપત્ર બનાવી કાઢનારે જ તૈયાર કર્યા છે. કદાચ તેણે દ૬ ૨ જાનું એક ખરું કાનપત્ર જે ખેડા, નવસારી અને કાવીનાં દાનપત્રોની માફક અનિર્દિષ્ટ સંવતવાળું હશે તે મેળવ્યું છો અને ત્યાર બાદ સંવત્ ન જાણુવાથી તેણે અનુમાન કરીને શક સંવત દાખલ કરી દીધે.
૧ ઈ. એ. જે. ૧૩ પા. ૭૦ પંડિત ભગવાનલાલ ઉદ્વઝ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #54

राजा जयभट २ जानां ताम्रपत्रो
४१ એટલે ઉમેટા અને ઈલાઓનાં દાનપત્રો હું નાકબૂલ કરું છું અને તે સાથે ખેડાનાં દાનપત્રો શક સંવતનાં છે એવું જણાવતે મત પણ જેટલે અંશે તેના ઉપર આધાર રાખે છે તેટલા અંશે નાકબૂલ કરું છું. તેથી ખેડાનાં દાનપત્રોના દદ ૨ જાને નવસારીનાં દાનપત્રના પહેલા દદ -જેને આ દાનપત્રમાં “ વિ” આપવામાં આવ્યું નથી તે તરીકે ઓળખાવું છું. અને આ પ્રમાણે આ ચાર દાનપત્રોમાંથી નીચે મુજબ વંશાવલી અને તારીખ નકકી કરું છું—
દ૬ ૧ લો. (આશરે વર્ષ ૩૩૦) જયટ ૧ લે, અગર, વીતરાગ
(આશરે વર્ષ ૩૫૫) ૬૬ ૨ અથવા પ્રશાન્તરોગ, ૩૮૦ અને ૩૮૫,
જયભટ ૨ જે, (આશરે વર્ષ ૪૦૫) દ૬ ૩ જે, અથવા બહુસાય.
(આશરે વર્ષ ૪૩૦)
જયભટ ૩ જે, ૪પ૬ અને ૪૮૬. નવસારીનું આ દાનપત્ર કાયાવતારના “ વાસવ' અથવા છાવણીમાંથી જાહેર થયું હતું. ઉપર કહ્યા મુજબ આ સ્થળને ભરૂચ ડિસ્ટ્રિકટતા જંબુસર તાલુકાનાં કાવી ગામ તરીકે ઓળખાવવાનું મને મન થાય છે. અને “વાસવ” શબ્દના ઉપયોગ ઉપરથી લાગે છે કે કાયાવતાર એ જયભટ ૩ જાની રાજ્ય-કારોબારી અગર ચઢાઈ પ્રસંગેની મુસાફરી વખતે થોડા વખત માટે નાંખેલી છાવણ હશે. જે છાવણી અગર શહેરમાંથી ૪૮૬ નું દાનપત્ર કાઢયું હતું તેનું નામ તે દાનપત્રના પહેલા ભાગ સાથે નાશ પામ્યું છે.
- જનરલ કનીગહામે કૃપાપૂર્વક ઉપરની વિગતેની ગણત્રી કરી છે અને આશરે ઈ. સ. ૨૪૫ ના સમય પહેલાં અને પછીની ઘણી તારીખો તપાસ્યા પછી જણાવે છે કે, ગ્રહણ અને વાર બને તે માટે મળતું સન ઈ. સ. ર૪૯-૫૦ છે અને તે સંવતના પહેલા વર્ષ સાથે ઈ. સ. ૨૫૦-૫૧ વર્ષ મળતું આવે છે.
૨૪૯—૫૦માં ૪પ૬ ઉમેરવાથી ઈ. સ. ૭૦૫-૬ થાય છે. અને માઘ જાનેવારી ફેબ્રુવારી સાથે આવતા હોવાથી આ દાનપત્રની તારીખ ઇ. સ. ૭૦૬ ના શરૂઆતના સમયમાં હાવી જોઈએ. તે વર્ષમાં માઘની પૂર્ણિમા મંગળવાર તા. ૨ જી ફેબ્રુવારીએ હતી, અને તે દિવસે ચંદ્ર ગ્રહણું પણ હતું.
છે, ૧૧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #55

४२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर' १ स्वस्ति श्रीकायावतारवासकात् सततलक्ष्मीनिवासभूते । तृष्णासंतापहारिणि
दीन[ 1 ]नाथवि. २ स्तारितानुमावे । द्विजकुलोपजीव्यमानविभवशालिनि । महति महाराजकर्णा
न्वये । कमलाकर इव रा३ जहंसः प्रबलकलिकालविलसिताकुलितविमलस्वभावो गम्भीरोदारचरितविस्मा
पितसकललोकपा४ लमानसः परमेश्वरश्रीहर्षदेवाभिभूतवलभीपतिपति[ रि ]त्राणोपजातभ्रमदद
भ्रशुभ्राभ्रविभ्रम५ यशोवितानः श्री दद्दस्तस्य सूनुरशङ्कितागतप्रणयिजनोपभुक्तविभवसञ्चयोप
चीयमानमनो६ निर्वृतिक[ र नेककण्टकवशसंदोहदुललितप्रतापानलो निशितनिस्त्रिशधारा
दारितारातिकरि७ कुम्भमुक्ताफलच्छलोलसितसितयशोशुकावगुण्ठितदिग्वधूवदनसरसिजः श्रीजय
भट स्तस्यात्मजो म८ हामुनिमनुप्रणीतप्रवचनाधिगमविवेकस्वधर्मानुष्ठानप्रवणि' वर्णाश्रमव्यवस्थोन्मू
लितसक९ लकलिकालावलेपः प्रणयिजनमनोरथविलयव्यतीतविभवसंपादनापनीताशेषपास्थि
वदाना१० भिमानो मदविवशाङ्कुशातिवर्तिकुपितकरिनिवारणप्रथितगुरुगजाधिरोहणप्रभावो
विपत्प्रपात११ पतितनरपतिशताभ्युद्धरणनिखिललोकविश्रुतपरोपकारकरणव्यसनः प्राच्यप्रती
च्याधिराज१२ विजृम्भितमहासंग्रामनरपतिसहस्रपरिवाति[रि]तानेकगजघटाविघटनप्रकटितभुज.
वार्यवि१३ ख्यातबाहुसहायापरनामा । परममाहेश्वरः समधिगतपञ्चमहाशब्दश्रीदद्दस्तस्य
सूनुर१४ नेकसमरसंधट्टधनघटितगनघटापाटनपटुरसहिष्णुवनदावानलो दीनानाथा१५ तुरसुहृत्स्वजनबन्धुकुमुदाकरकौमुदीनिशाकरः भागीरथीप्रवाह इव विपक्षक्षोभ
क्षमः शान्तनु૧ મૂળ પતરાંઓ ઉપરથી. ૨ આ વિરામચિહની જરૂર નથી. અને તે જ પ્રમાણે ૫ક્તિ ૨૨ સુધીના બધાં વિરામચિહ્નોની જરૂર નથી. ૩ બંધબેસતો અર્થ લાવવા માટે વાંચો વિટાસિતાનુચિત ૪ વોચા प्रवीणो अथवा प्रवीणो.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #56

राजा जयभट २ जानां ताम्रपत्रो १६ रिव समुद्भूत कलकलारावमहावाहिनीपतिः आदिवराह इव स्वभुजबलपराक्रमो
दृत ध[ रणिः प]. १७ रममाहेश्वरः समधिगतपञ्चमहाशब्द श्रीजयभटः कुशली । सानेव राजसामन्त
भो[गिकवि ]षय१८ पतिराष्ट्रग्राममहत्तराधिकारिकादीन् समनुदर्शयत्यस्तु वः संविदितं । यथा मया
मातापित्रो त[ २ ]त्म. १९ नश्चैहिकामुष्मिकपुण्ययशोभिवृद्धये । गिरिनगरविनिर्गत श्रद्धिकाराहारवास्तव्य
तच्चाभु[ तु ] विद्यसामान्य२० श्रावायनसगोत्र वाजष[ सं ]नेयमाध्यन्दिनसब्रह्मचारिब्राह्मणदत्तपुत्रै ब्राह्मणदेव.
स्वामिने । अस्मत्कृ२१ तप्रकाशनामकल्लुम्बराय। बलिचरुवैश्वदेवाग्निहोत्रातिथिपञ्चमहायज्ञादि कियो.
त्सर्पणा२२ थ । कोरिल्लापथकान्तर्गत शमीपद्रकग्रामे । पूर्वोत्तरसीम्नि चतुष्पष्टिभूनिवर्तन. प्रमाणं
पतरूं बीजुं. २३ [ 1 ]त्र[-] । यस्याघाटनानि पूर्वतो गोलिकाग्रामसीमासन्धिः [। दक्षिणतो
यमलखलराभिधा२४ नतडाकं । तथा महत्तरमाहेश्वरसत्कक्षेत्रं '। नापितदेवळस[ त् ]कवापकक्षेत्रञ्च ।
अपरतः शामी२५ पद्रकग्रामादेवधाहद्धग्रामयायी पन्थाः । उत्तरतो बरुटखल्लराभिधानतडाकं । तथा २६ कोरिल्लावासिब्राह्मण नर्मसत्कब्रह्मदेय क्षेत्रञ्च । एवमिदं चतुरापाटनोपलक्षित
[-]क्षेत्रं । सोद्रनं । सोप२७ रिकरं । सभूतपा[वा ? ]तप्रत्यायं । सधान्यहिरण्यादेयं । सदशापराषं ।
सोत्पद्यमानविष्टिकं । गृहस्थावरचल२८ क. । रथ्या- । प्रवेश- । निर्गम- । सागर-। चतुष्पादप्रचार-। वापी-। कूप-।
तडाकपद्रोपजीव्यसमेतं । सर्वरा
કંઈ સુધારાની જરૂર છે. મળતું નામ સૂચવતું “બ્રાધનાયન' છે. ૨ અસલમાં, કેતરનાર સ બીલકુલ ભૂલી જ ગયો હતો. અને પછી બીજે “ગ” વા અને ની વચે ઉમેરી ક ને સર કરવાની તજવીજ કરી. પણ તેમ કરતાં તેણે પ કરી નાંખે ૩ કતરનારે પહેલાં જ કતરી पछीथा | rnय . ४ नियभित ३५ तटाकं अथवा तडागम् छ. ५-१-७ मा विरामચિહ્નની જરૂર નથી. ૮ આ વિરામચિહ્નની જરૂર નથી. તેમ જ પંકિત ૩૧ સુધીનાં બધાં વિરામચિહ્નોની જરૂર નથી.

Page #57

गुजरासना ऐतिहासिक लेख २९ जकीयानामहस्तप्रक्षेपणीयं । पूर्वप्रचत्रमदायरहितं । भूमिच्छिद्रन्यायेनाचन्द्रा
कार्ण३० वक्षितिसरित्सर्वतसमकालीनं । पुत्रपौत्रान्वयक्रमोपभोग्यमद्यमाघशुद्धपञ्चदस्यां ।
चन्द्रोप३१ रागे । पुण्यतिथावुदकातिसग्र्गेण ब्रह्मदायत्वेन प्रतिपादितं । यतोस्योचितया । ब्रह्म३२ दायस्थित्या भुञ्जतः कृषतः कर्षयतः प्रतिदिशतो वा कैश्चिद्वयासेधे वर्तितव्य
मागामिभद्रन३३ पतिभिरस्मद्वंश्यैरन्यैव्वायमस्मदायोनुमन्तव्यः पालयितव्यश्च। यश्चाज्ञानतिमिरपटला ३४ वृतमतिरच्छिन्द्यादाच्छिद्यमानं वानुमोदेत । स पञ्चभिर्महापातकैः सोपपातकैः
संयुक्त स्यादित्यु३५ क्तञ्च भगवता वेदव्यासेन न्यासेन । षष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः ।
आच्छेत्ता चानुमन्ता ३६ [च ] तान्येव नरके वसेत् ॥ विन्ध्याटवीष्वतोयसु धु[ शु]ष्ककोटरवासिनः ।
कृष्णाहयो हि जायन्ते भूमिदा३७ [नं ह ]रन्ति ये ॥ बहुभिर्वसुधाभुक् [त ] राजभिः सगरादिभिः । यस्य यस्य
यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलं ॥ ३८ [अग्नेर पत्यं प्रथमं सुवर्णा भूव्वैष्णवी सूर्यसुतश्च गावः । लोकत्रयं तेन भवेत्तु
दत्तं यः काञ्चनं गां ३९ [च महीं च] दद्यात् ॥ यानीह दत्तानि पुरा नरेन्द्रनानि धमार्थयशस्कराणि ।
निर्भुक्तमात्यप्रतिमा४० [नि तानि को] नाम साधुः पुनराददीत ॥ स्वदतां परदतां वा यत्नाद्रक्ष
युधिष्ठिर । महीं मतिमतां श्रेष्ठ. ४१ [ दानाच्छ्योनु ]पालनं ॥ संवत्सरशतचतुष्टये षट्पञ्चाशदुत्तरके माघ शुद्ध पञ्च
दश्यां लिखितमिदं ४२ .... .... .... ... ... .... ... .... भोगिकपुत्रमहा.
बलाधिकृतकेशवेनेति बलाधिकृत बावुलदूतकं । सं ४०० ५० ६ ४३ माघ शु १० ५ सो [ ? ]मवारे । निबद्धम् ॥ १४ स्वहस्तो मम श्री जयभटस्य ॥
૧ વિરામચિહ્નની કાંઈ જરૂર નથી. ૨ આ અક્ષર = હતો એમ નિઃશંક બતાવવા માટે પતરાના ભાંગેલ ખૂણુ ઉપર અક્ષરનો પૂરતો ભાગ મેજીદ છે. અલબત્ત આગળનો અક્ષર તો હતો કે મૌ હતો તે અટકળપૂરતું જ છે; પરંતુ એમાં તો વધારે સંભવિત જણાય છે. આગળના અક્ષરે ૫ ૩૦-૩૧ ની મદદથી અને કાળી દાનપત્રના તેને મળતા લેખ ભાગોની સરખામણી ઉપરથી પૂરા પાડવામાં આવી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #58

राजा जयभट २ जानां ताम्रपत्रो
ભાષાન્તર
v
સ્વસ્તિ ! કાયાવતાર નિવાસસ્થાનથી—
( પં. ૧ )લક્ષ્મીનું અનિશ નિવાસસ્થાન, તૃષ્ણાના સંતાપ હરનાર ( શમાવનાર), દીન અને અનાથને સહાય આપી મહિમામાં વૃદ્ધિ કરનાર, બ્રાહ્મણકુલેાથી ઉપલેગ થતી લક્ષ્મીસંપન્ન, મહાન કર્યું નૃપના મહાન અન્વયમાં, કમલ મંડળમાં હંસ સમાન શ્રી દર્ હતેા. તેનું પવિત્ર મન કલિયુગની અસર વિનાનું હતું અને તે પેાતાનાં ઉમદા ડહાપણભર્યાં નૃત્યેાથી સર્વ નૃપાને આશ્ચર્ય પમાડતા. તેનાપર પરમેશ્વર શ્રી હર્ષદેવથી પરાજય પામેલા વલભીનાથના રક્ષણ થી પ્રાપ્ત કરેલા શ્વેત વાદળ જેવા ઝઝુમતા યશનું છત્ર હતું.
(પં. ૫) તેના પુત્ર, જેનું માનસિક સુખ તેની લક્ષ્મીના સંચયને ઉપભેગ તેની પાસે ભય વગર આવનાર પ્રયિજનેા કરતા તેમ વૃદ્ધિ પામતું, જેના પ્રતાપને અગ્નિ અનેક શત્રુ વંશને ભસ્મ કરવાની શક્તિવાળેા હતા, અને જેણે દિગ્વધૂનાં વદનકમળ, તેની તીક્ષ્ણ અસિધારાથી ભેદ્દેલાં ગોનાં કુમ્મસ્થળામાંથી નીકળતા મુકતાફળ રૂપે ચળકતા શ્વેત યશના વસ્ત્રથી ઢાંકી દ્વીધાં હતાં તે શ્રી જયભટ હતા.
(પં. ૭) તેના પુત્ર, પંચમહાશબ્દ પ્રાપ્ત કરનાર, મહામુનિનાં રચેલાં શાસ્ત્રમાં, સ્વધર્મ અનુષ્ઠાન અને વિવેકમાં નિપુણુ, વર્ણ અને આશ્રમની સુવ્યવસ્થાથી કલિયુગની આણુ નષ્ટ કરનાર, અન્ય ભૂપેાના દાનના મદ પ્રયિએની અભિલાષ પૂર્ણ કરવામાં વપરાતી લક્ષ્મી મેળવી નષ્ટ કરનાર, પેાતાનું પ્રખળ હાથી પર આરેાડુન કરવાનું બળ મદથી કેષિત બની અંકુશ સામે થતા અને નિરંકુશ ગોને અંકુશમાં રાખી ખ્યાતિવાન કરનાર, વિપમાં આવેલા અનેક ભૂપતિએને સહાય આપ્યાથી સમસ્ત પ્રજામાં વિખ્યાત ઉદારતા વાળે, પૂર્વ અને પશ્ચિમના અનેક ( હજારા ) નૃપાને મહાસંગ્રામમાં આવૃત કરતી ગજસેના ભેદી પેાતાનું ખાહુબળ દેખાડી, બાહુ સહાયના બીજા પ્રખ્યાત નામવાળે, મહેશ્વરના પરમભક્ત શ્રી દર્ હતા.
( પૃ. ૧૩) તેનેા પુત્ર, પંચમહાશબ્દ પ્રાપ્ત કરનાર, અનેક સંગ્રામમાં ઘન ગજસેના ભેદવામાં ચતુર; કલેશી જતેાને દાવાનલ સમાન; દીન, અનાથ અને આજારી જતાના મિત્ર; કમલમંડલ જેવા સ્વજન અને મિત્રાને ઇન્દુ સમાન, ભાગીરથી નદીના પ્રવાહની માફ્ક શત્રુઓને ક્ષેાભ પમાડે તેવી શક્તિવાળા,—શાન્તનું જેવા કલકલારવ કરતી મહાન સેનાના નાથ, આદિવરાહ માફક પેાતાના ભુજ મળના પરાક્રમથી ભૂમિને (ક્રુષ્ટ નૃપતિએની સત્તામાંથી ) ઉદ્ધારનાર, અને મહેશ્વરના પરમ ભક્ત શ્રી જયભટ કુશળ હાલતમાં સમસ્ત નૃપ, સામન્ત, લેગિક વિષયપતિ, રાષ્ટ્રમઢુત્તર, ગ્રામમહત્તર, આધિકારિક આદિને અનુશાસન કરે છેઃ—
( ૫. ૧૮) તમને જાહેર થાએ કે આ લેાક તેમ જ પરલેાકમાં મારાં માતાપિતા અને મારા પુણ્યયશની વૃદ્ધિ માટે, કૈારિલ્લા પથકમાં આવેલા શમીપત્રક ગામની ઈશાન સીમામાં ૬૪ ( ચાસઢ ) નિવર્તનનું ક્ષેત્ર—જેની સીમા— પૂર્વે ગાલિકા ગામની સીમા; દક્ષિણે યમલખલ્લર સરાવર અને મહત્તર મહેશ્વરનું ક્ષેત્ર અને દેવક હજામ( વાપિત )નું વાપક ક્ષેત્ર પશ્ચિમે શમીપદ્રક ગામથી ધાહદ્ધ ગામ જતે માર્ગ અને ઉત્તરે ખરૂટખલ્લર તડાગ અને કારિલ્લા ગામમાં રહેતા બ્રાહ્મણ મર્મનું ખાદાયનું ક્ષેત્ર. આ ચાર સીમાવાળું આ ક્ષેત્ર ઉદ્ભઙ્ગ સહિત, અને ઉપરિકર સહિત અને ભૂતવાતપ્રત્યાય સહિત, અન્ન અને સુવર્ણની આવક સહિત, શઅપરાધના ગુન્હાના દંડની સત્તા સહિત, વેઠના હુક સહિત, ઘરા, સ્થાવર અને જંગમ,શેરીએ પ્રવેશ અને નિર્ગમનનાં સ્થાન, સાગર (?) ચતુષ્પદ્મ પ્રચાર, વાપી, કૂપ, તડાગ અને ગામની હદ પર વસનાર સહિત, રાજપુરૂષાના હસ્તપ્રક્ષેપણમુક્ત, પૂર્વે કરેલાં દેવ અને બ્રાહ્માને કરેલાં દાન કરી, ભૂમિચ્છિદ્રન્યાયથી, ચંદ્ર, સૂર્ય, સાગર, પૃથ્વી, નદીએ અને પર્વતાના
રૂ. ૧૨

Page #59

गुजरातना ऐतिहासिक लेख અસ્તિત્વ કાળ સુધી, પુત્ર, પૌત્ર અને વંશજોના ઉપગ માટે, આજે ચંદ્રગ્રહણના સમયેમાઘ, શુદી ૧૫ ને દિને બ્રાદાય તરીકે, બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર, અતિથિ, પંચમહાયજ્ઞના અનુષ્ઠાન અર્થે ગિરિનગર શહેરથી આવતા, ચતુર્વેદિ મધ્યેના, "શ્રાવાયનસ ગોત્રના, વાજસમય માયન%િ સબ્રહ્મચારી, બ્રાણુ દત્તની પુત્ર, અમારાથી કલુમ્બર નામથી બોલાવાતા, બ્રાહ્મણ દેવસ્વામિને પાણીના અર્થ સાથે આપ્યું છે.
(પં. ૩૧) આથી તે બ્રહ્યદાયના નિયમ અનુસાર તેને ઉપભેગ કરે, ખેતી, કરે, અથવા ખેતી કરાવે, કોઈને સેપે ત્યારે કોઈ એ પ્રતિબંધ કરે નહિ. આ અમારા દાનને, અમારા વંશના કે અન્ય ભાવિ નૃપોએ અનુમતિ આપવી અને તેનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. જે અજ્ઞાનના તિમિરથી આવૃત થએલા ચિત્તવાળે આ દાન જપ્ત કરશે અથવા જતિમાં અનુમતિ આપશે તે પંચમહાપાપ અને અન્ય ન્હાનાં પાપને દોષી થશે.
(પં. ૩૪) અને વેદ વ્યાસે કહ્યું છે કે –ભૂમિ દાન દેનાર ૬૦ હજાર વર્ષ સ્વર્ગમાં વસે છે પણ તે જપ્ત કરનાર અથવા તેમાં અનુમતિ આપનાર તેટલાં જ વિષે નરકમાં વાસ કરે છે. જે ભૂમિદાન જપ્ત કરે છે તે વિંધ્યાદ્રિના નિર્જલ વનમાં, વૃક્ષના શુષ્ક પિલાણ(કેટર)માં વસતા કાળા સપને જન્મ લે છે. સગરથી માંડીને બહ ભૂપેએ ભૂમિના ઉપભેગ કર્યો છે. જે જે સમયે જે ભૂપતિ હશે તેને તે સમયે આ હમણું કરેલા દાનનું ફળ મળશે. સુવર્ણ અગ્નિનું પ્રથમ ( પહેલું) બાળ છે, પૃથ્વી વિશ્વની છે; ગાયે સૂર્યની પુત્રીઓ છે. જે સુવર્ણ, ગાય, અને ભૂમિનું દાન કરે છે તે અખિલ ત્રણ ભુવન આપે છે. ધર્મ, અર્થ અને યશના ફળવાળાં પૂર્વેના નપએ કરેલાં દાને, ઉપભેગ કરેલી માલા જેવાં છે. કયે સુજન તે પુનઃ પાછાં લઈ લેશે ? પ્રમાં શ્રેષ્ઠ ! એ યુધિષ્ઠિર તારાથી કે અન્યથી અપાયેલી ભૂમિનું સંભાળ પૂર્વક રક્ષણ કર; દાનનું રક્ષણ દાન આપવા કરતાં વધારે સારું છે !
(પં. ૪૧)ગિકના પુત્ર મહાસેનાપતિ કેશવથી સંવત ૪૫૬ ના માઘ શુ, ૧૫ ને દિને લખાયું. દૂતક-સેના અધિકારી બાપુલ છે. સંવત ૪૦૦ અને ૫૦ અને ૬ માં માઘ શદિ ૧૦ અને ૫ ને સોમવારે તૈયાર કરવામાં આવ્યું તે આ મારા અર્થાત શ્રી જયભટના સ્વહસ્તે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #60

નં. ૧૧૮ જયભટ ૩ જાનાં તામ્રપત્રો
ચે. સં. ૪૮૬ આષાઢ સુ. ૧૦ થોડા મહીનાઓ પહેલાં ભરૂચના ડેપ્યુટી એજ્યુકેશનલ ઈન્સ્પેકટર રાવસાહેબ ગોપાલજી જી. દેસાઈએ બે તામ્રપત્રેની છાપ મને મેકલી હતી. આ પતરાં એમને કાવીના પ્રાચીન શહેરમાંથી સરકારી કામે ગયા હતા ત્યારે થોડા વખત માટે મળ્યાં હતાં. કાવી શહેર મહી નદીની દક્ષિણે થોડા માઈલ ઉપર ખંભાતના અખાતની નજીક આવેલું છે.
આ પતરાંઓને ઇતિહાસ નીચે મુજબ કહેવાય છે – કાવીમાં ગંગેશ્વર મહાદેવના મંદિર પાછળના એક મકાનને જોડેલી એક પાણીની ટાંકી પાચ અગર છ વર્ષ પહેલાં સાફ કરી હતી. તેના કચરામાંથી તળીએ પહેલાં સાત લખેલાં તામ્રપત્ર મળી આવ્યાં હતાં. કપિલેની જ્ઞાતિએ આ પિતાના કબજામાં લઇ લીધાં હતાં.
જયટના દાનવાળા પતરામાં તેને છેવટને અર્ધો ભાગ આપ્યો છે. મૂળ તે પતરું ૧૦ ઉંચ ઉંચાઈ અને ૧૩ ઈંચ પહોળાઈ વાળું હતું. પણ તેની ડાબી અને જમણી બાજુએથી મેટા ટુકડાઓ ભાંગી ગયા હોવાથી બાજુઓ અર્ધ ગળાકારની થઈ ગઈ છે. સુભાગ્યે ભાંગી ગએલા ભાગમાં દાતાના પ્રશંસાયુક્ત વિશેષણે, તથા દાન આપનારને આશીવાર્દ અને લઈ લેનારને શાપના મહાભારતના પ્રખ્યાત લેકે હેવાથી મોટું નુકશાન થયું નથી. પરંતુ તારીખ, લેખકનું નામ તથા દાતાની સહિ એ બગડી ગયાં છે, એ શેચનીય છે. પતરાંમાં ઘણી ખાંચે પડેલી ડાવાથી તે બેદરકારીના ભાગ થયાં હોય એમ લાગે છે. ૨૦ મી અને ૨૨ મી પંક્તિઓના કેટ લાક અક્ષરા એટલા બધા દાબીને કેતર્યા છે કે તે પતરાંની બીજી બાજુએ ઉઠયા છે. પાછળની બાજુએ થોડાક અસ્પષ્ટ અક્ષરેની થોડી પંક્તિઓ જણાય છે, તે ઉપરથી એમ લાગે છે કે કેતરનારે કદાચ એ બાજુએ પિતાનું કામ શરૂ કર્યું હતું, પણ પછી તે પ્રયાસ છોડી દીધું હતું. પતરાંને કાટ લાગ્યું નથી.
અક્ષરો છેવટના વલભી રાજાઓ, એટલે ધરસેન ૪ થાનાં દાનપત્રો અને પ્રોફેસર ડસન અને ભાંડારકરે પ્રસિદ્ધ કરેલાં ગુર્જરનાં પતરાંઓની લિપિ સાથે મળતા આવે છે.
જયભટનું દાનપત્ર ભગ્નાવસ્થામાં હોવા છતાં પણ અત્યાર સુધીમાં મળી આવેલા લેખમાં સૌથી વધારે મહત્વનું છે. કારણ કે, ગુર્જર વંશના આપણું જાણવામાં આવેલા બીજા રાજા વિષે સપ્રમાણ હકીકત આપવા ઉપરાંત તે ગુર્જર રાજ્યને ઇતિહાસ વલભીના ઈતિહાસ સાથે છેડે છે. તેમાં ભૂગળની જાણવાજોગ હકીકત આપી છે. તે વિક્રમાદિત્યના સંવ વિષેના કેટલાક તકે જે હાલના કેટલાક પ્રખ્યાત પુરાતન વસ્તુવિદ્યાના પ્રવીણે પણું કબૂલ કરે છે, તેને અસત્ય ઠરાવે છે, અને હિંદુસ્તાનના મૂળાક્ષરોના ઈતિહાસમાં તે ઉપયોગી ફળ આપે છે.
પહેલા મુદ્દાની બાબતમાં હું ધારું છું કે ઈ. સ. ની પાંચમી સદીમાં ભરૂચ ઉપર રાજ્ય કરતા ગુર્જર વંશમાં જયભટ થયું હતું, એ વિષે શંકા નથી.
જયભટના લેખોની ભૌગોલિક હકીકતે તેના કાલક્રમની હકીકત જેટલી જ જાણવા લાયક છે. પ્રોફેસર ભાંડારકરના દાનપત્રની જેમ આમાં બતાવેલાં લગભગ બધાં ગામડાં ઓળખાવી શકાય તેમ છે. કેમજુ ગામ હાલનું કિમેજ અથવા કીમજ છે. કીમજથી સીધું પશ્ચિમ દિશામાં પાંચસે છ વાર દૂર આસમેશ્વર, આપણું દાનપત્રના આશ્રમદેવનું મંદિર છે. હાલનું મંદિર થોડાં વર્ષો પૂર્વે બંધાવેલું ઇંટનું હાનું મકાન છે, પણ તેમાં એક પ્રાચીન લિફ છે, અને તેની
૧ ઈ. એ લો. ૫ પા. ૧૦૯ ૩૦. પુડ

Page #61

४८
गुजरातना ऐतिहासिक लेख પાસે પૂર્વમાં એક જૂને કુ તથા જમીનમાં ખાડે, જે એક હાના તળાવને અવશેષ જે જણાય છે તે છે. ગામની પશ્ચિમે સીગાળ અથવા શીગામ, દાનપત્રનું સીહુગ્રામ છે; નૈરૂત્ય દિશામાં જામડિ ગામ જે સામડી પણ કહેવાય છે તે જમાને મળતું આવે છે, અને ઉત્તરે ગાલેલનાં ખંડેરો (ટોમેટિકલ નકશામાં ભૂલમાં ગલેલ કહ્યું છે ) છે–તે આપણું દાનપત્રમાં ગેલિઆવલિ કહ્યું છે. છીરકતું મળી શકતું નથી. તેને માટે કહેલી જગ્યામાં સેલેપુર સગરી છે. દાનપત્રમાં કહેલા જૂના રસ્તાઓ, અગર તેને બદલે કરેલા બીજા (કારણ દરેક ચેમાસામાં તે તદન ધોવાઈ જાય છે ) હજી મોજુદ છે, અને શાસનમાં મંદિરને દાનમાં આપેલાં ક્ષેત્રની સીમા શાધવી મુશ્કેલ નથી. ગેલેલ જે છેડી લેકે દેગામ વસ્યા છે તેમાં અને કાવી, ઉણાદ અને બીજાં ચાર ગામોમાં ખાસ વિશેષ પ્રકારની બાંઘણીની ઇંટની વાવના અવ. શેષ છે. આ ઈમારતે જેની વિશેષ નિશાનીઓ આગળની બેવડી ભીતે અને તેના ઉપર લડતા સિહા, હાથીએ, મયૂરે વિગેરેની ચૂનાની આકૃતિએ છે, તે ગામડાંઓની પૂર્વની મહત્તા સાબીત કરે છે. લોકો કહે છે કે તે રાજા મૂજ અથવા મુંજે બંધાવી છે. આ પ્રદેશ પ્રાચીન મંદિર, લિડે, અને મૂર્તિઓથી ભરેલું છે, અને હું ધારું છે કે આપણું આર્કિઓલેજીકલ સર્વેયરને તે પ્રદેશમાં મુલાકાતને બદલે જરૂર મળશે.
જયભટનાં દાનપત્ર ઉપરથી એ પણ જણાય છે કે, મહી સુધી આખો કાંઠાને પ્રદેશ ગુર્જર રાજાઓના તાબામાં હતું, અને જેવી રીતે દક્ષિણ અંકલેશ્વર અગર અકુરેશ્વર વિષયમાં અંકલેશ્વર તાલુકા અને પિટા મહાલ હોટ ( હંસપક ) આવી જતા હતા, તેવી રીતે ભરૂકચ્છ વિષયમાં ભરૂચ, વાગ્રા, આમેદ, અને જંબુસર તાલુકાના બનેલા ભરૂચ જીલાને ઉત્તરતરફને ભાગ આવી જતો હતો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #62

४९
जयभट ३ जानां ताम्रपत्रो
अक्षरान्तर १ ... .... द्र ... दलित द्विरदकुम्भस्थलशलितमुक्ताफलनिक.... .... २ .... [ संग्रा मे चकितदक्षिणबाहुशिखरः पद्माकर इव प्रकटानेकलक्ष.... ३ ... कर इव सकलकलापान्वितो न पुनर्दोषकर सागर इवान्तः प्रवेशितविपक्ष __भूभृमण्डल... .... ४ घणइव सुदर्शनचक्रक्षपितविपक्षो न पुनः कृष्णस्वभावः हर इवानीकृतभूति
निचयो.... .... ५ ... बालेन्दुबिम्बप्रतिमेन येन प्रबर्द्धमानस्वतनूदयेन प्रणामकामोल्पकरेण लोक.
कृतांज[ लि].... .... ६ .... कृतोस्ति असिघाराजलेन शमितप्रासभं वलभीपतेर्युदे यो नशेषलीकुसमा.
पकला पदस्ताथिकानल.... ... ७ [फल ]द एष सविभियंति देववधूकदम्बकैन्नृपशतमकुटरत्न किंकणावलिरंजित
पादपङ्कजः समधिगतपंचम[ हाश] ८ [ब्दोम ]हासामन्ताधिपतिश्रीजयभटः कुशली सर्वानेव राजसामन्तभोगिकु
विषयपतिराष्ट्रग्राममहत्तराधिकारिकाद[ 1] ९ [न नुदर्शयत्यस्तु बस्संविदितं यथा मया मातापित्रोकात्मनश्चैहिकामुष्भिकपुण्य ___ यशोभिवृद्धये केमज्जुमा[ म] १० [नि ]विष्टाश्रमदेवपादेभ्यः गन्धधूपपुष्पदीपप्रदान्तसंशीतकसत्रप्रवतन सत्माज
नोदयेन देवकुलस्य खण्डस्फुटि[ त ] ११ [ प तितनिसंस्कारनवकर्माक्ताद्युत्सर्पणार्थ श्रीभरुकच्छविषयान्तर्गतकेमज्जु
ग्रामे ग्रामक्यापरदक्षिणसीम्नि पञ्चाशनिवर्तनप्रमा-. १२ णो भूखण्डः यस्य घाटनानि पूर्वटः छीरकहग्रामगामिपन्था दक्षिणतः जम्भाना
मसीमासाब्धिः अपरतः जम्भाग्रामएगोलिअवली१३ ग्रामगामी पन्था उत्तरतः केमज्जुग्रामसीहुग्गाम क्तामीपन्था वटवापी च एवं चतु
राघाटनोपलक्षितं क्षेत्रं सोपरिकदर.... .... १४ सभूतवातप्रत्यायं सधान्याहिरण्यादेयं सदशापरध सोत्पद्यमानविष्टिकं अचाटभट
प्रावेश्यं सर्वराजकीयनामहस्तप्र.
तिवाया गलित पं.३-सकलकलाकलाप; दोषाकर; ५.५-लोकः ५.६ शमित; युद्धे, लोक.-स्थिसपट छे. पं. ७ वाया सर्वगीर्यते. कदम्बकै; मुकुट; किरण; रंजित; ५.८-भोगिक पं. ९-पित्रोरा, पं. १०-प्रदानसंगीत ... ... ... ... प्रवर्तनसंमार्जनो. ५.११-पतितप्रतिसंस्कार; मस्या; पं. १२-यस्याघार; पूर्वतमी ; संधि; ग्रामात् गोलि. ५. १३-केमज्जुग्रमात्सीहुग्रामगामी ५.१४-सधान्यहि; दशापराधं; राजकीयानाम.

Page #63

गुजरातमा ऐतिहासिक लेख १५ क्षेपणीयं पूर्वापरदेवब्रह्मादायरहितं भूमिच्छिद्रन्यायेनाचन्द्रार्कीर्णवक्षित्तिसरिपर्व
तसमकालीनमद्याषाढशुद दशम १६ कर्कटकरशी सक्रान्ते रवी पुण्यतिथावुदकातिसर्गेण देवदयत्वेन प्रतिपादित
यतोस्योचितया तपोवनाचारस्थित्या भुंजतः कृ१७ षतः कर्षयतः प्रतिदिशतो वा न कैश्चिद्वयाषेधे वातव्यमागामिभिद्रनृपतिभिः ____ अस्मद्वंश्यैरन्यैर्वायमस्मदायोनुमन्तव्यः परिपा१८ लयितव्यश्च यश्चाज्ञानतिमिरपटलावृतमतिराच्छिन्द्यादाच्छिद्यमानं वानुमोदेत स
पञ्चभिर्महापातकैस्सोपपातकैः १९ संयुतिस्स्यादित्युक्तं च भगवता वेदव्यासेन व्यासेन षष्टिवर्षसहस्राणि सर्गे तिष्टति
भूमिदः आच्छेता चानुमं२० ता च तान्येव नरके वसेत् । विन्धयाटवीस्वतोयासुशुष्ककोटरवासिनः कृष्णा___ यो हि जायन्ते भूमिदयं हरन्ति ये । बहुभि[ २१ सुधा भुक्ता राजभिः सगरादिभिः यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलं अमे
रपत्यं प्रथमं सुव[ of भूर्वेष्ण ] २२ [वी सूर्यसुता ]श्च गावः लोकत्रयं तेन भवेद्धिदत्तं यः कांचनं गां च महीं च
दद्यात् यानीह दत्तानि पुरा नरे.... .... २३ ... निर्भुक्तमाल्यप्रतिमानि तानि को नाम साधुः पुनराददीत । स्वदतां परदत्तां
वा यत्ना.... ... २४ ... ... नाछेयोनुपालनमिति ॥ श्रीकण्डकणकदूतकं ॥ संवत्सरे शतचतुष्टये ष २५ .... ( ४८६ ) अषाढसुदि आदित्यवारे ॥ निबद्धं लिखितं चेतं ... २६ .... ... स्वहस्तो मम श्रीजयभट[ दे ].... ....
पं. १५-जय शुद्ध श; दशमीच्यामा दोवाना संभव छ. ५.१६-राशौ संका; देवदाय; ५.१७.व्यासेधे वर्तितव्य गागिभिर्गव . ५.-संयतः वर्ष, स्वर्ग: पं. २०-विन्ध्याटवीष्वतो; भूमिदाय; पं. २३-निर्माल्यवान्त,

Page #64

जयभट ३ जानां ताम्रपत्रो
ભાષાન્તર તેને પુત્ર, મહાસામને અધિપતિ જે (તેના શત્રુઓના) ગજેના ભેદેલા કુમ્ભમાંથી વરસતાં મૌક્તિકથી છવાઈ ગયું છે .. .. જેના ઉંચે કરેલો જમણો કર યુદ્ધમાં કંપે છે ... .. . જે ખીલેલા ઘણું દશ હજાર . • ના કમળ સરવર સમાન છે, જે સકલ કલા સંપન્ન પૂર્ણ ઈન્દુ સમાન છે પણ કલંકથી મુક્ત છે—વિપક્ષ ભૂભૂતને રક્ષણ આપી, વિપક્ષ ભૂભૂત(પાંખ વિનાના પર્વતો)ને રક્ષનાર સાગર સમાન–સુદર્શન ચક્રમાં મૂકેલા સૈન્યથી પિતાના શત્રુઓનો નાશ કરે છે તેથી યુદ્ધના સુદર્શન ચક્રથી શત્રુઓનો નાશ કરનાર કૃષ્ણ સમાન પણ કૃણુસ્વભાવથી ત–ભૂતિનિચયથી (અલંકારના મહાન સમૂહથી) છવાઈ ભૂતિનિચય(ભસ્મના મહાન સમૂહ)થી છવાએલા શિવ સમાન .. ... ... જેના અંગને પ્રતાપ વૃદ્ધિ પામે છે ત્યારે અ૫ કરથી અંજલી પ્રજાને પોતાની પૂજા કરતી બનાવે છે તેથી વૃદ્ધિ પામતા અ૫ કર(મૃદુ કિરણ)થી જ પાસે નમન કરાવતા નવ ઈદુ સમાન .. . . અને જેણે અસિધારા વડે વલભીનાથની ઉત્સુક્તા શાંત કરી હતી જે અખિલ જગતના મહાન પંડિતોના અભિલાષન અનલ શાન્ત કરી અને તે અભિલાષનાં ફળ તેમને ) આપી દેવેની અંગનાઓના સમસ્ત મંડળથી ગીતમાં સ્તુતિ પામ્યા છે—જેના ચરણ કમળ અનેક નૃપના મુગટના મણિના કિરણોથી રક્ત થયા છે—અને જેણે પંચમહા શબ્દ પ્રાપ્ત કર્યા છે, તે શ્રી જયભટ્ટ . •• • • • • • હતો.
તે કુશળ સ્થિતિમાં હતું ત્યારે સમસ્ત નૃપ, સામન્ત, ભેગક, વિષયપતિ, રાષ્ટ્ર, ગામ, મહત્તર આધિકારિક આદિને આ શાસન જાહેર કરે છે –
તમને જાહેર થાઓ કે મારાં માતાપિતા અને મારા, આલોક તેમજ પરલોકમાં પુયયશની વૃદ્ધિ માટે કેમજજુ ગામમાં સ્થાપેલા શ્રી આશ્રમદેવને, ગ, ધૂપ, પુષ્પ, દીપ, નિત્ય સંગીતસેવા, મંદિર સ્વચ્છ કરાવવા, ખંડિત, ફાટ પડેલા અને પડી ગએલા ભાગના સમારકામના ખર્ચ માટે, શ્રી ભરૂકચ્છ વિષયમાં કેમજજુ ગામમાં નૈઋત્ય સીમામાં ૫૦(પચાસ) નિવર્તનના માપને ભૂમિખંડ જેની સીમા–પૂર્વે કીરહ ગામજને માર્ગ, દક્ષિણે જખ્ખા ગામની સીમા પશ્ચિમે જખ્ખાથી ગેલિઅવલિ ગામ જતા માર્ગ ઉત્તરે સીધુરગ્રામ જતા માર્ગ અને વવૃક્ષની સમીપમાં વાપી; આ ચાર સીમાથી અંકિત ક્ષેત્ર, ભૂમિછિદ્રના ન્યાય અનુસાર, • • સહિત, લીલી અને (સુકી) શુષ્ક ઉત્પન સહિત, અન્ન અને સુવર્ણની આવક સહિત, દશઅપરાધના દંડના હક સહિત, ઉદ્દભવતી વેઠના હક સહિત, સૈનિકોના પ્રવેશ મુક્ત, રાજ પુરૂષના હસ્તપ્રક્ષેપણ મુક્ત, પૂર્વ દે અને બ્રાહ્મણને કરેલાં દાન વર્જ કરી, ચન્દ્ર, સૂર્ય, સાગર, પૃથવી, સરિતાઓ અને પર્વતેના અસ્તિત્વ કાળ સુધી, અષાડ શુદિ ૧૦ ને કકર્કટક રાશિમાં રવિએ ગમન કર્યું તે શુભ દિને (દાનને અનુમતિ માટે) પાણીના અઘંથી મેં આપ્યું છે.
આથી જ્યારે આ તપવન આચારની સ્થિતિ અનુસાર ઉચિત રીતે તેને ઉપભોગ કરે, ખેતી કરે, ખેતી કરાવે, અથવા તે સંબંધી આદેશ કરે ત્યારે કેઈએ પણ નિષેધ કરે નહિ.
અમારા વંશના કે અન્ય ભાવિ ભદ્ર નએ આ અમારા દાનને અનુમતિ આપવી અને ૨ક્ષવું જોઇએ. અને જે અજ્ઞાનના તિમિર પટલથી આવૃત થએલા ચિત્તથી તે જપ્ત કરશે અથવા જપ્ત થવા દેશે તે પંચમહાપાપ અને અલ૫ પાપોને દોષી થશે.
અને ભગવાન વેદવ્યાસે નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે –
“ભૂમિદાન દેનાર ૬૦ હજાર વરસ સ્વર્ગમાં વસે છે પણ તે જપ્ત કરનાર અથવા તેમ અનુમતિ આપનાર તેટલાં જ વર્ષ નરકમાં વાસ કરે છે. ”

Page #65

५२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख “ભૂમિદાન જપ્ત કરનાર વિધ્યના નિર્જલ વમાં શુષ્ક કટરમાં વસતા કાળા નાગ પુનઃ જન્મે છે. ”
સગર આદિ બહુ નૃપેએ ભૂમિનો ઉપભોગ કર્યો છે. ભૂમિપતિને ભૂમિનું ફલ છે.
છે અગ્નિનું પ્રથમ બાળ સુવર્ણ છે, (વિષ્ણુમાંથી પૃથ્વી આવે છે અને સૂર્યમાંથી) ધેનુએ (જન્મે છે). ધેનુ કે ભૂમિનું દાન કરે છે તે ત્રણ ભુવન આપે છે”
ક સુજન પૂર્વેને નૃપનાં દાન જે • • • • • • શેષ સમાન છે તે પુનઃ લઈ લેશે ?
તેણે તેની શક્તિ પ્રમાણે પિતાનાથી કે અન્યથી થએલાં ભૂમિદાન રક્ષવાં જોઈએ ... • • • • • • • દાનની રક્ષા દાન કરતાં અધિક છે.”
દૂતક શ્રી કન્ડકણુક સંવત ચાર ગ્યાસી (૪૮૬) અષાઢ શુદિ રવિવારે. . . .. . .. થી રચાયું અને લખાયું. મારા શ્રી જયભટ્ટ દેવના સ્વહસ્ત.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #66

નં ૧૧૯
જયભટ ૩ જાનાં તામ્રપા
ચે. સં. ૮૮૬ આશ્વિન. વ. ૧૫
અપ્રસિદ્ધ—
આ તામ્રપત્રે ખેખિ બ્રેન્ચ રોયલ એસિયાટિક સેાસાઇટીના સંગ્રહમાંનાં છે અને હાલ તે પ્રિન્સ એફ વેલ્સ મ્યુઝીયમમાં છે. તેની ખાખતમાં ત્રીજી કાંઈ પણ માહિતી નથી. આ દાનપત્રનાં બે પતરાં છે અને તેનું માપ ૧૩ ઇંચ ×૧૦૫ ઇંચ છે. બન્ને પતરાંના ડાખી બાજુના ઉપરના ખૂણુાના ભાગ કપાઈ ગએલા છે. કડી કે સીલ ઉપલબ્ધ નથી. અમુક અમુક ભાગમાં પતરૂં કટાઇ ગએલું છે, તેમજ અમુક જગ્યાએ કાણાં પણ પડી ગએલાં તેથી લેખ વાંચવામાં મુશ્કેલી પડે તેવું છે. કાતરનારે ઘણી ભૂલેા કરેલી છે અને એક જ અક્ષર જૂદી જૂદી ઢમથી કાતરેલા છે, તેથી વાંચ. નારને વધુ મુશ્કેલી નડે છે.
લિપિ ગુર્જર સમયના જેવી છે અને અક્ષરાનું સરેરાશ કદ છે અને છેવટના શાપાત્મક બ્લેકે શિવાય બધા ભાગ ગદ્યમાં છે.
ઇંચ જેટલું છે. ભાષા સંસ્કૃત
જયભટ ૩ જાનું એક જ બીજું પતરૂં જાણુવામાં છે અને તે સં. ૪૮૬ આષાઢ સુદ્ધિનું છે. કીલહેાર્નોના લીસ્ટ( એ. ઈ. વે, ૫ એપેન્ડીકસ )માંનાં નં. ૪૦૨ વાળાં તામ્રપત્રા સં. ૪૫૬ નાં ને જયભટ ત્રીજાનાં લખ્યાં છે, પણ તે ખરેખર જયભટ ૨ જાનાં છે, જેથી જયભટ ત્રીજાનાં સંપૂર્ણ તામ્રપત્રે આ પ્રથમ જ જાણવામાં આવેલ છે. તેથી તેમ જ જયભટ ૨ જા પછીના રાજાઓની વંશાવળી મળે છે તેથી આ તામ્રપત્ર ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ બહુજ ઉપયાગી છે. વંશાવળી નીચે મુખ્મ તેમાંથી ઉપજાવી શકાય છે.
૫. ૪ ૬૬ ૧ લે
૫. ૭ જયભટ ૧ લે.
(૫. ૧૨ ) માડુસહાય પરમમાહેશ્વર સમધિગત પંચમહાશબ્દ ૬ ૨ જો. તેના દીકરા (૫. ૧૫) ધરાધર પ. મા. સમધિગત પંચ. મ. મહાસામન્તાધિપતિ શ્રી જયભટર ને તેના દીકરા
(૫. ૨૧ ) ૫. મા. સમ. પં. મહા. મહાસા. શ્રીમદ્ અનિશલ તેને દીકરી
૫' ૩ સમ. પ્`ચ. મહાસામન્તાધિપતિ શ્રી જયભટ ૩ એ. દાન દેનાર
૫. ૨૧ માં શ્રીમદ્ અનિરાલના નામવાળી જગ્યાએ જરા અક્ષરા અસ્પષ્ટ છે, છતાં તે નામ નિઃશંક વાંચી શકાય છે. ગુર્જર વંશાવલિમાં આ નામ પ્રથમ જ જાણવામાં આવ્યું છે.
પં. ૩૫-૩૨ દાન જે બ્રાહ્મણને આપવામાં આવેલ છે તેની વિગત નીચે મુજબ છે. તે લેહિકક્ષ પથક આહારમાંથી નીકળી આવેલે। હતા. તે કૌણ્ડન્યગેાત્રનેા અને વાજિ માધ્યન્દિન શાખાના બ્રહ્મચારિ હતા. તે આક્રિયનાગના દીકરા હતા. તેનું નામ ચાક્કસ જાણી રાકાતું નથી.
૫. ૩૭ અલિ, ચરૂ વિગેરે ક્રિયા કરવા માટે ભરૂચ જીલ્લામાં આવેલું મન્નાથ નામનું ગામ
દાનમાં આપવામાં આવેલ છે.
૫. ૪૯–૫૦ તકનું નામ ભટ્ટ શ્રી દેઈય—પૂરૂં વંચાતું નથી ) છે.
સંવત ૪૮૬ આશ્વિન વ. ૧૫ એમ શબ્દ તેમ જ અંકમાં આપેલ છે.
૫. ૫૧ લેખકનું નામ અધૂરૂં—ગુલેન એમ વંચાય છે.
૫. પર માં સ્વહરતા મમ શ્રી જયભટસ્ય એટલા શબ્દો હસ્તાક્ષર સૂચક છે.
છે. ૧૪

Page #67

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरांतरमाथी अमुक भाग पं. १-१४ भाटे गुया. ७. . . पानु ७७ ५. १-१६ १५ पराक्रमोद्धत धराधरः परममाहेश्वर समधिगतपञ्चमहाशब्दमहासामन्ताधिपति ___ श्रीजयभट्टस्तस्यसुतः शौर्य१६ द - -योत्तुंग्गोत्तमाङगाभूपालमौलिमालाचुम्बितचरणयुगलः सकलाभि
गामिकादिगुणानुरागनिर्भरम १७ नभुस्वयसातो राजलक्ष्याकौमुदित्युदीधितिचक्रवालविमलयशः शेखरितमेरुशि.
खरो रणाङ्गणागतवरवै१८ रिवारणघटाकोटिकद्दाकदोर्दण्डश्चतुर्विद्याविगमोप ब्रहितप्रज्ञातिशयसम्यक्प्रवर्ति
तनीतिमार्गानुरंजितः १९ प्रकृतिः प्रकृतिकल्याणाशयत्वादस्पृष्टः कलिकालकालिम्ना सन्निहितयौवनोपनता
नन्तविषयापभोगसौख्यै २० सहजशत्रुतया वशीकृतेन्द्रियः ग्रामः षाड्गुत्यप्रयोगनिपुणः शक्तिर्लयोपचितम
हिमा परममाहेश्वरः सम २१ घिगतपञ्चमहाशब्दमहासामन्त[ 1 ]धिपति श्रीमदनिरोलस्तस्य सकलभुवनतिलक
स्यात्मजोनिजगुणगणमालालं २२ कृतोनेकनरेन्द्रवृन्दारकवृन्दवन्दितचरणारविन्दद्वयः क्रन्देन्दुसितसिन्दुवारकसमघ
वलयशः सुधाध२३ वलितसकलघरामण्डलप्रचण्डप्रतापानलकचलिताखिल जगद्युपप्लवो दुरिशरासा.
रसमुसोकि २४ सकलाराति चक्रवालः प्रधान[ प्र ]धन प्रधाषितप्रकटकरि घटापाटनपटुः चटुल
रणाङ्गणधगणरट २५ णतुतुरङ्गमसकरभङ्गमासुरो-तदालित द्विरद मुक्तमुक्ताफलनिकरदनुरासि
लतामरीचिनिचय २६ मिचकितदक्षिणबाहुशिखरः पद्माकर इ[ व ] प्रकटाणकलक्षणेन पुन्यपलाशयः
क्षपाकर इव पुन २७ सकलकलापान्वितोनदोषकरः सागरइवान्तः प्रवेशितभू२८ भृक्मण्डलो-कपुनः ग्राहाकुलः नारायण इव सुदर्शनचक
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #68

जयभट ३ जानां ताम्रपत्रो
पतरूं बीजं २९ (क्षपित )विप[ क्षो ] [ नपु ]नः कृष्णस्वभावः हरइवाङ्गीकृत भूतिनिचयोनपु-"
नर्भुजाप ३० - - - बालेन्दुबिम्बप्रतिमेनयेन प्रवर्धमानस्वतनुदयेन प्रणामकामोल्प
करेणलो३१ ककृतांजलिः कानिमता कृताये[ स्ति ] असिधाराजलेन शमितः प्रसनवलभीपतेः
पुनर्येनाशेषलोकस ३२ -- कलापदतर्जकानलः जचाभसजलदंएषसविगीयति देववधुकदम्ब(न)
पशतमकुटरत्नकिरणावलि ३३ ( र )जितपादपङ्कजः समधिगतपञ्चमहाशब्द महासामन्ताधिपतिश्रीजयभटः
कुशली सर्वानेव राज३४ मानविषयपतिराष्टग्राममहत्तराधिकारिकादीन्समनुदर्शयत्यस्तु वः संविदितं यथा
मयामातापित्रोः ३५ रात्मनश्चैहिकामुष्मिकपुण्ययशोभिवृद्धये लोहिकक्षपकथा[ थका हारविनिर्गततत्रै
विवसामान्य कौण्डिन्यसगोत्र ३६ वाजिमाध्यन्दिनसब्रह्मचारि हेटावुक ब्रामणादित्यनाग पुत्र भट्टाचडाय बलिचरुवै
श्वदवोमिहोत्रातिथिपञ्च ३७ महायजा[ज्ञा दिक्रियोत्सर्प( 4 )णान्ध( स्थं ) श्रीभरुकच्छविषयान्तर्गत मन्ना
थग्रामः सोद्रङ्गः ४. .... .... .... क्यातिसर्गेण ब्रह्मदायत्वे प्रतिपादितो यातो स्योचितया ४९ भट्टश्रीदेइय-दूतक । संवत्सरशत चतुष्टये षडशीत्यधिके आश्वयुज बहुल पञ्चदश्यां ५० सं ४८६ आश्वयुज ब १५ लिखितश्चैतन्मया बलपिकृता --तम-- ५१ - गुलेन ५२ स्वहस्तोमम श्रीजयभटस्य

Page #69

Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #70

ગ્રીઃ
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
રાષ્ટ્રકૂટ વંશના લેખો
છે. ૧૧

Page #71

Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #72

રાષ્ટ્રર વંશના લેખો
. તે હાલનું છારલી જાને
માં, પિમ્પલચ્છની ઉત્તરમાં નીચે મુજબ આપેલી છે
નં. ૧૨૦ કક્ક ૨ જાનાં આંત્રોલી છારોલીનાં તામ્રપત્રો
શ. સં. ૨૭૯ આશ્વયુજ સુ. ૭. સુરત પ્રગણુના એરપાડ તાલુકામાંના કારેલી ગામના પાટીલ ડાહ્યાભાઈ જગદીશ તેમાં શું લખ્યું છે તે જાણવાની ઉત્કંઠાને લીધે આ પતરાં મારી પાસે લાવ્યા હતા. તેણે કહ્યું હતું કે સુરતથી ઈશાન ખૂણે આશરે દસ માઈલ છેટે છારેલી જે આંત્રોલી છારોલી તરીકે મશહુર છે તેમાં પાયે ખેદતાં આ પતરાં મળ્યાં હતાં.
પતરાં બે છે અને તે ૮9 ઇંચ ઉંચાં અને ૧૩ ઇંચ પહોળા છે. અને અંદરની બાજુએ જ કોતરેલાં છે અને બે કડી હોય એમ અનુમાન થાય છે, છતાં તેમાંની એક અત્યારે મળતી નથી. જે કડી મેજુદ છે તેના ઉપરની સીલમાં ગરૂડનું ચિત્ર ખંડિત દશામાં આપેલું છે, પતરાં સંભાળપૂર્વક કોતરવામાં આવ્યાં છે અને તે સુરક્ષિત છે. વલભી અને ચાલુક્યનાં તે સમયનાં તામ્રપત્રેના જેવી લિપિ છે. ભાષા સંસ્કૃત છે અને વંશાવળી વિભાગ પદ્યમાં છે, જ્યારે બાકીને ભાગ ગદ્યમાં છે. ભટ્ટ વિસર( અથવા રવીશ્વર)ના દીકરા કુકકેશ્વર દીક્ષિત જે જાંબુસર(ભરૂચ છલામાં હાલનું જંબુસર )ને રહેવાશી હતા તેને કાશકુલ વિષયમાં સ્થાવર પાલિકા નામનું ગામ દાનમાં આપ્યાની હકીક્ત આ તામ્રપત્રમાં છે. સ્થાવર પાલિકા તે હાલનું છારેલી જ હશે, એમ હું માનું છઉં. તેની સીમા નીચે મુજબ આપેલી છે. ખેડાની પશ્ચિમે અને સહેજ દક્ષિણમાં, પિપલાચ્છની ઉત્તરમાં અને કાણપુરી અને વટ્ટારની પૂર્વે
દાન આપનાર રાષ્ટ્રકૂટ વંશને કડક છે તેની વંશાવલી નીચે મુજબ આપેલી છે?
ક ૧ લાને રાષ્ટ્રકટ કુળરૂપી કમળના જથ્થાના સૂર્યરૂપ કહ્યો છે. આવું વર્ણન તે કુટુંબમાં જનમ્યા હોય તેને જ લગાડી શકાય. ત્યાર પછીને ધ્રુવ સ્પષ્ટ રીતે તેને દીકરે હવે,
એમ વર્ણવ્યું છે. ત્રીજે રાજા ગેવિદને પણ સ્પષ્ટ રીતે ક
ધ્રુવને દીકરી કહેલ છે. આમાંના છેલ્લા રાજા કક્ક બીજાને ધ્રુવ
તે નાગવર્માની દીકરીથી ગેરવદના પુત્ર તરીકે લખ્યો છે
આ તામ્રપત્રોમાંના રાજાનાં નામો પ્રખ્યાત રાષ્ટ્રાટ નાગવર્માની દીકરીને પરણ્ય.
વંશના રાજાઓની સાથે મળતાં આવે છે, પણ તે વશની
" જે વંશાવળી પ્રસિદ્ધ થઈ છે ( ડીનેટીઝ એફ કેનેરીઝ દાન આપનાર શ. સ. ૬૭૯ ડીસ્ટ્રીકટ પા. ૩ર ઈ. એ. . ૧૧ પા. ૧૦૯ અને ઈ. એ.
. ૧૨ પા. ૧૭૯) તેની સાથે સરખાવતાં આ ચાર રાજા ઓનાં નામ બંધ બેસતાં આવતાં નથી. કારણ કે આ દાનની તિથિમાં અને દક્તિદુર્ગ અથવા દન્તિવમાં બીજાનાં સામનગઢનાં તામ્રપત્રની તિથિમાં ચાર વર્ષને જ તફાવત છે. આપણે જે એમ અનુમાન કરીએ કર્ક ૧ લા ને ઈંદ્ર બીજા અને કૃષ્ણ ૧ લા ઉપરાંત ધ્રુવ નામે ત્રીજે દીકરો હતૉ તે કંઈક બંધબેસતું આવે તેમ છે.
વળી આ તામ્રપત્રને બનાવટી માનવાને કંઈ પણ કારણ નથી. લિપિ તે જ સમયની છે અને ગોવિદની પત્ની તે નાગવર્માની દીકરી હતી તે હકીકત બનાવટી તામ્રપત્ર લખનાર ઉપજાવી શકે નહીં.
અત્યારે તે એમ સમાધાન થઈ શકે કે આ ચાર રાજામાં પહેર્લા કક તે કક્ક ૧ લો માન, અને બાકીના રાજા ઈંદ્ર ત્રીજાથી શરૂ થતી ગુજરાત શાખાના પૂર્વજ હાય બીજાં તામ્રપત્રોથી આ હકીકત પૂરવાર થાય ત્યાંસુધી આ એક અટકળ જ રહી શકે.
* જ. બે હૈં રો. એ. સે. વ. ૧૨ પા. ૧૦૫ ડે. ભગવાનલાલ ઇંદ્રજી

Page #73

गुजरातमा पेविदासिक लेख
अक्षरान्तर
पर पहेलं १ श्रीमान्सदा जयति सिद्धसुरासुरेन्द्रवृन्दोत्तमागमणिचुम्बितपादपमः शंभु]: __ समाहितगुण२ त्रितयः प्रजानां सर्गस्थितिप्रलयकारणमादिदेवः । आसीदनेकसमरामजयः
क्षितीशः श्रीराष्ट्र३ कूटकुलपंकजपण्डसूर्यः दुरिवैरिवनितावदनारविन्वहेमन्तकालपवनो भुवि
ककराजः । तस्यामलस्य ४ नृपतेर्भुवराजदेवो देव्या बभूव तनयोऽतुलावीर्यधामा येनोजि[भ]तासि
रिपुसैन्यबलं निहत्य नूनं यशो५ धवलयभुवनं समस्तं । निस्त्रिंशघाटविदलत्करिकुम्भमुक्तमुक्ताफलमकरमण्डित.
भूतलस्य आवेदयत्स६ मरमूर्द्धनि यस्य चित्रं लीलायितं मृगपतेरिव चेष्टितानि । निःमा[प्र]अयत्वम
तिचापलमुग्धभावं साधं विरोध७ मुपशान्तिसरस्वतीभ्यां दोषा[ न् ]समाश्रयवशाद्गुणरत्नकाब्धेः पयंत्यजत्सहजका
नपि यस्य लक्ष्मी[क्ष्मीः] । संत्य. ८ ज्य कातरतृणौघमरीभकुंभपीठस्थलोपलशिलाः शकलीविधाय प्रातोपि यस्य चतुर
ब्धिजलौ[ लोमिमा९ ला जज्वाल दग्परिपुवंशवनः प्रतापः । लक्ष्मीसनाथवपुरब्जसुचक्रपाणिनि -
च्यविक्रमनिबध्धबलि : १० क्षितीशः गोविन्ददेव इव नुन्नमुजंगदो गोविन्दराज इति तस्य सुतो बभूव ।
यस्याहवेषु धनगर्जितनाद- . ११ धीरं मौज़निनादमुपकर्ण्य निरस्तषैर्य्य[ : ] ॥ हंसा भुवनगतप[व तीर
[म]पि जीविताशा दुर्बोरवैरिण इवामुमुचुः क्ष१२ गेन । कल्पद्रुमः प्रणयिषूदयशैलराजो मित्रेषु लोकनयनोत्सलकेषु चन्द्रः यः
केसरीमदजलाईकपो१३ लमिचिलि[ हिं ']नालिनादमुखरेषु मतंगजेषु । संग्राममध्य[ ध्य ]जितसंग्य[ य]
तभूभुजेन्द्रशिंजानिनावमुखरीकृतम
-
-
.
-.
-.
-
.-
-.-.........
-
----
-
-
-
-..
-
.-
.
-.
-...
-...
१मालि विसर्ग तथा १५शयो. २ ५५तिना यिनी ३२ न. ३ या नितिषीम
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #74

कक २ जाना ताम्रपत्रो १५ न्दिरस्यः अद्यापि यस्य हरशेखरचन्द्रखंडशुभ्रं यशः सि[ त्रि ]भुवनं विमली
करोति । तस्मात्परास्तपरतारकमा१५ प्तशक्तिः[क्किं ]श्रीककराजमनुरंजितसर्वलोकं शंभोः कुमारमिव भूधरराजपुत्री
श्रीनागवर्मदुहिता जनयांचका१६ र । भभच्छिखामणिकरंबितपादशोभो बालोपि लोकनयनोत्पलसौख्यहेतुः प्रध्वस्त
वैरितिमिरो गगनं श१७ शीव यः सद्गुणैर्निजकुलं समलंचकार । संभ्रान्तमन्दरविलोडितदुग्धसिन्धुसंमूत
फेणधव१८ लि[ ली ] कृताशं यस्य द्विशामचलकन्दरगर्भ[भ]भाजामप्याननानि चरित [तं ]म[लिनी चकार । सत्येन धर्म
__ बीजं पतरूं १९ तनयं विदुरं च मत्या दानेन भास्करसुतं क्षमया सुमेरुं भीमं बलेन चरितेन.
च वासुदे. २० वं रूपेण संरतिपतिं समस्त लोकः[। सोऽयमनेकसमरसंघट्टपरगजघटाटोपवि. २१ घटनप्रचण्डदोर्दण्डमण्डितविग्रहो मदनरिपुशिरः शतकशुभ्रयशः प्रवाहपवली२२ कृतदिनमुखोऽनेकसामन्तमौलिलालितचरणारविन्दयुगलः परममाहेश्वरः समषि
गतपञ्चमहाश२३ ब्दपरमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वरः श्रीकक्कराजः सर्वानेव स्वान्महासामन्त
सेनाप२४ तिबलाधिकृतचोरोध्धरणिकभोगिकराजस्थानीयादीन्यवा [था] नियुक्तानन्यांश्च
समाज्ञामयत्यस्तुवः संविदितं य२५ था मया काशकुलविषयांतर्गतस्थावरपल्लिकाभिधानो ग्राभः खैरोदादपरतः पिप्पला
च्छादुतरतः काष्टपुरि[री बट्टारा२६ भ्यां पूर्वतः पुनः खैरोदसींध्या[ सीममध्या दक्षिणतः एवं चतुरापाटनविशुद्धो
जांबूसरस्थानवास्तव्यतचातुविद्यसामा२७ न्यवच्छ[ त्स ]सगोत्रकण्वसब्रह्मचारिभट्टरेविसरपुत्रायकुकेश्वरदीक्षिताय बलिचरूवै
श्वदेवामिहोत्रादिक्रियाणां २८ समुत्सर्पणात्यं मातापित्रोरात्मनश्च पुण्यफलानाप्त्यर्त्यमाचन्द्राकार्णवसरित्सनत
वसुन्धरासमकाली२९ नः पुत्रपौत्रान्वयोपभोम्योऽभ्यन्तरसिध्या ध्या भूमिच्छिद्रन्यायेन विषुवसंक्रान्ता
वुदकातिसर्गेण प्रतिपादि૧ વિસર્ગ ભૂલથી વપરાય છે.
के.१६

Page #75

गुजरातमा ऐतिहासिक लेख ३० तो यतोऽस्यातः प्रबलानिलसमीरितोदधितरंगचञ्चलं जीवलोकमवगम्यानित्याच
सा[स]संपदश्चेत्यवधा३१ उगामिभद्रन न ]पतिमिरस्मद्वशंजैश्च साधारणं भूमिदानफलमवगम्यानुमन्तव्यः
प्रतिपालनीयश्च । ३२ यतः प्रोक्तमेव भगवता वेदव्यासेन व्यासेन[। स्वदत्ता[ तां ]परदत्तो वा यत्ना
व्रक्ष युधिष्ठिर मही[ ही क्षितिभृतां श्रे३३ छ दानाच्छेयोऽनुपालनं । षष्टिवर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः आच्छेत्ता
चानुमन्ता च तान्येव न ३४ रकं वसेत् । शंखा सिंघा[ हा ]सनं च्छत्रं व[1]जिवारणयोषितः भूमिदानस्य
महतः सर्वमेताद्विचेष्टितं । विन्ध्या३५ टवीष्वतोयो[ या ]सु शुष्ककोटरवासिनः कृष्णसर्पा हि जायते ब्रह्मदायापहारकः
[]बहुभिर्वसुधा भुक्ता ३६ राजभिः सगरादिभिः यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलं। शकत्रि
[न]पकालातीतसंवत्सरशतषटके एकू[ को]३७ नाशीत्यधिके आश्वयुजशुद्धा[ध्यां ]कते तोऽपि सं ६७९ तिथि ७
[1]' लिखितं च मया आदित्यवर्मराजदूतकं बलाधिकृत३८. श्रीतचसूनुना श्री भो[ ? तो ]डल्लेनेति[1]
૧ આ ચિઠ, ગુમ ૯ ના ચિહની સમાન હોવાથી “” ના આંકડા તરીકે વાંચી શકા. પરંતુ તે પ્રમાણે વાંચવાને આપણને બાધ છે. કારણ કે વર્ષની સંખ્યામાં “ ૮ ' ને માટે આંહિ નદ' જ ચિહ્ન આપણી પાસે છે, જેથી આ ચિહ, ગામ અથવા વલભી “છ” ને અન્ય ચિદ હશે, એમ જણાય છે.

Page #76

कक २ जानां साम्रपत्रो
ભાષાન્તર જેનાં ચરણ કમળ સિદ્ધો, સૂર અને અસુરના અધિપતિઓના મુગટમણિથી ચુંબિત છે, જે (સત્વ, રજસ અને તમસ્ ના) ત્રણ ગુણસંપન્ન છે અને જે પાણીના સર્જન, પાલન અને પ્રલયના મુખ્ય કારણ રૂપ છે તે શ્રીમાન શમ્ભ સદા વિજયી છે!
(પંક્તિ ૨ ) અનેક યુદ્ધમાં વિજય પ્રાપ્ત કરનાર, કમલવૃંદ જેવા શ્રી રાષ્ટ્રકુટ કુલને સૂર્ય સમાન, અને અતિ પ્રબળ શત્રુઓની વનિતાના મુખકમળને શરદ પવન સમાન, ભૂમિ પર કષકરાજ નૃપ હતે.
(પંક્તિ ૩) આ વિમળ નૃપને તેની રાણીથી ધ્રુવરાજ દેવ નામને, અતુલ બળ અને પ્રભાવવાળો પુત્ર જન્મ્યા હતે. શત્રુનાં સૈન્યબળને નાશ કર્યા પછી, અસિ ઉપર ઉન્નત થઈને તેના થશે સકળ ભુવનને વેત બનાવ્યું. તેની અસિના પ્રહારથી ગજેનાં ભેદેલાં કુમ્ભમાંથી ઝરતાં મૌક્તિકથી ભૂમિ આભૂષિત કરતી તેની રણક્ષેત્રની ચેષ્ટા સિંહનાં ચરિતનું સ્મરણ કરાવતી. લક્ષમીએ અવિવેક, ચપળતા, મુગ્ધભાવ, અને શાન્તિ અને સરસ્વતી સાથેના વિરોધના સ્વભાવિક દો તે ગુણ રત્નસાગરને આશ્રય લઈ, ત્યજી દીધા. રિપુના વંશનાં વન ભસ્મ કરી કાતર (બળહીન) તૃણું( બળહીન શત્રુ )ને ત્યજી, અને શત્રુઓના માતગની શિલા સમાન પ્રબળ પીઠ ભાંગી નાંખી, તેના પ્રતાપને અગ્નિ ચાર સાગરનાં જળની ઉર્મિઓ(જળતા તરંગો )ની અવધિ સુધી પહો હતા છતાં શાન્ત થયે નહિ.
(પંક્તિ ૯) લહમીસંપન્ન અંગવાળે, સારાં ચકનાં ચિહ્નોવાળા કરવાળે (જેમ ગોવિંદ કરમાં ચક અને કમળ ધારે છે ) અને પિતાના પ્રબળ નૃપને અદેષિત વિકમથી નમન કરાવનાર (જેમ અસુર બલિ નૃપને [ ત્રણ ] અદેષિત પદથી ગાવિંદે વશ કર્યો હતો, અને પોતાના સહચરને દર્પ હણનાર( જેમ વદે સર્ષ [કાલિ ]ના મદને હ ) હોવાથી જે ખરેખર ગોવિંદ દેવ સમાન હતું તે વિદરાજ તેનો પુત્ર હતું. જેમ તેના અતિપ્રબળ શત્રુઓએ બાયેલી ભૂમિ અને જીવનની સર્વ આશા મૂકી દીધી, તેમ રણક્ષેત્રમાં તેના ધનુષની દેરીનો મેઘના નાદ સમાન ગંભીર નાદ સાંભળી હસેએ ( તેને સાચે મેઘનાદ જાણી) પૃથ્વી અને આયુષ્યની કરમાતી આશા ત્યજી દીધી. તે, પ્રણયિઓને કલ્પતરૂ સમાન હતે મિત્રોને મહાન ઉદયગિરિ સમાન હતેા જનનાં નેત્ર કમળને ઈન્દુ સમાન હતા મદથી ભીના કુમ્ભ પર બેસતા બ્રમરના ગુંજારવવાળા મત ગ તરફ સિંહ સમાન હતો. જેને મહેલ રણક્ષેત્રમાં બમ્પીવાન કરેલા શત્રુપર નાંખેલી સાંકળોના અવાજથી ગાજતા હતા, તેને હરના મસ્તક પરની નિર્મળ કળા સમાન યશ, હજુ પણ ત્રિભુવનમાં પ્રકાશે છે.
(પંક્તિ ૧૪) તેનાથી શ્રી નાગવર્માની પુત્રીએ, જેમ પાર્વતીએ શંભુથી પિતાના અરિતારક અસુરને પરાજય કરનાર, શક્તિ (શઅ) ધારનાર, સકળ જગને આનન્દ આપનાર કુમારને જન્મ આપ્યો તેમ, પોતાના શત્રુઓના સામન્તોને હાંકી મૂકનાર બળવાન, અને સમસ્ત જનેને આનંદ આપનાર શ્રી કકકરાજને જન્મ આપે. મહાન પર્વત પર કિરણો ફેંકતે ન છતાં જનનાં નેત્રકમળને આનન્દકારી અને પોતાના રિપુ, તિમિરને હણનાર ઈદુ આકાશ શોભાવે છે તેમ, તેણે જે બાળ હતું છતાં, નૃપના મુગટમણિમાં ભળતા ૨૫વાળા ચરણ સહિત, જનેનાં નેત્રકમળને આનન્દ આપનાર અને તિમિર સમાન શત્રુઓને હણનાર હોં તેણે પોતાના કુળને સદ્દગુણોથી મંડિત કર્યું. તેને વિકમે ચલિત મદરગિથિી મંથન
૧ હિન્દી કવિઓની માન્યતા છે કે વર્ષાકાળના આગમન સાથે જ પ્રથમ મેલનાદ સાંભળતાં જીવનનો ભય ઉત્પન્ન થવાથી હસો હિંદુસ્તાન છોડી રિબેટમાં માનસ સરોવરમાં જઈ રહે છે. બ્લેક ખાસ તાત્પર્ય ધનુષનાદને મેષના સાથે સરખાવવાને .

Page #77

गुजरातमा पेतिहासिक लेख થયેલા પદધિના પણ સમાન વેત.. ... ... ..વડેઃદિશાઓ પ્રકાશિત કરે છે તે સમયે, પર્વતની ગુફાઓમાં આશ્રય લીધો હતે તે શત્રુઓનાં મુખ શ્યામ કરી નાંખ્યાં. લોકથી તે સત્યતા માટે યુધિષ્ઠિર, મતિમાં વિદુર, દાનમાં ( સૂર્યને પુત્ર) કર્ણ સ્થિરતામાં સુમેરૂ, બળમાં વાસુદેવ અને રૂપમાં કામદેવ સમાન ગણ હતા
(પંક્તિ ૨૦) જેનું અંગ, શત્રુના ગજેની ઘટા ભેદવામાં પ્રબળ, દડ સમાન કરથી ભૂષિત છે, જેણે શિવના શિર પરની કળા સમાન શ્વેત યશના પ્રવાહથી સકળ દિશાએ શ્વેત કરી રહી છે, જેના ચરણની સેવા આશ્રિત કૂપમંડળથી થાય છે, જે પંચમહાશબ્દને ઉપલેગ કરે છે તે ભટ્ટારક, મહારાજાધિરાજ અને પરમેશ્વર શ્રીકકરાજ તેના સમસ્ત મહાસામન્ત, સેનાપતિ, બલાધિકૃત, ચેરદ્ધરણિક, ભગિક, રાજસ્થાનીય આદિને તેમના અધિકાર પ્રમાણે શાસન કરે છે –
(પંક્તિ ૨૪) તમને જાહેર થાઓ કે, મારાં માતાપિતા અને મારા પુણ્ય યશ માટે કાશકુલ વિષયમાં આવેલું ઐરાડની પશ્ચિમે, પિપલાચલની ઉત્તરે, કાષ્ઠપુરી અને વાદૃરની પૂર્વે અને ઐરાડની મધ્ય સીમાની દક્ષિણે આવેલું સ્થાવરપાલિકા ગામ, આ ચાર સીમાવાળું, જામ્બુસરવાસી, રવિસર (રવીશ્વર) ભટ્ટના પુત્ર, ચાર વેદમાં નિપુણ, વત્સ ગોત્રના, અને કાવ શાખાના કુકકેશ્વર દીક્ષિતને, બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર આદિ વિધિ અનુષ્ઠાન અર્થે, ચંદ્ર, સર્ય, સાગર, સરિતાએ, પર્વતે, અને પૃથ્વીના અસ્તિત્વ કાળસુધી, પુત્ર, પૌત્ર, અને વંશજેના ઉપલેગ માટે અભ્યન્ત સિદ્ધિ અને ભૂમિછિદ્રના ન્યાય અનુસાર પાણીના અગ્રંથી શરદવિષુવ કાળમાં, મેં આપ્યું છે.
(પતિ ૩૦) આથી ભાવિ ભદ્ર કૃપાએ અને મારા વંશજોએ ભૂમિદાનનું ફળ (નાર અને રક્ષનારને) સામાન્ય છે અને જગત પ્રબળ પવનથી હંકારાતા, સાગરના તરંગ સમાન ચંચળ અને લક્ષમી અનિત્ય છે, એમ માનીને આ દાનને અનુમતિ આપવી અને રક્ષવું.
(પંક્તિ ૩૨) અને ભગવાન વેદવ્યાસે કહ્યું છે કે, નુપમાં શ્રેષ્ઠ, હે યુધિષ્ઠિર ! હારાથી અથવા અન્યથી દેવાયેલી ભૂમિનું તું સંભાળથી રક્ષણ કર દાનનું રક્ષણ દાન કરવા કરતાં અધિક છે ! ભૂમિદાન દેનાર સ્વર્ગમાં ૬૦ હજાર વર્ષ વસે છે પણ તે ભૂમિદાન, જપ્ત કરનાર અને જસિમાં અનુમતિ આપનાર તેટલાંજ વર્ષ નરકમાં વાસ કરશે. શંખ, સિંહાસન, છત્ર, અ, ગજે, અને લલનાઓ ભૂમિ દાનના મહાન ફળની સરખામણીમાં ચેષ્ટા સમાન છે. ખરેખર, દ્વિજોને દેવાયેલાં ભૂમિ દ્વાન હરનાર, વિધ્યાચલના નિર્જળ વનનાં, શુષ્ક વૃક્ષોના કેટરમાં વસતા કળા સર્પ જન્મે છે. સગર આદિ બહુ નૃપે એ ભૂમિ ભેગાવી છે. જે સમયે જે સિ. પતિ તેને તે સમયે દાનનું ફળ છે.
(પંક્તિ ૩૨) શક નૃપના કાળ પછી સંવત એ ગણ્યાએં પ્રી, આયુ, શુક્રિમ અથવા સંખ્યામાં ૬૭૯. ૭ ને દિને.
(પંક્તિ ૩૭) આ દાન જેને દૂતક નૃપ આદિત્યવમાં છે, તે મારાથી, બલાધિકત શ્રી તત્તના પુત્ર શ્રી દલથી લખાયું છે.
1 વિધાલંધર બતાવે છે. ૨ અને અ “ દાનમાં આપેલાં ગામની ભૂમિ અને આકાશ સહિત એમ થાય છે.

Page #78

નં૦ ૧૨૧
ગાવિંદ ૩ જાનાં વણી(દિન્ડારી તાલુકામાં)નાં તામ્રપા
શ. સં. ૭૩૦ વૈ. સુ. ૧૫
આ તામ્રપત્રા જ. રા. એ. સા. ( એ. સી. ) વા. ૫ પા. કર્યાં છે. રા. એ. સા. ની મુંબઈ શાખામાં અસલ તામ્રપત્રેા પ્રસિદ્ધ કરૂં છઉં.
પતરાં ત્રણ છે અને ૧૦ ૐ” લાંમાં અને છટ્ટ' પહેાળાં છે. વચમાંથી તેનાથી જરા એછાં પહેાળાં છે. કાર જરા જાડી રાખેલી છે અને પતરાં સુરક્ષિત છે. ખીજા પતરાની બીજી બાજુએ મધ્ય ભાગમાં લેખ જરા ઘસાએલ છે, અંગ્રેજી પુસ્તકનાં પાનાંની માફક ફેરવીને વાંચી શકાય એવી રીતે પતરાં કાતરેલાં છે. કડીÇ“ ઇંચ જાડી ૪}” વ્યાસવાળી છે. તેના પરની સીલ ગેાળ છે અને તેના વ્યાસ ર} ઈંચ છે. ઇન્તિદુગ અને ગાવિન્દ્વ ત્રીજાનાં ખીજાં પતરાંમાં હાય છે તેવી જ બેઠેલી શિવની મૂર્તિ સીલમાં કાતરેલી છે. ભાષા સંસ્કૃત જ છે.
૩૪૩ મે મી. વેષને પ્રસિદ્ધ છે, તેના ઉપરથી હું ફરી
આ પતરાંમાંના ૧૭ લેાકેા રાધનપુરનાં પતરાંમાં પણ છે. ઉપરાંત આમાંના છઠ્ઠા અને સાતમા બ્લેકની વચમાં રાધનપુરનામાં એક શ્લેાક વધુ છે. તે વસ્ત્રાભાવોનથી શરૂ થાય છે. અને તેમાં એક તરફ પેાતાનું લશ્કર અને બીજી ખાજુ સમુદ્ર વચ્ચે પલ્લવાને ધાર અગર પ્રવે ઘેરી લીધાનું અને તેના હાથીએ પડાવી લીધાનું વર્ણન છે. આમાંના અગીયારમે બ્લેક પાંચ પાદવાળા હાઈ ને તેના તરજુમા બરાબર થઈ શકતા નથી. તે રાધણુપુરનામાં ચાર ચાર પાદના એ લેાકમાં આપેલ છે. આમાંના ૧૨ મા અને ૧૩ મા શ્લેાકની વચમાં રાધનપુરનામાં એક વધુ લેાક છે. તે સંધાવા,શિલીમુવાનૂ થી શરૂ થાય છે અને તેમાં ગાવિંદ ૩ જા પાસેથી ગુર રાજા નાશી ગયાનું વર્ણન છે. આમાંના ૧૬ મા અને ૧૭ મા લેાકની વચમાં રાધનપુરનામાં છેલાહથી શરૂ થતા એક વધુ àાક છે. તેમાં ગાવિંદે મેકલેલા તે અરધો સંદેશ આપ્ય ત્યાં તે કેંગીના રાજા આવ્યેા અને ગેર્વેદ ૩ જાને માટે તેના નાકરની માફક વાઁ અને લાની દીવાલ મંધાવી દીધી.
ગુર્જર રાજા અને લૅંગીપતિ એટલે કે પૂર્વના ચાલુકય રાજા વિજયાદિત ઉર્ફે નરેન્દ્રમુગ રાજનું વર્ણન આમાં નથી, તેથી એમ અનુમાન થાય છે કે આ બે દાનપત્રાની તિથિઓની વચમાં ગાવિંદ ૩ જામે તેઓને ત્યિા હશે.
આ દાન રાજધાની મયૂર ખડીમાંથી આપવામાં આવેલ છે. વણીની ઉત્તરમાંના મેરખણ્ડના ડુંગરી સ્પ્લેિ તે મયૂરખડી હશે, એમ ડા. ખુલર માને છે.
દાનની સાલ શ. સ. ૭૩૦ (ઈ. સ. ૮૦૬–૭) છે અને વ્યય સંવત્સર આપેલ છે.
નાશિક દેશના વટનગર વિષયમાંનું અમ્બક ગ્રામ દાનમાં આપેલું છે. અમ્બક ગ્રામ તે વણીની દક્ષિણમાંનું હાલનું અચ્છે છે અને લેખમાંનું પુલિન્દા ઉપરનું વારિખેડ તે. ઉનન્દા ઉપરનું હાલનું વરખેડ ધાર્યું છે. બીજાં સ્થળેા એળખાયાં નથી. વટનગર તે કદાચ હાલનું ત્રણી હાય.
૧ ૪. એ. વા, ૧૧ પા. ૧૫૬ ડૉ. જે. એક્ ટ્વીટ છે. ૧૭

Page #79

१०
गुजरातना ऐतिहासिक लेखा
अक्षरान्तर
पहेलुं पतरूं
१ स वोव्याद्वेधसा घाम यन्नाभिकमलं कृतं । हरश्च यस्य कान्तेन्दुकलया कमलं कृतं । ( ॥ ) भूपोभवद्वृहदुर[ : ] स्थल
२ राजमानश्रीकौस्तुभायतकरैरुपगूढ कण्ठः सत्यान्वितो विपुलचकविनिर्जितारिचक्रोप्यकृष्णचरितो
३ भुवि कृष्णराजः [ ॥ * ] पक्षच्छेदनभयागृ ( श्रि ) ताखिलमहाभूभृक् ( त् ) कुल भ्राजितादुर्लध्यादपरैरनेकविमलभ्राजिष्णु
४ रत्नान्वितात् यश्चालुक्यकुलाद नूनविवु ( बु ) घत्राताश्रयो वारिषे लक्ष्मीन् (म् )मन्दरवत्सलीलमचिरादाकृ
५ ष्टवां (न्) वल्लभः [||* ] तस्याभूतनयः प्रतापविसरैराक्रान्तदिङ्मंद ( ड ) लभंडा[ ]शो [ : * ] सदृशोप्य चंडकरताप्र
६ हादितक्ष्मातलः घोरो' धैर्यधनो विपक्षवनितावकांवु ( बु )जश्रीहरो हारीकृत्य यशो यदीयमनि
७ शं दिङ्नायिकाभि( र् * )द्धृतं [ ॥ ] ज्येष्ठोल् ( लं* ) घनजातयाप्य मलया लक्ष्म्या समेतोपि सन्यो भूनिर्मलमंड
८ लखि (स्थि ) तियुतो दोषाकरो न कचित्कर्णा[ : * ]स्थित दानसंततिभृतो यस्यान्यदानाधिकं दानं वी
९ क्ष्य सुलज्जिता इव दिशां प्रान्ते स्थिता दिग्गजाः [ ॥ * ] अन्यै ( न ) जातु विजितुं [ तं ]गुरुशक्तिसारमाका
१० न्तभूतलमनन्यसमानमानं येनेह व[ व ]द्धम [ व* ]लोक्य चिराय गंगं दूरं ' स्वनिग्रहभिये
११ व कलिः प्रयातः [ ॥ * ] हेलस्वीकृत गौडराज्यकमलामत्तं प्रवेश्याचिरादुर्मागम्मरुम
1
C
१ तरनारे ''िनो ( प श मन अधुरो छोडी ही छे २ भी. वाघन, पौरो '१ये छ. પરંતુ પ્રતિકૃતિ દર્શાવશે કે પ્રથમ પ૬ ચોકકસ પણે ધો છે—જેવી રીતે ડા. બ્યુહુરના દાનપત્રમાં પાંચમી પંક્તિમાં છે તેમ—વળી, પંક્તિ ૩૯ માંના પૈત્રાય ના હૈ સાથે સરખાવા અને જરા જુદા પડતા પૌત્ર ના पौ (पं. ४४ ) नी साथै पशु सरभाव। उ भी वोधन ' गाङ्ग पुरम् वा छे. न्यारे. 31. ज्यूस्डर तेना छानपत्र માં પૂરમ વાંચે છે, પરંતુ બન્ને દાનપત્રની પ્રતિકૃતિએ સ્પષ્ટરીતે ઘૂમ્ વાંચે છે. ડા. બ્યુહુરના દાનપત્રમ જ્ઞના છેલ્લા અનુસ્વારના લાપ થયેા છે. આ દાનપત્રમાં ખીજા TM ઉપર એક મીઠું તથા ખીજું મીઠું " પછી છે. તેમ જ લખાણુની ઉપલી પંક્તિમાં પણ છે. આ બન્નેમાંનું એક કદાચ અનુસ્વાર માટેની નિશાની ઢાય. ૪ ડૉ.મ્યુરના દાનપત્રમાં મા લેાક પહેલાં ગારમાદેનથી શરૂ થતા અને વન રાજાની જિત અને તાજે થવા વિષેના વર્ણનવાળા શ્લાક આવે છે.

Page #80

गोविंद ३ जानां वणीनां ताम्रपत्रो १२ ध्यमप्रतिव( ब )लै[ * यो वत्सरो( रा )जं व( ब )लैः गौडीयं शरदिन्दुपावध
वलं छ( च्छ )द्वयं को( के )वलं तस्मामाहृत त. १३ यशोपि ककुभां प्रान्ते स्थितं तत्क्षणात् [॥ ] लब्ध(ब्ध )प्रतिष्ठमचिराय कलिं
सुदूरमुत्सा[ २ ]य शुद्धचरितैर्धरणी१५ तलस्य कृत्वा पुनः कृतयुग शृ( श्रि)यम[ प्य* ] शेषं चित्रं कथं निरुपमः कलि
वल्लभोभूत् [ ॥* ] प्राभू?[ र* ]यवतस्ततो निरु १५ पमादिन्दु[ * ]यथा बारिषेः शुद्धात्मा परमेश्वरोन्नतशिरः संसक्तपादः सुतः पद्मा.
नन्दकरः प्रत्ता१६ [५* ]सहितो नित्योदयः सोन्नतेः पूर्वाद्रेरिव भानुमानभिमतो गोविंदराजः सतां
[॥* ] यस्मिं(न् सर्वगुणाश्र. १७ ये क्षितिपतौ श्रीराष्ट्रकूटान्वयो जाते यादववंशवन्मधुरिपावासीदलंघ्यः परैः
दृष्टाशावध१८ यः कृता[ :* ] स्यु( सु )सहशा दानेन येनोद्धता मुक्ताहारविभूषिता[ :* ] स्फुटमिति प्रत्यर्थिनोप्यर्थिनां । (॥ )आस्सां (आस्ता)
बीजं पतरूं-प्रथम बाजु १९ तात तवैतदप्रतिहता दत्ता त्वया कण्ठिका किं नाज्ञैव मया धृतेति पितरं युकं
वचो योभ्यषात्तस्मिं(न् )स्वर्ग२० विभूषणाय जनके याते यशः शेषतामेकीभूय समुद्यतान्वसुमतीने( मे )कोपि यो
द्वादश ख्याता२१ नप्यधिक प्रताप विसरैरसंवर्तकोर्कानिष । (॥) येनात्यन्तदयालुनाथ निगडाले
शादपास्यायतात्स्व२२ न्देशं गमितोपि दर्प विसरायः प्रातिकूल्ये स्थितः यावन्न भृ( श्रु )कुटीललाट
फलके यस्योन्नते लक्ष्यते विक्षे२३ पेण विजित्य तावदचिराद्व(बद्धः स गंगः पुमः [॥* ] यत्पादानतिमात्रकैक
शरणामालोक्य लक्ष्मीन्निजान्दू२४ रान्मालवनायकोनयपरो यत्प्राणमत्प्राञ्जलि[:* ] को विद्वा(न् )ब( ब ) लिना
सहाल्पव( ब )लकः स्पर्धन (म् )विधत्ते ૧ અહિ અંત્ય ' ' ની કઈ ચેકસ નિશાની હોય એમ જણાયું છે. ૨ આ અલ્લાહ પાંચ પાલન છે. આની અંદર ક્રિયાપદના અભાવેજ તરજુ કરે મુશ્કેલ છે અને તેથી મેં ડો. સુહર ના દાનપત્રમાંથી અર્થ પૂર્ણ કર્યો છે. ૩ ડે. મ્યુલરના દાનપત્રમાં આ લોક પહેલાં સંધવાણીન શાથી શરૂ થતો શ્લોક છે અને તેમાં ગુર્જર રાજાની હારનું વર્ણન કરેલું છે. '

Page #81

गुजरातना पैतिहासिक लेख २५ परां नीतेस्तद्धि फलं' यदात्मपरयोराधिक्य संवेदनं । (॥) विन्ध्याद्रेः कटके
निविष्टकट[ क* ] श्रुत्वा चरै[ * ]य[-] २६ निजैः स्वन्देशं समुपागतं ध्रुवमिव ज्ञात्वा भिया प्रेरितः माराशर्वमहीपतिर्दुत
मगादप्रा२७ सपूर्वैः परैः यस्येच्छामनुकूलयं(न् )कुलधनैः पादौ प्रणामैरपि । (।) नीत्वा
श्रीभवने २८ धनाघनघनव्याप्ताम्ब( म्ब )रां प्रावृषं तस्मादागतवां( न् )समं निज व( ब )लैरा
तुंगभद्रा२९ तटं तत्रस्थः स्वकरस्थितामपि पुनर्नि[ :* ]शेषमाकृष्टवान्विक्षेपैरपि चित्रमो(1)
नतरि३० पुः यः पल्लवाना[* ] ( श्रियं । (॥) सन्त्रासात्परचक्रराजकमगात्तत्पूर्व
सेवाविधिर्( घि )व्याव( ब )द्धाञ्जलिशोभि३१ शोभि' तेन शरणं मूर्धना यदंड( घ्रि )द्वयं यद्यदत्तपराय॑भूषणगनैर्नालंकृतं
तत्तथा मा भैषीरिति सत्य३२ पालित यशः थि( स्थि )त्या यथा तद्राि । (॥) तेनेदमनिलविद्युच्चञ्चलमव.
लोक्य जीवितमसारं क्षितिदान३३ परमपुण्यः प्रवर्तितो व( ब )बदायोयं । (॥) सच परमभट्टारकमहाराजाधिरा
जपरमेश्वरश्रीम३४ धारावर्षदेवपादानुध्यात् [ : ] परमभट्टारक महाराजाधिराजपरमेश्वर श्री प्रभूत ३५ वर्षदेवपृथ्वीवल्लभश्रीगोविंदराजदेवः कुशली सर्वानेव यथासम्ब( ब )ध्यमा
नकारा ३६ ष्ट्रपति विषयपतिप्रामकूटायुक्तकाधिकारिकमहत्तरादी( 1 )समादि
१३तरनारे पक्षांय तरी पाथालय छे. २. युहन हनपत्रमा मासा पडेला लेखाहारમુહિતાવના શબ્દોથી શરૂ થતા અને વૈગિરાજાએ ગોવિંદરાજ માટે કિલો બધિવાના વર્ણનવાળો સ્લોક છે. . शोभिता पुनछि .४३२॥२ ५९सा वितरी ५७ जीनो ३२१२यो. ५५ "'परामर २६ श्यों નહીં. ૫ આખા એક સમાસ તરીકે લઈ શકાય, પરંતુ વિસર્ગના ઉમેરા માટે કાંઈ વધિ ન લઈએ તે ચાલે, કારણ કે તેથી એક ઘણુ મોટા શબ્દના સગવાથી ભાગ કરી શકાય છે.

Page #82

गोविंद ३ जानां वणीनां ताम्रपत्री
बीजुं पतरूं बीजी बाजु ३७ शत्यस्तुवः संविदितं यथा मयूरखण्डीसमावासितेन मया मातापित्रोरात्मनश्चै
हिकामुष्मिक३८ पुण्ययशोभिवृध्धये । वेंगि वास्तव्यतचातुर्विद्यसामान्यभारद्वाजसगोत्रतैतृ
[तिरी ]यसद्व[ ब्रमचा३९ रिविष्णुभट्टपौत्राय दामोदरदु[ द्वि वेदिपुत्राय दामोदरचतुर्वेद( दि )भट्टाय
नासीकदेशीयवटनगर ४० विषयान्तरगतः अम्ब[ म्ब ]कग्रामः तस्य चाघाटाः पूर्वतः वडवुरै ग्रामः
दक्षिणतः वारिखडग्रामः ४१ पश्चिमतः पल्लितवाडग्रामः पुलिन्दानदी च उत्तरतः पद्मनालयामः एवमयं
चतुराधा४२ टनोपलक्षितः सोद्रंगः स[ सो ]परिकरः सदंडदशापराधः सभूतोपात्तप्रत्यायः
सोत्पाद्यमा४३ मविष्टिकः सधान्यहिरण्यादेयः अचाटभटप्रवेश्य[ :* ]सर्वराजकीयानामह४४ स्तप्रक्षेपणीयः आचा( च )न्द्रार्कार्णवक्षितिसरित्पर्वतसमकालीन[:*]पुत्रपौत्रान्व४५ यक्रमोपभोग्यः पूर्वप्रदत्तदेवत्र( ब ) मदायवर्जितोभ्यन्तरसिध्या भूमि ४६ (छि च्छि )द्रन्यायेन शकनृपकालातीतसंवत्सरशतेषु सप्तसु तुं( त्रिं )शदधिके ४७ षु व्ययसंवत्सरे वैशाखसितपौर्णमासीसोमग्रहणमहापर्वणि व( ब )४८ लिचस्वैश्वदेवाग्रिहोत्रातिथिपंचमहायज्ञकृ( क्रि)योत्सर्पणार्थ स्नात्वाघोदकातिसर्गे४९ ण प्रतिपादितः[ । * ]यतोस्योचितया व्र(ब्र ) (+म )दायस्थित्या मुंजतो __भोजयतः कृषतः कर्ष५० यतः प्रतिदिशतो वा न कैश्चिदल्यापि परिप[ -* ]थना कार्या[ ।* ]
तथागामिभद्रनृपतिभिरस्म ५१ द्वंश्यैरन्यैर्वा सामान्यं भूमिदानफलमवेत्य विद्युल्लोलान्यनित्य[ आन्य ]
ऐश्वर्याणि तृणामल५२ मजलबिन्दु चंचं( च )लं च जीवितमाकलय्य स्वदापनिर्विशेषोयमस्मदा
[दा योनुमन्त૧ આંહિ ëિ વાંચે છે, પણ બીજા પદને વ્યંજન સ્પષ્ટ રીતે ન જ વંચાય છે. અને અહી પહેલા અક્ષરની સાથે તે વાંચવાથી એક સમજી શકાય તેવું અને જાણીતું નામ આપણે જાણી શકીએ છીએ, તેથી એનાથી ઉલટું વાંચવાનું કારણ નથી. ૨ મી. વોધન વન્નર વાંચે છે; પરંતુ પ્રતિકૃતિ પ્રમાણે તે ખોટું છે. 3 भी. वपन तुराय छपरंतु त्या अक्षरे। योस ५० बुर छ. ४ भा. वाचन पलितवार વાગે છે; પરંતુ છેલ્લા પદના વ્યંજન ય છે અને હું નથી ૫ મી. વાધન પૂજવારા વચે છે, પરંતુ છેલ્લા Guiय व्यंजन न छे.

Page #83

१४
गुजरातमा ऐतिहासिक लेस त्रीजुं पतरूं
५३ व्यः प्रतिपालयितव्यश्च द्यादाछ (च्छि ) थमा
[ 1 ]यश्वाज्ञानतिमिरपटलावृतमतिराछि ( च्छि )
५४ नकं वानुमोदेत स पंचभिर्महापातकैः सोपपातकैश्च संयुक्तः स्यात् [ ॥* ]इ५५ त्युक्तं च भगवता वेदव्यासेनं व्यासेन [ 1 ]षष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्ग तिष्ठति भूमिदः
५६ आछे ( च्छे ) ता चानुमन्ता च तान्येव नरके बसेत् [ ॥ ] ( ब ) हुमसुधा भुक्ता राजभि[ : ]सगरादि
५७ भिः यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलं[ ॥* ] सर्व्वानेतां (न्) भाविनः पार्थिवे [ * ]द्रां ( न् ) भूयो
१८ मूयो याचते रामभद्रः सामान्योयं ष ष )र्म सेतु [ र् ]नृपाणां काले काले पालनीयो
१९ भवद्भिः [ ॥ * ] इति कमलदलांवु ( वु ) वि (विं ) दुं (दु ) कोलां गृ ( श्रि ) यमनुचि ( चिं ) त्यं ( त्य ) मनुष्य जीवितं च
६० अतिविमलभनो भिरात्मनैर्न हि पुरुषैः परकिर्त यो पि गोप्याः [ ॥ * ] ६१ लिखितं श्रीमद् अरुणादित्येन वत्सराज पुत्रेण भूविराम दूतकं [ ॥* ]
૧ આ અક્ષર પહેલાંની નની નિશાની માત્ર કાતરનારની ભૂથી જ છે.

Page #84

गोविंद ३ जानां वणीनां ताम्रपत्रो
ભાષાન્તર જેના નાભિકમલમાં વેધસ(બ્રહ્મા)ને વાસ છે તે અને હર જેનું મસ્તક ઇન્કલાથી મંડિત છે તે તમારું રક્ષણ કરે.
(પંક્તિ ૧) કૃષ્ણ જેના વિશાલ વક્ષ:સ્થલ પર ઝળહળતા શ્રી કૌસ્તુભ મણિનાં દૂર સુધી પહોંચતાં કિરણોથી કંઠ ઢંકાઈ ગયે છે, સત્યસંપન્ન છે, અને વિપુલ (મોટા ) ચક્રથી શત્રુગણને પરાજય કરેલ હોવા છતાં જે કાળાં કૃત્યથી મુક્ત છે તે કૃષ્ણ સમાન પૃથ્વી પર તેના વક્ષસ્થલને આલિંગન તી લમી દેવીના કંઠ વેષ્ટિત આંગળીઓવાળા લંબાયેલા કરેથી ઢંકાએલા કંઠવાળો, સત્યસંપન્ન, અને શત્રુગણુને મહાન સેનાથી પરાજય કર્યો હતો છતાં કુકર્મો રહિત છે, તે કૃષ્ણરાજ ભૂપતિ હતા. પક્ષ છેદનના ભયથી આશ્રય લેનાર મહાન પર્વતોના સમૂહથી પ્રભાવાળા, ઓળંગ દુસ્તર છે તે, અને વિમલ દ્યુતિવાળાં અનેક રત્નવાળા સાગરમાંથી, દેના આશ્રયસ્થાન મદરે લીલા સાથે (હેલથી) અને ત્વરાથી લક્ષમી ખેંચી લીધી હતી તેવી રીતે સેનાનાશના ભયથી આશ્રય લેવાતા, દુર્વિજયી, પવિત્ર અને પ્રભાવાળા પુરૂષરોથી મંડિત ચૌલુક્ય અન્વય ( કુલ )માંથી, વિદ્વાનેના આશ્રયસ્થાન આ પૃથ્વીવલ્લભે લીલાથી સવર લક્ષ્મી દેવી ખુંચવી લીધી.
(પંક્તિ ૫) તેને ઘર નામને પુત્ર હતા જે પૈર્યધનવાળે, શત્રુઓની વનિતાઓનાં મુખકમલની સુંદરતા નાશ કરનાર, અને અતિ ગરમી પ્રસારતા ચ૭ કિરવાળા સૂર્ય માફક સર્વ પ્રદેશમાં પિતાને પ્રતાપ પ્રસારતો હતે; સૂર્ય, કિરણોની ઉષ્ણતાથી, ત્રાસદાયક છે ત્યારે આ (ઘે૨) હલકા કર(વેરા)થી ભૂમિને પ્રસન્ન કરે છે અને જેના યશની માલા બનાવી દિગૂનાયિકાઓ નિત્ય ધારણું કરે છે, જેષ્ટાનું ઉલ્લંઘન કર્યા છતાં વિમલ પ્રભાવાળા, જગતને નિષ્કલંક જણાતા બિંબ (મંડલ)માં સ્થપાએલા અને હવે પછી અંધકાર ન કરનાર ઈન્દુ જેવા (સમાન) જેઓ બધુનું (ગાદી પર આવતાં) ઉલ્લંધન કર્યા છતાં, વિમલ શ્રી સંપન્ન જગતના (ભૂમિના) નિર્મલ મંડલમાં સ્થાપિત થએલો, તે કદિ દોષ કરતો નહીં. ફક્ત કર્ણના દાનથી જ ઉતરતા નિત્ય દાનવાળા પણ અન્ય કરતાં અધિક દાન કરતે તેને જોઈ કર્ણ (કાન) નીચેથી મદઝરતા દિગગજે લજજાથી શરમાઈને દિશાઓના માતે ( કિનારે ) ઉભા રહ્યા. અન્યથી અજિત પ્રૌઢ પ્રતાપી, અખિલ ભૂતલના વિજયી, સર્વથી અધિક માનવાળા ગંગને અને હરાવી બન્દીવાન કર્યો જોઈને કલિ કેદની શિક્ષાના ભયથી નાશી ગયે. અન્ય સેના ટકર ન લઈ શકે તેવી બલવાન સેનાથી, સહેલાઈથી પ્રાપ્ત કરેલા ગૌડ દેશની રાજ્યશ્રીના મઢવાળા વત્સરાજને ત્વરાથી મેરૂ નાં રણે ) મથે કમ ભાગ્યના પંથ પર પ્રવેશ કરાવી તેણે તેની પાસેથી શરદેન્દુના કિરણ જેવા વેત બને અનુપમ રાજછત્રો હરી લીધાં, એટલું જ નહિ પણ તેને યશ જે દેશોના છેડા પર પહોંચ્યો હતો તે પણ હરી લીધો. તેણે વિમલ કાર્યોથી પૃથ્વી પર સ્થપાઈ ગએલા કલિને હાંકી મૂક્યો અને કૃતયુગને મહિમા ફરીથી પૂર્ણ કર્યો હતો. આમ હોવાથી, નિરૂપમ “કલિવલ્લભ” શાથી કહેવાય, તે આશ્ચર્યભરેલું છે.
_(પક્તિ ૧૪) તે ધર્યસંપન્ન નિરૂપમથી સાગરમાંથી શુદ્ધ અને પરમેશ્વરના ઉચ્ચ મરવકને સ્પર્શ કરતાં કિરણોવાળે ઈન્દુ પ્રકટ તેમ સજજનેનાં માન પામેલો, શુદ્ધ આત્માવાળો તેને નમન કરતા રાજાઓનાં ઉન્મત્ત મસ્તકેથી સ્થાશિત ચરવાળો,–રાજ્યશ્રીને પ્રસન્ન કરનાર, મહિમા( પ્રતાપ )વાળે અને પૂર્વના ગિરિ પરથી દિવસમાં વિકાસનાં કમલને સુખકારી,
૧ લક્ષમી ૨ ચાલુકય વંશને પુનઃ સ્થાપનાર તેલ ૨ બીન સુધી જે “ ચાલુકય’ શબ્દ વપરાશમાં નહતો તે રાબ, રાધનપુર દાનપત્રના તે જ લોકમાં છે તેમ અહિ પણ વપરાય છે તે ખરેખર વિચિત્ર છે. કારણ આ દાનપત્રની તારિખ પછી આશરે ૧૩૦ વર્ષ પળ ચાલુકય વંશની પુનઃ સ્થાપના થઈ હતી. ૩ વિરોષનામ તરીકે અથવા પનામ તરી લઈ શકાય અથવા તે પૃીને પ્રિય પતિ, મિત્ર યા હાલે એટલે ન એમ અર લઈ ..

Page #85

पातना ऐतिहासिक लेख ચડ પ્રતાપવાળા નિત્ય ઉદય પામતા સૂર્ય સમાન ગોવિંદરાજ પુત્ર ઉદુભા . યદુકુળ મધુરિપુ ના જન્મથી અજિત બન્યું તેમ તે ગુર્થ સ્થાનના જન્મથી શ્રી રાષ્ટ્રકૂટ કુલ ( અન્વય) દુમનેથી અજિત બન્યું. શત્રુઓને સ્પષ્ટ રીતે પોતાના અનુચરે જેવા જ કર્યા કારણ કે શત્રુઓને મારથી હાંકી કાઢીને દેશની આશા (હદ) બનાવી અને તેમને અન્ન, આભૂષણેને ત્યાગ કરાવ્યું, જ્યારે અનુચને, ઔદાર્યથી, અભિલાષની હદ બતાવીને ઉન્મત્ત બનાવ્યા અને મોતીના હારથી આભૂષિત કર્યા. [ કૃષ્ણ સમાન ત્રિભુવનને આપદ્દમાં રક્ષે તેવી શક્તિવાળું તેનું દૈવી રૂપ જઈ તેને પિતા તેને પૃથ્વી પર સંપૂર્ણ સત્તા અપતે હતો ત્યારે ] તેણે તેના પિતાને આ યકત વાણી કહીઃ “પિતા ! આ તમારે આધીન છે. ઉલ્લંઘન ન કરાય તેવી આજ્ઞા જેવો આ તમારા આપેલો કઠિક8 ( હાર) મે નથી લીધો ? ” અને જ્યારે તેના આ પિતા સ્વર્ગવાસી થયા અને અહીં ફકત તેમની કીર્તિ જ રહી ત્યારે તેણે એકલાએ, અતિ વિખ્યાત પ્રતાપથી, પૃથ્વી પ્રલય કરનાર અતિ ઉષ્ણતા પ્રસરત અગ્નિ બાર (૧૨) સૂર્યનું તેજ હરે છે તેમ પૃથ્વીને નાશ કરવા તત્પર ભેગા મળેલા બાર (૧૨) પ્રસિદ્ધ નૃપોનું તેજ સત્વર હરી લીધું. અતિદયાથી લાંબી કેદમાંથી મુક્ત કરી, તેના પિતાના દેશમાં પાછો મેલેલે ગંગ જ્યારે અતિ મદથી તેના હામે થયે ત્યારે તેની ભવ્ય ભ્રમમાંથી ક્રોધ જણાય તે કરતાં પણ ટૂંક સમયમાં, તેણે બાણના વિક્ષેપ વરસાદ)થી તેને સત્વર પરાજય કરી ફરીથી કેદ કર્યો. નયપરાયણ માલવાના નાયકે તેની સંપદ તેના ચરણને નમન કરવા ઉપર પૂર્ણ આધારી છે તેમ દૂરથી જેઈ કરની અંજલિ કરી (બે હાથ જેડી) નમન કર્યું. કયે અપશકિતવાળે પ્રજ્ઞજન, બલવાન પુરૂષ સાથે સ્પર્ધાના કિનારા પર પ્રવેશ કરે ? કારણ કે રાજનીતિ (નય) ના અધ્યયનનું ફલ, અધિકતા પોતાની કે પિતાના શત્રુની છે તે જાણવાની શકિત છે. વિંધ્યાદ્રિના ઢળાવ પર તેણે છાવણું નાંખી છે એવું તે પાસેથી સાંભળી અને પિતાના દેશમાં આવી પહોંચ્યું છે તેમ માની ભયભીત બનેલો મારાશર્વ રાજા તેની ઈચ્છાને અનુકૂળ કુલધનથી તેને સદ્ભાવ પ્રાપ્ત કરવા માટે તેમ જ તેના ચરણની નમનથી પૂજા કરવા સત્વર ગયો. ઘનઘોર વાદળથી આવૃત્ત થએલા આકાશવાળી વર્ષા ઋતુ શ્રી ભવનમાં ગાળી, તે ત્યાંથી સેના સહિત તુંગભદ્રાને તીરે ગયે. અને ત્યાં રહી તેણે કે જેને બાણેના વરસાદ વડે શત્રુઓ નમતા તેણે પોતાના કરમાં હેવા છતાં પલ્લવલેકેની સર્વ લક્ષમીનું અદભુત રીતે હરણ કર્યું. તેને નમન કરવા જોડેલી અંજલિથી શોભતા લલાટવાળા શત્રુઓએ, “ ભય રાખશે નહીં ” એ તેની વાણું, જે સત્યપણુથી તેની કીર્તિનું પાલન કરતી, તેનાથી જેટલા શેભતા તેટલા તેમણે (શત્રુઓએ) આપેલાં ઘણાં કિમતી રત્નોના ઢગથી પણ નહીં શોભતા તેના ચરણને આશ્રય લીધે.
(પંક્તિ ૩૨) પવન અથવા તિ જેવું જીવિત ચંચલ અને અસાર જાણીને તેણે એક બ્રાહ્મણને પરમપુણ્ય ભૂમિદાન આપ્યું.
(પંક્તિ ૩૩) પરમભટ્ટારક મહારાજાધિરાજ પરમેશ્વર શ્રીધારાવર્ષદેવને પાાદાનુધ્યાત ૫. મ. ૫ શ્રી પ્રભુતવર્ષ દેવ, પૃથ્વીવલ્લભ શ્રી ગોવિંદરાજ દેવ, કુશલ હાલતમાં, રાષ્ટ્રપતિ, વિષયપતિ, ગ્રામકૂટ, આયુકતક, નિયુકતક, આધિકારિક, મહત્તર આદિને તેમના સંબંધ પ્રમાણે જાહેર કરે છે –
૧ વિષ્ણુ અથવા કૃષ્ણ ૨ જુઓ ઉપર નોટ ૨ પ. ૧૧ મે ૩ યુવરાજની પદવીના ચિહ્નરૂપ આ “કઠિ” હતો, એ ડ: બ્યુહરની સૂચના સાચી જણાય છે. એક અપ્રસિદ્ધ પૂર્વ ચાલુક્ય દાનપત્રમાં નીચેને ફરો આવે છે કે–તકુતં બિયદિત્ય ઝિપટ્ટનમમ ૪ વિક્ષેપને અર્થ ડે, બ્યુહરની સૂચના પ્રમાણે કર્યો છે અને એ અર્થ વ્યાજબી છે કારણ કે “ વિષે ” ના અર્થે જવું' મોલવું” “છોડવું” પાથરવું, વિગેરે થાય છે. અને વિ1િ નો અર્થ “ બાણ છોડવું એવો થાય છે. પરંતુ , બુલહર દર્શાવ્યા પ્રમાણે કદાચ વિક્ષેપને કોઈ પારિભાષિક અર્થ થતો હોય છે જે પારિભાષિક અર્થ હજી સુધી નકકી થયેલો નથી; કારણ કે ગુજર દાનપમાં વિક્ષેપ અન્ય દાનપાના જ “ ” ને બદલે વપરાય છે.

Page #86

गोविंद ३ जानां वणीनां ताम्रपत्रो (પં. ૩૭) તમને જાહેર થાઓ કે મયુરખડી શહેરમાં વાસ કરીને, આ લોક અને પરલકમાં મારા અને મારાં માતપિતાના પુણ્ય યશ માટે શકરાજાના સમય પછી ૭૩૦ વર્ષ પછી, વ્યય સંવત્સરમાં, વિશાખની પૂર્ણિમાને દિને ચંદ્રગ્રહણ વખતે નાયિકદેશના વટનગરવિષયમાં અમ્બકગ્રામ જેની સીમા –
પૂર્વ વડવુર ગામ, દક્ષિણે વારિખેડ ગામ, પશ્ચિમે પલ્લિતવાડ ગામ અને પુલિના નદી, અને ઉત્તરે પદ્મનાલ ગામ–
આ સીમાવાળું ગામ, ઉદ્રક સહિત, ઉપરિક સહિત, દંડ અને દશ અપરાધની સત્તા સાહત, ભૂતેપાર પ્રત્યાય સહિત, વેઠ કરાવવાના હકક સહિત, અન્ન સુર્વણની આવક સહિત, સૈનિકના પ્રવેશમુકત, રાજપુરૂષોની દખલગિરિ સિવાય ચંદ્ર, સૂરજ, સાગર, પૃથવી, નદીઓ અને પર્વતો. ના અસ્તિત્વ કાળ સુધી પુત્રો અને વંશજોના ઉપગ માટે, બ્રાહ્મણે અને દેને કરેલા પૂર્વેનાં દાન વયૅ કરી, અભ્યત્તરસિદ્ધિના નિયમાનુસાર અને ભૂમિછિદ્રન્યાય પ્રમાણે, આજે સ્નાન કરી, બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર અને અતિથિના પંચ મહાયજ્ઞની ક્રિયા ચાલુ રાખવા માટે દ્વિવેદી દામોદરના પુત્ર ચતુર્વેદી દાદર ભટ્ટને અને વેંગિ શહેરના નિવાસી, ત્યાંના ચતુર્વેદી મંડલના, ભારદ્વાજ ગોત્રના, તૈત્તિરીય શાખાના બ્રહ્મચારી વિષ્ણુભઠ્ઠના પૌત્રોને, મેં પાણીના અર્થ સાથે આપ્યું છે.
(પં. ૩૪) આથી જ્યારે તે બ્રહાદાય પ્રમાણે આ ગામને ઉપભેગ કરે, કરાવે, ખેતી કરે, અથવા બીજાને સેપે ત્યારે કેઈએ લેશમાત્ર પણ પ્રતિબંધ કરવો નહીં. આ મારા દાનને પિતે દાન કર્યું હોય તેમ ભાવિ પવિત્ર નૃપોએ અમારા વંશના કે અન્ય હોય તેમણે, ભૂમિદાનનું ફલ દાન કરનારને અને તેની રક્ષા કરનાર સર્વેને સામાન્ય છે અને શ્રી વિદ્યુત જેવી ચંચલ અને અનિત્ય (નાશવંત) અને જીવિત તૃણના અગ્રજલાબદુ જેવું ચંચલ છે તેમ માની અનુમતિ આપવી અને રક્ષણ કરવું.
અજ્ઞાનના ઘનતિમિરથી આવૃત થએલા ચિત્તથી આ દાન જપ્ત કરે અથવા તેમાં અનુમતિ આપે તે પંચમહાપાપ અને અન્ય અલ્પ પાપના દોષવાળો થશે. - (પ. ૫૪) વેદક્ત વ્યાસે કહ્યું છે કે–દાન દેનાર સ્વર્ગમાં ૬૦ હજાર વર્ષ વાસ કરે છે પણ તે જપ્ત કરનાર અથવા તેમાં અનુમતિ આપનાર તેટલાં જે વર્ષ નરકમાં વસે છે. રામભદ્ર ફરી ફરી ભાવિ નૃપને તેની યાચના આમ કરે છે– “નૃપનાં પુણ્ય કર્મને સેતુ સર્વદા તમારે રક્ષ જોઈએ” અને નિર્મલ ચિત્તવાળા અને આત્મલાભના વિચારવાળા જાએ, શ્રી અને જીવિત કમળપત્ર પરના જલબિંદુ જેવું ચંચલ માનીને શું અન્ય જનેને યશ પણ ન રક્ષ જોઈએ ?
(૫. ૬૧) દાનપત્રને લેખક વત્સરાજને પુત્ર શ્રી અરૂણાદિત્યઃ દૂતક-વિરામ.
૧ અન્ય લેખમાં આ નામ કોલહાપુર ઉ૫ર ૫નાલ નામના પર્વતને સંસ્કૃત નામ તરીકે વપરાયું છે પરંતુ આ લેખમાં તે સ્થળ ધારવામાં આવી શકે નહીં.

Page #87

નં૦ ૧૨૨
રાષ્ટ્રકૂટ રાજા ગોવિંદ ૩ જાનાં રાધનપુરનાં પતરાં
શક, સંવત ૭૩૦ શ્રાવણ વદ અમાવાસ્યા
પ્રોફેસર ખુલ્ડરે આ લેખ ઇન્ડીયન એન્ટીકવેરી, વેા. ૬ પા. ૫૯ ઉપર પ્રસિદ્ધ કર્યાં છે. એમને મુંબાઇ ઇલાકામાં પાલણપૂરના પેાલિટિકલ સુપરિન્ટેન્ડન્ટની દેખરેખ તળે આવેલા રાધનપૂર સ્ટેટના અધિકારી તરફથી તે લેખ આપવામાં આવ્યે હતેા. આ લેખની ખરી પ્રતિ કૃતિ પ્રસિદ્ધ કરવાની જરૂર જણાયાથી ડો. ફૅટ્વીટે મારા ઉપયાગ માટે આપેલી, તે શાહિની છાપે ઉપરથી હું ફરીથી પ્રસિદ્ધ કરૂં છું. ડા. ક્વીટે એ છાપા પાલણપુરના પાલિટિકલ સુપરિન્ટડૅન્ટ પાસેથી ૧૮૮૪ માં મેળવી હતી. પતરાં વાસ્તવિકરીતે કૈાનાં છે તે વિષે કંઈ માહીતિ
મળતી નથી.
આ લેખ એ તામ્રપત્ર ઉપર છે. તેમાનું એક એક જ બાજુએ કાતરેલું છે. ત્રીજું પત ખાવાઇ ગએલું હાવાથી લેખ અધુરા છે. તે સાથેની કડી અને મુદ્રા પણ ખાવાઇ ગયાં છે. દરેક પતરૂં લગભગ ૧૧ૐ” × ડટ્ટ” માપનું છે. લખાણુના રક્ષણ માટે કાંઠા જાડા કરેલા છે. પણુ સપાટી બહુ કટાઇ ગઇ છે,— આ હકીકત ઇ. સ. ૧૮૭૭ માં પ્રે. ખુલ્લુરના લેખ સાથે પ્રસિદ્ધ થએલા ક્ાટે લિથાગ્રામાં તદ્દન ઢંકાઈ ગઈ હતી— એટલે કેટલાક અક્ષરા અસ્પષ્ટ છે. અન્ને પતરાંનું વજન ૪ પૌંડ ૬ટ્ટ ઔંસ છે. અક્ષરો પાછળના ભાગમાં ઝાંખા દેખાય છે, અને કેતરનારના હૃથીઆરની નિશાનીએ પણ તેના ઉપર છે, અક્ષરનું કદ લગભગ '' અને ૐ' વચ્ચે છે. લીપિ ઉત્તર તરફની છે.
રાષ્ટ્રકૂટ રાજા ગાવિંદ[૩]ના એક દાનના આ લેખ છે. ‘મોં' પછીની શરૂવાતની ૧૯ પંક્તિમાં રાજા કૃષ્ણરાજ (૧) તેના પુત્ર ઘાર ( ધ્રુવ ) નિરુપમ કલિ વલ્લભ અને તેને પુત્ર તથા આ દાનના દાતા ગાવિંદરાજ(૩)નાં યશેાગાન છે. આ લેખના બ્લેકે ૭, ૧૫ અને ૧૯ તથા ૧૨ માના પ્રથમાર્ધ તથા ૧૩ માંના થાડા ભાગ સિવાય બધા લેાકેા ડૉ. ફ્લીટ ઇ. એ. વેા. ૧૧ પા, ૧૫૭ માં પ્રસિદ્ધ કરેલા વાણીના દાનપત્રમાં પણ આવે છે. અને અધા ૧૯ શ્લોકા—એપિ. કૌ, વેા. ૪ પ્રસ્તાવના પા. ૫ માં ખતાવેલા મચ્છુના દાનપત્રમાં આપેલા છે, અને તેના ફાટાગ્રાફ મી. રાઈસ પાસેથી મળલે ડૉ. લીયે મને આપ્યા છે. ૯ મા ક્લાક પશુ ઇ. એ. વા. ૧૬ પા. ૨૧૮ માં શરૂરના લેખના પાઠની પંક્તિ ૨ અને ૩ માં આવે છે.
ઉપર કહેલી પ્રશસ્તિ, જેનું સંપૂર્ણ ભાષાંતર નીચે અપાશે, તેના પછી પતરાની ૩૮ મી પંક્તિમાં સાધારણ શ્લેક આવે છેઃ
"
( લેાક ૨૧ ) “ તેણે ( ગાવિંદ રાજે) આ જીવિતને અનિલ વિદ્યુત માફ્ક ચંચલ અને અસાર જોઈને જમીનનું દાન હાવાથી અતિ પુણ્યદાયી દાન એક બ્રાહ્મણને આપ્યું છે.”
આ શ્લાક પછીના ગદ્યના ફકરામાં રાજા પ્રભૂતવર્ષ રાષ્ટ્રપતિએ તથા અન્ય અધિકારીએને હુકમ આપે છે કે, મયૂરખંડીમાં નિવાસ કરીને, એક સૂર્યગ્રહણુને સમયે-જેની તારીખ નીચે આપવામાં આવશે- રાસિયન ભુક્તિમાં આવેલું રતજીણ (અથવા રત્તાણુ) ગામ પરમેશ્વર ભટ્ટ—ચૅડિયમ્મગહિય સાહસના પુત્ર અને નાગય્ય ભટ્ટના પૌત્ર-જે દિવમાં રહેતા હતા, અને જે તે સ્થળની ત્રિવેદી જ્ઞાતિના હતા, અને જે તૈત્તિરીય વેદના શિષ્ય હતેા અને ભારદ્વાજ ગોત્રના હતા તેને પાંચ યજ્ઞા ચાલુ રાખવા માટે દાનમાં આપ્યું હતું.
૧ એ, ઇ. વા. ૬ પા. ૨૩૯ એક્ પ્રીહેન

Page #88

राष्ट्रकूट राजा गोविंद ३ जानां राधनपुरनां पतगं રત્તજજુણ ગામની સીમા -- પૂર્વે સિંહા નદિ દક્ષિણે વઘુલાલા; પશ્ચિમે મિરિયાણ; અને ઉત્તરે વરહગામ, અને તે ગામના સંબંધમાં વધુ કહ્યું છે કે, તે કેટલાક બ્રાહ્મણનું ગામ હતુંજેમાં મુખ્ય અનંતવિષ્ણુભટ્ટ, વિટકુદવે (જહ ?) વિગેરે હતા તે ચાળીસ મહાજને માંહેલા હતા. આ હકીકત ઉપરથી જણાય છે કે નિર્દિષ્ટ લેક ગામમાં સ્થાયી થયેલા હતા.
આમાં બતાવેલાં સ્થળોમાં રાસિયન એ પ્ર. બુલ્હરે અમદાવાદ જીલ્લાનું હાલનું સિન તરીકે ઓળખાયું છે. તે ઈલયન એટલાસ શીટ નં. ૩માં લે. ૧૮૦૨૮” અને લાં ૭૪°૫૯ ઉપરનું “ રસીન' છે. દાનમાં આપેલું ગામ, રતજજુણ અથવા ઉત્તજી એ ગેઝેટીઅર' એક ધી બેએ પ્રેસિડેસી . ૧૭ પા. ૩૫૨ માં “ રટાજન ગામ તરીકે ઓળખાવ્યું છે. એ પોસ્ટલ તરકટરીન છે રાજન' અને ઇડીયન એટલાસ, શીટ નં. ૩૯ માં “ રસીન' થી લગભગ ૨૪ માઈલ ઉત્તર ઈશાનમાં આવેલું ૧ ૨ જન' છે. તે “ સીન ' એટલે દાનમાં આપેલી “ સિંહા” નદિના પશ્ચિમ કિનારા ઉપર આવેલું છે. તેની દક્ષિણમાં બરોબર ૩ માઈલ ઉપર “બબૂગામ’ એટલે દાનનું “વવુલાલા;” આવેલું છે; અને “૨તંજુન ' થી પશ્ચિમે બે મૈલ ઉપર
મીરજગાંવ' છે, તે મિરિયઠાણ હોવું જોઈએ. છેવટે રત્તજજુણની ઉત્તરે આવેલા વરહ પ્રામનું નામ “ગુરગાંવ' અને “ગુરગાંવ કેટ 'એ નામથી ચાલુ રહ્યું છે. તે ઈનડીયન એટલાસ શીટ નં. ૩૯ માં “રજીન” ની ઉત્તર પશ્ચિમે અનુક્રમે આઠ અને પાંચ મૈલ ઉપર આવેલાં છે. તિગવિ એ ડો. કલીટ “ તુગાંવ” હોવાનું સૂચવે છે. તે ઈન્ડીયન એટલાસ શીટ ૩૮ માં આપેલાં “અંશુમ્નર, સંગનેરની ઈશાન ઉત્તરમાં આશરે ૮ મૈલ ઉપરનું ગામ છે. તે “રતું જુન થી વાયવ્ય ઉત્તરમાં આશરે ૮૦ મૈલ દૂર હશે. મયૂરખડી જ્યાંથી દાન આપ્યું હતું, તેને માટે જુઓ ડે. ફલીટનું “ડાઈનેસ્ટીઝ” પા. ૩૯૬.
આગળ કહ્યું છે તેમ આ દાન એક સૂર્યગ્રહણ સમયે અપાયું હતું, અને તે તિથિ શક સંવત ૭૩૦ (શબ્દમાં જ આપ્યું છે) અને સંવત સર્વજિતના શ્રાવણું કૃષ્ણ પક્ષ પડવાની છે. અગાઉ હું કહી ચૂક છું (જુઓ. ઈ. એ. વ. ૨૩ પા. ૧૩૧, નં૦ ૧૦૮ અને સરખાવે
. ૨૫ પા. ૨૬૭, ૨૬૯ અને ૨૯૨ )-કે શક સંવત ૭૩૦ ગતની આ તારીખ ૨૭ મી જુલાઈ ઈ. સ. ૮૦૮, જે વખતે હિંદુસ્તાનમાં સંપૂર્ણ સૂર્યગ્રહણ દેખાયું હતું, તે દિવસને મળતી આવે છે. સર્વજિત સંવત તારીખ સાથે ઉત્તરની ગણત્રી પ્રમાણે જોડી શકાય છે, કારણ કે ચોકકસ * સરેરાસ ગણત્રીની પદ્ધતિ મુજબ સર્વજીત ર૬ મી મે, ઈ. સ. ૮૦ને દિવસે પૂરું થયું હતું, અને દક્ષિણની રીતિ પ્રમાણે સર્વજિત શક–સંવત ૭૩૦ ચાલુની બરાબર થાય છે.
બીજા પતરામાં અને હંમેશ મુજબની દાન મેળવનારને નિર્વિદને ઉપભોગ કરવા દેવાની આજ્ઞા છે. અને ખેવાઈ ગયેલા ત્રીજા પતરામાં આ કંઈ ઉલલેખ તથા આશીર્વાદ અને શાપના થડા કે હશે એવું માની શકાય.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #89

20
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलु १ ॐ [*] वोव्याद्वेधसा धाम यन्नाभिकमलं कृतं [* ]हरश्च यस्य कान्ते
न्दुकलया कमलं कृतं [ ॥१* ] पोभववृ [ बृ ]हदुरस्थलराज२ मान श्रीकौस्तुभायतकरैरुपगूढकण्ठः [ /* ] सत्यान्वितो विपुलचक्रविनिर्जिता
रिचक्रोप्यकृष्णचरितो भु३ वि कृष्णराजः [॥२* ] पच्छेदभयाशृ[ श्रि ]ताखिलमहाभूभृत्कुलभ्राजि
तात् दुर्लध्यादपरैरनेकविमलभाजिष्णु४ रत्नान्वितात् [।* ] यश्चालुक्यकुलादनुनविवु[ बु ]धवाताश्रयो वारिधेल
क्ष्मीन् [ म् ]मन्दरवत्सलीलमचिरादाकृष्टवांन्वर्लभः [1] ५ तस्याभूतनयः प्रतापविसरैराकान्त दिग्मण्डलेः चंण्डांशोः सदृशोप्यचण्डकरता
प्रल्हादितक्षमातलः [1] धोरो ६ धैर्यधनो विपक्षवनितावक्त्राम्वु [ म्बु ] जश्रीहरीहारीकृत्य यश् [ 1 ] यदीयम
निशं दिनायिकाभिधृतं [॥४ ] ज्येष्ठो[ ल् ]लंधन७ जातयाप्यमलया लक्ष्म्या समेतोपि सं योभूनिर्मलमण्डलस्थितियुतो दोषाकरो न
क्वचित् [x ] कर्णाधस्थितदानसं८ ततिभृतो यस्यान्यदानाधिकं दानं वीक्ष्य सुल[ ज जिता इव दिशां प्रान्ते
स्थिता दिग्गजाः [॥२ ]अन्यैर्न जातु विजितं ९ गुरुशक्तिसारमाक्रान्तभूतलमनन्यसमानमानं [1] येने ह व[ ब द्धमव___ लोक्य चिराय गंग [-] १० दूरं स्वनिग्रहभियेव कलिः प्रयातः [ ॥६ ] एकत्रात्मव [ब ]लेने वा[ ]
इनिधिनाप्यन्यत्र रुओं घनं निष्कृष्टा [सि ]-" ११ भटोद्धतेन विहरद्ग्राहातिभीमेन च [1] मातंगान्मदवारिनिर्जरमुचः प्राप्या.
नतात्पल्लवात् १२ तच्चित्रं मदलेशमप्यनुदिनं य स्पृष्टवां न कचित् [७] [हेला ] स्वी []
तगौड राज्यकमलामत्तं प्रवेश्याचिरौँत् दु. ૧ ડે. ફલીટે આપેલી છાપ ઉપરથી, ૨ ચિહ્નરૂપ દશાવેલ છે. ૩ ઇદ બ્લેક અનુટુપ જ છંદ વસંતતિલકા ૫ પહેલાં અનસ્વારની નિશાની કતરેલી હતી. પણ પાછળથી ભૂંસી નાંખવામાં આવી છે. ३ats 3-4 : Rasत ७ वांया भ्राजिताद पाया टवान् वाय। लवण्डांशोः १० वाया सन् ૧૧ છંદ વસંતતિલકા ૧૨ છંદ શ્લોક ૭૮ શાર્દૂલવિક્રીડિત ૧૩ આ પડ તદન ચેકકસ છે. છે. મ્યુલહર बहेन छ १४ पांया कडा १५ भानपत्रमा निष्कृष्टासि पा., v७२ अक्षश-तरमा નિgટાર છેઅને ટેલિગે પ્રામાં પક્તિ ૧૦ મીને અતિ સ્પષ્ટ રીતે અક્ષર છે, પરંતુ મારી માન્યતા પ્રમાણે, તે અક્ષર ખરી રીતે કદિ પણ કોતરો ન હતો અને તેની હાજરી છે. ખુહારના હપનિક
नमो छ १६ पांया स्पष्टवाम १७ वा आचिरादू
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #90

राष्ट्रकूट राजा गोविंद ३ जानां राधनपुरनां पतरां
२१ १३ मार्ग मरुमध्यमप्रतिव[ब ] लैर्यो वत्सराजं व [ब ] लै [:] [* ] गौडीयं
शरदिन्दुपादधवलंच्छत्रद्वयं केवल [-] तस्मान्नाह१४ त तद्यशोपि ककुभां प्रान्ते स्थितं तत्क्षणात् [८] लद्ध[ब्ध ]प्रतिष्ठम
चिराय कलिं सुदूरमुत्सार्य शुद्धचरितैर्द्धर१५ णीतलस्य [*] कृत्वा पुनः कृतयुगशृ[ श्रि ]यमप्यशेषं चित्रं कथं निरुपमः
कलिवल्लभोभूत् [॥९+ ] प्रोभूधैर्यवतः १६ ततो निरुपमादिन्दुर्यथा वारिधेः शुद्धात्मा परमेश्वरोन्नतशिरः संसक्तपादः सुतः
[*] पद्मानन्दकरः १७ प्रतापसहितो नित्योदयः सोन्नतेः पूर्वाद्रेरिव भानुमानभिमतो गोविंदराजः सतां
[॥१०. ] यस्मि [-] सर्व१८ गुणाश्रये क्षितिपतौ श्रीराष्ट[ र कूटान्वयो जाते यादववंशवन्मधुरि [पा+] वासीदलंध्यः परैः [+] दृष्टाशा
बीजुं पतरूं-प्रथम बाजु १९ वधयः कृतास्यसदृशा दानेन येनोद्धता मुक्ताहारवि भू [ पिता ] स्फुटमिति
प्रत्यर्थि । नोप् ] यर्थिन् [ ओ] प्यस्याकार२० ममानुषं तृ [त्रि ] भुवनव्यापत्ति रक्षोचितं कृष्णस्येव निरीक्ष्य यच्छति पितये
काधिपत्यं भुवः [* ] आस्तां तात त२१ वैतदप्रतिहता दत्ता त्वया कण्ठिका किन्नाज्ञेव मया धृतेति पितरं युक्तं वचो यो
भ्यधात् [॥१२* ] तस्मिं स्वर्ग२२ विभूषणाय जनके जा[ या ]ते यशः शेषतामेकीभूय समुद्यती वसुमतीसंहा
रमाधिच्छया [*] विच्छीयां २३ सहसा व्यधत्त नृपतीनेकोपि योद्वादश ख्यातानप्यधिकप्रतापविसरैः संवर्तकोर्का
निव [॥१३* ] येना२४ त्यन्तदयालुनाथ निगडक्लेशादपास्यायतात् स्वं देशं गमितोपि दर्पविसरायः
प्रातिकूल्ये स्थितः [*] या૧ વાંચો જીત્ર ૨ છંદઃ વસંતતિલકા ૩ પહેલાં 9 ઉપર અનુસ્વારની નિશાની કાતરી હતી પણ પાછળથી બંસી नामामा मापीछे, ४ मा ११-२०: शाईवित पाया प्राभूद्धैर्यवतस् ५ यस्मिन् वाया कृता सुसहशा ७ वि भूषणावानुवारतात. परंतु तभ
श त भूषिता ५७ वारी भन भवानहानपत्रमा पर पायाभर्थिनाम् [११] यस्याकारांया तस्मिन.वाया समुपताम् ૧૧ પ્રથમ ઘણુમતિ એમ કતરેલું હતું, પરંતુ અનુસ્વારનું ચિત્ત સ્પષ્ટ રીતે બંસી નાખવામાં અાવ્યું છે, १२ बाधा विच्छायान्
ले. २०

Page #91

२२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख २५ वन्न भ्रतु [ कु]टी ललाटफलके यस्योन्नते लथयते विक्षेपेण विजित्य तावद
चिराद[ब ]ध्यः स गंगः पुनः [॥ १४] सं. २६ धायाशु शिलीमुखां' स्वसमयां वा[बा ]णासनस्योपरि प्राप्तं वर्द्धितवं [4]
धुजीवविभवं पद्माभिवृध्ध्यन्वि२७ तं [I+ ]सन्नक्षत्रमुवीक्ष्य यं शरहतुं पर्जन्यवद्रूजरो नष्टः कापि भयात्तथा न
समरं स्व२८ मेपि पश्येद्यथा [॥१५+ ]यत्पादानतिमात्रकैकशरणमालोक्य लक्ष्मी [ • * ]
निजां दूरान्मालवना२९ यको नयपरो यं प्राणमत्यांजलिः [1] को विद्वां वलिना सहाल्पव [ब ]
लक स्पर्धा विधत्ते परं नी. ३० तेस्तद्धि फलं यदात्मपरयोराधिक्यसंदेदनं [॥ १६* ] विंध्याद्रेः कटके निविष्ट
कटकं श्रुत्वा चरैयै निजैः स्वं देशं ३१ समुपागतं ध्रुवमिव ज्ञात्व[1]भिया प्रेरितः [I* ] मार[शि ] महीपति
द्रुतम् [ अग् - ]आदप्राप्तपूर्वैः परैः यस्येच्छाम३२ नुकूलयं कुलधनैः पादौ प्रणामैरपि [॥ १७x ] नीत्वा श्रीभवने घनाघनघन
व्याप्तांव[ब ]रां प्रावृषं तस्मा३३ दागतों समं निजव[ब ]लैरातुंगभद्रातट [+] तत्रस्थः स्वकरस्थितामपि
पुनर्न [ नि ]: शेषमाकृष्टवां विक्षेपैरपि ३४ चित्रमानतरिपुर्यः पल्लवानां शृ[ श्रि]यं [ ॥१८* ] लेखाहारमुखोदितार्द्ध
वचसा यत्रैत्य वेङ्गीश्वरो नित्यं किंकरवव्य३५ धादविरतः कर्म स्वशर्मेच्छया [ * ] वाह्यालीवृतिरस्ययेन रचिता ब्योमानलमा
[२]चत् रात्रौ मौक्तिकालि३६ कामिव वृत्ती मूर्द्धस्थतारागणैः [॥१९.. ] संत्रासात्परचक्रराजकमगात्तत्पूर्वसेवा
विधिः" व्यावद्धांजलि३७ शोमितेक[ न ]शरणं मूर्धा यदंह [ हि ] द्वयं [ 1 ] यद्यद्दत्तपरायंभूषण
गणैर्नालंकृतं [ तx ]तथा मा भैषी.
१ पांया मुखान् २ वायो मयान् उपाय। विद्वान् बलिना ४ प्रथम पराम् त। तुं, परंतु બીજા પદનો મા પાછળથી કાઢી નાંખવામાં આવ્યો જણાય છે. ૫ વચિ ૬ વાંચો કથન ७ पाया तवान् वांयाटवान् ४ पायो आरचद (या पानी यर्या विष नुमेना. १.४. . ९ पा. २४१.) १. प्रथम मौक्तिके मतदस ad. ५ पछीया ५२नी भात्रा भूसी नाभां भावी . ११. युट २ धृता पाय बाय संभावित. १२ वांया विधिव्यावर १३ गै भने if ની વચ્ચે મળમાં કોઈ બીજો અક્ષર હશે.

Page #92

राष्ट्रकूट राजा गोविन्द ३ जानां राधनपुरनां पतरां
बीजुं पतरूं-बीजी बाजु ३८ रिति सत्यपालितयशस्थित्या यथा तद्विरात् [॥२०] तेनेदमनिलविद्यु[ च्..]
चंचलमवलोक्य जीवितमसारं [।* ] क्षिति. ३९ दानपरमपुण्यः प्रवर्तितो व[ब्र ]मदायोयं [ ॥२१. ] स च परमभट्टारकमहारा.
जाधिराजपरमेश्वर श्रीम४० द्धारावर्षदेव पादानुध्यात परमभरमभट्टारक महाराजाधिराज परमेश्वर पृथ्वीव.
ल[ ल ]भ श्रीमत्प्रभू४१ तवर्ष श्री श्रीवल्लभनरेन्द्रदेवः कुशली सर्वानेव यथासम्बध्यमानका राष्ट्रपति
विषयपति ग्रामकूटा.यु४२ क्तकनियुक्तकाधिकारिकमहत्तरीदी महतरादी समादिशयत्यस्तु वः संविदितं यथा
श्रीमयूरखण्डीसमावासिते४३ न मया मातापितरोरात्मनश्चैहिकामुष्मिकपुण्ययशोभिर्वृद्धये । तिगविवास्तव्यत
[+] त्रैविद्यसामान्यते [ तै ]त्तिरीय४४ यसव[ ब्रह्मचारि भारद्वाजसगोत्र नागैय्यभट्ट पौत्राय चन्दियम्मगहियसाह
सपुत्राय परमेश्वरभ४५ हाय रासियनभुक्त्यन्तर्गतः रत्तज्जुण नामग्रामः तस्य चाधाटनानि पूर्वतः
सिन्हा नदी दक्षीणतः व४६ वुलाला पश्चिमतः मिरियठाण उत्तरतः वरहग्रामः एवमयं चतुराघाटनोपल.
क्षितः तथा अ. ४७ नॆन्तविष्णु[ष्णु भट्ट विठ्ठदुवे [ झै ] गोइन्द[-]मषडंग [व] इ [त् ?"]
सव्वैभट्ट चन्दडि भट्ट कुण्ठनागभट्ट माध४८ वैरियप्पु विठ्ठपुदेवणैय्यभट्ठरेयैय्यभट्टेत्येवमादिप्रमुखानां [णां वा [बा]मणा४९ नां चत्वारिंशद्महाजन समन्वितानां रत्तजुणग्रामः सोद्रंगः सपरिकरः स.
१ पाया तद्विरा २ : भार्या 3 वांया परमभट्टारक ४ वांया संबध्यमानकान् ५ वांया प्रामकूटायु ૬ વાચો આવી– સંમતિરાતિ ગત ૭ આ ચિદ્ધ ભૂસી નાંખવું જોઈએ ૮ છે. મ્યુહર આ ગામનું નામ तिगंवि वाय छ, ५ छायामां मनुस्वारर्नु यिश ५२ मत मालुम नथा ५.८ यक्ष भूक्षया કરીથી લખાય છે, જે ભૂંસી નાખ જોઈએ. ૧૦ આ શબ્દના પ્રથમ ચ ઉપર અનુસ્વાર કેતનિયમ રવામાં આવ્યું હશે. પ્રો. મ્યુલ્ડર રવિન્મ નામ વાંચે છે. ૧૧ અહિ અને પછીની કેટલીક જગાએ સંધિના પાળવામાં આવ્યા નથી ૧૨ છે. મ્યુહર વઢ નામ વાંચે છે પરંતુ બીજો અક્ષર ચોકકસપણે નો છે. ૧૩ પ્રા. મ્યુલહર તુવમેવ વાંચે છે. ૧૪ આ પંક્તિ અને પછીની પંક્તિનાં નામોમાં પ્રા. યુહર ચંદ અક્ષરો જુદી રીતે વાંચે છે. ૧૫ હું ખાત્રીથી એમ કહી શકતો નથી, કે કૌસમનો અક્ષર અસલમાં झछ, परंतु यास ५0 से झ ना लागे. हाय या अंतना इ (तू) 6ि५२ वि भने स नी येतात.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #93

२४
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
५० दशापराधः सभूतोपात्तप्रत्यायः सोत्पद्यमानविष्टिकः सधान्यहिरण्यादेयः अचाट - ५१ भटप्रावैश्यः सर्वराज की यानामहस्तप्रक्षेपणीयः आचन्द्राकर्णवक्षितिसरित्पर्वत५२ समकालीनः पुत्रपौत्रान्वयक्रमोपभोग्येः पूर्वप्रत्तदेवत्रा [ब्र] दायरहितो भ्यन्तरसि[ द् ]ध्या भू
५३ मिच्छिद्रन्यायेन श[ कx ]नृपकालातीत संवत्सरशतेषु सप्तसु तूं [ त्रिं ]शदुत्तरेषु सर्वजिन्नानि संवत् [ स ]
५४ रे श्रावण वहुलै अमावास्यां सूर्यग्रहण पर्वणि वं [ च ]लिचरुवैश्य [श्व ] देवामिहोत्रपञ्चमहायज्ञै
११ कृ[ कि ]यात्सर्पणार्थं स्नात्वाद्योदकातिसर्गेण प्रतिपादितः [] यतोस्यो चितया व्रू[ ब्र ]ह्मदायस्थित्या
५३ भुंजतो भोजयतः कृषत। कर्षयतः प्रतिदिशतो वा न कश्चिदल्पापि परिपंधना कार्या
१ सभां क्रमोम्प भाग्यः तरेसुं तुं. २ पांथे। बहुलामावास्याम् उ म श पडेलां वासी हानपत्रनी पड़े आग्निहोत्रातिथि प्रेम पाहनी धारणा राणी शाय.
www.umaragyanbhandar.com)

Page #94

राष्ट्रकूट राजा गोविन्द ३ जानां राधनपुरनां पतरां
ભાષા તર
ૐ ( Àાય. ૧ ) જેના નાભિકમળને બ્રહ્માએ નિવાસસ્થાન કર્યું છે અને હર જેનું શિર ઈન્દુકલાથી મંડિત છે તે તમારૂં રક્ષણ કરો !
*
(àા. ૨) વિશાળ વક્ષ:સ્થળ પરના ઝળહળતા કૌસ્તુભમણિનાં લાંખાં કરણાથી ઢંકા એલા કંઠવાળે, સત્યસંપન્ન, અને વિપુલ ચક્રથી અરિગણુના પરાજય કરનાર, ક્રુષ્ણુ સમાન ભૂમિ પર કૃષ્ણરાજ, જેના કંઠ તેના વિશાળ વક્ષસ્થળને આલિંગન કરતી લક્ષ્મીદેવીના પ્રસારેલા કરથી ઢંકાએલેા હતા, જે સત્યસંપન્ન હતા, અને જેણે મહુાન સેનાથી શત્રુઓના વિજય કર્યાં હતા અને જેનાં કૃત્યે કાળાં નહતાં તે હતેા.
( àા. ૩) દેવમંડળથી ધારણ થએલા મન્દર પર્વતે, ત્વરાથી અને સહેલાઈથી, પક્ષરચ્છેદનના ભયથી આશ્રય લેતા મેટા પર્વતાના સમૂહથી પ્રકાશતા, દુસ્તર અને ઝળહળતાં રત્નાથી પૂર્ણ સાગરમાંથી લક્ષ્મી હરી લીધી તેમ સમસ્ત પ્રજ્ઞ જનાની સહાયથી, પક્ષ છેદનના ભયથીઆશ્રિત મહાન રાજકુલેથી મંડિત, અજિત અને વિમલ પ્રભાવાળા ખાનાવાળા ચાલુકય અન્વય( કુલ )માંથી લક્ષ્મી, તે વલ્લભે ત્વરાથી અને સહેલાઇથી હરી લીધી.
( àા. ૪) તેને, ચણ્ડ કિરણાથી સર્વ દિશાએામાં ત્રાસ આપનાર સૂર્ય માફ્ક મહાન પ્રતાપથી ભૂમંડલમાં આણુ વર્તાવનાર અને તે છતાં માણુસેાને હલકા કરા( વેરા )થી આનંદ આપનાર, ધૈર્યધનવાળા, અને શત્રુઓની વિનતાનાં મુખ કમલનું સૌંદર્ય હરનાર અને જેના યશની માળા દ્વિગ્નાયિકા નિત્ય ધારતી તે ધારનામના પુત્ર હતા.
(શ્લા. ૫) જેષ્ટાનું ઉલ્લંઘન કર્યા છતાં વિમલ પ્રભાવાળા ઈંદુ સમાન જેષ્ઠ ખંધુનું ( ગાદી પર આવતાં) ઉલ્લંઘન કર્યા છતાં વિમલ લક્ષ્મીથી સંપન્ન, ચાતરફ સર્વને નિષ્કલંક રાખનાર, સ્થિર, અને દોષરહિત હતા તેને સર્વથી ( કર્ણ સિવાય ) અધિક દાન કરતેા એઈ) કર્ણ નીચેથી મદઝરતા ગને લજ્જાયી શરમાઇ દ્વિપ્રાન્તે ( દિશાઓને છેડે) ઉભા રહ્યા.
( ૬ ) અતિ ખલવાન, અજિત અને ભૂતલ પર ક્રૂરી વળનાર, અતિ મદવાળા તે ગંગને અન્તે મન્દીવાન થએલે એઈ, કલિ કેદની શિક્ષાના ભયથી નાશી ગયે..
(૭) પલ્લવમાં એક તરફથી તરવારો ખેંચી રહેલા યાદ્વાઓની સેનાથી અને બીજી તરફ ક્રીડા કરતા બગલાએથી ભયાનક સાગરથી, ઘેરી લઇ અને તેને નમન કરવા તેની પાસેથી મદઝરતા માતંગેા લઇને પણ, તે કમ્િ પણુ લેશ માત્ર મદ રાખતા નહીં, એ આશ્ચર્ય ઉપજાવે તેવું છે.
(૮) અતુલ સેનાથી ગૌડની રાજ્યશ્રીની હેલાઈથી પ્રાપ્તિ માટે અભિમાન રાખતા વત્સરાજ ને મરૂના રણમાં હાંકી મૂકી, તેની પાસેથી ગૌડના શરદ્ ઇન્દુના કિરણ જેવાં શ્વેત એ રાજછત્ર લઈ લીધાં, એટલું જ નહીં પણ તેના સર્વત્ર પ્રસરેલા યશ પણ લઈ લીધા.
(૯) ભૂતલના શુદ્ધ આચારથી પ્રસ્થાપિત થએલા કલિને સત્વર હાંકી મૂકીને કૃતયુગની પુનઃ પૂર્ણ સ્થાપના તેણે કરેલી છતાં નિરૂપમ કલિવલ્લભ કેમ કહેવાયા તે અદ્દભુત છે.
(૧૦) પરમેશ્વરના મસ્તકને સ્પર્શ કરતાં, સાગરમાંથી પ્રકટ થતાં ક્રરણાવાળા ઇન્દુ તથા પૂર્વ ક્રિશાના ઉંચા પર્વત પરથી નિત્ય ઉદ્દય પામતા કમલને આનંદ આપતા સૂર્ય જેવા તે સદાચારી નિરૂપમ ને, શુદ્ધાત્મા, નૃપતિનાં શિર પર ચરણ રાખનાર, અસંખ્ય જનાને આનન્દ આપનાર, પ્રતાપી, સદા ઉદય પામતા, સજ્જનાના પ્રિય ગાવંદરાજ પુત્ર હતા.
( ૧૧ ) આ સર્વગુણુસંપન્ન નૃપના જન્મથી—યાદવવંશ જેમ મધુરિપુના જન્મથી અજિત અન્યા તેમ— શ્રીરાષ્ટ્રકુટકુલ અજિત બન્યું. તે નૃપે, પ્રતાપી શત્રુઓને દેશના અંત પર કાઢી
છે. ૨૧

Page #95

२६
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
મૂકી, અન્ન આભૂષણના ત્યાગ કરાવી, અને દાનથી તેમની અભિલાષના અંત પૂર્ણ જેવા અને મૌક્તિક હારથી ભૂષિત યાચા જેવા જ તેમને ( દુશ્મનાને ) મનાવ્યા.
( ૧૨ ) ત્રિભુવનને આપદમાં રક્ષે તેવું તેનું અલૌકિક કૃષ્ણ જેવું સ્વરૂપ એઇ, તેના પિતા જ્યારે તેને પૂર્ણ સત્તા અર્પતા હતા ત્યારે તેણે તેને આ યુક્ત વાણી કહીઃ “ પિતા ! આ તમારૂં છે. તમારી ન ઉથાપાય તેવી આજ્ઞા જેવી આ ( યુવરાજની ) તમારી અપેલી કુંઠિકા મે નથી યારી ?
(૧૩) જ્યારે તેના પિતા સ્વર્ગવાસી થયા અને માત્ર તેમના યશ જ અહીં રહ્યો હતા ત્યારે તેણે અન્યની સહાય વગર, પ્રલયાગ્નિ જેમ પૃથ્વીના સંહાર કરવા એકત્ર થએલા ૧૨ ( ખાર) સૂર્યનું તેજ હરી લે છે તેમ ભુમિ પ્રાપ્ત કરી લેવા એકત્ર થયેલા ખાર (૧૨ )ખ્યાતિવાળા રૃપાનું તેજ પાતાના અધિક પ્રતાપથી સત્વર હરી લીધું.
(૧૪) પછી જ્યારે તેણે અત્યંત દયાથી લાંખી કેદમાંથી મુક્ત કરી, તેના પેાતાના દેશમાં માકલેલે ગંગ તેના અતિમદથી સામે ઉભા રહ્યો ત્યારે તેણે ભવ્ય લલાટ પર કાપ જાય તે પહેલાં તેને હરાવી અને પુનઃ અન્દીવાન કર્યો,
(૧૫) ખાણુ અને અસનનાં પુખ્ખા પર ભ્રમર મૂકતી, બન્ધુજીવના પુષ્પના સૌન્દર્યમાં વૃદ્ધિ કરતી અને પદ્મની વૃદ્ધિને અનુકૂળ એવી શરઋતુના આગમનથી વૃષ્ટિ ( વરસાદ ) બંધ થાય છે તેમ બંધુજનાનાં જીવન અને વૈભવ ખીલવનાર, શ્રીની વૃદ્ધિવાળા, જેની આગળ ચેાઢા ખિન્ન થઇ જતા તેને પાતાના ધનુષ પર તેને તાકવા માટે મૂકેલાં તીર સાથે આવતા જોઈ ગુર્જર સ્વમમાં પણુ યુદ્ધ ન દેખે તેમ ભયથી નષ્ટ થઈ ગયા.
( ૧૬ ) નયપરાયણ માલવનાયકે પેાતાની લક્ષ્મી તેનાં ચરણનમન પર આધાર શખે છે તેમ જોઈને તેણે દૂરથી જ અંજલિ કરી તેને નમન કર્યું. કા અપશક્તિવાળા પ્રજ્ઞજન ખલીઆની સાથે સ્પર્ધા કરશે ? કારણકે નીતિનું પરમ કુલ ખલમાં અધિકતા પેાતાની છે અથવા શત્રુની છે તેનું જ્ઞાન છે.
( ૧૭ ) તેણે વિંધ્યાદ્રિની ટેકરીઓ પર છાવણી નાંખી છે એમા પાસેથી સાંભળી અને તે ધ્રુવ માફક પેાતાના દેશ તરફ આવે છે એમ માની મારાધર નૃપ ભયભીત બની તેના મનની આરાધના કરવા તથા તેના ચરણુના નમન માટે
...
સવર ગયા.
(૧૮) ઘનઘાર વાદળથી વ્યાપેલા તુ ગભદ્રાને તીરે સેના સહિત ગયા. અને પલ્લવાની લમી શત્રુને નમાવી પુનઃ (૧૯) લેખાહારના મૂળમાંથી ફક્ત અધી જ વાણી થઈ હતી ત્યારે વેંગીનાથ નાશી ગયા. અને પેાતાના સુખની ઇચ્છા રાખી, નિત્ય કંકરવત એવા શ્રમ કર્યું કે તેની છાવણી આસપાસ ગગને સ્પર્શ કરતી અને રાત્રે તારકગણુથી આવૃત ખનતી મૌક્તિકમાલા જેવી દિવાલ કરી.
આકાશવાળી વર્ષા ઋતુ શ્રીભવનમાં ગાળી, ત્યાંથી ત્યાં રહીને, ફેંકી દઈ ને પણુ તેના હાથમાં હતી તે પૂર્ણ હરી લીધી.
',
(૨૦) તેને અંજલિથી નમન કરતા, કરાથી મંડિત શિરવાળા શત્રુઓએ, તેનાં ચરણુ જે તેમણે ભેટ કરેલાં અતિસુ ંદર આભૂષણા કરતાં, “ ભય રાખશે નહીં એ શબ્દો જેની સત્યતાનું પાલન તેના યશની રક્ષા કરે છે તે શબ્દો )થી અધિક શાભતા થતા હતા તેના આશ્રય લીધે.

Page #96

નં. ૧૨૩ ગુજરાતના રાષ્ટ્રકૂટ રાજા કર્ક ૨ જાનું દાનપત્ર
શક સં. ૭૩૪ ( ઇ. સ. ૮૧૨-૧૩) વૈશાખ સુદ ૧૫ : આ લેખ મૂળ મી. એચ. ટી. પ્રિન્સેપે જ. બ. . . ૮ પા. ૨૯૨ માં પ્રસિદ્ધ કર્યો હતે. બ્રિટિશ મ્યુઝીયમના અસલ પતરા ઉપરથી હું એ ફરીથી પ્રસિદ્ધ કરું . મી. પ્રિન્સેપને તે પતરાં મી. ડબ્લયુ. પી. ગ્રાંટે આપ્યાં હતાં, અને તેમને વડોદરાના બેનીરામ” પાસેથી મળ્યાં હતાં. • બેનીરામ” તે પતરાંઓની શેધ વિષે એવી હકીકત આપે છે કે, વડેદરા શહેરમાં એક ઘરને પાયે ખેદાને હતો તેમાંથી તે મળ્યાં હતાં.
આ ત્રણ પતરાં છે, તે દરેક લગભગ ૧૧” લાંબું અને છેડે ૮ પહોળું છે, તથા મધ્યમાં ૭” પિહેલું છે. લેખના રક્ષણ માટે કાંઠા સહેજ જાડા કરેલા હતા. લેખ એકંદરે સુરક્ષિત અને સુવાચ્ય છે. આ દાનપત્રને બે કડીઓ છે. ડાબી બાજુની કડી સાદી અને આશરે ” જાડી અને ૩ વ્યાસની છે. જમણી બાજુની કડી રૂ” જાડી અને ગોળાકાર નહીં, પણ વાંકીચૂંકી છે. આ કડી ઉપરની મુદ્રા ગેળ અને ૧” વ્યાસની છે. તેની મધ્યમાં ” વ્યાસની નાની ઉપસાવેલી જગ્યા છે, તેના ઉપર શિવની મૂર્તિ-રિવાજ મુજબ) તથા તે નીચે અપષ્ટ અક્ષરે છે. ભાષા છેવટ સુધી સંસ્કૃત છે.
આ લેખમાં વંશાવલી ગોવિંદ ૧ લાથી શરૂ થાય છે. તેના પુત્ર કર્કને ચેષ્ટ પુત્ર ઇન્દ્ર ૨ જે આયે નથી. તેના નાના પુત્ર કૃષ્ણ ૧ લા એ તેના સંબંધીઓને કાઢી મૂકયાનું કહ્યું છે. તેણે ચૌલુક સાથે લઢાઈ કરી હતી. તેણે એલાપુરના ડુંગર અથવા ડુંગરી કિલ્લામાં પોતાનું થાણું નાંખ્યું હતું. આ સ્થળ ઓળખાયું નથી. પણ હું ધારું છું કે તે પશ્ચિમ ઘાટમાં ઉત્તર કાનારા ડિસ્ટ્રિકટનું એલાપુર હોવું જોઈએ. ડે. બર્જેસે આ સ્થળને ઔરંપાબાદ ડિસ્ટ્રિકટમાં દૌલતાબાદ પાસે આવેલા હાલના એલૂશ, જ્યાં આવાં પ્રખ્યાત શિલ્પકળાનાં ખંડેરો છે તે ગામ તરીકે ઓળખાવે છે.
ગેવિંદ ૨ જે અને તેને પુત્ર કૃષ્ણ ૧ લો અને વિષે કઈ પણ કહ્યા સિવાય લેખમાં તેના બીજા પુત્ર ધ્રુવ અને એના બેમાંથી મોટા પુત્ર ગોવિંદ ૩ જાની હકીકત આવે છે. તેમાં કહ્યું છે કે શેવિંદ ૩ જાએ દૂરના દેશો તથા ગંગા અને યમુનાના પ્રદેશે જિત્યા હતા.
અહિં સુધી લેખમાં ગોવિંદ ૩ જા સુધી મુખ્ય વંશો આપ્યા છે. ત્યાર પછી ગોવિંદ ૩ જાના નાના બંધુ ઈંદ્ર ૩ જાના નામથી તે વંશનો ગુજરાતને વિભાગ શરૂ થાય છે. તે ગેવટે આપેલા લાટના રાજાના પ્રાંત અધિકાર ધારણ કરે છે. બુલ્હરે જણાવ્યું છે કે “લાટ એ મહી અને કાંકણુ વચ્ચેનો પ્રદેશ, જેને હાલ મધ્ય અને દક્ષિણ ગુજરાત કહેવાય છે તે છે. ” તેણે એ પણ બતાવ્યું છે કે ગેવિંદ ૩ જાએ લાટ થોડા સમય પહેલાં જ જિત્યો હતે. ગોવિંદ ૩ જાએ ગુર્જર રાજાને જિત્યાની હકીકત વાણિનાં શક ૭ર૮ ના વ્યાસ સંવત્સર ના વૈશાખની પૂર્ણિમાના દાનપત્રમાં આપી નથી, જ્યારે તે રાધનપુરના શક ૭૨૯ ના સર્વજિત સંવત્સરના શ્રાવણની પૂર્ણિમાના લેખમાં આપી છે. આથી અનુમાન થઈ શકે છે કે ગોવિંદ ૩ જાએ ગુજેરે, જેનો અર્થ ડે. બુલ્ડર અણહિલવાડના ચાપોત્કટે અથવા ચાવડાઓ કરે છે, તેને આ બે તારી વચ્ચેના સમયમાં જિત્યા હતા, અને તેઓને બહાર લાટ પ્રદેશ જોડી દીધું હતું એટેલે કે આ લેખની તારીખ પહેલાં પાંચ વર્ષે આમ બન્યું હતું.

