Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jainAcArya-jainadharma divAkara-bhUjya-zrI-ghAsIlAlajI-mahArAja viracitayA anuyogazikAkhyayA vyAkhyayA samavalaM hindI gurjara-mApA'nuvAdasahitamzrI-anuyogahArasUtram (prathamo mAgaH) saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-bhIkanhaiyAlAlajI-mahArAjA kAzA sANaMdanivAsI-zreSTizrI-DosAbhAI-gopAladAsasasmaraNArtha tapatramadatta-dravyasAhAyyena a0 mA0 . svA. jainazAkhoDAssamitimamukhaH zreSTha-zrIzAntilAla-mAladAsabhAI-mahodayaH mu. rAjakoTa ilajIbaddha prathamA yAvRtiHbIra saMpan prati 1200 vikama-saMbara H066 mUlyam-25-00 For Private and Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja. viracitayA anuyogacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam . zrI anuyogadvArasUtram YOYOYOYOYOYOYO (prathamo bhAgaH) niyojaka : saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH prakAzakaH sANaMdanivAsI-zreSTizrI DosAbhAI gopAladAsasmaraNArtha tatputrapradatta-dravyasAhAyyena a. bhA0 zve0 sthA0 jainazAstrodvArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH dhIra-saMpat vikrama saMvat IsavIsan prati 1200 2493 2023 mUlyam-rU. 25-0-0 RCOTICORRRRRC REFERRORROTECTER Gvidosda aroticoatianission 1967 For Private and Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Pablished by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India. ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJA, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlohyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye| jo jAnate haiM tatva kucha phira yatta nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase pAyagA / hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // bhUyaH 3. 25300 prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvat 243 vikrama saMvata 2023 IsavIsana 1967 mudra maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghIkAMTA roDa, amadAvAda. For Private and Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI. anuyogadvArasUtra bhAga pahele kI viSayAnukramaNikA anukramAGka viSaya pRSThAMka -1 maMgalAcaraNa 2 viSayoM kA vivaraNa .3 pAMca prakAra ke jJAna ke svarUpa kA nirUpaNa 13-29 4 zratajJAna ke svarUpa kA nirUpaNa 30-57 5 Avazyaka ke anuyogasvarUpa kA nirUpaNa 58-60 6 Avazyaka ke nikSepa kA nirUpaNa.. kA nirUpaNa 61-63.. 7 nAmAvazyaka ke svarUpa kA nirUpaNa 64-72 8 sthApanAvazyaka ke svarUpa kA nirUpaNa 72-77. 9 nAmAvazyaka aura sthApanAvazyaka ke bheda kA kathana 78-85 1. dravyAvazyaka kA nirUpaNa 86-101 11 nayabheda se dravyAvazyaka ke svarUpa kA nirUpaNa 102-115 12 no Agama se dravyAvazyaka kA nirUpaNa 116-119 13 jJAyaka zarIra dravyAvazyaka kA nirUpaNa 119-126 14 bhavyazarIra dravyAvazyaka nirUpaNam 12715 jJAyaka zarIra bhavya zarIra vyatirikta dravyAvazyaka kA nirUpaNa 131-132 16 laukika dravyAvazyaka kA nirUpaNa 132-141 17 kumAvanika dravyAvazyaka kA nirUpaNa 142-150 18 jJAyaka zarIra bhavyazarIra vyatirikta lokottarIya ghyAvazyaka kA nirUpaNa 150-151 19 bhAvAvazyaka kA nirUpaNa .. 159-164 20. no Agama bhAvAvazyaka kA nirUpaNa 164-168 For Private and Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 21 kuprAvanika bhAvAvazyaka kA nirUpaNa 168-170 22 lokottarIya bhAvAvazyaka kA nirUpaNa 171-177 13 bhAvAvazyaka ke paryAya kA nirUpaNa 178-182 24 nAmazrutakA nirUpaNa 183-184 25 Agama se dravya zrutakA nirUpaNa 184-186 26 no Agama se dravyAvazyaka kA nirUpaNa 186-187 27 jJAyaka zarIra dravyazrutakA nirUpaNa 187-188 28 bhavyazarIra dravyazrutakA nirUpaNa 189-190 29 jAyaka zarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyazrutakAnirUpaNa 190-199 30 Agamase bhASazrutakA nirUpaNa 200-201 31 laukika no Agama se bhAvazrutakA nirUpaNa 202-205 32 lokottarIya no bhAgamase bhAvazrutakA nirUpaNa 206-210 33 bhAvazruta ke paryAyoM kA nirUpaNa 210-212 34 skandhAdhikAra kA nirUpaNa 213-215 35 dravyaskandha kA nirUpaNa 216-218 36 dravyaskandha ke sacittarUpa prathama bheda kA nirUpaNa 219-221 37 acitta dravyaskandha kA nirUpaNa 222-223 38 mizra dravyaskandha kA nirUpaNa 224-227 39 akRtsnaskandha kA nirUpaNa 228-230 4. aneka dravyaskandha kA nirUpaNa 231-234 41 Agamase bhAvaskandha kA nirUpaNa 23542 no Agamase bhAvaskandha kA nirUpaNa 236-238 43 skandhoM ke paryAyoM kA nirUpaNa 239-241 44 Avazyaka ke cha adhyayanoM kA nirUpaNa 241-245 45 Avazyaka vyAkhyAta ho cuke aura Age pAkhyAta hone vAle viSaya kA nirUpaNa 245-251 46 laukika upakrama kA nirUpaNa 251-253 For Private and Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 47 sacitta dravyopakrama kA nirUpaNa .48 dvipada saMbaMdhI dravyopakrama kA nirUpaNa 49 catuSpada viSayaka donoM prakAra ke upakrama kA nirUpaga 50 apada piyara donoM prakAra ke upakrama kA nirUpaNa 51 acitta dravyopakrama kA nirUpaNa 52 mizra dravyopakrama kA nirUpaNa 53 kSetropakrama kA nirUpaNa .54 kAlopakrama kA nirUpaNa 55 no Agama se bhAvopakrama kA nirUpaNa .56 zAstramAvopakrama kA nirUpaNa 57 bhAnupUrvI prAdi ke sarUpa kA nirUpaNa 58 nAmAdi AnupUrvI kA nirUpaNa 59 anaupanidhikI dravyAnurvI kA nirUpaNa 60 naigamavyavahAraarthapadakA nirUpaNa 61 bhaGgasamutkIrtanatA kA nirUpaNa 62 maGgoSadarzanatA kA nirUpaNa 63 samavatAra ke svarUpa kA nirUpaNa .64 anugamake svarUA kA nirUpaNa 65 satpadaM kA nirUpaNa 66 dravyapramANa kA nirUpaNa 67 kSetramamANa kA nirUpaNa '68 sparzanAdvAra kA nirUpaNa 69 kAladvAra kA nirUpaNa 30 aaar' skaa nikaa 71 bhAgadvAra kA nirUpaNa 72 bhAvadvAra kA nirUpaNa 224-257 257-259 260-261 261-262 262-263 263-265 266-269 269-271 271-284 284-285 286 - .. 287-304 .305-316 317-319 319-327 327-334 335-339 339-343 343-344 345-347 348-355 355-360 331-364 365-376 372-383 383-387 ga ... For Private and Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 73 alpa bahutvadvAra kA nirUpaNa 74 arthapada kA nirUpaNa www.kobatirth.org 75 bhaGga samutkIrtanatA kA nirUpaNa 76 bhaGgopadarzanatA kA nirUpaNa 77 samavatAra ke svarUpa kA nirUpaNa 387-397 399-402 403-405 406-408 408-410 78 anugama ke svarUpa kA nirUpaNa 410-424 79 pUrvAnupUrvI Adi tIna bhedoM kA nirUpaNa 425-431 80 pudgalAstikAyakoM adhikRta karake tIna dravyoM kA nirUpaNa 431-438 439-442 442-448 81 kSetrAnupUrvI kA nirUpaNa 82 arthapada kI prarUpaNA 83 arthapada prarUpaNA ke prayojana kA nirUpaNa 84 maGgasamutkIrtanatA ke prayojana kA nirUpaNa 85 maGgopadarzanatA kA nirUpaNa 86 samavatAra kA nirUpaNa 87 anugama kA nirUpaNa 88 dravyapramANa kA nirUpaNa 89 kSetrapramANadvAra kA nirUpaNa 90 sparzanAdvAra kA nirUpaNa 91 kAladvAra kA nirUpaNa 92 antaradvAra kA nirUpaNa 93 bhAgadvAra kA nirUpaNa 94 bhAvadvAra kA nirUpaNa 95 alpabahutvadvAra kA nirUpaNa 96 anopanidhikI kSetrAnupUrvI kA nirUpaNa 97 aupanidhikI kSetrAnupUrvI kA nirUpaNa 98 adholoka gata kSetrAnupUrvI kA nirUpaNa Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only 449-450 451-452 452-456 456-457 458-459 460-464 465-477 477-479 480-484 485-490 491-500 501-501 503-510 511-516 516-523 523-526
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paNa 99 tiryagloka kSetrAnupUrvI kA nirUpaNa 100 Urbaloka kSetrAnupUrvI kA nirUpaNa 101 kAlAnupUrvI Adi kA nirUpaNa 102 naigamavyavahAranayasaMmata arthapada kA nirUpaNa .. 103 naigamavyavahAranayasaMmata bhAsamutkIrtana kA nirUpaNa 104 naigamavyavahAranayasaMmata manopadarzana kA nirUpaNa 105 samAtAra ke svarUpa kA nirUpaNa 106 anugama ke svarUpa kA nirUpaNa 107 kSetradvAra aura sparzanAdvAra kA nirUpaNa 108 kAladvAra kA nirUpaNa 109 antaradvAra kA nirUpaga 110 anaupanidhiko kAlAnupUrvI kA nirUpaNa 111 arthapadamarUpaNa Adi kA nirUpaNa 112 aupanidhikI kAlAnupUrvI kA nirUpaNa 113 utkIrtanAnupUrvI kA nirUpaNa 114 gaNanAnupUrvI kA nirUpaNa 115 saMsthAnAnupUrvI kA nirUpaNa 116 sAmAcAryAnupUrdI kA nirUparUga 117 bhAvAnupUrvI kA nirUpaNa 118 upakrama ke dUsare bheda nAma kA nirUpaNa 119 eka nAma ke svarUpakA nirUpaNa 120 dvinAma Adi ke svarUpakA nirUpaNa 121 trinAma ke svarUpakA nirUpaNa 122 paryavanAmakA nirUpaNa 123 prakArAntarase trinAmakA nirUpaNa 124 caturnAmakA nirUpaNa 125 pAMcanAmoM kA nirUpaNa 126 cha nAmoM kA nirUpaNa 127 audayikAdi bhAvoM ke svarUpakA nirUpaNa 128 aupazamika bhAvakA nirUpaNa 527-532 533-539 539-540 541-547 548-550 551-554 555-556 557-562 563-573 574-577 577-187 587-588 588-589 590-601 601-605 685-608 608-614 623-628 628-630 630-632 633-644 645-655 655-666 666-671 671-677 677-679 679-682 682-691 693-696 For Private and Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 129 kSAyika bhAvakA nirUpaNa 130 kSAyopazamika mAvakA nirUpaNa - 131 pAriNAmika bhAvakA nirUpaNa 132 sAnipAtika bhAvakA nirUpaNa . 133 dvikAdi saMyogakA nirUpaNa 134 dvikAdi trikasaMyogaja sonipAtikamAvakA nirUpaNa 135 catuSkasaMyogaja sAMnipAtika bhAvakA nirUpaNa 136 paMcaka saMyogana sAMnipAtika bhAvakA nirUpaNa 137 saptanAmakA nirUpaNa 138 kAraNadarzanapUrvaka svarokA nirUpaNa 139 sAta svaroM ke lakSaNa kA nirUpaNa 140 svaroM ke grAma evaM mUrchanA kA nirUpaNa 141 svara ke utpatti Adi kA nirUpaNa 142 gIta meM heya aura upAdeya kA nirUpaNa 143 aSTa nAma kA nirUpaNa 144 nava nAma kA nirUpaNa 145 lakSaNapUrvaka vIrarasa kA nirUpaNa 146 lakSagapUrvakazRMgArara kA nirUpaNa 147 lakSaNa sahita adabhunarasa kA nirUpaNa 148 lakSaga sahita raudrarasa kA nirUpaNa 149 lakSagapahita brIDanakarasa kA nirUpaNa 697-719 720-735 735-745 745-746 747-756 757-772 772-782 782-788 789-792 792-798 798-802 803-805 806-808 808-821 821-827 828-833 833-836 836-839 839-840 841-844 845-848 samApta For Private and Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org paTela DAsAbhAI geApAladAsa 3. sANaMda (jI. amadAvAda ) janma : tA. 17-1-1870 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only maraNa H tA. 5-6-1964
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org For Private and Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sANaMdanivAsI dharmAnurAgI sva. zrI DAsAbhAi gApALajIbhAi paTelanu sakSipta jIvanacaritra sANuMda (jI. amadAvAda) nivAsI paTela rAsAbhAInA janma vikrama saMvata 1926 tA. 17-1-1870nA rAja thayAM hatA. teo e bhAIA hatA. mATA harIbhAI ane nAnA DosAbhAI teo kaDavA pATIdAra jJAtinA hatA. kaDavA pATIdAra jJAtimAM vaiSNavadharmI ane jainadharmI hoya che zrI geApAlajI lAImAM jainadharmanA sakArA deDha hatA. tee sthAnakavAsI jainadhama nA custa anuyAyI hatA tethI temanA khane putrAmAM jainadhamanA saskArI bAlyAvasthAmAMthI dRDha thayA hatA temanA pUrvajo mULa amadAvAda pAsenAM nADA gAmanA vatanI hatA, paraMtu samaya jatAM teo sANuMdamAM AvI vasyA rhatA. ane putrAe dhArmika zikSaNa sAthe gujarAtI zikSaNa lIdhuM, te daramyAna ane putrAne bALa-avasthAmAM DI pitA geApALajIbhAI svaga vAsa pAmyA. mAtA ane putrAne laI pAtAnA piyara gayA tyArabAda 18 varSanI umare DAsAbhAIne laI temanI mAtA punaH sAzudamAM AvI vasyA. I.sa. 1902mAM zrI DAsAbhAInu zrImaMta kanyA jaDAvabAi sAthe bIjIvAra lagna thayuM' jaDAva. AI saraLa, dha:rmika ane sevAparAyaNa hatA. peAtAnA khetInA dhaMdhAmAM jIvananirvAha kharAkhara cAlatA na hovAthI DAsAbhAIe nAkarI vIkArI 30 va' sudhI nAkarI karyA bAda anAjanA dhaMdhAmAM paDayA ane pramANikatA, mIThI bhASA vagere sadguNeAthI teoe dhadhAmAM khUba pragati sAdhI sAthe sAthe dravya prApti pazu ghaNI sArI karI. zrI DAsAbhAI dhanA ra'gathI kharekharA ra'gAyelA hatA sAmAyika, banne vakhata pratikramaNa, varaseAnAvaraseA sudhI kadhelI kha'ne vakhatanI Aya'khIlanI sa'pUrNa oLI, upavAsAdi tapazcaryA e jainadhama pratyenI temanI bhaktinA apUrva pratIma hatAM. pazu-prANIo pratyenI temanI dayA praza'sanIya hatI. ekavAra teeA kAI gAmaDAmAM ugharANIe gayelA, tyAM rastAmAM bhUkhatarasathI pIDAtI evI duLa gAyane joI, temanu hRdaya karuNAthI bharAi AvyuM. temaNe gAmaleke!ne A du:khI gAyanI vyavasthA karavAnuM kahyuM. pazu koie gaNukAyu nahi, tethI DosAbhAI pAtAnI UgharANInA kAmane jatu karI tarataja gAmamAMthI eka gADuM bhADe lAvI temAM gAyane temAM nAkhI, sANaMda lAvyA ane pAMjarApeALamAM sUphI peAtAnA taraphathI tenA ghAsacArAne saMpUrNa dAkhasta karyAM, For Private and Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAdhunirAje pratye temane ananya bhakti hatI gAmamAM saMtasatIjIe birAjatA hoya tyAre temanA darzana karyA pahelAM teo kadI annajaLa letA na hatA. saMghanA dareka kAryamAM temano tana, mana, dhanane hamezAM sakriya sahakAra rahete temaNe ane temanA putrae amadAvAda dANu bajAramAM (kALupura-khAbajAra) anAjanI jaththAbaMdha dukAna zarU karI tenI sAthe temaNe peDhImAM pitAnuM nAma rAkhavAnuM bIlakula pasaMda karyuM nahi teo jainadharmanA sUkSama tane jANatAM hoI, temaNe "kriyA', pApanI rAyA) AvavAnAM kAraNe nAma sthApanAthI mukta thayA chellA keTalAye varasothI teo nivRtta dhArmika jIvana gALatA. - teo sAdu jIvana gALatA jIMdagImAM temaNe karI DAkaTaranI davA suddhAM lIdhI na hatI. teoe khUbaja lAMbu AyuSya bhegavI, 5 varSanI uMmare saMvata 2020 nA vaizAkha vada dazama tA. 5-6-1964nA roja khUbaja samatApUrvaka svagamana karyuM. temane pitAnA aMtima samayanI jANa thaI hoya tema temaNe pitAnA jyeSTha putra mahAsukhabhAIne kahI dIdhuM ke samasta kuTuMbane ahiM ekatra kare te mujama AkhuM kuTuMba temanI pAse hAjara thayuM saunI kSamAyAcanA karI ane pavitra navakAramaMtranA zAMta jApapUrvaka teo A phAnI duniyAne tyAga karI gayA ane pitAnA manuSyajIvanane dhanya banAvI gayA. zrI DosAbhAIne eka putrI ane traNa putra che. putrI mahAlakSamIbena dharmanA saMskArAthI bhUSita che. traNa putre (1) mahAsukhabhAI (ra) baladeva. bhAI (3) camanalAlabhAI jee pitAnA anAjanA vyavasAyamAM rokAyela hovA chatAM jainadharmamAM utthAna kAryamAM sAre phaLa Ape che, jene zAstrodvAra samItIne temaNe pitAnA sadagata pitAzrI DosAbhAInI puyasmRtimAM rUA. pa001 ApIne che ane A Agama temanA smaraNArthe pragaTa karAvela che. - temanA jayeSTha putra mahAsukhabhAI varSo sudhI sarakArI skUlamAM adhyApaka karIke rahyA hatA. hAla pitAnI anAjanI peDhImAM dhIka vyavasAya karI rahyA che bIjA putra zrI baladevabhAI amadAvAda grena marca esosIezananA pramukha pada para che ane trIjA putra zrI cImanabhAI zikSaNapriya sajajana che. traNe bhAIone phALe jaina dharmanA kAryomAM sahakAra bharela rahela che te kharekhara AnaMdajanaka che. rAjakeTa tA25-6-1967 mAnadmaMtrIo a, bhAga che. sthA. jaina. zAstroddhArasamiti For Private and Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AdhamurabbIzrIo E Tra:1:8=s . T S: , E - - : - - ' ' : - - T nAma : zeThazrI zAMtilAla maMgaLadAsabhAI (sva.) zeThazrI zAmajIbhAI velajIbhAI vIrANI-rAjakeTa. 316131 hre (sva) zeThazrI chaganalAla zAmaLadAsa bhAvasAra - amadAvAda, . ki === phaew mA -:1 TET , " } - 1 - ::: File . P che ke mA SING SL L e jaarat E te na kAra / St. : R to, to . A karIne ?' . . ht= . . karata:kAra:+: . mAM ke ja che ne ke jIDIsa .kA na na 'te gaNI T , che . 1 thI 1, *, * 31 W na maLavA vie * YR " ] - eka ::: , , : che zeThazrI rAmajIbhAI zAmajIbhAI virANu-rAjakeTa, vacce beThelA lAlAjI kizanacaMdajI sA. joharI ubhelA suputra ci. mahetAbacandajI sA. nAnA - anilakumAra jaina (dayattA ). For Private and Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AghamurabbIzrIo d, S ka A kAma = (4) zeThazrI harakhacaMda kAlIdAsa vAriA bhANavaDa. (sva) zeTha raMgajIbhAI mohanalAla zAha e ja amadAvAda dhi : jA TALAT I / Ni Entry: t = (sva) zeThazrI dinezabhAi kAMtilAla zAha amadAvAda, zrI vinodabhAI vIrANI ja na karI zako zeThazrI jesiMgabhAI pAcAlAlabhAI amadAvAda, sva. zeThazrI AtmArAma mANekalAla amadAvAda For Private and Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AmurabbIzrIo E jI . karAra zrI vRjalAla durlabhajI pArekha rAjakoTa, . koThArI haragoviMda jecaMdabhAI rAjakoTa, zeThazrI mizrI lAlajI lAlacaMdajI sA. luNiyA - tethI zeThazrI jevaMtarAjajI lAlacaMdajI sA. (sva) zeThazrI dhArazIbhAI jIvaNalAla bArasI. - sva. zrImAna zeThazrI mukanacaMdajI sA. bhAliyA pAlI mAravADa For Private and Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org AdyamurabbIzrI sva. zeThazrI harilAla aneApaca zAhu sva. zeTha tArAcaMdajI sAheba gelaDA khaMbhAta. madrAsa. zrImAn zeTha sA. cImanalAlajI sA. RSabhacaMdajI sA. ajItavAle ( saparivAra ) vacce beThelA meATAbhAi zrImAn mUlacaMdaSTa javAhIralAlajI araDiyA 2 bAjumAMbeThelA bhAI mizrIlAlajI kharaDiyA 3 ubhelA sauthI nanAbhAI pUnamacaMdra aDhiyA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrImAna seThazrI khImarAjajI sA. coraDiyA For Private and Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI // zrI vItarAgAya namaH // jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitayA anuyogacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalakRtamzrI anuyogadvArasUtram (prathamo bhAgaH) (mAlinI vRttam) zivasaraNividhAnaM jIvarakSakatAnaM, suranarakRtagAnaM kevalajJAnabhAnam / prazamarasanidAnaM jJAnadAnapradhAnaM, paramasukhanidhAnaM vardhamAnaM namAmi // 1 // karaNacaraNadhAraM sarvapUrvAbdhipAraM, zubhataraguNadhAra prAptasaMsArapAram / kalitasakalalabdhi labdhavijJAnasiddhiM, gaNadharamabhirAmaM gautamaM taM namAmi // 2 // anuyogadvAra sUtra kA hindI bhASAntara prArambha maiM una aMtima tIrthaMkara zrI mahAvIra jinendra ko namaskAra karatA hU~ ki jinhoMne 4 ghAtika karmoM kA atyaMta binAza karake kera lajJAnarUpI ananta prakAza prApta kara liyA hai| aura isI kAraNa jo mokSamArga ke vidhAyaka tathA ananta abyAvAdha sukha ke nidhAna (nidhi) bane haiN| bhavya jIvoM ko jo pradhAnarUpa se jJAna kA dAna dete haiM aura jIvoM kI rakSA karane meM sadA tatpara rahate haiN| deva aura manuSya jinake guNoM kA gAna karate haiM tathA jo prazama (zAMta) rasa ke nidAna-AdikAraNa haiM // 1 // anugadvAra sUtranuM bhASAntara prAraMbha- jemaNe cAra ghAtiyA karmono saMpUrNata: kSaya karIne kevaLajJAnarUpI anaMta prakAzane prApta karI lIdhA che, ane te kAraNe jeo mekSamArganA vidhAyaka tathA anaMta avyabAdha sukhanA nidhAna (nidhi) banelA che, jeo bhavya jIne mukhyatve jJAnanuM dAna de che ane jenI rakSA karavAmAM je sadA tatpara rahe che, ane manuSya jemanA guNa gAya che, ane jeo zAntarasanA nidAna AdikAraNa che evAM aMtima tIrthakara zrI mahAvIra jinendrane huM namaskAra karUM chuM.1 For Private and Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre (pRthvIcchandaH) saguptisabhitiM samAM viratimAdadhAnaM sadA, kSamAvadakhilakSama kalitamajucAritrakam / sadoramukhavastrikA vilasitAnanendu guru, duranta bhavavAridhiplavamapUrvabodhaM stuve // 3 // - (gItiH ) bhavyAnAmupakRtaye, pravacanasiddhAntavodhinI saralAm / ghAsIlAlaH kurute, vyAkhyAmanuyogacandrikAM zivadAm // 4 // __jo karaNasattari aura caraNasattari ke dhAraNa karane vAle haiN| samatta 14 pUrvarUpa samudra ke jo pAragAmI haiN| atyanta zreSTha samyagdarzanAdi gaNoM ke jo dhAraka haiN| saMsAra kA pAra jinhoMne pA liyA hai| samasta labdhiyoM ke jo bhaMDAra haiM vijJAna (viziSTa jJAna) ko siddhi jinheM prApta ho cukI haiaise una munizreSTha gautama gaNadhara ko maiM namaskAra karatA huuN| // 2 // jo tIna guptiyoM sahita pAMca samitiyoM ko aura samasta virati ko sadA dhAraNa karate haiM / pRthvI kI taraha jo sarvasaha haiN| nirmala cAritra ke jo ArAdhaka haiN| vAyukAyAdika jIvoM kI rakSA ke liye sadorakamukhavastrikA se jina kA mukhacandra sarvadA suzobhita hotA rahatA hai| jo isa duranta saMsArarUpa samudra meM pravahaNa-(nauMkA) ke jaise haiN| aise apUrva bodha viziSTa gurudeva ko maiM namaskAra karatA hUM / // 3 // jeo karaNasattari (sattara karaNa) ane caraNasattari (sattara caraNa)nA dhAraka che, samasta 14 pUrvarUpa samudrane pAra jemaNe pAmI lIdhuM che, atyaMta zreSTha samyagdarzanaAdi guNothI jeo vibhUSita che, jemaNe pitAnA saMsArane anta karI nAkhe che, jeo samasta labdhinA bhaMDAra che, ane vijJAna (viziSTa jJAna)nI siddhi jemane thaI cukI che evAM munizreSTha gautama gaNadharane huM namaskAra karuM chuM ke 2 traNa guNio ane pAMca samitio tathA samasta viratine sadA dhAraNa karanAra, pRthvInA jevA sahiSNu, nirmala cAritranA ArAdhaka, sade rakamukhavastrikA (muhapattI) vaDe jemanuM mukhacandra sadA suzobhita rahe che, jeo A duranta saMsAramAM bhramaNa karatAM cha mATe naukA samAna che, evAM apUrva bedhaviziSTa gurUdevane huM namaskAra chu.||3|| For Private and Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA maGgalAcaraNam ___iha manuSyajanma durlabhaM, yathA-kenA'pi krIDApareNa devena yadi mANikadhamayaM stambhaM vajreNa cUrNIkRtya paramANutulyaM taccUrNa nalikAntanidhAya meruzikharaM samAruhya phUtkRtasamIraNaistaccUrNa sakalaM sarvataH samuDDAyitaM bhavet / tadanantaraM ca yadi vikSiptAste paramANavaH pracaNDapavanodhutAH sarvAsu dikSu dUraM gatA ekai kazo vibhinnAH patitAH syu stadA tAn paramANurUpAn sarvataH saMcitya taiH punaH __ maiM ghAsIlAla munivrati bhabya jIvoM ke upakAra ke nimitta pravacana ke siddhAnta ko spaSTa karanevAlI anuyogadvAra sUtra para anuyogacandri kA nAma kI sarala vyAkhyA ko ki jo bhavya jIvoM ke liye Anandaprada hai-racatA hUM / // 4 // __ isa caturgatirUpa saMsAra meM manuSya janma bahuta durlabha hai| isa kI durlabhatA zAstrakAroMne isa prakAra se prakaTa kI hai-jaise krIDA meM tatpara banA huA koI-deva mANikya ke stambha ko vajra se toDakara cUra 2 kara deveM, aura phira usa cUrNa ko eka nalI ke bhItara bharakara meru ke zikhara para khaDA 2 apanI phUMka se idhara udhara dizAoM meM use saba ora uddaadeveN| isa taraha sarva dizAoM meM vikhare hue ve cUrNa paramANu phi jinheM pracaMDa vAyu ke vega ne eka 2 karake bahuta adhika dUrataka titara bitara kara liyA hai aba yadi vaha deva-una bikhare hue vibhinna paramANuoM ko sarva dizAo se ekatrita bhavya jInA upakArane mATe, pravacananA siddhAntanuM spaSTIkaraNa karanArI, anuyAgadvAra sUtranI anuganidrakA nAmanI saraLa vyAkhyA, ke je bhavya jIne mATe AnaMdaprada che, tenI huM ghAsIlAlajI muni, racanA karuM chuM. 4 cAra gativALA A saMsAramAM manuSya janmanI prApti thavI ghaNI duSkara che. tenI dukkaratAnuM zAstrakAroe nIcenA DhaSTAnta dvArA pratipAdana karyuM che. dhAre ke keI eka deva krIDAmAM tatpara banela che. te vajAnI madadathI mANekanA staMbhane teDI nAkhIne tenA cUrecUrA karI nAkhe che. tyAra bAda te cUrNane eka naLImAM bharI le che. tyArabAda te deva te mANekanA bhUkAthI bharelI naLIne laIne merU parvatanA zikhara upara jaIne UbhuM rahe che ane phUMka mArI mArIne te naLImAM bharelA mANekanA bhUkAne cAre dizAomAM uDADI de che. tyAra bAda pracaMDa vAyu kuMkAvAne lIdhe cAre dizAomAM vikharAyelA te mANekanA paramANuo dUra dUra sudhI uDI jaIne vera vikhera thaI jAya che. have dhAro ke te deva e vicAra kare ke sarva dizAomAM veravikhera paDelA te mANekanA paramANuone ekatra karIne pharIthI For Private and Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogabArasUtre stambhaniSpAdanaM duSkara, tathaiva caturgatisaMsAreSu bhramatAM jIvAnAM manuSyajanma durlabham tathA cAyaM saMgrahazlokaH"cUrNI kRtya parAkramAnmaNimayaM stambhaM sureNa svayaM, merau sannalikAsamIravazataH kSiptaM rajo dikSu tat / stambhastaH paramANubhiH sumilitailoMke yathA duSkaraH, saMsAre bhramato manuSyajananaM jantostathA durlabham" // iti|| evaMvidhamatidurlabhaM mAnuSa janma samprApya, mithyAcatimirapraNAzakaM zraddhAjyotiHprakAzaka tattvAtatvavivecaka pIyUSapAnamiva hitAvahaM caJcaccandracandrikAmiva hRdayAhlAdaka svamadRSTavastunaH punarjAgradavasthAyAM-tallAbhavatpramodajanaka bhUmigatanidhAnaprAptimiva sukhajanakasakalasantApahArakaM dharmazravaNaM samupalabhya, kara punaH unase maNimaya stabha banAnA cAhe to jisa prakAra yaha staMbha nirmANa kArya usakA duSkara hai, usI prakAra se isa caturgatirUpa saMsAra meM bhaTakate hue jIvoM ko manuSya janma-milanA durlabha hai / yahI bAta isa "cUrNIsya-ityAdi zloka dvArA kahI gaI hai / isa taraha se ati durlabha bane hue manuSyajanma ko pAkara ke aura isameM bhI mithyAtvarUpa andhakAra ko nAza karanevAle zraddhArUpa jyoti kA prakAza karanevAle evaM tattva aura atattva kA svarUpa kahane vAle, aise dharma kA zravaNa ki jo jIva ke liye amRtapAna ke samAna hitakAraka hai-camakatI huI candrikA ke samAna, hRdayAnandajanaka hai-jAgRta avasthA meM svamadRSTa vastukI prApti ke samAna pramodakAraka hai, bhUmigatanidhAna kI prApti ke samAna sukhadAyaka aura samasta santAnoM kA nAzaka hai, prApta karake tathA isake prabhAva se temAMthI mANijya taMbhanuM nirmANa karUM. te te vera vikhera thaIne paDelA paramANuone ekatra karIne temAMthI mANijya staMbhanuM nirmANa karavAnuM kAma te devane mATe jeTaluM duSkara che, eTaluM ja duSkara cAra gativALA A saMsAramAM bhaTakatAM jene mATe bhanuSya bhanI prAti35 Aya cha. me pAta sUtra4Are "cUrNIkRtya," tyAdi cals dvArA prakaTa karI che. A rIte ati durlabha evA manuSyajanmane prApta karIne, mithyAtvarUpa aMdhakArane nAza karanAra, zraddhArUpI jyotine prakAzita karanAra, tattva ane atatvanA svarUpanuM pratipAdana karanAra, evA dharmanuM zravaNa ke je jene mATe amRtapAna samAna hitakara che, je camakatI evI candrikAnA prakAzasamAna hRdayane AnaMdadAyaka che, jAgRta avasthAmAM je svapnadaSTa vastunI prAptinA samAna pramadakAraka che, je bhUminI For Private and Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA - viSayavivarNanam svargApavagasukha cintAmarNi zraddhAmavApya karma rajaH saMsArasAgarataraNataraNi mithyAtvatimiraharaNadhumarNi kSapazreNisaraNi karma ripudamanIM kevaladarzana jananIM prakSAlane jalamiva bhogabhujaGganivAraNe maMtramiva, karma ghanAghanavikaraNe pavanamivakevalajJAnabhAskara prakaTane prAcIdizabhiva sAdyanantamuktisAmrAjyAbhilaSitaprAptau kalpa mitra saMyama lagA, pAdeva tusvarUpanirUpa kA gavAdha ts saMsArasAgara se pAra utArane ke liye, taraNi- naukA - jasI mithyAtvarUpagahana andhakAra ko nAza karane ke liye sUrya jaisI svarga aura mokSa ke sukhA~ ko dene ke liye cintAmaNi jaisI aura kSapakazreNi para ArUDha karAne ke liye nasainI (nisaraNI) jaisI aisI zraddhA ko ki jo jIvoM ke anAdi saMcita karmarUpa ripuoM ko nAza karane vAlI hotI hai evaM kevalajJAna aura kevaladarzana ko janma dene vAlI hotI hai prApta karake tathA jala ke samAna saMcita rUparaja ko dhonevAle maMtra ke samAna bhogarUpa bhRjaMga ko dUra karanevAle, pavana ke samAna bhaviSyat kAlIna karmarUpa meghoM ko ur3A denevAle, arthAt (vikheranevAle) pUrva dizA ke samAna kevalajJAnarUpa sUrya ko prakaTita karanevAle, aura kalpavRkSa ke samAna sAdi anaMta mukti ke sAmrAjyarUpa icchita padArtha kI prApti karA dene vAle aise saMyama ko prApta karake tathA heya 9 nIce chupAyelA khajAnAnI prAptisamAna sukhadAyaka che, je samasta saMtApeAnu nAzaka che, evA dhArmi`ka pravacananu bhAvika jIve zravaNu karavu joie. pAra A prakAranA dharmAMzrabhune prApta karIne, tenA prabhAvathI saMsArasAgarane karavAne mATe zraddhAnI khAsa jarUra rahe che te zraddhAne ahIM naukA samAna kahI che, kAraNa ke saMsArasAgarane pAra karavAmAM te naukAnI araja sAre che. evI naukA samAna, mithyAtvarUpa gahana andhakArane bhedavAmAM sUryasamAna, svarga ane mokSanA sukha prApta karAvavAmAM cintAmaNi ratna samAna kSapaNu para ArAhaNu karAvavAmAM nisaraNI samAna, evI zraddhA dharmAMtattva pratye hAvI joIe. evI zraddhA jIvenA anAdi kALathI saMcita karmAMrUpa zatruone nAza karanArI ane kevaLajJAna ane kevaLadananI prApti karAvanArI hAya che. For Private and Personal Use Only jaLanI jema sa Mcita karUpa rajane dhAnAra, maMtranI jema bhAgarUpa bhujaMgane dUra karanAra, pavananI jema bhaviSyakAlina kaeNmarUpa vAdaLAne astavyasta karI nAkhanAra, prAcI dizA (pUrva dizA) samAna kevaLajJAnarUpa sUryane prakaTa karanAra, ane kalpavRkSa samAna Adi anaMta mukitanA sAmrAjyarUpa icchita padArthanI prApti karAvanAra evA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogaTArasatre sukhanana kAni AcArAGgAdisUtrANi vidhivadadhItya, saMsAravAridhimahAtaraNiM zik pada-saralasaraNiM siddhipadadAyakaM sakalaguNanAyakam anAdiM bhavasaMcitASTavidhakarmabandhanocchedakaM mithyAtvagranthibhedaka samyagjJAnavarSaNe samartha sUtraparamAtra svaparasamayAhasyaM ca vijJAya, tathAvidhakarmakSayopazamasambhavinI sakalatatva svarUpanidarzinI dravyaguNaparyAyaviSayavijJAM vizadaprajJAM samadhigatya, pravacanAnuyogakaraNe yatibhiryatitavyam / aura upAdeyarUpa vastuoM ke svarUpa ke nirUpaka evaM avyAbAdha sukha ke janaka AcAgaGga Adi-Agama zAstroM kA savidhi adhyayana karake, tathA-saMsArasamudra se pAra utArane meM mahAtarapi jaise-aura zivapada ke sopAna jaise, sUtra ke paramArtha ko evaM gva-para samaya ke rahasya ko ki jisake bala para jIva ko siddhi gati kI prApti hotI hai. aura jIvoM ke anAdi bhava paramparA se saMcitaaSTavidha karmoM kA samUha binAza hotA hai tathA-mithyAtvarUpI antaraMga pranthi (gAMTha)kA jo bhedaka hotA hai aura samyagjJAnarUpI varSA ko jo barasAne meM samartha hotA hai, jAna karake, tathA tathAvidhakarma-jJAnAvaraNIya-ke kSayopazama se utpanna huI vizadaprajJA ko ki jo samasta tatvoM ke svarUpa kA yathArtha darzana karAtI hai, aura jimase-dravyoM ke sahabI guNoM evaM kramavartI paryAyo kA vAstavika bhAna hotA hai isa bAta ko jAna karake mokSAbhilASiyoM kA kartavya hai ki ve pravacana ke vyAkhyAna karane meM prayatnazIla rheN| saMyamane prApta karIne tathA heya ane upAdeyarUpa vastuonA svarUpanA nirUpaka ane avyAbAdha sukhanA janaka aciArAMga Adi AgamazAstronuM vidhipUrvaka adhyayana karIne tathA saMsAra sAgarane tarI javAmAM mahAtaraNi (naukA) jevA. zivapadanA sopAna samAna, sUtranA paramArthane prakaTa karanAra, sva ane para samayanA (jena siddhAMta ane anya siddhAMtanA) rahasyane prakaTa karanAra, jenA prabhAvathI jIvane siddhinI prApti thAya che, anAdi bhava paramparAthI saMcita achavidha karmonA samUhane jenA dvArA vinAza thaI jAya che, tathA mithyAtvarUpa antaraMga granthinuM je bhedaka hoya che, ane samyaka jJAnarUpa varSA varasAvavAne je samartha hoya che, evA pravacananuM zravaNa karavAmAM tathA paThana karavAmAM jIve tatpara rahevuM joIe. jJAnAvaraNIya Adi karmonA kSapazamathI utpanna thayelI vizada prajJA ke je samasta tanA svarUpanuM yathArtha darzana karAve che, ane jenA dvArA dravyonA sahavatI guNo ane karmavatI paryAnuM vAstavika bhAna thAya che, e vAtane samajIne mekSAbhilASI chee pravacananuM vyAkhyAna karavAmAM prayatnazIla rahevuM joIe. For Private and Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. viSayavivarNanam nanu kastAvadanuyogaH ? ucyate-yujyate-saMbadhyate bhagavaduktArthena saheti yogaH kathanalakSaNo vyApAraH, anurUpo'nukUlo vA yogaH anuyogH| bhagavabrASitArtha to nyUnAdhikaviparItabhAvavailakSaNyamISadapi gaNadharoktasUtreSu nAstiiti bhagavaduktArthAnurUpaH pratipAdanalakSaNo vyApAro'nuyoga-iti nisskrssH| ayamanuyogazcaturdhA-(1) caraNakaraNAnuyogaH (2) dharma kathAnuyogaH, (3) gaNitAnuyogaH, (4) dravyAnuyogazca / zaMkA- anuyoga zabda kA kA artha hai, uttara-bhagavAn ne artha rUpa se jo prabacana kI prarUpaNA kI hai usI ke anusAra anukUla-jo vaktA dvAga pravacana kA kathana kiyA jAtA hai-upakA nAma anuyoga hai| ___yahAM para kathana karanerUpa AgarakA nAma yoga hai| bhagAdbhASita artha ko gaNadharoM ne sUtrarUpa se grathita kiyA hai| so isa grathanakArya meM unhoMne apanI tarka se kucha bhI mizraNa nahIM kiyA hai-kintu jaisA prabhu kA kathana thA usI ke anupAra unhoMne nyUnatA, adhikatA viparItatA, evaM bhAvavailakSaNya kA parihAra karate hue jyoM kA tyoM kathana kiyA hai-use suna baddha kiga hai| isI kAraNa gaNadharokta sUtroM meM nyUnatA adhikatA Adi bAteM jarAsI bhI mAtrA meM nahIM haiN| isa taraha 'bhagavadukta artha ke anurUpa pratipAdana rUpa jovyApAra hai-upakA nAma anuyoga hai" yaha isakA niSkarSArtha hai| prazna-"anuyoga" zaNDana / ma thAya cha ? uttara-bhagavAne artharUpa je pravacananI prarUpaNa karI che, tene anukULa athavA tenI anusAra vakatA dvArA pravacananuM je kathana karAya che tenuM nAma anuga che. ahIM kathana karavArUpa vyApArane vega kahevAmAM Avela che. bhagavadubhASita arthane gaNadharee sUtrarUpe grathita karyo che. paraMtu te graMthanakAryamAM temaNe pitAnI kalpanAthI koI paNa vastune umere karyo nathI bhagavAnanuM je prakAranuM kathana hatuM tene anurUpa kathana ja temaNe karyuM che. bhagavAnanA kathanamAM saheja paNa vadhAre ke ghaTADe karyA vinA. tathA viparItatA ane bhAvavalakSaNyane parihAra karIne temaNe te kathana anusAranuM ja sthana sUtrarUpe graMthita kareluM che. te kAraNe gaNadhara dvArA kathita satramAM nyUnatA. adhikatA Adine alpa mAtrAmAM paNa saddabhAva nathI. A prakAre bhagavadukata (AI te dvArA vithita) arthane anurUpa pratipAdana rUpa je vyApAra che tenuM nAma ja anuga che. A prakArane anuga padane artha phalita thAya che. For Private and Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre yathA gaNadhareNa sudharmasvAminA jambUsvAminaM prati bhagavaduktArthAnurUpakathanarUpo'nuyoga upakramAdIni catvAri dvArANi samAzritya kRtastathA'nyenApyAcAryeNa ziSyebhyaH sUtrArthakathanarUpo'nuyogaH kartavyaH / yadyapi sarveSAmAgamAnAmanuyogaH karttavyaH, tathA'pyatrasUtre AvazyakasyAnuyogaH prastutaH / AvazyakamyAnuyogakaraNe samarthaH khalu sarveSAmAgamAnAmanuyogakaraNe samarthoM bhavati / tasmAdanuyogavidhijijJAsunA muninA'nuyogadvArasUtramadhyetavyam / idaM ca sUtraM dravyAnuyogAntargatam / yaha anuyoga cAra prakAra kA hai-(1) caraNakaraNAnuyoga (1) dharmakathAnuyoga (3) gaNitAnuyoga aura (4) dravyAnuyoga / jisa prakAra se gaNadhara sudharmA svAmIne jaMbUsvAmI ke prati bhagavadukta artha ke anusAra kathana karanerUpa anuyoga kA upakrama Adi cAra dvAroM kA Azraya karake kiyA hai usI taraha se anya AcArya ko bhI ziSyo keprati sUtrArtha kA kathana karanespa anuyoga karanA cAhiye / yadyapi AcArya ko ziSyoM ke liye samasta AgoM kA anuyoga kartavya hai, phira bhI isa sUtra meM Avazyaka kA anuyoga prastuta kiyA gayA hai| kyoM ki Avazyaka ke anuyoga karane meM samartha banA huA munijana sama ta AgamoM ke anuyoga karane meM zaktizAlI ho jAtA hai| isaliye anuyoga kI vidhi ko jAnane kI icchA rakhanevAle munijana ko isa anuyogadvAramatra kA adhyayana avazya karatA cAhiye / isa sUtra kA anta bhAva drabrAnuyoga meM huA hai| anuyoga zabda kA artha vyAkhyAta hai| sA mnuyo| nIya pramANe yA2 4 / 2 / cha-(1) 229142yAnuyo, (2) yama thAnuyoga, (3) gaNitAnuyoga bhane (4) dravyAnuyA. je prakAre gaNadhara sudharmAsvAmIe potAnA ziSya jaMbUsvAmInI samakSa bhaga vakata arthane anurUpa kathana karavA rUpa anuyoganuM upakarma Adi cAra dvArane Azraya laIne kathana karyuM che, e ja pramANe anya AcAryoe paNa ziSyanA hitane mATe sUtrArthanuM kathana karavA rUpa anuga kare joIe. jo ke AcAryoe zivera mATe samakSa Agamono anuyoga kara joIe, paraMtu A satramAM Avazyakane anuga prastuta karavAmAM Ave che, kAraNa ke Avazyaka anuyAga karavAne samaya hoya evA AcArya athavA munijana samasta Agane anuga karavAmAM samartha banI jAya che. tethI anuganI vidhine jANavAnI IcchAvALA munioe A anu gadvAra sUtranuM adhyayana avazya karavuM joIe. A zabdane antarbhAva (samAveza dravyAnuyegamAM thayela che. anuga zabdano artha vyAkhyAta samaja. For Private and Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogacandrikA TIkA. viSayavivarNanam - asya zabdArthastvevam-anuyogasya-byAkhyAnamya dvArANi anuyogadvArANi, tatpratipAdakaM sUtram-anuyogadvArasUtram / anuyogasya catvAri dvArANi santi / tadyathA-upakramaH, nikSepaH, anugamaH, nayazceti / tatra upakramaH-upakramaNam upkrmH| vyAkhyeyavastuno nAmanirdezaH, vyAcikhyAsitazAstrasya taistaiH pratipAdanaprakAraiH samISIkaraNaM nyAsadezAnayanaM nikSepayogyatAkaraNamityarthaH / upakrAntaM hi upakramAntargatarbhedaivicAritaM-nikSipyate, natvanupakrAntam 1 / nikSepaH-nikSepaNaM nikSepaH -upakramAnItasya pAcikhyAsitasya vizAvazyakAdeH zAstrasya nAma sthApanAdi bhedena nirUpaNam 2 / anugmH-anugmnm-anugmH| nAmAdinA nikSiptasya zAstrasyAnukUlaM jJAnam, anukUlArthakathanaM ca 3 / nayaH-nayati-anekAMzAtmakaM vastu isa vyAkhyAnarUpa anuyoga ke dvAroM kA pratipAdana karanevAlA jo sUtra -Agama-hai vaha anuyogadvAra sUtra hai| anuyoga ke cAra dvAra haiM / ve isa prakAra se haiM-[1] upakrama (2) nikSepa, (3) anugama aura (4) ny| vyAkhyeya vastu ke nAma kA kathana karanA arthAt vyAcikhyAsita-vyAkhyA se yukta karane kI icchA ke viSayabhUta bane hue zAstra ko usa 2 rUpase pratipAdana karane kI zailI se nyAsadeza meM lAnA-nikSepa kI yogyatAvAlA use banAnA isakA nAma upakrama hai / upakrAnta-upakrama ke antargata bhedoM se vicArita-vastu kA hI to nikSepa hotA hai| anupakrAnta kA nahIM / pavidha Avazyaka Adi zAstra kA ki jo upakramita evaM vyAcikhyAsita hai, nAma sthApanA Adi ke bheda se nirUpaNa karanA isakA nAma nikSepa haiN| nAmAdi ke bheda se nirUpita zAstra kA anukUla jJAna honA aura anukUla usake artha kA kathana karanA isakA nAma anugama hai| aneka-dharmAtmaka vastu ko ekAMza ke - A vyAkhyAnarUpa anuyeLanA dvArenuM pratipAdana karanAra je sUtra-Agama-che, tenuM nAma anugadvAra sUtra che. anuganA je cAra dvAra che, te nIce pramANe che. (1) bha, (2) nikSepa, (3) anurAma ane (4) naya. 0yAcyeya 12tuna nAmanu kathana karavuM eTale ke vyAcikhyAsita vyAkhyAthI yukata karavAnI icchAnA viSayarUpa banela zAstrane te te rUpe pratipAdana karavAnI zailI vaDe nyA dezamAM lAvavuM. tene nikSepanI gyatAvALuM banAvavuM tenuM nAma upakrama che. upakAta upakamanA antargata bhedenI apekSAe vicArAyelI vastune ja nikSepa thAya che-anupakrAntane thatuM nathI. je upakramita ane vyAcikhAsita che evA cha prakAranA Avazyaka Adi zAstranuM nAma sthApanA Adi bhedethI nirUpaNa karavuM. tenuM nAma nikSepa che nAmAdinA bhedathI nirupita zAstranuM akULa jJAna hovuM ane tenA arthanuM anukULa kathana karavuM For Private and Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 10 anuyogadvArasUtre ekAMza valambanena pratItipathaM prApayatIti nayaH, nayanam = anantadharmAtmakasya vastuno niyata dharmAtmatAvalambanena pratItau prApaNaM nayaH / anantadharmAtmakasya vastuna ekAMzaparicchedo naya iti 4 / atra nagaradRSTAntamAha- yathA dvArarahitaM nagaraM nagarameva na bhavati / yadyekasyAmeva prAcyAM dizi dvAraM bhavet tarhi tatra gajarathaturagapadAtInAM nagaravAsinAM taditareSAmAgantukAnAM janAnAM ca saMgharSe nirgamaH pravezo vA duSkaro'nartha karazca bhavati / avalambana se jo pratIti karAtA hai, isakA nAma naya hai / nagara ke dRSTAnta se ina cAroM dvAroM kA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai - jisa nagara kora nahIM hotA hai vaha vAstava meM nagara hI nahIM mAnA jAtA hai / jisa nagara meM kevala pUrvadizA meM hI dvAra ho to vahAM ke rahanevAle gaja, turaMga Adi jAnavaroM kA manuSyo kA, tathA bAhara se Aye hue prANiyoM kA Ane jAne meM saMgharSa hone para praveza aura nirgama duSkara bana jAtA hai, tathA vaha AnA jAnA arthotpAdaka bhI hotA haiM / isI prakAra se usa nagara meM praveza karane ke liye kevala pUrva aura pazcima dizA meM eka 2 dvAra ho to aisI sthiti meM yadyapi pUrva pazcima digvibhAgavata prANiyoM ko Ane jAne meM saralatA bhale hI rahe, parantu jo aura dizAoM meM vahAM rahate haiM, unheM tathA bAhara se AnevAle jo prANI haiM unheM aura gaja, ratha turaga, Adi jo jAnavara haiM - unheM saMgharSa tenu nAma anugama che. aneka dharmAtmaka arthAt aneka dharmAMnA svabhAvavALI vastunI je ekAMzanA avala khanathI pratIti karAve che tenu' nAma naya che. nagaranA deSTAnta dvArA A cAra dvArAnu have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che je nagarane daravAjo ja na heAya tene vAstavika rIte teA nagara ja kahI zakAya nahI. kAi nagarane mAtra pUrvAdi kAi eka ja dizAmAM eka ja daravAjo hAya, te nagaramAM dAkhala thavAnuM ke te nagaramAMthI bahAra javAnu` kA` muzkela khanI jAya che, kAraNa ke hAthI, gheADA Adi prANIo tathA manuScAnI avarajavaramAM sa`gha thavAne kAraNe te nagaramAM praveza karavAnuM ke te nagaramAMthI bahAra nIkaLavAnu` kA` duSkara manI jAya che, tathA te avara-javara kayAreka anarthAtpAdaka paNa banI jatI hAya che. kAi nagaramAM pUrva pazcima e dizAmAM e dvArA hAya te te te dizAmAM rahelA prANIo ane manuSyAne te avara javara karavAnI anukULatA rahe che, parantu anya dizAomAM je prANIo ane manuSyA rahetA hAya che, temane te avara-javaramAM muzkelI ja paDe che. anya dizAomAMthI nagaramAM pravaza karatAM hAthI, ratha dhADA Adi prANIo ane nagaranI bahAra jatA prANIo vacce saMgharSa thayA ja kare che, te kAraNe te For Private and Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. viSayavivarNanam prAcyA pazcimAyAM ca dizi dvArasadbhAve tattadvigbhAgavartinAM nirgamapravezasau karye'pi taditaradigbhAgavartinAM nagarAntarnivAsinAM taditareSAM bAhya dezAdAgatAna ca janAnAM gajarathaturagAdInAM ca saMgharSe nirgamaH pravezo vA duSkaro'narthakarazca bhavati, tathaiva triSu digbhAgeSu dvAratrayasadbhAve'pi janAnAM nirgamaH pravezo va dupkaro'nartha karazca bhavati, yatra tu nagare catusRSu dizAsu catvAri mUladvArANi, tathA tadanugatAnekamArgasaMlagnarathyAcArANi vidyante, tatra nirgamaH pravezo vA sukaro bhavati / tathaivAvazyakarUpaM nagaramapi upakramAdidvArarahitaM nAdhigantuM zakyate / na ca kevala mupakramadvAreNa, nApi vA dvAbhyAmupakramanikSepAbhyAM, na cApi tribhirupahone para AnA jAnA baDA muzkila ho jAtA hai| paraspara meM dhakkamadhakkA hone se aneka prakAra ke aniSTa bhI ho jAte haiN| isI taraha se yadi usameM praveza karane ke liye tIna dvAra hoM, to kucha pahile kI apekSA praveza nirgama meM saralatA hone para bhI sarvathA saralatA nahIM AtI hai| parantu jaba usameM Ane jAne ke liye cAro dizAoM meM cAra daravAje hoM, tathA aura bhI aneka mArga saMlagna rathyAdvAra ho, to phira Ane jAne meM kisI prakAra kA saMgharSa na hone se koI bhI prANI ko rukAvaTa nahI hotI hai aura na kisI prakAra ke anartha hone kI saMbhAvanA hI rahatI hai| ThIka isI prakAra se AvazyakarUpa nagara bhI yadi upakrama Adi cAra dvAroM se vihIna ho to vaha jJAna kA viSayabhUta nahIM bana sakatA arthAt usakA vAstavika rahasyajJAta nahIM ho sakatA , ataH use vAstavikarUpa meM jAnane ke liye ina cAra hI upakrama Adi dvAroM kI parama nagaramAM praveza karavAnuM ane te nagaramAMthI nigamana karavAnuM kArya muzkela ja thaI paDe che. tyAM ekabIjA vacce dhakkA dhakakI thavAthI aneka prakAranA aniSTa paNa uddabhave che. e ja pramANe je te nagarane traNa dizAomAM traNa daravAjA rAkhyA hoya te pahelA ane bIjA prakAranA nagara karatAM praveza ane nigamamAM adhika saraLatA te rahe che, paNa saMpUrNa saraLatA te rahetI nathI. paNa je nagaramAM AvavA-javA mATe cAre dizAomAM cAra daravAjA rAkhyA hoya, tathA bIjA mArgone jeDatAM bIjAM paNa upAro rAkhyAM hoya, te tyAM avarajavaramAM kaI paNa prakArane saMgharSa thatuM nathI-kaI paNa be prANuo vacce dhakkA dhakkI cAlatI nathI ane te kAraNe tyAM koI paNa prakAranA anarthanI zakayatA rahetI nathI. tyAM prANIo ane manuSyo saraLatAthI praveza paNa karI zake che ane nirgama paNa karI zake che. e ja pramANe AvazyakarUpa nagara paNa je upakrama Adi cAra dvArathI rahita hAya, te jJAnanA viSayarUpa banI zakatuM nathI-eTale ke tenuM vAstavika rahasya jANI zakAtuM nathI. tethI tene yathArtharUpe jANavA mATe upakrama Ada A cAre For Private and Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogabArasUtre kramanikSepAnugamairaiistadarthamadhigantuM zakyate / tadarthAnadhigame ca sati klezo 'narthazca jAyate / bhedaprabhedasahitopakramAdidvAracatuSTayasadbhAve tu svalpenaiva kAlena tatsugamaM zAzvatasukhapradaM ca bhavati / tasmAd dvAracatuSTayamAzritya paDvidhAvazyakapratipAdanArthamidaM sUtra prastutam / - iha zAstre pravRttyarthamAdAvAnubandhacatuSTayaM vijJeyam / tacca viSayaH, prayojanaM saMvandhaH, adhikArI ceti / tatra viSayo'bhidheyaH-sa ceha upakramAdInyanuyogaAvazyakatA hai| kevala eka upakramadvAra se yA upakrama nikSeparUpa do dvAroM se athavA upakrama nikSepa aura anugama ina tIna dvAroM se usakA artha nahIM jAnA jA sakatA / arthAdhigama-padArtha ke jJAna hue vinA kleza evaM anartha hotA hai| jaba bheda prabheda sahita ina upakrama Adi cAra dvAroM kA usameM sadbhAva hotA hai, to unakI sahAyatA se svalpa kAla meM hI vAstavikarUpa meM zAstra ke artha kA bodha sugamarIti se ho jAtA hai aura isa se vaha zAstra zAzvata sukha . prada bhI ho jAtA hai| isaliye sUtrakArane ina pUrvokta cAra dvAroM ko lekara SaD vidha AvazyakoM ko pratipAdana karane ke liye isa sUtra kA prastuta kiyA hai| ___ isa zAstra meM pravRtti hone ke nimitta cAra bAtoM kI AvazyakatA hai| unakA nAma anubaMdha catuSTaya hai| aura ve "viSaya, prayojana, saMbandha adhikArI" ye haiM / jo isa zAstra kA abhidheya hai. vaha viSaya hai| vaha viSaya upakramAdi cAra dvAranI parama AvazyakatA rahe che. kevaLa eka upakrama dvArathI ja, athavA upakrama ane nikSeparUpa be kArothI athavA upazama, nikSepa ane anugamarUpa traNa hArathI tene artha jANI zakatA nathI arthAdhigama (arthanuM jJAna) thayA vinA te kaleza ane anarthane pAtra thavuM paDe che. jyAre bheda prabheda sahita A upakrama Adi cAre dvArene temAM saddabhAva hoya che, tyAre tenI sahAyatAthI ghaNuM thoDA samayamAM ja ane saraLatAthI vAstavika rUpe zAstranA arthane baMdha thaI jAya che, ane tene lIdhe te zAstra zAzvata sukhaprada paNa thaI jAya che. tethI sUtrakAre pUrvokta upakrama Adi cAra dvArane anulakSIne cha prakAranA AvazyakonuM prati. pAdana karavAne mATe A sUtrane prastuta karyuM che. A zAstramAM pravRtti thavAne nimitte cAra bAbatenI AvazyakatA rahe che. je cAra bAbatonI AvazyakatA rahe che te cAra bAbatone anubaMdha catuSTaya kahe che. te cAra bAbate nIce pramANe che-viSaya, prajana, saMbaMdha ane adhikArI. A zAstrane je abhidheya che tenuM nAma ja viSaya che. te viSaya upakrama For Private and Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA viSayavivavarNanam dvArANi / prayojanaM-phalam, tacca dvividham-antaraphalaM paramparAphale ca / tatrAcaM zAstrakartavyAnugraharUpam / zrotuzca zAstrArtha bodhH| ubhayorapi paramparA prayojanama -paramapadaprAptiH / zAstrasya viSayasya ca sambandhaH-pratibodhya pratibodhakabhAvaH / paramapadaprAptiH / adhikArI tu jinAjJArAdhaka iti / atha ziSTAcAraparipAlanArtha zAstranirvighnaparisamAptyartha" zAstrasya maMgalasvarUpatve'pi ziSyasya zAstraviSayIbhUtArtha jJAnaprAptidRDhavizvAsArtha ca maMgalarUpaM prathamaM sUtramAha___ mUlam-nANaM paMcavihaM paNNattaM, taM jahA-AbhinibohiyanApa suyanANaM, ohinANaM, maNapajavanANaM, kevalanANaM // sU0 1 // anuyoga dvArarUpa hai / prayojana nAma phala kA hai / vaha do prakAra kA hotA hai[1] anantara-sAkSAt-phala aura dUsarA paramparA phala / "paDhane vAle, sunane vAle bhavyajIvoM kA isa se anugraha ho aisI bhAvanA jo zAstrakAra ke hRdaya meM hotI hai vaha granthakartA kI apekSA tathA ise adhyayana karanevAle, sunanevAle prANiyoM ko jo isa ke dvArA bodha prApta hotA hai vaha unakI apekSA isakA sAkSAt prayojana hai| evaM grantha-zAstra-kartA-aura adhyetA-zrotA ko jo paramapada (mokSa) kI prApti hotI hai vaha isakA paramparA prayojana hai| zAstra kA aura viSaya kA pratibAdhya pratibodhakabhAva saMbandha hai viSaya pratibAdhya zAstra usakA pratibodhaka hai jinAjJA kA ArAdhaka jIba adhikArI hai| Adi cAra anuga dvArarUpa ja che. prajana eTale phaLa. te projana be anuhAya che. manantara sAkSAta mana (2) 52252 // 3 // . vAMcanArA ane zravaNa karanArA bhavya jIvenuM tenA dvArA kalyANa thAya, evI je bhAvanA te zAstrakAranA hRdayamAM hoya che, te granthakartAnI apekSAe tenuM sAkSAta prayojana che. tathA tenuM adhyayana karavAthI ke zravaNa karavAthI adhyayana karanArane ke zrotAne je baMdha thAya che, te temanI apekSAe tenuM sAkSAta prayojana gaNAya che. grantha (zAstra) kartAne, granthanuM adhyayana karanArane ane tenuM zravaNa karanArane je paramapadanI prApti thAya che, eja tenuM paramparA prayojana gaNAya che. zAstrane ane viSayane pratibadhdha-pratibodhakabhAva rU5 saMbaMdha hoya che. viSaya pratibedhya ane zAstra tenuM pratibaMdhaka hoya che. jinAjJAnuM ArAdhana karanAra jIva tene adhikArI gaNAya che. For Private and Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre chAyA--jJAnaM paJcavidhaM prajJaptama, tad yathA-AbhinibodhikajJAnaM, zrutajJAnam, avadhijJAnaM, manaHparyavajJAnaM, kevalajJAnam // 1 // TIkA--'nANaM' ityAdi jJAnam-jJAtirjJAnamiti bhAvasAdhanaH, savidityarthaH / jJAyatevA'nenAsmAvati jJAnaM, tadAvaraNasya kSayaH kSayopazamo vA / jJAyate vA'sminniti aba sUtrakAra ziSTa puruSoM ke AcAra ko pAlana karane ke liye zAstra kI nirvighna parisamApti ke liye aura-ziSyoM ko zAstra viSayIbhUta arthajJAna kI prApti kA dRDha vizvAsa jamAne ke liye maMgalarUpa hone para bhI isa zAstra kI Adi meM sarva prathama maMgala sUtra kA pATha karate haiN| "nANaM paMcavihaM paNNattaM" ityAdi / // sa0 1 // zabdArtha-(gANaM) jJAna (paMcavihaM) pAMca prakAra kA-(paNNattaM) kahA gayA haiN| yahAM jJAna zabda bhAvasAdhana-karaNasAdhana aura kartu sAdhana hai "jJAtiH-jJAnam jAnanA isakA nAma jJAna hai yaha bhAvasAdhana meM jJAna kI vyutpatti hai-"jJAyate anena iti jJAnam" yaha karaNasAcana meM vyutpatti hai-AtmA jisake dvArA padArthoM ko jAnatA hai baha jJAna hai-isa karaNasAdhana se jJAnAvaraNa karma kA kSaya athavA kSayopazama lakSita hotA hai / kyoM ki isa ke hone para hI AtmA meM jJAna kA prAdurbhAva (utpatti)yA jJAna meM sarvathA nirmalatA AtI hai / ataHjJAnAvaraNa kA kSaya aura kSayopazama jJAnarUpa hone ke kAraNa abheda saMbandha se jJAnarUpa hI zAsakAre ziSTa puruSonA AcAranuM pAlana karavA mATe, zAstranI nirvidane parisamApti karavA nimitte ane ziSyamAM zAstraviSayIbhUta arthajJAnanI prAptine daDha vizvAsa jamAvavAne nimitte je ke zAstra pite ja maMgaLarUpa hovA chatAM paNa A zAstrane prAraMbha karatI vakhate sauthI pahelAM maMgaLa sUtrane pATha karyo che. "nANaM paMcavihaM paNNattaM" chatyAhi // sU. 1 // zA-(NANaM) jJAna (paMcavihaM) prAya prA2nu (paNNattaM) yu che. mI "jJAna" zabda bhAvasAdhana, karaNasAdhana ane kartasAdhanarUpa che. bhAvasAdhanamAM jJAnanI vyutpatti mA prabhAva thAya che. "jJAtiH-jJAnam" on tenu nAma jJAna che. 42sAdhanamA jJAnanI vyutpatti l pramANe cha "jJAyate anena iti jJAnam" AtmA jenA dvArA padArthone jANe che tenuM nAma jJAna che. A karaNasAdhana dvArA jJAnAvaraNakamane kSaya athavA kSopazama lakSita thAya che, kAraNa ke jJAnAvaraNIya kamane kSaya athavA kSapazama thavAthI ja AtmAmAM jJAnane prArdubhAva thAya che athavA jJAnamAM sarvathA nirmaLatA prakaTa thAya che. tethI jJAnAvaraNane kSaya ane kSApazama jJAna rUpa ja hevAne kAraNe abheda saMbaMdhanI apekSAe jJAnarUpa ja nivaDe che. For Private and Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org = anuyogacandrikA TIkA sU0 1 paMcavidhajJAnasvarUpanirUpaNam 15 D jJAnamAtmA--tadAvaraNakSayakSayopazamapariNAmayuktAH / jAnAtIti vA jJAnam / tat paJcavidhaM = paJcaprakAraM prajJataM - prarUpitam arthatastIrthaGkaraiH sutratazca gaNadharaiH / atra gaNadhareNa svabuddhayA parikalpita kiMcidapi nocyate / paNNattaM' ityasya 'prAjJAptam' iticchAyApakSe - prAjJAt sarvajJAt AptaM -mAptaM gaNadharairityarthaH yadvA-majJayA bhavyajantubhirAptaM - prAptaM - prajJAptaM tadeva prAjJAptam / nahi prajJAnikale ridamAptuM zakyate hotA hai / isaliye karaNasAdhana meM padArthoM ke jAnane meM atyanta sAdhaka jo jJAna hai vaha gRhIta huA hai| jo ki jJAnAvaraNa ke kSaya aura kSayopazamasvarUpa hai isI taraha se padArtha jisa se jAnA jAya vaha jJAna hai isa prakAra kI vyutpatti karane para bhI jJAnAvaraNa kA kSaya aura kSayopazama - jJAnarUpa hI hotA hai kyoM ki padArtha jJAna se jAnA jAtA hai / " jJAyate asminniti jJAnamAtmA" padArtha jisa se jAnA jAve - usakA nAma jJAna hai isa prakAra kI vyutpatti meM AtmA jJAna rUpa pratIta hotA haiN| yahAM pariNAma aura pariNAmavAle kA abheda honeke kAraNa AtmA ko jJAnarUpa mAna liyA gayA haiN| kyoMki jJAnAvaraNakarma ke kSaya athavA kSayApazama se viziSTa AtmA kA pariNAma jJAna hai aura AtmA pariNAma vAlA hai / " jAnAti iti jJAnam" isa vyutpatti meM bhI yahI arthalabhya hai / jJAna meM pAMca prakAratA artha kI apekSA tIrtha karoMne aura sUtra kI apekSA gaNane prarUSita kI hai / isa viSaya meM gaNadharoM ne apanI tarapha se kucha bhI kalpita karake nahIM kahA hai "yaha bAta paNNatta" isa zabda tethI karaNasAdhanamAM padArthane jANavAmAM atyanta sAdhaka je jJAna che tene ja ahIM grahaNu karAyu che. evu jJAna jJAnAvaraNunA kSaya ane kSayApazama svarUpa ja hoya che. eja pramANe "padArtha jenA vaDe jANI zakAya te jJAna che," A prakAranI vyutpatti karavAmAM Ave te paNa jJAnAvaraNunA kSaya ane kSayApazama jJAnarUpa ja thardha paDe che, Azu hai mahArtha jJAnadvArA 4 nagI zAya che. "jJAyate asminniti jJAnamAtmA" 11 padArtha jemAM jANI zakAya tenuM nAma jJAna che," A prakAranI vyutpattimAM AtmA jJAnarUpa pratipAdita thAya che. ahI` pariNAma ane pariNAmavALAmAM abheda hAvAne kAraNe AtmAne jJAnarUpa mAnI levAmAM Aye che, kAraNa ke jJAnAvaraNu kamanA kSaya athavA kSayApazavALA AtmAnuM pariNAma jJAna che ane AtmA te prahAranA parielAbhavANo che. "jAnAti iti jJAnam" mA vyutpatti anusAra pazu eja atha prApta thAya che. jJAnamAM athanI apekSAe pAMca prakAratA tItha"karAe prarUpita karI che ane sUtranI apekSAe pAMca prakAratA gaNadharAe prarUpita karI che. A bAbatamAM gaNadharAe peAtAnA taraphathI kalpita karIne kaMi paNa mizrita yu nathI, na vAta sUtrAre "pANNattaM" yaha dvArA auTa churI che. athavA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogabArasUtre paJcavidhatvaM darzayati-taM jahA' ityAdinA 'taM jahA' tadyathA-tajjJAna yathA paJcavidhaM bhavati, tathA procyate / tatra (1) prathamaM jJAnam-'AbhiNibohiyanANaM' AbhinibodhijJAnam, 'abhi' iti abhimunaH-vastuyogyadezAvasthAnApekSI, 'ni' iti niyataH- indriyamana samAzritya sva sva viSayApekSIbodhaHabhinibodhaH, sa eva Abhinibodhikam tacca tad jJAnaM ca AbhinivAdhikajJAnam / atra 'jJAna' zabdaH saamaanyjnyaan-vaackH| abhinibodhazabdaH indriya no se sUtrakArane rakaTa kI hai| athavA, "paNNattaM" isa pada kI saMskRta chAyA "jJApta" aisI bhI hotI hai-isa kA artha yaha hai ki jJAna meM paMca prakAratA gaNadharoM ne prAjJa tIrtha kara sarvajJa bhagavAna se prApta kI hai| athavA isI chAyA ke pakSa meM aisA artha bhI hotA hai ki jJAna meM yaha paMca prakAratA bhavya prANiyoM ne apanI buddhi se hI pAI hai| vinA buddhi se to yaha prApta kI nahIM jA sakatI hai / isa taraha jo prajJApta hai bahI prAjJApta haiN| (taM jahA) vaha jJAna meM paMca prakAratA isa taraha se hai| (AbhiNibohiyanANaM) (1) Abhinibodhika jJAna-yaha jJAna vAtu ko yogya deza meM hone kI apekSA rakhatA hai tathA pAMca indriya aura mana kI sahAyatA se hotA hai / yaha bAta "abhi" aura "ni' zabda se prakaTa hotI hai| isa taraha yogya deza meM sthita vastu ko indriya aura mana kI sahAyatA se jAnane vAle jJAna kA nAma abhinibodha jJAna hai| yaha abhi nabodha hI A bhabhiboSika "paNNatta" mA 54nI satkRta chAyA "prAjJAptaM" cha. // prAjJAnI apekSA je vicAra karavAmAM Ave te tene artha A pramANe thAya che jJAnamAM paMcavidhatAnI prApti gaNadharoe prAjJa tIrthakara sarvajJa bhagavAna pAsethI karI che. athavA tene artha evo paNa thAya che ke-jJAnamAM A pAMca prakAranA bhavya jIvoe pitAnI buddhithI ja prApta karela che. buddhi vagara te tenI prApti thaI zakatI ja nathI. sAzate 2 prajJApta cha, se prAjJAta che. (taM jahA) jJAnanA te pAMya maare| nIya pramANe che-(AbhiNibohiyanANaM) (1) mAlinidhi jJAna A jJAna vastu legya dezamAM hoya evI apekSA rAkhe che, tathA pAMca chandriyo bhane bhananI sahAyatAthI thAya che. me pAta "abhi" mane "ni" upasargo dvArA prakaTa karI che. A rIte Aminibedhika jJAnanI vyAkhyA A pramANe thAya che-"gra dezamAM sthita (rahelI) vastune Indriye ane mananI sahAyatAthI jANanArA jJAnanuM nAma abhinibaMdha che. te abhinibaMdha ja Abhinidhika For Private and Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir H.... . anuyogacandrikA TIkA. sU0 1 paJcavidhajJAnasvarUpanirUpaNam indriyjnyvishissttjnyaanaavkH| ataH sAmAnyavizeSayoniyoH sAmAnAdhikaraNyam / idaM matijJAnamapyucyate // 1 // (2) zrutajJAnam-zrutaM-zrutiH-zraNaM jnyaanvishessH| tacca kIdRzam ? ucyate, zAdAya zravaNena bhASaNAdinA vA rajjJAna murapadyate tadeva zrutam / atra zrutazabdena zrutajJAnaM gRhyate-jJAnaM prabheda: karaNAntaHpAtitvAt / na tu zrUyate' iti byutpattyA zabdArthakaH zrutazabdaH / lavdhirUpe matijJAne sati pazcAt zrutajJAna mutpadyate, na tu mtijnyaanaabhaave| ato matijJAnaM kAraNaM zrutajJAnasya / jJAna hai| yahAM jJAna zabda sAmAnyajJAna kA vA vaka aura abhi navodha zabda indriya aura mana se utpanna hone vAle viziSTajJAna kA vAcaka hai| ataH" 'AbhinibodhikaM ca tajjJAnaM ca AbhinibodhijJAna" isa taraha se ina donoM sAmAnya vizeSa jJAnoM meM samAnAdhikaraNamA huI hai| isa AbhinibodhikajJAna kA dUsarA nAma matijJAna bhI hai| . zrutajJAna-za-da ke zravaNa se athavA bhApaNa Adi se jo jJAna utpanna hotA hai vaha-jJAna zrutajJAna hai / jJAna ke prabhedoM ke prakaraNa ke Ane ke kAraNa yahAM zrutazabda se jJAna kA grahaNa huaa| zruta se zabda kA nahIM / "zrUyate" iti zrutaM isa prakAra kI vyutpatti se zruta zabdarUpa artha kA vAcaka bhI hAtA hai parantu vaha zabdArthaka zruta yahA~ gRhIta nahIM huA hai / kAraNa vaha zanda paudgalika paryAya hone se acetana hai, aura jJAna AtmA kA nijasvarUpa hone se cetana hai| jJAna che." ahIM jJAna pada sAmAnya jJAnanuM vAcaka che ane abhinibe dha pada Indrio ane pAnanI sahAyatAthI utpanna thanAra viziSTa jJAnanuM vAcaka che. tethI "AbhinivAdhikaM ca tajjJAnaM ca AbhinivAdhika jJAna" / prAre te panne sAmAnya vizeSa jJAnamAM samAnAdhikaraNatA thaI che. A Abhinibadhika jJAnanuM bIjuM nAma matijJAna paNa che. . (2) zratajJAna-zabdanA zravaNathI athavA bhASaNa Adi vaDe je jJAna utpanna thAya che tene zrutajJAna kahe che. jJAnanA pratyenA prakaraNamAM AvI jatuM hovAne lIdhe ahIM kRta zabda vaDe jJAnanuM ja grahaNa thayuM che-ahIM kRta" pada dvArA za6 gaDIta yasa nathI. 'zrayate iti zrata" 20 prAranI 0yutpattine mAyAre zrata pada zAdarUpa arthanuM vAcaka paNa saMbhavI zake che, paraMtu te zabdArthaka zruta ahIM grahaNa karavAmAM AvyuM nathI. kAraNa ke te za da paugalika paryAyarUpa pa.zrI manye.na cha, jJAna sAmAnA ni 9535 hAvAhI yetana che. For Private and Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadArasUtre zaMkA-- zabda ke zravaNa athavA bhASaNa Adi se jo jJAna hotA hai vaha zrutajJAna hai" aisA jo zruta kA lakSaNa kahA jA rahA hai vaha ativyApti doSa se yukta hone ke kAraNa ThIka nahIM hai / kyoM ki yaha lakSaNa matijJAna meM bhI rahatA hai| vaha zrotrendriya aura mana se bhI hotA hai / utta-aisA samajhanA ThIka nahIM hai-kAraNa matijJAna pAMcoM indriyoM aura mana se hI hotA hai| taba yaha jJAna kevala mana se hI hotA hai-anya indriyoM se nhiiN|" zabdazravaNa athavA bhASaNaAdi se jo jJAna hotA hai vaha zrutajJAna hai| aisA jo kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki zabda zravaNa aura bhASaNa Adi janya jo zrotrendriya se usa kA jJAna hotA hai vaha matijJAna hai-aura isa matijJAnapUrvaka usa viSaya meM jo zabdazravaNa Adi ke saMbandha se vizeSa ritana cAlU hotA hai ki jo kevala mana kA hI kArya hai vaha zrutajJAna hai| udAharaNAtha-zabda viSayaka zrotra janyajJAna hone para usake saMbandha se mana meM" yaha kisa prakAra ke zabda ko vola rahA hai-uccasvara se zabda uccarita ho rahA hai yA dhIme svara se" ityAdi vikalpoM kA honA zrutajJAna hai / zaMkA-"zabdanA zravaNa athavA bhASaNa AdithI je jJAna thAya che, tene zratajJAna kahe che," A prakAranuM je zratanuM lakSaNa ahIM batAvavAmAM AvyuM che te ativyAmi deSathI yukata hovAne kAraNe ucita nathI, kAraNa ke te lakSaNane saddabhAva te matijJAnamAM paNa hoya che. te zrotrendriya ane mananI sahAyatAthI thAya che. uttara-A mAnyatA barAbara nathI. kAraNa ke-matijJAna pAMce Indri ane mananI sahAyatAthI ja utpanna thAya che, paraMtu zrutajJAna te mAtra mananI sahAyatAthI ja utpana che-anya indriyanI sahAyatAnI tene jarUra rahetI nathI. "zabdazravaNa athavA bhASaNadithI je jJAna thAya che tene zratajJAna kahe che," A pramANe je kahevAmAM AvyuM che tenuM kAraNa e che ke zabdazravaNa ane bhASaNadi janya je zrotrenidraya thI tenuM jJAna thAya che te matijJAnarUpa hoya che. ane te matijJAnapUrvaka te viSayane anulakSIne zabdazravaNa AdinA viSayamAM vizeSa cintana cAlu thaI jAya che te te mAtra mananuM ja kArya hovAthI tene thatajJAna kahe che udAharaNa dvArA A vAtanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-zabdaviSayaka zrotrajanya jJAna thavAthI tene viSe manamAM A prakAranA vikalpa udabhave che. "A kyA prakAranA zabdanuM uccAraNa thaI rahyuM che UMce svare zabdanuM uccAraNa thaI rahyuM che ke dhIme svare zabdanuM uccAraNa thai rahyuM che. A prakAranA vikapa je jJAnamAM udbhave che te jJAnane zratajJAna kahe che, For Private and Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA-3. 1 paJcavidhajJAnasvarUpanirUpaNam ___ zaMkA-yadyApa jisa prakAra matijJAna kI utpatti meM indriyAM sAkSAt nimitta hetI haiM vesI ve zrutajJAna kI utpatti meM sAkSAt nimitta nahIM hotI haiMpantu paramparA se to hotI hI haiN| jaise-darzana Adi indriyoM se matijJAna ho gayA aura phira bAda meM unake viSaya meM zrutajJAna-jo vizeSa vivArarUpa hai vaha hotA hai| ataH isa apekSA se to matijJAna aura zrutajJAna meM koI bheda pratIta nahIM hotA so aisA kathana bhI ThIka nahIM hai kAraNa ki yaha aupacArika kathana hai / dUsare matijJAna vidyamAna vastu meM hI pravRtta hotA hai, aura zrujJAna traikAlika viSayoM meM pravRtta hotA hai| tathA matijJAna meM zabdollekhana hI hotA hai aura zrutajJAna meM nahIM hotA hai / arthAt jaise zrutajJAna kI utpatti ke samaya saMketa smaraNa aura zrutagraMtha kA tAtparya anusaraNa apekSita hotA hai, vaise vaha IhA Adi matijJAna kI utpati meM apekSita nahIM hai| isase yahI niSkarSa nikalatA hai ki labdhirUpa matijJAna ke hone para zrutajJAna utpanna hotA hai matijJAna ke abhAva meM nhiiN| isaliye isa zrutajJAna kA kAraNa matijJAna hai| zaMkA-jema matijJAnanI utpattimAM Idri sAkSAta nimitta bane che ema thatajJAnanI utpattimAM teo sAkSAta nimitta banatI nathI. paraMtu paramparAnI apekSAe te teo zrutajJAnamAM paNa nimitta rUpa bane ja che. jema ke sparzendriya AdinI sahAyatAthI dhAre ke matijJAnanI prApti thaI gaI che, tyArabAda temane viSe vizeSa vicAra karavArUpa zratajJAna paNa upanna thaI jAya che. A rIte vicAra karavAmAM Ave te matijJAna ane kRtajJAna vacce keI bheda ja jaNAtuM nathI. samAdhAna-A prakAranI mAnyatA paNa kharI nathI. kAraNake A kathana te mAtra aupacArika kathana ja che. vaLI bIjuM kAraNa e che ke matijJAna te mAtra vidyamAna vastumAM ja pravRtta thAya che, paraMtu zratajJAna te vaikAlika viyomAM pravRtta thAya che. tathA matijJAnamAM zabda lekhana ja thAya che, jyAre zratajJAnamAM te smaraNa tarkavitarka Aphi paNa thAya che eTale ke jevI rIte zrutajJAnanI utpattine samaye saMketa, smaraNa ane zratagraMthanuM anusaraNa apekSita hoya che, evI rIte IhA AdarU5 matijJAnamAM te saMketa, smaraNa AdinI apekSA rahetI nathI. A vAta parathI eja vAta nizcita thAya che ke labdhirUpa matijJAnanA sadUbhAvamAM ja thatajJAna utpanna thAya che-matijJAnano abhAva hoya te zratajJAna utpanna thatuM nathI. tethI matijJAnane zrutajJAnamAM 29lata cha. For Private and Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArasUtre nanu AbhinivAdhikA'paraparyAyamatijJAnameva zrutajJAnaM sampadyate yathA mRttikai ghaTaH, tantureva paTaH tarhi zrutajJAnasya pRthagupAdAnaM bhagavatA kimartha kRtam ? ucyate dRSTAntadvayamidaM viSamam, yathA ghaTa prAdurbhAve-piNDAkArA mRttikA praNazthati, paTotpattau satyAM tantupujazca tathA zrutajJAne samutpanne matijJAnaM na praNazyati / zaMkA--jaba zrutajJAna kA kAraNa matijJAna hai ki jisakA dUsarA nAma AbhinibodhikajJAna hai bhI taba jisa prakAra miTTIrUpa koraNa ghaTakAryarUpa se pariNama jAtA hai usI prakAra se matijJAna bhI zruta jJAnarUpa se pariNama jAve gA-athavA jisa prakAra miTTI hI ghaTa bana jAtI hai, aura tantu hI paTa bana jAyA karate haiM isI taraha se matijJAna bhI zrutajJAna ho jAvegA-to phira sUtra kArane zrutajJAna kA pRthakUrUpa se pATha sUtra meM kyoM rakhA hai ? -- uttara-ye donoM dRSTAnta hI viSama haiM kyoM ki isa prakAra kI mAnyatA meM matijJAna kA vinAza prasakta hogA-hama dekhate haiM ki jaba ghaTa ko utpatti hotI hai, taba piNDAkAra mRttikA kA vinAza hotA hai aura paTa kI utpatti meM tantupuMja kA / parantu jaba zrutajJAna hotA hai taba matijJAna kA abhAva nahIM hotA hai / kyoMki eka AtmA meM eka sAtha cAra jJAna taka honA siddhAntakAroM ne mAnA hai| yadi zrutajJAna ke sajhAva meM matijJAna kA abhAva svIkAra kiyA jAve to yaha siddhAnta viruddha kathana zaMkA-je matijJAna athavA Aminibedhika jJAnane ja kRtajJAnanA kAraNarUpa mAnavAmAM Ave, te jema mATIrUpa kAraNa ghaTakAryarUpe pariNamI jAya che, e ja pramANe matijJAna paNa zrutajJAnarUpe pariNamI jaze, athavA je prakAre mATI ja ghaDArUpe pari. zumita thaI jAya che, e ja pramANe matijJAna paNa zratajJAnarUpe pariNamita thaI jaze. te pachI sUtrakAre zrutajJAnane ahIM pRtharUpe (eka judA ja jJAnarUpe) zA mATe pratipAhita yu cha? uttara-A bane daSTAnta ja viSama che, kAraNa ke A prakAranI mAnyatAmAM te matijJAnane vinAza thavAnI vAta mAnavAne prasaMga udbhavaze. ApaNe e vAtane te pratyakSa dekhI zakIe chIe ke jyAre ghaTa (ghaDA)nI utpatti thAya che tyAre mATInA piMDAne vinAza thaI jAya che ane jyAre paTa (kApaDInI utpatti.thAya che tyAre taMtupujane nAza thaI jAya che. paraMtu jayAre zrutajJAna utpanna thAya che tyAre matijJAnane vinAza thai jato nathI, kAraNa ke eka AtmAmAM eka sAthe cAra jJAnane sadubhAva hoI zake che, evuM siddhAntakAree svIkAreluM che. je kRtajJAnane sadabhAva hoya tyAre matijJAnane abhAva hoya che evuM mAnavAmAM Ave, te te mAnyatA te For Private and Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sU0 1 JcavidhajJAnasvarUpanirUpaNam "jattha maI tattha suyaM, jattha suyaM tattha maI" (nandI sU0 24) chAyA-yatra matistatra zrutaM, yatra zrutaM tatra mtiH| zratasya sadbhAve matevidyamAnatA bhagavatA'bhihitA tasmAdapekSAkAraNameva mati jJAnaM zrutajJAnasyeti mantavyama, tathA ca matijJAnapUrvakamindriyamanojanyamAptavacanAnusAri jJAnaM tajJAnamiti nisskrssH|| __'zrUyate yattacchutam' iti vyutpatthA zrutazabdena pravacanamapi gRhyate / tasminpakSe-zrutasya-Aptavacanasya jJAnaM zrutajJAnamiti SaSThItatpuruSaH / Apto rAgAdi ThaharatA hai / ki "jattha maI tattha suyaM, jattha suyaM tattha maI" jahAM para matijJAna hai vahAM bhUtajJAna hai aura jahAM zrutajJAna hai vahAM majJiAna hai| isa tAha zruta ke sadbhAva meM matijJAna kA sadbhAva-bhagavAnne kahA hai| isaliye aisA mAnanA cAhiye. ki tajJAna kA matijJAna kevala apekSAkAraNa hI hai| apekSAkAraNa kA tAtparya nimittakAraNa se hai| jo nimittakAraNa hote haiM ve upAdAna kAraNa kI taraha svayaM kAryarUpa nahIM pariNamate haiM kevala upAdAna kAraNa hI kAryarUpa pariNamatA hai / tathA ca-jo matijJAnapUrvaka hI paraMparA se indriyoM se jo janiA ho aura sAkSAtkAraNa jisakI utpatti meM mana ho aisA AptavacanAnusArI jA jJAna haiM vahI zrutajJAna hai| zrUyate yat tat zrutam "isa vyutpatti ke anusAra zrutazabda se pravacana kA bhI grahaNa ho jAtA hai| ataH isa pakSa meM AptavacanarUpa zruta kA jo jJAna hai vaha zrutajJAna hai aisA SaSThI tatpuruSa samAsa karanA cAhiye / rAgadveSa Adi se rahita siddhAntanI virUddhanI mAnyatA pratipAdita thAya che. zAstromAM evuM kahyuM che ke..... "jatya maI tatya suyaM, jattha suyaM tattha maI" yo bhatijJAna DAya cha, tyo ata. jJAna hoya che jyAM zratajJAna hoya che tyAM matijJAna hoya che." A rIte zratanA sadbhAvamAM matijJAnane paNa sadubhAva bhagavAne kahe che. tethI evuM mAnavuM joIe ke matijJAna e zratajJAnanI utpattimAM mAtra apekSAkAra (nimittarUpa kAraNa) ja che. je nimitte kAraNe hoya che te upAdAna kAraNanI jema svayaM kAryarUpe pariNamatA nathI. mAtra upAdAna kAraNa ja kAyape pariName che. A daSTie vicAravAmAM Ave tA tajJAnane A pramANe atha" phalita thAya che. je matijJAnapUrvaka hoya, paramparAnI apekSAe je jJAna IndriyathI janita heya che paNa jenI utpattimAM sAkSAt kAraNabhUta mana heya che, evuM AptavacanAnusArI 2 jJAna cha tane ajJAna 4cha. "zrUyate yat tat zrutam" mA vyutpatti mAnusAra zrata pada dvArA pravacana paNa grahaNa thaI jAya che. tethI A dRSTie vicAravAmAM Ave te Amavacana rU5 zratanuM je jJAna che tene zrutajJAna kahe che, evo SaSThI tapuruSa For Private and Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArapatre rahitaH sarvajJastasya vacanam-Apta vacanam / tadarthAdhyavasAya (nirNaya) rUpaM jJAnaM zruta jJAnamiti / zrutajJAnaM prati zabdasya nimittakAraNatayA zabde'pi zrutavyapadezo bhavati / jJAnabhedavyavasthAyAM zrutazabdaH zravaNArthavAcItyabhidheyam // 2 // (3) avadhijJAnam-apadhAnamavadhi-indriya noindriya nirapekSasya AtmanaH sAkSAdartha grahaNam, avadhirevajJAnam avadhijJAnam / athavA-'aba' shbdo'dhHshdaarthH| ava=adhaH vistRta vastu dhIyate-jJAyate'nenetyavadhiH / avadhizcAsau tajjJAna cetyavadhijJAnam / vistRtaviSayakaM jJanamityarthaH / yathA-anuttaropapAtikA devA avadhi jJAnabalena, bhagavantamApRcchaya jIvAditatvamvarUpaM nirdhArayanti / viziSTa vyakti kA nAma Apta hai| jise sarvajJa kahA jAtA hai| usake bacana kA nAma Aptavacana hai| unake dvArA pratipAdita artharUpa jo Agama hai. usa Agama kA nirNayarUpa jJAna zrutajJAna hai| zrutajJAna ke prati zabda nimittakAraNa hotA hai etAvatA nimitta kAraNa kI apekSA lekara zAda meM bhI zruta kA vyavahAra hotA hai / parantu jJAna bheda kI vyavasthA meM zrutazabda zravaNa janyajJAna pa atha kA bAcI liyA gayA hai / "avadhAnamavadhiH" arthAt indriyoM evaM manakI sahAyatA ke vinA kevala AtmA se hI dravya kSetrakAla aura bhAva kI maryAdA lekararUpI padArthoM ko jo sAkSAtrUpa se grahaNa karanevAlA jJAna honA hai usakA nAma avadhi hai / athavA-avavijJAna meM jo apazabda hai vaha adhaHzabda ke artha ko kahane vAlA hai / isaliye jisajJAna ke dvArA nIce kA viSaya vistArarUpa se "dhIyate" jAnA jAtA hai / vaha avadhijJAna hai tAtparya isakA yaha hai ki jaba samAsa ahIM samajavuM joie. rAga, dveSa AdithI rahita viziSTa vyaktine Apta kahe che. sarvane ja evAM Apta kahI zakAya che. te sarvajJanA vacanane Aptavacana kahe che, temanA dvArA pratipAdita artha rUpa je Agama che, te AgamanA nirNayarUpa jJAnane ja zrutajJAna kahe che. zrata jJAnanI prAptimAM zabdarUpa nimitta parampo kAraNa 3pa hoya che. tethI nimitta kAraNanI apekSAe zabdamAM paNa zruta zabdane vyavahAra thAya che paraMtu jJAnanA bhedonI vyavasthAmAM mRta zabdane zravaNujanya jJAnarUpa arthane vAcaka levAmAM Avela che. __ (3) "avadhAnamavadhiH" bhavadhijJAna Indra ane mananI sahAyatA vinA kevaLa AtmA dvA ja dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI maryAdAnI apekSAe rUpI padArthone sAkSAtarUpe grahaNa karanAruM je jJAna che, tene avadhijJAna kahe che. athavA-avadhijJAnamAM je "ava upasarga che te adhaH zabdanA arthane vAcaka che. tethI je jJAna dvArA nIcenA viSayanuM vistRta 35 "dhIyate" jJAna thAya cha, te jJAnane avadhijJAna / che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che-avadhijJAnanuM kSetra AMgaLanA asaMkhyAtamAM For Private and Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 23 anuyogacandrikA TIkA. sU0 1 paJcavidhajJAnaravarUpanirUpaNam yahA-avadhinA jJAnam-iti tRtIyA samAsaH / avadhirmaryAdArU pidravyApyeva viSayIkaroti netarANIti vyvsthaaruupaa| tathAcAyamarthaH-arUpi dravyaparihAreNa rUpidravyamAtra viSayakaM jJAnamavadhijJAnamiti / yadvA-adho'dho'dhikaM pazyati yena tadavadhijJAnam / tazcacaturgativartinAM jIvAnAmindriyamanonIrapekSaM prativiziSTakSayopazamanimitta ra ridravyasAkSAtkAra janakaM bhvti| etasya devamanuSyatiryanArakA adhikAriNaH // 3 // avadhijJAna kA kSetra aMgula keapaMkhyA 7veM bhAga se lesara sArA loka haiM-taba usakA viSaya bhI katipaya paryAya sahitarUpI dravya hai isaliye raha jJAna vistRta viSa vAlA hai / vistRta viSayatA jo isa meM prakaTa kI hai vaha manaH pIya jJAna kI apekSA jAnanI cAhiye / koM ki manaHpAya jJAna kA kSetra sirpha mAnuSottara parvata paryaMta hI hai aura usakA viSaya avadhijJAna ke viSayabhUta hue rUpI drA kA anatatavAM bhAga hai| athavA-avadhizabda kA artha maryAdA hai / isa artha meM avadhi aura jJAna kA tRtIyA tatpuruSa samAsa ho ra aisA artha hotA haiM ki jo jJAna ma dA lekara padArthoM ko jAnatA haiM / iha AdhijJAna haiM / isa meM ma diA rUpI padArthoM ko jAnane kI apekSA se jAnanI cAhiye / kyoM ki raha jJAna rUpI padArthoM ko nahIM jAnatA hai| isaliye isa prakAra ko vyavasthApa maryAdA yukta hone ke kAraNa isa jJAnaka nAma avadhijJAna rakhA hai| athavA-nIce nIce kI ora jo jJAna adhika viSaya ko bhAgathI laIne AkhA leka paryantanuM che, ane katiSaya paryAya sahitanA rUpI dravyane viSaya karanArUM jJAna che. A rIte te jJAna vistRta viSayavALuM che. temAM je vistRta viSayatA prakaTa karavAmAM AvI che te manaH paryaya jJAnanI apekSAe samajavI, kAraNa ke manaHparyaya jJAnanuM kSetra mAtra mAnuSettara parvata paryanta ja che ane avadhijJAna dvArA jeTalArUpI dravyane joI zakAya che tenA karatAM manaparyaya jJAna dvArA anaMtamAM bhAganA rUpI dravyane joI zakAya che. athavA-avadhi eTale maryAdA. A arthamAM avadhi ane jJAna, A be padono tRtIyA tapuruSa samAsa bane che. A dRSTIe vIcAravAmAM Ave te avadhIjJAnano artha A pramANe thaze-je jJAna maryAdita padArthone jANe che, te jJAnanuM nAma avadhijJAna che. te jJAnarUpI padArthone ja jANe che-arUpI padArthone jANatuM nathI, A prakAranI rUpI padArthone ja jANavArUpa A maryAdA samajavI. tethI A prakAranI vyavasthArUpa maryAdAthI yukta hovAne lIdhe A jJAnanuM nAma avadhijJAna paDayuM che. athavAje jJAna nIcenI bAjue adhika viSayane dekhI zake che te jJAnane avadhijJAna kahe For Private and Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 24 anuyogadvArasUtre dekhatA hai-vaha jJAna avadhijJAna hai aisA yaha avadhijJAna cAroM gatiyoM ke jIvoM ko indriyAM aura mana kI sahAyatA ke binA adheijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se hotA hai| zaMkAH-zAstrakAroM ne manuSya aura tiryacagati ke jIvoM ko jo avadhijJAna kahA hai vahI kSayopazama nimittaka kahA hai-phira yahAM cAroM gatiyoM ke jIvoM ko jo avadhijJAna hotA hai vaha yopazama nimittaka hotA hai aisA kyoM kahA-to isa zaMkA kA samAdhAna isa prakAra se hai ki avadhijJAna kI utpatti niyamataH avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se hI hotI hai-parantu isa kSayopazama meM jahAM vrata, niyama, Adi anuSThAna kI apekSA rahatI hai-yaha kSayopazama nimittaka kahalAtA hai aisA avadhijJAna manuSya aura tiryacoM ke hotA hai| jisa ava dhajJAna meM inakI apekSA na ho kintu bhava janma lenA hI kAraNa ho vahAM vaha avadhijJAna ina guNoM kI apekSA binA hI avadhijJAnA baraNIya karma ke kSayopazama se utpanna ho jAtA hai| aisA avadhijJAna deva aura nArakiyoM ko hotA hai / antaraMga kAraNa ina donoM prakAra ke avadhijJAnoM che. Indri ane mananI sahAyatA vinA rUpI padArthone joI zakanArUM A avadhijJAna, avadhijJAnAvaraNIya karmanA kSayathI cAre gatinA chomAM utpanna thatuM hoya che. zaMkA--zAstrakAroe te evuM kahyuM che ke manuSya ane tiryaMcagatinA ane je avadhijJAna thAya che te kSapazama nimittaka hoya che. chatAM Apa zA kAraNe evuM kahe che ke cAre gatinA jene avadhijJA varaNIya karmanA kSaye pazamathI avadhijJAna utpanna thaI zake che? samAdhAna-avadhijJAnanI utpatti te niyamathI ja avadhijJAnAvaraNa karmanA kSapazamathI ja thAya che, paraMtu A kSapazamamAM jyAM vrata, niyama Adi anuThAnanI AvazyakatA rahe che, tyAM te avadhijJAnane kSaye pazamanimittaka kahevAmAM Ave che. evA kSapazamanimittaka avadhijJAnane sadabhAva manuSya ane tiryamAM ja hoya je avadhijJAnamAM tenI AvazyakatA na hoya paNa bhava ja (janma levo eja) kAraNa rUpa hoya, tyAM A guNonI apekSA vinA ja avadhijJAnAvaraNa karmanA kSapazamathI avadhijJAna utpanna thaI jAya che. evA avadhijJAnane sadUbhAva de ane nArakamAM hoya che. A rIte A baMne prakAranA avadhijJAnamAM antaraMga kAraNa te samAna ja che. avadhijJAnAvaraNIya karmane pazama ja te bannemAM ane raMga kAraNa che. te kAraNe "avadhijJAnAvaraNIya karmanA kSaye pazamathI cAre gatinA jIvomAM avadhijJAna utpanna thAya che. A prakAranA kathanamAM kaI deSa saMbhava nathI. For Private and Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavandrikA TIkA. 1 jJAnasvarUpanirUpaNama jozImadara. cina-382000 25 manaHparyavajJAnamiti / avanam avaH / 'ava rakSaNa gatikAntiprItitRptyavagamAdyartheSu' paThito'sti, tatrAvagamArthamAzritya niSpannaH / ava:-avagamaH, bodha ityarthaH / parizabdaH sarvI bhAve, paryavaH smntaadvvodhH| manasaH paryavo manaH paya vaH manoviSayakaH samantAdadhabodha ityrthH| manaHparyavazvAsau tajjJAnaM ceti manaHparyavajJAnam / paryayaH, paryAyaH, ete zabdA ekArthavAcaH / meM samAna haiN| avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hI antaraMga kAraNa hai| ataH aisA kahane meM ki avadhijJAnAva NIya karma ke kSayopazama se avadhi--- jJAna kI utpatti cAroM gatiyoM ke jIvoM ko hotI hai isa prakAra ke kathana meM koI virodha nahIM hai| ___ manaHparyavajJAna- paryava yaha zabda pari upa rga ava dhAtu se banA hai| aba dhAtu rakSaNa, gati, kAnti, prIti, tRpti. agama Adi arthoM meM paThita huA hai so yahI para ina meM se avagama artha liyA gayA haiN| avagama kA artha bodha hai| "pari" kA artha saba prakAra se hai / mana kI saba paryAyoM kA sAkSAt jAnane vAlA jo jJAna hai vaha manaH paryavajJAna hai| paryaya paryAya ye saba zabda ekArthavAcaka haiN| tAtparya isakA yaha hai ki manavAle saMjJI prANI-kisI bhI vastu kA cintvana manase karate haiN| cintvana ke samaya cintanIyavastu ke bheda ke anusAra cintanakarma meM pravRtta mana bhinna 2 AkAroM ko dhAraNa karatA rahatA hai| ye AkRtiyAM hI mana kI paryAya haiM / ina mana kI paryAyoM ko sAkSAt Anane vAlA jJAna manaHparyavajJAna haiM dravya mana aura (4) mana:paryajJAna-pari+av=paryava. mA zata 'av' dhAtune pari' dApAyI piyava' 54 panyu cha. 'av' dhAtu 239. gati, ti, prati, tRti, avagama Adi arthomAM vaparAya che. ahIM tene avagama artha gRhIta thayo che. avagama eTale be dha, ane "pari eTale "sarva prakAre mananA saghaLA paryAne sAkSAt jANanArUM je jJAna che, tenuM nAma manaH paryAvajJAna che." paryaya ane paryAya A banane zabda samAnAthI che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-manavALA che (saMjJI che) koI paNa vastunuM mananI madadathI cittavana kare che. A prakAranA cintanakamamAM pravRtta thayeluM mana bhinnabhinna AkArene dhAraNa karatuM rahe che. te AkRtio ja mananA paryAya che. manana e paryAne sAkSAt jANanArUM je jJAna che te jJAnanuM nAma ja mana:paryavajJAna che, For Private and Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - manovi anuyogabArasUtre manodvividha-dravyabhAvabhedAt / tatra dravyamano manovargaNAH / saMjJinA manovargaNA gRhItAH satyo manyamAnAzcintyamAnA bhAvamano'bhidhIyate / tatreha bhAvamanaH parigRhyate / bhAvamanasaH paryAyAzca pareSAm arddhatRtIyadvIpAbhyantaravarsisaMjJipaJcendriANAM cintyamA vissaa'dhyvsaayruupaaH| yathA-anyaHkazcidevaM cintayet-AtmA kIdRzaH ? arUMpI, cetanAsvabhAvaH, karmaNAM kartA trphlbhokt| cetyAdayo ye jJAna vizeSarUpAratasyAtmanaH pariNAmavizeSA teSAM yad jJAnaM tanmanaHparya yajJAnam / bhAva mana ke bheda se mana do prakAra kA hotA hai / inameM manovagaNArUpa to dravya mana haiM tathA saMzI jIva una manovargaNAoM ko grahaNa karake unake nimitta se jo vicAra karatA hai vaha bhAvarana haiN| yahAM para bhAvarana kA rahaNa huA haiN| manaH paryavajJAnI dUsaroM ke isa bhAvamana kI ryAyoM ko ki jo aDhAI dvIpavartI saMjJI paMcendriya prANiyoM dvArA vicArI gaI haiM unheM sAkSAt jAnatA hai| jaise koI yaha vicAre ki Atmo kaisA hai ? "arUpI hai cetanA svabhAvavAlA hai, karmoM kA kartA hai, aura una karmoM ke phaloM kA bhoktA hai "isa taraha ye jJAnAvizeSarUpa jo usa AtmA ke vicArita pariNAma vizeSa hai una pariNAma vizeSoM kA jo jJAna hai vaha manaHparya va jJAna hai| arthAt manaHparyayajJAnI ina se kalpita mana kI paryAyoM ko sAkSAt jAnatA hai| isase yaha bAta dhvanita hotI hai ki manaHparya yajJAnI mana ko hI pratyakSarUpa se jAnatA hai, cintanIya vastuoM ko nhiiN| dravyamana ane bhAvamananA bhedathI mana be prakAranuM kahyuM che. A bannemAMnuM je dravya mana che te mane vargaNArUpa che, te mane vargaNAone grahaNa karIne temanA nimittathI saMsI jIva je vicAra kare che te bhAvamanarUpa che. ahIM bhAvamana grahaNa karavAmAM AvyuM che. aDhI dvIpavatI saMjJI paMcendriya jIve dvArA vicAravAmAM AvelI bhAvamananA paryAyane manaparyajJAnI jIva sAkSAtu jANe che. jema ke kaI evo vicAra "mAtmA ko cha ? zute 13pI cha ? zute yetanA svabhAvAmA cha ? zu te karmone kartA ane te kamenAM phalono bhakatA che?" A prakAranuM A jJAnavizeSarUpa ne AtmA dvArA vicArita je pariNAmavizeSa che, te pariNAmavizeSone jANanArUM je jJAna che, te jJAnanuM nAma mana:paryavajJAna che. eTale ke manaparyavajJAnI jIva A saMkalpita mananA paryAyane sAkSAta jANI zake che. A kathana dvArA e vAta sUcita thAya che ke manaparyavajJAnI java mananI paryAne ja pratyakSarUpe jANe che-cintanIya vastuone jANatA nathI, For Private and Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA 1 jJAnasvarUpanirUpaNam mana.paryajJAnI ca manaHparya yAneva pratyakSI karoti, na tu bAhyavastu / na ca manaH paryayajJAninA bAhya vastu jJAyate iti vAcyam, anumA tastasya bAhyavastujJAnasadbhAvAt / yathA viziSTakSAyopazAmikapratibhAzAlI prekSAvAn prazAntaHkasyaci dAkAregitAdikaM vilokya tadIyamanogataM bhAvaM sAmarthya cAnumAnato vijAnAti * tathA manaHparyaH jJAnI kasyacid bhAvarUpaM manaHsarvatobhAvena pratyakSIkRtvAnumAnena bAhya viparamavabudhyate-'idaM vastvanena cintyate' iti / bAhyapadArtha cintanasamaye hi bAhyapadArthAkArasadRzAkAraM mano bhavati / idaM manaHparyayajJAnaM rUpiviSayatvapratyakSAyopazamikatvana yAtvAdisAmye'pyavadhijJAnAd bhinnaM, svAmyAdi bhedAt / tathAhi avadhijJAnamaviratasamyagdRSTerapi prazna -to kyA cintanIya vastuoM ko manaHpaya yajJAnI jAna nahI sakatA ?-- uttaraH-jAna sakatA hai-6ra pIche se anumAnadvArA / jaise koI biziSTakSayopazamika pratibhAzAlI vidvAn zAntabhAva se kisI dUsare vyakti ke AkAra iMgita Adi ko pra yakSa dekha kara usake. manogata bhAva evaM sAmarthya .ko anumAna se jAna letA hai usI taraha mayaHparya yajJAnI kisI ke bhAvarUpa mana ko sarvatobhAva se pra yakSA kara anumAna se tagata cintanIya bAhya vastuoM ko jAna liyA karatA hai ki isane isa vastu kA cintana vi.yA hai kyoM ki isakA mana usa vastu ke cintana ke samaya avazya honevAle isaprakAra ke AkAroM se yukta hai| mana jaba bAhya padArthoM kA cintana karatA hai to usa samaya vaha usa cintita bAhyapadArtha ke AkAra jaisA AvAravAlA ho jAtA hai| manaHparya jJAna aura avadhijJAna ina donoM meM rUpI padArthoM ko jAnane prazna zuM mana:paryavazAnI jIva cittanIya varatuone jANI zakatuM nathI ? uttara-mana:paryavajJAnI java cintanIya vastuone pAchaLathI anumAna dvArA ja jANI zake che jevI rIte keI viziSTa kSapazamika pratibhAzALI vidvAna zAntabhAve keI anya vyakitanI mukhAkRti, tenI ceSTAo Adine pratyakSa joIne tenA mane gata bhAvene sAmarthyane anumAnathI jANuM le che, e ja pramANe mana:paryavajJAnI jIva koI anya jIvanA bhAvarUpa manane pitAnA mana:paryavajJAna vaDe pratyakSa karIne anumAnathI tadugata cittanIya bAhya varatuone paNa jANI zake che. te mana:paryavajJAnI chava evuM anumAna kare che ke A vyakitae A vastunuM cintana karyuM che, kAraNa ke tenuM mana te varatunA cintana samaye jevAM AkArothI avazya yukata hovuM joIe evA AkArothI avazya yukata che. mana jyAre khAdyapadArthonuM cintana kare che, tyAre te (mana) te cintita bAhyapadArthonA AkAra jevA AkAravALuM thaI jAya che. - mana:paryavajJAna ane avadhijJAnamAM rUpI padArthone jANavAnI apekSAe, kSA For Private and Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadArasUtre bhavati / dravyato'zeSarUpidravyaviSayama, kSetrato'saMkhpAtalokaviSayam / kAlato'tItAnAgatAsaMkhyAtotsarpiNyavasarpiNIviSayam / bhAvataH sakalarUpidravyeSu pratidravyamasaMkhyAtaparyAya viSayam / manaHparyayajJAnaM tu pramAdarahitasvA''marSAdyanyatamalabdhidhAriNaH saMyatA bhavati / drAta:-saMjJipaJcendriyamanAdra viSayam / kSetrata:-sama kssetrmaatrvissym| kAlata:-atItAnAgatapalyopamAsaMkhyAtabhAgaviSayam / bhAvato-manodra0 gatAnandaparyAyaviSayam // 4 // kI, kSAyopazamikatva kI evaM pratyakSatva Adi kI apekSA se samAnatA haiMto bhI svAmyAdi kI apekSA se bhinnatA hai-avadhijJAna jo aviratasamyak dRSTi hai, usako bhI ho jAtA hai, dravya ki apekSA yaha samastarUpI padArthoM ko viSaya karatA hai, kSetra kI apekSA asaMkhyAta loka isakA viSaya mAnA gayA hai, kAla kI apekSA yaha atIta anAgatakAla ke asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAloM ko jAnatA hai, tathA bhAva kI apekSA yaha samastarUpI dravyoM meM pratidravya kI asaMkhyAta paryAoM ko jAnatA hai| manaHparyavahAra avirata avasthAvAle jIva ko nahIM hotA hai| usameM bhI pramatta saMyata kA nahIM hotA haiM kintu jo apramatta saMyata hai usako hotA hai| usameM bhI AmarSa Adi kisI eka labdhidhArI ke hI hotA haiM / dravya kI apekSA saMjhI paMcendriyajIva ke manodravya ko viSaya karatA hai| kSetra kI pathamikatvanI apekSAe ane pratyakSa AdinI apekSAe samAnatA che. paraMtu keTalIka bAbatamAM te avadhijJAnathI juduM paDe che. avadhijJAna avirata samyakdaSTi jIvamAM paNa utpanna thaI jAya che, dravyanI apekSAe te samastarUpI padArthone joI zake che, kSetranI apekSAe asaMkhyAta leka tene viSaya manAya che, kALanI apekSAe te atIta ane anAgatakALanA asaMkhyAta utsarpiNa ane avasarpiNI kALane jANe che, tathA bhAvanI apekSAe te samastarUpI dramAMnA pratyeka dravyanI asaMkhyAta paryAne jANe che. manaH5rSavajJAnanI utpatti avita avasthAvALA jIvamAM thatI nathI, paraMtu je jIva saMyata hoya che tene ja mana:paryavajJAna utpanna thAya che. vaLI pratyeka saMyata jIvane te utpanna thAya che e koI niyama nathI. jema ke pramatta saMyatane te utpanna thatuM nathI, paNa apramatta saMyatane ja utpanna thAya che. apramatta saMyatamAM paNa AmarSa Adi kaI eka labdhidhArIne ja manaparyavajJAna utpanna thAya che. dravyanI apekSAe saMjJI paMcendriya jIvanA mane dravyane te viSaya kare che-jANI zake che. kSetranI apekSAe For Private and Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra anuyogacandrikA TIkA sU0 1 jJAnasvarUpanirUpaNam ___(5) kevalajJAnam-kevalam ekamasahAyaM jJAnAvaraNIyakarmAtyantakSayasamudbhUtam atItAnAgatavartamAna yathAvasthitasakaladravyaguNaparyAyaviSayakamapratipAtijJAnaM kevalajJAnam // 5 // adhikaM jijJAsubhinandisUtre matkRtajJAnacandrikATIkAzaM vilokanIyam / itthaM zAstrasyAdAveva jJAnapaJcakavarNanena maGgalaM pradarzitaM bhavati, saklaklezocchittimUlatvena jJAnasya paramamaGgalatvAt ||suu0 1 // apekSA-isakA viSaya samayakSetra mAtra haiM / kAla kI apekSA-atIta anAgata kAla kA-palyopama kA asaMkhyAta vAM bhAga isakA viSaya hai / bhAva kI apekSA-isakA viSaya manodrabya saMbandhI anaMta paryAye haiN| kevalajJAna-eka asahAya jJAna kA nAma kevalajJAna haiN| yaha jJAna jJAnAvaraNIya karma ke atyanta kSaya se hotA hai| anya jJAnoM kI taraha yaha pratipAtI nahIM haiN| isake viSaya kA adhika vistAra nandIsUtra kI jJAnacandrikA nAma kI TIkA meM maine likhA haiM-so jijJAsu mahAnubhAva vahAM se ise dekhleN| isa prakAra se sUtrakAra ne zAstra kI Adi meM hI jo pAMca prakAra ke jJAnoM kA varNana kiyA haiM usase maMgala pradarzita hotA haiN| kyoMki jJAna sakalakle zoM kI ucchitti kA mUlakAraNa hai / ataH usameM parama maMgalatA AtI hai / // mUtra. 1 // samayakSetra mAtrane ja te viSaya karanArUM-jANanArUM che. kALanI apekSAe atIta bhUta) ane anAgata (bhaviSya) kALanA palyopamane asaMkhyAta bhAga tene viSaya che. bhAvanI apekSAe tene viSaya mane dravya saMbaMdhI anaMta paryAye che. (5) kevaLajJAna-A jJAna evuM che ke jemAM indriyo ane mananI sahAyatAnI apekSA rahetI nathI, jJAnAvaraNIya karmanA Atyantika (saMpUrNataH) kSayathI A jJAna utpanna thAya che. tene viSaya, bhUta, bhaviSya ane vartamAna, A traNe kALa saMbaMdhI samasta dravya ane temanI samarata (anaMta) paryAya che. anya jJAnanI jema te pratiprAti (eka vakhata prApta thayA bAda jene vinAza thAya evuM) nathI. kevaLajJAnanuM vistRta nirUpaNa nandIsUtranI jJAnacandrikA nAmanI meM lakhelI TIkAmAM karavAmAM AvyuM che, te jijJAsu pAThakee tyAMthI te vAMcI levuM. A prakAre sUtrakAre zAstrane prAraMbhe ja pAMca prakAranA jJAnenuM je nirUpaNa karyuM che tenuM kAraNa e che ke jJAna piote ja maMgalarUpa che. sakala kalezenA uchedanamAM jJAna ja kAraNabhUta bane che. A rIte jJAnamAM parama maMgaLatAne sadabhAva hevAthI sUtrakAre zarUAtamAM ja tenI prarUpaNa karI che. je sUi 1 For Private and Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - anuyogadAramatre paJcavidheSu jJAneSu zrutajJAnasyaiva uddezasamudezAdyavasare'dhikAro sti, netarepAmiti bodhayitumAha mUlaga--tattha cattAri nANAI ThappAiM ThavaNijAI go uddisati, jo samudisaMti, No aNuSaNavijaMti / suyanANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai // sU0 2 // chaa| tatra catvAri jJAnAni sthApyAni sthApanIyAni no uddizyante, no samuddizyante, no anujJApyante / zrutajJAnasya uddezaH samuddezaH anujJA anuyogazca prvrtte|suu02|| TIkA-'tattha cattAri' ityAdi- .. tatra-teSu paJcavidheSu jJAneSu catvAri-catuHsaMkhyakAni jJAnAni AminibovikA'vadhimanaHparyavakevalarUpANi asaMpavahAryANi-na vyavahArAhA'Ni 'ThappAI' sthApyAni uddezasamuddezAdhavasare ata eva 'ThavaNijjAi' sthApanI zani-anadhikRtAni / na teSAmuddezAdayaH niyante iti bhAvaH / ___ ava sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki pAMca prakAra ke jo ye jJAna haiMinameM zrujJiAna kA hI uddeza, samudeza Adi ke avasara meM adhikAra hai dUsare cAra jJAno kA nahIM-- "tattha cattAri"-ityAdi / // 2 // zabdArtha:-(tatya) ina pUrvokta pAMca prakAra ke jJAnoM meM (cattAri nANAI) cAra prakAra ke jJAna-mati-avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna-(ThappAi) uddeza, samuddeza Adi ke avasara meM vyavahArayogya nahIM haiM / koM ki ye guru ke upadeza kI apekSAvAle nahIM haiN| isaliye (ThavaNijjAI) ye sthApanIya haiMarthAt inake uddeza Adi nahIM-kiye gaye haiM / isa viSaya meM aisA jAnanA cAhiye ki zrutajJAna hI vAcanA Adi dvArA apane viSaH bhUta padArthoM meM have sUtrakAra e prakaTa kare che ke pAMca prakAranA je jJAna che temAMthI zratajJAnane ja uddeza, samudeza Adine avasare adhikAra che- anya cAra jJAnene nathI. "tattha cAri" tyA 204Aya-(tattha) hita pAMya 42i zAnAmAMthI (cattAri nANAI) yAra prakAranAM jJAna eTale ke matijJAna, avadhijJAna, mana:paryavajJAna ane kevaLajJAna (ThappAI) heya, samudeza mAhinA bhayasare vyavahArayogya nathI. 265 OM ya.re jJAnamA gurunA upadezanI apekSA raDatI nathI, tethI (ThavaNijjAi) te thAre jJAna sthApanIya che. eTale ke temanA uddeza Adi karavAmAM Avela nathI A viSayane anulakSIne evuM samajavuM joIe ke zratajJAna ja vAcana Adi dvArA pitAnA For Private and Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA, sU0 2 ... idamatrAbadheyam-zrutajJAnameva hi vAcanAdinA sAkSAt pravartakaM ca / anyAni tu yadyapi padArthAnoM svarUpamavabodhayanti, tathApi zrutajJAnamanAzritya sAkSAt pravartayituM nivarttayitu vA na samarthAni, tasmAdiha teSAM nAdhikAra iti / uktamevArtha vizadayannAha-No udissaMti' ityAdi / no uddizyante ziSyebhyo nopadizyante / no samuddi te-etAni sthiraparicitAni kuru ityevaMrUpeNa etAni catvAri jJAnAni gurubhiH ziSAn prati nopadiz nte, ata eva etAni no anujJApyante-'etAni samma gadhAraya, anya vApi adhyApaya' ityevaM rUpeNa etAni ziSyAn prati nAnumodyante / athaH-AbhinbiodhikajJAnam. avadhAdIni ca jJAnAni sthApyAni gurvanadhInatvenI dezAdyaviSayANi, ataH sthaapniiyaani-avyaakhyeyaani| zrutajJAnaM tu sAkSAt pravartaka hotA haiN| yadyapi anya jJAna bhI padArthoM ke svarUpa kA bodha karAte haiM, parantu ve zrutajJAna kA Azraya liye vinA apane viSayabhUta heyopAdeya viSaya se na sAkSAt rUpa meM nivartaka hote haiM, aura na usameM pravartaka hote haiM / isaliye una jJAnoM kA yahAM udeza samuddeza Adi meM vicAra nahIM kiyA gayA hai| isI artha ko sUtramAra vizada rUpa se vivecana karane ke liye kahate haiM ki (No radisaMti No samudisaMti) ye cAra jJAna gurujanoM dvAga ziSyoM ke liye upadiSTa nahIM hote haiM aura na gurujana use aisA kahate haiN| ki tuma inakA sthirarUpa se paricaya karoM (No aNuNNa vijjati) inheM acchI taraha se nizcita kara hRdaya meM dhAraNa karo tathA dUsaroM ko bhI inheM paDhAo' athavA-ye Abhinivodhika aura avadhi Adi jJAna sthApya hai-gurujanoM ke ye AdhIna nahIM haiM isa kAraNa uddeza Adi viSayabhUta nahIM haiM isaliye sthApanIya viSayabhUta padArthomAM sAkSAta pravartAka ane nivarnAka hoya che. jo ke anya jJAna paNa padArthonA svarUpane bodha karAve che kharAM, paraMtu teo thatajJAnano AdhAra lIdhA vinA pitAnA viSayabhUta pAdeya viSayathI sAkSAt rUpe nivattaka paNa hatAM nathI. ane temAM pravartaka paNa hatAM nathI. tethI te jJAnene ahIM udeza samadeza AdimAM vicAra karavAmAM Avyo nathI. eja viSayanuM vizadarUpe vivecana karavA nimitte sUtrakAra kahe che ke (No udisaMti No samuddisaMti) te yAra zAna guru vA ziSyona upaDhiSTa thatAM nathI, ane gurujana temane evuM paNa kahetA nathI ke tame temane sthi2 35 56nyaya 42 / , (No aNuSNavijjati) tebhane sArI rAta nizcaya 4zana hRdayamAM dhAraNa kare tathA anyane paNa tenuM adhyayana karAve. athavA-Abhinidhi, avadhijJAna ane kevaLajJAna thAya che, te cAra sAne gurUjanone For Private and Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogabArasatre anekArthatvAdatigambhIratvAd vividhamantrAdhatizayasampannatvAcca gurUpadezasApekSam, ata eva gurorantike uddezAdividhinA parama lyANakAri zrutameva gRhyate / AbhinibodhikAdIni tu tattadAvaraNIyakarmakSayakSayopazamAbhyAM svata eva jAya te, na tu uddezAdikrama mapekSante / ata eva-Abhinibodhikasya avadhyAdInAM ca uddezAdo na nirante, kintu zrutajJAnasya uddezaH uddizyate ityuddezaH idamadhyanAdi tvayA paThitavra miti guroru padezarUpaM vacanam / samuddezaH= 'idamadhItasUtrAdikaM sthiraparicitaM kuru' iti gurorupadezavacanam / anujJA-'idaM dhAraya anyAMzca adhyApayeti haiM-avyAkhyeya haiM / parantu jo zrutajJAna hai vaha to aneka arthavAlA hone se, ati gaMbhIratA yukta hone se, aura vividha prakAra ke maMtrAdikoM ke atizaya se samanvita hone se gurujanoM ke upadeza kI apekSAvAlA hai| isaliye gurujana ke samIpa uddeza AdirUpa vidhipUrvaka parama kalyANakArI zruta hI grahaNa kiyA jAtA hai| avaziSTa jo Abhinibodhika Adika jJAna haiM ve to apane 2 AvaraNIya karma ke kSayopazama aura kSaya se svataH hI AvirbhUta ho jAyA karate haiN| ye uddeza, samuddeza AdirUSa krama kI apekSA apanI AvirbhUtiutpatti meM nahIM rakhate haiN| isaliye Abhinibodhika jJAna aura avadhijJAnoM ke uddeza Adi nahIM kiye jAte haiN| kintu jo (suyanANassa) zrutajJAna haiusakA hI (uddeso) uddeza-isa adhyayana Adi-ko tumheM paDhanA cAhiye isa prakAra kA guru kA upadezarUpa vacana, (samuddeso) samudeza-ye paThita sUtrAdika vi mRta na ho jAve isaliye inheM sthirarUpa se paricita karo bAra 2 inakA pATha karo isa prakAra kA guru kA ugadezarUpavacana (aNuNNA) anujJA hRdaya AdhIna nathI, te kAraNe te cAre jJAna udeza AdinA viSayabhUta nathI. tethI te cAre jJAnane sthApanIya-avyAyeya kahevAmAM Avela che. paraMtu zratajJAna te aneka arthavALuM hovAthI, ati gaMbhIratA yukata hovAthI, ane vividha prakAranA maMtrAdikanA atizathI samanvita (yukata) hAva thI gurujanonA upadezanI apekSAvALuM che. te kAraNe gurujanenI samIpe uddeza AdirUpa vidhipUrvaka parama kalyANakArI zrata ja grahaNa karavAmAM Ave che. bAkInA Abhinibodhaka Adi je cAra jJAne che te to pita pitAnA AvaraNIya karmanA pazama ane kSayathI pitAnI jAte ja avirbhata (prakaTa) thaI jAya che. te cAre jJAnanI utpattimAM A udeza samRdaMza AdirUpa kamanI apekSA rahetI nathI. tethI AbhinibaMdhika jJAna ane avadhijJAna Adi jJAnAnA uddeza 72vAmA pAvato nathI. 52'ture (suyanANa sa uddeso) zrutajJAna cha. tena // deza, (samuddeso) sabhudeza, (aNuNNA) manujJA (annuoge| ya) bhane manuyoga (pavattai) rAya cha-nya jJAnAnA za, samuza mAtA thI.. For Private and Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA - mra. 2 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam 33 ziSyaM prati gurorupadezavacanam / anuyogaH - bhagavaduktAnurUpatA ca pravarttate / zrutajJAnasyaiva uddezaH samuddezaH anujJA anuyogazca bhavati nAnyeSAmitibhAvaH // 02 // mUlam -- jai suyanANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo yaM pavattai kiM aMgapaviTussa uddeso samudde so aNugNA aNuogo ya pavattai ? kiM aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo meM inakA dhAraNarUpa saMskAra jamAo, aura dUsaroM ke liye inheM paDhAoM isa prakAra kA guru kA upadezarUpavacana, (aNuogo ya) aura anuyoga bhagavaduktAnurUpatA (pavatta) ye saba hote haiM / anya jJAnoM ke nahIM / ... bhAvArtha - zrutajJAna ke atirikta avaziSTa cAra jJAnoM meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga ye cAra bAteM nahIM hotI haiM / kyoM ki ina jJAnoM meM guru ke upadeza se janyatva kI apekSA nahIM haiM / ye to apane 2 AvaraNakarmoM ke kSaya kSayopazama ke anusAra utpanna hote haiM / yadyapi tajJAna bhI apane AvaraNakarma ke kSayopazama se hI utpanna hotA hai- phira bhI usa meM guru padeza kI apekSA se janyatA mAnI gaI hai| ataH usameM uddeza Adi hote haiM / / 02 / / A adhyayana AdinA tamAre abhyAsa karavA joie, A prakAranA gurunA upadezarUpa vacanane uddeza kahe che. A pati sUtrAdi bhUlI na javAya te ma Te sthira citte temane paricaya karaza. vAraMvAra tenA pATha kare, A prakA / gurunA vacanane samuddeza kahe che. hRdayamAM A sUtrane kadI paNa vismRta na thAya evI rIte dhAraNa kare| ane anyane tenuM adhyayana karAvA, A prakAranA gurunA upadezarUpa vacanAne anujJA kaheche. bhagavadukatAnurUpatAne anuyAga kahe che. bhAvAtha -zrutajJAna sivAyanA je cAra jJAnA che temAM uddeza, samuddeza, anujJA ane anuyAganA-(A cAra vAtanA) sadUbhAva hAtA nathI, kAraNa ke te jJAnAnI utpatti gurunA upadezane lIdhe saMbhavI zakatI nathI. te cAra jJAnAnI utpatti tA tyAre ja thAya che ke jayAre te pratyeka jJAnanA AvAraka karmonA kSaye pazama athavA kSaya thaI jAya che. kevaLajJAnanI Utpatti tyAre ja thAya che ke jayAre jJAnavaraNIya kamaeNnA saMpUrNataH kSayApathama thavAthI ja te jJAna Utpanna thAya che. jo ke zrutajJAna paNa tenuM AvaraNa karanArA karmanA kSayApazamathI ja Utpanna thatuM hAya che. chatAM paNa temAM gurunA upadezanI apekSAe janyatA mAnavAmAM AvI che. tethI ja zrutajJAnamAM uddeza samRddeza AdinA sadbhAva rahe che. aa sU. 2, For Private and Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArasUtre ya pavattai ? aMgapakTrissa vi uddeso jAva pavattai, aNaMgapakTrissa vi uddeso jAva pattavai / imaM puNa paTavaNaM paDucca aNaMgapaviTussa aNuogo // 3 // chAyA-yadi zrutajJAnasya uddezaH, samuddezaH, anujJA, anuyogazca pravartate . kim aGgapraviSTasya uddezaH, samuddezaH, anujJA anuyogazca pravartate ? kim aGgabAhyasya uddezaH samuddezaH anujJA, anuyogazca pravartate ? aGgapraviSTasyApi uddezo yAvat pravartate, anaGgapraviSTasyApi uddezo yAvat pravartate / idaM punaH prasthApanaM pratItya anaGgapraviSTasya anuyogaH ||suu0 3 // TIkA-'jai suyanANassa' ityAdi--- yadi zratajJAnasya uddezaH samuddezaH anujJA anuyogazca pravartate tarhi sa .. uddezAdiH kim aGgapraviSTasya-dvAdazAGgAntargatasyAcArAGgAdeH pravartate, kiM vA anaGgapraviSTasya-aGgabAhyasya dazavaikAlikAdeH pravartate ? iti shissyprshnH| gururuttarayati-'aMgappavidvarasa vi' ityaadinaa| he ziSya ! aGgapraviSTasyApi uddezo _ "jai suyanANassa" ityAdi . * zabdArtha-(jai) yadi (suyanANassa) zrutajJAna meM (uddeso) uddeza (samuddeso) samuddeza, (aNuSNA) anujJA (ya) aura (aNuogo) anuyoga ina kI (pattai) pravRtti hotI hai to (kiM) kyA (aMgapaviThThagsa) jo aMgapraviSTa zrRMta hai usameM (uddesA) ina uddeza, (samuddesA) samuddeza, (aNuSNA) anujJA (ya) aura (aNuogo) anuyoga kI (pavattai) pravRtti hotI hai ? kyA athavA jo (aMgabAhiragsa) aMga bAhya zrutajJAna hai usameM (uddeso samuhesA aNuNNA aNuogo ya pavattai) uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga inakI pravRtti hotI hai kyA ? unara-(aMgapaviTThassa) aMga praviSTa jo AcArAGgAdi zruta hai unameM (vi) bhI (uddeso ya jAva "jai suyanANassa" tyA thArtha- (jai) ne (suyanANarasa) zrutajJAnabhA (uddeso) 7deza, (samuddeso) samutha, (aNuNNA) anujJA (ya) bhane (aNubhogo pavataI) manuyAganI pravRtti (sahalAya) yAya cha, t| (kiM aMgapaciTThasta) zure bhaviSTa zruta cha tabhA (uddeso, samuddeso, aNuNNA ya aNuoMgo pavattai) me za, sabhuza, manuzA bhane anuyoganI pravRtti thAya cha ? 2 (aMgabAhirassa) mA zrutajJAna cha tebhA (uddeso, samuddeso aNuNNA anuogo ya pavattai) deza, sabhuza, anujJA ane anuganI pravRti thAya che? Gta2-(aMgapaviThTharasa vi uso jAva pavattai) mAyA mAre / For Private and Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 4 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam yAvat pravartate, anaGgapraviSTamyApi ca u zo yAvat pravartate / atra zAstre punaH idaM prastutaM prasthApanaM-prArambhaM pratItya Azritya anaGgapraviSTasya anuyogaH prvrtte|suu.3 mUlam-jai aNaMgapaviTussa aNuogo, ki kAliyassaM aNuogo ? ukAliyasta aNuogo ? / kAliyasta vi aNuogo, ukkAliyassa vi annuogo| imaM puNapaTTavaNaM paDucca ukAliyassa aNuogo // sU0 4 // ____ chAyA-yadi anaGgapraviSTasya anuyogaH, kiM kAlikasya anuyogaH ? utkAlikasyAnuyogaH ? kAlikasyApi anuyogaH, utkAlikasyApi anuyogaH / idaM punaH prasthApanaM pratItya utkAlikasyAnuyogaH // sU0 4. / / .. ___TIkA-'jai' ityAdi yadi anaGgapraviSTasya anuyogaH kiM kAlikasyAnuyogaH ? kiM vA utkAlikasyAnuyogaH ? iti ziSyapraznaH / tatra-kAlena nirvRttaM kAlikam / kAle prathamapavitai] ina uddeza samuddeza Adi kI pravRtti hotI hai, tathA "aNaMgapaviTTassa vi jA' * anaMga praviSTa dazavaikAlika Adi sUtra haiM unameM bhI (uddeso jAva pavattai) uddesa * Adi kI pravRtti hotI hai| (imaM puNa paTTavaNaM paDucca) isa zAstra meM yaha prAraMbha kI apekSA lekara anaMga praviSTa meM anuyoga pravartita hotA hai aisA kahA gayA hai| suutr3|| "jai aNaMgapaviTThassa ityAdi / " zabdArtha-(jai) yadi (agaMgapaviThThassa aNuaMgo) anaMga praviSTa zruta meM anuyoga kI pravRtti hotI hai to (ki) kyA (kAliyassa aNuogo ?) kAlika meM anuyoga pravRtti hotI hai kyA ? yA (ukkAliyassa aNuogo) utkAlika praviSTa zrata che temAM uddeza, samudeza, anujJA ane anuga pravarte che, tathA (aNaMgapaviThThaHsa vi udesI jAva pavattai) 42 ules mAhi re mana praviSTa zrata che temAM paNa uddeza, samudroza, anujJA ane anuyoga pravarte che. A rIte aMgapraviSTa ane aMgabAhya, e banne prakAranA zratamAM uddeza Adi cArene sadabhAva samAvA. (imaM puga paTTaNaM paDucca) 0 zAma mA prA2 manI apekSAye me kahevAmAM AvyuM che ke anaMga praviSTa zratamAM anuyoganI pravRti thAya che. sU. 3 "jai aNaMgapaviTurasa" tyAha- // sU. 4 // zA-prazna (jai aNaMgAviTThassa aNuogo) le praviSTa zrutamA anuyonI prati thAya cha, a (kiM kAliyassa aNuogo ?) sulas zrutamA For Private and Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArasUtre caramapauruSIlakSaNe asvAdhyAyakAlaM vihAya paThyate yat tatkAlikam / tacca uttarA ghyayanAdikaM, yadiha divasarAtri prathamacaramapauruSIdvaye eva paThyate / urdhva kAlAt paThyate, ityutkAlikam / asvAdhyAyakAlaM vihAya divase rAtrau ca sarvasmin yAme yat paThyate tadutkAlikamityarthaH kAlikasUtrANi- (1) uttarAdhyayana-(2) dazAzrutaskandha-(3) bRhatkalpa-(4) vyavahAra-(5) nizItha-(6) jambUdvIpaprajJapti-(7) candraprajJapti-(8) nirayAvalikA-(9) kalpAvataMsikA-(10) puSpitA (11) puSpacUlikA-(12) vRSNidazAdIni aGgabAhyAni, AcArAGgAdIni meM anuoga kI pravRtti hAtI hai ? (kAliyassa vi aNuogo ukkAliyassa vi aNuogA) uttaraH-kAlikakA bhI anuyoga hotA hai aura utkAlika kA bhI anuyoga hotA hai / (imaM puNa paThavaNaM paDucca ukkAliyassa aNuogo) isa zAstra meM yaha prAraMbha kI apekSA lekara utkAlika kA anuyoga kahA hai| bhAvArtha-anaMga praviSTa zruta ke aneka bheda kahe gaye haiM-unameM kAlika utkAlika zruta hai| prathama pauruSI aura antima pauruSIrUpa kAla meM jo asvA ghyAyakAla ko choDakara paDhA jAtA hai. vaha kAlika zruta hai| jaise-uttarAdhyaya 1, dazAzrutaskaMdha 2, bRhatkalpa 3, vyavahAra 4, nizItha, 5 jaMbUdvIpa prajJapti 6, candraprajJapti 7, nirayAvalikA 8, kalpAvataMsikA 9, puSpitA 10, puSpacUlikA 11, vRSNidazA Adi ye saba aMgavAhya zruta hai ve kAlika zruta haiM / tathA AcArAMsanayAnI pravRti thAya che, 3 (ukkAliyarasa aNuoMgo) Galles zrama manu. ganI pravRti thAya che? ____Gtara-(kAliyassa vi aNuogo ukAliyarasa vi aNuogo) 4 zrutamA paNuM anuganI pravRti thAya che ane utkAlika thatamAM paNa anuyeganI pravRti thAya che. (imaM puNa paTTavaNaM paDucca ukkAliyarasa aNuoMgo) mA thAmA Anaa manI apekSAe utkAlikane anuga kahyo che. bhAvArtha-anaMga praviSTa kRtanA aneka bheda kahyA che. temAMnA be bhede A prabhA cha-(1) suleszruta bhane (2) Gles zruta. pahelI paurUSI (pahelo prahara) ane chellI paurUSI (chelo prahara)rUpa kALamAM asvAdhyAyakALa je kahyo che teTalA kALane cheDIne, jenuM adhyayana karavAmAM Ave che, evA zrutane kAlika zruta kahe che. kAlika zrata nIce pramANe kahyuM che (1) Gdhyayana (2) zAzrutadha, () 465, (4) vyavahAra, (5) nizItha (6) dIpapra.li, (7) yandraprati, (8) nizyAmi (e) 48pAvata siMha, (10) puSitA, (11) puSpacUlikA (12) vRSNidazA vagere je aMgabAhya zrata che temane kAlikazratamAM samAveza thAya che, tathA AcArAMgAdi je 11 aMga che temane paNa For Private and Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 55 anumomacandrikA TIkA sU0 4 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam ekAdazoGgAni c| ito'tiriktAnyaSi kAlikasUtrANi nandisUtre nirdiSTAni santi, vicchinnatvAnneha tAni nirdizyante / utkAlikasUtrANi-(1) dazavaikAliko(2) papAtika-[3] rAjapraznIya-(4) jIvAbhigama-(5) prajJapanA(6)-nandImatrA[7] nuyogadvArA-(8) vazyaka-(9) sUryaprajJapti sUtrANi / ito'nyAnyapyutkAlikasUtrANi nandisUtre nirdipTAni santi, vicchinnatvAnneha tAni nirdizyante / uttara yati-kAlikasyA'pyanuyogaH, utkAlikasyApyanuyogaH / punaratra zAstre idaM prastutaM prasthApanaM prArambhaM pratItya-Azritya, utkAlikasthAnuyogaH // sU0 4 // ___ mUlam-jai ukAliyassa aNuogo, kiM ovassagasta aNuogo? Avassagavairittassa aNuogo ? Avassagassa vi aNuogo, gAdi jo 11 aMga haiM ye bhI kAlikazruta haiM / ina se atirikta aura bhI kAlika sUtra haiM jinakA kathana naMdisUtra meM kiyA gayA hai / vicchinna ho jAne ke kAraNa hama unheM yahAM nirdiSTa nahIM karate haiM / (1) dazavakAlika, (2) auphpAtika, (3) rAjapraznIya (4) jIvAbhigama, (5) prajJApanA (6) naMndIsUtra (7) anuyogadvAra (8) Avazyaka, (9) sUrya prajJaptisUtra, ye saba ukAlikamaMtra haiN| inase atirikta aura bhI utkAlika sUtra hai| jinheM naMdisUtra meM nirdiSTa kiyA gayA hai, parantu ve saba vicchinna ho cuke haiM ataH hama unheM yahAM prakaTa nahIM karate haiM / utkAlika sUtra asvAdhyAyakAla ko choDakara dina meM aura rAtri meM jaba cAhe taba haraeka samaya meM paDhe jAte haiN| isa zAstra meM utkAlika kA anuyoga hI prastuta hone se prakaTa kiyA gayA hai / ||muutr 4 // kAlika thatamAM ja samAveza thAya che. te sivAya bIjA keTalAka kAlikasUtre paNa che, jemanuM kathana nantisUtramAM karavAmAM AvyuM che. te sutro vichinna thaI gayelA hevAthI ahIM temane nirdeza karavAmAM AvyuM nathI. have utkAlika sUtronAM nAma ApavAmAM Ave che (1) zavailira, (2) mo55ti, (3) rApraznIya, (4) lima, (5) prajJAnA, (6) nandasUtra, (7) anuyogadvA2, (8) sApazya sUtra mana (6) suuryprajJaptisatra, A badhAM sUtre ulkAlika zrutamAM samAveza thAya che. A sivAya bIjA keTalAka utkAlika sUtre che, jemanAM nAma nandisUtramAM ApavAmAM AvyAM che. paraMtu te sUtra vicchinna thaI gayelAM hovAthI temanAM nAmo ahIM prakaTa karyA nathI. asvAdhyAya kALa sivAyanA koI paNa kALe-divase athavA rAtre, jyAre IcchA thAya tyAre utkAlikasUtronuM adhyayana thaI zake che. A zAstramAM utkAlikane anuga ja prastuta hovAthI prakaTa karavAmAM AvyuM che. je supra 4 che For Private and Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ITa 'anuyogadvAra Avasvaritasta va aNuogo ! imaM puNa paTTavaNaM paDucca Avassagassa aNuogo // sU0 5 // chAyA - yadi utkAlikasya anuyoga, kimAvazyakasya anuyogaH 1 Avazyakavyatiriktasya anuyogaH 1 AvazyakasyApi anuyogaH, Avazyaka vyatirikta'sthApi anuyogaH / idaM punaHprasthAnaM pratItya Avazyakasya anuyogaH // 05 || TIkA- 'jaI' ityAdi - F Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yadi utkAlikasya anuyogaH kimAvazyakasya anuyogaH ? Avazyaka vyatiriktasya vA'nuyogaH ? iti ziSyapraznaH / uttarayati - 'Avassagassa vi' ityAdinA / anuyoga AvazyakasyApi bhavati, AvazyakavyatiriktasyApi bhavati / " jai ukkAliya sa" ityAdi / zabdArtha - (i) yadi ( ukkAliya sa) utkAlika zruta kA (aNuogo) anuyoga hotA hai to ( ki) kyA (Avassaga sa aNuoge ?) Avazyaka kA anuyoga hotA hai ? yA ( Ava sagavairittassa aNuogA) Avazyaka se vyatirikta kA anuyoga hotA hai ? uttara - ( Avassagassa vi aNuoge :) Avazyaka kA bhI anuyoga hotA hai / aura ( Aba sagavairitta sa vi aNuogA) jo Avazyaka se bhinna hai unakA bhI anuyoga hotA hai / (imaM puNa paDavaNaM paDucca Ava sagassa aNuogA) isa zAstra meM yaha prAraMbha kI apekSA lekara Avazyaka kA anuyoga kahA hai / bhAvArtha - ziSya pUcha rahA hai ki he bhadaMta ! yadi utkAlika zruta kA anuyoga hotA hai to kisa utkAlika zruta kA - Avazyaka kA yA Avazyaka " jai ukAliyamsa" chatyAhi zabdArtha - prazna - (jai ukkAliyamsa aNuogo) le mAsizruno anuyoga thAya che, to (kiM Avarasagassa aNuogo) zu AvazyanA anuyoga thAya che! (Avarasagassagavairittagsa, aNuogo ?) Avazya thI linna hoya yeSAM zrutano * anuyoga thAya che. 2- (rasagassa vi aNuogo) mAvazyAno pazu anuyoga thAya che, mane (Avassagavairittassa vi aNuogo) ne bhAvazyamthI bhinna che temaneo pazu manuyoga thAya che. ( imaM puNa paTTavaNaM paDucca Avarasagassa aNuogo) yA zAstrabhAM yA mArabhanI apekSAe AvazyakanA anuyoga kahyo che. bhAvA --ziSya ahI' evA prazna pUche che ke "he bhagavan ! je utkAlika zrutanA anuyAga thAya che, teA kayA utkAlika zrutanA anuyAga thAya che 1 zu` AvazyakanA anuyAga thAya che 1 ke Avazyaka sivAyanA je utkAlika zruta che ?temanA anuyAga thAya che ?'' For Private and Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. 4 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam 39. punaratra zAstre idaM - prastutaM prasthApanaM - prArambhaM pratItya- Azritya Avazyakavya - zramaNaiH zrAvakaizvobhaya kAlamavazyakaraNIyasya sAmAyikA diSaDadhyayanAtmakasya sakalasAmAcAmUlasyAvazyaka sUtrasyAnuyogaH pravarttate / yadyapyAvazkatre uddezasamuddezAnujJA varttante tathA'pyatra sUtre uddezAdikaM trayaM vihAyAnuyoga evAdhikriyate, tasyAvasaraprApta tvAt / anuyogasya vaktavyatAcaivam 9 w 19 "nikkhevega nirutti vihI, pavittIya keNa vA kassa ? | 12 8 9. 10 " taddAra bheyala khaNa, tadariha parisA tha suttattho // chAyA - nikSepa ekArthI niruktiH vidhiH pravRttizva kena vA kasya / tadvArANi bhedA lakSaNaM tadaha pariSacca sUtrArthaH // iti || agyA vyAkhyA - nikSepaH = nAmasthApanAdikaH / ekArthaH paryAyaH - anuyogoM " se atirikta kA - taba uttara dete hue AcArya kahate haiM ki ina dono kA bhI anuyoga hotA hai| yahAM para uddeza, samuddeza aura anujJA kA kathana kara ke sUtrakAra ne jo Avazyaka meM kevala anuyoga kA kathana kiyA hai vaha anuyoga ko avasara prApta hone se kiyA hai / yaha Avazyaka sAdhu sAdhvI aura bhAvaka zrAvikA ko prAta: aura sAyaMkAla donoM samaya avazya karane yogya kahA gayA hai / sAmAyika Adi ke bheda se yaha Avazyaka chaha prakAra kA hai| isake Upara SaDdhyayanAtmaka eka svatantra sUtra racA gayA hai - jisakA nAma Avazyaka sUtra haiM / yaha sakala sAmAcArI kA mUla kAraNa hai / anuyoga ke viSaya meM vaktavyatA isa prakAra se hai "nikkhevegaDha ityAdi" nAma sthApanA AdirUpa se anuyoga kA kahanA yaha anuyoga kA nikSepa hai / anuyoga ke paryAyavAcI zabdoM ko kahanA - jaise A praznanA uttara ApatAM AcArya kahe che ke A bannenA anuyAga che ?' ahIM uddeza, samudde za ane anujJAnuM kathana karIne sUtrakAre AvazyakamAM kevaLa anuyAgatu ja je kathana karyu che te anuyAganA prApta avasaranI apekSAe kayu" che. A Avazyaka sAdhu sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikAe prAtaH ane sAya kALa, e banne samaye karavA caiAgya kahela che. sAmAyika AdinA bhedathI A Avazyaka che prakAranA kahyo che. A viSayane anulakSIne cha adhyayanavALu eka svataMtra sUtra racavAmAM Avyu che. te sUtranu` nAma Avazyaka sUtra" che. te sakala sAmAcArInu mULa kAraNa che. anuyAganA viSyamAM A pramANe vakatavyatA che, "nika khevegaTTha" tyAhi-nAma, sthApanA mAhi3ye anuyoganu N pRthana thavu N tenu' nAma anuyoganA nikSepa che. anuyoganA paryAyavAcI zabdAnuM kathana karavu-jema ke For Private and Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 40 anuyogabArasUtre niyogo bhASA vibhASA vArtikaM caite'nuyoga pryaayaaH| niruktaH nirvacanam. sA cavam-tIrthaGkaraprarU pitArthasya gaNadharoktazabdasamUharUpasUtreNa saha anu=anukUlA niyato vA yogaH sambandho'nuyogaH / anuyogazabdagya vistRtavyAkhyA-upAsakadazAGgasUtrasya matkRtAyAmagAradharmasaMjIvanyA TIkAyAM vilokanIyA / vidhi:sUtrArthava thnvidhiH| tatra-guruNA prathamaM ziSyebhyaH sUtrArthoM vaktavyaH / tadanu so'rthoM niyuktimizro vaktavyaH / sUtre niyuktAnAM-nizcayena yuktAnAmevArthAnAM yuktipurarasAmarthaH ziSyebhyo vaktavya ityarthaH / tata.punarapi prasaGgAnuprasaGgAgataH sarvo'pyarthoM vaacyH| taduktam "suttattho khalu paDhamo bIyo nijjuttimIsio bhaNio / taio ya niravaseso, esa vihI hoi aNuoge // " anuyoga, niyoga, bhASA, vibhASA, vArtika yaha zabda anuyoga ke paryAyavAcaka haiN| niruktipUrvaka anuyoga kA artha kahanA yaha anuyoga kI nirukti haiN| isa meM tIrtha karoM dvArA prarUpita artha kA gaNadharokta zabda samUharUpa sUtra ke sAtha anukUla athavA niyata saMbandha prakaTa karanA hotA hai / sUtrArtha kaha ne kI paddhati kA nAma vidhi haiN| isameM sarva prathama guru ko ziSya ke liye sUtra kA artha sikhalAne kA vidhAna hai / bAda meM usa zikSita artha ko niyukti se mizrita kara ziSya ko sikhalonA cAhiye arthAt nizcayayukta padArthoM kA hI-arthAt vItarAga kathA se jina padArthoM kA padoM ke arthoM kA guru ke dvArA ziSyane nizcaya kara liyA hai aise hI padArthoM kA yukti pradAnapUrvaka ziSya ko aura artha kahanA cAhiye, isake bAda prasaGga anuprasaMga ko lekara aura bhI jo 2 artha hotA ho- usa saba ko prakaTa karanA cAhiye-ina saMba anuga, niyoga, bhASA, vibhASA vAtika, A badhA pado anuganA paryAyavAccha zabda che. nirUkitapUrvaka anugane artha kahe tenuM nAma "anuga nirukita Tharvaka anuyogane arthe kahe tenuM nAma "anuganI nirUkita" che. temAM tIrthakaro dvArA prarUpita arthane gaNadharekata zabdasamUharUpa sUtranI sAthe anukULa athavA niyata saMbaMdha prakaTa karavAnuM hoya che. trArtha kahevAnI paddhatinuM nAma vidhi che. temAM gurUe sauthI pahelAM te ziSyane sUtrano artha zikhavA joie, evuM vidhAna che. tyArabAda zikhavavAmAM AvelA te arthane niyukitathI mizrita karIne ziSyane zikhava jaIe. eTale ke nizcayayukata padArthonA ja vItarAga dvArA prarUpita je padA nA padonA arthonA gurunI madadathI ziSya nizcaya karI lIdhuM hoya evAM ja padArthone) yukti pradAnapUrvaka je kaI bIjo artha thato hoya te paNa ziSyane kahe joIe, tyArabAda prasaMga ane anuprasaMgane anulakSIne tenA bIjA je je artha thatAM hoya te saghaLAM artha paNa prakaTa karavA joie. A badhI bAbatene anuyeLamAM For Private and Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 14. anuyogacandrikA TIkA sU0 5 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam chAyA-sUtrArthaH khalu prathamo, dvitIyo nayuktimizrito bhaNitaH / tRtIyazca niravazeSaH, eSa vidhirbhavatyanuyoge // iti // vistaratas vanyantra / tathA-anuyogAya pratiH atra catvAro bhaGgAH / tatra prathamo bhaGga:- udhamI gururudhamI ziSyaH / chitIyo bhAH--udyamI gururanughamI shissyH| tRtIyo bhaGgaH-anuyamI gururudhamI ziSyaH / caturtho bhaGgaH-anudyamI. gurugnupamI ziSyA atra-prathamabhaGge nuyogAya sarvathA prattirbhavati, caturthabhaGge tu sarvathA naiva bhvti| dvitIya tRtIyayostu kadAcit pravRtti bhava ta kadAcinnApi bhavati / tathA'nuyogaH kena kartavyaH ? iti procyatekA anuyoga meM samAviSTa hai| yahI bAta taduktaM karake "suttatho" ityAdi-gAthA dvArA puSTa kI hai| vidhi saMbandhI vistAra anya zAstroM meM likhA hai| ataH jijJAsu jana isa viSaya ko vahAM se jAna leveM anuyAMga kI pravRtti meM cAra bhaMga haiM-ve isa prakAra se haiM___udyamI guru udyamI ziSya yaha prathama bhaMga hai / udyamI guru anudyamI ziSya yaha dvitIya bhaMga haiN| anudhamI guru udyamI ziSya yaha tIsarA bhaMga hai / anudyamI guru anugamI ziSya yaha cauthA bhaMga hai| ina meM se jo prathama bhaMga hai usameM to anuyoga kI sarvathA :vRtti honA nizcita hai| cauthe bhaMga meM anuyoga kI pratti bilakula nahI hotI hai| vitIya aura tRtIya bhaMga meM anuyoga kI pravRtti kabhI. hotI hai aura kabhI nahIM bhI hotI hai| samASI 24 / 5 cha 20 pAta "suntyo" tyAhi pAyAcyA dArA puSTa 42vAmA AvI che. vidhi saMbaMdhI vistRta kathana anya zAstromAM ApavAmAM AveluM che, te jijJAsu pAThakee A vidayanuM vizeSa kathana tyAMthI vAMcI levuM joIe. anuganI pravRttimAM nIce pramANe cAra bhAgAo (vika) che' (1) udyamIgurU ane udyamI ziSya, A pahele bhAMgo che. (2) udyamI gurU ane nirUghamI ziSya, A bIjo bhAMge che. (3) manudhabhI zu3 bhane dhamI ziSya, trIne lAMga che. (4) anudyamI gurU ane agdhamI ziSya, A ceAthe bhAMge che. A cAra vikapamAMthI je pahelo vikalpa bata vyo che te vikalpa pramANenI paristhitimAM te aganI pravRtti thavAnuM kArya sarvathA nizcita ja hoya che. cothA vikalpamAM batAvyA pramANenI jyAre paristhiti hoya che, tyAre anuyAganI pavRtti bilakula cAlI zakatI nathI. bIjA ane trIjA vikalpomAM batAvelI pari sthitimAM kyAreka anuganI pravRtti saMbhavI paNuM zake che ane kayAreka nathI paNa saMbhavI zakatI. For Private and Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadArale "desa kula jAI rUdhI, saMhaNaNI, ghihajuo aNArsasI / adhikatthaNo amAI, thiraparighADI gahiyavako // 1 // jiyapariso jiyanido, majjhatthI desakAlabhAvanna / bhAsannalapI , mAnAvihadesabhAsanam // 1 // paMcatriI AyAre, jutI suttatvatadubhayavihinna / AharaNa heu uvaNaya,-naya niSNo gAhaNAkusalo // 3 // sasamayaparasamayaviU, gaMbhIro dittima siyo somo / guNasayakaliyo jutto, pavayaNasAraM parikaheuM // 4 // chAyA-dezakulajAtirUpI saMhananI, dhRtiyutaH anaashNsii| avikatthanaH AmAyI, sthiraparipATI gRhItavAkyaH // 1 // jitapariSad jitanidro madhyastho dezakAlabhAvajJaH / Asannalabdhapratibho nAnAvidhadezabhASAjJaH // 2 // paJcavidhe AcAre, yuktaH suutraathetdubhyvidhijnyH| AharaNahetUpanaya, naya nipuNo grAhaNAkuzalaH // 3 // svasamayaparasamayavid, gambhIro dIptimAna zivaH somaH / guNazatakalito yuktaH, pravacanasAraM parikathayitum // 4 // gAthArthaH-yo muniH dezakAlakula jAtirUpI-dezaH AryadezaH, kulaM-vizuddhaH pitRvaMzaH, jAti: vizudro mAtRvaMzaH, rUpaM zobhanA''kRtiH, etAni catvAri santyasyeti tathA bhavati / arthAt yaH AryadezotpannaH, vizuddhapitamAtavaMzodbhavaH. rUpavAMzca bhavati / tathA saMhananI-dRDhasaMhananavAn / dRDhasaMhananI hi __ aba yaha kahA jAtA hai ki yaha anuyoga kisa prakAra ke vizeSaNoM se viziSTa munijana dvArA kiyA jAtA hai-"desakula jAI rUvI" ityAdi deza-jo muni Aya deza meM utpanna huA ho (1) kula jAti zuddha ho jisakA pitRvaMza aura jisakA mAtR vaMza vizuddha ho (2) rUpa-AkAra jisakA zobhana ho (3) saMhananI-jo dRDha saMhanana vAlA ho (4) dhRti yukta-ati gahana bhI artha meM jise kisI bhI prakAra kI have e vAta prakaTa karavAmAM Ave che ke kayA kayA guNothI (vizeSaNothI) saMna viziSTa munijane dvArA A atugamAM pravRtti thaI zake che "desakula jAI' Uruilt(1) je muni AcadezamAM utpanna thayelA heya, (2) je muninA kuLajAti DAya-se nA bhAta an |pt vizu jAya, (3) 35-2mn| MAR (bhAva) suMdara hAya, (4) seDanAnI- muni 68 sahananA hAya, (5) rakathayitum I dezakAlakula MNEjAti For Private and Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - anuyopacandrikA TIkA-mu. 5 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam vyAkhyAnAdau na zrAmyatIti bhAvaH / dhRtiyutaH-dhRtiH atigahaneSvapyartheSu nirdhAntatA, parIpahopasargasahane nizcalatA ca, tayA yutaH yuktH| anaashNsii-vstrstkaaraadhnaakaakssii| avikatthana: AtmazlAghA barjito nAti bahubhASI vaa| amAyI -kapaTavarjitaH / sthiraparipATI-sthirA-atizayena nirantarAbhyAsataH sthairyamApannA paripATI-anuyogakaraNakramo yasya sa tathA / ydvaa-guruprmpraapraaptjnyaannirntrpaatthkH| etAdRzo hi sUtramarthaM ca na kadAcidapi viparItaM karoti / gRhItavAkyaH-gRhItaM vAkyaM vacanaM yasya sa tathA, AdeyavacanavAn ityrthH| tasya hi alpamapi vacanaM mahArtha miva pratibhAti / mitapariSad-jitA pariSad yena sa tA, mahatyAmapi pariSadi yaH kSobhaM nopayAti / jitanidraH-jitA nidrA yena sa tathA, rAtrau sUtramarthaM ca cintayan nidrAdhIno na bhavatItyarthaH / madhyasthA pakSapAtaparjitaH / dezakAlabhAvajJaH drvykssetrkaalbhaavjnyaansmpnnH| AsannalabdhapratibhaHprAnta na ho, tathA parISaha aura upasarga ke sahane meM jisake nizcilatA ho (5) anAzaMsI-vastra satkAra Adi kI jisake AkAMkSA na ho (6) avikatthana AtmaprazaMsA se jo rahita ho aA vyartha kA jA bahuta bhASaNa karane vAlA na ho (7) amAyI-kapaTa bhAva se jo rahita ho (8) sthira paripATI-jisakA - anuyoga karane kA krama atizaya nirantara abhyAsa ke vaza se sthiratA ko prApta ho gayA ho athavA-guru paramparA se prApta jJAnakA jo pAThaka ho, (2) gRhIta pAkya-jisake vacana Adeya hoM (10) jita paripat-baDI bhArI sabhA meM mI jo kSobha ko prApta na ho, 11, jitanidraH-rAtri meM bhI jo sUtra aura artha kA cintana karatA huA nidrA ke vazavatIM nahIM hotA ho 12, madhyastha-parapAta se jo rahita ho 13, dezakAla bhAvajJa-jo deza, kAla bhAva kA zAkhA niyukata-ati gahana viSayanA artha viSe paNa jemanA manamAM koI paNa prakAranI jAti na hoya. tathA parISaha ane upasargonI nizcalatApUrvaka je sahana karanArA hiya, da, anAzaMsI vastra, satkAra AdinI AkAMkSAthI jeo rahita hoya, 7, avi. kathanajeo AtmazlAghAthI rahita hoya athavA nakAmuM lAMbuM thoDuM bhASaNa karanANA na hatha. 8, amAthI jeo kapaTabhAvathI-mAyAcArIthI rahita haya, 9, sthirapariyA nirantara abhyAsane kAraNe jemane anuga karavAne kama sthiratA yukartA banyA hoya, ' athavA gurUparamparAthI prApta jJAnanA jeo pAThaka heya, 10, gRhItavAya-jemanA dhathane Adeya (grahaNa karavA gyo hoya. 11, jitapariSadu-ghaNuM vizALa sabhAmAM paNa jeo kSobha anubhavatA na hoya. 12, jitanidra:-jemaNe nidrA upara paNa vijaya pta karyo hoya eTale ke rAtre paNa nidrAne adhIna thayA vinA jeo sutra ane enuM cintana karyA karatA hoya. 13, madhyastha-jeo pakSapAtathI rAhata heya, 14.zAha For Private and Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArane Asanna zAstrArtha kartuM samIpe samAgataM paravAdinaM prati. lA pratibhA yena sa tathA paravAdibhirAkSiptaH shiighrmuttrdaayiityrthH| nAnAvidhadezabhASAjJaHanekadezabhASAjJAnasamnnaH / paJcavidhaAcAre yuktaH jJAnAdipaJcAcAre yuktaH / suutraarthtdubhyvidhijnyH| AharaNahetUpanayanipuNaH- tatra-AharaNaM dRSTAntaH, hetuH= kArako jJApakazca / tatra kAraka - yathA ghaTasya kartA kumbhkaarH| jJApako yathA-ghaTAnAmabhi' jakaH pradIpaH / upanaya:-upasaMhAraH, nayAH naigamAdayaH, eteSu nipuNaH= kuzalaH / grAhaNAkuzalaH grAhaNAya-ziSyAya sUtrArthatadubhagrAhaNAyAM kuzalaH / sva samaparasama pvit-svsiddhaantprsiddhaantjnyaansNpnnH| gambhIraH atucchsvbhaavH| ho-arthAt dravya, kSetra, kAla aura bhAva yA jo jAnane vAle ho 14, AsanalabdhapratibhaH-zAstrArtha karane ke liye nikaTa Aye hue paravAdI ko parAsta karane ke liye jisa kI pratibhA teja ho-arthAt paravAdI se AkSipta hone para jA zIghra hI uttara dAtA ho 15, nAnAvidha dezabhASAjJaH-aneka dezoM kI bhASAoM kA jise jJAna ho 16, paJcavidha AcArayuktaH-jJAnAcAra Adi pAMca pra Ara ke AcAroM kA jA pAlana kartA ho, 17, matrArtha tadubhaya vidhijJaHsUtra artha ta / tadubhaya sUtrArya zrI vivi kA jAnAra ho 18, AhAraNa hetUpanayananipuNaH-udAharaNa, hetu, upanaya aura ya inameM jo nipuNa ho 19, grahaNa kuzala-jo ziSya ko tatva grahaNa karAne meM kuzala ho 20, svasamaya para samayavit-jisa svasamaya kA aura parasamaya kA acchI taraha se bodha-jJAna bhAva-mAheza, 4. mana mAnA jAtA hAya, dravya. kSetra, mana mAnA / 2 rAya, 15, "Asannalabdhaprati" zAkhA 42vAne mATe pitAnI pAse AvelA paravAdIne parAsta karavAne gya pratibhAthI jeo saMpanna haiya-eTale ke paramatavAdInI sAthe jyAre carcA cAle tyAre tenA praznone yogya, uttara ApIne tene matanuM khaMDana ane pitAnA matanuM (rava samayanuM) sabhayAna 42vAne re / sa ya cha, 16, "nAnAvidha dezabhASajJaH" bhane . bhane dezI lApAyAnu sAna DAya, 17, 'paJcavidhaAcArayuktaH". jJAnAyA mAhi pAMya 42n| mAyArAnu pAkhana 421 // 21 5. 18, trArthanadu bhayavidhijJaH'' --- 20 sUtra, 21 tathA tadumaya (25tra mAne artha -na) sUtrArthanA vipina 42 DAya, 18. "AharaNahetUpanayanayanipuNaH" 25, tu upanaya bhane nayamA yo ni hAya, 20, "grahaNakuzalaH" / ziyane tatva a5, 42||vaamaa puza rAya, 21, "svasamayaparasamayavit" go svasamaya (na.siddhAMta) 24ne 521 mayanuH (14ddhiAMtAnu. sA3 jJAna. 52 / 11 sAyA - -- nA. For Private and Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 5 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam dIptimAna-paravAdibhiranuSaNIyaH / zivaH akona: yahA- tra tatra vA viharan lokA lyANakArI / somH-shaantdRssttiH| guNazatakalita:-guNAH dA dAkSijyAdayaH teSAM zatAni, taiH kalita , iha zatazado bahutvavAcakaH / etAdRza eva muniH pravacanasAraM- dvAdazAGgarUpapravacanArtha parikaritu ramyak prarUpayitu yuktaH yogyaH sama meM bhavatI tyarthaH una.paJcaviMzatiguNayuna stha munerva vanaM ghRtapariSiktavahniriva bhAti / uktaguNa hitasA vacanaM tu snehavihInadIpa iva na zobhate / evaM paviMzati guNayuktena muninA kasya vA'nuyogaH kasA zAstrasA'nuyaM gaH vartavya ityapi vaktAm / tArANi- tasya anuyogagya dvArANi upakramAdIni vaktavyAni / vakSyate agre svayameva suutrkaarH| ta -anuyogasya lakSaNaM vaktavyam / lakSaNaM caivamuktam- .. ho 21, gaMbhIraH-jisakA gvabhAva gaharA ho 22. dIptimAn paravAdiyoM dvArA jo parAsta na kiyA jA sake 23, ziva-krodha jise na Ave, athavA-itastataH vihAra karatA huA jo loka kA kalyANakArI ho 24, soma-jisakI dRSTi zAMta ho 26. aura guNazata kalita-saikaDoM dayAdAkSiNya Adi guNoM se jo yuka ho, aisA muni dvAdazAMgarUpa pravacana ke artha ko acchI taraha se prarUpita karane ke liye samartha hotA hai / ina 25, (paccIsa) guNoM se yukta muni ke vacana ghRta se siMcita agni ke jaise tejasvI hote haiN| parantu ina guNoM se rahita jo sAdhu hotA hai usake vacana sneha se rahita dIpaka kI taraha zobhita nahIM hote haiM / isa prakAra ina 25 guNoM se yukta muni ko "kisa zAstra kA anuyoga kartavya hai yaha bhI kahanA cAhiye / anuyoga ke jo upakramaH Adi dvAra kahe gaye haiM-ve bhI ziSya ko kahanA cAhiye / anuyoga ke meda" 22, "gaMbhIra" yA sthAve lAra rAya, 23, "dIptimAn / so simAna sAya-paramatAhI bhane 52 42vAne samaya nauya, 24, 'zivA" jemanAmAM phodhane abhAva hoya athavA ahIM tahIM vihAra karatA thakA jeo lAnu kyA 42112 // hAya, 25, 'sAma'' remanI STi bhusabhudrI zAnta hoya, ''guNazatakalitaH' mane mI yA kSaya mAhise guthI saMpanna hoya, evA muni ja Dha dazAMgarUpa pravacananA arthane sArI rIte prarUpita karavAne samartha hoya che, A 25 guNethI yukata muninAM vacano ghI vaDe siMcita agninA samAna tejasvI hoya che paraMtu A guNethI rahita je sAdhu hoya che tenA vacane telathI rahita dIpakanA samAna teja rahita (prabhAva rahita) hoya che. A prakAranA ra5 guNothI yukata munie kyA zAstrane anuyoga karo joIe, e vAta paNa ahIM prakaTa karavA anuyAganA je upakama Adi dvAra For Private and Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyomabAra ___"saMhitA ya payaM ceva, payatyo para vigho| cAlaNA ya pasIddhI ya chabbihaM viddhi lakSaNaM / chAyA--saMhitA ca padaM caiva padArthaH padavigrahaH / - cAlanA ca prasiddhizca pavidha viddhi lakSaNam // tatra-saMhitA-askhalitapadoccAraNam / padam-varNAnAmanyonyApekSANAM nirapekSA saMhati , subantaM tiGantaM vA / padArtha:-padasya artha:-abhidheyaH / pada vigrahaHprakatipratyayavibhAgarUpA vistAraH / ca-punaH cAlanA-praznaH / prazne sati prasiddhiH = samAdhAnaM ceti Sadhim anuyogasya lakSaNaM viddha-jAnIhi / vyAkhyeyasUtrAya . aliyamubaghAyajaNayaM' ityAdi dvAtriMzaddoSarahitatvAdikaM lakSaNaM , vaktavyam / ki jinheM sUtrakAra svayaM hI Age kaheMge / anuyoga kA skA lakSaNa hai yaha bhI ziSya ko samajhAnA cAhiye / anuyoga kA lakSaNa isa prakAra vahA hai-"saMhitA ya" ityAdi-askhalitarUpa se padoM kA uccAraNa karanA isa kA nAma saMhitA hai / unyAnyApekSAvAle varSoM kI nirapekSa jo saMhitA hai usakA nAma athavA subanta aura tiGanta kA nAma pada hai| pada ke abhidheya kA nAma pada vigraha hai| cAlanA nAma prazna kA hai| prazna ke samAdhAna kA nAma prasiddhi hai / ye chaha prakAra kA anuyoga kA lakSaNa hai| yaha lakSaNa pahanA cAhiye- tathA "ali muvaghAyajaNayaM" ityAdi jo 32, doSa kahe gaye hai unase rahita anugaga hotA hai yaha bhI anuyoga kA lakSaNa karanA cAhiye / tathA yaha bhI kahanA cAhiye ki anuyoga ko sunane ke liye che. te paNa temaNe ziSyane kahevA joIe. anuganA paNa bhede ziSyane batAvavA joIe. te bhedanuM nirUpaNuM sUtrakAra pote ja AgaLa karavAnA che. temaNe ziSyane anuganAM lakSaNe paNa samajAvavA joIe. anuganAM lakSaNe nIce pramANe che." "saMhitA ya" tyAha-4hAnu malita 3 yA 4 tenu nAma saMhitA che. anyanI apekSAvALA vaNethI nirapekSa je saMhitA che tenuM nAma athavA subatta ane tintanuM nAma pada . padanA abhidheyanuM nAma padArtha che. prakRti pratyayana vibhAgarUpa vistAranuM nAma padavigraha che. praznane "cAlanA" kahe che. praznanA samAdhAnarUpa uttarane prasiddhi kahe che. A ja prakAranuM anuyeganuM lakSaNa che. gurue manuyoganA mA 7 skssaae| 59 ziSyane . tathA "aliyamabadhA yajaNayaM" ityAdi je 32 doSa che te paNa kahevA joIe. A 32 dethI anuyega rahita hoya che, ane paNa ziSyone kahevuM joIe. vaLI temaNe ziyene e paNa samajAvavuM joIe ke anuganuM zravaNa karavA mATe kevA kevA munine egya gaNavAmAM Ave che. anuganuM zravaNa karavA mATe munimAM nIcenI pAgyatAo hevI joIe, For Private and Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. 