Page #97

સવણે
गुजरातना ऐतिहासिक लेख આ લેખમાં કહ્યું છે કે ઇંદ્ર ૩ જા એ એકલાએ ગુર્જર રાજાને હરાવ્યું હતું, તે કદાચ તેઓને એ પ્રાંત મેળવવાનો બીજો પ્રયત્ન હશે. ત્યાર બાદ કર્ક અથવા કકક ૨ જા જેને સુ વર્ષ ૧ લે પણ કહ્યો છે તે અને ઇંદ્ર ૩ જુને પુત્ર લાગેશ્વર આવે છે. ડે, બુલ્ડરે બતાવ્યું છે તેમ કર્ક ૨ જે તથા ગોવિંદ ૪ , તેને ન્હાને ભાઈ, મહારાજાઓ નહીં પણ રાષ્ટ્રકટ રાજાના સામંત હતા. આ મતને આગળનાં શ્લોક ઉપરથી પણ પુષ્ટિ મળે છે. ગોવિંદ ૩ જાને માલવાનો રાજા નયાની હકીક્ત વાણિ અને રાધનપુરનાં પતરાંઓમાં પણ આપી છે. ડે. બુલ્ડર કહે છે કે, આ ઢોખમાં આપેલા ઉંદ ૩ જાના વર્ણન ઉપરથી જણાય છે કે તે લખાયે તે વખતે એટલે શક છ૩૪ માં તે મૃત્યુ પામ્યા હતા. પરંતુ કયી હકીકત ઉપરથી આ અનુમાન તેઓ કરે છે તે હું જાણી શકતું નથી. અને વાસ્તવિક રીતે આમ નહોતું. કારણ કે મી. રાઈસે પ્રસિદ્ધ કરેલાં દંબનાં દાનપત્રો ઉપરથી જણાય છે કે શક ૭૩પ ના જયેષ્ઠ શુકલપક્ષ ૧૦ ને દિવસે તે જીવતે હતું અને હવે પછી પ્રસિદ્ધ કરવાને છું, તે બીજે લેખ બતાવી આપશે કે તેને પુત્ર અને ઉત્તરાધિકારી અમેઘવર્ષ ૧ લો શક ૭૩૬–૭ માં તેના પછી ગાદીએ આવ્યું હતું, એટલે તે પિતે એ તારીખ સુધી જીવતે હતો.
આ દાનપત્ર કર્ક ર જાના સમયનું છે, અને સિદ્ધશામીમાંથી અપાયું છે. તેમાં તારીખ, શક ૭૩૪ (ઈ. સ. ૮૧૨-૩) ના વૈશાખની પૂર્ણિમા છે. ભાનુ અથવા ભાનુભટ્ટ નામના બ્રાહ્મણને અકેક ૮૪ ગામમાં વડપદ્રક ગ્રામનું દાન આપ્યાનું લખ્યું છે. ડો. બુહર અંકેટ્ટક અને જમ્મુવાવિકા જે વટપદ્રકની સીમામાં આપ્યાં છે એ વડોદરાની દક્ષિણે પાંચ છ માઈલ ઉપર આવેલાં હાલનાં અંકૂટ અને જામ્બવા હેવાનું કહે છે. બીજા સ્થળે ઓળખવાં બાકી છે.
પંક્તિ ૭૦-૭૪ માં તાજા કલમ છે. તેમાં કહ્યું છે કે, આજ ગામ પહેલાંના રાજાએ અકેદકના ચતુર્વેદીઓના મંડળને આપ્યું હતું–તેમાં કઈ દુષ્ટ રાજા અગર રાજાઓએ દખલગિરિ કરી હતી અને કર્ક ૨ જાએ વિદ્વાન બ્રાહ્મણ તરીકે ભાનુભટ્ટને પસંદ કરી તેને ફરીથી તે આપ્યું હતું.
૧ ઇ. એ. જે. ૧૨ પા. ૧૬ ડે. કલીટ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #98

राष्ट्रकूट राजा कर्क २ जानुं दानपत्र
अक्षरान्तरे
पतरू पहेलुं
१ स वोव्याद्वेषसा ये [ धा ]न [ म ]यन्नाभिकमलङ्कृतं । हरश्च यस्य कान्तेन्दुकलया स [ क ] मलङ्कृतं ॥ स्वस्ति स्वकीयान्व
२ यवंशकर्त्ता श्रीराष्ट्रकूट । मलवंशजन्मा । प्रदानशूरः समरैकवीरो गोविंदराजः क्षितिपो बभूव ॥ यस्या
३ ङ्गमात्रजयिनः प्रियसाहसस्य । क्ष्मापाल वेशफलमेव बभूव सैन्यं । मुक्त्वाच शंकरमधीश्वरमीश्वराणां । नाबन्दता
४ न्यममरेष्वपि यो मनस्वी || पुत्रीयतश्च स्खलु तस्य भवप्रसादात्सूनुर्बभूव गुणराशि रुदारकीर्त्तिः ।
५ [ यो ] गौणि [ ] नामपरिवारमुवाह मुख्यं । श्री कर्करा जसुभगव्यपदेश मुचैः ॥ सौराज्यजल्पे पतिते प्रसंगा -
६ न्निदेशनं' विश्वजनीनसंपत् । राज्यंबलेः पूर्व्वमहो बभूव । क्षिताविदानीन्तु नृपस्य यस्य ॥ अत्युद्भु
७ तचेदममंस्त लोकः कलिप्रसंगेन यदेकपादं । जातं वृषं यः कृतवा निदानीं । भूयश्चतुष्पादमविघ्नचा
4 [रं ] ॥ चित्रं न चेदं यदसौ यथावच्छक्रे प्रजापालनमेतदेव । विष्णौ जगत् [त् ] राणपरे मनस्थे तस्योचि
९ तं तन्मयमानसस्य || धर्मात्मनस्तस्य नृपस्य जज्ञे । सुतः सुधर्मा खलु कृष्णराजः । यो वंश्य
१० मुन्मूल्य विमार्गा[ग्ग ]भाजं [] राज्यं स्वयं गोत्रहिताय चक्रे ॥ ब्राह्मण्यता तस्य च कापि साभूद्विप्रा यया । ' के
११ वल जातयोपि । श्रेष्ठद्विजन्मोचितदानलुब्धाः । कर्माण्यनूचानकृतानि चकुः ॥ इच्छातिरेकेण -
१२ कृषीब[ व ]लान । पयो यथा मुञ्चति जातु मेघे [] भवेन्मनस्तद्विरतौतथाभूद्यस्मिन्धनं वर्षा[र्ष ]ति सेवकानां ॥
१३ यो युद्धकण्डूति गृहीतमुच्चैः । सौ [ शौ ] य्र्योष्मसंदीपितमापतन्तं । महावराहं - हरिणीचकार । प्राज्यप्रभावः
२९
૧ અસલ પતરાંએ ઉપરથી ૨ કાવીનાં દાનપત્રને પાઠ નિર્શન આ પાઠ કરતાં પસંદ કરવા યોગ્ય છે. ૩ આ વિરામચિહ્ન યેાગ્ય નથી, તે અમૃત પછી ડાવું જોઈએ.
ळे. २२
www.umaragyanbhandar.com)

Page #99

गुजरातना ऐतिहासिक लेख १४ खलु राजसि ह]: । [॥] एलापुराचलगताद्भुतसन्निवेशं । यद्वीक्ष्य विस्मि
तविमानचरामरेन्दाः एत१५ [त् * ] स्क्यं भुशिवधाम न कृत्रिम[ मं] श्रीदृष्टे दृशीति सततं बहु चर्च्छय
न्ति ॥ भूयस्तथाविधकृतौ व्यव१६ सायहानिरेतन्मया कथमहो कृतमित्यकस्मात् । कर्तापि यस्य खलु विस्मयमाप शि१७ स्पी। तन्नाम कीर्तनमा म ]कार्यात येन राज्ञा । [1] गंगाप्रवा हिमदीघितिकालकु.
बीजुं पतरूं प्रथम बाजु १८ तैरत्युद्भुताभरणकैष्कृतमण्डनोपि । माणिक्यकाञ्चनपुरस्सरसर्वभू. १९ त्या । तत्र स्थितः पुनरभूष्यत येन शम्भुः ॥ नृपस्य तस्य ध्रुवराजनामा । २० महानुभावस्तनयो बभूव। तृणीकृतान्यस्य पराक्रमेण [* ] प्रतापवहिद्विषतो ददा २१ ह ॥ लक्ष्मीप्रसाधनविधावुपयोगि कृत्यं । यश्चिन्तयन्स्वयमभूदनिशं कृतार्थः। किं
वात्र चित्रम२२ नपेक्ष्य सहायमीशः सर्वः पुमान्निजध[ व ]● स्ववां विधातुं ॥ यो गढ़ाय
मुने तरन्सु२३ भगे गृहन्परेभ्यः समं । साक्षाचिह्ननिभेन चोत्तमपदं तत्प्राप्तवानश्वर। देहासम्मितवैभ२४ वैरिव गुणैर्य्यस्य भ्रमद्भिदिशो । व्याप्तास्तस्य बभूव कीर्तिपुरुषो गोविंदराजः सुतः । २५ प्रदेशवृत्तिव्यवसायभाजां पुरातनानामपि पावि[ थि ]वानां । यशांसि यो ना.
म जहार भूपो भग्नप्रच२६ ण्डाखिलवैरिवीरः । [॥] उन्मूलितोत्तुङ्गनरेन्द्रवंशो महानरेन्द्रीकृततुच्छभृत्यः
स्वेच्छाविधायी चरितानुकारं २७ चकार यो नाम विधेः क्षितीशः ॥ हिजीरशिन्जितरणच्छरणानरातीन् [*]
कुर्वन्क्षणेन विदघेद्भुत कर्म यश्च । २८ चक्रे तथा हि न तथाशु वधं परेषां । पात्वों[ त्यों ]पि नाम भुवनतृ [त्रि ]
तयैकवीरः ।। कल्पक्षयक्षणसमुद्भव२९ वातहेलादोलायमानकुलशैलकुलानुकारं । यन्मुक्त चण्डशरजालजवप्रणुन्ना ।
युद्धागता रिपु३० गजेन्द्रघटा चकार ॥ प्राता तु तस्येन्द्रसमानवीर्यः । श्रीमान्भुवि क्ष्मापति
रिन्द्रराजः [। ..] शास्ता बभूवा३१ द्रुतकीर्तिसूतिस्तद[ द् * ]त्त लाटेश्वरमण्डलस्य ॥ अद्यापि यस्य सुरकिन्नर. सिद्धसाध्य विवा

Page #100

राष्ट्रकूट राजा फर्क २ जानुं दानपत्र
३२ घराधिपतयो गुण पक्षपातात् । गायन्ति कुन्दकुसुमश्र यशो यथा स्वधामस्थिता - [ :x ] स
३३ हचरी कुचदत्त हस्ताः ॥ येनैकेन च गुज्जरश्वरपतिय्योद्धुं समभ्युद्यतः शौर्य३४ प्रोद्धतकन्धरो मृग इव क्षिप्रं दिशो ग्राहितः भीता संहतदक्षिणापथम
बीजुं पतरूं - बीजी बाजु
३५ हासामन्तचक्र [-] यतो रक्षामाप विलुण्ट्य [ ण्ठय ] मानविभवं श्रीवल्लभेनादरात् ॥ तस्यात्मजः प्रथित
३६ विक्रमवैरिवर्गलक्ष्मीहठाहरण सन्तत लब्ध कीर्त्तिः । श्रीकर्कराज इति संश्रितपुरिताशैः शास्त्रार्थ बोध
३७ परिपालितसर्व्व लोकः ॥ राज्ये यस्य न तस्करस्य वसतिर्व्याधेः प्रसूतिमृता दुर्भिक्षं न च विभ्रमस्य महिमा
३८ नैवोपसग्र्गोद्भवः क्षीणो दोषगणः प्रतापविनता [ तो ]शेषारिवर्गस्तथा नो विद्वपरिपन्थिनी प्रभवति क्रू
३९ रा खलानां मतिः || गौडेन्द्रवङ्गपति निर्जयदुर्विदग्धसद्गुर्जरेश्वर दिगर्गलतां च यस्य ॥ नीत्वा भुजं विहत -
४० मालवरक्षणार्थं स्वामी तथान्यमपि राज्यछ [ फ ]लानि भुङ्कते ॥ तेनेदं विद्युच्चञ्चलमालोक्य जीवितं क्षितिदान
४१ च परमपुण्यं प्रवर्तितोयं धर्म्मदायः [ ॥ ] स च लाटेश्वरः समधिगताशेषमहा
शब्दमहासामन्ता
४२ धिपति सुवर्णवर्ष श्री कर्कराजदेवो यथासम्बध्यमानकान् राष्ट्रपति विषयपति प्रामकूटाधि
४३ कारिकमहत्तरादीन्समनुबोधयत्यस्तु वः संविदितं । यथा मया श्रीसिद्धशमीसमावासितेन मा
३१
१ त्रीहि समासभ " श्री ना उपयोग समासान्त 'क' सिवायतो असाधारण्य छे. परंतु મી. કે. ખી. પાકે મને કાવ્યપ્રકાશ દશમા ઉલ્લાસ પા, ૪૨૨ કલકત્તા આવૃત્તિમાંથી તેના જેવા જ हमसे ताव्यो छे ? नीये प्रभारी छे : अवितथमनोरथपथप्रथनेषु प्रगुणगरिमगीताश्रीः । सुरतरु सदृश: स भवान् अभिलाषणीयः क्षितीश्वरो न कस्य ॥ ર્ આ અનુસ્વારની કાંઈ જરૂર નથી. 3 श्री फर्कराज इति संश्रित पूरिताशाः २मा समायु जीन अर्थ समायु उपर तरेसुं छे, ने रार २६ नथी परिष्यामे અસલ પતરાંમાં તેમ જ લિધેાત્રામાં અક્ષરાન્તરમાં જરા ભેળ થયા જાય છે. ૪ આ શબ્દ ૬ પહેલાં ભૂલાઈ ગયા હતા અને પછીથી પંક્તિની નીચે ઉમેરેલા છે.
www.umaragyanbhandar.com)

Page #101

૨
... गुजरातना ऐतिहासिक लेख ५४ तापितोरात्मनचैहिकामुष्मिकपुण्ययशोमिवृद्धये श्रीवलभीविनिर्गततचातुविद्य .
सामान्य४५ वात्स्यायनसगोत्रमाध्यन्दिनसबा[5]मचारिब्राह्मणभानवे भट्टसोमादित्यपुत्राया४६ होकचतुरशीत्यन[न्त ]र्गतवडपद्रकाभिधानग्रामे[ म ]: यस्याघाटनानि पूर्वतो
जम्बु४७ वाविकाग्रामस्तथा दक्षिणतो महासेनकारव्यं तडागं । तथा पश्चिमतोङ्कोट्टकं । तथोत्त४८. रतो वग्धाच्छग्राम एवमसौ चतुराघाटानोपलक्षितः सोद्रंगः स[ सो] परिकरः
सभूत४९ वातप्रत्यायः सदण्डदशापराधः सोत्पद्यमानविष्टिकः सधान्यहिरण्यादेयः सर्च५० राजकीयानामहस्तप्रक्षेपणीय आचन्द्राार्णवसरित्पतसमाकालीनः पुत्रपौ५१ त्रान्वयभोग्यः पूर्वप्रदत्तदेवदाय ब्रह्मदायरहितो भूमिच्छिद्रन्यायेन ५२ शकनृपकालातीतसंवत्सरशतेषु सप्तसु श्च[च तुस्विङ्ग दधिके ]षु महावैशा
ख्यां सात्वोद१३ कातिसम्र्गेण .... .... .... .... बलिचस्वैश्वदेवामिहोत्रातिथिपञ्चमहा
पतरूं त्रीजुंः प्रथम बाजु ५४ यज्ञऋतुक्रियाद्युत्सर्पणात्थं प्रतिपादितः । यतोस्योचितया ब्रह्मदायस्थित्या
भुजतो भो
५५ जयतः प्रतिदिशतो वा कृषतः कर्ष [र्ष यतश्च न केनचित्परिपन्थना कार्या
तथागामि५६ [ नृपति ]भिरस्मद्वंश्यै रन्या सामान्य [*] भूमिदान[ फल ]मवगच्छ
द्विविद्युल्लोलान्यनित्यान्यैश्वर्याणि त्रि[ 7 ]णाप्रलमजल५७ बिन्दु चञ्चलञ्च जीवितमाकलय्यस्वदायनिर्विशेषोयमस्मद्दायोनुमन्तव्यः पालि[लयि]
तव्यश्च । यश्चाज्ञानतिमि५८ रपटलावृतमतिराच्छिद्या [दाx] च्छिद्यमानञ्चानुमोद [ दे ] ते [ ते ] स पञ्चभि
महापातकैरुपपातकैश्च युक्तस्या५९ दित्युक्तं चै । भगवता वेदव्यासेन व्यासेन ॥ षष्टिं वर्ष [र्ष ] सहस्राणि स्वर्गे
तिष्ठति भूमिदः । आच्छेत्ता ६० चानुमन्ता च तान्येव नरके वसेत् ॥ विन्द्याटवीष्वतीयासुशुष्ककोटरवासिनः ..कृष्णाहयो हि जायन्ते ૧ અને ૨ વિરામયિતોની કોઈ જરૂર નથી.

Page #102

.३३
राष्ट्रकूट राजा कर्क २ जानां दानपत्र ६१ भूमिदायापहारिणः । [॥] अमेरपत्यं प्रथमं सुवर्णं भूवैष्णवी सूर्यसुताश्च
गावः लोकत्रयं ६२ तेन भवेश्च दत्तं यः काञ्चनं गाञ्च महीञ्च दद्यात् ।। बहुभिर्वसुधा भुक्ता राजभिः
सगरादिभिः । यस्य य६३ स्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलं ॥ यानीह दत्तानि पुरा नरेन्द्रीनानि
धर्थियशस्कराणि । निर्माल्य६४ वान्तप्रतिमानि तानि को नाम साधुः पुनरावदीत ।। स्वदत्तां परदत्तां वा यत्नाद्रक्ष
नराधिप । मही [-] ६५ महीभृतां श्रेष्ट दानाच्छेयोनुपालनं ॥ इति कमलदलाम्बुलोलां श्रियमनुचिन्त्य
मनुष्यजीवितञ्च ६६ अतिविमल मनोभिरात्मनीने[ नै ]र्म हि पुरुषैः परकीर्तयो विलोप्याः ॥ उक्तञ्च
भगवता रामभद्रेण ! ६७ सर्वानेतान्भाविनः पार्थिवेन्द्रान् भयो भूयो याचते रामभद्रः सामान्योयं धर्म
सेतुर्नृपाणां ६८ काले काले पालनीमो भवद्भिः ॥ दूतकाश्चात्र राजपुत्रंश्रीदन्तिवर्मा ॥ स्वह
स्तोयं मम श्रीकर्कराजस्य ६९ श्रीमदिन्द्रिराजसुतस्य ॥ लिखितञ्चैतन्मया महासंधिविग्रहाधिकृतकुलपुत्रकदुर्ग___ भटसूनुनामेमादित्येनेति ॥ अयं च ग्रामोतीतनरपति परिक्षिणां कोट्टकश्रीचतुर्विद्यायदत्तो
भूत् [ix] तेनापि ७१ कुराजजनितविलोपविच्छिन्नपरिभोगं विज्ञानवरमन्यस्य वा विशिष्टस्य कस्य
चिद्भवतु द्विजन्मन इति निश्चित्य ७२ सुवर्णवर्ष दीप[य]मान [-] वट[ पु ]रवासिने भानुभट्टायानुमोदितः
[1] शालाताप्यं गृहीत्वा तालावारिकादिगणञ् [ ? ] च् [?] ओ [?]
द्वि [ ? - ७३ श्य ताम्बूल प्रदान पूर्वकं यथालो[ ! ]भसे [ ? ] व [१] न [१] चा भाश्या ष्या ]दिश्य [ ? ] प्र[प्राकृतिकमपि पुरं इ [ ]ति
त्रीजुं पतरूंः बीजी बाजु ७१ तथा त्रियागेश्वरपरमाधि [धी] शपादमूलं जानातीति । ले. २३

Page #103

૨૬
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ભાષાન્તર જેના નાભિકમળમાં વેધસને વાસ થયો છે તે (વિષ્ણુ) અને હર જેનું શિર રમ્ય ઈકલાથી ભૂષિત છે તે તમને રક્ષે !
( પંક્તિ. ૨) સ્વસ્તિ ! નિજ અન્વયને કર્તા, વિમળ શ્રી રાષ્ટ્રકૂટના વંશમાં જન્મેલે, કાનમાં શરા. યુદ્ધમાં વીર ગોવિંદરાજ નૃ૫ હતા. તે એકલા વિજય કરનાર અને સાહસમાં પ્રીતિવાળો હવે તેને નૃપના વેશના ફળ સમાન સૈન્ય થયું. તે જ્ઞાનસંપન્ન હોવાથી દેવાધિપ શંકર સિવાય અન્ય દેવને પૂજતે નહીં.
(પંક્તિ. ૪) અને જ્યારે તે પુત્ર પ્રાપ્તિની અભિલાષ રાખતો હતો ત્યારે–સદ્ગુણસંપન્ન, મહાયશવાળે, શ્રી કર્કરાજનું રમ્ય અને ઉચ્ચ નામ ( તેના) મુખ્ય પદ તરીકે અને અન્ય ગૌણ નામને પરિવાર ધારનાર, ભવની પ્રસાદીથી તેને એક પુત્ર જન્મ્ય. સૌરાજ્યની વાર્તા પ્રસંગે સમસ્ત જનોના કલ્યાણ અર્થે ઉન્નતિવાળું બલિનું રાજ્ય ઉદાહરણ તરીકે પૂર્વ અપાતું પણ હવે પૃથ્વીમાં આ નૃપનું રાજ્ય છે. કલિના પ્રસંગથી એક ચરણવાળા બનેલા વૃષને (ધર્મન) હાલ પુનઃ ચાર ચરણવાળે અને તેની ગતિમાં વિઘ વગરને તેણે બનાવ્યો તે અખિલ મનુષ્ય જાતે અત્યંત અદ્ભુત માન્યું. અને તે નવાઈ જેવું નથી કે તેણે ગ્ય રીતે નિજ પ્રજાનું પૂર્ણ રક્ષણ કર્યું. કારણ કે વિશ્વને રક્ષવામાં વિખ્યાત વિષ્ણુ તેના ચિત્તમાં વસતે. આ વર્તન તેને ઉચિત હતું. તેનું મન (આમ) એજ ( વિષ્ણુની) સાથે એક જ હતું.
( પંક્તિ. ) તે ધર્માત્મા નૃપને પવિત્ર કૃષ્ણરાજ નામે પુત્ર જન્મ્યા હતા. તેણે વિમાર્ગે ગએલા બધુજનને મૂળથી ઉખેડી નાંખીને નિજ ગોત્રના હિતાર્થે રાજ્ય પોતે લઈ લીધું. તે દ્વિ તરફ મિત્રતા રાખતે તેથી અદ્વિજ પણ દ્વિજ હોય તેમ શ્રેષ્ઠ વિપ્રને ઉચિત દાન ઉત્સુક બની વેદનું ગાન કરનાર જનેથી થતી વિધિઓ કરે છે. વાદળ જ્યારે ખેડુતોની ઈચ્છાથી અધિક વૃષ્ટિ વરસાવે ત્યારે તેમનાં મન તે બંધ થાય તેમાં આતુર હોય છે તેમ તેના સેવકોને મહાન અભિલાષથી અતિ અધિક ધનવૃષ્ટિથી થતું. યુદ્ધની અભિલાષી અને શૌર્યની ઉષ્ણતાથી દીપ્ત થએલા મહાવરાહને તે અતિ બળવાન સિંહ સમા નૃપે હરણ સમાન કરી દીધો. એલાપુર પર્વત ઉપરને તેને અભુત નિવાસ જોઈને વિમાનમાં ગમન કરતા અમરે પણ વિસ્મય પામી અતિ વિચારથી કહે છે –
જ આ સ્વયંભુ શિવને નિવાસ છે, અને કૃત્રિમ સ્થાન નથી. શ્રી જે દેખાય તે આવી જ હેય.” ખરેખર તેના કૃતિકાર જેણે તે બાંધ્યું તે સર્વ (પૂર્ણ) પ્રયત્ન પણ પુનઃ આવી કૃતિમાં નિષ્ફળ થાય! અહો ! તે મારાથી કેમ સિદ્ધ થયું છે ? એમ કહેતાં તે ( કૃતિકાર) વિસ્મય પામતે, (અને) તે કારણથી તૃપ તેના નામની સ્તુતિ કરતો. તેનાથી, ગંગાના પ્રવાહ, ઈન્દુનાં કિરણ અને કાલકુટવિષનાં ભૂષણવાળા શંભુ જે ત્યાં નિવાસ કરતા તે રન, સુવર્ણ અને સર્વ લહમીથી અધિક મંડિત થતું.
(પંક્તિ. ૧૯ ) તે નપને મહાપ્રતાપી ધ્રુવરાજ નામને પુત્ર જન્મ્યો હતો. તેના પ્રતાપને અગ્નિ તેના પ્રતાપથી તૃણ સરખા થઈ ગએલા શત્રુઓને બાળી નાંખતે. લક્ષમીને પ્રસન્ન કરવા જે ચિત્તવન કરતે તે નિત્ય કૃતાર્થ થતો. અને તેમાં શું આશ્ચર્ય છે ? કારણ કે દરેક પુરૂષ સહાય વગર જ નિજ પત્નીને પોતાને વશ કરે છે.
(પંક્તિ. ૨૨) તેને સાક્ષાત મૂર્તિમાન યશ-ગેવિંદરાજ નામે પુત્ર હતો. તેણે પિતાના શત્રુઓ પાસેથી મનહર ગંગા અને યમુના પડાવી લઈને તે નદીઓથી સાક્ષાત્ ચિક્રથી સ્પષ્ટ થતા ઉત્તમ પદની પ્રાપ્તિ કરી, અને તેના દૈવી પ્રતાપવાળા ગુણે જે પ્રતિબંધ ન થાય માટે દેહ વિનાના હતા તે સર્વ પ્રદેશમાં પ્રસર્યા હતા. ખરેખર તે નૃપ જેણે સમસ્ત પ્રતાપી વીર શત્રુ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #104

राष्ट्रकूट राजा कर्क २ जानां दानपत्र એને વશ કર્યા હતા, તેણે પુરાતન નૃપે જે પરદેશમાં ગમન કરતા તેમને યશ હરી લીધે. અરે ! તે નૃપ ભાગ્યનું અનુકરણ કરતે; મહાન્ નૃપના વંશ ઉખેડી નાંખતે, દીન સેવકોને મહાન ભૂપ બનાવતે અને ઈચ્છા અનુસાર સર્વ કરતે. ક્ષણવારમાં ગજના પગ બાંધવામાં વપરાતી સાંકળના રણકારવાળા તેના શત્રુઓના ચરણ બનાવી તેણે અભુત કાર્ય કર્યું. ખરેખર! ત્રિભુવનમાં સર્વથી મહાન વીર પાર્થે પણ આટલી ત્વરાથી તેના શત્રુઓને સંહાર કર્યો નહતો. શત્રુની મહાન ગજસેના જે તેના સામે યુદ્ધમાં આવતી ને તેનાથી છડેલાં પ્રતાપી બાણની વૃષ્ટિથી આગળ હંકાતી તે, પ્રલયસમય ઉદ્ભવતા પવનથી અહીં અને ત્યાં સહેલાઈથી ડેલતા કુલશૈલ પર્વતનું અનુકરણ કરતી.
(પતિ. ૩૦ ) તેને ભાઈ, ઈન્દ્રસમાન પરાક્રમી, ભૂમિ પર વિખ્યાત નૃપ, અદ્ભુત યશનું મૂળ ઈરાજ, તેને તેણે (ગોવિંદરાજે) આપેલા લોટેશ્વર મંડળનો રાજ્યાઁ થયો. આજે પણ તેને ગુણના પક્ષપાતથી, જાણે કે પિતાના ગૃહમાં હોય તેવી રીતે પિતાની સહચરીની છાતી પર કર નાંખતા દે, કિન્નર, સિદ્ધો, સાથે અને વિદ્યાધરના અધિપતિએ કુંદકુસુમની શ્રીવાળા તેના યશનું ગાન કરે છે. તે એકલે હતે છતાં તેણે, શૌર્યથી શિર ઉંચું કરી, યુદ્ધમાં તૈયારી કરી આવેલા ગૂર્જરના અધિપતિઓના નાયકને તે હરણું હોય તેમ સત્વર દૂરના દેશોમાં નસાડી મૂ; અને દક્ષિણના મહાસામનોના જૂથે ભય પામી, અને એકત્ર ન રહી તેમના વૈભવ તેમની પાસેથી શ્રી વલલભથી લઈ લેવાતા હોવાથી માન દેખાડી તેનું રક્ષણ મેળવ્યું.
(પંક્તિ. ૩૫) તેને પુત્ર શ્રી કાજ સદા પરાક્રમ માટે વિખ્યાત શત્રુઓ પાસેથી બળથી લક્ષમી હરી લઈ કીર્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. જેઓ તેને આશ્રય લે છે તેમની અભિલાષ તે પૂર્ણ કરે છે અને શાસ્ત્રાર્થના જ્ઞાનથી સર્વ જનને રક્ષે છે. તેના રાજ્યમાં ચેરને વાસ નથી, અને વ્યાધિની ઉત્પત્તિ નાશ પામી છે, દુકાળ નથી, દુર્મિક્ષ નથી અને વિભ્રમનું અસ્તિત્વ નથી. સર્વ દેષ અદશ્ય થયા છે. તેના સર્વ શત્રુઓ તેના પ્રતાપથી નમ્યા છે. અને વિદ્વાનેને દુઃખ આપવા દુષ્ટજનમાં કૂર મતિ પણ નથી. અને નીચે પાડી નાંખેલા માલવપતિના રક્ષણ માટે નિજ કરને, ગૌડ અને વંગના અધિપતિઓને જિતી ગર્વ થએલા ગુર્જરના અધિપતિના દેશના દ્વારની સાંકળ બનાવી તેને સ્વામિ (કરને સ્વામિ) આમ અન્ય કરને રાજ્યનાં સર્વ ફળ માફક ઉપભેગ કરે છે.
(૫. ૪૦) જીવિત વિદ્યુત સમાન ચંચળ છે અને ભૂમિદાન સર્વોત્તમ કાર્ય છે એવું જોઈને તેનાથી આ ધર્મદાન થયું છે A (પં. ૪૧ ) સર્વ મહાશબ્દ પ્રાપ્ત કરનાર, મહાસામંત અધિપતિ, લાટથર સુવર્ણવર્ષ શ્રી કર્કરાજદેવ સમસ્ત રાષ્ટ્રપતિ, વિષયપતિ, ગ્રામકૂટ, અધિકારિક, મહત્તર આદિને તેમના સંબંધ અનુસાર જાહેર કરે છે –
(પં. ૪૩) તમને જાહેર થાઓ કે, શ્રી સિદ્ધશમી પુરીમાં નિવાસ કરી, મારા માતપિતા અને મારા આલોકમાં તેમ જ પરલોકમાં પુણ્યની વૃદ્ધિ માટે શક નૃપના કાળ પછી સંવત ૭૩૪, વિશાખ, પૂર્ણિમાને દિને વડપદ્રક નામનું ગામ જે અંકેક ૮૪ ગામમાં આવેલું છે, જેની સીમા પૂર્વે જબુવાવિકા ગામ, દક્ષિણે મહાસેના સરોવર, પશ્ચિમે અંકેટ્ટક ગામ અને ઉત્તરે વિદ્વાચ્છ ગામ છે તે આ ચાર સીમાવાળું ગામ ઉદ્વેગ, ઉપરિકર, ભૂતવાતપ્રત્યાય, દડની સત્તા, દશ અપરાધના દડની આવક સહિત, ઉદ્ભવતી વેઠના હક્ક સહિત, અન્ન અને સુવર્ણના ર સહિત, રાજપુરૂષના હસ્તપ્રક્ષેપણુમુક્ત, ચંદ્ર, સૂર્ય, સાગર, સરિતાઓ અને પર્વતેના અસ્તિત્વ કાળ સુધી પુત્ર, પૌત્રના ઉપભોગ માટે પૂર્વ દે અને દ્વિજોને કરેલાં દાન વળે કરી ભૂમિ
છદ્રના ન્યાયથી, સ્નાન કરી બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર અને અતિથિના પંચમહાયજ્ઞ અને અન્ય વિધિના અનુષ્ઠાન માટે ચતુર્વેદિ મધ્યેના શ્રી વલભીથી આવેલા, વાત્સ્યાયન ગોત્રના, માધ્યન્દિન બ્રહ્મચારી ભટ્ટ સમાદિત્યના પુત્ર બ્રાહ્મણ ભાનુને પાણીના અર્થ્યથી મેં આપ્યું છે.

Page #105

३६
गुजरातना ऐतिहासिक लेख (પ. ૫૪) આથી જ્યારે તે બ્રાદાયના નિયમ અનુસાર તેને ઉપભોગ કરે અથવા ઉપભેગ કરાવે અથવા અન્યને સેપે અથવા ખેતી કરે કે ખેતી કરાવે ત્યારે કોઇ એ તેને પ્રતિબંધ કરવો નહીં. અને તેથી આ મારા દાનને પોતે કરેલું દાન હોય તેમ અમારા વંશના કે અન્ય ભાવ નએ ભૂમિદાનનું ફળ (દાનદેનારને અને રક્ષનારને) સામાન્ય છે અને લક્ષમી વિદ્યુત સમાન ચંચળ અને અનિત્ય છે અને જીવિત તૃણુ જલબિંદુ સમાન અસ્થિર છે તેમ મનમાં માની અનુમતિ આપવી અને રક્ષવું. અને જે અજ્ઞાનના ઘનતિમિરથી આવૃત્ત થએલા
| દાનને જપ્ત કરશે અથવા જપ્તિમાં અનુમતિ આપશે તે પંચ મહાપાતકને અને અન્ય નાનાં પાપને દોષી થશે.
(પં. ૫૯) અને વેદ વ્યાસે કહ્યું છે – ભૂમિદાન દેનાર સ્વર્ગમાં ૨૦ હજાર વર્ષ વસે છે, પણ ભૂમિદાન જપ્ત કરનાર અને તેમાં અનુમતિ આપનાર તેટલાં જ વર્ષ નરકમાં વાસ કરે છે. અચિત ! જે ભૂમિદાન જપ્ત કરે છે તે વિંધ્યાપતના નિર્જલ વનમાં શુષ્ક વૃક્ષના કેટરમાં રહેતા કાળ સાપ જન્મે છે. સુવર્ણ અગ્નિનું પ્રથમ બાળ છે. પૃથ્વી વિષ્ણુની છે. અને ધેનુએ સૂર્યનાં બાળક છે. સુવર્ણ, ધેનુ અને ભૂમિ દેનારથી (અખિલ) ત્રણ ભુવને દેવાય છે. સગરથી માંડી પૃથવીને બહુ કૃપાએ ઉપભોગ કર્યો છે. જે સમયે ભૂમિપતિ હશે તેને તે સમયનું ફળ છે. ધર્મ, અર્થ અને યશની ઉપત્તિવાળાં ભૂમિદાન જે પૂર્વેના પોથી અહીં થયાં છે તે પ્રતિમાને અર્પણ કરેલામાંથી નિર્માલ્ય સમાન છે. કયો સજજન તે પુન લઈ લેશે ? નપમાં શ્રેષ્ઠ એ ભૂપI તારાથી કે અન્યથી અપાએલી ભૂમિનું તું કાળજીથી રક્ષણ કર. દાનનું રક્ષણ દાન કરતાં અધિક છે. ખરેખર ! પિતાને લાભ વિચારી અતિ નિર્મળ મનના પરષોએ લમી અને જીવિત કમળપત્રપરના જલબિંદુ સમાન અસ્થિર છે, એમ માની અન્યની કીર્તિનો નાશ ન કરવું જોઈએ! અને શ્રી રામભટ્ટે કહ્યું છે – રામભદ્ર વારંવાર ભાવિ સર્વે નૃપને પ્રાર્થના કરે છે કે આ નૃપને ધર્મસેતુ સદા તેમનાથી રક્ષાવો જોઈએ.”
(૫. ૬૮) આમાં દતક રાજપુત્ર શ્રી દક્તિવર્મા છે. આ મારા શ્રી ઈન્દ્રરાજના પુત્ર શ્રી કકકાજના સ્વહસ્ત છે. મહાસાંધિવિગ્રહિક કુલપત્રક દુર્ગભટના પુત્ર નેમાદિત્યથી લખાયું છે.
(૫. ૭૦) અને એ જ ગામ અંકોટ્ટકના ચતુર્વેદીના મંડળને પૂર્વના એક નૃપના પરીક્ષીએ આપ્યું હતું. તેથી પણ જ્યારે આ દાન, જેને ઉપગ દુષ્ટ નૃપેના પ્રતિબંધથી તૂટ હતું, તે સવર્ણવર્ષ કેઈ ઉત્તમ દ્વિજની વિદ્યાનું ફળ તે થાય તેવા નિશ્ચયથી ( આગામ) વટપુરના નિવાસી ભાનુભટ્ટને આપ્યું હતું. ... ... ... ... ... ... લઈને અને તાલાવારિક આદિ જાતિને ઉદ્દેશીને તાંબુલ પર્ણના દાનપૂર્વક ઈચ્છા અનુસાર રક્ષણ થવું જોઈએ એમ કહી, અને શાસન કરી, (નૃપે કહ્યું “જે કે આ નગર (પુરી) કુદરતી અને પ્રાકૃતિક દાન છે. પણ તે (દાની) જાણે છે કે મહાશંભુ ત્રિયાગેશ્વર દેવના ચરણની ભક્તિથી તેનું દાન ઉદ્ભવે છે "
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #106

નં. ૧૨૪
ગાવિંદરાજનાં તારખેડનાં તામ્રપા
શ. સં ૭૩૫ પૌષ. સુ. ૭
સી. સી. જી. ડાસન તરફથી આ પતરાં વાંચવા માટે મળેલાં હતાં. તણે તે ખાનદેશમાં શાહાડે તાલુકામાંનાં તારખેડે ગામના રહીશ જાગીરદાર દેવરાવ મીન ખલવન્તરાવ કદમ્બાન્ડ પાસેથી મેળવ્યાં હતાં.
પતરાં ત્રણ છે અને તેનું માપ ૧૧Ú×૮” છે. તેની કાર ટીપીને જાડી રાખેલી છે. જોકે તેના ઉપર પુષ્કળ કાટ ચડી ગયા હતા છતાં અક્ષરા અધા સ્પષ્ટ વંચાય છે. પતરાં એ કડીથી ખાંધેલાં છે. એક કડી 3'' જાડી છે ને તેના વ્યાસ ર” છે. જ્યારે બીજી ” જાડી અને લખચારસ હાઈ ૩ર” ના માપની છે. સીલ ઉપલબ્ધ નથી. ત્રણે પતરાંનું વજન ૪૩૪ તાલા છે અને એ કડીનું વજન ૧૮ તેાલા છે. અક્ષરા ક્ષિણના અક્ષરોને મળતા આવે છે. લેખના સમયના અક્ષરા જેવા જ છે. ભાષા સંસ્કૃત છે; અને છેવટના એ લેાકેા સિવાય ખધા ભાગ ગદ્યમાં છે. વ્યાકરણદાષ જીજ છે, પણ દાનવિભાગમાંના ભાગ કલષ્ટ છે.
લેખમાં પંક્તિ ૫ અને ૬ માં રાષ્ટ્રકૂટ રાજા પ્રતવર્ષે જગત્તુંગ ગેલઁદ ૩ જાને ઉલ્લેખ છે અને પંક્તિ ૧૨ માં તેના ભત્રિજા ગુજરાતના ગા ંવદરાજનું નામ છે. ગાવિંદરાજના તાખાના શત્રુકિવંશના મહાસામન્ત બુદ્ધવરસે, પેાતાની માલિકીની સિદ્ઘરખી અથવા સિહરખ્ખી ખાર ગામમાંના ગાવટ્ટણ ગામનું દાન, કેટલાક બ્રાહ્મણેાને આપ્યાની હકીકત તેમાં છે.
દાનની તિથિ શક સંવત ૭૩૫ નંદન સંવત્સર પોષ માસ શુકલ પક્ષ સપ્તમી એટલે કે વિજયા સપ્તમી આપેલ છે. વાર આપેલ નથી. આ દિવસ ઈ. સ. ૮૧૨,૧૪ મી સપ્ટેંબર સાથે મળતા આવે છે.
સ્થળના નામમાં સિંહરખી અગર સિહરખ્ખી તે હાલનું સેરખી લાવું જોઇએ, જે વાદરા
ની પડેાશમાં છે.
૧ એ. ઇ. વા. ૩ પા. ૫૩ ડા. જે. ક્લીટ ૨ ‘ અરસ’ નામને છેડે છે તે નૈરી રાજાને માટે ઢાઈને એમ અટકળ થાય છે કે કૅનેરી વિભાગમાંથી તે ગુજરાતમાં આવ્યો હશે.
૩.૨૪

Page #107

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर
पहेलं पतरूं १ ओं' शकनृपकालातीतसंवत्सरशतेषु सप्तसु पञ्चतुं त्रिंशत्यधिकेषु पौषशुद्ध२ सप्तम्यामकतोपि संवत्सरशतानि ७३५ नन्दनसम्वत्सरे पौषःशुद्ध ३ तिथिः ७ अस्यां सम्वत्सरमासपक्षदिवसपूर्वायां परमभट्टारक४ महाराजाधिराजपरमेश्वरः शरच्छशांककिरणनिर्मलशोंशुकावगुण्ठि५ तमेदिनीयुवतिभोक्ता प्रभूतवर्षः श्रीवल्लभनरेन्द्रो गोविंदराजनामा ६ जगतुंर्गतुङ्गतुरगप्रवृद्धरेणूर्ध्वरुद्धरविकिरणं ग्रीष्मेपि नभो निखिलं ७ प्रावृद्कालायते स्पष्ट रक्षता येन निःशेष चतुरंबोधिसंयुतं राज्यं प. ८ र्मेण लोकानां कृता तुष्टिः परा हृदि भ्राता तु तस्येन्द्रसमानवीर्यः श्रीमान्, ९ वि क्ष्मापतिरिन्द्रराजः शास्ता बभूवाद्भुतकीर्तिसूतिस्तदत लाटेश्वरमण्डलस्य १० सूनुर्बभूव खलु तस्य महानुभावश्शास्त्रार्थबोधसुखलालितचित्तवृत्तिः यो गौ११ णनाम परिवारमुवाह पूर्व श्रीकर्कराजसुभग व्यय[प देशमुच्चैः [1] [सु] वृषस्थो१२ नुजस्तस्य सततं सेवितो बुधैः गोविन्दराजो भूपालः च्छंभुरिवा१३ परः [॥ ] फलोन्मुखैरापतितैर्विदूरतः समं समन्ताद्गुण पक्षपातिभिः
बीजं पतरूं पहेली बाजु । १४ महाहवे दानविधौ च मार्गणैर्न कुण्ठितं यस्य सदैव मानसं ॥ १५ तदत्त सीहरक्खीद्वादशके प्रभुज्यमाने शलुकिकविकलंकवंशप्रसू१६ तो मूर्धाभिषिक्तो दुरिवैरिवनितातुलतापहेतुरनेकदर्पिता १७ रातितरुपभजनो मातारश्वा शरच्छशांककिरणकुन्दकुसुमस्फटिकावदात १८ समाननिर्मलयशाः श्रीमणिनागपौत्रः श्रीराजादित्यसुतः परमब्रह्मण्यः १९ समधिगताशेषमहाशब्दमहासामन्तः सायं श्रीबुद्धवरसः सर्वानेव भावि २० भूमिपालान्समनुबोधयत्यस्तुवः संविदितं यथा मया मातापित्रोरात्म२१ नश्व पुण्ययशोभिवृद्धये ऐहिकामुष्मिकफलावाप्त्यर्थं बलिचस्वैश्व. २२ देवामिहोत्रक्रतुक्रियायुच्छ[ त्स ]र्पणार्थं बदरसिद्धि चातुविद्यसामान्य २३ वाजसनेय माध्यन्दिनब्रह्मचारित्रिप्रवरलावायनसगोत्र ब्रा. २४ मणसोमाय सर्वदेवपुत्राय तथा ब्राह्मणनाहेरगौतमसगोत्रा म [ ] ए २५ श्वरपुत्रः तथा द्रोण वार्षणेयसगोत्र शर्मपुत्रः तथा सोम कात्या २६ यनसगोत्र बप्पुकसुतः तथा लकुटिः आगेय समानसगोत्रः ૧ ચિદ રૂપે છે. ૨ છંદ આ જગતુંગને બદલે છંદને માટે જગતુંગ લખેલ છે. ૩ અનુષ્ટોક ४ १०. ५ वांया श्रीमान्भु । वसन्ततिस. ७वशरथ. ८ मांसी में पति संततिमा छ. ૯ અહીથી પંક્તિ ૩૯ સુધીનો ભાગ ભૂલભરેલ છે.

Page #108

गोविंदराजनां तोरखेडेनां ताम्रपत्रो
बीजं पतरू बीजी बाजु २७ सर्वदेवसुतः तथा सर्वदेवमुद्गलसगोत्रः तथा' नेवः तथा तत्सुतो गोव तथा
भाउल्लः वत्ससगोत्रः २८ तथा गोवशर्मः तथा अणहादित्यः तथा नासेणः तथा गोवः गौतमसगोत्रः द्रोण२९ सुतः तथा आदित्य पाराशरसगोत्रः तथा लिम्बादित्य आग्नेयसमानस३० गोत्रः तथा योगः सं[शं]डिलसगोत्रः तथा अनिशर्मः तथा नेवरेवः मुद्गलसगोत्र: ३१ तथा नागः माधरसगोत्रः तथा नाणसरः तथा रेवसमः तथा भाउल्ल यौगनसगोत्रः ३२ तथा नेवादित्य भरद्वाजसगोत्रः तथा ईश्वरः कौशसगोत्रः तथा बप्पस्वामि तथा ३३ गोवशर्मः वार्षणेयसगोत्रः तथा शिवादित्यः तथा देवहतः तथा सीहः लावा३४ यण [ न ] सगोत्रः तथा नन्नः कात्यायनसगोत्रः तथा मातृशूरः तथा महेश्वरः ३५ आमेयममानसगोत्रः तेनात्मांशो नैनदौहित्राय दत्तः तथा लल्लः भारद्वा३६ जसगोत्रः तथा तस्यैव भ्राता जज्जुकः तथा दत्तः सौन्दानसगोत्रः तथा ३७ अभिशर्मः आमेयसमानसगोत्रः तथा नेवादित्यः तथा संबौरः ३८ कौशसगोत्रः तथा जज्जुक वार्षणेयसगोत्रः तथा आदित्यः गौतमसगोत्रः ३९ तथा आदित्यचीहल्लकः सोमसुतः तामिश [ २ ] म मुद्गलसगोत्र रेव आमेयसमानसगोत्र
त्रीजुं पतरूं ४० सीहरखिद्वाकान्तर्गत गोवट्टणाभिधानो ग्रामः सहिर४१ ण्यादानः सदण्डदशापराधः ससीमापर्य्यन्तः सतीर्थः मेषु [?] वल्लि४२ कापावेशुकः समस्तराजकीयानामहस्तप्रक्षेपणीयो भूमि४३ च्छिद्रन्यायेनाद्य विजयस सप्तम्यामुदकातिसर्गेण प्रतिपादितः यत४४ स्ततोस्य न कैश्चिद्व्यासेधे प्रवर्तितव्यमागामि भद्रनृपतिभिरप्यनित्या ४५ ण्यै न्यै ]
श्वर्याण्यस्थिरं मानुष्यं सामान्यञ्च भूमिदानफलं तदपहरणपापं ४६ चावगच्छद्भिरयमस्मदायोनुमंतव्यः परिपालयितव्यश्च उक्तं च महर्षिभिः ४७ बहुमिर्चसुधा भुक्ता राजभिः सगरादिभिः यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य
__ तदा फलं
४८ षष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्टति भूमिदः आच्छेत्ताचानुमन्ता च तान्येव नरके
वसेदिति ॥ ओं' ४९ लिखितं मया लेखक कृष्णेन नन्नपुत्रेण [॥]
१ पाया तथा २ तथा तत्सुतो गोव मेटासम्ह। पाथा भेरेसा छे. 3 पाय नमः ४ सवाभिशर्मરિસોત્ર એ શબ્દો પંકિતની નીચે છે, તેને ક્યાં મૂકવા તે માટે કાંઈ સૂચના નથી, પણ મેં મૂક્યા છે ત્યાં હોવા જોઈએ એમ હું માનું છઉં. ૫ લોક અનુટુપ. ૬ ૯૦ ના ચિહ્ન જેવા યિદર છે. •

Page #109

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ભાષાન્તર (સારરૂપ) –શક નૃપના કાલથી ૭૩૫ વર્ષ વીત્યા બાદ નંદન સંવત્સરમાં પોષ સુદ ૭ને દિવસે– પં–૩ પરમભટ્ટારક મહારાજાધિરાજ પરમેશ્વર પ્રભૂતવર્ષ નામે ગોવિંદરાજ ત્રીજે. ૫–૮ તેના ભાઈ ઈંદ્રરાજ લાટ પ્રાંતને રાજા થયે. પ-૧૦ તેને દીકરે કર્કરાજ હતા. પં–૧૧ તેનો નાનો ભાઈ રાજ ગોવિંદરાજ.
૫–૧૫ તેણે આપેલ સીહરખી બારગામ ભેગવત, શાલુકક વંશને, મણિનાગને પૌત્ર, પાદિત્યને પુત્ર બુદ્ધવર્ષ જે મહાસામન્ત હતા, પંચમહાશબ્દ જેણે મેળવ્યા હતા અને બ્રાહ્મણેમાં જે અનન્ય શ્રદ્ધાવાળો હતો તે બધા ભવિષ્યના રાજાઓને જાહેર કરે છે કે –
પં–૨૦ તમને બધાને વિદિત થાઓ કે, મારા અને મારાં માતાપિતાના પુણ્યશની વૃદ્ધિ માટે આ અને પરલોકમાં ફળ મેળવવા માટે બલિ ચરૂ વિશ્વદેવ અગ્નિહોત્ર ઈત્યાદિ ધર્મક નભાવવા માટે, સીહરખી બારગામમાં ગેવટ્ટણ નામનું ગામ મેષુવલિકા સહિત આજે વિજયા સપ્તમી તિથિએ, ભૂમિછિદ્ર ન્યાયથી સંકલ્પના જળપૂર્વક નીચેના બ્રાહ્મણને દાનમાં આપેલ છે–વાજસનેય માધ્ધદિન શાખાના બ્રહાચારી બદર સિદ્ધિના ચતુરવેદી સર્વ દેવના પુત્ર ત્રિપ્રવરી અને લાવણ્ય ગોત્રના બ્રાહ્મણ સેમને, તથા ગૌતમ ગોત્રના મહેશ્વરના પુત્ર બ્રાહ્મણ નાહરને, તથા
શર્મન ના પુત્ર વાર્ષિય ગોત્રના દ્રોણને તથા અમુક કાત્યાયન
સેમને સર્વદેવ આગ્નેય
લકુટિને મુગલ
સર્વદેવને નેવને ગોવને ભાઉલને ગેવશર્મનને અણુહાદિત્યને
નાસેનને ના પુત્ર ગતમ ગોત્રના ગેવને પારાશર
આદિત્યને આનેય
લિમ્બાદિત્યને શાડિલ
યેગને , અગ્નિશમનને તથા મુગલ ગોત્રના નેવરેવને તથા માધર ગેત્રના નાગને, તથા નાણસરને. તથા વસમને તથા ગન શેત્રના ભાઉલને, તથા ભરદ્વાજ ગોત્રના નવાદિત્યને તથા કૌશ શેત્રના ઈશ્વરને, તથા બપસ્વામિનને તથા વાર્ષણેય ગોત્રના ગોવશર્મનને તથા શિવાદિત્યને, તથા દેવહતને તથા લાવય ગેત્રના સીહને તથા કાત્યાયન ગેત્રના નજને તથા માતૃસૂરને તથા આગ્નેયસના સમાન ગેત્રના મહેશ્વરને ( જેણે પિતાને હિસ્સો દૌહિત્રા નિનને આપી દીધો હતો) તથા ભરદ્વાજ ગોત્રના લલ્લને તથા તેના ભાઈ જજુકને, તથા સૈન્હાન ગોત્રના દત્તને, તથા આગ્નેયસના સમાન ગોત્રના અગ્નિશમનને તથા નેવાદિત્યને, તથા કૌશ શેત્રના શબારને, તથા વાર્ષય શેત્રના જજજુકને, તથા ગૌતમ ગોત્રના આદિત્યને, તથા તેમના પુત્ર આદિત્ય ચાલકને તથા મુદ્દગલ ગોત્રના અગ્નિશમનને અને આગ્નેયસના સમાન ગેત્રના રેવને.
- -૪૩ અને ૪૨ દાન કાયમ રાખવા માટેની આજ્ઞાઓ અને મહાભારતના શિરસ્તા મુજબના કે દુમિ .. ઈત્યાદિ
પ૪૯ મે લખ્યું–નના પુત્ર લેખક કૃષ્ણ (લખ્યું )

Page #110

નં૦ ૧૨૫
ગુજરાતના રાષ્ટ્રકૂટ રાજા કર્યું ર્જાનાં નવસારીનાં તામ્રપા ૧
શક સંવત ૭૩૮ માઘ સુદ ૧૫
આ તામ્રપત્રો મૂળ ડા. ભગવાનલાલ ઇન્દ્રજી પાસે હતાં. પરંતુ મને તે ખોં. પ્રે, રા. એ. સે।. ના સેક્રેટરીએ પ્રસિદ્ધ કરવા માટે આપ્યાં હતાં. પતરાં મૂળ નવસારીમાંથી મળ્યાં હતાં. આ ત્રણ પતરાં છે. તે દરેકનું માપ ૧૦” × ૬” છે. કાંઠા .સહેજ જાડા છે. મને તે મળ્યાં ત્યારે તેમાં કડી ન હતી, પરંતુ તેની ડાબી બાજુએ કાણાં હાવાથી જણાય છે કે તે એક કડી વડે સાથે જોડેલાં હશે. એકંદરે લેખ સુરક્ષિત અને સહેલાઇથી વાંચી શકાય તેવા છે. કાતરકામ સુંદર છે. ભાષા છેવટ સુધી સંસ્કૃત છે. જ્ઞાનપત્ર હંમેશના માઁ ના ચિહ્નથી શરૂ થાય છે. પણ તે પછી નિયમ પ્રમાણે “સ્વસ્તિ ” લખેલું નથી. પહેલી ૫૪ પંક્તિઓ તથા છેવટના આશીવેંચન તથા શાપના શ્લેાકેા પદ્યમાં છે. આ દાનપત્રના શ્લેાકેા અત્યાર સુધીમાં પ્રસિદ્ધ કરેલા રાષ્ટ્રના નૂદાનૂદા લેખામાં આવી ગયા છે. પણ કેટલાક ગુજરાત રાષ્ટ્રકૂટ રાજા ગવંદનાં કાવીનાં પતરાંમાં જ માલુમ પડે છે.
નીચે આપેલું દાનપત્ર રાષ્ટ્રકૂટ વંશની ગુજરાત શાખાના ઇન્દ્રના પુત્ર કક્કે, જેને · સુત્રહું વર્ષ ' કહ્યો છે, તેનું છે. તે “ ખેટક ” એટલે હાલના ખેડામાં રહેતા હતા ત્યારે તેણે આ શાસન જાહેર કર્યું હતું. તારીખ શબ્દમાં આપી છે. તે, શક સંવતનાં ગત વર્ષ` ૭૩૮ ના માધ શુદ ૧૫ ની છે. આ દિવસે થયેલા ચંદ્રગ્રણ સમયે આ દાન અપાયું હતું. તેના હેતુ · અલિ આદિ પાંચ યજ્ઞક્રિયાએ કરવાના હતા. દાન લેનાર ખાડુના પુત્ર, ભારદ્વાજ ગેાત્રના અને
::
ઐત્તરીય ” શાખાના શિષ્ય ગાષ્પરૢિ નામને બ્રાહ્મણ હતા. ગુજરાતની અંદર “ તૈત્તરીય ’’ શાખા લગભગ છે જ નહીં, પરંતુ ઘણાખરા તૈલંગી બ્રાહ્મણા આ શાખાના અનુયાયી હાય છે. વળી, દાન લેનારનું નામ તેલગુ લાગે છે. એટલે તે દક્ષિણમાં વસનારા હવા જોઈએ. તે મૂળ જ્યાં રહેતા હતા તે ખાદાવી ખિજાપુર ડિસ્ટ્રિક્ટના ખાદામી તાલુકાનું હાલનું ખાદામી શહેર હાવું જોઇએ. ગાડ્ડિ બહુ વિદ્વાન હૈાવા જોઈ એ, કારણ કે ચૌદ વિદ્યામાં નિપુણ હાવાને લીધે તેને “ પંડિત વલ્લભરાજ ” ના ઈલ્કાબ આપ્યા છે.
"
આ દાનપત્ર ગુજરાત શાખાના કકર્ક ૨ જાનાં દાનપત્રામાં અનુક્રમે ખીજું છે. પહેલું સાધા રણ રીતે વડાદરાના દાનપત્ર તરીકે ઓળખાય છે અને તેની તારીખ શક સંવત ૭૩૪ ગત એટલે ચાર વર્ષ વડેલી છે. વડાદરાના દાનપત્રના શ્ર્લોકા અત્યાર સુધી પ્રસિદ્ધ થયેલાં ખીજાં કાઈ રાષ્ટ્રકૂટ દ્વાનપત્રામાં આપેલા નથી જોડે તે ઘણી ઉપયાગી માહિતી આપે છે. પરંતુ આપણા દાનપત્રના શ્લેાકા બીજા રાષ્ટ્રકૂટ લેખામાં આપેલા હેાવાથી કંઇ નવીન જ્ઞાન આપતા નથી. તેમ છતાં આ દાનપત્રમાં આપેલી તારીખ તથા રાષ્ટ્રકૂટના મુખ્ય વંશના અમેઘવર્ષ ૧ લાના નામ ઉપરથી એક ઉપયેગી અનુમાન થઈ શકે છે. વડાદરાનું દાનપત્ર, જે શક સંવત્ છ૩૪ ગતમાં લખાયું હતું તેમાં વંશાવલી ગાવિંદ ૩ જા સુધી જ આપેલી છે. તે ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે તે રાજા તે સમય સુધી રાજ્ય કરતા હતા. પણ આ દાનપત્ર, જેની તારીખ શક સંવત્ ૭૩૮ ગતની છે, તેમાં ગાવિંદ ૩જા પછી અમેાઘવર્ષનું નામ આપ્યું છે. તે ઉપરથી જણાય છે કે તે
૧ જ. બા. મા. ૨. એ. સા. વ. ૨૦ પા. ૧૩૧ દેવદત્ત-માર-માંડારકર ખી, એ. ( આર. છ, ભાંડારકાની દેખરેખ તળે )
ले. २५

Page #111

કર
गुजरातना ऐतिहासिक लेख સમયે અમેઘવર્ષ ગાદીએ હતે. એટલે, હું ધારું છું કે અમેઘવર્ષ, ગત શક સંવત ૭૩૪ અને ૭૩૮ વચ્ચેના કોઈ પણ વર્ષમાં ગાદીએ આ હશે, આ અનુમાન સિરૂરના લેખને મળતું આવે છે. તેના ઉપરથી જણાય છે કે શક સંવત ૭૩૬ (ગત) અમેઘવર્ષના રાજ્યનું પહેલું વર્ષ હતું.
હરિવંશ” નામની એક પ્રખ્યાત જૈન કૃતિના લેખકે કહ્યું છે કે તેણે તે કૃતિ શક સંવત ૭૦૫, જ્યારે કૃષ્ણને પુત્ર શ્રીવલ્લભ દક્ષિણમાં અને ઇન્દ્રાયુદ્ધ ઉત્તરમાં રાજ્ય કરતો હતો ત્યારે સંપૂર્ણ કરી હતી. પિઠણું તથા ગુજરાત રાષ્ટ્રકૂટનાં દાનપત્રમાં ગોવિંદ ૨ ને વલ્લભ નામ આપ્યું છે, અને ગોવિંદ ૨ ને કણને એક પુત્ર હતા. તેથી ઉપર કહેલે શ્રીવલ્લભ તે જ છે એ ચોકકસ થાય છે. એક વિદ્વાનને એ મત છે કે ગોવિંદ ૨ જાએ રાજ્ય કર્યું જ નહોતું, કારણ કે વાણી અને રાધનપુરના લેખમાં કહ્યું છે કે, પ્રવ નિરૂપમે તેના વડિલ બંધુને ઉલંધીને રાજ્ય મેળવ્યું હતું, તથા તે પછીના કેટલાક લેખમાં એનું નામ પણ આપ્યું નથી. એટલે પ્લેકમાં આવતું વાકય “ ” તે ઈન્દ્રાયુદ્ધ સાથે જોડે છે અને માને છે કે શ્રીવલભ ગોવિંદ ૩ જાને કહે છે. હવે વાણી અને રાધનપુરના લેનાં વાક્ય “છોણા”ને અર્થ ઉપર કર્યો છે તેમ વડિલ બંધુને ઓળંગી ગયે એ ખાસ નથી થતો. પણ એ ફક્ત એમ બતાવે છે કે ગોવિંદ ૨ જાને તેના ભાઈ ધ્રુવે પદભ્રષ્ટ કર્યો હવે જોઈએ. દેવલી અને કરાડનાં પતરાં જેમાં રાજ્ય ભેગવ્યા સિવાય ગુજરી ગયેલા કંવરોનાં નામ આપ્યાં છે, તેમાં કહ્યું છે કે ગો ૨ જાએ પિતાની વિષયી ટેવને લીધે ધ્રુવને ગાદી પચાવી પાડવા દીધી, એ બતાવે છે કે તેણે રાજ્ય તે કર્યું જ હતું. વળી રટ્ટરાજનું ખારે પાટણનું દાનપત્ર રાજ્ય કરી ગયેલા રાષ્ટ્રકૂટાની નોંધમાં ગેવિંદ ૨ જાનું નામ બતાવે છે. છેવટે એ પણું નોંધવા યુગ્ય છે કે આ દાનપત્રમાં એક લેકમાં ગોવિંદ ૨ જાના રાજ્ય છત્ર વિષે પણ કહ્યું છે.
આ શ્લોક ગેહદ બીજના ભત્રિજ ગોવિંદ ૩ જાના પૈઠણના દાનપત્રમાં પણ આવે છે. અને આ પઠણનું દાનપત્ર ગેદ ૨ જાના મૃત્યુ પછી તરતમાં જ જાહેર થએલું હોવાથી એણે રાજ્ય કર્યું હતું, એ વાત નિર્વિવાદ સાબિત કરે છે.
- આ દાનપત્રને દતક ભટ્ટ શ્રી દેણ હતું, તે દક્ષિણને જણાય છે. અને દાનપત્રને લેખક સંધિવિગ્રહને મંત્રિ નેમાદિત્ય, કદાચ આજ રાજાના વડેદરાના દાનપત્રને લેખક હતો. રાજાના દત દક્ષિણ હિન્દની લિપિમાં કોતરેલા છે. આ રાજાનાં તેમજ તેના પુત્ર ધ્રુવનાં વડાદરાનાં દાનપત્રોમાં પણ એ જ પ્રમાણે દક્ત કોતરેલા છે. તે એમ બતાવે છે કે ગુજરાતના રાખફટે પિતાના સ્વદેશની પ્રચલિત લિપિને ઉપયોગ કરતા હતા.
દાનમાં સમીપદ્રક અને સબંધી નામનાં બે ગામે આપ્યાં છે. તેમાંનું પહેલું મહી અને નર્મદા વચ્ચેના પ્રદેશમાં આવ્યું હતું અને બીજું મંકણિકા ડિસ્ટ્રિકટમાં આવ્યું હતું. સમીપકને અપભ્રંશ “સ–ઈ– ઉદ્ર ” અને તેમાંથી “સ-ઉન-દર ”- થયો હો જોઈએ. આસમાસનાં ગામડાંઓથી નક્કી કરેલા સમીપકના સ્થળે “ સેંદન” નામનું એક ગામ છે. તેથી તે જ સમીપક છે, એ ચોકકસ થાય છે. આસપાસનાં ગામોમાં રૃદક હાલનું ચેરંદ, ભર્યાણુક એ ભર્યાન અને ધાહ હાલનું ધાવત છે. એ સિવાય સડક હાલ સજોડ કહેવાય છે. અને માંડવા એ હાલના કાણામડપનું ટૂંકું રૂપ હાય. આમાનાં પહેલાં ચાર ગામે ગાયકવાડની હદમાં ભરૂચ જીલા નજીકમાં છે, અને છેલ્લાં બે એ જ જીલ્લાના અંકલેશ્વર તાલુકામાં છે.
૧ જુએ ઈ. એ. . ૧૨ પા. ૨૧૮ ૨ ઈ. એ, , ૧૫ પા. ૧૪૨ ૩ જુએ. ‘ડીનેસ્ટીઝ ઓ. કા. ડિસ્પેકટ પા, ૧૭, ૧૮, ૧૧૯ ૪ ઈ. એ. વ. ૬ પા. ૬૫ વ. ૧૧, ૫, ૧૫૭ ૫ જ. છે. બ્રા. ર, એ. સે વો . ૧૮ પ. ૨૪૬ એ, ઈ. વો. ૪ પા. ૨૮૨ ૬ એ. ઈ. વો. ૩ પા. ૨૯૮ ૭ આ બા મને પહેલાં ડે. હલના ધ્યાન પર આવી હતી. જીએ ઈ. એ. વો. ૧૪, ૫, ૨૧ નોટ ૧૩

Page #112

राष्ट्रकूट राजा कर्क २ जानां ताम्रपत्रो
अक्षरान्तर
पहेलुं पतरूं - प्रथम बाजु
१ ओं [ ॥ ] सेवाव्याद्वेवसाधाम यन्नाभिकमलं कृतं [ । ] हरश्व यस्य कान्तेन्दुमल ( । ) या कमलङ्कृतं ।। [ 1 ] आसीष्विषचि
२ मिरमुद्यतमण्डलाग्रोध्वस्तिन्नयन्नभिमुखो रणशर्व्वरीषु [ । ] भूपः शुचिविधुरिवास्तदिगन्तकीर्त्ति -
३ ग्र्गोविन्दराज इतिराजसु [ रा ] जसिङ्घः ॥ [र] दृष्ट्वाचमूमभिमुखी ( । ) सुभटाट्टहासामुन्नामितं
४ सपदि येन रणेषु नित्यं[ । ] दष्टाधरेण दघताभ्रुकुटी' ललाटे (1) खङ्गं कुलञ्च हृदयं च जिं
५ च सत्वं ॥ [ ३ ] खैनं करामान्मुखतश्च शोभा मानो मनस्तः सममेव यस्य । महाहवे नाम निशम्य
६ [ स ] द्यस्त्रयं रिपूणां विगलत्यकाण्डे ॥ [ ४ ] [ ] स्यात्मजो जगति विश्रुतदीर्घकी चिरार्त्तार्चिहा
७ [र] हरिविक्रमधामधा [ री ]। भूपस्त्रिविष्टपनृपानुकृति कृतज्ञः श्रीकर्कराज इति गोत्रमणिर्बभू
८व ॥ [ ५ ] तस्य प्रभिन्नकरटच्युतदानदन्तिदन्तप्रहार रुचिरोल्लिखितांसपीठः [ 1 ] क्ष्मापः क्षितौ क्षपि
९ तशरभूत्तनूजः सद्राष्ट्रकूटकनकाद्रिरिवेन्द्रराजः ॥ [६] तस्योपार्जितमहस१० स्तनयश्चतुरुदधिवलयमालिन्यों भोक्ता भुवः शतक्रतुसदृशः श्रीदन्तिदुर्गराजोभूत [ ॥ ] [ ७ ]
११ कौंचीशकेरलनराधिपचोलपाण्ड्य (1) श्रीहर्षवज्रटवि [ भे] दविधानदक्षं । कार्णाटकं बलमचि
१२ न्त्यमजेयमन्यैर्भृत्यै कियद्भिरपि यः सहसा जिगाय ॥ [ ८ ] अभ्रूविभंगमगृहीतनि [शा ] तशस्त्रम
४३
१६- अनुष्टुप् २ प कलया उ छं पसंततिस, भने पछी
४४ सिंहः पि
भ्रुकुटीं ६ वा सत्त्वं છ છંદ * ઉપજાતિ' ૮ છંદ–વસંતતિલકા, આ અને પછીના શ્લાક ૯ વાંચા શત્રુ १० छं६ गीति. ११ वय मालिन्याः १२४६ व संततिक्षा, आ मने पछी सो १३ या मधा शर्मा રાષ્ટ્રકૂટનાં કાવી, બગુમરા, સામાનગઢ અને પૈઠણુના દાનપત્રા કરતાં ક્રિયાપદેશના થાડા થાડા ફરાર છે. ૧૪ કાવી અને સામાનગઢ લેખામાં, ડા. ખુલ્લુર અને ડૉ. લીટ બન્ને આ શ્લાકના પ્રથમ અક્ષર સ’ वये छे. न्यारे 31. डिल्होर्न चै हानपत्र ते वयनले छे. परंतु ते જણાવે છે. આપણા પતરાંમાં અસ્પષ્ટ રીતે કાતરેલા છે.
अक्षर 'म' हावांनी
www.umaragyanbhandar.com)

Page #113

गुजरातमा ऐतिहासिक लेख १३ श्रान्तमप्रतिहताज्ञमपेतयलं । यो वल्लमं सपदि दण्डबलेन जित्वा [ रा जाषिरा.
जपरमेश्व]१४ रतामाप ॥ [१] आसतोविपुलोपलावलिलसल्लोलोम्मि मालाजलादापाले
यकलंकिता१५ मलशिलाजालात्तुषाराचलादों पूर्वापरवारिराशिपुलीनप्रान्त[ प्र ]सिद्धों वघे
येनेयं १६ जगतीस्वविक्रमबलेनैकातपत्रीकेता ॥ [१०] तस्मिन्दिवं प्रयाते वल्लभराने क्षतप्रजाबाधः [1]
पहेलुं पतरूं-बीजी बाजु १७ श्रीकर्क [राजसूनुर्महीपतिः श्रीकृष्णरा[ जो भूत ॥ [1] यस्य स्वभुज
पराक्रमनिःशेषोत्सादितारिदिक्चक्रं [1] १८ [कृष्णस्येवाकृष्ण [1] चरितं श्रीकृष्णराजस्य ॥ [१२] शुभतुगतुङ्गतुरग
प्रवृद्धरेणू रुद्धरविकिरणं । प्री१९ मेपि नभो निखिलं प्रावृट्कालायते स्पष्टं ॥[१३] दीनानाथप्रणयिषु यथेष्टचेष्टं(1)
समीहितमज२० सं [1] तत्क्षणमकालवर्षो वर्षति सार्तिनिवर्षणं ॥ [ १४ ] राहेप्पमात्मभु
जजातबलावलेपमा [जौ] २१ विजित्य निशितासिलतापहारै पालिध्वजावलि (1) शुभामचिरेण यो हि
राजाधिराजपरमेश्वर२२ ठान तान ॥[१५] क्रोपोंदुत्खातखङ्गप्रसृतरुचिचयै समानं समन्तादा
जावुद्धृत्तवैरिप्रक२३ टगजघटाटोपसंक्षोभदक्षं । शौर्य (।) त्यक्ता रिवग्र्गो भयचकितवपु ४ का
पि दृष्ट्वैव स२४ यो दोध्मातारिचक्रक्षयकरमगमद्यस्य दोर्दण्डरूपं ॥ [ १६ ] पाता यश्च
तुरम्बुराशिर२५ शनालङ्कारभाजो भुव[ स्त्र ]य्याश्चापिकृतद्विजामरगुरुपाज्याज्यपूजादरो दौता २६ मानभूदग्रणी[]गवता()यो सौ श्रियो वल्लभो भोकुं स्वर्गफलानि भूरि
तपसा स्थानं ૧ આ શ્લેક ફક્ત બગુમરા દાનપત્રમાં નથી. ૨ છંદ શાર્દૂલવિક્રીડિત ૩ વાંચો fમ ૪ વાંચે चलात् भर आपूर्वा ५ वांया प्रसिद्धा या यात सामान भी मासुभ नथी पता. ૭ ઇ આય અને પછીના ત્રણ લોકોમાં ૮ આ બ્લોક બગુમરા દાનપત્રમાં નથી. ૯ છંદ વસંતતિલકા १. वांया प्रहारैः भने पालि ११ वाया न्त १२ पायः सय १३ पांया क्त्वा १४ मा ARY शुभश नपत्रमi reतानथा. १५ nिas ११ वांय पूजादर १७ पाया भोक्तुं
-
----
-
--- -
-
-
-
-
--
--

Page #114

राष्ट्रकूट राजा कर्क २ जानां ताम्रपत्रो
२७ जगामामरं ॥ [ १७ ] येनं श्वेतातपत्रप्रहरविकर व्राततापात्सलीलं जग्मे नासीरधूलीघवलितशि
२८ सौ वल्लभाख्यः सदाजौ । श्रीमद्गोविन्दराजो जितजगदहितस्त्रेण वैधव्यदक्षस्तस्यासीत्सू
२९ नुरेकः क्षणरणदलितारातिमत्तेभ [ कु]म्भः ॥ [ १८ ] तस्यानुजः श्रीभुवराजनामा महानुभावो
३० प्रहतप्रतापः[ । ] प्रसाघिताशेषनरेन्द्रचक्रः क्रमेण बालार्कवपुर्बभूव[ ॥ ] [१९] जाते यत्र
३१ चराष्ट्रकूटतिल के सद्रूपचूडामणौ [ गु]र्व्वी तुष्टिरथारिवलष्ये जगतः सुस्वामिनि ३२ प्रत्यहं[ । ]सत्यं सत्यमिति प्रशासति सति क्ष्मामासमुद्रान्तिकामासीद्धर्म्मपरे गुणा बीजुं पतरूं - प्रथम बाजु
३३ मृतनिधौ सत्यव्रताधिष्ठिते ॥ [२०] हृष्टो नहं ( । ) योरिथजनाय सर्व्वं सर्व्वस्वमानन्दितबन्धुवर्ग' प्रादात्प्ररुष्टो हरति
10
३४ स्म वेगात्प्राणान्यमस्यापि नितान्तवीर्य्यः " ॥ [ २९ ] रक्षता येन निःशेषं चतुरम्भोषिसंयुतं । राज्यं र्धर्मेण लो
३५ कानां कृताहृष्टिष्परा हृदि ॥ [ २२ ] तस्यात्मजो जगति ( । ) सत्प्रथितोरुकी - र्त्तिग्गोविन्दराज इति गोत्रललामभूत
३६ स्त्यागी पराक्रमधर्ने प्रकटप्रतापसन्तापिहितजनो जनवल्लभोभूत् ॥ [२३] पृथ्वीवल्लभ इति च
३७ प्रथितं यस्यापरं जगति नाम [ । ] यश्च चतुरुदधिसीमामेको वसुधां वशे चक्रे । [ २४ ] एकोप्यनेकरूपो यो द
३८ दृशे भेदवादिभिरिवात्मा । परबलजल घिमपारन्तरन्स्वदोर्भ्यारणे रिपुभिः " [ २५ ]एको निर्हेतिरहं गृहीत
३९ शस्त्रा इमे परे बहवो" यो नैवं विधमकरोच्चित्तं स्वप्नेपि किमुताजौ ॥ [ २६ ] राज्याभिषेककलशैरभिषिच्य
४० दत्तांरालधिराजपरमेश्वरतां (1) स्वपित्रा । अन्यैर्म्महानृपतिभिर्बहुभिः समेत्य स्तम्भादिभि
૪ શાર્દૂલવિક્રીડિત न्वहं वां
૧૭૪ સુધરા २ शिरसा ૩ છંદ ઉપજાતિ શ્વાસ પૈઠણુ દાનપત્રમાં આવતા નથી. છ છંદ ઈંદ્રવા ८ ૧૦ આ શ્લાક માત્ર કાવી દાનપત્રમાં જ જાય છે. ११ वा धर्मेण १२ ७६ भने त्यागी १४ धन ૧૫ આ અને પછીના બે લેાકા કાવી દાનપત્રમાં જ આવે છે. वसंततिला १८वां जा.
े. २६
૫ વાંચા ૭ હું આ वर्गः भने प्रादात्रुष्टो वसंततिला १७ भूत १६ बहवः १७ ७६
www.umaragyanbhandar.com)

Page #115

४६
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
४१ र्भुजवला [द]वलुप्यमानां ॥ [२७] ऐकोनेकनरेन्द्रवृन्दसहितान्यस्तान्समस्तानपि प्रोत्खातासिल
४२ ताप्रहारविधुराम्बद्धा महासंयुगे । लक्ष्मीमप्यचलांचकार विलसत्सच्चामरग्राहिणी (1) संसीद
४३ गुरुविप्रसज्जनसुहृद्भन्धूपभोग्यां भुवि ॥ [ २८ ] तत्पुत्रोत्रगते नाकमाकम्पितरिपुत्रजे । श्रीम
४४ हाराजशर्व्वाख्यः ख्यातो राजाभवद्गुणैः [ २९ ]अंत्थिषु यथार्थतां यः समभीष्टफलाब्तिं लब्षतो
४५ षेषु । वृद्धिं निनाय परमाममोघवर्षाभिधानस्यै ॥ [ ३० ] राजाभूचत्पितृव्यो रिपुभा[व] विम
४६ वोद्भूत्यभावैकहेतुर्लक्ष्मीवानिन्द्रराजो गुणिनृपतिक रान्तश्चमत्कारकारी । रागाद
न्यान्व्यु
४७ दस्य प्रकटितविनया ( 1 ) यं नृपान्सेवमाना ( 1 ) राजश्रीरेव चक्रे (1) सकलकविजनो
४८ गीततथ्यस्वभावं । [ ३९ ] निर्वाणावाप्तिवानासहितहितजनोपास्यमानाः वृत्तं वृत्तं जित्वान्य
४९ राज्ञां चरितमुदयवान्सर्व्वतो हिंसकेभ्यः [ 1 ] एकाकी दृप्तवैरिस्खलनकृतिसहप्रातिराज्ये -
बीजुं पतरूं - बीजी बाजु
५० शशकुल्लाटीयंमण्डलं यस्तपन इव निजस्वामिदत्तं ररक्ष [३२] यस्याङ्गमात्रजयिनष्प्रियसाहसस्य क्ष्मा
५१ पालवेषफलमेव बभूव सैन्यं [ । ] मुक्त्वा च सर्व्वभुवनेश्वर मादिदेवन्नावन्दतान्यममरेष्वपि
५२ यो मनस्वी ॥ [ ३३ ] श्रीकर्कराज इति रक्षितराज्यभारः सार कुलस्य तनया नयशालिशौर्य्यः । तस्याभवद्वि
१३ भवनन्दितबन्धुसार्थः पार्थः सदैव धेनुर्षि प्रथमः शुचीनां ॥ [ ३४ ] दानेन मानेन सदाज्ञया वा
૫ ૬ માર્યા.
શ્લેાકા કાવી લેખમાં માલુમ
૧ છંદ શાદુલવિક્રીડિત २वणीं 3वां सुहृद्बन्ध ૪ ૭૬ અનુષ્ટુપ ९ थप्ति. ૭ અમાધવર્ષે સંબંધી આબે શ્લોકા અને પછીના એ નથી પડતા. ૮ ་૬ સગધરા, આ અને પછીના ફ્લેાકમાં ૯ આ અને પછીના શ્લાક ઢાવી લેખમાં નથી. ૧૦ ૬ વસંતતિલકા, આ અને પછીના શ્લામાં. ૧૧ આ શ્લોક १२ पाये धनुषि
કાવી દાનપત્રમાં જ ફક્ત આવે છે.

Page #116

राष्ट्रकूट राजा कर्क २ जानां ताम्रपत्रो ५४ वीर्येण शौर्येण च कोपि भूपः । एतेन तुल्योस्ति नवेति कीर्तिः सकौतुका
भ्राम्यति यस्य लोके [1][३५] ५५ स च समधिगताशेषमहाशब्दमहासामन्ताधिपतिः सुवर्णवर्षश्रीकर्कराजदेवः
सर्वानेव य५६ थासम्बद्धयमानकान्राष्ट्रपतिविषयपतिग्रामकूटायुक्तनियुक्तकाधिकारिकमहत्तरा
दीन्सम५७ नुदर्शयत्यस्तु वस्संविदितं (1) यथा मया खेटकावस्थितेन (1) मातापित्रोरात्मन
चैहिकामुष्मिकपु५८ ण्ययशोभिवृद्धये (1) बादावीवास्तव्य (1) भारद्वाजसगोत्र (1) तैत्तिरीयसब्रह्म
चारि (1) बादड्डि५९ उपाद्ध्याय पुत्रगोबड्डि' ना[म्ने] चतुर्दशविद्यास्थानपरिज्ञानात्पण्डितवल्लभराज इति ६० लोके नाम प्रथितमपरं । तस्मै (।) सकलवेदशास्त्रार्थवे दिने महीनर्मदान्तरा
लदेशव र्ति (।) शमीपद्रकनामाग्रामोयस्याघाटनानि पूर्वतो (1) गोलिकाभिधानग्रामो
दक्षिणत६२ श्चोरुन्दकग्रामष्पश्चिमतोमाणकं (।) उत्तरतो पाहद्वग्राम (1) स्तथामंकणिका
भुक्तौ (।) सं६३ बन्धीनामा ग्रामो यस्याधाटनानि (1) पूर्वतः सज्जोडकनामा ग्रामो दक्षिणतो
ब्राह्मण पल्लिका (1) प६४ श्चिमत ४ करंजवसहिका (।) उत्तरत ४ काष्ठामण्डपं । एवमेतद्धामद्वयं (1)
अष्टाघाटनोपलक्षितं सोद्रग्रं स६५ परिकरं सदण्डदशापराधं (।) सभूतपातप्रत्यायं सोत्पद्यमानविष्टिकं (1) सधान्य
हिरण्यादेयं [0] अचाट६६ भरपावश्यं सर्वराजकीयानामहस्तप्रक्षेपणीयं [] आचन्द्राणिपक्षितिसरित्सबतसमकालीनं
त्री पतरूं- पहेली बाजु ६७ पुत्रपौत्रान्वयक्रमोपभोग्यं पूर्वप्रदत्तदेवब्रह्मदायरहितं (।) अभ्यन्तरसिद्धया
शकनृपकाला६८ तीतसंवतत्सरशतेषु सप्तस्वष्टत्रिशदधिकेषु माघशुद्धपौर्णमास्यां (1) चन्द्र
ग्रह्णपर्वणि स्नात्वाद्ये६९ तकातिसगर्गेण' बलिचरुवैश्वदेवामिहोत्रातिथिपंचमहायज्ञक्रियोत्सर्पणार्थ प्रति
पादितं य૧ આ શ્લોકા કાવી લેખમાં માલુમ પડતા નથી. ૨ આ જોડાક્ષર જે રીતે પતરાં ઉપર તરલો છે તે રીતે ધ્યાન આપવા જેવી છે. ટ વાયા હતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #117

'गुजरातला ऐतिहासिक लेख ७० नोस्योचितया ब्रह्मदायस्थित्या मुंजतो भोजयत ~ कृषत ४ कर्षयतष्यतिदिश
तो वा न केनचित्परिप७१ न्यना कन्या । तथागामिनृपतिभिरस्मद्वंश्यैरन्यैवा सामान्यभूमिदानफलम
वेत्य विद्युल्लौ७२ लान्यनित्येश्वर्याणि' तृणाप्रलमजलबिन्दुचंचलं च जीवितमाकलय्य स्वदाय
निविशेषोयम७३ स्मदायोनुमन्तव्यष्परिपालयितव्यश्च । यश्चाज्ञानतिमिरपटलावृतमतिराच्छिन्द्या
दाच्छिद्यमानकं वानुमोदेत (1) स पंचभिर्महापातकैरुपपातफिश्चै संयुक्तः स्यादित्युक्तं
च भगवता वेदव्या७५ सेन व्यासेन । षष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः । आच्छेत्ता चानुमन्ता
च तान्येव ७६ नरके वसेत ॥ विन्ध्याटवीष्वतोयासु शु कैकोटरवासिनं ४ कृष्णाहयो
हि जायन्ते (1) भूमिदा७७ यं हरन्ति ये ।। अमेरपत्यं प्रथमं सुवर्णं भूवैष्णवी सूर्यसुताश्च गावो[। लो७८ कत्रयं तेन भवेद्धि दत्तं य - कांचनं गां च महीं च दद्यात् । [1]बहुभि
वसुधा भुक्ता राजभिः सगरादिभि७९ र्य्यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलं ॥ यानीह दत्तानि पुरा
नरेन्द्रनानि धम्मार्थ८० यशस्कराणि [1] निर्माल्यवान्तप्रतिमानि तानि(।)को नाम साधुष्पुनरा
ददीत ॥ स्वदत्तां परद८१ चां वा यत्नाद्रक्ष नराधिप [1] महीं महीपतौ' (1) श्रेष्ठदानाच्छ्योनुपालनं ।
[1]सर्वानेतान्भाविन ४ पार्थि८२ वेन्द्रान्भूयो भूयो याचते रामभद्रः [1] सामान्योयं धर्मसेतुर्नुपाणां काले काले
पालनीयो भव. ८३ द्विः[] इति कमलदलाम्बुबिन्दुलोलां श्रियमनुचिन्त्य मनुष्यजीवितं च । अतिविमल[ राणहरिणा दापितः संबन्धीग्रामोय[ मुप ]रिलिखिल । ]
त्रीजुं पतरूं-बीजी बाजु ८४ मनोभिरात्मनीनैर्नहि पुरुषै [ष्प ] रकीर्तयो विलोप्याः [। ] दूतकोत्रमट्टश्रीद्रो८५ णम्मो । लिखितं च सान्निविग्रहिकनेमादित्येनति ॥ स्वहस्तोयं मम श्रीमदि८६ न्द्रराजसुतस्य श्रीककराजस्य ॥
१ नित्यै. २ पाया पातकैश्च ३ वांया शुष्क ४ वाया महीपतिश्रेष्ठ. ५ पाया भाविनः पार्थि : पाया लिखितः ७वांया नेति.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #118

राष्ट्रकूट राजा कर्क २ जानां ताम्रपत्रो
४९
ભાષાન્તર
(૧) જેના નાભિકમળમાં બ્રહ્માએ વાસ કર્યાં છે તે વિષ્ણુ અને હર જેનું શિર રમ્ય ઈન્દુકળાથી ભૂષિત છે તે તમારૂં રક્ષણ કરે.
(૨ ) ૧ રાત્રિએ કિરણાથી તિમિર હણનાર, ક્ષિતિજ ઉપર ખિમ્ભાગ્ર ઉન્નત ( ઉંચુ' ) કરી દિગ્માન્ત સુધી પ્રકાશ પ્રસરાવતા શશિ માર્ક દિશાઓના અન્ત સુધી પેાતાના યશ રેલાવનાર, અને અસિ ઉંચી કરી તેની સામે આવેલા શત્રુમેના યુદ્ધમાં નાશ કરનાર રાજસિંહ સમે ગાવિન્દરાજ નૃપ હતા.
(૩) તેની વિમુખ ( શત્રુઓના ) વીર યેદ્ધાઓથીર પ્રકાશતી સેના જોઇને નિત્ય તે યુદ્ધમાં અધર કરડી, ભ્રમર ચઢાવી, અસિ ઉંચી કરતા અને પેાતાનાં કુળ, હૃદય અને પરાક્રમને ઉન્નત કરતા (૪) યુદ્ધમાં તેનું નામ સાંભળીને તેના શત્રુએ પાસેથી કરમાંથી અસિ, મુખમાંથી ાભા અને ચિત્તમાંથી દુર્પ આ ત્રણ ચીત્તે સહસા એકી જ વખતે સરી જતી.
(૫) તેને, વિશ્વવિખ્યાત યશવાળા, દુઃખી જનાનાં દુઃખ હરનાર, હરિ સમાન ઉત્સાહ અને પરાક્રમવાળા, વર્ગના નૃપ( ઇન્દ્ર )ના સ્પી અને કર્તવ્ય કરી કૃતજ્ઞ, પેાતાના ગેાત્રના મણિ સમાન શ્રી કરાજ નૃપ નામે પુત્ર હતા.
( ૬ ) તેના પુત્ર ઇન્દ્રરાજ નૃપ, જેના વિશાળ સ્કંધ, ભેદ્દેલા કુમ્ભમાંથી મદઝરતા' શત્રુઓના માતંગાના દન્તના પ્રહારના ઉઝરડાથી ભૂષિત હતા અને જેણે પૃથ્વી પર સર્વ શત્રુઓને નાશ કર્યા હતા, તે ઉત્તમ રાષ્ટ્રકૂટના સુવર્ણ મેરૂ સમાન થયા.
(૭) તેને ( ઇન્દ્રરાજને), ઇન્દ્રસમાન, ચાર સાગરથી આવૃત પૃથ્વીના ઉપભોગ કરનાર, અને મહિમા પ્રાપ્ત કરનાર, શ્રી દન્તિદુર્ગા પુત્ર હતા.
(૮) તેણે મુઠ્ઠીભર અનુચરાથી સત્ત્તર કર્ણાટકની અસંખ્ય અન્યથી અજિત અને કાચીશ કેરલાધિપ, ચાલ, પાણ્ડય, શ્રીહર્ષ અને વાટને પૂર્ણ પરાજય કરવામાં દક્ષ સેનાનેા પરાજય કર્યાં. ( ૯ ) ભૃકુટી ચઢાવ્યા વિના, તીક્ષ્ણ શસ્રના પ્રયાગ કર્યાં વિના, અને યત્ન વગર, જેની આજ્ઞાનું સદા પાલન થતું હતું તેણે શ્રમ વિના વલ્લભને તેના રાજ્યદંડના ખળથી જિતી રાજાધિરાજ અને પરમેશ્વરનું પદ પ્રાપ્ત કર્યું.પ
(૧૦) પેાતાનાં પરાક્રમ વડે રામસેતુથી—જ્યાં ઉછળતા તરંગેનાં જળ મહાન ખડકાની હારા ઉપર પ્રકાશે છે—ત્યાંથી વિમળ શિલાવાળા પર્વત જે હિમથી કલંકિત થયા છે ત્યાં સુખી, અને પૂર્વ સાગરના વિખ્યાત રેતીવાળા તટથી પશ્ચિમ સાગરના તટ સુધી, આખી પૃથ્વીને એક રાજ્યછત્ર નીચે આણી.
૧ ડૉ. ફ્લીટ આશ્લેાકને સતષકારક તરન્નુમા આપે છે ( જુએ ઈ, એ. વા.૧૧,૧૧૩). ડૉ. બ્યુહુરના આ જ શ્લોકના તરજુમાં મટે જીએ ઈ. એ. વા. ૫, પા. ૧૪૮ અને વે. ૧૧, પા. ૧૮૧. ૨ અક્ષરચઃ તરન્નુમા— વીયે।દ્ધા છે કે જેનું અટ્ટહાસ ′ ૩ આ શ્લોકની બીજી પંકિત એક મેટો સમાસ છે જેના બે વિભાગ કરી કા રાજનાં વિશેષણ તરીકે ગણવા જોઈ એ. ડો. ફ્લીટ આખા સમાસને એક જ વિશેષણ ગણે છે. ડા. મુફ્તરના ખીજા ભાગને તરન્નુમા · વિક્રમ ’ અને · ધામ ’ શબ્દોના વ્યુત્પત્તિ-અર્થ ઉપર યાજેલા છે જેથી તે ખરો હેવા સંભવ નથી. ૪ ડેા. મ્યુહુર અને ડો. લીઢ બન્ને મિત્રhટવ્યુતવાન ' સમાસને ‘ વિન' સાથે અને વૅન્તિવન્તવાર ને સહિવત સાથે જોડે છે, પણ એમ કરવુ. વાંધાભરેલુ છે; કારણ કે ' વાન' પછી આવતા ‘ ત્તિ ” શબ્દથી આગલે સમાસ બહુનિહી સમાસ અને ‘ન્તિ'નું વિશેષણ તરીકે ગુાય છે. ૫ ડૉ. બ્યુહુરે અને ડો. ફ્લીટ પેાતાના કાવી અને સામાનગઢ લેખા માટે અનુક્રમે તિમ, વાંચન લીધું છે. તે ઉપરાંત આ પતાં આપણાં દાનપત્રનાં વાંચન ′ વખ્તવન ’—જે પૈઠણ પતરાં પ્રમાણે જ છે—તેના બદલે, ‘ રૂટન’ એમ વાંચે છે. આ ઘણા જ ફૂટ શ્વાક છે. પહેલાં એ જ સમજવું મુશ્કેલ છે કે અપ્રતિમમ્ ' વિગેરે વિશેષણ કે ક્રિયાવિશેષણ તરીકે ગણવાં. ડૉ. બ્યુહૂર
.
સમૂવિમત્રમ્ ' સિવાયનાં ખીજાં બધાંને વિશેષણ ગણે છે. ડે, ફ્લોટ બધાંને ક્રિયાવિશેષણ ગણે છે. મારી માન્યતા પ્રમાણે આ સમન્નતિની રીતિ સાચી છે, વળી વખ્તવન શબ્દના અર્થ સ્પષ્ટ નથી.
छे, २७

Page #119

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
(૧૧) જ્યારે તે વલલભરાજ સ્વર્ગમાં ગયો ત્યારે પ્રજાનાં દુઃખ કાપનાર, શ્રી કડક રાજને પુત્ર શ્રી કૃષ્ણરાજ નૃપ થયો. = (૧૨) તે કૃષ્ણરાજનું ચરિત, જે દરમ્યાન પોતાના બાહુબળથી સર્વ શત્રુમંડળને સંહાર થયો હતો, તે કૃષ્ણ(હરિ)ના ચરિત સમાન નિષ્કલંક હતું. ' (૧૩) શુભતંગ કુષ્ણરાજ ) ના મહાન અથી ઉડેલી રજથી સૂર્યનાં કિરણે રોકાતા હતાં તે આખું ચોમ ગ્રીષ્મમાં પણ વર્ષો ઋતુના નભ સમાન સ્પષ્ટ ભાસતું હતું.
(૧૪) અકાલ વર્ષ (અકાળે વૃષ્ટિ વરસાવનાર) કૃષ્ણરાજ, સહસા દીન, અનાથ અને અનુરાગીઓની ઈચ્છિત ફળની વૃષ્ટિ વેચ્છા પ્રમાણે તેમનાં દુઃખ હરવા નિરંતર કરતો.
(૧૫) બાહુબળના મદવાળા રાહ૫ને તેની અસિની તીક્ષણ ધારાના પ્રહારથી યુદ્ધમાં હરાવી પાલિવથી ઉજજવળ થએલા રાજાધિરાજ અને પરમેશ્વરના પદની સત્વર પ્રાપ્તિ કરી.
(૧૬) પ્રબળ શત્રુઓની મહાન ગજેની ઘટાને મુંઝવતા અને મદથી ફુલાઈ ગએલા શત્રુમંડળને નાશ કરતા દંડ સમાન તેના કરનું રૂપ ક્રોધથી ઉપાડેલી અસિનાં કિરણેથી ચોમેર પ્રકાશતું યુદ્ધમાં જોઈને જ ફક્ત, પરાક્રમના સર્વ ખ્યાલ મૂકી દઈ ભયથી કંપતાં અંગો સહિત તેના શત્રુઓ કયાંક નાસી ગયા.
(૧૭) ચાર સાગરથી આવૃત થઈ ભૂષિત બનેલી પૃથ્વીને અને ત્રણ વેદને પણ તે પાલક હતું. તે દ્વિજોને ઘણું ઘી આપતે, દેવને અલંકારિત કરતો, અને ગુરૂઓને માન આપતે. તે દાનિ, ઉદાર, ગુણિમાં પ્રથમ, અને શ્રી સ્વામિ હતો. અને પિતાના મહાન તપનાં ફળને સ્વર્ગમાં ઉપભેગ કરવા તે અમર ધામમાં ગયે.
(૧૮) તેને પુત્ર વલલભ નામે વિખ્યાત, સેના ધૂળથી શ્વેતા બનેલા શિર સહિત રવિના કિરણેની ગરમી શત છત્રથી દૂર કરવામાં આવી હતી તેથી નિત્ય લીલાવાળી ગતિથી યુદ્ધમાં જતે, પૃથ્વીને પરાજય કરનાર,* શત્રુઓની પનીઓને વૈધવ્ય આપવામાં દક્ષ, અને પિતાનાં રિપુના મસ્ત ગજેનાં કુલ્લે રણમાં ક્ષણું વારમાં ભેદનાર શ્રી ગોવિંદરાજ હતે.
(૧૯) તેને અનુજ શ્રી ધ્રુવરાજ મહાપ્રતાપી અને અસહ્ય પરાક્રમવાળે, સર્વ નૃપને પરાજય કરી, નવ ઉદય પામતા રવિ સમાન ક્રમે પ્રકાશ પ્રાપ્ત કરનાર હતા.
(૨૦) અને જ્યારે તે રાષ્ટ્રને અલંકાર, ઉત્તમ નૃપને મુગટમણિ થયે, અને જ્યારે તે ધર્મા, અમૃત ગુણના નિધિ સમાન અને સત્યવ્રત પરાયણ નૃપ પૃથ્વી પર સાગરનાં કિનારા સુધી રાજ્ય કરતા ત્યારે ખચિત ! ખરે ખર ! અખિલ જગતને અતિ આનન્દ થયે.
ત પ્રસન્ન થતા ત્યારે બધુજનના મંડળને અનુરંજી, તેનું સર્વસ્વ અર્થ જાને આપતેઃ (અને ) જ્યારે તે વીર દેધિત થતા ત્યારે સહસા યમના પણ પ્રાણ હરી લેતે.
(૨૨) ચાર સાગર સહિત પૃથ્વીનું ધર્મ તથા ન્યાયથી રક્ષણ કરીને જનેના હૃદયમાં તેણે અતિ આનન્દ ઉત્પન્ન કર્યો.
(૨૩) તેને, તેના વંશને અલંકાર, ઉદાર, પ્રતાપ ધનવાળે, શત્રુમંડળને પરાક્રમથી સંતાપનાર અને પ્રજાને અનુરાગી, અખિલ જગમાં રમ્ય અને અતિ પ્રસરેલા યશ સંપન્ન ગેવિદરાજ નામે પુત્ર હતા.
૧ ડે ફલીટ “શુભતુંગ” નો અર્થ સદભાગ્યમાં સર્વોત્તમ યા તે આગળ પડતો એમ કરે છે. પરંતુ તેને ખરો તરજુમે ધર્મવાન તું” એમ થશે. (એઈ. વ.૪પા.૨૭૯) ૨ “પાલિક્વજ’ શબ્દની સમજુતી માટે જુઓ ઈ. એ. -૧૪,૧૦૪ ૩ પ્રસિદ્ધ થએલાં કાનપત્ર, જેમાં આ મોક આવે છે તેમાં મૂર્તિ સા’ એમ વાંચન છે. મારી પાસે ગુજરાતના રાષ્ટ્રકટ રાન ધ્રુવ બીજાનું એક અપ્રસિદ્ધ દાનપત્ર છે, જેનાં વાંચન મૂતિ પામ્’ એ પ્રમાણે આપ્યું છે, જે વધારે સારું વાંચન છે કારણ કે તેનાથી “સ્વા ' માંના ૪ શબ્દની યેગ્યતાનું સમર્થન થાય છે. * નિતનવહિત વૈષચક્ષઃ આને આખે સમાસ ગણુને મહિત ને જાત સાથે જોડવાથી કંઈ સારો અર્થ બેસતું નથી. કારણ કે ભારત કવિઓ જગતના રિપુઓ કરતાં ગોવિંદરાજના શત્રુઓને વર્ણવવાને વધારે સંભવ હોઈ શકે તે બાબતને ઉપર પ્રમાણે લેવાથી વિરોધ થાય. ૫ રાયમતિ' ઉપવાક્યના બીજા અર્થ માટે જુએ ઈ. એ, વો. ૫, પા ૧૫૦ અને ૧૨ ૫ ૧૮૭

Page #120

राष्ट्रकूट राजा कर्क २ जानां ताम्रपत्रो (૨૪) અને તેનું જગમાં વિખ્યાત અપર નામ પૃથ્વીવલ્લભ હતું, અને ચાર સાગરથી બંધાએલી પૃથ્વી તેણે એકલા હસ્તે શરણે કરી.
(૨૫) આત્મા એક છે છતાં ભેદવાદિઓથી બહુ રૂપી મનાય છે તેમ તે શત્રુના સૈન્યને અનંત સાગર પિતાના ભુજબળથી ઓળંગતે હતો ત્યારે એક રૂપ વાળે તે હતું છતાં શત્રુએને યુદ્ધમાં અનેક રૂપધારી લાગતું.
(૨૬) “ હું એકલે છું અને અસજજ ( શસ્ત્ર વિનાને) છું આ શત્રુઓ ઘણું અને સજજ છે ” આ વિચાર તેને સ્વમમાં પણ આવતે નહીં, તે પછી ચુદ્ધમાં તે કયાંથી જ સંભવે ?
(૨૭) સ્તંભ આદિ પ્રબળ અનેક નૃપેએ એકત્ર બની, પિતાના પિતાએ રાજ્યાભિષેક કળશમાંથી સિચેલા જળથી અપેલું રાજાધિરાજ અને પરમેશ્વરનું પદ, તેમના બાહુબળથી હરી લેતા હતા એવું જોઈને,
(૨૮) તેણે એકલાએ મહાન યુદ્ધમાં તેમને અન્ય ગૃપ મંડળ સહિત, તેની ઉંચી કરેલી અસિધારાના પ્રહારથી સંતાપી, તેમને સર્વેને બધીવાન કર્યા. અને શ્રીને, સુંદર અને મૂલ્યવાળી ચૌરી ધારતી, અને પોતાના ગુરૂઓ, દ્વિજે, ગુણિજને, મિત્રો અને બધુજને જેઓ નિરાશ થઈ ગયા હતા તેમનાથી ઉપભેગા થાય તેવી સ્થિર બનાવી.
(૨૯) પિતાના શત્રુમંડળને ધ્રુજાવનાર તે વર્ગમાં ગમે ત્યારે તેને પુત્ર શ્રીમાન મહારાજ શ જે ગુણ માટે વિખ્યાત હતું તે નૃપ થશે.
(૩૦) આર્થિજનેને, સર્વ અભિલાષ પૂર્ણ કરી સંતુષ્ટ કર્યાંથી, અમોઘવર્ષ નામની પૂર્ણ યેગ્યતા તેણે સિદ્ધ કરી.
(૩૧) તેના પિતૃવ્યક, તેના શત્રુઓના જગતના યશ અને વૈભવના નાશને હેતુ, ઉદયવાળે, શ્રીસંપન્ન, અને ગુણ નૃપના ચિત્તમાં સ્તુતિ પ્રગટાવતે ઈન્દ્રારાજ નૃપ થયો. રાજ્યશ્રી દીનતાથી અને તેના તરફ પ્રેમથી અન્ય નૃપને ત્યજી સર્વ કવિઓ પાસે મોટેથી તેના સ્વભાવનું ગાન કરાવતી.
(૩ર) પિતાના એકલા કરથી વિજય પ્રાપ્ત કરનાર, એવા તે સાહસમાં પ્રીતિવાળાને, સૈન્ય ફક્ત, રાજ્યચિહ્ન સમાન હતું. મેદસંપન્ન હોવાથી તે, અખિલ વિશ્વના સ્વામિ પરમેશ્વર સિવાય અન્ય દેવેને પણ નમન કરતો નહીં.
(૩૪) તેને, વંશને સાર, રાજ્ય ભાર સંભાળનાર, નય સાથે મેળવેલા પરાકમવાળે, અનેક બધુજનેને તેની શ્રીથી રંજનાર, ધનુષ્યના પ્રયોગમાં પાર્થ સમાન વિજયી, ચાર્જમાં પ્રથમ શ્રી કકર્કરાજ નામે પુત્ર હતા.
(૩૫) દાન, પ્રતિષ્ઠા, ધર્મરાજ્ય, શૌર્ય અને વિકમમાં તેના સમો અન્ય નૃપ છે કે નહીં તે જાણવાની જિજ્ઞાસાવાળે તેને યશ પૃથ્વીમાં ભ્રમણ કરે છે.
(૫૫૬૯) અને તે મહાસામંત અધિપતિ સુવર્ણવર્ષદેવ શ્રી કર્કરાજ જેણે સર્વ મહાશબ્દ પ્રાપ્ત કર્યા છે, તે રાષ્ટ્રપતિ, વિષયપતિ, ગ્રામકૂટ, આયુક્તક, નિયુક્તક, આધિકારિક મહત્તર આદિને તેમના સંબંધ અનુસાર શાસન કરે છે
૧ આ શ્લોક પોતાની મેળે એક પૂર્ણ વાકય નથી, નીચેના શ્લોક સાથે વાંચે છે અને તે બનેને જોડવા માટે “ અવલોક્ય” કે એવો કોઈ શબ્દ અધ્યાહાર લેવો જોઈએ. ૨ આ પછી શ્લોકને સમજી શકાય તે અનુવાદ કરવાના સર્વ પ્રયત્નો નિષ્ફળ નિવડયા છે. ગુજરાતના રાષ્ટ્રકૂટ વંશના ધ્રુવ બીનાનાં બગુમર દાનપત્રનાં વાંચનથી આ શ્લોકનાં વાંચનમાં ઘણું જ ભેદ છે, પરંતુ આ વાંચન, મારી પાસે આ જ રાજાનું એક અપ્રસિદ્ધ દનપત્ર છે તેમાંનાં વાંચન સાથે લગભગ સમાન છે. તેથી આ શ્લોકનું ખરેખરૂં તાત્પર્ય કરવું બીલકુલ અશકય છે એટલું જ નહીં પરંતુ માનસ, ઇન્દ્રરાજને મિત્ર રાજા હતા તે ઐતિહાસિક વાત સાબિત કરવી, એ ઘણું જ જોખમભરેલું છે.

Page #121

પુર
. गुजरातना ऐतिहासिक लेख તમને જાહેર થાઓ કે – મારાં માતાપિતા અને મારા આ લોક તેમ જ પરલેકમાં પુણ્ય યશની વૃદ્ધિ માટે, ખેટકમાં નિવાસ કરનાર મારાથી, બદારીમાં વસતા, ભારદ્વાજ ગોત્રના, તૈત્તિરીય સબ્રદાચારી, બાદડુિં ઉપાધ્યાયના પુત્ર, સર્વ વેદશાસ્ત્રમાં નિપુણ અને ૧૪ વિદ્યામાં નિપુણતા માટે પૃથ્વીમાં વિખ્યાત, પિડિત વલભરાજ અપર નામવાળા, ગોબર્ફિને બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર, અને અતિથિના પંચમહાયજ્ઞની વિધિ અનુષ્ઠાન માટે, મહી અને નર્મદાના વચ્ચેના પ્રદેશમાં આવેલું સમીપદ્રક નામનું ગામ જેની પૂર્વે–ગોલિક ગામ: દક્ષિણે–ચોરૂન્ટક ગામઃ પશ્ચિમે–ભથણક અને ઉત્તરે–ધાહદ્ધ ગામ છે અને માંડનિકા વિષયમાં આવેલું સમ્બન્ધી નામનું ગામ જેની પર્વે સડક દક્ષિણે-બ્રાહ્મણપલિકાઃ પશ્ચિમે–રજવ સહિક અને ઉત્તરે–કાષ્ઠમંડપઃ આ બે ગામ તે આઠ સીમા પ્રમાણે ઉદ્વેગ સહિત, ઉપરિકર સહિત, દશ અપરાધના દંડ સહિત, ભૂતવાતપ્રત્યાય સહિત, મજુરીથી ભૂમિની ઉત્પન્ન સહિત, અન્ન અને સુવર્ણની આવક સહિત, સેનિકોના પ્રવેશમુક્ત, સર્વ રાજપુરૂષના હસ્તપ્રક્ષેપણુમુક્ત, ચંદ્ર, સુરજ, સાગર, પૃથ્વી, નદીઓ અને પર્વતના અસ્તિત્વ કાળ સુધી, પુત્ર, પૌત્ર અને વંશના ઉપલેગ માટે, પૂર્વે દે અને દ્વિને કરેલાં દાનવજે કરી, શકનૃપના કાળ પછી સંવત ૭૩૮, માઘ શુદિ ૧૫ ને ચંદ્રગ્રહણ સમયે આજે સ્નાન કરી, અનુમોદન સહિત પાણીના અધ્યથી અપાયાં છે.
(પંક્તિ ૬૯-૭૫) આથી જ્યારે બ્રહ્મદાય અનુસાર તે તેને ઉપભેગ કરે, અથવા ઉપભેગ કરાવે, ખેતી કરે, અથવા ખેતી કરાવે, અથવા અન્યને સેપે ત્યારે કેઈએ તેને પ્રતિબંધ કરવું નહીં. તે જ પ્રમાણે અમારા વંશના કે અન્ય ભાવિ નૃપોએ ભૂમિદાનનું ફળ (સર્વ નૃપને) સામાન્ય છે અને અસ્થિર (ચલિત) શ્રી, વિદ્યુત સમાન ચંચળ છે અને જીવિત તૃણગ્ર જળબિંદુ સમાન અસ્થિર છે એમ માની, અમારા દાનને પિતાના દાન માફક અનુમતિ આપવી અને રક્ષા કરવી. ઘનતિમિરના અજ્ઞાનથી આવૃત થએલા ચિત્ત વડે જે તે જમ કરશે અથવા જતિમાં અનુમતિ આપશે તે પંચ મહાપાતક અને અન્ય અ૯૫ પાપને દોષી થશે. આને માટે વેદવ્યાસે કહ્યું છે કે –
(પંક્તિ ૭૫–૮૫) ભૂમિદાન દેનાર સ્વર્ગમાં ૬૦ હજાર વર્ષ આનન્દ કરે છે અને તે જ કરનાર અને તેમાં અનુમતિ આપનાર તેટલાં જ વર્ષ નરકમાં વસે છે. જેઓ ભૂમિદાન જપ્ત કરે છે તેઓ વિધ્યાના નિર્જલ વમાં શુષ્ક વૃક્ષના કેટરમાં રહેતા કાળા સર્પો જન્મે છે. સુવર્ણ અગ્નિનું પ્રથમ બાળ છે, પૃથ્વી વિષ્ણુની છે, અને ધેનુ સૂર્યની પુત્રીઓ છે. જે સુવર્ણ, ધેનું અને ભૂમિનું દાન દે છે તે ત્રણ ભુવન આપે છે. સગર આદિ બહુ નોએ પૃથ્વીને ઉપભેગ કર્યો છે. જે સમયે જે ભૂમિપતિ તેને તે સમયે તેનું ફળ છે. આ સર્વ ધર્મ, અર્થ, અને યશ ઉપજાવનારાં પૂર્વના નૃપે એ કરેલાં દાન દેવાને અર્પણ કરેલામાંથી શેષ સમાન અથ વા વાન્ત અન્ન સમાન છે. કયે સુજન તે પુનઃ હરી લેશે ? હે નૃપ ! તારાથી કે અન્યથી દેવાએલી ભૂમિનું તું સંભાળથી રક્ષણ કરઃ હે શ્રેષ્ઠ નૃપ! (દાનની) રક્ષા દાન કરતાં અધિક છે. પુનઃ પુનઃ રામભદ્ર ભાવિ નૃપને આમ પ્રાર્થના કરે છે–આ સર્વ નૃપેને સામાન્ય ધર્મસેતુ તમારાથી સદા રક્ષા વોઈએ. રાજ્યશ્રી અને જીવિત કમળપત્ર પરના જળબિંદુ સમાન અસ્થિર છે એમ માનીને પવિત્ર મનના અને સ્વનિગ્રહવાળ જનેથી અન્યના યશને નાશ ન થવું જોઈએ.
(લીટી ૮૫-૮૭) આ( દાનપત્ર)ને દૂતક દેણમે છે. અને મહાસાંધિવિગ્રહિક શ્રીનેમાદિત્યથી આ લખાયું છે. આ મારા શ્રી ઈન્દ્રરાજના પુત્ર શ્રી કકર્કરાજના સ્વહસ્ત છે. [ એ જ ઉપર લેખલું સમ્બન્ધી ગામ રાણુહરીથી અપાયું હતું.]

Page #122

નં. ૧૨૬ કાવીનું ગોવિંદરાજનું દાનપત્ર'
શક સંવત ૭૪૯ વૈશાખ સુદિ ૧૫ ગેવિદરાજનાં દાનનાં ત્રણ પતરાંનું અસલ માપ ૧૫” x ૧૦” નું હતું, અને એક કડા વડે સાથે જોડેલાં હતાં. આ કડું ખવાઈ ગયું છે. પહેલા પતરાને મધ્ય ભાગના એક ગોળ કકડાના નુકશાન ઉપરાંત ડાબી બાજુએ ઘણું નુકશાન થયું છે. બીજા પતરાને ઉપલો ભાગ સંભાળ વગર વપરાએલે જણાય છે, અને હથોડીના ઘા વડે પહેલી પંક્તિ ભૂંસાઈ ગઈ છે. ત્રીજા પતરામાંથી ચાર ખૂણાના મથાળાના તથા કડા ઉપર ડાબી બાજુના હાના ટુકડાઓ નાશ પામ્યા છે.
લેખની લિપિ જ. મેં. એ. સે. વ. ૮ પા. ૩૦૨ માં પ્રસિદ્ધ થયેલાં વડેદરાનાં પતરાંની પ્રતિકૃતિને મળતી આવે છે. પહેલા પતરાની છેડી પંક્તિઓમાં અને પતરા બીજા બી સિવાય, અક્ષરે બહુ ઉંડા અને સારી રીતે કરેલા છે. પહેલું પતરું, અક્ષરોનાં ભૂલભરેલાં કોતરકામને લીધે એવી ખરાબ સ્થિતિમાં છે, કે તેને ફોટોગ્રાફ અગર છાપ લઈ શકાતાં નથી.
લેખના લખાણની ખાસ ઉપયોગિતા એ છે કે રાષ્ટ્રફને ઈતિહાસ વડોદરાના પતરા કરતાં આગળ લઈ જવા ઉપરાંત તેમાં પ્રાચીન રાષ્ટ્રકટેની વંશાવળી આપી છે, કે જે આઠમી અને નવમી સદીનાં અત્યાર સુધીનાં જ્ઞાત દાનપત્રમાં ઘણું જ અપૂર્ણ આપી હતી; અને તેથી આ દાનપત્ર, ગુજરાતમાં રાષ્ટ્રના રાજ્યની સ્થિતિ વધારે ચોક્કસ રીતે નક્કી કરવામાં મદદ કરે છે. કાવીના દાનપત્ર મુજબ રાષ્ટ્રકટે નીચેના અનુક્રમે ગાદીએ આવ્યા હતા –
અ– મુખ્ય વંશ ૧. ગેવિંદ ૧ લે ૨. કર્ક ૧ લે
૩. ઇન્દ્ર
૫. કૃષ્ણ
૬. ગોવિંદ ૨ જે.
૭. ધ્રુવ
૪. દંતિદુર્ગ (શક ૬૭૫)
૮. ગોવિંદ ૩ .
(શક ૭૩૦)
---
| બ. ગુજરાત શાખા ૧ ઈન્દ્ર
૨ કક ( શક ૭૩૪)
૩ ગોવદ (શક ૭૪૯).
૧ ઈ. એ.વ, ૫ પા. ૧૪૪ છે. મ્યુલર
છે. ૨૮

Page #123

गुजरातना ऐतिहासिक लेख આ ગણત્રી વિરૂદ્ધ સામગઢનો લેખ મુખ્ય વંશમાંના નં. ૧-૪ નાં નામે ફક્ત આપે છે. અને વડોદરાને લેખ મુખ્ય વંશમાંના નં. ૧,૨,૫,૭,૮ અને ગુજરાત શાખામાંના નં. ૧,૨ આપે છે. વડોદરાના લેખમાં કહ્યું છે કે કણે ( નં. ૫ ) પિતાના ૬ષ્ટ સંબંધીને મારી નાંખી પિતે રાજ્ય લીધું હતું. કાવીના લેખની મદદથી હવે જાણી શકાય છે કે તે પદભ્રષ્ટ કરેલો સંબંધી દંતિદુર્ગ સિવાય બીજે કે હતો નહીં, વડોદરાના લેખના લેખકે ઇન્દ્ર અને દંતિદુર્ગનાં નામ ન આપવાનું કારણ પણ સમજાય છે. દંતિદુર્ગ દુષ્ટ હતું, એટલે તેણે કર્ક વંશની ધાર્મિક રાજાઓની શાખા જ આપી. લેંરસનની માફક એવું માનવાની જરૂર નથી કે, કર્ક ૧ લા ના મૃયુ પછી રાષ્ટ્રકટના રાજ્યના બે ભાગ થઈ ગયા હતા.
આપણા લેખના લોક ૨૯ ઉપરથી પણ એ સ્પષ્ટ થાય છે કે ગોવિદ ૨ જા એ જ રાષ્ટ્રટેનું જૂદું રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું અને તેણે લાટેશ્વર મંડલ પિતાના ભાઈ ઇન્દ્રને આપી દીધું હતું. આ હકીકતને વડોદરા દાનપત્રમાં સુધારેલાં વાંચનથી ટેકે મળે છે. ગાવિંદ ૨ જાને વનડે રિને લેખ શક ૭૩૦ ને છે એટલે રાષ્ટ્રકૂટએ ગુજરાત ઉપર ચઢાઈ ૮ મી સદીના અંતમાં અગર ૯ મીની શરૂવાતમાં કરી હશે. આ સમયે વનરાજે ઈ. સ. ૭૪૬ માં સ્થાપેલા અણુહિ. લવાડના ચાકડે અગર ચાવડાએ તે વખતે પણ બહુ નબળા હોવા જોઈએ તેથી તેઓ નજીકના લાટ પ્રદેશની મદદ કરી શક્યા નહિ હોય. લાટ એ હાલને મધ્ય અને દક્ષિણ ગુજરાત પ્રદેશ છે. પરંતુ કાવી અને વડોદરાનાં પતરાં ઉપરથી જણાય છે કે લાટ પ્રદેશની સીમા ૯ મી સદીમાં સંકુચિત હોવી જોઈએ, કારણ કે ગોવિંદ ૩ જે, દાનપત્ર જાહેર કરતી વખતે ભરૂચમાં રહેતા હતા, અને દાનમાં આપેલું ગામ તેમ જ તેની આજુબાજુનાં ગામો જમ્મુસર તાલુકામાં છે. કાપિકા એ કાવી છે; વટપદ્રક, રૂહણ, જદ્વાણ, અને કાલીયર એ હાલનાં વર્દલ, રૂણાદ, જંત્રાણુ, અને કાલીઅર છે. પૂર્ણવિ, નવિ થયું છે.
વડોદરાનાં પતરાંમાં આપેલાં અકેટ અને જખુવાવિકા હાલનાં અંકૂટ અને જામ્બવા વડેદરાની દક્ષિણે પાંચ છ મૈલ ઉપર આવેલાં છે.
આ ઉપરાંત, ભરૂચ ડિસ્ટ્રિકટમાં તથા ગાયકવાડનાં તાપી નદીના ઉત્તર કિનારાનાં ગામોમાં આજે પણ આપણને રાઠેડ ગરાસીઆઓ માલુમ પડી આવે છે—જે હકીકત ચોકકસ નિશાની છે કે એ પ્રદેશ રાઠોડ એટલે રાષ્ટ્રકૂટના તાબામાં હતે.
રા ટેનું રાજ્ય લાટમાં કેટલો સમય ચાલ્યું અને તેઓએ પિતાના મુખ્ય વંશ સાથે કંઈ સંબંધ રાખ્યું હતું કે નહી, એ નક્કી કરવું હાલ અશક્ય છે. પરંતુ એ હકીક્તને લગતી બે બાબતે ખાસ ધ્યાન દેવાલાયક છે. વડોદરાનાં પતરાંમાં કર્યું, અને કાવીનાં પતરાંમાં ગોવિંદ, એ બન્ને પિતાના ફક્ત “ મહાસામતાધિપતિ ” કહે છે. એથી જણાય છે કે તેઓ કઈ મહારાજાના ખંડીયાઓ હતા. વળી, ક અને ખરટનના લેખમાં આપેલી ગોવિંદ ૨ જાની મુખ્ય શાખાની વંશાવલી ગુજરાતના લેખે કરતાં જૂદી જ છે. એટલે ગુજરાતના રાષ્ટફટે માબેટના રાષ્ટ્રકૂટના ખંડીયાઓ હોવા જોઈએ, એમ હું માનું છું.
૧ જ. બો. બ્રા. ર. એ. સે. વ. ૨ પા. ૩૭૧ ૨ ઈ. આ. વિ. ૩ પા. ૫૪૦ ૩ લાસન એમ ધાર છે કે રાની મુખ્ય શાખા પણું ગુજરાતમાં રાજ્ય કરતી હતી. આ ધારણા માટે કંઈ પણ પુરા નથી. પરંતુ એમ બતાવવાને પૂરતો પુરાવો છે કે તેઓ એક દક્ષિણ જતી હતી અને તેની રાજ્યપાની “માન્યખેટ” અથવા માલખેટ:હતી જુઓ કડ, ખાપટન અને સાલોટગીનાં પતરાં ઉપરની ચર્ચાઈ. કે. વો-૧, ૫. ૨૦૫. ૪ જુઓ, ઈ. એ. જે. ૧ પા. ૨૦૭

Page #124

५५
कावीनुं गोविंदराजनुं दानपत्र
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलु स वोव्याद्वेषसो धाम जन्नाभिकमलं कृतं । हरश्च यस्य कान्तेन्दुकलया कमलंकृतं ॥ [१॥] आसीद्विष[ ति ]मिरमुद्यतमण्डलायो ध्वस्तार्थ[ य ]नभिमुखो रणशर्वरीषु । भूपः शुचिर्चिधुरिवाप्तदिगन्त[की]र्ति गोविन्दराज इति राज इति राजसु राजसिङ्घः॥ [२॥] दृष्ट्वा चमूमभिमुखीं सुभटाट्टहासा मुन्नादितं सपदि येन रणेषु नित्यं । दष्टाधरेण दधता भ्रुकुटिं ललाटे खड्गं कुलं च हृदयं च निजं ससत्वं ॥ [३॥] खड्गं करायान्मुखतश्च शोभा मानो मनस्तस्सममेव यस्य ॥ महाहवे नाम निशम्य सद्य स्वयं रिपूणां विगलत्यकाण्डे ॥ [ ५ ।। ] तस्यात्मजो जगति विश्रुतशुभ्रकीर्ति रा तिहारिहरिविक्रमधामधारी । भूपस्त्रिविष्टपनृपानुकृतिः कृताज्ञः श्रीकर्कराज इति गोत्रमणिर्बभूव ॥ [ ५ ॥] [ तस्य प्र]भिन्नकरटच्युतदानदन्ति दत्तप्रहाररुचिरोल्लिखितान्सपीठः ।। क्ष्मापः क्षितौ क्षपित[ शत्रुर ]भूत्तनूजस्सद्राष्ट्रकूटकनकादिरिवेन्द्रराजः ॥ [६॥] तस्योपार्जितमहसस्तनयश्चतु[ रुषदि ]वलयमालिन्या भोक्ता भुवः शतक्रतुसहशः श्रीद[ न्तिदुर्गरा जोभूत् ॥ [७ ॥] कांचीशकेरलनराधिपचोलपाण्ड्य श्रीहर्षवज्रटविभेद [विधानदक्षं ] । [कर्णाटकं बलमचिन्त्यम[जे]यमल्पै त्यैः कियद्भिरपि यः सहसा[जिगाय] || [८ ॥] [ सभूविभेदमग्र ]हीतनिशातशस्त्रमश्रान्तमप्रतिहताज्ञमपेतयत्नं ।। यो व[ ल्लभं सपदि दण्डलकेन जित्वा ] [ राजा ]धिराजपरमेश्वरतामवाप ॥ [९॥] आसेतोचिपूलोपलावलि ... .... .... लयं कलङ्कितामलशिलाजालात् तुषाराचला । स्वपूर्वापरवारि... .... ... >नेयं जगति स्वविक्रमबलानीकातपत्रीकृता ॥ [ १० ॥ ] तस्मिन्दिवं [ गते ]... .... श्रीकर्कराजसूनुर्महीपतिः कृष्णराजोभूत् ॥[११ ॥] यस्य स्वभूज... .... क्चक्रं । कृष्णस्येवाकृष्णं चारितं श्रीकृष्णराजस्य ॥ [ १२ ॥]
सापांया यन्नाभि १ २.२ मिरमु थी १३ या. पं. तिग्गोंविं था३ याय छे. इतिराज नसावाय। राजसिंहः 3-५.याथा नादिन था २३ थाय छे मत निजं था अंत था . ससत्वं न पडेना स अयासछे. या ४- ५ सद्य था अंत थाय . ५-पंडित
धाम था पूरी याय छे. सा - तस्यप्र भने शत्रुर । भेरे। सामना ५त असार यो छ; तर भिन्न था ३ थाय छे. या ७-40d १० वलय था ३ या छ. ४.मे.वा. ५ पा. १०५ मेगावा गाण १५ मा समांथा श३ थाय छे. क्षा -पं. १० नराधिप था पूरी થાય છે. અને ૫. ૧૧ મા થી પૂરી થાય છે, જે પદ ઘણું જ અસ્પષ્ટ છે. આ શ્લોકમાં ફેરફારો સામનगद पत प्रभारी रेखा छ. A -4. १२ श्रान्त थी पूरी थाय छ भने ५. १३श्वरता था अंत થાય છે. ફેરફાર સામનગઢ પતરી પ્રમાણે કરેલાં છે. શ્લોક ૧૮-૫. ૧૪ રિટા થી અંત થાય છે. અને ૫. ૧૫ áરિ થી પૂર્ણ થાય છે. બીજો પદની શરૂઆતમાં કંઈ પણ ખાત્રી હોવી જોઈએ. પ્લાક ૧૧५. ११ सूनु था पूरी याय छे. ता १२-. १७ स्येवाकृ थी पूरी याय छ. .

Page #125

गुजरातना ऐतिहासिक लेख शुभतुणतुन........ [यु]दरविरणश्री-क्ष्मपि नभो निखिलं प्रावृट्कालाय सृष्टं ॥ [१३॥] दीनानाथप्र....ष्टि चेष्टं संमीहितमजलं.... णमकालव ... व...वर्तिनिवपणं ॥ [१४॥]
पाहप्यमात्मभुबजातबलावलेपमा .... .... ... ... शिजाव- शुभामचिरेण यो हि राजाधिराजपरमेश्वर [ तामवाप ॥ १५ ॥] ... .... .... भासमानं समन्तादाजावुद्धृत
पतरूं बीजं 'ए' .... ... *प्रकटगज.., .... ... .... [1]
..... .... .... .... दृष्टैव सद्यो दपाध्मातारिचक्रक्षयकरमगमद्यस्य दोर्दण्डरूपं ॥ [ १६ ॥ ] पाता यश्चतुरम्बुराशिरशनालङ्कारभाजो भुवस्त्रध्याश्चापि कृतद्विजामरगुरुप्राज्याज्यपूजादरः । दाता मानस[ म ]ग्रणीर्गुणवतां यो सौ श्रियो वल्लभो भोक्तुं स्वर्गफलानि मूरितपसा स्थानं जगामामरम् ॥ [ १७ ॥ ] येन श्वेतातपत्रप्रहतरविकरवाततापात्सलीलं जग्मे नासीरधूलीधवलितशिरसा वल्लभाख्यस्सदाजौ । श्रीमद्गोविन्दराजो जितजगदहितस्त्रैणवैधव्यदक्षस्तस्यासीत्सूनुरेकक्षणरणदलितारातिमत्तेभकुम्भः ॥ [ १८ ॥] तस्यानुजः श्रीध्रुवराजनामा महानुभावोपहतप्रतापः ।। प्रसाधिताशेषनरेन्द्रचक्रः क्रमेण बालार्कवपुर्बभूव ॥ [ १९ ॥] जाते यत्र च राष्ट्रकूटतिलके सद्भूपचूडामणौ गुम्वित्युक्तिरथाखिलस्य जगतः सुस्वामिनि प्रत्यहम् । सत्यं सत्यमिति प्रशासति सति क्ष्मामासमुद्रान्तिका
मासीद्धर्मपरे गुणामृतनिधौ सत्यव्रताधिष्ठिते ॥ [ २० ॥] લોક ૧૩–૫. ૧૮ પિ થી પૂરી થાય છે. આ બે અક્ષરો તથા પંકિતને છેવટ ભાગ ઘણો જ શંકાસ્પદ છે. २१४-५. १९ मजलं थी पूरी थाय छ. सार्या डाय मेमसाय छे. स १५-५.२० प था पूरी याय छे. मने पं. २१ परमेश्वर थी घरी याय छ; छ', 'वंशस्य' छ. * २३मात मगही लय छे. rast- पं. २ (पत भीलनी) दृष्दैव यी ३ या छे. ज्यछ, स मभारी भीj પાદ ગાવુવૃત થી શરૂ થાય છે. આમાં ટૂ ને દૂ એમ સુધારો કરવો જોઈએ, અથવા તે પદાક્ષર ही ४२॥ नये. Als १७-५. २ राशि थी शथाय छे. ५. उन। मानस. थी मत याय छे. भने ૫.૪ નો અંત મીમ૨૫ થી થાય છે. શ્લોક ૧૮–૫. ૫ ને અત ઉરારા ૨ થી થાય છે. અને ૫. ૬ ને
त्सनुरे. या थाय छे. १४-५.७नोसन्त भावोप्र थी या छ. रक्षा २०-५.८ यत्र यी पूरी याय . ५.प्रत्यं थी भने ५.१० निधौ थी ५ थाय .

Page #126

कावीनुं गोविन्दराजनुं दानपत्र
हृष्टोन्वहं योत्थिजनाय सर्व्वं सर्व्वस्वमानन्दितबन्धुवर्गः ।
प्रादात्प्ररुष्टो हरति स्म वेगात्प्राणान्यमस्यापि नितान्तवीरः ॥ ( २१ ॥ )
रक्षता येन निःशेषचतुरम्मोधिसंयुतं ।
राज्यं धर्मेण लोकानां कृता हृष्टिः परा हृदि ॥ ( २२ ॥ ) तस्यात्मजो नगति सत्प्रथितोरुकीर्तिग्गोविन्दराज इति गोत्रललामभूतः ।
त्यागी पराक्रमधनः प्रकटप्रतापः सन्तापिताहितजनो जनवल्लभोसौ ॥ ( २३ ॥ )
पृथ्वीवल्लभ इति च प्रथितं यस्यापरं नाम । यश्चतुरुदधिसीमामेको वसुधां वशां चक्रे ॥ ( २४ ॥ ) एरोप्यनेकरूपो यो ददृशे भेदवादिभिरिवात्मा । परबलजलधिमपारन्तर स्वदोर्भ्यां रणे रिपुभिः (।। २५) एको निर्देतिरहं प्रतीतशस्त्रा इमे परे बहवः ।
यो नैवंविधमकरोच्चित्तं स्वप्नेपि किमुताजै ॥ ( २६ )
राज्यभिषेककलशैरभिषिच्य दत्तां राजाधिराजपरमेश्वरतां स्वपित्रा । अन्यैर्म्महानृपतिभिर्बहुभिस्समेत्य स्तम्भादिभिर्भुजबलादवलुप्यमानां ॥ ( २७ ) एकोनेकनरेन्द्रवृन्दसहितान्यस्तान्समस्तानपि प्रोत्वांतासिलताप्रहारेविधुरां बद्ध्वा महासंयुगे । लक्ष्मीमप्यचलां चकार
पतरूं बीजं 'बी'
विलसत्सचामरग्राहिणी संसीद्गुरु विप्रसज्जनसुहृद्वन्धूपयोग्यां भुवि ॥ [ २८॥]÷ भ्रातु तस्येन्द्रसमानवीर्य्यः श्रीमान्भुवि क्ष्मापतिरिन्द्रराजः । शास्ता बभूवाद्भुतकीर्त्तिसूति स्तद्दत्तलाटेश्वरमण्डलस्य ॥ [ २९ ॥ ] यस्याङ्गमात्मजयिनः प्रियसाहस्य क्ष्मापालवेषफलमेव बभूव सैन्यं । भुक्त्वा च सर्व्वभुवनेश्वरमादिदेवं नावन्दतान्यममरेष्वपि यो मनस्वी ॥ [ ३० ॥] सूनुर्बभूव खलु तस्य महानुभावः शास्त्रार्थबोधसुखलालितचित्तवृत्ति । . गौणनामपरि [ वा ] रमुवाह पूर्वं श्रीकर्कराजसुभगव्यपदेशमुच्चैः [ ३१ ॥ ] सौराज्यजल्पे चतिते प्रसन्नान्निदर्शनं विश्वजनीनसंप- ।
प्रज्यं बलेः पूर्व्वमहो बभूव क्षिताविदानिन्तु नृप यस्य || [ ३२ ॥ ]
५७
ू
२१– थं. ११ नोभत प्रा थी थाय छे. २२ - पं. १२ थाय छे. ક્લાક ૨૩-- ૫. ૧૩ ના અંત સત્ર થી થાય છે અને પં. ૧૪ २५- वांया શ્લાક १५ परं ना थी थाय छे. àાક ૨૪—પં, ५. १९ रूपोथी पूरी थाय छे. २६-६१७ ना अंत रहं थी थाय छे. संत षिच्य थी थाय छे. શ્લેાક—૨૮ ૫. ૧૯ ના અંત ન્યસ્તાન્તમ થી भ्राता तु . १ ना समाथी मंत थाय छे। अने पंडित जीकने। मण्डलस्यथी यांत थाय छ
नो संत निःशेष था प्रता थी थाय छे. एकोप्य भने तरन्स्व; ४-२७ पं. १८ ने थाय छे. सी-२८
· 30- प्रियसाहस्य भने मरेष्वपि थं. 3 सर्व्वभुव थी पूरी थाय छे. पूरी थाय छे, भने ५ १० सुभग थी पूरी थाय छे. ३२
३१ – ५, ४ महानुभा थी ज्यं विदानीं तु भने नृपस्य;
पं.
मी मत आवे छे.
से. १९
www.umaragyanbhandar.com)

Page #127

गुजरातना ऐतिहासिक लेख इच्छातिरिकेण कृषीवलानां पयो याथा मुञ्चति जातु मेघे । मवेद्मनस्तद्विरतौ तथाभूद्यस्मिन्धनं वर्षति सेवकानां ॥ [ ३३ ] ॥ कल्पक्षयक्षणसमुद्भववातणेला दोलायमानकुलशैलकुलानुकारं । यन्मुक्तचण्डशरजालयवप्रणुना युद्धागता रिपुगजेन्द्रघटा चकार ॥ [ ३४ ॥ ] तस्य भ्राता कनीयान्प्रथितपृथुयशा निर्जितारातिचक्रः श्रीमान्गोविन्दराजः पतिरवनिभुजां ख्यातकीर्तिबभूव । नानाद्वीपार्णवाद्रिद्रुमगहनमहासन्निवेशामपीमां प्रादेशाल्पप्रमाणाममनुत पृथिवीं यः प्रदाने जये च ॥ [ ३५ ॥] कः प्रत्यर्थिषु दानमाप न यतः को वास्थिषु प्रत्यहं जग्मुन् पचितिञ्च च के च न सतां मध्येसतां वा भृशं । नार्यः काश्च न भूषिताः स्वपरयोर्य्यत्र प्रभौ पक्षयोः साकारकृतार्थमित्थमभवद्यस्योर्जितं चेष्टितं ॥ [ ३६ ॥] विशुद्धात्मभिरत्यन्तमलब्धगणनैरपि । दारैरिव गुणैर्य्यस्य नेक्षितोप्यपराश्रयः [३७॥] यद्विक्रमस्य परिमाणविदः किमन्य दाप्याविमास्तुलितरामपराक्रमस्य ।
सर्वप्रतीपदमनक्षमबाहुदण्डलीलाजयाधिकरणं ककुभो बभूवुः ॥ [ ३८ ] तेनेदम ( १६) खिलं विद्युच्चञ्चलमालोक्य जीवितमसरं क्षितिदानपरमपुण्यः प्रवर्तितो धर्मदायोयं [ १७ ] स च समाधिगताशेषमहाशब्दमहासामन्ताधिपतिप्रभूतवर्षश्रीगोविन्दराजदेवः १८ ] सर्वानेवयथासंबध्यमानकान्राष्ट्रपतिविषयपति ग्राभकूटायुक्तनियुक्ता[ धिकारि १९ ] महत्तरादीन्समनुर्दशत्यस्तु वः संविदितं यथा मया श्रीभरुकच्छनिवासि[ ना २० ]
18 33 -ये। यथा; पं. ७ न। मत मेघेया मावे छे. रो ३४ पाया हेला अने जव: ५.८ दोला था ५स या छ. अन ५.९ चकार थी परी थाय छ. दा ३५-५. १०
ચા થી અને . ૧૧ ક થી પૂરી થાય છે. લોક ૩૬-૫. ૧૨ ને અંત વાઈથી થાય છે. શ્લોક ૩૭ पं. १४ गणनैरपिया परी थाय. सापांय। दाजाविमा ५. १५ मत पराक्रमस्यथी आवे छे. धिकरणं भानु अनुस्वार अयोस. पं. १७ पाया मसारं ५.२० निवासिना भां नि तन २५ नथी, भने वा वा पाय छ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #128

कावीनुं गोविन्दराजनुं दानपत्र
पतरूं त्रीजु १ [ मातापि ]ोरात्मनश्चैहिकामुष्किकफलाप्तये धर्मयशोभिवृद्धयर्थ कापिकान्त
वर्तिभूते कोटिपु[ रे] २ भगवत्तिग्मरश्मये श्रीमज्जयादित्याभिधानाय खण्डस्फुटितसंस्कारार्थ गन्धपुष्पधूप
दीपनैवेद्यार्त्य ३ थूर्णविनामा प्रामो यस्याघाटनानि पूर्वतो वटपद्रकं दक्षिणतो जद्राणग्रामस्तथा
पश्चिमतः ४ मङ्गनकालीयरग्रामो उत्तरतो रुलाडनामा ग्रामः । एवं चतुराघाटनोपलक्षितः
सोहन स[।] ५ [परि ] करः सभूतवाप्रत्यायस्सदण्डदशापराधः सोत्पद्यमानविष्टिकः सधान्य
हिरण्यादेयो ६ (अचा )टभटप्रवेशः समस्तराजकीयानामहस्तप्रक्षेपणीयो भूमिच्छिद्रान्यायेना
चन्द्राकार्णवक्षितिसरि७ (त्प)वतकालीनः पूर्वदत्तदेवदायब्रह्मदायरहितोऽभ्यान्तरसिद्धयाशकनृपकाला
तीतसंवत्सर( सप्त )शतेष्वेकानपं८ चाशत्समषिकेषु महावैशाख्यां नर्मदासरिति स्नात्वोदकातिसर्गेण प्रतिपादितः ।
यतोस्योचित९ या देवदायस्थित्या भुंजतो भोजयतः कार्षयतः प्रतिदिशतो वा न कैश्चित्परि
पन्थना कार्य्या । त. १० थागामिनृपतिभिरस्मद्वंश्यरेन्यैर्वा सामान्यं भूमिदानफलमवेत्य विद्युल्लोलान्यने
त्यैश्व-णि तृणत्र११ लनजलबिन्दुचञ्चलं च जीवितमकलय्य स्वदायनिविशेषोयमस्मदायोनुमन्तव्यः
परिपालयि१२ तव्यश्च । यश्चाज्ञानदाटलावृतमतिराच्छिन्द्यादाच्छिद्यमानं वानुमोदते स पंचमि
महापा(त.) પં ૧ અક્ષરે ૪-૧૩ ને જ ભાગ હૈયાત છે. પં. ૩ પહેલો અક્ષર અસ્પષ્ટ– મ અથવા હું હેય. अथवा थ्या हवाना संभव छ. पं. ७- सप्तमेश तन मछ. २५ वराहनपत्र नाविन्ना पिताय गडेर थुत ती तारी५ ७३४ छ. ए-वाया कर्षयतः प्रतिदिशत; पं. १० वांया ग्यनित्य पं. ११ वांया त्रसन; माकलय्य; पं. १२ वाया ज्ञानपटला,

Page #129

गुजरातना ऐतिहासिक लेख १३ कैरुपपा(त)कैश्च संयुक्तः स्यादिति । उक्तं च । भगवता वेदव्यासेन व्यासेन
व्यासेन प१४ ष्टिर्बर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्टति भूमिदः । आच्छेत्ता चानुमन्ता च तान्येव
नरके वशेत । विन्ध्या१५ टवीष्वतोयासु शुष्ककोटरवासिनः । कृष्णाहयो हि जायन्ते भूमिदायापहारिणः ।। ___अमेरपत्यं प्र१६ थमं सुवर्ण भूवैष्णवी सूर्यसुताश्च गावः । लोकत्रयं तेन भवेद्धि दत्तं यः
काञ्चनं गाञ्च महीञ्च दद्यात् । १७ बहुभिर्वसुधा मुक्ता राजभिः सगरादिभिर्य्यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा
फलं ॥ यानीह दत्तानि पुरा १८ नरेन्द्रनानि धर्मार्थयशस्कराणि निर्माल्यवान्तप्रतिमानि तानि को नाम
साधुः पुनराददीत । स्व(द) १९ तां परदत्तां वा यत्नाद्रक्ष नराधिप । महीं महीभृतां श्रेष्ट दानाच्छ्योनु
पालनं ॥ इति कमलदलाम्बुबिन्दु२० लोला श्रियमनुचिन्त्य मनुष्यजीवितं च अतिविमलमनोभिरात्मनीनैहि पुरुषैः
परकीयो विलोप्याः २१ स्वहस्तोयं श्रीगोविन्दराजस्य लिखितं चैतन्मया श्रीगोविन्दराजस्यादेशान्म२२ हासन्धिविग्रहाधिकृतकुलपुत्र२३ श्रीमदवलोकितसूनुना श्रीयोगेश्वरेण दूतकोत्र भट्टश्रीकुमु(द) इति ॥
५. १४-त्री
व्यासेन Ga नामा. पं. १४-या षष्टिं वर्ष; वसेत; पं. २० पाया पुरुषः
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #130

कावीर्नु गोविन्दराजनुं दानपत्र
ભાષાન્તર (૧) જેના નાભિકમળમાં બ્રહ્નાએ વાસ કર્યો છે તે અને ઈન્દુલાથી જેનું શિર મંડિત છે તે હર તમને રક્ષા.૧
(૨) નૃપમાં રાજસિંહ, વિશ્વવ્યાપી યશવાળે, અને ઉદય થતા તારામંડળને નાયક ચંદ્ર રાત્રે તિમિર હણે છે તેમ કેળવાએલી સેનાના અગ્રે રહી, યુદ્ધમાં શત્રુઓને હણનાર શુદ્ધ પ્રકાશવાળો ગેવિંદરાજ નૃપ હતેર
(૩) જ્યારે વીર યોદ્ધાઓથી પ્રકાશનું સૈન્ય તેની સામે આવતું તે તે ત્યારે અધર કરડી, શ્રમર ગુંથી, અસિ ધારી, પોતાની સેનામાં અને પિતાના હૃદયમાં ધૈર્યનું રોપણ કરી તે સદા ઉચો યુદ્ધને કવનિ કર.
(૪) જ્યારે તેના શત્રુઓ યુદ્ધમાં તેનું નામ સાંભળતા ત્યારે કરમાંથી અસિ, મુખમાંથી તેજ અને હૃદયમાંથી દી–આ ત્રણ ચીજે નિરંતર તેઓમાંથી સહસા સરી જતી.'
(૫) તેના પુત્ર શ્રી કર્કરાજ, જેને ઉજજવળ યશ વિશ્વમાં વિખ્યાત હતું, જે દુઃખી જનનાં દુઃખ નિવારતે અને હરિના પદના સ્થાનને નિભાવતે, જે સ્વર્ગના નૃપ સમાન હતું એ જેની આજ્ઞાનું સદા પાલન થતું તે (કર્કરાજ ) તેના પછી રાષ્ટ્રકુટ વંશને મણિ બન્યા. ૫
(૬) રાષ્ટ્રકટ વંશના મેરૂ પર્વત સમાન, અરિના ગજેના ભેદેલાં કુમ્ભમાંથી ઝરતા મદથી પ્રકાશિત અને તેમના દંતથી ઉઝરડાએલા સ્કંધવાળે અને ભૂમિ પર પોતાના શત્રુઓને નાશ કરનાર ઈન્દ્રરાજ તેને પુત્ર હતો.
(૭) તેને પુત્ર ઈન્દ્ર સમાન હોઈ ચાર સાગરથી આવૃત થએલી અખિલ પૃથ્વીનું રાજ્ય કરનાર અને મહિમા પ્રાપ્ત કરનાર દન્તિદુર્ગરાજ હતો.
(૮) કાચીશ્વર, કેરલ, ચલ, પાંડય, શ્રીહર્ષ અને વાટને પરાજય કરવામાં દક્ષ કર્ણાટના અજિત અને અચિંત્ય બલને મુઠ્ઠીભર સેવકોથી સત્વર પરાજય કર્યો. “
(૯) જે અશ્રાન્ત હતું, જેની આજ્ઞાનું સર્વે પાલન કરવા, જેણે તીણ શાસ્ત્ર ધારણ કર્યો ન હતાં અને જેણે શ્રમ (યન) કર્યો ન હતું, તેણે ભ્રમર ચઢાવી, ધનુષથી વલ્લભને સવર વિજય કરી, રાજાધિરાજ અને પરમેશ્વરના મહાશબ્દની પ્રાપ્તિ કરી.
(૧૦) • • • • • • • • • • • • • •••• (૧૧) તે સ્વર્ગમાં ગયે ત્યારે .. ..શ્રી કર્કરાજને પુત્ર કૃષ્ણરાજ ભૂપતિ થયે.
૧ આ શ્લોક, વડોદરા, સામનગઢ અને વાન ડિરીના લેખાને પણું મથાળે આવે છે. ૨ આ શ્લોક સામનગઢ લેખમાં પણ આવે છે. ૩ આ શ્લોક સામનગઢ લેખમાં પણ ત્રીજે છે. બાળગંગાધર શાસ્ત્રીનાં વાંચન કામતમ્' તથા ૨ નવમ્, મારી ધારણા પ્રમાણે, આપણું વાંચન કરતાં વધારે ઠીક લાગે છે. પરંતુ જાતિમ્ ને હિ મને તદન સ્પષ્ટ નજરે પડયો. જે આ શ્લોક સામનગઢ લેખમાં પણ ચે છે. ૫ સામનગઢ લેખમાં આ લે, પાંચમો છે. “ આ શ્લોક સામનગઢ પતરામાં સાતમ છે. ૭ ઇદ ગીતિ. રાજનાં નામનો ઉમેરો, બીજો પતસંએામાં આપેલી વંશાવલીથી સાચું પુરવાર થાય છે. ૮ સામનગઢ પતરાના ગદ્ય ભાગમાં આ ઍક છેલો છે. પ્રતિતિ ઉપરથી વિચારકરતાં બાળ ગંગાધાર શાસ્ત્રોનું વાંચન મને આપણું વાચન અગમવૈઃ ને બદલે બરાબર નથી. તેણે પોતે કરેલા તરામામાં છોડી દીધું છે. પ્રત્યેઃ અને નિશ્ચિક શબ્દો, દક્તિદુર્ગનું લશ્કર હાનું હતું એ વાતને યાર સૂચક કે દેવા માટે વપરાય લાગે છે. તેિલા રાજાનાં લિસ્ટમાં બાલ ગંગાધાર શાસ્ત્રીએ વજનું નામ છાડી રહ્યું છે. (જ. એ. એ. સે. વ.૩૨, ૫. ૯૭ ) ૯ સામનગઢ પતરાંમાં આ આગલા લેખની તરત જ ઉ૫ર માલુમ પડે છે. પરંતુ તેનું અક્ષરાતર બગડેલું જણાય છે. બાળ ગંગાધર ગ્રાઝીએ તરજુમો કેવી રીતે કર્યું તે પણ સમજી શકાતું મુકેલ છે. આ શ્લોકનો શબ્દ છેદનને અંગે ચોકકસ અનુવાદ કરી શકાય તેમ નથી. પરંતુ તેનો સાધારણ અર્થ એમ લેવો જોઈએ કે દક્તિદુર્ગે આખા ભારત દેશ જિ.
છે. ૨૦

Page #131

- मुबाराखना येतिहासिक लेख (૧૨) ... ... ... શ્રી . કૃષ્ણરાજનું ચરિત કૃષ્ણ સમાન અદેષિત હતું. (૧૩)
- - - - - - - - - - - - (૧૪) :
(૧૫) . .. તેણે સત્વર “રાજાધિરાજ” અને “પરમેશ્વર” ના શુભ મહાશબ્દની પ્રાપ્તિ કરી..
(૧૨) ... ... ... તેના પ્રબળ કરે મદ ભરેલા શત્રુઓનું મંડળ જોયું કે સત્વરે તેમનો નાશ કર્યો (૨)
(૧૭) તે ચાર સાગરથી આવૃત બની ભૂષિત થએલી પૃથ્વીને અને ત્રથી વિદ્યાને પણ પાલક હતા. તે દ્વિજોને ઘણું ઘી આપતે. તે દેવને પૂજતે અનૈ ગુરઓને માન આપતા. આ એના તે મને રથ પૂર્ણ કરતઃ ગુણી જનેમાં પ્રથમ હેતે લક્ષમીને વલ્લભ હતું અને પોતાનાં મહાન તપથી તે સ્વર્ગનાં ફળને ઉપભોગ કરવા અમોના ધામમાં ગયો.
(૧૮) તેને પુત્ર વલ્લભ નામથી વિખ્યાત, પરાજય પામેલા પૃથ્વીના શત્રુઓની પત્ની એને વૈધવ્ય આપવામાં દક્ષ, ક્ષણમાં શત્રુના મસ્ત ગજેનાં યુદ્ધમાં કુમ્ભ ભેદનાર અને સેનાની ધૂળથી ત બનેલા શિર સહિત, ભવેત છત્રથી રવિકિરણને તાપ દૂર થવાથી સદા લીલાવાળી ગતિથી ચાલનાર શ્રી ગોવિંદરાજ હતે.
(૧૯) તેને અનુજ અતિ મહિમાવાળો અને અપ્રતિબદ્ધ પ્રતાપવાળે શીધ્રુવરાજ સર્વ નૃપને પરાજય કરી કમે ઉષાના સૂર્ય સમાન ચંડ પ્રતાપવાળ બન્યા.
(૨૦) જ્યારે તે સનૂપમાં મણિ, રાષ્ટ્રટેિને નાયક થયા ત્યારે અખિલ જગત તેને નિયને આધ્યાત્મિક ગુરૂ સુસ્વામિ કહેતું. જ્યારે સાગરથી સાગર સુધીની ભૂ અને સત્યને અનુરાગી, રાજ્ય કરતા હતા ત્યારે પ્રજા કબુલ કરતી કે, ખરે સત્યયુગ પુનઃ આવ્યું હતું.
(૨૧) બધુ જનને અનુરંજી; તે પ્રસન્ન થાય ત્યારે સદા આર્થિઓના મંડળને તેની સર્વ લક્ષમી આપતે જ્યારે કોપાયમાન થતું ત્યારે તે મહાન વીર યમના પણ પ્રાણુ સત્વર હરી લેતે.
(૨૨) ચાર સાગર સહિત પૃથ્વી પર તે ધમી રાજ્ય કરતા હતા, ત્યારે જનેના હદયમાં પરમ આનન્દ હતા.
(૨૩) તેનો પુત્ર. તેના વંશન ભષણ, ઉદાર. જનવલભપ્રતાપ તથા ધનસંપન્ન વિખ્યાત શૌર્યવાળે, શત્રુઓને પીડનાર, અને સંતાથી જગતમાં ઉજવાતા યશ વાળે ગોવિંદરાજ હતા. - (૨૪) તેનું અપર વિખ્યાત નામ પથ્વીવલ્લભ હતું. તેણે, એકલાએ, ચાર સાગરથી બંધાએલી પૃથ્વીને પિતાને શરણ કરી.
(૨૫) વિશ્વ આત્મા એક રૂપવાળો છે, છતાં, ભેદવાદિઓને અનેક રૂપવાળો દેખાય છે; તેમ જ્યારે તેણે આ શત્રુઓને સૈન્યને અગાધ સાગર તેના બાહુબળથી એળગે ત્યારે તે ચુદ્ધમાં, શત્રુઓને અનેક રૂપવાળ દેખાય
(૨૬) “હું એકલો છું અને પૂરતાં શર વિનાને છું: શત્રુઓ સજજ અને અનેક છે” આવા વિચારો તેને કદિ સ્વપ્નમાં પણ આવતા નહીં તે યુદ્ધમાં તે કયાંથી જ ?
(૨૭) જયારે સ્તંભ આદિ અનેક અન્ય નૃપે એકત્ર થઈ તેમના બાહુબળથી રાજાધિરાજ અને પરમેશ્વરના મહાશબ્દ જે તેણે રાજ્યાભિષેક કળશના જલથી અભિષેક થઈ તેના પિતા પાસેથી પ્રાપ્ત કર્યા હતા તેની પાસેથી તેડી લેતા.
તે ધસી,
૧ શ્લોક ૧૩ અને ૧૪ નો સાધારણ અર્થ પણ આ ઢડાઓમાંથી હું કરી શકયા નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #132

कावीनु गोविन्दराजनुं दानपत्र (૨૮) ત્યારે કૂપમંડળ સહિત તે સર્વેનો નાશ કરી તે મહાશબ્દો જે મહાન યુદ્ધમાં યમની અસિના પ્રહારથી ઢીલા થઈ ગયા હતા તેઓને મજબુત બાંધ્યા. શ્રીને સ્થિર અને તેના પીડાતા ગુરૂઓ, દ્વિજ, સંત, મિત્રો, અને બન્યુજનેની સેવા કરતી બનાવી અને તેની પાસે પિતાની ઉત્તમ પ્રકાશતી ચૌરી બલથી ધારણું કરાવી.
(૨૯) પણ તેને ભાઈ, ઈન્દ્રસમાન શૌર્ય અને અદ્ભુત યશવાળે શ્રી ઈન્દ્રરાજ પૃથ્વીને નૃપ થયા અને લાટેકવર મંડળ–જે તેણે જેણે બધુ પાસેથી પ્રાપ્ત કરેલ તેને નૃપેશ થયે,'
(૩૦) એકલા હસ્તે જેણે વિજય કર્યો અને જે સાહસમાં પ્રીતિવાળે હતું તેને સૈન્ય ફક્ત રાજચિહ્ન સમાન હતું, તે મરવાળો નૃપ અખિલ વિશ્વના સ્વામિ આદિદેવ, સિવાય કઈ પણ અમરને નમન કરતો નહીં.
(૩૧) તેને પુત્ર મહાપ્રતાપી, શાસ્ત્રના અર્થ જ્ઞાનમાં રસ લેનાર ચિત્તવાળે, અને ઉઘાડી રીતે પુરાતન સ્વસ્તિ શ્રી કર્કરાજ અને અન્ય ગૌણ નામ પરિવાર ધારનાર નૃપ હતી
(૩ર) જ્યારે સારું રાજ્ય કેનું એ વિશે વિવાદપ્રસંગ ઉદ્દભવતો ત્યારે પૂર્વે સર્વ પ્રજાની ઉન્નતિવાળું બલિનું રાજ્ય ઉદાહરણ તરીકે સામાન્ય રીતે અપાતું. હવે પૃથ્વી પર આ નૃપનું (રાજ્ય) (આપણે ઉદાહરણ તરીકે આપીએ છીએ)
(૩૩) ઇચ્છાથી અધિક વૃષ્ટિ વરસાવતે મેઘ વૃષ્ટિ કરતે અટકે ત્યારે ખેડુતેને મન જે લાગણી થાય તે તેના સેવકો પર લક્ષમીને વરસાદ વરસાવનારના મૃત્યુથી તેમને (સેવકેને) થઈ,
(૩૪) તેનાથી છડેલાં અનેક શરના ચંડ પ્રહારથી યુદ્ધમાં આવેલા શત્રુગની ઘટા, કલ્પાન્ત સમયે પ્રકટતા પ્રબળ વાતથી અહીં અને ત્યાં ડોલતા મહાન પર્વતની ગતિનું અનુકરણ કરતી.
(૩૫) તેને અનુજ, જેને યશ દૂર પ્રસર્યો હતો, જેણે પોતાના શત્રુઓના મંડળને પૂર્ણ પરાજય કર્યો હતો, તે વિખ્યાત નૃપાધિપ શ્રી ગોવિંદરાજ હતું. તે દાન અને વિજય માટે આ પૃથ્વી જે કે બહુ ખંડ ( દ્વીપ), સાગર, પર્વત, વન, અને મહાન નગરા સમાવે છે, છતાં તેના કર જેટલા અલ્પ પ્રમાણ વાળી ગણે છે.
(૩૬) ક શત્રુ તેનાથી નાશ પામ્યું નહતો. અથવા કયા અને તેની પાસેથી નિત્ય દાન મેળવ્યું નથી ? ક્યા સજજને તેની પાસેથી માન મેળવ્યું નથી અથવા કયા દુર્જને ઈજા સહી નથી? જયારે તે નૃપ હતું ત્યારે તેના અનુજીવિઓની પત્નીઓ અલંકારથી ભૂષિત બની નહતી અને શત્રુની પત્નીઓ ભૂમિ પર લેટતી નહતી ?. આમ તેનાં પરાક્રમો સર્વ ચીજમાં સફળ હતાં.
(૩૭) તેના શુદ્ધ અને અનેક ગુણે તેના સિવાય અન્ય સ્થાન કહિ જાણતા નહતા જેવી રીતે તેની શુદ્ધ અને અસંખ્ય પનીઓ કદિ પણ તેના સિવાય અન્ય ગૃહ દેખતી નહીં
(૩૮) યુદ્ધમાં રામ સમાન પ્રરાક્રમ વાળા તેના વિકમની સીમા ફક્ત વિશ્વ જાણતું. અને તે વિશ્વ, સર્વ શત્રુઓને વશ કરવા શક્તિમાન પ્રબળ કરથી પ્રાપ્ત કરેલા લીલાવાળા તેના વિજયનું ચિત્રપટ થયું
૧ વડોદરાનાં પતરાં ઉપર આ શ્લોકન નં. ૨૧ છે. ૨ આ શ્લોક, વડોદરાનાં પતરાંમાં નં. ૩ છે અને ગોવિનરાજ, ૧ વાને લાગુ પાડે છે. ૩ આ શ્લોકનાં છેલ્લાં બે પાદે વડેદરાના લેખના ચોથા લેકમાં આવે છે. જ્યાં વાંચન જૂન ને બદલે મુલ્યમ છે; વડાદરા લેખમાં કરાજ ૧ લાને લગતો આ શ્લોક છે. ૪ આ શ્લોક વડોદરાના લેખોમાં પાંચમો છે, અને કાજ ૧ લાને સંબોધી છે. આ શ્લોકના અર્થ માટે પંડિત શારદાપ્રસાદને બિલકુલ ખ્યાલ ન હતા. તેથી આ શ્લોકના તેના ખોટા અનુવાદથી ગુજરાતના ઈતિહાસ માટે ઘણું જ પાયાવગરના અનુમાન ઉત્પન્ન થયાં છે. (જુઓ નીંગહામ-એ. જી. પા. ૩૧) ૫ આ લોક વડોદરા પતરામાં ૯મો છે. ૬ વડોદરા પતરાંને બ્લોક ૨૦મો જુએ.

Page #133

गुजरातना ऐतिहासिक लेख તેણે આખું જીવિત વિદ્યુત સમાન ચંચળ અને અસાર છે એમ જોઈ, ભૂમિદાન હોવાથી પરમ પુણ્યવાળું આ ધર્મદાન કર્યું છે. અનેjમહાસામન્તાને અધિપતિ, સર્વ મહાશબ્દ ધારનાર પ્રભૂતવર્ષ શ્રીગોવિન્દરાજ પિતાની સાથે કઈ પણ સંબંધવાળા તેના સમરત રાષ્ટ્રપતિ, વિષયપતિ, ગ્રામકુટ, આયુક્તક, આષિકારિક, મહત્તર, આદિને આ શાસન જાહેર કરે છે –
તમને જાહેર થાઓ કે મેં ભરૂછમાં વસી મારાં માતાપિતા અને મારા આલેક અને પરલોકમાં ફળ પ્રાપ્તિ, અને પુણ્ય યશની વૃદ્ધિ અર્થ, કાપીકામાં આવેલા કોટિપુરમાં આવેલું શ્રીમદ્જ્યાદિત્ય નામવાળા સૂર્ય ભગવાન( ના મંદિર)ને ખંડિત અને ફાટ પડેલા ભાગના સમારકામ માટે, ગબ્ધ, પુષ્પ, ધૂપ, દીપ અને નૈવેદ્યના ખર્ચ માટે પૂર્ણવિ નામનું ગામ જેની સીમા પૂર્વે વટપદ્રકઃ દક્ષિણે જદ્વાણગામઃ પશ્ચિમે . . મગન અને કાલીયર ગામે ઉત્તરે રૂહાડ ગામઃ આ ચાર સીમાવાળું આ ગામ, .. ... ... સહિત, ... ... ... સહિત, લીલી અને સૂકી ઉત્પન્ન સહિત, દશ અપરાધના દંડના નિર્ણયની સત્તા સહિત, ઉદુભવતી વેઠના હકક સહિત, અન્ન અને સુવર્ણની આવક સહિત, પૂર્વે દે અને બ્રાહ્મણને કરેલાં દાન વર્જ કરી, ભૂમિછિદ્રન્યાય અનુસાર, સૈનિકાના પ્રવેશ મુક્ત, રાજ પુરૂષના હસ્ત પ્રક્ષેપણ મુક્ત, ચંદ્ર, સૂર્ય, પૃથ્વી, સાગર, સરિતાઓ, અને પર્વતાના અસ્તિત્વ કાળ સુધી . . •• શક નૃપના કાળપછી સંવત્સર ૭૪૯ વૈશાખ શુદ્ધિ ૧૫ ને દિને નર્મદા નદીમાં નાન કરી, પાણીના અર્ધથી દાનને અનુમતિ આપી આપ્યું છે.
આ શ્રી શ્રીગોવિન્દરાજના સ્વહસ્ત છે. અને આ શ્રીગેવિન્દરાજની આજ્ઞાથી મારાથી સાંધિ વિગ્રહીક શ્રી અવેલેકિતના પુત્ર કુલપુત્ર શ્રી મેગેશ્વરથી લખાયું છે. અહીં દતક શ્રીકુમુદ છે.
૧ અનુવાદ કયો વગરનો અખરો ભાગ, હંમેશ મુજબ ભાવિ રાજાઓને સૂચનાઓના છે. અને ભૂમિદાન જત ન કરવા સંબંધ મહાભારતના ઓ છે.

Page #134

નં૦ ૧૨૭
ગુજરાતના રાષ્ટ્રકૂટ રાજા ધ્રુવ ૨ જાનાં વડાદરાનાં તામ્રપા
શક સંવત્ ૭૫૭ કાર્તિક સુદિ ૧૫
આ લેખ વાઢરામાંથી મળ્યા હતા. તેની છાપ અને રીંગ લખનૌના ડૉ. એ રીહર મને આપ્યાં હતાં. આ દાનપત્ર ધારાવર્ષે, ઉપનામ ધરાવતા વરાજ ૨ જાએ શક સંવત ૭૫૭( ઇ. સ. ૮૩૫–૩૬ )માં જાહેર કર્યું હતું. તે રાજા માન્યપેટ( માખેડ)ના રાષ્ટ્રકૂટની ગૌણુ પણ સ્વતંત્ર નહીં એવી એક શાખા ગુજરાતના રાષ્ટ્રકૂટાના વંશના હતા.
આ દાનપત્રનાં ફક્ત છેલ્લાં એ પતરાં હાલ માજીદ છે. તે દરેકનું માપ ૧૧"×૭" છે. લેખ સુરક્ષિત છે. તેના રક્ષણ માટે કાંઠા જાડા ઘડેલા છે. અસલ આ દાનપત્રનાં ૪ પતરાં હતાં. તેનાં કારણેા–(૧) એ મેાજીઢ પતરાંનું કદ એવડું છે કે વંશાવલીના પહેલા ભાગ, એક જ નહીં પણુ, ત્રણ ખાજુએ શકે. (૨) મી.લીયે અસલ પતરાં તપાસ્યાં ત્યારે બતાવ્યું હતું તેમ છેલ્લા પતરાના નીચેના કાંઠામાં ચાર ખાડા છે, અને તેની પહેલાનામાં ત્રણ ખાડા છે. પતરાંનાં કડાં તથા મુદ્રા ઉપલબ્ધ નથી.
ર—મામાં આપેલી વંશાવળીમાં નીચે પ્રમાણે રાજાઓનાં નામ આપ્યાં છે.
એ. સીધા વંશ (કૃષ્ણુરાજ ૧ લેા)
ગાવિંદરાજ ૨ ને અથવા, વલ્લભ
ગાવિંદરાજ ૩ જે.
મહારાજ શ. અથવા અમાઘ વર્ષ.
વરાજ ૧૩.
ખી. ગુજરાત શાખા ઈન્દ્રરાજ ૩ એ.
કર્કરાજ ૨ એ.
ધ્રુવરાજ ૨ જે. અથવા નિરૂપમ, અગર ધારાવર્ષે
વંશાવળીના છેલ્લા બે શ્લોકેામાં કંઈ ખાસ નવીન નથી. આમ છતાં આ લેખમાંથી કેટલીક ઉપયાગી ઐતિહાસિક હકીકતા મળી આવે છે.
કર્ક ૨ જાના જ્ઞાના ભાઈ ગાવિક ૪ થા, જેણે શક ૭૪૯નું કાવીનું દાનપત્ર કાઢયું હતું તે આમાં આપ્યા નથી. તેનું નામ, ધ્રુવ ૩ જાનાં′ શક સ. ૭૮૯ ના ખશુઢ્ઢાના લેખમાં, તેમ જ કૃષ્ણ ૨ જાના શક ટ૧૦નાપ ખણુમ્રાના લેખમાં પણુ આપ્યું નથી. કર્ક ખીજાના પેાતાના જ પુત્રના
૧ ઈ. એ. વા. ૧૪ પા. ૧૯૬ ઈ, હથ્થ ૨ ત્રીજા પતરાની શરૂખાત, કૃષ્ણ ૧ લાનું વર્ણન કાતા શ્વેતાના બીજા ભાગથી છે. પહેલાં એ પતરાંની ખેાઢ ઘેાડી અગત્યની છે. કારણ કે ગુમાઈ ગએલાં પતરાં ઉપરના શ્લોકાવંશાવળીના પૂરતા જાણીતા છે. ૩ જુએ. ઈ. એ. વા. ૫ પા. ૧૪૪ ૪ જુઓ ઉપરનુ`વો. ૧૨ પર્યા, ૧૭૯ ૫ જખેા. ઉપરનું” ચા. ૧૭ પા. ૬૫
છે. 31

Page #135

૬૬
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
દાનપત્રમાં તેનું નામ ન હાવાથી પ્રોફેસર જીહ્વરનું અનુમાન ચાક્કસ થાય છે કે, તેણે રાજ્ય પચાવી પાડયું હતું અને તેથી કર્ક ૨ જાના સીધા વંશજોએ એની દરકાર કરી ન હાતી.
અમેાઘવર્ષ, લેાક ૧૦) એ, કર્ક ૨ જાનું ઉપનામ નથી, પણ તેના પિત્રાઈ અને ખંડીયાઓના રાજા શવ્(થક ૭૩૬–૯)૨નું છે. તે રાષ્ટ્રકૂટના સીધા વંશજ હતા.
“ મળવાખેારાષ્ટ્રકૂટા ” ના અર્થ હું ગોવિંદ ૪ થા અને તેના અનુયાયીઓ કરૂં છું, અને કર્ક ૨ જાએ શર્મની મદદથી એ રાજ્ય પચાવી પાડનાર ગાવિન્દ ૪ થાને હરાવીને ફરીવાર શર્મના ખંડીયા તરીકે ગુજરાત ઉપર સત્તા જમાવી, જેવી રીતે તેણે પહેલાં ગાદિ ૩ જાના ખંડીયા તરીકે રાજય કર્યું હતું.
a
આંહિં સુધી, કર્ક ૨ જો ધ્રુવ ૨ જાના પિતા હતા, એવું મેં માની લીધેલું છે. લેખ નં. ૩ મુજબ, ઈન્દ્ર ૩ જાના ઉત્તરાધિકારી તેને પુત્ર કર્યું ૨ ને આગ્ન્યા હતા, અને તેના ઉત્તરાધિકારી કર્ક ૩ ો અને ત્યાર પછી તેના પુત્ર ધ્રુવ ૨ ને આવ્યેા હતેા. લેખ નં. ૧ અને ૪ માં કર્ક ૨ જાનું નામ આપ્યું નથી, પણુ કર્ક ૩ જાનું નામ આપ્યું છે. પરંતુ ધ્રુવ ૨ જાના દાનપત્રના લેખક અધિકારી તેના દાદાના નામથી અજાણ્યા હાય એ અસંભવિત છે. એટલે નં૦ ૩ ના લેખકે કર્ક ૨ જાના વર્ણનના શ્લેાકેા એ જૂદા દાનપત્રના નમુનાઓમાંથી લીધા હશે એમ માનવું પડે છે. આ નમુનાઓમાંથી પહેલા નમુના જે નં૦ ૧ માં સંપૂર્ણ આપ્યા છે, તે રાજય પચાવી પાડનાર ગાવિંદ ૪ ના સમયમાં લખાયા હતા, અને તે પહેલાંના રાજાની જૂદી જૂદી વંશાવળીઓ ઉપરથી તૈયાર કર્યાં હતા. બીજો નમુના, જેના પહેલા અને છેલ્લા લેાકા આ નવીન લેખ તથા લેખ નં૦ ૪ માં આપ્યા છે, તે ગેવિંદ ૪ થાના પરાજય પહેલાં લખાય. હાઈ શકે નહીં. કર્ક રૢ જાના શક ૩૪ ના વડોદરાના લેખ આ ખન્ને કરતાં જુદો ત્રીને નમુના આપે છે. અને તે કર્ક ૨ ાનાં રાજયના પ્રથમ ભાગની તારીખના છે. ઉપરનાં કારણેાને લીધે, કર્ક ૩ જાનું નામ ગુજરાતના રાષ્ટ્રકૂટના લિસ્ટમાંથી કાઢી નાંખવું જોઈ એ.
ધ્રુવ ૨ જાએ, તેના પૌત્ર ધ્રુવ ૩ જાની માફ્ક, ધારાવર્ષનું ઉપનામ ધારણ કર્યું હતું. આ દાનપત્ર તેણે કાઢ્યું ત્યારે તે શ્રી ખેટક નજીક સમઙ્ગલા સત્તામાં રહેતા હતા. ખેટક એ હાલનું ખેડા છે.પ આ મુજખ, લાટ પ્રદેશ, જેના ઉપર ગુજરાતના રાષ્ટ્રકુટા રાજ્ય કરતા હતા, અને જે ગેાવિંદ ૩ જાએ ગુર્જરા પાસેથી લઈ તે પેાતાના નાના ભાઈ ઇન્દ્ર ૩ જાને આપ્યા હતા,– તે ઉત્તર દિશામાં શેરી નદી સુધી અને દક્ષિણમાં તાપીના દૂરના કિનારા સુધી પ્રસરેલેા હતા. મારી પાસેનાં સાહિત્યથી, આ દાનપત્રમાં જણાવેલાં ખીજાં સ્થળા આળખાવવા હું સમર્થ નથી. દાનપત્રની છેલ્લી બે પંક્તિમાં રાજાની સહિ છે તે ધ્યાન દેવા લાયક છે. તે દક્ષિણ હિંદના મૂળાક્ષરાને મળતા ચાલુ હસ્તાક્ષરામાં છે. અને ખાકીના લેખમાં વપરાએલા પુરાતન અક્ષરથી સદંતર જૂદી પડે છે.
૧ જુએ ઉપરનુ વા. ૧૨ પા, ૧૮૦ ૨ જુએ. વે।. ૧૨ પા. ૨૧૬ . ૧૩ પા, ૧૩૩ ૩ . ૧૨ પા. ૫ ૪ ઈ. એ. વા. ૧૨ પા, ૧૫૬ ૫ જીએ ઈ. એ. વા. ૧૦ પા. ૨૭૯ ૬ આથી આપણે, પડિત ભગવાનલાલ ઈન્દ્રજીની બુદ્ધિશાળી ધારણા પ્રમાણે જેની છેલ્લી તારીખ સંવત ૪૮૬ (કયા સમયની તે અજ્ઞાત
છે) ઈ. સ. ૭૩૬ ને મળતી છે તે ગુજરવશ વિષે સમજવાનું છે. આ
દાચ ગાવિંદ ૩ જા પહેલાં ૭૦
•
વર્ષ લગભગ હરો.

Page #136

६७
cा
राधनपुरनां राष्ट्रकूट राजा ध्रुव २ जानु ताम्रपत्र
अक्षरान्तर (पेहलां बे पतरांओ उपलब्ध नथी)
त्रीजु पतरूं-पहेली बाजु १ दाती मानभृदप्रणीर्गुणवतां योसै श्रियो वल्लभो भोक्तुं स्वर्गफलानि भूरितप२ सा स्थानं जगामापरं ॥ [१] येन श्वेतातपत्रप्रहतरविकरवाततापात्सली३ लं जज्ञे नासीरधूलीधवालताशरसा वल्लभाख्यः सदाजौ [1] श्रीमद्गोविन्दराजो ४ जितजगदहितस्त्रैणवैधव्यदक्षः (।) तस्यासीत्सूनुरेकः क्षणरणदलितारातिसचेभ
कुंभः ॥ [२] ५ तस्यानुजःश्रीध्वुवराजनामा महानुभावोप्रहत(:) प्रतापः [1] प्रसाधिता
शेषनरेन्द्रचक्रः ६ क्रमेण वालार्कवपुर्बभूव ॥ [३] रक्षता येन निःशेषं चतुरंभोघिसंयुतं [1]
राज्यं धर्मेण लो७ कामां कृताहृष्टिः परा हृदि । [ ४ ] यस्यात्मजा जगति सत्प्रथितोरुकीर्तिगर्गो
विन्दराज इति गो८ ललामभूत-स्त्यागीपराक्रमधनप्रकटप्रतापसन्तापिताहितजनो जनवल्लभोमूत्।।[५] ९ एकोनेकनरेन्द्रवृन्दसहितान्यस्तान्समस्तानपि प्रोत्खातसिलताप्रहारविधुरान्वध्वामहा १० संयुगे [1] लक्ष्मीमप्यचलां चकार विलसत्सच्चामरग्राहिणी संसीदद्गुरुविप्रसज्जनसुहृद्ध११ धूपभोग्या भुवि । [६] तत्पुभ्रोत्र ते नाकमाकम्पितरिपुप्रजे [1] महाराज
शाख्यः ख्यातो राजा. १२ भगद्गुणै [ ७ ] राजाभूत्तत्पितृव्यो रिपुभवविभवोद्भूत्यभावैकहेतुर्लक्ष्मीवानिन्द्र
राजो गुणि१३ नृपतिकरान्तशनत्कोरकारी [1] सगादम्यान्व्युदस्य पुकटतविनयायन्हपान्सेव्यमाना१४ राजश्रीरेव चक्रे सकलकविजनोद्गीतकथ्यसभावं ॥ [ ८ ] श्रीकर्कराज इति
चक्षितराज्यमा१५ रः सारः कुलस्य तनये नियशालिशौर्यस्यस्यकेवद्विभवनन्दितबन्धुसार्थः पार्थः १६ सदैव धनुषि प्रथमः शुचीनां । [९] स्वेच्छागृहीतविनयान्दृढसंघमाजः
प्रोवृत्तदृप्ततरपं. १ पाया योसौ. ५. ३ वाय। जग्मे भने धवलित. पं. ४ वाया दक्षस्तस्या भने मत्तेभ पं. ५ वांया धीध्रुव पं. ७ वांया कानां तथा तस्यात्मजो. ५.८वांया भूतः । त्यागी भने धन. ५. वांय। न्बद्धा पं. १० पाया प्राहिणीं पं. ११वाया तत्पुत्रोत्र गते, व्रजे अने श्रीमहा ५. १२ वाया गुणैः ॥ पं. १३ पांये रान्तश्चमत्कार, सङ्गादन्या, प्रकटित अने यं नृपान्सेवमाना. पं. १४ पाया स्वभावमू भने रक्षित. पं. १५ वाया तनयो नयशालिशौर्यः। तस्याभव. पं. ११ वांय सदेव.

Page #137

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
त्रीजुं पतरूं-बीजी बाजु १७ शुल्किकराष्ट्रकूटानुत्खात्खानिज़वाहुबलेन जित्वा योमोघवर्षमचिरात्स्वपदे व्यध. १८ त ॥ [१०] पुत्रीयतस्तस्य महानुभावः कृती कृतज्ञः कृतवीर्यवीर्य [1] ___वशीकृताशेषनरेन्द्रवृन्दो बभूव १९ सनुर्भुवराजनमो ॥ [११] चन्द्रो जडो हिमगिरिः सहिमः प्रकृत्या वातश्च
लश्च तपनस्तपन(:) स्वभावः [1] २० क्षारः पयोधिरिति यः सममस्य नास्ति येनोपमा निरुपमस्तत एव गातः ॥ [१२] ___अचिराभोज्वलव
पुषि क्षितिसंतापापहारिणि द्युम्नं [1] धारावर्षे वर्षति जलद इव नकः कृतार्थ.
स्यात् ॥ [१३] प्रसाण्डमे२२ तत्किमिति प्रजासजा न मत्प्रमाणेन पुरा विनिर्मिम्मतं [1] एवं विचिन्त्य
ध्रुवराजनीनिर्विघातुरासी२३ त्सुतरामसूयिनी ॥ [ १४ ] ॥ तेनेदमनिलविप्रच्चंचलमालोक्यजीवितमसारं [1]
सितिदानपरम२४ पुण्यः प्रवर्तितो धर्मदायोयं ॥ [ १५ ] स च समधिगताशेषमहाशब्दमहा
सामन्ताधिपतिषारविर्ष२५ श्रीधुतराजदेवः सर्वानेव यथासम्बध्यमानकान्राष्ट्रपतिविषयपतिप्रामक्टा
युक्तनियु२६ क[ का ]धिकारिकमहतरादीन्समनुदर्शयत्यस्तु वः संविदितं यथा मया श्रीखेट
कवहिः सर्वमङ्ग२७ लासत्तावासितेन मातापिनोरात्मनःहिकामुष्मिकपुण्ययशोभिवृद्धये वदरसि.
द्धिवास्तव्य२८ तच्चातुविद्यसामान्यलावणसगोत्रवाजिमाध्यन्दिनसब्रह्मचारिभट्टमहेश्वरसुतयो२९ गायानन्तरं श्रीगोविन्दराजदेवेन ख्यापितज्योतिषिकनान्मेकाशहूडदेशान्तर्वनि
पूसिला२० विल्लिनामाग्रामो यस्याघाटनानि पूर्वतो वेहिच्चाभिधाना नदी वोरीवद्रकग्रामश्च३१ दक्षिणतश्चतुःसरीनामामामोपरव[ स्त ]सिलावल्लिनामा। उत्तरतोविन्हुचवल्लिना. ३२ मा ग्राम एवमयं चतुरापाटनोपलक्षितः सोद्रनः सपरिकरः सद
३३ ण्डदशापराधः सभूतपातप्रत्यायसोत्पद्यमानविष्टिकः सधान्यहिरण्या__पं. १७ वांया कुटान् । उत्खात. पं. १८ पाय वीर्यवीर्यः ५. १८ 1ो राजनामा. पं. २० पायाय तमले गीतः मन भोज्वल. पं. २१ पांया कृतार्थः स्यात् भने ब्रह्माण्ड, पं. २२ पाया कीर्ति ५.२३ वांश विद्यु. ५. २४ वांया धारावर्ष. ५. वाया श्रीनव. पं. २७ पाया पित्रोरा तथा नहि. ५.२५ वाया नाने.पं. 31माया प्राम.पं. या प्रत्यायः.

Page #138

गुजरातनां राष्ट्रकूट राजा भुष २ जानुं ताम्रपत्र
चोयुं पतसं-पहेली बाजु । ३४ देयोचाटभटप्रवेश्यः सर्व्वराजकीयानामहस्तप्रक्षेपणीय आचन्द्राणि३५ वक्षितिसरित्पतसमकालीनः पुत्रपौत्रान्वयनसोपभोग्यः पूर्वप्र३६ दत्तदेवदायरहितोभ्यन्तरसिध्या शकनृपकालातीतसंवत्सरशतेषु सब३७ सु सप्तपञ्चाशदधिकेषु कार्तिकशुद्धपञ्चदश्यां महाकार्तिकीपर्वणि स्नात्वाद्यो
दकाति३८ सग्र्गेण बलिचरुवैश्वदेवाग्रिहोत्रातिथिपञ्चमहयेज्ञकृयोत्सर्पणार्थ प्रतिपादि३९ तो यतोस्योचितयाब्रह्मदायस्थित्या भुंजतो भेजेयतः कृषतः कर्षयतः प्रतिदिश४० तो वा क केनचित्परिपन्थना कार्या तथागामिनृपतिभिरस्मद्वंश्यैरन्यैर्वासामा११ न्यं भूमिदानफलमवेत्य विद्युल्लोलान्यनित्यैश्वर्याणि तृणामलमजलविन्दुचञ्च४२ लञ्च जीवितमाकलस्य स्वदायनिर्विशेषोयमस्मदायोनुमन्तव्यः परिपालयित४३ तब यश्चाज्ञानतिमिरपटलावृतमतिराच्छिद्यादाच्छिद्यमानकं वाऽनुमोदेत स प४४ श्चभिर्महापातकैरुपपातकैश्च संयुक्तः स्यात् । इत्युक्तञ्च भगवता वेदव्यासेन व्या४५ सेन [1] पष्टिंवर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिद आछेत्ता चानुमन्ता च
तान्येव नर[ के ] ४६ वसेत् । [ १६ ] विध्याटवीष्वतोयासु शुष्ककोटरवासिनः कृष्णाहयो हि
जायन्ते भूमिदायं ४७ हरन्ति ये । [१७] अमेरपत्यं प्रथमं सुवर्णं भूर्वष्णवी सूर्यसुताश्च गावो
लोकत्रयं तेन भ. ४८ वेद् हि दत्तं या काञ्चनं गाञ्च महीश्च दद्यात् । [ १८ ] बहुकिर्वसुधा मुक्ता
राजमिः सगरादि४९ भिर्यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलं ॥ [१९] बानीह दत्तानि
पुरा नरेन्द्रनानि ५० धर्मार्थयशस्कराणि [1] निर्माल्यवान्तप्रतिमानि तानि को नाम साधुः पुन
राददीत [२०]
५. ३५ पाया क्रमोप. पं. १ पांया देवदायब्रह्मदाय भने सिद्धया ५. ३८ वाय महायज्ञकियो ५. ८ या ब्रह्म अने भोजयतः पं. ४० पायक ने मन . ४२ वांया कलय्य भने मन्तव्य ५.४३ पाया व्यव, ५.४४ पायो वेदव्यासेन. ५.४५ वांया षष्टिं वर्ष, भूमिदः । आच्छेत्ता भने नरके ५. ४६ वाया वासिनः। ५.४७ वांया भूवैष्णवी अन गाव, ५.४८ वाया बहुभिर्व. ५.४५ वाश मिः यस्य.

Page #139

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
चोयुं पतरूं बीजी बाजु ५१ स्वदचाम्परदा वा यत्नाद्रक्ष नराधिप [1] महीं महिमता श्रेष्ठ दानोच्छ्यो
ગુપને [ ૨૨ ] રૂતિ - ५२ मलदलाम्बुबिन्दुलोलां श्रियमनुचिन्त्य मनुष्यजीवितञ्च । अतिविमलमनोभि.
ભીન્ન५३ हि पुरुषैः परकीयो विलोप्या इति [ २२ ] दूतकोत्र श्रीदेवराजो लिखितं
च श्रीदुर्गभटसूनु५४ वा सान्धिविनाहिकश्रीकारायणेनेति ।। मतम्मम श्रीध्रुवराजदेवस्य [॥ ] श्रीकर्क ५५ राजदेवसुतस्य यदुपरि लिखितं ॥
ભાષાન્તર આ શ્રી વલલભ( કૃષ્ણરાજ ), જે દાની હત, મહવાળો હતો અને સહુરૂષોમાં પ્રથમ હતું તે પિતાના મહાન તપથી પ્રાપ્ત કરેલાં સ્વર્ગનાં ફળના ઉપભેગ અર્થે પરમાર સ્થાનમાં ગયે.
(૨) તેના પુત્રમાંને એક વલલભ કહેવાતે શ્રી ગોવિંદરાજ હતું. તે પિતાનાં શ્વેત છત્રથી સૂર્યનાં કિરણને તાપ દૂર થએલા હેવાથી યુદ્ધમાં નિત્ય લીલાવાળી ગતિથી યુદ્ધના અગની રજથી સ્વેત થએલા શિર સહિત ગમન કરતે. તેણે પૃથ્વીને પરાજય કર્યો, – શત્રુઓની વનિતાઓને વૈધવ્ય કેમ આપવું તે જાણતે અને ઉજાણું સરખાં યુદ્ધમાં પિતાના શશુમાના મસ્ત માતંગોનાં કુમ્ભ ભેદ્યાં."
(૩) તેના પછી તેને અનુજ, સર્વ નૃપને વિજેતા, અને મહાન પ્રભાવ અને અતિ મહાન પ્રતાપથી ઉષાના સૂર્ય સમાન શ્રી ધ્રુવરાજ આવ્યું
(૪) જ્યારે ચાર સાગર સહિત અખિલ મંડળનું તે ધર્મરાજ્ય કરતે ત્યારે તેણે જનાનાં હદય પરમ આનન્દથી ભર્યા.
( ૫ ) તેનો પુત્ર, જનને વલ્લભ અને તેના વંશને અલંકાર, દાની અને વિક્રમ સં૫ર ગેવિંદરાજ હતું. જેને મહાન યશ પુરૂષાથી પૃથ્વી પર પ્રસર્યો હતો તે વિખ્યાત વિકમ વડે પિતાના શત્રુઓને સંતાપ.૮
(૬) એક મહાન યુદ્ધમાં, તેણે ખેંચેલી અસિના પ્રહારથી પીડિત આ સર્વ અને અન્ય અનેક નૃપને તેણે એકલાએ જ પકડયા, અને લક્ષમી દેવીએ પણ અસ્થિરતા ત્યજી દીધી
૫. ૫૧ વાંચો લાના. પં. ૫૩ વાંચો # () દિ. પં. ૫૪ વાંચે ના પિવિત્રદિનની
૧ પ્ર સુલહરની રજાથી, આ વંશનાં બીજ આવાં જ બે દાનપત્રના તેના અનુવાદનો છૂટથી મેં ઉપયોગ કર્યો છે. દાનપત્રના ગા ભાગ માટે, કઈ ૨ નનાં દાનપત્રને મી. ફલીટના અનુવાદને મેં ઉપયોગ કર્યો છે, ૨ અપ અનુત્તમ ૩ ા ૧=લેખ નં ૧, ૧૭ મ; લેખ ન. ૩. ૧૪ મો જ છત્રના ઉપયોગથી એમ અનુમાન થાય છે કે
વિન્ટ રન થયો હતો. ૫ કે ૨=. ૧, ૧૮; નં. ૩. ૧૫ ન. ૪. ૯. ૬ હેક ૩ નં. ૧. ૧૯; નં. ૭; ૧૬ ન, ૫, ૧૦ ૭ શ્લોક=ાં. ૧ ૨૨; નં. ૩, ૧૮; ન. ૪. ૧૨ ૮ શ્લોક ૫ નં. ૧, ૨૩; નં. ૩૯; નં. ૪. ૧૩ ૯ સર્વ નામ એક શ્લોકને સંબોધી છે જે આંહિ અને નં. ૩ માં લુપ્ત છે. (નં. ૧, ૨૭)

Page #140

गुजरातना राष्ट्रकूट राजा धुव २ जानु ताम्रपत्र તની કીંમતી અને પ્રકાશથી ચૌરી ધારણ કરી અને પૃથ્વી પર સર્વ પીડિત જને, તેના ગુરુ,દ્વિજ, સંત, હેના મિત્રો, અને બધુજનેથી તેને ઉપલેગ થતા.૨
(૭) જ્યારે તે શત્રુઓને ધ્રુજાવનાર સ્વર્ગમાં ગયો ત્યારે તેને પુત્ર પિતાના ગુણો વડે વિખ્યાત શ્રી મહારાજ શર્વતૃપ થયે.
(૮) તેને પિતૃધ્યક શ્રી ઈન્દ્રરાજ નૃપ થયે. તે શત્રુઓના નાશનું અને નિષ્ફળતાનું કારણ હતો, અને સમસ્ત સગ્નેપોના હૃદયમાં સ્તુતિ પ્રગટતે. તેના પ્રેમને લીધે રાજ્યશ્રીએ અન્ય નૃપને ત્યજીને તેની નમ્રતાથી સેવા કરી, સર્વ કવિઓથી તેના સ્તુતિપાત્ર ચરિતનું ગાન કરાવ્યું."
( ૯ ) તેને પુત્ર, તેના કુળમાં ઉત્તમ શ્રી કર્કરાજ હતું. તે તેના રાજ્યની અતિ સંભાળ કરતે, તેણે શૌર્ય સાથે નયને વેગ કર્યો, પોતાના બન્યુજનેને લક્ષમીથી પ્રસન્ન કર્યા, અને નિત્ય ધનુષ્યના પ્રયોગમાં નિષ્કપટ જનેમાં પ્રથમ પાર્થ( અર્જુન )સમાન હતો
( ૧૦ ) નગ્નઅસિ ધારતા કરના બળથી તેણે, સ્વેચ્છાથી આજ્ઞા માન્ય કરવાનું કબુલ્યા પછી પણ પ્રબળ સૈન્યથી બંડ કરવા હિંમત કરનાર રાષ્ટ્રને પરાજય કર્યો અને સત્વર અમોધવષને પોતાની ગાદી પર મૂકી
( ૧૧ ) તે પુત્રપ્રાપ્તિ ઈચછનારને, મહિમાવાળ, દક્ષ, અને કૃતજ્ઞ અને વીરતામાં કુત વીર્ય સમાન સર્વ નૃપને નમાવનાર ધૃવરાજ નામે પુત્ર જન્મ્યા હતા
( ૧૨ ) તે જડ શશિ સાથે કે હિમવડે કુદરતી રીતે છવાએલા હિમાલય પર્વત સાથે ( પણ તે અન્યથી જુલમથી શરણ ન થતું હોવાથી ), અથવા ચંચળ પવન સાથે કે સંતાપ કરનાર સૂર્ય સાથે કે ક્ષારાબ્ધિ સાથે (કારણ કે તેની વાણું મધુર હતી ) ન સરખાવી શકાય હતું તેથી તે નિરૂપમ ( એટલે ઉપમા વિનાને ) ગાનમાં કહેવાતો
(૧૩) જેમ વિઘતથી પ્રકાશતા અંગવાળે મેઘ વૃષ્ટિ વરસાવે છે, અને ભૂમિને તાપ હરે છે તેમ વિદ્યુત પેઠે પ્રકાશતાં અંગવાળો ધારાવર્ષ (વરસાદની વૃષ્ટિ) લક્ષમીની વૃદ્ધિ કરે છે અને ભૂમિપર સંતાપ હરે છે ત્યારે કેણ સંતુષ્ટ નથી? _ ( ૧૪ ) મારા પ્રમાણુ (માપ) અનુસાર પુરાતન બ્રહ્માએ આ જગત કેમ ન સર્યું તે વિચારથી ધ્રુવરાજને યશ બહ્યા સાથે અતિ અસંતુષ્ટ હતે.
(૧૫) આ અસાર જીવિત પવન કે વિદ્યુત સમાન ચંચળ છે એમ જોઈને તે પરમ પુણ્ય ભૂમિકાનનું આ ધર્મદાન કર્યું.
( પંક્તિ. ૨૪ ) અને તે સર્વ મહાશબ્દ પ્રાપ્ત કરનાર, મહાસામન્તોને સ્વામિ, ધારાવર્ષ શ્રી ધ્રુવરાજ દરેક સંબંધવાળા રાષ્ટ્રપતિ, વિષયપતિ, ગ્રામુકૂટ, આયુક્ત, નિયુક્તક, આધિકારિક, મહત્તર આદિને આ અનુશાસન કરે છે –
( પંક્તિ. ૨૬). તમને જાહેર થાઓ કે મારાં માતાપિતા અને મારા પુણ્ય યશની આ લાકમાં તેમજ પરલોકમાં વૃદ્ધિ અર્થે, મેં, શ્રી ખેટક બહાર સર્વમંગભાસત્તામાં નિવાસ કરીને, ભટ્ટ મહેશ્વરના પુત્ર, વડરશિધિમાં વસતા, તે સ્થાનના ચતુર્વેદિ મળેના, લાવાણ(?)
૧ એટલે રાજી થયો. ૨ શ્લોક ૬ નં. ૧ ૨૮, નં. ૩. ર૧ ૩ શ્લોક નં. ૩ ૨૨; નં. ૪ ૧૪ ૪ બારીવાર સાયુ વાંચન છે. ૫ પ્લેટ ૮ નં.૩, ૨૪ નં. ૪. ૧૬ ૬ શ્લોક = નં. ૩. ૨૭ નં. ૪. ૧૭ ૭ ગૃહીત વિનયને
તવીર્ય સાપ વિનયગ્રાહિન સાથે સરખાવે. ૮.શ્લોક ૧૦-નં. ૩ ૨૯, નં. ૪. ૧૮ ૯ વ્યુત્પત્તિ ઑષ માટે જ સરખામણી કરી છે. ૧૦ શ્લોક ૧ નં. ૩ ૩૦; નં. ૪. ૧૯ ૧ શ્લોક નં. ૩. ૩૧. '

Page #141

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
સંગાત્ર અને વાજિ માધ્યન્દિન સબ્રહ્મચારી, અને ( તેના પિતાના મૃત્યુ પછી) શ્રી ગાવિશ્વ રાજ તરફથી રાજ જોશીના શબ્દ પ્રાપ્ત કરનાર, યાગને, કાશÒડ વિષયમાં, પૂસિલાવિલ્લિ ગામ જેની સીમાઃ—પૂર્વે વેહિચ્ચ નદી; અને વારીવદ્રક ગામ, દક્ષિણે ચતુઃસરી ગામ; પશ્ચિમે–તસિલાવલિ ગામઃ ઉત્તરે વિન્ડુચવલિ ગામ. આ ગામ તેની ચાર સીમા સહિત, ઉદૂંગ સહિત, ઉપરિકર સહિત, દશ અપરાધની શિક્ષા અને દંડની સત્તા સહિત, ભૂતવાત પ્રત્યાય સહિત, વેઢ સહિત, અન્ન અને સુવર્ણની આવક સહિત, ચાટ અને ભટના પ્રવેશ મુકત, રાજ પુરૂષાના હસ્ત પ્રક્ષેપણુ મુક્ત, ચંદ્ર, સુરજ, સાગર, પૃથ્વી, નદીઓ, અને પર્વતાના અસ્તિતકાળ સુધી પુત્ર પૌત્ર અને વંશએના ઉપભેગ માટે, પૂર્વે મંદિશ અને દ્વિજોને કરેલાં દાન વર્ષે કરી–ભક્તિ થી શનૃપના કાળ પછી સં. ૭૫૭ કાર્તિક શુદ્ધિ ૧૫, કૃત્તિકામાં જે મહાન ક્રિને પૂર્ણ ઇન્દુ હો તે દિન સ્નાન કરીને, આજે, લિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહેાત્ર, અને અતિથિ સત્કારના પંચમહાયજ્ઞના અનુષ્ઠાન અર્થે, પાણીના અધ્યેથી આપ્યું છે.
( પંક્તિ. ૩૯ ) આથી જ્યારે તે બ્રહ્માય અનુસાર ( આ ગામના ) ઉપ@ાગ કરે, ઉપભાગ કરાવે, ખેતી કરે, કે ખેતી કરાવે, અથવા અન્યને સાંપે, ત્યારે કાઈ એ પ્રતિબંધ કરવા નહિ. અને અમારા વંશના કે અન્ય ભાવિ નૃપાએ ભૂમિદાનનું ફળ સર્વે નપને સામાન્ય છે અને રાજ્યશ્રી વિદ્યુત સમ ચંચળ છે, અને જીવિત તૃણાગ્ર પરના જળબિંદુ સમાન અસ્થિર છે, એમ વિચારીને આ અમારા જ્ઞાનને પાતાના દાન સમાન ગણવું, અને અનુમતિ આપવી. અને અજ્ઞાનના ઘન તિમિરથી આવૃત થએલા ચિત્ત વડે, ને કાઈ આ દાન જપ્ત કરશે અથવા જપ્તિમાં અનુમતિ આપશે, તે પંચમહાપાપ અને અલ્પ પાપાના દોષી થશે.
( પંક્તિ. ૪૪) અને ભગવાન્ વેદવ્યાસે કહ્યું છે—ભૂમિદાન દેનાર, સ્વગૅમાં, ૬૦ હજાર વર્ષે વસે છે પણ તે જપ્ત કરનાર, કે તેમાં અનુમતિ આપનાર, તેટલાંજ વર્ષ ન૭માં વાસ કરે છે. ભૂમિદાન જપ્ત કરનાર વિધ્યા પર્વતના નિર્જલ વનમાં શુષ્ક વૃક્ષના કાટરમાં વસતા કાળા સર્પી જન્મે છે. સુવર્ણ અગ્નિનું પ્રથમ બાળ છે; પૃથ્વી વિષ્ણુની છે, ધેનુએ સૂર્યની પુત્રી છે. સુવર્ણ, ધેનુ અને ભૂમિ દેનારથી ત્રિભુવન દેવાશે. સગરથી માંડીને ઘણા તૃપાએ પૃથ્વીના ઉપભાગ કર્યાં છે. જયાં સુધી જે નૃપ ભૂમિના પતિ, ત્યાંસુધી તેને દાનનું ફળ છે, નૃપાથી પૂર્વે થએલાં પુણ્ય, લક્ષ્મી અને યશના ફળવાળાં દાન જે દેવાને આતિ સમાન કે ઉલટી કરેલા અન્ન સમાન છે તે કયા સુજન પુનઃ હરી લેશે ? નૃપામાં શ્રેષ્ઠ હું નૃપ ! તારાથી કે અન્યથી અપાએલી ભૂમિનું સંભાળથી રક્ષણ કર. ભૂમિનું રક્ષણ દાન કરતાં અધિક છે. આથી રશ્રી અને જીવિત કમળપત્ર પરના જળબંદુ સમાન ચંચળ છે એમ વિચારીને, વિમળ મનના અને નિગ્રહવાળા જનાએ અન્યના યશના નાશ કરવા નહિ.
( પંક્તિ. ૫૩ ) આ દાનના હૃતક શ્રી દેવરાજ છે, અને શ્રી દુભટના પુત્ર સંધિવિગ્રહિ નારાયણથી લખાયું છે.
( પંક્તિ ૫૪ ) ઉપરનું લખેલું, મારી શ્રી રાજદેવના પુત્ર શ્રી વરાજદેવની ઈચ્છાથી છે.

Page #142

નં૦ ૧૨૮
ગુજરાતના રાષ્ટ્રકૂટ રાજા દન્તિવર્માનાં તામ્રપત્ર*
શક સંવત્ ૭૮૯ પૌષ વિક્ર ૯
"
આ લેખ ગુજરાત શાખાના રાષ્ટ્રક્ટ વંશના દન્તિવર્મન્ અથવા ૫૬ પછીની પંકિતમાં વર્ણવ્યા પ્રમાણે “ અપરિમિતવર્ષના બિરૂદવાળા, મહાસામન્તાને અધિપતિ, પંચ મહાશબ્દ પ્રાપ્ત કરનાર તલપ્રારિ શ્રી દન્તિવર્મદેવના છે. લેખના આરંભ,—પ્રથમથી જ દાન બુદ્ધ પંથનું છે એમ સૂચવનાર,—, , તમેા બુદ્ધાય, એ નમનથી થાય છે. પછી તે વિષ્ણુ અને શિવની રક્ષાની આરાધના કરનાર ( અન્ય રાષ્ટ્રક્ટ દાનપત્રોમાંથી સારી રીતે જાણીતા) એક લૈક આપે છે. પછી પંક્તિ ૪૯ માં વરાજ ૨ જાના અણુમ્રાનાં પતરાંની માફ્ક ( ચેડા નજીવા ફેરફાર સહિત ) તેને તે જ શ્લેાકેામાં દન્તિવર્મનની વંશાવળી આપે છે. પછી આ દાનપત્રને વિશેષતાવાળા અને દન્તિવર્મન ધ્રુવરાજ ૨જા ના અનુજ હતા એમ કહેતા ત્રણ શ્લાકા પતિ. ૪-પરમાં આવે છે. આ પછી જીવિતના અસાર સ ંબધી એક ખીજો જાણીતા લેાક છે. દાનપત્રના ચાક્કસ આશય ૫ક્તિ ૫૩-૬૭ માં ગદ્યમાં આપેલે છે. દન્તિવર્મન સમસ્ત રાષ્ટ્રપતિ, વિષયતિ, ગ્રામ, નિયુક્ત, આધિકારિક, વાસાપક, મહત્તર આદિને જાહેર કરે છે કે—શક સંવત ૭૮૯ પૌષ વદ ૯ ( શબ્દમાં અને સખ્યામાં ) ને ઉત્તરાયણના મહેાત્સવે, મહાન પૂરાવી નદીમાં સ્નાન કરીને, કાસ્પિયના તીર્થમાં વિહારને, સર્વાં તૈલાટના નામ ઉપરથી કહેવાતાં ૪૨( ગામ )માં અને વાયબ્ય કાણુમાં આવેલું ચાટ ગામ, શ્રી આર્યસવ. ના શિષ્યાના પરંપરાના ઉપલેાગ માટે, ગધ પુષ્પ, ધૂપ, દીપ, લેપ અને મંદિરના ખંડિત ભાગ નવા કરવા માટે તેણે આપ્યું છે. દાન દેવાએલા ગામની સીમાઃ—પૂર્વે-૪( •તે )લંક ગામઃ દક્ષિણે—અપસુન્દર ગામઃ પશ્ચિમે—કાલૂપલ્લિકા ગામ અને ઉત્તરે-મન્દાકિની( ગંગા ) નદી. પક્તિ ૬૭–૭ર ભાવિ નૃપેને આ દાનને અનુમતિ માટે પ્રાર્થના અને તે હરી લેનારને દેવી દંડની ભીતિના સમાવેશ કરે છે. પ`ક્તિ ૭૩-૮૦ આશીર્વાદ્ય અને શાપ આપનાર સાત ચાલુ ફ્લેક ટાંકે છે. અને ( પક્તિ ૮૦ થી ) લેખ પછી આમ સમાપ્તિ કરે છેઃ—“ આ( દાનપત્ર )ના દૂતક મહામાત્ય શ્રી કૃષ્ણભટ્ટ છે, અને આ રાણુપ્પના પુત્ર સેન ભેગિક ગોલથી લખાયું છે. ( આ ) શ્રી અકાલવ દેવના પુત્ર શ્રી દન્તિવર્મનના મત છે. તથા ( આ )મ્હારા શ્રીમદ્ અકાલ વર્ષના પુત્ર શ્રી ધ્રુવરાજ દેવના મત છે.”
• એ. ઈ. વે. ૬ ૫ા. ૨૮૫ ડી. આર ભાંડારકર ૩૩

Page #143

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलु १ ओं ओं' न[ मो ] बुद्धाय ॥ स वोच्याद्वेधसा धाम य(1)नाभिकमलं कृतं ।
हरश्च यश्चै कान्तेंदुकलया कमलंकृतं ॥ [ १ ] आसीद्विषति' २ मिरमु[ छ ]तमंडलायो ध्वस्तिन्नयन्नभिमुखो रणशर्वरीषु । भूपः शुचि[ बि ]पुरि
वास्तदिगन्तकीर्गोिविदराजे इति [ ज] ३ राजसिंघः ॥ [ २ ] दृष्टी चमूमभिमुखी सुभटाट्टहासामुन्नामित न्स पदि
ये[ न ] रणेषु नित्यं । दष्टाघरेण दधता भृकुटी ४ ललाटे खग केलं च हृदयश्च निजं च सत्वं ॥ [३] खनं करामान्मुखनन
शोभा मानो म[ न ]स्तस्सममेव यस्य । महाहवे ना५ [म निश[ 1 ]म्य स[ द्य स्त्र्य[ ये ]रिपूणां विगलत्यकाण्डे ॥ [४] तस्या
स्मजो जगति विद्युतशुभ्रकीर्बिरा तिहारिहरिविक्रमधा६ मधारी । भूपस्तृविष्टंपनृपानुकृतिः कृतज्ञः श्रीकर्कराज इति गोत्रमणिभूवै ॥
[५] तस्य प्रभिन्नकरटच्युतदानद[ न्ति ]७ दन्तप्रहाररुचिरोल्लिखितां सपीठः । [क्ष्मा ]पः क्षितौ क्षपितशत्रुरभूतनूजः सदा
ष्ट्रकूटकनकाहरिवेंद्रराजः ॥ [ ६ ] ८ तस्योपार्जितमहसस्तन[ य ]श्चतुरुदधिवलयमालिन्याः । भोक्ती भुवः शतकतु.
सदृशः 'श्रीदन्तिदुर्गराजोभूत् ॥ [ ७ ] कांची. ९ [श ] केरलनराधिपचोलपाण्ड्यश्रीहर्षवज्रटविमेदविधा[ न दक्षं । कर्णाटक
[म्म ]लमचित्यमजेयमन्ये त्यैxकिषद्भिरमि" १० यः सहसा जिगांष ॥ [ ८ ] आसेतोबिपुलोपलावलिलसल्लोलोभिमालाजलादा
प्रालेयकलंकिवाम[ ल ] शिलाज[1]लो११ तुषाराचलात् । आ पूर्वापर [ वा ]रिराशिपुलिनप्रान्तप्रसिद्धावधेयेने[ य .
गती स्वैविक्रमवलेनैकातपत्रीकृता ॥ [९] न[ स्मि ]"
१ १६३ विक्ष छ. २ पायो बुद्धाय. ३ पायो यस्य ४ वांया आसौ द्विषति ५ या गोविन्द वाया राजसु ७ वांया सिंहः ८ वांया दृष्ट्या ८ वांया मुखौ १० वांय तं सपदि ११वाया कुलं १२ पाया सत्त्वं १३ वांया स्त्रयं १४ पाये। कौर्ति १५ वांया स्त्रिविष्टप १६वांया बभूव १७वाया कनकाद्रि १८ गांध। भीका १९वांया दन्ति २० बायो कर्णाटकं बल २१ पाया मन्यै भने यद्भिरपि २२ वांया जिगाय २३ वाया कलंकिता २४ यांच्या धेर्येने २५ वाया बले २९ या तस्मिन्

Page #144

गुजरातना राष्ट्रकूट राजा दन्तिवर्मानां ताम्रपत्रो
७५ १२ विवं प्रपाते' वल्लभराजेकृतप्रजावाधः । श्रीकर्कराजसूनुर्महीपतिः कृष्णराजोभूत् ॥
[१०] यस्य स्वभुजपराक्रमनिःशे१३ पोत्सादितारि[ दि ] क्चक्रं । कृष्णस्येवाकष्णं चरितं श्रीकृष्णराज[ स्य ] ॥
[११] शुभतुंगवंगतुरगप्र[ वृद्धरेणु[ र्द्ध ]रुद्ध[ वि ]करणः । ग्रीष्मे१४ पि नभो निखि[ लं ] प्रावृटकालायने [ प ]ष्ट ॥ [१२] राहुप्पमा त्मभु]___ जजातव[ ला ]वलेपमाजी विजित्य निशिता[ सि ] लताप्रहारैः । पालि१५ ध्वजावलिशुभामचिरेण यो हि राजाधिराजपरमेश्वरतान्ततान ॥ [ १३ ] पाता
यश्चतुरम्पराशिरसनालंकारभाजो भुवः [त्र ]प्याचा१६ पि कृत[ द्वि जामरगुरु[ प्रा ]ज्याज्यपूजार्दरो [ । ] दाता मानभू[ दन]____णीत्रणवतां योसौ श्रिये वल्ल[ भो ] (।) भोज" [ स्वर्गफलानि भूरितपसा १७ स्थानञ्जगोमामरे ॥ [ १४ ] येन श्वेता[ त ] पत्रप्रहतरविकरत्रातवापासलीलं ___अग्मै [ ना ] सीरधूलीधवलि[ त ] शिरसा वल्ल[ ना खाँः स१८ रोजौ । धामद्गवि[ न्द ] राजो जितज[ ष दहितः प्रैणवैधव्यदक्षः
तस्याभीत्सुनुरेकः क्षणरणदलितातिम[ ते ] भकुं१९ भः ॥ [१५] तस्यानुजः श्रीध्रुवराज[ ना ]मा महानुभावः प्रह[ तः ]
प्रतापः । प्रसाधिताशेषन[ रेंद्रचक्र ]: क्रमेण (।)
पतरुं बीजु-प्रथम बाजु २० वोलार्कवपुर्वभूवं ॥ [ १६ ] जाते यत्र च राष्ट्रकूटतिलके सद्धपचूडा.
मणौ (।) गुर्वी तुष्टिरथाखिलस्य जगतः सुस्वा२१ मिनि प्रत्यहं । सत्य[ न्स ]त्यमति प्रशासति सति[ मामा ]मसुद्रा__न्तिका[ मा ]सीद्धर्मपरे [ गु ]णामृत[ नि ]षौ सत्यव्रताधि[ष्टि ]-"" २२ ते ॥ [१७] रक्षता येन निःशेषं चतुरंभोघिसंयुतं । राज्यं ध[ में ]ण
लोकानां कुती तुष्टिः परा हृदि ॥ [ १८ ] तस्यात्मजो [ ज गति
१ पाया प्रयाते २ वांया बाधः 3 वांया वं अने किरणं ४ बायो यते ५ वांया बला पाया रम्बु ७या भुवनाय्याश्चापि ८ वाया दरः पयो श्रियो १० पाय। भोक्तुं ११ पांया मामरं १२ पांच बातसापा-१३ या जग्मे १४ाया वल्लभाख्य १५ वांया दाजौ १६ वाया जगदहितस्त्रैण १७ वयो दक्षस्तस्यासीत्सल 14 वांया भावोप्रइतप्र. १८ वाया बाला २० वयो बभूव २१वांया सत्यं सत्यमिति २२ पापा क्ष्मामासमुद्रा २३ पाया ठि २४ वांया कृता

Page #145

गुजरातना ऐतिहासिक लेख २३ ‘सत्मथितोरुकीर्जिगोविन्दराज इति गोत्रललामभूतः त्यागी पराकमधन[ : 2
प्रकटप्रताप (1) सन्तापिताहित२४ जनो जनवल्लमोभूत् ॥ [१९] पृथ्वीवल्लभ इ[ ति ]च प्रथितं यस्यापरं
जगति नाम । यश्चतुरुदधिसुसीमामेको वसु. २५ धाम्बशे* चके ॥ [ २० ] एकेनेकनरेंद्रवृन्दसहितान्यस्तान्समस्तानपि प्रोत्खा
तासिलताप्रहारविधरी वध्वा महासन्यु२६ गे [। ] लक्ष्मी[ म ]प्यचलां चकार विलसत्सञ्चामरग्राहिणी सन्सी[ द द्गुरु
विप्रसज्ज[ न ] सुहृद्वन्धूपभोग्यों भुवि ।। [२१ ] तत्पुत्रो. २७ त्र गते नाकमाकम्पितरिपुव्रजे । श्रीमहाराजशख्यिः खातो राजाभ
वद्गुणैः ॥ [ २२ ] अर्थिषु यथार्थतां यः २८ समभीष्टफलावाप्तिलब्धतेषेखें । वृद्धिन्निनाय परमाममोघवर्षाभिधानस्य ॥
[२३] राजाभूत्तप्ति[ 7 ]व्यो रिपुभववि२९ भवोद्भत्यभावैकहेतुर्लक्ष्मीमानिंद्रराजो गुणनृपनिकरान्तश्चसत्कारकारी । [रा -
गाद[ न्या न्व्युदस्य प्रकटितविष३० या यं नृपः सेवमाना राजश्रीरेव[ च के सकलकविजनोद्रीततथ्य
स्वभावः ॥ [ २४ ] निर्वाणावाप्तिवाणासहितहितज. ३१ ना यस्य मानाः सुवृत्तं वृत्तं जित्वान्यराज्ञां चरितमुदयवान्सर्वतो [ हिन्क ]
केभ्यः । एकाकी दृप्तवैरिस्खलनकृतिगह[ पो ]३२ तिरी[ ज्ययाशं ] कुलाटीयं मैडलं प[ स्तन ]य इव निजस्वामिदत्तं ररक्ष ॥
[२५] सूनुर्वभूव खलु तस्य महानुभावः शास्त्रार्थवोधसुखला३३ लितरित्कवृत्तिों गोण[ ना ]मपरिवारमुवाह पूर्व श्रीकर्कराजसुम[ ग ]
व्यपदेश[ मु चेः ॥ [ २६ ] श्रीकर्कराज इति रक्षितरा३४ ज्यभारः सारंकुल[ स्य तनयो नयशालिशौर्यः । तस्याभव[ द्वि भवनंदि___तवन्धुर्थिः । (1) पार्थः सदेव धनुषि प्रथमः शु[ ची
---
----
--
*पाया धां वशे १ वांयाएको २ वांया विधुरान्बध्वा 3 पांया संयु ४ पाय। ग्राहिणी संसीद ५ पाये। द्वन्धू पांय ख्यातो ७ वाया लब्धतोषेषु ८ वां। श्चमत्कार ८ पांय। नृपान् १० पांया स्वभावं ११ हिंसकेभ्यः पायननी धारण। होपाना संभव, (नुमान नवसारीनी पत- स. पी. पी. आर. अ. अस. . २. पा. १३२ १३ पाया कृतिसहप्रातिराज्येशशंकु १४ वांय मण्डलं य ५५ वांया भूव १६ पांया शास्त्रार्थबोध ७ वायो लितचित्तवृत्ति । यो गौण १८ वय। मुच्चैः १८ वयो बन्धु

Page #146

ত
गुजरातना राष्ट्रकूट राजा दन्तिवर्मानां ताम्रपत्रो ३५ नां ॥ [२७ ] दानेन मानेन सदाक्षया वा वीर्येण शौर्येण च कोपि भूपः ।
एतेन तुल्योस्ति न वेत्ति' कीर्तिः सकौवको भ्राम्यति य[ स्य ]लोके ॥ [२८] ३६ [ स्वेच्छा ]गृहीतविषया[ न् ] दृढसंघभाजः प्रोद्वैत्तदृप्तरथशुल्किकराष्ट्रकूटी
उत्खातख[ ड्ग ] निजवाहवलेन जित्वा योमोघव३७ प इति राज्यपदे व्यधत्त ॥ [ २९ ] पुत्रीयतस्तस्य महानुभावः कृतो कृतज्ञः कृतवीर्यवीर्यः । वशीकृताशेषनरेन्द्रवृन्दो वभु
बीजु पतरूं बीजी बाजु ३८ सूनुर्बुवराजनामा ॥ [ ३० ] चंद्रो जडो हिमगिरिः सहिमः प्रकृत्या वातश्च.
लश्च तपनस्तपनस्वभावः । क्षारः प३९ योपिरिति तैः सममस्य नास्ति येनोपमा निरुपम( 1 )स्तत एव गीतः ॥ [३१]
रणसरसि खड्गघातैल्ल४० भदण्डम्पराङ्मुखीकृत्य । शस्त्रशतशुद्धदेह[ : ] स्वर्गमगादेक ए[ वा ]सौ ॥
[३२ ]तस्याशेषनराधिपहृतय४१ शसः स्वर्गलोकगतकीर्तेः श्रीमानकालवर्षस्तन[ य ]स्समभूत्कुलालंवः ॥
[३३ ] वल्लभमाराकान्तं विघ४२ [ टि ] तदुष्टान्वजी"[ वि वर्गेण । पितृपर्यागतमचिरान्मण्डलमद्ध्यासितं
ये[ न ] ॥ [ ३४ प्रियवादी सत्यध[ न ]: श्री ४३ माननुजीविवत्सलोमानी । प्रतिपक्षक्षोभकरः शुभतुंगः शुभकरः सुहृदां ॥
[३५] तस्मिन्स्वर्गीभूते गुण४४ वति गुणवों गुणाधिकप्रीतिः । समभूद्धवराजेसमो ध्रुवराजस्तुष्टिकृल्लोके ॥
[३६ ] इतोभिमुख४५ माप[ त ]त्प्रवलगौजराणावलं इतोभिमुखवल्लभो विकृतिमागता वान्धवौं ।
इतोनुजविकु. ४६ वितं सममगात्समस्तम्भयादहो स्फुरणमद्भुतं( 1 )निरुपमेन्द्र खड्गस्य ते ॥
[ ३७ ] गूर्जरवलमतिवलवै. ४७ समुद्यतं वृंहितं च कुल्येन । एकाकिनैव विहितं पराङ्मुखं लीलया येन ॥
[ ३८ ] यश्चाभिषिक्तत्मात्रेः १ पायो वेति २ पांया सकौतुका 3 पायो दृप्ततर ४ पांया कूटान् ५ पायो बाहुबलेन ६ वांये मोष वर्षमचिरात्स्वपदे (धून १सान पशन पत प्रभास) ७वांया बभूव ८ वाया शिरसिवाय लंबः १० थि। दुष्टानुजी ११ वाया गुणवान १२ वांया भूध्रुव १३वाया प्रबल १४ वांया णां बलमितो १५ १ बान्धवाः १६ पांया बल १७ पांय बलव १८ वांया बंहितं १४ पांय मात्रः
ले.३४

Page #147

७८
गुजरातना ऐतिहासिक लेख ४८ परं यश(:) स्वागचौर्यसंपन्नः । शुभतुंगयोनितुंग पदं पदाप्तति' नाचित्रं ॥
[३९] यश्च स्वमुजवलार्जि४९ तब[य] लक्ष्मीन्दातुमुद्यत प्रणते । भयमपि विद्वेषिजने रनर्थदा[व]र्थिते'
कामं ॥ [ ४० ] रामस्येवे सौमित्रिर्द्धर्म५० स्येव धनंजयः । अस्य भ्राताभवद्भव्यो दन्तिवम्र्मेति वीर्यवान् ॥ [ ४१ ] यस्य
निशितासि[ धारा ] मरिकरिणः संग५१ रे सदाऽवतः । स( : )दन्तिवर्मनामा ख्यातोस्यैवानुजः प्रसभं ॥ [ ४२ ]
प्रचुरकरिकुम्भदारितविगलि[ त ] मुक्ता५२ फलैरहितकरणीं । रंजितदोईण्डयुगः विजयति समरे रिपु"खनेः ॥ [ १३ ]
तेनेदमनिलविद्युश्चंचलम५३ लोक्य जी[ वि तमसारं() । क्षितिदानपरमपुण्यः प्रवर्तितो धर्मदायो
यं ॥ [ ४४ ] स[ च ]हरि[ ] ]] विक्रमाक्रान्तसम५४ स्तभूमण्डल: दोईण्डस[ मा क्रुष्टकोदण्डकोण्डलितशत्रुमहासामन्तः लल्मी. समाध्यासितवक्ष[ : ] स्थलः
त्रीजुं पतरुं प्रथम बाजु । ५५ पवनसूनुरिव निजभुजवलविनिर्जिताशे[ ष वरवैरिनृपतिप्रजनितजगविवि
ख्यातप्रताः ती. ५६ दंगासिलतापहारदलितरिपुकभिकुम्भविगलितमुक्ताफलपकररंजितदोईण्डयुगः सम
धिगतपंचमहा५७ शैद्वमहासामन्ताधिपत्यपरिमितवर्षविरुदतलप्रहारिश्रीदन्तिवर्मदेवः सानेव
यथासम्बन्ध्यमानकों५८ रौष्ट्रपतिविषयपतिप्रामकूटनियुक्ताधिकारिकवासापकमहत्तरादीन्समनुवोधैर्यत्यस्तुवः
सन्विदितं य. ५९ था[मा तापित्रोरात्मनश्चैहिकामुष्मिकपुण्यय[ शो ]भिवृद्धये सर्थातैलाटकीय
द्विचत्वारिंशत्यान्तर्गतवायें६० व्यदिग्भागावस्थितचोकखकुटिनामग्रामः कांपिल्यतीर्थकीयविहाराययंत चाघाट
नानि पूर्वतो द[ न्ते ]ल्लं. ----- ---
१ वांया शौर्यतोवाप (६१०१ २ जनगुनाना पdi अनुसार) २ वांया तुंग जोतितुंग 3 यि। यदा मोति ४ पाय। नो चित्रं ५ वांया बला ६ पाया घनं ददावर्थिने. ७ रामस्येव. ५७ हि मे laj કોઈ લઘુ ૫દ ઉમેરો. ૮ વ િરિા ૯ વાંચો યુ ૧૦ વ્યાકરણના નિયમ મુજબ વિગતે એ परंतु तेम ४२वाथाशपर सो नहीं मावशे. ११ वांया रिपून्खड़ेः १२ पांच्या विद्युच्चं १३ वांय प्रवर्तितो १४ पायो हरिरिव १५ बायो काण्डदलित. १. पाये। बल १७ वांया जगद्विख्यात १८ बांया लतामनकरिकुम्म ४ या शब्द २० नया बिरुद २१ वांया संबध्यमानका २२ वाया ब्राष्ट्रपति भने प्रामकूट २३ वये। बोध २४ बाया संविदितं २५ बायो शदन्तग्नत २१ पाया यस्य
--

Page #148

गुजरातना राष्ट्रकूट राजा दन्तिवर्मानां ताम्रपत्रो
६१ [ ग्राम ] सीमा दक्षिणतो ( अ ) पसुंदरग्रामसीमा पश्चिमेतो काल्पल्लिकामा - मसीमा उत्तरतो मंदाकिनी
६२ नदी [ । ] एवं चतुराघाटने । पलक्षितः सपरिकरः सवृक्षमालाकुलः ससीमापयन्तेः सीत्पद्यमानवेष्टिक
६३ धाण्यहिरण्यादेयो ( अ ) चाटभटप्रवेश्यः सर्व्वरराजकीया [ ना ] महस्तप्रक्षेपणीयः आचंद्रार्कार्णवावनिस
६४ रित्पर्व्वतसमकालीनः श्रीआ [ र्य ]संघस्य शिष्यानुशिष्यक्रमेोपभुंजतो [ पू] - प्रदत्तत्रेह्मदीयदे
६५ [व] दायरहितोभ्यंतरसिद्यां शकनृपकालातीत संवत्सरशतेषु स[ स ]सु नवाशीत्यधिकेष्वंकतोपि सं
६६ वत्सरशते ७८९ पौषबहुल नवम्यांमु तरायणमहा पर्व्वमुद्दि पूरावीमहानद्यां स्नात्वोदका -
६७ तिसर्गेण गंधपुष्पधूपदीपोपलेपनार्थं खण्डस्फुटितप्रासादपुन [ : ] संस्करणार्थं प्रतिपादितः [ । ] यतोस्यो [ चि ]
६८ []या देवदा[ य ]स्थित्या भुंजतो भोजापयतो वा कृषतों कर्षापयतो वा प्रतिदिशतो न केनचित्परिपंथ
६९ नीयस्तथागामिनृपतिभिः अस्मद्वंशजैरन्यैर्व्वा सामान्यभूदानफलमवेत्य (म ) विद्युलोलान्यनित्यैश्वर्या
७० णि तृणा [ अ ]जला बेंदुचंचलं च जीवितमाकलय्य स्वेदायनिव्र्विशोषोयमस्मदायोनुमन्तव्यः परिपालयित -
७१ व्यश्च ॥ यश्चाज्ञानतिमिरपटलावृतमतिराच्छिंघादाच्छिद्यमानकं [ वा ]नु[ मो ] देकं स पंचभिर्महापात
७२ [कै ]रुपपातकैश्च संयुक्त[ : ] स्यादित्युक्त[ म् ]
१ वयो पश्चिमतः २ वी पर्यन्त 8 वां ७ बहुलनवम्यामुस ८ पायो पर्थ्योद्दिश्य ८ व दाच्छिय १३ पाये। मोदेत
७९
धान्य ४ । भोग्य वया ब्रह्म या सिद्धध कृषतः १० बिंदु ११ थे। शेषो १२ व
www.umaragyanbhandar.com)

Page #149

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
त्रीजु पतरूं: बीजी बाजु ७३ भगवता वेदव्यासेन । षष्टिवर्षसहस्राणि[ स्व ]तिष्ठति भूमिदः । आच्छेत्ती
चानुम[ न्ता ] च तान्येव(न) ७४ नरके वसेत् ॥ [४५ ] विध्यार[ वी ]वतोयासु शुष्ककोटरवासिनः । कृष्ना ____ हयो हि जायन्ते भूमिदान हरंति ७५ ये ॥ [४६ ] अमेरपत्यं प्रथमं सुवर्णं भूवैष्णवी सूर्य[ सु ]ताश्च गावः ।
लोकत्रयं तेन भवद्धि दतं यः [ का ]७६ [च ]नं गां च महीं च दद्या[ त् ] ॥ [ ४७ ] वैहु[ भि ]र्वसुधा द[ ना ]
राजभिः [ स ]गरादिभिः । यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य ७७ तस्य तचा फलं ॥ [ ४८ ] यानीह दत्तानि पुरा नरेंद्रैर्दानानि धार्षियसस्क
राणि [1] निर्माल्यमानप्रतिर्मा. ७८ नि तानि को ना[ म ] साधुः पुनरारदीतं ॥ [ ४९ ] स्वदत्ता परदत्तम्वा
य[ ना द्रक्ष नराधिप ॥ मैही म[ हि ] मतां श्रेष्ठ ७९ रा च्छ्यो" च पालनं ॥ [१०] इति कमलदलाम्वविंदलोलीं श्रियमनुचित्य
मनित्यजीवितं च । अतिवि[ म ] ल८. म [ नो भि[ रा ] त्मनीनैर्न हि पुरुषैः परकीयो विलोण्याः ॥ [५१ ]दूत.
कोत्र महामात्यश्रीकृष्णभट्ट : ।] लिखि[] ८१ चैतत्सेनभोगिकगोल्लेन राणप्पसुतेनेति ॥ मतं मम श्रीदन्तिवर्मणः श्रीमदकाल.
वर्षदेवसू८२ नोः । तथा मतं मम श्रीद्धवराजदेवस्य श्रीमदकालवर्षदेवसूनोः ॥ ७ ॥
१ वांया आच्छेत्ता २ वांया कृष्णा 3 वाया दानं ४ वाया दत्तं ५ पाया बहुतांय तदा ७वांया धर्धियश वांया वान्तप्रति ए वांय। राददीत १० पाया दत्तां वा. ११ वाया महीं १२ पाये। दानाच्छेयोनुपालनं १३ पाया दलाम्बुबिंदु १४ वाय। मनुष्य.

Page #150

નં. ૧૨૯ રાષ્ટ્રકૂટ રાજા ધ્રુવ ૩ જાનું ભરૂચનું દાનપત્ર
શક સંવત ૭૮૯ ચેષ્ઠ અમાવાસ્યા. નીચે આપેલું દાનપત્ર ગાયકવાડની હદમાં બગુમ્રા( જીલા બલેસર )માં કેટલાંક બીજા જૂના અને નવા લેખ સાથે એક ખોદકામમાંથી મળી આવ્યું હતું. મારા જૂના મિત્ર રાવસાહેબ મેહનલાલ આર. ઝવેરી જે સુરતના ડેપ્યુટી એજ્યુકેશનલ ઈન્સપેકટર હતા, તેમણે આ તરફ મારું ધ્યાન ખેચ્યું હતું અને મારા માટે કેટલાંક પતરાં ખરીદ્યાં હતાં.
આ દાનપત્ર ત્રણ મજબૂત પતરાં ઉપર લખેલું છે. તેનું માપ ૧૨”x૧૦” ઈંચ નું છે. તે રાઠેડનાં શાસનના રિવાજ મુજબ પતરાંની ડાબી બાજુએ પાડેલાં કાણાંમાંથી પસાર કરેલી એક મજબૂત કડી વડે જોડેલાં છે. ત્રીજું અને પહેલું પતરું અંદરની બાજુએ જ કેતરેલું છે. કડી ઉપર રાઠોડની હિંમેશની મુદ્રા-કમળ ઉપર બેઠેલી હાથમાં સર્પ રાખેલી શિવની મૂર્તિ છે. પતરાં એકંદરે સુરક્ષિત છે, જે કે કાટને અંગે કયાંક કયાંક થેડા અક્ષરો નાશ પામ્યા છે. પહેલા પતરાના નીચેના જમણુ ખૂણામાંથી એક ત્રિકણ કડક ભાંગી ગયું છે, પરંતુ તે પણ સાચવામાં આવ્યું છે.
અક્ષરો કુશળતાથી કતરેલા છે. એકંદરે તે દનિદર્શનો સામનગઢનાં શાક સંવત ૬૭૫ નાં પતરાંને બહુ મળતા આવે છે, પણ કેટલીક રીતે વધારે આધુનિક આકારના જણાય છે.
લેખવાંચન વિદ્યાની દ્રષ્ટિએ જોતાં આ શાસન બહુ ઉપયોગી છે, કારણ કે સાહિત્યની અગર કાયસ્થ-નાગરી લિપિ બતાવતું ગુજરાત રાઠેડનું આ જૂનામાં જૂનું દાનપત્ર છે. કર્ક ૨ જાનાં વડોદરાનાં પતરાંમાં અને ગોવિંદ ૪ થાનાં કાવીનાં શક સં. ૭૪૯ નાં પતરાંમાં હજી જૂની ગુજરાતની લિપિનું અનુકરણ કરેલ છે. વળી ગેવિંદ ૩ જાનાં રાધનપુર અને વન હિંડરિ દાનપત્રોમાં ખરા કાયસ્થ અક્ષરો સાથે જોવામાં આવે છે તેવાં પ્રાચીન રૂપિ આમાં જ્યાંત્યાં જવામાં આવતાં નથી. દાનપત્રની શબ્દરચના બીજા રાષ્ટ્રટ શાસનને બહ મળતી આવે છે. અને વંશાવળીના જે ભાગે પહેલાંના રાજાએ વિષે છે તે કાવી વડોદરા અને સામનગડનાં પતરાંને અક્ષરશઃ મળતા આવે છે. આપણું દાનપત્ર પ્રમાણે રાષ્ટ્રકૂટ વંશાવળી નીચે પ્રમાણે છે -
એ. દક્ષિણ વંશ. ૧ ગોવિંદ ૧.
૫ કૃણ શુભતુંગ.
૩ ઇંદ્ર ૧. ૪ દક્તિદુર્ગ
વલમ.
૬ ગોવિંદ ૨,
વલભ.
૭ ધ્રુવ ૧
૧ ઇ. એ. વ. ૧૨ પાનું. ૧૭૯ છે. બ્યુલહર અને ડે. ઈ. હુશ. ૨ અહિં નોંધ કરેલા દાનના અસલ પતર વિનાના ઓરીએન્ટલ મ્યુઝીયમને ભેટ કરવામાં આવશે, અને ત્યાં જવા માટે ખુલ્લાં રખાશે.

Page #151

*
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
૮ ગાવિંદ ૩, પૃથ્વીવલ્લભ.
૯ શવે, અમાધવર્ષે,
૬ ધ્રુવ ૩. ધારાવર્ષ, નિરૂપમ.
૭ ધ્રુવ ૧.
અનિર્દિષ્ટ
ખળવા ખાર
૧ ઇંદ્ર ૨.
।
૩ ૨-( શક ૭૩૪)
1
२
–ગુજરાતશાખા.
3
* ૩,
અમાધવર્ષ,
૪ વર્
નિરૂપમ
૫ કાલવર્ષ,
શુભતુંગ.
ગાવિદ
મુખ્ય અથવા દક્ષિણુ વંશની એ ઉપયેગી હકીકત આપણે જાણી શકીએ છીએ. એક તા, કૃષ્ણ ૧ લાએ શુભતુંગ ખરૂદ ધારણ કરેલું જણુાય છે, અને ‘રાજાધિરાજ મહારાજા ' ના ઈલ્કાબ તેણે એક કાઈ રાહુખ્ય અગર રાહુમ્પ ઉપર મેળવેલા વિજયા ઉપરથી ધારણુ . હતા.
>
આ બન્ને ખાખતા કાવીનાં દાનપત્રમાં પણ જણાવી હતી. પરંતુ તેને લગતા ૧૩ અને ૧૫ Àાકા ભૂંસાઈ ગયા હૈાવાથી તે સમજી શકાયા. નહેાતા. આ રાહય કાણુ હતા તે હી શકાતું નથી. આવું નામ કૃત મેવાડના રાજાએના લિસ્ટમાં મળી આવે છે. ઇ. સ. ૧૨૦૦લગભગ રાજ્ય કરતા એક રહુપ પ્રોફેસર એચ. એચ. વિલ્સન ખતાવે છે. અલબત્ત એ માણસ કૃષ્ણ ૧ લાના શત્રુ હેાઈ શકે નહીં. બીજું, ગેવિંદ ૩ જાનેા પુત્ર જેને અમેાધવ કહેવામાં આવે છે તેનું ખરૂં નામ આપણે પહેલી જ વાર સાંભળીએ છીએ. ( મ્લેા. ૨૩, ૨૪ ) અને તે શર્વ હતું. ગાવિંદ ૩ જાને તેના અનુજના સ્વામિન્ ' કહીને ઇંદ્ર ૨જા અને તેના અનુગામીએની પરતંત્ર સ્થિતિ આપા દાનપત્રમાં ચેખ્ખી રીતે જણાવી આપી છે. એક બીજી ઉપયાગી હકીકત એ છે કે, આ દાનપત્રમાં ગેવિંદ ૪ થાનું, જે ઈંદ્ર ૨ જાના ખીજો પુત્ર હતા અને જે કાવીનાં પતરાં જણાવે છે તે મુજબ તેના બંધુ કેકે અથવા કર જાની પછી ગાદીએ આવ્યા હતા, તેનું નામ આપ્યું નથી. આપણા દાનપત્રમાં કક્કે ૨ જાની પછી તરતજ વર્ણવેલા * ૩ જાના ગેરવિંદ ૪ થા કાકે હાવાથી, એ વધારે સંભવિત છે કે કક્સ ૨ જો તેના પુત્રને સગીર છેાડીને મરણ પામ્યા. હાવા જોઈએ અને ગેવિંદ ૪ થાએ પેાતાના ભત્રિજાને કાયદેસર વારસેા છીનવી લીધે હાવા જોઈએ. ક ૩ જાના પ્રપૌત્રે જાહેર કરેલાં એક દાનપત્રમાં ગુજરાત રાઠોડાનાં લીસ્ટમાંથી એનું નામ ઈરાદાપૂર્વક અને રાજ્ય કેહની શિક્ષા તરીકે આપવામાં આવ્યું નહીં હૈાય. ગુજરાતના અત્યાર સુધી ન જાણવામાં આવેલા ચાર રાઠોડ
www.umaragyanbhandar,com

Page #152

राष्ट्रकूट राजा ध्रुव ३ जानुं भरूचनुं दानपत्र રાજાઓની હકીક્ત પણ આ દાનપત્રમાં બહુ ઉપયોગી છે. શક સંવત ૭૪૯ અને ૭૮૯ વચ્ચેના ટુંકા સમયમાં જૂદા જૂદા વંશના પાંચ રાજાઓએ રાજ્ય કર્યું હતું. આ હકીકત એકલી જ એ બતાવવાને પૂરતી છે કે તે સમય વિપત્તિ અને લડાઈઓને હતું, અને કકક ૩ ઉત્તરાવસ્થાએ ગાદીએ આવ્યું હશે અને તેના પુત્ર અને પૌત્ર મોટા થયા કે તરત જ મૃત્યુ પામ્યો અગર મારી નાંખવામાં આવ્યો હશે. તે સિવાય અધી સદીમાં પાંચ વંશને ગાદીએ આવી ગયા, એ અસંભવિત લાગે છે. ચાર નવીન રાજાઓની જે થડી હકીકત આપી છે તે ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે તેઓને બહુ મુશ્કેલીઓ નડી હશે. આપણું દાનપત્રના દાતા ધ્રુવ ૩ જાને તેના શત્રુ વલ્લભ અને બળવાર સંબંધીઓ સાથે લડાઈ થઈ હતી. ધ્રુવ ૩ જે પણ એક ખંડીએ રાજા હતા. રાઠોડનાં તામ્રપત્રો તથા સિલાહારના કાનેરના લેખો ઉપરથી અનુમાન થાય છે કે અમેઘવર્ષનું રાજ્ય આ સમય સુધી ચાલ્યું હતું. ત્રીજે શત્રુ, “ બલવાન ગુર્જરો” એ અણહિલવાડના ચાવડા અગર ચાપોત્કટો હશે, કારણ કે ૯ મી સદીમાં ગૂર્જર કહી શકાય તેવું બીજું કઈ રાજય ન હતું. કૃષ્ણની
રત્નમાલા ” મુજબ ઈ. સ. ૮૪૧ થી ૮૬૫ સુધી ખેમરાજ અગર ક્ષેમરાજે અણહિલવાડમાં રાજ્ય કર્યું હતું. અને ભરૂચ મેળવવા માટે ધ્રુવના અનુજની સહાયથી ઘણું કરી આજ ગુર્જરે મેહનત કરી હતી.
દાનમાં કર્માન્તપુર સાથે જોડેલાં ૧૧૬ ગામોનું પારાહણુક ગામ જે જીભા નામના અવયું અગર યજુર્વેદના શિષ્ય તથા લાક્ષાયણ ગોત્રના બ્રાહ્મણને આપ્યું હતું. તેને હેતુ એક સત્ર અથવા સદાવ્રત ચલાવવાનું તથા ધાર્મિક ક્રિયાઓનું ખર્ચ કરવાનો હતો. તે મેળવનારના પિતાનું નામ નેન્નપ્ય (કદાચ નેત્રપ) અને તેના દાદાનું નામ દાધિ હતું. પારાહણુક ગામની સીમામાં “ બ્રાહ્મણકુલેનું નિવાસસ્થાન મેક્ક આપ્યું છે. આ સુરતથી બારડેલીના રસ્તા ઉપર આવેલું અને મોટાલા બ્રાહ્મણનાં અસલ સ્થાન તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલું મેટા ગામ છે. આપણુ દાનમાં તાપી નદીની દક્ષિણ તરફના એક ગામને નિર્દેશ કરેલ છે તે ઉપરથી પુરવાર થાય છે કે ભરૂચના રાઠોડના રાજ્યમાં દક્ષિણ ગુજરાતનો સમાવેશ થતો હતો. આ હકીકત કાવી અને ગુજરાતનાં પતરાંએ અચોકકસ રાખી હતી. હાલના સમયમાં પણ તાપી નદીની દક્ષિણમાં રાઠોડ કૃષિકારો મળી આવે છે.
આપણુ દાનપત્રમાં સૂર્યગ્રડનો ઉલ્લેખ આપેલ હોવાથી દાન આપવાને દિવસ ચોક્કસ થઈ શકે છે. પ્રોફેસર જેકેબી અને ડે. બગૅસ ખાત્રી પૂર્વક કહે છે કે તે તારીખ ઈ. સ. ૮૬૭ ના જુનની ૬ ઠી હતી, અને આ દિવસે સૂર્યગ્રહણ થયું હતું. આ શાસનનો દૂતક શ્રી ગોવિંદ હતે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #153

८४
अक्षरान्तर
पतरू पहेलुं
१ ओ स्वस्ति [ ॥ ] स वोव्याद्वेधसा धाम यन्नाभिकमलं कृतं । हरश्च यस्य कांतेंदुकलया कमलं कृतं ॥ [ । ] आसीद्विषतिमिरमुद्यतमंडलाम्रो ध्वस्ति नयं - [ ६ ]
२
न्नभिमुखो रणसर्व्वरीषु । भूपः शुचिविधुरिवास्तदिगंतकीत्तिग्गोविन्दराज इति राजसु राजसिंघः ॥ [२] दृष्ट्वा चमूमभिमुखी सुभटाई- [ ७ ]
३ हासा मुन्नामितं सपदि येन रणेषु नित्यं । दृष्टा घरेण दधता भ्रुकुटीं ललाटे खनं कुलं च हृदयं च निजं च सत्यं ॥ [ ५ ] खनं कराया न्मुख
....तश्च शोभा मानो मनस्तः सममेवयस्य । महाहवे नाम निशम्य सद्यः त्रयं रिपूणां विगलत्य कांडे ॥ [ ४ ] तस्यात्मजो जगति विश्रुतकीर्ति
४
५
७
८
९
....
६ 'च्युतदानदंतिदंतप्रहाररुचिरोल्लिखितांसपीठः । क्ष्मापः शितौ क्षपितशत्रुरभूतनूजसद्राष्ट्रकूटकनका हरिवेन्द्रराजः ॥ [ ६ ] तस्योपार्जितमहसस्तनयश्चतुरदधिवलयमालिन्याः [ ।] भोक्ता भुवः शतक्रतुसदृशः श्री दतिदुर्गराजोभूत् ॥ [ ७ ] कांची
....
.. शकेरलनराधिपचोल पांण्डय श्री हर्षवज्रटविभेदविधानदक्षं कण्णार्टकं वलभचिंत्यभजेयमन्यैभृत्यैः क्रियद्भिरपि
१०
....
रातर्तिहारिहरिविक्रमनामधारी । भूपस्तृवि - टपनृपानुकृतिः कृतज्ञः श्रीकक्कराज इति गोत्रमणिर्व्वभूव ॥ [ ५ ] तस्य प्रभिन्नकरट
....
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
...
....यः सहसाजिगाय ॥ [ ८ ] आसेतो विपुलोपलावलिलसल्लोलोम्मिमालाजलादाप्रालेयकलंकितामल शिलाजालातु
....
षाराचलात् ॥ आपूर्वापरवारि राशिपुलिनप्रांतप्रसिद्धानयेयं जगती स्वविक्रम कलेनैकातपत्रीकृता ॥ [ ९ ] तस्मिं दिवं
११
.. प्रयाते वल्लभराजेऽकृत प्रचा वाघः । श्रीकक्कराजसूनुर्महीपतिः कृष्णराजाभूत् ॥ [ १० ] यस्य स्वभुजपराक्रममनिः शेषोत्सादितारिदिक्प
थं. १, आसीद्विष) ध्वस्ति नयम २. २ वां पं. पांगानिज, पं. ४ वाया समक्षयं थे. ५ यांचा भूपनिविपथं चितुवभि. श्री . ८४.१० तस्मिन्
रणशरीषु, रिवाप्तदिगन्तकीर्ति, राजसिंह
कनकावि. पं. ७
www.umaragyanbhandar.com)

Page #154

१२
४ १८
१४
१३ प्रावृट्कालायते स्पष्टं ॥ [ १२ ] राहप्यमात्मभुजजातवलावलेपमाजौ विजित्य निशितासिलताप्रहारैः । पालिध्वजावलिशु
१७
१९
२०
१५
१६
सौ शृयो वल्लभो ( । ) भोक्तुं स्वर्गफलानि भूरितपसा स्नानं जगमा....मरं ॥ [ १४ ] येन श्वेतातपत्रप्रहतर विकर त्राततापात्सलीलं (।) जग्मे नासीर धूलीधवलितशिरसा वल्लभाख्यः समाजौ ॥ श्रीमगोविन्दराजो जितजगदहितस्त्रैण वैधव्यदक्षः तस्यासीत्सूनुरेकः ( । ) क्षणरणदलितारातिभत्तेभकुंभ: ॥ [ ११ ] तस्यानुजः श्रीधु
२३
....
२४
श्रुभतुंगतुगंतुरगप्रवृद्धरेणूर्वरुद्धरविकिरणं । ग्रीष्मेपि नभो निखिलं
२५
५. १४
राष्ट्रकूट रजा ध्रुव ३ जानुं भरूचनुं दानपत्र
.क्रं । कृष्णस्येवाकृष्णं चरितं श्रीकृष्णरा जस्य ॥ [ ११ ]
भामचिरेण यो हि राजाधिराज परमेश्वरतां ततान ॥ [ १३ ] पातायश्चतुरंवुराशिरसनालंकारभाजो भुवः ( । ) त्रय्याशापि कृतद्विजा
१८ वराजनामा महानुभावोप्रहतप्रतापः । प्रसाषिताऽसेष नरेन्दचक्रः क्रमेण बालार्कवपुर्व्वभूव ॥ [ १६ ] जातेयत्रचराष्ट्राकू[ ट ]वि
लकेसनूप चूडामणौ ( । ) गुर्व्वी तुष्टिरथाखिलस्य जगतः सुस्वामिनि प्रत्यहं । सत्यं सत्यमिति प्रशासति सति क्ष्मामासमुद्रांतिका - ( 1 ) मासीद्धर्म्मपरे गुणाभृतनिधौ सत्यव्रताधिष्ठिते ॥ [ १७ ] रक्षता येन निःशेषं चतुरं भोषिसंयुतं । राज्यं धर्मेण लोकानां कुता तुष्टिः परा हृ२१ दि ॥ [ १८ ] तस्यात्मजो जगति सत्प्रथितोरुकीर्तिग्गोविंदराज इति गोत्र ललामभूतः । त्यागी पराक्रमधनः प्रकट प्रतापसंतापिताहि
....
9000
२२ तजनो जनवल्लभोभूत् ॥ [ ९९ ] पृथ्वीवल्लभ इति च प्रथितं यस्यापरं जगति - नाम ॥ यश्चतुरुदधिसीमामेको वसुधां वशे चक्रे ॥ [ २० ]
400
. मरगुरुप्राज्याज्यपूजादरो दाता मानभृदश्रणीर्गुणवंता यौ
....
...
एको नेकरंद्रवृंदसहिता न्यस्तान्समस्तानपि प्रोत्खातासिलताप्रहारविधुरां वध्वामहासंयुगे । लक्ष्मीमप्यचलां चका
...
रबिलसत्सचामरग्राहिणी ( । ) संसीदद्गुरुविप्रसजनसुहृद्वंधूपभोग्यां भुवि ॥ [ २९ ] तत्पुत्रोत्र गते नाकमाकम्पितरिपुत्रजे ॥ श्रीमहाराजशर्व्वाख्यः ख्यातो राजाभवद्गुणैः ॥ [ २२ ]
अर्थषु यथार्थतां यस्समभीष्टफलातिलढवतोषेषु ।
...
८५
व्याधापि. ४. १५ वा पूजावर, दवणी योसौ त्रियो सा मासाधिताशेष २३ गावि
www.umaragyanbhandar.com)

Page #155

८६
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
पतरूं बीजुं - अ
१ वृद्धिं निनाय [ प ]रमाममोघवर्षी [ भिषा ] नस्य [ २३ ] ॥ राजाभूचत्पितृव्यो रिपुभवविमवोद्भूत्यभावैकहेतु र्लक्ष्मीमानिद्ररा
२
३
४
५
७
८
....
जोगुणनृपनिकरांतश्चसत्कारकारी । रागादन्यान्व्युदस्य प्रकटितविषया यं नृपा सेवमाना राजाश्रीरेव चक्रे सर्क
९
लकविजनोद्गीततथ्यस्वभावं । [ २४ ] निर्व्वाणावाप्तिवाणा सहितहितजना यस्य मानाः सुवृत्तं (1) वृत्तं जित्वान्यराज्ञां चरित मुदयवान्सर्व्वतोदिक्स केभ्यः । एकाकी दृप्तवैरिस्खलनकृतिसह
प्रातिराज्य सशंकः ॥ लाटीयं मंडलं यस्तपन इव निजस्वामिदत्तं
ररक्ष ॥ [ २९ ] सूनुर्व्वभूव खलु तस्य महानुभावः शास्त्रार्थ वोध सुख लालितचित्तवृत्तिः । यो गौण नाम परिवारमुवाह पूर्व्वं श्री - ६ कक्कराज [ सुभ ] गव्यपदेशमुचैः ॥ [२६] श्रीकक्कराज इति रक्षित राज्य भारः सारं कुलस्य तनयो नय शलिशौर्यः । त
११
....
...
स्याभवद्विभवनन्दित वन्धुसार्थः पार्थः सदेव धनुषि प्रथमः शूचीनां ॥ [ २७ ] दानेन मानेन सदाज्ञया वा वीर्येण [ शौ ]र्येण च कोपि भूपः । ए [ ते ] न तुल्योस्ति न वेति कीर्त्तिः सकौतुका आम्यति यस्य लोके ॥ [ २८ ] स्वेच्छागृहीत विषया दृढ संघभाजः प्रोद्वृत्तप्ततरशुल्किक [ रा ] ष्ट्रकूटानुत्खातखड्गनिजवाहुबलेन जित्वा योमोघवर्ष इति राज्यपदे व्यधत्त ।। [ २९ ] पुत्रीयतस्तस्य महानुभावः कृती १० कृतज्ञः कृतवीर्यवीर्यः । वशीकृताशेषनरेन्द्रवृन्दो वभूव सूनुध्ध्रुव - राजनामा ॥ [३०] चन्द्रोजडो हिमगिरिः सहिमः प्रकृत्या वातश्चलश्च.
तपनस्तपनस्वभावः । क्षारः पयोधिरिति वैस्सममस्य नास्ति येनोपमा निरुपमस्तत एव गीतः ॥ [३१] रण शिरसि खड़घातैर्व्व
१२
ल्लभदंडं पराङ्मुखीकृत्य (1) शस्त्रशतशुद्धदेहः स्वर्गमगादेक एवासौ ॥ [ ३२ ] तस्या शेषनराधिपहृतयशसः स्वर्गलोक
...
...
...
...
...
...
www
१३
1
गतकीत्तेः । श्रीमान काळवर्षस्तनयः समभूत्कुलालं वः [ ३३ ] वल्लभदंडाकांतं विघटितदुष्टानुजीविवर्गेण । पि
१४
तृपर्यागतमचिरान्मडलमध्यासितं येन ।। [ ३४ ] | प्रियवादी सत्यधनः श्रीमाननुजीविवत्सलो मानी । प्रतिपक्ष
२। गुणि रान्तश्चमत्कार, नृपान् राज्य. पं. ४ शौर्यशाली ५ ७ पांथे। सदैव ५ ८ पायो कूटान् उत्खात.
थे । राज्ये (?) संशको ५६ पांये नयराज्यपदं ५ १3 वां
की
www.umaragyanbhandar.com)

Page #156

राष्ट्रकूट राजा ध्रुव ३ जानुं भरूचनुं दानपत्र १५ ... ... क्षोभकरः श्रुभतुंग श्रुभकरः सुहृदां ॥ [ ३५ ] तस्मि स्वग्गीभूते
गुणवति गुणवान् गुणाधिकप्रीतिः । समभूद्धवराजस१६ मो ध्रुवराजस्तुष्टिकृल्लोके ॥ [ ३६ ] इतोभिमुखमापतत्प्रवलगूर्जराणां वलं (।)
इतो विमुख वल्लभो विकृति मागता बान्धवाः (।) १७ ... इतोनुजविकुवितंशममगात्समस्तं भया दहो स्फुरणमद्भुतं निरूपमेंद्र खन.
स्य ते ॥ [ ३७ ] गूर्जरवलमतिवल१८ ... ...वत्समुद्यतं वृंहितं च कुल्येन । एकाकिनैव विहितं पराङ्मुखं लीलया
येन ॥ [ ३८ ] यश्चाभिषिक्तमात्रः परं १९ ... ...यशः त्यागशौर्यतोवाप । श्रुभतुंगजोतितुंगं पदं पदामोति नाचित्रं ॥
[३९] यश्च स्वभुजवलार्जितमपीह रा२० ज्यं विभज्यभृत्यानां । भयमपि विद्वेषिजने धनं ददावथिने कामं ॥ [४०]
धारावर्षसमुन्नति गुरुतरामालो२१ ... ...क्य लक्ष्म्या युतो धामन्याप्त दिगन्तरोपि मिहिरः सदश्यवाहान्वितः । __यातः सोपिशमं पराभवतमोव्याप्ताननः २२ .... .... किं पुनर्येतीवामलतेजसा विरहिता हीनाश्च दीना भुवि ॥ [ ४१]
यं प्राप्य विजिजत पूर्वसकलगुणं पालिता२३ ... ... ...पि सगराद्यैः [1] प्रियनाथलाभ तुष्टा वसुधापि सकामतामाप ॥ [४२] तेनेदमनिलविद्युच्चंचलमवलोक्य जीवि
पतरूं बीजु 'ब' १ ... ...तमसारं [1] क्षितिदानपरमपुण्यः प्रवर्तितो धर्मदायोयं ॥ [ ४३ ] ___ स च समधिगताऽशेषमहाशद्वमहा२ ... ...सामंताधिपतिधारावर्ष श्रीध्रुवराजदेवः सर्वानेव यथासंवध्यमानकात्रा
ष्ट्रपतिविषयपतिग्रा३ मकूटायुक्त नियुक्तकाधिकारिक वासापकमहत्तरादिन्समनुदर्शयत्यस्तु वः सवि
दितं यथा मया ४ मातापित्रोरात्मनश्चैहिकामुष्मिकं पुण्ययशोभिवृद्धये ॥ विप्रोभूद्भद्रपल्या वहुधन
जनतासंकुलायां ध५ रायां (।) ख्यातः श्रीढोड्डिनामा जनितजनसुखोऽध्वर्युसब्रह्मचारी । यस्मिन
स्थिजना(:) ददत्यविरतं प्रा६ ज्यं कृतान्नादिकं (1) निश्चिंतोदरपूरणः समभवन्दुभिक्षकालेष्वपि ॥ [ ४४]
त्रेनां स लब्ध्वाध्रुवराजदेवात्सपायो तस्मिन् स्वर्गीभते. ५. १८ वाया यशस्याग, यदाप्नोति नो. ५. २१ वांया सर्वैश्य. ५. २२ पांये। पुन.

Page #157

गुजरातना ऐतिहासिक लेख ७ – ददौ सर्वजनोपकारि । दिने दिने यस्य गृहे नरेन्द्राः सहस्रशो भुंजते भूसु
राश्च ॥ [ ४५] तस्य सुतः स८ त्रपतिः नेनप्यनामा तत्पुत्राय लाक्षायणसगोत्राय जोनिभाअभिधानाय ___ कन्ति पुरप्रति. .९ वृद्धषोडशोत्तरनामशतान्तः पाती पाराहणकं प्रामः यस्याघा
... टनानि पूर्वस्यां दिशि कुंडीरवल्लिका नाम ग्रामः १° दक्षिणतः वेन्नाहारांतः पा११ ... ... ती खौराच्छकं नाम ग्रामः तथा दक्षिणत एव जोणन्धा नाम
प्रामः पश्चिम१२ तः मोत्तकाभिधानं ब्रामणस्थानं उत्तरतः मोइवासकं वाम प्रामः १३ एवमयं चतुराघाटनोपलक्षितः सोद्गः सपरिकरः सवृक्षमालाकुलः ससीमाप
र्यन्तः सदंड... ... दशापराधः सोत्पद्यमानवेष्टिकः सधान्यहिरण्यादेयोऽचाटभट प्रवेश्यः सर्व्वराजकीयानामहस्त... ...प्रक्षेपणीयः भूमिच्छिद्रन्यायेन आचंद्राळणवक्षितिसरित्सर्चतसमका
लीनः पुत्रपौत्रान्वय. १६ क्रमोपभोग्यः पूर्वदत्चदेवदायब्रह्मदायरहितः अभ्यंतर सिध्या शकनृपका
लातीतसंवत्सरश१७ तेषु सप्तस्वेकूननवत्यधिकेष्वहतः संवत् ७८९ ज्येष्ठामावास्यायां आदित्य[ प्र]
हणपर्वणि १८ श्रीभृगुकच्छे नर्मदायां मूलस्थानतीर्थे स्नात्वा सत्र प्रवर्तनाथं वलिचस्वैश्वदे
वामिहोत्रादि१९ क्रियोत्सर्पणार्थ च उदकातिसर्गेण दत्तः अतोस्योचितया ब्रह्मदायस्थित्यामुं. __ जतो भोजयतः
पतलं त्रीजें १ कृषतः कर्षापयतः प्रतिदिशतो वा न केनचित्परिपंथना कार्या । तथागामि नृपति भोगपतिभिरस्म२ द्वंश्यैरन्यैर्वा सामान्यभूदानफलमवेत्य विद्युल्लोलान्यनित्यान्यैश्वर्याणि तृणान
लमजलविंदुचंचलं च जीवितमा३ कलय्य स्वदायनिर्विशेषोयमस्मदायोनुमंतव्यः परिपालयितव्यश्च । यथाजानति
मिरपटलावृत्तम् ४ तिराच्छिद्यादाच्छिद्यमानं वानुमोदेत सपंचभिर्माहापातकैरुपपातकैश्च संयुक्त[:]
स्यादित्युक्तं भगवता वेदव्या५. ४ या वेद.

Page #158

राष्ट्रकूट राजा ध्रुव ३ जानुं भरूचनुं दानपत्र ५ सेन व्यासेन ॥ षष्टिं वर्षसहस्राणिः स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः। आच्छेता चानुमंता
च तान्येव नरके वसेत् ॥ [ ४६ ] विध्या ६ वीष्दतोयासु श्रुष्ककोटरवासिनः । कृष्णाहयो हि जायते भूमिदायं भरंति ये ॥
[४७ ] अनेरपत्यं प्रथमं सुवर्णं भूष्ण७ ... ...वी सूर्यसुताश्चगावः । लोकत्रयं तेन भवद्धि दतं यः कांचनं गां च ___ मही[ च दद्यात् ॥ [ ४८ ] वहुभिर्वसुधा भुक्ता राजभिः सगरा८ ... ...दिभिः । यस्य यस्य यदा भूमि स्तस्य[ तस्य ] तदा फलं ॥ [४९]
यानीह दत्तानि पुरा नरेन्द्रैर्दानानि धर्मार्थयशस्कारणि [1] निर्मा९ ... ... ...त्म्यवांतप्रतिमानी तानि को नाम साधुः पुनरावदीत ।। [५०]
स्वदत्तां परदत्तां वा यत्नाद्रक्ष नराधिप । महीं महिमतां श्रेष्ठ ... ... ... ...दानाच्छेयोनुपालनं ॥ [५१.] नायमत्यंतसंवासः कस्यचित्केनचित्सह । [ अस्ति ] स्वेन शरीरेण किमुतान्यैः पृथग्जनैः ॥ [ ५२] प्राणेन धार्यते कायः स च प्रणः समीरणात् ॥ समीरश्चाति चपलः [कृत ]
मप्यायुरद्भुतं ॥ [ ५३ ] सप्तलोकैक१२ नाथस्य विष्णोरपि महात्मनः । नेयं नियतवासा श्री[ : ] किमुतान्यस्य कस्य
चित् ॥ [५४ ] सामान्योयं धर्मसेतुः स१३ ... द्वेषामिह भूभुजां । यतोतः पालनीयोयं काले काले महात्मभिः ॥ [१५]
कोटिस्तु वाजपेयानां लक्षं विश्वजिता तथा [] । सहस्रम... ... ...श्वमेधानां स्वहस्तश्चैव तत्समं ॥ [५६ ] इति कमलदलावुविन्दुलोलां श्रियमनुचिंत्यमनुष्यजीवितं च । अतिविमलमनोभि... ... ... ...रात्सनीनैः नहि पुरुषैः परकीर्तयो विलोप्याः ॥[१७] श्रीमच्छंभतुंगसुतो धारावर्षानुजः रणे येन निनित्य वैरिव... ... ... ...गर्ग राज्यं विहितं स्थिरं भ्रातुः ॥ [५८ ] भस्मीकृत्यारिसेना हयगजवहुलामप्यसंतुष्टभावो ब्रह्माण्डं व्याप्तुकामः पृथुच... ... ... ...टुलशिखाभासुरः क्रोधवह्निः । दृष्टः पद्मासनाधैर्गगनतलगतैर्यस्य गीर्वाण वृन्दैः ( स ) श्रीमगोविन्दराजो
... ... ...निरुपमविहितो शासने दूतकोत्र ॥ [ ५९] लिखितं चेदं सांघिविग्रहिक श्रीकल्याणे नेति ॥ १९ ... ... ... स्वहस्तोयं मम श्रीध्रुवराज देवस्व श्रीमदकालावर्ष
देवसूनो[ : ॥ ५. पांया हरन्ति. ५. ८ न तस्य शw ilnी नाय ७. ५. ११ पाया प्राणः. पं. १५ वांया नीनैन, श्रीमच्छुभ, नुजो, निर्जित्य. प. १५ वाया सेनां ब्रह्माण्डं. ५.१७ पाय। श्रीमद्गो. पं. १४पाय। विहित:... ..
ले. ३७

Page #159

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ભાષાન્તર (૧) જેના નાભિકમળમાં બ્રહ્માએ વાસ કર્યો છે તે (વિષ્ણુ) અને હર જેનું શિર ઈન્દુકલાથી ભૂષિત છે તે તમારી રક્ષા કરો.
( ૨ ) રાત્રિએ કિરણે ફેંકી તિમિર હણનાર અને મંડલાગ્ર ઉન્નત ક્ષિતિજ ઉપર કરીને પૃથ્વીમાં તેજ પ્રસરાવનાર નિર્મળ ઈન્દુ માફક વિશ્વવ્યાપી યશવાળે, નિર્મળ તેજ સંપન્ન, અસિ ઉંચી કરી અને આગળ કુચ કરી શત્રુઓને હણનાર રાજસિંહ ગેદરાજ નુપ હતા.
( ૩ ) તેની સામે વીર યોદ્ધાઓથી પ્રકાશતી સેના આવતી રણુમાં જઈ, સદા તે અધર કરડી અને ભ્રમર ગુંથી, અસિ, કુળ, હૃદય અને પૈર્ય ઉચું કરતે.
( ૪ ) જ્યારે મહાયુદ્ધમાં તેનું નામ તેના શત્રુઓ સૂણુતા ત્યારે તેમના કરમાંથી અસિ. મુખમાંથી શોભા, અને હદયમાંથી ગર્વ આ ત્રણ ચીજ નિરન્તર સહસા તેમની પાસેથી સરી જતી.
( ૫ ) વિશ્વવિખ્યાત ઉજજવળ યશવાળા, દુઃખી જાનું દુઃખ કાપનાર, હરિના પદના સ્થાનને સહાય કરનાર, સ્વર્ગના નૃપ સમાન, ઉદાર તેના પુત્ર શ્રીકકકરાજ તેના પછી રાષ્ટ્ર કુટ વંશને મણિ થયે. " ( ૬ ) ઉમદા રાષ્ટ્રકૂટના મેરૂ પર્વત સમાન, અગિજનાં ભેદેલાં કુમ્ભમાંથી ઝરતા મદથી ઉજજવળ અને દંતપ્રહારથી ઉઝરડા થએલા અંધવાળો, ભૂમિપર શત્રુઓનો નાશ કરનાર ઇન્દ્રરાજ નૃપ તેને પુત્ર હતે.
(૭) તેને, ઈદ્ર સમાન, ચાર સાગરથી આવૃત અખિલ જગતને ઉપભેગ કરનાર, અને મહિમા પ્રાપ્ત કરનાર શ્રીદવિદુર્ગવાજ પુત્ર હતા.
(૮) તેણે મુઠ્ઠીભર ભૂલ્યથી સત્વર કર્ણાટની અસંખ્ય સેનાને પરાજય કર્યો અને કાચીશ, કેરલ, ચલ, પાથ, શ્રીહર્ષ અને વજને પરાજય કરવામાં તે દક્ષ હતે.
( ૯ ) તેના પરાક્રમથી તેણે મહાન ખડકેની હારમાં આગળ વધતાં તરંગેનાં જળ પ્રકાશે છે તે રામસેતુથી હિમાલય જ્યાં વિમળ પ્રભાવાળા ખડકોના ઢગ હિમશિખાઓથી કલંકિત થાય છે ત્યાં સુધી અને પૂર્વ અને પશ્ચિમના સાગરના રેતીવાળા કિનારાની સીમા સુધી આ જગને તેની રાજસત્તા નીચે આપ્યું.
( ૧૦ ) જ્યારે તે વલભરાજ સ્વર્ગમાં ગયો ત્યારે પ્રજાને નહીં પડનાર કકરાજને પુત્ર કૃષ્ણરાજ નૃપ થયે.
( ૧૧ ) જેના બાહુબળથી અસંખ્ય શત્રુઓ પૂર્ણ નાશ પામ્યા હતા તે કૃષ્ણરાજનું ચરિત ( વસુદેવના પુત્ર )કૃષ્ણ સમાન નિષ્કલંક હતું.
( ૧૨ ) શુભતુંગના મહાન અથી ઉડેલી રજનાં વાદળથી સૂર્યનાં કિરણે રેકતું આખું નભ ગ્રીષ્મમાં પણ વર્ષ તુ આવી હોય તેવું લાગતું.
( ૧૦ ) તેણે યુદ્ધમાં આત્મભુજબળના ગર્વવાળા રાહને તીક્ષ્ણ અસિના પ્રહારથી પરાજય કર્યો અને સવર અનેક પાલિવજથી ઉજજવળ થએલા “રાજાધિરાજ” અને “પરમેશ્વરના મહાશબ્દની પ્રાપ્તિ કરી.
( ૧૪ ) ચાર સાગરથી આવૃત્ત બની ભૂષિત થએલી પૃથ્વીને અને પવિત્ર શાસ્ત્રોને પણ તે પાલક હતું. તે બ્રાહ્મણને ઘણું ઘી આપ, અમરની સેવા કરતે, અને ગુરૂઓને માન આપતા. તે ઉદાર, મદવાળો, ગુણીજનેમાં પ્રથમ અને લક્ષમીન વલ્લભ હતા. તેના મહાન તપથી સ્વર્ગનાં કળના ઉપભોગ કરવા તે અમરેના ધામમાં ગયા.
( ૧૫ ) તેને, વલ્લભ નામથી વિખ્યાત, જગતના પરાજય કરેલા શત્રુઓની વધુઓને વિધવા બનાવવામાં દક્ષ, અરિના મસ્ત ગજેનાં કુમ્ભ યુદ્ધમાં ક્ષણમાં ભેદનાર નાસીર (સૈન્યના
૧ પાલિધ્વજના અર્થ માટે જુઓ ઈ. એ. વ. ૭ ૫. ૧૧; ૨૪૫. ડો. ફલીની નાટ.

Page #160

राष्ट्रकूट राजा ध्रुव ३ जानुं भरूचनुं दानपत्र
૧૨
આગલા ભાગ )ની ધૂળથી શ્વેત અનેલા શિર સહિત, સૂર્યનાં કિરણાની ગરમી શ્વેત છત્રથી દૂર રાખવામાં આવી હતી તેથી યુદ્ધમાં નિત્ય લીલાવાળી ગતિથી ચાલનાર શ્રીગાવિંદરાજ નામના પુત્ર હતા.
( ૧૬ ) તેના અનુજ શ્રી ધ્રેવરાજ મહાપ્રતાપી, અને અપ્રતિબદ્ધવિક્રમવાળા હતા અને સર્વતૃપાના પરાજય કરીને ચહુડ પ્રતાપમાં ઉષાના સૂર્ય સમાન ક્રમે થયા હતા.
( ૧૭ ) જ્યારે સનૃપામાં મણ તે રાષ્ટ્રકૂટાના નાયક થયા અને જ્યારે તે જે ધર્મ પરાયણુ હતા, જે અમૃત સમાન ગુણ્ણાના સાગર હતા, જે સત્યવ્રતપરાયણુ હતા અને જે પૃથ્વીમાં સાગરના કિનારા સુધી રાજ્ય કરતા ત્યારે તે સારા રૃપથી અખિલ જગત નિત્ય આનન્દ્વ પામતું( ઉચ્ચારતું ) “ ખરે સત્યયુગ પુન: આવ્યેા છે, ''
( ૧૮ ) જ્યારે તે ચાર સાગર સહિત અખિલ રાજયમાં ધર્મરાજય કરતા ત્યારે જનાના હૃદયમાં અતિ આનંદ થયેા.
( ૧૯ ) તેને તેના વંશનું ભૂષણ, ઉદાર, જનાને પ્રિય, પ્રતાપ ધનવાળા, મહાન વિક્રમથી નિજ શત્રુઓને સંતાપનાર અને ગુણીજનાથી આ જગમાં સર્વત્ર વ્યાપેલા યશવાળા ગાવિંદરાજ પુત્ર હતા.
( ૨૦ ) જગમાં વિખ્યાત તેનું બીજું નામ પૃથ્વીવલ્લભ હતું. સહાય વિના તેણે ચાર સાગરથી આવૃત થએલી પૃથ્વી વશ કરી.
( ૨૧ ) પછી તેની ખેંચેલી અસિના પ્રહારથી મહાયુદ્ધમાં દુઃખી થતા તે રૃપાના મંડળ સહિત તેમને સર્વેને એકત્ર સહાય વિના ખાંધી, લક્ષ્મીને સ્થિર બનાવી તેને પેાતાની ઉત્તમ, અને ઉજ્જવળ ચૌરી ધારણ કરવા ફરજ પાડી અને પીડાતા ગુરૂએ, દ્વિજો, સંત, મિત્રા અને બન્ધુજનાથી ઉપભાગ થાય તેવી તેને ( લક્ષ્મીને ) બનાવી.
( ૧૨ ) જ્યારે આ વીર જેની સમીપમાં શત્રુએ કંપતા તે સ્વર્ગમાં ગયા ત્યારે સદ્ગુણ્ણા માટે વિખ્યાત તેના પુત્ર શ્રીમહારાજ શવ નૃપ થયા.
( ૨૩ ) સર્વ ચૈજનેા અભિલાષ પૂર્ણ થયાથી તુષ્ટ થયા હેાવાથી તેણે અમેાધવ (વૃથાદાનવૃષ્ટિ ન કરનાર )ના અપર નામની અર્થની સત્યતા પૂર્ણ સત્ય કરી.
( ૧૪ ) તેના પિતૃન્યક શ્રીઇન્દ્રરાજ, જે શત્રુઓના ગૃહમાંથી લક્ષ્મી અદૃશ્ય થવાનું એક જ કારણુ રૂપ હતા અને જે ગુણાથી નૃપમંડળનાં હૃદય વિસ્મિત કરતા તે, નૃપ થયેા. રાજ્યશ્રી અન્ય નૃપાને છેડી તેની, પ્રેમથી વિષય પ્રકટ કરી, સેવા કરતી અને તેના સ્વભાવનું સર્વ વિ પાસે માટેથી ગાન કરાવતી.
( ૨૫ ) જેના મિત્રા ધનુષપ્રયાગમાં પ્રવીણુ હતા અને તેના માટે મરણુ માટે માન લેાકેા તૈયાર હતા, જે સદાચારી હતા, જે સર્વ અન્ય નૃપામાં કૃત્યામાં અધિક હેાઇ, જગમાં સર્વ દિશામાં ઉન્નત થતા હતા, જે એકલા જ મઢવાળા શત્રુઓની પડતી કરવા સમર્થ હતા અને જે સૂર્ય સમાન હોઈ તેના સ્વામિએ તેને આપેલા લાટ દેશનું રક્ષણુ કરતા તે નૃપ પેાતાના રાજ્ય વિરૂદ્ધ કાની શત્રુતાના ભય રાખતા ?
( ૨૬ ) તેને, અતિ પ્રતાપી, શાસ્ત્રાર્થ જ્ઞાનમાં રસ લેનાર ચિત્ત વૃત્તિવાળા, ઉઘાડી રીતે પુરાતન સ્વસ્તિ નામ શ્રી કંકરાજ અને અન્ય ગૌણુ નામ ધારનાર પુત્ર હતા.
( ૨૦ ) તેને, તેના વંશનું ભૂષણ, નયનિપુણુ વીર, રાયભાર સંભાળનાર, અનેક બન્ધુ જાને શ્રીમાન્ બનાવી પ્રસન્ન કરનાર, પાર્થ( અર્જુન )ને ધનુષ( ના ઇક્ષ પ્રયેાગ )માં સદા સમાન, શ્રેણી જગામાં પ્રથમ શ્રી કંડરાજ નામના પુત્ર જન્મ્યા હતા.

Page #161

गुजरातना ऐतिहासिक लेख (૨૮)દાનમાં, ( રેગ્ય ) મદમાં, સદ-આજ્ઞામાં, શૌર્યમાં, અને વિક્રમમાં તેના સમાન અન્ય નૃપ છે કે નહીં તે જાણવાની જિજ્ઞાસાવાળો તેને યશ પૃથ્વીમાં ભ્રમણ કરે છે. | ( ર૯) તરવાર મ્યાનમાંથી ખેંચનાર બાપુના બળથી, અતિમદથી ફુલાઈ ગએલા અને પરસ્પર દૃઢ રીતે એકત્ર થઈ સ્વેચ્છા મુજબ દેશ ગ્રહણ કરનાર રાષ્ટ્રનું મંડળ જે ઘણું દુર્વ્યવસ્થિત હતું તે જતી લઈ અમેઘવર્ષના વિખ્યાત નામથી રાજ્ય કર્યું. | ( ૩૦ ) તેને, પુત્ર માટે અભિલાષ રાખનારને, સગુણી, ઉદાર, મહાપ્રતાપી, કૃતવીર્ય સમાન શૌર્યસંપન્ન અને સર્વ નૃપમંડળને વશ કરનાર ધ્રુવરાજ નામને પુત્ર જન્મે.
(૩૧) જડ ચંદ્રને અથવા કુદરતી રીતે ઠંડે છે તે હિમગિરિને, અથવા અસ્થિર પવન કે તાપથી પીડાતા સ્વભાવવાળા સર્ય અથવા ક્ષાર ઉદધિને તેની સાથે સરખાવી શકાય નહીં તેથી તેને કવિઓના ગીતમાં તે નિરૂપમ કહેવાય છે
(૩૨) તે, રણના અગ્રે એકલે રહી અને વલ્લભની સેનાને નસાડી મૂકનાર અનેક શસ્ત્રના પ્રહારથી શુદ્ધ દેહથી વર્ગમાં ગયે.
(૩૩) તેના પુત્ર શ્રી અકાલવર્ષ સર્વ નૃપ પાસેથી યશ હરનાર, જેને યશ વર્ગમાં પણું ગયો હતો તે તેના વંશને આધાર હતો.
(૩૪) તેણે કે જેના દુષ્ટ અનુજીવીઓ નિમકહરામ(રાજદ્રોહી) હતા તેણે વલ્લમની સેનાથી ચઢાઈ થએલું નિજ પિતાનું સામ્રાજય સત્વર પાછું મેળવ્યું.
( ૩૫ ) શુભતુંગ વાણીમાં મૃદુ, સત્યપરાયણ, શ્રીમાન, અનુછવિનમાં પ્રેમાળ, મરવાળો અરિને ભય સમાન હતું અને મિત્રોનું શ્રેય કરનાર હતો.
(૩૬) જ્યારે તે ધર્મ નૃપ સ્વર્ગમાં ગમે ત્યારે સગુણમાં પ્રીતિવાળે, ધવરાજ સરખે ધમ, ધ્રુવરાજ પૃથ્વીને પ્રસન્ન કરતે.
(૨૭ ) તેને (શુદ્ધ) માટે સામે ત્વરાથી મળવા આવતી પ્રબળ ગૂર્જર સેના, શત્રુ વલભ પ્રતિપક્ષી થએલા બધુજને, અને અનુજના દગા તે સર્વ તેના ભયથી શાંત થઈ ગયાં. અહા ! નિરૂપમ નૃપ? તારિ અસિને ચમત્કાર અભુત હતે.
(૩૮) તેણે એકલાએ જ સહેલાઈથી યુદ્ધ માટે તૈયાર ગૂર્જરનું બલવાન સૈન્ય જે તેના બધુ જનેથી પુનઃ ભરપૂર હતું તેને નસાડી મૂકયું.
( ૩૯ ) શુભતુંગને પુત્ર અતિ ઉચ્ચ પદ પામે તે કંઈ અભુત નથી. કારણકે હમણાં જ લિત થઈ, દાન અને શૌર્યથી સર્વથી ઉચ્ચ યશ તેણે પ્રાપ્ત કર્યો.
( ૪૦ ) નિજ બાહુબળથી પ્રાપ્ત કરેલું રાજ્ય તેના સેવકોને વેહેંચી તેણે શત્રુઓને ભય ઉત્પન્ન કર્યો અને અભિલાષ પ્રમાણે દીનેને અને આર્થિ જનેને લક્ષમી આપી.
(૪૧) મિહિરને શ્રી સાથે વેગ હતું અને તે ઉમદા બધુજનેના મંડળથી આવૃત હતો. તેણે પરાક્રમથી સર્વ દેશ જિતેલા હતા, છતાં પરાજયના તિમિરથી ઢંકાએલા મુખ સાથે તે, ધારાવર્ષને પ્રતાપ નિજ પ્રતાપ કરતાં અધિક જોઈ અદશ્ય થઈ ગયે. કેટલા તેજહીન, દુષ્ટ અને દીનજને પૃથ્વી પર તેની આગળ નષ્ટ નથી થતા ?
( ૨ ) પૃથ્વી સગર આદિથી પૂર્વે રક્ષિત હતી છતાં નિજ પૂર્વજોના કરતાં અધિક ગુણસંપન્ન પ્રિય પ્રીતમની પ્રાપ્તિ થઈ ત્યારે જ તેના મનોરથ પૂર્ણ થયા હતા તેથી આનંદ પામી.
(૪૩) જીવિત પવન અને વિદ્યુત સમાન ચંચળ અને અસાર છે એમ માની આ મહાન ધર્મદાન તેણે આપ્યું છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #162

राष्ट्रकूट राजा ध्रुव ३ जानुं भरूचनुं दानपत्र મહા સામંતોને અધિપતિ શ્રી ધૃવરાજ દેવ ધારાવર્ષ જેણે મહાશબ્દની પ્રાપ્તિ કરી હતી તે રાષ્ટ્રપતિ, વિષયપતિ, ગ્રામકૂટ, આયુક્તક, નિયુક્તક, આધિકારિક, વાસાપક, મહત્તર આદિને તેમના સંબંધ અનુસાર આ શાસન જાહેર કરે છેતમને જાહેર થાઓ કે આ લોક અને પરલોકમાં મારાં માતા પિતાના અને મારા યશની વૃદ્ધિ અર્થે મેં આપ્યું છે –
(૪૪) એક ધનવાન અને વસ્તીવાળા વિષયમાં, ભદ્રપલીમાં અવ( વેદ ) સબ્રહ્મચારી, જનને સુખ આપનાર શ્રીદા નામને પ્રસિદ્ધ બ્રાહ્મણ હતું, જે વારંવાર રાંધેલું અન્ન આદિ દાન દેતા, તેથી અર્થિજનને ઉદર પોષણ માટે દુકાળમાં પણ ચિંતા હતી નહી.
( ૪૫ ) તેણે ધ્રુવરાજ દેવ પાસેથી 2ન્ના ગામ પ્રાપ્ત કરી, સર્વ સજજનના શ્રેય માટે તેણે સત્ર સ્થાપ્યું. તેના ગૃહમાં સહસ્ત્ર બ્રાહ્મણે અને રાજવંશી જનો નિત્ય ભજન કરતા.
તેનો પુત્ર ને સત્રનો અધિપતિ હત–
તેના લાક્ષાયણ ગોત્રના, જિભા નામના પુત્રને, કમન્તપુર સાથે જોડાએલાં ૧૧૬ ગામ મધ્યેનું પારાહણક ગામ આપ્યું છે. તેની સીમા:–પૂર્વે કડીરવલિકા; દક્ષિણે ત્રેના આહારમાંનું ખોરાક ગામ અને જેણન્ધા ગામઃ પશ્ચિમે મેક નામવાળું બ્રાહ્મણોનું ધામઃ ઉત્તરે મેઈ વાસકગામ. ઉપર કહેલી સીમાવાળું આ ગામ ભક્તિથી (શ્રદ્ધાથી ) ઉદ્વેગ સહિત, ઉપરિકરસહિત, સીમાપત વૃક્ષની હાર સહિત, દશ અપરાધનાં કાર્યોને નિર્ણય અને દડની સત્તા સહિત, ઉદ્ભવતી વેઠના હક સહિત, સુવર્ણ અને અન્નમાંની આવક સહિત, સૈનિકોના પ્રવેશ મુક્ત, રાજપુરૂષના હસ્તપ્રક્ષેપણમુક્ત, ભૂમિછિદ્રના ન્યાય અનુસાર, પૂર્વ દેવો અને વિજેને કરેલાં દાન વર્જ કરી, પુત્ર, પૌત્રો અને વંશજોના, ચંદ્ર, સૂર્ય, સાગર, પૃથ્વી, નદીઓ અને
તવ કાળસધી ઉપગ માટે શક નૃપના સમય પછી સંવત ૭૯, જેઠ, અમાસને સૂર્યગ્રહણ સમયે ભુગુકચ્છમાં, નર્મદા નદીમાં, મૂલસ્થાન તીર્થમાં નાન કરી પૂત સત્રના નિભાવ માટે, બલિ, ચરૂ, વિશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર આદી વિધિ અનુષ્ઠાન માટે પાણીના અઘંથી આપ્યું છે, જેથી કોઈ પણ પ્રતિબંધ કરશે નહીં .... ... .. . .
(૫૮) યુદ્ધમાં શત્રુઓને પરાજય કરનાર ધારાવર્ષના અનુજ, શ્રી શુભતુંગના પુત્ર શ્રી ગાવિદરાજે તેના ભાઈનું રાજ્ય અચલ કર્યું.
(૫૯) જેના કોઇ અનલની પહોળી અને ચટુલ વાળા, ગગનમાં સ્થાન કરતા બ્રાઆદિ દેવોએ ગજ અને અશ્વથી પૂર્ણ અરિસેના ભસ્મ કરી સંતોષ ન પામવાથી વિશ્વમાં પ્રસ૨વા આતુર છે તેવી જોઈ, તે ( ગેવિંદરાજ ) નિરૂપમથી તેને, દતક આ દાનમાં થયો હતેા.
અને મહાસાંધિવિગ્રહીક શ્રી કલ્યાણુથી આ લખાયું છે. આ મારા શ્રી અકાલર્ષના પુત્ર શ્રી ધૃવરાજ દેવના સ્વહસ્ત છે.
સહિત, સીમાપત વસનામવાળું આ ગામ ભક્તિના બ્રાહ્મણનું ધામ રામનું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #163

નં. ૧૩૦ અમેઘવર્ષ ૧ લાનાં સંજાનનાં તામ્રપત્રો
શ. ૭૯૩ પૌષ માસ આ પતરાં મુંબઈ ઈલાકાના થાણું પરગણામાંના સંજાન ગામમાંથી કઈ પારસી ગૃહસ્થને મળ્યાં હતાં અને તેણે પ્રો. શ્રીધર ભાંડારકરને આપેલાં હતાં. તેણે જ. બે બ્રે. ૨. એ. સો . ર૨ પા. ૧૧૬ મે તેમાંના બે શ્લોક ઉપર નેટ પ્રસિદ્ધ કરી હતી. તેમાં બતાવવામાં આવ્યું છે. કે રાષ્ટ્રકૂટ રાજા ગેવિદ ત્રીજે, પ્રતિહાર રાજા નાગભટ, કનાજને અધિપતિ ચકાયુધ અને ગૌડ રાજા ધર્મપાલ આ બધા સમકાલીન હતા. રાષ્ટ્રકૂટ અમેઘવર્ષનું આ પહેલામાં પહેલું પ્રમાણ ભૂત તામ્રપત્ર છે.
પતરાં ત્રણ છે અને તે દરેક ૧૮ ઇંચ લાંબું અને ૧૦ ઇંચ પહોળું છે, કાર જરા જાડી રાખેલી છે, તેથી લખાણનું રક્ષણ થાય છે. પહેલું અને ત્રીજું અંદરની બાજુએ જ અને બીજું બન્ને બાજુએ કોતરવામાં આવેલું છે. પતરાં મજબુત લંબગોળ કડીથી બાંધેલાં છે. કડી રૂ ઇંચ જાડી છે અને તેને વ્યાસ ક” અને ” છે. પતરાને એક બાજુ કાણુમાંથી કડી પસાર થાય છે. કડીના છેડા રેલા છે અને તે ઉપર ચેરસ સીલ છે જે 19 ઇંચ ઉંચી અને પહોળી છે. સીલમાં ગરૂડની મૂર્તિ છે અને તેના બન્ને હાથમાં સર્ષ છે. ગરૂડના કાનની ઉપર બે તક્તીઓ છે પણ તે શું છે તે કપી શકાતું નથી. ગરૂડની જમણી બાજુ ઉપરને ખૂણે ગણપતિ અને નીચેના ખૂણે પીંછી અને દીવે છે. ડાબી બાજુ એ ઉપરના ખૂણે દેવી છે જે સિંહની પાસે ઉભેલી છે અને જમણા હાથમાં સૂવે છે. તેની નીચે પછી છે અને તળે સ્વરિતક છે. વચમાં નીચે શ્રીનગમોરવઈવ એ અક્ષરો છે.
કેતરકામ સ્પષ્ટ અને સાદી રીતે કરવામાં આવેલ છે. પણ મુત્સદ્દામાં ભૂલ હશે તેથી પતરામાં પણ ભૂલો ઘણી છે. અક્ષરે રાષ્ટ્રકટના બીજા લેખોના અક્ષરોને મળતા આવે છે. ભાષા આખા લેખમાં સંસ્કૃત જ છે. શરૂવાતના છે અને સ્વસ્તિ બાદ કરીએ તે બાકીને લેખ ૫. ૫૭ ( ત્રીજા પતરામાં) સુધી બધે પદ્યમાં છે. લોક ૨૩ અને ૩૯ ના છંદ મત્તેવિકીડિત છે, જે સાધારણ રીતે સાહિત્યમાં જોવામાં આવતું નથી.
આ લેખના કેટલાક લોકો પ્રો. કલહેર પ્રકટ કરેલ અમોઘવર્ષના કેનનુરના લેખના શ્લોક સાથે મળતા આવે છે. આ લેખના ૨, ૩, ૬, ૮, ૧૦-૧૨, ૨૭, ૨૯, ૩૬, ૪૫ અને ૫૦-૫૩, તેના ૨ થી ૧૫ શ્લોકની સાથે મળતા આવે છે.
રાષ્ટ્રફિટ રાજા અમેઘવર્ષે આ દાન કરેલ છે અને તેને પ. ૫૭-૫૮ માં પરમભટ્ટારક, મહારાજાધિરાજ, પરમેશ્વર જગતુંગદેવના પાદાનુધ્યાત, પરમભટ્ટારક મહારાજાધિરાજ, પરમેશ્વર પૃથિવીવલ્લભ, વલભનરેન્દ્રદેવ એમ વર્ણવ્યું છે. અમોઘવર્ષ પિતાની રાજધાની માન્યખેટમાં રહેતા હતા ત્યારે શક સં. ૭૯૩ માં બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર અને અતિથિતર્પણ ક્રિયા માટે સંજાન પાસેની ચોવીસીમાંથી ઝરિવલિકા ગામ ચાર બ્રાહ્મણને આપ્યાની હકીકત તેમાં છે. દાન લેનાર બધા બ્રાહણે બહવૃચ શાખાના છે. તેમાંના બે (૧) સાવિકુવારના પૌત્ર અને પતંગવિદ્ ગેલનો દીકરે નરસિહ દીક્ષિત અને ( ૨) ભટ્ટને પૌત્ર ગોવિંદ ભટ્ટને દિકરે કમવિદ્ રક્ષાદિત્ય ભરદ્વાજ ગોત્રના હતા. ત્રીજે દાવંડ ગહિયસડાસને પૌત્ર વિષ્ણુભટ્ટો દીકરો ષડંગવિદ્ ત્રિવિક્રમ વમુખ ગોત્ર હતું અને થો હરિભટ્ટને પૌત્ર ગેવાદિત્યભટ્ટને દીકરો કેશવ-ગડિયસહાસ વત્સ ગેત્રને હતે. તે બધા કરહાડ પરગણુના હતા અને કદાચ કરહાડા બ્રાહ્મણ હશે.
૧ એ. ઈ. તા. ૧૮ ૫ ૧૩૫ પ. ડી. આર. ભાષા ૧ છે. ઈ , ૧ ૫, ૧૯
-
-
-
-
-

Page #164

अमाघवर्ष १ लानां संजानना ताम्रपत्री શરૂવાતમાં ઍ પછી ચાલુ મંગળાચરણનો લેક છે. ત્યારપછીના કલેકમાં વરનારાયણની સ્તુતિ છે. નારાયણમાં વંશત્પાદક નારાયણને જ નહીં, પણ અમેઘવર્ષનું તે બીરૂદ હેવાથી તેને પણ ઉલલેખ હશે. લોક. ૩યદુવંશમાં પૃથ્થકરાજને દીકરો ગેવિંદ હતો. આ ગેવિંદ માન્યખેટના રાષ્ટ્રકૂટવંશને ગોવિદ ૧ લે સમજ. શ્લોક. ૪-૬ તેના પછી કકક ગાદીએ આવ્યો. ઑો. ૭ તેના પછી ઇંદ્રરાજ થયે ખેટકના ચાલુક્યની દીકરી રાક્ષસવિવાહથી પરણ્યા હતા. ખેડા ખેટક )ના ચાલુકય એટલે કે બાલામિમાં રાજયકર્તા ચાલુકયની શાખા ગુર્જર ચાલુક્ય સાથે ઇન્દ્રરાજ આખડ હતું, એમ આ ઉપરથી સમજાય છે. શક ૬૭૯(૭૫૭ ઈ. સ. )નાં આન્ગોલી ચાલી( સુરત પરગણામાં )ના તામ્રપત્રમાં રાષ્ટ્રકૂટની વંશાવળી નીચે મુજબ છે. (૧) કર્ક, (૨) તેને દીકરો ધ્રુવ, ( ૩ ) તેવા દીકરા ગોવિદ, (૪) તેને દીકરે કર્ક બી. આને મહારાજાધિરાજ, પરમેશ્વર, પરમ ભટ્ટારિક ઈત્યાદિ કહેલ છે તેથી અનુમાન થાય છે કે ૩ જે અને ૪ છે તે દક્તિદુર્ગના પિતા ઈન્દ્રરાજની ઉપરના ગેવિંદ અને કર્ક હોય. પરંતુ જ્યારે કર્ક માટે શ. ૬૭૯ મળે છે ત્યારે સામનગઢના તામ્રપત્રમાં તેના પૌત્ર દન્તિદુર્ગ માટે શ. ૬૭૫ ની સાલ આપી છે. પણ આ સામનગઢ. નું તામ્રપત્ર દાનવિભાગમાં બનાવટી છે એમ છે. ફલીટેઝ બતાવ્યું છે અને લિપિ વિગેરે ઉપરથી પણ ડે. વી. એસ સુકથંકરે ક બનાવટી જાહેર કરેલ છે, તેથી ઉપર બતાવેલું સામ્ય બંધબેસતું આવે છે અને દન્તિદુર્ગ પહેલાં તેના પૂર્વ દક્ષિણ ગુજરાતમાં હતા એમ પુરવાર થાય છે. પ્લે ૮ ઈન્દ્રરાજ પછી કન્તિદુર્ગ ગાદીએ આવ્યા. શ્લો. ૯ તેણે ઉજજનમાં હિરણ્યગર્ભવિધિ કરી ત્યારે ગુર્જર અને બીજા રાજાઓને પ્રતિહાર બનાવ્યા. ઈલેરાના દશાવતારની ગુફાના લેખમાં દન્તિદુર્ગને મહારાજ શર્વ લખે છે અને તેણે ઉજનમાં મહાદાન કર્યાની હકીક્ત પણ આપેલ છે. આ ઉપરથી એમ પણ સમજાય છે તે પ્રતિહારનામે ગુર્જર વંશ ઉજજનમાં તે વખતે રાજ કરતે હતે. તેથી પ્રતિહારવંશના રાજાએ મહોદય(કનેજ)માં વસ્યા તે પહેલાં રજપુતાનાના ભિનમાલમાં નહીં પણ ઉજજનમાં રહેતા એમ માનવાનું કારણ મળે છે. . ૧૦ દક્તિદુર્ગ પછી શુભતુંગ વલ્લભ એટલે કે કૃષ્ણ ૧ લો થયો. તેણે ચાલુક્યની સત્તા છીનવી લીધી એમ લખ્યું છે. લે. ૧૨ તેના પછી પ્રભૂતવર્ષ એટલે કે ગોવિદ બીજે થયો અને ત્યારપછી ધારાવર્ષ એટલેકે ધ્રુવ થયો. લે. ૧૪ યુવે ગંગા અને યમુના વચ્ચે નાસતા ગૌડરાજાનાં છત્ર વિગેરે પડાવી લીધાં હતાં. ધ્રુવને સમકાલીન થઈ શકે એ ગૌડરાજ પાલ વંશને ધર્મપાલ અગર તેને પિતા ગોપાલ હોઈ શકે. તે વંશના લેખે ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે ગોપાલ કાંઈ તે પરાક્રમી ન હતું તેથી ધર્મપાલને આ ઉલ્લેખ હશે. પોતાના રાજ્યની બહાર તેની હાર થઈ તેથી એમ અનુમાન થાય છે કે કદાચ કનાજના રાજાની મદદે તે ગયો હોય. વડેદરાના તામ્રપત્રમાં ધ્રુવે ગંગા અને યમુના વચ્ચેનો પ્રદેશ જિ એમ લખેલ છે તેનાથી ઉપરના અનુમાનને ટેકો મળે છે. તે પ્રદેશ કને જના રાજ્ય સાથે મળતું આવે છે, અને એમ લાગે છે કે વત્સરાજને હરાવીન ધ્રુવ ઉત્તર તરફ વધતું હશે ત્યારે ગોંડરાજા મદદે આવ્યું હોય તેને પણ હરાવી તેનાં છત્ર વિગેરે પડાવી લીધાં. ઑો. ૧૫ ધ્રુવની કીર્તિ સ્વર્ગમાં પહોંચ્યાનું એટલે કે તે સ્વર્ગસ્થ થયાનું લખ્યું છે બ્લો. ૧૬ ધ્રુવને નિરૂપમને ઈલ્કાબ હતો અને તેને દીકરો ગાવિંદ ૩ ને ગાદીએ આવ્યો કે તરત ખંડીયા રાજાઓને કેટલાકને તેની ગાદી પાછી આપી અને મંત્રીની સલાહ વિરૂદ્ધ તેના બાપે કેદ કરેલ ગાગ રાજાને છોલે મૂકો. ક. ૧૭, ૧૮, પિતાના મોટા ભાઈ રણુવલેક કંભદેવની ઉશ્કેરણીથી બાર ખંડીયા રાજા સાથે તેને ગાદીએ બેઠા પછી તરત લડવું પડયું હતું. ગાંગ રાજાએ ખંડણી આપવાની ના પાડી તેથી ફરી કેદ કરવામાં આવ્યું.
૪ ઈ. એ. વ. ૧૧ પા. ૧૦ * એ. ઈ. જે. ૧૪ પા. ૧૨૧

Page #165

गुजरातना ऐतिहासिक लेख . ૧૯૨૦ ગવંદ ૩ જાનાં ચાલુ વખાણ છે અને તેનું ત્રિભુવનધવલનું નવું બીરૂદ જાણવામાં આવે છે. પ્લે. ૨૧ ઉત્તરમાં વિજય યાત્રાએ નીકળ્યાનું વર્ણન છે. તેણે નાગભટ્ટ અને ચન્દ્રગુપ્તને હરાવ્યા. ગોવિંદ ત્રીજાને સમકાલીન હોઈ શકે તે મધ્ય પ્રાંતમાં કેશલ પ્રદેશમાં શ્રીપુર અથવા સિરપુરમાં રાજ્ય કરતે માત્ર એક જ ચન્દ્રગુમ હતું. તે પાંડવ વંશને હતું અને પાંડવ વંશ ૮ મી અને ૯ મી સદીમાં સર્વોપરી સત્તા ભગવતે હતે. નાગભટ્ટ તે પ્રતિહાર વંશના અવન્તિના રાજા વત્સરાજને દીકરો હતે. લો. ૨૩ હિમાલયના ઝરણાનાં પાણું તેના ઘોડા તથા હાથીઓએ પીધાં અને ત્યાં ધર્મ અને ચકાયુધને નમાવ્યા. તેને કીનારાયણનું બીરૂદ મળ્યું. ધર્મ તે પાલવંશને ધર્મપાલ હવે જોઈએ અને ચકાયુધ તે ધર્મપાલ મારફત કાજની ગાદી જેને મળી હતી તે હવે જોઈએ.
સ્પે. ર૪ હિમાલયથી ગોવિંદ ત્રીજો નર્મદા તરફ વળ્યો અને પૂર્વ તરફ વળીને નદીને કાંઠે કાંઠે પ્રયાણ કરીને માલવા, કેશલ, કલિંગ, વંગ, દાહલ અને એકના પ્રદેશ જિત્યા. આંહી તેને વિક્રમનું બીરૂદ આપવામાં આવેલ છે. ભલે. ૨૫ પિતાના શત્રુને દબાવીને નદીના બીજા કાંઠાતરફ ગયો અને વિદ્યાની તળેટીમાં રાજધાનીમાં રહ્યો.
ચ્યો. ૨૨ મહારાજા શર્વ નામના નાના રાજાના રાજ્યમાં હતો ત્યારે તેને પત્ર જપે, અને તેનું નામ મહારાજ શર્વ રાખ્યું. લે. ર૭-૨૮ જોષીએ તે પુત્રનું બહુ જ ઉજવળ ભવિષ્ય ભાંખ્યું. આ પુત્ર તે અમેઘવર્ષ અને રાજધાની તે શ્રીભવન હેવી જોઈએ એમ બીજાં તામ્રપત્ર ઉપરથી ચોકસ થાય છે.
ઑ. ૨૯ ગોવિંદના બીજાં બે બીરૂદ પ્રભૂતવર્ષ અને જગતુંગ આપેલાં છે. લૈ. ૩૦-૩૨ ત્યાંથી ઉપડી દક્ષિણ તરફ પ્રયાણ કરી દ્રવિડ રાજા કેરલ, પાંડેય, ચેલ અને પલ્લવ વિગેરેને હરાવ્યા. તેમ જ કલિંગ, મગધ અને ગુર્જર રાજાઓને હરાવ્યાનું પણ લખ્યું છે. લે. ૩૩ બંડ ખેર કેટલાક ગાંગ રાજાઓને કેદ કર્યા અને હણ્યાનું પણ વર્ણન છે. હેલાપુરમાં રહીને તેણે લંકાના રાજાને નમાવ્યું. તેને રાવણનાં બે પૂતળાં મળ્યાં જે શિવના મંદિર આગળ કાંચીમાં જયસ્તંભ તરીકે ઉભાં કરાવ્યાં. આ હેલાપુર તુંગભદ્રા પાસે હતું તેથી માઈસેરના હસન પરગણાનું વેલાપુર અથવા એલર હોઈ શકે.
૩૫-૩૬ ગોવિન્દ ૩ જે ગુજરી ગયા બાદ તેને દીકરે અમેઘવર્ષ ગાદીએ આવ્યો. સ્ટે. ૩૭–૪૧ અમેઘવર્ષ ગાદીએ આવ્યા પછી સામન્ત, સચિવ અને સ્વબાધએ હિલડ ઉઠાવ્યું. પરંતુ આ પાતાલમલની મદદથી તે શમાવી દીધું. આ પાતાલમતલ કે તે ખબર નથી. શ્રવણ બળગેળાના હોખમાં રાષ્ટ્રકૂટ ઈંદ્ર ૪ થાને સમકાલીન વજજલદેવને ભાઈ પાતાલમલ આવે છે પાગ તે અમેઘવર્ષથી ઘણા કાળ પછીના છે. બ્લેક ૪૭ લેકાના ઉપદ્રવ શાંત કરવા માટે રાજી કે જેને અહી વીર નારાયણ કહો છે તેણે પોતાની ડાબી આંગળી કાપીને મહાલક્ષમીને અર્પણ કરી. આ મહાલક્ષ્મી તે કેલહાપૂર માંની દેવી હોય એ સંભવ છે. બ્લેક ૪૮ ગુપ્તરાજ કરતાં અમોઘવર્ષ ચઢીયાતા હતે એમ બતાવ્યું છે. ઐતિહાસિક સાધનની મદદથી એમ અનુમાન થઈ શકે કે આ ગુપ્ત રાજા સ્કંદગુપ્ત વિક્રમાદિત્ય હેય.
દાનમાં આપેલું ગામ ઝરિવલિકા સંજાન ચાવીસીમાં આવેલું વર્ણવ્યું છે. તેની સીમા નીચે મુજબ છે; પૂર્વ કલુવી નદી દક્ષિણે ઉ૫લબુથ્થક નામનું ગામડું પશ્ચિમે નન્ટગ્રામ અને ઉત્તરે ધનવલિકા નામનું ગામડું આવેલું હતું. આ બધાં સ્થળો નીચે મુજબ અત્યારે પણ મળી આવે છે. સંજાન તે અત્યારે પણ તે જ નામે મશહુર છે. ઝરિવલિકા તે ઝરેલિ, કલ્લવી તે કાલુ નદી અગર દરેટ નામે ઓળખાય છે. ઉ૫લહથ્થક તે ઉપલાટ, નન્દગ્રામ તે નન્દનગાંવ અને ધશવલિકા તે ધાનેલી છે. મુંબઈ સર્વે શીટ નં. ૧૩૩ છે અને ૧૩૪ માં આ બધાં ગામે આપેલાં છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #166

अमोघवर्ष १ लानां संजाननां ताम्रपत्रो
अक्षरान्तरे
पतरूं पहेलु १ ओं [॥ ] स वोव्याद्वेधसा धाम यन्नाभिकमलं कृतं । हरश्च यस्य कान्तेन्दुक__लया कमलंकृतं ॥ [१] अनन्तभोगस्थितिरत्र पातु वः प्रतापशीलप्रभवोदयाचल[1] २ सुँराट्रकूटोच्छितवंशपूर्वजः स वीरनारायण एव यो विर्भुः ।। २ ] तदीयवी___ व्यतयादवान्वये क्रमेण वा विव रत्नसंचयः [1] वभूर्व गोविन्दमहीपति वैः ३ प्रसाधनो पृच्छकराजनः ॥ [३] वभोर यः कौस्तुभरत्नविस्फुरद्गभस्तिविस्तीर्ण
मुरस्थलं ततः [। ] प्रभातभानुप्रभवप्रभाततं हिरण्मयं मेरुरिवाभितस्तटं ।
[४] मनांसि ४ यत्रासमैयानि सन्ततं वचांसि यत्कीर्तिविकीर्चनान्यपि । शिरांसि यत्पादनतानि वै
रिणां यासि यतेजसि नेशुरन्यतः ॥[५] धनुस्समुत्सारितभूभृता मही प्रसारिता ५ येन पृथुप्रभाविना । महौजसा वैरितमो निराकृतं प्रतापशीलेन सकर्कराट् प्रभुः ।।
[ ६ ] इन्द्रराजस्ततोगृह्णात् यश्चालुक्यनृपात्मजां [1] राक्षसेन विवाहेन रणे खे६ टकमण्डपे ॥ [ ७ ] ततोभवदन्तिघटाभिमईनो हिमाचलादास्थितसेतुसीमतः[1]
खलीकृतोद्वृतमहीपमण्डलः कुलाग्रणीर्यो भुवि दन्तिदुर्गराः ॥ [५] हिरण्य७ गर्भ राजन्यैरुज्जयन्या यदासितं[1] प्रतिहारीकृतं येन गुर्जरेशादिराजकम् ॥[६] __ स्वयंवरीभूतरणांगणे ततस्स नियंपेक्षं शुभतुंगवल्लभः [1] चकर्षचालुक्यकुलश्री ८ यं वद्विलोलपालिध्वजमालभारिणों ॥ [ १० ] अयोध्यसिंघासनाचामरो
र्जितस्सितातपत्रोप्रतिपक्षराज्यभाक् [1] अकालवर्षों हतभूपराजको वर्भूव राजे९ रिषिरशेषपुण्यकृत् ॥ [ ११ ] ततः प्रभूतवर्षोभूद्धारावर्षस्ततश्शरैर्द्धारावर्षायित
येनसंग्रामभुवि भूर्भुजा ॥ [१२] युद्धेषु यस्य करवालनिकृत्तशत्रुमूरि
वोष्णरुचिरासवपान१० मतः । आकण्ठपूर्णजठरः परितृप्तमृत्युरुद्गारयन्निव स काहलधीरनादः । [१३]
गङ्गायमुनयोर्मध्ये राज्ञो गौडस्य नश्यतः [1] लक्ष्मीलीलारविन्दानि श्वेतच्छ
त्राणि यो हरेत् ॥ [१४] ११ व्याप्ता विश्वम्भरान्तं शशिकरधवला यस्य कीर्ति“समन्तात् प्रेखच्छंकालिमुक्का
फलशतशफरानेकफेनोम्मिरुपैः।पारावारान्यतीरोचरणमविरलं कुवतीव प्रयाता स्व- ૧ મૂળ પતરા ઉપરથી. ૨ ચિહ્નરૂપે છે. ૩ છંદ અનુષ્ય ૪ વાંચે સુરાષ્ટ્ર ૫ ઇંદ આ શાક અને ५७ना यारन वसंतति वांया बभूव ७ पांया महीपतिर्भुवः ८ वाय। प्रसाधन वांया राजनन्दन ૧૦ વાંચે ગમાર ૧૧ વાંચે ત્રણ ૧૨ વાંચે ગૃાવશ્વા ૧૩ છંદ અનુણ્યમ્ ૧૪ છંદ વંશપથવિલ ૧૫ વાંચે यिन्यां. १९ अनु१५ १७ वांया धियं १८ बला; भारिणी १५ मा भने छीना माना छ वंश्यविस २. वांया सिंहासन २१ पाया बभूव २२ पाया राजर्षि २३ या शरैः। धारा २४ ७६ मनुष्४५ २५ वांया पानमत्त २६७ पसंतति २७ पाया हरत् २८ वांया कीर्ति २८ वांया च्छंखालि भने रूपैः

Page #167

गुजरातना ऐतिहासिक लेख १२ र्ग' गोर्वाणहारद्विरदसुरसरि आँत्तराष्ट्रच्छेलेन ॥ [ १५ ] प्राप्तो राज्याभिषेक
निरुपमतनयो ये स्वसामन्तवर्गात्स्वेषां स्वेषां पदेषु प्रकटमनुनय स्थापयिष्यानश१३ पा । पित्रा यूर्य समाना इति गिरमरणीन्मन्त्रिवर्ग त्रिवग्र्गोंद्युक्तः कृत्येषुदक्षः
क्षितिमवति यदोन्मोक्षयन्वद्धगंगं ।। [ १६ दुष्टांस्तावत्स्वभृत्यो झटिति विघ१४ टिती स्थापितान्येशपांशां युद्धे युद्धास वा विषमतरमहोक्षानिवोग्रान्स
मंगों [1] मुक्ता सान्तिरात्मा विकृतिपरिणतौ वाडवामिं समुद्रः क्षोभो
नाभूद्विपक्षान१५ पि पुनरिखें तां भूभृतो यो वौर ॥[१७] उपगतविकृतिः कृतघ्नगंगो यदुतितद
ण्डपलायनोनुवन्धाध्यपगतपदशृंखलः खलो यस्सनिगलवन्धगले १६ कृतस्स येनें ॥ [१८] श्रीमानाता विघातुं प्रतिनिधिरपरो राष्ट्रकूटान्वयश्री
सारान्सारामरम्यप्रविततनगरपामरामाभिरामामुर्वीमुन्वश्वरॊणां मकु१७ टमकरिकाश्लिष्टपादारविन्दः पारावारोरुवारिस्फुटरवरशनां पातुमुम्युद्यतो यः ॥
[१६ ] नवजलघरवीरध्वानगम्भीरभेरीखवधिरितविश्वाशान्त - १८ लो रिपुणां [1] पटुरवपदढक्काकाहलोत्तालतूर्यत्रिभुवनधवलस्योद्योगकालस्य
कालः ॥ [२० ] भूभृन्मूर्द्धि सुनीतपादविशॆरः पुण्योदयस्तेजसा कान्ताशे१९ पदिगन्त ४ प्रतिपदं प्राप्तप्रतापोन्नतिः [ । ] भूयो 'योप्यनुरन्तामण्डल___ युत(:)पद्माकरानन्दितो मार्तण्डै स्वयमुतरायणगतैस्तेजोनिधिर्दुस्सहः ॥
[२१ ] सनाग२० भटचन्दै गुप्तनृपयोर्यशौर्य' रणोस्वहार्यमपहार्य धैर्य विकलानथोन्मोलयत् [ । ]
यशोजनपरो नृपान्स्वभुवि शालिसस्यानिव (1) पुन ४ पुनरतिष्टि२१ पत्स्वपद एव चान्यानपि । [ २२] हिमवत्पतनि राम्वु तुरगैः वीत, गजै
पतरूं बाजुं प्रथम बाजु २२ र्द्धनितं मज्जनतूर्यकैर्द्विगुणितं भूयोपि तत्कन्दरे[1] स्वयमेवोपनतौ च यस्य
महतस्तौ धर्मचक्रायुधौ (।) हिमवान्कीर्तिसरूपतामुपगतस्त
१वांया स्वर्गः २ पांया सरिद्धार्त 3 वांया मा तया पछीना मे ना छ सम्यक्ष ४ पाया यः ५ पाया वर्गास्वेषां वांया न्यैः ७वांये स्थापियष्यत्रशेषान् ८ वायो यूयं वांया वर्गे १० पाया न्बद्ध ११ पाया स्वभृत्याञ् १२ पाया विघटितान् १३ पांय। पाशान् १४ वांया बध्वा १५ पाया न्समग्रान् १९ वांया तान् १७ वांया बभार १८ पाया बन्धात् [1] व्यपगत १५ वांया बन्ध २. पुलियताया २१वाय विधातुः २२ पायो सारां सारा २३ 4 भिरामाम् । उनी २४ वाया २५ ७ सय २१वांया बधिरित. २७ वाय। रिप्रणां २८ छ मालिनी २८ वांया न्मूर्ध्नि ३. वांया विसरः १ या प्यनुरक्त ३२ वाया मार्तण्डः 3 पाया मुत्तरा ३४ ७. शासlasisd 34 वाया चन्द्र 38नया यशोर्य ३७पाया रणेष्वहार्य ३८ पायो धैर्यविकलानथोन्मूलयत् 36 वांया रतिष्ठि ४० यी ४१ पाया निर्भराम्वु ४२ वांया पीतञ्च ४३ वायो गाझं गजे.

Page #168

अमोघवर्ष १ लानां संजाननां ताम्रपत्रो २३ त्कीर्तिनारायणः ॥ [ २३ ] ततै प्रतिनिवृत्य तत्प्रकृतभृत्यकर्मेत्यर्यः प्रतापमिव
नर्मदातटमनुप्रयात - पुनः [1] सकोशलकलिंगवगिडहलौडूक [1] - २४ न्मालवी विलभ्य निजसेवकै स्वयमवूभुजद्विक्रमः ॥ [ २४ ] प्रत्यावृत्तः प्राति
राज्यं विधेयं कृत्वा रेवामुत्तरं विन्ध्यपादे [1] कुर्वन्धर्मान्कीर्तनैः पुण्य[ वृ].
न्दैरध्यष्टात्तान्सो" २५ चितां रोजधानी" ॥ [ २५ ] मण्डलेशमहाराजसर्वस्वं यदभूर्भुवः । महाराज__ सर्वस्वामी भावी तस्य सुतोजेंनि ॥ [ २६ ] यज्जन्मकाले दैवज्ञैरादिष्ठ(ष्टं )
विषहो भुवं [1] भोक्तेति हि२६ मैंवत्सतुपर्यान्ताम्बुधिमेखलां[॥ २७ ] योद्धारोमोघवर्षेण वैद्धा ये व युधि द्विषः
[1] मुक्ता ये विकृतास्तेषां भस्मतश्शृंखलोद्धृतिः ॥ [२८]तत प्रभूतवर्ष.
स्सन्स्वसंपूर्णम२७ नोरथः[। जगतुंगस्से मेरुर्वा भूभृतामुपरि स्थितः ॥[1] उद[ति ]ष्ठदवष्टम्भं
भक्तुं द्रविलभूभृतां[। सजागरणचिन्तास्थमन्त्रणभ्रान्तचेतसां ।। [३०] प्रस्था
नेन हि के२८ वलं प्रचलति स्वच्छादिताच्छादिता घात्री विक्रमसाधनस्सकलुषं विद्वेषिणां द्वेषिणां
[]लक्ष्मीरप्युरसो लतेव पवनप्रायासिता यासिता धूलिन्नँव दिशो२९ गमद्रिपुयशस्सन्तानकं तीनकं [॥ ३१ ] त्रस्यत्केरलपाण्ड्यचौलिकनृपस्संपल्लवं
पल्लवं प्रम्लानिं गमयन्कलिंगमगधप्रायासको यासकः[। गर्जद्गुर्जरमौशौ-" ३० शौर्यविलयो लंकारयन्नुद्योगस्तदनिन्द्यशासनमतस्सद्विक्रमो विक्रमः ॥ [३२]
निकृतिविकृतगंगाश्शृंखलोवद्धनिष्ठी मृतिमयुरनुकूला मैण्डलेशा स्वभृ३१ त्या[1] विजैसमहितेनुर्यस्य वाह्यालिभूमि परिवृतिविष्टया वेगिनार्थीदयोपि ॥
[३२] राजामात्यवराविव स्वहितकार्यालस्यनष्टौ हठाइण्डेनैव नि३२ यम्य मूकवधिविानीय हेलापुरे[1]लंकीतच्छिल तत्प्रभुप्रतिकृती का(ची )[श्ची]
...मुपेतौ" ततः कीर्तिस्तम्भनिभौ शिवायतनके येनेह संस्थापितौ ॥"[३४] या. १७ भत्तेमवाति २ पांय तत ३ या प्रकृति ४ पायो त्ययं ५ वांया वंग (गि अथवा गिर्नु साराय मंडी हायरी.) वांया न्मालवान् ७ वांया सेवकैः ८ वांया मबूभुजद्वि ८ ५वी १० वाया मुत्सरी ११ वाया रध्यष्ठात्तां स्वो १२ पायो राजधानी १३ हासिनी १४ायामण्डलेशोमहाराजः शर्वः स्वो १५वाय महाराजशः १६ मा तथा पछीना यार सन छ भनु४५ १७ पाया त्सेतुपर्यन्ताम्बुधि १८ वांया बद्धा ये च १४ वय। जगत्तुंग २० माथी भनु न छAureवित. २१ वाया मौलि २२ वांयालंकारयन्कारयन्नुद्योगै २३ वा श्शंखलाबद्ध २४ वाया मण्डलेशाः स्वभृत्या. २५ पाया मभितेनु २१ परिवृतिमनु २७ भासिनी २८ वाया बधिरा २८ वाया लंकातः किल 30 वांयामुपेते ३१ पांया निभे ३२ पाया संस्थापिते 33 छ वित.

Page #169

१००
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
३३ स्यां कीर्त्तिस्तृलोक्यानिजभुवनभरं भर्त्तुमासीत्समर्थः पुत्रश्चास्माकमे कस्स कलमिति कृतं जन्मं वर्मैरनेकैः [।] किं कर्त्तु' स्थेयमस्मिन्निति विम
३४ लयश৺पुण्यशोपानमार्ग' स्वर्गं प्रोचुंग सौधें प्रति रदनुपर्मः कीर्त्तिग्रे ( मे ) वानुयातः(तः)` ॥ [३५] वन्धूनां बन्धुराणी मुचितनिजकुले पूर्व्वजानां प्रजांनीं जाता३५ नां वल्लभानां भुवनभरितसत्कीर्त्तिमूर्त्तिस्थितां [] त्रातुं कीर्त्ति" सलोकां कलिकलुषमथो हंतुमंतो रिपूणां श्रीमान्सिहासनस्थो वैधनु तचरितोमोघव
३६ र्ष प्रशस्ति ॥ [ ३६ ] त्रातु नम्रान्विजेतुं रणशिरसि परान्प्राथकेभ्य (1)दातं निव्र्व्वोढुं रूढिसत्यं धरणिपरिवृढो नेदृशोन्यः [[]इत्थं प्रोत्थाय रसार्थं पृथुरवपद३७ ढक्कादिमन्द्रप्रघोषो यैसोन्द्रस्येव नित्यं ध्वनति कलिमलघ्वन्सैिनो मन्दिरा ॥ [३७] दृष्ट्ातन्नवराज्यमूर्जि [ त ] वृहद्धर्म्मप्रभवं नृपं मूर्ये षोडशराज्य - ३८ वत्कृतयुग प्रारम्भ इत्याकुलः [ । ] नश्यन्नन्तरनुप्रविश्य विषमो मायामयोसौ कलिः सौमन्तान्सचिवन्स्ववान्धवजनानक्षोभयत्स्वीकृताम् || [३८]
३९ शठमैत्रं प्रविधाय स्कूटशपथैरोशस्वतंत्र स्वयं विनिहत्योचितयुक्तका रिपुरुषान्सर्व्वे स्वयंग्राहिणः [ । ] परयोषिदुहितां स्वसेति न पु
४० नर्भेदपशूनामिव प्रभुरेवं कलिकालमित्यवसितं सद्वृत्तमुष्टतैः ॥ [ ३६ ] विततमहिमघाम्नि व्योम्नि संहृत्य घाम्नामितवति महतीन्द्रोण्ड
३२
४१ लं ताराकाश्च [ । ] उदयमहिमभाजो ब्राजितास्सप्रतापे विरतवति विजिह्माश्वोर्जिं• तास्तावदेव( : )" ॥ [ ४० ] गुरुवुषमनुयातस्सार्यपातालमला
४२ दुदयगिरिमहिम्नो रट्टमार्चण्डदेवः । पुनरुदयमुपेत्योघृत्त तेजस्विचैकं प्रतिहतमथ कृत्वा लोर्केमेक पुनाति ॥ [४१] राजात्मा मन एव तस्य ४३ सचिवस्सामन्तचक्रं पुनस्तनीत्येन्दियवर्ग एष विधिवद्वागादयस्सेवकाः [ । ]देहस्थानमधिष्ठित' स्वविषयं भोक्तुं स्वतन्त्रः क्षमस्त
१ व्याप्ता २ वांया त्रिलोकौनिज 3 पायो जन्म ४ वां कर्तु ५ वांगे। स्थेय वांया सोपान ७ सौ ८ वां यद ने छीना मे उन सभ्धश १० वां बन्धूनां १ यो बन्घुराणां १२ भूणभ। जानाम्प्रजानां छे १३ वां मूर्त्तिस्थितानाम् १४ या कीर्ति १५ । सिंहा १९ वयो बुध १७१ वर्ष: प्रशास्ति १८ वां त्रातुं १८ वयो न्यार्थकेभ्य २० समर्थः शहने। उमेश ४। २१ व यस्ये २२ वांया ध्वंसिनो २३ पांथे। बृह २४ वां भूयः २५ वयो युगप्रारम्भ २९ न्ध्व मने स्वीकृतान् २७ ७६ शाहू विठ्ठीडित २८ वां मन्त्रं २८ वां कूट 30 वां विद्दुहि ३२ या काल इत्य 33 वां मुहत्ततः ૩૪ મત્તુભવિક્રીડિત છટ્ટ ३५ व તથા પછીના શ્લોકના છંદ માલિની ३७ बुध ३८ या स्सोर्य. ३८ वां मेकः ४१ थे। स्तन्नीत्येन्द्रिय ४२ पोष्टितः ४३ वां भोक्तुं
वयो न्यचिवान्स्वबा• स्वतंत्राः ३१ वया
तारकाच ३९ भा त्योहत ४० पाथे
www.umaragyanbhandar.com)

Page #170

अमोघवर्ष १ लानां संजाननां ताम्रपत्री
१०१ बीजं पतरूं-बीजी बाजु. ४४ स्मन्भोक्तरि' सन्निपातविवशे सर्वेपि नश्यन्ति ते ॥ [ ४२ ]दोषानौषधवदनान
निलवत्शुष्कन्धेनान्यमिवैत् ध्वान्तं भानुवदात्मपूर्वज. ४५ समानायागतान्द्रोहकाने [1] संतापान्विनिहत्य यः कलिमलं धात्र्यादिसम्प्रान्ततः
(।) कीर्त्या चन्द्रिक एवं चन्धवलच्छद्रत्रश्रिया ४६ भ्राजितः ।। [४३] यण्डाभिहतोत्तरोरिव फलं मुक्ताफलं मण्डलात् (।) यातं
शूकरयूथवद्गहनतस्तन्मन्दिरं हास्तिकं । यत्कोपोग्र४७ दवाग्निदग्धतनवः प्राप्ता बिमूर्ति पने' (।) तत्पादोपनतप्रसादतनवः प्राप्तो"
विभूतिम्रै ॥ [ ४४ ] यस्याज्ञां परचक्रि'" स्रजमिवाजलं शि४८ रोभिवहन्त्यादिद्गन्तिघटावलीमुखपटः कीर्तिप्रतानस्सतैः । (1) यत्रस्थ स्वकरप्र
तापमाहिमा कस्यापि दूरस्थितः (।)तेजक्रान्तसमस्तभूमँदि४९ न एवासौ न कस्योपरि ॥ [१५] येद्वारे परमण्डलाधिपतयो दौवारिकैारिकै.
रास्थानावसरं प्रतीक्ष्य वहिरप्यध्यासित यासिता । गाणिक्यं वरत्नमौ" ५० क्तिकचितं तद्धास्तिकं हास्तिकं (1) नादास्याम यदीति यत्र निजकं पश्यन्ति
नश्यन्ति च ॥ [ ४६ ] सर्प पातुमसो दैदी निजतनुं जीमूतकेतोस्सुतः (।)
श्यनायाथ शिविः क५१ पोतपरिरक्षार्थ दधीचोस्थिने । तेप्येकैकमतर्पयन्किलमहालक्ष्म्यै स्वावामांगुलिं
लोकोपद्रवशान्तये स्म दिशति श्रीवीरनारायणः ॥ [१७] हत्वा भ्रातर५२ मेव राज्यमहरदेवीं च दीनस्ततो लक्षं कोटिमलेखयकिलं कलौ दाता स गुप्ता
न्वयः [1] येनात्याजि तनु स्वराज्यमसकृद्वावार्थकैः का कथा (I) ही५३ तस्योन्नतिराष्ट्राकूढतिलैको दातेति कील्वपि" ॥ [ ४८ ] स्वभुजभुजसनिस्त्रि
शोगदंष्ट्रासदष्टप्रवल( वल )रिपुसमूहेमोघवर्षे मधीशे" । (I) न दध. ५४ ति पदमीतिव्याधिदुष्कालैकाले (1) हिमशिशिरवसन्तप्रीष्मवर्षाशरत्सु ।[१४९]
चतुस्ससुद्रपर्यान्तः समुद्रे यत्प्रसाषितं [1] भमा समस्तभूपालमुद्राग.
૧ વાંચો રિકન્સોરિ રે આ તથા ૫છીના લોકને છંદ શાર્દૂલવિકાશિત ૩ વાંચે ૫ ૪ વાંચો न्द्रोहकान् ५ बाय। संतापाद्विनि , वाया चन्द्रिकयेव ७ पांय। यद्दण्डाभिहतात्तरी ८ वांया लाद्यात वाय परे १० पायो प्राप्ता ११ वाय॥ म्परे १२ वांया चक्रिणः १३ पाय। स्सितः १४ वांया यत्रस्थः १५ पायो तेजः क्रान्त १६ वायो यद्वारे १७ वांया बहि १८ पायो वररत्न १५ पाया नाद्यस्यामी २० वयो यदेति २१ पाया मसौ २२वाया ददौ २३ वांया शिबिः २४ वांया स्ववामा २५ पाय। लेखयत्किल २९ वाया तनुः २७वांया द्वाह्या २८ पांया हीस्तस्योन्न भने कूट २४ बायो कीामपि ३० वांया भुजगनि भने प्रबल ३१ पांचा महीशे ३२ वांया काला 33 मालिनी ४ वाय। पर्यन्त उपाय स्वमुवं.
के.४०

Page #171

१०२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख ५५ रुडमुद्रयों ॥ [ ५० ] राजन्द्रास्ते' वन्दनीस्तु' पूर्वे 'येषान्धर्मा पालानीयोस्म
दादैः [1] ध्वस्ता दुष्टा वर्तमानास्सधर्म प्रा• ये ते भविनः पार्थिवेन्द्राः
[॥ ५१ ] भुक्तं कै५६ श्चिक्रमेणापरेम्यो"दत्तं चान्यैस्त्यक्तमेवापरैर्यत् [1] कैस्थानित्ये तत्र राज्य
महद्भिः कीर्त्या धर्मः केवलं पालनीय" [५२] तेनेदमनिलविद्युचञ्चलमलो५७ क्य जीवितमसारं । (।) क्षितिदानपरमपुण्यं प्रवर्तितो ब्रह्मदायोय ॥ [५३] ____ स च परमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वरश्रीजगतुंगदेवपादानुध्यातर५८ मभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वरश्रीपृथ्वीवल्लभश्रीमदमोघवर्षश्रीवल्लभनरेन्द्रदेवः
कुशली सर्वानेव यथासम्बन्ध्यमानकान्राष्ट्रपतिविषयपति५९ ग्रामकूटयुक्तकनियुक्ताधिकारिकमहत्तस्दी समादिशत्यस्तु (॥) वस्संविदितं
यथा मान्यखेटराजधान्यातस्थितेने मया मातापित्रोरात्मन( क )श्चैहिकामु६० त्रिकपुण्ययशोभिवृद्धये ॥ ॥ करहडविनिर्गतभरद्वामाग्निवेश्यानां आंगिरसपारुह
स्पत्यांनी भारद्वानाजेसब्रह्मचारिणे साविकूवारक६१ मइतपौत्रीय । गोलसडगमिपुत्राय । नरसिघदीक्षित": । पुनरपि तस्मै विषय
विनिर्गती । तस्मै गोत्रेच भट्टपौत्राय । गोविद्गभट्ट६२ पुत्राय । रच्छादित्यक्रमईतैः । तस्मिं देषे । वड्डुमुखसब्रह्मैचारिणे दावडिगहि
यसहासपौत्राय । विष्णुभट्ट (1) पुत्राय । तिविक्रम६३ षडंगमिः । पुनरपि तस्मि देषे वच्छगोत्रसब्रह्मचारिणे । हरिभट्टपौत्राय । गोवादित्यभट्टपुत्राय । केसवगहियसाहासैः।
___ पतरूं त्रीजुं ६४ चतुर्कीः नां वढचसखानी । पवं चतुकः ब्राह्मणांनी ग्रामो दत्तः संजाणसमीपव.
निः चतुविंशतिनाममध्ये । रुरिवल्लिकानामग्रामः तस्य चाघाट१ मनुष्टु५७१२ वांय राजेन्द्रा उपाय। वन्वनीया ४ पाये। येषां धर्म वांया पालनी वाय। दाद्यैः ७वांया स्वधर्म ८ वांया भाविकांच्या पार्थि १० सामने पछीना ना शामिनी ११ वाया भुक्तं १२ पां। श्चिद्विक १३ बांया कास्था १४ पाया राज्ये १५ वांया कीत्त्य ११ वाया नीयः १७ वांया विद्युच्चञ्चल १८ पांया ब्रह्म १८७१ सार्या २०वांच्या जगत्तंग २१ पांया सम्बध्य २२ वांया महत्तरादीन् २३ वांया धान्यवस्थितेन २४ पांया भरद्वाजाग्निवेश्यांगिरसबार्हस्पत्यान २५वायो द्वाजगोत्रसब्रह्म २१ वांयाक्रमवित् २७ वाया षडंगवित् २८ वांया नरसिंहदीक्षिताय २६वायो तद्विषय 30वांया विनिर्गताय ३१ पांथा तस्मिन् ३२ वाय। क्रमविदे 33 वाया तीस्मन्देशे ३४ पाया ब्रह्म ३५वांया त्रि 38 वांया गविदे ३७वांया तस्मिन्देशे ३८ वाया वत्स भने ब्रह्म 38 पांय केशव भने साहासाय ४० पाया कानां ४ वाया बढचशा ४२ वांया एवंचतुष्कस्यता ४३ वाया वर्तिचतुर्विशति. .

Page #172

अमोघवर्ष १ लानां संजानना ताम्रपत्रो
६५ नानि': पूर्व्वतः कल्लुवी समुद्रगामिनी नदी । दक्षिणतः उप्पलहत्थकं भट्टग्रामः । पश्चिमतः नन्दग्रामः । उत्तरतः धन्नवल्लिकाग्रामः । अयं ग्रामस्य संज्जाने ६६ पत्तने शुकंन शुष्णयामिग्रामं सवृक्षमालाकुलं भोक्तव्यं । एवमयं चतुराघाटनोपलक्षितः सोद्रंगस्स परिकरः सदण्डदसपराधः सभूतापाचप्रत्ययः सोत्प
६७ द्यमानविष्टिकः सधान्यहिरण्यादेयः अचाटभटप्रवेश्यः सर्व्व राजकीयानामहस्तप्रक्षेपणयाँ आचन्द्रार्कार्णवक्षितिस रिस्पर्व्वतसमकालिनः पुत्रपौत्रान्वयक्रम - ६८ पभोग्यः पूर्व्वप्रत्यब्रह्मदेवदायर हितोभ्यन्तरसिद्ध्यायं भूमिच्छिद्रन्याएनं शकनृपकालातीतसंवत्सरशतेषु सप्तसु नवतृतयत्यधिकेषु नन्दनसंवत्सरान्तर्गतपुष्य. ६९ मास उत्तरायणमहापर्व्वणि 'वैलिचरुवैश्वदेवाग्निहोत्रतिथिशं ( सं ) तर्पणार्थं अद्यो - दकादिसर्गेण प्रतिपादितः अतोस्योचितया ब्रह्मदायस्थित्या भुंजतो भोज
यतः कृषतः कर्षयतः प्रविशतो वा न कैश्चिल्यापि परिपन्थना कार्य्यी तथागामिभद्रनृपतिभिरस्मद्वंश्यैरन्यैर्व्वा सामान्यं भूमिदानफलमवेत्य विद्युल्लोला७१ न्यनित्यैश्वर्य्याणि त्रिणामलग्नजलविन्दुचंचल च जीवितमाकलय्य स्वदायनिविशेषोयमस्मद्दायानुमन्तव्यः प्रतिपालयितव्यश्च ॥ यश्वाज्ञानतिमिरपट
७२ लावृतमतिराच्छिद्यमानके चानुमोदेत स पंचभिर्महापातकैस्सोपपात कैश्च सयुक्त स्यादित्युक्त च भगवता वेदव्यासेन व्यासेन । षष्ठि ३ वर्षसहस्रा
७०
७३ णि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः [* ] आच्छेता ( चा ) चानुमन्ता च तान्येव नरके वसेत् [ ॥* ] विन्ध्याटवीष्यतोयासु शुष्ककोटरवासिनः [ । ÷ ] कृष्णसर्पा हिजायन्ते भूमिदानं हरन्ति
७४ येत् ॥ [ ५५ ]अझेपेत्य प्रथमं सुवर्ण भूवैष्णवी सूर्य्यसुताश्च गावः [1] लोकत्रयं तेन भवेद्धि दत्तं यः काण्चैनं गां च महीं च दद्यात् ॥ [ ५६ ] बहुभिर्व्वसुधा भुक्ता
७५ राजभिस्सगरादिभिः [ । ]यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलं ॥[ ५७ ] स्वदत्ताम्परदत्तां वा यत्राद्रक्ष नराधिप [1] महीं महिमेतां श्रेष्ठ दानाच्छ्रेयोपौन [ ५८ ]
१०३
नवत्युत्तरत्र्यधिकेषु
૧ વાંચા નાના ૨ હવે પછીના ભાગના સધિના નિયમેાં સચવાયા નથી ૩ વાંચા ચો૪ મા पंडित अर्थ स्पष्ट नथी ५ वी दशापराधः ६ वायो पातप्रत्याय ७ वांथे। णीय ८ यि कालीनः અથવા ८ या प्रदत्तब्रह्म १० वांया भ्यन्तर सिद्धया ११ वा न्यायेन १२ वां त्रिनवत्य भ्मथवा त्रयोनवत्य ) १३ वा बलि भने होत्रातिथि १४ वां णा १५ वां ब्रह्म १९ वांया कैश्चिदल्पापि १७ तृणाम भने बिन्दु १८ वा स्मदायो १८ वा मतिराच्छिन्यादाच्छिय २० वांया २४ । ये २५ वर पातकैरुप २१ वांया संयुक्तः २२ वा स्यादिति उक्तं । २3 वाथे! षष्टिं २१ वाया काश्चनं २७ वय बहु २८ वां महीमतां २८ पायाच्छ्रेयो.
www.umaragyanbhandar.com)

Page #173

१०४
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
७६ इति कमलदलाम्बुविन्दुलोलां श्रियमनुचिन्त्य मनुष्यजीवितं च [ ।] अति विमलमनोभिरात्मनीन हि पुरुषपरिकीर्त्तयो विप्यः ॥[ ५६ ] लिखितं चैते धर्माधि७७ करणसेनमौगिकेन वालभ कायस्थवंशजातेन । श्रीमदमोघर्व षदेव कमलानुजीविनाँ गुणधवलेन वत्सराजसूनुना ॥ महत्तको -
११
७८ गोगूराणर्क राजास्वमुखादेशेने ॥ दूतकमिति मंगल महश्री
11 -1- 11
१ वदलाम्बुबिन्दु २ वा रात्मनीनैर्न 3वां पुरुषैपर ४ [ विलोप्याः ५ वायो चैतद ९ वा धर्माधिकरणिक ७वा देदकमला ८वां राणको
राजस्त्र
१० वा दूतक इति
११ वां मङ्गलं महाश्रीः
www.umaragyanbhandar.com)

Page #174

નં. ૧૩૧ અંકુલેશ્વરના કૃષ્ણ ૨ જાનું એક દાનપત્ર*
શક સંવત ૮૧૦ (ઈ. સ. ૮૮૮) ચૈત્ર વદિ અમાવાસ્યા નીચે આપેલા રાઠેડ વંશના દાનપત્રનું અસલ ઑફેસર બુહરે મને આપ્યું હતું. તે નં. ૩ સાથે બગુમ્રામાં મળી આવ્યું હતું. - રાષ્ટ્રકૂટના બીજા લેખે માફક આ લેખ ત્રણ તામ્રપત્ર ઉપર કતરેલ છે. તેમાંના પહેલા અને ત્રીજા પતરામાં અંદરની બાજુએ જ અક્ષરે છે અને બીજા પતરાની બન્ને બાજુએ અક્ષરો કોતરેલા છે. પતરાંનું માપ ૧૧”x૪” ઈંચ છે. તે એક કડી વડે જોડેલાં છે, અને તેના ઉપર રાષ્ટ્રકટની મુદ્રા હાથમાં બે સર્પવાળી શિવની મૂર્તિ છે.
અક્ષર એકંદરે સુરક્ષિત સ્થિતિમાં અને સુંદર છે. પરંતુ કાટથી ખવાઈ ગએલા અને સદંતર નાશ પામેલા અક્ષરોની સંખ્યા કાંઈ થડી નથી. લિપિ રાઠોડનાં પ્રસિદ્ધ થએલાં દાનપત્રોની લિપિને મળતી આવે છે.
ભાષા દરેક પ્રકારની ભૂલથી એટલી બધી ભરેલી છે, કે માત્ર કુટનેટમાં તેને સુધારો કરે શકય નથી. એટલે જગ્યાના બચાવ માટે, દાનપત્રના મહત્વના ભાગે સુધારા સાથે પ્રતિલેખ સાથે આપેલા છે.
આ દાનપત્ર રાષ્ટ્રકટેની ગુજરાત શાખાનું છે. કર્ક ૨ જાનું વડોદરાનું શક સંવત ૭૩૪ નું દાનપત્ર? ગાવિંદ ૪ થાનું કાવીનું શક સંવત ૭૪૯ નું દાનપત્ર (રાઠોડ દાનપત્ર નં- ૧) તથા ધ્રુવ ૩ જાનું બગુસ્રાનું શક સંવત ૭૮૯ નું દાનપત્ર"( રાઠોડ દાન નં ૩) એ બધાં આ શાખાએ આપ્યાં હતાં. વંશાવલીના પહેલા ૧૮ શ્લેક, જે નં. ૩ ના ૨૯ શ્લોકોની વંશાવલીમાં આવી જાય છે, તે નીચે પ્રમાણે રાજાઓનું વર્ણન આપે છે
ગેવિન્દ ૧
કર્ક ૧.
કૃષ્ણ ૧
ઇન્દ્ર ૧ દન્તિદુર્ગ
ગેવિન્દ ૨
ધ્રુવ ૧
ગોવિન્દ ૩ શ
ઈન્દ્ર ૨
[ ધ્રુવ ૨ ] ઈ. એ. વા. ૧૩ ૫. ૬૫ ઈ. હુશે. ૧ ઈ. એ. , ૧૨ પા. ૧૭૯ ૨ મી. ફલીટનાં રાઠોડ દાનપત્રોનો એક પ્રતિલેખ જુઓ, ઈ. એ. વો. ૧૧ પા.. ૧૬૧. ૩ જ. બેં'. એ. સે. વ. ૮ પા. ૨૯૨ ૪ ઈ. એ. વિ. ૫, પા. ૧૪૪ ૫ ઈ. એ. વ. ૧૨, પા. ૧૭૯ ૬ કઈ બીજો તથા તેને બહાને ભાઈ ગોવિંદ ૪ છે આ બન્નેને છોડી દેવામાં આવ્યા છે. છેલ્લા રાજાનું નામ શબ્દભંગ થએલા શ્લોક ૧૯ માને છે, તેને લગતા લેખ નં. ૩ ના લેક ૩૦ મા માંથી પૂરું પાડવામાં આવ્યું છે.

Page #175

१०६
गुजरातना ऐतिहासिक लेख દાન આપનાર રાજા કૃષ્ણરાજ ૨ ને હતે. તેનું બીજું નામ અકાલવર્ષ હતું. તે અંકુલેશ્વરમાં રહેતો હતો. શક સંવત ૮૧૦ ના ચૈત્ર વદ અમાવાસ્યાને દિવસે સૂર્ય ગ્રહણ સમયે તેણે બે બ્રાહાણેને કવિઠશાધિ ગામ દાનમાં આપ્યું હતું. એ કોંકણ પ્રાંતમાં આવ્યું હતું. તેની પશ્ચિમે વરિઅવિ બંદર, ઉત્તર વસુહારિક ગામ આપ્યાં હતાં.
પહેલાંના રાષ્ટ્રફિટ અને આ કૃષ્ણ વચ્ચે શો સંબંધ હતા, એ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે. તે કાઈ નવીન શાખાને હવે જોઈએ, કારણ કે જ્યારે છેલ્લા બે ગુર્જર રાઠેડ રાજાઓ, જેઓના લેખે આપણુ પાસે છે. તેઓ ભરૂચમાં રહેતા હતા ત્યારે આ કૃષ્ણ અંકલેશ્વરમાં રહેતા હતા. પરંતુ ભરૂચ અને અંકલેશ્વર વચ્ચેનું તદ્દન થોડું અંતર, તથા એ બે રાજાઓમાંને બીજે તેઓની રાજધાની અંકલેશ્વરથી ઉત્તરમાં આવેલી હતી છતાં અંકલેશ્વરની દક્ષિણે ઘણે દૂર એક ગામનું દાન કરી શક હતો, એ હકીકત ધ્યાનમાં લેતાં જણાય છે કે કૃષ્ણ ૨ જે અકાલવર્ષ, ધ્રુવ ૩ જાને સીધે વંશજ હશે અને ધ્રુવ ૩ જાના સમય પછી, ભરૂચ ગુજરાતના રાઠેડોનું મુખ્ય શહેર મટી ગયું હતું. એટલે રાજા દક્તિવર્મન જે કૃષ્ણ ૨ જાને પિતા હવે જોઈએ, તેણે શક ૭૮૯ નં. ૩ ની તારીખ, અને શક ૮૧૦ આ દાનપત્રની તારીખ વચ્ચેના સમયમાં રાજ્ય કર્યું હોવું જોઈએ. ઉજજૈન ઉપર એક ગુર્જર રાઠેડ રાજાએ – ઘણે ભાગે કૃષ્ણ ૨ જાએ પિતે કરેલી ચઢાઈ પણ એ જ સમયમાં હોવી જોઈએ, અને તે ૫રમારો ઉજજૈનની ગાદીએ આવ્યા તેની પણ પહેલાં કદાચ હોય. રાજા વલભને આ લડાઈના પ્રેક્ષક તરીકે બતાવ્યો છે એથી દેખાય છે કે કૃષ્ણ પોતાના પૂર્વગામીઓની માફક કોઈ ચક્રવર્તિ સત્તા- કદાચ માન્યખેટ અગર મા ખેડના રાષ્ટ્રકુટે–ને સામંત હતે.
અસંખ્ય શબ્દ તથા ભૂલે ઉપરથી આ દાનપત્રના ખરાપણ વિષે શંકા થાય એવું છે, પરંતુ મસ્ટરના પ્રોફેસર જેકેબીએ ગણત્રી કરી બતાવી આપ્યું છે કે દાનપત્ર જાહેર થયાની તારીખે તદ્દન સ્પષ્ટ રીતે નજરે પડતું સૂર્યગ્રહણ થયું હતું. એટલે આ દાનપત્રનું ખરાપણું નિઃસંશય પણે સાબીત થાય છે, શબ્દલપે સ્થળસંકોચને લીધે હાય, અને ભૂલે લેખકના અધુરા જ્ઞાનને લીધે હાય, એમ પણ સંભવિત છે.
-
-
---
---
૧ આ ઉપનામ દવિદુર્ગાનું પણ હતું. ૨ હાલનું અંકલેશ્વર. સ્વર “ ઊ ” દીર્ધની ભૂલ કરનારની નથી, પણ તે શહેરના જૂના નામની સુચના કરે છે, જે અરેવર હતું એમ છે. બુહાર જણાવે છે. ૩ આ ગ્રહણ ઈ. સ. ૮૮૮ ના એપ્રીલ તા. ૧૫ મીએ હતું. ૪ મારી પાસેના નકશામાં આ ગામો હું શોધી શકતું નથી. પણ છે. મ્યુલહર જણાવે છે તેમ વરિઆવિ સુરત પાસે તાપી ઉપરનું એક મેટું ગામડું હાલનું વરિઆ છે; જ્યારે વસુહારિક રાવસાહેબ મેહનલાલ. આર. ઝવેરી હાલના વસવારી સાથે ઓળખાવે છે.