5 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam badahIH tasya-anudhAgaraNa arhA:-dhAgyA munayo vatAH / tathAhi pahussue cirapanaie, kapie ya acaMcale / bhaTie ya mehAcI, aparibhAvibho vika // 1 // ma ya aNuSNAe, bhAvao pariNAmage / epArise mahAbhAge, aNuogaM soumarihA // 2 // chAga-bahuta zvarapravajitA, kalpikaca acaJcalaH / avasthitaca medhAvI, aparibhAvito vidvAn // 1 // pAtraM cAnujJAtaH, bhASataH, pariNAmakaH / etAdRzo mahAbhAgaH, anuyogaM zrotumarhati // 2 // yo muniH bahuzrutaH zAstrajJaH, cirapravajitaH-cirakAlagRhItadIkSa', 'kalpika: -gItArthaH, acaJcala:cAJcalyavarjitaH, apasthitaH sAdhumaryAdAyAM sthitaH, medhAvI dhuddhimAn , aparibhAvitaH pariSahopasagairaparibhUtaH, paratIrthikairaparibhUto thA, vidvAn paNDitaH-prabhUtAzeSazAstrAbhyAsanirmalabuddhirityarthaH, pAtraM yogyaH, anuzAtaHguruNA''jJaptaH, tathA bhAvataH pariNAmaka bhAvapariNAmayuktazca bhavati / etAdRzo mahAbhAgo muniranuyoga zrItumarhati / aisA muni yogya hotA hai-jo bahussue cirapacvaie" ityAdi bahutazAstroM kA jJAtA ho, cirakAla kA dIkSita ho, gItArtha ho caJcalatA se "rahata ho, sAdhumaryAdA meM sthara ho, vuddhizAlI ho, parISaha aura upasagoM se * yA anyatIrthikajanoM se aparibhUta ho, vidvAn ho,-arthAt anekazAstroM ke abhyAsa se jisa kI buddhi nirmala ho anuyama kA pAtra ho guru se anuga sunane kI jise AjJA mila cukI ho, aura jo bhAvase pariNAmayukta ho aisA mahAbhAga muni anuyoga ko sunane ke yogya hotA hai| guru ko anuyoga "sunane vAlI sabhA kA bhI kathana karanA cAhiye-unheM kahanA cAhiye ki (: "bahumsue cirapavvaie" tyAne mAtha-(zAsonA jatA) rAya, [Are ne dIkSita haya, gItArtha haya, caMcalatAthI rahita hoya, sAdhunI maryAdAnuM daDhatApUrvaka pAlana karanAra hoya, buddhizALI hoya, parISaha, upasargo ane anyatIthike"pI je aparibhUta (parAsta na thAya e) heya, vidvAna heya-eTale ke anekathA nA abhyAsathI jenI buddhi nirmaLa thayelI haya, anugane pAtra heyagurUe jene anuganuM zravaNa karavAnI anujJA ApI hoya, ane je bhAvanI sApekSAe riNAmayukata heya. evA mahAbhAga munine ja anuganuM zravaNa karavAne pAtra "mAnavAmAM Ave che. gurUe aAga zravaNa karanArI pariSada kevI hevI For Private and Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 48 * anuyogadvArasatre ' tathA-pariSad-anuyogasya gyA pariSad vaktavyA / sA ca sAmAnyatana vidhA bhavati / tadyathA "jANatiyA ajANaMtiyA ya, taha dunviAyA ceva / tivihA ya hoi parisA, tIse nANatagaM vocchaM // 1 // " chAyA-jAmAmA ajAnAmA ca, tathA durvidagdhikA caitra / . trividhA ca bhava ta paramat syA. nAnAsvaM vakSye // 1 // ayaM bhAvaH-pariSat trividhA : bhavati,-jJAyakaparipat, . .ajJAyakapariSat, durvidagdhikA pariSaditi / tatra-ekaikaparipatsvarUpaM lakSayituM prathamaM zAyakapariSasparUpamAha "raNadosabisesapNU aNabhiggahiyA ya. kussuimaesu / sA khalu jAmagaparisA, guNatattillA aguNavajA // 1 // khIramiya rAyahaMsA, je ghuTuMti guNe guNasamiddhA / . da se vi ya chaDDittA, te yasahA dhIrapurisatti // 2 // chAyA-guNadopavizeSajJA anabhigRhItA ca kuzrutimateSu / sA khalu jJAyakapariSat, guNatatparA aguNavarjA // 1 // kSIramiya rAjahaMsA, te pibanti guNAn guNasamRddhAH / doSAnapi ca tyaktyA, te vRSabhA dhIrapuruSA iti // 2 // ayaM bhAvaH-yA pariSad guNadoSAn vizeSato jAnAti / kutimateSu AgrahavatI na bhavati / evaMvidhA guNeSu tatparA aguNebhyo ra hatA pariSatjJAyaka anuyoga ko sunane ke yaMgya aisI paripat hotI haiM-arthAt pariSat sAmAnya se 3, prakAra kI hotI hai-eka jJAyaka pariSat, dUsarI ajJAyaka parIpat aura 3 tIsarI durvidagdhikA pariSat / yahI bAta "jAgatiyA" ityAdi gAthAdvArA prakaTa kI gaI hai| inameM se jJAyaka paripat kA svarUpa isa prakAra se haiM-guNadoMsa visesaNNU "ityAdi-jo pariSad guNa aura dopAM ko vizeSarUpa se jAnatI hai joIe te paNa ziSyane samajAvavuM joIe. temaNe tene e vAta samajAvavI joIe ke ajugatuM zravaNa karanArI pariSadamAM A prakAranI yegyatA hovI joIe-pariSadanA sAmAnya rIte traNa prakAra kahyA che, te prakAre nIce pramANe che-1, jJAyaka parida, 2, ajJAyaka pariSada ane 3. durvidampikA pariSada yA pAta "jANaMtiyA" tyA thA dvArA Ta 42vAmI kI cha.. zAyaparivahanu 2135 24 // 2 saya cha-. .. ... .. "guNadosavisesamNU: -2 pa2i56 guNa bhane hopAna vizeSa3 jANatI hoya che, ane beTAM zAstronI mAnyatAone je mAnatI nathI-TAM zAstone For Private and Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogacandrikA TIkA 5 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam pariSaducyate / atra pariSadi ye narA bhavanti, te guNasamRddhA bhavanti / yathA gajahaMsA sajaladugdhAd jalaM vihAya dugdhameva pivanti, tathaiva ete doSAn vihAya guNAneva gRhNanti / ete hi dharmadhurAdhAgaNe vRSabhaH iva udyuktA bhavanti / ata eva ete dhIrapuruSA ucyante, iti jJAyaka-pariSat / atha-ajJAyakapariSatsvarUpamAha"jA hoi pagaimuddhA migsaavgsiihkukuddgbhuuyaa| rayaNamiva asaMThaviyA, suhasaMNappA guNasamiddhA // 1 // chAyA-yA bhavanti prakRtimugdhA mRgazAvakasiMhakukkuTakabhUtA / ratnamivAsaMsthApitA sukhasaMjJApyA guNasamRddhA // 1 // ayaM bhAvaH-yA pariSat prakRtimugdhA-prakRtyA-svabhAvena mugdhA bhadrabhAvasaMpannA, mRgazAvakasiMhakukkuTakabhUtAH-tava mRgazAvakAH hariNazizavaH, siMhAH-siMhaaura khoTe zAstroM ko mAnane vAloM ke mata meM jise Agraha nahIM hotA hai vaha pariSat jJAyaka pariSat hai / aisI pariSat guNoM meM tatpara aura aguNoM se rahita hotI haiN| isa pariSat meM jo manuSya hote haiM ve guNasamRddha hote haiM / jaise rAja haMsa jalasahitadugdha meMse jala kA parityAga kara dUdha kA hI pAna karate haiM se hI yaha pariSat doSoM ko choDa kara guNo ko hI grahaNa karatI hai| isa pariSada ke sadasyajana dharma kI dhurA ko dhAraNa karane meM vRSabha kI taraha sadA udyogazIla rahA karate haiN| isaliye ye dhIra puruSa kahalAte haiM / ajJAyaka pariSat kA svarUpa isa prakAra se hai-"jA hoi pagai madA" ityAdi-jo pariSat svasAva se bhadrabhAvayukta hotI hai / tathA mRgazizu, siMhazizu aura kukkaTazizu ke mAna jisake sadagya sarala bhAva vAle hote haiM-evaM jo khAna se nikale hue mananArA lokonA manamAM jene bilakula zraddhA hotI nathI evI pariSadane gAyaka riSada kahe che. evI pariSada guNagrAhI ane aguNothI rahita hoya che. A pari damAM ekatra thayelA manuSya guNasamRddha hoya che. jevI rIte rAjahaMsa jalamizrita dhamAMthI dUdhane ja grahaNa kare che ane jaLane parityAga kare che. tema A pariSada Na dene parityAga karIne guNone grahaNa kare che. A pariSadanA sabhya dharmanI rAne dhAraNa karavAmAM vRSabhanI jema sadA udyogazIla rahe che. te kAraNe temane rU purUSa mAnavAmAM Ave che. ajJAyaka pariSadanuM svarUpa A prakAranuM hoya che- "jA hoi pagaibhaddA" tyAha-2 paripahanA sanyo svalAnI apekSA drabhAva (saralatA)thI yukta hoya che. jenA sabhya mRgazizu siMhazizu ane kukaDAnA For Private and Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogaTArasane zAvakAH, kukkuTakAH kukkuTakazAvakAH-tadbhUtAH tatsadRzA / 'siMhakukkuTa' zabdau atra tattacchAvakaparau / tajjanA hariNazizusiMhazizukukkuTazizava iva atyanta sarala ityrthH| tathA-ratnamiva asaMsthApitA-sahajaratnamivAsaMskRtA bhavati / sA pariSat sukhasaMjJApyA anAyAsabodhanIyA guNasamRddhA-guNagaNayutA ca bhavati / kiM ca "jA khalu abhAviyAkussuihiM na ya sasamae gahiyasArA / akile sakarA sA khalu, vaharaM chakkoDisuddhaM va // " choyA-yA khalu abhAvitA kuzrutibhiH, na ca svasamaye gRhItasArA / aklezakArI sA khalu vajra SaTkoTizuddhamiva // 2 // ayaM bhAvaH-yA paripat kuzrutibhArabhAvitA bhavati, na ca svasamaye gRhIta sArA svasiddhAntAbhijJA ca na bhavati, aklezakArI-klezotpAdikA na bhavati, yA ca SaTakoTizuddhaM sarvathA zuddha vajramiva hIraka iva vizuddhA bhavati, sA khalva jJAyakapariSaducyate / iti // samprati durvidagdhapariSaducyate"na ya kattha vi nimmAo, na ya pucchaD paribhavassa doseNaM / batthiva vAyapuSNo, phuTTai gAmellaga viyata // 1 // kiMcimmattaggAhI, pallavagAhI ya turiyagAhI ya / duviyaTuMgA u esA, bhaNiyA tivihA imA parisA" // 2 // ratna ke samAna asaMskRta hote haiN| aura isI se jinheM samajhAnA bahuta sarala hotA hai-arthAt jo thor3e se kahane meM hI sanmArga para A jAte haiN| ye sava guNagaNa se yukta rahA karate haiN| "jA khalu abhAvitA" ityAdi--yaha pariSat kutiyoM ke bahakAve meM nahI AtI hai aura apane siddhAnta ke pIche yaha lahanA jhagaDanA nahIM jAnatI hai| SaTkoTi zuddha hIre ke samAna yaha paripat vizuddha hotI hai| durvidagdha pariSat kA svarUpa isa prakAra se hai-"naya kattha vi" ityAdi-jo puruSa kisI bhI viSaya meM niSNAta na ho aura jo puruSa zizu samAna saralabhAvathI yukata hoya che. ane khANAmAMthI nIkaLelA ratna samAna je asaMskRta hoya che. je pariSadAne dharmatatva samajAvavAnuM kArya ghaNuM ja sarala hoya cha. mevA zuzathI yuta parivahana ajJAya pariSada 41 cha. "jA khalu abhAvittA" kuzAstro A pariSadane bahekAvI zakatAM nathI ane te pariSada sva siddhAMtathI abhinna paNa hotI nathI. siddhAntane nAme tane jhagaDA karatA paNa AvaDatA nathI. SaTraTi zuddha hIrA samAna vizuddha A parISada hoya che. For Private and Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 5 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam chAyA-na ca kutrApi nirmAto na ca pRcchati pArabhavasya doSeNa / bastiriva vAtapUrNaH sphuTati grAmayako'vidagdhaH // 1 // kiMcinmAtragrAhiNI, pallavagrAhiNI tvaritagrAhiNI ca / durvidagdhA tveSA bhaNitA, trividheyaM pariSat // 2 // yo naraH kutrApi viSaye niSNAto na bhavati / paribhavasya doSeNa apamAnadaMSeNa cAnyaM janaM vastutattvaM na pRcchati / 'yadyahamenaM prakSyAmi tava mamApratiSThA syAditi heto stattvajJajanakAzAt tattvajJAnaM labdhaM na yatate iti bhAvaH / etAdRzo grAmeyako -grAmyaH-saMskAravarjitaH avidagdhaH-anipuNaH puruSaH, vAtapUrNI bastiriva sphuTati -sthUlo bhavati ahaMkArI bhavatItyarthaH kiMca-ya kiJcinmAtragrAhI bhavati, niSNAta haiM unase vaha isa abhiprAya se vastutattva ko nahIM pUchatA ho ki ina se pUchane para merI apratiSThA-avajJA-hogI isI kAraNa vaha tattvajJAna prApti meM prayatnazAlI nahIM hotA hai aisI vyakti sat jJAna ke saMskAra se rahita bana kara kevala avidagdha-anipuNa banA rahatA hai aura vAyu se pUrNa dhamanI ke samAna apane abhimAna meM phUlA rahatA hai| isI taraha jo thoDA bahuta jAnatA haiM tathA pallavagrAhI pAMDitra-jisake pAsa meM hai, jo tvaritagrAhI hai-kahane para zIghra samajhato letA hai-para phira vismRta ho jAtA hai-phira bhI jJAni ke ahaMkAra meM tatpara rahatA hai aise ina vyaktiyoM kI sabhA kA nAma durvidagdhA .samA hai / tAtparya isa kA yaha hai ki bodha lava hone para jo apane Apa * duvidagdha parISadanuM svarUpa A prakAranuM hoya che. 'naya kattha vi" tyA-1 me pu35 25bhu vA5yamA nIti nathI. te viSayamAM bIjI koI eka vyakti niSNAta che, paraMtu pahelI vyakti bIjI vyaktine vastutatva viSe e kAraNe pUchatI nathI ke tene pUchavAthI mArI apratiSThA thaze. A prakAranA abhimAnane kAraNe te tattvajJAna-prAptimAM prayatnazIla rahetuM nathI. e mANasa sAcA jJAnanA saMskArathI rahita ja rahevAne kAraNe avidagdha-anipuNa ja rahe che. e mANasa havAthI bharelI dhamaNa samAna abhimAnathI phUlAyA ja kare che, A prakAranA adhakacarA jJAnavALAne ardhadagdha kahe che. A prakAranA ardhadagdha, chIcharA jJAnavALA, tvaritagrAhI (kaI vAta kahevAmAM Ave te zIdhra samajI lenArA paNa pAchaLathI tene bhUlI janArA mANase jJAnanA abhimAnamAM tatpara rahetA hoya che. evI vyaktinI sabhAne TurvidagdhA pariSada kahe che A kathanane bhAvArtha e che ke jeo pitAne viziSTa tattavajJAnI mAnI rahyA che, ane je vAraMvAra samajAvavA For Private and Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogabArasUtre pallavagrAhI tvaritagrAhI bhavati / teSAM pariSad durvidagdhA / ityevamuktarItyA trividhA pariSad vijJeyA / ihAdye ubhe anuyogAheM, tRtIyA tu anuyogAnIM / etatsarvamuktvA sUtrArthoM vaktavyaH / ityevamanuyogasya dvAdaza dvArANi vaktavyAni bhavanti / sUtrakArastu zeSANi dvArANyupalakSayituM 'kasya zAstrasyAyamanuyogaH ?' iti saptamaM dvAraM cetasi nidhAya "jai suyanANarasa uddeso' ityArabhya 'imaM puNa paTThavaNaM paDucca Avarasagarasa aNuogo' iti yAvaduktavAn ||muu0 5 // ko viziSTa tattvajJAnI mAna baiThe haiM aura samajhAne para bhI jo apane jhUTha Agraha ko choDate nahIM haiM aise vyakti darvidagdha kahe gaye haiN| ina kI sabhA kA nAma durvidagdha sabhA hai / isa prakAra ina tIna sabhAoM meM se Adi kI do sabhAeM to anuyoga ke yogya haiM, parantu jo tIsarI sabhA hai vaha anuyoga hai vaha anuyoga ke yogya nahIM haiM / yaha saba anuyoga se lagatA huA viSaya pahile kahakara anuyogAcArya ko sUtrArtha kA kathana karanA cAhiye / isa prakAra ye anuyoga ke 12 dvAra haiN| ina bAraha dvAroM ko anuyogAcArya ke viSaya kahanA caahiye| sUtrakArane yadyapi ina 12 dvAroM kA yahAM kathana nahIM kiyA hai to bhI unhoMne zeSa dvAroM ko upalakSita karanekeliye "kasya zAstrasya ayam-anuyogaH" isa saptamadvAra ko citta meM rakhakara-"jai suyanANassa udeso' yahAM se prAraMbha karake "imaM puNa paTThavaNaM paDDucca Avassagassa aNuogo' yahAM taka kahA hai| sthira paripATI chatAM paNa pitAnA durAgrahane cheDatA nathI, jeo jJAnI puruSanI vAta samajavAne paNa tatpara nathI evAM puruSane duvidagdha kahe che ane evA puruSanI sabhAne durvidagdha pariSada kahe che. A traNa prakAranI je pariSade kahI temAMnI pahelA be prakAranI pariSade te anugane pAtra gaNAya che, paNa trIjA prakAranI je duvidha pariSada che, tene anuyegane pAtra gaNuM nathI, anuyogane lagatuM A badhuM kathana sauthI pahelAM karavuM joie. tyArabAda ja anugAcAryuM sUtrArthanuM kathana karavuM joIe. A prakAranA te anuyeganA 12 dvAra che. te bAra dvArenuM anugAcAryo ziSya AgaLa kathana karavuM joIe. jo ke sUtrakAre be 12 dvArenuM kathana ahIM karyuM thI, chatai paY mAna dvArAne makSita 42nimitta "kasya zAstrasya ayam anuyogaH" "4yA sUtrane! // anuyAya cha," mA sAtamA neyamA pA25 4zane "jai suyanANassa uddeso" mA sutrapAthI 23 42 "imaM puNa paTThavaNaM paDucca Avassagassa aNuogo' yA sUtrapATha 5-tanu 4yana yu che. "52 paripATI" mA vizeSa For Private and Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 6 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam ___ mUlam-AvassayaM NaM ki agaM aMgAI ? suyaM suyAiM ? khaMdho khaMdhA ? ajjhayaNaM ajjhayaNAI ? udeso udesA? / AvassayaM NaM no aMga, no aMgAI, suyaM, no suyAI, khaMdho, no khaMdhA, no ajjhayaNaM, ajjhayaNAI, no udeso, no udesA // suu06|| chAyA-AvazyakaM khalu kim aGgam aGgAni ? zrutaM zrutAni ?, skandhaH skandhAH ? adhyayanam adhyayanAni ?, uddezaH uddezAH ? / AvazyakaM khalu nA aGgaM, no jo vizeSaNa batalAyA gayA hai vaha yaha pramANita karatA hai ki isa vizeSaNavAlA muni kabhI bhI sUtra aura artha ko viparIta nahI karatA hai / jo Adeya vacanabAlA muni hotA hai-usake thoDe bhI vacana mahArtha se bhare hue jaise mAlUma hote haiN| AharaNa nAma udAharaNa kA hai| hetu do prakAra kA hotA hai1 eka jJApaka hetu aura dUsarA kAraka hetu-ghaTakA-abhivyaMjaka dIpa ghaTakA jJApaka hetu hai / ghaTakA kartA kuMbhakAra-ghaTakA kAraka hetu hai| upasaMhAra kA nAma uknaya hai| naigamAdi sAta naya haiN| sUtra 5 // ___ "AvassayaM NaM ityAdi / ||suutr 6 // zabdArtha--(AvasmayaM NaM) Avazyaka sUtra (kiM aMgam) kyA 1 eka aMga rUpa hai ? (aMgAI) yA aneka aMgarUpa hai ? (suyaM suyAI) eka zrutarUpa hai ? yA aneka zrutarUpa hai ? (khaMdho khaMdhAI?) eka skaMdharUpa hai ? yA anekaskaMdha rUpa hai ? (ajjhayaNaM ajjhayaNAI) eka adhyayanarUpa hai-yA aneka adhyayanarUpa hai ? (uddeso uddesA) eka uddezarUpa hai yA aneka uddezarUpa hai ?e vAtanuM samarthana kare che ke A vizeSaNavALe muni kadI paNa sUtra ane arthanuM viparIta kathana karatA nathI. je muni AdeyavacanathI yukta hoya che, temanA dehAM vacane paNa mahA arthathI bharelA lAge che. "AharaNu" eTale udAharaNa athavA daSTAnta hetu be prakAra hoya che-(1) jJApakahetu ane (2) kAraka hetu ghaTane abhivyaMjaka dIpaka ghaTanA jJA5ka heturUpa che. ghaTanuM nirmANa karanAra kuMbhakAra (kuMbhAra) ghaTanA kArakaheturUpa che. upasaMhAranuM nAma upagama che. naigama Adi sAta naya che. sUtra 5 "AvassayaM NaM" tyATi___zahAtha-(AvassayaM NaM aMgam aMgAI?) yAvazya: sUtra zu me // 35 cha, hai mana ma35 che ? (suyaM suyAI) zute se zruta35 cha, ane zruta. 35 cha 1 (khaMdho khaMdhAI ?) zuta me 24535 cha, 3 bhane 24535 cha ? (ajjhayaNaM ajjhayaNAi' 1) zuta me adhyayana35 cha, , bhane adhyaya 35 cha ? (uddeso uddesA ?) te me he|35 cha, bhane 235 cha ? For Private and Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadArasUtra aGgAni. atama, no zrutAni, skadhaH no skaghAH no adhyayanam adhyayanAni, no udezo no uddezAH ||suu0 6 // TIkA-'AvassayaM NaM' ityAdi AvazyakaM khalu kiM dvAdazAntargatamekamaGgamidam ? kiM vA anggaani-bhuunygaani| tathA kiM zrutaM zrutAni ? AvazyakaM kimekazrutarUpaM kiMvA'nekazrutarUpam ? tathA kiM skandhaH skandhAH-kimekaH skandhaH, bahavo vA skandhAH ! / tathA adhyayanam adhyayanAni AvazyakamidaM kimekamadhyayanaM kiM vA bhuunydhyynaani| tathA uddeza-uddezA vA-kim-eka uddezA vA bahavo vA uddezAH iti daza prshnaaH| uttarayati-'AvassayaM NaM' ityAdi / AvazyakaM khalu no ekAGgarUpaM naivA uttara-(AvassayaM NaM no aMgaM no aMgAI) anaMga praviSTarupa zruta hone ke kAraNa Avazyaka sUtra-na eka aMgarUpa hai| aura na aneka aMgarUpa hai| "suyaM no suyAI" yaha to eka zrutarUpa hai / aneka zrutarUpa nahIM hai| (khaMdho no khaMgA) eka skaMdharUpa hai, aneka skaMdharUpa nahIM hai| (no ajjhayaNaM, ajjhayaNAI) SaD adhyayana svarUpa hone se yaha eka adhyayanarUpa nahIM haiM kintu aneka adhyayanarUpa hai / (no uddeso no uddesA) yaha na eka udezarUpa hai aura na aneka uddezarUpa hai| isakA tAtparya yaha hai ki yaha Avazyaka matra eka zruta skaMdhAtmaka aura paDU adhyayanarUpa haiN| yaha eka aMgarUpa aura aneka aMgarUpa nahIM hai| aneka zrutaskaMdharUpa nahIM hai aura na eka adhyayanAtmaka hai, na eka.aura aneka uddezarUpa hI hai| ___zaMkA-yahAM ye do prazna haiM ki "yaha Avazyaka sUtra 1 aMgarUpa hai yA aneka aMgarUpa hai" karane yogya hI nahI pratIta hote-kyoM ki yaha sUtra nandi uttara-(AvassayaM NaM no aMga no aMgAI) mA praviSTa zruta35 pAne kAraNe Avazyaka sUtra aka aMgarUpa paNa nathI, ane aneka aMgarUpa paNa nathI. (surya no suyAi) te me zruta35 1 cha. bhane zruta35 nathI, (khaMdhA no khaMdhA) ta: 2435 cha, bhane 24535 nathI, (No ajjhayaNaM, ajjhayaNAI) te 6 adhyayanevALuM hovAne lIdhe tene eka adhyayanavALuM kahI zakAya nahIM, paNa aneka madhyayanavANu 4DI zAya. (no uddeso, no uddesA) te me 76535 pazu nayI ane aneka udzarUpa paNa nathI. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-Avazyaka sUtra eka zrutaskaMdhAtmaka ane cha adhyayanavALuM che, te eka aMgarUpa paNa nathI ane aneka aMgarUpa paNa nathI, te aneka zrataskaMdharUpa paNa nathI, te eka adhyayanAtmaka paNa nathI, ane eka athavA aneka udzarUpa paNa nathI. : zaMkA-"Avazyaka sUtra eka aMgarUpa che? ke aneka aMgarUpa che?" A be prazno ahIM pUchavA joItA na hatA, kAraNa ke Ape ja AgaLa evI vAta karI For Private and Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA 6 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam nekAGgarUpam agyAnaGgapraviSTatvAt / zrutam-idamekazrutarUpamasti no zrutAni-bahuzratAtmakaM ca nAsti / skandhaH-idame skandharUpaM natu skandhAH-bahuskandhAtmakaM na bhavati / no adhyayanam-naikAdhyayanarUpama, kintu adhyayanAni-paDadhyayanAtmakatayA'nekAdhyayanarUpam / no uddezaH-idaM naikoddezarUpam, no uddezAH-na bhuuddeshaatmkmityrthH| ____ ayaM bhAvaH-idam Avazyakam ekazratAtmakatvAt zrutabhaeka skandhAtmakatvAt skaMdhaH SaDadhyayanAtmakatvAt adhyayanAni ca, kintu no aGgama, no aGgAni, no zrutAni, no skandhAH, no adhyayanam, no uddezaH, no uddezA vaa| nacAvazyakam-aGgam aGgAni vA ? iti praznadvayamakaraNIyameva, nandisUtre'syAnaGgapraviSTatvenoktatvAt, atra tRtIyasUtre-'imaM puNa paTThavaNaM paDucca aNaMgapaviTTassa anuoMgo' ityanenAsya sUtrasyAnaGgapraviSTatvenoktatvAt ? iti cet, ucyate-yattAvaduktam-nandisUtre'syAnaGgapraniSTatvamuktam, ato'tra sUtre'rayAGgatvaviSaye prazno'yukta iti, tadayuktam, yato nAsti kozcadevaMvidho niyamo yatprathamaM nandisUtra vyAkhyAyaivedaM sUtraM vyAkhyeyama, kadAcidanuyogadvAraM vyAkhyAyaiva nandisUtra' sUtra meM anaMga praviSTa rUpa se kahA gayA hai| tathA isI sUtra ke tRtIya sUtra meM "imaM puNa paTavaNaM paDucca aNaMgapaviThThassa aNuogo" isa aMzadvArA bhI isI bAta ko kahA hai ki yaha sUtra anaMga praviSTa zrutarUpa hai / ataH anaMgapraviSTa hone ke kAraNa isa maMtra ke prati ye pUrvokta do prazna akaraNIya hI haiN| uttara-isa bAta ko lekara ki nandisUtra meM isa sUtra ke anaMga praviSTa kahA hai| isaliye sUtra meM aMgatvaviSayaka ye do prazna ayukta haiM so aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoM ki isa prakAra kA koI niyama to hai nahIM ki pahile nandisUtra kA vyAkhyAna karake hI isa mUtra kA vyAkhyAna karanA caahiye| kadAcit aisA bhI ho sakatA hai ki pahile isa anuyogadvAra sUtra kA vyAkhyAna kara che ke Avazyaka sUtrane nadisUtramAM anaMga pravijha (aMgabAhya) sUtrarUpe kahevAmAM mAnyu cha. jo mA anyanA zrI sUtramA 4 "imaM puNa paTTabaNaM paDucca agaMgapaviTTamsa aNuogo" 21 // sUtrAMza dvArA 569 mAvazya4 sUtrane mana praviSTa zruta rUpe pratipAdita karavAmAM AvyuM che. A rIte tene anaMgapraviSTa thatarUpa prakaTa karyA bAda uparyukata be prazno zuM asthAne nathI? A prakAranA prazna pharI pUchavAmAM zuM punarukita deSanI saMbhAvanA rahetI nathI? uttara-nantisUtramAM Avazyaka sUtrane anaMga praviSTa kRtarUpa kahevAmAM AvyuM che, tethI A sUtrane anulakSIne aMgatva viSayaka je be prazno pUchavAmAM AvyA che, te praznAne ayukta gaNavA te ucita nathI, kAraNa ke e koI niyama te nathI For Private and Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 56 anuyogadvArasUtre vyAkhyeyaM bhavet / kiJca yadi nandinutre'syA bAhyatve nirNIte punarasyAGgatvaviSaye prazno nirarthava starhi 'jai suyanANarasa uddeso samuddeso aNuSNA aNuogo ya pavataha, kiM aMgapaviharasa... kiM aMgavAhirassa..' ityadi vatIyasUtro panyAsa eva nirarthakaH syAt, ato nAsti nandisatrA nuyogadvArasUtrayeAH paurvAparyabhAvaH, ato'syAGgatvaviSaye praznaH samIcIna eva / nanu maGgalArthaM nandisUtrameva prathamaM vyAkhyAtavyam ? iti ceducyate tadapi na nanditre'pi jJAnapaThacaka kIrttanasyai va maGgalatvam, taccehA'pyastIti maGgalasyApi nanditrasya prathamavyAkhyAne prayojanAbhAvAt / yacca ktam- 'imaM puNa paTTavaNaM' ke bAda meM vyAkhyAtA nandisatra kA vyAkhyAna karadeM / kiJca - yadi naMdi sUtra meM isameM aM gavAhyatA kA nirNaya hone se aMgatva viSayaka prazna nirarthaka hai aisA hI mAna liyA jAve to phira "jai suyanANasa" ityAdi tRtIya sUtra kA upanyAsa hI nirarthaka ho jAye gA / isaliye naMndisatra aura anuyogadvArasUtra inameM paurvAparyabhAva nahIM hai ataH aMganva viSayaka prazna isake Upara jo kiyA gayA hai vaha samIcIna hI hai / zaMkA- maMgala ke nimitta nandimutra hI prathama vyAkhyAna karane yogya haiM ataH isa taraha ina meM paurvAparyabhAva A jAyagA so aisI bhI bAta nahI hai kyoM ki nandisatra meM bhI pAMca jJAnoM ke kathana se jisa prakAra maMgalatA hai usI prakAra se vaha maMgalatA isameM bhI hai| kyoMki yahA~ para bhI pAMca jJAnoM ja ke pahelAM nanditranuM vyAkhyAna (kathana) karyAM bAda A sUtranuM vyAkhyAna karavuM na joie. kadAca evuM paNa sAMbhavI zake che ke pahelAM A anucega dvAra sUtranuM vyAkhyAna karIne tyArabAda vyAkhyAtA nandisUtranuM vyAkhyAna paNa kare. vaLI evu' ja mAnI levAmAM Ave ke nandisUtramAM A sUtra (Avazyaka sUtra) nI aMgabAhyatAnA nirNaya thaI gayA haiAvAthI-agatva viSayaka je praznA pUchavAmAM yAvyA che te nirarthaM lAge che, mevI paristhitimAM to " jai suyanANarasa" ityAdi trIjA sutranA upanyAsa ja nirarthIka banI jaze, nantisUtra ane anuyAgaDhArasatramAM pArvopa bhAvane sadUbhAva nathI, tethI tene anulakSIne agatva viSayaka je praznA pUchavAmAM AvyA che te ucita ja che. za'kA--maMgaLanimittanI apekSAe teA nanditra ja prathama vyAkhyAna karavA ceAgya E, te kAraNe te bannemAM paurvApa bhAvanA sadUbhAva paNa saMbhavI zake che. uttara--evI vAta pazu nathI, kaoNNu ke nantisUtramAM paNa pAMca jJAnanA kathanathI jevI ma'gaLatAnA sadbhAva che, evI ja ma"gaLatAnA A sUtramAM pazu sadUbhAva che, For Private and Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA 6 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam 57 ityAdinA'syAnaGgatvamuktameva, punrsthy| GgatvaviSaye prazno'samIcIna eveti tatsatyam, parantu vismaraNazIlAnAmalpabuddhimatAM ziSyANAmanugrahArtha mevAyaM praznaH ityasyAsattvaviSaye prazno nirduSTa eveti bodhyam // mra0 6 // " 'imaM puNa paTTavaNaM paDucca Avassagassa aNuogo' / ityanena 'Avazyakam ' iti sUtranAma niNItam, tathA'nantarokteSu dazasu praSvAvazyakaM zrutatvena skaMdha - tvenAdhyayanakalApAtmakatvena ca nirNItam, tasmAt prakRte kim ? ityAha- 'tamhA' ityAdinA kA sarva prathama kathana kiyA gayA hai / isa liye isa bAta ko lekara maMgala bhUtabhI nandisatra kA prathama vyAkhyAna karanA cAhiye yaha vAta nahIM banatI hai / kyoMki isa prakAra ke kathana meM koI khAsa prayojana kI puSTi nahIM hotI hai / tathA yaha jo bAta yahI hai ki ' imaM pavaNaM" ityAdi pATha se bhI isa anuyogadvAra meM anaGgapraviSTatA pratipAdita hotI hai ataH isa meM yaha aMgatva viSayaka prazna asamIcIna hI hai so yaha bAta ThIka hai parantu jo ziSya vismaraNazIla hai aura alpabuddhivAle haiM unake anugraha ke liye hI yaha prazna kiyA gayA hai / isa taraha isameM yaha aMgatva viSayaka prazna nirdoSa hI hai aisA jAnanA cAhiye / // sU0 6 || "imaM puNa paTTaNaM paDucca Avassagassa aNuoge "isa sUtra pATa se isakA nAma Avazyaka sUtra hai yaha nirNIta ho jAtA hai, tathA anantarokta daza prazno meM yaha Avazyaka zrutarUpa hai, kaMdharUpa hai, aura SaDU adhyayanAtmaka hai yaha kAraNa ke A sutramAM paNa sauthI pahelAM pAMca jJAneAnuM ja kathana karavAmAM Avyu che. A dRSTie vicAra karavAmAM Ave te magaLabhUta nantisUtranuM ja prathama vyaakhyAna karavu joie, evI vAta pratipAdita thatI nathI, kAraNa ke A prakAranA kathana thI kAI khAsa prayAjanane puSTi maLatI nathI. tathA mevI 4 hasIsa 42vAmAM AvI che "imaM paThavaNaM" tyAhi sUtrapATha dvArA paNa A anuyAga dvAramAM anagapraviSTatA pratipAdita thAya che, tethI agatva viSayaka praznane anucita ja che, teA e dalIla paNa kharAkhara nathI, kAraNa ke je ziSya vismaraNuzIla ane alpabuddhivALA hAya temanA upara anugraha karavAne mATe ja A e prazna pUchavAmAM AvyA che. te kAraNe gatva viSayaka je prazna pUchavAmAM Avela che, te badhA nirdoSa prazna ja samajavA joie. ! sU. 6 // "imaM puNa paDavaNaM paDucca Asagassa aNuoge" yA sUtrapATha dvArA tenu nAma Avazyakatra che, te nirNI ta thai jAya che, ane tyAra pachInA dasa praznA dvArA e niIta thaI jAya che ke A sUtra zrutarUpa che, skandharUpa che ane 7 For Private and Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir % 3D anuyogadvArasUtre mUlama--tamhA AvassayaM nikkhivissAmi, suyaM nivikhavissAmi khadhaM nikkhivissAmi, ajjhayaNAI nikkhivissAmi // sU0 7 // chAyA-tasmAt AvazyakaM nikSepsyAmi, zrutaM nikSepsyAmi skaMdha nikSepsyAma, adhdhayanAni nikSeppayAmi // sU0 7 // TIkA-'tamhA' ityAdi iha hi Avazyaka sUtrasyAnuyogaH taccA''vazyakaM zrutarUpaM kiMdharUpam, adhyayanarUpaM ca / 'tamhA' tasmAn AvazyakaM nikSepsvAmi-Avazyakamya nikSepa kariSyAmi, zrutaM nikSepsyAmi-zrutasya nikSepaM kariSyAmi, skandhaM nikSeppayAmi skandhasya nikSepaM kariSyAmi, adhyayanAni nikSepsyAmi adhyanAnAM nikSepa karinirNIta ho jAtA hai isase prakRta meM kyA bAta AtI hai ? isa zaMkA ke "samAdhAna nimitta" sUtrakAra kahate hai "tamhA AvassayaM" ityAdi / // 7 // zabdArtha-yahAM Avazyaka sUtra kA anuyoga prastuta hai aura vaha Ava zyaka zrutarUpa, skaMdharUpa evaM adhyayanarUpa hai| (tamhA) isaliye (AvassayaM) Avazyaka kA maiM (nikkhivissAmi) nikSepa kruuNgaa| (suyaM nikhikavirasAmi) zruta ko nikSepa karUMgA (ajhayaNAI nikvivissAmi) adhyayanoM kA nikSepa kruuNgaa| isakA tatparya yaha hai-ki jaba yaha zAstra Avazyaka AdirUpa se nirNIta ho cukA hai / taba ina Avazyaka Adi zabdoM kA artha khulAsArUpa se spaSTa karane ke yogya ho jAtA hai| isake artha kA spaSTarUpa se vivecana tabhI ho sakatA hai ki jaba padoM kA nikSepa kiyA jaave| vinA nikSepa kiye ina adhyayanavALuM che. have A satramAM kayA kayA viSayane samAveza thAya che, te prakaTa 42vA nimitta sUtrA2 43 cha :-"tamhA AvamsayaM" tyAha zabdArtha--ahIM Avazyaka sUtrane anuga prastuta che, ane te Avazyaka zruta35, 24535 ane, adhyayana35 cha. tI tethI (AbassayaM nikkhivirasAmi) sApazyanA ni5 4Iza, (suyaM nikkhivissAmi) itanA ni5 42zaza, (ajjhayaNA nikvivirasAmi) bhane adhyayanAnA hu nikSepa 4rIza. A kamanane bhAvArtha nIce pramANe che-jayAre A zAstra Avazyaka AdirUpe nita thaI gayuM che, tyAre A Avazyaka Adi zabdonA artha khulAsA sahita spaSTa karavAnuM jarUrI banI jAya che. tenA arthanuM spaSTarUpe vivecana karavAnuM kAya tyAre ja saraLa banI zake ke jyAre padene nikSepa karavAmAM Ave. nikSepa For Private and Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. 7 AvazyakasyAnuyogasvarUpanirUpaNam 59 dhAmi / ayaM bhAvaH-idaM zAstramAvazyakAdirUpatayA niNItam, ata AvazyakAda zabdAnAmoM nirUpaNIya: ! sa ca nikSepapUrvaka eva spaSTatayA nirUpito bhavati, ata AvazyakAdInAM nikSepaH kriyate / nikSepazca nikSepaNaM AvazyakAdeyathAsambhavaM nAmAdibhedanirUpaNam ||m0 7 // utkRSTato jagha yatazca kiyAna nikSepaH kartavyaH ? ityAha - mUlam --jattha ya ja jANejjA nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jattha vi ya na jANejA caukkaga nikkhive tattha ||suu0 8 // chAyA-yatra ca yaM jAnIyAd nikSepa nikSipet niravazeSam / yatrApi ca na jAnI gat, catuSkaM nikSipettatra // 10 8 // ke artha kA vivecana 2paSTarUpa se nahIM ho sakatA hai| isaliye ina Avazyaka Adi zabdoM ko aba nikSepa kiyA jAtA hai| nikSepa kA artha-Ava. iyaka Adi zabdoM ke yathA saMbhava nAmAdi bhedoM kA nirUpaNa varanA hotA hai| suutr|| utkRSTarUpa se aura jaghanyarUpa se kitane nikSepa kartavya hote haiM isake liye sUtrakAra kahate haiM ki- "jattha ya jaM jANejjA" ityA da / sU0 8 // zabdArtha-(jastha ya jaM jANejjA) jIvAdirUpa bagtu meM nikSeptA yadi nikSepa-nyAsa-do jAnatA ho to usa jIvAdirUpa vastu meM vaha (niravasesaM niksavaM nikkhive) nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvAdi svarUpa samasta nikSepa bhedoM kA nirUpaNa kreN| (jattha vi ya na . jANejjA tattha caukkagaM nivikhave) tathA jisa vastu meM jIvAdirUpa padArtha meNkaryA vinA arthanuM vivecana spaSTatApUrvaka thaI zakatuM nathI. tethI A Avazyaka Adi padene have nikSepa karavAmAM Ave che. nikSepano artha Avazyaka zabdanA yathA saMbhava nAmAdi bhedanuM nirUpaNa karavuM tenuM nAma ja nikSepa che. sUTa 7 utkRSTarUpe ane jaghanyarUpe keTalA nikSepa kartavya (caravA gyo hoya che, te prakaTa karavAne mATe sutrakAra kahe che ke "jattha ya jaM jANejjA" tya sAtha ----(ja tha ya jaM jANejjA) 7635 12tumA nikSatA nikSepa . (nyAsa)ne to DAya to (niravasesa nikkhe nikliye) te pAhi35 paratumA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kALa, bhava ane bhAvAdirUpa nikSepanA samasta bhedanuM ni35 427 naye. (jattha vi ya na jANejjA tatha thaukkagaM nikkhive) tathA je vastumAM jIvArirUpa padArthamAM samasta nikSipane nikSatA nikSepa karanAra gu) For Private and Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadArasUtre TIkA-'jattha ya' ityAdi yatra ca-jIvAdi vastUni yaM nikSepa-nyAsaM jAnIyAt, tatra jIvAdivastUni niravazeSa-samagraM-nAma sthApanA dravyakSetrakAlabhavabhAvAdi svarUpaM nikSepabhedasamUhaM nikSipet-nirUpayet / yatrApi ca api ca-punaH yatra-yasmin jIvAdivastUni sarvAn nikSepAn na jAnIyAt, tatra-tasminnapi jIvAdivastUni catuSkaM-nAmasthApanAdravyabhAvarUpaM nikSepaM nikSipet-nyasyet / ayaM bhAvaH-yatra nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhavabhAvAdilakSaNA bhedA jJAyante, tatra emiH sarvairapi bhedairvastuno nikSepo bhavati / yatra tu sarve bhedA na jJAyante, tatrApi nAmAdibhizcaturbhirvastunikSeptavyameva, nAmAdInAM sarvavyApakatvAt / na hi kimapi sadRzaM vastu vidyate, yatra nAmAdicatuSTayaM nAstIti ||suu0 8 // yadi vaha nikSeptA samasta nikSepoM ko nahIM jAnatA ho to bhI usa vastu meM vaha nAma sthApanA, dravya, aura bhAvarUpa cAra nikSepoM kA nyAsa kreN| bhAvArtha-jahAM para nAma sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava, aura bhAva AdirUpa nikSepa bheda jAne jAte haiM vahA~ para ina samasta bhI bhedoM se vastu kA nikSepa hotA hai| parantu jahAM ye saba bheda nahIM jAne jAte haiM vahAM bhI nAma Adi cAra vastu kA nikSepa to karanA hI cAhiye / kyoM ki nAmAdika sarvavyApaka haiN| aisI koI vastu nahIM haiM ki jisa meM nAmAdi catuSTaya nahIM haiN| loka meM yA Agama meM jitanA bhI zabdavyavahAra hotA-haiM-vaha kahA~ kisa apekSA se kiyA jA rahA hai| isa granthI ko sulajhAnA hI nikSepavyavasthA kA kAma hai| prayojana ke anusAra eka hI zabda ke aneka artha ho jANatA na hoya, te vastumAM paNa nAma, sthApanA, dravya ane bhAvarUpa nikSepanA cAra bhedanuM nirUpaNa te temaNe karavuM ja joIe. bhAvArtha:-nyAM nAma, sthApanA, dra0ya, kSetra, 11, 11 mane bhAva mAhi35 nikSepa jANI zakAya ema hoya tyAM A samasta bhedanI apekSAe vastune nikSepa thAya che. paraMtu jyAM A badhAM bheda jANI zakAtA na hoya tyAM paNa nAma, sthApanA, dravya ane bhAva, A cAra vastune nikSepa te kare ja joIe, kAraNa ke nAmAdika cAre vastuo te sarvavyApaka che. evI kaI paNa vastu nathI ke jemAM nAmAdi catuSTayane sadbhAva na hoya. lekamAM athavA AgamamAM jeTalA zabdone vyavahAra thAya che te kyAM kaMI daSTie karavAmAM AvatuM hoya che, A samasyAne hala karavAnuM ja nikSepa-vyavasthAnuM kAma che. eka ja zabdanA prayajana anusAra aneka artha thatA hoya che, te artha For Private and Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sU0 9 Avazyakasya nikSepanirUpaNam AvazyakaM, zrutaM, skandham, adhyayanAni ca nikSepsyAmIti pratijJAtam / tatra pratijJAnusAreNa prathamamAvazyakanikSepArthamAha mUlam-se kiM taM AvassayaM ? AvassayaM caunvihaM paNNattaM, taM jahA-nAmAvassayaM ThavaNAvassayaM davAvassayaM bhAvAvassayaM |suu09| jAte haiN| ye artha hI usa zabda ke nyAsa-nikSepa-athavA vibhAga haiN| zabda kA artha yadi nikSeptA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva Adi rUpa se jAnatA hai to usakA kartavya hai ki vaha ina saba nyAsoM kA vizlepaNa usa zabda ke artha ko samajhAne meM kreN| yadi vaha ina saba medAM se paricita nahIM hai to kama se kama usa zabdArtha kara vaha nAma, sthApanA, dravya aura bhAvarUpa se vizleSaNa avazya kreN| kyoM ki aisA koI bhI padArtha nahIM hai jo ina cArarUpa na ho| haraeka padArtha kama se kama nAma, sthApanA, dravya aura bhAvarUpa to hai hii| ina meM se vaktA kisa nikSeparUpa artha kA pratipAdana kara rahA hai yaha bAta sahaja meM samajha meM A jAtI hai| isa se prakRta artha kA bodha aura aprakRta artha kA nirAkaraNa honerUpa phala zrotA ko prApta ho jAtA hai |str 8 // ____ aba sUtrakAra pratijJA ke anusAra Avazyaka isa zabda kA nikSepArtha kyA hai. isa bAta ko spaSTa karate haiN| kyoM ki unhoMne abhI aisI pratijJA kI hai ki meM Avazyaka, ta, skaMdha aura adhyayano kA nikSepa kruuNgaa| ja te zabdanA nyAsa, nikSepa athavA vibhAgarUpa che. je nikSetA (nikSepa karanAra guru) zabdano artha nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kALa, bhava ane bhAva Adi rUpe jANatuM hoya, te tenuM e kartavya thaI paDe che ke teNe zabdano artha samajAvatI vakhate A badhAM nyAsa (vibhAga)nuM vizleSaNakaravuM joIe. je nikSetA e badhAM bhedathI paricita na hoya te teNe zabdArthanuM nAma, sthApanA, dravya ane bhAvarUpe te avazya vizleSaNa karavuM ja joIe, kAraNa ke e kaI padArtha nathI ke jemAM nAma Adi uparyukata cAra nikSane sadabhAva ja na hoya pratyeka padArtha ochAmAM ochA nAma, sthApanA, dravya ane bhAvarUpa te avazya hoya ja che. A nikSepamAMthI vaktA kyA nikSeparUpa arthanuM pratipAdana karI rahyo che e vAta saraLatAthI samajAI jAya che. tenA dvArA prakRta arthane baMdha ane aprakRta arthanuM nirAkaraNa thavArUpa phaLa zretAne prApta thaI jAya che. e sa. 8 have sUtrakAra pitAnI pratijJA anusAra "Avazyaka" A zabdane ze nikSapArtha che, te prakaTa kare che, kAraNa ke temaNe hamaNuM ja (pUrva sUtramA) evuM vacana ApyuM che ke "huM Avazyaka, zrata, rakandha ane adhyayanene nikSepa karIza." For Private and Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir RY // . rancoatiantabeaumentamani manach...Don - anuyogabArasUtre chAyA--atha kiM tadAvasyakam AvazyakaM caturvidhaM prajJaptama, tadyathA-nAmAvazyaka sthApanAvazyaka, dravyAvazyaka, bhAvAvazyakam ||suu0 9 // TIkA-se kiM taM' ityAdi 'se' iti 'atha' zabdArthe / sa ceha vAkyopanyAse / uktaM ca-'maGgalAnantarArambhapraznakAtsnyeSvatho atha' iti / kiM zabdaHprazne / taditi pUrvaprakrAntaparAmarza tato'yaM niSkarSoM-atha tat=pUrvaprakrAntam AvazyakaM kim-kiM svarUpam ? iti ziSyapraznaH / uttarayati-'AvassayaM' ityAdinA / Avazyakam-avazyaM karttavyam-Avazyakam-zramaNAdimizcaturvidhasaMdhairavazyamubhayakAlaM kriyate iti bhAvaH / se kiM taM AvazsayaM ityAdi / ||suutr 9 // zabdArtha--(se kiM taM AvassayaM) ziSya pUchatA hai ki he bhadaMta ! pUrva prakrAnta AvazyakakA kyA svarUpa haiM ? uttara--(AvassayaM cauvvihaM paNNatta) Avazyaka cAra prakAra kA kahA gayA hai| (taMjahA) usake ve cAra prakAra ye haiM-(nAmAvarasaya, ThAvaNAvarasayaM, davvArassaya bhAvAvassaya) nAma Avazyaka sthApanA Avazyaka dravya Avazyaka, aura bhAtra Avazyaka / atha zabda kA prayoga maGgala anantara, AraMbha, prazna aura kAya' ina arthoM meM hotA hai| yahAM isakA prayoga vAkya ke upanyAsa meM huA haiN| "kiM zabda prazna meM AyA hai| azzya kartavya jo hotA hai usakA nAma Avazyaka hai| sAdhusAdhvI aura zrAvaka zrAvikArUpa caturvidha saMgha ke liye prAtaHkAla aura sAyaMkAla yaha karma Avazyaka kartavya kahA gayA hai |-athvaa "se kiM taM AvassayaM" tyAha zahAtha-(se kiM taM AvassayaM ?) ziSya gurune meve prazna cha cha " lagavan ! pati mAvazyAnu 2135 3 cha ? ___uttara--(AvassayaM cauvihaM paNNattaM) mAvazya: yAra prAna! 4aa cha, (taM jahA) me yA2 4 / 2 / nIya pramANe cha--(nAmAvassayaM, ThavaNAvassayaM, dabAvarasaya, bhAvAvassaya) (1) nAma mAvazya4, (2) sthApanA -mAvazya, (3) 05 mAvazya bhane (4) mA mAvazya. "atha"zAnI prayoga maNa, mananta2, AraMbha, prazna, ane kAryuM, ATalA arthamAM thAya che. ahIM tene prAga vAkyanA upanyAsamA thayo cha. ("kiM") 24 // 54 prazna pUchA nimitta 152||yuddaapaathii prshnaarthanuM vAcaka che. je avRzya karavA gya hoya che tene Avazyaka kahe che. sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikA rUpa caturvidha saMghane savAre ane sAMje (sAyaMkALe) avazya kartavya (karavA gya) amuka je kAryo che tene Avazyaka kahe che. athavA avazya zabdane A pramANe paNa artha thAya che-acala, aruja, akSaya, avyAbAdha For Private and Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 9 Avazyakasya nikSepanirUpaNam yadvA-acalamarujamakSayamavyAbAdhamamandAnandasanda harUpaM zAzvataM zivasukhamavazyaMnizcayena bhavati yasmAt-tadAvazyakam / yadvA-A-samantAdvazyA bhavanti indriya kaSAyAdi bhAvazatravo rasmAttadAvazyakam / yadvA-jJAnAdiguNasamUho mokSo vA A-samantAdvazyaH kriyate'neneti-Avazyakam / yadvA-'Avassaya" ityasya 'AvAsaka' miticchaayaa| viMzatisaMkhyakeSu sthAnakeSu AvAsayati-tadArAdhane tatparaM karotyAtmAnamityAvAsakaM SaDvidhAvazyakameva / yadA-zrutacAritralakSaNadharmArAme AvAsayati-nivAsayAtmAna mityAvAsakam / idaM AvazyakaM caturvidha-cattasro vidhA bhedA asyeti caturvidha-catuHprakArakaM prajJapta-prarUpitam / tadyathA-yathA-tadAva yakaM caturvidha bhavati tathocyate-nAmAvazyakaM, sthApanAvazyakaM, dravyAvazyakaM, bhAvAvazyakam , ityevaM caturvidhamAvazyakaM bhvti|9| avasyazabda kA artha acala aruja akSaya avyAbAdha amandaAnanda (atyanta AnaMda kA puMja) kA saMdoharUpa jo zAzvata ziva sukha hai vaha hai / yaha ziva sukha nizcaya se jisake prabhAva daza jIvoM ko prApta hotA hai yaha Avazyaka hai| athavA-indriya aura kapAya Adi bhAvazatru sarva prakAra se jisa se vaza meM ho jAte haiM vaha Avazyaka hai| athavA-jJAnAdika guNoM kA samUha yA makSa jisake dvArA sarva prakAra se vanya kiyA jAtA haiM vaha Avazyaka hai / athavA-"AvarasayaM" kI saMskRta chAyA "AvAsaka" aisI bhI hai-jo 20 sthAnoM meM-arthAt ina sthAnoM kI ArAdhanA meM-AtmA ko tatpara banAtA haiM usakA nAma AvAsaka hai aura ve / chaha prakAra ke Avazyaka hI haiN| athavA-zratacAritrarUpa dharmodyAna meM jA AtmA kA nivAsa karatA hai vaha AvAsaka hai| yaha AvAsakarUpa Avazyaka cAra prakAra kA kathita huA hai / ||str // amanda AnaMdanA saMdeharUpa je zAzvata ziva sukha che tene avazya kahe che. jenA prabhAvathI jIvane te ziva sukhanI avazya prApti thaI jAya che, te vastunuM nAma Avazyaka che. athavA-indriya ane kaSAya Adi bhAvazao jenA dvArA sarva prakAre vaza thaI jAya che, tenuM nAma Avazyaka che. athavA jJAnAdi guNene samUha athavA mokSa jenA dvArA sarva prakAre vazya (pitAne adhIna) karavAmAM Ave che, tenuM nAma mAvazya: cha. athavA 'Avassaya" mA panI saMta chAya! "AvAsaka" 55 thAya che. e dRSTie vicAravAmAM Ave te Avazyaka artha A pramANe paNa thAya che-je 20 sthAnanI ArAdhanA karavAmAM potAnA AtmAne pravRtta rAkhe che tenuM nAma avAsaka che, ane evAM cha prakAranA ja Avazyaka che. athavA zrata cAritrarUpa dhama dhyAnamAM je AtmA nivAsa kare che tene AvAsaka kahe che. te AvAMsakarUpa Avazyaka cAra prakAranA kahyA che, je su. 9 For Private and Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - 64 anuyogadvArasUtre samprati namAvazyakasya svarUpaM pratipAdayituM sUtrakAra Aha mUlam-se ki taM nAmAvassaye ?, nAmAvasmayaM jassa NaM jIvassa vo ajIvassa vA jIvANaM vA ajIvANaM vA tadubhayassa vA tadu. bhayANaM vA, Avassaetti nAmaM kajai, se taM nomAvassayaM ||suu010|| chAyA-atha kiM tad nAmAvazyakam ? nAmAvazyakaM-yasya khalu jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA, tadubhayasya vA, tadubhayeSAM vA Avazyakamiti nAma kriyate, tadetannAmAvazyakam // sU0 10 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM taM nAmAvaHsaya' iti / atha kiM tannAmAvazyakam ? uttarayati-nAmAvazyakam-evaM bhavati yasya khalu jIvasya vA ajIvasya vA. jIvAnAM vA ajIvAnAM vA, tadubhayasya vA jIvAjIvobhayasya vA, tadubhayeSAM vA-jIvAjIvobhayeSAM vA Avazyakamiti nAma kriyate tadetannAmAva aba kAra nAma Avazyaka kA kyA svarUpa haiM ise pratipAdana karane ke liye sUtra kathana karate haiM-"se kiM taM nAmAvarasayaM" ityAdi / // sUtra 10 // zabdArtha--ziSya pUchatA hai ki he bhadaMta / (se kiM taM nAmAvassayaM) pUrva prakrAnta nAma Avazyaka kA kyA svarUpa hai ? uttara--(nAmAvassayaM) nAma Avazayaka kA svarUpa isa prakAra se hai-(jassa NaM jIvassa vA ajIkssa vA jIvANaM vA ajIvANaM vA) jisa kisI jIra kA athavA ajIva kA, yA anekajIvoM kA yA aneka ajIvoM kA (tadubhayarasa vA tadubhayANaM vA) athavA jIvaajIba donoM kA, yA jIvAjIvoM kA (Avassaetti nomaM kajjai] Avazyaka aisA jo nAma rakha liyA jAtA hai (se taM nAmAvassayaM) vaha nAma Avazayaka hai / nAma have sUtrakAra nAma AvazyakanuM svarUpa kevuM hoya che, e vAtanuM pratipAdana 42vAne bhATa nAyanA sUtranu 4thana re cha-"se kiM taM nAmAvassaya" tyAha __hAtha-ziSya gurune mevo prazna pUche che 3-(se kiM taM nAmAvassaya 1) De bhagavana | pUrvokta nAma AvazyakanuM svarUpa kevuM che? uttara-(nAmAvassaya) nAma mAvazya4nu 41 st2nu 2135 -(jassa NaM jIvAsa bA ajIvassa bA, jIvANaM vA ajIvANaM vA) 2 / 71nu mathavA manu, mayA bhane 7vAnumane mavAnu, (tadubhayarasa vA tadubhayANaM vA) athavA jIva ajIva bannenuM athavA jInuM ane ajInuM (cho ane ave bhanne) (Avassaetti nAmaM kajjai) "mA1zya" mere nAmapAmA yAve cha. (se taM nAmAvaHsayaM) tene 'nAma mA1zya' 49 che. nAma mAzyamA nAma For Private and Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sU0 10 nAmAvazyakasvarUpanirUpaNam zyakam / nAma ca tadAvasyakaM ceti nAmAvazyakaM nAmarUpamAvazyakamityarthaH / yadvA-jIvAdivastu nAmAvazyakaM bhavati, nAmnA-nAmamAtreNa AvazyakaM nAmArazyakamiti vyutpattisaMbhavAt / yadi jIvAdi-vastuna Avazyakamiti nAma kriyate tadA jIvAdivastu nAmamAtreNAvazyakaM bhavatIti nAmA zyakazabdArthoM jIvAdavastubhavatIti bhaavH| nAmno lakSaNaM cedam-"yadvastuno'bhidhAnaM, sthitamanyArthe tadarthanirapekSam "aparyAyAnabhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM tthaa|" iti / ayaM bhAva - 'yastuno'bhidhAnam' vastunaH indrAdeH yadabhidhAnam indreti varNapaJcakAnupUrvIrUpaM Avazyaka meM nAma hI Avazyaka ho jAtA hai| arthAt "Avazyaka" aisA nAma usa vastu kA rakha liyA jAtA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki kisI bhI jIvAdika kA "Avazyaka" aisA jo vyavahAra meM icchAnusAra guNanirapekSa nAma rakha liyA jAyA karatA hai vaha "Avazyaka kA nAmanikSepa hai| isa nAmanikSepa meM vastu kevala "Avazyaka" isa nAma mAtra se hI usarUpa kahI jAtI hai| isa nAmanikSepa meM tadanurUpa guNoM kI AvazyakatA nahIM hotI hai / kevala vyavahAra calAne ke liye hI aisA kiyA jAtA hai| ataH nAma mAtraNa AvazyakaM nAmAzvayaka" isa vyutpatti ke anusAra vaha AvazyakarUpa vastu nAma mAtra se Avazyaka kahA jAtA hai| Avazyaka jaiseguNa usameM nahIM hote / isa viSaya kA khulAsA artha isa prakAra se hai-jaba kisI jIvAdi vastu kA "Avazyaka" aisA nAma rakha liyA jAtA hai usa samaya vaha jIvAdika vastu nAma mAtra se Avazyaka kahalAtI hai| isa prakAra nAmarUpa Avazyaka isa ja Avazyaka thaI jAya che. eTale ke te vastunuM "Avazyaka evuM nAma rAkhavAmAM Ave che. A kathananuM tAtparya e che ke kaI paNa jIvAdikanuM "Avazyaka" evuM je guNanirapekSa (guNanI apekSAthI rahita) nAma. IcchAnusAra vyavahAra nakkI karavAmAM Ave che tene "Avazyakane nAma-nikSepa" kahe che. A nAmanikSepamAM vastune kevaLa "Avazyaka evA nAma mAtrathI ja te rUpe oLakhavAmAM Ave che. A nAma nikSepamAM tene anurUpa hoya evA guNonI AvazyakatA rahetI nathI. Fan vyavahAra yasApAna nimitta 1 me 42vAbhA mAve cha. tethI "nAmamAtreNa AvazyakaM nAmAvazyaka' mA vyutpatti bhanusAra te. mAvazya435 12tune nAma mAtranI apekSAe ja-eTale ke nAma puratI ja Avazyaka kahevAmAM Ave che-jo ke Avazyakane anurUpa guNone te vastumAM abhAva hoya che. A viSayanuM vizeSa spaSTIkaraNa have karavAmAM Ave che-jayAre koI jIvedika vastunuM Avazyaka evuM nAma rAkhavAmAM Ave che. tyAre te jIvAdika varatune nAmamAtranI apekSAe ja Avazyaka For Private and Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre tannAma, iti prathamaH prkaarH| atha dvitIyena prakAreNa nAmno lakSaNamAha'sthitamanyArthe tadartha nirapekSaM paryAyAnabhidheyaM ca' iti / anyArthe-gopAladArakAdau sthitama-indreti nAma tadarthanirapekSatAya prasiddhasya indrazabdasya paramazvaryAdirUpo yo'rthastannirapekSa bhavati, gopAladArakAdau paramaizvaryAdera bhAvAt / tathA-gopAladArakAdau sthitam indra iti nAma indrasya ye paryAyAH zakrAdayastadanabhidheyaMca bhavati / zakrAdau indreti prasiddha nAma vAcyArthazUnye gopAladArakAzabda kA vaha jIvAdirUpa vastu vAcyArtha ho jAtA hai| nAma kA lakSaNa isa prakAra se kahA gayA Du "vastuno yadabhidhAnaM tannAma" vastu kA jA vyavahAra meM nAma rahe vaha nAma hai / jaise kisI indrAdirUpa vastu kA indra inameM in-d-ra-a-ina pAMca akSaroM kI AnupurvIrUpa AmidhAna yaha nAma kA prathama prakAra hai| nAma ke lakSaNa kA dvitIya prakAra isa taraha se hai-"sthitamanyArthe nirapekSaM paryAyAnabhidheyaM ca" kisI gopAla ke laDake kA nAma kisI ne indra aisA rakhadiyA-usameM paramaizvarya AdirUpa jo indrazabda kA artha hai vaha hai nahIM--kyAM ki vaha to gvAle kA laDakA hai usa meM paramaizvarya kA honA kahAM se A sakatA hai. usakA to usameM abhAva hI hai-isaliye usakA indra yaha nAma apane artha se nirapekSa hai| aura indra ke jo zaka purandara Adi paryAyavAcI zabda hai una se bhI vaha anabhidheya (nahIM kahane yogya) hai| ina paryAyavAcI zabdoM se abhidheya to indra hI ho sakatA hai| ataH kahevAmAM Ave che. A rIte te jIvAdarUpa varatu nAmarUpa Avazyaka A zabdane vAcyArthI banI jAya che. nAmanuM lakSaNa A pramANe kahyuM che. ___. "vastuno yadabhidhAnaM tannAma" paratunule vyavahAramA nAma 2 tenu / nAma nAma che. jema ke koI IndrAdirUpa vastunuM "Indra" evuM pAMca akSaronI AnupUvarUpa abhidhAna, A nAmane prathama prakAra che. nAmanA lakSaNane bIje prakAra mA pramANe cha-"sthitamanyArthe tadarthanirapekSa paryAyAnabhidheyaM ca" gAvANanA putranuM nAma keIe Indra pADayuM "Indra pada te parama ezvaryanuM vAcaka che. govALanA Indra' nAmanA putramAM A ezvarya kyAMthI saMbhavI zake? temAM to A guNane abhAva ja hoya che. A rIte tenuM A nAma pitAnA arthanI apekSAe te barAbara lAgatuM nathI. A rIte arthanI apekSA rAkhyA vinA paNa kaI vastu ke vyakitane amuka nAme oLakhavAmAM AvatI hoya che. vaLI zakra. purandara Adi je zabdo IndranA paryAyavAcI che. temanA dvArA paNa te anabhidheya che. A paryAyavAcI zabdo dvArA abhidheya te Idra ja hoI zake che. A rIte vALanA bALakana Idra evuM For Private and Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA 10 nAmAvazyakasvarUpanirUpaNam 67 dAvAropitaM, tadapi nAma bhavatIti bodhyam / tRtIyaprakAreNApi tallakSaNamAha'yA cchikaM ca tathA' iti / tathA - yadRcchayA kamapyarthamanAzritya svecchayA tathAvidhavyutpattizUnyaM "DitthaDa vitthAdirUpaM nAma kriyate, tadapi nAma / iti trividhaM nAmalakSaNam / trividhimapi nAma avazyakaraNIyatvAda nAmAvazyakamucyate / atra sUtre 'vA' zabdAH vikalpArthakAH / nanu jIvasya 'Avazyakam iti nAma kathaM saMbhavati ? ucyate - yathA kavi ke jIvasya svaputrAde 'devadatta' ityAdi nAma karoti tathA kazcit svegopAladAra (bAlaka) kA indra aisA nAma jo ki zakra Adi meM prasiddha hai vAcyArtha se zUnya bane hue usa gopAladAraka meM Aropita kiyA gayA hai / nAma ke lakSaNa kA yaha dvitIya prakAra hai / tathA jo yadRcchA se nAma rakha liye jAte haiM ve yAdRcchika nAma haiM jaise kisI artha kI apekSA kiye binA hI Dittha vittha ityAdi nAma tathAvidha vyutpatti se rahita rakhe jAte haiN| ina nAmoM ke rakhane meM rakhanevAle kI icchA hotI hai / isa taraha yaha tIna prakAra nAma ke lakSaNa haiN| ye tInoM prakAra ke nAma avazyakaraNIya hone ke kAraNa nAma Avazyaka kahe jAte haiM / zaka Adine zaMkA- jIvakA "Avazyaka" aisA nAma kaise saMbhavita hotA hai ? je nAma rAkhavAmAM AvyuM che. te vAgyA thI rahita ja lAge che. anulakSIne jayAre indra" nAma vaparAya che. tyAre te te nAma tenA vAgyAthathI yukata lAge che. A rIte vAgyA sAthe meLa na khAya athavA je nAmamAM vAcyA nA ja abhAva hAya evuM nAma paNa kAi kAi vAra rAkhavAmAM Avatu hAya che. nAmanA lakSaNane A bIjo prakAra samajave. tathA je nAma icchA anusAra rAkhavAmAM Ave che, te nAmane yAdRcchika nAma kahe che. bhebhaDe adha arthanI apekSA rAjyAvinA 4 "Dittha, Davittha" ityAdi, te prakAranI vyutpattithI rahita nAme paNu rAkhavAmAM Ave che. A prakAranA nAmeA rAkhavAmAM te nAma rAkhanAranI icchA ja mukhya bhAga bhajavatI hoya che. nAbhanu yA trIna prakAra sakSAgu che. yA rIte paDelA aArabhAM "chandra" nAma sArthaka lAge che, bIjA prakAramAM geAvALanA putranuM 'Indra" nAma tenA artha pramANe guNathI sapanna lAgatuM nathI trIjA prakAranA "Dittha, Davittha" Adi nAbhI a ya aAranA arthanI apekSA vinA mAtra nAma rAkhanAranI icchAnusAra rAkhavAmAM Ave che. A traNa prakAranAM nAma avazya karaNIya hAvAthI temane Avazyaka kahevAmAM Ave che. zakA--jIvatuM bhAvazyaka" evu nAma kevI rIte sabhavI zake che? For Private and Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 68 anuyogadvArasUtre cchAvazAt svaputrAderAvazyakamiti karoti / bhAvAvazyaka svarUpazUnye gopAladArakAdau Avazyaketi nAmakaraNe nAmnA nAmamAtreNAvazyakaM nAmAvazyakaM gopAladArakAdi rbhavati ajIvasyAvazyakamiti nAma kathaM saMbhavati / ucyate- 'AvazyakAvAsaka' zabdayorekArthatA proktA / loke hi - zuSko'citto bahukoTarAkIrNI vRkSo'nyeA uttara - jaise koI vyakti apane putra kA nAma devadatta rakha letA hai use devane to diyA nahIM hai - parantu loka vyavahAra calAne ke liye aisA kiyA jAtA hai - usI taraha koI gvAlA Adi apanI icchA se apane kA nAma " Avazyaka" aisA rakhaleM to yaha Avazyaka kA nAma vAstava meM Avazyaka jaise guNa usa gopAladAraka meM nahIM haiM - vaha to una se zUnya hai- arthAt bhAvAvazyaka se vaha rahita hai - usa meM Avazyaka aisA jo nAmakaraNa kiyA gayA hai vaha eka jIva ko Azrita nAma mAtra kA Avazyaka hai| isa nAma mAtra Avazyaka kA vAcya vaha gopAladAraka hai / eka ajIva meM Avazyaka aisA nAma nikSepa isa prakAra se ghaTita karanA cAhiye putra Adi nikSepa hai / Avazyaka aura AvAsaka ina donoM zabdoM meM ekArthatA abhI 2 kahI gaI hai - so isa dRSTi ko dhyAna me rakhakara ajIva meM " Avazyaka" yaha nAma aise ghaTita ho jAtA hai ki kisI vyaktine kisI eka zuSka (sUkhe) aura uttara----jema koi vyakita pAtAnA putranu nAma devadatta' rAkhe che, jo ke deve tene te putra AkhyeA hateA nathI, parantu lekavyavahAra calAvavAne evuM kAi pazu nAma rAkhavuM ja paDe che, eja pramANe jo keAI govALa Adi vyakita peAtAnI IcchAthI peAtAnA putranuM nAma "Avazyaka' rAkhI zake che. te A prakAranuM nAma rAkhavuM tenuM nAma ja AvazyakanA nAmanikSepa samajavA. kharI rIte te te gAvALanA putramAM Avazyaka jevA guNNA te| hAtA nathI--e prakAranA guNAthI teA te rahita ja DAya che. eTale ke bhAvAvazyakathI te khALaka rahita ja che, chatAM paNa temAM Avazyaka' evA nAmanuM ja AreApaNu karavAmAM Avyu' che te eka jIvane Azrita nAma mAtranuM ja Avazyaka' che. A nAma mAtra nA AvazyakanA vAcya te geAvALaputra che. leAka vyavahAra calAvavA nimitte ja AvI koi paNa 'sa'jJA'te khALakane oLakhavA mATe upayogI thai paDe che. eTale jema 'devadatta' nAma rAkhI zakAya che, tema "Avazyaka" nAma paNa zA mATe na rAkhI zakAya keAI eka ajIvamAM Avazyaka evA nAma nikSepa A prakAre ghaTAvI zakAya che-A sUtramAM ja AgaLa e vAtanuM pratipAdana karavAmAM Avyu che ke Avazyaka ane AvAsaka, A banne samanAthI pado che. A dRSTie vicAra karavAmAM Ave te ajIvamAM "Avazyaka' evu' nAma A pramANe susaMgata lAge che-- For Private and Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 10 nAmAvazyakasvarUpanirUpaNam vA tathAvidhaH kazcit padArtha vizeSaH sarpoderAvAso'yamiti procyate / sa vRkSo'nyo vA tathAvidhaH padArtho yadyapyanantaiH paramANulakSaNairajIvadravya niSpannastathA'pyekasandhapariNatimAzritya ekAjIvatvena vivkssitH| svArthika ka pratyaye kRte AvAsa eva AvAsakamiti nAma ekasyAjIvasya siddham / ___ bahUnAmapi jIvAnAmAvAsakamiti nAma samAti / yathA iSTakApAkAdyagnimUSikAvAsa ityucyate / iSTakApAkAdyagnau hi mUSikAH saMmUrcchinti / atasteSAmasaMkhyeyAnAmagnijIvAnAM pUrvadArAsamiti nAma siddham / bahUnAmajIvAnAmapi AvAsa kamiti nAma bhavati / dRzyate hi bahubhiracittai stRNainI DaM aneka koTaroM se yukta vRkSa ko athavA isI prakAra ke kisI dUsare padArtha ko ki jisa meM sAdika kA nivAsa sthAna hai dekhakara kaha diyA ki yaha vRkSAdizuSka padArtha sarpAdika kA nivAsasthAna hai-AvAsabhUta hai| loka meM aisA vyavahAra calatA hai isaliye usa ajIva eka vRkSAdi padArtha kA "AvAsaka yA Avazyaka aisA nAma rakhanA yaha eka ajIva ke Azrita nAma nikSepa kA viSaya hai| yadyapi vaha vRkSAdi padArtha anaMta paramANurUpa ajIva dravyoM se niSpanna huA hai to bhI eka skaMdharUpa pariNati ko Azrita karake vaha eka ajIvarUpa vivakSita kiyA gayA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki yadi koI yahA~ para aisI AzaMkA kareM ki yahAM para eka ajIva padArtha ko lekara Avazyaka aisA nAma nikSepa kA viSaya prastuta hai-zuSka-vRkSa meM Apane ise ghaTita kiyA hai so vaha zuSka vRkSa eka ajIva padArtha nahIM hai-vaha to aneka paramANu keI eka zuSka (sUkA) ane aneka bakhelothI yukta vRkSamAM sapadika jIne vAsa joIne ema kahI devAmAM Ave che ke A vRkSa te sarpAdikanuM nivAsasthAna che athavA sarpAdikanA AvAsarUpa che. lokamAM A prakArano vyavahAra cAle che. tethI te vRkSAdi ajIva padArthanuM "AvAsaka athavA Avazyaka evuM nAma rAkhavuM te eka achavamAM "AvAsaka athavA Avazyaka" evA nAma nikSeparUpa samajavuM. jo ke te vRkSAdi padArtha anaMta paramANu rU5 ajIva dravya vaDe niSpanna thayela hoya che, chatAM paNa eka skalparUpa pariNatine Azraya laIne tene eka achavarUpe prakaTa karavAmAM Avela che. ahIM keI evI zaMkA kare ke ahIM te eka ajIva padArthanI apekSAe Avazyaka evA nAmanikSepanI vAta cAlI rahI che, Ape te zuSka vRkSamAM Avazyaka e nAmanikSepa karyo che, paraMtu te zuSka vRkSa eka ajIva padArtharUpa nathI. te te aneka paramANu paMjamAMthI niSpanna thayeluM hovAthI aneka ajIva drava rUpa padArtha ja che, te A zaMkAnuM samAdhAna A kathana dvArA karavAmAM AvyuM che. ahIM ema batAvavAmAM AvyuM che ke zuSka vRkSa che ke aneka pauddagalika paramANu For Private and Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir $5 anuyogadvArasUtre sampadyate / taddhi pakSiNAmAvAsava mityucyate / itthaM bahUnAmajIvAnAmapi 'AdhAsamiti nAma siddham / puMja se niSpanna hone ke kAraNa aneka atIva dravyarUpa padArtha haiM - so isa zaMkA kA samAdhAna isa vathana meM kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki vaha zuSka padArtha yadyapi aneka paudgalika paramANuoM ke puMja se niSpanna huA haiparantu usarUpa kI yahAM vivakSA nahIM hai- yahA~ to una sabake saMbandha se eka pariNatirUpa hue eka skaMdhadravya kI vivakSA hai - isase vaha eka ajIva dravya kI vitrA hai - isase vaha eka ajIva dravya haiN| aneka ajIva dravya nahIM / aneka jI meM AvAsaka aisA nAma isa prakAra se ghaTita karanA cAhiyeiSTakA ( iMTa) pAka Adi kI jo agni hotI hai usameM aneka mUSikAe~ saMmUrcchana janma dhAraNa karatI haiM / isa apekSA vaha iSTapAka Adi kI agni mUSikAvAsarUpa se kaha dI jAtI hai / isa taraha una asaMkhyAta agni jIvoM vA AvAsaka aisA nAma siddha ho jAtA hai / aneka ajIvoM kA Asaka aisA nAma isa prakAra se hatA hai ki aneka acitta tinakoM se nIDa - ghoMsalA banatA hai / aura usameM pakSI rahate haiM - isaliye vaha" pakSiyoM kA AvAsaka haiM - isa nAma se kahA jAtA hai| ataH aneka ajIva meM AvAsaka aisA AvAsakA nAmanikSepa enA pujathI niSpanna thayeluM che, parantu ahIM te prakAranI vivakSA karavAmAM AvI nathI. ahIM teA te adhAnA sabaMdhathI eka pariNatirUpa thayelA eka skenca dravyanI ja vivakSA cAlI rahI che. tethI tene ahIM eka ajIva dravya rUpe ja pratipAdita karavAmAM Avela che, aneka ajIva dravya rUpe pratipAdita karavAmAM Avela nathI. aneka jIvAmAM Avazyaka" evuM nAma A pramANe ghaTita karavu joieiMTA pakavavAnA bhaThThA AdinI je agnihAya che temAM aneka mUSikAe (uMdaraDIe) samUna janma dhAraNa kare che. tethI te bhaThThA AdinI agnine kRSikAvAsarUpe pazu oLakhavAmAM Ave che. A rIte te asakhyAta agnijavAnu "bhAvAsa" yevu nAma siddha yaha laya che. aneka ajIvAnu AvAsaka evu' nAma A pramANe siddha kahI zakAya che. aneka acitta taNukhalAMenI madadathI mALA bane che, ane temAM pakSIo rahe che, te kAraNe tene pakSIenA AvAsarUpa gaNIne evuM kahevAmAM Ave che ke mA pakSIone AvAsaka che." mA rIte aneka jIvAmAM AvAsakara evA For Private and Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. 10 nAmAvazyaka svarUpanirUpaNam 71 jIvAjIvabhayazyApi 'AvAsaka' miti nAma saMbhavati / dRzyate hi-jalAzayodyAnajalayantrAdisahitaH prAsAdAdipradezo rAjAderAvAsa ucyate / a* cajalAzayadyAnAdayaH sacetana ratnAdayazca jIvAH santi / iSTakA kASyadayeo'cetanaratnAdayazcAjIvAH santi / etadubhayaniSpannasya rAjaprAsAdAdi- pradezasya AvA sakaM nAma sidhyati / ubhayeSAM jIvAnAmajIvAnAM cApi 'AvAsaka' miti nAma saMbhavati / dRzyate hi - rAjaprAsAdayuktaM sampUrNa nagaraM rAjAdInAmAtrAsa ucyate / savalaH saudharmAdilpa indrAdInAmAnAsa ucyate / itthaM bahUnAM jI nAmajIvanAM ca sammilitAnAm 'AvAsa kam' iti nAma siddham / rAjaprAsAdasya laghutvAdekamera jIvAsiddha ho jAtA hai / jIva aura abhI ina donoM meM A saka yaha nAma nikSepa isa prakAra se banatA hai ki jo rAjamahala kA pradeza jalAzaya, udyAna evaM jala yantra - nala - Adi se yukta hotA hai vaha rAjA AdikA AvAsasthAna haiisa nAma se kahA jAtA haiN| vahAM jo jalAzaya, udyAna evaM sacetana ratnAdika haiM- ve to sacita dravya haiM aura iSTakA (IMTa) kA vASTha, acetana ratnAdika haiM ve saba ajIva haiM / ina donoM se niSpanna hue usa rAjamahala Adi ke pradeza kA nAma AvAsarUpa hone ke kAraNa " AvAsaka" kA nikSepa banatA hai / isI prakAra se jIva ajIva ina donoM kA bhI AvAsaka yaha nAma isa prakAra se ghaTita hotA hai ki rAjaprAsAda se yukta samasta nagara rAjAdika kA AvAsa hai isa rUpa se vyavahAra meM kaha diyA jAtA hai / tathA saudharma Adi samasta kalpa indrAdikoM ke AvAsarUpa se vyavahRta hote haiM / isa taraha saMmifea aneka ajIba aura jIvoM kA " AvAsaka" aisA nAma siddha ho jAtA AvAsanA nAmanikSepa siddha thaI jAya che. jIva ajIva, e bannemAM "AvAsaka" A nAmanikSepa A pramANe siddha karI zakAya che. je rAjamahelanA pradeza jaLAzaya, udyAna ane jaLayaMtra (naLa) AdithI yukata hoya che, tene "rAma mAhituM yAvAsasthAna cha," me 3ye hevAmAM Ave che, tyAM je udyAna, jaLAzaya ane sacetana ratnAdika vastuo che, te te sacitta dravyarUpa ja che, ane IMTanI dIvAlA, ane acetana ratnAdikA vagere je vastu che, te acittadranyarUpa hAvAthI ajIva che, e bannethI jenuM nirmANa thayuM che. evA te mahela AdinA pradezanuM nAma AvAsarUpa hAvAne kAraNe AvAsaka'tu nikSepa baneche. eja pramANe jIvAjIvamAM paNu 'AvAsaka' A nAmanikSepa A pramANe ghaTAvI zakAya che. rAjaprAsAdathI yukata samasta nagara "rAjAdikanA AvAsa che." A rUpe vyavahAramAM kahevAmAM Ave che. tathA saudharma Adi samasta kalpane indrAdikenA AvAsa rUpa kahevAmAM Ave che. e rIte sa Mmilita aneka ajIve ane jIvAnu... "AvAsaka For Private and Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 72 anuyogadvAra jIvobhayaM vivakSitam / nagarAdInAM saudharmAdikalpAnAM ca mahacchAd bahUni jIvAjIvobhayAni vivakSitAni / itthaM jIvAjIvobhayaikatvabahutvaviSaye ekatvaM bahutvaM ca vivakSAdhInaM draSTavyam / evamanyatrApi jIvAdInAmAvAsakanAma yathAsaMbhavaM bhAvanIyam / idaM hi diGmAtrapradarzanArthamuktam iti nAmAvazyaka prarUpaNA | sU0 10 / / atha sthApanAssvazyakaM nirUpayituM sUtrakAra Aha mUlam - se kiM taM ThevaNAvassayaM ? ThavaNAvassayaM japaNaM kaTukamme hai / rAjaprAsAda nagara evaM saudharma Adi kI apekSA laghu hone ke kAraNa jIva aura ajIva ina donoM rUpa se eka vahA gayA hai / tathA rAjaprAsAda kI apekSA nagarAdika evaM saudharmakalpa mahAna - vizAla hone ke kAraNa aneka jIva aura ajIva rUpa se vivakSita hue haiN| isa prakAra jI, ajI, aura ubhaya meM anekatva kA yaha vicAra vivakSA ke AdhIna huA jAnanA cAhiye / isa prakAra se anyatra bhI jIvAdi voM kA AvAsaka nAma yathA saMbhava samajha lenA cAhiye / yaha jo yahA~ samajhAyA gayA hai vaha to bahuta hI saMkSepa se samajhAyA gayA hai / w isa prakAra yaha nAma Avazyaka kI prarUpaNA jAnanI cAhiye / bhAvArtha - - sUtrakAra ne yahAM nAma Avazyaka kA svarUpa jIva ajIva Adi padArthoM ke ekatva anekattva ko lekara samajhAyA haiM / ise vyavahAra meM pahile yoM samajha lenA cAhiye ki pratyeka zabda kA artha cAra prakAra kA hotA hai(1) nAmarUpa ( 2 ) sthApanArUpa, (3) dravyarUpa aura cauthA bhAvarUpa | zAstrIya paribhASA meM inheM nikSepa kahA gayA hai / nikSepa nAma rakhane yA nyAsa kA hai / For Private and Personal Use Only evu nAma siddha thaI jAya che. rAjaprAsAda,nagara ene saudha kalpa AddhinI apekSAe jIva ane ajIvA nAnA haiAvAne kAraNe te bannene ahIM achavarUpa eka zabdathI ja pratipAdita karavAmAM Avela che. tathA rAjamahela karatAM nagara sAdhardi kA vizALa hAvAne kAraNe aneka jIva ane jIvarUpe vivakSita thayela che. A rIte jIva. ajIva ane ubhayamAM ekatva anekatvanA A vicAra vavakSAne adhIna rahIne thayelA samajavA. eja prakAre anyatra paNa jIvAdikanu 'AvAsaka' nAma yathA sa Mbhava samajI levu joie. ahIM A je samajUtI ApavAmAM AvI che. te te mahUja sakSiptamAM ApavAmAM AvI che. A prakAranI A nAma AvazyakanI prarUpaNA samajavI. sUtrakAre ahIM nAma AvazyakanuM svarUpa jIva ajIva Adi padArthAnA ekatva anekavanI apekSAe samAvyu' che. A bAbatamAM pahelAM te e samajI levuM joie ke pratyeka zabdanA artha cAra prakAranA hAya che, te cAra prakAra nIce pramANe che.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 73 anuyogacandrikA TIkA sU0 10 nAmAvazyakasvarUpanirUpaNam vA potthakamme vA, cittakamme vA, leppakamme vA gaMthime vA veDhime vA pUrime vA saMghAime vA akkhe vA varADae vA ego vA aNego vA sabbhAvaThavaNA vA asabbhAvaThavaNA vA Avassae ti ThavaNA Thavijai, se taM ThavaNAvassayaM ||suu0 11 // jisameM vyutpatti kI pradhAnatA nahIM hai kintu jo mAtApitA yA itaralogoM ke saMketa bala se jAnA jAtA haiM vaha nAmanikSepa kA viSaya hai| jaise kisI vyakti meM "mahAvIra" jaise guNa nahIM hone para bhI vyavahAra calAne ke nimitta usake mAtA pitA Adi jana usa kA nAma mahAvIra rakha lete haiM / jo vastu asalI vastu ke sadRza AkAra vAlI hai vaha sthApanA nikSepa kA viSaya hai / jaise jaMbUdvIpa kA nakazA aDhAidvIpa kA nakazA tathA vRkSa mahela Adi kA citra / jA padArtha bhAva kA pUrvarUpa yA uttararUpa ho vaha dravyanikSepa kA viSaya hai-jaise jo vartamAna meM zrAvakaputra hai vaha Age zrAvaka banegA use zrAvaka kahanA / jisa zabda ke artha meM zabda kA vyutpatti yA prati nimitta vartamAna meM barAbara ghaTita ho rahA ho vaha bhAvanikSetra kA viSaya hai| jaise vartamAna meM mahAn vIratA ke kArya karane vAleko mahAvIra kahanA / isI taraha se jisa jIvAdi (1) nAma35 (2) sthApanA35, (3) dravya35 mana (4) mA135 zAstrI paribhASAmAM tene nAmanikSepa kahevAmAM Ave che. nikSepa eTale nAma rAkhavuM athavA nyAsa (vinA) 42vo tenu nAma nikSe5 cha. jemAM vyutpattinI pradhAnatA hotI nathI paNa je mAtA, pitA athavA anya lenA saMketane AdhAra laIne jANI zakAya che, evuM nAmanikSepanuM svarUpa athavA e nAmanikSepane viSaya che. jemake koI vyaktimAM mahAvIra jevA guNone abhAva hovA chatAM paNa vyavahAra calAvavAne nimitte tenA mAtA, pitA Adi leka tenuM nAma mahAvIra rAkhI le che je vastu asalI vastunA samAna AkAravALI che, te thApanA nikSepane viSaya che. jemake jaMbudvIpane nakaze, aDhIdviIpane nakaze, vRkSa mahela AdinA citra, A badhA sthApanA nikSepanA udAharaNa che. je padArtha bhAvane pUrvarUpa ke uttararUpa haya, te dravyanikSa ane viSaya che. jemake je atyAre zrAvaputra che te bhaviSyamAM zrAvaka banaze mATe tene zrAvaka kahe joIe. AnuM nAma dravya nikSepa che. je zabdanA arthamAM zabdanI vyutpatti athavA pravRttinuM nimitta vartamAnamAM barAbara ghaTAvI zakAtAM heya. te bhAvanikSepane viSaya che jemake vartamAna samaye mahAvIratAnuM kArya karanArane mahAvIra kahe, te bhAvarUpa nikSepa thayo gaNAya. For Private and Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAramajhe padArtha meM Avazyaka jaisA eka bhI guNa nahIM hai aura use Avazyaka isa nAma se vyavahAra karanA so nAma Avazyaka hai| nAma kA tIna prakAra ke lakSaNa se vyavahAra hotA hai-jahAM nAma kA vyutpatti yA pratti kA nimitta ghaTita hotA hai vaha nAma-nAmanikSepa kA viSaya na ho kara bhAvanikSepa kA viSaya banatA hai| jaise paramaizvarya ko bhogate hue indra nAmadhArI vyakti ko indra isa nAma se pukAranA / yaha nAma kA prathama prakAra hai| dvitIya prakAra meM jaisA nAma ho usakI pratti kA nimitta vyutpatti kA nimitta usa meM ho kintu saMketa Adi ho to yaha nAmanikSepa meM pariNamita kiyA gayA hai jaise gopAladAra:gopAla bAlaka / tRtIya prakAra meM Distha, Davitta AdirUDha zabda ki jo vyutpatti rahita hI svecchAnusAra pracalita hote hai-liye gaye hai| ina meM bhI pravRtti kA nimitta vyutpatti kA nimitta nahIM hotA hai kintu rUDhi hotI hai| isa taraha kevala dvitIya prakAra hI nAmanikSepa kA viSaya paDatA hai| ataH jisa meM Avazyaka jaise guNa nahIM haiM usa meM Avazyaka isa nAma kA nyAsa (rakhanA)karanA yaha Avazyaka kA nAmanikSepa hai| jIvaAdika padArthoM meM yaha nikSepa kisa eja pramANe je jIvAdi padArthamAM Avazyaka evo eka paNa guNa nathI, te jIvAdi padArthamAM "Avazyaka evA nAmane vyavahAra kare, tene nAma Avazyaka kahe che. nAmane traNa prakAranA lakSaNethI vyavahAra thAya che-jyAM nAmanuM vyutpatti athavA pravRttinuM nimitta ghaTita thatuM hoya che, tenAma-nAmanikSepane viSaya banavAne badale bhAvanikSepano viSaya banI jAya che. jemake parama azvaryathI saMpanna evI kaI vyaktine "IndraevA nAme oLakhavI. A nAmano pahelo prakAra che. nAmane bIjo prakAra-jenuM nAma hoya evI pravRttinA nimittane athavA vyutpattinA nimittane jemAM sadUbhAva na hoya, paranta saMketa Adine sadUbhAva hoya te tene nAmanikSepamAM pariNamita karavAmAM AvyuM che. jemake zevALanA putranuM "IndranAma. trIjA prakAramAM "riA varaza Adi rUDha zabdo ke je vyutpattithI rahita che ane belanAranI IcchAnusAra pracalita (ucArita) thayela che, temane gaNAvI zakAya che. temAM paNa pravRttinuM nimitta athavA vyutpattinuM nimitta hetuM nathI paNa Dhine ja saddabhAva hoya che. A rIte kevaLa bIjo prakAra ja nAmanikSepanA viSayarUpa gaNI zakAya che. tethI jemAM Avazyaka jevAM guNa nathI, temAM Avazyaka A nAmano nyAsa kare tene Avazyakane nAmanikSepa kahe che. jIvAdika padArthomAM A nikSepa kevA prakAre ghaTita karavAmAM Ave che, te viSayanuM TIkAkAre satranI For Private and Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA-mu. 11 sthApanAvazyakasvarUpanirUpaNam ___ chAyAH-atha kiM tat sthApanAvazyakam ? sthApanAvazyakaM - yatvalu kASTakarmaNi vA pustakarmaNi vA citrakarmaNi vA lepyakarmaNi vA granthime vA veSTime vA pUrime vA saGghAtime vA akSe vA varATake vA eko vA aneko vA sadbhAvasthApanayA vA asadbhAvasthApanayA vA Avazyaketi sthApyate, tadetat sthApanAvazyakam ||mu0 11 // TIkA-se kiM taM' ityAdi 'se kiM taM ThavaNAvassayaM' atha kiM tat sthApanAvazyakam ? iti ziSya prshnH| uttaramAha-'ThavaNAvassayaM ityaadi| sthApanAvazyakam-sthApyate-kriyate iti sthApanA / yathA-jambUdvIpa ya mAnacitram, 'nakzA' iti bhASAprasiddham / Avazyaka mityanena AvazyakakriyAvAn zrAvakAdiriha gRhyate / Avazyaka tadvato rabhedopacArAt / kASThapASANAdau kRtaM ta ya citraM-jJAnAdiguNarahitA''kRtiHsthApanA / prakAra se ghaTita kiyA gayA hai yaha viSaya sUtra kI TIkA meM TIkAkArane spaSTa kiyA hai| use bhAvArtha meM spaSTa karane kI AvazyakatA nahIM hai| sUtra 10 // aba satrakAra sthApanA Ara-yaka kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM ThavaNAvassayaM" ityaadi| zabdArtha-(se kiM taM ThavaNAvassayaM) ziS: prazna karatA hai bhadaMta / sthApanA Avayaka kA kyA svarUpa hai ? uttaraH-(ThavaNAvAsayaM) sthApanA Avazyaka kA sarUpa isa prakAra se haijo kI jAve usakA nAma sthApanA haiM / jaise jaMbUDhIpa kA nazA, aDhAI dvIpa kA nara zA hai / Avazyaka zabda se yaha Avazyaka kriyAvAlA zrAvaka Adi gRhIta huA hai| kyoM ki Avazyaka kriyA aura Avazyaka kriyAvAle meM abheda kA upacAra kiyA gayA hai| bASThapASANa Adi meM kiyA gayA-ukerA gyaaTIkAmAM ja spaSTIkaraNa kareluM che. tethI bhAvArthamAM tenuM spaSTIkaraNa karavAnI jarUra rahetI nathI. e sUtra 10 | have sUtrakAra sthApanA AvazyakanuM nirUpaNa kare che- "se ki taM ThapaNAvassa" tyAhazA-zi bhu3ne kA prazna pUche che 3-(se kiM taM ThavaNAvasmayaM ?) lagavan ! sthApanA yAvazyatu 2135 cha ? utta2.-(ThANAvassayaM) 2thApanA mAvazyanu 2135 prAnu cha.. karavAmAM Ave tenuM nAma sthApanA che. jemake jambudvIpane nakaze, aDhIdvIpane naka, vagere sthApanA AvazyakarUpa che. Avazyaka padanA prAgadvArA ahIM Avazyaka kriyAvALA zrAvaka vagere gRhIta thayA che, kAraNa ke Avazyaka kriyA ane Avazyaka kriyAvALAmAM abhedane upacAra karavAmAM Avyo che. kASTha pASANa AdimAM AlekhavAmAM For Private and Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogabArasUtre tatra zrAvakAdyabhedopacArAt sthApanArUpamAvazyakamityarthaH / kASThakarmAdiSu Avazyaka kriyAM kurvanto yat sthApanArUpAH zrAvakAdayaH sthApyante citrarUpeNa tat :sthApanAvazyakamiti tAtparyam ! tadAha-jaNaM' ityAdi / patkhalu kASTakarmaNi vA-kASThe samutkIrNe rUpake vA pustakarmaNi vA / pustaM vastraM tamya karma-tannirmitA puttalikA tasmin vaa| athavA-potyakarmaNi' iticchAyA, potthaM-pustaka, tacceha saMpuTakarUpam, tatra karma-tanmadhye vartikAlikhitaM rUpakaM tanmin vA / yadvA-potthaM-pusta-tADapatraM, tatra karma-tacchedaniSpanna rUpakaM tasmin vA |citrkrmnni vA-citralikhite rUpake vA lepyakarmaNi-lepyarUpake vA, granthime vA-granthena nivRttaM granthima-naipuNyAtizayAt granthisamudAya niSpAditaM rUpakaM tasmin vA / veSTime vA-veSTanena-puSpavepTanakrameNa niSpannaM rUpakaM veSTimaM usakA citra jo ki jJAnAdi guNoM se sarvathA zUnya (rahina) hotA hai. vaha sthApanAnikSepa hai usameM Avazyaka kriyA ko saMpAdana karane kI AkRtirUpa meM zrAvaka Adi ko kA phoTo-patthara yA kASTha ke paTiye para banAyA jAtA haiM, so citra yahI sthApanArUpa Avazyaka hai| isI viSaya ko sUtrakAra "jaNNaM" ityAdi padoM dvArA spaSTa karate haiM-(jaNNaM kaThakamme vA potthakamme vA) jo AkRti kASTha meM ukerI jAve usameM athavA pusta-vastra-kapaDe para citrita kI jAve usameM athavA vastra se puttalikA ke rUpa meM banAI jAve usa meM yA potyakarmaNi" pustaka ke bIca meM kucI se raMga Adi bhara kara banAI jAve usameM athavA tADa patra para cheda karake banAI jAve usameM athavA (cittakamme vA) citra rUpa meM banAI jAve isameM (leppakamme vA) athavA mRttikA ko gilI karake banAI jAve usameM (gaMthime vA veDhime vA pUrime vA saMdhAime vA) athavA vastra kI gAMThoM ke samudAya se kotaravAmAM AveluM tenuM citra ke je jJAnAdi guNothI sarvathA vihIna hoya che. te sthApanAnikSepa che. jemAM Avazyaka kriyAne saMpAdana karaSAnI AkRtirUpe zrAvaka AdikanAM citro paththara para athavA lAkaDAnAM pATiyAM vagere para banAvavAmAM Ave che, tene ja sthApanA rUpa Avazyaka kahe che. e ja viSayane sUtrakAra "nauoItyAdi pade dvArA spaSTa kare che- (jaNNaM kaDhakamme vA potyakamme 1) re bhAti / 52 tarI yAmA Ave temAM athavA pusta para (vastra para) citrita karavAmAM Ave temAM, athavA vastrabhaaNthii dalI3pe manAvamA mAvatamA athavA-potthakarmaNi" pustanI hara pachI 57 2 // pUrIne manApAmA mA tabhI, athavA (cittakamme vA) yatra35 ranu sana 42vAmAM mAve , (leppakamge vA)lAnI mATImAthI manApAmamA tabhI, (gaMthime vA, veDhime vA, purime vA, saMdhAime vA) 424 vl distrl samudAyakA For Private and Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA 11 sthApanAvazyakasvarUpanirUpaNam 7 tasmin vA / yadvA-ekasya dvayorvahUnAM vA vastrANAM veSTanena niSpannaM yadrUpaM tat veSTimaM tasmin vA / pUrime vA-pUraNena bharaNena niSpanna parimaM-tAmrapittalAdimayaM tasmin vA / saGghAtime vA-saGghAtena-bahuvastrAdikhaNDasamudAyena niSpanna rUpakaM saGghAtima tasmin vA / akSe vA-akSazcandanakastasmin vA varATake kapaIke vA sadbhAvasthApanayA vA kASThakarmAdiSu AkAravatI yA sthApanA sA sadbhAvasthApanA zrAvakAdyAkArasya tatra sadbhAvAt / tayA sadbhAvasthApanayA, asadbhAvasthApanayA vA akSAdiSu anAkAravatI asamyagarUpeNa sthApanA bhavati sA asadbhAvasthApanA, prAvakAdyAkArasya tatrAsadbhAvAt / tayA vA sthApyamAnaH eko vA aneko vA Avazyaketi-AvazyakriyAyuktaznAvakAdiH sthApanA sthApyate-kriyate / tadetat sthApanA''vazyakam / ,11 // jo banAI jAve usameM, athavA eka yA do athavA aneka vastroM koM veSTita karake jo banAI jAve usameM, athavA puSpoM ko AkRti ke rUpa me sajA sajA karake jo AkAra banAyA jAve usameM athavA pittalAdi dravyoM ko sAMce mai DhAra kara jo AkRti banAI jAve usameM athavA aneka vastroM ke khaNDoM se-dhajjiyoM se-jo rUpa banAyA jAve usameM (akkhekA) athavA pAze meM (varADaekA) athavA koDI meM (ego ga aNego vA) eka athavA aneka Avazyaka kriyA yukta eka aneka zrAvaka Adi kI (sabbhAvaThavaNA asambhAvaThavaNA) kI gaI jo sadbhAvasthApanA. athavA asadbhAvasthApanA hai (Avassaetti ThavaNA Thavijjai) vaha Avazyaka kI sthApanA hai| (se te ThavaNAvassayaM) yaha sthApanA Avazyaka kA svarUpahai / ||bhuutr 11 // banAvavAmAM Ave temAM, athavA eka, be athavA aneka vastrone veeta karIne banAvavAmAM Ave temAM, athavA pupinI AkRtirUpe sajAvaTa karI karIne je AkAra banAvavAmAM Ave temAM, athavA pittaLAdi dravyane bIbAmAM DhALIne je AkAra banAvavAmAM Ave temAM athavA Ave temAM, athavA aneka vastranA lIrAMo (ciMdara. mI)mAthI re mAiti manApAmA mAve tamA (akkhe vA) 12 pAzAyAmA mayA (varADae bA) MbhA (ego vA aNego vA) the athavA bhane Avazya4 ThiyA yuta me -mane zrA14 mA65 (sabbhAvaThavaNA asambhAvaThavaNA) 42pAmA mAvazI 2 samAvasthApana! ma asamA sthApanA cha. (Avassaetti tthvnn| Thavijjai) tenu nAma mA1zyanI sthApanA cha. (se taM ThavaNAvassayaM) mA prAra A sthApanAAvazyakanuM svarUpa che. te sU0 11 che For Private and Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArasUtre . nAmagthApanayorbhedamAha-- mUlam-nAmaTavaNANaM ko paiviseso ? NAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA vA hojA AvakahiyA vA |suu0 12 // chAyA-nAmasthApanayoH kaH prativizeSaH ? nAma yAvatkathikam, sthApanA itvarikA vA bhavet, yAvatkathikA vA / ||suu0 12 // TIkA-'nAmaTThavaNANaM' ityAdi ziSyaH pRcchati-nAmadhyApanayoH kaH prativizeSaH ? nAmasthApana yo ko vizeSaH ? na ko'pi vizeSo dRSyate / yathA bhAvAvazyakasvarUpazUnye gopAladArakAdau Avazyaketi nAma kriyate, tathaiva sthApanA'pi bhAvAvazyakasvarUpazUnye kASThapustakAdau AvazyakazAstrasya tadAkArarUpatayA atadAkArarUpatayA vA sthApanA sthApyate ato bhAvazUnye dravyamAne kriyamANatvAdanayo nAsti kazcid vizeSa iti praSTurA___ aba sUtrakAra nAma aura sthApanA nikSepa meM kyA antara hai-isa bAta ko prakaTa karate haiM-"nAmaTThavaNANaM" ityAdi / ||muutr 12 // ___zabdArtha-(he bhadaMta ! nAma aura sthApanA kA kyA bheda haiM ? isa pUrvokta kathana se to ina donoM meM kAi antara nahIM jJAta hotA hai ? kAraNa jisa prakAra bhAvAvazyaka ke svarUpa se zUnya gopAladAraka Adi meM Ava zyaka aisA nAmanikSepa kiyA jAtA hai-usI prakAra se bhAgAvazyaka ke svarUpa se zUnya kASTha pustaka Adi meM AvazyakazAstra kI tadAkArarUpa se yA atadAkArarUpa se sthApanAnikSepa kiyA jAtA hai| ataH bhAva se zUnya dravyamAtra meM kriyamANa hone ke kAraNa ina donoM meM koI vizeSatA lakSita nahIM hotI haiisa prakAra kA abhiprAya pUchanevAle ziSya kA hai| have sUtrakAra nAma nikSepa ane sthApanA nikSepa vacce taphAvata che, te prakaTa kare che. "nAmaDhavaNANaM" chatyAha zabdArtha_ziSya gurUne e prazna pUche che ke "he bhagavana ! nAma ane sthA5nA vacce taphAvata che? pUrveta kathana pramANe te te banane vacce kaI bheda je dekhAtuM nathI, kAraNa ke jema bhAvAvazyakanA svarUpathI rahita zevALaputra AdimAM "Avazyaka" e nAma nikSepa karavAmAM Ave che, e ja pramANe bhAvAvAnA svarUpathI vihIna, kASTha, pustaka AdimAM AvazyakazAstranI tadAkArarUpe athavA adAkAra rUpe sthApanA rUpa nikSepa karavAmAM Ave che. tethI bhAvathI vihIna dravya mAtramAM kriyamANa hovAne kAraNe e banne vacce koI paNa prakArano bheda dekhAte nathI. A prakAranI prazna karanAra ziSyanI mAnyatA ahIM prakaTa karI che. For Private and Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir amuyogakandrikA TIkA. 11 sthApanAvazyakasvarUpanirUpaNam zayaH uttarayati-'NAmaM Avara hiyaM' ityAdi / nAma yAvatva thikam-svAzrayadravya sya astitvakathAM yAvad nAma avatiSThate, nAmna AzrA dravyaM yAvattiSTati tAvannAmApi tiSThatIti bhAvaH / sthApanA tu itvarikA::svalpakAlAvasthAyinI vA bhavet yAvatkathikA vA bhavet / kASTakarmAdau AvazyakazAstrasya tadAkArarUpA atadAkArasapA sthApanA yAvaskathikA bhavati, akSAdau tu sA itvarikA bhavatItyarthaH ayaM bhAvaH-kAcit sthApanA svAzrayadravyamya sadbhAve'pi malyakAla eva niva uttara-(NAmaM AvakahiyaM ThavaNA ittariyA vA hojjA AvakahiyA vA) nAma yAvatA thika hotA hai aura sthApanA irika tathA yAvatathika donoM prakAra kA hotA hai| svAzraya dravya ke atitva kAla taka nAma rahatA hai-arthAt jisakA vaha nAma hai vaha jaba taka maujUda rahatA hai taba taka usakA vaha nAma vidyamAna rahatA hai-isakA nAma yAkkathika hai parantu sthApanA jo hai vaha svalpa kAlataka mI rahatI hai aura yAvatkathika bhI hotI hai-kASTha karma Adi meM AvazyakazAstra kI tadAkArarUpa athavA atadAkArarUpakRta sthApanA yAvatkathika hotI hai-svAzrayadravya kI sthiti taka rahatI hai| tathA akSa-(caukora pAzA) Adi meM kRta atadAkAra sthApanA svalpa kAla taka rahatI haiM / tAtparya yaha hai ki koI sthApanA svAzraya dravya ke sadbhAva meM bhI bIca hI meM samApta ho jAyA karatI hai aura koI sthApanA aisI hotI hai jo apane AzrayabhUta dravya kI utta2-(NAma AvahiyaM ThavaNA ittariyA vA hojjA, AvakahiyA vA) nAma yAvaskathita hoya che, paraMtu sthApanA Ivarika (svalpakALa sudhI ja rahenAra) ane yAvatkAthata, e baMne prakAranI hoya che. svAzrayabhUta dravyanA astitvakALa sudhI nAma rahe che. eTale ke jenuM te nAma rAkhavAmAM AvyuM che te vastu athavA vyakitanuM astitva jyAM sudhI rahe che. tyAM sudhI ja te nAmanuM astitva rahe che. A rIte nAmane yAvatkathita kahevAmAM AvyuM che. paraMtu sthApanA te sva5kALa sudhI paNa rahe che ane yAtkathita (vastunuM astitva rahe eTalA mATe kALa sudhI TakanArI) paNa hoI zake che. jemake kASTha karma AdimAM AvazyakazAstranI tadAkArarUpa athavA atadAkArarUpa karelI sthApanA yAvaskathita hoya che-svAzrayayabhUta dravyanuM jyAM sudhI astitva rahe tyAM sudhI ja te sthApanAnuM astitva rahe che, tathA akSa (pAzA) AdimAM karelI atadAkAra sthApanA bahu ja ochA kALa sudhI rahe che. A kathananuM tAtparya e che ke--keI sthApananA svAzrayabhUta dravyanuM astitva rahevA chatAM paNa vaccethI ja For Private and Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre taM te, kAcittu tatsattAM yAvadava tiSThate, iti evaM ca-nAmasthApanayorbhAvazUnyatve. nAdhArasAmye'pi bhedaHsva svAvasthAnakAla kRta eva bhagavatA pradarzitaH yadyapi gopAla dArakAdau vidyamAne'pi kadAcidanephanAmaparivartanaM loke kvacIdRzyate, tathAca kAlakRto'pi bhedo nAsti, tathApi-bahuzaH sthale nAmno yAvatkAthis tvameva dRzyate, nAmnaH parAvartanaM tu kvacidviralatayopalabhyate / ato'lpasthalavyApitvena nAmna itvarikatA bhagavatA na vivkssitaa| nAmno'lpakAlikatAkalpane tUmUtraprarUpaNApattiriti bodhyam / satto kAla taka rahatI hai| isa prakAra nAma aura sthApanA nikSepa meM bhAvazUnyatA kI apekSA AdhAra kI samAnatA hone para bhI apane 2 avasthAna kAla kI apekSA kRta hI bheda hai aisA bhagavAna ne pradarzita kiyA hai / yadyapi gopAladAraka Adi meM unakI vidyamAnatA rahane para bhI kabhI 2 aneka nAmoM kA parivartana hotA huA loka meM kahIM 2 dekhA jAtA hai-isa apekSA kAlakRta bheda sarvathA nahIM AtA hai to bhI aneka sthaloM meM nAma meM yAtkathikatA dekhI jAtI hai / itvarikatA nhiiN| yaha to kevala viralatArUpa meM hI kahIM 2 dekhI jAtI hai| isaliye nAma kI itvarikatA alpasthala vyApI hone ke kAraNa usa meM bhagavAn ne vivakSita nahIM kI hai| yadi nAma meM alpakAlikatArUpa itvarikatA kalpita kI jAve to utsUtra prarUpaNA kI Apatti AtI hai aisA jAnanA caahiye| game tyAre samApta thaI jatI hoya che, tyAre koI sthApanA evI hoya che ke je pitAnA AyabhUta dravyanuM astitva jyAM sudhI rahe tyAM mojUda rahe che. A pramANe nAma ane sthApanA nikSepamAM bhAvazUnyatAnI apekSAe AdhAranI samAnatA hovA chatAM paNa potapotAnA avarathAnakALanI apekSAe ja bheda rahele che, evuM bhagavAne kahyuM che. je ke govALaputra AdinuM astitva rahevA chatAM paNa koI koI vAra temanA nAmAM parivartana thayA karatuM hoya che, evuM paNa jovAmAM Ave che kharUM. A daSTie vicAravAmAM Ave te evI paristhitimAM te nAmamAM yAvatruthikatA rahetI nathI, parantu AvuM bhAgye ja bane che. aneka vastuo athavA padArthomAM te nAmanI yAvaskathitA ja jovA maLe che-itvaritA (alpa rathAyitva) dekhAtI nathI. nAmanI apekSAe IvariktA te kevaLa viralatA rUpe ja kaI kaI vastumAM jovAmAM Ave che. A rIte nAmanI IvarikatA a95 sthalavyApI hovAthI bhagavAne ahIM tenI vivakSA karI nathI. je nAmamAM alpakAlikatA rUpa A IrikatAne svIkAravAmAM For Private and Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA, sU0 12 nAmasthApanayArmedanirUpaNam yattu-upalakSaNamAtra cedaM kAlabhedenaitayoMmeM dakathanam-aparasyApi bahuprakArabhedasya sambhavAt, ityuktaM, . . . . tadutsUtraprarUpaNam-yathotsUtraprarUpaNabhiyA-nAmanikSepe itvarikatAyAH kvacit saMbhave'pi bhagavatA'nuktatvAdupalakSaNamiti na svIkRtaM, tathaiva sthApanAyo kAlAtiriktasya bhedahetoH kalpane'pyutsUtraprarUpaNaM prasajyeta kAlAnyakRtabhedasya bhagavatA'nuktatvAt / etena-yat kezciduktaM yathA-pratimArUpasthApanA-darzanAt bhAvaH samulla jo koI aisA kahate haiM ki" isa prakAra ke kAla bheda se nAmanikSepa aura sthApanAnikSepa meM jo bheda kA kathana kiyA gayA hai vaha upalakSaNa mAtra hai kyoMki isase aura bhI aneka prakAroM ko lekara ina donoM meM bheda saMbhavita hotA haiM "so unakA aisA kathana karanA utsUtra prarUpaNA hai-Agama se viruddha hai| dekho jaise nAma nikSepa meM kacit itvarikatA kA saMbhava hone para bhI bhagavAna ne ise utmatraprarUpaNA ke bhaya se usa meM nahIM kahA hai-vahAM to yAvatta thikatA hI vahI hai aura isI kAraNa se itvarikatAko upalakSaNarUpa se svIkAra nahIM kiyA hai-usI taraha sthApanA meM kAla se atirikta aura kisI bAta ko bheda kA hetu gvIkAra kiyA jAyagA to usameM bhI usUtra prarUpaNA kI prasaktimAnanI pddegii| kyoMki kAla ke sivAya anya kRta bheda bhagavAn ne usameM kahA nahIM hai| isI taraha se jo koI aura bhI aisA kahate haiM ki" pratimArUpa Ave te usUtraprarUpaNAne doSa lAge che eTale ke e prakAranI prarUpaNa karavI e saMtra virUddhanI siddhAntothI virUddhanI prarUpaNa karI gaNAya, ema samajavuM. ahIM keI evI dalIla kare ke A prakAranA kALabhedanI apekSAe nAmanikSepa ane sthApanAnakSepa vacce je bheda prakaTa karavAmAM AvyuM che, te te upalakSaNa mAtra ja che. kAraNa ke A sivAya bIjI aneka rIte paNa te banne vacce bheda saMbhavI zake che. te A prakAranuM tenuM je kathana che tene usUtra prarUvaNA rUpa ja gaNI zakAya, kAraNa ke te prakAranI mAnyatA AgamanI virUddha jAya che. jema nAmanikSepamAM kaI kaI prasaMge IrikatA (alpakAlinatA)ne saMbhava hovA chatAM paNa bhagavAne usUtra prarUpaNAnA bhayathI teno ullekha karyo nathI tyAM to mAtra yAvakathikatA ja pradarzita karavAmAM AvI che ane e ja kAraNe irikatAne upalakSaNarUpe svIkAra karavAmAM Avyo nathI, e ja pramANe sthApanAmAM paNa kALa sivAyanI keI paNa bAbatane bheda kAraNarUpe svIkAravAmAM Ave te e prakAranI prarUpaNAmAM paNa usUtraprarupaNAne je prasaMga prApta thaze, kAraNa ke sthApanA nikSepamAM kALakRta bheda sivAyane keI paNa bhedra bhagavAne kahyo nathI. For Private and Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre sati naivaM nAmazraNamAtrAditi nAma thApana yo daH, yathA candrAdeH pratimArUpa sthApanAyA~ lokasyopayAcitecchA pUjApravRttisamIhitalAmAdayo dRzyante, naiva nAmendrAdau, ityapi tayo daH / evamanyadapi vAcya" miti tadutsUtraprarUpaNAjanitAnantasaMsArajanaka m / Agame didamupalabhyate-"tahArUvANaM arahaMtANaM nAmagoyasavaNayAe mhaaphlN'| iti / tatra nAsti nAmanikSepasya viSayaH / "arahaMtANa bhagavaMtANaM" ityuttayA tasminnarthe prayuktasya nAmna eva zravaNena mahAphalasaMbhavAt sthApanA ke dekhane se jaise bhAoM meM ullAsa hotA hai-jaisA bhAva ut|nn hote haiM vaisA bhAvo meM ullAsa-usa taraha kA pariNAma- usa nAma mAtra ke zramaNa se nahIM hotA hai-yahI nAma aura sthApanAnikSepa meM bheda hai|- dekho-jaba indrakI pratimA rUpa se sthApanA kI jAtI hai to loga usake samakSa vividha prakAra kI yAcanA karate hai, usakI pUjA karate haiM, aura apane samIhita kI prApti karalete haiM. ityAdi saba bAte dekhI jAtI haiM-nAma indra Adi meM isa prAra kI bAte nahIM dekhI jAtI-ataH isa taraha se bhI ina donoM nikSepoM meM bheda haitathA aura bhI isI taraha se bheda ke hetu vAcya haiM" so aisA yaha vaktavya bhA Agama ke viruddha hai aura 'sa taraha kI prarUpaNA karanA ananta saMsAra bAbaDhAne vAlAhai / ki "tArUpavAle arahaMta bhagavaMttoM ke nAma aura gotra ke sunane se mahAphala hotA hai" soM yaha kathana nAmanikSepa yo viSaya nahIM hai / "arahaMtA NaM bhagavaMtANaM" kyoMki isa ukti se tathArUpa bhAvaarhata meM prayukta nAma ke vaLI kaI kaI mANase evuM paNa kahe che ke."pratimArUpa sthApanA nihALavAthI bhAvene je ullAsa anubhavavAmAM Ave che-je dilAsa utpanna thAya che, e bhAnono ulalAsa (e prakAranuM mana:pariNAma)-te nAma mAtranA zravaNathI utpanna thatuM nathI. nAmanikSepa ane sthApanAnikSepa vacce A prakArane ja taphAvata che. jemake IndranI pratimAnI sthApanA karavAmAM AvI hoya te loko tenI samakSa vividha prakAranI yAcanA kare che, tenI pUjA kare che ane potAnI icchita vastuonI prApti karI le che, paraMtu nAma Indra AdimAM evuM jovAmAM AvatuM nathI. A rIte te banne prakAranA nikSepomAM A prakAre bheda paNa rahe che. eTaluM ja nahIM paNa te ane nikSepo vacce rahele bheda darzAvatA bIjA keTalAka kAraNone paNa sadubhAvache. te A prakAranuM kathana paNa Agama virUddhanuM kathana hovAthI usUtrakathana ja gaNAya che. A prakAranI Agama virUddhanI prarUpaNuM karanAra vyakita ananta saMsAranI janaka bane che. AgamamAM A prakAranuM je kathana Ave che ke ... tathArUpa ahata bhagavaMtenA nAma ane enuM zravaNa karavAthI mahAphalanI prAti thAya cha," 20 4thana nAmanikSapanA viSaya35 nathI. 2 "arahatANaM bhaga For Private and Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogacandrikA TIkA sUtra 12 nAmasthApanayormedanirUpaNam gopAladArakAdau prayuktasya nAmnaH zravaNena tu gozAladArakArthasyaiva bodhAdAtmapariNAmazuddhihetutvaM tasya nAstIti / nAmanikSepasthale bhagavato'rhataH smaraNAsaMbhavaH, tasya bhAvazUnyAvAta, atra tu nAmagotrA bhagavadarhataH sambandhaM SaSThayantapadaprayogAdeva darzayatA bhagavatA nAmanikSepo na vivkssitH| bhAvajinabodhahI zravaNa se mahAphala honA batalAyA gayA hai| kevala nAma zravaNa se nhiiN| nahIM to gopAladAraka meM prayukta ahaMta nAma ke zravaNa se bhI mahAphala kI prApti ho jAnI caahiye| vahAM to aisA hotA nahIM hai| kevala usa nAma se gopAladArakarUpa artha kI hi pratIti hotI hai| AtmapariNAmoM kI zudvirUpa mahAphala use prApta nahIM hotA hai| ataH yaha mAnanA cAhiye ki bhAvarUpa ahaMta nAma ke hI zravaNa se jIvoM ko AtmapariNAmoM kI zuddhirUpa phala prApta hotA hai| kyoM ki vahI usakA hetu hai| sAdhAraNa nAmanikSepa meM yaha hetutA nahIM AtI hai| yadi koI aisA kaheki ahaMta nAmanikSepa bhale hI AtmapariNAmoM kI zuddhi kA hetu na ho to na sahI parantu usake zramaNa se bhagavAn arhata kA to smaraNa ho jAtA hai so aisA kahanA bhI ucita nahIM hai kyoM ki nAmanikSepa sthala meM bhagavAn arhata kA, usase bhAvanikSepa se zUnya hone ke kAraNa smaraNa ho AnA asaMvaMtANaM" tyA 4thana vArA ye mAmA mAvyu cha hai tathA35 nA135 -18 tamAM prayukata nAmanA ja zravaNathI mahAphaLanI prApti thAya che-kevaLa nAma nAmanA ja zravaNathI mahAphaLanI prApti thatI nathI. nahIM te kaI paNa vyakitane mATe (dAkhalA tarIke vALanA putrane mATe) "ahata A nAmane upaga karavAmAM Ave, te tenA nAmanuM zravaNa karavAthI paNa mahAkulanI prApti thaI javI joIe ! paNa ahIM te evuM banatuM nathI. te nAmadvArA mAtra te gavALaputra rU5 arthanI ja pratIti thAya che. AtmapariNAmenI zuddhi rUpa mahAkaLanI prApti tenA nAma zravaNathI thatI nathI. tethI evuM mAnavuM joIe ke bhAvarUpa ahata nAmanA ja zravaNathI jIvane AtmapAramonI zuddhirUpa phaLanI prApti thAya che, kAraNa ke eja tene hetu che. sAdhAraNa nAmanikSepamAM A hetutA saMbhavI zakatI nathI. ' vaLI koI mANasa ahIM evI dalIla kare ke ahaMta nAmanikSepa bhale Atma pariNAmenI zuddhimAM kAraNabhUta na thata keya, paNa tenAthavaNathI bhagavAna mahaMtanA nAmanuM smaraNa te thaI jAya che, eTaluM to Ape mAnavuM ja paDaze te A pramANe kahevuM te paNa ucita nathI, kAraNa ke bhAvanikSepathI rahita evA nAmanikSepathI ahaMta bhagavAnanuM smaraNa thavAnI vAta asaMbhavita che. For Private and Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - - anuyogadArasa kasya nAmna eva bhavaNena mhaaphlsNbhvH| evaM sthApanApi bhAvarUpArthazUnyA, sthApanayA bhAvarUpArthasya nAsti ko'pi smbndhH| bhAvajinazarIravartinI yA ''kRtirAsId tasyA AzrayAnayibhAvarUpasambandho bhAvajinena saha tadAnIM bhAvollAso'pi kasyacit saMjAtaH, tathA bhaktyA tAmAkRti smarato janasya bhAvollAsaH saMbhavatu, tadA''kRterbhAvajinena saMbandhAt, paraMtu--sthApanAyA AzrayAyibhAvasambandho nAstibhAvajinena saha / bhAvajinAtmanastatrAvAhanaM sthApanaM tu jinAjJAbAhya bhava hai| isaliye "tahArUvANaM arahaMtANaM" ityAdi pATha meM nAma aura gotra ina donoM ke sAtha bhagavAn arhata ke saMbandha ko paSThayantapada ke prayoga se prakaTa karanevAle sUtrakAra ne nAmanikSepa kI vivakSA nahIM kI hai| kintu bhAvanikSepa jinake bodhaka nAma kI vivakSA kI hai| kyoMki usI nAma ke zravaNa se zrotA ko mahAphala kI prApti honA saMbhavita hai| isI taraha se sthApanAmI bhAvarUpa artha se zUnya hotI hai| kyoM ki usakA bhAvanikSeparUpa artha ke sAtha koI saMbandha hI nahIM hai| yadi kahA jAve ki pahile bhAva jinake astitva kAla meM jo unake zarIra kI AkRti thI-vaha AkRti hI sthApanA nikSepa meM vidyamAna rahatI hai-isaliye usase AzrayAzrayI bhAvarUpa saMbandha kA bodha ho jAtA hai-so yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki sthApanAnikSepa meM AzrayI hI nahIM haiM taba usase bhAvajina ke sAtha AzrayAzrayI bhAvarUpa saMbandha jJAta kaise ho sakatA hai ? yaha to bhAvajinake sAtha ve jaba the taba tathI "tahArUvANaM arahaMtANaM" tyA ma nAma ane gotra me mannanI sAthe bhagavAna ahaMtanA saMbaMdhane chaThThI vibhaktinA padanA prayoga dvArA prakaTa karanAra sUtrakAre nAmanikSepanI vivakSA karI nathI, paraMtu bhAvanikSepa jinanA bedhaka evA nAmanI vivakSA karI che. kAraNa ke eja nAmanA zravaNathI zrotAne mahAphaLanI prApti thavAnuM saMbhavI zake che. e ja pramANe sthApanA paNa bhAvarUpa arthathI vihIna ja hoya che, kAraNa ke bhAvanikSeparUpa arthanI sAthe tene keI saMbaMdha ja hotuM nathI. je ahIM evI dalIla karavAmAM Ave ke pahelAM bhAvajinanA astitvakALamAM je temanA zarIranI AkRti hatI, e AkRti ja sthApanA nikSepamAM vidyamAna rahe che, tethI tenA dvArA AvAzrayI bhAvarUpa saMbaMdhane baMdha thaI jAya che, te e prakAranI mAnyatA paNa ucita nathI, kAraNa ke vartamAna kALe sthApanA nikSepamAM je AzrayIne ja sadabhAva na hoya to tenA dvArA bhAvajinanI sAthe AzrayAzrayI bhAvarUpa saMbaMdhane baMdha ja kevI rIte thaI zake ! bhAvajinanI sAthe jyAre te - For Private and Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavandrikA TIkA 12 nAmasthApanayoM dani rUpaga pravacanaviruddhaM kartumazakyaM, kathaM tarhi-bhAvajinasambandhAbhAve pratimA bhAvajinaM tadgu NaM vA smArayituM zaktA bhavet / sarvathA kuprAvacanikadravyAvazyakavat pratimApUjanaM kurvantaHkArayantazca mithyAtvaM prApnuvanti na tu sabhyaktvamiti / iti sthApanA vazyakam ||suu0 12 // thaa-| hAM yaha ho sakatA hai ki jisa prakAra bhAvajina kA darzana karanevAle kisI vyakti ko bhAgellAsa ho AtA hai, usI taraha bhakti se unakI usa AkRti kA smaraNa karanevAle jana ko bhAvollAsa ho Ave-kyoM ki usa AkRti kA bhAvajina ke sAtha saMbandha hai yadi bhAvajinake sAtha usa AkRti ko saMbandha nahIM hove to phira pratimA bhAvajana aura unake guNoM kA smaraNa karAne meM samartha kaise ho sakatI hai ? parantu sthApanA kA bhAvajina ke sAtha AzrayA zrayI bhAvarUpa saMbaMdha to koI hai nahIM-ki jisa se usase isakA bodha ho jAve / bhAvajina kI AtmA kA usameM AhvAna karanA, sthApana karanA yaha saba to jinAjJA se bilakula bAhira kI bAta hai| aisI pravacana viruddha bAta ko karanA azakya hai isaliye sarvathA kuprAvacani: dravyAvazyaka kI taraha pratimA pUjana karane aura karAnevAle mithyAdRSTipane ko prApta hote haiM-samyaktva ko nhiiN| isa taraha sthApanAvazyaka kA yaha svarUpa hai / bhAvArtha isakA spaSTa hai / ||suutr 12 // AkRti vidyamAna hatI tyAre ja A prakArane saMbaMdha astitva dharAvatA hatA. hA, evuM saMbhavI zake che ke je prakAre bhAvajinanA darzana karanAra ke vyaktimAM bhAlavAsane umaLake AvI jAya che, eja pramANe bhakitabhAvapUrvaka te AkRtinuM smaraNa karanAra vyakitamAM paNa bhAllAsane umaLake AvI jAya kharo, kAraNa ke AkRtine bhAvajinanI sAthe saMbaMdha che. je bhAvajinanI sAthe te AkRtine saMbaMdha na hoya, te te pratimA bhAvajanaka ane aneka guNonuM smaraNa karAvavAne samartha kevI rIte banI zake ! paraMtu sthApanAne bhAvajinanI sAthe AzrapAzrayI bhAvarUpa koI saMbaMdha te che ja nahI. ke jenA dvArA tene baMdha thaI jAya, bhAvajinanA AtmAnuM temAM AvAhana karavuM-sthApana karavuM, e te jinAjJAnI virUddhanuM kRtya gaNAya. evI pravacanavirUddhanI vAta karavI joIe nahIM. tethI sarvathA kupravacanika dvavyAvazyakanI jema pratimApUjana karanAra ane karAvanAra miyAdaSTiyukata banI jAya che ane samyakatvathI rahita ja rahe che, sthApanAvazyakanuM A prakAranuM svarUpa che. tene bhAvArtha spaSTa hovAthI vizeSa spaSTIkaraNanI jarUra rahetI nathI. sa1rA For Private and Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . anuyogadvArasUtre idAnIM dravyAvazyaka nirUpayati___mUlam-se ki taM davvAvassaya ? davvAvassayaM duvihaM paNNattaM taM jahA-Agamao ya no Agamao ya // sU0 13 // chAyA-atha kiM tad dravyAvazyakam ? vyAvazyakaM dvividha prajJaptam, tadyathA-Agamatazca no Agamatazca // sU0. 13 // TIkA-se kiM taM' ityAdi.., ziSyaHpRcchati-atha ka tad dravyAvazyakam ? uttarayati-'davvAvassayaM' ityAdi / dravyAvazyakam-dravati-gacchati tAMstAna paryAyAniti dravyam-vivakSitayoratItabhaviSyad bhAvayoHkAraNam, anubhUta vivakSitabhAvamanubhaviSyadvivakSitabhAvaM vA vastvityarthaH / dravpalakSaNaM ca sAmAnyata idaM bodhym| aba matrakAra dravyAvazyaka kA nirUpaNa karate haiM"se kiM tadavvAvassayaM" ityaadi| ||suutr 13 // zabdArtha-(atha) ziSya pUchatA hai ki he bhadaMta ! (kiM ta davyAvassayaM) pUrva prakrAnta (pUrva prastuta viSaya) dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? uttara--(davvAvassayaM duvihaM paNNatta) dravyAvazyaka do prakAra kA hai jo una 2 paryAyoM ko prApta karatA hai usakA nAma dravya hai arthAt jo vivakSita atIta anAgata bhAva kA kAraNa ho vaha dravyanikSepa hai| jaise rAjagaddI se pRthak kiye hue rAjA ko nareza khnaa| tathA jo Age rAjA honevAlA hai vartamAnameM vaha rAjA kI paryAya meM nahIM hai use abhI se rAjA kahanA yaha bhaviSyat kAlIna paryAya kI apekSA dravyanikSepa hai| jaise rAjA kA putra have sUtrakAra dravyAvazyakanuM nirUpaNa kare che- - "se kiM taM damAssayaM" chatyAhazahAtha-ziSya gurune sevA prazna pUche che .... "se kiM taM davAvassayaM ?" u mAn! pUrva l-1 ( prastuta viSaya) dravyAvazyakanuM svarUpa kevuM che ? utta2-(davvAvassayaM duvihaM paNNattaM) dravyA1254 me 42 4il che. te te paryAne je prApta karatuM rahe che tenuM nAma dravya che. eTale ke je vivakSita matIta (bhUta sina), anAgata (viSyAsina) bhAvanu 425 DAya cha, te dravya. nikSepa che. jemake rAjagAdIne jenI pAse bhAga karAvavAmAM Ave che tene nareza kahe te bhUtakAlina paryAyanI apekSAe dravyanikSepa che, tathA vartamAna kALe je rAjA nathI. paNa bhaviSyamAM rAjA banavAne che tene atyArathI ja rAjA kahe te bhaviSyakAlina paryAyanI apekSAe dravyanikSepa che. jema ke rAjAnA putrane rAjA kahe - - - For Private and Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 13 dravyAvazyakasvarUpanirUpaNam 'bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tad dravyaM tatvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam / iti / vyAkhyA-loke hi bhUtasya-atItamya bhAvinaH bhaviSyato vA bhAvasya tuM yatkAraNaM bhavati, tat tattvajJaiH dravya-kathitam / tadravyaM sacetanAcetanaM-sacetanaM-puruSAdikam, acetanaM-kASThAdikaM ca bhavati / ayaM bhAvaH-ya: pUrva svargAdivindrAdirbhUtvA idAnIM manuSyAditvena pariNataH sa jIvo tItasya indrAdiparyAyasya kAraNa yAta sAmpratamapi dravyata indrAdirucyate / yathA- amAtyAdi padAt pracyuto'pi amAtmadirucyate / api ca agre'pi ya indrAditvenotpat yate, sa idAnImapi bhaviSyadindrAdipadaparyAyakAraNarAjA kahA jAtA hai dravya nikSepa meM vivakSitaparyAya ko jA anubhavita kara cukI hai aisI vAtu tathA vivakSita paryAya ko jo bhaviSyatkAla meM anubhava karegA aisI vastu ke viSayarUpa se parigaNita huI hai yahI bAta sAmAnyarUpa se kathita isa dravya ke lakSaNa meM isa prakAra se jAnane ke liye vahI gaI hai-loka meM tatvajJoM ne bhUtaparyAya kA athavA bhaviSyat paryAya kA jo kAraNa hotA hai vaha dravya hai| aisA kahA haiN| vaha dravya sacetana bhI hai aura acetana bhI haiM / isa kA bhAva isa prakAra se jAnanA cAhiye-jaise koI jI pahile svarga Adi meM indra Adi kI paryAya meM thA aura vahAM se cava kara manuSya paryAya meM AgayA / phira bhI use atIta indrAdi paryAya kA kAraNa hone se manuSya paryAya meM bhI AmAtyapada se rahita hue vyaktiko amAtya kahane kI taraha indra kahanA yaha dravya nikSepa hai| isI taraha jo jIva bhaviSya meM vAmAM Ave che. dravyanikSepamAM vivakSita (amuka) paryAyane je anubhavita karI cukI che evI vastu tathA vivakSita paryAyano je bhaviSyakALamAM anubhava karaze. evI vastu tenA viSayarUpe pagiNita thaI che. eja vAta sAmAnyarUpe kathita dravyanA lakSaNamAM A prakAre jANavAne mATe batAvavAmAM AvI che-tattvajJoe evuM kahyuM che ke lekamAM bhUtaparyAyanuM athavA bhaviSyanI paryAyanuM je kAraNe che, tenuM nAma dravya che. te dravya sacetana paNa che ane acetana paNa che. tene bhAvArtha A pramANe samaja. - jemake koI eka jIva pahelAM svargamAM IdranI paryAye utpanna thayo hate. tyArabAda te bhavanuM AyuSya pUruM thatAM, tyAMthI cyavIne te manuSyalokamAM manuSyanI paryAye utpana thaI gaye. jema amAtyanA padathI cuta thayelI vyakitane amAtya kahevAmAM Ave che. ema manuSyanI paryAye utpanna thayelA te manuSyane tenI bhUtakAlina IndrarUpa paryAyane kAraNe Indra kahe, tenuM nAma ja dravyanikSepa che. jema For Private and Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogabArasUtre tvAd dravyata indrAdirabhidhIyate, yathA-rAjakumAro'pi rAjA procyate bhAvirAja paryAyaprAptihetutvAt / evamacetanasya kASThAderapi bhUtabhaviSyatparyAyakAraNatvena dravyatA bhaavniiyetyrthH| . evaM dravyarUpa mAvazyakam / tad dravyAvazyakaM hi vidhaM prajJaptam ? tadyathAAgamatazca-AgamamAzritya, no Agamatazca-no AgamamAditya / ca zabdauDhayorapi svasvavipaye prAdhAnyakhyApanAau~ ||suu0 13 // -- tatra-Agamato dravyAvazyakaM nirUpayati mUlam--se ki taM Agamao davvAvassayaM ? Agamao davvAvassayaM jassa NaM Avassaetti padaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM nAmasamaM ghosasamaM ahINakkharaM aNaccakkharaM avvAiddhakkharaM akkhaliya abhiliyaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNaghosaM kaTheTrivippaindra kI paryAya se utpanna honevAlA ho use bhaviSyakAlIna indra paryAya kA kAraNa hone ke kAraNa rAjakumAra ko rAjA kahane kI taraha indra pahanA yaha bhI dravya nikSepa kA viSaya hai| yadyapi rAjakumAra vartamAna meM rAjA nahIM hai Age rAjA hogA-parantu jo usa avasthA meM bhI vaha rAjA kahA jAtA hai vaha bhAvirAja paryAya kI prApti kA hetu hone se hI kahA jAtA hai| isI taraha se acetanakASTha Adi meM bhI bhUta. bhaviSyat paryAya kI kAraNatAlekara dravyatA ghaTita kara lenI caahiye| isa taraha dravyarUpa Avazyaka kA nAma dravyAvazyaka hai| yaha dravyAvazyaka Agama ko Azrita karake aura no Agama ko Azrita karake do prakAra kA hotA haiM / bhAvArtha spaSTa hai-sUtra 13 // bhaviSyakALamAM rAjA banavAne heya evA rAjakumArane "rAjA kahevAmAM Ave che, e ja pramANe je jIva bhaviSyamAM IndranI paryAye utpanna thavAnuM hoya tene bhaviSyakAlina Indra paryAyanuM kAraNa hovAne lIdhe udra kahe te paNa dravyanikSepane viSaya che je ke rAjakumAra atyAre rAjA nathI, paraMtu bhaviSyamAM rAjA thavAne che, chatAM paNa tene rAjakumAranI avasthAmAM paNa je rAja kahevAmAM Ave che te bhAvi rAjaparyAyanI prAptirUpa kAraNanI apekSAe ja kahevAmAM Ave che. e ja pramANe acetana kASTha AdimAM paNa bhUta-bhaviSya paryAyanI kAraNutAnI apekSAe dravyatA ghaTita karI levI joIe. A prakAre dravyarUpa AvazyakanuM nAma dravyozyaka che te dravyAzyaka be prakArano che-(1) AgamanI apekSAe ane te AgamanI apekSAthI be prakAranA samajavA. bhAvArtha spaSTa che. sUtra 13 che For Private and Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. 14 dravyAvazyakasvarUpanirUpaNam mukaM guruvAyaNovagayaM, se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammakahAenoaNuppehoe, kamhA? 'aNuvaogodavva' miti kAsU.14 chAyA--atha kiM tad Agamato dravyAzyakam ? Agamato dravyAvazyaka yastha khalu Avazyaketi padaM zikSitaM sthitaM jitaM mitaM parijitaM nAmasama ghoSasamam ahInAkSaram anatyakSaram avyAviddhAkSaram askhalitam amilitam abdatyAneDitaM paripUrNa paripUrNaghoSaM kaNThoSThavipramuktaM guruvAcanopagatam / sa khalu tatraM vAcanayA pracchanayA parivartanayA dharmakathayA no anuprekSayA, kasmAt ? anupayogo dravyamiti kRtvA // 10 14 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM taM Agamao davAvamsayaM' iti / atha kiM tad Agamato dravyAvazyakam ? AgamamAzritya dravyAvazyakaM kim ? iti praSdurAzayaH uttarayati-'Agamao vvAvassayaM' ityaadi| Agamato dravyAvazyakam-evaM vizeSam-yAya khalu sAdho.-Avazyakamiti padam-sarvajJapraNItamAvazyakAbhidheya zAstraM zikSitam-vinayapUrvakaM gurumukhAd gRhItam / sthitaM smRtipathe Agama kI apekSA dravyAvazyaka kA svarUpa sUtrakAra nirUpita karate haiM"se kiM taM" ityAdi ||suutr: 14 // . zabdArtha-(se) ziSya pUchatA he ki he bhadaMta ! (kiM taM Agamao davvAvassayaM) Agama kI apekSA karake dratyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? arthAt dradhyAvazyaka ke jo do bheda kahe gaye haiM unameM se pahile bheda kA kyA svarUpa hai ? uttara-(Agamao davAvassayaM) Agama kI apekSA lekara dravyAvazyaka kA svarUpa isa prakAra se hai-(jassa NaM Avassaetti padaM sikkhiya) jisa sAdhune Avazyaka zAstra ko vinayapUrvaka guruke mukhna se sIkhA hai (ThiyaM) use acchI have sUtrakAra AgamanI apekSAe dravyAzyakanA svarUpanuM nirUpaNa kare che. "se kiMta" tyAhi zAya-(se) ziSya gurune meyo prazna pUche che 3- (ki ta Agamao davAvassaya?) mAgabhanI apekSA 2 dra0yA1254 4hyo cha tenu yu 2135 hai ? eTale ke dravyAvazyakanA je be bheda batAvavAmAM Ave che, temAMthI je pahelA bheda batAve che tenuM svarUpa kevuM che? uttara--(Agamao davAvassaya) mAgamanI apekSAye dra0yAvazyatuM 2135 I Rnuche-(jassaNaM Avassaetti padaM sikkhiyaM) re sAdhu-me mAvazyAnu gurunI samakSa vinayapUrvaka adhyayana karyuM che, (hi) tene sArAmAM sArI rIte pitAnA For Private and Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAramatre vidyamAnam, jitaM-zabdato'rthatazca paricitam-parijJAtam / mitaM-vijJAtazlokapadara : varNAdi saMkhyAmAnam, parijitaM-pari-samantAt sarvaprakArairjitaM-parijitama, Anu, pUrvyA, anAnupUryA ca parA titama, nAmasamam-nAmnA samaM yathA nAmaM na vismRtaM bhavati, tathA ra t vadApi vismRtaM na bhavati, tannAmasamama, ghoSasamaM ghoSA udAttAdayastaiH samama, yathA guruNA ghoSA uktAstathA yatra ziSyeNApi samuccAryante tad ghoSasamam / ahInAkSaram ekenApyakSareNa ahInam / anatyakSaram-ekadrayAdibhirakSarairadhika matyakSaram, na atyakSaraM yatra tadanatyakSarama-adhikAkSararahitamityarthaH, avyAviddhAkSarama-viddhAni-viparyastaratnamAlAgataratnAnIva viparyastAni akSarANi yasmistad vyAviddhAkSaram, na tathA avyAvidyAkSarama cyAviddhAkSaratvadoSataraha se apane smRti patha meM utArA hai, (jiyaM) zabda aura artha kI apekSA lekara jisane use acchI taraha se jAna liyA hai (miyaM) jisake zlokoM kI padoM kI aura voM kI saMkhyA kA pramANa jise bhalI prakAra abhyAsa kiyA huA hai (parijiyaM) AnupUrvI evaM anAnupUrvI se jisane use saba tarapha se aura saba prakAra se Avartita kiyA hai, (nAmasamaM) apane nAma ke samAna jo kabhI bhI use apane smRtipatha se dUra nahIM karatA hai (ghosasamaM) jisa prakAra se guru mahArAja udAtta Adi ghoSa svaroM kA uccAraNa kiyA hai, usI prakAra se jo usake ghoSAdi svaroM kA cArurUpa se uccAraNa karatA hai, tathA-(ahI NavakharaM) ekabhI akSara kI hInatA se rahita use jisane sIkhA hai (aNacavakharaM) bolate samaya-pATha karate samaya jo apanI tarapha se bolatA hai-arthAt jaisA usameM likhA hai vaisA hI use uccAraNa karatA hai (a-vAiddhavastraM) jise smRtipaTamA tAyu cha, (jiya) za6 bhane anI apekSAya ne ta sAza zata onell eIdheda cha, (mitha) // yonI, pahonI mane voniI sadhyAna pramANu ye sArI rIte sama sIdhu che, (parijiyaM) mAnuSI bhane manAnupUrvI pUrva ) tene yI 123thI bhane madhA re 52partita 42 sIdhu cha, (nAmasama) pitAnA nAmanI jema je tene kadI paNa pitAnA smRtipaTamAMthI dUra karatuM nathI, (ghosasama) 2 rIte zu3 bhaDArA Sad mA paspazana syA29 4yu DAya, me prAre tenA dhApA 212nure suzata yA2942to chAya, (ahINakkharaM) eka paNa akSaranI hInatA na rahe evI rIte jeNe tenuM adhyayana karyuM che, (aNaccakakhA) mosatI mata-pATha 42tA mate 2 pAtAnA ta2thI me pazu sakSa2 temAM umerIne bela nathI-eTale ke temAM je pramANe lakhyuM hoya e pamANe ja tenuM uccAraNa kare che. For Private and Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ra anuyogacandrikA TIkA-mR. 14 dravyAvazyakasvarUpanirUpaNam rahitam, akSaravyatikramarahitamityarthaH, askhalitam - zAstrapAThasamaye madhye madhye viramyaM viramya taduccAraNam tatskhalitarUpoccAraNadoSastena rahitamityarthaH / abhilitaM militadoparahitam, tU zAstrAntaravartibhiH padairamizritaM yathA - sAmAyikasUtre dazavaikAliko tarAdhyaya dipadAni na kSipati / athavA - parArtamAnasya yaMtra padAdi vicchedo na pratIyate tammilitaM na tathA, amilitam / avyayA Ditam - ekasminneva zAstre'nyAnyasthAnanibaddhAni ekArthAni sUtrANi ekatra sthAne samAnIya yatpaThitaM tad syAmreDitam athavA - bhAcArAGgAdisatramadhye svabuddhiusane isa taraha se sIkhA hai ki jisa se usake uccAraNa meM akSaroM kA vyatikrama nahIM ho sakatA ho, (aktraliMgaM) pATha karate samaya jo bIca 2 meM Thahara kara usakA uccAraNa nahIM karanA hai kintu dhArApravAha ke samAna sAvadhi jo use bolatA calA jAtA hai, (amiliyaM ) zAstrAntaravartI padoM ko milAkara jo use nahIM bolatA hai - jaise sAmAyika sUtra meM dazavaikAlika, uttarAbhyayana ke sUtroM ko bolanA - yaha mizrita doSa haiM- isa doSa se rahitakara sAmAyika pATha kA bolanA yaha amizrita doSa haiM / athavA pATha karate samaya jahA~ padAdi kA viccheda pratI nahIM hotA hai, usakA nAma milina hai, isarUpa se nahIM bolanA isa kA nAma amilita hai - arthAt isa taraha se Avazyaka sUtra kA uccAraNa karatA haiM ki jisake uccAraNa meM padAdikA viccheda acchI taraha se lakSita hola rahanA hai / ( avaccAmeliyaM) eka hI zAstra meM anya 2 sthAnoM para likhe gaye sUtroM ko eka sthAna meM lekara usa zAstra vA paDhanA isakA nAma (anvAidukkharaM) nenu te| khetrI rIte adhyayana yuddha che ! tenAbhyAraNa varNate akSarono vyatibha thA to nathI, (akkhaliyaM ) nA pATha uratI vaNate vacce vacce aTakIne tenu" uccAraNa karate nathI paNa pANInA pravAhanI jema masthalita3ye ? tenu' (bhyAra ye laya che, (amIliya ) anya zAstravata pAne tenI sAthe seLabheLa karIne je tenuM uccAraNa karatA nathI-jemake sAmAyika sUtramAM dazavaikAlika ke uttarAdhyayananA sUtrAttu' uccAraNa karavuM tenuM nAma mizrita doSa che, A dASA na thAya evI rIte sAmayika pAThanuM uccAraNa thavuM joie. athavA paTha karatI vakhate jayAM pAdanA viccheda thatA nathI, tenu nAma milita che ane te saMkAre uccAraNa na karavuM tenuM nAma amilita che. eTale ke te AvazyakasUtranA pAhatu evI rIte uccAraNa kare che ke jenA uccAraNamAM pAdanA viccheda sArI bIte dakSita thaMto rahecha, (avacAmaliMga ) is zAstrama buDhA luhA sthAnoM para lakhavAmAM AvelA ekAka sUtrane eka je sthAnamAM larSane te zAstranA pATha karavAM For Private and Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nAparipUrNaghoSamiti ucyate, ghoSasamama raNadha pam' iti anuyomadvArasUtre kalpitAni tatsadRzAni satrANi kRtvA prakSipya paThita vyatyAneDitam / yaza asthAnaviratikaM vyatyAneDitam, na tathA, avyatyAneDitadoSarahitamityarthaH / paripUrNam-sUtrato vindumAtrAdibhirananam, arthato'dhyAhAgakAkSAdirahita ca / paripUrNaghoSam udAttAdighoSayuktam nanu 'ghoSasamam' ityuktvA punaHparipUrNaghoSamiti kathanaM punaruktidoSagrastam, iti ceducyate, ghoSasamam' iti zikSAkAlamAzrityoktam, 'paripUrNaghoSam' iti tu parAvarttanAkAlamAzrityaktam, ato nAsti punaruvyatyAneDina hai athavA AcArAMga Adi sUtra ke bIca meM apanI buddhi se banAkara usake jaise sUtroM ko prakSipta karake paDhanA isakA nAma bhI vyatyApreDita hai, athavA bolate samaya jahAM birAma lenA cAhiye vahAM vigama nahI lenA aura nahIM lenA cAhiye vahAM vima lenA isakA nAma bhI vyatyAneDita hai| isa prakAra kA vyatyAneDita deSa jisake dvArA usa Avazyaka zAstra ke adhyayana karane meM nahIM lagA gayA. hai arthAt isa doSa ko varjita karake jisane AvazyakazAstra ko sIkhA hai, (paDipuNNaM) sUtra kI apekSA vindu mAtra Adi se anyUna evaM artha kI apekSA adhyAhAra evaM AkAMkSA Adi se rahitarUpa se usa AvazyakazAstra kA jisane bhalI prakAra se jJAna prApta kara liyA hai(paMDipuNNaghosa) udAta anudyattasvarisa ghoSo kA yathAsthAna jJAna prAptakara jisane usa zAstra kA acchI rIti se parAvartana kiyA hai| "ghoSasamaM aura paripUrNapoSa" ina, donoM vizeSaNoM meM punaruktidoSaisa liye nahI mAnanA cAhiye ki pahilA vizeSaNazikSA kAla ko Azrita karake kahA gayA hai aura yaha dUsarA vizeSaNa parAvartana tenuM nAma " tyAeNDita che. athavA AcArAMga Adi sUtrane pATha karatI vakhate vacce vacce pitAnI buddhithI racelAM tenA jevAM ja sUtronuM uccAraNa karavuM tenuM nAma paNa vyatyAgreDita che athavA bolatI vakhate jayAM virAma le ane virAma na levAnuM hoya tyAM virAma le tenuM nAma paNa vyatyAgreDita che. A prakAranA vyatyAgraMDita deSanuM jenA dvArA te Avazyaka zAstranuM adhyayana karatI vakhate sevana karAyuM nathI, eTale ke A doSanA tyAgapUrvaka jeNe AvazyakazAstra adhyayana karyuM che: (paDipuNNaM) sUtranI apekSA Andu, mAtra mAhithI bhanyUna mana mathanI apekSA adhyAhAra ane AkAMkSA AdithI rahitarUpe te AvazyakazAstranuM jeNe sArI rIte jJAna prAta sIdhu cha.. ..:. . (paDipuNNaghosa) hAtta yA ghoSAnu yathAsthAna jJAna prAsarIna se te zAnusArIrIta parAvartana yucha, 'ghosasamaM' bhane "paDipuNNaghosa" mA bhanne vizeSamAM punarukti doSa e kAraNe mAnavuM joIe nahIM ke paheluM vizeSaNa zikSA kALane Azrita karIne vaparAyuM che ane bIjuM vizeSaNa parAvartana kALane For Private and Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sU0 14 dravyAvazyaka rUpanirUpaNam ktidoSaH / kaNThoSThavipramuktam-kaNThazca-oSThaMca-kaNThoSTham-tena vipramuktam-suspaSTa mityarthaH na tu bAlamUkAdibhASitavadaspaSTam / tathA-guruvAcanopagata-guroHsakAzAdadhigatA yA vAcanA, sUtrasyArthasya ca grahaNaM tathA upagata prAptama, tadevaM yasya sAdhorAvarapakapadaM zikSitAdiguNopetamadhigataM bhavati, sa khalu sAdhuH tatra Avazyakapade vAcanayA-ziSyAdhyApanarUpayA pracchanayA-pracchanA-pUrvAdhItasUtrAdau saMzaye sati gurusamIpe pracchanam, yadvA-pracchanA-vizoSitasya sUtrasya mAbhUd vimmaraNamiti guroH praznarUpA, tayA, parivartanayA adhItasya sUtrAdeH punaHpunarAvRtti karaNaM guganaM parivarta nA, tayA, dharmakathayA=durgatau prapatantaM satcasaMghAta sugatau dhAraya(punarAvartana) kAlako Azrita karake kahA gayA hai| (kaMThoDavippamukka) bAla Adi ke bhASita kI taraha jisa kA usazAstra kA aspaSTa uccAraNa nahIM hai kintu bilakula spaSTa svara se jo usakA uccAraNa karatA hai, tathA (guruvAyaNovagaya) guruke pAsa rahakara jisane isa AvazyakazAstra kI vAcanA pAI hai-sUtra aura artha kA adhyayana kiyA hai-jisa se use usa-Avazyaka zAstra kA jJAna prAta huA hai-isa taraha ina pUrvokta zrutaguNarUpavizeSaNoM ke anusAra jisa sAdhune AvazyakazAstra kA jJAna prApta karaliyA hai-ataH (se) vaha sAdhu (tattha) usa Avazyaka zAstra me (vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammakahAe) ziSya adhyayanarUpa vAcanA se, pUrvAdhIta sUtrAdi meM saMzaya hone para guru ke samIpa pUchanerUpa athavA vizodhita sUtra kA visma, raNa na ho jAve isa khyAla se guru se praznakaranerUpa pRcchanA se, adhIta paDhA huA sUtrAdika ki punaH punaH AvRtti karanerUpa parivartanA se aura durgati meM paDate mAzrita 4Ine 15rA cha. (kaMThAhavippamuka) uts mA 'bhU't bhAsana jevuM aspaSTa uccAraNa je karato nathI-paranta bilakula spaSTa svarathI je tenuM uccAraNa are cha, (guruvAraNodhagayaM) zu3nI pAse 2hIna 2 mA mAvazya: - vAyanA karI che-eTale ke gurUnI samakSa jeNe sUtra ane arthanuM adhyayana karyuM che ane A rIte jene Avazyaka sUtranuM jJAna prApta thayuM che, A rIte pUrvokata zrata guNa rUpa vizeSaNonA anusAra je sAdhue AvazyazAstranuM jJAne prApta karI lIdhuM che. ane sathI (se) te sAdhu (tattha) te mAvazyazAstramA (vAyaNAe 'pucchaNAeM pariyaTTaNAeM dhammarahAe) ziSya madhyayana35 pAyana 43 pUrvAdhAta (pamA renu bhayayana 42pAmA AvyuM che tene pUrvAdhIta kahe che) sUtrAdimAM saMzaya thAya tyAre gurUne te viSe prazna karavArUpa pRcchAvaDe athavA vize dhita sUtranuM vismaraNa na thaI jAya te khyAlathI gurUne prazna karavArUpa pRcchano vaDe adhIta sUtrane pharI pharIne pATha karavArUpa parivartanA vahe ane durgatimAM paDatAM ene samatimAM dhAraNa karAvanAra dhamakathAva eTale For Private and Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadArasUtre tIti dharmaH tasya kathanaM dharmakathA ahiMsAdi dharmaprarUpaNarUpA, tayA, vartamAno'stIti Agamato drvyaavshykmucyte| nanu vAcanAdibhitatrAvazyaka zAstre vartamAnaH sAdhuH kathamAgamato dravyAvara ke bhavatIti ziSyazahAM nirAkartumAha-'no aNuppehAe' no anuprekSayA-vAcanAdibhistatra vartamAno'pi zAstrArthAnucintanarUpayA'nuprekSayA no vartamAno bhavati anuprekSayA yukto na bhavatItyarthaH, anaH sa Agamato dravyAvazyakaM bhavati / anuprekSayAcA'vamAnaH kathamAgamato dravyAvazyaka bhavatIti svayamAha sUtrakAra:-'kamhA' ityAdinA / kasmAt Agamato dravyAvazyakaM bhavati ? unarayati-'aNuvaogo da miti va?' anupayogI dravyamiti kRtvA-upayujyate -vastuparicchedaM karoti jiivo'nenetyupyogH| karaNe ghaJ prtyyH| upayogaHhue jIvoM ko sugati meM dhAraNakarAne vAle (pahoMcAne vAle) dharma kI kathA se-arthAt ahiMsAdi dharma kI prarUpaNA se-tamAna hai-isa taraha Agama kI apekSA chaha sAdhu dracyAvazyaka kahA gayA hai| yahAM aisI AzaMkA nahIM karanI cAhiye, ki vAcanAdirUpa kriyAoM se usa Avazyaka zAstra meM vartamAna vaha sAdhu Agama kI apekSA dravyAvazyaka kaise hai kyoMki (no aNuppehAe) isa pada se sUtrakAra ne isa zaMkA kA samAdhAna kiyA hai-ve kahate haiM ki vAcanAdirUpa kriyAoM se AvazyAzAstra meM vartamAna rahA huA bhI vaha sAdhu zAstra ke artha kA anucinsana karane rUpa anuprekSA cintana se usameM vartamAna nahIM hai / isaliye vaha Agama se dravyAvazyaka hai| (kamhA agupayogo dAmiti) kyoMki "anupayogo dravyaM" aisA zAstra kA vacana hai| isa kA tAtparya yaha haiM ki-jIva jisa ke dvArA vastu kA pariccheda karatA hai usa kA nAma upayoga hai / upa upasarga pUrvaka yujU ke ahiMsAdi dharmanI prarUpaNA vaDe vartamAna vidyamAna che. A rIte AgamanI apekSAe te sAdhune dravyAvazyaka kahevAmAM Ave che. te ahI evI zaMkA na karavI joIe ke vAcanAdi kriyAo vaDe te Avazyaka sUtramAM vartamAna te sAdhu AgamanI apekSAe dravyAvazyaka kevI rIte saMbhavI zake che? sUtrakAre A sUtrapATha dvArA te zaMkAnuM samAdhAna karyuM che . . . (no aNuppehAe) pAyanA3i5 yA 43 21 / 1154 mA vartamAna / e te sAdhu zAstrane arthanuM anucintana karavArUpa anuprekSAnI apekSAe temAM nabhAna DAta nathI te // 20 te manI apekSA dravyA1354 cha. (ka.mhA aNupayogoM dAmiti) 29 , zAstranu me kyana cha hai "anupayogo dravya" A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che chava jenA dvArA vastune pariccheda kare che (vastunuM jJAna meLave che, tenuM For Private and Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 14 dravyAvazyakasvarUpanirUpaNam 95 jIvasya bodharUpA vyApAraH / na vidyate upayoga chatrAsau - anupayogaH / iti kRtvA = asmAt kAraNAt sa sAdhurAgamato dravyAvazyakaM bha-ti / yasya vasyacit sAdhorAvazyakazAstra zikSitaM sthitaM jitaM yAvad vAcanopagataM bhavati, sa khalu sAdhustatrAvaHyakazAstre vAcanApracchanA parivartanA dharmakAbhitaM mAno'pi Avazyaka - payogarahitvAdAgamato dravyAvazyakaM bhavatIti smuditArthaH / abheda bodhyamvAcanA pracchanAdaya upayeAgapUrvakA anupayeogapUrvakAJca bhavanti / paramiha dravyAvara kaparatAvAda nupayeogapUrvakA vAcanApracchanAdayo boddhavyaH / anupa yogastu bhAva - dhAtu se karaNa meM dhaJ pratyaya karane se upayoga zabda niSpanna huA hai / jIva ke bodharUpa vyApAra kA nAma upayoga hai / yaha upayoga jahAM para nahIM hai usakA nAma anupayoga hai / isa anupayoga se usa AvazyakazAstra meM yukta hone ke kAraNa vaha Avazyaka zAstra kA jJAtA Agama se dravyAvazyaka mAnA jAtA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa sAdhune Avazyaka zAstra ko acchI taraha se jAna liyA hai. sIkha liyA hai-usakA vaha pUrNarUpa se jJAtA ho cukA hai - ataH vaha sAdhu usa AvazyakazAstra meM vAcanA pRcchanA, parivartanA evaM dharmakathA ke rUpa se vartamAna mAna liyA jAtA hai- phira bhI Avazyaka ke upayoga se rahita hone ke kAraNa vaha Agama se drAvazyaka kahalAtA hai use yoM samajhanA cAhiye ki vAcanA pRcchanA Adi upayogapUrvaka bhI hote haiM aura anupayogapUrvaka bhI / parantu yahAM ka kA prakaraNa hone se ve te nAma 'upayoga' cha. 'yuj' dhAtune upa upasargapUrva 42 artha dhan pratyaya sbhaaDavAthI upayAga zabda bane che. jIvanA bedharUpa vyApAnu nAma upayAga che, te upayAganA jyAM sadbhAva nathI tene anupayoga kahe che. te anupayegapUrvaka te AvazyakazAstramAM yukata hAvAne kAraNe te AvazyakazAstranA jJAtAne dravyanI apekSAe Avazyaka (drazyAvazyaka) mAnavAmAM Ave che. A kathananuM tAtparya e che ke je sAdhue Avazyaka zAstrane sArI rIte jANI lIdhu che-sArI rIte tenuM adhyayana karI lIdhuM che. tenA pUrNarUpe jANakAra thai gayA che, evA sAdhune te AvazyakazAstramAM vAcanA, pRcchanA, parivartInA ane dhamakathA rUpe vamAna mAnI levAmAM Ave che, chatAM paNa AvazyakanA upayogathI rahita hAvAne kAraNe tene AgamanI apekSAe dbhavyAvazyaka kahevAmAM Ave che. A vAtanA vadhu khulAsA A pramANe samajavAvAcanA, pRcchanA, Adi upayegapUrNAMka paNa thAya che ane anuyAgapUrNAMka paNa thAya che parantu ahI dravyAvazyakanuM prakaraNa cAlatu hAvAthI temane anuyAga ja For Private and Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasatra 'zUnyatA, tacchnyaM ca vastu dravyameva bhaktIti vAcanAdibhiratatra vartamAnA'pi sAdhu vyAvazyakam / anuprekSA tUpayogapUrvikaiva raM.bhavati, utarataMtra vartamAnA * draNavazyakaM na bhavati / . .. :: . nanu AgamamAzritya dravyAvazyakamityAgamarU pamidaM dravyAyavazyakamityuktaM bhavati, etacca yuktaM na pratibhAti, yat Agamo jJAnaM, jJAnaM ca : bhAra eveti kathamasya dravyatvamupapadyate ? iticet ucyate-Agamasya kAraNamAtmA, tadadhiSThito dehaH, - zabdazvopayogazUnyasUtroccAraNarUpa ihAsti, na tu saakssaadaagmH| etacca tritayamAgama kAraNAt kAraNe kAryopacArAdAra ma ucyate, kAraNaM ca vivakSita bhAvasya dravyameva bhavatItyadoSaH / anupayogapUrvaka gRhIta kiye gaye haiN| bhAvazUnyatA kA nAma anupayoga hai| upayoga se zUnya dravya hI hotA hai| isaliye vaha AvazyakazAstra kA jJAtA sAdhu usameM vAcanAdika se vartamAna hotA huA bhI upayoga se zUnya hone ke kAraNa dravyAvazyaka hai| anuprekSA jo hotI hai vaha upayogapUrvaka hI hatI hai isaliye usameM vartamAna sAdhu dravyAvazyaka nahIM hai vaha to bhAvAvazyaka haiN|shNkaa-jb Apa Agama ko Azrita karake dravyAvazyaka kI prarUpaNA karate ho to vaha dravyAvazyaka Agamarupa vahA garA hai mAnne meM AtA hai| parantu yaha bAta yukta pratIta nahIM hotI hai kyoMki Agama jo hotA hai vaha to jJAnarUpa hotA hai| aura jJAna bhAvarUpa hotA hai / ataH Agama meM dravyatA kaise bana sakatI hai ? uttara-Agama ke kAraNa AtmA, AtmAdhiSThita deha, aura upayogazUnya sUtra kA uccAraNarUpa zabda ye tIna mAne gaye haiN| sAkSAta Agama nhiiN| ye tIna Agama ke kAraNa hone se kAraNa meM Agamampa kArya kA upacAra kiyA gayA hai| isaliye inheM AgamarUpa se vahA hai| vivakSita bhAva kA jo kAraNa gRhIta karavAmAM Avela che. bhAvazUnyatAnuM nAma anupaga che dravya ja upagathI rahita hoya che. tethI te Avazyaka zAstrane jJAtA sAdhu temAM vAMcanA AdirUpe vartamAna hovA chatAM paNa upayogathI rahita hovAne kAraNe dravyAvazyaka ja kahevAya che. anuprekSA te upagapUrvaka ja thAya che. tethI temAM (anuprekSAmAM) vartamAna sAdhu dravyAvazyaka nathI, paNa bhAvAvazyaka che. - zaMkA-jyAre Apa Agamane Azrita karIne dravyAvazyakanI prarUpaNa kare che. tyAre evuM lAge che ke dravyAvazyakane AgamarUpa kahevAthAM AvyuM che, evuM Apa pratipAdana karI rahyA che, paraMtu e vAta yukata lAgatI nathI kAraNa ke Agama For Private and Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. 14 dravyAvazyakasvarUpanirUpaNam __nanu-Agamato'nupayukto dravyAvazyakama, ityetAvataiveSTasiddhaH zikSitAdizrutaguNAbhidhAnaM vyarthamiticet, ucyate-zikSitAdizrutaguNAbhidhAnena sUtrakAra idaM sUcayati-evaMvidhaM nirdoSamapi zrutamuccArayato'nupayuktasya dravyazrutaM dravyAvazyakameva bhavati, kiM punaH sadoSam / upayuktatya skhalitAdidopaduSTamuccAraya to'pi hotA hai vaha dravya hI hotA hai| isaliye AkSaka meM upayogarahita AtmA kA Agama se dravyAvazyaka kahanA nirdoSa hai| zaMkA-ThIka hai- Avazyaka meM anupayukta AtmA ko Apa Agama kI apekSA dravyAvazyaka kahiye-isameM koI virodha nahIM hai-parantu sUtrakAra ne jo zikSitAdi zrutaguNoM kA varNana kiyA hai so unake kahane kI kyA AvazyakatA thI? vaha zrutaguNa kathana to vyartha hai| kyoM ki isa zrutaguNa kathana se Agama kI apekSA lekara dravyAvazyaka kI siddhi meM koI saMgati pratIta nahIM hotI ? so isa prakAra kA AkSepa bhI saMgata pratIta nahIM hotAkAraNa sUtrakAra isa zrutaguNavarNana se yaha sUcita karate hai ki isa prakAra nirdoSa bhI zAstra kA uccAraNa karane vAle sAdhukA ki jo usa meM anupayukta (vinA upayoga ke) te jJAnarUpa hoya che ane jJAna bhAvarUpa hoya che. tethI AgamamAM dravyatA kevI rIte ghaTAvI zakAya che? 612-~-mAmanA 241 35 // 2 // mAnavAmA mA0yAM cha-(1) mAmA, (2) AtmAdhiSThita deha ane (3) upaga rahita sUtranA uccAraNarUpa zabda-sAkSAta Agama nahIM. AgamanA A traNa kAraNe hovAthI kAraNamAM AgamarUpa kAryane upacAra karavAmAM Ave che. te kAraNe temane AgamarUpa kahevAmAM Avela che. vivakSita bhAvanuM che kAraNa hoya che te dravya ja hoya che. tethI AvazyakamAM upaga rahita AtmAne AgamanI apekSAe dravyAvazyaka kahe emAM koI deSa nathI, e te nirdoSa kathana ja gaNI zakAya. zaMkA-AvazyakamAM anupamukata AtmAne A5 AgamanI apekSAe bhale drabhAvazyaka kahe, emAM amane kaMI vAMdho nathI, paraMtu sUtrakAre je zikSita Adi zrataguNonuM varNana karyuM che. te varNana karavAnI ahIM zI AvazyakatA hatI? te zrutaguNakathana te vyartha ja lAge che, kAraNa ke A zrataguNa kathana vaDe AgamanI apekSAe dravyAvazyakanI siddhimAM keI saMgati dekhAtI nathI. uttara-A prakArano AkSepa paNa saMgata lAgatuM nathI, kAraNa ke sUtrakAra A thataguNa varNana vaDe e sUcita karavA mAge che ke-A prakAre nirdoSarUpe paNa zAsanuM uccAraNa karanAra sAdhu ke je temAM anuyukata ja rahe che, tenuM te dravya ta For Private and Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 98 anuyogadvArasUtre bhAvazrutameva bhavati / evaM pratyupekSAdi kriyA nirdoSA api anupayuktasya na tathAviSaphaladAyinyo bhavanti / upayuktasya tu mativekalyAditaH sa zeSA api pratyupekSAdi kriyAH karmamalApanayanAya samarthA bhavantIti / nanu bhavatvanupayukto dravyAdaiya kam, kintu hInAkSaraMsUtraM samuccArite ko deoSaH ? kathamuktamahInAkSara ? miti, ucyate-lautikavidyAmantrA api akSarahInAH samuccAryamANAstatphalaM dAtuma marthA anavihAzca bhavanti, kiM tarhi paramamantrarUpe ho rahA hai-vaha dravara zruta draHyAvazyaka hI hai| to phira sadoSa zAstra ko uccAraNa karane vAle kI to bAta hI kyA hai ? jo usa zAstra meM upayoga yukta hai aisA prANI yadi skhalita Adi doSa se bhI dRSita zAstra kA uccAraNa karatA hai to usakA vaha drabya ta bhAvazrata hI hai| isI taraha anupayukta sAdhu rUpa prANI kI pratyupekSaNA da kriyA nirdoSa bhI hoM to bhI ve tathAvidha phala kI pradAtA nahIM hotI haiN| parantu jo sAdhu una pratyupekSaNAdi-paDilehaNA kriyAoM ko unameM upayukta bana kara karatA hai aura yadi ve mati bikalatA Adi ke vaza se sadoSa bhI karmamalako dUra karane ke liye samartha hotI haiN| - zaMkA-anupayukta sAdhu dravyAvazyaka bhale ho parantu hInAkSararUpa se sUtra ke uccArita hone para kyA doSa hai ki jisa se "ahINavakharaM" yaha zruta kA kathita guNarUpa svarUpa vizeSaNa saphala mAnA jA sake ? uttara-laukika vidyA, maMtra, bhI jaba akSara nyUna bole jAte hai to ve apane vAstavika phala ko dene meM asamartha ho jAte haiM aura anarthakAraka bana jAte haiM taba phira paramamaMtra rUpa sUtra ke viSaya meM kyA kahanA / hInAkSara sUtra ke dravyAvazyaka ja che, te sadoSa zAstranuM uccAraNa karanAranI te vAta ja zI karavI ! je te zAstramAM upayogayukata che e sAdhu paNa je khalita Adi deSathI dakitA thayelA zAstranuM uccAraNa kare che, te tenuM te dravyathata bhAvathata ja che. e ja pramANe anupayukata sAdurUpa jIvana pratyuprekSaNAdi kiyA nirdoSa hoya te paNa tathAvidha te prakAranA) phalanI pradAtA saMbhavI zakatI nathI. paraMtu je sAdhu te pratyuprekSaNAdi kiyA one temAM upayukta banIne kare che, e sAdhu kadAca mati vikalatA Adine kAraNe sadeSa hoya te paNa tenI te kiyAe karmamaLane dUra karavAne samartha ja hoya che. zaMkA-anupayukata sAdhune dravyAvazyaka mAnI laIe, paratu hInAkSararUpe sUtranu syA291 42vAmA mevo to dhyo ho5 cha OM thI "ahINa vanaraM" / kRtanA kathita guNarUpa vizeSaNane saphaLa mAnI zakAya ? uttara-viaukika vidyArUpa maMtranuM uccAraNa karavAmAM paNa je ekAda akSarane uDADI devAmAM Ave che, te te maMtra paNa vAstavika phaLa ApavAne asamartha For Private and Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 14 dravyAvazyakasvarUpanirUpaNam sUtre vaktavyam ? hInAkSare sUtre uccArite tatphala paramakalyANarUpamokSAnavAptiranantasaM kA vA ptazca bhavatIti sudhIbhirvibhAvyam / atrAyaM dRSTAntaH--ekadA rAjagRhanagarodyAne samarasRtasya bhagavato mahAvIrasya caraNau vanditu devAsuravidyAdharanarasamudAyaH samAgataH / svaputreNAbhayakumAreNa saha rAjA Niko'pi smaagtH| bhagavatA pariSadi dharmadezanA dattA / dharmadezanAnantaraM sarve'pi bhagavantamabhivandya svasvasthAnaM gtaaH| saputraH zreNiko bhagavantaM paryupAsInaH / bhagavatsamIpa eva thitH| asmin samaye kazcid vidyAdharo vismRtavidyakAkSaro nabhasA gantumutpatitaH, kiMcid gatvA uccarita hone para usakA phala jo parama kalyANarUpa mokSa kI prApti honA vaha nahIM hotI hai aura ananta saMsAra kI prAptirUpa anartha pragaTa hote haiM, isa viSaya meM yaha dRSTAMta haiM-eka samaya rAmagRha nagara ke udyAna meM bhagavAn mahAvIra yA samavasaraNa huaa| prabhu ko vaMdanA karane ke liye deva, asura, vidyAdhara. evaM manuSya ina sabakA samudAya A phuNcaa| apane putra abhayakumAra ke sAtha rAjA zreNika bhI aaye| bhagavAn ne pariSadA meM dharma kI dezanA dii| dezanA sunakara saba bhagan ko baMdanA karake apane 2 sthAna para cale gye| para rAjA zreNika nahIM gaye / saputra ve bhagavAna kI paryupAsanA meM lavalIna ho kara bhagAn ke samIpa meM hI baiTha gaye / itane meM koI eka vidyAdhara jisako apanI vidyA kA eka akSara vismRta ho gayA thA / AkAzamArga se jAne ke liye uddaa| vaha banI jAya che ane anarthakAraka paNa banI zake che, te pachI parama maMtrarUpa satranI to vAta ja zI karavI? hInAkSara sUtranA uccAraNane lIdhe parama kalyANakAraka mokSa rUpa phaLanI prApti paNa thatI nathI eTaluM ja nahIM paNa anaMta saMsAranI prAptirUpa anartha paNa pragaTa thAya che A viSayane anulakSIne nIcenuM daSTAMta ApavAmAM AvyuM che. - koI eka samaye rAjagRha nagaranA udyAnamAM mahAvIra prabhunuM samavasaraNa thayuM prabhune vaMdaNa karavA nimitte deva, asura, vidyAdhara ane manuSyane samudAya AvI pahoMce. potAnA putra abhayakumArane sAthe laIne mahArAjA zreNika paNa AvI paheo bhagavAne tyAM ekatra thayelI pariSadAne dharmanI dezanA dIdhI. bhagavAnanI dezanA sAMbhaLIne ane bhagavAnane vaMdaNA karIne sau pitApitAne sthAne pAchA pharyA. paraMtu rAjA zreNika tyAMthI khasyA nahIM. te potAnA putranI sAthe bhagavAnanI paryuM pAsanAmAM tallIna thaIne tyAMja besI rahyo. have A vakhate nIcene banAva banyo. samavasaraNamAMthI pAchA pharate kaI eka vidyAdhara AkAzamAge uDavA mAMgate hate paNa AkAzamAM uDavA mATe je maMtrane uccAra kara joIe te maMtrane eka akSara te bhUlI For Private and Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre nipatitaH, punarutpatito nipatitazca / evaM punaH punarutpatantaM nipanantaM taM vidyAdharaM vIkSya abhayakumAro bhagavantaM praNamyaivamabravIt-bhadanta / kathamayaM mahAbhAgo vidyAdharo vicchinnapakSaH pakSIva punaH punarnabhasi utpatati nipatati ca ? tato bhagavatA proktam-ayaM vidyAdharo vismRtavidyekAkSaro nabhasi gantuM prayatate. parantu saphalA na bhavati / bhagavacanaM zrutvA abha kumArastasya vidyAdharasya samIpe samAgatyaivamabravIta-mahAbhAga ! yadi vaM mahyamapi vidyAsAdhanopAyaM kathayestadA tvadvismRtavidyaikAkSaraM tubhyaM nivedayAmi / vidyArareNAbhayakumAravacanaM pratipannam / abhayakucha dUra gayA. hI thA ki nIce gira paDA / vahAM se phira uDA aura phira Age jAkara gira pdd'aa| isa taraha bArabAra uDate aura girate hue usa vidyAdhara ko abhayakumArane dekha liyaa| dekhakara usane bhagavAn se namaskAra kara pUchAhe bhadanta ! kaTe hue pakSavAle pakSI kI taraha yaha vidyAdhara bAra 2 AkAza meM uDatA hai aura gira paDatA hai so isakA kyA kAraNa hai ? taba bhagavAna ne kahA-yaha vidyAdhara apanI AkAza gAminI vidyA kA eka akSara bhUla gayA hai-ataH uDane kA prayatna karatA huA bhI yaha usameM saphala nahIM ho pA rahA hai| bhagavAn ke isa prakAra vacana sunakara abhayakumAra zIghra hI usa vidyAvara ke pAsa gayA aura bolA-mahAbhAga ! yadi tuma mujhe vidyA sikhA deMge to maiM tumhAre liye vidyA ke vismRta hue eka akSara ko kaha daMgA / abhayakumAra kI isa bAta ko usa vidyAdhara ne mAna liyA-taba abhygaye hato. te AkAzamAM uDe te kharo paNa cheDe dUra jaIne nIce paDI gaye. vaLI pharIthI uDaze, paraMtu thoDe dUra jaIne pharI nIce paDI gaye. A pramANe vAraMvAra uDatAM ane paDatAM te vidyAdharane abhayakumAre che. tenuM kAraNa jANavAnI tene IcchA thaI teNe mahAvIra prabhune vaMdaNu namaskAra karIne A pramANe prazna pUcha-"he bhagavana ! tuTelI pAMkhavALA pakSInI jema A vidyAdhara vAraMvAra AkAzamAM uDe che ane nIce paDI jAya che. tenuM kAraNa zuM haze ? tyAre mahAvIra prabhue abhayakumArane A pramANe javAba Ape-he abhayakumAra ! te vidyAdhara pitAnI AkAzagAminI vidyAne eka akSara bhUlI gayo che. te kAraNe uDavAne prayatna karavA chatAM paNa te temAM saphaLa thatA nathI. bhagavAnanAM evAM vacana sAMbhaLIne abhayakumAra turata ja te vidyAdharanI pAse pahoMcI gayo. teNe te vidyAdharane kahyuM-"he mahAbhAga ! je tame mane vidyA sAdhavAne upAya batAve, te huM tamane AkAzagAminI vighAnA maMtrane vismRta thaI gayele eka akSara batAvI da8 vighAdhare abhayakumAranI te vAtane ravIkAra karyo. For Private and Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA - . 14 dravyAvarUpanirUpaNam 101 kumArasya ekasmAdapi padAdaneka padAbhyahana zaktirAsIt / sa vidyAcarakathitamantraM zrutvA vismRtamakSaraM tasmai niveditavAn / sa vidyAdharo'pi tA vidhAsAdhano pAyamakathayat / tato vidyAdharo vismRtamakSaramupalabhya svasamIhitapradezaM gataH / anena dRSTAntenedaM bodhyam-yathA tasya vidyAdharasyaikAkSaravismaraNena hInAkSaratAdovAnnabhogatiruparatA, vidyA ca vyarthatAM yAtA tathaiva hInAkSare sUtre uccAritebheda tadAt kriyAbhedaH, kriyAbhede ca mokSAnavAptiH / tato dIkSAgrahaNAdikamapi vaiyarthya mApadyeteti / evamadhikAkSarAdiSvapi doSA bodhyAH / vistarabhiyA dRSTAntAbhiyAnAd viramyate / // sU0 14 // kumAra ne ki jise 'sarvAkSara sannipAtI' vidyA meM nipuNatA thIM jisase unako eka bhI pada se aneka padoM ko vicAra karane kI zakti prApta thI usa vidyAra ke kathita maMtra ko sunakara vismRta akSara use kaha diyA / vidyAdharane bhI abhayakumAra ko vidyAsAdhana ke upAya kaha diye / isa prakAra apanI vidyA ke vismRta akSara ko prApta kara vaha vidyAvara apane yatheSTa sthAna para calA gayA / ataH isa dRSTAnta se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jisa prakAra usa vidyAvara kI eka akSara vismRta ho jAne ke kAraNa vidyA hInAkSaratA ke do se dUSita hone se nabhogati karane meM asamartha huI aura vyartha huI usI taraha hItAkSara karake sUtra kA uccAraNa se artha meM bheda ho jAtA hai, usa se kriyA meM bheda Ane se mokSa kI prApti nahIM ho pAtI hai / isa se dIkSA grahaNa Adi kArya bhI saba vyartha ho jAte haiM / isI taraha vidyA hAvAthI temAM alayakumAra pAse 'sarvAkSarasannipAtI' matrane evI zakita hatI ke te ekAda padane zravaNa karIne pazu aneka padmAnA vicAra karI zakatA hatA. A zaktinA prabhAvathI vidyAdhara kathita sAMbhaLIne vistRta akSara teNe te vidyAdharane batAvI dIdhA. vidyAdhare paNa abhayakumArane vidyA sAdhavAnA upAya batAvI dIdhA. A prakAre matranA vistRta akSarane jANI laIne te vidyAdhara potAne yatheSTha sthAne cAlyA gaye. A dRSTAnta dvArA e vAta siddha thAya che ke-jema te vidyAdhara potAnI AkAzagAminI vidyAnA eka akSara bhUlI javAne kAraNe tenI vidyA hInAkSaratAnA rASathI dUSita thavAne lIdhe tene nabhAgita karAvavAne asamartha manI gai, eja pramANe hInAkSara karIne sutranuM uccAraNa karavAmAM Ave te atha mAM bheda paDI jAya che, arthAMmAM bheda paDI javAne kAraNe kriyAmAM paNa bheda paDI jAya che ane kriyAmAM bheda paDI javAne lIdhe mekSanI prApti paNa thai zakatI nathI. te kAraNe dIkSAgrahaNu Adi kA paNa vyartha khanI jAya che. eja pramANe sUtramAM akSarAne umerIne satranu For Private and Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadAramatre samprati nayabhedena dravyAvazyakabhedA ucyante mUlam - negamassa gaM ego aNuvautto Agamao egaM davAva ssayaM, dogNi aNuvauttA Agamao doSiNa davvAvassayAI, tiSiNa aNuvauttA Agamao tiNi davyAvassayAI, evaM jAvaiyA aNuva uttA Agamao tAvaiyAI davAvastayAI / evameva vavahArassavi saMgahassa NaM ego vA aNege vA aNuvautto vA aNuvauttA vA davAvasmayaM davyAvastyANi vA, se ege davAvassae / ujjasuyassa ego aNuvautto Agamao egaM davyAvassayaM, puhuttaM necchai / tiNhaM saddanayANaM jANae aNuvautte avatthu, kamho ? jai jANae aNuvautte na bhavai, jai aNuvautte jAgae Na bhavai tamhA Natthi Agamao davAvastayaM / se taM Agamao dacyAvastayaM ||suu0 15 // adhika akSara Adi karake sUtra ke uccAraNa meM doSa Ate haiN| inake Upara bhI dRSTAnta hai jinheM yahAM zAstra ke vistAra ke bhaya se nahIM likhA hai / bhAvArtha-saMkSepa meM Agama kI apekSA lekara dravyAvara paka kA svarUpa sUtrakAra ke abhiprAyAnusAra isa prakAra jAnanA cAhiye jisa sAdhune Avayazka patra ko savidhi acchI taraha se sIkha liyA hai-zruta guNa ke anusAra usakA adhyayana kara liyA hai-parantu usameM upayoga se vaha rahita hai-aisI sthiti meM vaha sAdhu kA Agama dravyAvazyakarUpa hai| sUtra 14 // uccAraNa karavAmAM paNa deSa rahe che. tenuM pratipAdana karatu eka daSTAnDa ApI zakAya ema che, paNa zAstrane vistAra thaI javAnA bhayathI ahI te dRSTAnta ApyuM nathI. bhAvArtha-AgamanI apekSAe dravyAvazyakanuM svarUpa sUtrakAranA abhiprAya anarAra kevuM che te have saMkSiptamAM prakaTa karavAmAM Ave che je sAdhue AvazyakasUtrane vidhipUrvaka sArI rIte zIkhI lIdhuM che-taguNanuM sAra tenuM adhyayana karI lIdhuM che paraMtu temAM te upayogathI vihIna che, evI paristhitimAM te sAdhu AgamanI apekSAe drazyAvazyaka kahevAne yogya gaNAya che. zAstrI V For Private and Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyomacandrikA TIkA sU0 14 dravyA3zyakasvarUpanirUpaNam chAyA-negamasya khalu ekaH anuyukta Agamata eka dravyAvazyakam, hAvanupayuktI Agamato de dravyAvazyake, trayaHanupayuktA AgamataH trINi dravyAvazyakAni / evaM yAvantaH anupayuktA AgamataH tAvanti dravyAvararakAni / evameva vyavahArasyApi / saMgrahasya khalu ekA vA aneke vA anupayukto vA anupayuktAM vA dravyAvazyakaM zava kAni vA, sa ekaM vyAvazyakam / RjusUtrasya ekaH anupayukta aba sUtrakAra nayoM ke bheda se dravyAvazyaka ke bheda kahate haiM:-- __ "negamassa NaM ego" ityaadi| ||suu0 15 // zabdArtha-(negamassa NaM) naigamanaya kI vivakSA se (ego) eka (aNuvautto) anupayukta AtmA (Agamao) Agama ko Azrita karake (egaM davAvAsayaM) eka dravyAvazyaka hai| (doNi aNuvauttA Agamao doSNi davAvassAyAI) do anupayukta AtmAeM Agama kI apekSA lekara do dravyAvazyaka haiN| (tiSNi aNuvauttA Agamao tiSNi davyAvassayAI) tIna anupayukta AtmAeM Agama kI apekSA lekara tIna drAvazyaka haiN| (evaM jAvajhyA aguvautA Agamamo tAraiyAI davAvassayAI) isI taraha jitanI aura bhI AtmAeM anupayukta haiM utane * hI Agama kI apekSA lekara sAvaraka haiN| (8vameva vavahArarasa vi) isI tAha se vyavahA nayakI vivakSA se jAnanA cAhiye / (saMgahassa NaM e govA aNego vA aNuvautto vA aguvauttA vA dabdhAvassayaM da vAvagsayANi vA se ege davAvassae) saMgrahanaya ko vivakSA se eka, anupayukta AtmA eka dravyAvazyaka tathA aneka dravyAvazyaka haiM' aisA jo kathana naigamanaya aura vyavahAra have sUtrakAra nAnA bhedanI apekSa e dravyAvazyakanA bhedanuM kathana kare che, "negamassa NaM egA" tyAdi--- 5 - (negamassa NaM) gama nayanI dRSTiNe (.2 42vAmA yAve to (egA) me (aNuvauno) manuphyuta mAramA (Agama zro) sAmane mAzrita zana (egaM davAvassayaM) dravyAvazya4 cha. (doSNi aNuvauttA Agamabho doNi dabAvarasayAI) me anupayuta mAmAsI mAnI apekSAye me dravyAvazya che. (tiNi aNuvauttA Agamao tiNNi dabbAvassayAi) 1 anupayu41 sAmAnya sAmanI apekSA ra dra0yA1254 cha, (evaM jAvaiyA aNuvauttA Agamao tAvaiyAI davAvassayAI) me pramANe mIsA bhAyo anupayuna che. meTA mAmAnI apekSA dravyA155 che. (evameva vavahArassa vi) 0yavaDA2 nayanI dRSTie vicAravAmAM Ave to paNa A viSayane anulakSIne upara mujabanuM ja kathana samA. (saMgahassa NaM ego vA aNego vA aNuvautto vA aNuvauttA vA davyAvassaya davAva yANa vA se ege davAvassae) sakha nayane sAdhAre viyA2 420 vAmAM Ave te "eka anupayukata AtmA aDagamanI apekSAe eka dravyAvazyaka For Private and Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArastre Agamata eka dravyAvazyakam, pRthaktavaM necchati / trayaNAM zabdanayAnAM jJAyaka anupayuktaH avastu, kasmAt ? yadi jJAyako'nupayukto na bhavati, yadi anupayukto jJAyako na bhavati taramAd nAsti Agmato dravyAvazyaka m / tadetadAgamato tyAvazrakam // 015 // TIkA-'negamassaNaM' ityAdi jinazAsane hi sarvamapi sUtramarthazca na vicAryate / tatra nayAH sptvidhaaH| naya kI dRSTI se kiyA jAtA hai vaha saba eka dravyAvazyaka hai| kyoMki saMgrahanaya bhinna 2 prakAra kI vastuoM ko tathA uneka vyaktiyoM ko kisI bhI sAmAnya tattva ke AdhAra para eka rUpa meM saMkalita karatA hai| (ujju suyarasa ego aNuvautto Agamao egaM dAvA sayaM puhuttaM necchai) Rju sUtra nayI dRSTI meM eka anupayukta AtmA Agama kI apekSA lekara eka dravyAvazyaka hai| ra ha naya bhedavAda ko nahI cAhatA hai| (tiSNaM saddanapANaM jANae aNuvautte avatthu, kamhA ? jai jANae aNuvautte na bhai, jai aNuvautte, jAgae na bhavai) tIna zabdanayoM kI dRSTi meM jo jJAyaka hotA hai vaha yadi to . anupayukta hai, to yaha avantusvarUpa hai / kyoM ki jJAyaka anupayukta nahIM hotA / yadi vaha anupayukta hai to vaha jJAyaka nahIM hai / isaliye Agama kI apekSA lekara dravyAvazyaka jo kahA gayA hai vaha nahIM hai| (se taM Agamabho davAvassayaM) isa taraha Agama ko Azrita karake prakrAnta dravyAvazyaka che, tathA aneka anupayukata AtmAo aneka dravyAvazyaka che." A prakAranuM je je kathana negama naya ane vyavahAra nayanI apee karavAmAM AvyuM che, tene badale ahIM badhAne eka dravyAvazyaka ja kahevA joIe, kAraNa ke saMgrahanaya judA judA prakAranI vastuone tathA aneka vyakitaone keI paNa sAmAnya tatvane AdhAra sAdhane me 35mA sAta re che. (ujjusuyassa ego aNu va utto Agamao egaM davvAvara sayaM pRhutta necchai) *12 nayanI hAye ye manuphyuta mAramA mArAmanA sApekSA dravyA54 cha. 24 naya mehamApane yA to nathI. (tiNNaM sadanayANaM jANae aNuvautte avatthu, kamhA ? jai jANae aNuvaute, na bhavai, jai aNuvautte, jANae na bhavai) traya za6 nayAnI dRSTi se bhAnapAmA mAra che ke je jJAyaka hoya che te je anupayukata hoya te te vastu svarUpa che, kAraNa ke jJAyaka anupayukata saMbhavI zake ja nahIM je te anupayukta hoya, to te jJAyaka ja hoI zake nahIM. te kAraNe Agamane Azraya laIne je dravyAyazyaka batAvavAmAM mAvesa , ten| sahamA 1 nathI. (se taM Agamao damyAvarasartha) / prAnu Agamane Azrita karIne prakrAnta (prastuta viSayarU5) vyAvazyakanuM svarUpa che. For Private and Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 15 nayabhedena dravyAvazyakanirUpaNam .. 105.. uktaM ca negama saMgahavavahAra, ujjusue ceva hoi boddhavve / sadde ya / samabhirUDhe, evaMbhUe ya mUlanayA // 1 // chAyA--negamaH saMgraho vyavahAra jusUtrazcaiva bhavati boddhavyaH / zabdazca samabhirUDha evaMbhUtazca mUlanayAH ||iti|| tatra-naigamanayamAzritya Agamato dravyAvazyakabhedamAhakA svarUpa hai| jinazAsana meM samasta sUtra aura arthoM kA vicAra nayoM ko chekara kiyA gayA hai| ye naya mUla meM sAta haiM kahAbhI hai (1) naigama (2) . saMgraha (3) vyavahAra (4) Rju sU (5) zabda (6) samabhirUDha (7) evaMbhUta / inameM se naigamanaya ko lekara sUtrakAra Agama kI apekSA se dravyAvazyaka ke medoM ko kahate haiM-naigamanaya kA tAtparya una vicAroM se hai ki jinake balapara padArtha kA bodha vividha prakAra se hotA hai / "naiko gamo bodhamArgaH yastra saH naigamaH" bodhakA aneka upAya hai ve naigama haiM isa. vyutpatti ke anusAra . yahI artha labhya hotA hai| ..... .. isa naigama nayakI apekSA se. upayoga varjita ekadevadatta Adi vyakti eka Agama dravyAvazyaka hai| do anupayukta deyadatta aura yajJadatta nAma ke vyakti do Agama dravyAvazyaka haiM / anupayukta devadatta, yajJadatta aura viSNudata nAma ke vyakti 3 AgamavyAvazyaka haiN| isI taraha jitane bhI anupayukta vyakti haiM ve saba utane hI AgamadravyAvazyaka isa naya kI dRSTi jina zAsanamAM samasta sUtra ane ane judA judA nayano AdhAra laIne vicAra karavAmAM AvyuM che. e naya mukhyatve sAta kahyA che. (1) negama naya, (2) saha naya, (3) 0yavADA2 naya, (4) nusatra naya, (5) za6 naya, (6) samabhirUDha naya ane (7) evaMbhUta naya. pahelAM te naigama nayanI mAnyatA anusAra sUtrakAra AgamanI apekSAe dravyAvazyakanA bhedanuM nirUpaNa kare che. naigama nayane bhAvArtha nIce pramANe che-je vicArone AdhAre padArthane bedha vividha thAya che, te vicAradhArAnuM nAma ja nAma naya cha. naiko gamA bodhamArgaH yasya saH naigamaH" 20 vyutpatti anusAra uparyukta artha ja prApta thAya che, A naigamanayanI apekSAe upaga varjita eka devadatta Adi vyakita eka Agama dravyAvazyaka che. upagarahita (anupayukta) devadatta ane yajJadatta nAmanI be vyakita be AgamaDhAvyAvazyaka che. devadatta, yajJadatta ane vizudatta nAmanI traNa anupayukta vyakitae traNa AgamavyAvazyaka che. e ja pramANe jeTalI anupayukata vya For Private and Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArasUtre negamassa gaM' ityAdinA' nako gamo'rthamArgoM pasya sa naigamaH / pRSodarAditvAt kakArasya lopaH bahuvidhavastvavabodhaka ityarthaH / tasya naigamasya khalu eko devadattAdiH anupayuktaH upayogavarjitaH, Agamata eka dravyAvazyakam / dvau devadattayajJadattAvanupayukto Agamato he drvyaavshyke| trayo devadattayajJedattaviSNumitrA anupayuktA AgamatastrINi dravyAvazyakAni / 'evaM' anena prakArega ravintaH anupayuttAH, AgamataH tAvanti dravyAva' kAni ayaM bhAvaH-naigamanayaH sAmAnyarUpaM vizeSarUpaM ca rastu adhigamayati bodhayati / na tu saMgraha sAmAnyameva / tatra-vizeSarUpaM bhedamAzritya devadattAdi pratyeka pani bhedena yAvako'nupayuktAH bhavanti sarvANya pyasya dravyAvazyakAni / na puna:saMgrahavatsAmAnyavAditvAdeva meva dravyAvazyakam iti|| meM haiN| tAtparya isakA yaha hai ki-naigamanaya sAmAnya aura vizeSarUpa artha ko kahatA hai-jisa prakAra saMgrahanaya sAmAnyarUpa hI artha hai aisA kahatA hai, usa prakAra se yaha naya nahIM khtaa| yaha to vizeSa ko bhI viSaya karatA hai| isakI mAnyatAnusAra padArtha sAmAnya aura vizeSa ubhayarUpa hai vaha na sAmAnya rUpa hai aura na kevala vizeSarUpa hI / isa taraha vizeSarUpa bheda kA Azraya karake devadatta Adi jitane bhI anupayukta vyakti haiM utane hI Agama dravya vazyaka isa naya kI dRSTi se haiM sAmAnyavAdI hone ke kAraNa saMgrahanaya kI taraha eka hI dravyAvazyaka nahIM haiN| saMgrahanaya se gRhIta padArthoM kA vidhipUrvakavibhAga jisa abhiprAya ke dvArA kiyA hai usa abhiprAya kA nAma vyavahAra naya hai| isa naya kI mAnyatAnusAra sAmAnya koI vastu nahIM hai| kyoMki yaha sAmAnya kA nirAvaraNa karatA hai| isake pratipAdana kA viSaya vizeSa hai| kitao hoya che teo A nayanI mAnyatA anusAra eTalA ja AgamadravyAvazyaka che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che. gAma naya sAmAnya ane vizeSarUpa arthane batAve che. jevI rIte saMgrahanaya "sAmAnyarUpa ja artha che," evuM kahe che, e prakAre A naya kahetuM nathI. e te vizeSarUpe paNa arthane batAve che. nagama niyanI mAnyatA anusAra te padArtha kevaLa sAmAnyarUpa paNa nathI, kevaLa vizeSarUpa paNa nathI, paraMtu sAmAnya ane vizeSarUpa eTale ke ubhayarUpa che. A rIte vizeSa rUpa bhedanI apekSAe devadatta Adi jeTalA anupayukta purUSe che, eTalAM ja A nayanI daSTie Agama dravyAvazyaka che-sAmAnyavAdI hovAne kAraNe saMgrahanayanI jema eka ja dravyAvazyaka nathI, saMgrahanayathI gRhIta padArthone je abhiprAyadvArA vidhipUrvaka vibhAga karavAmAM Ave che, te abhiprAyanuM nAma vyavahAra naya che. A nayanI mAnyatA anusAra kaI vastu sAmAnya nathI, kAraNa ke te sAmAnyanuM nirA For Private and Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .. anuyogacandrikA TIkA 15 nayabhedena dravyAvazyakanirUpaNam nayamadana dratyAvazyakanirUpaNam 107 evaM vyavahArasyApi-saMgrahanayena gRhItAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisaMdhinA kriyate sa vyavahAraH / arthAt vizeSapratipAdanaparo vyavahAranaya ityarthaH / parasaMgrahanayenaM gRhItArtha paye vyavahArodAharaNaM yathA-yat sat, tad dravyaM paryAyo veti / aparasaMgrahagRhItArthaviSaye vyavahArodAharaNaM yathA-8d dravyaM tnjiivaadipvidhm| sa payiH dvividhaH-kramabhAvI sahabhAvI ceti / evaM yo jIvaH sa muktaH saMsArI-. ataH yaha usake pratipAdana karane meM hI tatpara rahatA hai / saMgrahanaya ke do bheda haiM-1, para saMgrahanaya aura dUsarA apara sNgrhny-| jaDa cetanarUpa anekavyaktiyo meM jo sadrUpa eka sAmAnyatatva hai usI para dRSTi ra nakara dUsare vizeSoM ko dhyAna meM na rakhate hue sabhI vyaktiyoM ko eka rUpa mAnakara aisA jo vicAra hotA hai ki saMpUrNa jagat sadrUpa haiM kyoM ki sattA se rahita koI vastu hai hI nhiiN| isI kA nAma parasaMgrahanaya hai| isa para saMgrahanaya se gRhIta viSaya ke viSaya meM vyavahAra aisA vicAra karatA hai ki jo sadRpa haiM vaha dravya hai yA paryAya hai| yadi dravya sat hai jo ki parasaMgraha nayake viSaya kI apekSA Upara saMgrahanaya kA viSaya paDatA hai to kyA jIva dravya hai, yA ajI dravya hai| kya ki dravya ke jIva pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla isa prakAra se 6 bheda haiN| ina meM jIva ko chor3akara pudgala Adi saba ajIva dara ke bheda haiN| yadi paryAya sata hai-to vaha do prakAra kI hai (1) kramabhAvI aura dUsarI sahabhAvI / yadi jIvadravya sat hai to karaNa kare che. tene pratipAdana karavAne viSaya vizeSa che, tethI te tenuM pratipAdana karavAne ja tatpara rahe che. saMgrahanayanA be bheda che-(1) para saMgrahanaya ane (2) aparasaMgrahanaya jaDa cetanarUpa aneka vastuomAM je sapa eka sAmAnya tatva che. enA para ja najara rAkhIne bIjI viziSTatAone dhyAnamAM lIdhA vinA saghaLI vastuone ekarUpa mAnIne e je vicAra karavAmAM Ave che ke saMpUrNa jagata sapa che, kAraNa ke sattA (astitva)thI rahita ke padArtha che ja nahIM, tenuM ja nAma para saMgrahanaya dvArA gRhIta padArthanA viSayamAM 01vahAra e vicAra kare che ke je radrapa che te dravya che ke paryAya che ? je te dravyasat rUpa hoya te te paramasaMgrahanayane viSaya hevAne badale apasaMgrahanayane viSaya gaNI zakAya che. je te dravyasata rUpa hoya te zuM te chavadravyarUpa che ke achavadravyarUpa che? kAraNa ke dravyanA pudagala, dharma, adharma, AkAza ane kALa, A prakAre 6 bheda paDe che. temAMthI jIva sivAyanI je pAMca bheda kahyA che te achavadravyanA bhedo che. je paryAyasat heya te te paryAya be prakAranI hoya che. (1) kramabhAvI ane (2) sahabhAvI, For Private and Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 108 anuyogadArasUtre ca," ityAdi / tasya evameva-naigamavadeva eko devadattAdiranupayukta Agamata ekaM dravyAvazyakama, dAvanupayuktau Agamato dve dravyAvazyake, trayA'nupayuktA agamatastrINi dravyAvazyakAni / evaM yAvanto'nupayuktAstAvanti Agamato dravyAvazyakAni vijJAtavyAni / vizeSArthapratipAdakatayA naigamavyavahArayoH sAmyam, ataHkramaprApta saMgrahamatikramya granthalAghavArtha vyavahAraM panyAso naigamamanukRtaH / samprati kauna sA jIvadravya saMsArI jIva yA mukta jIva ? isa taraha yaha 05vahAra naya vahA~ taka bheda karatA calA jAtA hai ki phira jisa se aura bheda nahIM ho sake / jisa vidhi se saMgraha kiyA jAtA hai usI vidhi se unakA vibhAga kiyA jAtA hai / isa prakAra naigamanya kI taraha hI anupayukta. eka devadatta Adi vyakti Agama dravyAvazyaka hai| anupayukta do vyakti do Agama dracyAvazyaka haiN| anupayukta tIna vyakti tIna Agama dravyA iyaka haiN| isa taraha jitane bhI Agama meM anupayukta vyakti haiM ve saba utane hI Agama dravyAvazyaka haiN| jisa prakAra vizeSarUpa artha kI prarUpaNA naigamanaya karatA hai usI prakAra se usakI prarUpaNA vyavahAranaya bhI karatA hai-etA tA ina donoM meM samAnatA hai| isIliye sUtrakArane kramaprApta saMgrahanaya ko choDakara zAstra kI laghutA nimitta vyavahAranaya kA upanyAsa saMgrahanaya se pahile aura naigamanaya ke pIche kiyA hai| saMgrahanaya kI vicAradhArA ke anusAra Agama dravyAvazyaka eka hI hai-vaha isa prakAra se sAmAnya mAtra ko viSaya karanevAlA jo praaje jIvadravya sat hoya te kayuM chavadravya evuM che-saMsArI jIvadravya evuM che ke mukata jIvadravya evuM che ? A prakAre A vyavahAranaya tyAM sudhI bheda karate ja jAya che ke chevaTe emAMthI anya koI bheda pADI zakAya ja nahIM. je vidhithI saMgraha karavAmAM Ave che, eja vidhithI temane vibhAga karavAmAM Ave che. A prakAre gamanayanI jemaja anupayukata eka devadatta Adi vyakita eka Agama dravyAvazyaka che. anupayukata be vyakita be AgamavyAvazyaka che. anupayukata traNa vyakita traNa AgamadravyAvazyaka che. e ja pramANe jeTalI AgamamAM anupayukata vyakitao hoya, eTalAM ja AgamadravyAvezyaka samajavA. je prakAre gamana vizeSa 35 arthanI prarUpaNa kare che, e ja pramANe tenI prarUpaNuM vyavahAranaya paNa kare che. eTalA puratI e banemAM samAnatA che. te kAraNe sUtrakAre krama prApta saMgrahanayane cheDIne zAstranI laghutAne nimitte naigamanayanI pachI ane saMgrahanA pahelAM vyavahAranayane upanyAsa karyo che. saMgrahAyanI mAnyatA anusAra AgamakavyAvazyaka eka ja che. te A pramANe . samajavuM-sAmAnya mAtrane viSaya karanAre je parAmarza (abhiprAya-mAnyatA) che, tene For Private and Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 15 nayabhedena dravyAvasAnirUpaNam 109 saMgrahanayamatena prAha- 'saMgahassa' ityaadinaa| saMgrahasya, sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH sNgrhH| sa dvividhaH-paro'parazca / sarva vastu ekaM, sadrUpatvenAvizeSAt / ayamarthaHsarvasmin vastuni sattA vidyate, sA caikaiva, atastAM sattAmAzritya sarva vastu ekaM sadityucyate / sattAkhyaM mahAsAmAnyamAzritya parasaMgrahaH proktH| aparasaMgrahastu avAntarasAmAnya dravya paryAyavAdikamAzritya bhavati / yathA-'dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyANAmaikyaM dravyatvAbhedAt' ityAdi / ayamarthaHmarza hai usakA nAma saMgrahanaya hai| yaha saMgrahanaya para sAmAnya aura aparasAmAnya ko viSaya karane kI dRSTi se do prakAra kA hai-parasAmAnya ko viSaya karanevAlA-parasaMgrahana ya aura aparasAmAnya ko viSaya karanevAlA aparasagrahanaya hai / sattA nAma kA mahA sAmAnya para sAmAnya hai| dravyatva, paryAyatva Adi jo avAntara sAmAnya hai vaha aparasAmAnya kI avizeSatA se eka haiarthAt aisI koI vastu nahIM hai ki jisa meM sattA nahIM ho ataHaba saba meM sattA vidyamAna hai aura vaha sattA eka hI hai-taba isa sattA ko lekara saba vastue~ eka sadrUpa haiN| yaha parasaMgrahanaya kI vicAra dhAga hai / aparasaMgrahanaya kI vicAradhArA avAntara sAmAnya ko lekara calatI hai-jaise dharma, adharma AkAza kAla, pudgala aura jIva ina dravyoM meM dravyatvajAti kI apekSA abheda hone se ekatA hai| kyoM ki inameM isI se dravya dravya aisA nAma saMgrahanaya che. te saMgrahanaya parasAmAnya ane aparasAmAnyane viSaya kara. vAnI daSTae be prakAranuM che. para sAmAnyane viSaya karanAre parasaMgrahanaya che ane aparasAmAnyane vilaya karanAre aparasa grahanaya che sattA nAmanA mahAsAmAjene parasAmAnya kahe che. dravyatva, paryAyatva, Adi je avAntara sAmAnya che, tene apara sAmAnya kahe che. jayAre e vicAra karavAmAM Ave che ke samasta vastu sattA sAmAnyanI avizeSatAnI apekSAe eka ja che-eTale ke evI kaI vata ja nathI ke jemAM sattA ja (astitvaja) na hoya. A rIte saghaLI vastuomAM sattA vidyamAna che ane te sattA eka ja che, je e sattAnI daSTie vicAra karavAmAM Ave te saghaLI vastuo eka sarpa ja che. A prakAranI parasaMgraha nayanI vicAradhArA (mAnyatA) cha. aparasaMgrahanayanI vicAradhArA avAntara sAmAnyanI apekSAe cAle che- jemake dharma, adhama, AkAza. kALa. pudgala ane jIva, A dravyamAM dravyatvajAtinI apekSAe abheda hovAthI ekatA che. kAraNa ke temanAmAM tenA dvArA ja dravyadravya evuM jJAna ane dvavyAdravya evI vacanapravRtti thAya che. eja vAtane For Private and Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasatre loke hi dharmoM dram adharmoM dravyam,Azo dravyaM, vAlo dravyaM, pudgalo dravyaMjIvo dravyam, ityevamucyate, ato jJAyate-dharmAdau dravyatvaM vartata iti / ekameva drav tvaM dharmAdiSu pasu vidyate / dravyatvena dharmAdInAmekatvaM saMgRhyate / evaM cetanAcetanaparyAyANAM sarveSAmekatvaM saMgRhyate, paryAyatvAvizeSAditi / evaMbhUto yaH saMgraho yastasyApekSayA khalu eko vA aneke vA anupayukto vA anupayuktA vA yad Agamato dravyAvazyakaM dravyAzyakAni vA |tt kimi yAha-'se ege' iti / tadekaM drvyaavshykm| usyA mAzaya:-saMgrahanayo hi.sAmAnyasyaiva grAhakaH na tu vizeSANAm, tasmAt sAmAnyavyatirekeNa vizeSasiddheryAni kAnicid dravyAjJAna aura dravya, dravdha aisIvacana pravRtti hotI hai / isI bAta ko "dharmo dravyaM adharmo dravyaM, AkAzo dravyaM, kAlo dravyaM pudgalo dravyaM, jIvA dravyaM" ina pdoNdvaar| pragaTa kiyA hai, isa taraha anuvRtti pratyaya hone se yaha pratIta he tA hai ki inameM dravyatva hai| aura yaha dravyatva dharmAdika 6 vayacyAtiyoM meM eka hI hai / isaliye isa dravyatva kI apekSA dharmAdikaM dravyoM meM ekatA kA saMgraha ho jAtA hai| isI taraha se sacetana aura acetana dravyAM kI jitanI bhI paryAyeM haiM una saba meM bhA paryAyatvarUpa sAmAnya kI apekSA se ekatA kA saMgraha ho jAtA hai| isa prakAra kA jo yaha saMgrahanaya hai| usa kI apekSAse cAhe to eka Agama meM anupayukta devadattAdi zakti ho cAhe aneka devadattAdi vyakti ho ve saba eka hI Agama dravyAvazyaka haiN| taatp| isakA yaha hai-ki saMgrahanaya eka sAmAnyamAtra kA hI grAhaka hai, vizeSoM kA nhiiN| isaliye vizeSa kI apekSA jo aneka Agama dravyAvazyaka haiM ve saba jaba sAmAnya ke atirikta "dharmo dravya adharmo dravyaM, AkAzo dravya, pudgalo dravya jIvo dravya" l ph| dvArA prakaTa karavAmAM AvI che. A rIte anutti pratyaya hovAthI evuM lAge che ke temanAmAM dravya che. ane te dravyatva dharmAdika 6 drayayakitaomAM (padArthomAM) eka ja che. tethI A dravyanI apekSAe dharmAdika dravyamAM ekatAne saMgraha thaI jAya che. e ja pramANe sacetana ane acetana dravyonI jeTalI paryA che, te saghaLI paryAmAM paNa paryAyavarUpa sAmAnyanI apekSAe ekatAne saMgraha thaI jAya che. A prakArane saMgrahanaya che tenI apekSAe eka AgamamAM anupayukata devadatta Adi vyakita paNa eka ja AgamadraSAvazyaka che. ane anupayukata devadatta Adi aneka vyakitao paNa ekaja AgamadrabhAvazyaka che. A kathananuM tAtparya e che ke saMgrahanaya eka sAmAnya mAtrane ja grAhaka che. vizene grAhaka nathI. tethI vizeSanI apekSAe je aneka AgamedrabhAvazyaka che, te badhAM ja je sAmAnya che-vizeSarUpa For Private and Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.kobatirth.org Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandikA TIkA 15 nayabhedena dravyAvazyakanirUpaNam vazyaka Ani tAni sarvANi sAmAnyApekSayA sattAyA ekatvAdeva meva, ata saMgrahanayamate ekameva dravyAvazpakam / iti / atha RjusUtramate Aha-'ujjusuyassa' ityAdi / RjusUtrasya Rju-vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAnaM prAdhAnyataH sUtrayati-sUcara tIti RjusUtraH / yathA vizeSa haiM hI nahIM to usakI apekSA jAyamAna ye aneka Ag:ma drAvaka sattA kI ekatA ke kAraNa eka hI haiN| isaliye saMgrahanaya ke mata meM eka hI dravyAvazyaka hai| aba sUtrakAra Rju sUtranaya kI apekSA Agama drA yaka kA vicAra karate haiM- vartamAnakSaNa sthAyi paryAya mAtra ko jo pradhA tA se viSaya karatA hai usakA nAma Rju sUtranaya hai| naigama, saMgraha aura vyavahAra ye tIna naya padArthoM kI vividha avasthAoM kI ora dhyAna nahIM dete haiN| isaliye unheM kyA patA ki vartamAna meM padArtha vA kA rUpa hai| isIliye ina tIna nayoM ko dravyArthikanaya mAnA gayA hai| kyoM ki inameM dravya ko hI viSaya karane kI mukhyatA hai / paryAyAM kI tarapha inakA lakSya nahIM hai kyoMki ina kI dRSTi meM avivakSita hai-gauNa- haiN.| parantu aisA to ho hI nahIM sa tA ki vicAraka kA dhyAna kevala dUnya para hI rahe, paryAya para na jAve / vicAraka ke vicAra jisa prakAra vividha padArthoM kA unakI vividha avasthAoM . zrI vikSA kiye vinA vargIkaraNa aura vibhAga karate haiM usI prakAra ve una padArthoM kI vividha avasthAoM ko bhI apane lakSya meM rakhate haiN| ki tu ja nathI, te tenI apekSAe jAyamAna te aneka Aga dravyAvazyaka sattAnI ektAne kAraNe eka ja che. tethI saMgrahanayanI mAnyatA anusAra te ekaja dravyAvazyaka che have sUtrakAra trAjusUtranayanI apekSAe AgamadravyAvazyakano vicAra kare che vartamAna kSaNarathAyI paryAyamAtrane ja je mukhyatve vicAra kare che, te nayanuM nAma rAjusUtranaya che. nagama, saMgraha ane vyavahAra, A traNa prakAranA naya, padArthanI vividha avarathAo tarapha dhyAna detAM nathI, tethI te nayane AdhAre evuM kevI rIte jANI zakAya ke vartamAnamAM padArthanuM kevuM svarUpa che? te kAraNe te traNa nayane dravyArthika naya mAnavAmAM Avela che. kAraNa ke temAM dravyane ja viya karavAnI dravyano ja vicAra karavAnI pradhAnatA hoya che. paraMtu paryAnI tarapha temanuM lakSya hetuM nathI, kAraNa ke te te temanI darie avivakSita athavA gauNa che. paNa vicArakanuM dhyAna kevaLa dravya para ja rahe ane paryAya para na jAya evuM te saMbhavI zakatuM nathI. vicArakanA vicAro je pramANe vividha padArthonuM temanI vividha avasthAonI lirikSA karyA vinA-dhyAnamAM lIdhA vinA jema vargIkaraNa ane vibhAgIkaraNa kare che, e ja pramANe teo vividha padArthonI vividha avasthAone paNa For Private and Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 112 anuyogadvArasatre 'saMprati sukhavivarto'sti' ityAdi / anena vAkyena hi vartamAnakSaNavati sukhAkhyaM paryAyamAtra pradarzyate / tasya mate-eko devadattAdiH anupayuktaH, Agamata ekaM dravyAvazyakam / ayaM bhAvaH-RjusUtranayo hi vartamAnakAlikameva paryAyavastuM bodha' ti, nAtItaM vinSTatvAt, nApyanAgatamanutpannatvAt / vartamAnakAlikamapi vividha avasthAoM kA sammelana vya koTi meM AtA hai paryApa koTi me AtA hai kyoMki paryAya eka kSaNavartI hotI hai| usameM bhI vartamAna kA nAma hI paryAya hai| kyoMki atIta vinaSTa aura anAgata anutpanna hone ke kAraNa unameM paryAya kA vyavahAra nahIM ho sakatA / isI se Rju tranaya kA viSaya vartamAna paryAyamAtra kahA gayA hai| Azaya yaha hai ki yaha naya vidyamAna avasthArUpa se hI vastu ko svIkAra karatA hai| dravya umme sarvathA avivakSita rahatA hai| ataH paryAya saMbandhI jitane bhI vicAra hote haiM ve saba Rju sUtranaya kI zreNi meM Ate haiM / jaise "saMprati sukhavivarto rita" isa samaya sukhayukta haiM isa vAkya se vartamAnaNa- tI sukha nAma kI paryAya mAtra dinalAI gaI hai| isake mata meM eka anupayukta devadattAdi eka Agama dravyAvazyaka hai| yaha abhI 2 spaSTa kiyA gayA hai ki vartamAnakAlIna paryAya vastu ko hI raha naya viSaya karatA hai atIta anAgata paryAyoM ko nahIM-kyoki atIta paryAya niSTa hai aura anAgata paryAye anutpAna haiN| vartamAna kAlIna paryAya meM bhI jo layamAM rAkhe che. paraMtu vividha avasthAonuM saMmelana dravyakeTimAM Ave cheparyAyakeTamAM AvatuM nathI. vAstavamAM te eka paryAya ja paryAyakoTimAM Ave che, kAraNa ke paryAya eka kSaNavatI hoya che. temAM paNa vartamAnanuM nAma ja paryAya che. kAraNa ke atIta (bhUtakAlina) vinaSTa hoya che ane anAgata (bhaviSya kAlina) anutpanna hoya che. te kAraNe temanAmAM paryAyane vahevAra thaI zakato nathI. te kAraNe jusUtra nayane viSaya vartamAna paryAya mAtra ja kahyo che. A kathanane bhAvArtha e che ke A naya vidyamAna avarathA rUpe ja vastune svIkAra kare che. dravya temAM sarvathA avikSita rahe che. tethI paryAya saMbaMdho jeTalAM vicAro hoya che, te mAM sUtranayanI zimA mAvI taya che. bhale "saMprati sukhavito'sti" A vAkyathI vartamAna kSaNavata sukha nAmanI paryAya mAtra ja batAvavAmAM AvI che. RjutranayanI mAnyatA anusAra eka anupayukata devadattAdi eka AgadravyAvazyaka che. e vAta te AgaLa spaSTa karavAmAM AvI cUkI che ke A naya vartamAna kAlina paryAyavaratune ja viSaya kare che-atIta anAgata paryAne vilaya karato nathI kAraNa ke atIta (bhUtakAlina) paryAye vinaSTa hoya che ane anAgata (bhaviSya For Private and Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sU0 15 nayabhedena dravyAvazyakanirUpaNam svakIyameva bodhayati. svakAryasAdhava tvAt svadhanarat, na tu parakIyaM, svakAryAsAdhakatvAt paradhanavat, tasmAdeko devadanAdiranupayukto'sya mate Agamata ekaM.drayAvazyakama, iti / ayaM nayaH-pRthaktvaM necchati-atItAnAgatabhedataH parakIyabhedatazca . pArthakyaM nAmilapati, kiMtu vartamAnakAlikaM svagatameva vastu, taccaikameva / tasmAdekameva dravyAvazyaka metannayamate / . ___ zabdAdIMstrIn nayAn samAzritya kathayati-'tiNhaM saddanagaNaM' ityaadi| trayANAM zabdapradhAnA nayAH zabdanayAH-zabdasamabhirUDhaivambhUtA, ete hi arthAdagasakAraNatvAt zabdasyaiva prAdhAnya micchanti, na ,thamya / zabdAdevArthapratIteH, teSAM apanI paryAya hai use hI kahatA hai kyoMki vahI svadhana kI taraha apane kArya kI sAdhaka hotI hai| parakIya paryAya ko vaha viSaya nahIM karatI hai kAraNa vaha apane kArya kI sAdhaka nahIM hotI hai jaise parakA dhana / isa nayakI dRSTi meM isI kAraNa se pRthaktva-nAnAtva nahIM hai-arthAt atIta anAgata ke meda se aura parakIya bheda se yaha paryAyoM meM bhinnatA nahIM mAnatA hai| kintu vartamAna kAlika svagata paryAya ko hI vAstavika mAnatA hai aura eka hI hai aisA pratipAdana karatA hai| isaliye isa nakkI mAnyatAnusAra AgamadravyAvazyaka eka hI hai-aneka nahIM |-ab mRtrakAra zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta naya ko lekara AgamanyAvazyaka kA vicAra karate haiM |-shbdprdhaannyoN kA nAma zabdanaya hai aura aise ye tIna naya haiM / arthAvagama artha kA jJAna hone kA kAraNa hone se zabda kI hI ye pradhAnatA mAnate haiM-artha kI nahIM / ina nayoM kI sI kAlina) paryAye anutpanna hoya che. vartamAnakAlina paryAyamAM paNa je pitAnI paryAya che tene ja te batAve che, kAraNa ke eja pitAnA dhananI jema potAnA kAryanI sAdhaka hoya che. kAraNa ke eja pitA ne dhananI jema pitAnA kAryanI sAdhaka hoya che. parakIya paryAyane te viSaya karatuM nathI. kAraNa ke anyanA dhananI jema te pitAnA kAryanI sAdhaka hotI nathI. A nayanI daSTie e ja kAraNe prathakavaividhya nathI kAraNa ke atIta anAgatanA bhedathI ane parakIya bhedathI A naya paryAyomAM bhinnatA mAnatA nathI. paraMtu vartamAnakAlika svagata paryAyane ja te vAsta vika mAne che ane eka ja che evuM pratipAdana kare che. tethI A nayanI mAnyatA anusAra Agama pratyAvazyaka eka ja che aneka nathI. have sUtrakAra zabdanaya, samabhirUDha naya ane evaMbhUta nayanI daSTie Agama dravyAvazyaka vicAra kare che-zabda pradhAna nanuM nAma zabdanAya che. ane evAM A traNa naya che. arthAvagama (arthane bodha)nuM kAraNa hevAthI zI ja pradhAnatA For Private and Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 114 anuyogadvAra , jJAya ka:- jJAtA, atha ca anupayuktaH, ityetat avastu = asat, na saMbhavatItyarthaH / kasmAt evamucyate ? ityAha- ' jaha' ityAdi - yadi jJAyako bhavati atha anupayukto na bhavati, yadi anupayukto bhavati tarhi jJAra ko na bhavati / ayaM bhAtraHAvazyaka zAstrajJastatra cAnupayukta Agamato dravyAvazyakamiti pUrvaM prarUpitam / etacca zabdAdinayA na svIkurvanti / eteSAM mate yo hi - Avazyaka zAstrajJaH soanupayukto na bhavitumarhati yo hi-anupayuktaH sa AvazyakazAstrajJo na bhavitumarhati jJAnasyopayogarUpatvAt / ete hi zuddhana mAzritya vastvabhyupagacchanti, mAnyatA hai ki dravya aura paryAya ke saMbandha meM jitane vicAra hote haiM unakA vargIkaraNa uparyukta cAra nayoM meM hI ho jAtA hai| jinakA vargIkaraNa svataMtra naya dvArA kiyA jAya aise vicAra hI zeSa nahIM rahate / tathApi vicAroM ko prakaTa karane aura iSTa padArtha kA jJAna karAne kA pradhAna sAdhana zabda hai / isaliye isakI mukhyatA se jitanA bhI vicAra kiyA jAtA hai vaha saba tIna nayoM kI hI koTi meM AtA hai| ye naya yaha kahate haiM ki abataka zabda prayoga kI vividhatA hone para bhI artha meM bheda svIkAra nahIM kiyA gayA hai parantu jahA~ zabdaniSTha tAratamya hai usake anusAra avazya arthabheda hai / isIliye ye kahate haiM ki yaha bAta kaise bana sakatI hai ki jo Avazyaka zAstra kA jJAtA hai vaha usameM anupayukta hai / kyoM ki jJAtA hone para anupayukta - aura anupayukta hone para jJAtA yaha asat hai - saMbhAvita nahIM hotA hai / A traNe nA mAne che--arthanI pradhAnatA mAnatA nathI. A naceAnI evI mAnyatA che ke dravya ane paryAyanA saMbadhamAM jeTalA vicArA haiAya che. te vicArAnu vagI - karaNu uparyukata cAra nayamAM ja thaI jAya che. jemantu vagI karaNu svataMtra naya dvArA karI zakAya evA ke!i vicAra ja khAkI rahetA nathI. chatAM paNa vicArAne prakaTa karanAra ane iSTa padArthAnuM jJAna karAvanAra mukhya sAdhana zabda che. tethI tenI (zabdanI) pradhAnatAnI apekSAe jeTalA vicArA karavAmAM Ave che teTalA vicArAne A traNa nayAnI kaeNTimAM ja mUkI zakAya che. te nayA e khatAve che ke hajI sudhI zabda prayAganI vividhatA haiAvA chatAM paNa amAM bhedanA svIkAra karavAmAM AA nathI paraMtu jayAM zabda naTha tAratamya che. tenA anusAra athabheda paNa avazya che ja. tethI teo kahe che ke- evI vAta kevI rIte saMbhavI zake ke je AvazyakazAstranA jJAtA che. te temAM anupayukata che, kAraNake jJAtA ha|vA chatAM paNa anupayukata hoya ane anupayukata hAvA chatAM paNu jJAtA hAya e vAta ja asaMbhavita haiAya che. jJAtA hAya tA te temAM upayukata For Private and Personal Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir % D : : anuyogacandrikA TIkA. 16 nayabhedena dravyAvazyakanirUpaNam ato ya, pyAgamakAraNatvAdAtmadehAdikamAgamatvenokta tadapyaupacArikapa, ata tadAgamatvena na pratipadyante / tasmAdetanmate dravyAvazya kAya asaMbhavaeveti / uktAImupasaMharannAha-se taM Agamao davyAvassayaM' iti / tadetadAgamato dravyAvazyakam // mU0 15 // jJAtA hai to vaha usa meM upayukta hai / anupayukta hai to vaha usa kA jJAtA naha hai| ataH Azyaka zAstra ke anupayukta jJAtA ko lekara jo AgamadravyAva yaka kI prarUpaNA ko ye zabdAdinaya svIkAra nahIM karate haiN| kyoMki jJAtA aura anupayuktatA kA samanvaya baiThatA nahIM hai| anupayuktatA kI sthiti meM vaha aavshy| zAstra kA jJAtA hI nahIM ho sakatA hai| jJAtA zabda kA . artha "usa saMbandhI jJAnavAlA" aisA hotA hai / jaba tatsaMbandhI jJAnavAlA vaha hai to i-kA tAtparya yahI hai ki vaha jJAna ke upayogavAlA hai| kyoMki jJAna svayaM upayogarUpa hai| ye tInoM naya zudvanaya ko Azrita karake vastu ko svIkAra karate haiN| isaliye jo "Agama ke kAraNa hone se AtmA tadadhiSThita deha, aura zabda ye AgamarUpa hai" aisA kahA hai| kyoki ye AgamarUpa se nahI mAne jAte haiN| isaliye ina nayoM ke mantavyAnusAra Agama dravyA vazyaka asaMbhava hI hai| isa taraha pUrva prakrAnta AgamadravyAvazyaka kA svarUpa . isa prakAra kA kahA hai| (upaga saMpanna) hoya, ane anupayukta hoya te tene jJAtA ja na hoya e vAta ja saMbhavI zake che. tethI AvazyakazAstranA anupayukata jJAtAnI apakSAe je Agama vyAvazyakanI prarUpaNuM karI che. e prarUvaNane A zabdAdi traNa prakAranA je svIkAra karatA nathI. kAraNa ke jJAtA ane anupayuktatAne samanvaya ja saMbhavI zakatuM nathI. anupayukatatAnI sthitimAM te AvazyakazAstrane jJAtA ja saMbhavI zakatuM nathI. ( tA" eTale tenA saMbaMdhI jJAna dharAvanAro." A prakArane artha samaja) je te jJAtA hoya eTale ke te viSayanA jJAnathI saMpana heya. te tenuM tAtparya eja che ke te jJAnanA upagavALo (upayukta) che. kAraNa ke jJAna pite je upayogarUpa hoya cheA traNe naya zuddha nayane AdhAre vastune svIkAra kare che. tethI evuM je kahevAmAM AvyuM che ke "AgamanAM kAraNarUpa hevAthI AtmA tadadhiSThita deha ane zabda e AgamarUpa che." A kathana paNa aupacArika kathana ja che. kAraNa ke temane AgamarUpa mAnavAmAM AvatA nathI. tethI A traNe nayenI mAnyatA anusAra AgamavyAvazyaka saMbhavita ja nathI. A rIte pUrva prakAnta AgamavyAvazyakanuM svarUpa A prakAranuM kahyuM che. For Private and Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 116. anuyogabArasUtre samprati noAgamatA dravyAvazyakaM prAha mUlam--se kiM taM no Agamao davvAvassayaM ? no Agamao davvAvastayaM tivihaM paNNattaM, taM jahA-jANayasarIradavvAvassayaM, bhaviyasarIradavvAvassayaM, jANayasarIrabhaviyasarIravairittaM davyAvassayaM |suu016 . chAyA-atha kiM tad noAgamato dravyAvazyakam , no Agamato dravyA... ayaM bhAvaH--sUtrakAra ne naigamAdi sAta nayoM kI mAnyatA ko Azrita karake AgamadravyAvazyaka meM ekatva anekatva Adi kA pratipAdana kiyA hai| naigamanaya kI apekSA se AgamadravyAvazyaka meM ekatva aura aneka tva hai| saMgrahanaya kI apekSA se ura.meM kevala ekatva hai / vyavahAranaya kI apekSA se eka aura aneka Agama dravyAvazyaka haiN| RjumUtranaya kI apekSA se AgamadravyAvazyaka eka hI haiM / zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta ina tIna nayoM kI apekSAse AgamaTyAvazka hai hI nhiiN| ina saba nayoM kI mAnyatAoM kA spaSTIkaraNa TIkA ke artha meM karadiyA gayA hai / // mUtra 15 // aba sUtrakAra noAgamadravyAvazyaka kA pratipAdana karate haiM"se kiM taM no Agamao" ityAdi / // sUtra 16 // zabdArtha-(se kiM taM noAgamage davvAvassayaM) he bhadaMta ! noAgama saMkSipta bhAvArtha-sUtrakAre naigama Adi sAta nanI mAnyatAne AdhAra laIne Agama vyAvazyakamAM ekatva. anekatva AdinuM pratipAdana karyuM che. nagamanayanI mAnyatA anusAra AgamadravyAvazyakamAM ekatva ane anekatva che. saMgrahanaya. nI mAnyatA anusAra temAM mAtra ekatva ja che, vyavahAranayanI mAnyatA anusAra eka AgamadravyAzyaka paNa che ane aneka dravyAvazyaka paNa che. jusUtranayanI mAnyatA pramANe AgamadravyAvazyaka eka ja che. zabdanaya. samabhirUDhanaya ane evuM bhUtanaya. A traNe nAnI mAnyatA anusAra AgamadravyAvazyaka che ja nahIM. A saghaLe nayenI mAnyatAnuM spaSTIkaraNa TIkArthamAM karavAmAM AvyuM che. sa. 1pa have sUtrakAra ane AgamadrabhAvazyakanuM pratipAdana kare che- "se kiM taM noAgamao" tyA~i Awar-(se kiM taM no Agamao dravvAvassaya 1) bagavan! na mArAma ne Azrita karIne prabhAvazyakanuM kevuM svarUpa che ? For Private and Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org anuyogacandrikA TIkA-pU. 16 noAgamato dravyAvazyanirUpaNam 117 vazyakaM trividhaM prajJaptam, tadyathA-jJAyakazarIradravyAvazyakam, bhavyazarIradravyAvazyAm, jJAyakazarIrabhavyazarIvyatiriktaM dravyAvazyakam ||suu0 16 // TIkA-'se kiM taM' ityAdi-- atha kiM tad no Agamato dravyAvazyakam ? iti ziSyapraznaH / uttarayati'noAgamao davAvassayaM tivihaM paNataM' ityAdi / no Agamato dravyAvazyaka trividha prajJaptam / atra no zabdaH sarvathA pratiSedhe dezataH pratiSeve'pi ca vrtte| tathA ca sarvathA AgamAbhAvamAzritya draHyAvazyakaM, tathA dezataH AgamAbhAvamAnitya dravyAvazyakaM ca noAgamato dravyAvazyakamiti / tat trividhaM prajJaptaM-tIrtha karaiH prruupitmityrthH| (1) jJAyakazarIradravyAvazyakaM, (2) bhavyazarIradavyAvazyakam.(3) jJAyakazarIrabha yazarIranyatiriktadravyAvazyakaMceti / tatra-jJAnavAniti jJAyakaH, zIrya te ko Azrita kara ke dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? uttara-(noAgamao davyAvassayaM tivihaM paNNatta)noAgama kI apekSA karake dravyAvazyaka tIna prakAra kA prajJApta huA hai| (taMjahA) usake ve tIna prakAra ye haiM-(jANayasarIradavyAvassayaM, bhaviyasarIradavyAvarasaya, jANayasarIrabhaviyasarIravarita davvAvagsayaM) (1)jJAyaka zarIra dravyAvazyaka (2)bhanyA zarIradravyAvazya:, aura jJAya ke zarIrabhavya zarIravyatirikta dravyAvazyaka / no zabda sarvathA pratiSedha meM aura kiJcit pratiSedha meM bhI AtA hai| no AgamadravyAvazyaka meM nI zabda inhIM donoM arthoM meM vyavahRta huA hai| isa taraha Agama ke sarvathA abhAva kI aura Agama ke ekadeza abhAva ko lekara dravyAvazyaka vanatA hai| yaha no Agama dravyAvazyaka jJAyaka zarIra Adi ke meda se 3 prakAra kA hai| jo. AgamazAstra ko jAna cunA hai aise jJAyaka kA nirjIva zarIra noAgama uttara-(noAgamao davAvassaya tivihaM paNNata) nA mAnI apekSAdra0yAvazyanA na 2 3 che. (taMjahA) a pra nIya prabhArI samAyA.... (jANayasarIradabvAvassayaM, bhaviyasarIradabAvarasayaM, jANayasarIramaviyasarIravairita dAvassaya) (1) zAyarI dra0yAvazya4. (2) 10yazadra0yA) vazyaka ane jJAyaka zarIra bhavya zarIra vyatirikta dravyAvazyaka. , , , , - -"no" za6 saya nivedha yA nidhanA abhI:55AVE . cha. "nomAgama, dravyApazyamA" re nI' 256 mA0yo cha / uparyu tamanna' arthamAM vaparAya che. A rIte Agamana sarvathA abhAvane ane AgamanA eka dezataH abhAvane laIne dravyAvazyaka bane che. A AgamavyAvazyaka jJAccha zarIra AdinA bhedathI traNa prakArane kaho. che, je AgamanuM jANI cukI che evA sAyakanuM nirjIva zarIra ne AgamadravyavAzyaka che. AgAmI kALamAM je jIva vivakSita For Private and Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Jiu anuyogadvAraar pratikSaNaM kSIyate iti zarIraM jJAsyazarIraM jJAyakazarIraM tadeva dravyA 3 yakamiti vigrahaH jIvaparityata mAvazyakazAstrajJAnavataH zarIraM jJAyakazarIradrazyA zyakam / vivakSitaparyAyeNa bhaviSyatIti bhAvyastasya zarIraM bhAvibhAvAvazyaka kAraNatvAt dravyA yAvazyaka haiM / vivakSita paryAya se yukta jo AgAmI kAla meM hogA usakA nAmabhavya hai / bhAvi bhArarUpa AvAka kA kAraNa hone se usakA zarIra bhavya zarIra dravyAvazyaka hai jJAyaka zarIra aura bhavyazarIra ina donoM se bhinna jo dravyAvazyaka hai vaha jJAyaka zarIra - bha0 zarIra vyatirikta dravyAvazyaka hai / isa prakAra yaha tIna prakAra kA no AgamadravyAvazyaka hai / bhAvArtha - no AgamudravyAvazyaka kA svarUpa prakaTa karane ke liye sUtra - kAra ne isake tIna bheda kiye hai- (1) jJAyakazarIra dravyAzyaka, (2) bhavya zarIra dravyAzyaka aura (3) tadvayatirikta dravyAvazyaka / noAgama dravyAvazyaka meM no zabda Agama ke sarvathA niSetra karane meM prayukta huA hai - tathA ca- jIva pahile AkazAstra kA jJAtA thA vaha jaba mara jAtA haiM - paryAyantarita ho jAtA hai taba usa samaya kA nirjIva zarIra hai vaha AgamAbhAva se viziSTa hone ke kAraNa jJAyaka zarIrAvazyaka hai / isI taraha jo AgAmI kAla meM AvazyakazAstra kA jJAtA hogA aise usakA jo zarIra hai vaha bhayazarIra paryAyathI yukata thavAnA che, tene bhavyajIva kahe che. bhAvi svabhAvarUpa AvasyakanuM kAraNu hAvAthI tenu zarIra bhayazarIra dravya:vazyaka gaNAya che. jJAyaka zarIra 60Avazyaka ane bhayazarIra drazyAvazyakathI bhinna je byAvazyaka che tene nAyakazarIra--bhavyazarIra yatirikata nAAgama dravyAvazyaka che. C banAvazyaka kahe che. A pramANe A traNu prakAranA For Private and Personal Use Only A bhAvAya --nAAgama dravyAvazyakanuM svarUpa prakaTa karavA nimitte sUtrakAre tenA nIce pramANe traNa bheda kahyA che- (1) jJAya zarIradravyAvazyana (2) bhavyazarIra dravyAvazya, (3) tadvayavyatirikta (jannethI linna ivyAvazya nAAgama dravyAvazrvakamAM "nA" paduM AgamanA sarvathA niSedha karavAmAM prayukta thayo che ma je jIva pahelAM AvazyakazAstranA sAMtA hatA, te jayAre maraNa pAme che-anya paryAye utpanna thaI ntaya che, te samayanu tenu je nirjIva zarIra hoya che te AgamanA abhAvavALu hAvAne kAraNe jJAyakazarIradravyAvazyaka rUpa gaNAya che. eja pramANe je jIva bhaviSyamAM AvazyakaMzAaneA jJAtA thavAnA che; te jIvanA zarIrane bhavya
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 17 jJAtha kazarIra dravyAvazyakanirUpaNam 119 36kaM bhavyazarIradravyAzyakam / jJAyA zarIrabhanyazarIgamyA vyatirina-bhinna dravyAvazyakaM ityevaM trividhaM noAgamatA dravyAvazyaka bodhyam // sU0 16 // tatra prathamabhedaM nirUpayitumAha mUlam--me kiM te jANayasarIradavvAvassaya ?. jANayasarIradatvAvassayaM Avassaetti payatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuyacaviyacattadehaM jIvaviSpajaDhaM sijjAgayaM vA saMthAragayaM vA nisIhiyAgayaM vA siddhasilAtalagayaM vA pAsittA gaM koI bhaNejA aho! imeNaM sarIrasamussaeNaM jidiTreNaM bhAveNaM AvassaettipayaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM nidaMsiyaM uvadaMsiyaM / jahA ko diTraMto ? ayaM mahukuMbhe AsI, ayaM ghayakuMbhe AsI se taM jANayasarIradavAvassayaM // sU0 17 // chAyA-atha kiM tad jJAyakazarIradravyA zyayam ? jJAyava zarIradratyAvazyayam A:ipati padArthAdhikArajJAyakasya yat zarIrakaM vyapagatacyutacyAktityaktadehaM jIta dRSyAvazyaka hai| tathA ina donoM se vyatirikta jo dravyAvazyaka hai vaha tadvayatirikta dravyAvazyaka hai| // sUtra 16 // aba sUtrakAra noAgama drA yAva yaka kA jo prathama bheda jJAyaka zarIra dravyAvazayaka hai use vizeSarUpa se spaSTa karate haiM-- "se kiM taM jANayasarIgdavyAvarasaya' ityAdi / / / sU0 17 // zabdArtha-prazna-(se kiM taM jANayasarIradavAvassayaM) he bhadaMta ! jJApaka zarIra dravyAvazyaka kA kyA svarUpa haiM ? zarIra dravyAvazyakarUpa mAnavAmAM Ave che. tathA A banne karatAM bhina e je dravyAvazyaka che tene tadrayavyatirita (ubhayathI bhina) dravyAvazyaka kahe che. sra 1dA "Agama dravyAvazyaka" ne, jhAyazarIradravyAvazyaka nAmane je pahele bheda che tenuM sUtrakAra have vizeSa spaSTIkaraNa kare che- se kiM taM jANayasarIradabdhAvasya" tyA zA-prazna-(se kiM taM jANayasarIradadhvAvassatha) 3 mapan ! zAyara zarIra dvavyAvazyakanuM kevuM svarUpa kahyuM che? For Private and Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'anuyogadvArapatre pihINaM zamyAgataM vA saMstAragataM vA neSedhikIgataM vA siddhazilAtalagataM thA : dRSTvA khalu vA'pi bhaNet-aho ! anena zarIrasamucchye Na jinadRSTena bhAvena Aiyaketipadam ApavitaM prajJApitaM prarUpitaM darzitaM nidarzitam u darzitam / uttara-(Avassaesi payasthAhigAraMjANayarasa jaM sarIraM) Avazyaka padAcya Agama ke artharupa adhikAra ke jJAtA kA-arthAt Avazyakamantra ke artha ko jAnanevAle sAdhu Adi kA-aisA zarIra ki jo (vayagaya cuyacaviyacattadehaM) dhyapagata caitanyaparyAya se rahita hai, cyuta-baliSTha AyukSaya ke kAraNoM se prANa rahita hai raktadeha-AhArapariNati janita vRddhi jisase sarvathA nikalacukI hai (jANayasarIradamvAvarasaya) jJAyaka zarIra dravyAvazyaka hai| isI artha kA spaSTa jJAna hone ke liye sUtrakAra zadAtara se isakA varNana karate hai (jiivvipp| jaI sijjAgayaM vA saMthAragayaM vA nisIhiyAgayaM vA siddha silAtalagaya vA pAsittA NaM koI bhaSNejjA) ve kahate haiM ki jaba isa prakAra ke prANa rahita zarIra ko zayyA para dekhakarake, saMstAragata dekhara rake svAdhyAyabhUmi athavA smazAnabhUmi gata dekhakarake yA siddha zilAlagata dekhaka rake ve kahate haiM ki (aho) aho ! (imeNaM) isa (sarIrasamussaeNaM) zarIrarUpa pudgala saMghAta ne (jinadiTeNaM bhAveNaM) tIrthaMkaroM dvArA mAnya hue karma nirjaraNa ke abhiprAya se athavA tadAvaraNa ke kSaya, kSayopazamarUpa bhAva se arthAta jJAnAvaraNIyakama ke kSaya utta2-(Avassaetti payatyAhigAraM jANayassa jaM sarIra) mAvazya: 54aazya AgamanA artharUpa adhikAranA jJAtAnuM eTale ke AvazyakasUtranA arthane jANunaa| sAdhu mArinu me zarI2 re (vavagayacuyacAviyacattadeha) 05511caitanya paryAyathI rahita che, cuta dasa prakAranA prANathI parivarjita (rahita) che, tyati mADA2pariNati nita vRddhi bhAMzI saMpU nItI yu4I cha, (jANaya sarIradabyAvassayaM) me zarIrane "jJAya zarIra dra0yAvazya" cha, 2 // atha nA vadhu spaSTa khyAla ApavAnA hetuthI sUtrakAra anya zabdo dvArA tenuM varNana kare che___(jiivisspjlN sijjAgayaM vA, saMthAragayaM vA, nipIhiyAga yaMga, siddhasilAtalagayaM vA pAsittANaM koi bhaNejnA) An 4t2 // prA2hita 2012ne zayyA para dekhIne, sastAragata dekhIne, svAdhyAyabhUmi athavA smazAnabhUmigata dekhIne mayA siddhazilAta bhIna tammA 44 -(aho) ma ! (imeNaM sarIrasamussaeNaM) mA 12 35 saghAta (jinadiSTeNaM bhAveNaM) tI 42 pAnA dvArA mAnya celA karmanirja raNanA abhiprAyathI athavA tadAvaraNanA kSaya, pama 35 mAthI mero jJAnA1291ya ibhAnA kSaya kssy|522m anusAra .(Avarasae ttapayaM) For Private and Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 17 jJAyaka zarIradravyAvara kanirUpaNam 121 - yathA kA dRSTAntaH ? ayaM madhukumbha AsIt, ayaM ghRtakumbha AsIt / tadetat jJAyakazarIradravyAvazyakam // sU0 17 // TIkA- ziSyaH pRcchati -- 'se kiM taM' ityAdi / he bhadanta ! atha ki tat jJAyaka zarIradravyAvazyakam ? uttaramAha - ' jANayasarIradavvAvassayaM' ityAdi / jJAyakazarIradravyAvazyakaM varNyate ityarthaH / Avazyaketi padArthAdhikArajJAyaka sraAvazyake tipadasya Avazyaka padavAcyasya Agamasya yaH arthAdhikAraH = artha eva arthAdhi, kAraH tasya jJAyakaH=jJAtA, tasya Avazyaka mUtrArthaM jJAtavataH sAdhvAde yet zarIram | kSayopazama ke anusAra (Avarasaettiparya) Avazyaka sUtra vA vizeSarUpa se (Adha(vi) guru se jJAna prApta kiyA thA ( paSNaviyaM) sAmAnyarUpa se use ziSyoM ko samajhAyA thA / (parUviyaM) sUtrArtha vanapUrvaka phira use ziSyajanoM ko . 'paDhAyA thA ( daMsiya) pratilekhanAdi kriyArUpa me use svayaM ne apanI AtmA meM utArA thA / aura bAda meM isI rUpa meM dUsaroM ko dikhalA thA - arthAt pratilekhanAdi kriyA ke pradarzana se yaha prakaTa kiyA thA ki donoM samaya samasta bheMDa pakaraNoM kI pratilekhanA karanI Avazyaka haiN| aMgula mAtra vastra khaNDa mI vinA pratilekhanA ke nahIM rahanA cAhiye / ( nidaM siyaM) AvazyakazAstra ke grahaNa karane meM jo ziSyajana akSama the unake liye isane karuNAvaza hokara bAra 2 Avazyatra zAstragrahaNa karavAyA thA / ( uvadaM siyaM) sarvanaya aura yuktiyoM dvArA ziSyajanoM ke hRdayasthAna meM ise binA kisI saMdeha ke isane jamAyA - thA ataH vaha zarIrajJAyaka zarIradravyAvazyaka haiM / For Private and Personal Use Only Avazyaka sUtra vizeSa3ye ( AghatriyaM) guru pAse adhyayana yu bhyu" tu. (SNarithaM) sAmAnyaiye teSu ziSyAne te sagala sUtrArthanA prathana pUrva tethe irIthI ziSyAne tenuM adhyayana purAvya tu (daMsiyaM) pratilekhanAdi kriyArUpe temaNe pAte peAtAnA AtmAmAM utAryuM hatu, ane tyAra bAda eja rUpe ziSyene khatAvyu hatuM, eTale ke pratilekhanA Adi kriyAnA pradanathI e prakaTa karyuM hatu ke banne samaya samasta pAtra vajrAdi upakaraNAnI pratilekhanA karavI Avazyaka che. vastranA eka IMca jaiTale! bhAga paNa pratilekhanA vinAno rahe vo hame nahIM (nidaMsiyaM) bhAvazyAzAMstrane hue khAne meM ziSyo akSama hatA, temanA pratye karuNAbhAva rAkhIne teNe temane vAravAra Avazyaka sUtra graha uzavavAno prayatna ye hato. ( uvadaMsiyaM) gadhA naya bhane yuktiyo dvArA teNe ziSyajAnA hRdayasthAnamAM nDinzarUpe tene adhANa karAvyu hatu tethI tenuM A zarIra nAyaka zarIra dravyAvazyaka che. tu-jJAna prApta hetu (parU vighaM ) }
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 122 . . anuyogadvArasa kIdRzaM jJAyava zarIra dravyAvazyakaM bhavatItyAha-vagaya' ityAdi / vyae gatAtacyAvitatyattadehaM-vara pagataM daitanya paryAya hitam. uta eka-yutaM- dazavidhAANe : parivarjitama, syAktim balakatA' yuHkSareNa prANezyaH pari zitam, tyaktadehaMtyakto dehaH AhArapariNatijanita upacayo rena tattathA, vyapagatAdInAM caturNA karmadhArayaH / amumevArtha spaSTapratipattaye zabdAntareNAha-'jIvavippajas' iti, jIyaviprahINa jIvAtmanA sarvathA parityaktaM tat zayyAgataM vA-zaraNa zarIrapramANA tatra gatasthitaM dRSTvA saMstAragataM vA rastAre'ItIyaharatapramANaratatra gataM dRSTvA naSedhikIgataM vA-naidhikI svAdhyA bhUmiH zmazAnabhUmizca tatra gataM dRSTvA. siddhazilAtalagataM vA-anekavidhatapaHparizoSitazrIrAH sAdhvo yatra svara mevagatvA bhaktapratyAkhyAnarUpamanazanaM kRtavantaH, kurdanti, karinti ca, tat siddha zilAtalam, yadvA yatra kazcid maharSiH siddharatat siddhazilAtalama, tatra gataM sthita dRSTA 'khalu ko'pi zrAvakAdiH, bhagati-kathayati-'aho !' aho iti dainye, vismaya, AmantraNe ca 'anityaM zarIram' deyam / 'AvazyakaM itama' iti vismayaH / pArzvasthaM prati AmantraNam / tritayo'pyartho'tra sNgcchte| khalu anena prara kSatathA paridRzyamAnena zarIrasamucryeNa zarIra meva samucchyaH - pudgalasaMghAtastena jinadRSTena tirthaGkarAbhimatena bhAvena karmanirjaraNAbhiprAyeNa, yahA-tadAvaraNakSaNakSayopazamalakSaNena Avazya tipadama-Avazyaka zAstrama, AgRhItam-guroH sakAzAdadhigatama, prajJApitam-sAmAnyarUpeNa ziSyebhyaH kathitama, prarUpitam sUtrArthakathanapUrvakaM ziSyebhyo'dhyApitam, darzitam pratilekhanAdikriyAyAH pratilekhanIyam arjulamAtraM vastrakhaNDamapi apratilekhanena na sthApanIyam, iti / nidarzitam.....zaMkA--acetana hone se zarIrarUpa pudgala skaMdha jaba AvazyA zAstra kA jJAtA hI nahIM ho sakatA hai taba sUtrakAra kA "Avassaettipada AdhaviyaM" Adi kahanA saMgata tIna nahIM hotA hai| kyoMki grahaNa karanA prarUpaNAAdi karanA ye saba kriyAai jIba ke sAtha saMbandhita hotI haiN| ataH jIva ke dharma hone ke kAraNa inakI ghaTanA zarIra ke sAtha nahIM ho sakatI hai ? so isa AzaMkA kA uttara isa prakAra zaMkA-acetana hovAne kAraNe zarIrarUpa pudgala skaMdha je AvazyakazAstrane sAtA an is ext nathI. to sUtrAnu "Avassaetti padaM Adhaviya) mA ut. ranuM kathana saMgata lAgatuM nathI. kAraNa ke grahaNa karavAnI ane prarUpaNA Adi karavAnI kriyAo te jIvanI sAthe saMbaMdha dharAvanArI hoya che. A kriyAo jIvanA dharma rUpa hovAne kAraNe mRta zarIramAM tene kevI rIte ghaTAvI zakAya? rautanya yukata zarIramAM ja A kriyAone sadabhAva hoya che. For Private and Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ayogacandrikA TIkA 17 jJApakazarI dravyAvazyakanirUpagam AvazyakazAstragrahaNAkSamebhyaH ziSyebhyaH karuNAvazAt punaH punardarzitapa, upadarzitam sarvanayayuktibhizca pradarzitam / ata idaM zarIraM jJAyakazarIrAvaipakam ! nanvanena zarIrasamucchrayeNA''vazya mAgRhItami yAdi nopapadyate, grahaNaprarUpaNAdInAM jIvadharmatvena zarIrasyAghaTamonatvAt, iti ceducyate-bhUtapUrvamAzritya tatkathitama, ato nAsti dossH| nanu zayyAdigataM sAdhuzarIraM dRSTvA kazcit pUrvoktaprakAreNa vadati, parantu tasya dravyAvazyakatvaM na saMbhavati, "bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tadravyaM tatvajJaiH sacenanAcetanaM kathitam" iti pUrNokta canAt AvazyakaparyAyasya kaarnnme| dravyAvazyaka bhavitumarhati / .. AvazyakaparyAyasya kAraNaM tu cetanAdhiSThitameva zarIram, natvacetanam, ato nirjIva se hai ki zAyaka zarIra ko jo dravyAvazyaka kahA hai vaha bhUtapUrva ko (arthAt bhUtakAla kI apekSA ko ) lekara kahA hai / arthAt jaba ra ha zarIra cetanAdhiSThita thA-taMba usa ke saMbandha se yaha usa zAstra kIprarUpaNA Adi karatA thA / ataH isameM koI doSa nahIM haiN| - zaMkA-zayyAdigata sAdhu ke zarIra ko dekha karake yadi koI pUrvokta prakAra se vahatA hai to bhale kho| parantu usa zarIra meM dravyAvazyakatA saMbhavita nahIM hai tI hai kyoM ki bhUta athavA bhAvI paryAya kA jo kAraNa haicAhe vaha sacetana ho cAhe acetana hA vahI tatvajJoM kI dRSTi meM dravya-vya nikSepa kA viSaya mAnA gayA hai| ataH isa kathana se AvazpakAryAya kA kAraNa hI dravyAvazyaka hone ke yogya ho sakatA hai / so aise dravyAzyaka kA aisA kAraNa to cetanAdhiSThita zarIra hI hotA hai, acetana zarIra nhiiN| isaliye nirjIva zaravAdigata sAdhu zarIra dravyAvazyaka nahIM ho sakatA hai| A zaMkAnuM samAdhAna nIce pramANe samajavuM- - jJAyaka zarIrane je dravyAvazyaka kahevAmAM AvyuM che, te bhUtapUrvanI apekSAe kahevAmAM AvyuM che. eTale ke jyAre te zarIra tanyathI yukata hatuM tyAre te A zAstranI prarUpaNA Adi karatuM hatuM. tethI A prakAranA kathanamAM koI doSa nathI. ' zaMkA-zayyAdigata sAdhunA zarIrane joIne koI pUrvata prakAre kahetA hoya te bhale kahe, paraMtu e zarIramAM dravyAvazyakatA te saMbhavI ja zakatI nathI ! kAraNa ke bhUta ke bhAvI paryAyanuM je kAraNa -le te cetana heya aDyA le te acetana hoya. paNa ene ja tattvajJa dravya-dravyanikSepano viSaya mAne che. tethI A kathana anusAra te Avazyaka paryAyanuM kAraNa ja dravyAvazyaka gaNavAne yogya hoI zake che. ane evA dravyAvazyakanuM evuM kAraNa te cetanAyukata zarIra ja hoI zake che, acetana zarIra evAM kAraNarUpa banI zakatuM nathI. te kAraNe zayyAdigata nava sAdhunuM zarIra dvavyAvazyaka hoI zakatuM nathI. For Private and Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 124 'anuyogadArasUtre zayyAdigataM sAdhuzarIra dravyAvazyakaM bhavituM nAhatIti ceducyate-yadyapi tasminu kAle caitanyAbhAvAt zarIrasya dravyAvazyakatvaM nAsti, tathApi atItaparyAyAnuvRtyAbhyupagamaparanayAnuvRtyA'tItamAvazyakaparyAyakAraNa vamapekSAsya dravyAvazyakatvaM bodhyamiti nAsti kAcid vipratipattiH / atrArthe ziSyo dRSTAntaM pRcchati-'jahA kaMdiDhato' iti / yathA ko dRSTAntaH atra yathA kazcid daSTAnto bhavet, tathA kathayatu ? iti ziSyapRcchAyAM dRSTAntamAha-'ayaM mahukuMbhe AsI, ayaM gharakuMbhe AsI' iti / ayaM madhukumbha AsIt, ayaM ghRtakumbha AsIt iti / ayaM bhAvaH-yathA ko'pi kasmiMzcid ghaTe ghRtaM vA madhu vA bhRtvA samAnItavAn, punastatastadapasAritavAn, apasArite tasmin-ayaM ghRtakumbha AsIta, ayaM madhukumbha AsIditi so isa zaMkA kA uttara isa prakAra se hai ki yadyapi usa kAla meM cetanA nahIM hone se usa zarIra meM dravyAvazyakarUpatA nahIM hai to bhI bhUtapUrva prajJApana naya kI apekSA se atIta Apaka paryAya ke prati kAraNatA usame bhI aisA mAnakara usameM dravyAvazyAtA jAnanI cAhiye / isa taraha isa kathana meM koI doSa nahIM hai| ziSyajanoM ko samajhAne ke liye isI viSaya meM sUtrakAra dRSTAnta kahate haiM kyoMki (jahA kodiTuMto) unhoMne ina padoMdvArA yahI pUchA haiM ki he guru mahArAja ! isa viSaya meM jaisA koI dRSTAnta ho vaisA Apa kahiye / (ayaM mahukuMbhe AsI ayaM ghayakuMbhe AsI) taba ve ziSya ko dRSTAnta kahate haiM ki jisa prakAra . koI pakti ghaDe meM madhu yA ghRta bharakara lAyA aura phira usameM se usa madhu yA ghRtako nikAla liyA bhI vaha use yaha madhukuMbha thA yA yaha ghRtakuMbha thA isa prakAra se kahatA hai| aura aisA vyavahAra bhI loka meM usameM bhUtakAlika madhu yA ghRta kA AdhAra- A zaMkAnuM have samAdhAna karavAmAM Ave che- jo ke te kALe te sAdhuzarIramAM cetanAne sadbhAva nathI ane te kAraNe te zarIramAM dravyAvazyakarUpatAne sadbhAva nathI, paraMtu bhUtapUrva prajJApananayanI apekSAe atIta (bhUtakAlina) AvazyakaparyAyanA kAraNane te temAM sadabhAva hatA ja, ema mAnIne temAM dravyAvazyakatA jANavI joIe. A rIte vicAravAmAM Ave te A kathanamAM keI doSa nathI, A viSaya ziSyajanene sArI rIte samajAvavA mATe sUtrakAra eka dRSTAnta mApe cha, (jahA ko diluto) 4 / 27 zivyA dvA2mA prAnu sUcana karavAmAM AvyuM che "he gurumahArAja! A viSayano amane sacoTa khyAla Ave te mATe evuM kaMI dRSTAnna hoya, te Apa amane kahI saMbhaLAvavAnI kRpA kare" (ayaM mahukUme AsI ayaM dhayakuMbhe AsI) zayanAnI 25 (natine dhyAnamA laIne guru nIcenuM dRSTAnta Ape che koI eka vyakita eka ghaDAmAM madha athavA ghI bharIne lAve che. tyAra bAda te temAMthI madha athavA ghI kADhI nAkhe che athavA vAparI nAkhe che. chatAM paNa te evuM kahe che ke "A madhane ghaDe che athavA A ghIne ghaDo che." bhUtakALamAM te kuMbha madha athavA ghIne bharavA For Private and Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 17 jJAyakazarIradravyAvakanirUpaNam 125 bhUtakAlika ghRtamadhvAdhAratvena loke vyapadivyate / tathaiva bhUtakAlikAvaH yakaparyAya kAraNatvAdhAratvena nirjIvaM zayyAgataM zarIramapi dravyAvazyakamucyate iti / itthaM pUrvoktaM jIva vipramuktaM zayyAdigataM sAdhuzarIraM noAgamato dravyAvazyakaM bhavati / AvazyatrArthajJAnalakSaNasya Agamasya tadAnIM taccharIre sarvathA'bhAvAt / 'cuya' ityuktvA ' cAviya' iti punarabhidhAnaM svabhAvavAdino matanirAkaraNArthan / svabhAvavAdi // hi svabhAvata eva maraNaM manyante, parantu svabhAvasya sarvadA vartamAnatvena sarvadA tatprasaGgAt, ataH AyuH kSayeNaiva prANinAM prANAH zarIzannirgacchantIti sUcayituM 'cAviya' ityuktam / V vAlA hone se vyapadiSTa hotA hai / usI prakAra bhUtakAlIna Avazyaka paryAya kA kAraNarUpa AgaravAlA hone se nirjIva zayyAdigata zarIra bhI dravyAvazyaka kahA jAtA hai| isa taraha pUrvokta jIvavimukta zadhyAdigata sAdhu Adi kA zarIra noAgamakI apekSA lekara dravyAvazyaka hotA hai / kayoMki una avasthA meM Avazyaka kA arthajJAnarUpa Agama kA usa zarIra meM sarvathA abhAva haiM "ya" aisA kaha karake bhI jo sUtrakAra ne "cAvi" aisA kahA haiM vaha svabhAvavAdI mata ko nirAkaraNa karane ke liye kahA hai, kyoMki svabhAvavAdiyoM kI aisI mAnyatA hai ki maraNa svabhAva se hI hotA hai / parantu yaha unakI mAnyatA ThIka nahIM hai kyoMki maga svabhAva to sarvadA vartamAna hI rahatA - ataH sarvadA maraNa hone kA prasaMga prApta hotA hai / isaliye isa pada se yaha batalAyA gayA haiM ki jaba Ayu kA kSaya hotA hai tabhI prANiyoM ke prANa zarIra se nikalate mATe vaparAtA hatA. te kAraNe leAkeAmAM tene madhanA ghaDA athavA ghInA ghaDA kahevAnA vyavahAra thatA jovAmAM Ave che. eja pramANe bhUtakAlina Avazyaka paryAyanAM kAraNa rUpa AdhAravALuM hAvAthI nirjIva zayyADhigata zIra paNa drazyAvazyaka ja kahevAya che. A prakAre pUrvokata jIvavipramukata (prANAthI rahita) zayyAdigata sAdhu AdinuM zarIra nAAgamanI apekSAe dravyAvazyaka hAya che. kAraNa ke te avasthAmAM AvazyakanA ajJAnarUpa AgamanA te zarIramAM bilakula abhAva hoya che. "cuya" 'bhyuta' yA pahanA prayoga UrjA yaha "cAviya" syAvita' mA padmanA je prayAga karavAmAM AnyA che te svabhAvavAdIonA matanuM nirAkaraNa karavA mATe karavAmAM Avela che. svabhAvavAdIonI evI mAnyatA che ke maraNu te svAbhA trika rIte ja thAya che. temanI te mAnyatA barAbara nathI. kAraNa ke maraNavabhAva to sadA vidyamAna rahe che. ane temanI mAnyatA svIkAravAmAM Ave te sadA maraNuM thavAnI prasaMga Ata thaze. tethI tebhanI te mAnyatA moTI che. "cAviya" pahane For Private and Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Mondanbi 126 anuyogadvArasUtre ' sampratyupasaMharannAha-'se taM jANayasarIradavyAvasa.ya' iti / tadetat jJA' ka zarIradravyArazyakaM varNitam / iti // mU0 17 // haiM / itanA vathana kara aba sUtrakAra isakA upasaMhAra va rate hue kahate haiM vi.(se taM jANayasarI davyA ssayaM) isa prakAra pUrvokta * jJAra kazarIradradhyAvazyaka kA yaha varNana hai| . ' bhArtha-sUtrakArane isa sUtra dvArA jJAyakazarIra dravyAvazyaka kA svara pa varNana kiyA hai| yaha bAta pahile spaSTa kI jA cukI haiM ki bhUta yA bhaviyatakA kAraNa hI drA hotA hai| ataH jo sAdhu Adi Azyatra zAstra ko jAna rahA hai parantu usakA usameM upayoga nahIM hai aisA vaha sAdhu Adi kA jIva. dravyAvazyaka hai| isa dravyAvazyaka vA bheda hI noAgama dravyA 35va hai| jisa sAdhune pahile Avazyaka sUtra kA savidhijJAna prAptakara liyA thA aura jaba vaha paryApAntarita ho hai to usakA vaha nijI va zarIra Avazyaka mUtra ke jJAna se sarvathA abhAvaviziSTa hone ke kAraNa hI noAgamajJAyakazarIradrapAdaka hai / AgamajJAna jisa meM bilakula nahIM hai aisA vaha i.rIra usa Agama ke jJAtA kA hai ki jisane usa Agama ko jAnA to thA parantu vaha usameM upayoga se vihii| thaa| isa taraha noAgamanAya .rIra dravyAvazyaka padoM ke artha se vaha nirjIva zayyAdigata sAdhu kA zarIra noAgamajJAyaka prayoga karIne e vAtanuM pratimAdana karavAmAM AvayuM che ke jayAre Ayukarmane kSaya thAya che tyAre ja prANIonAM prANa zarIramAMthI nIkaLI jAya che. " ve sUtrA2 mA sutra 5sAra 42di | pramANe 4 che-(se taM jANaya sarIradabvAvassayaM) mA 2 pUrvAhata jJAya: zarI2 28ya.12yanu 2135 che. A bhAvArtha sUtrakAre A sutradvArA jJAyaka zarIra dravyAvazyakanA ravarUpanuM varNana karyuM che. e vAta te pahelA spaSTa karavAmAM AvI cukI che ke bhUta athavA bhaviSya paryAyanuM kAraNuM ja draya hoya che tethI je sAdhu Adi AvazyakazAstrane jANI gayAM che paNa temAM tene upayoga nathI eTale ke je anupayuktatA saM5-na che, evAM te sAdhu Adine jIva prabhAvazyaka kahevAya che. "nAdramAvazyA" mA dayAvanI sameha . je sAdhue pahelAM Avazyaka sUtranuM savidhi jJAna prApta karI lIdhuM hatuM. evA sAdhune jIva jayAre. manuSyaparyAyamAMthI nIkaLIne anya paryAyamAM cAlyA jAya che. tyAre tenuM te nirjIva zarIra Avaka sUtranA jJAnathI sarvathA abhAvaviziSTa sahita) thaI jAya che. te kAraNe tenAte nirjIva zarIrane ane AgamajJAyaka zarIra dvavyAvazyaka rUpa kahevAmAM Ave che. AgamajJAna jenA bilakula nathI. evuM te zarIra te AgamajJAtAnuM che ke jeNe te Agamane jANe te hatuM paNa te temAM upayAgathI vihIna (anupayukata) hatuM. A rIte Agama jJAyaka zarIra For Private and Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacankiA TIkA 18 bhAyazarIra dravyAvazyaka nirUpaNam atha dvitIya bhedaM nirUpayitumAha mUlam--se kiM taM bhaviyasarIradavvAvasmayaM ? bhaviyasarIradavvAvastayaM je jIve joNi mmaNanikkhate imeNaM ce va AttaeNaM sarIrasamussaeNaM jivodiTeNaM bhAveNaM AvassaettipayaM segakAle sivikhassai na tAva sikkhAi / jahA ko diTThato ? aya. mahukuMbhe bhavissai, ayaM ghayakuMbhebhavissai / settaM bhviysriirdvyaavssyN|suu018|| ... chAyA- atha kiM tad bhavyazarIdravyAvazyakama ? bhavyazarIra dradhyAvazyaka yo jIvo yonijanmaniSkrAntaH anenaiva Attakena zarIrasamucchyeNa jinopadiSTena zarIra dravyAvazyaka hai| aneva vidha tapasyAoM se jinakA i.rIra parizoSita ho rahA hai aise sAdhujano ne jahA~ sayameva jAkara bhakta pratyAkhyAnarUpa anazana ko kiyA hai karate hai aura Age bhI kareMge usa sthAnakA nAma siddhazilAtala hai / athavA jahA~para jo koI maharpi saMstAraka karake mANadharmako prApta kiyA ho usa sthAna kA nAma siddha zilAtala haiN| // mU0 17 // .. aba sUtramAra noAgama dravyAvazyaka kA jo dUsarA bheda bhavyazarIra dravyAvazyaka hai-usaki prarUpaNA karate haiM "se ki taM bhaviyasarIradavvAvasmayaM ityaadi-|| mu018|| . zabdArtha-(atha) viSya pUchatA hai ki he bhadanta ! (ta bhaviyasarIradavvAvamsayaM kiM) pUrvaprakrAnta bhavyazarIradravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? ... drabhAvazyake" A padonA arthanI apekSAe te nirjIva zayyAdigata sAdhunuM zarIrane mAgama zAyazarIra dra0yA124 cha. aneka prakAranI tapasyAo vaDe jenuM zarIra pariSita thaI rahyuM che. evAM sAdhuo jyAM jAte ja jaIne AhAra pANInA pratyAkhyAnarUpa anazana dhAraNa kare che. dhAraNa karatA hatA ane dhAraNa karaze. te sthAnanuM nAma siddhazilAtala che. athavA je sthAne koI mahathiI gayA hoya te sthAnane siddhazilAtala kahe che. sa 17 have sUtrakAra bhavya zarIra drAvazyaka nAmano no AgamadravyAvazyakane je bIjo le chetenI 5359! cha- "se kiM taM bhaviyasarIradavyAvassayaM kulk zamdArtha-(atha) ve ziSya gurune meve prazna pUche che / (ta bhaviyasarIradavvAvassayaM kiM ?). magavana ! parvAta0ya dravyApazyAnu. 2135 21 For Private and Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 118 anuyogadvArasatre bhAvena Avazyaketi padam ekAle zikSipyate, na tAvat shiksste| yathA ko dRSTA taH 1 . ayaM madhukumbho bhaviSyati, ayaM ghRtakumbho bhvissyti| tadetat bhavyazarIradravyAvazyakama // sU0 18 // dIkA-ziSyaH pRcchati-se ki taM bhaviyasarIradayAvarasaya' iti artha kiM tad bhavyazarIradrayAvazyakam ? uttaramha-vira sIradaccArarasayaM' iti bhavyazarIradravyAvazyaka bhaviSyatIti bhaM-vivakSitaparyAya yogya ityarthaH, tasya zarIraM tadeva bhavibhAvAvazyakakAra NatvAd dravyAvazyakaM-bhara yazarI dravyAvasyaka varNya te ityarthaH / yo jIva-yonijanmaniSkAntaH-yonyA: yonimadhyAt-unma kAle nikrAntaHnirgato na tu pUrNasamayAt pUrvameva garbhAt patito aneka Attakena gRhItena zarIra samu chyeNa jinopadiSTena bhAvena Avazyaketi padam AvazyakazAstra bhaviSyatkAle zikSiH te adhyeSyate, na tAvat-saMprati zikSate ? evaM vidhaM zarIraM bhavyadravyAvara yakaM bhavati / atrApi AgamAvamAzritya noDagamaravaM bodhyam, tasmin samaye tatra zarIre sarvathA''gamasyA bhAvAt / no zande'tra Agamasya sarvathA niSedhaM suucyti| uttara-(je jIve joNijammaNanivakhate imeNaM ceva AttaeNaM sarI samurasaeNaM jiNora diDheNaM Avamsaetti payaM seyakAle sivikhassai na tAvasikkhAi bhaviyasarIradavvAvarasayaM) jo jIva utpattisthAnarUpa yoni se apanA samayapUrNa karake hI nikalA hai-samaya ke pahile bIca meM utpanna nahIM huA hai-aisA vaha jIva usa prApta zarIra se jinopadiSTa bhAvake anusAra A zyakazAstra ko bhaviSyatakAla meM sIkhegA-vartamAna kAlameM sIkha nahIM rahA hai aisA vaha zarIra bhavyazarIra dravyAvazyaka hai| isa bhavgazarIra dravyAvazyaka meM bhI Agama ke abhAva ko lekara no AgamatA jAnanI cAhiye / kyoM ki usa samaya usa uttara-(je jIve jo NajammaNanirakhate imeNaM ceva AttaeNaM sarI samu-saeNaM jiNovadiTThaNaM bhAveNaM Avassae ti payaM seyakAle sikkhissai na tAvasikkhAi bhaviyasarIradavyAvasa) 271 rutpattisthAna35 yonimAthI pAtAno smy| karIne ja bahAra nIkaLe che samaya pUro thayA pahelA bahAra nIkaLyAnathI eTale ke garbhamAMthI pUro samaya vyatIta thayA pahelAM patita thayo nathI. e te java te prApta zarIra vaDe ja jinapadiSTa bhAva anusAra AvazyakazAstrane bhaviSyamAM zikhaze-vartamAna kALamAM te tene zIkhI rahyo nathI, evAM te bhavya jIvanuM zarIra 'bhacazarIra dravyA. vazyaka. kahevAya che. A bhavya zarIrakavyAvazyakamAM paNa AgamanA abhAvane lIdhe ne AgamatA (AvazyakazAstranA jJAnane sarvathA abhAva) jANavI, kAraNa ke te samaye For Private and Personal Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA mU0 18 bhavyazarI radravyAyika nirUpaNam - nanu-AvazkaparyAyasya vAraNaM dravyAvazyaka mucyate-dAnIM trazI AgamAbhAvAt tasya nAti taM prati kAraNa tvam, ato'ya zarIre nArita yaM vazyaka tvam ? iti cet, ucyate-tadAnImapi stra drazyAvazyakaradamupacaryate 6 nAsti ko'pi doSaH / atra dRSTAnta jijJAsayA ziSyaH pRcchati-'uhA ko diDhato iti / ya ko dRSTAntaH he bhadanta / atra ya thA ke pidRSTAnto bhavet, rathA dravIta uttaramAha-'ayaM mahuIM me bhavissai, aya ghaya kuMbhe madirasai' iti / ayaM madhukumbha bhaviSyati, ayaM ghRtakumbho bhaviS ti / ayaM bhAvaH-ghRtarakSaNAya madhurakSaNAya ca kumbha zarIra meM Agama yA sarvathA abhAva haiN| no zabda isa samaya ke zarIra / Agama kA sarvathA niSedha sUcita karatA hai| zaMkA-Avazyaka paryAya kA jo kAraNa hotA hai / ha dravyA iyaka vaha jAtA hai| isa samaya ke zarIra meM to Agama kA sarvathA abhAva hai, isalire usa zarIra ko dravyAvazyaka ke prati kAraNatA nahIM haM ne se usameM dradhyAyaka tA kaise AsakatI hai ? utara-usa sm| bhI usameM dravyAvazyAtA upacAra kiyA jAtA hai| kyoMki yaha zarIra Age calakara isI paryAya meM Avazyaka zAstra kA jJAtA banegA-parantu vartamAna meM nahIM hai| isaliye Azya zAstra vA bhAvikAla saMbandhI anupayukta jJAtRca kA usameM upacAra ka ke isa sarvathA niSedha kiyA gayA hai| isa viSaya meM dRSTAnna jAnane kI icchA se ziSya pRchataH hai ki he bhadaMta ! (jahA ko dito) yahAM para jaisA dRSTAnta ho IsA Apa kahiye te zarIramAM Agamane sarvathA abhAva ja hoya che, "na pada te samaye zarIramAM sarvathA niSedha sUti kare che. . zaMkA-AvazyakaparyAyanuM je kAraNa hoya che, tene dravyAvazyaka kahevAmAM Ave che. atyAre te tenA zarIramAM Agamane sarvathA cabhAva ja che. A rIte zarIramAM dvavyAvazyakanA kAraNane ja sadUbhAva na hevA chatAM paNa temAM dravyAvazyakatA kevI rIte saMbhavI zake che? - uttara-A samaye te temAM dravyAvazyakatAne upacAra karavAmAM Ave che eTale ke A kathanane pacArika kathana ja samajavuM joIe kAraNa ke A zarIra AgaLa jatAM A manuya cayamAM ja Avazyaka zAradane rAtA banavA -1mAna te te tene zAtA nathI. tethI AvazyazAstranA vikALa saMbaMdhI kata jJAtRvane temAM upacAra karIne tene rathA niSedha karavAmAM Ave che.' A viSayane daSTAtathI samajavA mATe ziSya gurune A pramANe kahe che- (jahA ko dito mahata ! 23 viyanu pratipAdana 42tu zAnta pAnI kRpA karo. gurU mahArAja A viSayanuM pratipAdana karavA nimitte nIcenuM dainDa Ape che. For Private and Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogahAramo kAreNa hau ghaTau nimitau / tataHko'pi taM pRSTavAn-kimoM etau ghaTau ? kumbhakAraH kathayati ayaM ghRtakumbho bhaviSyati, ayaM tu madhukumbho bhaviSyati, iti / yathA bhaviSyaddhRtAdhA-tvaparyAyaM madhvAdhAratvaparyAyaM tadAnImapyAzritya ghRtakumbho madhukumbhazceti vyapadiSyate, tatrApi bhAvina vyAvazyakaparyAyakAraNatva(ayaM mahukubhe bhavirasai, ayaM gharakubhe bhavirasai) suno dRSTAnta isa viSaya meM isa prakAra hai-ghata rakhane ke liye, aura madhu rakhane ke liye, kisI kumAra me do ghaDe banAye / unheM dekhAra kisIne usase pUchA ki ye kisaliye tumane banAye haiM-taba usane usase kahA ki yaha ghRta kubha hogA aura raha madhukuMbha hogaa| to jisa prakAra usa samaya bhaviSyat ghRtAdhArasvarUpa paryAya aura madhyAdhAratvarUpa paryAya yA una donoM meM Azrara kara unheM vaha ghRta kuMbha aura madhukuMbha isarUpa ke kaha detA hai, usI taraha isa samaya ke zarIra meM bhI bhAvi AvazyakarUpa poya ke prati kAraNatA ko lekara use dravyAvazyakarUpa se mAna liyA jAtA hai| isa dravyAvazyaka rUpa bhavyazarIra meM vartamAna meM Avazyaka ke arthajJAna kA sarvathA abhAva hai isaliye usameM noAgamatA jAnanI cAhiye / isa taraha yaha prakrAnta (pUrvaprastuta) bhavyazarIra drabyAvazyaka kA varNana kiyA / tAtparya isakA yaha hai ki-sUtrakArane isa sUtradvArA bhavyazarIra dravyA vazyaka kA svarUpa prATa kiyA hai| manuSya prApta zarIra se jA Age Avazyaka (ayaM mahukuMbhe bhavissai, ayaM ghayakuMbhe bhavirasai) me mAre madha bharavAne mATe tathA ghI bharavAne mATe be ghaDA banAvyA. te banne ghaDAne joIne. keIe tene evo prazna pUcho ke "A be ghaDA tame zA mATe banAvyA che ?" tyAre kuMbhAre eka ghaDo batAvIne kahyuM ke "A madhukuMbha che ane bIje ghaDe. batAvIne kahyuM ke "A takuMbha che je prakAre bhaviSyakAlina vRtAdhA ravarUpa paryAya ane madhu AdhArasvarUpa paryAyane te banne ghaDAmAM Azraya laIne atyAre paNa temane ghAkuMbha ane madhukuMbha rUpe oLakhavAmAM Ave che (jo ke vartamAnakALe to temAM cUta paNa nathI ane madha paNa nathI) eja pramANe A samayanA zarIramAM paNa bhaviSyakAlina AvazyakarUpa paryAyanA kAraNane sadUbhAva hovAne kAraNe tene dravyAvazyaka rUpe mAnI levAmAM Ave che. A dravyAvaThyakarUpa bhavya zarIramAM vartamAna kALe te AvazyakanA arthajJAnane sarvathA abhAva ja che. te kAraNe temAM "no AgamatA" samajavI. pUrva prakrAnta (pUrva prastuta) bhavya zarIra dravyAvazyakanuM A prakAranuM svarUpa che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA bhavya zarIra dravyAvazyakanuM svarUpa prakaTa, karyuM che. je manuSya prApta zarIra dvArA ja bhaviSyamAM AvazyakasUtrane anupayukata jJAtA For Private and Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyAgacandrikA TIkA. 19 jJabhavyazarIravyatiriktadravyAvazyakanirUpaNam 131 mAzritya dravyAvazyakatvaM vijJeyamiti / bhavyazarIre AvazyakarthijJAnAbhAvAnnoAgama vaM bodhyam / tadetad bhavyazAridravyAvazyakaM varNitam ||suu0 18 // ____ atha tRtIya bhedaM nirUpayitumAha-- .. mUlam-se kiM taM jANayasarIrabhavi sarIravairittaM davyAvassaye jANayasarIrabhaviyasarIravairittaM davAvassayaM tiviha paNNattaM / taM jahA-loiyaM, kuppAvaNiyaM, louttariya // sU0 19 // chAyA-atha kiM tad jJAH kazarIrabha-yazIvyatirikta dravyAvazyakam / jJAyakazIsa. zarIra vyatirikta dravyAvazyakaM trividhaM prajJaptam, tadyathA laukikaM, kuprAvacanikaM, lokottarikam ||suu0 19 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM taM' ityAdi / atha kiM tad jJAya zarI:bhaH zarIra vyatiriktaM dravyAvazyakam ? uttaramAha-'jANayasarIrabhaviyasIravarittaM'. zAstra yA anupayukta jJAtA banegA usa kA vaha zarIra dravyAvazyaka hai| vartamAna meM vaha aisA nahIM hai, ataH usakA usameM upacAra karaliyA jAtA hai| isa dravya va ka meM Avazyaka kA arthajJAna bilakula nahIM hai| isaliye ise noAgama kI apekSA vaha bhavyazarIra dravyAvazyaka hai| // sUtra 18 // aba sUtrakAra tRtIya bheda ke svarUpa kA nirUpaNa karate haiMse ki taM jANayasarIrabhaviyasarIravairita ityAdi / / / sU0 19 // zabdArtha-(se) ziSya pUchA hai ki he bhadaMta ! (ta jANayasarIra bhaviyaM sarIra vairitta davAyarasaya kiM) pUrva prakrAnta (pUrvapra tuta) jJAyaka zarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? uttr-(jaannysriirbhviysriirbanavAne che, tenA te zarIrane dravyAvazyarUpe ahIM prakaTa karavAmAM AvyuM che. vartamAnakALe te evuM nathI, tethI tene temAM upacAra karI levAmAM Ave che. A apekSAe tene dravyAvazyaka banAvI levAmAM Ave che. A dravyAvazyakamAM avazyakanuM arthajJAna bilakula nathI, tethI te AgamanI apekSAe tene bhavya zarIra dravyAvazyaka kahevAmAM AvyuM che. sU0 18 - have sUtrakAra upayuMkata banethI bhinna evA ne AgamadrabhAi yakanA trIjA me 2035 samaga je-"se kiM taM jANayasarIrabhaviyasI vairita" tyAfer zA-ziya gurune meyo prazna pUche che / (se taM jANayasarIra bhakyisarI:vairitaM davAvassaya kiM) bhagavan ! pUrva praztuta zAyarI2 mavyazarI2. vytirikata dravyAvayakanuM svarUpa kevuM che? eTale ke jJAyakazarIra ane bhavya zarIrathI bhinna evA dravyAvazyakanuM svarUpa kevuM che? For Private and Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra ityAdi / jJAyAzI bhavyazarIvyatiriktaM jJAyaka zI bhavyazIrAbhyAM vyatiriktaM =minnaM dravyAvara, kaM trividhaM prAptam / tadyathA-laukikaM, kumAra canikaM ca ||suu069| tatrajJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktalaukika dravyAzyakarUpaM prathamaM bhedaM nirUpayitumAha... mUlam-se kiM taM loiyaM davvAvassayaM loiyaM davvAvarasayaM je ime rAIsaratalavara mADaMbiyakoDuMbiyaibbhaseTTi seNAvai satthavAhappabhiio kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe suvimalAe phulluppalakamalakomalummiliyammi ahApaMDure pabhAe raktAsogappagAmakisuyasuyamuhaguMjaddharAgasarise kamalAgaranaliNisaMDabohae uTriyammi sUre sahassarassimi diNayare teyasA jalaMte muhadhoyaNadaMtapakkhAlaNa-teha-hANaphaNihasiddhatthaya-hari Aliya-adAgadhRvapupphamallagaMdhataMbolavatthAi yAI davAvassayAI ka reti / tao pacchA rAyakulaM vA devakulaM vA ArAmaM vA ujANaM vA sabhaM vA parva vA gacchaMti se taM loiyaM davvAvastaya // sU0 20 // chAya--atha kiM tad laukikaM dravyAvara yakam ? laukikaM dravyAvazyakaM-ya vairittaM davva varasayaM tivihaM papNattaM) jJAyava zarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyAvazyA tIna prakAra kA vahA hai-(taM jahA) ve prakAra ye haiM-(loiyaM kuppAvayaNiyaM louttariya) laukika kuprAvacanika aura lokottarika / // mR0 19 // ... aba sUtrakAra tadrayatirikta laukika dravyAvazyarUpa prathama bheda kA 1. kathana karate hai-se kiM ta loiyaM dadhvAvassayaM" ityaadi| // sUtra 20 // - zabdArtha-se kiM taM ziSya pUchatA hai ki hai bhadaMta ! (ta loiyaM damAvassaya utta2-(jANayasarIrabhaviyasarIravairitaM davAvassaya tivihaM paNNataM) zAya zarIra savyazarIra vyatita dra0yApazyanA na 2 hA cha. (taMjahA) te 4 // 2 // nIce pramANe cha-(loiyaM kuppAvaNiyaM louttariya) (1) alls, (2) zuprAvayani mana (3) satta24 // su. 18 // . ' have sUtrakAra tayatirikata laukika dravyAvazyakarUpa pahelA bhedanuM svarUpa samajAve che. "se ki ta loiyaM davvAvassayaM" tyAdizAya--(se) ziSya 23ne me prazna cha he lagavan ! (taloiyaM For Private and Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA-yU. 20 lau kakadravyAvazya nirUpaNam 133 ime rAjezvaratalabaramADambikakauTubikebhyazreSThisenApatisArthavAhaprabhRtayaH kalpe prAduSprabhAtAyAM rajanyoM suvimalAyA~ phullotpalakamala komalonmIlite yathApANDure prabhAte raktAzokaprakAzakiMzukazukamukhagujArddharAgasadRze kamalAkaranalinISaNDabodhake utthite sUrye sahasrarammau dinakare tejasA jvalati mukhadhAvanadantaprakSAlana rki) laukika dravyAvazyakarupa prathama bheda kA kA svarUpa hai ? (lo.yaM davAvasmayaM) uttara-laukika dravyAvazyaka kA svarUpa isa prakAra se hai-(je ime rAIsara, talavaramADaMbiya, koDubiya, ibha, seTTi, seNAvai, satyavAhappabhiio) jo ye rAjezvara-mAMDalikanagapati, aizvarya saMpa navyakti, talandara, mADaMbika kauTumbika, ibhya, zreSThI, senApati, sArthavAha Adi manuSya (kallaM) sAmAnya prabhAta ke hone para (pAu'pabhASAe ramaNIe) prAraMbhika avasthA prApta hai prabhAta jisa meM aisI rAtri ke hone para (suvimalAe, phulluppala kamala komalummiliyambhi) tathA pUrva kI apekSA sphuTatara prakAza saMpanna gatri ke hone para vikasita kamala ke patroM ke aura mRgavizeSa ke nayanoM ke sukumAra unmIlanavAle (ahApaMDure) yathA yogya pItamizrita zukla (pabhAe) prabhAta ke hone para (rattAsogappagApaki suyasuyamuhagujaddharAgasarise) tathA rakta azokavRkSa kI kAMti ke tathA palAza puSpa; aura zuka mukha evaM guMjA ke rAga ke sadRza (kamalAgaraNa liNisaMDabohae) yamaloM kI unpatti bhU marUpa hudAdijalAzayoM meM padmavanoM ke vikAzaka (sahassarasimi dadhvApassayaM kiM ?) sI. dra0yA1154 35 te prathama menu 2135 cha? uttara--(lAiyaM davAvAsa) alls4 dravyApazyanu 2135 21prAnu (je ime rAIsara, talavara, mADaMviya, kADu biya, inbha, sehi, seNAvai, satthavAhappabhiDao) re / 2052 (bhAMusi narapati- vayasapanna vyati), tasa52, mAMsa, poTu mi4, 4kSya, cial, senApati, sAtha pAI ma manuSyA (kallaM) sAmAnya mAtatun ci, (pAuppabhAyAe rayaNIe) tri vyatIta ne hivaranA prAli marathA35 lAtana prArama Nai (munimala.e, phullupalakamalakomalummiliyagmi) tathA pisAra 67ne pahelai tA 25Tata2 prakAzathI saMpanna, vikasita kamalapatrathI saMpana ane mRgavizeSanA nayananA sukumAra bhIsanathI yuta, (ahApaMDare) yathAyogya pAtamizrita zuru (mAchapI) pabhAe) prabhAva thatA, (rattAsogapagAsa kiMsuya suyamuhaguMbaddhagagasarise) tathA mAla vRkSanA samAna, palAzapuSpa samAna tathA zukanA mukha samAna ane zuM jAuM (caNoThIne ardha mA) samAna ale, (kamalAgaranaliNisaMDabohae) monA utpatti sthAna35 all AzayAmA pavanAne visita 42nA2, (sahassAssimmi diNayare teyasA For Private and Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre tailasnAnaphaNihasiddhArthakaharitAlikA''darzadhUpapu-pamAlyagandhatAmbUlavastrAdivAni / vazyakAni kurvanti / tataHpazcAt rAjakulaM vA devakulaM vA AgamaM vA udyAnaM vA sabhAM vA prapo vA gacchanti / tadetat laukikaM dravya, vazyakam ||suu0 60 // TI-ziSyaHpRcchati-se tiM idi / atha kiM tad laukika dravyAvazakam iti / unamAha-laukikaM-loke bhavaM laukikaM dravya va 6 te diNayare teyasA jalaMte) sahasrakiraNoM se yukta, divasa vidhAyaka aura teja se dedIpyamAna aise |sre uTTiyammi) rarya ke udita hone para (muhayoyaNa-daMtapaya khAsaNa-tella--hANaphaNiha-si hatthaya-hari-addAgaH puSphamalagaMdhataMbola.8 tyA yAI dayAvayAI vareMti) mu~ha kA dhonA dantoM kA prakSAlana karanA phaNiha -kaMcI se bAloM kA UMchanA, maGgalanimitta sarasoM kA aura dUrvA kA prakSepaNa karanA, darpaNa meM muMha kA avalokana karanA, dhRpa se vastroM ko surabhita karanA, phUloM ko lenA, puppoM kI mAlA pahiranA pAna khAnA, aura zuddha vastroM kA pahiranA ityAdirUpa drAvazyaka karate haiN| (tao pa chA) isake bAda ve rAyakulaM vA devakulaM vA ArAmaM vA ujmANaM vA samaM vA, pavaM vA gacchaMti) rAjakuTha meM, yA devakula meM athavA ArAma meM yA udyAna meM. yA sabhA meM athavA pAnIyazAlA meM jAte haiN| tAtparya isake vahane kA yaha hai ki rAjezvarAdi saMbandhI jo mukhadhAnAdi vArya hai vaha saba lokika dravaHyA haiN| rAjA jinheM jlNte| sa425 (4 thI yuta, hivasa vidhAya: bhane tI hoy| me| (sUre udviyammi) sUryane 5 yatai (muhoyaNa, daMtavakhAlaNaM, tella, pahANa. phaNiha, siddhatthya, hari, addAgadhUna, puphamallagaMdha taMbAlA yAI davAva sayAI kati) bhupa dhArA35. ita sA 36 // 35 zarIra 52 telanu mAliza karavArUpa, ranAna karavArUpa, dAMtiyA ke kAMsakI vaDe vALa oLavArUpa, maMgaLa nimitta sarasava ane durvAnuM prakSepaNa karavArUpa, darpaNamAM potAnA moDha nuM avalakana karavArUpa, sugaMdhayukta dhUpathI varatrone suga dhidAra karavArUpa, phUle grahaNa karavA rUpa, phUlanI mALA paherAvArUpa, pAna khAvArUpa, vaccha ene paridhAna karavArUpa ItyAdi. 35 dra0yA5357 43 cha. (tao pacchA) tyA2004 te (gayakulaM vA. devakulaM , ArAmaM vA, ujANaM vA, samaM vA, pavaM vA, gacchaMti) 20462002mAM, mayA he sthAnamAM, athavA ArAmagRhamAM athavA bAgamAM, athavA sabhAmAM athavA jaLAzaya ta23 04 che. A samasta kathanane bhAvArtha e che ke bajezvara Adi uparyuMkata mANasanA je mukhapAvana Adi kAryo che te sone lokika vyAvazyakarUpa gaNavAmAM AvyA che. For Private and Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 20 laukikadravyAvara kanirUpaNam 135 ityarthaH / ye ime manuSyAH rAjezvaratalaramANDa vikakauTumbikebhyazrepTisenApati sArthavAhaprabhRtaH, tatra-rAjAnaHmANDa likA narapatayaH, IzvarAH aizvarya sampannAH, talavarAH bhUpAladattapaTTaparibhUpitarAjabalappaH koTTapAlA ityathaH chinnabhinnajanAzrayavizeSo maDambastatrAdhikRtAH mADagviAH grAmapaJcaztIpaya ityarthaH, yadvAsArddhakrozadvara parimitaprAntarairvicchidyavihidyathitAnAM grAmANAmadhipatayaH, kauTumbikAH kuTumbabharaNe tatparAH, yahA-bahukuTumbapratipAlakAH, ibhyAH ibho-haratI tasmama.NaM dravyamarhantIti tathA, te ca jaghanyama motkRSTabhedAt tripakArAH, tatra hastiparimitamaNimuktApravAla suvarNarajatAdidravyarAzi mino jaghanyAH, hari parimita . vajramaNimANikyarAzisvAmino madhyamAH, hastiparimitakevalavanasvAmina paTTabandha pradAna karatA hai unakA nAma talavara hai arthAt kttvaal| ye rAjA jaise hI hote haiN| chinnabhinna janAthapa vizeSa kA nAma maDaMba hai| ina mAMgoM meM jo adhikRta hote haiM u kA nAma mADaMbika hai / ye 500 gAMvoM ke adhipati hote haiN| DhAI 2 kosa ke antara ko choDa choDa kara jo gAMva vasate haiM unakA nAma bhI maDaba hai| inake jo adhipati hote haiM ve mADavika haiN| kuTuMba ke bharaNapoSaNa kArya meM jorata rahate haiM athavA aneka kuTumbo kA jo prati lana karate haiM ve kauTumbaka haiN| ibha nAma hAthI kA hai| hAthI pramANa dravya jinake pAsa hai tA hai ve ibhya hai| ye jaghanya. madhyama aura utkRSTa isa ta ha 3 prakAra ke hote haiN| inameM se jo hasta parimita maNi, muttA, pravAla suvarNa aura rajata Adi dravyagazi ke svAmI hote haiM ve jaghanya ispa haiN| hastiribhita vajra-hIrA, maNi, aura mANikya rAzi ke jo sAmI hote haiM have A sUtramAM vaparAyelA talavara Adi padene artha samajAvavAmAM Ave che-"talava' saMtuSTa thAya tyAre rAjA jemane ja poSAka pradAna kare che temanuM nAma talavara che. teo rAjA jevAM ja hoya che. chinnabhinna janAzrayavizeSane moMe kahe che. A prakAranA maDabAnA adhipatine mADaMbika kahe che. teo pa00-500 gAmonA adhipati hoya che. athavA aDhI aDhI gAune aMtare je gAma vase che te gAmonuM nAma marDaba che ane tenA adhipatine mADa bika kahe che. kuTuMbanA bharaNa paNa nA kAryamAM jeo rata rahe che temane. athavA aneka kuTuMbanuM paripAlana karanArane kauTuMbika kahe che. ibhya eTale hAthI hAthI pramANa dhana jenI pAse hoya che. tene ibhya kahe che IbhyanA nIce pramANe traNa prakAra che. jaghanya, madhyama ane utkRSTa hastiyavibhita (hAthI prabhAra) mA. motI. pravAsa. su. 20ta (yAhI) mA dravyarAzine je havAmI hoya che tene jaghanya ibhya' kahe che. hasti parimita ja For Private and Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre utkRSTAH, .. zreSThina: lakSmIkRpAkaTAkSapratyakSalakSyamANadraviNalakSalakSaNavilakSaNa hirapyapaTTara malakRtamUrdhAno nagarapradhAnavyavahAraH, senA tapaH caturaGgasenAnAyakAH, sArthavAhA:-gaNima-dharima-meya-paricchedyarUpayavikreya vAtujAtamAdAya lAbhecha / dezAntarANi jatAM sArtha vAhayanti yogakSemebhyo paripAlayanti, dInajanopaya rAya mUladhanaM datvA tAn saMvarddha' ntIti tathA, tatragaNimam ekahi tricaturAdi saMkhara prameNa gaNa yidA yahI te rathA-nAlikara-pUgIve maHma ibhya haiN| jo hasti parimita vajra ke hI akele svAmI hote haiM ve utkRSTaibhya haiN| jina ke pAsa lakSmI devI ke kRpAkaTAkSa se lAkhoM kA dravya hotA hai aura isI kAraNa jo nagara seTha kI upAdhi se vibhUpita rahA karate haiN| isake upalakSya meM rAjA i.he suvarNa vA paTTabaMdha pradAna karatA hai jisa se 'una kA mastaka sadA vibhUSita rahA karatA haiN| aise manuSya zreSThI kahalAte haiN| caturaMga senA ke jo nAyaka hote haiM unakA nAma senApati hai| gaNima, dharima, meya, aura paricchedyarUpa kraya vikraya yogya dravyasamUha ko lekara jo lAma kI icchA se dezAntara kA jAte hue manuSyo ke sAtha ko dInajanoM ke nimitta pradAna kara unakA saMvarddhana varate haiM unakA nAma sArthavAha hai / alabdha vastu kA lAbha honA isakA nAma yoga aura lAdha kA parirakSaNa honA isakA nAma kSema hai| nArikela-nAriyala, pUgIphala-supArI, kadalIphala-kelAAdi ye saba gaNima dravya haiN| kyoMki ye eka, do, tIna, cAra, AdirUpa se -hIrA. maNi ane mANekanI rAzine je ravAnI hoya che tene madhya ibhya' kahe che. hastiparimita vajane ja je svAmI hoya che tene utkRSTa Ibhya' kahe che.. jemanI pAse lahamIdevInI kRpAne lIdhe lAkhonuM dravya hoya che. ane te kAraNe jene nagarazeThanI padavI maLI hoya che. evA manuSyane chedI (zeTha) kahe che. A padavInA upalakSyamAM rAjA temane suvarNana prabaMdha pradAna kare che te paTTabaMdhathI te zradiThInuM mastaka sadA vibhUSita rahe che. catura ga senAnA nAyakane senApati kahe che. - have sArtha vAha' A padane artha samajAvavAmAM Ave che- gaNima. dharima. meya. ane pa dyarUpa krayavikogya vyasamUhane laine lAbha prAptinI IcchAthI anya deza tarapha prayANa karatAM manuSyanA sArtha (samUha)ne je meMga kSemapUrvaka pALe che. athavA temane javAnuM hoya te sthAne salAmata rIte pahoMcADe che, je pitAnA mULa dhananuM garIba lokone mATe dAna karIne temanuM saMvadhana kare che, evA purUSane sArthavAha kahe che, R. alabdha varatune lAbha prAptirUpa lAbha) ke tenuM nAma ga" che. ane labdha (prApta thayelI vastu)nuM parikSaNa thavuM tenuM nAma kSema chena Liyera. sepArI For Private and Personal Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 33D anuyogacandrikA TIma 20 laukikadrAvazyakanirUpaNam 137 phalaM-kadalIphalAdikam / dharimaM-tulAsUtreNotolya yaddIyate. yathA briihi-yaalkssnn-sitaadi| meyaM-zarAvalaghubhANDAdinottolya yahIyate, yathA-dugdha-ghRtatailaprabhRti / paricchedhaM ca pratyakSato nikaSAdiparIkSayA yaddIyate, yathA-maNimuktA-pravAlAbharaNAdi / eteSAM rAjezvarAdInAmitaretarayogadvandvaH, te prabhRtayaHAdhA mukhyA yeSAM te tathA, kalpe-sAmAnyena prabhAte, prabhAtasyaiva vizeSAvasthA prAha-'pAuppabhAyAe' ityAdinA / pAuppabhAyAe prAdubhAtAyAM prAdurbhUtaH prAra mbhikAvasthA prAptaH prabhAto yasyoM sA tathA tasma, jayarAtrau iti prabhAtasya prathamAvasthA 1 / tadanantaram suvimalAyAM pUrvApekSayA-phuTatarapakAmayA~ ginakara bece yA diye jAte haiN| jo tarAjU se tolakara bece yA diye jAne haiM-unakA nAma dharima hai jaise vrIhi, yava-jauM, lavaNa, zakkara Adi / pItala Adi ke banAye gaye bA~ToM se jo nApAra bece yA diye jAte haiMunakA nAma meya hai-jaise ghRta, tela dugdha vagairaha / jo kasauTI Adi para kasakara pratyakSa meM parIkSita karake diye jAte haiM ve parichedya haiN| jaise maNi, muktA prayAla aadi| "pAuppabhAyAe" ityAdi padoM dvArA sUtrakArane prabhAta kI vizeSa avasthAoM kA pratipAdana diyA hai / ve avasthAe~ yahAM 3 tIna prakaTa kI gaI hai ''pAuppabhAyAe" isa pada se prabhAta kI prathama avasthA batalAI gaI hai-isa avasthA meM rAtri prabhAtaprAya ho jAtI hai| yaha samaya prabhAta kI AbhA prArambhika avasthA meM A jAtI hai / isake bAda prabhAta kiidvitiikeLAM Adine gaNibhadravya kahe che. kAraNa ke A vastuo eka che. traNa AdarUpa gaNIne vecAya che athavA kharIda karAya che. trAjavAnI madadathI vajana karIne je vastu ene vecAya athavA kharIdAya che te vastuone dharama kahe che. jemake cekhA, java, mIThuM. sAkara Adi dravya pitaLa AdimAMthI banAvelA pAvaLAM Adi sAdhano vaDe mApIne je dravye vecAya che te drone meya' kahe che. jemake ghI, teladUdha. je dravyane kasoTI paththara Adi para kaTI karIne temanI pratyakSa parIkSA karIne karIne vecavA ke kharIdavAmAM Ave che. evAM dravyane paricchedya kahe che. jemake. bhali. bhauti. pravAsa mAha dra0yA. "pAuppabhAyAe" pratyAhi / 2 / sAre prabhAtanI va5 ma1rayAmA pratipAdana cha. te 12thaa| mI 4 ||2nii vAma mAvI cha-"pAu .. ppabhAyAe' mA 54 2 / prabhAtanI prathama 2012 // 548 42vAmA bhAvI cha. yA avasthAmAM rAtri prabhAtaprAya thaI jAya che. lagabhaga rAtrinA cAra vAgyAnA samayane A prabhAtanI prathama avasthArUpa samaya samaja. te samaye prabhAtanI AbhA For Private and Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir : anuyogadvArane tasyAmeva rAtrau. anantaram phullotpalakamalako lAnmIlite-phullaM ca tadutpalaM ca phullotpalam, kamalo mRgavizeSaH, tayoH komalaM smAm dalAna ra nayozca umIlitam-unmIlanaM yasmin prabhAte sa tA tasmin 'ahApaMDure' yathApANDure nyathAyogyapItasaMkalitazule prabhAte sati iti-prabhAtastha dvitIyAvasthA / tadanantaraMraktAzokaprakAzakiMzukazukamukhagujArddharAgasadRze raktAzokasya prakAza:-kAntiH, kiMcukaM palAzapuSpaM ca, gujArddha ca, teSAM rAgeNa sadRzo yaH sa tathA tasmin, zramalAkaranalinISaNDabodha ke-kamalAnAm AkarA: utpattibhUmayo hudAdi jalAzaya vizeSAsteSu yAni nalinISaNDAni padmavanAni teSAM bodhakasvasmin, sahasrarazmIsahasrakiraNe * dinakare-divasavidhAyini tenasA jvalati sUyeM utyite ca sati iti prabhAtasya tRtIyAvasthA 3 / tadA mukhadhAvanadantaprakSAlanatailasnAnaphaNihasiddhArthakaharitAlikA''darzadhUpapuSpamAlyagandhatAmbUlavastrAdikAni dravyAvazya kAni kurvanti / tatra-mukhadhAvanaM jalena mukhaprakSAlanam, dattaprakSAlanam dantakASThAya avasthA hotI hai-isameM pahile kI apekSA prakAza sphuTatara ho jAtA haijise pau phaTanA kahate haiN| dhIre 2 prakAza baDhate 2 kamalo ke Ipat vikAza aura mRgoM ke unnidra-nidrArahita nayanoM ke sukumAra unmIlana se yukta hokara kucha 2 pIta varNa se mizrita bhratA se samanvita bana jAtA hai / isa dvitIya avasthA ko pAra kara jaba prabhAta apanI tRtIya avasthA meM pahuMcatA hai taba isa samaya sUrya udita hokara apane prakAza-USA se use prakAzita kara detA haiN| ise tRtIya avasthA .saMpanna prabhAta ke samaya jo rAjezvarAdi manuSya mukhadhAvanAdi Avazka kRtyoM kA saMpAdana karate haiM ve saba kArya laukika dravyAvazyaka haiN| prAraMbhika avasthAmAM AvI jAya che. tyArabAda prabhAtanI dvitIya avasthAne prAbha thavA mAMDe che. tyAre pahelAM karatAM prakAza skUTatara thatuM jAya che. A samayano bapi phATavo" athavA bhaLabhAMkhaLAne samaya kahe che dhIredhIre prakAza vadhate vadhate kamaLane ISat (sAmAnya alpa) vikAsathI ane tene unnika nayanonA sukumAra unsIlanathI (ughaDavAthI) yukata thaIne saheja sahe che pItavarNathI mizrita evI zukratAthI samanvita banI jAya che A bIjI avasthA pasAra karIne jyAre prabhAta pitAnI trIjI avasthAne prApta kare che, tyAre sUryodaya thaI javAne kAraNe, sUryanA hajAre kiraNe vaDe-USA vaDe prabhAta prakAzita thaI jAya che. A tRtIya avasthAsaMpanna prabhAtane samaye rAjezvara Adi manuSyo je mukhadhAvana Adi Avazyaka kRtya kare che, te saghaLAM kRtyone lakika dravyAvazyaka kahe che. For Private and Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 20 laukikadravyAvazpakanirUpaNam 139 dinA dantAnAM dhAvanaM, tailaM tailAbhyaGgaH, snAnaM, tathA phaNihaH-kaGkatikA-kaGkatikayA kezeSu vyApAraNamityarthaH, siddhArthakAH sarpa pAH, haritAlikA-durvA, mastake maGgalArtha siddhArthakAnAM dUrvAyAzca prakSepaNam, AdarzaH-darpaNaH-mukhAdyavalokanam , dhUpaH-dhUpena vastrANAM surabhIkaraNam, puSpANi, mAlyama=puSpamAlA, puSpamAlyAnAM mastakA deSupayogaH, tAmbUlam, vastrANi ca AdiryeSAM tAni tathAbhUtAni dravyAvazyakAni kurvanti / tataHpazcAt-mukhadhAvanAdi-dravyAvazyakakaraNAnantaraM rAjakulaM vA devakulaM vA ArAmaM vA udyAnaM vA tathA sabhAM vA, prapA-pAnIyazAlAM vA gacchanti / rAjezvarAdisambandhikaM mukhadhAvanAdikaM dravyAvazyakaM vijJeyam / nanu rAjezvarAdibhiravazyaM kriyamANatvAd mukhazAvanAdInAM bhavatvAvazyakatvama parantu dravyatvaM tu teSAM nAsti, vivakSitaparyAyasya yat kAraNaM tasyaiva dravyatvAt, uktaM cApi . "bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / __ taddavyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam" // iti // asya padyasya vyAkhyA prAgeva 'se kiM taM davvAvassayaM' iti trayodazasUtrasya TIkAyAM kRtaa| itthaM rAjezvarAdi saMbandhinAM mukhadhAvanAdInAmAvazyakaparyAyakAraNatvAbhAvAd zaMkA--rAjezvara Adi manuSya dvArA saMpAdita mukhadhAvanAdi kRtyoM meM aba iyakaraNIyatA hone ke kAraNa Avazya tva bhale rahe. isa meM hameM koI vivAda nahI hai-parantu unameM vivakSita paryAya ke pratikAraNatvarUpa dravyatva nahIM AtA hai| kyoMki vivakSita yahAM Avazyaka paryAya hai, usa paryAya ke prati mukha dhAvanAdi kriyAoM kA kyA saMvandha ? / dravya kA lakSaNa .13 veM sUtra ko ttii| meM "bhUtasya bhAvino vA" ityAdi padyadvArA spaSTa hI kara diyA gayA hai| ataH isa prakAra kI dravyatA rAjezvara Adi ke mukha dhAvanAdi laukika * zaMkA-rAjezvara Adi manuSyatA saMpAdita mukhadhAvana Adi kriyAomAM avazya karaNIyatA hovAne kAraNe Avazyakatva bhale rahe. e vAta saMbaMdhamAM ame ke vivAdamAM utAravA mAgatA nathI. paraMtu te kriyAomAM vivakSita paryAyanA kAraNarUpa dravyatva saMbhavI zakatuM nathI, kAraNa ke vivakSita paryAyarUpa je Avazyaka paryAya ahIM prakaTa karavAmAM AvI che, te paryAyanI sAthe mukhadhAvana Adi kriyAone ze saMbaMdha cha 1 terabhAM sUtrI mAM mApa dravyanu mA pramANe sakSa muche-"bhRtasya bhAvino vA" tyAdi. mApe pratipAhata 42sA me sakSa prabhAlnI dravyatA - dhara AdinA mukhadhAvana Adi laukika kAryomAM nahIM AvI zakavAthI (asaMbhavita For Private and Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - 140 anuyogadvArasUtre nAsti drvyaavH| yakatvamiti ceducyate-'bhUtasya bhAvina kA' ityAdyeva dravyalakSaNaM nAsti, kintu-'appAhaNNe vi davvasaddosthi' aprAdhAnye pi dravyazabdo'sti-iti vacanAt apradhAnarUpe'rthe'pi dra0 zabdo vartate / mukhabAvanAdau mokSaprApteraprAdhAnyaM ca mokSakAraNabhUtabhAvAvazyakApekSayA bodhyam / yato mokSasya kAraNaM tu bhAvA vazyakameva natu dravyAvazyakam ato'tra mukhadhAvanAderaprAdhAnyamiti / tatazca-dravyabhUtAni pradhAnabhUtAni-AvazyakAni dravyAvazyakAnItyarthaH, evaM ca saMsArakAraNAnAM rAjezvarAdi mukhadhAranAdInAmastyeva dravyAvazyakatvam, iti nAsti dossaavsrH| mukhakAryoM meM nahIM. Asakane se unameM Avazyaka paryAya ke prati kAraNatA nahIM bana sakatI hai / isa kAraNatA ke abhAva meM unameM dravyAvazyA tA nahIM AsakatI hai ? uttara-zaMkAkAra ko jo isa prakAra kI zaMkA utpanna huI hai| usakA kAraNa "bhUtasya bhAvino bA" ityAdi padyokta dravya kA lakSaNa hai ki isapara yaha kahanA hai ki dravya kA lakSaNa itanA hI nahIM hai kintu "appahANe vi davvasadotthi" aprAdhAnya artha meM bhI dravya zabda hai "isakathana ke anusAra apradhAna artha meM bhI dravya zabda kA prayoga huA hai| ina mukhadhAnAdi laukika kRtyoM meM mokSaprApti kI apradhAnatA mokSa ke kAraNa bhUta bhAvAvazpaka kI apekSA se kahA gayA hai| kyoMki mokSa kA kAraNa to bhAvAzyakahI hotA hai, nahi ki dravyAvazka isalie yahA~ mukhazavanAdi kI apradhAnatA hai / isAraNa dravyabhUta-apraghAnabhUta jo Avazyaka haiM ve dravyAvazyaka haiM aisA artha dravyAvazyaka vA lamya ho jAtA hai| isa taraha rAjezvara Adi ke saMsAravAraNabhUta mukhadhAvanAdi kAryoM meM dravyAvazyakatA ghaTita ho jAtI haiN| ina mukhadhAvanAdi kRtyoM meM lokaprasiddhiM se bhI AgamarUpatA nahIM haiM-ataH unameM Ara.ma kA abhAva hone se no hovAthI te kriyAo Avazyaka paryAyanA kAraNarUpa banI zakatI nathI. A kAraNutAnA abhAvane lIdhe te kriyAomAM dravyAvazyakatAne sadUbhAva saMbhavI zakatuM nathI, uttara-21 42nAre mA 2nI re zArI cha tetu 4 / 29 "bhUtasya bhAvino vA" tyAhi sutrapA dvArA dravya takSaya 48 42vAmA sAvyu cha, te lakSaNavALA padArthane ja dravya mAnavuM joIe, evI ja tenI mAnyatA che. A prakAranI mAnyatAne kA2Ne ja A zaMkA udbhavI che. te tenI zaMkAnA javAbarUpe bhAre meTayu 49vAnu dra0yanurakSA meTayu nathI, parantu "appahANe vi dAsadoriya" "mapradhAnyamA 1] dra0ya tha6 cha," 250 4thana anusAra pradhAna arthamAM paNa dravya zabdano prayoga thayo che. te mukhadhAvana Adi laukika kRtyomAM je apradhAnatA (pradhAnatAthI rahitapaNuM) kahI che te mekSanA kAraNabhUta bhAvAvazyakanI pelAe kahevAmAM AvI che, tethI dravyabhuta-apradhAnarUpa je Avazyaka che temane For Private and Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 20 laukikadravyAvazyaka nirUpaNam 141 dhAranA roja sidyApi gAmAmAvAva harvathA nogAmatva, nozAtra sarvathA AgamaniSedhe vartate / tadetat laukikaM dravyAvazyakaM varNitam // 60 20 // AgamatA AjAtI hai / isa praka ra sarvathA Agama ke abhAvajanya dravyAva yAtA inameM hone se laukika dradhyAvazyakatA inameM bana jAtI hai| isa taraha se laukika dravyAH zyapha kA svarUpa varNana hai| bhAvArtha---isa mUtradvArA sUtrakAra ne tadvayatirikta laukikadravyAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai| usameM saMsArIjanoMdvArA jo bhI mAMgalika kRtya haiM ki jinheM karanA Avazyaka hotA hai ve saba laukika dravyAvazyaka haiN| maMgala nimitta sarpayo kA kSepa karanA dUrvA kA saMsAra kAryoM meM upayoga karanA. dahIM Adi kA kisI zubha kArya ke nimitta bhakSaNa karanA Adi saba dravyAvazyaka haiM / ra dyapi ina laukika ASazyaka paryAya ke prati koI saMbaMdha nahIM hai phira bhI inheM dra 23 ka kA artha adhAnabhUta Avazyaka mAnakara dravyAvazyakarUpa mAnA gayA hai| ina laukika kAryo meM Agama kA sarvathA abhAva rahatA hai| ataH ye noAgamarUpa haiM |suutr20|| vyAvazyakarUpa kahe che A prakArane kathAvazyakano artha prApta thaI jAya che. A prakAre rAjezvarAdinA saMsAra kAraNabhUta mukhadhAvana Adi kAryomAM prabhAvazyakatA ghaTita thaI jAya che. A mukhadhAvanAda kRtyamAM prasiddhinI apekSAe paNa AgamarUpatA nathI. te kAraNe te kriyAomAM Agamano abhAva hovAne lIdhe no AgamatA siddha thAya che. A prakAre AgamanA sarvathA abhAva janya dU0thAvazyakatA temanAmAM hovAthI temanAmAM laukika dravyAvazyakatA hovAnI vAta siddha thaI jAya che dvavyAvazyakatAnA - svarUpatuM A prakAranuM varNana ahIM karavAmAM AvyuM che. bhAvArtha-AgalA be satramAM (17 ane 18 mA sUtramAM jJAyaka zarIra kaLA vazyaka ane bhavya zarIradravyAvazyakanuM svarUpa prakaTa karavAmAM AvyuM. have te banelI bhinna evA dravyAvazyakanI prarUpaNa karavAmAM Ave che. A satra dvArA tenA prathama bhedarUpa laukika dravyAvazyakanuM varUpa batAvavAmAM AvyuM che. saMsArI jIve dvArA je je mAMgalika kriyAo karavAnuM Avazyaka mAnavAmAM Ave che. te saghaLI kriyAo ne laukika dravyAvazyaka kahevAmAM Ave che. maMgaLa nimitte sarasava Adine prakSepa kare, dUrvA (darbha)ne mAMgalika kAryomAM upaga kare. koI zubhakAryane nimitte dahIM AdinuM bhakSaNa karavuM. vagere kriyAone laukika vyAvazyaka kahe che. jo ke A laukika Avazyaka kRtyone AvazyakaparyAyanI sAthe keI saMbaMdha nathI. chatAM paNa dravyAvazyakane artha apradhAnabhUta Avazyaka mAnIne tene dravyAvazyakarUpa mAnavAmAM Avela che. A laukika kAryomAM Agamane sarvathA abhAva rahe che. tethI teo e AgamarUpa che. sU0 20 For Private and Personal Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 143 www.kobatirth.org anuyogasUtre atha jJAyakazarIra bhavyazarIravyatirikta - kuprAvacanikadravyAvazyaka rUpaM dvitIyabhedaM nirUpayati mUlam - se ki taM kuppAvayaNiyaM davvAvastayaM ? kuppAvayaNiyaM devvAvasyaM je ime caragacIriMgacammakhaMDiyabhikkho DapaMDuraMga goyama govvatiya gihidhammadhammaciMtagaaviruddhaviruddha vuDa sAvagappabhitao pADatthA kalaM pAuppabhAyAe rayaNIe jAva teyasA jalaMte iMdassa vA khaMdassa vA russa vA sivassa vAvesamaNassa vA devassa ghA nAgassa vA jakkhassa vA bhUyassa vA muguMdassa vA ajjAe vA duggAe vA kokiriyApa vA uvalevaNasaMmajjaNaAvarisaNadhUvapuSpagaMdhamalAiyAI davvAvassayAi kareMti se taM kuppAvayaNiyaM 3 - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir davAvasyaM // sU0 21 // chAyA - atha kiM tat kuprAvacanikaM dravyAvazyakam ? kuprAvacanikaM dravyAvazyakaM yaH i carakacIrika carmakhaNDikaraNDapANDurAGga gotamagotratika aba sUtrakAradvayatirikta kA jo dUsarA bheda kuprAvacanika dravyAvazyaka hai usakA varNana karate haiM -- "se ki taM kuppAva / Niye" ityAdi / ||suutr 21 // zabdArtha - (se) he bhadaMta ! (taM) pUrvaprakrAnta (pUrva prastuta viSaya) kuppAvayaNiyaM davyAvarasyaM kiM) kuprAvacanika dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai| ( kuSpAvayaNiyaM davvAvassayaM) uttara - kuprAvacanika dravyAvazyaka kA svarUpa isa prakAra hai-suno(je caragacIriMgacammakhaMDi bhikkhoM DapaMDaraM gagoyama govyatiyagihidhamma ime tadbhavyatirikata dravyAvazyakanA je kuprAthacanika drazyAvazyaka nAmanA bIjo bheda che 'tenu' ithe sUtrAra vAyuna ure che - " se kiM taM kuppAzyaNiyaM" ityAhi C zabdArtha - (se) ziSya gu3ne yevA prazna pUche che ! he bhagavan ! (taM) pUrva anta (pUrva prastuta viSaya) (kuppAvayaNiyaM davyAvarasyaM kiM) Avathani drvyaavazyakanuM svarUpa kevuM che ? uttara- (kuSpAvayaNiyaM davvarasa ) Avayanika dravyAvazyaunu sva35 yA aAranuM che - (je ime caragacIrigacammakhaMDiya bhikkhoMDa paMDuraMgagAya magovvatigi For Private and Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA.2021 kuprAH caniH dravyAvazyakasvarUpaM dvitIyanirUpaNam 143 gRhidharma dharmacintakAviruddha viruddha vRddha zrAvakaprabhRtayaH pApaNDasthAH kalpe prAdubhAtAyAM rajanyAM yAvat tejasA jAlati indrasya vA skandasya vA rudrasya bA zivasya vA vaizravaNasya vA devasya vA nAgasya vA yakSasya vA bhUtasya vA mukundasya za AryAyA vA durgAyA vA koikriyAyA vA upalepanasammArja nAvarSaNadhUpapUSpagandhamAlya dikAni dravyAvaH kAni kurvanti / tadetat kuprAvanika dravyAvazyakam || sU0 21 // dhammarcitagaM aniruddhaviruddha sAvagappa bhitao pAsaMDatthA) jo ye caraka, cIrika, carmakhaMDika, bhikSoNDa, pANDurAha, gonama, gotratika, gRhi, dharmAdharma ciMtaka, aviruddha, viruddha, aura vRddha zrAvaka Adi haiM ki jo pASaNDastha apane Apa ko vratI mAnate haiM (kallaM pAuppabhAyAe syaNIe jAva teyasA jalate) sAmAnya prabhAta hone para prabhAtaprAya rajanI ke hone para yAvat teja se jvalita sUrya ke udaya hone para (iMdarasavA ) indra kI (khaMdassa vA) athavA skaMda - kArti ka svAmI kI (ruhassa vA ) athavA rudra kI (sivassa vA ) athavA ziva kI (vesamaNassa vA) athavA vai zramaNa kI (devassa vA) athavA sAmAnya deva kI (nAgarasa vA ) athavA nAga kI ( jakrakhassa vA) athavA yakSa kI (bhUyassa vA ) athavA bhUta kI (mukuMda savA) athavA mukuMda kI (ajjAe vA ) athavA AryAdevI kI ( duggAe vA ) athavA durgA ki ( ko kiriyAe vA) athavA koTTakriyA kI (uvalekSNa saMmajjaNaAvarisaNa- ghUvapuNphagaMdha mallAiyA vayA vareti - se taM kuppAvayaNiyaM hidhammammacitagaavaruddha viruddha buDhe sAvagappamita oN pAkhaMDa thA) sIriGa, sarbhabhaDiGa, likSoDa pAMDuraMga gautama, goprati gRddhidharmA, dharmacintaH, avirUddha ane vRddha zrAvaka Adi che ke je pASaDastha che-je pAtAnI jAtane vratI mAne che (A badhAM padonA artha zabdArthane ante spaSTa karavAmAM Avye che) (kallaM pAupabhAyAe ramaNIe jAva teyasA jalate) tethe sAMbhAnya prabhAta thaaNlagabhaga rAtrinA antakALa samIpa Ave tyAre bhaLabhAMkhaLuM thAya tyAre ane sU potAnA sahasraThirazothI athavA mAge tyAre (iMdarasa vA ) -dranI athavA. (khaMdassa nA 244nI - ati svAbhinI, (rudassa vA) athavA rudranI (sissa vA) athavA zivanI (samaNamsa vA ) athavA vaizrabhathunI DumeranI (devarasa vA) gathavA sAmAnya hevanI ( nAgassa vA) athavA nAganI ( jakrakharasa vA ) athavA pakSI. (bhUyassa vA) athavA bhUtanI (mukuMdassa vA) athavA bhuThunhanI (ajjAe vA ) athavA mAryAhevInI ( duggAe vA) athavA durgAnI (ko kiriyAe vA) athavA aTTa (yAnI (uvale vaNa, saMmajjaNaAva risaNa-dhUva puNpha gaMdha mallAivAi davvAvassayAI kareMti se taM kuSpANi For Private and Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogabAraso ... TI -ziSyaHpRcchati-'se kiM ,taM' ityAdi / atha kiM tana kuprAvacanikaM dravyAvazyakam ? uttaramAha-kuprAvacanika-kussitaM pravacanaM yeSAM te kuma pacanAH, kutsitatvaM cAya pravacanasya mokSAnuSayogitvAla, tepAbhidaM kuprAbacanipam dravyApakSyakamevaM vijJeyama-ya ime carakAcIrikacarmaskhaNDika-mikSIpDa-pANDurAGgagItamagopratikagRhidharmadharmacintakAviruddhavirUddhavRddhabhAvakaprabhRtayaH... pApa sthAH, tatra-carakAH ghATivAhakAH-pRthabaddhAH santo ye mikSAM caranti te carakAra, athavA-bhujAnA ye caranti te carakAH / cIrikAradhyApatitavastrakhaNDadhArakAH, carmaskhaNDikA-carmaksanA, yahA-carmamA sarvopakaraNA', bhikSoSDA ye mikSAlabdhamevAnnAdikaM bhuJjate na tu svapAlitagavAdInAM dugdhAdikaM, te mikSopaDA davAvassayaM) upalepana kriyA karate haiM, saMmArjana kriyA karate haiM, dugdha eva gandhoM daka Adi se gnAna kriyA karate haiM, puSpapUjA karate haiM, dhUpapUjA karate hai, candana se unakA upalepana karate haiM una para mAlA caDhAte haiM, ityAdirUpa jo dradhyAvazyaka karate haiM vaha sava kuprAyacanika dravyAvazyaka hai| isa prakAra pUrva prakrAnta dravyAzyaka kA yaha svarUpa hai| jo samudAyarUpa meM ekatrita hokara bhikSA mAMgate haiM ghe caraka haiM / athavA khAte 2 jo calate haiM ve cAka haiM mArga meM par3e hue dakhakhaMDoM ko jo pahanA karate haiM ve cIrika haiN| camaDe ko yasvarUpa meM pahanate haiM athavA camaDe ke hI samasta upAraNa jinake hote haiM unakA nAma carmakhaMDika hai| bhikSA meM prApta hue anna se hI jo apanAudara pUrNa karate haiM-apane ghara meM pAlita gAya Adi ke dugdhAdika se nahIMdavAvassayaM) [yA 42 cha, samAna yA 42 cha, 65, AdhI mAha vaDe snAna karAvavAnI kriyA kare che, le vaDe pUjA kare che, dhUpapUjA kare che, cadana vaDa tenuM upalepana kare che, temanA para mALAo caDAve che, ItyAdi prakAranA je dvavyAvazyaka kare che te saghaLA dravyavazyakane kupravacanika dravyAvazyaka kahe che. pUrva prastuta kupravacanika dravyAvazyakanuM A prakAranuM svarUpa che have caraka Adi padane artha spaSTa karavAmAM Ave che-jeo samudAyarUpe ekatra thaIne bhikSA mAge che temanuM nAma caraka che. athavA khAtAM khAtAM jeo cAle che. temane "caraka' kahe che. mArga para paDelA vastrakhaMDone ekatra karIne jeo te vakhaMDone dhAraNa kare che pahere che-temane "cIraka kahe che, cAmaDAne ja varUpe paheranAra athavA cAmaDAnAM ja upakaraNe rAkhanArane carmakhaMDita kahe che. bhikSAmAM prApta thayelA annathI ja jeo pitAnuM peTa bhare che-pitAne ghera pAmelI gAya AdinA dUdha AdithI je pitAnuM peTa bharate nathI tene bhikSeDa For Private and Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sU0 21 kuprAvanikadravyAvazyakanirUpaNam ucyante, yadvA-bhikSoNDAH-sugatazAsanasthAH, pANDurAGgAH-pANDurANi bhasmalepanAt zubhrANi aGgAni gAtrANi yeSAM te tathA, bhasmalepitazarIrA ityarthaH gotamAH-ye hi vismayakArakapAdapatanAdizikSAbhiSabhaM zikSayitvA gharATava mAlAbhistaM vibhUSya tasya vRSabhasya vividhamabhinayaM darzayitvA bhikSante te gotamAH gopratikA:-govrataM yeSAM te gopratikA: gonaryAnukAriNaH, te hi garvA madhye vastumicchayA tadbhavanA bhAvitAntaHkaraNA purAnnirgacchantIbhirgobhiHsaha nirgacchanti, tiSThantIbhiH saha tiSThanti, upavizantIbhiH sahopavizanti, bhujAnAmiHsaha tadvadeva tRNapuSpaphalAdikaM bhujate, jalaM pibantIbhiH saha danuva raNenaiva jalaM pibanti / uktaM ca- "gAvIhiM samaM niggamazvesaThANAsaNAi pakaraMti / ___ muMjati jahA gAvI tirikkhavAsaM vibhAvaMtA / " unakA nAma bhikSoNDa hai| athavA sugata-(buddha) ke zAsana ko mAnane vAloM kA nAma bhI bhikSoNDa hai| bhasma ke lepana se jinakA zarIra zubhra ho jAtA hai una kA nAma zubhrAGga hai| jo vaila ko vismayakAraka cAla sikhA karake aura use kauDiyoM kI mAlAoM se vibhUSita karake usakA abhinaya dikhA 2 kara bhikSAvRtti karate haiM unakA nAma gotama hai| rAjA dilIpa kI taraha govrata kA jo pAlana karate haiM unakA nAma govratika hai / govrata ko pAlana karane vAle manuSya gAyoM ke madhya meM rahane kI icchA se gAyeM jaba pura se nIya latI haiM taba unake sAtha hI nikalate haiM, jaba ve baiThatI haiM-tava baiThate haiM jaba ve khaDI hotI haiM-taba ve khaDe hote haiM, jaba ye caratI haiM taba ve bhojana karate haiM phalAdi kA, aura jaba ve jala pItI haiM, taba ve jala pIte haiN| " kahe che athavA sugatanA (buddhanA) zAsanane mAnanAranuM nAma bhiAMDa che. bhasmanA lepathI jemanuM zarIra zunna thaI jAya che, temane "zubhrAMga" kahe che. jeo baLadane Azcaryajanaka cAla zikhavIne ane tene keDIonI mALAothI vibhUSita karIne, tene abhinaya lokone batAvI batAvIne bhikSAvRtti kare che temane gotama kahe che. rAjA dilIpanI jema ga vratanuM pAlana karanArane gavatika' kahe che. govratanuM pAlana karanAra puruSa gAnI pAse rahIne temanI sevA karyA kare che. jyAre gAye gAmamAMthI bahAra nIkaLe che tyAre gatrAtaka paNa temanI sAthe ja gAmanI bahAra cAlI nIkaLe che, jyAre te gaye nIce bese che tyAre te gavatika paNa nIce bese che. jyAre teo UbhI thAya che tyAre te paNa UbhuM thAya che, jyAre teo caratI hoya che, tyAre te paNa phalAdirUpa bhajana kare che, jyAre teo pANI pIve che, tyAre te paNa pANI pIve che. kahyuM paNa che, ema kahIne sUtrakAre je gAthA ApI che te For Private and Personal Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogada rasatre .. chAyA-gobhiH samaM nirgamamavezasthAnAsanAdi prakarvanti / bhujate yathA gauH, tiryagvAsaM vimASayantaH ||iti|| gRhidharmANaH-gRhiNAM dharmoM. yeSAM te gRhidharmANaH='gRhastha-dharma eva zreyAn' iti matvA taducitadharmAcAriNaH, / uktaM ca tadanusAribhiH___. "gRhAzramasamo dharmoM, na bhUto na bhaviSyati / taM pAlayanti te dhIrAH; slIvAH pASaNDamA tAH // iti / dharmacintakAH-yAjJavalkyAdi praNItadharmasaMhitAdimiHsaha meM dharma cintayanti tAni rvyavaharanti ye te dharmacitikA ucyante, aviruddhAH-devanRpamAtApitRtiryagAdInAmavirodhena vinayakAriNo ye bhavanti te'viruddhAH vainayikA ityarthaH, viruddhAH= __ uktaM ca-karake jo gAtha likhI hai usa kA artha mI yahI hai / gRhastha dharma hI zreyaskara hai aisI jina kI mAnyatA hotI haiN| aura usI ke ucita jo dharma kA AcaraNa karate haiM ve gRhidharmA hai| ina logo kA aisA kahanA hai ki gRhasthAzrama jaisA dharma na huA hai aura na hogaa| jo dhIra hote hai ve hI isakA pAlana karate haiM aura jo klIba-kamajora haiM ye vratoM ko lete haiN| yAjJavalpaya Adi ke dvArA racita dharmasaMhitA Adi ko lekara jo dharma kA vicAra karate haiM- unake anusAra apanI dainika pravRtti calAte haiM ve dharmacintaka haiN| deva nRpa, mAtApitA aura tiryaJca Adi kA vinA kisI bhedabhAva ke jo ekasA vinaya karate haiM ve avirUddha-vainayika mithyAdRSTi haiN| gAthAne upara mujabane ja artha thAya che. te gAthAmAM gotratikanAM lakSaNe batAvavAmAM AvyA che, "gRhasthadhama ja , yaskara che." A prakAranI mAnyatA dharAvanAra ane tene anurUpa ja dharmanuM AcaraNa karanAra je puruSa hoya che temane gRhidhama" keDa che. te lokonI evI mAnyatA che ke "gRhasthAzrama jeo ke dhama thaye paNa nathI. ane thavAne paNa nathI. je loko dhIra hoya che teo ja tenuM pAlana karI zake che ane je leke kalIba (kamara) hoya che teo ja vratonI ArAdhanA kare che. yAjJavalkaya Adi tatvacintake dvArA racita dharmasaMhitA Adane AdhAre jeo dharmane vicAra kare che, ane tene anusAra ja pitAnI denika pravRtti calAve che tebhane "dhamayinta:" cha. jeo deva. nRpa, mAtA. pitA. ane tiryaMcAdine koIpaNa prakArane bhedabhAva rAkhyA vinA eka sarakho vinaya kare che, temane "avirUddha (nayika mithyASTi) For Private and Personal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. 21 kuprAvacanikadravyAvazyakanirUpaNam 147 akriyAvAdinaH, ete hi puNyapApaparalokAdikaM na manyante, ataH sarvapApaNDiviruvAcAratvAdete viruddhA ucyante / * nanveteSAmakriyAgadInAM puNyapApAdyasvIkaraNAt indrAthupalepanakartR tvaM na saMbhabatIti ceta, ucyate, puNyaprAptIcchayA yadyapi teSAm IndrAdyapalepanakartRtvaM na saMbhavati tathApi jIvikodezena tu tatsaMbhavatyeveti na kazcid dossH| vRddhazrAvakAH=vRddhAH prAcInakAlamapekSya vRddhAH, taeva zrAvayantIti zrAvakA:brAhmaNAH-RSabhadevajyeSThaputrabharatazAsanakAle ye devagurudharmasvarUpaM zrAvayitAra puNya, pApa aura paraloka Adi kI mAnyatA se jo bahirbhUta hote haiM aise akriyAvAdI viruddha haiM / inakA AcAravicAra sarva pAkhaNDiyoM sarva dharmavAle kI apekSA viruddha hotA hai| isaliye ye viruddha kahe jAte haiN| zaMkA-ye akriyAvAdI jaba puNyapApa Adi kucha bhI nahIM mAnate haiN| -taba indra Adi kA ye upalepana Adi kyoM kareMge-arthAt nahIM kareMge, aisI sthiti meM inheM indrAdi ke upalepana Adi ke kartRtva meM kyoM ginAyA gayA hai-so isa zaMkA kA uttara isa prakAra se haiM ki ina meM bhale hI puNya prApti kI icchA se indrAdika kA upalepana kartRtva saMbhavana ho-tobhI AjivikA ke uddeza se unameM indrAdika kA upalepanAdi karanA saMbhavita hotA hI haiN| ataH sUtrakAra kI kuprAvacanika dravyAvazyaka meM inakI parigaNanA nirduSTa hai| vRddhazrAvaka kA artha yahAM brAhmaNa se hai| kyoMki prAcIna kahe che. jeo pApa, puSya, paraleka Adine mAnatA ja nathI evAM akiyAvAdane 'virUddha kahe che. temanA AcAravicAra badhAM dharmavALA karatAM virUddhanA ja hoya che. - zaMkA-te akiyAvAdIo je pApa puNya AdimAM mAnatA ja nathI. te teo Indra AdinuM upalepana. pUjana Adi zA mATe kare ? kahevAnuM tAtparya e che ke satramAM idrAdituM upalepana, pUjana Adi karanAramAM A akriyAvAdIone paNa gaNAvavAmAM Avela che. akriyAvAdIo A prakAranI kriyAo kare te kevI rIte mAnI zakAya? - uttara-bhale teomAM puNyaprAptinI icchAthI IndrAdinuM upalepana, pUjana Adi kriyAo karavAnI vAta asaMbhavita heya paraMtu AjIvikA calAvavAnA hetuthI teomAM paNa IndrAdikanuM upalepana pUjana Adi kriyAone sadUbhAva hoI zake che. tethI satrakAre pravacanika dvavyAvazyakamAM temanI je parigaNanA karI che te nirdoSa kathanarUpa ja samajavI joIe. A sUtramAM "vRddhazrAvaka A pada brAhmaNanA arthamAM vaparAyuM che, kAraNa ke ahIM prAcIna kALanI apekSAe temanAmAM vRddhatA prakaTa karavAmAM AvI che. A For Private and Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 8 anuyogadvAra C C Asan ataevadRddhAH, ta eva pazcAd brAhmaNA jAtAH / eteSAmitaretaraye / gadvandvaH, te prabhRtayaH = AdyA :- mukhyA yeSAM te tathA prabhRtigrahaNAt parivrAjakAdInAM saMgrahaH, pASaNDasthA: - pASaNDaM = vrataM tatra tiSThantIti pASaNDasthA: - vratinaH kalye prAduSprabhAtAyAM rajanyAM yAvatejasA jvalati eteSAM padAnAM vyAkhyA pUrvasUtre kRtA tata evAvagantavyA, indrasya vA skandasya = kArtikeyasya vA, rudrasya = harasya vA, zivagya =vyaHtaravizeSasya vA, vaizravaNasya vA devasya = sAmAnyadeva-ya vA, nAgasya = kAla kI apekSA lekara inameM vRddhatA kahI gaI hai, aura vaha isa prakAra se hai ki- jaba RSabhadeva bhagavAn yahAM virAjamAna the, taba unake jyeSThaputra bharanacakravartI ne apane zAsanakAla meM deva guru dharma ke svarUpa ko sunAne ke liye inakI sthApanA kI thI / ataH sthApanA kA kAla bahuta hI adhika prAcIna isa taraha se pramANita hotI haiM ! vAda meM ye vaidikadharma ke upAsaka bana gaye ataH ye brAhmaNa kahalAne lge| yahAM prabhRti zabda se parivrAjaka Adi koM kA grahaNa huA hai / pASaNDa zabda kA artha vrata hai / vratakA pAlana karane vAle pApaNDastha hai | yahA~ yAvat zabda se 21, veM sUtra meM kathita prAtaHkAla kI 3 avasthAoM kA aura sUrya ke sahakharazmi - dinakara Adi vizeSaNa kA grahaNa kiyA gayA haiM / skaMda nAma kArtikeya kA hai / rudranAma mahAdeva kA hai / ziva - vyantaradeva vizeSa kA nAma hai / vaizravaNa kathananuM nIce pramANe spaSTIkaraNa samajavu -jyAre RSabhadeva bhagavAna ahIM virAjamAna hatA, tyAre temanA jayeSTha putra bharata cakravatI e peAtAnA zAsanakALamAM deva, guru ane dharmanuM svarUpa saMbhaLAvavAnA kALa dhaNA ja prAcIna heAvAnI vAta pramANita (siddha) thai jAya che. tyAra bAda te leAkeA vaidika dharmanA upAsaka banI gayA, ane te kAraNe brAhmaNa tarIke oLakhAvA lAgyA. A rIte prAcIna kALamAM jee jine ndranA upAsake hatA, paNa pAchaLathI vaidika dharmanA upAsaka banI gayA. evA ghIThAne sahI "vRddhazrAva" hyA che. ahIM' 'amRta' pahano prayoga purIne sUtrAre ahI' parivrAjaka Adi anya panthanA lokone grahaNa karavAnuM sUcana karyuM che. "bhASa3" mA yaha "vrata" nA arthabhAM vapazayu che. vratane pAlana 2nArane 'bhASaustha' uDe che. "kalle pAuppabhAyAe rayaNIe jAva teyasA jalate" yA sUtrapAThamAM ne 'jAva ( yAvat ) ' yaha bhAvyu che. tenA dvArA 21 mAM sUtramAM thita prAtaHAjanI traNa avasthAone tathA sUryanA sahasrarazmi, dinakara Adi vizeSaNAne grahaNu karavAmAM Avela che. skepa eTale kArtikeya. rudra eTale mahAdeva. ziva' A zabda yantaradeva For Private and Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir " " anuyogacandrikA TIkA. sU0 21 kuprAvacanikaDanyAvara kanirUpaNam 149 bhavanapativizeSasya vA yakSasya vA bhUtasya vA yakSobhUtau cantaravizeSau muka*dasya nArAyaNasyA, AryAyAH AryA devI vizeSaH, tasyA vA durgA:siMhArUDhAmahiSAsuraM hatuM taduparinihitaikacaraNA durgA tarayA vA koDa kriyAyAH = mahiSakuTTanaparA ko kriyA tayA bA, upalepana saMmArjanAvarSa NadhUpapuSpagandhamAlyAdikAni dravyAvazyakAni kurvanti / tatra upalepanam = navanItAdyupalepaH, sammArjanaM= banakhaNDena saMzodhanam, AvarSaNam = dugdha - gandhodakAdinA rUpatam, puSpaM = puSpaiH pUjanam, dhUpaH = dhUpadAnae, gandha : = candanAdyanulepanam, mAlya = mAlAparidhApanam, etAnyAdau yeSAM tAni tathA dravyAvazyakAni kurvanti / ayaM bhAvaH ya ime carakacIrikAdayaH pApaNDasthAH kalye prAduSprabhA tara janyAdikrameNa samutthAya indrAkubera kA nAma hai / bhavanapati vizeSa nAgakumAra kA nAma nAga hai / yakSa aura bhUta ye vyantaradevavizeSa haiM / nArAyaNa kA nAma mukuMda hai / durgA nAma kI eka devI hai| jisakI savArI siMha para hai / mahiSAsura ko mArane ke liye isakA eka caraNa siMha para rakhA rahatA hai - isarUpa meM isakI mUrti banI huI hotI hai| koTTakriyA nAma kI bhI eka devI hotI hai| jisane mahiSAsura kA nAza kiyA hai| navanIta - makkhana Adi kA ina para upaTana karanA isakA nAma upalepana hai / vastrakhaMDa se inako jhADanA paMchanA isakA nAma sammArjana hai / dugdha evaM gandhodaka se inheM nahalAnA isakA nAma snapana haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki jo caraka cIraka Adi pASaNDastha prAtaHkAla Adi ke vizeSane mATe vaparAyA che. vaizraNava eTale kubera nAmanA lepAla- dasa prakAranA bhavanapati devAmAM je nAgakumAra devA che temane ahIM "nAga" kahevAmAM Avela che. yakSa mane bhUta. yA janne vyantara niyanA hevA che. "bhuGkuha" mero nArAyazu (viSaNu lagavAna), 'durgA" yA nAmanI hevI hai. te siDa para savArI re che. mahiSAsurane mAranArI A devInI evI mUrti banAvavAmAM Ave che ke jenA eka caraNu mahiSAsura para ane khInne siMha para rahelA DAya che. '"keTakriyA' A nAmanI paNa eka devI hAya che, jeNe mahiSAsuranA traOsa karyAM hatA. have upalepana Adi padmAnA artha spaSTa karavAmAM Ave che-uparyukata devadevIenI smRti para mAkhaNa Adittu uparana (lepana) karavu tenuM nAma upalepana che. vastranA kakaDA vaDe temanI kRtione lUchavI athavA ApaTavI tenuM nAma sa'mAjana che. dUdha ane gandhAdaka (sugandhayukata jaLa) Adi vaDe temanI smRti ne navarAvavI tenuM nAma 'rUpana' che. A saghaLA kathananeA bhAvArtha e che ke caraka. cIrika Adi uparyuM kata pASaGasthA (pAkhaDIe) prAta:kALa Adi samaye indrAdikAnI pratimAenu' upalepana Aphri For Private and Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre dInAmupalepanAdIni dravyAvazyamAni kurvanti, taiH kRtamupalepanAdikaM kuprAvacanikaM dravzavazyakamiti / atrApi aprAdhAnyAd dravyam, aprAdhAnyaM copalepanAdau mokSakAraNabhAvAvazyakApekSayA bodhyama, mokSakAraNaM tu bhAvavi yaka meva na tu dravyAvazyakam, ato' thopalepanAdi dravyAvazya: syAmAdhAnyaM bhavatIti / sarvathA-AgamatvAbhAvAt noAgamatvaM ca jJeyam / tadetatkuprAvacanikaM dravyAvazyakaM varNitamiti ||suu0 21 // jJAyakazarIra-bhavyazarIra vyatiriktaM dravyAvazyakIya lokottarikarUpaM tRtIyabhedamAha-- mUlam-se kiM taM loguttariya davvovassayaM ? loyuttariyaM davvAvassayaM je ime samaNaguNamukkajogI chakAyaniraNukaMpA haya iva uddAmA, gayA iva niraMkusA, ghaTA maTA tuppoTTA paMDurapaDapAuragA jiNANAM maNANAe sachaMda vihariUNaM Ubhao kAlaM Avassayassa uvaTuti / se taM loguttariyaM davAvassa / se ta jANayasarIrabhaviyasarIravairitaM davAvassayaM / se taM noAgamao davvAvasmayaM ||suu0 22 // ho jAne para indrAdikoM kI pratimAoM kA upalepana Adi Avazyaka kRtya karate haiM ve saba kRtya kuprAvacanika dravyAvazyaka haiN| ina upalepanAdi kriyAoM meM mokSa ke kAraNabhUta bhAvAvazyaka kI apekSA apradhAnatA hone se dravyatva jAnanA cAhiye aura sarvathA Agama ke abhAva ko apekSA noAgamatA jAnanI cAhiye / isa prakAra kuprAvaca nika dravyAvazyaka kA yaha svarUpavarNita kiyA hai| bhAvArtha spaSTa hai-sUtra 21 // - aba sUtrakAra tadvayatirikta dravyAvazyaka kA tIsarA bheda jo lokottarika dravyAvazyaka hai-usakA kathana karate haiNAvazyaka kRtya kare che. te badhAM kRtyane kumAvacanika dravyAvazyaka kahevAmAM Ave che. te upalepana Adi kriyAomAM mokSanA kAraNabhUta bhAvAvazyakanI apekSAe apradhAnatA hovAthI dravyatvane sadubhAva samajevo joIe. ane AgamanA sarvathA abhAvanI apekSAe ane AgamatA" samajavI joIe. A prakAre kukAvacanika vyAvazyakanuM A svarUpa ahIM pratipAdita karavAmAM AvyuM che. bhAvArtha spaSTa che. sU.21 tayatirikata dravyAvazyakanA leketarika dravyAvazyaka nAmanA trIjA bhedanuM sva35. ve sUtrA2 48 cha- "se kiM taM loguttariyaM" tyAha - For Private and Personal Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA--pR.22 tadvayatiriktalokottarIyadravyAvazyakanirUpaNam 151 ___ chAyaga-atha kiM tad lokottarikaM dravyAvazyakam ? lokottarikaM dravyAvazyaka-ya ime maN guNamuktayoginaH SaTkAyaniranukampAH hayA iva uddAmAnaH, gajA iva nirakuMzAH, ghRSTAH mRSTAH, tuproSThAH pANDurapaTaprAvaraNAH jinAnAmanAyA svacchandaM vihRtya ubhayakAlam AvazyakAya upatiSThante / tadetad lokottarikaM dravyA. vazyakam / tadetad jJAyakazarIra-bhavya zarIravyatirikta dradhyAvazyakam / tadetat no Agamato dravyAvazyakam ||suu0 22 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se ki taM' ityAdi / atha kiM tad loka tarikaM dravyAvazyam ? utta-mAha-lootsarika lokeSu bhuvanatraye unarAH utkRSTatarAH sAdhavaH, yahA-lokeSu bhuvanatraye uttarama-utkRSTataraM jinapravacanaM, teSAM tasya vA idam-loko narikaM sAdhusambandhijinazAsanasambandhi vA, dravyAvazyakam evaM vijJeyam ya ime zrama ga guNamuktayoginaH-zramaNA: sAdhavasteSAM guNAH mUlottaraguNarUpAH, tatra-mAtipAtaviramaNAdako mUlaguNAH, piNDavizuddhayAdayastUttaraguNAH-teSu muktaH parityakto yogo-vyApAro yeste zramaNaguNamukta "se ki ta loguriyaM" ityaadi| ||suutr 22 // zabdArtha-(se) he bhadaMta / (ta loguttariyaM davvAvaH sayaM ki) lokottarika dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? uttara-(goguttariya davyAvassayaM) lokottarika dravyAvazyaka kA svarUpa isa prakAra hai-(je ime samaNaguNamukkajogI chakkAya niraNukaMpA hayA iva uddAmA) zramaNa ke mUla guNoM aura uttara guNoM meM jinakA vyApAra parityakta ho cukA hai-arthAt-mUlottara guNoM meM jinakI bilakula AsthA nahIM upekSAhai arthAt unase jo rahita hai tathA chaha kAya ke jIvoM ke prati jina ke antaHkaraNa meM dayA nahIM hai, ataeva uddaNDa ghoDoM kI taraha jinakI pravRtti bilakula ho rahI hai Awar-(saM) ziyi gurune meve| prazna pUche cha -(taM loguttariya davvAvassayaM kiM ?) 3 mahanta ! prastuta sottara dra0yApazyanu 2135 cha ? . utta2-(taM loguttariyaM davvAvarasayaM) ta2i4 dra0yAvazyanu / nu (je ime samaNaguNamukkajogI chakkAya niraNukaMpA hayAiva uddAmA) zrabhAnA muLaguNe ane uttaraguNamAMthI jemane vyApAra (pravRtti) parityakata thaI cUkI che- eTale ke mulattaraguNemAM jemane bilakula AsthA nathI paNa upekSA ja che-eTale. ke jeo zramaNanA mULaguNethI ane uttaraguNothI rahita che. tathA chakAyanA jIve pratye jemanA aMtaHkaraNamAM dayA nathI. ane te kAraNe udRma azvanI jema jemanI For Private and Personal Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 152 anuyogadvArastre yoginaH, mUlottaraguNarahitA ityarthaH / ete kadAcit sAnukampA api : rayurityAha-'chakkAya niraNukaMpA' iti| par3hAyaniranukampAH-pakAyeSupRthivyAdiSu nirgatA anukampA dayA yeSAM te tathA, SaDjIvanikAyadayAvarjitAH ava eva-te hayA ica uhAmAnavalgArahitA azvA iva, caraNanipAtajIyopamarda nirapekSatvAt drutacAriNaH, gajA iva nirakuMzA:-AcAryAjJolanazIlatvAt tathA-ghRSTAH phenAdinA zlakSNIkRtajAdhavayavA avayavAvayavinArabhedopacArAt ghRSTAH / tathA-mRSTA tailodavAdinA mRSTAH cikaNIkRtAH kezAHzarIraM vA yeSAM te mRzyaH, tathA- tuproSThAH-tuprAH-zItakAlika rUkSatvApanaya nArtha navanItAdignigdhapadAthe' prakSitA aSThA yeSAM te tathA, navanItAdimiH cikkaNitISThA ityarthaH, tathAarthAt jisa prakAra vinAlagAma ke azva caraNa nipAta meM jIvopamarda nirapekSa hone se drutagati kiyA karate haiM usI taraha jo IryAsamiti se rahita hone ke kAraNa davadakvArI (drutacArI) hote hai (gayAiva niraMkusA) madonmata hAthI kI taraha jo niraGkuza hote haiM-jisa prakAra madonmatta gaja apane mahAvata kI AjJA se bahibhUta bana jAyA karatA hai-usI prakAra jo AjJA ko nahIM mAnate haiM(ghaTTA) jinhoMne phena Adise jaMghA Adi avayoM kA cikkANa-mulAyama) banAyA hai (mahA) taila Adisnigdha padArthoM se kezoM kA jo saMskAra karate haiM, jala se bAra 2 jo zarIra ko dhote rahate haiM (tuppoTThA) zItakAla janya oSThoM kI rUkSatA haTAne ke liye jo navanIta-makkhana-Adi snigdha padArthoM kI unameM mAliza karate haiM-arthAt navanItAdika kI mAliza se jo apane oSTa yugala pravRtti cAlI rahI che. eTale ke jevI rIte azva jamIna para caraNa mukatI vakhate jIpamardananI paravA karyA vinA tagatithI cAlyA kare che. e ja pramANe jeo IryAsamitithI vihIna hovAne kAraNe jIvopamananI paravA karyA vinA zIghragatithI yAdayA 42ta uya cha (tAyI jAya che). (gayAiva niraM sA) mA mahonmatta hAthInA jevAM niraMkuza heya che-jema manmatta hAthI tenA mahAvatanI AjJA pramANe cAlatuM nathI e ja pramANe jeo gurunI AjJAne mAnatA nathI. (ra) phena (eka prakArane nigdha padArtha) Adi vaDe jemaNe jAMgha Adi avayane mulAym manAcyA cha. (maTThA te 6 sni5 pahA 17 / pAtAnA pAnA saMskAra kare che. ane jeo jaLathI zarIrane vAraMvAra joyA kare che. ghAyAM 43 cha, (tuSpoTThA) 30ne 4 / 26 Ta gye| 818nI 3kSatA 62 42pAne mAre jeo mAkhaNa. sane, veselIna Adi sinagdha padArthonuM tenA para mAliza kare che, eTale ke jeo ne AdinA mAliza vaDe pitAnA heThene mulAyama rAkhavAne - - - For Private and Personal Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. 22 tadvayatiriktalokottarIyadravyAvazyaka nirUpaNam 153 pANDarapaTaprAvaraNAH pANDurAH dhautAH malaparISahasahanAkSamatvAt, paTAH paridhAnabastrANi, prAvaraNAni-zarIrAcchAdanavastrANi ca yeSAM te tathA, parihitanirmalaghasanAH, jinAnAmanAjJayA svacchadaM vihatya-jinAjJAmanAdRtya svasva rucyA vividhakriyAH kRtvA ubhayakAla-prAtaHsAyam AvazyakAya-atikramaNAya upatiSThanteudyuktA bhavanti / tateSAmAvazyakaM lokottarika dravyAvazyakam / atra dravyAyazyakasvaM bhAvazUnyatvAt, tatphalAbhAvAt, saMsArakAraNatvAcca apradhAnatayA bodhyam / ko cikane rakhate haiM. (paMDurapaDepAuraNA) jo mala parISaha ko sahane meM asamartha hone ke kAraNa apane pahanane aura oDhane ke vastroM ko dhone meM Asakta rahate hai- jiNANamaNANAe) jina bhagavAn kI AjJAkI paravAha na karake jo (sa chaMda vihariUNaM) apanI apanI rUci ke anusAra vividha kriyAoM ko karake (ubhao kAlaM) prAtaH sAyaM donoM samaya (Avassayassa ubaTuMti) pratikramaNa karane ke liye udyukta hote haiM (se) so (taM louttariyaM davvAvassayaM) unakA vaha Avazyaka pratikramaNa-lekAttarika dravyAvazyaka haiM / (se taM jANayasarIra bhaviya sarIravairittaM dadhva'vamsaya) isa taraha jJAyakazarIra aura bhavyazarIra ina donoM se judA yaha dravyAva yava-lokottarika dravyAvazyaka hai / ina kriyAoM meM bhAvazUnyatA hone ke kAraNa unakA kAI vAstavika phala prApta nahIM hotA haiulTA una se saMsAra kA hI vardhana hotA hai| isaliye ina bhAvazUnya dravyaliGgi sAdhuoM dvArA kiyA gayA Avazyaka karma apradhAna hone ke kAraNa dravyAprayatna 42tA 29 cha, (paMDurapaDapAuraNA) remo mataparISane saDana 421mA msmartha hovAne kAraNe pitAnA paheravA oDhavAnA vaone dhavAmAM Asakata rahe che. (jiNANamaNANAe) nindra lagavAnanI mAjJAnI 521 // yA vinAyo (sachaMda vihariUNaM) pAtAnI 42chaanusAranI vividha jiyAyo 4zana (ubhaokAlaM) Ad:stu bhane sAya , mA bhanne samaye (Avassathassa ubaTuMti) pratibhae 42mAna tayAra thAya cha, (se taM louttariyaM davvAvassayaM) to tabhanI te mAvazya 35 pratibhay battarita vyAvazya435 mAya che. (se taM jANayasarIra bhaviya sarIrapArita dambhAvassaya) sAya42 bhane 10yazarIra, mA bhannethI kinna evA dravyAvazyakanA leketarika dravyAvazyaka nAmanA trIjA bhedanuM A prakAranuM svarUpa samajavuM. A kriyAomAM bhAvazUnyatA hovAne kAraNe temanuM kaI vAstavika phala prApta thatuM nathI, paraMtu ulTa saMsAra ja vadhe che. tethI A prakAranA dravya ligI sAdhuo dvArA karavAmAM AveluM Avazyakama apradhAna hevAne kAraNe dravyA For Private and Personal Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 154 anuyogadvArasatre noAgamatvaM ca deze kriyAlakSaNe AgamAbhAvAt / 'no' zabdasyAtra dezapratiSedhavacanatvaM bodhyam / Avazyaka jJAna sadbhAvAdAgamo'pi dezato batate iti / atra chettirikadravyAvazyake dRSTAntaH pradazaryate-- purA basantapure nagare gItArtha ekaH saMgha viharatigma / tatra saMghe sAdhuguNarahitaH kazcitsaMvignAbhAsaH sAdhuH pratidinaM puraHkarmAdidoSaduSTamaneSaNIyaM bhaktAdi gRhItvA mahatA saMvegena pratikramaNakAle sarvamAche / cayati / agItArthI macchAcArya tasmai agItArthatvAda ases mAnA gayA hai aisA jAnanA caahiye| yahAM para 'bhI' zabda eka deza pratiSedha artha meM prayukta huA hai / arthAt parikramaNa kriyArUpa eka deza meM Agama rUpatA nahIM hai / parantu pratikramaNarUpa Avazyaka ke jJAna kA sadbhAva hone se hAM Agama bhI isa taraha ekadezarUpa Avazyaka kriyA meM Agama kA pratibedha yaha 'no' zabda karatA hai / aura yaha prakaTa karatA hai ki yahAM kevala Agama eka deza meM vartamAna hai| isa taraha "no" zabda meM deza pratiSedhavacanatA jAnanI cAhiye / leokeottarika dravyAvazyaka ke Upara dRSTAnta isa prakAra se haiM -- prAcInakAla meM basantapura nAma ke nagara meM eka agItArtha saMghavihAra karatA huA AyA / usameM sAdhuguNoM se rahita eka sAdhu thA / jo saMvigndhabhAsa (Upara se vairAgya dekhAnevAlA ) thA / vaha pratidina puraH karmAdi doSoM se yukta aneSaNIya AhAra le karake AtA aura baDe hI saMvega bhAva se vazya435 bhAnavAbhAM bhAvyu che, zebha sabhabvu sahI "no Agama" pahAM vacarA "no" zaNDa me deza pratiSedha (niSedha) nA arthamA prayukta thayo che, bheTale pratikramaNa kriyArUpa eka dezamAM AgamarUpatA hotI nathI, parantu pratikramaNurUpa AvazyanA jJAnane sadbhAva hAvAthI tyAM AgamanA paNa ekadezanI apekSAe saddabhAva hAya che. A rIte 'ne!" pada ahIM eka dezarUpa Avazyaka kriyAmAM Agamana nA pratiSedha (niSedha) kare che, ane e vAta prakaTa kare che, ke tyAM Agama kevaLa eka dezataH vamAna che. A pramANe "ne'' zabdamAM deza pratiSedha vacanatA samajavI joie. leAkeAntarika dravya kSakanuM pratipAdana karavAne mATe have nIcenu dRSTAnta ApavAmAM Ave che prAcIna kALamAM vasaMtapura nAmanA nagaramAM agItA vihAra karatA karatA AvI paheAMcyA. te saMghamAM sAdhuenA sauMvibhAlAsI (752 upasthI vairAgya lAva hemAunArI) yethe haMmezA puraHkAMdi doSothI yukata aneSaNIya (akalpya) AhAra vahArI lAvatA hatA, ane pratikramaNa karatI vakhate ghaNA ja savegabhAva pUrvaka peAtAnA dASAnI For Private and Personal Use Only sAdhuekanA eka saMdha guNeAthI rahita, paNa 4 sAdhu hato, te