Page #176

अंकुलेश्वरना कृष्ण २ जानुं एक दानपत्र
अक्षरान्तर पत पहेलुं
सो' वोsव्याद्वेधसा धमन्नाभि [ क ]मलं कृतं ॥ हरव
१ ओ ओ स्वस्ति
यश्य का
२ न्तेन्दुकलया कमलकृतं ॥ [ १ ] आसीद्विशतिमिर मुत्य मण्डलाम्रो ध्वस्ति [ न्नि ] यंनभिमु
३ खो रणसर्व्वशुः [ ] भूपः सुचिविधुरिवस्तदिगम्तकी र्त्तिग्गाविन्दराज [इ]ति राजसु राज
४ सिङ्घः [ २ ] तस्यात्मजा जगति विश्रुतशुभ्रकीर्त्तिरार्त्तातिहारिहरिविक्रमधामधारी । भू
५ पसृविष्ठपनृपानुकृति कृतज्ञः श्रीकर्कराज इ गोत्रमणिर्व्वभूव । [ ३ ] तस्य प्रभिन्न
६ करटचुतदानदन्तिदन्तप्रहाररुचिरोल्लिखितान्सपीठ: [] क्ष्माप क्षितौ क्षपितसत्रुरभू
७ तभूजः सद्राष्ट्रकुटकनकाह रिवेन्द्रराज । [ ४ ] तस्योपार्जितमहसतनयश्चतुरुदधिव
८ लयमालिन्या [ । ] भोक्ता भुवशतक्रतुशदृशश्रीदन्तिदुर्गराजोभूत् । [१] काचीश केरलनराधिपचो
९ लपाड्य श्रीहर्षवज्रटविभेदविधानदक्षः । कर्णाटकं वलमच्चिन्त्यमजेयमन्यैः भृत्यैः किय
१० द्भिरपि यः सहसा जिगाय : [ ६ ] तस्मि दिव प्रयाते वल्लभराजे कृतप्रजवाधः [ । ] श्रीकर्कराजसू
११ महीपति कृष्णराजेोभूत् ॥ [ ७ ] राहपमात्मभुजजातवलावलेपमाजौ विजित्य निशितासि
१२ लताप्रहारैः [ । ] पालिधजवलिसुभामचिरेण जो हि राजाधिराजपरमे [श्व ]रतांम
१०७
૧: અક્ષરાન્તરમાં છેાડી દીધેલા બે અક્ષરા સશયવાળા છે. તેએ વિઃ અને ત્રો જેવા દેખાય છે. ૨ઃ
४] १,२ =नं. ३, १,२ - २ ४ ३ थी ६= नं. उना पथी ८; लो; ' भोक्ता ' शब्द सेक्ता वे हमाय छे. श् ि७ नं. ३ नाश्ते १०; २. ८=नं. ३ । ५ १३; १७८ थी १३ = नं. 3 ना १५ थी १४; ११; जत्रने। ज मात्र व्यर्धोतरे । १४ थी १ = नं. ३ नो २२, २३.१९= नं. 3 ना २४ भा શ્લાકના પહેલા અર્ધ ભાગ; àાક ૧૭=નં. ૩ ૨૭; શ્ર્લોક ૧૮–૧૯=નં, ૩, ૨૯-૩૦. લૈક ૧૯ નાં ચાયા यशुभां वांया व [ भूष ] सुनु [ धूवराजनामा ] ॥
www.umaragyanbhandar.com)

Page #177

१०८
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
१३ वापः [ ८ ] येन श्वेतातपत्रप्रहतरविकरः व्राततापास्त लिलं : जग्मे नासीरधूलीधव
१४ लितसिर[ स ][ वल्लभाख्य सदाजौः [ 1 ] श्रीमद्भोविन्दराजेो जितजगदतस्तै
वैधव्य
१५ दक्षः तस्यासीत्सूनुरेक क्षणरणदलितारातिमत्तेकूभः [ ९ ] तस्यानुज श्री१६ ध्रुवराजनामा [ हा ]नुभा[ वो ]प्रहतप्रतापः [ । ] प्रशाधिताशेषनरेन्द्रचक्र १७ क्रमेणवाला[ र्कव ] पूर्व्वभूवः [ १० ]
पतरूं बीजुं—ए
१ याते जत्र च[ राष्ट्र ]कूटतिलके सद्भूपचूडामणौ गुर्व्वी तुष्टिरथाखिलस्य २ जगतः सुस्वामिनि [ प्र ]त्यहं [ । ] [ स ]त्यं सत्यमिति प्रशासति सति क्ष्मा समुद्रान्ति
३ का आसी धर्म्मपरे गुणामृतनिधौ सत्यत्रताधिष्टिते ॥ [ ११ ] रक्षिता येन निश्व[ स ] चतुर
४ भोषिसयुत । राज्यं धर्मेण लोकानां कृता हृष्टि परा हृदि ॥ [ १२ ] तस्येत्मजो जगति विश्रुतश्रुभ्रकी
५ र्त्ति गोविन्दराज इति गोत्रललामभूतः [ । ] त्यागी पराक्रमधनप्रकटप्रताप संतापिताहितज
६ नो जनवल्लभोभूत् ॥ [ १३ ] तत्पुत्रोत्र गते गते नाकंपितरिपुत्रजे । श्रीमहाराज - सर्व्वाख्यः ख्यातो राजा
७ भवद्गुणैः [ १४ ] अर्थिश्रु यथार्थता यः समभिष्ठफलावाप्तिलब्धतोशेश्रुः [ । ] वृन्धि निन्नाय परमाममोघ
८ वर्षाभिधानस्य ॥ [ १ ] राजाभूतपितृव्या रिपुभवविभवोद्भूत्यभावैकहेतुः लक्ष्मीमानिन्द्रराज गुणि
९ नृपनिक रन्तश्चमत्कारकारी: [ १६ ] श्रीकर्कराज इति रक्षितराज्यभार सार कुस्य तनयो नयशालिशौ
१० [ र्यः ] [ । ] तस्याभवद्विभवन्नंदितवधुसार्थः पार्थ सदैव धनुशि प्रथम श्रुचीनां [ १७ ] श्वेत्छाग्रिहीतविष -
११ यो दृढसंघभाजप्राद्वृतदृप्ततरशुष्किक राष्ट्रकूटा [1] उत्खातखड्न निजत्राहुवलेन जित्वा
www.umaragyanbhandar.com)

Page #178

अंकुलेश्वरना कृष्ण २ जानु एक दानपत्र १२ योमोघवर्षमचिराश्वपदे व्यधत्तः [ १८ ] पुतृयतस्तत्य माहानुभाव कृती कृतज्ञ
कृतधीर्यवी१३ [ यः । ] वशीकृतशेशनरेद्रचूदो व सूनु [ १९ ] श्रीदन्तिवर्म[ ण ] तस्य सुत
प्रवलप्रतापः [ २० ] यस्यानेकन१४ [ रेन्द्र ] वृन्दविनुतस्यपूहिपद्मद्वयः प्रोत्खातासिलतहतादलतद्विदन्तिकुन्भ
स्थलः सू१५ र सज[ नव ]छलः सुसरल [ २१ ] पीतमथो यसश्च ॥ [ २२ ] येन[ ख ]
अद्वितीयेन वलभनृपस्य पस्यतः [1] १६ उज्जयन्या रिपू जित्वा दूरमुत्तम्भितं यसः । [ २३ ] तेनेदमनि [ लवि ] द्युचचलम [ लो क्य[ जी ]वि
पतरूं बीजु-वी'
१ तमसार[ 1 ] क्षि ]तिदानादपरमपुण्य प्रवर्तितो धर्मदायोयं [ २४ ] स च
समधिरातशेषसहाशद्व२ माहामह[ -ाम ]धिपतिश्रीमदकालवर्षश्रीकृष्णराज सर्वानेव समनुवोधयत्यस्तु
व संविदि३ तं यर्था मया श्रीअंकूलेस्वरावस्थिन मातापित्रोरात्मनश्चैहिकामुष्मिकपुन्यय
सोभिवृध ४ नर्मदाय भगवथीर्थे हात्योदकातिस्वर्गेणः श्रीवरिअविवस्तव्यतत्रैविद्यसामान्यकु
डीनसगो५ [त्र अध्वर्यसब्रह्मचारिब्राह्मणश्रीअजवासावकसुताय श्रीतणुअवासावका श्रीगुहे
स्वरभ्रातरे ६ [दू यो प्रतिपादितः श्रीकोङ्कणविशयविनिर्गतवरिअविसोडसोत्तमध्याकविठसा
दिभिधान७ ग्रम यस्याघाटनानि पूर्वत वलछग्रामसीमा । दक्षिणत उत्तरपढवणकग्रामसीमा । पश्चिमत वरिअ
...-...
-..-.
.
-
-
....
--
-
-
१५त भीत भी परित १; समधिरात न। म पूरे। यी नथा, अने हासना ग न्। साये छ. पति 3; श्री अंकुलेस्वरा ना अनु अनुस्वार भूसागयुं छे. ५ ५; सब्रह्मचारि नाम पूरे उतरे। नथा. पंडित वरिमवि ना अनुं पान १२॥ था सतुंछ मेथी ते प्रायान आ वा पाय छे.
पं.१९. परिपन्थना भीतरना प्रथम पतमले पडेल.' या प्रभारी सच्युतं भने भा भूल તેણે પછીથી સુધારી છે.

Page #179

११०
गुजरातमा ऐतिहासिक लेख
८ विपटनसीमा । उतरत वसुहारिकग्रामसीमा । एवं चतुराघाटनोपलक्षित सोन सपरिक
९ र ससीमापार्यन्त सवृक्षमालाकुल सदन्डदशापराधः सधान्यहिरन्यादेयोचाटभटप्रवेस्य वातेत्तरी
१० यः सर्व्वराजकीयानामहस्तप्रक्षेपणीयो आचन्द्रार्कार्णव क्षितिसरिपर्व्वतममकालीनः पूर्व्वदत्तदे
११ वदायब्रह्मदायरहितो भ्यन्तरसिध्या सकनृपकालातीत सवत्छरश तेस्वष्ठसु दहोतरेषु · चैत्रे अमावा
१२. स्या स्यग्रहणपर्व्वणिः स्नात्योदकातिसर्गेण वलिचरुवैश्वदेवाग्निहोत्रानुष्टानादिकृयोत्छणा
१३ प्रतिपादितस्तदसुतया ब्रह्मदायथित्या भूज्जतो भोजयत कृशतो कर्षयत प्रतिदिशतो वा न केनापि
१४ परिपंथना कार्याः तथागामिनृपतिभिरष्मद्वशजैरन्येर्व्वा सहस्रमेकेन पालनीयो द्वंमोश्व
१५ तृभि स्कन्धकै देया प्रथमं भाद्रपदे द्वितीयं कार्तिके तृतीय माघेः एभि स्थित्या सर्व्वराजकी
१६ यै पालनीयः न केनापि परिपन्थना कार्याः आगामिनृतिभिरष्मद्वश
पतरूंः त्रीजुं '
भूमिदानफलामित्यवधार्य विद्युलोलान्यनैत्यैस्वर्याणि
१ जैरन्यैव सामान्य
तृणामलग्नज
२ लविन्दुचच्चलं च जीवितमाकलज्य स्वदायनिविशेसो अष्मदायोनुमन्तव्य पालयित -
३ व्यश्वः यश्चाज्ञानतिमिरपटलवृतमतिरात्छिद्यदात्छिद्यमानमोदेतः स पञ्चभिर्महापातकैरुप[ प ]
४ तकैश्चः सयुक्त स्यः उक्तं च भगवाता वेदव्यासेन व्यासेन [ ॥ ] षष्टिर्व्वर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमि
५ द[ । ] आत्छताः चानुमत्ता च तान्येव नरके चसेः [ ॥ ] अमेरपत्य प्रथम सुवर्णं भूर्वैष्णवी सूर्यसुताश्च गावः [ 1 ] लोक
पत्री पंडित भू राम रीते अत छे. पं. ६ कोटरावासिन है।तरनारे कोटरावासिन भांगी सुधारेलुं छे.

Page #180

अंकुलेश्वरना कृष्ण २ जानुं एक दानपत्र ६ त्रयं तेन भवेधि दत्तं य कांन्चनं गांच महिन्च दद्यात् [1] विद्धयाटवश्वतोयासु
शुहकाकोटरवासिन[। कृष्णाहयो हि जा ७ यन्ते भूमिदायं हन्ति येः [ 1 ] कन्यामेकं [गव ]मेिकं भूम्यामप्येकमंगुलं । हरं __ नरकमायाति यावदाहूतसप्लवंः [॥] ८ यानीह दतानि पुरा नरेन्द्रैर्दानानि धर्मार्थयशस्कराणिः [1] निर्माल्यनिष्ठीव.
समानि तानि तानि को नाम साडु ९ पुनराददीतः [॥] स्वदता परदतां वा यत्नाद्रक्षनराधिप [1] मही महिभूजा
श्रेष्ट दाना श्रेयोनुपालनंः [॥] वहु१० भिव्वसुधा भुक्ता राजभि सगरादिभि [1] यस्य यस्य यदा भूमि तस्य तस्य
तदा फलंः [॥ ] इति कमदलावुविन्दुलोला ११ श्रीयमनुचिन्त्य मनुश्यजीवितं चः [1] अतिविमलमनोभि[ रात्म ]नीनैन हि
पुरुशै परकीयो विलोप्या [1] १२ दूतकोत्र महत्तमसर्वाधिकारि ब्राह्मण अल्लैयक नान्माः लिखितं चैतन्मया
महासन्धिविग्र१३ [ह ]धिकारी श्रीजजकेन श्रीकलुकसूनुना इतिः ॥ स्वहस्तोयं मम श्रीमद१४ कालवर्षश्रीकृष्णराजस्यः ॥
दानपत्रना महत्वना भागोनुं सुधारेलं अक्षरान्तर
[पतरूं बीजें- ए. पंक्ति १३ ] २० श्रीदन्तिवर्मण .... तस्य ... सुत .... प्रबलप्रतापः' २१ यस्यानेकनरेन्द्रवृन्दविनुतस्यापू [4]------
-- . . . -- [अं] हिपद्मद्वयः । प्रोत्खातासिलता[प्रहार दलितद्विदन्ति कुम्भस्थलः शूरः सज्जनवत्सलः सुसरलः -- - - - २२ ... ... पीतमथो यशश्च' २३ येन खजगद्वितीयेन वल्लभनृपस्य पश्यतः । उज्जयिन्यां रिपूञ्जित्वा दूरमुत्तम्भितं
यशः २४ तेनेदमनिलविद्युच्चञ्चलमालोक्य जीवितमसारम् क्षितिदान परमपुण्यः प्रवर्तितो
धर्मदायोयम् ૧ આ ભાગને છંદ, વસંતતિલકા હોય એમ જણાય છે. ૨ છંદ શાર્દૂલ. ૩ આ સાત પદો ઉપજાતિ અથવા વસંતતિલકા છંદવાળા લોકનાં હશે. ૪ શ્લોક ૨૩ ને છંદ અનુટુ. બીજું, ચરણ અનિયમિત છે. ૫ લેક ૨૪ લેખ નં. ૩ ને ૪૩ મો શ્લોક છે.

Page #181

११२
गुजरातमा ऐतिहासिक लेख
स
...
च समघितगत शेषमहाशब्दमहा [ सामन्ता ]धिपति श्रीमदकालवर्ष श्रीकृष्ण राजः सवनिष समनुबोधयत्यस्तु वः संविदितं यथा मया श्रीअडूलेश्वरावस्थि [ ते ] नमातापित्रोरात्मनश्चैहिकामुष्मिकपुण्ययशोभिवृद्ध[ ये ] नर्मदायां भगवतीर्थे स्नात्वोदकातिसर्गेण श्री वरिअविवस्तव्यतत् त्रैविद्यसामान्यकुण्डिनसगोत्राध्वर्युसब्रह्मचारिब्राह्मण श्री अजवासावकसुताय श्रीतणुअवासावका [य] श्रीगुहेश्वरभ्रात्रे द्वाभ्यां प्रतिपादितः श्रीकोङ्कणविषयान्तर्गतवरिअविषोडशो[ रग्रामशत ] मध्य [ वर्ति ] कविठसाढयभिधानमामो यस्याघाटनानि पूर्वतो वलछग्रामसीमा । दक्षिणत उत्तरपढवणकग्रामसीमा । पश्चिमतो वरिअविपट्टनसीमा । उचरतो वसुहारिकग्रामसीमा । एवं चतुराघाटनोपलक्षितः
200
पतरूं बीजुं. बी. पंक्ति ११:
`शकनृपकालातीतसंवत्सरशतेष्वष्टसुदशोत्तरेषु चैत्रेमावास्या [ यां ] सूर्यग्रहणपर्वणि स्नात्वोदकातिसर्गेण बलिचरुवैश्वदेवाग्निहोत्रानुष्ठानादिक्रियोत्सर्पणार्थं प्रतिपादितः ॥
...
पतरूं बीजुं. बी. पंक्ति १४:
द्रम्माश्च त्रिभिः स्कन्धकैर्देयाः । प्रथमं भाद्रपदे द्वितीयं कार्त्तिके तृतीयं माघे ॥ पतरू त्रीजुं, पंक्ति १२ः
दूतकोत्र महत्तमसर्वाधिकारी ब्राह्मणोल्लैयको नाम्ना । लिखितं चैतन्मया महासंधिविग्रहाधिकारि [ णा ] श्रीजज्जकेन श्रीकलुकसूनुनेति ॥ स्वहस्तोयं मम श्रीमदकालवर्ष श्रीकृष्णराजस्य ॥
१ भुपतरामा भ्रातरे ट्र्यो [ : ] पनि छे.
www.umaragyanbhandar.com)

Page #182

अंकुलेश्वरनुं कृष्ण २ जानुं एक दानपत्र
११३
ભાષાન્તર
( ૨૦ ) આ... ... શ્રી દક્તિવર્મનને પ્રબળ પ્રતાપવાળ • • પુત્ર •
( ૨૧ ) મહાન નૃપમંડલથી સ્તુત્ય અને જેનાં ચરણકમળ ... ... જે શત્રુઓના હાથીનાં કુમ્ભસ્થળ પિતાની ઉત્સાહપૂર્વક ખેંચેલી તરવારના પ્રહારથી ભેદતા, જે શૂરે, સજજન, વત્સલ અને અતિ સરળ હતા તેનાથી ••• •••••••••••
A ( ૨૨ ) [ કેઈ વિજયના ઉત્સવમાં ઉજાણુનું વર્ણન આપતું જણાય છે ] જ્યારે દ્ધાઓએ મદિરા અને શત્રુઓના યશનું એકી જ કાળે પાન કર્યું.' | ( ર૩ ) કૂરમાં તરવાર ધારીને જેણે દૂર પ્રદેશમાં યશ સ્થાપે હતું, તેણે વલ્લભ નપની નજરેજ ઉજજયિનીમાં શત્રુઓને પરાજય કર્યો.
(૨૪) તેણે જીવિતને અસાર અને પવન અથવા વિદ્યુત જેવું ચંચલ માનીને, પરમપુણ્ય ભૂમિદાનનું આ ધર્મદાન કર્યું છે
(૨૫) મહાન સામન્તનો નાથ, અને સર્વ મહાશબ્દ પ્રાપ્ત કરનાર શ્રીમદ્દ અકાલવર્ષ શ્રી કૃષ્ણરાજ સમસ્ત રાજપુરૂષને (નીચેની આજ્ઞા ) જાહેર કરે છે –
તમને જાહેર થાઓ કે મારાં માતાપિતા અને મારા આ લેક તેમજ પર લોકમાં પુણય અને યશ માટે અંલેશ્વરમાં નિવાસ કરી, નર્મદા નદીમાં ભગવતતીર્થમાં સ્નાન કરીને, ચૈત્રી અમાસ ને સૂર્યગ્રહણ વખતે શકરાજાના સમય પછી સંવત ૮૧૦ માં– અજવાસાવકના પુત્રે, વરિઅવિના નિવાસી, ઉક્તસ્થાનના ત્રિવેદિ મધ્યેના કુડિન ગોત્રના, યજુર્વેદનું અધ્યયન્ કરતા તણુઅવાસાવક અને તેના ભાઈ ગુહેશ્વ૨ આ બે બ્રાહ્મણોને બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર આદિ વિધિનાં અનુષ્ઠાન માટે કવિઠસાઠિ નામનું ગામ મેં પાણુના અર્થ સાથે આપ્યું છે. તેની સીમા – પૂર્વમાં વલછ ગામ; દક્ષિણમાં ઉત્તરપઢવણુક-ગામ; પશ્ચિમે વરિઅવિ બંદર અને ઉત્તરે વસુહારિક ગામ .... ... ... ... કમ(પૈસા)દાન દેવાયેલા પુરૂષને ત્રણ હફતે આપવાના છે. એક ભાદ્રપદમાં બીજે કાર્તિકમાં ને ત્રીજો માઘમાં;
આ દાનપત્રને હૃતક અતિ મહાન મહામાત્ય અલેયક નામને બ્રાહ્મણુ. આ દાનપત્ર મેં કલુકના પુત્ર મહા સાંધિ વિગ્રહિક શ્રી જજજકે લખ્યું છે. આ મારા શ્રીમદ્ અકાલવર્ષ કૃષ્ણરાજના સ્વહસ્ત છે.
૧ સરખા રધુવંશ ૪, ૪ર ૧ વાસાવ એ વાસાપકનું પ્રાકત ૩૫ છે, વાસા૫ક કોઈ પદવીષારી વર્ગ બતાવે છે. ( રાઠોડ દાનપત્ર નં. ૩ પતરૂં બીજું બી. પંકિત ૩ );- જુએ છે, મ્યુલહરની એ ભાગ ઉપરની નેટ.

Page #183

નં. ૧૩૨ કપડવંજનું કૃષ્ણ ૨ જાનું દાનપત્ર
શક સંવત ૮૩ર વૈશાખ પૂર્ણિમા (ઈ. સ. ૯૧૦–૧૧) આ દાનપત્ર ગુજરાતમાં કપડવણજ મુકામે પ્રાપ્ત થયું હતું. લેખ થોડા ઉચાં વાળેલા કાંઠાવાળાં ત્રણ તામ્રપત્રો પર કરેલો છે. દરેક પતરાંનું માપ આશરે ૧૧૪૮”નું છે.
બીજાં જાણવામાં આવેલાં દાનપત્રોની મુદ્રામાં શિવની આકૃતિ હોય છે, પણ આ દાનપત્રની મુદ્રા ઉપર ગરૂડની આકૃતિ છે; તેથી કૃષ્ણ ૨ જે શૈવ ન હોતે, પણ વૈષ્ણવ હતા, એવું અનુમાન થઈ શકે છે.
પ્રારંભમાં અન્ય રાષ્ટ્રકૂટ દાનપત્રોને મળતી ટૂંકી વંશાવલિ આપી છે, તે નીચે પ્રમાણે –
કૃષ્ણરાજ ૧ લે અથવા શુભતુંગ
ધ્રુવરાજ અથવા નિરુપમ ગેવિન્દરાજ, ૩ જે.
મહારાજ ષડ
શુભતુંગ અથવા અકાલવર્ષ, અથત કૃષ્ણ ૨ જે ધ્રુવરાજને બીજા પુત્રો હતા, છતાં એણે ગાદી ગોવિન્દરાજ ( ૩ જા)ને આપી, કારણ કે તે ગુણ હવે, એવું પ્લે. ૭મામાં કહ્યું છે. અન્ય દાનપત્રમાં ગોવિંદના એક જ હાના ભાઈનું, ૩ જા ઈન્દ્રનું, નામ ઉપલબ્ધ છે. એ ઈન્ટે રાષ્ટ્રકુટની ગુજરાત શાખા સ્થાપી. આ દાનપત્રમાં મહારાજ ષડ કહો છે તે અન્ય દાનપત્રોમાં મહારાજ શર્વ ઉર્ફે અમોઘવર્ષે જ છે, બીજે કેાઈ નહીં. એણે શત્રુઓને હરાવીને રાજ્ય પાછું મેળવ્યું એવી હકીકત આ દાનપત્રમાં આવી છે. અન્ય દાનપત્રોથી જણાય છે કે એ શત્રુઓ એના કુટુંબીઓ જ હતા, ઘણે ભાગે ૪ થે ગોવિંદ જ હશે જેને મહારાજ શર્વે પિતાના પિત્રાઈ ગુજરાતના ૨ જા કર્કની મદદ લઈને જિત્યે હતે.
ત્યાર પછી રાજા કૃષ્ણના મહાસામન્ત પ્રચંડની વંશાવલિ આપેલી છે.
જે ૭૫૦ ગામોમાંનું એક વ્યાધ્રાસ ગામનું દાન અપાયેલું જણાવ્યું છે, તે ૭૫૦ ગામે શ્લોક ૨૦ માં રાજાનાં પોતાનાં કહેલાં છે, પણ આગળના ગદ્યભાગમાં કહ્યું છે કે એ ગામે માં કઈ ચન્દ્રગુપ્ત મહાસામત પ્રચંડ દંડનાયક હતો. માટે કદાચ એ ગામે પ્રચંડને ૨ જા કૃષ્ણ જાગીરમાં આપ્યાં હશે કદાચ પ્રચંડના પિતા ધવલપને એના પરાક્રમની કદર તરીકે આપ્યાં હશે.
- એ, ઈ. વિ. ૧ ૫. પર ઈ. હ૯શ ૧ લો ૧, ૩, ૪, ૮ ધ્રુવ ત્રીજના દાનપત્રના થાક 1, 12, 13, ૧૮ ને મળતા છે-ઈ. એ. જે. ૧૨ પા. ૧૭૯ ૨ જાઓ ઈ. એ, , ૧૪ પી. ૧૯૭.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #184

कपडवंजनुं कृष्ण २ जानुं दानपत्र
११५
દાનપત્રાના સમય: શક સંવત્ ૮૩૨ (ઈ.સ. ૯૧૦-૧૧ ) વૈશાખી પૂર્ણિમા. દાનપત્રને લેખક કુલપુત્ર અઐયક, નેમાદિત્યના પુત્ર હતા
દાનપત્રમાં વર્ણવેલાં ગામેા પૈકી નીચેનાં ડૉ. બ્યુલરે આળખાવેલાં છે.—
-
कपटवाणिज्य =
व्याघ्रास
पंथोडा
अरलवक अपूवल्ली
૧ કૃષ્ણ ૨ બીજાનાં અન્ય પા. ૨૧૧ અને મી, ફ્લીટની લેખક, કલપુત્રાદુભટના પુત્ર ૪. એ. વા. ૧૨ પા, ૧૬૫. )
=
=
=
હાલનું કપડવણજ
37
""
17
ગાયકવાડી વઘાસ.
પંથેારા
લજી મૂઆડું (વઘાસ ની દક્ષિણે ) અપ્રુવેલ.
દાનપત્રા શક. સં. ૮૨૨, ૮૪, ૮૨૬, અને ૮૩૧ નાં છે. તુ ઈ. એ. વેદ. ૧૨ કૅનેરીઝ વશે.” પા ૩૬, ૨ ક ૨ બીજાના શ સ. ૭૩૪ ના દાનપત્રમા નેમાદિત્યને સંબંધી આ જ્ઞાનપત્રને લેખક નેમાદિત્ય કદાચ હશે. ( જુમ્મા,

Page #185

११६
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलं १ ओं [॥] स वोव्याद्वेधसा धाम यन्नाभिकमलं कृतं । हरश्च यस्य कान्तेंदुकलया
कमलंकृतं । [१] आसीन्मु२ गरि( तः ) संकाशः कृष्णराजः क्षिते[ : ]पतिः । अप्रमेयवसोता साक्षाधर्म
इवापरः । [२] ३ शुभतुङ्गतुङ्गतुरगप्रवृद्धरेणूर्द्ध रुद्धरविकिरणं । ग्रीष्मेपि नभो निखिलं प्रावृट्का४. लायते स्पष्टं । [३] तस्यात्मजः श्रीध्रुवराजनामा महानुभावः प्रथितप्र
तापः [1] प्र१ साधिताशेषनरेन्दचक्रः क्रमेण वालार्कवपुर्वभुव । [ ४ } शशधरकरनिकरनिभं
यस्य य६ शः सुरन( 1 ) गाग्रसाणुस्थै: [। ] परिगीयते समन्ताद्विद्याधरसुन्दरीनिवहैः ।
[५] तस्याप्यभुः ७ [वनमारभृतः समर्थः पार्थोपमपृथुसमानगुणागुज्ञः [1] दुरिवइरि८ वनितातुलतापहेतुः गोविन्दराज इति सुप्रथितप्रतापः । [ ६ ] यस्य प्रभोशु
तुर चारुरु९ दारकीर्तेः रामापरो' बिरुपमस्य पितुः सकाशात् [1] श्वश्वेप्यनेकै तनयेषु गुणा १० तिरेकान्मूर्दाभिषिक्त( : ) नृपसम्मतमाशु राज्यं । [ ७ ] रक्षितं येन नि[:]
शेष चतुरंभोषिसंयु११ तं । राज्यं धर्मेण लोकानां कृता तुष्टि[ : ] परा हृदि । [ ८ ] सूनुतस्यो
तिवीरः सकलगुणग१२ णाकारभूतो वभूव( : ) भूपालात्कंटिकाभि'' सपदि विघटितान्वेष्टइत्वों
ददाह । १३ राज्यं यस्याभिमानी रिजमपि" चलितं वाहुवीर्यादा पृथ्वीमेकातपतुांमै - १४ कुरुत वलवान् श्रीमहाराजषंडः । [६] यस्य विभो[ : ] कारायां रिपुर
मणीचारु.
१ पाया साक्षाद्धर्म २ या रेणूर्ध्व ३ वांया सानुस्यैः ४ पाया वैरि ५ पांया यश्च प्रभोश्चतुर ५ वाया रामोपरो भय रामोपमो. ७ वाया सत्स्वप्यनेक ८ पाय माप? ८ वाया सूनुस्तस्या १०वया भूपालान्कण्टकाभान् ? ११ वाया न्वेष्टयित्वा. १२ यश्चाभिमानी निजमपि. १३ दवाप. १४ पत्राम

Page #186

कपडवंजन कृष्ण २ जानुं दानपत्र
११७ १५ चरणलग्नानां [1] परुषरधे' निगडानां अनवरतं श्रूयते लोके । [ १० ]
तस्याद्वभूर्व १६ राजा प्रथितयश[ स ]: (।) शुभतुङ्गनामायै । योसावकालवर्षोपरनामों १७ गीयते लोके । [ ११ ] कृष्णचरितः स एव हि हितकृतेये यो वि[ भ ] १८ तिं वर्णानां । राज्यं निहतारातिः (।) स्वभुजेन भुवं च (कृ)
पतरूं बीजं अ १९ कृष्णा इव । [ १२ ] अस्य चरणप्रभावाद्ब्रह्मवकान्वयमगादृशं लक्ष्मी [1] २० पश्चाद्भूतकविन्द्रै रनवरतं पढ़यति प्रकटं ॥ [१३] तस्मादन्वयसागरात्स२१ मभव[ त् ] श्रीशुद्ध त्कुम्वडिः तस्माच्चापि वभूव दर्पदलन[ : ] श्रीदेगडिम्वि
द्विषां [1] येनानेकनरे२२ न्दन्तिदलनात्प्राप्तं यशः साश्वत' सिंघेनेव रणाटवी विरचितान्निवीके
मेकाकिना । [ १४ ] २३ तस्माज्जातः प्रचण्डः प्रचरखरकराक्रान्तनि[ : ] शेषभूभृन्नाम्ना श्रीराजहंस[ : ]
प्रतिदि२४ नमुदयी क(1)श्यपाद्वा पिवश्वान्येनानीती निजं श्रीः पुनरपि भवनं चंचली
कापि या२५ न्ती पार्थेनोवारिचक्रे प्रमथने पटुना शांभवं भव्यभावं । [१५ ] निर्जितसक
ल[1]रिजनः श्री. २६ धवलप्पः प्रसिद्धतरनामा । धवलितभुवनो जयससी" संजातः पवनसुनु
रिख । [१६] २७ सिंघीभूयें विपक्षण गृह्यमान यशेप्सुना [1] दत्तं स्वसामिनो" येन तं निह
त्याशु म. २८ ण्डलं । [ १७ ] तस्मात्प्रचण्ड[ : ] संजातः समरे यशः लंपटः [ 1 ] अक्कु
वश्चापि खङ्गेन विख्या२९ तो निर्मलो भुवि । [१५ ] सेल्लविद्याधरेणापि सेलल्लालित पाणि( तपाणि)
ना [1] निहत्य (1)
वो २ तस्माद्वभूव, 3 नामायम् ४ वर्षापरनामा. ५ कृतये. लक्ष्मीः ७ कवीन्दैः । श्रीशुद्ध पछी भां से धासना पहनी ॥३२ २ . शाश्वतं सिंहेनेव १० रचितं निर्भीक ११वांया विवस्वान् । येनानीता. १२ पार्थेनेवारि चक प्रमथन १३ यशपा १४ सिंहीभूय. १५ माणं १६ स्वस्वामिने १७ शेलुललित
ले. ४४

Page #187

गुजरातना ऐतिहासिक लेख ३० शत्रून् (।) समधे' यशसा कुलमलंकृतं । [ १६ ] श्रीमद्वल्लभराजः
श्रीहर्षपुरोप३१ [ल ]क्षितामामा । भुंजत्ये कालवर्षः अर्धाष्टशतोपसंख्याता । [ २० ]
सर्वानागामि ३२ भद्रनृपतिमहासामन्तामात्यवलाधिकृतविषइकमहत्तरात् (।) समनुवोध३३ यत्यस्तु वः संविदितं यथा श्रीखेटकहर्षपुरकासद्हएतत् (1) अर्द्धाष्टम३४ यं समधिगतपंचमहाशद्वमहासामन्तप्रचण्डदण्डनायकश्रीचन्द्रगु३५ से (।) मया श्रीहर्षपुराीष्टमशतान्त[ : ] पाति[ क ]पटवाणिज्यचतुर(।)शीति
पतरूं बीजें 'बी' ३६ काप्रतिवद्धरूरिद्धादशकान्त[ : ] पातिव्याघ्रासमामः सवृक्षमालाकुलः सदण्ड
दशाप३७ राधः ससीमा पर्यन्त[ : ] सकाष्ठतृणकूपतडागोपेतः सभोगभाग[ : ] सहिरण्यः
चतुरापाटनो३८ पलक्षितः घाणक पलसमेतः ( समभिलिख्यते ) । आघाटन्नौनि अभिलिरूयन्ते । • पर्वतः पंथो. ३९ डाग्रामो वित्खावल्लीच । दक्षिणतः केरडवल्लीग्रामो ( । अ )रलुवकग्रामश्च ।
पश्चिमत[ : ] नावा. ४० लिका अपूवल्लोच । उत्तरतः अम्वाउञ्चग्रामः [1] एवं चतुरापाटनोपलक्षितः
वस्लूरिका४१ ग्रामः भट्टवास्तव्यवाजिमध्यन्दिनभरद्वाजसगोत्रसब्रह्मचौरी ब्राह्मणवेधभट्टे वन्व ४२ सुताय (।) स्नात्वौदकातिसर्ग" वलिचरुकवैश्वदेवार्थ" प्रतिग्रहेण प्रतिपा
दितः [1] तदर्थम४३ स्मैपदत्तधर्मदाय[ : ] सर्वेरेवा गामिभोक्तृभिः अस्मयुरोधापालनीयो( अ).
नुमन्तव्य१४ च [1] उक्तं च (।) रिषि" व्यासेन । षष्टिवर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्टति"
भूमिदः [1] आच्छेत्ता चानुमती
१ समरे २ कुल 3 राजः ४ तान् प्रामान् ५भुनच्य ख्यतान् ७ वाया विषयिकमहत्तरान् ८ वाग अर्धाष्टमशतमध्ये ५ वाया घासक १० वांया आघाटनानि ११ वाया वास्तव्यभरद्धाजसगोत्रवाजिमाध्यंदिनस प्रहाचारि १२ वांया भाय १३ वाया स्नात्वोदकातिसर्गेण १४ देवाथै १५ स्मत्प १६ पाया सर्वैरेवा १७यि। अस्मदनुप १८ वांया ऋषि 16 वांय तिष्ठति २० बाय चानुमन्ता

Page #188

कपडवंजर्नु कृष्ण २ जानुं दानपत्र
११९ ४५ च तान्येव नरके वसेत् । विन्ध्याटवीष्वतोवासु शुष्क( : ) कोटरवासिनः [1]
महाहयो हि जाय४६ न्ते भूमिदानं हरंति ये । स्वदत्तां परदत्तां वा यत्नाद्रक्ष नराधिप(:) [1] महीं
महीभृतां श्रेष्ठ दा४७ नातुं श्रेयोनुपालनं । वानिहे दत्तानि पुरा नरेन्द्रैः दानानि धर्मार्थयशस्क.
राणि । निर्मा४८ ल्यवन्तः प्रतिमानि तानि को नाम साधुः पुनरावदीत(:) । साने
भाविनः पास्थिवेन्दात् भू४९ यो भयो याचते रामभद्रः [1] सामान्योयं धर्मसेतुर्नृपाणां काले काले पाल.
नीयो भव५० द्भिः । वहुभिर्वसुधा भूक्ता राजभिः सगरादिभिः । [। ] यस्य यस्य यदा भूमिः
पतरं त्रीजें ५१ तस्य तस्य तदा फलं । इति कमलदलाम्बु(:) वि. ५२ न्दुलोलो श्रियमवलोक्य मनुष्यजीवितञ्च । सकलमिद. ५३ ससाश्वतं [च ]ी न हि मनुजैः परकीर्तये' विलोप्याः । स्वदत्तां परद
ताम्वा यो हरे५४ त वसुन्धरां [1] स विष्ठायां कृमिभूत्वा पितृभिः सह पच्यते । भूमि यः प्रति
गृहाति" य५५ श्च भूमि प्रयच्छति । उभौ तौ पुण्यकाणौ नियतौ स्वर्गगामिनौ । अमे.
रपत्यं प्र५६ थमं सुवर्ण भूवैष्णवी" सोमसुताश्च गावः । लोकत्रयं तेन भवेत्' दतं यः
कांचनं ५७ गां च मही" च दद्यात् । वहि वहिसुतं चाम्वु पंचपूती प्रजायते । दत्वा.
सर्वरसां चैर्षे ५८ न मयों जायते पुनः । सर्वेषामेवे दानानां एकजन्मानुगं फलं । हाटके
क्षितिगौ. ५९ रीणां सप्तजन्मानुगं फलं । स्वहस्तोयं श्रीमदक्कुकस्य श्रीधवलप्पसू. ६. नोः । शकसंवत् ८३२ वैशाखशुद्ध पौर्णमास्यां महावैशाख्या पुर्व ६१ देवब्रह्मदायों दत्तः [1] लिखितमिदं शासनं कुलपुत्रकेणाम्मैय६२ केन नेमादित्यसुतेनेति । यदत्रोनाक्षरमधिकाक्षरम्वा तत्सर्वं प्रमा६३ णमिति व्यासतुल्यापि मुह्यति ॥ स्वहस्तोयं श्रीचन्द्रगुप्तस्य ॥
१ नात् २ यानीह 3 ल्यवान्तप्रति ४ सर्वानेव ५ वेन्द्रान् । लोलां ७ मशाश्वतं ८ मुद्धा कीर्तयो १.गृहाति ११ ष्णवी. १२ लोकत्रयं १३ भवेत्तु १४ महीं १५ पञ्चकृत्वः १६ वहिं १७ चैव १८ सर्वेषामेव हरक

Page #189

१२०
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ભાષાન્તર ૧ ઓ” જેના નાભિકમલને બ્રહ્માએ (પોતાનું) નિવાસસ્થાન કર્યું છે તે (વિષ) તમારૂ રક્ષણ કરે, અને સુંદર ઈંદુકલાથી જેનું મસ્તક અલંકૃત છે તે હર તમારું રક્ષણ કરે. - ૨ મુરારિ જે પૃથ્વીને પતિ કૃષ્ણરાજ હતું, જે અમાપ ધનને દાતા હતા અને જાણે સાક્ષાત્ બીજે ધર્મ હતે.
ચમતંગના ઊંચા અએ ઉડાડેલી ઘણી રેણુથી રવિકિરણે ઢંકાઈ જતાં ગ્રીષ્મકાળમાં પણ આખું ગગન સ્પષ્ટ રીતે વર્ષાકાલ'ના ગગન જેવું) બની જાય છે.
૪ તેને પુત્ર, નામે શ્રી ધૃવરાજ, મહાનુભાવ અને મહાપ્રતાપી હતે એણે અશેષ નરેન્દ્ર ચકને જિહ્યું હતું, એથી તે બાલસૂર્ય જેવા શરીરવાળે હતો.
૫ ચકિરણના સમૂહ જેવી જેની કીર્તિને સુરગિરિના શિખર ઉપર રહેલાં વિવાર સુંદરીનાં વૃન્દો તરફ ગાય છે. - ૬ તેને પુત્ર ગાવદરાજ હતું, જે ભુવનને ભાર ઉપાડવાને સમર્થ હતે, પાર્થ જે હતે અને પૃથની માફક ગુણઅગુણને જ્ઞાતા હતો; મુશ્કેલીથી વારી શકાય એવા શત્રુઓની વનિતાને અતુલ વાપકારી હતે એને પ્રતાપ વિસ્તીર્ણ હતે. - ૭ બીજા પુત્રો હતા તે છતાં ગુણમાં ચઢીયાતા ચતુર અને સુંદર, બીજા રામ જેવા, કુમારને મહાકર્તિ નિરૂપમ પિતા તરફથી બધા મુકુટધારી રાજાઓએ માન્ય રાખેલું, રાજ્ય મળ્યું.
૮ એણે ચાર સમુદ્રથી સંયુત આખા રાજ્યનું ધર્મથી રક્ષણ કર્યું, અને લેકના હૃદયમાં પરમ સંતેષ ઉપજાવ્યો.
૯ તેને ઘણે પરાક્રમી અને સકલ ગુણની ખાણ જેવો પુત્ર બલવાન શ્રી મહારાજ વંડ હતું, જેણે કાંટા જેવા ભૂપાલેને ભેદીને, ઘેરી લઈને, બાળી નાંખ્યા; જે માની રાજાએ પિતાના ચલાયમાન થયેલા રાજ્યને બાહુબળથી મેળવ્યું અને પૃથ્વીને એક છત્ર નીચે આણી.
૧૦ જે રાજાના કારાગૃહમાં રિપુરમણીઓનાં સુંદર ચરણેએ બાંધેલી સાંકળોને કઠોર અવાજ લેકમાં અવિરત સંભળાય છે. ( ૧૧ તેનાથી આ શુભતુંગ નામને વિશાળ કીર્તિવાળે રાજા ઉબે, જે લોકમાં અકાલવર્ષ એ બીજે નામે પણ વખણાય છે.
૧૨ વર્ણના હિતને માટે પોતાની ભુજાઓ વડે, શત્રુઓને હણીને, રાજ્યને અને પૃથ્વીને કૃષ્ણની માફક ટકાવી રહ્યો છે, તેથી એ રાજા કૃષ્ણના જેવા ચરિતવાળે છે. ( ૧૩ જેની કૃપાથી બ્રહ્મવક વંશમાં લકમી આવી રહી, જેનું પાછળથી થએલા કવીન્દ્રો અવિરત પ્રકટ વર્ણન કરે છે.
૧૪ એ વંશસાગરમાંથી શ્રી શુદ્ધ .. કુમ્બડિ ઉત્પન્ન થયે, જેનાથી શત્રુના દર્પનું દલન કરનાર શ્રી દેગડિ થયો. વનમાં સિહ ફરે તેમ રણમાં નિર્ભય રીતે ફરતા એ રાજાએ અનેક નરેદ્રના હાથીઓને હણીને શાશ્વત કીર્તિ મેળવી.
૧૫ એનાથી. કાશ્યપથી ઉત્પન્ન થયેલા વિવસ્વની માફક પ્રચંડ, વિરતારી ઉગ્ર કરથી ભૂભૂતનું આક્રમણ કરતે, પ્રતિદિન ઉદય પામતે, શ્રી રાજહંસ ઉત્પન્ન થયે; પાર્થની માફક શત્રુએને હણવામાં કુશળ એ રાજાએ, કયાંક ચાલી જતી ચંચળ લક્ષમીને પાછી પિતાના ભવ્ય શંભુભવનમાં: આણ.
૧ ચમ અથવા ધર્મને પુત્ર યુધિષ્ઠિર જે. ૨ છંદને અને “આકર' ને બદલે આ શબ્દ વાપર્યો છે. 8 અ ઑોકમાં શનનું ખરૂં નામ આપ્યું છે, એટલે કે કષ્ણુ. ૪ અક્ષરશઃ તરજુમો “જેના ચરણુ પ્રભાવથી” ૫ આ મ્યાન બીન અને અર્થ એમ સૂચવે છે કે રાજહંસ યુદ્ધમાં આપેલી લક્ષ્મી પોતે બાંધેલા એક શિવાલયને અર્પણ કરતા

Page #190

कपडवंजनुं कृष्ण २ जानुं दानपत्र
१२१ ૧૬ પવનપુત્ર(હનુમાન ) જે ધવલપ થયો, જેણે સઘળા શત્રુઓને જિત્યા, જેનું નામ બહુ પ્રસિદ્ધ થયું અને જેણે યશ વડે જગને ધવલ કર્યું
૧૭ યશ મેળવવાની ઇચ્છાવાળા જે ધવલખે સિહ સમાન બનીને શત્રુને તાકીદે હો અને એ શત્રુથી ખૂંચવી લેવામાં આવતું રાજ્ય પિતાના સ્વામીને આપ્યું _ ૧૮ એનો પુત્ર પ્રચંડ થયે, જે રણમાં કીર્તિલંપટ હ; અને અદ્ભવ પણ થયે, જે નિર્મલ અને ખવડે પૃથ્વીમાં વિખ્યાત હતા.
૧૯ શેલુના જેવા લલિત હાથવાળા સેલવિદ્યારે પણ લડાઈમાં શત્રુઓને હણને યશ વડે કુલને અલંકૃત કર્યું.
૨૦ શ્રીમાનું વલલભરાજ અકાલવર્ષ શ્રીહર્ષપુરથી ઓળખાતાં સાડા સાતસે ગામે ભગવે છે.
પંક્તિ ૩૧ આવનારા (ભવિષ્યમાં થનારા) બધા ભદ્ર નૃપતિઓને, મહાસામન્તોને, અમાત્યને લશ્કરના અધિકારીઓને, જીલાના હાકેમોને અને જ્હોટેરાઓને (વડા મુખીઓને) (એ રાજા) જણાવે છે. તમારે જાણવું જે, શ્રી ખેટક, હર્ષપુર અને કાસદ્રહનાં હાડા સાતસે ગામમાં
જ્યારે પંચમહાશદને પામેલા મહાસામત પ્રચંડના દંડનાયક શ્રી ચન્દ્રગુપ્ત હતા ત્યારે, મેં હર્ષપુરનાં રહાડા સાતસે(ગામે )ની અંદર આવેલી કર્પટવાણિજ્ય રાશીમાં રહેલ સૂરિદ્ધા દશકમાં આવતું વ્યાધ્રાસ ગામ, વૃક્ષમાલા સહિત, દંડની અને દશ-અપરાધની શિક્ષાની સત્તા સાથે, સીમા સુદ્ધાં, કાઇ, તૃણ, કૂપ, તડાગ સમેત, ભેગ અને ભાગ સહિત, સુવર્ણ સહિત, ચાર સીમા સાથે, ઘાસ તૃણુ સુદ્ધાં, લખી આપ્યું છે. સીમા લખવામાં આવે છે. પૂર્વે પંથેડા ગામ અને વિખાવલી, દક્ષિણે કેરડવલ્લી ગામ અને અરધુવક ગામ, પશ્ચિમે નાવાલિકા અને અપૂર વલી, અને ઉત્તરે અવાઉચ ગામ; એવી ચતુઃસીમાથી એાળખાતું વલૂરિકા ગામ, ભટ્ટ નિવાસી ભરદ્વાજસત્ર વાજિમાધ્યદિન(શાખા) ભણનાર, વવના પુત્ર, બ્રાહ્મણ બ્રહ્મભટને, બલ, ચરૂ, અને વૈશ્વદેવ અર્થે, સ્નાન ઉદક ત્યાગપૂર્વક, દાનમાં આપવામાં આવે છે. માટે અમે આપેલું ધર્મદાન બધા ભાવિ રાજાઓએ, અમારું ઉલંઘન કર્યા વગર, પાળવું અને માન્ય રાખવું.
પં. ૪૪ અને વ્યાસ ઋષિએ કહ્યું છે કે (રિવાજ મુજબના બાર શ્લોક છે)
પં. ૫૯ શ્રી ધવલ૫ પુત્ર શ્રી અકુકને આ સ્વહસ્ત (દત) છે. શક સંવત ૮૩૨, વૈશાખ શુદ્ધ પૂર્ણિમાએ, મહાવૈશાખી તિથિએ, પૂર્વે કરાયેલા દેવદાન કે બ્રાદાનને અપવાદ રાખીને, દાન કર્યું છે. તેમાદિત્યના પુત્ર કુલપત્રક અઐયકે આ શાસન લખ્યું છે. આમાં જ્યાં અક્ષર ઊન કે અધિક હોય તે સઘળું પ્રમાણ છે; વ્યાસ જેવા પણ ભૂલે છે. શ્રી ચન્દ્રગુપ્તને આ સ્વહસ્ત( દસ્કત) છે.
૧ આ પ્રચંડ અને આકકુવનો ભાઈ હશે. ૨ દ૬ ૨ જાના ઈલાવ દાનપત્રમાંનું ગ્રામ અરલૌમ સાથે સરખાવો. ( ઈ. એ. વો. ૧૩, પા ૧૧૭ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #191

નં. ૧૩૩-૧૩૪ ઇન્દ્રરાજ ત્રીજાનાં બે દાનપત્રો
શ. સ. ૮૩૬ ફાગુન સુ9 આ તામ્રપત્રોની નોંધ પહેલાં એચ. એચ. ધ્રુવે લીધી હતી અને ત્યાર બાદ જ. બ. બ્રે. ર. એ. સ. જે. ૧૮ પા. ૨૫૩ મે ડો. આર. જી. ભાંડારકરે શિલાછાપ સહિત તે પ્રસિદ્ધ કર્યા હતાં. ત્યાર બાદ અચાનક મેં તે વડેદરા મ્યુઝીયમમાં જયાં અને પ્રે. હુશની સૂચના અનુસાર મૂળ પતરાં મેળવીને પ્રસિદ્ધ કરું છું. પતરાંની સાથે બે સીલો વડેદરાના રેસીડેટે મોકલી હતી પણ તે છૂટી હતી તે પ્રત્યેક તામ્રપત્ર સાથે જોડી શકાય તેમ નહોતી.
પતરાંનું માપ ૧૩ ઇંચ ઈંચ છે. સીલની કડીઓ છૂટી પડી ગઈ હતી. તે ૬ ઇંચ જાડી છે અને તેને વ્યાસ ૩૪ ઇંચ છે. સીલમાં સર્પ ઉપર બેઠેલા ગરૂડનું ચિત્ર છે. સર્ષ કમરે વીટાઈ ગએલા છે અને તેની ફણ હાથમાં છે. તેના જનેઈ જેવું દેખાય છે તે કદાચ ત્રીજે સર્પ હોય. ગરૂડ સન્મુખ બેઠેલે છે અને તેની જમણી બાજુએ ઉપરના ખૂણામાં ગણપતિ છે અને નીચે ચમર અને તેની નીચે દીવે છે. ડાબી બાજુ ઉપલા ખૂણામાં સિંહ ઉપર બેઠેલી દેવી છે અને સિંહ નીચે ચમર અને તે ઉપર સ્વસ્તિક છે. ગરૂડના માથાની બન્ને બાજુ વર્તુલ છે, જે સૂર્યચંદ્ર માટે હોય એમ અનુમાન થાય છે. ગરૂડની નીચે લેખ સ્પષ્ટ નથી, પણ તે બીજaહ્ય
વચ્ચે હોય એમ જણાય છે. સીલની કોર ઉપર જુદાં જુદાં ચિરો છે. જેમાં લિંગ અને અંકુશ ઓળખી શકાય છે. નાની સોલ જે ૧૮૪૧ ઇંચ છે તેના ઉપર પણ ચિઠ્ઠો છે પણ તે સ્પષ્ટ નથી. સર્પ, ગણપતિ, દેવી, દીવે, સ્વસ્તિક વિગેરે આમાં પણ જોવામાં આવે છે. કડીનું માપ પણ તે જ છે.
એચ. એચ. ધ્રુવ લખે છે કે બગુમરાના મુલજી ખુશાલ પટેલને નકર દુબળે ખેતરમાં હળ ખેડતા હતા ત્યારે આ પતરાં નીકળ્યાં હતાં. તેથી પ્રે. કીહેને પ્રથમ જણાવ્યું હતું તે મુજબ આ પતરાંને બગુમરાનાં પતરાં તરીકે ( નવસારીનાં તરીકે નહીં ) એળખાવવાં જોઈએ.
- દરેક જોડીમાં ત્રણ ત્રણ પતરાં છે અને તે ૧૩ ઇંચ લાબાં અને ૯ ઇંચ પહોળાં છે. પહેલા અને ત્રીજા પતરાં માત્ર અંદરની એક જ બાજુએ અને વચલાં પતરાં બન્ને બાજુએ કતરેલાં છે. કાતર કામ સ્પષ્ટ અને સંભાળપૂર્વક કરાયેલું છે. લિપિ ઉત્તર વિભાગની લિપિને મળતી છે. ભાષા સ
બને જેડીમાં રાષ્ટ્રક્ટ રાજા ઇન્દ્ર 8 જાએ બ્રાહ્મણને ગામ દાનમાં આપ્યાની હકીક્ત આપી છે. ઈન્દ્ર ત્રીજાને બીજા તામ્રપત્રની ૫. ૪૩-૪૫ માં પરમભટ્ટારક મહારાજાધિરાજ પરમેશ્વર શ્રી અકાલવર્ષ દેવ એટલે કે પોતાના દાદા કણ બીજાના પગનું ધ્યાન ધરનાર ૫. મ. ૫. શ્રી નિત્યવર્ષ નરેન્દ્રદેવ તરીકે વર્ણવ્યું છે. દાન અપાયું ત્યારે ઈન્દ્ર ત્રીજો પટ્ટબન્ધ ઉત્સવ માટે પિતાની રાજધાની માન્યખેટ છોડીને કરૂન્ડક ગયે હતે. તે પ્રસંગે સોનાથી પિતાનું વજન કરાવ્યું હતું અને ત્રાજવામાંથી ઉતર્યા વિના ૨૦ લાખ દ્રમ્પનું તથા કુરૂન્ડક અને બીજાં ગામ ડાનું દાન કર્યું. તેમ જ આગલા રાજાઓએ આપેલાં દાનને અનુમોદન આપ્યું અને છેવટે તેના નામના ગામડાનું દાન બીજા તામ્રપત્રમાં લખ્યા મુજબ મૂળ પાટલીપુત્રના રહીશ લક્ષમણ
• એ. ઇ. . ૯ પા. ૨૪
. ડી. આર. ભાંડારકર.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #192

૧૨૩
इंद्रराज ३ जानां बे दानपत्री ગોત્રના વાજી માધ્યન્દિન શાખાના બ્રાહ્મણ શ્રી વેજપ ભટ્ટના દીકરા સિદ્ધપ ભટ્ટને કહ્યું. અને પહેલા તામ્રપત્રમાં લખ્યા મુજબ તેજ ગેત્રના અને શાખાના બ્રાહ્મણ રાણુપ ભટ્ટના દીકરા પ્રભાકર ભટ્ટને ઉસ્વરા અથવા ઉમ્બરા ગામ દાનમાં આપ્યું હતું.
દાન શ. સ. ૮૩૨ યુવ સંવત્સરના ફાગુન સુદ સાતમ, તા. ર૪ મી ફેબ્રુઆરી ૯૧૫ ઈ. સ. ના રોજ અપાયાં હતાં.
બીજાં બધાં રાષ્ટ્રકૂટ તામ્રપત્રોની માફક આમાં પણ શરૂવાતમાં વિષ્ણુ તથા શિવની સ્તુતિ છે અને પછી બીજા સ્લેકમાં કૃષ્ણની સ્તુતિ છે. ત્યાર પછીના શ્લોકમાં દાન દેનાર ઈન્દ્રરાજ દેવ ત્રીજાને વિષ્ણુની સાથે સરખાવ્યું છે. બ્લેક ૪ થામાં વિષ્ણુના નાભિકમળમાંથી બ્રહ્માની ઉત્પત્તિ, તેનાથી અત્રિ, અત્રિથી ચંદ્ર અને ચંદ્રમાંથી યદુવંશની ઉત્પત્તિ બતાવી છે. યદુવંશની સાત્યકિ શાખામાં દન્તિદુર્ગ જમ્યો હતો અને તેને ચાલુકય વંશની રાજ્ય લક્ષમી આપોઆપ જઈને વરી હતી. આ ઉપરથી સમજાય છે કે ચાલુક્ય વંશને હરાવીને દક્વિદુર્ગ રાષ્ટ્રકૂટ વંશની ઉન્નતિ કરી. શ્લેક છઠામાં લખેલ છે તે મુજબ દક્તિદુર્ગે પ્રથમ દક્ષિણ દેશ સર કર્યોપછી મધ્ય દેશમાં આવ્યું અને છેવટે કાંચી જિતી લીધું. ઇલોરાની દશાવતાર ગુફામાંના લેખમાં આપેલ છે કે દતિદુર્ગે કાંચી. કાલિંગ, કેશલ, શ્રીશૈલ, માલવ, લાટ રંક વિગેરે પ્રદેશ જિત્યા. આ લેખમાં આપેલ છે તે મુજબ પ્રથમ દન્તિદુર્ગ દક્ષિણમાં શ્રીશૈલ કલગ વિગેરે જિત્યાં, પછી મધ્ય ભાગમાં કેશલ, માલવા, લાટ વિગેરે જિત્યાં અને છેવટે પાછો દક્ષિણમાં આવ્યો અને કાંચીપતિને હરાવ્યું.
ક. ૮– દતિદુર્ગ પછી તેને કાકે કૃષ્ણરાજ ૧ લો ગાદીએ આવ્યું. શ્લોક –તેના દીકરા નિરૂપમ(પ્રવ)નું વર્ણન છે, પણ તેના મોટા ભાઈ ગોવિંદ બીજાનું વર્ણન નથી. કદાચ દાન દેનાર રાજાની સીધી વંશાવળી જ આપવાને આશય હાય અને ગોવિંદ બીજાનું વર્ણન નથી, જ્યારે દન્તિદુર્ગ વંશનો સ્થાપક હતું તેથી તેનું વર્ણન આપેલ છે. પરંતુ તેનો અર્થ એમ ન કરાય કે ગોવિંદ બીજે ગાદીએ આવ્યો જ નહોતે.
ગોવિંદ ૨ જાના ભત્રીજા અને ભાયાત સુવર્ણવર્ષ કર્કના ધુળીઆના તામ્રપત્રમાં શ. હ૦૧માં ગોવિંદ રાજ્ય કરતો હતો એમ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. બ્લેક ૧૦ કેશલના રાજા પાસેથી તેમ જ બીજા ઉત્તરના રાજા તરફથી સફેદ છત્ર નિરૂપમ ધ્રુવને મળ્યાનું લખેલ છે. ઉત્તર તરફનો રાજા કાં તે જૈન હરિવંશમાં આપેલ ઈન્દ્રાયુધ હોય અગર પાલના ધર્મપાલને અને રષ્ટ્રકૂટ ગોવિંદ ૩ જા ને સમકાલીન કનોજને રાજા ચકાયુઘ હોય એમ સંભવે છે. શ્લોક ૧૧–નિરૂપમ ધ્રુવથી જગતુંગ (ગોવિંદ ૩ ) અને તેનાથી શ્રીવલ્લભ (અમોઘવર્ષ ૧ લે) ઉત્પન્ન થયાનું વર્ણન છે. શ્લોક ૧૨–અમેઘવર્ષે ચાલક રૂપી ઉદધિમાં ડૂબી ગયેલી રત્નની કીર્તિને ઉતારી અને વીરનારાયણનું બિરૂદ ગ્રહણ કર્યું. આ ઉપરથી એમ સમજાય છે કે અમેઘવર્ષના રાજયની શરૂવાતમાં વેગીના ચાલકોએ રાષ્ટ્રકૂટની સત્તાને હચમચાવી નાંખી હશે. અમેઘવર્ષને સમકાલીન ચાલુકય રાજા નરેન્દ્રમૃગરાજ વિજ્યાદિત્ય ૨ જે હતો અને તેણે ગાંગ અને રત્તનાં લશ્કર સાથે બાર વર્ષ સુધી રાત અને દિવસ યુદ્ધ કર્યાનું પૂર્વ તરફના ચાલુકયના લેખમાં આપેલ છે. ક ૧૩ માં આનું વેર અમેઘવર્ષ લીધાનું અને ચાલકોને જડમૂળથી ઉખેડી નાંખ્યાનું લખેલ છે. આ હકીકત ખંભાત અને સાંગલીનાં તામ્રપત્રોથીર પૂરવાર થાય છે કારણ કે તેમ
૧ ઇ. એ. . ૨૦ પા. ૧૦૦ ૨ એ. ઈ. વ. ૭ પા. ૪૩; ઈ. એ. વો.૧૨ ૫.૨૫૨

Page #193

१२४
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ચાલુકયા રૂપી ભાગ આપી યમરાજાને તૃપ્ત કર્યાનું લખ્યું છે, શ્લાક ૧૩ માં જણાવેલ છે કે ચાલુકયાએ સ્તમ્ભપુર ઉજ્જડ કર્યું હતું. આ સ્તમ્ભપુર તે તામ્રલિમ અને મીહનાપુર પ્રગણાના તમણૂક તાલુકાનું મુખ્ય શહેર છે.
શ્લાક. ૧૪–૧૫—ચાલુકય વંશના ઘાતક ધૂમકેતુ સમાન શ્રીવલ્લભ( અમેાઘવર્ષ ૧ )થી કૃષ્ણરાજ ( ખીજે ) ઉત્પન્ન થયેા. તેની ગુર્જર સાથેની લડાઈએ વૃદ્ધ પુરૂષાને હજી તાજી યાદ છે. મે' બતાવ્યું છે કે ગુર્જર કે જેની સાથે રાષ્ટ્રકૂટ હમેશાં લડયાં કરતા તે ઉત્તર હિંદુસ્તાનમાં રાજ્ય કરતા હતા અને તેની રાજધાની મહેાય અગર કનેાજમાં હતી. જે ગુર્જર રાજાને કૃષ્ણ રાજ ખીજાએ ( ઇ. સ. ૮૮૮—૯૧૧) હરાયેા તે મહેન્દ્રપાલ ( ઇ. સ. ૮૯૯—૯૦ ) કવિરાજશેખરના આશ્રય દાતા હૈાવા જોઈએ.
શ્લાક ૧૬—કૃષ્ણ રાજ બીજાને જગત્તુંગ નામે પુત્ર હતા, જે (શ્લેક ૧૭–૧૯) હૈય એટલે કે કલચુરી વંશના કાકાના દીકરા રવિગ્રહની દીકરી લક્ષ્મીને પરણ્યા હતા. રવિગ્રહને આંહી ચેન્નીશ્વર કહ્યો છે અને તેજ ધ્વનિ જલણુની સૂક્તિમુક્તાવલિમાં જોવામાં આવે છે. ડા. ભાંડારકરે કૃષ્ણ ૩ જાનાં કરહાડનાં તામ્રપત્ર ઉપરના પેાતાના નિબંધમાં આનું સૂચન કર્યું છે. તેમાં લખ્યું છે કે નદીએમાં નર્મદા, રાજાએમાં રણવિગ્રહ અને કવિએમાં સૂરાન દ ચેદીનાં આભૂષણ રૂપ હતાં. ચેઢીના કલચૂરી રાજાએના નામમાં રણવિગ્રહનું નામ લેવામાં આવતું નથી. રતનપુરના લેખમાં આપેલ છે કે કેાલને આઠ દીકરા હતા. જેમાંના મોટા ત્રિપુરીના રાજા હતા અને ખીજાએ મણ્ડલાના રાજા હતા. આમાં જો શ્રદ્ધા રાખીએ તેા રણવિગ્રહ ત્રિપુરીના એટલે કે ચેઢીના રાજા હતેા તેથી કેાલના મેાટા દીકરા હાવા જોઇએ. પણ મના રસના તામ્રપત્રમાં આપેલ છે કે કાલ્લુ પછી તેના દીકરા મુખ્યતંગ પ્રસિદ્ધ વલ્લભ ગાદીએ આણ્યે. તેથી એમ અનુમાન થાય કે રણવિગ્રહ અને મુગ્ધતુંગ પ્રસિદ્ધવવભ એ એ એક જ
રાજ હતા.
જગત્તુગના લક્ષ્મી સાથેના લગ્નથી ઇન્દ્રરાજ ત્રીજો ઉત્પન્ન થયા. તેનાં બિરૂદા રત્તકંદર્પદેવ અને શ્રીકીર્ત્તિનારાયણ મ્લાક ૨૦ અને ૨૧ માં આપેલ છે. શ્લોક ૨૨ માં દ્વિઅર્થી રચના છે તેની ઐતિહાસિક સંકલના જરા મુશ્કેલ છે. તેમાં ઉપેન્દ્રને ઇન્દ્રરાજે હરાજ્યે તે ભાવ છે, પણ તે ઉપેન્દ્ર કાણુ હતા અને તે બન્ને રાજાઓને લગાડેલા કૃતગેાવર્ધાદ્વાર અને હેલેાજ્ન્મલિત મેરૂને કેમ ઘટાવવાં તે સમજાતું નથી. પ્રથમ મારી એવી સમજ હતી કે ઉપેન્દ્ર તે મહેાદયના પ્રતિહાર વંશના મહીપાલ હતા અને તેને જ પાલવંશનાં ભાગલપુરનાં તામ્રપત્રોમાં ચક્રાયુધ કહ્યો છે. પણ મેં ઉપર બતાવ્યું છે કે ધર્મપાલ અને ચક્રાયુદ્ધ રાષ્ટ્રકૂટ ગોવિંદ ૩ જાના સમકાલીન હતા. તેથી ચકાયુધ અને મહીપાલ એક એમ કહી શકાય નહીં. કારણ મહીપાલ ગોવિંદ ૩ જાના દીકરાના પ્રપૌત્ર ઈંન્દ્ર ત્રીજાનેા સમકાલીન હતા. પંડિત ભગવાનલાલ ઉપરનાં બિરૂદમાંના મેને અર્થ મેર અથવા મેહર કરે છે અને કાઠિયાવાડના ફ્રાઈ મેહર રાજાની જિતનું સૂચન છે, એમ માને છે. પ્રેા. કીહાનેં મેરૂ તે કદાચ મહાય હાય અને સાંગલીના વામ્રપત્રામાં લખેલી ઈન્દ્રત્રીજાની કનેાજની જિતનું સૂચન માને છે. બીજાં બિરૂદના અર્થ હજી સમજાયા નથી, કદાચ ખીજાં કાઇ તામ્રપત્રો હવે પછી મળે તેનાથી ભવિષ્યમાં ખુલાસે થાય.
શ્રીમાન્ નિત્ય નરેન્દ્રદેવ અટલે કે ઇન્દ્રરાજ ત્રીજાને શ્રીમદ્ અકાલવ દેવ એટલે કે તેના દાદા કૃષ્ણ બીજાના ચરણનું ધ્યાન કરતા એમ લખ્યું છે, તેથી એમ સમજાય છે કે ઇન્દ્રરાજ
૧ એ. ઈ. વા. ૪ પા, ૨૮૦ ૨ એ. ઈ. વેા. ૧ પા. ૩૩ ૩ એ. ઈ. વેા. ૨ પા. ૩૦૧

Page #194

इंद्रराज ३ जानां बे दानपत्री
१२५
ત્રીજાને બાપ જગતુંગ ગાદી ઉપર આવ્યો નહોતે. રત્તરાજનાં ખારે પાટણનાં તામ્રપત્રોમાં પણ કૃષ્ણ બીજા પછી ઇન્દ્ર ત્રીજાને મૂકેલ છે અને જગતુંગને અમેઘવર્ષના બાપ તરીકે માત્ર ઓળખાવ્યો છે. પરંતુ દેવળી અને કરહાડનાં કૃષ્ણ ત્રીજાનાં તામ્રપત્રોમાં જગતુંગ ગાદીએ આવ્યા વિના ગુજર્યો, એમ સ્પષ્ટ લખ્યું છે, તેથી ઉપરનું અનુમાન સત્ય ઠરે છે.
આ દાનપત્ર ઘડનાર નેમાદિત્યના દીકરા ત્રિવિકમભટ છે અને તે શાંડિલ્ય ગોત્રના અને નલચંપુને કર્તા હવે જોઈએ. સહુથી પ્રથમ ત્રિવિકમનો ઉલ્લેખ ભેજના સરસ્વતિ કંઠાભરમાં છે. મદાલસાચંપુને કર્તા પણ આજ ત્રિવિકમ મનાય છે.
જગ્યાઓનાં નામમાં પાટલીપુત્ર તે હાલનું પટના અને માન્યખેટ તે નિઝામના પ્રદેશમાંનું માલખેડ છે. ઇંદ્રરાજ ત્રીજે પટબંધ માટે જે કુરૂન્ડક ગામે ગયો હતો તેને મી. એ. એમ. ટી. જેકસને દક્ષિણ મરાઠા પ્રદેશમાં કૃષ્ણ અને પંચગંગાને સંગમ ઉપરના કરૂન્ડવાડ તરીકે ઓળખાવ્યું હતું.
પહેલા દાનપત્રમાં લાટ પ્રદેશમાં કમ્મણિજ્જ પાસેનું ઉમ્બરા ( અથવા ઉમ્બરા) ગામ દાનમાં અપાયું હતું અને તેની સીમા નીચે મુમ્બ હતી. પૂર્વમાં તેલેજક દક્ષિણમાં મગલિક પશ્ચિમે સંકી અને ઉત્તરે જવલકૂપક આવેલાં હતાં. ડે. ભાંડારકરે ઉશ્વરાને બન્ આગળ મુકીને બગુમરા તરીકે ઓળખાવેલ છે. તોલેજક અને ગેગલિક મળતાં નથી, પણ સંકી અને જવલકૃપક તે સન્કિ બગુમરાથી નૈઋત્યમાં ૧ માઈલ ઉપર અને છેલ્લા બગુમરાથી ઉત્તરમાં ૧૫ માઇલ ઉપર આવેલાં છે તે હેવાં જોઈએ.
બીજા દાનપત્રમાં કમ્મણિજજ પાસેનું તેના ગામ દાનમાં આપેલું છે અને તેની પૂર્વે વારડ પસ્લિમ, દક્ષિણે નાશ્મીતટક, પશ્ચિમે વલિશા (અગર બલિશા) અને ઉત્તરે વિયણ ગામે લખ્યાં છે. તે બધાં અનુક્રમે તેન, બારડોલી, નદીદ, વનેસ અને બબેન તરીકે ઓળખાય છે.
કમ્મણિજ જેની પડોશમાં દાનમાં અપાયેલાં બને ગામો છે તે હાલનું કામરેજ છે. આ બધાં ગામો વડોદરા રાજ્યના નવસારી તાલુકામાં છે. ગુજરાત રાષ્ટ્રકૂટ પ્રવ બીજનાં બગુમરાનાં તામ્રપત્રમાં ત્રજાને ગામ તથા વિષય તરીકે આપેલ છે અને તે ગામ પોતાના દાદા ધ્રુવ ૧ લાએ (ઇ. સ. ૮૩૪-૩૫ ) કેાઈ બ્રાહ્મણને દાનમાં આપ્યું હતું. આ તામ્રપત્રમાં તે ગામ ફરી આપ્યાનું લખ્યું છે તે બતાવે છે કે આગલા રાજાઓએ ખાલસા કરેલાં ધણું ગામો ઈન્દ્ર ત્રીજાએ પાછાં આપી દીધાં. આમાંનું આ ગામ પણ એક હશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #195

१२६
गुजरातना ऐतिहासिक लेख पहेला दानपत्रनुं अक्षरान्तर'
पतरूं पहेलु १ स्वास्त [i स वोव्याद्वेषसा धाम यन्नाभिकमलं कृतं । हरश्च यस्य कान्तेन्दु
कलया कमलं कृतम् ॥ [ १* ] जयति २ "विवुधवन्धुदिध्यविस्तारिवक्षस्थलविमलविलोलत्कौस्तुभः कंसकेतुः । मुखसरसि
जरने यस्य नृ३ त्यन्ति लक्ष्म्याः स्मरभरपरिताम्यत्तारकास्ते कटाक्षाः ॥ [२४] से जयति
भुजदण्डसंश्रयश्रीः समरण४ समुद्धृतदुर्द्धरारिचक्रः अपहृतवलिमण्डलो नृसिंहः सततमुपेन्द्र इवेन्द्रराजदेवः[३]॥ ५ अस्ति श्रीनाथनाभिस्फुरदु[ रु ]सरसाम्भोजजन्मा स्वयंभू( । )स्तस्मादात्रः
सुतोभूदमृतकरपरिस्प६ द इन्दुस्ततोपि । तस्माद्वं[ शो ] यदृनां जगति सववृधे यस्य तैस्तैविलासैः
शाम गोपागनानान्न७ यनकुवलयैरर्यमानश्चचार ॥ [४] [त ]ॉन्वये विततसात्यकिवंशजन्मा
श्रीदन्तिदुर्गनृप८ तिः पुरुषोत्तमोभूत् । चालुक्यवशजलधेः स्वयमेव लक्ष्मीर्य शंखचक्र कर]-लाञ्छन९ माजगाम ॥ [५]कृ[ त्वा ] स्पदं हृदय-हारिजघन्यभागे स्वैरं पुनर्मुदु विमर्च
च मध्यदे१० शं [ix] यस्यासमस्य [ समरे वसुधाइनायाः कांचीपदे प[द ]मकारि
करेण भूयः ॥ [६+] आ सेतोः सानुव११ अप्रैवलकपि [ कुलो ] ल्लूनफुल्ल [ल्लव ] शादा [ कैला ] साद्भवानीचलच[ र]
णरणन्नू पुरोन्नादितान्तात् । १२ यस्याज्ञां भूमिपालाः करमुकुलमिल[ न्मौ ]लिमालायमानामाननैरुत्तमाङ्गैरवनित
ललुठज्जा१३ नवो मानयन्ति ॥ [७+] जीवा जगन्निजभुजे [ न पु] नर्जिगीषोः स्वर्ग
विजेतुमिव तस्य गतस्य राज्ञः । तत्रा
૧ રાય બહાર ફેંકયાએ આપેલી છાપ ઉપરથી ૨ સ્વસ્વિના ' બરાબર કતરેલ નથી ૩ છંદ અને - १५४ छ भासिनी ५ वांया विबुधबन्धु ७५पिता ७वांया बलि. ८६०५ वांया परिष्यन्द. १० मा तथा पछाना सोना पसंतति ११ वांया वंश. १२ ०५२। १३ वांया प्रबल १४ ७४ मा भने पछीना मान सततिक्षा.

Page #196

इंद्रराज ३ जानां बे दानपत्रो
१४ भवत्परमधाम्नि पदे पितृव्यः श्रीकृष्णराजनृपतिः प्रथितप्रतापः ॥ [ ८ ]दिक्सुन्दरीवदनचान्दनपत्र
१५ भंगलीलाय[ म ]ानघन विस्तृतकान्तकीर्तेः ॥ श्रीराष्ट्रकूटकुलशैलमलंकरिष्णोस्तस्मादभू
१६ न्निरुपमो निरवद्यशौय्र्यः ॥ [ ९ ]कीर्तेः ' कुन्दरुचः समस्तभुवनप्रस्थानकुंभ: सितो लक्ष्म्याः
बीजुं तरूं - प्रथम बाजु
१७ लक्ष्म्याः पाणितले विलासकमलं पूर्णेन्दुविम्वद्युति । एकं कंपितको सलेश्वरकरादाच्छिन्नमन्यत्पु
१८ नर्येनोदीच्यनराधिपाद्यश इव श्वेतातपत्रं रणे । [ १०x ] तस्माल्लेभे जगत्तुंगोजन्म सम्मानि
१९ त [ द्विज ]: । सोपि श्रीवल्लभं सूनुं राजराजमजीजनत् ॥ [ ११ ÷ ] निममां [य]चलुक्यांच्यौ रहराज्यश्रि
२० यं पुनः [ 1 ]पृथ्वीमिवोद्धरधीरो वीरनारायणो भवत् ॥ [ १२x ]समूलोन्मूतितस्तम्वान्दण्डेनानी
२१ तकटकः । यो हंद्वेषिणश्चण्डचलुक्यांश्चणकानिव ॥ [ १३+ ] [ "उच्चैश्चलु ]क्यकुलकन्दलकालके -
२२ तोस्तस्मादकृष्णचरितोजनि कृष्णराजः । पीतापि कर्णपुटकैर [ स ] कुज्जने [ न ] कीर्त्तिः परिभ्र
२३ मति यस्य शशाङ्ककान्तिः ॥ [ १४ ÷ ] उद्यद्दीधितिरत्नजालजटिलं व्याकृष्टमीदृग्धनुः ( । ) क्रुद्धेनोप
२४ रि वैरिवीरशिरसामेवं विमुक्ताः शराः । धारासारिणि से [ न्द्र ]चापवळये यस्ये२५ त्थ[ म ] द्वाँगमे ग [ र्ज ] द्रूर्ज [र] सङ्गरव्यतिकरं जीर्णो जनः श[स] त ॥ [ १५+ ] अजनि जनि
२६ तभङ्गो वैरिवृ [ न्द ] स्य तस्मादधरितमदनश्रीः श्रीजगत्तुंग [ दे ] व[ : । ध्व ] जसरसि
२७ जशंखप्रोल्लसच्चक्रपाणिविभव विजितविष्णुर्व्वल्लभो वीर [ल ] क्ष्म्याः ॥ [ १६ ÷ ] [ अ ]सीत्कोप्य
૧ છંદઃ શાર્દૂલવિક્રીડિત ૨ વિસર્ગનાં બે મીંડાંમાંથી એક મીંડુ ૪ વાંચા વિશ્વ ૫ શ્વેતાતાવત્રું માંથી કાતરનારે સુધારેલું છે. ૬ છંદ અનુષ્ટુપ્ ७ वा क्याब्धौ. ८ न्वीरो पशु राज्य वांयन छे. द्वेषि. ११७६: वसंततिला १२ ७६ शाहू सविभीति १३ ૧૫ છંદ માલિની ૧૬ છંદ આ ક્ષેાક તથા પછીનાતા શાર્દૂલવિક્રીડિત.
१२७
ભૂલાઈ ગયું છે. पुनक्ति छे. આ ક્ષેાક તથા પછીનાં એ શ્લાના ८ व स्तम्ब्र. १० वदन्ह। मब्दागमे. १४ व शंसति
www.umaragyanbhandar.com)

Page #197

१२८
गुजरातना ऐतिहासिक लेख २८ थहैहयान्वभवो भू [प]: '[स]हस्त्रार्जुनो गर्जदु[ ज ]यरावणोजितल
सद्दोईण्डकण्डू. २९ हरः। विश्रान्तैः श्रवणेषु नाकसदसा यत्कीर्तिनामाक्षरैः सिद्धैः सान्द्रसुधारसेन लि३० खिताप्ताः ककुन्भित्तयः ॥ [ १७* ]वंशे तस्य सपत्नवंशपरशोः कोकल्लभूपा
मजो राजा श्रीर३१ णविग्रहः समभवच्चेदीश्वरः कीर्तिमान् । यस्यारातिपुरंधिमण्डनमुषः सर्वोपि पृथ्वीप३२ तिः सूर्यस्येन्दुरिव प्रयाति विकलः पक्षक्षये मण्डलम् ॥ [१८] सकलगुणग.
णान्धर्विष्फुरद्धा. ३३ मधाम्नः कलितकमलपाणिस्तस्य लक्ष्मीः सुताभूत् । यदुकुलकुमुवेन्दुः सुन्दरीचितहारी
बीजं पतरूंः बीजी बाजु ३४ हरिरिव परिणिन्ये तां जगत्तुंगदेवः ॥ [ १९* ] चतुरुदषितटा[न्त ]ख्यात
शौर्योथ ताभ्यामभवदरि३५ घरट्टो रट्टकन्दर्पदेवः। मनसि कृतनिवासः कान्तसीमन्तिनीनां सकलजनशरण्यः पु. ३६ ण्यलावण्यराशिः ॥ [२०+ ] मदनममृतविन्दुस्यन्दमिन्दोश्च विम्ब नवनलि.
नमृणालं चन्दनं चन्द्रिका ३७ च । अपरमपि यदीयैर्जन्मनिर्माणशेषैरणुभिरिव चकार स्पष्ट [ म ]निन्दि वेधाः
॥[ २१* देवों ३८ यश्चतुरम्वुराशिरशनारोचिष्णुविश्वम्भरामानामन्निजविक्रमेण संमभूत् श्रीकीर्तिनारा३९ यणः [1* ]श्रुत्वा जन्म यदीयमाकुलधियां जग्मुः स [ में ] विद्विषां दैन्यं वक्र
रुचो मनांसि च भ४० यं सेवांजलिं मौलयः ॥ [ २२+ ]तगोवर्द्धनोद्धारं [हे ]लोन्मूलितमेरुणा ।
उपेन्द्र४१ मिन्द्रराजेन जित्वा येन न विस्मितम् ॥ [ २३ ] सकलजननमस्यः सोथ
कृ[व] नमस्या४२ भुवनपतिरनेकान्देवभोगग्रहारान् । उपरि पर[ शु] रामस्यैककुगाग्रमदान
१ प्रथम स परामर तरेसी नथा, मने तथा anal त नवा छे. २ पाया ककु भित्तयः 3 . त्म' श६ श तता नथी. ४ मा तथा भाग में पछताना ६ भासिनी ५ वाया गणाब्धेविस्फुर. पायो विन्दु ७ पाया विम्बं. Andasतवाया रम्बु. १०वाया समभृच्छ्री ૧૧ છંદ અનુષ્ટ્રમ્ ૧૨ છંદ માલિની

Page #198

इन्द्रराज ३ जानां बे दानपत्रों
१२९ ४३ स्फुरितगुणगरिम्णस्त्यागकीर्त्या वभूव ॥ [ २४... ] स च परमभट्टारकमहारा
जाधिराजपरमेश्व१४ रश्रीमदकालवर्षदेवपादानुध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वर४५ श्रीपृथ्वीवल्लभश्रीवल्लभश्रीमन्नित्यवर्षनरेन्द्रदेवः कुशली सर्वानेव यथासंनध्य१६ मौनात्राष्ट्रपतिविषयपतिप्रामकूटयुक्तकनियुक्तकाधिकारिकमहत्तरादी४७ समादिशत्यस्तु वः संविदितं यथा श्रीमान्यखेटराजधानीनिवेशिना श्रीप४८ दृवन्धार्य कुरुन्दकमागतेन मया मातापित्रोरात्मनश्चैहिकामुष्मिक पुण्य.
त्रीमुं पतरूं. ४९ यशोभिवृद्धये (1) लक्ष्मणगोत्राय वाजिमाध्यन्दिनसब्रह्मचारिणे रामपभट्टसुताय ५० प्रभाकरभट्टाय लाटदेशान्तर्गतकम्मणिज्जसमीपे उम्बरानामग्रामः यस्य पू५१ वतः तोलेजकं दक्षिणतो मोगलिका पश्चिमतः संकीग्राम उत्तर [ तो ]जवलकू
पकमे५२ वमाघाटचतुष्टयोपलक्षितः सोद्रंगः सपरिकरः सदण्डदशा[प]राधः सोत्पद्यमान५३ षिष्टिकः सधान्यहिरण्यादेयोभ्यन्तरसि [ द्धया ] पूर्वदेवब्रह्मदायरहितः शकनृ.
पकाला५४ तीत[ सं ]वत्सरशतेष्वष्टासु षट्त्रिंशदुत्तरेषु[ यु ]वसंवत्सरफाल्गुनशुद्धसप्तम्यां
संपन्ने ५५ श्रीपट्टवन्धोत्सवे तुलापुरुषमारुह्य तस्मादनुत्तरता च कुरुन्दकादीन्यामान् ५६ अन्यान्यपि पूर्वपृथ्वीपालवि[ लु ]तानि चत्वारि ग्रामशतानि विंशति
द्रम्मल:स्मा५७ द्वैः सह विप्रेभ्यो विमुच्य वलिचरुवैश्वदेवाग्निहोत्रातिथि[ सं ]तर्पणार्थम (1) ५८ द्योदकातिसर्गेण दत्तोस्योचितया ब्रह्मदायस्थित्या भुंजतो [भो ]जयतः कृषतः ५९ कर्षयतः प्रतिदिशतो वान्यस्मै न केनचिदल्पापि परिपंथना कार्या [1] तथागा
मिभिरस्म६० "श्यैरन्यैर्वा सामान्यं भूमिदानफलमवेत्य स्वदायनिविशेषोयमस्ममदायो
नुमन्त६१ व्यः [ix]यश्चाज्ञानालोपयति स पंचभिर्महापातकैः संयुक्तः स्यादुक्तं च भग
वता व्यासेन ॥ ष१ पाये। बभूव. २ वांया संबध्य 3 प्रथम मा 'मा' भूसथा २सी गयो री म पछी नी नभांतराभां माया छ. ४ वाया बन्धाय. ५ वांया सब्रह्म ६ वाया विष्टिकः ७ वाया ब्रह्म
व न हरनबीर नथा. वय वन्धोत्सवे. १० वांग। मानन्यान्यपि, ११वांया बलि १२ पाय। ब्रह्म १३ वया द्वांश्यै. भांथा तनारे सुधारेलु छ. १४ वांये। स्मद्ब्रह्म.

Page #199

१३०
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
६२ ष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः । आच्छेत्ता चानुमन्ता च तान्येव नरके वसेत् ॥[ २५ ]सा
६३ मान्योयं' धर्म्मसेतुर्नृपाणां काले काले पालनीयो भवद्भिः । सर्व्वानेतान्भाविनः पार्थिवेन्द्रान्
६४ भूयो भूयो [ यचते रामभद्रः ॥ [ २६४ ] श्रीत्रिविक्रमभट्टेन नेमादित्यस्य सूनुना कृता प्रशस्तेयं श्री [ ॥ - . ]
बीजा दानपत्रनुं अक्षरान्तर पहेलुं पतरूं
१ ओं स्वस्ति स वोव्याद्वेषसा धाम यन्नामिकमलं कृतं । हरश्च यस्य [ का ]तेन्दुकलया कम
२ लंकृतम् ॥ [ १ ] जयति "विवुधवन्धुर्विन्ध्यविस्तारिवक्षस्थलविमल विलोलत्कौ स्तुभः कंस
३ तुः । मुखसरसिजरङ्गे यस्य नृत्यंति लक्ष्म्याः स्म [ र ] भरपतिताम्य चारकास्ते कटा
४ क्षाः ॥ [ २ ] स जयति भुजदण्डसंश्रयश्रीः समरसमुद्धृत[ दु] र्द्धरारिचक्रः । अपहृतवलिर्म
५ ण्डलो नृसिंहः सततमुपेन्द्र इवेन्द्रराजदेवः ॥ [ ३ ] अस्ति श्रीनाथनाभिस्फुरदुरुसरसांभोज [ 1 ]
६ जन्मा [ स्व ]यंभूस्तस्मादत्रिः सूतोभूदमृतकरपरिस्पन्दै इन्दुस्ततोपि । त[स्मा ]द्वंशो यदूनां -
७ जगति स ववृषे यत्र तैस्तैव्विलासैः शार्ङ्ग गोपाङ्ग [ नानां ] नयनकुवलयै८ रर्च्यमानश्चचार || [ ४ ] तत्रान्वये विततसात्यकिवंशजन्मा श्रीदन्ति दुर्गनृपतिः
९ पुरुषोत्तमोभूत् । चालुक्यवंशजलधेः स्ववमेव लक्ष्मीर्यं शं[ स्व ] चक्रकर लांछ१० न [म][जगाम ॥ [ १ ] कृत्वास्पदं हृदयहारिजघन्यदेशे स्वैरं पुनर्मृदु विमर्द्य च मध्यदेशं ।
११ यस्यासम्[ स्य ] समरे वसुधाङ्गनायाः कारचीपदे पदमकारि करेण भूयः ॥ [ ६ ] आसेतोः सा
૧ છંદ લેાક અનુષ્ટુપ્ર છંદ શાલિની ૩ છંદ લેાક ( અનુષ્ટુપ) જગ્યાના અભાવે આ ક अधुरेश छोडी हेवामां आते ४ वां विवुधबन्धु व कंसकेतुः पांथा बलि ८काची.
७
या परिष्यन्द

Page #200

१३१
इन्द्रराज ३ जानां ब दानपत्रो. १२ नुवप्रप्रवलकपिकु[ लो ल्लूनफुल्लल्लवङ्गादा कैलासाद्ग[ वा] नाचलचरणर
एनपुरो१३ नादितान्तात् । यस्याज्ञां भूमिपालाः करमुकुलभिलन्मौलि]मालायमाना मानप्रैरु१. तमाङ्गैरवनितललुठज्जानवो मानयन्ति । [ ७* ] जित्वा जगन्निजभुजेन पुनर्जि
गीषोः स्वर्ग १५ विजेतुमिव तस्य गतस्य राज्ञः । [। तत्राभवत्परमधाम्नि पदे पितृव्यः श्रीकृष्ण
राजनृप१६ तिः प्रथितप्रतापः ॥ [८] दिक्सुन्दरीवदनचान्दनपत्रभंगलीलायमानधनविस्तत [ का तिकी
बीजुं पतरुं प्रथम बाजु १७ तेः [* ] श्रीराष्ट्रकूटकुलशैलमलंकरिष्णोस्तस्मादभून्निरुपमो निरवद्यशौर्यः ।।
[९* ] कीर्तेः कु१८ न्दरुचः समस्तभुवनप्रस्थानकुम्भः सितो लक्ष्म्याः पाणितले विलासकमलं पूणे१९ न्दुविम्वद्युति । एकं कंपितकोसलेश्वरकरादाच्छिन्नमन्यत्पु[ न ]र्यनोदीच्य
नराधिपाद्य२० श इव श्वेतातपत्रं रणे ॥ [ १०* ] तस्मालेभे जगत्तुङ्गो जन्म सम्मानितद्विजः ।
सोपि श्रीवल्ल२१ भं मूर्नु राजराजमजीजनत् ॥ [ ११* ] निममां यश्चलुक्याब्धौ रट्टराज्यश्रियं
पुनः [I] पृथ्वी[ मि ]वोद्धर२२ धीरो वीरनारायणोभवत् ॥ [ १२ ] समूलोन्मूलितस्तम्वान्दण्डेनानीतकणकः ।
योदहद्वे-' २३ षिणश्चण्डचलुक्यांश्चणकानिव । [ १३* ] उच्चैश्चलुक्यकुलकन्दलकालकेतोस्त
स्मादकृ२४ ष्णचरितोजनि कृष्णराजः । पीतापि कर्णपुटकैरसकृजनेन कीर्तिः परि२५ भ्रमति यस्य शशाङ्ककान्तिः ॥ [ १४* ] उद्यद्दीधितिरत्नजालजटि[ लं]
व्याकृष्टमी२६ दृग्धनुः क्रुद्ध नो परि वैरिवीरशिरसामेवं विमुक्ताः शराः । धारासारिणि
सन्द्रचापव२७ लये यस्येत्थमवागमे गर्जद्गुर्जरसंगरव्यतिक- [२ ] जीर्णो जनः शन्सति ॥
[१५* ] अ२८ अनि जनितभंगो वैरि[ वृन्दस्य तस्मादधरितमदनश्रीः श्रीजगत्तुंगदेवः ।
ध्वजसर१वांय। प्रबल २ वयोद्भवानी ३वाय बिम्ब, ४ वाय। क्यान्धौ. ५ वांया स्तम्बा.६ यादहवे. ७ वांय। मन्दागमे. ८या शंसति.
...ये। प्रबल २ वाय। इवानी ३ १३॥

Page #201

१३२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
२९ सिजशंखप्रोल्लसच्चक्र [ पाणि ]विभवविजितविष्णुर्व्वल्लभो
[ १६ ] आसीत्कोप्यथ
३० हैहयान्वयभवो भूपः सहस्त्रार्जुनो गर्जदुर्जयरावणोर्जितलसद्दोर्दण्डकण्डूह३१ रः [ ।* ] विश्रान्तैः श्रवणेषु ना[ क ] सदसां यत्कीर्त्तिनामाक्षरैः सिद्धेः सान्द्रसुधारसेन लिखि
वीरलक्ष्म्याः ||
३२ तैर्व्याप्ताः कर्कुम्भित्तयः ॥ [ १७ ] वंशे तस्य सपत्नवंशपरशोः कोक्कल्लभूपाजो राजा [ श्री ]
बीजुं पतरुं बीजी बाजु
३३ रणविग्रहस्समभवच्चेदी [ श्व ]रः कीर्त्तिमान् । यस्यारातिपुरन्धिमण्डनमुषः सर्व्वेपिपृथ्वीप
३४ तिः सूर्यस्येन्दुरिव प्रयाति विकलः पक्षक्षये मण्डलम् ॥ ( १८ * ) सकलगुणगणाव्विस्फुरद्धर्म
३५ धाम्नः कलितकमलपाणिस्तस्य लक्ष्मीः सुताभूत् । यदुकुलकुमुदेन्दुः सुन्दरी चिचहारि
३६ हरिरिव परिणिन्ये तां जगत्तुङ्गदेवः ( १९* ) चतुरुदधितटान्तख्यात शौय्यथ ताभ्याम (भ) व
३७ दरिघरट्टो रट्टकन्दर्पदेवः। मनसि कृतनिवासः कान्तसीमन्तिनीनां सैवालजनशरण्यः पु३८ ण्यलावण्यराशिः ॥ ( २० ) दवा यश्चतुरैम्बुराशिरशनारोचिष्णविश्वम्भरामाक्रामन्निजविक्रमेण स
३९ मभूत् श्रीकीर्त्तिनारायणः । श्रुत्वा जन्म यदीयमाकुलधियां जग्मुः समं विद्विषां ४० दैन्यं वक्तरुचो मनांसि च भयं सेवांजलिं मौलयः ॥ ( २१* ) कृप्तगोवर्द्धनोद्वारं हेलो.
४१ न्मूलितमेरुणा [ I ] उपेन्द्रमिन्द्रराजेन जित्वा येन न विस्मितम् ।। [२२] सकलजनममर्त्स्यः
४२ सोय कृत्वा नमस्यान्भुवनतिरनेकान्देवभोगाग्रहारांना उपरि परशुरामस्यैक४३ कुप्रामदानस्फुरितगुणगरिम्णस्त्याग की वभूवं ॥ [ २३* ] स च परमभट्टारकमहाराजाधिराज -
४४ परमेश्वरश्रीमदकालवर्षदेवपादानुध्यातपरमभट्टारक महाराजाधिराजपरमेश्वर४५ श्रीमन्नित्यवर्षनरेन्द्रदेवः कुशली सर्व्वानेव येथासंवध्यमानकान्राष्ट्रपतिविषयपतिग्राम४६ कूटयुक्तकनियुक्तकाधिकारिकमहत्तरादीन्समादिशत्यस्तु वः संविदितं यथा श्रीमान्य ४७ खेटराजधानीनिवेशिना श्रीपट्टवन्धोत्सवायकुरुन्दकमागतेन मया मातापित्रोरात्म
१ वांथे। सिद्धैः २ वांथे। ककुभित्तयः ३ वांगे सर्वोपि ४ गणाब्धेव्विस्फुर ५वा सकल ६ नो रम्बु. ७ मभूच्छ्री जननमस्यः ९ पांच हारान् १० पांथे। बभूव ११ वा संबध्य १२
बन्धो
www.umaragyanbhandar.com)

Page #202

१३३
इन्द्रराज ३ जानां ये दानपत्री ४८ नश्चैहिकामुष्मिक पुण्ययशोभिवृद्धये (।) लक्ष्मणसगोत्राय वानिमाध्यन्दिनसब्रह्मचा
त्रीजु पतलं ४९ रिणे पाटलिपुत्रविनिर्गत [ श्रीवेन्न ] पभट्टसुताय सिद्धपभट्टाय लाटदेशान्तर्ग
तकम्मणिज्ज५० समीपे तेन्ननामग्रामः [ 1 ] यस्य पूर्वतो वारडपल्लिका [।* ] दक्षिणतो
नाम्भतिटकं [* पश्चिमतो वली५१ शा [18 ] उत्तरतो वव्वियणग्रामः [ । * ] एवमा[ घा ]टचतुष्टयोपलक्षित
स्सोद्रंगः सपरिकर[ : ] सदण्ड५२ दशापराधः सोत्पद्यमानविष्टिकः सधान्यहि[ र ]ण्या [दे* ] योभ्यन्तरसिद्ध्या
शकनृपकालातीतसंवत्सर५३ शतेष्वष्टासु षट्त्रिंशदुत्तरेषु युवसंवत्सरफाल्गुनशुद्धसप्तम्यां संपन्ने श्रीपट्टवन्धोत्स५४ वे तुलापुरुषमारुह्य तस्मादनुत्तरता च कुरुन्दकादीन् प्रामानन्यान्यपि पूर्वपृथ्वी
पालवि. ५५ लुप्तानि चत्वारि ग्रामशतानि विंशतिद्रम्मलक्षैस्साद्वैः सह विमुच्य वैलिचरुवै
श्वदेवाग्नि५६ होत्रातिथिसंतपणर्थम[ 1 ] द्योदकातिसर्गेण दत्तोस्योचितया ब्रह्मदायस्थित्या ५७ भुंजतो भोजयतः कृषतः कर्षयतः पतिदिशतो वान्यस्मै न केनचिदल्पापि परि५८ पन्थना कार्या [ [* ] तथागामिभिर्भद्रनृपतिभिरस्मद्वंश्यैरन्यैर्वा सामाम्यं भूमि
दानफल. ५९ मवेत्य स्वदायनिविशेषोयम[ स्म बह्मदायोनुमन्तव्यः [ ] यश्चाज्ञानालो
पयति स पंचभिर्महा६० पातकैः संयुक्तः स्यादु[तं ] च भगवता व्यासेन । षष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्गे
तिष्ठति भूमिदः [ 1 ] आ [च्छे ]६१ चा चानुमन्ता च तान्येव नरके वसेत् ॥ [ २४* ] अ[ मे ]रपत्यं पथमं'
सुवर्णं भूवैष्णवी सूर्यसुताश्च (गा ). ६२ वः (1) लोकत्रयं तेन भवेद्धि दत्तं यः कांचनं गां च महीं च दद्यात् ॥
( २५* ) सामान्यो ( 1 ) धर्मसेतुर्नृपाणां ६३ काले काले पालनीयो भवद्भिः । सर्वानेतान्भाविन: पार्थिवेन्द्रान् भूयो भूयो
याचते रामभद्रः ॥ (२६*) ६४ श्रीत्रिविक्रमभट्टेन ( ने ) मादित्यस्य मनुना । कृता शस्ता प्रशस्तेयमिन्द्रराजां.
निसेविना ॥ (२७* ) श्रीः (1) १ पाया सब्रह्म २ वांय बन्धो ३ बांया बलि ४ वांया ब्रह्म ५ वाया स्मदब्रह्म ६ वांया प्रथमं.
ले. ४८

Page #203

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
બીજ દાનપત્રનું ભાષાન્તર.
» સ્વસ્તિ ! ૮ ક. ૧) જેના નાભિકમળમાં વેધસેતુ બ્રહ્માએ ) વાસ કર્યો છે તે વિષ્ણુ અને જેનું શિર ઈન્દુકલાથી ભૂષિત છે તે હર ( શિવ) તમારું રક્ષણ કરે.
( ક. ૨) કંસના (નાશને) કેતુ, દેવને મિત્ર, જેના વિધ્યાગિરિસમાન વિશાળ વક્ષ:સ્થળ ઉપર શુદ્ધ કૌસ્તુભમણિ લટકે છે જેના મુખકમળની રંગભૂમિપર લક્ષ્મીના અતિકામથી શિથિલ નયનનાં પોપચાં સહિત કટાક્ષ નૃત્ય કરે છે તે કૃષ્ણ વિજયી છે.
(શ્લોક. ૩) ઉપેન્દ્ર ( વિષ્ણુ ) જે સદા વિજયી છે, જેના લાંબા કરોનું લહમીદેવીએ શરણ લીધું છે, જે યુદ્ધમાં સળીયાવાળું અને દુર્ધ્વર ચક્ર ધારતે, જે બલિ અને તેને મંડળને પાતાળમાં લઈ ગયો અને જે ચોથા અવતારમાં નૃસિંહ હતો તે ઉપેન્દ્ર સમાન લક્ષમીદેવીથી જેના લાંબા કરનું આશ્રય સ્થાન થયું હતું, જેણે યુદ્ધમાં અજિત અરિ ચકને ઉખેડી નાંખ્યું છે, જેણે બળીઆઓના દેશ (મંડળ) હરી લીધા છે અને જે જનેમાં નૃસિંહ છે તે ઇન્દ્રરાજ ત્રી સદા વિજયી છે.
( ક. ૪) સ્વયંભૂ (બ્રહ્મા) શ્રીના પતિ વિષ્ણુ)ના નાભિમાંથી નીકળતા વિશાળ અને વિકસેલા કમળમાંથી જન્મ્યા હતા. તેનાથી તેને પુત્ર અત્રિ જન્મ્યા હતા. અને તેનાથી પુનઃ (અત્રિને ) અમૃત કિરણે ઉમરાવતે ઈન્દુ. તેમાંથી પૃથ્વી પર યદુવંશ ઉત્પન્ન થયે; જેમાં એક સમયે ગેપની અંગનાઓના નેત્ર કમળને સર્વ વિલાસથી પૂજાતા કૃષ્ણ રૂપે આઠમા અવતારમાં સારંગ(ધનુષ) ધારનાર, વિષ્ણુ) થઈ ગયો. | ( ક. ૫ ) જેમ તે વંશમાં સાત્યકિ શાખાની વૃદ્ધિ કરનાર, અને કરમાં શંખ, અને ચકનાં વિશેષ ચિહ્ન ધારનાર અને સાગરમાંથી લહમીદેવી સવેચ્છાથી જેની પાસે આવી તે પુરૂષોત્તમ(કૃષ્ણ) પ્રકટયા તેમ તે વંશમાં મહાન સાત્યકિ શાખામાં, પુરૂષોત્તમ, શંખ અને ચકનાં (સ્વસ્તિ) ચિહ્નવાળા કરવા અને જેની પાસે ચાલુક્ય વંશની લમી સ્વેચ્છાથી આવી તે શ્રીદન્તિદુર્ગ નુપ પ્રકટ.
( શ્લેક. ૬) જેવી રીતે પ્રિયજનને કર પ્રથમ હદય હરતી સ્ત્રીની જંઘા પર પૂર્ણ સ્થાન મેળવી અને સ્વેચ્છાથી પુનઃ મદુતાથી તેની કટી (મધ્યદેશ) દબાવી, પુનઃ કદી નીચેના અડ્રનાના કાંચીપદમાં સ્થાન કરે છે તેમ યુદ્ધમાં અતુલ આ નૃપને કર પ્રથમ ભૂમિના સહુથી નીચેના હૃદયહારી દેશપર સ્થાપિત થઈ અને પુનઃ મૃદુતાથી, સ્વેચ્છાથી મધ્યદેશ પ્રાપ્ત કરી અને પુનઃ કાંચી દેશમાં સ્થાપિત થયો. | ( શ્લોક. ૭ ) જ્યાં પર્વતના શિખર પરના પ્રબળ કપિગથી પુપિત લવંગ વૃક્ષને નાશ થાય છે તે સેતુ( રામેશ્વર)થી ભવાનીના ચાલતા ચરણના નૂપુરના ઝણકારથી ગાજતી સીમાવાળા કૈલાસ પર્વત સુધી, અંજલિથી પતિ મુગટ પરની માળા સમાન તેની આજ્ઞાને સર્વ નૃપે શિર નમાવી, અને ભૂતળ પર લાટતાં ઘૂંટણે સહિત માન આપે છે.
( કલેક. ૮) પિતાના ભુજથી ભૂમિને પરાજય કરી, તે નૃપ નવ વિજયની ઉત્સુક્તાથી સ્વર્ગમાં જય કરવા ગયો ત્યારે તેને વિખ્યાત પ્રતાપવાળે પિતૃધ્યક શ્રી કૃષ્ણરાજ પહેલે પરમ પ્રભુત્વના પદે આવ્યું.
( ક. ૯ ) દિસુંદરીઓનાં વદન ચન્દનચિત્રની પંક્તિઓના રૂપમાં લીલા કરતા, ઘન, વિસ્તારવાળા અને ઉજજવળ યશ સંપન્ન અને શ્રી રાષ્ટ્રના કુળના પર્વતને ભૂષિત કરનાર તે નૃપમાંથી વિમળ શૌર્યવાળે નિરૂપમ પ્રકટયો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #204

इन्द्रराज ३ जानां बेदानपत्री ( શ્લોક. ૧૦ ) દિગ્યાત્રા સમયે કુંદકુસુમસમાન ઉજજવળ કીર્તિના સમસ્ત ભુવનના યાત્રા પ્રવાસ માટે વેત(સ્વસ્તિ)કુમ્ભ, અને લક્ષ્મીના-કરના તળમાં પૂર્ણ ઈન્દુના બિસ્મસમાન ઉજવળ વિલાસ કમળ સમાન સ્વૈત છત્ર કેસલેશ્વરના કંપતા કરમાંથી યુદ્ધમાં ઝુંટવી લીધું અને અન્ય (બીજો) ઉત્તર(દેશ)ના નૃપ પાસેથી તેને યશ સમાન હતું તે ઝુંટવી લીધો,
( લેક ૧૧ ) તેમાંથી દ્વિજોને માન આપનાર જગજીંગ જન્મે. તેણે તેના પુત્ર મહારાજાધિરાજ શ્રી વલ્લભને જન્મ આપે
( શ્લોક. ૧૨ ) જેવી રીતે સાગરમાં ડૂબી ગએલી પૃથ્વીને પુનઃ ઉદ્ધારીને વિષ્ણુ વીર નારાયણ થયો, તેમ પ્રતાપ ધનવાળે આ નૃપ ચૌલુક્યના સાગરમાં ડૂબી ગએલા પટ્ટરાજ્યના યશને પુનઃ ઉદ્ધારીને વીરનારાયણ (ઉપનામ ધારનાર ) થયે.
| ( ક. ૧૩ ) જેમ માળી દંડથી કંટક દૂર કરી, મૂળ સહિત ઉખાડેલા રસ્તંભવાળા ચણકેને ખાળે છે તેમ સ્તંભ પુરીને પૂર્ણ નાશ કરનાર શત્રુ ચડ ચૌલુકોને, દંડથી દુર્જનેને નમાવી નાશ કર્યો.
( ક. ૧૪ ) કદલી વૃક્ષ સમાન ચૌલુકય વંશનો નાશ કરનાર, કેતુમાંથી વિમળ ચરિતવાળે, કર્ણપટકથી સતત પાન થયા છતાં જેને ઈન્દુ સમાન ઉજજવળ યશ ભ્રમણ કરે છે તે કૃષ્ણરાજ, બીજે, જન્મ્યો હતો. | ( શ્લેક. ૧૫ ) વાદળાં આવી જ્યારે અતિ મુશળધાર વૃષ્ટિ થાય છે અને નભમાં ગોળ મેઘધનુષ દેખાય છે ત્યારે વૃદ્ધ જને, ગર્જતા ગુર્જર સાથેના તેના યુદ્ધનું આમ વર્ણન આપે છે. કિરણો ફેંકતાં રત્નથી જડિત ધનુષ તેણે કપમાં આમ ખેંચ્યુંઃ શત્રુના યોદ્ધાએનાં શિર તરફ તેણે આમ શર છોડ્યાં.”
( કલેક. ૧૬ ) તેનાથી શત્રુગણને હશુનાર, મદનથી અધિક રૂપવાન, શક્તિદેવીને વલ્લભ, જેના દરેક કરનાં તલ દવજ, કમળ, શંખનાં ચિન્હથી પ્રકાશતા ચક્રનું સ્વસ્તિચિહ્ન ધારતા અને જે મહિનામાં આમ વિષ્ણુ કરતાં અધિક હતો તે શ્રીજગતુંગ જ હતો.
(લોક. ૧૭) હૈહય વંશમાં સહસ્ત્રાર્જુન નૃપ હતો જેણે ગર્જતા અને અજિત રાવણના પ્રબળ અને વિરાજતા લાંબા ભૂજેની ખણસ શાન્ત કરી અને જેના યશના અને નામના પ્રસરતા અક્ષરેએ, દેના કર્ણમાં વિશ્રાંતિસ્થાન પ્રાપ્ત કરી, અને અમૃતના ઘટ્ટ રસ વડે સિદ્ધાથી લખાઈને, દિદિવાલો વ્યાપી નાંખી.
| ( શ્લે. ૧૮ ) જે શત્રુઓના વંશને પરશુ સમાન હતો, તેના વંશમાં કોકકલ ભૂપને પુત્ર કીર્તમાન નૃપ શ્રી રણવિગ્રહ ચેદીશ્વર થયે. જેમ સર્વ કલા વિનાને ઈન્દુ કૃષ્ણ પક્ષને અંતે સૂર્યબિંબમાં પ્રવેશ કરે છે તેમ, જે સામંતના મંડળમાં અરિની અંગનાઓને અલંકાર હતો તેણે દરેક દુર્બળ ભૂપમાં તેમના પક્ષનો નાશ કરીને પ્રવેશ કર્યો.
( લૈ. ૧ ) જેવી રીતે સાગર જે અતિ ઉજજવળ કિરણવાળા સૂર્યને નિવાસ છે, તેમાંથી લક્ષમી કરમાં કમળ સહિત પ્રકટી તેવી રીતે જે ગુણનિધિ હોં, ઉજજવળ પ્રતાપના નિવાસસ્થાન સમાન હતો, તેમાંથી લક્ષ્મી નામે પુત્રી અવતરી હતી. યદુવંશના કુમુદને શશિ સમાન, સુંદરીઓનાં હદય અનુરંજનાર જગતુંગદેવ રણવિગ્રહની પુત્રી લક્ષમીને પરો -જેમ હરિ લક્ષ્મી દેવીને પરહયા હતા.
( શ્લોક. ૨૦ ) જેમ હરિ અને લક્ષમીથી ચાર સાગરના કિનારા સુધી વિખ્યાત પ્રતાપવાળ, શત્રુઓને ઘંટી સમાન, સુંદરીઓના મનમાં વસનાર, સર્વ જનોને આશ્રય સ્થાન સમાન,
૧ તામ્રલિત અથવા તમાક,

Page #205

१३६
गुजरातना ऐतिहासिक लेख અને સવગીય સૌંદર્યને નિષિ કપ દેવ પ્રકટયે, તેમ આ બનેમાંથી ચાર સાગરના કિનારા સુધી વિખ્યાત પ્રતાપવાળે, શત્રુઓને ઘંટી સમાન, સુંદરીઓનાં મનમાં વસનાર, સર્વ જનને આશ્રય સ્થાન સમાન, ગુણ અને રુપને નિધિ હતો તે રદ્દ કન્દર્પ જ હતે. | ( ક. ૨૧ ) વિષ્ણુ ભગવાને પદથી ચાર સાગરથી આવૃત થઈ ઉજવળ થએલી પૃથ્વી ભરી દઈને શ્રી કીર્તિનારાયણ નામે ઓળખાય તેમ આ નૃપ તેના શૌર્યથી ચાર સાગરથી આવૃત બની પ્રકાશિત થએલી પૃથ્વીનું ગમન કરીને શ્રી કીર્તિનારાયણ તરીકે ઓળખાયો. તેના જન્મ વિષે સાંભળી, મુંઝાઈ ગએલી મતિવાળા શત્રુઓના મુખનું તેજ દૈન્ય, ચિત્ત ભય અને શિર સેવા અંજલિને અનુભવ કરવા લાગ્યાં.
( શ્લોક. ૨૨ ) જેમ ઈન્દ્રદેવ મેરૂ પર્વત લીલાથી( સુખેથી) ઉખેડી નાંખી, અને ગોવર્ધન(ગિરિ ને ઉદ્ધાર કરનાર ઉપેન્દ્ર(કૃષ્ણ)દેવને પરાજય કરીને મદથી ફ્લી ગયે નહેતે તેમ આ ઈન્દ્રરાજ ત્રીજે મેરૂ મહાદય) સુખેથી ઉખાડી નાંખી ગોવર્ધનને શરણ આપનાર ઉપેન્દ્ર નૃપને પરાજય કરીને મદથી ફુલાઈ ગયો ન હતે.
( શ્લેક. ૨૩ ) આ નૃપ જે સર્વ જનેથી નમન પાત્ર છે તેણે મંદિરો અને અગ્રહાર(બ્રાહણેને)ને સર્વથી માન દેવા યોગ્ય અનેક દાન કરી, દાન માટે યશમાં, એક નજીવા ગામના દાનથી વિરાજતા પુણ્યના મહિમાવાળા પરશુરામથી અધિક થયો.
( પંક્તિ. ૪૩. ૫૬ ) અને તે, પરમ ભટ્ટરક, મહારાજાધિરાજ, પરમેશ્વરથી અકાલવર્ષ દેવનો પાદાનુધ્યાત, પરમ ભટ્ટારક મહારાજાધિરાજ પરમેશ્વર શ્રી નિત્યવર્ષ નરેન્દ્રદેવ કુશળ સ્થિતિમાં હતું ત્યારે સમસ્ત રાષ્ટ્રપતિ, વિષયપતિ, ગ્રામકૂટ, યુક્તક, નિયુક્તક, આધિકારિક, મહત્તર આદિને તેમના સંબંધ અનુસાર શાસન કરે છે –
તમને જાહેર થાઓ કે રાજનગર શ્રી માન્યખેટમાં વસનાર અને શ્રી પટ્ટબન્ધ ઉત્સવ માટે કરૂન્ટકમાં આવેલા મારાથી મારાં માતાપિતાના, અને મારા, આ લેક તેમ જ પરલોકમાં પુણ્ય યશની વૃદ્ધિ માટે, શકનૃપના કાળ પછી, સંવત ૮૩૬ ફાગુણ શુદિ ૭, યુવસંવત્સરમાં, શ્રી પટ્ટબન્ધ ઉત્સવની સમાપ્તિ પછી, તુલા પુરૂષમાં આરહણ કરીને, અને તુલામાંથી નીચે અવતરણ ર્યા વગર,સાડી વીસ લાખ દ્રમ્પ સહિત, પૂર્વેના નૃપેથી જ થએલાં કુરૂન્ડ અને અન્ય ગામે, અને તે ઉપર ૪૦૦ ગામે, બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર અને અતિથિ સન્તર્પણ અર્થ, લક્ષમણ ગોત્રના, વાજિ મધ્યન્ટિ સબ્રહ્મચારી, પાટલીપુત્રથી આવેલા શ્રી વેન્નપભટ્ટના પુત્રને લાટ દેશમાં કમ્મણિજજ સમીપમાં તેન નામનું ગામ, પૂર્વે–વારડપલિલકાઃ દક્ષિણેનાશ્મીતટ પશ્ચિમે-વલીશા અને ઉત્તરે વલ્વિયણગામ, આ ચાર સીમાવાળું ગામ ઉદ્વેગ સહિત, ઉપરિકર સહિત, દશ અપરાધના દંડ સહિત, ઉદુભવતિ વેઠના હકકે સહિત, અન્ન અને સુવર્ણની આવક સહિત, પાણીના અર્થથી ભક્તિથી અપાયું છે. | ( પંક્તિ. ૧૬-૫૯) આ ગામને જ્યારે તે બ્રહ્રદાયના નિયમ અનુસાર ઉપગ કરે, અન્ય પાસે ઉપભોગ કરાવે, ખેતી કરે અથવા ખેતી કરાવે, અથવા અન્યને સેપે, ત્યારે કોઈએ, તેને લેશ માત્ર પણ પ્રતિબંધ કરવો નહીં. વળી, આ અમારા બ્રાહ્મણને આપેલા દાનને અમારા વંશના કે અન્ય ભાવિ ભદ્રએ પિતેજ તે દાન કર્યું હોય તેમ અને ભૂમિદાનનું ફળ (દાન દેનાર અને રક્ષણ કરનારને) સામાન્ય છે તેમ માની અનુમતિ આપવી.
(પંક્તિ પ૯ અને શ્લેક ૨૪–૨૬ માં ભાવિ નૃપને ચાલુ ઉપદેશ અને ધમકીને સમાવેશ થાય છે.)
(શ્લેક. ર૭) આ સ્તુતિપાત્ર પશતિ નેમાદિત્યના પુત્ર અને ઇન્દ્રરાજના પદનું સેવન કરતા શ્રી ત્રિવિક્રમભટ્ટથી રચાએલી છે.

Page #206

નં૦ ૧૩૫
ગાવિંદ ૪ થાનાં ખંભાતનાં તામ્રપત્રા
શ. સ. ૮૫૨ જ્યેષ્ટ સુ. ૧૦ સેામવાર
આ તામ્રપત્ર ખંભાતના એક ખેડુત હળ ખેડતા હતા ત્યારે ખેતરમાંથી મળેલાં હતાં. તે લાકડાની એક પેટીમાં હતાં. તે પેટી ઉખેળતાં તૂટી ગઈ. પછી આ એક ગુજરાતીના કબજામાં આવ્યાં હતાં. તેની પાસેથી પ્રો. એ. વી. કાથવટેએ બહુ મ્હેનતથી તામ્રપત્ર પેટલાદના મેળવ્યાં હતાં.
પતરાં કુલ ત્રણ છે, અને તે ૧૩પૃષ્ઠ ઇંચ લાંખાં અને ૧૦૦ૢ ઇંચ પહેાળાં છે. અંદરના લખાણુના રક્ષણ માટે કાર સ્હેજ વાળી દીધેલી છે. પહેલા અને ત્રીજા પતરાની એક અંદરની ખાજીએ અને વચલા પતરાની મન્ને બાજુએ લેખ કાતરેલ છે. ત્રીજા પતરાના નીચેના ખૂણા તૂટી ગયા છે, તેથી ઘેાડા અક્ષરે ગુમ થયા છે, તેપણુ એકંદર લેખ સુરક્ષિત છે. પતરાંની એક ખાજીએ કાણાંમાંથી પસાર થતી ૢ ઇંચ જાડી અને જટ્ટ ઇંચ વ્યાસવાળી ગેાળ કડીથી તે ખાંધેલાં છે. કડીના છેડા ઉપર ૨ ૢ ઇંચ ઉંચી અને પહેાની સીલ છે. તેમાં જરા નીચે પડતી સપાટી ઉપર ગરૂડનું ઉપડતું ચિત્ર છે. ગરૂડ સન્મુખ પાંખ પહેાળી કરીને બેઠેલા છે, અને તેનું નાક ચાંચના જેવું છે. તેના દરેક હાથમાં સર્પ છે. ગરૂડની જમણી બાજુએ ઉપરના ખૂણામાં ગણપતિનું, અને નીચે ચમર અને દીવાનાં ચિત્રો છે. ડાખી બાજુએ કાઈ પ્રાણી ઉપર બેઠેલી દેવી અને તેની નીચે સ્વસ્તિક છે. કાર ઉપર ફરતાં આયુધાનાં ચિત્ર છે, જેમાંના ખડ્ગ, ખાણુ, અને વજ્ર સ્પષ્ટ ઓળખી શકાય છે. ગરૂડની નીચે અક્ષરા હતા, પણ અત્યારે ઘસાઈ ગયા છે. કેાતરકામ સારી રીતે કરેલું છે. લિપિ ૧૦ મી સદીનાં ખીજાં તામ્રપત્રો ઉપરની લિપિને મળતી છે. અક્ષરનું સરેરાશ કદ હૈ ઈંચ છે.
ભાષા સંસ્કૃત છે. શરૂવાતના એ અને સ્વસ્તિ સિવાય પહેલેથી પંક્તિ ૭૮ પર્યંત ખધા ભાગ પદ્યમાં છે, અને બાકીના ભાગ છેલા મહાભારતાદિના શ્લેાક, તથા લેખના નામના શ્લોક સિવાય ગદ્યમાં છે. શરૂવાતના ત્રણ તથા વંશાવલીના એ સિવાય બધા લેકે આજ રાજાનાં સાંગલિનાં તામ્રપત્રામાં છે.
( પં. ૪૦-૪૨ ) પરમભટ્ટારક મહારાજાધિરાજ પરમેશ્વર શ્રી નિત્યવર્ષે એટલે કે ઇન્દ્ર ૩ જાનાં ચરણનું ધ્યાન ધરનાર ૫. મ. ૫. શ્રી સુવર્ણવર્ણદેવ પૃથ્વીવલ્લભ, શ્રી વલ્લભનરેન્દ્રદેવ એટલે કે રાષ્ટ્રકુટ ગાવિંદ ૪ થા ને આ લેખ છે. ( પં. ૪૬) દાન અપાયું ત્યારે પટમન્ધના ઉત્સવ સખમ ગાવિંદરાજ પાતાની રાજધાની માન્યખેઢ છેાડીને ગાઢાવરીના કાંઠા ઉપરના પિન્થક ગામે ગયા હતા ( ૫. ૪૬–૪૯) ત્યારે તેણે પેાતાની સેાનાની તુલાકરાવી હતી અને તે વન્તે તેણે ૬૦૦ અગ્રહાર, ૩ લાખ સુવર્ણ, મંદિરને ૮૦૦ ગામા, ચાર લાખ સુવર્ણ અને ૩૨ લાખ દ્રુમ્સ આપ્યાં હતાં. ( પં. પર–૫૪) પછી તેણે લાટ પ્રદેશમાં ખેટક પરગણામાં કાવિકા તીર્થ પાસેનું કેવઝન ગામ દાનમાં આપ્યું હતું. આ દાનની નોંધ લેવા આ તામ્રપત્ર કાતરાયું છે. ( પં. ૫૧-૫૨ ) દાન લેનાર માથર ગાત્રને, વાજિ કાવ્ શાખાના મહાદેવષ્યના પુત્ર નાગમાય નામના બ્રાહ્મણ હતા. તે માન્યખેટમાં ગેાવિંદ ૪ થાનાં ચરણે જીવતા હતા અને મૂળ કાવિકાના રહીશ હતા. પં. ૪૪–૪૬ દાનની તિથિ નીચે મુજબ છે. શ. સં. ૮પર ખર સંવત્સર જ્યેષ્ઠ સુ. ૧૦ સેામવાર હસ્ત નક્ષત્ર. આની બરાબર ડા. કીલહાર્ને ગણત્રી કરતાં ઈ. સ. ૯૩૦ ની ૧૦ મી મે ને સામવાર ખરાખર આવે છે.
૧ એ. ઈ. વેા. ૭ ૫ા. ૨૬ ડૉ. ડી. આર. ભાંડારકર, à. ૪

Page #207

१३८
गुजरातना ऐतिहासिक लेख શરૂવાતમાં છે અને સ્વસ્તિ પછી રાષ્ટ્રકૂટ લેખે માંને ચાલું લોક છે, જેમાં શિવ અને વિપશુની સ્તુતિ છે. ત્યાર પછીને શ્લોક સામવેદને મહિમા બતાવનાર છે. અને ત્યાર બાદના બે લેકમાં (૩-૪) વિષ્ણુ અને શેષની પ્રાર્થના છે. ક ૫ માં યદુવંશની ચંદ્રમાંથી ઉત્પત્તિ અને તેનાં વખાણ છે. | ( શ્લોક ૭ ) સ્વચ્છ આકાશમાં ચન્દ્ર ઉગે તેમ તે યદુવંશમાં દક્તિદુર્ગ જભ્ય હતે. તેની પછી ગાદી ઉપર તેને કાકે કૃષ્ણરાજ ૧ લે આવ્યો, જેણે સૂર્ય અંધકારને નાશ કરે છે તેમ ચાલુક્ય વંશને નાશ કર્યો. ( શ્લોક. ૮) ત્યાર બાદ તેને મેટ દીકરો ગોવિંદરાજ ૨ જે ગાદીએ આવ્યો અને તેના પછી નિરૂપમ કહેવાતો તેને નાનો ભાઈ આવ્યો. (શ્લોક. ૯-૧૦) સાંગલિના તામ્રપત્રમાં કૃષ્ણ ૧ લાની અને નિરૂપમની વચ્ચે વંદરાજ બીજાને વર્ણવ્યો છે, પણ તેણે રાજ્ય કર્યું એમ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ નથી તેથી ડે. કલીટ એમ માને છે કે તેણે ૨ કર્યું નથી. પણ તે તે તે જ દલીલથી એમ માનવું જોઈએ કે જગતુંગ (ગાવિંદ ૩ ) અને અમેઘવર્ષ ૧ લાએ પણ રાજ્ય કર્યું ન હોવું જોઈએ, કારણ તેની પણ તે જ દશા છે. તેમણે રાજ્ય કર્યું એમ સ્પષ્ટ લખ્યું નથી. ( ધ્રુવ ) નિરૂપમ પછી તેને દીકરે જગતુંગ ગેવિંદ ૩ જો આબે, જેમાં માત્ર નિયમિત વખાણ કરેલાં છે. ( શ્લોક. ૧૧ ) તેની પછી અમેઘવર્ષ ૧ લો રાજા થયે, તેણે ચાલુક્ય રૂપી ગ્રાસથી વિંગવલ્લી પાસે યમરાજને પ્રસન્ન કર્યો હતે. (મલેક. ૧૨ ) અમોઘવર્ષ પછી તેને દીકરે અકાલવર્ષ ( કૃષ્ણ ૨ જે ) ગાદીએ આવ્યું અને તેના દુશ્મનોએ ખેટક છેડી દીધું. ( શ્લોક ૧૩ ) આ ખેટક તે રાષ્ટ્રકુટની રાજધાની માન્યખેટ હોવું જોઈએ; કારણું ચાલુક્ય ગુણક વિજયાદિત્ય ૩ જાએ કૃષ્ણની રાજધાની બાળ્યાનું બે ચાલુક્યના લેખમાં લખેલું છે. સહસ્ત્રાર્જુનના એટલે કે ચેદી વંશના રાજા કેકલ્લની દીકરી જોડે અકાલવર્ષ પર હતો. ( શ્લોક. ૧૪) તેનાથી જગનંગ ઉત્પન્ન થયો અને તે કક્કલના દીકરા રવિગ્રહની દીકરી લક્ષ્મીને પરો. ( ક. ૧૫-૧૬) લેક ૧૬ માં અર્જુન નામના રાજાએ જગતુંગને લશ્કર સહિત મદદ કરીને કીર્તિ સંપાદન કરાવી એમ લખ્યું છે. આ અર્જુનને કેકલને દીકરે કહો છે (કલેક ૨૦) તેથી તે રવિગ્રહને ભાઈ અને જગતુંગને કાકેસસર થાય.
( કલેક ૧૯–૧૮) આ જગતુંગ અને લક્ષ્મીથી ઇન્દ્ર ૩ જે જ હતે. લે. ૧૯માં આની મોટી જિતનું વર્ણન છે. એમ જણાય છે કે ઈન્દ્ર ૩ જો ઉજનથી ઉત્તરમાં ગયે હતે અને જમના ઓળંગીને મહાદય શહેરનો નાશ કર્યો. મહાદયને નાશ કરીને તેને કુશસ્થલ બનાવી દીધું એમ લખ્યું છે તે માત્ર કવિનું કલ્પનાત્મક વર્ણન હોવું જોઈએ. કારણ મહોદય અને કુશસ્થલ એ બન્ને કાન્યકુબજ એટલે કજનાં નામ હેમચંદ્ર ગણાવ્યાં છે.
કાજના કયા રાજાને ઈન્દ્ર ૩ જાએ હરાવ્યું તે શોધવા માટે તારીખો તપાસવી જોઈએ. ઈન્દ્ર ૩ જે ઈ. સ. ૯૧૫ અને ૯૧૭ માં હતું, એમ રાષ્ટ્રકૂટ લેખામાં મળે છે. કેનેજના નીચેના રાજની સાલે વાલિઅર, પલીઆ અને સીયડાણીના લેખમાં મળે છે, (૧) ભોજ ઈ. સ. ૮૬૨ ૮૭૬, ૮૮૨, (૨) મહેન્દ્રપાલ ઈ. સ. ૯૦૦, ૯૦૭, (૩) ક્ષિતિપાલ અથવા મહીપાલ ઇ. સ. ૯૧૭ (૪) દેવપાલ ઈ. સ. ૯૧૮. આ ઉપરથી એમ નિશ્ચય થાય છે કે ઈ% ૩ જાને સમકાલીન ક્ષિતિપાલ હતો તેથી તેણે તેને હરાવ્યું હશે. વળી ખજુરાહોના લેખમાં લખ્યું છે કે ચાંદેલા રાજા હર્ષદેવે ક્ષિતિપાલને ગાદી ઉપર બેસાડયે તે ઉપરથી એમ સમજાય છે કે ઈન્દ્ર તેને હરાવી, કાજમાંથી નશાડી મુકયો હશે.
નારાયણપાલના ભાગલપુરના દાનપત્રમાંથી તેમ જ ધર્મપાલના ખાલીમપુરના દાનપત્રમાંથી નીચેની હકીકત મળી આવે છેઃ (૧) ઈન્દ્રરાજે કાન્યકુન્જના રાજાને હરાવ્યો. (૨) પણ
૧ ઈ. એ. વો. ૧૫ પા. ૩૦૪ ૨ એ. ઈ. . ૪ પા. ૨૪૩

Page #208

१३९
गोविन्द ४ थानां खंभातनां ताम्रपत्रा પાછળથી તેને ધર્મપાલે હરાવ્યું અને કાન્યકુજના રાજાને ફરી ગાદી ઉપર બેસાર્યો. આ તામ્રપત્રમાં કાન્યકુજના રાજાનું નામ ક્ષિતિપાલ અથવા મહીપાલ આપેલ છે, અને તે ચાંદેલા રાજા હર્ષવર્ધનની મદદથી પાછે ગાદીએ આવ્યો. આ ઉપરથી એમ સંભવ છે કે કાન્યકુજના રાજાને ફરી ગાદી ઉપર બેસારવામાં હર્ષવર્ધન તેમ જ ધર્મપાલ એ બન્નેને હાથ હોય.
ભાગલપુરના તામ્રપત્રમાં જે કાન્યકુબ્સના રાજાને ઇન્દ્ર હરાવ્યું તેનું નામ ચકાયુધ આપિલું છે. નવસારીનાં તામ્રપત્રોમાં ઇન્દ્ર ઉપેન્દ્રને હરાવ્યું એમ આપેલ છે તેથી એમ સંભવે છે કે ક્ષિતિપાલનાં બિરૂદ તરીકે ચકાયુધ અને ઉપેન્દ્ર શબ્દો હોવા જોઈએ.
વળી આ તામ્રપત્ર ઉપરથી એમ પણ સિદ્ધ થાય છે કે કનિગહામ અને પ્રો. કોર્ન ધારે છે તેમ ધર્મપાલ ૯ મી સદીની શરૂવાતમાં નહીં, પણ દશમી સદીની શરૂવાતમાં રાજ્ય કરતે હવે જોઈએ. દેવપાલદેવના મુંગીરના તામ્રપત્રમાં ધર્મપાલ રાષ્ટ્રકૂટ શ્રી પરવલની દીકરી રણુદેવીને પરણ્ય એમ આપેલ છે. પ્રો. કીહાને શ્રી પરવલને શ્રી વલ્લભ તરીકે સુધારે છે. તેથી ધર્મપાલને સસરો કૃષ્ણ બીજે હવે જોઈએ. (ઈન્દ્ર ૩ હાય નહીં, કારણ તે સસરજમાઈ આમ લડે નહીં.)
(શ્લોક ૨૦ ) ઇન્દ્ર ત્રીજે હૈહય અગર ચેદી વંશની વિજામ્બાને પરણ. તેનાથી ગોવિંદ ૪ થે જપે. તેનું સ્વરૂપ કામદેવથી પણ અધિક હતું. (ાક. ૨૧ ) શ્લોક ૨૨ માં ગોવિંદ ૪ થાના કરેલા બચાવ ઉપરથી તેમ જ દેવળી, કરહાડ અને ખારપાટણના તામ્રપત્રોમાં ગોવિંદ ૪ થાનું જે વર્ણન આપ્યું છે તે ઉપરથી સમજાય છે કે (૧) ગોવિંદ ૪ થે વિષયી રાજા હતે. (૨) તેની પ્રજા તથા ભાયાતે નારાજ થયા અને અરિકેશરિન બીજા વિગેરેએ બંડ ઉઠાવ્યું અને ગોવિંદને માર્યો અને તેના કાકા અમેઘવર્ષને ગાદીએ બેસવા વિનતિ કરી. વળી તેમાં લખ્યું છે કે તે પોતાના મોટાભાઈ પ્રત્યે ધાતકી રીતે વર્યો નહોતે, પણ તે મોટાભાઈ અમોઘવર્ષ (બીજા)ના રાજ્ય કરવાના ટુક સમયનો ખ્યાલ કરતાં એમ સંભવિત લાગે છે કે તેને ઘાતકી રીતે ગોવિંદ ૪ થાએ માર્યો હશે, અગર મારે એવી યુક્તિ પ્રયુક્તિ કરી હશે. શ્લોક રર ની છેલી પંક્તિમાં ગોવિંદ ૪થાને તેનાં પરાક્રમોને લીધે સાહસક કહ્યો છે અને બ્લેક ર૩ માં આપેલ છે કે તેનું નામ પ્રભુતવર્ષ હતું. પણ સોનાનાં અનેક દાન આપવાથી તેનું ખરું નામ સુવર્ણવવું પડ્યું હતું. લોક ૨૮ માં ગંગાયમુના તેના મેહેલમાં સેવા કરતાં, એમ લખ્યું છે, તેને અર્થ એમ લેવે જોઈએ કે ઉત્તરના કેઈ રાજાને હરાવીને ગંગા અને યમુનાનાં લાંછન પિતાના દવજ ઉપર મેળવ્યાં હતાં.
દાનપત્રમાંનાં સ્થળો પૈકી કેવશ્વ તે હાલનું કિમોજ અગર કિમજ છે. કાવિકા તે કવિ અને સીકગ્રામ તે હાલનું સિગામ અગર શીગામ છે. આ દાનપત્રમાં કાવિકાને મહાસ્થાન (પવિત્ર સ્થાન) લખ્યું છે તેથી તે ૧૦ દશમી સદીથી યાત્રાનું સ્થળ હોવું જોઈએ. દાનમાં અપાએલા કેવજને લાદેશના ખેડા પરગણામાં આવેલું એમ લખ્યું છે તેથી લાટમાં ખેડાને સમાવેશ થતો હતા એમ અનુમાન થાય છે. ડે. બુલર અને ડે. ભગવાનલાલ ધારે છે તેમ લાટ મહી અને તાપી વચ્ચે જ પ્રદેશ નહીં, પણ ડે. હુશ ધારે છે તેમ ઉત્તરમાં શેરી અથવા શેઢી સુધીને પ્રદેશ હવે જોઈએ.

Page #209

१४०
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर १ ओं स्वस्ति से वो व्याद्वेषसा धाम यन्नाभिकमलकृतम् । हरश्च यस्य कान्तेन्दुक
लया कमलङ्कृतम् ॥ (१) जयन्ति ब्रह्मणः सर्गनि२ पत्तिमुदितात्मनः । सरस्वतीकृतानन्दा मधुराः सामगीतयः ॥ ( २ ) सान्द्रः
श्रीस्तनभारभूरिमकरीकाश्मीरसम्मिश्रितैः ३ प्रोन्मज्जद्गजराजगैरिकरजः पुञ्जद्रवैः यिञ्जरोंः । क्षीराब्धेः क्षुभितस्य मन्दरगि
रिब्यावर्तनादुद्गताः कल्लोला जन४ यन्ति यस्य पुलकम्पायात्स वः केशवः ॥ (३ ) शम्भोर्यानि शिरः स्थितस्य ___ फणिनाम्पत्युः फणानां दश द्योतन्ते परिताः ५ शतानि समणिज्योतींषि जूटाटवीम् । एनस्तान्युपरिसवत्सुरसरित्सितेन्दुकन्दोल्लस
ज्ज्योत्स्नाकल्पलतालवालव६ लयश्रीभाञ्जिभञ्जन्तु वः ॥ [ ] ताराचक्राञ्जषण्डावृतगगनसरः पद्मिनीराजहंसा
त्रैलाक्यकाधिपत्यस्थितमदनमहारों७ जशुभ्रातपत्रात् । लावण्यक्षीरसिन्धोर्युतिरजतगिरेदिग्वधूदन्तपत्राद्वंशः सोमादयं
यस्त्रिभुवनकमलावाससौपादुप्रेतः ॥ [५] ८ तस्माच्छ्यिः कुलगृहं भवनं महिम्नः क्रीडास्पदंस्थितिमहर्दिगभीरतानाम् । आप
नसत्वपरिपालनलम्धकीर्तिवंशे वर्भूवै भु. ९ वि सिन्धुनिभो यदूनाम् ॥ [६] परिणतपरमण्डलः कलावान्पविततवहलयशोंशु
पूरिताशः । शशधर इव दन्तिदुर्गराजो यदु१० कुलविमलवियत्यथोदियाय ॥ [७] तस्यायं नृपतेः पितृव्य उदयी श्रीवीरसिंहा
सनं मेरोः शृङ्गमिवाषिरुह्य ११ रविवच्छीकृष्णराजस्ततः । ध्वस्तोद्रिक्तचलुक्यवंशतिमिरः पृथ्वीभृतां मस्तके
न्यस्तामिः सकलं जगत्पविततैस्ते. १२ जोमिराक्रान्तवान् ॥ [९] तस्माद्गाविद्गराजाभूदिन्दुविग्वशिलावले । यस्या
रिप्लोषधूम्रोकः प्रशस्तिरिव लक्ष्यते ॥ [६] १३ तस्याभवद्भुवनपालनवीरवुद्धिरुहूत [ श] त्रुकुलसन्ततिरिद्धतेजाः ।
राजानुजो निरुपमापरनामधेयो यम्मुद्रयाम्वुधिरपि प्रथितः ૧ ચિહ્ન રૂપે દર્શાવેલો છે. ૨ છંદ મલેક (અનુષ્ટ્રપ)અને પછીના ઑકને પણ તે જ આ લેક લગભગ બધાં રાષ્ટ્રકૂટનાં દાનપત્રોમાં આવે છે પરંતુ સાંગલી પતરાંમાં માલુમ પડતા નથી. ૩ વચિા નાનક ૪ છ તથા પછીના શ્લોકનો શાલવિકીકત- આ બને કોકો સાંગલીન પતરાંઓમાં નથી. ५पाया पिञ्जरा पाया क्षीराब्धेः ७७'हलवाया चक्राब्ज ८ वाया त्रैलोक्य वाया दुपेतः १०७ વસંતતિલ, ૧૧ વાંચે રાધ ૧૨ વાં વસવ ૧૩ ઇદને માટે આ પ્રસ્તાવના ૧૦ વાંચે ત૭ ૧૫ છેદ શાર્દૂલવિક્રીડિત. ૧૬ વચો ન્યતાપ્રિ ૧૭ છંદ અનુ૫ ૧૮ વાંચે વિવિછાત ૧૯ છંદ વસંતતિલકા २. पांया बुद्धि २१ पन्या याम्बुधि.

Page #210

गोविन्द ४ थानां खंभातनां ताम्रपत्रो १४ समुद्रः ॥ [ १० ] तदनु जगत्तुङ्गोजनि परिहृतनिजसकलमण्डलाभोगाः ।
गतयौवनवनिताजन[ कु ]चसदृशा यस्य वैरिनृपाः ॥ [ ११ ] १५ तेस्माच्चामोघवर्षो भवदतुलवैलो येन कोपादपूर्वश्चालुक्याभ्युषखाद्यैर्जनितरतियमः
प्रीणितो विङ्गवल्याम् । वैरिंचा१६ ण्डोदरान्तवहिरुपरितले यन्न लब्धावकाशं तोयव्याजाद्विशुद्धं यश इव निहितं
तज्जगत्तुवसिन्धौ ॥ [१२] तस्मादकालवर्षों नृपति१७ रभुद्यत्पराक्रमत्रस्तैः सद्यः समण्डला खेटकमहितैः परित्यक्तम् ॥ [ १३ [ संह
सार्जुनवंशस्य भूषणं कोकलात्मजा । तस्याभ१८ वन्महादेवीजगत्तुङ्गस्ततोजनि [१४] गम्भीराद्रलनिघे भृत्प्रतिपक्षरक्षणक्ष
मतः । कोकलसुतरणविग्रहजलघेर्लक्ष्मीः स. १९ मुत्पन्ना ॥ [१५] सो जाया जायता जातशत्रोस्तस्य महीभृतः भीमसेनार्जुनो
पात्तयशोभूषणशालिनः ॥ [१६ ] तत्रै जगत्तुङ्गोदय२० घ[ र गीधरतः प्रतापकलितात्मा । लक्ष्म्यानन्दन उदितोजनि विजयी राज
मार्तण्डः ॥ [१७ ] स्थितिचलितसकलभूभृत्पक्षच्छेदाभिमुक्त२१ भुजवज्रः । अनिमिषदर्शनयोग्यो यः सत्यमिहेन्द्रराज इति ॥ [ १८ ] यन्माद्य. . द्विपदन्तघातविषम" कालप्रियप्रावणं ती
पतरूं बीजुं प्रथम बाजु २२ यत्तुरगैरगाघयमुना सिन्धुप्रतिस्पर्धिनी । येनेदं हि महोदयारिनगरं निर्मूलमु.
न्मूलितं नाम्नाद्यापि जनैः कुशस्थ२३ लमिति ख्याति परां नीयते ॥ [ १९] यस्तस्मिद्गशकण्ठदर्पदलने श्रीहैहयानां
कुले कोकल्लः प्रतिपादितोस्य च गुणज्ये२४ छोर्जुनोभूत्सुतः । तत्पुत्रोम्मणदेव इत्यतिवलस्तस्माद्विजाम्वाभवत्पञवाम्बुनिघेरुमेवे'
हिमवन्नाम्नः क्षमाभृत्प्र२५ भोः॥ [२० ] 'श्रीन्द्रनरेन्द्रात्तस्यां सूनुरभुद्भपतिविजाम्वाया गोविन्दराज
नामा कामाधिकरूपसौन्दर्यः ॥ [ २१ ] सामर्थ्य' सति २६ निन्दिता प्रविहिता नैवागजे क्रूरता वैन्घुस्त्रीगमनादिभिः कुचरितैरावर्जितं नायशः
शौचाशौचपराङ्मुखं न च भि. २७ या पैशाच्यमङ्गीकृतं त्यागेनासमसाहसैश्चभुवने यः साहसाकोभवत् ॥ [२२]
वर्षन्सुवर्णवर्षः प्रभतवर्षोपि कनकधा
१७ मा २ ५। 3 वांया बलो ४ वांया वल्लयाम् ५वाया बहिवांया तले ७वाया સભા ૮ ઇંદ્ર આર્યા. ૮ છંદ અનુટુ૫ ૧૦ છેદ આર્યા ૧૧ છંદ અનુષ્ય૫ ૧૨ છંદ આ તો પછીના કોકનો આયા ૧૩ 8 શાર્દૂલવિક્રીડિત પછીના કલાકનો છંદ પણ તે જ આ લોક સાંગલીનાં પતરાંમાં નથી. १४ वा यन्माद्यद्विप १५ पाया तिबल ११ वांया जाम्बा; वाम्बुनिधे १७ भार्या १८ पाया जाम्बा ૧૯ ૭૬ શાર્દૂલવિક્રીડિત ૨૦ વ િવધુ ૨૧ ઈદ આર્યા.
ले. ५०

Page #211

१४२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख २८ राभिः । जगदखिलमेककाश्चमयमकरोदिति जनैरुक्तः ॥ [ २३ ] कः केनाथा
को दरिद्रः पृथिव्यामित्थं घुष्टे द्वारि लिप्सो. २९ रभावात् । हेलासिद्धैझैपनाथैः प्रणीतोण्युच्चैः कोशः प्रीतये यस्य नाभूत् ॥ [२४]
यदधिदिग्विजयावसरे सति प्रसभसं३० भ्रमभावनयेव भूः । सपदि नृत्यति पॉलिमहाध्वजोच्छृतकरान्यकुनाथविवर्जिता ।।
[२ ] स ( ह ) ते न हि मण्डलाधि३१ पं परमेषोभ्युदयीसमुद्धतम् । इति जातभियाविवाग्रतो रविचन्द्रावपि यस्य
धावतः ॥ [ २६ ] अवनतपर३२ मण्डलेश्वरं सहविजयश्चाभिवेश्म शोमितम् । समहिमकरतोरणं चिरं निजतेज
स्तति यस्य राजते ॥ [२७ ] सहते ३३ समवाहिनीमयं न परेषां सविशेषशालिनीम् । यदनिन्दितराजमन्दिरं ननु गङ्गा
यमुना च सेवते ॥ [२९] यस्मिन्राज३४ नि सौराज्यं निर्जितारि वितन्वति । विमानस्थितिरित्यासीन भोगेषु कदाचन ॥
[२९] येस्योद्दामप्रतापानलबहलशिखाकजलं ३५ नीलमेघा विस्फूजत्खनधारास्फुरणविसरणान्येव विद्युद्विलासाः । दुर्वारारीभकुम्भ
स्थलदलनगलन्मौक्तिकान्ये व ताराश्च३६ न्द्रक्षी ब्धिशेषाभृतभुवनयशोराशिनिष्यन्दितानि ॥ [ ३० ] 'यस्मिकण्टकशो
धनोत्सुकमनस्यम्भोजनालैर्भियेवोम्ननं न पयः३७ सु कोशवसतिलक्ष्मीः कृतोपायनम् । केतक्यापवनोल्लसन्निजरजः पुञ्जान्धकारीदरे ___भूगर्भे पनसेन वेत्रलतया [ द्वा ] -- ३८ त्मशुद्धयै स्थितम् ॥ [ ३१ ] यश्च समुपहसितहरनयनदहनविहितानित्यकन्द
परूपसौन्दर्यदर्पः श्रीनित्यकन्दर्पः । प्रभुमन्त्र३९ शक्त्युपवृंहितोत्साहशक्तिसमाक्षिप्तशतमखसुखश्चाणक्यचतुर्मुखः । प्रथितैकविक्रमा__क्रान्तवसुन्धराहितकरणपराय
___ बीजु पतलं बीजी बाजु ४० णः श्रीविक्रान्तनारायणः । स्वकरकलितहेतिहलदलितविपक्षवक्षःस्थलक्षेत्रः
श्रीनृपतित्रिनेत्रः समभवत्स च परममद्वार४१ कमहाराजाधिराजपरमेश्वरश्रीमन्नित्यवर्षदेवपादानुध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराज
परमेश्वरश्रीमत्सुवर्णवर्ष
पांया काञ्चनमय २७ शामिनी.
भासinalनतम नथा. ३१ द्रुतविलम्बित ४ पाये Mસ્કૃિત ૫ ઈદ વિથોણની; ૬ છંદ અપરવકત્ર ૭ છંદ વિગિની ૮ છંદ પ્લેક (અનુરુ૫) ૯ શ્રગ્ધરા १. यो बद्दल ११ वयि क्षीराब्धि १२६ शसlantsत १३ पाया बंहितो १४ वांया समभवत् ॥ सच

Page #212

गोविन्द ४ थानां खंभातनां ताम्रपत्रो
१४३ ४२ देवपृथ्वीवल्लभश्रीवल्लभनरेन्द्रदेवः कुशली । सानेव यथासम्बद्धयमानकात्रा.
ष्ट्रपतिविषयपतिग्रामकूटमहत्तरयुक्तको४३ पयुक्तकाधिकारिकान्समादिशत्यस्तु वः संविदितं यथा मान्यखेटराजधानीस्थिरत
रावस्थानेन मातापित्रोरात्मनश्च पुण्ययशो४४ भिवृद्धये पूर्वलुप्तानपि देवभोगाग्रहारान्प्रतिपालयवा प्रतिदिनं च निरवधिनम
स्यग्रामशासनानि प्रयच्छता मया शकनृप४५ कालातीतसंवत्सरशतेण्वष्टसु द्वापञ्चाशदधिकेष्वङ्कतोपि शकसंवत् ८५२ प्रवर्त
मानखरसंवत्सरान्तर्गतज्येष्ठशुद्धदश४६ म्यां सोमदिने हस्तसमीपस्थे चन्द्रमसि गोदावरीतटसमीपस्थे कपित्थकामे पट्ट
वन्धकोत्सवे तुलापुरुषमारुह्य ४७ ब्राह्मणेभ्यः षट्छतान्यग्रहाराणां सुवर्णलक्षत्रयसमेतानि वैलिचरुवैश्वदेवातिथित
पणार्थ दत्वा । देवभोगार्थ च ४८ देवकुलेम्यः खण्डस्फुटितादिनिमित्तं गन्धधूपपुष्पदीपनैवेद्याद्युपचारार्थ तपोवनस्य ____ . सत्रोत्तरासङ्ग४९ दानाद्यर्थञ्च प्रामाणामष्टशतानि सुवर्णलक्षचतुष्टयं द्रम्मलक्षद्वात्रिंशतं च दत्वा
तदनन्तरं च तुलापु. ५० रुषादनुत्तरतैव मया प्रथमकरोदकोत्सर्गेण लाटदेशखेटकमण्डलान्तर्गतकावि
कामहास्थानवि५१ निर्गताय इहैव मान्यखेटे वास्तव्याय श्रीमद्वल्लमनरेन्द्रदेवपादपमोजीविने माठर
सगोत्रवाजिकाण्वसर्व ५२ मचारिणे महादेवय्यसुताय नागमार्याय लाटदेशान्तर्वतिखेटकमण्डलान्तर्गतः
केवञ्जनामा प्रामः काविकामहा५३ स्थाननिकटतरवर्ती । सवृक्षमालाकुलश्चतुः सीमापर्य्यन्तः सकर्मान्तः सोद्रनो
धान्यायहिरण्यायदण्डदोषद५४ शापराधादिसमस्तोत्पत्तिसहितो दत्तः । वेलिचरुवैश्वेदेवातिथितर्पणार्थकाम्यनि
त्यनैमित्तिककर्मोपयोग५५ निमित्तं दर्शपूर्णमासचातुर्मास्याष्टकाप्रयणप्रक्षादिश्राद्धकर्मेष्टिक्रियाप्रवृत्तये चरु
पुरोडाशस्थालीपाकश्रपणा५६ दिकर्मनिमित्तं होमनियमस्वाध्यायाध्ययनोपासनदानदक्षिणार्थ राजसूयवाज
पेयाग्निष्टोमादिसप्तशोमसंस्था१वाय सम्बद्धधमान. २ पाय पालयता ३ पांय बन्धमहोत्सवे ४ पाया ब्राह्मणेभ्यः ५ । बलि वाया तपोधनस्य ७ वाया ताये हैव ८ वांया सब वाया बलि १० पाया सप्तसोम.

Page #213

१४४
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
पतरू त्रीजें ५७ कतूपकरणार्थ' मित्रावरुणाध्वर्युहोतृब्रामणाच्छंसियावस्तुदमीत्मभृतीनामृत्विजां
वस्त्रालंकारसत्कारदानदक्षिणा५८ दिनिमित्तं संत्रप्रपाप्रश्रयवृषोत्सर्गवापीकूपतडारामदेवालयादिकरणोपकरणार्थञ्च ॥
यस्य च ग्रामस्याघाटाः।। ५९ पूर्वतः काविकामहास्थानसीमान्तो दक्षिणतः सामगं नाम ग्रामःपश्चिमतः सीहु
कयामः । उत्तरतोप्यस्यैव कावि६० कामिषानस्य स्थानस्य सम्बन्धी तलसीमान्तः ॥ एवममुं चतुराघाटविशुद्धं
केवञ्जनामानं प्रामं नागमार्य्यस्य कृषतः क६१ पयतो वा भुञ्जतो भोजयतो वा न केनचियाघातः कर्तव्यः । सामान्योयन्धर्मसे. __ तुपाणां काले काले पालनीयो भव. ६२ द्विः । सर्वानेतान्भाविनः पार्थिवेन्द्रान्भूयो भूयो याचते रामभद्रः ॥ [३२]
___ आगामिभूमिपतिभिः परिरक्ष्य एष धर्म प्रति ६३ प्रतिनिविष्टतमैस्तथान्यैः । लक्ष्म्यास्तडित्तुलितवुद्धदचञ्चलायो दानं फलं परयशः
प्रतिपालनं च ॥ [३३] बहुभिव्वर्स। ६४ घा दत्ता राजभिः सगरादिभिः । यस्य यस्य यदा भूमिमस्तस्य तस्य यदों
फलम् ॥ [३४ ] तथा चोक्तं वेदव्यासेन ॥ ष६५ ष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्गे वसति भूमिदः । आच्छेत्ता सानुमन्ता च तान्येव नरके
वसेदिति" ॥ [३५ ] स्वदत्तां प६६ रदत्तां वा यो हरेत वसुन्धराम् । अपि वर्षसहस्राणि विष्ठायां जायते कृमिः ॥
[३६] गंगाधरायंतनये६७ न कृतधिया नागवर्मण । लिखितम् । शासनमिदं प्रशस्तं श्रीमद्गोविन्दराजस्य ॥
[६७ ] मङ्गलं महाश्रीः॥"
या मैत्रावरुणा भने ब्राह्मणा २ पाया प्रतिश्रय अने तडागाराम 3 412. सम्बन्धी ४ छं शादिनी ૫ વસંતતિલકા ૬ વાંચો ૭ ઈદ અનટુપ અને પછીના બે ફોકનો પણ તેજ. ૮ વર્ચિા વહુ ८ वांया तदा १० पाया चानु ११ पाया वसेत् ॥ इति. १२ ७४ आयो १३ मां नमाति
ने भाट गुमा भूगपतई.

Page #214

૨y,
गोविंद ४ थाना खंभातनां ताम्रपत्री
ભાષાન્તરમાંથી અમુક ભાગ ૫. ૪૦ પરમભટ્ટારક મહારાજાધિરાજ પરમેશ્વર શ્રીનિત્યવર્ધદેવના પાદનું ધ્યાન ધરનાર ૫. મ. ૫. શ્રીસુવર્ણવર્ષદેવ પૃથ્વીવલ્લભ શ્રીવલ્લભનરેન્દ્રદેવ કુશળ હેઈને રાષ્ટ્રપતિ વિગેરે અધિકારીઓને આજ્ઞા કરે છે કે
તમે બધાને વિદિત થાય કે હું મંદિરે વિગેરેને આપેલાં દાન આગલા રાજાઓએ જપ્ત કરેલાં છતાં પાછાં ચાલુ કરનાર, અને પ્રતિદિન નવાં દાન ચિરકાળ ટકે તેવાં આપનાર, માન્યખેટમાં સ્થિત થઈને શક સંવત ૮૫ર ના સુદિ ૧૦ વાર સેમ ખર સંવત્સર અને હસ્ત નક્ષત્રમાં કપિત્થ ગામમાં ૫ટબધના ઉત્સવપ્રસંગે તુલાપુરૂષમાં ચડીને નીચે મુજબ દાન આપે છું. ( ૧ ) બલિ, ચરૂ, વૈશ્વદેવ ઈત્યાદિ માટે બ્રાહ્મણને ૬૦૦ અગ્રવાર તથા ૩ લાખ સુવર્ણ, (૨) દેવાલયના ઉપલેગ માટે તેમ જ તેના જીર્ણોદ્ધાર, તેલ, ગબ્ધ, પુષ્પ, દીપ અને બીજા પૂપચાર માટે, તથા અન્ન અને વસ્ત્રના સદાવ્રત માટે ૮૦૦ ગામડાંઓ, ચાર લાખ સુવર્ણ અને ૩ર લાખ દ્રમ તલાપુરૂષ ઉપરથી ઉતયો પહેલાં વિશેષમાં માતાપિતાના પુણ્ય માટે લટ દેશના ખેટક મંડલમાંના તીર્થ કાવિકામાંથી આવેલા અને માન્ય ખેટમાં આવીને શ્રી વલ્લભ નરેન્દ્રદેવના આશ્રયમાં રહેતા, માઠા ગોત્રના વાજિકાવ શાખાના મહાદેવના પુત્ર નાગમાર્યને લાટ દેશના ખેટક મંડલમાંના કેવજ ગામનું દાન કર્યું છે. તે કેવજ કાવિકાના તીર્થની પાસે આવેલું હતું. આ દાન નીચેના હેતુઓ માટે આપવામાં આવ્યું હતું. ( ૧ ) બલિ, ચ, વિશ્વદેવ અને અતિથિતર્પણ માટે, ( ૨ ) કામ્ય, નિત્ય, અને નૈમિત્તિક કર્મ માટે, (૩) દર્શ, પૂર્ણમાસ, ચાતુર્માસ, અષ્ટકા, આગ્રયરું પાક્ષિક શ્રાદ્ધ વિગેરે કર્મ માટે, (૪) ઈષ્ટક્રિયાની પ્રવૃત્તિ માટે ( ૫ ) ચરુ, પુરાડેશ, સ્થાલીપાક પકાવવા માટે, (૬) હમ, નિયમ, સ્વાધ્યાય માટે તેમ જ અધ્યયનની દાનદક્ષિણ માટે (૭) રાજસૂય, વાજપેય, અગ્નિષ્ટોમ ઈત્યાદિ સાત સમય માટે, ( ૮ ) મિત્રાવરૂણ, અવ, હેતા વિગેરે ઋત્વિજોનાં વસ્ત્ર, અને અલંકારથી સત્કાર તથા દાન દક્ષિણ માટે ( ૯ ) અને સત્ર, પ્રપા, પ્રતિશ્રય, વૃષેત્સર્ગ, વાવ, કુવા, તળાવ, વાડી, દેવાલય વિગેરે કરાવવા માટે.
દાનમાં આપેલા ગામની સીમા નીચે મુજબ હતી. પૂર્વમાં કાવિકા તીર્થની સીમા, દક્ષિણમાં સામગામ નામનું ગામડું પશ્ચિમમાં સીહક ગામડું; અને ઉત્તરમાં કાવિકા તીર્થની જમીનની સીમા.
ત્યાર બાદ બાકીના ભાગમાં શાપ દર્શાવનારા શ્લોકો છે. શ્લે. ૩૭ ગેવિંદરાજનું આ દાનપત્ર ગંગાધરાર્થના પુત્ર નાગવર્મનથી લખાયું હતું.
છે.
૧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #215

નં. ૧૩૬ ગાવિંદ ૫ માનાં સાંગલીનાં તામ્રપત્ર
શ. સં. ૮૫૫ ગ્રા. સુ. ૧૫ ગુરૂવાર (ઈ. સ. ૯૩૩-૩૪) ઇન્દ્ર ૪ થાને બે દીકરા હોવા જોઈએ, કારણ કે આ લેખમાં પંક્તિ ર૩ માં ગોવિંદનાં વખાણ કર્યા છે કે તેણે તેના મોટા ભાઈ તરફ નિષિદ્ધ કુરતા બતાવી નથી. આ ભાઈનું નામ આમાં કે બીજા કેઈ પણ પ્રસિદ્ધ દાનપત્રમાં મળી આવતું નથી, તે ઉપરથી અનુમાન થાય છે કે તે શરીરે તેમ જ બુદ્ધિમાં તે નબળો હશે, તેથી હેહા વગર ગોવિંદ ૪ થાએ તેને અલગ રાખી દીધું હશે.
સાંવતવાડીના રા.બ. વામનરાવ પીતાંબર ચીટનીસના કબજામાં આ પતરાં છે. તે ઉપરથી હું આ લેખ ફરી પ્રસિદ્ધ કરું છું. પ્રથમ તે પતરાં સાંગલી પાસે રહેતા બ્રાહ્મણ કુટુંબના કબજામાં હતાં અને જનરલ સર જ્યોર્જ લીન્ડ જેકબે જ. બ. છે. રો. એ. સે. . ૪ થામાં પાને ૧૦૦ મે પ્રસિદ્ધ કર્યા હતાં. સાંગલીની આસપાસથી તામ્રપત્રો મૂળ મળ્યાં હતાં જોઈએ, અને તેથી તેને સાંગલીનાં તામ્રપત્રો તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે. પતરાં ત્રણ છે, અને દરેક ૧૩ ઇંચ લાંબું અને ૯ ઇંચ પહોળું છે. લેખ એવી રીતે લખેલે છે કે તેનાં પતરાં અંગ્રેજી પુસ્તકનાં પાનાંની માફક ફેરવવાથી વાંચી શકાય છે. પતરાં તદ્દન સપાટ છે, જો કે ક્યાંક કાર પાસે જરા બેસી ગએલ છે, કારણ કે કરને ટીપીને જાડી કરેલી નથી. લેખ બધે તદન સ્પષ્ટ છે. જે કડીથી તે બાંધેલાં છે તે સાદી અને 5 ઈંચ જાડી છે અને તેને વ્યાસ 2 ઇંચ છે. તેને કાપી હશે, પણ મારી પાસે પતરાં આવ્યાં તે પહેલાં ફરી જેવી દીધેલી છે. કદાચ તે કડી અસલની ન હોય, અગર તેની ઉપર સીલ કે મૂર્તિ હશે તે ઉખેડી લેવામાં આવેલ હોય, જનરલ જેકબ જોકે તે બાબત કાંઈ લખતા નથી. ત્રણે પતરાં તથા કડીનું વજન ૧૩ પા. અને ૩ આઉંસ છે. ભાષા સળંગ સંસ્કૃત છે.
રાષ્ટ્રકૂટ યદુ અથવા યાદવેના વંશના છે, એમ આ લેખમાં પહેલી જ વાર આપેલું છે. ડે. ભગવાનલાલના મત મુજબ આ ફેરફાર છેવટના ભાગમાં કરવામાં આવેલ છે અને સીલ ઉપરના સિંહના ચિત્રને બદલે ગરૂડનું ચિત્ર મૂક્યું, તેના કારણભૂત હોય કારણ યાદવે વિષ્ણુપંથી હતા અને ગરૂડ એ વિષ્ણુનું વાહન છે. અગાઉ નોંધ લેવાઈ છે કે જગતુંગ બીજે રવિગ્રહની દીકરી લઉમીને પરણ્યો હતો અને તે રણવિગ્રહ ત્રિપુર અથવા તેવારના કલમુરી અથવા કલચુરી વંશના કેકલ અથવા કેકકલ ૧ ના દીકરા હતા. આ લેખમાંથી વળી આપણને માહિતી મળે છે કે તેને દીકરો ઈન્દ્ર ૪ થે તે જ કેલ ૧ લાના બીજા દીકરા અર્જુનના દીકરા અમ્મણની દીકરી બ્રિજામ્બાને પરણ્યો હતો. આ ઈન્દ્ર ૪ થો અને દ્વિજામ્બાના દીકરા ગોવિંદ ૫ મે અને નામ નહીં જમુએલ તેને માટે ભાઈ એમ બે હતા.
ગાવિંદ ૫ માના લેખમાં લખ્યું છે કે તેના રાજમહેલની ગંગા અને યમુના સેવા કરતી હતી. ગુપ્ત બાંધકામમાં દેવળના દ્વારની બન્ને બાજુ ગંગાયમુના કેતરવામાં આવતી અને ગુપ્ત પાસેથી ચાલકોએ પિતાના વજ ઉપર ગંગાયમુનાનાં ચિત્રો ગ્રહણ કર્યા હતાં. ગેવિંદ ૩ જાએ પતાના શત્રુઓને હરાવી આ બે ચિત્ર ગ્રહણ કર્યાનું લખ્યું છે. તેથી ગોવિંદ ૫ માના કિસ્સામાં ગંગાયમુનાની સેવા તે જ અર્થમાં લેવાની છે, કારણ ગોવિંદ ૫ માની રાજધાની ગંગાયમુનાથી ઘણે છેટે હતી, તેથી પ્રત્યક્ષ સેવા સંભવતી નથી.
૧ ઈ. ઓ. વ. ૧૨ પા. ૨૪૭ જે. એફ. ફલીટ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #216

गोविंद ५ मानां सांगलीनां ताम्रपत्रो
૪૭ આ લેખમાં ગોવિંદ ૫ માને સુવર્ણવર્ષ (બીજો) અને વલ્લભનરેન્દ્ર (બીજો) એવાં બિરૂદ આપેલાં છે, અને તેમજ ઈન્દ્ર ૪ થાને નિત્યવર્ષ (૧) લખે છે.
લેખની તિથિ શ. સં. ૮૫૫ (ઈ. સ. ૯૩૩-૩૪) વિજય સંવત્સર શ્રાવણ સુદિ ૧૫ ગુરૂ વાર આપેલ છે. દાનમાં રામપુરી વિગેરે ૭૦૦ ગામના જથામાંથી લેહગ્રામ ગામ આપેલું છે, અને તે પુડવર્ધનમાંથી પિતે અગર તેને પિતા નીકળી આવેલ કૌશિક ગોત્રના બ્રાહ્મણ કેશવ દીક્ષિતને આપેલું છે. આ પુણ્યવર્ધન તે હયુએનસેંગનું પુન્નતન્ન ગામ હાય એમ સંભવે છે. તેને જનરલ કનીંગહામે બંગાળામાં ગંગાનદીના કાંઠાના પબના અથવા પુનાની સાથે બંધ બેસારેલ, પણ પાછળથી તેને ઉત્તર બંગાળામાં બેગ્રાની ઉત્તરે ૭ માઈલ ઉપરના કારતયા ઉપરનું મહાસ્થાન તરીકે ઓળખાવવામાં આવેલ છે.
ગોવિંદ ૫ માને શ. સં. ૮૫૧–પર (ઈ. સ. ૯૩૦–૩૧) વિકત સંવત્સર માઘ સુદિ પૂર્ણમાની તિથિને બીજો લેખ ધારવાડ પ્રગણુના બંકાપુર તાલુકાના કળશ ગામમાંથી મળેલ મારી પાસે છે અને તેમાં પણ તેને ગોજિગદેવ, નૃપતંગ, વરનારાયણ અને રક્તકંદર્પ એવાં બીરૂદે આવેલાં છે. સર વોટર ઈલીયટની માલીકીનાં, પૂર્વ તરફના ચાલુક્યનાં તામ્રપત્રમાં શક ૮૪૫ થી ૮૫૭ સુધી રાજ કરતા ભીમ ૨ જાના હાથે ગોવિંદ ૫ માની હાર થયાનું લખ્યું છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #217

૪૮
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तरे
पतरू पहेलुं
१ ॐ [ ॥* ] जयंति व[ ब्र ]ह्मणः सर्ग निष्पत्तिमुदितात्मनः सरस्वतीकृ [ ? ] तानंदा मधुरास्सामगीतयः ॥ ताराचक्राव्ज [ ब्ज ]
२ षंडावृतगगनसरष्पद्मिनीराजहंसा- । तै [ त्*. ]लोक्यैकाधिपत्यस्थितमदनमहाराज शुभ्रा ( भ्रा ) तपत्त्रा (त्रा ) त् ।
३ लावण्यक्षीरसिन्धोर्द्युतिरजतगि रेद्दिग्वधू दंतपत्त्रा । द्वंशः सोमादयं मस्मि -
भुवनकमलावास
४ सौधादुपेतः ॥ तस्माच्छ्रियः कुलगृहं भवनं महिम्नः क्रीडास्पदं स्थिति महर्द्धिगंभीरतानां
५ आपन्न सत्वपरिपालन लब्ध ( ब्ध) कीर्त्तिर्व्वशो व ( ब ) भूव भुवि सिंधुनिभो यदूनां ॥ परिणत परमंडलः कला
1
६ वान्प्रवितत व[ ब ]हल यशशुपूरिवाशः । शशधर इव दन्तिदुर्गर जो बदु कुलविमलवियत्यथो दिया
७ य ॥ तस्याद्यं नृपतेः पितृव्य उदयी श्रीवीरसिंहासनं मेरोः शृंगमिवाधि रविवच्छ्री
८ कृष्णराजस्ततः । ध्वस्तोह [ द्रि ]क्तचालुक्यवंशतिमिरः पृथ्वीभृतां भस्तके न्यस्तातः सकलं
९ जगत्प्रविततैस्तेजोभिराक्रांतवान् ॥ तस्मद्गोविंदराजो भूदिन्दुबिम्वशिलातले - स्यारि
१० प्लोषधूम्रों कः प्रशस्तिरिव लक्ष[य]ते ॥ तस्याभवद्भुवनपालनवीरड[ बु] द्धिरुद्धूतशत्त्रु[ त्रु ]कुलसंततिरिद्धतेजाः ।
११ राजानुजो निरुपमापरनामधेयो यन्मुद्रयांवु [ बु ]धिरपि प्रथितः समुद्रः ॥ तदनु जगत्तुंगोजनि परि
१२ हृतनिजसकलमंडलाभोगाः गतयौवनवनिताजनकुचसदृशा यस्य वैस्तृिषाः ॥
तस्माच्चा
१३ मोघवर्षो भवदतुल व[ ब ]लो येन कोपादपूर्वैश्चालुक्याभ्यूषखाद्यैर्जनिसरतियमः प्रीणितो विंग
१४ वल्लयां । वैरिंचांडेादरांतर्व्वहिरुपरितले यन्न लव्धा [ व्धा ]वकाशं तोयम्यामाद्विशुद्धं यश इव निहितं तज्ज
૧ અસલ પતરાં ઉપરથી.
www.umaragyanbhandar.com)

Page #218

गोविंद ५ मानां सांगलीनां ताम्रपत्रो
१४९ १५ गतुंगसिन्धौ ॥ तस्मादकालवणे नृपतिरभूद्यत्पराक्रमत्त्र[ त्र स्तैः सद्यः समं
डला खेटकमहि. १६ तैः परित्यक्तं ॥ सहस्रार्जुनवंशस्य भूषणं कोकलात्मजा । तस्याभवन्महादेवी अगत्तुंग
बीजं पतरूं प्रथम बाजु १७ स्ततो जनि ॥ गंभीराद्रत्ननिधेभूभृत्प्रतिपक्षरक्षणक्षमतः । कोकलसुतरणविग्रहज
लघेलक्ष्मीः स१८ मुत्पन्ना ॥ सा जायाजायताजातशत्त्रोत्रो स्तस्य महीभुजः भीमसेनार्जुनो
पात्त्यशोभूषणशालिनः ॥ १९ तत्त्र[त्र ] जगत्तुंगोदयधरणीधरतः प्रतापकलितात्मा लक्ष्म्या नंदन उदितो
जनि विनयी राजमार्तण्डः ॥ स्थितिच२० लितसकलभूभृत्पक्षच्छेदाभिमुक्तभुजवज्रः अनिमिषदर्शनयोग्यो यःसत्यमिहेंन्द्रराज
इति ॥ यस्तस्मिन्दशकंठ२१ दर्पदलने श्रीहैहयानां कुले कोकल्लः प्रतिपादितोस्य च गुणज्ये[ ज्ये ]ठो
र्जुनोभूत्सुतः । तत्पुत्त्रो[त्रो ]म्मणदेवं इत्यतिव[ ब ]. २२ लस्तस्मा द्वि[ द * ]जाम्वा[ म्बा भवत्पद्मेवावु[ बु ]निधेरुमेव हिमवन्नाम्नः
क्षमाभृत्प्रभोः ॥ श्रीन्द्रनेरन्द्रात्तस्यां सूनुरभद्भूपतिर्द्वि २३ जंवा[ बा ]यां गोविंदराजनामा कामादि धि ]करूप सौन्दर्यः ॥ सागर्थे ___सति निन्दिती प्रविहिता नैवाजे क्रूरता व[ब ]न्धुःस्त्री२१ गमनादिभिः कुचरितैरावर्जितं नायशः । शौचाशौचपराङ्मुखं न च भिया पैशा
च्यमंगीकृतं त्या२५ गेनासमसाहसैश्च भुवने यस्साहसांको भवत् ॥ वर्षन्सुवर्ण वर्षः प्रभृतवर्षोपि
कनकधा२६ राभिः । जगदखिलमेककांचनमयमकरोदिति जनरुक्तः ॥ यदधिदिग्विजयावसरे
सति प्रस२७ भसंभ्रमभूवन एव भूः । सपदि नृत्यति पालिमहाध्वजोच्छृतकरान्यकुनाथ विव
जिता ॥ सहते [ न* ] हि मंडलाधिपं प. २८ रमेषोभ्युदयी समुद्धतं । इति जातभिया धियाग्रतो रविचन्द्रावपि यस्य धावते
[तः ] ॥ अवनतपरमंडले२९ श्वरं सहविजय भिवेश्मशोभितं समहिमकरतोरणं चिरं निजसेजस्तति यस्य
राजते ॥ सह૧ જનરલ જેકબના પંડિત પુત્રોમળ વાંચ્યું હતું અને તેથી પોતાના અનુવાદમાં અંગનદેવ એમ આપ્યું. પરંતુ એ પાઠ તેણે મને બદલે ભૂલથી વાંચેલ છે. ૨ આ અનુસ્વારની ભૂલ છે. ૩ અહિ વિસર્ચ ભૂલથી છે: * છંદમાં ભંગ છે, પરંતુ અક્ષરાન્તર તદ્દન સારૂ હોવાથી યોગ્ય અર્થ નીકળી શકે છે.
२.५२

Page #219

गुजरातना ऐतिहासिक लेख ३० ते समवाहिनीमयं न परेषां सविशेषशालिनी । यदनिंदितराजमंदिरं ननु गंगा
यमुना च सेवते ॥ ३१ यस्मिंत्राजनि सौराज्यं निर्जितारि वितन्वति विमानस्थितिरित्यासीन भोगेषु
कदाचन यस्योद्दामप्रता३२ पानल व[ ब ]हलशिखा कजलं नीलमेघा विस्फूजन्खनधारास्फुरण विसरणा
न्येव विद्युद्विलासाः। ३३ दारारीभकुंभस्थलदलनगलन्मौक्तिकाम्येव ताराश्चन्द्रक्षीराब्धि[ ब्धि ] शेषा भृतभुवन यशोराशिनिष्यंदितानि ॥
बीजं पतरूं बीजी बाजु ३४ यस्मिन्कंठकशोधनोत्सुकमनस्यंभोजनालै [ भि ]येवोन्ममं न पयस्सु कोश
वसति[ * ]लक्ष्मीः कृतोपायनं के३५ तक्या पवनोल्लसन्निजराजः पुंजांधकारोदरे भूगर्भ[ में पनसेन वेत्र[त्र ]लतया
द्वार्यात्मशुद्धयै स्थितं ॥ यश्च समु३६ पहसितहरनयनदहने[ नो ]विहितानित्यकन्दर्परूपसौंदर्यदर्पः श्रीनित्यकन्दर्पः ।
प्रभुमंत्रशक्त्युपy[ ]हि३७ तोत्साहशक्तिसमाक्षिप्तशतमु[ म ]ख सुखश्चाणक्यचतुर्मुखः । प्रथितैक विक्र
माक्रांत वसंधराहितकरणप३८ रायणः श्रीविक्रांतनारायणः । स्वकरकलितहेतिहलदलितविपक्षवक्ष[ :* ] स्थल.
क्षेत्र[त्र ]: श्रीनृपति तृ [त्रि ]णे त्र[:] ॥ ३९ समभवत्स च परमभट्टारक महाराजाधिराज परमेश्वर श्रीमान्नित्यवर्षदेवपादा
नुघ्यात[:* ] परमभट्टार४० कमहाराजाधिराज परमेश्वर श्रीमत्सुवर्णवर्षदेव पृथ्वीवल्लभ श्रीमद्वल्लभनरेंद्रदेवः
कुशली सर्वानेव ४१ यता[ था ] संव[ ब ]त्य[ ध्य ]मानकात्राष्ट्रपतिविषयपतिप्रामकूटमहत्तर[ 1 ]
युक्तकोपयुक्तकाधिका४२ रिकान्समादिशत्यस्तु वः संविदितं यथा मान्यखेटराजधानीस्थिरतरावस्था
नेन माता ४३ पित्रोरात्मनश्च पुण्ययशोभिवृद्धये पूर्वालप्तानपि देवभोगआग्रहारान्प्रतिपालय४४ ता प्रतिदिनं च निरवधि नमस्यग्रामशामनानि शतसः प्रयच्छता [ मया* ]
शकनृपकालातीतसंवत्सर ૧ આ અનુસ્વારની જરૂર નથી. જે છેલ્લા ત્રણ શબ્દો અને વિરામના ચિહ્નો પતિ ૩૩ ની નીચે ઉમેરલાં છે, પરંતુ તેમને જૂદી પંક્તિ તરીકે ગણવાની કાંઈ જરૂરીઆત નથી. ૩ આ અનુસ્વારની જરૂર નથી. ૪ અહિ વિરામચિહ્નની જરૂર નથી.

Page #220

गोविन्द ५ मानां सांगलीनां ताम्रपत्रो ४५ शतेष्वष्टसु पंचपंचाशदधिकेप्वंकतोपि संवत्सराणां ८५५ प्रवर्तमान विजय
संवत्सरांतर्ग४६ त श्रावणपुर्णमास्यां वारे गुरोः पूर्वाभद्रपदानक्षत्रे[ त्रे ]पथमकरोदकाति
सर्गेण ॥ ' पुंड वै. ४७ र्धननगरविनिर्गत कौशिकसगोत्र[ त्र ]वाजिकाण्वसत्र[ ब्रह्मचारिदामो.
दरभट्टसुताय ४८ केशवदीक्षिताय रामपुरीसप्तशतांतर्गतलोहग्रामः सवृक्षमालाकुलः स४९ धान्य हिरण्यादेयः सदण्डदोषदशापराध[:*]सभूतोपात्तप्रत्ययः अचाटभटप्रवेश[*]
पतरुं त्रीजें ५० श ( ? ) तोत्तरीयो व्र[ब्र ह्यदायन्यायेनाचंद्राक नमस्यो दत्तः [॥ * ] यस्य
चाघाटाः पूर्वतः घोडे५१ ग्रामः दक्षिणतः वंजुलीनामा ग्रामः पश्चिमतः विंचविहरझ[ ? भ ] नामा ग्रामः
उत्तरतः ५२ सोन्नहीनामा ग्रामः [ ॥ * ] एवं चतुराघाटविशुद्धं लोहग्राम केशव दीक्षि
तस्य कृषतः क. ५३ र्षयतो भुजतो भोजयतो वा न केनचियाघातः कार्यः [ ॥ * ] मत्दा[ न्द ]
निलान्दोलितजलतरंगत५४ रलमैश्वर्य [*] शरदभ्र[ ]विभ्र[ ]म जीवितं सामान्यं च भमिदानफल
मवगच्छद्भिः रागा५५ मिनृपतिभिरस्मद्वंश्यै[ रन्यै * ]ीयमस्मद्धर्मदायः समनुमंतव्यः प्रतिपालनी
यश्च ॥ उक्तं ५६ च रामभद्रेण ॥ सामान्योयं धर्मसेतुर्नृपाणां काले काले पालनी. ५७ यो भवद्भिः ॥ सर्वानेवं भाविनः पाथिवेंद्रान्भूयो भूयो याचते। ५८ रामभद्रः ॥ षष्टिवर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः । आच्छेत्ता चानुम[-] ५९ ता च तान्येव नरके वसेत ॥ स्वदतां परदत्तो वो यो हरेत्तु वसुंधरां । ६. स्व[ श्व ]विष्टायां कृमिर्भूत्वा पितृभिस्सह पच्चय[च्यते ॥ प्रसृत्या संप्रदानेन द. ६१ तस्याहरणेन च । जन्मप्रभृति यद्दत्तं तत्सर्व निष्फलं भवेत् ॥ क६२ ल्प कोटिसहस्राणि कल्पकोटिशतानि च । निवसे 5 (ब) बणो लो६३ के भूमिदानं ददाति यः ॥ शिवमस्तु सर्वजगतः ॥ ॐ नमः शिवाय । (॥)
૧ મા વિરામચિહ્નની જરૂર નથી. ૨ મોનીઅર વિલીયમ્સ બે રૂ૫ આપે છે: પુંડ અને પુંડ- પુંવર્ધન પડવર્ધન અને પૌણ્ડવર્ધન. ડ” નો નીચેનો ભાગ ડાબી બાજુએ જરા વધારે સ્પષ્ટતાથી વાળે છે, પરંતુ તે ૫. ૧૨ માં મંડલમાં છે તેવી રીતે “ ડ' અક્ષર કેતલે છે તેથી અહિ “ડ” પાઠ ધ કે ઇ ડ : ૩ પ્રથમ મા કેતરીને પછીથી ભૂસાડી કરવામાં આવ્યો છે. ૪ આ વિસર્ગની જરૂર નથી.

Page #221

१५२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ભાષાન્તર સૃષ્ટિની રચનાની પૂર્ણતાથી પ્રસન્ન થએલા આત્માવાળા બ્રહ્માનાં–સરસ્વતિને આનન્દદાથી મધુર સામ ગીતે વિજયી છે !
(૫ ૧) તારા ચક જેવા કમળથી આવૃત ગગનસરવરના પશ્ચિનીના રાજહંસમાંથી, ત્રિભુવનમાં મહારાજ મદનના ઉજજવળ સ્વૈત છત્રમાંથી લાવણ્યમાં પદધિ સમાન, ઇતિમાં રૂપાના ગિરિ સમાન, દિવધુનાં કુણ્ડલમાંથી, ઈન્દુમાંથી, ત્રિભુવન કમળના આવાસ સ્થાન હવાના યશ સંપ કુળ ઉદ્ભવ્યું.
(પં. ૪) તે કુળમાંથી પૃથ્વી પર સાગર સમાન, ધ્રુતિના કુળગૃહ સમાન, મહિમાના ધામ સમાન, ધૈર્ય, અતિ અસ્પૃદય, અને ચાતુર્યના કીડાસ્થાન સમાન, આશ્રય માટે આવેલાં સર્વ પ્રાણીઓનું રક્ષણ કરી યશ પ્રાપ્ત કરનાર યદુવંશ ઉત્પન્ન થયે.
(પં. ૫) યદુવંશના નિર્મળ નભમાં શત્રુમંડળને નમાવનાર ઈન્દુ સમાન કળાવાળે, સર્વ મનોરથ વિસ્તારવાળા અને મહાન યશથી પૂર્ણ કરનાર દક્તિ દુર્ગનુપ પ્રગટ
(પ. ૭) પછી સૂર્ય મેરૂના શિખરે ચઢે છે તેમ ઉદય પામી અને શ્રી અને વીર સિહા. સન પર આવી, સૂર્ય તિમિર દૂર કરે છે, તેમ ચૌલુના બળવાન વંશનું તિમિર દૂર કરી અને સૂર્ય ગિરિનાં શિખર પર કિરણે મૂકે છે તેમ હની અટ્ટ(આશા) નૃપના શિરપર મૂકી તે નૃપના પિતૃવ્યક શ્રીકૃષ્ણનુપે અખિલ જગમાં તેની મહાન ઇતિ પ્રસારી.
(પ. ૯) તેનાથી ગોવિંદ ગૃપ જન્મ્યો હતે. તેનું શત્રુઓને બાળવાથી થએલા ધૂમનું ચિન્હ ઈન્દુ બિંબના શિલા તળ પરની પ્રશસ્તિ હોય તેમ દેખાય છે.
(પં. ૧૦) તેને અનુજ, નિરૂપમના અપર નામવાળે, ભૂમિ રક્ષામાં વીર મતિવાળ, અરિગણુને દૂર કરનાર અને જેની મુદ્રાથી જલધિ પણ ઉચિત નામથી સમુદ્ર કહેવાય તે, ઈદ્ધતેજસ્ નૃપ હતો.
(પ. ૧૧) તે પછી જગતુંગ જપે. તેના શત્રુને તેમની પાસેથી સકળ મંડળ હરી લીધાથી યૌવન વીતી ગએલી વનિતાના સ્તન માફક (નરમ અને શક્તિહિન) થઈ ગયા.
(પં. ૧૨) અને તેનાથી અતુલ બલવાન, જેનાથી અસમાન ચૌલુક્ય અને આભૂષખ આદિથી ઉત્પન્ન થએલ રતિનિગ્રહ કેપથી વિંગવલ્લીમાં પ્રસન્ન થયે હતો અને જેને શુદ્ધ યશ, વિડિગ્નિના ઈંડાની અંદર, બહાર કે ઉપરના તળ પર સમાસ સ્થાન ન મળવાથી પૃથ્વીના ઉંડા સાગરમાં મૂક્યો હતો તે અમોઘવર્ષ જનમ્યો હતો.
(૫. ૧૫) તેનાથી અકાલવર્ષ નૃપ જપે હતું. તેના પરાક્રમથી ભયભીત થઈ તેના શત્રુએ ઢાલ અને તરવારને સઘ ત્યાગ કર્યો.
(૫. ૧૨ ) સહસ્ત્રાર્જુનના વંશનું ભૂષણ, કેક્કલની પુત્રી તેની રાણી થઈ અને તેનાથી જગતુંગ જન્મે હતે. સાગર સમો ગંભીર અને રત્નના નિધિ, અને પ્રતિપક્ષથી નૃપનું રક્ષણ કરવા સમર્થ (જેમ સાગર પર્વતને શત્રુઓથી રક્ષે છે તેમ) કેકક્કલના પુત્ર રણવિગ્રહના સાગરમાંથી લક્ષમી નામે પુત્રી, સાગરમાંથી લહમીદેવી પ્રકટી તેમ, જન્મી હતી. તે સમાન શત્રુ વિનાના, ભીમસેન અને અર્જુનના યશની પ્રાપ્તિથી અલંકારિત, તે નૃપની પત્ની થઈ
(પં. ૧૯) જગજીંગ જે ઉદયગિરિ સમાન હતા. તેમાંથી ઉદય પામતે લક્ષમીને પુત્ર વિજયી સૂર્ય સમાન નૃપ જપે હતો. તેને આત્મા તેજસ્વી હતું અને તેના વા સમાન કરથી, ઈન્દ્ર પર્વતના પક્ષછેદન માટે વજ ફેકે તેમ સદાચારમ થી ચલિત થએલા સર્વ નૃપના

Page #222

गोविन्द ५ मानां सांगलीनां ताम्रपत्रो
१५३ પક્ષ વિખેરી નાંખ્યા અને અનિમિષ નયનથી દર્શન એગ્ય (જેમ ઇન્દ્ર દવેથી દર્શન યોગ્ય છે તેમ) તે ઈન્દ્રરાજ આ ભૂમિપર સત્ય રીતે કહેવાતે,
(પ. ૨૦) દશકંઠને દર્પ હણનાર શ્રીહૃદયના વશમાં કોલ્લ જન્મ્યા હતા અને તેને ગુણમાં વિખ્યાત અર્જુન પુત્ર હતો. તેને મહાબળવાન અમ્મણ દેવ પુત્ર હતા અને તેનાથી પદ્મા જેમ સાગરમાંથી અને ઉમા હિમવાન નામના ગિરીશમાંથી જેમ જન્મી હતી તેમ બ્રિજામ્બા જન્મી.
(પં. ૨૨) શ્રી ઈન્દ્ર નૃપથી તેનામાં (દ્વિજામ્બામાં) ગોવિન્દરાજ નામને કામદેવથી અધિક રૂપ અને લાવણ્યવાળો પુત્ર જન્મે. તે સમર્થ હતો છતાં નિન્દિત ક્રૂરતા અગ્રજ બધુ તરફ તેણે બતાવી નહતી. બધુજનની સ્ત્રીગમન આદિ કુચરિતથી તેણે દોષ કર્યો ન હતો. શૌચ અને અશૌચ પરમુખ ( દુષ્કોના કારણું રૂ૫) પિશાચપણું ભયથી કદિ ધાર્યું ન હતું. તેનાં દાન અને અતુલ સાહસેથી પૃથ્વીમાં સાહસ માટે વિખ્યાત થયો. દાનવૃષ્ટિ વડે, સુવર્ણવૃષ્ટિ વરસાવી, અને અતિવૃષ્ટિથી તેણે કનકની વૃષ્ટિ કરી, અખિલ ભુવન ફક્ત કાંચનનું બનાવ્યું, એમ પ્રજા તરફથી કહેવાય છે. અતિ ભય ઉપજાવતા તેના દેશોના વિજય સમયે પૃથ્વી ખરેખર તેનાં મહાન પાલિદવજ રૂપે પોતાના ઉંચા કરેલા કર સહિત અને અન્ય દુષ્ટ નૃપથી મુક્ત થઈ આનંદથી નૃત્ય કરે છે. ઉદય પામતે તે અન્ય દર્પવાળા નૃપને સહન કરતો નથી, એ વિચારથી ભયથી ભરેલા મન સહિત સૂર્ય અને ચંદ્ર (તેઓ પોતે અન્ય દર્પવાળા મંડળને સહન કરતા નથી તે) પણ તેની આગળ નાશી ગયા. તેને સુંદર મહેલ જેમાં શત્રુ મડલેશ્વરે તેને નમન કરે છે તે વિજયથી ઉજજવલ છે અને તેના તેરણના નિયમિત ભૂષણ માટે ચન્દ્ર છે અને તે સદા તેના તજ સંપન્ન છે તેથી (મહેલ) વિરાજે છે. ખરેખર તે શત્રુઓનાં વિશેષ ગુણવાળાં સમાન સૈન્ય સહન કરતો નથી તેથી ગંગા અને યમુના (જેઓ તેમના સમાન નદીએ સહન કરતી નથી તે) તેના રાજમંદિરની સેવા કરે છે. જ્યારે તે નૃપ સુરાજ્ય કરતો હતો ત્યારે કોઈ પણ ભાગમાં કંઈ પણ વિમાન સ્થિતિ કદ્ધિ થતી નહીં. તેના અબદ્ધ પ્રતાપ અગ્નિની અસંખ્યા વાળાનું કાજળ તે નલ મેઘ છે, તેની અસિધારાના કુરતાં કિરણે તે ખચિત વિદ્યુતના ચમકારા જ છે. અંકુશમાં રાખવા કઠિણ અરિના ગજેનાં કુમ્ભ તે ભેદે છે ત્યારે , ઝરતાં મૌક્તિક તે તારા છે, અને તેના યશનાં બિંદુપાત જે વિશ્વભરે છે તે ચન્દ્ર, પદધિ અને શેષ છે. તેનું ચિત્ત કટક દૂર કરવા ઉત્સુક છે તેથી કમળનલિની તેના ભયથી જલમાંથી ( લઈ
છે. તેથી ) ઉંચાં થતાં નથી, પણ લકમી જે તેની કળીઓમાં વસે છે તે તેમનાથી ઉપહાર તરીકે દેવાઈ છે. પવનમાં ઉડતા તેને પંજરજથી અંધકારવાળા પૃથ્વીના ઉદર-ગર્ભમાં કેતકી આશ્રય લે છે. અને ફણસનાં વૃક્ષ અને વેત્રલતા તેના દ્વારમાં પિતાના બચાવ માટે સેવક માફક ઉભાં રહે છે અને તે અચિત્ય કદર્પનું રૂપ અને સૌંદર્ય ધારી હરના લોચનની ભસ્મ કરવાની શક્તિને ધિક્કારતાં હસતે તે ખચિત નિત્ય કન્દર્પ થયે. નિજ પ્રભુત્વ અને મંત્રશક્તિથી મહાન બનેલા ઉત્સાહથી શતમુખના સુખપર હાસ્ય કરતો તે ચાણ્યકેમાં ચતુર્મુખ થયો. તેના વિખ્યાત અને અતિ પ્રસિદ્ધ પ્રતાપથી ભરેલી પૃથ્વીનું શ્રેય કરવાની ઉત્સુક્તાવાળો તે પરાક્રમી વીરેમાં સાક્ષાત્ શ્રી નારાયણ થયા. (અને ) તેના હસ્ત ટેવાયેલા હતા તે શસ્ત્રથી શત્રુઓનાં વક્ષ:સ્થળક્ષેત્ર ભેદી તે શ્રી ત્રિનેત્ર સાક્ષાત્ નૃપમાં થયે.
(પ. ૩૯) પરમભટ્ટારક, મહારાજાધિરાજ, પરમેશ્વર, શ્રીમાન નિત્યવર્ષ દેવને પાદાનુધ્યાત પરમભટ્ટારક, મહારાજાધિરાજ, પરમેશ્વર, અતિપૂજાપાત્ર શ્રીમાન સુવર્ણવર્ષદેવ પૃથ્વીવલભ શ્રીમદ્ વલભનરેન્દ્રદેવ કુશળ ક્ષેમ હોઈને રાષ્ટ્રપતિ, વિષયપતિ, ગ્રામકૂટ, મહત્તર, આયુક્તક, ઉપયુક્તક અને આધિકારિકને તેમના સંબંધ અનુસાર જાહેર કરે છે.

Page #223

१५४
गुजराणा ऐतिहासिक लेख (૫. ૪ર) તમને જાહેર થાઓ કે –માન્યખેટ રાજનગરમાં સદા વસનાર, જે દેવોના ઉપભેગનાં અગ્રહાર દાન કે પૂર્વના નૃપથી વિઘવાળાં થતાં હતાં છતાં તેનું રક્ષણ કરનાર અને નિત્ય નમસ્ય ગામોનાં અસંખ્ય શાસનપત્ર આપનાર મારાથી, મારાં માતપિતા અને મારા પુષ્ય યશની વૃદ્ધિ માટે શકનૃપના કાળ પછી આઠસો પંચાવન સંવતમાં (સંખ્યામાં) ૮૫૫ સંવતમાં શ્રાવણ પૂર્ણિમા ને ગુરૂવારે પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્ર નીચે ચાલુ વિજય સંવત્સરમાં રામપુરી ૭૦૦ માં આવેલું લેહાગ્રામ ગામ વૃક્ષની હાર સહિત, અન્ન અને સુવર્ણની આવક સહિત, અપરાધ અને દશ અપરાધના દડ અને શિક્ષા સહિત, અને ભૂતપાત પ્રત્યય સહિત, સૈનિકના પ્રવેશમુક્ત ... ... .. બ્રહ્મદાયના નિયમ અનુસાર નમસ્ય દાન તરીકેના ઉપગ માટે, ચન્દ્ર અને સૂર્યના અસ્તિત્વ કાળસુધી પુડવર્ધન નગરથી આવેલા, દામોદર ભટ્ટના પુત્ર, કૌશિક ગેત્રના, વાજિકાવ સખ્રદાચારી કેશવ દિક્ષિતને પાણીના અતિ અર્ધથી અપાયું છે, તેની સીમાપૂર્વે ડેગ્રામ ગામ, દક્ષિણે વાજુલી ગામઃ પૂર્વ વિન્ચ વિહરઝ (?) ગામ અને ઉત્તરે– સનેહી ગામ.
(૫. પર) જ્યારે કેશવ દીક્ષિત આ ચાર સીમાવાળું લોહગ્રામ ગામ ખેડતે હોય અથવા ખેતી કરાવતે હાય ઉપભોગ કરતા હોય અથવા અન્યથી ઉપભેગ કરાવતું હોય, ત્યારે તેમાં તેને કેઈએ કંઈ પ્રતિબંધ કરવું નહીં. આ મારા દાનને અમારા વંશના કે અન્ય ભાવિ નૃપે લક્ષમી પવનથી ધીમે ક્ષુબ્ધ થએલાં જલના તરંગે સમાન ચંચળ છે અને જીવિત શરદ ઋતુના મેઘ સમાન અનિત્ય છે અને ભૂમિદાનનું ફળ (દેનાર અને ચાલુ રાખનારને) સામાન્ય છે, એમ માની અનુમતિ આપવી અને રક્ષણ કરવું
(૫. ૫૫) અને રામભદ્રે કહ્યું છેકે –“આ ધર્મી નૃપેને સામાન્ય સેતુ સદા તારાથી રક્ષા જોઈએ.” આમ રામભદ્ર પુનઃ પુનઃ સર્વ ભાવિ નૃપેને પ્રાર્થના કરે છે. ભૂમિદાન દેનાર સ્વર્ગમાં ૬૦ હજાર વર્ષ વસે છે, પણ તે સ કરનાર અથવા તેમાં અનુમતિ આપનાર તેટલાં જ વર્ષ નરકમાં વાસ કરે છે.
તેના પિતાનાથી અથવા અન્યથી દેવાએલી ભૂમિ જે હરી લે છે તે શ્વાનની વિખ્યામાં લક જમે છે અને તેના પૂર્વ સહિત સંતાપમાં રંધાય છે. કંજુસાઈથી આ પવાથી અને હું જપ્ત કથી જન્મથી આપેલું સર્વ ફિલ થાય છે. ભૂમિદાન દેનાર બ્રહ્માના જગમાં સાહસ કરેડ અને શત કરોડ કપ વસે છે. અખિલ જગની ઉન્નતિ થાઓ. # શિવને નમન !
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #224

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ચાલુક્ય વંશના લેખો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #225

Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #226

ચોલુક્ય વંરાના લેખો
નં૦ ૧૩૭
મૂલરાજનું દાનપત્ર
વિ. સ. ૧૦૪૩ માઘ વ, ૧૫
અણહિલવાડના ચૌલુક્યોનાં અગિયાર દાનપત્રા સંબંધી ઐતિહાસિક નોંધ
રૂવાકાંઠાના કામચલાઉ પેાલિટીકલ એજન્ટ મેજર જે, ડબલ્યુ વેટસને ઘેાડા સમય પહેલાં મને ખબર આપી કે ગાયકવાડના ઉત્તર મહાલના મુખ્ય ગામ કડીની ગાયકવાડી કચેરીમાં કેટલાંક જૂનાં તામ્રપત્રા પડેલાં છે. એનરેખલ સર ઇ. સી. એઈલીની વિનતિ ઉપરથી ગવર્નમેંટ એફ ઇંડીયાના ફારીન સેક્રેટરી ડૉ થાનટને વડાદરાના એજન્ટ મારફત ગાયકવાડના દીવાન સર. ટી. માધવરાવ ઉપર વગ ચલાવી ૨૦ પતરાં એટલે કે ન૰૧ અને નં.૩ થી ૧૧ એમ લેખા પ્રસિદ્ધિ માટે મેળવી આપ્યા. નં. ૨ પાલનપુરના પે. એ. કર્નલ શાર્ટે રાધનપુરના દરબાર પાસેથી મેળવી આપેલ.
અત્યાર સુધીર અણુહિલવાડના ચાલુક્ય રાજાઓનાં ત્રણ દાનપત્રા પ્રસિદ્ધ થયાં છેઃ (૧) કુમારપાલનાં નાડાલનાં પતરાં (૨) ભીમદેવ ૧ લાનાં કચ્છનાં પતરાં' (૩) લીમદેવ ખીજાનાં અમદાવાદનાં પતરાં.૫
આટલાં સામટાં પતરાંની શેાષ તેટલા માટે ગુજરાતના ઇતિહાસ માટે બહુ ઉપયાગી છે. ખીજા વંશના કરતાં આ વંશની દંતકથાઓ વધુ પ્રમાણમાં જૈન પંચાયત મારફ્ત સુરક્ષિત રહેલ છે.૬ તાપણુ ઘણી ઐતિહાસિક હકીકત ઉપર હજી વધુ અજવાળું પાડવાની જર છે. આ વંશની ઉત્પત્તિ તથા મૂલરાજ કેવી રીતે ગાદીએ આવ્યા તે ચાક્કસ થયેલ નથી. રાજાએની સંખ્યા પણ શંકાસ્પદ છે. ભીમદેવના લેખમાં ૪ થા રાજા વલ્લભને છેાડી દીધા છે. મુસલમાન ગ્રંથકારાનું ગુજરાત ઉપર મહમુદ ગઝનવીની ચઢાઈનું વર્ણન જૈન ગ્રંથાની સાથે બંધ બેસતું નથી. ભીમદેવ ૨ જાના રાજ્યના સમય અને વાઘેલા વંશની ઉત્પત્તિ સંબંધી પણ વિશેષ અજવાળું પાડવાની જરૂર છે. મી. કીનલેક ફાર્બસની રાસમાળામાં આ ખાખત બહુ જ નુજ માહિતી છે. કારણકે તેને સામેશ્વરની કીર્તિકૌમુદી, રાજશેખરના પ્રબંધ કેશ અને હસ્તગણુિનું વસ્તુ પાલચરિત ઉપલબ્ધ નહાતાં. આટલા માટે આહીં આ લેખેાનાં અક્ષરાન્તર વિગેરે ઉપરાંત ઐતિહાસિક નોંધ મૂકવી જરૂરની છે.
ગુજરાતના ઘણાખરા જૈન કથાકાર લખે છે કે ગુજરાતના પહેલા ચૌલુક્ય રાજા, કનાજની રાજધાની ક્લ્યાણુમાં રાજકર્તા ભુવનાહિત્યના દીકરા રાજથી તથા અણહિલવાડ પાટણના છેલ્લા
૧ ઈ. એ. વા. ૬ પા. ૧૮૦ જી. બ્યુલર ૨ ઈ. સ. ૧૮૭૭ ૩ ટાડ રાજસ્થાન વા. ૧ યા. ૭૦૭ ૪ ફોર્મસ રાસમાળા વે।. ૧ પા. ૬૫ કચ્છના ઇતિહાસ આત્મારામ કે. ત્રિવેદીકૃત પા. ૧૭. ૬ અત્યાર સુધી નીચેના ગ્રંથો સુરક્ષિત છે— ૧ ) હેમચંદ્ર અને અભય તિલકના હ્રયાશ્રય કાશ, લખ્યા ઈ. સ. ૧૧૬૦ સુધાર્યાં ઈ. સ. ૧૨૫૫—૪૬ (૨) સેામેશ્વરની કીર્તકૌમુદી ઈ.સ.૧૨૨૦-૩૫ (૩) કૃષ્ણ ભટ્ટની રત્નમાલા ઈ. સ. ૧૨૭૦. ( ૪ ) મેરૂતુ ંગની પ્રબંધ ચિંતામણિ ઈ. સ.૧૩૦૮. (૫) મેરૂતુ`ગની વિચારશ્રેણી ઈ. સ. ૧૩૧૦, (૬) રાજશેખરના પ્રબંધકાશ ઈ. સ. ૧૩૪૦ ( ૭) હર્ષગણિનું વસ્તુપાલચરિત ઈ. સ. ૧૪૪૦-૪૧. ( ૮ ) જીનમંડનનુ કુમારપાલચરિત ઈ. સ. ૧૪૭૫–૩૬ તથા તેમાંથી ગુજરાતી ઉતારા,
છે. ૧૪

Page #227

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ચાપેાટ અથવા ચાવડા રાજાની મેહેન લીલાદેવીથી ઉત્પન્ન થયેા હતેા. મેરૂતુંગ લખે છે કે વિ. સં.૯૯૮ માં પોતાના બે ભાઈ સાથે રાજ સામનાથ પાટણની યાત્રાએથી વળતાં અણહિલવાડ પાટણ રાકાયા હતા અને ઘેાડેસ્વારની કવાયતની ટીકાથી તેમજ પેાતાની ઘેાડેસ્વાર તરીકેની હુશીયારીથી રાજાનું ધ્યાન ખેચ્યું. તેનું કુળ જાણ્યા ખાદ તેની સાથે લીલાદેવીને પરણાવી. તે પ્રસવસમયે ગુજરી ગઈ, પણ તેનુ પેટ ચીરી, મૂલરાજને જીવતા કાઢયા. મૂલરાજ( મૂળ નક્ષત્રમાં જન્મ્યા તેથી)ને તેના મામાએ ભાગ્યે ગણાવ્યા અને મેટા કર્યાં. દારૂના નશામાં તેને ઘણી વાર રાજગાદી આપવામાં આવતી, પણ નિશા ઉતર્યા બાદ પાછી લઈ લેવામાં આવતી. આથી કંટાળી મૂળરાજે તેનું ખૂન કરાવી ગાદી પડાવી લીધી.
મ
મી. ફાર્બસે આ વૃત્તાન્તને થાડી ઘણી અસંખË હકીકત કાઢી નાંખીને સ્વીકાર્યાં છે અને તેણે તથા મી. એલ્ફીન્સ્ટને માન્યું છે કે મૂલરાજનેા ખાપ કનેાજમાંથી નહીં, પણ દક્ષિણના ચૌલુકય વંશની રાજધાની કલ્યાણમાંથી આવેલા હતા. મેરૂતુંગ લખે છે કે સામંતસિંહે વિ. સ. ૯૯૧– થી ૯૯૮ સુધી રાજ કર્યું. તેમ જ રાજ અણુહિલવાડમાં પણ ૯૯૮ માં આગ્યે એમ લખેલ છે. આ બે બનાવ વચ્ચે એાછામાં ઓછું વીશ વર્ષનું અંતર હેાવું જોઇએ, તેથી આ વૃત્તાન્ત સર્વથા ત્યાજ્ય છે. ચાપેાકટ અને ચૌલુકય વંશને ખેડવાના હેતુથી ભાટચારણાએ આ બનાવ કલ્પી કાઢયા હવે જોઇએ. હ્રયાશ્રય કેશમાં આ સંબંધી કાંઈ પણ ઉલ્લેખ નથી, તેથી તેમ જ તામ્રપત્ર નં. ૧ માંની ઘેાડી હકીકત છે તેથી ઉપરની અટકળને ટેકા મળે છે. ફાર્બસે સુચવ્યું છે તે મુજબ હ્રયાશ્રય કાશ હેમચંદ્રની જ કૃતિ નથી. વિ. સ. ૧૩૧૨ માં અભયતિલકે તેમાં સુધારાવધારા કરેલ છે અને કેટલીક અસંબદ્ધ હકીકત ઉપરથી અટકળ થાય છે કે બાકીના ભાગ પણ માત્ર ૧૨ મી સદીના લેખકના રચેલા નથી. તે પણ એકંદરે તે મેરૂતુંગના ગ્રંથ કરતાં વધુ પ્રમાણભૂત છે. તેમાં મૂલરાજને માત્ર ચૌલુકય લખ્યા છે. અને તેની બહાદુરી અને શક્તિનાં વખાણ કરેલ છે. આપણા લેખમાં પણુ દાન દેનારની ઉત્પત્તિ સંબંધી ટુંકું વર્ણન છે. તેને સેાલંકી વંશમાં જન્મેલે અને મહારાજાધિરાજ રાજીનેા દીકરા લખ્યા છે. તેણે સારસ્વત મંડલ (સરસ્વતી નદીની આસપાસના મુલક ) પેાતાના ખાહુબળથી મેળવ્યું, મેરૂતુંગનું વર્ણીન સાચું હોય તે રજપૂતના રખડતા નાના છે.કરાને મહારાજાધિરાજ લખાય નહી.
મૂલરાજના દાનપત્રની હકીકત ધ્યાનમાં લેતાં તેમ જ મૂલરાજને વંશના સ્થાપક વર્ણન્યે છે તે ઉપરથી અનુમાન થાય છે કે તેના પૂર્વજો ચૌલુકયના અસલ દેશના રાજા હશે અને ત્યાંથી તેના દુશ્મનેાથી હાંકી કાઢવાથી અગર વધુ પ્રદેશ મેળવવાના લેાભથી ગુજરાતમાં તે આવ્યા હશે. તે અસલ પ્રદેશ કયા તે સવાલ વિચારવાના છે. ગુજરાતના ભાટા લખે છે કે વિ. સ. ૭પરમાં કનેાજમાં કલ્યાણુકટકના રાજા ભૂરાજ, ભૂયડ અગર ભૂવડ ( એટલે કે ભૂપતિ ) ગુજરાતમાં રાજ કરતા હતા અને જયશેખરના નાશ કર્યાં અને ત્યાર ખાદ કર્ણાદિત્ય, ચંદ્રાદિત્ય, સામાદિત્ય અને છેવટે જીવનાદિત્ય જે રાજીના ખાપ હતા તે કલ્યાણની ગાદીએ આવ્યેા. મી. ફાર્બસ સી. એલફીસ્ટન વિગેરેએ આ કલ્યાણુને દક્ષિણ ચૌલુકયાની રાજધાની કયાણુ માનેલ છે અને હું પણ અમુક વખત એમ માનતા. તેના આધારમાં નીચેની છીના આપી શકાય તેમ છેઃ (૧) દક્ષિણનું કલ્યાણુ આઠ સદી સુધી ચૌલુકયની રાજધાની હતી અને કનેાજમાં આવું ગામ મળી આવતું નથી. ( ૨ ) દક્ષિણના ચૌલુકયાના લેખામાં ગુજરાત જિત્યાનું લખે છે( ૩ ) ચૌલુકય રાજા વિજયરાજના શ. સ. ૩૯૪ ઈ. સ. ૪૭૨૭૩ ના તામ્રપત્રમાં લખ્યું છે કે તે ભરૂચના પ્રદેશના માલિક હતા. પરંતુ ખ મતનાં પ્રમાણુ વધુ સખળ છે: (૧) દક્ષિણના રાજાએ ચાલુક્ય, ચલુય, અલિય અગર ચક્ષ્ય લખે છે, જ્યારે ગુજરાતમાં ચૌલુકય લખે છે. પાટણ વંશના સ્થાપક દક્ષિ હ્યુમાંથી આવ્યા હાત તા પેાતાને ચૌલુકય લખત. (૨) દક્ષિણ ચૌલુકયાના કુલદેવતા વિષ્ણુ છે

Page #228

मूलराजनुं दानपत्र જ્યારે ગુ. ચલુ શૈવ છે (૩) દ. ચી. નું લાંછન વરાહ છે જ્યારે ગુ. ચી. નું નદી છે. (૪) ભૂપતિથી રાજી સુધીના રાજાઓનાં નામ દક્ષિણ વંશના લેખમાંની વંશાવલી સાથે મળતાં નથી. (૫) મૂળરાજને દ. ચૌ. સાથે મિત્રભાવ ન હતો. તે ગાદીએ આવ્યા બાદ તેલિંગનના તૈલપ રાજાએ બારપને હુમલો કરવા કર્યો હતે. (૬) મૂલરાજે તથા તેની પછીના રાજાઓ એ ગુજરાતમાં ઘણું બ્રાહ્મણને વસાવ્યા જે ઔદિચ્ય (ઉત્તરતરફના) નામે મશહુર છે અને તે એને સિહેર (સિંહપુર), ખંભાત (રસ્તંભતીર્થ) તેમ જ બનાસ અને સાબરમતી વચ્ચે અનેક ગામો દાનમાં આપવાનું પૂરવાર થાય છે. મૂલરાજ જે દક્ષિણમાંથી આવ્યું હેત તે ગુજરાત તેલગણું અને કર્ણાટકી બ્રાહ્મણોથી ભરપૂર હોત. આ છેલી હકીકત બહુજ સબળ છે, જે કે બીજી હકીકતનું કદાચ સમાધાન થઈ શકે, જેમ કે મૂલરાજે પોતાનું લાંછન તથા ધર્મ ગુજરાતમાં આવીને બદલ્યાં હોય. વળી કને જમાં બીજું કલ્યાણ હોવું અસંભવિત નથી. કનાજના ઇતિહાસમાં આઠમી સદીના યશોવર્માથી માંડી દશમી સદી સુધી કાંઈ પણ પ્રકાશ પડેલ નથી. આ ખાડે ભૂપતિ અને તેના અનુયાયીઓથી પૂરાઈ શકે તેમ છે. ભૂપતિ ઈ. સ. ૧૯૫-૬ માં રાજ કરતું હતું અને મૂલરાજ ૯૪૧-૪૨ માં ગાદીએ આવ્યું. વિશેષમાં દક્ષિણુના ચૌલુકયે માને છે કે તેના પૂર્વજો ઉત્તરમાંથી આવેલા અને અયોધ્યામાં રાજ્ય કરતા હતા. નાઈટ પ્રોવીન્સીઝના ગેઝેટીયરમાં લખેલ છે કે ચૌલુકય રજપૂતે કનોજ પ્રદેશમાં અત્યારે પણ હયાત છે. કલ્યાણ નામે ઘણું ગામ હતાં, જેવાં કે મુંબઈ પાસેનું કલ્યાણ અને દક્ષિણનું કલ્યાણ, તેથી કાજમાં કલ્યાણું હેવાનું અસંભવિત નથી. આ બધી હકીકત ઉપરથી હું એમ નિશ્ચય ઉપર આવું છું કે મૂલરાજ કાન્યકુજમાં રાજકર્તા રાજાને વંશજ હા જોઈએ અને ગુજરાત જિસ્હેવું જોઈએ, તેમજ તેની મા ચાવડા વંશની હોઈ શકે. ભાટને રાજવંશાવલી બાબતમાં બહુ જ ચોકકસ માનવા જોઈએ, કારણ તે સાચવી રાખવી તે તેને બંધ કહેવાય.
આ લેખથી બીજી બે બાબતેને પુષ્ટિ મળે છે. લેખ નં. ૧ પં. ૨ માં મૂલરાજને બચવા વ વિહિતાવહાશ્રયઃ વર્ણવ્યા છે. અણહિલવાડ પાટણની આસપાસ પચાશ માઈલ સુધીમાં ટેકરી પણ નથી, તે હકીકત દયાનમાં લેતાં ઉપરનું વર્ણન ઐતિહાસિક વૃત્તાન્તને ઉદ્દેશીને છે એમ સમજવું જોઈએ. મેરૂતુંગ લખે છે કે ગાદીએ બેઠા પછી તરત મૂલરાજ ઉપર બે લશ્કરે ચઢી આવ્યાં હતાં. એક તે શાકભરી( સાભર)ના રાજા સપાદલક્ષીયનું અને બીજું કલ્યાણના તૈલપના સુબા બારપનું. જેને પરિણામે તે કરછના વાગડ પરગણુમાંના કંથકેટકંથાદુર્ગ)માં ભાગી ગયો હતો તેને શિવજીની કૈલાસની સ્થિતિ સાથે કવિએ સરખાવી લાગે છે. બીજી બાબત વળી વિશેષ સ્પષ્ટ છે. મેરૂતુંગ પ્રબન્ધચિંતામણિમાં લખે છે કે મૂલરાજ સોમનાથને અનન્ય ભક્ત હતા અને દર સોમવારે સોમનાથ પાટણ (૨૫૦ માઈલની મુસાફરી કરીને) દર્શન માટે જતા. આ ભક્તિથી તુષ્ટ થઈ સેમનાથ પ્રથમ મડલી (વિરમગામ તાલુકાનું માંડલ) અને પછી અણહિલવાડ યથાય. ભડલીમાં મૂલરાજે મૂલેશ્વરનું મંદિર બંધાવ્યું. મૂલનાથ દેવને કઈક ગામ દાનમાં આપવામાં આવ્યું તે આ ભૂલેશ્વરનું મંદિર હોવું જોઈએ. લેખને ઐતિહાસિક વિભાગ બહુ જ ટકે છે અને તેમાં મૂલરાજની વામનસ્થલી( વંથળી)ના આભીર અગર યાદ ઉમરની તેમજ લાટના રાજા ઉપરની ચઢાઈનું વર્ણન નથી. સંવત ૧૦૪૩ વિકમ આપે છે તે મૂલરાજના રાજ્ય સમય વિ. સં. ૯૮-૧૦૫૩ સાથે બંધ બેસતા આવે છે.
મેરૂતુંગના વૃત્તાંત અનુસાર મૂલરાજ પછી તેને દીકરે ચામુંડ ગાદીએ આવ્યે; જેણે તેર વર્ષ એટલે કે ૧૬૬ (ઈ. સ. ૧૦૦૯-૧૦) સુધી રાજ્ય કર્યું. તેના પછી તેના બે દીકરા વલ્લભરાજ અને દુર્લભરાજ ગાદીએ આવ્યા. જેમાંને પહેલો ૬ માસ બાદ શીળીમાં મરણ પામ્યું
જ્યારે બીજાએ સં. ૧૦૭૮ (ઈ. સ. ૧૦૨૧-૨૨) સુધી રાજ્ય કર્યું. તે વરસમાં તેણે પોતાની ગાદી છોડી અને પિતાના નાનાભાઈ નાગરાજના દીકરા ભીમદેવ ૧ લા ને ગાદી આપી. આ

Page #229

કે
गुजरातना ऐतिहासिक लेख સમય સંબંધી કાંઈ વધુ વિગત પ્રાપ્ત નથી. ચામુંડ અને કુલભરાજ અને સ્વામી થએલા અને તેમાંથી એક કાશી ગયા ત્યારે તેમનું માળવાના રાજાએ અપમાન કર્યું તેથી માળવા સાથે વૈરભાવ ઉત્પન્ન થયા. ભીમદેવ ૨ જાના વિ. સં. ૧૨૬૬ ના તામ્રપત્રમાં વલભરાજનું નામ નથી, પણ આ પતરાંમાંથી નં. ૪ થી ૧૦ બધામાં તેનું નામ છે તેથી અટકળ થાય છે કે તેના ટુંકા સમયને લીધે અમુકમાં નામ નહીં લખાયું હોય.
બીજી બાબત એટલે કે ગુજરાતની દંતકથાઓ અને આઈને અકબરી વિગેરે ગ્રંથો વચ્ચે સાલને ગડબડાટ વધારે ગંભીર છે. જે ચામુંડને ૧૦૧૦ ને બદલે ઈ. સ. ૧૦૨૪માં મુકીએ તે ગુજરાતી ગ્રંથકારની સાલે બધી વીંખાઈ જાય છે. મી. ફેર્બસનું તે સંબંધી પ્રકરણ બહુ ગેટાળાભરેલું છે, કારણ કે મુસલમાની અસલ ગ્રંથને અને ભીમદેવના લેખેને બારીકીથી અભ્યાસ થયે નહોતા. સર એચ. ઇલીઅટના હિંદુસ્તાનના ઈતિહાસના છે. ૨ પા. ૪૨૯ મે (પુરવણીમાં) મહમુદની હિંદ ઉપરની ચઢાઈનું પૂરું વર્ણન આપ્યું છે. સોમનાથની ચઢાઈનું સૌથી પ્રાચીન વર્ણન છે આસીર પા. ૪૬૯ મે આપેલ છે. તેમાં લખેલ છે કે અણહિલવાડને રાજા ભીમ ભાગીને અમુક કિલામાં ભરાણે. પછી મનાથ ઉપર દબલવારા દ્વારા ચઢાઈનું અને મંદિર સર કર્યાનું વર્ણન છે. પછી મહમુદને ખબર મળી કે ભીમ કન્દહતના કિલ્લામાં ભરાણે છે તેથી તે ત્યાં ગયે. ભરતી વખ્ત ખાડી ઓળંગી અને દુશ્મનને ત્યાંથી હાંકી કાઢયે. ત્યાંથી મનસુરા જવા પાછો વળે.
આ વર્ણનમાં ભીમનું નામ બે વાર આવે છે. તેથી ગુજરાતી ગ્રંથકારોનાં લખાણ અનુસાર ઈ. સ. ૧૦૨૪ માં ભીમ ગાદી ઉપર હતે. વળી તેમાં મુસલમાનેની ગુજરાતમાં લાંબા વખત સુધીની સ્થિતિ અગર દાબિલીમના વંશજને અણહિલવાડની ગાદી ઉપર સ્થાપ્યા બાબત રહેજ પણ ઈસા નથી. તે હકીકત તેમ જ ગુજરાતની અખૂટ દેલત વિગેરેનો ઉલ્લેખ મીરાદના ઈતિહાસમાં પ્રથમ જોવામાં આવે છે, તેથી અનુમાન થાય છે કે પાછળના મુસલમાની ગ્રંથકાએ તે પાછળથી ઘુસાવી દીધેલ હશે. ભીમનું કન્દહત ( કંથકેટ ) ભાગી જવું પણ તદ્દન સંભવિત છે, કારણ મૂલરાજ પણ ત્યાં ભાગી ગયો હતો. કથકેટ પાસે દરિયે હેવાનું વર્ણન કાં તે તે વખ્તની સ્થિતિફેરને લીધે અગરતો મુસલમાની ગ્રંથકારોના અજ્ઞાનને લીધે હશે.
ભોમદેવના લેખો પણ ઉપરના અનુમાનને અને ગુજરાતી ગ્રંથકારોના લખાણને સમર્થન કરે છે. તેમાં લખેલ છે કે ભીમદેવ વિ. સં. ૧૦૮૬ અને ૧૦૯૩ માં એટલે કે ઈ. સ. ૧૦૨૯ અને ૧૦૩૬ માં રાજ્ય કરતે હતે. તે ઉપરથી સમજાય છે કે મહમુદની ચઢાઈ પછી તરત તે પાછો અણહિલવાડ આવ્યો હશે. પરિણામે ગુજરાતી ગ્રંથકારે અનુસાર ભીમદેવ વિ.સં ૧૦૫૮ ઈ. સ. ૧૦૨૨માં ગાદીએ આવ્યું. મહમુદ આવ્યું ત્યારે તે રાજ્ય કરતું હતું અને ભાગીને કથકોટ ગયે. મહમુદે તેને ત્યાંથી હાંકી કાઢયે અને મનસુર તરફ ગયે. ભીમદેવ તરત અણુહિલવાડ પાછો ફર્યો અને વધુ પચાસ વર્ષ સુધી રાજ કર્યું.
આપણું આ લેખમાંથી ભીમદેવના છેવટના ભાગ સંબંધી તેમ જ તેના દીકરા કર્ણ ૧ લા વિ. સ. ૧૧૨૮-૫૦ (ઈ. સ. ૧૯૭ર થી ૧૦૯૩-૯૪) સંબંધી કાંઈ પણ હકીકત મળતી નથી. માત્ર તેનું બિરૂદ લોયમલ આપેલું છે. કર્ણના પુત્ર જયાસહ સંબંધી ન. ૫ માંની વંશાવળી તેને અવન્તિનાથ અને વર્વરકજીન્થ લખે છે. ન. ૩ માં તેમજ ન. ૯ થી ૧૦ સુધીનામાં આ બે બિરૂદ વચ્ચે ત્રિભુવનગંડ લખેલ છે. દ્વયાશ્રય કેશમાં બર્બરને રાક્ષસોનો નેતા લખ્ય છે અને શ્રી સ્થલ સિદ્ધપુરને બ્રાહ્મણને તે ત્રાસ દેતો હતે. જયાસિંહે તેને હરાવ્યું, પણ તેની શ્રી પિંગલિકાની આજીજીથી તેને જીવતે રાખે. બર્બરે યસિંહને અનેક ભેટ આપી. મી. ફેબસે બર્બરને માલવાને રાજા માન્ય છે તે ભૂલ અવન્તિનાથ અને વર્વરકજીષ્ણુ એ બેને ભેળાં વાંચવાથી થએલ હશે. કીર્તિકૌમુદીમાં બર્બરકને ભૂતને ઉપરી લખે છે અને તેને મશાનમાં

Page #230

मूलराजनुं दानपत्र વસ કરવાથી જયસિંહને સિદ્ધરાજ નામ પ્રાપ્ત થયું એમ પણ ઘટાવે છે. બધે ઊહાપોહ કર્યા પછી એમ સંભવે છે કે બર્બરક ઉત્તર ગુજરાતમાં રહેતી કેાઈ અનાર્ય જાતિને એટલે કે કેળી. ભીલ અગર મેહેર જાતિને હશે.
કુમારપાલના રાજ્યના અનેક ઉપયોગી બનામાંથી શાકભરીના રાજાને જિલ્લા બાબતનું જ
લેખ નં. ૩ થી ૧૦માં છે. ત્યારપછીના રાજા અજયપાલ સંબંધી જૈન ગ્રંથકાર બહુ જ જુજ લખે છે. કારણ કે તેને તે ધિકારતા હતા. તેને પરમ માહેશ્વર અને મહા માહેશ્વર લખ્યો છે તેથી જૈનધર્મ તરફની વિમુખતા સ્પષ્ટ થાય છે. તેણે હેમચંદ્રના શિષ્ય રામચંદ્રને જીવતા બાળી મૂક અને જૈનનાં મંદિર તેમ જ પુસ્તકને નાશ કર્યો. તેની પછીના મૂળરાજ બીજાના રાજ્ય સંબંધી એક જ બનાવ જૈનગ્રંથકારેએ વર્ણવ્યો છે. અને તે તેની મુસલમાન ઉપરની જિત છે. ગર્જનક તે ગઝનવીનું સંસ્કૃત રૂપ છે. મેરૂતુંગ તેઓને ગજજનક લખે છે. કીર્તિકૌમુદીમાં સં. ૨ ગ્લા. ૫૭ માં આ મૂલરાજે તુરૂષ્કના પાદશાહને જીત્યો એમ લખેલ છે. મી. ફેન્સે પણ તે જિત ખરેખરી અટકળી છે.
ત્યાર પછીના રાજા ભીમદેવ બીજાના અગર ભોળાભીમના રાજ્ય માટે લેખે બહુ ઉપયોગી છે. ગુજરાતી ગ્રંથકારે મી. ફેર્મ્સના સમયમાં જણુએલા તેમજ અત્યારે જણાએલા પણ તેના રાજ્ય માટે બહુ જ થોડું લખે છે. મેરૂતુંગ અને સેમેશ્વરને આ ભીમ માટે મમતા નહોતી. તેઓનું ધ્યાન, ગુજરાતના ભાવિ રાજાના બાપ, ધવલગ્રહ અગર ધોળકાના રાણું વરધવલ તરફ અને તેના બે જૈન મંત્રીઓ તેજપાલ અને વસ્તુપાલ તરફ ખેંચાયું હતું. મી. ફેન્સે તેટલા માટે ચાંદના પૃથિરાજ રાસા ઉપર તેમ જ પાછળના મુસલમાન મંથકારે જે ભોંસાપાત્ર નહાતા તેના ઉપર આધાર રાખેલ છે. ચાંદ ભીમને ઈ. સ. ૧૧૯૩ પહેલાં મરેલો વર્ણવે છે. મી. ફેબ્સ તેને ઇ. સ. ૧૨૧૫ માં મુએલો વર્ણવે છે. ઈ. સ. ૧૨૩૧ ના આબુના લેખમાં ભીમને જીવતે લખ્યું છે અને તે લેખને ઉલ્લેખ મી. ફાર્મ્સ કરે છે. છતાં ઈ. સ. ૧૨૧૫ માં ભીમને મુએલે કેમ કહચે તે સમજાતું નથી. મેરૂતુંગ પણ પ્રબન્ધચિતામણિમાં લખે છે કે ભીમદેવે વિ. સં. ૧૨૩૫ પછી ૬૩ વર્ષ સુધી એટલે કે વિ. સ. ૧૨૯૮ અગર ઈ. સ. ૧૨૪૧-૪૨ સુધી રાજ્ય કર્યું. આપણું લેખોમાં પણ ભીમદેવનું છેલ્લું દાનપત્ર વિ. સં. ૧૨૯૬નું છે અને ત્યાર પછીના ત્રિભુવનપાલનું પહેલું વિ. સં. ૧૨૯૯ નું છે. ભીમદેવના રાજ્યના ઐતિહાસિક બનાવો સંબધી મેરૂતુંગ પ્રબન્ધચિંતામણિમાં લખે છે કે માલવાના હડ એટલે કે સુભટવર્મને ગુજરાત ઉપર ચઢાઈનો પ્રયત્ન કર્યો હતો અને તેના દીકરા અર્જુનદેવે ગુજરાતનો નાશ કર્યો હતે. વ્યાઘપલ્લી અગર વાઘેલને લવણુપ્રસાદ જે રાણુ વીરધવલને બાપ હતું તે ભીમને રાજ્યચિન્તાકારી હતો. ત્યાર બાદ વાઘેલાના તેમ જ તેના જૈનમંત્રીઓના વર્ણનમાં ઉતરી જાય છે. તેની વિચારશ્રેણીમાં તેણે ભીમ ૧૨૩૫ માં ગાદીએ બેઠે એટલું જ લખ્યું છે અને પછી ગજજનક( મુસલમાન)નું રાજ્ય થયું. સેમેશ્વરે કીર્તિકૌમુદી સ. ૨ લૈ. ૫૯-૬૧ માં ભીમને તેથી પણ ખરાબ વણું છે, અને પછી મેરૂતુંગની માફક વાઘેલાનું વર્ણન શરૂ કરે છે.
ગ્રંથકારે આમ લખે છે છતાં ભીમદેવના લેખે તેને ક્ષુદ્ર રાજા તરીકે વર્ણવતા નથી. આપણું તામ્રપત્રોમાં તેને અભિનવ સિદ્ધરાજ નારાયણવતાર અને સપ્તમ ચક્રવર્તિન લખેલ છે. તે બિરૂદા તેનાં પિતાનાં જ તામ્રપત્રોમાં નહીં, પણ જયન્તસિંહના (નં. ૪) તેમ જ ત્રિભુવનપાલ(નં. ૧૦)ના લેખમાં પણ છે. લેખે ઉપરથી એમ પણ પુરવાર થાય છે કે તેના તાબામાં સાબરમતીની ઉત્તર ગુજરાતને ઘણેખરે ભાગ જે મૂલરાજ ૧ લાના તાબામાં હતું તે હતો અને દક્ષિણ રજપૂતાનાના ચંદ્રાવતી અને આબુના રાજાએ તેની સત્તા કબુલ કરતા હતા. નં. ૬-૮-૯ માં

Page #231

અને
गुजरातना ऐतिहासिक लेख અપાએલાં જુદાં જુદાં ગામ તેમ જ વિલસનના લેખે નં. ૧૬ ઈ. સ. ૧૨૦૮–૯ નામાં તેમ જ નં. ૪ ઈ. સ. ૧૨૩૦-૩૧ નામાં જે વર્ણન મળે છે તે ઉપરથી તે ગુજરાત તેમજ આબુ પ્રદેશ માં લાંબા વખ્ત સુધી સર્વોપરી સત્તા ભેગવતે હતા એમ પૂરવાર થાય છે. બીજી તરફથી લવણુપ્રસાદ અને વરધવલને મહારાજા અને મહારાજાધિરાજ લખ્યા છે. લવણુપ્રસાદ સ્વતંત્ર થયાની તારીખ વસ્તુપાલના ગિરનારના લેખમાંથી મળે છે; કારણ કે તે વિ. સં. ૧૨૭૬ પછી પિતાની સીલ વાપરતો હતો. તેઓએ ધોળકા ધંધુકા ઉપરાંત ખંભાત, લાટ અને ગોધરા ચાલુ પાસેથી બચાવી લીધાં, એમ સોમેશ્વર લખે છે. કાઠિયાવાડ ત્યાંના સ્થાનિક સુબાના હાથમાં ગયું અને પ્રબન્દકેશમાં વઢવાણના રાજા વીરધવલ સાથે લડતે વર્ણવ્યું છે.
| ગુજરાતના બધા ગ્રંથકારે ભીમદેવથી ચાલુકયવંશ સમાપ્ત થયાનું માને છે. લેખ ન. ૧૦ માં ત્રિભુવનપાલને વિ. સં. ૧૨૯ માં રાજ્ય કરતે વર્ણવ્યો છે. પણ તેના ટુંકા સમયને લીધે તેને રાજા તરીકે ગયે લાગતું નથી. મેરૂતુંગે પણ વિચારશ્રેણીમાં લખ્યું છે કે વીરધવલને દીકરે વીસલદેવ વિ. સ. ૧૩૦૦માં ચાલુકયની વાઘેલા શાખાને પહેલે રાજા થયો.
વીસલદેવ વાઘેલાના ઈતિહાસ સંબંધી રાજશેખર અને હર્ષગણિ લખે છે કે વીરધવલ વિ. સ. ૧૨૯૫-૯૬ માં ગુજરી ગયે. તેને બે દીકરા હતા વીરમદેવ અને વિસલદેવ. મોટાએ એક વાણીયા ઉપર જુલમ કરીને પોતાના પિતાની તેમજ મંત્રી વસ્તુપાલની ઈતરાઇ બહેરી હતી તેથી તેને વિરમગામ(વિરમગામ)માં કાઢી મૂક હતા. પિતાના બાપની ગંભીર માંદગીની ખબર પડવાથી તે છેલકા રાજ્ય લેવા આવ્યા; પણ વસ્તુપાલ બહુ જોરદાર હોવાથી વીસલદેવને ગાદીએ બેસાથે અને વીરમને ગામમાંથી નાસી જવાની ફરજ પાડી. તેણે બંડ ઉઠાવ્યું હાર્યો તેથી પિતાના સસરા જાબાલિના રાજા ઉદયસિંહની મદદ માગી, પણ વસ્તુપાલે તેને દગલબાજીથી મરાવી નાંખે. વીસલદેવે નાગડ નામના બ્રાહ્મણને મહામંત્રી નીમ્યો અને બન્ને ભાઈઓ( વસ્તુપાલ તેજપાલ )ને નીચેની પદવી આપી. તેઓને બહુ અપમાન સહન કરવું પડ્યું. સેમેશ્વરે તેને બચાવી લીધા હતા. થોડા સમય પછી રાજાના મામા સિંહ વસ્તુપાલના ગુરૂ યતિને માર્યો, તેથી વસ્તુપાલે તેના રજપૂત નેકર મારફત તેને હાથ કપાવી નાંખે. આથી જેઠવાઓએ મંત્રીને સહકુટુંબ મારી નાંખવાને ઠરાવ કર્યો. સેમેશ્વરે ફરી સમાધાન કરાવ્યું. દેવગિરિના યાદવ રાજા સિંઘ વિરધવલ ઉપર ચઢાઈ કરી હતી (કીર્તિકૌમુદી સ. ૪). માલવાને પૂર્ણમલ પણ ચડી આવ્યું હતું. મેદપાટ (મેવાડ)ના રાજાને પણ સેલંકીના દુશમન તરીકે વર્ણ છે. કર્ણાટના રાજા એટલે કે ઘણું કરીને પ્રારસમુદ્રના બલ્લાલ યાદવની દીકરીના સ્વયંવરમાં ફત્તેહમંદ થયે હતું, એમ પણ લેખમાં વર્ણન છે. મેરૂતુંગ અનુસાર વિસલદેવે વિ. સં. ૧૩૧૮ સુધી રાજ્ય કર્યું અને તેની પછી નીચેના રાજાઓએ રાજ્ય કર્યું.
અર્જુનદેવ .વિ. સં. ૧૩૧૮-૧૩૩૧૪ ઈ. સ. ૧૨૬૧-૧ર થી ૧૨૭૪-૭૫ સારંગદેવ ... ઇ ૧૩૩૧-૧૩૫૩= ૧૨૭૪-૭૫ ૧૨૯૬-૧૭
કર્ણ ઘેલે . , ૧૩૫૩–૧૩૬ = ૧૨૯૬-૯૭ , ૧૩૦૩-૪ અર્જુનદેવને સોમનાથ પાટણને ઈ. સ. ૧૨૬૪-૬૫ ને અને કચ્છનો વિ. સ. ૧૩ર૮= ૧૨૭૧-૭૨ લેખ મળેલા છે અને સારંગદેવને આબુ ઉપરના વરતુપાલ ઈ. સ. ૧૨૯૪ ને લેખ મળેલ છે તેથી મેરૂતુંગની તારીખનું સમર્થન થાય છે. ઈ. સ. ૧૩૦૪ માં ગુજરાત મુસલમાનેના હાથમાં ગયું, એ નિર્વિવાદ છે.
૧ એસીઆટિક રીસર્ચીઝ વો. ૧૬ ૫. ૨૯૯-૩૦૧
૨ મંદ મેડ એટલે કે મને મુવ,

Page #232

मूलराजनुं दानपत्र
अक्षरान्तर
पतरुं पहेलु પતરાંનું મા૫ ૭૪૧૦” લિપિ જૂની કાયસ્થ દેવનાગરી, સ્થિતિ સુરક્ષિત. १ राजावलीपूर्वम् ॥ राजहंस इव विमलोभयपक्षः । कमलयोनिरि२ व विततकमलाश्रयः । विष्णुरिव विक्रमाक्रांतभूतलः । त्र्यम्बक इव विहिताच३ लाश्रयः । शतमख इव विवुधानंदजनकः । कल्पवृक्ष इव वांछितार्थफलप्र४ दः । मेरुरिव सर्वदा मध्यस्थः । तोयघिरिव बहुसत्वाश्रयः । जलद इव
सर्वसत्वा५ नुकंपी। सुरेंद्रद्विप इव सदा दानतोयार्दीकृतकरः । चौलुकिकांन्वयो महारा६ जाधिराजश्रीमूलराजः । महाराजाधिराजश्रीराजिसुतः । निजभुजोपार्जित सारस्व७ तमण्डलो श्री मोढेरकीया ष्टमेषु कम्बोइकाग्रामे समस्तराजपुरुषान् ब्राह्म८ णोत्तरान् सन्निवासिजनपदांश्च बोधयत्यस्तु वः संविदितं । यथा । श्रीमदणहिलपाट९ कस्थानावस्थितैरस्माभिः सूर्यग्रहणपर्वणि श्रीस्थलके प्राचीसरस्वतीवारिणि * १० [स्नात्वा] तृदशपतिं रुद्रमहालयदेवमभ्यर्च्य संसारस्यासारतां विचिंत्य नलिनीदल११ गतजललवतरल प्राणितव्यमाकलय्यं । अदृष्ठफलमंगीकृत्य च । मातापित्रोरात्मन
१४.मे.. . १८१७. न्युट४२. ५.३ ५२५२नामक्षरे। जननः नवा पाय छ; પરંતુ હું ધાર્યું છે કે માત્ર તેનું કારણ 8 ને જમણો લીટા ભૂસાઈ ગયા છે તેથી છે. વાંચા વૃક્ષ पं.५ का ५२ अनुस्वारी नांजा ५.८त्तरान् न त नीयन सार। चना , दाणे ; परंतु धात विशम विभाटेनाश.. १० या त्रिदशपति . ११ पाया तरलं; य्य 6५२d अनुस्वार 810नांना या अदृष्ट.

Page #233

१०
गुजरात लेख पतरं बीजे
१ श्च पुण्ययशोभिवृद्धये । उपरिलिखितग्रामोयं स्वसीमापर्यन्तः स्वकाष्ठतृणोद कोपे२ तः स्वगोचरसहितः सदण्डदशापराधो वर्द्धिविषये मण्डस्यां स्थापित श्रीमूलनाथदे३ वाय शासनेनोद कपूंर्व्वमस्माभिः प्रदत्तः । इति मत्वा । तान्निवासिजनपदैर्यथादी ४ मानभागभोगकरहिरण्यादि सर्व्वमाज्ञाश्रवणविधेयैर्भूत्वा सर्वदाऽस्मै समुपने९ तव्यं । सामान्यं चैतत्पुण्यफलं बुध्वाऽस्मद्वंशजैरन्यैरपि भाविभोक्तृभिरस्मत्प्रदत्तन ६ र्मदायो यमनुमंतव्यः पालनीयश्च । उक्तं च भगवता व्यासेन । षष्ठिं वर्षसहस्राणि स्व७ ग्र्गे तिष्ठति भूमिदः । आच्छेत्ता चानुमंता च तान्येव नरके बसेत् ॥ बहुभिर्व्वसुधा भुक्त्वा राज
८ भिः सगरादिभिः । यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलं ॥ यानीह दत्तानि पुरा नरें
९ द्वैर्दानानि धर्म्मार्थयशस्कराणि । निर्माल्यवां [ तप्रति ] मानि तानि को नाम साधुः पुनराद
१० दीत ॥ लिखितमिदं शासनं कायस्थजेज्ज सुतकांचणनेति ॥ ११ माघ वदि १५ खौ
श्री मूलराजस्य ॥
॥ सम्वत् १०४३
पं. अ ઘૂ ઉપરનું અનુસ્વાર ભૂંસી નાંખા, यं षष्टिं पं. ७ । भुक्ता थे. १० कांचन.

Page #234

मूलराजनुं दानपत्र
ભાષાન્તર
R
ૐ રાજાવલી પહેલાં ( મા )
રાજહંસ જેમ બન્ને વિમલ પક્ષવાળા, સુખનું સ્થાન હાવાથી કમલાશ્રયી બ્રહ્મા સરખેા, નિજ પ્રભાવથી પૃથ્વી પ્રાપ્ત કરી એક પગલે પૃથ્વી માપનાર્ વિષ્ણુ જેવા, કૈલાસનિવાસી ત્ર્યંબકને ગિરિનિવાસી હૈાઈ મળતા, ઇન્દ્ર જેમ વિષ્ણુધ (પ્રજ્ઞ) જનાને અનુરંજતા, કલ્પતરૂ માફક આશ્રયીઆને વાંચ્છિત કુલ આપનાર, બ્રહ્માંડમાં મેરૂ પર્વત મધ્યસ્થ છે તેમ સર્વદા મધ્યસ્થ, સાગર જેમ સત્ત્વાશ્રયી, મેઘ માફક સર્વ પ્રાણી તરફ્ દયાળુ, ભીંજાયેલી સૂંઢવાળા ઐરાવત માટ્ઠ દાન માટે પાણીના અર્ધ્યથી ભીંજાયેલા હાથવાળા, ચૌલુકય કુળને, નૃપેશ શ્રી રાજિના પુત્ર, નૃપાધિરાજ શ્રી મૂલરાજ જેણે ખાહુબલથી સરસ્વતી નદીથી સિચન થએલા પ્રદેશ જિત્યેા હતા, તે ( મૂલરાજ )ક બાઈક ગામમાં માઢેરના અર્ધાંષ્ટમમાં વસતા સર્વે રાજપુરૂષા અને બ્રાહ્મણેત્તર સર્વ પ્રજાને આ પ્રમાણે જાહેર કરે છેઃ—
'
તમને જાહેર થા કે મારી રાજધાની પ્રસિદ્ધ અણહિલપાટકમાં રહી, સૂર્યગ્રહણને દિવસે શ્રીસ્થલકમાં સરસ્વતી નદીના પૂર્વ ભાગમાં સ્નાન કરી, દેવપતિ રૂદ્રમહાલયની પૂજા કરી, સંસારની અસારતાનું ચિંતન કરીને, જીવન કમલપત્ર પરના જલાબદું જેવું અસ્થિર માનીને અને પુણ્યકર્મનું ફૂલ પૂર્ણ સમજીને, મારા તથા મારા માતાપિતાનાં પુણ્ય અને યશની વૃદ્ધિમાટે ઉપર જણાવેલું ગામ તેની સીમા પર્યંત, કાઇ, તૃણુ અને જલ સહિત, ગેાચર સહિત, અને દશ અપરાધના દંડના હક્ક અને તેવાં કુત્ચાના નિર્ણય કરવાની સત્તા સહિત, મૈં વદ્ધિ’વિષય( જીલ્લા )માં મણ્ડલીમાં વસતા શ્રીમૂલનાથ દેવને, દાનને શાસનથી અનુમતિ આપી, પાણીના અર્ધ્ય સાથે આપ્યું છે.
આ જાણી ત્યાં વસતી સર્વે પ્રજા, અમારી આજ્ઞાને ધ્યાનપૂર્વક પાળીને, ઉત્પન્નના ભાગ, વેરા, સુવર્ણ આદિ સર્વ તે દેવને અર્પણ કરશે. અમારા વંશજોએ અથવા અન્ય નૃપાએ દાનનું પુણ્યફૂલ સર્વે નૃપાનું સામાન્ય છે તેમ માની, આ ધર્મદાનને અનુમતિ આપવી અને તેનું રક્ષણુ કરવું. આને માટે ભગવત વ્યાસે કહ્યું છે કે
કાયસ્થ જેજ્જના પુત્ર કાંચનથી આ દાનપત્ર લખાયું છે. સંવત ૧૦૪૩, માઘ વદી ૧૫ રવિવાર, શ્રી મૂલરાજના સ્વહસ્ત.
૧ ગાયકવાડી ઉત્તર મહાલેામાં મેઢેરાથી વાયવ્ય ખૂણામાં આવેલું નવું સ્માઈ ૢ સિદ્ધપૂરમાં મૂલરાજના ૯ રૂદ્રમાલા ’ મંદિરના હાલના નામનું આ રેખીતી રીતે મૂળ નામ છે. તેના અથ રૂદ્ર એટલે શિવના મહેલ એમ થાય છે. ૩ મંડલની મારી છેલ્લી મુલાકાતમાં આ એક વખતના સુવિખ્યાત મંદિરની શાષમાં ફાટફાંફાં માર્યા. તેમ વારંવાર દાનપત્રામાં જણાવેલા તેની સાથેના આશ્રમની નિશાની પણ મળી નહીં. આવુ મંદિર હતુ. તે બાબત કાઈ પણ માણસે સાંશળ્યું હોય એમ જણાતુ નથી. છેવટે એક બુદ્ધિશાળી ભાટે સૂચના કરી કે મંડલને પૂર્વે બે માઈલ ઉપર મેલુ કાકુઆનામના આ કૂવા છે તેની નજીક કદાચ તે મંદિર હશે અને મેલુ એ સલરાજનું અપભ્રંશ નામ હરશે, હું કહીશ કે તેના અ` • ખારાશવાળું' એમ થાય છે. મારી માન્યતા પ્રમાણે બે તળાવ પાસે ઘણા શિલા લેખા ઉભેલા છે તે તળાવ પાસે જ દક્ષિણમાજીએ આ મંદરની હસ્તિ હતી. ૪ વહ્નિ એ ‘વધિર વઢિયારના પર્યાય છે કે જે પ્રાચીન અને હાલનું નામ ઝીંઝુવાડાથી રાધનપુર વચ્ચેના કચ્છના રણની પડોશના પ્રદેશનું છે, ळे. ५६

Page #235

નં. ૧૩૮ મૂલરાજ ૧ લાનાં બાલેરાનાં પતરાં
(વિકમ) સંવત ૧૦૫૧ માઘ સુદિ ૧૫ મી. એચ. એચ. ધ્રુવ અને મુન્શી દેવીપ્રસાદે આ પતરાંની નેંધ લીધેલી છે. જોધપુર સ્ટેટના સાંચાર ડિસ્ટ્રિકટમાં બાલેરાના બ્રાહ્મણ દેવરામના કબજામાં આ પતરાં છે. મી. ડી. આર. ભાંડારકરે મને આપેલી છાપ ઉપરથી હું તે પ્રસિદ્ધ કરું છું.
૭૫” નાં માપનાં બે પતરાં છે અને દરેક એક જ બાજુએ કેતરાએલું છે. તેમાં એકંદરે ૨૧ પંક્તિ લખેલી છે. તેમાંની ૧૦ પંક્તિઓ પહેલા, અને ૧૧ પંક્તિઓ બીજા પતરા ઉપર છે. તથા પતરાં સુરક્ષિત સ્થિતિમાં છે. તેને એક કડી વડે સાથે જોડેલાં છે. મી. ભાંડારકરને આ પતરાં મળ્યાં ત્યારે આ કડી ભાંગી ગયેલી હતી. તેના ઉપર મુદ્દા નહેાતી. - ચૌલુકાની અણહિલવાડ શાખાના સ્થાપનાર મહારાજાધિરાજ મૂલરાજ ૧ લાને આ લેખ છે. મૂલરાજના બીજા બે લેખે પણ જાણમાં છે. જૂનામાં જૂનો લેખ જેના ઉપર ઈ. સ.
૭૪ ના ઓગસ્ટની તા. ૨૪ ને વાર સેમને મળતી વિકમ-સંવત ૧૦૩૦ ના ભાદ્રપદ શુકલ પક્ષ ૫ ની તિથિ લખેલી છે. તેની નોંધ મી. ધ્રુવે લીધેલી છે. બીજે લેખ, ઈ. સ. ૯૮૭ ના જાન્યુઆરીની તા. ૨ વાર રવિને મળતી વિક્રમ સંવત ૧૦૪૩ ના માઘ વદિ ૧૫ ની તિથિનો કડીના છે. આપણે લેખ મૂલરાજનો છેલલામાં છેલ્લો છે. અને તેના ઉપર, ઈ. સ. ૯૯૫ ના જાન્યુઆરીની તા. ૧૯ મી ને વાર શનિ, જે દિવસે હિન્દુસ્તાનમાં ચંદ્રગ્રહણ દેખાયું હતું તેને લગતી સંવત ૧૦૫૧ ના માઘ શુક્લ પક્ષ ૧૫ મી તિથિના ચંદ્રગ્રહણની તારીખ છે. આમાંના કેઈ પણ લેખમાંથી આપણને મૂલરાજ વિષે બહુ જાણવા જેવી હકીકત મળતી નથી. કડીનાં પતરાં ઉપરથી જણાય છે કે, તે ચૌલુને વંશજ, તથા મહારાજાધિરાજ રાજીને પુત્ર હતું, અને તેણે પોતાના બાહબળ વડે સારસ્વત-મંડલ જિયું હતું. ગુજરાતના વૃત્તાન્તમાં રાજી કનૌજમાં
ચાણકરકનો રાજ હોવાનું લખ્યું છે, તથા તેના વિશે કેટલીક વાતે પણ આપી છે. પરંતુ આ વાતનું પ્રમાણુ લેખેમાં મળતું નથી. મૂલરાજના વંશના બીજા લેખેમાંથી તેના વિષે મળી આવતી હકીકત પણ જૂજ છે. તેને ચૌલુક્ય વંશનાં કમળ–સરેવરને પ્રફુલ્લિત કરતે સૂર્ય” કહ્યો છે. (જુઓ જયંતસિંહ, ભીમદેવ, અને ત્રિભુવનપાલના કડીનાં પતરાં), આ દાનપત્રને હેતુ, કાન્યકુંજમાંથી દેશાંતર કરી આવેલા, દુર્લભાચાર્યના પુત્ર દીર્વાચાર્યને એક ચંદ્રગ્રહણને દિવસે આપેલું દાન નેધવાને છે. તેને લેખક કાયસ્થ કાન્ચન છે. તેણે કડીનાં સંવત ૧૦૪૩ નાં પતરાં પણ લખ્યાં છે. અને તેને પુત્ર વટેશ્વર ભીમદેવનાં સંવત્ ૧૦૮૬ નાં કડીનાં પતરાંને લેખક છે.' દૂતક મહત્તમ શિવરાજ છે.
દાનમાં સત્યપુર–મંડલમાં વરણુક નામનું ગામ આપ્યું હતું. તેની સીમા-પૂર્વે ધણાર ગામ, દક્ષિણ ગુંડાઉ ગામ, પશ્ચિમે વેઢા અને ઉત્તરે મેત્રવાલ. સત્યપુર એ ધપુર સ્ટેટનું હાલનું સાર છે. મુન્શી દેવીપ્રસાદ કહે છે કે, જ્યાંથી પતરાં મળ્યાં છે તે હાલનાં બાલેરા ગામનું ( ઈંડીયન એટલાસ, શીટ ર૧ એન. ડબ્લ્યુ હ૧ કર લે, ૨૪° ૪૩ :) સ્થળ વરણુક છે. તેના આ મતને આધાર હું જાણતા નથી અને વરણુક માટે પૂર્વ દિશામાં ઘણે દૂર, ૭ર૩ લે.અને ર૪૪૯” લે. માં જ્યાં ગેંડ ગામ છે, અને જે ગુડાઉઝને મળતું આવે છે, ત્યાં આપણે શોધ કરવી જોઈએ એમ વધારે સંભવિત લાગે છે. ગેડની ઉત્તરે મિરપુર ગામ છે. તે મેત્રવાલનું પાછળથી થયેલું રૂપ હય, જ્યારે વાયવ્ય કોણમાં આવેલું બોડાણ વેઢા હોય, અને ઈશાન કેણુનું દંવારા ધણાર હાય, એ સંભવિત છે.
આ દાન અણહિલપાટક એટલે અણહિલવાડમાંથી આપ્યું હતું.
૧ એ. ઈ. વો, ૧, ૫. ૭૬ પ્રા. સ્ટેનકેન ૨ વિએના જર્નલ . ૫ પા, ૩૦૦ ૩ ઈ. એ. વ. ૬ ૫. ૧૯૬ વિગેરે ૪ ઈ. એ. વ. ૬ ૫.૧૯૨ ૫ ઈ. એ. વ. ૬ ૫. ૧૯૪
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #236

मूलराज १ लानां बालेराना पतरां
अक्षरान्तर
पहेलं पत्तरूं १ ॐ' संवत् १०५१ माघ शुदि १५ आयेह श्रीमदणहिलपाट२ के राजावली पूर्ववत् परमभट्टारकमहाराजाधिराज३ परमेश्वरश्रीमूलराजदेवः स्वभुज्यमानसत्यपुरमंड४ लांतःपातिवरणकग्रामे समस्तराजपुरुषान् वा(ब्रा )ह्मणोत्तरां५ स्तन्निवासिजनपदांश्च वो(बो)घत्यस्तु वः संविदितं यथा अ६ द्य सोमग्रहणपर्वणि चराचरगुरुं भगवंतमवि( बि)कापति७ मभ्यर्च्य मातापित्रोरात्मनश्च पुण्ययशोभिवृद्धये उपरि८ लिखितवरणकग्रामोयं स्वसीमापर्यंतः सवृक्षमाला९ कुलः सकाष्ठतृणोदकोपेतः सदंडदशापराधः श्री. १० क(न् )यकुब्ज(ब्ज ) विनिर्गताशेषविद्यापारगतपोनिधि
बीजुं पतलं
११ श्रीदुर्लभाचार्यसुताय श्रीदीर्घाचार्याय शास१२ नेनोदकपूर्वमस्माभिः प्रदत्तेति मत्वाअस्मद्वंशजैर१३ परैरपि भाविभोक्तृभिरस्मत्प्रदत्तधर्मदायोयमनुमं१४ तव्यः पालनीयश्च । अस्य च ग्रामस्य पूर्वस्यां दिशि धणा१५ रग्रामो दक्षिणस्यां गुंदाउकग्रामः पश्चिमायां वोढप्राम १६ उत्तरस्यां मेत्रवालग्राम इति चतुराघाटोपलक्षितो१७ यं धाधलीकूपत्रिभागोदकेन सह दत्तः ॥ उक्तं च भगव१८ वा व्यासेन ॥ षष्ठिवर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः । आच्छे१९ ता चानुमंता च तान्येव नरक(के) वसेत् ॥ लिखितमिदं सा(शा )सनं २० कायस्थकांचनेन ॥ दूतोत्र महत्तमश्रीशिवराजः ॥-* २१ श्रीमूलराजस्य ॥
૧ ચિહ્નરૂપે દર્શાવે છે. ૨ ‘ના’ ની માત્રા મદાર માં સળમાં ભૂંસાઈ ગયેલો લાગે છે. • પુષ્પની આકૃતિ ચીતરેલી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #237

सुखरामा तिहासिक लेख
ભાષાન્તર ક! સંવત ૧૦૫૧ માઘ શુદિ ૧૫ ને પ્રખ્યાત અણહિલપાટકમાંથી પહેલાં પ્રમાણે રાજાવલી-પરમ ભટ્ટારક, મહારાજાધિરાજ, પરમેશ્વર શ્રી મુલરાજદેવ, પિતાના રાજ્યના સત્યપુર મંડલનાવરણુક ગ્રામમાં વસતા સમસ્ત રાજપુરૂષ અને બ્રાહ્મણદિ સર્વ પ્રજાને શાસન કરે છે –
તમને જાહેર થાઓ કે આજે ચંદ્રગ્રહણસમયે જગતના સ્વામિ, અખિકાના પવિત્ર રવામિ શિવની પૂજા કરીને ઉપર જણાવેલું વરણ ગામ તેની ચગ્ય સીમા સુધી, વૃક્ષઘટા સહિત, કાક, તૃણ, જલ સહિત, દશાપરાધના દંડની સત્તા સહિત, અમારા માતાપિતા અને અમારા પુણ્ય યશની વૃદ્ધિ માટે, કાન્યકુબ્ધથી આવેલા, દુર્લભાચાર્યના પુત્ર, સર્વ વિદ્યામાં નિપુણ, તનિધિ, શ્રીદીર્વાચાર્યને દાનપત્રથી પાણીના અર્થ સાથે અમેએ આપ્યું છે. આ જાણીને અમારા વંશના કે અન્ય ભાવી કૃપાએ આ અમારાં દાનને અનુમતિ આપવી અને તેનું રક્ષણ કરવું. અને એ નીચે વર્ણવેલી ચાર સીમાઓ સહિત અપાયું છે–પૂર્વ ઘણુર ગામઃ દક્ષિણે-ગુદાઉક ગામઃ પશ્ચિમે વઢ ગામઃ ઉત્તરે મેત્રાલ ગામ – આ ગામની સાથે ઘાલીકાના ત્રીજા ભાગનું પાણી પણ અપાયું છે. અને ભગવાન શ્વાસે કહ્યું છે - ભૂમિનાર ૬૦૦૦૦ વર્ષ સ્વર્ગમાં વસે છે. પણ દાન હરી લેનાર અથવા હરી લેવામાં અનુમતિ દેનાર તેટલો જ કાળ નરકમાં વસે છે. આ દાન કાયસ્થ કાચ્ચનથી લખાયું હતું. દતક મહત્તમ શ્રી શિવરાજ હતા. શ્રી મૂલરાજના હસ્ત.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #238

નં૦ ૧૩૯ ભીમદેવનું દાનપત્ર* વિક્રમ સંવત ૧૦૮૬ કાર્તિક સુદ ૧૫
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलु १ ९ विक्रम सम्वत् १०८६ कार्तिक शुदि १५ अयेह श्रीमदणहिल. २ पाटके समस्तराजावलीविराजितमहाराजाधिराजश्रीभी३ मदेवः स्वभुज्यमानकच्छमंडलांतःपातिघडहडिकाद्वादश४ के मसूरग्रामे समस्तराजपुरुषान् ब्राह्मणोत्तरांस्तन्निवा५ सिजनपदांश्च बोधयत्यस्तु वः संविदितं यथा अद्य कार्ति६ कीपर्वणि भगवंतं भवानीपतिमभ्यर्च्य कच्छमंडलमध्यव७ र्तिनवणीसकस्छानविर्गताय आचार्यमंगलशिवसुता८ य भट्टारक आजपालाय सहिरण्यभागः संदडदसापराध ९ सादायसमेत उपरिलिखितमसूरग्रामः शासनेनोद१० कपूर्वमस्माभिः प्रदत्तो यस्य पूर्वस्यां दिशि घडहडिकाग्रा. ११ मो दक्षिणस्यां ऐकयिकाग्रामः पश्चिमायां धरवद्रिकाग्राम १२ उत्तरस्यां प्रझरिकाग्राम इति चतुराघाटोप.
पतरूं बीजें १ लक्षितं मसूरग्रामं मत्वा तन्निवासिभिर्यथादिय२ मानभागभोगादि सर्व सर्वदा आज्ञाश्रवण३ विधेयैर्भूत्वाऽस्मै आजपालाय समुपनेतव्यं सामा४ न्यं चैतत्पुण्यफलं वुध्वाऽश्मद्वंशजैरन्यैरपि भाविभो५ क्तृभिरश्मप्रदत्तधर्मदायोयमनुमंतव्यः पाल६ नीयश्च उक्तं च भगवता व्यासेन षष्ठिं वर्षसहश्राणि ७ स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः आच्छेत्ता चानुमंता च तान्ये८ व नरकं वसेत् लिखितमिदं कायस्छकांचनसुते [ न ] ९ वटेश्वरेण दूतकोऽत्र महासांघिविग्रहिकश्रीचंड१० शर्मा इति मंगल महाश्रीः श्रीभीमदेवस्य
११ स्वरजी .... ... ... स्थापीत *७.थे.. .१८331. युदख२. पतन भाxo"छ. शिरि सवाथान वनागरी डे याये ड, न, द्ध, ध, स्य नां प्राचीन ३५ना मेणसे छ. स्थिति सुरक्षित छ. अक्षरात२ नारायण शाली भारी परेमतले तैयार यु.पं. ८ वायो दशापराधः, पं. १० मेरे। आघाटाः पं. ११ घरवद्रिका मां वद्रि संशयवाणुछ. ५.४ वांया बुद्धास्मद्वं पं. ५ वांया स्मत्प्रद पं. वांया षष्टिं वर्षसहस्राणि पं.८ पाया नरके ૫. ૧૧ આ પંક્તિમાં અક્ષરા અર્વાચીન અને પછીથી ઉમેરેલા છે. મારી ધારણા પ્રમાણે, આ વાય જેવાણીઆના કબજામાંથી આ પતરીઓ મળ્યાં હતાં તેનેય આ પતરાંઓ ગીરે મુકાયા સંબંધી સૂચન કરે છે. અને તેનો અર્થ “વરજી એટલે સૂરિજી–આચાર્ય અથવા બ્રાહ્મણે (મારા ઘરમાં) સ્થાપેલાં છે એમ થાય છે.

Page #239

गुजरातमा ऐतिहासिक लेख
સારાંશ.
૧ પ્રસ્તાવના-વિક્રમ સંવત ૧૦૮૬, કાર્તિક શુદિ ૧૫ ને દિને અણહિલપાટકના મહારાજાધિરાજ ભીમદેવ કચ્છમંડલના ધડહરિકાના દ્વાદશમાં આવેલા મસુરાગ્રામના સમસ્ત રાજપુરૂષ અને નિવાસીઓને નીચેનું દાન જાહેર કરે છે –
૨ દાન લેનાર પુરૂષ-કચ્છમાં આવેલા નવણીસથી આવેલા આચાર્ય મંગલશિવને પુત્ર ભકારક અજપાલ.!
૩ દાન-મસૂરા ગામ, તેની સીમા –
(અ) પૂર્વમાં ધડહડિકા ગામ. (બ) દક્ષિણમાં એકયિકા ગામ. (ક) પશ્ચિમે ઘવડિકા ગામ. (ડ) ઉત્તરે પ્રઝરિકા ગામ.
૪ રાજપુરૂ-દાન લખનાર કાયસ્થ કાંચનનો પુત્ર વટેશ્વર, દ્વતક મહાસાંધિવિગ્રહિક શ્રીચંદ શર્મન.
૧ મી. ડી. ખખ્ખર મને જણાવે છે તે પ્રમાણે ભટ્ટારકના વંશજો હજુ પણ કચ્છમાં આજદિનપયત હૈયાત છે. ૧ આ ગામ અથવા અન્ય દર્શાવેલાંમાંનું કોઈ પણ ગામ નકશાથી જાણી શકાતા નથી. • જુઓ સિંપલ નં. ૧ લું

Page #240

નં. ૧૪૦ ભીમદેવનાં તામ્રપત્રો
વિ. સં. ૧૦૮૬ વૈ. સુ. ૧૫ માહિમને જિતનાર અને રાજા ભીમદેવ પિતાનાં આ અપ્રસિદ્ધ તામ્રપત્ર છે. પતરાં બે છે, અને મને અંદરની બાજુએ કતરેલાં છે. પહેલામાં છે અને બીજામાં પાંચ પંક્તિઓ છે. તેનું માપ કxકં” છે. પહેલા પતરાના નીચેના ભાગમાં અને બીજા પતરાની ઉપરના ભાગમાં વચ્ચો વચ એકેક કાણું છે અને તેમાં ફ” વ્યાસની નાની કડી છે. પતરાં સુરક્ષિત છે અને કોતરકામ ઘણું સુંદર અને સ્પષ્ટ છે.
अक्षरान्तरे
पतरूं पहेलं . १ ओं विक्रमसम्वत् १०८६ वैशाख शुदि १५ अद्ये
२ ह श्रीमदणहिलपाटके समस्तराजावलीवि३ राजितमहाराजाधिराजश्रीभीमदेवः स्वभु. ४ ज्यमानवद्धिविषयांतःपातिमुंडकग्रामे स. ५ मस्तजनपदान्बोधयत्यस्तू वः संविदितं यथा ६ अद्य वैशाखी पर्वणि उदीचब्राह्मणबलभद्र
पतरूं बीजुं ७ सुताय वासुदेवाय ग्रामस्योसरस्यां दि८ शि मुंडकग्रामेऽत्रैव भूमेहलवाहाएका १ ९ शासनेनोदेकपूर्वमस्माभिः प्रदत्ता इउ [ति ] १० लिखितमिदं कायस्थकांचनसुतवटेश्वरेण ११ दूतकोऽत्र महासांषिविग्रहिकश्रीचंडशर्मा દુર [તિ ] શ્રીમવય |
ભાષાન્તર વિ. સ. ૧૭૮૨ (ઈ. સ. ૧૦૩૦)ના વૈશાખ સુદિ ૧૫ ને દિવસે અહી અણહિલપાટકમાં બંધા રાજાઓને શોભા આપનાર મહારાજાધિરાજ શ્રીભીમદેવ પિતાના ભગવટાના પ્રદેશમાં આવેલા મુંડક ગામમાં બધા રહેવાશીઓને જાહેર કરે છે કે–તમને માલુમ થાય કે આજે વૈશાખી પણીને દિવસે ઉદીચ (ઔદિચ્ય) બ્રાહ્મણ બલભદ્રના દીકરા વાસુદેવને મુંડકગામમાં ગામની ઉત્તર દિશામાં હલવાહ એક ભૂમિ શાસનના પાણી પૂર્વક અમે દાનમાં આપેલ છે. કાયસ્થ કાંચનના દીકરા વટેશ્વરે આ દાન લખ્યું હતક તરીકે સંધ વિગ્રહ ખાતાને અધિકારી શ્રી ચ શર્મા હતા.
શ્રી ભીમદેવની (સહી) .૧ જ. . . . એ . વધારાને - “મુંબઈની ઉત્પત્તિ” પા. ૪૯ . જી. હાઈકન્ડા ૨ અસલ પતરા પરથી એક હળથી ખેડાય તેટલી જમીન.

Page #241

નં. ૧૪૧-૧૪૨
ચાલુક્ય કર્ણદેવના સમયનાં નવસારીમાંથી મળેલાં બે દાનપત્રો (તામ્રપત્ર જોડી બે)
શ. સં. ૮૯ માર્ગ. સુ. ૧૧ આ. સ. એ. સ. ના ૧૯૧૮ આખરના રીપોર્ટમાં જણાવ્યા અનુસાર આ તામ્રપત્રો મુંબઈ માંની જે. એ. સો. ની શાખાના લાઈબ્રેરીયન મી. પી. બી. ગોથાસ્કરે સુપરીટેન્ડન્ટને મેળવી આપ્યાં હતાં. તે રીપોર્ટ ભાગ બીજામાં પા. ૩૫ મે આ પતરાં સંબંધી ટુંકી નેંધ છે. પતરાંના ફેટેગ્રાફ તથા રાબેગે પ્રસિદ્ધ કરવા ડો. વી. એસ. સુથંકરને આપવામાં આવેલ, પણ તેઓ લાંબી રજા ઉપર ગયા ત્યારે મને સેંપવામાં આવ્યાં. આ બે જોડીમાંથી પહેલી જેડી “એ? ફેટેગ્રાફ તથા રબિગ ઉપરથી અને બીજી જેડી “બી” માત્ર ફેટેગ્રાફ ઉપરથી પ્રસિદ્ધ કરૂં છું. આ બધાં ઉપરાંત પતરાં સંબંધી એક ટાઈપ કરેલી નેટ કઈ તે બાજુના લેખકે લખેલી અને સોપવામાં આવેલ, જેમાં તેમાં લખેલાં સ્થળો એળખાવવાનો પ્રયત્ન કરેલ હતે.•
છે કે રાતના ત્રણ રાશિ છે અને એમ અનમાન થાય છે કે પહેલું પતરું અને બાજી અને બીજું એકજ બાજુ કતરેલું હશે. “બી” દાનનાં બે જ બિગ છે અને તેનાં બન્ને પતરાં એક જ બાજુ કતરેલાં હશે. બધાં પતરાનું માપ ”૪૬” છે. બધાં પતરાંમાં કાણું પાડેલાં છે, પણ કડી તેમ જ સીલ માટે કાંઈ કહી શકાતું નથી. રાબિંગ ઉપરથી કહી શકાય કે “એ” વાનનાં પતરાં સંભાળપૂર્વક ઊંડાં કતરેલાં છે, જ્યારે “બી” દાનનાં પતરાં બહુ જ બેદરકારીથી છીછરાં કાતરેલાં છે. બધાં પતરાં સુરક્ષિત લાગે છે. એ દાનની છેલ્લી બે પંક્તિઓ “બી” દાનના કાતરનારે કોતરી લાગે છે. લિપિ બનેમાં નાગરી છે અને અક્ષરનું સરાસરી માપ પહેલામાં ઇંચ અને બીજામાં ૩ ઇંચ છે. ભાષા બનેમાં સંસ્કૃત છે. “એ” દાનને ઘણું ખરો ભાગ, પંક્તિ ૪ થી ૧૧, ર૭ થી ર૯ અને ૩૦ થી ૩૬ બાદ કરીને, પદ્યમાં છે. જ્યારે “બી” દાનમાં છેલ્લા બે શાપના શ્લોકો સિવાય બધે ભાગ ગદ્યમાં છે.
એ ? દાનની શરૂવાત વાસુદેવને નમસ્કારથી તેમ જ વિષગના વરાહ અવતારની સ્તુતિથી થાય છે ૫. (૧–૪). ત્યારપછી દાનની તિથિ નીચે મુજબ આપેલ છે–શક સંવત ૯ ના માર્ગશીર્ષ સુદિ ૧૧ વાર ભમ (પં. ૪–૫). પછી ચાલુની વંશાવળી છે જેમાં મૂળરાજથી શરૂ કરી, અનુક્રમે દુર્લભરાજ ભીમદેવ અને કર્ણદેવનાં નામ આપેલ છે (પં. ૬–૯). આ કર્ણદેવના રાજ્યમાં મહામંડલેશ્વર શ્રી દુર્લભરાજે દાન આપેલું છે. તેનું મથક લાટ પ્રાંતમાં નાગસારિકામાં હતું. આ દુર્લભરાજ પણ ચાલુક્ય વંશને જ છે અને તે ગાંગેયને પૌત્ર અને ચંદ્રરાજને દીકરો હતે. (૫. ૧૦–૨૪). તેણે પંડિત મહિધરને ધમણુચ્છ ગામ દાનમાં આપ્યાનું ત્યાર બાદ લખેલ છે (પં. ૨૫-૩૪). છેલ્લી બે પંક્તિ ૩૫ ને ૩૬ જેમાં તે ગામની ચતુસીમાં આવે છે તે પાછળથી ઉમેરી હશે.
બી” દાનની શરૂવાત એકદમ વંશાવલીથી જ થાય છે અને મૂલરાજથી કર્ણદેવ સુધીની હકીકત આપેલ છે (૫. ૧–૬). આમાં મૂલરાજ અને દુર્લભરાજ વચ્ચે ચામુંડરાજનું નામ વિશેષ જોવામાં આવે છે. પછી દાનનું વર્ણન એ દાનની માફક જ આવે છે. માત્ર તિથિમાં પર છે; કારણુ આમાં વિ. સં. ૧૩૧૧ કાર્તિક સુ. ૧૧ આપેલ છે (૫. –૨૧). અંતમાં શાપના લાક તેમ જ લેખક તથા તકનાં નામ છે.
૧ જ. છે. બ. રો. એ. સે. . ૨૧ પા. ૨૫૦ જી. વી. આચાય. ૨ ડે. સુવંરે ટાંકી સ્વી હકીકત તેમણે મને આપી હતી તે માટે, તેમનો ઉપકાર માનું છું. ૩ મેં આ લેખ વાંગે ત્યારે છે. જીવ છ. જે. મારી એ જાહેર કર્યું કે તે નોટ તેમણે લખી છે,

Page #242

चालुक्य कर्णदेवना समयन बे दानपत्रो
LO
મામાંના કર્ણદેવ તે અણુહિલવાડના ચાલુકય રાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહના ખાપ છે અને તેણે ઈ. સ. ૧૦૬૪થી ૧૦૯૪ સુધી રાજ્ય કર્યું હતું. આ રાજાનેા બીજે લેખ એ. ઈ. વેશ. ૧ પા. ૩૧૭ માં વિ. સં. ૧૧૪૮ ના પ્રસિદ્ધ થએલ છે.
• એ’ દાનની તિથિ શબ્દ તેમ જ અંકમાં શક સંવત ૯૯૬ માર્ગશીર્ષ સુદિ ૧૧ વાર ભૌમ અને ખી દાનની તિથિ વિ. સ. ૧૧૩૧ કાર્તિક સુદિ ૬૧ આપેલ છે. મી. કે. એન દીક્ષિતે કરેલી ગણત્રી અનુસાર તે તિથિએ મંગળવાર તા ૨ જી ડીસેખર ૧૦૭૪ ઈસ્વી અને રવિવાર તા. ૨ જી નવેમ્બર ૧૦૭૪ ઈસ્ત્રી સાથે મળતી આવે છે.
• એ' દાનમાં દાન આપનાર કર્ણદેવ પાતે છે, જ્યારે ‘ખી’ દાનમાં તેના ખંડિયા રાજા નવસારમાં રહેતા દુર્લભરાજ દાતા તરીકે છે. દાન લેનાર બન્નેમાં એક જ વ્યક્તિ છે અને તે બ્રાહ્મણ રુદ્રાદિત્યના પુત્ર માંડવ્ય ગેાત્રના પંડિત મહીધર આપેલ છે. ખી દાનમાં મહીધરના દાદા મધુસૂદનનામ પણ આપેલ છે, જ્યારે ‘એ’ દાનમાં પડિતનાં પાંચ પ્રવા વર્ણવ્યાં છે. મધ્યદેશ ફ્રે જ્યાં રહેતા હતા ત્યાંથી પંડિત લાદેશમાં આવેલેા હતેા.
દાનમાં આપેલું ગામડું ધામણાચ્છા તલભદ્રિકા છત્રીસીમાં આવેલું હતું અને તેની પૂર્વમાં ાલાગામ દક્ષિણમાં તારણુગ્રામ, પશ્ચિમમાં આવલસઠ અને ઉત્તરે છાવિલ અથવા તા કરીન દ્ધિ ગામ હતાં. આ. સ. વે. સ. ના સુપરીટેન્ડેન્ટે આમાંનાં બે ગામેા ધામણુાચ્છા અને તાર ગ્રામને હાલનાં ધમડાછા અને તરણુગામ અગર તેારણગામ માનેલાં છે. માકીનાં સ્થળે પણ ટાઈપ કરેલી તેણના લેખકે ખરેખર ઓળખાવ્યાં છે. કચ્છાવલિગ્રામ તે હાલનું કછેલી અને અવતસાઢિગ્રામ અથવા આમ્નલસાટિગ્રામ તે હાલનું ખી. બી. એન્ડ સી. આઈ રેલ્વેનું અમા સાડ સ્ટેશન છે. કાલાગ્રામ માટે તે બહુ ચાક્કસ નથી, તે પણ સૂચવે છે કે તે કદાચ હાલનું કવચ, અગર ખેરગામ હાય. આ સિવાય બીજાં ત્રણ સ્થળે લેખમાં આવે છે જેમાંનું નાગ સારિકા તે હાલનું નવસારી છે. લાટદેશ તે ઉત્તર તેમ જ દક્ષિણ ગુજરાતનું જૂનું નામ છે અને મધ્યદેશ તે ગંગા અને જમનાં વચ્ચેને પ્રદેશ છે.
આ બે તામ્રપત્ર ૮ એ ’ અને ખી' એક જ દાન આપવા માટે શા માટે લખાયાં હશે અને તેમાંનું કયું સાચું અને કયું ટુ તે નિશ્ચય કરવેા કઠણ છે. સુપરી. આ. સ. વે, સ. તેમ જ ટાઈપ કરેલી નોટના લેખક માને છે કે ‘ એ ’ દાનપત્ર જે વધારે સારી ીતે કાતરેલું છે તે ખરૂં છે અને બીજું પાછળથી તેની નકલ તરીકે તૈયાર થએલ હશે. ટાઈપ કરેલી નાટના લેખકે એવું સમાધાન કર્યું છે કે એનેા લખનાર કાયદાથી ખીનવાકેફ હશે તેથી તેણે સીમા વગેરે લખેલ નહીં. ‘ખી’ના લેખકે પ્રથમ તે ભૂલ મૂળ એ માંજ સુધારવાના પ્રયત્ન કર્યાં, પણ પાછળથી બધું નવેસરથી લખવાનું દુરસ્ત ધાર્યું. પરંતુ ખન્ને દાનપત્રા બારીકીથી તપાસ્યા બાદ હું તેનું નીચે મુજબ સમાધાન કરવા ઇચ્છું છું. ખન્ને દાનપત્રામાં નીચે લખ્યા ફેરફાર સહજ લેવામાં આવે તેમ છે.
(૧) ‘ ખી ’ દાનપત્ર ખીજાં ઉત્તર ગુજરાતનાં તામ્રપત્રાની પદ્ધતિએ લેખાએલું છે, જ્યારે ‘ એ ' દાનપત્ર દક્ષિણનાં તામ્રપત્રાની પદ્ધતિને અનુસરે છે.
( ૨ ) ‘ખી’માં સાલ વિક્રમ સંવતમાં આપેલી છે, જ્યારે ‘એ’માં દક્ષિણનાં તામ્રપત્રની માફક શક સઁવતમાં આપેલ છે.
૧ આ સ. વે, સ, રીપેાર્ટ ઈ. સ. ૧૯૧૮ પા. ૩૬ છે. ૧૮

Page #243

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
(૩) ઈ. એ. વા. ૬ પા, ૧૯૪ અને ત્યાર પછીના પાનામાં પ્રસિદ્ધ થયેલાં ચાલુક્ય તામ્રપત્રાની માફક ‘શ્રી' વંશાવલિ વિભાગથી શરૂ થાય છે, જ્યારે • એ ' માં મંગલાચરણના શ્લેાકેા તથા વરાહ અવતારની સ્તુતિ છે જે દક્ષિણનાં તામ્રપત્રામાં જોવામાં આવે છે.
ર૦
(૪) થાપ દર્શાવનારા શ્ર્લોકા · ખી ” માં છે, પણ ‘ એ ’ માં નથી.
,
.
(૫) ખી' માં દાન લેનારાના દાદાનું નામ છે, જે ‘ એ ’ માં નથી,
.
(૬) ખી ’માં ચામુંડરાજનું નામ છે, જે ‘એ'માં લેવામાં આવતું નથી.
(૭) સીમા વિગેરે દાનની વિગત ‘ખી' માં પુરેપુરી આપેલી છે, જ્યારે ‘ એ ’ માં તે ભુલાઈ જવાઈ છે તે પાછળથી ઉમેરવાના પ્રયત્ન કરેલા છે.
(૮) ખંડિયા રાજા દુર્લભરાજનું સ્તુતિ રૂપ વર્ણન ‘એ ’ માં બહુ વિસ્તારથી છે, જ્યારે
ખીમાં નથી.
૯ ૬ ખી” માં લેખક તેમ જ કનાં નામ આપેલ છે, જ્યારે એ ’ નામંજુર થયું હશે તેથી તે બધી વિગતા તેમાં પૂરી કરેલ નથી.
આ બધી વિગતા ઉપરથી એવું અનુમાન થઈ શકે છે કે ‘ખી ’ દાનપત્ર-મૂલ ચાલુકય રાજાએાની રાજધાનીમાં લખાયું હશે અને નવસારી જીલ્લાના સુખા ૬લ્લ્લભરાજને તે દાન લેનારને સોંપવા માટે માકલ્યું હશે. પણ તેણે તે જ દાનપત્ર સેાંપવાને ખદલે તે દાન દક્ષિણ તામ્રપત્રાની પદ્ધતિસર નવું કાતરાવ્યું અને તે વક્તે પાવાનું તેમ જ પાતાના પૂર્વજોનું પ્રોંસા ત્મક વર્ણન તેમાં દાખલ કરાવ્યું. આ નવી નકલ મંજુરી માટે રજી થઇ હશે ત્યારે તેમાંના રાષા સીમા વિગેરે ન લખવારૂપી માલુમ પડયા હશે અને તે પાછળથી છેલ્લી એ લીટીમાં ઉમેર્યાં છતાં સંતાષકારક ન જણાયું તેથી અપૂર્ણ જ રહ્યું અને લેખક તેમ જ તક વિગેરેનાં નામા તેમાં લખાયાં નહીં. અન્નની તિથિ તપાસવાથી પણ ઉપરના અનુમાનને ટકા મળે છે. શ્રી દાનમાં રવિવાર તા. ૨ જી નવેંમર ૧૦૭૪ આપેલ છે, જ્યારે ‘એ ’ માં મંગળવાર તા. ૨ જી ડીસેઆર ૧૦૭૪ આપેલ છે. એટલે કે ‘ખી’દાન ખરાખર એક મહીના પહેલાં લખાયું હતું.

Page #244

चालुक्य कर्णदेवना समयनां ये दानपत्रों
अक्षरान्तर 'ए'
पतरूं पहेलु पहेली बाजु १ ॐ नमो भगवते वासुदेवाय ॥ पायात्कईमवांच्छया भगवतः वाडा २ तेः क्रीडतो यस्याब्धिस्तृणबिंदुवत्परिगतो दष्ट्रीग्रभागैकतः ॥ अन्य ३ स्मिन्नपि रेणुवद्विलसति क्षोणी युगान्तागमे लज्जावेशविसस्तुल४ स्य दधतः सूत्कारसारं वपुः ॥ स्वस्ति शकसम्वत्सरषडधिकनवत्य५ धिकनवसत्यों अंऽकतोपि ९९६ मार्गशिरशुदि ११ भौमे ॥ अ६ घेह महाराजाधिराजपरमेश्वरश्रीमूलराजदेवपादानुध्यातपर७ मभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वरश्रीदुर्लभराजदेवपादानु८ ध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वरश्रीभीमदेवपादानें९ ध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वरश्रीकर्णदेवकल्या१. गविजयराज्ये सत्येतस्मिन काले लाटदेशान्तःपातिनागसारिका११ सौ तत्पादपद्मोपजीवी ॥ आसीद्वंदितपादपंकजपुराण्चौर्लुक्यरा१२ जान्वये सौर्योदोर्यगुणान्वितो द[ हर ]जो गांगेयना१३ मा पुरा यस्याद्यापि दिवौकमी प्रतिगृहं गायंति सि१४ द्धांगनाः ॥ कीति तस्य न यांति सांप्रतमहो वक्तुं गु. १५ णामादृशैः ॥
पतरूं पहेलुं बीजी बाजु १६ संभोगभूमि वि लब्धकीर्तिः श्रीचंद्रराजोथ ब. १७ भूव तस्माते ॥ अद्यापि यस्य प्रभुतां प्रभूताः १८ गायति गति" खलु भूभुजोपि । जातः श्रीदुर्ल१९ मेशः क्षिविपतितिलकश्चंद्रराजात्प्रतापी । कीर्तिः सप्ताब्धिमध्ये वि२० लशति" च बलाद्राजहंसीव नित्यं ॥ यस्योच्चैाजिराजप्रसरखुर२१ पुटोखातनिर्भिन्नभूमेधूलोमेघावलीव प्रसरति गगने विश्वमा२२ च्छादयंती ॥ गतभुवनकुलानि व्याप्तदिग्मंडलानि शृततुहि. २३ नगिरीणि[ क्रांत ]तारापथानि । सरसकमलकंदच्छेदगौराणिकाम ।
१ पाया क्रोडा २ पाय। दंष्ट्रा 3 पायो संस्थुल ४ पाये। नवशत्यां ५ वाय पादानु , पांया तस्मिन् ७वांया यांच्या पुराचौलुवाय। शौौदा १० वाया कसां ११ वाया तस्मात् १२वाया गाने १७पाया क्षितिप १४ पायो कसति १५ वय त्रित

Page #245

२२
मुजरातना ऐतिहासिक लेख २४ ममुरमरपते[नों ]पानि धामानि यस्य । स्नात्वा पुण्यमृदकेन विधिवो २५ संतर्घ्य देवान् पितृम् । धर्माशासनतत्परेण मनसा संपूज्य नारा. २६ यणं । मायाखिल विप्रपंडितजनान् भ-मवाजा ददौ ॥ गो[प]त्यानि
पतरूं बीजें २७ समस्तशास्रविधिना दानानि चान्यानि च । निजराजावली विराजितमहा२८ मेडलेश्वरश्रीदुर्लभराजः स्वनियोगस्थात । मंविपुराहि तसेनापत्यात्क२९ टलिकप्रभृतीन् समाज्ञापयति ॥ चला विभूतिः जणभंगि यौवनं कृतांतदै३० तांतरवर्ति जीवितं । त[ थौषबजुं ]पटलजीवितमाकलय्य । मध्यदेशादा. ३१ गतसकलवेदशास्त्रार्थ ]विदाय । मांडव्यगोत्रोत्पनार्यमांडव्यभार्ग. ३२ व्यगिराऊमिजमदग्निपंचप्रवरसयुताय । विप्ररुद्रा । दित्यसुत३३ पंडितमहीधराय । तलभद्रिकाषष्ट्विंशत्पथके । उदकेन । सवृक्त३४ मालाकुलं ससीमापर्यंत धामणाच्छाग्रामं ददौ । पूर्वस्यां दिशि का. ३५ लाग्रामः दक्षिणस्यां दिशि तोरणग्रामः पश्चिमस्यां दिशि आवल. ३६ सादिग्रामः उतरस्यां दिशि कछावलीमामः ||
अक्षरान्तर 'बी'
पहेली बाजु १ राजाबली [पूर्व ]वत् ।। परमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्व२ रश्रीमूलराजदेवपादानुध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराज३ श्रीचामुंडराजदेवपादानुध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराज. ४ श्रीदुर्लभराजदेवपादानुध्यातपरमभट्टारकमहाजाधिराज५ श्रीभीमदेव पादानुध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराजश्रीकर्णदे६ व[ स्वभुज्य ]माननागसारिकाविषयप्रतिबद्धतलहदष[ ड्विंश ]ता. ७ न्तःपातिनःसमस्तराजपुरुषान् ब्राह्मणोत्तरान् तन्निवासिज८ नपदार्थ बोधयत्यस्तु वः संविदितं यथा श्रीविक्रमादित्योत्पादि९ तसवत्सर[ शते ]वेकादशसु एकतेशदधिकेषु अत्रांकतोपि सं. ११३१ १० कार्तिकशुदि ११ एकादशीपर्वणि चराचरगुरुमहेश्वरमभy सं. ११ सारासारता विचिंत्य पित्रोरा[त्मनश्चपुण्य ]यसोभिवृद्धये मध्यदेशा
१ वाया विधिना २ पाय पितृन् 3 पाय मंडलेश्वर ४ पांय योगस्थान ५ वायो पत्यक्षप या सण ७वांय। तदं ८ पायो त्पन्नाय वांया संयुता १.वाया सवृक्ष ११वायो उत्तरस्यां १२ वांय पदाथ १४ायादितं १४ वाया संवत्स- १५वांया त्रिंश- 18वांया प्रांक १७वांया यशो

Page #246

चौलुक्य कर्णदेवना समयनां २ ताम्रपत्रो
१२ दागताच अधीतसकलशास्त्राय मांडव्यगोत्राय ब्राह्मणमधुसूदन पौ१३ नाय रुद्रादित्यसुताय पंडितमहीधराय सीमापर्यंतः सहिरण्यभा१४ [ गभो ]गः सवृक्षमालाकुलः सदंडदशापराधः सोपरिकरः ११ सर्वादाजसमेतः पूर्वप्रषतदेवदाय ब्रह्मदा यषर्ज धामबीजी बाजु
१६ नाछ। भिचानग्रामः शासनेनोदकपूर्वमस्थाभिप्रदत्तः
-
१७ [ स ] स्य च पूर्वस्यां दिशि — राईग्रामः । दक्षिणस्यां दिशि १८ तोरणग्रामः । पश्चिमस्यां दिशि आवळसाढिग्रामः उत्तरस्यां १९ दिशि कच्छावलीः इति चतुराघाटोपलक्षितमाममेनं तन्नि२० बासिजनपदैर्यथादीयमानभागभोगकरहिरण्यादिसर्वदास - २१ र्बमाज्ञाश्रवण विधेयैर्भूत्वा अस्मद्वंशजैरन्यैरपि अस्माभि । प्रदत्त२२ सुपनेतव्यं पालनीयं च ॥ उतं च भगवता व्यासेनः षष्टिर्वर्षसह२३ आणि स्वर्गे तिष्टति भूमिदः आछेता भानुमंता च तान्येव नर२४ केँ बसेत् । विंध्यारवीष्यतोयासु शुष्ककोटरवासिनः कृष्णस२१ ः जायते भूमिदानापहारकाः || २ || लिखितमिदं शासनं का· २६ स्यवटेश्वरसुतकेका - दूतकोत्र महासांधिविग्रहिक २७ श्री - गादित्यइति
२ वय आणि पांथे आच्छेसा ४ या क्
२३
www.umaragyanbhandar.com)

Page #247

२४
गुजरातमा पेतिहासिक लेख
ભાગાક્તર સંક્ષિસ
એ”ી કઇ ભાવને નમસ્કાર–વરાહ અવતારની સ્તુતિ. મલરાજના ચરણ સેવનાર દુર્લભરાજ અને તેનાં ચરણું સેવનાર ભીમદેવ અને તેનાં ચરણ સેવનાર રાજા કર્ણદેવ રાજ્ય કરતો હતો તે વખતે લાટ દેશમાં નાગસારિકામાં દુર્લભરાજ સૂબો હતો. તે દુર્લભરાજ ચન્દ્રરાજને દીકરા અને ગાંગેયને પત્ર હતો. ગાંગેય તે ચાલુયના વંશમાં નાના ભાઈને વંશજ હતે.
આ દુર્લભરાજે સ્નાન, પૂજા, સ્મરણ ઈત્યાદિ કરીને શક સંવત ૯૯૬ ના માર્ગશીર્ષ સુ. ૧૧ વાર મંગળના રોજ તલભદ્રિકા છત્રીસીમાં આવેલું ધામલાછા ગામ પંડિત મહિધરને દાનમાં આ મહિધર બ્રાહ્મણ રુદ્રાદિત્યને દીકરો હતે અને તે વેદશાસપારંગત હતું અને મધ્યદેશમાંથી આવેલ હતું. તેનું ગોત્ર માંડવ્ય હતું અને માંડવ્ય, ભાર્ગવ, અંગિરા ઉર્મ અને જામદગ્નિ, એ પાંચ પ્રવર હતાં.
તે ગામની પૂર્વે કાલા ગ્રામ, દક્ષિણે તારણ ગ્રામ પશ્ચિમે આસ્વલસાઢિ અને ઉત્તરે કથાવલી, એ ગામે આવેલાં હતાં.
“બી” જોડી
વંશાવલિ પહેલાંની માફક. મૂલરાજનાં ચરણ સેવનાર ચામુંડરાજ તેનાં ચક્ષુ સેવનાર દુર્લભરાજ તેનાં ચરણ સેવનાર ભીમદેવ અને તેનાં ચરણું સેવનાર કર્ણદેવ બધા અમલદારો વગેરેને તેમ જ નાગસારિકામાં તલભદ્રિકા છત્રીશીમાં રહેતા ગયા બ્રાહ્મણે તેમજ અન્ય વર્ગને જણાવે છે કે–વિ. સ. ૧૧૩૧ ના કાર્તિક સુ. ૧૧ ને દિવસે, ધામણા નામનું ગામડું, મધ્ય દેશમાંથી આવેલા વેદશાસ્ત્ર પારંગત અને માંડવ્ય ગાત્રના મધુસૂદનના પૌત્ર અને રૂદ્રાદિત્યના દીકરા પંડિત મહીધરને દાનમાં આપેલું છે. તેની પૂર્વમાં ... .. .દક્ષિણે તેરણગ્રામ, પશ્ચિમે આવલસાડી અને ઉત્તરે કછાવલી આવેલાં છે. આ દાન ચતુ સીમા ચેક્સ કરીને મેં આપ્યું છે, અને બધાંએ કબુલ રાખવાનું છે. કાયસ્થ વટેશ્વરના દીકરા કેક- ... .. આ દાન લખ્યું. દક સધિવિગ્રહના અધિકારી શ્રીમાન ... ... ગાદિત્ય હતો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #248

નં૦ ૧૪૩
ચૌલુક્ય રાજા કહું ૧ લાનું સૂનકનું દાનપત્ર
વિક્રમ સંવત ૧૧૪૮ વૈશાખ સુદ્ધિ ૧૫ સેામવાર
મી. એચ. *સેન્સે કૃપા કરી મેાકલેલી એ ઉત્તમ છાપા પરથી નીચેના લેખ પ્રસિદ્ધ કર્યો છે આ લેખ એ તામ્રપત્રના અંદરના ભાગમાં કાતરેલેા છે. આ પતરાં સૂનકમાંથી મળ્યાં હતાં, જે સૂનક ગામ ઉત્તર ગુજરાતમાં પાટણના અગ્નિકેણુમાં પૂર્વે આશરે ૧૫ માઈલ પર, અને ઉંઝાર રેલ્વેસ્ટેશનથી પશ્ચિમમાં આશરે ૫ માઈલ પર આવેલું છે. આ પતરાં હાલ પાટણના રહીશ સી. નારાયણુ ભારતીના કમજામાં છે. જ્યારે મી. સેન્સે પતરાંની નકલ લીધી ત્યારે તે એક કડી વડે એડેલાં હતાં, તે કડી કેટલાક વખત પહેલાં ભાંગેલી હતી. ખીજી કડી, જેના ઉપર કદાચ મુદ્રા હશે તે ખાવાઈ ગઈ હતી. છાપા ઉપરથી અનુમાન કરતાં પતરાં સંપૂર્ણ રીતે સુરક્ષિત જણાય છે.
લેખ સંસ્કૃત ગદ્યમાં છે. દાનપત્રની તારીખ વિક્રમ-સંવત્ ૧૧૪૮ ના વૈશાખ સુઢિ ૧૫ સામવારે થએલા ચંદ્રગ્રહણની છે. આ તારીખની ગણત્રી મી. લીરે નીચે પ્રમાણે મને કરી આપી છેઃ— “ આ તારીખને મળતી યુરાપની તારીખ ઈ. સ. ૧૦૯૧ ના મે મહિનાની તા. ૫, સેમવારની છે. આ દિવસે ચંદ્રગ્રહણ હતું. ઉત્તરનું વિક્રમ-સંવત્ ૧૧૪૮ મું વર્ષ, જે પૂરું થયું હતું અગર દક્ષિણુનું વિક્રમ-સંવત ૧૧૪૭ નું, જે ચાલતું હતું, તેના વૈશાખની પૂર્ણિમાની તિથિ હતી. મુંબઇ માટેના સૂર્યાંયના કાળ પછી ૫૦ ઘડી અને ૫૩ પળે આ તિથિના અંત આવ્યે હતા, તેથી ગ્રહણ હિંદુસ્તાનમાં દેખાવું જોઇએ. દક્ષિણના પૂરા થયેલા વિક્રમસંવત ૧૧૪૮ માં તેજ તિથિએ, ઈ. સ. ૧૦૯૨ નાં એપ્રિલની ૨૪ મી તારીખે ગ્રહણ હતું. ઉત્તરના ચાલુ વિક્રમ સંવત ૧૧૪૮ માં આ તિથિએ ગ્રહણ નહાતું.”
ના
દાન આપનાર મહારાજાધિરાજ કર્ણદેવ હતેા. તેનું ઉપનામ ઐલેયમલ્લ હતું. ડૉ. બુદ્ધુ૨મત પ્રમાણે વિક્રમ-સંવત ૧૧૨૦ થી ૧૧૫૦ સુધી રાજ્ય કરનારા ચૌલુક્ય રાજા કર્ણ ૧ લે આ દાનપત્રનેા કર્યું છે. રાજાએ અણુહિલપાટકમાંથી આ શાસન જાહેર કર્યું હતું, અને આનંદ્રપુર મુખ્ય શહેરવાળા એક ૧૨૬ ગામના મડાલમાં વસનારાઓને સંખેાધાએલું છે. દાનમાં લઘુ-ડાલી એટલે નાની ડાલીમાં એક જમીનના ટુકડા આપ્યા હતા, જેની ઉપજમાંથી સૂનકમાં એક તળાવ ચાલુ રાખવાનું હતું. લઘુ-ડાભીમાં આપેલી જમીનની વાયવ્ય કાણુમાં સંડેરા ગામ આવ્યું હતું.
અણહિલપાટક ચૌલુકયાનું મુખ્ય શહેર અણહિલવાડ છે, અને આનંદપુર હાલનું વડનગર છે. સુનક ગામ જ્યાંથી પતર્રા મળ્યાં હતાં તે હાલનું સુનક છે.
લેખના અંતમાં લેખક અને દૂતકનાં નામેા તથા રાજાની સહિ આપેલી છે. લેખક કે±ક, કાયસ્થ વટેશ્વરના પુત્ર હતા. આ વટેશ્વર,અને ભીમ ૧ લાના વિક્રમ-સંવત ૧૦૮૬ના દાનપત્રના લેખક, કાયસ્થ કાંચનના પુત્ર વટેશ્વર એ બન્ને એક જ લાગે છે,
આંહિ નાંધ લેવી એઇએ કે, થાડા વખત પહેલાં મી. લીટે દાનપત્ર' ભીમ ૨ જાનું નહીં પણ ભીમ ૧ લાનું જણાય છે. કારણ કે તે
પ્રસિદ્ધ કરેલું ભીમદેવનું આ જ વટેશ્વર, કાયસ્થ
૧ એ. ઈ. વેદ. ૧ પા. ૩૧૬ ઈ. હુલ્ઝ ૨ આ ગામ એક પછીના ચૌલુકય દાનપત્રમાં પણ આવે છે; ઈ. એ વા. ૬ પા. ૨૧૦ અને વા. ૧૮ પા. ૧૦૮. સિદ્ધપુરથી દક્ષિણે છા માઈલ પર આવેલું એક મોટું ગામ છે, અને ઘણું' કરીને ગુજરાતના કડવા કુલી અથવા કણબીએનુ' મૂળસ્થાન ગણાય છે.— બર્જેસની ગુજરાતની મુસાફરી સંબધી નેટ ૧૮૬૯ પા, ૫૭-૬૩, ફ ઈ. એ. વા. ૬ પા. ૧૯૪.૪ ૪. એ. વે. ૧૯ પા, ૧૦૮,

Page #249

२६
गुजरातमा तिहाबिक देख કાંચનના પુત્રે લખ્યું હતું તેમ જ અને દાનપત્રોને દતક મહાસાંધિવિગ્રહિક રી-અખશર્મન હતું. આથી મી. ફલીટના લેખની તારીખ, સંવત ૯૩, સિંહ સંવતની ન હોઈ શકે પરંતુ ડૉ. બુહરે ધાર્યું હતું તે પ્રમાણે વિકમ-સંવત ૧૦૦ નું ટુંકુ રૂપ હશે.
छपटना योg४य भीम २ Mi हनपत्रानी भा४ मा नपना अंतi 'ति' શબ્દ ચાલુ હસ્તાક્ષરમાં અને સુશોભિત રીતે લખેલ છે. રાજાની સહીમાં પણ ચાલુ હસ્તાક્ષરની લિપિ છે. આ અક્ષરે લેખના અક્ષરો કરતાં જરા મોટા અને જુદા આકારના છે. આ સહી કર્ણ દેવની ખુદ સહીની પ્રતિકૃતિની નકલ હોય એમ સ્પષ્ટ જણાય છે.
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलं. १ ओं विक्रमसम्बत् ११४८ वैशाख शुदि १५ सोमे । भवेह श्रीमदण२ हिलपाटके समस्तराजावलीविरानितमहाराजाधिराजश्रीम३ त्रैलोक्यमल्ल[ : ] श्रीकर्णदेवः स्वभुज्यमानश्रीमदानंदपुरप्रतिवद्धष४ डिंशत्यधिकग्रामशतांतःपातिनः समस्तराजपुरुषान् ब्राम५ णोत्तरांस्तन्निवासिजनपदांश्च वोधयत्वस्तु वः संविदितं यथा । ६ अद्य सामग्रहणपर्वणि चराचरगुरुं भगवंतं भवानीपतिम७ भ्यर्च्य संसारासारतां विचिंत्य ऐहिकमामुष्मिकं च फलमंगीक८ त्य पित्रोरात्मनश्च पुण्ययशोभिवृद्धये सूनकग्रामे रसोषि९ कठक्कुरमहादेवेन कारितवाप्यै लघुडाभीग्रामे कुटुं . ज. १० सपाल । लाला । वकुलस्वामिनां सस्कनामोपलक्षितभूमि[ : ] पा. ११ इला १२ वहति हल ४ इति हरूचतुष्टयभूमी शासनेनोद. १२ कपूर्वमस्माभिः प्रदत्ता । अस्याच भूमेः पूर्वस्यां
१४. . . ६ ५. १८५ भने ५२१३ २ या त्रैलोक्यमालः 3 पाया कत्ती

Page #250

कर्ण १ लातुं सुनकनुं दामपत्र
पतरूं बीजें १३ दिशि भट्टारिकाक्षेत्रं । तथा ब्राह्मणरुद्र । नेहा । लग१४ लाक्षेत्रं च । दक्षिणस्यां महिषरामक्षेत्रं । पश्चिमायां संडेरणा१५ मसीमा । उत्तरस्यामेव संडेरग्रामसीमा ॥ इति चतुरापाटो१६ पलक्षितां भूमिमेनामवगम्य तनिवासिजनपदैर्यथादी१७ यमानभागभोगकरहिरण्यादि सर्वमाज्ञाश्रवणविषयै१८ भूत्वा ऽस्यै वाप्यै समुपनेतव्यं सामान्यं चैतत्पुण्यफलं मत्वा १९ परिपंथना केनापि न कार्या । उक्तं च भगवता व्यासेन । षष्टि. २० वर्षसेहस्राणि स्थगर्गे तिष्ठति भूमिदः । आच्छेप्तौ चानुमंता च २१ तान्येव नैरकं यसेत् ॥ लिखितमिदं शासनं कायस्थवटेश्व२२ रसुत आक्षपटलिककेक्ककेन । दूतको ऽत्र महासांषिवि. २३ ग्रहिकश्रीचाहिल इति [॥] श्रीकर्णदेवस्य ।।
ભાષાન્તર છે. વિ. સં. ૧૧૪૮ વૈશાખ શુદિ ૧૫ સોમવારે, આજે, અહીં વિખ્યાત અણહિલપાટકમાં શ્રી રોલેકયમલ ઉર્ફે શ્રી કર્ણદેવ મહારાજાધિરાજ જે સમસ્ત રાજાવલીથી વિરાજિત તે પિતાના ઉપભોગનાં શ્રીમદ્ આનદપુર વિષયમાં આવેલાં ૧૨૬ ગામ સાથેના સંબંધવાળા રામસ્વ રાજપુરૂષને અને આ વિષયમાં વસતા બ્રાહ્મણદિ સર્વ જનેને જાહેર કરે છે–
તમને જાહેર થાઓ કે, આજે ચંદ્રગ્રહણ સમયે જગતના સ્વામિ, ભવાનીના પતિ શિવને પૂજા કરીને જગતની અસારતા વિચારીને અને આ લોકમાં તેમ જ પરલોકમાં દાનનાં ફળમાં માનીને, અમે અમારા માતપિતા અને અમારા પુણ્યયશની વૃદ્ધિ અર્થે, શાસનથી, પાણીના અદ્ધિ સહિત, રસેવિક (?) ઠકકુર મહાદેવે સૂનક ગામમાં બંધાવેલાં સરોવરને લધુ-ડાલી ગામમાં કુટુંબિન જસપાલ (યશ પાલ) લાલા, અને બકુલ સ્વામિની માલકીનાં અને તેમનાં નામ ધારી ૧૨ પાઈલાં (અથવા ૪૮ સેર)(બીજ તરીકે)લેતી ૪ હલ એટલે (શબ્દમાં) ચાર હલવાહ ભુમિ આપી છે. આ ભૂમિની પૂર્વે ભટ્ટારિકાનું ક્ષેત્ર અને રૂદ્ર, નેહા અને લાલા કિનાં ક્ષેત્ર છે. દક્ષિણેમહિષરામનું ક્ષેત્ર; પશ્ચિમે-સડેર ગામની સીમા, ઉત્તરે તે જ પ્રમાણે સરડેર ગામની સીમા. આ પ્રમાણેની ચાર સીમાવાળી ભૂમિ જાણીને અને આ શાસન સાંભળીને તેનાં પાલન અર્થે આ ભૂમિમાં વરસતા જનો તે સરોવર અર્થે, અત્યાર સુધી લેવાય છે તે પ્રમાણેના સર્વ ભાગ (હિસ્સા), ઉપભેગ, કરે, સુવર્ણ વગેરે આપશે. અને ધર્મ દાનનું ફળ સર્વને સામાન્ય છે તે ધ્યાનમાં રાખીને તેના માલીકને કોઈ પ્રતિબંધ કરશે નહીં. અને ભગવાન વ્યાસે કહ્યું છે કે –ભૂમિ દેનાર વર્ગમાં ૬૦ હજાર વર્ષ વસે છે. તે હરી લેનાર અને તેના હરણમાં અનુમતિ આપનાર તેટલાજ સમય નરકમાં વસે છે. આ શાસન કાયસ્થ વટેશ્વરના પુત્ર આક્ષપટલિક કેકકથી લખાયું છે. આ દાન પત્રને દતક મહાસાંધિવિગ્રહિક શ્રી ચાહિલ છે. શ્રીકર્ણદેવના સવહસ્ત. ૧ વાંચે કથ્રિ વર્ષ#ામિ ૨ વાંચે બાફેલા અથવા માછેત્તા ૩ વાંચે ન.
- : :૪ પધાં ૨૨ વતિ શબ્દોની સમજુતી માટે હું ડે. ખુલહરને આભારી છું. ઠે. ખેહર આના ઉપર ચર્ચા કરતાં કહ્યું છે કે આ શબ્દને અનુવાદ માત્ર પ્રયોગાર્યું છે. “પા' ગુજરાતી શબ્દ પાઈનું બહુવચન છે જે હાલની ‘૫.યલી’ શબ્દને મળસે હું ગણું છું. ‘પાયલો' નું માપ શેર (૪૮ પ. ) થાય છે.
છે. ૬૦

Page #251

નં૦ ૧૪ સિદ્ધરાજ જયસિંહને ગાળાનો શિલાલેખ
વિ. સં. ૧૧૭ વૈ. વ. ૧૪ કાઠિયાવાડમાં ઝાલાવાડ પ્રાંતમાં ધ્રાંગધરાથી આઠ માઈલ ઉપરગાળા અને દુદાપુર ગામથી સરખે અંતરે ચન્દ્રભાગા નદીને પશ્ચિમ કાંઠે જાના મંદિરનાં ખંડેર છે. કાઠિયાવાડ ગેઝેટીઅરમાં તેમ જ વર્ગસ્થ કર્નલ જે. ડબલ્યુ. વોટસને રચેલ પ્રાંગધરા સ્ટેટના વૃત્તાંતમાં તેના સંબંધી સહેજ પણ ઈસાર નથી તે ઉપરથી એમ માની શકાય કે તે મંદિર અત્યાર સુધી કેઈન પણ જાણવામાં આવ્યું નહતું. પરિણામે મંદિર તદન અરક્ષિત દશામાં પડેલું છે. પરંતુ હવે તે મંદિરની ઐતિહાસિક ઉપ
ગિતા સ્ટેટને સમજાવ્યા પછી તેની પૂરતી સંભાળ લેવાશે એમ મને ખાત્રી છે. અત્યારે જેટલા ભાગ મંદિરને હયાત છે તે ઉપરથી તે મંદિર કયા દેવનું હશે તેનું અનુમાન થઈ શકે તેમ નથી.
જવાના માર્ગ એક નાની ચાલીના જે છે અને તેનું માપ ૮-૪૪-૪ છે. પરંત સભામંડપની પશ્ચિમ તેમ જ ઉત્તર બાજુએ નિજ મંદિરનું નામ નિશાન નથી. માત્ર દક્ષિણ તરફ ઉત્તરાભિમુખ નાનું મંદિર છે અને તેમાં ગણેશની ખંડિત મૂર્તિ છે. આ મંદિરમાંના બધા લેખા ભૂખરા પત્થર ઉપર કતરેલા હેવાથી ઘસાઈ ગએલા છે. જોકે આ એક લેખ પ્રમાણમાં સહુથી વધુ સુરક્ષિત છે. લિપિ લગભગ બારમી સદીની દેવનાગરી છે. માત્રા બધે હાલની માફક અક્ષરની ઉપર નહીં, પણું અક્ષરની પહેલાં લખેલ છે. ભાષા અશુદ્ધ સંસ્કૃત છે.
લેખ વિ. સ. ૧૧૯૩ R. વ. ૧૪ ગુરૂવારની સાલને છે અને તેમાં ચૌલુક્ય રાજા સિદ્ધરાજ ધ્યસિંહને ઉલ્લેખ છે. આ રાજા મૂળરાજથી સાતમો છે અને ગુજરાતમાં સરે જયાસિંગ તરીકે ઓળખાય છે. તેણે ઈ. સ. ૧૯૪ થી ૧૧૪૩ સુધી રાજ્ય કર્યું. સિદ્ધરાજને આ પહેલામાં પહેલા શિલાલેખ છે.
જયસિંહદેવના બિરૂદે પૈધનાં નીચેના ત્રણ આ લેખમાં આપેલ છે. ૧ સમસ્ત રાજાવલિ વિરાજિત ૨ સિદ્ધચક્રવર્તિ ૩ અવતિનાથ. ત્રીજી પંક્તિમાં ખજાનચી (વ્યયકરણે મહામાત્ય)
ખરસાદનું નામ આપેલું છે. તે જ મંદિરમાં વિ. સં. ૧૨૧૫ ના બીજા લેખમાં બીજા અમલદાર કલાપ્રસાદનું નામ પણ વાંચી શકાય છે. આ બે નામો માટે સિંહદેવના પ્રસિદ્ધ થએલા લેખમાં મેં હું પણ કયાંઈ મળતાં નથી, તેથી આ લેખમાંથી તે પહેલી જ વખ્ત જાણવામાં આવ્યાં છે.
બપી પંક્તિને શરૂવાતને ભાગ તેમ જ મધ્યમાંને છેડે ભાગ ઘસાઈ ગએલ છે, છતાં લેખની મતલબ સમજી શકાય છે. લેખમાંથી સમજાય છે કે અંબપ્રસાદના સંબંધીઓએ ગણેશ તેમ જ ભટ્ટારિકાનું દેવળ બંધાવ્યું છે.
સિદ્ધરાજ જયસિંહે માળવા જિત્યાની તારીખચેકસ રીતે હજુ જણાઈ નથી.ઉજનમાંથી મળેલ તામ્રપત્રમાં પરમાર યશોવર્માને વિ. સં. ૧૧૯૧ મહારાજાધિરાજ લખેલો છે. તે ઉપરથી સમજાય છે કેવિ સં. ૧૧૯૧ સુધી માળવા જિતાયું નહતું. ઉંજનમાં બી શિલાલેખ વિ. સં. ૧૧લ્ય ને
છે, જેની હકીક્ત આર્કે. સ. . સ. ના ૧૯૧૫આખરના રીપોર્ટમાં આપેલી છે. તેમાં સિહરાજને અવન્તિનાથ લખેલે છે. આ ઉપરથી અનુમાન કરેલું કે માળવા વિ. સ. ૧૧૯૧ અને ૧૧૫ વચ્ચે જિતાયું હશે. પરંતુ આ ગાળાને લેખ વિ. સં. ૧૧૯૩ ને છે અને તેમાં સિદ્ધરાજને અવન્તિનાથ લખ્યું છે તેથી માળવા ૧૧૯૧ અને ૧૧૯૩ વચ્ચે જિતાયું દેવું જોઈએ.
૧ જ. બો. છે. ર. એ. સે
વો. ૨૫ ૫. ૩૨૪ જી. વી. આચાર્ય.

Page #252

सिमराज जयसिंहनो गाळानो शिलालेख
अक्षरान्तर १ [श्री ] संवत् ११९३ वै[ शा ]ख वदि १४ गुराव[ थे ]ह [ स ]मस्त [ रा ].
जावली विराजित महा -- वि.... .... २ अ ... [सिद्ध चक्रवर्ति अवंतीनाथ श्रीम[ जयसिंहदेव कल्याण विजय
राज्ये इत्येतस्मिन्कालेऽ -- व .... [ मा ] .... ३ ... .... [त्र व्ययकरणे महामात्य श्री अंबप्रसाद प्रतिबद्ध महं [वालहु ! __रा । पारि० श्रीकुमार । द्वि० पारि० केर ... णे ...
... .... [ळी ]दि पंचकुलेन द्रुमतीर्थ खान्यां श्रीभट्टारिका[ख्य ] श्रीदेवतायाः .... .... विनायकदेव कुलिकासमे[तं] कारितं ५ .... .... पानंदनायति ॥ मंगलं महा श्रीः ॥ शिषम[ स्तु] सर्वजगतः
॥ छ ॥ त्र ... सूत्र० म[ ह ] ... केन.
ભાષાન્તર
૫. ૧-૨ શ્રી આહિ આજે ગુરુવાર વૈશાખ વદિ ૧૪ સંવત ૧૧૯૩ ને દિવસે, ચક્રવર્તિ અવન્તીनाय श्रीमान भयविना यारी भने यी २iruwi ... ... ...
पं. ३ ... ... ... ... भडं [ वा ] श्रीमान अंमप्रसाइ २ मननय तना संशयि ... ...श्रीमान भार ... ...तथा भी सेव। ... ...पांय तथा... ... ...
. ... ...wisarvi मायुं ... ...दुमतीर्थ भानिमा मना भर Asangl२ वातुं ... ... ...
पं. ५ भान ५मा माटे ... ... ...माटुं भंगण ... ... भाभुत सुष्य रखे। ... ... सूबधार मह...या

Page #253

નં. ૧૪૫ માંગરોળમાંની સેકડી વાવમાંને શિલાલેખ
વિ. સં. ૧૨૦૨ આશ્વિન વદિ ૧૩
કાઠિયાવાડમાં પ્રાચીન શહેર પૈકીના એક માંગરોળ નામે ગામમાં ગાદિ દરવાજેથી પેસતાં ડાબી બાજુની શેરીમાં એક વાવ છે. તે વાવમાં ઉતરતાં જમણી બાજુની દિવાલમાં ચણી લીધેલા એક પત્થર ઉપર આ શિલાલેખ છે. પત્થર સખ્ત કાળે છે અને તે સુરક્ષિત છે. તેનું માપ ૧૮ ઇંચ ૪૧૫ ઇચ છે અને તેમાં ૨૪ પંક્તિમાં દેવનાગરી લિપિમાં àકે લખેલા છે.
તેમાં લખેલ છે કે અણહિલપુરમાં કુમારપાળ રાજ્ય કરતે હતા ત્યારે શ્રી સહારને પૌત્ર અને સહજીગને પુત્ર ગોહિલ મુલક નામે રાજા રાજ્ય કરતું હતું. તેણે પોતાના બાપની યાદગીરિમાં સહજીગેશ્વર નામનું દેવળ બંધાવ્યું અને જકાતમાંથી કેટલીક ઉપજ તેને અર્પણ કરી. ચારવાડના મહાજને પણ દેગુઆ નામની વાવ મંદિરના ઉપગ માટે આપી. ચારવાડથી વિસણવેલિ ગામ જતાં રસ્તા ઉપર આ વાવ છે.
તેમાં વિ. સં. ૧૨૦૨ સિહ સં. ૩૨ આપેલ છે.
૧ ભ, મા. સ. ઈ. ૫, ૧૫૮
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #254

मांगरोळमांनी सोढडी वावमांनो शिलालेख
३१
अक्षरान्तर १ ॥उँ । उँ नमः शिवाय ॥ मुकुटः स हरस्य पातु वः शशिपंकेरुहकंदकांक्षया ॥
गंगनादचिरेण य२ त्र सा सुरहंसीव पपात जान्हवी ॥ कृत्वा राज्यमुपारमन्नरपतिः श्रीसिद्धराजो
यदा दैवादुत्तमः ३ कीर्तिमंडितमहीपृष्ठो गरिष्टो गुणैः ॥ आचक्राम ऋगित्य ( झटित्य ) चिंत्यम
हिमा तद्राज्यसिंहासनं श्रीमा४ नेष कुमारपालनृपतिः पुण्यप्ररूढोदयः ॥ राज्येऽष्य महीभुजोभवदिहै श्री
गृहिला५ ख्यान्वये श्रीसाहारइति प्रभूतगरिमाधारो धरामंडनं ॥ चौलुक्यांगनिगूहकः
सहजिगः ख्या६ तस्तनूजस्ततस्तत्पुत्रा बलिनो बभूवुरवनौ सौराष्ट्ररक्षाक्षमाः ॥ एषामकतमो
वीरः सोम. ७ राज इति क्षितौ ॥ विख्यातो विदधे देवं पितुर्नाम्ना महेश्वरं ॥ श्रीसोमनाथदे
वस्य जगत्यां पू८ ज्यवृद्धये ॥ इंदुकुंदयशाश्चके कीर्तिमेरुसमाश्रितं ॥ पूजार्थमस्य देवस्य भ्राता
ज्येष्ठोस्य मूलुकः॥ ९ सुराष्ट्रानायकः प्रादाच्छासनं कुलशासनं ॥ ठं० श्रीसहजिगपुत्रठ० श्रीमूलुकेन
श्रीसहजिग१० श्वरदेवस्यानवरतपंचोपचारपूजाहेतोः श्रीमन्मंगलपुरशुल्कमंडपिकायां दिनप्रतिका? ११ तथा तळाराभाव्यमध्यात्दिनं प्रति का १ तथा बलीवर्दछाटमाणकामाव्ये( छा )टां
प्रति १ क. १२ मभृतगडकंपति का ४ तथा रासभछाटां प्रति का. ॥ तथा समस्तलोकेन निः
शेषवल्लीकारै१३ श्च पत्रभरांवीडहराकेरीवाटुयाप्रभृतीनां प्रत्येकंका० ॥ तथा पत्रभृतंउटभैरकं
प्रतिका २॥ १४ तथापत्रभृतगंत्रीप्रति = १ क्षेत्रप्रतिउच्चताभाग्येका १ तथा आगरमध्ये खुंटिते
खरालिहासाप्रति
१ ग. २ ह ३र्ति ४ तां. ५ ठाकोर ६ कार्षापण
ट्र ८ द्रम
९ तथा
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #255

गुजरातना ऐतिहासिक लेख १५ का ० । तथा अनयैव स्थित्या चोरुयाबाडे वलहजे च ग्राह्यं ॥ तथा लाठिवद्रा.
पथके वहंतशुल्कमंडपि १६ कामध्यात् दिनप्रति ठ० श्रीमूलुकेन रूपकैकः प्रदत्तः ॥ तथा चोरूयावाडे
न्यसमस्तवृहत्पुरुषैरे. १७ कमतीभूय चतुराधाटनविशुद्धा यथा प्रसिद्वपरिभोगा सवृक्षमालाकुला वीसण
वेलीग्राममार्गस१८ मासन्ना देगुयावावीनामवापी राजानुमत्या श्रीसहजिगेश्वराय प्रदत्ता ॥ तथा
श्रीवामनस्थल्यांशुल्क१९ मंडपिडीपकायांदिनंप्रति का १ तथा चुतमध्ये दिनप्रतिका १ तथापत्रकुय्यां.
भराप्रतिपत्रशत १ तथावी २० डहरा । केरी । वाटुया। प्रभृतिनां प्रत्येकं पत्र ५० तथातलाराभाव्यमध्यात्
तांवुलिकहढें प्रति प्रतिदि २१ पत्र २ मडावापूग १ देवदार्य समस्तोयं समस्तै विभूमिपैः पालनीयो
नुमान्यश्च दानाच्छ्योनु २२ पालनं ॥ शिवः पात्रं जनो दाता पालकः पुण्यभाक्परं । लोपकृच्च महापापी
विचार्यैवं प्रपालयेत् यत २३ उक्तं च ॥ वहुभिर्वसुधा वुक्ता राजभिः सगरादिभिः यस्य यस्य यदा भूमि
स्तस्य तस्य तदाफलं ॥ श्री मद्विक्रमसं २४ वत् १२०२ तथा श्री सिंहसंवत् ३२ आश्विनवदि १३ सोमे ॥ प्रशस्तिरियं
नि(मिता) ॥ कृतिरियपरमपाशुप२५ ताचार्यार्यमहापंडितश्रीप्रसर्वज्ञस्य ॥
१ मंडपिकाथां २
३ यः ४ व ५भु

Page #256

मांगरोलमांनी सोढडी वावमांनो शिलालेख
ભાષાન્તર શિવજીને નમસ્કાર છે શિવજીને મુકુટ, એટલે જટાજૂટ તમારું રક્ષણ કરો. જે જટાજૂટમાં ગંગા નદી આકાશથી ઉતાવળે ઉતરી, તે જાણે ચંદ્રમાં રૂપી કમળના નાળની ઈચ્છાને લીધે ઉતરતી દેવકની હંસણી જ હેય નહીં શું ! (૧) ઉત્તમ કીર્તિ વડે શોભાવ્યું છે ભૂતળ જેણે એવે; અને ગુણેએ કરીને મોટો એ શ્રીસિદ્ધરાજ રાજા રાજ કરીને, જ્યારે દેવગથી મૃત્યુ પામ્યો ત્યારે તરત અદભૂત મહિમાવાળા અને પુણ્યથી રુઢતા( નિશ્ચીતા ને પામ્યા છે ઉદય જેને, એ આ કુમારપાળ રાજ તેના રાજ્યનું સિંહાસન દબાવી બેઠા (૨) આ (કુમારપાળ) રાજાના રાજ્યમાં અહિં શ્રીગહિલ નામના વશમાં પુષ્કળ મોટાઈન આધાર અને પૃથ્વીનું ઘરેણું એ શ્રી સાહાર નામે થયો. તેને પુત્ર ચૌલય( સંલંકી )ના સૈન્યનું ગેપન કરનાર (સંતાડનારે) તથા વિખ્યાત એ સહજિગ નામે થયો. અને તેના પુત્ર પૃથ્વીમાં બળવાન અને સૌરાષ્ટ્ર દેશની રક્ષા કરવામાં સમર્થ થયા. (૩) એઓમાંના એક શરવીર સામરાજ નામે પ્રવીમાં પ્રખ્યાત થયે જેણે પોતાના પિતાને નામે (સહજિગેશ્વર ) મહાદેવનું સ્થાપન કર્યું. (૪) ચંદ્ર તથા ટેલરનાં પુષ્પ સરખા યશ વાળે સોમરાજ પૃથ્વીમાં પુણ્યની વૃદ્ધિ કરવા માટે શ્રી સોમનાથ દેવની કીર્તિને મેરુ પર્વત ઉપર આરહણ કરે (બેસે) તેવી કરી. આ સેમરાજને મોટો ભાઈ મૂલક સૌરાષ્ટ્ર નાયક હતા, તેણે આ મહાદેવની અખંડ પૂજા થવા માટે પોતાના વંશજોએ પાલવા લાયક વર્ષાસન કરી આપ્યું. ( ૬) ઠ૦ ( ઠાકોર ) શ્રી સહજિગના પુત્ર ઠ૦ (ઠાકોર) શ્રી મૂલુ કે શ્રી સહજિગેશ્વર મહાદેવની કાયમ પંચોપચાર પૂજા (સ્નાન, ચંદન, ધૂપ, દીપ, નૈવેદ્ય) થવા માટે માંગરોળની દાણુમાંડવીમાં પ્રતિદિવસ કાર્લાપણુ ( “શબ્દ સ્તોમમહાનિધિ' નામે કેષમાં લખ્યા પ્રમાણે જેને અર્થ પણ એટલે એક કર્ષિ વજનનો ૧ ત્રાંબાનો ૧ પિસો તેમજ દ્રમ્પને ' થાય છે તે ) એક તથા ખુશકી જકાતની ઉપજમાંથી પ્રતિદિવસ કાર્ષા પણ એક, તથા પિઠિયાની છાટ ઉપર કાપણ એક, દાણા ભરેલ ગાડા ઉપર કાષપણુ ચાર તથા ગર્દનની છાટ ઉપર કાષીપણુ અર્ધ, તથા સમસ્ત લોકેએ અને સર્વ વેલાળી ( નાગરવેલને ઉછેરી તેને વ્યાપાર કરનારાઓ ) એ પાનના ભાર, જે કે બીડ હરા, (બીડ ) કેરી, વાયા, એવા નામથી જે શબ્દો તે વખતે ઓળખાતા હશે તે પ્રત્યેક કાર્દાપણ અર્ધ, પાન ભરેલા દરેક ઊંટના ભારે કા ૨ અઢી, તથા પાન ભરેલ ગાડી પ્રત્યેકે દ્રમ્પ એક ક્ષેત્ર; (ખેતર ) માં ઉત્તમ પાક થાય ત્યારે પ્રત્યેક ક્ષેત્રે (ખેતરે ) કાર્લાપણું એક, તથા અગર(મીઠું પાકવાની જગાએ તેના કરેલા ઠગલા )માં ખુંટી, તથા ખરાળી, અને હાસા, પ્રત્યે કાણપણ એક; અને તેજ પ્રમાણે ચોરવાડ તથા બળેજમાં પણ લેવું; ને લાઠેદરા પરગણામાં રાહદારી જકાત માંડવીમાંથી પ્રતિદિવસે ઠ૦ શ્રી મૂલકે એક રૂપ આપે તથા ચારવાડમાં બીજા તમામ મહાજનેએ એકમત થઈને ચાર સીમાડાએ શુદ્ધ અને પ્રખ્યાતિ પામેલી તથા વૃક્ષોની ઘટાઓ સહિત અને વીસણવેલી ગામના માર્ગની સામે આવેલી દેગયા વાવ નામની વાવ, રાજાના અનુમતથી શ્રીસહજિગેશ્વર મહાદેવને આપી; તેમજ શ્રીવણથલીમાં દાણ માંડવીમાં પ્રતિદિવસ કાષીપણ એક, તથા જુગટામાં પ્રતિદિવસ કાર્લાપણું એક, તથા પાનની કેટડીમાં દિન પ્રત્યે પાન શત (સે) એક, તથા વીડહરા, કેરી, વાટુયા વગેરે પ્રત્યેકે પાન ૫૦ પચાશ, તથા તળારા(તળોદરા)ના ઉત્પન્નમાંથી તબેલીના હાટ પ્રત્યે પ્રતિદિવસે પાન બે, મડાવા (2) સોપારી એક, આ સઘળા દેવભાગ છે તે સર્વ ભવિષ્યના રાજાઓએ પાળવે અને માન્ય રાખવે; કારણ કે દાન દેવાનાં કરતાં દાનનું પાલન કરવું તે શ્રેય છે. (૧) દાન લેનાર શિવરૂપ છે અને દાન આપનાર તે મનુષ્ય છે, પાળનાર પુણ્યભાગી છે અને દાનનાં લેપ કરનાર મહાપાપી છે, એમ વિચારીને દાન જરૂર પાળવું. (૨) જે માટે કહેલ છે કે, સગરાદિ ઘણા રાજાઓએ પૃથ્વી ભેગવી છે, (પણ) જેની જેની જ્યારે પૃથ્વી હોય તેને તેને ત્યારે ફળ મળે છે. (૩) શ્રીમાન વિક્રમને સંવત ૧૨૦૨ તથા શ્રીસિહ સંવૃતુ રૂર આશ્વિન વદી ૧૩ સેમવારે આ પ્રશસ્તિ બનાવી. શ્રેષ્ઠ પાશુપતાચાર્ય ઉત્તમ મેટા પતિ શ્રી પ્ર સર્વાની આ પ્રશસ્તિ રચેલી છે.
* કાર્દાપણુ શબ્દ ૧૬ પણ તથા ૧ પણ એ બને અર્થ માટે ચાલુ છે. અને ૫ણ એટલે એક રૂપૈયાં ભાર ત્રાંબાને એક પિસે અથવા એંશી કેડીની બરાબર છે. અને ૧૬ પણ એક દ્રમ્મ છે. હવે આ લેખમાં કાણોપણ તથા દ્રમ્પ એ બને શબ્દ વપરાયા છે, માટે કાર્દાપણ ને અર્થે સેળપણ નહિ ગણુતાં એકજ પણ ગા યોગ્ય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #257

નં. ૧૪૬ ચૌલુકય રાજા કુમારપાલને ચિતોડગઢને શિલાલેખ
| વિક્રમ સંવત ૧૨૦૭ આ લેખ રાજપુતાનાના ઉદયપુર સ્ટેમાં ચિતડગઢમાં મેકલિજના મંદિરમાં સાચવેલી એક કાળા આરસની શિલા ઉપર કતરેલા છે. - લેખમાં ૧૪૮ પહોળી અને ૧૪૩” ઉંચી જગ્યા રેતી ર૮ પંક્તિઓના લખાણને સમાવેશ થાય છે. ૧ થી ૧૪ પંક્તિઓ સાધારણ રીતે સારી સ્થિતિમાં છે. પણ પાછળની પંક્તિઓમાં અમુક લખાણુને ભાગ તદ્દન ગયે છે. બરાબર જમણી બાજુએ પત્થર છેલાઈ જવાથી અને તેવા જ કારણથી ડાબી તરફ ૨૪-૨૮ પંક્તિઓમાં ઘણું અક્ષર પણ અદશ્ય થયા છે. લખાણની વચ્ચે ૧૭–૨૩ પંક્તિઓમાં ભંગાણ પાડતી ૩૩ ચોરસ અલંકારિત ચિત્રાકતિ છે. જેમાં આશરે ૩” વ્યાસવાળો એક ગેળાકાર છે. આ ગેળાકારના પરિઘની પાસે અને ચેરસની વચ્ચે ઉભી અને આવી રીતે કંઈક લખાણ ( ક જેવું જણાતું) જેને મોટે ભાગ વાંચવા માટે ઘણે ઝાંખે છે તે છે. અક્ષરનું માપ ” અને ” ની વચ્ચેનું છે. નાગરી લિપિ છે, ભાષા સંસ્કૃત
અને લગભગ આખો લેખ લેકમાં છે. તે સંભાળપૂર્વક લખાયેલા અને કતરેલો છે, અને લેખન પદ્ધતિના સંબંધમાં સુ એ ના નિશાનથી જણાવેલ છે એટલું જ કહેવું આવશ્યક છે, અને દન્તસ્થાની ઉષ્માક્ષર ઘણી વખત તાલુ0ાની માટે અને તાલુસ્થાની ઉષ્માક્ષર દત્તસ્થાની ઉન્માક્ષર માટે એક જ વખત વપરાય છે.
પંક્તિ ૨૮ માં) સં. ૧૨૦૭, વિક્રમ સંવત પ્રમાણે ઈ. સ. ૧૧૪૯-૫૦ કે ૧૧૫૦-૫૧ ને મળતી તિથિવાળે છે. અને તેને આશય સૈલુક્ય નૃપ કુમારપા લની ચિત્રકૂટ ગિરિ, હાલન ચિતોડગઢની મુલાકાત અને તે સમયે ગિરિ પર સમિદ્ધિવર (શિવ) દેવના મંદિરને રાજાએ કરેલાં કેટલાંક દાનની નોંધ લેવાને છે. “! નમઃ સર્વજ્ઞાય ” એ શબ્દ પછી લેખમાં પાંચ શ્લોક છે, જેમાંના ત્રણ શિવની શર્વ, મૃડુ અને સમિઢેશ્વરના નામથી સ્તુતિ કરે છે અને બીજા વાણીની દેવી સરસ્વતીની સહાયની આરાધના કરે છે, અને કવિએનાં કાર્યોની સ્તુતિ કરે છે. કર્તા પછી (૫. ૫ માં) ચલુના કુળની સ્તુતિ કરે છે. તે કુળમાં મૂલરાજ નુપ જન્યો હતે. (૫. ૬) અને તે અને તે વશના અન્ય ઘણું નૃપે સ્વર્ગમાં ગયા હતા ત્યારે સિદ્ધરાજ નૃપાલ (૫. ૭) આવ્યું, જેની પછી કુમારપાલ (પં. ૯) આવ્યું. જ્યારે આ નૃપે શાકભરીના નૃપને પરાજ્ય કર્યો હતે (પં. ૧૦ ) અને સપાદલક્ષ મંડળ ઉજજડ કર્યું (૫. ૧૧) ત્યારે તે શાલિપુર નામે સ્થાનમાં ગયો (પં. ૧૨) અને ત્યાં પિતાની મહાન છાવણું નાંખીને તે ચિત્રકૂટ પર્વતનું મહત સન્દર્ય નિરખવા આ મનિ, મહેલ, સરવરે કે તડાગે, ઢળાવ અને વનેની ૧૩–૧૯ પંક્તિઓમાં પ્રશંસા થઈ છે. કુમારપાલે ત્યાં જે જોયું તેનાથી તે પ્રસન્ન થયે હતું અને તે પર્વતના ઉત્તર તરફના ઢળાવ પર આવેલા સમિઢેશ્વર દેવના મન્દિરમાં આવીને (૫. રર) તેણે દેવની અને તેની સહચરીની પૂજા કરી અને મન્દિરને એક ગામ (જેનું નામ સારી હાલતમાં નથી તે) આપ્યું(પં. ૨૬). બીજ દાને (ઘાણુક અથવા દીપ માટે તેલની ઘાણી વિગેરે) માટે પં. ર૭ માં કહેવાયું છે, અને પ. ૨૮ આપણને કહે છે કે, આ પ્રશસ્તિ જયકીર્તિના શિષ્ય દિગમ્બરના નાયક રામેકીર્તિથી રચાઈ હતી અને ઉપર દર્શાવેલી તિથિ ટાંકે છે.
આ લખાણુના સારાંશમાંથી જણાશે કે આ લેખ અતિ મહત્તવને નથી; પણ એ એટલું તે જણાવે છે કે કુમારપાલને રાજપુતાનામાં શાકશ્મરી(સાંભર)ના રાજનગરવાળા સપાદપક્ષ મડળના નૃપ અર્ણરાજ ઉપરને વિખ્યાત વિજય વિ. સં. ૧૨૦૭ કે તે પહેલાં ઘણું ટુંક સમયમાં થયે જોઈએ. જે શાલિપુર ગામમાં કુમારપાલે છાવણી કરી કહેવાય છે અને જે ગામ ચિત્રકૂટ પાસે હેવું જોઈએ તે ગામનું અભિજ્ઞાન કરવા હું અશક્તિમાન છું.
એ. ઈ. ૧. ૨ પા. ૪૨ પ્રો. જિજ્હોન

Page #258

कुमारपालनो चितोडगढनो शिलालेख
अक्षरान्तर १ ओं' ॥ नमः सर्व[ज्ञा ]यः ॥ नमो'....[स]माचिर्दग्व[ ग्ध संकल्सजन्मने ।
शर्वाय परम ज्योति[ई ] स्तसंकल्पजन्मने ।। जयतात्समृडः श्रीमान्मृडा'.... २ दनाम्वु[ म्बु जे । यस्य कण्ठच्छवी रेजे से[ शे ]वालस्येव वल्लरी ॥ यदीय
शिखरस्थितोलसदनल्पदिव्यध्वजं समंडपमहो नृणामपि वि[ दू-] ३ रतः पश्यतां । अनेकभवसंचितं क्षयामियर्ति पापं द्रुतं स पातु पदपंकजानतहरिः
समिद्धेश्वरः ॥ यत्रोल्लसत्यद्भुतकारिवाचः स्फुर[न्ति चि ] ४ ते विदुषां सदा तत् । सारस्वतं ज्योतिरनंतमंतर्विस्फूर्जतां मे क्षतजाड्यवृति॥
जयंत्यज श्र (स) पीयूषविंदुनिष्यंदिनोमलाः । कवीनां [ सम ] ५ कीती[ी ]नां वाग्विलासा महोदयाः ॥ न वैरस्यस्थितिः श्रीमान्न जलाना'
सभाश्रयः । रत्नराशिरपूर्वोस्ति चौलुक्यानामिहान्वयः ॥ तत्रो६ दपद्यत श्रीमान्सद्वत्तस्तेजसा निषिः । मूलराजा(ज)महीनायो मुक्तामणिरियोज्व
(ज्ज्व )लः ॥ वितन्वति भृशं यत्र क्षेम( 9 )सर्वत्र सर्वथा । प्रजा राज. स्वती नून( नं ) ज ७ ज्ञेसौ चिरकालतः ॥ तस्यान्वये महतिभूपतिषु क्रमेण यातेषु भूरिषु सुर्पब्व.
पतेनिवासं । प्रोर्तुत्य वीध्रयशसा ककुभां सुखानि श्रीसिद्धरा ८ जनृपतिः प्रथितो व( ब )भूव ॥ जयश्रिया" समाश्लिष्टं यं विलोक्य समंततः
प्रात्वा जगति यत्कीर्तिज(र्ज )गा [ हे मरमंदिरम् ॥ तस्मिन्नमरसाना९ जां (ज्यं ) संप्राप्ते नियतेव्वसात् । कुमारपालदेवोभूत्प्रतापाक्रांतशात्रवः
स्वतेजसा प्रसह्येन न परं येन शात्रवः । पदं भूमृच्छिरस्सूञ्चैः कारि१० तो वं (बं) घुरप्यलं ॥ आज्ञा यस्य महीनाथैश्चतुरम्वु( म्बु )धिमध्यगैः ।
भियते मूर्द्धभिन्नप्रे( )देवशेषेव सन्ततम् ॥ महीभृन्निकु( कुं)जेषु"शाकंभरी११ शः प्रियापुत्रलोके न शाकंभरीशः । अपि प्रास्तशत्रुर्भयात्कंप्रभूतः स्थितौ यस्य
मत्तेभवाजिप्रभतः" ॥ सपादलक्षमामई" नम्रीकृ. १२ तभयानकः । [स्व ]य[ म ]यानहीनाथो ग्रामे शालिपुराभिधे ॥ सन्निवेश्य"
सि( शि )विरं पृथु तत्र त्रासितासहनभूपतिचक्रम् । चित्रकू. १ शिक्ष३२ शावता छ. २ पांय ज्ञाय. ३ छ-AI (अनुष्टुम् ) ५७ rain ५५ . ४ ना पाभेक्षा अक्षरे। नीव छ.५ ७-१थ्वी. ६ - गति. ७ -मा य त छीना ३१ मा अनुटुमछ. ८ वैरस्य स्थितिः यम विभाग. मेटन. अडानां १.sudaति. લકા. ૧૧ આ અને પછીના ત્રણ કલાકનો છેદ અનુષ્ટ્રભુ ૧૨ વાંચો તેર્બરાત ૧૩ ઇદ મુજબ પ્રયત૧૪ અસલ પેમ એમ કોતરેલું હતું. ૧૫ છંદ અનુટુમ્ ૧૬ ઈદ સ્વાગત,

Page #259

३६
गुजरातमा ऐतिहासिक लेख
१३ टगिरिपु [ ष्क ]लशोमां द्रष्टुमार नृपतिः कुतुकेन ॥ यदुच्चसुरसद्माग्रोपरिष्टा• प्रपतन्सदी रथं नयत्यलं मंद मंद भंगमयाद्रविः ॥ य
१४ त्सौषशिखरारूढकामिनीमुखसन्निधौ । वर्त्तमानो निशानाथोलक्ष्यते लक्ष्मलेखया ॥ प्रफुल्तराजीवमनोहराननां विवृत्तपाठीनविलोललोच
१५ — । – च[ भृं ] गावलिरोमराजयो रथांग वक्षोरुहमंडलश्रियः ॥ परिश्रमत्सारसहंसनिस्वनाः सविभ्रमा हारिमृणालवा ( बा ) हुकाः । वृ ( बृ ) हन्नितंबा( बा ) मलवारि
१६ 111
मुदे सतां यत्र सदा सरोङ्गनाः ॥ स ( स ) रभिकुसुमगंधाकृष्टमत्ता लिमालाविहितमधुररावो यत्र चाधित्यकायां । स्खलिततरणिभानुः सल्ल मयिषति शशत्कामिनः कामिनीभिः ॥ शुभे
यद्धने शाखिशाखांतराले प्रियाः क्रीडया सन्निलीना निकामं । घने [ प ] - [ णां ] [ त ]नूगंधसक्तालयः सूर्व [ च ]यंति ॥ प्राप कदापि न या हृदयेशं सानुनयं समया हृदयेशं । यद्वनमेत्य सु[ सं ? )१९ ~~-- [र]तरागं ॥ एवमादिगुणे दुर्गे स्वर्गे वा भुवि [ i ]स्थिते । राजा जिष्णुः परप्रीत्या संचरन्निजलील
१७
१८
112
----
२० या ॥ ति. [ ता ? ]श्चर्यसंकुलम् । ददर्शागाधगंभीरस्वच्छं स्वमिव मानसम् || निर्मलं सलिलं यत्र पि
२१ हितं प[द्मि ] –✉ 1 जे नीलाब्ज ( ज ) राग [ भू ]श्रियम् ॥ विमुच्य व्योमपातलरसा यत्र त्रिमार्गगा । लोका
॥ [ ] स्योत्तरतद्राक्षीन्नम्रामरसमर्चितं ।
-
२२ न् पु[ नाति ]....... ~-~श्री समिद्धेश्वरं देवं प्रसिद्धं
२३ जगती - ॥ ... ते । त्रैसंध्य[ तू ]र्यनादेन कलि ( लिं) निर्भर्त्सयन्निव ॥ य [ त्स्त ? ] वस्याधिपत्येस्थात्पुरा भ
२४ ट्टारिकोच [ मा । ].... [ वि ] नृपाभ्य [ चर्या ? ].... -- ॥ तस्याः शिष्याभवत्साध्वी सुव्रतत्रातभूषिता । गौरदेवीति वि[ ख्या ] [ ता ? ] कृतोद्यमा ॥ सु[ मनो ? ] ....
....
૧૬ આ તથા પછીના શ્લાકને અનુષ્ટુલ્ ૨ લેક થએલા અક્ષરે ५६५ नाः । प्रम ७.
આ અને પછીના લેાકનેા છંદ વંશસ્થ. આંહી ४ महिसोथा भक्षरे। ४६।२ राशयी ४. પ છંદ માલિની. હું છઃ ભુજંગપ્રયાત. ૭ છંદ દેષક ૮ આ તથા પછીના બધા કાકા છંદઃ અનુષ્ટુભ
www.umaragyanbhandar.com)

Page #260

३७
कुमारपालो चितोडगढनो शिलालेख २५ संसेव्या [मा ?]... यविनाशिनी । दुग्र्गा हि....... --- [ता] ॥ यत्तपः
पावनं वीक्ष्य पवीत्रीकृतसज्जनं । सस्मरुः पूर्वयमि.....-- ॥ शिवं प्रपूज्य
त[स].... २६ ....[ म ]गमत्प्रभुः । प्रणम्य [तावुभौ ? ] भक्तया सि (शि ) रसा ~-~-॥
[तस्वां ]तः पूजार्थ हरपादयोः कुमारपालदेवोदाग्रामं श्री~-~-॥'....
स्यां दिश्याराम... २७ टा दक्षिणपूर्वोत्तरंपश्चिमतः सरःपाली भूणादित्य.... राज .... दीपाथ पाण
कमेकं सजनोप्यदात् दंडनाथ.... मेतदानम.... २८ श्रीज(य)कीर्तिशिष्येण' दिगंव( ब )रगणेशिना । प्रशस्तिरीहशी चक्रे ....
श्रीरामकीर्चिना ॥
संवत् १२०७ सूत्रधा..........
૧ અહિથી તે પંક્તિ ર૭ મીના અંત સુધીના ગઘમાગમાં કેટલા અક્ષરોને લોપ થયે છે તે કહેવું અશમ છે ૨ છંદ થાક અનુષ્ટ્રભુ.. ૩ આ પંક્તિ પછી નીચે કેટલાક વધારે અક્ષરો સાઈ વગરના નરેલા છે, પરંતુ છાપની અંદર તેઓ તદન અવાગ્ય છે.