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA-mU.22 tadvyatiriktalAkottarIyadravyAvazyakanirUpaNam 155 . prAyazcittaM prayacchan evaM vadati-pazyata sAdhavaH / kathamaya svaduSkRtamagopayana azaThatayA prakAzayati, doSAsevanai sukaram, AlocanA tu duSkarA, ato'zaTatayaiva zudhyate'sau / itthaM tasya prazaMsAM lAnye'pi amItArthazramaNAstaM prazaMsanti, cintayanti ca gurusamIpaAlocana / cet zuddhastarhi asakRdoSAsevanAyAM kRtAyAmapi na kazcid dopaH / itthaM gacchati kiyatikAle tatraikaH saMvignagItArtha:kazcit sAdhuH smaayaatH| sa pratidinamevaMvidhaM vyatikaraM vilokya taM gacchApratikramaNa karane ke samaya meM apane doSoM kI AlocanA karatA / gacchAcArya jo ki svayaM agItArtha the ve agItArtha jAna karake usake liye prAyazcitta de te samaya aisA kahate ki hai sAdhuoM-dekho-yaha sAdhu kitanA bhalA hai ki jo apane eka bhI doSa kA nahIM chipAtA hai, aura sabakA sarala bhAvase prakaTakara detA hai / doSoM kA sevana to ho jAtA hai, parantu unakI AlocanA karanA bar3A kaThina kAma hai / isaliye yaha kisI bhI mAyAcAra ke vinA jo apane dooM kI AlocanA karatA hai usI se yaha zuddha ho jAtA hai| isa prakAra AcArya kRta prazaMsA ko sunavara ke saMghastha anya agItArthaM zramaNajana bhI usakI prazaMsA karane lgjaate| aura vicArane lagate ki guru ke samIpa meM yadi AlocanA karane mAtra se hI donoM kI zuddhi ho jAtA hai to bAra 2 doSoM ke sevana karane meM bhI kaI hAni nahIM hai| isa prakAra parate 2 jaba kitanAka samaya nikala gayA-taba usa saMgha meM eka saMvigna kriyApAtra) gItA tha koI sAdhu vihAra karatA huA bAhara se AyA / jaba usane saMgha kI isa AcanA karate hate. te gacchanA AcArya ke jeo agItArtha hatA, teo A saMvignAbhAsI sAdhune prAyazcita detI vakhate sAdhuonI pAse tenI A pramANe prazaMsA karyA karatAM hatAM- "he sAdhuo ! juo, A sAdhu keTale bhalo che ke tene eka paNa deSa chupAvata nathI, ane pitAnA saghaLA dene saralabhAve prakaTa karI de che. tenuM sevana te thaI jAya che, parantu temanI AcanA karavAnuM kAma ghaNuM ja kaThaNuM che. koI paNa prakAranA mAyAcAra vinA pitAnA denI AcanA karavAne lIdhe te zuddha thaI jAya che." AcArya dvArA tenI A pramANe prazaMsA thatI joIne siMdhanA aMgItArtha anya zramaNe paNa tenI prazaMsA karavA maMDI jatA. te saMghanA sAdhuomAM A prakAranI kheATI mAnyatA vyApI gaI ke gurunI samIpe mAtra AlethanA karavAthI ja denI zuddhi thaI jatI hoya, te vAraMvAra deSonuM sevana karavAmAM paNa keI hAni nathI. A prakAranI temanI pravRtti keTalAka samaya sudhI cAla ja rahI. evAmAM kaI eka saMvigna (kiyApAtra) gItArtha sAdhu gAma nagara Adine vihAra karate karate te vasantapura nagaramAM AvI pahoMcyA. jyAre teNe te agI For Private and Personal Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 156 anuyogadArasUtra cAryamuktavAn tvamasya zaThasAdhA: prazaMsAM kurvan agnibhaktaprazaMsako nRpa ina raiyase / gacchAcAryeNa tatkathAM kathayitu preritaH sa saMvignagItArthoM munirevaM proktavAn / AsId girinagaravAsI kazcidagnibhakto vnnike| sa prativarSa padmarAgaratnaiH gRhaM bhRtvA vahninA tat pradIpayati / agnau tasyaivaM. vidhaM zraddhAtizayaM, vilokya, tanna garavAsino janA narapatithAvivektiyA taM prazaMsanta evaMvadanti-bhanyo'yaMvaNika, yaH prativarSa padmarAgaivahiM santarpayati / athAnyadA prabalapavanavegena prakAra kI pratidina kI vyavasthA dekhI-taba usase nahIM rahA gayA aura gacchAcArya ke pAsa jAkara usane unase kahA Apa isa zaMTha sAdhu kI jo prazaMsA karate haiM-vaha kArya ApakA agnibhakta kI prazaMsA karanevAle e rAjA kI taraha hai| yaha kathA kaisI hai isa prakAra gamchAcArya ke pUchane para usa saMvigna gItArtha sAdhune unheM yaha kathA isa taraha se sunAI-girinagara meM e agnibhakta vaNika rahatA thaa| yaha prativarSa padmarAgaratnoM ko ghara meM bharakara usameM Aga lagA detA thaa| usake aviveka pUrNa kArya kI vahAM kA rAjA aura puravAsijana sabahI prazaMsA karate / kahate-dekhA isake zraddhAtizaya ko-jo prati varSa padmarAgamaNiyoM se agnideva ko saMtarpita ratA hai / ekadina kI bAta hai ki jaba usane padmarAgamaNiyoM ko bharakara gharameM Aga lagAI-taba usa samaya AMdhI ke vega se agnijvAlA itanI adhika pradIpta huI ki usakA saMbhAlanA muzkila ho gyaa| dekhate 2 usa pradIpta agnine rAjamahala sahita usa samasta nagara tArtha saMghanA te saMvisAbhAsI sAdhunI te prakAranI darAjanI pravRtti dekhI, tyAre tenAthI te sahana thaI zakI nahIM. teNe te agItArtha saMghAcAryanI pAse jaIne temane A pramANe kahyuM - Apa A zaTha sAdhunI je prazaMsA kare che te agnibhakatanI prazaMsA karanArA eka rAjAnA kArya jevuM kArya che. tyAre te sadAcArya temane pUchayuM-"agnibhakatanI zI kathA che? tyAre te saMvigna gItArtha sAdhue temane nIce pramANe kathA kahI-girinagaramAM eka agnibhakata vaNika rahetuM hatuM. te agnidevane khuza karavA mATe prativarSa padharAga ratnane gharamAM bharIne tene Aga lagADatuM hatuM. tene A avivekapUrNa kAryanI tyAMne rAjA ane nagaravAsIo khUba prazaMsA karatA hatA. teo ekabIjAne kahetAM-juo tene agnideva pratye keTalI badhI zraddhA che ! te zraddhAne kAraNe te te prativarSa padharAga maNiothI agnine saMtRpta kare che." have eka divase evuM banyuM ke jyAre te vaNike gharamAM padharAgamaNie bharIne gharane Aga lagADI tyAra acAnaka AMdhI caDavAne kAraNe te Aga comera prasarI gaI ane tene kAbumAM For Private and Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU022 tadvayatiriktalokottarigadravyAvasakanirUpaNam 157 pradvitastatpradIpitavahvIrAjaprAsAdasahita samastamapi tannagaraM dadAha / tato rAjJA sa vaNigdaNDito nagarAd niSkAsitazca / : tathA tvamapi avidhipravRttasya asya prazaMsAM kurvan AtmAnaM saMgha ca vinA zayasi / yadi punastapamenaM zikSayasi, tadA'para nRpa iva svaparakala gaNakArako bhaviSyasi / tathAhi- . . AsItkazcid rAjA, yo hi tathAvidhakarmakAriNaM kaMcIdekaM vaNija samAhUba proktavAn-di tava padmarAgamaNimiranestarpaNamAvazyakaM, tarhi vane gatvA ko bhI svAhA karadiyA / rAjA ne jaba paristhiti kA vicAra kiyA to apane bhajJAnanA para use baDA pazcAttApa huA / antameM usane usa vaNik ko daNDita karaapane nagara sa bAhira nikAla diyaa| isI prakAra Apa bhI avidhi meM pravRtta hura isa sAdhu kI jo prazaMsA karate haiM-vaha Apa kA Ara saMgha kA vinAzaka hai| yadi isa saMgha meM Apa kisI eka ko bhI zikSita karade to ApakA yaha kArya eka dUsare rAjA kI taraha sva aura para kA kalyANakAraka hogA-suniye-eka rAnA thaa| usake rAjya meM bhI isI agnibhakta vaNika kI taraha eka vaNika rahatA thaa| vaha bhI prativarSa padmarAgamaNiyoM ko ghara meM bharakara usameM Aga lagA detA thA aura isa taraha se agni kA saMtarpita kiyA karatA thA / jaba rAjA ko usakI isa bAta kA patA lagA-va use bulAkara usane kahA ki yadi padmarAgamaNiyoM se agni ko saMtarpita karanA tumhAre liye Avazyaka hai-to tuma yaha kArya nagara meM raha levAnuM kArya muzkela banI gayuM. te AganI javALAomAM rAjamahela sahita AkhuM nagara bhasmIbhUta thaI gayuM. jyAre rAjAe A paristhitinA kAraNane zAMta citta vicAra karyo tyAre tene pitAnI ajJAnatAne mATe pazcAttApa thaye. teNe te vaNikane sajA pharamAvIne pitAnA nagaramAMthI hAMkI kADhaye. te rAjAnI jema Apa avidhimAM-pApAcAramAM pravRtta thayelA A zaTha sAdhunI je prazaMsA karI che, te Apane ane saMghane vinAza karanArI nivaDaze. je Apa A saMghamAMthI evA eka sAdhune paNa zikSA karIne hAMkI kADhaze. te ApanuM te kArya eka bIjA rAjAnA kAryanI jema va ane paranuM kalyANa karanAruM thaI paDaze. have te saMvigna gItArtha sAdhu te rAjAnI kathA te AcAryane kahI saMbhaLAve che , - koI eka rAjAnA nagaramAM uparyukta agnibhakta vaNika je eka vaNika rahetuM hatuM. te paNa agnidevane tRpta karavA nimitte prativarSa pitAnA gharamAM padharAgamaNio bharIne gharane Aga lagADI detA hatA jyAre rAjAne tenI A vAtanI khabara paDI tyAre teNe te vaNikane potAnI pAse bolAvIne A pramANe cetavaNI ApI-je padharAga maNio gharamAM bharIne tene Aga lagADIne tame agnidevane For Private and Personal Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 158 anuyogahara kathaM naiva karoSi ? tavaivaMvidhayA kriyaNa kadAcitsama to pi grAmo vinazyet / * ityevaM taM nirbhatsyai daNDayitvA nagarAd niSkAsitavAn / tathA tvamapi kuru / + evaM tena saMvignagItArthena bahuzaH pratibodhito'pi sa gacchAcAryo yadA svavyApArAnna nivRttastadA sa sAdhuH anyAn gacchasthitAn sAdhUn evamuktavAna - " yadyeSo'saMvigno'gItArtho gacchAdhipo bhavadbhirna parityajyate, tadA bhavatAM mahAn anartho bhaviSyatI 'ti / evaMvidhaM sAdhvAbhAsAvaza kaprakAraM sarva lokottarikaM dravyAvazyakam / etatsarvaM nigamayannAha - ' se taM loguttariyaM davvAvassayaM' kara kyoM karate ho - kyoM nahIM jaMgala meM jAkara ise kiyA karate ho| kyoM. ki isa tumhArI pravRtti se kabhI na kabhI samasta grAma ke naSTa hone kI saMbhAvanA haiM / ataH tuma isa duSpravRtti vAyA to tyAga karo nahIM to gAMva se bAhira nivala jaao| isa prakAra DATa DapaTa kara usa rAjAne use daNDita karake apane nagara se bAhira nikAla diyA / ataH Apa bhI saMgha kI kalyANa kAmanA se aisA hI kI jiye / isa prakAra usa saMvignagItArtha sAdhune una gacchAcArya ko bahuta prakAra se samajhAyA / parantu jaba ve samajhAne para nahIM samajhe taba usa AgatasAdhune saMghasthita anya sAdhuoM se isa prakAra kahA- dekho yaha gacchAdhipati asaMvigna (kriyAhIna) aura agItArtha hai, yadi Apaloga isase alaga nahIM hote haiM to isameM Apa saba kA baDA bhArI anartha hogA / isa prakAra kA sAdhvAbhAsoM (veSadhAriyoM) kA jo bhI Avazyaka prakAra haiM vaha saMtRpta karavAnuM Avazyaka mAnatA hA. te tamAre nagaramAM rahIne evu kArya karavu joIe nahI. jaMgalamAM jaIne tame te kAma karI zakeA che. nagaramAM rahIne tame ttamArI A pravRtti cAlu rAkhazeA tA tamArI A duSpravRttine kAraNe koi vAra AkhA nagarane bhasmIbhUta karI nAkhazeA. mATe kAM teA tamArI A duSpravRtti baMdha karI nahI teA gAma cheDIne jatA rahe|" A pramANe dhamakAvIne rAjAe tene potAnA nagaramAMthI hAMkI kADhayA. Ape pazu sadhanA kalyANane khAtara te zaTha sAdhune saMghamAMthI hAMkI kADhavA joie. A pramANe te saMvagnagItA sAdhue te gacchAcAya ne khUbakhUba samajAvyA, chatAM paNa jyAre temaNe tenI vAtane na svIkArI tyAre te avignagItA sAdhue te saMghanA anya sAdhuene A pramANe kahyuM- A gacchadhipti asa vizna (DiyAhIna) bhane saMgItArtha hai. le Apa temanAthI luhA nahIM paDe tA ApanuM akalyANa thaze.ApanA sa`sAra alpa thavAne badale dIgha thatA jaze." A prakAranA dravyaliMgI sAdhuonI (mAtra veSanI apekSAe ja sAdhu dekhAtA hAya paNa sAdhunA AcArAthI rahita haiAya evA sAdhune dravyaliMgI kahe che). je M Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anugogaca ndrakA TIkA sU0 23 bhAvAvazyakanirUpaNam iti tadeta- lokottarika dravyAvazyakaM varNitam / noAgamato dravyAvazyakamapi. sarva nirU petamiti prakaTayitumAha-tadetad na Agamato dravyAvazyakaM varNitam / tadetat dra yAvazyakaM varNitam, iti // 50 22 // .. athAvasaramAptaM bhAzavazyakaM nirUpayitumAha mUlam-se ki taM bhAvAvassayaM ? bhAvAvastayaM duvihaM papaNattaM taM jahA Agamao ya, no Agamao ya // sU0 23 // chAya--atha kiM tad bhAvAvazyakam ? bhAvAvazyakaM dvividhaM prajJaptama. . tth||-aagmtshc, nobhAgamatazca ||muu0 23 // . TImA-ziSyaHpRcchati--se kiM taM bhAvA-ssayaM' iti / he bhadanta ! atha kiM tad bhAvAvazyakam ? uttaramAha-'bhAvArasayaM' iti / bhAvAvazyakasabha lokAttarika dravyAvazyaka hai| isa taraha. yahAM taka (se te noAgamao dAvassa) pUrva prakrAnta noAgama dravyAvasyaka kA kathana kiyA gayA hai ki -noAmama ko lekara dravyAvazyaka ke bheda prabhedoM kA pUrvottarUpa se varNana ho cukA hai / // sUtra 22 // aba sUtrakAra bhAvAvazyaka kA varNana karate haiM-- se kiM taM bhAvAvassayaM ityAdi ||suutr 23 // . zabdArtha--(se) he bhadaMta ! bhAgavazyaka kA kyA svarUpa hai ? .. uttara--(bhAvAvasmayaM duvihaM paNNattaM) bhAvovazyaka do prakAra kA hai| (taMjahA) ve prakAra ye haiM-(Agamao ya noAgamaAya) eka Agama ko lekara -bhAvAvazyaka aura dUsa / noAga ko lekara bhAvAvazyaka / vivakSita kriyA ke - anubhava se yukta jo sAdhvAdirUpapadArtha hai usakA nAma bhAva hai / yahAM bhAva keI Avazyaka kriyAo hoya che. te lakattarika dravyAvazyaka rUpaja gaNAya che. (se taM no Agamao davAvassayaM) mA zata hI sudhImA prastuta nA mAgama dravyAvazyakanuM kathana karavAmAM AvyuM che. ema samajavuM. kahevAnuM tAtparya e che ke AgamanI apekSAe dravyAvazyakanA je bheda-prabhede paDe che. temanuM varNana ma 16 thAya che. // 90 22 // have sUtrakAra bhAvAvazyakanA svarUpanuM nirUpaNa kare che, "se kiM taM bhAvAvassayaM" tyAhazahAtha-(se) ziSya gurune yo prazna pUcha cha -bhAvAvasmayaM kiM) bhagavan ! bhAvApazyanu 2135 3 4 cha 1 . - - - - - - -- For Private and Personal Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAramatre iha-vivakSitakriyAnubhavayuktIyo'rthaH sAdhyAdirUpaH sa bhaavH| bhAva tadvato' bhedopacArAda bhAvaH / yathA-aizvaryarUpAyAH indanakriyAyAH anubhavAd indro bhAva ucyate / bhAvazvAsau ovazyakaM ca bhAvAvazyakam / yadvA-vivakSitakriyAnubhavarUpaM bhAvamAzritya AvazyakaM bhAvAvazyakam / .. tad dvividhaM prajJatam / tad yathA-Agamatazva-AgamamAzritya, noAgamatazva-AgamAbhAvamAzritya // sU0 23 // mUlam-se ki taM Agamao bhAvAvassaya ? Agamao bhAvAvassayaM jANaya uvautte / se taM Agamao bhAvAvassayaM // sU0 24 // : chAyA-atha kiM tad Agamato bhAvAvA yakam ? Agamato bhAvAvazyaka jJAyaka upyuktH| tadetadAgamato bhAvAvazyakam / mU0 24 // .. aura bhAvavAna meM abhedopacAra kiyA gayA hai| isaliye vivakSita kriyA ke anubhava se yukta artha ko bhAva kaha diyA hai / jaise aizvaryarUpa indana kriyA ke anubhava se indra bhAva kahA jAtA hai| bhAvarUpa Avazyaka kA nAma bhAgavazayaka hai| athavA vivakSita kriyA ke anubhavarUpa bhAva ko lekara jo Avazyaka hotA hai usakA nAma bhAvAvazyaka hai / ||suutr 23 // bhAvAvazyaka kA svarUpa Agama kI apekSA lekara sUtravAra isa prakAra se prakaTa karate haiM-se kiM taM Agamao bhAvAvassayaM ityAdi sUtra 24 // zabdArtha--he bhadaMta ! Agama ko Azrita karake bhAva Avazyaka kA kyA svarUpa hai ? : . . utta2-(bhAvAvassayaM duvihaM paNNattaM) mAvAvazyanA me 452 (taMjahA) te / nIya pramANe 4aa cha (Agamo ya noAgamo ya) (1) mAgabhanI apekSA bhAvAvazyaka ane (2) ne AgamanI apekSAe bhAvAvazyaka. vivakSita kriyAnA anubhavathI yukta je sAdhu Adi rUpa padArtha che, tenuM nAma bhAva che. ahIM bhAva ane bhAvavAnamAM abhedapacAranI apekSAe A pramANe kahevAmAM AvyuM che. tethI vivakSita kriyAnA anubhavathI yukata arthane "bhAva" kahevAmAM Avyo che. jema ke azrarya rUpa Idana kriyAnA anubhavathI Indrane bhAvarUpa kahevAmAM Ave che. bhAvarUpa AvazyakanuM nAma bhAvAvazyaka che. athavA vivakSita kriyAno anubhavana apekSAe je Avazyaka hoya che, tenuM nAma bhAvAvazyaka che. je sula 23 . have sUtrakAra bhAvAvazyakanA prathama bheda rUpa je "AgamananI apekSAe bhAvAvazyaka" che, tenA svarUpanuM kathana kare che For Private and Personal Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 24 bhAvAvara yakasvarUpanirUpaNam ___TIkA--ziSyaH pRcchati--'se kiM taM Agamao bhAvAvassaya' iti / atha kiM tad Agamato bhAvAvazyakam ? uttaramAha-'Agamao bhAvAvassaya' ityaadi| Agamato bhAvA zyaka jJAraka upayuktaH / ayamarthaH-Avayaka A .32ka padArthajJarata janita-saMvegena vizudhyamAnapariNAma tatra copayuktaH sAdhvAdirAgamato bhAvAvazyakam / AvazyakArthajJAnarUpasyAgamasyAtra sattvAt / bhAvezcAtrAvazyakArthajJAnajanitopayogavattvAt, bhAvamAzrityAvazyakamiti vyutpatteH / idamuktaM bhavati-Ava ___ uttara--(Agamao bhAvA ssayaM jANayauvautte) AvazyakasUtra ke artha ko jAnane vAlA aisA usameM upayogayukta banA huA sAdhyAdi ki jisake pariNAma saMvega se vizuddha bana rahe haiM AgamataH bhAvAkaka hai| kyoMki isame Avazyaka sUtra ke arthajJAnarUpa AgamakA sadbhAva ho rahA hai| yadyapi AiyA ke arthajJAna se janita jo upayoga hai. usakA nAma bhAva hai| aura isa bhAva ko Azrita karake jo Avazyaka hai vaha mAvAvazyaka hai, isa prAra kI vyutpatti se Avazyaka artha ke jJAtA kA Avazyaka meM upayogarUpa banA huA pariNAma, Agama se bhAvAvazyakarU! ThaharatA hai phira bhI jo sAdhvAdi ko bhAvA ekarUpa meM kahA jAtA hai vaha isa prakAra ke pariNAma se yukta hane ke kA Na upacAra se kahA jAtA haiM aisA jAnanA cAhiye / Azyaka meM jo yaha upayoga pariNAma se kiM taM Agamao bhAvAvassayaM" tyA: zabdArtha-he bhagavana Agamane Azrita karIne (AgamanI apekSAe) bhAva AvazyakanuM svarUpa kevuM che? uttara-(Agamao bhAvAvarasayaM jANaya uvautte) mA1zya sUtranA atha ne jANanAro ane temAM upayoga yukata banele sAdhu ke jenA pariNAme saMgane lIdhe vizuddha banI rahyA hoya che, te AgamanI apekSAe bhAvAvazyaka hoya che, kAraNa ke evA sAdhumAM Avazyaka sUtranA arthajJAna rUpa Agamano sadUbhAva thaI rahyo hoya che. jo ke AvazyakanA arthajJAnathI janita je upayoga che tenuM nAma bhAva che, ane te bhAvane Azrita karIne je Avazyaka che, tenuM nAma bhAvAvazyaka che, A prakAranI vyutpatti anusAra A zvaka arthanA jJAtAnuM AvazyakamAM upayogayukata baneluM pari. NAma (vRtta) AgamanI apekSAe bhAvAvazyaka rUpa pratipAdita thAya che, chatAM paNa je sAdhu Adine bhAvAvazyaka rUpa kahevAmAM Avela che te A prAranA pari. NAmathI yudata hovAne kAraNe aupacArika rIte kahevAmAM AvyuM che, ema samajavuM. For Private and Personal Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org .163 anuyogabArasUtre rUpa bhAvAvazyaka hai vaha dharma padAcya hai kayoM ki yaha zruta dharma ke antargata hai isI kI mAnyatA ke viSaya meM jina bhagavAn kI AjJA kA sadbhAva hai|. tAtparya kahanekA yaha hai ki yahAM para zaMkAkAra kI aisI zaMkA ho sakatI hai ki nAma Avazyaka, sthApanA Avazyaka aura dravya Avazyaka ye ArAdhanA karane yogya haiM aisI jina bhagavAn kI AjJA hI nahIM haiM yaha bAta to nizcata hai-kyoMki inameM upayoga kA abhAva haiM aura cAritra guNa vihInatA hai| ataH ye kamoM ki nirjarA ke sAdhaka nahIM hote haiN| aura isI pAraNa ye dharmapada vAcya bhI nahIM hote haiN| parantu jo sAmAyika Adi rUpa lokAttarika dravyAvazyaka hai ki jo pravacanokta hai-Agama saMmata hai-vaha to dharmapadavAcya honA cAhiye-so isa zaMkA kA samAdhAna isa prakAra se hai-ki sAmAyika Adi kriyAe~ pravacanokta avazyaka hai to bhI ve jinAjJA se vahi bhUta bane hue sAdhvAbhAsoM (veSadhAriyoM) dvArA ki jo svacchaMda vihArI hote haiM, mUlaguNa aura uttara guNoM meM jinheM AsthA nahIM hotI hai, chahakAya ke jIvoM kI rakSA karanerUpa anukaMpA kA bhAva jinake aMtaHkaraNa meM zUnyarUpa se rahatA hai anupayogapUrvaka apanI ruci ke anusAra yadvA tadA kriyA kI AvazyakamAM je A upaga pariNAma rU5 bhAvAvazyaka che te dharmo padavAya che, kAraNa ke te zratadharmanI aMdara samAviSTa thaI jAya che. tenI ja mAnyatAnA viSayamAM jinendra bhagavAnanI AjJAne sadUbhAva che A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che- kadAca koIne evI zaMkA thAya ke nAma Avazyaka sthApanA Avazyaka ane dvavyAvazyaka, te traNe Avazyaka ArAdhanA karavA yogya che, evI jinedra bhagavAnanI AjJA ja nathI. kAraNa ke temanAmAM upagano abhAva che, ane cAritraguNa vihInatA rahelI che tethI teo karmanI nijAnA sAdhaka thatA nathI. ane eja kAraNe teo dharma padavAo paNa hotA nathI. paraMtu sAmAyika Adi rUpa lekottara dravyAvazyaka, ke je pravacakata che-Agama saMmata che, te te dharma paravAcya hovA ja joIe. te te prakAranI zaMkAnuM samAdhAna A pramANe samajavuM sAmAyika Adi kriyAo AgamasaMmata avazya che. paraMtu jinAjJAnA paripAlanathI jeo vihIna banelA che evA drazyaliMgI (sAdhu veSa dhArI) sAdhuo dvArA karavAmAM AvatI te sAmAyika Adi kriyAo dharma paravA hoI zakatI nathI. kAraNa ke evA sAdhuo te svachaMda vihArI hoya che, mUlaguNa ane uttara guNothI teo rahita hoya che, chakAyanA jIvonI rakSA karavA rUpa anukaMpA bhAvane temanAmAM sadaMtara abhAva hoya che, evA sAdhuo te anupaga pUrvaka, pitAnI ruci pramANe phAve evI rIte te sAmAyika Adi For Private and Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavandrikA TIkA 24 bhASAvazyakasvarUpanirUpaNam zyakArthajJasya AvazyakopayogapariNAma AgamatA bhAvAvazyakam / sAdhvAdistu tAdRzapariNAmavasvAdupacArAdAgamato bhaavaavshykmucyte| ___idamAvazyakopayogapariNAmarUpaM bhAvAvazyakaM dharmapadavAcyaM bhavati, zruta dharmAntargatatvAdatra jinAjJAyAH sattvAt / jAtI hai| ataH ve bhI dharmapadavAcya nahIM ho sakatI hai| isaliye usa lokAtarika dratyAvazpaka meM bhI nirjarAjanakatva kA abhAva hone se jina bhagavAna kI AjJA use mAnyatA pradAna karane kI-vaha ArAdhanA karane yogya hai isa prakAra kI nahIM haiN| isa prakAra yaha Ag.ma bhAvAvazyaka, kA varNana kiyaa| ____ bhAvArtha--yaha sUtrakArane pahile hI aTa karadiyA hai ki vivakSita kriyA ke anubhava se yukta artha kA nAma bhAva hai| arthAt jo Avazyaka zAstra kA jJAtA hai aura usameM upayoga se yukta hai-aisA sAdhvAdirUpa artha bhAvAvazyaka hai| isa bhAvAvazyaka ke do bheda haiM-? eka Agama bhAvAvazyaka aura dUsare noAgama bhAvAvazyaka / Agama bhAvAvazyaka meM jJAtA kA upayoga rUpa pariNAma AgamarUpa mAnA gayA hai| ataH vaha pariNAma Agama kI apekSA bhAvAvazyaka hone se Agama bhAvavizyaka hai| sAdhvAdiko ki jo AvazyakazAstra ke jJAtA hokara usameM upayukta bane hue haiM jo AgamabhAvAvazyaka vahA jAtA hai vaha usa pariNAma kI abheda vivakSA se kahA jAtA hai| jina bhagavAn ne isa AgamabhAvAvazyaka ko hI dharmapadavAcya hone ke kAraNa upAdeya kriyAo karatA hoya che. te kAraNe temanI te kriyAo dha padavANya (dharma kahI zakAya evI) hetI nathI. tethI e lekerarika dravyAvazyakamAM paNa nija rAjakatvano abhAva hovAthI jina bhagavAne temane ArAdhanA karavA gya kahI nathI. A prakAra A sUtra dvArA Agama bhAvAvazyakanuM svarUpe pragaTa karavAmAM AvyuM che. ' , bhAvArtha-sUtrakAre e vAta te AgaLa prakaTa karI dIdhI ja che ke. vivakSita kriyAnA anubhavathI yukata arthanuM nAma bhAva che. eTale ke je sAdhu Avazyaka zAzAne jJAtA che ane temAM upayukta (upaga pariNAmathI yukta) che, evA sAdhu Adi rUpa arthane bhAvAvazyaka kahe che. A bhAvAvazyakanA be bheda batAvyA che (1) Agama bhAvAvazyaka ane (2) Agama bhAvAvazyaka. Agama bhAvAvazyakamAM jJAtAnA upaga rUpa pariNAmane Agama rUpa mAnavAmAM Avela che. tethI te pariNAma AgamanI apekSAe bhAvAvazyaka rUpa hevAthI tene Agama bhAvAvazyaka kahevAmAM AvyuM che. sAdhvAdike ke jeo Avazyaka zAstranA jJAtA hovAnI sAthe sAthe temAM upayukata banelA temane ja je Agama bhAvAvazyaka kahevAmAM Ave - For Private and Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 164. anuyogadvArasUtre " nAmAvazyakam - Avazyaka nAmako gopAladArakAdiH, sthApanAvazyakam AvazyakakriyAtaH kasyacit kASThakarmAdiSu citram zaca AvazyakoSayogazUnyA dehAgamakriyAH / eSTa vizveSu upayogAbhAvena caraNaguNarahitatvena ca karmanirjarAjanakatvAbhAvadArAdhyatvena jinAjJA nAnti, tasmAdetat trividha-mAvazyakaM dharmapadavAcyaM na bhavatIti nizcayaH / leokeottarikadravyakaM pravacanAtaM sadapi jinAjJAcAdyaiH rUcchanda vihAribhirmUlA naraguNarahitaiH SaTkAya ni.nukampairanuyeAgapUrvakaM kriyamANaM saamaayikaadikm| tadapi dharmapadavAcyaM na bhavitumarhati tatrApi nirjarAjanakatvAbhAvena vidheyatayA dinAjJAza abhAvAt / uktamarthamupasaMharan prAha - ' se taM Agamao bhAvA rassa' iti / tadetat AgamatA bhAvAvazyakaM varNitam // mU0 24 // or itaretara dvitIyabhedamAha - mUlam - se kiM taM no Agamao bhAvAvassyaM ? no Agamao bhAvAvastrayaM tivihaM paNNattaM taM jahA - loiyaM, kuppAtrayaNiya, lontariyaM // sU0 25 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svIkArya kahA hai- nAma sthApanA aura dravya Avazyaka ko nahIM / kyoMki Avazyaka nAma ke dhArI gopAlabAloM meM Avazyaka kI sthApanAvAle kisI zrAvaka Adi ke Avazyaka kriyA saMpanna citra meM tathA Avazyaka kriyA meM upayoga zUnya bane hue noAgama dravyAvazyakarUpa deha meM evaM Agamokta bhI lokottarika vyAvazyakarUpa sAmAyika Adi meM upayoga kI zUnyatA se aura cAritra guNa kI rahitatA se karma nirjarA karane kI sAmarthya nahI haiM / ataH ye dharmapadavAcca nahIM hue haiN| aura isI kAraNa inheM upAdeya nahIM vahA gayA hai | || sUtra 24 // che te A pariNAmanI abhedya vivakSAnI apekSAe kahevAmAM Ave che. A Agama bhASAvazyaka ja dhama padavAcya hAvAthI jinezvara bhagavAne tene upAdeya kahela che OM nAmAvazyaka sthApanA Avazyaka ane dravyAvazyakane upAdeya kahyA nathI. kAraNa ke Avazyaka nAmadhArI gopAlamALAmAM,. AvazyakanI sthApanAvALA koi zrAvaka AdinA Avazyaka kriyA saMpanna citramAM, tathA Avazyaka kriyAmAM upayoga zUnya (anupayukata) khanelA Agama drAzyaka rUpa sAmAyika AdimAM upayeganI zUnyatA ane cAritraguNanI rahitatAne lIdhe karmInI nirjarA karavAnu` samathya hAtu' nathI. tethI temane dhama padmavAcya kahI zakAya nahIM, ane eja kAraNe temane upAheg yAMzu malI zAya nahIM / / sU0 24 // For Private and Personal Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogacandrikA TIkA sUtra 25 noAgama nAvAvara kanirUpaNam ' Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 165 chAyA -- atha kiM tad noAgamatA bhAvAvazyakam ? no Aganato bhAvAvazyakaM trividhaM prajJaptam, tadyathA - laukikaM kupravacanikaM lokottarikam / / 0 25 / / TIkA -- 'se kiM taM ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA | | 0 25 || laukika bhAvAzyatra mAha- mUlam - se kiM taM loiyaM bhAvAvastayaM ? loiyaM bhAvAvastayaM good bhAra avarahe rAmAyaNaM / me taM loiyaM bhAvAvassayaM / sU026 / aba sUtrakAra bhAvAvazyaka kA dvitIya bheda jo noAgamabhAvAvazyaka hai| usakA nirUpaNa karate haiM - " se kiM taM noAgamao" ityAdi / ||suutr 25 / / zabdArtha - ( se) ziSya pUchatA hai ki he bhadaMta / noAgama kI apekSA lekara bhAvAzka kA kyA svarUpa hai ? uttara- (nAAgamao bhAvAvarasayaM tivihaM paNNatta ) nA Agama ko Azrita karake bhAva tIna prakAra kA kahA huA hai / ( ta jahA ) jaise - ( loiyaM) laukika ( kuppAvaNi) kuprAvacanika aura (loguttariyaM ) lokottarika / isa prakAra jAnanA cAhiye / usa vyAkhyA meM dravyAvazyaka kI jagaha bhArAvazyaka zabda kA prayoga karanA cAhiye | // 25 // aba sUtrakAra laukika bhAvAvazyaka kA varNana karate haiM"se ki ta loiyaM" ityAdi || mUtra 26 // ( bhAvAvaNyakane je nA Agama bhASAvazyaka' nAmanA bIjo bheda che tenu sUtra 2 have ni3 re che - " se kiM taM no AgAo" ityAhi zabdArtha - (se) ziSya gurute yevo prazna pUche ! De lagavan ! no bhaagmanI apekSAe je bhAvAvazyaka kahyo che te bhAvAvaNyakatu eTale ke nA bhAvAvaNyakanuM svarUpa kevuM che ? Agama uttara- (nAgamao bhAvAvastayaM tivihaM paNNatta) nAyAgamane mAzrita urIne lAvAvazyatA tra prahAra che. (taMjahA) te RNu prahAro nIce pramANe che(lAiyaM) (1) sau8i ( kuppAvayaNiyaM) (2) kuprAvayani gane ( 3 ) logu-) tariyaM ) boattariyA pahonI vyAcyA dravyAvazyaunI nevI 4 samabhavI leho, parantu te vyAkhyAmAM drAvaNyakanI jagyAe 'bhAvAvaNyaka' padanA upayAga karavA hAye // sU. 25 // have sUtrakAra laukika bhAvAvaNyakanuM nirUpaNa kare che-- " se kiM taM lAiyaM" ityAdi For Private and Personal Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre chAyA--atha fi tad laukika bhAvAvazyakam ? lauki bhAvAva / eka pUrvAhna bhAratam, aparAhne rAmAyaNam / tadetat laukika bhAvAvazyam |suu026| TIkA--ziSyaH pRncha ta-se ki taM lAiyaM bhAvAvassa' atha kiM tad laukika bhASAvazyakam ? uttaramAha-'loiyaM bhAvAvassayaM' ityAdi / laukika bhAvAvazyaka pUrvANhe bha rata bhAratastha vAcanaM zravaNaM vA. Arahe rAmAyaNama, aparAhne rAmAyaNam rAmAyaNasya vAcanaM zravaNaM vA / loke hi-bhAratasya vAcanaM zravaNaM pUrvAhe kriyamANaM dRzyate tathA-rAmAyaNasya vAcanaM zrANam aparAhe kriyAmANaM dRzyate, vaiparItye doSadarzanAt / tatazcetthaM loke'vazyakaraNIyatayA''vazyakatvaM tadvAcaka ya zrotuzca tadarthopayogapariNAmasattvAd bhAvatvam, tadvAcakaH bhAraNakriyayA pustakapatrAdiparAvartanarUpayA hAtAbhinayarUpayA ca kriyA yuktA zadArtha-(se) zipa pUchatA hai ki he bhadaMta ! pUrvaprakrAnta (pUrvaprastuta) laukika bhAvAvazayaka kA kyA svarUpa hai ? uttara--(lAiyaM bhAvAvassayaM pucaNhe bhArahaM avaraNheM rAmAyaNaM) laukika bhAvAvazyaka kA svarUpa aisA hai ki pUrvAha meM mahAbhArata kA vAcanA athavA zravaNa karanA, amarAha meM rAmANa kA vAcana athavA zravaNa karanA / lokameM * mahAbhArata kA vAcana athavA usakA zravaNa karanA yaha kAma pUrvAhna meM dekhA jAtA hai, tathA rAmAyaNa kA vAcanA aparAla meM (dUpera piiche)| isake viparIta karane se doSa kA pAtra heAnA paDatA hai| isa taraha yaha kAma Avazyaka ka ne yogya hone ke kAraNa avazayakarUpa hai, tathA usake zrItA aura vAcanakartA kA usake artha meM upayogarUpa pariNAma ke sadbhAva se unameM bhAvarUpatA hai| vAcane vAlA zabdArtha-ziSya gurune evo prazna pUche che ke he bhagavan! pUvaprastuta laukika bhAvAvazyakanuM svarUpa kevuM che? .. uttara-(lAiyaM bhAvAssayaM pucaNhe bhArahaM avaraNhe rAmAyaNaM) all bhaassaavazyakanuM svarUpa A prakAranuM che-pUvAhna (divasanA AgalA bhAgamAM) mahAbhAratane vAMcavuM athavA zravaNa karavuM ane aparAhune (divasanA pAchalA bhAgamAM) rAmAyaNane vAMcavuM athavA zravaNa karavuM, te avazya karavA egya hovAthI Avazyaka rUpa gaNAya che. lekamAM mahAbhAratanuM vAMcana athavA zravaNa karavAnuM kArya pUrvAddhamAM karavA yogya gaNAya che ane rAmAyaNanuM vAMcana athavA zravaNuM karavAnuM kArya aparAhamAM karavA gya manAya che. tenA karatAM viparIta keme te karavAthI deSane pAtra thavuM paDe che. A rIte A kArya avazya karavA yogya hovAthI Avazyaka rUpa che, tathA tenA zrotA ane vAcanakartAnA tenA arthamAM upaga rUpa pariNAmanA sadabhAvane lIdhe temAM bhAvarUpatA paNa hoya che. vAcanakartA te vakhate bhASaNa karavAnI kiyAthI, pustakanA For Private and Personal Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra anuyogacandrikA TIkA.sU026 laukika bhAvAvazyakanirUpaNam bhavati, zrotA'pi ca zravaNa-gAtra saMyatatva-karasaMpuTIkaraNAdiniyAvAn bhavati / evaM tayoH kriyAvatvena no bhAgamatvam, 'kiriyA''gamo na hoi" iti vacanAt / kriyArUpe deze AgamatvAbhAvAd noAgamatvamapi / atra nA zabdasya dezaniSedhava dhakatvAta / loke bhAratAdAvAgamatvaM vyavahiyate, tasmAddezata Agamo'tyapi / tasmAt pUvAla'parAhne yathAnirdiSTakAle bhAratAdhupayukto yadavazyaM bhAratAdikaM vAcati zRNaM ti vA, tasAcanaM zravaNaM ca laukikaM bhAvAvazyaka miti bAcate samaya bhASaNa kriyA se, pustaka ke pannoM ko palaTane AdirUpa kriyA se, aura nija hAtha se izArA karane rUpa abhinaya kriyA se yukta hotA hai| tathA jo zrotA hote haiN| ve bhI zravaNa kriyA se zarIra ko saMyata karanerUpa kriyA se aura donoM hAthoM ko joDe rahanerUpa kriyA se yukta hote haiN| isa taraha kI ina donoM kI ina kriyAoM meM AgamatA nahIM hai-kyoM ki "kiriyA- Agamo na hoi" priyA Agama nahIM hotI hai aisA siddhAta kA vacana hai| isaliye kriyArUpa deza meM AgamatA kA abhAva hone se noAgamatA bhI haiM / yahAM no zabda dezaniSedhakA bodhaka hai| parantu loka meM mahAbhArata Adi granthoM meM AgamatA kA vyavahAra hotA hai-isaliye inameM AgamatA bhI hai| isa taraha kriyA meM AgamatA kA sadbhAva hone se vahIM AgamatA kA sadbhAva aura kahIM AgamatA kA abhAva bana jAne se no ekadeza se AgamatA bana jAtI hai| isa prAAra yathA nirdiSTa pUrvAhna aura ArAdha kAla meM bhAratAdi meM uAyukta hue vyakti Adi kA jA unakA vAcanA aura sunanArUpa aarpAnAMo pheravavAnI kriyAthI yukata hoya che, tathA zrotAo te zravaNa karavA rUpa kriyAthI, zarIrane saMyata karavA rUpa kriyAthI ane baMne hAthane joDI rAkhavA rUpa kriyAthI yukata hoya che. A prakAranI vakatA ane ghAtAnI te kriyAomAM Agamataan| sahamA DAta nathI 4 / 295 "kiriyA Agama na hAi" " [340 AgamarUpa hotI nathI," A prakAranuM siddhAntanuM kathana che. A prakAre kriyA rUpa dezamAM AgamatAno abhAva hovAthI temAM nai AgamatAne paNa sahabhAva hoya che. ahIM "nA" zabda deza niSedhana (aMzata niSedhana) bodhaka che. paraMtu lekamAM mahAbhArata Adi graMthomAM AgamatAne vyavahAra thAya che, te kAraNe temanAmAM AgamatAne sadUbhAva paNa rahe che. A rIte kriyAmAM AgamatAne abhAva ane mahAbhArata AdimAM AgamatAne sadabhAva hovAthI eTale ke eka prakAre AgamatAne sadubhAva hovAthI temAM noAgamatA (eka dezanI apekSAe AgamatA) siddha thAya che. A prakAre yathA nirdiSTa pUrvAhana kALamAM mahAbhArata AdimAM upayukta (upaga pariNumathI yukata) thayela vyakitanuM je temanA vAcana ane zravaNa rUpa For Private and Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 168 anuyogavArasUtre bodhyam / tadetat nigamayannAha - ' se taM loiyaM bhAvAvassayaM iti / tadetat laukikaM bhAvAvazyakaM varNitam || sU0 26|| kuprAzcanikaM bhAvAvazyakamAha mUlam - se kiM taM kuppAvayaNiyaM bhAvAvastayaM ? kuppAvayaNiyaM bhAvAvasyaM je ime caragacIriMga jAva pAsaMDatthA ijjaMjali homajapoM durukkanamokkAramAiyAI bhAvAvassayAI kareM ti / se taM kuSpAvayaNiyaM bhAvAvassayaM sU0 27 // chApA - atha kiM tat kumAvacanikaM bhAvAvazyakam ? kuprAvacanikaM bhAvAvazyakaM ya ime carakacIrika yA t pASaNDa thAH ijyAjJjalihomajapondurukkana maskArAdikAna bhAvAvazyakAni kurvanti / tadetata kuprAvacanikaM bhAva | vazyakam // 0 27 // zayaka karma hai vaha vAcana aura zravaNa laukika bhAvAvazyaka hai / isa taraha ekadeza meM AgamatA kI apekSA lekara ( se taM loiyaM bhAvAvastayaM ) yaha pUrva prakrAnta laukika bhAvAvazyaka vA varNana kiyA / || mUtra 26 // aba sUtrakAra kuprAvanika bhAvAvazyaka za varNana karate haiM / " se kiM taM kuppAvayaNigaM" ityAdi / || sU0 27|| zaHdArtha - (se) ziSya pUchA haiM ki he bhadaMta ! taM (tat) pUrva prakrAnta (pUrvaprastuta ) ( kuppAvayaNiyaM bhAvAvastayaM kiM) kuprAvacanika bhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? uttara- (kuSpANiyaM bhAvAvassayaM) kupAJcanika bhAgAzyaka kA svarUpa Avazyaka karma che, te vAMcana ane zravaNa laukika ( se taMlAI bhAvAvasa) yA prAstu no bhAgama sadUbhAvavALA) laukika bhAvAvaNyanuM svarUpa samajavu, rUpa kaeNpravacanika bhASAtyaahi have sUtrakAra ne! Agama bhAvAvaNyakanA bIjA bheda vazyaunu ni3 42 cha - " se kiM taM kuSAva NiyaM ' zamhArtha - (se) ziSya gurune / prazna stuta (kuppAsyaNiya bhAvAvaH sayaM kiM ) prAvayaniH - ( kuppAvaNiyaM bhAvAvastrayaM ) Avaya ni4. (ta) pUrva prAnta-pUrvalAvAvazyamnu 2135 Thevu che? lAvArasyAnu sva35 mA prA uttara 2 - (je ime caragacIriMga jAva pAsaMDa thA ) ? ra, yadi yahi putre For Private and Personal Use Only bhASAvazyaka rUpa hoya che. (uddeza35 AgamatAnA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA-pR. 27 kuprAvacani kabhAvAvaz yaka nirUpaNam ziSyaH pRcchati - se kiM taM kuppAvayaNiye bhASAvastayaM 1' iti / athaH kiM tat kuprAcacanika bhASAvazyakam ? uttaramAha- kumAvazcanika bhASAvazyaka me vijJeyamya ime carakacIrika yASat pASaNDasthA | upayuktAH santo yathAvasaraM padamadhyama, iMjyAja lihomajapo durukka namaskArAdikAni, bhASAvazyakAni kurvantItyanvayaH / tatra carakAdayaH prAgvyAkhyAtAH / tatra - ijyA= yajJaH aJjaliH - jalAJjaliH sUryAya dIyate, homa:- nityahavanam jaya: = gAyanyAH, undurukam - dhUpaH, dhUpadAna mityarthaH, ayaM dezIyaH zabdo dhUpArthakaH / namaskAraH = vandanam, etAnyAdau yeSAM tAni bhAvAvaz yakAni kurvanti / etAni hi narakacI rikAdibhiH pASaNDasthairavazyaM kriyamANatvAdAvazyakAni / tadarthopayoga ddhAdipariNAmasadbhAvAda bhAvatvam / carakAfiti tadarthajJAnarUpI dezata AgamaH, karaziraH saMyogAdikriyArUpo dezastu noAgamaH isa prakAra se haiM / ( je ime caraga cIriMga jAva pApaDatthA) jo ye caraka cIrika Adi pASaMDastha manuSya upayukta hokara avasara ke anusAra (ijjajaliho majapoMdurukkana mokkAra mAiyAI) yajJa karate haiM, sUrya ke liye jalAMjali dete haiM, nitya havana karate haiM, gAyatrI kA jApa karate haiM, abhi meM dhUpa jalAte haiM, tathA vaMdanA AdirUpa bhAvAvazyaka karate haiM, so ye saba krima una are cIrakAdiko dvArA AvazyakakaraNIya hone ke kAraNa AvazyakarUpa haiM / tathA inake artha meM jo unakA upayoga pariNAma lagA rahatA hai tathA zraddhA Adi kA bhAva jAgrata rahatA haiM- so isa bAraka ye kriyAeM bhAvAvazyaka rUpa / isa taraha caraka Adi ko kA jo una kriyAoM saMbandhIjJAna hai vaha eka deza AgamarUpa hai / tathA unakA kara aura zira kA saMyojanAdirUpa jo vyavahAra hai ki - kriyAeM haiM-vaha kriyArUpa vyavahAra AgamarUpa nahIM haiN-nopASaDasthI (pAkha'DI) manuSyA upayukata (upayoga rUpa pariNAma saMpanna) thAne avasarane anu35 ( ijjajali homajapoM durukka namovakA ramAiyAI) yajJa re che, sune jalAMjali arpaNa kare che, nitya hAmadgavana kare che, gAyatrInA jApa kara che, agnimAM dhUpa nAkhIne tene maLe che, tathA vaMdanA Artti kriyAo kare che, te badhI kriyAo bhAvAvazyaka rUpa gaNAya che. A saghaLI kriyAo te cara, cIrika Adi pUkita leAkA dvArA avazya karavA yAgya hovAne kAraNe Avazyaka rUpa gaNAya che. vaLI te kriyAomAM temanA upayAga pariNAmanA paNa sadbhAva rahe che. ane zraddhAdi lAvA paNa jAgRta rahe che. A kAraNe te 8 yAone bhAvAvazyaka rUpa kahe. vAmAM AvI che. tathA te vakhate temanA kara ane ziranA yeAjana Adi rUpa je vyavahAra athavA kriyAo thAya che, te kriyArUpa vyavahAra Agama rUpa nathI paNa nA For Private and Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogabArako tathA ca dezikAgamAbhAvamAzritya moAgamasthamapi / no zabdasyAtrApi dezaniSedha parasyAt / gharakacIrikAdibhiH pASaNDaspairavazyaM kriyamANam ijyAJjali homAdika kumAvanikaM bhAvAvazyakamitibhAvaH / tadetat ku. vicamikaM bhAvAvazyakaM vrnnitmaamuH27|| Agama hai| isa taraha daizika Agamake abhAva ko lekara una kriyAoM meM noAgamatA hai / noAgama kA tAtparya ekadeza meM AgamatA kA sadbhAva hai| ataHcaraka, pIrika Adi pASaMDastha puruSoM dvArA kI gaI ijyA (yajJa) aMjali homAdikarUpa eka deza kriyAoM ke jJAna meM to AgamatA hai| isa prakAra kuprAvacanika-bhAvaka kA yaha svarUpa hai| - bhASArtha-yahAM noAgama kA tAtparya sarvathA AgamAbhAva se nahIM hai| .. kintu edezameM Agama ke astitva se hai| caraka cIrikAdi pAkhaNDI janoM ko yajJAdi kriyAe~ unake sidAntAnusAra avaz yAraNIya hotI haiM, ve unhe upayogapUrvaka karate haiM / unameM unakI aTUTa zraddhA hetI hai / isa taraha ye kriyAe~ bhAvAva yakasaiMpa meM paDatI hai aura ye saba kriyAeM unakI jJAna mUlaka hI hotI haiM / isaliye ina kriyAoM ke jJAnameM to Agama rahatA hI haiN| parantu jo aura unakI hasta zira kI saMyojana AdirUpa kriyAeM haiM unameM - Agama rUpa ja che, kAraNa ke A kriyAo AgamamAnya kriyAo ja che. A rIte zika AgamanA abhAvanI apekSAe che kriyAomAM no AgamatAne sadabhAva hoya che ema samajavuM. "ne AgamatA" eTale ekadezanI apekSAe AgamatA. tethI caraka, cIrika Adi pUrvokata pAkhaMDastha puruSo dvArA karavAmAM AvelI yajJa, aMjali dvArA abhiSeka, hama Adi rUpa ekadezarUpa kriyAonA jJAnamAM te AgamatAne sadabhAva che. te dRSTie vicAratA te kriyAo kupravacanika bhAvAvazyaka rUpa gaNAya che. kupAvacanika bhAvAvazyakanuM A prakAranuM svarUpa samajavuM. bhAvArtha-ne Agama" A pada sarvathA AgamAbhAvatA darzAvatuM nathI, paNa ekadeza Agamane sadUbhAva batAve che. caraka, cIrika Adi pAkhaMDI lekene mATe yAdi kriyAo temanA siddhAntAnusAra avazya karaNIya gaNAya che. teo te kriyAo pigapUrvaka kare che. temAM temane atUTa zraddhA hoya che. A rIte A kriyAo bhAvAvathaka rUpa chINAya che, ane temanI A badhI ( yAo jJAnamUlaka ja hAtha che. tethI te kriyAonA jJAnamAM te Agamane sadabhAva rahe che ja paraMtu e sivAyanI hastaziranA sajana Adi rUpa ja kriyAo che temAM AgamarUpatA hotI For Private and Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. 28 lokottarikabhAvavazayakanirUpaNam lokottarikaM bhAvAvazyakamAha____ mUlam-se kiM taM loguttariyaM bhAvAvassayaM? loguttariyaM bhAvAvassayaM japaNaM ime samaNe vA samaNI vA sAvao vA sAviA vA taJcitte tammaNe lese tadajjhavasie tattivvajjhavasANe tadaTrocautte tadappiyakaraNe ta bhAvaNAbhAvie aNNatthakatthaimaNaM akAremANe ubhaokAlaM Avassa kareMti, taM loguttariya bhAvAvassayaM / se taM no Agamao bhAvAvassara, se taM bhAvAvassaya // sU 20 // chAyA-atha kiM tad lokottarikaM bhAvAvazyakam ? lokottarikaM bhAvAvazyakayatkhalu ime vaNA vA bhanaNyo vA zrAvakA vA vikA yA taccittAstanmamasastamlezyAstaddhyavasitAstatIvrAdhyavasAnAstadarthopayuktAstadapitakaraNAstadbhAnAAgamarUpatA nahIM haiN| isa taraha Agama kA ekadeza meM astitva lekara carakacIrimadi saMbaMdhI homa Adi kriyAeM kuprAvacanika bhAvAvazyaka haiM |suu027| aba sUtrakAra lokottarika bhAvAvazyaka kA kathana karate haiM.. "se ki ta logunariyaM" ityAdi / // mU0 28 // ...... zabdArtha-(se) ziSya pUchanA hai ki he bhadaMta ! lokAcarika bhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai? ___uttara-(loguttariyaM bhAvAyarasayaM) lAkottarika bhAgavazyaka kA mvarUpa isa prakAra se hai-(jagaM ime samaNe vA samaNI yA sAvao vA sAviA vA) jo ye maNa maNI, zrAvaka athavA zrAvikA jana (taccitte) Avazyaka meM citta lagAkara (tammaNe) mana lagAkara (tallerase) nathI. A rIte AgamanA ekadezataH astitvanI apekSAe caraka, cIrika Adi dvArA kRta hema, havana, yajJa Adi kriyAo kujhAvacanika bhAvAvazyaka rUpa hoya che. surA - have sUtrakAra lakattarika bhAvAvazyaka nAmanA be Agama bhAvAvaNyakanA trIjA senu ni35542 cha.' se ki taM loguttariyaM" tyAle- .:...:. zabdArtha-(P) ziSya gurune e prazna pUche che ke pUrva prastuta lezika bhAvAvasthAnuM svarUpa kevuM che? uttara-(lAguttariya bhAvAvassayaM) ta2i4 lAvA1zyanu - prAra svarUpa hoya che " (jaNNa ime samaNe vA samaNI vA sAvao vA sAvibhA vA) mA zrama, abhI. Kaibal), zrApa ne zrAvimA (taccitte) mAvazyamAyitta mInatamraNe) For Private and Personal Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 173 anuyogadvAsana bhAvitA anyatra kutrApi mano'kurvanta ubhayataH kAlam AvazkaM kurvanti / tadetad lokottarikaM bhAvAvazyakam / tadetanno AgamatA bhAvAdazyakam tadetad bhAvAva... kyAm ||suu0 28 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM taM loguttariyaM bhAvAvassayaM' atha kiM tad lokottarikaM bhAvAvazyakam ? iti / uttaramAha-'lAguttariya' bhAvAvassayaM' ityaadi| lokottarikaM bhAvAvazyakamevaM vijJeyam, yaskhalu ime znamaNA ga zramaNyo vA zrAmgantimuktyartha tapantIti-zramaNAH striyazcet zramaNyaH-sAdhavA vA sAdhvyAvetyarthaH zrAvakA vA zrAvikA vA, zRNvanti-sAdhusamIpe jinapraNItA sAmAcArImiti zrArakA zramaNoposakAH, striyazcet zrAvikA zramaNApAsikAH, vA zabdAH samuccayArthAH,. taJcittAH tasminneva Avazyake citta sAmAnyopayogarUpa yeSAM te tathA, Avazyaka sAmAnyopayogavantaH, tathA tanmanasaH tasminneva mano vizeSA zubhapariNAmarUpa lezyAsaMpanna hokara (tadajjhavasie) kriyA saMpAdana viSayaka adhyaghasAyayukta hokara (tatti jjharasANe) tIvra AtmapariNAma viziSTa hokara (taTTovautta) tadartha meM upayukta hokara (tadappiyakaraNe) tadarpitakaraNabALe hokara) (tambhAvaNAbhAvie) tadbhAvanA se bhAvita hokara (aNNatthakatthai maNaM akaremANe) anya aura kahIM para bhI manako nahIM lagAkara (ubhao kolaM) donoM samaya (AvassayaM kareMti) Avazyaka karate haiM (se ta loguttariya bhAvAsayaM) vaha lokottarika bhAvAvazyaka hai| mukti prApti ke nimitta jo tapa tapate haiM una kA nAma "zrAmyantIti zramaNAH" isa vyutpatti ke anusAra zramaNa haiM jo sAdhuoM ke samIpa jina praNIta sAmAcArI kA zravaNa karate haiM unakA nAma zrAvaka hai| ye zramaNopAsaka hote haiN| Avazyaka kriyA meM jinakA sAmAnyarUpa se upayoga hai, ve zramaNa Adijana yahA~ "taccitte" pada ke vAcyArtha hue bhanavIna (tallesa) zubha pariNAma35 vezyA sa5.nayana (tadajjhasie yA pAna viSaya adhyavasAyathI yuti yadhane, (tattivajjhavasANe) tIna mAramA pariNAma yurata thaIna, (tadaTThovautte) mAzya arthamA upayuta (75yA 35 pabhiyuta) ne (tadappiyakaraNe) tapita 42yuta dhana (tabbhAvaNA bhAvie) te prA2nI bhAvanAthI sAvita (5-na) dhana (aNNatthakatthai maNa aka remANe bhane manya 7 55 stubhAM manana sabhA hIthA vinA, (ubhao kAlaM) bhanne samaye (AvassayaM kareMti) 2 mAvazya4 (pratibhA mAhi avazya 42vA yogya miyA) 4re cha, tara sattara lAvAvazya: 43 cha. . have A sUtramAM zramaNa Adi padene bhAvArtha spaSTa karavAmAM Ave che..., .."zrAmyanti iti zramaNAH' yA vyutpatti pramANe " bhuti bhAsa 421 // nimitta jeo tapa tape che temane zramaNa kahe che jeo sAdhuonI samIpe jinapraNIta sAmAcArInuM zravaNa kare che temane zrAvaka kahe che. teo zramaNopAsaka hoya che. Avathapha kriyAmAM sAmAnya rUpe upaga yukata hoya evA zramaNa Adine ahIM "taccitte" mA pahanA vA-yA 32 prayuta thayeA samA . remo vizeSa 32 For Private and Personal Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sU0 28 lokottarikabhAvAvazyaka nirUpaNam payogarUpaM yeSAM te tathA Avazyake vizeSopayogavantaH, tallezyAH tasmin - Abazyake eva devayA= zubhapariNAmarUpA yeSAM te tathA Azyake zubhapariNAmavantaH, tathA - tadadhyavasitAH - tasmin=Avazyake eva taccittAdinA madhyavasitam= adhyavasAyaH kriyAsampAdana viSayeo yeSAM te tathA, Aka kriyAsaMpAdanaviSayaka vicArayuktAH, tathA tatIvrAdhyavasAnAH - tasmin = Avazyake evaM bIjaM = prArambhakAlAdeva pratikSaNaM pravardhamAnam adhyavasAnam idaM sakalakarmanirjarAjanakaM tasmAdavazyamAzrayaNIya' - mitmAkAraka AtmapariNAmo yeSAM te tathA tadarthopayuktAH - Avazyaka ArthopayuktAH - 'Avazyaka sAmAyika - canurvizatistada-vandana-pratitra maNakAyotsarga - pratyAkhyAnarUpaM yadavazyaM zAzvatamacalamarujamakSa yamAbAdhamamandAnandasandoharUpaM zivasukhaM prApayati, tasmAdavazyaM sopayogaM prazastata ra saMveganiveM da jAnanA caahiye| jinakA upayoga vizeSarUpa se Avazyaka kriyA meM lagA huA haiM aisA zramaNa Adi jana " tammaNe" isa pada ke bartha hue jAnanA cAhiye / Avazyaka kriyAoM ke saMpAdana viSayaka vicAroM se jo yukta haiM. aise zramaNa Adijana " tadajjha sie" isa pada ke vAcyArtha hue jAnanA cAhiye / tathA jinakA AtmapariNAma prArambhakAla se hI isa prakAra ke bicAra se ki yaha Azyaka sakalakamoM kI nirjarA kA janaka hai isaliye avazya AzrayaNIya hai, pratikSaNa vRddhiMgata hotA rahatA hai ve zramaNa Adijana ' tatticvajjhamANe" isa pada ke vAcyArtha hue haiM / Avazyaka meM jina ke pariNAma zubha haiM ve ' tallesse" pada ke vAcyArtha - jAnanA cAhiye / Avazyaka - sAmA yika caturvi Mzatistava, vaMdana pratikramaNa, kAryotsarga inarUpa haiM, so yaha avazya, zAzvata, acala, aruna, akSaya, avyAbAdha aura ananda Amanda ke sandAharUpazi Avazyaka hiyAyAmAM upayoya yukta thamesA cha bhevAM zramazone gaDI " tammaNe" A padanA vAcyA rUpe prayukata thayelA samajavA, " A Avazyaka AzrayaNIya che,' A prakAranI vicAra dhArAthI jemanu Atma pariNAma AraMbhakALathI ja cuta rahe che, ane krame krame jaimanu' A prakAranuM AtmaparikSAma vRddhi pAtu rahecha, meSAM zramavAhine sahI "tattivvajjhavasAye" A padanA vAdhyAya rUpa samajavA. Avazyaka kriyAmAM jemanA pariNAma zubha che evAM zramaNa mahine aDI "talle se" yA pahanA vAyyArtha 35 samanvA ya "sAmAyika, 24 tirtha zainI stuti, vana, pratibhAyu, aryotsarga ityAhi 35 ne Avazyaka che, tethe zArzvata, abhyAsa, aruna, akSaya, avyANAdha bhane an AnaMdanA sandeharUpa (samudAyarUpa) ziva sukhanI prApti avazya karAvI denAra che, ane For Private and Personal Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 174 anuyogadvArasUtre pUrvakamArAdhanIya-' mityAtmapariNAmayuktAH iyartha / : tathA-tadaptikaraNA:-- tasmin-Aya ke arpitAni-yAthAtathyena niyuktAni karaNAni-tatsAdhakabhUtAni deharajoharaNasadorakamukhavatrikAdIni yai te tathA, AvazyakakarmaNi samyagyathA sthAnanyastopakaraNA ityarthaH, tathA-tadbhAvanAmAvitAH-tasya Avazyakasya bhAvanAAvazyaka-sarvakalyANa-kAraNama, anantabhavopArjita kamarajo'pahAraka-miti pratikSaNa-manusmaraNarUpA, tayA bhAvitAH pramAdaparihArapUrvaka paramotsAhena Avazyaka kriyAkaraNaparAyaNAH, anyatra kutrA * manaH akurvantaH, upalakSaNa tgad vAcaM kAvaM yAtrA kurvantaH ubhayakAle yat vizyakaM kurvanti tadetallokottarikaM bhAvAvasuna ko prApta karA detA hai ataH yaha azya upayogapUrvaka prazastatara saMvega ke sAtha nivedapUrvaka ArAdhanIya hai isa prakAra ke AtmapariNAmoM se jo yukta haiM aise zramaNa Adijana "tadaTThasvautte' isa pada ke vAcyArtha hue haiM / tathA-jinhoM ne Avazyaka meM yathAsthAna tatsAdhAbhUta deha, rajehariNa, sadAraka mukhavastrikA AdikoM ko niyukta kara rakhA hai arthAt Avazya krayA meM acchI taraha se u hone yathA sthAna upakaraNoM ko rakhA hai aise ve zramaNa Adi jana "tadaH piyakaraNe" pada ke vAcyArtha hue haiN| Avazyaka samasta kalyANAM / kAraNa hai tathA. anaMta bhaveopArjita karma raja kA nAzaka hai isa prakAra kI pratikSaNa meM anusmaraNarUpa bhAvanA se jo pramAda parityAgapUrvaka paramAtsAha se Avazyaka kiyA ke karane meM parAyaNa bane hue haiM aise zramaNa Adijana "tambhAvaNAbhA-, pie" pada ke vAcyArtha hue haiN| mana yaha pada bacana aura kAyakA upalakSaNa.. te kAraNe te avazya upaga pUrvaka prazastatara saMveganI sAthe, nivedapUrvaka Aga dhanIya che," A prakAranA AtmapariNAmathI jeo yukta hoya che evAM zramaNa awra "tadahovautte, Ant ! 12 33 a 2 naye Avazyaka kriyA karatI vakhate te kriyAnA sAdhanabhUta deha, rajoharaNa, saraka ahapatI Adi upakaraNone jema thegya sthAne rAkhelAM che eTale ke Avazyaka kriyAmAM jema upakaraNane barAbara vicAra pUrvaka ucika sthAne sthApita karelAM che, te ANY ne sahI "tadapiyakaraNe' mA pahanA pAzyA 35 samAna... - - "Avazyaka kriyAo samasta kalyANanI janaka che, tathA anaMta bhAjita karmane nAza karanArI che." A prakAranI pratikSaNe anusmaraNa rUpa bhAvanAthI presane jeo pramAdanA tyAga pUrvaka ane paramatsAha pUrvaka Avazyaka kriyAo zvAne rAya mAnalA che meva abhaya mAhina "tanmANAbha vie" nA. pArayA 35 samAna. .. . For Private and Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - anuyogacandrikA TIkA sUtra 28 lokottarikabhAvAvazyakanirUpaNam 175 yakam mUle samaNe yA' ityAdau bahutve vAcye ekavacana nirdeza ArSatvAta yadi amaNAdayastaccittAdi vizeSaga-viziSTA ubhayakAle pratikramaNAghAvazyakaM kurvanti tallokottaripha bhArAvazyakam, zaMta saMkSepArthaH / atrApi avazya karaNAt Apa. pathakam tadupayogapariNAmasya sanAvAd bhAvaravam, Avazyaka prayolakSaNa dezasthAnogamanbAda noAgamatvaM ca bodhyam / tadetallokosarika bhASAvazyaka pANitam evaM vidhaM noAgamato bhAvAvazyakaM nirUpitamiti sUcayitumAha-' se ko bhAgamato bhASAvassayaM' iti / tadetanno AgamatoH bhASAvagyaka paNitam / evaM sarvathA bhAvAvara yakaM nirUpitamiti sUcayitumAha- se taM bhAvAvassayaM' iti / hrehaiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki je| zramaNa Adijana taccisa Adi vizepaNoM se yukta banakara donoM kAla pratikramaga Adi AvayakoM ko karate hai bhAvAzyaka hai| ye kriyAe~ zramaNa Adi janoMkA avazya karane yogya hai pasaliye to ye Avazyaka hai| tathA unameM inake karanepAlekA upayoga pariNAma vartamAna rahatA hai isaliye usameM bhAvarUpatA hai / tathA Avazyaka kriyAe~ saya Agama rUpa nahIM hai ana: Avazyaka kriyA rUpa ekadezameM anAgamatA aura inake jJAnarUpa eka deza meM AgamatAkA sadbhAva honese nA agamakI apekSA pe Avazyaka kriyAe~ lokotarikabhAvAvazyaka jAnanI cAhiye / isa taraha nAmAmAnakA Azrita karake lokottarikabhAvAvazyakakA yahAM takakA varNana kiyaa| isa prakAra nAgama bhAvAvazyakakA pUrNa rUpase varNana ho cukA hai isa pAnakobatalAne ke liye sUtrakArane " se taM bhAvAvassayaM" padakA prayoga kiyA hai| ' "mana" A pada vacana ane kAyanuM upalakSaka che. A saghaLA, kathananuM tAtparya OM cha / 2 zrama, abhI, zrApa bhane zrIvitA "taccitta' mAti vizeSalAyI yukata banIne bane kALe pratikramaNa Adi je Avazyaka kare che, te Avazya AgamanI apekSAe lekottarika bhAvAvazyaka gaNAya che. A kriyAe maNa zramaNI zrAvaka ane jaivikene mATe avazya karavA gya manAtI hovAthI temane Avazyaka rUpa kahI che. te Avazyaka kriyAo karI nA zramaNa AdinuM upaga pariNAma temAM vidyamAna rahe che, te kAraNe temAM bhAvarUpatAne sadUbhAva hoya che. tathA Avazyaka kriyAo svayaM AgamarUpa nathI, tethI Avazyaka kriyA rUpa ekadezamAM anAgamatA ane temanA jJAnarUpa eka dezamAM AgamatAne sadbhAva hovAthI A Avazyaka kriyAone neAgamanI apekSA leketarika bhAvAvazyaka rUpa samajavI A rIte Agamane Azrita karIne kesariya bhAvAvazyakatuM A sUtramAM pratipAdaka karavAmAM AvyuM che. eja vAtane sUtrakAre "re tabhAvAvassa" mA sUtrapA dvArA pragaTa cha.. mA sUtra54 ye bAta sabanI For Private and Personal Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1976 anuyoga tad bhAvAvazyaka sarvathA varNinam / bhAvAvazyakameva caturvidhasaMrudeyaM na tu nAmasthApanA dravyAvakAni teSAM karma nirjarAjanakatvAbhAvAt saMsArakAraNa svAcca / tathA bhAvAvazyake'pi Agamato bhAvAzyakaM lokottarikarUpa noAgamatA narar as ceti dvayamevApAdeyaM, na tu - laukikaM kuprAvaca nikaca bhAgavazyaka miti sarvatIrthaMkara rANAmabhiprAyaH ||40 28|| bhAvAvayaka hI caturvidha saMgha upAdeya hai / nAma sthApanA aura dravyarUpa Avazyaka upAdeya nahIM hai| kyoMki inameM karma nirjarA kI janakatAkA sarvA -abhAva hai arthAta inakA nimitta yA inakA sevana karake yadi koi prANI apane karmo kI nirjarA karanA cAhe to vaha nahI kara sattA hai / isaliye inheM saMsAra varSa ke kAraNoMmeM parigaNita kiyA gayA hai| bhAvAvazya meM bhI Agama bhAvAvazyaka aura noAgamatrA tRtIya bheda rUpa loka attarika bhAgavazyaka ye dohI upAdeya haiN| laukika aura kuprAvacanika bhAvAvazyaka nahIM aisA samasta ate karoMkA kathana hai / bhAvArtha: - noAgama bhAvAvazyaka Avazyaka rUpa AgamakA sarvathA abhAva vivakSita nahIM huA hai / kintu AgamakA ekadezavivakSita huA hai / isa noAgama bhAvAvazvakake laukika kumAvacanika aura leAkeAtarika ye 3 tIna bheda kiye gaye haiM / pUrvAhna meM mahAbhAratakA aparAhna meM rAmAyaNakA vAcanA upasa'hAra rUpe prakaTa kare che ke A rIte nAAgama leAkArika bhAvAvaNyakanuM ''niipazu gar3I cu3 thAya che. bhAvAvazyaka ja caturvidha saMghane mATe upAdeya gaNAya che. nAma, sthApanA ane vyAvazyaka upAdeya gaNAtAM nathI, kAraNa ke te traNe AvazyakAmAM kanija rAnI janakatAnA sarvathA abhAva ja che. kAraNa ke temanuM sevana karavAthI je keAI jIva krAMtI niza karavAnuM icchatA hAya, te te rIte pharmInI nirjarA karI zakatA nathI. te kAraNe te traNe AvazyakAne saMsAravana karanArAM kAraNeA rUpe gaNAvavAmAM Avela che. bhAvAvazyakamAMthI paNa Agama bhAvAvazyaka ane nAAgamanA trIjA bheda rUpa leAkAntarika bhAvAvazyaka A ene ja upAdeya kahI zakAya tema che. laukika ane prAvanika bhAvAvaNyakane upAdeya rUpa gaNI zakAya nahIM, evu` samasta tIthaMkarAnu maMthana bhAvAtha-nAmAgama bhASAvazyakamAM Avazyaka rUpa AgamanA sarvathA abhAva nimita thatA nathI, parantu AgamanA eka deza vavakSita thayA che. A nAAgama bhASAvazyakanA nIce pramANe traNa bheda paDe che (1) laukika, (2) kuprAvanika ane (3) DhAkAntarika pUrNAhUmAM mahAbhAratanu' ane aparAhNumAM rAmAyaNu' vAMcana For Private and Personal Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogacandrikA TIkA. sU028 lokottarikabhAvAvazyaka nirUpaNam Mai evaM zravaNa karanA ye nirdiSTa samaya para kriyamANa honese Avazyaka rUpa inameM bAcaka aura zrotAkA jo arthopayoga pariNAma hai vaha bhAvarUpa haiM / isaliye vAcaka aura bhAtA, ki jinakA granthoM meM upayoga rUpa pariNAma laga rahA haiM ve laukika bhASAvazyaka haiN| tathA lokako apekSA bhAratAdika Agama mI haiM / ina AgamoM meM upayukta ghane hue vaktA aura tAjana meM usa samaya vividha prakArakI jo kriyA hotI raha haiM ve AgamarUpa nahIM haiM kyoMki zrutajJAna hI AgamarUpa mAnA gayA hai / i taraha ekadeza meM AgamakI vidyamAnatA he| nese bhAratAdikakA vAcana aNa laukika bhAvAvazyaka hai / caraka cIrika Adi pAkhaMDIjanoM dvArA jo homa yajJa Adi kriyAeM kI jAtI haiM ye saba unake liye unake mAnya siddhAntAnusAra avazya partavya haiM isaliye ye saba kriyAe~ Avazyaka haiM / ina Avazyaka kriyAoM ke saMpAdana karate samaya una saMpAdana kartAoM kA upayoga Adi rUpa pariNAma unameM saMlagna rahatA hai isaliye ye bhAva haiM / isa taraha ye kriyAe~ bhAvAvazyaka mAna lI jAtI hai / inakA jJAna Agama, aura saMpAdana kartAoM kI karazira saMyojanAdirUpa kriyAe~ anAgama haiM / isa prakAra ekadezameM A matAkA sadbhAva honese Agama ke ekadezakeA Ata karake ye kriyAe~ kuprAvacanika bhAvAvazyaka haiM / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .. For Private and Personal Use Only dy 1 ane zravaNu karavA rUpa kArya nirdiSTa samaye kriyamANu hAvAthI AvazyakarUpa che. temAM vAcaka ane zretAnu' je arthapayoga yukata pariNAma che, te bhAvarUpa che. A kAraNe te graMthAmAM upayeAga yukata pariNAmathI yukata evAM te vAcaka ane zrotAjanA laukika bhAvAvazyaka rUpa gaNAya che tathA leAkanI apekSAe mahAbhArata Adine Agama paNa gaNuvAmAM Ave che. te AgamAmAM upayukta banelA vakatA ane trAtAomAM te samaye vividha prakAranI kriyAo thatI rahe che, te kriyAe AgamarUpa nathI, kAraNa ke zrutajJAnane ja Agama rUpa mAnavAmAM Avyu che. A rIte ekadezanI apekSAe mAgamanI vidyamAnatA haiAvAnA kAraNe mahAbhArata AdinuM vAMcana ane zramaNa nAAgama laukika bhAvAvaNyaka' rUpa che. caraka, cIrika Adi pAkhaDIo dvArA je yajJa, hAma, havana Adi kriyAe karavAmAM Ave che te temanA mAnya siddhAntAnusAra temane mATe avasya karavA ceAgya manAya che. tethI te badhI kriyAone Avazyaka rUpa kahevAmAM Ave che. A Avazyaka kriyAe karatI vakhate te kriyAe karanAra leAkAnA upayAga Adi rUpa pariNAma te Avazyaka kriyAomAM salagna rahe che, tethI mA prakAranA bhAvathI yukata te kriyAone bhAvAvazyaka rUpa mAnavAmAM Ave che. te kriyAAnuM jJAna Agama rUpa gaNAya che. ane te kriyAo karanAranI kara zira samaiga Aphri rUpa e anAgama rUpa gaNAya che. A prakAre eka dezamAM AgamatAnA
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 170 anuyogadvArakho atha-bhAvAvazyakasya paryAyAnAha mUlam-tassa NaM ime egaTriyA jANAghosA NANAvaMjaNA NAmadhejA bhavaMti, taM jahA AvassayaM 1, avassakaraNijjaM 2, dhuvaniggaho 3, visohIzya / ajjhayaNarakvaggo 5, nAo, ArAhaNA 7 maggo 8 // 1 // samaNeNaM sAvaeNa ya avassakAyavvayaM havai jamhA / aMte aho nisassaya tamhA AvastyaM nAma // 2 // se taM AvassayaM ||suu0 29 // catuvidha saMgha dvArA upayukta hokara jo donoM samaya-subaha aura sAyaGkAla-pratikramaNa Adi Avazyaka kriyAe kI jAtI hai ve nAAgamakI apekSA lokottarika bhAvAvazyaka haiM saMghako ye avazya hI ubhayakAla meM kriyamANa honese Avazyaka rUpa hai| karttA inameM upayoga pUrvaka tallIna hotA hai isaliye inameM bhAvarUpatA hai| inakA jJAna upayogarUpameM use hotA hai ataH ye Agama rUpa hai tathA aura avaziSTa kara zira saMyojanAdi kriyAe~ Agama rUpa nahIM haiN| isa taraha noAgamako Azrita karake pratikramaNa Adi yie~ lokottarika bhAvAvazyaka haiN| sUtra // 28 // sadUbhAva hovAthI AgamanA eka dezane Azrita karIne te kriyAone ne Agama kuprAvacanika bhAvAvazyaka rUpa kahevAmAM Ave che. caturvidha saMgha upayukta thaIne bane samaya prAtaHkALe ane sAyaMkALe prati kramaNa Adi je Avazyaka kriyAo kare che, te kriyAo neAgamanI apekSAe lekorika bhAvAvazyaka rUpa che. banne kALe zramaNAdi dvArA te avazya karavA gya hovAthI Avazyaka rUpa che. kartA temAM upaga pUrvaka tahalIna thaI jAya che, tethI temAM bhAvarUpatA che. te kriyAonA jJAnane upaga rUpe tenAmAM saddabhAva hoya che, tethI te kriyAo AgamarUpa che, tathA bIjI kara zira saMjana Adi kriyAo AgamarUpa nathI. A rIte na Agamane Azrita karIne pratikramaNa Adi kriyAo leketarika bhAvAvazyaka rUpa che, eTale ke te pratikramaNa Adi Avazyaka kriyAo noAgama lakattarika bhAvAvazyaka rUpa che, ema samajavuM. e sU. 28 che For Private and Personal Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA.sU029 bhAvAvazyakaparyAyanirUpaNam 179 ___ chAyA-tasya khalu imAni ekAthikAni nAnAghoSANi nAnAvyajanAni nAmadheyAni bhavanti, tadyathA-- Avazyakam 1 avazyakaraNIyam 2 dhruvanigraho 3 vizodhizca 4 / adhyayanapaGkavargaH 5 nyAyaH 6 ArAdhanA 7 mArgaH 8 // 1 // zramaNena zrAvakeNa ca avazyakarttavyakaM bhavati yasmAt / ante'hani zasya tasmAdAvazyakaM nAma // 2 // tadetadAvazyakam // sU0 29 // aba sUtrakAra bhAvAvazyakakA paryAyoM ko kahate haiM"tassaNaM ime" ityAdi ! sUtra // 29 // zabdArtha:-(tassa gaM) usa Avazyaka ke (ime) ye vakSyamANa (egaDiyA) eka arthavAle (nAmadhejjA) nAma haiN| ye nAma (NANA ghosA NANA vaMjaNA) bhinna 2 udAtta Adi svaroM evaM kAra Adi aneka vyajanoMse sahita haiN| (taMjahA) ve isa prakArase hai|-(aavrsyN) 1 Ava.yaka (avassa karaNijja5) avazyakaraNIya, (dhuvaniggaho) dhruvanigraha 3, (visAhI ya) vizodhi 4 ajjhayaNa chakkavaggo)adhyayanaSaTkavarga 5, (nAo) nyAya 6, (ArAhaNA) ArAdhanA 7, (maggo) mArga inameM Avazyaka zabdakA artha (se kiM taM AvassayaM) isake pahile nAvesUtra meM spaSTa kara diyA gayA hai| avazyakaraNIya-mokSArthI janoM dvArA yaha niyamase anuSTeya (karane yogya) hotA hai isaliye isakA nAma avazyakaraNIya hai| dhruva have sUtrakAra bhAvAvazyakanA paryAyavAcI zabdonuM nirUpaNa kare-- "tassaNaM ime" tyAhi (tassaNaM ime egaDhiyA nAmadhejjA) te mApazyanA nIya pramANe : nAmA cha (NANA ghosA NANA vaMjaNA) te nAbho // ta mAha 252 / bhane 442 mA bhane vyanAthI yuita cha. (taMjahA) te nAma nAthe prabhA cha(AvassayaM) (1) Avazya4, (avassakaraNijja) (2) mA125 427||y, (dhuvaniggaho)paniDa, (visAhoya) (4) vidhi, (ajjhayaNachakkavaggo) (5) adhyayaSaT , (nAo) (6) nyAya, (ArAhaNA) (7) mArAdhanA mane (maggo) bhAga (1) 'mA1154' 20 phne| ma "se kiM taM AvassayaM" - prabhasUtrathA 13 yatA navamAM sUtramAM prakaTa karavAmAM AvyuM che. (2) "avazyakaraNIya-mekSAthI jane dvArA te avazya anuddheya (anuSThAna karavA gya, AcaraNaya) hoya che, tethI tenuM avazvakaraNIya nAma paDyuM che. For Private and Personal Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 180 anuyogadvArasUtre TIkA-'tassa gaM' ityAdi tasya Avazyakasya khalu imAni vakSyamANAni nAnAghoSANi-nAnA=aneka vidhAH bhinnA bhinnA iti yAvat, ghoSAH-udAttAdisvarAH yeSAM tAni tathAbhinnAbhinnodAttAdisvarayuktAni, tathA-nAnAvyaJjanAni-nAnA anekavidhAni vyaJjanAnikakArAdIni yeSAM tAni tathA-kArAdibhinnabhinnavyaJjanasahitAni ekAthikAni-paramArthata ekArthaviSayANi nAmadheyANi-nAmAni-paryAyAH bhavanti / tadyathA-Avazyakam 1 avazyakaraNIyama2 dhruvanigraho3 vizAdhizva4 adhyayanaSakavargoM5 nyAyaH6 ArAdhanA7 mArgaH8 / iti / ayamarthaH-Avazyakam, asya zabdArtha:'se kiM taM AvassayaM' ityatra prAg varNitaH // 1 // avazyakaraNIyama-mokSArthiminiyamenAnuSTheyatvAt-avazya karaNIyam // 2 // dhruvanigrahaH-anAditvAt cidaparyavalitatvAd dhruvaM-karma tatphalabhUtaH saMsAro vA, tasya nigrahaH-nigrahahetutvAta nigrahaH, dhruvanigrahaH-caturgatikasaMsAranivArakaH // 3 // vizodhiH-vizodhanaM vizodhistadhetutvAd AvazyakaM vizodhiH tasya karmamalApahArakatvAt ||4||adhyynsskvrgH-adhyynaaprkm adhyayanaSaTkam tadrUpA vargaH adhyayanaSaTkarvagaH-sAmAyikAdiSaDadhyayanasamUharUpaH // 5 // nyAya abhISTArthasiddheH sampagupAyatvAd nyAyaH yadvAnigraha-anAdi hone ke evaM nAnA jIvoM kI apekSA paryavasAnase rahita hone ke kAraNa dhruvanAmakarma yA karma ke phalabhUta saMsAra hai| isa karmakA yA usake phalabhUta saMsArakA nigraha isase hotA hai, isaliye isakA nAma dhruvanigraha hai| vizodhi- karmarUpa mala kI apaiti (nivRtti) isase hotI hai- isaliye isakA mAma vizodhi hai| yaha sAmAyika Adi chaha adhyayana samUha rUpa hai-isaliye isakA nAma adhyayanaSaTka darga hai| abhISTa artha kI siddhikA yaha sabase bhalA upAya haiM isaliye isakA nAma nyAya hai-athavA jIva aura karma ke anAdikA| (3)mavanigraha-karma athavA kamanA phalasvarUpa saMsAranuM nAma dhruva che, kAraNa ke karma ane saMsAra, A bane anAdi ane vividha jInI apekSAe paryavasAnathI rahita (anaMta) che. evA anAdi anaMta karmane athavA karmanA phalasUta saMsArane nigraha A Avazyaka kriyAo vaDe thAya che, tethI tenuM trIju nAma 'dhrupani cha. () vidhi-tenA dvArA karmarUpI maLanI nivRtti athavA vizuddhi thAya che, tathI ta yAthu nAma "vizAdhi" che. (5) "adhyayanaSaka varga-te sAmAyika Adi 6 adhyayananA samUhapa hevAthI tevuM pAMcamuM nAma "adhyayanaSaka varga che. (6) "nyAya--abhISTa arthanI siddhinA sauthI sAro upAya rUpa hovAne kAraNe For Private and Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org - anuyogacandrikA TIkA 29 bhAvAvazyakaparyAyanirUpaNam jIvakarmasaMbandhApanayanAnAyaH-yathAthi pratyArthinoyorapi kSetradhanAdisambandhikaM cirakAlikamapi vivAdaM nyAyAdhyakSadRSTo yAyo rupanayati, tathaivAvazyakamapi jItakarmaNAranAdikAligamAyAzrayi bhAva sambandhamapanayatIti-Azzya mapi nyAya ityucyate // 6 // ArAdhanA-mekSiArAdhanA hetutvaad| zyakam ArAdhanA // 7 // mArga:-tathA mArgoM nagaraM prApayati, tathaivAvazyakamapi mekSiM prApayatIti mokSarUpapuraprApakatvAt AvazyakaM mArgaH iti // 8 // samprati-prAvazyakapadasya zabdArthaH sUtrakAraH mvayameva pradarzayati-'samaNeNaM' ityAdi / zramaNena-sAdhunA nAkega, cakArasyopalakSaNatvAt -zramaNyA zrAvikayA ca yasma t aharnizasya ahorAtrasya ante arasAne divasAnte rAjyante ce lIna saMbandhako yaha dUra kara detA hai-jisa prakAra vAdi prativAdI ke bahuta samaya kA bhI kSetra, dhana Adi saMbandhI vivAdako nyAyAdhyakSa nyAya ke bala para dUra kara detA hai-usI prakAra Avazyaka bhI jIva aura karma ke anAdikAlIna AzrayAzrayibhAvarUpa saMbandhako dUra kara detA hai-isaliye isakA nAma bhI nyAya hai| mokSakI ArAdhanA va ranekA yaha hetu hai / isaliye isakA nAma ArAdhanA hai| jisa prakAra mArga pathikakA nagara meM pahu~cA detA hai usI prakAra Avazyaka bhI mokSa rUpa nagara meM apane pathikakA pahuMcA detA hai-isaliye isakA nAma-mArga hai| Avazyaka zabdakA kyA artha hai-isa bAtako aba mutrakAra prakaTa karate haiM (rAmaNeNaM sAvaeNaM ya) zramaNa, zrAvaka ke dvArA yaha (jamhA) jisa kAraNase (ahonisassa aMte) divasAnta aura nizAnta meM (assakApa hoi) apazya karaNIya hotA hai (tamhA) isakAraNa se (AvassayaM nAma) isakA tenuM chaThuM nAma "nyAya athavA-jevI rIte nyAyAdhIza vAdI ane prativAdInA jara, jamIna Adi vivAdane nyAyane AdhAre dUra karI nAkhe che, e ja pramANe Avazyaka paNa jIva ane karmanA anAdi kAlina AzrayAzrayI bhAvarUpa saMbaMdhane dUra karI nAkhe che. tethI AvazyakanuM chaThThuM nAma "nyAya che. (7) 'mArAdhanA-mokSanI mArAdhanA 42vAmAM Avazya hetu35 (sAdhana35) thaI paDe che, tethI tenuM sAtamuM nAma "ArAdhanA" che. (8) "mArga-jevI rIte mArga pathikane garamAM pahoMcADI de che, e ja pramANe Avazyaka paNa tene ArAdhaka jIvane mikSa rUpa nagaramAM pahoMcADI de che, tethI tenuM AThamuM nAma mArga che. Avazyaka zabdane zo artha che, te have sUtrakAra prakaTa kare cha(savaNeNaM sAyaeNaM ya) zramAya bhane zrA14 // te (jamhA) re // 29 (aho nisarasa aMte) pisane mante bhane trine mante (avassa kAyavvaM hAi) ma1zya For Private and Personal Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAramatre tyarthaH, avazyakarttavyakama avazyaM karaNIyaM bhavati, tasmAt asya AvazyakaM nAma bhavati / tadetadAvazyakam-'AvassathaM nikkhivissAmi' iti yatpratijJAtaM tadevaM nAmAdibhedairAvazyaka nikSipya varNitam / isthamanuyogadvArasUtre AvazyakAdhikAraH saMpUrNa // sU0 29 // 'suyaM nikvivissAmi' iti pratijJAnusAreNa zratAdhikArai prArabhyate-tatra prathamaM zrutasvarUpaM nirUpayitumAha mUlam-se kiM taM suyaM ? suyaM cauvyihaM paNNattaM, taM jahA-nAmasuyaM, ThavaNAsuyaM, davvasuya, bhAvasuyaM ||suu0 30 // chAyA--atha kiM tat zrumam ? zRMta caturvidhaM prajJaptama, tadyathA- nAmazrutam, sthApanAzrutam, dravyazruta, bhAvazrutam // sU0 30 // TIkA--'se ki ta surya' ityAdi-vyAkhyA nigadasiddhA ||suu0 30 // nAmaAvazyaka hai / (se taM Avamsaya) "AvassayaM nikkhivissAmi" isaprakAra kI jo sUtrakAra ne pahile kahA hai usI ke anusAra nAma, sthApanA Adi bhedoM dvArA AvazyakA nyAsa karake varNana kiyA haiM / isa prakAra se anuyogadvAra sUtra meM Aya kA dhikAra samApta huaa| sUtra0 29 // aba sUtrakAra " suyaM nikkhivissami'' isa kathana ke anusAra zrutAdhikAra prAraMbha karate haiM-isake pahile ve zruta ke svarUpako nirUpaNa karane ke liye "se kiM taM suya, ityaadi| sUtra kahate hai "se kiM taM suyaM ?' ityAdi / // sUtra 30 // zabdArthaH-(se) ziSya pUchatA hai ki he bhadanta ! zrutakA kyA svarUpa hai? uttara-(suyaM cauvihaM paNNattaM) zruta cAra prakArakA kahA gayA hai 429NIya DAya cha, (tamhA)te 42 (Avarasaya nAma) tenu nAma mAvazya che. (se taM "AvassayaM 'AvassayaM nivikhavi sAmi' mA prAre sUtrAre paDesAMghucha te anusAra nAma uthApanA Adi bhede dvArA Avazyakane nyAsa (vibhAga) karIne vaNa na karyuM che A prakAre anugadvAra sUtrane Avazyaka adhikAra ahIM samApta thAya che. je 29 che have sUtrA2 "suyaM nikvivissAmi" l 4thana anusAra zrutAdhiranA prAraMbha kare che sauthI pahelAM teo zratanA svarUpanuM nirUpaNa karavA nimitte " kiM taM suyaM" tyA sUtra 4 cha- "se kiM taM suthaM?" tyA - - zArtha-(se kiM taM suyaM ?) ziSya gurune yo prazna pUche cha hai '3 Herd! itanu 2135 3 cha? For Private and Personal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA dIkA sUtra 31 jAmazrutanirUpaNam tatra naam| nirUpayati - mUlama-se kiM taM nAmasuya ? nAmasuyaM jassa NaM jIvassa vA jAva suetti nAma kajjai, ||suu031|| ___ chAyA-pratha kiM tad nAmazrutam ? nAmazruta yasya khalu jIvasya vA yAvat zruteti nAma kriyate, tadetat nAmazratam ||suu0 31 // TIkA-se ki ' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA // mu0 31 // atha sthApanAzrutaM nirUpayati mUlam-se ki taM ThavaNAsuyaM ? ThavaNAsuyaM japaNaM kaTakamme vA jAva ThavaNA Thavijjai, se taM ThavaNAsu / nAmaThavaNANaM ko paiviseso? nAma AvakahiyaM,ThavaNA ittariya hojA AvakahiyA vA |suu032|| (taM jahA) usake ve cAra prakAra ye haiM-(nAmasuyaM ThavaNAsuyaM-davvasuyaM bhAvasuyaM) nAmazruta, sthApanAzruta, dravya ta aura bhAva ta / // mUtra 30 // nAma zranakA kyA svarUpa hai isa bAtako sUtrakAra prakaTa karate haiM'se ki taM nAna suya' ityAdi / // sUtra 31 // zabdArtha:- he adaMta ! nAma ta kA kyA svarUpa hai ? uttara-(nAmasuya) nAma zrutakA svarUpa isa prakAra se hai (jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jAva suetti nAma kajjai) jisa kisI jIva athavA ajAva Adi kA ta aisA jo nAma rakha liyA jAtA hai| isakI vyArA na mApaka kI taraha jAnanI cAhiye / / sUtra 31 // uttara-(suyaM caubihaM paNNataM) zruta yA2 52nu jyu cha (taMjahA) te yAra 542 // nAthe pramANe cha-(nAma suyaM, ThavaNAsurya, dabbasuyaM, bhAvasuyaM, (1) nAma zruta (2) 2thApanAzruta, (3) dravyazruta, ane (4) bhApata. // sU0 30 // have sUtrakAra mizratanA svarUpanuM nirUpaNa kare che "se kiM taM nAmasuya?" tyAha zabdArtha-ziSya gurune e prazna pUche che ke he bhagavana ! nAmakRtanuM kevuM 2135 cha ? uttara-(nAmasuya)nAmazrutanu 2135 / prAnu cha-(jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jAva surA ti nAma kajjA) 2 41218 2001 mAhanu " ta" evuM je nAma rAkhavAmAM Ave che tene nAma te kahe che. A nAmathatanI vyAkhyA ma AvazyakanI vyAkhyA anusAra ja samajI levI. | sU0 31 che For Private and Personal Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - 184 anuyogadArasatre chAyA-tha kiM tat sthApanAzrutam ? sthApanAzrutaM yatkhalu kASThakarmaNi ghA yAvat sthApanA sthApyate, tadetat sthApanAzrutam / nAmasthApanayoH kAprati vizeSaH 1 nAma yAvatkathikama. sthApanA ilvarikA vA bhavet , yAvatkathikA vA // 1031 TokA-se ki taM ThapaNAsu ' ityAdi-vyAkhyA prAgvat // suu032|| dRSyazrata nirUpayitumAha-- mUlam-se ki taM davvasuyaM ? davvasuyaM duvihaM paNNattaM, taM jahA -Agamao ya no Agamao ya ||suu0 33 // chAyA--atha kiM tad dravyazrutama 1 dravyazrataM dvividhaM prajJaptam, tadyathAAgamatazca no Agamatazca // sU0 33 // sthApanA zruta kA svarUpa kyA hai isa bAtakA sUtradhAra nirUpaNa karate haiM"se ki taM" ityAdi / / mUtra 32 // zabdArtha:-se( ka taM )he bhadanta ! sthApanA zruta kA kyA svarUpa haiM ? uttaraH-(ThavaNAsuya) sthApanAzrata kA svarUpa isa prakAra se hai (jaNNaM) jo (kaTTakamme vA jAva TharaNAThavijai) kASTha Adi meM " yaha ta hai" isa prakAra kI jo kalpanA yA Aropa kiyA jAtA hai (se taM ThavaNAsuyaM) vaha sthApanA zruta hai| gAma ThavaNANaM ko paiviseso) nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? . ___ uttaraH-(nAma AvakahiyaM yA ThavaNA ittariyA vA hojjA) nAma yAvatkathika hotA hai aura sthApanA yAvatkathika/aura itvarika donoM prakAra kI hotI hai| isakI vyAkhyA bArahaveM matra kI taraha jAnanI cAhiye / // sUtra 32 // have satrakAra sthApanA zratanA svarUpanuM nirUpaNa kare che - "se kiMta ThapaNAsuyaM?" tyAhi zAya-(se kiM taM) tyA-ziSya zurune meve| prazna pUche che / samapan! sthApanAtanu 2135 cha ? (kaTakamme vA jAva ThavaNA uvijjai) 03 AdimA "A zrava che" A prakAranI je kalpanA athavA Aropa karavAmAM Ave cha (se taM ThavaNAsuyaM tene sthApanAvata' 47 cha (NAma ThavaNANaM ko paivisesA) he bhagavan! nAma ane sthApanA vacce taphAvata che? uttara-(nAma Avaka hiyaM ThavaNA ittariyA vA hojjA) nAma yAthi hoya che. ane sthApanA yAvaskathika ane Irika, A baMne prakAranI hoya che. A satranuM vizeSa vivecana tathA A sUtrane bhAyAthe bAramAM sUtramAM (sthApanA Avazyaka sUtramAM) kahyA anusAra samaje. | sura 32 che For Private and Personal Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prapogacandrikA TIkA sUtra 34 Agamato dravya zrutanirUpaNam TIkA-'se ki te davvayaM' ityaadi| vyAkhyA prAgvat // sU0 33 // -Agamato dravyabhutaM nirUpayati mUlam-se ki taM Agamao daDavasuyaM ? Agamao daThavasuyaM jassaNaM suetti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiya jAva No aNuppehAe kA? aNuvaogo davamiti kaTu, negamassa gaM ego aNuvautto Agamao egaM davvasuyaM jAva kamhA ? jai jANae aNuvautte na bhavai / se taM Agamao davvasuya |suu0 34 // . ... chAyA-atha kiM tadAgamato dravyazrutam, Agamato dravyabhutaM-yasya khalu bhateti padaM zikSitaM sthitaM jitaM yAvat no anuprekSayA, kasmAt ? anupayogo zabdArtha-(se ki ta) he bhadanta ! dravyazruta kA kyA svarUpa hai ? uttara:-(dadhvasuyaM duvihaM paNNatta) dravyazruta do prakArakA kahA gayA hai| (taMjahA) usake ve prakAra ye haiM-(Agamao ya noAgamao ya) 1 Agama ko azrita kara ke dravyazruta hotA hai aura dUsarA noAgama ko Azrita karake drAzruta hotA hai / isakI vyAkhyA pahile kI taraha jAnanI cAhiye / ||suutr 33 // aba sUtrakAra Agama kI apekSA kara ke dravyazrutakA nirUpaNa karate haiM* "se kiM taM Agamao davvasuyaM" ityaadi||| mutra 34 // zabdArtha:-se kiM taM) ziSya pUchatA hai ki he bhadanta / Agama kA Azraya karake jo dravyazruta hotA hai usakA kyA svarUpa hai ? have sUtrakAra vyakRtanA svarUpanuM nirUpaNa kare che"se kiM taM dabvasuyaM ?" tyAha hAtha-(se kiM taM darasuyaM?) sAvan ! dravyazruta -135 4 cha? . uttara-(davvasuyaM durihaM paNNatta) dravyazrutanA me 12 4 // cha. (taMjahA) te me / nIya pramANe cha (Agamao ya noAgamaoya) (1) Amane mAzrita karIne dravyathata hoya che, ane (2) Agamane Azrita karIne dravyazrata hoya che. tenI vyAkhyA Avazyaka sUtramAM AgaLa kahyA pramANe samajavI. | sU0 33 - have satrakAra Agamane Azrita je vyathata che tenuM nIce pramANe nirUpaNa 43 -"se ki ta Agamao davvasuya" tyA Avat-(se ki ta Agamao dabvasuya?) ziSya gurune me pUcha che ke he bhagavan! Agamane Azraya karIne je dravyazrata hoya che, te dravyathutanuM kevuM varUpa che? For Private and Personal Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - anuyogahArale dravyamiti kRtvA, naigamasya khalu eko'nupayukta Agamata ekaM duSra zrutaM yAvat kasmAt ? yadi jJAyakaH anupayukto na bhavati / tadetadAgamato dravya zrutam |suu034|| TIkA--se kiM taM Agamao davyasurya' ityAdi / vyAkhyA pUrvavat ||s034|| unamAgamayo draSyabhutam / atha no Agamato dravyazrutamAha mUlam-se ki ta no Agamao dadhvasuyaM ? no Agamako daSasuyaH tiviha pakSaNasaM, ta jahA-jANayasarIradavvasuya', bhaviSasarIradAsuyaM, jANayasarIra-bhaviyasarIravairittaM davyasuyaM |suu03|| uttara:-(Ajamao davvasurya) AgamakA Azraya kara ke dravyazruta kA smaraNa isa prakAra se hai-(jassa NaM sueti paya sivikhayaM ThiyaM jiyaM jAba No aNuppehAe) jisa sAdhu Adi ko zrunapada zikSita hai sthita hai jita hai| yAtpada se mita hai, parijita hai nAmasama hai, dheSasama hai, ahInAkSara hai, anarakSara hai,avyAviddhAkSara (ulaTa pulaTa panese rahita) hai, askhalita hai, amilita hai, avyatyAneDita hai, paripUrNa ghoSavAlA hai. va NTho Thavipramukta hai, aura guruvAcanopagata hai / isataraha vaha sAdhu Adi vAcanA se pRcchanAse parivartanA (AvRtti)se aura dharmakathA se usameM vartamAna haiM parantu upayoga se vartamAna nahIM haiM, ataH upayoga se rahita haM ne ke kAraNa vaha sAdhu Agama ko Azrita kara ke dravyazruta mAnA gayA hai / (kamhA) kyoMki (aNuvaogo davamiti kaTu) aisA Agama kA bacana haiM ki jo upayoga se rahita hotA hai vaha dravya mAnA jAtA hai| isakI vyAkhyA 14 va sUtra ke samAna jAnanI caahiye| sUtra // 34 // uttara-(Agamao davvasuya) maagbhne| pAzraya zene dravyavatanu / prakAranuM svarUpa che - (jassa NaM suetti paya sikkhiyaM Thiya jiya jAva No aNuppehAe) 2 sAdhu adine thatapada zikSita che, sthita che, jita che, mita che, parijita che, nAmasama che, ghoSasama che, ahInAkSara che, anatyakSara che, anyAviddhAkSara akhalita cha, bhisita cha, bhavyatyADita cha, parivASayuta cha, 4 818 viprabhuta cha, ane guruvAcanapagata che, A rIte te sAdhu Adi vAcanAthI, parivartanAthI pRccha nathI, parivartanathI ane dharmakathAthI temAM vartamAna che, paraMtu upaga pariNabhathI temAM vartamAna pravRtta) nathI, ane tethI upagathI rahita hevAne kAraNe te sAdhune bhAgabhanI apekSAye dravyazruta mAnapAmA mAne cha; (phamhA) 253 (aNuvaogo davvamiti kaI) mAramanu me yayana cha 32 55yAyI 2hita ya chanupacukata pariNAmavALo hoya che tene dravyarUpa mAnavo joIe. A rAtramAM vaparAyelAM padone bhAvArtha 14mAM sUtramAM ApyA pramANe samajave. sU0 34 - For Private and Personal Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sU0 35 noAgamano dravyazrutanirUpaNaMM 87 hAtha -- atha kiM tad no Agamato dravyazrutam ? no Agamato dravya bhutaM trividhaM prajJaptam tadyathA - jJAyakazarIradravyazrutam bhavya zarIradravyazrutam jJAyakazarIra bhavyazarIravyatiriktaM dravya tam ||sU0 35|| TIkA - - 'se kiM ta' noAgamao davvasurya' ityAdi / vyAkhyA pUrvavat / 4035| atha jJAyakazarIradravyazrutamAha- mUlam - se kiM taM jANayasarIradavvasuyaM ? jANayasarIradavvasuyaM suyattipayatthAhigAra jANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuyacAviyacatadehaM taM caiva puruvabhaNiyaM bhANiyavvaM jAva se taM jANayasarIradavvasu // sU0 36 // have trakAra nAAgamane Azrita karIne dravyamrutanuM nirUpaNa kare " se kiM taM noAgamao davvasuya?" chAya " aba sUtrakAra noAgama ko Azrita karake dravyazruta kA kathana karate haiM"se ki taM noAgamao davvasuyaM" ityAdi / sUtra 35 // zabdArtha : - (seti) he bhadanta ! noAgama ko Azrita karake dravyazruta kA kyA svarUpa hai ? (noAgamao davvasurya) noAgama ko Azrita karake dravyazruta (tivihaM paNNattaM ) 3 tIna prakAra kA kahA hai / ( taM jahA ) ve prakAra ye haiM - ( jANayasarIradavyasuyaM bhaviya sarIradanyasurya, jANayasarIra - bhaviyasarIrakhairinaM davvasurya) jJAyakazarIradravyazruta, bhavyazarIraH vyazruta, aura jJAyakazarIrabhavyazarIra ina donoM se vyatiritadravyazruta | isa sUtra kI vyAkhyA pahile kahe hue 16 ve sUtra kI vyAkhyA ke anusAra jAnanI cAhiye / // sU 35 // For Private and Personal Use Only che. -- zabdArtha - ( se kiM taM) dhatyAhi ziSya gurune the| prazna pUche ! he laDhata ! nAAgamane Azrita karIne dravyazrutanu svarUpa kevu' che? uttara- (Agamao davvasuya tihi paNNattaM) nAbhAgabhane Azrita urIne dravyazrutanA nAzu amara udyA te. (taM jahA) te pramANe che anI " davvasuya) ( jANa sarIradadhvasurya bhaviyasarIradadhvasurya jANayasarIravairittaM (1) jJAya zarIra dravyazruta, (2) lavyazarIra dravyazratra, mane ( 3 ) jJAya zarIra ane bhayazarIrathI bhinna evu' dravyazrata A sUtranI vyAkhyA AgaLa 16 mAM sUtranI je vyAkhyA ApavAmA AvI che, te vyAkhyA pramANe samajavI. / / su0 35 // -
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 184 anuyogabArasane - chAyA--atha kiM tad jJAyakazarIradravyazrutam ? jJAyakazarIradravyazrutaMzruteti padArthAdhikArajJAyakasya yat zarIrakaM vyapagatacyutacyAvitatyaktadehaM tadeva pUrvabhaNita bhaNitavyaM yAvata, tadetat jJAyakazrIradravyazrutam ||suu0 36 // TIkA-se ki ta jANayasarIradakasuyaM' ityAdi / vyAkhyA pUrvavat ||suu0 36 // jJAyakazarIra dravyazruta kA kyA svarUpa hai-isa bAta ko sUtrakAra spaSTa karate haiM-"se kiM taM jANayasarIradabbasuyaM" ityAdi // 10 36 // . zabdArtha-(se ki taM jANayasarIravvasuya) he bhadanta (jJAyAzarIra dravya zrata kA kyA svarUpa hai ? uttara--(suyattipayatthAhigArajANayassa) zruta zabda vAcya Agama ke artha rUpa adhikAra ke jJAtA kA aisA (sarIraya) zarIra (jaM) jo (vavagayacuya cAviyacattadeha) vyapagata-caitanya paryAya se rahita ho cukA hai, cyuta-daza prakAra ke prANoM se parivarjita hA gayA hai, cyAvita-baliSTha AyukSaya ke kAraNoM se prANa rahita ho gayA hai| tyaktadeha AhAra pariNata janita vRddhi jisase sarvathA nikala cukI hai (jANayasarIradavvasuyaM) jJAyakazarIra dravyazruta hai| (taM gheva puncabhaNiyaM) yahAM para 17 meM mRtra kathita isa viSaya saMbandhI isa vyapagata Adi pATha se Age (jAva se ta jANa sarIradavvasuya) jJAyakazarIra dratyazruta kA pATha (bhANiyadhvaM) grahaga karalenA caahiye| isakI (vyAkhyA 17 ve sUtra meM kahI gaI haiN| // sUtra 36 // have sUtrakAra jJAyaka zarIra dravyakRtanA svarUpanuM nirU paNa kare che-. "se kiM taM jANayasarIrada suya" tyA zA-(se kiM taM jANayasarIradavvasuya?) ziSya gurune mevo na pUche che ke he bhagavana ! jJAyaka zarIra dravyazratanuM svarUpa kevuM che? uttara-(suyatti payatthAhigArajANayassa) zrata 204nA vAya: mevA mArabhanA atha35 madhinA . jJAtAnu (sarItya) zarI2 (ja) 3 re (varagayacuya cAviyacattadeha) vyapAta tha yuyu cha thaitanya paryAyathI sahita 54 yuyu cha, cuta thaI cukyuM che dasa prakAranA prANathI rahita thaI cukayuM che, yAvita thaI cukayuM che, baliSTha AyukSayanA kAraNethI prANarahita thaI cukyuM che, tyakatadeha thaI cukayuM che AhAra pariNati janita vRddhi jemAMthI sarvathA nIkaLI cukI che (jANayasarIradadhvasurtha) i zarI2ne 'zAya zarIra dravyazruta' 35 apAmA bhAve cha. (ta ceva puvaM bhaNiya) mahI 17bhA satramA thita mA viSaya samadhI mA 055nd All vthI 23 4rIne (jAva se ta jANayasarIradadhvasurya) zAya. zarIra dravyAta paryantana pAra (bhANiyabaM) aY 42ve naye. tenI 0yAcyA 17mAM sutranI vyAkhyA pramANe samajavI joIe. sa. 36 che For Private and Personal Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 3D anuyogacandrikA TIkA-ma.37 bhavyazrutanirUpaNam atha bhavya zrutauM nirUpayitumAha-- mUlam--se ki taM bhaviyasarIradabasuyaM ? bhaviyasarIradavvasuya je jIve joNI jammaNa nikkhate jahA davvAvassae tahAbhANiyavvaM jAva, se taM bhaviyasarIradavvasuyaM ||suu0 37 // chAyA--atha kiM tad bhavyazarIradravyazrutam 1 bhavyasarIradra zrutaM yo jIvo yonijanmaniSkrAnto yathA dravyAvazyake tathA bhaNitavyaM yAvata tadetad bhavya-.. zarIradravyazrutam ||suu0 37 // aba sUtrakAra bhavyazarIra dravyazcata kA nirUpaNa karate haiM-- "se ki taM bhaviyasarIradavvasuyaM" ityAdi / // sUtra 37 // zabdArthaH-(se) he bhadanta ! (ta) pUrvaprakAnta (bhaviyasarIradavyasuya) bhavya. zarIradravyazruta kA (kiM) kyA svarUpa hai ? uttaraH-(je jIve jo NInammaNanikvate) jo jIva utpattisthAnamaH yoni se apanA samaya pUrNa karake nikalA hai-garbhapAta se utpanna nahIM huA hai kintu janmA hai aisA vaha jIva usa prApta zarIra se jinopadiSTabhAva ke anusAra zruta zabda vAcya Agama ke artha ko bhaviSya meM sIkhegA-vartamAnakAla meM sIkha nahIM rahA hai aisA zarIra bhanyazarIra dravyazruta hai| (jahA dAssae tahA bhANiyavyaM jAva se taM bhaviyasarIradabvasurya) isa viSaya se lagatA huA varNana jisa prakAra se dravyAvazyaka ke varNana meM kiyA gayA hai usI prakArakA varNana yahA~ bhI samajhanA cAhiye / aura yaha varNana yaha "bhadhyazarIra dravyazcata hai| have satrakAra bhavya zarIra dravyatanuM nirUpaNa kare che "se kiM taM bhaviyasarIradavvasuyaM" tyA zabdArtha (se) ziSya gurune e prazna pUche che ke (1) pUrva prastuta viSaya 35 (bhavizsarIradadhvasuyaM) H0yazarI2dravyazrutanu (f) : 2135 cha ? .. uttara (je jIve joNIjammaNanikkhaMte) 271 utpatti sthAna35 yoni. mAMthI pitAne samaya (garbhamAM rahevAne samaya) pUre karIne nIkaLe che garbhapA. tathI utpanna thayA nathI e te jIva te prApta zarIra vaDe vartamAnakALe mRta zabdavA AgamanA arthane zIkhI rahyo nathI paNa bhaviSyamAM AgamanA arthane zIkhavAne che. evA che jIvanA zarIrane bhavya zarIra dravyazrata rU5 gaNavAmAM Ave che. (jahA davAvassae tahA bhANiyabvaM jAva se ta bhavirAsarIra davasutha) 18mAM sUtramAM dravyAvazyakanA vidhyane anulakSIne jevuM varNana karavAmAM AvyuM che. evuM varNana ahIM paNa grahaNa karavuM joIe. tene bhavazarIra dravyazrata kahe che A For Private and Personal Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 19. anuyogadvArasUtre TIkA--'se kiM taM bhaviya sarIradacvasuya" ityAdi / vyAkhyA pUrvavat / 037 atha - jJApakazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyazrutamAha- Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mUlam - se kiM taM jANaya sarIrabhaviyasarIravairitaM davvasuyaM ? jANayasarIrabhaviyasarIrakhairitaM davvajyaM pattaya potthayalihiya / .. ahavA jANayasarIrabhaviyasarIrakhairittaM davvasuyaM paMcavihaM paNNattaM taM jahA- aMDaya 1 boMDaya 2 kIDaya 3 bolava 4 vAgayaM 5 / (tattha ) aMDaya haMsagabhAdi boMDaya kappAsamAi / kIDaya paMcaviha paNNata, tajahA - paTTe malae asue cINaMsue, kimirAge / vAlaya paMcaviha paNNattaM taM jahA~ - uNie, uTTie, miyalomie, kotave, kiTise / vAgayaM samAi / se taM jANayasarIra bhaviya sarIravairittaM dajvasu / se taM no Agamao davvaNyaM / se taM davvasuyaM // sU0 38 // chAyA - atha kiM tad jJA. kazarIra bhavyazarIravyatiriktaM dravyabhutam ? jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravya zrutaM patrakapustaka likhinam / " yahA~ taka jAnanA cAhiye / isakI vyAkhyA 14 veM sUtra ke anusAra hI jAnanI cAhiye / // mUtra 37 // aba sUtrakAra jJAyakazarIrabhajyazarIra ina donoM se bhinna jo tadvayatirikta dravyazruta haiM isakA svarUpa kahate haiM "se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIra vaharita davvasuyaM" inyAdi // satra 38 // zabdArtha : - ( se kiM taM jaHNayasarIrabhaviyasarIrakhairisa davyasuyaM ) ziSya sutrapaThe paryantanu bhavyazarIra drAvaNyaka' sUtranuM samasta kathana ahIM paNu grahaNu karavu joie tenI vyAkhyA paNa 18mAM sUtranI vyAkhyA pramANe ja samajavI. prasU03A jJAyaka zarIra ane bhavyazarIra A khannethI bhinna evuM je tadrayatirikata dravyamruta" che tenA svarUpanuM have sUtrakAra nirUpaNa kare che "se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIvairita davvasuyaM" tyAhizabdArtha - (se kiM taM jANa sarIrabhaviyasarI vaharita davvasuyaM ?) ziSya For Private and Personal Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ka, kRmirAgama, pAlAsam / bAlkale yntm| tadeta vayasarIra vAri anuyogacandrikATI 1.38 jJAya . zarIrabhavyazarIravyatirikta dravyaznatanirUpaNam191 - athavA -jJAka.zarIrabhavyazarIravyatiriktadravyasUtraM paJcavidhaM prajJaptam , tadyathAaNDaja, boNDajaM, kITajaM. bAlajaM, pAlAlam / (satra) aNDa haMsaga di. boNDaja karyAsAdi, kITa paJcavidha prajJaptam, tadyathA-paTuM, malayam, aMzukaM, cInAzurpha, kRmirAgama, pAlajaM paJcavidha prajJaptam-tathathA auNikam auSTrikam, mRgalo. mitram, kotavam, kiTTisam / galkalaM zaNAdi / tadena jJAyaka zarIrabhavyazarIra vyatirikta dravya nutam / tadetad noAgamato drvyshrtm| tadetat dravyazcatam ||suu038|| TIkA-ziSyaH pRcchati-se ki ta jANayasarIrabhaviyasarIra vaharitaM daSvasuyaM' iti / atha kiM tad jJAya zarIrabha yazarIradhyatirikta dradhyazrutam ? iti| uttaramAha-'jANayasarIrabhatyisarIravaharita davvasuyaM ityAdi hAyaka zarIrabhavyazarIravyatirikta draSyabhutam, patrakapustakalikhitam-trakAgitAla'patrAdInica pustakAni-patrasavAnarUpANi ca teSu likhitam / yahA-pattayapotayalihiya' itipAThamya 'patrakapotakalikhitama' iticchaayaa| stra-potakAni vastrANi / patra deSu pustaSeSu sakeSu ca likhitaM jJAyakazarIra bhvyshriivytiriktdrvyvtm| pUchatA hai ki he bhadanta ! jJAya zarIra aura bhavyazarIra ina donoM se bhinna jo dravyazruta hai usakA kyA svarUpa hai ? uttara:- pattayapotthayalihiyaM jANayasarIrabhaviyasarIrabArita dabasuyaM) tADapatrI aura patroM ke saMghAtarUpa pustakoM meM likhA huA jo zruta haiM vaha jJAyaka zarIra aura bhavyazarIvyasirikta dravpazruta haiM aisA jAnanA caahiye| sUtrakAra (ahavA) athA-pada se kahate haiM "pattayapotayalihiyaM" isa pAThakI saMskRta chAyA patrakapotaka likhita', aisI bhI hotI hai isa pakSa meM potakasada kA artha vastra hai, aura patraka zabda kA artha pustaka / isa prakAra vastroM ke Upara aura pustakarUpa kAgajoM ke Upara likhA gayA zruta jJAyakazarIra aura bhavyazarIra ane e prazna pUche che ke he bhadanta! sAyakazarIra ane bhavya zarIra. A banelI bina evuM je dravyadbhuta che tenuM kevuM svarUpa che? utta:-(pattayapotthayalihiya jANayasarIrabhaviyasarIravairitaM davvasuyaM) lADapatro ane patronA samUharUpa pustakamAM lakheluM je zrata che tene jJAyakazarIra ane MAAN2 0yatirita dravyazruta 4 cha. (ahavA) 0241 "pattayapotthayalihiya" A sUtrAzanI saMskRta chAyAnI daSTie vicAra karavAmAM Ave te A sutrapAna. nIce pramANe artha thaze ? pitaka" eTale vasa, ane "patraka eTale pustaka A rIte zabdane artha karatI dravyazratane nIce pramANe artha paNa thaI zake che vastro upara ane pustaka rUpa kAgaLa para lakhelA thunane jJAyaka zarIra ane bhavya zarIrathI bhinna evuM dravya For Private and Personal Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 192 anuyogadvArasatre patrakAdilikhitaya tasya upayogarahitatvAt dravyatvaM bodhyam / Agamo hi jJAnaM tasya kAraNam - AtmA - dehaH zabdazcaitatprayaM taH bhASAt tasya moAgamasvaM vijJeyam, api ca- patraka pustaka likhitasya acetanatvAd jJAnarUpAbhAvAcca nobhAgama svam / iha 'suyaM ityasyArSatvAt sUtramiti chAyApakSe prAha- 'ahayA' ityAdi / athavA jJAyava zarIrabhaH yazarIravyatirikta 60 sUtra paJcavidhaM prajJaptam / tadyathAaNDajam ?, boNDajama2, kITajama3, bAlajam4, bAlkala55, tatra paThacavidhadravyasUtramadhye prathamaM bhedaM prarUpayati- 'aMDayaM haMsagambhAdi' iti| aNDaja sagarbhAdi, iha sazabdena caturindriyo jIvavizeSo gRhyate, tasya se dhyatirikta drata hai| patraka Adi para likhe hue bhuta meM upayoga se rahita hone ke kAraNa hai / Agama nAma jJAna kA hai| isa ke kAraNa AtmA, deha aura zabda kAraNabhUta hote haiM / inakA abhAva hone para usame noAgamatA / api ca-patraka pustaka Adi meM likhita bhuta meM acetanatA hone ke * kAraNa jJAnarUpatA kA abhAva hai isaliye bhI usameM noAgamatA hai / tathA jaba "suya" pada kI chAyA 'sUtra' aisI hotI hai taba usa pakSa meM kyA isa kA artha hotA hai ise ( jANa sarIrabhabiga sarIrakhairittaM davvasuyaM paMcavihaM paNNatta) ve kahate haiM ki jJAyaka zarIra aura bhayazarIra ina se bhinna jo dravya hai vaha pAMca prakAra kA hai - ( ta jahA ) ve prakAra ye hai (aMDayaM, 1 ater 2, kIDaya 3, bAlayaM 4, vAgaya 5) aNDaja boNDaja, kITaja, galaja aura 'bAla / ' (tattha) ina meM (aNDaya) aMDaja kA tAtparya isa prakAra se haiM ( haMsa zruta kahe che." kAgaLa Adi para lakhAyelA zrutamAM upayogathI rahitatA hovAne kAraNe dravyatva che. jJAnane Agama kahe che te AgamarUpa jJAnamAM AtmA; deha ane zabda kAraNabhUta bane che. temane jayAM abhAva DAya tyAM AgamatAne sadbhAva hAtA nathI paNa nAAgamatAnA saddabhAva rahe che. tADapatra pustaka AdimAM lakhelA zrutamAM acetanatA hAvAthI jJAnarUpatAne abhAva hoya che, te kAraNe te zrutamAM nAcyAgamatA rahelI che. nayAre "suyaM" mA pahanI saMskRta chAyA "mutra" 'sUtra' thAya che, tyA tena / yatha thAya che te have sUtra aTa 42 che - ( jANayasarIrabhaviyasarIrapaharitaM davvasuyaM paMcavihaM paNNatta) tethe he che hai jJAya zarIra dravyazruta bhane laviya zarIra dravyazrutazI bhinna mevu ne dravyasUtra ('davvasuya' ) nI saMskRta chAyA "drahasUtra "ne AdhAre yA yaha manyuM che che te pathi prahAra dhuMche- (taMjahA) nIce prabhA cha - ( aMDayaM bAMDayaM kIDayaM vAgayaM) (1) maMDa04, (2) mAMDana, (3) DITara, (4) mAsana bhane (4) pAusa ( tattha aNDayaM haMsaga0bhAdi) For Private and Personal Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 4 . Hit M.. . - 16 anumAnikA TIkA.038 jJAyakazarIrabhavyazarIraSyatiriktadravyazrutanirUpaNA93 REgarbha tanirmitA kozikA kothalI' iti prasiddhA tadutpanna sUtramaNDajamukta zimI' iti bhASAprasiddham / Adizabdabharindriyamedai pradarzayati / nanu bAra sagarbhotpannaM sUtramaNDajamujyate tahi 'aMDayaM haMsagambhAdi" iti sAmAnAdhikaraya nApayate iti dukhyate, kAraNa kAryopacArAt sagautpanna kSetramarpi-haMsagarbha hApura te iti nAsti ko'pi doSaH // 1 // atha dvitIyabhedaM prarUpayati-'coya kappAsamAi' iti / yoNDaja, kApIsAdi' kApIsaniSpanne sana boNDaja-boNDaM kApasinozaH phalavizeSarUparatajjata -granmAdi) 'haMsa' eka caturindriya jIva vizeSa hotA hai / yaha eka koSalI banAtA hai| isase utpanna jo mutra hotA hai usakA nAma aMDaja hai| ise bhASA 'meM rezamI vastra kahate haiN| haMsagarbha meM jo Adi zabda hai vaha cauindriyoM ke bheda kA pradarzaka hai| kA:- yadi sagarbha se utpanna bhUtra aMDaja kahalAtA hai to "aMDaye Isa gambhodi" meM samAnAdhikaraNatA nahIM bana sakatI hai, so usakA uttara isa prakAra se haiM ki yahAM para kAraNa meM kAryakA upacAra kiyA gayA hai| isaliye 'ha~sa ke garbha kothalI se utpanna hue sUtrako bhI haMsagarma ke nAma se kaha diyA hai| isataraha ke kathana meM koI doSa nahIM hai| (boDayaM kapAsamAI) pAsa se bane hue pratrakA nAma boNDana haiN| boNDa nAma kapAsa ke kozakI hai| kapAsa kA koza eka prakArakA phala hotA hai| jisameM se kapAsa nikalatI pahelAM te aMDajane bhAvArtha batAvavAmAM Ave che. "sa" eka caturahita vizeSanuM nAma che. (ahIM haMsa nAmanuM pakSI gRhIta thayuM nathI paNa pataMgIya jevuM kaMI caturindriya jatu gRhIta thayuM che.) te eka kethaLI (koza) banAve che temAMthI je sUtra utpana thAya che tene "aMDaja' kahe che. tene gujarAtI bhASAmAM zamI vastra kahe che. "haMsagarbha" A padanI pAchaLa je "Adi para mUkavAmAM AvyuM che te cauIndriyenA bhedanuM pradarzaka che - zaMkA- haMsagarbhamAMthI utpanna thayelA sUtrane aMDaja sUtra kahevAmAM Ave "aMDayaM haMsagambhAdimA samAnApitA parita yatI bI. . : uS ahIM kAraNamAM kAryane upacAra karavAmAM Avyo che. te kAraNe hasanAM gAbANI (kezamAMthI utpanna thayelA sutrane paNa ahIM hasobhanA nAme prakaTa karavAmAM Avela che. A kAraNe A prakAranA kathanamAM koI deSa nathI" ( (boDayaM kapAsamAi) 4pAsa 3mAMdhI mAna wiser D. "sis" mA pta kapAsanA. kezarUpa kAlAne mATe vaparAya che. A kapAsamAMthI je satra bane che 2 mAMDa: cha. (lihIma ne boDiyA' che) mI . sAla For Private and Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - . anuyogadAro pokharamurate / ihAppAdi zabdaH prkaarvaacii| phalasya prakAro bhedaH kati ani bodhayitumAdiH zabdaH prayukta iti / atrApi kANe kAryopacArAta kAMsa miti sAmAnAdhikaraNyAma / aba. vRtIya bhedamAha-kIDaya paMcaSi paNNata' iti / kITaja pamvavidha prajJatam-kITaja-kITAs caturinTiga jIvavizeSAjAtaM sa paJcaprakArakaM prazasaM-prahapitta / pacaprakArasvameSa spaSTayati-ta jahA' ityAdi / tapathA-paI pasanama, pasamora tiviSaye evaM padasammAya:-araNye nikuJjamadhye mAMsacIDAdirUpAmipaputrAH sthApyante / teSAM pujAnAM pArthatA nimnA unnatAtha sAntasa bahavaH hai| isa kapAsa ke bane hue satra ko yoNDaja kahA jAtA hai| yahAM Adi zabda prakAravAcI hai| kapAsa se phalakA bheda hai| yaha bheda pAsa hai| isa pAtako samajhAne ke liye yahA~ Adi zabda prayukta huA hai| yahAM bhI kAraNa meM kArya ke upacAra se boNDaja satra ko kapAsa vaha diyA hai| isaliye samAnAdhikaraNatA banane meM koI doSa nahIM hai| (kIDayaM paMcavihaM paNyatta) kITaja mA pAMca prakArakA kahA gayA hai| cauindriya jIva vizeSa nAma kITa hai| usa se utpanna jo sUtra hotA hai vaha pAMca prakAra kA hotA hai| (taMjahA) jaise-"paDhe malae aMsue pIpala kimirAge" paha, malaya, aMzuka cInAMzuka aura mirAga / paTTa se yahAM para sUtra liyA gayA hai| isa patra kI utsatti ke viSaya meM yuddha paramparA se aisI bAta sunane meM AtI hai-jaMgala meM eka nikuMja latApihita pradeza hotA. hai / isa meM mAMsacIDAdi rUpa amiSapuMja rakha diye jAte haiNprakAravAcaka che. kapAsa ane kAlA vacce bheda che. kAluM eka prakAranA phala rUpa che. jyAre kapAsa temAMthI nIkaLatI vasturUpa che. A vAtane samajAvavAne mATe ahIM Adi zabda vaparAyela che. ahIM paNa kahevAmAM Avela che. tethI samAnAdhikaraNatA ghaTita thavAmAM keI deSa rahetuM nathI. .. (kIDayaM paMcavihaM paNNatta') 12 sUtra pAMya 52 46i cha. yatundraya chavizeSa (rezamanA kIDA Adi cho)ne kITa (kI kahe che, tenI lALa Addhi yI banane sUtra DAya che te 20 sUtra 4 cha (taMjahA) DITa satranA pAya | nIya prabhA cha (paDhe, malae, aMsura, cINaMsue, kimi (1) Yar (2) mana (3) saMY, (4) yInAMzu bhane (5) bhi. .. " A padathI ahIM paTTasatra grahaNa thayuM che. A paTTa savAla utpattinA siyamAM vRddha paramparAnI apekSAe A prakAranI vAta pracalita che-jaMgalamAM kaI eka najamAM (vRkSa ane latAonA samUhathI yukata sthAnane nikuMja kahe che) For Private and Personal Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikATIkA 38 jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyazrutanirUpaNam 195 kIlakA nikhanyante / mAMsalolupAH pataGgakITAH mAMsacIDAdikamabhita: smaayaadhi| te hi kIlakAntareSu itastataH paribhramanto lAlAH pramuJcanti / tAbha kIlakara lagnAH parigRhyante / tatastAbhiH paTTasUtra nirmIyate // 1 // malaya malayadezotpanna sacam // 2 // aMzukama-cInadezabahirbhAge samutpannaM mUtram ||3||ciinaaNshukm cInadezAbhyantaramAge samu-pannaM sUtram // 4 // kRmirAgaM-kRmirAgaM kRmirAgasatrama / atra viSaye evaM zrayate-kasmiMzcideze manuSyAdizoNitaM gRhItvA kenApi yogena yojakisthA pAtre sthApyate / tacca scchidrpaatrennaacchaadyte| tatra-punaH prabhUnAH kumavaH samutpadyante / te pavanasevanAbhilASiNaH pAtracchidAnnigacchanti Asannapradeze paryaTa una AmiSa puMjoM ko AjUbAjU meM nIcIUMcI kucha antara se aneka kIleM gADha dI jAtI haiN| vahAM mAMsa ke lobhI aneka pataMga kIDe usa mAMsa cIDAdika kI cAroM ora Ate haiN| aura una kIloM ke AsapAsa ghUma kara pAnI lArako choDate haiN| unakI lo para lagI huI unakI lAgeko phira loga ekatrita kara ke unase paTTamatra banAte haiN| malayadeza meM utpanna hue sUtrakA nAma malaya hai| cInadeza ke bAhara utpanna hue sUtrakA nAma aMzuka haiN| cInadeza ke bhItara bane hue satrakA nAma cInAMzuka hai| kRmirAga : sUtra ke viSaya meM aisI bAta sunI jAtI hai ki kisI deza meM manuSya AdikA raka lekara loga use pAtra meM kisI bhI taraha jamAte haiN| aura phira usa pAtra ke mu~hako chidroSAle Dhakane se Dhaka dete haiN| usameM dhIre kIDe utpanna ho jAte haiN| vaha jaba vAyusevana kI icchA se sacchidranakkana se hokara mAMsa AhirUpa AmiSapuMja pAtharI devAmAM Ave che. tyAM te mAMsajenI Asa" pAsa caDe cheDe aMtare nIcI UMcI aneka khIlIo eDI devAmAM Ave che aneka pataMgIyA (kIDAo) mAMsathI AkarSita thaIne te khAvAnI IcchAthI te mAMsapujenI cAre tarapha Ave che. ane mAMsanuM bhakSaNa karIne te khIlAnI AsapAsa bhamI bhamIne pitAnI lALa te khIlAo para choDe che. te khIlAo para ekatra thayelI lALane ekatra karI laIne leka temAMthI paTTasUtra banAve che. , | mAyadezamAM utpanna thayelA sUtrane malayasUtra kahe che. cIna dezanI bahAranA pradezamAM banelA sutrane aMzuka kahe che. cIna dezanI aMdaranA bhAgamAM banelA. satrane cInAzaka kahe che. kRmirAgasUtra viSe A prakAranI mAnyatA pracalita che ke manuSya AdinA rakatane ekatra karIne koI eka pAtramAM jamAvI de che. tyAra bAda, te pAtra para chidrALuM AcchAdana DhAMkI de che. temAM dhIre dhIre kITarAzi utpanna thaI jAya che. te havA khAvAnI IcchAthI te sachidra AcchAnamAMthI bahAra nIkaLIne For Private and Personal Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir taste lAlajAlaM munycnti| tena niSpanna sUtraM kRmiggmucyte| tacca raktavarNahAmisamurammatvAta svAbhAdhikaraktavarNa bhvti| ...... Friety vAlajasutrarUpa caturthabhedaM prarUpayati-'bAlaya' syAdi / vAraja-vAlA simANi bAlenyAuraNikAdi lomabhyA jAtam tat paJcavidha prajJatama prarUpitama, sthA-auNikam-UrNAyaNa idamauNi kam meSa romaniSpannam // 1 // oSTrikam-uSTrAjAmidam, auSTrikam uSTraromanippanna sUtram // 2 // mRgalaumikam-mRgarAmaminiSAvaM, mRgalAmikAm / mRgasaghazA mRgegyo hatvAkAga AraNyajIva vizeSA iha mRga zAdena vivakSitAH, teSAM romabhiniSpAnaM sUtraM mRgalaumikam // 3 // kotavama-umdu sromaniSpanna -sUtram // 4 // kiTTisama-auraNikAdisUtranirmANAnantaraM yadavaziSTa' . kAhara nikalate haiM to vaha AsapAsa ke pradeza meM ghUmate hue vahAM apanI lAra choDate haiM / isa lAra se jo mUtra banatA hai vaha kRmirAga sUto kahalAtA hai| isakI raktavarNavAle kRmiyoM se utpanna hone ke kAraNa varNa svabhAvataH lAla rahanA hai| (bAlayaM paMcavihaM paNNatta) bheDa Adi ke bAloM se utpanna huvA mUgakA nAma bAlana sUtra hai| yaha bhI pAMca prakArakA hai- (tajahA) jaise+(uNNie) meSa Adi ke roma se utpanna huA sUtra aurNikaH (uDie) aTU ke sema se utpanna huA mUtra auSTrika (miyalomie) mRga ke roma se utpanA hubhA' maMtra mugalomika (kotave) cUhe ke roma se utpanna huA satra kautaka (viSTi se) auNika Adi sUtroM ke nirmANa karate samaya jo bAla idharaudhara nijAmAte haiM usakA nAma kiTTisa. hai / isa kiTTisa se jo sUtra banAyA te patranI AsapAsa bhamavA mAMDe che ane te pAtra para pitAnI lALa choDyA kare che. te lALane leke ekatra karI le che, ane temAMthI je sUtra banAvavAmAM Ave che. tene kamirAgasUtra kahe che. lAla varNavALA kRmIomAMthI utpana thavAne kAraNe tenA raga savAbhAvika ratAzane sadUbhAva hoya che. (pAlayaM paMcavihaM paNNata) beTA mAhinA pANamAMdhI panna thye| sUtranu: nAma ' ma sUtra' cha. tenA paNa pAya 2 cha (taMjahA) ma uNie) (1) ki -gheTAM AdinA vALamAMthI banelA satrane auNika (unanuM baneluM) sutra kahe cha: (udvie) (2) mauSTriya janA mAthI 'panna yesA sUtrane goSTri' cha (miyalomie) bhRganA mAthI manApekSA sUtrane 'bhRgasamisUtra' he cha. (kotave) (4) 2nI 2 vATImAthI manAvA strane auta saMtra che. (kiTTie) (5) AraNika Adi sUtranuM nirmANa karatI vakhate je vALa uDIne Amatema jaI paDayAM hoya che te vALane "kidisa" kahe che. kiTTisamAMthI (vesTamAMthI je sUtra banA . '' For Private and Personal Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pa amudhogadhandrikA TIkA.sU038jJAya ke zarIra bhavyazarIra tiriktadravyazrutanirUpaNam197 tat kiTTisaM taniSpanna sUtramapi kiTTisamucyate : yadvA-auNikAdInAM mUtrANAM dvAdisaMyogena niSpannaM sUtraM kiTTisam / athavA-pUrvoktAtiriktA ye'zvAdayo jIvAstallomaniSpa naM mUtra kiTTisam / 5 // 3. atha paJcamaM bhedamAha='vAgaya saNamAi' iti / bAralaM zaNAdi-zaNAdi niSpanna mUtra vAlkalam / "nanu zrutaprakaraNe prastute kimartha sUtraprarUpaNam iti ceducyate, prAkRte-'suya' zanhaina zrutasya, ArSa tvAtsUtrasya ca grahaNAt samAnazabdapratipAdyatvarUpasAmyAdi- --- kamapi prApayatIti nAsti kazciddoSaH, prasaMgataH ziSyabuddhivezadyArtha mUtrasvarUpaM jAtAM se vaha ki dRsa sUtra se / athavA auNika Adi sUtro ke| aba duharA tiharA- do tAravAlA tI tAragalA Adi rUpameM karake jo bhUtra banAyA jAtA hai usaga nAma kiTTita hai| apanA ina meSa Adi jIvoM se atirikta jo artha . Adi jIva haiM, unake roma se ninna DukA mUtra kiTTisa hai |(vaagyN saNamAi) bana adi hai jo sUtra banatA hai usakA nAma bAlkala valvana ne haiN| " zaMkA-yahAM to zrata ko prakaraNa prastuta hai phira 'kina kAraNa yahA~ sUtra kI prarUpaNA mutrekAra ne kI ? . .. uttara-Apa hone ke kAraNa prAkRta meM "muya" zabda se zruta aura sUtra ina donoM kA bodha hotA hai kyoMki ina donoM arthoM kA pratipAdaka yaha "sUtra" zabda hai / a.: ina donoM meM samAna zabdadvArA pratipAdyasvarUpa, vAmAM Ave che tene "kisisUtra" kahe che. athavA orSaka Adi sUrone jyAre hatripaTuM, copara, Adi rUpe vaNIne temAMthI je sUtra banAvavAmAM Ave che tene chidasa kahe che. athavA upaNuMkata gheTAM, UMTa Adi jI sivAyanA anya AL IMin ma... sUtrane. sasUtra 3 che. (vAgaya saNamAI) )5) zANa AdinI chAlamAMthI je sUtra bane che tene vakaja sUtra kahe che. | zakA-ahIM zrutano adhikAra cAlI rahyo che. chatAM ahIM sUtrakAre sutranI prArakaNa zA mATe karI che ? .: utta2- "suya" mA prAkRta pahano maya zu1 thAya cha, bhane 'suya' nA saMskRta chAyA "sUtra' thAya cheA vAta te AgaLa prakaTa thaI cukI che. A rIte "surya" 54 zrata mane sUtra, s|| bhannenA mathanu medha cha, 265 "suya" zabda A banne arthonuM pratipAdana kare che. tethI te banemA samAna zabda dvArA pratipAdarUpa samAnatA hovAne kAraNe sUtrakAre ahIM sUtranI paNa prarUpaNA karI iii For Private and Personal Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir A anuyogadhAramane prarUpitam anena-'bhAvazrute prakAnte, kathaM nAmazrutAdi prarUpaNa ?' mitisandezasaro'pi nirastaH, tasyApi shiybuddhivaishdhphltvaat| kiMca nAmasthApanadravyA zrutAnA prarUpaNamantareNa bhAvazrutasya viziSTajJAnaM na bhavatItyapi bodhym| ___uktamathai nigamayAnAha-se tanANayasarI bhaviyasarIravairita davvasuya' iti / tadetad jJAyakazarIrabhavyazarIrarUtiriktaM dravyazrutam / no Agamato dravya tamapi sarva nirUpitamiti prakaTa itumAha-'se tanoAgamao davvasuyaM' iti / tade. samAnA hone ke kAraNa mRtrakArane isakI bhI rapaNA kara dI hai| athavA prasaMga Tekara ziSpabuddhi kI vizadadA ke nimitta sUtrakArane sUtre kA svarUpa yahAM prakaTa kiyA hai| isa varNana se isa saMdeha ko bhI ki "yahAM para to bhAvazuna kA prakaraNa cala rahA haiphira isa prakaraNa meM nAmazruta nAma Adi kA prarUpaNa kyoM kiyA' avasara nahIM milatA hai| kyoMki yaha varNana bhI ziSyajanoM kI buddhi kI vizadanA karane rUpa phala se saphala haiN| kiMca-nAma sthApanA aura dravyazuta kI prarUpiyA ke binA bhAvabhuta kA viziSTajJAna nahIM hotA hai isaliye yaha nAma zrata Adi kI prarUpaNA kI gaI hai aisA bhI jAnanA cAhiye / aba sUtrakAra isa artha kA upasaMhAra karate hue kahate haiM kiM (me taM jAgayasarIrabhaviya sarIrabaharitaM dadhvasuyaM) isa prakAra yaha pUrva prakrAnta jJAya kazarIra aura bhvyhire te kAraNe A prakAranI prarUpaNA videSa majavI joie. athavA prasaMga prApta A satra padanI prarUpaNA karavA pAchaLa sUtrakArane A prakArane hetu paNa saMbhavI -"bhuya" pahanI saMta chAyA "sUtra'bAya. mA 'sapanIR siMkhyabuddhinI vizadatAne nimitta paNa sUtrakAra ahIM sUtranA savarUpanI prarUpaNa karI che. vaLI ahIM evI zaMkA paNa asthAne che ke ahIM te dravyatanI prarUpaNa cAlI rahI che, chatAM A prakaraNa nAma*ta AdinI prarUpaNa zA mATe karavAmAM AvI che?" A zaMkA ucita na gaNI zakAya, kAraNa ke A varNana paNa ziSya jananI buddhinI vizadatAne nimitte ja karavAmAM AvyuM che ane te prakAranI vizadatA karavA rUpa phalathI saMpanna che. vaLI nAmaththata, sthApanAmata AdinI prApaNA ryA vinA dravyakRtanuM viziSTajJAna prApta thaI zakatuM nathI. te kAraNe A nAmathuta AdinI prarUpaNa ahIM karavAmAM AvI che, ema samajavuM joIe have sUtrakAra A viSayane upasaMhAra karatAM kahe che ke. (se taM jANayasarIrabhaviyasarIyarittaM dadhvasuyaM) zAyazarIra bhane layazarIrathI bhinna sevA dra0yazrutanu 2L HERnu 2135 cha. (se taM noAgamayI For Private and Personal Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anumogapatrikA dIkA batra 39 bhAvazrutanirUpaNam sAno Agamato dradhyakSutam / dravyazrutamapi sarva nirUpitamiti cayitumAha'seta dakhkhamuiti / tadetad dravyazrata varNita ||muu0 38 // - apa.mAvata nirUpayati- . ..mUlam--se ki taM bhAvasuyaM ? bhAvasuyaM duvihaM papaNataM, taM jaha Agamao ya, noAgamaoya ||suu0 39 // T: chAyAM-ayaH kiM tad bhAvabhutam ? bhAvabhakta vividha prajJA. tadyathA-Agamasaba nobhAgamataya 10.3 // 1 TIkA-ziSya pRcchati-se ki ta bhAvasUya' iti / a kiM tad bhAvazrutam ? iti, uttaramAha-mAvasuya" ityAdi / bhAvabhutam-iha zrutapadArthomIra se vyatirikAdravyabhuta hai / ( nolApamayI damvasurya) isa taraha nemAgama ke adhikArake samastavyathuna kA nirUpaNa ho cukA / (setaM khasurya) yahI saba dravyazruta kA svarUpa hai| ||mtr 38 // ... aba mUtrakAra-bhAvazruta kA varNana karate hai"se kiM taM bhAvasuyaM" ityAdi / sUtra // 39 // . ...... zabdArtha:-(se ki ta) ziSya pUchatA hai ki he bhadanta ! pUrva prakrAnta bhAvazruna kA kyA svarUpa hai? uttara-(bhAvasumaM) bhAvazruta (duyiha' paNata) do prakAra kA kahA gayA hai| zruta rUpa padArtha ke anubhava se yukta jo sAdhu Adi jIva hai vaha bhAra pada kA vAcyArtha hai / bhAva aura zruta ina donoM meM abheda ke upacAra se bhAvazruta sAdhvAdi ko kahA gayA hai / isataraha bhAva jo hai vahI zruta bana jAtA hai| imbama)mA zata nAmAgama dra0yazrutanA ye hA ni35 mI samAsa (se taM damayaM) bhane 205zrutanA ma nu ni357 59 mahI' he sAra , // 20 38 // ... .... "se kitaM bhAvamayaM"tyAlk-.. zA-(se ki ta bhAvasuyaM?) ziSya zurume vo 4 cha / bhAvana parva prastuta bhAIzrutanuM svarUpa kevuM che? uttara-(bhAvamuyaM duvihaM paNNatta) bhApazruta me ||2nu che. zruta35 54 / 2 agvAvathI yukta je sAdhu Adi ja hoya che teo bhAva zabdanA vAvyartha ja bhAva ane zrata A bannemAM abhedanA upacAranI apekSAe sAdhu Adine che tevAmAM Avela che. A rIte je bhAva che eja zrata banI jAya che. For Private and Personal Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anumAnayatra - nubhavayukto yaH sAdhvAdiH sa bhAH, zrutaM ca gRhyte| bhASazrutayomtavatozva abhedIpacArAt bhAvazcAsau zrutaM ca bhAvazrutam / yahA-arthAnubhavarUpaM bhAva. mAzritya zruta bhAvabhutam / yadvA-bhAvapradhAna. bhUta-bhASazrutam, tat dvividha khAsamA tanahA tadyathA-bhAgamayo ya noAgamaya Agamataca noaagmttheti||39|| tas prathamaM medaM nirUpayitumAha--- mlam-se ki taM Agamao bhAvasuyaM ? Agamao. bhAvasuyaM jANae uvavatta / me ta Agamao bhAvasuyaM suu040|| chAyA-atha kiM tad Agamato bhAvazrutam ? Apamato mArabhuta jJAyaka upyuktH| tadetat Agamato bhAvazrutama / sa0. 40 / .. 'TIkA-ziSya pRcchati-se kiM ta Agamao bhAvamuya' iti / atha...... kiM vara Agamato bhAna uttara mAha-'Agamako mAismAdi / Aga yA bhAvarUpa ata ko bAdhita gharake jo zruta hotA hai yaha bhAvazruta hai| athavA bhAva pradhAna jo zruta hai usakA nAma bhAvazruta hai (saMjahA) usa bhAvazcata ke ve do prakAra ye haiM-(Agamao ya, noAgamao ya) 1 eka Agama bhAvazruta aura dUsarA noAgama bhAvazruta / imameM jo Agama ko Azrita karake bhAva ta hotA hai| usakA nAma Agama mAvazruta aura jo noAgama Azrita karake bhAvazruta hotA hai vaha nAbhAgama bhAvazruta hai| // matra 39 // aba satrakAra Agama bhAvadhuta kA svarUpa kahate haiM.."se kitaM Amamao bhAvasuyaM" ityAdi / // mutraH40 // zabdAtha:- (se ki ta Agamao bhAvasuyaM) he bhadanta ! Agama ko Azrita karake jo bhAvazruta hotA hai usakA kyA svarUpa haiM ? . ......... athavA bhAvarUpa zratane Azrita karIne je zrata hoya che tene bhAvakRta kahe che. PAAL HIRAdhAna ne zruta cha tenu nAma mApazruta cha. (taM jahA) te zrutanA nIya pramANe meM prAro sal cha-(Agamao ya, noAgamao ya) (1) mAma bhAvazrata ane (2) ne Agama bhAvazrata Agamane Azrita karIne je bhAvakzana hAtha che tene Agama bhAvakRta kahe che ane Agamane Azrita karIne je bhAvakRta sIya cha tere nAma zruta 49 cha. // 2.38 // have sUtrakAra Agama bhAvakRtanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- : "se kiMta AgamaA bhAvamayaM" tyAha. zahAtha-(se) ziSya gurune mevA prazna 43 cha / san ! (kiM : Agamao. bhAvasuyaM?) sAmane mAzrita 4zana re mApazruta Aya deva 2135 3 cha ? A For Private and Personal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogacandrikA TIkA sU0 40 Agamano bhAvazrutanirUpaNam 201 mato bhArabhUtaM jJAyaka upayuktaH - zrutapadArthajJaH bhatapadArthe upayogavathi yaH sAdhvAdiH sa AgamataH = AgamamAzritya bhAvazrutaM bhavati / ayaM zratopayogarUpapariNAmasya sadbhAvAt bhAvasvam / sArthajJAnasya sadAvAdAgamasvaM bodhyam / tadetannigamayannAha se ta Agamao bhAvasuya' iti / tadetadAgamato bhAvabhUva varNitam iti // 040 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir atha dvitIyabhedamAha- mUlam - se kiM taM no Agamao bhAvasUyaM ? noAgamao bhAvasuyaM duvihaM paNNattaM taM jahA - loi yaM, loguttariya ca ||suu0 41 // chAyA -- athakiM tad nAAgamatA bhAvazrutam ? noAgamato bhAvabhutaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA - laukikam, lokottarikaM ca 0 41|| uttara - (Agamao bhAvasuyaM jANae uvautte) Agama ko Azrita karake bhAta kA svarUpa isa prakAra se hai - jo sAdhvAdi zrata kA jJAtA hai aura usameM upayoga yukta hai / vaha Agama ke Azrita karake bhAvazruta hotA hai| zruta meM upayogarUpa pariNAma ke sadbhAva se usa sAdhvAdi meM bhAvatA hai, aura zruta ke arthajJAna ke sadbhAva se AgamatA hai / isataraha ( se taM' Agamao bhAvasurya) yaha Agama ko lekara bhAvazruta kA svarUpa hai | // sUtra 40 // Prannat apekSA lekara bhAvata kA svarUpa isa prakAra se hai" se kiM taM" ityAdi / / / sUtra 41 // zabdArtha : - (se) he bhadanta ! noAgama kI apekSA lekara bhAvazruta kA kyA svarUpa haiM ? ( Agamao bhAvasuyaM duvihaM paNNatta ) noAgama kI apekSA lekara zubha // 0 40 // uttara- (Agamao bhAvasuyaM jANae uvautte) bhAgabhane AdhAre bhAvazrutanuM mA prakAranuM svarUpa kahyu che, je sAdhu Adi jIva zrutanA jJAtA hoya che ane temAM upayoga piAmathI yukata hoya che, te sAdhu Adina AgamanI apekSAe bhAvazruta kahe che. zrutamAM upayoga rUpa pariNAmanA sadUbhAvane lIdhe te sAdhu AdimAM bhAvatA hAya che zrutanA atha jJAnanA sadUbhAvane lIdhe te sAdhu AdimAM AgamatAneA paNa sadbhAva hoya che. A prakAranuM (setaM Agamao bhAvasurya) bhAgamane Azrita urIne lAvanatanuM sva35 che, bha have sutrakAra nAAgama bhAvabhaitanA svarUpanu nirUpaNa kare che, "te kiM taM noAgamao bhAvasuya" chatyAhi zabdArtha (se) ziSya gurune evA prazna pUche che ke he bhagavan ! neAgamane Azraya laIne bhAvazrutanuM kevuM svarUpa kahyuM che 26 For Private and Personal Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - anuyogadvArasatre TIkA- se kiM taM nAogamaobhAvasurya' ityaadi| , vyAkhyA nigadasiddhA mu0 41 trAdyabhedaM nirUpayati-- . / mUlam--se ki ta loiya noAgamao bhAvasuyaM ? loiyaM noAgamaobhAvasuyaM ja imaM aNNANiehi micchAdiTriehi sacchaMda buddhimaivigappiyaM, taM jahA-bhArahaM rAmAyaNaM bhImAsuruka koDilayaM ghoDayamuhaM sagaDabhadiyAo kappAsiya gAgasuhayaM kaNagasattarI vesiyaM vaisesiya buddhasAsaNaM kAvilaM logAyaiya saTritataM mAharaM purANaM vAgaraNaM nADaMgAI, ahavA bAvattarikalAo cattAri veyA sgovNgaa| se ta loiyaM no Agamao bhAvasuyaM // sU0 42 // ....chAyA-atha kiM tad laukikaM nAAgamatA bhAvaH tam ? laukika noAgamatA bhAvataM yadidamajJAnikaiH mithyAdRSTakaiH svacchandabuddhimativikalpitam tadyathA-bhArata, rAmAyaNaM, bhImAsuroktaM, koTilyakam , ghoTakamukham zakaTabha'drakA kAryAsikam, nAgalakSmama, kanakasaptatiH, vaizezikama, buddhazAsanA, kapilaM, lokAyatiya ma, SaSThitantram, mATharaM purANaM vyAkara nATakAni / athavA dvAsaptatibalAH, catvAro vedAH sAGgopAGgAH / tadetad laukikaM noAgamato bhAvazrutam // 1042 / / bhAvazruta do prakAra kA kahA gayA hai / (taMjahA) ve pakAra ye haiM (loiyaM loguttariyaM) 1 eka laukika dUsarA lokottarika / isa satra kI vyAkhyA pahile kahI gaI vyAkhyA ke anusAra jAnanI cAhiye / // sU 41 / / aba sUtrakAra noAgama ko Azrita karake laukika bhAvata kA kathana karate haiM "se kiM ta' ityAdi / sUtra 42 // zabdArtha:-(se) he bhadanta ! (noAgamao) nAAgama ko Aznita karake (taM) uttara-(nAAgamaA bhAvamuyaM duviha paNNattaM) manI apekSAye lAvazrutanA me 54.2 4 cha (tajahA), te 42 / nIya pramANe cha-(leAiyaM, loguttariya) (1) alls mane (2) datta(24 mA sUtranI vyAcyA paDada yAda. zyaka sUtramAM kahyA anusAra samajavI. che sU. 41 che have sUtrakAra Agama laukika bhAvaBtanA svarUpanuM nirUpaNa kare che___"se ki ta" tyA: zahAtha-(se) [zaSya zuruna yevo prazna pUcha cha hai sapana! (nobhAga For Private and Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikATIkA.42 laukikaM noAgamato bhAvabhUtanirUpaNam... 203 TIkA-ziSyaHpRcchati-se ki taM lAiyaM nAAgamao bhAvasuyaM' iti / atha kiM tad laukikaM noAgamatA bhAvazrutam ? iti praznaH / uttaramAha-'lAiya no Agamao bhAvasuyaM' ityAdi / laukika nogamato bhAvazzrutam, yadidaM-vakSyamANa bhAratAdikam, ajJAnikaiH alpajJAnibhiH-atrAlpArthako naJ zabda:, samyagdRSTayo'pyajJAnikA bhayanti ityata Aha-'micchAdiTThIhiM' iti / mithyA dRSTibhiH svacchandabuddhimativikalpitam-svacchandena sarvajJoktAthaviruddhana svAbhiprAyeNa buddhimatibhyAM buddhiH IhAvagraharUSA, matiH avAyadhAgNArUpA, tAbhyo vikalpitam-sarvajJoktArthAna nusAribuddhimatibhyAM viracitamityarthaH / tad laukikaM noAgamato bhAvatrutaM vijJeyam / tadeva nAmato nirditi 'taM jahA' ityAdinAtadyathA-bhArata, rAmAyaNaM, bhImAsuroktaM-bhImAsureNa racitaM zAstram, kauTilyakam pUrvaprakrAnna (lAiyaM bhAvasurya) laukika bhAvazruta (kiM) kyA hai ? uttara:-(nAAgamao) noAgama ko Azrita karake (lAiyaM bhAvasurya) laukika bhAvazruta isa prakAra se hai-(ja hameM aNNANiehiM micchAdiTTiehiM sacchaMdabuddhimaivigappiyaM) jo yaha ajJAnI mithyAdRSTiyoM dvAga apanI svacchaMda buddhi aura mati se racA gayA hai| vaha laukikamAvazruta hai esA jAnanA cAhiye / IhA aura avagraharUMpa vicAradhArA kA nAma buddhi hai| tathA avAya aura dhAraNarUpa vicAradhArA kA nAma mati hai| sarvajJa ukta artha se viruddha abhiprAyavAlI buddhi aura mati se jina zAstroMkA grathana kiyA gayA hai ve saba laukika bhAvathata hai / (taMjahA) jaise-(bhAraha rAmAyaNaM bhImAsurukaM maA) nAsAmane mAzrita 4zana (ta) pUrva prastuta viSaya35 (loiyaM bhAvasuyaM?) ans zrutanu (ki) 135 cha? . uttara-(nAAgamaA) nAmAbhane mAzrita 4Ina (lAithaM bhAvasuya) els bhAvatazranuM A prakAranuM svarUpa kahyuM che. (jaM imaM aNNANiehi micchAdiTTiehiM sacchadabuddhimai vigappiyaM) majJAnI mithyASTie vaDe pitAnI svachaMda buddhi ane matithI racelA zratane alaukika bhAvabata" kahe che IhA ane avagraharUpa vicAradhArAnuM nAma buddhi che, tathA avAya ane dhAraNArUpa vicAradhArAnuM nAma mati che. sarvajJa kevaLI bhagavAna dvArA kathita arthathI virUddha abhiprAyavALI buddhi ane matithI je zAstronuM grathana (racanArUpa ayana) rAyuDAya cha, te zAstrIne allis mAvazruta 43 che (taMjahA) aai alls bhAvazutonAM nAma nIce pramANe che. (bhAraha rAyAyaNaM, bhImAsurukkaM kADillayaM ghoDayamuha) mahAmArata, raamaayaNa bhImAsura racita zAstra, kauTilya (cANakaya) racita arthazAstra, gheTakamukha For Private and Personal Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 204 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre kauTilyena = cANakyena nirmitam - arthazAstrama (ghoTaka mukham ) ghoTa+mukhanAmakaM zAstram, zakaTabhadrikAH = etannAmakazAstrANi, kArpAsikam kArpAsika nAmakaM zAstram, nAgasUkSmam, etannAmakaM zAstrama, kanakasaptatiH kanakapratinAmakaM zAstram, vaizikam-kAmazAstraprakaraNavizeSaH, vaizeSikama-kANAdadarzanam, buddhazAsanaM - tripiTakarUpam, kapilamsAMkhyazAstram, lokAyatikaM = cArvAkadarzanam - sAMkhyazAstragranthavizeSaH, mATharaM purANaM vyAkaraNaM nATakAni-mATharaM = mATharanirmitazAstravizeSaH, purANaM vyAkaraNaM, nATakAni= kAvyAni bahuvacanAntapadAt zravyakAvyAni ca / etAni pUrvoktAni bhAratAdIni laukikaM no bhAgamA bhAvazrutam / prakArAntareNa tadAha - ' ahavA' ityAdi / athavA - dvAsaptatikalAH- kalanAni = laukikaH stusvarUpaparijJAnAni valAH, dvAsaptati saMkhyakAH kalAH- dvAsaptatikalAH, etAzca samavAyAGgAdisUtreSu proktAH, tathA catvAro veda: sAGgopAGgAH - aGgAni - zikSAka lpavya / kara Naniruktachandojyau tiSarUpANi kADillayaM ghoDayamuha ) mahAbhArata rAmAyaNa, bhIma suraracita zAstra, cANakya racita atha zAstra. ghoTa mukhanAmakazAstra, (sagaDabhaddiyAo) zakaTabhadrikA nAmakazAstra (kappAsiyaM) kArpAsika nAmakazAstra (gAga sahumaM) nAga sUkSma nAmaka zAstra (kaNagasattarI) kanakasaptati nAmaka zAstra (vesiyaM) kAmazAstra prakaraNa vizeSa ( veisesiyaM) vaizeSikazAstra, ( buddhasAsaNaM) tripiTakarUpa buddhazAstra, (kavilaM) sAMkhyazAstra, (lo gAyaiyaM ) cArvAka darzana (saTTitaMtaM) paSTi taMtra sAMkhyazAstra grantha vizeSa, (mAThara) mATharanirmitazAstra vizeSa, (puNaM ) purANa) (vAgaraNa) vyAkaraNa ( nADagAI) dRzya kAvya aura zrAvya kAvya / ( ahavA ) athavA (bAvattarikalAo ) 72 kalAe~ (saMgovaMgA cattAriveyA) sAMgopAMga cAroM veda / 72 kalAoM kA varNana samavAyAGga Adi sUtro meM hai / zikSA, kalpa, nAmanuM zIkha, (sagaDabhaddiyAo) zauTa adria nAmatu zAstra, (kappAsika) arthA siGka nAbhanu zAstra, (NAgamuhuma) nAgasUkSma nAmanu zAstra, (vaNagasattarI) una saptati nAmanu zAstra, (vesiyaM) amazAstranu pra25 vizeSa, ( vei sesiyaM) vaizeSi zA, (buddhasAsaNaM) tripiTaGa 35 mauddhonu dharmazAstra, (kavila) pisatu sAMyyadarzana nAmanu zAstra, (logAsuiyaM) yArvA darzana, (sadvirtataM) SaSTitaMtra sAMkhya shaastrne| athavizeSa, (mAThara) bhAhara nirmita zAstra vizeSa, (purANaM) purANu (bAgaraNaM) vyA025, (nADagAIM) dRzya avya bhane zrAvyAvya, ( ahavA) athavA (bAvattari kalAo 72 usA, (saMgovagA cattAri vedA) aMga bhane uyAMgayukta yAre vaha bhA badhAne lokikabhAvazruta kahe che. 72 kalAonu varNana samavAyAMga AditrAmAM karavaamaaN Avyu che. vehonA cha maga nIce pramANe he zikSA, upa, vyA42, niru kata chanda ane jyotiSa ane tamanI vyAkhyA rUpa je graMthA che temane upAMga kahe For Private and Personal Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA-mu. 42 laukikaM noAgamabhAvazratanirUpaNam 205 SaT, upAGgAni tadvayAkhyArUpANi. taiH sahitA RgyajuHsAma tharvaNalakSaNAzcatvAro vedAH, laukikaM nobhAgamatA bhAvazrutam / bhAratarAma yaNAdInAM leke Agamatvena prasiddhatvAdAgamatve'pi taduktakriyAyA anAgamatvAt noAgamatvam, lokaprasiddhathaiva tatvamapi teSAM / tadupayoga eva bhavitumarhati, upayogI bhAvanikSepa itivacanAt / tadetat laukikaM nobhAgamato bhAvathataM varNitam / iti // suu042|| vyAkaraNa nirukta, chada. jyautiSa, ye chaha vedoM ke aMga haiM / aura unakI vyAkhyA rUpa jo grantha haiM ve upAMga haiN| Rgveda, yajurveda, sAmaveda, aura atharvaveda ye cAra veda haiN| ye saba laukika bhArazrata haiN| loka meM bhArata rAmAyaNa Adi Agama zAstrarUpa se mAne jAte haiM, isaliye inameM AgamatA hai aura inameM jo kriyAe~ varNita haiM, ve AcArarUpa nahIM hone se anAgamarUpa haiN| isaprakAra bhArata AdikAM meM tadukta kriyAoMkI apekSA noAgamatA A jAti hai| Teka prasiddhi se hI inameM zrutatA hai / isaliye ye nAAgama ko Azrita karake laukika bhAvazrata hai| inameM jo sUtrakArane bhAkta tA prakaTa kI hai vaha inake saMlagna upayoga kI apekSA se hI prakaTa kI gaI jAnanI caahiye| zabdAtmaka jo bhArata, rAmAyaNa Adika haiM ve to bhAvazruta ho hI nahIM sakate haiM kayoMki "upayogA bhAH nikSepaH" upayoga ko hI bhAvanikSepa kahA hai aisA Aptavacana hai| (se taM loiyaM nAAgamao bhAvasuyaM) isa prakAra noAgamakI apekSA yaha laukika bhAvatakA varNana kiyaa|che. cAra vedanA nAma A pramANe che veda, sAmaveda, yajurveda ane atharvaveda lekamAM mahAbhArata, rAmAyaNa Adine Agama-zAstra rUpe mAnavAmAM Ave che, tethI temAM AgamatAno sadUbhAva che, ane te zAstramAM je kriyAonuM varNana karavAmAM AvyuM che te kriyAo AcAra35 nahIM hovAthI anAgamarUpa che. A rIte mahAbhArata Adi granthomAM tadukata kriyAonI apekSAe AgamatA AvI jAya che. lokaSTasiddhinI apekSAe te granthomAM zratatAne sadUbhAva che. tethI te zAstrone Agama laukika bhAvakRta rUpa kahevAmAM AvyAM che te zAstragranthamAM sUtrakAre je bhAvakRtatA prakaTa karI che te temanA te zrutAmAM upayAgadepa pariNAmanI yukattatA (saMlagnatA)ne kAraNe ja prakaTa karavAmAM Avela che, ema samajavuM. zabdAtmaka je mahAbhArata, rAmAyaNa Adi che, temane te bhAvazrata gaNI zakAya ja nahIM kAraNa ke "upayogo bhAvanikSepaH" upayogane bhAvanikSepa 43 . bhA 2 siddhA tAnu vayana cha. (seta loiyaM noAgamao bhAvamya) 4. prA2nu nAma all bhAvathunanuM svarUpa samajavuM. 'ajJAnika' majJAnI 54mAre "" 5sa cha, te pAyaOM nayA For Private and Personal Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 206 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAra atha lokottarikaM noA mato bhAvazrutamAhamUlama-se ki taM louttariya noAgamao sAvasuya : louttariyaM noAgamao bhAvAya jaM imaM arahaMtehi bhayavaMtehi uppaNNaNANadaMsaNadharehiM tIyapaJcuppaNNamaNAmaya jApa ehi savvaSNUhi sabva darisIhi tilaka hiyamahiirhi appaDiyavaranANadaMsaNadhare hiM paNIya duvAla saMgaM gaNipiDaNaM, taM jahA - prAyAro sUryagaDo ThANaM sama. bAU vivAhapaNatI nAyAdhantakahAo uvasagadasAo aMtagaDadamAo aNuttavavAiyadasAo, paNhAvAgaraNAI vivAgasUrya diTTi vaao| se taM louttariyaM noAgamao bhAvasuyaM / setaM AgamaoM bhavasuyaM / se taM bhAvasuyaM // sU043 // atha kiM tad tarikaM noAgamato bhAva ? lokottarikaM noAmato bhAvazrutaM yadidaM atri bhagavadbhiruvandanaraiH bhatItatputpannA nAgatajJAyaH sarvajJaH sarvadarzibhiH cailAkyAta mahitapUjitaiH apratihatavarajJAnadarzanavaraiH praNIta dvAdazaGga gaNipiTakaM, tadyathA - AcAraH sUtrakRta, sthAnaM, samavAyaH, vivAhaprajJaptiH, jJAtAdharmaHthAH, upAsavadazAH, antakRtaddazAH, anutaropapAtikadazAH praznavyAkaraNAni, vipAkazrutam dRSTivAdazva | tadetat leAkeAtarikaM noAgamano bhAvazratam / tadetad nogAgayato bhAvayutam / tadetat Agamato bhAvazrutam / / sU0 43 // ajJAnika pada meM jo naj samAsa huA hai vahU alpArtha meM huA hai / ataH ajJAnika kA tAtparya 'alpajJAna vAle" aise hotA hai / aise alpajJAnI to samyaka dRSTi bhI hote haiM - ataH inakI nivRti ke liye mithyAdRSTi pada sUtrakAra ne prayukta kiyA hai | || sU0 42 // For Private and Personal Use Only aba sUtrakAra noAgama kI apekSA karake lokocarika sAtakA varNana paNa alpAka che. tethI ajJAnI eTale alpajJAnavALA, A prakArano artha ahI samajavA evA alpajJAnI teA samyak STi jIva paNa hAI zake che, tethI ahIM sabhyaSTi alpajJAnavALAnI nivRttine nimitte sUtrakAre mithyadRSTi vizeSaNanA pa prayoga ye che. // stra. 42 //