Page #261

નં. ૧૪૭ કુમારપાલના રાજ્યની વડનગર પ્રશસ્તિ
વિક્રમ સંવત ૧૨૦૮ આધિન સુદિ ૫ ગુરૂવાર.
(પુનઃ લખાઈ—વિ. સં. ૧૬ ચૈત્ર સુદ ૧ ગુરૂવાર) સાથેની વડનગર પ્રશસ્તિની આવૃત્તિ ભાવનગરના વજેશકર. જી. ઓઝાએ મોકલેલી કાગળની છાપ તથા ઉપયોગી અક્ષરાન્તર ઉપરથી બનાવી છે. તેઓના પ્રાચીન વસ્તુઓ સંબંધી ઉત્સાહ ને લીધે પશ્ચિમ હિન્દના લેખનો ઘણો માટે ભાગ મળી શકે છે. પ્રકો સુધારવામાં, મી. એચ. કઝીન્સે તૈયાર કરેલી એક છાપ છે. બર્જેસે મને આપી હતી તેને પણ મે ઉપયોગ કર્યો છે.
મી. એચ. એચ. ધ્રુવે ઈ. એ. જે. ૧૦ પા. ૧૬૯ માં પ્રથમ ધ્યાન ઉપર આણેલે આ લેખ વડનગરમાં સામેલા તળાવ પાસે અર્જુન બારીમાં એક પથરના ટુકડામાં કોતરેલે છે છાપ ઉપરથી અનુમાન કરતાં તે ટુકડે ૩૫ ઇંચ ઉંચે અને ૩૨ ઇંચ પહોળે લાગે છે, અને ખરાબ રીતે કોતરેલી સાધારણ નાગરી લિપિની ૪૬ પંક્તિઓ છે. એકંદરે તે સુરક્ષિત છે. ફક્ત મધ્યમાં ૧૯ મી પંક્તિ પત્થરમાં ફાટ પડવાથી આખી નાશ પામી છે, અને ૧૭, ૧૮ તથા ર૦ મી પંતિને શેડુ ઘણું નુકશાન થયું છે. ર૬ તથા ૨૭ મી પંક્તિઓના અંતના થેડા અક્ષરે નાશ પામ્યા છે. ભાષા સંસ્કૃત છે, અને પ્રસ્તાવિક પ્રાર્થના તથા અંતના ભાગ સિવાય આખે લેખ પા૫ છે.
આ લેખમાં, ચૌલુક્ય રાજા કુમારપાલે વિક્રમ સંવત ૧૨૦૮ માં બંધાવેલા આનંદપુર નગરના ઉષા ઉપરની શ્રીપાલની પ્રશસ્તિની નકલ તથા વિક્રમ સંવત્ ૧૬૮૯ માં કરેલા જીર્ણોદ્ધાર વખતે આ નકલના બનાવનારે કરેલા બે વધારાના શ્લોકો છે. શ્રીપાલની કવિતા શિવની પ્રાર્થના તથા બ્રહાને સંગાયિત મંગલથી શરૂ થાય છે. (શ્લોક ૧) ત્યાર પછીના સાત કલેકે (૨-૮)માં ચૌલુકાને
ભવ, તે વંશના મૂળ પુરુષનું નામ, તથા ગુજરાતના પહેલા આઠ ચૌલુક્ય રાજ્ય કર્તાઓનું વર્ણન આપ્યું છે. બીજે સ્થળેથી જણાયેલા રાજાઓની નોંધ સાથે આ નેંધ મળતી આવે છે.
૧. મૂલરાજ. ૨. તેને પુત્ર ચામુંડરાજ. ૩. તેને પુત્ર વલ્લભરાજ, ૪. તેને બંધુ દુર્લભરાજ. ૫. ભીમદેવ, ૨. તેને પુત્ર કર્ણ. ૭. તેને પુત્ર જયસિંહ-સિદ્ધરાજ.
૮. કુમારપાલ. હરઠ રાજના નામ સાથે આપેલી ઐતિહાસિક નંધમાં ખાસ જાણવા જેવું કંઈ નથી. પરંતુ લેખની પ્રાચીનતાને લીધે તે ઉપયોગી છે. આ લેખ જૂનામાં જૂના પ્રબંધ, હેમચંદ્રના “ દ્વયાશ્રય કાવ્ય” જેટલું પ્રાચીન છે. મૂલરાજ વિષે (શ્લેક ૫ માં) કહ્યું છે કે “તેણે ચાપટ, રાજાનું દ્રવ્ય, તેઓને જિતીને, વિદ્વાન, બંધુજને, બાલ, કવિઓ તથા સેવકજનેના ઉપલેગ માટે અપર્ણ કર્યું.” મૂલરાજનાં જમીનનાં દાનમાં (ઈ. એ. જે. ૬ પા. ૧૯૨) પણ ઉપર પ્રમાણે કહ્યું છે કે “તેણે પોતાનાં બાહુબળ વડે સરસ્વતી નદીને પ્રદેશ જિત્યો,” અને આથી
-
'
---
1 એ. ઇ. ૧. ૧ ૫, ૨૯૩ વર
જી. એઝા તથા છે.
•

Page #262

कुमारपालना राज्यनी वडनगरप्रशस्ति
३९
',
એમ ધારવાને એક વધુ પ્રમાણ મળે છે કે પહેલા ચૌલુકયે જિત મેળવીને ગુજરાત લીધું હતું; અને પ્રબંધમાં કહ્યું છે તેમ પેાતાના નજીકના સંબંધી છેલ્લા ચાપોત્કટને દગાથી મારીને નાંહું. ૬ ઠ્ઠા શ્લેાકમાં ચામુંડે સિંધના રાજાને લડાઈમાં હરાવ્યાનું કહ્યું છે. આ બાબત ખીજા કેાઈ લેખમાં આપી નથી, પણ અસંભવિત નથી. કારણ કે ચૌલુકયના રાજ્યની પશ્ચિમની સીમા ઉપર સિંધ આવ્યું હતું, તથા ત્યાર બાદ ભીમદેવ અને તેને પુત્ર કર્ણ બન્નેને ત્યાંના રાજાએ સાથે તકરાર હતી. વહૂભરાજ વિષે લેખમાં (Àાક ૭) કહ્યું છે કે તેણે માળવા ઉપર ચઢાઈ કરી હતી. આ હકીકત “ કીર્તિ કૌમુદી, ” “સુકૃતસંકીર્તન’’ તથા ત્યાર પછીના ‘ પ્રબંધ'માં પણ આપી છે, જ્યારે હેમચંદ્રનું આ વિષે મૌન છે. જ્યાં સુધી સેામેશ્વર અને અરિસિંહની સાક્ષીને તેની પહેલાંના પુરાવાના ટંકા નહાતા મળ્યા ત્યાંસુધી આ હકીકતમાં સંશય રહેતા હતા. હવે આ દંતકથાની સચ્ચાઈ ઉપર દોષારોપણ થઈ શકે તેમ નથી; દુર્લભરાજે લાટ જિત્યે એમ કહ્યુ છે. પણ આ પરાક્રમનું વર્ણન ખીજે કાંઈ આપ્યું નથી. સાધારણ રીતે મધ્ય ગુજરાતને ચૌલુકયોના રાજ્ય સાથે મૂલરાજે જોડયું, એમ ગણાય છે. આપણી પ્રશસ્તિમાં ભીમદેવે ધારા જિતવાનું લખ્યું છે તે પણુ તેટલીજ જાણવા જેવી હકીકત છે. આ હકીકત પણ “ કીર્તિકૌમુદી, સુકૃતસંકીર્તન ” અને ત્યાર પછીના ‘ પ્રબંધ ' ની હકીકતને મળતી આવે છે. તેમાં લખ્યું છે કે ભીમે ભેાજના નાશ કરાવ્યેા. આ આખત હેમચંદ્રે લક્ષમાં લીધી નથી, તે વાત હવે નિરૂપયાગી છે.
દુર્ભાગ્યે જયસિઁહ–સિદ્ધરાજ સંબંધી શ્લેાકેા (૧૧–૧૩) ભૂંસાઈ ગયા છે. ફક્ત એક જ શ્લોક આપ્યા છે. તેમાં કહ્યું છે કે તેણે માળવાના રાજા યશાવર્માને અંદિવાન કર્યાં હતા, તથા તેને પારસમણિ અગર અર્ક મળ્યા હતા તે વડે પોતાની સર્વ પ્રજાનું કરજ આપ્યું હતું. ૧૨ મા Àાક ઉપરથી જણાય છે કે ભુતપ્રેત ઉપર તેની સત્તા હતી. આથી જણાય છે કે, હેમચંદ્રના યાશ્રય કાવ્યમાં છે તેમ, શ્રીપાલને પણ પેાતાના સ્વામીને અલૌકિક સત્તા આપવાની જરૂર જણાઈ હતી. કુમારપાલ સંબંધી પાંચ શ્લેાકેા, ૧૪થી૧૮, તેણે મેળવેલી એ પ્રખ્યાત જિતની બહુ પ્રશંસા આપે છે. તેમાંની એક, ઉત્તરના, એટલે રાજપૂતાનામાં શાકંભરી–સાંભરના રાજા અણ્ણારાજ ઉપર મેળવેલી, તથા ખીજી પૂર્વમાં માળવાના રાજા ઉપર મેળવેલી હતી. માળવાના રાજાએ સ્વદેશનું રક્ષણ કરતાં પાતાની જીંદગી શુમાવી હાય એમ લાગે છે, કારણ કે ૧૫ મા શ્ર્લાકમાં કહ્યુ` છે કે, તેનું મસ્તક કુમારપાલના મહેલના દ્વાર ઉપર લટકાવ્યું હતું, તથા ૧૭ મા àાકમાં પણ ફરીથી તેનાં છેદાયેલા મસ્તક વિષે લખ્યું છે.
આ બન્ને લડાઈ ખીજાં ઘણાં સ્થળે આપેલી છે. તેમ છતાં આપણી પ્રશસ્તિમાંથી જાણવું જરૂરનું છે કે, તે લડાઈ એ વિક્રમ સંવત્ ૧૨૦૮ પહેલાં બંધ થઈ હતી. અત્યાર સુધી, નાંડાલના દાનપત્રના આધારે ફક્ત એટલું જ કહી શકાતું હતું કે, અનારાજને વિક્રમ સંવત્ ૧૨૧૩ પહેલાં જિવવામાં આન્યા હતા. હવે આપણે જાણીએ છીએ કે જયસિંહે અગાઉ ગુજરાત સાથે એડી દીધેલા માળવામાં થયેલે મળવા પણ પાંચ વર્ષ વહેલા દાબી દીધેા હતેા.
લેક ૧૯ થી ૨૯ માં બ્રાહ્મણાનાં પ્રાચીન રહેઠાણુ નગર અથવા આનંદપુર તથા તેને ફરતા કુમારપાલે બંધાવેલા કિલ્લાનાં વખાણુ, તથા તેના લાંખા આયુષ્ય માટેની ઇચ્છા દર્શાવેલ છે. આ નંતપુર જેને હાલ સાધારણ રીતે વડનગર અથવા સંસ્કૃતમાં વૃદ્ધિનગર કહેવામાં આવે છે તે વડાદરા રાજ્યના કડી ડિસ્ટ્રિકટના ખેરાળુ મહાલમાં આવ્યું છે. હ્યુએન સીઆંગના પ્રવાસ (સી-યુકિ, વા ૨. પા. ૨૧૮)માં તેના અસ્તિત્વની વહેલામાં વહેલી નાંધ છે. ત્યાર બાદ થાડા સમય પછી તેનું નામ વલભીનાં જમીનનાં દાનપત્રામાં આવે છે. અને જ્યાં શીલાદિત્ય ૬ ઠ્ઠા પ્રભટે તેનું (ગુપ્ત)-સંવત ૪૪૭નું શાસન કાઢ્યું હતું તે કદાચ આજ આનંદપુર હાય.
× ઈ. એ. વા. ૭ પા. ૮૧ અને કે. ઈ. ઈ. વા. ૩ પા. 1% ગેરેં
છે. ૬૩

Page #263

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ગુજરાતના બ્રાદ્ધમાં સૌથી અગત્યની નાગર જ્ઞાતિનું આ અસલ નિવાસસ્થાન છે, એ જ ણીતું છે. આ જ્ઞાતિ ગુજરાતના રાજાઓ સાથે બહુ મોટી વગ ધરાવતી હતી એ હકીકત ૧૦ મા સૈકાથી સિદ્ધ થતી આવી છે. આ સ્થળનું પ્રાચીન મહત્ત્વ જોતાં, પ્રશસ્તિમાં કહ્યું છે તેમ છે તેની આસપાસ કુમારપાલના રાજ્ય પહેલાં કિલે ન હોય તે એ આશ્ચર્યકારક છે.
શ્લેક ૩૦ માં કર્તાનું નામ આપ્યું છે. તેમાં કહ્યું છે કે, શ્રીપાલને જયસિહ-સિદ્ધરાજે બંધુ તરીકે સ્વીકાર્યો હતો, અને તેણે “ વિવાવર્ત '' “કવિઓમાં સર્વોપરિ રાજા” ને ઈલ્કાબ ધારણ કર્યો હતો. જયાંસહના રાજકવિ તરીકે પ્રબંધ” માં શ્રીપાલને ઘણી વાર નામ આવે છે. “પ્રભાવક ચરિત્ર' માં તેની મુખ્ય કૃતિ તરીકે “વૈરોચનપરાજય આપી છે, અને કહ્યું છે કે, શ્રીસ્થલસિદ્ધપુરના રૂદ્રમહાલય તથા દુર્લભરાજ મેરૂ માટે તેણે પ્રશસ્તિઓ લખી હતી. “પ્રબંધચિન્તામણિ” માં મેરૂતુંગે, અણહિલવાડ પાટણ પાસે જયસિંહે દાવેલા પ્રખ્યાત સહસ્ત્રલિંગ તળાવની તેણે કરેલી પ્રશંસા વિષે લખ્યું છે. તેને એક ગ્લૅક સારધરે “પદ્ધતિ” ૧૩૩, ૭ (નં. ૩૭૮૯, પીટર્સન )માં લીધેલ છે. આપણી પ્રશસ્તિમાંથી જણાય છે કે તેને રાજકવિ તરીકે અધિકાર કુમારપાલ પાસે પણ ચાલુ રહ્યું હતું. રાજશેખરના “પ્રબંધકેશ” પ્રમાણે, તેના પછી તેને પુત્ર રત્નપાલ આવ્યું હતું.
આ પ્રશસ્તિને લેખક નાગર બ્રાહ્મણ પંડિત વાલણ હતું, અને તારીખ વિ. સં. ૧૨૦૮ ના આશ્વિન સુદિ ૫ (?) ગુરૂવાર ઈ. સ. ૧૧૫૦ અને ૧૧પર વચ્ચે આવવી જોઈએ. તે કદાચ ઈ. સ. ૧૧૫૧ ના સપ્ટેબરની ૨૮ ને ગુરૂવાર હશે. - વેણી, એટલે વેણીલાલ અથવા વેણીદાસના પુત્ર નાગર જેશી વિષ્ણુજીએ ઉમેરેલા બે લેકે. માંના પહેલા શ્લોકમાં કિલાને જીર્ણોદ્ધાર તથા કેટલાક ભાગોનું સમારકામ અમુક રાજાએ કે જેનું નામી વાંચી શકાતું નથી, તેણે કર્યા વિષેનું વર્ણન છે, તથા જે સ્થળેથી આ શિલા મળી આવેલ છે તે અર્જુનબારિકા, એટલે અર્જુન બારી પણ તેમાં આપેલી છે. બીજામાં તિથિ વિ. સ. ૧૬૮૯ ચૈત્ર સુદિ ૧, ગુરૂવાર આપેલી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #264

कुमारपालना राज्यनी वडनगर प्रशस्ति
अक्षरान्तर १ ओं ॥ ओं नमः शिवाय ॥ ब्रह्माद्वैतधिया मुमुक्षुभिरभिध्यातस्य बद्धाक्षरै रिछाश
क्तिमाभष्टवीमि जगतां पत्युः श्रुतीनां निधेः। या व्यापारित२ संहृतैः स्वसमयं ब्रह्मांपिंडैनवैः । क्रीडती मणिकंदुकैरिव स स्वच्छंदमाहादते॥१७]'
गीर्वाणैतिगर्व दनुजपरिभवात्प्रार्थितस्त्रायकार्थ । वेधाः संध्या३ नमस्यन्नपि निजचुलुके पुण्यगंगांबुपूर्णे । सद्यो वीरं चुलुक्याह्वयमसृजदिमं येन
कीर्तिप्रवाहैः पूतं त्रैलोक्यमेतन्नियतमनुहंरत्येव हेतो फलं श्रीः ॥ २ [1] ४ वंशः कोपि ततो बभूव विविधाश्चर्यैकलीलास्पदं । यस्माद्भमिभृतोपि वीतगणिताः
प्रादुर्भवस्यन्वहं । छायां यः प्रथितप्रतापमहतीं घे विपन्नोपि सन् । यो ५ जन्यावधि सर्वदापि जगतो विश्वस्य दत्ते फलं ॥ ३ [1] वंशस्यास्य यशः
प्रकाशनविघौ निर्मूल्यमुक्तामणिः । क्षोणीपालकिरीटकल्पितपदः श्रीमूलरा६ ... ... ... ... ... ... ... जोऽभवत् । यो मुले कलिदावदग्धनिखिलन्यायाद्रुमोत्पादने । यो राजेव करै प्रकामशिशिरैः प्रीति निनाय प्रजाः ॥ ४ [1] यश्चापोत्कटराजराज्यकमलां स्व.
... ... छंदवंदीकृतां विद्वद्वांधवविप्रबंदिभृतकव्यूहोपभोग्यां ___ व्यधात् यत्खजाश्रयिणी तदाश्रियमलं युद्धस्फुरद्विक्रमकोताः सर्वदिगंतरक्षितिभुजां ८ ... ... ... लक्ष्म्यश्चिरं भेजिरे ॥ ५ [॥] सूनुस्तस्य बभूव भूपतिलक
श्वामुंडराजाहृयो यद्धद्विपदानगंधपवनाघ्राणेन दूरादपि । विभ्रस्यन्मदगंधभनक९ ... ... ... रिभिः श्रीसिन्धुराजस्तथा । नष्टः क्षोणीपतियथास्य यशसां
गंधोपि निर्नाशित ॥ ६ [1] तस्माद्वल्लभराज इत्यभिधया क्ष्मापालचूडामाण१० यज्ञे साहसकर्मनिमितचमत्कारक्षमामंडलो यत्कोपानलजंभित पिशुनया तत्संप्रयाण
श्रुतिक्षुभ्यन्मालवभूपचक्रविकसन्मालि११ ... ... ... न्यधूमोद्गमः ॥ ७ [ ॥] श्रीमदुभराजनामनृपति
तास्य राज्यं दधे । शृंगारेपि निषिणधीः परवधूवर्गस्य यो दुर्लभः । यस्य क्रोधपरामृणस्य किमपि भ्रूवल्लरी भंगुरा१२ सद्यो दर्शयति स्म लारवसुधाभंगस्वरूपं फलं ॥ ८ [॥ ] भीमोपि द्विषतां सदा
___ प्रणयिणां भोग्यत्वमासेदिवान् । क्षोणीभारमिदं बभा१. १७४
sत. वांया स्वसमये; ब्रह्मांडपि; सदा स्वच्छंदमा २ छ'६ स५२६. पाया संध्यां; मनुहरत्येव हेतोः 3 3-२७ व शाशविकत वांया दधे विपन्नोपि ४ बायो मूलं; न्याय दुमोत्पादने, करैः ५ वाय। क्षोणिपतेर्यथा; नि शितः १ वांच्या जंज्ञेनिर्मित; पिशुनयत्येतत्प्रयाण ७वांय: श्रीमदुर्लभराज; निषण्ण; क्रोधपरायणस्य; लाट,

Page #265

४२
गुजरातमा ऐतिहासिक लेख १३ ... ... ... ...र नृपति [B] श्रीमीमदेवो नृपः । धारापंचकसाधनकचतुरै
स्तद्वाजिभिः साविता । क्षिप्रं मालवचक्रवर्तिनगरी धारेति को विस्मयः ९[1] त१४ स्माद्भूमिपतिर्बभूव वसुधाकर्णावतंसस्फुरत्कीर्वप्रीणितविश्वकर्णविवरः श्रीकर्णदेवा
हयः । येन ज्याप्रथितस्वनं च्युतशरं धर्म पुर१५ ... ... ... ... ... स्कुर्वता न्यायज्ञेन न केवलं रिपुगणः कालोपि
विद्ध [ : ] कलिः ॥१० [1]' दृप्यन्मालवभूपबंधनविषित्रस्ताखिलक्ष्मापति.
भक्तयात्कृष्टवितीर्णदर्शनशिव १६ ... ... ... ... [ मू ]त्तप[ भ ]वोदयः । सद्य सिद्धरसानृणीकृतजग
द्गीतापमानस्थितिज्ञे श्रीजयसिंहदेवनृपतिः सिद्धाधिरजिस्ततः ॥ ११ [1] वश्या वेश्म रसा... ... ... तलं च विलसद्भोगि [ त्वचं प्राविशन् ] । - [सं ] भोक्तुम-Tv-~-क्षत्राणि रक्षांसि च ॥ यः क्षोणधिरयागिनी च सुमहाभोगां सिषेवे चिरं हेलासिद्धरसाः स [दा ] क्षितिभुज-- - - - -रे १२ [0]- - तीतवितीर्ण
दाननिवहैः संपन्नपुण्योच्चयः । क्रीडाक्रांतदिगंतराल१९ ... .... ... [ सकल ] - - - - - -[1] - - - - - -
- - - - - - - - - - [॥ १३ ॥]--- ... ... कुलभूप - - - - - - - विलंब - - क्रीडाकोड इवोहधार वसुधां देवाधिदेवाज्ञया । देवः [सोथ ]कुमारपालनृपतिः श्रीराज्यचूडाम... ... ... ... ... ... ... णि -- र्गादवतीर्णवान् हरिरिति ज्ञातः प्रभावाजनैः ॥ १४ [॥ ] अर्णोराजनराधिराजहृद[ ये क्षि[ प्वै]
कबाणव्रजाश्चयोतल्लोहिततर्प२२ णादमदयचंडी भुजस्थायिनी । द्वारालंबितमालवेश्वरशिरः पद्मेन यश्चाहरल्लीला
पंकजसंग्रहव्यसनिनी चौलुक्यराजान्वयः ॥ १५ [1] २३ शुद्धाचारनवावतारसरणिः संधर्मकर्मक्रमप्रादुर्भावविशारदो नयपथप्रस्थानसार्था
धिपः । यः संप्रत्यवतारयन् कृ. २४ ... ... ... तयुगं योगं - • लंघयन् [ मन्ये संहरति स्म भू[ मि ]
वलयं कालव्यवस्थामपि ॥ १६ [॥ ] प्रत्यू- - - खंडितांगुलिद[ लै]: पर्युलस [त्पल्ल ].
१ पांया वसुधाकर्णावतंसः २ वांय शिवो मूर्तः सद्यःः जगद्रीतोपमान; नृपतिः: सिद्धाधिराजस्ततः समां મૂકેલા અક્ષરે બહુ સ્પષ્ટ નથી. ૩ લો. ૧૨ અને ૧૩ની સ્થિતિ ઘણી ખરાબ હોવાથી એમાં સુધારાવધારા सूयवानुए योग भारत। नया. ४ व्याथा पहना १३मातसमे भक्षरे। हाय यः स्व.हे . ५ वांया वजं; चंडी. सभा नसावा मोरे। त यास नथी. ५ वांया सद्धर्म; कलेलंघयन

Page #266

कुमारपालना राज्यनी षडमगरप्रशस्ति २५ .. ... ... वी नष्टोदीच्यनराधिपोजितसितछत्रैः प्रसूनोज्वलः । छिन्न
प्राच्यनरेंद्रमालिकमले प्रौष्यफलद्योतित छाया दूरमवर्द्धयन्निज.... .... कुले यस्य प्रतापद्रुमः ॥ १७ [m]' आचारः किल तस्य रक्षणविधिविनेशनि शितप्रत्यूहस्य फलावलोकिशकुनज्ञानस्य मं[ त्रान्व ]यः । .... .... .... देवीमंडलखंडिताखिलरिपोर्युद्धं विनोदात्सवः । श्रीसोमेश्वरदत्तराज्यविभवस्याडंबरं वाहिनी ॥१८ [I] राज्ञानेन च भुज्य-~~ ... .... .... .... भगा विश्वंभरा विस्फूरद्रलयोतितवारिराशिरशनां
शीताद्रिविध्यस्तनीं । एता भूषयदस्थिकुंडलमिव श्रुत्याश्रयं ष्टता विभ्रा[ णा ] » २९ .... .... गराह्वयं द्विजमहास्थानं सुवर्णोदयं ॥ १९ [॥ ] आवमादि
ऋषिप्रवर्तितमहायज्ञकमोभितैयूंपैर्दतकरावलंबनतया पादव्यपेक्षाच्युतः । धर्मोत्रैव चतुर्युगेपि कलिनानंदः परिस्पंदते तेनानंदपुरेति यस्य विबुधैर्नामांतरं निर्मि
तं ॥ २० [॥] आश्रातद्विजवर्गवेदतुमुलैर्बाषिर्यमारापि३१ ... ... ... ... तः शश्वद्धोमहुताशधूमपटलैरांध्यव्यथां लंमितः ।
नानादेवनिकेतनध्वजशिसाघातैश्च खंजीकृतो यस्मिन्नद्य कलि स्वकालविहितोत्सा... ... ... ... ... ... हापि नोत्सर्पति ॥ २१ [॥] सर्पद्विपवधूजनस्य विविधालंकाररलांशुभिः स्मेराः संततगीतमंगलरवैर्वाचालतां
प्रापिताः । अस्तांतोत्सवलक्ष्यमाण३३ ... ... ... ... विभात्कर्षप्रकाशस्थितौ मार्गा एव वदंति यत्र नृपतेः
सौराज्यसंपद्गुणं ।। २२ [1] अस्मिन्नाकराक्षमापद्विजजनस्त्राणं करोत्यध्वरै
रक्षां शांतिकपौष्टिकै वितनुते ३४ ... ... ... ... भूपस्य राष्ट्रस्य च । मा भूत्तस्य तथापि, तीव्रतपसो
बाधेति भक्तया नृपो । वा विप्रपुराभिरक्ष[ण]कृत निर्मापयामास सः २३ [॥]
अस्मिन्वप्रगुणेन तोय३५ ... ... ... निलयाः प्रीणंति लोकं जलैः कामं क्षेत्रभुवोपि वप्रकलिता
स्तन्वंति धान्यश्रियं । एवं चेतसि संप्रधाय सकलप्रमोपकारेछया । चके वप्र
विभूषितं
१ प्रथम अवा५ मां से ५६ वधारानुहोय महेपाय. पायो पोजिजात; मौलिकमलैः ष्यत् अथवा शुष्यत् ; द्योतितच्छायां. २ वाय। विधिर्वि, ज्ञानं तु; विनोदोस्सवः 3 पांया भुज्यमानसुभगा; रशना; स्तनी; एषा; तिष्ठति; नगराह्वयं. ४ पायो कलिता. ५ वाया अश्रान्त; आरोपितः; शिखाघातैश्च; कलि:; त्साहोपि वाय विभवोस्कर्ष, ७ पाया अस्मिन्नागर वंशजद्विज, पौष्टिकेवि वत्रं.

Page #267

"गुजरातना ऐतिहासिक लेख ३६ ... ... ... पुरमिदं चौलक्यचूडामणिः ॥ २४ [॥ ] पादाक्रांतरसा
तलो गिरिरिव श्लाघ्यो महाभोगतः शृंगारीव तरंगिणीपतिरिव स्फारोदयद्वारभूः । ३७ स्सर्पकपिशीर्षको जय इव न्यादनाथद्विषां नारीवर्ग रावेष्टकांत[रु चिरः
सालोयमालोक्यते ॥ २५ [1] भोगाभोगमनोहरःपणशतैरुत्तुंग३८ ... ... ... ... ... गतां धारयन् यातः कुंडलितां च यज्ञपुरुष
स्याज्ञावशेनागतः । रत्नस्वर्णमहानिषिं पुरमिव त्रातुं स शेषस्थितः प्राकारः सुधया
सितोप३९ ... ... ... लशिराः संलक्ष्यते वृत्वान् ॥ २६ [॥ ] काम कामस
मृद्धिपूरकरमारामाभिरामाः सदा । स्वच्छंदस्वपततत्परैद्विजकुलैरत्यंतबाचालिताः । उत्सर्पगुणशालिवप्रवलयप्रीतैः प्रसन्ना जनैः । रत्रांताश्च बहिश्च संप्रति भुवः शोभा
द्भुतं बिमतिः ॥ २७ [1] लक्ष्मीकुलं क्षोणिभुजो दधानः प्रौ४१ ... ... ... ढोदयाधिष्टितविग्रहोयं । विभ्राजते नागरकाम्यवृष्टि वप्रश्व
चौलुक्यनराधिपश्च ॥ २८ [1] यावत्पृथ्वी पृथविरचिताशेषभूभृन्निवेशा । ४२ यावत्कीर्तिः सगरनृपतेर्विद्यते सागरोयं । तावन्नंद्याद्विजवरमहास्थानरक्षानिदान
श्रीचौलुक्यक्षितिपतियशः कीर्चनं वप्र एष ॥ .४३ ... ... ... ... ... ॥ २९ ॥] एकाहनि [ष्प ]
नमहाप्र-धः श्रीसिद्धराजप्रतिपन्नबंधुः । श्रीपालनामा कविचक्रवर्ती प्रशस्तिमेताम
करोत्सशस्तां ॥ ३० [॥] ४४ संवत १२०८ वर्षे आश्विन शुदि [ प ] गुरौ लिखितं नागरब्रामणपंडितवाल
णेन ॥' चौलुक्य[ नाम्ना घधिपेन कारिता प्रतोलिका या४५ ... ... ... ... [र्जु ]न [बा ]रिकोपनत् । पुनर्नवीना लतफहा
त-वेगमिर्जाने ~ - नेन नृपेण कारिता ।। १ [1] चैत्रमासे शुभ्रे पक्षे प्रति
पद्गुरुवासरे । नंदाष्टनृपे ४६ ... १६८९ वर्षे प्रशस्तिलिखिता पुनः ॥ २ [1]" नागरब्रापणजोशीवेणी
सुतन विष्णुजीकेन लिखिता प्रशस्ति ॥" शुभं भवतु ॥ छ ।
१ वांया संप्रषाय सकलं. २ वांया इवेष्टकातरुचिरः वाया फणशतैरुतुंगतां पुरमिदं; शेषः, वृत्तवान् ४ पाया स्वच्छंदः स्वन या स्वर; अत्रांतश्व बहिश्च; बिभ्रति. ५ 0-40 वांयाधिष्ठित; वृष्टिनप्रश्च मन्दाकान्ता पाया निदान; एषः ७. पन्नात. वांया महाप्रबन्धः पाया संवत्. असमानावलायसनया,
- ૩ હેય. - છેદ વંશસ્થ અને ઇન્દ્રવંશાને ઉ૫જાતિ. વાંચા વારિપ ૧૦ છેદ અનુટુભ भी पतिता पसा ययभां थे, पो छे. या प्रशस्तिलिखिता. ११ वाया सुतेन प्रशस्तिः,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #268

कुमारपालना राज्यनी पडनगरप्रशस्ति
ભાષાન્તર ! $ ! શિવને નમસ્કાર હોજો. (શ્લોક. ૧) હું ત્રિભુવનના સ્વામિ અને વેદના નિધિની જેનું અદ્વૈત બ્રહ્મપેઠે શાન્તિથી મુમુક્ષુપુરૂષ ધ્યાન કરે છે તેની સંકલ્પશક્તિ જે પોતાના સમયમાં ઉત્પન્ન કરતી અને નાશ કરતી
નજડિત પિંડ જેમ નવાં બ્રહ્માંડપિંડે સાથે કીડા કરતાં સ્વછંદ મુજબ પોતે આનન્દ લે છે તે શક્તિની સ્તુતિ કરૂં છું.
(૨) દનુના પુત્રોના અપમાન સામે રક્ષક માટે દેવે વડે પ્રાર્થના થવાથી વેધસે(બ્રહ્માએ), જે કે સંધ્યાની પૂજા કરવાની તૈયારીમાં હતો છતાં તેના ગંગાને પવિત્ર જળથી ભરેલા ચુલુકમાં (ઘડામાં) સહસા પોતાના યશના પૂરથી ત્રિભુવનને પાવન કરતે ચલુક્ય નામને વીર સર્યો. ખરે ખર હેતની શ્રી તેનાં ફળને પિતા જેવું જ ઉત્પન્ન કરે છે.'
(૩) તેનામાંથી અનેક અદ્ભુત કૃત્યેની એક જ રંગભૂમિ સમાન, જેમાં અસંખ્ય નૃપે પણ નિત્ય દેખાય છે, જે તેની પડતીના સમયમાં પણ ઉજજવળ છે જે વિખ્યાત વિક્રમથી મહાન છે અને જે સદા અખિલ જગતમાં પ્રત્યેક જનને (સામાન્ય જનને) સુખ આપે છે તે વંશ પ્રકટ.
(૪) શ્રી મૂલરાજ, જે નૃપના મુગઢપર ચરણ મૂકતે, તે પોતાના કુળના યશની પ્રજાની વૃદ્ધિ કરવામાં અમૂલ્ય મુક્તામણિ હતે.તે કે જે કલિયુગના દાવાનલથી ભરમ (દગ્ધ) થએલા ન્યાય વૃક્ષના મૂળ સમાન થયે હતું અને જેણે સાચા નૃપને ઉચિત અતિ મૃદુ કરોથી પિતાની પ્રજાને અનુરાગ પ્રાપ્ત કર્યો.
(૫) વેચ્છાથી બન્મીવાન કરેલા ચાપોત્કટ નૃપોની લહમીને વિદ્વાન, પિતાના બન્યુજન દ્વિ, કવિ અને ભ્રત્યેના ઉપભેગની વસ્તુ બનાવી. યુદ્ધમાં પ્રબળ પ્રતાપવાળા શૌર્યથી પરાજય પામી ને અન્ય સમસ્ત મંડળના નૃપની દિગ્દવીઓ તેની અસિની શ્રીને ચિરકાળ વળગી રહી.
(૬) તેને રાજાઓમાં અગ્ર અલકાર સમાન ચામુણ્ડરાજ નામે પુત્ર હતે. ચામુણ્ડના ઉત્તમ માતંગેના મદથી સુગંધિત લહરિઓ દૂરથી પણ સુંઘીને તે મદગંધથી દબાઈ ગયેલા પોતાના માતંગ સંહિત શ્રી સિધુરાજ નાશી ગયો, અને એવી રીતે અદૃષ્ટ થયું કે તે રાજાના યશનાં સર્વ ચિહ્નો પણ નાશ પામ્યાં.
(૭) તેમાંથી બુમંડળને સાહસથી વિસ્મય પમાડનાર વલ્લભરાજ નામે નૃપમાં ચડામણિ જ હતું. તેના પ્રયાણના શ્રવણથી કંપિત થયેલા માલવ નૃપના રાજ્યમાંથી નીકળતે અતિ શ્યામ ધૂમ્ર તેના કોપાગ્નિનો પ્રસાર પ્રકટ કરતો.
(૮) તેના પછી તેના ભાઈ શ્રી દુર્લભરાજ રાજાએ રાજ્ય કર્યું જ અનુરાગ હોવા છતાં પણ વધુને દુર્લભ હતા. જ્યારે તે ક્રોધથી ભરાયો ત્યારે પોતાની વળેલી ભ્રમરો જરા ચઢાવી, જેથી તરત જ લાટ પ્રદેશના નાશરૂપી પરિણામ આવ્યું.
(૯) પછી પોતાના શત્રુઓને ભીમ (ભયંકર) હતું, છતાં મિત્રોને નિત્ય ઉપગ આપનાર, શ્રી ભીમદેવ નૃપે, ભૂપ તરીકે ભૂમિના આ ભારનું વહન કર્યું ધારા (પાંચ કદમ) સાધનામાં પરમ ચતુર તેના અ ને માલવ ચક્રવર્તિનું રાજનગર ધારા સત્વર પ્રાપ્ત કર્યું તેમાં શું આશ્ચર્ય હતું?
૧ ચુલાયના સર્જન સંબં, સરખા વિક્રમાંક દેવચરિત સર્ગ ૧ ૩૬,૩૯ વગેરે. તેનો ઉ૫ત્તિ હેત બ્રહ્મા ચક છે, અને તે પવિત્ર હોઈ તેમાંથી માત્ર પવિત્ર વીરપુરૂષ જ ઉત્પન્ન થાય છે ૨ ઃિ પ્રવારિરિક ને અર્થ અલબત
અતિ શીતલ શિરણાથી: એમ થાય છે ૩ જુઓ સુકત સંકીર્તન પા. ૧૧ ૪ મા આંહિ નપુસાલિંગમાં વપરાયું પરંતુ તે પુગ છે. માન જ આપણે લખવું જોઈએ,

Page #269

गुरुजका ऐतिहासिक लेस (૧૦) તેમાંથી ભૂમિના કર્ણને અલંકાર, પિતાની ઉજજવળ યશ( ની વાર્તાઓ વડે વિશ્વના શ્રતિપંથ (કર્ણ) પ્રસન્ન કરનાર શ્રી કશું નૃપ ઉદ્ભવ્યો. તે ધમ ધર્મને પોતાની સમીપમાં ઢાલ જેમ મૂકી (પોતાની ધનુષ્યની) દેરીના મહાન રણકારથી અને શની વૃષ્ટિથી કેવળ શત્રુગણને નહીં પણ કલિયુગને પ્રહાર કર્યો.
" (૧૧) તેમાંથી, શ્રી જયસિંહ દેવ-સિદ્ધાધિરાજ ઉત્પન્ન થયે જે મદભરેલા માલવ નૃપને બન્ધીવાન કરવાના કૃત્યથી પૃથ્વીના સર્વ નૃપને ભયભીત કરનાર હતે; જે ભક્તિ તેના તરફ આર્માએલા તરફ દર્શનમાં શુભ હતા જે પ્રભાવ વૃદ્ધિનો અવતાર હતો અને જેનું સિદ્ધ રસથી અણુમાંથી મુક્ત કરેલી પ્રજાથી સદા ઉપમાના પ્રમાણ સમાન ગાન થતું હતું.
(૧૪) ... ... ... ... .. જેણે વિષ્ણુની પેઠે વરાહ રૂપે, દેવાધિદેવની આજ્ઞાથી પૃવીને ઉદ્ધાર કર્યો, શ્રી૮ના રાજ્યમાં ચૂડામણિ સરખે અને અતિ પ્રતાપથી સ્વર્ગમાંથી આવતરેલા હરિ સમાન જનેથી ગણાતે મહારાજ કુમારપાલ નૃપ હતો.
(૧૫) ચૌલુક્ય નૃપના કુળના આ વંશજે નરાધિરાજ અરાજના હૃદયમાં શની એક વૃષ્ટિ કરી. અને તેના કર પર બેઠેલી ચંડી દેવીને વહેતા રક્તથી સંતુષ્ટ કરીને મસ્ત કરી અને જ્યારે તેણીને પંકજ રૂપી રમકડાની અભિલાષ થઈ ત્યારે તેના દ્વાર પર લટકાવેલા માલવનુપના શર પધથી તેણીને વિમિત કરી.
(૧૬) શુદ્ધ આચારને નવેસર ઉતરી આવવાનો માર્ગ, સદ્ધર્મનાં કમને પ્રાદુર્ભાવ કરવામાં ચતુર નયને માર્ગે જવામાં સાર્થવાહ, એ જે રાજા હાલ કૃતયુગને પ્રવર્તાવતે અને કલિયુગને હાંકી કાઢતે કેમ જાણે કે ભૂમિમંડળને જ નહીં પણ કાલવ્યવસ્થાને પણ વશ કરે છે.
(૧૭). કાપેલી આંગળીએ જેનાં પન્ન છે. નાશ પામેલા ઉદીચ્ય નૃપનાં તજાએલાં વેત છગે જેનાં પુષ્પ છે, પ્રાચ નરેદ્રોને કપાયેલાં મસ્તકે જેનાં ભીનાં ફળે છે એવા જેના પ્રતાપને પિતાની છાયા ખૂબ વિરતારી છે.
* (૧૮) ગણેશે જેનાં વિદને નાશ કર્યો છે એવા એ રાજાની રાજ્યરક્ષણની વ્યવસ્થા માત્ર બાહ્યાચાર છે, ફળ જોઈ શકનારું શકુન જ્ઞાન જેને છે એવા એ રાજાને મંત્ર • • દેવીએ જેના બધા શત્રુઓને હણ્યા છે એવા એ રાજાને યુદ્ધ માત્ર વિનેદને ઉત્સવ છે. શ્રી સેમેશ્વરે જેને રાજ્યવિભવ આપે છે, એવા એ રાજાનું લકર માત્ર ભૂષણ હતું.
(૧૯) એ રાજાથી ભગવાવાથી સુભગ બનેલી, કુરી રહેલાં રત્ન વડે પ્રકાશિત સમુદ્ર રૂપી રશનાવાળી, હિમાચલ અને વિધ્ય પર્વતે રૂપ સ્તનવાળી, આ પૃથ્વી દ્વિજનું મહાનિવાસસ્થાન, ઉત્તમ વણની આબાદાની
બાદાનાવાળું એવા નગરને ભૂષણરૂ૫ અસ્થિકુંડળની માફક શ્રુતિ-આશ્રય (૪૧ કર્ણમાં આશ્રય પામેલું, ૨ વેદને આશ્રય) બનાવીને ધરી રહી છે.
(૨૦) બ્રહ્માદિક ઋષિઓએ કરેલા મહાયાને અવસરે ઉભા કરેલા યશસ્તંભેએ આપેલા ટેને લીધે પગની ગરજ વિનાને બનેલા ધર્મ એ નગરમાં ચારે યુગમાં આનંદથી વિકસી રહો , તેથી તે નગરને દેવાએ આનંદ એવું બીજ નામ આપ્યું છે.
૫ કવિનું તાત્પર્ય એ છે કે વર્ષે માત્ર ધન્ય વિજય જ અને જે તેણે પવિત્ર નીતિને અનુસરવાથી લિને નેગ. ૬ ઑા ૧૨ અને ૧૩ એટલા બધી ભમ છે કે તેને અનુવાદ થઈ શકે તેમ નથી, ૭ “શિવ' હોવાને સંભવ છે. ૮ “ શ્રીમાન રાજાઓમાં ઉત્તમ' ૯ ચંડી દેવીને હમેશાં રકતથી ખાસ કરીને નરરકતથી પ્રસન્ન કરવી જોઈએ. રાનના કર ઉપર બેઠેલી કહેવાય છે તેનું કારણ એ છે “ચંડ પ્રતાપ” હતો.
* આ શ્લોકનો અર્થ એ. ઈ. માં આપે છે તે સ્વીકારી શકાય એવો નથી. એ ગ્રન્થમાં આ શ્લોકના બીજા ચરણમાં નર ને સ્થાને શનિ તુ પાઠ સૂચવે છે એ પણ એક ભૂલ છે. પરેશતઃ =પગની અપેક્ષાથી રહિત, એ. ઇ. માં ભાષાંતર આપ્યું છે તે અગ્ય લાગે છે,

Page #270

कुमारपालना राज्यनी वडनगर प्रशस्ति
(૨૧) દ્વિજવર્ગના અશ્રાન્ત વેદઘાષથી વ્હેરા બનેàા, અવિરત હૈામના અગ્નિના ધુમાડાએથી અંધાપાને પામેલે, અનેક દેવમંદિરોની ધ્વજશિખાએના આધાતથી લૂલે ખનેલે, કલિયુગ, પેાતાને સમય હાવાથી ઉત્સાહયુક્ત ડાવા છતાં, આજે એ નગરની સમીપ આવી શકતા નથી.
( ૨૨ ) વિપ્રવનિતાએના વિવિધ રત્નાલંકારની ફેલાઈ રહેતી પ્રભા વડે હસતા, અને સતત ગીતધ્વનિથી વાચાળ ખનેલા માગેર્યાં જ એ નગરમાં, અવિરત ઉત્સવમાં દૃષ્ટિએ પડતા હેાળ વિભવને પ્રકટ કરીતે, રાજાની સૌરાજ્ય-સંપત્તિને જાહેર કરે છે.
४७
( ૨૩ ) એ નગરમાં દ્વિજજન યજ્ઞા વડે દેવાનું પણ રક્ષણ કરે છે અને શાન્તિક પૌષ્ટિક કર્મ વડે ભ્રૂપની અને રાષ્ટ્રની પણ રક્ષા કરે છે; છતાં એના તીવ્ર તપને માધ ન આવે એ હેતુથી એ રાજાએ વિપ્રપુરના રક્ષણ અર્થે કાટ અઁધાન્ય છે.
(૨૪) એ કેટના પ્રભાવ વડે આ નગરમાં જલાયા જળથી લેાકને તૃપ્ત કરે છે, અને એ કાટથી રક્ષાએલી ક્ષેત્રભૂમિ પણ પુષ્કળ ધાન્યસંપત્તિ ઉપજાવે છે, એ વાત મનમાં ધરીને, સકલ બ્રાહ્મણની ઉપર ઉપકાર કરવાની ઇચ્છાથી, ચૌલુકયડામણએ આ નગરને કાટથી વિભૂષિત બનાવ્યું.
(૨૫) આ દિવાલ તેના પાયા રસાતલમાં જતા હૈાવાથી ગિરિ સમાન છે; તે મહા આ ભાગથી શ્લાઘ્ય હાઈ મહાલેાગથી શ્લાઘ્ય શૃંગારી સમાન છે; તે મહાન ઉન્નતિની પ્રાપ્તિનું સાધન હાવાથી સાગર સમાન છે; કપિનાં શિર તેમાંથી દેખાતાં હાવાથી રાક્ષસેાના પતિ(રાવણ )ના રિપુઓના વિજય સમાન છે; ઈષ્ટકાઅન્તથી રૂચિર હાવાથી ઈષ્ટાકાન્ત રૂચિર નારી વર્ગ સમાન છે.
(૨૬) આ ગાળ દિવાલ જેનું શિલાશિર ચુનાના લેપથી શ્વેત છે, તે, ગુંચળાંના થી મનહર, શત ક્રૂષ્ણુ ઉંચી કરનાર, કુંડળી રૂપમાં ગાળ વીંટાઈ જનાર, યજ્ઞપુરૂષ( વિષ્ણુ )ની આજ્ઞાથી રસાતળમાંથી આવનાર અને રત્ના(ઉચ્ચ જાતિના જના )ના નિધિ સમાન તેના નગરની રક્ષા અર્થે અહીં વસનાર શેષ (નાગ) સમાન દેખાય છે,
(૨૭) કામની વૃદ્ધિ કરનાર લક્ષ્મી સમાન સુંદર નારીએ વડે નિત્ય રમ્ય ખની, શ્રુતિનાં ગાનપરાયણ દ્વિનાં મંડળથી અતિ ગતિ થઈ, અને પરમગુણ સંપન્ન આવૃત કરતી ઉચ્ચ દ્ધિવાલથી પ્રસન્ન થએલા જનાથી ઉજજવળ થએલી અંદર અને બહારની ભૂમિ અહીં હવે અદ્ભુત શાભા ધારે છે.
(૨૮) ચૌલુક્ય નૃપ અને પ્રૌઢ અંગ ધારનાર અને નાગરાને અભિલાષિત ભરની વૃષ્ટિ કરનાર નૃપથી બંધાવેલા લક્ષ્મીનું ગૃહ ધારણ કરતા આ કાટ પ્રકાશે છે.
(૨૯) પૃથુથી નિર્માણ થયેલા સ્થાનમાં જ્યાં સુધી સર્વ પર્વતાને ભૂમિ ધારશે, સાગર અને સગર નૃપના યશ જ્યાં સુધી ટકશે ત્યાં સુધી દ્વિજેના ધર્મસ્થાનના રક્ષણના પરમ હેતુ અને શ્રી ચૌલુકય નૃપના યશની પ્રતિમા સમાન આ ક્રાટ ટકી ( કાયમ ) ૨હે.
(૩૦) કવિ ચક્રના શ્રીપાલે, જેણે આ મહાન રચના એક ક્રિનમાં પૂર્ણ કરી અને જે સિદ્ધરાજથી ભાઈ તરીકે લેખાયા હતા તેણે, આ ઉત્તમ પ્રશસ્તિ કરી છે.
સં. ૧૨૦૮ આશ્વિન શુ. ૫ (?)ને ગુરૂવારે નાગર બ્રાહ્મણુ પંડિત વાલણુથી લખાયું.
૧ મૂળમાં નારાક્ષમાપ એવેા પાડે છે અને પ્રસિદ્ધ કર્તા “ નાગવંશગ એવા સુધારા સૂચવે છે, જે તદ્દન અયુક્ત છે—વર્ણ અને અર્થ ઉભષદૃષ્ટિએ, ખરી રીતે નાલાવિ એવા જ મૂળ શુદ્ધ પાડ હશે એ નિ:શ્ચક છે.
છે. ૧૧
""

Page #271

મિ. ૧૪૮ ચૌલુક્ય રાજા કુમારપાલના સમયનો મારવાડમાં બાડમેરા પાસે કેરાડુ ગામ નો શિલાલેખ.
સંવત્ ૧૨૦૯ માઘ વદિ ૧૪ શનિવાર
. મારવાડમાં બાડમેરા તાબે હાથમ નજીક કેરાડુ ગામ છે. ત્યાં ઘણું દેવળ મકાન વિગેરેનાં ખંડેરે છે. તેમાંના એકમાં આ લેખ એક પત્થરના થાંભલામાં કેતરે મળી આવ્યું હતું. આ ધૂળ પર છે. અને હવા તથા બીજાં કારણેથી તેને ઘણું નુકશાન થયેલું જણાય છે, એટલે તે પર લેખ બરાબર ઉકેલ મુશ્કેલ થાય છે. પત્થરનું માપ ૧૭ ૮૪૧૭ ફૂટ છે. અને તેના ઉપર સંસ્કૃત ભાષામાં હાલની દેવનાગરી લિપિમાં ૨૦ પંક્તિઓ લખેલી છે. લેખની મતલબ એવી છે કે અમુક પવિત્ર દિવસોએ કોઈએ પણ વધ કરે નહીં. છતાં આ વધ કરનારા રાજ્યકુટુંબને કઈ હશે તે તેને દંડની શિક્ષા થશે, અને અન્ય કેઈ હશે તે તેને દેહાંત દંડની શિક્ષા થશે. આ હકમ ગુજરાતની ગાદી ઉપર બેઠા પછી થોડા જ સમયમાં રાજા કુમારપાલે કામ કરે. લેખની તારીખ સંવત્ ૧૨૦૯ ઈ. સ. ૧૧૫૩ છે.
૧ ભા. પ્રા. સં. ઈ. પા. ૧૭ર

Page #272

कुमारपालना गयनो केराड्ड गामनो शिलालेख
अक्षरान्तर १ संवत् १२०९ माषवदि १४ शनौअद्येहश्री...... राजाधिराजप २ रमेश्वरउमापतिवरलब्धप्रौढप्रताप...... निर्जितसकलराज ३ भूपालश्रीमत्कुमारपालदेवविजयराज्ये...... पश्रीमहादेवे श्री ४ श्रीकरणादौ समस्तमुद्राव्यापारान् परिपं ..... प्रभुप्रसादावा ५ सश्रीकिराटकूपलाटहदशिवा... ... महाराजश्रीआलण ६ देवः शिवरात्रिचतुर्दश्यां शुषिर्द ...... पापे यशोऽति ७ वृद्धये प्राणिनामभयप्रदानम...... राजतरावृत्ति ८ कसमस्तप्रकृतीने संबोध्य अभय...... याशिरुभय ९ यो पक्षयोः अष्टमीएकादशीचतुर्दशी...... हश्रेयोऽनंत १० रं एतासु तिथिषु नगरत्रयेऽपि जी(व)......जाचव्यतिक्रम्यजी ११ वानां वर्ष कारयति करोति वासव्यापा...... आचंद्रार्क याव १२ त् केनापि न लोपनीयं अपरं पुरोहितार्थ ...... सर्वैरपरैश्च ए १३ षा अमारिरूढिः प्रमाणीकार्य ॥ य ...... कालेन क्षीयते १४ फलं ॥ एष (त) स्याभयदानस्य क्षयं...... त्वस्य प्रदत्ताभ १५ यदक्षिणा न तु विप्रसहस्रेभ्यो...... कोपि पापिष्ठतरो जी १६ ववधं कुरुते तदा सपंचद्रम्मैदंडनीयः.. ... नाहराज्ञि कस्यैको १७ द्रम्मोस्ति स्वहस्तोयं महाराजश्रीअल्हणदेवस्य...... महाराजपुत्रश्रीकल्हण १८ देवमतमेतत् ॥ + महाराजपुत्रांधिविग्रहिक ठ० खेलादित्येनलि१९ खितमिदं ॥ श्रीनद्रलपुरवासिप्राग्वाटवंशप्रभूतशुभंकराभिधानः
श्रावकः तत्पुत्रौ क्षि २० तितले धर्मतया विख्याता पूतिगशालिगौ ताभ्यामतिकृपापरावाराभ्यां प्राणिनाम
भयदानशा २१ सनं विज्ञप्य करापित( कारित )मिति ॥ छ । ऊस्कार्ण गजाइलेन
१ ती: २ वि.

Page #273

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ભાષાન્તર સંવત ૧૨૦૯ મહાવદિ ૧૪ શનિવારે આજે ... ... ... રાજાધિરાજ શ્રીમાન કુમાર પાલદેવના વિજયશી રાજ્યમાં જે સર્વ નૃપને પરાજય કર્યો છે .. ... ... પાર્વતિના સ્વામી શંકરના પ્રસાદથી પ્રાપ્ત કરેલા પિતાના મહાન પ્રભાવથી ... જ્યારે શ્રીમહાદેવ શ્રીશ્રીકરણ આદિ કાર્યો કરતે .. શ્રી કીરાત, લાટ, હદ, પ્રભુના પ્રસાદથી પ્રાપ્ત કરેલાં .. મહારાજશ્રી આલનદેવ શિવરાત્રિ ચતુર્દેશિના પવિત્ર દિને (શિવની મન માનીતી રાત્રિએ) ..
(તેના) યશની મહા વૃદ્ધિ અર્થે પ્રાણીઓનાં જીવિતનું અભયદાન આપ્યું . . . સર્વ કારભારીઓને તેને મહિમા સમજાવી ... ... બન્ને પક્ષની (પખવાડીઆની) અષ્ટમી, એકાદશી, ચતુર્દશીને દિને .. .. અને આ તિથિઓએ ત્રણ શહેરમાં પણ .. .. જે કઈ પશુને વધ કરી અથવા વધ કરાવી આજ્ઞાનું ઉલંઘન કરે તેને મારી નાંખો જઈએ .. » સૂર્ય અને ચંદ્રના અસ્તિત્વકાળ સુધી કોઈ એ આ આજ્ઞાને લેપ કર નહીં ... પછી બીજા હિતાર્થે ... ... અન્ય સર્વ પ્રાણીઓના પ્રાણને માન આપવાની આ રૂઢિ અનુસરવી જોઈએ . . ફળ સમય જતાં નાશ પામે છે. (પણ) આ અભયદાન કર્દિ પણ નાશ પામશે નહીં ... ... આ સહસ્ત્ર બ્રાહાણેને પણ નહીં તેવા આ પિતાનાથી થયેલા અભય દાન .. .. કઈ મહા પાપી કેઈ પશુને વધ કરે તે તેને ૫ (પાંચ) દ્રમ્મ દંડ કર ... . કહે છે. રાજવંશને પુરુષ એક કમ આપશે. આ (ખંજરની નિશાની) મહારાજ શ્રી આલણદેવના સ્વહસ્ત છે. ... ... (તેને) પુત્ર મહારાજશ્રી કેહણદેવ પણ તે જ મતને છે. તેને પુત્ર મહારાજ .. ... મહાસાંધિવિગ્રહિક ઠકર ખેલાદિત્યથી આ લખાયું છે. શ્રીનલપુરનિવાસી, પ્રાવાટ વંશમાં જન્મેલા શ્રાવક શુભંકરના અખિલ જગમાં ધાર્મિકતા માટે વિખ્યાત અને દયાળુ પુત્ર પુતિગ અને શાલિગથી આ પ્રાણીઓનું અભયદાન જાહેર થયું છે. ગજાઈલથી આ શાસન કરાયું હતું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #274

નં૦ ૧૪૯
1
ગિરનારના લેખા, નં. ૧૬
વિ. સ. ૧૨૧૫ ચૈત્ર. સુ. ૮
(નેમિનાથના મંદિરના ઉત્તર દરવાજા તરફ ઘડી ધડુકાના મંદિરમાં જવાના નાના દરવાજાની પાસેના ઓરડામાં પશ્ચિમ ભીંત ઉપર દક્ષિણ તરફ્ ).
अक्षरान्तर
१ संवत १२१५ वर्षे चैत्रशुदि८ वावद्येह श्रीमदुष्जयंततीर्थे जगतीसमस्तदेवकुलिकास्त्रस्कछाजाकुवालिसंवि
२ रणसंघविठ. सालवाहणप्रतिपत्या सू० जसहडउ ० साबदवेन પતિપૂળ હત્તા II તથા ૪. મરથજીત ૪. પંડિ[a] સાહિ
३ वाहणेन नागज रिसिरायापरितः कारित [ भाग ] चत्वारि बिंबीकृत ४ कुंडकर्मीतर तदधिष्ठात्री श्री अंबिकादेवीप्रतिमा देवकुलिका च निष्पादिता ॥
"
ભાષાન્તર
સ્વસ્તિ શ્રી સંવત ૧૨૧૫, ચૈત્ર શુદ્ધિ ૮ રવિવારે, ”
"
“ માજે અહીં શ્રીમદ્ ઉજયન્ત તીર્થસ્થાને સંઘવી ઠાકુર સાલિવાહનની અનુમતિથી શિલ્પિ જસદ અને સાવદેવે સમસ્ત જૈન દેવની પ્રતિમા પરિપૂર્ણ કરી છે. તથા ભયના પુત્ર પંડિત સાલિવાહને ‘ નાગિિસરા ’ અથવા હાથીકુંડ દિવાલથી ઘેરી લીધેલ છે. જેમાં ચાય પ્રતિમા મૂકી છે. ઉપરના કહેલા કુશ્ત પછી તેના પર શ્રીઅંબિકા દેવીની પ્રતિમા અને મૂર્તિઓનું મંડળ ઉલાં કર્યો છે.
૧ રી. ટી. એ. મા. પા. ૩૫૬. છે. પ

Page #275

નં-૧૫૦
ગ્વાલીયરમાં ઉદયપુરમાંથી મળેલા ત્રણ લેખા.
'
•
મી, ફ્લીટ મને આપેલાં બિગ્સ ઉપરથી નીચેના લેખા પ્રસિદ્ધ કરૂં છું. તેમને જનરલ સર એ. કનિંગહામે તે રૅબગ્સ આપ્યાં હતાં. અસલ લેખા વાલીઅર સ્ટેટમાં આવેલું ઉદયપુર નામનું નાનું શહેર છે, જે પ્રથમ માલવાના રાજ્યના ભાગ હતા તેમાં છે. આ શહેર ઈંડીયન એક લાસ કવાર્ટર શીટ નં. પર, લે. ૨૩° ૫૪' ઉત્તર; લેાં ૭૮°૭' પૂર્વ, ઉપર છે. · એ ’ અને · સી’ લેખા મહત્ત્વના છે. કારણ કે, તે ઉપરથી જણાય છે કે અણુહિલવાડના ચૌલુકય રાજાએાએ માલ વાના રાજાને વારંવાર હરાવ્યાની બડાઈ ખાટી નથી. તથા ‘ ખી' લેખ તેની તારીખ, તથા સી ’ માં બતાવેલા એક ભાગનું નામ તેમાં આવતું હાવાથી ઉપયાગી છે. ઉદયપુરમાં એક ખીએ પણ લેખ છે એ હું જણાવું નઈએ. તેની ૩ જી પંક્તિમાં તે લેખ જયાસંહના રાજ્યના સમયમાં લખાયે હૈાવાનું જણુાવ્યું છે. લેખ ‘ એ ’ માં બતાવેલા કુમારપાલની પહેલાં આ જયસિંહ થયા હતા. રબિંગની ખરાબ સ્થિતિ ને લીધે તે લેખ હાલ પ્રસિદ્ધ થઈ શકે તેમ નથી. તે બિગના ઉપર પેન્સીલથી લખેલી હકીકત ઉપરથી જણાય છે કે આ લેખ તે શહેરના મોટા મંદિરના પ્રવેશદ્વારની બહાર છે, અને આશરે ૨' ૮' પહેાળી × ૧૫” ઉંચી જેટલી જગ્યામાં તેના ઉપર ૧૨ પંક્તિઓ લખેલી છે.
‘ એ ’–કુમારપાલદેવના શિલાલેખ.
(વિક્રમનું વર્ષ ૧૨૬૦ ૧)
શહેરના મેાટા મંદિરના પૂર્વ તરફના પ્રવેશદ્વારની અંદર આ લેખ ડેાવાનું જણાવ્યું છે. તેના ઉપર આશરે ૧' પાહાળી×૧'૧૧” ઉંચી જગ્યામાં ૨૦ પંક્તિ લખેલી છે. પરંતુ આ લેખ અત્યારે અધુરા છે, કારણ કે, દરેક પંતિની શરૂઆતમાં આઠથી દશ અક્ષરા નાશ પામ્યા છે, જે અક્ષરાએ હાલ જાળવેલાં લખાણની ખરાખર જમણી બાજુમાં ઉપરથી છેડા સુધી આશરે ૮ ઇંચ પહાળાઈની જગ્યા રોકી હશે. અક્ષરાનું કદ ૧” થી ૧⟩" વચ્ચે છે. લિપિ નાગરી અને ભાષા સંસ્કૃત છે. બાકી રહેલા ભાગ ઉપરથી અનુમાન થાય છે કે આખા લેખ ગદ્યમાં હતા. એકંદરે લખાણ સુરક્ષિત સ્થિતિમાં છે, પરંતુ નીચેના ભાગનું રાંભગ કેટલેક સ્થળે ઝાંખુ હાવાથી તથા લેખ અધુરા હાવાથી, લેખના હેતુ વિષે હું એટલું જ કહી શકું છું કે, ઉદયપુરમાં ઉડ્ડલેશ્વર ભગવાનના મંદિરને વસંતપાલ નામના માણસે આપેલાં કેટલાંક દાનાની માંધ માટે આ લેખ હશે. આ ત્રાણુસના વંશનું નામ ૯ મી પંક્તિમાં આપ્યું છે. પરંતુ તે હુ ચાક્કસ વાંચી શકતા નથી.
ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ઉપયેગી ભાગ લેખમાં ૧-૮ પંક્તિઓમાં છે. તેમાંથી જણાય છે કે ઉપરનાં દાને અ[ હિલપાટક ]ના રાજા કુમારપાલદેવના સમયમાં અપાયાં હતાં. તેણે શાકંભરીના રાજા તથા અવન્તીનાથ ( એટલે માલવાના રાજા ) એ બન્નેને હરાવ્યા હતા. તે વખતે યશે, ધવલ મુખ્ય-મંત્રિ હતા અને કાઈ રાજ્યપાલ જેને મહા-સાધનિક ” કહ્યો છે તથા જેને કુમારપાલ દેવે નિમ્યા હતા તે ઉયપુરમાં રાજ્ય કરતા હતા. આ હુકીકત ઉપરથી ચાક્કસ થાય છે કે જ્યારે દાને! અપાયાં હતાં ત્યારે ઉદયપુર, અને તેની આસપાસના ભાગના અણુહિલવાડના રાજ્યમાં સમાવેશ થતા હતા,
૧ તથા ૨ ઈ. એ. વ. ૧૮ પા. ૩૪૧ મે. એક્ કિલ્હોન ૩ આ હોદ્દેદાર પારાના વાતિરાજના દાનપત્રમાં પશુ દર્શાવેલ છે.—૪. એ. વેા. ૧૪ પા. ૧૬૦,

Page #276

ग्वालियरमां उदयपुरमांची मळेला ऋण लेखो.
(4 21
લેખની તારીખ પહેલી પંક્તિની શરૂઆતમાં સંપૂર્ણ આપી હતી. પણ અત્યારે ફક્ત સુદિ ૧૫ ગુરો ” એટલા જ અક્ષરા બાકી રહ્યા છે. તેના અર્થ · કેાઈ મહુિના ' જેને છેલ્લે અક્ષર ‘શ’ (કદાચ, ‘ષ ’ ) હાવા જોઈએ, તેની સુદ ૧૫ ને ગુરૂવારે ’એવે છે, તેમ છતાં, ૧૧ મી પંક્તિમાં કહ્યું છે કે, આ દાના ચંદ્રગ્રહણ સમયે અપાયાં હતાં, તે ઉપરથી ચાક્કસ તારીખની ગણત્રી કરી શકાય તથા પહેલી પંક્તિના નાશ પામેલે ભાગ આપી શકાય એમ મને લાગે છે,
નીચે આપેલા ‘સી' લેખ ઉપરથી જણાય છે કે, કુમારપાલ દેવનું રાજ્ય ઈ. સ. ૧૧૭૩ ના એપ્રિલમાં પૂરૂં થયું હતું, અને ખીજાં સ્થળામાંથી' જણાય છે કે તે લગભગ ઇ. સ. ૧૧૪૩-૪૪ માં ગાદીએ આવ્યા હતા. આપણા લેખની તારીખ નક્કી કરવાના પ્રયાસમાં આપણે પહેલું એ જ ચાક્કસ કરવું જોઈ એ કે, આશરે ઈ. સ. ૧૧૪૧ થી એપ્રીલ ૧૧૭૩ સુધીમાં કેટલાં ચંદ્રગ્રહણે! ગુરૂવારે થયાં હતાં, અને આવા ગુરૂવારાએ કઈ હિંદુ તાથ આવી હતી. આ પ્રમાણે ગણુત્રોનું પરિણામ નીચે મુજબ આવે છેઃ—
ગુરૂવાર—તા. ૧૨ ફેબ્રુવારી,, ઇ. સ. ૧૧૪૨,=ફાલ્ગુન સુદિ ૧૫; તા. ૧૬ જીન, ઈ. સ. ૧૧૫૫=આષાઢ સુદિ ૧૫; તા. ૯ ઓકટોબર, ઈ. સ. ૧૧૫૮=આશ્વિન સુદિ ૧૫; તા. ૧૮ ઓગષ્ટ, ઈ. સ. ૧૧૬૦=ભાદ્રપદ સુદિ ૧૫;
તા. ૧ ફેબ્રુવારી, ઇ. સ. ૧૧૬૨,=માઘ સુદિ ૧૫; તા. ૧૬ ડિસેમ્બર, ઇ. સ. ૧૧૬૩=વિક્રમ ૧૨૨૦ પૂરૂં થયું, પૌષ. સુદિ ૧૫૬ તા. ૨૭ મે, ઇ. સ. ૧૧૬૫,=જયેષ્ઠ સુદિ ૧૫;
તા. ૬ એપ્રિલ, ઇ. સ. ૧૧૬૭, ચૈત્ર સુદિ ૧૫;
તા. ૧૯ સપ્ટેંબર, ઈ. સ. ૧૧૬૮,=આશ્વિન સુઢિ ૧૫૬
તા. ૧૩ જાન્યુવારી, ઈ. સ. ૧૧૭૨, માઘ સુદિ ૧૫;
५३
આ પ્રમાણેના ગુરૂવારાએે ચંદ્રૠણા હતાં. ઉપરનાં નિવેદન ઉપરથી જણાય છે કે, કુમારપાલદેવના આખા રાજ્યસમયમાં છેલ્લે અક્ષર ‘ષ’ આવતા હાય એવા હિંદુ મહિનાના ગુરૂવારે ચંદ્રગ્રહણ થયું નહાતું, અને તે જ સમયમાં, એક હિંદુ મહિના જેના છેલ્લો અક્ષર ‘જ છે. તેના એક ગુરૂવાર તા. ૧૨ મી ડિસેંબર, ઈ. સ. ૧૯૬૩ ને દિવસે એક ચંદ્રગ્રહણ થયું હતું, એટલે ગુરૂવાર, ૧૨ મી ડિસેંબર, ઇ. સ. ૧૬૩=વિક્રમ ૧૨૨૦ પૂરા થયેલાના પૌષ સુદિ ૧૧ નો દિવસ આપણા લેખની તારીખ ઢાવી નેઈ એ. અને પહેલી પંકિતની શરૂવાતમાં સંપૂર્ણ તારીખ “ સંવત ૧૨૨૦ વર્ષે પૌષ સુદિ ૧૫ ગુરૌ ” હાવી જોઈએ અને આ પરિણામ સાથે, મેં “ રિપાર્ટ આન ધી સર્ચ ફેાર સંસ્કૃત મેન્યુસ્ક્રિપ્ટસ્ ” ૧૮૮૦-૮, પા ૧૦ માં પ્રસિદ્ધ કરેલ “ પચી” ની હસ્તલિખિત પ્રતને અંતે આપેલી હુકીકત ખરાબર મળતી આવે છે, જેમાં આ લેખમાં કહેલો મુખ્ય મંત્રિ યશોધવલ ‘સંવત ૧૨૧૮ વર્ષે દ્વિ. અષાઢ-સુદિ ૫ ગુરૌં, ”=ગુરૂવાર તા. ર૯મી જીન, ઇ. સ. ૧૧૬૧, એટલે આ લેખની મેં તારીખ નક્કી કરી છે તેનાં અઢી વર્ષમાં કુમારપાલદેવ પાસે મુખ્ય મંત્રિનાજ અધિકાર ઉપર હતા.
"
..
૧ ૪. એ. વા. ૬ ૫ા. ૨૧૩.

Page #277

५४.
१
२
३
४
५
७
८
९
अक्षरान्तर
ब' सुदि १५ गुरौ ॥ अयेह श्रीमदण - *
3
.. ( ज्) आवळीविराजितपरमभट्टारक महा
विवरलध्व ( ब्घ )प्रौढप्रतापनिजभुज• [ विक्र]-* सा ( शाकंभरी भूपालश्रीदेवंतीनाथ श्रीमत्कुतनियुक्तमहामात्य श्रीजसोषव -
...
[ स्त ] मुद्राव्यापारान्परिपंथयति त्येत- '
• ( जा ) बिराज श्री कुमारपालदेवेन निज
...
ले तनियुक्तमहासा (घ )निक श्रीरा [ ज्य ]
• [ ध्व (ब्ब) ? ] श्री उदयपुर ( रे ) [ स्थारों ? ] बकान्वयमहारा[ अ ]
• महाराजपुत्र श्री वसंतपाल् [ केनात्र अनु- ! ]
रव्य[ ते ]' यथा ॥ अद्य सामग्रहणपर्व्वणि
१०
११
१२
१३
...
[ स्व ]पुण्यजसोतिवृधये ' उदयपुरे कारि
१४
गृहोपेत [ - ] देवगृहा [ वा ] सन पानीय [ को ]
१५
[ दि] गृहोपेतं सिंघ [ द्रौ ? ] तुर २ [गाबाटौ ? ] १६ मोपेतं श्रीङदलेस्व ( श्व ) रदेवाय स ( त्र
म
[ स्वर्ण ? ] समाहृततीर्थोदकैः स्नात्वा जगद् [ गु]
...
...
...
गुजरातमा ऐतिहासिक लेस
...
१७ सा(शा )सनेन प्रदत्ता [ - ] तथा से( श्रे )डोद [ कुक ! ]कोडावो १ एका प्रदता [ ॥* ] अस्मत्मद
१८
१९ बंस ( श )नैः पालनीयं [ ॥ * ] अस्यार्थे [ या अन्यलो ! ]
...
...
3
२० मंगलं महाश्री [ : * ] ॥ *
...
१ या पंडितनी सभात भारी भान्यता प्रभा भा :- ॐ संवत् १२२० वर्षे पौष सुदि १५ गुरौ २. मेटले भणहिलपाटके समस्तराजावली 3 महाराजाधिराजपरमेश्वरो मापतिबरलब्ध अथवा थे प्रभारी ना अर्थ आहे। ४· विक्रमरणांगणविनिर्जित-था प्रभारी सभासनी धारया राणी अभय, प श्रीद वाथन असल शिक्षाणभ હરો; પરંતુ રળિંગમાં મે અક્ષરા ભૂસી નાંખી આગળના રૂ ના ા કર્યાં હાય એમ જણાય છે, જેનાથી भूपाळावन्तीनाथमे प्रभाषेनुं वायन सूभवाय छे. १ कुमारपालदेव कल्याणविजय राज्ये. ७ यशोषवले श्रीश्रीकरणादौ समस्तमुवाम्यापारान् ८ एतस्मिन्काले प्रवर्तमाने महाराजाधिराज ८ निजप्रतापोपार्जित सभागले अर्थ प्रान्त अथवा डिस्टिनुं नाम तारते। शुण् याने ते पछी, मण्डले भेवे। जीले शब्द हशे खेभ हुं धाई . १० लिक्यते ૧૧ અહિ અને કેટલીક જગ્યાએ નીચેના ભાગમાં અક્ષરા એટલા બધા અસ્પષ્ટ છે કે, ચેાસ વાંચન थीने ते नथी. बाधा पुण्ययशोभिवृद्धये १३ म पछी खेड बजाशनी पंडित बी કાંપ જુદી જ લીપમાં છે અને તેને આગલી પંક્તિ સાથે કંઇ પણ સંબંધ ઢાય એમ દિતું નથી,
www.umaragyanbhandar.com)

Page #278

નં. ૧૫૧ ગ્વાલિયરમાં ઉદયપુરના ત્રણ લેખો
* બી-(વિકમ) સંવત ૧રરર નો સ્થંભ ઉપરને શિલાલેખ. શહેરના મોટા મંદિરના પૂર્વતરફના પ્રવેશ દ્વારની દક્ષિણે એક સ્થંભમાં આ લેખ છે. તેમાં પાંચ પંક્તિઓ છે. આશરે ૧ ૩ પહેલી અને ફ” ઉંચી જગ્યા લખાણુથી શેકાયેલી છે. તે સુરક્ષિત જણાય છે. અક્ષરનું કદ ” અને ” વચ્ચે છે. લિપિ નાગરી અને ભાષા સંરક્ત છે. આ લેખ ગદ્યમાં છે.
શ્રી ચાહડર ઠકુરે, પિતાનાં માતપિતાના પુણ્યની વૃદ્ધિ અર્થે (જ્યાં લેખ મૂકવામાં આવ્યું હતે તે મંદિરને) ઉદયપુરમાં બ્રિગારી-ચતુષષ્ઠિ, એટલે ભંગારી નામના ૬૪ ગામડાંઓના સમૂહમાં આવેલા સાંગવટ્ટા ગામને અર્ધ ભાગ આપે હતે. લેખ ખાસ કરીને ૧-૨ પંક્તિમાં આપેલી હકીકતને લીધે જાણવાલાયક છે. તેમાંથી જણાય છે કે, સંવત્ ૧૨૨૨ ના વૈશાખ સુદ ૩ સોમવારે, અક્ષય તૃતીયાને દિવસે આ દાન આપ્યું હતું. | વિક્રમ સંવતમાં આ દિવસ જેવાથી વૈશાખ સુદ ૩ માટે નીચે પ્રમાણે તેને મળતા દિવસો આવે છે – છે. ઉત્તરનાં વર્ષ ૧૨૨૨ ચાલુ, જેમાં અધિક વૈશાખ માસ હતો, તે પ્રથમ વૈશાખ માટે શુકવાર, ૨૭ માર્ચ ઈ. સ. ૧૧૬૪ દ્વિતીય વિશાખ માટે રવિવાર, ૨૬ એપ્રિલ ઈ. સ. ૧૧૬૪ ઉત્તરનાં વર્ષ ૧૨૨૨ પૂરાં થતાં, અથવા દક્ષિણનાં ચાલુ વર્ષ માટે ગુરૂવાર, ૧૫ એપ્રિલ ઈ. સ. ૧૧૬૫ દક્ષિણનાં વર્ષ ૧૨૨૨ પૂરાં થયેલ માટે સેમવાર, ૪ થી એપ્રિલ ઈ. સ. ૧૧૬૬, જ્યારે શુકલ પક્ષની ૩ સૂર્યોદય પછી ૨૧ ક. ૩૫ મિ. એ પૂરી થઈ એટલે ખરી તારીખ સોમવાર, ૪ થી એપ્રિલ ઈ. સ. ૧૧૬૬ છે, અને વર્ષ ૧૨૨૨ એ દક્ષિણનું પૂરું થયેલું વિક્રમ સંવત છે.
સાંગવટ્ટા અને ભંગારી, જે હવે પછીના “સી” લેખમાં પણ આવે છે, તે સ્થળે હું એાળખાવી શકતો નથી.
१ ॐ संवत् १२२२ वर्षे वैशाखशुदि ३ सोमेऽयेह उद૨ વરે અક્ષયતૃતીયાળ ગોંટી [ ] 1 [ 8 ]- [ ? ]- - | (સૌ) ; ૨ [ પ ] = 1. શ્રી દિન ૩૦પૂર્વ ગાવિંદ્રષ્ટિછે જે મૃારીયા [*] ( ) વાંચવા મામાકર્ષ ૪ /
५ यो न पालयति स महापंचपापभागी भवतु ॥ ઈ. એ. વ. ૧૮ પા. ૭૪૩ પ્રો. કિલોન. ૧ “બી” લેખ સંબંધી ચર્ચા માટે જુઓ– એ 'કુમારપાલ દેવનો શિલાલેખ સાથેનું ગ્લાલિયરમાં ઉદેપુરના ત્રણ લેખેના મથાળા તળેનું વિવેચન ઈ, એ, વ. ૮ પા. ૩૪ ૨ ચાહડ એ કુમારપાલ દેવના સેનાપતિઓમાં કોઈ એક હશે એમ લાગે છે. જુઓ. ઇ. એ. વા. ૪ ૫. ૨૬૭. ૩ અસલ લેખમાં આ ભાગ શકાસ્પદ છે,
૪ રબિગ ઉપરથી ૫ ચિહ્નરૂપે દર્શાવેલ છે. ૬ અહિથી તે પર્ણાગ સુધીનું બધું લખાણ રબિગમાં અસ્પષ્ટ છે, અને કેટલાક અક્ષરો જુદી જ રીતે વાંચન કદાચ હેય. ૭ “એટલે ” ક.

Page #279

૧૦ ૧પર
ગિરનાર લેખા નં. ૨૭
વિ. સં. ૧૨૨૨
( ખખુત્રીખાણુ ઉપર અને સુવાવડી પરખ નીચે રસ્તાની ઉત્તર માર્જીની દિવાલ ઉપર)
अक्षरान्तर
संवत् १२२२ श्रीमालज्ञातीमहं. श्रीराणिगसूतमहं
श्री वाकेन पद्या कारिता
ભાષા તર
“ સંવત ૧૨૨, શ્રીમાળ જ્ઞાતિના રાણિગના પુત્ર આંબાકથી કરાવાયાં છે.
નં૦ ૧૫૩
ગિરનારના લેખા-નં. ૩૦૨
સ. ૧૨૨૩
( ખણુત્રીખાણમાં આવેલે છે.)
अक्षरान्तर
*. ૨૧૨૨ મહં. શ્રીરાળિવદ્યુ[ મળ્યું ] શ્રીઞાન પ્રથા ગતિા.
આ પવિત્ર પગથીયાં
ભાષા વર
સંવત ૧૨૨૩ રાણિગના પુત્ર શ્રીમાખાકથી આ પગથીયાં કરાવાયાં છે.
૧ રી. સી. એ. બા. પા. ૩૫૯ ૨ રી. એ. રી. મા. પા રૂપલ

Page #280

નં. ૧૫૪ જૂનાગઢમાં ભૂતનાથના મંદિરમાં રાજા કુમારપાલના સમયને શિલાલેખ.
વલ્લભી સંવત ૮૫૦
(વિ. સં. ૧૨૨૫ ઈ. સ. ૧૧૬૯) આ લેખ કઠણ કાળા પત્થર ઉપર કતરેલો છે. તેની સપાટીનું માપ ૨૦ ફુટx૧૨ પુટ છે. જૂનાગઢના પ્રતિષ્ઠિત નાગર બ્રાહ્મણ મી. નૃસિંહપ્રસાદ હરિપ્રસાદે બંધાવેલા ભૂતનાથના શિવમંદિરમાં તે હાલ રાખે છે. પરંતુ તેમાં લખ્યું છે કે, ધવલની પતિનએ બે શિવમંદિરે બંધાવ્યાં હતાં અને તેના પિષણ માટે એક ગામ દાનમાં આપ્યું હતું. આ ધવલ, કદાચ આગળના લેખમાં જણાવેલો, કુમારપાલ રાજાને મંત્રિ થશેાધવલ હશે. લેખને મધ્ય ભાગ ધણેખરે નાશ પામ્યો છે અને તે ભાગના અક્ષરે તદ્દન ભૂંસાઈ ગયા છે. તેમાં એકંદરે હાલની દેવનાગરી લિપિમાં લખેલી સંસ્કૃતની ૩૪ પંક્તિઓ છે. તેમાં આપેલી તારીખ જાણવા જેવી છે કારણકે તેમાં બે જુદા સંવતે આપ્યા છે એક, વલ્લભી અને બીજો સિંહ પહેલા સંવતનું વર્ષ ૮૫૦ બીજના વર્ષે ૬૦ ને મળતું આવે છે, અને મને ઈ. સ. ૧૧૬૯ ને મળતાં આવે છે.
૧
પ્રા. સં. ઈ. ૫, ૧૮૪

Page #281

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर १ उँस्वस्तिजयोभ्युदयश्च ॥ अजेषुणात्रिशूलेन कंदर्पत्रिपुरांधकान् योवधीत् सोध्वर
ध्वंसी धनैर्षा २ न्यैर्धिनोतु (वः ) ॥ १ प्राक्श्रीमत्यणहिल्लपाटकपुरे श्रीमूलराजः प्रभुश्चौलुक्यो
दयकृभूव न ३ पतिश्चामु ......... द्विौ नरपती भीमोनु भूमिपतिः कर्णोस्माज्जयसिं ४ हदेवनपति ......... दस्यकुमारपालनृपतिः प्रत्यक्षलक्ष्मीपतिः ५ स्तस्मा......... गयेमुनात्र देवनगरे श्रीकीर्तिवास ६ ध्वजः म......... द्रिमान् ॥ ३ धान्यामेवंविधेकाले शिवा ७ लयवि......... तारल्योभ्यते च यः ॥ ४ ॥ श्रीमदानंदनगरे ८ य......... विपश्चितां ॥ ५ ॥ शुचित्वं भट्टपुत्रत्वं ये
९ नपासू......... लभीपतेः ॥ ६ ॥ सेवार्थे धावतस्तस्य १० जम......... रुत्तमा ॥ ७ ॥ ( सानुराध्रुः ) पिता यस्या ११ राधु......... खिसाजणिः ॥ ८ ॥स्तया (स्मात् ) सोमदेवोभू १२ त् पुत्रदेव......... ॥ ९ ॥ निजानुनानथामृष्यतात१३ राणि...... ... त्रिणा ॥ १० ॥ यदैवदक्षिणादेशे पित्रा १४ न..... ... ॥ ११ ॥श्रीसोमेशः सोमदेवो दे १५ वनृवीर......... र ॥ १२॥ प्रौढाद्यस्य दृ १६ ढामतिः......... ॥ १३ ॥ प्रागस्मिन्नणहिल्लपाटकपुरे धारा १७ पुरीसुंदरे......... जारविभूदमात्यघवलः प्र १८ ख्यातमेधातिथिः......... द्वेपत्ये प्रबभूवतुः प्रियत १९ मेप्रापा......... मूर्तिपूर्णावनीः कोष्टागारनियो २० गपंचकमि......... का निः कल्मषाकेतुका ॥ १५ ॥ २१ प्रौढ्यारि......... विनायकौ पुत्रावद्यानकार्यताम् ॥ १६ २२ देशे दशे......... रूपितः पुण्यकलायत् १७ २३ अत्युचवि......... विंशोपकद्वयं ॥ १८ ॥ षामा २४ ... पद्यां......... कृमानां कृता स्थितिः ॥ १९ ॥ २५ निर्माय......... नंदनः स्वयमर्पिते ॥ २० ॥ २६ ... ज्वलय......... र्गलामामं देवयोरनयोरदात् ।। २१ २७ ... प्रतिष्ठि......... यातं प्रमुषयोगयुक् ॥ २२ ॥ २८ निषविता.. ...... ॥ २३ ॥ प्रासा

Page #282

जूनागढा भूतनाथना मंदिरमा राजा कुमारपालमा समयनो शिलालेख ૨૧ દિન...” વમૂવ પુર્વ . ૨૪ : શ્રીદિલમ ૩૦ સંવદંતર........ તિને જૈતા. ... વિતા. ૨૨ .. . પ્રશસ્તિ મિતાં . ૨૧ / ૨૨ અવતો...... મેરું માછી . ૨૩ વમી....... શાન સમુરળ સૂત્રધાર સૂનુના ! ૨૨ ३४ वलभीसंवत् ८५० श्रीसिंहसंवत् ६० वर्षे सूत्र० आलादित्यमुतकीकाकेनो
હળ | |
ભાષાન્તર
વસ્તિ અને અસ્પંદય થાઓ. કામદેવ, ત્રિપુરાસુર, અને અન્યકાસુરને વિષ્ણુ ચાપ સમાન શરેથી અને ત્રિશૂળથી હણનાર; અને (દક્ષ પ્રજાપતિ)ને યજ્ઞ અટકાવનાર શંકર તમને અર્થ અને અન્નથી તૃપ્ત કરે.
એક સમયે ચૌલુક્ય વંશનો ઉદય કરનાર મૂલરાજ નુપ અણહિલપુરમાં થઈ ગયે. (પછી આવ્યા) એ નૃપ ભૂમિપતિ ભીમ અને કર્ણરાજા આવ્યા. તેનાથી સિંહદેવ નુપ હતું છે. તેને પુત્ર લક્ષમીપતિ સાક્ષાત્ કુમારપાલ નૃપ હતે.
આ પછી લેખ ઘણું ઘસાઈ ગયું છે અને તે વાંચે અશકય છે. પણ જે વેચાય છે તેમાંથી નીચેની હકીકત માલુમ પડે છે. તેણે આનન્દનગર(વડનગર)માં શિવાલય બંધાવ્યું. ધારાપુરી સમાન ભવ્ય અણહિલપુર પાટણનો નિવાસી સચિવ, ધવલ, મેધાતિથિ રૂષિ જે હતો. તેને બે અતિપ્રિય બાળક હતાં. તેમની માતા નિર્દોષ હતી. તેણીએ બે મંદિર બંધાવ્યાં. અને તેમાનાં બે દેવના પાલન માટે એક ગામ વલભી સંવત ૮૫૦ અને સિંહ સંવત ૬૦ માં દાન આપ્યું.
આ લેખ સૂત્રધાર આલાદિત્યના પુત્ર વલભીનિવાસી કીકાકે કર્યો હતે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #283

નં. ૧૫૫ પ્રભાસપાટણમાં ભદ્રકાળીના મંદિરમાં રાજા કુમારપાલના સમયનો શિલાલેખ”
વલભી સંવત ૮૫૦ આષાઢ
(વિ. સં. ૧૨૨૫) પ્રભાસ પાટણ, જેને સોમનાથના પ્રખ્યાત મંદિરને લીધે સેમિનાથ પાટણ પણ કહેવામાં આવે છે, તે કાઠિયાવાડના નૈઋત્ય કાંઠા ઉપર આવેલું જૂનાગઢ તાબે એક હાનું શહેર છે. ત્યાં દેવી ભદ્રકાલીનું એક મંદિર છે. તેના પ્રવેશદ્વારની જમણી બાજુએ આ શિલા પડેલી છે. તે ૨૮ ઇંચ૮૧૮ ઇંચ ની સપાટીવાળી એક મોટી કાળી શિલા છે. અને તેના ઉપર પાસે
તથી પર પંક્તિઓ છે. શિલાના નીચેના ભાગ ત્રટી કટી જવાથી લેખને કેટલાક ભાગ નાશ પામ્યો છે. અક્ષરો ઉંડા કતરેલા નથી, તેથી તેની સારી નકલ લેવાનું મુશ્કેલી પડે છે. તેમાં લખ્યું છે કે, રાજા કુમારપાલે, પિતાના ધર્મગુરૂ ભાવ બૃહસ્પતિના લાગવગથી શિવ અને અંબિકાનાં કેટલાંક મંદિર બંધાવ્યાં તથા સમરાવ્યાં હતાં, અને એક વાવ બેદાવી હતી, તથા વિદ્વાન બ્રાહણેને જમીનનાં દાને આપ્યાં હતાં. તેના ઉપર ઈ. સ.૧૧૬૯ ને મળતું વલભી સંવતનું વર્ષ ૮૫૦ લખેલું છે. લેખ સંસ્કૃત પદ્યમાં છે, અને લિપિ દેવનાગરી છે.
•
જા. મા. સં. ઈ. પા. ૧૮૯
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #284

६१
प्रभासपाटणमां भद्रकाळीना मंदिरमा राजा कुमारपालना समयनो शिलालेख
__ अक्षरान्तर १ ॐनमः शिवाय येनाहं भवतः सहे सुरधुनीमतर्जटानामतः कर्णे लालयसि क्रमेण
कितवोत्संगेऽपि ताधास्यसि इत्यद्रेः सुतया सकोप २ ( मुखयो ) तोवोचदार्ये भ्रुवोभूषेयं गुरुगडकीर्तिरिति वः सोव्याद्भवानीप्रियः १
श्रीविघ्नराजविजयस्वनमोऽस्तु तुभ्यं वाग्देवते त्यज नवोक्तिवि ३ धिं यतोहं जिह्वे समुल्लस सखि प्रकरोमि यावत् सर्वेश्वरप्रवरगंडगुणप्रवशस्ति २
सोमः सोस्तु जयी समरांगदहनो यं निर्मलं निर्ममे गौर्याः शाप ४ (बलेन वै) कृतयुगेऽदृश्यत्व मोपेयुषां प्रादात्पाश्रुपतार्यसाधुसुधियां यः स्थानमे
तत्स्वयं कृत्वा स्वामथ पद्धत्ति शशिभृतो देवस्य तस्याज्ञया ५ ३ कलौ किंचिद्यतिक्रान्ते स्थानकं वीक्ष्य विप्लुतं तदुद्धारकृते शंभुनंदीश्वरम
भादिशत् ४ । अस्ति श्रीमतिकान्यकुब्जविषये वाराणसी विश्रु ६ (ता) पुर्यस्यामधिदेवताकुलग्रहं धर्मस्य मोक्षस्य च तस्यामीश्वरशासनाद्वि.
जपते हे स्वजन्मगृहं चक्रे पाशुपतवृतं च विदधे नंदीश्वरः ७ (सर्ववि) त् ५ तीर्थविधानाय भूभुजां दक्षिणाय च स्थानानां रक्षणार्थाय निर्य___ यौ स तपोनिधिः ६ श्रीमद्भावबृहस्पतिः समभव ८ ( सद्वि ) द्यविश्वार्चितो नानातीर्थकरोपमानपदवीमासाद्य धारां पुरी संप्राप्तो नकु___ लीशसनिमतनुः संपूजितस्तापसैः कंदर्पप्रतिमश्च ९ ( शास्त्र ) मखिलस्वीयागमोद्घाटनं ७ यद्यन्मालवकान्यकुब्जविषयेऽवत्यां सुसप्त
तपो नीता शिष्यपदं प्रमारपतयः सम्यांमठाः पालिताः १० प्रीतः श्रीजयसिंहदेवनृपतितृत्वमात्यंतिकं तेनैवास्यजगतत्रयोपरिलसत्यवापि
पीमितं ८ संसारावतरस्य कारण११ मसो संस्मारितः शंभुना स्थानोद्धारनिबंधनं प्रति मतिं चक्रे पवित्राशयः तस्मिन्नेव
दिने कृतांजलिपुटः श्रीसिद्धराजः स्वयंचक्रेऽ १२ मुष्यमहत्तरत्वमसमंचार्यत्वमत्यादरात् ९ तस्मिन्नाकमुपेयुषि क्षितिपतौ तेजोविशेषो
दयी श्रीमद्वीरकुमारपालन १३ पतिस्तद्राज्यसिंहासनं आचक्राम झटित्यमचिन्त्यमहिमाबल्लादधाराधिपः भीमा
गलभूपकुजरशिरः संचारपंचाननः १० एवं भाउपयुष २ असार

Page #285

१८
गुजरातना ऐतिहासिक लेख १. राज्यमनारत विदधति श्रीवीरसिंहासने श्रीमद्वीरकुमारपालनृपतौ त्रैलोक्यकल्पद्रुमे
गंडो भाववृहस्पतिः स्मररिपोरुद्वीक्ष्य १५ देवालयं जीर्ण भूपतिमाह देवसदनं प्रोद्धर्तुमेतद्वचः ११ आदेशात् स्मरशासनस्य
मुबृहत्पासादनिष्पादकं चातुर्जातकसंमतं स्थिर १६ घियं गार्गेयवंशोद्भवं श्रीमद्भावबृहस्पति नरपतिः सर्वेशगंडेश्वरं चके तं च सुगो.
त्रमण्डलतया ख्यातं धरित्रीतले १२ दत्वालंकरणं क १७ रेण तु गले व्यालंब्य मुक्त्या प्रणम्याप्रतः उत्सार्यात्ममहत्तमं निजतमामुच्छिद्य
मुद्रामदात् स्थानं भव्य १८ पुराणपद्धतियुतं निस्तन्त्रभक्तव्ययं १३ प्रासाद यदकारयत् स्मररिपोः कैलास
. शैलोपमं भूपालस्तदतीव हर्षमगमत् प्रोवाच चेदं वचः श्री. १९ मद्डमहामतिं प्रति मया गंडत्वमेतत्तव प्रत्त संप्रतिपुत्रपौत्रसहितायाचंद्रतारारुणं १४
सौवर्ण सोमराजो रजतमयभथो रावणोदार २० वीर्यः कृष्मश्रीभीमदेवो रुचिरतरमहामावभी रत्नकूटं तं कालाजीर्णमेष क्षितिप
तितिलको मेरुसंज्ञं चकार प्रासादं सप्रभावः सकल २१ गुणनिधेगैंडसर्वेश्वरस्य १५ पश्चाद्गुर्जरमंण्डलक्षितिभूजासंतोषहृष्टात्मना दत्तो ब्रह्म
पुरीति नामविदितो ग्रामः सवृक्षोदकः कृत्वा २२ पुटता(म्र ) शासनविधिं श्रीमण्डलीसन्निधौ त्वत्पुत्रैस्तदनुव्रतैः स्वकुलजैः
संभूज्यता स्वेछया १६ उद्धृत्य स्थानकं यस्मात्कृतं सोमव्यवस्थयाब्रहस्प २३ तिसमो गण्डो नाभून्न भविता परः १७ बहुकुमतिजगंडैद्रव्यलोभाभिभूतैर्नृपकुस
चिवद्वंदै शितं स्थानमेतत् सपदि तु गुरुगंडेनोद्धृतं दंत २४ कोटीस्थितधरणिवराहस्पर्द्धया लीलयैव १८ के के नैव विडंबिता नरपतेरणे विपक्ष
__ बजाः केषां नैव मुखं कृतं सुमलिनं केषां न दो हृतः २५ केषां नापहृतं पदं हतया दत्वा पदं मस्तके के वानेन विरोधिनो न बलिना
मिक्षावतं ग्राहिताः १९ सुस्थामभिर्वहिरिदं बहुभिर्यदीयैर्गादं गुणै २६ नियमितं यदि नाभविष्यत् ननं तदंतरखिलं सुभृतं यशोभिर्बमांडभाण्डकमणु स्फुट
मस्फटिष्यत् २० यपेक्षणवांछया शतमखो धते सहस्र २७ दशा यनिसीमगुणस्तुतौ कृतषियो धातुश्चतुर्वक्रता यन्माहाल्यभराञ्चलेति वसुधा.
गोवाचकैः कनन्तिा यस्मर्तिन भुवि प्रयास्यति ततो नूनं विनवा ".
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #286

६३
प्रभासपाटणमां भद्रकाळीना मंदिरमा राजा कुमारपालना समयनो शिलालेख २८ २१ उद्धृत्य वृत्तयो येन सबाह्याभ्यंतरस्थिताः चातुर्जातकलोकेभ्यः संप्रदत्ता यशो
र्थिना २२ स्वमर्यादां विनिर्माय स्थानकोद्धा २९ रहेतवे पंचोचरां पंचशतीमार्याणां योभ्यपूजयत् २३ देवस्य दक्षिणे भागे उत्तर
स्यां तथा दिशि विधाय विषमं दुर्ग प्रावर्द्धयत यः पुरं २४ गौ ३० र्या भीमेश्वरस्याथ तथा देवकपर्दिनः सिद्धेश्वरादिदेवानां यो हेमकलशान् दधौ २५
नृपशालां च यश्चक्रे सरस्वत्याश्च कूपिकां महानसस्य ३१ शुद्धयर्थ सुस्नापनजलाय च २६ कपर्दिनः पुरोभागे सुस्तंभा पट्टशालिका रौप्य
प्रणालं देवस्य मण्डुकासनमेवच २७ पापमोचनदेवस्य प्रासादं जी ३२ मृद्धृतं तत्र त्रीन् पुरुषांश्चक्रे नद्यां सोपानमेव च २८ युग्मं येना क्रियंत बहुशो
ब्राह्मणानां महागृहाः विष्णुपूजनवृत्तीनां यः प्रोद्धारमचीकरत् २९ ३३ नवीननगरस्यांतः सोमनाथस्य चाध्वनि निर्मिते वापिके द्वे च तत्रैवापरचंडिका
३० गंडेनाकृतवापिकेयममला स्फारप्रमाणामृतप्रख्या स्वादुजला ३४ सहेलविलसद्युत्कारकोलाहलैः भ्राम्यद्भरितरारघट्टधटिका मुक्तांबुधाराशतैर्या पीतं घट
योनिनापि हसतीवांभोनिषि लक्ष्यते ३१ शशि ३५ भूषणदेवस्य चंडिकां सन्निधिस्थितां यो नवीनां पुनश्चक्रे स्वश्रेयोराशिलिप्सया ३२
सूर्याचंद्रमसोमंहे प्रतिपदं येनाश्रिताः साधवः सर्वज्ञा प ३६ रिपूजिताद्विजवरादानैः समस्तैरपि तद्वत्पंचसु पर्वसु क्षितितलख्यातैश्च दानकमैन
क्ष्मा परितोषिता गुणनिधिः क(स्तत्समोन्यः पुमान् ३३) ३७ भक्तिः स्मरविषि रतिः परमात्मदृष्टौ श्रद्धा श्रुतौ व्यसनिता च परोपकारे शांती
मतिः सुचरितेषु कृतिश्च यस्य विश्वंभरेऽपि च नुतिः सुतरां सुखाय ३४ . ३८ एतस्याभवादिंदुसुदरमुखी पत्नी प्रसिद्धान्वया गौरीवत्रिपुरद्विषो विजयिनी लक्ष्मीर्मुरा
रेरिव श्रीगंगेव सरस्वतीव यमुने वेदाप्रकीर्त्या गिरा कात्या ३९ सोढलसंभवाभूवि महादेवीति या विश्रुता ३५ लावण्यं नवचंपकोद्गतिरथो बाहुः
शिरीषावली दृष्टिः क्रौंच... ४. नहासः कुंदममंदरोधकुसुमान्युच्चा कपोलस्थली यस्या मन्मथाशल्पिना विरचितं
सर्वर्तुलक्ष्म्या वपुः ३६ .... ४१ सिद्धाश्चत्वारस्ते दशरथसमेनास्य पुत्रोपमानाः आद्यस्तेषामभवदपरादित्यनामा
ततोभद्रनादि त्य... .... .... (अ) २.६९
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #287

गुजरातना ऐतिहासिक लेख ४२ (न्यः ) सोमेश्वर इति कृती भास्करश्वापरोभूदेते रामादिभिरूपमिता सत्यसौभात्र
युक्ताः नि.... .... ४३ द्रवविनिहिताबाहवः श्रीमुरारेः ३८ धन्या सा जननी नूनं स पिता विश्वशेखरं
यावज्जी... ... ४४ दलोपरि लुठत्पानीयबिंदूपमा लक्ष्मीः संभृतवाजिचामरगजाविद्युद्विलासस्य आ... ४५ येन गुणिना कीर्तिः परं संचिता ४० सत्वेनाद्य शिबिदधीचिरथवा तीव्राज्ञया रा
( वण)... ... ४६ युधिष्ठिरः क्षितिपतिः किं वा बहु ब्रूमहे इत्येतेऽभिधया बृहस्पतितया सर्वेपि.... ४७ कुमारपालस्य भागिनेयो महाबलः ४२ प्रेमल्लदेव्यास्तनयो भोजः .... .... श्रीसोम ४८ नाथपूजां यच्छशांकग्रहणक्षणे कारितो गंडराजेन तेन प्रीतिमगा... .... ४९ यथाक्रम ४५ हिरण्यतटिनीतीरे पापमोचनसन्निधौ गंडत्रि .... ५० ( ददो ) तस्मै माहेश्वरनृपाग्रणीः ४७ शासनीकृत्य ददता ग्राम ५१ ( वंशप्र ) भवैः पुत्रपौत्रकैः भोक्तव्यं प्रमदाभिश्च यावच्चंद्रा .... .... ५२ ( गंडगु) णप्रशस्ति चकार यः शीध्रकविः सुकाव्यैः ५०.... ५३ (५१) लक्ष्मीघरसुतेनेयं लिखिता रुद्रसुरिणा ... .... ५४ बलभीसंवत ८५० आषा .... .... .... .... ...
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #288

प्रभासपाटणमां भद्रकाळीना मंदिरमां राजा कुमारपालना समयनो शिलालेख
ભાષાન્તર
६५
( ૧ ) શિવને નમસ્કાર હૈાને. ભવાનીપ્રિય શંકરને તેની કેપિત સહુચરીએ હૃદ તમારી જટામાં હું ગંગાની હાજરી સહન કરૂં છું તેથી એ શઠ ! તમે તમારા કર્ણેમાં તેની લીલા કરાવે છે! અને ક્રમે તમે તેને તમારા અંકમાં લીધી છે. '' એમ ઉદ્દેશ્યા ત્યારે શ્રીશંકરે કહ્યું નારીઆમાં શ્રેષ્ઠ ! ગુરૂ ગંડની આ કીર્તિ મારી ભ્રમરનું ભૂષણ માત્ર છે તે (શંકર ) તમારી રક્ષા કરે,
(૨) વિશ્નરાજ ગણપતિ જય પામે. હું તમને નમન કરૂં છું. સંત ખંડના ગુÀાની પ્રશસ્તિનું કાર્ય કરૂં ત્યાં સુધી મારા વાણી પ્રવાહ ચાલુ રહે તે માટે સરસ્વતિ મને નવેકિતની શક્તિની પ્રસાદી અk.
(૩) કામદેવના અંગને ભસ્મ કરનાર શંકરથી પવિત્ર થએલેા, અને તેને શિર પર ધારનાર દેવની આજ્ઞાથી પાતે જ પ્રસારેલી આ પદ્ધતિ સત્યુગમાં પાર્વતી શાપથી અદૃશ્ય થએલા પશુપત મતના બુદ્ધિમાન અનુયાયીઓને આપી દેનાર શશિને વિજય થાએ,
(૪) જ્યારે કલિયુગના થડા સમય વહી ગયા ત્યારે શંકરે મંદિરને જીર્ણ હાલતમાં જોઇ નન્દીશ્વરને તેના ઉદ્ધાર કરવા આજ્ઞા કરી.
(૫) શ્રી કાન્યકુબ્જ વિષયમાં વારાણસી નગરીમાં જે દેવતાનું, ધર્મનું અને મેાક્ષનું સ્થાન હતું તે વિખ્યાત પુરીમાં દ્વિજવરના ઘરમાં શિવની આજ્ઞાથી નન્દીશ્વરે જન્મ લીધા અને પશુપતિનું વ્રત કર્યું.
( ૬ ) તે તપના નિષિ યાત્રા માટે, નૃપાને દીક્ષા આપવા માટે અને પશુપતિનાં સ્થાનાની રક્ષા કરવા માટે નીકળ્યુ.
(૭) અતિ વિદ્વાન, અખિલ જગથી પૂજિત, વિવિધ યાત્રા કરનારાએાના ઉપમાનની પદવી પ્રાપ્ત કરનાર, નકુલિશ સમાન દેહવાળા, મુનિએથી પૂજાતા, કામદેવ સમાન, અને તેને પોતાના આગમ સ્પષ્ટ કરતાં એકત્ર મૂકેલાં શાસ્ત્રા સમાન, ભાવ બૃહસ્પતિ ધારાપુરી ગયા.
(૮) માલવા અને કાન્યકુબ્જ અને ઉજ્જનમાં કરેલાં તપથી, પરમારાને તેના શિષ્ય બનાવી, મઠાનું સુરક્ષણ કરીને અને તેની સાથે અતિ પ્રસન્ન થયેલા જયસિંહદેવ નૃપના ભ્રાતૃભાવ પ્રાપ્ત કરીને, ત્રિભુવનમાં ભાત્રબૃહસ્પતિની મતિ સર્વથી ઉજજવળ ભાસે છે.
(૯) આ જગમાં તેના જન્મનું કારણ શંભુએ સ્મરણુ કરાવ્યાથી, પવિત્ર મનના ભાવ ગૃહસ્પતિએ મંરિના ઉદ્ધાર કરવા વિચાર કર્યાં તે દિવસે સિદ્ધરાજે અંજલિ કરીને તેને સર્વથી શ્રેષ્ઠ માન આપ્યું અને અતિશ્રદ્ધાથી તેની સેવા કરી.
( ૧૦ ) જ્યારે તે નૃપ સ્વર્ગમાં ગયા ત્યારે અચિંત્ય મહિમાવાળા, ભલ્લાદેશ અને ધાર નગરીને સ્વામી જાંગલના ધનવાન નગરના ગજ સમાન રાજાઓનાં શિરપર તરાપ મારતા સિંહ સમાન અને પેાતાના શૌર્યથી તેજસ્વી એવા કુમારપાલ રાજા ગાદી પર આવ્યેા.
( ૧૧ ) ત્રિભુવનમાં કલ્પતરૂ સમાન શ્રી કુમારપાલ રાજા રમ્ય અને વિજયી સિંહાસન પર રાજ્ય ચલાવતા ત્યારે ગંડ ભાવ બૃહસ્પતિએ શિવનું મંદિર જીર્ણ સ્થિતિમાં જોઈ તે દેવનું મંદિર ઉત્ક્રરવા રાજાને કહ્યું.
( ૧૨ ) શંકરના શાસનથી મહાન્ મંદિર બંધાવનાર, ચાર વ@Îથી માન પામેલા, ઢ મનના, ગાર્ગેય ગાત્રમાં જન્મેલા શ્રી બૃહસ્પતિને પૃથ્વીપર ગંડેશ્વરના નામથી વિખ્યાત, ગેાત્ર મંડલમાં શ્રેષ્ઠ હાઈ સર્વના સ્વામિ કુમારપાલે બનાત્મ્યા.
www.umaragyanbhandar,com

Page #289

६६
गुजरातना ऐतिहासिक लेख (૧૩) તે (કુમારપાલે) તેના સ્વહરતથી તેને અલંકાર કર્યો. તેના કંઠપર મૌક્તિક માળા મૂકી, બે ચરણને ચંદનનો લેપ કર્યો, આદરથી શિષ તેની આગળ નમાવ્યું, મમતા મૂકી તેને પિતાની મુદ્રા આપી, અને પુરાણુ ધર્મનું પાલન થતું, અને નિત્ય અન્ન વહેંચાતું તે સ્થાનનું દાન કર્યું.
(૧૪) કલાસ પર્વત સમાન શંકરનું દેવાલય બનેલું જોઈ નૃપે અતિ પ્રસન્ન થઈ મહામતિવાળા શ્રીમદ્ ગંડને આ પ્રમાણે કહ્યું-“તમને ગંડનું પદ તમારા પુત્ર પૌત્રને શશિ, તારા અને સૂર્યના અસ્તિત્વ કાળ સુધી અર્પણ કરું છું.
(૧૫) સર્વને સ્વામી અને ગુણને નિધિ તેવા ગંડનું મંદિર સોમરાજે સુવર્ણથી બનાવ્યું રાવણ સમાન બલવાન કૃષ્ણ રૂપાનું બનાવ્યું અને શ્રી ભીમદેવે મોટા સરસ પત્થર અને ઘણાં રત્નાથી જડિત બનાવ્યું. સમય જતાં તે જીર્ણ થવાથી તેને ઉદ્ધાર શ્રેષ્ઠ અને મહાન વિખ્યાત નૃપથી થયે અને મેરૂ નામ અપાયું.
(૧૬) અતિ પ્રસન્ન થયેલા ગુર્જર દેશના નૃપે વૃક્ષ, જળ વગેરે સહિત બ્રહ્મપુરી નામનું ગામ આખી સભા સમક્ષ ત્રાંબાના પતરા ઉપર લેખિત શાસનથી પુત્ર, પૌત્ર અને વંશજેને પ્રતિબંધ વિના ઉપભોગ માટે આપ્યું.
(૧૭) બૃહસ્પતિ સમાન આ ગંડે સેમની વ્યવસ્થાથી( સહાયથી) મંદિર પુનઃ બાંધ્યું. એથી સ્પષ્ટ થાય છે કે પૂર્વે કદિ આવે પુરૂષ થયું નથી અને ભાવિમાં થશે નહિ.
(૧૮) આ મંદિરને નાશ રાજાઓના દુષ્ટ, કુમતિ, અને લેભથી અંધ થએલા સચિવાથી થયે હતે ! તેને ઉદ્ધાર ભૂમિને દાંત પર ધારણ કરનાર મહાન વરાહ ભગવાનની સ્પર્ધા કરતા હાય તેવી રીતે લીલા માત્રમાં ગુરૂ ગંડે કર્યો.
(૧૯) તે પ્રતાપીથી નૃપની સમક્ષ કયા શત્રુઓ અજિત રહ્યા હતા? કેનાં મુખ કલંક વિનાનાં રહ્યાં હતાં? કોને દર્પ ઉતર્યો ન હતો? કોની સ્થિતિ તેમનાં મસ્તક પર તેને ચરણ મૂકીને બલથી તેણે હલાવી ન હતી? અને ક્યા શત્રુઓ ભિક્ષુક થયા ન હતા?
(૨૦) આ વિશ્વને કુંભ બાહ્ય ભાગમાં તેના સદગુણેથી સારી રીતે દબાયે ન હેત તે જરૂર છે તેની અંદરના મહાન યશથી ફૂટી જાત.
(૨૧)ખરે ખર! ઇન્ટે તેનું રૂપ નિહાપવા સહસ્ત્ર ચક્ષુ ધારણ કર્યો છે, બ્રહ્માને તેના અસંખ્ય ગુણનું ગાન કરવાના નિશ્ચયથી ચાર મુખ ધારવાં પડ્યાં છે. તેના મહિમાથી દૂજેલી પૃથ્વી પર્વતેથી સ્થાનમાં રખાઈ છે. અને પૃથ્વી ન સમાવી શકે તે યશ સમાવવા ત્રણ ભુવન સર્જેલાં ભાસે છે.
(૨૨) યશની પ્રાપ્તિના અભિલાષથી તેણે ચાર વર્ણનાં ચાર બાહ્યા અને ચાર અત્યંતર કર્મોને ઉદ્ધાર કરીને પ્રત્યેક વર્ણને એક એક આપ્યાં.
(૨૩) મર્યાદા નિર્માણ કરીને દેવાલયના યોગ્ય સ્થાનના ઉદ્ધાર માટે તેણે પાંચસે પંચાવન (૫૫૫) સંતની પૂજા કરી.
(૨૪) મંદિરની દક્ષિણમાં અને ઉત્તરમાં મજબૂત દુર્ગ બંધાવી નગર વિસ્તાર કર્યો.
(૨૫) ગૌરી, ભીમેશ્વર, કપર્દિ (શિવ), સિદ્ધેશ્વર વગેરે દેવનાં મંદિર પર તેણે સુવર્ણના કળશ મૂક્યા.
(૨૬) નૃપને એકત્ર ભેગા મળવા માટે દરબાર બનાવ્યું. રસોડાં અને સ્નાન માટે શુદ્ધ જળ માટે સરસ્વતિને વાપી બંધાવ્યું.
(૨૭) શંકરના મંદિરના અગ્ર સ્થાનમાં સુંદર સ્તંભના આધારવાળે એક ઓરડે બનાવ્યું અને રૂપાના જલમાર્ગવાળું મંડકના આકારનું શિવનું આસન બનાવ્યું,

Page #290

प्रभासपाटणमां भद्रकाळीना मंदिरमा राजा कुमारपालना समयनो शिलालेख ६७ (૨૮) પાપાચન દેવના મંદિરનો ઉદ્ધાર કરાવ્ય, માણસની ત્રણ પ્રતિમા કરી અને નદીમાં પગથી બંધાવ્યાં.
(ર૯) દ્વિજે માટે વિશાળ ગૃહે બંધાવ્યાં અને વિષ્ણુની પૂજાને સહાય કરી.
(૩૦) સોમનાથના માર્ગ ઉપર નવા નગરમાં બે વાપી કરાવ્યા અને અપર ચંડિકાની ત્યાં સ્થાપના કરી.
(૩૧) ગંડથી કરાવેલી આ વાપી વિસ્તારવાળી છે અને તેનું જળ મધુર છે અને અમૃત કહેવાય છે. આ વાપી જે રમ્ય તરંગોને અવનિ કરે છે અને જેના જળનું પાન અનેક પીતળની ડેલથી થાય છે તે ઘટ્ટમાંથી પ્રકટેલા અગત્ય રૂષિથી પાન થએલા જળવાળા સાગરને હાસ્ય કરતે ભાસે છે.
(૩ર) તે શ્રેય પ્રાપ્ત કરવાના અભિલાષી હતું. તેણે ઈદુથી ભૂષિત શિવ ભગવાનની સમીપમાં પુનઃ નવી ચંડિકા કરી.
(૩૩) સૂર્ય અને ચંદ્રના ગ્રહણના દિને તેની પાસે આવતા વિદ્વાન અને ગુણી હિજેને સર્વ દાન આપી પૂજી કરનાર, અને ભૂતલ ઉપર વિખ્યાત પાંચ પર્વમાં નિયમિત દાન કરીને ભૂમિને પ્રસન્ન કરનાર આ ગુણનિધિની સ્પર્ધા કેણ કરી શકે?
(૩૪) તે કામદેવના રિપુ(શંકર)ની ભક્તિમાં પરાયણ છે, બ્રાના જ્ઞાનમાં આનદ લે છે, શ્રુતિમાં શ્રદ્ધાવાળે છે, દાનને શેખી છે, ક્ષમાવાળી મતિને છે, સુચરિતવાળે છે, અને શાશ્વત શ્રેય માટે શંકરની આરાધના કરે છે.
(૩૫) તેની પત્ની પૃથ્વી પર મહાદેવી નામથી વિખ્યાત, ઈન્દુ સમાન રમ્ય મુખવાળી, વિખ્યાત કુળની, ત્રિપુર દૈત્યના શત્રુ શંકરને પાર્વતી સમાન, વિષ્ણુને શ્રીલક્ષમી સમાન, સેહલના સંભવની; યશ વાણી અને સૌંદર્યમાં ગંગા, સરસ્વતિ અને યમુનાને અનુક્રમે સમાન હતી.
(૩૬) તેનું લાવણ્ય ચંપાના પુષ્પ જેવું હતું. કામમાં રથ સમાન તેના કર હતા, નયન શિરિષ કુસુમની શ્રેણું સમાન હતાં .. . તેનું હાસ્ય મેગરાનું ફૂલ સરખું હતું, તેનાં કપાળ પૂર્ણ વિકસેલાં લેધ કુસુમ સમાન હતાં તેથી એમ દેખાતું કે કામદેવ શિપિએ સર્વ જાતના સૌદર્યવાળું તેનું અંગ બનાવ્યું હતું.
(૩૩-૩૮) તે દશરથ સમાન હતું ... .. તેને દશરથના ચાર પુત્રો સમાન આ થાર સિદ્ધો પુત્ર તરીકે હતા. તેમને પ્રથમ અપરાદિત્ય, બીજે (તેનાથી) રત્નાહિત્ય - ત્રીજે સર્વ નિપુણ સોમેશ્વર, અને ચોથો ભાસ્કર કહેવાતું હતું. તેઓ રામ માફક પરસ્પર પરાયણ અને સત્ય હતા. રસમાં ડૂબી ગયેલા વિષ્ણુ શ્રી મુરારિના કરે .. ... ....
( ૩૯-૪૦) ખરેખર ધન્ય છે વિશ્વ શિખર સમાન તેનાં માતા પિતાને જીવનના અંત સુધી તે અને .. ... ... અને અ, ચૌરિઓ અને ગજેના સમાવેશવાળી લહમી પર્ણ ઉપર ગબડતા જલબિંદુ સમાન છે .. ... ... વિદ્યુતના ચમકારાને . ••• • • તે જે ગુણિ હતે તેણે મહા યશ પ્રાપ્ત કર્યો.
(૪૧-૪૨) ભલાઈમાં શિબિ નૃપ અથવા દધિચિ ઋષિ તે હતે તીવ્ર આજ્ઞા દેવામાં રાવણ સરખે હતે... ... યુધિષ્ઠિર સમાન હતું .. .... આપણે વધારે શું કહી શકીએ? તે બૃહસ્પતિ સમાન હતું. તેઓ સર્વે ... ... કુમારપાલની હેનને પુત્ર, મહાબલ.
૧ ત્રણ માણસેની ઉંચાઈ સરખી એમ આનો અર્થ હોઈ શકે ?

Page #291

૬૮
गुजरातना प्रेविहासिक लेख (૪૩-૪૫) પ્રેમલરવીને પુત્ર ભેજ . . ચંદ્રગ્રહણના સમયે સોમનાથની પૂજા ગંડરાજે કરી તેથી તે અતિ પ્રસન્ન થયે . . . અનુક્રમે.
(૪૪૭) ગંડ ... ... હિરણ્યા નદીના તટપર પાપમોચન સમીપમાં ... ... ... જે સર્વે મહાન માહેશ્વર કૃપમાં અગ્ર હતા. તેને અર્પે.
(૪૮-પ૦) શાસનથી દાનપત્ર વડે એક ગામ આપ્યું ... . પુત્ર, પત્રો અને વંશમાં જન્મેલી પ્રમદાના સૂર્ય, ચંદ્રના અસ્તિત્વ કાળસુધી ઉપભેગ માટે ... ... શીઘ્ર કવિએ ગંહના ગુણોની આ પ્રશરિત રચી છે.
(૫૧) ... ... ... લક્ષમીધરના પુત્ર રૂપસુરિએ આ લખ્યું ... .. • વલ્લભી સંવત ૮૫૦ અષા( ૮ ) ...
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #292

નં. ૧૫૬ ગ્વાલિયરમાં ઉદયપૂરના ત્રણ લેખે સી-અજયપાલદેવનો શિલાલેખ
( વિક્રમ સંવત ૧૨૨૯ આ લેખ ડૉ. એફ. ઈ. હેલને ઉદયાદિત્યના ભવ્ય શિવમંદિરમાં મળ્યું હતું. તેણે જ. બે. એ. . . ૩૧ પા. ૧૨૫ માં તે પ્રથમ પ્રસિદ્ધ કર્યો હતો. ડૉ. હેલના કહેવા મુજબ તે એક મૂળ સ્થાનમાંથી ઉખેડેલા જાડા પત્થરના ટુકડા ઉપર લખેલો છે. તે પત્થરને નીચેને ભાગ ભાંગેલ અગર નુકશાન પામેલ છે. તેથી લેખની ૨૨ મી પંક્તિ, જે છેવટની જણાય છે, તે લગભગ આખી જ નાશ પામી છે, અને ૨૧ મી પંક્તિના થોડાક છેવટના અક્ષરો પણ નાશ પામ્યા છે. તે સિવાય બાકીને લેખ સુરક્ષિત છે. ફક્ત આઠમી પંક્તિના બે અક્ષરો અને ૧૨ મી અને ૨૧ મી પંક્તિમાં દરેકમાં એક એક અક્ષર સિવાય લેખમાં કોઈ પણ સ્થળે વાસ્તવિક પાઠ વિષે શંકા રહેતી નથી.
જેટલું લખાણ અસ્તિત્વમાં છે તેટલું ૧ પહેળી અને ૧૧૧” ઉંચી જગ્યાનું રોકાણ કરે છે. અક્ષરનું કદ ” અને ” વચ્ચે છે. લિપિ નાગરી અને ભાષા સંસ્કૃત છે, અને ૧૪-૧૯ પંક્તિમાં આશીર્વાદ તથા શાપના ત્રણ લેક સિવાય લેખ ગઘમાં છે. શુદ્ધ જોડણી વિષે કંઈ કહેવાનું રહેતું નથી. અને વ્યાકરણ વિષે એટલું જ કહેવું બસ છે કે, “પ્રામ' શબ્દ બધે નાચતર જાતિમાં વાપર્યો છે.
લેખમાં, “, ૐ નમઃ રિલા” શબ્દો તથા નીચે ચર્ચેલી તારીખ, પછી અણહિલ પાટકના (ચૌલુક્ય) રાજા અજયપાલદેવના રાજ્યનું તથા તેના તે સમયના મુખ્ય મંત્રિ સંમેશ્વરનું નિવેદન છે. તે સમયે, રાજાએ પોતાના બળ વડે મેળવેલા ભૈલસ્વામી મહાદ્વાદશક મંડલ એટલે ભેલ રવામિ નામના બારના મોટા જુથમાં આવેલા ઉદયપૂરમાં સત્તા ચલાવવા રાજાએ નિમેલા શ્રી લલુપસાકએ, “યુગાદિ જે અક્ષય તૃતીયાને દિવસે આવે છે, તે પ્રસંગે ઉમરથા નામનું ગામ આખું હતું. આ ગામ ભંગારિકા-ચતુઃષષ્ઠ નામના પથક, એટલે “ભંગારિકા નામના ચોસઠ ગામના સમૂહમાં આવ્યું હતું. તે ઉદયપુરમાં ભગવાન વૈદ્યનાથ(શિવ)ને આપ્યું હતું. મુહિલોલ (?) વંશના રાજપુત્ર શ્રી વીરહણદેવના પુત્ર સદગત શ્રી સોલણદેવરાજનાં શ્રેયાભિવૃદ્ધિ માટે તે આખું હતું. ઉમરથાની સીમા–પૂર્વે નાહગામ, દક્ષિણે વહિડાઉ (કા) ગામ; પશ્ચિમેલી ગામ અને ઉત્તર લખણુપડા ગામ. ૧૪–૧૯ મી પંક્તિઓમાં ત્રણ આશીર્વાદના અને શાપના લેકે તથા ઉપરનું દાન ચાલુ રાખવાની સૂચના આપેલાં છે. ૨૦-૨૧ મી પંક્તિઓમાં કહ્યું છે કે, આ દાન પરમ નિષિક, પૂજ્ય અને પવિત્ર નીલકંઠ સ્વામિએ (પાર્ષિતનું; ભગવાનને બદલે;” હું અર્થ કરૂં છું) લીધું હતું. છેલ્લી પક્તિમાં આ દાનમાં દખલગિરિ કરનાર ને કંઈ શાપ દીધો હોય એમ જણાય છે.
૧ ઈ. એ. વો. ૮ પા. ૩૪૪ છે. કિહાં, ૨ “સી” લેખની ચર્ચા માટે જુઓ “એ' લેખ સાથે બેડલું ચર્ચાપત્રસ્વાલિયરમાં જદયના ત્રણ લેખો ઈ. એ. વ. ૧૮ પા. ૩૪૧. ૩ અહિ વાપરેલો પારિભાષિક શબ્દ વિના છે. જે પ્રો. ભાંડારકરના ૧૮૮૨-૮૩ ના રીપોર્ટ પા. ૨૨૩ ૫. ૨૧ માં ફરી વાર આવે છે અને જેને બદલે છે. પીટ સનના ૧૮૪-૮૬ ના રીપોર્ટમાં નિરૂપણ આપણે વાંચીએ છીએ. સરખા નિર્માણાનિ-લેખ “એ પતિ ૮મી અજયપાલના પૂર્વજોને કબજે ૪ ઉદયપૂર પહેલેથી જ હતું એમ ધારીએ તો ઉપરના લખાણ અતઃ મોજ લઈ શકાય. ૫ જુઓ આગળું પાનું.

Page #293

गुजरातला ऐतिहासिक लेख સિંહ અને કુમારપાલદેવનાં અણહિલવાડ રાજ્યમાં ઉદયપૂર પ્રથમથી જ આવ્યું હતું, એ આગળના લેખ ઉપરથી આપણે જાણતા હોવાથી આ લેખનું એતિહાસિક મહત્ત્વ એટલું જ છે કે, તેઓના પછી ગાદીએ આવનાર અજયપાલદેવની સાબીત થઈ શકે તેવી તારીખ, આપી છે.
આ લેખની તારીક, ૧ લી પંક્તિમાં, આંકડાઓમાં જ “ સંવત ૧૧ર૯ માં, વૈશાખ શુકલ પક્ષ ૩ ને સેમવારે” આપી છે. અને ૭ મી પંક્તિ પ્રમાણે, જે દાન લેખમાં આપ્યું છે તે અક્ષય તૃતીયાને દિવસે “યુગાદિના પ્રસંગ ઉપર એક સદ્દગત પુરુષ( કદાચ દાતાના પિતામહ)ના શ્રેય માટે અપાયું હતું.
એટલે અજયપાલદેવના રાજ્યની ભરોસાપાત્ર મળેલી ત્રીજી તારીખ, સમવાર, તા. ૧૬મી. એપ્રિલ, ઈ. સ. ૧૧૭૩, દેશી દક્ષિણના પુરાં થયેલા વર્ષ ૧૨૨૯ અથવા દક્ષિણનાં ચાલુ વર્ષ ૧૨૩૦ ના વૈશાખ શુદિ ૨, છે. અને તેણે પૌષ સુદિ ૧૨ ને દિવસે રાજ્ય શરુ કરી ત્રણ વર્ષ સુધી રાજ્ય કર્યું હતું એવી ચાલુ કથા જે સત્ય હોય, તે અજયપાલને રાજ્યારોહણને દિવસ ૨૮ મી કબર ઈસ. ૧૧૭ર =વિક્રમ ૧૨૨૯ પુરાં થએલા અથવા ૧૨૩૦ ચાલુના પૌષ સુદિ ૧૨ ને હોવું જોઈએ.
દાન આપનાર શ્રી લુણપસાક એ સંસ્કૃત “અવળગણનાં પ્રાકૃત રૂપ “જોવા”ને અપબ્રશ છે એ ચાખ્યું છે. આજ નામનું બીજું રૂપ “MYલા” છે. તે, અગાઉ પ્રસિદ્ધ કરેલાં વે. ૬ પા. ર૧૦ માં વિક્રમ સંવત ૧૩૧૭ નાં તામ્રપત્ર દાનની ૧૩ મી પંક્તિમાં આવે છે.
ત્યાં લણપસાજદેવનું વર્ણન રાણક તથા તે લેખમાં આપેલાં દાનના દાતાના દાદા તરીકે કરેલું છે. અને, જે કે પિતામહ અને પૌત્ર વચ્ચેને ૮૮ વર્ષને સમય જરા લાંબે લાગે તે પણ તે આપણા દાનને લૂણપસાક હોય એ હું અસંભવિત માનતો નથી.
આ લેખમાં બતાવેલાં સ્થળોમાં, ભેલસ્વામિન એ ઉદયપુરની દક્ષિણે ૩૪ માઇલ ઉપર બેતવા નદીના પૂર્વ કાંઠા ઉપરનું હાલનું ભેસા શહેર હેવાનું ચોક્કસ થઈ ચૂક્યું છે. બીજાં ગામ તથા શૃંગારિકા, જે “બી” લેખમાં પણ આપ્યું છે, તેઓ હજી ઓળખાયાં નથી.
- . .. બુરહાર મને જણાવે છે કે “વિચારશ્રેણી પ્રમાણે અજયપાલને પૂર્વજ કુમારપાલ વિક્રમ સંવત ૧૨૨૯
સુદ ૧૫ ને રોજ મુની ગાથા અન્ય પ્રબંધ પ્રમાણે તે તારીખ વિક્રમ સંવત ૧૨૩૦, પોષ સુદ ૧૨ હતી મી. કાથવટે તિની પ્રસ્તાવનામાં પા., ૧૩ માં ૧૨૩૨' દ્વાદશી- ફાગુન સુદ “એમ ઉતારે કરે છે, જે . ન્યાણની તારીખ બેટી જ હોવી જોઈએ, અને જે તેના મૃત્યુની ચાલતી આવેલી તિથિ કદાચ હશે. ધર્મસાંવના મવચન પરીક્ષા “પ્રાંત:= ૨.૫ ૬ ર૩ એ પ્રમાણે છે. જુઓ, પ્ર. ભાંડારકરને ૧૮૯૭ રીપેરી પાર્ટ ૪૫ * જ. છે, એસ એ, , , ૫, ૧૧૧ અને ૧૨૭

Page #294

अजयपाल देखनो शिलालेख
अक्षरान्तर' १ ॐ ॥ ॐ नमः शिवाय ॥ संवत् १२२९ वर्षे । वैशाख सुदि ३' सोमे ॥ __ अयेह [1] २ मदणहिल[ पा ]टेंके समस्तराजावलीविराजितमहारा[ जा ]धिराजपरमेश्वर३ परममाहेश्वरश्रीअजय[पा ]लेदेवकल्याण विजयराज्ये तत्पादपद्मोपजीवी[वि.]म४ हामात्य श्रीसोमेश्वरे श्रीश्रीकरणादौ समस्तमुद्राव्यापारान् परिपंथयती५ त्येवं काले प्रवर्तमाने निजप्रतापोपार्जित श्रीभाइल्लस्वामिमहाद्वादशक[ मं]६ डलप्रभुज्यमाने अघेह श्रीउदयपुरे तेनैव प्रभुणा नियुक्तवंडश्रीलूणप७ साकेन धौतवाससी परिधा[य] परमधाम्मिकेण[ भू ]त्वा अक्षयतृतीयायुगादि. ८८ पर्वणि [ मु ]हिलौ[ न्ध् ! ] आन्वये राजपुत्र श्रीवील्हणदेवपुत्र परमलो
कांतस्तिरा९ जश्रीसोलणदेव श्रेयसे अत्रत्यदेव श्रीवैद्यनाथाय ,गारिकाचतुःषष्ठि [ष्टि ]१० पथके पंचोपचारपूजानिमित्तं सवृक्षमालाकुलं तृण[ ज ]लाशयोपेतं ११ चतुराघाटसमन्वितं उपरथा प्रोमं शासनन प्रदत्तं ॥ आघाटीं [ य ]था । १२ अस्य ग्रामस्य पूर्वतो नाहनामं दक्षिणतो बहिडाउ[ठा ] ग्रामं पश्चिमता १३ देउली ग्रामं उत्तरतो लखणौडा ग्राममेवं हि चतुःकंकट वि[ शुद्धं ग्रा
[मं] [॥*] १४ व[ब ]हुभिर्वसुंधा भुक्ता राजभिः सगरादिभिः । यस्य यस्य यदा भूमिस्[ त]
૧ રબિગ ઉપરથી ૨ ચિહ્નરૂપે દર્શાવેલ છે. ૩ આ વિરામચિહ્નની કોઈ જરૂર નથી. અસલમાં ભૂંસી નાંખવામાં આવ્યું છે. ૪ સંખ્યા છે. માટે આંકડો બિગમાં તદ્દન સ્પષ્ટ છે; પરંતુ તેની પહેલી વિરામચિહ્ન જેવી એક સીધી લીટી છે જે અક્ષરોનાં માથા ઉપર લંબાવી છે અને ૩ ના આકડા પછી અને તેને થોડું ઠાંકી દેતું વિસર્ગનું ચિહ્ન છે. ૫ અસલ ; ફેરફાર ૫ ૬ હું આનો અર્થ નીચે प्रभारी धुं:-भाइलस्वामिमहाद्वादशकमण्डले (लाणपसाकेन ) प्रभुज्यमाने श्री उदयपुरे-मेरमा वाभि હાદશ મલમાં આવેલું અને લાપસાકથી ઉપભોગ કરાયેલું શ્રી ઉદયપુરમાં – ૭ કૌસમાં બતાવેલ વ્યંજન “પ” જ છે તે હું ખાત્રીથી કહી શકતો નથી, પરંતુ “ બ” સ્વરની નિશાની જે રીતે વ્યંજન સાથે
asपश्था भ य , अक्षरनी २ 'घ' व्यंजन यस पशे २२ना छ. ८ प्राम wधुसलिंगमा मालितथा नाये १५३क्षा ८ अस्य प्रामस्याघाटा यथा पूर्वतो मांयननी धारा રાખી શકાય. ૧૦ વાંચે ચતુર ૧૧ છંદ ક અનુટુભ. ૧૨ છંદ શાર્દૂલવિક્રીડિત- આ લોક માટે शुभी डॉस-1., स. स. १. ३० ५. २०३ भने Him२५२-सी. सी. पा. २२५. भा५gi अक्षरान्तरमा alod पान अंत यावद्भवा भूपतिः २iv अर्थ यता नथा. HA२३२ यावद् भवान भूपते पर. मार &र यावन्त एवा भवन् पाये छे.
९. ७१

Page #295

७२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
१५ स्य तस्य तदा फलं ॥ च ॥ स्वदतां परादतां वा यो हरेत वसुंधरा । षष्ठ[ष्टि ]
१६ र्षसहस्राणि अमध्ये जायते कृमिः ॥ च ॥ मांधाता सुमहीपतिः कृत१७ गेऽलंकारभूतो गतः सेतुर्येन महोदधौ विरचितः क्वासौ ड[ द ] शास्यां१८ तकृत् । अन्ये चापि युधिष्ठिरप्रभृतयो यावद्भ [ व् ]आ भूपतिर्नैकेनापि - १९ समं गता क[ व ]सुमती मन्ये त्वया यास्यति ॥ च ॥ इत्यादि परिभाव्य २० शासनमिदं पालनीयम् ॥ च ॥ परमनैष्ठिक महाभट्टारक २१ लकंठ [ स्व् ] आमिना [ उ ]पार्जितमिदं ॥ च ॥ यहः कश्चित्र रको भवति ते
श्री [ न्]ई
२२.
...
૧
અહિં આશરે પાંચ અક્ષરા બિલ્કુલ અવામ્ય છે અને ફન નાથ પામ્ય ૨ આ વૈક્તિમાનું લખાણ અનર નાશ પામ્યું છે. અને ફક્ત ચેડાએક અક્ષરનાં માં મ્બિંગમાં
छे.
नभरे पड़े हो
www.umaragyanbhandar.com)

Page #296

નં. ૧૫૭ અજયપાલના તામ્રપત્ર*
વિ. સ. ૧૨૩૧ કા. સુ. ૧૧ આ પતરાં એપ્રિલ ૧૮૮૩ માં મુંબઈ સેક્રેટરીએટમાંથી જોવા મળ્યાં હતાં તે ઉપરથી આંહી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે. તે કયાંથી મળ્યાં અને તેની માલિકીનાં છે તે માલુમ નથી.
પતરાં બે છે અને અંદરની બાજુએ કેતરાયાં છે. તેનું મા૫ ૧૪ઇચxy ઇંચ છે. કેરો વાળેલી છે અને તેથી લખાણું સુરક્ષિત અને સ્પષ્ટ છે. પહેલા પતરાની નીચેની બાજુએ અને બીજા પતરાની ઉપરની બાજુએ બે કડી માટે કાણાં છે પણ એક જ કડી હયાત છે, જે ઇચ જાડી અને ર વ્યાસવાળી છે. સીલનું નામનિશાન નથી. બીજા પતરામાં ડાબી બાજુએ લખાણની અંતે સૂર્ય, ચંદ્ર અને બેઠેલા દેવનાં ચિત્ર છે. દેવને ચાર હાથ અને ચાર માથાં છે અને કમળ ઉપર બેઠેલા છે તેથી બ્રહ્મા હશે એમ અનુમાન થાય છે. પતરાંનું વજન ૧૦ પા. ૧ આઉસ છે અને કડીનું ૩ આઉસ છે. લિપિ લેખના સમય અને સ્થળમાં ચાલતી નાગરી છે. પતરાં જાડાં છે અને કેતરકામ સારી રીતે કરવામાં આવેલ છે. ભાષા સંસ્કૃત છે; પ્રસ્તાવના તેમ જ અંતના શ્લેકે સિવાય લેખને બધે ભાગ ગદ્યમાં છે.
લેખ ચાલુકય રાજા અજયપાલના રાજ્યને લગતે છે, પણ દાન આપનાર ચાહુમાન ચાહથાન વંશના મહામંડલેશ્વર વૈજલ્લદેવનું નામ પંક્તિ ૧૭ માં આપેલ છે. તે નર્મદાના કાંઠા ઉપરના પ્રદેશ રાજા હતા અને બ્રાહ્મણ પાટકમાંથી દાન આપવામાં આવ્યું હતું. દાનમાં એક સત્રાગારને બ્રાણને ભેજન માટે ગામ આપવામાં આવેલ છે.
લેખમાં સ્થળોનાં નામ નીચે મુજબ છે. અજયપાલની રાજધાની અણહિલપાટક, વૈજલદેવનું ગામ બ્રાહ્મણ પાટક, દાનમાં અપાએલું ગામ આલવિડગામ્ય જે પૂર્ણ પથકમાંના માખુલ ગામ નજીક આવેલું હતું તે અને ખંડેહક ગામ જેમાં ત્રાગાર આવેલું હતું. અણહિલપાટક વિ. સ. ૮૦૨ માં સ્થપાયું હતું અને અત્યારે પાટણ નામે પ્રસિદ્ધ છે. બીજા સ્થળો ઓળખી શકાયાં નથી.
લેખમાં બે તિથિઓ આપેલી છે. પં. ૧૧ માં વિ. સ. ૧૨૩૧ કા. સુ. ૧૧ સેમવાર આપેલ છે તે દિવસે દાન આપેલ હેવું જોઈએ. પંક્તિ ૩૧ માં ઘણું કરીને દાનપત્ર લખાયાની તારીખ વિ. સ. ૧૨૩૧ કા. સુ. ૧૩ બુધવાર આપેલ છે. આ સંવત બરોબર ઈસ્વી સન ૧૧૭૩-૭૪ થાય છે. પ્રો. કે. એલ. છત્રેનાં પત્રક અનુસાર કાર્તિક સુ. ૧૧ - ૧૩ ને દિવસે સોમવાર અને બુધવારે સં. ૧૨૩૧ કે ૧૨૩ર માં આવતા નથી, પણ ૧૧૩૩ માં આવે છે તેથી સાલમાં ભૂલ થએલી લાગે છે અને ૧૧૩ર ને બદલે ૧૧૧ ગત વર્ષ લખાયું લાગે છે. તામ્રપત્ર બનાવટી માનવાનું કાંઈ સબળ કારણ નથી તેથી ભૂલ થઈ હશે એમ જ માનવું જોઈએ મી. એ. બી. દીક્ષિત તેમ જ ફેસર કીડાને પણ તે જ મતના છે.
* ઈ. એ, વ. ૧૮ પા. ૮૦ જે, એફ. ફલી.

Page #297

७४
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर १ ॐ स्वस्ति ॥ जयोभ्युदयश्च ॥ जयति व्योमकेशोसौ यः सर्गाय वि[ बिभर्ति
तां । ऐंदवी शिरसा लेखां जगद्वीजांकुरा. २ कृतिम् ॥ तन्वंतु वः स्मरारातेः कल्याणमनिशं जटाः । कल्पांतसमयोद्दामताडे
दवलयपिंग[* ]: ॥ श्रीवा (वा)ह्मणापाटकात [*श्री आ३ णहिलपाटकाधिष्ठित समस्तराजावलीविराजितमहाराजाधिराजपरमेस्व[ श्व ]र
परमभट्टारकवर्वरकजिष्णु श्रीजयसिंहदेव४ पादानुध्यात उमापतिवरलब्ध[ब्ध प्रसाद प्रौढप्रतापनिजभुजविक्रमरणाङ्गणवि
निर्जितशाकंभरीभूपाल परमभट्टा५ रकमहाराजाधिराजपरमेश्वर श्रीकुमारपालदेवपादानुध्यातपरमभट्टारक महाराजा
षिराजपरमेश्वर श्री ६ मैदजयपालदेवकल्याणविजयराज्ये [। * ] तत्पादपद्मोपजीविनि महामात्यश्री
सोमेश्वरे श्री श्रीकरणादौ समस्तमुद्रा७ व्यापारान्परिपंथयति सतीत्येतस्मिन्काले प्रवर्तमाने [* ] समषिगतपंचमहाश
ब्दा[ब्दा ]लंकारोपेतसमस्तप्रक्रियाविराजमान महा८ मंडलेश्वर श्रीवैजल्लदेवः श्रीमदजयपालदेवेन प्रसादीकृत्य नर्मदातटमण्डलमनुशा__सन् विजयोदयी ॥ पूर्ण पथकप्र. ९ तिव [बद्धपाखुलगाम्बग्रामद्विचत्वारिंशत् प्रामाणां मध्यात् आलविडगाम्ब
ग्रामे समस्तदंडनायकदेशठक् [ क् ]उराधिष्ठानककर१० णपुरषशय्यापालभट्टपुत्रप्रभृतिनियुक्तराजपुरुषान् ब्रा[ब्रामणोत्तरान् प्रतिनिवा.
सि विशषिकपट्टाकिलजनपदादींश्च ११ वो(बो)घयत्यस्तु वः संविदितं यथा ॥ अस्माभिः श्रीवा(ब्रा)मणपाटक
स्थितै( :* ) नृपविक्रमकालादाकेकत्रिंशदधिकद्वादशश१२ तसंवत्सरांतर्वर्तिनि कार्तिके मासि शुक्लपक्षे एकादश्यां सोमदिने उपोष्य कार्ति___ कोध्यापनपर्वणि चराचरगुरुं भगवं. १३ तं भवानीपतिं पुरुषोत्तमं च लक्ष्मीपतिं समभ्यश्चर्य संसारस्यासारतां परिज्ञाय
नलिनीगतजललवतरलतरं जीवि
૧ અસલ પતરાં ઉપરથી ૨ ચિહ્નરૂપે દર્શાવેલ છે. ૩ ઇદ લોક અનુટુમ્ ૪ આ રાજકુટુંબન. અન્ય हनपत्रमा शा०या भुन, पांया महाराजाधिराज परमेश्वरपरममाहेश्वर. ( मक्षा तरी या ४. थे. વ. ૬ પા. ૧૮૪ નં. ૩ ૫. ૮ ) ૫ સારથી શરૂ થતા નામ પહેલાં બા ને બદલે શ્રીમદ્ ને ઉપગ બરાબાર કર્યો છે. પરંતુ વિક્રમ સંવત ૧૨૮૦( ઇ. એ. વ. ૬ પા. ૧૯૭ ૫ ૧૩ )માં તેમ જ આ દાનપત્રની પંક્તિ ૨ જીના અંતમાં શ્રી શબ્દ વાપરેલો છે પણ તેની પછી સંધિ કરવાને બદલે એક આડો લીટો મૂકે છે.
यांया द्विचत्वारिंशद्ग्रामाणां

Page #298

अजयपालनां ताम्रपत्रो १४ तमाकलय्य मदविवासी[ शी कृतकरिकर्णतालतरला श्रीयमनुचि -* ]स्य च ॥
तथा हि [1* ]वाता_विभ्रममिदं वसुधाधिपत्यमाता१५ मात्रमधुरो विषयोपभोग[ : ] प्राणास्त्रिणाग्रजल विन्दुसमा नराणां धम्मीः सखा
परमहो परलोकयाने ॥ अपि च [[* ]भ्र१६ मत्संसारचक्रारधारारामिमां श्रियां प्राप्य ये न ददुस्तेषां पश्चात्[त् x ]आपः
परं फलं ।। इति जगतो विनश्वरं स्वरूपमाक१७ लय्य दृष्टादृष्टफलमंगीकृत्य च मातापित्रोरात्मनश्च पुण्ययशोभिवृद्धये चाहुयाणान्वये[ न* ] महामंडले.
पतरुं बीनुं १८ श्वर श्रीवैजल्लदेवेन खंडोहके दक्षिणदिग्विभागे अपूर्वपंचाशत् ब्रा[ग्रा]मणानी
भोजन्[* Jथं उपरिलिखित आल१९ विडगाम्वग्रामः सवृक्षमालाकुलश्चतुः कंकटविशुद्धः खन्याकरनिषिनिक्षेपस
हित[ :* ] तलभेद्याघाणकमलक२० बुधकदंडदोषप्राप्तादाय[ :*]अभिनवमार्गणकप्रभृतिसादायरुपेतः साम्यन्त
रसिद्धा देव वा[ब्राह्मणभुक्तिवर्ज २१ आचंद्रार्कयावत्शासनीकृत्य खंडोहकेत्यशत्रागाराय उदकपूर्वकत्वेन प्रवत्ताः ।
[॥ ]तदस्मिन् ग्रामे समुत्पद्यमानभा२२ गभोगकरहिरण्यादिकमाज्ञाश्रवणविधेयैर्भूत्वा भवद्भिरस्मै समुपनेतन्यं । सामान्य
चैतत्पुण्यफलं वु[बु द्धा अस्मद्वंश२३ जैरन्यैरपि भाविभोक्तभिरस्मत्प्रदत्तधर्मा[र्म ]दायोयमनुमंतव्यः । पालनीयश्च ।
[॥]उक्तं च ॥ बहुभिर्वसुधा भुक्ताराजभिः स २४ गरादिभिः। यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलं । [1] बानीह बचा
नि पुरा नरेन्द्रैर्दानानि धर्थियशस्कराणि । निर्माल्यवा२५ ति[ त ]प्रतिमानि तानि को नाम साधु[ :* } पुनराददीत । [॥ अस्य कुल
क्रममुदारमुदाहरद्भिरन्यैश्च दाम[ न ]मिदमप्यनुमोदनीयम् । लक्ष्म्या२६ स्तडिद्वलयबुहुदचंचलाया एवं फलं परयशः परिपालनं च ॥ सर्वानेतान् भाविनः
पार्थिवेन्द्रान् भूयो भूयो : पततिस२पांया अपाता ३ मा भनुन ४ दांये। इमाम
५ १ भीमा अस्माभिः पा ५७माया Ars 44100३२४हेती थी. या पंचाशदू-मा (ब्राह्मणानां ७ वाया सत्रागाराय ८ ३ मनुष्टुन ७ -१0 १. Radious આહિ હંકાભંગ છે. તેથી આપણે જય ને બદલે પામ ના સુધારો કરવો જોઇએ, ૧૧ શાહિની.

Page #299

गुजरातना ऐतिहासिक लेख २७ याचते रामभद्रः । सामान्योयं धर्मसेतुर्नृपाणां कालेकाले पालनीयो भवद्भिः।
[॥स्वदतों परदा वा यो हरेत २८ वसुंधरां षष्टिवर्षसहस्राणि विष्टायां जयते कृमिः । [1] इहै हि जलदलीलाचं
चले जीवलोके तृणलवल२९ घुसारे सर्वसंसारसौख्थे । अपहरतु दुराशः शासनं देवतानां नरकगहनगाव
पानोत्सुको यः । [॥ इति ३० कमलदलाम्बु[ म्बु ]विन्दुलोलां श्रियमनुचि[ -* ]त्य मनुष्यजीवितं च सकलमि
दमुदाहृतं च वुद्वा न हि पुरुषैः पर११ कोरीयो दिलोप्या इति ॥ संवत् १२३१ वर्षे कार्तिक शुदि १३ वु[बु ]धे ॥
मंगलं महाश्रीः ॥ + प्रती ३२ हारशोभनदेवः । स्वहस्तोयं महामंडलेश्वर श्री वैजलदेवस्य ॥ उपरोरि वामदेवः॥
-..-
---
-
--
-
-
-
-
-
૧ ઇદ-બ્લોક ( અનુષ્ટભ ) ૨ છંદ માલિની ૩ ઇદ પુષિતામાં જ વાંચે યુ ૫ એટલે તws ૬. અને ૨૪ માં ટૂંકાં રૂપથી કર્યો હતો દર્શાવે છે તે માલુમ પડી શકતું નથી. કદાચ બને શબ્દ मेरी उपरि महमुझथा समायरी. सनतमहायता उपारको भार १५२राया लेय.

Page #300

अजयपालनां ताम्रपत्रो
ભાષાન્તર-સારૂ રૂપે
શિવની જ્યેામકેશ ( પંક્તિ. ૧) અને સ્મરારાતિ ( ૧,૨ ) નામથી સ્તુતિના એ Àાક પછી, લેખ નીચેની વંશાવળી આપે છેઃ—મહારાજાધિરાજ, પરમેશ્વર અને પરમબ્રટ્ટારક, શ્રીમાન્ જયસિઁહદેવ ( ૧,૩) જે પ્રસિદ્ધ અણહિલપાટકમાં (૧,૨) અધિષ્ઠિત હતા અને જેણે વર્વરકાને જિહ્યા હતા. તેના પાનાનુધ્યાત શાક ંભરીના રાજાને પરાજય કરનાર મ. ૫. ૫. શ્રીમાન્ કુમારપાલદેવ (૧,૫ ) જેને ઉમાપતિ શિવે વરદાન આપ્યું હતું તે હતા. તેનેા પાદાનુયાત શિવના મહાન ભક્ત ( ૧,૫) મ. ૫. ૫. શ્રીમાન્ અજયપાલદેવ ( ૧,૬) હતા.
AA
અજયપાલદેવ રાજા હતા (૧,૬) અને તેના પાદાપદ્મોવિન મહામાત્ય શ્રીસેામેન્દર (૧,૬) રાજમુદ્રાને લગતાં સર્વ કાર્યો તથા ખીજાં ખાતાંની દેખરેખ રાખતા તે સમયે બ્રામ્હણપાટક શહેરમાંથી (૧,ર). પંચમહાશબ્દ પ્રાપ્ત કરનાર શ્રીમાન્ અજદેપાલદેવની પ્રસાદીથી નર્મદા નદીના તટ ઉપરના પ્રદેશ પર રાજ્ય અમલ કરનાર (૧,૮) મહામણ્ડલેશ્વર શ્રીમાન વૈજલદેવ (૧,૭), પૂર્ણ પથક તાબાનાં (૧,૮) માય઼ ગામ ૪૨ મધ્યે આલવીડ ગામ્સના (૧,૯ ) દડનાયક, દેશઠકકુર, અધિષ્ઠાનક, કરણ પુરૂષ, શય્યાપાલ, ભટ્ટપુત્ર અને અન્ય સમસ્ત રાજપુરૂષ અને નજીક વસતા વિશયિકેા, પદ્મકિલા અને બ્રાહ્મણાત્તર પ્રજાજનાને જાહેર કરે છે કેઃ—
તમને જાહેર થાએ કે ( ૧,૧૧ ):~ અમારા બ્રાહ્મણપાટકમાં (૧,૧૧ ) મુકામ છે ત્યારે વિક્રમકાળ પછી સંવત ૧૨૩૧ ના કાર્તિક શુદ્ધિ ૧૧ ને સામવારે ઉપવાસ કરી, ધર્મવૃદ્ધિ તથા અમારાં માતિપતાના અને અમારા યશની વૃદ્ધિ માટે (૧,૧૭) જડ અને ચેતનના પિતા શિવ તથા પુરુષાત્તમની ( ૧,૧૩) પુજા કરી (૧,૧૩) અમે ચાહુંયાણ વ’શના (૧,૧૭ ) મામડલેશ્વર શ્રીમાન વૈજલદેવ (૧,૧૮), અપૂર્વ ૫૦ બ્રાહ્મણુના લેાજન માટે ખણ્ડાહક (૧,૧૮) ગામના દક્ષિણ વિભાગમાં ઉપર કહેલું આલવીઢગામ્લ, દેવ અને બ્રાહ્મણેાના ભક્તિના હક્ક વર્જ કરી આ જ્ઞાનપત્રમાં નક્કી કરી જણાવેલા હક્કો સાથે, ખણ્ડાહુના (૧,૨૧) ધર્માદા સત્રાગારને આ દાનપત્રથી આપીએ છીએ.
[૨૧ થી ૩૧ પંક્તિમાં દાન દેનાર ભાવિ રાજાએને આ દાન ચાલુ રાખવા આજ્ઞા કરે છે. અને ચાલુ આશીર્વાદાત્મક અને શાપ આપનારા ૭ શ્લેક ટાંક છે. તે વચન ૩૧ મી પંક્તિમાં ‘ઈતિ’” શબ્દથી સમાપ્ત થાય છે]” ૩૧ મી પંક્તિમાં “૧૬૩૧, કાર્તિક, શુકલપક્ષ, ૧૩, બુધવારે ’ છે તે દાનપત્ર લખાયાનેા અથવા અપાયાનેા દ્વિવસ જણાવે છે.
‘દ્વક પ્રતીડાર શાભનદેવનું” નામ અને તેની પછી મહામણ્ડલેશ્વર શ્રીમાન વૈજલ્લદેવના સ્વહસ્ત આ છે' એવા શબ્દે, અને જેના હાદ્દો અને દાન સાથેના સંબંધ અસ્પષ્ટ છે. એવા વામદેવ નામે રાજપુરૂષનું નામ આપીને લેખ સમાપ્ત થાય છે.
૨ પૂર્વ શબ્દના યથાર્થ ઉપયોગ કહી શકાતા નથી. પરંતુ તે એમ દર્શાવવા માટે હાય રે પચાશ નવા બ્રાહ્મણે આને પ્રથમ કાઈ વાર ભાજન ન કરાવ્યું ડામ અને આ તેજ વખતે સુરતમાં જ ગામમાં ત્રણની થી તા હૈય અથવા સાગામમાં વસેલા ાય,

Page #301

ન ૧૫૮ રાજા ભીમદેવ ૨ બીજાનું તામ્રપત્ર ઉપર લખેલું દાનપત્ર
| વિક્રમ સંવત ૧૨૫૬ ભાદ્રપદ વદિ અમાવાસ્યા મંગળવાર - પાટણના ડૉ. બાલાભાઈ એમ. નાણાવટીની કૃપાથી આ પતરાં મને થોડા સમય માટે મળ્યાં હતાં તેના ઉપરથી આ સાથે આપેલા ફેટ લિથગ્રાફની નકલો છપાવી હતી. આ પતરાં પાટણ કરીમાં જૂના કચરામાંથી કાઢયાં હતાં, પરંતુ ઘણું જ સુરક્ષિત સ્થિતિમાં હતાં.
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलं १ स्वस्ति राजावली पूर्ववत् समस्तराजावलीविराजित परमभट्टारक महारा२ जाधिराज परमेश्वर श्रीमूलराजदेवपादानुध्यात परमभट्टारक महाराजा३ घिराज परमेश्वर श्रीचामुंडराजदेवपादानुध्यात परमभट्टारक महाराजा४ षिराज परमेश्वर श्रीदुर्लभराजदेवपादानुध्यात परमभट्टारक महाराजा५ घिराज परमेश्वर श्रीभीमदेवपादानुध्यात परमभट्टारक महाराजाधिराज ६ परमेश्वर त्रैलोक्यमल्ल श्रीकर्णदेवपादानुध्यात परमभट्टारकमहाराजा७. घिराज परमेश्वरावंतीनाथ त्रिभुवनगंड वर्वरकजिष्णु सिद्धचक्रवर्ति श्रीम८ यसिंहदेवपादानुध्यात परममट्टारक महाराजाधिराज परमेश्वर प्रो[प्रौढ९ प्रताप उमापतिवरलब्धप्रसाद स्वमुनविक्रमरणांगणविनिर्जितशाकं. १० भरीमपाल श्रीकुमारपालदेवपादानुध्यात परमभट्टारक महाराजाधि...११ राज परमेश्वर परममाहेश्वर प्रबलबाहुदंडदर्परूपकंदर्पकलिकाल१२ निष्कलंकावतारितरामराज्यकरदीकृतसपादलक्षक्ष्मापाल श्रीअजय
१३ पालदेव पादानुध्यात परमभट्टारक महाराजाधिराज परमेश्वराहव1.:. १४ पराभूतदुर्जयगर्जनकाधिराज श्रीमूलराजदेवपादानुध्यात परमभट्टा
१५ रक महाराजाधिराज परमेश्वराभिनवसिद्धराज श्रीमद्भीमदेवः स्वभुज्य११ मानदंडाहीपथकान्तःपातिनः समस्तराजपुरुषान् ब्रामणोचरांस्तनियु१. काधिकारिणो जनपदांश्च बोधयत्यस्तु वः संविदितं यया ॥ श्रीमद्विक्रमादि
त्योत्पादित१८ संवत्सरशतेषु द्वादशसु षट्पंचाशदुत्तरेषु भाद्रपदमास१९ कृष्णपक्षामावास्यायां भो[ मौ ]मवारेञांकतोऽपि संवत् १२५६ लौ० भाद्रपद २० वदि १५ मोमेऽस्यां संवत्सरमासपक्षवारपूविकायां तिथावयेह श्रीम. २१ हिलपाटकेऽमावास्यापर्वणि स्नात्वा चराचरगुरुं भगवन्तं भवानी.
.. .येय पुष.

Page #302

७९
राजा भीमदेव २ बीजानु ताम्रपत्र उपर लखेलुं दानपत्र
पतरूं बीजें २२ पतिमभ्यर्च्य संसारासारतां विचिन्त्य नलिनीदलगतजललवतरलतरं प्रा२३ णितव्यमाकलय्यैहिकमामुष्मिकं च फलमंगीकृत्य पित्रोरात्मनश्च पुण्य२४ यशोभिवृद्धये कडाग्रामे पूर्वदिग्भागे महिसाणाग्रामीयश्रीआनलेश्वरदे२५ वसक्तभूमीसलमपाश्व[ ? श्च ]उलिग्राममार्गवामपक्षे भूमि वि ९ नवविशेपेकै ?र्जा२६ तहल ४ चतुर्णी हलानां भूमी स्वसीमापर्यन्ता सवृक्षमालाकुला सहिरण्यभा२७ मभोगा काष्ठतृणोदकोपेता सर्वादायसमेता रायकवालज्ञातीयब्राह्मण२८ ज्योतिसोढलसुतआसधराय शासनेनोदकपूर्वमस्माभिः प्रदत्ता ॥ अ. २९ स्या भूमेराघाटा यथा ॥ पूर्वतो बारडवलयोः क्षेत्रेषु सीमा । दक्षिणतो रा३० जमार्गः । पश्चिमतः श्रीआनलेश्वरदेवक्षेत्रेषु सीमा । उत्तरतो वाऊंयवि३१ शेपेक वा० गांगासक्तडोहलिकामामयोः सीमा । एवममीभिराघाटैरु३२ पलक्षिता भाममेनामवगम्य एतनामनिवासिजनपदैर्यथादीयमानभा३३ गभोगकरहिरण्यादिसर्व सर्वदाज्ञाश्रवणविधेयैर्भूत्वाऽमुष्मै ब्राह्मणाय ३४ समुषेनतव्यं । सामान्यमेतत्पुण्यफलं मत्वाऽस्मद्वंशजैरन्यैरपि भाविभोक्तृ३५ भिरस्मत्प्रदत्तधर्मदायोऽयमनुमंतव्यः पालनीयश्च ॥ उक्तं भगवता व्या३६ सेन । षष्टिवर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः । आच्छेत्ता चानुमंता च तान्येव ३७ नरके वसेत् । १ [॥* ]यानीह दत्तानि पुरानरेन्द्रर्दानानि धर्मार्थयशस्कराणि
निर्मा३८ स्यतानि प्रतिमानि तानि को नाम साधुः पुनराददीत ॥ २ [॥* ]बहुभिर्वसुधा
भुक्ता रा३९ जभिः सगरादिभिः यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फर्क । ३ [॥* ]
दत्त्वा भूमि भाविनः ४० पार्थिवेन्द्रान् भूयो भूयो याचते रामभद्रः । सामान्योऽयं दानधर्मो नृपाणां स्वे स्वे ४१ काले पालनीयो भवाद्भः। ४ [॥* ]लिखितमिदं शासनं मोढान्वयप्रसूतमहाक्षपट४२ लिक ठ० वैजलसुत ठ० श्रीकुंयरेण ॥ दूतकोऽत्र महासांधिविग्रहिक ठ० श्री. ४३ भीमाक इ[ ति* ] ॥ श्रीभीमदेवस्य ।

Page #303

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
ભાષાન્તર–સારરૂપે ૧-પ્રસ્તાવના –(અ) “પ્રૌઢ પ્રતા૫” એમ વક્તિ ૮-૯ માં ઉમાપતિ–વર-લબ્ધ-પ્રસાદ પહેલાં અહીં છે તે વિકમ સંવત ૧૨૬૩ ના નં. ૩ માં તેની પાછળ છે તે અપવાદ સિવાય, વિશાવલી હૈ. અહલરના અણહિલવાડના થલજ્ય દાનપત્ર નં. ૩ સાથે શબ્દ શબ્દ મળતી આવે છે. અન્તના ભગવાન વ્યાસના ઑકે પણ તે જ છે. ફક્ત નં. ૩ નો બ્લેક. ૩. પડતા મૂક્યો છે. | ( બ) અણહિલપાટકમાં રાજા ભીમદેવ. ૨. દંડાહિમથકના રાજપુરૂષો અને પ્રજાને વિક્રમ 1 ૧૫૬ (ઈ. સ. ૧૨૦૦ ) ભાદ્રપદ, અમાસ ને મંગળવારે નીચેનું દાન જાહેર કરે છે – ૨-દાનનું પાત્ર–રાયકવાલ બ્રાહ્મણ જ્ઞાતિના તિ સોઇલને પુત્ર આસધર.
૩-દાનની વસ્તુ-કડાકામમાં પૂર્વ ભાગે, મહીસાણા ગામના આનલેશ્વરદેવની ભૂમિની પડાશની અને ડાબી તરફ ઉલિગ્રામ જતા માર્ગ વાળી ચાર (૪) હલવાહ ભૂમિ જેની સીમા
પૂર્વે-આરડ અને બલનાં ક્ષેત્રો. દક્ષિણે- રાજમાર્ગ પશ્ચિમે–આનલેશ્વરદેવનાં ક્ષેત્રો.
ઉત્ત—ગાંગાસત નેવાંઊય આદિ નજીક હલિકાગામની સીમા. ૪-રાજપુરૂષ-લેખક, વૈજલને પુત્ર મહાક્ષપટલિક કુંયર દૂતક, મહાસાંધિવિગ્રહિક ઠકર ભીમાક.
આ રાજાને આજદિન સુધી સર્વથી પહેલાં પ્રકટ થએલો લેખ તેનું રાજ્ય વિકમ સંવત ૧૨૬૩ માં આણે છે, અને છેલ્લામાં છેલ્લે પ્રસિદ્ધ થએલો લેખ તેના રાજ્યનો અંત વિક્રમ સંવત ૧ર૯૮ માં નક્કી કરે છે. આમ હોવાથી, આ લેખ ઘણું જ અગત્યનું છે, કારણ કે તેનાથી આપણે આ રાજાનું રાજ્ય વિ. સં. ૧૨૫૬ ( ઈ. સ. ૧૨૦૦ સુધી પાછળ લઈ જઈ શકીએ છીએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #304

નં૦ ૧૫૯ ચૌલુક્ય રાજા ભીમદેવ ૨ જાનું તામ્રપત્ર ઉપરનું દાનપત્ર
સિંહ સંવત ૯૩
પહેલાં પ્રસિદ્ધ નહિં થએલો આ લેખ છે. બ્ર. ર. એ. સે. ની લાયબ્રેરીમાંથી ઈ. સ. ૧૮૭૮ માં મને તપાસવા મળેલાં અસલ પતરાં ઉપરથી હું પ્રસિદ્ધ કરું છું. કયાંથી આ પતરાં મળી આવ્યાં હતાં એ વિષે મને ખબર નથી. આ લેખનૉ લિગ્રાફ હવે પછી ઇન્ડિયન ઇક્રિપશન્સ, નં. ૧૭ માં પ્રસિદ્ધ થશે.
પતરાં બે છે. તે દરેકનું માપ ૨૪૬૭” નું છે, અને તે બન્ને એક જ બાજુએ કતરેલાં છે. લખાણના રક્ષણ માટે કાંઠા સહેજ વાળેલા છે, અને જેકે પતરાની સપાટી કાટને લીધે બહ ખરાબ થઈ ગઈ છે તે પણ આ લેખ કેઈ પણ સ્થળે શંકા થયા સિવાય વાંચી શકાય તે છે. પહેલા પતરાની નીચેના અને બીજાના ઉપરના ભાગમાં બે કડીઓ માટે કાણું છે. કડીઓ સાદી ત્રાંબાની છે. અને તે દરેક ” જાડી તથા ર” વ્યાસની છે. મને પતરાં મળ્યાં ત્યારે તે બને કાપેલાં હતાં. એક પણ ઉપર મુદ્રા હોવાનું અથવા કાઢી લીધેલી હેવાનું નિશાન નથી. અને આ દાનપત્રની જે મુદ્રા હોય તો તે ઉપલબ્ધ નથી. લેખમાં જણાવેલા સમય અને સ્થળને યોગ્ય ઢબની નાગરી લિપિ છે; કેતરકામ બહાર પડતું અને સારું છે. ભાષા સંસ્કૃત છે. અને એક આશીર્વાદ તથા શાપના પં. ૧૩-૧૪ માં આપેલા લેકે સિવાય આખે લેખ ગદ્યમાં છે.
આ લેખ અણહિલવાડના ચૌલુકય રાજા ભીમદેવ ૨ જાના લેખે પૈકીનું એક છે. તે સાંપ્રદાયિક નથી; તેને હેતુ અમુક ભૂમિનું દાન એક બ્રાહ્મણને આપ્યુ હતું તેની નેંધ લેવાને છે.
લેખમાં નીચેના સ્થળની નેધ છે અણહિલપાટક શહેર, જ્યાં આ દાન જાહેર કરતી વેળા ભીમદેવ ૨ જે હતે સહસચાણા-આ ગામમાં દાનમાં આપેલી જમીન હતી; વેકરિયા દાનની જમીનની સીમામાં બતાવેલું ગામ અને પ્રસન્નપુર દાન લેનારનું કુટુંબ જ્યાંથી આવ્યું હતું તે શહેર. પ્રસ્તાવનામાં કહ્યું છે તે પ્રમાણે, સહસચાણું અને વેકરિયા માટે કચ્છ મડલ અથવા કચ્છપ્રાંત જે કંઈક અંશે હાલના કચછ સ્ટેટને મળતા હોવા જોઈએ, તેમાં જેવું જોઈએ. અને જે પ્રાંતનો લેખમાં જણાવ્યા મુજબ ભીમદેવ પિતે જ પિતાની ખાનગી મિલ્કત હોય તેવી રીતે રાજ્યની સામાન્ય ઉપજમાંથી તેની ઉપજ જૂદી રાખી ઉપભેગ કરતે હતે.
લેખની તારીખ વિષે, ૧ લી પંક્તિમાં દશાંશ સંખ્યામાં આપેલું વર્ષ ૯૭, (સંવત આપ્યો નથી) માસ ચૈત્ર, શુકલ પક્ષ, ૧૧ મી તિથિ અને રવિવાર–એ પ્રમાણે આપ્યું છે. અને ૫ મી પંક્તિમાંથી જણાય છે કે, આ દાન, સંક્રાતિના પર્વને દિવસે, એટલે કે મેષ સંક્રાન્તિ અથવા જે દિવસે, સૂર્ય મેષ રાશિમાં દાખલ થાય છે, તે દિવસે અપાયું હતું, સંવત સિંહને છે. જે અણુહિલવાડના અર્જુનદેવના વલભી સંવત ૯૪૫ ના વેરાવળના લેખમાં તથા ભીમદેવ ૨ જાના વિક્રમ સંવત ૧૨૬૬ અને સિંહ સંવત ૯૬ ના લેખમાં પણ આપે છે. આ સંવતને ચક્કસ સમય,
ઈ. એ. વ. ૧૮ પા. ૧૦૮–૧૦૯ જે. એફ. ફલીટ.

Page #305

/
૨
गुजरातना ऐतिहासिक लेख તેની વર્ષ ગણવાની રીત, તથા તેની ઐતિહાસિક શરૂવાત વિગેરે બાબતો હજી બરાબર વિચારાચેલી નથી. આ બાબતે માટે બીજે કોઈ સમયે વિચાર થશે. ત્યાં સુધી એટલું જ કહેવું બસ થશે કે, સિંહ સંવત ૯૩ ના ચૈત્ર માસને વિકમ-સંવત ૧૨૬૦ અથવા ૧૨૬૩ સાથે જોડો ગઈએ અને આપેલી તારીખની અંગ્રેજી તારીખ ઇ. સ. ૧૨૦૪, ૧૨૦૫, ૧૨૦૬ અથવા ૧૨૦૭ માં વિક્રમ સંવત, ઉત્તરનું અથવા દક્ષિણનું, ચાલુ અથવા ગત જે પ્રમાણે લઈએ તે ઉપર આધાર રાખી, આવે છે.
આ દિવસ, રવિવાર, ૨૫ મી માર્ચ, ઈ. સ. ૧૨૭૭ નો જ ધારે છે એમાં શંકા નથી. પરંતુ આ દિવસે આશરે ૫૫ ઘડી, અને ૫૮ પળે પૂરી થતી તિથિ, આ સ્થાન અને સમયને એગ્ય ગમત્ત ગણત્રી પ્રમાણે ચૈત્ર કણ પક્ષ ૧૧ મી તિથિ હતી. અને પરિણામે વિરોધ દર કરવા માટે, નોંધ તૈયાર કરવામાં જ સાચી ભૂલ હતી એવું આપણે માની લેવું જોઈએ, અને જેકે “” “શુકલ પક્ષ” એ ચેક પાઠ છે તેપણું, તેને “” “કૃષ્ણપક્ષ” માં ફેરવી નાંખવો જોઈએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #306

चौलुक्य राजा भीमदेव २ जानुं ताम्रपत्र उपरतुं दानपत्र
अक्षरान्तर'
पतरूं पहेलं १ ॐ राजावली पूर्ववत् ॥ संवत् ९३ चैत्र शुदि ११ रवौ अयेह श्रीमद२ पहिलपाटके समस्तराजावलीविराजितमहाराजाधिराजश्री. ३ भीमदेवः श्व(स्व) भुज्यमानकच्छमण्डलांतःपाति समस्तराजपुरुषा४ न्वा(बा )ह्मणोत्तरान् तं(न्)निवाशि(सि )जनपदा(-* )श्च वो(बो)धयत्यस्तु
वः संविदित ५ यथा ॥ अद्य संक्रांतिपर्वणि चराचरगुरुं भगवन्तं भवानीपतिमभ्य६ 7 संसारस्यासारतां विचित्य प्रसंन्नपुरस्थान विनिर्गतार्यों वच्छ( त्स ) स. ७ गोत्राय दामोदरसुतगोविंदाय सहसचाणाग्रामे वापीपुटके भूमिहलवाह[I* ] १ ८ एका शुल्केन सहा( ह )शासने प्रदत्ता[॥*]अस्याश्च पूर्वतो वा(बा)मणदामो९ दरसत्कवापी दक्षिणतो वेकरिया क्षेत्र(-* )पश्चिमे महं केश१० वसत्कवापी उत्तरतो मार्गः इति चतुराघाटोपलक्षितां ॥ भू११ मि* मेनामवगम्य अस्मदु[ द् ]वंशजैरन्यैरपि भाविभोक्तभिः अ१२ स्मत्प्रदाः व(घ )मदायो ( य* )मनुमंतव्यः पालनीयश्च ॥ उक्तं च भगव१३ ता व्यासेन [ ।* ] शव्यिर्व सहश्रा[ स्रा ]णि श्व[ स्व ]र्गे तिष्ट[ ष्ठ ]तिभूमिदः
आच्छेत्ता १४ चानुमंता च तान्येवे' नच[ २ ]कं वसेत् ॥ लिखितमिदं १५ कांचनसुत वटेश्वरेण ॥ दूतकोत्र न[ म ]हासांधिविग्रहिक श्री१६ चंडशर्मः [उ ] ॥ श्रीभीमदेवस्य ।
૧ અસલ પતરાં ઉપરથી ૨ ચિહ્નરૂપે દર્શાવેલ છે. ૩ વચો પ્રસન્ન ૪ વાચો જરિતાપ ૫ ખા शह 'सहसचाणाप्रामे' मा यामे भूखाई गयो तो अन तथा ५.६ भनी नातिना. પરંતુ અહિ તથા તે બીજી જગ્યાએ તેનું યોગ્ય સ્થાન બતાવવા માટે ચિહ્નો કરેલ છે. ૬ એટી महत्तर अथवा महत्तम अनुस्वार से मह. या
साडेततधार मानीत.. ७ वाया आघाटा उपलक्षिताः ८ वांया प्रदत्तो छ (अनुयल) १० परिवर्ष ११ वांया तान्च ૧૨ વલ્તોય એ શબ્દો અધ્યાહાર છે.
९.७४

Page #307

गुबरातना ऐतिहासिक लेख
ભાષાન્તર-સાર રૂપે. “પૂર્વ પ્રમાણે રાજાવલી” એમ પૂર્ણ વંશાવલી ભીમદેવ ૨ જાના વિક્રમ સંવત ૧૨૬૬ ના દાનપત્રમાં આપી છે તેને ઉલ્લેખ કરીને લેખ આગળ જણાવે છે કે –
–૯૭ મા વર્ષના (પંક્તિ ૧) ચૈત્ર, શુકલપક્ષ ૧૧ ને રવિવારે આજે અહીં પ્રસિદ્ધ અણુહિલ્લ પાટક શહેરમાં મહારાજાધિરાજ, શ્રીમાન્ ભીમદેવ બીજે (૧,૩) કચ્છ મડલ, જેને તે ઉપલેગ કરે છે ત્યાંના સમસ્ત રાજપુરૂષ અને બ્રાહ્મણેત્તર સમસ્ત પ્રજાને જાહેર કરે છે કે –
“તમને જાહેર થાઓ કે આજે સંક્રાતિના ઉત્સવમાં (૧,૫) ભગવાન્ ભવાનીપતિ શિવની, જડ અને ચેતનના એ પિતાની પૂજા કરીને હરસથાણું (૧,૭) ગામમાં વાપીપટકમાં પિલાણવાળી ભૂમિમાંથી એક હલવાહા ભૂમિ આ દાનપત્રથી પ્રસન્નપુર સ્થાનથી આવેલા વસ્ત્રના દાદરના પુત્ર ગોવિદને આપી છે.
આ ભૂમિની સીમા (૧,૮) – પૂર્વમાં બ્રાહ્મણ દાદરના કબજાને વાપી પુરક; દક્ષિણે વિકરિયા ગામનાં ખેતરા; પશ્ચિમે મહત્તર કે મહત્તમ કેશવની માલિકીને વાપી અને ઉત્તરે એક માર્ગ છે.
[૧૧ થી ૧૪ પંકિતમાં દેનાર ભાવિરાજાઓને દાન ચાલુ રાખવા આજ્ઞા કરે છે. અને ભાગવાનું વ્યાસની કૃતિના ચાલુ આશીર્વાદાત્મક અને શાપ આપનારા બ્લેકમાંથી એક શ્લોક ટાંકે છે! જેની સમાપ્તિ ૧૪ પંકિતમાં “ઈતિ” શબ્દથી થાય છે.]”
૧૪થી૧૬ પંક્તિઓ આપે છે કે દાનપત્ર કાંચનના પુત્ર કાયસ્થ વટેશ્વરથી લખાયું હતું. અને દૂતક મહાસાંધિવિગ્રહિક ચડશર્મા હતે.
લેખ “ શ્રીમાન ભીમ દેવના” એવા તે રાજાના સ્વહસ્તને લગતા શબથી સમાપ્ત થાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #308

न० ११०
ભીમદેવનું દાનપત્ર અણહિલવાડ ચૌલુકાનાં અગીયાર દાનપત્રો પૈકી નં. ૩
વિક્રમ સંવત ૧૨૬૩ શ્રાવણ સુદિ ૨ રવિવાર
अक्षरान्तर
पतरं पहेलं १ स्वस्ति राजावलीपूर्ववत्समस्तराजावली[ विरा ]जितपरमभट्टारकमहाराजाधिराज
परमेश्वरश्री२ मूलराजदेवपादानुध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वरश्रीचामुंडराजदेवपादानु
ध्यातपर३ ममट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वरश्रीदुर्लभराजदेवपादानुध्यातपरमभट्टारकमहाराजा
पिराज४ परमेश्वरश्रीमीमदेवपादानुध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वरत्रैलोक्यमल्ली___ कर्ण. ५ देवपादानुध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वरावन्तीनाथत्रिभुवनगंडवनरक
जिष्णुसिद्धच६ वर्तिश्रीजयसिंहदेवपादानुध्याप्तपरमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वरउमापतिवरलब्धप • सावप्रौढप्रतापस्वभुजविक्रमरणांगणविनिर्जितशाकंभरीभूपालश्रीकुमारपालदेवपादा८ नुध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरममाहेश्वरप्रबलबाहुदंडदप्रुपकंदर्प ९ कलिकालनिष्कलंकावतारितरामराज्यकरदीकृतसपादलक्षमापालश्रीअजयपालदेव१. पावानुध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वराहवपरामूतदुर्जयगर्जनकाधिरा११ जश्रीमूलराजदेवपादानुध्यातपरमभट्टारकमहाराजाधिराजपरमेश्वराभिनवसिद्धराज१२ श्रीमद्भीमदेवः स्वभुज्यमानगंभूतापथकान्तः पतिनः समस्तराजपुरुषान् ब्राह्मणोस
रास्तनि
. १४. . .१ ५. १.४ ७. प्यु लर.
પતરનું માપ ૧૧૪૧ર” લિપિ જૈન–દેવનાગરી, સ્થિતિ સુરક્ષિત. મારા કબજામાં આવ્યા પહેલાં પતરા મટ દર કરવા માટે તપાવવામાં આવ્યાં હતાં આ પતરા તથા તેના પછીનાં દાનપાનું અક્ષરાતર મારી તથા વામનાચાર્ય ઝાકિકરની દેખાદેખ તળે નારાયણ શાસ્ત્રીએ તૈયાર કર્યું છે. આ વનપત્રમાં અને પાન કાનપરામાં આવતી સંધિની ભલે પ્રમાણમાં અસંખ્ય હોવાથી નોટમાં સુધારેલી નય. ૫. ૮ વીમા रूपकं ५.१२हाय नाग मत्था अथवा भवा: सक्षश रानाश पाया छ.

Page #309

गुजरातना ऐतिहासिक लेख १३ युक्ताधिकारिणो जनपदांश्च बोषयत्यस्तु वः संविदित यथा श्रीमद्विक्रमादित्यो.
त्पादितसंव१४ त्सरशतेषु द्वादशसु तृष्टि उत्तरेषु लौ० श्रावणमासशुक्लपक्षाद्वितीयायां रविवारे
ऽत्रांकतो१५ पि संवत् [ १२ ] ६३ श्रावणशुदि २ स्वावस्यां संवत्सरमासपक्षवारपूविकायां
तिथावह श्रीमद * १६ [ णहिलपाट ] केऽद्यैव व्यतीपातपार्वणि स्नात्वा चराचरगुरुं भगवंत भवानीप
तिमभ्यय॑संसा१७ रासारतां विचित्य नलिनीदलगतजललवतरलतरं प्राणितव्यमाकलय्यैहिकमामुष्मिकं १८ च फलमंगीकृत्य पित्रोरात्मनश्च पुण्ययशोऽभिवृद्धये इंदिलायामः स्वसीमापर्यन्तः स१९ वृक्षमालाकुलः सहिरण्यभागभोगः सदंडदशापराधः काष्टतृणोदकोपेतः सर्बादा
पतरूं बीजें १ यसमेतः पूर्वप्रदत्तदेवदायब्रह्मदायवर्ज़ चाहु० राण० समरसीहसुताराज्ञीश्रीलीला२ देन्या करीराग्राममालकतरिनामयोरंतराले निष्पादितलीलापुरे कारितश्रीभीमेश्वर३ देवश्रीलीलेश्वरदेवप्रपासत्रागारेभ्यः शासनेनोदक पूर्वमस्माभिः प्रदत्तः ॥
ग्रामस्या४ स्याघाटा यथा ॥ पूर्वस्यां दिशि देउलवाडा प्रामसीमा । दक्षिणस्यां दिशि
कारहरीग्रामसीमा । प५ श्चिमायां दिशि शेषदेवतिग्रामसीमा । उत्तरस्यां दिशि घारीयावलिग्रामसीमा ||
एवममी६ मिराघाटैरुपलक्षितं ग्राममेनमवगम्य तान्निवासिजनपदैर्यथादीयमानभागमो७ गकरहिरण्यादि सर्व सर्वदाज्ञाश्रवणविधेयैर्भूत्वा एभ्यः श्रीभीमेश्वरदेवश्रीलीले८ श्वरदेवापासत्रागारेभ्यः समुपनेतन्यं । सामान्यं चैतत्पुण्यफलं मत्वाऽस्मद्वंशजैर९ न्यैरपि माविमोक्तृभिरस्मत्प्रदत्तधर्मादायोऽयमनुमंतव्यः पालनीयश्च ॥ उक्तं
च मग१० वता न्यासेन ॥ षष्ठिं वर्षसहश्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः ॥ आच्छेत्ता चानुमंता
च तान्येव न
पं. १४ वां त्रिषष्टि ५. १५ विधिना प्रथम सक्ष। “१२' न पाया.पं...वयापर्वणि ५. १७ वयावामुष्मिक. ५. वाया काष्ठ ५.१. पाय सहस्राणि. ..

Page #310

अहिलवाड चालुक्योनां अगीयार दानपत्रो पैकी नं. ३ ११ रके वसेत् १ यानीह दत्तानि पुरा नरेदैर्दानानि धर्मार्थयशस्कराणि । निर्माल्यवा१२ निप्रतिमानि तानि को नाम साधुः पुनराददीत । २ [ स्वदत्ता ५ ]रदत्तां वा
वो हरेत वसुधरी। १३ स विष्टायां कृमि त्वा [ पितृभिः सह मज्जति ] । ३ बहुभिर्दसुधा भुक्ता
रानभिः सगरादि१५ भिः । यस्य यस्य यदा भूमी तस्य तस्य तदा फलं ॥ ४ दत्वा भूमि भाविनः
पार्थिवेंद्रान् भूयो१५ भयो याचते रामभद्रः । सामान्योऽयं दानधर्मो नृपाणां स्वे स्बे काले पालनीयो
भवद्भिः । १६ लिखितमिदं शासनं कायस्छान्वयप्रसूतमहाक्षपटलिक ठ० श्रीकुमरसुत ठ०
बोसरिणा १. दूतकोऽत्र महासांषिविप्राहिक ठ० श्रीसू .... ... इति श्रीभीमदेवस्य ॥
पं. 11 वायो निर्माल्यवा. ५. १२ पांय। तप्रातमानि; वसुंधरां. ५. १७ मा भने भीमना सन्य सजा ની અને તે શબ્દ અક્ષરાનું પ્રાચીન રૂ૫ બતાવે છે.

Page #311

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
નં. ૩–નો સારાંશ. ૧. પ્રસ્તાવના (અ) વંશાવલી.t ૧. મૂલરાજ ૧ (પહેલો ). ૨. ચામુદ્ધરાજ ૩. દુર્લભરાજ ૪. ભીમદેવ, ૧ પ. કર્ણદેવ, શૈલેજ્યમલ્લ.
જયસિહદેવ-અવનિપતિ, ત્રિભુવનગ૩ અને વર્વરકપર વિજય મેળવનાર અને સિદ્ધ ચક્રવર્તિ. (સિદ્ધોને ચકવર્સ)
૭. કુમારપાલદેવ-શાકંભરીના રાજાને યુદ્ધમાં જિતનાર. ૮. અજયપાલદેવ-શિવને પરમ ભક્ત અને સપાદલક્ષના રાજાને નમાવનાર. ૯. મૂલરાજ. ૨ (બી) ગર્જનના રાજાને યુદ્ધમાં પરાજય કરનાર ૧૦. ભીમદેવ-અભિનવ (બીજો) સિદ્ધરાજ
(બ) અણહિલપાટકમાં રાજ્ય કરતો ભીમદેવ, અગંભૂતા અથવા ગંભૂતાના રાજપુરૂષ અને નિવાસીઓને વિક્રમ સંવત ૧૨૬૩, શ્રાવણ સુદી ૨ ને રવિવારે નીચેનું દાન જાહેર કરે છે. ૨ દાન ઈહિલા ગામ. તેની સીમા
(અ) પૂર્વમાં દેઉલવાડા ગામ. (બ) દક્ષિણે કાલ્લરી ગામ. (ક) પશ્ચિમે શેષદેવતિ ગામ.
(ડ) ઉત્તરે ધારીયાવલિ ગામ. ૩ દાનનાં પાત્ર-રાણું સમરસિંહ ચહુમાનની પુત્રી રાણી લીલાદેવીએ કરીર અને માલતી ગામો વચ્ચે લીલાપુરમાં બંધાવેલાં ભીમેશ્વર અને લીલેશ્વરનાં મંદિરો અને તે જ સ્થળનાં પ્રપા અને સત્રાગાર.
૪ રાજપુરૂ–દાનને લેખક કાયસ્થ, ઠાકુર કુમારને પુત્ર (એટલે ચીફ રછાર) મહાક્ષપટલિકા ઠકુર સરિન|| (૨) દતક મહાસાંધિવિગ્રહિક ઠાકુર સૂધ(?)
# અહિં દર્શાવેલા બધા રાજાઓ આ દાનપત્રમાં અને પછીનાંમાં મહારાધિરાજ પરમેશ્વર અને પરમભટ્ટારમના ઈકાબો ધારણ કરે છે, જેથી તેઓ ઉચ્ચ ગુણવાન અને શિવના ઉપાસકો હતા, એમ જણાઈ આવે છે. t વિરમગામથી પાટણના રસ્તામાં આવેલું કાલરી ગામ કદાચ હોય. | ‘કેસરીન ને બદલે બલ હશે.

Page #312

નં૦ ૧૧
ભીમદેવ ૨ જાના રાજ્યસમયના આબુના લેખ
વિ. સં. ૧૨૬૫ વૈશાખ સુ. ૧૫ મંગળવાર
પ્રોફેસર એચ. એચ. વિલ્સને નીચે આપેલા લેખનું એક અધુરૂં ભાષાંતર એ. રી. વે. ૧૬ પા. ર૯૯-૩૦૧ માં આપ્યું છે. હવે પ્રસિદ્ધ થયેલેા પ્રતિલેખ, કે. જી. ખુલ્લુરની મદદથી ડૉ. ખજ્જૈસે લીધેલી પ્રતિકૃતિ પ્રમાણે તૈયાર કર્યો છે.
લેખ સંભાળપૂર્વક રાખેલે છે. પહેલી અને ખીજી પંક્તિને અંતે થેડા ધસારા લાગેલે છે, અને લેખના છેલ્રા અક્ષર નાશ પામ્યા છે. લિપિ ૧૨ અને ૧૩ મી સદીની સાધારણ જૈન દેવનાગરી છે.
આ લેખ ઉજ્જૈનના શિવમઠના મહંત કેદારરાશિએ કાતરાજ્યેા હતેા. તે ચપલ અથવા ચ પલીય જાતિના હતા. લેખના હેતુ, તેણે અચલગઢમાં કનખલના તીર્થમાં કરેલાં બાંધકામેાનું સ્મારક રાખવાના છે. પવિત્ર આણુ પર્વતના ઇશ્વર શિવની સ્તુતિથી તે શરૂ થાય છે, અને ઉજ્જૈનનાં વખાણુ પછી, જેમ રાજાએ પેાતાનાં દાનામાં વંશાવલિ આપે છે તેમ, કેદારરાશિના આધ્યાત્મિક પૂર્વોનાં નામ આપ્યાં છે. પહેલે સાધુ તાપસ છે. તે નૂતન-મઠમાંથી આવ્યા હતા અને ચણ્ડિકાશ્રમના મહંત હતા. તેના પછી વાકલરાશિ, જ્યેષ્ઠજરાશિ, ચેાગેશ્વરરાશિ, મૌનિરાશિ અને યાગેશ્વરી એક સાધ્વી, દુર્વાસરાશિ, અને છેવટે કેદારરાશિ આવે છે.
કનખલના દેવા માટે કેદારરાશિએ ઘણાં બાંધકામ કરાવ્યાં હશે એમ લેખ ઉપરથી જણાય છે. પહેલું, તેણે કનખલમાં કેાટેશ્વરના મંદિરના પુનરૂદ્વાર કરાબ્યા, બીજું, તીર્થંની અંદરના બધા ભાગ પત્થરની માટી લાદીએથી જડાવ્યેા, અને આસપાસ ઉંચી ભીંત ચણાવી હતી; ત્રીજું, અતુલ નાથનાં મંદિરના છોÎદ્ધાર કર્યાં હતા; ચેાથુ, શૂલપાણુિનાં એ નવાં મંદિરો બંધાવ્યાં, અને કનખલ શંભુના મણ્ડલમાં કાળા પત્થરના સ્થંભેની હાર ઉભી કરીને તે મંદિરની શાભા વધારી હતી. તેની બેન મેાક્ષેશ્વરીએ પણ એક શિવમંદિર બંધાવ્યું હતું.
આ ખાખતે પ્રાચીન વસ્તુઓના અભ્યાસીને રસપડે એવી છે, પરંતુ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ આ લેખનું મહત્ત્વ તેની તાજાકલમમાં છે. તેમાં કહ્યું છે કે, અણુહિલવાડને ભીમદેવ ૨ એ આબુના મહારાજાધિરાજ હતા, અને ચંદ્રાવતીના મલિક ધારાવર્ષે તેનું સર્વોપરિપણું સ્વીકાર્યું હતું, સંવત્ એટલે વિક્રમ સંવત્ ૧૨૫૫, અથવા ઈ. સ. ૧૨૦૮–૯.
૨ ઈ. એ. વા. ૨૨ પ. ૨૧૦ બલ્યુ હેંલીરી વિએના.

Page #313

गुजराना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर
१ ओं स्वास्ति ॥ यः पुंसां द्वैतभावं विघटयितुमिव ज्ञानहीने क्षणाना - मर्ज स्वीयं विहायार्द्धमपि मुररिपोरेकभावात्मरूपः ।
←
२ रोदजन्मा प्रलयजलधरश्यामलः कंठनाले भाले यस्यार्द्धलेखा स्फुरति सूतः पातु वः स त्रिनेत्रः ॥ १' अवंती भूलोकं निज [ भु]
३ जभृतां सौर्यपैटलैः पुनंती विप्राणां श्रुतिविहितमार्गानुगमिनां । सदाचारैस्वारः स्मरसरसयूनां परिमलैरवंती हर्षंती जय
४ ति धनिनां क्षेत्रघरणी ॥ २* एतस्यां पुरि नूतनाभिघमठात् संपन्नविद्यातपा भीरात्मा चपलीयगोत्रविभवो निर्वाणमार्गानुगः । एका
१ ग्रेण तु चेतसा प्रतिदिनं चंडीशपूजारतः संजातः स च चंडिकाश्रमगुरुस्तेजोमयस्तापसः ॥ ३ शिष्यो मुनेरस्य महातपस्वी
६ विवेकविद्या विनयाकरो यः । गुरूरुभक्तिव्यसनानिरिक्तो वभौ मुनिर्वाकर। सिनाम ॥ ४ जज्ञे ततो ज्येष्टज राशिरस्मा
७ देकांतरी शांतमनास्तपस्वी । त्रिलोचनाराघनतत्परात्मा वभूव यागेश्वरराचिन म ॥ ५ तस्मादाविरभूदहस्कर इव प्रव्य
८ कलोकद्वयः कोषध्वांतविनाशनै कनिपुणः श्रीमौनिराशिर्मुनिः । शान्तिक्षान्तिबयादिभिः परिकरैः शूलेश्वरीसन्निभा
९ शिष्या तस्य तपस्विनी विजयिनी योगेश्वरी प्राभवत् ॥ ६ - दुर्वासराशिरेतस्याः शिष्यो दुर्वाससा समः । मुनीनां स वभूवो
१० ग्रस्तपसा महसापि च ॥ ७ ॥ व्रतनियमकलाभिर्यामिनीनाथमूर्तिर्निजचरितनितानैर्दिक्षु विख्यातकीर्त्तिः । अमलचप
१०
११ लगोत्रप्रौद्यतानां मुनीनामजनि तिलकरूपस्तस्य केदारराशिः ॥ ८" जीर्णोद्धारं विशालं त्रिदिवपतिगुरोरत्र को -
१२ टेश्वरस्य व्यूढं चोचानपट्टं सकलकनखले श्रद्धया० यश्चकार । अत्युचैर्मितिमार्गदिवि दिवसपतिस्यंदनं वा वि
१७६ सग्धरा २ ५.
वांया शौर्यपटलैः या मार्गानुगामिनां ४ ४६ मिरि ४६ शाहू सविठ्ठीडित ९ ७६ उपति पं. ६ वा भक्तिर्व्यस; बभौ राशिनामा. पं. ७ वांगे। बगव; राशिनामा.पं. वो बभूवो ७७६ उपल८ि७६ शाहू मिति ७६ अनुष्टुल
कोध. पं.
૧૦ છંદ માલિની.

Page #314

भीमदेव २ जानो आधुनो तेल १३ गृहन् येनेहाकारि कोटः कालिविहगचलचित्तवित्रासपासः ।। ९ 'अभिनवनिजकी
मूर्तिरुच्चैरिवादः स१४ दनमतुलनाथस्योद्धृतं येन जीर्णं । इह कनखलनाथस्याग्रतो येन चक्रे नवनिवि
डविशाले सद्मनी १५ शूलपाणेः ॥ १०' यदीया भगिनी शांता ब्रह्मचर्यपरायणा शिवस्यायतनं रम्यं
चक्रे मोक्षेश्वरी भुवि ॥ ११ ॥ प्रथम१६ विहितकीर्तिप्रौढयज्ञक्रियासु प्रतिकृतिमिव नव्या मंडपे यूपरुपां । इह कनखलशंभोः
सद्मनि स्तंभ१७ मालाममलकषणपाषाणस्य स व्याततान ॥ १२ यावदर्बुदनागोयं हेल्या नंदि.
वर्द्धनं' वहति पृष्ठतो लो१८ के तावन्नंदतु कीर्तनं ॥ १३ यावत् क्षीरं वहति सुरभी शस्यजातं धरित्री या.
वत् क्षोणी कपटकमठो यावदा. १९ दित्यचंद्रौ । यावद्वाणी प्रथमसुकवेासभाषा च यावत् श्रीमल्लक्ष्मीधरविरचिता
तावदस्तु प्रशस्ति ॥ १४० २० संवत् १२६५ वर्षे वैशाख शु १५ भौमे चौलुक्योद्धरणपरमभट्टारकमहाराजा
धिराजश्रीमद्भीमदेवप्रवर्द्ध२१ मानविजयराज्ये श्रीकरणे महामुद्रामत्वमहं० ठाभूप्रभृति समस्तपंचकुले परिपंथय.
ति । चंद्रावतीनाथमांड२२ लिकासुरशंभुश्रीधारावर्षदेवे एकातपत्रवाहकत्वेन भुवं पालयति । षट्दर्शनअवलं.
बनस्तंभसकलकलाकोविद२३ कुमारगुरुश्रीप्रल्हादनदेवे यौवराज्ये सति इत्येवं काले केदारराशिना निष्पादित
मिदं कार्चनं । सूत्र पाल्हण ह २४ केन [ उत्कीर्णं ]
१५. १३ या गृह्णन् ; पाशः; मूर्ति. ५. १५ वांया ब्रह्म, २ छ ०५२. . भाबिना
अनुन ५ मालिनी १५. १७ नया दर्बुद. पं. १९ वांया प्रशास्तिः ७४४ ૮ છંદ મંદાક્રાન્તા ૯ ૫. ૨૨ વાંચે તનાવયંજન જ ન ઉપર બે બીટા છે જે બતાવે છે કે ન ને ભૂસી નાખે ५.२३ वाया प्रहादन.

Page #315

एजरातला ऐतिहासिक लेख
ભાષાતર છે. સ્વતિ !
(૧) જ્ઞાનહીન તેને દૈતભાવ નાશ કરવા, જેણે પોતાનું અધું અંગ ત્યાગ કર્યું છે અને બીજું અર્થે વિશશુના રૂપ જેવું જ કર્યું છે, જે -. ...ને જન્મ, જે કંઠ પ્રલય કાળના શ્યામ વાદળ સરખે છે અને જેના ભાલપર ચંદ્રની અર્ધલેખા કુરે છે તે-ત્રણ લોચનવાળા દેવ (શિવ) તમારું રક્ષણ કરે.
(૨) અવન્તી નગરીને જય હો !—જે નગરી ધનિકોનું સ્થાન છે, જે તેના રાજાઓના શૌથી જગતનું રક્ષણ કરે છે અને હત માર્ગનું અgગમન કરતા વિસના પવિત્ર અન
દ્વિનાં પવિત્ર અને ઉજજવળ
" જીવિતથી જે જગતને શુદ્ધ કરે છે અને જે સ્મરના આવેશથી શુભતા યુવાનની ક્રીડાના પરિમલથી જગતને આલ્હાદ આપે છે.
(૩) આ શહેરમાં નૂતન મઠમાંથી તાપસ પ્રક્ટ જે વિદ્યા અને ત૫ સંપા, ધીરાત્મા ચપલીય શેત્રનું ભૂષણ, નિર્વાણુ માર્ગને અનુસરત, અને જે પ્રતિદિન ચંડીશ( શિવની પૂજા ખરા મનથી કરતા તે ચંડિકાશ્રમને શ્રી ગુરૂપતિ થયે.
(૪) આ મુનિના શિષ્ય મહાતપસ્વી, વિદ્યા, વિવેક, અને વિનયના ભંડારરૂપ, અને ગુરૂએની ભક્તિ કરનાર, વ્યસન રહિત વાકલાશિ નામે ઋષિ હતા.
(૫) તેના પછી પેટ્ટજ શશિ આવ્યું. અને તેના પછી ત્રિલેશન (શિવ)ની પૂજામાં એકચિત્ત અને શાંત મનને તપસ્વી યોગેશ્વરરાશિ નામે હતે.
તેના પછી મને લેકને પ્રકાશતા સૂર્ય સમાન, કેધનું તિમિર હણવામાં અતુલ શ્રીમીનિરાશિ, પ્રકટ. આ સાધુની શિષ્યા તપસ્વીની અને વિજયશાલી યોગેશ્વરી ઉત્પન્ન થઈ, જે ચાવી, શાન્તિ, સાનિ અને દયા વગેરે ગુણોથી ભૂલેશ્વરી સમાન હતી.
(૭) તેને શિષ્ય દુવાસરાશિ, દુર્વાસા સમાન હતું, તે ઉગ્ર તપથી તથા પ્રતાપથી મુનિએમાં અઘણું ગણાય.
(૮) મલ રહિત ચપલ ગોત્રના મુનિઓને અલંકાર સમાન તેને શિષ્ય કેદારરાશિ ઉત્પન્ન થયે જે કલાથી વૃદ્ધિ પામનાર ઈન્દુ સમાન તેનાં વ્રત અને નિયમ પાલનથી હતું અને જેના સદાચારવાળા જીવિતને યશ અખિલ જગમાં વિખ્યાત હતો.
(૯) જે કેદારાશિએ ઇન્દ્રના ગુરૂ કેટેશ્વરના (શિવના ) મંદિરને વિશાલ જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું અને આખા કનખલમાં ફરસબંધી ભવ્ય કામ શ્રદ્ધાથી કરાવ્યું. જેણે આ સ્થાનમાં કેટ બંધાવ્યા હતા, જે કાટ તેની ઉંચી દિવાલથી નભમાં સૂર્યને રથ કદાચ અટકાવશે એ લાગતે હતા અને જે કલિના પક્ષિસમાન ચલાયમાન ચિત્તને ભયભીત કરનારી જાળ જેવું લાગતું હતું.
(૧૦) જેણે અતુલનાથનું જૂનું નિવાસસ્થાનનું સમારકામ કરાવ્યું હતું, અને પિતાના યશની એક ઉચ્ચ પ્રતિમા સમાન કનખલનાથના અગ્ર સ્થાનમાં બે નવાં શૂલપાણિનાં ભવ્ય મંદિર બંધાવ્યાં હતાં.
(૧૧) જેની ભગિની મેક્ષેશ્વરીએ જે પૃથ્વી પર શાન અને બ્રહ્મચર્યપરાયણ હતી, તેણે શિવનું રમ્ય મંદિર બાંધ્યું. . (૧૨) કેદારશિએ કનખલશંભુના મંડપમાં, પ્રાચીન બહતીર્તિવાળા યની ક્રિયામાં કરેલા યઝશ્યન્મના અનુકરણ જેવા શુદ્ધ શ્યામ પત્થરના સ્થંભની હાર બંધાવી.

Page #316

भीमदेव २ जानो अबुनो लेख (૧૩) જ્યાં સુધી અણદ નાગ શ્રમ વિના નદિવર્ધનને પિતાની પીઠ પર ધારે ત્યાં સુધી આ કીર્તન જગમાં રહેશે.
(૧૪) વિખ્યાત લમીધરથી આ રચાએલી પ્રશસ્તિ, જ્યાં સુધી ઈશમાંથી પ્રકટ થતી ગંગાનાં સર્વોત્તમ જળનું વહન ભૂમિ કરે, જ્યાં સુધી વિષ્ણુ કુર્મના રૂપમાં પૃથ્વીનું ધારણ કરે, જ્યાં સુધી ચંદ્રસૂરજનું અસ્તિત્વ રહે અને જ્યાં સુધી આદિ કવિવરની વાણી અને વ્યાસની વાણી રહે ત્યાંસુધી ટકી રહે.
સંવત ૧ર૬પ, વૈશાખ સુદ ૧૫ ને મંગળવારે, ચૌલુકય વંશના ઉદ્ધારક પરમભટ્ટારક, મહારાજાધિરાજ શ્રીભીમદેવના વિજયીરાજ્યમાં જ્યારે મહું ઠાભૂ(?) શ્રીશ્રીકરણદિ સમરતમુદ્રા અને પંચકુલનું કાર્ય કરે છે, જ્યારે ચદ્રાવતીને નાથ માંડલિકને સ્વામી શ્રી ધારાવર્ષદેવ પૃથ્વીની રક્ષા કરે છે, જ્યારે શ્રીઠુંપ્રહાલનદેવ-સર્વકલા અને શાસ્ત્રોમાં નિપુણ ને અતિ પૂજનીય કુમાર-યુવરાજ હતા તે સમયે કેદારરાશિએ આ કીર્તનની રચના કરી. ( કોતરણું) સુત્ર પાલકણ કડીઓથી.
* વાલમીકિની રામાયણ 6 ધારાવર્ષને હાને બાતા પ્રહાદનદેવ કવિ હતું અને તેણે સંસ્કૃત નાટકે લખ્યાં હતાં. જુલે . એન સર્ચ ફોર સંસ્કૃત મેન્યુ. મુબઈ. ૧૮૭–૭૩ ૫.૪ : :

Page #317

અણહિલવાડના ચૌલુકય રાજા
ભીમદેવ ૨ જાનું દાનપત્ર
વિક્રમ સંવત ૧૨૬૬ અને સિંહ સંવત ૯૬ આ લેખ પણ, રાયલ એશિયાટિક સોસાયટિની લાયબ્રેરીમાંથી ૧૮૭૯ માં તપાસવા માટે મને મળેલાં અસલ પતરાં ઉપરથી હું પ્રસિદ્ધ કરું છું. આ લેખ અગાઉ પ્રસિદ્ધ થયે નથી. આ પતરાં કયાંથી મળ્યાં તે હું જાણતું નથી. આ લેખને લિગ્રાફ હવે પછી ઇડિયન ઈનિકપશન્સ, નં. ૧૧ માં પ્રસિદ્ધ થશે.
આ ત્રણ પતરાં છે. તેમાં પહેલું અને બીજું એક જ બાજુએ કરેલું છે. દરેક પતરું લગભગ ૧૧છુ” માપનું છે. તે તદ્દન લીસાં છે. તેના કાંઠા જાડા અથવા વાળેલા પણ નથી. પરંતુ સુરક્ષિત સ્થિતિમાં છે, અને આખું લખાણ સહેલાઈથી વાંચી શકાય છે. પહેલા અને ત્રીજા પતાના માનમાં લખાણની નીચે, તથા બીજા પતરાની પાછળની બાજુઓ તેના અનુક્રમે એક લખ્યા છે. પહેલા પતરાના નીચેના ભાગમાં અને બીજા બેના ઉપરના ભાગમાં તેને રડવા માટે એ કડીનાં કાણુઓ છે. કડી ઘાબાની અને સાદી છે. અને તે ” જાડી તથા ર” વ્યાસની છે. મને પતરાં મળ્યાં ત્યારે એ કડી કાપેલી હતી તેની ઉપર મુદ્રા લગાડેલી અથવા કાઢી લીધેલી હેવાની નિશાની નથી. આ દાનપત્રની જે મુદ્રા હોય તે તે ઉપલબ્ધ નથી. પતરાંના સ્થળ અને સમયને ચગ્ય લિપિ છે. તેમાં ૨ થી ર૯ પંક્તિઓમાં અને પતરાંના અનુક્રમમાં ૧ થી ૬ સુધીના તથા ૯ માટેના દશાંશ આંકડા આપ્યા છે. અક્ષરનું સરાસરી કદફ” છે, પરંતુ આ કદ એક સરખું જાળવેલું નથી. કેતરકામ સારું અને ચેપ્યું છે, ભાષા સંરકૃત છે, અને એક આશીર્વાદ તથા શાપને લોક જે ૪૭-૪૮ પંક્તિમાં આપે છે, તે સિવાય આ લેખ ગામમાં છે. તેમાં ભલે ઘણી છે; પરંતુ, ૧૭ મી પંક્તિમાં કાવીના રાજા નાગાર્જુનને સંતોષકારક પાઠ, જે આ વંશનાં અન્ય કોઈ પ્રસિદ્ધ થયેલાં દાનપત્રમાંથી મળતું નહોતે, તે આમાંથી મળે છે, એ વિચિત્ર છે.
આ લેખ અણહિલવાડના થૌલુક્ય રાજા ભીમદેવ ૨ જાના સમયને હવાનું લખ્યું છે. પરંતુ તેમાં લખેલું દાન કેઈ ઉતરતા દરજજાના માણસેએ કંઈ ગોઠવણ કર્યાનું કહે છે. લેખ સાંપ્રદાયિક નથી. તેને હેતુ એક ખેતી માટે કુવે તથા તે સાથેના હવાડાના પોષણ માટે આપેલાં જમીનનાં દાનેની નેધ લેવાને છે.
અહિલપાટક, અથવા આ અને બીજા લેખમાં લખ્યું છે તેમ, અણહિલપાટક જે શહેરમાં લેખ લખવામાં આવ્યું હતું તે સિવાયનાં બીજ સ્થળે નીચે મુજબ દર્શાવેલાં છે. વાટેલાણું, જે ગામમાં તે કુવો તથા હવાડ હતાં; આકવલીયા, ભૂદરડા, સાકલી, સમડીયા, સીવાલીયા, અને વરડી ગામે, તથા ષડી નદી જે દાનની વિગતમાં આપી છે; બ્રહ્મપુરીનું ગામ અથવા ગામ, જે સાક્ષીઓની યાદીમાં આપ્યું છે, અને ધર્મવહિ- શહેર અથવા ગામડા જેવું લાગે છે—જે સ્થળે કે દાનપત્ર દાન લેનાર પુરૂષને, વાધીન કર્યું હતું તથા તામ્રપત્ર ઉપર કેતરાયું હતું.
૧ ઈ. એ. વ. ૧૮ ૫. ૧૧-૧
જે, એક
લીટ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #318

भीमदेव २ जानुं दानपत्र પ્રસ્તાવનામાં કહ્યું છે તે મુજબ આ સ્થળે, હાલના કાઠિવાડમાં સુરાણ મડલ(હાલને સેરઠ પ્રાત)ની તથા વામનસ્થલી જે કાઠિવાડમાં જુનાગઢ સ્ટેટમાં હાલનું વંથળી છે, તેની નજીકમાં છે. પરંતુ ધર્મવલિંકા એ કદાચ અણહિલવાડનું જ બીજું નામ હશે. વંશાવળીમાં આપેલાં થળામાં અવન્તી એ માળવામાં ઉજજયિનીનું બીજું નામ છે. શાકંભરી એ રાજપૂતાનામાં જયપુર સ્ટેટને સંલર અથવા સાંભર માનવામાં આવે છે. ( ઇ. એ. . ૮ પા. ૫૯ નેટ ૬૪ અને વો. ૧૦ પા. ૧૬૧ ). સપાદલક્ષ પ્રદેશ એ ડૉ. ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીએ પંજાબમાં શિવાલિક પર્વતની હારને પ્રદેશ કહે છે. ઈએ. જે. ૧૦, પા. ૩૪૫; અને કાવી એ ભરૂચ ડિસ્ટ્રિકટનું હાલનું કાવી જણાય છે.
આ લેખની તારીખ ૧ થી ૪ પંક્તિમાં શબ્દ અને દશાંશ સંખ્યામાં આપી છે, તેની વિગત–વિક્રમસંવત ૧૨૬૬-ચાલુ અથવા પૂરું થયેલું તે ચકખું બતાવ્યું નથી અને સિંહસંવત ૯૯ માસ માર્ગ એટટલે માર્ગશીર્ષ શુકલ પક્ષતિથિ ૧૪ તથા ગુરુવાર. તેની બરાબર અંગ્રેજી તારીખ ઈ. સ. ૧૨૦૮ અથવા ૧૨૦૯ માં, આપેલું વિક્રમ સંવત ઉત્તર અથવા દક્ષિણનું લઈ ચાલુ અથવા ગત જે પ્રમાણે લઈએ તે ઉપર આધાર રાખી, આવે છે. પ્રોફેસર કે. એલ. છનાં ટેબલ ઉપરથી નીચે પ્રમાણે આવે છે.
દક્ષિણ અને ઉત્તર)નાં વિક્રમ સંવત ૧૨૬૬, ચાલુમાં માર્ગશીર્ષ સુદ ૧૪, ૨૩ મી નવેમ્બર ઈ. સ. ૧૨૦૮ રવિવારે અણહિલવાડ માટે સૂર્યોદય પછી ૫ ઘડી અને ૫૮ પળે પૂરી થઈ. અને દક્ષિણનાં (અને ઉત્તરનાં) ચાલુ વિક્રમ સંવત ૧૨૬૭( ૧૨૬૬ ગત)માં માર્ગશીર્ષ સુદ ૧૪-જે તિથિ જોઈએ છે તે મુજબ, ઈ. સ. ૧૨૯ ના નવેંબર તા. ૧૨ તે ગુરૂવારે આશરે ૨૨ ઘડી અને ૩૧ પળે પૂરી થઈ એટલે લેખમાં આપેલી તારીખની બરાબર આ એગ્ય અંગ્રેજી તારીખ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #319

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर'
पतरूं पहेलं. १ ॐ स्वस्ति श्रीमविक्रमनृपकालातीत संवत्सरे शतेषु द्वादशसु षटषष्ट्यधिक २ षु लौकिक मार्गमासस्य शुक्लपक्षचतुर्दश्यां गुरुदिने अत्रांकतोः पि' श्री. ३ विक्रमसंवत् १२६६ वर्षे त्रीसिंहसंवत् ९६ वर्षे लौकि० मार्ग शुदि १४
गुराव४ स्यां संवत्सरमासपक्ष द्रिनवारपूर्वायां तिथावोह श्रीमदणहिल्लपाटके सम५ स्त राजावली विराजित परमभट्टारक महाराजाधिराज परमेश्वरश्रीमूलराज६ देवपादानुध्यात परमभट्टारक महाराजाधिराज परमेश्वर श्रीचामु( * )डराजदेव७ पादानुध्यात परमभट्टारक महाराजाधिराज परमेश्वर श्रीदुर्लभराजदेव पादा८ नुध्यात परमभट्टारक महाराजाधिराज परमेश्वर श्रीभीमदेवपादानुध्यात प९ रमभट्टारक महाराजाधिराजपरमेश्वर त्रैलोक्यमल्ल श्रीकर्णदेवपादानु१० ध्यात परमभट्टारक महाराजाधिराज परमेश्वरावंतीनाथ वर्वरकजिष्णु सिद्धच११ क्रवर्ति श्रीमज्( ज * )यसिंहदेव पादानुध्यात परमभट्टारक महाराजाधिराज
परमे१२ श्वर प्रौढप्रतापचतुर्भुजविक्रमरणांगणविजित णकररीभूपाल श्री१३ कुम्(ix)रपालदेव पादानुध्यात परमभट्टारक महाराजाधिराज परमेश्व१४ र कलिकालनिक्ब( क )लंकावतारित रान्व( म )राज्यप्राप्ता(प्त )करदी
कृत सपा
पतरूं बोजुं-प्रथम बाजु १५ दलक्ष लक्ष्मापाल श्रीमदजयपालदेव पादानुध्यात परम भ१६ डारक महाराजाधिराज परमेश्वर परमट्टारक आहवे परा१७ भूत दुर्जय नागार्जुन काविरोज श्रीमूलराजदेव पादानुभ्या१८ त परमभट्टारक महाराजाधिराज परमेश्वराभिनव सिद्धराज
૧ અસલ પતરાં ઉપરથી ૨ ચિહ્નરૂપે દર્શાવેલ છે. તે જ પ્રમાણે લેખને છે; પરંતુ ચિહ્ન અહિના જેવું નથી. ૩ આ ૨ શબ્દ પ્રથમ ભૂલાઈ ગયો હતો અને પાછળથી ઉમેરવામાં આવ્યું છે. ४ पाया षट्पष्टय० ५सडी सधु३५नी निशानी हाय मम मतातायात ६३ लौकिक गणनया क ई
शे. आंकतोपि ७ वांय। श्री ८ माल पारेख दनु ३५ सामान्य शत ધુ ને માટે વપરાય છે. હું વાંચો રામરી ૧૦ આ ટાઈટલ આગળ આવી ગયો છે અને નકામે ફરી વાપરેલો છે. ૧૧ વાગ્યે માન ૧૨ વિક્રમ સંવત ૧૨૬૩ ની દાનપત્રમાં (ઇ. એ. વ. ૬ ૫. ૧૯૪ ૫. ૧૦-૧૧) અને અન્ય સ્થળે છે. મ્યુહરે ગર્વનરાગ પાઠ તથા તરજુમો ગજજૈનના રાજા પ્રસિદ્ધ કરેલ છે. પરંતુ આ દાનપત્રમાં મેં આપેલું વચન તદ્દન સ્પષ્ટ છે.

Page #320

भीमदेव २ जानुं दानपत्र १९ देव वोले नारायणावतार श्रीभीमदेवकल्याणविजयराज्ये[।* ] २० तत्पादपद्मोपजीविनि महामात्य श्रीरतनपाले श्री श्रीकरणा२१ दौ समस्तमुद्राव्यापारानुपरिपंथयतीत्येवं काले प्रवर्त्तमाने २२ अस्य प्रभोः प्रसादावाप्तपत्तलयो भुज्यमान श्रीसुराष्ट्रमंडले २३ महाँ० प्रति० श्रीसोमराजदेवे कृ(त )न्नियुक्त वामनस्थली श्रीक२४ णे महं० श्री सो( शो)भनदेव प्रभृतिपंचकुलप्रतिपत्तौ शासनम२५ भिलिख्यते यथा । प्राग्वात् ज्ञातीय महं० वालहरासुत महं०
पतरूं बीजुं-बीनी बाजु. २६ महिपालेन घंटेलाणा ग्रामे दक्षिण दिशु( शा )भागे कारापित् ( 1 ) वापी तथा २७ प्रपायां च संजातभरितायां तिथौ नागरज्ञातीय दु०पारास(श )रसुत दु०२८ माधवाय घंटेलाणा ग्रामे वापी प्रतिव( ब )द्ध क्षेत्रं भूमिपाश वृसंख्या२९ यां पाश ५० पंचाशत(त् ) पाशा( :1.) । अस्याघाटा [ यथा - ] । पूर्वतो ___ ज्यो० सुमचंड क्षेत्र(x)। ३० तथा सोषडीनाम नदी सीमा[:] दक्षिणतोपि सोषडीनाम नदी सीमा । पश्चिम३१ तो रौ०. वेदगर्मसक्त(क) क्षेत्र(-1 ) सीमा । उत्तरतो राजमार्ग(+)
सीमा । (॥)तथा प्रपाक्षे३२ द्वितीयं तथा ग्रामे उत(त्-)रादिशायां वा( या.)व्य कोणश्रितभूमिपाशवृसंख्या३३ यां पाश १०० शतमेकं । अस्य च आघाटा यथा। पूर्वतो राजकीय भूमीशीमा । ३४ दक्षिणतो मेह० सोलूयो क्षेत्र भूमी सीमा । पश्चिमतो भूहरडापामसीमा । ३५ यां सीमा । उत(त् )रतो वहणि सीमायां सीमा । (॥) तथा आकवलीया __ ग्रामे ग्रामात्. ३६ उत(त्)र दिशि(शा)भागे भूमिखंड १ संख्यायां वृ० पाश १०० शतमेकं । अस्य च ३७ आवाटा [ यथा+] । पूर्वतो साकलीग्रामसीमायां सीमा । दक्षिणतो वरडी
सीमा । प३८ श्चिमतो घंटेलाणाग्रामस्योपरि गच्छमान मार्ग[ :: ]सीमा । उत(त् )रतो व.
हणीसीमा [...] १ बाल से वारे वाल मेम सुधार। ४२ मे. वा न वो तरनारनी भूतथा यथे। જણાય છે. ૨ કદાચ આપણે આ પાઠનો સુધારો વરાયાં એમ કર ઘટે છે. પરંતુ એમ ૫ણું સંભવ છે કે તે શબ્દ કે બીજા અર્થમાં વપરાયો હોય તેને અંગે તૃતીયા વિભક્તિ સાચી હોય. ૩ એક જ હાદો જેવા કે મહાપ્રતિહાર બતાવવાનું કે રૂપ આ છે કે બે જૂદા જૂદા હોદ્દા જેવા કે “ મહામાત્યप्रविहार' मतावेजे डी तुं नथा. ४ थेटले महत्तर अथ। महत्तम ५ पाया प्राग्वाड् ज्ञातीय ५
३५ शा माटे छे डेवातुं असमर्थ छु. ७ मटने वृत्तिः अथवा वृत्तम् ८ हाय ज्योतिष रौत १. वांय। भूमी सीमा ११ मेहरने। संभव छ.

Page #321

गुजरातना ऐतिहासिक लेख ३९ तथा भूहरडा प्रामो[ मे ]पि भूमिख[--]१ संख्यायां वृ० पाश १०० __शतमेकं । अस्य
__पतरूं त्रीचं ४० च आघाटा[ यथा ] पूर्वतो घांटेलाणाग्रामसीमायां सीमा । दक्षिणतो समडीया
ग्राम सी४१ माय [ आ ]म् [ सीमा ] । पश्चिमतो तथा ग्रामीयवहणिसीमायां सीमा ।
उन| त् ]रतो सीवलीया४२ वहणिसीमाया [-]सीमा । एवं चतुराघाटविशुद्धा भूमि स्वसीमापर्यंत [-]य४३ थाप्रसिद्धपरिभोज्या गृहाणा [+]पल्लडीकासमेता खलकक [च् । छक भूमी ४४ सहिताः अकरा निर्मला गोपथगोप्रचारसमेता उदकपूर्वधर्मेण पद४५ ता। [॥ ]एषा वापी तथा प्रपाच दु० माधवेन सदैव भरणीया । वापी[+]
तथा प्रपा[...] च४६ दु० माधवेन भरमाणेन सता एपा भूमी ष[खं ]डचतुष्टयसंख्याका आचं४७ द्रार्ककालं यावत[ त् ] संतानपरंपरया भोक्तव्या भोक्तारणीयाश्चै । जानीहिदत्तानि ४८ पुरा नरेंद्र दानोंनि धर्मार्थयस[श]स्कराणि । निमाल्यवंते तिमानि तानि को नाम ४९ साधु[ :x ]पुनारा देदीत ॥ अत्रार्थे साक्षि ॥ वाम श्रीसोमनाथदेवीयस्थानों
दुर्वासु ॥ श्री. ५. विसढेश्वरदेवमछि[ ढे त्यस्थाना[ न ]पति विम्बलज श्री केदारमठेत्यस्थाना०
व्र(ब)मजा । दे. ५१ वी श्री कपालेश्वरीस्ता[स्था ]नीया स्थाना० क्षदजा स्थानान्यो लाशासुतयो०
वेदा ई[ ? ]क्षा आ५२ लासुत ई[ ? ]क्षा सावदेव । व(ब्रह्मपुरीय ई[ ? ]क्षा । दिसिकेसिसुत०
ई[ ? ]क्षा० छे डा। तथा वा[ब्राह्मण५३ मद[ धुसूदनसुतपंडित० सोमरवि महाजनमोढ श्रेष्टि: नानसुत० श्रेष्टि० सूमा ।
कल्य० श्रे५४ ष्टि०खेता । प्राग्वी० श्रेष्टिधरणिग श्रेष्टि०कुदासुत० गांदेव । गूर्ज" महाजन
थ्र [-+ ]ष्टि५५ यजके ॥ कूपं खलकं कस्थ[ च्छ ]कं गोपथं गोपचारं भोक्तव्यं च ॥ दूतः
स्वयं ॥ धर्मवर्हि५६ कायां संचरितं चाज्ञातं ॥ छ ॥ श्रीः ॥ ७॥
૧ વાગે સદિતા ૨ અહિ શે પાઠ છે તે જણાતું નથી. ૩ છંદ ઈન્દ્રવજા હમેશનું વાંચન યાનીદુ છે. ४ पाया नरेन्द्रनानि ५ वांया निर्माल्यवान्त०६ पडेशनत म ५ माथी त न सुधारे।
यो ७ वामानस्थली मलेखy३५ वाम यु. ८ मेटल स्थानाधिकारि अथवा स्थानापति (स्थानપતિ ને બદલે) તેની પછીની પંક્તિમાં છે તેમ. ૯ એટલે કદાચ જિન ૧૦ લઘુ ૫ની નિશાની ભૂલથી લખાઈ જણાય છે. ૧૧ અહિ અને નીચે જ્યાં આવે છે ત્યાં વાંચો શ્રેણિ ૧૨ એટલે ગાવા. ૧૩ એટલે ર્નર અથવા વધારે સંભવિત ગુર્જર ૧૪ આ વિસર્ગ અધુરે કોતરેલો છે; માત્ર તેના નીચના ભાગ બરાબર કતરેલો છે.

Page #322

भीमदेव २ जानुं दानपत्र
ભાષાન્તર–સારરૂપે
નીચે પ્રમાણે તારીખથી લેખને આરંભ થાય છે:—શ્રીમાન વિક્રમ રાજાના કાળ પછી સંવત ૧૨૬૯ મા વર્ષમાં અને લેાક્રિક માર્ગમાસ શુકલપક્ષ ૧૪ ને ગુરુવારે; અથવા સંખ્યામાં વિક્રમ વર્ષ ૧૨૬૬ વર્ષે અને સિંહ સંવત ૯૬ વર્ષે લૌકિક માર્ગમાસ સુદિ ૧૪ ને ગુરુવારે; ઉપર કહેલા સંવત, માસ, પક્ષ, દિન અને તિથિએ આજે; અણહિલપાટક પ્રસિદ્ધ શહેરમાં; અને ત્યાર પછી તે નીચેની વંશાવલી આપે છેઃ—
९९
પરમભટ્ટારક, મહારાજાધિરાજ અને પરમેશ્વર શ્રીમાન મૂલરાજદેવ (પહેલેા ) ( પં. ૫) તેના પાદાનુયાત ૫. મ. ૫. શ્રીમાન્ ચામુણ્ડરાજદેવ (પં. ૬) હતે. તેના પાદાનુધ્યાત ૫. મ. પ. શ્રીમાન્ દુર્લભરાજદેવ હતા. (પં. ૭) તેને—પાદાનુધ્યાત ૫. મ. પ. શ્રીમાન્ ભીમદેવ (પહેલે) ( પં. ૮) હતેા. તેના પાદાનુખ્યાત ૫. મ. ૫. કૈલાયમલ્લના ઉપનામવાળા શ્રીમાન્ કર્ણદેવ હતા. ( પં. ૯ ) તેનેા પાદાનુખ્યાત ૫. મ. ૫. અવન્તિનાથ અને વરવરકાનેા પરાજય કરનાર, સિદ્ધચક્રવર્તિના ઉપનામવાળા શ્રીમાન્ જયસિંહદેવ ( પં. ૧૧) હતેા. તેના પાદાનુધ્યાત વિષ્ણુ ભગવાન્ સરખા પ્રૌઢ પ્રતાપી, શાકંભરીના રાજાને પરાજય કરનાર ૫. મ. ૫. શ્રીમાન્ કુમારપાલદેવ (પં. ૧૩) હતા. તેનેા પાદાનુધ્યાત કલિયુગમાં રામ જેવું નિષ્કલંક રાજ્ય કરનાર, અને જેણે સપાદલક્ષ દેશના રાજા લક્ષ્યાપાલ પાસેથી ખંડણી લીધેલી તે ૫ મ. પુ. શ્રીમાન્ અજયપાલદેવ ( ૫. ૧૫ ) હતા. તેને પાદાનુધ્યાત કાવિના દુર્રય રાજા નાગાર્જુનના પરાજય કરનાર ૫. મ. ૫. શ્રીમાન મૂલરાજદેવ ( ખીન્ને ) ( ૫. ૧૭) હતા અને તેના પાદાનુધ્યાત ૫. મ. ૫. શ્રીમાન્ ભીમદેવ ( ખીન્ને ) ( ૫. ૧૯) અભિનવ સિદ્ધરાજદેવ નામધારી સાક્ષાત્ આલનારાયણ( વિષ્ણુ )ના અવતાર છે તે હતેા.
રાજા ભીમદેવ ૨ ખીજાના રાજ્ય સમયમાં જ્યારે તેના પાદપદ્મોપજીવિન્ મહામાત્ય શ્રી રત્નપાલ (૫. ૨૦) રાજ મુદ્રાને લગતાં સમસ્ત કેામી અને ખીજાં ખાતાંની દેખરેખ રાખતા હતા; અને પેાતાના ધણીની પ્રસાદીથી પ્રાપ્ત કરેલ સૌરાષ્ટ્ર મણ્ડલના ઉપભેાગ (૫. ૨૨) વામનસ્થલી શહેરમાં પાતાના પ્રતિનિધિ મહાપ્રતિહાર સેામરાજદેવદ્વારા કરતા હતા. ( પં. ર૩) જ્યારે ( પં. ૨૩) મહત્તર અથવા મહત્તમ શ્રી શેાભનદેવના કુળ સહિત પાંચ કુળાની અનુમતિથી નીચે પ્રમાણેનું દાનપત્ર જાહેર થયું હતું (૫. ૨૫ )ઃ—
પ્રાગ્માટ જાતિના વાલહરાના પુત્ર મહિપાલે, ઘટેલાણા ગામના (૫. ૨૬) દક્ષિણ ભાગમાં વાપી કરેલા અને પ્રપા પણ કરાવ્યે છે. અને નાગર જાતિના પારાશરના પુત્ર માધવને ≥લાણા ગામમાંના (૫. ૨૮ ) વાપી સાથે જોડાએલું ૫૦ પાશનું (૫, ૨૯) ખેતર અપાયું છે. તેની સીમાઃ—પૂર્વમાં સુમચણ્ડનું ખેતર, ને સેાષડી નદી (પં. ૩૦ ); દક્ષિણમાં પણ સેાષડી નદી; પશ્ચિમે રૌતવેદગર્ભના કમજાનું ખેતર; અને ઉત્તરે રાજમાર્ગ છે.
વળી (પં. ૩૧) ગામના ઉત્તર દિશાના ભાગમાં વાયવ્ય ખૂણે આવેલું પ્રપાક્ષેત્ર જેની ભૂમિ ૧૦૦ પાશ ( પં. ૩૩ ) છે તે ખીજું ખેતર પણ આપ્યું છે. તેની સીમાઃ—પૂર્વે રાજકીય ભૂમિ; દક્ષિણે મેહર સાયાનું ખેતર, પશ્ચિમ ભૂહુરડા (૫. ૩૪) ગામની સીમા અને ઉત્તરે વણની સીમા છે.
તેમ વળી આકવલીયા ગામમાં ઉત્તર ભાગમાં એક ખંડ ધાન્ય ઉત્પન્નવાળું ૧૦૦ પાશનું ખેતર આપ્યું છે ( ૫. ૩૬) તેની સીમાઃ—પૂર્વમાં સાકલીયા ( ૫. ૩૭) ગામની હદ; દક્ષિણે વરડી ગામની હદ; પશ્ચિમમાં ધઢેલાણા ગામ જતા માર્ગ (પં. ૩૮) અને ઉત્તરે વણિ છે.
છે. ૭૮

Page #323

१००
गुजरातना ऐतिहासिक लेख તેમ જ વળી ભૂહરડા ગામમાં (પં. ૩૯) એક ખંડ નિપજવાળી ૧૦૦ પાશ ભૂમિ આપી છે. તેની સીમા–પૂર્વે ઘટેલાણ ગામની હદ; દક્ષિણે સમડીયા ગામની હદ; પશ્ચિમે ગામ વહણિની હદ અને ઉત્તરે સીવલીયા ગામની વહણિની હદ છે (પં. ૪૧)
આ વાપી અને પ્રપા (પં. ૪૫) ને લગતું ખર્ચ માધવને શિર છે અને તેમ થાય ત્યાં સુધી માધવ અને તેનાં સંતાનોની પરંપરા આ ચાર ખંડ નીપજવાળી જમીન મેળવી શકશે.
[પછી ૪૭ પંક્તિમાં આશીર્વાદાત્મક અને શાપ આપનાર એક લેક છે. તે પછી દાનપત્રના સાક્ષીઓનાં નામની યાદી આપેલી છે, જેમાં તેમનાથદેવને સ્થાનાધિકારી અથવા સ્થાનપતિ દુર્વાસ. વિસટેશ્વર દેવના મઠને સ્થાનપતિ વિસ્વલજ (પં. ૫) કેદાર દેવના મના સ્થાનાધિકારી બ્રહ્મા, કપાલેશ્વરી દેવના મંદિરને સ્થાન પતિ ક્ષદજા (પ. ૫૧) બ્રહ્મપુરી ગામના ઈક્ષા (?) (પં. પર) પ્રાગ્વાટ શ્રેષ્ઠિ ઘર/ગ (પં. ૫૪); અને ગુર્જર મહાજન અને શ્રેષ્ટિ યજકનાં નામોને સમાવેશ થાય છે ]”
વાપી ખલક, કથ્થક અથવા કરછક, ગોપથ અને ગપ્રચારક્ષેત્ર (ચ) ભાગવટાનાં છે (પં. ૫૫) દૂતક કદાચ સેમરાજદેવ પોતે જ છે અને ધર્મવહંકામાં દંતકથી આજ્ઞા અમલમાં મૂકાઈ છે અને ત્રાંબાના પતરા પર આજ્ઞાપત્ર લખાય છે (પં. પ૫)”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #324

નં. ૧૬૩
શ્રીધરની દેવપાટણ પ્રશસ્તિ વિક્રમ સંવત ૧૨૭૩ વૈશાખ સુદિ ૪ શુક્વાર (ઈ. સ. ૧૨૧૬ એપ્રીલ રર શુક્રવાર )
બનીને લેખ, કર્નલ ટેડે પિતાના તેની “ટ્રાવેલ્સ ઈન વેસ્ટર્ન ઈન્ડીઆ” ગ્રંથના પૃષ્ઠ. ૫૧૩ અને પછીનામાં અને મી. પોસ્ટન્સ જર્નલ. બૉ. બ્રા. રૉ. એ. સે. વાં. ૨. પૃષ્ઠ. ૧૬ અને પછીમાં જેનું અવલોકન કર્યું છે તે જ છે. આ બન્ને લેખકના કથનાનુસાર તે વેરાવળ નજીક દેવપટ્ટન કે સોમનાથ પાટણમાં કાજીના ઘર નજીકના સ્તંભ ઉપર પડયો હતો. હાલ, જે શિલા ઉપર તે કોતરાયે છે તે તે શહેરના મોટા દરવાજાની જમણી તરફ કિલ્લાની દિવાલમાં બાંધેલી છે. કર્નલ ટેડ અને મી. પિસ્ટન્સ બન્ને મી. વાઘને એક વિદ્વાન જૈન ધર્મગુરુની સહાયથી અને રામદત કૃષ્ણદત્ત પુરાણીએ સમક્ષ બનાવેલી નકલ પ્રમાણે તૈયાર કરેલા લેખને તરજુમો જે કહેવાય છે તે આપે છે. મી. વાધનને તરજુમે અણહિલવાડના ચૌલુક્ય નૃપના સંબંધમાં પરમ આશ્ચર્યકારક ટીકાઓથી પૂર્ણ છે, જેને સુભાગ્યે થેડું જ ધ્યાન અપાયું છે. આ હાલની આવૃત્તિ સ્વર્ગસ્થ પંડિત ગિરજાશંકર સામળજીસે તૈયાર કરેલાં રબિગ પ્રમાણે રજુ થઈ છે–જે મી. વી. જી. ઓઝાએ પ્રથમ કહેલા પ્રસિદ્ધ કર્તાને અક્ષરાન્તર, ગુજરાતી તરજુમો અને તેજ ભાષામાં કેટલીક સમજુતીની નોંધ સાથે પ્રગટ કરવા મોકલેલી.
રબિગ મુજબ શિલાનું માપ ૩૦ ઈંચ પહળાઈમાં અને ૨૭ ઇંચ લંબાઈમાં છે, પાંચ ઈંચની જગ્યા નીચેના છેડા પર ખાલી મુકી છે. ઉપરના ડાબી તરફના ખૂણામાં એક ટૂકડે ભાંગી ગયે છે. લેખના અન્તમાં ઈજા થએલા ભાગે વધારે મેટા થતા હોવાથી જમણી બાજુમાંની ઘણી પંક્તિઓને મોટો ભાગ અર્થે અથવા પૂર્ણ ભૂસાઈ ગયો છે. કારીગરી (કુતિ) સારી છે. પહેલી પંક્તિમાં અનુસ્વારેને, ત્રણ અધ ચોથી આવૃત કરી અતિ અલંકારિત કર્યા છે. તેના સૌથી ઉપરના અર્ધ ચકને માત્રાને મળતો એક લીટે જોડેલો છે એવા અને બે સ્વસ્તિચિહ્ન છે જેમાનું બીજું સ્વસ્તિક છે. પહેલાનું નામ અને જાણીતું નથી. મથાળે બે નાનાં ચકવાળે અને મધ્યમાં એક ચકવાળે અને નીચે લગાડેલા ત્રિકેણવાળે લંબચોરસ છે. લિપિ ૧૩ મી સદીની સામાન્ય દેવનાગરી છે. – એ ત્રુ અને ૬ નું કાર્ય કરે છે. અને , , ૪a ની જોડણી અચક ૬૫, ૪, અને ૨ થઈ છે તે જાણવું જોઈએ. ૪૫ મા શ્લેકમાં હાલના ગુજરાતને મળતે ગૂર્જરાત્રા એ નવાઈ પમાડે તે શબ્દ છે. તે સુલ્તાનમાંથી સુરત્રાણુ અને ઘઝનવમાંથી ગર્જનકની પેઠે ગુજરાત શબ્દમાંથી બનાવી કહાડ્યો છે. ગુજરાત એ કદાચ ગુર્જર અથવા ગુર્જર જાતિનાં નામને એરેબીક સમૂહવાચક પ્રત્યય આત ઉમેરી થએલી મિશ્રણ ક્રિયા છે.
પહેલા અને છેલ્લા શબ્દો સિવાય લેખનું–જે આખે છંદબદ્ધ છે–તેનું લખાણ નીચે પ્રમાણે છે
(૧) મંગલ, પ્લે. ૧-૩ પહેલે શિવનું પરબ્રહ્મ સાથે અભિજ્ઞાન કરાવી તેને ઉદ્દેશે છે.
(૨) ક્ષયના અસહ્ય વ્યાધિમાંથી મુક્તિ અર્થે ઈન્દુએ કરેલી મંદિરની અને તેમનાથનગરની પ્રશસ્તિ, કલે. ૪-૫
(૩) અણહિલવાડના ચૌલુક્ય નૃપની અને વરત્રાકુલ વંશના અમુક પુરૂષની પ્રશસ્તિ શ્લો. ૬-૨૫
૧ એ. ઈ. વો. ૨ પા. ૪૩૭ કે. જી
બ્યુલહર અને વજેશંકર જી. ઓઝા.

Page #325

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
(૪) દેવપટ્ટનમાં ઘણાં મંઢિર બાંધનાર વિ. સં. ૧૨૭૩ માં વત્રાકુલ વંશના પ્રતિનિધિ શ્રીધરની પ્રશસ્તિ. àા. ૨૬-૫૧
( ૫ ) વિમલ શિવ (?) મુનિ, જે શૈવાના ધર્મ ગુરૂ અથવા મંદિરના ગુરુ હતા એમ જણાય છે તેની પ્રશસ્તિ ક્ષેા. પર–૫૭.
१०२
(૬) કવિતાના ( કાવ્યના ) ૉ,—જેનું નામ ખાવાઈ ગયું છે તેની જાણ નવાં મંદિરના અસ્તિત્વકાળ માટે પ્રાર્થના અને તેમના શિપિ( નામ ખાવાયું છે)ની જાણ àા. ૧૮-૬૦; અને તિથિ.
ચૌલુકય નૃપાની પ્રશસ્તિ આપણને નવું કંઈ શીખડાવતી નથી. ૧૬ મા શ્લેાકના પહેલા પાદમાં ભંગાણુથી ભીમદેવ ૧ લાનું નામ નાશ પામ્યું છે તે સિવાય મૂલરાજ ૧ થી ભીમદેવ ૨ સુધીસર્વ રાજાઆનાં નામે તેમાં છે તેનું વર્ણન લગભગ પૂરેપૂરૂં હમેશ માક છે. ફક્ત એક જ ઐતિહાસિક હકીકત ( લેા. ૧૩) જણાવેલી છે કે ભીમદેવ ૨. એ મેનિ નામવાળા સામેશ્વર મંડપ અથવા શિવના મંદિરને જોડેલે મંડપ માંધ્યા. વરત્રાકુલ વંશનું વર્ણન વધારે અગત્યનું છે લેા. ૭ મે આપણને જણાવે છે કે તેનું વૈદ્ઘિકગેાત્ર શાડિલ્યના ગાત્રનું હતું અને તેનું સ્થાન ( રહેઠાણ ) નગર એટલે ઉત્તર ગુજરાતમાં વડનગર હતું. આ જાતિ( વંશ )માં એક ધર્મી જોશી ઊયાભટ્ટ હતા ( લેા. ૭–૮ ) જેના આશીર્વાદથી મૂલ એટલે મૂલરાજ, ૧ લા નૃપે ઇન્દ્રના વક્ષસ્થળમાં ઇર્ષા ઉપજાવે તેવું શત્રુએથી મુક્ત ચિરકાળ સુધી રાજ્ય કર્યું. કદાચ આના અર્થ એ હાય કે ઊયાભટ્ટ મૂલરાજને જોશી કે રાજજોશી હતા. આ માણુસને માધવ, લૂલ, અને ભાભ ત્રણ પુત્રા હતા, જેઆને નૃપે તેની સખાવતાની દેખરેખ, અને વાપી, ટ્રૂપ તથા તડાગના ખેાદકામ તથા કુટ્ટિમ ( આશ્રય ગૃહ ), વિદ્યા મઠ, પ્રાસાદ, સત્રાલય, સૌવહ્વજ દંડ, કમાના, ખજારે, નગરા, આમા, પ્રપા અને મંડપનાં બાંધકામ સોંપ્યાં હતાં ( મ્લાક –૧૦). ચામુંડ નૃપે તેમની તર કૃપા બતાવવી ચાલુ રાખી અને પેાતાના પિતાના મિત્ર મહામંત્રિ માધવને કન્હેશ્વર ગામ આપ્યુ (Àાક ૧૨) વત્રાકુલના વંશ ઊયાભટ્ટના બીજા પુત્ર ફૂલની સંતતિથી આગળ ચાલુ રહ્યો હતા. ફૂલને એક પૂત્ર હતા જે ભાભ અથવા ફૂલ (?) પણ કહેવાતા (શ્લા. ૬૪) અને જે ભીમધ્રુવ ૧ લાના મિત્ર હતા. ભાભ—લૂલને “ જયસિંહના પ્રિય મિત્ર” શે।ભ અવતર્યાં (àા ૨૫) તેના પુત્ર વર્તે કુમારપાલના નિમેલે સચિવ થયા (àા. ૨૫) અને રાહિણી સાથે લગ્ન કર્યું. તેણીએ કુમુદ વિકસાવનાર ઇન્દુ સમાન નિજ વંશ વિકસાવનાર ( મ્લેક ૨૬ ) અને શ્રી ભીમ એટલે નૃપ ભીમદેવ ૨ ના રાજપુરુષોમાં માન પામેલા શ્રીધરને જન્મ આપ્યા ( Àાક ૨૭ ). તે પછી કવિ આ પુરૂષની અતિ મહાન સ્તુતિ કરે છે જેની સાથે થાડીક દેખીતી ઐતિહાસિક હકીક્ત મળેલી છે. ૪૦ મા શ્લેાક આપણને જણાવે છે કે શ્રીધરે ઘણી વખત લગ્ન કર્યું હતું અને તેને સાવિત્રી, લક્ષ્મી અને સૌભાગ્યદેવી ત્રણ પત્નીઓ હતી. ૪૨ મા લેાક પ્રમાણેઃ તમાલ વ્રુક્ષાના વન સમાન માળવાના યુદ્ધના માતંગેાના ગણુથી કંપિત દેશને તેના મંત્ર (એટલે તેના નય કે મંત્ર) ની શક્તિથી પુનઃ સ્થિર કર્યાં અને નિજ ખળથી શ્રીદેવપટ્ટનનું રક્ષણ કર્યું.”
66 શ્યામ
આ હકીકતમાંથી જણાશે કે તેણે તેના નૃપને, રાજા અર્જુનવર્મન સાથેની વિપત્તિઓમાંથી છૂટવા કાઇક રીતે સહાય કરી, જે અર્જુનવર્મન રાજાએ ઈ. સ. ૧૨૧૬ પહેલાં કાઇક સમયે ગુજરાતને। ભંગ કર્યાં હતા. અને ખીજી હકીક્ત એ પણ જણાશે કે તે પાતે દેવપટ્ટનને સુખા (?) હતા. પાછળની હકીકત પછીના ખીજા Àાકમાં પણ સૂચવાએલી જણાય છે. જ્યાં નક્કી કહેલું છે કે શ્રીધર જે કિલ્લાના ગર્વ હતા તેણે જગતના પ્રલય સમયે વટને રેલ છેલ કરતા ઉંચા ચઢતા સાગરના તરંગે સમાન, તેના ચરણની ગતિ માત્રના વેગથી પર્વતાના ભંગ કરનાર, ભૂમિ મંડળના બે ભાગમાં ભંગ કરનાર વીર હમ્મીરની સેનાને અતિ તૃણુ સમાન કરી નાંખી.
""
www.umaragyanbhandar,com

Page #326

श्रीधरनी देवपाटणप्रशस्ति વીર હમીર” બહુધા મુસલમાન સેનાપતિમાંને એક હતું, જેણે એક કરતાં વધારે વખત ચઢાઈ કરીને ભીમદેવના રાજ્ય સમયમાં ગુજરાત ટુંક સમય માટે જિત્યું. રાજનીતિમાં અને યુદ્ધમાં આ વિજયે કેટલા મહાન અને અગત્યના ખરેખર હતા એ શંકાસ્પદ જ રહેવું જોઈએ. કારણુકે પ્રશસ્તિઓ રચનારથી નાનાનું મોટું (અતિશયોકિત) થાય છે. શ્લોક ૪૪ આપણને જણાવે છે કે શ્રીધર સોમનાથ પાટણુમાં રહિ સ્વામીના સ્થળે પોતાની માતાની યાદગીરી માટે વિષગને અર્પણ કરેલાં બે મંદિરો બંધાવ્યાં. અને એક શિવનું મંદિર પોતાના પિતા વિશ્વના નામથી બંધાવ્યું. બાકીના શ્લોક એટલા બધા ખરાબ થઈ ગયા છે કે તેમના લખાણું માટે કંઈ ખાત્રીપૂર્વક કહેવું અશકય છે. વિ. સં. ૧૨૭૩, વિશાખ શુદિ, ૪ શુક્રવાર, એ તિથિ પ્રોફેસર જેકેબીના ટેબલો (કઠા ) પ્રમાણે (એ. ઈ. વૉ. ૬ પૃષ્ટ ૪૦૩ અને પછી ) ઈ. સ. ૧૨૧૬ એપ્રીલ ૨૨ શુક્રવાર સાથે મળે છે.

Page #327

१०४
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर १ .... .... .... : शिवाय ॥ मनोमन्यादिभूम्यंततत्वमालावलंबनं । उपा
स्महे परं तत्वं पंचकृत्यैककारणं ॥१ [1]' वियद्वायुर्वहिर्जलमवनिरिंदुर्दिनकरश्चिदाधारश्चेति त्रिभुवनमिदं यन्मयमभूत् । स वः श्रेयो देया२ .... .... ... रनाथः सुरनदी सरूपां विभ्राणः शिरसि गिरिजाक्षेप. विषयः ॥ २ [1] पुष्णातु स्फुरदभ्रविभ्रमभृतः कृष्णस्य वक्षःस्थलखत्कौस्तुभकांतिभिः कवचिता लक्ष्मीकटाक्षावलिः । या संभोगभरालसा तनुत
.... जन्यविन्यासभूर्दारिद्यद्रुमदावपावकशिखाकारानिशं वः श्रियं ॥ ३ [1] श्रीसोमनाथायतनस्य रेखा भूमेरिवोद्वागुलिरत्र भाति । अनन्यसाधारणशोभमेतत्पुरं पुरोरेरिति सूचयंती ॥ ४ [॥] महीवदनपंकजं भुवन
भूषाविधिनिधिः सकलसंपदा त्रिपुर. वैरिणः सम्मतं । तदेतदतिदुःसहक्षयविनाशसिद्धौ पुरा शशांकरचितं पुरं जयति वारिधः सन्निधौ ५ [1] अस्ति स्वस्तिमदंबुजासननिभैरध्यासितं यज्वभिडूं. मध्यामलिता
-लांवरतलं स्थानं त्रयीकेलिभः । अभ्यर्थ्य द्विजपुंगवानगरमित्यढ़ेंदुचूडामणिः । प्रादादष्टकुलान्वयापरचतुःषष्टय स्वतुष्टयै च यत् ॥ ६ [] शांडिल्याख्योदप्रवंशाग्रकेतुर्गोत्रं ख्यातं नाम वस्त्राकुलं यत् । ऊया.... ... .... ट्टा देवयुस्तत्र जझै देवज्ञत्वं यस्य सान्वर्थमासीत् ॥७[[] यदीयाशीर्वादैरमरपतिकार्पण्यजनकं भुनक्ति स्मायतं निहतरिपुराज्यं चिरतरं । निहत्य क्ष्मापालानणहिलपुरे मूलनृपतिः प्रभुत्वं तत्पुत्रेष्वकृतसुकृतार्थव्यवसितं ॥८[]] गंगाप्रवाह
.... ... प्रतिमा वभूवुस्तस्यात्मजा माधवललभाभाः । ते मूल. राजेन पुरस्कृताश्च भगीरयेनेव यशोऽवतंसाः ॥ ९ [॥] वापीकूपतडागकुट्टिममठपासादसत्रालयान् सौवर्णध्वजतोरणापणपुरग्रामप्रपामंडपान् । कीर्तिश्रीसुकृतप्रदान्नरप
१ ओं नमः शिवायः म पानी नपुरे. छं: अनुष्टु.२७, शिमरथी-मादी गा पूरे। देयात्परमसुर-(4. ग. स.) , Angelasत-पासी राम वांया-तनुतटे सौजन्य ४ छ,64ति-बांया वो गुंलि ५ छ। पृथ्वी-मासी गाभा पाया भुवनवास-(4..सी.) है छ, शाईसाडत- मासी ॥ पूरे। ध्यामलितामलां चूडामणि ; पछी विश्राम यि २६ । ७ ७६, शालिनी- मासी ॥ ॥ ऊयाभट्टो;-ऊया (व ) द्य सूतथा-( 4. ग. या.)
शिभरिया , पति- यशोषतंसाः ना सह २६.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #328

१०५
श्रीधरनी देवपाटणप्रशस्ति ८ .... .... ... तः श्रीमूलराजस्त्रिभिस्तैरयासनिभैय॑घापयदयं चौलुक्य
चूडामणिः १० [॥] यद्यात्रासु तुरंगमोडुरखुरश्चन्नक्षमामंडलक्षोदच्छन्नदिगंत. . मंवरमभूदेकातपत्राकृति । आशाकुंजरकर्णकोटरतटीरप्यु९. .... ... .... चगंडोपला.... ... .... भिदानः पटहध्वनिः
क्षितिधरश्रेणीषु वभ्राम च ॥ ११ [॥] तस्मिन्भूभुजि नाकनायकसभामध्यासिते भूपतिः प्रत्यर्थिक्षितिपालशैलकुलिशश्चामुंडराजोऽभवत् ॥ प्रीत्याग्रामवरं ददौ निजपितुर्मित्रा
... य कन्हेश्वर यः श्रीमाधवनामधेयकृतिने तस्मै महामंत्रिणे ॥१२[1] यस्योत्तुंगतुरंगतांडवभवः पांशूत्करः सौनिकः स्वः सीमासु मरुद्गणाभयमहावप्रप्रकारोभवत् । शकेणासुर ... P ... .... कप्रशमनं
दृष्ट्वातितुष्टा११ ... ... त्मना निःशंकं निदधे शचीकुचतटे चेतश्चिरेण ध्रुवं ॥ १३ [u]*
तस्यात्मजस्तदनु दुर्लभराजनामा यस्यारिराजमकरध्वनशंकराख्या । पृथ्वीं वभार परिपंथि .... .... ... ... ... णितभद्रपीठः १४ [॥] तदनु
तदनु१२ ... ... ... जोभूदल्लभो भूर्भुवः स्वस्त्रितयपठितकीर्तिर्मूर्तिमद्विक्रमश्रीः ।
यदरिनृपपुरेषु स्थूलक्ताफलांका मृगपतिपदपंक्तिर्लक्ष्यते चत्वरेषु ॥ १५ [॥]
क्षोणीचक्रैकशक्रे ... ... ... खत्प्रतापप्रतिहतनि१३ खिलारातिराजन्यसैन्यः । तस्मिन् देवांगनानान्निविडतरपरीरंभभाजि क्षितीशे कर्णः
कीर्णाभियातिर्भुवमभृत भुजे भोगिभृन्मसरेण ॥ १६ [ 1 ] तस्मिन्न ... ... __... ... .. रभूजयसिंहदेव ? । यस्य क्षपाक१४. ... ... ...रकप्रतिमल्लमूर्तिः कीर्तिर्जगत्सु नरिनर्ति नटांगनेव ॥१७[1]'
पाणौकृत्य जयश्रियं क्षितिभुजामग्रे समग्रां महीमेकच्छत्रपरिच्छदां विदधता वीरेण वि .... रितः । येनारातिनृपा- ...
वृदाभिर्मुशं संधुक्ष्य क्षुभि... १ , साईविडत-पायो नरपतिः-( प. प. सौ.) २ छ, शाति -पाय क्षुण(1...मे.) कोतर भूस छ-(4. 1. .) 3 ७६, शाईवित-कन्देश्वरे भूय -(.ग. था.) ४ , शाglisत-शकणासुरगोष्टिक- (4.स.सी.) गोष्ठिक पायथ्य ५ छ, संdिastपरिपाथशिरः किरीटरत्न धृतिच्छुरितशोणित (व.ग.सी.)६, भासिनी-वाया स्थूल मुक्ताफलांका-(प..मे..) ७. ०५२4.ग.सा. शके 9वाय छ [मृत ... ... चंद्रकांते ... णे 1] योन्मत्सरेण(4.स.मा.) भाल प्रसित था कोंनित्या सुधारे। रेछ ८६. वसंतldest- १..मा. तस्मिन्न पछी पाये छ [ सह्यभुवनासि जय ... ... ], पाया क्षपाकरकर-(4...)

Page #329

१०६
गुजरातथा ऐतिहासिक लेख
११ तौर्वसंनिभसमुत्क्षेपः प्रतापानलः ॥ १८ [ ॥ ]' तस्मिन्नुपेंद्रत्वमनुप्रवृत्ते त्रैलोक्यलोकंपृणैरात्मगुणैररलंध्याः
रक्षाक्षमविक्रमांकः
11
भूपः ॥ १९ [ ॥ ] यदरि
१६
१७
१९
२०
स
लालोढादकः ः प्रतापः । कथयति घनफेनस्फारकलोलडोलं जलनिधिजलमद्याप्युत्पतिष्णु प्रकामं ॥ २० [ ॥ ] आखंडलप्राङ्गणिकेच तस्मिन्
भुवं वभाराजयदेव
.....तरुप्रकांडानुवाप यो
....
....
www.
....
१८ कारि सोमेश्वरमंडपोयं येनाऽत्र मेघध्वनिनामधेयः || २३ [ ॥ ] ' कूलात्मजः समजनिष्ट विशिष्टमान्यो भाभाख्यया सुभटभीमनृपस्य मित्रं [ । ] लूला पतिसभार्णवपूर्णचंद्रः ॥
वजीवन
....
नैगमधर्मवृक्षान् ॥ २१ [२१] यत्खङ्गधाराबलम मनाना नृपेंद्रविक्रांतियशः प्रशस्तिः । वभ्राज तत्पुष्करमालिकेव श्रीमूलराजस्तदनूदि • याय ॥ २२ [ ]' [ तस्यानुजन्माजयतिक्षितीशः ] श्रीभीमदेवः प्रजित
प्रतापः । अ
...
कुमारपालः प्रबभूव
त प्रसृमरप को
...
4006
...
२४ [ ॥ ] तस्याभवद्भुवनमंडलमंडनाय शोभाभिधः प्रियसुहृज्जयसिंहनाम्नः । यस्यात्मजः सचिवतामधिगम्य नल्लः [म्मान ]यां सुचिरमास कुमारपालं ।। २५ [ ॥ ] अथोप हिणीमुमामिवेशः कम -
...
लामिवाच्युतः । अजायतास्यां कुलकैरवाकर प्रवोधकः श्रीधरनामचंद्रमाः २६[॥ ] ' क्षीरोदपूरपरिपांडुरपुण्यकीर्त्तिनींरोगमेष पुरु ष मातनोति । ... नमंत्रशक्तिः श्रीभीमभू
...
२१ पतिनियोगिजनैकमान्यः २७ [२७] ° आशीः परंपरा सेयमूयाभट्टस्य तायते [1] चौलुक्यवस्त्राकुलयोराकल्पं प्रीतिरक्षता ॥ २८" [ ॥ ] कांत्या चंद्रति तेजसा ... उत्तानपदात्मजत्य खि
1 ve, agafazıba, 9. 11. 1. qia fazat (en) ka: 291 र - णि. २६, उन्नति ७६, भासिनी - यदरिपुरेषु व्याघ्नवित्रासवात - (व. ग. भे. ) ४४६, उपन्नति - राजदेव भूपः । उच्छारयन् भूपतरु ५७६, पति ६ छंह, पन्नति - प्रथम वाह व अस्पष्ट छे. ७७६, वसंततिसम्म - लुलाख ( ख्य ) यातु भवजीवन पूर्ण कुम्भः श्रीभीमभूप- ( व. म. ओ. ) भान असिद्धस्त लुलात्मजभांथी मूलात्मजः सुधारे। १रे छे. ८६ पत्र पाह वसंततिसम्म सुचिर लेमने अंते भावे छे; સાથે ૧૯ ની સંખ્યાના આંકને ઉમેશ પણ કરાયલા છે. ८७६, वंशस्थ - अथोपने मे दयितां च रोहिणी - ( १. १. थे।. ) १० ४६ वसंततिला पुरषायुषमा, - भूपालराजपरिनतनमंत्र - ( व .ग. मे. ) ११७६, मनुष्टुल सेयंत्रयाभूदश्वतायते [ नव्याभूदिव दश्यते -[ १. गो. ]

Page #330

२२
२३
२४
२५
२६
२७
२८
२९
श्रीधरनी देवपाटणप्रशस्ति
लसंपत्त्या धनाध्यक्षति । [ वृत्त्या ] सागरति प्रभावविधिनानित्यं विरंचत्यसौ कीर्त्या रामति रूपसुंदरतया कंदर्पति श्रीधरः
॥ २९ [ ॥ ]' निःसीमसं गुरुभिर्निबद्धः । सौजन्यनी -
रनिषिरुन्नतसत्वसीमा जागर्ति चास्य हृदये पुरुषः पुराणः ॥ ३० [ ॥ ] * श्रीषरोपि न बैकुंठः सर्वज्ञोपि न नास्तिवित् । ईश्व [ ॥ ३१ ॥ ]' त[ त्रानिशं विदुष ] पाद
रोपि न कामारिरि पकामधेनुमुख्याः स
..
मस्तजनवांच्छितदा भवंतु । किंत्वस्य संत्यभयदान वशंवदत्वविस्मेरवक्त्रविनयप्रमुखा विशेषाः || ३२ [ ॥ ] जंबालस्तुहिनायते [ पिकततिः श्रीराजहंसायते ] [ कालिंदी ] ... दायते हरगलः क्षीरोदवेला
यते । शौरिः सीरधरायतेऽजंनगिरिः प्रालेयशैलायते यत्कीय
सुपयस्यते क्षितिगवी राहुः शशांकायते ॥ ३३ [ ॥ ]' निर्माल्यं [ चंद्रदेवो ] क्षीरोदः पादशौचामृ
...
२०
...
तमचलपतिर्देहसंवाहपंकः । उच्छिष्टं पांचजन्यं सुरसरिदमल
...
स्वेदतोयोदयभीरित्येवं यस्य कीर्ते स्वयमकृत नुतिं सोम... [ ३४ ] ...
त्रिलोक मालोक्य संकीर्णनिवासमस्याः [
] वेधा विलक्ष स्तुतिमाततान तवास्ति नान्यासदृशीति नूनं ॥ ३५ [ ॥] असौ वीरो दान्तः सुचरितपरिस्पंदपरिणवगिरां कोपि सुकृती [ । ] अमुं पूर्वे ज
सुभगः
...न्मन्यखिल गुणविस्तारमधुरं नुनाव स्वच्छंदं विमलामिव वाल्मीकिरसकृत् ॥ ३६ [ ॥ ] यदीयगुणवर्णनश्रवण कौतुको च्छेदया ।
गमा । मनः किमिव रज्यते -
...नुचित वंदिभिर्वेध सर तदस्य कविमानिभिर्न च चरित्रमुद्योतते ॥३७ [॥] दिग्दंतावलकर्णतालविलसत्तत्कुंभरंगांगणे यत्कीर्त्ति [ मदमत्त नृत्यति [ । ] रोदः कंदरपूरण
...
...
...
...
( १. १. ओ. ) वांया मुद्योतते.
के. ८०
...
...
...
१७६, शाहू विठ्ठीडित - मुक्तयौत्तानपदा० -- ( १. १. ओ. ) २७६, वसंतिला — निः सीमर्षपदुदयैकनिधानहेतुराकल्पमानजनतागुरु ० - (व. ग. गो. ) ३७६, अनुष्टुभ् – ०रिन्द्रोपि न च वृत्रहा.( १. १. ओ. ) ४, वसंतिस ५७६, शाहूसविठ्ठीडित. कलिंदी जलदायते . - ( १. १. . ) ६ ७४, स२रा. - चंद्रदेवो रघुपतिरचितः सेतुबंध प्रणाली - ( व. ग. ओ. ) कीर्ते: - - सोमनाथोऽतिश्रद्ध - (१.ग. थे।. ) ७ ७६, उपन्नति. - ( यत्कीर्त्यानाशु ) द्वयसी ( सि ) त्रिलोकीमालोविलक्ष:- ८४६ शिमरिशी ४६, पृथ्वी --- कमल -
( १. गो. ) वांया लयता - मिरामान. -
बाशी
२०७
www.umaragyanbhandar.com)

Page #331

गुजरातना ऐतिहासिक लेख ३० ... ... ... प्रणयिनी निः शंकमात्मभरिमिदंती तमसां कुलं कलिमलप्रध्वं
सबद्धोत्सवा ॥ ३८ [1]' लोकालोकालवाला जलनिधिसलिलासिक्त[ मुक्तावहंती ] [शंभोर्मूर्द्धा ] वलंविन्यखिलगुणमयै
... रंकुरैः कीर्तिवल्ली यस्य प्रालेयभानुप्रविकचकुसुमोदारतारापरागैर्दिक्चक्रं व्यापयंती जयति फणिपतिप्रांशुमूलाजगत्यां ॥ ३९ [ ॥] ... ... सावित्रीलक्ष्मीसौभाग्यदेव्याख्याः [1]. .... ... ... इच्छाज्ञानक्रियाख्येया यद्वदीशस्य शक्तयः ॥ ४० [1] ताभिर्भुवनवंद्याभिः संध्याभिरिव वासरः [1] [ श्रीधरः शोभते शश्वल्लोकव्याप्येकदीपकः ॥ ४१] ... [ मालवतमाल ] वनायमानसेनागज....... ... प्रकरभंगुरितां भुवं यः [1] [ भू यः स्थिरां सपदि मंत्रवलेन कृत्वा श्रीदेवपतनमपालयदात्मशक्त्या ॥ ४२ [॥ ] प्रलयनल. घिवेलोल्लोलकल्लोललोलं ... ... ... संपिष्टशैलं [1] दलितधरणि. .... चक्रं वीरहमीरचक्र बहुतृणमकरोद्यः श्रीघरो दुर्गदर्पः।।४३[1]५ मातुः
कैवल्यहेतोर्मुररिपुभवनं रोहिणीस्वामिनाम्ना ... केशवाद्यः [[ ] नामा ता; ... .... .... तस्य तद्वच्छिवभवनमपि ... ... ...[ धाम ] श्रीमच्छि , वस्य प्रतिहतदुरितं कारितं भूरिशोभं ॥ ४४ [1] वल्लो दौवारिकोभूद ...
... ... ... गूर्जरात्रा निजनिपुण३६. ... ... ... गुणे सूनुना.......[1] [येने ह ]श्रीपरीयो ह ] रनगर___पदे योजितस्तस्य नाना प्रासादः श्रीघरेणाप्ययमवनिजयः कारितः ... ...
[४५] ... ... ... धनस्तोमाञ्चमत्कारिणः ३७ किंचिच्छीनृपनायिकाभिरभित ... ... ... [1] गीर्वाणाधिपचा [ पसा]
दरमहारत्नस्फुरज्योतिषां नैते मेरूमहीघर ... [18६u] fमा द्विजवृद्धिभाजः ३८ ... ... ... समानदीर्घाः सगुणाः ... [1] ... ... ... माहेश्वर
व्याकरणोपमानाः ॥ ४७ [1] ... ... ... ... ... ।।
..... ... ... .... वैशेषिका इव ।
छ, शाति -. मत्त( वारवनितातल्यंपदा ).-(. 1. सी.) २ छ, ०५२. ३७ मनुष्टुम् (तस्य पत्म्यस्तु) सावित्री० (प...).४७६, संतdिast: उत्ताबमालवत०-(१.म. मा.) हाय उत्ताल.पाय य भंगुरितां वुदंय । सर्यः स्थिरा(२) मुरथी (प.. .) ५७१, भाबनी-चरण धरणमात्रापातसंपिष्ट०-(प..मे.) , स५।-नून ----- मभितो मंदिर के.(. १. मा.) मपि ---- जयाख्यं (१.. सा.) ७ सय.- भूदरिगिरि ------ --दाकृष्टा गुर्ज-(प.स.यो.) : गुणैः ॐ-(१.. ..); सूनुनात्मालिगम्यं. कारित: शंकरस्य - (१ .मा.) , A lants पहतधनः तः-क्रीयकुट्यांतरा महीधरः शशिशामाकार (...)-- ८७६, Gold -द्विजोत्तोभूद्विज; तारका माहेश्वर-(प. ग.मे.)

Page #332

श्रीधरनी देवपाटणप्रशस्ति ... ... ... ... ... ... ॥ ४८ [1] चित्रवृत्ति ... ... [।]... ... ... मुनयो यथा ४९ [1] वि ... ... ... ... र्गाः सततविहित... ... ... धूपोद्धृतधा ... ... [1] ... ... ... देते॥५०[0]'
... [ कथाश्रयाय मठं वि ... ... [1] ... ... ... ... चेतः ॥ ५१ [॥] अथ क
... थमवि दैवादागतः ... ... ... ... श्रीधरेण [1] .... ... ... ... ... ... ... जलधि ... .. [॥१२॥] ....... ... ... भूपालकुलसद्गु
रुः[1] ... जीमूतवाहम ... ... [॥ ५३ ॥ ] ... ... ..... ... ... [1] ... ... पावनो यतिपति... ... ... यस्यांहिपूजावि[ षिः ] ... ... ... ॥५४ [1]
श्री ... दूरे प्रसरपरिणते ... ... ... ... क्षणिकमतमहाव्याल. ४४ ... ... ... सरंभसिंधुः [1] ... ... ... ... ... ...
[तदादिविमलशिवमुनि र्माननीयो [ नवेंदुः] ॥ ५५ [1] ... ... ... ...
... ... ... च पादप४५ ... ... ... औ [ । ] अंगीकृता ... ... ... ... ... ...
... [॥ ५६ ॥] ... ... ... ... ... [निः शेषपापंडिमृणावपंडः]
[भक्त्यास्य तुष्टः प्रतिपन्नदर्पः] [प्रशस्तिमेतामयमुहधार] ।। ५७ [u]" याव४६ द्विष्णोरुरसि ... ... ... ... ... ... ... ... ... [1]
[ यावद्वाणी विहरतिवि ... ... ... ता ... ... ... ॥ [५७ [1]"
[ एते ] ... ... वेन प्रासादाः ४७ ... ... ... सूत्रिताः शुभाः। लिखि... ... ... ...[॥१०॥]
श्रीमद्विक्रमनृपसंवत् १२७३ वर्षे वैशाख शुदि ४ शुक्रे[ निःषा वितमिति
शिवमस्तु ॥ छ । मंगलं महाश्रीः ॥ १७९, अनुष्टु-पहेलो तिती श३ात- आद्योदयाः केपिसुंधा वैशे-(प. प. .) २ ., मनुष्टुम् ३७६, मालिनी-विभवा; भ्यवर्गोः घाराभ-(...) ४७६, त्रिष्टुभ् एषां मुसिद्धाय कथा श्रयाय मठं विधाय स्वपदेन वक्ता-(१.ग.मे.) ५ गतः (श्रीनिवासी); प्रतिनृपतिमतं यः पंडितंमन्य-(त्री ५६) मिवजलधि ६ ७६, अनुष्टुम् ; ७ ७६, शावित - - --- दधिपरि - - - सचिवः सुभी सद्विधा - - - तोजित- (प.स.सी.) ८ ६, यश-दलबदुरे, क्षणितमत,-(प. . .) ६७६वसंतति ?-वीस्य च पादपयो-(4. ग. मी.) १.४६,6पति . पा. १ खाने मन्ते प्रभूत (व. ग. या.) १ माता-विहरति विधुर्वकृपिठांतरालेवा -- वल्यमखिलं गेज्यती यमाय नवमी .)

Page #333

નં. ૧૬૪ ભીમદેવ ૨ જાને જામનગરના ભરાણુને શિલાલે
વિક્રમસંવત ૧૨૭૫ ભાદરવા સુદ. કાઠિઆવાડમાં જામનગર તાબે ખંભાળીઆ નજીક ભરાણું એ એક નાનું ગામડું છે. આ ગામની પશ્ચિમે ભાવને મઠ છે, જેમાં એક ખુલે એટલો છે જેની બાજુએ ગણપતિની છબી કોતરેલી છે. આ બાજુ ઉપર આ શિલાલેખ ચણી લીધેલો છે, અને તેના ઉપર ગાયનું ચિત્ર છે.
શિલાલેખનું મા૫ ૧૫૪૮” છે. નવ પતિએ કરેલી છે, જેમાંથી છેલ્લી બે અને પહેલી અને જેથી પંક્તિઓના થોડા અક્ષરે બિલકુલ અસ્પષ્ટ છે. અણહિલપુરના રાજા ભીમદેવે નીમેલા સૌરાષ્ટ્રના સુબા શ્રીસામંતસિંહનું નામ તેમાં વર્ણવ્યું છે. આ સુબાના આદેશથી એક વાવ બંધાવવામાં આવી હતી, અને તેની ચાલુ સ્થિતિ માટે ભરાણ ગામની માંડવીની ઉપજમાંથી ખર્ચની ગોઠવણ કરી હતી.
આ લેખ દેવનાગરી લિપિમાં લખેલો છે, અને સંસ્કૃત ગદ્યમાં છે. તેનું વર્ષ વિકમ સંવત ૧૨૭૬ એટલે ઈ. સ. ૧૨૧૯ છે.
૧
ભા. મા. સં. ઇ. પા, ૧૦૪-૦૫

Page #334

भीमदेव २ जानो जामनगरताब भराणानां शिलालेख
१११
अक्षरान्तर १ श्रीविक्रमात् संवत् १२(७)५ वर्षे भाद्रपदशुदि... ... अद्येह श्रीमदणहि२ लपाटकाधिष्टितसमस्तराजावलीसमलंकृतमहारा३ जाधिराजश्रीमद्भीमद(दे )वकल्याणविजयराज्ये श्रीसौ ४ .... देशाभियुक्तमहंश्री.... लवः श्रीसाम्वंतसी(सिं )ह ५ कस्यादेशेन च विनियुक्तमहं ( महान् ) श्रीअरिसी( सिं )हठ. श्रीज ६ यसीहाभ्यां श्रीमातरादेवीवापिकायाः पत्रशासनं का ७ रितं ॥ तथा स्थानीयेपि पूजार्थ भद्राणकमंडपिकायां ८ ... ... हि ... ... देवप्रति ... ... श्रीपि
ભાષાંતર વિક્રમ સંવત ૧૨૭૫ ભાદરવા શુદિ ... ... આજે, શ્રીમદ્દ અણહિલપાટકનિવાસી સમસ્ત રાજાવલીથી મંડિત દરબારવાળા મહારાજાધિરાજ શ્રીમાન ભીમદેવના કલ્યાણવંત અને વિજયી રાજ્યમાં શ્રીસોરઠ દેશમાં કારભાર માટે નિમેલા શ્રીસામંતસિંહ દેવની આજ્ઞાથી મહાન શ્રીઅરિસિંહ અને ઠકર જયસિંહથી શ્રીમતરાદેવી વાપીના સંબંધમાં આ લેખ કેતરાય છે તેને હેતુ નીચે મુજબને છે કે આ સ્થાનના પૂજાના ખર્ચ માટે ભરાણાની માંડવીની આવકમાંથી... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
+Orton++Orcort

Page #335

નં. ૧૬૫
શ્રીમજયંતસિંહ અથવા અભિનવ
સિદ્ધરાજનું દાનપત્ર વિક્રમ સંવત ૧૨૮૦ પિષ સુદિ ૩ ત્રીજ મંગળવાર
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलं १ स्वस्ति राजावलीपूर्वम् समस्तराजावलीसमलंकृतमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरम ...
... भट्टारक ]उमापतिवरलब्ध२ प्रसादप्रौढप्रतापादित्य चौलुक्यकुल[ कमल ]... ... नानेकसंग्रामनि... ...
श्रीमन्मूलराजदेवपादानुध्यातमहारा३ जाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकउमापतिवरलब्धप्रसादप्राप्तराज्यलक्ष्मीस्वयंवरश्री.
चामुंडराजदेवपादानुध्यातम४ हाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकउमापतिवरलब्धप्रसादसंपादितराज्यलक्ष्मीस्वयं
वर ... ... श्री ५ वल्लभराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकउमापतिवरलब्ध प्र
सादप्रौढप्रतापा ... ... त श्रीदुर्ल६ भराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकउमापतिवरलब्धप्रसाद
प्रौढप्रतापतिमिरारि७ राजाभीमश्रीमद्भीमदेवपादानु ध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकउमापति
वरलब्धप्रसाद[ प्राप्तरा- ] ८ ज्जलक्ष्मीस्वयंवरकामिनीकंदर्पत्रैलोक्यमल्लश्रीकर्णदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराज
परमेश्वरपरमभट्टारक उभा९ पतिवरलब्धप्रसादावाप्तराज्यलक्ष्मीस्वयंवर अत्यद्भुत प्रतापमाड चौलुक्यकु[ ल]
तिलकत्रिभुवनगंडववर-[ क ]जिष्णु
ઈ. એ. વ. ૬ ૫. ૧૯૬ છે. ખુલ્લર
૧ પતરાનું માપ ૧૪“૪૫” લિપિ જેન–દેવનાગરી. પતરાં કાટથી તથા તપાવી સાફ કરવાના પ્રયત્નોથી ખરાબ રીતે નુકશાન પામેલ છે. ૫. છેલ્લા ત્રણ અક્ષરો શંકાસ્પદ છે.

Page #336

जयंतिसिंहनुं दानपत्र
१० अवंतीनाथसिद्धचक्रवर्त्तिश्रीमज्जयसिंहदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराज [ परमेश्वर
११ रलब्धप्रसादसंपादितराज्यलक्ष्मीस्वयंवरात्यद्भुतप्रतापभास्वानु चौलुक्य कुलकल्पद्रुम
विचारचतुरानतरणांगणवि
१२ निर्जितशाकम्भरी भूपालश्री कुमारपालदेव पादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकउमापतिवर
१३ लब्धप्रसादप्रौढप्रतापादित्यकलिकालनिष्कलंकावतारितरामराज्य आज्ञाऽजापाल -
श्रीअजयपालदेवपादानुध्यात
१४ महाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारक उमापतिवरलब्धप्रसादप्रौढप्रतापवालार्क आहव पराभूतदुर्जयगर्जनका
परमभट्टारक उमापतिव
१५ घिराजश्री मूलराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराज [ परमेश्वर ] परमभट्टारक उमापतिवरलब्धप्रसाद
ना
१६ रायणावतार श्री भीमदेवतदनंतरं स्छाने महाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकउमापतिवरलब्धप्रसाद-*
——
१७ संपादितराज्यलक्ष्मीस्वयंवर अत्यद्भुतप्रतापमार्तंडचालुक्य कुल कल्पवल्लीविस्तारणदीष्ठसदुः समयजल
१८ घिजलमग्नमेदिनीमंडलोद्धरणमहावर राहदुर्दैवदावानल निर्द्दग्धगूर्जर धराबीजप्ररोहैकपर्जन्य एकांगवीरेत्या
१९ दिसमस्त विरदावली समुपेतश्रीमदणहिलपुर राजधानी अधिष्ठित अभिनवसिद्धराज श्रीमज्जयंत सिंहदेवो
२० वर्द्धिपथकेगंभूतापथके चत्तन्नियुक्तविषयाधिकारिणो बोधयत्यस्तु वः संविदितं यथा ॥ अस्यां तिथौ संवत्सरमास
२१ पक्षवारयुक्तायां गतसंवत्सरद्वादशवर्षशतेषु अशीत्युत्तरेषु पौषमासे शुक्लपक्षे तृतीयायां तिथौ भौमवारे
२२ संजातउत्तरागत सूर्यसंक्रमपर्वणि अंकतोऽपि सम्वत् १२८० वर्षे पौष शुद्धि ३ भौमेऽद्येह संजात [ उत्त ] रानय
११३
५. ११.वांथे। भास्वान् १२ वी शाकंभरी पं. १६ । श्रीभीमदेवः भं, १७ दीप्तसुदुः १. १८ वीरे अस्पष्ट छे. पं. १५ थे। विरुदा ५ २० वां च तनि
www.umaragyanbhandar.com)

Page #337

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
पतरूं बीजु १ नपर्वणि सात्वा शुचिर्भूत्वा चराचरगुरुं भगवंतं भवानीपतिमभ्यर्च्य संसारासारतां
वीक्ष्य नलिनीदलगत + २ जललवतरलतरं प्राणितव्यमाकलिज्य ऐहिकामुष्मिकं च फलमंगीकृत्य पित्रोरात्म
[नश्च पुण्ययशो ]भिवृद्ध३ ये पूर्वपुरूषाणां स्वर्गेस्छितये वबिपथके सापावाडाग्रामः पूर्व पलमानदेवदाय. . ब्रह्मदायवर्ज तथागं भूतापथके शेषः ४ देवतिग्राममध्यात् डोडियापाटकसत्कभूमिखंड १ उभयमेतत् पूर्वस्छदेवदाय.
ब्रह्मदायवर्जितं अस्यामेव भू५ मौ सोलुं० राणकआना उ० लूणपसाकेन स्वीयमातृसलखणदेविनामके कारित.
सलखणपुरे श्री[ आन ]लेश्वरदे६ वश्रीसलखणेश्वरदेवाभ्यां शासनोदकपूर्वमस्माभिः प्रदत्तं ॥ सांपावाडाग्रामस्या
घाटा यथा ॥ पूर्वस्यां भट्टाश्री७ शेषदेवतभूमौ सीमा । दक्षिणस्यां फीचडीग्रामहांसलपुरग्रामयोः सीमायां सीमा ।
पश्चिमायां-- ८ ग्रामयोः सीमायां सीमा । उत्तरस्यां राणेलोयग्रामखांभिलग्रामद्द० आधीवाडा
प्रामाणां भट्टाश्रीशेषदेवतभूमौ च ९ सीमा । तथा डोडियापाटकभूमिखंडैकस्याघाटाः ॥ पूर्वस्यां इटिलाग्रामकाल्हरी
ग्रामवहिचरग्रामाणां सीमायां १० सीमा । दक्षिणस्यां फीचडीग्रामसीमायां सीमा । पश्चिमायां भट्टाश्रीशेषदेवतभूमौ
सीमा । उत्तरस्यां डोडियापाटकम११ ढ्ययभूमौ संति ष्टसानवहपानीये तथा भट्टाश्रीशेषदेवतभूमौ च सीमा ॥ एवम.
मीभिराघाटैरुपलक्षितः स्वसी१२ मापर्यंतः सवृक्षमालाकुलः सहिरण्यभागभोगासदंडदशापराधः सकाष्ठतृणोदको
पेतः नवनिधानसहित आभ्यां
-
-
--
_ + ५.१ वीक्ष्य सस्पष्ट छ ५.२ या माकलय्य. ५. पांये। वर्द्धि. ५. ५ वांया देवी ૫. ૬ મા અપષ્ટ છે. ? ૫. ૧૧ પહેલું ચિહ્ન થ નહીં સમજાય તેવું છે, કદાચ કે બદલે હેય वांया सतिष्ठमान. ५. १२ पाया वृक्ष -; भोगः स; काष्टः.

Page #338

जयंतसिंहनु दानपत्र १३ देवाभ्यां आचंद्राककालयावद्भोक्तव्यः । यथा दीपमानकरहिरण्यादि सर्व सर्व
दाज्ञाश्रवणविधायीभूत्वाऽमुकाभ्यां देवा१४ भ्यां समुपनेतव्यं । सामान्यं चैतत्पुण्यफलं मत्वाऽस्मद्वंशजैरन्यैरपि भाविभोक्तमि
रस्मत्प्रदत्तदेवदायोऽयमड१५ मंनुमंतव्यः पालनीयश्च । केनापि कदापि शासनमिदं न परिपंथनीयं ।। यत उक्तं
च व्यासेन ॥ षष्ठिवर्षसहश्राणि १६ स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः । प्याछेत्ता चानुमंता च तान्येव नरकं वसेत् ॥ १ बहु
भिर्वसुधा भुक्ता राजभिः सगरा[ दिभि ]यस्यय१७ स्य यदा भूमी तस्यतस्य तदा फलं ॥ २ अस्मद्वंशे च यो राजा ऽज्योमे--
----स्तस्याहंकारमनो-- १८ येत् ॥ ३ भो भूपा जन्मनः पुण्यमस्यां किमपि मामकं । सर्वेषां--म-.
----।४।----मिदं ऊचे १९ कालजातीयवा० महं श्रीआशादित्यसूनु----श्रीस्तंयं २० कलः ॥ २१ श्रीमजयसिंहदेवस्य
५. १३ वांया यावद्भो; -दीयः- विधयीभू ५.१४ भ्यां समुप. ५जितना सा म सी नांपा ५.१५ प्रथम अक्षर भुसी ना पाया षटिं;-सहस्राणि. ५.१५ वांया तिपति-आच्छता ५. २१वांया श्रीमज्ज.
ले. ८२

Page #339

૨૨૬
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
સારાંશ ૧ પ્રસ્તાવના અ) વંશાવલી. ૧ મૂલરાજ પહેલો-ચૌલુકય કુળના કમલક્ષેત્રને વિકસાવનાર પ્રૌઢ પ્રતાપી સૂર્ય. ૨ ચામુંડરાજ. ૩ વલ્લભરાજ. ૪ દુર્લભરાજ. ૫ ભીમદેવ ૧. ૬ કર્ણદેવ. રૈલોકયમલ.
૭ જયસિહદેવ-ત્રિભુવનગંડ, વર્વરક અને અવન્તિનાથને જિતનાર, સિદ્ધોને ચક્રવર્તિ એકાંગવીર નામ બીજું છે તે,
૮ કુમારપાલ-શાકંભરીના રાજાને યુદ્ધમાં હરાવનાર. ૯ અજયપાલ. ૧૦ મૂલરાજ ૨–ગર્જનકના રાજાને યુદ્ધમાં હરાવનાર ૧૧ ભીમ-સાક્ષાત્ નારાયણ સ્વરૂપ તેના પછી તેના સ્થાને. ૧૨ જયન્તાસિંહ-અણહિલપાટક રાજા, અભિનવ સિદ્ધરાજ.
(બ) જયન્તસિંહ વદ્ધિપથક અને અગભૂતા અથવા ગંભૂતાના પથકના રાજપુરૂને સંવત ૧૨૮૦, પિષ સુદિ ૩ ને મંગળવારે નીચેનું દાન જાહેર કરે છે.
૨ દાન-(૧) વદ્ધિ પથકમાં સામ્પાવાડા ગામ. તેની સીમા(અ) પૂર્વમાં શેષદેવતની ભૂમિ (બ) દક્ષિણમાં ફિચડી અને હાંસલપુર ગામે. (ક) પશ્ચિમમાં-- (ડ) ઉત્તરે રાણેલેય, ખાંભિલ, આધિવાડા, ગામ અને ભટારક શ્રીશેષ દેવતની ભૂમિ (૨) ગંભૂતા અથવા અગંભતા પથકમાં શેષદેવતિમાં ભૂમિખંડ (જમીનને ટૂકડે) તેની સીમા(અ) પૂર્વે ઇટિલા કારી અને વહિચર ગામડાં (બ) દક્ષિણે ચડી ગામ. (ક) પશ્ચિમે ભટ્ટારિક શ્રીષદેવતની ભૂમિ. (૩) ઉત્તરે દેડિયાપક.
૩ દાનનું પાત્ર સોલંકી રાણા આનાઓ લુણપસાકે તેની માતા સલખણુદેવીના પુણ્યાર્થે સલખણુપુરમાં બાંધેલાં આનલેશ્વર અને સલખણેશ્વરનાં મંદિર.
૧ દાનપત્ર નં. ૬ (ઈ. એ. વો. ૬ ૫. ૨૦૩) ના સાશાની નોટ ૧૧ જુએ. ૨ કવાર્ટર માસ્તર જનરલનું નાસાનું કઈલ કદાચ હોય, જે રાધનપૂર સંસ્થાનમાં મુંજપુરની પૂર્વે ગાયકવાડી સરહદ પર આવેલું છે છે વિરમગામ અને પાટણના રસ્તામાં આવેલાં કાલરી અને બેચરાજી ગામે લેવાનો સમ્ભવ છે.

Page #340

નં. ૧૬૬ ભીમદેવ ૨ જાનું દાનપત્ર* વિક્રમ સંવત્ ૧૨૮૩ કાર્તિક સુદિ ૧૫ ગુરૂવાર
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलु १ । ।। स्वस्ति राजावलीपूर्ववत्समस्तराजावलीसमलंकृतमहाराजाधिराजपरमे२ श्वरपरमभट्टारकचौलुक्यकुलकमलिनीविकासनै[ कमार्तडश्री मूलराज३ देवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टार[क ]श्रीचामुंड[ राज]४ [देव ]पादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकश्रीवल्लभ[ राज ]. ५ [देव ]पादानुध्यातमहाराजा[ घि ]राज [पर मे[ श्वर ]परमभट्टार
कश्रीदुर्लभरा[ ज ]. ६ [देवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकश्रीमद्भी[ मदेव ]७ पादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमश्वरपरमभट्टारकत्रैलोक्यमल्लीकर्ण८ देवपादानुध्यातपरमेश्वरपरमभट्टारकमहाराजाधिराजअवन्तीनाथवर्वरक९ जिष्णुसिद्धचक्रवर्तिश्रीमजयसिंहदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपर[ मे ]१० श्वरपरमभट्टारकपरममाहेश्वरश्रीमत्कुमारपालदेवपादानुध्यातमहारा११ जाधिराज[ पर ]मेश्वरपरमभट्टारकहेलाकरदीकृतसपादलक्षमापाल. १२ श्रीअजयदेवपादानुध्यातपरमेश्वरपरमभट्टारकम्लेछतमोनिचयच्छन्न[ मही]१३ वलयप्रद्योतनबालार्कमहाराजाधिराजश्रीमूलराजदेवपादानुध्यातमहाराजा१४ घिराजपरमेश्वरपरमभट्टारक अभिनवसिद्धराजसप्तमचक्रवर्तिश्रीमद्भीमवे१५ वः स्वभुज्यमानचालीसापथकांतर्वर्तिनः समस्तराजपुरुषान् ब्रा[अणोत्त] रास्तानि । १६ युक्ताधिकारिणो जनपदां श्च बोषये] त्यस्तु वः संविदितं यथा ॥श्रीमद्विकमादि
पतरूं बीजें १ [ त्यो ]त्पावितसंवत्सरशतेषु द्वादशसु त्रि[ अशीति उत्तरेषु लौकि[ कका
र्तिकपूर्णि ]मायां गुरुवा२ रेऽत्रांकतोऽपि संवत् १२८३ वर्षे लौकि० कार्तिक शुदि १५ गुराष[घेह ]
श्रीमदणहिलपा* . . . ५. १४८ ७. यु.७२. पतर्नु भा५ ८३४११३" बिपि - BAREIरीરિથતિ સુરક્ષિત છે. થોડા થોડાભાગોમાં અક્ષરે ઉખડી ગયા છે. પં, ૧૫ વયે તા.

Page #341

गुजरातना ऐतिहासिक लेख ३ टकेऽस्यां संवत्सरमासपक्षपूर्विकायां तिथौ सात्वा चराचरगुरुं भगवंतं भवानीप
तिमभ्यर्च्य संसा४ रासारतां विचिंत्य नलिनीदलगतजललवतरलतरं प्राणितव्यमाकलिज्य ऐहिकाs
[मुष्मि ] + ५ कं च फलमंगीकृत्य पित्रोरात्मनश्च पुण्ययशोभिवृद्धये नताउलीग्रामः स्वसीमाप
[यन्तः स-] ६ वृक्षमालाकुलकाष्टतृणोदकोपेतसहिरण्यभागभोगसदंडोदशारापधः सर्व[ दानी ] ७ समेतो नवनिधानसहित पूर्वप्रदत्तदेवदायब्रह्मदायवर्जमंडल्यां श्रीमूलेश्वरदेवा८ य नित्यपूजार्थ तथा मठस्य मेत्यतपोधनानां भोजनार्थं च स्छानपतिः वेदगर्भराशेः ___ शास९ नोदकपूर्वमस्माभिः प्रदत्तः ॥ ग्रामस्यास्य आघाटा यथा पूर्वस्यां ओंकरा -
अवया - - १० ग्रामयोः सीमायां सीमा । दक्षिणस्यां अवयाणिजचुयांतिजग्रामयोः सीमायां
सीमा । पश्चिमा११ यां वडसर तलपदभूमिसीमायां सीमा । उत्तरश्च ओंकुरालग्रामसीमासंलग्नवडसर
[सी]मा१२ [यां ] सीमा । एवममीभिराघाटैरुपलाक्षतं ग्राममेनमवगम्य तन्निवासिभिर्जनप
दैर्यथादी. १३ यमानदानीभोगप्रभृतिकं सदाज्ञाश्रव[ णविधेयै ]भूत्वा अमुष्मै भट्टारकाय समुप
[ने ]त१४ [व्यं ] सामान्यं चैतत् पुण्यफलं मत्वा अस्मद्वंशजैरन्येरपि भाविभोकृभिरस्मत्म
दन[ देवदा] १५ [योऽयम ]नुमंतव्यः । पालनीयश्च । उक्तं च भगवता व्यासेन । प्रष्ठिवर्षसह
श्राणि स्वर्गे तिष्ठति [ भूमिदः] । १६ आछेत्ता चानुमंता च तान्येव नरकं व्रजेत् ।१ अस्मद्वंशज ---- १७ करममोऽस्मि मम दत्तं न लोपयेत् । २ लिखितामदं शासनं कायस्छान्वयप्रसूत
ठ० सा१८ [ति ]कुमारसुत आक्षपटलि० सोमसीहेन । दृतकोऽत्र महासांधि ठ० श्रीबहु
देव इति श्रीमद्भीमदेवस्य - + ५. ४ वांया माक लय्य. पा ५. ६ वाया काठ; पेतः; भोगः सदंडद. ५. ७ वांया सहितः; वर्ज ५. ८ वांया नित्यंत प्रते.. ५. १५ । षष्ठिः सहवाणि; तिष्ठति.

Page #342

भीमदेव २ जानुं दानपत्र
સારાંશ ૧ પ્રસ્તાવના–(અ) વંશાવલી. ( ૧ ) મૂલરાજ ૧ – ચાલુક્ય કુળ કમલ ક્ષેત્રને વિકસાવનાર પ્રતાપી સૂર્ય ( ૨ ) ચામુંડરાજ ( ૩ ) વલ્લભરેજ ( ૪ ) દુર્લભરાજ ( ૫ ) ભીમદેવ ૧ લે ( ૬ ) કર્ણદેવ, રૈલોક્યમાલ. ( ૭ ) જયસિહદેવ – અવન્તિપતિને વર્લરકોને જીતનાર અને સિદ્ધોને ચક્રવર્તિ ( ૮ ) કુમારપાલદેવ – શિવનો પરમ ભક્ત. ( ૯ ) અજયદેવ- સાપાદલક્ષના રાજાને ખંડીએ બનાવનાર ( ૧૦ ) મૂલરાજ. ૨. – ગજ્જૈનના રાજાને પરાજય કરનાર, પૃથ્વીને પ્રકાશિત કરનાર પ્રભાતને સૂર્ય ( ૧૧ ) ભીમદેવ ૨ – અભિનવ સિધરાજ, સાતમે ચક્રવર્તિ (બ) ભીમદેવ. ૨. અણહિલપાટકમાંથી ચાલીસા પથકના રાજ પુરૂષ અને નિવાસીઓને વિક્રમ સંવત ૧૨૮૩, શ્રાવણ સુદી ૧૫ ગુરૂવારે નીચેનું દાન જાહેર કરે છે૨ દાન - નતાઉલી ગામ, તેની સીમા – (અ) પૂર્વમાં કર .... .... અને અવયા... ( બ ) દક્ષિણમાં અવયાણિજ અને ચુયાન્તિજ ગામે ( ક ) પંશ્ચિમે વડસરની તલપ ભૂમિ ( ૩ ) ઉત્તરે કુરાલ અને વડસર ગામે ૩ દાનનાં પાત્ર – માડલમાં મૂલેશ્વરનું મંદિર અને તેને જોડેલા મઠના યોગીઓ, નિય. પૂજા અને ભજનાર્થે; તેના ટૂરિસ્ટ તરીકે– સ્થાનપતિ વેદગર્ભ રાશિ ( માસ્કલ મઠને સ્થાન પતિ ) ૪ રાજપુરૂષ - દાનનો લેખક કાયસ્થ સાતીકુમારને પુત્ર આક્ષપટલિક સેમસીહ, દૂતક મહા સાંધિવિગ્રહિક ઠાકુર વહુદેવ.
છે, ૮૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #343

નં૦ ૧૬૭
આરિપર શ્રીનમનાથના મંદિરના જૈનલેખા
'
આર્કિઓલેાજીકલ સર્વે એક્ ધી બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીના સુપ્રિન્ટેન્ડેન્ટ મી. એચ. કઝીન્સે આબુ પર્વત ઉપરનાં મંદિરાના લેખેાની શાહીની છાપેા ૧૯૦૨ માં તૈયાર કરી હતી, અને પ્રોફેસર હુલ્યે પ્રેાફેસર કિલ્હાર્નને મેાકલી હતી; જેણે તે પ્રસિદ્ધ કરવા માટે મને આપી હતી. નીચે પ્રસિદ્ધ કરેલા ૩૨ લેખે નેમિનાથના મંદિરમાંથી છે, અને ચૌલુક્ય રાજા વીરધવલના મંત્રિ તેજપાલે તે મંદિર બંધાવીને ધર્મસ્થાન તરીકે આપ્યાનું જણાવે છે. હાલ આ મંદિર · વસ્તુપાલ અને તેજપાલનું મંદિર' ના નામથી એળખાતું લાગે છે; પરંતુ લેખેામાં પાયા તેજપાલે એકલાએ જ નાંખ્યેા હાાનું જણાવ્યું હાવાથી આ નામ ખાટું છે, એ દેખીતું છે. એટલે જે મુનિને તે અર્પણ કર્યુ હતું તેના નામથી એળખાવવાનું હું પસંદ કરૂં છું; અથવા લેખમાં ખતાવ્યા પ્રમાણેનું તેનું અસલ નામ લૂણસિંહવસહિકા અગર લૂણવસહિકા રાખવું, વધારે યોગ્ય લાગે છે.
આગિરિના જૈન લેખા-લેખ નં ૧
વિક્રમ સંવત ૧૨૮૭ ફાગણ વદ ૩ રિવવાર
'
"
લેખ નં. ૧ મંદિરના એક ગેાખલામાં ચણેલા પાથરના કાળા ટુકડામાં કાતરેલા છે, એચ, એચ. વિલ્સને ૧૮૨૮ માં એસિયાટિક રિસરચીઝ વેા. ૧૬ પા. ૩૦૨ માં તેનું એક ભાષાન્તર પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું. પ્રેફેસર અખાજી વિષ્ણુ કાથવટેએ પોતાના સેમેશ્વરદેવની કીર્તિકૌમુદી પુસ્તકના વધારા એ ” માં ૧૯૮૩ માં તેનેા પાઠ તથા ભાષાન્તર પ્રથમ પ્રસિદ્ધ કર્યા હતાં. ભાવનગરના આર્કિઓલેજીકલ ડિપાર્ટમેન્ટે પ્રસિદ્ધ કરેલા '' કલેકશન ઓફ પ્રાકૃત એન્ડ સંસ્કૃત ઇન્સ્ક્રિપ્શન્સ ” ના પા. ૧૭૪ ઉપર ભાષાન્તર સાથે તેની બીજી આવૃત્તિ પ્રસિદ્ધ થઈ હતી.
?
લખાણે લગભગ ૩' ૧ ” પહેાની ર્' 9 '' ઉંચી કાતરેલું અને એકંદરે સુરક્ષિત સ્થિતિમાં છે. અક્ષરોનું કદ ૬ અને ૧ ના તફાવત મધ્યમાં ફકત એક ઝીંણા મીંડા વડે છાપમાં સહેલાઇથી અદૃશ્ય થતું હાવાથી, કેટલીક વાર કયા ભાષા સંસ્કૃત છે.
જગ્યા રાકેલી છે. તે સુંદર રીતે ” નું છે. લિપિ જૈન નાગરી છે. બતાવેલા હેાવાથી, અને તે મીંડુ અક્ષર છે તે જાણવું મુશ્કેલ થાય છે.
.
•
શરૂઆતના ‘કૌં’ શબ્દ, ૧૭,૨૬ અને ૩૦ મી પંકિતઓનાં કેટલાંક વાકયા તથા ૪૬-૪૭ પંક્તિઓ માંની છેવટની નોંધ સિવાય આખા લેખ પદ્યમાં છે. લેખરચના ચૌલુકય રાજાએાના પ્રખ્યાત પુરાહિત, અને કીર્તિકૌમુદી ના કર્તા સામેશ્વરદેવે કરી હતી; પરંતુ જોકે કેટ લાક Àકા કવિના મેાટા લેખાની સાથે હરીફાઇ કરે છે, તે પણ એકંદરે કવિતા, કેટલીક કંટાળા ઉપજાવે તેવી પુનરૂક્તિ તથા શ્લોકેા વચ્ચેનાં કેટલેક અંશેના અસંખદ્ધપણાને લીધે, અવ્યવસ્થિત થઈ છે, એ નિશ્ચયપણે કહેવામાં વાંધે નથી.
એ. ઈ, વાલ્યુ. ૮ પા× ૧૦૦ પ્રા. એચ, ફ્યુડર્સ,

Page #344

आबुगिरिना जैन लेखो नं. १
१२१
સરસ્વતી અને ગણેશની સ્તુતિ પછી પ્રથમ તેજપાલના વંશનું વર્ણન આવે છે. તેએનું જન્મસ્થાન ચાલુક્ય રાજાઓનું નિવાસસ્થાન અણહિલપુર શેહેર હતું. વંશના પૂર્વજ ચરૂપ હતા. તેના પુત્ર ચણ્ડપ્રસાદ અને તેના પુત્ર સામ હતા. સામનેા પુત્ર અશ્વરાજ હતા, અને તેની સ્ત્રી કુમારદેવી હતી. તેઓને અગિઆર સંતાન હતાં. ચાર પુત્રા— લૂણિગ જે યુવાવસ્થ!માં જ મરી ગયા હતા, મઘ્ધદેવ, વસ્તુપાળ અને તેજપાલ; અને સાત પુત્રીઓ- જાહૂ, મઊ, સાઊ, ધનદેવી, સાહેગા, વયનુકા, અને પદ્મમલદેવી. તે કુટુંબ જૈન ધર્મ પાળતું હતું અને પ્રાગ્ગાટાના વંશનું હતું. ચારે ભાઇઓને મંત્રિ, ( સચિવ ) કહ્યા છે. વસ્તુપાલ ચાલુકયાની સેવા કરતા એવું ચાખ્ખું કહ્યું છે. વસ્તુપાલ અને તેજપાલ, જેએની વચ્ચે શુદ્ધ બંધુભાવ હાવાનું જણાય છે, તેનાં ખાસ વખાણુ કર્યાં છે, પરંતુ આ શ્ર્લેાકેામાં કંઇ ઐતિહુાસિક સૂચન નથી.
મંત્રિએ પછી તેએાના રાજાએ, ચૌલુકયેનું વર્ણન આવે છે. આમાં ફકત કહેવાતા વાઘેલા વંશના વંશજોજ વર્ણવ્યા છે; જેવાકે-અહ્વરાજ, તેના પછી લવણપ્રસાદ, તેને પુત્ર વીરધવલ, વસ્તુપાલ અને તેજપાલે કરેલી વીરધવલની સેવાનાં, તા આ રાજાએ પૂર્ણ વિશ્વાસથી તેઓના સ્નેહને બદલે વાળ્યા હતા તેનાં વખાણના એ શ્લેાકેા ( ૨૮, ૨૯) ઉમેરેલા છે.
તે પછી અશુચિન્તયું જ અખ઼ુદ પર્વત, એટલે હાલના આબુ પર્વતનું વર્ણન શરૂ થાય છે. અને તે પછી તેવી જ અસંબદ્ધ રીતે ચંદ્રાવલીના પરમારની વંશાવલી શરૂ થાય છે. આ બ્લેક આંહિ દાખલ કરવાનું કારણ એ છે કે, તેજપાલે આ મંદિર આબુ પર્વત ઉપર બંધાવ્યું હતું; અને આ પર્વત પરમારોના રાજ્યની હદમાં આવ્યે હતા. આ કારણ લેખના અંત ભાગમાંથી જ જણાય છે. પરમારેનું વર્ણન તેઓની ઉત્તિ વિષેની દંતકથાથી શરૂ થાય છે. તેના મૂળ પુરૂષ જેના ઉપરથી તેઓએ પેાતાનું નામ ધારણ કર્યું હતું, તે વસિષ્ઠના યજ્ઞમાંથી ઉસન્ન થયે હતા અને પેાતાના શત્રુએના નાશ ( વર-માળ ) કરવામાં આનંઃ માનતે હેવાથી તે ઋષિએ તેને પરમાર નામ આપ્યું હતું, એમ કહેવાય છે. તે વંશમાં પ્રથમ ધૂમરાજ થયા. અને તેના પછી ધન્ધુક, ધ્રુવભટ અને રામદેવ સુધી અન્ય રાજાએ થયા. રામદેવથી સળંગ વંશાવલી શરૂ થાય છે, જે નીચે પ્રમાણે છે:--
ધારાવર્ષ
સામસિંહદેવ
રામદેવ I
યશાધવલ
પ્રહ્લાદન
કૃષ્ણરાજદેવ.
આ વંશાવલી ઉપરાંત લેખમાં ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ઉપયેગી કેટલીક હકીકત અપાયલી છે. યશાધવલે જ્યારે જાણ્યું કે માળવાને રાજા બલ્લાલ ચૌલુક્ય રાજા કુમારપાલને શત્રુ થયા છે ત્યારે તેણે તેને તરત જ મારી નાંખ્યા હતા, એમ કહ્યું છે. લેાકના શબ્દોમાંથી આપણે એમ માની શકીએ કે વિક્રમ-સંવત ૧૨૬૫ ના આબુ પર્વતના લેખમાં યશેાધવલના પુત્ર ધારાવર્ષને કુમારપાલના ભત્રિજા ભીમદેવ ર જાના ખંડીયા રાજા તરીકે વર્ણન્યા છે તેવી જ રીતે યશેાધવલ કુમારપાલના ખંડીયેા રાજા હતે. એટલે ખીજે સ્થળે કુમારપાલે પેાતે ખલ્લાલના નાશ કર્યા એમ કહ્યું છે તેમાં કંઈ નવાઈ નથી. સેામેશ્વરની “ કીર્તિકૌમુદ્રી ” માં કહ્યું છે કે, કુમારપાલે આવેશને
"
www.umaragyanbhandar,com

Page #345

१२२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख લીધે લડાઈમાં બદલાલ અને મલ્લિકાર્જુન રાજાઓનાં મસ્તકે વિજયશ્રીનાં સ્તનની જેમ પકડયાં હતાં. ભાવ બૃહસ્પતિના વલભી સંવત ૮૫૦ ના સેમનાથપટ્ટનના લેખમાં તેને “તે હાથી એનાં-ધારાના રાજા બલાલ, અને જાંગલના રાજાનાં-મસ્તક ઉપર તરાપ મારતે સિહ ” કહ્યો છે. કુમારપાલના પૂર્વાધિકારિ જયસિંહ દેવની છેલામાં છેલ્લી તારીખ વિક્રમ સંવત ૧૯૬ છે. કુમારપાલના પિતાને રાજ્યને વહેલામાં વહેલો લેખ વિક્રમ– સંવત ૧૨૦૨ ને છે. મેરૂતુંગના “ પ્રબંધચિન્તામણિ” મુજબ જયસિંjદેવે વિક્રમ સંવત ૧૧૬૯ સુધી રાજય કર્યું હતું. અને એ જ લેખની “વિચારશ્રેણી ”માં તેના મૃત્યુની તારીખ વિક્રમ સંવત ૧૧૯૯ ના કાર્તિક શુકલ પક્ષ ૩, અને તેના ઉત્તરાધિકારિના રાજ્યારોહણની તારીખ તે જ વર્ષના માર્ગશીર્ષ શુકલ પક્ષ ૪ આપી છે. એટલે બકલાલનું મૃત્યુ સે મનાથ પાટણના લેખેની તારીખઈ. સ. ૧૧ર અને ૧૧૬૯ વચ્ચે થયું હશે. તેમ છતાં એ નામને રાજા આ સમયના માળવાના પરમાર રાજાઓ અથવા બીજા કોઈ પગ સમયના રાજાઓમાં થયો નથી. અને બદલાલ આ પરમાર વંશને હ તે એ તદન અસંભવિત છે. તે કેણ હતા અને માળવાનું રાજ્ય શી રીતે મેળવવા પામ્યા એ સમલેને જવાબ હાલ આપી શકાતા નથી. પરંતુ પ્રોફેસર કહૉર્ન લબાસુપૂર્વક જે વિવેચન કર્યું છે તે તરફ ધ્યાન ખેંચવા માગુ છું. તેઓ કહે છે કે, યશવર્મનના મૃત્યુ પછી–- જે ઈ. સ. ૧૧૩૫ અને ૧૧૪૪૩ વચ્ચે થયું હોવું જોઈએ-- માળવાના રાજ્યમાં અરાજકતા હોવી જોઈએ જેને લાભ લેવાને કઈ વિજયી અથવા પચાવી પાડનારની ઈચ્છા થઈ હોવી જોઈએ.
ધારાવર્ષ, જેને મૃગયા કરવાને અત્યંત શેખ હોવાનું જણાય છે, કોંકણ અથવા કંકણના રાજાને શત્રુ હતો પણ તે સંબંધે કંઈ વિગત આપી નથી. ઉપર કહેલા આબુ પર્વતના વિક્રમ સંવત ૧૨૬૫ (ઈ. સ. ૧૨૦૯)ના લેખમાં ધારાવર્ષ “તે ચદ્રાવતીને માલિક અને અસુરો(માલિકે)ને શંભુ” ભીમદેવ ૨ જાને ખંડિ રાજા હોવાનું જણાવ્યું છે.
તેના અનુજ પ્રહાદનને “ સામંતસિંહે જ્યારે ગુર્જર રાજાની સત્તાને લડાઈમાં તેડી નાંખી ત્યારે તેનું રક્ષણ કરવામાં જેની તરવાર કુશળ હતી તે ” એમ વર્ણવ્યું છે. જે ગુજર્જર રાજાને સામંતસિંહનાથી અલ્લાદનને બચાવ્યા હતા તે ભીમદેવ ર જે હતે. પરંતુ તે સામંતસિંહ કેણ હતું, એ કહેવું મુશ્કેલ છે. કંઈ વધારે વિગત આપી ન હોવાથી અને તે નામ આ સમયમાં સામાન્ય હોવાથી તેને કેઈ ૫ રાજા તરીકે ચક્કસપણે ઓળખાવી શકાતો નથી. મારા મત પ્રમાણે આ લેખના સામંતસિહ તરીકે ઓળખાવવાને સૌથી વધારે હક્ક આબુ પર્વત અને સાદડીના લેખોમાં બતાવેલા તે નામના ગુહિલ રાજાને છે. પહેલા લેખમાં તેનું વિજયસિંહ પછી પાંચમું નામ છે, જે વિજયાસિંહ આશરે ઈ. સ. ૧૧૨૫ માં થયે હશે, અને તે લેખમાં તેજસિંહની પહેલાં તેનું (ગુહિલરાજાનું)પાંચમું સ્થાન છે. તેજસિંહને ચિતોડગઢનો લેખ વિક્રમ સંવત ૧૩ર૪=ઈ. સ. ૧૨૬૭ ને છે. આથી ગુડિલે લગભગ ઈ. સ. ૧૨૦૦ માં રાજ્ય કર્યું હોવાનું જણાય છે, અને આ અનુમાન ઈ.સ. ૧૨૦૯ માં તેને શત્રુ પ્રલાદન યુવરાજ હતું, એ વાત સાથે ખરેખર બંધ બેસતું આવે છે. અને ભૂગલની દષ્ટિએ પણ ચન્દ્રાવતીના પરમાર રાજાના પ્રદેશની સરહદ પર આવેલો ગુહિલેને પ્રદેશ મેદપાટ હેવાનું મેં કહ્યું છે તેમાં કાંઈ વાંધા જેવું નથી. એટલે પિતાના સામ રાજાને બચાવ ગુહિલ રાજાના હુમલાથી પ્રહાદન કરે, એ કુદરતી છે. ચાલુ અને ગુડિલેને સંબંધ મૈત્રિને નહતે, એ વરધવલના પુત્ર વીસલદેવના એક દાનપત્ર ઉપરથી પૂરવાર થાય છે. તેમાં રાજાને “મેપાર
૧ ઈ. એ. વ. ૧૦ પા. ૧૬૨ ૨ ઈ. એ. વો ૧૯ પા. ૩૪૮ ૩ યશોવર્મનનો સૌથી છેલો લેખ વિક્રમ સં. ૧૯૨ નું ઉજજૈનનું પતરું છે, અને સૌથી વહેલે તેના પુત્ર લક્ષ્મીવર્માનો વિક્રમ સંવત ૧૨૦૦ નું ઉજ્જૈનનું પત છે. જુઓ ઈ. એ. વ. ૧૯ પા. ૩૪૯ અને ૫. ૩૫૨ ૪ ઈ. એ. વિ. ૧૬ પા. ૩૪૭. ૫ ભાવનગર ઈન્ટીશન્સ પા, ૧૮
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #346

आबुगिरीना जैन लेखो नं. १
१२३
વંશ મહુવ–૨ાયણ ોએન-કાવ્, '’– ‘ મેદપાટક દેશના કલુશિવરાજ્યરૂપી વેલીના કંકુને ઉખેડનાર કુહાડી જેવા જે છે ”--તના ઇલ્કાબ આપ્યા છે.
પ્રહ્લાદનનાં લડાયક પરાક્રમા ઉપરાંત તેની વિદ્વત્તા પણ વારંવાર વર્ણવાયલી છે. આ પ્રશંસ્ ખાટી નથી. તે યુવરાજ હતા ત્યારે તેણે લેલખા “ રામ ” નામના ‘ન્યાયેાગ' આપણુને મળ્યા છે. તથા ‘સાર,ધરઢત્તિ' માં તેના રચેલા કેટલાક શ્લેાકેા પણ છે.
સામાસહદેવ વિષે જણાવવા જેવું એ છે કે તેણે બ્રાહ્મણેાના કર મારૂં કર્યાં હત!. પરમારની વંશાવલી પછી ફરીથી તેજપાલના વંશ વિષે વર્ણન આવે છે. શ્લોકા૪૩-૪૬ માં તેજપાલના બંધુ વસ્તુપાલ, તેની શ્રી લલિતાદેવી અને ખાસ કરીને તેએાના પુત્ર જયંતસિદ્ધ અથવા ચૈત્રસિંહનું વર્ણન આવે છે. Àાક ૪૭–૪૯ માં તેજપાલની પેાતાની પ્રશંસા આપૈકી છે. ત્યાર ખાદ તેજપાત્રની સ્રી અનુપમદેવીના પિતાના વંશનું વર્ણન આપેલું છે. (àાક ૫૦૫૪) આ વર્ણન ચંદ્રાવતીના રહીશ અને પ્રાગ્ગાટ કુટુંબના ગાગાથી શરૂ થાય છે. ( લેા.પ૦ ) તેના પુત્ર ધરણિગ હતા. તે ત્રિભુવનદેવીને પરણ્યા હતા. તેએની પુત્રી અનુપમદેવી હતી. ( àા. ૫૩-૫૪) તેજપાલ અને અનુપમદેવીના પુત્ર લાવણ્યસિંહ અથવા લુણાસડુ હતા. ( ક્ષેા. ૫૫-૫૭) શ્લાક ૫૮માં તેજપાલના વિડલ બંધુ મહલદેવના કુટુંબની ટુકી નોંધ આપેલી છે. મલદેવ અને તેની સ્રી લીલુકાને એક પુત્ર, પુર્ણસિહ હતા. તે અલણા દેવીને પરણ્યા હતા અને તેને પેથડ નામના એક પુત્ર હતા.
Àાક પ૯ અને ૬૦ માં કહ્યુ` છે કે, તેજપાલે અક્ષુદ્ર પર્વત ઉપર આ નેમિનાથનું મંદિર પેાતાની શ્રી અનુપમા અને પુત્ર લાવણ્યસિંહના શ્રેય માટે બંધાવ્યું હતું. અને તે પછીના પાંચ àકે (૬૧-૬૪)માં તે મંદિરની કેટલીક વિગતે આપી છે. મદિર ધેાળા આરસપાણુનુ છે. તેમાં આગળ એક મેાટા મણ્ડપ અને તેની બાજુએએ જૈતે માટે ખાવન મા તથા આગળ ખલાના '–પ:થરની બેઠક છે. તે ઉપરાંત તેમાં ચણ્ડપ, ચણ્ડપ્રસાદ, સામ, અન્ધરાજ, લૈંગિ, મલદેવ, વસ્તુપાલ, તેજપાલ, જૈત્રસિંહ, અને લાવણ્યાસંહનાં હાથણીએ ઉપલ બેસાડેલાં દશ પૂતળાં છે. આ પુતળાં પાછળ ફરીથી આ દશેનાં પુતળા દરેકની સ્ત્રીએ સાથે ધેાળા આરસપાણુના ખટ્ટકા ઉપર મૂકયાં છે.
વસ્તુપાલ અને તેજપાલના માનમાં લખેલા અને ખાસ કરીને તેએનાં ધર્માંદાય સ્થળેાની પ્રશંસા કરતા શ્ર્લેાકેા વડે વર્ણન પૂરું થાય છે.
આના પછી તરત જ વસ્તુપાલ અને તેજપાલના પુરાRsિતેના કુટુંબની વંશાવલ્લી આવે છે. (àાકા ૬૯-૭૨ ). તેએ નાગેન્દ્ર ગચ્છના હતા. તેમનાં નામ અનુક્રમે મહેન્દ્રસુરિ, શાન્તિસૂરિ, આનન્દસૂરિ, અમરસુરિ, હરિભદ્રસૂરિ, વિજયસેનસૂરિ, ઉદયપ્રભસૂરિ છે. àાક ૭૧ માં મતાવ્યા પ્રમાણે છેલ્લે તેનાં કાવ્યેા માટે પ્રખ્યાત હતા. આ કવિતાના નમુનાએ ગિરનારના કેટલાક લેખામાં સાચવેલા છે.
લેખના છેલ્લા શ્લેાકેા( ૭૨-૭૪)માં આશીર્વાદ છે, જેના પાનું સેવન કરે છે એ સામેશ્વરદેવે મંદિરની આ ચંડધર, જે ધાંધલના પુત્ર અને કેલ્હણના પાત્ર હતા, પુરોહિત વિજયસેનસૂરિએ મદિર અર્પણ કર્યું તે તારીખ વગેરે દિવસ શ્રીવિક્રમ સંવત ૧૨૮૭ ના ફાલ્ગુન કૃષ્ણપક્ષ ૩ ને પહેલા એ અક્ષરા ભૂંસાઈ ગયા છે એટલે પ્રા. કાથવટેએ કહ્યું છે તેમ તેને શ્રાવણ માસ કહી શકાય એ સાચુ` છે, પરંતુ લેખ નં. ૨ માં તારીખ ફરી વાર આપી હાવાથી · ફાલ્ગુન ’ પાઠ શંકા રહિત છે. પ્રેક્સર્ કિલ્હા ખતાવ્યું છે તે પ્રમાણે, આ તારીખ, રવિવાર, ૩ જી માર્ચ ઇ. સ. ૧૨૩૦ ને મળતી આવે છે.
અને તેમાં કહ્યું છે કે, ચાલુક્યરાજ પ્રશસ્તિ લખી છે. લેખ કાતરનાર તેનું નામ તથા ઉપર કહેલા જૈન ગદ્યમાં ઉમેરેલાં છે. અર્પણુ કરવાના રવિવાર તેા. મહિનાના નામના
૧ ઈ. એ. વા· ૧ પા. ૨૧૦ ૨ લિસ્ટ એફ ઈન્ક્રિપ્શન્સ ઓફ નોર્ધર્ન ઈન્ડિઆપા. ૩૦ à. ૮૪

Page #347

१२४
गुजरासना ऐतिहासिक लेख
अक्षरान्तर १ ओं ॥ वंदे सरस्वती देवीं याति यार्का[ व मानसं । नी[ यमा ]ना [ निजेने] ___ व [यानमा नस[व]सिन[।।] ।१. यः [क्ष ]ांतिमानण्य रु[ णः प्रकोपे
शांतोपि' दीप्त ]: स्मरनिग्रहाय । निमीलिता)[ पि सम ] प्रदर्शी स वः शिवायास्तु शि[वात ]नूजः ॥ २ अणहिलपुरमस्ति स्वस्तिपात्रं प्रजा[ नाम ]जरजिर[ घुतुल्यै ]: पा[ल्य ]मानं चु! लुक्यैः । [चिरम ]तिरमणीनां य[त्र वक्तें ] दु [ मंदी ]
कृत इव[ सि ]तपक्षप्रक्षयेप्यंधकारः ।। ३ तत्र प्राग्वाटान्वयमुकुटं कुटजप्रसून. ३ विशदयशाः । दानविनिर्जितकत्सद्रुमषंडश्चंडपः समभूत् ॥३ चंडप[सा]दसं
[ज्ञ]: स्वकुल[प्रासादहेमदंडोऽस्य । प्रसर की ]र्तिपताकः पुण्यविपाकेन
सूनुरभूत् ॥ ५ आत्मगुणैः किरणैरिव सोमो रोमोद्गमं सतां कु-॥ ४ वन् । उदगादगाधमध्याहुग्धोदधिवांधवाचस्मात् ॥६ एतस्मादजनिजिनाघि[ना]
थभक्तिं बिभ्राणः स्वमनसिशश्वदश्वरा[ ज ]: । तस्यासीद्दयिततमा कुमारदेवी
देवीव त्रिपुररिपोः कुमारमाता ॥ ७ तयोः प्रथमपु-॥ ५ त्रोऽभून्मंत्री लूणिगसंज्ञया । दैवादवाप बालोऽपि सालोक्यं [व] सवेन[ स]:॥८॥
पूर्वमेव सचिबः स कोविदैर्गण्यते स्म गुणवत्सु लूणिगः । यस्य निस्तुषमतेर्मनीषया धिक्कृतेव धिषणस्य धीरपि ।। ९ श्रीमल्लदेवः श्रि६ तमल्लिदेवस्तस्यानुजो मंत्रिमतल्लिकाऽभूत् । बभूव यस्यान्यधांगनासु लुब्धा न
बुद्धिःशमलब्धबुद्धेः॥ १० धर्मविधाने भुवनच्छिद्रपिधाने विभिन्नसंघाने । सृष्टि. कृता न हि सृष्टः प्रतिमल्लो मल्लदेव-॥ स्य ॥ ११ नीलनीरदकदम्बकमुक्तश्वेतकेतुकिरणोद्धरणेन । मल्लदेवयशसा गल. हस्तो हस्तिमल्लदशनांशुषु दत्तः ॥ १२ तस्यानुजो विजयते विजितेंद्रियस्य सारस्वतामृतकृताद्भुतहर्षवर्षः । श्रीवस्तु८ [पाल इति भालतलस्थितानि दौस्थ्याक्षराणि सुकृती कृतिनां विलुपन् ।। १३ विरचयति वस्तुपालश्शुलुक्यसचिवेषु कविषु च प्रवरः । न कदाचिदर्थहरणं श्रीक
रणे काव्यकरणे व ॥ १४ तेजःपालपालितस्वा९ मितेजःपुंजः सोयं राजते मंत्रिराजः । दुर्वृत्तानां शंकनीयः कनीयानस्य भ्राता
विश्वविप्रांतकीर्तिः ॥ १५ तेजःपालस्य विष्णोश्च कः स्वरूपं निरूपयेत् !
स्थितं जगत्रयीसूत्रं यदीयोदरकंदरे ॥ १६ जाल्हूमाऊसाऊ मे. ४. . ८ . २०८ २ थि६३५ शिवित छ.
--
-
---
-
-

Page #348

आबुगिरिना जैन लेखो नं. १ १० धनदेवीसोहगावयजुकाख्याः । पदमलदेवी चैषां क्रमादिमाः सप्त सौदर्यः ॥ १७
एतेऽश्वराजपुत्रा दशरथपुत्रास्त एव चत्वारः । प्राप्ताः किल पुनरवनावेकोदर
वासलोभेन ॥ १८ अनुजन्मना समेतस्तेजःपा-। ११ लेन वस्तुपालोऽयं । मदयति कस्य न हृदयं मधुमासो माधवेनेव ॥ १९ पंथान.
मेको न कदापि गच्छेदिति स्मृतिप्रोक्तमिव स्मरंतौ । सहोदरौ दुर्द्धरमोहचौरे
संभूय धमध्विनि तौ प्रवृत्तौ ॥ २० इदं सदा सो१२ दरयोरुदेतु युगं युगव्यायतदोयुगश्रि। युगे चतुर्थे यनघेन येन कृतं कृतस्यागमनं
युगस्य ॥ २१ मुक्तामयं शरीरं सोदरयोः सुचिरमेतयोरस्तु । मुक्तामयं किल
महीवलयमिदं भाति यत्कीर्त्या ॥ २२ ए. । १३ कोत्पत्तिनिमित्तौ यद्यपि पाणी तयोस्तथाप्येकः । वामोऽभूदनयोर्न तु सोदरयोः
कोपि दक्षिणयोः ॥ २३ धर्मस्थानाकितामुवी सर्वतः कुर्वताऽमुना । दत्तः
पादो बलाईधुयुगलेन कलेगले ॥ २४ इतश्चोलुक्यवीराः । १४ णां वंशे शाखाविशेषकः । अर्णोराज इति ख्यातो जातस्तेजोमयः पुमान् ।। २५
तस्मादनंतरमनंतरितप्रतापः प्रापक्षिति क्षतरिपुर्लवणप्रसादः । स्वर्गापगाजलवल
क्षितशंखशुभाबनाम यस्यलवणब्धिमतीत्य कीर्तिः १५ ॥ २६ सुतस्तस्मादासीदशरथककुस्थप्रतिकृतेः प्रतिक्ष्मापालानां कबलितबलो वीर
धवलः । यशः पुरे यस्य प्रसरति रतिक्लांतमनसामसाध्वीनां भमाऽभिसरणकलायां
कुशलता ॥ २७ चौलुक्यः सुकृती स वीरधवलः कः। २६ रेंजपाना जपं य कर्णेपि चकार न प्रलपतामुद्दिश्य यौ मंत्रिणौ । आभ्यामभ्युद.
यातिरेकरुचिरं राज्यं स्वभर्तुः कृतं वाहानां निवहा घटाः करटिनां बद्धाश्च सौ
धांगणे ॥ २८ तेन मंत्रिद्वयेनायं जाने जानूपवर्तिना । वि. १७ भुर्भुजद्वयेनेव सुखमाश्लिष्यति श्रियं ।। २९ इतश्च गौरीवरश्वशुरभूधरसंभवो
ऽयमस्त्यर्बुदः ककुदमद्रिकदंबकस्य । मंदाकिनी धनजटेदधदुत्तमा [गे] यः श्याल
कः शशिभृतोऽभिनयं करोति ॥ ३० कचिदिह विहरंती/- । १८ क्षमाणस्य रामाः प्रसरति रतिरंतर्मोक्षमाकांक्षतोऽपि । कचन मुनिभिरर्थ्यां पश्य
तस्तीर्थवीथीं भवति भवविरक्ता धीरधारात्मनोऽपि ॥ ३१ श्रेयः श्रेष्ठवशिष्ठहोम.
हुतभुक्कुंडान्मृतंडात्मजप्रद्योताधिकदेहदीधितिभ१९ रः कोप्याविरासीन्नरः । तं मत्वा परमारणैकरसिकं स व्याजहार श्रुतेराधारः पर
मारइत्यजनि तन्नामाऽथ तस्यान्वयः ॥ ३२ श्रीधुमराजः प्रथमं बभूव भूवासवस्तत्र
नरेंद्रवंशे । भूमीभृतो यः कृतवानभिज्ञान् पक्षद्वयोच्छे. 14 अकुत्स्थः

Page #349

१२६
गुजरातना ऐतिहासिक लेख २० दनवेदनासु ॥ ३३ घंधुकधुवभटादयस्ततस्ते रिपुद्विपघटाजितोऽभवन् । यत्कुले -
जनि पुमान्मनोरमो रामदेव इति कामदेवजित् ।। ३४ रोदः कंदरवर्तिकीर्तिल
हरीलिप्तामृतांशुद्युतेरप्रद्युम्नवशो यशोधवल इ२१ त्यासीत्तनुजस्ततः । यश्चौलुक्यकुमारपालनृपतिप्रत्यर्थितामागतं मत्वा सत्वरमेव
मालवपतिं बल्ललमालब्धवान् ॥ ३५ शत्रुश्रेणीगलविदलनोन्निद्रनिस्तूंशधारो धा
रावर्षः समजनि सुतस्तस्य विश्वप्रशस्यः । क्रोधाकांतपः। २२ धनवसुधानिश्चले यत्र जाताश्योतन्नेत्रोत्पलजलकणाः कौंकणाधीशपल्यः ॥ ३६
सोयं पुनर्दाशरथिः पृथिव्यामन्याहतौजाः स्फुटमुजगाम । मारीचवैरादिव योऽ
धुनापि[ मृगव्यमव्यग्रमतिः करोति ॥ ३७ साम२३ तसिंहसमितिक्षितिविक्षतौजः श्रीगूर्जरक्षितिपरक्षणदक्षिणासिः। प्रहादनस्तदनको
दनुजोत्तमारिचारिमत्र पुनरुज्वलयांचकार ॥३८देवी सरोजासनसंभवा किं कामप्रदा
किं सुरसौरभेयी प्रहादनाकारधरा २४ धरायां मायातवत्येष न निश्चयो मे ॥३९ धारावर्षसुतोऽयं जयति श्रीसोमसिंहदे
वो यः । पितृतः शौर्य विद्यां पितृव्यकादानमुभयतो जगृहे ॥४० मुक्ता विप्रक
रानरातिनिकरानिर्जित्य तस्किंचन प्रापत्संप्रति सोम२५ सिंहनृपतिः सोमप्रकाशं यशः । येनोर्वीतलमुज्वलं रचयताप्युत्ताम्यतामीjया
सर्वेषामिह विद्विषां न हि मुखान्मालिन्यमुन्मूलितं ॥ ४१ वसुदेवस्येव सुतः
श्रीकृष्णः कृष्णराजदेवोऽस्य । मात्राधिकप्रतापो यशोद२६ यासंश्रितो जयति ॥ १२ इतश्च अन्वयेन विनयेन विद्यया विक्रमेण सुकृतक.
मेण च । कापि कोपि न पुमानुपैति मे वस्तुपालसहशो हशोः पथि ॥ ४३ दयिता
ललितादेवीतनयमवीतनयमापसचिवेंद्रात् । नाम्नानयंत-। २७ सिंह जयंतमिंद्रात्पुलोमपुत्रीव ॥ ४४ यः शैशवे विनयवैरिणि बोधवंध्ये धते नयं
च विनयं च गुणोदयं च । सोयं मनोभवपराभवजागरूकरूपो न कं मनसि
चुंबति चैत्रसिंहः ॥ ४५ श्रीवस्तुपालपुत्रः कल्पायुश्यं जयं२८ तसिंहोऽस्तु । कामावधिकं रूपं निरूप्यते यस्य दानं च ॥ ४६ स श्रीतेजः
पालः सचिवश्चिरकालमस्तु तेजस्वी । येन जना निश्चिताश्चिंतामणिनेव नंदति ॥ ४७ यच्चाणक्यामरगुरुद्वयाधिशुक्रादिकानां प्रागुत्पादं व्यषित भुवने
बानलम् पांय हाताने सन
.२ पांया निख्रिश ३ पुनरूज्ज्वल ४ वांय लमुज्ज्वलं.

Page #350

१२७
आबुपर्वतना लेखो नं. १ २९ मंत्रिणां बुद्धिधाम्नां । चक्रेऽभ्यासः स खलु विधिना नूनमेनं विधातुं तेजःपालः
कथमितरथाधिक्यमापैष तेषु ॥ ४८ अस्ति स्वस्तिनिकेतनं तनुभृतां श्रीवस्तुपा
लानुजस्तेजःपाल इति स्थिति बलिकृतामुतिले पालयन् । आत्मीयं ब३० हु मन्यते न हि गुणग्रामं च कामंदाकश्चाणक्योपि चमत्करोति न हृदि प्रेक्षास्पदं
प्रेक्ष्य यं ॥ ४९ इतश्च ॥ महं श्रीतेजःपालस्य पत्न्याः श्रीअनुपमदेव्याः पितृ
वंशवर्णनं ॥ प्राग्वाटान्वयमंडनैकमुकुटं श्रीसांद्रचंद्रावतीवास्तव्यः स्त३१ वनीयकीर्चिलहरिप्रक्षालितक्ष्मातलः। श्रीगागाभिधयासुधीरजनि यद्वृत्तानुरागादभूत्को
नाप्तप्रमदो नदोलितशिरा नोद्भूतरोमा पुमान् ॥ ५० अनुसृतसज्जनसरणिधरणि.
गनामा बभूव तत्तनयः । स्वप्रभुहृदये ।। ३२ गुणिना हारेणेव स्थितं येन ॥ ५१ त्रिभुवनदेवी तस्य त्रिभुवन विख्यातशीलसं
पन्ना । दयिताऽभूदनयोः पुनरंगं द्वेषामनस्त्वेकं ॥ ५२ अनुपमदेवा देवी साक्षा.
दाक्षायणीव शीलेन । तदुहिता सहिता श्रीतेजःपालेन ३३ पत्याऽभूत् ॥ ५३ इयमनुपमदेवी दिव्यवृत्तप्रसूनव्रततिरजनि तेजःपालमंत्री
शपली । नयविनयविवेकौचित्यदाक्षिण्यदानप्रमुखगुणगणेंदुद्योतिताशेषगोत्रा ।। ५४
लावण्यसिंहस्तनयस्तयोरयं रयं जयन्नि । ३४ []यदुष्टवाजिनां । लब्धापि मीनध्वजमंगलं वयः प्रयाति धम्मॆकविधायिनाऽ.
ध्वना ॥ ५५ श्रीतेजःपालतनयस्य गुणानमुष्यश्रीलूगासिंह कृतिनः कति न स्तुवं
ति । श्रीबंधनोद्धुरतरैरपि यैः समंतादुद्दामता । त्रिजगति क्रि. ३५ यते स्मकीर्तेः ॥ १६ गुणधननिघानकलशः प्रकटोऽयमवेष्टितश्च खलसप्पैः ।
उपचयमयते सततं सुजनैरुपजीव्यमानोऽपि ॥ ५७ मल्लदेवंसचिवस्य नंदनः पूर्ण
सिंह इति लीलुकासुतः । तस्य नंदति सुतोयमहणा३६ देविभूः सुकृतवेश्म पेथडः ॥ ५८ अभूदनुपमा पत्नी तेजःपालस्य मंत्रिणः ।
लावण्यसिंहनामायमायुष्मानेतयोः सुतः ॥ ५९ तेजःपालेन पुण्यार्थ तयोः पुत्रकल
त्रयोः । हर्म्य श्रीनेमिनाथस्य तेने तेनेदमबुंदे ।। ३७ ॥६० तेजः पाल इति क्षितींदुसचिवः शंखोज्वलांभिः शिलाश्रेणीभिः स्फुरदिं
दुकुंदरुचिरं नेमिप्रभोमंदिरं । उच्चैमंडपमग्रतो जिन[वरा ]वासद्विपंचाशतं तत्पा
श्वेषु बलानकं च पुरतो निष्पादयामासिवान् ॥ ६१ श्रीमञ्चंड३८ [प]संभवः[ सम ]भवचंडप्रसादस्ततः सोमस्तत्प्रभवोऽश्वरान इति तत्पुत्राः
पवित्राशयाः । श्रीमल्लूणिगमलदेवसचिवश्रीवस्तुपालाहयास्तेजः पालसमन्विता .
जिनमतारामोन्नमन्नीरदाः॥ ६२ श्रीमंत्रीश्वरवस्तुपालतनयः श्रीजे१ वाया शंखीवलाभिः २ वांया वलानक

Page #351

१२८
गुजराना ऐतिहासिक] लेख ३९ त्रसिंहायस्तेजःपालसुतश्च विश्रुतमतिलावण्यसिंहाभिधः । एतेषां दशमूर्तयः
करिवधस्कंधाधिरूढाश्चिरं राजते जिनर्दशनार्थमयतां दिमायकानामिव ॥६३मूर्ती
नामिह पृष्ठतः करिवधू पृष्ठप्रतिष्ठाजुषांतन्मूर्तीविम४० लाश्मखत्तकगताः कांतासमेता दश । चौलुक्यक्षितिपालवीरधवलस्याद्वैतबंधुः
सुधीस्तेजःपाल इति व्यधापयदयं श्रीवस्तुपालानुजः ॥ ६४ तेजःपालः सक
लप्रजोपजीव्यस्य वस्तुपालस्य । सविधे विभाति सफलः ४१ सरोवरस्येव सहकारः ॥ ६५ तेन भातृयुगेन याप्रतिपुरमामाध्वलस्थलं वापी
कूपनिपानकाननसरः प्रासादसत्रादिको । धर्मस्थानपरंपरा नवतरा चक्रेऽथ जी.
र्णोद्धृता तत्संख्यापि न बुध्यते यदि परं तद्वेदि-। ४२ नी मेदिनी ॥६६ शंभोः श्वासगतागतानि गणयद्यः सन्मतिर्योऽथ वा नेत्रोन्मी.
लनमीलनानि कलयेन्मडनानो मुनेः । संख्यातुं सचिवद्वयीविरचितामेतामपेतापर
व्यापारः सुकृतानुकीर्तनततिं सोप्युज्जिहीते यदि । ४३ ॥ ६७ सर्वत्र वर्त्ततां कीर्तिरश्वराजस्य शाश्वती । सुकर्तुमुपकर्तुं च जानीते यस्य
संततिः ॥ ६८ आसीचंडपमंडितान्वयगुरुर्नागेंद्रगच्छश्रियश्चूडारत्नमयनसिद्धम
हिमा सूरिर्महद्राभिधः । तस्माद्विस्मयनीयचारुचरितः श्रीशांति४४ [ सूरिस्त ]तोप्यानंदामरसूरियुग्ममुदयचन्द्रार्कदीप्रद्युति ॥ ६९ श्रीजैनशासनवनीन
वनीरवाहः श्रीमांस्ततोऽप्यघहरो हरिभद्रसूरिः । विद्यामदोन्मदगदेष्वनवयवैषः
ख्यातस्ततो विजयसेनमुनीश्वरोऽयं ॥ ७० गुरो[ स्त ]४५ स्या f[श ]षां पात्रं सूरिरस्त्युदयप्रमः । मौक्तिकानीव सूक्तानि भांति यत्प्रतिभा
बुधेः ॥ ७१ एतद्धर्मस्थानं धर्मस्थानस्य चास्य यः कर्ता । तावहयमिदमदिया
दुदयत्ययमबुंदो यावत् ॥ ७२ श्रीसोमेश्वरदेवश्वुलुक्यनरदेवसेवितांहि४६ युगः । रचयांचकार रुचिरां धर्मस्थानप्रशस्तिमिमां ॥ ७३ श्रीनेमेरम्बिकायाश्च
प्रसादादर्बुदाचले । वस्तुपालान्वयस्यास्तु प्रशस्तिः स्वस्तिशालिनी ॥ ७४ सूत्रं
केल्हणसुतघांधलपुत्रेण चंडेश्वरेण प्रशस्तिरियमुत्कीर्णा । [1] ४७ श्रीविक्रम [ संवत् १२८७ व षे[ फाल्गु ]ण वदि ३ रवौ श्री[ नागेंद्रग]च्छे
[ श्रीविजय ]सेनसूरिभिः प्रतिष्ठा कृता ।।
१
या सस्त्रादिका.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #352

आबुपर्वतमा लेखो नं. १
१२९ ભાષાન્તર (શ્લેક. ૧) છે. દેવી સરસ્વતી જે કવિઓનાં મનમાં પ્રવેશ કરે છે અને જેનું હંસવાહન જે છે તેની હું આરાધના કરું છું.
(સ્લે. ૨) શિવને પુત્ર (ગણેશ) જે શાંત હોવા છતાં કોધથી રક્ત છે. શાન્ત છતાં કામના નિગ્રહ માટે બને છે અને ચક્ષુ બંધ હોવા છતાં જે સર્વ જુએ છે તે તમારું કલ્યાણ કરે.
| (લે. ૩) પ્રજાસુખનું સ્થાન, અજ, રજિ અને રઘુ સરખા ચુલાથી રક્ષિત અણુહિલપુર શહેર છે-જ્યાં શુકલ પક્ષને અંતે ચિરકાળ સુધી અતિ સુંદર રમણીઓનાં શશી જેવાં મુખથી અંધકાર મન્દ થાય છે.
(લે. ૪) તે શહેરમાં, કુટજકુસુમ જેવા શુભ્ર યશવાળે, કપતથી દાન દેવામાં અધિક, પ્રાગ્વાટ અન્વયને મુગટ ચડપ હતા.
(. ૫) તેના સત્કર્મના ફળ રૂપે, તેના મહેલ ઉપર કીર્તિવજ ફરતા સુવર્ણ દડ જે, ચણ્ડપ્રસા નામે પુત્ર જન્મ્ય હેતે.
(શ્લો. ૬) તેને, કે જે વિશાળ મનને હતા અને જે દુગ્ધદધિ (દૂધને સાગર) જે હતે તેને સેમ ઉભળે-જે સદ્દગુણોથી સજજને, મયમાં ઉંડા એવા દુગ્ધદધિમાંથી ઉદ્દભવેલા ઈન્દુનાં કિરણે માફક આનંદ રડતે.
" (લે. ૭) તેને જિનાધિનાથની ભક્તિ હૃદયમાં નિત્ય ધારનાર અશ્વરાજ પુત્ર હતે. તેને ત્રિપુરરિપુની પત્ની અને કુમારની માતા દેવી પાર્વતી જેવી કુમારદેવી પત્ની હતી. | (લે. ૮) તેમને પ્રથમ પુત્ર લૂણીગ નામને મંત્રી હતા. પણ દૈવવશાત્ તે બાલ્યાવ
સ્થામાં જ મૃત્યુ પામ્યું હતું. જ (લે.) એ વિશુદ્ધ મનને મંત્રી લૂગ, જેની મતિ બૃહસ્પતિના જ્ઞાનની પણ અવગણના કરતી, તે
(લે. ૧૦) તેને નાનો ભાઈ શ્રી માલદેવ હતે જે જિતેન્દ્રિય ઈને પરસીની લાલસાવાળે ન હોતે. | (લે. ૧૧) ધર્મવિધાનમાં (અનુષ્ઠાનમાં), પ્રજાનાં છિદ્ર ઢાંકવામાં અને વિભિન્નનું (ત્રટેલું) અનુસંધાન કરવામાં વિધાતાએ મલદેવને સ્પર્ધા સર્યો નહતે
(લે. ૧૨) કાળાં વાદળાંના સમૂહમાંથી મુક્ત થએલાં ચંદ્રનાં કિરણોની હરીફાઈ કરતા મલદેવના યશે હરિતમલ્લના દાંતનાં કિરણોને ગળેથી પકડ્યાં (મતલબ કે ઈન્દ્રના હાથી ઐરાવતના દશનનાં શુભ્ર કિરણે જ્યાં પ્રસસ્તાં હતાં ત્યાં સુધી તેને યશ પહોંચે એટલે દિગન્ત પર્યત કીર્તિ વ્યાપી. )
( ૧૩) ઈન્દ્રિય પર વિજય મેળવનાર એ પુરૂષને અનુજ શ્રીમાન વસ્તુપાલ હરે, જે કાવ્યના અમૃતથી અદ્દભુત હર્ષની વૃદ્ધિ કરતે અને જેણે વિદ્વાનેના લલાટ પરથી આપદ્દ શબ્દ ભૂસી નાંખ્યો હતે.
* ( . ૧૪) ચુલયના સચિવામાં અને કવિઓમાં અગ્ર વસ્તુપાલ પૈસા મેળવવામાં કે કાવ્યકૃતિમાં પારકાના અર્થનું હરણ કદાપિ કરતો નહીં. | (લે. ૧૫) તેને હાને ભાઈ મંત્રિરાજ તેજપાલ હતું જે સ્વામીના તેજનું પાલન કરનારો હતો અને જેને દુને ડર હતા, જેની કીર્તિ ચારે દિશામાં પ્રસરી હતી.
(લે. ૧૬) તેજપાલ તથા વિષ્ણુનાં સ્વરૂપનું નિરૂપણ કોણ કરી શકે ? કારણ કે પ્રથમના ઉદરકંદરમાં ત્રણે જગતનાં નીતિનાં સૂત્રો રહેલાં હતાં જ્યારે બીજાનાં (વિષણુના) ઉદર કંદરમાં ત્રણે જગત્ વિંટળાઈ રહેલાં છે. | (8ો. ૧૭) આ ભાઈઓને અનુક્રમે જા હુ, માઊ, સાઊ, ધનદેવી, સેહગા, વયજુકા અને પદ્મલદેવી સાત બહેન હતી.