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra43 lokottarikanoAgamato bhAvazrutanirUpaNam 207 'se ki " ityAdi atha kiM tad leokottarika nAAgamatA bhAbazrutama ? iti ziSyapraznaH / uttaramAha-utpannajJAnadarzanadharaiH, utpanne jJAnAvaraNakSapaNAdiprakAreNa saMjAte na tu sahaje ye jJAnadarzane tayAdhApAstaH, hAdikevalajJAn dazanopayogayukta rityarthaH tathA-atItapratyutpa-nAnAgatajJAyakaH tatra atItAH bhUtakAlikAH, pratyutpannAHvartamAnamAlikAH, anAgA bhaviSyatkAlikA asteiSAM jJAyakAstaiH, tathAsarvajJaH sarvadravyaryAya jAnantIti sajJAstaiH. sarvadarzibhiH kevaladarzanena ekendriyAdi sarva sasthAvaraM jagad draSTuM zIlaM yeSo te savadarzinAtaiH, tathA nauleokyAkarate haiM-"se kiM taM louttariya" ityAdi / // mUtra 43 // zabdArthaH-(se) ziSya pUchatA haiM ! he bhadanta ! (nAAgamao) nAAgamako Azrita va rake (ta) pUrvaprakrAnta (louttariyaM bhAvasuyaM "kiM) lokottarika bhAvanata kyA hai ? ____ uttara-(nAgamao) noAga kI apekSA karake (louttariya bhAvasurya) lokottarikamA zruta isa praNA se hai- (uppaNNaNANadaMsaNadharehiM) jJAnA varaNakarma ke kSaya se utpanna hue keva jJAna aura darzanAvaraNa karma ke kSaya kevala darzanakA upayoga ko dhAraNa karanevAle, (tIyapaccuppaNNamaNAgayajANaehiM) atIta-bhUtakAlie pratyutpanna-vartamAna kAlika anAgata-bhaviSyavAlika padArtho ko jAnanevAle (savaNNU hiM) samasta dravyoM aura unakI trikAlavartI paryAyoM ke jJAtA (savvadarisIhiM) kevaladarzana se ekendriyAdi samasta trasasthAvara rUpa jagat dekhane ke have sUtrakAra ne Aga lakattarika bhAvatanuM nirUpaNa kare che "se taM louttariyaM" tyAdi zahAtha-(se) ziya zurune yo prazna pUche cheu lagavan ! (noAgamao) nAma nApazrutanA on le3'! (louttariya bhAvamuyaM ki) pUrva prastuta lokeAki bhAvakRtanuM svarUpa kevuM che? uttara- nAgamao) nosAmanA mAzraya daIna (louttariyaM bhAvasuya) lekentarika bhAvaBtanuM svarUpa A prakAranuM che. . "uppaNNa NANadaMsaNadharehiM" jJAnagunA kSayathI -na ye jAna mana zana35 upayogane pA2] 42nArA, 'tIyapacuppaNamaNAgayajANaehi" atIta (bhutali), pratyutpanna (tabhAna les), mane manAta (maviSyasiels) pahAni nArA, (savvaSNUhi) asta dravyo bhane temanI nitI ' paryAyAnA jJAtA (sampadarisIhi) OM zanayA mendriyA samasta sa bhane sthA1235 For Private and Personal Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 208 anuyogadArale valokitamahitapUjitaiH-aule kyena-trilokIsthitena bhAnapatithyataranara vidyAdhara vaimAnikAdisamUhena sanne 'pahiya' iti dezI zabdaH avalokitArtha pAcaka stataH-avalokitA:-amandAnandApari lu locanenirIkSitAH mhi| yathAvasthitA'sadRzaguNotkIrtanalakSaNena bhASamta pena amiSTutAH pUjitA:pandanAdilakSaNayA kAyikakriyayA satkRtAstaiH. tathA apratihatavarajJAnadarzanadharaH apratihate-samastAvaraNakSayasambhUtatvAd mUrtAmUrteSu sama tavastuSu kaTakuDayAdimiraskhalite avisaMvAdake vA ataeva kSAyikatvAdvA vare zreSThe ye jJAnadarzane kevala jJAnakevaladarzanarUpe, tayodharA:-dhArakA ye te tathA taiH, evaMbhUtairaI nirbhagavadbhiH, yadidaM dvAdazAGgatarUpasya paramapuruSasyAGgAnIva aGgAni, dvAdazaaGgAni-AcArAdIni yata tad dvAdazAGgagaNipiTakam gaNo'syAstIti gaNI AcArya stamya piTakamigha-sarvasvAdhAramaJjUSeva praNIta arUpita, tad lokottarika lokottara:svabhAvavAle (tilukkavahiyamahiyapUiehiM) . tIna lokavartI bhavanapati, dhvantara, nara, kinnara, vidyAdhara jyotiSika vaimAnika Adi ke samUha se avalokita amanda Ananda ke azruoM se pariSluta locanoM dvArA nirIkSita-hue, mahita-yathAvasthita guNoM ke kIrtanarUpa bhAvastavase saMstuta hue, pUjita-vandanAdirUpa kAyika kriyA se satkRta hue (appaDihayavaranANadaMsaNadharehiM) tathA apratihata samasta AvaraNa ke kSaya se utpanna hone ke kAraNa mUrta aura amUrta sAlavastuoM meM kaTakuDaya (kaTacaTAI kuDaya-bhitti) Adi se bhI assvalita athavA avisaMvAdI aise zreSTha ke lajJAna aura kevaladarzana ke dhAraka (arihaMtehiM bhagavaMtehiM) arhanta bhagavantoM dvArA (duvAlasaMga) AcAraMgAdi dvAdaza aMgavAlA (jaM ima) jo yaha tana na pAnA svalApapaNA, (tilukkavahiyamahiyapUiehiM) tra patI bhavanapati, vantara, nara, kinnara, vidyAdhara, tiSika, vaimAnika AdinA samUhathI avalaMkita, amaMda AnaMdA zuothI paristuta leca dvArA nirIkSita thatI mahita- yathAvasthita guNenA kIrtanarUpa bhAvastavanathI saMtuti (stavita) uni, yondi- q l635 yi liyA43 sArita yatai, (appaDiyavaranANadaMsaNa ) tathA apratihata samasta AvaraNanA kSayathI utpanna thayeluM hovAne kAraNe mUrva ane amUrta sakaLa vastuo kaTakuDaya (kaTa eTale caTTAi ane kuDaya eTale ta) AdithI paNa akhalita athavA avisaMvAdI evA zreSTha kevaLajJAna ane BANnanA thA24 (arihaMtehiM bhagavaMtehiM) mata mata 2 (dubAlasaMga) mAyA mAhi mA2 vANu (ja iya) 2 2 (gaNipiDagaM paNIya) ga5i84 pita thayuM che, te lokettara tIrthaMkare dvArA praNIta hevAne kAraNe lakattarika For Private and Personal Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 43 lokottarikanoAgamato bhAvazratanirUpaNam 209 tIrtha kRddhiH praNItatvAd lokottari bhAvanatam / tatsvarUpamAha-'ta jahA' ityA dinA-tadyathA-AcAraH, sUtrakRta, thAna, samavAyo vivAhaprajJaptiH, jJAtAdharmakathAH, upAsakadazAH, antakRta zAH. anuttarApapAtikadazAH, praznavyAkaraNAni vipAkazruta, dRSTivAdazca / sarvajJapraNItaM dvAdazAGgarUpaM yad gaNipiTaka. tadarthoM payAgo bhAvazrutaM upayogo bhAvanikSepa iti vacanAt / sa copayogazcaraNaguNasamanvitazcet tarhi no Agamato bhAvata' bhavati. caraNaguNasya kriyArUpatvena AnAgamatvAt. no zabdasya ca dezapatiSedhakatvenA yaNAt / upayogacAritravAn (gaNipiDagaM paNIya) gaNipiTaka prarUpita huA hai lokottara tIrthakaroM dvArA praNIta hone ke kAraNa lokottarika bhAvabhata hai| 'taM jahA' dvAdaza aMgoM ke nAma isa prakAra hai |-(aayaaro) AcArAMga (sUyagaDo satrakRtAMga (DANaM) sthAnAMga (samavAo) samavAyAMga (vivAha eNNasI) vivAha prApti'bhagavatI satra' (nAyAdhammakahAo jJAtA dharmakathA ( uvAsagadasAo) upAsaka dazAMga (aMtagaDadasA) antakRtazAga (aNuttarAvavAiyadasAA) anuttarApapAtika dazaMga (paNhAvAgaraNAI) praznavyAkaraNa, (vivAgasuya) vipAkazruta (dihivAo ya) Ara dRSTivAda / ina bAraha aMgoM ke artha meM jA upayogarUpa pariNAma hai vaha bhAva zruta hai "upayogA bhAvanikSepa" hai, aisA siddhAnta kA vacana hai| yaha upayogarUpa pariNAma yadi caraNaguNa-cAritra guNa se yukta hai to vaha noAgama se bhAvazruta hai kyoM ki caraNa guNa kriyArUpa hai aura kriyA Agama nahIM hotI hai| isa prakAra yahAM nozabda meM Agama: ekadeza meM niSedhaka hAne se deza pratiSedhakatA bana jAtI hai / yadyapi upayoga Ara cAritra guNa se bhAvata35 cha. ( jahA) te 6A (bhAra) manAnA nAma nIya prabhAva cha--(AyAro) (1) mAyAsaMga, ( yagaDA) (2) sutain. (ThANaM) (3) sthAnAM, (samavAo) (4) sabhAyAM (vivAha paNNattI) (5) vicAra prajJapti (marAvatI sUtra) (nAyA dhammakahAo) (6) jJAtA thA. (uvAsagadasAo) (7) SIRBin. (aMtagaDadasAoM) (8) santata. (aNuttarovavAiyadasAo) (6) anuttarApAtiin. (paNhAvAgaraNAI) (10) prazna0yA424. (vivAgasurya) (11) vizruta mane 'diDivAo ya' (12) dRSTipA. mA mAre manAnA arthamA 75yaa|35 pariNAma cha tenu nAma mAvazruta cha. 25 , "upayogA bhAvanikSepaH" mA prAnu siddhAntanuM vacana che. A upayoga rUpa pariNAma je caraNaguNa-caritraguNathI yukta heya te te AgamanI apekSAe bhAvathata che, kAraNa ke caraNaguNa kriyArUpa hoya che, ane kriyA AgamarUpa hotI nathI. A prakAre ahIM ne 50 ekadezanI apekSAe AgamanuM niSedhaka hevAthI dezapratiSedhakatA ghaTita thaI jAya che. jo ke upa For Private and Personal Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadAro sAdhyAdi pyabhedopacArAd bhAvazruta bhavitumarha ti / iha tu cAritrasamanvito dvAdazAGgopayogo noAgamato bhAvanutamityAzayena dvAdazAGgo gaNipiTakamityuktam / anyathA zabdAtmakasya dvAdazAGgasyopayogarUpatvAbhAvAd bhAvazrutatvaM nopapadyate / prakRtamupasaMharannAha-'se taM' iti / tadetad lokottarikaM no Agamako bhA zrutam / sarva no AgamatA bhAvazrutaM nirUpitamiti sacayitumAha- se taM' iti / detAnI Agamato bhAvazrutam / itthaM sabhedaM bhAvabhuta prarUpitamiti sUcayitumAha- 'se taM bhAvasuyaM' iti / tadetad bhAvazrutam iti / sU0 43 // itthaM bhAvabhutasvarUpamuktvA samprati tatparyAyAnAha mUlam-tassa gaM ime egaTriyA gANAghosA jANAvaMjaNA nAmadhejA bhavaMti, taM jahA suyasuttagaMthasiddhaM,-tasAsaNe ANAvayaga uvese| pannatraNa Agame vi ya, egaTThA pajavA sutte // se taM suyaM ||s0 44 // yukta huA sAdhu Adi bhI abhedopacAra se bhAzruta ho sakatA hai, parantu yahA~ jo dvAdazAGgagaNipiTakako noAgama se bhA zruta kahA hai vaha dvAdazAMga ke cAritramuNasamanvita upayoga ko lekara hI kahA hai aisA jAnanA caahiye| kyoMki zabdAtmaka jo dvAdazAMga hai vaha upayogarUpa nahIM hotA hai / ata: usameM upayogarUpatA kA abhAva hone ke kAraNa bhAnazrutatA nahIM ranatI hai| (se taM noAgamao bhAvasuyaM) isa taraha noAgama ko Azrita karake yaha lokottarika bhASazruta kA svarUpa hai / (se taM bhAvasuya) isa prakAra se sUtrakArane sabheda bhAvazruta kI prarUpaNA yahA~ taka kI hai| sUtra 43 // yoga ane cAritraguNathI cukata thayelA sAdhu Adi paNa abhedapacArathI bhAvata he I zake che, parantu ahIM je dvAdazAMgarUpa gaNipiTakane AgamanI apekSAe bhAvazrata kahyuM che te dvAdazAMganA cAritraguNa samanvata upaganI apekSAe ja kahevAmAM AvyuM che, ema samajavuM joIe, kAraNa ke zabdAtmaka je dvAdazAMga che te upaga rUpa hetuM nathI. tethI temAM upayoga rUpatAne abhAva hevAne kAraNe sAvadat saMbhavI zatI nathI. (se taM nAAgamao bhAvasuyaM) mA praranu sAmane Azrita karIne lakattarika bhAvata nAmanA Agama bhAvazratanA bIjA sahanu -135 sabhA (se taM bhAvasuyaM) mA prAre sUtradhAre mApazrutanA bahAnI ahIM sudhImAM prarUpaNA karI che. A rIte bhAvakRtanuM varNana ahIM samApta thAya che. sU04vA - - For Private and Personal Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikATIkA 44 bhAvazrutaparyAyanirUparNama chAyA-tasya khalu imAni ekAdhikAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni nAmadheyAni bhavanti, tadyathA zrutasUtragranthasiddhAnta shaasnmaajnyaavcnmupdeshH| prajJApanA Agamo'pi ca ekArthAH paryAyAH sUtre // tadetat zrutam // sU0 44 // TIkA-'tassa NaM' ityAdi tasya=bhAvazrutasya khalu imAni vakSyamANAni ekAthikAni-ekAviSayANi nAnAghoSANi-udAttAnudAttAdi nAnAsvarayuktAni, nAnAvyaJjanAni-kakArA ghanekavyaJjanAtmakAni nAmadheyani-nAmAni bhavanti, tadyathA-zrutasUtra siddhAnta' granthazAsanam-tatra- zrutam-zrUyate gurusamIpe yattatazrutama 1, sUtram-athAnAM sUcakaM sUtram 2, granthaH-tIrtha karakalpapAdavacanaprasUnAno granthanAd granthaH 3, siddhAntaH aba matrakAra bhAvazruta ke paryAyavAcI zabdoM ko kahate haiN| "tassa Na ime" ityAdi // sU0 44 // zabdArtha-(tassa NaM ime NANAghosA NANAvaMjaNA egaThiyA nAmadhejjA bhavaMti) usa bhAvazruta ke ye udAtta anudAtta Adi nAnA svaroM se yukta, aura kakAraAdi aneka vyaJjanoMvAle ekArthaviSayaka nAma haiN| (ta jahA) jo isa prakAra se ha___(suyasuttagaMthasiddhaMtasAsaNe ANavayaNauvaese pannavaNaAgame vi ya egaTThApajjavA sutte) guru ke samIpa sunA jAne ke kAraNa bhAvazruta kA nAma zruta hai arthoM kI sUcanA isase hotI hai isaliye isakA nAma mUtra hai| tIrtha kara rUpa kalpavRkSa ke vacana rUpa puSpoM kA isameM prathana rahatA hai isaliye isakA have sUtrakAra bhAvakRtanA paryAyavAcI zabdonuM kathana kara che- .. "tassaNaM ime" tyA: zamvArtha-(tassaNaM ime NANAghosA NANApaMjaNA egaTTiyAM nAmadhejjA bhavaMti) te zrutanA, hAtta -manuhAtta mAha vividha 212|thii yuta bhane 442 2016 bhanayanAthI yuta aArtha vAyaOM naam| . (taMjahA) te nAbhI nIce pramANe - .. (suyasuttagaMthasiddhaMtasAsaNe ANavayaNa uvaese panavaNa Agame vi ya egahA pajjavA sutte) (1) 01-gurunA sabhIye tenu zravaNa 42vAmAM mAve cha ta kAraNe tenuM nAmakRta che. (2) sutra-arthonI sUcanA tenA dvArA maLe che tethI tenuM bhI nAma sUtra cha. ... (3) a-ya-tIya 42 / 35 465vRkSanA kyana35 10ponu tebhA athana yera - - For Private and Personal Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 212 anuyogadvAramatre siddha-pramANapratiSThitamartham anta nayati-pramANakoTimArohayatIti siddhAntaH4, zAsanam-mithyAtvAviratikaSAyAdipravRttajIvAnAM zAsanAta-zikSaNAd-zAsanam 5, eSAM samAhAraH / tathA-AjJA-AjJApyante mokSArthinaH prANino'nayeti-AjJA6, vacanam-uktiH vAgyoga ityarthaH7, upadezaH-hitAhitapravRttinivRtyupadezanAtupadeza:8, prajJApanA-prajJApyante yathAvasthitajIvAdipadArthoM anayeti prajJApanA9, api ca AgamaHAcArya pArampayeNAgacchatIti-AgamaH, AptavacanaM vA Agama10, ete sarve'pi sUtraviSaye ekArthAH payAryAH boddhavyAH / prakRtamupasaMharannAha-tadetat zrutam-zrutAdinAmabhedairyaduktaM tat zrutaM vijJayamiti ||suu0 44 // nAma grantha hai / pramANa pratiSThita artha ko yaha pramANa koTimeM sthApita kara detA hai isaliye isakA nAma siddhAnta hai, mithyAtva avirati, aura kaSAya Adi meM pravRtta hue vyaktiyoM ko unase dUra honekI zikSA detA hai isaliye isakA nAma zAsana hai| mokSAmilASI prANI jana isase AjJApita kiye jAte hai, isaliye isakA nAma AjJA hai / vANI ke dvArA yaha spaSTa kiyA jAtA hai isaliye isakA nAma vacana hai / jIvoM ko isase hita meM pravRtta hone kI zikSA (upadeza) milatA hai isaliye isakA nAma upadeza hai| isake dvaar| jAvAdika samasta padArtha jisa rUpa meM sthita hai usI rUpa se prajJApita kiye jAte haiM isaliye isakA nAma 'prajJApanA' hai| AcArya paraMparA se yaha calA A rahA hai isaliye isakA nAma 'Agama' hai / athavA yaha Apta kA vacana hai isaliye bhI 'Agama' hai| ye saba mUtra ke paryAyavAcI zabda hai aisA jAnanA hevAthI tenuM nAma grantha che. (4) siddhAMta pramANapratiSThita ane te pramANabhUta tanI keTimAM sthApita karI de che tethI tenuM nAma siddhAMta che. (5) zAsana mithyAtva, avirati, kaSAya AdimAM pravRtta thayelI vyakitaone tenAthI dUra rahevAnI zikSA te Ape che, tethI tenuM pAMcamuM nAma zAsana che (6) AjJA-tenA dvArA manuSya Adine amuka AjJAo ApavAmAM Ave che, tethI tenuM chaThThuM nAma AjJA che. (7) vacanavANI dvArA tene spaSTa karavAmAM Ave che, tethI tenuM nAma vacana che. (9) upadeza-tenA dvArA ene upAdeyamAM pravRtta thavAnI ane anupAdeya (heya padArtho)thI nivRtta thavAnI zikSA (upadeza) maLe che, tethI tenuM AThamuM nAma upadeza che. (9) prajJApanA-tenA dvArA, jIvAdika padArtho je rUpe vartamAnamAM che eja rUpe prajJA pita karavAmAM Ave che eTale ke jIvAdika samasta padArthone yathArtha svarUpane prajJApita karavAmAM Ave che, tethI tenuM kAma prajJApanA che. (10) Agama-AcArya paramparAthI te cAlyuM Ave che, tethI tenuM nAma "Agama" che. A badhA zratanA For Private and Personal Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogacandrikA TIkA.sU0 45 skandhAdhikAranirUpaNam itthaM zrutAdhikAramuktvA sampati-'khadhaM nikkhivissAmi' iti kathanAnusAreNa skandhAdhikAra ucyate mUlam--se ki taM khaMdhe ? khaMdhe cauThivahe paNNatte, ta jahAnAmakhaMghe ThavaNAkhaMdhe davvakhaMdhe bhAvakhaMdhe // sU0 45 // chAyA-atha ko'sau skandhaH ? skandhazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-nAmaskandhaH, sthApanAskandhaH dravyaskandhaH, bhAvaskandhaH // sU0 45 // TIkA-se kiM ta' ityAdi-- asya vyAkhyA spaSTA, navaraM-kandhaHparamANvAdi samudAyaH // 45 // - cAhiye / (se taM suyaM) isa taraha ina zrutAdi nAmoM se yaha zruta kahA gayA hai|suutr44|| aba sUtrakAra (khaMdhaM nikkhivissAmi) isa kathana ke anusAra sandhAdhikAra prAraMbha karate haiM zabdArtha:-(se kiM taM khadhe) he bhadanta ! skaMdhakA kyA svarUpa hai ? (khadhecaubihe paNNate) uttaraH-skaMdhakA svarUpa prakaTa karane ke liye usa ke cAra prakAra prApta hue haiM-(taM jahA) ve isa taraha se haiM-(nAmakhadhe) nAma saMdha (ThavaNA khadhe) sthApanA kadha (davvaskaMdhe) dravyaskaMdha (bhAvakha dhe) aura bhAvaska dh| skaMdha zabda kA artha hai pudgala paramANuoM kA saMzleSa / isakI vyAkhyA pahile kI gaI vyAkhyA kI taraha hI jAnanI caahiye| paryAyavAcI zo hai, sebha samAnaye. (se taM suyaM) prAre mahI zratanuM nirUpaNa samApta thAya che. e sUtra 44 che. 73 "khaMdha nivikhavissAmi' mA 4thana anusAra 14pAdhiyAnA bhAR 3re -se kiM taM khadhe" tyAha zA-(se ki khaMdhe ?) ziSya gurune mevo prazna pUche che mApana! kanvanuM kevuM svarUpa hoya che? uttara-(khaMdhe cauvihe paNNatte) 24-dhanA 2135nu ni35 42vA nimitta tenA yA2 2 4aa che. (taMjahA) te praa| nIya pramANe cha-(nAmakhadhe, ThavaNAkhaMdhe, danvakhadhe, bhAvakhaMdhe) (1) nAbha245, (2) sthApanA45, (3) dra0ya345 ane (4) bhAvaskandha skandha zabdane artha "pudagala paramANuonA saMzleSa" samaja A sUtranI vyAkhyA AgaLa kahelI vyAkhyA pramANe samajavI. For Private and Personal Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 214 anuyogadvArasatre . . bhAvArtha:-rUpa, gaMdha, rasa, aura sparza jisameM pAye jAte haiM usakA nAma pudgala hai| yaha pudgala aNu aura skaMdha ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai| kitane hI prakAra ke pudgala kyoM na hoM, ve saba ina do bhAgoM meM samA jAte haiN| jo pudgaladravya atisUkSma hai-jisa kA bheda nahIM ho sakatA hai isI kAraNa se jo svayaM apanA hI Adi athavA apanA hI aMta aura apanA hI madhya hai, do sparza eka rasa, eka gaMdha, aura eka varNa se yukta hai vaha paramANu hai| yadyapi pudgala skaMdha meM snigdha rUkSa meM se eka, zIta uSNa meM eka mRdu kaThora meM se eka, aura ladhu guru meM se eka, ye cAra sparza hote haiM, kintu paramANu ke atisUkSma hone ke kAraNa usameM mRdu kaThora ladhu aura guru, ina cAra sparzo kA prazna hI nahIM uThalA hai| isaliye isameM kevala do sparza mAne gaye haiN| isase anya dvayaNuka Adi skaMdha banate haiN| isaliye yaha unakA kAraNa hai| kArya nhiiN| yadyapi dvayaNuka Adi skaMdhoM kA bheda hone se paramANu kI utpatti dekhI jAtI hai isaliye yaha bhI kathaJcit kArya ThaharatA hai parantu maulika rUpa meM yaha pudgalakI svAbhAvika dazA hai isaliye vastutaH yaha kisI kA kArya nahIM haiN| isakA jJAna indriyoM se nahIM hotA-kintu kArya liGga dvArA isakA anumAna jJAna bhAvArtha-jemAM rUpa, gaMdha, rasa ane sparzane sadbhAva hoya che, tenuM nAma pasala cha. te pugatAnA me leha cha- (1) mA bhane (2) 24.5 lo meM teTalA prakAranA pagale hoya paNa te badhAMne A be bhemAM samAveza thaI jAya che ' je pudagala dravya ati sUkSma hoya che, jenA vibhAga thaI zakatA nathI, ane te kAraNe je pote ja potAnA Adi rUpa, pitAnA antarUpa ane pitAnA madhyarUpa hoya che, je be sparza, eka rasa, eka gaMdha ane eka varNathI yukta hoya che, evAM pudgala dravyane paramANu kahe che. jo ke pugala skandamAM snigdha ane kaThora A be sparzImAne eka sparza, zIta ane uSNu, A bemAMthI eka, mRdu ane kaThora A be sparzamAMthI eka laghu ane guru, A bemAMthI eka, ema cAra sparzIne sadUbhAva hoya che, paraMtu paramANu ati sUkSama hovAne lIdhe temAM mRdu, kaThora, laghu ane guru, A cAra sparzInA sadabhAvane te prazna ja udbhavate nathI. tethI temAM mAtra be sparzone ja sadbhAva mAnavAmAM AvyuM che. te paramAgumAMthI anya dvayAka (be aNuvALA) Adi skandha bane che. tethI skandha banAvavAmAM te kAraNabhUta bane che-kAryabhUta banatuM nathI. jo ke hayAruka Adi ane vibhAga thavAthI paramANunI utpatti thatI jovAmAM Ave che, tethI te paNa kayAreka kAryarUpa bane che. paraMtu maulika rUpe pudagalanI te svAbhAvika dazA che, tethI vastutaH te keIna kAryarUpa nathI. te paramANunuM jJAna indriyothI thatuM nathI, paraMtu kAryaliMga For Private and Personal Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA.50 46 skA yAdhikAranirUpaNam 215 mUlam- nAmavaNAo puvvabhaNiyANukameNa bhaanniyvaao|suu046|| chAyA-nAmasthApane pUrvabhaNitAnukrameNa bhaNitaye // sU0 46 // TIkA-'nAmaDhavaNAoM' ityAdi... nAmaskandhaH sthApanAskandhazca : nAvazyaka thAnA''vazyaka-patipAdana satrA'numArega vaktavyo / iti ||suu0 46 // se bodha hotA hai| skaMdha do yA do se adhika paramANuoM ke saMzleSa se banatA hai / dvayaNuka to paramANuoM ke saMzleSa se hI banatA hai-parantu vyaNuka: Adi skaMdha paramANuoM ke saMzleSa se bhI banate hai tathA paramANu aura kaMdha ke saMzleSa se yA vividha skaMdhoM ke saMzleSa se bhI banate haiN| isaliye..a nyaskaMdha ke sivA zeSa saba skaMgha paraspara kArya bhI haiM aura kAraNa bhii| jina skaMdhoM se banate haiM unake kArya haiM aura jinheM banAte haiM unake kAraNa bhI str45| "nAma TuvaNAo pubvabhANiyANukakameNa bhANiya vyAo" ityAdi // sUtra 46 // ___ zabdArtha-(nAma mavaNAoM puThavabhaNiyANukkameNa bhANiyabvAmao) nAma saMdha aura sthApanAskaMdha kA svarUpa nAma Avazyaka aura sthApanA Avazyaka ke svarUpa kA pratipAdana karanevAle sUtroM ke anusAra jAnanA caahiye| vizeSatA kevala inanI hI hai / ki nAma Avazyaka kI jagaha nAmaskaMdha aura sthApanA Avazyaka ki jagaha sthApanA skaMdha lagAkara mRtroM kA anugama karanA caahiye| ||str 46 // dvArA tene anumAna jJAnathI baMdha thAya che. be athavA bethI vadhAre paramANuonA saMzleSathI skandha bane che, kayaNuka skandha te paramANuonA saMleSathI ja bane che, paNa vyaka (traNa aNuvALo) Adi skandha paramANuonA saMzleSathI paNa bane che athavA vividha skandhanA saMleSathI paNa bane che. tethI prayANuka kanya sivAyanA bAkInA badhAM skandha paraspara kArya paNa che ane kAraNa paNa che-je skadhAmAMthI teo bane che te skandhanA kAryarUpa ane je skandhone teo banAve che temanA kaNanurUpa che, ema samajavuM. e sUtra 45 che "nAmaTThavaNAo puvvabhaNiyANukkameNa bhANiyacyAo" tyA zA-(nAmaDhavaNAo puvvabhaNiyANusa meNa bhANiyadhvAo) nAma ane sthApanAskandhanA svarUpanuM nirUpaNa nAma Avazyaka ane sthApanA AvazyakanA svarUpanuM pratipAdana karanArAM sUtro pramANe ja samajavuM nahIM. eTalI ja vizeSatA samajavAnI che ke nAma Avazyakane badale nAmaskalpa ane sthApanA skandha sUtronuM kathana thavuM joIe. e sUtra 46 che For Private and Personal Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 216 - - - anuyogadvArane atha dravyaskandhaM nirUpayatimUlam --ple ki ta davakhadhe? danakhadhe duvihe paNNatte, tajahA Agamao ya noAgamao ya / se ka ta Agamao davyakha dhe? A mao davvakhadhe-jassa paMkha dhetti pa sikkhiyaM, sesaM jahA davAvassae tahA bhASiyavvaM / navara kha dhAbhilAvA jAva se ki taM jANayasarIrabhaviyasarIra iritte darakhaMdha ! jANayatarIravairine davyakhaMdha tivihe paNNatte, taM jahA-sacitta aci mIsae sU0 47 // ' chAyA-atha ko'sau dravya kandhaH 1 dravyaskandho vividhaH prajJaptaH, tadyathAAgamatazca noAgamatazca / atha ko'sau Agamato dravyasvandhaH ? Agamato dravyaskandhaH-yasya khalu skandheti padaM zikSitama, zeSa yathA dravyAvazyake tathA aba satrakAra dravyaskaMdha kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM dadhvakha dhe' ityAdi // sUtra 47 // zabdArthaH-(se) he bhadanta ! (ta) pUrvaprakrAnta (davyakhaMbe) dravyaskaMdha (kiM) kathA hai? uttara-(davvakhaMdhe duvihe paNa se) dravyaskaMdha do prakAra kA kahA gayA hai| (taMjahA) jase (Agamao ya noAgamao ya) 1 eka Agama ko lekara aura dasarA noAgama ko lekr| (se kiM taAgamao davyakhadhe) Agama se dravya skaMdhakA pA svarUpa hai ? (Agamao davvakhadhe jassa NaM khaMdhetti payaM have sarakAra dravyaskandhanuM nirUpaNa kare che "se kiM taM davvakhadhe" tyA zArtha - (se) ziSya guine yo prazna pUche che ? (ta) va prastuta (dabbakhaMdhe) dra0yaH4-dhanu (kiM) 3 135 cha? uttara-(davyavadhe duvihe paNNatte) dra0564.5 me 2 // 4 // cha (jahA) te me praa| nIya prabhA cha-(1) (Agamao ya, neAgamaoya) (1) mA. manI apekSAe vyaskandha ane (2) AgamanI apekSAe dravyakaSa. (se kitaM Agamao dadhvakhaMghe?) 8 sapana! mAgabhane mAzrita 4zana dravyaskandhanuM kevuM svarUpa che? utta2-(AgamaA dadhvastra dhe jassaNaM khadhe ti payaM sikkhiyaM sesaM jahA davyAvassae tahA bhANiyabvaM) mamI apekSA mAmane mAzrita zana For Private and Personal Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mAlakAgAnA - - - - anuyogacandrikA TIkA.50 47 dravyaskandha nirUpaNam bhaNitam / navaraM skandhAbhilAmo yAvat-atha ko'sau nAyakazarIrabhavyazarIra vyatirikto dravyaskandhaH ? jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyamkandhavividhA prAptA, tadyathA-sacittaH acitto mizrakaH // 47 // TIkA-'se kiM taM' ityAdi / vyAkhyA nigaDhasiddhA // 0 4aa" vikviyaM sesaM jahA davvAvassae tahA bhANiyabba) uttara-Agama se-Agama ko Azrita karake- dravyaskaMdha kA svarUpa isa prakAra se hai, jisa sAdhu Adi ne. kaMdha isa padake artha ko guru ke mukha se sIkha liyA hai yahAM se lekara "Thiyajiya" Adi zeSa padoM ko yahAM kahanA cAhiye aura unakA artha jisa prakAra se dravyAvazyaka ke varNana meM kahA gayA hai vaisA hI artha yahA~ para usa pATha kA lagA lenA caahiye| isa taraha skaMdha saMghandhI AlApa "atha kosil mAyakazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyaskaMdhaH" yahAM taka samajhalenA caahiye| (jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhadhe tivihe paNNatte) jJAyakazarIra bhavya zarIra se vyatirikta dravyaskaMdha tIna prakAra kA kahA gayA hai| (taMjahA) ve prakAra ye haiM (sacina acitte bhIsae) sacitta, acitta aura mishr| .. bhAvArtha:-ziSya ne gurumahArAja se pUchA hai ki hai bhadanta ! dravya skaMdha kA syA svarUpa hai ? taba guru mahArAja ne use samajhAne ke liye aisA kahA ki he ziSya / dravya skaMdha ko svarUpa do prakAra se nirdhArita kiyA gayA hai-1 dravyaskanvanuM svarUpa A prakAranuM che-"je sAdhue "raka, A padanA arthane gurunI sabhI zIbhI siidhe| cha,' mahIthI 23 4zana "ThiyaM jiya" maahidr0yaavshy| sutramAM AvelA padene ahIM paNa grahaNa karavA joIe. te padone je prakArane arthe dravyAvazyaka sUtramAM karavAmAM Avyo che, te prakArane artha ahIM paNa As tho naye. yA re 24.5 mI. "atha ko'sau jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyaskandhaH" mI sudhInu a ya naya. (jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhadhe tivihe paNNatte) zAyarI ane bhavya zarIra 01tirita (thI bhinna) dravyakanya traNa prakArane kahyo che. (taM jahA) te maare| mA prabhAcha (sacite acitta mIsae) (1) sathitta (2) ayitta bhane (3) mizra.. bhAvArtha-ziSya guru mahArAjane evo prazna pUche che ke he bhagavana ! dravyaska zvanuM svarUpa kevuM che?" tyAre guru tene te samajAvavA mATe bheda prabhedapUrvaka tenA svarUpanuM nIce pramANe nirUpaNa kare che. teo tene kahe che ke dravyakatvanuM svarUpa be prakAre nirdhArita karI zakAya che 28 . 16 For Private and Personal Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org va anuyogadvArasUtre Agama ko Azrita karake aura dUsarA nAAgama ko azrita karake / inameM 14 ve sUtra meM gayA hai - vaisA hI Adi ne skaMdha ke se jAna to liyA hai Agama ko Azrita karake dravyaskaMdha kA svarUpa jaisA pIche Agama ko Ati karake dravyAvazyaka kA svarUpa kahA jAnanA caahiye| jisakA tAtparya yaha hai ki jisa sAdhu svarUpa ko pratipAdana karanevAle zAstra ko acchI taraha parantu vaha usameM upayoga se varjita hai aisA vaha sAdhu rotest jJAyakazarIra dravyassdha, bhavyazarIra dravyaska dha, vyatirikta dravyatra isataraha se 3 tIna prakAra kA hai| inameM pahile padabA svarUpa 16, 17, 18, ina tIna sUtro dvArA pIche spaSTa kiyA gayA hai / vahA~ Avazyaka pada kI jagaha skaMdha pada lagAkara ise samajhalenA cAhiye / isakA sArAMza ha hai ki skaMdhazAstra ke jJAtA kA jo nirjiva zarIra haiM vaha noAgama kI apekSA jJAyakazarIra hai| tathA Age jisa zarIra se skaMdhazAstra ko vaha 1 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . (1) mAgamane Azrita karIne ane (2) nA Agamane Azrita karIne. AgamanA AdhAra laine dravyaskandhanu kevu' svarUpa che te have samajAvavAmAM Ave che. 14mAM sUtramAM AgamanA AdhAra laine drAvakSakanuM jevuM svarUpa kahevAmAM AvyuM che. evu' ja Agamane Azrita karIne dravyaskandhanuM svarUpa sama javuM. A kathananA sa'kSipta sArAMza nIce pramANe samajavA. Agama kI apekSA aura ina donoM se je sAdhu Adie skandhanA svarUpanuM pratipAdana karanArA zAstrane sArI rIte jANI lIdhuM' che, parantu te temAM upayAga pariNAmathI rahita che, evA te sAdhu AgamanI apekSAe dravyaska dha rUpa che. nAAgamanI apekSAe drazyaskandhanA traNa prakAra kahyA ke (1) nAyakazarIra dravyaskandha, (2) bhayazarIra dravyaskandha ane (3) uparyukata bannethI yatirikata (bhinna eve!) dravyaskandha A traNa prakAzamAMnA pahelA e prakAranuM svarUpa tra 17 18 ane 19mAM sUtramAM kahyA anusAra ja samajavuM joIe. tyAM 'Avazyaka' zabdanI jagyAe skandha' zabda mUkavAthI skandha viSayaka kathana khanI jaze. te sutrAnA sArAMza nIce pramANe che andhazAstranA jJAtAnuM je nijIva zarIra che. te nAAgamanI apekSAe nAyakazarIra dravyaskandha rUpa che, tathA je jIva gRhIta zarIra dvArA bhaviSyamAM skadhazAstranA jJAtA banavAnA che, tenA zarIrane nAAgama bhavyazarIra dravyaskandha rUpa samajavu. have A bannethI vyatirikta (bhinna) je drazyaskandha che, tenu svarUpa samajA For Private and Personal Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 48 sacittarUpaM prathamamedanirUpaNam tatra sacitarUpaM prathamaM bheda prarUpayitumAha - mUlam - se kiM taM sacitte davvakhadhe ? sacitta davvakha dhe aNegavihe paNNatte, taM jahA - hayakha dhe gayakha kiMnarakhaMdhe kiMpurisakha ghe mahoragakhaM gaMdhavvakhadhe usabhakhaMdhe / se taM sacitte davvakha ghe // sU0 48 // chAyA - atha ko'sau sacitto dravyaskandhaH 1 sacitto dravyaskandho'nekavidhaH prajJaptaH, tathA - hayaskandho gajaskandhaH kinnara skandha- kimpuruSaskandho mahoragaskandho gandharSaskandha vRSabhaskandhaH / sa eSa sacitto dravyaskandhaH || sU0 248 || 21.9 J TIkA - ziSyaH pRcchati - ' se kiM taM' ityAdi / atha ko'sau sacitto dravyaskandhaH ? iti / uttaramAha - 'sacitte daccakhaMghe' ityAdi / cittaM cetanA - saMjJAnamupayogo'vavAnaM manovijJAnamiti paryAya, cittena saha vartate sacittaH, dravyaskandhaH anekavidhaH = vyaktibhedAt anekaprakArakaH prajJaptaH, tadyathA - hayaskandhaH haya: =azvaH sa eva viziSTaika pariNAmapariNatatvAt skandho iyaskandhaH, evaM gajaskandhaH, kinnarAdayo gandharvAntAH vyantaravizeSAH / vRSabhaskandhaH -- vRSabhaHsIkhegA vaha bhavyazarIra dravyaska dha hai| aba ina donoM se vyatirikta jo dravyaskaMdha hai vaha sacitta, acita aura mitra ke bheda se 3 tIna prakAra kAhai || sUtra 47 // aba sUtrakAra sacitta rUpa prathama bheda kI prarUpaNA karate haiM" se kiM taM sacitte dadhvakha dhe" ityAdi / // sUtra 48 // zabdArthaH - (se kiM ta' sacitte davvakhaM dhe) he (prAraMbha kiyA huA) sacitta dravyaskadha kA kyA svarUpa hai ? bhadanta ! pUrvaprakrAnta uttaraH- (sacitte davvakha dhe aNegavihe paNNatte) sacitta dravyaskaMdha aneka prakAra kA kahA gayA hai / ( tajahA) jaise - ( hayakhaMdhe, gayakhaMdhe kinnara bavAsAM Ave che tenA nIce prabhArI trazu se udyA he (1) sathitta, (3) athitta Ane (3) mizra // sU0 47 // have sutrakAra sacitta rUpa pahelA bhedanI prarUpaNA kare che. "se kiM taM sacitte dadhvakha ghe" ityiAhi zabdArtha - (se kiM taM sa citte davayava ghe?) ziSya guru mahArAjane evA prazna pUche che ke huM bhAnta ! nAgama sA zarIra ane bhaLyazarIra atirikta dravyanyanA prathama bhedarA sacitavyaka kevu svarUpa kahyuM che. For Private and Personal Use Only ttara- (sacitta davyakhadha anahi gate) ahAranA 4hyo cha. (taMjahA) nema 4 (hayakha cai, "guyakha ghe, kinnarabaMdha, kiMpulisa
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre balIvardaH sa eva skandhaH vRSabhasandhaH / jIvAno zarIraiH saha kathaMcidabhede satyapi sacittakassandhAdhikArAt jIvAnAmeva ca paramArthataH sacetanatvAdiha hayAdisambandhino jIvA eva vivakSitA natu tadadhiSThitazarIrANIti bodhyam / nanu jIvAnAM skandhatvaM nopapadyate, pudgalapracayasyaiva skandhatvAditi cena, jIvAnAM pratyekamasaMkhyeyakhedhe, kiMpurisakhaMdhe, mahoragakhaMdhe, gaMdhavvakhaMdhe, usabhakhadhe) hayaskaMdha, gajaskaMdha, kinnaraskaMdha, kiMpuruSa skaMdha, mahoragaskaMdha, gaMdharvaskaMdha, vRSamaskaMdha / cetanA, saMjJAna, upayoga, avadhAna, mana aura vijJAna ye saba citta ke paryAyavAcI zabda haiN| .... isa citta se jo yukta hotA hai, usakA nAma sacitta hai / yaha sacita saMdha vyaktibheda kI apekSA aneka prakAra kA hai| haya nAma azva ghoDA-kA yaha pudgala paramANuoM kI eka viziSTa paryAya hai| ataH yaha skaMdha rUpa hai / isI taraha se gajAdi ke viSaya meM mi jAnanA caahiye| kinnara se lekara gaMdharva taka ke saMdha pantaradeva ke bheda hai| vRSabha nAma baila kA hai jIvoM kA gRhIta zarIra ke sAtha kathaMcit abheda haiM to bhI sUcittaskaMdha kA adhikAra hone se yahAM una 2 paryAyoM meM rahe hue jIvoM meM hI paramArthataH sacetanatA hone ke kAraNa ve hayAdi saMbandhI jIva hI vivakSita hue haiN| tadadhiSThita zarIra nhiiN| zaMkA:-yahAM Apa jIvoM meM skandhatA ko kathana kara rahe hai-so yaha khadhe, mahoragakha dhe, gaMdhavvakha dhe, usabhakha dhe,) ya245, 164-5, [5-na224-4. Y25245, bhaa2|34.5, 4-5, bhane vRSama34-5. .. cetanA, saMjJAna, upayoga, avadhAna, mana, ane vijJAna A badhA cittanA paryAyavAcI zabda che. A cittathI je yukta hoya che tene sacitta kahe che. A saciraska vyakitabhedanI apekSAe aneka prakAranA che. haya eTale gheDe te muddala paramANuonI eka viziSTa paryAya rUpa che. tethI te skalparUpa che. e ja pramANe gajAdi skandhanA viSayamAM samajavuM. 3} : kinnarathI laIne vyantara paryantanA skalpo vyaktara devanA bhedarUpa che. vRSabha eTale baLada. jene guhIta zarIranI sAthe amuka rUpe abheda che, chatAM paNa sacitta dravyaska ne adhikAra cAlato hovAthI ahIM te te paryAyAmAM rahelA jIvomAM - ja paramArtha (ravabhAvata) sacenatA hovAne lIdhe te hayAdi saMbaMdhI che ja - vivaNita thayA che temAM adhiSThita (tadadhiSThita) zarIranI vivakSA ahIM thaI nathI. zaMkA-Apa ahIM chamAM je skatAnuM pratipAdana karatuM kathana karI rahyA For Private and Personal Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sutra 48 sacittarUpaM prathamabhedanirUpaNam pradezAtmakatvena teSAM sandhatvasya suprtiittvaat| nanu hayaskandhAdInAmanyatareNa kenApyudAharaNena siddhaM kimetairbahubhirudAharaNairiticet, ucca te-AtmA'dvatavAda - nirAkartuM bhinnasvarUpavinAtIyaskandhabahu-vamAzritya udAharaNaM pradarzitam / a . tavAdAhIkAre siddhasaMsArivyavahAroccheprasaMgAt / prakRtamupasaMharannAha -sa eSa sacitto dravyaskandha iti ||s0 48 // kathana jacatA nahIM hai| kyoMki jo pudgala pravayarUpa hotA hai usameM hI sphanyatA ghaTita hotI hai / jIva meM nahIM kyoMki yaha pudgala pracayarUpa nahIM haiN| . uttaraH-ThIka hai parantu yaha aikAntika bAta nahIM hai, ki pudgalapraya meM hI skaMdhatA ghaTita hotI hai| haraeka jIva asaMkhyAta pradeza hai / isa apekSA unameM skandhatA supratIta hai| ataH pudgalapracaya rUpa nahIM hone parabhI asaMjyAta pradezAtmakatA rUpa pracayavAlA hone se jIva meM skaMdhatA mughaTita hai| zaMkAH-sacita dravyaska dhakI siddhi hayavandha Adi meM se kisI eka bhI udAharaNa se jaba ho jAtI hai / taba phira ina aneka udAharaNoM ko yahA~ prasTa karane kI kyA AvazyakatA huI ? uttaraH- AtmA dvaitavAda ko nirAkaraNa karane ke liye bhinna 2 svarUpagAle vijAtIya skoM kI anekatA lekara sUtrakArane ina udAharaNoM ko dikhalAyA hai| .... yadi kevala advaitavAda ko aMgIkAra kiyA jAve to siddha aura saMsArI A te kathana ucita lAgatuM nathI, kAraNa ke je pudgalapracaya rU5 heya temAM ja katA ghaTAvI zakAya che jIvamAM skandhatA ghaTADI zakAtI nathI kAraNa ke te pudagalaprapaMca rUpa nathI, uttara "pudagalapracayamAM ja skandhatA ghaTita thAya che, evI koi ekAstika vAta ja ahIM pratipAdita thaI nathI. pratyeka jIva asaMkhyAta pradezayukata hoya che. te daSTie vicAra karavAmAM Ave che temAM skandhatA supratIta thAya che. tethI pugalapracaya rU5 nahIM hovA chatAM paNa asaMkhyAta pradezAtmakatA rUpa pracayavALe hovAne kAraNe jIvamAM adhatA sughaTita ja che? zaMkA-hayaka Adi adhomAMthI kaI paNa eka skalpanA udAharaNa dvArA sacitta dravyaskandhanuM pratipAdana karI zakAya ema che. chatAM ahIM aneka udAharaNa ApavA pAchaLa sUtrakArane ze hetu rahele che. uttara-AtmAdvaitavAdanuM nirAkaraNa karavAne mATe bhinna bhinna svarUpavALA vijAtIyaskanI anekatAnI apekSAe sUtrakAre A udAharaNe batAvyA che. je mAtra advaitavAdane ja svIkAra karavAmAM Ave, te siddha ane saMsArIne je vyavahAra che tenA uchedane prasaMga prApta thaze. For Private and Personal Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 222 ... anuyogadvArakhane acittadravyaskandhaM nirUpayati mUlam--se kiM taM acitte davvakhaMdhe ? acitta da vakhadhe aNegavihe paNNatta, taM jahA-dupaesie tipaesie jAva dasapaesie saM. khijjapaesie asaMkhijapaesie aNaMtapaesie / se taM acitte. davvakhadhe // sU0 49 // chAyA-atha ko'sAvacitto dravyaskandhaH ? acitto dravyaskandhaH-anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-dvipradeziH tripradeziko yAvat dazapradezikaH saMkhyeya pradezikaH asaMkhyeyapradezakaH anantapradezikaH / sa eSaH acittI drvyskndhH|49| kA jo vyavahAra hai usake uccheda kA prasaMga prApta hogaa| (se ta sacio davvakhaMdhe) isa prakAra se yaha savitta dravyaskandha hai / / / sUtra 48 // aba sUtrakAra acitta dravyaskandhoM kA nirUpaNa zrate haiM "se kiM taM acitte davvakhaMdhe' ityAdi / // sUtra 49 // zabdArthaH-(se kiM taM acitte dakhaMdhe) he bhadanta ! acitta dravyaskaMdha kA kyA svarUpa hai ? (acire davyavakhaMdhe aNegavihe paNNa) uttara-avitta dravyAkaMdha aneka prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise- (dupaesie tipaesie jAva dasapaesie saMkhejjapasie asaMkhejjapaesie aNaMtapasasie) do pradezavAlA acitta dravyaskadha, tIna pradezavAlA acittadravyaskaMdha, yAvat daza pradezavAlA acittadravyaskaMdha, saMkhyAta pradezavAlA acinadravyaskandha, asaMkhyAta pradezavAlA acitta dravyaskaMdha, aura anantapradeza (se taM dakha ghe) mA prare sathita dra0524-dhanA 2135 vana mahI sabhAta thAya cha // 90 48 // have sutrakAra acitta vyaskandhanA svarepanuM nirUpaNa kare che- "se ki ta acitta davakha dhe" tyAha thA-(se kiM taM acitta davvakhadhe?) ziSya gurune mevo na 42 cha / hai magavan ! pUrva prastuta gayitta dra0524.dhanu 2135 3cha ? ........ utta2-(acitta davakhadhe aNegavihe paNNatto) mazita04mane . URL ho.. (taMjahA) hai... (dupaesie, tipaesie jAva dasapAesie, saMkhejapaesie, asaMkhejapaesie, aNaMtapaesie) meM pradezakANa ayitta dravya24ndha, tra prdeshkaanne| mayitta dravyaskandha. eja pramANe dasa sudhInA pradezavALe acitta dravyakanya, saMkhyAta For Private and Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikATI... 49 acittadravyaskandhanirUpaNam TIkA-"se ki " ityAdi ziSyaH pRcchati-atha ko'sAvacitto dravyasandhaH 1 uttaramAha-aciso dravyaskandhaH-anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-dvipradezika:-prakRSTaH pudgalAstikAyadezaHpradezaH pradezaH paramANurityarthaH, hau pradezau satra sa dvipradezika:-sandhaH / evaM yAvat-anantapradezikaH svndhH| sa eSo'citto dravyaskandhaH // suu049|| - - bAlA acita dravyaskandha / yaha "prakRSTaH dezaH pradezaH" isa vyutpatti ke anusAra saba se alpa parimANavAlA pudgAstikAya kA jo deza hai usakA nAma pradeza-paramANu-hai / saMkhyAta. asaMkhyAta aura anta pradezavAlA pudgalAstikAya kA deza sthAna mUlarUpa meM paramANu hai| se aneka paramANuoM ke mela se yAdi pradezo skaMdha banate hai / 1 pudgala paramANu mI astikAya isIlie hai ki vaha nAnA skaMdhoM kA utpAdaka hai bhAvArtha-yahAM para sUtrakArane acitta dravyaskandha kA svarUpa kahA hai| usameM do pradezI skaMdhe se lekara anantapradezI skaMdha taka ke jitane pudgalaskaMdha haiM ghe sava acitta dravyaskandha meM parigaNita hue haiM / do paramANu milakara dvipadezI skandha, tIna paramANu milakara tIna pradezI skaMdha yAvat ananta paramANu milakara ananta pradezI skaMdha bane haiN| ye saba acina dravyaskaMdha haiN| // mUtra 49 // pradezavALa acitta dravyakanya, asaMkhyAta pradezavALo acitta dravyaskandha, ane manAta prazavANI ayitta dra05345 'prakRSTaH dezaHpradezaH" 0yutpatti mnusAra sauthI a5 parimANavALo pudagalAstikAyane je deza che tenuM nAma pradeza paramANuM che saMkhyAta. asaMkhyAta ane anana pradezavALA pudgalAstikAyane deza () bhUNa352bhA che. aneka paramANuonA meLathI (saMgathI) dvayAdi pradezI skandha bane che. eka pudagala paramANu paNa vividha skandhanuM utpAdaka hevAne kAraNe astikAya rUpa ja che. bhAvArtha--ahIM sUtrakAre acitta dravyakanA svarUpanuM nirUpaNa karyuM che. be pradezI skalpathI laIne anaMta pradezI skandha parvatanA jeTalA pudagala Ape chete badhAne ahIM acita dravyaka rUpe gaNavavAmAM AvyAM che. be paramANu maLIne ddhipradezI kanya, traNa paramANu maLIne tripradezI skandha, ane eja pramANe cAra, pAMca Adi ananta paryantanA paramANu maLIne cAra pradezI, pAMca pradezI Adi ananta pradezI paryantanA skandha bane che. te badhAM skandha acitta dravyaskandha che.sUlA For Private and Personal Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 224 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavArasUtre atha midravyaskandhaM nirUpayati- mUlam -- se kiM taM mIsae davvakhadhe ? mIsae datvakha ghe aNegavihe paNNatta, taM jahA - meNAe aggime khadhe, seNAe majjhime khane, seNAe pacchime khaMdhe, se taM mItae duvvakhaMdhe ||suu0 50 chAyA -- atha ko'sau mizrako dravyaskandhaH 1 mizrako dravyaskandhaH - aneka vidhaH prajJaptaH, tadyathA - senAyA agrimaHskandhaH senAyA madhyamaH skandhaH, senAyAH pazcimaH skandhaH / sa eSa mizrako dravyaskandhaH ||sU0 50 // TIkA 'se kiM taM' ityAdi -- atha ko'sau mizrako dravyaskandhaH 1 iti ziSya praznaH / uttaramAha - mizrakaHsacetanAcetana saMkIrNo mizraH sa eva mizrakaH evaMcitro dravyaskandhaH aneka " - aba sUtrakAra mizradravyaskaMdha kA varNana karate haiM, " se kiM taM mIsae" ityAdi / || sUtra 50 // zabdArtha - (setaM mIsA davvakha ghe) he bhadanta / mizra dravyaskaMdha kA kyA svarUpa hai ? uttara- (mIsae dambakha ghe aNegavihe paNNasa) mizradravyaskaMdha aneka prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA ) jaise - ( seNAra agimekhadhe, seNAe majjhimeva vai seNAe pacchime khadhe, se taM mIsae davvakhaM dhe) senA kA agrima skaMdha, senA kA madhyamaskaMdha, senA kA pazcimaskaMdha ) isa prakAra se yaha mizra dravyaskaMdha hai sacetana aura acetana ina donoM kA mizraNa jahA~ hotA hai usakA nAma mizra have sUtrakAra mizra drazyaskandhanuM' nirUpaNa kare che-- "se kiM taM mIsae" dhatyAhi zabdArtha - ( se kiM taM mIsae davvakhadhe) he mahanta ! mizra dravyasandha sva35 Thevu che. 2 - ( mIsa davvakhaMdhe aNega vihe paNNatta) mizra dravyasandhanA bhane ara udyA che. (taMjahA) bha ......... For Private and Personal Use Only 1 seNAra anime khadhe, seNAe majjhime khadhe, seNAe pacchime khaMdhe se taM mIsa davvakhaM dhe) (1) senAno agrima 24ndha, (2) senAnI madhyamasmndha ane (3) senAnA pazcima (antima) skandha A prakAranuM A mizra dravyaskandhanuM svarUpa che.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA-ma. 50 mizradravyaskandhanirUpaNam prakArakaH prarUpitaH, tadyathA-senAyA agrimaH skandhaH-hastyazvasthapadAtikavacakhagakuntadhanurbANA dasamudAyarUpAsenA tasyA agrimaH skandhaH agrabhAgo mizraka: skandhaH / tathA-senAyA madhyamaH skandhaHpa.zcamaH pRSThavartI skandhazca mishrkaarkndhH| hastyAdayazcAtra sacetanAH, kavacAdayazcAcetanAH / itthaM sacetanAcetanavatvAdana mizrakatvaM bodhyam / prakRtamupasaMharannAha-sa eSa mizrako dravyamkandha iti mU0 50 // atha prakArAntareNa jJAyakazarIra bhava zarIravyatiriktaM dravyamAnya nirUpayati mUlam-ahavA jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhadhe tivihe paNNatte, taM jahA-kasiNakhadhe, akasiNakhadhe annegdviykhdhe|suu051 chAyA-athavA jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktI dravyaskandha vividhaH prajJaptaH, tadyathA-kRtsnaskandhaH, akRranAkandha', anekadravyaskandhaH // 51 // TIkA-'ahavA' ityAdi-vyAkhyAnigadamiddhA / 51 // hai| senA ina donoM kI saMmizraNarUpa avasthA hai| isameM hastI, azva, ratha, pyAde, kavaca, talavAra, bhAlA, dhanuSa, aura vANa Adi kA saMbandha rahatA hai| inakA samudAya hI to senA hai isameM hastI Adi saghetana padArtha haiN| ina donoM kA saMmizraNa isameM rahatA haiN| isaliye ise mizra dravyaskandha kahA haiM |suu.50|| aba dUsarI taraha sUtrakAra jJAyakazarIra bhagazarIra se vyatirikta dravyaskaMdha kA nirUpaNa karate haiM-"ahavA jANayasarIgbhaviyasarIra" ityAdi / |muutr 51 // zabdArtha-(athavA jJAyaka zarIra bhavya zarIra se vyatirikta dravyaskandha tIna prakAra kahA gayA hai| (taM jahA) jaise kRtsnaskaMdha, akRtsnaskaMdha aura aneka dravyAkaMdha / isakI vyAkhyA pahile jaisI jAnanI cAhiye / / sUtra 51 // sacetana ane acetana, A baMnenuM mizraNa jemAM thayeluM hoya che tene mizra kahe che. senA A bannenA saMmizraNarUpa avarathAthI saMpanna hoya che. temAM hAthI, ghoDA ratha, pAyadaLa, kavaca, talavAra, bhAlA, dhanuSa ane bANa Adi sacitta acitta padArthone sadbhAva rahe che, tenA samudAyane ja senA kahe che. temAM hAthI, ghoDA, senika Adi sacetana padArtho hoya che, ane talavAra, kavaca, bhAlA Adi ace. tana padArtho paNa hoya che. temAM sacetana ane acetana, bannenuM saMmizraNa rahe che. te kAraNe tene mizra dravyaskanya rUpe ahIM prakaTa karavAmAM Avela che. sU. 50 have sUtrakAra jJAyaka zarIra ane bhavya zarIrathI bhinna evA tadvayatirikta dravyandh ni3555 mIla te 42 cha- 'ahavA jANa sarIrabhaviyasarIra" tyAha| zabdArtha--athavA jJAyaka zarIra ane bhavya zarIrathI bhinna evA dravyaskalpanA prA2 hyA che. (taMjahA) te tra praa| nIce pramANe che-(1) 24, akRtnaskaMdha ane aneka dravyaskandha te traNanA svarUpanuM nirUpaNa have pachInA sUtromAM karavAmAM Avaze. je sU51 | 29 For Private and Personal Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 226 anuyogadvArasatre tatrAyabhedaM nirUpayati mUlam-se ki taM kasiNakhaMdhe ? kasiNakhadhe se ceva hayakha', gayakhadhe / se ta kasiNakhadhe sU0 52 . chAyA--atha ko'sau kRtsnaskandhaH ? kRtsnasvandhaH sa eva hayaskandhA gajaskandhe yAvad vRssbhrkndhH| sa eSa kRtsnaskandhaH // 52 // TIkA--ziSyaHpRcchati-se ki taM' ityAdi / atha ko'sau kRta naskandhaH ? uttaramAha-kRtsnasvandhaH-jIvApekSayA pradezAnAM paripUrNatvAt kRtsnaH paripUrNaH, sa cAsau skandhaH, ayaM tu sa eva pUrvokta eva hayaskandho-gajasva ndho yAvad vRSabhaskandhA vijnyeyH| nanu-hayaskandhAdInAme trApi udAharaNatvena nirdiSTatvAt sacittaskandhasyaiva saMjJAntareNa prakArAntaratvamuktam, natvatra jJAyaka zarIgbhapazarIravyatirikta "se kiM taM kasiNakhadhe ityAdi ||str 52 // zabdArtha--(se kiM taM kasiNakha ghe) he bhadanta kRtsnadravyaskaMdha kA kyA svarUpa hai ? (kasiNakhadhe se ceva hayakha'ghe gayakhadhe jAva usabhakha dhe) utta-haskaMdha gajaskaMdha se lekara vRSabhaskaMdha taka jo sacittaskaMdha 48 ve sUtra meM prakaTa kiyA gayA hai-vahI karanaskandha hai| paripUrNaskaMdha kA nAma kRtanAkaMdha hai / isa kaMdha meM jIba kI apekSA pradezoM kI paripUrNatA rahatI hai| zaMkA--sUtrakArane isa kRtranaskaMdha meM bhI hayAdikoM ko hI udAharaNarUpa se nirdiSTa kiyA haiN| aura sacitta dravyaskaMdha meM bhI unheM hI udAharaNa rUpa se kahA hai to inake isa kathana se yahI jJAta hotA hai ki sacitta dravyaskaMdha hI - "se ki taM kasiNakha dhe" dhyAle Avtha-(se kiM kasiNakhadhe?) ziSya gurune mero prazna pUcha cha bhagavan! kRtna dravyaskandhanuM svarUpa kevuM che? utta2-(kasiNakha ghe se ceva hayakhadhe gayarabaMdhe jAva usabhakhaMdhe) ya24ndha, gajaskandha Adi vRSabhaskandha paryananA je sacitra 48mAM sUtramAM prakaTa karavAmAM AvyA che, e sacita adhe ja kRtna dravyaskandha rUpa che paripUrNa skadhanuM nAma kRtna skandha che. A skandamAM jIvanI apekSAe pradezanI paripUrNatA rahe che. zaMkA-sUtrakAre A kRtnaskadhamAM paNa ava vigerenA udAharaNarUpathI batAvela che, ane acitta dravyamAM paNa temane ja udAharaNarUpe prakaTa karyA che. temanA A kathanathI eja vAta jANavA maLe che ke sacitta dravyaskane ja ahIM For Private and Personal Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sU0 52 kRtsnaskandhanirUpaNaM 337 dravyaskandhasya bhedA taratvam ataH kRtsnaskandhA danA punarabhidhAnamanarthakamiti ce ducyate - pUrva sacitta dravyasanyAdhivAt tathA'sambhavino'pi buddhayA niSkRSya uktA, iha tu jIvatadadhiSThita zarIrAvayavalakSaNaH samudAyaH kRtsnasndhatvena vivakSita ityato'bhidheyabhedAt siddhaM bhedAntaratvam / astyevaM, tathApi hayaskandhasya kRtsnatvaM nopapadyate, tadapekSayA gajaskandhasya bRhattaratvAditi ce maivama, asaMkhyeya pradezAtmako jIvastadadhiSThitAzvazarIrAvayavA ityevaM rUpaH samudAya hayAdiskaHdhatvena vikSita iti jIvasyAsaMkhyeyama dezAtmaka tvena sarvatra tulyatayA gajAdi svantra sya bRhattaratvAsiddheH / prakRtamupasaMharannAha - ' se taM' iti / sa eSa kulnaskandha iti // 52 // nAmAntara se prakArAntararUpa meM vahe gaye haiM / ataH isa taraha se kRtsnaskaMdha Adi rUpa se - punaH kathana karanA - sacitta dravya kandha kA vivecana karanA ThIka nahIM haiM ? uttara sacittadravyaskandha meM hayAdi saMbadhI jIvoM kI hI unake zarIra se unheM apanI buddhi dvArA pRthak nikAlakara vivakSA huI haiM unake zarIra kI nahIM parantu isa kRtsnaskaMdha meM jIva aura jIvAdhiSThita zarIrAvayava ina donoM rUpa jo samudAya hai usaki vivakSA huI hai| isa taraha abhidheya ke bheda se sacitta daoutkaMdha meM aura isa kRtsnaskaMdha meM parastara meM bheda hai / zaMkA- isa taraha bheda bhale raho - to bhI hama skandha meM kRtsnatA nahIM banatI hai / kyoM ki hayaskandha kI apekSA gajaskaMdha bahuta baDA hotA hai / uttara- aisA nahIM hai kyoMki hayAdiskaMdhoM meM asaMkhyAtapradeza jIva aura isa jIva se adhiSThita zarIrAvayava ina donoM rUpa samudAya vivakSita hai-eka nAmAntara dvArA (kRnaskandha rUpa anya nAma dvArA) prakaTa karavAmAM Avela che. te sacitta dravyaskandhanuM ahIM pharIthI kRtsvadravyaskandhane nAme vivecana karavu' te ceAgya gaNAya nahIM. uttara--sacitta dravyaskandhamAM avAdi sabadhI jIvAnI ja temanA zarIrathI tebhane potAnI ( sUtrAranI) buddhi dvArA pRthA (asa) urI nAbhIne vivakSA thAM che-temanAM zarIranI vivakSA thai nathI. parantu A kRtsnaskandhamAM jIva ane jIvAdhiSThita zarIrAvayava A mane rUpa je samudAya che. tenI vivakSA thaI che. A rIte abhidheyanA bhedanI apekSAe sacitta dravyaskandha ane a! kRtsna dravyaskandhamAM para252 le che. zakA--A prakArane bheda bhale hAya, chatAM paNa huyarakadhamAM kRSnatA ghaTita thatI thI, kAraNu hayaskandha (andhakandha) karatAM gajakandha ghaNA moTA hoya che. uttara--evuM kathana yogya nathI, kAraNa ke hayAdiskandhAmAM asakhyAMta jIva pradeze ane te jIva vaDe adhiSThita zarIrAcavA ane rUpa samudAya vikSita che. For Private and Personal Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 228 anuyogadvArasUtre atha-akRstnaskandhaM nirUpayati. mUlam-se ki ta akasiNakhadhe ? akasiNakhadhe so ceva dupae. siyAikhadhe jAva aNaMtapaesie khNdhe|se taM akasiNakha dhe |suu053|| jIva meM asaMkhyAta pradeza hotA hai| isa prakAra asaMkhyAta pradezarUpa se jIva kI sarvatra tulAtA hai / ataH gajo dambaMdhoM meM bRhattaratA kI asiddhi hai| (se ta' kasiNakha dhe) isa taraha yaha kRtsnagkaMdha kA svarUpa hai| bhAvArtha-sUtrakArane isa stra dvArA dUsarI taraha se tadvayatirikta dravyAkaMdha ke bhedoM kA yathana kiyA hai / ina meM jo kRtamnaskaMdha hai usa meM tat 1 jIva aura tatra jIgadhiSThitazarIrAvayavarUpasamudAya vivakSita huA hai| isa taraha hayaskaMdha apane rUpa se gajAdiskaMdha apane rUpa se apane 2 meM pUrNa haiN| isaliye ye skaMdha kRtanaskaMdha haiN| AtmA ko zAstrakAroMne asaMkhyAta pradezI kahA hai| ye pradeza cAhe hayAka dha ho cAhe gajaskaMdha ho saba meM pUrNa rahate haiN| yahI inakI apane-apane skaMdha meM pUrNatA haiN| sacinadvyaskaMdha meM tattat jIvAdhiSThitazarIra vivakSita nahIM hai vahA~ to kevala usa zarIra meM vartamAna jIva hI vivakSita hai| isa prakAra kRtsnaskaMdha meM aura-sacitta dravyaskaMdha meM antara jAnanA cAhiye / // sU0 52 // eka jIvamAM asaMkhyAta pradeza hoya che. A prakAre asaMkhyAta pradezIrUpe jIvanI sarvatra tulyatA (samAnatA) che. tethI gajAdi skomAM azvAdi skandha karatAM mapitA siddha thatI nathI. (se taM kasiNasna dhe) mA prA2nu 24ndhanu 2135cha. | bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA tayatirikata dravyaskAna bhedanuM bIjI rIte kathana karyuM che. temAMthI je kRmnaskandha che temAM te te jIva ane te te (haya, gajAdi javAdhiSThita zarIravayava rU5 samudAya vivakSita thaye che. AvI rIte hayaska ane gajAdi skandha pitApitAne rUpe paripUrNa che. tethI te skandhane kRkalpa kahevAmAM Avela che. AtmAne zAstrakAroe asaMkhyAta pradezI kahyo che. te pradeza bhale hayaskandha hoya athavA bhale gajaaudha hoya badhAmAM pUrNa rahe che eja temanI pitApitAnA skarSamAM pUrNatA che. sacittadravyaskandhamAM te te (adha, gaja Adi pratyeka jIvAdhiSThi zarIra vivakSita thayuM nathI, tyAM to kevaLa te te zarIramAM rahelA jIvanI ja vivikSA thaI che. A prakAranuM kRtnaskandha ane sacitta dravyaska dha vaccenuM aMtara ( a) sabhA .. // sU. 52 / / For Private and Personal Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir TA anuyogacandrikATIkA. 53 akRtsnaskandhanirUpaNam 229 chAyA-atha ko'yo akRtsnaskandhaH ? akRtpna kandhaH sa eva dvipradezikAdiskandho yAvat anantapradezikaH skandhaH / sa eSa akRtsnaskandhaH / / 53 // TImA--ziSyaH pRcchati-se kiM ta' ityAdi atha ko'sAvakRtsnassanyaH ? iti ziSyapraznaH / uttaramAha-akRtsnaskandhaH -na kRtsnaH-OM kRtsnaH, sa cAsau skandhazceti, akRsnaskandhaH-ya mAdanyo'pi bRhattaraH skandho'sti so'paripUrNatvAdakRtsnassandha ityarthaH, sa tu sa eva pUrvokta dvipradezikAdi sAndhe yAvat anantapradezika: ssndhaaH| dvipradezikaH skandhastripradazi pekSayA kR snaH, tripadezi catuH pradezikApekSayA'kRta na i yuttarottarApekSayA aba sUtrakAra aura naskaMdha kA kathana karate haiM"se kiM taM akasiNakhadhe ?" ityAdi / ||suutr 53 // zadvArtha-se ki ta akisaNakhadhe so ceva dupaesiyAikha dhe jAva aNaMtapaesie khadhe) akRtasnaskaMdha kA svarUpa isa prakAra se hai-ki jo dvi pradezika Adi rakauMdha se lekara anantapradezika taka ke skaMdha haiM ve saba akRtsnakadha haiN| jisa skaMdha se aura bhI koI dUsarA bahuta bar3A skaMdha hotA hai-vaha aparipUrNa hone ke kAraNa akRtanaskadha hai| aise aparipUrNa ye saba dvipradezavAle skaMdha se lekara ananta pradeza taka ke skaMdha haiN| inameM aparipUrNa tA isa prakAra se hai ki jo dvipradezika skaMdha hotA hai vaha tripradezikaskaMdha kI apekSA nyUna hone se aparipUrNa hAtA hai, tripradezikaskaMdha catuH pradezika skaMdha kI apekSA nyUna hone se aparipUrNa hotA hai| isa taraha uttarottara kI have satrakAra akRtnaskandhanuM nirUpaNa kare che- "se kiM taM akasiNakhaMdhe" tyAha samhA-(se kiM taM akasiNakha dhe?) ziSya gurune meyo prazna pUche che / he gurumahArAja ! akRtna skalpanuM svarUpa kevuM che? uttara-(akisiNakhaMdhe so cetra dupaesiyAikhadhe jAva agattapaesie khaMdhe) anantu 2135 mA 22 dviprazi4AhandhAthI sana anaMtapradezika paryantanA adhe che, te badhAM akRtnaska che. je skandha karatAM vadhAre mATe koI bIje abdha hoI zake che, te skaH dha aparipUrNa hovAne kAraNe akRtna skandha gaNAya che. kripradezathI laIne anaMta pradezI paryantanA samasta ska A rIte aparipUrNa ja hoya che. temAM aparipUrNatA A prakAre samajavI joIe je dvidezika anya hoya che te tripradezika skandha karatAM nyUna hovAthI aparipUrNa hoya che, tripradezika skandha catuHpradezika skanya karatAM nyUna hevAthI aparipUrNa hoya che. e ja pramANe uttarottara skandha karatAM pratyeka pUrvanA (AgaLanA) skandamAM nyUna For Private and Personal Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArakhetra pUrvapUrvo'kRtsno bodhyo yAvatkRtsnatA nAyAti ! pUrva vipradezikAdiH sarvokRSTapradezazca skandhaH sAmAnyenAcittatayA proktaH, iha tu sarvotkRSTas kandhAdadhovarti evAcittaskamA uttarottarottarApekSayA pUrvapUrvatarA akRtsnaskasvatvenoktA iyubho dH||53|| apekSA se pUrva 2 kA skaMdha akRta nara kaMdha jAnanA cAhiye / yaha akRsnatA tabataka calatI hai ki jaba taka kRtranatA nahIM AtI hai|- dvipradezika Adi skaMdha aura samasta aura samasta ukRSTa pradezavAle dha pahile sAmAnya rUpa se acitta va he gaye haiN| para tu isa akRtsndra ya kaMdha ke prakaraNa meM sarvoskRSTa kaMdha se pahile ke hI kaMdha uttarottara kI apekSA se akRtsnaskadharUpa se kahe gaye haiN| yahI ina donoM meM bheda hai bhAvArtha--strakArane isa sUtradvArA akRta naskandha kA varUpa aura aku(sara kaMdha meM tathA acittaskaMdha meM kyA antara hai yaha prakaTa kiyA hai / ApekSika acitta skandhoM kI AripUrNatA kA nAma akRt tA hai / yaha akRtsa natA dvipradezI Adi kathA meM tripradezI Adi skandhoM kI apekSA AtI hai| aura yaha ApekSika akRtanatA tabataka mAnI jAtI hai ki jabataka anta meM karasnatA nahIM A jAtI hai| isake Ate hI anta kA skaMdha kRsna hone se phira Age ke liye akRtsnatA kI dvArA ru jAtA haiN| isa prakAra kRsmatA tAnI apekSAe temAM aparipUrNatA samajavI A aparipUrNatAne kAraNe ja temane akRskandha kahevAmAM AvyA che. A akRtnatA tyAM sudhI cAlu rahe che ke jyAM sudhI annatA (paripUrNatA) bhApatI nathI. dvidezika Adi skandha ane samasta utkRSTa pradezavALA skane pahelAM sAmAnyarUpe acitta kahevAmAM AvyA che. paraMtu A akRtna dravyaskaghanA prakaraNamAM sarvotkRSTa skalpathI AgaLanA skandhone uttarottaranI apekSAe akasmaskalparUpe kahevAmAM AvyA che. eTale ja acittaskanya ane akRtasakalpa vacce taphAvata che. bhAvArtha-sUtrakAre A satra dvArA annakadhanA svarUpanuM nirUpaNa karyuM che, tathA akRtyanaskandha ane acitta kanya vacce zuM taphAvata che te paNa prakaTa karyuM che. ApekSika acittakanI aparipUrNatAnuM nAma ja akRsnatA che. dvidezika Adi kamAM videzI Adi adha karatAM asnatA (aparipUrNatA) rahelI hoya che. A ApekSika akRsnatAne sadubhAva rahe che ke jayAM sudhI ane kunatA (paripUrNatA) AvI jatI nathI. A prakAre jyAre kRnatA AvI jAya che tyAra antima audha (utkRSTa pradezevALe skalpa)kRtana skandha thaI javAne kAraNe tyArabAda anatAnI dhArA aTakI jAya che. A rIte pUrana karatAM pahelAMnA raka For Private and Personal Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 231 anuyogacandrikA TIkA 54 dravya kandhanirUpaNam ___ mUlama-se ki taM agadaviyakhadhe ? aNegadaviyakhadhe-tassa ceva dese avacie tassa ceva desa uvacie, se taM aNegadaviyakhadha se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitta dabakhadhe, se taM nI Agamao davvakhadhe, se taM davvakhadhe // sU0 54 // chAyA-atha ko'sau anekadravyaskandhaH 1 anekadravyasaka dhaH-tasthaiva dezo'pacitaH ta yeva dezaupacitaH / sa eSaH aneva dra svAdhaH sa eSa jJAya phazarIrabha zarIravyatirikto dravyasvandhaH, sa eSa ne Agamato dravyaskandhaH / sa eSa dravyaskandhaH / 54 // TIkA--'se ki taM' ityAdi atha kAmo anekadravyaskandhaH ? iti shissnnprshnH| uttaramAha anekadravyaskandhaH-aneka dravyazcAsau skandhazceti karmadhArayaH, sa tu ya pastathocyate 'tassa se pahile 2 ke skandhoM meM pUrva 2 kI apekSA kRtsnatA aura uttara 2 kI apekSA akRtsnatA sApekSika sadha jAtI hai| anta ke kRtsnaka dha meM kRtsnatA sApekSika nahIM hai kintu svAbhAvika hotI hai| acitta dravyasmandha meM dvipradezI Adi samasta acitta skaMdhoM meM sAmAnya rUpa se acittatA prakaTa kI gaI hai aura akRtaranaskaMdha meM sarvotkRSTa skaMdha se pahile pahile ke skaMdhoM meM aparipUrNatA / isa prakAra ina donoM meM antara vahA gayA hai // sUtra 53 // aba sUtrakAra aneka dravyaskaMdha ko kahate haiM"se kiM taM" ityAdi / ||mtr 54 // mAM temanA pUrva pUrvanA (AgaLa-AgaLanA) skanI karatAM kRnatA ane uttarottara (pAchaLa-pAchaLanA) skandhanI apekSA asnatA sApekSika rIte ghaTita thaI jAya che. antima kRmnaskadhamAM karanatA sApekSika hotI nathI, paNa svAbhAvika hoya che, kAraNa ke tenA karatAM meTe kaI skandha ja hete nathI, paNa tenA karatAM nAnA tenI AgaLanA skandha hoya che. acitta dravyaska mAM-ddhipradezI Adi samasta acitta mAM sAmAnyarUpe acittatA prakaTa karavAmAM AvI che. ane akRsnArakanDamAM sarvotkRSTa kalpathI AgaLanA (pahelAMnA) mAM aparipUrNatA prakaTa karavAmAM AvI che. A prakAranuM te bane vaccenuM aMtara (taphAvata) kahevAmAM AvyuM che. e sUtra 53 che have sUtrakAra ane dravyasakanA svarUpanuM nirUpaNa kare che. 'se kiM taM aNegadaviyarana ghe" tyAha For Private and Personal Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org - 22 anuyogadvArasatra yeva' ityAdinA / tayaiva = skandhagyaiva yo deza : = nakhadantakezAdilakSaNo bhAgaH apacitaH = jIvapradeze rvirahito bhavati tathA tasyaivarakandhasyaiva yo deza := pRSThodarakaracaraNAdilakSaNo bhAga upacitaH = jIvA dazaivyapto bhavati, so'nekadravyasvandhI bodhyaH / ayaM bhAvaH tayoryathokta dezayo vizi TaiMkara riNAmapariNa tayo ya dehAkhyaH samudAyaH so'nekadravya skandhaH, sacetanAcetanAnekadravyAtmakatvAditi / ayamaneka dravyaskandhaH sAmarthyAtturagAdiskandha eva pratIyate / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nanu tarhi kRtsnastrandhAdasya ko vizeSaH ? iti ce ducyate - kRtsnasakandhastu zabdArtha - ( se kiM taM agada diyakha dhe) he madata ! aneka dravyaskaMdha kA kyA svarUpa hai / ( aNe gadaviyakhaMdhe) uttara - aneka dravya kaMdha ko svarUpa jaisA hai - vaisA - hama kahate haiM ( tassa caitra dese avacie tarasa ceva dese uvacie) skaMdha kA jo nakha keza danta, AdirUpa bhAga hai, vaha apanita - jI pradezoM se rahita - hotA hai, tathA usI skaMdha kA jo pRSTha, udara, kara, caraNa AdirUpa bhAga hai, vaha upacita-jI pradezoM se vyApta rahatA hai ( se taM aNegadaviyakhadhe) vaha aneka dravya kaMdha hai / isakA tAtparya yaha hai ki ina donoM bhAgoM kA ki jo eka viziSTa AkAra meM pariNata rahate haiM. deharUpa samudAya aneka dravyaska hai / kyoMki yaha samudAya sacetana aura acetanarUpa aneka dravyAtmaka hai | yaha aneka dravyadraskadha sAmarthya se turagAdikadha - hayAdiskaMdha hI pratIta hotA hai| zaMkA- jaba yaha aneka dravyaskaMdha hayAdikadharUpa pratIta hotA hai to zabdArtha (se kiM taM aNegada viyakha de ?) ziSya guune sevA prazna re che ke he gurU mahArAja! aneka dravyankandhanuM svarUpa kevuM che? uttara---(aogadaviyakha ghe) anaMta dravyasndhatu sva3 mA prA hyuM che(ate ceva dese avacie tassa ceva dese uvacie) andho ? nama, za, hAMta AdirUpa bhAga hAya che te apacita-jIvapradezeAmAMthI rahita-hAya che, tathA eja skandhanA je pRSTha, udara, hAtha, paga AdirUpa bhAgA che tee upacita-jIva pradezeAthI vyAsa-raDe che. (se taM agadaviyakha dhe) mA aAranu maneya dravyasandhenu' sva35 che. A kathananu tAtparya e che ke te banne bhAgA (apacita ane upacita bhAge) ke je eka viziSTa AkAre pariNata thaine temanA je dehuMrUpa samudAya bane che tene anekadravyaskandha kahevAmAM Ave che kAraNa ke te samudAya saMcetanarUpa ane acetana rUpa aneka dravyAtmaka hAya che. A aneka drazyaskandha turagAdikadha (azvAdiska dha) samAna ja lAge che. For Private and Personal Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 54 anekadravyaskandhanirUpaNam jIvapradezAnugato yAvAn dezastAvAneva vivakSito na tu jIvapradezAvyAptanakhAdi sa hitaH, atra tu nakhAdi sahito'pi anekadravyaskandhatvena vivkssitH| nanu pUrvoktamizraskandhAdasya ko vizeSaH 1 iti ceducyate-pUrvatra pRthagapRthagavasthitAnA sacetanAnA hastyAdInAmacetanAnAM kavacAdInAM ca samUhatvena parikalpanayA mizraska dhatvam, atra tu viziSTa pariNAma pariNatAnAM sacetanAcetanadravyANAmanekadravyaskandhatvam, ityanayovizeSaH / mUle 'tassa' zabdenAtra prakaraNasvArasyAt sandhamAnaM vivakSitam / samprati prakRtamupasaMhartumAha-se te' ityAdi / sa eSaH phira kRtsnagkaMdha se isameM aMtara kyA hai ? uttara-kRtsnaskaMdha meM to jIva ke pradezoM se vyApta jitanA zarIrAvayavarUpa deza hai vahI vivakSita huA hai, jIvapradezoM se avyApta nakhAdi sahita pradeza nahIM / parantu isa aneka dravyaskaMdha meM nakhAdi sahita bhI deza anekadravyaskaMdharUpa se vivakSita huA hai| zaMkA-to phira mizradravyaskaNdha se isameM kyA vizeSatA AI ? uttaramizradravyaskandha meM pRthak aura apRthakUpa se vyavasthita hue hastI Adiko ke samudAya ko mizraskaMdharUpa se kahA gayA hai, parantu usa aneka dravyaskaMdha meM viziSTa pariNAmarUpa se pariNata hue sacetana acetana dravyoM ko aneka dravyAkaMdharUpa se kathita kiyA gayA hai| yahI ina donoM meM vizeSatA hai| mUlameM "tassa" zabda yahA~ para prakaraNa kI svarasatA se skaMdha mAtra vivakSita huA hai| aba isa prakaraNa kA upasaMhAra karane ke nimitta sUtrakAra kahate haiM zaMkA-je A aneka dravyaskandha hayAdiskalparUpa ja pratIta thAya che, te temAM kRmnaskandha karatAM zI viziSTatA che? uttara-kanjhaskandamAM te jIvanA pradezathI vyAsa jeTalo zarIravayavarUpa deza (aMzabhAga) che; tenI ja vivakSA thaI che, jIvapradezathI avyApta nakhAdi sahita nA pradezanI vivakSA thaI nathI. paraMtu A aneka dravyarakalpamAM te nakhAdi sahita jIvapradezathI vyApta zarIravayavarUpa dezanI aneka dravyaskalparUpe vivakSA thaI che, zaMkA-mizra dravyaskanya karatAM aneka dravyaskandamAM zI viziSTatA che? uttara-mitha dravyaskadhamAM pRthapha ane apRthapharUpe vyavasthita thayelA hAthI Adi sacetana padArthonA ane kavaca, talavAra Adi acetana padArthonA samudAyane mizraanvarUpa kahevAmAM AvyuM che. paraMtu A aneka dravyaskadhamAM viziSTa pariNAma rUpe pariNata thayelA sacetana acetana dravyane anekadravyaska dharUpa kahevAmAM Avela cha. me 4 manne 12ye tApata cha. bhUgamA "tassa" 504 43 mahI . 2NanI svasatAnI apekSAe rakama dha mAtra vivakSita thayela che. have A prakaraNane For Private and Personal Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . Masom - anuyogadhArasUtre bhanekavidho nyaskandha iti / jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyasandho nirupita iti sUcayitumAha-se taM' ityAdi / sa eSa jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriko dravyaskandha hota / no Agamato dravyaskandho nirUpita iti sUcavitumAha-'se taM' ityAdi / sa eSa noAgamato dravyaskandha iti / dravyaskandho'pi nirUpita iti sUcayitumAha-'se taM' ityaadi| sa eSa dravyaskandha iti|54| atha bhAvasandhaM nispayitumAha balam-se kiM taM bhAvakhadhe ? bhAvakhaMdhe duvihe paNNate, taM jahA Agamao ya noAgamao ya // sU0 55 // hAyA-atha ko'sau bhAvarakandhaH 1 bhAvaskandheo vividhaH prajJaptaH, tadyathA Agamanaba mojAnatazca // 55 // ki (sai ta aNegadaviyakhadhe) isa prakAra yaha anekavidha dravya kaMdha hai / (se ta jANayasarIrabhaviyasarIravairitte darakhadhe-se tano Agamao dadhvakhaMdhe, se ta davvabaMdhe) isa prakAra se jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyaskaMdhakA nirUpara samApta huA-aura isakI samApti se noAgama kI apekSA lekara dravyaskaMdha kA kathana bhI pUrNa huA isakI pUrNatA se dravyaskaMdha nikSepa kA svarUpa viSayaka varNana bhI pUrNa ho cukA / ||suutr 54 // . aba sUtrakAra bhAva:kadha kA nirUpaNa karate haiM se kiM taM bhAvakhadhe" / ityAdi ||muutr 55 // mandArtha-(se kiM taM bhAvakha dhe) he bhadanta / bhAvaskaMdha kA kyA svarUpa hai ? G5sAra 32 nimitta sutra42 4 cha ?-(se taM aNegadaviyakha dhe) mA 4. 2 ane0324-4 sva35 cha (se taM jANayasarIra, bhaviyasarIravairitte davvakhadhese ta' noAgamao davvakhadhe, se taM dadhvakhaMdhe) Al tre zAya4012 bhane bhavya zarIra vyatirikta dravyaskandhanuM nirUpaNa ahIM samApta thAya che. tenA nirUpaNanI samApti thavAthI AgamadravyarakalpanA badhA bhedanA nirUpaNanI paNa ahIM samApti thaI jAya che, A rIte AgamavyaskandhanuM nirUpaNa samApta thaI javAthI dravyaska nikSepanA svarUpa viSayaka kathana paNa ahIM pUruM thaI jAya che. mAru54 have sarakAra bhAvaskandhanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- se kiM taM mAvalaMdhe ?" tyAha za -( kiM taM bhAvanadhe 1) ziSya gurune yo prazna pache che / he zahArAja ! bhAvaskanuM svarUpa kevuM che? - For Private and Personal Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikATIkA 56 Agamato bhAvaskandhanirUpaNam TIkA-'se kiM taM' ityAdi-vyAsyA nigadasiddhA // 55 // atha-Agamato bhAvaskandhamAha-- mUlam--se ki taM Agamao bhASakhaMdhe ? Agamao bhAvakhaMdhe jANae uvautte / se taM Agamao bhAvakhaMdhe |suu056|| chAyA--atha ko'sau Agamato bhAvaskandhaH 1 Agamato bhAvaskandho jJAyaka upyuktH| sa eSa Agamato bhAvaskandhaH // 56 // TIkA--'se kiM taM' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhAH // 56 // uttara--(bhAvakha dhe duvihe paNNatte) bhAvaskaMdha do prakAra kA hai (taM. jahA), ve prakAra ye haiM-(Agamao ya nobhAgamao ya) eka Amama bhAvaskaMga aura dUsarA noAgama bhAvaskaMdha / isakI vyAkhyA Amama bhAvAzyaka kI vyAkhyA jaisI hI jAnanI cAhiye / ||suu0 55 // aba sUtrakAra AgamabhAvaskaMdha kA kathana karate haiM"se ki ta Agamao" ityAdi / // sUtra 56 // zabdArtha-(se ki ta Agamao bhAvakhadhe 1) he bhadaMta ! Agama ko Azrita karake jAyamAna AgamabhAvaskaMdha kA kayA svarUpa hai ? (Agamo bhAvakhaMdhe jANae uvautte) uttara-Agama no Azrita karake skaMdha padArtha kA upayukta jJAtA Agama bhAvaskaMdha hai| (seta Agamao bhAvarakha dhe) yaha Agama ko .. tta2-(bhAvakhaMdhe duvihe paNNatte) mA123 me 2.hA- cha. (taM. jhaa| te praa| nIya prabhArI che-(Agamao ya nobhAgamao ya) (1) maam8-4ane (2) AgamabhAvaska bhAvaskandanI vyAkhyA bhAva AvazyakanI vyAkhyA jevI ja samajavI che sU0 55 che have sUtrakAra AgamabhAvaskandhanA svarUpanuM nirUpaNa kare che ? "se ki taM Agamao bhAvakhadhe?" tyA: zahA-(se ki taM Agamao bhAvanadhe 1) ziSya gurune sevA prazna pUche che ke guru mahArAja ! Agamane Azrita karIne jAyamAna evA AgamabhAvakatvanuM 32135 che ? utta2 (Agamao bhAvakha dhe jANae upautte) mAgabhane AdhAre 24554AyanA upayuta (upayoga pariNAma yuta) jJAtAne mAgama bhA5545 43 cha. (se ta Agamao bhASakha) mA 2 bhAgabhane mAxia rIne bhAgamA244 For Private and Personal Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 236 anuyogadvArasatre atha no Agamato bhAvaskandhamAha-- - mUlam-se kiM taM noAgamao bhAvabaMdha ? noAgamao bhAvakhaMdhe eesiM ceva sAmAiyamAiyANaM chaNhaM ajjhayaNANaM samudayasamiisamAgameNaM Avassayasuyakhadhe bhAvakha dhetti laThabhai / se taM noAgamao bhovakhadhe, se taM bhAvakha ghe ||suu0 57 // chAyA--atha ko'sau noAgamato bhAvaskandhaH 1 noAgamato bhAvaskandhaH eteSAmeva sAmAyikAdInAM SaNNAmadhyayanAnAM samudayasamitisamAgamena Avazyakazrutaskandho bhAvaskandha iti labhyate / sa eSa noAgamato bhAvaskandhaH / sa eSa bhAva'kandhaH // 57 // TIkA-ziSyaHpRcchati-se kiM te' ityAdi-atha ko'sau noAgamato bhAvaskandhaH / iti / uttaramAha-no Agamato bhAvaskandha evaM vijJeyaH-eteSAMprastutAnAmeva sAmAyikAdInAM SaNAm adhyayanAnAM samudayasamitisamAgamena Azrita karake Agama bhAvaskaMdha kA svarUpa hai| isakI vyAkhyA AgamabhAvAvazyaka pratipAdaka sUtra kI vyAkhyA jaisI jAnanI cAhiye / ||str 55 // ... aba satrakAra noAgama ko Azrita karake bhAvaskaMdha kA svarUpa kahate haiM-- ."se kiM taM noAgamao ityAdi / ||suutr 57 // zabdArtha--(se kiM taM noAMgamao bhAvabaMdhe) he bhadanta / noAgama se bhAvaskaMdha kyA hai| (no Agamao bhAvakha dhe) no Agama se bhAvaskaMdha aisA hai-(eesiM ceva sAmAiyamAiyANaM chaNDaM ajjhayaNANaM samudayasamiI samAgameNaM svarUpa che. A satranI vyAkhyA AgamabhAvAvasthAnuM pratipAdana karanArA sUtranI vyAkhyA pramANe ja samajavI. sU0 padA have sUtrakAra ne Agama bhAvaskandhanA svarUpanuM nirUpaNa kare che "se ki ta noAgamao bhAvakhaMdhe" tyA zamdArtha--(se ki ta noAgamao bhAvana ghe?) ziSya gu3ne mevo prazna pUche che ke he guru mahArAja ! Agamane Azrita karIne je bhAvakanya kahyuM che " te AgamabhAvaskalpanuM svarUpa kevuM che? uttara-(noAgamaA bhAvana dhe) nAmAgamamA194-5 135 mA 2 cha. (eesiM ceva sAmAiyamAjhyANaM chaNha ajjhayaNANaM samudayasamiI samAgameNaM avassayasuyakhaMdhe bhAvanadha tti labbhai) 52252 prastuta thye| sAbhA For Private and Personal Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikATIkA. 57 noAgamato bhAvaskandhanirUpaNam samudayasya AvazyakAdi SaDadhyayanasamudAyasya yA samitiH naira-taryeNa bhIlanaM tamyAH samAgamaH parasparaM saMbaddhatayA ekopayogastena niSpanno ya AvazyakazrutaskandhaH sa bhAvaskandha iti labhyate bhavati / ayaM bhAvaH-parasparasambaddhasAmAyikAdiSaDadhyayanasamUhaniSpannaAvazyakazrutaskandhaH sadorakamukhavastrikA rajoharaNAdivyApAralakSaNa kriyAyuktatayA vivakSito noAgamato bhaavskndhH| skandhapadArtha jJAnatvAgamaH / tadupayogo bhAvaH, kriyA noaagmH| kriyAlakSaNasya deza yA. nAgamatvAd no zabdo'tra dezaniSedhaparo boddhavya iti / pRthagUbhUtAnAmapi sAmAyi kAdi SaDadhyayanAnAM skandhaH syAdata uktam-'samudayasamiI' iti / samudayasamiavassaya suyakhadhe bhAvakhadhe tilabbhaDa) AtmA meM paraspara prastuta hue sAmAyika odi chaha adhyayanoM ke nirantara sevana se jo AtmA meM eka upayogarUpa pariNAma utpanna hotA hai, usa pariNAma se niSpanna Avazyaka zrutaskaMdhabhAvaskaMdha hai| tAtparya isakA yaha hai-paraspara meM saMbaddha hue sAmAyika Adi chaha adhyayanoM ke samUha se niSpanna huA Avazyaka zrutarakadha, sadorakasukhavatrikA rajoharaNa Adi vyApArarUpa kriyA se sahita jaba vivakSita hotA haitaba vaha noAgamaskaMdha hai| skaMdha padArtha kA jJAna Agama hai / aura usa Agama meM huA jJAtA kA upayoga bhAva hai / tathA rajoharaNa AdirUpa jo kriyA hai. vaha noAgama hai / isa taraha kriyArUpa eka deza meM anAgamatA hone se no zabda yahAM dezaniSedha paraka jAnanA cAhiye / sUtrakAra "samudayasamii" pada kA "Avazyaka Adi chaha adhyayanoM ke samUha kA nirantara milanA" yaha artha hai tathA "samAgama" kA paTapradezIskaMdha kI taraha AvazyakazrutaskaMdha kA yika Adi cha adhyayananA niraMtara sevanathI AtmAmAM je eka upagarUpa pariNAma niSpanna (utpanna) thAya che, te pariNAmathI niSpanna (jAyamAna) Avazyaka zrataaMdhanuM nAma bhAvaskandha che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-parasparanI sAthe saMbaddha thayelA evA sAmAyika Adi cha adhyayanenA samUhathI niSpakSa thayele Avayaka zrutaskandha, saderaka muhapattI rajoharaNa Adi vyApArarUpa kriyA sahita jyAre vivakSita thAya che, tyAre te AgamabhAvaskalparUpa banI jAya che. skandha padArthanA jJAnane AgamarUpe, tathA te AgamamAM jJAtAnA upagarUpa pariNAmane bhAvarUpe ahIM prakaTa karavAmAM Avela che. tathA rajoharaNa AdirUpa je kriyA che tene noA gama kahI che. A rIte kriyArUpa eka dezamAM anAgamatA hovAthI "" zabda ahIM dezaniSedhanu suyana re cha, mema sabhA mA sutramA "samudaya samIi" / padane "sAmAyika Adi cha adhyayananuM nirantara maLavuM" e artha thAya che, tathA "samAgama" mA pahanA 7 pradezI dhanI ma mAvazyA tasa-yanu For Private and Personal Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasatre tistu nairantaya visthApitalohazalAkAnAmiva parasparanirapekSANAmapi syAdata Aha'samAgama' iti / SaTpradezikaskandhavat ekIbhUtoyamAvazyaka shrutsvndhH| prakRtamuMpasaMharannAha-so'sau noAgamato bhAvaskandhaH, iti / bhAvaskandhaH sarvato'pi nirUpita ihi sucayitumAha-so'sau bhAvaskandhaH, iti ||suu0 57 AtmA meM ekarUpa honA" yaha hai| isa taraha sUtrakArane isa samAgamapada se yaha spaSTa kiyA hai ki nairanta rya rUpa meM avasthApita loha zalAvAo ke samAna pAspara nirapekSa sAmAyika Adi paDa AvazSakoM kI samudayasamiti noAgama se bhAvaskaMdha nahIM hai / (se taM noAgamao bhArakhadhe) isa taraha yaha noAgama se bhAvaskaMdha hai / (se taMbhArakha'dhe) isa prakAra bhAvasakaMdha kA varNana kiyaa| . bhAvArtha---sUtrakArane isa sUtra dvAga noAgama ko Alita karake bhAvaskaMdha kA rUrUpa prakaTa kiyA hai| isameM unhoMne yaha kahA hai ki parasara saMzliSTa sAmAyika Adi chaha adhyayanoM ke nirantara sevana karane se jo AnmA meM tallInatA honerUpa upayoga pariNAma hotA hai aura usa pariNAma se jo AvazyakazrutaskaMdha niSpanna hotA hai usakA nAma bhAvaskaMdha hai| yahI bhAvaskaMdha jaba sadorakamukharastrikA Adi vyApArarUpa kriyA se vivakSita kiyA jAtA hai| taba vaha nomAgama bhAvaskaMdha haiN| skaMdha padArtha kA jJAna Agama usameM jJAtA kA upayoga bhAva aura jo rajoharaNa Adi dvArA kiM, AtmAmAM ekarUpa thavuM", e artha thAya che. A rIte sUtrakAre A samAgama padanA prayoga dvArA e vAta spaSTa karI che ke narantarya rUpe avasthApita lehaMzalAkAonI leDhAnI saLIonI) jema paraspara nirapekSa sAmAyika Adi cha Avazyaaanii samudhyasamiti na bhanI apekSA mApa24-5 nathI. (se taM noAgamao bhAvana dhe) namAjamanI apekSA mA .dhanu mA 42nu 2135 cha. (se taM bhAvakha dhe) mA rIte mA124dhanA manne ho - RI samAsa thAya che. bhAvArtha--sUtrakAre A sUtra dvArA Agamane Azrita karIne bhAvaskandhanA svarUpanuM nirUpaNa karyuM che. temAM teoe e vAta pratipAdita karI che ke paraspara saMzlIjha (saMbaddha) sAmAyika Adi 6 adhyanA niratara sevanathI AtmAmAM je tallIna. tA thavA rUpa upaga pariNAma thAya che ane te pariNAmathI je Avazyakazruta kanya niSpanna thAya che, tenuM nAma bhAvakanya che. eja bhAvakalpane jayAre saderaka muhattI rajoharaNa Adi vyApArarUpa kriyAthI vivakSita karavAmAM Ave che, tyAre te AgamabhAvaska dha kahevAya che. svadha padArthanA jJAnanuM nAma Agama che, temAM jJAtAnA upayoga pariNAmanuM nAma bhAva che, ane je rajoharaNa AdivaDe thatI kriyA For Private and Personal Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogapandrikA TIkA.sU0 58 skandhaparyAya nirUpaNam idAnIM skandhasya pIyAn vivakSurAha___ mUlamU-tassa NaM ime egaTriyA NANAghosA NANAvaMjaNA emaTriyA nAmaghejA bhavaMti, taM jahA-gaNakAe ya nikAe, khaghe vagge taheva rAsI ya / puMje piMDe nigare, saMghAe oulasamUha // 1 // se ta khaMghe // sU0 58 // cha.yA-tasya khalu imAni epArthiAni nAnA pANi nAnAvyaJjanAni ekAthi kAni nAmadheyAni bhavanti, tadyathA-gaNaHkAyazca nikAyaH skndhe| vargastathaiva rAzizca / punaHpiNDo nikaraH saMghAta AkulaH samUhaH // 1 // sa eSa skandhaH // 58 // jAnevAlI pramArjanA Adi kriyAe~ haiM ve noAgama haiN| yahAM no zabda sarvathA AgamAbhAva kA niSedhaka nahIM haiM kintu ekadeza Agama kA niSedhaka hai ? skaMdha padArtha kA jJAna Agama aura kriyA anAgama noAgama hai| yaha noAgama ko lekara bhAvaskaMdha kA svarUpa hai|suutr57| aba sUtramAra skaMdha kI paryAyoM kA kathana karate haiMtarasaNaM ime egaDhiyA ityAdi ! ||suutr 58 // zabdArtha--(tassa) isa skaMdha ke (ime) ye (gANAghosA) udAna Adi nAnA ghoSavAle (gANAvaMjaNA) kakAra Adi aneka vyaMjanAMvAle (egahiyA)-- ekAki paryAyavAcI (nAmadhejjA bhavaMti) nAma haiM / (taM jahA) jo isa prakAra se haiM-(gaNakAe ya nikAe khaMdhe, vagge taheva gasI ya puMje piMDe nigare saMdhAe AulasamUhe // 1 // se ta khaMghe) gaNakAya, nikAya, skaMdha, varga, rAzi, puMja, o che te Agama che. ahIM bane" zabda sarvathA AgamabhAvane niSedhaka nathI, paratu eka dezataH Agamane niSedhaka ke. skandha padArthanuM jJAna AgamarUpa che ane kiyA anAgama-ne AgamarUpa che. AgamabhAvaskandhanuM A prakAranuM svarUpa che. sUpA have sUtrakAra skalpanA paryAyavAcI zabdanuM kathana kare che- "tassa NaM ime egaDiyA" tyA zA---(tasa) te 24.dhanA (ime) // (gANI ghomA) Grd 6 vividha ghoSavANai (NANAvaMjaNA) 442 PALE ane: 02tui (egaTTiyA) 3114 paryAyavAcI (nAmadhejjA bhavaMti nAmI 4i cha. (taM jahA) nAbhAnIya pramANe cha(gaNakAe ya nikAe khaMdhe, vagge taheva rAsIya puMje piMDe nigare, khaMdhAe Aula samUhe // // se taM khaMdhe) , Aya, niya, 24.5, 40, rAzi, , pi3, For Private and Personal Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 240 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre TIkA- 'tassa NaM' ityAdi nAnAya pANa " tasya= skandhasya khalu imAni = vakSyamANAni ekArthikAni nAnAvyaJjanAni nAma gheyAni bhavanti / tadyathA - gaNaH = mallAdigaNavad gaNaH, kAyaH= pRthivIkAyAdivatkAyaH, nikAyaH = SaDjIvanikAyavannikAyaH skandhaH = dvipradezikA diskandhavat skandhaH, vargaH = govargavad vargaH, rAzi:- zAlidhAnyAdivAziH, pujja:viprakIrNapuJjIkRtadhAnyAdivat pu0jaH, piNDaH = guDAdi piNDavat piNDaH, hiraNyadravyAdinikaravad nikaraH, saGghAtaH = mahotsavAdi sammilita janasaGghAtavat saGghAtaH, diNDa, nikara, saMghAta, Akula aura samUha ! ye jo gaNa se lekara samUha taka ke zabda hai, ve bhAvaskagha ke vAcaka paryAya haiN| aisA jAnanA cAhiye / ekArthika Adi padoM kI vyAkhyA pahile kI taraha jAnanI cAhiye / isa prakAra se yahAM taka skaMdha ke svarUpa kA varNana sUtrakArane kiyA hai / jisa prakAra malla AdikoM kA gaNa hotA hai usI prakAra se skaMdha bhI aneka paramANuoM kA saMzliSTarUpa eka pariNAma hotA hai isaliye isa kA nAma gaNa haiM / pRthivIkAya Adi ke samAna yaha skaMdha kAya hai / SaTjIva nikA kI taraha yaha skaMdha nikAya hai / dvipradezika AdiskaMdha ke jaisA yahaskaMdha 1 hai| govarI kI taraha yaha vargarUpa hai| zAlidhAnya Adi kI taraha yaha rAzi - khA hai / - phailAkara ikaTThe kiye gaye dhAnyAdI kI taraha yaha puMjarUpa hai / guDa Adi ke piNDa kI taraha yaha piMDarUpa hai | cAMdI Adi ke samUha kI taraha For Private and Personal Use Only - nikara, saMghAta, Akula ane samUha. A je gaNuthI laine samUha pantanA zabdo che te bhAvaskandhanA vAcaka che, ema samajavu'. ekArthika Adi padonI vyAkhyA AgaLa kahyA anusAra samajavI A prakAre sutrakAre ahIM sudhI skandhanA svarUpanuM vana karyuM che. ahIM skandhanuM varNana pUrU thAya che. have A gaNu Adi padonA artha samajAvavAmAM Ave che-- "gaNa"-jema malla AdinuM gaNu hAya che eja pramANe skandha paNa aneka paramANuonA eka sazliSTa pariNAmarUpa hAya che, tethI tenu nAma gaNu paDayu che. "kAya"- pRthvIHya mAhitI prema mA sundha praya35 che. "nikAya"--TajIvanikAyanI jema A skandha nikAyarUpa che. "skadha'-ddhipradezika Adi skaMdhanI jema te skandharUpa che, "varga" - jo vargAMnI prema te 24635 che. "zazi" zAvidhAnya (yomA) mAhitI prema te rAzi35 che. "puMja" ekatra karelA dhAnyapu MjanI jema te pujarUpa che. piDa' gALa AdinA piMDanI jema te piMDarUpa hoya che.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikATIkA 59 Avazyakasya SaDadhyayananirUpaNam 241 . Akula: rAjagRhAGgaNajanAkulavadAkulaH, samUhaH-purAdijanasamUhabat smuuhH| ete gaNAdi samUhAntAH zabdA bhAvaskandhasya vAcakA bodhyaaH| ekAthikAdipadAnAM vyAkhyA pUrvavad bodhyA / samprati skandhamupasaMharannAha-sa eSa skandha iti||suu58|| itthaM sAndhAdhikAra uktaH, samprati Avazyakasya SaDayanAni vitripantemUlam--Avassagassa NaM ime atthAhigArA bhavaMti, taM jahA sAva jajogaviraI, ukittaNa guNavao ya pddivttii| khaliyasta niMdaNAvaNacigicchA guNadhAraNA ceva |1||suu059| chAyA-ovazyakasya khalu ime arthAdhikArA bhavanti, tadyathA sAvadyayogaviratiH utkIrtanaM guNavatazca prtipttiH| skhalitasya nindanA vraNacikitsA guNadhAraNA caiva / sU0 59 // yaha nikararUpa hai| mahotsava Adi meM sammilita janasamudAya ke samAna yaha saMghAtarUpa hai| rAjagRha ke AMgana me hue vyApta janasamUharUpa yaha Akula hai / pura Adi ke jana-mUha kI tAha yaha samUharUpa hai ||tr 58 // . saMdhAdhikAra kA kathanakara aba sUtrakAra Avazka ke chaha adhyayanoM kA vivecana karate hai--'AvarasagAsa" ityAdi / ||mtr 59 // zabdArtha-he bhadanta ! Avazyaka saMbandhI chaha adhyayana kauna 2 se haiM ? isa prakAra se pUche jAne para sUtrAra arthAdhikAra ko Azrita karake una adhyayanoM ko kahate haiM-(Avasagarasa ityAdi) (Avassagarasa NaM ime "nikara" cAMdI AdinA samUhanI jema te nikararUpa che. "saMghAta, mahesava AdimAM ekatra thayelA janasamudAyanI jema te saMghAtarUpa che. "Akula" rAgRha AdinA AMgaNAmAM jamA thayelA vyApta janasamUhanI jema te AkularUpa che. rAma" pura AdinA janasamUhanI jema te samUharUpa che. sUi 58 che. dhAdhikAranuM varNana pUruM thayuM, have sUtrakAra AvazyakanA 6 adhyayanenuM viveyana re cha- Avassaga" tyA| zabdArtha-ziSya gurune e prazna pUche che ke he guru mahArAja AvazyakanA kyA kyA che adhyayana che? uttara-A prakAranA praznanA uttara rUpe sUtrakAra arthAdhikArano Azraya laIne te mdhyyn| 49 cha-(Avarasagassa NaM ime asthAhigArA bhavaMti) mthaadhi4|2ne For Private and Personal Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir D anuyogabArasatre TIkA-'Avamsagasta Na' ityAdi AvazyakasambandhI ni SaDadhyayanAni kAni ? iti tAnyAdhikAramAzrityocyante-Avarasagassa' ityAdinA / Avazyaka ya khalu ime-vakSyamANA arthAdhipaga:-arthena adhikArA:-arthamAzritya pra'tAza bhavanti, tadyathA-sAvadhayoga viratiH sAmAyikalakSaNo prathame'dhyayane prANAtipAtAdi sarvasAvadhayogaviratira rthAdhikAraH ? utkIrtanama-dvitIye caturdizatistavAdhyayane karmakSara pradhAna kAraNasvAt labdhabodhivizuddhihetutvAt punarbokliAmaphalatvAt sAdyayogaviratyupadezakatvenopakAritvAcca tIrtha kRtAM guNottIrtanarUpo'rthAdhikAraH 2 / tRtIye vandanAdhyayane guNavatazca pratipattiH-guNA: mUlottaraguNarUpA vratapiNDa vizuddha yAdayo vidyante atyAhigArA bhavaMti) Avazyaka ke ye vakSyamANa arthAdhikAra-artha ko Azrita karake kathana haiM / (ta jahA) jo isa prakAra se haiM-- __ (sAvajjajogaviraI ukkittaNaM guNavao ya paDivattI / khaliyassa niMdaNA vaNatimicchA guNadhAraNA ceva) sAmArikarupa prathama adhyayana meM, prANAtipAta AdirUpa sarva sAvadyayoga se virati henA yaha arthAdhikAra hai / dvitIya catu. vizatistavarUpa adhyayana meM karmoM ke kSaya varane meM pradhAnakAraNa hone se labdhabodhitI vizuddha se hetu hone se, tathA punarbodhi ke lAbharUpa phala kI prApti meM kAraNabhUta he ne se aura sAvadyayoga se virati ke upadezaka hone ke kAraNa atyaMta upakArI hone se, tIrthaMkaroM ke guNoM kA uttIta narUpa arthAdhikAra hai, tRtIya vandanAdhyayana meM mUlaguNa aura uttara guNarUpa vrata, piNDavizuddhi bhane mAzrita 4zana mAvazyAnunIya prabhAle 4thana cha. (taMjahA) te 7 56yynomAM A prakAranA arthanI (viSayanI) prarUpaNa karI che- . (sAvajjajogaviraI ukkittaNaguNavao ya pddivttii| skhaliyassa niMdaNAvaNatigicchA guNadhAraNA ceva) sAmAyi435 paDatA adhyayanamA mA35 sAvadha genI viratinuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. bIjA catavi zatistavarUpa (24 tIrthakaranA kIrtanastavanarUpa) je adhyayana che temAM tIrthakaronI stuti guNanA utkIrtanarUpa arthAdhikAra che te tIrthakaronI ratuti karavAnuM kAraNa nIce pramANe chekarmone kSaya karavAmAM pradhAna kAraNabhUta hevAthI, lakhyAdhinI vizuddhimAM kAraNabhUta hovAthI ane punarbodhinA lAbhArUpa phaLanI prAptimAM kAraNabhUta hovAthI, sAyadha gemAMthI viratinA upadezaka hevAne kAraNe atyanta upakArI hovAthI tIrthakaronA puNenI ratuti thavI ja joIe. 24 tIrthaMkaranA guNenA utkIrtanarUpa arthathI saMpanna A bIjuM adhyayana che. trIjA vada cayamAM mAruNa ane u 2gurUpa vrata For Private and Personal Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 243 anuyoga candrikATIkA. 59 Avazyakasya SaDadhyayananirUpaNaMm , yasya sa guNavAMstasya pratipattiH = bandanAdikA varttadhyA - evaMrUpo'dhikAraH / ca zabdaH punararthe 3 tathA - caturthe pratikramaNAdhyayane - skhalitasya = sAdhukRtyAccalitasya nindanA = nindA karttavyA / ayaM bhAvaH - mRlottaraguNeSu pramAdAcIrNasya pratyAgata saMvegasya jantorvizudhyamAnAdhyavasAyasya akAryamida- mityevaM rUpeNa nindArUpaisuffer: 4 | tathA paJcame kAryotsargAdhyayane - vraNacikitsA - vraNasya cikitsA = bhaiSajyam / ayaM bhAvaH - cAritrarUpapuruSasya yo'yamaticArarUpo bhAvavraNastasya dazavidhaprAyazcittarUpA cikitsA karttavyeti, evaMrUporthAdhikAraH procyate 5 tathA paSThe pratyAkhyAnAdhyayane - guNadhAraNAM-guNAnAM mUlottaraguNAnAM Adi guNa jisameM hai aise guNavAn sAdhuko vandanA Adi karanerUpa arthAdhikAra hai| cauthe pratikramaNa adhyayana meM sAdhukRtya se skhalita hue kI nindAkArane - arthAt aticAroM kI nigrahaNA karane AdirUpa arthAdhikAra hai / isakA bhAva yaha hai ki jo sAdhu mUlaguNoM evaM uttaraguNoM meM pramAda patitato ho rahA hai, parantu bairAgyabhAva usakA naSTa nahIM huA hai, aura pariNAmAM meM jisako vizuddhi baDhatI rahatI hai - aise usa sAdhu ko "yaha kAma karane yogya nahIM haiM" isa prakAra kA niMdArUpa arthAdhikAra hai / --- pAMcavAM jo kAyotsarga nAmakA adhyayana haiM usameM vraNa ( phADA) cikiForex arthAdhikAra hai tA parya isakA yaha hai ki cAritrarUpa puruSa kA jo aticArarUpa bhAvatraNa hai usakI daza prakAra prAyazcittarUpa cikitsAkaranI cAhiye aisA usameM arthAdhikAra hai / tathA chaThA pratyAkhyAna nAma kA jo piMDa vizuddhi AdithI saMpanna heAya evA guNavAna sAdhune vAMdaNA Adi karavArUpa adhikAra che. cAthA pratikramaNa adhyayanamAM sAdhuSkRtyathI skhalita thayelAnI nindA karavAnA eTale ke peAtAnA dvArA je AtacArAnuM sevana thaI gayu. hAya tenI nigrahaNA Adi karavArUpa arthAdhikAra che. A kathananA bhAvArtha e che ke je sAdhu mULaguNA ane uttaraguNeAnI ArAdhanA karavAmAM pramAdane kAraNe doSo karatA DAya che, parantu tenA vairAgyabhAva naSTa thaye| nathI ane jenA pariNAmAmAM vizuddhinI vRddhi ja thatI rahe che, evA sAdhu dvArA potAnA doSanI A prakAre niMdA karAya che. "A kAma karavA cagya nathI, chatAM pramAdane kAraNe mArAthI evu thaI gayuM." A prakAranI niMdArUpa adhikAthI yukata ceAthuM adhyayana che. (5) pAMcamu kAyAtsaga nAmanuM adhyayana che, temAM traNacikitsArUpa arthAdhikAranuM pratipAdana karyuM" che. eTale ke cAritrarUpa puruSanA aticArarUpa je bhAvatraNa che tenI dasa prakAranA prAyazcitta rUpa ilAne vaDe cikitsA karavI joie, e viSayanu temAM pratipAdana karyu" che. chaThThuM. pratyAkhyAna nAmanu adhyAya che, temAM mULaguNA ane uttaragRNAne dhAraNa karavA For Private and Personal Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - anuyogArasatre / dhAraNA-pratipattiH, evaM rUpo'rthAdhikAraH prarUpa yiSyate / mUlottara guNAnAM nirati cAraM. sandhAraNaM yathA bhavati tathA pratyAkhyAnAdhyayane prarUpayiSyate ityarthaH / . 'caitra' iti 'ca' zabdAdanye'pyavAntarArthAdhikArA vijJa yaaH| eva' zabdA'vadhAraNe vodhyH| adhyayana hai| usameM mUlaNa aura uttara guNoM ko dhAraNa karanerUpa arthAdhikAra hai| mUlaguNa utaraguNoM ko aticAra rahita acchI taraha dhAraNa karatA hai vesI prarUpaNA sUtrakAra prayAkhyAna adhyayana meM kreNge| "ca" zabda se sUtrakArane yaha prakaTa kiyA hai ki Avazyaka ke aura avAntara arthAdhikAra haiN| "eva' zabda avadhAraNa artha meM AyA haiN| bhAvArtha-sUtrakArane isa sUtradvArA Avazyaka ke cha arthAdhikAroM ko varNana kiyA haiN|(1) sAmAyika (2) caturviMzatistava, (3) vaMdanA, (4) pratikramaNa, (5) kAyotsarga aura (6) pratyAkhyAna / ina sarva sAvayayogoM se virakta honA sAmAyika adhyayana meM, cauvIsa tIrtha karoM kI stuti karanA dvitIya caturvizatistava adhyayana meM, guNavAna sAdhu ko dandanA Adi karanA badanAdhyayana meM sAdhukRtya se skhalita hue sAdhu ko apanI niMdA karanA pratikramaga adhyayana meM, cAritra meM lage hue aticAroM kI dazavidha prAyazcita se zuddhi karanA hAryotsarga adhyayana meM, mUlaguNa aura uttaraguNoM ko dhAraNa karanA pratyAkhyAna adhyayana meM arthAdhikAra haiN|| 35 arthAdhikAra che. pratyAkhyAna dvArA te mULaguNa ane uttaraguNene aticAra rahita samyapharUpe dhAraNa kare che, evI prarUpaNA sUtrakAra AgaLa jatAM pratyAkhyAna adhyayanamAM karaze. " zabda dvArA sUtrakAre e prakaTa karyuM che ke AvazyakanA A sivAyanA mI paNa mavAntara maadhi|ch. "evaM" / 54 avadhAraNa arthamAM vaparAyuM che. - bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA AvazyakanA cha arthAdhikAronuM varNana karyuM cha-(1) sAmAyi4 (2) tuvizatirata (24 tItha zanI 2tuti), (3) nA, (4). pratibha, (5) yosa bhane (6) pratyAbhyAna. pahelA adhyayanamAM samasta sAvadha yogothI virakata thavAne, bIjA adhyayanamAM 24 tIrthakaronI stuti karavAne, trIjA vaMdanA adhyayanamAM guNavAna sAdhune vaMdaNA Adi karavAno, cothA pratikramaNa adhyayanamAM sAdhukRtyathI khalita thayelA sAdhue. pitAnI nindA karavAne, pAMcamAM kAryotsarga adhyayanamAM cAritramAM lAgelA aticArenI dasa prakAranA prAyazcittothI zuddhi karavA ane chaThThA pratikramaNa adhyayanamAM mULagu ane uttaraguNene dhAraNa karavAne arvAdhikAra che. AgaLa sUtrakAre A * prabhAye 4thana jyu Datu For Private and Personal Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogacandrikA TIkA.mU0 59 Avazyakasya paMDadhyayananirUpaNam 246 pUrvama 'avassayaM nivikhavissAmi, suyaM nikkhivirasAmi, khaMdha nikkhivissAmi, ajjhayaNaM nikkhivissAmi' ityuktam / tatra-AvazyakAdIni trINi padAni nikSiptAni / adhyayanasya nikSepaH samprati kramaprApto'pi na viyate / yatastasya nikSepaH vakSyamANanikSepAnuyogadvAre oghaniSpannanikSepe krissyte|suu059| ___ AdhunAvazyakasya yad vyAkhyAtaM, yacca vyAkhyeyaM tadubhayamupadarzayannAha.. mUlam-Avassayassa eso piMDattho vaNio samAseNaM / etto ekeka puNa, ajjhayaNaM kittaissAmi // 1 // taM jahA-somAiyaM, cauvIsatthao vandaNayaM paDikamaNaM kAussaggo paccakkhANaM / tattha paDhamaM ajjhayaNa sAmAiyaM, tassa Na ime pUrva meM AvasparSa nikkhi vesmAmi, suyaM nikkhivissAmi, khaMdha nikkhivissAmi ajjhayaNaM nikkhivissAmi" aisA sUtrakArane kahA hai : so inameM se Avazka Adi tIna pada to sUtrakAra dvArA nikSipta kiye jA cuke / aba adhyayana kA nikSepa krama prApta hai-so krama prApta hone para bhI usakA nikSepa sUtrakAra yahAM nahIM kara rahe haiM kyoM ki vakSyamANa nikSepaanuyogadvAra meM AvaniSpanna nikSepa meM ve upakA nikSepa kreNge| / / sUtra 59 // aba sUtrakAra Avazyaka kA jo viSaya-vyAkhyAta ho cukA hai tathA Age jo viSaya vyAkhyAta ho cukA hai yaha dikhalAte hai:... Avassayassa eso ityAdi / // sUtra 60 // zabdArtha-(Avassayassa) Avazyaka isanAma se prasiddha zAstra kA (esA) yaha pUrvoktarUpa (piNDattho) piNDArtha (samAseNaM) saMkSepase (vaNNio) kahA hai| "Abassaya niknivistAmi, suyaM nikkhivirasAmi, . nadha nivitra vissAmi, ajjhayaNaM nikkhi vissAmi" A kathana anusAra Avazyaka, zrata ane skandha A traNane nikSepa te thaI cu che have anukrama pramANe adhyayanane nikSepa tha joIe. chatAM paNa sUtrakAra ahIM krama prApta adhyayanano nikSepa karatA nathI, kAraNa ke A viSayane nikSepa anuyoga dvAramAM-ghaniSpanna nikSepamAM teo tene nikSepa karaze. sa 59 che - have sUtrakAra Avazyakane je viSaya vyAkhyAta thaI cukI che ane AgaLa je priya vyAbhyAta yavAna, matAva cha. "Avassayasa eso" tyA For Private and Personal Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArasUtre cattAri aNuogadArA bhavaMti, taM jahA-uvakkame 1, nikkheve 2, aNugame 3, nae 4 // 6 // chAyA-Avazkara ya eSa piNDArthI varNitaH samAsena / ata ekaikaM punaravyayanaM kIrtayiSyAmi // 1 // tadyathA-sAmAyikaM caturviMzatistavo bandanakaM pratikramaNaM kAyotsargaH pratyAkhyAnam / tatra prathamamadhyayanaM sAmAyikam / tasya khalu imAni catvAri anuyAgadvArANi bhavanti, tadyathA-upakramo nikSepaH anugamo nayaH // 6 // tAtparya kahane kA yaha hai-isa zAkha kA AvazyakazrutaskaMdha aisA nAma sArthaka hai| ataH sArthaka nAma hone se avazya karaNIya sAvadyayogavirati Adi kA pratipAdana sUtrakAra Age kreNge| (etto) isaliye Avazyaka kA saMkSepa se samudAya artha varNana karane ke bAda (puNa) punaH (aikekaM ajjhayaNa) eka eka adhyayana kA (kittaissAmi) kathana meM kruuNgaa| (ta' jahA) ve adhyayana isa prakAra se haiM-(sAmAiyaM cauvIsatthaova-daNayaM paDikkamaNaM, kAu'saggo paccakkhANaM) 1 sAmAyika, 2 caturvi zatistava, 3 vandanaka, 4 pratikramaNa 5 kAyotsarga 6, prtyaaruupaan| (tastha paDhamaM ajjharaNaM sAmAiyaM) ina 6 adhyayano meM se 1 pahilA adhyayana sAmAyika hai| samaH Aya:-samAyaH samAyaH prayojanamasyeti sAmAyikam isa vyutpatti ke anusAra rAgadveSa se rahita aisA AtmA kA____hAtha-(Avassayassa) yA125 2 // nAme prasaddhi sevA zAlA (eso) mA pUrvAta 2ne| (piMDattho) Airtha (samAse gaM) saMkSiHmA (vaNNio) 4AmA Ave che. A kathananuM tAtparya A pramANe che-A zAstranuM Avazyaka zruta skindha" evuM nAma sArthaka che. A rIte A zAstranuM nAma sArthaka hovAthI, avazya karaNIya sAvadyAga virati AdinuM pratipAdana sUtrakAra AgaLa karavAnA che. (4) tethI 21zyanA samudAya marthanu sakSitabhA va rIne (puNa) ve (ekekaM ajjhayaNaM) me meM adhyayana (kitta:ssAmi) pana hurIza, me sUtra payana mApe cha. (taMjahA) mA1954nA te madhyayanAnA nAma 20 pramANe che (sAmAiyaM, cauvIsasthao vandaNaya paDikkamaNaM, kAussaggo paJcavastrANaM) (1) sAmAyi4, (2) *tu. vizatista1 (24 tIrAnI 2tuti). (3) 5.44, (4) prAta.83, (5) prayoga bhane (1) pratyAbhyAna, (tatya paDhamaM ajjhayaNaM sAmAipa) mA adhyayanAmA 57 sAmAyika nAmanuM adhyayana che. jenA dvArA bodha AdikanA adhika adhika prApti yatI 24 tenu nAma adhyayana che. "samaH AyaH samAyaH samAyaH prayojanamaspati For Private and Personal Use Only
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yAmacandrikA TIkAstra60 AvazakA vyAkhyAna pAkhyeyasya ca nirUpaNam 247 TIkA-'Avassayassa' ityAdi____ AvazyakaHya-Avazya ke ti nAmnA prasiddhasya zAstrasya eSa:pUrvoktarUpaH piNDArthaH samudAyArthaH samAsena=saMkSepeNa varNitaH va thitaH / asya zAstrasyAvazyaka zrutaskandha iti-anvarthanAma / nAmno nvarthatvAt avazyaM karaNIyaM sAvadyayogaviratyAdikaM pratipAdayite, iti-abhiprAyaH / uttarArdha gAthA'rthamAha-ataH=Avazyaka ya saMkSepeNa samudAyArtha varNanAnantara puna: bhUyaH ekaikam adhyayanaM kItayiSyAmi kathayiSyAmIti / ekaikamadhyayanaM kIrtayiSyAmIti pratijJAnusAreNa tannirUpayitumAha'ta jahA' ityAdi / tadyathA-sAmAyika caturvizatistavo vandanaka pratikramaNaM kAyotsargaH pratyAkhyAnam / tatra-teSu SaTsu adhyayaneSu prathamam Adyam adhyayanamadhiHadhikam ayanaM prApaNaM bodhAderyena tadadhyayanam, sAmAyikama-samAgadveSaviyuktaH svAtmavassarvabhUteSu dRSTisampannastasya AyaH pratikSaNaM jJa nAdi-guNotyasamabhAva rUpa parigAma ki jo sarva mUtoM meM svAmavat dRSTe se saMpanna hotAhai usaga nAma sama hai| isa sama kI jo Aya prApti hai-jJAnAdiguNotkarSa ke sAtha lAbha hai- usakA nAma samAya hai| yaha sama pratikSaNa apUrva bhavATavI meM bhramaNa karAne ke kAraNabhUta saMkleza bhAva ke vicchedaka aura nirUpama sukha ke hetu e se jJAna, darzana aura cAritrarUpa paryAyoM se jo saMyukta ho jAtA hai usakA nAma samAya haiM yaha samAyazabda kA niSkarSArtha hai| yaha samAya hI jisa jJAna kriyArUpa adhyayana kA prayojana hai usakA nAma sAmAyika hai / athavA samAya eva sAmAyikam" samAya hI sAmAyika hai| isakA jo sabase pahile kathana kiyA hai-usakA kAraNa yaha hai ki yaha sAmAyika samasta cAritrAdi guNAMkA AdhAra hone ke kA Na mukti kA pradhAna hetu hai| kahA hai-jaise sarva sAmAyikam" / vyutpatti deSathI hita me AtmAnusamabhAva35 pariNAma ke je sarvabhUtemAM svAtmavata dRSTithI saMpana hoya che, tenuM nAma "sama che. te samanI je Aya (prAIsa) che-jJAnAdi guNatkarSa rUpa je lAbha che, tenuM nAma samAya che pratikSaNa apUrva bhavATavImAM bhramaNa karAvavAne kAraNabhUta saMkalezabhAvanA vicchedaka ane anupama sukhanA hetu evAM jJAna, darzana ane cAritrarUpa paryAyothI je saMyu. kata (saMpanna thaI jAya che tenuM nAma samAya che. A prakArane "samAya" padane niSkarSArtha thAya che. A samAya ja je jJAna kriyArUpa adhyayananuM prayojana che, tanu nAma sAmAyi: cha. 1241-"samAya eva sAmAyikam" samAya / sAmAyi435 che A sAmAyikanuM sAthI prathama kathana karavAnuM kAraNa e che ke A sAmAyika samasta cAritrAdi guNenA AdhArarUpa hovAthI mukitaprAptinA pradhAne kAraNarUpa che. For Private and Personal Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 248 januyeogadvAra 1 paM prAptiH - samAyaH, samo hi pratikSaNamapUrve : jJAnadarzanacaraNaparyAya vATavI bhramaNahetusaMkleza viccheda ke rnirupamasukhahetubhiH saMyujyate iti bhAvaH samAyaH prayojanamadhya jJAnakriyA0mudAyarUpasvAdhyayamasyeti sAmAyikam / yadvA samAya eva sAmAyi kam / samastacaraNAdiguNAdhAratvena pradhAnamuktikAraNatvAdasya prthmmupnyaasH| uktaM ca " sAmAyika guNAnAmAdhAraH, svamiva sarva bhAvAnAm / aft sAmAyika hInAzvagaNAdi guNAnvitA yena // 1 // tanmAjjagAda bhagavAn sAmAyikameva nirUpamApAya | zArIramAnasAnekaduHkhanAzasya mokSasya ||2||" iti // tasyaivaMbhUtasya sAmAyikasya khalu imAni vakSyamANAni ca vAri anuyogadvArANi - anuyoga :=adhyayanArthakathanavidhistasya dvArANIva dvArANi - mahApurasyeva sAmAyikasyAnuyogArtha = vyAkhyAnArtha dvArANi = mavezamArgA bhavanti / mahAnagaradRSTAntaH pUrva saptapaJca upadarzitastata eva vijJeyaH / bhAvoM kA AdhAra AtmA hotA hai usI taraha samasta guNoM kA AdhAra sAmAyika hai - sAmAyika rahita puruSa caritrAdiguNoM se yukta nahI ho sakate haiN| isaliye bhagavAn ne zArIrika mAnasika aneka duHkho ke na zavAle mokSa kA nirUpama upAya sAmAyikako hI kahA hai / (tarasa NaM ime cattAri aNuogadAga havaM ti) usa sAmAyika ke ve cAra anuyogadvAra haiM / jisa prakAra praveza ke cAra pradhAna dvAra hote haiM / usI prakAra praveza ke cAra pradhAna dvAra hote haiN| unhIM kA nAma anuyoga dvAra adhyayana ke artha ke hane kI vidhi kA nAma anuyoga hai / mahAnagara kA dRSTAnta prathama sUtra kI vyAkhyA karane ke pahile kahadiyA haiataH vahAM se use jAna lenA cAhiye | kahyuM che ke-jema sattasta bhAvAnA AdhAra AtmA hoya che, tema samasta guNAnA AdhAra sAmAyika che." sAmAyikarahita puruSa cAritra Adi guNAthI sapanna hAI zakatA nathI. tethI ja bhagavAne zArIrika ane mAnasika duHkhAne nAzakartA mAkSa thAsino zreSTha upAya sAmAyika udyoche (ta.saNaM ime cattAri aNuogadArA havaMti ) te sAmAyinA sA yAra anuyoga dvAra che ma a mahAnagaramA praveza karavAne mATe cAre dizAmAM cAra mukhya daravAjA haiAya che, eja pramANe A mahAnagararUpa sAmAyikanA enuyAgane (vyAkhyAnane) mATe cAra dvAra kahe che. adhyayananA arthane (viSayane) kahevAnI vidhinuM nAma anuyAga che mahAnagaranA dvArAnu' dRSTAnta prathama sUtranI vyAkhyA karatAM, pahelAM prakaTa karavAmAM AvyuM chete te dRSTAnta pahelA sUtramAMthI vAMcI levu joie. For Private and Personal Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyoga candrikAThI ga.ma.60 Avazkaya vyAkhyAnaM vyAkhyeyasya ca nirUpaNam 249 tAni anuyogadvArANi darzayati- 'sa' jahA' ityAdi / tadyathA upakramaHupakramaNam - upakramaH- durasthasya vastunastastaiH pratipAdana prakAraiH samIpamAnIya nikSepa yogyatA karaNamityarthaH / upakrAntaM hi upakramAntargata me devicAritaM sa nikSipyate nAmyatheti bhAvaH / yatrA - upakramyate nikSepayogyaM pite'nena gurubAmyogenetyupakramaH / athavA upakramyate'smin ziSya zravaNabhAve sati puruSetyupakramaH, kiMvA upakramyate'smAd vinItavi meyavinayAdiyupakramaH / evaM mitrakSa meTrena karaNAdhikaraNA pAdAnakArakai ruvAyogAdayo'tha uktAH / yaditveo'pyanyantarI'rthaH karaNAdikArakavAcyatvena vivakSyate tathApi na doSaH / ( ta jahAM ) sUtrakAra unhIM anuyogadvAroM ko kahate haiM- ( ubakkame, nivakheve, aNugame, nae) 1 upakrama, nikSepa, anugama, aura naya / durasthavastu ko una 2 pratipAdana prakAroM se samIpa meM lAkarake nikSepa kI yogyatAvAlI banAnA isakA nAma upakrama hai| upakrAnta vastu hI upakramAntargata medoM se vicArita hotI huI nikSipta yogya hotI hai / anyathA nahIM / athavA - jisa guru ke bacana vyApAra se vastu nikSepa yogya kI jAtI haiM usakA nAma upakrama hai / ziSyajanoM ko sunane kA bhAva hone para vastu jisameM nikSepayogya kI jAtI usakA nAma upakrama hai| jisa vinIta- vinayazIla ziSya ke vinayAdi guNoM se vastu nikSepa yogya kI jAtI hai usakA nAma upakrama hai| isa prakAra vivakSA ke bheda se ina pUrvokta karaNa adhikaraNa apAdAna Adi za guruvAyoMga Adi artha upakrama kA koI eka bhI arthakaraNa Adi dvArA vAcyatvena vivakSita huA liyA jAya to bhI usameM koI doSa nahIM haiN| (taMjA) te anuyogadvArA nIce pramANe che - ( uvakka me, nikkheve, aNugame, nae) (1) 7535, (2) nikSepa, (3) anugama mane (4) naya. dUranI vastuone A pratipAdana prakAranI samIpamAM lAvIne nikSepane ceAgya khanAvavI tenu nAma upakrama che. upadmAnta vastu ja upakramAnta tilaideauthI vicArAtAM vicArAtAM nakSiptayAgya thAya che-anya prakAre nikSeAgya thatI nathI. athavA je gurunA vacananA vyApArathI vastune ni paryeAgya karAya che, tenu nAma upakrama che. ziSyAne sAMbhaLavAnA bhAva thAya tyAre vastu jemAM nikSa pAmya karAya che tenu nAma upakrama che. je vinIta ziSyanA vinayAdi AthI vastune nikSepayAgya karAya che tenu' nAma upakrama che. A pramANe vivakSAnA bhethI A kita karazuM, adhikaraNa, apAdAna AdidvArA guruvAgyeAga Adi upakramanA atha kahevAmAM AvyA che. jo A badhAmAMthI upakramanA koI eka paNa asakaraNa Adi dvArA bA pratyarUpe je vIkSita thayA che. te levAmAM Ave, te paNa temAM kAryoSa nathI, For Private and Personal Use Only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogabArasUtre nikSepa: nikSepa nikSepaH-nAmasthApanAvibhedaiH zAstrAderyasanaM vyavasthApanamiti yAvat / nikSipyate'nenAsmina asmAditi vA nikSepaH / guruvAyogArthI atrApi pacavadvodhyAH / anugama:--anugamanama, anugamaH-prAnukUlArthakathanam / anugamyate-pyAsaMyAyate patramanenAlin yasmA ti-agmH| bAra vivA pUrva poyaa| 4. nayA-nayacaM nayaH, nIyate-paricieca te niIyate paratusvarUpam-OM nenAgmin asmAbeti nyH| anantadharmAdhyAsite va tuni ekAMsAhako bodha ityrthH| ara mevArthoM bhAvasAne dharaNAdi sAdhane cApi bodhyaH / idamatra bodhyam-upa rakhane kA nAma nikSepa hai-nAma sthApanA Adi ke bheda se zAstra Adi kA nyA:-vyavasthApana karanA isakA nAma nikSetra hai| jisake dvArA athavA jisameM athavA jisase vastu nikSepakI jAtI-samajhAi jAtI haiM isakA nAma nikSepa haiN| guruvAgyoga Adi artha yahAM para bhI pahile kI taraha karaNa Adi sAdhanoMDArA kiye gaye jAnanA cAhiye / satra ke anukUla artha kahanA isakA nAma anugama hai| jisake dvAroM satrakA vyAkhyAna kiyA jAve athavA jisameM sUtrakA vyAkhyAna kiyA jAya athavA jisase sUtrakA vyAkhyAna kiyA jAve usakA nAma anugama hai| yahAM para bhI karaNAdikAra koM dvArA vAcya artha kI vivakSA pahile kI taraha jAna lenI caahiye| jisake dvArA, athavA jisameM, jathavA jisase bastu kA rUpa jAnA jAve usakA nAma naya hai| isakA tAtparya yaha ki vastu meM anaMta dharma haiunameM se kisI eka aMza kA grahaNa karanevA jo bodha hai usakA nAma napa rAkhavuM athavA sthApana karavuM tenuM nAma ni 5 che. eTale ke nAma, sthApanA AdinA bhede ArA zAstra nyAsa (vyavasthApana) kare tenuM nAma ni 5 che. jenA dvArA athavA jemAM athavA jenA vaDe vastu ni 5 karAya che-vastunuM pratipAdana karAya che--vastunuM svarUpa samajAvavAmAM Ave che tenuM nAma va aaN. guruvAga Adi artha paNa ahIM pahelAMnA jevAM ja karaNa Adi sAdhane dvArA karavAmAM AvyA che, ema samajavuM. sUtrane anukULa e artha kahe tenuM nAma khanugama che. jenA dvArA tranuM vyAkhyAna karavAmAM Ave, athavA jemAM tranuM vyAkhyAna kara vAmAM Ave, athavA je vaDe satranuM vyAkhyAna karavAmAM Ave, tenuM nAma anugama che. ahIM paNa karaNa Adi sAdhane dvArA vAcya arthanI vivakSA pahelAnI jema ja samajavI. che. jenA dvArA avA jenAthI vastunuM svarUpa jANavAmAM Ave che tenuM nAma nayatA nAya prabhAra cha-vastumA mata che. mAthI / eka aMzane grahaNa karanAre je bedha hoya che tenuM nAma naya che. nayane A For Private and Personal Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 251 anuyogacandrikATIkA sU. 61 laukikamupakramanirUpaNam krAntameva-nikSepayogyatAmAnItameva vastu nikSipyate, ata AdAvupakramamabhidhAya pazcAd nikSepa uktaH nAmAdibhedainikSiptameva anugamaviSayaM bhavati, ato nikSepAnantaramanugama ucyate / anugambamAnameva ca nayaivicAryate nAnra thota tadanantara naya uktaH // 50 60 // tatra-upakramo dvividhaH zAstrIyo laukikazca / tatra lau kamupakramamAha-- mUlama-se kiM taM uvaka me ? ukkame chavihe paNNatte, taM jahA NAmovakame ThavaNokkame davovakkame khettovakame kAlovakkame bhAvovakame / nAmaThavaNAdho gyaao| se ki taM davvovakame ? davyovaka me duvihe paNNatte, taM jahA-Agamao ya no Agamo ya jova jANayasarIrabhaviyasarIra iritte davvovakkame tivihe paNNatte ta jahA-sacitte acitte mIsae // 20 61 // hai| naya kA yahI artha bhAvanApana meM aura karaNa Adi sAdhanoM meM bhI jAnanA cAhiye / yahAM isa prakAra samajhanA cAhiye upakrAnta hI-nikSepa kI yogyatA meM AI huI hI vastu nikSepta hotI hai, isaliye saba se pahile upa krama ko kaha karake pazcAt sUtrakArane nikSepa kA pATha kiyA hai / nAma Adi bhedoM se nikSepa huI vastu hI anugama kI viSayabhUta banatI hai-isaliye nikSepa ke anantara anugama kahA hai| anugama se yukta huI hI vastu nayoM dvArA vicAra koTi meM AtI hai, anyathA nahIM imaliye anugama ke bAda naya kA pATha kiyA hai| sUtra 60 // artha ja bhAvasAdhanamAM ane karaNa Adi sAdhanomAM paNa samajI jaIe. ahIM A pramANe samajavuM joIe. upakrAnta ja-nikSepanI gyatAmAM AvelI vastu ja nikSita thAya che, tethI sUtrakAre sauthI pahelAM upakramanuM kathana karIne tyArabAda nikSepanu 4thana 4yu che. nAma Adi lethI jene nikSepa karavAmAM AvyuM hoya evI vastu ja anugama karavAne yogya bane che. tethI nikSepanuM kathana karyA bAda sUtrakAre aAgamanuM kathana karyuM che. anugamathI yukata evI vastu ja na dvArA vicAraNIya bane che, tethI anugAmanA svarUpanuM kathana karyAbAda sUtrakAre nayanA svarUpanuM kathana karyuM che. dave For Private and Personal Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 252 anuyogadvArastre chAyA-atha ko'sau upakramaH ? upakramaH pavidhaH prajJaptaH, tadyathA-nAmopakramaH sthApanopakramaH dravyopakramaH kSetropakramaH kAlopakramo bhAbopakramaH nAmasthApane gate / atha ko'sau dravpopakramaH ? dravyopakramo dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-Agamatazca noAgamatazca bhavyazarIravyatirikto dravyopakramastrividhaH prajJaptaH tadyathA-sacittaH, avizaH mizrakaH // 6 // upakrama zAstrIya upakrama aura laukika upakrama ke bheda se do prakAra kA hai-inameM laukika upakrama kA .yA svarUpa hai yaha sUtrakAra prakaTa karate haiM "se ki ta uvakkame" itra. di ||str 61 // zabdArtha--(se ki taM ubaka me) he bhadanta ! upakrama kA kyA tAtparya hai ? uttara--(upakkame chavihe paNNa ) upakrama cha prakAra kA kahA gayA hai| (taMjahA) jaise (NAmovakkame, ThavaNorakkame, davbovakkame, khettovakkame, kAlovakkame, bhAvovakkame) nAma upakrama, sthApanA upakrama dravya upakrama, kSetraupakrama, kAlaupakrama aura bhAvaupa ma / (nAmaThavaNAo gayAo) nAma upakrama aura sthApanA upakrama kA svarUpa nAma Avazyaka aura sthAna Avazyaka ke samAna jAnanA cAhiye / (se kiM taM davyovakkame) he bhadanta / dravyopakrame kA kyA svarUpa hai ? (dabovakkame duvihe paNNatte) dravyopa ma do prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jase (Agamao ya noAgamao ya jAva jANayasarIra bhaviyasarIra upakramanA zAstrIya upakrama ane laukika upakrama nAmanA be bheda kahyA che. temAMthI laukikaupa manuM sUtrakAra have nirUpaNa kare che - "se kiM taM uvakkame" tyA hAtha-(se ki ta uvakkame ?) zipya zurune mevo prazna pUche che hai gurumahArAja ! upakramanuM svarUpa kevuM che? 12- (uvakkameM chavihe paNNatte) 63 6 // 2 // 4o cha-(taMjahA) te prakAre nIce pramANe che. (NAmovakkame, ThavaNovakkame, davyovakkame, khettovakAme, kAlovakkame, bhAovakkame) (1) nAma 54bha, sthApanA upabha, (3) 605531, (4) kSetraupama (5) - 754ma ane (6). HIS54bha. (nAmauvaNAo gayAo) nAma bhane sthApanA upakramanuM svarUpa nAma Avazyaka ane sthApanA Avazyaka jevuM samajavuM. (se kiM tadavyovakkame ?) prazna-De gurumhaa| ! dr0ye|54mnu 2135 cha ? ___uttara-(davyovakkame duvihe paNNatte) dra0yA5ma meM prA2ne yo cha. (tanahA) na....(Agamao ya, noAgamao ya jAva jANayasarIrabhaviyasarIvairitte dabyo For Private and Personal Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 61 laukikamupakramanirUpaNam TIkA-ziSyA chati-'se kiM taM' ityAdi-atha ko'sau upakramaH ? iti / uttaramAha-upakramaH SadhiH prajJaptaH-nAmopakraHthApanopakramAdirUpaH / tatra nAmopakramasthApanopakramau nAmAvazyakAthApanAvazyakavad vijnyeyau| samprati dravyopakrama praznapUrvakaM prastauti-atha ko'sau dravyopakramaH ? dravyopakramo dvividhaH prajJadhaH, tad yathA-Agamatazva no Agamatazca, yAvat jJAyaka zarIra bhavyazarIzvyatirikto gopakramaH / iha yAvacchande na dravyAvazyakavad dravyopakramavyAkhyA bodhyA / tatra jJAyakazarIrabhagazarIvyatirikto dravyopatra ma trividhaH jnyptH| tad yathA-sacittaH, acittaH, mithakaH / tatra sacitta dravyaviSayaH sacittaH, acittadravyaviSayo'citta, mizradravyaviSayo mizrakaH ||muu0 6zA ... vairitta davyovakkame tivihe paNNatte-taM jahA-sacitte acitte mIsae) Agama dravyopakrama-noAgama dravyopakrama / noAgama dravyopakrama 3 tIna prakAra kAhaijJAyakazarIra dravyopakrama, bhavyazarIra dravyopakrama aura jJAyakazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyopakrama / inameM jJAyaka zarIra, bhaviyazarIra se vyatirikta jodravyorakrama hai vaha tIna prakAra kA hai| sacitta, acitta aura mizra / jisa upakrama kA viSaya savitta dravya hai vaha tadvayatirikta sacinadravyopakrama hai / jisa upakrama kA viSaya acitta dravya hai vaha tadvayatirikta acittadravyopakrama hai| aura jisakA viSaya sacitta acitta donoM prakAra kA dravya hai| vaha tadvayatirikta mizra dravyopakrama hai| isa dravyopakrama kI vyAkhyA dravyAvazyaka kI taraha jAnanI cAhiye / - bhAgartha--sUtrakArane yahAM para upakrapa ke 6bhedoM ko prakaTa karate hue vakkame tivihe paNatte-taM jahA-sacitte, acitte bhIsae) . (1) jJAya422 0yo bhane. (2) nAmAsamadravyo54ma. nAmAgabhadravyA54 nIya pramANe trae 42 cha-(1) zAyazarIra dravyopabha, (2) bhvyzarIra dravyo krama ane (3) jJAyaka zarIra ane bhavya zarIrathI tirikata (bhina) drapakama temane je jJAyakazarIra bhavya zarIra vyatirikata drapakrama che tene nIce pramANe trANa prA2 cha. (1) sathitta, (2) ayitta bhane (3) mizrale bhne| viSaya sacitta dravya che, tene tadrayatirikata sacittadravyApakrama kahe che. je upakramane - viSava acittadravya che te upakamane tayatirikta acitta drapakrama kahe che. ane jene viSaya sacitta acitta banne prakAranuM dravya che. te upakramane tadrayatirikata mizra kapama kahe che. A drapakamanI vyAkhyA dravyavasthAnA jevI ja samajavI. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtramAM upakamanA 6 bhedane prakaTa karyA che. temAMthI For Private and Personal Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - . . - - anuyogadArapatre atha sacittaM dravyopakrama nirUpayati-- 1. mUlam-se ki taM saci / davyovakame? saci davyovakkame ti. bihe paNNata, taM jahA-dupae caupae apae / eki puNa duvihe paNNatte, taM jahA-parikame ya vatthuviNAse ya // sU0 62 // nAma sthApanA aura dravya kA upakrama kA svarUpa prakaTa kiyA hai| isameM kisI cetana acetana padArtha kA upakrama aisA nAma rakha lenA yaha nAma upakrama hai| kisI padArtha meM upakrama kA Aropa karanA yaha sthApanA upakrama hai| bhUta meM huI athavA bhaviSyat kAla meM honevAlI upakrama kI paryAya ko vartamAna meM upakramarUpa se hanA yaha dravya upakrama hai / isake Agama aura no Agama ko Azrita karake do bheda haiN| upakramazAstra kA anupayukta jJAtA AgamakI apekSA se dravyopanAma hai| noAgama ko Azrita karake dravyopakrama ke 3 meda haiM-jJAyaka zarIra, bhavyazarIra aura ina donoM se vyatirikta drvyopkrm| inameM upakrama zAstra ke anupayukta jJAtA kA nirjIva zarIra noAgama se jJAyaka zarIra dranyopakrama hai| jisa prApta zarIra me jIva Age upakrama zAstra ko sIkhegA vaha bhavyazarIra dravyopakrama hai| ina donoM se vyaririkta jo no. Agamadravyorakrama hai vaha sacitta, acitta aura mizradravyopakama ke bheda se tIna 3 prakAra kA hai| ||mtr 61 // nAma. sthApanA ane dravyapakramanuM nirUpaNa A satramAM karyuM che. keI cetana-acetana padArthanuM "upakrama" evuM nAma rAkhavuM te "nAmaupakrama che. keI padArthamAM upakramane Arepa kare tenuM nAma sthApanA upakama che. bhUtakALamAM prApta thayelI athavA bhaviSyamAM thanArI upakramanI paryAyane vartamAnamAM upakramarUpe kahevI te nAma dravyaupakrama che. tenA Agama ane Agamane Azrita karIne " bheda che. upakramazAstrane anupayukta jJAtA AgamanI apekSAe dravyapakrama che, ne Agamane Azrita karIne dra pakamanA traNa bheda paDe che. (1) jJAyakazarIra, (2) bhavya zarIra ane (3) te banethI bhinna e tadrayatirita kApakrama. upakramazAstranA anupayukta jJAtAnA nirjIva zarIrane neAgamanI apekSAe nAyakazarIradravyapaThana kahe che. je prANa zarIrathI jIva AgaLa jatAM upakramazAstra zIkhaze, tenuM nAma bhavya zarIra kapakrama che. A bannethI bhinna e je ne. Agama drapakrama che, te sacitta, acitta, ane mizra drapakamanA bhedathI traNe prakArane kahyo che. je sa. 61 che For Private and Personal Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - anuyogavandrikA TIkA. sU0 62 sacittavyopakramanirUpaNam chAyA--atha ko'sau sacitto gopa kamaH 1 sacitto dravyopakramastrividhaH prajJaptaH, tapathA-dvipadacatuSpado padaH / ekaikaH punahi vidhaH prajJaptaH, tadyathAparikarmaNi pa va tuvinAze ca ||tr 62 // aba satrakAra sacita dravyopakrama kA svarUpa prakaTa karate haiM se kiM taM sacitte damorakkame" ityAdi / |str 62 // zabdArtha--(se ki taM sacitte dayovakame) he bhadanta ! sacitta dravyo. pakrama kA kyA svarUpa hai? (sacitta dandovaskame tivihe paNatta) uttara-sacitta dravyopakrama 3tIna prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise (dupae caupapae apae) dvipada, catuS da aura aad| ina meM se naTa nartaka AdirUpa dvipada sacitta dravyo pakrama hai| hastI azva AdirUpa catuSpada sacina dravyopakrama hai| tathA AmrAdikRvarUpa ada sacitta dranyorakrama hai| (pakike puNa duvihe paNNatte) iname bhI eka eka do 2 prakArakA kahA gayA hai| (tajahA) jaise-(parikkame ya yatyuviNAse ya) pakirma meM aura va tu vinAza meM avasthita vastu meM guNa vizeSa kA Adhana va ramA parikarma hai| isa parikarma meM parikarma viSayavAlA dravyo. pakAra hotA hai| dvipadavAle naTa-nataMka Adi jana ghRta Adi dravya ke upayoga se jo apane bala Adi kI vRddhi karate haiM athavA aura aneka sAdhanoM se karNa evaM skandhoM ko baDhAte haiM vaha rikarma ko Azrita karake sacitta dravyo have satrakAra sacina drapakamanA svarUpanuM nirUpaNa kare che-- - "se ki ta sacita davvotrakkameM" tyAha Ava'-(se ki ta sacitte dabovakame ?) ziSya gurune vo prazna pUche che ke he bhagavan! sacitta dravyapakamanuM kevuM svarUpa che? . uttara-(sacitte davvovakkame tivihe paNNatta) sathitta 0.5bhatra ra ho 2. (taMjahA) te praa| nIya pramANe cha.. (dupae, caupae, apae) (1) 656, (2) yatu.56 ane (3) 446 12, nata: AdirUpa dvipada sacitta dravya pakrama che, gaja, azva AdirUpa catuSpada sacitta drapakrama che, tathA AjhAdi vRkSarUpa apada sacitta dravyapakrama che. ekike puga duvihe paNNatte) se pratye:nA 55 2 4aa che. (taMjahA) ma (parikame ya vatthuviNAse ya) (1) pazminA mAzritarIna zuvizeSa mAdhAna karavuM tenuM nAma parikama che. A parikarmamAM parikarmaviSayavALe pama che. dvipadavALA (be pagavALA) naTa, nartaka Adijana dhI Adi dravyanA upayogathI pitAnA baLa AdinI je vRddhi kare che, athavA bIjA aneka sAdhanathI karyuM ane jene - For Private and Personal Use Only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . . ___anuyogadvAra TIkA-ziSyaH pRcchati-se ki ta' ityAdi-- . . atha ko'sau sacittI davyopakramaH ? iti / unaramAha-sacitto dramo pakramastrividhaH prajJaptaH / tadyathA-dvipadaH, catuSpadaH, apada iti / satra-dvipadaHnaTanarta kAdirUpaH, - catuSpadaH-hastyazcAdirUpaH, apadaH aamraadikssruupH| tatra dvipadAdiSu punarekaiko vividha:-parikarmaNi ca ghastu banAze ca / tatrApasthitasyaSa vastuno guNavizeSAdhAna parikama, satra parikamaNi-parikama viSayo drvyopnmH| pakrama hai| kahA bhI hai ki kriyA se vastuoM kA jA guNa vizeSarUpa pariNAma haiusakA nAma parikarma hai| vastu ke vinAza kI viSaya karanevAlA dravyopakrama taba hotA hai, ki jaba upAya vizeSoM se vastu ke vinAza kA hI upakrama hotAhai bhAvArtha--sUtrakArane isa mUtradvArA sacitta dravyopakrama ko 3 rUpa meM vibhakta kiyA hai / 1 dvipada 2 catuppada aura tIsarA apada / dvipad do caraNavAle prANI catuSpada-cAra caraNavAle jAnavara, apada-jinake caraNa nahIM aise ekendriya : vRkSa Adi apada haiN| ina saba meM jii| hone se ye saba sacina hai| ina tInoM prakAra ke sacittoM ke viSaya meM parikarma aura vinAza ko lekara dvipadAdi dravyopakrama do 2-2 prakAra kA aura hotA hai| ghRta Adi zaktivardhaka padArthoM ke sevana se jo ye dvipada Adi apane meM bala Adi kI vRddhi karate haiM vaha parikama viSayavAlA, aura upAya vizeSoM se vastu ko vinAza karanevAlA jo upakrama kiyA jAtA haiM baha vinAza viSayavAlA dravyo (khabhAone) vRddhiyukata kare che, te parIkane Azrita karIne je upakama che tenuM nAma sacittadravyapakrama che. kahyuM paNa che ke kriyAnI apekSAe vastuonuM je guNavizeSarUpa pariNAma che tenuM nAma parika che. vastunA vinAzane viSaya karanAre cAkrama tyAre ja thAya che ke jyAre upAya vize dvArA vastunA vinAzane ja upakama thAya che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra para sacitta dravyApakaranA traNa bheda batAvyA che. (1) dvi56, (2) yatupA) ane (3) sapadi.56 peTa me pAyo , yatu054 eTale cAra pagavALA jAnavaro ane apada eTale jene paga nathI evA ekendriya vRkSAdine grahaNa karavA joIe. A badhAmAM jIva hovAthI teo sacitta che. A traNe prakAranA sacittonA viSayamAM parikarma ane vinAzanI apekSAe dvipadAdi pratyeka dvapakramanA babbe prakAra paDe che. ghI Adi zaktivardhaka padArthonA sevanathI je A dvipada Adi sacitta che pitAnA baLa AdinI vRddhi kare che, te parikama viSayavALa pakema che, ane upAya vize dvArA varatune vinAza karanAre je 'upakrama karavAmAM Ave che te vinAza viSayavALo kapakrama che. A kathanane For Private and Personal Use Only
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyAgacaMdikA TIkA sUtra 63 dvipada upakramanirUpaNam dvipadAnAM naTanarttakAdInAM ghRtAdyupayogena yad balavarNAdivaraNa karNakandhavardhanAdikriyA vA sa sacitadravyopakramaH / uktaM ca- For Private and Personal Use Only 257 " parikammaM kiriyA chAyA -- parikarma . vatthUNaM guNavisesa pariNAmo" / yA vastUnAM guNavizeSapariNAmaH // iti // vastuvinAzaviSayA dravyopakramaca - yadA upAya vizeSairvara tuno vinAza evo pakramyate tadA bhavati // pU0 62 || dvividhamapyetamupakramaM vaktumupakramate -- mUlam - se kiM taM dupae unakkame ? dupae uvaka me naDANaM nacca gANaM jANaM mahANaM muTThiyANaM velaMbagANaM vahagANaM pavagANaM lAsa gANaM AikkhagANaM khANaM maM khANaM tRNailANaM tuMbavINiyANaM kA vaDiyANaM mAgahANaM / se taM dupae ukkame // sU0 63 // chAyA -- atha ko'sau dvipada upakramaH 1 dvipada upakramo naTAnAM narttakAnAM jalllAnAM mallAna mauSTikAnI viDambakAnAM kathakAnAM plavakAnAM lAsakAnAm pakrama haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki sacitta dvipadoM catuSpadoM aura apadoM ko parikarma aura vinAza ko lekara jo ghRtAdidravyoM kA upakrama Ayojana sevana kiyA jAtA haiM vaha parikarma aura vinAzavilA sacita dvipadAdi dravyopakrama haiM | | | 0 62 // isI ko sUtrakAra spaSTa karate haiM" se kiM taM dupae ukkame " ityAdi // 63 // zabdArtha - - (se kiM taM dupae uvakkame ) he bhadanta ! dvipada sabandhI dravyopakrama kA kyA svarUpa hai / ? ( dupae uvakkame naDANaM nacacagANaM jallANaM pe bhAvArtha e che ke dvipade, catuSpado ane apadAnA paki ane vinAzanI kSAe je ghI Adi dravyeAnA upakrama (AyAjana-sevana) karavAmAM Ave che, te pari ka ane vinAzarUpa viSayavALA sacitta dvipadAdi dravyapakrama che. 5 s0 625 A dvipada sAMkha"dhI dravyepakramanA viSayamAM sUtrakAra vizeSa spaSTIkaraNa kare che"se ki ta dupae uvakame" tyAhi zabdArtha - (se kiM taM due ukkame 1) ziSya gurune sevA prazna che che bhagavan ! dvipada sa MbaMdhI dravyeApakramanu svarUpa kevuM che ? 125
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - ____ anuyogabArasUtre AkhyAyakAnAM laDhAnAM maGkhAnAM tUNikAnAM tumbavINi kAnAM kAvaDikAnAM mAgadhAnAm / sa eSa pida upakramaH // 10 63 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se ki ta' ityaadi| atha ko'sau dvipadaupakramaH ? uttaramAha--yad naTAnA-nATayakartRNAM, narta vANAM nRtya vidhAyinAM, jallAnAM-jallAH-vastramAdAya krIDApArakAH, birudapAThakA vA, teSAm, mallAgaM mallAH prasiddhAsteSAM, mauSTikAnAM muSTibhiryoddhAro mahavizeSA mauSTikArateSAm, viDambakAnA mnAnAdepadhAriNAM vidRpakAnAm. kathakAnAm-kathavA yathAvArakArateSAm, plavakAga-rU.vante ye te 'labakA gartA hari tAro nadyAditArakA vA teSAm, lAsakAnAm - rAskAn gAyanti ye te lAsakAH, u.yazabda prayoktAre bhaNDArA, teSAm, AkhyAyakAnAm-AkhyAyakA- zubhAzubhAkhyAyinasteSAm lalAnAm-mahato va zarayAgrabhAgaM ye ghiraM hanti te lahvAgteSAm, maGkhAnAm ye citrapaTAdihastA bhikSA caranti te maGkhArateSAm , tUNikAnAm-tUNavAdyavAdinAm, .mallANaM muTThiyANaM belaMbagANaM va hagaHNaM pavagANaM lAsagANaM AidakhagANaM laMkhANaM maMkhANaM tUNaillANaM tuMbavINiyANaM kApaDiyANaM mAgahANaM) nATaya karanevAle naToM * kA nRtyakaranevAloM kA, vastra ko pakaDakara krIDA karanevAle jalloM kA, athavA virudAvalI paDhanevAloM kA pahalavAnoM kA, muSTiyoM se yuddha karanevAle mallavizeSoM kA, aneka meSoM kA dhAraNa karanevAle vidUSakoM kA, kathAoM ko kahanevAloM kA, garta Adi ko lAMghane kI athavA nadI se pAra utArane kI kriyA meM abhyasta bane hue plavakoM kA rAsalIya karane zaloM kA athavA jayazabda kA prayoga karanevAle bhAMDoM kA zubha aura azubha ko kahanevAle akhyAyakoM kA, vaDe bhArI vAMsa ke agrabhAga para ArohaNa karanevAle laMkhoM kA, citrapaTa Adi ko hAtha meM lekara bhIkha mAMganevAle maMkhoM kA, tUNavAdya ko bajAnevAle tUNiko utta2-(dupae uvakkame naDANaM nacagANaM jallANaM mallAgaM, muTTiyANaM belaMbagANaM kahagANaM pavagANaM lAsagANaM AivakhagANaM, laMkhANaM makhANaM, tUNaillANaM tuMbavINiyANaM kAvaDiyANa mAgahANaM) naatt| 42nA2 naTAnA, nRtya 42naa| nata nA, trane pakaDIne kIDA karanArA jalene athavA birudAvalI belanArAone pahelavAnene, suSTikane (muThThIo vaDe laDanArA matavizeSane), aneka ve dhAraNa karanAra viSakane, kathAkArone, gatta Adine pAra karavAnI athavA nadIne pAra karAvavAnI kriyAmAM abhyasta rahetA evA lavakene, rAsalIlA karanArAne athavA jaya zabdanuM uccAraNa karanArA bhAMDene, zubha ane azubhane kahenArA akhyAyakone, ghaNuM moTA vAMsa para ArohaNa karanArA lakhane (bajANIyAone), citrapaTa Adine hAthamAM laIne tenI madadathI bhIkha mAgatA mane, taMtuvAdyone bajAvanArA vaNikane, For Private and Personal Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyoga caMdrikA TIkA putra 63 dviSada upakamane pam 259 , tumbavINikAnAm tumbanirmitA yA vINA sA tumbavINA, tadvAdanaM zilpaM yeSA tumvarINikAsteSAm kAvaDikAnAm - 'kAvaDi' iti bhASAprasiddha bhAravAhakAnAm mAgadhAnAm -- mAgadhAH = maGgala ThasteipAma, eSAM sarveSAmapi ghRtAdyupayogena balavarNAdikaraNaM karNasandhAdivarddhanaM vA sa dvipada upakramaH / epa parikarmaviSayaH sacitto dvipada upakramaH yastu naTAdInAM khaGgAdibhirnAza evopakramyate - sampAte sa vastu vinAzaviSayaH sacitto dvipado dravyopakramaH iti vAkyamapi prakaraNa-vazAdaptam / sa eSa dvipada upakramaH ||mU0 63 // kA, tUMbaDI kI vINA banAkara use bajAnevAle tuMbavINiyoM kA kAvaDa se bhAra DhonevAloM kAvaDikoM kA, aura maMgala pAThakoM kA jo apane zarIra meM ghRtAdika dravya ke sevana se zakti Adi ke saMbarddhana karane kA upakrama kiyA jAtA haiM, athavA jina 2 aura sAdhanoM se kAnoM koM aura skaMdhoM ko baDhAyA evaM baliSTa kiyA jAtA hai vaha saba prayatna dvipada saMbandhI upakrama hai / yaha jo dvipadoM kA upakrama hai vaha parikarma ko viSaya karanevAlA hai isaliye yaha sacitta dvipada upakrama hai / tathA unhIM naTa AdikoM kA jo khaGgaAdi se vinAza karane kA upakrama kiyA jAtA haiM vaha vastu ke vinAza se saMbandhita hone ke kAraNa vastu vinAza viSayavAlA sacitta dvipada dravyopakrama hai / isa taraha kA vastu vinAza viSayaka sacitta dvipada dravyopakrama kA pATha sUtra meM nahIM AyA haiM to bhI prakaraNa ke vaza se use yahAM samajha lenA cAhiye / isa prakAra se yaha dvipada upakrama saMbandhI kathana hai / tuMbaDInI vINA khanAvIne tene vagADanArA tuMbavINakAnA, kAvaDanI madadathI bhAra vahana karanAra kAvaDIyAonA ane ma'gaLapAThakAnA je peAtAnA zarIramAM zrI AdinA sevana vaDe zakita AdinA savardhananA je upama karavAmAM Ave che. athavA je je bIjA sAdhanA ArA kanei ane khannAne vRddhiyukata ane baliSTha karavAmAM Ave che, te badhAM prayatnane dvipadma viSayaka upakrama kahe che. A je dvipadAnA upakrama che te parika`ne viSaya karanArA che, tethI te sacitta dvipada upakrama che. tathA eja naTa AkrikeAnA talavAra AdithI je vinAza kasbAnA upakrama karavAmAM Ave che, te vastunA vinAzarUpa viSayavALA sacitta dvipada drayaiApakrama che. A prakAranA vastu vinAza viSayaka sacitta dvipada dravyapakramane pATha sUtramAM Avyo nathI, te paNu A prakaraNamAM tene samAveza karavAnu... jarUrI lAgavAthI, tenu sthana ahIM thavuM joie. A prakAranuM dvipada sacitta upakramanuM svarUpa samajavu, For Private and Personal Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 360 anuyogadvArama atha catuSpadaviSayaM dvividhamapyupakramaM varNayati mUlam--se ki taM cauppae uvakame ? cauppae unakame cautpayANaM AsANaM hatthINaM iccAi / se ta cauppae uvakkame ||suu0 64 // chAyA--atha ko'sau catuSpada upakramaH ? catuSpada upakramazcatuSpadAnAm azvAnAM hastinAma, ityAdi / sa eSa catuSpada upakramaH // // 10 64 // bhAvArtha--bhUtrakArane jo sacitta ke bhedarUpa dvipada Adi kA parikama aura vinAza viSayaka dravyopakrama kahA hai-usI ke dvipadarUpa Adhabheda ke barUpa kA varNana saMkSepa meM isa sUtradvArA kiyA gayA hai-naTa, nartaka AdijanoM kA jo apane meM zakti baDhAne vAle ghRta Adi padArtha haiM una padArthoM ke seyana Adi karane kA jo unakA upakrama prayatna-hai vaha parikarma viSayaka dvipada upakrama hai| tathA vinAza ke sAdhanabhUta talavAra Adi se jo inake vinAzakara diye jAne kA upakrama hotA hai, vaha vinAza viSayaka dvipada upakrama hai / ||suu0 63 // aba catuSpada viSayaka donoM prakAra ke upakrama kA varNana mUtrakAra karate haiM"se ki taM ca upae" ityaadi| ||suutr 64 // zabdArtha-(se kiM taM caurae uvakkame) he bhadanta ! catuSpada upakrama kA kyA svarUpa haiM-(cauppae uvakkame cauppayANaM AsANaM hatthINaM iccAi) : catuSpada azva, gaja Adi jAnavaroM ko acchI cAlacalane Adi kI zikSA bhAvArtha-sUtrakAre je sacittanA bhedarUpa dvipada AdinA parikarma ane vinAza viSayaka draSakama kahyo che, tenA ja dvipadarUpa prathama bhedanA svarUpanuM varNana ahIM saMkSiptamAM karavAmAM AvyuM che.-- naTa, nartaka Adijane pitAnI zakita vadhAravAne ghI Adi padArthonuM sevana karavAno je upakama-prayatna kare che tene parikarma viSayaka dvipada upakrama kahe che. tathA talavAra Adi sAdhana vaDe te naTa, nartaka Adijanone vinAza karI nAkhavAne je upakrama (prayatna) thAya che tene vinAza viSayaka dvipada upakama kahe che. sUtra 63 che have sUtrakAra catuSpada viSayaka banne prakAratA upakamanuM viSayakanuM nirUpaNa kare che..... "kiM taM cauppae" tyAha zAya - (se kiM taM cauppae upakkame 1) ziSya zuru meve prazna pUcha cha / 'he bhagavana! catuSpada upamanuM kevuM svarUpa che? uttara-(cauppae udhakame cauppayANaM AsANaM hatthI gaM icAi) 25 saya, gaja Adi jAnavarone sArI cAla calAvavA Adi zikSA devArUpa je upa ma che. For Private and Personal Use Only
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuye drikA TIkA sUtra 65 apadaviSayamupakramanirUpaNam TIkA-ziSyaHpRcchati-se ki ta' ityAdi / atha ko'sau catuSpadAnAm azvAna hastanAmityAdi-azvagajaprabhRti catuSpadajIvAnAM zikSAguNavizeSakaraNaparika maNi-sacittadravyo kramaH, khaGgAdibhistveSAM vinAza karaNa ca, vastuvinAze sacinadravyopakramaH, iti vAkyazeSaH / etannigamayannAha-sa epa upakrama iti // 5.64 / athApada vipayaM dvividhamapyupakramamAha m--se ki ta apae uvakrame ? apae uNakame apayANaM aMbAgaM a-bADagANaM iccaai| se ta apaokkame / se taM sacittadavyovA ||suu065|| chAyA-atha kA'sau apada upakramaH ? apada upakramaH-apadAnAm AmrANAma AmrAtakAnAma ityAdi / sa eSa apadopakramaH / sa eSa sacitta drvyopkrmH||64|| TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM ta" ityAdi / atha ko'sau apada upakramaH ? iti| uttaramAha-apada upakramo hi-apadAnAM sthAvaranAmakarmoMdayAt calanakriyAvarjitAnAma AmrANAm AmravRkSANAm, tatphalAnI ca, tathAdenA yaha parikama kI apekSA savitta dravyopakrama hai / tathA inhIM jAnavaroM ko talavAra Adi sa mAra DAlanA yaha viza kI apekSA sacitta dravyopakrama hai| isa prakAra yaha sacita ke bhedarUpa catuSpada kA donoM prakAra ke dravyopakrama kA kathana hai / ||suutr 64 // ___aba satrakAra apada viSayaka donoM prakAra ke upakrama kA thana karate haiM- "se kiM taM apae" ityAdi / |suutr 65 // zabdArtha-(se kiM taM apae ubakkame) he bhadanta ! apada-jo Amra evaM AmrAtaka Adi vRkSa aura una ke phala haiM ki jinameM sthAvara nAmakarma ke te parikramanI apekSAe sacitta drapakrama che. tathA eja jAnavarane talavAra Adi vaDe mArI nAkhavAne je upakama che, tene vinAzanI apekSAe sacitta dravyapakrama kahe che. A prakAre sacittanA bhedarUpa catuSpadanA baMne prakAranA dravyApakamatuM ahIM varNana karavAmAM AvyuM che. je sU0 64 have sUtrakAra apada (caraNa vihIna che) viSayaka bane prakAranA upakramanuM ni35 42 cha. "se ki taM apae uvaka me" tyAha____ zahAtha-(se kiM ta apae uvakkame ?) ziSya gurune yo prazna pUche cha ke he bhagavan ! apada upakramanuM svarUpa kevuM hoya che? For Private and Personal Use Only
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre AmrAtakAnAm-AmrAtakakSANAM tatphalAnAM ca, i.yAdi / ayaM bhAvaH-AmrAdivRkSANAM vRkSAyurvedoktapaddhatyA vRddhikaraNaM, tatphalAnAM ca garne palAlAdau sthApanAdinA jhaTiti pakvAvasthApAdanaM tat parikama viSayaH apada upakramaH / zastrAdinA ca yadeSAM vinAza karaNaM tad vastu vinAzaviSayaH apada upakrama iti / sa eSaH apadopakramaH / sa eSa sacittadravyopakrama iti // 10 65 // ____ atha-acittadravyopakrama nirUpayati mUlam--se ki ta acittadavyovakkame ? acittadavyovaskame khaMDAINaM guDAINaM macchaMDINaM / se taM acittadanvokkkame // suu066|| chAyA-atha ko'sau acittadravyopakramaH ? acittadravyopakramaH khaNDAdInAM guDAdInAM matsyaNDInAm / sa eSaH acitta dravyopakramaH // 66 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se ki ta' ityAdi-atha ko'sau acittadravyo kramaH ? iti| uttaramAha-acittadravyopakramaH-khaNDAdInAM 'khAMDa' iti udaya se svayaM calana kriyA nahIM hotI haiM unakI vRkSAyurvedokta paddhati se vRddhi karanA-khAta A de DAlakara unheM baDhAne kA upakrama karanA unake phaloM ko khaDDA Adi meM bharakara palAla Adi se unheM davAkara ke jaldI pakA lenA yaha saba parikarma kA viSaya karanevAlA apada upakrama hai / tathA zastra Adi se inakA vinAza karanA yaha va tu vinAza viSayaka apada upakrama hai| isaprakAra yaha donoM prakArakA upakrama apada kA dravyApakrama hai| isa taraha yahAM taka yaha sacitta dravya saMbandhI upakrama kA kathana hai| mU0 65 // uttara-Amra (ba) Adi je vRkSe ane temanAM je je phaLe che, jemanA sthAvara nAma karmanA udayane lIdhe jeo calana kriyAthI rahita hoya che, temanI vRkSayukata paddhatithI vRddhi karavI-khAtara adi nAkhIne temanI sArI rIte vRddhi thAya e prayatna kare, temanA phaLone khADA AdimAM bharIne tenA para parALa Adi dabAvIne temane jaldI pakAvavAno prayatna kare, tene parikamanI apekSAe apada upakrama kahevAya che. tathA zastra Adi vaDe te vRkSAdine vinAza kare tene vastu vinAzaviSayaka apada Upakrama kahe che. A prakAre banne prakAranA apada Upa. kramanuM nirUpaNa ahIM pUruM thAya che, ane sacitta dravyapakramanA badhAM bhedenuM varNana paNuM ahIM samApta thAya che. su. 6pA For Private and Personal Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 263 anuyogacaMdrikA TIkA sUtra 66 acittadravyopakamanirUpaNam bhASAprasiddha prabhRtInAM, guDAdInAM guDaprabhRtInAM, matsyAGInAm-pratalaguDAdInA, 'rAba' iti bhASAprasiddhAnAM vijnyeyH| ayaM bhAvaH-acittAnAM khapDaguDa matyaNDInAM dravyANAmupAya-vizeSeNa yanmAdhuryAdhikayakaraNaM tata parikarma viSayaH acittadravyopakramaH / eSAmeva yAsarvathA vinAzakaraNa tad vastuvinAza viSayaH acitta dravyopatra maH / etannigamaramnAha-'se taM' ityAdi / sa eSa acitta dravyopakrama iti ||suu0 66 // . a. mizradravyopakramamAha mUlam--se kiM taM mIsae davvovakame ? mIsae davvokkame se ceva thAsaga AyaMsagAimaMDie AsAI / se taM mIsae dvvovkle| se taM jANayasarIra bhaviyasarIra vairitte dvyovkm| sa taM noAgamao davyovakkame / se kiM taM davyovakkame suu067|| aba sUtrakAra acitta dravyopakrama kA kathana karate haiM"se kiM taM acitta davAvakkame" ityAdi |suutr 66 / / zabdArtha-(se kiM taM acittadavyo kame) he bhada ta ! acina dravyopakrama kA kyA svarUpa hai? . uttara-(khaMDAdInAM guDAdInAM macchaMDINaM, acittadavAbakkameM) khAMDa, guDa aura rAba ina padArthoM meM upAya vizeSa se jo madhuratA kI adhikatA karadI jAtI hai vaha parikarma viSayavAlA acitta dravyopakrama hai tathA inhIM padArthoM kA jo sarvathA vinAza karadiyA jAtA hai, vaha vinAza viSayaka acitta dravyora ma hai / (setaM acittadavvevikkamai) isa taraha se acitta dravyopakrama kA yaha svarUpa hai| ||muutr 66 // have sUtrakAra acitta dravyApakramanA svarUpanuM nirUpaNa kare che - " se kiM taM acittavyovakkame" tyA: thArtha-(se hitaM acittadravyovakkame?) ziSya zurune meve| prazna cha / he bhagavan ! acitta dravyapakramanuM svarUpa kevuM che? uttara-(khaMDAdInAM guDAdInAM macchaMDINAM acitadavovakkame) Mis, goNa, ItyAdi padArthomAM upAya vize dvArA madhuratAnI vRddhi karavA rUpa je upakrama thAya che, tene parikama viSayane acita dravyapakrama kahe che. tathA eja padArthone je sarvathA vinAza karI nAkhavA rUpa upakama thAya che tene vinAza viyaka acitta dravyo54ma 49 che. (se taM acitte davve vakkame) mA prA2nu mayitta dravyopaImanu 2135 cha. // saM. 16 // - For Private and Personal Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAraste chAyA-atha ko'sau mizrako dravyopakramaH sa eva sthAsakAdarzakAdimapDitaH azvAdiH / sa eSa mitrako dravyopakramaH / sa eSa jJAyakazarIrabhavyazarIradhyatiriktodravyopakramaH / sa eSa Agamato drvyopkrmH| sa eSa dravyApakrama // 067 / / TIkA--ziSya pRcchati-se kiM taM' ityAdi / atha kAmo mizrako dravyopakramaH ? iti / uttaramAha mizraka :sacittAcittAtmakA dravyopatramaH-sthAsakAdarzakAdi maNDitaH-sthAsakA azvAbharaNa vizeSaH, Adarza:-pagrIvAma raNa vizeSaH, Adi zandAt buGkamAdayaH, eSAM samAsaH, termaNDitaH bhUSitaH azvA aba sUtrakAra mizra dravyopakrama kA kathana karate hai"se kiM taM mIsae davAvako" ityAdi / // 0 67 // zabdArtha---(se kiM taM mIsae davAva kame) he bhadanta ! mizra dravyopakrama kyA svarUpa hai ? uttara--(mIlae davAvakame se ceva thAsagaAyaMsagAimaMDie AsAI-se ta mI e davyovakkame) sacinAtmaka-mizra-dravyopakrama kA svarUpa isa prakAra se hai-ki acitta sthAsaka aura Adarza Adi se vibhUSita hue ghoDe se lekara baila taka ke jAnavaroM meM jo zikSA Adi guNa kI vizeSatA karane kA upakrama kiyA jAtA hai vaha parivama viSayaka mizradravyopakrama he / zAsaka yaha ghADe kA AbharaNa vizeSa hai / Adarza yaha baila yA AbharaNa vizeSa hai / eDaka zabda kA artha meSa haiN| sthAsaka-Adarza aura Adi pada se gRhIta kuMkuma kA lepa have sUtrakAra mizra prakrimanA svarUpanuM nirUpaNa kare che "se kiM taM mIsae davAvakkame" tyAla zahAtha-(se ki ta' mIsae davyovakkame?) ziSya gurune mere prazna pUche cha - sagavAn ! mizra dravyobhanu 5135 yu cha ? uttara-(mIsae davyAvakame se ceva thAsagaAyaMsagAImaMDie AsAi-se tamIpae davAvakame) sacittAtmaka mizra drapakramanuM svarUpa A prakAranuM che- acitta thAsaka, darpaNa AdithI vibhUSita thayelA gheDAthI laIne baLada paryantanA jAnavaromAM je zikSA Adi guNanI vizeSatA karavAno upakrama karavAmAM Ave che, tene parikarma viSayaka mizra kapakrama kahe che. sthAsaka" A ghaDAnuM eka khAsa AbharaNa che bhane panI mA harnu mAma29 vizeSa cha. 'eDaka' PAL A6 meSa (..) ne vAcaka che. thAsa, darpaNa, kukamane lepa Adi acitta dravyo che tathA azva, For Private and Personal Use Only
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 67 mizradravyopakramanirUpaNam 265 diH azvaprabhRtye'kAnto vijnyeyH| ayaM bhAvaH-sthAsakAdarzakAdi bhUSitAnAM kRta hamAnoM teSAmazvAgheDakAntAnAM yacchikSAdi guNavizeSakaraNa parivarma viSayaH mizradravyopakramaH / teSAM khaGgAdibhirvinAzastu vastuvinAzaviSayo mizradravyoMpakrama iti / atra-azvAdI / sacetanatvAt sthAsakAdInAm acetanatvAt mizra dravyatva bodhyam / etadupasaMharannAha-se ta' ityAdi / sa eSa mizrakA dravyopakrama iti / jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyopakramaH sakalo'pi nirUpita iti pracayitumAha-'se taM' ityAdi / sa eSa jJA cakazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyopakrama iti / noAgamataH sarvo'pi dravyopakramo nirUpita iti sUcayitumAha'se ta' ityaadi| sa eSa noAgamato dravyopakrama iti / dravyopakramaH sarvo nirUpita iti sUcayitumAha-'se ta' ityAdi / sa eSa dravyopakrama iti |mu067|| ye saba acitta dravya hai| tathA azva vagairaha sacitta dravya hai| ina se jaba ina sacitta padArthoM ko vibhUSita kiyA jAtA hai-taba ye mizra dravya kahalAte haiM / ina meM jo zikSA guNa se vizeSatA kA ApAdana hotA hai yahI mizra dravyopakrama kA svarUpa parikarma kI apekSA lekara kahA gayo hai| tathA jaba inakA khaGga Adi vinAzaka kAraNoM se vinaHza ho jAtA hai taba vaha vinAza ko lekara mizra dravyopakrama kA svarUpa kahA jAtA hai| yahI mizradravyopakrama hai / (se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairittaM davyovakame) isa prakAra jJAyakazarIra dravyopakrama aura bhavyazarIra dravyopakrama se vyatirikta dravyopakrama kA svarUpa kahA hai| (se tanoAgamao davyovakkame-se taM dabovapakkame) noAgama kI apekSA lekara yaha dravyopakrama kA svarUpa pUrNarUpa se nirUpita baLada, gheTAM Adi sacitta dravyuM che. A sacina a Adi jAnavarane jyAre uparyuMkata sthAsaka, darpaNa Adi acitta dra vaDe vibhUSita karavAmAM Ave che, tyAre teo mizra dravya rUpa banI jAya che. evAM mizra dravya rUpa sthAsakathI vibhUSita avAdimAM je zikSA Adi guNanI vizeSatA karavAne upakama thAya che tenuM nAma ja parika viSayaka mizra drapakama che. ane temane talavAra Adi zo vaDe vinAza karavAne je upakrama thAya che, te upakramane vinAza viSayaka mizra dvapakama kahe che. A prakAranuM mizra drapakramanuM svarUpa che. (se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitaM davAvakkame) A prakAre jJAyakazarIra drapakrama ane bhavya zarIra drapakramathI tirikata (linna) sevA dr0yaa54m| 2135nu ni35 mI pU3 thAya cha. ( se taM no AgamaA davyovakame se tadavorakkame) 20 zata nAma dravyA5mana mayA For Private and Personal Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - - anuyogadArasatre atha kSetrokrama nirUpati... mUlamU-se kiM taM khettokame ? khettokkkama japaNaM halakuliyAIhi khettAiM uvakkamijati / sa taM khettokkkama ||suu0 68 // - chAyA-atha ko'sau kSetropakramaH ? kSetropakramA yatkhalu halakulikAdibhiH kSetrANyupakramyante / sa epa kSetra pakramaH // 68 // . TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM ta' ityAdi / atha keA'sau kSetropakramaH ? iti| uttaramAha-kSetropatra ma:-kSetrANAmupakrama:-kSetrasambandhyuekramaH yaskhalu halaho cukaa| isake nirUpaNa hone se dravyopakrama kA samasta svarUpa bhI nirUpita ho gayA aisA jAnanA caahiye| bhAvArtha-sacittAditta dravya meM jo vizeSatA kA ASAdana kiyA jAtA hai vaha parivama viSaya vAlA mizra dravyopakrama haiM aura sacittAcittarUpa mizna dravya pAjo khar3Adi vinAzaka kAraNoM se vinAza kiyA jAtA hai, vaha vinAza viSayaka sacittAcitta dravyopakrama hai-isa prakAra yahAM taka dravyopatra ma se saMbanvita jitanA mA varNana hai vaha saba sUtrakAra ne kara diyA hai / ||tr 67 // aba satrakAra sonama kA svarUpa prakaTa karate hai"se kiM ta khettovakkame" ityaadi| sUtra // 68 // zabdArtha-(se kiM taM khettovakkame) he bhadanta ! kSetropakrama kA kyA svarUpa hai? uttara-(khettovakkame jaNaM halakuliyAIhiM khettAi uvakkamiti-se bhedenA svarUpanuM nirUpaNa ahiM saMpUrNa thAya che, ane tenuM nirUpaNa thaI javAne lIdhe dravyapakramanA badhA bhede ane prabhedanuM nirUpaNa paNa saMpUrNa thaI jAya che ema samajavuM. bhAvArtha-sacittAcitta dravyamAM (mizra dravyamAM) je vizeSatAnuM ApAdana karavAmAM Ave che, te parikama viSayaka mizra dravyopakrama che. ane sacittAcitta rU5 mizra dravyane je zastrAdi rUpa vinAzaka kAraNe vaDe vinAza karavAmAM Ave che, tene vinAza viSayaka mi drapakrama kahevAya che. A rIte ahIM sudhImAM drapakrama sAthe saMbaMdha rAkhanArUM evuM samasta varNana sUtrakAre samApta karyuM che. che sU0 67 have sUtrakAra kSetro parkamanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- "(se ki ta khattovakkame)" chatyAha.. hAtha-"se kiM taM khettovakkame" hai vana kSetramanu zu. 2135 cha 1 (khettovakkame jaNaM halakuliya Ihi kheto ukka mijjati se ta For Private and Personal Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavandrika TIkA. ma. 68 kSetropakramanirUpaNam kulikAdibhiH-halaM prasidvam, kulikaM halavizeSaH tat laghutaraM kASThaM khalu tRNAdicchedanArthamupayujyate / tAdibhiH kSetrANi upakramyante-cIjavapanayogyAni kriynte| ayaM bhAvaH-halakulikA dibhiH kSetrANAM yadvIjavapanayogyatA raNaM tatparikarmaviSayaH kSetropakramaH / tathA-gajabandhanAdibhiryat kSetrANi upakramyante-vinAzyante, tad vastu vinAzaviSayaH kSetropakramaH / gajamU purisa dinA kSetragatabIjaprarohaNazakti vinAzyate, iti vinaSTAni kSetrANyucyante / isa dvividhaH kSetropakramo vAdhya iti / / nanu kSetragata pRthivyAdi dravyANAmeva etau prikrmvinaashau| ityaM ca taM khettovaka kame) kSetropakrama kA svApa isa prakAra se hai ki jo hala evaM kulisatRNAdiko kheta meM se dUra karane ke liye kAma meM liye gaye eka prakAra kA hala jaisA laghutA kASTha-Adi se jotakara khebIja pana (bone) ke yogya banAye jAte. haiM vaha kSetrorama kA svarUpa hai| yaha kSetropakrama pariparma aura vinAza ko lekara do prakAra kA hai-inameM jo hala Ade se jotakara kSetra ko bIjotArana kI yogyatAvAlA banAnA yaha parikama viSayaka kSetropakrama hai tathA khetoM meM hAthI Adi ko ko bAMdhakara unheM bIjavapana (bone) ke ayogya banA denA yaha vastu vinAza visa kSetrokrama hai| hAthI kI mUtra aura liMDoM se khe| meM vIDoyAina ka ne kI zake kA nAza he| jAtA hai| isa prakAra yaha donoM prakAra kA kSegaparuma jAnanA cAhiye / - zaMkA-parikarma aura vinaa| jo hote haiM ve kSetragata pRthivI Adi drayoM ke hI hote haiMkhettokkame) kSetrAparnu 2135 mA praranu cha bhane ali (metamAthI tRNadikene dUra karavAne mATe eka prakAranuM haLa jevuM laghutara kASTha vizeSa vaparAya che tenuM nAma kulika che) A vaDe kheDIne khetarane bIja vAvavAne gya banAvavAnuM kArya thAya che tene kSetrepakama kahe che. te kSetrepakamanA parikarma ane vinAzanI apekSAe be bheda paDe che. haLa Adi vaDe kheDIne khetarane je bIje pAdananI gyatAvALuM banAvavAne upakama (prayatna) thAya che, tene parikama viSayaka kSetrapakrama kahe che. tathA khetaramAM hAthI Adine bAMdhIne tene bIjotpAdanane mATe agya banAvavAne je upakama thAya che tene vinAza viSaka kSetre paka e kahe che. evuM mAnavAmAM Ave che ke hAthIne mUtra, maLa Adi je khetaramAM paDavuM hoya te khetaranI bIjetpAdana zakitano nAza thaI jAya che A prakAre ahIM banne prakAranA kSetraparikamanuM svarUpa prakTa karavAmAM AvyuM che. zaMkA- parikarma ane vinAza je thAya che te te kSetragata pRthvI Adi dUne ja thAya che. tethI tene kSetromAM kahevAne badale dropakama ja kahe For Private and Personal Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 268 anuyogadvArasatre dravyopakrama evAyaM na tu kSetrApakramaH, tahi kathaM kSetropakramaH ? iti cet, ucyatekSetraM hi AkAzamucyate, tasya cAmUrttatvAttadupatramA na saMbhavati, tathApi tadAdheyatvena sthitAnAM pRthivyAdi dravyANAM ya upakramaH sa kSetro'pyuparyate / loke'pi yathA 'maJcAH krozantI'-tyAdau AdheyatadharmANAmAdhAre upacAro bhavati / uktaMcApi khettamarUtraM nicaM. na tassa parikammaNaM na ya vinnaa||| AheyagayavaseNa u, karaNaviNAseviyAro u" // 1 // isaliye yaha kSetropakrama na hopara dravyopakrama hI huA phira ise kSetropakrama kaise kahA uttara-kSetra zabda kA artha AkAza hai| aura yaha AkAzarUpa kSetra amUrta hai-ataH isakA upakrama nahIM hosakatA hai| phira bhI isa meM Adheya rUpa se vartamAna jo pRthivicyAdi dravya hai, unakA to upakrama hotA hai isaliye unakA upakrama AdhArarUpa AkAza meM upacaritakara liyA jAtA hai| isaliye kSetrApakrama bana jAtA hai| loka meM bhI jaise "maJcA:krozanti" maMcabolate haiM / kheta rakSA ke liye kheta ke liye kheta ke pAlI para jo gharavizeSa banAte haiM usako maMca kahate haiM, maMca bolate haiM aisA jo kaha diyA jAtA hai-yaha Adheya rUSa puruSAdikoM ke dharmoM kA AdhAra meM upacarita karake hI kahA jAtA hai- kahA bhI hai-'khettamarUve' ityAdi-usa kA artha yahI hai-ki kSetra to arUpI aura nitya hai| usakA na parikarma ho sakatA hai aura na vinAza, joIe. chatAM ahIM tene kSetrapakrama rUpe zA mATe pratipAdita karavAmAM Ave che? uttara-kSetrA zabdano artha AkAza thAya che, ane A AkAzarUpa kSetra amUrta che tethI tene upakrama thaI zakatuM nathI. chatAM paNa temAM Adheya rUpe vartamAna je pRthvI Adi dravya che temane to upakrama thAya che. tethI temane upakrama AdhAra rUpa AkAzamAM upacarita karI levAmAM Ave che. tethI kSetropakama ghaTita thaI ornaya . homI 55 " maJcAH krozanti" "bhaya mAle cha," me 4vAmA AvatuM hoya che. khetaranI rakSA mATe eka mAMcaDo banAvyo hoya che. tyAM beTho beThe ke puruSa khetaranI rakhavALI kare che maMca para beThele puruSa bolate hoya tyAre keTalIka vakhata "maMca bele che," A prakArane paNa vyavahAra thate jovAmAM Ave che. Adheya rUpa purUSanA dharmone AdhAra rUpa maMcamAM upacarita karIne A pramANe vAmAM Ave che. 4thu 56 cha "khetamaruve" tyAha-mA satramA kene paNa evo ja artha che ke kSetra te arUpI ane nitya che. tenuM parikama For Private and Personal Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikATIkA sU. 69 kAlopakramanirUpaNam 269 cha.yA--kSetramarUpaM nityaM na tasya parikama na ca vinAzaH / ___ Agheyagatavazeneva karaNavinAzopacArotra // iti / itthaM ce 'kSetropakramaH' uttAvapi na dossH| samprati prakRtamupasaMharannAha'se taM' ityAdi / sa eSa kSetropakrama iti ||muu0 68 // atha kAlopakrama nirUpayati mUlam-se ki kAlovakkame ? kAlovakkame japaNaM nAliyAIhiM kAlassovakkamaNaM kIrai / se taM kAlovakkame // sU069 // chAyA-atha kA'sau kAlopakramaH ? kAlopakramA yatkhalu nAlikAdibhiH kAlasyApakramaNaM viyate / sa eSa kolopakramaH // 69 // TIkA--ziSyaH pRcchati--se kiM ta' ityAdi ? iti / uttaramAhakAlopakramo hi sa bhavati, yatkhalu nAlikAdibhiH-nAliyA-tAmrAdimaya ghaTikA, parantu kSetra meM jo karaNa aura vinAza kA vyavahAra hotA hai vaha Adheyagatavastu ke varaNa aura vinAza ke upacAra se hotA hai| isa prakAra kSetropakrama kahane meM vAI doSa nahIM haiN| isa taraha yaha kSetropakrama kA svarUpa hai |mu068|| aba sUtrakAra vAleopakrama ko svarUpa prakaTa karate haiM"se ki taM kAlAvakame" ityAdi / ||suutr 69 // zabdArtha-(se ki taM kAlovakkame) he bhadanta ! kAlopakrama kA kyA svarUpa hai ? (kAlAvakkame jaNaM nAliyAI hiM kAlassovakkamaNaM kIrai / se taM kolA kama) kAlopakrama kA svarUpa isa prakAra se hai-jo nAlikA tathA ghaTI Adi se kAlakA yathAvat svarUpa parijJAta ho jAtA hai-vaha kAlopakrama hai| tAmraAdi kA eka choTI sI ghaTI paNa thaI zakatuM nathI ane tene vinAza paNa thaI zakatuM nathI. paraMtu kSetramAM je karaNa ane vinAzane vyavahAra thAya che. te Adheyagata vastunA karaNa ane vinAzanA upacAranI apekSAe thAya che. A prakAre tene kSetrepakrama kahevAmAM koI deSa nathI. A prakAranuM kSetrapakramanuM svarUpa che su 68 che "se kiM taM kAlovakkame" yAl: zahAtha-(se kiMtakAlovakkame?) ziSya gurune meyo prazna pUche cha hai ke bhagavad ! kAlapakramanuM svarUpa kevuM che? .. uttare--(kAlovakkame jaNaM nAliyAhiM kAlassovakamagaM kIraha-se taM kAlovakkame) 5bha 2135 mA prAre 4yuM cha- nAlast mA 43 Ima yathAvata svarUpanuM je parijJAna thAya che tenuM nAma kAlepakrama che. tAmra AdinI For Private and Personal Use Only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 27 anuyogadArasUtre iyaM hi dADimapuSpAkArA'dhacchiyA bhvti| adhazchidreNa nAlikA madhye jalaM pravizati / jalena bhRtAyAM nA.lakAyAM kAlamAno nidhIyate / Adi padAt zaGkucchAyA nakSatracArAdayo'pi vodhyAH / ebhirapi kAlo mIyate / etaiH-kAlamApakasAdhanaiH kAlasyopakramagaM kriyate / ayaM bhAvaH-nAlikAzarkucchAyAnakSatracArAdibhiryat 'etAvAn pauruSyAdikAlo'tikrAnta.' iti parijJAyate sa parikarmavipayaH kAlopakramaH / atra kAlasya yathAvatsarijJAnameva parikama bodhyam / tathA-nakSatrAdi cAraiH kAlasya yad vinAzanaM sa vastuvinAzaviSayaH kAlopakramaH / zrUyate hi loke banAI jAtI hai| usakA AkAra dADima-bhanA ke puSpa jaisA hotA hai ? isake nIve eka che| hotA hai ? nIce ke che| se isameM jala viSTa hotA hai |jb yaha jala se bhI jAtI hai te| isase kAla kA mAna nizcita kiyA jAtA hai| yahAM para AdipA se zaMkucchAgA aura nakSatroM kI cAla Adi grahaNa huI hai / ina se bhI kAla kA mAna jAnA jAtA hai / isa ta ha ina kAlamApaka sAdhanoM sa kAla kA upakrama kiyA jAtA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki ina nAlikA-zaMkucchAyA aura natracAla Adi se jo "itanA pauruSI Adi mAla vyatIH ho cukA' sA jAnA jAtA hai baha parikarma viSayavAlA kAlopa kama hai / kAla kA yathAvat parijJAna honA hI yahA~ parirma jAnanA cAhiye / tayA nakSatra AdikoM kI cAla se jo kAla kA vinAza hotA hai vaha va tu venAza vika kAlokA hai| loka meM aisA eka nAnI sarakhI ghaDiyALa banAvavAmAM Ave che. tene AkAra dADamanA puSpa je hoya che. tenI nIce eka chidra hoya che. A sAdhanane pANIthI bharelA ke pAtramAM mUkavAmAM Ave che. te chidra dvArA temAM pANI dAkhala thavA mAMDe che. jyAre te sAdhana (nAlikA) jaLaghaDI pANIthI bharAI jAya che tyAre tenI madadathI kALanuM mApa nizcita karavAmAM Ave che. ahIM "Adi pada vaDe zaMkuchAyA ane nakSatranI cAla Adi grahaNa thayela che. temanI madadathI paNa kALanuM mApa nIkaLI zake che. A prakAre Adi kAlamApaka sAdhana vaDe kALane upakrama karavAmAM Avela che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che A nAlikA (jaLaghaDI) zaMku chAyA (sUrya ghaDI) ane nakSatranI cAla Adi dvArA "ATalA para ATalI ghaDI Adi vyatIta thaI gayA A prakAranuM kALaviSayaka je jJAna thAya che tene parikarma kAlepakama kahe che. kALanuM yathAvat parijJAna thavuM tenuM nAma ahIM parikama samajavuM. tathA nakSatra AdinI cAlathI kALane je vinAza thAya che, te vastuvinAzaviSayaka kAlapakama samaje. kemAM evI vAta thatI sAMbhaLa For Private and Personal Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 271 anuyogacandrikA TIkA. sU0 62 sacittadravyopakramanirUpaNam 'anena grahanakSatrAdicAreNa kAlo vinAzitaH, na bhaviSyantyadhunA dhAnyAni'iti / uktaM ca__ "chAyAe nAliyAe, va parikamma se jahatthaM binnANe / rikkhAiyacAre hi ya, tassa viNAso vivajjAso // 1 // chAyA-chAyA nAlikayA vA parikarma tasya yathArtha vijJAnam / RkSAdikacAraizca, tasya vinAzo viparyAsaH // 1 // itthaM varatu vinAzaviSayaH kAlopakramo bodhyH| prakRtamupasaMharannAha-'se taM' iti / sa eSakAlopakrama iti // 69 // - atha bhAvopakrama nirUpayati-- mlam-se kiM taM bhAvovakrame ? bhAvovakkame duvihe paNNatta, taM jahA Agamao ya noAgamao ya / Agamao bhAvovakkamo noNae uvavatte / noAgamao bhAvovakkame duvihe paNNatte, taM jahA pasatthe, ya apasatthe ya / tattha apasatthe DoDiNigaNiyA amaccAINaM / pasatthe gurumAiNaM / se taM noAgamao bhAvonakkame / se taM bhovovakkama / se taM uvakkama ||suu070|| sunA jAtA hai ki isa graha nakSatra Adi kI cAla se kAla naSTa ho gayAaba anAja paidA nahIM hogA / vahA bhI hai-'chAyayA' ityAdi usakA artha isa prakAra se haiM ki chAyA se athavA nAlikA se jo kAla kA yathArtha parijJAna hai vaha parikarma hai| tathA nakSatrAdikoM kI gati se usameM jo viparIta tA hai vaha kAla kA yaha vastu vinAza viSayaka kAlopakrama hai| isa taraha se yaha kAlopakrama kA svarUpa varNana hai| ||mu0 69 // vAmAM Ave che ke A nakSatranacAla AdithI kALa naSTa thaI gaye-have anAja hI nahIM thAya. 4hyu 55 cha / - "chAyA" tyAhi-mA sUtrapAnA sAvAya nIye pramANe che chAyAthI athavA nAlikA AdithI je kALanuM yathArtha parijJAna thAya che tenuM nAma parikarma che, tathA nakSatrAdikanI gatithI temAM je viparItatA Ave che, te kALanA vinAzarUpa che. A prakAranA kALanA vastuvinAza viSayaka A kALapakrama che. A prakAre kalapakramanA viSayanuM nirUpaNa ahIM saMpUrNa thAya che, je sa69 For Private and Personal Use Only
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 272 anuyogadvArastre chAyA--atha ko'sau bhAvopakramaH ? bhAvopakramo dvividhaH prajJaptaH, tadyathAAgamatazca noAgamatazca / Agamato bhAvopakramo jJAyaka upayuktaH / noAgamatA bhAvopakramo vividhaH prajJaptaH, tadyathA-prazastazcAprazastazca / tatra-aprazasto DoDiNi gaNikA'mAtyAdInAm / prazasto gurvAdInAm / sa eSa noAgamato bhaavopkrmH| sa eSa bhAvopakramaH / sa eSa upakramaH // 70 // ____TIkA--ziSyaH pRcchati-se kiM taM' ityAdi / atha ko'sau bhAva pakramaH 1 iti / uttaramAha-bhAvopakramo dvividhaH prajJaptaH, tad yathA-Agamatazca noAgamatazca / ttr-aagmtH| AgamamAzritya upakramo hi jJAyaka: upakrama zabdArthajJaH upayukta =upakrame upayogavAMzca bodhyaH / ayaM bhAvaH-upakrama aba sUtrakAra bhAvopakrama kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM bhAvovakame ityAdi / // 10 70 // zabdArtha-(se ki taM bhAvovakame) he bhadanta ! bhAvopakrama kA kyA svarUpa hai ? uttara--(bhAvavikkame duvihe paNNatte) bhAvopakama do prakAra kA hA gaga hai / (taM jahA) usake ve prakAra ye haiM-(Agamao ya noAgamao ya) 1 Agama ko Azrita karake bhAvopakrama hotA hai aura dUsarA noAgakA Azrita karake bhAvopakama hotA hai. (jANae uvautte Agamao bhAvovaskame) jo upama zabda ke artha ko jAnatA hai aura usameM upayoga se yukta hai vaha Agama se bhAvopakrama hai| have sUtrakAra bhAvapakramanuM nirUpaNa kahe che- "se kiM taM bhAvovakame" tyA zahAtha-(se tiM bhAvovaka me?) ziSya zurune prazna pUche cha / he bhagavan! bhAvapakramanuM svarUpa kevuM che? uttara--(bhAvovakkame duvihe paNNatte) mAyA5manAne prA24A cha. (taM jahA) te be prakAre nIce pramANe che. (Agamao ya. ne|aagmo ya) (1) sAmane mAzrita zana 2 mAvApa thAya che tene "Agama bhApaka" kahe che. (2) noAgamane Azrita karIne thatA bhAvapamane-"nAma lAvA54" 4 che. (jANae uvautte sAmao mAvavikkame) je upakrama zabdanA arthane jANe che ane temAM upayogathI che, te AgamanI apekSAe bhAvapakrama che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-upakrama ane upAya, A banane ekAIMka zabda che. bhagavAna tIrthakara dvArA kathita anuzAsananA jJAnanA For Private and Personal Use Only
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - - - anuyogacandrikA TIkA sUtra 70 noAgamato bhAvopakramamanirUpaNam 273 upAyaH, sa ceha-bhagavadanuzAsanajJAnasAdhanarUpo grAhyaH / uktaM ca-- "socA bhagavANusAsaNaM, sace tattha karejjuvakama // " chAyA-zrutvA bhagavadanuzAsanaM satyaM tatra kuryAdupakramam-iti vyAkhyA-satyaM yathArtha bhagavatA tIrtha kareNa proktamanuzAsanaM zrutvA tatraanuzAsane upakrama-tatprApyupAyaM kuryAt-ityarthaH / itthaM ca bhagavaduktAnuzAsanaprAptyupAyajJastatropakrame upayuktazca Agamato mAvopakrama iti / noAgamato bhAvopakramo'pi dvividhaH prajJaptaH / tad yathA prazastazca, apazastazca / iha bhAvazabda:-abhiprAyAkhyo jiivdrvypryaayo'bhimtH| ukta' ca-bhAvAbhikhyAH paJca svabhAvasatsA''tmayonyabhimAyA iti / tatazca-bhAvasya isakA bhAva yaha hai ki upakrama aura upAya ye ekArthaka zabda haiMbhagavAn tIrthaMkara dvArA kathita anuzAsana ke jJAna kA sAdhanarUpa vaha upakrama yahAM grAhya huA hai| anyatra aisA hI kahA hai-(sAccA) ityAdi / ki bhagavAn ke dvArA kathita anuzAsana bilakula satya hai-use zravaNakara zrotA kA kartavya hai ki vaha usakI prApti kA upAya kreN| isa prakAra bhagavadukta anuzAsana kI prApti kA upAya jAnane vAlA jJAtA usa upakrama meM upayukta hotA huA Agama se bhAvopakrama hai| (noAgamao bhAvAvakkame duvihe paNNatte-ta jahA) no Agamako Azrita karake bhAvopakrama do prakArakA kahA gayA hai| jaise (pasatthe ya apasatthe ya) eka prazasta aura dUsarA aprazasta / yahAM para bhAva zabda kA artha abhiprAya hai aura yaha jIva dravya kA paryAyarUpa se mAnA gayA hai| kahA bhI hai (bhAvAbhikhyAH ) bhAvake pAMca nAma haiM svabhAva 1, sattA 2, AtmA3, yoni 4, aura abhiprAya 5 / isa taraha sAdhana35 te 8 mahI grAhya thayo cha. anyatra 1 me 1 4hyu cha ? "socA" ityAdi-tIrthakara bhagavAna dvArA kathita anuzAsana sarvathA satya che. tene zravaNa karanAra zrAvakanuM tenI prAptine upAya karavAnuM kartavya thaI paDe che. A prakAre bhagavaduta anuzAsananI prAptino upAya jANanAra jJAtA te upakramamAM upayukta (upayAga pariNAmathI yukta) hovAne kAraNe AgamanI apekSAe bhApakramarUpa hoya che. . (noAgamao bhAvavikkame duvihe paNNatte) nAmAgama 54ma meM prazna sat cha. (taM jahA) me re nIce pramANe cha- (pasatthe ya apasattheya) (1) prazasta ane (2) aprazasta ahIM bhAI zabdane artha abhiprAya che, ane te jIvana dravyanA paryAya35 bhAnapAmA mAyA cha. hyu 55 cha "bhAvAbhikhyA:" sAvanA pAya nAma nIya prabhA cha-(1) 21, (2) sattA, (3) mAmA, (4) yoni For Private and Personal Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . . 274 anuyogadvArasatre parakIyAbhiprAyasya upakramaNa yathAvatparijJAna bhAvopakrama iti / tatra-dvividhe noAgamato bhAvopakrame, aprazastA bhAvopakramaH-DoDiNi gaNikA'mAtyAdInAM bodhaH / ayamAzayaH-DoDiNinAmnyA brAhmaNyA gaNikayA amAtyena ca yat parAbhiprAyarUpasya bhAvasya yathAvat upakramaH-parijJAna kRta tad noAgamato'prazasta bhaapkrmH| aprasastatvaM cAsya saMsAraphalatvAt, iti / DADiNyAdi bhiyathA parAbhiprAyaH parijJAtaH prasaGga zAttaducyate ____ AsItkA'pi DoDiNi nAmnI braahmnnii| tasyA AsaMstitro duhitaraH / sAtAH pariNAyyaivaM cintitavatI-jAmANAmabhiprAyaM parijJAya duhitaraH zikSaNIyoH parakIya bhAva abhiprAyakA , yathAvat parijJa na honA isa kA nAma bhAvopakrama hai / (tattha) noAgama kI apekSA se dvividha hue bhAvApakrama meM jo aprazasta bhAvopakrama hai-vaha DoDiNi brAhmaNI gaNikA, aura amAtya Adi koM meM jAnanA cAhiye / DoDiNi nAma kI brAhmaNI eka bezyA aura eka amAtya thA saba para ke abhiprAya kA jo yathAvat parijJAta kara liyA karate the vaha unakA nAAgama se aprazasta bhAvopakrama thA / aprazastatA isa meM isaliye hai ki yaha saMsArarUpa phala kA janaka hotA hai|-ddoddinni Adi ne jisa prakAra se para kA abhiprAya jAnA-prasaMgavaza use yahAM darzAyA jAtAhai eka koI DoDiNI nAmakI brAhmaNI thii| usakI 3 tIna laDakiyA thiiN| unakA usane vivAha karadiyo ! vivAha karane ke bAda usane socA ki meM jAmAtAoM ke abhipAya ko jJAta kara apanI ina putriyoM ko zikSita kara bhane (5) bhalibhAya. pAzate 524Iya bhAnu (malaprAyanu) yathArtha parijJAna vu tanu nAma vApasa che. (tattha) nAmAgamabhAvAmanA 2 me / vAma AvyA temane je aprazasta bhAvapakama kahyo che tene sadUbhAva DeDiNi braNI, gaNikA ane amAtya vageremAM jANave. have A DeDiNi brAhmaNa AdinA aprazasta bhAvapakamane samajAvavAne mATe ahIM temanI kathA ApavAmAM AvI che. te traNe badhAMnA abhiprAyane parijJAta karavAne samartha hatA. temane te bhAvapakrama neAgamanI apekSAe aprazasta bhAvapakramarUpa hatuM. temane bhAvapakrama aprazasta te kAraNe hatuM ke te saMsArarUpa phalane janaka hate. DoDiNi Adie je prakAre anyane abhiprAya jAryo hato te prakAranuM ahIM prasaMgavaza kathana karavAmAM Ave che-keAI eka gAmamAM DeDiNI nAmanI eka brAhmaNa rahetI hatI. tene traNa putrIo hatI. teNe te traNenA vivAha karI nAkhyA. putrIone vivAha karyA bAda tene e vicAra Avyo ke traNe jamAIone abhiprAya (svabhAva) jANI laIne mAre mArI putrIone evA prakAranI zikSA ApavI joIe ke te zikSAne anurUpa jIvana For Private and Personal Use Only
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU. 70 noAgamato bhAvopakramanirUpaNam 275 yathaitAH sukhitAH syuH iti vicintya tayA sarvA duhitara evamuktAH-yuSmAkaM patayo yadA sva sva zayanAgAre samAgaccheyustadA yuSmAbhiH-kaMci doSa mudbhAvya sva svapatiH zirasi pAdaprahAreNa taaddniiyH| tadA yuSmatpatayo yatkuyustanmahya nivedayata / evaM jananyA prokte sati tAH sarvAH putrikAH sva zayanAgAre svIya svIya pati pratIkSamANAHsthitAH / atha jyeSThAyAH patiH zayanAgAre samAgataH tataH sA kamapi doSamudbhAvya tacchirasi caraNena prhRtvtii| prahArasamanantarameva tasyAH patistadIyaM caraNaM hastena gRhItvA sasnehamidamabravIt-ayi priye ! pASANAdapi kaThore mama zirasi tvayA caraNaH pAtitaH / manye ketakIkusumAdapi komalatarastvadIyazcaraNaH pIDito dUM ki jisase ina kA jIvana sukhI bana sake / isa prakAra vicAra karake usane apanI 3 tInoM putriyoM se kahA ki dekhoM jaba tumhAre pati apane 2 zayana bhavana meM Ave taba tuma loga kisI doSa ko kalpita kara unheM lAteM mAranA / jaba ve tuma logoM se isake pratikAra svarUpa meM jo kucha kare vaha hama se kahanA / isa prakAra mAtA ke kahane para una saba putriyoM ne vaisA hI kiyaa| ve saba apane 2 zayanAgAra meM calI gaI aura vahAM apane 2 patioM kI pratIkSA karatI huI baiTha gii| itane meM baDI laDakI kA pati AgayA / pati ke Ane para usane use doSa dikhAkara eka lAta zira meM jamA dii| lAta ke lagate hI usane usake usI paga ko pakaDakara baDe bhArI sneha ke sAtha kahA ayi priye ! pASANa se bhI kaThoratara mere zira para tumane apane caraNa ko rakhA hai-so maiM samajhatA hUM ki ketakI ke kusuma se bhI jIvIne teo pitAnA jIvanane sukhI banAvI zake. A prakArane vicAra karIne teNe pitAnI traNe putrIone bolAvIne A pramANe salAha ApI- "Aje jyAre tamArA pati tamArA zayanakhaMDamAM Ave tyAre tamAre kaI kalpita deva batAvIne temanA mastaka para lAta mAravI. tyAre pratikArarUpe teo tamane je kaMI kahe athavA je kaMI kare te savAramAM mane kahevAnuM che.' te traNe putrIoe mAtAnI salAha pramANe ja karyuM-teo potapotAnA zayanakhaMDamAM cAlI gaI ane pitAnA patinI pratIkSA karavA lAgI. sauthI moTI putrIne pati jayAre zayanakhaMDamAM AvyuM, tyAre teNe tenA para keIdeSanuM ArepaNa karIne tenA mastaka para eka lAta lagAvI dIdhI. lAta khAtAnI sAthe ja tenA patie tene paga pakaDIne tene A pramANe kahyuM-"priye! paththarathI paNa kaThora evAM mArA mastakapara tame ketakInA puSpasamAna kamaLa paga vaDe je lAta mArI che. For Private and Personal Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - 276 anuyogadvArakho jaatH| evaM bruvANaH sa tasyAvaraNasaMvAhanamakarot / prabhAte sA sarva vRtta mA niveditvtii| saharSa yA mAtrA sA bhoktA-vatse ! tvayA svagRhe yatheccha kattavyam / tava pati ratvadAjJAvartI bhaviSyati / atha dvitIyayA'pi tathaiva svapatyuHzirasi caraNaprahAraH kRtH| ta yAH patiH kiMcidroSamupadarza yannuvAca-kulavadhUnAmanucito'yaM vyvhaarH| ityuktvA kopaannivRttH| prabhAte sA'pi mAne sarva vRtta niveditavatI / tataH sA mAtrA saharSa proktA-vatse ! tvamapi svagRhe yathecchaadhika sukumAra yaha tumhArA caraNa dukhane lagA hogA / isa prakAra kahane ke sAtha hI usane usake usa caraNa ko dAbanA prAraMbha kara diyaa| prAtaHkAla usa laDakI ne yaha saba kRtya apanI mAtA se kaha diyaa| mAtA ko ise sunakara baDA harSa huaa| usane putrI se kahA-vatse / tuma apane ghara meM jo kucha karanA cAho so kara sakatI ho-kyAMki pati ke isa vyavahAra se yaha patA paDatA haiM ki vaha tumhArA AjJAvazavartI rhegaa| dUsarI putrI ne bhI apane pati ke sAtha aisA hI vyavahAra kiyA-usake zayanAgAra meM pati ke Ane para usane usake mastaka para jyoM hI caraNa prahAra kiyA ki use kucha roSa A gyaa| apanA reSa prakaTa karate hue usane usase kahA yaha vyavahAra kulavadhuoM ke yogya nahIM hai-jo tumane mere sAtha kiyA hai| aisA kahakara vaha phira zAMta ho gyaa| prAtaHkAla usa putrI ne rAtri ke pati ke isa vyavahAra ko mAtA se prakaTa kiyaa| taba usakI mAtAne harSita tene lIdhe tamArA nAjuka caraNa dukhavA mAMDayA haze." A pramANe kahIne teNe tenA te pagane dAbavA mAMDe, bIje divase te moTI putrIe A samasta vAta tenI mAtAne kahI saMbhaLAvI. te vAta sAMbhaLIne mAtAne (DADiNa brAhmaNane) ghaNe ja AnaMda thaze. jamAInA A prakAranA vartanathI tenA svabhAvane te samajI gaI. teNe tenI moTI putrIne A pramANe salAha ApI. "tuM tArA gharamAM je karavA dhAre te karI zakIza, kAraNa ke tArA patine A vyavahArathI evuM lAge che ke te tArI AjJAne adhIna raheze." bIjI putrIe paNa pitAnA pati sAthe ja e ja vartAva batAve-je te zayanakhaMDamAM pravezyo ke turata ja keI deSanuM AropaNa karIne teNe tenA mastaka para eka lAta lagAvI dIdhI. tyAre tenA patine cheDe reSa upaje. teNe pitAne rASa mAtra A zabdo dvArA ja prakaTa karyo-"mArI sAthe te je vartAva karyo che, te kuLavadhuone cAgya vartAva na gaNAya tAre AvuM karavuM joIe nahIM." A pramANe kahIne te zAnta thaI gaye. prAtaHkALe bIjI putrIe paNa A badhI vAta saMbhaLAvI For Private and Personal Use Only
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . anuyogacandrikATIkA sU. 70 noAgamatomAvopakramanirUpaNam 277 kuru ruSTo'pi patiH kSaNamAtreNa tuSTo bhaviSyati ! atha tRtIyayA'pi svapati stathaiva prahataH tataH sa krodhAdhmAtacitto roSAruNalocana uccaiH svareNa tAM nirbhartsa yannevamuvAca-ayi duSTe ! kulakanyakAnucitamidaM kRtyaM kathaM tvayA kRtam ? ityuktvA muSTayAdibhiratAM tADayitvA gRhAnniSkAsitavAn / tataH sA mAtuH samIpe gatvA sarva vRttaM niveditavatI / jAmAtuH svabhAvamavagatya sA brAhmaNI tatsamIpe gatvA tatkrodhamupasAnsvayituM madhurayA girA provAca-vatsa / asmatkulAcAro'yaM yat prathamasamAgame vadhvA varasya zirasi caraNaprahAraH kartavya iti, ato mama hora use kahA ki he beTI ! tumabhI apane ghara meM apanI icchAnusAra saba kucha karo! tumhAre vyavahAra se ruSTa bhI tumhArApati kSaNamAtra meM tuSTa ho jaavegaa| jaba tIsarI laDakI kA pati apane zayanAgAra meM AyA to usane bhI apanI mAtA ke kahe anusAra vaisA hI vyavahAra apane pati ke sAtha kiyaa| taba vaha krodha se bhara gayA aura roSa se lAla 2 A~kheM karake baDe jora se usase DATakara kahane lagA-ayi duSTe ! kulakanyA ke ayogya yaha kRtya tUne mere sAtha kyoM kiyA? aisA kahakara usane use khUba mukkoM se mArA pITA aura mAra pITa kara phira use ghara se bAhira nikAla diyaa| taba vaha apane mAtA ke pAsa gaI aura saba vRttAnta kahane lgii| putrI ke kathanAnusAra vaha apane jAmAtA ke sabhAva kA jAnakara usake pAsa gaI-aura jAkarake mIThI 2vANI se usake krodha ko zAMta karatI huI kahane lagI-batsa ! yaha hamAre kula kA AcAra hai ki muhAgarAta meM prathama samAgama ke samaya vadhU apane pati tyAre tenI mAtAe sateSa pAmIne tene A pramANe kaI-beTI! tuM paNa tArA gharamAM tArI IcchA pramANe vartAva karI zake che. tArA patine svabhAva eve che ke te game teTale rUNa thayo hoya te paNa kSaNamAtramAM tuSTa thaI jAya eve che." - trIjI putrIe paNa kaI doSatuM ApaNuM karIne tenA patine mastaka para lAta lagAvI dIdhI. tyAre tenA krodhane pAra ghaNe uce caDI gaye, tenI AMkho krodhathI lAla thaI gaI ane teNe tene A pramANe kahyuM, "are nIca! kulakanyAe na karavA yogya A prakAranuM kArya te zA mATe karyuM " A pramANe kahIne teNe tene gaDadA, pATu Adi mArI mArIne gharamAMthI dhako mArIne bahAra kADhI mUkI. tyAre te putrI tenI mAtA pAse gaI ane temane sarva hakIkta kahI saMbhaLAvI. putrInI A vAta dvArA DoDiNI brAhmaNIne tenI trIjI putrInA patinA svabhAvane paNa khyAla AvI gaye. turata ja te tenI (trIjI putrInA patinI) pAse pahoMcI gaI ane mIThI vANI dvArA tenA krodhane zAnta pADavAne prayatna karavA lAgI. teNe tene A pramANe kahyuM-"jamAIrAja! amArA kuLamAM suhAgarAte prathama samAgama vakhate patinA For Private and Personal Use Only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - 278 ___ anuyogadvArasUtre pucyA bhavAMstADito na tu daurna nyena / ato bhavAn svaroSa nivartayatu / zvaznU vacanaM nizamya sa ropAnnivRttaH / sA svaputrImukta zana-rale ! durArAdhyaste pati ato'yaM tvayA paramasAvadhAnatayA mahatA prayatnena samArAdhanIyaH / itthaM DoDiNi brAhmaNyA sva jAmAmAmabhiprAyo jJAtaH // 1) atha gaNikayA yathA parAbhiprAyo jJAtastathocyate AsIt kamizcinnagare catuSpaSTikalAcaturA vilAsinI nAma gaNikA / tayA hi parAbhiprAyaparijJAnArtha ratibhavanabhittau sva sva kriyAM kurvanto rAjaputrA dyshcitritaaH| tasyA gRhe yajAtIyo janaH samAyAti sa svajAtIyocitacitrake mastakapara caraNa prahAra kre| isI bAta se merI putrI ne tumheM tADita kiyA hai-durjanatA se nahIM / isaliye Apa apane roSa kI zAMti kgleN| isa prakAra se sAma ke vacana ko sunakara usane krodha choDa diyA / taba DoDiNi ne apanI putrI se kahA-vatse / terA pati durArAdhya hai| isaliye / tUM isakI bar3I sAvadhAnI ke sAtha bahuta hI yatna pUrvaka sevA krnaa| isa prakAra DoDiNi brAhmaNI ne apane jAmAtAoM kA abhiprAya jAna liyaa| aba gaNikA ne jisa prakAra se para kA abhipraya jAnA vaha kahA jAtA hai-kisI nagara meM 64 kalAoM meM nipuNa vilAsavatI nAma kI eka gaNikA rahatI thii| usane dUsaroM ke jabhipAya ko jAnane ke nimitta apane ratibhavana kI dIvAla para apanI 2 kriyAoM ko karate hue rAjaputra AdikoM mastaka para caraNaprahAra karavAne cAra cAlyA Ave che. te kAraNe mArI putrIe tamArI sAthe e vyavahAra karyo che, duSTatAne kAraNe evuM karavAmAM AvyuM nathI. mATe Ape krodha cheDIne tenA vartana mATe tene mAphI ApavI joIe." sAsUnA A prakAranA vacane sAMbhaLIne tene gusso utarI gayo. tyArabAda te DeDiNI brAhmaNIe tenI trIjI putrIne A pramANe salAha ApI "beTI ! tArA pati durA rAdhya che. mATe tAre temanI AjJAnuM barAbara pAlana karavuM ane khUba ja sAvadhAnI pUrvaka temanI sevA karavI. A prakAre DeDiNI brAhmaNIe pitAnA jamAIonA abhiprAyane upara darzAvelI yukti vaDe jANI lIdho. have parane abhiprAya jANavAne samartha evI eka vilAsavatI nAmanI guNikAnuM daSTAMta ApavAmAM Ave che. keI eka nagaramAM kei eka gaNikA rahetI hatI. te 64 kalAomAM nipuNa hatI. teNe parane abhiprAya jANavAne mATe A prakAranI paddhati apanAvI hatI. teNe potAnA ratibhavananI bhIMte para judA judA prakAranI kriyAo karatAM vividha jAtinA purUSenAM citro dorAvyAM hatAM. je purUSa . - For Private and Personal Use Only
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 70 noAgamato bhAvopatra manirUpaNam 279 darzane samAsajate / tataH sA taM paricitta ducitabra bahAreNa taM satkurute / tasyA vyavahAreNa santuSTA- janAstasyai yatheSTamaya jAtaM prayacchanti / itthaM gaNikayA parAbhiprAyo jJAtaH // 2) athA'mAtyena yathA parAbhiprAyo jJAtastayocyate-- ... AsIt kasmiMzcinnagare bhadrabAhu ma raajaaH| tasyAsInnIti-zAstracaturo jhaTiti parAbhiprAyasavAdanazIlaH suzIlo nomaa'maatyH| athaikadA sa rAjA' mAtyena sahAzvavAhanikAyAM gtH| pathi gacchatA rAjaturaGgameNa kA'pi strilapradeze (vinajotA-paDatala pradeza) sthitvA muutritm| tacca mUtra bahutarakAlaparyantaM tatra ke citroM ko aMkita kara diyaa| usake gharameM jisa jAti kA manuSya AtA vaha apane jAtIyocita citra ke dekhane meM tallIna ho jaataa| isa taraha use pahicAna kara usake yogya vyavahAra se usakA satkAra karane lagatI / isa prakAra usake vyavahAra se saMtuSTa hue manuSya use icchAnukUla paisA de diyA krte| .. amAtya jisa paddhati se para kA abhiprAya jAna letA vaha bAta yahA~ prakaTa kI jAtI hai visI nagara meM bhadrabAhu nAmaka rAjA thaa| usake amAtya kA nAma suzIla thaa| vaha nItizAstra meM baDA catura thA, para ke abhiprAya ko jaldI se jaldI jAna letA thA / eka dina kI bAta haiM ki rAjA amAtyake sAtha azvakrIDA karane ke liye bAhara nikalA-mArga meM calate hue rAjA ke ghoDe ne kisI paDatala pradeza meM khaDe hokara pezAbakara diyA pezAba bahIM para tyAM Avate, te pitAnA jAtIcita citranuM nirIkSaNa karavAmAM tanmaya thaI jate tenA A prakAranA vartanathI tenI jAti, svabhAva, ruci Adine te vilAsavatI samajI jatI hatI ane te puruSanI sAthe tenI jAti rUci Adine vartAva batAvIne tene satkAra Adi dvArA khuzakhuza karI nAkhatI. tenA vartata AdithI khuza thaIne tene tyAM janArA purUSe khUba dhana ApIne pitAne saMtoSa prakaTa karatA hatA. - have amAtyanuM dRSTAnta ApavAmAM Ave che ane e vAta prakaTa karavAmAM Ave che ke te amAtya kevI rIte anyanA abhiprAyane jANI lete hate- koI eka nagaramAM bhadrabAhu nAme rAjA rAjya karate hato. tene suIla nAme eka amAtya hatuM. te nItizAstramAM ghaNe ja nipuNa hatuM. paranA abhiprAyane ghaNI ja jhaDapathI jANI levAne te samartha hato. have eka divasa te rAjA te amAtyane sAthe laIne azvakriIDA karavA nimitte nagaranI bahAra nIkaLI paDaye. cAlatAM cAlatAM mArganA keI eka paDatara (khetI na thatI hoya e pradeza) para UbhA rahIne ghaDAe pezAba karyo. te pezAba sukAI gaye nahIM paNa tyAM te jamInamAM For Private and Personal Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org * 280 anuyeAgadvArasUtre sthitamevAsIt / nivarttamAnena rAjJA'zvamRnaM tathaivAvasthita dRSTam / tato rAjJA cintitam yadyatra saro bhavettarhi tadagAdhajalaM bhavet, na kadApi parizuSyet / ittha cintayan rAjA taM bhUbhAgaM ciraM nirIkSita vAn / tato'mA tyena saha rAjA svabhavanaM samAgataH / rAjJo manogatabhAvaM parijJAya tenAmAtyena tadanu tatra mahatsaraH kAritam, paritaH sarovarapAliSu ca sarvartukusumakalA vividha jAtIyA vRkSAH samAropitAH / tato'nyathA'mAtyena saha tatra pradeze gacchatA tena rAjJA tarurAjizobhitaM tat sarovaraM vilokaya pRSTam aho ! kenedamati ramaNIyaM saraH kAritam ? AmAtyenoktam - bhavadbhireva tato vismitamanA rAjA bharA rahA - sukhA nahIM jaba azvakrIDA karake rAjA vApisa lauTA to usane usa ghoDe ke pezAba ko vahIM para bharA huA dekhA taba rAjAne mana meM vicAra kiyA ki yadi yahAM para tAlAba khudavAyA jAve to vaha agAdha jala se bharA rahegA / kabhI bhI sukheMgA nahIM / isa prakAra vicAra karate 2 usa rAjA ne vahuta samaya taka usa bhUbhAga ko dekhA isake bAda vaha rAjA amAtya ke sAtha rAjamahala meM AgayA / rAjA ke manogata bhAva ko jAnane vAle usa amAtyane kucha samaya bAda vahAM eka baDA bhArI tAlAba khudavA diyA / usake cAroM ora usane taTa para sarva RtuoM ke kusuma aura phalavAle aneka jAti ke vRkSa lagA diye / kisI samaya amAtya ke sAtha rAjA usI mArga se hokara nikale / vRkSa ke jhuNDoM se zobhita usa sarovara ko dekhakara unhoMne maMtrI se pUchA Ahe / ! yaha ati ramaNIya tAlAva yahA~ kisane banavAyA hai ? emane ema paDayA rahyA. thoDIvAra pachI rAjA ane amAtya eja rastethI pAchAM pharyAM. te paDatara jagyAmAM gheADAnA pezAbane hajI paNa vinA sUkAyelA joIne rAjAnA manamAM A prakAranA vicAra Ange-"o A jagyAe taLAva khAdAvavAmAM Ave, teA te taLAva kAyama agAdha jaLathI bharapUra raheze. tenu pANI sukAze nahIM A prakArane vicAra karatA karatA te rAjA te bhUmibhAga sAme ghaNIvAra sudhI tAkI rahyI. tyArakhAda te rAjA te amAtyanI sAthe rAjamahela tarapha ravAnA thaI gayA. te catura amAtya te rAjAnA maneAgata bhAvane barAbara samajI gaye. teNe rAjAne pUchyA vinA ja te jagyAe eka vizALa taLAva khAdAvyu. ane tenA kinAre vividha prakAranA ane vividha RtuonAM kula-phUlathI sa*panna vRkSA ra|pAvI dIdhAM. tyArabAda pharI koi divase te rAjA te amAtyanI sAthe eja raste thaIne pharavA nIkanyA pelI jagyAe vRkSAnA jhuDAthI suAbhita te jaLAzayane joine rAjAe te amAtyane puchyu are ! A atizaya ramaNIya jaLAzaya ahIM keNe badhAvyuM che? Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA. sU0 70 noAgamato bhAvopakramanirUpaNam 282 pRSTavAn-mayA kadA kAritam ? iti no smarAmi / evaM nRpeNokto'mAtyaH sarva vRttaM kathitavAn / rAjA'pi sacivasya paracittAbhiprAyajJAnazaktiM vilokya ta prazasya tajjIvikAM varddhayAmAsa / isthamamAtyena parAbhiprAyo jJAtaH / / eteSAM sarveSAM bhAvopakramANAM saMsAraphalatvAiprazastatvam / no AgamataH prasasto bhAvopakramazca gurvAdInAm / zrutAdiparijJAnArtha yad gurvAdInAM bhAvopataba amAtya ne kahA mahArAja ! Apane hI banavAyA hai, taba rAjA ke mana meM vaDA Azcarya huA aura usane maMtrI se pUchA maiMne yaha karavAyA haiM ? isa bAta kI to mujhe yAda hI nahIM hai| isa prakAra rAjA se kahe gaye amAtya ne saba yathA sthitavRttAnta unase kaha diyA ! rAjA ne taba maMtrA kI parake citta ke abhiprAya ko jAnane kI zakti dekhakara usakI baDI prazaMsA kI aura usake vetanakI vRddhi karadI aura unakA pada bar3hA diyA isa prakAra yaha paracita ke abhiprAya ko jAnanevAle amAtya kI kathA hai / ki jisameM isa prakAra se amAtya ne paracittAbhiprAya ko jAnA yaha kahA gayA hai| ina saba bhAvopakramaNoM meM saMsArarUpa phala janakatA hone ke kAraNa aprazastatA hai / .(pasatthe gurumAINaM) guru AdikoM ke abhiprAya ko yathAvat jAnanA yaha noAgama ko Azrita karake prazasta bhAvopakrama hai| arthAt zruta AdikoM ke parijJAna ke tyAre amAtye javAba Apya-"he mahArAjA Ape pite ja A jaLAzaya baMdhAthayuM che. tyAre rAjAnA Azcarya pAra na rahyo. teNe amAtyane kahyuM. "A jaLAzaya zuM meM baMdhAyuM che? A jaLAzaya baMdhAvavAne keI Adeza karyAnuM mane yAda nathI!" tyAre amAtye A pramANe khulAso karyo-"he mahArAja ghaNA samaya sudhI A jagyAe ghoDAnA mUtrane vinA-sukAye paDayuM raheluM joIne Ape A jagyAe jaLAzaya baMdhAvavAno vicAra kare. Ape mAneluM ke A jagyAe jaLAzaya khodAvavAthI temAM pANI kadI sukAze nahIM. ApanA A mane gata vicAraneApa akaDA karIne pAchA pharatI vakhate je daSTithI te azvamatranI sAme nirakhI rahyA hatA te dRSTi dvArA jANI joIne meM A jaLAzaya ahIM baMdhAvyuM che. " paranAM cittane samajavAnI pitAnA amAtyanI te zakti joIne rAjAne ghaNe harSa thaye teNe tenI khUba prazaMsA karI ane tenuM vetana ane te vadhArI daIne tenI kadara karI. A prakAranI anyanA mane gata bhAvane jANanAra te amAtyanI kathA che. A traNe bhAvapakramaNanAM dRSTAnta che. A bhAvapakramaNamAM saMsArarUpa phalajana tAne sadbhAva hovAthI temane aprazasta kahevAmAM Avela che. (pasatthe gurumAINaM) 23 mAno mAliprAyane yathArtha35.4 te prazasta bhApakrama che. eTale ke mRta AdinuM parijJAna prApta karavA IcchatA ziSyAdine For Private and Personal Use Only
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -- anuyogadvArasUtre kramaNaM sa prazastabhAvopatra ma htyrthH| nanvatrAnuyogadvAravicAraH prakRtaH, anuyogazca vyAkhyAnam, evaM ca yadevAnuyogadvAravyAkhya nopayogi tadevAtra vaktacyam / gurubhAvopakramastu vyAkhyAnAnupayogitvAdavaktavya eveti ce ducyate vyAkhyAna hi gurvAyattaM bhavati / ato vyAkhyAnApalabdhaye ziSyANAM gure|rbhipraayjnyaanN paramAvazyakam / gubabhiprAyajJo hi tadanukUlAcaraNena gura prasAdayati, prasAdito gururu tasmai sarahasyaM zAstra prarUpayati / evaM gurubhAvo. pakramo'pi vyAkhyAnasyAGgameva, ato gurubhAvApakrama ucita eva / uktaM ca "gurvAyattA yasmAcchostrArambhA bhavanti sarve'pi / tasmAd gurodhanapareNa hitakAkSiNA bhAvyam // 1 // liye jo ziSyAdiko guru Adi koM ke bhAva kA yathAvat parijJAna hotA hai-vaha prazasta bhAvopakrama haiN| zaMkA-yahA~ to anuyogadvArakA vicAra cala rahA hai| anuyoga kA artha vyAkhyAna haiN| isaliye jo anuyogadvAra ke vyAkhyAna karane meM upayogI ho vahI yahAM kahanA cAhiye / guru bhAvopakrama to vyAkhyAna meM anupayogI hai| isaliye use yahA~ nahI kahanA cAhiye / . uttara-vyAkhyAna guru ke AdhIna hotA hai| ataH usa vyAkhyAna kI prApti ke liye guru ke abhiprAya kA jJAna karanA ziSyoM ko parama Avazyaka hai| guru ke abhiprAya ko jAnane vAlA ziSya unako apane Upara anukUla AcaraNa se prasanna karatA haiM aura prasAdita hue ve gurujana usake liye rahasya yukta zAstra kI prarUpaNA karate haiN| isa prakAra guruke bhAvakA ziSya ko yathAvat parijJAna honA yaha bhI vyAkhyAna kA aMga hI hai| isaliye usakA kathana yahAM ucita hI hai| kahA bhI hai (gurvAyattA) ityAdi / zAstroM kA pddhnaadiguAdikanA bhAvanuM je yathArtha parissAna thAya che, tenuM nAma ne AgamanI apekSAe prazasta bhAvopakama che. zaMkA- ahIM te agadvAranI prarUpaNa cAlI rahI che. anugane artha vyAkhyAna thAya che. tethI anugadvAranuM vyAkhyAna karavAmAM upayukata hoya temanuM ja kathana ahIM thavuM joIe. gurUbhApakrama te vyAkhyAnamAM anupayogI che, tethI ahIM tenuM kathana thavuM joIe nahIM. .. uttara-vyAbhyAna zurune mAdhIna DAya cha. tathA te vyAbhyAnanI prAlina mATe gurUnA abhiprAyane jANI levAnuM jJAna zivene mATe parama Avazyaka gaNAya che. gurunA abhiprAyane jANanAre ziSya temane anukULa thaI paDe evA pitAnA AcaraNathI temane khuza kare che, ane tenA vartanathI saMtuSTa thayelA te guru tenI samakSa rahasyayukata zAstranI prarUpaNuM kare che. A rIte gurUnA bhAvatuM ziSyane yathAvata parijJAna thavuM e paNa vyAkhyAnanA eka aMgarUpa ja che. te kAraNe sUtrakAranuM 6s 4thana thita che. 4yuM 55 :-(gurvAyattAityAdi) zAsonu pani For Private and Personal Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyoga vandrikA TIkA sUtra 70 noAgamato bhAvopakramanirUpaNam anyacca-"juttaM gurumagagahaNaM nAUNa tayaM jahaTThiyaM ttto| jaha hoi suSpasannaM, taha jaiyatvaM guNatthIhiM" // 1 // chAyA-yukta gurumanograhaNaM, bAtvA tadA yathAsthitaM tataH / yathA bhavati suprasannaM, tathA yatitavyaM guNArthibhiH // 1 // punaH "gurucitAyattAI, vakkhANaMgAi jeNa svvaaii| teNa saha suppasannaM, hoi tayaM taM sahA kujnA" // 2 // chAyA-gurucitAyattAni, vyAkhyAnAGgAni yena sarvANi / tena yathA suprasanna, bhavati tadA tat tathA kuryAt ||yaa rUpa samasta adhyayana guru mahArAja ke samIpa meM hI hotA hai isaliye samasta zAstrArambha gurumahArAja ke AdhIna hai| ataH apane hita kI abhilASA rakhane vAle ziSya kA kartavya hai ki vaha guru mahArAja kI ArAdhanA karane meM . pratpara rhe| 1 // aura bhI gurumahArAja ke manakA-abhiprAya -ziSya ko jAnanA ucita hai| taba hI vaha unase yathArtha meM zAstra kA rahasya jJAta kara sakatA hai| isaliye guNAthI-vinIta ziSya ko cAhiye ki jisa prakAra se guru mahArAja suprasanna raheM aisA yatna use karate rahanA cAhiye / 2||-phir bhI kahA hai 'guru cittAI ityAdi / vyAkhyAna ke samasta aMga guru mahArAja ke cittAdhIna rahA karate haiN| isaliye jisa prakAra se ve suprasanna raheM vaisA saba kAma ziSya ko avazya kartavya hai| 3 // aura bhI AdirUpa samasta adhyayana gurU mahArAjanI samIpe ja thAya che, tethI samasta zAstrAraMbha gurUne AdhIna che. tethI potAnA hitanI khevanA rAkhanAra ziSanuM e kartavya thaI paDe che ke teNe gurUmahArAjanI ArAdhanA karavAnA kAryamAM tatpara rahevuM joIe. ' (1) gurUmahArAjanA manabhAvane (abhiprAyane, jANI le te ziSyane mATe ati Avazyaka che. tyArabAda ja te temanI pAsethI zAstranA yathArtha rahasyane jANI zake che. tethI je prakAre gurU rAjI rahe e prakArane prayatna guNathI vinIta ziSya kare jaIe. (2) cha -"gurucittAI" tyAha-vyAyAnanA samarata ko gu mahArAjanA cittAdhIna rahe che. tethI je prakAre teo prasanna rahe te prakAranA kAme ziSyae avazya karavA joIe. For Private and Personal Use Only
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 284 . . anuyogadArasale . - punaH . "AgAriMgiyakusalaM, jai seyaM vAyasaM vae pujjA / ... tahavi ya se navi kUDe, virahammi ya kAraNaM pucche" // 3 // chAyA--AkAreGgitakuzalaM (ziSyaM) yadi zveta vAyasaM vadeyuH pUjyAH tathApi ca teSAM (vacanaM) nApi kUTayet, virahe ca kAraNaM pRcche||3|| teSAM pUjyAnAM vacanaM nApi kUTayet-asatyaM na kuryAt, tatheti kuryAdityarthaH virahe-vijane ekAnte ityarthaH, kAraNaM zvetavAyasakathanaprayojanaM pRcchet zeSa sugmm|| sa eSa noAgamato bhAvopakramaH / sa eSa bhaavopkrmH| sa eSa upakramaH ||muu0 70 // 'gurunAiNaM' ityatrAdizabdena sUcitaM zAstrabhAvopakramaM nirUpayitumAha mUlam-ahavA-ukkame chavvihe paNNatte, taMjahA-ANuputvI1, nAma2, paNAmaM3 vattavvayA4 atthAhigAre5 samoyAre6 ||suu071|| kahA hai 'AgAriMgiyakusalaM, ityAdi AkAra aura iMgita (abhiprAya) ke jAnane meM kuzala ziSya yadi pUjya gurumahArAja kAle kauve ko yadi sapheda kauvA bhI kaha deM, to bhI gurujana ke vacana ko use vinA kisI tarka ke svIkAra kara lenA cAhiye / bAda meM ekAnta meM kAle kauve ko sapheda kahane ke prayojanakA kAraNa pUchanA cAhiye / (se taM noAgamao bhAvovakkame-se taM bhAvovakme-se taM uvakkame) vaha yaha noAgamako Azrita karake bhAvopakrama hai / isataraha Agama aura noAgamako Azrita karake bhAvopakrama kA yahA~ taka svarUpa varNana kiyA / isa svarUpa se upakrama kA svarUpa jJAta ho jAtA hai |str70| (3) 4thupae cha hai "AgAriMgiyakusalaM" tyAha-2 bhane tine jANavAmAM nipuNa e ziSya gurUnAM vacanone taka athavA dalIla karyA vinA svIkArI le che. dhAro ke gurU kahe ke "kAgaDAne varNa dhaLo hoya che, te temanA te kathanane paNa te ziSya dalIla karyA vinA svIkArI le che. tyArabAda ekAntamAM teNe gurUne pUchavuM joIe ke "Apa kAgaDAne varNa dheLe kahe che tenuM kAraNa 11 // 4 // 2 samaga." (se taM noAgamao bhAvovakkame) mA nAsAmane mAzrita zane bhAvA54manu 135 sabhA (se ta bhAvovakkame) mArAma nAma bhane nA. Agama bhAvapakramarUpa bhAvapakramanA bane bhedanuM nirUpaNa ahIM samApta thAya che. (se ta uvakkame) mA zata, 68bhanA samasta behornu paryuna mI samAsa thAya che. pa0 70 For Private and Personal Use Only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 205 - + adh| gavandrikA TIkA sUtra 71 zAkhabhAvopakramanirUpaNam chAyA--athavA-upakramaH pavidhaH prajJaptaH, tathayA-AnupUrvI 1, nAmara, pramANaM3, vaktavyatA4, arthAdhikAra:5 samavatAraH 6 // 0 71 // TIkA-ahavA ityAdi pUrva gurubhAvopakramaH pradarzitaH saMprati zAstrabhAvokramaH prarUpyate-'athave -ti, athavA-anantaraM-gurubhAvopakramavarNanAnantaram upakramaH-zAstrabhAvopakramaH SaDvidhaH prajJaptaH / 'taM jahA' ityAdi, tadyathA-pathA tasya bhAvopakramasya paviyoM taducyate 'ANupuvvI' ityAdinA / tatra prathama upakrama AnupUrvI1, dvitIyo nAma 2, tRtIyaH pramANam3, caturthoM vaktavyatA4, paJcamaH-arthAdhikAra:6, SaSThaH samavatAraH 6 iti / |mu0 71 // aba sUtrakAra "gurumAINaM" isa pada meM Adi pada se sUcita zAstrabhAvopakrama kA nirUpaNa karane ke liye "ahavA" ityAdi sUtra kahate haiM: - ___ "ahavA uvakame chabihe" ityAdi / ||suutr 71 // zabdArtha--(ahavA) athavA (uvakkame) upakrama (chavihe) chaha prakAra kA (SaNNatte) kahA gayA hai / (taMjahA) ve prakAra ye haiM-(ANupucI 1, nAmaM 2, paNAma 3, vattabvayA 4, atthAhigAre 5, samoyAre 6,) AnupUrvI 1, nAma 2, pramANa 3, vaktavyatA 4, arthAdhikAra 5, aura samavatAra 6, pahile gurubhAvopakrama kA kathana sUtrakArane karadiyA hai| aba ve Adipada se sUcita zAstra bhAvopakrama kA nirUpaNa karate haiM-yahAM upakrama pada se zAstrabhAvopakrama liyA gayA hai| ataHzAstrokta bhAvopakrama pUrvoktarUpa se 6 prakAra kA hai aisA sUtra kA saMkSiptArtha hai| ||mtr 71 // sva sUtrA2 "gurumAINaM" AL. 5mA Adi pAyI sathita zAlAmatu 35 42vAne bhAre "ahavA" tyAdi sUtra 4yana 42 - .. "ahavA uvakkame chabihe"-tyAha AurQ-(ahavA) bhayakA (upakkame chavihe paNate) 6484 7 rano 4o cha. (taMjahA) te 7 / nIya prabhAeM cha-(AnupuvvI, nAma, paNAma, vanavvayA, atyAhigAre, samoyAre) (1) mAlI , (2) nAma, (3) pramA, (4) 140yatA (5) adhi2 ane samavatAra. pahelAM gurUbhAvapakramanuM pratipAdana sarakAre karI lIdhuM. have teo AdipadathI sathita zAstramAvA54bhanu ni35 43 cha- mA pAta "ahavA" maya pathA sucita thAya che. ahIM upakrama pahathI zAstrabhAvapakrama gRhIta thayela che. tethI zAstrokatamAma pUtarUpe A prakArane heAya che ema satrane saMkSiptAtha che. masAlA For Private and Personal Use Only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 286 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAra athAnupUryAdInAM svarUpaM nirUpayitumAha, mUlam - se kiM saM ANuputhvI, ANupuvvI dasavihA, paNNattA, taMjaha | nAmANupuvvI 1, ThavaNANupuvvIra, davvANupuvvI3, khettANupuvvI4, kAlAputrI5, ukkittaNANupuvvI6, gaNaNANupuvvI7, saMThANANupucvITa, sAmAyArI ANupuvvI9, bhAvANupu0vI 10 ||suu0 72 // chAyA - atha kA'sau AnupUrvI ? AnupUrvI dazavidhA prajJaptA, tadyathAnAmAnupUrvI 1, sthApanAnupUrvI 2, dravyAnupUrvI 3, kSetrAnupUrvI 4, kAlAnupUrvI 5, utkIrtta nAnupUrvI 6, gaNanAnupUrvI 7, saMsthAnAnupUrvI 8, sAmAcAryAnupUrvI 9, bhAvAnupUrvI 10 sU0 72 // TIkA - ziSyaH pRcchati - 'se kiM taM' ityAdi / atha kau'sau AnupUrvI ? iti / uttaramAha - AnupUrvI - iha hi pUrva prathamam AdiH iti paryAyAH / pUrvasya - anu aba sUtrakAra AnupUrvI Adi ko ke svarUpa kA kathana prAraMbha karate haiM:isa meM saba se prathama ve AnupUrvI kitane prakAra kI hai yaha spaSTa karate haiM " se ki " ityAdi / // 72 // zabdArtha - - ( se ki ta ANupubbI) he bhadanta ! pUrva prakrAnta AnupUrvI kyA hai- ( ANuputrI dalavihA paNNattA) uttara -- AnupUrvI dasa prakAra kI vahI gaI hai| (taM jahA ) jo isa prakAra se hai - ( NAmANupuvI ) eka nAmAnupUrvI (vANuputrI) dusarI sthApAnAnupUrvI (davvANuputhvI) tIsarI dravyAnupUvI' (khettA'NupubvI) cauthI kSetrAnupUrvI (kAlANuputrI) pAMcavI kAlAnupUrvI (uktiNANupubbI) chaThI utkIrtanAnupurvI ( gaNaNANuputhvI) sAtavIM gaNanAnupUrvI (saMThANANupRthvI) AThavI saMsthAnAmupUrvI (sAmAyArI A0) navatrIM samAcAryAnupUrvI (bhAvANupuvvI) aura dazamI bhAvAnupUvIM / pUrva, prathama aura Adi ye saba paryAya have sUtrakAra AnupUrvI AdinA svarUpanuM nirUpaNa karavAnA prAraMbha kare che. temAM sauthI pahelAM te e vAta prakaTa kare che ke AnupUrvI keTalA prakAranI che? For Private and Personal Use Only "se kiM taM ANuputrI" ityAhi zahAtha - (se ki ta ANuputrI) ziSya juine yevo azna pUche che ! De he bhagavan ! pUrvaprakAnta (pUrva prastuta) AnupUrNInuM svarUpa kevuM che? uttara- ANupuvI dasabihA paSNacA - taM jahA ) bhAlupUrvI nA nIce pramANe dRza prakAra kathA che (terrygeeft (1) angyal", (autrygaft) (2) zeng yall, (eff orgott) (3) qoniy yal', (Amyyat) (3) Bangyall', (ogy (1)
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 73 nAmAdyAnupUrvI nirUpaNam 287 pazcAt-anupUrva, tasya bhAvaH AnupUrvI-jyAdiva tu saMhatiH, AnupUrvI-anukramaH paripATItyete zabdAH smaanaarthkaaH| jyAdivastu saMhatirUpA emA'nupI nAmAnupUrvyAdibhedairdazavighA vijJeyeti ||suu0 72 // - samprati nAmAdhAnupUrvI niruupyitumaah| mUlam -nAma ThavaNAo gyaao| se ki taM davANupuvvI ? davvANupuThavI duvihA paNNattA, ta. jahA-Agamao ya noAgamao y| ___ se ki ta Agamao davANupuSvI jassa gaM ANUpucitti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva no aNuppehAe, kahA? aNuvaogo dadhvamiti kaTu / Negamassa gaM. ego aNuvauso Agamao egA davvANupuThavI jAva kamhA ? jai jANae aNuvause na bhavai jai aNuvautte jANae na bhavai tamhA NathiAgamao dvvaannupuvvii| se ta Agamao dvvaannuputthvii| vAcI zabda haiN| pUrvasya anu anupUrva-pUrva ke pIche aisA anupUrva zabda kA artha hotA hai| anupUrva kA jo bhAva hai vaha AnupUrvI haiN| arthAt tIna Adi vastuoM kA jo samudAya haiM vaha AnupUrvI hai| AnupUrvI anukrama, paripATI ye saba AnupUrvI ke paryAyavAcI zabda haiM / tIna Adi vastuoM kI saMhati rUpa yaha AnupUrvI pUrvokta prakAra se daza bhedavAlI hai aisA jAnanA cAhiye / // 72 // sAnupUvA, (ukittaNANupuvvI) (6) nAnulI, (gaNaNANupubdhI) (7) manAnubhUtI', (saMThANAnupuvI) (8) sathAnAnubhUtI (sAmAyArI ANupuvvI) (da) samAyAryAnuSI mAne (bhAvANupuccI) (10) jhApAnupUI. pU', prathama ma mA mAtra paryAyavAcI zo cha. "pUrvasya anu anupUrva" "pU (prathama)nI paa7||", ava! manupUrva Awt A4 pAya cha. mA anupUrvane je bhAva che tenuM nAma anupUvI che. eTale ke Adi vastuone je samudAya che tenuM nAma AnupUvI che. AnupUvI, anukrama ane paripATI, A traNe ApavanA paryAyavAcI zabdo che. traNa Adi vastuonA samUharUpa A ApavI pakata dasa bheTavALI kahI che, ema samajavuM. pAsa karA For Private and Personal Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 288 anuyogadvArace - se ki taM no Agamao davANupuvI ? no Agamao davANupuvI tivihA paNNattA, taM jahA-jANayasarIradavvANupuThavI, bhakyisarIradavANupubbI, jANayasarIrabhaviyasarIravAritA dvaannuputhvii| se ki taM jANayasarIradavANupuvI ? jANyasarIradavANupuvI ANupuccI payasthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuyacAviyacattadehaM sesaM jahA davAvassae jAva se taM jaannysriirdvaannupuvii| se ki taM bhaviyasarIradanvAnupUvI? bhaviyasarIradavANupuSvI je jIve joNIjammaNaNikkhaMte mesaM jahA davAvassae jAva se ta. bhssiysriirdbvaannupuuthvii| " se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davANuputrI ? jANavasarIrabhaviyasarIravairitA davANupuvI duvihA paNNattA, saMjahA-ovaNihiyA ya aNovaNihiyA y| tattha NaM jA sA ovaNihiyA so Tha'pA / tastha gaMjA sA aNovaNihiyA sA duvihA paNNatA, ta' jahA-negamavavahArANaM, saMgahassa ya ||suu073|| chAyA-nAmasthApane gte| atha kA'sau dravyAnupUrvI 1 dravyAnupUrvI dvividhA prajJamA, tadyathA-Agamatazca noAgamatazca / ...aba sUtrakAra nAmAnuSI ko nirUpaNa karate haiM "nAma ThavaNAo gayAo" ityAdi / |suutr 72 // zabdArtha-(nAmaThavaNAo gayAo) nAmAnupUrvI aura sthApanAnupUrvI kA svarUpa nAmAvazyaka aura sthApanAvazyaka ke jaisA jAnanA caahiye| (se kiM have sUtrakAra nAmAnupUrva nirUpaNa kare che..... "nAmaThavaNAo gayAo' tyA hAtha-(nAmaThavaNAbho gayAo) nAbhAnu pUrvA bhane sthApanAnuSI 2135 nAbhApazya bhane sthApanA mAyanA hita 2135 manusAra 1 Ar(se kiM ta davvANupuccI ?) 8 sana ! sAnukAna 135 3'? . For Private and Personal Use Only
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikArIkA sUtra 73 nAmAdhAnupUrvI nirUpaNam atha kA'sau Agamato dravyAnupUrvI ? Agamato dravyAnupUrvI yasya khachu bhAnupUrvIti padaM zikSitaM sthitaM jitaM mitaM parijitaM yAvad noanuprekSayA, kasmAt ! anupayogo dravyamiti kRtvA / naigamasya khalu eko'nupayuktaH Agamata ekA dravyAvapUrvI yAvat , kasmAt ? yadi jJAyakaH anupayukto na bhavati, yadi anupayukto zAkyako na bhavati, tasmAd nAsti Agamato dravyAnupUrvI / saiSA Agamato drvyaanupryo| atha kA'sau nobhAgamato dravyAnupUrvI ? noAgamato dravyAnupUrvI trividhA mamatA, tadyathA-jJAyakazarIradravyAnupUrvI, bhavyazarIradravyAnupUrvI, jJAyakazarIra bhavyazarIravyatiriktA dravyAnupUrvI / atha kA'sau jJAyakazarIradravyAnupUrvI ? zAsakara zarIradravyAnupUrvI-AnupUrvIpadArthAdhikArajJAyakasya yat zarIrakaM vyapagatacyutalyA vitatyaktadeha zeSaM yathA dravyAvazyaM ke tathA bhaNitavyam , yAvat saiSAzA shriirdrvyaanupuurvii| ___ atha kA sA bhavyazarIradravyAnupUrvI ? bhavyazarIradravyAnupUrvI-yo jIyo yoni janmaniSkrAntaH zeSaM yathA dravyAvazyake0 yAvat saiSA bhavyazarIradravyAnupUrvI / apa kA'sau jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktA, dravyAnupUrvI? zAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktA, dravyAnupUrvI dvividhA prajJaptA, tadyathA-aupanidhikI ca anaupanivikI c| tatra khalu yA sA aupanidhikI sA sthaapyaa| tatra khalu yA sA anaupaSikI sA dvividhA prajJatA, tadyathA-naigamavyavahArayoH, saMgrahasya ca // 073 // TIkA-'nAma ThavaNAo' ityAdinAmasthApane nAmAnupUrvI-sthApanAnupUvyau gate-gata-gatamAye uktamAye ityrthH| ayaM bhAvaH-nAmAnupUrvI sthApanAnupUrvI caitadvayaM nAmAvazyakavat sthApanAvazyakavad vijnyeymiti| atha dravyAnupUrvI nirUpayitumAha-se kiM taM' ityAdi / atha kA'sau dravyAnupUrvI ? iti shissyprshnH| uttaramAha-davyANapUcI' ityAdi / dravyAnupUrvI dvividhA prjnyptaa| tad yathA-Agamatazca, noaagmtth| taM davyANupuvvI) he bhadanta ! dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? (davyANu. pubdhI duvihA paNNattA) uttara-dravyAnupUrvI do prakAra kI kahI gaI hai (taMjahA) ve. prakAra ye haiM (Agamaoya noAgamaoya) eka Agama se uttara-(davvANupuvvo duvihA paNNattA-taMjahA) yAnubhUtI nA nA pramANe me 12 / che. (Agamao ya noAgama o ya) (1) bhAgamanI apekSA ane (2) AgamanI apekSAe Agamane Azrita karIne je dravyAnupUvI bha0 37 For Private and Personal Use Only
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArasa tatra-Agamato dravyAnupUrvI yasya sAdhoH khalu AnupUrvIti padaM zikSitaM sthitaM jitaM mitaM parijitaM yAvat-iha yAvacchandAt-nAmasamaM ghoSasamam ahInAkSaram atyakSaram avyAviddhAkSaram askhalitam amilitam avyatyAneDitaM pratipUrNa pati aura dUsarI noAgama se / Agama ko Azrita karake jo dravya AnupUrvI hotI hai vaha Agama dravyAnupUrvI hai| (se kiM taM Agamao vvANupuThadhI) he bhadanta / Agama ko Azrita karake jo dravyAnupUrvI hotI hai ? usakA kyA svarUpa hai ? (Agamao davANupUvvI) Agama ko Azrita karake jo dravyAnupUrvI hotI hai usakA svarUpa isa prakAra se hai-(jassa NaM ANupugvitti paya sikkhiya) jisa sAdhu Adine AnupUrvI isa pada vAcya artha ko vinayapUrvaka gurumukha se sIkha liyA hai (Thiya) use acchI taraha se apane smRti patha meM utAra liyA hai (jiya) zanda aura artha kI apekSA se jisane use bhali bhAMti jAna liyA hai (miya) usake padAdikoM kI saMkhyA kA parimANa jisane bhalI prakAra se abhyAsa kara liyA hai| (parijiyaM) jisane use saba tarapha se aura saba prakAra se parAvartita karaliyA hai| vaha Agama ko Azrita karake dravyAnupUrvI hai| yahAM yAvat zabda se " nAmasama, ghoSasama ahInAkSara atyakSara avyA. viddhAkSara, askhalita, amilita, avyatyAneDita, pratipUrNa pratipUrNaghoSa thAya che tenuM nAma AgamadravyAnupUrvI che ane te Agamane Azrita karIne 2 bhAnupUvI thAya cha tenu nAma nAmAgabhadravyAnupUvI cha. (se ki ta Agamao davvANupuvvI) 1 3 mAvan ! aamne| mAzrita prazana anupUI che tenuM svarUpa kevuM che? (Agamao vvANuputvo) sAmane Azrita zana 2 dravyAnupUvI thAya che tenuM svarUpa A prakAranuM che (jassa NaM ANupulvIti paya sikkhiyaM) ne sAdhu mAhiye " bhAnubhUtI" . A padanA vAcyArthane vinayapUrvaka gurUne mukhethI sArI rIte zIkhI lIdhuM che, (Thiya) tara sArI zata pAtAnA smRti58 52 SIN siidhe| cha, (jiya) AM bhane anI apekSA na ta sArI zata angleii cha, (miya) tenA padAdikanI saMkhyAnuM pariNAma jeNe sArI rIte samajI lIdhuM che, (parijiya) 20 te madhI tarathI bhane sapA sare patita 4 // bAdhu che, te Agamane Azrita karIne dravyAnupUrvI che. ahIM yAvata' padathI " nAmasabha, ghoSasama, mInAkSara, satyakSa2, anyAvidAkSara, amalita, For Private and Personal Use Only
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogandrikA TIkA sUtra 73 nAmAdyAnupUrvI nirUpaNam pUrNaghoSaM kaNThoSThavipramuktaM guruvAcanopagataM bhavati / sa khalu tatra-AnupUrvItiparva vAcanayA pracchanayA parivartanayA dharmakathayA ca vartamAno bhavati, na tu anuprekSaya vartamAno bhavati / evaMvidhaH sa sAdhurAgamato dravyAnupUrvI pade'nuprekSayA'vartamAna sAdhuH Agamato dravyAnupUrvI kathaM bhavatItyAha-'kamhA' ityAdinA-kasmAta kaMThoSThavipramuktaH guruvAvacanopagataH" ina padoM kA saMgraha kiyA gayA hai| ina padoM kA artha 14 veM sUtra meM spaSTa kara diyA hai| aisA vaha vyakti "AnupUrvI" isa pada meM vAcanA pRcchanA, parivartanA aura dharmakathA ina se vartamAna mAnA jAtA hai / parantu anuprekSA se vartamAna-nahIM mAnA jAtA hai| isa prakAra kA vaha sAdhu vyakti Agama se dravyAnupUrvI jAnanA caahiye| - zaMkA-(kamhA) AnupUrvI pada meM anuprekSA se avartamAna sAdhu Agama se dravyAnupUrvI kaise mAnA jAtA hai ? . ___ uttara-" anupayogo dravyamiti kRtvA" anupayoga-jIva jisake dvArA vastu kA pariccheda karatA hai usakA nAma upayoga hai| isa upayogakA abhAva anupayoga hai / isa se yukta hone ke kAraNa AnupUrvI kA vaha jJAtA Agama se dravyAnupUrvI mAnA jAtA hai| aisA zAstra kA vacana hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa sAdhune AnupUrvI ko amilita, avyatyAgraMDita, pratipUrNa, pratipUrNagheSa, kaMThevipramukta. guruvAcane pagata A padone gRhaNa karavAmAM AvyAM che. te padane artha 14mAM sUtramAM spaSTa karavAmAM AvyuM che. A badhAM vizeSaNethI yukta sAdhu Adine AnupUrvI" A padamAM vAcanA, pRcchanA, parivartana ane dharmakathA dvArA vartamAna mAnavAmAM Ave che, paraMtu anuprekSA dvArA vartamAna mAnatuM nathI. A prakAranA te sAdhune AgamanI apekSAe dravyAnupUrvI samaja. za-(kamhA) bhAnukA 54mA anuprekSA dvArA matamAna sAdhu mAsa. manI apekSAe dravyAnupUvI kevI rIte manAya che? uttara-" anupayogo dravyamiti kRtvA " nA dvArA paratunI pari. cheda (dha) kare che tenuM nAma upaga che. te upaganA abhAvanuM nAma anupaga che. A anupagathI yukta hovAne kAraNe anupUvIne te jJAtA AgamanI apekSAe dravyAnupUrvI manAya che, evuM zAstranuM vacana che. A kathanane bhAvArtha e che ke-je sAdhue AnupUvane sArI rIte jANI lIdhI che-zIkhI lIdhI che-eTale ke te tene paripUrNarUpe jJAtA thaI gayA che, te For Private and Personal Use Only
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAra anupekSayA vartamAnaH sAdhurAgamato dravyAnupUrvI bhavati? uttarayati-aNuvaogo davamitikaTu' anupayogo dravyamiti kRtvA / anupayogo hi dravyaM bhavati, ato'nu. pekSayA'vartamAnaH sAdhurAgamato dravyAnupUrvI bhavati / negamAdi bhedena dravyAnupUrvI bhedAstvevaM vijJeyAH naigamasya khalu eko'nupayukta bhAgamata ekA dravyAnupUrvI, yAvat yAvacchandAt dvAvanupayuktau Agamato dve Anu. pUjyauM / trayo'nupayuktA Agamatastisro dravyAnupUrvyaH / evameva vyavahArasyApi / samyak prakAra se jAna liyA hai-sIkha liyA hai-vaha usakA pUrNarUpa se jJAtA bana cukA hai, ataH vaha sAdhu usa AnupUrvI meM vAcanA pRcchanA Adi se vartamAna hone para bhI usameM upayoga se rahita hone ke kAraNa vaha Agama se dravyAnupUrvI kahalAtA hai| (Negamassa NaM ego aNuvautto Agamao emA davANupuvvI, jAva kamhA? jai jANae aNuvautte na bhavaha, jai aNuvautte jANae na bhavai, tamhA Nasthi Agamao davvANuputvI se taM Agamao davvANupuvvI) aba sUtrakAra naigamanaya Adi ke bheda se dravyAnupUrvI ke bhedoM ko kahate hai-ina meM naigamanaya kI dRSTi se eka anupayukta AtmA-sAdhu Agama se eka dravyAnupUrvI hai| yahAM yAvat zabda se aisA jAnanA cAhiye-ki do anupayukta sAdhu Agama se do dravyAnupUrvI haiN| tIna anupayukta sAdhu, Agama se tIna dravyApUrvI haiN| isa prakAra jitane anu. payukta sAdhu haiM Agama se utanI hI dravyAnupUrvIyAM haiN| isI prakAra se vyavahAranaya kI dRSTi se dravyAnupUrvI meM ekatva anekatva kA kathana sAdhu AnupUramAM vAcana, pRcchanA, Adi vaDe vartamAna hovA chatAM paNa temAM upayogathI rahita hovAne kAraNe AgamanI apekSAe dravyAnupUrI kahevAya che. (Negamassa Na ego aNuvautto Agamao egA davANupuvI jAva kamhA ? jai jANae anuvautte na bhavai, jai anuvautte jANae na bhavai, tamhA gasthi bhAgamo davvAnupuvI-setaM Agamao davvAnupuvvI) have sUtrakAra naigamanaya AdinA bhedathI dravyAnupUvInA bhedanuM kathana kare che-nagama nayanI daSTie eka anupayukta AtmA (sAdhu) AgamanI apekSAe eka dravyAnupUvI che. ahIM "yAvat " pahathI nIcene pUrvota sUtrapATha grahaNa kare. naigamanayanI dRSTie be anupamayukata sAdhu AgamanI apekSAe be dravyAnupUvI che, traNa anupayukata sAdhu AgamanI apekSAe traNa dravyAnavI che. eja pramANe jeTalA anupayukta sAdhu che eTalAM ja AgamanI apekSAe bhAnupUvI che. e ja pramANe vyavahAranayanI apekSAe paNa dravyAnupUvImAM For Private and Personal Use Only
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yondrikA TIkA sUtra 73 nAmAcAnupUrvInirUpaNam 293 saMgrahasya khalu eko'nupayuktaH, aneke vA'nupayuktA Agamato dravyAnupUrvI dravyAnupUrvyo vA ekaiva dravyAnupUrvI bodhyA / RjumUtrasya eko'nupayukta Agamata ekA dravyAnupUrvI, pRthaktva' necchati / trayANAM zabdanayAnAM jJAyako'nupayukto'vastu, kasmAt ? yadi jJAyakaH, anupayukto na bhavati, yadi anupayuktaH, jJAyako ma bhavati tasmAd nAsti tanmate Agamato dravyAnupUrvI / atroktAnAM zikSitAdi padAnAM vyAkhyA pUrvavad bodhyA / etadupasaMharannAha - saiSA''gamato dravyAnupUrvIti / jAnanA cAhiye saMgrahanaya kI aisI mAnyatA hai ki eka dravyAnupUrvI hai| naigama aura vyavahAra naya kI mAnyatA ke anusAra dravyAnupUrvI jo eka aura anekarUpa hai - so yaha naya aisA kathana karatA hai ki sAmAnyatatva ke AdhAra para samasta dravyAnupUrviyAM eka hI haiM-bhinna 2 aneka nahIM / Rju sUtranaya kI mAnyatAnusAra vartamAna kSaNa meM eka anupayukta sAdhu Agama kI apekSA eka AnupUrvI hai| yaha naya AnupUrvI meM bhinnatAanekatA nahIM mAnatA hai| tIna zabdanaya kI mAnyatAnusArazAyaka hokara bhI jo anupayukta hotA hai vaha avastu svarUpa hai| kyoM ki jo jJAyaka hogA vaha anupayukta nahIM hogA, jo anupayukta hogA vaha jJAyaka nahIM hogA / isaliye Agama kI apekSA lekara jo dravyAnupUrvI banatI hai vaha nahIM hai| yahAM para jo zikSita Adi pada Aye haiM unakI vyAkhyA pahile kI vyAkhyA ke samAna samajhanI ekatva anekatvanuM kathana samajavuM joie. sa grahanayanI evI mAnyatA che ke eka ja dravyAnupUrvI che. maigamanaya ane vyavahAra nayanI mAnyatA anusAra dravyAnupUrvI je eka ane anekarUpa che tenuM kAraNa e che ke A naya evu' kathana kare che ke sAmAnya tattvanA AdhAra para samasta dravyAnupUrvI e eka ja che-bhinna bhinna aneka-nathI. RjIsUtra nayanI mAnyatA anusAra vartamAna kSaNe eka anupayukta sAdhu AgamanI apekSAe eka AnupUrvI che. A naya AnupUrvI mAM bhinnatA (anekatA)ne mAnatA nathI. traNe zabdanayAnI mAnyatA anusAra sAyaka hAvA chatAM paNa je anupayukta hAya che te avastusvarUpa che. kAraNa ke je jJAyaka huze te anupayukta ahI... hAya ane je anupayukta ho te jJAyaka nahI. hAya, A prakAranI te traNe zakhsa nayAnI mAnyatA che. tethI mAgamanI apekSAe je dravyAnupUtrI ane che tenA mA traNe zakhtanayAnI mAnyatA anusAra sadbhAva ja hateA nathI. ahI je zikSita smAdi padma AvyAM che temanI vyAkhyA AgaLa ApyA pramANe ja samajavI. A prakAranuM Agama dravyAnupUrvI svarUpa che. For Private and Personal Use Only
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra ___ atha noAgamato dravyAnupUrvIvijijJAsayA ziSyaH pRcchati-se ki taM' ityAdi / atha kA'sau nobhAgamato dravyAnupUrvI ? iti / uttarayati-noAgamao davAnupugdhI' ityAdi / noAgamato dravyAnupUrvI trividhA prajJaptA-jJAyakazarIradravyAnupUrvI 1 bhavyazarIra-dravyAnupUrvI 2 jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyA. nupUrvI 3 / jJAyakazarIradravyAnupUrvI jijJAsamAnaH ziSyaH pRcchati-atha kA'sau jJAyakazarIradravyAnupUrvI ? uttarayati-'jANayasarIra' ityAdi / jJAyakazarIradravyAnupUrvI hi-AnupUrvI padArthAdhikArajJAyakasya yat zarIrakaM vyapagatacyutacyAvitatyaktadehaM jIvaviSamukta zayyAgataM vA saMstAragataM vA siddhazilAtalagataM vA dRSTvA khalu cAhiye / isa prakAra yaha Agama se dravyAnupUrvI kA svarUpa hai / (se ki taM noAgamao davvAnupuvvI) he bhadanta ! no Agama ko Azrita karake dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? (noAgamao davyAnuputvI tivihA paNNattA) noAgama ko Azrita karake honevAlI dravyAnupurvI tIna prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) jaise-(jANayasarIradavyAnupuvvI, bhaSiyasarIradavvAnupulvI,jANayasarIrabhaviyasarIravaharittA davvAnupugdhI) jJAyakazarIradravyAnupUrvI, bhavyazarIradravyAnupUrvI aura jJAyakazarIra bhavyazarIra vyatirikta drvyaanupuurvii| (se kiM taM jANayasarIradavvAnupuThavI) he bhadanta ! pUrvaprakAnta jJAyazarIra dravyAnupUrvI kyA hai ? (jANayasarIradavyAnupuvvI) jJAyakazarIra dravyAnupUrvI isa prakAra se hai| (AnupuvvIpayatyAhigArajANayassa jaM sarIraM vavagayacuyacAviyacatta (se ki ta noAgamao davANupuvI ?) 3 mAna! nAmAmAne pAzrita karIne dravyAnupUrvInuM svarUpa kevuM che? uttara-(noAgamao davyAnupuvvI tivihA paNNattA) nAsAmane mAzrita zana nayabhAna yAnunI prA2nI 3DI cha-(taMjahA) te ay praa| nIce prabhArI - (jANayasarIradavvAnupuvvI, bhaviyasarIra vvAnupubvI jANayasarIrabhaviyasarIraparicA davvAnupuvvI) (1) zAyarI2 dravyApI, (2) ma0yazarIra dra0yAnubhUtI ane (3) jJAyaka zarIra bhavya zarIra vyatirikta dravyAnupUrI. -se ki ta jANayasarIravAnupuvvo ?) 8 lApAna ! pUrva prAnta (pUrva prastuta) jJAyaka zarIra dravyAnupUvInuM svarUpa kevuM che? uttara-(jANayasarIradavvAnupuvvI) zAyazarIra dravyAnutI nu 1135 23 // mA cha-( AnupuvI payatthAhigArajANayassa jasarIra' vavagayacuyacAviya pattadeha) 'mAnavI ' mA 54nA mArine nA2 sAnu se prAthI For Private and Personal Use Only
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - -- - manuyogavandrikA TIkA sUtra 73 mAmAghAnupUrvImikapaNam 295 ko'pi bhaNet aho! khallu anena zarIrasamUcchayeNa jinadRSTena bhAvena AnupUrvIti padam AgRhItaM prajJApitaM prarUpitaM darzitaM nidarzitam / yathA ko'tra dRSTAntaH ? ayaM madhukumbha AsIditi / 'jIva viSamuktam' ityArabhya etatparyantaH pAThaH 'zeSa yathA dravyAvazyake tathA bhaNitavyaM yAvat ' ityanena saMgrAhyaH eSAM padAnAM vyAkhyA dravyAvazyake drssttvyaa| etannigamayannAha-saiSA jJAyakazarIradravyAnupUrvIti / deha) AnupUrvI isa pada ke adhikAra ko jAnane vAle sAdhu kA jo vyapagata cyuta, cyAvita aura tyakta dehavAlA zarIra arthAt AhAra pariNati janita vRddhi se rahita zarIra hai vaha jJAyakazarIra dravyAnupUrvI hai| (sesaM jahA davyAvassae jAva se taM jANayasarIradavvAnuputhvI) yahAM para" jIvavipramuktaM zayyAgataM vA saMstAragataM vA naiSedhikIgataM vA, siddhaM zilAtalagataM vA dRSTvA khala ko'pi bhaNet aho| khalu anena zarIrasamucchyeNa jinadRSTena bhAvena AnupUrvIti padaM AgRhItaM, prajJApitaM, prarUpitaM, darzitaM, nidarzitaM / yathA ko'tra dRSTAntaH? ayaM madhukumbhaAsIt ayaM ghRtakumbha AsIt" yaha (sesa) avaziSTa pATha (jahA davvAvassae jAva) jaisA dravyAvazyaka meM kahA hai vaisA lagA lenA cAhiye / ina samasta padoM kI vyAkhyA dravyAvazyaka ke prakaraNa meM kaha dI gaI hai-ataH vahAM se jAna lenI cAhiye / isa prakAra noAgama kI apekSA se dravyAnupUrvI kA svarUpa hai| rahita cuta, cyAvita ane tyakata dehavALuM je nirjIva zarIra che- eTale ke AhAra pariNati janita vRddhithI rahita je zarIra che te jJAyaka zarIra dravyApUvI che. (vyapagata, cuta, cAvita Adi padane bhAvatha AgaLa AvI gayo che.) (sesa' jahA davAvassae jAva se ta jANayasarIradavvAnupuvvI) mahI "jIvavipramukta zayyAgata vA, naiSedhikIgata vA, siddhazilAtalagata vA dRSya khalu ko'pi bhaNet aho ! balu anena zarIrasamucchye Na jinadRSTena bhAvena AnupUrvI ti padaM AgRhIta', prajJApita, prarUpita, darzita, nidarzitaM yathA ko'tra dRSTAntaH? aya' madhukumbha AsIta, aya ghRtakumbha AsIt // // (sesa) mADImA sUtra (jahA davAvassae jAva) dra0yAvazyamA 4 asAra 9 karavuM joIe. A saghaLAM padenI vyAkhyA dravyAvazyakanA prakaraNamAM ApavAmAM AvI che. tethI jijJAsu pAThake te tyAMthI vAMcI levI. A prakAranuM AgamanI apekSAe dravyAnupUrvInuM svarUpa che. For Private and Personal Use Only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogamArale ziSyaH pRcchati-se kita' ityAdi / atha kA'mo bhavyazarIradravyAnupUrvI ? bhanyavaroradravyAnupUrNa hi-yo jIvo yoni janmaniSkrAnto'nenaiva Attakena zarIrasamucchyeNa jinopadiSTena bhAvena AnupUrvI ti padam AgAmikAle zikSiSyate, na tAvat zikSate / yathA ko dRSTAntaH ? ayaM madhukumbho bhaviSyati, ayaM ghRtakumbho bhaviSyatIti anenaiva Attakena' ityArabhya etatparyantaH pAThaH zeSaM yathA dravyAvazyake yAvat' ityanena saMgrAhyaH / vyAkhyA ca dravyAvazyake draSTavyA / sampratyetadupasaMharannAha-saiSA bhavyazarIradravyAnupUrvI ti / (se kiM taM bhaviyasarIradavvAnupuvvI) he bhadanta !pUrvaprakrAnta bhavyazArIra dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? ___utsara-(bhaviyasarIradavvAnupugvI) bhavyazarIradravyAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai-(je jIdhe joNIjammaNaNikkhaMte sesaM jahA dagbAvassae jAva-se taM bhaviyasarIravvAnupuvvI) jo jIva janmakAla meM apanA pUrNa naumAsa kA samaya samAptakara utpanna huA-bIca meM nahIM, aisA manuSya usa prApta zarIra se jo bhaviSyatkAlameM AnupUrvI kA anupayukta jJAnA banegA usakA vaha prApta zarIra nomAgamase bhavyazarIra drAnupUrvI hai| yahAM para " anenaiva Attakena" isa pATha se lekara "zarIrasamucchrayeNa jinopadiSTena bhAvena AnupUrvI tipadaM AgAmikAle zikSiSyate na tAvat shiksste| yathA ko dRSTAntaH ayaM madhukumbho bhaviSyati ayaM ghRtakumbho bhaviSyati" yahAM taka kA pATha "zeSa yathA dravyAvazyake yAvat" isa pATha se grahaNa karalenA caahiye| isa prazna-se ki ta bhaviyasarIravvAnupuvvI ? 3 an ! bhavyazarIra dr0yaapUrvanuM kevuM svarUpa che? uttara-(je jIve joNijammaNaNikkhaMte se jahA davyAvassae jAba se ta bhabiyasarIradavvAnupuvvI) 2 71 bhAtAnA mA 5i nava bhAsa 22 eTale ke pUrNakALa vyatIta karIne utpanna thAya che-apUrNa kALa vyatIta utpanna thayuM nathI. e jIva bhaviSyakALamAM anupUvane anubhavayukta banaze-vatamAnakALe te anupUrvIne zAtA nathI, te e jIvane te prApta zarIra nAmAsamanI apekSA 10yazarI2 dravyAnuSI cha. sahI " anenaiva Attakena" mA sUtrapAthI dhana "zarIrasamucchrayeNa jinopadiSTena bhAvena AnupUrvItipadaM AgAmi kAle zikSiSyate na tAvat shiksste| yathA ko dRSTAntaH 1 ayaM madhukumbhI bhaviSyati ayaM ghRtakumbho bhaviSyati" mahI sudhIno sUtrapATha dravyAvazyaka satramAM kahyA anusAra grahaNa karavAnuM sUtrakAre For Private and Personal Use Only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 73 nAmAdyAnupUrvInirUpaNam 297 ziSyaH pRcchati-se ki taM' ityAdi / atha kA'sau jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktA dravyAnupUrvI ? iti| uttaramAha-'jANayasarIra' ityaadi| jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktA dravyAnupUrvI hi dvividhA prajJaptA, tadyathA-aupanidhiko ca anaupanidhikI ca / tatra bhedadvayamadhye yA sA aupanidhikI iha nidhizabdasya nikSepo'rthaH, nidhAnaM, nidhiH nikSepaH, nyAsaH, sthApaneti zabdAH pryaayaaH| upasAmIpyena nidhiH-upanidhiH-ekasmin vivikSite'rthe pUrva vyavasthApite tatsamIpe pATha kI zaMkAsamAdhAna pUrvaka jaisI vyAkhyA dravyAvazyaka ke svarUpako nirUpaNa karate samaya kI hai vaisI hI vyAkhyA isakI jAnanI caahiye| isa prakAra yaha noAgama ko lekara dravyAnupUrvI kA svarUpa hai| (se ki taM jANayasarIrabhAviyasarIrabArittA davvANupuvvI) he bhadanta ! pUrvokta jJAyaka zarIra bhavya zarIra ina donoM se vyatirikta dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai? uttara-( jANayasarIrabhaviyasarIravaharittA davANupuvvI duvihA paNNattA) jJAyakazarIra bhavyazarIra ina donoM se bhinna dravyAnupUrvI do prakAra kI kahI hai (taMjahA) jaise (ovaNihiyA, ya aNovaNihiyA ya) aupanidhikI dravyAnupUrvI aura anaupanidhikI dravyAnupUrvI / (tasya gaM jAsA ovaNihiyA sA ThappA) inameM jo aupanidhikI dravyAnupUrvI hai vaha sthApya hai| kyoMki alpa viSayavAlI hone se vaha isa samaya vyAkhyA karane yogya nahIM hai| nidhizabda kA artha yahAM nikSepa hai| sUcana karyuM che dravyAvazyakanA prakaraNamAM zaMkAonA samAdhAna pUrvaka bhavyazArIra dravyAvazyakanA svarUpanuM jevuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che evuM ja ahIM bhacazarIra dravyAnupUrvInuM nirUpaNa thavuM joIe A prakAranuM AgamanI apekSAe bhavya zarIra dravyAnupUrvInuM svarUpa samajavuM. prazna-(se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davvANupuvvI) bhagavan! pUrvaprakrAnta jJAyaka zarIra ane bhavya zarIra A banethI bhinna evI dravyAnuvInuM svarUpa kevuM che? attara-(jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davvANupuvI duvihA paNNattA) sAyakazirIra ane bhavya zarIrathI bhinna evI dravyAnupUvI be prakAranI kahI che. (jahA) te / nIye prabhAra cha-ovaNihiyo ya aNovaNihiyA ya) (1) aupanidhI dravyAnuSI ane. (2) manopanidhihI dravyAnupUvI (tatthaNaM jA mA ovaNihiyA sA uppA) tabhA 2 mopanivi bhAnubhUtI cha ta syAya bha0 38 For Private and Personal Use Only
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - - - . . anuyogadvArasUtre evAparAparasya vakSyamANapUrvAnupUrvyAdikrameNa yannikSepaNaM sa upanidhirityarthaH upanidhiH prayojanaM yasyA AnupUrvyAH sA-aupanidhikI / sAmAyikAdi-SaDadhyapanAnAM pUrvA pUrvyAdinA nikSepa eva upanidhiH sa prayojanaM yasyAH AnupUrvyAH sA, aupanidhikI dravyAnupUrvI sthApyA saMprati na vyAkhyAtavyA-alpaviSayatvenAtra nocyate, kizvagre vakSyate iti bhAvaH / sampati bahuvaktavyatvena pazcAnnirdiSTA'pi anaupanidhi kI dravyAnupUryeva vyAkhyAyate / tatra khalu yA sA anaupanidhikI nidhAna, nidhi nikSepa, nyAsa sthApanA ye saba nidhizabda ke paryAya vAcI zabda haiN| upazabdakA artha samIpa hai aura nidhi zabdakA artha rakhanA hai| eka koI vivakSita padArtha pahile vyavasthApita kara dene para phira usake pAsa hI aura 2 dUsare padArthoM ke vakSyamANa pUrvAnupUrvI ke krama se jo rakhA jAtA hai usakA nAma upanidhi hai| yaha upanidhi jisa AnupUrvI kA prayojana ho vaha aupanidhikI AnupUrvI hai| isameM sAmAH yika Adi chaha adhyayanoM kA pUrvAnupUrvI se nikSepa kiyA jotA hai| inakA yaha nikSepa hI upanidhi hai / aupanidhikI AnupUrvI meM yaha upanidhi hI prayojanabhUta hotI hai / alpa viSaya vAlI hone se jo yahAM use vyAkhyAtavya nahIM kahA gayA hai usakA tAtparya yaha nahIM hai ki usa sUtra meM sUtrakAra usakA kathana nahIM kareMge / kintu Age ve use kaheMge-abhI yahAM nhiiN| anaupanidhikI AnupUrvI kA jo sUtrakAra che, kAraNake alapa viSayavALI hovAnA kAraNe atyAre ahIM tenuM pratipAdana karavAnI jarUra nathI "nidhi' padane artha ahIM "nikSepa" samaje nidhAna, nidhi, nikSepa, nyAsa ane sthApanA A badhA nidhizabdanA paryAyavAcI sanhA cha. 64' A74ne| aya' 'sabhI5' thAya che. ane nidhi' 24 rAkhavAnA arthane sUcaka che have upanidhi zabdane A pramANe artha thAya che-koI eka vivakSita padArthane pahelAM vyavasthApita karI dIdhAM pachI tenI pAse ja anya padArthone pUrvAnupUvanA kamathI je zakhavAmAM sthApita karavAmAM Ave che tenuM nAma upanidhi che. " A upanidhi je apUvInuM prajana che te AnupUvIne aupanidhimakI AnupUrvI kahe che temAM sAmAyika A ja adhyayanene pUrvAnupUvathI nikSepa karavAmAM Ave che. temane A nipa ja upanidhi rUpa che. opanipikI AnupUrvamAM A upanidhi ja prajAnata hoya che. apaviSayavALI havAne kAraNe tene ahIM vyAkhyAta karavA egya nahIM kahevAnuM tAtparya evuM nathI ke A satramAM sUtrakAra For Private and Personal Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogandrikA TIkA sUtra:73 nAmAdyAnupUrvInirUpaNam 299 dravyAnupUrvI sA dvividhA prAptA / 'anaupanidhikI' ityasyAyamarthaH anupanidhiHvakSyamANapUrvAnupUrNAdikrameNa anikSepaH-avyavasthApana, sa prayojanaM yasyAH sA anaupanidhikA / pUrvAnupUrvyAdikrameNa vyavasthApanaM na kriyate sA vyAdi paramANuniSpannaskandhaviSayA AnupUrvI anaupanidhikItyucyate iti bhaavH| aupanidhikI AnupUrvI ke pahile yahIM vivecana kara rahe haiM ! usakA kAraNa yaha hai ki usa AnupUrvI ke viSaya meM vaktavyatA bahuta hai| (tastha Na jA sA aNovaNihiyA sA duvihA) ina aupanidhiko anaupanidhikI AnupUrvI meM jo yaha dUsarI anopanidhikI AnupUrvI hai vaha do prakAra kI hai| (taMjahA) jaise (negamavavahArANa saMgahassaya) eka naigama vyavahAra naya saMmata aura dUsarI saMgraha naya saMmata / " anaupanidhikI" isakA artha isa prakAra se hai ki vakSyamANa pUrvAnupUrvI krama se jahAM padArthoM kI sthApanA nahIM hotI hai-usakA nAma anupanidhi hai yaha anupanidhi jisa AnupUrvI kA viSaya hai usakA nAma anopanidhikI AnupUrvI hai| jisa AnupUrvI meM pUrvAnupUrvI Adi ke krama se padArthoM kI sthApanA vyavasthA na ho aura jo vyAdiparamANu se niSpanna hue skaMdha ko viSaya karatI ho aisI AnupUrvI anopanidhikI AnupUrvI hai| tenuM nirUpaNa karavA mAgatA nathI teo ahIM tenuM nirUpaNa karavAnA nathI paNa A granthamAM (sUtramAM) ja tenuM nirUpaNa AgaLa karavAmAM Avaze. anaupanidhika AnupUrvanuM ahIM sUtrakAre aupanidhinI AnupUvI pahelAM je vivecana karyuM che tenuM kAraNa e che ke anaupanidhikI AnupUvI viSanI tavyatA ghI on aisii cha. (tatthaNaM jA sA aNova NihiyA mA davihA) mA bhanne prA2nI bhAnu mAmAnI re manopaniyatI mAlI cha ta meM prAranI 4ii che. (taMjahA) te me / nIya pramANe cha-(negamavavahArANaM saMgahassa ya) (1) nazama bhane 0512 naya sabhata mana (2) saMgrahanaya saMmata "anaupanidhi kI " A padane arthe A pramANe thAya che vasthamANa pUrvIpUrvInA ume jyAM padArthonI sthApanA thatI nathI tenuM nAma anupanidhi che. A anupanidhi je AnupUrvIne viSaya che te AnupUvInuM nAma anaupanidhikI AnupUrvI che. AnupUrvI mAM pUrvAnu pUva AdinA kramavaka padArthonI sthApanA vyavasthA na hoya ane je traNa Adi paramANuzI niSpanna thayelA (utpanna thayelA) skandhane viSaya karatI hoya (kaMdhanuM pratipAdana karatI hoya evI AnupUrvInuM nAma anaupanidhikI AnupUrvI che. For Private and Personal Use Only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 300 anuyogadvArasUtre naca skandhaviSaye 'napanidhi kItvaM nopapadyate, yataH kazcit skandhastrimadezikaH, kacicatuHpradezikaH kacit paJcamadezikaH ityuttarottara sarve skandhAH kramapUrvakameva bhavanti tatazca pUrvAnupUrvyA vyavasthApanasya sadbhAvAdanaupanidhikItvameva tatrAsti, navanauSanidhikItvaM tatra saMbhavatIti cet. 1 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir atrocyate tatra kasyacit skandhasya pUrvAnupUrvyAdi krameNa vyavasthApanaM nAnyena kenacit kriyate, sarveSAM skandhAnAM visrasApariNAmapariNatasyAt ataH skandhaviSayenau nidhikItvamupapadyate / yatra tu tIrthekarAdinA pUrvAnupUrvyAdikrameNa vastuna zaMkA- skaMdha meM anaupanidhi kI panA nahIM banatA hai| kyoMki koI skaMdha tIna pradeza vAlA hotA hai, koI cAra pradezavAlA hotA hai, koI pA~ca pradezavAlA hotA hai / isa prakAra uttarottara samasta skaMdha krama pUrvaka hI hote haiM isa prakAra inameM pUrvAnupUrvI ke krama se sthApanA kI sthA kA sadbhAva Ane se aupanidhi kI panA hI AtA hai, anopanidhikIpanA nahIM / uttara- skaMdho meM jo tripravezikatA Adi hai vaha kisI ke dvArA vahA~ kI huI nahIM hai- arthAt aisA nahIM hai ki tripradezI skaMdha hai use kisI ne tIna paramANu pUrvAnupUrvI krama se rakhakara banAyA ho| usameM tripradezikatA to svabhAva se hI hai| kyoMki jitane bhI skaMdha haiM ve saba svAbhAvika pariNAma se pariNata hote rahate haiN| isaliye skaMdha meM ratpanidhikIpanA hI AtA hai| jahAM para tIrtha kara AdikoM dvArA pUrvA zakA-skandhamAM anaupanidhikIpaNuM' sa'bhavI zakatu' nathI, kAraNa ke keAI skaMdha traNa pradezavALA hAya che, kaiAI cAra pradezavALA hoya che, kAI pAMca pradezavALA hAya che. A prakAre uttarottara samasta skandha kramapUrvaka ja hoya che. tethI temAM pUrvAnupUrvInA kramapUrvaka sthApanAnI vyavasthAne saddabhAva hAvAthI aupanidhikI paNa heAI zakatu nathI. uttara-dhAmAM je tripradezikatA Adi che te kAinA dvArA tyAM karAyela nathI eTale ke evI keI vAta nathI ke tripradezI je skadha che tene keAIe traNa paramANu pUrvAnupUrvI kramapUrvaka rAkhIne banAvyeA che. temAM te svabhAvathI ja tripradezikatA hAya che, kAraNa ke jeTalAM skandha che te badhAM svAbhAvika pazvima dvArA ja pirata thatA rahe che. tethI skaMdhamAM anaunidhipaNu ghaTAvI zakAya che jyAM tIrthaMkara AdikA dvArA pUrvAnupUrvI AdinA kramathI vastu of For Private and Personal Use Only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogacandrikA TIkA sUtra 73 nAmAdyAnupUrvInirUpaNam sussthApanaM bhavati, tatropanidhikI AnupUrvI, yathA-dharmAdharmAdiSadravyeSu, sAmAyikAdi paDadhyayaneSu ca / - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * nanvevaM pUrvAnupUrvyAdikrameNa vyavasthApanaM yatra nAsti tatrAnaupadhikIti svIkAre AnupUrvotvameva nopapadyate, pUrvAnupUrvyAdikramasyevAnupUrvI rUpatvAt pUrvAnupUrvyAdikrameNa vyavasthApanasyAbhAve AnupUrvyA eva nAsti saMbhavaH ? iti cetatrocyate - yadyapi skandhagatatryAdi paramANUnAM skandharUpeNa viziSTau kapariNAmapariNatatvAt tathApi yogyatAmAzrityAnupUrvItva saMbhavati / tathAhi tryAdiparamANunAmAdimadhyAvasAnabhAvena niyatakrameNa vyavasthApana yogyatA'stItyatastAM yogyatAmAzrityAtrApyAnupUrvI tvaM na viramyate / " 301 nupUrvI Adi ke krama se vastuoM kI vyavasthA hotI hai vahAM para aupani ghikI AnupUrvI hotI hai| jaise dharma adharma Adi 6 dravyoM meM aura sAmAyika Adi 6 adhyayanoM meM hai / - zaMkA- yadi aisA hI svIkAra kiyA jAve ki jahAM para pUrvAnupUrvI Adi ke krama se vyavasthApana nahIM hai vahAM anaupanidhikI AnupUrvI hai so isa kathana meM aisI mAnyatA meM AnupUrvIpanA hI nahIM AtA hai / kyoM ki pUrvAnupUrvI Adi ke krama meMhI AnupUrvI rUpatA hai| jahAM pUrvAnupUrvI Adi ke krama se vyavasthApana kA abhAva hai vahAM AnupUrvI kA hI saMbhava nahIM hotA hai| uttara - yadyapi skaMdhagata tIna Adi paramANuoM kA niyatakrama nahIM hai kyoM ki ve paramANuoM skaMdharUpase viziSTaika pariNAma meM pariNata rahA karate haiN| to bhI yogyatA ko Azrita karake unameM AnupUrvIpanA enI vyavasthA thAya che, tyAM aupaniSikI AnupUrvI thAya che. jema ke dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi 6 drabyAmAM ane sAmAyika Adi 6 adhyayanAmAM zA-le govu 4 mAnI levAmAM Ave ke jayAM pUrvAnupUrvI AdinA kramathI vyavasthApana nathI paNa anaupanidhikI AnupUrvInA kramathI vyavasthApana che, teA e prakAranI mAnyatAmAM te AnupUrvItA ja saMbhavI zakatI nathI, kAraNa ke pUrvAnupUrvI AdinA kramamAM ja AnupUrvIrUpatA che. jyAM pUrvAnupUrvI AdinA kramapUrNAMka vyavasthApananA abhAva che, tyAM AnupU IMnA sa'bhava ja hAtA nathI. For Private and Personal Use Only uttara--jo ke skandhagata traNu Adi paramANuonA niyatakrama hAtA nathI, kAraNa ke te paramANue kandharUpe eka viziSTa pariNAmamAM pariNata thayA kare che. chatAM paNa caizyatAne Azrita karIne AnupUrvItA A prakAre
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre ___ sampati asyA dvaividhyamAha-tadyathA-naigamavyavahArayoH, saMgrahasya ca / naigamavyavahArasaMmatA saMgrahasaMmatA ceti dvividhA'naupanidhikI dravyAnupUrvI tyarthaH / idamatra bodhyam -oghano hi naigamasaMgrahavyavahAraRjusUtrazabdasamabhirudaivaMbhUtAH sapta nayA bhavanti eteSAM hi dravyArthikaparyAyArthikarakSaNe nayadvaye'ntarbhAvo bhavati / 'dravyameva paramArthato'sti na paryAyAH' ityabhyupagamaparo nayo dravyAthikanayaH, 'paryAyA evaM vastutaH santi na dravya'-mityabhyupagamaparo nayaH paryAyAthikanayaH / tatra nayeSu-naigamasaMgrahavyavahArA dravyAthikanayAH, RjumUtrazabdasamamimAnA gayA hai / aura vahAM isa prakAra se-ki-tIna Adi paramANuoM meM Adi madhya aura avasAnabhAvarUpa jo niyatakrama hai usa krama se vyavasthApanakI yogyatA hai| isaliye usa yogyatA ko Azrita karake una tIna Adi paramANuoM meM bhI AnupUrvIpana viruddha nahIM hotaa| ___ anopanidhikI AnupUrvI meM jo vividhatA kahI gaI hai usakA abhiprAya yaha hai ki sAmAnya se naya sAta haiM, naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta / ina sAtoM kA dravyArthika aura paryAyArthika, ina do nayo meM antarbhAva ho jAtA hai / dravya hI paramArthataH-vAstavika rUpa se haiM paryAyeM nahIM-isa prakAra dravya kohI svIkAra karane vAlA naya dravyArthika naya hai / aura paryAyeM hI vAstavika sat hai dravya nahIM isa prakAra paryAyoM ko hI vAstavika rUpa meM mAnane vAlA naya paryAyArthika naya hai / naigama, saMgraha, aura vyavahAra ye tIna dravya ko hI mAnavAmAM AvI che-traNa Adi paramANuomAM Adi, madhya ane avasAna (anta) bhAvarUpa je niyatakrama che te kramanI apekSAe vyavasthApananI yogyatA che. tethI te regyatAnI apekSAe te traNa Adi paramANuomAM AnupUvI. tene sadUbhAva mAnavAmAM kaI vAMdha rahetuM nathI. anaupanidhizrI anupUvImAM je dvividhatA prakaTa karavAmAM AvI che. tenuM kAraNa nIce pramANe che-sAmAnya rIte te A sAta naya che-nagama, saMgraha, vyavahAra, jusUva, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta te sAte nayane bhujya me 2mA yI 75 -(1) dravyApi sara (2) paryAyAthi dravya ja paramAtaH (vAstavika rUpe) che-paryAyo nathI, A rIte dravyane ja svIkAra karanArA nayene vyArthika naya kahe che. paryAye ja vAratavika sat che-dravya vAstavika sata (vidyamAna vastu) nathI, A rIte paryAne ja vAstavika rUpe svIkAranArA nayane paryAyArthika naya kahevAmAM Ave che. nagama naya, saMgraha naya ane vyavahAra naya, A traNe For Private and Personal Use Only
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 303 manuyogacandrikA TIkA sUtra 73 nAmAdyAnupUrvInirUpaNam haDevaMbhUtAzcatvAraH pryaayaathiknyaaH| tatra dravyArthiko hi sAmAnyato dvividho bhavati-vizuddho'vizuddhazca / tatra naigamavyavahArarUpaH-avizuddhaH / saMgraharUpastu vishuddhH| naigamavyavahArau hi anantaparamANvanantadvayaNukAdhaneka vyaktyAtmakaM kRSNAdhanekaguNAdhAraM trikAlaviSayaM vA avizuddhaM dravyaM viSayIkurutaH, iti hetoranayoravizuddhatvam / saMgrahazca paramAyAdikaM paramANvAdi sAmyAdekaM tirobhUtaguNakalApamavidyamAnapUrvAparavibhAgaM nityaM sAmAnyameva dravyaM viSayIkurute / sAmAnyaM ca-anekatvAdi doSa. varjitatvAt zuddham / tatazca sAmAnyarUpazuddhadravyAbhyupagamaparatvAiyaM saMgrahanayaH shuddhH| viSaya karane vAle hone se dravyArthika naya haiM / Rju sUtra, zabda, samabhiH rUDha aura evaMbhUta ye cAra naya paryAyoM ko hI viSaya karane vAle hone se paryAyAthika naya haiM / sAmAnya se dravyArthika naya do prakAra kA hotA hai eka vizuddha aura dUsarA avizuddha / naigama aura vyavahAra ye do naya avizuddha haiN| saMgraha naya vizuddha hai| naigama aura vyavahAra ye do naya ananta paramANu, ananta vyaNuka Adi aneka vyaktisvarUpa, aura kRSNa Adi aneka guNoM ke AdhArabhUta athavA trikAlavartI aise aviruddha dravya ko viSaya karate haiN| isaliye ye avizuddha haiN| tathA saMgraha naya jAtiko apekSA se paramANu Adi eka sAmAnya rUpa dravya ko hI viSaya karatA hai usakI dRSTi meM aneka bhinna 2 paramANu bhI paramANu Adi rUpa se samAnatA vAle hone ke kAraNa eka haiM / guNa samUha para usakI na dravyanuM ja pratipAdana karanArA hevAthI dravyArthika nayamAM temane samAvI levAmAM AvyA che jusUtranaya, zabdanaya, samadhirUDha naya ane evabhUta naya, A cAre naye paryAnuM ja pratipAdana karanArA hevAthI temane paryAyArthika nayamAM samAvI zakAya che. sAmAnya rUpe dravyArthika naya be prakAre che-(1) vizuddha ane (2) avizuddha nigama ane vyavahAra, A bane naya avizuddha che ane saMgrahanaya vizuddha che. nigama ane vyavahAra naya anaMta paramANu, anaMtadvayaNuka Adi aneka vyakti svarUpa (vastusvarU5) ane kRSNa Adi aneka guNenA AdhArabhUta athavA trikAlavatI evA avizuddha dravyane viSaya kare che (pratipAdana kare che, tethI te bane nayane avizuddha kahyA che. saMgrahanayane vizaddha kahevAnuM kAraNa nIce pramANe che saMgrahanaya jAtinI apekSAe paramAru Adi eka sAmAnya rUpa dravyane ja viSaya kare che te nayanI mAnyatA anusAra te aneka bhinna bhinna paramANu paNa paramANu Adi rUpa samAna natAvALA hevAne lIdhe eka ja che. guNasamUha tarapha tenI dRSTi jatI nathI, For Private and Personal Use Only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 304 ___ anuyogadvArasUtra atra ca dravyAnupAH prakrAntatvAt dravyArthikamatenaiva tasyAH zuddhA'zuddhasvarUpa darzayiSyate, na tu paryAyAthikama tena, paryAyavicArasyApakrAntatvAditi ||suu073|| sampati naigamavyavahArasammatAmanaupanidhikI dravyAnupUrvI darzayati mUlam-le kiM taM negamavavahArANaM aNovaNihiyA davANupuvI ? negamavavahArANaM aNovaNihiyA davANupuvI paMcavihA paNNattA, taM jahA-apayaparUvaNayA1, bhaMgasamukttiNayA2, bhaMgo. vadaMsaNayA3, samoyAre4, aNugame5 ||suu074|| dRSTi nahIM jAtI hai| kyoMki guNa bhI eka prakAra kI paryAya hai| aura yaha vastu kI sahabhAvI paryAya hai dravyagata pUrvAparavibhAga ko bhI yaha nahIM mAnatA hai| ataH ina savadhAtoM ko gauNa karake vaha naya sirpha eka nitya sAmAnya dharmAtmaka vizuddha dravya ko hI viSaya karanevAlA hone se vizuddha mAnA gayA hai| kyoMki isa naya kA viSaya anekatvaAdi nahIM hai / sAmAnya rUpa dravyatva meM anekatvAdi to usakI dRSTi meM dakSaNa hai| ataH anekatvaAdi doSoM se varjita sAmAnyarUpa zuddha dravya ko viSaya karane ke kAraNa yaha naya vizuddha hai| yahAM para dravyAnupUrvI kA prakaraNa cala rahA hai isaliye dravyAdhikanaya ke mata se hI usa dravyAnupUrvI kA zuddha azuddha svarUpa sUtrakAra dikhalAveMge paryAyArthikanaya ke mata se nahIM / |mu073|| kAraNa ke guNa paNa eka prakAranI paryAya ja che. dravyagata pUrvApara vibhAgane paNa te mAnatuM nathI tethI A badhI bAbatane gauNarUpa gaNIne te naya mAtra nitya sAmAnya dharmAtmaka vizuddha dravyanuM ja pratipAdana karanAre hevAthI tene vizuddhanya mAnavAmAM Avyo che, kAraNa ke A nayano viSaya anekatva Adi nathI sAmAnyarUpa dravyatvamAM anekatva Adi te te nayanI mAnyatA pramANe dUSaNarUpa che. tethI anekava Adi doSathI vihIna sAmAnyarUpa zuddha dravya pratipAdana karanAra hovAne kAraNe saMgrahanayane vizuddha naya kahevAmAM AvyA che ahIM dravyAnupUvane adhikAra cAlI rahyo che, tethI sUtrakAra ahIM dravyArthika nayanI mAnyatA anusAra ja dravyAnupUvInA zuddha azuddha svarUpanuM nirUpaNa ka-paryAyArthika nayanA mata anusAra ahIM tenuM nirUpaNa 12 nahI ||suu073|| For Private and Personal Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 74 anaupanidhikIdravyAnupUrvInirUpaNam 305. chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayoH anaupanidhikI dravyAnupUrvI ? naigamavyavahArayoH anaupanidhikI dravyAnupUrvI pazcavidhA prajJaptA, tadyathA arthapadamarUpaH NatA1, bhaGgasamutkIrtanatA2, bhaGgopadarzanatA3, samavatArA4, anugama: ||suu074|| TIkA-' se kiM taM' ityAdi atha kA sA naigamanyavahArasammatA anaupanidhiko dravyAnupUrvI ? iti ziSya prshnH| uttaramAha-'naigamavavahArANaM' ityaadi| naigamavyavahArayoranaupanidhikI dravyAnupUrvI pazcavidhA prAptA / tad yathA-arthapadamarUpaNatA-artha:-jyaNukaskandhAdirUpastayuktaM tadviSayaM vA padam AnupUrvyAdikam-arthapadam , tasya prarUpaNaM kathanaM aba sUtra kA naigama-vyavahAra naya saMmata anaupanidhikI dravyAnunupUrvI ko prakaTa karate haiM-se kiM taM ityaadi| zabdArtha-(se kiM taM negamavavahArANaM aNovaNihiyA davvANupuvvI ?) he bhadanta ! naigama aura vyavahAra ina do nayoM ko saMmata jo anaupani. ghikI dravyAnupUrvI hai usakA kyA svarUpa hai ? uttaraH-(negamavavahArANaM aNovaNihiyA davvANupuSI paMcavihA paNNatA) naigama vyavahAranaya saMmata anopanidhikI dravyAnupUrvI pAMca prakArakI kahI huI hai / (taMjahA) ve prakAra ye haiM-(aTTha payaparUvaNayA, bhaMgasamucittaNayA, bhaMgovadaMsaNayA, samoyAre aNugame) arthapadaprarUpaNatA1, bhaMgasamutkIrtanatAra, bhaMgopadarzanatA3, samavatAra4, aura anugama5, / arthapadaprarUpaNatA-paNukaskaMdha AdirUpa artha se yukta athavA-paNukaskaMdha tIna paramANuvAlA skaMdha AdirUpa artha ko viSaya karanevAlA jo pada hai have sUtrakAra nigama ane vyavahAranaya saMmata anaupanidhikI dravyAna pUvIj 135 548 42 cha-" se kiM ta" tyAha sAtha-(se ki ta negamavavahArANaM aNovaNihiyA davvANupuvvI) ziSya gurune e prazna pUche che ke he bhagavAna! gama ane vyavahAra, A be nayane saMmata je anaupanidhi kI dravyAnupUrvI che tenuM svarUpa kevuM che? ttara-(negamavavahArANa bhaNovaNihiyA davANupuvvI paMcavihA paNyA tA) nagama ane vyavahAranaya saMmata anopanidhi kI dravyAnupUvI pAMca prakAranI hI cha. (taMjahA) te re| nIce pramANe che-(aTupayaparUvaNayA, bhaMga samuktitaNayA, bhaMgovadasaNayA, samoyAre aNugame) (1) a54 5355 / (2) sI. sabhuDItanatA, (3) gAyanatA, (4) sabhavatA2 mana (5) anugama arthapaprarUpaNatA-vyagruka (traNa paramANavALA) skandha Adi rUpa arthathI yukta athavA Ayukacchanya AdirUpa arthane viSaya karavAvALuM je pada che tenuM nAma ma0 31 For Private and Personal Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 306 anuyogadvArasUtre tadeva, arthpdprruupnntaa| bhAnupUyAdikA saMjJA, tadvAcyasyaNukAdirathaH sNjnyii| saMjJAsaMzisambandhakathanamAtraM prathamaM kartavyamiti bhaavH| iti prathamo bhedaH 1 / atra svArthe talU patyayo bodhyH| tathA-bhaGgasamutkIrtanatA-bhajyante vikalpyante iti bhaGgAH teSAmeva AnupUryAdipadAnAM samuditAnAM vakSyamANanyAyena saMbhavino vikalpAH, teSAM samutkIrtanaM samuccAreNaM, tadeva, bhaGgasamutkIrtanatA, AnupUyAdipadaniSpannAnAM pratyekabhaGgAnAM dvayAdisaMyogabhaGgAnAM ca smuccaarnnmityrthH| iti dvitIya bhedaH 2 / tathA-bhaGgopadarzanatA-teSAmeva sUtramAtratayA'nantarasamutkI. nitAnAM bhaGgAnAM pratyekaM sAbhidheyena vyaNukAdyarthena saha upadarzanam-bhaGgopadarzanaM, tadeva bhaGgopadarzanatA / iti tRtIyome 3 / usakA nAma arthapada hai| isa arthapada kI prarUpaNA karanA yahI arthapada prarUpaNatA hai| AnupUrvI Adi yaha saMjJA hai-nAma hai| ina nAma kA vAcyArtha jo vyaNuka Adi hai vaha saMjJI hai| saMjJA saMjJI ke saMbandhakA kathana mAtra saba se prathama karanA yahI arthapada prarUpaNatA hai| tathA-bhaMga samutkIrtanatA-jo bhedarUpa ho usakA nAma bhaMga hai| samudita unhIM AnupUrvI Adi padoM ke saMbhavita vikalpoM-bhedoM-kA acchI prakAra se uccAraNa karanA arthAt AnupUrvI Adi ke padoM se niSpanna hue pratyeka bhaMgoM kA aura saMyogaja do Adi bhaMgoM kA bolanA yahI bhaMga samutkotanatA hai| bhaMgopadarzanatA-sUtra mAtra hone ke kAraNa anantarUpa se uccarita hue unhI-bhaMgoM meM se pratyeka bhaMga kA apane abhidheyarUpa kathana jyaNukAdi artha ke sAtha jo upadarzana-gholanA hai-vahI bhaMgopadarzanatA hai| arthapada che. A arthapadanI prarUpaNa karavI tenuM nAma ja "arthapada prarUpa thatA" che. AnupavI Adi A saMjJA (nAma) che. A nAmane je Aithaka ATha vAgyArtha che saMzI che. saMjJA saMjJInA saMbaMdhanuM kathana ja sauthI pahelAM karavuM eja arthapadaprarUpaNutA che. bhaMgasamutkIrtanatA-je bheda rUpa hoya tenuM nAma bhaMga che. rAmudita eja AnupUva Adi padenA saMbhavita bhedenuM (vikapanuM) sArI rIte uccAraNa karavuM eTale ke AnupUrvI AdinA pade vaDe nipanna (utpanna) thayelA pratyeka bhAgonuM ane sagajanita che A isaMgonuM katha karavuM tenuM nAma ja bhaMgasamutkIrtanatA che. bhaMgepadarzanatA-sUtramAtra hevAne kAraNe anantararUpe uccarita thayelA eja bhaMgomAMthI pratyeka bhaMganuM pitAnA abhiya rUpa triacuka Adi arthanI sAthe je upadarzana (uccAraNa) karavuM tenuM nAma ja bhegepadanatA che, For Private and Personal Use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogandrikA TIkA sUtra 74 apopanidhikIdravyAnupUrvI nirUpaNam 307 nanu maGgasamutkIrtanabhopadarzanayoH ko bhedaH ? iti cet ucyate-bhaGgasAkIrtane bhaGgaviSayakaM sUtramevoccAraNIyam / bhaGgopadazene tu tadeva svaviSayabhUtenA. rthena shoccaaryitvymiti| tathA-samavatAraH teSAmevAnupUrtyAdi dravyANA svasthAnaparasthAnAntarbhAvacintanaprakAraH / iti caturthoM bhedaH 4 / tathA anugamaHanugamanam , anugamA neSAmevAnupUrvyAdidravyANAM satpadaprarUpaNAdibhiranuyogadvAraivicAraNam / iti paJcamobhedaH 5 / ebhiH paJcabhiprakAre naigamavyavahAranayamatena anaupanidhikyAH dravyAnupUrvyAH svakhyaM nirUpyata iti bhAvaH // 074 // tatra prathamaM bhedamAha mUlam-se kiM taM negamavavahArANaM aTrapayaparUvaNayA ? negamavavahArANaM apayaparUvaNayA-tipaesie ANupuvI, cauppaesie ANupuvI jAva dasapaesie ANuputrI, saMkhejapaesie zaMkAH-bhaMgasamutkIrtana aura bhagopadarzana ina donoM meM kyA bheda hai ? bhaMgasamutkIrtana meM bhaMga viSayaka sUtra kA hI kevala uccAraNa karanA hotA hai aura bhaMgopadarzana meM vahI sUtra apane viSayabhUta artha ke sAtha gholA jAtA hai| unhIM AnupUrvI Adi dravyoM kA svasthAna aura parasthAna meM antarbhAva hone ke vicAroM kA jo prakAra hai usakA nAma samavatAra hai| unhIM AnupUrvI Adi dravyoM kA jo satpadakI prarUpaNA Adi vAle anuyogadvAroM se vicAra karanA hotA hai vaha anugama hai| ina pAMca prakAroM se naigamavyavahAra naya ke mata se mAnya anauganidhiko dravyAnu. pUrvI kA svarUpa nirUpita hotA hai| |suu074|| zaMkA-bhaga samutkIrtana ane bhopadarzana vacce zuM bheda che? uttara-bhaMga samukIrtanamAM saMgaviSayaka sUtranuM ja kevaLa uccAraNa karavAnuM hoya che. paraMtu bhagadarzanamAM eja sUtra pitAnA viSayabhUta arthanI sAthai pyArita thAya che. samavatAra-eja AnupUrvI Adi dravyane svasthAna ane parasthAnamAM antarbhAva thavAnA vicArone je prakAra che tenuM nAma "samavatAra che. anugama-eja AnupUrvI Adi dravyo jene satpadanI prarUpaNA AdivALA anuga dvArathI vicAra karAya che tenuM nAma anugama che. A pAMca prakAre naigama ane vyavahAra nayanA matasaMmata anopaniSika dravyAnupUvInuM svarUpa nirUpita thAya che, sU074 For Private and Personal Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 308 anuyogadvArasUtre ANupuvI, asaMkhijapaesie ANuputrI, aNaMtapaesie ANupuvI, paramANupoggale aNANuputrI, dupaesie avattavae, tipaesiyA ANupuvIo jAva aNaMtapaesiyAo ANupubIo, paramANupoggalA aNANuputvIo, dupaesiyAI avttvyaaii| se taM gamavavahArANaM aTupayaparUvaNayA ||suu079|| chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayoH aSTapadaprarUpaNatA ? naigamavyavahArayoH aSTapadaprarUpaNatA-tripradezika AnupUrvI, catuSpadezika AnupUrvI, yAvad dazamadezika AnupUrvI, saMkhyeyapradezika AnupUrvI, asaMkhyeyapradezika AnupUrvI, anantamadezika AnupUrvI, paramANupudgala anAnupUrvI, dvipadezikaH abktvykH| tripradezikA AnupUvryoM yAvat anantapradezikA AnupUrvyaH / paramANupudgalAH anaanupuurvyH| dvipadezikAdIni avaktavyakAni / saiSA naigamavyavahArayo arthpdprruupnnaamuu075|| TIkA-ziSya : pRcchati-atha kA sA naigamavyavahArasamratA arthapadaprarUpaNatArUpA''nupUrvI ? iti| uttaramAi-naigamavyavahArasammatA'rthAdamarUpaNatArUpA''nupUrvI evaM vijJeyA, tathAhi-tripradezika:-trayApadezAH paramANulakSaNA vibhAgA yasmin sa tripradezikA pradezatrayAtmakaH skandhaH AnupUrvI bodhyA / evaM catuSpade.. aba sUtrakAra prathama bhedakA varNana karate haiM 'se kiM taM negamavavahArANaM ityaadi'| zabdArtha:-(se kiM taM negamayavahArANaM aTThapayaparUvaNayA) he bhadanta! pUrvakathita naigama vyavahAranayasaMmata arthapada prarUpaNatArUpa AnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? ____uttaraH-(negamavavahArANaM aThThapayaparUvaNayA) naigama vyavahAranaya saMmata arthapada prarUpaNatArUpa AnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai (ti. paesie ANupubbI, cauppaesie ANupubdhI, jAva dasapaesie ANu have sUtrakAra prathama bhedanuM varNana kare che" se ki ta negamavavahArANa'" tyAha zahAtha-(se ki ta negamavavahArANa apayaparUpavaNayA ?) bhagavan ! pUrva kathita naigamavyavahAra niyamita artha pada prarUpaNatA rUpa AnupUvInuM 1135 3tu cha 1 . uttara-(tipaesie ANupudhI, cauppaesie ANupupvI, jAba dasapaesie For Private and Personal Use Only
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir % 3D anuyogacandrikA TIkA sUtra 75 anaupanidhikIdravyAnupUrvI nirUpaNam 309 zikAskandho yAvat dazapadezikaH AnupUrvI bodhyA yAvat saMkhyAtapradezika Anu pUrvI, asaMkhyAtapradezikaH AnupUrvI, anantapradezikaH AnupUrvI bodhyaa| paramANupudgalaH ekaH paramANustu anAnupUrvI bodhyA / paramANvantarA-saMspRSTatvAt , dvipadezikA paramANudvayavibhAgavAn skandhastu AnupUrvitayA anAnuparvita yA vA vaktumazakyaH, ataH so'vaktavyakaH / yasmAdevaM tasmAt-tripadezikAH sarve'pi skandhA AnupUrNaM bhavanti, yAvat anantamadezikAH sarve'pi skandhA aanupuuyo bhavanti / puSvI saMkhejja paesie ANupuccI, asaMkhijapaesie ANupuvvI, aNaMtapaesie ANupuvvI) tIna pradezoMvAlA vyaNuka skaMdha AnupUrvI hai cAra pradezoMvAlA catuSpradezika skaMdha AnupUrvI hai| yAvat daza pradezoMvAlA skaMdha AnupUrvI hai yAvat saMkhyAtapradezoMvAlA skaMdha AnupUrvI hai, asaMkhya pradezoMvAlA skaMdha AnupUrvI hai| aisA jAnanA caahiye| ___ (paramANupoggale ANANupuccI, dupaesie avattabbae) parantu jo eka paramANu hai vaha AnupUrvI nahIM hai| kyoMki vaha aura kisI dUsare paramANu se saMspRSTa nahIM hai| dvipradezavAlA jo skaMdha hai vaha AnupUrvI rUpa se aura anAnupUrvI rUpa se vaktuM azakya hai isaliye vaha avaktavya hai| jaba aisI bAta hai to (tipaesiyA ANupuvvIo jAva aNaMtapaesi. yAo ANupulvIo) tIna pradezavAle samastaskaMdha AnupUrvI haiM-yAvat ananta pradezavAle jitane bhI skaMdha haiM ve saba AnupUrviyAM hai| (paramANu ANupuvvI, saMkhejjapaesie ANuputrI, asaMkhijjapaesie ANupuvvI, aNaMta paesie ANupuvvI) 15 prazAvANe yA 245 bhAnubhUtI cha, yA2 pra. zevALa catuSpadezika skadha AnupUvI che, dasa parvatanA pradezevALe skaMdha AnupUrNa che, saMkhyAta pradezevALo sakaMdha AnupUrvI che, asaMkhyAta pradezevALa skaMdha AnupUrva che ane anaMta pradezavALo skaMdha AnupUrvI che, ema samajavuM (paramANupoggale aNANupuvvI, dupaesie avattavvae) parantu 2 31 // eka paramANu che te AnupUrvI rUpa nathI, kAraNa ke te kaI bIjA paramANu vaDe saMskRSTa hetuM nathI be pradezavALo je skaMdha che te AnupUrvI rUpe ane anAnupavI" rUpe vyakta tha azakya che tethI te avakatavya che. je evI vAta cha taH (tipaesiyA ANupuvvIo jAva aNaMtapaesiyAo ANuputrIo) ay pradezovALA samasta ka AnupavIe rUpa che, ane anaMta paryantanA pradezevALA jeTalA sakaMdha che teo paNa AnupUrvIe rUpa che. For Private and Personal Use Only
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre paramANupudgalAstu anAnupUjyoM bhavanti / dvipradezikAni-dvayaNukaskandhadravyANi AnupUrvitayA'nAnupUrvitayA vA avaktavyakAni bhavanti / ___ atredaM bodhyam-AnupUrvI paripATItyucyate / sA ca yatraivAdi madhyAntalakSaNaH sampUrNo gaNanAnukramo'sti tatraivopapadyate, nAnyatra / evaM ca yatra skandha Adimadhyo. 'ntazca bhavati sa skandha AnupUrvItyucyate / Adizca yasmAtparamasti pUrva nAsti sa bodhyaH / madhyazca yasmAt pUrvamasti paramapyasti sa bodhyH| antazca yasmAtpUrvamasti para nAsti sa bodhyH| etattritayaM tu tripadezikAyanantapredezikAnteSu poggalA aNANupuvvIo, dupaesiyAiMavattavyayAI) jo bhinna 2 asaMbaddha avasthAvAle-pudgala paramANu haiM ve AnupUrviyAM nahIM haiM / (dupaesiyAI avattavyayAI) aura jo do pradezavAle pudgala skaMdha haiM ve AnupUrvI rUpa se aura anAnupUrvI rUpa se vaktavya nahIM hone ke kAraNa avaktavya haiN| ___ yahAM yaha samajhanA cAhiye-ki AnupUrvI nAma paripATI kA hai| yaha paripATIrUpa AnupUrvI vahIM para hotI hai ki jahAM para Adi madhya aura anta rUpa gaNanA kA saMpUrNa anukrama hotA hai / anyatra nahIM hotii| isa prakAra jahAM skaMdha meM Adi, madhya aura aMta hotA hai| vaha skaMdha AnupUrvI aisA kahalAtA hai| jisase para hai aura pUrva nahIM hai vaha Adi zabdakAbAcyArtha-padakA artha hai / jisase pUrva hai aura para bhI hai vaha madhya zabda kA vAcyArtha hai / aura jisase pUrva hai parantu para nahIM hai-vaha anta (paramANugoggalA aNANupubbIo, dupaesiyAI akttavvayAi) 2 minna bhinna-asaMbaddha avasthAvALA pula paramANuo che teo AnupUrvIo rUpa nathI, ane je be pradezevALA pulaska che temane AnupUrvI rUpa ane anAnupUra rUpe vyakta karI zakAya evAM na hovAthI avakatavya che. ahIM AnupUrvAne artha paripATI samaje te paripATI rUpa AnupUvIne tyAM ja sadUbhAva hoya che ke jyAM Adi, madhya ane anta rUpa gaNanAno saMpUrNa anukrama zakaya hoya che-jyAM A anukrama saMbhavita hoto nathI tyAM AnupUvI paNa saMbhavI zakatI nathI A prakAre je kaMdhamAM Adi, madhya ane anta hoya che, te skandhane AnupUvarUpa kahI zakAya che. jenI pa kaMI na hoya paNa pachI kaMIka heya, e "Adi' padane vAcArya che. jenI pUrve kaMIka hoya ane pachI paNa kaMIka hoya, e madhya' padane vAgyArtha che. jenI pUrve kaIka hoya paNa pachI kaI paNa na haya, e For Private and Personal Use Only
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyoga candrikA sUtra 75 anaupani dhikI dravyAnupUrvI nirUpaNam 311 svasti, atasteSu pratyekaM skandhaH anupUrvI bhavati / paramANupudgale tu etastritayaM nAsti, ataH so'nAnupUrvI bodhyaH / dvipadezikastu avaktavyako bhatrati / yadyapi tatra paramANudrayasya sadbhAvAdanyo'nyApekSayA pUrvapaJcAdbhAvo'sti, atastatra pUrvasya anu-anupUrve tasya bhAva AnupUrvI ityevaMrUpA''nupUrvI sutarAM sidhyati, tathApi madhyAbhAvAt sampUrNagaNanAnukramo nAsti, ataH sa AnupUrvItvena vaktumazakyaH / nanu mA'stu sampUrNagaNanAnukramastathApi pUrvapazvAdgAdarUpAyA AnupUrvyA vidyamAnatvAdayamAnupUrvI bhavitumarhati ? iti ceducyate, yathA meruparvatAdau kacit zabda kA vAcyArtha hai / ye tInoM Adi madhya aura anta tripradezika Adi skaMdha se lekara ananta pradezataka ke skaMdhoM meM hote haiN| isaliye inameM pratyeka skaMdha AnupUrvI rUpa hotA hai / parantu jo eka paramANu hai usameM ye tInoM nahIM hote haiN| isaliye vaha AnupUrvI nahIM hotA hai| vipradezika pudgalaskaMdha avaktavya hotA hai| yadyapi dviprezika skaMdha meM do paramANu saMzliSTa rahate haiM isaliye vahAM anyonyApekSA se pUrva pazcAdbhAva hai / ataH pavasya anu-pUrva ke pIche anupUrva hai aura isa anupUrva kA jo bhAva hai vaha AnupUrvI hai / ityevaM rUpA AnupUrvI sutarAM vahAM siddha ho jAtI hai, to bhI madhya kA abhAva hone se sampUrNa gaNanAnukrama vahAM nahIM banatA hai| isaliye vaha gaNanAnukrama AnupUrvI rUpa se vaktaM azakya hai| - 'anta' pahano vAsyArtha he mAtrA (Adi, madhya mane mantano) sadbhAva tripradezika Adi smudhathI laine atata pradezika ntanA skardhAmAM DhAya che. tethI te pratyeka 'dha AnupUrvI rUpa hoya che. parantu je eka paramANu che temAM smAdi, madhya ane anta, A traNene abhAva hoya che, tethI eka paramANu AnupUrvI rUpa hAtu nathI dvidezika kadhane AnupUrvI rUpe athavA teA anAnupUrvI rUpe vyakata karI zakatA nathI tethI tene avakatavya kahyo che ne ke dvipradezika skulamAM e paramANu suzliSTa rahe che, kAraNe temAM anyanyanI apekSAe pUrva pazcAdbhAvanA (Adi ane antanA) sadUbhAva hAya che, parantu tyAM madhyane sadbhAva hAtA nathI anupUrvanI vyutpatti yA abhAye thAya che - " pUrvasya anu anupUrvaH pUrvenI pAchaLanu eTale anupUrva'' A anupUrvanA je bhAva che tenu' nAma AnupUrvI' che. A prakAranI AnupUrvI te ahIM (dvidezI dhamAM) saraLatAthI siddha thaI jAya che, chatAM paNa madhyanA abhAva hAvAthI tyAM saMpUrNa' gaNanAnukrama sa'bhavI zakatA nathI tethI te gaNanAnukrama AnupUrvI rUpevyakata thavA azakaya che. 79 66 For Private and Personal Use Only
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 312 anuyogadvArasUtre kamapi padArtha madhyatvenAvadhIkRtya pUrvAdivibhAgo lokaiH kriyate, tathaivA'trApi yadi syAttarhi syAdevam / nacaivamasti / atra tu madhye ko'pi nAsti, yamavadhIkRtyA'sAGkaryeNa pUrvapazcAdbhAvaH parasparAnapekSayA saMbhavet / arthAt- yatrAyacaramaparamAyomadhye'nyaH paramANurvidyate, tatra-madhyagataM paramANumAzritya yaH pUrvapazcAdbhAvo bhavati sa evAnupUrvI bhavati, nAnyaH ato'yamAnupUrvItvena vaktumazakyaH / zaMkAH-saMpUrNa gaNanAkrama bhale na ho-parantu pUrva pazcAdbhAvarUpa AnupUrvI ke vidyamAna hone se yaha vipradezI skaMdha AnupUrvI ho sakatA hai| - uttaraH-jisa prakAra meru parvata Adi meM kisI sthala para kisI bhI padArtha ko madhyarUpa se maryAdita karake loga usase pUrva pazcimapara kA vibhAga karate haiM, usI prakAra yahAM para bhI-dvipradezika skaMdha meM bhI yadi aisA hotA to aisA ho sakatA arthAt AnupUrvitva A sktaa| parantu aisA to hai nhiiN| kyoMki yahAM dvipradezika skaMdha meM madhya meM koI bhI nahIM hai ki jise maryAdita karake usa skaMdha meM pUrva para bhAva paraspara kI anapekSA ke samagra bhAva se bana jAve / tAtparya kahanekA yaha hai ki jahA~ para Adi aMtake do paramANuoM ke bIca meM eka tIsarA paramANu maujUda rahatA hai vahAM para madhya gata paramANu ko avadhibhUta mAna kara jo pUrva pazcAdbhAva hotA hai vahI AnupUrvI hotA hai| anya dUsarA nhiiN| isaliye dipradezI skaMdha AnupUrvI rUpa se vaktuM azakya hai| zaMkA-saMpUrNa gaNanAnukrama bhale na hoya paNa Adi ane antarUpapUrvapazcAdumAva rUpa AnupUrvI vidyamAna hovAthI A dvidezI AMdha AnuPvI rUpa saMbhavI zake che te tene AnupUrvI rUpa kahevAmAM zuM vAMdho naDe che? uttara-je rIte meru parvata Adi sthaLanI madhyamAM AvelA koI pahAthane madhyabhAga rUpe maryAdita karIne ke tenA pUrva pazcima rUpa vibhAga pADe che ane madhyastha sthaLanI pUrve AvelA bhAgane pUrvanA bhAga rUpe ane pazcime AvelA sthaLAne pazcimanA bhAga rUpe oLakhe che, eja pramANe DipradezI skandamAM paNa madhyabhAgane sadUbhAva hota evuM thaI zakata banata-tenA pUrva-pazcimarUpa vibhAga paDI zakata-ane te temAM AnupUrvItva saMbhavI zakata, paraMtu evuM te temAM zakya nathI, kAraNa ke dvidezika skanyamAM madhyamAM evuM kaMI paNa nathI ke jene maryAdita karIne te sekanDamAM pUrva para bhAva parasparanI apekSA pUrvaka samagrarUpe zakya bane A kathanane bhAvArtha e che jyAM Adi ane antanA be paramANuonI vacce eka trIjuM paramANu majUra hoya che, tyAM madhyanA paramANune avadhibhUta (maryAdArUpa) mAnIne pUrvapazcAdabhAva zakaya bane che ane tyAre ja anupUvI saMbhavI zake che-te sivAya ApavItva zakya banatuM nathI. te kAraNe dvidezI skaMdhane ApavarUpe vyakta karI zakato nathI, For Private and Personal Use Only
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 75 anaupanidhikI dravyAnupUrvInirUpaNam 316: nanu tarhi paramANupula banAnupUrvItvena kathaM nocyate ? iti cedAha - parasparApekSayA pUrvapazcAdbhAvamAtrasya sadbhAvAdayamanAnupUrvItvenApi vaktuM na zakyate / itthamAnupUrvItvena anAnupUrvItvena ca vaktumazakyatvAda vaktavyaka eva dvacaNuka skandhaH / anena cedamAyAtaM yat tripadezikAdau bhAdimadhyAntabhAvasya vidyamAnatayA'sIkUryeNa pUrvapacAdbhAvasya saccAt tripadezikAdiH skandha evAnupUrvI, paramANupukhanAnupUrvI, dveNustvavaktavyaka iti / evaM cAtra saMjJAsaMjJisambandhakathanarUpA'padarUpaNA kRtA bhavati / zaMkA- jaba yaha DipradezikaskaMdha AnupUrvIrUpa se nahIM kahA jA sakatA hai to phira ise pudgandraparamANu kI taraha anAnupUrvI rUpa se kyoM nahIM kaha dete haiM ? uttara - paraspara kI apekSA se isameM pUrvapazcAdbhAva mAtra kA jaba sadbhAva hai to phira ise anAnupUrvI rUpa se bhI kaise kahA jA sakatA hai?| isa prakAra AnupUrvI aura anAnupUrvI rUpa se yaha dvipradezikaskaMdha vaktuM aza kya hone se avaktavya koTi meM mAnaliyA gayA hai| isa kathana se yaha bAta AI ki tripradezika Adi skaMdha meM Adi, madhya aura anta-bhAva kI vidyamAnatA hone se samagra rUpameM pUrvapacAdbhAva maujuda hai| yaha tripradezika Adi skaMdha hI AnupUrvI hai| aura paramANu pudgala anAnupUrvI hai tathA iNukarakaMdha avaktavya hai / isa prakAra yahAM para saMjJAsaMjJi sambandharUpa artha pada kI prarUpaNA ho jAtI hai| 1 sad zaMkA-jo dvipradezI kaMdha AnupUrvI rUpa kahI zakAtA nathI, te tene pudgala paramANunI jema anAnupUrvI rUpa kahevAmAM ze| vAMdhA che? uttara-parasparanI apekSAe temAM pUrva pazcAdUbhAva mAtranA ja jo bhAva che te tene anAnupUrvI rUpa paNu kevI rIte kahI zakAya ? A rIte zrA dvidezI kadha bhAnupUrvI rUpa paNa kahI zakAya tema nathI ane anADu pUrvI rUpa paNa kahI zakAya tema nathI, te kAraNe tene avaktavya kATimAM guNAvavAmAM Avye che. A kzana dvArA eja vAta siddha thAya che ke trizna dezika Adi, skaMdhamAM Adi madhya ane anta bhAvanI vidyamAnatA hovAthI temAM samagrarUpe pUrva pazcAdbhAva mejUda che. tethI A tripradezika Adi koSTa sAtupUrvI rUpa che, ane paramANu pudgala anAnupUrvI rUpa che tathA dvidezI pa vatavya TinA he yA are yahI saMjJA saMjJI samadha 15 atha padmanI prarUpaNA thaI jAya che, a0 40 For Private and Personal Use Only
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ___ manuyogadvArI _ nanu 'tripradezika AnupUrvI' ityAyekavacanamadarzanenaiva saMzAsanisambandha kathanaM siddham , kathaM punakhimadezikA AnupUrvyaH ityAdi bahuvacanAntanirdeza: kRtaH ? iti ceducyate-AnupUAdi dravyANAM prati medamanantavyaktikhyApanArya negamavyavahArayorityaMbhUtA'bhyupagamapradarzanArtha ca bahuvacanAntatvena nirdezaH kata iti nAsti kazcid dossH| __ zaMkA-"tripradezika AnupUrvI" ityAdi ekavacana ke kathana se hI saMjJA saMjJI sambandhakA kathana java siddha ho jAtA hai taba phira kyoM sUtrakAra ne "tripradezikA AnupUrvyaH" tIna ityAdi bahuvacanAnta pada kA nirdeza kiyA? ___ uttara-AnupUrvI Adi dravyoM kA haraeka bheda ananta vyaktirUpa hai isa bAta ko khyApanakarane ke liye aura naigama evaM vyavahAra naya kA aisA siddhAnta hai isa bAta ko pradarzita karane ke liye bahuvacanakA prayoga kiyA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki "tripradezA AnupUrvyaH" aisA jo sUtrakArane kathana kiyA hai usase ve yaha kahanA cAhate haiM ki tripradezika eka dravyarUpa eka hI AnupUrvI nahIM hai kintu tripradezika dravya ananta haiM-ataH ananta AnupUrviyAM haiN| isaliye tripradezikarUpa bhinna 2 ananta AnupUrviyoM kI sattA sUcita karaneke liye "tripradezikA AnupUrvyaH" aisA bahuvacanAnta pada kA prayoga kiyA gayA hai| zakA- tripradezika ItyAdi eka vacananA kathana dvArA ja saMjJA sI parnu jayana ne siddha ya ya cha t| sUtrAre "tripradezikA bhAnupUrvaH" vipradezika AnupUrvIe ItyAdi bahuvacanAnta pane niza zA 22 vyA cha ? 1 uttara-AnupUrvI Adi ne pratyaka le anaMta vyaktirapa (pAtharUpa) che," e vAtanuM pratipAdana karavAne mATe ane naugama tathA vyavahAra nayane e siddhAMta che e vAtane pradarzita karavA mATe bahAcannaa prayoga 55 42pAmA bhaaye| cha mAyananu tAme " tridezAH AnupUya:" I t2nu sUtrAre 2 yana tanA bA tasA e vAta prakaTa karavA mAge che ke tripradezika eka dravyarUpa eka ja AnupUvI nathI paraMtu tripradezika dravya anaMta hovAne lIdhe ananta AvI che. tethI triAdezika rUpa judI juya anaMta AnupavAnI sattA (astitva) thita 42vAne mAre "tripradezikA jAnupUrvyaH" " nizi mAnu " evAM bahuvacanAnta padane prayoga karavAmAM AvyuM che. e ja pramANe cAra For Private and Personal Use Only
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyoga bandrikA TIkA sUtra 75 mamopanidhikI dravyAnupUrvInirUpaNam nanu anAnupUrvIdravyamekena paramANunA niSpadyate, avaktavyaka dravyaM tu paramANudvayena, AnupUrvIdravyaM tu jaghanyato'pi paramANutrayeNa evaM dravyavRddhayA pUrvAnupUrvIkramamAzritya prathamamanAnupUrvIdravyaM vaktavyam, tato'vaktavyakadravyam, tatacAnupUrvIdravyam / pazcAnupUrvIkramamAzritya tu prathamamAnupUrvI dravyaM vaktavyam, tato'vaktavyakadravyam, tatacAnupUrvIdravyam / atra punaH kramadvayamullaGghaya nirdezaH kathaM kRta ? iti ceducyate isI prakAra se cAra pradezoMvAlA eka skaMdha eka AnupUrvI hai-isa prakAra se cAra pradezoMvAle skaMdha bhI ananta haiM ataH ve anantAnupUrviyAM haiN| anyatra bhI isI prakAra se udbhAvita kara lenA cAhiye / zaMkA- anAnupUrvI jo dravya hai vaha eka paramANu se niSpanna hotA hai arthAt eka paramANu anAnupUrvI hai, aura avaktavya dravya paramANuiya ke sambandha se niSpanna hotA hai| arthAt saMzliSTa paramANudrayaskaMtra avaktavya hai, tathA kama se kama bhI AnupUrvI dravya paramANutraya se niSpanna hotA hai, arthAt paramANutraya ke saMzleSa se saba se jaghanya AnupUrvI freenna hotI hai isa prakAra dravya kI vRddhi se pUrvAnupUrvI krama ko lekara sUtrakAra ko cAhiye thA ki ve pahile anAnupUrvI dravya kA kathana karate, isake bAda avaktavya dravyakA kathana karate aura isake bAda AnupUrvI dravya kA kathana karate haiN| yadi pazcAnupUrvI ke krama ko lekara unheM kathana karanA pradezAvALA eka kadha eka AnupUrvI rUpa che ane cAra pradezeAvALA je anata dhA che tee anaMta AnupUrvI rUpa che eja pramANe anaMta pradezI pantanA spadhA viSe paNa samajI levu.. zakA-anAnupUrvA je dravya che te eka paramANumAMthI niSpanna thAya che eTale ke eka paramANu anAnupUrvI rUpa che, ane avakatavya dravya e paramAhyunA saMbaMdhathI niSpanna thAya che-eTale ke sazliSTa paramANu hrayaska dha va tanya che-eTale ke dvipradezI kadha AnupUrvI rUpa paNa nathI ane anAnu pUrvI rUpa paNuM nathI AnupUrvIdravya echAmAM ochA traNa paramANu vI niSpanna thAya che eTale ke traNa paramANunA sazrleSathI jaghanyamAM jadhanya rUpa AnupUrvI niSpanna thAya che. A rIte dravyanI vRddhi dvArA pUrvAnupUrvI manI apekSAe sUtrakAre pahelAM anAnupUrvI dravyanuM kathana karavuM joItuM hatuM. tyAra pachI avaktavya dravyanuM kathana karavuM joitu` hatu` ane tyAra bAda AnupUrvI dravyanuM kathana karavu. joitu hatu. je pazcAtupUrvInA kramathI krazna karavu DAya For Private and Personal Use Only
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir HINDIMAR A croanmireonan e sung ___ anuyogamAraste ___ AnupUrvIdravyApekSayA'nAnupUrvIdravyANi alpAni, anAnupUrvIdravyApekSayA'. baktavyakadravyANi alpetarANi, ityeva' vyahAnyA pUrvAnupUrvIkramanirdeza evAtra vartate, iti nAsti kazcidoSaH / sampati prakRtamupasaMharannAha-saiSA naigamavyavahArasammatA'rthapadamarUpaNatArUpAnopanidhikI AnupUrvI ||suu075|| tha to-pahile AnupUrvI dravya kA kathana karate bAda meM avaktavya dravya kA kathana karate aura phira bAda meM anAnupUrvI dravya kA kathana krte| parantu unhoMne ina donoM kramoM kA ullaMghana kara nirdeza kiyA hai so isakA kyA kAraNa? uttara-sUtrakAra ko isa prakAra ke nirdeza se yaha batalAnA iSTa hai ki AnupUrvI dravya kI apekSA anAnupUrvI dravya thoDe haiM, aura anAnupUrvI dravya kI apekSA avaktavyaka dravya aura bhI kama haiN| isa prakAra damya ko hAni se sUtrakArane yahAM pUrvAnupUvikrama ko lekara usI kA nirdeza vaktavyarUpa se iSTa kiyA hai| ataH isa prakAra nirdeza meM koI doSa nahIM hai / (se taM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayA) isa prakAra se negama vyavahAranaya saMmata yaha pUrvaprakAnta artha padaprarUpaNatArUpa kA anopanidhikI AnupUrvI hai| bhAvArtha-sUtrakArane isa sUtra dvArA arthapada prarUpaNA kA kyA svarUpa hai yaha viSaya spaSTa kiyA hai| vyaNukaskaMdha se lekara ananta pradezapAle te pahelAM AnupUrvAdrathanuM, tyAra bAda avyakta dravyanuM ane tyAra bAda anAnupUrva dravyanuM kathana karavuM joItuM hatuM. paraMtu A be kramamAMthI eka paNu kramane anusaravAne badale temaNe pahelAM AnupUvadravyanuM, tyAra bAda anAnupUvanu dravyanuM ane chelle avakatavya dravyanuM kathana karyuM che. te Ama karavAnuM zuM kAraNa haze? uttara-sUtrakAra A prakAranA krama dvArA e batAvavA mAge che AnupU. vidravya karatAM anAnupUvI dravya thoDuM che, ane anAnupUrvI dravya karatAM vaktavya. thoDuM che A rIte sUtrakAre ahIM dravyanI hAnino apekSAe pUrvAnavIra kramane AdhAra laIne upayukta krame te prarUpaNuM karI che. tethI A prakAranA nidezamAM koI doSa nathI. . . (se. ta' negamavavahArANaM aTupayapakhavaNayA ) mA 12nu narAma bhane yavahAranaya saMmata pUrva prastuta arthapada prarUpaNutA rUpa anaupayikI mAnuSI nu 1135 che. . bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA artha pada prarUpaNAnuM kevuM svarUpa che te viSayane spaSTa karyA che. traNa aNuvALA (trapradezI) skaMdhathI laIne anaMta . . . For Private and Personal Use Only
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . - - h anuyogabandrikA TIkA sUtra 76 naigamavyavahArArthapadamarUpaNA asyAH prayojanaM kim ? ti dayitumAha mUlam-pasAe gaM negamaDavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM? eyAe NaM negamavavahArANaM aTupayaparUvaNayAe bhaMgasamukttiNayA kajaI ||suu876|| jitane bhI skaMdha haiM ve saba yahAM "artha" zabda se gRhIta hue haiN| isa artha se yukta athavA isa artha ko viSaya karanevAlA jo pada hai usakA nAma arthapada hai| isakI prarUpaNA kA nAma artha pada prarUpaNA hai| isa prarUpaNA meM pudgala paramANu aura vipradezI skaMdha varjita ho jAte haiN| kyoM ki-ekapudgalaparamANu AnupUrvI rUpa nahIM hai aura dvipradezI skaMdha avaktavya hai / saba se jaghanya AnupUrvI kA prAraMbha tripradezI skaMdha se hotA hai| kyoMki yahIM se krama kI sampUrNa gaNanA calatI hai / gaNanA kA tAtparya ginatI se haiN| Adi madhya aura aMta isa prakAra se gaNanA jahAM hotI hai vahIM para AnupUrvI rUpa paripATI maujUda rahatI hai| yaha artha pada prarUpaNArUpa AnupUrvI naigamanaya aura vyavahAranaya ina donoM nayoM ko saMmata hai| ye artha pada prarUpaNArUpa AnupUrviyAM eka se lekara ananta haiN| isakA kAraNa yaha hai ki dhipradezI AdiskaMdha se lekara anantapradezI skaMdha taka ke jitane bhI skaMdha haiM ve saba ananta haiN| ||muu0 75 // paryantanA pradezavALA jeTalA ja che, te badhAne laIne ahIM "artha": padethI grahaNa karavAmAM Avela che. A arthathI cukata athavA A arthanuM pratipAdana karanArUM je pada che tenuM nAma "arthapada che. tenI prarUpaNAnuM nAma " arthe pada prarUpaNa' che, A prarUpaNAmAM muddala paramANu ane dvipradezI skaMdha vajita thaI jAya che-eTale ke temanI prarUpaNa thatI nathI, kAraNa ke eka pudgala paramANu AnupUrvI rUpa nathI ane dvipadezI kapa avakatavya che. jaghanyamAM jaghanya AnupUrIne prAraMbha tripradezI skadhathI thAya che, kAraNa ke tyAMthI ja kamanI saMpUrNa gaNanA cAlu thAya che. (gaNanA eTale gaNatarI Adi, madhya ane anta, A prakAranI gaNanA jayAM saMbhavita hoya che, tyAM je AnupUrvI rUpa paripATI mojuda rahe che. A arthapada prarUpaNA rUpa Anapuuvii mamanaya bhane "vyavahAramaya, mAnne nayA dvArA samata (mAnya) che. A arthapada prarUpaNArUpa AnupUrvIo ekathI laIne anaMta paryantanI che, kAraNa ke vipradezathI laIne ane pradeza sudhInA jeTalA kedha che, te badhAM anaMta che. sU075 " For Private and Personal Use Only
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ---- - 318 anuyogadvArasta chAyA-etayA khalu negamavyavahArayoraryapadamarUpaNatayA kiM pojanam ? etayA khalu naigamavyavahArayorarthapadamarUpaNatayA mAsamutkInatA kriyte||076|| TIkA-'eyAe ' ityAdi etayA naigamavyavahArasammatayA arthapadamarUpaNatayA ki prayojanam kiM phalam / iti ziSyaH pRcchati / atha-uttarayati-etayA negamavyavahArasammatayA'rthapadapaka paNatayA bhaGgasamutkorsanatA kriyte| ayaM bhASA-aryapadaprarUpaNatAyAM saMjJAsahita dhyavahAro nirUpitaH / saMjJAsaMzivyavahAre satyeva mAkAH samutkIrtayituM zakyante, mAnyayA, saMjJAmantareNa nirviSayANAM bhaGgAnAM prarUpaNAyA asaMbhavAt / tasmAd isakA prayojana kyA hai ? isa bAta ko satrakAra aba pradarzita karate haiM-'eyAeNaM' ityaadi| - zabdArtha-he bhadanta ! (eyAraNaM negamayavahArANaM ahupayaparUvaNayAe ki paoyaNaM) naigama vyavahAranaya saMmata isa artha pada prarUpaNatA rUpa AnupUrvI se kyA prayojana saghatA-nikalatA hai| utsara-(eyAraNaM negamayavahArANaM ahupayaparUvaNayAe bhaMgasamu. kittaNayA kajjA) isa naigamavyavahAranaya saMmata artha pada prarUpaNatArUpa AnupUrvI se bhaMga samutkIrtanatA kI jAtI hai| tAtparya yaha ki pahile jo yaha kahA gayA hai ki artha pada prarUpaNatA meM saMjJA saMjivahAra nihita hai / kyoM ki usI se saMjJA saMjJi vyavahAra calatA hai| aura isa vyavahAra ke hone para hI bhaMgoM kA samuskItana (utpatti) ho sakatA hai| anyathA nahIM ho sakatA hai| kAraNa-saMjJA-nAma-ke vinA nirviSaya hue have A arthapada prarUpaNa rUpa AnupUrvanuM prajana prakaTa karavA mite sAra -" eyAeNaM" tyA hAtha-48-3 sapa! (eyAeNa negamavabahAgaNa adupayapalavaNa. yAe ki paoyaNa 1) gama bhane yahAranaya samatA 56 pra35ratA 25 AnupUvI dvArA kayuM prayojana siddha thAya che? uttara-(eyAeNaM negamavavahArANaM aTupayaparavaNayAe bhegasamuktiNayA kAda) A nagamanaya ane vyavahAranaya saMmata arthapada prarUpatA rUpa ApavI vaDe bhagasamutkIrtanatA karAya che A kathananuM tAtparya nIce pramANe cheA pahelAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke arthapada prarUpaNutAmAM saMjJA saMsI vyavahAra cAle che, ane te vyavahArane abhAva hoya te ja bhagenuM sarakIrtana (bhaMganI utpati) thaI zake che-tene abhAva hoya te thaI zakatuM nathI. kAraNa ke saMjJA (nAma) vinA nirviSaya thayelA aMge (vika, For Private and Personal Use Only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gauriefgarrier sUtra 73 bhaGgasamutkIrtanatAnirUpaNam 319 bhakusamukIrttanataiva etasyA naigamavyavahArasammatAyA arthapadaprarUpaNatAyAH phalaM bodhyamiti // 076 // adhAnaupanidhikyA dvitIya bhedarUpAmarthapadamarUpaNatAyAH phalabhUtAM maGgasamutkImatAM nirUpayati mUlam - se kiM taM negamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA ? negamavavahArANaM bhaMgasamusamukkinttaNayA asthi ANupuvI 1, asthi aNANupuvvIra, asthi avasavvae3, asthi ANupuvvIo4, asthi aNANupuvvIo5, asthi avasavvayAI 6, / ahavA-asthi ANuputrI ya aNANupubvI ya 1| ahavA-asthi ANupuvIya aNANupuvIo ahavA asthi ANupuvIo ya aNANupuvIo vaMza ahavA - asthi ANupurbAo ya aNANuputrIo ya4 ahavAasthi aNANupuvvI ya avantavvaya ya / 5 // ahavA - asthi ANupuvIo ya avattavvayAiM ya 6 ahavA-asthi ANupuvvIo ya avatavvae ya 7 / ahavA-asthi ANupuvIo ya avantavvayAI 8 | ahavA - asthi jagANupuvIya avantavtrae ya 9 / ahavA asthi aNANUpuvvI ya avasavvayAI ya 10 | ahavA - asthi aNANupuvIo ya avasavva ya 11 | ahavA - athi aNANu saMgoM kI prarUpaNA kA honA asaMbhava hai| isaliye bhaMga samutkIrtanatA hI isa negama vyavahAra saMmata arthapadaprarUpaNatA kA phala hai| aisA jananA cAhiye | |sU* 76 // bhAMgAe)nI prarUpaNA karavAnuM thAya ja RRsabhavita khanI jAya che tethI bhaMgasasutkInatA ja gA negamavyavahAranaya samata artha patra prarUSaNatAnuM la sa. 2071 / For Private and Personal Use Only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir malayogadvArA puvIo ya avattavvayAI yaM 12 // ahavA-asthi ANuputvI ya aNANuputrI ya avattavvae ya 1 / ahavA-asthi ANupuvI ya aNANuputrI ya avattayAiM y2| ahavA-asthi ANupuvI ya aNANupuvIoya avasavvae ya 3 / ahavA-asthi ANupuSvIya aNANupuThavIo ya avattavyayAI ya 4 / ahavA-asthi ANupuvIo ya aNANuputvI ya avattavae ya 5 / ahavA-asthi ANupuvIoya aNANuputrI ya avattavayAI ya 6 / ahavA-asthi ANupuccIo ya aNANuSucIo va avaktavae y-7| ahavA-asthi ANupuvIo ya aNANupubIoya avasavvayAI ya8 ee aDa bhNgaa| evaM savve vi chanvIsaM bhNgaa| se taM negamavavahArANaM bhNgsmukttinnyaa|suu077|| . chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayogasamutkIrtanatA? naigamavyavahArayo. bhaGgasamutkIrttanatA-asti AnupUrvI 1, asti anAnupUrvI 2, asti avaktavyakam 3, santi AnupUryaH4, santi anAnupUrvya:5, santi abataSyakAni / athavA-staH AnupUrvI ca anAnupUrvI ca1, akSA santi bhAnupUrvI ca anAnu pUryadhara, athavA santi AnupUya'zca anAnupUrvI ca3, athavA. santi AnupUrvIca anAnupUrvyava4, athavA staH AnupUrtI ca avaktavyakaM ca 5, mathavA santi Ane pUrpha ca bhavaktavyakAni ca6, athavA santi AnupUryaca avaktavyakaM 17, athara santi AnupUrvyazva avaktavyakAni ca8, athavA staH annAnupUrvI va aktavyakaMca athavA santi anAnupUrvI ca avaktavyakAni ca 10, akSA samti anaanupuury| abaktavyakaM ca 11, athavA santi anAnuparyazca abakavyakAni ca 12 / ___ athavA-santi AnupUrvI ca anAnupUrvIca avatavyakaM 11,, athavA kI AnupUrvI ca anAnupUrvI ca avaktavyakAni cara, athavA santi AnupUrvI ca anAnu pUjyazca avaktavyakaM ca3, athavA santi AnupUrvI ca anAnupUryazca bhavaktavyakAti ca, athavA santi AnupUya'zca anAnupUrvI ca avaktavyaka ca5, athavA santi Arnu pUrvyazca anAnupUrvI ca avaktavyakAni ca6, athavA santi AnupUjyazca anAnupayA For Private and Personal Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 77 bhaGgasamutkIrtanatAnirUpaNam 321 bAstavyakaM ca7, athavA santi AnupUrgazca anAnupUrvyazca avaktavyakAni ca8, eteSTau bhaGgAH / evaM sarve'pi SaviMzatirbhaGgAH / saiSA naigamavyavahArayorbhamA skInatA // suu077|| TIkA-se ki taM' ityAdi bhaya kA sA naigamavyavahArasammatA bhAsamutkIrtanatA? iti ziSya prshnH| uttarayati-naigamavyavahArasammatA bhaGgasamutkIrtanatA evaM vijJeyA, tadyathA-asti bhAnapUrvI, asti anAnupUrvI, asti avaktavyakamityAdi / asya sUtrasya vyAkhyA ssh| atradaM bodhyam-epacanAntena AnuyAdipadatrayeNa trayo bhaDA, bahuvaca. __ aba sUtrakAra imI bhaMga samutkIrtanatA kA ki jo anopanidhikI arthapadmarUpaNatAhI phalabhUta hai nirUpaga karate haiM "se ki taM negamavayahArANaM bhaMga samukttiNayA" ityaadi| zabdArtha-(se kitaM negamavavahArANaM bhaMgamamukittaNayA) he bhadanta ! naigama vyavahAranaya saMmata aisI vaha bhaMgasamutkIrtanatA kyA hai? utsara-(negamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA) naigama vyavahAranaya saMmata vaha bhaMgasamutkIrtanatA isa prakAra se hai (asthi bhANupuvI) AnupUrvI hai (asthi aNANupuvvI) anAnupUrvI hai (asthi aba tabbae) avaktavya hai (bhasthi ANuputvIo) AnupUrviyAM haiN| (atthi bhaNANuputvIo) anAnupUrviyAM haiM (asthi avattavyayAI) avaktavyako ityaadi| isa satra kI vyakhyA spaSTa hai| yahAM isa prakAra se jAnanA cAhiye-ki jo ye AnupUrvI Adi tIna pada ekavacanAnta haiM enase. - have sUtrakAra anopaniSikI arthapada prarUpaNutAnA je phalarUpa che evI bhaMga samukatanatAnuM nirUpaNa kare che __"se ki ta negamavavahArANa' bhaMgasamukttiNayA ?" tyAla- .. . sAtha-se kiM ta' negamayavahArANa bhNgsmukttinnyaa)shn| -gamavyavahAranaya saMmata evI te bhaMgasamutkInatAnuM svarUpa kevuM che? tti2-(negamavavahArANa bhaMgasamukiraNayA) negamanaya bhane vyahAranapa bhata samudatanatA mA RnI (bhatyimANupuvvI) mAnuSI ), (bhatthi aNANupuTavI) mAnAnubhavI, (bhatyi bhavattavvae) bhAta , (api ANupubIo) bhAnupUvImA, (atyi bhaNANuputvIo) manAnu. vIche, (asthi avattavvayAI) bhane mata0), tyA 35 gAnA MyItanatA (patti) samAvI. A sUtranI vyAkhyA spaSTa che. ahIM bhAMgAonI racanA A pramANe samajavI. AnapUva AdinA je traNa para ekavacanAnta che temanA traNa ma0 41 For Private and Personal Use Only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 322 anuyogadvArasUtra nAgvena ca prayo bhanAH, ityevamasaMyogapakSe SaD bhaGgA bhavanti / saMyogapakSe tu padaayasyAsya trayo dviksNyogaaH| ekaikasmiMstu dvikasaMyoge ekavacana-bahuvacanAbhyAM caturbhayAH sadbhAvAd viSvapi dvikayogeSu dvAdazca bhaGgAH smpynte|12| vikayogastvatra eka ec| tatra ca ekavacanabahuvacanAbhyAmaSTau bhaGgA bhavanti / sarve'pyamI pddviNshtiH| 26 / bhaGgAnAM sthApanA caivam - / SaDviMzatibhaGgAnAM koSThakamidam / asaMyoge bhA:6) dvikasaMyoge prathamA catubhaGgI | trikasaMyoge bhaGgAH 8 *AnupUrvI 1 | AnupUrvI-anAnupUrvI 1 |AnupUrvI-anAnupUrvI-avatavyakA 1 'anAnupUrvI2 | AnupUrvI-anAnudyaH2 |AnupUrvI-anAnupUrvI-avaktavyakAH2 avaktavyakaH3/ AnupUrvyaH-anAnupUrvI 3 / AnupUrvI-anAnupUrvyaH-avaktavyakaH3 tIna bhaMga banate haiM aura jo AnupUrvI Adi tIna pada bahuvacanAnta haiM unase bhI 3 bhaMga banate haiN| isa prakAra asaMyoga pakSameM ye chaha 6 bhaMga ho jAte haiM 6 / aura saMyoga pakSa meM ina tIna padoM ke disaMyogI bhaMga 3 hote haiM / ina meM eka eka bhaMga meM do do kA saMyoga hone para ekavacana aura bahuvacana ko lekara cAra 2 bhaMga ho jAte haiM isa prakAra tIna bhaMga ke dvika saMyogI bhaMga cAra 2 hone se ye 12 bhaMga bana jAte haiN| tathA trika saMyoga meM eka vacana aura bahuvacana ko lekara 8 bhaMga banate hai| isa prakAra sababhaMga milakara 26 bhaMga hote haiN| ina bhaMgokA krama isa prakAra se hai bhAnupUrvI 1, anAnupUrvI 2, abaktavyaka3, ye tIna bhaMga eka bacanAnta haiN| AnupUrSiyAM 1, anAnupUrSiyAra, bhaura bhaneka bhavaktagyakara, ye 3 bhaMga bahuvacanAnta hai, aise asaMyogI bhaMga hue 6 / do ke saMyoga se tInacaturbhagiyAM banatI haiM, unameM prathama caturbhagI isa prakAra se banatI hai-bhAnupUrvI anAnupUrSI 1, bhAnupUrvI anAnurSiyA 2, bhAMgA bane che ane je AnupUrvI AdinA traNa pade bahuvacanAta che. temanA paNa traNa bhAMgAe bane che. A rIte kula 6 a gI bhAMgAe bane che. A traNa pAnA (AnupUrvI, anAnapaNI ane avakatavAnA) visAgI lAMgA traNa thAya che. pratyeka bhAMgAmAM babbene soga thavAthI e vacana ane bahuvacananI apekSAe pratyeka paranI sAthe cAra-cAra bAMgA bane che. A rIte traNe panI sAthe kula 12 TikasaMgI bhAMgA bane che. tripagI 108 sAmane hai. bhAzate adhA bhaNI +12+8=26 min .. 26 jAnI ma mA prabhAle samasyA-(1) bhAnuvA', (2) anAnupavI, () avaktavyaka, A traNa bhAMge evacanAnta che. (1) mAnu5vI kI, (2) manAnubhUtI (7) bhane: Amith, am tra gagA mahuvacanAnta che. evI rIte asaMthAgI : mAMnA thayA 6 * ekaSacanAmayaH, For Private and Personal Use Only
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 77 bhAsamutkIrtanatAnirUpaNam 333 bahuvacanAntA- | AnupUSya :-anAnupUrvyaH 4 AnupUrvI-anAnupUrNa:-avakamyakaH 4 layaH dvikasaMyoge dvitIyA caturbhaNI2 AnupUjya :-anAnupUrvI-avaktavyakaH 5 AnupUyaH 1 | AnupUrvI- avaktavyakaH1 / |AnupUSya:-anAnupUvI-avatavyakAH anAnupUvyaH2 | AnupUrvI- avaktavyakAH2 |AnuparyaH-anAnuparyaH-avakadhyakaH7 avaktavyakA-3 | AnupUSya:- avaktadhyakA3 AnupUya':-anAnupUrvya:-abaktavyakAH8 asaMyoge SaD / AnupUSya:-avaktavyakAH4. |ete trikasaMyoge aSTau mahAH 8 bhanAH6 vikasaMyoge tRtIyA catubhaGgI3 anAnupUrvI-avaktavyakaH1 anAnupUrvI-avaktavyakAH2 anAnupaya': avaktavyakA3 anAnupUrvyaH-avaktavyakAH4 | ptehiksyogedvaadshbhkaaH12| AnupUrSiyAM anAnupUrvI3, AnupUrviyAM anAnupUrSiyAM4 / vittIya caturbhagI isa prakAra se hai AnupUrSI, avaktavyaka1, ekAnupUrvI bahu avaktavyakara, bhAnupUpi eka avaktavyaka,3, AnupUrviyAM cahuavaktavyaka 4 tRtIya caturbhagI isa prakAra se hai-anAnupUrvI avaktavyaka 1, anAnupUrvI bahu avaktavyaka .2, anAnupUrSiyAM eka avaktavyaka 3 aneka AnupUrviyAM aneka avakta. vyaka 4|in tIna caturbhagiyoMko milAnese dikasaMyogI bAraha bhaMga hote hai 12 / tIna tInake saMyoga se jo AThabhaMga banate hai-dhe isa prakAra se hai-eka AnupUrvI ekaanAnuparvI eka pravaktavyaka 1, eka AnupUrvI eka anAnupUrvI aneka avaktavyaka 2, eka bhAnupUrvI aneka anAnu. - be padenA sAgathI traNa caturbhagIo bane che, temAM prathama caturbhAgI mA prabhAva mAnecha-(1) mAnunI-manAnuyUvI, (2) mAnu5vI-mAnAnubhUtImA, (3) bhAnubhU -manAnuSI (4) mAnuSI ko manAnuSImA. bIjI vikasaMgI catugI A pramANe traNa caturbhAgI bane che. temAM mana cha-(1) maanu5|| -, apata054, (2) mAnuSA-Aqxn011, (3) bhAnubhUtImA-4 mata05:, (4) mAnuSI mA ma bhanyo / zrI tumI mA pramANe mana cha- (1) manAnubhUtI - manvya, (2) manAnuY=A - maI apaatvy| (3) bhAnubhUpI-3 Azta. vyaka ane (4) anAnupUvao- aneka avakatavyake. A traNa catugIone meLavavAthI ddhikasogI bAra bhaMga bane che. 12 - traNa padanA sAgathI nIce pramANe ATha lAMgA bane -(1) eka AnupUrvI, eka anAnupUrvI eka avaktavyaka (2) eka AnupUrvI, eka anAnupUrvI, aneka avaktaka (3) eka ApavI, aneka anAnupUrvI, For Private and Personal Use Only
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArasUtre . evamete pahAviMzatirbhadA vijnyeyaaH| nanu kimartha bhaGga kasamutkIrtanaM kriyate? iti cedunyate-rahekAMcanAntabahuvacanAntarAnupUrvAdibhitribhiH padairasaMyogapakSe saMyogapaH militAH paraviMzati bhAH saMgavanti / teSu ca madhye yena ke nacid bhaDrena vaktA pUrviyAM eka avaktavyaka 3, eka AnupUrvI aneka anAnupUrviyA, aneka avaktavyaka 4, aneka AnupUrviyAM eka anAnupUrvI eka avaktavyaka 5, aneka AnupUrviyAM eka anAnupUrvI aneka avaktavyaka 6, aneka Anu. pUrviyA aneka anAnupUrviyAM eka avaktavyaka 7, aneka AnupUrviyA~ aneka anAnurviyAM aneka avaktavyaka, 8, aise trikasaMyogI ATha bhaMga hote haiM 8 isa prakAra ye svatantra rUpa se binA saMyoga ke eka bacana aura bahuvacana, ko lekara 6, tathA ina chahoM ke do do ke saMyoga se .12, aura tIna 2 ke saMyoga se 8 bhaMga ho jAte haiN| aise saba milakara ila chAIma bhaMga hote haiN| zaMkA- bhaMgoM kA samutkIrtana varNana kisa lie kiyA gayA hai? uttara-yahAM para ekavacanAnta aura bahuvacanAnta jo AnupUrvI mAdi tIna 2 pada hai ki jinake asaMyoga pakSa se 6 aura saMyoga pakSameM 20 isa taraha 26 bhaMga bana jAte haiM me 167054. (4) me bhAnupUrtA', bhane manAnu , mana4 ma. katavya ke (5) aneka AnupUrvI e, eka anAnupUrvI, eka avakatavyaka (6) bhane mAnuyU me, me manAnu, bhane sAtavya hai|. (7) aneka AnupUrvIe, aneka anAnupUrvIe, eka avakatavyaka. (8) aneka AnupUrvI e, aneka anAnupUvao, aneka avakatavyane A rIte trika sagI ATha bhaMga bane che. A rIte svataMtra rUpe-vinA saMyogavALA 6 bhAMge eka vacana ane bahuvacanavALAM padethI bane che. tathA te chaenA vikAsayogathI 12 bhAMgA bane che, ane traNa traNanA saMyogathI trikasaMgI 8 bhAga bane che. A rIte kula bhAMgA 68128826 thaI jAya che. ___ -alik (MinAta) sa bhuDIta na (utpatti) 22 mAre 421||maa mAlyu? uttara-ahIM je ekavacanAta ane bahuvacanAnta je AnupUrvI, anAtupUrva ane avaktavyaka, A traNa traNa pade che temanA asaMyoga pakSe 6, ane sagapakSe (ddhikasoga ane trikasaMganI apekSAe) 20 bhAMgA bane che. A rIte kula 26 bhagA bane che, A saghaLA bhaMgAomAMthI vakatA For Private and Personal Use Only
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 78 bhaGgasamutkIrtanatAyAHkAraNanirUpaNam 325 dravyaM vivakSate, tena bhaGgena vaktA vivakSitadravyaM vadatu iti heto na~gamavyavahAranayAbhyusaMgamena sarvAnapi bhaGgAn pratipAdayituM bhaGgasamutkIrtanaM kRtmiti| sampati matamuharannAha-saiSA bhaGgasamutkIrtanateti suu07|| asyAH prayojanaM kim ? iti praznapUrvakaM kAraNaM pratipAdayitumAha mUlam-eyAe NaM negamavavahArANaM bhaMgasamukittagayAe kiM payoyaNaM? eyAe NaM negamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayAe bhaMgovadaMsaNayA kIrai ||suu078|| ___ chAyA-etayA khalu naigamavyavahArayo bhaGgasamutkIrtanatayA ki prayojanam ? etayA khalu naigamamyavahArayoH bhaGgasamutkIrcanatayA bhaGgopadarzanatA kriyate ||muu078|| TokA-ziSyaH pRcchati-'eyAe NaM' ityAdi-etayA naigamavyavahArasammatayA bhAsamutkIrtanatayA ki prayojanaM-phalaM kim ? iti / uttarayati-patayA naigamavyava unake bIca meM vaktA jisa kisI bhaMga se dravya kI vivakSA karanA cAhatA hai, vaha usa bhaMga se vivakSita dravya ko kahe isa kAraNa naigama aura vyavahAranaya saMmata samasta bhI bhaMgoM ko kahane ke liye sUtrakAra ne ina bhaMgo kA samutkIrtana kiyA hai| (se taM negamavavahArANaM bhaMga samukkittaNayA) isa prakAra yaha pUrva prakrAnta naigama vyavahAranaya saMmata bhaMga samutkIrtanatA hai| suu077|| isakA kyA prayojana hai isa bAta ko sUtrakAra spaSTa karate haiM "eyAeNaM negamavavahArANaM bhagasamukkittagayAe kiM payoyaNaM" ityaadi| zabdArtha- he bhadanta ! naigama vyahAranaya saMmata isa bhaMga samutkI matA kA kyA prayojana hai ? je kaMI bhAMgA (vika5)nI apekSAe dravyanI vivakSA (pratipAdana) karavA mAgatA hoya, te bhAMgAnI apekSAe vivakSita dravyanuM pratipAdana kare, te hitane dhyAnamAM laIne naigama ane vyavahAranaya saMmata samasta bhAgAonuM kathana karavAne mATe sUtrakAre A bhAMgAonuM samutkIrtana (racanA) karyuM che. (se ta negamayavahArANa bhaMgasamukittaNayA) AL ARD nAma bhane vyvhaanaya saMmata pUrvokata bhaMga samutkIrtanatAnuM svarUpa che. sU077mAM have sUtrakAra nigamavyavahAra nayasaMmata bhaMgasamutkIrtanatAnuM zuM prajana te 55 re cha-"eyAeNa negamavavahArANa bhaMgasamukttiyAe kiM payAyaNa" tyA zabdArtha-prazna-he bhagavAn ! gamavyavahAra nayasaMmata A bhaMgasamutkItanatAnuM zuM prajana che? For Private and Personal Use Only