Page #353

१३०
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
( àા. ૧૮ ) ખરેખર, અશ્વરાજના આ પુત્રે એક જ ઉદરમાં રહેવાના લાલે પૃથ્વી પર ક્રી આવેલા દશરથ રાજાના ચાર પુત્રા જ હતા.
( àા. ૧૯) અનુજ ( ન્હાના ભાઇ ) તેજપાલના સાથવાળા વસ્તુપાલ, મધુ માટે પછી આવતા માધવ માસની માર્કે સર્વેનું હૃદય રંજતા નથી ?
(àા. ૨૦ ) એલા કÇિ માર્ગમાં જવું નહી એ સ્મૃતિ વચન ધ્યાનમાં રાખી તે બે ભાઇ મેહ રૂપી ચારના ભયવાળા સદ્ગુણાના પંથ ઉપર સાથે ચાલે છે.
(àા. ૨૧) યુગ જેટલા લાંખા બાહુવાળા આ બે ભાઇઓની જોડીના ઉદય થાથ્યા; જે જોડીએ ચેાથા યુગમાં પણ કુતયુગનું આગમન ફરી કરાવ્યું હતું.
( àા. ૨૨ ) જેએની કીર્તિથી ભૂમિમંડલ મુક્તામય ભાસે છે તે બન્ને ભાઈઓનાં શરીર ચિરકાળ સુધી રાગથી મુક્ત રહેા.
(àા. ૨૩ ) એક જ દેહમાંથી બન્ને માડુ નીકળે છે છતાં તેમાં એક વામ ( ડાબેખરામ) છે. પણ આ એ માધવેામાંથી (એક જ પિતાથી થએલા હેાવા છતાં) એક પણ તેવા ( વામ ) નથી, કારણકે અન્ને પ્રામાણિક ( દક્ષિણ ) હતા.
( àા. ૨૪) આ મને ભ્રાતાઓએ ધર્મસ્થાનાથી પૃથ્વી અંકિતકરીને કલિયુગના કંઠપર અલથી પાતાના પગ મૂકયા હતા.
( ક્ષેા. ૨૫ ) ચૌલુક્ય વીરાના વંશમાં તે શાખાના અલંકાર તેજસ્વી પુરુષ અર્થારાજ જન્મ્યા હતા.
( àા. ૨૬ ) તેના પછી લવણપ્રસાદે પૃથ્વી પ્રાપ્ત કરી; જેના પ્રતાપ ઢાંકયા ન હતા, જેણે શત્રુસંહાર કર્યાં હતા અને જેનેા ગંગાના જલથી ધાવાએલા શંખ જેવા શુભ્ર યશ ખારા સમુદ્રથી પડેલે પાર પહોંચ્યા.
(àા. ર૭) દશરથ અને કકુસ્થની પ્રતિમા જેવા આ નૃપને વીરધવલ નામને શત્રુના દળને હણનારા પુત્ર થયા. જ્યારે આ પુરુષના યશ પૂર માક પ્રસરતા હતા ત્યારે, કામથી પીડિત મનવાળી અસાધ્વી સ્રીએની અભિસરણુકામાં કુશળતા નિષ્ફળ નીવડતી.
(લે. ૨૮) આ પ્રજ્ઞ વીરધવલ ચૌલુકય જ્યારે નિન્દાખાર લેાકેા તે બે સચિવાની નિન્દા કરવા તે બિલકુલ સાંભળતે નહીં. અને આ સચિવેાએ તેમના સ્વામિનું રાજ્ય અતિ ઉન્નતિથી Àાભાળ્યું અને ગજસેનાએ અને ઘેાડાનાં યુથે તેના મહેલનાં આંગણાંમાં ખૂંધાવ્યાં.
( àા. ૧૯) આખન્ને સચિવેા સહિત તે રાજા ઘુંટણ સુધી લાંખા બે હાથથી શ્રીને સુખથી એટલે સહેલાઇથી ભેટે છે, એમ મને લાગે છે.
( àા. ૩૦ ) શિવના શ્વસુર હિમાલયને પુત્ર ગિરિસમૂહની ટાચ અ་દિગિર છે, જે મન્દાકિનીને વાદળથી ઘેરાએલા શિખરપર ધારણ કરી રહેલા હાઈ ઘટ જટાવાળા મસ્તકપર ગંગા ધારણ કરનાર શિવનું (જેના તે સાળા છે) અનુકરણ કરે છે.
( àા. ૩૧) આ પર્વત પર કાઈ સ્થળે રમ્ય લલનાઓને વિહાર કરતી જોઈને મેાક્ષની આંકાક્ષાવાળાને પણ રતિ ઉત્પન્ન થાય છે, જ્યારે કેાઈ સ્થાનમાં મુનિએને માટે ખાંધેલાં તીર્થ સ્થાનાની હાર જોઈ અસ્થિર મનના માણુસને પણ જગતથી વિરક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે.
(àા. ૩૨ ) શ્રેયને લઈને શ્રેષ્ઠ વિસિષ્ઠના હામના અગ્નિ કુંડમાંથી મૃતંડના પુત્ર-સૂર્ય–થી અધિક જયાતિવાળા પુરુષ પ્રકટ થયા. તે શત્રુસંહારમાં આનન્દ પામશે એમ માનીને તે શ્રુતિજ્ઞાનીએ તેને પરમાર એવું નામ આપ્યું; તે સમયથી તેના કુળનું નામ તે પડયું.
(àા. ૩૩) તે નૃપાના વંશમાં પ્રથમ શ્રીમરાજ થયા. તે પૃથ્વીપર ઇન્દ્ર સરખા હતા કારણ કે ઇન્દ્રે પર્વતાને, પાંખાનું છેદન કરી, વેદનાના અનુભવ આપ્યા હતા તેમ આ નૃપે રાજાએને, બન્ને પક્ષ ખેદી, વેદનાનું જ્ઞાન કરાવ્યું હતું.

Page #354

आबुपर्वतना लेखो नं. १ (શ્લે. ૩૪) ધંધુક, પ્રવભટાદિ અરિની ગજસેનાને પરાજય કરનાર ઉત્પન્ન થયા; તેમના કુલમાં કામદેવને જિતનાર મનેરમ “રામદેવ” જન્મ્યા હતા.
( લે. ૩૫ ) પૃથ્વીથી સ્વર્ગ પર્યત ભરેલા જેના યશઃ સાગરનાં મોજાંથી ચંદ્રનાં કિરણે લેપાઈ જતાં એવા આ નૃપને થશેાધવલ નામે પુત્ર જે કામદેવને વશ ન હતું તે પ્રકટ અને માલવાન સ્વામિ બલાલ, ચૌલુક્ય નૃપ કુમારપાલ તરફ શત્રુભાવ રાખતે થયે છે તેમ જાણું તેણે તેને સત્વર નાશ કર્યો.
(પ્લે. ૩૬) તેને વિશ્વમાં પ્રશંસા પામેલે, શત્રુગણુનાં ગળાં છેદવામાં અપ્રતિહત અસિધારાવાળે ધારાવર્ષ પુત્ર થયો. જ્યારે તે ક્રોધથી પ્રદીપ્ત થઈ રણક્ષેત્ર પર નિશ્ચલ રહે ત્યારે કણનાથની પત્નીઓનાં નેત્રકમળમાંથી આંસુ પડતાં હતાં.
(લે. ૩૭ ) ખરેખર તે અવ્યાહત બલવાળે પૃથ્વી પર ફરી અવતરેલ દશરથને પુત્ર રામજ હતું, જે મારીચ માટે વિરથી આ સમયમાં પણ મૃગયા ખેલવામાં આસક્ત મતિવાળ હતે.
(શ્લો. ૩૮) તેને અનુજ પ્રહ્માદન હતું. તેણે સામંતસિહ સાથે રણભૂમિમાં ક્ષીણ થયેલા બળવાળા શ્રીમાન ગુર્જર નૃપનું દક્ષતાભરેલી તરવારથી રક્ષણ કર્યું હતું; અને દનુવંશના સર્વથી મહાન શત્રુ વિષ્ણુનું ચારિત્ર પુનઃ ભૂમિ પર ઉજજવળ કર્યું.
(લે. ૩૬) હું નિર્ણય કરી શકતું નથી કે બ્રહ્મામાંથી ઉત્પન્ન થયેલી સરસ્વતી દેવીએ અથવા અભિલાષ પૂર્ણ કરનારી દેવેની કામધેનુએ પ્રહ્નાદનનું રૂપ ધારણ કરી પુનઃ પૃથ્વી પર જન્મ લીધેલ છે.
( . ૪૦) ધારાવર્ષને આ પુત્ર શ્રી સેમસિંહદેવનો જય થાઓ ! જેણે પિતાનું શૌર્ય, કાકાની વિદ્યા અને બનેની દાનશક્તિ પ્રાપ્ત કરેલી હતી.
(લે. ૪૧) બ્રાહ્મણના કર માફ કરીને અને શત્રુગણુને વિજય કરીને સામસિંહ નૃપે ઈદુના પ્રકાશ જે યશ પ્રાપ્ત કર્યો જે થશે પૃથ્વીને અજવાળતો છતાં ઈર્ષાથી મોહ પામતા શત્રુઓનાં મુખ પરથી મલીનતાનું હરણ કર્યું નહી. | (શ્લે. ૪૨) તેના પુત્ર કણ રાજદેવને જય હો !; જે કૃણુરાજને પ્રતાપ અમાપ છે, અને જે યશ અને દયાથી આભૂષિત થયે હેવાથી, યશોદાથી અનુરક્ત વસુદેવના પુત્ર અને માતાથી અધિક પ્રતાપ વાળા શ્રીકૃષ્ણના સરખે લાગતું હતું.
(શ્લો. ૪૩) વળી કુળમાં, વિનયમાં વિદ્યામાં, શૌર્યમાં, નિત્યદાનમાં વસ્તુપાલ જે બીજે કોઈ માણસ કઈ પણ જગ્યાએ મારા દષ્ટિપથમાં આવતો નથી.
(શ્લે. ૪૪) આ શ્રેષ્ઠ સચિવથી, તેની પ્રિયતમા લલિતાદેવીને, પુલોમનની પુત્રીને ઈન્દ્રથી જયન્ત પ્રાપ્ત થયું હતું તેમ, વિનયસંપન્ન જયતસિંહદેવ પુત્ર થયો.
(લે. ૪૫ ) આ જૈત્રસિંહ, જેનું રૂપ કામદેવને જિતવા તલસે છે, અને જે વિનય અને જ્ઞાનથી વિમુખ બાળપણમાં પણ વિનય અને સદ્ગુણેને આવિર્ભાવ કરે છે, તે કેનું હદય નથી આકર્ષતે ?
(લે. ૪૬) શ્રી વસ્તુપાલને પુત્ર જયન્તસિંહ-જે રૂપમાં કામદેવથી અધિક છે અને જે યાચકને પ્રાર્થના કરતાં અધિક દાન આપે છે, તે એક કપાયુષી થાઓ ! | ( ક. ૪૭) શ્રીમાન તેજપાલ મંત્રિ જેનાથી ચિંતામણિ માફક પ્રજા નિશ્ચિત્ત આનન્દ કરે છે તે ચિર કાળ સત્તાને ઉપલેગ કરે.
જે. ૮૬

Page #355

१३२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख (પ્લે. ૪૮) ચાણક્ય, બૃહસ્પતિ, મર્યાધિ શુક્ર આદિ બુદ્ધિધામ મંત્રિઓને પહેલાં પૃથ્વી પર વિધાતાએ આ મંત્રિ(તેજપાલ)ને ઉત્પન્ન કરવાના અભ્યાસ માટે જ ખરેખર સભ્ય હતા નહીં તે તેજપાલ તેમના કરતાં અધિકતર કયાંથી હોય?
(ક. ૪૯) સમસ્ત પ્રાણુઓને અભ્યદય, નિવાસ, બલિએ સ્થાપેલી સ્થિતિનું પાલન કરતે, શ્રી વસ્તુપાલનો અનુજ તેજપાલ હતું. આ જોવાલાયક તેજપાલને જોઈ કામન્તકિ પિતાના ગુણગ્રામને અધિક ખ્યાલ રાખતા નથી અને ચાણક્ય પણ પિતાની મતિ માટે વિસ્મય પમાડતું નથી. વળી મહંત શ્રી તેજપાલની પત્ની શ્રીમતી અનુપમ દેવીના પિતૃવંશનું વર્ણન –
(. ૫૦) પ્રાગ્વાટ અવયને મુગટ, લહમીથી ભરપૂર ચદ્રાવતીનો નિવાસી, જેણે ભૂમિ તલનું પ્રશંસનીય કીર્તિથી પ્રક્ષાલન કર્યું હતું તે ધીરપુરૂષ શ્રી ગાગા જ હતે; જેના સદાચારના અનુરાગથી કાણુ આનન્દ્રિત થયું નથી કે જેણે મસ્તક ડેલાવ્યું નથી કે કેનાં રોમાંચ ઉદભૂત થયાં નથી ?
(શ્લે. પ૧) તેને સજજનાના પંથને અનુસરવાવાળે ધરણીગ નામનો પુત્ર જન્મે; જેણે ગુણસંપન્ન હેઈ, પોતાના સ્વામિના હૃદયમાં હારની પેઠે સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું.
(. ૫૨) તેને ત્રિભુવનમાં વિખ્યાત શિલવાળી ત્રિભુવનદેવી દયિતા હતી. આ બન્નેના દેહ જુદા હતા પણ મન એક જ હતું.
(પ્લે. પ૩) શીલમાં સાક્ષાત દક્ષની પુત્રી પાર્વતી જેવી તેમની પુત્રી અનુપમદેવીનું શ્રીતેજપાલ સાથે લગ્ન થયું હતું.
(શ્લો. ૫૪) સદાચાર રૂપી દિવ્ય કુસમ ધારતી લતા, આ અનુપમદેવી જે પિતાના કુળને નય, વિનય, વિવેક, ઔચિત્ય, દાક્ષિણ્ય, દાન આદિથી ઇન્દુ સમાન ગુણગણુથી પિતાનાં સકલ કુલને પ્રકાશ આપતી હતી. તે શ્રેષ્ઠ મંત્રી તેજપાલની પત્ની થઈ
(હે. ૫૫) તેમને પુત્ર લાવણ્યસિંહ, ઈન્દ્રિયરૂપી દુષ્ટ અ પર અંકુશ રાખતો અને મદનપ્રિય યૌવન પ્રાપ્ત કર્યા છતાં પણ ફક્ત સદ્ધર્મને રસ્તે ચાલે છે.
(લે. ૫૬ ) શ્રીમાન તેજપાલના પવિત્ર પુત્ર શ્રીલસિહના ગુણેની સ્તુતિ કોણ નથી કરતું જે લક્ષમીના બંધનમાં ઉત્સુક હોવા છતાં ત્રણે જગમાં કીતિ પૂર્ણ પ્રસારી હતી. | (લે. પ૭) ગુણરુપી ધન નિધાનથી ભરેલ આ કળશ (લુણસિંહ) ઢકાલે નથી, તેમ જ ખલરૂપી સર્ષોથી ઘેરાએલો નથી; અને પુરૂષથી ઉપભોગ થતું હોવા છતાં હમેશાં વૃદ્ધિ જ પામે છે.
(લે. ૫૮) મલદેવ મંત્રીને લીલુકાથી થએલે પૂર્ણસિંહ નામે પુત્ર હતું. તેને અક્ષણદેવીથી ગુણેના નિવાસ સરખે આબાદી ભેગવતે પેથડ નામે પુત્ર હતા. | (લો. ૫૯) તેજ પાલ મંત્રીની પત્ની અનુપમા હતી. લાવણ્યસિંહ તેમને આયુષ્યમાન પુત્ર હતા. | (લો. ૬૦) તે પુત્ર અને તે પત્નીના ધમથે આ તેજપાલે અબુંદ ગિરિપર નેમી. નાથનું પવિત્ર મદિર બંધાવ્યું.
(લે. ૬૧) પૃથ્વી પર ઇન્દુ જેવા તેજપાલ મંત્રિએ શંખ જેવા ઉજજવળ શિલાઓની હારથી ચંદ્ર અને કુન્દ પુપોના જેવું રૂચિર, આગળ મડપવાળું, બાજુમાં ઉત્તમ જિનેના પર (બાવન) મંદિરવાળું અને અગ્રે બલાનકવાળું તે નેમીનાથનું મંદિર બંધાવ્યું હતું.
(લે. ૬૨ ) શ્રીમાન ચ૭૫ને પુત્ર ચઢપ્રસાદ હતો. તેને સેમપુત્ર હતું. તેને અશ્વરાજ નામે પુત્ર હતું તેને પવિત્ર આશયવાળા, જિનશાસનના ઉદ્યાનમાં ચઢતા મેઘ (વાદળ) જેવા શ્રીલૂણીગ, મંત્રિ મલદેવ, શ્રીવાસ્તુપાલ અને તેજપાલ નામના પુત્રો થયા.

Page #356

आबुपर्बतना लेखो. नं. १
१३३
( શ્લા. ૬૩ ) મંત્રીવર વસ્તુપાલને શ્રીજૈર્ગાસહુ પુત્ર હતા અને તેજપાલને વિખ્યાત મતિવાળા લાવણ્યસિંહ પુત્ર હતા. આ દૃશ પુરુષાની હાથણીઓના સ્કંધ ઉપર વિરાજતી મૂર્તિએ જિન દર્શન માટે જતા દિ‡નાયકાની પ્રતિમા પેઠે ચિરકાળ સુધી શેાભા પામશે.
( લેા. ૬૪) હાથણીઓની પીઠપર મૂકાએલી મૂર્તિ પાછળ, આ ચૌલુકય નૃપ વીરધવલના અસ્પર્ધિત મિત્ર અને શ્રીવસ્તુપાલના અનુજ પ્રજ્ઞ તેજપાલે ઉપર જણાવેલાં માણુસેની તેમની પત્નિ સહિત નિર્મળ પત્થરનાં ખત્તક પર ૧૦ (દશ) મૂર્તિએ કરાવી.
( લે. (૫) સકલ પ્રજા જેના પર ઉપજીવિકા ચલાવે છે તેવા વસ્તુપાલની બાજીપર, સરાવની પાળે સફ્ળ આમ્રવૃક્ષ જે સર્વ પ્રાણીઓનું જીવન ચલાવે છે તેવા જ, સલ તેજપાલ દેખાય છે.
( ક્ષેા. ૬૬ ) સરાવર, કૂવા, ફુઆરા, ઘટા, તડાગ, મંદિર, સત્ર આદિ ધર્મસ્થાનાની પરંપરા જે તે ભાઈ આએ દરેક શહેર, ગામમાં, દરેક માર્ગપર અને પર્વતના શિખરપર નવાં બાંધેલાં અથવા સમારકામ કરેલાં તેની પૃથ્વી સિવાય અન્ય કેાઈ સંખ્યા જાણતું પણ નથી.
( શ્વે. ૬૭ ) જે સારી મતિવાળા પુરુષ શંભુના શ્વાસેાચ્છાસ ગણી શકે અથવા માર્કેડ મુનિની આંખના મટકાર' ગણી શકે તે જ પુરુષ સ કાર્યાંના ત્યાગ કરીને આ બે મંત્રએની ધર્મસ્થાનપ્રશસ્તિની સંખ્યા પણ ગણી શકે.
( ક્ષેા, ૬૮ ) અશ્વરાજની કીર્તિ સદૈવ સર્વ દિશામાં પ્રસરા, જે અશ્વરાજની સંતતિ દાન અને ઉપકારનાં કાર્યાં કેમ કરવાં તે જાણી શકે છે.
(àા. ૬૯) ચાપથી આષિત થયેલા કુળના ગુરૂ, નાગેન્દ્ર ગચ્છની સંપઢના ચુડામણિ, જેણે વગર યત્ને મહિમા પ્રાપ્ત કર્યા હતા તે મહેન્દ્રસૂરિ હતા. તેના પછી પ્રશંસનીય સદાચારી શ્રીશાન્તિસૂરિ હેતે, તેના પછી આનંદસૂરિ અને અમરસૂરિની જોડી થઈ ; જેની પ્રભા ઉદય થતા ઇન્દુ અથવા સૂર્ય જેવી ઉજ્જવળ હતી.
( àા. ૭૦ ) તેમના પછી પાપ વિશુદ્ધિ કરનાર અને જૈન શાસનના ઉદ્યાનમાં નવા વાદળ સરખા હરિભદ્રસૂરિ હતા. તેના પછી પ્રસિદ્ધ મુનિવર જે વિદ્યાના મદથી ઉન્મત્ત થએલાના રાગાને માટે સર્વોત્તમ વૈદ્ય હતા તે વિજયસેન થયા.
(221.09) ગુરૂની આશિષનું પાત્ર ઉદ્દયપ્રભસૂરિ હતા. તે પ્રતિભાના સાગરનાં મૌક્તિક જેવાં સુંદર સ્તે શાલે છે.
( ક્ષેા. ૭૨ ) આ ધર્મસ્થાન અને ધર્મસ્થાન સ્થાપનાર આ બે જણ અર્બુદગિરિ જેટલી વૃદ્ધિ પામે.
( શ્લા. ૭૩ ) શ્રીસેામેશ્વરદેવ જેના ચરણનું સેવન ચુલુકય નૃપ કરે છે તેણે આ સુંદર, ધર્મસ્થાનની પ્રશસ્તિ રચેલી છે.
( àા. ૭૪ ) શ્રી નેમી અને અર્બુદગરપરની અંબિકાના પ્રસાદથી આ પ્રશસ્તિ વસ્તુ પાલના કુળને અમાપ સુખ આપે.
( પંક્તિ ૪૬) આ પ્રશસ્તિ કેહુણના પુત્ર, ધાન્ધલના પુત્ર, ચુન્ધરથી કાતરાઈ છે. ફાલ્ગુ, દ્ધિ ૩ રવિવારે; અને પ્રતિષ્ઠા શ્રીનાગેન્દ્ર
( પંકિત ૪૭) વિક્રમ સંવત ૧૨૮૭, ગચ્છનાં શ્રીવિજયસેનસૂરિથી થએલી હતી.

Page #357

નં. ૧૬૮ આબુગરિના જૈન લેખે લેખ નં. ૨
વિક્રમ સંવત ૧૨૮૭ ફાલ્ગન વદિ ૩ રવિવાર
લેખ નં૦૨ ની ફક્ત થોડી હકીકત એચ. એચ. વિલ્સને એશિયાટિક રિસર્ચ . ૧૬ પા. ૩૦૯ માં પ્રસિદ્ધ કરી હતી. પ્રોફેસર અબાજી વિઘણુ કાથવટે એ પોતાની “કીર્તિકેમુદી' ની આવૃત્તિમાં એપેન્ડિકસ “બી' માં તે સંપૂર્ણ પ્રસિદ્ધ કર્યો હતો. આશરે ૨૧૧” પહોળીxt૧૦” ઉંચી જગ્યામાં લખાયું છે. અક્ષરોનું કદ ” છે. ૧-૨ પંક્તિઓની શરૂવાતમાં તથા અંતમાં તથા ૩-૪ પંક્તિઓને અંતે, પત્થર કાપી નાંખવાથી અથવા ભાંગી જવાથી, લેખ નાશ પામ્ય છે. લિપિ નં. ૧ ના લેખના જેવી જ છે.
લેખ સંસ્કૃત ભાષામાં છે. અને પંક્તિ ૩૦ માં એક શ્લેક સિવાય આખે ગદ્યમાં છે.
લેખમાં નેમિનાથનું મંદિર બંધાવવાની સત્તાવાર હકીક્ત આપી છે. તેના સંબંધના ઉત્સવ તથા તેના સંરક્ષણ વિગેરે માટે નિયમે પણ તેમાં છે.
૧-૫ પંક્તિઓમાં કહ્યું છે કે, આજે રવિવારે [ વિક્રમ ] સંવત ૧૨૮૭ ના સામાન્ય ફાલ્ગનનાં કૃષ્ણ પક્ષ ૩ જને દિને જ્યારે સમૃદ્ધિવાળા અણહિલપાટકમાં મહારાજાધિરાજ ભત ઇમદેવ ) ચૌલુકય વંશના કમલને રાજહંસ, અને સમસ્ત રાજાવલીથી અલંકૃત, રાજ્ય કરે છે, . ... ... ... જ્યારે મહામડલેશ્વર રાજકુલ, શ્રી સેમસિંહદેવ, શ્રી વસિષ્ઠના કુંડમાંથી જન્મેલા શ્રી ધૂમરાજદેવના કુટુંબમાં જન્મેલો, રાજ્ય કરે છે ત્યારે તેજપાલે દેઉલવાલ ગામમાં પવિત્ર અબુ પર્વત ઉપર લૂણસિંહવસહિકા નામનું, પવિત્ર નેમિનાથ મંદિર બંધાવ્યું. તેને દેવકુલિકાઓથી શણગાર્યું, અને એક મહાન્ હસ્તિશાલાથી શોભાવ્યું હતું. તે મંદિર તેણે પિતાની સ્ત્રી અનુપમદેવી અને પુત્ર લુણસિંહને યશ અને ગુણુની વૃદ્ધિ અર્થે બંધાવ્યું હતું. આ લેખમાં પણ નં. ૧ ના લેખ મુજબ તેજપાલની વંશાવલી આપી છે. તે ઉપરાંત અહિ તેનું વર્ણન આ પ્રમાણે આપ્યું છેઃ “મહામંડલેશ્વર રાણક શ્રી વીરધવલદેવનો જે . ...રાત્રા નામના મહલ( પ્રાંત)માં ચૌલુક્ય વંશના શ્રી લવણપ્રસાદદેવને પુત્ર હતું, તેને સમસ્ત મુદ્રાવ્યાપાર ઉપર કહેલા મહારાજાધિરાજ શ્રી ભીમદેવના અનુગ્રહથી તે (તેજપાલ) કરતે હતે.”
આ વર્ણન ખાસ ઉપયોગી હોવાનું કારણ એ છે કે, તેમાં ભીમદેવ ૨ જા અને વાઘેલા વંશને કેવી જાતને સંબંધ હતો તે દેખાય છે. સેમેશ્વર દેવના વર્ણનમાં આ સંબંધ બરાબર દેખાતો નથી. લેખ ઉપરથી ચેસ થાય છે કે, ભીમદેવ ૨ મહારાજાધિરાજ ગણુતા હતા અને લવણપ્રસાદ તથા વિરધવલ મહામંડલેશ્વરની પદવી અને રાણકના ઇલ્કાબથી સંતુષ્ટ હતા. દૈવગે વીરધવલ રાજ્ય કરતો હતો તે પ્રાંતનું નામ છેલા બે અક્ષરો“રાત્રા–સિવાય નાશ પામ્યું છે, અને તે હું અટકળવા અશક્ત છું.
ચદ્રાવતીના પરમારે વિષે લેખમાં કહ્યું છે કે, ઇ. . ૧૨૩૦ માં સેમસિંહ રાજ્ય કરતે હતા, અને નં. ૧ ના લેખ ઉપરથી અનુમાન થાય છે તે મુજબ કૃષ્ણરાજ નહીં. વળી નં. ૧ ના લેખમાં પરમારની ગાથા કહી છે તે અહિં ધૂમરાજને લાગુ પાડી છે.
૧ એ. ઈ. વ. ૮ પા. ૨૦૪-ક પ્રો. એચ. લુડ.

Page #358

आबुपर्वतना जैन लेखो नं. २
૨૩૫ ઉપર કહ્યા મુજબ, તારીખ રવિવાર, ૩ જી માર્ચ ઈ. સ. ૧૨૩૦ ને મળતી આવે છે. લેખમાં બતાવેલાં દેવકુલિકા તથા હતિશાલા, અને નં. ૧ ના લેખમાં શ્લોક ૨૧-૬૪ માં લખેલાં બાવન મંદિર તથા તેજપાલનાં કુટુંબીઓનાં પૂતળાં માટે એરડે, એ એક જ છે.
મંદિરના બાંધકામના વર્ણન પછી વિજયસેનસૂરીએ સમર્પણ કર્યાની હકીકત આવે છે. તેની વંશાવલી પ્રથમના લેખ પ્રમાણે જ છે. હરિભદ્રસૂરિને “શ્રી આણંદસૂરિ તથા શ્રીઅમરચંદ્ર સૂરીએ પદાર્તાકળભુ” કહે છે. આથી એમ જણાય છે કે તેને પટ્ટાભિષેક આ બે સૂરિઓના હરતે થયે હશે.
ત્યાર પછીના ભાગ( ૫. ૬-૯)ને આશય “અને આ મંદિર માટે નિમેલા શ્રાવક ટ્રસ્ટીઓનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે ” એ મથાળા ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. અહી કહ્યું છે કે, આ મંદિરમાં સ્નાન, પૂજા, વિગેરે હંમેશને માટે મદ્યદેવ, વસ્તુપાલ અને તેજપાલ, એ ભાઈ એાએ, તથા તેઓના વંશજોએ, તથા લૂણસિંહની માતા અનુપમદેવીના સર્વ પુરૂષ વંશ તથા તેઓના વંશજોએ કરવાં. આ સ્થળે અનુપમદેવીનું કુટુમ્બ જે ચદ્રાવતીમાં રહેતું હતું અને પ્રાગ્વાટ જ્ઞાતિનું હતું, તેની વંશાવલી દાખલ કરી છે.
તે પછીના ભાગ(૫. ૯-૨૫)માં મંદિરના સમર્પગુને સાંવત્સરિક ઉત્સવ ઉજવનાના નિયમ આપ્યા છે. તે ઉત્સવ દેવોને પવિત્ર ચૈત્ર માસના કૃષ્ણ પક્ષ તૃતીયાને દિને શરૂ થઈને આઠ દિવસ સુધી ચાલ સઈએ. આ ઉત્સવમાં નાન, પૂજા વિગેરે ક્રિયાઓ ચદ્રાવતી પ્રદેશના શ્રાવકોએ હતી. દરેક દિવસ તે સ્થળની અમુક જ્ઞાતિ માટે મુકરર કરેલ હતું. લેખમાં આવા ઘણું શ્રાવકોનાં નામ તેના પિતા અને જ્ઞાતિનાં નામે સાથે આપેલાં છે. તેમાંના આશરે અર્ધા પ્રાવાટે હતા; બાકીના ઊઓસવાલ, અથવા એઈસવાલ, શ્રીમાલ અને થોડા ઘણા ધર્કટ હતા. તેઓનાં નિવાસસ્થાને ઉમ્બરણકી, સરઉલી અને કાસદ, બ્રહ્માણ, ઘઉલી, મહાન તીર્થ મુણ્ડસ્થલ, ફીલિણિ, હષ્કાઉદ્રા, ડવાણુગડાહડા, સાહિલવાડા નામનાં ગામડાં હતાં.
તે પછીના ભાગમાં (પં. ૨૫-૨૬) ઠરાવ્યું છે કે, નેમિનાથદેવનાં પાંચ કલ્યાણિકોર દર વર્ષે મુકરર કરેલ દિવસે દેઉલવાડામાં વસતા સર્વ શ્રાવકોએ પવિત્ર અર્બર પર્વત ઉપર ઉજવવાં.
જેઓને મંદિરની સંભાળ રાખવાનું સેંપવામાં આવ્યું હતું તેઓનાં નામ, તે પછીના ભાગમાં (પં. ૨૬-૩૦) આપ્યાં છે- આ પ્રમાણે કરાવ્યું છેઃ ચદ્રાવતીને સ્વામિ શ્રી રાજકુલ સેમેશ્વરદેવ; તેને પુત્ર શ્રીરાજ (કુલ ) કાહ્મદેવ, અને બીજા રાજાઓ, ચન્દ્રાવતીના સ્થાનપતિ ભટ્ટારકો કવિલાસ ગુગલી બ્રાહ્મણ, બધા વેપારી ટ્રસ્ટીઓ; સર્વ મનુષ્યો જેવા કે, સ્થાનપતિઓ, સાધુએ ગુગલી બ્રાહ્મણે રાઠિો અને બીજાઓ જેઓ અબુંદ પર્વત ઉપરનાં
ગામડાં જેવાંકે ઉલવાડા, અચલર અને વસિષ્ઠનો પવિત્ર મંદિરમાં તથા પાડોશનાં ગામડાં શ્રીમાતામહબુ, આબુથ, એરાસા,ઊતરછ, સિહર, સાલ, હેઠાઉંજી, આખી અને કેટલી જે સાધુ ધાંધલેશ્વરદેવનું છે, તે અને બીજાંબધાં મળી બાર ગામડાંઓમાં નિવાસ કરી રહ્યા છે તેઓ-વળી ભાલિભાડામાં વસતા સર્વ પ્રતીહારોના વંશજ રાજપુત્રો વિગેરેએ નેમિનાથદેવનાં પવિત્ર મંદિરના ઓરડામાં એક પછી એક બેસીને દરેકે પોતાની ઇરછા અને આનંદ સહિત, મહં( ત ) શ્રી તેજપાલ પાસેથી, આ પવિત્ર સીહવસડુિંકા નામના મંદિરની સંભાળને ભાર ઉપાડી લીધા છે, તેથી તેઓના આ વચનને અનુસરીને તે સર્વે તેમ જ તેઓના વંશજો એ યાવત ચંદ્ર દિવાકર આ મંદિરની સંભાળ રાખવાની છે. કારણ
૧ ફેબસની રાસમાળા પા. ૬૪ પ્રમાણે કાસદ હાલનું ‘કાસિક-પાલડી” અમદાવાદ પાસે આવેલું ગામ છે, જુઓ બુલહર, એ. ઈ. વો. ૧ પા. ૨૨૯ ૨ પાંચ કલ્યાણિકનેમિનાથ દેવનું ગર્ભમાં આવવું, જન્મ, દીક્ષા બારણું કરવી, જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવું અને મુદિત થવાની સંવત્સરીઓના દિવસે. ૩ કવિલાસ કદાચ વિશેષ નામ હોવાને સંભવ હોય.
છે. ૮૭
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #359

૨૨૬
गुजरावना ऐतिहासिक लेख (ત્યારે) ઉશત મનવાળાઓ આ વ્રત કરે પછી પાલ, કમંડલ, વલ્કલ, સિત અને રકત જટા વિગેરેની શું જરૂર છે?”
૨૬ મી પંક્તિમાં કહેલો રાજા કાન્હડદેવ એ આગલા લેખમાં બતાવેલ પરમાર કૃષ્ણરાજય જ છે.
છેલ્લી પંક્તિ(૩૧)માં કહ્યું છે કે, મહારાજ કુલશ્રી મસિહદેવે આ પવિત્ર લુણસંહવસહિકામાં એક શાસન વડે પવિત્ર નેમિનાથદેવને વાહિરહદીમાં ઢવાણું ગામ તે દેવની પૂજા તથા અડભોગ માટે આપ્યું. છેવટે લેખમાં ભવિષ્યના પરમાર વંશના રાજાઓને આ દાન યાવચંદ્રદિવાકરે રાખવા માટે સેમસંહદેવની વિનંતી છે.
લેખમાં આપેલાં સ્થળામાંથી નીચેનાં હું ઓળખાવી શક્યો છું –
અબુંદ પર્વત ઉપરનું દેઉલવાડાગામ ઈન્ડિયન એટલાસમાં લે. ૨૪૩૬ ઉત્તર; હે. ૭૨૪૩ પૂર્વ ઉપર આવેલું દિવાર છે. ઉમ્બરણીકી નકશામાં દિલ્હારાની દક્ષિણમાં–અગ્નિકાણુમાં ૭ માઈલ ઉપર આવેલું મિની છે. ધઉલી ગામ દિવારાની પશ્ચિમ-નૈરૂત્ય કેણુમાં ૮ માઈલ ઉપરનું ધૌલી છે. શ્રેષ્ઠસ્થલનું મહાત્ તીર્થ કદાચ નકશામાં દિલવારાની અગ્નિ કેણમાં ૮૬ માઈલ ઉપરનું મુર્થલ હશે. ગડાહડ ગામ નકશામાં દિલવારાની દક્ષિણ-નરુત્ય કેણુમાં ૧૧ માઈલ ઉપરનું ગદર, જે ગડાર (ગડાડીને બદલે લખેલું માનીએ તે હેય. સાહિલવાડા એ દિલવારાની પશ્ચિમે વાયવ્યમાં ૮ માઈલ ઉપર આવેલું સેવાર છે. અબુંદ પર્વતની નજીકમાં જણાવેલાં ગામમાં, આબુય નકશામાં દિલવારાની અગ્નિકોણમાં ૧૩ માઈલ ઉપરનું આવ્યું છે. ઊતરછ દિવારાની ઈશાન કેણમાં ૫ માઈલ ઉપરનું ઉત્રજ છે. હેઠઉંછ દિવારાની દક્ષિણે ૨ માઈલ ઉપરનું હેત છે. સિહર દિલ્હારાની ઈશાનમાં ૮ માઈલ ઉપરનું સેર છે. કેટલી કદાચ નકશામાં દિલવારાની પૂર્વમાં છ માઈલ ઉપર બતાવેલું કોત્રા હોય. સાલ કદાચ દિવારાની પૂર્વ-અગ્નિ કેણુમાં ૧ માઈલ પરનું ગામ હોય. આરાસા દિલવારાની ઈશાનમાં ૩ માઈલ ઉપર એરિઆ નામના ગામને મળતું આવે છે. પરંતુ બન્ને એક જ છે, એમ માનવા માટે નકશામાં આપેલું નામ ખોટું છે, એમ માનવું જોઈએ.
લેખની છેલ્લી બે પંક્તિઓ, જે ઉપર કહ્યું છે તેમ પાછળથી ઉમેરી છે, તેમાં પવિત્ર કૃષ્ણ રુષિના વંશજ ન્યાયચન્દ્રસૂરિએ બે શ્લોકમાં રચેલી આબુ પર્વતની પ્રશસ્તિ, તથા કાઈ યાત્રાળ આ મંદિરની યાત્રાએ આવ્યું હતું તેની એક ટૂંકી નોંધ આપી છે.
નં. ૩-૩ર સુધીના નાના લેખે, જે બધા હાલ પહેલી વાર પ્રસિદ્ધ કર્યા છે, તે જૈન પતિની નાગરી લિપિમાં અને સંસ્કૃત ભાષામાં લખેલા છે, જે કે, વિશેષ નામે ઘણાં ખરાં પ્રાકૃત હ૫માં આવે છે. એક વાર, નં. ૪ માં “ચંડપ માં “ડ”ને, બુલહરના “ ઈનડીયન પેલી ઓગ્રાફી”માં લેટ ૫ કેલ. ૧૬ ૫. ૨૨ માં, ભીમદેવ ૧ લાના એક લેખમાંથી આપેલો ખાસ આકાર આપે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #360

आबुपर्वतना जैनलेखो नं. २
अक्षरान्तर १ ओं ॥ ओं नम .... ... [संवत् १२८७ वर्षे लौकिकफाल्गुनवदि ३
रवौ अद्येह श्रीमदणहिलपाटके चौलुक्यकुलकमलराजहंससमस्तराजावलीसमलंकु
तमहाराजाधिराजश्रीभ- .... ... २ विजयिराज्ये त .... .... श्रिीवशिष्ट कुंडयजनानलोद्भूतश्रीमद्भमराजदेव
कुलोत्पन्नमहामंडलेश्वररालकुलश्रीसोमसिंहदेवविजयिराज्ये तस्यैव महाराजाधिरा
जश्रीभीमदेवस्य प्रसा[व] .... ... ३ रात्रामंडले श्रीचौलुक्यकुलोत्पन्नमहामंडलेश्वरराणकश्रीलवणप्रसाददेवसुतमहामंडलेश्वरराणकश्री वीरधवलदेवसत्कसमस्तमुद्राव्यापारिणा श्रीमदणहिलपुरवास्तव्यश्री
प्राग्वाटज्ञातीयठ श्रीचंड[प] ... ... ४ चंडप्रसादात्मजमहं श्रीसोमतनुजठ श्रीआसराजभार्याठ श्रीकुमारदेव्योः पुत्रमहं'
श्रीमल्लदेवसंघपतिमहं श्रीवस्तुपालयोरनुजसहोदरभ्रातृमहं श्रीतेजःपालेन स्वकीयभार्यामहं श्रीअनुपमदेव्यास्तत्कुक्षि[ सं ] .... .... ५ वित्रपुत्रमहं श्रीलूणसिंहस्य च पुण्ययशोभिवृद्धये श्रीमदर्बुदाचलोपरि दउलवाडा
ग्रामे समस्तदेवकुलिकालंकृतं विशालहस्तिशालोपशोभितं श्रीलूणसिंहवसहि
काभिधानश्रीनेमिनाथदेवचैत्यमिदं कारितं ॥ छ [॥ ] ६ प्रतिष्टितं श्रीनागेंद्रगच्छे श्रीमहेंद्रसूरिसंताने श्रीशांतिसूरिशिष्यश्रीआणंदसूरिश्रीअमरचंद्रसूरिपट्टालंकरणप्रभुश्रीहरिभद्रसूरिशिष्यैः श्रीविजेयसेनसूरिभिः॥छ।
अत्र च धर्मस्थाने कृतश्रावकगोष्ठिकानां नामा७ नि यथा ॥ महं श्रीमल्लदेवमहं श्रीवस्तुपालमहं श्रीतेजःपालप्रभृतिभ्रातृत्रयसंतान
परंपरया तथा महं श्रीलूणसिंहसत्कमातृकुलपक्षे श्रीचंद्रावतीवास्तव्यप्राग्वाटज्ञाती
यठ श्रीसावदेवसुतठ श्रीशालिगतनुजठं ८ श्रीसागरतनयठ श्रीगागापुत्रठ श्रीधरणिगभ्रातृमहं श्रीराणिगमहं श्रीलीलातथा
श्रीधरणिगभार्याठ श्रीतिहुणदेविकुक्षिसंभूतमहं श्रीअनुपमदेविसहोदरभ्रातृठ
श्रीखीम्बसीहठ श्रीआम्बसीहठ श्रीअदल ९ तथा महं श्रीलीलासुतमहं श्रीलूणसीह तथा भ्रातृठ जगसीहठ रतसिंहानां सम
स्तकुटुम्वेने' एतदीयसंतानपरंपरया च एतस्मिन्धर्मस्थाने सकलमपिसपनपूजा
सारादिकं सदैव करणीयं निर्वाहणीयं च ॥ तथा। - ૧ ઓશરીમાં ખૂણામાં ચણેલ સફેદ શિલા ઉપર છે. મી. કઝીન્સના લીસ્ટ નં. ૧૭૪૧ २ यि३ ले अति - श्रीभीमदेव ४ पाया वशिष्ठ. ५ तिस-श्रीचंदपमुतठ श्री६ पूर्ति -संभूतप- ७ वांया श्रीमदबुदा ८ वांया प्रतिष्ठितं पक्षे नपथमाथी सुधार्थीले १. वाया श्रीखीम्बसीहठ श्रीभाम्बसीह ११ वांया कुटुम्बेन.

Page #361

१३८
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
१० श्रीचंद्रावत्याः सत्कसमस्तमहाजनसकलजिनचैत्यगोष्टिकप्रभूतिश्रावकसमुदाय ।।
तथा उवरणीकीसरउलीग्रामीयप्राग्वाहा । रासलउ आसघर तथाज्ञा माणि
भद्र श्रे आहण तथाज्ञा ॲ देहणउ खीम्बसी.' ११ ह धर्कटज्ञातीयों नेहाउ साहा तथाज्ञा धउलिग आसचंद्र तथाज्ञा श्रे बहु
देवउ सोम प्राग्वाटज्ञा | सावडउ श्रीपाल तथाज्ञा | जींदाउ पाहण धर्क
टज्ञा | पासुउ सादा प्राग्वाटज्ञातीयपूनाउ सा१२ हा तथा श्रीमालज्ञा पूनाउ साहाप्रभृतिगोष्टिकाः । अमीभिः श्रीनेमिनाथदेवप्र
तिष्टावर्षग्रंथियात्राष्टाहिकार्यों देवकीयचैत्रवदि ३ तृतीयादिनेसपनपूजाद्युत्सवः
कार्यः ॥ तथा कास हूदग्रामीयउएसवालज्ञा १३ तीयों सोहिउ पाहण तथाज्ञा श्रे सलखणउँ वालण प्राग्वाटज्ञा श्रे सांतुयर्ड
देल्हुय तथाज्ञा | गोसल आह्वा तथाज्ञा | कोलाउ आम्बा तथाज्ञा श्रे
पासचंद्रपूनचंद्र तथाज्ञा | जसवीरउ ज१४ गा तथाज्ञा ब्रह्मदेव उराल्हा श्रीमालज्ञा कडुयराउ कुलधरप्रभृतिगोष्टिकाः।
अमीभिस्तथा ४ चतुर्थीदिने श्रीनेमिनाथदेवस्य द्वितीयाष्टाहिकामहोत्सवः कार्यः
तथा ब्रह्माणवास्तव्यप्राग्वाटज्ञातीयमहाजनि' १५ आभिगउ पूनउ ऊएसवालज्ञा महा घांघाउ सागर तथाज्ञा महा साटावरदेव
प्राग्वाटज्ञा महा पाल्हणउ उदयपाल ओइसवालज्ञा महा आवोधनउँ जगसीह
श्रीमालज्ञा महा वीसल पासदेव प्रा१६ ग्वाटज्ञा महा वीरदेव अरसीह तथाज्ञा | धणचंद्र रामचंद्रप्रभृतिगोष्टिकाः ।
अमीभिस्तथा ५ पंचमीदिने श्रीनेमिनाथदेवस्य तृतीयाष्टाहिकामहोत्सवः कार्यः ।।
तथा धउलीग्रामीयप्राग्वाटज्ञातीय। सा१७ जणउ पासवीर तथाज्ञा श्रे वाहडिउ पूना तथाज्ञा रे जसडयउ जेगण तथा.
ज्ञातीयों साजनउ भोला तथाज्ञा पासिलपूनुय तथाज्ञा श्रे राजुय सावदेव
तथाज्ञा दूगसरणउ साहणीय ओइसवाल१८ ज्ञा | सलखणउ महं॰ जोगा तथाज्ञा ) [*]देवकुंयारउ आसदेवप्रभृतिगो.
ष्टिकोः । अमीभिस्तथा ६ षष्टीदिने" श्रीनेमिनाथदेवस्य चतुष्टिाहिकामहोत्सवः कार्यः ॥ तथा मुंडस्थलमहातीर्थवास्तव्यप्राग्वाटज्ञातीय
१पाया गोष्टिक २ पाया उंबरणीकी उपाय। खीम्बसी ४वाया गोष्ठिका: ५ वांया प्रतिष्ठा ६ पाया थाम्बा ७वांये। ब्रह्मदेव । वाय। गोष्टिकाः पाया ब्रह्माण १. पांय गोष्ठिका:. 11 वाया गोष्ठिकाः १२ पाया षष्ठीदिन,

Page #362

आबुपर्वतना जैन लेखो नं. २
१९ संधीरण गुणचंद्रपाहा तथा श्रे सोहियउ आस्वेसर तथा श्रे जेजाउ
खांखण तथा फीलिणिग्रामवास्तव्य श्री मालज्ञा वापलगाजण प्रमुख गोष्टिकोः अमीभिस्तथा सप्तमीदिने श्रीनेमिनाथदेवस्य पंचमाष्टाहिकाम
०
२० होत्सवः कार्यः ॥ तथा हंडाउद्राग्रामडवाणीग्रामवास्तव्य श्रीमालज्ञातीय आम्बुउसरा तथाज्ञा श्रे [* ] लखमणउ आसू तथाज्ञा आसलउ जगदेव तथाज्ञा श्रे सूमिगउ घणदेव तथाज्ञा श्रे जिणदेवउ जाला
-
२१ प्राग्वाज्ञां आसलउ सादा श्रीमालज्ञा श्रे देदाउ वीसल तथाज्ञा ं श्रे आसघरउ' आसलतथाज्ञा श्रे थिरदेवउ वीरुय तथाज्ञा श्रे गुणचंद्रउ देवधर तथाज्ञा श्रे हरिया हेमा प्राग्वाटज्ञा श्रे लखमण
२२ उ° कडुयाप्रभृतिगोष्टिकौः । अमीभिस्तथा ८ अष्टमीदिने श्रीनेमिनाथदेवस्य षष्टटाहिकामहोत्सवः कार्यः ॥ तथा [ग] डाहडवास्तव्यप्राग्वाटज्ञातीय श्रे देसलउ ब्रह्मसरणु तथाज्ञा जसकरउ श्रे धणिया तथाज्ञा [* ]
२३ देल्हाण आल्हा तथाज्ञा श्रे वालाउ पद्मसीह तथाज्ञा श्रे आंवुयउ वोहडि तथाज्ञा वोसरिउ पूनदेव तथाज्ञा[* ] वीरुयड साजणं तथाज्ञा पाहुयउ जिणदेवप्रभृतिगोष्टिर्काः । अमीभिस्तथा ९ नवमीदिने
२४ श्री नेमिनाथदेवस्य सप्तमाष्टाहिका महोत्सवः कार्यः ॥ तथा साहिलवाडावास्तव्य - ओइसवालज्ञातीय श्रे देल्हाउ आल्हण श्रे नागदेव' आम्वेदेव श्रे काल्हण आसल श्रे॰ वोहिथउौं लाखण श्रे जसदेवउ वाहड
२५ सीलणउौं देल्हण श्रे बहुदा थे महाराउ घणपाल श्रे पूनिगउ बाघा गोसलउ' वहडाप्रभृतिगोष्टिकः । अमीभिस्तथा १० दशमीदिने श्रीनेमिनाथदेवस्य अष्टमाष्ट।हिकामहोत्सवः कार्यः ॥ तथा श्री अर्बुदोपरि देउलवा -
२६ डावास्तव्यसमस्त श्रावकैः । श्रीनेमिनाथदेवस्य पंचापि कल्याणिकानि यथादिनं प्रतिवर्षं कर्त्तव्यानि ॥ एवमियं व्यवस्था श्रीचंद्रावतीपतिराजकुल श्रीसोमसिंहदेवेन तथा तत्पुत्रराज श्रीकान्हडदेव प्रमुख कुमरैः समस्तराज लोकैस्त
२७ था श्रीचंद्रावतीयस्थानपतिभट्टारकप्रभृतिकविलास तथा गूगुलीत्रीक्षण समस्त महा जनगोष्टिकैर्श्वे तथा अर्बुदाचलोपरि श्रीअचलेश्वर श्रीवशिष्ठ तथा संनिहिते । ग्रामदेउळवाडाग्राम श्रीश्रीमातामहबुग्राम आवुयग्राम ओरासाग्रामउ
१२ गोष्ठिकाः २ वा
आम्बुय आंबु ७ साजण (?) ८ वां गोष्ठिका कुमारैः १३ वा ब्राह्मण १४ वा गोष्ठिकैश्च
के. ८८
१३९
पांथे। गोष्ठिकाः ४ ष्टष्टा
ब्रह्म. ૬ વાંચા व आत्र १० पांथे। गोष्ठिकाः ११ वयो अर्बुदो १२ ि १५ वये अर्बुदा १६ व संनिहितमाम १७ थे। आबुय.

Page #363

२४०
गुजरातना ऐतिहासिक लेख २८ तरछामसिहरनापसालग्रामहेठउंजीग्रामआखीग्रामश्रीधांधलेश्वरदेवीयकोटडीप्रभृ.
तिद्वादशनामेषु 'संतिष्टमानस्थानपतितपोधनगूगुलीवामणराठियप्रभृतिसमस्तलो
कैस्तथा भालिमाडाप्रभृतिग्रामेषु संतिष्ठमानश्रीप्रतीहा२९ वंशीयसवराजपुत्रैश्च आत्मीयात्मीयस्वेच्छया श्रीनेमिनाथदेवस्य मंडपे समुप
विश्योपविश्य महं० श्रीतेजःपालपार्धात् स्वीयस्वीयप्रमोदपूर्वकं श्रीलणसीह
वसहिकाभिधानस्यास्य धर्मस्थानस्य सॉपि रक्षापभारः स्वीकृतः । तदेतदा३० त्मीयवचनं प्रमाणीकुर्वभिरेतैः सर्वैरपि तथा एतदीयसंतानपरंपरया च धर्म
स्थानमिदमाचंद्रार्क यावत् परिरक्षणीयं ॥ यतः ॥ किमिह कपालकमंडलुवल्कल
सितरक्तपटजटापटलैः । व्रतमिदमुज्ज्वलमुन्नतमनसां प्रतिपन्ननिर्वहणं ॥ छ । ३१ तथा महाराजकुलश्रीसोमसिंहदेवेन अस्यां श्रीलणसिंहवसहिकायां श्रीनेमिनाथ.
देवाय पूजांगभोगात्यं वाहिरहयां डवाणीग्रामः शासनेन प्रदत्तः ॥ स च श्रीसोम
सिंहदेवाभ्यर्थनया प्रमारान्वयिभिराचंद्रार्क यावत् प्रतिपाल्यः ॥ ३२ ॥ सिदिक्षेत्रमिति प्रसिद्धमहिमाश्रीपुंडरिको गिरिः श्रीमान् रैवतकोपि विश्वविदितः
क्षेत्रं विमुक्तेरिति । नूनं क्षेत्रमिदं द्वयोरपि तयोः श्रीअर्बुदस्तत्प्रभू भेजाते कथम
न्यथा सममिमं श्रीआदिनेमी स्वयं ॥ १ संसारसर्वस्वमिहैव मुक्तिस३३ ॥र्वस्वमप्यत्र जिनेश दृष्टं । विलोक्यामाने भवने तवास्मिन् पूर्व परंच त्वयित
टिपाथे ॥ २ श्रीकृष्णर्षीयश्रीनय चंद्रसूरेरिमे ॥ सं० सरवणपुत्रसं० सिंहराजसाध साजणसंसहसासाइदेपुत्री सुनथव प्रणमति ॥ शुभं ॥
१ पाया मंतिष्ठमान भने ब्राह्मण. २ वांया कुर्वद्भिरेतः ३ ilnने પંક્તિને છે? પંક્તિ ૩૧ માં છે તેવું જ ચિહ્ન છે.
मे मि
. ४ मा

Page #364

નં. ૧૬૯ આબુગિરિના જૈન લેખે
લેખ નં. ૩
વિક્રમ સંવત ૧૨૮૭ ફાગણ સુદ ૩ સોમવાર નં. ૩ ને લેખ મુખ્ય મંદિરના દ્વારના એતરંગ પર કરેલો છે. તેમાં લખ્યું છે કે તેજપાલે પિતાના પુત્ર લુણસિંહના પુણ્ય માટે આ લુણવસહિકામાં પવિત્ર નેમિનાથનું આ મહાતીર્થ સેમવારે, રાજા વિક્રમનાં વર્ષ ૧૨૮૭ ના ફાગણ (ફાગુન)ના શુકલ પક્ષના ૩ ને દિન” બંધાવ્યું. પ્રોફેસર કિલહોર્નએ આ તથા નીચેની તારીખે મારે માટે કૃપા કરીને ગણી હતી; એમના કહેવા મુજબ આ તારીખ વિ. ૧૨૮૭ ગત, અને વિ. ૧૨૮૭ ચાલુ બન્ને માટે બેટી છે. વિ. ૧૨૮૭ ગત માટે શુક્રવાર, ૭ મી ફેબ્રુવારી ઇ. સ. ૧૨૩૧ અને વિ. ૧૨૮૭ ચાલુ માટે રવિવાર, ૧૭ મી ફેબ્રુવારી ઈ. સ. ૧૨૩૦ સાથે તે તારીખ મળતી આવે છે.
अक्षरान्तर १ ओं' ॥ नपमिक्रमसंवत् १२८७ वर्षे फागुणसुदि ३ सोमे अोह श्रीअर्वाचले
श्रीमदणहिलपु. २ रखास्त प्राग्वाटज्ञातीयश्रीचंडपश्रीचंडप्रसादमहं श्रीसोमान्वये महं श्रीआसरासु
तमहं मालदेव ३ वमहं श्रीवस्तुपालयोरनुजभ्रातृमहं श्रीतेजपालेन स्वकीयभार्यामहं श्रीअनुपमदे
વિક્ષિ४ संभूतसुतमहं श्रीलूणसीहपुण्यार्थं अस्यां श्रीलूणवसहिकायां श्रीनेमिनाथमहातीर्थ
વારિતં તે છે તે છે !
૧ મુખ્ય મંદિરના દરવાજના બારશાખ ઉપર મી. કઝીન્સના લીસ્ટ નં. ૧૭૪૨. ૨ એ. ઈ. વ. ૮ પા. ૨૩૩ પ્રો. એચ. લ્યુડસ ૩ ચિન્હરૂપે દર્શાવેલ છે. ૪ વાંચે ના,

Page #365

નં ૧૭૦
ભીમદેવ ૨ જાનું દાનપત્ર'
વિક્રમ સંવત ૧૨૮૭ આષાઢ સુદ ૮ શુક્રવાર
अक्षरान्तर
पतरू पहेलुं
११ । स्वस्ति राजावली पूर्व्ववत्समस्तराजा वलीविराजितमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारक चौलुक्य कु
२ लकमल विकासनैकमार्तंड श्री मूलराजदेव पादानुध्यातमहाराजाधिराजश्रीचामुंडराजदे
वपादानु
३ ध्यातमहाराजाधिराजश्रीवल्लभराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजश्रीदुर्लभराजदेव -
पादानुध्यातम
४ हाराजाधिराजश्री भीमदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराज त्रैलोक्य मल्ल श्री कर्णदेवपादानुध्यातमहा
५ राजाधिराजपरमेश्वरपरमपरमभट्टारकावंतीनाथत्रिभुवन गंडवर्वरकजिष्णु सिद्धचक्रवर्त्तिश्रीज +
६ यसिंहदेवपादानुध्यात महाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकस्वभुजविकमरणांगणविनिर्जित
७ शाकंभ [ री ] भूपाळ श्रीकुमारपालदेवपादानुध्यातपरमेश्वरपरमभट्टारकमहाराजाषिराजपरपमाहे
८ श्वरहेलाकरदीकृत सपादलक्षक्ष्मापाल श्रीअजयपालदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजाहवपराभूत
९ दुर्जय गर्जनकाधिराजश्रीमूल राजदेवपादानुध्यातमहाजाधिराजपरमेश्वरपरम • भारकाभि
१० नवसिद्धराजस प्तमचक्रवर्तिश्रीमद्भीमदेवः स्वभुज्यमानवर्द्धिपथकांतवर्त्तिनः समस्त
राजपुरुषान्
११ ब्राह्मणोचरांस्तन्नियुक्ताधिकारिणो जनपदांश्च बोधयत्यस्तु वः संविदितं यथा ॥ श्रीमत्विक्रमादित्योत्पा
१.४. . . . . ६ ५. २०१ पतनुं भाप - १४" ×१५." सीपि-नैन हेवनागरी. स्थिति-पक्षी or नाश पाभेली. + भट्टारक पडेल मे परम बूसी नांमी.
www.umaragyanbhandar.com)

Page #366

भीमदेव २ जानुं दानपत्र
१४३ १२ वितसंवत्सरशतेषु द्वादशसु सप्ताशीत्युत्तरेषु आषाढमासीयशुक्लाष्टम्यां शुक्रवारे
ऽत्रांकतोऽपि सं. १३ वत् १२८७ वर्षे आषाढशुदि ८ शुक्रेऽस्यां संवत्सरमासपक्षवारपूर्विकायां तिथा
वोह श्रीमदणहिल१४ पाटके स्नात्वा चराचरगुरुं भगवंतं भवानीपतिमभ्यर्च्य संसारासारतां विचित्य
नलिनीदलगतजल. १५ लवतरलतरं प्राणितव्यमाकलिज्य ऐहिकामुष्मिकं फलमंगीकृत्य पित्रोरात्मनश्च
पुण्ययशोऽभि१६ वृद्धये देवाऊग्राम- स्वसीमापर्यंत सवृक्षमालाकुलकाष्ठतृणोदकोपेत सहिरण्य
भागभो१७ गसदंडो दशापराधसादायसमेतो नवनिधानसहित पूर्वप्रदत्तदेवदायब्रह्म
दायवर्ज तथा ... .... .... १८ मानपत्रकु ... .... तिपत्रभराप्रति द् १ दाणी यां पलश तथा मूलमं.
डिल्यां ... का .... प्रति द्र १ तथा १९ मूलगंडी .... प्रति द्र १ भाट्टयकं प्रति द्र० ॥ वाणीयां पत्रशतं० ॥
उष्ट्रभरा प्रतिद्र १ दाणीयां पत्र२० शत १ मूली .... भरा प्रति द्र १ दाणीयां पत्रशत १ जलदभरा प्रति
द१ दाणीयां पत्रशत १ एवमेत२१ त् सलखणपुरे सोलुं० राणा० आनाऊ लूणापसाकेन कारितभी आनलेश्वर देव
श्रीसलखणेश्वरदे२२ वयोनित्यनैमित्तिकादिपूजार्थं तथा सत्रागारे ब्राह्मणानां भोजनार्थ च मंडल्यां
श्रीमूलेश्वरदेवम२३ ठेत्यस्थानपतिवेदगर्भराशये शासनोदकपूर्वमस्माभिः प्रदत्तं ॥ प्रामस्यास्याघाटा
यथा ॥ पूर्वस्यां २४ हांसलपुरग्रामसीमायां सीमा । दक्षिणस्यां फीचडीग्रामपोद्र गृहाणां सानिधो
संतिष्टमानग्राम२५ स्यास्य सीमायां तथाहानीयाणीग्रामसीमायां च सीमा ॥ पश्चिमायां मेढेरामाम
सीमायां सीमा । २९ उत्तरस्यां सूरयजनामसांपावाडामामयोः सीभायां सीमा ॥ एवममीभिरापाटै
रुपलक्षितं ग्रा.
५. १५ वाया माकलय्य. ५. १६ देवाऊ संशयवाj. या पर्यतः; काट ये दको सूसी नांपा ६.७वांया स्पंडदा सहितः ५.२४ पाया संतिष्ठमान.

Page #367

४४
गुजरातना ऐतिहासिक लेख २७ ममेनमवगम्य तन्निवासिजनपदैर्यथादीयमान[ दानी भागप्रभृतिकं सदाज्ञाश्रवण
विधेयैर्भूत्वाऽ. २८ मुष्मै [ तपोधनाय ] समुपनेतन्यं । सामान्यं चैतत् पुण्यफलं मत्वाऽस्मद्वंश
जैरन्यैरपि २९ भाविभोक्तृभिरस्मत्प्रदत्तधर्मदायोऽयमनुमंतव्यः । पालनीयश्च ॥ उक्तं च भगवता व्या
पतसं बीजें १ सेन ॥ षष्ठिं वर्षसहश्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः । आच्छेत्ता चानुमंता च . .. तान्येव नरकं # २ वसेत् ॥ १ स्वदत्तां परदत्तां वा यो हरेश्च वसुं[ घरां ] स विष्टायां कृमिभूत्वा
पितृभिः सह मजति ॥ २ । ३ वंध्याटवीष्वतोयासु शुष्ककोटरवासिनः । कृष्णसर्पाः प्रजायते भूमिदानापहार
काः।३ बहुभिर्वसु४ पा भुक्ता [ राजभिः स ]गरादिभिः । यस्य यस्य यदा भूमी तस्य तस्य तदाफलं
॥ ४ दत्वा भूमि भाविनः पार्थिवें५ दान् भूयो भूयो याचते रामभद्रः । सामान्योऽयं दानधर्मो नृपाणां स्वे स्वे का
पालनीयो भवद्भिः ।। ६ लिखितमिदं शासनं कायस्थान्वयप्रसूत ठ० सातिकुमारसुत महाक्षपटलिक ठ०
श्रीसोमसिंहेन ॥ ७ दूतकोऽत्र महासांधि ठ० श्रीबहुदेव इति श्रीभीमदेवस्य । ८ तथा सलखण[ पुरी ]वास्तव्यः वणिक्व्यहारिय ... ... प्रभृति ...
लोकस्य ... ... ... हट्टकरण९ शुक्लमंडपिकाप्रौढ ... ... ... अरिशतपथकेषु सलखणपुरीयमठ ...
वीठिकया काण ... ... सं. १० चरतः संजातः ... यथा ॥ समस्तकणानाभृतचेटिय
तिशुद्धपुणय ... ... ... ११ भृतचाऊया ... ... प्रति तथा दानी ... ... द २ घृततैलमृत् ...... ... ... ... तया
५. पांया पधि सहवाणि तिष्ठति नरके. ५. अविण्या..

Page #368

भीमदेव २ जानुं दानपत्र १२ भृतचा ... .... क .... .... ति तथा दानेद्र ४ तथा कणचोपट
भृतवाहनमध्ये .... .... .... १३ क ४ त ... .... य ॥ आजम्बा मेथि आमला बेहेडावा .... ... .... १४ सिका ... ... दानं न ग्रामं ॥ तथा कणभृत ... ... ६ वरवली ... १५ भीसेटप्रति द्र १२ तथा कणभृतपत्र ... ... ... ... तथा ...
तभतपत्राणि ... ... १६ द्र १ तथा सेडसरसश्रीपथकयोः समस्त ... ....... वणभृतवेठीयावा ...
प्रतिक ... रा दा१७ ने द्र १ तथा भृतचात्रयावा ... तं प्रति तथा दाने ... तथा मांजिट ।
त्रपुक हिंग भारं प्रति वृद्धदाने द्र १ १८ पट्टसूत्र । हिंगुल्ल । प्रवालक । श्रीखंड । कर्पूर । कस्तूरी । हंगु । कुंकुम ।
अगुरु । त ... ...त १९ मालपत्र । जाइफल । जाइवत्री । लमसी । कापड । नालिकेर । हरडा
बेहेडा--- - कन्म ॥ . २०. खांड्ड । गुल । साकर । मरिच । दांत । मरुमांसि । महुवस । सवाही कासी
..... ... । तान्या । का२१ श्यालोह । वथलोह । साक्रुरुड । मीण । ज । चीत्राहल । खर्जुर । खारिक ।
वस्त .... .... [प्रभृतिस२२ मसुक्तयाणकागांध्रुवमुखेन मूलेकास्येदपाटीप्रमाणेन पूर्णदानात् दानस्य धर्म
प्रति मु२३ क्ति द्र १ अनया रीत्या दानं ग्राह्यं ॥ संजातधुरादाभपट्टकस्य पथकोचारपरी
स्थापने पदकं प्र२४ ति द्र १६४ मार्गे । हिठियकपातीसारक ... भिरधिकं किमपि न प्राथं ।
राजः वीसलसत्क२५ कणाय ... प्रभृतचाउयावाहन १ वेडीयावाहन १ उपरितनरीत्या क्षेपायो क्षेपायां २६ प्रसादेन भोक्तव्यं । इमा छेदपाटी व्यतिक्रम्य यः कोऽपि वर्णसंकरं कुरुते
तस्मात् छित्तिया ॥ यस्याः । स्वे ... प्रमाणेन पालनीयः भोक्तव्यं च ॥

Page #369

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
સારાંશ ૧ પ્રસ્તાવના–અ) વંશાવલી, જયસિંહનું વર્ણન વિક્રમ સંવત ૧૨૬૭ ના નં. ૩ પ્રમાણે
છે તે સિવાય, વિક્રમ સંવત ૧૨૮૩ ના - ૫ પ્રમાણે જ છે. (બ) અણહિલપાટકને ભીમદેવ ૨ વાધેપથકના રાજપુરુષ અને નિવાસીઓને વિકમ
સંવત ૧૨૮૭, આષાઢ સુદિ ૮ શુક્રવારે નીચેનું દાન જાહેર કરે છે. ૨ દાન–દેવાઉ(?)' ગામ તેની સીમા – (અ) પૂર્વમાં હાંસલપૂર ગામ (બ) દક્ષિણમાં કથડી અને હાનીયાની ગામો (ક) પશ્ચિમે મેહુરા ગામ (૩) ઉત્તરે સૂરયજ અને સાપાવાડા ગામે. (૨) અને ભૂમિમાં અને પૈસામાં જુદા જુદા કરો (વિવિધ વેરા). ૩ દાનપાત્ર–સોલંકી રાણું આના ઠા(કુર) લૂણપસાકે સલખણુપુરમાં બાંધેલાં આનલે
શ્વર અને સલખણેશ્વરના મંદિર, મદિરનાં પૂજાખર્ચ અને બ્રહ્માજનાથે ટ્રસ્ટી મંડલી
માં મૂલેશ્વરદેવના મઠને સ્થાન પતિ. ૪ રાજપુરુષ–લેખક અને દતક નં. ૫ મામાં હતા તે જ છે. ૫ અનુલેખ–(તા. ક.) અનુલેખ ઘણે ઘસાઈ ગયા છે. પણ તે સલખણપુરના વાણીઆએ આપવાના કરને લગતું વધારેનાં શાસનના ભાગવાળું છે. હું દિલગીર છું કે તેમાં જે પ્રાચીન ગુજરાતીના શબ્દો આવે છે તે સર્વને અર્થ કરવાનાં સાધન મારી પાસે નથી.
૨ કૉર્ટર માસ્ટર જનરલના નશામાંથી આ ગામ મળી શકતું નથી. વિરમગામ તાલુકાના વાયવ્ય માં હાંસાપુર નામનું એક ગામ છે. ઉત્તરે દાનપત્રનું નામ સૂરજ, સૂરજ ગામ છે. નિરૂત્યમાં પંચર ગામ અને મળે છે. જેને ફીચડી સાથે સરખાવું છું.

Page #370

નં૦ ૧૭૧-૧૮૫ આબુગરિના જૈન લેખો
લેખ નં. ૪ થી ૧૮
વિક્રમ સં. ૧૨૮૮ (લેખ ને ૪ થી ૧૮) નિં. ૪ થી ૩૨ ના લેખે ઉપરથી જણાય છે કે પછીનાં વર્ષોમાં પણ તેજપાલે મંદિરને વધારવાનું તથા શણગારવાનું કાર્ય ચાલુ રાખ્યું હતું. આ લેખે મંદિરની ઓસરીનાં કેટલાંક
ન્હાનાં ભેંયરામાંના મંદિરોનાં તરંગ ઉપર કોતરેલા છે. તેમાં લખ્યું છે કે, તેજપાલે પોતાના કુટુમ્બનાં કેટલાંક માણસેના પુણયને અર્થે આ હાનાં મંદિરો અને જીને તથા તીર્થંકરોની માર્તિઓ ઉભાં કરાવ્યાં હતાં.
તેમાં આવતા ઈલકા સામાન્ય રીતે જાણવા છે. “બાન,” “વાસનું રૂ૫ સૌથી વધારે વપરાયું છે. તે ઈલકાબ તેજપાલે તથા તેનાં ઘણું ખરાં કુટુમ્બીઓએ ધારણ કરેલો છે. પરંતુ લેખ નં. ૨૪ અને ૨૬-૩૧ માં આવતી વંશાવલીમાં તેજપાલના પૂર્વ ચ૭૫ અને ચ8પ્રસાદ, તેને પિતા અશ્વરાજ અથવા આસરાજ અને તેની માતા કુમારદેવી, એને “ ' નો ઈલકાબ આપે છે, જે “ જાને બદલે છે, જ્યારે ચડપ્રસાદના પુત્ર અને અશ્વરાજના પિતા તેમને દરેક વેળા “” કહેવામાં આવે છે. આથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે આ બે ઈલકાબ વચ્ચે કંઈકતફાવત હવે જોઈએ, જેકે આ તફાવત બહુ મેટ નહીં હોય, કારણકે, ચણ૩૫ અને અધરાજને લેખ નં. ૩ થી ૮, ૧૦-૧૮, ૨૧-૨૩, અને ૩૨ માં “ઘ' પણ કહ્યા છે. લેખ નં. ૩૨ માં તેજપાલની બીજી સ્ત્રી સુહડાદેવીની માતા સંતોષાને સને ઈલ્કાબ આપે છે. સુહડાદેવીના માતામહ અને પ્રમાતામહને “ક” કહ્યા છે. લેખ નં. ૨૬-૧૭ અને ૩૦ ઉપરથી જણાય છે કે તેજપાલને વડિલ બંધુ વસ્તુપાલ “સંપત્તિ અને ઈલ્કાબ ધારણ કરતે હતો.
કીર્તિક સુદી એના ૯ મા સર્ગ ઉપરથી જણાય છે કે તેને આ ઈછાબ શત્રુંજય, રેવતક, અને પ્રભાસનાં મેટાં તીર્થોની મહાયાત્રાની વ્યવસ્થા કરી આગેવાની લીધી હતી તે બદલ મળે હતે. આ ઈલકાબ સગ ૯ શ્લેક ૧૨ માં આવે છે. તેમાં કહ્યું છે કે, “બીબ સર્વ જગ્યા પછી તે જમતે, જ્યારે બીજું સર્વ યાત્રાળુઓ ભર ઉંઘમાં આવી જતાં ત્યારે તે ઉંઘતે. નિદ્રામાંથી જાગવામાં તે સૌથી પહેલો હતો. આ રીતે તેણે “સંઘપતિ નું વ્રત પાળ્યું. તેજપાલનાં સીસંબંધીઓને સાત વાર માને ઈલ્કાબ લગાડ છે. (લેખ નં. ૪,૧૧,૨૬,૨૭,૨૯-૩૧).
નં. ૩૨ માં તેજપાલની બીજી સ્ત્રી સુહડાદેવીનું કુટુંબ જે શાખાનું હતું તે પદનમાં મહ જ્ઞાતિનું હોવાનું આપ્યું છે.
જે સાધુઓની મૂર્તિઓ મૂકેલી છે તે આ છે–જિન સુપા, (નં. ૧૨ ), મુનિ સુવત (નં. ૨૧), વારિસેણે (નં. ૨૪), ચન્દ્રાનન (નં. ૨૫ ), શાશ્વત જિન રાજ્યમાં (નં. ૩૦) શાશ્વત જિંન વર્ધમાન ન ૩૧ ), અને તીર્થકરે –સીમંધર સ્વામિન (નં. ૨૬ ) જિર્ન યુગધર સ્વામિન્ (નં. ર૭) જિન બાહુ (ન૨૮), અને સુબાહુ (નં૦ ર૯)
લેખ નં. ૪-૧૮ માં વિક્રમ સંવત ૧૨૮૮ છે; નં૦ ૧૯-૨૩ માં વિકમ સંવત ૧૨૯૦ છે; લેખ નં. ૨૪-૨૫ માં વિકમ સંવત ૧૨૯૩ ના ચિત્ર કૃષ્ણપક્ષ ૭ ની તિથિ છે. નં. ૨૬-૩૧ માં વિકમ ૧૨૭ ના ચૈત્ર કૃષ્ણ પક્ષ ૮ ને શુક્રવાર છે. આ વર્ષે કાર્તિકાદિ વિ. ૧૨૯૩ ગત, અને
પૂર્ણિમાન્ત” ચિત્ર માટે શુકવાર, ૨૭ મી ફેબ્રુવારી ઈ. સ. ૧૨૩૭ ની બરાબર થાય છે. ન. ૩૨ માં વિક્રમ સં. ૧૨૯૭ વૈશાખ વદ ૧૪ ગુરૂવાર છે, ને કાર્તિકાદિ વિ. ૧૨૭ ગત અને પૂર્ણિમાન્ત વૈશાખ માટે ગુરુવાર ૧૧ એપ્રિલ ઈ. સ. ૧૨૪૧ ના બરાબર થાય છે.
- ૧ એ. ઈ. વ. ૮ પા. ૨૨૩ થી ૨૨૯ પ્રો. એચ. યુડર્સ. ૨ આ ચાર તીર્થકરને લિંકબાણ’ વ વિરોષણ ઉગાડયું છે.

Page #371

गुजरातना ऐतिहासिक लेख
अंतरान्तर
लेख नं. ४' १ ओं॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२८८ वर्षे प्राग्वाटजातीयश्रीचंडपश्रीचंडप्रसाबमहं ___ श्रीसोममहं श्रीआसरान्वये महं श्रीमालदेवसुताबाईश्रीसदमलश्रेयो२ ऽयं महं श्रीतेजपालेन देवकुलिका कारिता ॥ छ ।
लेख नं. ५ १ ओं' ॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२८८ वर्षे प्राग्वाटज्ञातीयश्रीचंडपश्रीचंडप्रसादमह ।
श्रीसोममहं श्रीआसरान्वये महं श्रीमालदेवसुतमहं श्रीपुंनसीहीयभा. २ र्यामहं श्रीआइणदेविश्रेयोऽयं महं श्रीतेजपालेन देवकुलिका कारिता ॥ छ ।
लेख नं. ६ १ ओं' ॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२८८ वर्षे प्राग्वाटज्ञातीयश्रीचंडपश्रीचंडप्रसादमहं
श्रीसोमाम्वये महं श्रीआसरासुतमहं श्रीमालदेवीयभार्यामहं [*] श्रीपातू)
योऽयं महं श्रीतेजपालेन देवकुलि. २ का कारिता । [।]
लेख नं. ७. १ ओं॥ श्रीनृपविकमसंवत् १२८८ वर्षे प्राग्वाटज्ञातीयश्रीचंडपश्रीचंडप्रसादमहं
श्रीसोमान्वये महं श्रीआसरासुतमहं श्रीमालदेवीयमार्यामहं श्रीलीलूश्रेयोऽय
महं श्री२ तेजपालेन देवकुलिका कारिता । [1] छ ॥
लेख नं. ८ १ ओं ॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२.८८ वर्षे प्राग्वाटवंशीयश्रीचंडपश्रीचंडप्रसादमहं
श्रीसोममहं श्रीआसरामहं श्रीमालदेवान्वये महं श्रीपूनसीहसुतमहं श्रीपेथड
श्रेयाऽर्थ महं श्रीते२. जपालेन देवकुलिका कारिता ॥
૧ ઓશરીમાં પહેલા નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર, કઝીન્સના લીસ્ટ નં. ૧૬૬૬ ૨ ચિહ્નરૂપે છે. ૩ ચં૫ના '૨વરૂપ વિચિત્ર છે. ૪ ઓશરીમાં બીજા નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર, કાઝીસના લીસ્ટ નં. ૧૬૬૭ ૫ ઓશરીમાં ત્રીજા મંદિરના નાના બારશાખ ઉપર. કઝીન્સના લીસ્ટ નં. ૧૬૬૮ ૬ વાયા વર્ષે ७.पाया सोमान्वये ८ व्याशशभा याथा नाना भहिरना पारथा५ 8५२. जी-सनासी न. He [૯ વાંચે વિમાન ૧૦ ઓશરીમાં પાંચમા નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર. કઝીન્સના લીસ્ટ ને. ૧૧૭૦

Page #372

आबुगिरीना जैन लेखो नं. ४ थी १८
१४९
अक्षरान्तर
लेख नं. ९ १ ओं ॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२८८ वर्षे प्राग्वाटवंशीयश्रीचंडपश्रीचंडप्रसादमहं
श्रीसोमान्वये महं श्रीमालदेवसुतमहं श्रीपुनसीहश्रेयोथ महं श्रीतेजपालेन देवकुलि[ का ] कारिता ॥ छ ॥ छ ।
लेख नं. १० १ ओं ॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२८८ वर्षे प्राग्वाटवंशीयश्रीचंडपश्रीचंडप्रसावमहं
श्रीसोमान्वयेमहं श्रीआसरामहं श्रीमालदेवश्रेयोऽर्थ तत्सोवरलषुभ्रातृमहं' श्रीतेजपालेन देवकुलिका कारिता ॥ छ ॥ ॥
लेख नं. ११ १ ओं ॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२८८ वर्षे प्राग्वाटवंशीयश्रीचंडपश्रीचंडप्रसादमहं
श्रीसोममहं श्रीआसरामहं श्रीमालदेवान्वयेमहं श्रीपुंनसीहसुतावाईश्री' २ वललदेविश्रेयोऽर्थमहं श्रीतेजपालेन देवकुलिका कारिता ॥ छ ।
लेख नं. १२२ - १ ओं श्रीनृपविक्रमसंवत १२८८ वर्षे श्रीमत्पत्तनवास्तव्यप्राग्वाटज्ञातीयश्रीचंडप
श्रीचंडप्रसादश्रीसोममहं श्रीआसरासुतश्रीमालदेवमहं २ श्रीवस्तुपालयोरनुजमहं श्रीतेजपालेन महं श्रीवस्तुपालभार्यायाः महं श्रीसोखकायाः पुण्यार्थं श्रीसुपार्श्वजिनालंकृता देवकुलिकेयं कारिता ॥ छ ॥ छ ।
लेख नं. १३ १ ओं ॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२८८ वर्षे श्रीपत्तनवास्तव्यप्राग्वाटज्ञातीयश्रीचंडप
श्रीचंडप्रसादश्रीसोममहं श्रीआसरासुतश्री२ मालदेवमहं श्रीवस्तुपालयोरनुनमहं श्रीतेजपालेन महं श्रीवसूपालभार्याललवादेविश्रेयोऽर्थ देवकुलिका कारिता ॥ छ ॥ छ ।
૧ ઓશરીમાં છઠ્ઠા નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર. કઝીન્સના લીસ્ટ ન. ૧૬૭૧ ૨ ચિતરૂ૫ છે. संवत्तास पुरीमध्ये ना.४ साशरीमा सातमा नाना मंदिर मारा २. जी-सती .१९७२ ૫ એકરમા આઠમા નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર. મી. કઝીન્સના લીસ્ટ નં.૧૬૭૩ ૬ વાંચો ઉતારે ७.मोरारीमा यामीसभा नाना भहिरनामारा48५२. भी. जी-सन कास्ट नं. १७२७. . वाया संवत
શરીમાં એકતાલીસમાં નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર મી. કઝીસનાલીટ નં. ૧૭૯. ૧૦,૧૧, बाया बापाल

Page #373

१५०
गुजरातना तिहासिक लेख
लेख नं. १४' १ ओं ॥ संवत् १२८८ वर्षे श्रीचंडपश्रीचंडप्रसादश्रीसोममहं श्रीआसरांगजमहं
श्रीवस्तपालमुतमहं श्रीजयतसीहश्रेयोऽर्थ २ महं श्रीतेजपालेन देवकुलिका कारिता ॥
___ अक्षरान्तर
लेख नं. १५ १ ओं ॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२८८ वर्षे श्रीचंडपश्रीचंडप्रसाद श्रीसोममहं श्रीआ___ सरांगनमहं [*]श्रीतेजपालेन श्रीजयतसीहभार्याजयतलदेवि२ श्रेवोऽयं देवकुलिका कारिता ॥
लेख नं. १६ १ नृपविक्रमसंवत् १२८८ वर्षे प्राग्वाटज्ञातीयश्रीचंडपश्रीचंडप्रसादश्रीसोममहं श्री.
आसरांगजेन महं श्रीतेजपालेन श्रीजयतसीहभार्यासूहवदेवि. २ श्रेयोऽयं देवकुलिका कारिता ॥
लेख. नं. १७ ओं॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२८८ वर्षे प्राग्वाटज्ञातीयश्रीचंडपश्रीचन्मसाद
श्रीसोममहं श्रीआसरान्वयसमुद्भवमहं श्रीतेजपालेन महं श्रीजमतसी२ हमार्यामहं श्रीरूपादेविश्रेयोऽयं देवकुलिका कारिता । [1] छ ।
लेख नं. १८ १ ओं॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२८८ वर्षे श्रीचंडपश्रीचंडप्रसादमहं श्रीसोममहं
श्रीआसरान्वये महं श्रीमालदेवसुताश्रीसहजलश्रेयोऽयं महं श्रीतेजपान दे२ वकुलिका कारिता ॥ छ ।
----
-
૧ બેતાળીસમા નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર. મી. કઝીન્સના લીસ્ટ નં. ૧૭૩૧ ૨ ચિન્ટરપે છે. पोश्रीवस्तुपाल.४ तासीमा नाना मंदिर मारा ५३ सीट नं.१७७२ ५मारीमा युमासीસમા નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર, કઝીન્સના લીસ્ટ નં. ૧૭૩૪ ૬ પિસતાલીસમા નાના મંદિરના બાખ ઉપર મી. કઝીસના લોટ નં. ૧૭૩૬ ૭ છેતાલીસમા નાના મંદિરના બારશાખ.ઉપર. મી. કરીના લીસ્ટ નં. ૧૭૩૮.

Page #374

નં. ૧૮૬ ભીમદેવ ૨ જાનું દાનપત્ર વિક્રમ સંવત ૧૨૮૮ ભાદરવા સુદ ૧ (પેડ) સોમવાર.
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलु १ ॥॥॥ स्वस्ति राजावलीपूर्ववत्समस्तराजावलीविराजितमहाराजाधिराजपरमे
श्वरपरमभ२ द्वारक चौलुक्यकुलकमलविकासनैकमार्तड श्रीभूलराजदेवपादानुध्यात महाराजा३ घिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकश्रीचामुंडराजदेव पादानुध्यातपरमेश्वरपरमभट्टा४ रकमहाराजाधिराज श्रीवल्लभराजदेव पादानुंध्यात महाराजाधिराजश्रीदुर्लभ
रामदेव५ पादानुध्यातपरमेश्वरपरमभट्टारकमहाराजाधिराज श्रीभीमदेवपादानुध्यातपरमे६ वरपरमभट्टारकमहाराजाधिराजत्रैलोक्यमल्लश्रीकर्णदेवपादानुध्यातमहाराजाषि७ राजपरमेश्वरपरमभट्टारकावन्तीनाथत्रिभुवनगंडवर्वरकजिष्णुसिद्धचक्रवर्तीश्रीज८ यसिंहदेवपादानध्यातपरमेश्वरपरमभट्टारकमहाराजाधिराजउमापतिवरलब्धप्र.. ९ सादप्राप्तराज्य प्रौढप्रतापलक्ष्मीस्वयंवरस्वभुजविक्रमरणांगणविनिर्जितशाकंभरीभू. १० पालश्रीकुमारपालदेवपादानुध्यातपरमेश्वरपरमभट्टारकमहाराजाधिराजपर११ ममाहेश्वर प्रबलबाहुदंडदर्परूपकंदर्पहेलाकरदीकृतसपादलक्षक्ष्मापालश्री. १२ अजयपालदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकाहवपराभूत. १३ दुर्जयगर्जनकाधिराजश्रीमूलराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरप. १४ रमभट्टारकाभिनवसिद्धराजसप्तमचक्रवर्तिश्रीमद्भीमदेवः स्वभुज्यमानवालोय. १५ पथकांतर्वर्तिनः समस्तराजपुरुषान् ब्राह्मणोत्तरांस्तन्नियुक्ताधिकारिणो जनप. १६ दांश्च बोधयत्यस्तु वः संविदितं यथा ॥ श्रीमविक्रमादित्योत्पादितसंवत्सर
शतेषु द्वा१७ दशसु अष्टाशीत्युत्तरेषु भाद्रपदमासीयशुक्ल प्रतिपदायां सोमवारेऽत्रांकतोपि १८ संवत् १२८८ वर्षे भाद्रवाशुदि १ सोमेऽस्यां संवत्सरमासपक्षवारपूचिकायां
तिथा१९ वद्येह श्रीमदणहिलपाटके स्नात्वा चराचरगुरुं भगवंतं भवानीपतिमभ्यर्थ्य २० सं[ सारासारतां ]विचिंत्य नलिनीदलगतजललवतरलतरं प्राणितव्यमाक२१ [ लिज्य ]ऐहिकामुष्मिकं फलमंगीकृत्य पित्रोरात्मनश्च पुण्ययशोऽभिवृद्ध
१४. स. वा. ६ . २०. 1. 9. ४८७२ | प र्नु भा५ ११३"x१४" al- नागरा પતરાંના નીચેના ભાગો સિવાય સ્થિતિ સુરક્ષિત છે.

Page #375

१५२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख २२ ये .... ... .... [ सीमापर्य ]तः सवृक्षमालाकुलकाष्टतृणोदकोपे-*
पतरूं बीजें १ त सहि [रण्य ] भागभोग सदंडदशापराषसादायसमेतो नवनिधानसहितः। २ पूर्वप्रदत्तदेवदायब्रह्मदायवर्ज सलखणपुरेत्यश्रीआनलेश्वरश्रीसलखणे.
३ श्वरदेवयोः मठस्थानपतिवेदगर्भराशेर्मठेस्मिन् भट्टारकाणां भोजनाय स. ४ त्रा[गारा ]थं तथैतदीयसुतसोमेश्वरस्य ग्रामस्यास्य मध्यात् भूमिहल २० विंशतिहला५ भूमी च शासनेनोदकपूर्वमस्माभिः प्रदतं ॥ ग्रामस्यास्याघाटा यथा ॥
पूर्वस्यां सांप६ राग्रामछत्राहरूग्रामयोः सीमायां सीमा। दक्षिणस्यां गुंठावाडाग्रामसीमायां सीमा प. ७. श्चिमायां राणावाडाग्रामसीमायां सीमा। उत्तरस्यां उंदिराग्रामआंगणवाडामामयोः सी. ८ मायां सीमा ॥ एवममीभिराघाटैरुपलक्षितं ग्राममेनमवगम्य तन्निवासिजनपदैर्यथा९ दीयमानदानीभोगप्रभृतिकं सदाज्ञाश्रवणविधेयभूत्वाऽमुष्मै समुपनेतव्यं । सामान्य १० चैतत्पुण्यफलं मत्व ऽस्मद्वंशजैरन्यैरपि भाविभोक्तृभिरस्मत्प्रदत्तधर्मदायोयमनुमं. ११ [तव्यः । पालनीयश्च ॥ उक्तं च भगवता व्यासेन ॥ षष्ठिं वर्षसहस्राणि
स्वगर्गे तिष्ठति भूमिदः। १२ आछेत्ता चानुमंता च तान्येव नरकं वसेत । १ स्वदत्तां परदत्तां वा यो हरेच्य
वसुंधरां । स वि. १३ छायां कृमिभूत्वा पितृभिः सह मजति । २ वंध्याटवीप्वतोयासु श्रुष्ककोटर
वासिनः । कृष्ण१४ सर्पाः प्रजायते भूमिदानापहारकाः । ३ दत्वा भूमि भाविनः पार्थिवेंद्रान्
भूयोभूयोया१५ यते रामभद्रः । सामान्यायं दानधर्मों नृपाणां स्वे स्वे काले पाल नीयो
भवद्भिः । ४ १६ बहुभिर्वसुधा भुक्ता राजभिः सगरादिभिः । यस्य यस्य यदा भूमी तस्य तस्य
तदा फलं ॥ ५ लि. १७ खितमिदं शासनं कायस्छात्ययप्रसूत ठ० सातिकुमारसुत महाक्षपटलिक
ठ० सोम१८ सिंहेन । दूतकोऽत्र महासांघि ठ०
श्री वहुदेव इति श्री भीमदेवस्य ॥
* ५: २२ वाया काष्ठ. पं. १त: स; भोगः स; राधः सहितः पं. छत्राहार सं२५६ छ ५.११ वाया सहस्त्राणि; तिष्ठति. ५. १२ वांया नरके वसेत् । हरेत ५.१७ पाया स्थान्वय..

Page #376

भीमदेव २ जानुं दानपत्र
સારાંશ.
૧ પ્રસ્તાવના.— ( ૪ ) વંશાવલી:–વંશાવલી જયંસંહ અને મૂલરાજ ૨ નાં વર્ણન વિક્રમ સંવત્ ૧૨૬૩ ના નં. ૩ પ્રમાણે છે. માકીની વિક્રમ સંવત્ ૧૨૮૩ ના નં. ૫ પ્રમાણે છે.
(*) ભીમદેવ ૨ અણુહિલપાટકમાં નિવાસ કરી વાલૌય પથકના રાજપુરુષા અને નિવાસી - આને વિક્રમ સંવત ૧૮૮ ના ભાદ્રપદ સુદીના પ્રતિપ૬ ( અમાસ ) ને સેમવારે નીચેનું દાન જાહેર કરે છે.
૨ દાનપાત્ર અને આશય:—આનલેશ્વર અને ત્યાંના મઢના સ્થાનપતિ વેદગભૅરાશિ તથા તેને સત્રાગારાથે
૩ દાન—ગામ વાહ ભૂમિ. ગામની સીમાઃ—
१५३
(૪) પૂર્વે સાંપરા અને છતાહાર ( ? ) ગામે. ( ૬ ) દક્ષિણે ગુંઠાવાડા ગામ.
(૪) પશ્ચિમે રાણાવાડા ગામ.
(૪) ઉત્તરે ઉન્દિરા અને આગણવાડા ગામેા,
સલખણેશ્વરના સલખણુપુરમાં મંદિર, અને પુત્ર સામેશ્વર; ભટ્ટારકાના ભેાજનાથે અને
અને ગામમાં ( સામેશ્વર માટે ) ૨૦ હુલ
૪ રાજપુરુષા—લેખક કાયસ્થ ઠાકુર સાતિકુમારના પુત્ર મહાક્ષપટલિક ઠાકુર સામસિંહ. દૂક મહાસાંધિવિગ્રહિક ઠાકુર વહુધ્રુવ.

Page #377

નં. ૧૮૭ ગિરનારના લેખે નં. ૩૪
વિ. સં. ૧૨૮૯ આશ્વિન વદિ ૧૫ સેમવાર રાજલ અને વેજલની ગુફાઓની પૂર્વમાં અને ગૌમુખ તરફ જવાના રસ્તાની પશ્ચિમમાં આવેલા ખડક ઉપર આ લેખ છે.
अक्षरान्तर
वस्तुपालविहारेण हारेणेवोज्वलश्रिया उपकंठस्थितेनायं शैलराजो विराजते ॥ श्रीविक्रम संवत् १२८९ वर्षे आश्विन वदी १५ सोमे महामात्य श्रीवस्तुपालेन आत्मश्रेयोथ पश्चाद्भागे श्रीकपर्दियक्षप्रासादस्समलंकृतः श्रीशत्रुजयाव[ तार ] श्रीआदिनाथपासा. दस्तदप्रतो वामपक्षे स्वीयसद्धर्मचारिणीमहंश्रीललितादेविश्रेयोर्थ विंशतिजिनालंकृतः श्रीसम्मेतशिखरपा. सादस्तथा दक्षिणपक्षे द्वि० भार्यामहंश्रीसोखुश्रेयोर्थं चतुर्विंशतिजिनोपशोभितः श्रीअष्ठापदप्रासादः० अपूर्वघाटरचनारुचिरतरमभिनवप्रासादचतुष्टयं निजद्रव्येण कारयांचवे ॥
ભાષાન્તર
માલા જેવા શુભ્ર અને જેમ માલા કંઠને શેભાવે છે તેમ પ્રવેશદ્વારને શોભાવતા વરતુ પાલના વિહારથી આ પર્વત પ્રકાશે છે.
વિક્રમ સંવત્ ૧૨૮૯ આશ્વિન વદિ ૧૫ સેમવારે મહામાત્ય શ્રીવાસ્તુપાલે ચાર નવાં અને સુંદર અનુપમ મંદિર બંધાવ્યાં, જેમાંનાં બે મંદિરે આત્મશ્રેયાર્થ બંધાવ્યાં હતાંએક પશ્ચિમ ભાગમાં શ્રીપદ યક્ષનું મંદિર, બીજું શત્રુંજયાવતાર શ્રી આદિનાથનું, ઉપરના મંદિરની ડાબી માજીએ અને ત્રીજ સવના શિખરવાળ' અને વીશ જેનાથી શાસીત પાતાની સંદ લલિતાદેવીના શ્રેયાર્થે અને ચોથું ચેવિશ નથી શોભી, અષ્ટાપદનું મંદિર પિતાની બીજી ભાર્થી સોખક, ના શ્રેય માટે બંધાવ્યું.
૨ પી. બી. એ. બી. પા. ૧૨ . બસ અને કઝન્સ.

Page #378

નં. ૧૮૮-૧૯૨ આબુગિરિના જૈન લેખ નં. ૧૯ થી ૨૩
वि. सं. १२६० __ अक्षरान्तर
लेख नं. १९ १ ओं॥ संवत् १२९० वर्षे महं श्रीसोमान्वये महं श्रीतेजपालसुतमहं श्रीलूणसी
हभार्यामहं श्रीलषमादेविश्रेयोऽर्थ महं श्रीतेजपालेन देवकुलिका कारिता ॥
लेख नं. २० १ ॥ संवत् १२९० वर्षे प्राग्वाटवंशीयमहं श्रीसामान्वये महं श्रीतेजपालमुतमहं'
लूणसीहभार्यारयणादेविश्रेयोऽर्थ महं श्रीतेजपालेन देवकुलिका कारिता ॥ छ । शुभं भवतु ॥
लेख नं. २१ १ ओं' ॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२९० वर्षे श्रीपत्तनवास्तव्यप्राग्वाटवंशीयमहं श्रीचंड
पश्रीचंडप्रसादमहं श्रीसोमान्वये महं श्रीआसरासुतमहं श्रीमालदेवभ्रातमहं श्री२ वस्तपालयोरनुजमहं श्रीतेजपालेन स्वकीयभार्यामहं श्रीअनुपमदेविश्रेयोऽर्थ देवश्रीमुनिसुव्रतस्य देवकुलिका कारिता ॥ छ ।
लेख नं. २२ १ ओं। संवत् १२९० वर्षे प्राग्वाटज्ञातीयमहं श्रीचंडपश्रीचंडप्रसादश्री[ सो]म
श्रीआसरान्वयसमुद्भूतमहं श्रीतेजपालेन स्वसुतश्रीलूणसीहसुतागउरदेविश्रेयोऽर्थ देवकुलिका कारिता। [1] छ ।
लेख नं. २३" १ ओं"॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२९० वर्षे प्राग्वाटज्ञातीयमहं श्रीचंडपश्रीचंडप्रसाद
श्रीसोममहं श्रीआसरान्वय [समुद्भूत] महं श्री[ तेजपालेन ] स्वसुतावउलदेविश्रे
योऽर्थ देवकुलिका कारिता ॥ ૧ એ. ઈ. વો. ૮ પા. ૨૨૬ છે. એચ. લ્યુડર્સ. ૨ ઓશરીમાં સત્તરમાં નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર, ક. લીસ્ટ નં. ૧૬૮૪ ૩ ચિહ્નરૂપે છે. ૪ ઓશરીમાં સત્તરમા નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર, ક.લી. નં. ૧૬૮૫ ૫ ઓશરીમાં અઢારમાં નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર. ક. લીસ્ટ નં. ૧૬૮૬ ચિલરૂપે છે. ૭ વાંચો વસ્તુપાત્ર ૮ ઓશરીમાં ઓગણીસમાં નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર. ક. લીસ્ટ ૧૬૯૦ ૯ વિશ્વ રૂપે છે. ૧૦ સદ્ધર નેંત પુરો લખ્યો નથી. ૧૧ ઓશરીમાં ઓગણીસમાં નાના મંદિરની બાજુની હારના माराम 6५२. 3. सीट न. १९६२. १२ यि३ छ.
ले. ९२

Page #379

नं० १५३-२००
આર્ભાગારના જૈન લેખા' નં. ૨૪ થી ૩૧
वि. सं. १२८३ . १.७ तथा ८
अक्षरान्तर लेख नं. २४*
१ ओं ॥ श्रीनृपविक्रमसंवत १२९३ चैत्रवदि ७ अद्येह श्री अर्बुदाचलमहातीर्थं श्रीप्राग्वाटज्ञातीयठौं श्रीचंडपठ श्रीचंडप्रसादमहं श्रीसोमान्वये ठौं श्रीआसराजसु - २ [त]॥महं श्रीमालदेवमहं श्रीवस्तुपालयेोरनुजमहं श्रीतेजः पालेनें स्वभगिन्याः पद्मलायाः श्रेयोर्थं श्रीवारिसेणदेवालंकृता देवकुलिकेयं कारि[ ता ] ॥ लेख नं. २५
१ ओं ॥ श्रीनृपविक्रमसंवत् १२९३ वर्षे चैत्रवदि ७ अद्येह श्री अर्बुदाचलमहातीर्थे स्वयंकारितश्रीतॄणसी हवस हिकारूयश्रीनेमिनाथदेवचैत्यजगत्यां महं श्रीतेजः पालेन
२ मातुलसुतभाभाराजपालभणितेन स्वमातुलस्यमहं श्रीपूनपालस्य तथा भार्यामहं श्रीपूनदेव्याश्च श्रेयोर्थं अस्यां देवकुलिकायां श्रीचंद्राननदेवप्रतिमा कारिता ॥ लेख नं. २६°
२०१३
१ ओ ॥ स्वस्ति श्रीविक्रमनृपात् सं १२९३ वर्षे चैत्रवाद ८ शुके अद्येह श्री अर्बुदाचल[तीर्थे'']
२ स्वयं कारित श्री लूण सीहवस हि काख्यश्रीनेमिनाथदेवचैत्यजगत्यां श्रीप्राग्वाटज्ञाती३ यठ श्रीचंडपठ श्रीचंड प्रसादमहं श्रीसोमान्वये ठ° श्री आसराजठ श्रीकुमारदे - ४ व्योः सुतमहं श्रीमालदेवसंघपतिश्रीवस्तुपालयोरनुजमहं श्रीतेजःपालेन स्वभ५ गिन्या वाईज ल्हणदेव्याः श्रेयोर्थं विहरेमाणतीर्थंकर श्री सीमंवरस्वामिप्रतिमा - ६ लंकृता देवकुलिकेयं कारिता ॥ प्रतिष्टित श्रीनागेंद्र गच्छे श्रीविजयसेनसू [रभिः ॥] लेख नं. २७७
१ [ ॥ ओं ''] ॥ स्वस्ति संवत् १९९३ चैत्रवदि ८ शुक्रे अद्येह 'श्री अर्बुदाचलतीर्थे स्वयंकारितश्रीलू[ णसीह ]
१. ४.८५ २२७ ओ. खेय. ट्युडर्स २ शरीमां तेत्रीमा नाना भंहिरना मारशाम ५२. भी. जीन्सना सीस्ट नं. १७१५ ३, ८, ११, १८ चिह्न३ . ४ वां संवत् ५,७,१३, २० वयो अर्बुदा ६ तेजःपाल ने। તે અરધા લખ્યા છે. ૭ આશરીમાં તેત્રીશમા નાના મદિરના બારશાખ ઉપર મી. કઝીન્સ લીસ્ટ નં.૧૭૧ ૧૦ આશરીમાં છવીસમા નાના મ ંદિરના બારશાખ ઉપર. કઝીન્સના લીસ્ટ ન.૧૭૦૭, ૧૨,૧૯ આ પંક્તિમાં ઉપરની પંક્તિમાં જતાં ચિહ્નો ઋણાંખરાં અસ્પષ્ટ છે. १४ व बाई १५ वये। सीमंधरस्वामि १९ व પ્રતિષ્તિા ૧૭ ઓશરીમાં સત્યાવીસમા નાના મંદિરતા બારશાખ ઉપર. મી. કઝીન્સના લીસ્ટ નં. ૧૭૦૮

Page #380

१५७
आबुपर्वतना लेखो नं. २४ थी ३१ २ ॥ वसहिकाख्यश्रीअरिष्टनेमिचैत्ये श्रीप्राग्वाटज्ञातीयठ श्रीचंडपठ” श्रीचंडप्रसाद__महं श्री [ सो]३ मान्वये ठ श्रीआसराजभार्याठ श्रीकुमारदेव्योः सुतमहं श्रीमालदेवसघपंतिमहं ॥ ४ ॥ श्रीवस्तुपालयोरनुजमहं श्रीतेजःपालेन स्वभगिनीवाईमाउश्रेयोर्थ' विहरमाण-॥ ५ ॥ तीर्थकरश्रीयुगंधरस्वामिजिनप्रतिमालंकृता देवकुलिका इय कारिता॥ ॥ छ[I]'
लेख नं. ०८ १ ... ... ... ... [ अद्येह श्रीअर्बुदाचले' स्वयंकारितश्रीलू ] २ [ण ]सीहवसहिकाख्यश्रीअरिष्टनेमिचैत्ये श्रीप्राग्वाटज्ञातीयठ श्रीचंडपठ[ • ] ३ श्रीचंडप्रसादमहं श्रीसोमान्वये ठ° श्रीआसराजठ श्रीकुमारदेव्योः सुतम[ हे ] ४ श्रीमालदेवमहं श्रीवसुपालयोरनुजमहं श्रीतेजःपालेन स्वभगिन्या ।' सा[ ऊ]५ [ देव्याः श्रेयो) ] विहरमाणतीर्थकरश्रीवाहुजिनालंकृता देवकुलिका कारि[ता ॥]
लेख नं. २९१० १ ॥ ओं" ॥ स्वस्ति श्रीनृपविक्रमसंवत् १२९३ वर्षे चैत्रवदि ८ शुक्रे अद्येह श्री
अदाचलमहातीर्थे स्वयं [ का ]. २ ॥ रितश्रीलूणसीहवसहिकाख्यश्रीनमिनाथदेवचैत्यजगत्या श्रीप्राग्वाटज्ञातीयठ
श्रीचंडप३ ॥ ठ° श्रीचंडप्रसादमहं श्रीसोमान्वये ठ° श्रीआसराजठ श्रीकुभारवेन्योः सुतमहं
श्रीतेजः पाले. ४ न स्वभगिन्या वाईधणदेविश्रेयसे विहरमाणतीर्थकरश्रीसुवाहुविवालंकृती देवकु. लिका कारिता[॥]
लेख नं.३०" १ ॥ ओं" ॥ स्वस्ति श्रीनृपविक्रमसं[ वत् १ ]२९३ वर्षे चैत्रवदि ८ शुक्रे अयेह
श्रीअर्बुदाचलमहातीर्थ स्वयंका रितश्रीलणसीहवसहिकाख्यश्रीनेमिनाथदेव-॥ २ ॥ चैत्यजगत्यां श्रीप्राग्वाटज्ञा[ तीयठ श्र] चंडपठौं श्रीचंडप्रसादमहं श्रीसोमा
न्वये ठ श्रीआसराजठ श्रीकुमारदेव्योः सुतमहं श्रीमालदेवसंघप-॥ ૧ વાંચો વર્ણ ૨ વ િીિ ૩ આ લીટી પછી ચિહ્ન છે. ૪ એ શરીમાં આયાવીસમા નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર મી. કઝીન્સના લીસ્ટ નં.૧૭૦૯ ૫ આ પંક્તિની શરૂવાતના
वांया अर्बुदा ७ वयोश्रीवस्तुपाल मालीटीयानमा .वाया श्रीबाहु १०यावरीमा माग ત્રીસમા નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર. મી. કઝીન્સના લીસ્ટ નં.૧૭૧૦, ૧૧ ચિહ્નરૂપે છે. ૧૨ આ પંક્તિમાં 6५२ नीmi अक्षरेशन थिो सस्पष्ट छ. १३ वांया अर्बुदा १४ वांया बाई १५वाया सुबाहुबिबा. ૧૬ શારીમાં ત્રીસમા નાના મંદિરના બારશાખ ઉપર. મી. કઝીન્સના લીસ્ટ નં. ૧૧૧. ૧૭ ચિહ્નરૂપે છે. १८ पाया अर्बुदा.

Page #381

गुजरातना ऐतिहासिक लेख ३ ॥ तिमहं श्रीवस्तुपालयोरनुजमहं श्रीतेजःपालेन स्वभगिन्या बाईसोहगाया श्रेयोथ
शाश्वतजिनश्रीऋषमदेवालंकृता देवकुलिका कारिता [1]
लेख नं.३१' १ ॥ ओं॥ स्वस्ति श्रीनृपविक्रमसवत् १२९३ वर्षे चैत्रवदि ८ शुक्र अद्येह श्री
अर्बुदाचलमहातीर्थे स्वयंकारितश्रीलणसीहवसहिकायां श्रीनेमिनाथदेवचैत्ये जगत्यां २ ॥'श्रीप्राग्वाटजातीयठ श्रीचंडपठ श्रीचंडप्रसादमहं श्रीसोभान्वये ठ° श्रीआस
राजठ श्रीकुमारदव्योः सुतमहं श्रीमालदेवमहं श्रीवस्तुपालयोरनुजमहं ३ श्रीतेजःपालेन स्वभगिन्या वाईवयजुकायाः श्रेयो) श्रीवर्द्धमानाभिधशाश्वतजि
नप्रतिमालंकृता देवकुलिकेय कारिता ॥ शुभम् भवतु । मंगलं महाश्रीः ॥ ॥
-
-
--
૧ ઓશરીમાં એકત્રીસમાં નાના મંદિરના બારસાખ ઉપર. મી. કઝીન્સના લીસ્ટ નં. ૧૭૧૨ २ यि ३. वाय। संवत् ४वांया अर्बुदा गवांया चैत्यजगत्यां वांया श्रीप्राग्वटज्ञातीय १ वाया ઘારે ૮ આ વિરામ ચિડ પછી એક ચિહ્ન છે.

Page #382

નં. ૨૦૧ ભીમદેવ ૨ જાનું દાનપત્ર વિક્રમ સંવત ૧૫૯૫ માર્ગશીર્ષ સુદી ૧૪ ગુરૂવાર
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलं १ ९॥ स्वस्ति राजावलीपूर्ववत्समस्तराजावलीसमलंकृतमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरम२ भट्टारकचौलुक्यकुलकमलविकासनकमातडश्रीमूलराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधि३ राजपरमेश्वरपरमभट्टारक श्रीचामुंडराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्व४ रपरमभट्टारक श्रीवल्लभराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजश्रीदुर्लभराजदेवपा५ दानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकश्रीभीमदेवपादानुध्यातपरमेश्व६ रपरम भट्टारकमहाराजाधिराजत्रैलोक्यमलश्रीकर्णदेवपादानुध्यातपरमेश्वरपर७ मभट्टारकमहाराजाधिराजअवंतीनाथ त्रिभुवनगंडवर्वरकाजिष्णु[ सिद्धच कवर्विश्री८ जयसिंहदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टा[ रकउमा ]प[ति ]वर९ लब्धप्रसादप्राप्तराज्यप्रौढप्रतापलक्ष्मीस्वयंवरस्वभुजविक्रमरणांगण[वि ]निर्जितशा. १० कंभरीभूपालश्रीकुमारपालदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टा११ रकपरमाहेश्वरप्रबलबाहुदंडदर्परूपकंदर्पहेलाकरदीकृतस[ पा ]दलक्षमी१२ पालश्रीअजयपालदेवपादानुध्यातपरमेश्वरपरमभट्टारकमहाराजाधिराजम्ले. १३ च्छतमोनिचयच्छन्नमहीवलयप्रद्योतनबालार्कआहवपरा भूतदुर्जयगर्जनकाधि१४ राजश्रीमूलराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकाभिनव१५ सिद्धराजसप्तमचक्रवर्तिश्रीमद्भीमदेवः स्वभुष्वमानवर्द्धिपथकांतःपातिनः समस्तरा. १६ जपुरुषान् ब्राह्मणोत्तरांस्तनियुक्ताधिकारिणोजनपदांश्च बोधयत्यस्तु वः संविदितं १७ यथा ॥ [श्रीमत् ] विक्रमादित्योत्पादितसंवत्सरशतेषु द्वादशसु पंचनवत्युत्तरेषु मा१८ गर्गमासीयशुक्लचतुर्दश्यां गुरुवारेऽत्रांकतोऽपि संवत् १२९५ वर्षे मार्गे शुदि १४ गु. १९ रावस्यां संवत्सरमासपक्षवारपूर्विकायां तिथावद्येह श्रीमदणहिल्लपाटके स्ना. २० त्वा चराचरगुरुं भगवंतं भवानीपतिमभ्यर्च्य संसारासारतां विचिंत्य नलिनीदल२१ गतजललवतरलतरं प्राणितव्यमाकलिज्य ऐहिकामुष्मिकं च फ[ल ]मंगीकृ-॥ २२ त्य पित्रोरात्मनश्च पुण्ययशोऽभिवृद्धये भोजुयाग्रामस्छाने संजातस [लखण] पुरं स्व२३ सीमापर्यतं सवृक्षमालाकुलकाष्टतृणोदकोपेतं सहिरण्यभागभो[ गं सदं डद. २४ शापराधसादायसमेतं नवनिधानसहितं पूर्वप्रदत्तदेवदायब्रह्मदायव ॥ १४. मे. वा. ५ ५. २०५. ५ मा५-११३" x १४३"; Gi५- नागरी. पतिथास नाश पामेची छे. ५.११ १२। परममाहेश्वर; रूप. ५, १५ यि। स्वभुज्यमान. ५.२१ का माकलय्य. ५.२३ वाया कुलं; का, ५.२४ पाया राधंस.

Page #383

१६०
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
२१ तथा घूसडीग्रामे गो[ ६ ]णसरसन्निषो पल्लडिका २६ महाराज्ञीश्रीसूमलदेव्या [ श्व]
तरूं बीजं
१ णे भूमिहलद्वयेन संजातवाटिका १ एवमे सोलूं राणा ं । लूणप२ सासुतराण वीरमेन घूसडीग्रामे कारित श्रीवीरमेश्वरदेव तथा श्रीसूमलेश्व३ रदेवयो[ र्नि ]स्यं नैवेद्यांगभोगपंचोपचारपूजार्थं मठाधिपतिराजकुल श्रीवेदगर्भ४ राश[ ये ] शासनोदकपूर्वमस्माभिः पदतं ॥ पुरस्यास्याघाटा यथा ॥ पूर्व्वस्थां नीकछीग्रा
५ मसीमायां सीमा । दक्षिणस्यां घूसडीग्रामसीमायां सीमा || पश्चिमायां कालीयाणाग्रा • ६ मडुचाणाप्रामयोः सीमायां सीमा || उत्तरस्यां त्रिहटिग्रामकुषलोऽयमयोः सीमा७ यां सीमा || पल्लडिकाया आघाटा यथा ॥ पूर्व्वस्यां द्वारवती सरकपल्लडिका यथा राजमार्ग
..... ण ईशानको -
——
-
८ श्च ॥ दक्षिणस्यां तडागिका तथा राजक्षेत्रं च । पश्चिमायां श्रीलिम्बादित्यक्षेत्रं ॥ उत्तरस्यां भो
९ जुयाग्राममार्गः || वाटिकाया आघाटा यथा || पूर्व्वदक्षिणपश्चिमउत्तरप्रभृतिषु दि१० क्षु निक्षिप्तस्त्रीयस्वीय आघाटेषु सीमा ॥ एवममीभिराघाटैरुपलक्षितं छानकत्रयमे११ नमवगम्य तन्निवासिजनपदैर्यथादीयमानदानीभोगप्रभृतिकं सदाज्ञाश्रवणविषे१२ यैर्भूत्वाऽमुष्मै मठपतये समुपनेतव्यं ॥ सामान्यं चैतत्पुण्यफलं मत्वाऽस्मद्वंशजैर१३ न्यैरपि भाविभोक्तृभिरस्मत्प्रदत्त देवदायोऽयमनुमंतव्यः । पालनीयश्च ॥ उक्तं च भग१४ वता व्यासेन ॥ षष्टिं वर्षसहस्राणि स्वग्र्गे तिष्टति भूमिदः ॥ आच्छेता चानुमंता च तान्ये
१५ व नरकं वसेत । १ स्वदतां परदत्तां वा यो हरीत वसुंधरां ॥ स विष्टायां कृमि - भूत्वा पितृ
१६ मिः सह मज्जति । २ वंध्याटवीष्वतोयासु शुष्क कोटरवासिनः । कृष्णसर्पाः प्रजा१७ यंते भूमिदानापहारकाः । ३ दत्वा भूमिं भाविनः पार्थिवेंद्रान् भूयोभूयो याचते रा१८ मभद्रः । सामान्योऽयं दानधर्मो नृपाणां स्त्रे स्वे काले पालनीयो भवद्भिः ॥४ बहुभिर्वसु
१९ वा भुक्ता राजभिः सगरादिभिः । यस्य यस्य यदा भूमीतस्य तस्य तदा फलं ॥५ लिखित
२० मिदं शासनं कायस्छान्त्रयप्रसूत ठ° सातिकुमारसुतमहाक्षपटलिक ठ° श्रीसो
२१ मसिंहेन । दूतकोऽत्रमहासांधि ठ° श्रीवयजलदेव इति ॥
श्रीमद्भीमदेवस्य ॥
५२ वां वीरमेण. ५. ११ वमेतदव ५ १४ षष्टि सहस्राणि; तिष्ठति ५.१५ वां नरके वसेत्; हरेत.
www.umaragyanbhandar.com)

Page #384

भीमदेव २ जानुं दानपत्र
१६१ સારાંશ ૧ પ્રસ્તાવના ( બ ) વંશાવલી –વંશાવલી મૂલરાજ ૨ ને સ્વેચ્છથી અંધકારવાળી થએલી પૃથ્વીને
પ્રકાશિત કરતા સૂર્ય સાથે સરખાવતાં વર્ણન સિવાય બાકીની વિક્રમ સંવત
૧૨૮૮ના પ્રમાણે છે. ( ૧ ) ભીમદેવ ૨ વર્ધિપથકના રાજપુરૂ અને નિવાસીઓને વિક્રમ સંવત ૧૨૯૫
માર્ગ સુદી ૧૪ ગુરૂવારે નીચેનું દાન જાહેર કરે છે. ૨ દાન-( ૧ ) .... . . પુર. ભેજીયા ગામના સ્થાનમાં બાંધેલું
( ૨ ) ગેહણસર નજીક ઘૂસડી ગામમાં પલ્લસિકા ( ૩ ) ... ... ... .. સાણના વાયવ્ય કેણના ભાગમાં બે હલવાહ ભૂમિને
એક બગીચે. • • • પુરની સીમા :– ( સ ) પૂર્વે નીલછી ગામ. ( ૩ ) દક્ષિણે ઘૂસડી ગામ ( ૪ ) પશ્ચિમે મડચાણ ગામ (૪) ઉત્તરે ત્રિટિ અને કુશલડ ગામે.
૫લઠિકાની સીમા :( ૫ ) પૂર્વે દ્વારવતીકની પલ્લડિકા. () દક્ષિણે રાજમાર્ગ ( ) પશ્ચિમે હાનું સરેવર (તડાગ ) અને રાજક્ષેત્ર.
() ઉત્તરે ભેજીયા ગામને માર્ગ. ૩ દાનપાત્ર- રાણુ લુણપસાના પુત્ર રાણું વિરમે ઘસડીમાં બાંધેલું વીરમેશ્વરનું મંદિર અને
સૂમલેશ્વરનું મંદિર પૂજાર્થે ટ્રસ્ટી રાજકુલ વેદગર્ભ રાશિ, મઠને સ્થાન પતિ. ૪ રાજપુરૂષ- લેખક વિક્રમ સંવત ૧૨૮૮ ના લેખ પ્રમાણે.
દૂતક, મહાસાંધિવિગ્રહિક ઠાકુર વયજલદેવ.
આ નેટ–પહેલા પતરાની ૨૧ મી પંક્તિમાં સૂમલદેવી-ભીમદેવની એક રાણીએ સ્વહસ્ત મૂકયા છે.

Page #385

નં. ૨૦૨ ભીમદેવ ૨ જાનું દાનપત્ર વિક્રમ સંવત ૧ર૯ માર્ગશીર્ષ વદિ ૧૪ રવિવાર
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलु १ ॥॥॥स्वस्ति राजावलीपूर्ववत्समस्तराजावलीसमलंकृतमहाराजाधिराजपरमेश्वरप२ रमभट्टारकचौलुक्यकुलकमलविकासनैकमार्तड श्रीमूलराजदेवपादानुध्यातम३ हाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकश्रीचामुंडराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधि४ राजपरमेश्वरपरमभट्टारकश्रीवल्लभराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजप५ रमेश्वरपरमभट्टारकश्रीदुर्लभराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्व६ रपरमभट्टारकश्रीभीमदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारक७ त्रैलोक्यमल्लश्रीकर्णदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकअव८ न्तीनाथत्रिभुवनगंडवर्वरकजिष्णुसिद्धचक्रवर्तिश्रीजयसिंहदेवपादानुध्यातमहाराजा९ घिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकउमापतिवरलव्धप्रसादप्राप्तराज्यप्रौढप्रतापलक्ष्मी१० स्वयंवरस्वभुजविक्रमरणांगणविनिर्जितशाकंभरीभूपालश्रीकुमारपालदेवपादानु११ ध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकमहामाहेश्वरप्रबलबाहुदंडदर्परू१२ पकंदर्पहेलाकरदीकृतसपादलक्षक्ष्मापालश्रीअजयपालदेवपादानुध्यातमहारा१३ जाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकम्लेच्छतमोनिचयच्छन्नमहीवलयप्रद्योतनबाला१४ कश्रीमूलराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकउमापति१५ वरलब्धप्रसादप्राप्तराज्यप्रौढप्रतापलक्ष्मीस्वयंवरवामकरनिविडनिवे[शित ]कार्मु१६ कविनिर्मुक्तनिसितशरवातव्यापादितानेकवैरिनिकरम्बकरंबितभुजा --- १७ भिनवसिद्धराजसप्तमचक्रवर्तिश्रीमद्भीमदेवः स्वभुज्यमानवर्द्धिपथकांतवर्तिनः १८ समस्तराजपुरुषान् ब्राह्मणोत्तरांस्तनियुक्ताधिकारिणोजनपदांश्च बोधयत्यस्तु वः सं. १९ विदितं यथा ॥ श्रीमविक्रमादित्योत्पादितसंवत्सरशतेषु द्वादशसु षट्नवत्युत्तरे२० षुमार्गमासीयकृष्णचतुर्दश्यां रविवारेऽत्रांऽकतोऽपि ॥ विक्रमसंवत् १२९६वर्षे मा२१ र्गवदि१४ रवावद्येह श्रीमदणहिल्लपाटके स्नात्वा चराचरगुरुं भगवंतं भवानीपतिम२२ भ्यर्थ्य संसारासारतां विचिंत्य नलिनीदलगतजललवतरलतरं प्राणितव्यमाकलय्य २३ ऐहिकमामुष्मिकं च फलमंगीकृत्य पित्रोरात्मनश्च पुण्ययशोऽभिवृद्धये राजसीया ॥ २४ महाराज्ञीश्रीसूमलदेव्याश्च
१४. मे. 1. ६ पा. २६ ७. यु.३२. पतनु भा५” १३ x १५'; सिक ५.१६ वांये। निशित; निकुरम्ब,
नागरी

Page #386

भीमदेव २ जानुं दानपत्र
पतरूं बीजुं
१ [णा ] ग्रामः वसीमापर्यंत ः सवृक्षमालाकुल काष्ठतृणोद कोपेतः सहिरण्यभागमोगः सदं२ डो दशापराध सर्व्वादायसमेतो नवनिधानसहितः पूर्व्वप्रदत्त देवदाय ब्रह्मदायवर्ज १.३ घूसडीमागे सोलु • राण० श्री लूणपसासुत ०राण ०वीरमेण कारित श्री वीरमेश्वरदेवश्री४ सूमलेश्वरदेवयोर्नित्यपूजानेवेद्य अंगभोगार्थं स्छानपतिश्रीवेदगर्भराशये शास ५ नोदको दक पूर्वमस्माभिः प्रदत्तः ॥ ग्रामस्यास्याघाटा यथा ॥ पूर्वस्यां ठेढवसणरीवडी ६ ग्रामयोः सीमायां सीमा । दक्षिणस्यां लघु० ऊभंडाग्रामसीमायां सीमा पश्चिमायां मंडल्या सी
७ मायां सीमा । उत्तरस्यां सहजवसणदालउद्रग्रामयोः सीमायां सीमा ॥ एवममीभिराघाटैरु
८ पलक्षितं ग्राममेनमवगम्य तन्निवासिजनपदैर्यथादीयमानदानी भोगप्रभृतिकं सदाज्ञा९ श्रवणविधेयैर्भूत्वाऽमुष्मै तपोधनाय समुपनेतव्यं । सामान्यं चेतत् पुण्यफलं मत्वास्मद्वं
१० राजैरन्यैरपि भाविभोक्तृभिरस्मत्प्रदत्त धर्मदायोऽयमनुमंतव्यः । पाकनीयश्च ॥ उक्तं ११ च भगवता व्यासेन ॥ षष्टिवर्षसहश्राणि स्वर्गे तिष्टति भूमिदः । आच्छेत्ता चानुमंता च ता
१२ न्येव नरकं वसेत् || १ इह हि जलदलीलाचंचले जीवलोके तृणलवलघुसारे सर्व्व१३ संसारसौख्ये । अपहरतु दुराशः शासनं देवतानां नरकगहनगर्त्तावर्तपातोत्सुको १४ यः ||२ यानीह दत्तानि पुरा नरेन्द्रैर्दानानि धर्मार्थयशस्कराणि । निर्माल्य यांतिप्रतिमा
१५ नि तानि को नाम साधुः पुनराददीत ॥ ३ बहुभिर्व्वसुधा भुक्ता राजभिः सगरादिभिः ॥ १६ यस्य यस्य यदा भूमी तस्य तस्य तदा फलं ॥ ४ वंध्याटवीष्वतोयासु शुष्ककोटरवासिनः ।
१७ कृष्णसर्पाः प्रजायंते भूमिदानापहारकाः ||५ स्वदतां परदतां वा यो हरीत वसुंधरां । स वि.
१८ ष्ठायां कृमिभूत्वा पितृभिः सह मज्जति ॥ ६ दत्वा भूमिं भाविनः पार्थिवेन्द्रान् भूयो भूयो या.
१९ ते रामभद्रः । सामान्योऽयं दानधम्र्मो नृपाणां स्वे स्वे काल पालनीयो भवद्भिः ॥७ लिखित- .
०ठ० श्री सोम
२० मिदं काय छान्वयप्रसूतदंड • सातिकुमारसुत महाक्षपटलिक
सिंहेन ॥
दूतकोऽत्र महासांधिविग्रहिक० ठ० श्रीवयजलदेव इति
श्रीमद्भीमदेवस्य ।
लूंसी न
बान्त
५. २ वांया उदश; धः ५. ४ नैवेद्यांग. ५
षष्टिं सहस्राणि; तिष्ठति ५ १२ नरके ५ १४ वा हरेत. ५. १८ व िष्टायां
ळे. ९४
१६३
दको चैतत् ५ ११ वा ५. १६ वा विंध्या. ५१७ ि
www.umaragyanbhandar.com)

Page #387

W
गुजरातमा ऐतिहालिक लेख
સારાંશ
૧ પ્રસ્તાવનાઃ—
-
( = ) વંશાવલીઃ— વંશાવલીમાં હું મા રાજા અજયપાલને વધારાનાં વિશેષણ્ણા મહામાડેશ્વર અથવા શિવના પરમભક્ત આપેલાં છે તે સિવાય વિક્રમ સંવત ૧૨૫ ના પ્રમાણે છે.
( ૫ ) અણહિલપાટકના ભીમદેવ. ૨. પિથકના રાજપુરૂષા અને નિવાસીમેને વિક્રમ સંવત ૧૨૯૬ વદિ ૧૪ ને રવિવારે નીચેનું દાન જાહેર કરે છે.
૨ દાન— રાજયસીયણી* ગામ. તેની સીમાઃ—
( ૪ ) પૂર્વે ડેસણ અને રીડી ગામા
( ૪ ) દક્ષિણે ન્હાતુ ઉભડા.
( ૪ ) પશ્ચિમે મહુડલી
( ૪ ) ઉત્તરે સહુજસણ અને દાૌડ્ડ ગામે.
૩ દાનપાત્ર— સાલુંકી રાણા લૂણુપસાના પુત્ર રાણા વિરમે ધૃસડીમાં ખાંધેલાં વીરમેશ્વર અને સૂમલેશ્વરનાં મંદિરને પૂજાર્થે; ટ્રસ્ટી મઠના સ્થાનપતિ રાજકુલ વેઢગર્ભરાશિ,
૪ રાજપુરૂષ!— લેખક નં. ૭ અને ૮ પ્રમાણે
તક નં. ૮ પ્રમાણે.
* નાટ—પહેલા પતરા પર સ્વહરત મહારાણી શ્રી સૂમલદેભ્યાસ અને ( મસ્તાન) રાણી સૂમવદેવીનુ
એમ છે.

Page #388

નં૨૦૩ આબુગિરિના જૈન લેખો નં. ૩૨
वि. सं. १२८७ वै. 4. १४
अक्षरान्तर
१ ओं' संवत् १२९७ वैशाखवादि १४ गुरौ प्राग्वाटज्ञातीयचंडपचंडप्रसादमहं [*] श्रीसोमान्वये महं [*] श्रीआसराजसतमहं [*] श्रीतेजःपालेन श्रीमत्पत्तनवास्तव्यमोढज्ञातीयठ जाहणसुतठ आसासुतायाः ठकुराज्ञीसँतोषाकुक्षिसँभूताया महँ [* ] श्रीतेजःपालद्वितीयभार्यामहँ [*] श्रीसुहडादेव्याः [ श्रेयोर्थ ] [॥]
૧ એ. ઈ. વો. ૮ પા. ૨૨૯ છે. એચ લ્યુડર્સ. મુખ્ય મંદિરના દરવાજા પાસે સુશોભિત ગાખલા ઉપર, કઝીન્સના લીસ્ટ ને, ૧૭૪ એ. ૨ ચિતાપે હલ્શયમ.

Page #389

नं. २०४ જૂનાગઢ તાબે વેરાવળમાં
રાજા ભીમદેવ ૨ જાનો શિલાલેખ જાગઢની હદમાં, કાઠિવાડમાં નૈત્ય કિનારા પર વેરાવલ એક નાનું બંદર છે. ફિજદારના મકાનમાં આ પત્થર છૂટે પડ્યો છે. તે ૨૧ઈચx૧૭ઈચ ના માને છે. તેના ઉપર દેવનાગરી લિપિમાં સંસ્કૃત શ્લેકની ૪૫ પંક્તિઓ છે. તેનો નીચેનો થોડો ભાગ, તથા થડા છૂટાછવાયા અક્ષર નાશ પામ્યા છે. તેમાં ચૌલુક્ય વંશના કેટલાક રાજાઓનાં નામ આપ્યાં છે. તેમાંને છેલ્લે-આ લેખમાં લખેલ-બાલ મૂલરાજ કહેવાતે મૂલરાજને પુત્ર ભીમદેવ ૨ જે છે. તેણે સોમનાથનું મંદિર બંધાવ્યું અને તેનું મેઘનાદ નામ પાડયું. આ લેખમાંથી ચોકકસ તારીખ મળી આવતી નહીં હોવાથી એટલું જ કહી શકાય કે, તે ઈ. સ. ૧૧૭૯ અને ઈ. સ. ૧૨૪૩ વચ્ચે, જ્યારે ભીમદેવ ૨ જે અણહિલપુરમાં ગાદી ઉપર હતું, ત્યારે લખાયે હે ઈએ.
अक्षरान्तर १ ॐ स्वस्ति जयोभ्युदयश्च ॥ देयाद्वः कलिकालकल्पविटपी कल्याणलीलासुखप्रा
गरुभ्यांबुनिघेः सुधांशुरमरीकारक २ हेतुः शिवः । यस्येच्छापरिणामतस्त्रिजगती जागर्ति निद्राति च प्रालेयांशुव
पूरसायनमसौ श्रेयांसि सोमेश्वरः ॥ १ ॥ वि. ३ श्वतक्केशांधकारप्रकरपरिभवा योद्यतानामिवेंदुश्रेणीनां लालयंतः श्रियमखिलभवा
तिविच्छित्तये वः । आरक्तामांगुलीनामरुणरु - ४ चिचयोच्चावचश्रीभिरुच्चै स्वद्भामंडलानां पदनखकिरणाः संतु विश्वेश्वरस्य ॥२॥
मातः सरस्वति मदीयमुदारकांतिपंकेरुहप्रतिममास्यमलं ५ कुरुष्व । विश्वेशगंडचरितोपनिषद्वितानमद्यैव यावदघमर्षणमातनोमि ॥ ३ ॥
कलौ युगे कुक्षितिपाललुप्तां धर्मस्थिति वीक्ष्य पिनाकपाणि ६ विचष्ट संकेतवशाद्विवृत्तस्वस्थानकोद्धारपिया निजांशं ॥ ४ ॥ श्रीकान्यकुब्जे
द्विजपुंगवानां त्रेसाहुताशापरिताशुभाना मीमांसया शांतशु ७ चांगृहेषु निन्येऽवतारं जगतां शिवाय ॥ ५ ॥ युग्मं ॥ विद्यादशादौचतुरुत्तराः
संक्रमानपेक्षं शिशुरस्य चासीत् । पूर्वेण संस्कारवशेन तस्माद्देशा ८ दवंतीं तपसे जगाम ॥ ६॥ श्रीवीश्वनाथवंश्योबभूव तपसांनिधिः सवितंद्रः
तत्पुरुषराशिशिष्यो मठेमहाकालदेवस्य ॥ ७ ॥ दरमुकुलितनेत्रद्यो ९ तिरुच्चैर्विचिन्वन् किमपि स निरपायं तत्वतादात्म्यमुक्तं । (गरिम )गुणविलासं
श्रीमहानंदरूपं कतिपयदिवसान्वावत्सरानप्यनरीत् ॥ ८ ॥ ततश्च ॥ यं यं .
1
.
प्रा. स. 5. ५. २०८

Page #390

भीमदेव २ जानो शिलालेख १० मंदरमथ्यमानविलुलत्प्रत्यर्थिपृथ्वीपतिक्षीरोदार्णवतः स....... चंडोऽपरोऽजायत ।
यत्राहर्निशभुज्ते निजवलक्ष्मापालसीमंतिनीवक्त्रा( क्रा) ११ भोजकदम्बकानि कति न व्याकोशलक्ष्मी दधुः ॥९॥ तत्पाखंडविखंडितं परिमृशं
श्चंद्रार्द्धचूडामणिस्त्रातुं श्रीमदवंतिखंडतिलको देवः स्वकी १२ यं पुरं । दत्वा तस्य कुमारपालनृपतेः सत्वोपदेशं मग( ता )धिष्टातारम ... ....
रणयोसपाविधि.......र्जितं ॥ १० ॥ युग्मं ॥ प...यंवरेद्यौरिख शशिवि १३ कला पद्मिनी कहीना कंदर्पोत्सारीतांगी रतिरिवकमलेवातोर.......तांगी।
जीमूतापालितेव.......पुत्री प्रियस्य मा१४ गती मार्गमस्मान्त्रिदशगुरुगृहेऽपत्यतां प्राप्य नित्यं ॥ ११ ॥ समस्तसौंदर्यविवे
कभूमिः प्रतापदेवी गुरुगंडपुत्री । ... वाभूद्देवेष्टिभू. १५ गरीभवेवसीता ॥ १२ ॥ किं लावण्यमहासरः कमलिनी कि कामिनी श्रीपतेः
किं वा बालसरस्वती स्मररिपोः......पुनः इत्थं या कविपुं१६ गवरहरहः श्लाध्यान्वयातय॑ते कल्याणप्रकरैकसंगमग्रहं सानंदनाभूतले ॥ १३ ।।
ये चत्वारः सुरपतिगुरोः सूनवः प्राबभूवन् पारावारा इव १७ वसुमतीमंडनं श्रीनिधानं । आद्यस्तेषामभवदपरादित्यनामा ततोऽभूद्धर्मादित्यो
रिपुजनमनोराज्यदुर्दैवसिद्धः ॥ १४ ॥ ततश्च सोमेश्वरदे१८ वनामाधर्माध्वनीतो दूरितानुपास्यः । तस्यानुजन्माजनिभास्कराख्यः कंदर्पदो
पहरूपमाप ।। १५ ।। श्रीकांसीश्वरमालवक्षितिपतिश्रीसिद्ध १९ राजादिभिर्भूपालैरिह धर्मबंधुरिति यः संपूजितः श्रद्धया । श्रीमद्भावबृहस्पतिः
सजगतीवेद्यां हुताशप्रभः पुत्रैर्वेदसमैश्चतुर्भिरभंबद्वंद्य २० : स्वयंभूरिव ॥ १६॥ देवानां त्रितयं चक्रे त्रिगुणात्मकमेव यः। विदधे वापि
सोपानं गात्रोत्सर्गस्य रोषसि ।। १७ ।। अत्रांतरेत्रिजगतीतिलका २१ यमानो देवः स्वयं सतपसां निधिमादिदेश । श्रीसोमनाथ इति तं रजनीविरामे
स्वमेषु विश्वेश्वरराशिसंज्ञं ॥ १८ ॥ तात त्वमस्माकमि२२ हावतीर्णस्त्रातुं निजंस्थानकमुग्रतेजाः । अंशस्तदस्मिन्विविपरीतवृत्तानियाहितारः
प्रभुणा त्वया ते ॥ १९ ॥ यग्मं ॥ संचिंतयन् वृत्तमिदं नि२३ शायां प्रातः पुनस्तत् पतिनार्थितः सन् । उद्धर्तुमिच्छन्नमृतांशुसंस्थामार्योबभूवाथ
सहस्ररश्मिः ॥ २० ॥ ज्योत्स्नाकलावानिव चंद्रमौलिः २४ शक्तिं त्रयीमर्क इवोरुतेजाः । अनन्यरूपप्रतिमानमूर्तिः प्रतापदेर्वी दयीतामुवाह
॥ २१ ॥ संक्रंदनाद्धसिनभाजि तस्मिन् याते दिवं १ वाय। काशीश्वर. २ वाया रभववं.

Page #391

१६८
गुजरातना ऐतिहासिक लेख २५ वीरकुमारपाले। भ्रभंगमात्रेण जितारिचको बभूव राजाजयपालदेवः ॥ २२ ॥
श्रीसोमेश्वरलोकजीवितमहामुद्रापनाय स्थितिः प्रोद्व २६ त्याजयपालदेवनृपतेः प्रौढावचस्तत्वतः । श्रीसोमस्थितिरुद्धताप्रभुरपि प्राज्ञेन येनेति
तं योग्यं गंडपदे चकार नृपतिः श्रीगंड २७ तिर्थेश्वरं ॥ २३ ॥ श्रीमच्चतुर्जातकहारवल्लीविराजितो नायकतां प्रपद्य । रेजे
पिनाकीव वृषासनस्थः पुरंदरायैः समुपास्यमानः ॥ २४ ॥ त २८ स्मिन्नंशमध्यास्य कलावेशांगसंभवे । संहृत्य धर्म विद्विप्रा(ना)न् राज्ञि याते निजं
पदं ॥ २५ ॥ तत्सूनुरभवद्राजामूलराजः प्रतापवान् ॥ सोपि २९ .... द्यैः पूजितं समपूजयत् ॥ २६ ॥ चौलुक्यराजान्वयपूजितस्थ यस्यानुभावा
दबलापि संख्ये । हम्मीरराजं तरसा जिगाय तस्मानकेपासनतः ... ....(२७) स ययौ पितृवात्सल्यादिवोत्कस्त्रिादिवं शिशुः । ततः श्रीभीमदेवोमूद्राज्यलक्ष्मीस्वयंवरः ॥ २८ ॥ क्षितीशप्रस्तोलमुकुटमणिदीप्रद्यु. .... ... श्रीपरिचरणनीराजितपदः । प्रतापज्वालाभिः प्रतिरिपुपुरं दावद.
हनः प्रफुल्लव्यापाराश्रियमृदुवहयोऽद्भुतमहाः ॥ ३२ ..... .... जगदेव इति प्रसिद्धः । यो बालपोतैः सहितंप्रयत्नाच्छीभीमदेवं
समवर्द्धयच ॥ ३० ॥ यहाहुचंडद्वयमायते ३३ .... .... यथासीत् प्रथिराजराज्ञीराजीविनिजीवितशीतरोचिः ॥ ३१ ॥
तेनापिजगतीजिष्णुर्विष्णुपूजाप्रपंचवान् । भुक्ता .... ..... .... ... (३२).... सोमनाथस्य जगद्देवमकारयत् मेघनादाभिषं श्रीमान ..... ... ताय यः ॥ ३३ ॥ कृत्वा च मं(ड) .... ... ..... ॥ .... प्रातीहारशिरोमणिः ॥ ३४ ॥ आदौतावदवाप्य राज्यपदवीं यः कृत्यः चिंताभरव्यग्रोप्रि प्र .... ... ... .... तेतिमुहुरित्यादाय सत्पादरात्पुज्यं प्र .... यतिनाविद्यतिलक श्रीगंडवि(श्वे).... .... .... वंशां श्रीविश्वेशः सोमराजंस्य गेहे प्रासादस्याकारयंय .... ॥ ....
यशावा ... कासारये ... नित्यं वा सर्वकार्मुकोत्सव इति ... ३९ ... ... (परं )परानिरविशं यत्पादपंकेरुहश्रद्धाबंधुरराज्यलाभव ... ...
...
लनीव बंधुरखिलाः के केन नीतिद्रहः ॥ ३६ ॥ चौडघृ ... ...
(सा)दप्रतिष्ठाम् । साम्ये विख्यातसंवित्सकलसचि ... ... प्रियो इतिपतेः सौंदर्यमिंदोमहालं कृ(ति) .... ....
ल्लमाच्चयाभिध इति श्रीगंडवि ... ... ... ...
जीव । नीर्विग्रहस्यादा ... ४५ .. ... ॥ल विधा .... ... ...
Cococc0m Cww.०००

Page #392

भीमदेव २ जानो शिलालेख
૬૧. ભાષાન્તર (૧) કલિયુગમાં કલ્પતરૂ સમાન શાશ્વત શ્રેયરૂપી અત્યંત સુખના ઉદધિના શશિ સમાન, અમરતાને એક જ હેતુ, જેની ઈચ્છાથી ત્રણ જગત જાગે છે અને નિદ્રા કરે છે અને જે ચંદ્રનું રક્ષણ કરનાર રસાયણ છે તે સેમેશ્વર તમારું શ્રેય કરો.
( ૨ ) વિશ્વની વિપત્તિઓનું ઘન તિમિર હણવા ઉદય થતા ઈન્દુણીની પ્રભાની આસપાસ જાણે કે કૂદતાં હોય નહી તેવો વિશ્વેશ્વરના ચરણની અતિ ઉજજવલ અને રમ્ય રક્ત આંગળીએના નખનાં કિરણે તેના જગતની તમારી અખિલ ભ્રાંતિનો નાશ કરે.
( ૩ ) હે સરસ્વતી માતા ! સર્વ પાપ હણુનાર વિશ્વના સ્વામિ ગંડના ચરિતનું ઉપનિષદનું જ્યાં સુધી હું વર્ણન કરું ત્યાં સુધી પૂર્ણ વિકસેલા કમળ સમાન રમ્ય આ મારૂં મુખ અલંકારિત કર.
( ૪-૫ ) કલિયુગમાં દુષ્ટ નૃપ નીચે ધર્મ અદશ્ય થતો જોઈ પિનાકપાણિએ પિતાનાં સ્થાનને ઉદ્ધાર કરવાના અભિલાષથી સંકેત પ્રમાણે પિતાના અંશનું અવતરણ કરવા વિચાર કર્યો, અને કાન્યકુજના રમ્ય દેશમાં ત્રણ યજ્ઞના અગ્નિને આહુતિ આપી પિતાનાં પાપ નાશ કરનાર. અને વેદના શ્લેક કે વેદાન્ત મનનથી ચિતાને અંત આણનાર શ્રેષ્ઠ દ્વિજના ગૃહમાં જગતના કલ્યાણ અર્થે જ જન્મ લીધે.
( ૬-૭ ) શ્રી વિશ્વનાથમાંથી અવતરેલ તપને નિધિ, પૂર્વના સંસ્કારથી ચૌદ વિદ્યામાં બાળપણમાં અધ્યયન વિના નિપુણતા પ્રાપ્ત કરનાર અને મહાકાલદેવના મઠના ભકતેને શિષ્ય આ બ્રિજ તપ માટે અવતિ ગયે.
( ૮ ) વિશ્વના રૂપમાં ગુણેનું કારણ, અને શાશ્વત સુખ રૂપ શ્રેષ્ઠ અવિનાશી તત્વ સાથે પિતાની એક્તા વિષે ચેડાં મીંચેલાં નેત્રોથી કઠિન ધ્યાનમાં આ બ્રાહ્મણે ધણું દિવસો બલકે ઘણાં વરસ ગાળ્યાં.
( ૯ ) મન્દરાચલ ગિરિથી મન્થન થવાથી ક્ષુબ્ધ સાગર પેઠે શત્રુ નૃપ સમાન પદધિમાંથી ... ... ... બીને ચંડ થયો તે અહર્નિશ પ્રકાશને હતું ત્યારે તેની સેનામાંના નૃપતિએની પત્નીઓનાં અસંખ્ય વદનકમળમાં કયું મુખ પૂર્ણ વિકસેલા કુમુદનું સૌદર્ય ધારણ ન કરતું?
( ૧૦ ) ચન્દ્રાર્ધ શિર પર ધારનાર અવન્તિનું ભૂષણ શંકરે, તેના પાખંડ મતથી થએલી ભયંકરતાને વિચાર કરીને પિતાનાં શહેરનું રક્ષણ કરવાના અભિલાષથી કુમારપાલ નૃપને અને મઠના અધિપતિને સત્ય ઉપદેશ આપ્યો.
( ૧૧-૧૨–૧૩) દેવોના આ ગુરૂના ઘરમાં શશિ વિનાના સ્વર્ગ સમાન, સૂર્યવિનાના કમળ સમાન, કામદેવથી ત્યક્ત રતિ સમાન, કમલા (લક્ષમી) .. .. વાદળાંથી રક્ષિત સ્વયંવરમાં પિતાના પ્રિયતમને નિત્ય શૈધતી પ્રતાપદેવી નામની પુત્રી જન્મી હતી. સર્વ રૂપ અને વિવેકના નિવાસ
સ્થાન ગુરૂ ગંડની પુત્રી ... ... યજ્ઞની ભૂમિમાંથી પ્રગટેલી સીતા સમાન હતી. ઉચ્ચ અન્વયની અને એક જ સ્થળે સંકીર્ણ સર્વસુખના નિવાસ સ્થાન રૂપ એવી તેણિની, સૌંદર્યના સરોવરમાં કમલિની શ્રીપતિ’ વિષ)ની પત્ની, બાળ સરસ્વતી અને સમરરિપુ(શંકર)ની .. • એમ કવિવરે વિવિધ કલ્પનાઓ કરે છે.
( ૧૪ ) સુરપતિના ગુરૂના ચાર પુત્રો પૃથ્વીના અલંકાર જેવા સાગર સમાન હતા અને સમસ્ત લક્ષમી અને યશનું નિવાસ સ્થાન હતા. તેમાં ચેક અપરાદિત્ય હતા તેમાંથી પિતાના. શત્રુઓના મનોરથોના મહા દુર્દેવ સમો ધર્માદિત્ય હતા.
( ૧૫ ) તેને ધર્મને માર્ગ અનુસરનાર અને પાપથી અસ્પર્શિત સેમેશ્વરદેવ પુત્ર હતે. તેને અનુજ કામદેવને દર્પ ઉતારનારે રૂપવાળ ભાસ્કર કહેવાતો હતે.
( ૧૬ ) શ્રી કાશીશ્વર, શ્રીમાલવપતિ, શ્રી સિદ્ધરાજ અને અન્ય નૃપે તેને ભૂમિ પર ધર્મને નાયક માની તેની શ્રદ્ધાથી પૂજા કરતા. વેદી સમાન ભૂમિ પર અગ્નિ જેવા પ્રકાશિત અને ઉજજવળ શ્રી ભાવબૃહસ્પતિ તેના વેદ સમાન ચાર પુત્ર સહિત બ્રહ્મા જેમ પૂજા સ્થાથ.

Page #393

गुजरातना खेतिहासिक लेख
( ૧૭ ) ભાવ બૃહસ્પતિએ સત્વ, રજસૂ અને તેમના ત્રણ ગુણોવાળા બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને રૂદ્ર એ દેવોની સ્થાપના કરી અને દેહત્સર્ગના કિનારે પગથીની સીડી કરાવી. " ( ૧૮ ) તે દરમ્યાન ત્રિભુવનના ભૂષણ શ્રી સોમનાથે પ્રભાતે સ્વમમાં વિશ્વરરાશિ નામના સુનિને આજ્ઞા કરી.
( ૧ ) હે બાળ ! તારે પિતાને નિવાસ રક્ષવા અહીં જન્મેલે તું પ્રતાપી અને ખ્યાતિ વાળે મારે અંશ છે. આથી તું જે સમર્થ છે તે ધર્મ વિરૂદ્ધ આચારવાળા કે વિમુખજનેને શિક્ષા કરશે. | ( ૨૦ ) રાત્રે જે બન્યું તે પર મનન કરીને અને નિવાસના અધિપતિથી સવારે પ્રાર્થિત થઈને તે ઈન્દુવાળા પ્રભુના નિવાસને રક્ષવાના અભિલાષવાળે સહસ્ત્રકિરણ વાળા સૂર્ય સમાન પ્રકા.
( ૨૧ ) શિવ સમાન પ્રભા અને કળાવાળા, સૂર્ય સમાન તેજસ્વી અને અપ્રતિમ રૂપવાળા દેહવાળા તે વિશ્વેશ્વર રાશિએ ત્રણ શક્તિ (પ્રભાવ, મંત્ર અને ઉત્સાહ) સમાન તેની પત્ની પ્રતાપદેવીને પત્ની તરીકે ગ્રહણ કરી. | ( ૨૨ ) જ્યારે કુમારપાલ સ્વર્ગમાં ગયો અને અર્ધા ઈન્દ્રાસનને ઉપભેગ કરતો ત્યારે જયપાલ જેનાં ભ્રમર ઉંચાં કરવાથી જ માત્ર તેના શત્રુઓ નાશ પામતા તે નૃપ થયે.
( ૨૩ ) ( આ શ્લોક તદન સ્પષ્ટ નથી પણ તેને સાર જણાય છે કે )– જ્યારે જયપાલ નૃપની પ્રૌઢ વાણીથી તે સ્થાનની પ્રજાને પ્રસન્ન કરવા માટે શ્રી તેમની સ્થિા તે ગંડના પદ પર ગંડતીર્થેશ્વર તરીકે નૃપથી સ્થાપિત થયે.
( ૨૪ ) શ્રીમદ્દ ચતુર્નાતકના લતાના જેવા હારથી વિરાજિત અધિપતિ પદ પ્રાપ્ત કરીને વૃષના આસનવાળા, ઇન્દ્ર વગેરે દેથી પૂજાતા શંકર જેજ સુંદર તે લાગતા.
( ૨૫-૨૬ ) (શંકર)ની કલાના ન્હાના અંશમાંથી જન્મેલા, નન્દીશ સતત પૂજાથી સર્વ વિઘ હણનારે નિજપદ પ્રાપ્ત કર્યું ત્યારે તેને પુત્ર મૂલરાજ નૃપ જે ધર્મજ્ઞાની હતું અને વિખ્યાત હતું તે તેના પછી ગાદી પર આવ્યું. તે પણ પૂજતે .. .. જે પૂજા .. ..
( ૭ ) ચૌલુકય અન્વયથી પૂજાતો હતે તેના પ્રભાવથી, એક નારી પણ હમીર નૃપ જે . . . . ને યુદ્ધમાં સહેલાઈથી પરાજય કરતી.
(૨૮) તેના પિતાને મળવાની ઉત્કંઠા હોય તેમ મૂલરાજ યૌવનમાં જ સ્વર્ગમાં ગયો. પછી ભીમદેવ રાજ્યશ્રીનો સ્વયંવરથી પતિ થયે.
(ર૯) નૃપના મુગટમણિ સમાન, જેના ચરણ .... .... ... ની પ્રભાથી અલંકારિત , જે શત્રુનાં જે શહેરોને પોતાના પ્રતાપની જવાળાથી દાવાગ્નિ સરખો હતા, જે અતિ ચંચલ અને અદ્ભુત શક્તિ સંપન્ન હતું તેણે રાજ્યધુરી ધારણ કરી.
( ૩૦ ) ... ... ... ... જગદેવ નામથી વિખ્યાત ... જેણે તેના બાલમિત્રો સહિત ભીમદેવને પ્રયત્નપૂર્વક સહાય કરી.
(૩૧ ) તેને બે દંડ સમાન હસ્ત ......(તે) પ્રિચિરાજની કમળ સમાન રાણીને ઈન્દુ સમાન બન્ય.
(૩૨) તેનાથી પણ ... .. .. વિશ્વવિજેતા(પૃથ્વી પર ઈન્દ્ર) વિષ્ણુની પૂજા પ્રસરી. (૩૩ ) તે જે ધનિક હેતે તેણે સોમનાથનું મેઘનાદ નામનું મંદિર બંધાવ્યું • • • (૩૪) મંડપ બંધાવી ... ... ...
(૩૫) રાજ્યપદવી પ્રાપ્ત કર્યા પછી તરત જ તે રાજસ્થિતિ(કા)ના વિચારમાં ગુંથાયે હતું છતાં .. ... મહાઆદરથી શ્રી ગંડવિડ્રેશ્વરની વારંવાર પૂજા કરતા. તે બ્રાહ્મ
ને અલંકાર હતા અને પૂજા કરવા પેશ્ય હતો .. ... ... ... (આ પછીની ૮ પંકિતઓ તદન ઘસાઈ ગઈ છે અને તે વાંચી શકાતી નથી )..

Page #394

નં. ૨૦૬ ત્રિભુવનપાલનું દાનપત્ર વિક્રમ સંવત્ ૧૨૯૯ ચિત્ર સુદ ૬ સોમવાર
अक्षरान्तर
पतरूं पहेलं १ स्वस्ति राजावलीपूर्ववत्समत्सराजावलीसमलंकृतमाहाराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टा
रकचौलुक्यकु२ लकमलविकासैनकमार्तड श्रीमूलराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरश्री.
चामुंडराज३ देवपादानुध्यात महाराजाधिराजपरमेश्वर श्रीवल्लभराजदेवपानुध्यातमहाराजा
घिराजपर४ मेश्वरश्रीदुर्लभराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वरश्रीमद्भीमदेवपादानुध्यात.
महा५ राजाधिराजपरमेश्वरत्रैलोक्यमल्ल श्रीकर्णदेवपादानुध्यातमहाराजाधिराजपरमेश्वर
परमभ६ धारक अवन्तीनाथत्रिभुवनगंडबर्बरकजिष्णुसिद्धचक्रवर्ति श्रीजयसिंहदेवपादानुध्या
तमहाराजा७ घिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकस्वभुज विक्रमरणांगणविनिर्जितशाकंभरीभूपाल श्रीकुमा
रपाल८ देवपादानुध्यातमहाराजाधिराज परमेश्वरपरमभट्टारकमहामाहेश्वर प्रबलबाहुदंडद
परूप९ कंदप्पेहेलाकरदीकृतसपादलक्षमापाल श्रीअजयपालदेवपादानुध्यातमहाराजाधि
राजपर१० मेश्वरआहवपराभूत दुर्जयगर्जनकाधिराजश्रीमूलराजदेवपादानुध्यातमहाराजाधि
राजप११ रमेश्वरपरमभट्टारक अभिनवसिद्धराजसप्तमचक्रवर्तिश्रीमद्रीमदेवपादानुध्मातमहारा
जाधि१२ राजपरमेश्वरपरमभट्टारकसौर्योदार्यगांभीर्यादिगुणालंकृत श्रीत्रिभुवन पालदेवः स्व
भुज्यमा
१४... ५.२०८७.मुखर पतन भा५ ११x१३" प-नवनागरी स्थिति सुरक्षित छे. * पं. १२ पाया शौर्यो. ६ पं. १६ वये। फाल्गु; मावास्यायां. ५, २. पाये। काष्ठ; दंडद.

Page #395

१७२
गुजरातना ऐतिहासिक लेख
१३ नविषयपथक दंडाहीपथकयोरन्तर्व्वर्त्तिनः समस्तराजपुरुषान् ब्राह्मणोत्तरांस्तन्नियु - ताधिकारिणो
१४ जनपदांश्च बोधयत्यस्तु वः संविदितं यथा ॥ श्रीमद्विक्रमादित्योत्पादितसंवत्सरशतेषु द्वादशसु नव
१५ नवत्युत्तरेषु चैत्रमासीयशुक्लषष्ट्यां सोमवारेऽत्रांकतोऽपि संवत् १२९९ वर्षे चैत्रशुदि ६ सोमेऽ
१६ स्यां संवत्सरमासपक्षवार पूर्विकायां सां०लौ० फागुणमासीय अमावाश्यायां संजातसूर्यग्रहणपर्व्वणि
१७ संकल्पितात् तिथावद्येह श्रीमदणहिल्लपाटके स्नात्वा चराचरगुरुं भगवंतं भवानीपतिमभ्यर्च्य संसा
१८ रासारतां विचिंत्य नलिनीदलगतजललवतरलतरं प्राणितव्यमा कलय्य ऐहिकामुष्मिकं फलमंगी
१९ कृत्य पित्रोरात्मनश्च पुण्ययशोभिवृद्धये भांषरामराजपुरिया मौ स्वसीमा [ पर्यन्तौ सवृक्ष ]
२० मालाकुलकाष्टतृणोदकोपेतौ सहिरण्यभागभोगसदंडौ दशापराधौ [ सर्व्वादायस ] पतरूं बीजुं
१ मेतौ नवनिघानसहितौ पूर्व्वप्रदत्त देवदायब्रह्मदायवर्ज राणा० श्रीलुणपसा
माऊल
२ तलपदे स्वीयमातृ० राज्ञी श्रीसलखणदेविश्रेयोऽर्थकारित सत्रागारे कापटिकानां भोजनार्थं शासनोदकपूर्व्व.
३ मस्माभिः प्रदत्तौ ॥ भांषरग्रामस्याघाटा यथा ॥ पूर्वस्यां कुरलीग्रामदासयजग्रामयोः सीमायां सीमा । दक्षिणस्यां
४ कुरलीग्रामत्रिभग्रामयोः सीमायां सीमा । पश्चिमायां अरठउरग्रामउंझाग्रामयोः सीमायां सीमा । उत्तरस्यां
५ उंझ | ग्रामदासयजग्रामकाम्बलीग्रामाणां सीमायां सीमा ॥ राजपुरिग्रामस्याघाटा यथा ॥ पूर्व्वस्यां कूलाव [ सण ]
६ ग्रामडांगरौ आग्रामयोः सीमायां सीमा । आग्नेयकोणे चंडावसणग्राम इंद्रावडामयोः सीमायां सीमा ।
७ दक्षिणस्यां आहीराणाग्रामसीमायां सीमा । पश्चिमायां सिरसाविनंदावसणग्रामयोः सीमायां सीमा । वायव्य .
पं. १६ फाल्गु; मावास्यायां ५ २० वां काष्ठ, दंडद. पं. २ वांयें। देवी. धेयोर्थे.

Page #396

त्रिभुवनपालन दानपत्र ८ कोणे उंटऊयासिरसाविनामयोः सीमायां सीमा । उत्तरस्यां नंदावसणग्रामसी
मायां सीमा । ईशानको. ९ णे कुईयलग्रामसीमायां सीमा ॥ एवममीभिराघाटैरुपलाक्षतौ प्रामावताववगम्य
तन्निवासिजन१० पदैर्यथादीयमानदानीभोगप्रभृतिकं सदाज्ञाश्रवणविधेयैर्भूत्वाऽमुष्मै सत्रागाराय समु
[प]नेतव्यं ॥ सामा११ न्यं चैतत्पुण्यफलं मत्वास्मद्वंशजैरन्यैरपि भाविभोक्तृभिरस्मत्प्रदत्तधर्मदायोऽयमनु
मंतव्यः । पालनीय१२ श्च । उक्तं च भगवता व्यासेन ॥ षष्टिर्वर्षसहश्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः ।
आछेत्ता चानुमंता च तान्येव नरकं व. १३ सेत् ॥ १ याता यांति महीभुजः क्षितिमिमां यास्यति भुक्त्वाऽखिलां नो याता
न च याति यास्यति नवा केनाऽ१४ पि सार्द्ध धरा । यत्किचिद्भुवि तद्विनाशि सकलं कीर्तिः परं स्छायिनी मत्वैवं
वसुधाधिपाः परकृता लोप्यान १५ सत्कीर्तयः ॥ २ बहुभिर्वसुधा भुक्ता राजभिः सगरादिभिः । यस्य यस्य यदा भूमी
तस्य तस्य तदा फलम् ॥ ३॥ १६ लिखितमिदं शासन कायस्छान्वयप्रसूतदंड० सातिकुमारसुत आक्षपटलिक ठ०
सोमसिंहेन ॥ ६ ॥ १७ दूतकोत्र ठ० श्रीवयजलदेव इति शासनमिदं मांडल्यांश्रीमूलेश्वरदेवम [ भ्यर्च्य ] १८ स्छानपति श्रीवेदगर्भराशेः समप्पितमिति ततोऽनेन तथैतदीयसंतानपरंपरयाऽपि
आचंद्रार्क अन१९ योमियोरायपदं सत्रागारेऽस्मिन् उपयुक्त कार्य ॥ कल्याणमस्तु साधूनां ॥ छ ।।
॥छ ॥ छ । अनयो२० मयोः सीमायां तांबुलिकवणिज्यारकपथिकप्रभृतीनां मध्यात् यः कोपि चौरैयते
तस्य प्र. २१ विकार अनयोमियोः सत्कभोत्कारपाश्र्थात् प्रतीति-* २२ लभ्या ॥ उद्धलागभागो नहि ॥
श्रीत्रिभुवनपालदेवस्य
५. १२ वांया षष्टिवः सहस्राणिः नरके. ५.२१ वांया तिकारोन; भोक्तपार्धात्.

Page #397

૧૩૪
.
.
. : ::::* -- સાસ : ૧ પ્રસ્તાવના- * * * * * () વંશાવલી–પહેલા ૧૧ રાજા મૂલરાજ ૧ થી ભીમદેવ ર સુધી. વિક્રમ સંવત્ ૨૯૬ ના
નિ. ૯ પ્રમાણે છે. વધારામાં રાજા (૧૨) મો ત્રિભુવનપાલદેવ છે. ( ) અણહિલપાટકને ત્રિભુવનપાલ વિષય અને ડાહીપથકના રાજપુરૂ અને નિવા
સ્ત્રીઓને વિક્રમ સંવત ૧૯ ચૈત્ર સુદી ૬ સોમવારે નીચેનું દાન જેને માટે તેણે તેજ વર્ષના ફાલ્સન માસની અમાસે સૂર્યગ્રહણ વેળાએ સંકલપ કરેલો તે
- જાહેર કરે છે. . . ૨ દાનની વસ્તુ– ( ૧ ) ભાષહર ગામ. તેની સીમા
(અ) પૂર્વે કરલી અને દાસજ ગામો (૨) દક્ષિણે કરલી ત્રિભ ગામ (૪) પશ્ચિમે અરઠૌર અને ઉંઝા, ગામે
(૪) ઉત્તરે ઉંઝા, દાસજ અને કાંબલી ગામે (૨) રોજપુરી ગામ. તેની સીમા –
પૂર્વ ઉલાવ( સણ) ને દાંગરૌઆ દક્ષિણ પૂર્વે ચંડાવસણુ અને ઇન્દ્રાવાડા ગામે 'દક્ષિણે અહીરાણું ગામ પશ્ચિમે સિરસાવિ અને નન્દાવસણ ગામો ઉત્તર પશ્ચિમે ઉષ્ટઊયા અને સિરસાવિ ગામે ઉત્તરે નન્દાસણ ગામ
ઉત્તર પૂર્વે કઈલય ગામ ૩ દાનને આશય
રાણું લૂણુપસાઊએ તેની માતા રાણું લખદેવીના પુણ્યાર્થે માઉલના તલપદમાં
બાંધેલા સત્રાગારમાં કાપંટિકના જનાર્થે. ૪ રાજપુરૂ
લેખક અને દતક ભીમદેવના વિક્રમ સંવત ૧૨૬ નં. ૯ ના પ્રમાણે. ૫ અનુલેખ
અનુલેખમાં જણાવે છે કે આ શાસન મંડલીમાં શૈવ મઠના સ્થાન પતિ શ્રીવેદગર્ભ રાશિને અર્પણ થયું અને તે અને તેના વંશને ટ્રસ્ટીઓ નીમ્યા છે. એક વધારાને અનુલેખ ઉમેરે છે કે તે બે ગામના માલીકે તેની સીમામાં થતી લૂંટફાટ માટે જવાબદાર છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat

Page #398