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ____ anuyogadvArasUtre hArasammatayA bhaGgasamutkIrtanatayA maGgopadarzanatA kriyate iti maGgopadarzanateva bhA. samutkIrtanatAyAH prayojanamiti / ayaM bhAvaH-bhaGgasamutkIrtanavAyAM mana mutramuktam, bhagoparzinavAyA tasyaiva vAcyaM vyaNu kaskandhAdikaM vakSyate, tacca bharakamUtre samu. kIrtite satyeva vaktuM zakyate / vAcakakathanamantareNa vAcyAthanasya sarvathaivA'sambhavAt , ato bhaGgopadarzanataiva bhaGga pamutkIrtanatAyAH phalaM bodhyam / . uttara-(eyAe Na negamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayAe bhaMgovadaMsaNayA kIrai) naigama vyahAranaya saMpata isa bhaMga samurakIrtanatA se bhaMgoM ko dikhAyA jAtA hai unakI prarUpaNA kI jAtI hai| isaliye bhaMgasamuskIrtanatA kA bhaMgo ko dikhalAnA prayojana hai| isakA tAtparya yaha hai bhaMgo kI samutkIrtanatA meM bhaMgoM ko kahane vAlA unako prarUNatA karane vAlA mUtra kahA gayA hai aura bhaMgoradarzanatA meM usI ke vAcya jyaNuka skandhaAdi pradarzita kiye jAyeMge khe-jaaveNge| ___ so vyaNuka skandha AdikoM kA yaha pradarzanarUpa kathana japa taka bhaMgoM kodikhAne vAlA sUtra nahIM kahA jAvegA-taba taka nahIM ho sakatA hai usI pradarzaka sUtra ke samutkItana honepara hI varavaktuM zakya ho sakatA hai| kyoM ki yaha niyama hai ki vAcaka sUtra-ke kathana ke vinA yAcyarUpa artha kA kathana karanA sarvathA amaMbhava hai| isaliye bhaMgodaparzanatA hI bhaMgasamutkIrtanatA kA phala hai-aisA jAnanA caahiye| 6ttara-(eyAeNa negamavavahArANa bhaMgasamukttiNayAe bhaMgovadasaNayA kIrai) nagamavyavahAra nayasaMmata A bhaMgasamutkIrtanatA vaDe bhego (bhAMgAe) batAvavAmAM Ave che temanI prarUpaNa karavAmAM Ave che tethI bhAMgAne batAvavAnuM ja bhaMgasamutkIrtanatAnuM prajana che A kathananuM tAtparya nIce pramANe chebhaMganI samutkIrtanatAmAM bhaMgone kahenArA temanI prarUpaNA karanArA-bhagone prakaTa karanArAM sUtre nuM kathana karavAmAM AvyuM che, ane bhaMgApadarzanatAmAM tenA ja vAcya evAM ghaNuka (tripradezI-traNa aNuvALA) sakaMdha Adi pradarzita karavAmAM Avaze. jyAM sudhI bhagane prakaTa karanArUM sUtra kahevAmAM na Ave, tyAM sudhI briANaka sakaMdha adikanA pradarzana 25 kathana thaI zakatuM nathI eja pradarzaka sUtranuM samutkIrtana thatAM ja te kathana karavuM zakaya bane che, kAraNa ke e niyama che ke vAcaka sUtranuM kathana karyA vinA vAgyarUpa arthanuM kathana karavAnuM kArya sarvathA asaMbhavita hoya che. tethI bhaMgApadarzanatA (bhagone pragaTa karavA te) ja bhaga samukInatAnA phalasvarUpa che ema samajavuM joIe. For Private and Personal Use Only
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 78 bhaGgasamutkIrtanatAyA:kAraNanirUpaNam 327 nanu maGgopadarzanatAyAM vAcyasya vyaNukaskandhAde: kathanakAle bhAnupAdisUtraM punarapyutkIrtayiSyate, tatkathaM punarbhasamutkIrtanaM kriyate ? iti ceducyateyathA hi saMhiyA pa payaM ceva, payastho pyviggho| cAlaNA ya pasidIya chavihaM viddhi lakkhaNaM // 1 // chAyA-saMhitA ca padaM caiva, padArthaH pdsNgrhH| cAlanA ca prasiddhizca, paividhaM viddhi lakSaNam // 1 // iti vyAkhyAkrame saMhitAyA ThANyAnakAle sUtrasamuccAritamapi padArthakathanakAle punarapyarthakathanArtha taduccAryate, tadvadatrA'pi bhaGgasamutkIrtanatAsiddhasyaiva sUtrasya bhaGgopadarzanatAyAM vAcyavAcakabhAvamukhapravipatyathai prasaGgataH punarapi samutkIrtanaM kariSyate na mukhyatayeti na kazcid doSa iti |mu078|| zaMkA-bhagopadarzanatAmeM vAcya jo vyaNuka skandha Adi hai unake . kathana kAla meM AnupUrvI-Adi pradarzaka satra sUtrakAra-phIra kaheMge-to phira yaha kathana kaise saMgata ho sakatA ki pahile bhaMgasamutkIrtana kiyA jAtA hai bAda me bhago padarzana ! . utsara-"saMhiyA ya payaM ceva payatyo payaviggaho, cAlaNA ya pasiddhI ya vihaM vidi lakkhaNaM" isa prakAra vyAkhyAna ke samaya meM sUtra samuccArita hotA huA bhI padArtha kathana ke avasara para usakA punaH bhI arthapratipAdana ke liye uccAraNa kiyA jAtA hai / usI prakAra se yahAM para bhI bhaMgasamutkIrtanatA se siddha hue hI sUtra kA bhaMgopadazaMnatA meM vAcyavAcaka bhASa kI sukhapUrvaka pratipatti ke nimitta zaMkA-gepadanatAmAM vAya je triacuka Adi aMdha che temanA kathanALe (temanuM kathana karatI vakhate) AnupUrvI Adi pradarzaka sUtra sUtrakAra pharI kaheze te A kathana kevI rIte saMgata banI zakaze ke pahelAM bhaMgasamutkIrtana karAya che ane tyAra bAda aMge darzana karAya che? uttara-" saMhiyA va paya va payatyo payaviggaho / cALaNA ya pasiddhI ya kavi vidhi lakSaNa" mA sUtramA Bal prbhaayn| vyAbhyAna ma che. jema saMhitAnA vyAkhyAnakALe sUtra samuccArita thayeluM hovA chatAM paNa padArthathanane avasare arthanuM pratipAdana karavA nimitte pharIthI paNa tene uccAraNa karavAmAM Ave che, eja pramANe ahI paNa bhaMgasamaskInatAthI sita thayelA ja gopadanatAmAM vAyavAcaka bhAvanI sukhapUrvaka prati For Private and Personal Use Only
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 328 anuyogadhAraka .. atha bhaGgopadarzanatA pratipAdayitumAha mUlam-se kiM taM negamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA? negama. vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA-tipaesie ANuputvIra, paramANu. poggale aNANupuvI 2, duppaesie avattavvae 3 / ahavA tipasiyA ANuputvIo 1, paramANupoggalA agANuputvIora, duppaesiyA avattavvayAiM 3 / ___ahavA tipaesie1ya paramANupuggalezya ANupubbI3ya aNANuputvIya cubhNgo| ahavA-tippaesie1ya duppaesie ya ANupuThavI ya avattavae ya caubhaMgodA ahavA paramANupoggale prasaMgavaza phira se bhI samutkIrtana kiyA jAvegA mukhya rUpa se nhiiN| ataH usa meM koI doSa nahIM hai| ____ bhAvArtha-bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai yaha bAta sUtrakAra ne isa sUtra dvArA spaSTa kI hai| ve kaha rahe haiM ki bhaMgasamutkIrtanatA kA phala bhaMgopadarzanatA hai / bhaMgasamutkIrtanatA meM bhaMgoM kA nAma nirdeza kiyA jAtA hai| tathA bhaMga kitane hote haiM, yaha prakaTa kiyA jAtA hai| bhaMgopadarzanatAmeM jo bhaMga kahe gaye haiM unakA vAcyArtha 'yaha hai' yaha prakaTa kiyA jAtA hai| isa prakara bhaMgasamutkIrtanatA meM kathita bhaMgoM kA bhaMgopa. darzanatA-bhaMgoM kA dikhAne kA vAcyArtha yaha hai yaha prakaTa kiyA gayA hone se bhaMgasamutkIrtanatA kA phala bhaMgopadarzanatA hai yaha bAta bana jAtI hai|muu074| pati (grahaNa-bedha) karAvavAne mATe prasaMgavaza pharIthI paNa samutkIrtana karavAmAM Avaze-mukhya rUpe nahIM tethI temAM koI deSanI saMbhAvanA nathI. bhAvArthabhaMgasamutkItanatAnuM zuM prayeAjana che, e vAtanuM sUtrakAra A sUtra dvAre spaSTIkaraNa karyuM che-temaNe e vAta ahIM samajAvI che ke bhaMgasamurtinatAnuM phala aMge padarzanatA che. maMgasamukIrtanatAmAM bhaMgAne vAcyArtha prakaTa karavAmAM Ave che. A prakAre maMgasamutkIrtanatAmAM je je aMge kahevAmAM AvyA che, te te bhaMgone vAcyArtha prakaTa karavAnuM kArya saMgaparzanatAmAM karavAmAM Ave che te kAraNe bhaMgasamutkIrtanatAnuM phala aMgepadAzanatA che, e vAta siddha thaI jAya che. (78 For Private and Personal Use Only
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 79 bhaGgopadarzananirUpaNam 329 yadupae lie ya aNANupuvvI ya avattavvae ya cubhNgo12|| ahavA tippae lie ya paramANupoggale ya duppaesie ya ANupuvvI ya aNANupuvIya avatavvae ya1 | ahavA tippaesie ya paramANupoggale ya duppaesiyA ya ANupuvvIya aNANupuvtrI ya avattavyAI cara | ahavA tippae sie ya paramANupuggalA ya duppaesie ya ANuputrIya aNaHNuputrIo ya avattatvae ya 3 | ahavA tippaesie ya paramANuSoggalA ya duSpaesiyA ya ANuputrI ya aNANuputrIo ya avasavvayAI ca4 | ahavA tippaesiyA ya paramANupoggale yadupae lie ya ANupuvIo ya aNANupuvI ya avatae 5 | ahavA tippaesiyA ya paramANupoggale ya duppaesiyA ANuputrIo ya aNANupuvIya avattavayAI va 6 / ahvAtippaesiyA ya paramANupogalA yadupae sie ya ANupuvvIo ya aNANupuvIo ya avattavvae ya | ahavA-tippaesiyA ya paramApoggalA ra duppaesiyA ya ANupuvIo ya aNANuputrIo ya avattavayAI ghaTA se taM negamavatrahArANaM bhaMgovadaMsaNayA / / sU079 // - chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayoH bhaGgopadarzanatA ? naigamavyavahArayoH bhaGgopadarzanatA - triprAdezika AnupUrvI 1 paramANupud galaH anAnupUrvI 2 dvipadezikaH avaktavyam 3, athavA tripadezikA AnupUrvyaH paramANupudgalA anAnupUrvyaH dvimadezikAH avaktavyakAni 3 / athavA tripadezikaca paramANupudgalaca AnupUrvIca anAnupUrvI ca4 catvAro bhaGgAH, athavA tripradezikaca dvipadezikaca AnupUrvIca avaktavyakaM ca4, catvAro bhaGgAH, athavA paramANupudgalava, dvipadezikaca anAnupUrvI ca avaktavyakaM ca4 catvAro bhaGgAH 12 / athavA tripradezikaca paramANurAzca dvipadezikaca AnupUrvIca anAnupUrvIzca ya avaktavyakaM ca 1, athavA tripadezikazca paramANupudgalazca dvipadezikAzca AnupUrvI ca anAnupUrvIca avaktavyakA nica2, athavA trimadezikaca paramANupudgalAzca dvipade MA 4D For Private and Personal Use Only
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 330 anuyogazArasUtra zikazca AnupUrvI ca anAnupUrvyazca aktavyakaM ca 3, athA trigadezikazca paramANupudgalAzca dvipadezikAca AnupUrvI ca anAnupUrvyazca apaktavyakAni ca4, athavA tripradezikAzca paramANupudgalazca dvipadezikazca AnupUrvaca amAnupUrvIca avaktavyakaM ca, athaga tripadezikAzca paramANupudgalazca hipradeziyAca AnupUrvyazca anAnu. pUrvI ca avatavyakAni ca 6 / athavA tripadezikAzca paramANupudgalAzca dvipadezikazca AnupUryazca anAnupUrvyazca aktavyakaM ca 7, athavA tripradezikAzca paramANupudgalAzca dvipradezikAca AnupUya'zca anAnupUryazca avaktavyakAni ca 8 sapA naigamavyavahAsyoH bhagopadarzanatA // 079 / / / ____TIzA-ziSyaH pRcchati-' se kiM taM ' ityAdi / atha kA sA negamavyavahAsammatA bhaGgopadarzanatA ? iti| uttarayati-naigamavyAhArasammatA bhaGgopadarzanatA evaM vijJeyA, tathAhi tripradezika AnupUrvI-tripradeziko'tha AnupUrvItyucyatetripradezikaskandhalakSaNenArthanAnupUrvIti prathamo bhAko niSpayate ityrthH1| para aba sUtrakAra usI bhaMgopadazanatA kA pratipAdana karate hai"se ki taM negamavavahArANaM" ityAdi / zabdArtha- (se kiM taM negamavavahArANa bhaMgovadaMsaNayA?) he bhadanta naigama vyavahAranaya saMmata yaha bhaMgopadarzanatA kyA hai ? (negamayavahA. rANa bhaMgovadasaNayA) uttara- naigamavyayahAranaya saMmata vaha bhaMgopadarzanatA isa prakAra se haiM / (tippaesie ANuputvI 1 paramANupuggale aNANuputhvI 2, duppaesiye avattavbae 3) tripadezikarakaMgharUpa padArtha AnupUrvI isa zabda kA vAcyArtha hai-arthAt tIna pradeza vAlA padArtha AnupUrvI isa nAma se kahA jAtA hai isalie trideziA skaMdha rUpa artha se AnupUrvI have sUtrakAra eja gepadarzanatAnuM pratipAdana kare che" se kiM ta negamavavahArANa" tyAla sAtha-praza-(se ki ta negamavavahArANa bhaMgodasaNayA!) maga! nagama ane vyavahAra nayasaMmata te aMgepadanatAnuM svarUpa kevuM che? uttara-( negamavavahAgaNa maMgovadamaNayA) nAma054hA2 nayasa mata te bhI54 natAnu 240 412- 2535 cha-(tippa esie ANupuvvI 1, paramANupuggale aNaNupuvvI 2, duppaelie avattavyae 3,) hiza 4 35 padArtha AnupUrvI zabdano vArtha che. eTale ke traNa pradezavALa rakaMdha rUpa padArthane "AnupUrva ' A nAme oLakhAya che. tethI tripradezika skaMdha 25 artha (padArtha) vaDe " anupUvI? A prathama bhaMga bane che. paramANu yuddala For Private and Personal Use Only
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogaca drakA TIkA sUtra 79 bhaGgopadarzananirUpaNam 331 mANupudgalaH anAnupUrvI paramANupudgalalakSaNo'rthaH anAnupUrvItyucyate iti dvitIyo bhaGgaH / dvipradezikaH avaktavyakam - dvipradezika skandhalakSaNo'rtho'vaktavyakamucyate / iti tRtIyo bhaGgaH 3 / ekatra panapakSe trayo bhaGgA uktAH / evaM bahavakhipradezikaskandhalakSaNA artha AnupUrvyaH, bahavaH paramANupudgarUpA artha anAnupUrvyaH bahavo dvipradezikaskandharUpA artha avaktavyakAni / iti bahuvacanapakSe trayo bhaGgAH 6 / ityamasaMyogapakSe SaNNAM bhaGgAnArthakathanaM bodhyam / evaM saMyogapakSe prathamadvikayaha prathama bhaMga banatA hai / paramANupudgala anAnupUrvI arthAt paramANu pudgala rUpa artha anAnupUrvI kahalAtA hai-- isaliye pudgala paramANu artha se anAnupUrvI yaha dvitIya aMga banatA hai / dvipradezika skaMdha avaktavyaka isa zabda kA vAcyArtha hai-arthAt dvipradezavAlA padArtha avaktavyaka isa nAma se kahA jAtA hai isaliye vaha avaktavyaka kahalAtA hai / yaha tIsarAbhaMga hai ye abhaMga eka vacana pakSa me kahe haiM / ( ahavA tippaesiyA AgupudIo 1, paramANuyogAlA aNANupuccI o2, duSpaesiyA avasavvayAI 3) isI prakAra bahuta triprAdezika skaMdharUpa padArtha AnupUrvIyAM haiN| bahuta 1 paramANu pula rUpa padArtha anAnupUrvIyAM haiN| bahuta dvipradezaka skandha rUpa padArtha bahuta avaktavyaka hai| isa prakAra bahuvacana pakSameM ye 3 tIna bhaMga haiM / isa prakAra se asaMyoga pakSa meM ukta 6 bhaMgo kA yaha artha anAnupUrvI rUpa che-eTale ke parama!Nu pudgala rUpa artha (padArtha) ne ana!nupUrvI kahe che. tethI pudgalaparamANu rUpa padathI anAnupUrvI nAmanA khIjo bha`ga (bhAMgA) ane che pridezika skadha zabdanA vAcyA che. (dvipradezika ska Mdha AnupUrvI zakatA nathI ane anAnupUrvI rUpe paNa vyakata thaI "L A 6 avakatavyaka , rUpa rUpe paNa kata thaI zakatA nathI, te kAraNe tene avakatavyaka kahyo che) eTale ke dvipradezika smudhane " avakatavyaka ,, A nAme oLakhavAmAM khAve che, te kAraNe trIjA bha garUpa gaNAvyA che. A traNe bhaMga manAvavAmAM AvyA che. tene z' yavatavyaH' A nAmanA ekavacanAta padanI apekSAe For Private and Personal Use Only ( ahavA - tippaesiyA ANupubbIo 1, paramANupogAlA aNANupubbIo 2. dupaesiyA avattavvayAi 3) se prabhA dhA tripadeziSTha sandha 35 pahAtha AnupUrvI e rUpa che, ane ghaNA paramANu pudgala rUpa padArtho anAnupU vI A rUpa che, ane ghaNA dvideprazika skadha padArtho ghaNA avakatavyaka rUpa che. A rIte mahuvacana pakSamAM A traNa bhAMgA bane che. A prakAranu asaMcAga pakSamAM, bhAMgAmAnu' thata samajavu' eTale ke asa'ceAgI kula 6 bhAMgA ane
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 332 - anuyogadvArasUtre saMyoge'pi tripradezikaH skandhaH paramANupudgalazcAnupUya'nAnupUrvItvenocyate / eta. deva darzayati-athavA tripradezikazca paramANupudgalazca AnupUrvI va anAnupUrvI ca catvAro bhaGgAH 4 / ayaM bhAvaH-yadA tripradezikaskandhaH paramANupudgalazca patipAdayitumamISTo bhavati, tadA 'atthi ANupuvI ya aNANupubbI ya' ityevaM bhaGgo niSpadyate / evamanye'pi trayo bhaGgA arthakathanapurassarA vaktavyAH / itthaM prathamakathana jananA cAhiye / saMyoga pakSameM-ekavacana aura bahuvacana saMbandhI prathama aura dvitIya bhaMga ko saMyukta karane para tripradezika- eka skaMdha eka AnupUrvI aura eka paramANupudgala eka anAnupUrvI kA pAcyArtha jAnanA cAhiye / yahI bAta (ahavA tippasie ya paramANupuggale ya ANupuvvI ya aNANuputvI ya ca ubhaMgo ) ina padoM chAga spaSTa kI gaI hai / yaha prathama caturbhagI kA prathama bhaMga hai| "AnupUrvI anAnupUrvyaH" isa dvitIya bhaMga meM tripradeza vAlA 1, eka skaMdha aura eka pradeza vAle aneka pudgalaparamANu vAcyArtharUpa se vivakSita hue haiN| "AnupUrvyaH anAnupUrvI, isa tRtIya bhaMga meM tIna Adi pradeza vAle bahuta skaMdha aura 1 eka pradezavAlA? eka pudgalaparamANu vivakSita huA hai| "AnupUrvyaH anAnupUrvyaH" isa caturtha bhaMga meM aneka jyAdi pradeza vAle skaMdha aura aneka eka pradeza vAle pudgala paramANu vAcyArtharUpa se vivakSita hue haiN| isa prakAra se yaha do bhagoM ke saMyoga se utpanna huI che, ema samajavuM saMgapakSamAM ekavacana ane bahuvacana saMbaMdhI pahelA ane bIjA bhAMgAne saMyukta karavAthI tripadezika eka kaMdha eka AnupUvI rUpa ane eka parama suputUgala eka anAnupUrvAnA vArtha rUpa samaja naye se pAta " ahavA tippaesie ya parama NupugAle ya ANupuvvI ya aNANupuThvI ya ca ubhaMgo" / sUtrA dvaa2|| 258 426 mAvI cha. mA 57 yatumAna 5 mAMgI cha. "AnupUrvI anAnupUrvyaH " mA mInA bhAMgAmAM tripradezavALo eka skaMdha ane eka pradezavALA aneka pudgalaparabhaa pAcyAtha 3 vivakSita thy| che. " AnupUrvyaH anAnupUrvI" mA zrIna bhAMgAmAM traNa Adi pradezavALA ghaNA kaMdhe ane eka pradezavALuM eka pur| 52mA vikSita yeta cha. " AnupUrvyaH amAnupUrvyaH " mA yathA bhAMgAmAM aneka tripadezI Adi rapha ane aneka eka pradezavALA pudgalaparamANu vAcyArtha rUpe vivakSita thayA che. A prakAranI be aMge (bhAMgAonA) nA sagathI utpanna thayelI A pahelI caturbhagI che. temAM For Private and Personal Use Only
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir RUP RUP RUP anuyogacandrikA TIkA sUtra 79 bhaGgopadarzananirUpaNa dvikayoge catvAro bhaGgA boddhavyAH 4 / evameva dvitIyadvikayoge tRtIyadvikayogeca catvArazvatvAro bhagA vijnyyaaH| evaM dvAdaza bhnggaaH12| caubhaMgo' ityatrArSatvAdeka vacanam / trikayoge tu-athavA tripradezikazca paramANupudgalazca dvipradezivazva Anu. pUrvI ca anAnupUrvI ca avaktavyakaM cetyAdayo'STau bhaGgA bodhyaaH| sarve'pi bhaGgA arthakathanapurassarA bhaavniiyaaH| prathama caturbhagI hai / isameM cAra bhaMgoM kA vAcyArtha prakaTa kiyA gayA hai| isI prakAra se dvitIya dvika ke yoga meM cArabhaMga aura tRtIya dvika ke yoga meM cAra bhaMga jAnanA caahiye| inake yoga meM vAcyArtha ina bhaMgoM kA kyA 2 hotA hai yaha bAta prathama dvika ke yoga se jAyamAna catubhaMgI meM spaSTa kara dI hai to usI ke anusAra una una bhaMgoM kA vAcyArtha samajhanA cAhiye / isa prakAra 12 bhaMgoM kA vAcyArtha yahAM taka prakaTa kiyA / "caubhaMgoM" meM jo ekavacana kA prayoga huA hai vaha ArSa hone se huA hai| trika-tIna-ke yoga meM tIna pradeza vAlA pudgalaskaMdha "AnupUrvI" isa zabda kA vAcyArtha eka pradeza yAlA pudgala "aNuanAnupUrvI" isa zabda kA vAcyArtha aura do pradeza vAlA skaMdha "ava. ktavyaka" isa zabda kA vAcyArtha paDatA hai isI prakAra se dvitIya tRtIya Adi ATha bhaMgoM meM bhI bhinna bhinna bhaMgoM ke vAcyArtha jAna lenA caahiye| cAra bhAMgAone vAcyArtha prakaTa karavAmAM Avyo che. e ja pramANe bIjA brikasaMgamAM paNa cAra bhAMgA, ane trIjA krikasaMyogamAM paNa cAra bhAMgA samajavA joIe A dareka bhAgAne vAgyAthe pahelI dvisaMgI caturbha". gInA bhAMgAnuM spaSTIkaraNa karatI vakhate spaSTa karavAmAM Aje che. te tenI madadathI A be caturbhAgAne vAcyArtha paNa samajI levo joIe A rIte krikasaMgI bAra (12) bhAMgAone vAcyArtha ahIM sudhImAM spaSTa karavAmAM AvyuM che. - have traNanA yogathI je bhAMgAe bane che tenuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-pahele bhAMge-traNapradezavALe pudgalarakaMdha "AnupUrvA" zabdanA vAcyArtha rUpa, eka pradezavALuM eka pudgalaparamANu "anAnupUrvI" zabdanA vadhyArtha rUpa ane be pradezavALA skaMdha " avaktavyaka" zabdanA vAgye the rUpa samaja. eja pramANe bethI laIne ATha paryantanA bhAMgane vAgyAthe paNa samajI le. For Private and Personal Use Only
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - ha anuyogadvArasUtre nanu-anupUrvAdipadAnAM .Nu marakandhAdiyo'rthaH arthamaH prarUpAtA rakSaNe prathamadvAre ukta eva tatkimanena punarUtana iti3, udAtara padA mAtraplutam , iha tu teSAmevAnusUryAdizdAnAM bhaGga karavA samAda nAma: mocyate iti nAsti kazcid dossH| yadvA-nayamatacicyamadarzanArtha yA punarApadarzanaM kRtamiti nAsti kazcid doSa itplmdhikokyaa| pratarakAramAha -' se taM' ityAdi / saimA naigamavyavahAra sammatA bhaGgopadarzanoti / / 1072 / / ___ zaMkA- ina AnupUrNa Adi padoM kA DaNuka Adi rUpa bAcyA artha pada prarUpamatA rUpa prathama dvAra meM kaha hI diyA gayA hai| phira isa punarukta kadhana se kyA lAbha? uttara- apavarUpaganA meM padArtha mAtra kahA gayA hai-tapaki yahAM para unhI bhAnupUrvI Adi padoMkA kI jo bhaMgaracanA dvArA spaSTa kiye gaye haiM artha kahA gayA hai| ata:-yahAM punazakti doSa nahIM hai / athavA naya nata kI vicitratA dikhalAne ke liye punaHartha kapana kiyA gayA hai| isa prakAra yaha kathana sarvathA nirdoSa hai / isa viSaya meM agha adhika kyA kheN| ( se taM gamayavahArANaM bhagobadamAgamA ) isa prakAra se naigama vyavahAra naga saMmata yaha bhaMgopadarzanatA hai bhAvArtha-bhaMgasanuskInatA dvArA niSTi hue bhago kA isa bhaMgopadazenatA meM artha kA kathana kiyA jAtA hai / inakA kauna 2vAcyAdha hai yaha yAta zaMkA- A AnupUrvI Adi padone triaNuka Adi rUpa vAgyArtha artha pada prarUpaNatA rUpa pahela dvAramAM kahI devAmAM Ave che. chatAM ahIM tenuM pharIthI kathana zA mATe karavAmAM AvyuM che? uttara-artha padaprarUpaNutAmAM mAtra padArthanuM ja pratipAdana karAyuM che. paratu aDuM te aMgaracanA dvArA paNa karAyelA eja Anu pUva Adi padono artha kahevAmAM Ave che tethI eka punarukitano rabava 2ThelA nathI athavA nayamatanI vicitratA batAvavAne mATe anuM pharIthI kathana karavAmAM AvyuM che. A rIte A kathana bilakula nirdoSa ja che A viSayn ve yi 4vAnI 0432 22tI nA. ( ta negamayavahArANa bhaMgobadasaNa yA ) mA 52nI naigama bhane 05572 nayasa mata mAge. 5natA hai. bhAvArthabhaMgasamutkIrtanatA dvArA nirdiSTa thayelA bhaMganA arthanuM kathana A bhagapadarzanatAmAM karavAmAM AvyuM che temane kahe ke vAcyArtha thAya che e vAta yAkhyAmAM spaSTa karavAmAM AvI che. arthapaprarUpaNutAmAM For Private and Personal Use Only
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUna 80 rAmavatArasvarUpanirUpaNam 335 aba kramaprApta sagavatAra prarUpayati mUlam -se ki taM samoyAre? samoyAre-negamabavahArANaM ANupacIdavAI kAhiM samoyarAMta? kiM ANupucIdavbehiM samoyarAMta? agANuputvIdavahiM samodharaMti? avatta vayada vehiM samAyaraMti ? negamazvahArANaM ANuputvIdavAI aNANupubIdavvehiM sanoyarati no ANupubbodavvehiM samoyaraMti No avattavayadavehi smoyrNti| negamayavahArANaM aNANupubIdavAiM kahiM samoyaraMti? kiM ANupubIdavahiM samoyarAMti ? aNANuputvI davahiM samoyarati ? avattavaya davahiM samoyaraMti ?, no ANu. puAdavehi samoyarati aNANuputvodave haiM samoyarati, no avatavayadavAheM samoyaraMti / negamavavahArANaM avattavyadavAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANupubIdavehiM samoyaraMti? agANupucIdavahiM samoyati ? ava ttatva yadavehi samoyaraMti ? no ANupubIdarohiM samoyaraMti,No aNANuputrIdohiM lamoyaraMti avanavvaradavvehi smoyrNti| se taM samovAre ||suu080|| chAyA-atha ko'sau samatAraH ? samavatAra:-naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi kutra samavataranti ?, kim AnupUrvIdravyeSu samavataranti ? anAnupUrvIdravyeSu samavataranti ? abaktavya kadravyeSu samastaranti ? naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyeSu samabataranti, no anAnupUrvIdravyeSu samavataranti, no abaktavyaka dravyeSu saparataranti / nairavyavahArayoH anAnupUrvIdravyANi kutra samatrataranti ? vyAkhyA meM spaSTa kI gaI hai| arthAda prarUpaNatA meM kevala arthapadarUpa padArtha kA kathana hai-taba ki isameM bhinna 2 rUpase kathita bhaMgokA artha hai| isalie punarukti doSa ke liye yahAM sthAna nahIM hai / sU0 79 // te kevaLa artha pada rUpa padArthanuM ja kathana thayuM che, paratuM bhagadarzanatAmAM te bhinna bhinna rUpe kathita bhaMge.nA arthanuM kathana thayuM che tethI ahIM punarukita deSane saMbhava nathI. che sU07 For Private and Personal Use Only
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 336 anuyogadvArasUtre kim AnupUrvIdravyeSu samavataranti ? anAnupUrvI dravyeSu samara taranti ? avaktavyaka dravyeSu samavataranti? no AnupUrvIdravyeSu samavataranti, anAnupUrvI dravyeSu samavataranti, no avaktavyakadravyeSu samavataranti / naigamavyavahArayoH avaktavyakadravyANi kutra samavataranti ? kim AnupUrvI dravyeSu samavataranti ? anAnupUrvI dravyeSu samavataranti ? avatta vyakadravyeSu samavataranti ? no AnupUrvIdravyeSu samavataranti, no anAnupUrNa dravyeSu samatrataranti, avaktavyakadravyeSu samavataranti / sa eSa samavatAraH ||muu080|| TIkA-'se ki taM' ityAdi atha ko'sau samavatAraH? iti zijya prshnH| uttarayati-samavatAraH-samayataraNaM samavatAra:samAvezaH teSAmevAnudidravyANAM svasthAnaparasthAnAntarbhAvacintanapakAraH, sa evaM vijJeyA-tadyathA-naigamavyavahArayoH AnupUrvI dravyANi kutra samaktaranti ? naigamavyavahArasammatAni AnupUrvI dravyANi kutra samAvizanti ? kim AnupUrvIdravyeSu samavataranti ? kimanAnupUrvIdravyeSu ? kiMvA'vaktavyaka dravyeSu ? aba matrakAra samavatAra kI prarUpaNA karate haiM "se ki taM samoyAre" ityAdi / (se kiMtaM samoyAre) he bhadaMta pUrva prakAnta samavatAra kA kyA svarUpa hai ? uttara- (samoyAre ) pUrva prakrAnta samavatAra kA svarUpa isa prakAra se hai- samavatAra kA tAtparya samAveza hai-arthAt aneka AnupUrvI Adi jo dravya haiM inakA antarbhAva svasthAna meM hotA hai yA parasthAna meM hotA hai isa prakAra ke cintana prakAra kA - vicAra kA jo uttara hai vahI samAveza- yA samavatAra hai / yaha vicAra isa prakAra se hotA hai ki-( negamavavahArANaM ANupudhI davAI-kahiM samoyaraMti, kiM ANu: pudhI davvehi samoyaraMti aNANupuvvI davvehi samoyaraMti ? ) have sUtrakAra samavatAranI prarUpaNa kare che- "se kiM ta samoyAre "tyAha zA-(se kiM ta' samoyAre ) 3 mAn! pUrI prastuta samavatAra svarUpa kevuM che? uttara-(samoyAre) samatAnuM 2135nIya prabhA cha - samavatAra meTale samAveza eTale ke aneka AnupUrvI Adi je dravya che temane aMtarbhAva svasthAnamAM thAya che ke parasthAnamAM thAya che, A prakAranA citanane-vicArane je uttara che tene ja samavatAra athavA samAveza kahe che te vicAra A pramANe thAya cha-(negamavavahArANa ANupuvvI dabAi kahi samoyaraMti ? kiM ANupuvI For Private and Personal Use Only
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 80 samavatArasvarUpanirUpaNam . 337 iti trividhaH prshnH| uttaramAi-negamavavahArANaM' ityaadi| negamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyeSu samavataranti, no anAnupUrvIdravyeSu, na vA'vaktavyakadravyeSu / ayaM bhAvA-AnupUrvI dravyANi AnupUrvI dravyalakSaNAyAM svajAtAveva vartante, na tato'nyatra / yataH samavatAraH-samyagavirodhena avataraNavartanam-avirodhattitA pocyate / avirodhavRttitA ca svajAtAveva syAt , na ta parajAtau / tasyAH parajAtittitve virodhAt / tatazca nAnAdezavRttIni sarvANyanaigama aura vyavahAranaya-saMmata jo AnupUrvI dravya hai ve kahAM samAviSTa hote haiM ? kyA AnupUrvI dravyoM meM samAviSTa hote haiM yA anAnupUrvI dravyoM meM ? yA ( avattavyadavvehi samoyaraMti) avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa hote haiM ? (negama vavahAraNaM ANuputvI davAI aNANupuvvI vvehi samoyaraMti ) uttara- naigama vyavahAranaya saMmata jo AnupUrvI dravya haiM ve AnupUrSI dravyoM meM hI samAviSTa hote haiM (no aNANupuSIdavvehiM samoya. raMti no avattavvayavvehi samoyaraMti) anAnupUrvI dravyoM meM samAviSTa nahIM hai aura na avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa hote haiN| isakA bhASa yaha hai-ki samasta AnupUrvI dravya, vinA kisI virodha ke apanI jAti meM hI rahate haiN|duusrii jAti meM nahIM / vinA virodha ke apanI jAti meM rahanA isI kA nAma samavatAra samAveza, avirodhavRttitA hai| yaha vvehiM samoyaraMti, aNANupuvvI vvehiM samoyaraMti) naigama bhane *56 nayasaMmata je AnupUva dravya che temane kayAM samAveza thAya che? zuM AnupUrvI dramAM samAveza thAya che, ke anAnupUrvI dravyomAM samAveza yAya 2 1 mayA (avattavvayavvehi samoyaraMti) 14ta054 dravyomai "mA. veza yAya 1 (negamayavahArANa ANuputvIdavAI ANuputvIdayahi samoyaraMti) utta2-nAma sana vya162 nayabhata 2 bhAnu dravyo , tamanA bhAnubhavI dravyAmA samAveza thAya cha, (no aNANupulvI damne samoyaraMti, no avattavvayavvehiM samoyaraMti) manAnurvA dravyamA samAveza paNa thatuM nathI ane avakatavya dravyamAM paNa samAveza thato nathI A kathananuM tAtparya nIce pramANe che- samasta AnupUrvI drA kaI paNa jAtanA virodha (avarodha) vinA pitAnI jAtimAM rahe che-bIjI jAtimAM rahetA nathI keI paNa prakAranA virodha vinA pitAnI jAtimAM rahevuM tenuM ja nAma samavatAra athavA samA ma0 43 For Private and Personal Use Only
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre avirodha vRttitA apanI jAti meM hI ho sakatI hai dUsarI jAti meM nahIM / AnupUrvI dravyoMkA samavatAra yadi para jAti meM bhI mAnA jAvegA to isa prakAra parajAti meM rahane para unameM svajAti meM rahane ko avirodha vRttitA nahIM bana sakegI / isaliye yaha nizcita siddhAnta hai-ki nAnA dezavartI samasta AnupUrvI dravya AnupUrvI dravyarUpa apanI jAti meM hI rahate haiM / parajAti meM nhiiN| ( negamavavahArANaM aNANupuvvAI kahi samoyaraMni kiM ANuputvIdavvehi samoyaraMti ? aNANuputvI dave. hiM samoraMti ? avattanvayavehiM samoyaraMti ) naigama vyahAranaya saMmata samasna anAnupUrvI dravya kahAM praviSTa hote haiM ? kyA AnupUrvI dravyoM meM samAviSTa hote haiM, yA avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa hote haiM ? uttara- (no ANupubbIdavvehiM samoyaraMti, aNANupuvvIdavvehi samoyaraMti, no avattavvayavvehiM samoyaraMti ) jitane bhI anAnupUrvI dravya hai- ve saba na to AnupUrvI dravyoM meM rahate haiM, aura na avaktavyaka dravyoM meM rahate haiM, kintu apanI jAti rUpa jo anAnupUrvI dravya hai unameM hI rahate haiM / isI prakAra se jitane bhI naigamavyavahAra naya saMmata avktviza athavA aviradhavRttitA che. A aviradhavRttitAno sadubhAva pitAnI jAtimAM ja hoI zake che-anya jAtimAM hoI zaka nathI AnupUvI dravyono samavatAra (samAveza) je para jAtimAM paNa mAnavAmAM Ave te A rIte para jAtimAM rahevAthI temanAmAM svajAtimAM rahevAnI aviradhavRttitA saMbhavI nahIM zake tethI e nizcita siddhAMta che ke vividha dezavartI samasta AnupUrvI dravya AnuM rvI dravya rUpa pitAnI jAtimAM ja rahe cheparajAtimAM rahetuM nathI. (negamavavahArANa' aNANupuvAi kahiM samoyaraMti kiM ANupuvvI davvehi samoyaraMti ? aNANupuvvI davvehiM samoyaraMti ? avattavyayavvehiM samoyaraMti?) naigama ane vyavahAra nayasaMmata samasta anAnupUvI dravya kayAM praviSTa thAya che? zuM teo AnupUvI dravyamAM samAviSTa thAya che ke anAnupUvI dravyamAM samAviSTa thAya che, ke avakatavyaka dravyamAM samAviSTa thAya che? uttara-(no ANuputvIdavvehi samoyaraMti, aNANupuvvIdavvehiM samoya. raMti, no avattavvayavvehi samoyaraMti ) 2ai mAnAnupUrvA dravyo cha, tamA AnupUvI dravyomAM paNa rahetAM nathI, avaktavyaka dravyomAM paNa rahetAM nathI, paNa temanI jAti rUpa je anAnupUvI dravyo hoya che temAM ja rahe che. e ja pramANe nigamavyavahAranaya saMmata jeTalAM avakatavyaka dravya che teo For Private and Personal Use Only
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavandrikA TIkA sUtra 81 anugamasvarUpanirUpaNam 1 dhyAnupUrvI dravyANi AnupUrvIdravyeSveva varttante nAnyatreti / evaM naigamavyavahArasampatAni anAnupUrvI dravyANi anAnupUrvIdravyeSveva vartante, naigamavyavahArasammatAni avaktavyakadravyANi ca avaktavyakadravyeSveva varttante ityapi bhAvanIyam / prakRtamupasaMharannAha - sa eSa samavatAra iti // 80 // athAnugamaM nirUpayitumAha- mULam - se kiM taM aNuga me ? aNugame navavihe paNNatte ? taM jahA saMtapayaparUvaNayA davvapyamANaMzca khitta3 phusaNA ya4 / kAlo ya 5 aMtaraM 6 bhAga 7 bhAva 8 appA bahuM 9 caitra // 1 // se taM aNugame // suu081|| chAyA - atha ko'sau anugamaH ? anugamo navavidhaH prajJaptaH, tadyathA-satpadaprarUpaNatA 1 dravyapramANaM ca 2 kSetraM 3 sparzanA ca 4 / kAlazca 5 antara 6 bhAgo bhAvaH 8 alpabahutvaM caitra ||1|| sa eSo'nugamaH // 081 // 338 ore dravya haiM ve saba apanI jAtirUpa avaktavyaka dravyoM meM hI rahate haiN| aisA artha avaziSTa pATha ko lagA lenA cAhiye / isa prakAra yaha samavatAra kA svarUpa hai ? For Private and Personal Use Only bhAvArtha - AnupUrvI anAnupUrvI aura avaktavyaka jitane bhI dravya haiM unake viSaya meM ye tIna maina ho sakate haiM ki AnupUrvI Adi samasta " dravya kahAM rahate haiM ? | apanI jAnivAloM meM hI rahate haiM-yA bhinna jAti boloM meM rahate haiN| inakA hI samAdhAna sUtrakAra ne isa mUtradvArA kiyA hai| usameM yaha kahA gayA hai ki naigamavyahArasaMmata samasta AnupUrvI Adi dravya apanI 2 jAti meM hI rahate haiM-bhinna jAti meM nahIM | || sR0 80 // paNa pAtAnI jAti rUpa avakatavyaka draeAmAM ja rahe che; evA atha bAkInA pAThanA viSayamAM samajI leve joie A prakAranuM samavatAranuM svarUpa che. bhAvArtha-AnupUtrI, anAnupUrvI ane avakatavyaka rUpa jeTalAM dranyA: che, temane viSe A traNa prazna sabhavI zake che-AnupUrvI Adi samasta dravya kayAM rahe che ? zu te petAnI jAtivALAmAM ja rahe che, ke bhinna jAtivALAmAM rahe che? sUtrakAre A sUtramAM A praznonuM ja samAdhAna karyu" che. temaNe thyA sUtramAM e vAtanu pratipAdana karyuM che ke naigamavyavahAranaya samata samasta AnupUrvI Adi dravya pAtapAtAnI jAtimAM ja rahe che-bhinna jAtimAM rahetAM nathI. pras080nA
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - ___ anuyogadvArasUtra . TIkA-ziSyaH pRcchati-se ki taM' ityaadi| atha ko'sau anugama ? iti / anugamaH-sUtrArthasya anukUlam anurUpaM vA gamanaM vyAkhyAnam-anugamaH / sa navavidhAnavaprakArakaH prajJaptA prarUpitaH, tadyathA-satpadamarUpaNatA-san vidhamAno yo'rtha:-bhAvastadviSayaM padaM satpadaM tasya prarUpaNaM prajJApanaM tadeva satpadamarU. paNatA prathama krtvyaa| ayaM bhAva:-stambhakummAdIni padAni sadarthaviSayANi dRzyante, zazazagaganakusumAdIni padAni svasadarthaviSayANi dRzyante / tatrAnu. aba sUtrakAra anugama kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM aNugame ?" / ityAdi / zabdArtha-(se kitaM aNugame ?) he bhadanta ! anugama kA kyA svarUpa hai ? uttara-(aNugame navavihe paNNatte) anugama nau prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise-(saMtapayaparUvaNayA) 1 satpada-prarUpaNatA (davyappamANaM ca) 2 dravyapramANa (khitta 3 phusaNAya 4) 3 kSetra4 sparzana (kAloya, aMtara, bhAga bhAva appApahuceva ) 5 kAla 6 antara , 7 bhAga 8 bhAva aura 9 alpabahutva / (se taM aNugame ) isa prakAra yaha anugama kA svarUpa hai| sUtra ke anukUla athavA anurUpa vyAkhyAna karanA isakA nAma anugama hai| yaha pUrvokta rUpa se no prakAra kA kahA gayA hai| satpadaprarUpaNatArUpa 1 prathama anugama ke bheda meM yaha prarUpita kiyA jAtA hai ki jisa prakAra se zazazRGga Adi pada asadartha ko viSaya karane vAle have sUtrakAra anugAmanuM nirUpaNa kare che- " se kiM ta aNugame ?" tyAhi.... Attha-(se kiM ta aNugame ? ) 3 lAvan ! pUprastuta manugamanu svarUpa kevuM che? uttara-(aNugame navavihe paNNatte-tauM jahA) manugamanA nIya prabhAeM nava 2 4aa cha-(saMtapayaparUvaNayA) (1) sat56 5359tA, (davya pamANa ca) (2) dra0yamA ], (khitta 3 phusraNA ya4 (3) kSetra, (4) 25zana, (kAlo ya, aMtara, bhAga, bhAva, appAbahuMceva) (5) Na, (6) manta2, (7) mAga, (8) bhAva, bhane () mamatva. (seta aNugame ) mA prA2nu anugamanu 5135 che sUtrana anuja athavA anurUpa vyAkhyAna karavuM tenuM nAma anugAma che tenA upara mujaba nava prakAra kahyA che. satpadaprarUpaNutA rUpa anugAmanA prathama bhedamAM vidyamAna padArthaviSayaka padanI prarUpaNuM karavAmAM Ave che sasalAne ziMgaDAM hovAnI For Private and Personal Use Only
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 81 anugamasvarUpanirUpaNam pUdipadAni stambhAdi padAnIva sadarthaviSayANi, kiMvA zazazRGgAdipadAnIva amadarthaviSayANi ? iti paryAlocanIyamiti / 1 / tathA-dravyapramANam-AnupUryAdi. padavAcyAnAM dravyANAM pramANaM-saMkhyAsvarUpaM polocanIyam / 2! ca punaH kSetram= AnupUryAdipadavAcyadravyANAm AdhArasvarUpaM vaktavyam / kiyati kSetre tAni bhavantIti cintanIyamiti bhAvaH / 3 / tathA-sparzanA ca pryaalocniiyaa| tAni dravyANi kiyat kSetraM spRzantIti cintanIyamiti bhaavH|4| tathA-kAlazca vaktavyaHhote haiM, usa prakAra se ye AnupUrvI Adi pada asadartha viSayaka nahIM haiM kintu jisa prakAra stambha Adi pada stambha AdirUpa apane vAstavika artha ko viSaya karane vAle hote haiM usI prakAra se AnupUrvI Adi pada yathArtharUpase apane sadartha ko viSaya karane vAle haiM / isa prakAra vidyamAna padArtha viSayakapada kI prarUpaNA kA nAma satpadaprarUpaNatA hai / yaha satpadaprarUpaNA anugama karate samaya prathama kartavya hotI hai| isaliye use anugama ke bhedoM meM prathama sthAna diyA gayA hai / dravya pramANa meM AnupUtroM Adi padoM ke dvArA jina dravyoM ko kahA jAtA hai unakI saMkhyA kitanI hai isakA vicAra hotA hai ? kSetra meM-AnupUrvI Adi padoM dvArA kathita dravyoM kA AdhArarUpa kSetra vicArita hotA hai-arthAt ye AnupUrvI Adi dravya kitane pramANa kSetra meM hote haiM aisA vicAra kiyA jAtA hai| sparzana meM ye AnupUrvI Adi dravya kitane kSetra ko sparza karate haiM prarUpaNa karavI te asadartha prarUpaNa che, kAraNa ke tene ziMgaDAM ja hatAM nathI paraMtu AnupUrvI Adi pada asadartha viSayaka letA nathI paNa sadartha viSayaka hoya che. jevI rIte stanma Adi pada stanma Adi rUpa pitAnA vAstavika arthane viSaya karanArA (pratipAdana karanArA) hoya che, e ja pramANe AnupUrvI Adi pada yathArtha rUpe pitAnA saMdarthane viSaya karanArA hoya che. A rIte vidyamAna padArthaviSayaka padanI prarUpaNAnuM nAma "satpadaprarUpaNutA" che, A satpadaprarUpaNA anugAma karatI vakhate pahelAM karavA cogya hoya che. tethI tene anugAmanA bhedomAM paheluM sthAna ApavAmAM AvyuM che. 1 dravya pramANamAM e vicAra karavAmAM Ave che ke AnupUrvI Adi pade dvArA je dravyanuM kathana karavAmAM Ave che temanI saMkhyA keTalI che. 2 kSetramAM-AnupUvI adi pade dvArA kathita dravyanA AdhArarUpa kSetrane vicAra karavAmAM Ave che-eTale ke e AnupUrvI Adi dravya keTalA pramavALA kSetramAM hoya che, evo vicAra karavAmAM Ave che. 3 For Private and Personal Use Only
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra teSAM dravyANAM sthitilakSaNaH kAlazca prarUpaNIyaH // 2 // tathA antaraM vaktavyam / vivakSitasvabhAvaparityAge sati punastadbhAvapAtivirahalakSaNamantara prarUpaNIyamiti bhaavH| dravyasya vivakSitasvabhAvaparityAge sati punastadbhAvaprAptau ca madhye yA kAlaH so'ntaramucyate, iti bodhyam / 6 / / tathA-bhAgazca vktvyH| AnupUrvIdravyANi zeSadavyANAM kasmin bhAge vartante, ityevaM bhAgaH prarUpagIya iti bhAvaH // 7 // tathA bhAvaH prruupnniiyH| AnupUrvIdravyANi kasmin bhAve vartante ityevaM rUpo bhAvo vaktavya ityarthaH / / 8| tathA-alpabahutvaM caiva-cApi vaktavyam / AnupUrvyAdidravyANAM aisI paryAlocanA hotI hai| kSetra meM kevala AdhArabhUta AkAza hI liyA jAtA hai aura sparzanatA meM AdhAra kSetra ke cAroM tarapha ke AkAza pradeza jo Adheya ke dvArA chuye gaye hoM vebhI liye jAte haiN| AnupUrvI Adi dravyoM kI sthiti kA vicAra yaha kAla hai| anugama meM AnupUrvI Adi dravyoM ki sthiti kitanI hai isa bAta kI paryAlocanA kI jAtI hai antara nAma viraha kAla kA hai| vivakSita paryAya ke parityAga ho jAne para puna: usI paryAya kI prApti hone meM jo bIca meM antara paDatA hai usakA nAma viraha kAla hai / anugama meM isa antara kI prarUpaNA karanA AvazyakIya mAnA gayA hai| AnupUrvI dravyazeSa dravyoM ke kisa bhAga meM rahate haiM isa prakAra ke bhAga kI bhI prarUpaNA anugama meM kartavya hotI hai AnupUrvI Adi dravya kisa bhAva meM rahate haiM isa prakAra kI prarUpaNA kA nAma bhAva hai| nyUnAdhikatA sparzana anugamamAM e vicAra karavAmAM Ave che ke te AnupUrvI Adi dravya keTalA kSetrane paza kare che kSetramAM kevaLa AdhArabhUta AkAza ja levAmAM Ave che ane sparzanAmAM AdhAra kSetranI cAre taraphanA je AkAza pradezo Adheya dvArA pRSTa thayA hoya, temane paNa levAmAM Ave che AnupUva Adi dravyonI sthitino vicAra kare tenuM nAma kALaanugama" che. kALAnuM bamamAM AnupUrvI Adi dravyanI sthiti keTalI che, e vAtanI paryAlacanA (vicAraNA) karavAmAM Ave che virahakALane antara kahe che. vivakSita (amuka) paryAya parityAga thaI gayA bAda pharIthI eja paryAyanI prApti thavAmAM vacce jeTaluM anDara paDe che teTalA antarane virahakALa kahe che. anugamamAM A akhtaranI paNa prarUpaNuM karavAnuM Avazyaka gaNAya che. AnupUrvI dravyo zeSa (bAkInA) dravyanA kayA bhAgamAM rahe che, te prakAranA bhAganI paNa prarUpaNuM anugamamAM karavI paDe che. 7 AnupUrva Adi dravya kyA bhAvamAM rahe che, te prakAranI prarUpaNAnuM nAma bhAvaanugama che. jUnAdhikatAnuM nAma a5mahatva che dravyAdhika nayane AdhAre, pradezArthatAne For Private and Personal Use Only
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 82 satpadaprarUpaNAnirUpaNam 343 dravyArthatA''zrayaNena pradezArthatA''zrayaNena tadubhayArthatA''zrayaNena ca paraspara stokabahutvacintAlakSaNam alpabahutvaM cA'pi prarUpaNIyamiti bhAvaH / 9 // prakRtasupasaMharabhAha-'se taM' ityAdi / sa eSa anugama iti // 50 81 // itthaM saMkSepato'rthamabhidhAya vistareNArthamabhidhAtukAmaH sUtrakAro'nugamasya navasu medeSu saspadamarUpaNArUpaM prathamaM bhedamAha ___ mUlam-negamavavahArANaM ANupuvIdavAI kiM asthi natthi? NiyamA asthi, negamavavahArANaM aNANuputvIdavvAiM ki asthi Natthi?, NiyamA asthi, negamavavahArANaM avattavyagadavvAiM ki asthi Nasthi ? NiyamA asthi suu082|| kA nAma alpabahutva hai| dravyArthikanaya ke Azraya se pradezArthatA ke Azraya se aura tadubhaya-dravyArthika pradezArthika ina donoM ke Azraya se ina AnupUrvI Adi dravyoM meM jo stoka bahuta kA vicAra hai vahI alpabahutva hai / anugama meM isa alpaca hutva kI bhI prarUpaNA kartavya hotI hai / (se taM aNugame) isa prakAra yaha anugama kA svarUpa hai| bhAvArtha-sUtrArtha ke anukUla athavA anurUpa vyAkhyAna kA nAma anugama hai / isa anugama meM ina nau 9.viSayoM kA vicAra kiyA jAtA hai / isaliye vaha anugama satpada prarUpaNA Adi ke bheda se nau prakAra kA kahA gayA hai| ina saspada prarUpaNatA Adi kA kyA svarUpa hai ise svayaM sUtrakAra vistAra se Age sUtroM dvArA spaSTa karate haiM / // sU0 81 // AdhAre ane tadubhaya (te bane-dravyArthika ane pradezArthika e banene AdhAre A AnupUrva Adi dravyamAM je a5va ane bahuvane vicAra karavAmAM Ave che tenuM nAma ja apamahatva che anugAmamAM A ala bahapnii 535 555 421 // yojya gAya che (se ta aNugame ) 24. prA2nu anugamana 2535 che. bhAvArtha-sUtrArthane anukULa athavA anurUpa vyAkhyAnanuM nAma anugama che. te anugamamAM upayuMkata nava viSayane vicAra karavAmAM Ave che, tethI te anugamamAM satpada prarUpaNa adi nava bheda kahyA che A pada prarUpaNa AdinA svarUpanuM vistAra pUrvakanuM nirUpaNa sUtrakAra pote ja AgaLanA sUtramAM karavAnA che, tethI ahIM tene bhAvArtha sakSisamAM ApavAmAM Ave che. sU081 For Private and Personal Use Only
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre ___ chAyA-naigamavyavahArayoH AnupUrvodravyANi kiM santi na santi ? niyamAt snti| naigamavyavahArayoH anAnupUrvI dravyANi kiM santi na santi ? niyamAt snti| negamavyavahArayoH abaktavyakadravyANi kiM santi na santi ? niyamAt snti|suu082|| TIkA-' negamavavahArANaM' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA ||suu082|| isa prakAra saMkSepa se satpadanarUpaNA Adi kA artha kahakara apa sUtrakAra vistAra se unakA artha kahane kI icchA se anugama ke nau bhedoM kA kathana karate haiM-'negamavavahArA' ityaadi| zabdArtha-(negamavavahArANaM ANupuvdhIdavyAI ki asthi nasthi ?) naigamavyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya kyA hai yA nahIM haiM ? (NiyamA asthi ) uttara-avazya haiN| (negamavavahArANaM aNANupuThavI davAI ki asthi Nasthi? ) negama vyavahAranayasaMmata anAnupUrvI dravya haiM yA nahIM haiM ? uttara-(NiyamAthi ) niyama se haiM-avazya 2 haiM(negamayavahArANaM avattavvAgavaI ki asthi ? Nasthi ?-NiyamA asthi ) naigama vyavahArAnaya saMmata avaktavyaka dravya haiM yA nahIM haiM ? utsara-niyamataH haiN| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtradvArA naigama vyavahAranaya saMmata AnupUrvI Adi dravya haiM ? yaha bAta niyamapada se jora ke sAtha prakaTa kI hai A pramANe anugAmanA satpadaprarUpaNuM Adi bhedane artha saMkSiptamAM samajAvIne have sUtrakAra te na bhedono artha vistArapUrvaka samajAvavA mAge che. tethI teo satpadaprarUpaNutA rUpa tenA prathama bhedanuM nIcenA sUtra dvArA ni35 4re - " negamavavahArANa" yAha zAya--(negamavavahArANa ANupuvvI davAI vibhatthi nasthi) nigama ane vyavahAra nayasaMmata AnupUrvI dravya che ke nathI ? uttara-(NiyamA asthi) avazya cha 1. prazna-(negamavavahArANa aNANupubdhI davAI ki asthi Nabhi) naga. mavyavahAranayasaMmata anAnupUrvI dravya zuM che ke nathI ? uttara-(NiyamA asthi) niyamayI 4 bheTave haiM manAnukA yArnu astitva paNa avazya che ja. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtradvArA taimavyavahAra nayasaMmata AnupUvI Adi dravyanuM astitva hevAnuM pratipAdana karyuM che. temanuM astitva niyamathI ja che," A prakAranA kathana dvArA temaNe A vAtane bhArapUrvaka For Private and Personal Use Only
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mandrikA TIkA sUtra 83 dravyapramANanirUpaNam atha dravyamANarUpaM dvitIya bhedamAha---- mUlam - negamatravahArANaM ANuputvIdanvAI kiM saMkhijvAI asaMkhijAI anaMtAI ?, no saMkhijAI no asaMkhijAI annNtaaii| evaM aNANuputrIdavAI avattavagadavAI ca aNaMtAI bhANi yavAI ||suu083|| chAyA - naigamapArayorAnupUrvI dravyANi kiM saMkhyeyAni asaMkhyeyAni navAni ? no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni anantAni / evam anAnupUrvI dravyANi avaktavyakadravyANi ca anantAni bhaNitavyAni / / 083|| 'TIkA'ne gamahArANaM ' ityAdi / naigamavyavahArasammatAni AnupUrvodravyANi ki saMkhyeyAni santi ? kima saMkhyAni santi ? kiMvA'nantAni santi ? iti praznaH / uttarayati - AnupUrvIdravyANi no saMkhyeyAni santi, no asaMkhyeyAni santi / api tu anantAni santi arthAt ve jora dekara yaha kaha rahe haiM ki ye AnupUrvI Adi dravya sattA viziSTa haiN| aise nahIM haiM, ki ye nahIM haiM / // sUtra0 82 // T 'negamavavahArANaM' ityAdi / zabdArtha - ( negama va bahArANaM ANupuvvI davvAI kiM saMvijjAI asaM khijjAI aNatAI ? ) naigamavyavahAranaya saMmata aneka AnupUrvI dravyasaMkhyAta haiM ? yA asaMkhyAta haiM ? yA ananta haiM ? uttara- (no saMkhijjAI no asaMkhijjAI) naigamavyavahAranaya saMmataH AnupUrvI dravya na saMkhyAta haiM aura na asaMkhyAta haiM kintu (aNatAI ) prakaTa karI che eTale ke te bhArapUrvaka evu kahe che ke AnupUrvI' Adi munce sattAviziSTa che-te dravyeAnuM astitva avasya che. 4. te bhavi dhamAna nathI ema samajavuM // sU082 // " negamavavahArANa' ANupunnI " ityAdi - zabdArtha - ( negamavavahArANa ANupuvvI davvAi kiM saMkhejjAi, asiM jAI arNatAi ? ) naigamavyavahAra naya saMbhata bhale mAnupUrvI dravya bAta hai, asabhyAta che, he anaMta he ?. utta2-(no saMkhijjAi no asaMkhijjAI, aNatAI ) naigama-mane vyavasa tArasamata AnupUrvI draSye sakhyAta pazu nathI, asa`khyAta paNa nathI, a0 44 For Private and Personal Use Only
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra E anuyogadvArastre evam manAnupUrvIdravyANi avaktavyakadravyANi ca anantAni vijJeyAni / idamatra bodhyam-ihAnupUya'nAnupUrvyavaktavyadravyeSu pratyekamanantAnyanantAni ekaikasmi pyAkAzapradeze labhyante, kiM punaH sarvaloke / ataH saMkhyeyAsaMkhyeyamakAradvayaM niSidhya triSvapi sthAneSvAnantyamevocyate / asaMkhyeye loke kathamanantAni dravyANi tiSThantIti na zaGkanIyam ? pudgala pariNAmasya acintyatvAi, dRzyate hi-eka pradIpaprabhA paramANuvyApteSu ekagRhAtavAMkAzamadezeSu anekAparapradIpaprabhA. ananta haiM / (evaM aNANupubdhI davAI avatsamyagadavAI ca aNaMtAI bhANi. yavvAiM) isI prakAra se yaha bhI jAnanA cAhiye ki anAnupUrvI dravya aura avaktavyakadravya bhI anaMta haiN| saMkhyAta-asaMkhyAta nahIM haiN| isa kathana kA yaha bhAva hai ki AnupUrvI aura avaktavyaka ina dravyoM meM pratyeka Anu. pUrvI Adi dravya ananta 2 haiN| aura pratyeka ye eka 2 bhI AkAza ke pradeza meM ananta ananta pAye jAte haiM / sarvaloka kI to bAta hI kyA hai| isaliye ye na saMkhyAta haiM aura na asaMkhyAta haiM isaliye ina tIno meM donoM prakAratA kA niSedha kara anantatA kI sthApanA kI gaI hai| yahAM aisI zaMkA nahIM karanI cAhiye ki asaMkhyAta pradezIbhAkAza rUpa kSetra meM anaMta AnupUrNa Adidravya kaise Thahara sakate hai kyoM ki pudgala kA pariNamana acintya hotA hai| yaha to hama apanI AkhoM se dekhate haiM ki eka pradIpa kI prabhA se vyApta eka gRhAntavartI-AkAza ke pradezoM meM 52.tu manAta cha. (evaM aNANupubIdavbAI avatavvagadavyAI / bhaNaMtAI bhANiyabvAI) me prabhArI manAnupUrvI dravye 55 manAta che bhane - vyaka dravyo paNa anaMta che, ema samajavuM joIe te banne prakAranA dravya saMvAta paNa nathI ane asaMkhyAta paNa nathI A kathanano bhAvArtha e che ke AnupUrva anAnupUrvI ane avaktavyaka A drAmAMnA AnupUrvI Adi dva anaMtaanaMta che. te pratyekane eka eka AkAzapradezamAM pay anaMta anaMta rUpe sadUbhAva hoya che. te pachI sarvakanI te vAta ja zI karavI ! te kAraNe tene saMkhyAta paNa kahyA nathI ane AkhyAta paNa kalA nathI A rIte traNemAM baMne prakAratAne niSedha karIne anaMtatAnuM ja pratipAdana karavAmAM AvyuM che. are evI zaMkA karavI na joIe ke asaMkhyAta pradezI AkAza rUpa zetramAM anaMta AnuvI Adi dravya kevI rIte rahI zake che, kAravuM ke pugalanuM pariNamana aciMtya hoya che. e te ApaNe ApaNI AMkhe 18 i zakIe chIe ke eka pradIpa (dIpaka) nI prajAthI vyAsa eka gRhAntarvatI-(varanI aMdara) For Private and Personal Use Only
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 83 dravyapramANanirUpaNaMs S paramANUnAmavyavasthAnam / na cAkSiSTe'pyarthe'nupapattiH, atiprasaGgAt / ata AnupUrvyAdi dravyANAmAnantye na kacid doSa iti // 083 || dUsare ora bhI aneka madIpoM kI prabhA ke parUmANuoM kA avasthAna ho jAtA hai| AMkhoM dekhe huye artha meM zaMkA karane jaisI koI pAta hI nahIM hotI hai / nahIM to, atiprasaMga nAma kA doSa AtA hai / isaliye AnupUrvI Adi ananta dravyoM ko asaMkhyAta pradezI AkAza meM abasthita hone meM koI bAdhA nahIM AtI hai| aura na AnupUrvI Adi dravyoM ko anaMta mAnane meM koI Apatti AtI hai / bhAvArtha- sUtrakAra ne anugama kA dvitIya bheda jo dravya pramANa haiM usake viSaya meM yaha nirNaya kiyA hai usameM AnupUrvI Adi dravyoM kA pramANa ananta hai aisA nirdeza kara aisA spaSTa kiyA hai ki asaMkhyAta pradezI AkAza lokAkAza meM inakA avagAhana bAdhita nahIM ho sakatA hai kyoMki paulika pariNAma acintya hotA hai| ekahI ghara ke bhItara meM rahe huye AkAza meM hama dekhate haiM ki aneka pradIpa prabhA ke paramANu samA jAte haiM / isI prakAra se avagAhana zakti ke yoga se aura pariNamana kI vicitratA se eka bhI AkAza ke pradeza meM ananta AnupUrvI Adi dravyoM kA avagAhana vAdhita nahIM hotA hai | || sU0 83 // rahela AkAzanA pradezemAM khIjA paNa aneka praznIpeAnI prabhAnA paramANuonuM avasthAna (nivAsa) thaI jAya che. AMkhA vaDe joyelA viSayamAM zakAno kAya avakAza ja rahetA nathI nahI tA, atiprasa'ga nAmanA doSa Ave che. tethI AnupUrvI Adi anaMta draScAnuM, asaMkhyAta pradezI AkAzamAM avasthAna thavAmAM kAI khAdhA (muzkelI, avarodha) rahetI nathI ane AnupUrvI Adi drayaiAne anata mAnavAmAM paNa kAI vAMdhA sa'bhavatA nathI. bhAvAtha-sUtrakAre anugamanA dravyapramANu nAmanA khIjA bhedanu' A sUtra dvArA nirUpaNa karyuM che. temAM evu kahevAmAM Avyu che ke AnupUrvI i krUrbse ane'ta che. A prakAranuM pratipAdana karIne evI spaSTatA karavAmAM AvI che ke asakhyAtapradezI AkAzamAM-leAkAkAzamAM temanI avagAhanA hAvAnI vAta svIkAravAmAM kai paNa prakAranA vAMdhA sabhavI zakattA nathI, kAraNa ke paudgalika pariNAma acittva hoya che. eka ja gharanI aMdara rahelA AkAzamAM (avakAzamAM) aneka prIponI prabhAnA paramANuonA samAveza thai jAya che, e vAta te ApaNe ApaNI AMkheA vaDe joI zakIe chIe. eja pramANe avagAhanazaktinA yAgathI ane pariNamananI vicitratAthI AkAzanAM eka pradezamAM paNa anaMta AnupUrvI Adi dravyAnu avagAhana ( samAveza) mAnavAmAM Apatti sabhavI zatI nathI / sU08 // For Private and Personal Use Only
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 5 anuyogasArakha . sampati kSetrarUpaM tRtIyabhedamAha mUlam-negamavavahArANaM ANupuvI davAI logasta kiM saMkhi. AibhAge hojjA, asaMkhijjaibhAge hojjA, saMkhejesu bhAgesu hojA, asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, savvaloe hojjA? egaM davvaM paDucca saMkhejjaibhAge vA hojjA, asaMkhejjaibhAge vA hojjA saMkhenjesu bhAgesu vA hojjA, asaMkhijjesu bhAgesuvA hojjA, savvaloe kA hojjaa| NANAdavvAiM paDucca niyamA savyaloe hojjaa| negamavavahArANaM aNANuputvIdavvAiM kiM loyassa saMkhijjaibhAge hojjA jAva savvaloe vA hojjA ? egaM dacvaM pahucca no saMkhenjai bhAge hojjA asaMkhijjaibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA no savvaloe hojaa| evaM avattavvagavvAiM bhaanniyvvaaiN||suu084|| chAyA-naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi lokasya kiM saMpeyatamamAne bhavanti, asaMkhyeyatamamAge bhavanti, saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, sarvaloke bhavanti ! eka dravyaM pratItya saMkhyeyeSu bhAgeSu vA bhavanti, asaMkhyeyatamabhAge vA bhavanti, saMdhyeyeSu bhAgeSu vA bhavanti, asaMkhye yeSu vA bhavanti, sarvaloke vA bhavanti / nAnA. drAcANi pratItya niyamAt sarvaloke bhavanti / naigamavyavahArayoH anAnupUrvIpramANi ki lokasya saMkhyeyatamabhAge bhavanti yAvat sarvaloke vA bhavanti ? eka dravya patItya noM saMkhyeyatamabhAge. bhavanti asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhAnti, no asNkhoye| mAgeSu bhavanti, no sarvaloke bhavanti, nAnAdravyANi pratItya niyamAt sevezIke bhavanti / evamavaktavyaMkadravyANi bhaNitavyAni ||mu084|| TIkA-negamavavahArANaM' ityAdi- aba sUtrakAra-tRtIya bheda ke viSaya me kahate haiM "negama bavahArANaM" ityaadi| . - have sUtrakAra anugAmanA trIjA bheda rUpa kSetranA viSayamAM nIce 'prabhA yana the- negamavavahArANa 1.ya.8 For Private and Personal Use Only
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ---- --- - - - - anuyogacandrikA TokA sUtra 84 kSetranirUpaNam naigamavyavahArasammatAni AnupUrvI dravyANi kiM lokasya ekasmin saMkhyeya. tame bhAge bhavanti-avagAhante 11 kiMvA ekasmin asaMkhyeyatame bhAge'nagAinte 12 athavA-kiM saMkhyeyabhAgeSu bhavanti avagAhante ?3 kimasaMkhyeyabhAgeSu bhAntiavagAhante ? 4 athavA-kiM sarvaloke manti ? 5 iti pshcprshnaaH| uttaramAhabAnupUrvIdravyANijyaNukaskandhAdIni anantANukaskandhAntAni, tatra-eka dravyaM "matItya-sAmAnyata eka dravyamAzritya kimapi lokasya saMkhyeyatamabhAge bhavati, zadvArtha-(negamavavahArANaM ANupubdhI davAI) naigama vyavahAra naya saMmata aneka AnupUrvI dravya (logassa ) loka ke (ki.) kyA ( saMkhi. jahabhAge ) 1 saMkhyAtaveM bhAga meM ( hojjA) avagAhita haiM ? yA (asaMkhijjaibhAge hojjA 2) asaMkhyAtaveM bhAga meM avagAhina hai ? (saMkhe ujesu bhAgesu hojjA ) yA 3 saMkhyAta bhAgoM meM avagAhita haiN| yA 4 ( asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ) asaMkhyAta bhAgoM meM avagAhita haiM ? yA ( savvaloe hojjA?) 5 sampUrNa lokameM avagAhita haiM ? ____ uttara-(ega davvaM paDucca saMkhejjaibhAge vA hojjA, asaMkhejjA bhAge vA hojjA saMkhejjesu bhAgesu vA honA; asaMkhejjesu bhAgetu pA hojjA savvaloe vA hojA) vyaNuHkAdi anantANu skaMdhoM meM se sAmAnya rUpa se kisI eka dravya kI apekSA karake koI eka AnupUrbha loka ke saMkhyAtave bhAga meM tathA koI eka AnupUrvI dravya loka ke 'asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai tathA koI eka AnupUrvI dravya lokake zahAya-( negamavavahArANa ANupuThavIdabAI) negama sane nyA . nayamata bhana bhAnupUkA dravya (logassa kiM saMkhijjai bhAge houjA) 4 lokanA saMkhyAtamAM bhAgamAM avagAhita che ? ke lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM ahita cha, (asaMkhijjai bhAge hojjA 2) yon| masabhyAtamA sAmai mAlita cha, 3 ( saMkhejesu bhAgesu hojjA 3) adhyAta mai Aquisa cha, hai (sabaloe hojjA 1) saMpUrNa mAhita DAya che ? uttara-(ega davya paDunaca saMkhejjai bhAge vA hojjA, asaMkhejai bhAge pA hojjA, saMkhe jesu bhAgesu vA hojA, asaMkhijjesu bhAgesu vA hojjA, savvaloe vA hojjA) 35 52bhaav|( nizI) thI manata payatana mAyAmA dha (anaMta pradeza )mAMthI sAmAnya rUpe keI eka dravyanI ape. kakSAe kaI eka AnupUrvI dravya lekanA saMkhyAtamAM bhAgamAM avagAhita thaIne rahe che, koI eka AnupUvI dravya lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM rahe For Private and Personal Use Only
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir __anuyogadvArasatre lokasya saMkhyAtatamabhAgamavagAya tiSThatItyarthaH 1 / sathA-kimapi lokasya asaM. khyeyatame bhAge bhavati-tiSThati 2 / tathA-kimapi tu lokasya saMkhyeyepu bhAgeSu bhavati 3 / tathA-lokasyA'saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavati 4 / tathA kimapi sarvaloke bhavati-sarvalokamavagAdya tiSThati / ayaM bhAvaH-anantAnantaparamANupacayaniSpannamacittamahAskandhalakSaNam Anu. pUrvI dravyamekaM samayaM skllokmvgaahte| nanu kathamayamacicamahArakandhaH sakalalokamabagAhate ? iti cedAha-yathA-samudghAtavatti kevalI sakalalokamaragAhate tthaivaacittmhaaskndho'pi| tathAhi-lokamadhyavyavasthitaH samudghAtavatikevalI prayamasamaye tiryagsaMkhyAtayojanavistaraM saMkhyAtavistaraM vA UrvAdhastu caturdazarasaMkhyAta bhAgoM meM tathA koI eka AnupUrvI dravya, loka ke asaMkhyAta bhAgoM meM aura koI eka AnupUrvI dravya samasta loka meM avagAhita hokara rahatA hai / jaise ki anaMtAnaMta pudgala paramANuoM ke samUha se niSpanna huA aSisa mahAskaMdha / yaha acitta mahA skaMdharUpa Anu. pUrvI dravya eka samaya meM sakala loka ko aSagAhita karatA rahatA hai| zaMkA- yaha acitta mahArakaMdha sakalaloka meM kaise athagAhita ho jAtA hai ? ___ uttara-jaise samudghAtavartI kevalI sakala loka meM samA jAte haiMusI prakAra se acitta mahAskaMdha bhI sakala loka meM avagAhita hojAtA hai- samA jAnA hai| arthAt loka ke madhya meM vyavasthita huA kevalI jaya samuddhAta karatA hai to vaha prathama samaya meM AtmA ke pradezoM ko daNDAkAra rUpa meM pariNamAtA hai / yaha daNDAkAra rUpa pariNamana che, tathA keI eka AnupUrva dravya lekanA saMkhyAta bhAgamAM rahe che, ke I eka AnupUvI dravya lekanA asaMkhyAta bhAgomAM rahe che, ane koI eka AvI dravya samasta lokamAM avagAhita thaIne rahe che jema ke anaMtAnaMta pudgala paramANuonA samUhamAMthI nipanna thayela acitta mahAtkaMdha te acitta mahAsakadha rUpa AnupU dravya eka samayamAM sakaLa lokane avagAhita karI zake che. prazna-te acitta mahAsakaMdha sakala lekamAM kevI rIte AgAhita thaI jAya che. uttara jevI rIte samudraghAtavatI kevalI sakaLa lokamAM samAI jAya cheavagAhita thaI jAya che, e ja pramANe acitta mahAdha paNa sakala lekamAM avagAhita thaI jAya che-samAI jAya che eTale ke lekanI madhyamAM rahelA kevaLI jyAre samuduvAta kare che, tyAre prathama samaye Atmapradeze ne daMDAkAra For Private and Personal Use Only
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org manuyogacandrikATIkA sUpa 4 kSetranirUpaNam jjAyataM vizrasApariNAmena vRttaM daNDaM karoti, dvitIye kapATaM karoti, tRtIye manthAnaM karoti, caturthe'ntarAlapUraNena sakalalokavyAptiM karoti, paJcame'ntarANi saMharati, SaSThe manthAnaM, saptame kapATam , aSTame punardaNDaM saMharati / tataH svAvasyA patipadyate / evamacittamahAskandho'pi samayamekaM sakalalokamavagAhane iti / . tathA-nAnAdravyANi AnupUrvIpariNAmayuktAni anantAni dravyANi pratItya: Azritya dravyANi niyamAva-niyamataH sarvaloke bhavanti-sakalalokamavagAinte / unakA tiryaka meM saMkhyAta yojana naka adhA asaMkhyAta yojana taka vistRta hotA hai| tathA Urdhva aura nIce meM 14rAju pramANa laMyA hotA hai| AtmapradezoM kA yaha daNDAkAra rUpa pariNamana svAbhAvika hotA hai nitIya samaya meM unake ve Atmapradeza kapATa ke AkAra meM pariNama jAte haiN| tRtIya samaya meM maMthAna rUpa ho jAte haiM / aura cauthe samaya meM antarAla kI pUrti kara ve sakala loka meM vyApta hogAte haiM pAMcaveM samaya meM aMtarAloM ko saMkucita kara chaThaveM samaya meM manthAna kA sAtaveM samaya meM kapATa kA AThaveM samaya meM daNDa kA saMkoca kara apane Apa meM samAjAte haiM- pUrvAvasthApanna ho jAte haiM / isI prakAra acitta mahA. skandha bhI eka samaya meM sakala loka ko vyApta kara letA hai / (gANA. davAI paDucca niyamA sabaloe hojjA) tathA AnupUrvI pariNAma yukta anaMtadravyoM ko Azrita karake ve dravya niyama se sarvaloka meM rUpe pariNumAve che. temanuM A daMDAkAra rUpa pariNamana tirthagna lekamAM saMthAta jana sudhI athavA asaMkhyAta jana sudhI vistRta thayeluM hoya che, tathA udarva ane adhabhAgamAM 14 cauda rAjupramANu lAMbu hoya che. AtmapradezanuM A daMDAkA2 5 parimana svAbhAvika hoya che. bIjA samayamAM temanA te Atmapradeze kapATanA AkAramAM pariNamana pAme che trIjA samayamAM maMthAnarUpa thaI jAya che, ane ethA samayamAM antarAlanI pUrti karIne sakaLa lekamAM vyApta thaI jAya che. pAMcamA samayamAM aMtarAlane saMkucita karIne chA samayamAM maMthAnane saMkucita karIne, sAtamAM samayamAM kapATane ane AThamAM samayamAM daMDane saMkucita karIne pitAnA zarIramAM ja samAI jAya che eTale ke pUrvAvasthAmAM AvI jAya che e ja pramANe acitta mahAaMdha 55 samayamai awadisa yA 1 . (NAmAdabAI paducca niyamA samboe honA) t| mAnuSA pariNAma ta mAnata yAnI apekSA piyAra karavAmAM Ave che te dravya samasta lAkamAM avagAhita che. A kathananuM For Private and Personal Use Only
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 352 anuyogadvAra - ayaM bhAvaH sarvalokAkAzasya nAsti ko'pi pradezo yatra sUkSmapariNAmapariNatAni anantAni AnupUrvIdravyANi na santi kintu sarvatra santi / nasvevAni. nAnAdravyANi saMkhyeyatamAdipradezeSu santIti / evaM naigamavyavahArasamma tAnAnupUvaktavya dravyaviSaye'pi paJca paJca praznAH / uttarastvevaM vijJeyaH - ekaM dravya mAzrityAnAnupUrvIdravyam avaktavyakadravyaM ca lokasya asaMkhyeyatamabhAge bhavati, avagAhita haiM / tAtparya isakA yaha hai ki samasta lokAkAza kA koI bhI pradeza aisA nahIM hai ki jahAM para sUkSma pariNAma se pariNata hue anaMta AnupUrvI dravya na ho / arthAt loka meM sarvatra AnupUrvI dravya hai ye AnupUrvI aneka loka ke saMkhyAtaveM athavA asaMkhyAtave :: bhAga meM nahIM haiN| isI prakAra se naigama aura vyavahAranaya saMmata anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI pAMca 2 prazna hote haiM jo ( negamavavahArANaM aNANuputrI davbAI ki loyassa saMkhijjai bhAge, hojjA jAva savvaloe vA hojjA ?) ina pardoM dvArA vyakta kiye gaye haiN| ina praznoM kA uttara bhI ( egaM davvaM paDucca no saMkhejjaha bhAge, hotA, asaMgvijjai bhAge hojA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA. noM asaMkhejjesu bhAgeSu hojjA no mavvaloe hojjA ) inasUtrAMzoM dvArA: isaprakAra diyA gayA hai ki eka dravya ko Azrita karake anAnupUrvI dravya aura ranars dravya loka ke amakhyAtaveM bhAga meM avagAhita tApa e che ke samasta leAkAkAzano koI paNa pradeza evA nathI ke jyAM sUkSma piraNAmathI piraNata thayelAM ana Mta AnupUrvI dravye na heAya eTale ke leAkamAM sarvatra AnupUrvA drabyAnu' astitva che te aneka AnupUrvI dravye lekanA sakhyAtamAM athavA asaMkhyAtamAM bhAgamAM nathI paNa samasta lekamAM che, ema samajavu eja pramANe naigama ane vyavahAra nayasaMmata anAnupUrvI dravya mane avakatavyaka dravye.nA viSayamAM pazu pAMca-pAMca prazno pUchI zAya he ne prazno nIyenA sUtra 62 pUchatrAbhAM avyA . ( negamavavahA rANa aNANuputrI davvAi' kiM khoyarasa saMkhijjaibhAge hojjA, jAbaH savvaloe vA hojjA ? ) naigama gamane vyavahAra naya saMbhata manAnupUrvI dravyo zubha lAkanA sakhyAtamAM bhAgamAM, ke sakhyAta nAgAmAM ke asakhyAta bhAgeAmAM ke samasta lekamAM avagAhita thaIne rahe che ? maha uttara-"ergaM davba N pahucca no saMkhejjai bhAge, hojjA, asaMkhejjai mAge dojA no muMkhejjesu bhAgesu hojA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, no soe hotA " le dravyanI apekSA viyAra karavAmA Ave tA anA nupUrvI dravya ane avakatavyaka dravya lAkanA asakhyAtamAM bhAgamAM ja 55gAhita thaine rahe che, sakhyAtamAM bhAgamAM, sakhyAta bhAgAmAM, asaMkhyAta For Private and Personal Use Only
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 84 kSetranirUpaNam na tu saMkhyeyatamabhAge / anAnupUrvIdravyaM hi paramANurudhyate sa caikaikAkAzamadezA. bagADha eva bhavati, aAktavyAdravyaM ca dvayaNukaskandhaH, sa caikapadezAvagADho dvipradezAvagADo vA syAdityanayorasaMkhyeyabhAgavRttitvameva / nAnAdravyANi matItya niyamAtsarvalokAvagAhanA pUrvavad bodhyA // sU0 84 // hokara rahate haiM / saMkhyAtaveM bhAga meM nahIM / paramANu anAnupUrvI dravya hai| vaha AkAza ke ekapradeza meM hI avagAhita- hokara rahatA hai| kyoM ki vaha svayaM ekAdezI hai / ghaNuka jo skaMdha hai| vaha avakta. vyaka dravya hai / vaha lokAkAza ke eka pradeza meM bhI rahatA hai aura do pradeza meM bhI rahatA hai / isa prakAra ina donoM kI putti loka ke asaM. khyAta bhAga meM hI hai, nAnA anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko Azrita karake nAnA anAnupUrvI dravya aura avaktavyaka niyama se samasta lokAkAza meM rahate haiM / kyoM ki AkAza kA koI pradeza aisA nahIM hai ki jahAM para inakA sadbhAva na ho| bhAvArtha-sUtrakArane isa sUtra dvArA AnupUrvI Adi dravyoM ke rahane ke viSaya meM kiye gaye pAMca praznoM kA uttara eka aura nAnA dravyoM ko lekara diyA gayA hai-ye pAMca prazna isa prakAra se haiM-1 anAnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM ? 2 yA asaMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM 3 yA loka ke saMkhyAta bhAgoM meM rahate haiM ? yA 4 asaMkhyAta bhAgomAM ke sarvalekamAM avagAhita thaIne rahetA nathI paramANa anAnupUvI dravyarUpa che. te AkAzanA eka pradezamAM ja avagAhita thaIne rahe che ke aNuvALe je skaMdha che te avakatavyaka drarUpa che. te kAkAzanA eka pradezamAM paNa rahe che ane be pradezamAM paNa rahe cheA rIte te banenI avagAhanA lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM ja che. vividha anAnupUvI che ane avakatavyaka dranI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te teo samasta kAkArAmAM rahe che, ema samavuM joIe, kAraNa ke AkAzane koI paNa pradeza e nathI ke jyAM temane sadabhAva na hoya, bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA AnupUva Adi dravyanI avagAhanA viSe pUchavAmAM AvelA pAMca praznano uttara eka dravya ane aneka dravyone anulakSIne Ape che. te pAMca pIne nIce pramANe che-(1) ApavI dravya zuM lekanA saMkhyAmAM bhAgamAM rahe che? athavA (2) asaMkhyAtamAM bha0 45 For Private and Personal Use Only
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre bhAgoM meM rahate haiM 4 yA samasta loka meM rahate haiM 15 uttara- pudala dravya kA AdhAra yadyapi sAmAnya rUpa se lokAkAza hI niyata hai tathApi-vizeSa rUpa se bhinna 2 pudgala dravya ke AdhAra kSetra ke parimANa meM antara hotA hai, vahI antara isa uttara meM prakaTa kiyA gayA hai- kyoMki bhinna 2 vyakti hote hue bhI pudgaloM ke parimANa meM vividhatA hai eka rUpatA nahIM hai / isaliye yahAM unake AdhAra kA parimANa aneka rUpa se kahA gayA hai-sArAMza yaha hai ki AdhAra bhUta kSetra ke pradezoM kI saMkhyA AdheyabhUta pugadala dravya ke paramANuoM kI saMkhyA se nyUna yA usake barAbara ho sakatI hai adhika nhiiN| isaliye eka paramANu rUpa anAnupUrvI dravya AkAza ke ekahI pradeza meM sthita rahatA hai| para dvayaNuka eka pradeza meM bhI Thahara sakatA hai aura do pradeza meM bhI / isI prakAra uttarottara saMkhyA baDhate baDhate paNuka, caturaNuka, yAvat saMkhyAtANuka skandha eka pradeza, do pradeza, tIna pradeza yAvat saMkhyAta pradeza kSetra meM Thahara sakate haiM / saMkhyAtANu dravya kI sthiti ke liye asaMkhyAta pradeza vAle kSetra kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| bhAgamAM rahe che? (3) athavA zuM lekanA saMkhyAta bhAgomAM rahe che ? (4) athavA zuM lokanA asaMkhyAta bhAgomAM rahe che? (5) athavA zuM samasta lekamAM rahe che. uttara-pudgala dravyone AdhAra je ke sAmAnya rUpe kAkAza ja niyata che, chatAM paNa vizeSa rUpe bhinna bhinna putadravyanA AdhArakSetranA parimANamAM antara hoya che, eja antara A uttaramAM prakaTa karavAmAM AvyuM che-kAraNa ke bhinna bhinna padArtha hovA chatAM paNa pulanA parimAzumAM vividhatA che, ekarUpatA nathI tethI ahIM temanA AdhAranuM parimANu (pramANa) aneka rUpe kahevAmAM AvyuM che. A kathanano bhAvArtha e che ke AdhArabhUta kSetranA pradezonI saMkhyA AdheyabhUta pudgaladravyanA paramANuonI saMkhyA karatAM nyUna athavA tenA jeTalI ja hoI zake che, paNa adhika hoI zakatI nathI tethI eka paramANu rUpa anAnupUvI dravya AkAzanA eka ja pradezamAM rahe che, paNa be aNuvALuM avaktavyaka dravya AkAzanA eka pradezamAM paNa rahI zake che ane be pradezamAM paNa rahI zake che. A rIte uttarottara paramANuonI athavA pradezanI vRddhi thatAM thatAM traNaAvuvALA, cAre aNuvALA yAvat saMkhyAtAthuka skaMdha eka pradezamAM, be pradezamAM, traNa pradezamAM yAvat saMkhyAta pradeza rUpa kSetramAM rahI zake che. saMkhyAta aNuvALA For Private and Personal Use Only
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra anuyogacandrikA TIkA sUtra 85 sparzanAdvAranirUpaNam sampati sparzanAdvArarUpaM caturtha bhedamAha mUlam-negamavavahArANaM ANupuvIdavvAiM logassa kiM saMkhe. jjaibhAgaM phusaMti ? asaMkhejjaibhAgaM phusaMti ? saMkhejje bhAge phusaMti ? asaMkhegje bhAge phusaMti ? savvalogaM phusNti?| egaM davvaM paDucca logasta saMkhejahabhAgaM vA phusai jAva sabalogaM vA phusi| NANAdanAI paDucca niyamA savvaloga phusNti| NegamavavahArANaM aNANupuvIdavAI loyassa ki saMkhijaibhAgaM phusaMti asaMkhyAtANuka skaMdha eka pradeza se lekara adhika se adhika apane gharA. ghara kI asaMkhyAta saMkhyAvAle pradezoM ke kSetra meM Thahara sakatA hai| anaMtANuka aura anaMtAnaMtANuka skaMdha bhI eka pradeza, do pradeza ityAdi krama se SaDhate 2 saMkhyAta pradeza aura asaMkhyAta pradeza vAle kSetra meM Thahara sakate haiM unakI sthiti ke liye ananta pradezAtmaka kSetra kI jarUrata nahIM hai / pugadla dravya kA sabase bar3A skaMdha jise acitta mahAskaMdha kahate haiM aura jo anaMtAnaMta aNuoM kA banA huA hotA hai vaha bhI . asaMkhyAta pradeza lokAkAza meM hI Thahara jAtA hai / isa prakAra Anu: pUrvI Adi eka dravya kI apekSA isa kathana ko hRdaya meM dhAraNa karake isa sUtra ko lagAnA cahiye / nAnA dravya kI apekSA ina samasta dravyoM kA avagAhana samasta lokAkAza meM hai // sU0 84 // dravyane rahevA mATe asaMkhyAta pradezAvALA kSetranI jarUra paDatI nathI asaM. khyAta aNuvALe aMdha eka pradezathI laIne vadhAremAM vadhAre pitAnA jeTalI ja asaMkhyAta saMkhyAvALA pradezanA kSetramAM rahI zake che anaMta AjIvALo athavA anaMtAnaMta aNuvALe skaya paNa ekathI laIne saMkhyAta paryAnA pradezavALA ane asaMkhyAta pradezavALA kSetramAM rahI zake che, tene rahevAne mATe anaMta pradezovALA kSetranI AvazyakatA rahetI nathI pudgala dravyane sauthI moDhe ThaMdha ke jene acitta mahAdha kahe che ane je anaMtAnaMta aNuone baneluM hoya che, te paNa lekAkAzanA asaMkhyAta pradezomAM ja rahI zake che. A pramANe anAnupUrvI Adi skandhadravyanI apekSAe A kathanane hRdayamAM dhAraNa karIne A sUtrane artha samaja joIe vividha dravyonI apekSAe A samasta dravyonuM avagAhana samaratakAkAzamAM che. sU084nA For Private and Personal Use Only
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre jAva savalogaM phusaMti ? egaM davvaM paDuJca no saMkhijjai bhAgaM phusai, asaMkhijjai bhAgaM phusai no saMkhije bhAge phusai, no asaMkhije bhAge phusai, no savvaloyaM phusai / nANAdavvAI paDucca niyamA savvaloyaM phusNti| evaM avattavyagadavvAI bhANiyanvAiM ||suu085|| chAyA-naigamavyavahArayoH AnupUrvI dravyANi lokasya kiM saMkhyeyatamabhAga spRzanti ? asaMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? saMkhyeyAn bhAgAna spRzanti ? asaMkhyeyA bhAgAn spRzanti ? sarvaloka spRzanti ? / eka dravyaM pratItya lokasya saMkhye aba sUtrakAra sparzanAdvAra nAmaka caturtha bheda kA kathana karate haiM"negamavavahArANaM" ityaadi| zabdArtha- ( negamavavahArANaM ANupubbI dayAI logarasa ki saMkhe. ujahabhAgaM phusaMti ? ) naigamavyavahAranaya saMmata aneka AnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? ( asaMkhenjahabhAgaM phusaMti) yA asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ( saMkhejje bhAge phusaMti ) yA saMkhyAta bhAgoM kA sparza karate haiM ? ( asaMkhejje bhAge phusati ) yA asaMkhyAta bhAgoM kA sparza karate haiM ? (satyaloga phusaMti) samasta loka kA sparza karate haiM- ? uttara- ( ega davvaM paDucca logasta saMkhejjahabhAgaM vA phusai jAva saca loga vA phusai ) vyaNuka skaMdha se lekara anannANu skaMdha have sUtrakAra anugAmanA sparzanA nAmanA cothA dvaranuM nirUpaNa kare che" negamayavahArANa" tyA zAya-(negamavavahArANa ANupuyI dabAi logassa kiM saMkhejjai bhAga kusaMti ) nAma sana vyavahAra nayasa mata bhane bhAnupUrvI dravya zusonA sayatamA nAganA 150 42 cha ? ( asaMkhejai bhAga phusaMti ?) masabhyAtamA bhAganA 25 re cha 1 (saMkhejje bhAge phuti ?) sanyAta bhAgAnI 25 re cha ? ( asaMkhejje bhAge phusaMti ?) 3 sayAta naagen| 55 42 cha ? { savvaLogaM phusaMti ?) samasta senA 25 43 cha ? uttara-(ega dava paDucca logasta saMkhejjaibhAga vA phusai jAva sabaloga vA phusai) nimA 24 thI sana manantaY 145 5-tanA bhAnu For Private and Personal Use Only
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AnuyogacandrikA TIkA sUtra 85 sparzanAdvAranirUpaNam 357.. yatamabhAga vA spRzati yAvat sarvalokaM yA spRzati / nAnA dravyANi pratItya niyamAt sarvalokaM spRzanti / naigamavyavahArayoranAnupUrvI dravyANi lokasya kiM saMkhyeyatamabhAgaM spRzanti / yAvat sarvalokaM spRzanti ? ekaM dravyaM pratItya no saMkhyepatamabhAgaM spRzati, asaMkhyeyatamabhAgaM spRzati, no saMkhyeyAn bhAgAn spRzati, no asaMkhyeyAn bhAgAn spRzati, no sarvalokaM spRshti| nAnA dravyANi pratItya niyamAt sarvaloka spRzanti / evam avaktavyaka dravyANi bhaNitavyAni // 2085 // taka ke AnupUrvI dravyoM meM se sAmAnyataH koI eka AnupUrvI dravyaloka ke saMkhyAtaveM bhAga kI koI eka loka ke asaMkhyAtaveM bhAga kI koI eka saMkhyAta bhAgoM kI koI eka asaMkhyAta bhAgoM kI aura koI eka sarva loka kI sparzanA karate haiM (NANA davAI paDucca niyamA savvalogaM phusaMti) tathA nanA AnupUrvI dravya-ananta AnupUrvI pariNAmayukta dravya niyama se sarvaloka kI sparzanA karate haiM / (NegamavavahArANaM aNANuvvI davAI loyassa ki saMkhejjA bhAgaM phusati, jAva savvalogaM phusati? ) naigama vyavahAra naya saMmata samasta anAnupUrvI dravyoM meM koI eka anAnupUrvI dravya kyAloka ke saMkhyAtaveM bhAga kI sparzanA karate haiM? uttara- ( egaM davvaM paDucca no saMkhijjahabhAgaM phusai, asaMkhi ujai. bhAgaM phusaha no saMkhijje bhAge phusaha, no asakhijje bhAge phusaha, no sabalogaM phusaha) eka dravya kI apekSA lekara anAnupUrvI pUrvI dravya lekanA saMkhyAmAM bhAgane saparza kare che, koI eka anupUrvI dravya lekanA asaMkhyAtamAM bhAgane sparza kare che, koI eka AnupUrvI dravya lekanA saMkhyata bhAgone, keI eka AnupUrI dravya lekanA asaMkhyAta bhAgane ane keI eka AnupUrvI dravya samasta lekane sparza kare che. (NANA davAI pahucca niyamA savvaloga phusaMti ) tathA vividha sAnu dravya-anaMta AnupUvI pariNAmayukata dravya niyamathI sarvaleTanI sparzanA kare che. (NegamavavahArANa ANANuputvI davAI logassa ki saMkhejjaibhAga phusaMti, jAva savvaloga phusaMti ?) naigama bhane 0542 nayabhata samasta anAnupUrvI dravyomAMnuM keI eka anAnupUrvA dravya zuM lekanA sakhAtamAM bhAganI ke asaMkhyAtamAM bhAganI, ke saMdhyAta bhAgenI, ke asaMkhyAta bhAgenI ke samasta lekanI sparzanA kare che? 6ttara-(ega daba paDucca no saMkhijjahabhAgaM phusaha, asaMkhijA bhAga phusai, no saMkhijje bhAge phusai, no asaMkhijje bhAge phusai, no sabva. For Private and Personal Use Only
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra - www.kobatirth.org 1 TIkA- 'negamavavahArANaM ' ityAdi / kSetradvAravat atrApi praznottaraprakAro bodhyaH / kSetrasparzanayo stvayaM vizeSaH / paramANudavyasyAvagAhanA ekasminnAkAzapradeze bhavati tat kSetram, sparzanA tu paramANudravyasya saptamupadezeSu SaD divyavasthitAn SaTpadezAn yatra ca svAva gAhanA tamapi pradezaM spRzati paramANudravyam / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre dravya loka ke saMkhyAta bhAga kI sparzanatA nahIM karatA hai / kintu asa rUpAta bhAga kI hI sparzanA karatA hai| loka ke saMkhyAna bhAgoM kI yaha sparzanA nahIM karatA hai, asaMkhyAta bhAgoM kI vaha sparzanA nahIM karatA hai aura na vaha sarvaloka kI sparzanA karatA hai / ( nANA davbAI pahuMcca niyamA sambaloyaM phusaMti ) nAnA dravyoM kI apekSA ve anAnupUrvI dravya niyamataH samasta loka kI sparzanA karate haiM / ( evaM avantasaidavbAI mANiyanvAiM ) isI prakAra se nAnA avaktavyaka dravyoM ke . viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / For Private and Personal Use Only - bhAvArtha - kSetradvAra kI taraha yahAM para bhI praznottara kA prakAra jAnanA caahiye| kSetra ke sparzana meM yaha bheda hai ki paramANu kI jo avagAhanA eka AkAza pradeza meM hotI hai vaha kSetra hai, tathA paramANu kI jo nivAsasthAna rUpa AkAza ke cAroM ora ke pradezoM ko chUnA hotA hai vaha sparzanA hai yaha utkRSTa sparza chUnA paramANu kA AkAza choga phusai) zeDa nAnupUrvI dravyanI apekSA viyAra uravAmAM Ave to A pramANe kathana samajavu'-eka anAnupUrvI dravya lekanA sakhyAtamAM bhAganI spanA karatuM nathI, sakhyAta bhAgAnI spanA paNa karatuM nathI, asaMkhyAta bhAgeAnI sparzanA paNa karatu nathI, ane samasta leAkanI pazu panA karatuM nathI, paNa asakhyAtamA bhAganI ja sparzanA kare che. (nANAdavAI paDucca niyamA sambaloya phusaMti) vividha dravyonI apekSAo vicAra karavAmAM Ave te te anAtupUrvI dravyeA niyamathI ja samasta leAkanI sparzanAre che. ( evaM avatantra gadavbAI bhANiyavvAI ) khena prabhA bhava tanyaka dravyAnI panA viSe paNa samajavuM. samajavA bhAvAtha -kSetradvAranA jevA ja ahIM paNa praznaneAttaranA prakAra kSetra ane spazanamAM e bheda che ke paramANudravyanI avagAhanA je eka AkAzapradezamAM thAya che te kSetrarUpa che, tathA paramANu vaDe tenA nivAsthAna rUpa AkAzanA cAre taraphanA pradezAnA je spaza thAya che tenuM nAma spanA che. paramANunA te utkRSTa sparza AkAzanA sAta pradezAmAM thAya che. te sAta
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA ThIkA sUtra 85 sparzanAsvarUpanirUpaNam ___yattu saugatA:-paramANudravyamAdimadhyAntyAdivibhAgarahitaM niraMzamekasvarUpa miSyate tasya paramANudravyasya pahadikasparzanA'bhyupagame tadekatvasidAnto nopapadyate-yadi yenaiva svarUpeNa paramANuH pUrvAdhanyataradizayA sambaddhastenaivAnya digbhirityucyate, tarhi-ayaM pUrvadiksambaddhaH, ayaM cAparadiksambaddha ityAdi vibhAgo na syAt , ekasvarUpatvAt , yadi vibhAgAbhAva eka iSTa ityucyate, tarhi ke sAta pradezoM meM hotA hai cAroM dizAoM ke cAra pradeza aura Upara nIce ke do evaM jahAM usakI apanI avagAhanA hai eka vaha pradeza isa prakAra ye sAta pradeza haiN| "isa sparzanA ke viSaya meM jo bauddhoM kA aisA kahanA hai ki paramANu dravya to Adi madhya, aura anta Adi ke vibhAga se niraMza eka rUpa hai / phira vaha chaha dizAoM ko sparza karatA hai, aisA svIkAra kaise kiyA jA sakatA hai ? yadi aisA svIkAra kiyA jAye to usameM ekatva kA siddhAnta ghaTita nahIM ho sakatA hai kyoM ki jisasvarUpa se paramANu pUrvaAdi kisI eka dizA se sambadha hai yadi vaha usI svarUpa se anya dizAoM se bhI sambaddha hai to isa mAnyatA meM phira aisA vibhAga nahIM bana sakatA ki yaha paramANu kA pUrva diga sabaddha pradeza hai yaha apara diksabaddha pradeza hai| kyoM ki vaha ekarUpa svIkAra kiyA gayA hai / ataH yaha mAnanA cAhiye ki paramANu jaba sapta pradezoM ko chUtA hai to usameM vividha rUpatA hone se vaha eka rUpa nahIM ho pradeza nIce pramANe che-cAre dizAonA cAra pradeza, uparane eka pradeza, ane nIcene eka pradeza ane jyAM tenI pitAnI avagAhanA che te eka pradezaA rIte te vadhAremAM vadhAre sAta AkAzapradezane sparza kare che. A sparzanA viSayamAM baududhanI evI je mAnyatA che ke paramANu dravya te Adi, madhya ane anna AdinA vibhAgathI rahita niraMza (aMza rahi)-ekarUpa ja che te pachI e svIkAra kevI rIte karI zakAya ke te cha dizAone sparza kare che? je e siddhAMta svIkAravAmAM Ave te temAM ekatvane siddhAMta ghaTita thaI zakatuM nathI, kAraNa ke svarUpe paramANu pUrvAdi kaI eka dizAmAM saMbaddha che, evAM ja svarUpe je te anya dizAo sAthe paNa saMbaMdha hoya, te A mAnyatAmAM e vibhAga saMbhavI zakatuM nathI ke paramANune A pradeza pUrvadibhAga sAthe saMbaddha che ane A pradeza pazcima dibhAga sAthe saMbaddha che, kAraNa ke tene te niraMza rUpe (eka rUpe) svIkA2vAmAM AvyuM che. tethI evuM mAnavuM joIe ke paramANu sAta pradezane sparza karatuM hovAthI temAM vividha rUpatA hovAthI te ekarUpa hoI zakatuM For Private and Personal Use Only
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogadvArasUtre pahAdiksambandhakathanaM virudhyate, yadi yena svarUpeNa paramANuH pUrvAdhanyataradizayA sambaddhastadbhinabhinnatarUpeNAparadigbhiH saMbadhyate ityucyate tarhi paramANoH SaT svarUpApacyA ekatvaM hIyate, iti vadanti tana samyak / .. paramANuvyatayA niraMza eva, eka eva, tathApi paramANoH pariNAmazakti racintyA'stIti tathAvidhapariNAmasadbhAvAd dikSaTkena saha nantaryeNAvasthAna saMbhavatIti tasya saptamu pradezeSu sparzanA kathanaM nAnupapannamiti / / sU0 85 // . sakatA hai| yadi eka rUpatA mAnane ke liye vividha rUpatArUpa vibhAgakA abhAva hI iSTa rakhA jAve to phira usameM Sadika cha dizA mokA saMbaMdha kathana viruddha par3atA hai| tAtparya isakA yaha hai ki paramANu jisa svarUpa se pUrva Adi kisI eka dizA ke sAtha saMbaddha hai usakA vaha nijarUpa bhinna hai aura apara Adi dizAoM ke sAtha saMbaddha svarUpa bhinna hai to phira isa prakAra svarUpa meM bhinnatA Ane ke kAraNa-chaha svarUpatA kI Apatti kA prasaMga ho jAne ke kAraNa- usameM ekatva kI hInatA hI AtI hai| ataH bauddhoM kA aisA kathana ThIka nahIM hai- kyoM ki paramANu dravya rUpa hone ke kAraNa niraMza hI hai eka hI hai phira bhI paramANu kI parimANa zakti acintya hai isakA kAraNa usa prakAra ke pariNAma ke sadbhAva se chaha dizAoM ke sAtha usakA nirantara rUpa avasthAna saMbhavita hai| isaliye sAta pradezoM meM sparza nA kathana aghaTita nahIM hai| mR085|| nathI je ekarUpatA mAnavAne mATe vividha rUpatA rUpa vibhAgane abhAva ja ISTha mAnavAmAM Ave, te temAM cha dizAo sAthe saMbaddha hovAnuM kathana viruddha paDe che A kathanane bhAvArtha e che ke paramANu je svarUpe pavari koI eka dizAnI sAthe saMbaddha che, tenuM te nijarUpa bhinna che ane pazcima Adi dizAonI sAthe saMbaddha svarUpa paNa bhinna hoya te A rIte sva. pamAM bhinnatA AvavAne kAraNe cha prakAranA svarUpe mAnavAne prasaMge prApta thaze ane te kAraNe temAM ekatvane abhAva AvavAne prasaMga prApta thaze. tethI baddhonI e prakAranI mAnyatA sAcI nathI, kAraNa ke paramANu dravya rUpa hovAne kAraNe niraMza ja che-eka ja che, chatAM paNa paramANunI pariNAmazakita aciMtya che. te kAraNe te prakAranA pariNAmanA sadabhAvamAM che dizAonI sAthe tenuM niraMtara rUpa avasthAna saMbhavita che. tethI sAta jillAomAM tene sparzanuM kathana aghaTita (anucita) nathI. sU08pA For Private and Personal Use Only
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavandrikaTI kA sUtra 86 kAladvAranirUpaNam uktaM sparzanAdvAram idAnIM pazcamaM kAladvAramAha 1 mUlam - gamavavahArANaM ANupuvvI davvAI kAlao kevaciraM hoI ? egaM davvaM pahucca jahaNNeNaM evaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, NANAdavvAiM paDucSa NiyamA savvaddhA / aNAmuvI davAI avasavvaga davvAI va evaMveva bhaanniyvvaaii| suu.86| chAyA - negamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi kAlataH kiyacciraM bhavanti ? ekaM dravyaM pratItya jaghanyena evaM samayam utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnA dravyANi makIya niyamAt srvaadaa| anAnupUrvIdravyANibhavaktavyaka dravyANi ca evameva maNitavyAni // 086 // 361 sparza dvAra ko kaha kara aba sUtrakAra pA~caveM kAladvAra kA kathana karate haiM- " negamavavahArANaM ANupubbI davvAI" ityAdi / zabdArtha - ( negamavavahArANaM ANuvundhI davvAI ) naigama aura vyathahAra ina do naya saMmata AnupUrvI dravya ( kAlabho ) kAla kI apekSA se (tapaai) kitane kAla taka (hoI) AnupUrvI rUpa se rahate haiM ? ( egaM dabaM paDucca jahaNjeNaM egaM samayaM ) uttara- AnupUrvI dravya eka AnupUrvI kI apekSA ko lekara kama se kama eka samaya aura ( ukkoseNaM asaMkheja kAlaM ) adhika se adhika asaMkhyAta kAla taka AnupUrvI rUpa se rahatA hai / ( NANAdavAI paDucca NiyamA savvaddhA ) tathA nAnA AnupUrvI dravyoM kI apesparzanAdvAranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra anugamanA pAMcamAM bheda rUpa kALadvAranuM ana karyuM che-- " negamavabahA rANa' ANupuvvI davvAI " tyAhi- zabdArtha' - ( negamavavahArANaM aNuputrI duvbAi) negama bhane vyavahAra, yA me namasaMbhita pAnupUrvI dravyo ( kALabho ) aNanI apekSAo (kevaccira') beTA Aja sudhI (hoI) mAnupUrvI 3ye 23 che ! For Private and Personal Use Only uttara- ( ega va paDucca jahaNeNa ega samaya ) ko AnupUrvI dravyanI apekSAe vicAravAmAM Ave te eka AnupUrvI dravya ochAmAM ochA eka sabhayaM sudhI mane (ukko seNa asaMkhejja' kALa) vadhAremA vadhAre asaNyAta maja suSI mAnupUrvI 3ye rahe che, (NANAdavvAI' pahucca niyamA sambaddhA) tathA vividha AnupUvI dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te aneka AnupUrvI nyAnI sthiti sarvakALanI hAya che A yananA bhAvAya nIce pramANe che. a0 46
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 162. ___ anuyogadvArasUtre TIkA-'NegamavavahArANaM' ityAdi naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi kAlataH kAlamAzritya kiyazciraMkiyantaM kAlaM bhavanti ? / AnupUrvItvaparyAyeNa kiyakAlam avatiSThante ? iti. prsstturaashyH| sUtre 'hoI' ityekavacanamArNatvAt uttaramAha-AnupUrvIdravyam ekaM dravyaM pratItya-Azritya jaghanyata eka samayamavatiSThate, utkarSata: asaMkhyeya kAya. mavatiSThate / nAnAdravyANi-bahUni AnupUrvIdravyANi pratItya Azritya tu niyamata eSAM sarvAddhA-sArvakAlikI sthitirbhavati / ayaM bhAvaH-paramANudvayAdau aparekA diparamANumIlane sati apUrva kiMcidAnupUrvIdravyamutpadyate, tataH samayAvaM punarapye: kSA lekara aneka AnupUrvI dravyoM kI sthiti sArvakAlikI hai tAtparya isakA yaha hai ki AnupUrvI dravya kA AnupUrvI dravya rUpa meM rahane kA jo eka samaya rUpa kAla kahA gayA hai, vaha isa prakAra se hai ki-paramANudvaya Adi meM dUsare eka Adi paramANuoM ke milane para eka koI apUrva AnupUrvI dravya utpanna ho jAtA hai bAda meM eka samaya ke anantara usameM se eka Adi paramANu ke chUTa jAne para vaha bhAnu: pUrvI dravya usa rUpa se apagata ( naSTa ) ho jAtA hai| isaliye eka AnupUrvI dravya kI, apekSA se AnupUrvI rUpa meM rahane kA kAla jaghanya se eka samaya kahA gayA hai| aura jaba vahI eka AnupUrvIdravya asaMkhyAta kAla taka AnupUrvI dravya rUpa meM rahakara eka Adi paramANu se viyukta hotA hai taba usakI avasthitikA kRraSTa samaya asaMkhyAta kA kahA gayA hai| avasthiti vAla kisI bhI eka AnapUvI dravyane AnuvI" dravyarUpe rahevAne je eka samaya rUpa kALa kahe che te A prakAre kahA che- paramANu yaNuAtimAM (be paramANu mAM) koI eka Adi anya paramANa maLavAthI koI eka apUrva dravya utpanna thaI jAya che tyAra bAda eka samaya pachI temAMthI eka Adi paramANu viyukta (alaga) thaI javAthI te AnupUrva dravya te rUpamAMthI apagata (naSTa) thaI jAya che eTale ke te rUpe rahetuM nathI te kAraNe eka AnupUva dravyanI apekSAe AnupUva rUpe rahevAne kALa eAchAmAM ocho eka samayane kahyo che. ane jyAre eja e AnapU ba asaMkhyAta kALa sudhI AnupUrva dravyarUpe rahIne eka Adi paramANu rUpe viyukta (alaga) thaI jAya che tyAre tenI avasthitine utkRSTa samaya asaMkhyAta kALane kahyuM che. keI paNa eka AnupUrvI dravyane ava For Private and Personal Use Only
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogakA TIkA sUtra 86 kAladvAranirUpaNam kAyaNau viyukte sati tadAnupUrvIdravyamapagataM bhavati, ata ekamAnupUrvIdravyamadhikRtya jaghanyata ekaH samayo'vasthitikAlaH / yadA tu tadevaikamAnupUrvIdravyamasaG'khyAtakAlaM tadbhAvena sthitvA'nantaroktastrarUpeNa viyujyate, tadA tasya utkRSTato saMkhyeyo'vasthitikALa, natvananto'vasthitikAlaH, utkRSTAyAM api pudgalasaMyogasthiterasaMkhye ykaaltvaat| bahUni AnupUrvIdravyANi Azritya tu eSAmAnupUrvIdravyANAM niyamataH sarvAddhA sthiti bodhyA / yato nAsti kavitAdRzaH kALo yatrakAle'yaM loka AnupUrvIdravyarahito bhavediti / 363 AnupUrvI dravya kA AnupUrvIrUpa meM rahane kA kAla ananta nahIM hotA hai / kyoMki utkRSTa bhI pudgala saMyogasthiti asaMkhyAta kAla kI hI hotI hai / aneka AnupUrvI dravyoM kI apekSA to ina AnupUrvIdravyoM kI sthiti niyamataH sarva kAlaMkI hai| kyoMki loka meM aisA koI kAla nahIM hai ki jisameM ye AnupUrvI dravya nahIM hoN| (aNANupunvI davbAI avasavyagadavvA ca evaM caiva bhANi vAI ) anAnupUrvI roat meM aura avaktayaka dravyoM meM bhI jaghanya aura utkRSTa rUpa kAla eka dravya aura aneka dravyoM kI apekSA lekara pUrvokta rUpase hI jAnanA cAhiye / tAtparya yaha hai ki koI eka paramANu eka samaya taka akelA rahakara bAda meM kisI dUsare paramANu se saMzliSTa ho jAtA hai| isa liye eka AnupUrvI dravya kI apekSA se usa anAnupUrvI rUpa eka dravya kA avasthiti kAla jaghanya se eka samaya kA aura jaba vahI eka paramANu sthitikALa (AnupUrvI rUpe rahevAnA kALa) anaMta hAtA nathI, kAraNa ke utkRSTa pudgalasaceAgasthiti paNa amrakhyAta kALanI ja hoya che. ane AnupUrvI dracaiAnI apekSAe te te AnupUrvI dravyeAnI sthiti niyamathI ja sakAlIna haiAya che, kAraNa ke lekamAM evA koi kALa nathI ke jyAre AnupUrvI dragaiAnuM astitva ja na hoya. For Private and Personal Use Only (aNANupuvvI davvAI' avattavvagavvAI' ca eva ceva bhANiyavva) mnaanupUrvI drabyamAM ane avaktavyaka draSyamAM paNa eka dravya ane aneka dravyeAnI apekSAe pUrvokta jaghanya kALa ane utkRSTa kALa samajI levA A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che. kei eka paramANu eka samaya sudhI ekahyu` rahIne tyAra bAda kAI khIjA paramANu sAthe sazliSTa thaI jAya che. tethI eka anAnupUrvI dravyane avasthitikALa (anAnupUrvI dravya rUpe rahevAnA kALa) AchAmAM oche. eka samayanA kahyo che, ane jyAre eja eka paramANu
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 364 www.kobatirth.org anuyogadvArasUtre evameva anAnupUrvIdravyANi avaktavyakadravyANi ca vaktavyAni / dhanupUrvIdravyeSu avaktavyadravyeSu ca jaghanyata utkRSTatacApi pUrvokta evAvasthAnakALaH / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ayaM bhAvaH - kazcitparamANurekaM samayamekAkI sthitvA tato'nyena paramANunA saMzliSTo bhavati / ata ekamanAnupUrvIdravyamadhikRtya jaghanyata ekaH samayo'vasthitikAlaH / sa evaikaH paramANu ryadA asaMkhyAtaM kAlaM tadbhAvena sthitvA'nyena paramANunA saMzliSyati, tadA utkRSTato'saMkhyeyo'vasthitikAlo bhavati / nAnAdravyANyAzritya tu pUrvavadeva sarvAdvA sthitirbodhyA / paramANudrayalakSaNamavatavyakadravyamapi yadA samayamekaM saMyukta sthitvA tato viyujyate, tadavasthametra vA punaranyena paramANunA saMyujyate, tadA tasyAvaktavyaka dravyatayA, ekasamayalakSaNaH kAlastasya jaghanyato'vasthitikAlo bodhyaH / yadA tu asaMkhyAta kAla taka akele rahane kI sthiti meM rahakara yAda meM kisI dUsare paramANu se saMzliSTa ho jAtA hai taba usakA avasthitikAla utkRSTa se asaMkhyAta kAla mAnA jAtA hai nAnA dvAroM kI apekSA se ina anAnu pUrvI dravyoM kI avasthiti kA samaya sarvakAla mAnA gayA hai kyoMki loka meM aisA koIsAbhI samaya nahIM hai ki jisameM ye anAnupUrvI dravya na hoN| eka paramANurUpa dravarUpa avaktavyaka bhI jaba eka samaya taka saMyukta raha kara phira triyukta ho jAtA hai taba usakA avasthiti kAla jaghanya se eka samaya mAnA gayA hai, athavA jaba vaha usI sthiti meM eka samaya taka rahate hue kisI aura dUsare paramANu se saMyukta ho jAtA hai taba usakA avasthitikAla jaghanya se eka samaya kA mAnA gayA hai| aura jaba vahI avaktavvaka dravya asaMkhyAta asakhyAta kALa sudhI ekaluM rahIne tyAra khAda kAi jA paramANunI sAthe sazliSTa thaI jAya che, tyAre tene asthiti kALa adhikamAM adhika asa khyAta kALanA manAya che. vividha drabyAnI apekSAe vicAravAmAM Ave te te anAnupUrvI dravyenA avasthitikALa savakAlIna mAnavAmAM Avye che, kAraNa ke lekamAM eve! kaI samaya nathI ke jyAre A anAnupUrvI drabyAnuM astitva ja na hAya, e paramANu rUpa eka vaktavyaka dravya paNa jyAre eka samaya sudhI sayukta rahIne tyAra bAda vibhakta thai jAya che, tyAre tenA jaghanya avasthiti kALa eka samayane mAnavAmAM Ave che. athavA jyAre te eja sthitimAM eka samaya sudhI rahIne tyAra bAda koi eka bIjA paramANu sAthe sathli For Private and Personal Use Only
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 87 antaradvAranirUpaNam 365 devA vaktavyakadravyaM asaMkhyAtaM kAlaM tadbhAvena sthitvA vighaTate, tavasthameva vA punaranyena paramANunA saMzliSyati, tadA utkRSTato avaktavyakadravyatayA asaMkhyAtakAlastadavasthitikAlo bodhyaH / nAnAdravyANyAzritya tu pUrvavat sarvAddhAvasthitikAlo bodhyaH // bhU086 // samprati SaSThamantaradvAramAha mUlam - gamavavahArANaM ANupuvIdavvANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoI ? egaM davtraM paDucca jahanneNaM evaM samayaM ukkoseNaM aNataM kAlaM, nANAdavvAI paDucca Natthi aMtaraM / NegamavavahArANaM aNANupuvadavvANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoI? egaM davvaM paDucdha japaNeNaM evaM samayaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM, paDucca Natthi aMtaraM / NegamavavahArANaM avattaga kAla taka tadbhAva se sthita rahakara phira vighaTita ho jAtA hai, athavA jaba vaha usI sthiti meM asaMkhyAta kAla taka rahatA huA bAda meM kisI dUsare paramANu se saMzliSTa ho jAtA hai taba utkRSTa se usakA avaktavyaka dravya rUpa se avasthiti kAla asaMkhyAta kAla pramANa mAnA jAtA hai / nAnA avaktavyaka dravyoM kI apekSA ina avaktavyaka dravyoM kA avasthiti kAla sarvakAlika mAnA gayA hai| kyoMki loka meM aisA koI bhI samaya nahIM hai ki jisameM inakI avasthiti na ho / 0 86 // thaI jAya che tyAre tenA avasthiti kALa jadhanyanI apekSAe eka samayanA gaNAya che, ane jyAre te avaktavyaka dravya asakhyAta kALa sudho eja sthitimAM rahIne tyAra bAda vidhati (vibhakta) thai jAya che, eTale ke jyAre te eja sthitimAM asakhyAta kALa sudhI rahe che ane tyAra bAda kAI khIjA paramANu sAthe sazliSTa (sayukta) thai jAya che, tyAre tenA vayika dravyarUpe rahevAnA kALa (avasthiti kALa) adhikamAM adhika asakhyAta kALana pramANu mAnavAmAM Avye che. vividha avaktavyaka drabyAnI apekSAe te avaktavyaka dravyenA ava sthiti kALa (avaktavyaka dravyarUpe rahevAnA satya sa`kAlIna kahyo che. eTale ke evA koI pazu samaya nathI ke jyAre temanI avasthiti (astitva) ja na hoya // sU0 86 // For Private and Personal Use Only
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre davvANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoI ? egaM davvaM paDucce jahanneNaM egaM samayaM ukoseNaM aNaMtaM kAlaM, nANAdavAiM paDuJca Nasthi aMtaraM ||suu087|| . chAyA-naigamavyavahArayorAnupUrvI dravyANAmantaraM kAlataH kiyacciraM bhavati? ekaM dravyaM pratItya jaghanyena ekaM samayam , utkarSeNa anantaM kAlam , nAnAdrapANi pratItya nAsti antaram / naigamavyavahAyoranAnupUrvIdravyANAm antaraM kAlataH kiyA ciraM bhavati ? ekaM dravyaM pratItya jaghanyena ekaM samayam , utkarSeNa asaMkhyeya aba sUtrakAra antaradvArakI prarUpaNA karate haiM / "NegamayavahArANaM" ityaadi| zabdArtha-prazna-(NegamavavahArANaM ANupugdhIdavANaM aMtaraM kAlo kevacciraM hoI ) prazna-naigama vyavahAranaya saMmata AnupUrvI dravyoM kA vyavadhAna kAla kI apekSA kitane kAla kA hotA hai ? arthAt AnupUrvI dravya AnupUrvI svarUpa kA parityAga karake punaH usa AnupUrvI svarUpa ko jitane kAla ke vyavadhAna se prApta karate haiM usa kAla vyavadhAna kA nAma arthAt viraha kAla kA nAma aMtara hai| yahAM aMtara yaha kAla kI apekSA se ziSya ne pUchA hai / kyoMki aMtara kSetra kI apekSA se bhI hotA hai| isIliye yahAM usa kSetra gata aMtara ke parihArArtha kAla pada kA prayoga catrakAra ne kiyA hai| ve sUtrA2 antaravAnI pra35! 42 cha-"NegamavavahArANaM" tyAha zahAtha-prazna-(NegamavavahArANaM ANuputhvIvANaM aMtara kAlo kevaccira' hoI ?) naigama bhane vyavahAra, mA bhanne nayabhata mAnukIdrayanu vyavadhAna (aMtaravirahaDALa) kALanI apekSAe keTalA kALanuM hoya che? AnupUrva dravya AnupUva svarUpane tyAga karyA bAda pharIthI te AnuM mUvI dravyarUpa thavarUpane jeTalA kALanA vyavadhAna (AMtara) bAda prApta kare che, te vyavadhAna kALanuM nAma athavA virahakALanuM nAma aMtara che. ahIM ziSya kALanI apekSAe te aMtaranA viSayamAM prazna pUcha che. kSetranI apekSAe paNa aMtara hoI zake che, paNa ahIM kSetranI apekSAe aMtara pUchayuM nathI nahI ta NanI apekSA Ata2 57 che. tethI or DI"kAlabho kevaJcira" sUtra bhUyA. - For Private and Personal Use Only
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhaDayogacandrikA TIkA sUtra 87 antaradvAranirUpaNam kAma, nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram / naigamavyavahArayoravaktavyakadravyA. NAm antaraM kAlataH kiyacciraM bhavati ? eka dravyaM pratItya jaghanyena eka samayam , utkarSeNa anantaM kALam , nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram ||muu0 87 // TIkA-'NegamavavahArANaM' iNyAdi- naigamavyavahArasammatAnAm AnupUrvIdravyANAm antaraM vyavadhAnaM kADhataH= kALamAzritya kiyacciraM-kriyatkAlAvadhi bhavati / kSetrato'pyantaraM bhavatyatasta vyavacchedAya pAha-'kAlo keciraM' iti / AnupUrvIdravyANAm AnupUrvI svarUpatA parityajya punastatmApti tritA kAlena bhavati sa kiM parimANaH kAlo bhavatIti prshnH| uttaramAha-ekaM dravyaM pratItya-Azritya jaghanyata eka samayamantaram , utkarSatastu anantaM kAlamantaram / nAnAdravyANi pratItya tu antaraM nAsti / ayaM bhAvaH-jyaNukacaturaNukAdInAM madhye kimapyAnupUdrivyaM vizrasApariNAmAt prayogapariNAmAd vA khaNDazo viyujya parityakta nupUrNabhAvaM saMjAtam / punastat ekasamayAce vizrasAdipariNAmAt punastaireva paramANubhistathaiva niSpannam / itthaM uttara-(egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM aNaMtaM. kAlaM ) eka AnupUrvI dravya kI apekSA jaghanya aMtara eka samaya kA aura utkRSTa aMtara anaMta kAla kA hai ( nANA vvAiM paDucca gasthi aMtaraM ) tathA nAnA dravyoM kI apekSA aMtara nahIM hai| isa kathana kA bhAva yaha hai ki vyaNuka, caturaNuka Adi AnupUrvI dravya meM se koI eka AnupUrvo dravya svAbhAvika athavA prAyogika pariNamana se khaMDa khaMDa hokara AnupUrvI paryAya se rahita ho gayA aba punaH vahI dravya eka samaya ke bAda svAbhAvika Adi pariNAma ke nimitta se unhIM uttara-(egaM dava paDucca jahaNNeNa ega samaya ukkoseNaM aNaMtaM kALaM), eka AnupUrvI dravyanI apekSAe ochAmAM ochuM aMtara (virahakALa) eka samayanu bhane padhAremA dhAre tara anata nuya che. (nANA davAI paducca Natthi aMtara') tathA vividha dravyonI apekSA viyAravAmAM Aveta evA aMtarane sadUbhAva ja nathI. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe chetraNa aNuvALuM, cAra AzuvALuM Adi AnupUrvI dravyomAMthI kaI eka AnapUvI dravya svAbhAvika athavA prAyogika pariNamana vaDe khaMDa khaMDa thaI jaIne Apava paryAyathI rahita thaI gayeluM have eja dravya eka samaya bAda pharIthI savAbhAvika Adi pariNamana dvArA eja paramANuonA saMgathI eja ApavI For Private and Personal Use Only
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArA ca eka dravyamAzrityAnupUrvItvasya parityAge punarlAbhe ca sati madhye yo'ntaH saH jaghanyata ekasamayAtmako bodhyA, utkRSTatastu antaramanantakAlaM bhavati / tathAhita tadeva vivakSitaM kimapyAnupUrvIdravyaM pUrvavadeva bhitram , tataste paramANavo'nyeSu paramANudvayaNukatryaNukaprabhRtiSu anantANu kaskandhaparyanteSu pratisthAnamuskRSTAM sthiti manumavantaH paryaTanti / itthaM paryaTanaM kRtvA kAlasthAnantavAda vizrasAdipariNAmataH punayadA taireva paramANubhistadeva vivakSitamAnupUrvIdravyaM jAyate tadA utkRSTato'nanta paramANuoM ke saMyoga se niSpanna ho gayA-vivakSita AnupUrvI rUpa bana gyaa| isa prakAra eka AnupUrvaH dravya ko Azrita karake AnupUrvI svarUpa ke parityAga ho jAne para aura punaH usI svarUpa meM Ane para bIca meM jo antara paDA vaha jaghanya se eka samaya kA paDA-isa prakAra yaha eka samaya kA antara jAnanA cAhiye / tathA utkRSTa se antara anaMta kAla kA, isa prakAra se ajAtA hai ki koI eka vivakSita AnupUrvI dravya pUrvokta rUpa se AnupUrvI paryAya se rahita ho gyaa| isa prakAra nirgata ve paramANu anya vyaNuka vyaNuka Adi se lekara ananta skaMdha paryanta rUpa ananta sthAnoM meM pratyeka utkRSTa kAla kI sthi. ti kA anubhava karate hue saMzliSTa rahe / isa prakAra pratyeka vyaNuka Adi ananta sthAno meM anaMta kAla taka saMzliSTa hote 2 ananta kAla: samApta hone para jaba unhIM paramANuoM dvArA vahI vivakSita AnupUrvI dravya punaH niSpanna ho jAve taba yaha anaMta kAla kA utkRSTa aMtara rUpa banI jAya che. A rIte eka Anuva dravyanA AnupUva svarUpane. parityAga thaI gayA bAda pharIthI eja svarUpamAM AvI javAmAM je kALane AMtare paDe che te kALanA AMtarA rUpa jaghanya aMtara eka samayanuM samajavuM utkRSTanI apekSAe je anaMta kALanuM aMtara kahyuM che tenuM STIkaraNa nIce pramANe che-dhAro ke kaI eka vivakSita AnupUvI dravya pUrvokta rUpe AnupUvI paryAyathI rahita thaI gayuM che. A rIte vibhakta thayelAM te paramANuo anya be aNuvALA, traNa aNuvALA vagerethI laIne anaMta paryantanA aNuvALA kanya rUpa anaMta sthAnemAMnI pratyeka sthAnamAM utkRSTa kALanI sthitine anubhava karatAM thakA saMliSTa rahA. A pramANe pratyeka kavaNuka Adi anaMta sthAnamAM anaMta kALa sudhI saMzliSTa rahyA bAda eTale ke e svarUpamAM rahetAM hatAM anaMta kALa vyatIta thaI gayA bAda eja paramANuo dvArA tyAre vivakSita AnupUrvI dravyanuM pharIthI nirmANa thaI jAya che, tyAre ema For Private and Personal Use Only
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 87 antaradvAra nirUpaNam kAlamantaraM bhavati / nAnAdravyANyAzritya vantaraM na bhavati / yato nAsti kazcit sa kAlo yatra sarvANyAnupUrvIdravyANi yugapadAnupUrvIbhAva parityajanti, loke'nantA. nantAnupUrvIdravyANAM sarvadA vidyamAnatvAt , ato nAnAdravyApekSayA'ntaraM naastiiti| tathA-jaigamavyavahArasammatAnAmanAnupUrvIdravyANAM kAlataH kiyacciramantara bhavatIti praznaH / uttaramAha-'ega dana' ityAdi / ekaM dravyamAzritya jaghanyata ekaM samayamanAnupUrvIdravyANAnantaraM bhavati, utkarpato'saMkhyeyaM kAlamantaraM bhavati / nAnAhotA hai| nAnA AnupUrvI dravyoM kI apekSA jo kAla kA antara nahIM kahA gayA hai, so isakA kAraNa yaha hai ki loka meM aisA koI sA bhI kAla nahIM ki jina meM samasta AnupUrvI dravya apane AnupUrvI svabhAva kA eka hAtha parityAga kara dete ho / kyoM ki loka meM anaMtAnaMta AnupU dravya sadA vidyamAna rahate haiN| isaliye nAnA AnupUrvI dravyoM ko apekSA se agara nahIM A sakatA hai| (gamavavahAraNa aNA NupubbIdavvANa antaraM kAlo kevacciraM hoI ? ) / prazna- naigama vyavahAranaya saMmata anAnupUrvI dravyoM kA vyavadhAna kAla kI apekSA kitane kAla kA hotA hai ? uttara-(egaM davyaM paDacca jahaNNeNaM egaM samaya, ukkoseNaM asaMkhecaM kAlaM nANAcyA paDucca gasthi aMtaraM) anAnupUrvI dravyoM kA viraha kAla eka anAnupUrvI dravya kI apekSA se jaghanya eka samaya kA aura thavAmAM anaMta kALanuM utkRSTa aMtara paDI jAya che. eTale ke ApavI paryAyane parityAga karyA bAda pharI AnupUrvI paryAyamAM AvI javAmAM anata kALanuM vyavadhAna (AMtara) paDI jAya che. "vividha dravyonI apekSAe kALanuM aMtara che ja nahI," A prakAranA kathananuM kAraNa e che ke lekamAM e koI paNa samaya nathI ke jyAre samasta AnupUva dravya pitAnA AnupUvI svabhAvane eka sAthe parityAga karI detAM hoya, kAraNa ke lekamAM anaMtAnaMta AnupUvI dravya sarvadA vidyamAna rahe che, tethI vividha AnupUrvI dravyonI apekSAe kALano aMtaro ja paDI zakatuM nathI. -(NegamavavahArANaM bhaNANupuThavI davvANaM aMtara kAlao kevaccira hoI) nigama ane vyavahAra nayasaMmata anAnupUvI dravyanuM vyavadhAna (aMtara-viraha. kALa) kALanI apekSAe keTalA kALanuM hoya che ? uttara-(egaM va paDucca bahaNNeNa ega samaya ukoseNa asaMkhejja kALa nANAvvAiM paDucca Nasthi aMtara') anAnudA dravya vi26 me bha047 For Private and Personal Use Only
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nuyogadvArasUtre dravyANyAzritya tu nAsti antaramiti / ayamAzayaH-yadA paramANusvarUpaM kimapyanAnupUrvIdravyam , anyena paramANunA dvayaNukapaNukAdinA vA ekaM samayaM saMzliSya samayAvaM punarvizliSTaM bhavati, tadaika dravyApekSayA jaghanyata ekaM samayamantaraM bhavati / yadA tu tadevAnAnupUrvIdravyaM paramANudvayaNukatryaNukAdinA kenacid dravyeNa saha saMyujyate, saMyuktaM cAsaMkhyeyaM kAlaM sthitvA tato viyujya punaH pUrvavadanAnupUrvItvaM lamate / itthamekaM dravyamAzritya utkRSTato'saMkhyeyakAlamantaraM bhvtiiti| utkRSTa antara asaMkhyAta kAla kA hotA hai| nAnA anAnupUrvI dravyoM kI apekSA se koI antara nahIM haiM / tAtparya isakA isa prakAra se hai ki jaba koI bhI paramANurUpa anAnupUrvI dravya anya kisI dUsare paramANu ke sAtha athavA vyaNuka tryaNuka Adi ke sAtha eka samaya taka saMzliSTa hokara bAda meM usase viyukta vizliSTa-ho jAtA hai taba eka anAnupUrvI dravya kI apekSA jaghanya eka samaya kA antara hotA hai / aura jaba vahI anAnupUrvI dravya rUpa paramANu kisI dvayaNuka tryaNuka Adi ke sAtha saMyukta ho jAtA hai aura asaMkhyAta kAla taka saMyukta raha kara phira usase viyukta hotA hai, to isa prakAra punaH use anAnupUrvI rUpa meM Ane para yaha dravya kI apekSA uSkRTa asaMkhyAta kAla kA antara hotA hai| anAnupUvI dravyanI apekSAe ochAmAM ochA eka samayane ane vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta kALane heya che vividha anAnupUrva dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave to vyavadhAna (virahakALa-aMtara)ne sadbhAva ja nathI. A kathananuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che-jyAre keI paramANu rUpa anAnupUvI dravya koI bIjA paramANunI sAthe athavA dvathANuka, triaNuka Adi dhanI sAthe eka samaya sudhI saMkilanTa (saMyukta) rahIne tenAthI viyukta (alaga) thaI jAya che tyAre eka anAnupUvI dravyanI apekSAe ochAmAM ochA samayanuM aMtara (vyavadhAna) paDI jAya che. ane eja ananupUrvI dravya rUpa paramANu jyAre keI dvayaNuka, triaNuka Adi dhanI sAthe saMzliSTa thaIne asaMkhyAta kALa sudhI eja sthitimAM rahIne pharIthI temAMthI viyukta (vibhakta) thaI jAya che, ane pharIthI anAnupU rUpe niSpanna thaI jAya che, te A prakAre anAnupUvanA parityAgathI laIne anAnupUrvInA punaH nima. mAM vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta kALanuM aMtara paDe che. A utkRSTa aMtara eka anAnupUrvI dravyanI apekSAe kahyuM che, ema samajavuM. For Private and Personal Use Only
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 87 antaradvAranirUpaNam .. 371 - nanu anAnupUrvIdravyaM yadA'nantAnantaparamANupacitaskandhena saha saMyujyate, tatsaMyuktaM cAsaMkhyeyaM kAlamavatiSThate, tato'sau skandhobhidyate / bhinne ca tasmin skandhe yastasmAllaghuHskandho bhavati, tenApi saha saMyuktamasaMkhyAtaM kAlamavatiSThate, punastasminnapi skandhe bhidyamAne yastasmAllaghutaraH skandho bhavati tenApi laghutareNa skandhena saha saMyuktamasaMkhyeyaM kAlamavatiSThate, ityevaM krameNa punastasminnapi bhidyamAne skandhe yastasmAllaghutamaH skandho bhavati, tenApi saMyuktamasaMkhyeyaM kAlamavatiSThate, ityevaM tatra bhidyamAne krameNa kadAcidanantA api skandhA saMbha zaMkA-jaba eka anAnupUrvI dravya anaMtAnaMta paramANuoM ke pracaya rUpa se saMyukta hotA hai aura vaha usake sAtha saMyukta avasthA meM asaMkhyAta kAla taka rahatA hai aura bAda meM jaba yaha skaMdha bheda ko prApta hotA hai-arthAt TUTatA hai-taba usase jo laghuskaMdha utpanna hotA hai, usake sAtha bhI yaha paramANu rUpa anAnupUrvI dravya asaMkhyota kAla taka saMyukta rahatA hai / bAda meM jaba vaha bhI skaMdha bheda ko prApta hotA haitaba usase bhI eka laghutara skaMdha utpanna ho jAtA hai / aura usa laghutara skaMdha ke sAtha bhI yaha asaMkhyAta kAla taka saMyukta rahatA hai| isa prakAra ke krama se jaba vaha laghunara skaMdha bhI bheda prApta ho jAtA hai-taba usase bhI eka laghutama skaMdha utpanna ho jAtA hai| aura yaha paramANu rUpa anAnupUrvI dravya usa ladhulara skaMdha ke sAtha bhI asaMkhyAta kAla zaMkA-jyAre eka anAnupUrvI dravya anaMtAnaMta paramANuonA pracaya rUpa skaMdha sAthe saMyukata thAya che ane te tenI sAthe saMyukta avasthAmAM asaMkhyAta kALa sudhI rahyA bAda jyAre te skaMdha vibhakata thai jAya che tyAre temAMthI kaI laghuskaMdha utpanna thaI jAya che. te laghuskaMdhanI sAthe paNa te paramANu rUpa anAnupUrvI dravya asaMkhyAta kALa sudhI saMyukta rahe che. tyArabAda jayAre te kai paNa vibhakata thaI jAya che tyAre temAMthI ke laghukaMdha utpanna thaI jAya che te laghuskaMdhanI sAthe paNa te paramANu rUpa anAnuM pUrvA dravya asaMkhyAta kALa sudhI saMyukata rahe che. tyAra bAda jyAre te skadha paNuM vibhakata thaI jAya che tyAre temAMthI paNa eka laghutara skaMdha utpanna thaI jAya che, ane te laghutara skaMdha sAthe paNa te paramANu rUpa anAnupUrvA dravya asaMkhyAta kALa sudhI saMyukata rahe che tyAra bAda te laghutara skaMdha paNa vibhakata thaI jAya che ane temAMthI paNa eka laghutama aMdha utpanna thaI jAya che. A paramANu rU5 anAnupUrva dravya te laghutama skaMdhanI sAthe paNa asaMkhyAta kALa sudhI saMkiTa (saMyukta) rahe For Private and Personal Use Only
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ___ anuyogadvArasUtre veyuH, tatra pratyekasmin skandhe saMyuktamanAnupUrvIdravyaM yadA yathoktAmasaMkhyeyakAlaM sthitimanubhUya ekAki bhavati, tadA tasya yathoktAnantaskandhasthityapekSayA'ntamapi kAlamantaraM bhavati ! tataH kathamuktamasaMkhyeyaM kAlamevAntaram ? iti cet, ucyate____ yadi saMyuktaH paramANuranantaM kAlaM tiSThettadA bhavaduktamucita syAt, parantvevaM nAsti, etatsUtrapAmANyAta vyAkhyAmajJaptyAdi mUtramAmANyAcca paramANusaMyogataka saMzliSTa rahatA hai / isa prakAra krama 2 se una 2skaMdhoM ke TUTane para kadAcita anaMta bhI skaMdha saMbhavita hote haiM-isa prakAra anaMta skandhoM meM se pratyeka skaMdha ke sAtha saMyukta vaha anAnupUrvI drazya, jaba asaMkhyAta kAla kI apanI sthiti ko samApta kara ekAkI rUpa meM AnAtA hai-arthAt pUrva kI anAnupUrvI rUpa eka paramANu avasthA ko prApta kara letA haitaba usakA ina pUrvokta ananta skaMdhoM meM rahane rUpa sthiti kI apekSA se ananta kAla kA bhI antara ho jAtA hai| taba phira sUtrakAra ne yahAM para eka anAnupUrvI dravyakA kAla kI apekSA lekara asaMkhyAna kAla kA hI antarakyoM kahA hai ? uttara-yaha zakAkAra ke dvArA pradarzita ananta kAla kA antara taba saMgata baiTha sakatA hai ki jaba paramANu saMyukta hokara amana kAla taka vyaNukAdi anaMta skaMdhoM ke sAtha rahatA ho / parantu isa satra kI shrmaache A rIte kare kema te te be vibhakata thatA rahe che. A prakAre te kayAreka anaMta skaMdha paNa saMbhavI zake che A anaMta aMbemAMnA pratyeka skUdhanI sAthe asaMkhyAta-asaMkhyAta kALa sudhI saMyukata rahIne jyAre te paramANu rUpa anAnupUrvA dravya pUrvI pitAnI sthitimAM AvI jAya cheeTale ke anAnupUrvI rUpa paramANu avarathAne pharI kAma kare che, tyAre te pUrvokata anaMta dhamAM rahevA rUpa sthitinI apekSAe te anaMta kALanuM aMtara paNa paDI jAya che chatAM sUtrakAre ahIM zA mATe evuM kathana karyuM che ke eka anAnupUrvI dravyane virahakALa asakhyAta kALane pAya che? eTale ke anAnupUrvI dravya rUpa avarathAne tyAga karyA bAda pharI eja avasthA prApta karavAmAM asaMkhyAta kALanuM, aMtara paDe che ema zA mATe kahyuM che ? anaMta sAnu mata2 53 cha, ma chu nathI ? - uttara-zaMkAkata dvArA pradarzita anaMta kALanuM aMtara tyAre ja saMgata banI zake ke jyAre te paramANu yazuka Adi anaMta aMbenI sAthe saMyukata thaIne anaMta kALa sudhI rahetuM hoya, paraMtu A sUtranI pramANatAthI ane For Private and Personal Use Only
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 87 antarabAranirUpaNam sthiterutkRSTato'saMkhyeyakAlatvAvagamAt , ato'saMkhyeyaM kAlamantaraM bodhyam / nAnAdravyANyAzritya tu antaraM na bhavatIti / 3. tathA-naigamavyavahArasammatAnAM dvipadezikaskandharUpANAmavaktavyakadravyANAM kAlataH kicciramantaraM bhavatIti praznaH / __uttaramAha-egaM dama' ityaadi| ekaM dravyamAzritya jaghanyata ekaM samayamantAm , utkRSTato'nanta kAlamantara bhvti| nAnAdravyANyAzritya tu antaraM naastiiti| NatA se aura vyAkhyAprajJapti Adi sUtroM kI pramANatA se paramANu kI saMyukta avasthA kI sthiti utkRSTa rUpa se asaMkhyAta kAla taka kI hI kahI gaI hai / ataH sUtra kathita asaMkhyAta kAla kA hI utkRSTa antara jAnanA cAhiye / tathA nAnA anAnupUrI dravyoM kI apekSA antara nahIM hotA hai / kyoM ki loka me aisA koI bhI kAla nahIM hai ki jisa kAla meM koI na koI amAnupUrvI dravya na rahe / 'neganayavahArANaM avattagadavANaM aMtaraM kAlao kevaccirai hoI ? ' prazna- naigamavyavahAranayasa mata avaktavyaka dravyoM apanI avaktavyaka avasthA kA parityAga kara denepara aura punaH usI sthiti meM Ane para kAlako apekSA kitanA viraha kAla hai| ? ' uttara-(egaM davaM paDacca jahanneNaM ega samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vyAkhyA prApti Adi sUtronI pramANatAthI paramANunI saMyukata avasthAmAM rahevAnI utkRSTa sthiti asaMkhyAta kALa parvatanI ja kahI che tethI sUtraka thita asaMkhyAta kALanuM ja utkRSTa aMtara samajavuM joIe. "vividha anAnupUvI dravyonI apekSAe aMtara hetuM nathI, A prakAranA kathananuM kAraNa nIce pramANe che- le kamAM e kaI paNa kALa nathI ke je kALe kaIne kaI anAnumuvI dravyanuM astitva ja na hoya eTale ke kaIne kaI anAnupUvI dravyanuM astitva te lekamAM sadA kALa rahe che ja. prazna-( negamavavahArANa avattagadavANa aMtara kAlao kevaccira hoI) naigama ane vyavahAra nayasaMmata avakatavyaka dravyane pitAnI te avakatavyaka avasthAne parityAga karyA bAda pharIthI avakatavyaka avasthAmAM AvI javAmAM keTalA kALanuM aMtara paDe che? eTale ke prayANuka skaMdha rU5 avakatavyaka drane virahakaLa kALanI apekSAe keTale kahyo che? uttara-( ega dava paDucca jahannega ega samaya, ukko NaM ataM kAlaM, For Private and Personal Use Only
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 374 anuyogadvArasUtre ayaM bhAvaH - dvipradezika skandha rUpamava vyakadravyaM vighaTitaM svatantraM paramANudvayaM jAtam / samayamekaM vighaTitameva sthitvA punaH etadeva paramANuiyaM parasparaM militvA dvipadezikaH skandho jAtaH / yadvA - vighaTita etra dvipadezikaH skandhaH svatantra paramANurUpatAM mAdhya, anyena paramANvAdinA samayamekaM saMyujya- samayAdadhvaM tatho triyujya punastadeva paramANudvayaM parasparaM militvA dvipadezikaH skandho niSpannaH, ityamavaktavyakadravyANAM jaghanyata ekaM samayamantaraM bodhyam, nANAdanvAI paDucca Natthi aMtaraM) eka avaktavyaka dravya kI apekSA jadhanya aMtara eka samaya kA, aura utkRSTa aMtara anaMta kAla kA hai| tathA nAnA avaktavyaka dravyoM kI apekSA aMtara nahIM hai / isa kathana kA tAtparya isa prakAra se hai ki eka dvipradezI skaMdha dravya vighaTita ho gayA aura vaha svataMtra rUpa se do paramANu rUpa bana gyaa| aba ve do paramANu eka samaya taka paraspara jUde 2 rhe| phira eka samaya bAda Apasa meM saMzliSTa ho gaye aura unake zleSa se vahI dvipradezI skaMdha punaH utpanna ho gayA / athavA - dvipradezi skaMdha vighaTita ho gayA aura usase do paramANu utpanna ho gaye / ve paramANu anya paramANu Adi ke sAtha eka samaya taka saMyukta rahe aura bAda meM usase vighaTita hokara ve hI paramANu paraspara milakara usI dvipadezika skaMdha rUpa meM pariNata ho nANAdavvAi' paDunca Natthi aMtaraM ) me vayanI apekSA dhanya (me chamAM mochu) maMtara the! samaya bhane chuTa ( vadhArebhA vadhAre) atara anaMta kALanu che, tathA vividha avakatavyaka dravyenI apekSAe ata ne sadbhAva ja nathI A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che-koi eka dvipradezI skandha rUpa avakatavyaka dravya dhArA ke vighaTita (vibhakata) thaine e svataMtra paramANu rUpa asthAne prApta kare che. tyAra bAda AchAmAM ochA eka samaya sudhI te te ane paramANu eka khIjAthI alaga ja rahe che, paNa tyAra bAda teo eka bIjAnI sAthe sazliSTa (sayukata) thaI jaIne pharIthI dvidezI kanya rUpa banI jAya che. athavA-dvipradezI skaMdha vighaTita thaI jaIne temAMthI e paramANu utpanna thaI jAya che. te paramANuMe anya paramANu AAhinI sAthe eka samaya sudhI sa`zliSTa rahe che, pazu tyAra bAda teo tenAthI viyukata thaIne paraparanI sAthe sayukata thaI thaine pharIthI dvipadezika ka rUpe pariNata thaI jAya che. A rIte eja dvidezI skaMdhanuM temanA dvArA nirmANu thaI jAya che. A prakAre dvidezI kadha rUpa avasthAnA For Private and Personal Use Only
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 87 antaradvAranirUpaNam 375 yadA ca tadeva vighaTitaM stratantraM paramANubhiranantedvaryaNukabhyaNuka yAvadanantAskandhaiH saha krameNa saMyogamAsAdya pratyekasmin skandhe'sakRdutkRSTAM sthitimanubhUya kAlasyAnantyAtpunarapi tathaiva dvyaNu karundhatayA pariNataM bhavati, tadA'vaktayakadravyatvaM pratipadyate / itthaM viyogAnantaraM pUrvasvarUpaprAptau anantakAlaH prApyate, gaye - isa prakAra vahI prathama skaMdha bana gayA / isa prakAra dvipradezI skaMdha avasthA vighaTita hone se punaH vahI dvipradezI skaMdha banane ke -bIca meM yaha avaktavyaka dravya kA eka samaya kA antara jaghanya jananA cAhiye / tathA jaba vahI vipradezI skaMdha vighaTita hote hI doM paramaMzu rUpa meM AjAtA hai aura ve paramANu svataMtra rUpa se anaMta paramANuoM ke sAtha anaMtavaNuka, tryaNukoM yAvat anantANuka skaMdhoM ke sAtha krama 2 se saMyoga ko prApta karake, jaba pratyeka skaMdha meM bAra 2 apanI utkRSTa sthiti ko samApta kara dete haiM to isa prakAra kAla kI anaMtatA ke bAda jaba ve apanI usI pUrva avasthA rUpa dvipradezika skaMdha rUpa meM pariNata ho jAte haiM, to isake bIca meM yaha anaMta kAla kA utkRSTa samaya nikala AtA hai / nAnA avaktavyaka dravyoM kI apekSA kAla kA aMtara nahIM hai aisA jo kahA gayA hai usakA bhAva yaha hai ki loka meM aisA parityAga karIne-dvipradezI kA~dha rUpa avasthAmAMthI vidhaTita thaIne pharIthI eja dvipradezI kaMdha rUpa avasthA prApta karavAmAM eka samayapramANu kALa jaghanya aMtara paDe che. tethI ja avakatavyaka dravya rUpa avasthA punaH prApta karavAmAM tene ochAmAM oche. eka samaya lAgatA haiAvAthI jaghanya aMtara samayanu mRhyuM che. utkRSTanI apekSAe te 'tara ana'takALanuM' kevI rIte thAya che? te have spaSTa karavAmAM Ave che eja skripradezI kadha vighaTita thaIne e paramANu rUpa banI jAya che te banne paramANu svataMtra rUpe anaMta paramANuonI sAthe ana'ta dvayacchuka rakA, triaNuka rA Adi anaMta aNuka pantanA skaMdhA sAthe krame krame sacAMga prApta karIne jyAre pratyeka smudhamAM vAravAra peAtAnI utkRSTa sthiti samAsa karI nAkhe che, ane A rIte anaMta kALa bAda jyAre te peAtAnI eja pU avasthA rUpa dvipradezika kadha rUpe pariNata thai jAya che, te Ama thavAmAM anaMta kALanA utkRSTa samaya vyatIta thaI jAya che A rIte utkRSTa tara (virAja) anaMta aNano thAya hai, For Private and Personal Use Only
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - / anuyogadvAraste mata utkRSTato'nanta kAlamantaraM bhavati / nAnAdravyANyAzritya pUrvoktavadevAntaraM va bhavatIti |mu087|| atha saptamaM bhAgadvAramAha mUlam-NegamavavahArANaM ANupuvIdavAI sesadavANaM kaibhAge hojA? kiM saMkhijjaibhAge hojjA? asaMkhijjahabhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? akhejjesu bhAgesu hojjA? mo saMkhijjaibhAge hojjA, no asaMkhijjaibhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA asaMkhejjesu bhAgesu hojjaa| NegamavavahArANaM aNANuputrI davAI sesadavANaM kaibhAge hojjA ? kiM saMkhijjaibhAge hojjA? asaMkhijjaibhAge hojjA? saMkhejjesu bhAgesu hojjA? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? no saMkhejjaibhAge hojjA, asaMkhejjaibhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjaa| evaM avatta vagadavvANi vi bhANiyavvANi ||suu088|| _chAyA-naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi zeSadravyANAM kiyadbhAge bhavanti ? koI sAbhI samaya nahIM hai ki jisameM koI na koI avaktavyaka dravya kI sattA na banI rahatI ho / // 0 87 // ava saptama bhAga nAmaka dvAra kA sUtrakAra kathana karate haiM"jegamavavahArANaM" ityAdi / zabdArtha-(negamavavahArANaM) naigamavyavahAnaya saMmata samasta Anu. - " vividha avakatavyaka dravyanI apekSAe kALanuM aMtara nathI," A kathanane bhAvArtha e che ke lekamAM e koI paNa samaya hetuM nathI ke jyAre lekamAM koIne koI avakatavyaka dravya vidyamAna na hoya eTale ke kaIne kaI avaktavyadratha te lekamAM sarvadA vidyamAna hoya che ja. sU087che. have sUtrakAra anagamanA bhAgadvAra nAmanA sAtamAM jenuM nirUpaNa kare che. "NegamavavahArANaM " tyAhasahAya-(NegamabavahArANa) nAma bhane vyavahAra nayabhata samasta For Private and Personal Use Only
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogacandrikA TIkA sUtra 88 bhAgadvAranirUpaNam kiM saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavaH nti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? no saMkhyeyatamabhAge bhavanti, no asaMkhyeyasamabhAge bhavanti, no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, niyamAt asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti / naigamavyavahArayoranAnupUrvI dravyANi zeSadravyANAM kiyadbhAge bhavanti ? kiM saMkhye yatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu pUrvI dravya (sesadatrANaM ) zeSa dravyoM meM ( kahabhAge ) kitane bhAga meM (hojjA) hai| (kiM) kyA (saMkhejjaha bhAge hojjA) saMkhyAtaveM bhoga meM Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ? ( saMkhejjesu bhAgeSu hojjA) athavA saMkhyAta bhAgo meM haiM ?athavA (asaMkhijjai bhAge hojA ) yA asaMkhyAtaveM bhAga meM ( asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ) yA saMkhyAta bhAgo meM haiM ? (no saMkhijjahabhAge hojjA to asakhiujar3abhAge hojjA ) na saMkhyAtaveM bhAga meM haiM na asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM (no saMkhejjesu bhAge.su hojjA ) aura na saMkhyAta bhAgoM meM haiM, kintu (niyamA) niyama se ve (asa khejjesu bhAgesu hojjA) asaMkhyAta bhAgoM meM haiN| (Negamabava hArANaM aNANuputrI davvAiM) naigama vyavahAranaya saMmata samasta anAnupUrvI dravya ( sesadavvANaM kahabhAge hojjA ) zeSa dravyoM kI kitane bhAga meM haiM? (kiM) kyA (saMkhijjaha bhAge hojjA) saMkhyAtaveM bhAga meM haiM ? nupUrvI dravya ( se savvANa ) mADInA drazyanA ( kaibhAge hojjA ?) DeTasA bhAgamA ? ( kiM saMkhejjaibhAge hojjA ? ) zu samyAtamAM bhAgabhAM hai ? ( asaMkhejjai bhAge hojjA ) hai asabhyAtamA lAgabhAM che ? ( saMkhejjesu bhAgesu hojjA) hai sabhyAta lAgobha che ? ( asaMkhejjesu bhAgeSu hojjA 1) 4 asaNyAta bhAgAmAM che? 48 uttara - (no saMkhijjaibhAge hojjA, no asaMkhijjaibhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojjA ) samasta manupUrvI dravya mahInA dravyonA sNkhyaatamAM bhAgamAM paNa hetu nathI, asakhyAtamAM bhAgamAM paNa hAtu nathI, sajyAta lAgeobhAM pAyu hortu nathI, parantu ( niyamA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ) niyamathI ja te samasta AnupUrvI drabyA bAkInA dracAnA asaMkhyAta bhAgamAM hoya che. (gamavavahArANaM aNANupuvvI davvAi ) naigama bhane vyavahAra nayasa bhata samasta anAnupUrvA dravya ( sesadavvANaM kaibhAge hojjA ? ) bAkInA dravyonA lAbhAM bhAganu hoya che ? ( ki saMkhijjaibhAge hAnjA) zu sabhyAtamAM lAgabhAM hoya che ? (asaMkhijjaibhAge hojjA ) he asaNyAtamAM For Private and Personal Use Only
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavAra bhavanti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? no saMkhyeyatamabhAge bhavanti, asaMkhyeyasamabhAge bhavanti, no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhvnti| evamavaktavyakadravyANyapi bhaNitavyAni ||muu088|| TIkA-'negamavavahArANaM' ityAdi naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANijyaNukaskandhaprabhRtyanantANukaskandhaparyantAni sarvANyapi AnupUrvIdravyANi zeSadravyANAm anAnupUrvyavaktavyakadravyalakSaNAnAM kiyati bhAge bhavanti ? ki saMkhyeyatamabhAge bhavanti, yathA-asapA( asaMkhijjahabhAge hojjA )asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM ? yA (saMkhejjesu bhAgesu hojjA) saMkhyAta bhAgoM meM haiM ? yA (asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ) asaMkhyAta bhAgoM meM haiM ! uttara- ( nokhejjAbhAge hojjA) saMkhyAtaveM bhAga meM nahIM hai-(asaMkhejjahabhAge hojjA) kintu asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| (no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjo) saMkhyAta bhAgoM meM nahIM haiM aura na asaMkhyAta bhAgoM meM haiM / (evaM bhavattanvagadavyANi vi bhANiyavvAI) isI prakAra se avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye bhAvArtha -jyaNuka skaMdha Adi se lekara ananta paramANu skaMdha parya. nta jitane bhI skaMdha haiM ve saba AnupUrvI dravya haiM / anaMta eka 2 paramANu aura anaMta iyaNuka skaMdha kramazaH anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya hai| pUchane vAle kA yaha abhiprAya hai ki AnupUrvI dravya anAnupUrvI aura mAsamA DAya cha 1 (saMkhijjesu bhAgesu hojjA) sayAta bhAgamA DAya cha? (asaMkhijjesu bhAgesu hojjA) asabhyAta mAgImA DAya cha ? uttara-(no saMkhijjai bhAge hojjA, asaMkhejjai bhAge hojjA) sadhyAtaHinmA nathI, 5 bhAsaNyAtamA mA cha, (no saMkhejjesu bhAgesu hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA) sadhyAta mAgImA 55 nathI bhane asaNyAta mAgomA 5 nathI. .( evaM avattavvagadavvANi vi bhANiyabvAi') apAtavya dranA viSayamAM paNa anAnupUrvI dravyanA jevuM ja kathana maDI e 427 na . bhAvArtha-traNathI laIne anaMta paramANuvALA jeTalA skaMdhe che, temane AnupUrvI dravya kahe che je anaMta eka eka svataMtra paramANu che temane anAnavI dravya kahe che. be paramANuvALA je anaMta kahe che temane anAnupavI ane avaktavyaka dravya kahe che A sUtramAM praznakartA e prazna pUche che ke AnupUrvI For Private and Personal Use Only
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 8 bhAgadvAranirUpaNa kalpanayA zatasya viMzatimitAH?, kimasaMkhyAtatame bhAge bhavanti, yathA zatasyaiva daza ?, ki saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanni, yathA zatasyaiva catvAriMzat SaSTiA ?, kimasaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, yathA zatasyaiva azItiH 1, iti prshnH| uttaramAhaAnupUrvIdravyANi anAnupUrvyavaktavyakadravyApekSayA hInAni na bhavanti, pratyuta adhikAnyeva bhavanti, adhikatvaM cApyeSAM no saMkhyeyatamabhAgena, no asaMkhyeyatasamAgena, nApi saMkhyeyairbhAgaH, api tu asaMkhyeyai gairadhikAni bhavantIti bodhyam, avaktavyaka dravyoM se adhika haiM yA kama ? taba siddhAntakAroM ne isakA uttara adhika rUpa meM diyA hai / taba punaH zaMkAkAra ne pUchA ki yadi zeSa dravyoM kI apekSA adhika haiM, to unake kisa bhAga se adhika hai| kyA saMkhyAtaveM bhAga se adhika haiM ? yA asaMkhyAtaveM bhAga.se adhika haiM ? yA saMkhyAta asaMkhyAta bhAgoM se adhika haiM ? taba sUtrakAra ne use samajhAyA ki ye zeSa dravyoM ke asaMkhyAta bhAgoM se hI adhika haiM itara tIna bhAgoM se nahIM / kyoMki ye AnupUrvIdravya anAnupUrvI aura ava. ktavyaka dravyoM kI apekSA hIna nahIM haiM / kintu adhika hI hai| yaha adhikatA inameM zeSa dravyoM ke saMkhyAtaveM asaMkhyAtaveM evaM saMkhyAta bhAgoM se mAnI gaI hai| isakA tAtparya yaha hai ki saba AnupUrvI dravya anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA asaMkhyAta dravya, anAnupUrvI dravya ane avaktavyaka dravya karatAM adhika pramANamAM che ke aha5pramANamAM che? tyAre tenA uttara rUpe siddhAMtakAroe kahyuM che ke AvI dravya, anAnupUrvI ane avaktavyaka dravya karatAM adhika pramANamAM che. vaLI praznakartA e prazna kare che ke je te AnupUrvI dravya bAkInA dravya karatAM adhika che, te keTalAmAM bhAga jeTaluM aSika che? zuM saMkhyAtemAM bhAga jeTaluM adhika che ? ke saMkhyAta bhAgo jeTaluM adhika che ?' asaMkhyAta bhAgo jeTaluM adhika che? tyAre sarakAre tene e uttara Ape che ke AnupUrvI dravya bAkInA dranA asaMkhyAta bhAge pramANu ja adhika che, saMkhyAmAM bhAga pramANa adhika nathI, kAraNa ke te AnupUrvI dravya, anAnupUvI dravyuM ane khavakatavyaka dravya karatAM nyUna pramANamAM hotAM nathI-paNa adhika pramANamAM ja hoya che te AnupUrvI mAM A adhikatA bAkInA dravyonA saMkhyAmAM bhAga pramANa paNa kahI nathI, asaMkhyAtamAM bhAgapramANa paNa kahI nathI, saMkhyAta bhAgo pramANa paNa kahI nathI, paraMtu asaMkhyAta bhAge pramANa ja For Private and Personal Use Only
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org cUMTa anuyogadvAra ayaM bhAtraH - AnupUrvIdravyANi zeSadravyApekSayA asaMkhyeyaguNAni santi, yathA zatasyA'zItiH / AnupUrvIdravyANi anAnupUrvIdravyANi avaktavyakadravyANi, etattrayamasatkalpanayA zatasvarUpaM tatrA''nupUrvIdravyANi azItisaMkhyAtulyAni, zeSadravyANi = anAnupUrvyavaktavyakarUpANi pratyekaM daza daza gaNanayA viMzatisaMkhyAtulyAnIti / 9 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zeSadravyapekSayA'nupUrvIdravyANi stokAnyapi bhavantu kA hAniH ? iti ceducyate - anAnupUrvIdravyANi paramANurUpANyeva, avaktavyakadravyANi tu dvayaNukapuNe-adhika hai| jaise mAna liyA jAve ki ye tInoM 100 saMkhyA ke sthAnApanna haiM / inameM assI saMkhyA ke tulya AnupUrvI dravya haiN| aura zeSa saMkhyA 20, bIsa ke tulya arthAt 10-10 dasa saMkhyA ke barAbaraanAnupUrvI aura avaktavyaka dravya haiN| zeSa dravyoM ke saMkhyAtaveM asa khyAtaveM bhAga se athavA saMkhyAta bhAgoM kI apekSA AnupUrvI dravyoM ko adhika mAnane para unameM akhaMkhyAta guNI adhikatA nahIM Asakane se hInatA AtI hai / zaMkA- yadi zeSa dravyoM kI apekSA samasta AnupUrvI dravyastokaalpa kama bhI mAna liye jAveM to isame kyA hAni hai ? kahI che eTale ke samasta AnupUrvI drabyA ane avakatavyaka drabyAM karatAM asakhyAta gaNAM vadhAre che. dhAro ke A traNe caiA maLIne 100nuM. pramANa thAya che, temAMthI 80 bhAga pramANe AnupUrvI drabyA hoya ane 10-10 bhAga pramANa anAnupUrvI ane avakatavyaka dravya hAya tA bAkInA dravya 20 bhAgapramANa hAvAthI temanA karatAM anupUrvI kaMpa cAra gaNu hAvAthI temAM asakhyAtagaNI adhikatA gaNI zakAya nahIM. parantu sUtrakAre temAM asakhyAtagaNI adhikatA kahI che tethI A prakAranuM kathana karavAmAM asakhyAta gaNI adhikatA nahIM AvI zakavAne kAraNe hInatA AvI jAya che. kAraNa ke AnupUrvI caiAne bAkInA vyA karatAM sakhyAtamAM bhAgapramANu pazu kahyA nathI, asaMkhyAtamAM bhAgapramANa paNa kahyA nathI, sakhyAta bhAge pramANa (saMkhyAta gaNAM) paNa kahyAM nathI, paNa asakhyAta bhAgepramANa (asakhyAta gAM4) udyAM che. za'kAjo bAkInAM dravyA karatAM samasta AnupUrvI dravyane alpa mAnavAmAM Ave te temAM zI harakata che ? For Private and Personal Use Only
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir meyogacandrikATokA sUtra 88 bhAgadvAranirUpaNam 381 rUpANyeva, AnupUrvIdravyANi tu vyaNukacaturaNukaprabhRtyanantANukaparyantAni, ataH zeSadravyApekSayA''nupUrvIdravyANi asaMkhyeyabhAgairadhikAni bodhyAni / uktaM cArdi.. "eesiNaM bhaMte ! paramANupoggalANaM saMkhejjapaesiyANaM asaMkhejjapaesiyANaM aNaMtapaesiyANaM aNaMtapaesiyANa ya khaMdhANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! samvatyo vA aNaMtapaesiyA khaMdhA, paramANupoggalA aNaMtaguNA, saMkhejapaesiyA khaMdhA saMkhejjaguNA, asaMkhejjapae. miyA khaMdhA asaMkhejjagaNA" ' chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnA saMkhyeyapradezikAnAm asaM. khyeyapradezikAnAm anantamadezikAnAM ca skandhAnAM ke kebhyo'lyA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ?, gautama! sarvastokA anantapradezikAH skandhAH, - uttara-anAnupUrvI dravya paramANurUpa hI hai aura avaktavyaka dravya idhaNuka rUpa hI hai| tathA AnupUrvI dravya jyaNuka Adi skaMdha se lekara anantANuka skaMdha paryanta hai-isaliye ye AnupUrvI dravya zeSa pravyoM kI apekSA asaMkhyAtabhAgoM se adhika hai aisA jAnanA caahiye| anyatra bhI isI bAta ko yoM kahA hai-he bhadanta ! paramANu rUpa pudgaloM meM saMkhyAta pradeza vAle skaMdhoM meM, asaMkhyAta pradeza vAleskaMdhoM meM aura ananta pradeza bole skaMdhoM meM kauna kinase alpa hai ? kauna kinasebahuta hai ? kauna kinase tulya hai ? athavA kauna kinase vizeSa adhika hai? uttara-he gautama sabase kama anaMtapradezI skaMdha hai, paramANu pugala inase anaMta guNita hai saMkhyAta pradezI skaMdha saMkhyAta guNita hai| * uttara-anAnupUrvI dravya paramANu rUpa ja che ane avaktavyaka dravya dvayaNuka kaMdha rUpa ja che paraMtu AnupUvI dravya triaNuka, Adi anaMta aNuka paryantanA skarSa rUpa che. te kAraNe te AnupUvI dravya bAkInA dra karatAM asaMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che, te kAraNe tene bAkInA dU karatAM apa kahI zakAya nahIM. vaLI anyatra paNa evuM ja kahyuM che ke-"he bhagavan! paramANurUpa putale, saMkhyAta pradezevALA che, asaMkhyAta provALA che ane anaMta pradezAvALA skaMdhamAM koNa konAthI a5 che, ke jenAthI adhika che, keNa konI barAbara che ane teNe konA karatAM vizeSAdhika che? uttara-he gautama! anaMtapradezI audha sauthI aha5pramANamAM che, paramANapula temanAM karatAM anaMta gaNa che, saMkhyAta pradezI For Private and Personal Use Only
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavAra paramANupudgalA anantaguNAH, saMkhyeyapadezikAH skandhAH saMkhyeyaguNAH, asaMkhyeyapradezikAH skandhA asaMkhyeyaguNAH, iti| atra mUtre sarvasyA api pudgalajAterapekSayA'saMkhyAtapradezikAH skandhA asaM. pyAtaguNA uktaaH| asaMkhyAtapadezikAH skandhAstu AnupUrdhyAmevAntarbhavanti, atastadapekSayA AnupUrvIdravyANi zeSasamastadravyebhyo'pi asaMkhyAtaguNAni kiM punaranAnupUryavaktavyakadravyamAtrAt / 'adhikAnI ti arthsvaarsyaadaakssipyte| ... tathA-naigamavyavahArasammavAni anAnupUrvIdravyANi-paramANurUpANi dravyANi zeSadravyANAm AnupUrvyavaktavyakadravyANAmapekSayAM kiyatibhAge bhavanti ? kisaMkhyeyeSu mAgeSu bhavanti ? kimasaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? iti prshnH| uttarayati-no saMkhyeyatamabhAge bhavanti, kiMtu asaMkhyeyatamabhAge bhavanti, no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no asaMkhye yeSu bhAgeSu bhavanti / anAnupUrvIdravyANi-zeSadravyANAm aura asaMkhyAta pradezI skaMdha asaMkhyAta guNita hai| isa sUtra meM samasta pudgala jAti kI apekSA se usake asaMkhyAta pradezI skaMdha asaM. khyAta guNe kaheM haiN| so ye asaMkhghAta pradezI kaMdha AnupUrvI meM hI antarbhUta ho jAte haiM / isaliye isa apekSA se saba AnupUrvI dravya zeSa samasta dravyoM se bhI jaba asaMkhyAta guNita haiM to ki anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA se ye asaMkhyAta guNe haiM isameM to kahanA hI kyA hai| sUtra meM " adhika" pada nahIM kahA gayA hai phira bhI yahAM usakA AkSisa artha ke anusAra kiyA gayA hai| tathA naigamadhyavahAramaya saMmata jo amAnupUrvI dravya-paramANu rUpa dravya ye AnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA se unake asaMkhyAta asaMkhyAta gaNAM che. ane asaMkhyAta pradezI rakaMdha asaMkhyAtaNA che. A sUtramAM samasta pudgala jAtinI apekSAe tenA asaMkhyAta pradezI skaMdha asaMkhyAta gaNu kahA che. te asaMkhyAta pradezI kaMdhAno Anarava mAM ja samAveza thaI jAya che. A rIte vicAra karatAM, je samarata ApavI kAvya bAkInA samasta ko karatAM paNa asaMkhyAta gaNuM che, te anAnupUrva ane avakatatyaka draSyo karatAM te te asakhyAta gAyuM hoya emAM zaMkA karavA 27 nathI. sUtramA "pi" 56 vAyu nathI, chatai 5 mahI tanA ane spaSTa khyAla ApavA mATe te padane prayoga karyo che tathA nagama ane vyavahAra nayasaMmata je anAnupUrvI dravya (paramANu kAvya) che te AnupUrvI ane avaktavya ko karatAM asaMkhyAtamAM bhAga pramANa che. te bAkInA dravyonA saMkhyAtamAM bhAgapramANa nathI, saMkhyAta For Private and Personal Use Only
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mayuyogacandrikA TIkA sUtra 89 bhASadvAranirUpaNam asaMkhyeyatamamAge bhavanti-santi, na tu zeSabhAgeSu trissu| asatkalpanayA yathA patasya daza, bhavanti / na tu zeSeSu triSu mAgeSu bhvnti| tadevAha-evaM avattabagadavANi vi' iti / evamavaktavyakadravyANyapi bhaNitavyAni avaktavyakadravyANyapi manAnupUrvIvadeva zatasya dazavad vijJeyAni suu088|| athASTama bhAvadvAramAha mUlam-gamavavahArANaM ANupuvIdavvAiM katarammi bhAve hojjA ? kiM udaie bhAve hojA? uvasamie bhAve hojA ? khaie bhAve hojjA ? khaovasamie bhAve hojjA pAriNAmie bhAve hojjA ? saMnivAie bhAve hojjA ? NiyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA |annaannupubodvvaanni avattavagadavvANi ya evaM ceva bhANiyavvANi ||suu089|| chAyA-naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi katamasmin bhAve bhavanti ? kimaudayike bhAve bhavanti ? aupazamike bhAve bhavanti ? kSAyike bhAve bhavanti ? bhAga haiM / zeSa tIna bhAgoM se adhika nahIM haiM / jaise mAna liyA jAve ki ye tInoM dravya 100saMkhyAta rUpa meM haiM-inameM zeSa dravyoM kI apekSA se AnupUrvI dravya 80' aura anAnupUrvI dravya 10, daza hai| isI prakAra avaktavyaka dravya bhI AnupUrvI aura anAnupUrvI dravya kI apekSA sau ke daza kI taraha unake asaMkhyAtaveM bhAga jAnanA cAhiye zeSa tIna bhAgoM se nhiiN| // sU088 // gaNuM paNa nathI ane asaMkhyAta gaNuM paNa nathI. dhAro ke AnupUrvI, anAnupUrvI ane avakatavyaka, A traNe dravya maLIne 100 so nI saMkhyA rUpe che. temAM bAkInA dravyonI apekSAe AnupUrvI dravya 80 ane anAnupUrvI dravya dazanI saMkhyA rUpa che eja pramANe avaktayaka dravya paNa AnupUrvI ane anAnupUrvI nI apekSAe 10mAMthI 100 nI jema temanA asaMkhyAtamAM bhAgarUpa ja samajavuM tene temanA saMkhyAmAM bhAgarUpa athavA temanA karatAM saMkhyAta gaNuM ke asaMkhyAta gaNuM samajavuM joIe nahIM. sU088 For Private and Personal Use Only
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArA kSAyopazami ke bhAve bhAnti ? pAriNAmike bhAve bhavanti ? sAnnipAtike bhAve bhavanti ? niyamAt sAdi pAriNAmike bhAve bhvnti| anAnupUrvIdravyANi avaktavyakadravyANi ca evameva bhaNitavyAni ||suu0 89 // / aba sUtrakAra aSTama jo bhAvadvAra hai-usakA kathana karate haiM "NegamavavahArANa" ityAdi zabdArtha-(NegamavavahArANaM ANuputvIdavvAiM katarammi bhAve hojjA) prazna-naigamavyavahAranaya saMmata samasta AnupUrvI dravya kisa bhAva meM vartate haiM ? (kiM udahae bhAve hojjA ?) kyA audAyika bhAva meM vartate haiM ? ( uvasamiye bhAve hojjA) yA aupazamika bhAva meM vartate haiM? (khAe bhAve hojjA? ) yA kSAyika bhAva meM vartate haiM ? (kha bhovasamiye bhAve hojjA ?) yA kSAyopazamika bhAva meM vartate haiM ? (pAriNAmie~ bhAve hojjA) yA pArimANika bhAva meM vartate hai ? (saMnivAie bhAve hojjA) yA sAnnipAtika bhAva meM vartate haiM ? (NiyamA sAi pariNAmie bhAve hojjA) samasta AnupUrvI dravya niyama se sAdi pAriNAmika bhAva meM vartate haiN| dravya kA usa-usa rUpase jo pariNamana hotA hai usakA nAma pariNAma hai| isa pariNAma kA nAma hI pAriNAmika hai| athavA pariNAma hotA ho yA pariNAma se jo banatA ho usakA nAma pAriNAmika hai| have sUtrakAra anagamanA AThamAM bheda rUpa bhAradvAranuM kathana kare che "NegamavavahArANa" tyAha- zahAtha-(NegamavavahArANa ANupuvvI davvAI katarammi bhAve hojA?) prazna-nagama ane vyavahAra nayasaMmata AnupU dra kayA bhAvamAM rahe che? (kiM udaie bhAve hojA) zu moha iAmA 22 ? (uvasamie bhAve hojjA), mopazama bhAvamA 27 cha 1 (khaie bhAve hojjA ) , kSAyi bhAbhA DAya cha 1 (khaovasamie bhAve hojjA) kSAyA5mi lAmA jaya cha ? (pAriNAmie bhAve hojjA ?) , pArivAminAmA 7.5 cha ? (saMnivAie bhAve hojjA 1) sAnipAti: Ivi DAya cha 1. . uttara-(NiyamA sAipariNAmie bhAve hojjA) samasta bhAnu praya niyamathI ja sAdipAriNAmika bhAvamAM rahe che dravyanuM te te rUpe je pariNamana thAya che tenuM nAma pariNAma che e pariNAmanuM nAma ja pariNAmika For Private and Personal Use Only
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir astrafiant TIkA sUtra 89 bhAvadvAranirUpaNam 385 yaha pariNAma do prakAra kA honA hai-eka sAdi aura dUsarA anAdi / dharmAstika Adi jo arUpI dravya haiM usakA jo umra usa rUpa se svAbhAvika pariNamana hai vaha anAdi pariNAma hai| kyoM ki anAdi kAla se hI ina dravyoM kA pariNamana isI rUpa se hotA calA ArahA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki ina dravyoM kA jo svAbhAvika svarUpa pariNamana haiM vahI anAdi pariNAma hai / parantu jo rUpI dravya- pudgala dravya hai unakA usa usa prakAra kA jo 'pariNamana hotA hai vaha sAdi pariNAma hai| kyoMki abhra, indradhanuSa Adi paulika dravyoM ke usa use prakAra ke pariNama meM anAditA hotI hai| isaliye samasta AnupUrvI dravya sAdi pAriNAmika bhAva meM vartate haiN| adhIta AnupUrvI dravyoM meM jo AnupUrvI rUpa viziSTa pariNAma hai vaha anAdi kAlIna nahIM hai / kAraNa- puloM kA jo eka viziSTa rUpa se pariNAma hotA hai vaha uskR STa kI apekSA asaMkhyAta kAlataka hI sthAyI mAnA gayA hai| isI prakAra se samasta AnupUrvI dravya aura samasta avaktavya bhI sAdi pariNAmi ka bhAva meM hI rahate haiM / audayika bhAvoM kI vyAkhyA Age kI jAve mI isaliye yahAM nahIM kI gaI hai| che. te pariNAma me prabhAranaM DAya che - (1) sAhi pariNAma, (2) manAhi pariyAma dharmAstikAya Adi je arUpI drA che temanu te te rUpe je svAbhAvika pariNamana thAya che tenuM nAma manAdi pariNAma che, kAraNa ke anAdi kALathI ja te drazceAnu A rUpe pariNamana thatu' Ave che. A kathanane bhASA e che ke A dravyAnuM je svAbhAvika svarUpa pariNamana che, eja anAdi pariNAma che. paraM'tu je rUpI dravya (pudgala dravya) che temanuM te te prakAranuM je pariNamana thAya che te sAdi pariNAma che, kAraNa ke vAdaLAM, meghadhanuSa Adi paudgalika drazaiAnA te te prakAranA parizumanamAM anAhitA haiAtI nathI tethI evuM kahevAmAM mAvyu` che ke samasta AnupUrvA dravye sAttuipariNAmika bhAvamAM rahe che. eTale ke AnupUrvI dravyAmAM je AnupUrvI rUpa viziSTa pariNAma che te anAdi kAlina nathI kAraNa ke puAAnuM je eka viziSTa rUpe pariNamana thAya che te vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta kALa sudhI ja sthAyI rahe che, ema mAnavAmAM Ave che. eja pramANe samasta anAnupUrvI dravya ane samasta avaktavyaka dravya pazu sAOipariNAmika bhAvamAM ja rahe che auyika Adi bhAvAnuM spaSTIkaraNa AgaLa karavAmAM Avaze. 49 For Private and Personal Use Only
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAra TIkA-'NegamavavahArANaM' ityAdi- .... naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi katamasmin bhAve bhavanti ? iti sAmAnyataH pRSTvA vizeSataH pRcchati-kimaudayike bhAve bhavanti ? . kimaupazamike bhAve bhavanti ? kSAyike bhAve bhavanti kSAyopazamike bhAve bhavanti ? pAriNAmike bhAve bhavanti ?, sAdhipAtike bhAve bhavanti ? iti uttaramAha-niyamAva=avazyatayA-AnupUrvIdravyANi saadipaarinnaamike-bhaavebhvnti| tatra-pariNamanaM dravyasya tena tena rUpeNa bhavanaM pariNAmaH, ma eva pAriNAmikaH, pariNAme bhavaH, pariNAmena nirvRtta iti vA pAriNAmikaH / sa ca dvividhaHsAdiranAdizca tatra-dharmAstikAyAdharUpidravyANAmanAdiH pariNAmaH / anAdikAlAt tattadravyatvena teSAM pariNatatvAt / rUpidravyANAM tu sAdiH pariNAmaH, abhrendradhanurAdInAM tathA pariNAmasyAnAditvAbhAvAt / sAdicAsau pAriNAmikazca sAdi pAri bhAvArtha- AnupUrvI Adi dravya kauna se bhAva vAle haiM yaha yahA~ prazna kiyA gayA hai taba isakA uttara sUtrakAra ne yoM diyA hai ki ye saba AnupUrvI Adi podgalika dravya sAdi pArimANika bhAva vAle haiN| pArimANika bhAva dravya kA vaha pariNAma hai jo sirpha dravya ke astitva se Apa hI Apa huA hai| aupazamikabhAva karmoM ke upazama se hotA hai| jaise mala ke nIce baiTha jAne para jalameM svacchatA hotI hai| kSAyika bhAva karmoM ke kSaya se paidA hotA hai| jaise kIcar3a ke sarvathA naSTa ho jAne para jala meM svacchatA AtI hai| kSaya aura upazama ina donoM ke saMbandha se jo bhAva utpanna hote haiM ve kSAyopazamika bhAva haiM-jaise kodoM-kodrakameM dhone para kucha mAdaka zakti naSTa ho jAtI hai aura kucha bhAvArthaAnupUrvI Adi dravya kayA bhAvavALAM hoya che, e ahI prazna pUchavAmAM AvyA che A praznane sUtrakAre evo uttara Apyo che ke samasta AnupUrvI Adi paugalika dravya sAdipAriNAmika bhAvavALAM hoya che.. pAriNAmika bhAvadravyanuM e pariNAma che ke je mAtra dravyanA astitvamAM ja Apo Apa thayA kare che. aupaNamika bhAva karmonA upazamathI utpanna thAya che. jema pANImAM rahele kacaro nIce besI jaIne pANI svaccha thAya che e ja pramANe karmonA upazamathI opazamika bhAva pedA thAya che. karmonA kSayathI kSayika bhAva pedA thAya che jema kAdavane sarvathA nAza thaI javAthI pANI svaccha banI jAya che eja pramANe karmone kSaya thavAthI kSAyika bhAva utpanna thAya che. kSaya ane upazama, A bannenA saMbaMdhathI je bhAva utpanna thAya che temane kSApazamika bhAva kahe che. jema kedarAne pANImAM dhovAthI tenI theDI mAdakazakti naSTa thaI jAya che ane thoDI For Private and Personal Use Only
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 90 alpabahuttvadvAranirUpaNam NAmikA, tasmin bhAve bhavanti, AnupUrvIdravyANAmAnupUrvItvena pariNAmasyAnA divA'saMbhavAt , utkarSato viziSTaikapariNAmena pudgalAnAmasaMkhyeyakAlamevAvasthAnAt / evamanAnupUrvIdrayANi avaktavyakadravyANi ca sAdipAriNAmike bhAve evaM bhavanti / audayikAdInAM vyAkhyA'tra na kRtA, agre kariSyamANatvAt ||suu0 89 / / ___ mUlam-eesiNaM bhaMte ! NegamazvahArANaM ANuputvIdavANaM aNANupubIdavANaM avattabagadavANaM ya davaTThayAe paesaTTayAe dabaTThapaesaTTayAe kayare kayarahito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAiM gamavavahArANaM avattavvagadavAiM davayAe, aNANupuvIdavAiMdavaTTayAe visesAhiyAI, ANupubIdavAI davaTTayAe asaMkhejjaguNAI 1 / paesaTTayAe savvasthovAI gamavavahArANaM aNANuputvIdavAiM apaesaTTayAe / avattabagadavAiM paesaTThayAe visesaahiyaaii| ANupucIdavAI paesaTUyAe aNaMtaguNAI 2 / dabaTupaesaTTayAe savatthovAiM NegamavavahArANaM avattabagadavAI dvttttyaae| aNANuputvIdavAI dava zeSa bacI rahatI hai / karmoM ke udaya se hone vAle bhAva audayika bhAva haiN| jaise kIcar3a ke saMbandha se jalameM malinatA hotI hai| pAriNAmika bhAva ke do bheda haiM 1 eka sAdi pAriNAmika bhAva aura-dUsarA anadi pAriNAmika bhAva / anAdi pAriNAmika bhAva dharmAstikAyAdika amU. ta padArthoM meM hotA hai / aura mUrta paugalika dravyoM meM sAdi pAriNAmika bhAva hotA hai| // sU0 89 // bAkI rahI jAya che e ja pramANe kSaya ane upazamane kAraNe paNa karmonI sthiti thAya che karmonA udayathI utpanna thatAM bhAvane audayika bhAva kahe che jema kAdavane lIdhe pANI malina bane che, eja pramANe karmonA udayathI AtmA para karNorUpI mela jAme che pariNAmika bhAvanA nIce pramANe che bheda che-(1) sAdi pAriNAmika bhAvane sadUbhAva dharmAstikAya Adi amRta dravyamAM heya che ane mUrta pagalika dravyamAM sAdipariNAmika bhAvane sadUbhAva hoya che. sU08 For Private and Personal Use Only
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre TThayAe apaesaTTayAe visesAhiyAI / avattavagadavAiM paesaTTayAe visesaahiyaaii| ANuputvIdavAI davaTTayAe asaMkhejjaguNAI, tAI ceva paesaTuyAe aNaMtaguNAI 3 / se taM aNugame, se taM negamavavahArANaM aNovaNihiyA davANuputvI sU0 90 // chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANAmanAnupUrvIdravyANAmavaktavyakadravyANAM ca dravyArthatayA pradezArthatayA dravyArthapradezArthatayA kAni kenyo'lpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA ? gautama ! sarvastokAni naigamavyavahArayoravaktavyakadravyANi dravyArthatayA, anAnupUrvodravyANi atha sUtrakAra navave alpa bahutva dvAra kI prarUpaNA karate haiM"eesiM NaM bhate!" ityAdi zabdArtha- (bhaMte ! NegamavavahArANaM eesiM ANupumvI davvANaM aNANu putvIyANaM avattavvagavANaM ya davaTTayAe paesaTTAe, davvaTThapae. saTTayAe kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesA. hiyA vA ? ) he bhadanta ! naigama vyavahAranaya saMmata ina AnupUrvI dravyoM ke anAnupUrvI dravyoM ke, aura avaktavyaka dravyoM ke bIca meM dravyArthatA pradezArthatA aura drayArtha pradezArthatA kI apekSA karake kauna 2 dravya kina 2 dravyoM se alpa haiM ? kauna 2 dravyoM se adhika hai ? kauna 2 kina2 ke samAna haiM ? kauna 2 kina 2 dravyoM se vizeSa adhika haiM ? .. have sUtrakAra navamAM alapabaDutva dvAranI prarUpaNa kare che" eesiM Na bhaMte ! " tyAha zA--(bhate ! NegamavavahArANa eesiM ANupuThavIdavyANa aNANupuSI 6vyANa avattavyagavvANaya davvaTThayAe paesaTTayAe, davaTupaesaTayAe kayare kayarehitA appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) 3 agavan ! nagama ane vyavahAra nayasaMmata A AnupUrvI dravya, anAnupUvI dravya ane avaktavyaka dravyanI dravyarthatA, pradezArthatA ane dravyarthapradezArtha tAnI apekSAe sarakhAmaNI karavAmAM Ave, te kayA kayA dravya karatAM jUna che ? kayA kayA dravya kayA kayA dravya karatAM adhika che ? kayA kayA dravya kayA kayA dravyonI barAbara che? ane kayA kayA dravya kayA kayA dravyothI vizeSAdhika che? For Private and Personal Use Only
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 90 alpabahutvadvAranirUpaNam 389 pArthatayA vizeSAdhikAni / AnupUrvIdravyANi dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni / pradezArthatayA sarvastokAni naigamavyavahArayoH anAnupUrvIdravyANi apradezArthatayA uttara- ( goyamA davvaTTayAe NegamavavahArANaM avanttavyagadavvAiM eosstho vAiM ) he gautama! dravArthatA kI apekSA se naigama vyavahAranaya saMmata avaktavyaka dravya sarvasnoka haiM- anAnupUrvI dravyoM se bhI alpa haiN| (aNANuputrI dabAI dagbaTTayAe visesAhiyAI ) tathA anAnupUrvI dravya dravyArthatA kI apekSA se viseSAdhika haiM - avaktavyaka dravyoM se kucha adhika haiN| viseSAdhikatA inameM vastusthiti ke svabhAva se hai / " taduktam" ina paramANu pugaloM ke aura dvipradezI skaMdhoM ke bIca meM kauna kisase adhika hai ? gautama ! dvipradezika skaMdhoM se paramANu pugalaadhika haiM / isa kathana ke anusAra avaktavyaka dravyoM kI apekSA para mANurUpa pudgala adhika pramANita hote haiN| (davyA ANuvI davAI asaMkhejjaguNAiM) tathA dravyArthatA kI apekSA se AnupUrvIdravya asaM khyAta guNita haiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki jo anAnupUrvI dravya haiM unameM paramANurUpa eka eka hI sthAna labhya hai, evaM jo avaktavyaka dravya haiM unameM bhI dvipradezI skaMdha rUpa eka eka sthAna hI labhya haiM parantu jo lye samabhavI. " " uttara- ( goyamA ! ) he gautama ! (davvaTTayAe NegamavavahArANaM avattavvagaduvvAi' savvattha vAI ) drayArthatAnI apekSA naigama bhane vyavahAra nayaH saMmata avaktavyaka drazya sauthI alpa che-eTale ke anAnupUrvI vyAthI paNa te patramAmAM hoya che (aNANuputrIdavvAi, davbaTTayAe vise sAhiyAI) tathA dravyAtAnI apekSAe avakatavyaka dravye karatAM anAnupUrvI vizeSAdhika che. temAM A vizeSAdhikatA vastusthitinA svabhAvanI apekSAe taduktam kahyu' paNa che ke " huM bhagavan! paramANu pudgale ane dvipradezI kanyA, A annemAMthI keNu kAnA karatAM adhika che? uttarahe gautama ! dvipradezIka skadhA karatAM paramANu pudUgale adhika hoya che, '' A kathana anusAra dvipradezI spadhA rUpa avaktavyakabyA karatAM paramANupudgala rUpa anAnupUrvI ce adhika che, e vAta pramANita thAya che (trayA ANupuvvadavvAI' asaMkhejjaguNAi) tathA drayArthatAnI apekSAkhe AnupUrvI lye, anAnupUrvI dravye karatAM asakhyAta gaNAM che. A kathananuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che je anAnupUrvI kanyA che. temAM paramANu rUpa, eka eka sthAna ja labhya DAya che, ane je avakatavyaka dravyeA che temAM paNa dvidezI koMdha rUpa eka eka ja sthAna labhya DAya che. parantu je, 15 For Private and Personal Use Only
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 390 anuyogadvArasUtre avaktavyakadravyANi pradezArthatayA vizeSAdhikAni / AnupUrvIdravyANi pradezArthatayA - anantaguNAni 2 / dravyArtha pradezArthatayA sarvastokAni naigamavyavahArayoravaktavya dravyANi dravyArthatayA / anAnupUrvIdravyANi dravyAryatayA, apadezArthatayA vizeSAdhikAni / avaasekadravyANi pradezArthatayA vizeSAdhikAni AnupUrvIdravyANi dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni tAnyeva pradezArthatayA anantaguNAni / sa eSo'nugamaH / saiSA Arora hArayoH anaupanidhikI dravyAnupUrvI // 0 90 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AnupUrvI dravya hai unameM vyaNuka skaMdha se lagAkara ekottara vRddhi se eka eka pradeza kI uttarottara vRddhi hone se anaMtANuka skaMdha paryanta ananta sthAna haiM isaliye sthAna kI bahuta vivakSA se anupUrvI dravya anAnu. pUrvI aura avazyaka drazyoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe kahe gaye haiN| zaMkA- yadi AnupUrvI dravyoM ke sthAna pUrva kI apekSA ananta haiN| isaliye AnupUrvI dravya asaMkhyAta guNeM pUrva kI apekSA lekara ke kaheM gaye haiM, so ye kahanA ThIka nahIM hai kyoM ki isa prakAra ke kathana se to una AnupUrvI devyoM meM unakI apekSA asaMkhyAtaguNatA na Akara anaMta guNatA hI AtI hai ? uttara- anaMtANuka jo skaMdha haiM ve to anAnupUrvIdravyoM kI apekSA se ananta bhAgavartI hone ke kAraNa svabhAvataH hI stoka-kama- haiM / isaliye anantANuka skaMdhoM ko lekara AnupUrvI dravyoM meM AnupUrvI ke sthAnoM meM kucha vRddhi nahIM hotI hai| isaliye yathArtharUpa meM unameM - AnupUrvI dravyoM AnupUrvI dravyA che temAM teA triaNuka skaMdhathI laine krame krame eka eka pradezanI uttarottara vRddhi thatAM thatAM anaMtANuka skaMdha pantanA ana"ta sthAna heAya che tethI sthAnanA bahutvanI apekSAe AnupUrvI lye, anAnupUrvI ane avakatavyaka vyA karatAM asaMkhyAta gaNAM kahevAmAM AvyAM che. zaMkA jo AnupUrvI jyenA sthAna anaMta hAya, ane anAnupUrvI kaiAnA tathA vaktavyaka dravyenAM sthAna eka eka hAya teA ahI' AnupUrvI dUbyAne anAnupUrvI ane avakatavyakabyA karatAM anaMtagaNuAM kahevA joItA hatAM chatAM ahIM temane asa`khyAta gaNAM zA kAraNe kahyAM che? uttara-mana'tANuka je skA che te AnAnupUrvI drabyA karatAM ana tamAM bhAgapramANu hovAne kAraNe svAbhAvika rIte ja stAka (ochAM, nyUna) che. tethI anaMtANuka kadhane lIdhe AnupUrvI caiAmAM mAnupUrvI kUbyAnAM sthAnAmAM khAsa koi vRddhi thatI nathI. tethI yathAya rUpe te te AnupUvI For Private and Personal Use Only
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 90 alpabahuttvadvAranirUpaNam TIkA-'eesiNaM' ityAdi he bhadanta ! naigamavyavahArasammatAnAmeteSAmAnupUrvIdravyANAmanAnupUrvI dravyAgAmavaktavyakadravyANAM ca madhye dravyArthatayA dravyamevAoM dravyArthastasyamAvo dravyArthatA tayaza, dravyatvenetyarthaH, dravyatvamapekSya, pradezArthatayA pradezatvamapekSya, dravyArthapradezArthatayA dravyatvaM pradezatvaM cApekSya kAni kebhyaH alpAni vizeSahInasvAdinA stokAni vA bhavanti ? bahukAni=asaMkhyeyaguNasvAdinAdhikAni vA bhavanti ? tulyAMni=samasaMkhyatvena samAni vA, kiMcidAdhikyena vizeSAdhikAni kA bhavanti ? iti praznaH / uttarayati-he gautama ! dravyArthatayA dravyArthatvamapekSya negamavyavahArasammatAni avaktavyavadravyANi sarvastokAnidhanAnupUrvIdravyebhya AnupUrvIdravyebhyazca alpAni / anAnupUrvIdravyANi tu dravyArthatayA vizeSAdhikAni= avaktapakadravyebhyaH kiMcidadhikAni / vizeSAdhikyaM tvasya vastusthitisvabhAvat / taduktam...'eesiNaM bhaMte ! paramANupoggalANaM dupaesiyANaM khaMdhANaM kayare kayarehito bahuyA ? goyamA ! duppaesiestio khaMdhehito paramANupoggalA bhuyaa|| - chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnAM dvipadezikAnAM skandhAnAM madhye ke kebhyo bahukAH;3 gautama ! dvimadezikebhyaH skandhezyaH paramANupudgalA bahukA:03 iti| meM- asaMkhyAta guNita hI sthAna banate haiM aura unhIM sthAnoM ko lekara unameM asaMkhyAta guNatA AtI hai| anaMtaguNatA nhiiN| yaha saba viSaya anugama ke bhAga nAma ke saptamahAra meM kathita "eesi | bhaMte!"ityAdi sUtrapATha se jAna lenA caahiye| isa prakAra dravyArthatA kI apekSA lekara bahurava kA kathana karake aba sUtrakAra pradezatva kI apekSA se AnupUrvI Adi dramAM asaMkhyAta gaNAM ja sthAna bane che, ane eja sthAnanI apekSAe temanAmAM (AnupUvI dramAM) asaMkhyAta guNitatA ja saMbhavI zake cheanaMta guNitA saMbhavI zakatI nathI. 88mAM sUtramAM anugAmanA bhAgadvAra nAmanA sAtabhA setuM pratibhAhana 42tI mate sAre " eesiMNa" tyAta sUtrapATha dvArA A viSayanuM vizeSa varNana karyuM che. te te sUtramAMthI te vAMcI levuM. A rIte dravyArthatAnI apekSAe AnupUva karyo AdinI a5bahutAnuM kathana karIne have sUtrakAra pradezatvanI apekSAe AnupUrvI Adi dravyanA apaDatanuM kathana kare che For Private and Personal Use Only
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAraste ___ tathA-dravyArthatayA AnupUrvIdravyANi asaMkhyeyaguNAni / --- ayaM bhAvaH-anAnupUrvIdravyeSu paramANulakSaNaM sthAnamekaikameva labhyate, akta vyakadravyeSu dvayaNukaskandhalakSaNaM sthAnamekaikamevalabhyate / AnupUrvIdravyeSu tu dhya NukaskandhaprabhRtIni ekottaravRddhayA'nantANukaskandhaparyantAni anantAni sthAnAni dravyoM meM alpa bahutva kA kathana karake aba sUtrakAra pradezatva kI apekSA se AnupUrvI Adi dravyoM meM alpa bahutvakA kathana karate haiM-(NegamavavahAraNaM aNANupubbIdavvAiM paesaTTayAe savayovAiM) naigama vyavahAranaya saMmata samasta anAnupUrvI dravya pradezatva kI apekSA karake avaktavyaka dravyoM se evaM AnupUrvI dravyoM se alA haiM / kyoM ki (apaesaTTayAe ) anAnupUrvI. dravyoM meM pradezarUpa arthakA abhAva hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki paramANu rUpa anAnupUrvI dravyoM meM bhI yadi dvitIya Adi pradeza ho to dravyArthatA kI taraha pradezArthatA meM bhI avaktavyaka dravyoM kI apekSA se unakI adhikatA ho jAve parantu aisA to hai nahIM kyoMki paramANu apradezI hotA hai-aisA siddhAnta kA vacana hai| isaliye pradezArthatA kI apekSA se ye AnupUrvIdravya sarvastoka-thoDe kahe gaye haiN| niSkarSArtha isakA yaha hai ki anAnupUrvI dravya dravyArthatA kI apekSA lekara avaktavyaka dravyoM se kucha adhika kahe gaye haiM aura avaktavyaka dravya inase kama / so yadi paramANurUpa ina anAnupUrNa dravyoM meM bhI yadi dvitIyAdika pradeza mAna liye jAveM (NegamavavahArANa aNANupubIdavAI paesadvayAe samvatthovAI) nema ane vyavahAra nayasaMmata samasta anAnupUrva dravya pradezatvanI apekSAe avaktavyaka dravye karatAM ane AnupUvI ka karatAM alpa hoya che, kAraNa , (apaesaTTayAe) mAnAnupUrvA dravyamA pradeza 35 artha mamA yathe. A kathana ta tparya e che ke je paramANu rUpa anAnupUvI dravyamAM paNa dvitIya Adi pradezane sadbhAva heta te dravyArthatAnI jema pradezArthatAmAM paNuM avaktavyaka dravya karatAM temanI adhikatA ja heta parantu evI kaI vAtane te sadbhAva ja nathI, kAraNa ke paramANu apradezI hoya che, evuM siddhAMtanuM vacana che. te kAraNe pradezArthatAnI apekSAe anAnupUva dravyane sauthI alapa kahevAmAM Avela che. A samasta kathanane bhAvArtha e che ke dravyArthatAnI apekSAe te anAnupUrvA kAne avaktavyaka dravya karatAM vizeSAdhika kahevAmAM Avela che. eTale ke anAnupUrvI dravyo karatAM avaktavyakadva apa kahevAmAM AvyAM che. paNa pradezatvanI apekSAe te AnupUvI For Private and Personal Use Only
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 90 alpabahutvadvAranirUpaNam mApyante, ataH sthAnabahutvAt AnupUrvIdravyANi anAnupUrvIdravyebhyo'vaktavyakadravyebhyathA'saMkhyeyaguNAni / ___ nanu-AnupUrvIdravyANAM sthAnAni yadyanantAni, tara AnupUrvIdravyANi pUrvApekSayA'nantaguNAni bhavantItivaktavyam , kathanamasaMkhyAtaguNAnItyuktam 1 iti cet, ucyate-anantANukaskandhAstu amAnupUrvyapekSayA'nantabhAgavartitvAt svamAvAdeva stokA iti-anantANukaskandherAnupUrvIdravyeSu na kiMcid vardhate, bhato vastuvRzyA asaMkhyAtAnyeva teSu sthAnAni pApyante / tadapekSayA tu asaMkhyAta. guNAnyeva tAni bhavanti, natyAnantaguNAnIti / etaccAnugamasya saptame bhAganAmake dvAre pradarzitAt-'eesiM gaM bho' ityAdikAn sUtrapAThAn sabaibhAvanIyam 1 / itthaM dravyArthatayA'pabahuzvamabhidhAya samprati pradezArthatayA tadAha-'paesaTTayAe, ityaadi| naigamavyavahArasammatAni anAnupUrvIdravyANi pradezArthatayA-pradezatvamapekSya sarvastokAni-avaktavyadravyebhya AnupUrvIdravyebhyabAlpAni / eSAM sarvastokalye hetumAha'apaesaTTayAe' iti / apradezArthavayA-apradezArthatvAt , anAnupUrvI dravyeSu pradezarUpasyArthasya abhAvAt / ayaM bhAvA-yadi hi anAnupUrvI dravyeSvapi madevAH syuH stadA dravyArthatAyAmiva pradezArthatAyAmapi avaktavyakadravyApekSayA vepAmAdhikya syAt , nacaitadasti, 'paramANurapradezaH' iti vacanAt , ataH sarvastokAni etAni / nanu yathanAnudrivyeSu pradezArthatA nAsti, tahi mAtra tasyA vicAro'nupayukta eve? ti cet , ucyate-'pradeza' zandasya makRSTaH-sarvasUkSmaH dezaH pudgalAstito pradezArthatA se bhI unakI avaktavyakadravyoM kI apekSA adhikatA mAnI jAnI caahiye| parantu aisA nahIM hai| kyoMki paramANu bhapradezI hai| bhataH bhanAnupUrvI dravya sarvastoka yahI sidAnta yuktiyukta hai| zaMkA-yadi anAnapUrvI dravyoM meM pradezArthatA nahIM hai, to yahAM para pradezArthatA ko lekara unakA vicAra karanA bhanupayukta hI hai? dravyane avatavya dravya karatAM 5Na a5 mAnavAmAM Avela che, kAraNa ke paramANa rapa ane navI dravya apradezI hoya che je A paramANa rUpa anAnupUrvI mAM paNa dvitIya Ari pradezane sadUbhAva mAnavAmAM Ave, te pravezArthatAnI apekSAe paNa avaktavyaka dravya karatAM anAnapavI kanyAnI adhikatA saMbhavI zake che. paraMtu paramANa rUpa anAnupavI ene sarvastaka (sauthI a5) mAnavIne siddhAMta ja yuktiyukta lAge che. te zaMkA- anAnavI dravyomAM pravezArthatAne sadUbhAva ja na hoya, te ahI pradezArthatAnI apekSAe temane vicAra kara e vAta ja che anucita lAgatI nathI? For Private and Personal Use Only
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogavArasUce kAyasya niraMzo bhAgA, iti vyutpatyA paramANudravye'pi pradezatvamastyeva, ataH pradezArthatayA eSAM vicAro nAnupayukta iti / tathA-avaktavyakadravyANi pradezAryatayA'nAnupUrvIdravyebhyo vizeSAdhikAni avaktavyakadravyeSu ekaikasya dvipadezatvAt / bhanAnupUrvIdravyApekSayA'vaktavyakadravyANAM pradezArthatvamAzritya vizeSAdhikya bodhyamiti / AnupUrvIdravyANi tu pradezAryatayA avaktavyakadravyebhyo'nantaguNAni / uttara-aisA nahIM hai kyoMki 'prakRSTadezaH pradezaH' isa vyutpatti ke anusAra sarva sUkSmadeza kA nAma pradeza, arthAt pudgalAstikAya kA niraMza bhAga hai vaha pradeza hai| aisA pradezapana paramANu dravya hai hii| isa. liye pradezArthatA kI apekSA inakA vicAra anupayukta nahIM hai tathA( avattavyagadavvAiM paesaTTayAe visesAhiyAI) avaktavyaka nya pradezArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika-kucha adhikhai| bharthAt abaktavyaka dravyoM meM eka 2 mavaktavyakadravya bimadezavAlA hotA hai aura anAnupUrvI dravyoM meM eka eka anAnupUrvIdravya eka pradeza bAlA hotA hai isI kAraNa anAnupUrvI dravyoM se bhavaktamyaka dragya prade. zArthatA ko lekara kucha adhika kahe gaye haiN| (bhANuputvIdapAiM paesa. hayAe aNataguNAI) jo AnupUrvI dravya se avaktavyaka dravyoM kI apekSA anaMtaguNe haiN| kyoM ki inake pradeza abaktavyakadravyoM ke pradezoM uttara- pAta sarAsara nathI, 25 / "prakRSTozaH pradezaH " mA vyutpatti anusAra sauthI sUkama dezanuM nAma pradeza che eTale ke pulAstithAya je niraMza bhAga che te pradezarUpa ja che. evuM pradezava te paramANa dravyamAM ja hoya che. tethI pradezArthatAnI apekSAe temane vicAra karavAmAM anupayuktatA jaNAtI nathI. .. tayA-(bhavatavyagavvAI emaTTayAe visesAhiyAI) matavya 05 pravezArtha tvanI apekSAthI vizeSASika hoya che. eTale ke avaktavya mAnA pratyeka avakatavyaka dravya babbe pradezavALAM hoya che, ane anAnupavI dramAMnuM pratyeka anAnupUrvI dravya eka eka pradezavALuM hoya che. te kAraNe pradezArthatAnI apekSAe anAnupUvI dravya karatAM avakatavyaka dravyane vizeSAdhika (amuka pramANamAM vadhAro kahyAM che. (bhANupuccIdavvAIpaemaTTayAe aNaMtaguNAI) pradezAtAnI apekSA avakatavyaka dravya karatAM AnupUrvI dravyo anaMta gaNAM ya che, kAraNa ke For Private and Personal Use Only
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir TIkA sUtra 90 alpabahutvadvAranirUpaNam dravyArthatayA''nupUrvIdravyANi anAnupUrvIdravyebhyo'vaktavya kadravyebhyazcA'saMkhyAta-guNAnyuktAni tadapekSayA''nupUrvIdravyaskandhAnAma saMkhyAtaguNatvAt / pradezArthatA'pekSayA tu AnupUrvIdra pANyanantaguNAni santi, tatpradezAnAM pUrvApekSayA'nanta guNa`svAditi2 / itthaM pradezArthataMyA'lpabahutvamuktvA, idAnImubhayArthatAmAzritya taducyate'dasagesahayAe' ityAdi / negamavyavahArasammatAni avaktavyakadravyANi dravyAryapradezArthatayA sarvasvokAni, sarvastokatve hetumAha - 'davyAe' iti / avaktavyakadravyANAM dravyArthatayA dravyArthatvAt sarvasvokatvaM bodhyam / tathA anAnupUrvIdravyANi se anaMta guNe haiN| yaha pahile kahA jA cukA hai ki AnupUrvIdravyAyatA ko Azrita karake anAnupUrvI dravyoM se avaktavyakadravyoM se asaMkhyAtaguNe haiM kyoM ki inakI apekSA AnupUrvI dravdha skaMdha asaMkhyAta guNa hote haiM / parantu pradezoM kI apekSA AnupUrvI dravya ananta guNe haiM / kyoM ki inake pradeza pUrva kI apekSA anantaguNe kahe gaye haiN| isa prakAra * pradezArthatA kI apekSA alaga bahutva kA kathana karake aba sUtrakAra ubha - yArthatA kI apekSA lekara alpa bahutva kA kathana karate haiM 296 (gamavavahArANaM avasavvagadavvAI davyaTupae saTTayAe sanvatthobAI) naigamavyavahAranaya saMmata avaktavyaka dravya dravyArthatA aura pradezArthatA rUpa ubhayArthatA kI apekSA lekara sarvastoka haiN| kyoMki (davyahuyAe) avaktavyaka dravyoM meM dravyArthatA kI apekSA lekarake pahile sarva For Private and Personal Use Only temanA pradeze| avaktavyaka dravyenA pradezeA karatAM anaMta gaNAM hAya che. pahelAM e vAta te prakaTa karavAmAM AvI cukI che ke dravyAOtAnI apekSAma anAnupUrvI dravye ane avakatavyaka dravyA karatAM mAnupUrvI dravya asa'khyAta gaNuAM che, kAraNa ke temanA karatAM AnupUrvI dravyaska dha asa`khyAta gaNAM hAya che parantu pradezeAnI apekSAe AnupUrvI drabyA ana ta gaNuAM che, kANu ke temanA pradeze| avakatavyaka draainA pradeze karatAM anaMta gaNuAM kahyAM che A rIte pradezAtAnI apekSAe AnupUrvI Adi drabyAnA apa-mahatvanuM kathana karIne have sUtrakAra ubhayAthatA dravyatA ane pradezAthatA)nI apekSAe tebhanA madhyamahutvanuM prathana ure che - (gamavabahArANa avatavvagadabvAI' davaduveegee sethovA) naigama bhane vyavahAra nayasabhita avakatavyaka ma dUbyA tA ane pradezAtA rUpa ubhayAtAnI apekSAe savastAka sauthI ochu - che, 42 (dabaTTayAe) drayArthatAnI apekSA bhavya dravyomAMsastAtAnuM pratipAhuna paDelAM 42vAmAM Ayu che, tathA ( agANuputravI davbAI dabadabA
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ___ anuyogadvArasUtre ubhayArthatvamAzrityAvaktavyakadravyApekSayA vizeSAdhikAni bodhyaani| atra hetumAha'danvaTTayAe apaesaTTayAe' iti / dravyArthatayA'pradezArthatayA ca anAnupUrvIdravyAgAmavaktavyak dravyApekSayA vizeSAdhikyaM bodhym| 'avattavyagadambAI' ityAdi, avaktavyAdravyANAM tviha pratyekaM dvipadezatvAdviguNitAnAM teSAmanyebhya: anAnu. pUrvIdravyebhyaH pradezArthatayA vizeSAdhikaravaM bodhyam / ubhayArthatvamAzrityAnupUrvI dravyANi asaMkhyeyaguNAnyanantaguNAni ca santIti sUcayitumAha-'ANupubbIdavAI' ityaadi| AnupUrvIdravyANi dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bodhyAni, ca-punaH tAnyeva-AnupUrvIdravyANyeva pradezAryatayA anantaguNAni bodhyaani| pratyekacintAstokatA kahI gaI hai / tathA "aNANupubdhIdavvAiM davaTTayAe apaesaTTayAe visesAhiyAI ) anAnupUrNa dravya ubhayArthatva ko ozrita karake avaktavyaka dravya kI apekSA se kucha adhika haiN| yahAM kucha adhikatA dravyArthatA aura apradezArthatA se jAnanI caahiye| ( avattavvagavvAI paesaTTayAe visesAhiyAI) tathA avaktavyaka dravya pradezArthatA kI ape. kSA lekara anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika hai / so yaha vizeSAdhikatA inameM pratyeka avaktavyakadravya dvipradezI hone ke kAraNa jAnanI caahiye| kyoM ki ye pratyeka anAnupUrvI dravyoM ke pradezoM kI apekSA dviguNita pradezavAle haiN| taba ki anAnupUrvI dravyoM meM pradeza eka eka hai| isa prakAra inameM dviguNitA jAnanA cAhiye / (ANupubbIdavvAI vyAyAe asaMkhejjaguNAI tAI ceva paesaTTayAe aNataguNAI) ubhayArthatA ko Azrita karake dravyArthanA kI apekSA se AnupUrvI dravya asaMkhyAta apaesaTTayAe visesAhiyAI) anAnunI dra0ya mayAvI apekSA ma5. tavyaka dravya karatAM vizeSAdhika hoya che ahIM dravyArthatA ane apradezArtha, tAnI apekSAme madhita samAvI. (avattavvagavAI paesadvayAe visesAhiyAI) tathA bhavatavya dravyo pradezAtAnI apekSA mAnAnuvA' dravya karatAM vizeSASika che. temanI A vizeSAdhikatA pratyeka avaktavyaka dravya DhipradezI hevAne kAraNe samajavI, kAraNa ke pratyeka anAnupUrvI dravya karatAM pratyeka avaktavyaka dravya bamaNu pradezavALuM hoya che anAnupUrvI dravya eka eka pradezavALuM hoya che ane avaktavyaka dravya babbe pradezavALuM hoya che, te kAraNe avaktavyaka dravyane anAnupUrvI dravya karatAM bamaNa pradezavALuM kahyuM che. (ANuputvIdavvAi davvadvayAe asaMkhejjaguNAI tAI ceva paesadvayAe gaNataguNAI) yAtanI apekSA ve tamanA 165 (pane piyAra For Private and Personal Use Only
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 90 alpabahutvavAranirUpaNam pavAdumayArthatayA cintAyAmayameva vizeSaH-anAnupUrvIdravyANi dravyArthatAmAzritya avaktavyaka dravyApekSayA vizeSAdhikAni bhavanti, tatra pradezarahitatvAt pradezArthatApA asaMbhavAt sarvastokatvaM na gRhItam / pratyekacintAyAM tu pradezArthatApakSe tadapi giitm| etadarthameva ubhayArthatA pakSopAdAnam / itthaM navavidhamanugamamuktvA sammati pakaraNamupasaMharamAha-' se taM' ityAdi / sa esso'nugmH| saiSA naigamavyavahArayoranopanidhiko dravyAnupUrvIti // 090 // guNe haiM aura pradezArthatA kI apekSA karake AnupUrvIdravya anantaguNA hai| isa prakAra pratyeka pakSa se vicAra karane kI apekSA jo yaha ubhayArya pakSa kI apekSA lekara vicAra karane meM AyA hai usameM yahI vizeSatA hai ki jaise isa pakSa meM anAnupUrvI dravya, dravyArthatA ko Azrita karake avaktavyaka dravyoM kI apekSA vizeSAdhika kahe gaye haiN| vaise ve pradeza hone ke kAraNa sarvastoka pradezArthatA asaMbhavatA se nahIM lAye gaye haiM / parantu jaba pratyeka pakSako lekara inakA vicara hotA hai taba yaha sarvastokatA bhI unameM prakaTa kI jAtI hai| isI nimitta se yahAM yaha tRtIya pakSalpa ubhayArthatA gRhIta kI gaI hai| isa prakAra nava. vidha anugama kaha karake aba sUtrakAra isa prakaraNa kA upasaMhAra karame ke abhiprAya se ( se taM aNugame, se taM gamayavahArANaM aNovaNidiyA vvAnupuvvI ) ina padoM dvArA yaha prakaTa kara rahe haiM ki isa prakAra karavAmAM Ave che-dravyArthatAnI apekSAe AnupUrvI dravya asaMkhyAta gaNuM ane pradezArthatAnI apekSAe AnupUvI dravya anaMta gaNuM che. A prakAra pratyeka pakSane anulakSIne vicAra karavAnI apekSAe je ahIM ubhayArthapakSanI 1. apekSAe vicAra karavAmAM AvyuM che temAM eja vizeSatA che ke-jema drArthitAnI daSTie vicAra karIne anAnupUvI dravya avaktavyaka dra karatAM vizeSAdhika prakaTa karavAmAM AvyA che, e pramANe pradezArthatAnI ape. kSAe anAnupUvI dravyone vizeSAdhika batAvavAmAM AvyA nathI, kAraNa ke teo pradezarahita hovAne kAraNe avaktavyaka dravya karatAM a5pramANuvALA che. paratu je pratyeka pakSanI apekSAe temane vicAra karavAmAM Ave te A sarvastakatA (sau karatAM a5pramANatA) paNa temanAmAM prakaTa karI zakAya che. eja nimittane lIdhe ahIM tRtIya pakSa rU5 ubhayAthatA gRhIta karavAmAM AvI che A pramANe nava prakAranA anugAmanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra bha ne 52 42tA 3 cha -(se ta aNugame se taNegamavaya. hArANa aNovaNihiyA davANupuvvI) anugamanu' 42 135 cha. For Private and Personal Use Only
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yoga per naigamavyavahAranayamatena anaupanidhiko dravyAnupUrvI vyAkhyAya saMghajayamatena sampati tAmeva vyAkhyAtumAha * mUlam - se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA davANupuvI ? saMgahassa aNovaNihiyA davvANuputrI paMcavihA paNNattA, taM jahAMaTThapayaparUvaNayAra, bhaMgasamukkittaNayAra bhaMgovadaMsaNayA 3 samomAre4 aNu me5|| sU0 99 // chAyA - atha kA sA saMgrahasya anaupaniSikI dravyAnupUrvI ? saMgrahasya anaunidhika dravyAnupUrvI paJcavidhA prajJaptA, tadyathA - arthapadamarUpaNatA 1, bhIcamatA 2, bhaGgopadarzanatA 3, samavatAraH4, anugamaH 5 // 091 // TIkA -' se kiM taM ' ityAdi vyAkhyA nigada siddhA / sU0 99|| se yaha anugama kA svarUpa hai| isa prakAra yahAM taka naigama vyavahAranaya saMmata anopanidhikI dravyAnupUrvI kA kathana kiyA / sU0 90 // aba sUtrakAra saMgrahanaya ke matAnusAra isa anaupanidhi kI dravyA- pUrvI kA kathana karate haiM - 'se kiM taM' ityAdi / zabdArtha- he bhadanta ( se kiM taM saMgaharUsa aNovaNihiyA davyAzu (putrI) 'saMgrahanaya saMmata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? 2. uttara - ( saMgahassa aNovaNihiyA daSvANuputrI paMcavihA paNNalA) saMgraha saMmata anaupanidhikI dhAnupUrvI pAMca prakAra kahI gaI hai| (taM ahA ) usake ve prakAra ye haiM- ( aTThazyarUpavaNayA 1 bhaMgasamuttiNayA 5 govadaMsaNayA3 samoyAre 4, aNuga me 5, ) arthapada prarUpaNatA 1, bhaMga prakAre ahIM sudhImAM sUtrakAre taigamavyavahAranayasa'mata anaupaniSikI dravyAnupUrvI nA svarUpanu nirUpaNu karyu che. prasU.oll have sUtrakAra saMgrahanayanA matAnusAra A anaupaniSikI dravyAnupUrvInA - uthana re che" se ki ta " tyAhi zabdArtha - prazna - ( se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA datrANuputrI 1) bhagavan ! sagrahunayasa'mata anopaniSikI dravyAnupUrvInuM svarUpa kevuM che ? Gttara - ( saMgaharU aNovaNihiyA dabbANuputrI paMcavidhA paNNattA ) sa zraddhanamasa bhata anopanidhiDI dravyAnupUrvI pAMca prAranI uhI che. ( ta jahA ) terI nIce pramAye che - ( atthApayaparUvaNayA 1, bhaMgasamuttiNayA 2, bhaMgoSavaMlayA3. samoyAre4 aNuga me 5 ) ( 1 ) artha a3patA, (2) bhagasamutkIta natA , For Private and Personal Use Only
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir suyogacandrikA ThIkA sUtra 92 arthapadaprarUpaNAnirUpaNam atha saMgrahanayenArtha padamarUpaNatAmAha mUlam - se kiM taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ? saMgaharUsa aTUpathaparUvaNayA tippasie ANupuddI caupparasie ANuputrI jAva dasapasie ANupuvI saMkhijapaesie ANuputrI asaM khijjapaesie ANuputrI anaMta esie ANupubvI paramANu pomgale aNANuputrI, duppaesie avattavvae / se taM saMgrahasta aTThapayaparUvaNayA // sU0 92 // chAyA - atha kA sA saMgrahasya arthapadamarUpaNatA ? saMgrahasya arthapadaprarUpaNatA - tripa dezika AnupUrvI catuSyadezika bhAnupUrvI yAbad dazapradezika AnupUrvI saMkhyeyamadezimuzkInatA ra bhaMgopadarza natA 3 samavatAra4 aura anugamaH / isa sUtra vyAkhyA 74 ve sUtrakIvyAkhyA ke anusAra jAnanI cAhiye // su091 // saMgrahanaya ke matAnusAra arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? isa bAta ko sUtrakAra prakaTa karate haiN| "se kiM taM saMgahassa" ityAdi zabdArtha - he bhadanta ! (se kiM taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA) pUrva prakA usa saMgrahanaya mAnya arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? uttara- (saMgahassa aTThapayaparUvaNayA) saMgrahanaya mAnya artha pada pravaNatA kA svarUpa isa prakAra se haiM - ( tippaesie ANuputrI caupaesie ANuputrI, jAba dasapaesie ANupubbI saMkhijjapae lie (3) bhagopadarzanatA, (4) sabhavatAra ane (5) anugama A sUtranI vyAkhyA 74 mAM sutranI vyAkhyA pramANe samajavI. / / 091) saMgrahanayanA matAnusAra atha pada prarUpaNutAnuM varUpa kevu hAya che te sUtraThAra aTa 42 che " se ki ta saMgahassa" ityAhi zArtha - prazna - (sekita saMgaharaca atyapayaparUvaNayA 1) he bhagavan ! pUrva prastuta saMgrahanacasaMmata atha padmaprarUpaNatAnuM svarUpa kevuM kahyu' che ? uttara - ( saMgahassa atyapayaparUvaNayA) sazranayasa bhata artha yaha sva35 mA aAunu che bhUtAna ( tipparakhie ANupubbI, caupparasipa ANupubI, jaba isa parakhie mANupumdI, saMkhijjapapalie bANupulvI, abjiphpalie ANuputhvI, apu For Private and Personal Use Only
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 400 anuyogadvAra ka AnupUrvI asaMkhyeyapradezika AnupUrvI, anaMtapradezika AnupUrvI paramANupudgalaH anAnupUrvI, dvimadezikaH avaktavyakam / saiSA saMgrahasya arthapadamarUpaNatA // 92 // * ANuputhvI asaMkhijjapaesie ANupunvI, aNatapaesie ANuputrI, paramANupuggale aNANupu0dhI; duppaesie avantavyae) tripradezavAlA skaMdha AnupUrvI hai, cAra pradezavAlA skaMdha AnupUrvI hai, pAvata daza pradezavAlA skaMdha AnupUrvI hai' saMkhyAta pradezavAlA skaMgha AnupUrvI hai, asaMkhyAta pradeza vAlA skaMdha AnupUrvI hai, ananta pradeza vAlA skaMdha AnupUrvI hai, paramANupudgala anAnupUrvI dravya hai, dvipradeza vAlA skandha avaktavyaka hai yahI saMgrahanaya mAnya arthapada prarUpaNatA kA svarUpa hai / tAtparya isakA yaha hai ki pahile naigama aura vyavahAra nayakI apekSA karake eka tripradezika skaMdha eka AnupUrvI dravya hai, aneka tripradezika skaMdha aneka AnupUrvI dravya hai isa prakAra AnupUrvI meM ekasva aura anekaba kA nirdeza kiyA gayA hai / parantu samAnyatvavAdI hone ke kAraNa isa saMgrahanaya ke matAnusAra samasta tripradezika skaMdha eka hI AnupUrvI haiN| isa naya kI mAnyatA isa viSaya meM aisI hai ki jitane bhI tripradezika skaMdha haiM ve yadi apane tripradezikatva rUpa sAmAnya se bhinna haiM to dvidezika Adi skaMdha kI taraha ve tripradezika skaMdha hI nahIM cipa ANupubbI, paramANupumALe aNANupubbI, duppapasie abattavvapa ) pradezavALA skaMdha AnupUrvI che, cAra pradezavALA skaMdha mAnupUrvI che, eja pramANe dasa paryantanA pradezavALA skaMdha AnupUrvI che, sakhyAta pradezavALA skaMdha anupUrvI che, AsakhyAta pradezavALA skaMdha AnupUrvI che ane anata pradezavALA skaMdha anupUrvI' che, paramANu pudgala anAnupUrvI dravya che ane e pradezavALA skaMdha avaktavyaka dravya che. saMgrahanaya dvArA mAnya artha pa marUpaNutAnuM' A prakAranu' svarUpa che. A kathananu' tAtparya nIce pramANe jenegama ane vyavahAra nayanI mAnyatAne AdhAre pahelAM evuM kathana karavAmAM Avyu che ke eka tripradezI kapa eka AnupUrvI dravya rUpa che, ane aneka tripradethI skA aneka AnupUrvI dravye rUpa che. A rIte AnupUrvI mAM ekatva ane anekatvane tyAM nirdeza karavAmAM AvyA che. parantu sAmAnya tatvavAdI hAvAne kAraNe A saMgrahanayanI mAnyatA anusAra samasta tridezI kapa eka ja AnupUrvI rUpa che. A viSayane anulakSIne A nAnI For Private and Personal Use Only
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 92 arthapadaprarUpaNA nirUpaNam TIkA' se ki taM' ityAdi atha kA sA saMgrahanayasammatA arthaprarUpaNatA ? iti manaH / uttaramAha-saMgrahanamasammatA arthapadamarUpaNatA tu tripadezikaH skandha AnupUrvI catuSpra dezikaH kandha AnupUrvI yAvada dazapradezikaH skandha AnupUrvI, saMkhyeyamadezikaH skandha AnupUrvI, asaMkhyeyapadezikaH skandha AnupUrvI, anantamadezikaH skandha AnupUrvI, paramANupudgalaH AnupUrvI, dvipadezikaH skandhaH avaktavyakamiti / atreda N bodhyampUrvatra naigamavyavahAranayAtrApekSya 'tripadezika AnupUrvI - trimadezikA AnupU: ' ityevamekatvena bahutvena ca nirdezaH kRtaH / saMgrahanaye tu saMgrahasya sAmAnyavAditvAt sarve'pi pridezikAH skandhA ekaikAnupUrvI / atra ko hetuH 1- tripradezikAH ska tridezikatvasAmAnyAd bhinnAH, abhinnA vA ? | yadi bhinnastahiM tripra dezikAH skandhAkhipradezikA etra na syuH, dvimadezikAdivat / atha'bhibhAstarhi yAvantastripradezikAH santi, te sarvepyeka svarUpA evaM ca sarve'pi tripradezikAH kandhA ekaivAnupUrvI / tathA catuSyadezikatayA sarve'pi catuSpradezikAH skandhA ekaivAnupUrvI / evaM paJcamadezikAdayaH skandhA api ekA-ekA bhAnupUrvI bodhyA / idaM ca avizuddhasaMgrahanayamatena bodhyam / vizuddhasaMpahanayamatena tu sarveSAM tripadekahalA sakate hai / yadi tripradeziva rUpa sAmAnya se ve abhinna haiM, to phresa tripradezika skaMdha eka svarUpa hI haiN| isa prakAra saba bhI tripra dezika skaMdha eka hI AnupUrvI haiM aneka AnupUrvI nhiiN| isI prakAra catuSyadezikatvarUpa sAmAnya kI apekSA samasta catuSpradezika skaMdha eka hI AnupUrvI haiN| isI prakAra se pazca pradezika Adi skaMdha bhI eka eka AnupUrvI haiM aisA jAnanA cAhiye / yaha kathana avizuddha saMgrahanaya ke mata se haiN| parantu jo vizuddha saMgrahanaya hai usake matAnusAra to mAnyatA evI che ke jeTalA tripradezI samA che teo je potAnA tripradezikatva rUpa sAmAnyathI bhinna hAya tA temane tripradezika kA ja kahI zakAya nahI. jo tee tripradezikatva rUpa sAmAnyathI abhinna cAya, te te badhA tripradezika skaSA eka rUpa ja che. A rIte khadhA tripradezika ka eka ja AnupUrvI rUpa che-aneka AnupUrvI rUpa nathI eja pramANe catu praruzikatva rUpa sAmAnyanI apekSAe samasta catuSpadezika kadha eka ja AnupUrvI rUpa che, eja pramANe pAMca Adi pravezavALA kA. paNa eka eka AnupUvI rUpa che, ema samajavu' A mana tA avizuddha grahanayanI mAnyatA prakaTa kare che. parantu vizuddha grahanayanI mAnyatA anusAra tA a0 51 For Private and Personal Use Only 401
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 402 manuyogadvArasUtre zikAdhanantapradezikaparyantAnAM skandhAnAm AnupUrvItvasAmAnyA'bhedAt sarvA'pyAnupUrvI ekaiva / evamanAnupUrvItvasAmAnyAvyatirekAt sarve'pi paramANupudgalA ekaivAnAnupUrvI, avaktavyakatvarUpasAmAnyAvyatirekAt sarve dvipadezikAH skandhA api ekamevAvaktavyakam , ato'tra-'tippaesie ANuputhvI' ityAdi ekatvenaiva nirdiSTam , na tu bahutveneti / prakRtamupasaMharamAha-' se taM' ityAdi / saiSA saMgrahanayasammatA'rthapadamarUpaNateti1 ||suu092|| samasta tripradezikAdi skaMdha se lekara anaMta pradezika skaMdha paryanta ke rakaMdhoM kI jItanI bhI AnupUrviyAM haiM ve saba AnupUrvIsva rUpa sAmAnya se abhinna hone ke kAraNa ekahI anAnupUrvI rUpa hai| isI prakAra anAnu. pUrvIsva rUpa sAmAnya se abhinna hone ke kAraNa samasta paramANu pudgala rUpa anAnupUrvIyAM ekahI anAnupUrvI rUpa haiM / isI prakAra se avaktabyaka svarUpa sAmAnya se avyatirikta hone ke kAraNa samasta vipradezika skaMdha bhI ekahI avaktavyakarUpa haiM / isaliye yahAM sUtra meM "tippaesie ANupubdhI" ityAdi rUpa se ekatva kA nirdeza sUtrakArane kiyA hai| bahutva kA nhiiN| (setaM saMgahassa bhaTThapayaparUvaNayA) isa prakAra yaha saMgrahanaya mAnya arthapada prarUpaNatA kA svarUpa hai| bhAvArtha-saMgrahanaya do prakAra kA hai- 1 avizuddha saMgrahanaya aura dasarA vizuddha saMgrahanaya / avizuddha saMgrahanaya kI mAnyatAnusAra jisane bhI tripradezika vAle skaMdha haiM ve eka AnupUrvI haiM tathA jitane bhI samasta tripradezika A idhathI laIne anaMta pradezika paryantanA RpinI jeTalI AnupUvI che, te badhI AnupUrvIe paNa AnupUvava rUpa sAmA nyanI apekSAe abhinna levAthI eka ja AnupUrvI rUpa che. e ja pramANe anAnapUvava rUpa sAmAnyanI apekSAe abhinna hovAne kAraNe samasta paramANu pudgalArUpa anAnupUtrIo paNa eka ja anAnupUrvI rUpa che. eja pramANe avakatavyaka rUpa sAmAnyanI apekSAe abhinna hovAne kAraNe samata ripradezI kape pas eka ja avaktavyaka rUpa che. tethI ja sUtrakAra A sUtramA " tippaemie ANupugvI" nizi mAnuSI mAli3 sapanA (' yA , 55 mahatpanI niza ye nathI. (se tasaMgahassa bhatvapayapahavaNayA) mA 52 anayasa mata ma56535 tArnu 21352. sAya-anaya meM maarne| -(1) avizuddha sanaya bhane (2) vizuddha saMgrahanaya avizuddha saMgrahAyanI mAnyatA anusAra samasta tripradeza che eka AvI rUpa che, e ja pramANe jeTalA cAra pradezathI laIne For Private and Personal Use Only
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogandrakA TIkA sUtra 93 bhaGgasamutkIrtanatA nirUpaNam samprati bhaGgamukIrttanayAM nirUpayati mUlam - eyAe NaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM? eyAeNaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukkittagayA kajai / se kiM taM saMgahassa bhaMgatamukkittaNayA ? saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA - asthi ANupuvI 1 asthi aNANupuvvI 2 asthi avatantra3, ahavA asthi ANupuvIya aNANupunvI 4, ahavA asthi ANuputrI ya atrattavvae ya5, ahavA asthi aNANupuvIya avattavva ya6, ahavA asthi ANupuvvI ya pradezika yAvat anantANuka skaMdha haiM ve saba svataMtra 2 bhinna 2 catuSpradezI Adi AnupUrviyAM haiN| parantu vizuddha saMgrahanaya kI mAnya tAnusAra ye saba judI 2 aneka AnupUrviyAM bhI eka AnupUrvizva rUpa sAmAnya kI apekSA se eka hI haiN| isI bAta ko pradarzita karane ke liye sUtrakAra ne isa sUtra meM tripradezika AnupUrvI Adi padoM meM ekavacana kA prayoga kiyA hai / Nuka skaMdha AdirUpa artha se yukta athavA tryaNuka skaMdha Adi rUpa artha ko viSaya karane vAle pada kI prarUpaNA karanA yahI arthapadaprarUpaNatA hai| naigama aura vyavahAranaya mAnya anekatva kA yaha naya AnupUrvI meM niSedha karake ekasva sthApana karatA hai / / 0 92 // . For Private and Personal Use Only mAnyatA ana ta pradezI pantanA dheA che te pratyeka pazu eka eka svataMtra RtupradezI, paMcapradezI Adi AnupUrvI rUpa che. vizuddha sa'grahanayanI anusAra te tripradezika kadha rUpa AnupUtrIthI laIne anata pradezika skrepa rUpa AnupUrvI pantanI samasta AnupUrvI e paNa AnupUrvI ttva rUpa sAmAnyanI apekSAe eka ja AnupUrvI rUpa che. A vAtane pradarzita karavAne mATe sUtrakAre tripadezika AnupUrvI Adi padamAM ekavacananA prayAga karyAM che. trimaNuka skaMdha Adi rUpa atha thIyukta triaNuka ska Mdha Adi rUpa arthanuM pratipAdana karanArA padmanI prarUpaNA karavI tenuM ja nAma apada prarUpazutA che. nagama ane vyavahAra nayasabata anekatvane A naya (sagrahana) AnupUrvI emAM niSedha karI ekatvanuM pratipAdana kare che. prasU9
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 404 anuyogadvArasUtra aNupuvI ya avattavvae y7| evaM satta bhNgaa| setaM saMgahassa bhaMgasamukttiNayA |suu093|| chAyA-patayA khalu saMgrahasya arthapadaprarUpaNatayA ki prayojanam ? etayA khalu saMgrahasya arthapadamarUpaNatayA saMgrahasya bhaGgasamutkIrtanatA kriyate / aya kA sA saMgrahasya bhaGgasamutkIrtanatA? saMgrahasya bhaGgasamutkIrtanatA-asti AnupUrvI 1, astiHanAnupUrvI 2 asti avaktavyakam 3, athavA-asti AnupUrvI ca anAnu aba sUtrakAra sasamabhaMgasamutkIrtanatA kA nirUpaNa karate haiM"eyAe Na saMgahassa" ityaadi| zabdArtha-(eyAeNaM saMgahassa apayaparUvaNayAe ki paoyaNaM ?) he bhadanta ! saMgrahanaya mAnya isa arthapadaprarUpaNatA se kaunasA prayojana siddha hotA hai? uttara-(eyAe NaM saMgahassa aTThapayaparUSaNayAe saMgahassa bhaMgasamu. kittaNayA kajjai ) saMgrahanaya mAnya isa arthapada prarUpaNatA se saMgrahanayamAnya bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai| "se ki taM saMgahassa bhaMga samukttiNayA ?) saMgrahanaya mAnya vaha bhaMgasamutkIrtanatA kyA hai ? . uttara- (saMgahassa bhaMgasamukittaNayA) saMgrahanaya mAnya vaha bhaMgasamutkIrtanatA isa prakAra se hai-(bhatthi ANupuvvI' asthi aNANupuvvI) 1 eka AnupUrvI hai ' dasarA anAnurU: hai (asthi avattavae) tIsarA avaktavyaka hai ( ahavA asthi ANuputvIya aNANuputvIya ) cauthAH have sUtrakAra sAtamA bhaMga, bhaMgasamukIrtanatAnuM nirUpaNa kare che- " " eyAeNa saMgahassa" 5.yAha zahAtha-( eyAeNa saMgahassa atthapayaparUvaNayAe ki paoSaNa) B1vana ! saMgrahanayamAnya A arthapadaprarUpaNA vaDe karyuM prayojana siddha thAya che? 6ttara-(eyAeNa' saMgahassa atthapayaparUvaNAe saMgahassa bhaMgasamukittaNayA ass) saMgrahanaya saMmata A arthapadaprarUpaNutA vaDe saMgrahanayamAnya bhaMgasa-. mukIrtanatAnuM svarUpa jANI zakAya che. "se kiM taM saMgahassa bhaMgasamukkitaNayA" sapanaya mAnya smuhiitanatAnuM svarUpa kevuM che? . uttara-(saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA ?) sanayamabhata te samutsI. natA A prakAranI kahI che__(asthi ANuputrI, asthi aNANupubbI ) (1) me yAnubhUtI . (2) me manAnuSI che, (asthi avattavvae) (3) me avatavya che. (ahavAbhatthi pANupukhI ya, aNANupuvvI ya) (4) mAnuSI cha, manAnuSI cha, For Private and Personal Use Only
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogandrikA TIkA sUtra 93 bhaGgasamutkIrtanatAnirUpaNam 405 pUrvI ca 4, athavA-asti AnupUrvI ca aktavyakaM ca 5, athavA-asti anAnupUrvI ca avaktavyakaM ca6, athavA-asti AnupUrvI ca anAnupUrvIca avaktavya ca 7 / evaM sapta bhaGgAH / saiSA saMgrahasya bhaGgasamutkIrtanatA ||muu0 93 // AnupurvI hai. anAnupUrvI hai (ahavA-asthiANuputvIya avattamvaeya) athavA 5 AnupUrvI haiM avaktavyaka hai ( ahavA-asthi aNANuputvIya avasandhae ya ) athavA-6 anAmupUrvI hai avaktavyaka hai, ( ahavAasthi ANupuSvIya aNANupubbI avattavvae ya) athavA 7 AnupUrvI hai anAnupUrvI hai avaktavyaka hai / ( evaM satsa bhaMgA) isa prakAra ye sAta bhaMga haiM / ( se taM saMgahassa bhaMgasamukttiNayA) isa prakAra saMgrahanaya mAnya bhaMgasamutkIrtanatA hai| bhAvArtha-saMgrahanaya mAnya arthapada prarUpaNatA se kyA prayojana sadhatA hai? yaha yAta sUtrakAra ne isa sUtradvArA spaSTa kI hai| isameM unhoM ne bhaMga samutkIrtanatA kA prayojana kahA hai, isa bhaMgasamutkIrtanatA meM mUla meM 3 pada haiM 1 AnupUrvI, 2 anAnupUrvI aura tIsarA avktvyk| AmupUrvI kA vAcyArtha kyA hai ? yaha saSa pahile spaSTa kara diyA gayA hai| (ahavA-asthivANuputvI ya avattabvae ya) ath| (5) AnupUvI che. bha. 4054 che. (ahavA-atthi aNANupuvvI ya avattavyae ya) athavA (6) bhanAnunI che, avatavya che. (ahavA-asthi ANupuzvI ya, aNANupuvvI ya, avatavvara ya) athavA (7) bhAnupUvI , manAnupUvI cha bhane sasans 2. (evaM sata bhaMgI) mA prare maDI sAta main (qisEql) sana 2. (setasaMgrahassa bhaMgasamukittaNayA) // 52nu sahanayasa mata masabhutI.. tanatAnuM svarUpa che. bhAvArtha-saMgraha saMmata artha padArUpapaNutAnuM prayojana A sutradhArA sUtrakAre prakaTa karyuM che. temaNe A sUtramAM evuM pratipAdana karyuM che ke arthapada prarUpaNutA vaDe bhaMgasamutkIrtanatA rUpe prayajana siddha thAya che. A bhaMgasamutkInAmAM mULa traNa pada . te traNa pada A pramANe che(1) bhAnubhUtI, (2) manAnunI mane (3) apata054 mAnuSI mAlinI vAcyArthI pahelAM spaSTa karavAmAM Ave che. A traNe padone svataMtra rUpe For Private and Personal Use Only
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 406 anuyogadvArasUtre TIkA-'eyAeNaM' ityAdi atra-ekapadamAzritya trayo bhaGgAH, padadvayasaMyogamAzritya trayo bhaGgAH, padaprayaH saMyogamAzritya eko bhaGgaH / itthaM sapta bhaGgA bodavyAH / majasthApanA mUloktakrameNeva bodhyaa| asya sUtrasya vyAkhyA kRtaprAyA ||suu0 93 // bhaGgopadarzanatA pradarzayati.. mUlam-eyAe NaM saMgahasta bhaMgasamukittaNayAe ki paoyaNaM? eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukttiNayAe saMgahassa bhaMgo. vardasaNayA kiiri| se kiM taM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA?saMgahassa bhaMgovadasaNayA-tippaesiyA ANuputvIra paramANupoggalA aNANupuvIra duppaesiyA avattavvae3 / ahavA tippaesiyA ya paramANupoggalA ya ANuputvI ya aNANuputrI ya 4 / ahavA tippaesiyA ya duppaesiyA ya ANuputrI ya avattavyae ya 5 / ahavA paramANupoggalA ya duppaesiyA ya aNANuyuSvI ya avattavvae yA ahavA-tipaesiyA ya paramANupoggalA ya duppaesiyA ya ANupuvvI ya aNANuputrI ya avattavdhae y7| se taM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA ||suu094|| inameM 1 eka AnupUrvI 2 anAnupUrvI aura tIsarA avaktavyaka ina tIna padoM ko svataMtrarUpa se Azrita ho karake 3 bhaMga ho jAte haiN| tathA AnupUrvI anAnupUrvI ,AnupUrvI avaktavyaka aura anAnupUrvI avaktA vyaka ye tIna bhaMga do do padoM ke saMyoga ko lekara bane haiM / aura Anu. pUrvI, anAnupUrvI' avaktavyaka yaha sAtavAM bhAMgA tIna padoM ke saMyoga se banA hai| isa prakAra tIna padoM ke svataMtratA aura saMyoga se ye 7 bhaMga bane hue haiM / / / sU0 93 // laIne traNa bhAga bane che. dvisaMgI traNa bhAMgA nIcenA babbe padenA sagathI bane che- anupavI ane anAnupavI, AnupUvI ane avakatavya anAnupUrva ane avakatavyaka AnupUrvI, anAnupUvI, ane avaktavyaka, traNa padanA saMyogA sAtama bhAMge bhane che. A rIte traNa padanA asaM. dhagI traNa bhAMgA, dvisaMgI traNa bhAMgA ane trikasaMgI eka lAge maLIne kula sAta bhAMgA bane che. sU09hyA For Private and Personal Use Only
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 94 bhaGgopadarzanatAnirUpaNam 407 chAyA - etayA khalu saMgrahasya bhaGgasamutkIrttanatayA kiM prayojanam ? etayA khalu saMgrahasya bhaMgamutkIrtanatayA saMgrahasya bhaGgopadarzanatA kriyate / atha kA sA saMgrahasya bhaGgopadarzanatA saMgrahasya bhaGgopadarzanatA tridezikA AnupUrvI 1 paramANupudgalA anAnupUrvI 2, dvipadezikA avaktavyam 3 / athavA tripradezikAzca paraaba sUtrakAra bhaMgopadarzanatA kA kathana karate haiM"emAeNaM saMgahassa" ityAdi / - zabdArtha - ( eyAeNaM saMgahassa maMgasamukkittaNayAe ki paoyaNaM ) he bhadanta saMgrahanaya mAnya isa bhaMgasamutkIrtaratA se kyA prayojana siddha hotA hai ? uttara- ( epAeNaM saMgahassa samuttiNayAe bhaMgovadaMsaNayA kIrai) saMgrahanaya mAnya isa bhaMga samutkIrtanatA se saMgrahanaya mAnya bhaMgopadarzanatA dikhalAI jAtI hai| ( se kiM taM saMgahassa bhagovadaMsaNayA ? ) he bhadanta ! saMgranaya mAnya bhaMgopadarzanatA kyA hai ? uttara - ( saMgahassa bhaMgoSadaMsaNayA ) saMgrahanaya mAnya bhaMgopadarzanatA yaha hai (tapasi ANuputhvI) yAvanmAtra tripradezI skandha hai ve eka 1 AnupUrvI hai| isa prakAra bhAnupUrvI isa zabda ke vAcyArtha se pAvanmAtra tripradezI skaMdha haiM ve saba saMgRhIta ho jAte haiN| (paramANupoggalA aNArgovI ) yAvanmAtra paramANu pukUla haiM ve eka anAnupUrvI haiM- isa prakAra have sUtrakAra bhaMgApAza'natAnuM nirUpaNa kare che-- " eyAe saMgahassa mAhi " zArtha' - ( payAeNa saMgahasya bhaMgavamuciNayApa kiM paoyaNa ? he van! grahanayamAnya A bhaMgasamutkIta natA vaDe kayu' prayeAjana siddha thAya che. uttara- (emAeNa' saMgahassa aMgasamujhirANayAe saMgahassa bhagovadaMsaNayA kIraI) subrahanayamAnya mA bagasamutkItanatA vaDe sagrahanaya mAnya sagApadaza natA atAvavAmAM Ave che. ( se kiM va saMgaharama bhaMgovadaMsaNayA ?) he bhagavan ! sa'grahanayamAnya lageApana natAnuM kevuM svarUpa che ? uttara - ( saMgaisa bhaMgavidaMsaNayA ) sabhanayamAnya lagoyaharzanatAnu svarUpa A prakAranu che --- ( tippasiyA ANupubbI) neTasA tridezI 4, tethe me AnupUrvI rUpa che. A rIte jeTalA tridezI ka MdhA je temane ahI" Anu pUrvI zahanA vAdhyArtha 342vA ho. (paramANupogakA aNAlu For Private and Personal Use Only
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - 408 anuyogadArako mANapudgalAzca AnupUrvIca anAnupUrvIca 4 / athavA-tripadezikAca dvipadezikAma bhAnupUrvIca avaktavyakaM ca 5 / athavA-paramANupudgalAzca dvipadezikAzca anAnupUrvaca bhavaktavyakaM ca 6 / athavA-tripadezikAzca paramANupudgalA zca dvipadezikAca Anu. pUrvI ca anAnupUrvI ca avaktavyakaM ca 7 / saiSA saMgrahasya bhnggopdrshntaa||muu094|| TIkA-'eyAeNaM' ityaadi| atrApi sapta bhaGgA bodhyaaH| asya sUtrasya vyAkhyAkRtamAyA 3 ||muu094|| atha samavatAra pradarzayati mUlam-se kiM taM saMgahassa samoyAre? saMgahassa samoyAresaMmahasta ANapuvvIdavAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvIdahiM samoyaraMti ? aNANuputvIdavvehi samoyaraMti ? avazna. vegavehiM samoyaraMti ? saMgahassa ANupuvAdabvAiM ANupuvI. davvehiM . samoyaraMti no aNANupuvIdavvehiM samoyaraMti no bhanAnupUrvI isa zabda ke vAcyArya se yAvanmAtra paramANu pugala hai ve saba anAnupUrvI isa eka pada se saMgRhIta ho jAte haiN| (duppaesiyA avasaruvara ) isI prakAra yAvanmAna vipradezI skaMdha haiM ve eka avaktavyakA haiM isa prakAra avaktavyaka isa zabda ke vAcyArtha se yAvamAtra nipradezI skaMdha haiM ve saba avaktavyaka isa eka zabda se saMgRhIta ho jAte haiN| isI prakAra se visaM yogI tIna padoM kA aura trisaMyogI 1 eka pada kA bhI vAcyArtha samajha lenA caahiye| isI viSaya ko sUtrakAra ne 'ahavA' mAdi padoM dvArA kahA hai ina samasta padoM kI vyAkhyA pahile kI jA kI hai| // sU0 94 // ... pudI) 2ai 52mA purAno cha, tazA me4 anAnuSI 35 7. mA rIte samasta paramANu pudagalene ahIM anAnupavI padanA vAcyArtharUpe grahaNa apAmA bhAvata cha. (duppaesiyAM avvattavvae) Rai prazI cha, teo eka avakta 5 rUpa che. A rIte " avaktavyaka" A padane vAgyAthI samasta dipradezI kahe che tethI ja avakatavya". A eka padanA prayoga dvArA samarata dvipradezI dha grahaNa thaI jAya che. e ja pramANe visagI traNa bhAMgAeAne ane visaMgI eka bhAMgAne vAgyAthe paNa NHead. Hi viSaya sUtradhAre " mahA" mAhiyalsoti ama mana | karyuM che. A badhA padanI vyAkhyA pahelAM ApavAmAM AvI cukI che ane For Private and Personal Use Only
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 95 samavatArasvarUpanirUpaNa 401 avattavvagadambehiM samoyarAMti / evaM donni vi saTTANe saTTANe samoyaraMti / se taM samoyAre ||suu095|| chAyA-bhaya kaH sa saMgrahasya sAvatAraH1 saMgrahasya samavatAraH-saMgrahasya bhAnupUrvAdravyANi kutra samavataranti ? kimAnupUrvIdravyeSu samastaranti ? anAnupUrvIdravyeSu samavataranti ? avaktavyakadravyeSu samaktaranti ? saMgrahasya bhAnupUrvIdravyANi bhaya sUtrakAra saMgrahanaya mAnya samavatAra kA svarUpa kahate haiM"se kitaM" ityaadi| zabdArtha-(se ki taM saMgahassa samoyAre) he bhadanta saMgrahanaya mAnya samavatAra kA kyA svarUpa hai ? uttara- (saMgahassa samoyAre ) saMgrahanaya mAnya samavatAra kA sva. rUpa isa prakAra se hai samavatAra kA artha samAveza- milanA hai| arthAt AnupUrvI Adi jo dravya hai unakA antarbhAva milanA svasthAna meM hotA hai yA parasthAna meM hotA hai ? isa prakAra cintana prakAra kA jo uttara hai vaha samAveza hai| yaha vicAra prakAra isa prakAra se hotA hai ki saMgraha naya saMmata AnupUrvI dravya kahA~para samAviSTa hote haiM ? (kiM ANupanvedi samoyaraMti ! aNANupugvehi-samoyaraMti, avattapagadanvehiM samoparati ?) kyA AnupUrNa dravyoM meM samAviSTa hote haiM? yA anAnupUrvIdravyoM meM samAviSTa hote haiM yA bhavaktavyaka dravyoM meM samAviSTa hote hai| have sUtrakAra saMgrahanayamata sAmAvatAranA savarUpanuM nirUpaNa kare che- " ka "gulls Arti-(se ki ta saMgahaspa samobAre) san ! na saMmata samavatAranuM svarUpa kevuM che? tti-"gaissa samoyAre" sanamAnya samavatAra 5135 A prakAranuM -(saavatAra eTale samAveza athavA milana) eTale ke ApavI Adi je dravyo che temane antabhAva (samAveza) avasthAnamAM thAya che ke parasthAnamAM thAya che?" A prakAranI vicAradhArAne je uttara che, tenuM nAma samavatAra che a. vicAradhArA A pramANe cAle che-saMgaThanayasaMmata bhAnavI yonA yA samAveza yAya cha 1 (ripANapuyI dannahi samoparati ? bhaNANuputvIdanehi samoyaraMti ! avasavvagadavbehi pamoyaraMti !) mAnavI imAM samAviSTa thaI jAya che-maLI jAya che ke anAnupUvI dromAM samAviSTa thaI jAya che ? ke avakatavyaka dravyamAM samAviSTa thaI jAya che. ma. 52 For Private and Personal Use Only
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -- - manuyogavArasUtra bhAnupUrvIdravyeSu samavataranti, no anAnupUrvIdravyeSu samavataranti no bhavaktavyakadravyeSu samavataranti / evaM dvAvapi svasthAne svasthAne smvtrtH| sa eSa samavatAraH ||s.95|| TIkA-se ki taM' ityAdiasya sUtrasya vyAkhyA kRtamAyaiveti 4095 // atha pazcamaM bhedamanugamaM nirUpayati mUlam-se kiM taM aNugame ? aNugame aTThavihe paNNatte, taM jahA-'saMtapayaparUvaNayA, davappamANaM cakhittaM phusaNA y| kAlo ya aMtaraM bhAga bhAve appAbahuM ntthi||1||' saMgahassa ANupuvIdavvAiM kiM asthi Natthi ? niyamA atthi, evaM donni vi // 1 // saMgahassa ANuputvIdavAI kiM saMkhijAiM asaMkhijAiM aNaMtAI? no saMkhijAiM no asaMkhijjAiM no aNaMtAI, niyamA ego ___ uttara-saMgahassa ANuputvIdavvAiM ANuputvIdavvehiM samoyaraMti, no bhaNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, no avattavdhagadamvehiM samoyaraMti) saMgrahanaya saMmata samasta AnupUrvIdravya svasthAna rUpa bhAnupUrvIdravyoM meM hI samAviSTa hote haiN| parasthAna rUpa anAnupUrvIdravyoM meM yA avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa nahIM hote haiM / (evaM donni vi saTTANesaTANe samoya. raMti) isI prakAra se saMgrahanaya saMmata anAnupUrvIdravya aura avaktavyaka dravya bhI kramazaH apane apane sthAnarUpa anAnupUrvIdravyoM meM aura bhava. ktavyakadravyoM meM samAviSTa hote haiN| isakI vyAkhyA 80 sUtra ke samAnajAnanI cAhiye // sU0 95 // uttara-(saMgahastra ANuputvIdavvAI ANuputvIdavvehiM samoyaraMti, no avattagadamvehi samoyaraMti no aNANupuvvIdavvehi samoyaraMti) sa nayasabhata samasta AnupUrvI dravya svasthAna rUpa AnupUvI dravyamAM ja samAviSTa thAya che, parasthAna rU5 anAnupUvI dramAM ke avaktavyaka dromAM samAviSTa yatA nathI. (evaM donni vi sahANe saTANe samoyaraMti ) - pramANe shanayasaMmata anAnupUvI dravya ane avakatavyaka dravya paNa anukrame pitapatAnA rathAnarUpa anAnupUva dravyamAM ane avaktavyaka dravyamAM samAviSTa thAya che. tenuM spaSTIkaraNa 80mAM sUtramAM kahyA pramANe samajavuM. sUkSma For Private and Personal Use Only
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ratnafrost TIkA sUtra 96 anugamasvarUpanirUpaNam re rAsI, evaM donivi // 2 // saMgahassa ANupuvI davAI logassaM kaibhAge hojjA ? kiM saMkhejjaibhAge hojjA asaMkhejjaibhAgeM hojjA saMkhejjesu bhAgesu hojjA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savvaloe hojjA ? no saMkhejjaibhAge hojjA no asaMkhejjaI bhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA savvaloe hojjA, evaM donivi // 3 // saMgahassa ANupuaIdavAI logassa kiM saMkhejjaibhAgaM phusaMti ? asaMkhejjaibhAgaM phusaMti ? saMkhijje bhAge phusaMti ? asaMkhijje bhAge phusati ? savvaloge phusaMti ? no saMkhejjaibhAgaM phusati jAva niyamA savvalogaM phusaMti / evaM donni vi // 4 // saMgahassa ANupudavAI kAlao kevacciraM hoMti ? savvaddhA / evaM doNNi vi // 5 // saMgahassa ANuputradivANaM kAlao kevazciraM aMtaraM hoI ? natthi aMtaraM, evaM doNi tri / 6 / saMgahassa ANuputrIdavvAiM sesadavvANaM kaibhAge hojjA ? kiM saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? no saMkhejjaibhAge hojjA, no asaMkhejjaibhAge hojjAno saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA tibhAge hojjA / evaM donivi |7| saMgahassa ANuputhvIdaDhavAI kayami bhAve hojjA ? niyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA / evaM donni vi / 8 / appAbahuM natthi / se taM aNugame / se taM saMgahassa aNovaNihiyAM davvANupuccI / se taM aNotraNihiyA davvANupuDhavI || sU0 96 // For Private and Personal Use Only
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogadvArako gayA-matha ko'sau anugamaH ? anugamaH SaSTavidhaH prAtaH, tapathA-'satpadaprarUpaNatA TrampapramANaM ca kSetraM sparzanA ca / kAma bhantaraM bhAgo bhAvaH, alpabahusvaM nAsti // 1 // ' saMgrahasya bhAnupUrvIdravyANi kiM santi na santi ? niyamAva snti| evaM dve api // 1 // saMgrahasya AnupUrvIdravyANi kiM saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni ? no saMgayeyAni no asaMkhyeyAni no anantAni / niyamAt eko raashiH| evaM dve api // 2 // saMgrahasya bhAnupUrvIdravyANi lokasya katibhAge bhavanti ? ki saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? asaMkhyeyeSu mAgeSu bhavanti ? sarvaloke bhavanti ? no saMkhyeyatamabhAge, bhavanti no asaMkhyeyatamabhAge bhavanti. no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti / niyamAt sarvalAkaM bhavanti / evaM dve api / / 3 / / saMgrahasya AtapUrvIdravyANi lokasya ki saMkhyeyatamamAgaM spRzanti ? asaMkhyeyatamamAgaM spR. zanti ? saMkhyeyAn bhAgAn spRzanti ? asaMkhyeyAna bhAgAn spRzanti ! sarvalokaM spRzanti ? no saMkhyeyatamabhAgaM spRzanti yAvat niyamAt sarvalokaM spRzanti / evaM dve api // 4 // saMgrahasya AnupUrvI dravyANi kAlataH kiyaccira bhavanti ? srvaadaa| evaM dve api // 5 // saMgrahasya AnI dravyANAM kAlataH kiJciramantaraM bhavati ? nAsti bhantaram / evaM de bhapi // 6 // saMgrahasya AnupUrvI dravyANi zeSadravyANAM kati. bhAge bhavanti ? ki saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? bhasaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? no saMkhyeyatamabhAge bhavanti, no asaMkhyeyatamabhAge bhavanti no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhAnti, no asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, niyamAt tribhAge bhavanti / evaM de api||7sNgrhsy AnupUrvI dravyANi katarasmin mAve bhAnti niyamAm sAdipAriNAmike bhAve bhavanti / evaM dve api // 8 // alpabahutvaM nAsti / sa eSo'nugamaH / saiSA'naupanidhikI dravyAnupUrvI ||suu096|| TIkA-'se ki taM' ityAdi atha ko'sau anugamaH ?=saMgrahanayasammato'nugamaH kaH? iti prshnH| uttaramAha-anugamo'STavidhaH prajJaptaH / tadyathA-satpadamarUpaNatA, dravyapramANaM kSetraM sparzanAaba sUtrakAra pAMcaveM bheda anugama kA nirUpaNa karate haiM "se kiM taM aNugame" ityAdi / zabdArtha-(se ki taM aNugame ) he bhadanta ! saMgrahanaya saMmata anu. gama kA kyA svarUpa hai ? have sUtrakAra saMgraha saMmata anugAmanA varUpanuM nirUpaNa kare che"se kiM ta aNugame" tyAla zA-(se ki ta aNugame 1) sAvan ! sabanayamAnya anugamana 1135 4yu cha ? For Private and Personal Use Only
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - bhanuyogacandrikATIkA sUtra 96 manugamasvarUpanirUpaNam kAlaH antara mAgo bhAvazceti / alpabahutvarUpo'nugamastu saMgrahanayamate nAsti, asya nayasya sAmAnyavAditvAt / sampati satpadaprarUpaNatAM prarUpayati-'saMgahassa ANupubdhI davAI ki asthi natthi' ityAdi / saMgrahasammatAni AnupUrvIdravyANi uttara- (aNugame aTThavihe paNNatte) anugama ATha prakAra kA kahA gayA hai (taM jahA) ve prakAra ye haiM- (saMtapayaparUvaNayA davyamANaMca khitaM phusaNA ya, kAloya aMtaraM bhAga bhAve appAbahu nasthi ) satpadaprarUpaNatA 1, dravyapramANa 2, kSetra 3, sparzanA 4, kAla 5, antara 1, mAga aura bhAva8 alpabahutva anugama kA prakAra yahAM nahIM hai kyoki saMgrahanaya sAmAnyavAdI hai| "sagahassaANupubdhI davAiM ki asthi Nasthi NiyamA asthi evaM donni vi" satpadaprarUpaNatA ke nimitta sUtrakAra kahate haiM ki isa satpada prarUpaNA meM yaha prarUpita kiyA jAtA hai ki jisa prakAra se zazazRMga Adipada asadartha ko viSaya karane vAle hote haiM usa prakAra se ye AnupUrvI Adi pada asadartha viSayaka nahIM hai, kintu jaise staMbhAdi pada staMbha rUpa apane vAstavika artha ko viSaya karate haiM usI prakAra se ye AnupUrvI Adipada bhI vAstavika AnupUrvI Adi ko viSayaka karate haiM, isaliye (saMgahassa ANuputvIdavAiM kiM asthi Na. uttara-(aNugame aduvihe paNNatte) anugama mA 52ne yo che. (taMjahA) te praa| nIye pramANa hai(saMtapayaparUvaNayA, vappamANaM ca khittaM phusaNA ya, kAlo ya aMtara bhAga bhAve appAbahu natthi) (1) sat545354tA, (2) dravyapramA, (3) kSetra, (4) 25zA , (5) , (9) manta2, (7) mA bhane (8) sApa. samatva rUpa anugAmane prakAra ahI nathI, kAraNa ke saMgrahanaya sAmAnyavAdI che. ( saMgahassa ANupuvvIdavvAI kiM atthi Nasthi ? NiyamA asthi evaM donni vi) have sUtrakAra satya prarUpaNutAnuM svarUpa samajAve che- satpadaprarUpaNutAmAM e vAtanI prarUpaNA karavAmAM Ave che ke je prakAre zazazaMga (sasalAnA ziMgaDa) Adi pada asadartha (avidyamAna padArtha)nuM pratipAdana karanArA hoya che, e prakAre A AnupUrvI Adi pade asadarthanuM pratipAdana karanArA nathI paraMtu jema stabha Adi pade staMbharUpa pitAnA vAstavika ane pratipAdita kare che, eja pramANe AnupUrva Adi pada paNa vAstavika AnupUrvI Adi sAyana vidyamAna pahA nu) pratipAna re . tayA (saMgahassa ANuputhvI davAI ki asthi patthi ? ) " sa ya mata mAnuSI dra0ya che nahI" For Private and Personal Use Only
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogadvAra ki santi ? na vA santi ? iti praznaH / uttaramAha-niyamAt santi-bhAnupUrvI. dravyANAM sadbhAvaH saMgrahanayamate'styevetyarthaH / ___ nanu saMgrahavicAre prakrAnte 'AnupUrvIdravyANi' iti bahutvena nirdezo'nupapamaH, saMgrahanayamate AnupUrvIsAmAnyasyaivA'bhyupagamAditicet, ucyate-saMgrahanayamate mukhyatayA sAmAnyamevAbhyupagamyate, tathApi gauNarItyA vyavahAranayamate dravyabahusvamapekSya bahutvena nirdezaH kata iti nAsti kazcid doSaH / evaM saMgrahanayamate dyoranAnupayavaktavyakayorviSaye'pi bodhyam / anAnupUrvyavaktavyakadravyANAM samAyo niymaadstiityrthH| atha dravyapramANanirUpayitumAha-'saMgahassa ANupubbIdavAI kiM saMkhijjAI' ityAdi-saMgrahanayasammatAni AnupUrvIdravyANi kiM saMkhyeyAni santi ? kimasaMkhyeyAni santi ? kiMvA-anantAni santi ? iti prshnH| uttaramAhasthi" saMgrahanaya saMmata AnupUrvI dravya hai yA nahIM haiM, isa prakAra kI zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki ye (niyamA asthi) niyama se haiN| isI prakAra se anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI yahI samajhanA cAhiye ki ye donoM dravya niyama se haiM / dravyapramANa meM AnupUrvI Adi padoM dvArA jina dravyoM ko kahA gayA hai unakI saMkhyA kA nirdhAraNa hotA hai-jaise (saMgahasta ANupubdhIdavAI ki saMkhijjAhaM asaMkhijAI aNaMtAI ? ) saMgrahanaya saMmata AnupUrvIdravya kyA saMkhyAta haiM yA asaMkhyAta yA anaMta haiM ? uttara (no saMkhijjoiM no asaMkhijjAiM no aNaMtAI) na saMkhyAta haiM na asaMkhyAta haiM, aura na anaMta haiM kintu (niyamA ego rAsI) niyama se eka rAzirUpa haiM mA pranatA mA pramANe uttara bhApI zaya. (NiyamA asthi) "mAnupUkI da avazya che ja e ja pramANe anAnupUvI ane avakatavyaka dravyonA viSayamAM paNa evuM samajavuM joIe ke e bane dravya paNa avazya vidyamAna che. dravya pramANamAM e vAtane vicAra karavAmAM Ave che ke AnupUrvI Adi pade dvArA je dravyanuM kathana karavAmAM Ave che te dravyonI saMkhyA 2ii che. 28 (saMgahassa ANupudhIdavAI kiM sakhijjAi' asaMkhijjAI atAI 1) OM bhavan ! nayabhata bhAnupUvI dravyo zunyAta, ke asaMkhyAta che ke anaMta che? .. uttara-(no saMkhijAI, no asaMkhijAino aNatAI) 8nayamata ApavI saMkhyAta paNa nathI, asaMkhyAta paNa nathI ane anata panI , 52ntu (niyamA ego rAsI) niyamathI rAzi35 che. For Private and Personal Use Only
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 96 anugamasvarUpanirUpaNam saMgrahanaye AnadravyANi no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni no anantAni santi / kintu niyamAt eko rAzirasti / nanu AnupUrvIdravyANAM saMkhyeyAditvAbhAvAdekarAzisvamapi nopapadyate, dravyabAhulye satyeva tasyopapadyamAnatvAt , dRzyate ca loke vrIhibAhulye 'vrIhirAzi' iti vyavahAraH, iticeda, ucyate-saMkhyeyAditvAbhAve'pi sva svarUpAt AnupUrvI. dravyapAhulyaM vidyate / teSAmAnupUrvItvasamAnyamAzritya yadekatvaM tadapekSayA ekarAzitvamiti 'ekorAziH' ityasyAbhiSAyaH, iti nAstikazcid doSaH / yadvA zaMkA-jaba AnupUrvIdravya saMkhyAta AdirUpa nahIM haiM to unameM ekarAzi rUpatA bhI kaise banasakatI hai ? kyoMki yaha rAzirUpatA dravya bahulatA meM hI hotI hai / loka meM bhI aisA hI dekhA jAtA hai kI jaba dhAnya bahuta hotA hai taSa"yaha vrIhirAzi" hai aisA vyavahAra hotA hai| utsara-saMkhyAta Adi rUpatA ke abhAva meM bhI apane svarUpa ko lekara AnupUrvIdravyoM meM bahulatA hai / ataH AnupUrvI tva sAmAnya kA bhAzraya karake inameM jo ekatA hai usakI apekSA ye eka rAzirUpa hai aisA kahane kA abhiprAya sUtrakAra kA hai| isameM koI doSa nahIM hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki tripradezika eka AnupUrvI hai, catuSprade. zika eka AnupUrvI hai paMcapradezika eka AnupUrvI hai ityAdi anaMta pradezika eka AnupUrvI hai / isa prakAra se sapa AnupUrthiyoM ke svarUpa zakA- je AnavI dravya saMkhyAta Adi rUpa na hoya to temAM eka zazirapatA kevI rIte saMbhavI zake che? kAraNa ke A rAzirUpatA te dravyanI bahulatAmAM ja saMbhavI zake che. lAkamAM paNa evuM ja jovAmAM Ave che. ke jyAre dhAnya ghaNuM ja hoya che tyAre ema kahevAmAM Ave che ke "A yomAna aman (zi). .. uttara-saMkhyAta Adi rUpatAne abhAva hovA chatAM paNa pitAnA savarUpanI daSTie AnupUrvI dravyamAM bahulatA (vipulatA) che. tethI AnupUvItva sAmAnyanI apekSAe te dravyamAM je ekatA chete ekatAne anu lakSIne sUtrakAre ahIM evuM kahyuM che ke "AnupUvI dravyamAM ekarAzirUpatA che. tethI A prakAranA kathanamAM koI deSa nathI A kathananuM tAtparya e che ke tripradezika eka AnupUvI cAra pradezika eka AnupUvI che, pAMca prAdezika paryantanA hakanI eka eka AnupUrvI che. A prakAre badhI ApavI enA svarUpa bhinna bhinna che, paraMtu te savaLI AnupUvaomAM , For Private and Personal Use Only
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 416 anuyogadvArasUtre yathA yathA viziSTaikapariNAmapariNate skandhe tadArambhakaparamANUnAM bAhulye'pi tadgataikatvameva mukhyatayA vivakSyate, tathaivAtrA'pi AnupUrvIdravya bAhulye'pi ekamAnupUrvI svasAmAnyamAzritya ekatvameva mukhyatayA vivakSitam, ato mukhyamekatvamAtyaiiva saMkhyeyatvAdayo niSidhyate / guNabhRtAni dravyANyAzritya tu rAzitvamapi na virudhyate iti na kazcid doSaH / evamanAnupUrvyavaktavyakadravyaviSaye'pi bodhyam / bhinna 2 hai - so ina saba meM AnupUrvI svarUpa sAmAnya kI apekSA karake ekatA mAna lI jAtI hai - isa apekSA inameM ekarAzirUpatA mAnI gaI hai ? athavA jaise viziSTa eka pariNAma skaMdha dravya meM tadArambhaka para mANuoM kI bahulatA hone para bhI tadgata ekatA hI mukhya rUpa se vivakSita rUpa se hotI hai, usI prakAra yahAMpara bhI rAzirUpatA meM bhI AnupUrvIdravyoM kI bahulatA hone para bhI eka AnupUrvItva rUpa sAmAnya ko Azrita karake ekatva hI mukhyatayA vivakSita huA hai| aura isI kAraNa isa mukhya ekasva ko lekara ke saMkhyeyasva Adi niSiddha hue haiM / ataH AnupUrvIdravya meM eka rAzirUpatA viruddha nahIM hai| tathA gauNa hue vyaktirUpa dravyoM ko Azrita karake eka rAzipanA bhI viruddha nahIM hotA hai / ( evaM donivi ) isI prakAra se AnupUrvI aura avaktavyaka dravya meM bhI ekarAzitA kA udbhabana kara lenA cAhie / bhAnupUrvI rUpa sAmAnyanI apekSAe ekatA mAnI levAmAM AvI che. tethI te mapekSAe AnupUrvI AmAM ekAzirUpatA mAnI levAmAM AvI che. athavA jema koI eka viziSTa pariNAma skaMdhadravyamAM tadAra'bhaka (tenA khArabha karanArA) paramANuonI bahutA hovA chatAM paNa tadgata ekatA ja mukhya rUpe nizcita thAya che, eja pramANe ahI paNa-zazirUpatAmAM pazu mAnupUrvI kanyenI ahutA hovA chatAM paNa eka AnupUrvIna rUpa sAmAnyane AdhAre ekatva ja mukhyatve vikSita thayu che, ane eja kAraNe A mukhya ekatvane lIdhe sa Mkhyeyatva, asamaiyata AdinA niSeSa thayeA che. tethI mAnupUrvI dravyamAM ekarAzirUpatA mAnavAmAM kAI DhoSa nathI. tathA gauNu tAya rUpa dravyAne Azrita karIne ekarAzitva pazu virUddha paDatuM nathI, (evaM donni vi) sona abhAva manAnupUrvI dravyamAM pAtu memrAzitva zraddhAlu karatuM epae ane AvataSaka dravyamAM paNa ekarAzitva samajI levu eIne have sUtrakAra pra grahanayasa'mata kSetranuM nirUpaNa kara For Private and Personal Use Only
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 96 anugamasvarUpanirUpaNam aya kSetraM nirUpayitumAha-'saMgahassa ANupubbodavAiM logassa kadamAge hojjA?' ityAdi-saMgrahanayasammatAni AnupUrvIdravyANi lokasya katibhAge-kiyadbhAge bhavanti ? ki saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? kimasaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? kiM saMkhye. yeSu bhAgeSu bhavanti ? kimasaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? kiM sarvaloke bhavanti ? iti praznaH / uttaramAha-saMgrahanayasammatAni AnupUrvIdravyANi lokasya saMkhyeyatamabhAge no bhavanti, asaMkhyeyatamabhAge no bhavanti, saMkhyeyeSu bhAgeSu no bhavanti, asaMkhye. yeSu bhAgeSu cApi no bhavanti, kintu niyamAt sarvakoke bhavanti / AnupUrvI. sAmAnyasyaikatvAt maI ko kavyApityAcca niyamAt sarvaloke tatsattA bodhyaa| aba mUtrakAra kSetra kA nirUpaNa karate haiM prazna- (saMgahassa ANupuThavI davAI logassa kahabhAge hojjA?). saMgrahanaya saMmata samasta AnupUrvIdravya loka ke kitane bhAga meM haiM? (ki saMkhejjahabhAge hojjA, asaMkhejjahabhAge hojjA, saMkhejjesu bhA. gesu hojjA? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savvaloe hojjA ? )kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM haiM ? yA loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM? yA loka ke saMkhyAta bhAgo meM hai ? yA loka ke asaMkhyAta bhAgoM meM hai yA sarvaloka meM haiM ? uttara-(no saMkhejjahabhAge hojjA, no asaMkhejjAbhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojjA, no asaMkhejesu bhAgesu hojjA, niya. mA savvaloe hojjA, evaM donivi ) samasta AnupUrvI dravya loka ke na saMkhyAtaveM bhAga meM haiM na asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, na saMkhyAta bhAgoM meM hai aura na asaMkhyAta bhAgoM meM haiM kintu niyama se samasta loka meM hai| prazna-(saMgaharasa ANupubIdavAI logasya kahabhAge hogA ?) 3911 / sanayamAnya mAnuSI dravye nA 6 1 (kiM saMkhejaibhAge honA, asaMkhejjaibhAge hojjA, saMkhejjesu bhAgesu hojjA, asaM bejjesu bhAgesu hojjA, savvaloe hojjA ! YasnA sabhyAtamA bhAgamA ? ke asaMkhyAtamAM bhAgamAM che ? ke lekanA saMkhyAtabhAgomAM che? ke lekanA asaMkhyAta bhAgamAM che? ke sarvalokamAM che? uttara-(no saMkhejjaibhAge hojjA, no bhasaMkhejahabhAge homjA, no saMkhejesu bhAgesu homjA, no asaMkhegjesu bhAgesu hojjA, niyamA savvaLoe hojjA, evaM donni vi) samasta mAnupA dra0ya asnA jyAtamabhAmA 55 nayI, akhAtamAM bhAgamAM paNa nathI, saMkhyAta bhAgomAM paNa nathI, asaMkhyAta bhAgomAM paNa nathI, paraMtu niyamathI ja samasta lekamAM che, kAraNa ke Ana bha0 53 For Private and Personal Use Only
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre bhanAnupUrvyavaktavyakadravyaviSaye'pyevameva bodhyam / sparzanAdvAre'pi evameva bodhym| kAladvAre tu-kAlataH AnupUrvItvAnAnupUrvItvAvaktavyatvAnAmavyavacchinnatvena sarvadA'vasthAyitvAt kAlatraye'pyeSAM saddhiAsthAnaM bodhyam / ata evaiSAM kAla to'ntaramapi na bhavati, AnupUrvItvAdInAM kAlatraye'pi sattvena vyavacchedAbhAvAt ityantaradvAre bhAvanIyam / bhAgadvAre tvevaM vijJeyam-AnupUrvIdravyeSu pratyekadravyANikyoMki AnupUrvI tvarUpa sAmAnya eka hai aura vaha sarvaloka vyApI hai isaliye niyamataH AnupUrvI dravya kI sattA sarvaloka meM haiM / isI prakAra se anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM isI prakAra kA kathana jAnanA cAhiye / tathA sparzanA dvAra meM bhI aisA hI maMtavya jonanA cAhiye / arthAt AnupUrvI Adi samasta dravya sarvaloka kA niyama se sparza karate haiN| yahI viSaya praznottara pUrvaka ( saMgahassa ANuputvIdabvAI logassa kiM khejjai bhAgaM phusati ? asaMkhejjai mAgaM phusati saMkhejje bhAge phusati, asaMkhegje bhAge phusati ? savvaloga phusati! no saMkhejjaibhAgaM phusati, jAva niyamA savvalogaM phusati, evaM do nivi ) sUtrakAra ne ina padoM dvArA spaSTa kiyA hai / (saMgahassa ANupuvI. davAI kAlo kevacciraM hoMni ? savvaddhA evaM donnivi) prazna- saMgrahanaya mAnya samasta AnupUrdhI dravya kAla ko Azrita karake kitane samaya taka AnupUrvI rUpa se rahate haiN| pUrvIva rUpa sAmAnya eka che ane te sarvavyApI che, tethI niyamathI ja AnupUvI dravyanI sattA (astitva) sarva lekamAM che. A prakAranuM kathana anAnupUrvI ane avaktavyaka dravya viSe paNa samajavuM eTale ke te bane astitva paNa niyamathI ja samasta lekamAM che. spazanane anulakSIne paNa evuM ja kathana samajI levuM. eTale ke AnupUrvI Adi samasta dravya niyamathI ja sarvalokane sparza kare che. e ja viSayanuM sUtrakAre nIcenA praznottara dvArA spaSTIkaraNa karyuM. che (saMgahassa ANuputvIdavvAi' logassa kiM saMkhejaibhAgaM phusaMti ? asaMkhejjA bhAgaM phusaMti, saMkhije bhAge phusaMta, asaMkhijje bhAge phusaMti, savya loga phusaMti? no saMkhejjaibhAgaM phusaMti, jAva niyamA savvalogaM phusaMti, evaM donni vi.) prazna-he bhagavan! saMgrahanayasaMmata AnupUrvI dravyo zuM lekanA saMkhyAtamAM bhAgane sparze che ke, asaMkhyAtamAM bhAgane sparze che, ke samasta lekane paze che ? For Private and Personal Use Only
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogacandrikA TIkA sUtra 96 anugamasvarUpanirUpaNam tripadezikacatuSpadezikAdIni-anantapradezikaparyantAni, niyamAt zeSadravyANAm anAnupUrvyavaktavyakadravyANAM tribhAge-trayANAM rAzInAmeko rAzirUpo bhAgatri. bhAgastasmin bhavanti / ayamarthaH-anAnupUrvIdravyANAM sarveSAM saMkalanena yAvat uttara- AnupUrvItva anAnupUrvItva aura avaktavyakatva sAmAnya kA kabhI bhI viccheda nahIM hotA hai isaliye inakA avasthAna sarvAddhAsArvakAlika- hai| isIlie kAla ko apekSA inakA viraha kAla bhI nahIM haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki AnupUrvItva AdikoM kA kAlapraya meM bhI satva hone ke kAraNa vyavaccheda nahIM hotA hai, isa kAraNa inameM antara nahIM mAnA jAtA hai aisA vicAra antaradvAra meM kiyA gayA jAnanA cAhiye / yahI bAta sUtrakArane (saMgahassa AnupuThavIdavvANa kAlao kevacciraM ataraM hoI ? nasthi aMtaraM) ina padoM dvArA kahI gaI hai (saMgahassa ANupuradhI davAI sesadavyANaM kahabhAge hojjA) prazna-saMgrahanayamAnya samasta AnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke kauna se bhAga meM haiM ? (kiM saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA uttara-AnupUrI dravya samahata lekane ja sparze che, lekanA saMkhyAtamAM bhAgane, asaMkhyAtamAM bhAgane, saMkhyAta bhAgane ke asaMkhyAta bhAgane parzatuM nathI A prakAranuM kathana anAnupUva dro ane avakatavyaka dravyanI sparzanA viSe paNa samajavuM. (saMgahassa ANuputrIdavAI kAlao kevacciraM hoti ? savvaddhA, evaM donni vi) prazna-3 sApa ! sabakhanayamAnya samasta bhAnupUvI dravya jAnI apekSAe keTalA samaya sudhI AnupUrvI rUpe rahe che? uttara-AnupUvava, anAnupUrvItva ane avakatavyakatvasAmAnya kadi paNa vicacheda thatA nathI tethI temanuM avasthAna (astitva) sArvakAlika heya che te kAraNe kALanI apekSAe temane virahakALa paNa nathI. A kathananuM tAtparya e che ke AnupUrva Adine traNe kALamAM sadbhAva hevAne kAraNe vyavaccheda (vinAza) saMbhavI zakatuM nathI. te kAraNe kALanI apekSAe temanA antara (virahakALa) ne paNa sadUbhAva hete nathI. A prakAre sUtrakAre aMtaradvAranI prarUpaNa karI che, ema samajavuM eja vAta sUtrakAre nIcenA sUtrapATha dvArA vyakta karI che- (saMgahassa ANupubbIdavvANa' kAlao kebaccira' aMtara hoI ? natvi aMtara') mA sUtrAne mApA 952 mAyA prabhArI samanvo. ve HINAR ni351 421AmA mAcha-( saMgahassa ANuputvIdavvAha For Private and Personal Use Only
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre rAzibhavati tasya bhAgatrayakaraNena yastRtIyo bhAgaH saMpadyate tatsaMkhyakAni Atu pUrvIdravyANAM pratyekadravyANi bhavanti saMgrahasyAnupUrvIdravyANi kasmin bhAve bhavanti ?, iti praznaH / uttaramAha - niyamAt sAdipAriNAmike bhAve bhavanti / saMkhejjesu bhAgesu hojA? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? ) kyA saMkhyAtaveM bhAga meM haiM yA asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM ? - yA saMkhyAta bhAgoM meM haiM ? yA 'asaMkhyAta bhAgoM meM haiM ? ww uttara- (no saMkhejjahabhAge hojjA, no asaMkhejjaha bhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA tibhAge hojjA ) saMgrahanaya mAnya samasta AnupUrvI dravyoM meM se pratyeka AnupUrvodravya - tripradezika, catuSpradezika Adi ananta pradezika dravyaniyama se zeSa dravyoM ke tribhAga meM haiM / arthAt anAnupUrvI dravyoM aura avaktavyakadravyoM ko milAkara jo rAzi utpanna ho usa rAzi ke 3 bhAga karo- inameM jo tRtIya bhAga Ave tatpramANa AnupUrvI dravyoM meM pratyeka AnupUrvI dravya haiM / ( evaM donnivi ) - isI prakAra AnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM jAnanA cAhiye / ( saMgahasta ANupubvI sesadavvANa kaibhAge hojjA ?) prazna-De lagavAn ! sazranayasabhita samasta mAnupUrvI dravya mahInA dravyonA usAmA lAgaprabhANu hoya he 1 ( kiM saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA 1) zu sayyAtamAM bhAgapramANu che ? hai asabhyAtamAM bhAgapramANa che? ke saMkhyAta bhAgApramANu saMkhyAta gaNuM che ? ke asakhyAta bhAgoprabhANu-asa'phyAta gAyeM hai ? uttara- (no saMkhejjaibhAge hojjA, no asaMkhejjaibhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA tibhAge hojjA ) sa'grahanayamAnya samasta AnupUrvI drabyAmAMthI pratyeka AnupUrvI draSya-tripradezika catuSTadezika pa`capradezaka Adi anata pradezika paryaMntanA pratyeka Anu pUrvI dravya-niyamathI ja khAkInA dravyeAnA trIjA bhAga pramANu ja hAya che. eTale ke anAnupUrvI dravye ane avaktavyaka draSyAne ekatra karavAthI je rAzi ane che te rAzinA je traNa bhAga karavAmAM Ave te te pratyeka bhAgapramANu (te khAkInA byAnI rAzinA rAzinA trIjA bhAgapramANa ) mAnupUrvI dravyAMnA pratye! mAnupUrvI dravya hoya che. (eva donni vi) pramANe anAnupUrvI ane avakatavyaka drancenA viSayamAM paNa samajavuM. For Private and Personal Use Only
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 96 anugamasvarUpanirUpaNam 22 court kaparaMmi bhAve hojjA ? ) saMgrahanaya mAnya AnupUrvI dravya kisa bhAva vAle haiM ? uttara- (niyamA sAivAriNAmae bhAve hojjA ) saMgrahanaya mAnya AnupUrvIdravya niyama se sAdipAriNAmika bhAvavAle haiN| (evaM donnivi) isIprakAra se donoM AnupUrvI aura avaktavyakadravyoM ke viSaya meM jAmanA caahiye| (appA bahunasthi ) rAzigata dravyoM meM alpa bahutva nahIM mAnA gayA hai| kyoMki isa saMgrahanaya meM rAzigata dravyoM kA astitva vyavahAranayarUpa kalpanA mAtra se hI mAnya huA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki saMgrahanaya kI dRSTi anupUrvI dravyoM meM anekatva kAlpanika haiN| kyoM ki vyavahAranaya isa bAta ko svIkAra karatA hai ki AnupUrvI dravya pratyeka aneka haiM / isaliye yaha anekatva sAmAnyarUpa AnupUrvI zva kI dRSTi meM vilIna ke kAraNa hai hI nahIM / zaMkA- yadi yahI bAta hai to phira sUtrakAra ne isa saMgrahanaya mAnya anugama ke prakaraNa meM "saMgrahasya AnupUrvI dravyANi kiM saMkhyeyAni " Adi bahuvacanAnta pada meM AnupUrvI dravya ko kyoM rakhA hai ? " AnupUrvI - prazna - ( saMgahassa ANuputrI davvAI' kayaraMbhi bhAve hojjA ?) sNbhnymanya AnupUrvI drangeA kayA bhAvathI yukata hAya che ? uttara- (niyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA) sagrahanayasabhita mAnupUrvI dravyo niyamadhI 4 saHhipAriyAmiGa bhAvavANAM hoya che. ( evaM donni vi ) eja pramANe saMgrahanayasaMmata anAnupUrvI drabyA ane avakatavyakadrajye paNa niyamathI ja sAkripAriNAmika bhAvavALAM hoya che rAzigata dravyeAmAM apakhaDutva mAnavAmAM AvyuM nathI, hanayamAM rAzigata dravyAnuM astitva vyavahAra nayarUpa kalpanA mAtrathI ja mAnya thayu che. A kathananuM tAtparya e che ke saMgrahanayanI dRSTie AnupUrvI dravyeAmAM anekatva kAlpanika che, kAraNa ke vyavahAra naya e vAtanA svIkAra kare che, ke pratyeka AnupUrvI dravya aneka che. ane te anekatva sAmAnya rUpa AnupUrvI tvanI dRSTimAM vilIna thaI javAne kAraNe che ja nahIM. ( appA bahu natthi ) kAraNa ke A sadma zaka-jo evI hakIkata hoya te sUtrakAre A sa'grahanayamAnya anuga bhanA azubhAM " saMgahastra AnupUrvI dravyANi kiM saMkhyeyAni " ityAhi hu bayanAnta yahamAM bhAnupUrvI dravyane haima bhUbhyu che ? " " AnupUrvI dravya " For Private and Personal Use Only
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Comme anuyagadvArasUtre anyad dvayamapi pUrvavad bodhyam / rAzigatadravyANAM pUrvoktamalpabahutvamatra nAzrI yate, dravyANAM prastutanaye vyavahArasaMvRttimAtreNaiva sattvAditi / evamanAnupUrvyavakta. dhyakadravyaviSaye'pi bodhyam / anugamaM samApayamAha-' se taM aNugame' iti / sa dravyam" aisA eka vacanAnta pada prayukta karanA cAhiye / kyoMki saMgrahanaya mukhyatayA sAmAnyatva hI mAnatA hai| , uttara-zaMkA ThIka hai-parantu sUtrakAra ne jo pahuvacanAnta AnupUrSI pada ko rakhA hai usakA kAraNa yaha hai ki ve yaha prakaTa karanA cAhate haiM vyavahAranaya se dravyavahutva bhI haiM / isI bAta kI apekSA karake unhoMne yahAM AnupUrvI meM bahuSacana kA nirdeza kiyA hai| zaMkA-vyavahAranaya kI apekSA sUtrakArane jaya naigama vyavahArasaMmata anugama kA prakaraNa prAraMbha kiyA hai taba vahAM dravyavahatva dikhalA hI diyA hai phira ise yahAM isa ekatva ke prakaraNa meM pradarzita karane kI kyA AvazyakatA thI ? :uttara-ThIka hai-nahIM dikhalAnA cAhiye, parantu jo ziSya vismaraNa zIla hai unhe isa viSaya ko punaH smRta karAnA koI punarukti doSa kI bAta nahIM hai| ataH sUtrakArane aisA kiyA hai| ziSyajana jisa prakAra se vastu kA svarUpa samajha sake usI prakAra se unhe samajhAnA gurukA karta A eka vacanAnta padane pravega kema karyo nathI? saMgrahanA mukhyatve sAmAnyatatvane ja mAne che tethI ahIM ekavacananA padane praga tha joIto hate. uttara- zaMkAkartAnI zaMkA vyAjabI che. paraMtu sUtrakAre je bahuvacanAnta padane paga karyo che-"AnapUvI dra " e pravega karyo che tenuM kAraNa e che ke teo e vAta prakaTa karavA mAge che ke vyavahAra nayanI apekSAe dravyahava paNa che. eja vAtane anulakSIne sUtrakAre ahI AnupUrvI padamAM bahuvacanane nirdeza karyo che. zaMkA-nagamavyavahAra nayasaMmata anugAmanA prakaraNamAM ja sUtrakAre vyava hAranayanI apekSAe dravya bahutva prakaTa karyuM che. chatAM ahIM pharIthI tene ekatvanA prakaraNamAM pradarzita karavAnI zI AvazyakatA hatI? uttara-vismaraNazIla ziSyane A viSayanuM pharI smaraNa karAvavA mATe sUtrakAre ahIM tene pharI ullekha karyo che tethI A pramANe karavAmAM punarukti dezanI saMbhAvanA rahetI nathI ziSya je prakAre vastunA svarUpane ema. zake e prakAre temane samajAvavAnuM te gurunuM kartavya thaI paDe che. For Private and Personal Use Only
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . anuyogacandrikA TIkA sUtra 96 anugamasvarUpanirUpaNam eSo'nugamaH / itthaM saMgrahasammatA'naupanidhikI dravyAnupUrvI samAptetisUcayitumAha'se taM saMgahassa' ityAdi / saiSA saMgrahasammatA'naupanidhikI drvyaanupuurvii| anaupanidhikI dravyAnupUrNasamApteti sUcayitumAha-' se taM aNovaNihiyA' ityAdisaiSA'naupaniSikI dravyAnupUrvIti ||suu0 96 // ... itthamanopanidhikI dravyAnupUrvI nirUpya sampati prAnirdiSTAmopanidhiko dravyAnupUrvI mAha mUlam-se kiM taM ovaNihiyA davvANupuvI? ovaNihiyA davANuputvI tivihA paNNattA, taM jahA-puvANuputrI1, pacchANupuvI2, annaannuputviiy3||suu097|| nya ho jAtA hai / ( se taM aNugame / se taM saMgahasta aNovaNihiyA davvANupubdhI, se ta aNocaNihiyA vyANupuvvI) isa prakAra anugama ke prakaraNa ko samApta karate huye sUtrakAra kahate haiM ki yaha pUrvoktarUpa se saMgrahanaya mAnya anugama kA svarUpa hai / isakI samApti meM saMgrahanaya saMmata anopanidhi kI dravyAnupUrvI kA kathana samApta ho cukA / yahI prakrAnta anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA svarUpa hai / isakA vizeSarUpa se khulAzA artha naigama vyavahAranaya saMmata anugama ke prakaraNa meM likhA jA cukA hai / // sU0 96 // isa prakAra se anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra pUrva kathita aupanidhi kI dravyAnupUrvI kA kathana karate haiM (se tU aNugame ! seta saMgahassa aNovaNihiyA davvANupubbI, se ta aNAvaNihiyA vvANupuvvI) anugamana 542 5sahA2 420i sUtra kAra kahe che ke A prakAranuM (upara varNavyA pramANenuM saMgrahanayamAnya anu. gamanuM svarUpa che. anugAmanA svarUpanuM nirUpaNa thaI javAthI saMgrahanayamAnya anugAmanuM svarUpa che. anugAmanA svarUpanuM nirUpaNa thaI javAthI saMgrahAyasaMmata ane panidhikI dravyAnupUrvInuM kathana ahIM pUruM thAya che. A prakAranuM pUrva prastuta apanidhikI dravyAnupUrvInuM svarUpa che. tene vizeSa khulAse naigamavyavahAra nayasaMmata anugAmanA prakaraNamAM ApavAmAM Avela che, jAsUdA A pramANe anaupanidhikI dravyAnupUvanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra pUrvakathita aupanipikI dravyAnupUrvInuM nirUpaNa kare che- For Private and Personal Use Only
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jI anuyogadvArasUtre chAyA - atha kA sA aupanidhikI dravyAnupUrvI ? aupanidhikI dravyAnupUrvI trividhA prajJatA, tadyathA - pUrvAnupUrvI 1, pazcAnupUrvI 2, anAnupUrvI 3ca // mU0 97 / / TIkA- ' se kiM taM ' ityAdi -- atha kA sA aupanidhika dravyAnupUrvI ? iti ziSya praznaH / uttaramAha - auSanidhi kI = upanidhiHsthApanaM nirmANamityarthaH, sa prayojanamasyA sA, dravyAnupUrvI - dravyaviSayA''nupUrvI trimakArA proktA / tadyathA - pUrvAnupUrvI = vivakSitadharmAstikAyAdidravyavizeSasamudAye yaH pUrvaH = prathamastasmAdArabhya yA AnupUrvI = anukramaH paripATI vA nikSipyate sA pUrvAnupUrvI 1 / paJcAnupUrvI - tatraiva dravyavizeSa"se kiM taM ovaNihiyA" ityAdi zabdArtha- se kiM taM bhavaNihiyA davvANuputrI ) he bhadanta ! aupanidhi dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara- (ovaNahiyA davyANuputrvI tivihA paNNattA) aupanidhi dravyAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai / (taMjahA) ve usake 3 prakAra ye haiM- (puvvANupubbI 1, pacchANupunvI 2, aNANupunvI 3) 1 pUrvAnupUrvI 2 pacAnupUrvI aura 3, bhanAnupUrvI upanidhi kA artha sthApana yA nirmANa hai / yaha jisakA prayojana ho usakA nAma aupanidhikI hai / yaha dravya viSaka aupanidhikI dravyAnupUrvI pUrvoktarUpa se tIna prakAra kI haiN| vivakSita dharmAstikAya Adi dravya vizeSa ke samudAya meM jo pUrva prathama dravya hai usase lekara jo AnupUrvI - anukrama paripATI nikSipta kI se ki ta ovaNihiyA " ityAhi 66 zahAtha - ( se kiM ta obaNihiyA ravyANuputrI 1) se bhagavana ! bhopa niSikI dravyAnupUrvInuM svarUpa kevuM che? uttara- ( ovaNahiyA davvANupuvvI tivihA paNNattA) bhopanidhiDI dravyAnupUrvItra prahAranI uhI che, (taMjahA) te trayu prakAza nIce pramANe - (geaiyy@ut, qedigyot, emmygsat a) (1) yaigyal', (2) us18. pUrvI, mane (3) anAnupUrvI aupa upanidhi eTale sthApanA athavA nirmANu te sthApanA athavA nirmANu jenu' pratyeAjana hAya che tene aupaniSikI kahe che. A dravyaviSayaka niSikInA upara mujaba traNa praznAra che. nizcita dharmAstikAya Adi dravyavizeSanA samudAyamAM je pUrva (prathama dravya) che tyAMthI zarU karIne je Anu pUrvI (anumbha, paripATI) nikSipta azvAmAM Ave che-rAbhavAmAM Ave che For Private and Personal Use Only
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org mAnuyogacandrikA TIkA sUtra 98 pUAnupUrvyAdimedatrayanirUpaNam 425 samudAye yaH pAzcAtyA antimastasmAdArabhya vyatikrameNa yA ''nupUrvI nikSipyate sA pathAnuparcha / anAnupUrvI-pUrvAnupUrvIpazcAnupUrvIbhyAM minnasvarUpA yA''nu pUrvI sA'nAnupUrvI // muu09|| pUrvAnupUryAdibhedatrayaM nirUpayitumAha. mUlam-se kiM taM puvvAnupubbI ? puvANupuvI-dhammatthikAye adhammatthikAye, AgAsatthikAye, jIvatthikAye, poggalatthikAye, addhaasmthe| se taM puvvaannupuvii| se kiM taM pacchANupuvI? pacchANupucI-addhAsamae, poggalasthikAe, jIvasthikAe, AgAsatyikAe, ahammasthikAe, dhmmtthikaae| se taM pcchaannuputvii| se kiM taM agANupuvI? aNANupubdhI-eyAe gheva pagAiyAe eguttariyAe chagacchagayAe seDhIe aNNamaNNambhAso durupUNo / se taM aNANuputvI ||suu098|| chAyA-atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI-dharmAstikAyaH adharmAstikAyaH AkAzAstikAyo jIvAstikAyaH pudgalAstikAyaH addhaasmyH| saiSA pUrvA kI jAtI hai-rakhI jAtI hai vaha pUrvAnupUrvI hai / tathA usI dravya vizeSa ke samudAya meM jo pAzcotya-atimadravya hai-usase lekara vyaktikrama se jo AnupUrvI nikSipta kI jAtI hai vaha prazcAnupUrSI hai| pUrvAnupUrSI evaM pazcAnupUrvI ina donoM se bhinna svarUpa vAlI jo AnupUrvI hai vaha bhanAnupUrvI hai / // sU0 97 // pUrvAnupUrvI Adi jo tIna bheda haiM unakA svarUpa kyA hai isa bAta ko sUtrakAra prakaTa karate haiM-"se kiM taM puvvAnuputvI" ityaadi| tenuM nAma pUrvAnupUrvI che. tathA eja dravyavizeSanA samudAyamAM je pAzcAtyaaMtima dravya che, tyAMthI zarU karIne eTale ke ulaTA kramathI je AnupUrvI rAkhavAmAM Ave che tene pazcApUrvA kahe che. pUrvAnupUrvI pazcAtupUrvI, A banethI bhinna svarUpavALI je AnupUvI che tene anAnupUrvI kahe che. sutrA have sUtrakAra pUrvAnupUva Adi traNa bhedanA svarUpanuM nirUpaNa kare che"se kiM ta puvvAnupuvvI" tyAhima. 54 For Private and Personal Use Only
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anumobAsa nupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI-addhAsamayaH, pudgalAstikA jIvAstikAyaH, AkAzAstikAya:, adharmAstikAyaH, dhrmaastikaayH| saiSA pshcaanupuurvii| atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI-etasyAmeva ekAdikAyAmeko tarikAyAM SaDgacchatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso dviruuponH| saissaa'naanupuurvii||suu.98|| TIkA-'se kiM taM' ityAdi atha kA sA pUrvAnupUrvI ? iti ziSya prshnH| uttaramAha-'punvANupucI' ityAdi / pUrvAnupUrvI-dharmAstikAyaH1, adharmAstikAyaH2, AkAzAstikAyaH3, jIvAstikAyaH4, pudgalAstikAya:5, addhaasmyH6| dharmAstikAyAdInAM vyA: khyAM''cArAgasUtrasya prathamazrutaskandhe maskRtAcAracintAmaNiTIkAyAM drssttvyaa| tathA-addhAsamaya:-addhArUpaH samaya iti smaasH| addhAzabdaH kaalvaackH| zabdArtha- (se kiM taM puvvAnupuThavI ?) he bhadanta / pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai? uttara-(punvANupuvvI) pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai(dhammasthikAye, adhammasthikAye, AgAsa sthikAye jIvasthikAye, poggalatthikAye' addhAsamaye) 1 dharmAstikAya, 2 adharmAstikAya, 3 AkAzAstikAya, 4 jIvAstikAya 5 pudgAlAstikAya aura 6 addhA samaya isa prakAra kI paripATI se ina chaha dravyoM kA nikSepaNa karanA yaha pUrvAnupUrvI hai| ina dharmAstikAya Adi koM kA kyA svarUpa hai isa bAta ko jAnane ke liye AcArAga-sUtra ke prathama skaMdha meM maskRta AcAracintAmaNi TIkA dekhanI caahiye| addhArUpa jo samaya hai usakA nAma addhA samaya hai / addhA zabda zahAtha-(se ki ta puvvAnupuThavI ?) samapan / nupUvA . ravarUpa kevuM che? uttara-(puvvANupuvvI) yAnI , 2135 / prA2nu hai. (dhammatthikAye, adhammatthikAye, AgAsatyikAye, jIvasthikAye, poggalatthikAye, addhAsamaye) (1) vAstAya, (2) astAya(3) zAstiya, (4) stiya, (5) Ystiya a2 (6) mAsamaya (1), mA prA2nI paripATIyA (anukramathI) cha dravyonuM nikSepaNa karavuM tenuM nAma pUrvAnumUvI che. AcArAMga sUtranI AcAracitAmaNi nAmanI meM je TIkA lakhI che tenA pahelA skadhamAM dhamastikAya AdinA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che te jijJAsu pAThakee tyAMthI te vAMcI levuM. addhA rUpa je samaya che tenuM nAma aplAyumaya che, addhA zabda kALavAcaka che, ane samaya za6 For Private and Personal Use Only
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 98 pUAnupUAdimedatrayanirUpaNam 437 samayazabdo'nekArthakaH zapathAdiSvapi vartate, ataH kAlamartha bodhayitum-'adA' iti vizeSaNopAdAnam / paTTasATikAdipATanadRSTAntasiddhaH sarvakSmaH pUrvAparakoTivimamukto vartamAnaH ekaH kAlAMza iti 'addhAsamaya' zabdArthoM bodhyaH, ata evAtra maMstikAyatvAbhAvaH, bahupadezavati dravya eva tasya sadbhAvAt / iha tu nAsti prade bAhulyam,-atItAnAgatayovinaSTAnutpannatvena ekamAtrasya vartamAnarUpasya "samayasya pradezasya sadbhAvAt / nanu samayabahutvAbhAve 'samayA valiyamuhuttA kAla vAcaka hai aura samaya zanda anekArthaka hai| kyoMki samaya zabda kA prayoga zapatha Adi aneka arthoM meM bhI hotA hai / ataH kAlarUpaartha kA vaha yahAM bodhaka hai, isa bAta ko bodha karAne ke nimitta sUtrakAra ne usakA vizeSa addhApada rakhA hai| vartamAna eka kAlAMza kA nAma addhA samaya hai / yaha atyaMta sUkSma hai| pUrva aura apara koTi se yaha rahita hotA hai| isakI siddhi paTTa sATikAdi ke phAine rUpa dRSTAnta se hotI hai| arthAt sarva sUkSmAtisUkSma jo vartamAna kAlAMza hai vahI addhA samaya kA vAcyArtha hai| ise astikAya meM parigaNita nahIM kiyA gayA hai| kyoM ki isameM bahupradezatva kA abhAva hai| jo bahupradeza vAle-hote haiM unhe hI astikAya kahA gayA hai / atItakAla vinaSTa ho jAne ke aura bhaviSyat kAla anutpanna hone ke kAraNa ekamAtra vartamAnarUpasamaya pradeza kA sadbhAva hai isaliye usameM pradezabAhulya nahIM hai| zaMkA-samaya kI bahutA ke AbhAva meM "samayAvaliyamuTuttA diva. anekArthaka che, kAraNa ke samaya zabdane pravega zapatha Adi aneka arthomAM paNa thAya che. tethI te pada ahIM kALarUpa arthanuM bedhaka che, te vAtane samajAvavAne mATe sUtrakAre tenuM vizeSa addhApada rAkhyuM che. vartamAna eka samayanuM nAma addhA samaya che. te atyaMta sUkSama che. pUrva ane apara kaTithI te rahita hoya che. tenI siddhine mATe paTTa sATikA Adi phADavAnuM dAnta ApavAmAM Ave che eTale ke sarva sUphamAtisUma je vartamAna kAyAMza che eja addhAsamayanA vAgyAthuM rUpa che. tene astikAmAM gaNAvavAmAM Avela nathI kAraNa ke temAM bahu pradezatvano abhAva che. je bahu pradezavALAM hoya che temane ja astikAya kahevAya che. atItakALa (vyatIta thaI gayelo kALa) vinaSTa thaI javAne kAraNe ane bhaviSyakALa anutpanna hovAne kAraNe eka mAtra vartamAna rUpa samayapradezane ja saddabAve che, tethI temAM pradezabAhulya nathI. -sabhayanI mahatAnA bhAnAmA mAva, to " samayAva For Private and Personal Use Only
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArI divasamahorattapakkhamAsAya' ityAgamasiddha AvalikAdikAlaH kathamupapadyeta ? iti cet , ucyate-vyavahAranayamAzritya-AvalikAdisattA sviikriyte| nizcaya nayamate tu tadasatvameva / nahi pudgalaskandhe paramANusaGghAta ivAvalikAdiSu samayasaGghAtaH kazcidasthito'sti, ato vyavahAranayamatena tatkathanamastIti na kavid doSa iti / tadetadupasaMharannAha-' se taM' ityAdi, saiSA pUrvAnupUrvIti / atha pazcAnupUrvI nirUpayitumAha-' se ki taM' ityAdi / atha kA sA pazcAnuparcha ? iti ziSya prshnH| uttaramAha-'pacchAnupuvvI' ityaadinaa| pazcAnupUrvIhi'addhAsamayaH, pudgalAstikAyaH, jIvAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, adharmAstisa mahorattapakkhamAsAya" ityAdi AvalikArUpa kAla jo ki Agama siddha hai kaise saMgata mAnA jA sakatA hai ? uttara-vyavahAranaya ko lekara hI AvalikAdirUpa kI sattA svIkRta huI hai| nizcayanaya ke mata ko lekara nhiiN| kyoMki isa mata meM to AvalikAdi rUpa kAlakA satva nahIM mAnA gayA hai| jisa prakAra se pugalaskaMdha meM paramANuoM kA saMghAta avasthita hai usa prakAra se Ava. likAdikoM meM koI samaya saMghAta avasthita nahIM hai / isaliye mAnanA cAhiye yaha AvalikAdirUpa kAla kA kathana vyavahAranaya ke mata se hai| isaliye isameM koI doSa nahIM hai / (se taM puvvAnupuvvI) isa prakAra yaha pUrvAnupUrvI kA svarUpa hai / " se kiM taM pacchAnupuvvI" pazcAnupUrvI kyA hai? uttara-(pacchauNupuvvI) pazcAnupUrvI isa prakAra se haiM-(addhAsamae liyamuDuttA divasamahottapakkhamAsA ya" malita, muhUta, hisa, rAta, pakSa, mAsa Adi rUpa kALa ke je Agama dvArA siddha thayela che, tene kevI rIte saMgata mAnI zakAya ? uttara-vyavahAra nayanI dRSTie ja AvalikAdi rUpa kALanI sattA (samayanuM astitva) svIkRta thaI che-nizcayanayanI mAnyatA anusAra te AvalikA Adi rUpa kALanuM astitva ja svIkAravAmAM AvyuM nathI je prakAre purava24i 52bhAzumAna saghAta (sayo) mapasthita (vidyamAna) che, e pramANe AvalikAdikamAM kaI samayane saMdhAta avasthita nathI tethI evuM mAnavuM joIe ke A AvalikAdi rUpa kALanuM kathana vyavahAra nayanA matAnusAranuM kathana che. te kAraNe A prakAranA kathanamAM kaI doSa nathI. (se ta puvvAnuputrI) mA 12nu pUrvAnuvA nu 2135 che. prazna-he bhagavana ! pazcAnupUvanuM kevuM svarUpa che? uttara-(pacchANupuvvI) pazcAnubhUtI mA 42nI 44 4-(addhAsamae, For Private and Personal Use Only
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogandrikA TIkA sUtra 98 pUAnupUAdibhedatrayanirUpaNam 429 kAyA, dharmAstikAyaH, iti vyutkrameNa nirdissttaa| tadetadupasaMharannAha-' se taM' ityAdi, saiSA pazcAnupUrvI ti / athAnAnupUrvI nirUpayati-' se ki taM' ityaadinaa| atha kA sA anAnupUrvI ?-na vidyate AnupUrvI-pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvIdvayarUpA yasyAM sA tathA vivakSitapadAnAmanantaroktakramadvayamumullaGthya parasparasAra saMbhavanirbhanaryasyAM viracanA kriyate sA'nAnupUrvItyarthaH / sAhi-etasyAm-anantarAdhikRtadharmAstikAyAdisambandhinyAm , ekAdikAyAm-eka AdiryasyAM sA tathA tasyAm , puna:-ekotarikAyAm -ekaika uttaraH pravardhamAno yasyAM sA tathA poggalasthikAe, jIvasthikAe AgAlasthikAe, ahamasTikAe dhammasthikAe) addhAsamaya, pudgalAstikAya,jIvAstikAya,AkAzAstikAya, adha. stikAya, dharmAstikAya / isa prakAra jo dharmAdika dravyoM kA vyutkrama se nirdeza hai (se taM pacchANupuvvI) vaha pazcAnupUrvI hai / (se ki aNANu. puthvI) he bhadanta ! anAnupUrthI kA kyA svarUpa hai ? (aNANuputro) uttara- anAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra hai- (eyAe ceva egAi. yAe eguttariyAe cha gacchagayAe seDhIe aNNamaNNabhAso dUrukhUNo) jisa meM pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI ye donoM nahIM haiM usakA nAma anAnupUrvI hai| isameM vivakSita dharmAdika padoM ke anantarokta kramavya ko ullaM. 'ghana karake paraspara saMmbhavita bhaMgoM se una padoM kI viracanA kI jAtI hai isa anAnupUrvI me jo zreNI sthApita kI jAtI hai usameM sabase pahile eka saMkhyA rakhI jAtI haiN| bAda meM eka eka kI uttarottara vRddhi pAgalatthikAe, jIvasthikAe, AgAsasthikAe, ahammatthikAe, dhammasthikAe) addhAsamaya (kALa), pudgalAstikAya, jIvAstikAya, AkAzAstikAya, adhama stikAya ane dharmAstikAya, A prakAre dharmAstikAya Adi dravyone je Ceeliy4 nithAya che, (se ta pacchANupuvvI) tenuM nAma pazcAnupU 0 ? prazna-se ki aNANupuvvI) mApan ! manAnuY=I 2135 3' cha ? uttara-(aNANupuvvI) manAnuSI nu. 2135 2 cha-(eyAe gheva egAiyAe eguttariyAe chagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso dUruvUNo) mA pUrvAnumUvI ane pazcAnupUrvI e bane nathI, tenuM nAma anAnupUrvI che. temAM dharmAstikAya Adi padenA uparyukata bane kamanuM ullaMghana karIne paraspara saMbhavita aMge vaDe te padanI viracanA karAya che. A anAnuvamAM je zreNa sthApita karavAmAM Ave che temAM sauthI pahelAM eka saMkhyA rAkhavAmAM Ave che, tyAra bAda cha saMkhyA sudhI uttarottara ekanI vRti For Private and Personal Use Only
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogazarI saMsyAm punaH- SaDgacchagatAyAm - SaNNAM gaccha H- samudAya :- SaGgacchastaM gatA-mAtA cchatA tasyAM dharmAstikAyAdidravyaSTrakaviSayAyAM zreNyAM=paGktau anyonyAmyAsaH - anyo'nyaM parasparam - abhyAso= guNanam, anyo'nyAbhyAsaH - parasparaguNarUpa:, tathA dvirUponaH = AdyantavivakSArahitaH, evaMrUpA'nAnupUrvI bodhyA / jayamabhiprAyaH - prathamaM vyavasthApitaikakAyA ante ca sthApitaSaTsaMkhyAyAH (1-2-3-4-5-6 ) dharmAstikAyAdi dravyaSTrakaviSayAyAH pateryA parasparaguNane bhaGgakasaMkhA bhavati sA AvantabhaGgakadvayarahitA anAnupUrvI bodhyeti / -sya sUtrasyedaM tAtparyam - pUrvAnupUrvyA hi-prathamaM tAvad dharmAstikAyaH sthApanivyaH, tadanu-adharmAstikAyaH tata AkAzAstikAyaH, ityevaM krameNa ' addhAsamayaH ' ityetatparyantaM sthApanA kartavyA / pazcAnupUrvyA tu prathamam addhAsamayo vyavasthApanIyaH, punAstikAyaH, tato jIvAstikAyaH ityevaM vyutkrameNa 'dharmAstikAyaH ' chaha saMkhyA taka hotI calI jAtI hai, jaise 1-2-3-4-5 -6, phira inameM paraspara meM guNA kiyA jAtA hai jaise 1x2=2*3=6 6x4=24,x5=120, | 120x6=720, isa prakAra anyonyAbhyastarAzi vana jAtI hai| isameM se Adi anta ke do bhaMga karane para anAnupUrvI bana jAtI hai isa sUtra kA tAtparya yaha hai ki pUrvAnupUrvI meM pahile dharmAstikAya sthApita ho jAtA usake bAda adharmAstikAya, usake bAda AkAzAstikAya' usake bAda jIvAstikAya, phira punalAstikAya aura phira addhA smy| isa kramase yahAM chaha dravyoM kA sthApana hotA hai| tathA paJcAnupUrvI meM pahile aDhA samaya 'phira pudgalAstikAya, bAda meM jIvAstikAya, phira akAzAstikAya atI rahe the, prema he 1-2-3-4-5-6 yAra mAha temAM parasparanA gura zvAsAM bhAve che. bhe 1x2=2 / 2X3=6 | 1x4=24 / 2445= 120, 12049=720 A rIte anyAnyAbhyasta rAzi khanI jAya che. temAMthI zarU mAMtanA eka bhaMga ane anya eka bhaMga ochA karI nAkhavAthI anAnusudhI manI jAya che A sUtranA bhAvAya nIce pramANe che-- pUrvAnupUrvImAM pahelAM dharmAstikAya sthApita thAya che, tyAra bAda adharmAstikAya, tyArabAda AkAzAstikAya, tyAra bAda jIvAstikAya, tyAra da puddagalAstikAya ane tyAra bAda ahvAsamaya (kALa) sthApita thAya che. mA krame cha dravyenu pUrvAnupUrvI mAM sthApana thAya che. padmAnupUrvImAM pahelAM addhA samaya, tyAra bAda puddagalAstikAya, tyAra A vAstikAya, tyAra bAda mAstikAya, tyAra bAda zaSAstikAya For Private and Personal Use Only
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - jogavanikA TIkA sUtra 99 pudgalAstikAyamadhikRtya dravyatrayanirUpaNam // itastatparyanta sthApanA krtvyaa| anAnupUrdhyA tu pUrvAnupUrvIpazcAnupUrvIsthAna vyutkramobhayaM parityajya yathAruci sthaapnaakrtvyeti| prastutasUtramupasaMharannAi' se taM ' ityAdi / saiSA'nAnupUrvIti ||suu0 98 // ityaM dharmAstikAyAdIni SaDapi dravyANi pUrvAnupUAditvenodAhatAni / samvatyekaM pudgalAstikAyamadhikRtyAha - mUlam ahavA ovaNihiyA davANupuvI tivihA paNNattA, taM jahA-punvANuputvI pacchANupuvvI annaannupubbii| se kiM taM puvvANuputrI? puvvANupuvI paramANupogale duppaesipa tippapasie jAva dasapaesie saMskijjapaesie asaMkhijjapaesie annNtpesie| se taM puvvaannupubbii| se kiM taM pacchANupuvI? pacchANupuTavI aNaMtapaesipaasaMkhijjapaesie saMkhijjapaesie jAva dasapaesie jAva tippaesie duppaesie prmaannupoggle| se tNpcchaannupuvii| se kiM taM aNANupuvI ? aNANupuThanI eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe aNaMtagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durukhuunno| se taM aNANupuvI / se taM ovaNihiyA dvvaannupuvii| se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairittA pAda adharmAstikAya aura phira dharmAstikAya isa vyutkrama se 6 dravyoM kA sthApana kiyA jAtA hai| parantu anAnupUrvI meM ina donoM prakAra ke pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI rUpa krama vyutkrama kA parityAgakara yathArUci 6 dravya sthApita kiye jAte haiM / (se taM aNANupuvvI) isa prakAra yaha anAnupUrvI kA svarUpa haiN| // sU0 98 // ane tyAra bAda dharmAstikAya, A prakAranA ulTA kramathI 6 dravyonuM sthApana karAya che paraMtu anAnupUvImAM te pUrvAnavInI jema cha dravyanA sIdhA kamane ane pazcAnupUvInI jema temanA ulTA kramane ane yathAruci (bhanana game te zata) 7 vyA 285 42pAmA mAve cha (se ta aNANupuvI) mA bhAnu manAvI 2035 che. // 18 // For Private and Personal Use Only
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyAgavArasUtra dvaannupuvii| se taM no Agamao dvvaannuputvii| se taM davvANupuvI ||suu099|| yA-athavA-aupanidhikI dravyAnupUrvI trividhA prAptA, tadyathA-pUrvAna pUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI-paramANupudalo dvipadezikaH tripradeziko yArat dazamadezikaH saMkhyeyapradezikaH asaMkhyeyapadezikA anantamadezikaH / saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnu atha sUtrakAra eka pudgalAstikAya ke Upara tInoM kI ghaTanA karate haiM"ahavA ovaNihiyA" ityaadi| zabdArtha-( ahavA) athavA- (ovaNihiyA vANupuvvI)opanidhi kI dravyAnupUrvI (tivihA paNNattA) tIna prakAra kI kahI gaI haiN| (taM jahA) ve prakAra ye haiM- (puvANupunvI ) pUrvAnupUrvI (pacchANupuccI ) pazcAnupUrvI (bhaNANupuvvI) aura anaanupuurvii| (se kiM taM puvvANupuvvI) he bhadanta ! pUrva prakrAnta pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? (puvvANupuvvI) uttara-pUrvAnupUrvI isa prakAra se haiM-(paramANupuggaLe duppaesie tippaesie jAva dasapaesie saMkhijjapaesie asaMkhijjapaesie aNaMta. paesie) paramANupudgala, dvipradezI, tripradezI yAvat dazapradezI, saMkhyAtamadezI, asaMkhyAta pradezI, anaMtapradezI skaMdha-isa kramase yaha pudgalA. have sUtrakAra eka pudgalAstikAya upara A traNenI ghaTanA (sthApanA) kare che"hvaa bhovaNihiyA" tyAhi AvsI4-(ahavA) athavA (bhovaNihiyA davANupuSI) gopanidhi iyAnubhavI (tivihA paNNattA) 11 12nI 6 . (taMjahA) te 15 // 2 // nIya pramANe che-(puvANupuvvI, pacchANupubbI aNANupuvvI) (1) prAnubhUtI (2) pakSAnubhUtI (3) manAnubhUtI 18-(se kiM ta' puvANuputrI ?) 3mapan ! nAnu 2135 3 ch| uttara-(puvvANupuvvI) pUrvAnubhUtIna 2135 mA 52nu 55 4 the(paramANupuggale, duppaesie tippaesie jAva dasapaesie, saMkhijapaesie, asaMkhi. jjapaesie, aNaMtapaesie) 525 pusa, viprAH45, vipazi245, dasa pradezI paryantanA skaMdha, saMkhyAta pradezIskaMdha, asaMkhyAta pradeza adha ane anaMta pradezI kaMdha A kremapUrvakanI pudgalAsitakAya saMbaMdhI je AnaYssii), (se ta' puvvANuputrI) taka pAnubhUtI 47 he. For Private and Personal Use Only
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir na banuyogacandrikA TIkA sUtra 99 pudgalAstikAyamadhikRtya dravyatrayanirUpaNam 433 pUrvI-anantapradezikaH asaMkhyeyamadezika saMkhyeyapradezikoM yAvad dazapadeziko yAvat tripradeziko dvipadezikaH paramANupudgalaH / saiSA pazcAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI etasyAmeva ekAdikAyAmekotarikAyAmanantagacchaMgatAryA zreNyAm anyo'nyAbhyAso dvirUponaH / saiSA'nAnupUrvI / saiSA aupanidhikI dravyAnupUrvI / saiSA jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktA dravyAnupUrvI / saiSA noAgamatoM myAnupUrvI / saiSA dravyAnupUrvI ||suu0 99 // TIkA-'ahavA' ityAdi athavA-punaH pudgalAstikAyamAzritya aupanidhikI dravyAnupUrvI pUrvAnupUrvI mayAnupUrNanAnupUrvI bhedetrividhA prjnyptaa| tatra-paramANupudgalo dvipradezika ityAdikrameNa-'anantapradezikaH' iti paryantaM puurvaanupuurvii| tathA-vyu-krameNa 'anantapradezikaH' ityArabhya 'paramANupudgalaH' iti paryantaM pazcAnupUrvI / anAnukiAya saMbaMdhI (se ta puvvANuputrI) pUrvAnupUrvI hai / (se kiM taM pacchA. gupuvI) he bhadanta ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai? ___ uttara- (pacchANupuSvI )pazcAnupUrvI isa prakAra se hai-(aNaMtapaesie asakhijjapaesie, saMkhijjaeesie jAva dasapaesie jAva tippaesie duppaesie paramANugeggale ) jaba pudgalAstikAya anaMta pradezika, asaMkhyAta pradezika, saMkhyAta pradezika, yAvat dazapradezika yAvat vinadezika vipradezika aura paramANupudgala isa vyutkrama se parigaNita ho taba (se taM pacchANupuvvI) vaha pazcAnupUrvI hai| (se kiM taM aNANupuvvI) he bhadanta ! anAnupUrvI kyA hai ? ___uttara-(aNANupuvvI) anAnupUrvI isa prakAra se haiM (eyAeceva egA. iyAe eguttariyAe aNaMtagacchagayAe seDhIe-aNNamaNNanbhAso durU prazna-(se ki ta panchANupubbI?) 3 san ! pazcAnupUrvAnuM s135 cha ? uttara-(pacchANupubbI) 5zcAnupUvIrnu bhA 2nu 2135 che-(aNaMtapaesie, asaMkhijapaesie, saMkhijjapaesie jAva dasapaesie jAva tippaesie, duppaesie, paramANupoggale) byAre rataya mAnata prazikSa, sasa khyAta pradezika, saMkhyAtapradezika, dasapradezika, navapradezika Adi traNa pradezika paryantanA skalparUpe ane dvipradezika skaMdha ane paramANu pudgala, A prakAre Seel bhathI parizayita thAya che, tyAre (se ta pacchANupuvI tara 5zvAnu. pUrva kahevAya che. prazna-(se kitaaNANupuvI!) maga! manAnuSI nu21353 hAya cha? uttara-(aNANupuvvI) manAnuSI ne 2135 mA prAnuche-(eyAe ceva ma0 55 For Private and Personal Use Only
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasane pUrvI tu ekAdikAyAmekotarikAyAm anantagacchagatAyAm-ekottaravRddhimatska; ndhAnAmanantatvAt skandhA anantAsteSAM gaccha: samudAyastaM gatA-mAptA tasyAM tathAbhUtAyAm etasyAM paramANupudgalAdArabhya anantapradezaparyantAyAmeva zreNyAM= paMktI, sA anyo'nyAbhyAsaH parasparaguNanarUpA dvirUpona: AdyantasthabhaGgadvayarahitA ca bodhyaa| nu yathaikaH pudgalAstikAyaH pUrvAnupUrvyAditvenodAhRtaH, tathaivAnye'pi kayaM nodAhRtAH ? iti cet , ucyate-iha pUrvAnupUryAdivicAre paramANvAdidravyANAM vRNo) jisameM purvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI ye donoM nahIM haiM usakA nAma anAnupUrvI hai yaha pAta pahile kaha dI gaI hai| isameM vivakSita padoM ke anantarokta kramavaya ko ulaMghana karake paraspara saMbhavita bhaMgA se una padoM kI viracanA kI jAtI hai| usameM sabase pahile ekapradezI paramANupudgala kI sthApanA kI jAtI hai / phira bAdameM dvipradezI skaMdha Adi kI / isa prakAra eka eka 2 pradeza kI vRddhi karate 2 jaba anaMta pradezI skaMdhataka sthApanA ho cukatI hai-taba ina saSakI zreNI bana jAtI hai| isa zreNI-paMkti meM ekottara vRddhivAle skaMdha anaMta ho jAte haiN| phira inameM paraspara meM guNA kiyA jAtA hai / jo mahArAzirUpa saMkhyA AtI hai usameM Adi aura anta ke do bhaMga karanepara anAnupUrvI yana jAtI hai| zaMkA-jaise eka pugadlAstikAya pUrvAnupUrvI Adi rUpase udAhata egAiyAe eguttariyAe bhaNatagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAsA durupUNo) mA pUrvanupUrvI ane pakSApUvI, e mane nathI, tenuM nAma anAnupUrvI che, e vAta pahelAM prakaTa karavAmAM AvI cukI che temAM vivakSita padenA (paramANu pudgala AdinA) uparyukta bane kamano parityAga karIne paraspara saMbhavita aMge vaDe te padenI viracanA karavAmAM Ave che. temAM sauthI pahelAM eka pradezI paramANu pudgalanI sthApanA karavAmAM Ave che ane tyAra bAda dvidezI skaMdha AdinI sthApanA karAya che. A rIte eka eka pradezanI vRddhi karatAM karatAM jayAre anaMta pradezI skaMdha sudhInI sthApanA thaI jAya che, tyAre te badhAnI eka zreNI banI jAya che. A zreNI-paMktimAM uttarottara ekanI vRddhivALA skaMdha aneka thaI jAya che. tyAra bAda parasparane guNAkAra karavAmAM Ave che. A A rIte je mahArAzi rUpa saMkhyA Ave che temAMthI pahelo ane chelle, e be bhaMga kamI karavAthI anAnupUrvI banI jAya che. ma-je rIte eka pugalAstikAyane udAharaNa rUpa laIne tenI pUrva For Private and Personal Use Only
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'anuyogacandrikA TIkA sUtra 99 pudgalAstikAyamadhikRtya medatrayanirUpaNam 435 paripATayAdilakSaNaH kramaH prakrAntaH / sa ca dravyabAhulye satyeva saMbhavati / na cAsti dharmAstikAye, adharmAstikAye, AkAzAstikAye ca pudgalAstikAyavad dravyabAhulyam ekaika dravyatvAtteSAm / jIvAstikAye tvanantajIvadravyANAM savAda 1 pyasti dravyabAhulyam, tathApi paramANudvimadezikAdiSu yathA pUrvAnupUrvItvAdihetuH pUrvapazcAdbhAvo vidyate, na tathA jIvadravyeSu pratyekajIvasyAsaMkhyeyapradezasvena sarvajIvAnAM tulyapradezatvAt / paramANuddhipradezikAdidravyANAM tu viSamapradezikatvAt pUrvapadbhAvo vidyte| tathA addhAsamayasyApi ekasamayarUpatvAdeva huA hai- udAharaNa se upasthita kiyA gayA hai vaise hI anya dharmasti kAya Adi dravya kyoM nahIM udAhRta kiye gaye haiM / uttara- yahAM pUrvAnupUrvI Adi ke vicAra meM paramANu Adi dravyoM kA paripATIrUpakrama prakrAnta kathana meM calarahA hai, so vaha krama dravyakI bahulatA me saMbhavita hotA hai-bana sakatA hai dharmAstikAya meM, adharmAstikAya meM aura AkAzAstikAya meM pugadlAstikAya kI taraha yaha dravyavAhulya nahIM hai kyoMki saba ekaeka dravyarUpa mAne gaye haiM / yaha yadyapi jIvAstikAya meM anaMta jIvadravyoM kI sattA hone ke kAraNa dravyabAhulya hai, parantu phira bhI paramANuoM meM evaM dvipradezI skaMdha AdikoM meM jaisA pUrvAnupUrvI Adi kAraNabhUta pUrva pazcAdbhAva vidyamAna hai vaisA jIvadravyoM meM nahIM hai| kyoMki pratyeka jIva asaMkhyAta pradezavAlA hai| isaliye samasta jIvoM meM tulya pradezatA hai paramANuoM evaM dvipradezika nupUrvI Adinu nirUpaNu karavAmAM Avyu che, eja pramANe dharmAstikAya Adi anya drAne udAharaNarUpe kema levAmAM AvyAM nathI ? uttara-ahI* pUrvAnupUrvI AdinA vicAra karatAM paramANu AdidrabyAnA paripATI rUpa krama (anukrama) prastuta kathanamAM pratipAti thaI rahyo che. tethI A kathana dravyanI ahutAmAM ja sabhavI zake che. dharmAstikAya adharmAstikAya ane AkAzAstikAyamAM pudgalAstikAyanI jema A dravyabAhulyane sadbhAva nathI, kAraNa ke temane te eka eka dravyarUpa mAnavAmAM Avela che. jo ke jIvAstikAyamAM anaMta jIvadrabyAnI sattA (astitva) hAvAne kAraNe dravyakhAhulya che, parantu paramANuomAM ane dvidezI 'dha AdikAmAM jevA pUrvAnupUrvI AdinA kAraNabhUta pUpazcAt bhAva vidyamAna che, evA jIva dravyeAmAM nathI, kAraNa ke pratyeka jIva asaMkhyAta pradezavALA che tethI samasta jIveAmAM tulya (samAna) pradezatA che. paramANue ane dvipradezika Adi byAmAM te viSama For Private and Personal Use Only
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadArasale pUrvAnupUrvItvAdyasaMbhavaH, ato'tra pudgalAstikAya eva pUrvAnupUrtIsvAdikodAratA, natvanye dharmAstikAyAdaya iti| ___ tadetadupasaMharannAha-' se taM' ityAdi / saiSA anAnupUrvIti / aupanidhikI dravyAnupUrvI sampUrNati sUcayitumAha- se taM ovaNihiyA' ityAdi / saiSA aupanidhikI dravyAnupUrvIti / jJAyakazarIramadhyazarIravyatiriktA dravyAnupUrvIsaMpUrNeti sUcayitumAha-' se taM jANayasarIrabhaviyasarIra vairittA' ityAdi-saiSA jJAyakamAdi dravyoM meM to viSamapradezikatA hai isaliye vahAM pUrvapazcAdbhAva hai| tathA jo addhAsamaya hai vaha ekasamayarUpa hai isaliye usameM bhI pUrvAnu pUrvI Adi saMbhavita nahIM haiM isaliye pugadlAstikAya hI pUrvAnupUvI AdirUpa se udAhRta kiye gaye haiM anya dharmAstikAya Adi dravya nhiiN| (se taM aNANupuvvI) isa prakAra yaha anAnupUrvI hai / (se taM ovaNihiyA davvANupucI ) yahAMtaka pUrva prakAnta aupanidhiko dravyAnupUrvI kA kathana kiyA gayA hai / (se taM jANayasarIrabhaviyasarIravAritA davvANupunvI) isa prakAra aupanidhikI dravyAnupUrvI kA kathana samAsa hote hI jJAyaka zarIra bhavya zarIravyatirikta dravyAnupUrvI samApta ho jAtI hai / (se tano Agamao davANupuvI-se taM davANupunvI) isa kathana kI samApti hote hI noAgama ko Azrita karake jAyamAta dravyAnupUrvI kA svarUpa samApta ho jAtA hai / isaprakAra yaha dravyAnupUrvI hai| pravezikatA che, tethI tyAM pUrvapazcAdbhAva che. tathA je addhA samaya saMbhavita nathI tethI pudgalAstikAyanuM ja pUrvAnupUrvI Adi rUpe udAharaNa ApavAmAM AvyuM che, anya dharmAstikAya Adi dravyonuM te prakAre udAharaNa ApavAmAM mA0yu nathI. (se ta aNANuputrI) 0 Rnu manAnubhUtIna 2135 che. (se ta ovaNihiyA davvANupuvvI) mI sudhImA pUrva prastuta bhopanidhihI dravyAnupUvI 4thana 42vAmA mAya che. (se taM jANayasarIrabhaviyasarIraSaDarittA davvANupuvvI) mA rIte bhopanidhisI dra0yAnubhUtI 4 4thana 53 yatai ja, jJAyaka zarIra ane bhavya zarIrathI bhinna evI dravyAnuvanuM varNana paNa mI samAsa thAya che. (se ta' noAgamao dudhANuputrI-se ta davANuputrI) mA yananI samApti thaI javAthI nAAgamane AdhAre je dravyAnupUvI bane che tenA svarUpanA nirUpaNanI paNa samApti thaI jAya che. A prakAranuM A dravyAnuyUvA na 2135 che. For Private and Personal Use Only
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA ThIkA sUtra 99 pudgalAstikAyamadhikRtya medatrayanirUpaNam / zIrabhavyazarIravyatiriktA drvyaanupuurtiiti| nobhAgamato dravyAnupUrvI saMpUrNetri sacayitumAha-' se taM no Agamao' ityAdi-saiSA no Agamato dravyAnupUrvI tri| vyAnupUrvI sampUrNeti sUcayitumAha- se taM' ityAdi-saiSA drvyaanupuurviiti|suu.19|| bhAvArtha-isa sUtradhArA sUtrakArane pudgala dravya ko lakSya karake aupani trikI dravyAnu pUrvI kI vividhatA usapara ghaTita kI hai| yaha to pahile se jJAta ho cukA hai ki vivakSita dravya vizeSa ke samudAya meM jo prathama khya hai usase lekara kramazaH antima dravyataka jo paripATI sthApita kI jAtI hai vaha AnupUrvI hai| yahAM pudgaladravya ke Upara sUtrakAra ko yaha ghaTita karanI hai, ataH ve usake ekamadeza se lekara kramazaH ananta pradezI skaMdha taka banAte haiM / isa prakAra ekAdezI pugalaparamANu yaMda pudralAstikAya dravya kA prathama dravya jAnanA caahiye| isake bAda eka pradezotsara vRddhi karate calA jAnA cAhiye / isase vipradezI skaMdha sipradezI skaMdha, catuSpadezI skaMdha paMca pradezI skaMdha, Adi anaMta prade. zrI skaMdha taka anaMta podgalika skaMdha bana jAte haiM / taba inakI sthApanA isa prakAra se kI jAtI hai-eka pradezI paramANu pudgala, dipradezI skaMdha vyaNuka, tripradezI vyaNuka catuSpradezI skaMdha caturaNuka ityAdi / isa prakAra kI yathAkrama kI gaI yaha sthApanA pUrvAnupUrvI hai| tathA isI sthApanA bhAvArtha-A sUtramAM sUtrakAre pugala dravyane anulakSIne aupanidhi kI dravyAnupUrvInI vividhatAnuM pratipAdana karyuM che e vAta te pahelAM prakaTa thaI cukI che ke vivakSita dravyasamudAyamAM je paheluM dravya hoya te dravyathI zarU karIne anukrame chelA dravya sudhInI je paripATI (anukrama) sthApita karavAmAM Ave che, tenuM nAma AnupUrvI che. ahIM pudgala dravya sAthe sUtrakAra te AnupUvane ghaTAvavA mAge che tethI temaNe tenA eka pradezathI laIne anaMtapradeza sudhInA anaMta skaMdha banAvyAM che. A rIte eka pradezI mugala paramANune pulAstikAyanuM prathama dravya samajavuM joIe tyAra bAda eka eka pradezanI vRddhi karatAM karatAM AgaLa vadhavuM joIe. A rIte pridezI skaMdha, tripradeza skaMdha, cAra pradezI skaMdha, pAMca pradezI aMdha Adi anaMta pradezI paryantanA anaMta paugalika dha banI jAya che. tyAre temanI sthApanA A pramANe karavAmAM Ave che-eka pradezaparamANu yuddhala, dvizI madha dvacaka, tripradezI kaMdha triaNuka, catuSpadezI AMdha caturaNuka, ItyAdi A prakAranA sIdhA kramapUrvaka je sthApanA karavAmAM Ave che tenuM nAma paNawvI che. eja sthApanAmAM chellA dravyane anapradeza dhane le For Private and Personal Use Only
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArA meM jaya antimAdi dravya ko prAthamika rUpa dekara vyutkrama se sthApita kiyA jAtA hai to vahI pazcAnupUrvI kahalAtI hai tathA svecchAnusAra kramavyutkrama kA ullaMghana karake pudgalAstikAya ke dravyoM kA jo sthApanA karanA hotA hai vaha anAnupUrvI hai| jaise ise yoM samajhanA cAhiye ki caturaNuka ke bAda ekapradezIpudgala paramANu kA, isake bAda SaTprade sI pudgalaskaMdha kA isake bAda asaMkhyAta pradezI skaMdha Adi kAsthApana karanA Adi / jJAyakazarIrabhayazarIra vyatirikta dravyAnupUrvI pahile do prakAra kI mUtrakAra ne kahI hai isameM anopanidhikI dravyAnupUrvI ke viSaya meM sUtrakAra ne bahuta adhika vistRta vivecana kiyA hai| aupanidhi kI dravyAnupUrvI pUrvAnupUrvI Adi ke meda se yaha tIna prakAra kI kahI gaI hai| eka pudgalAstikAya ke Upara jo pUrvAnupUrvI Adi kI ghaTanA sUtrakAra ne kahI hai usakA kAraNa yaha hai ki unameM hI dravyaSaSTalatA hai| "AkAzAdekadravyANi" arthAt-AkAza paryantake tIna dravya-arthAt dharmAstikAya, adharmAstikAya, aura AkAzAstikAya ye tInoM dravya eka dravya vAle hote haiM, tadanusAra dharmAstikAya Adi tIma mUkIne ulaTA kramathI jyAre drone sthApita karavAmAM Ave che, tyAre tene pazcAtupUva kahe che tathA uparanA bane kemanuM ullaMghana karIne pitAnI IcchAnusAra jugalastikAyanA dravyonI je sthApanA karavAmAM Ave che tene anAnupUrvI kahe che. jema ke caturaNuka skaMdhanI pahelAM sthApanA karavI, tyAra bAda eka pradezI yugala paramANunI, tyAra bAda cha pradezI pudgala skaMdhanI sthApanA karavI, tyAra bAda asaMkhyAta pradeza skaMdha AdinI sthApanA karavI tenuM nAma anAnupUrvI che. jJAyaka zarIra ane bhavya zarIrathI bhinna evI dravyAnupUrvInA sUtrakAre be prakAra pahelAM prakaTa karyA che. temAMnA anaupanipikI dravyAnupUrvI nAmanA bIjA prakAranuM te khUba ja vistArapUrvaka pahelAM varNana karavAmAM AvyuM che. A aupanidhikI dravyApUvInA parvanupUrvI Adi traNa bhedanuM nirUpaNa paNa pahelAM sUtramAM karavAmAM AvyuM che. tyAra bAda sUvakAre eka pudgalAstikAyanA pUrvAnupUrvI Adi svarUpanuM nirUpaNa karyuM che, paNa dharmAstikAya Adi drAmAM e pramANe karavAmAM AvyuM nathI, kAraNa ke pagalAstikAyamAM ja dravyabAhulyane sadUbhAva-dharmAstikAya AdimAM dravyabAhulya nathI. "AkAzAdekadravyANi" mA 4thana anusAra yastAya mAhi traya vyomai. For Private and Personal Use Only
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 100 kSetrAnupUrvInirUpaNam itthaM dravyAnupUrvImuktvA sampati kSetrAnupUrvImAha mUlam-se kiM taM khettANupuThavI ? khettANupuvI duvihA paNNattA, taM jahA-ovaNihiyA ya aNovaNihiyA y| tattha NaM jA sA ovaNihiyA sA tthppaa| tatthaNaM jAsAagovaNihiyA sA duvihA paNNattA, taM jahA-NegamavavahArANaM 1, saMgahassa 2 ya ||suu0100|| chAyA-atha kA sA kSetrAnupUrvI ? kSetrAnupUrvI dvividhA prAptA, tadyathAaupanidhiko ca anaupanidhikI ca / tatra khalu yA sA aupanidhikI sA sthaapyaa| dravyoM meM dravya bahulatA nahIM hai| jIvAstikAya meM yadyapi dravya bAhulya haiparantu pudgala kI taraha vaha dravya pAhulya eka 2 jIva dravya meM kramazaH nahIM hai, kyoMki pratyeka jIvadravya asaMkhyAta pradezI haiM / isa prakAra isa kathana ke samApta hote hI no Agama kI apekSA lekara dravyAnupUrvI kA svarUpa kathana samApta ho jAtA hai| suu099|| aba satrakAra kSetrAnupUrvI kA kathana karate haiM_ "se ki taM khesANupunvI" ityAdi / zabdArtha- (se kiM taM khettANupuvvI) he bhadanta ! kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai? uttara-(khetANupumvI duvihA paNNatA) kSetrAnupUrvI do prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) jaise (moSaNihiyA yabhaNovaNihiyA ya)1 aupanidhiko dravyabAlyane abhAva che. jIvAstikAyamAM be ke dravyabAhulya che kharuM, paratuM pAgalanI jema te vyabAhulya eka eka chavadravyamAM kamazaH nathI, kAraNa ke jIvadravya asaMkhyAta pradeza che. A rIte A kathana samApta thaI jatA AgamanI apekSAe dravyAnupavInA svarUpanuM kathana samApta thaI jAya che. sU9yA have sUtrakAra kSetrAnupUrvInuM nirUpaNa kare che- " se ki ta khettANupubbI" tyA sAtha-(se ki khetAgupunnI !) he bhagavan! trAnubhUtIna 51351 uttara-(khettANuputvo duSihA paNNatvA) trAnubhUtI' meM prA2nI 400(taMjahA) te 2 re nI prabhA -(govaNihiyA ya aNoSaNihiyA) (1) For Private and Personal Use Only
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tatra khalu yA sA anaupanidhikI sA dvividhA prajJaptA, tadyathA-naigamavyavahArayoH1, saMprahasya 2 ca // 90 100 // TIkA--' se ki taM' ityAdi vyAkhyA pUrvavad bodhyA ||muu0 100 // kSetrAnupUrvI, dUsarI anopanidhi kI kssetraanupuurvii| (tattha NaM jA sA ovaNihiyAsI ThappA) inameM jo aupanidhi kI kSetrAnupUrvI hai vaha alpa viSayavAlI hone ke kAraNa arthAt usakA viSaya vizeSa vivecanA karane ke yogya na hone se-isa samaya vyAkhyA nahIM kI jAtI hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki prathama naMbara kI hone ke kAraNa sUtrakAra ko sabase pahile auka vidhi kI kSetrAnupUrvI kA vivecana karanA kartavya hai| parantu aisA na karake ve pahile anaupanidhi kI kSetrAnupUrvI kA jo vivecana kareMge isakA kAraNa yaha hai ki aupanidhikI kSetrAnupUrvI ko viSaya vizeSa vaktavya ke yogya nahIM hai / kyoM ki usakA viSaya alpa hai| isaliye (tasthaNaM jA sAaNovaNihiyA sAduvihA paNNattA) inadonoM AnupUrviyoM meM jo anaupanidhikI kSetrAnupUrNa hai usakA vistRta vivecana karane ke abhiprAya se sUtrakAra kahate haiM ki vaha do prakAra kI kahI gaI hai| (kta jahA ) ve usake prakAra ye haiM-(NegamavavahArANaM 1 saMgahassa 2) eka bhopaniSiI kSetrAnubhUtI', mane (2) manopanidhihI kSetrAnubhUtI (tatthaNa jA mA bhovaNihiyA mA ThappA) tamAthI re mopaniSiI kSetrAvI chate 15 viSayavALI hovAne kAraNe eTale ke tene viSaya, vizeSa vivecana karavA yogya nahIM hevAne kAraNe, tenuM nirUpaNa sUtrakAra A sUtramAM karaze nahIM paNa pAchaLanA sUtramAM karaze je ke krama anusAra te te pahelI hevAthI tenuM nirUpaNa pahelAM thavuM joIe paraMtu sUtrakAre ahIM anaupanidhikI kSetrAnupUvanuM nirUpaNa pahelAM karyuM che kAraNa ke opanidhikI kSetrAnupUrvIne viSaya alpa hovAthI tenuM vizeSa vaktavya karavAnuM nathI. paraMtu anopanidhikI kSetrAnuvane viSaya vistRta vivecana karavA gya che. tethI sUtrakAra ahIM pahelAM anopanidhi: dravyAnupUrvAnu ni3555 49 che 3-(tattha Na jA mA aNobANihiyA sA duvihA paNNattA) ta bhanne bhAnupUvI somAnI 2 manIpAnAhI kSetrAnupUrvA che tenA me // 2 46 // cha. (taMjahA) te // 2 // nAya pramANe(gaigamavavahArANa, saMgahassa) (1) nAmavyavahAra nayabhata manopanivihI kSetrA. For Private and Personal Use Only
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 101 kSetrAnupUrvInirUpaNam tatra naigamavyavahArasammatA kSetrAnupUrvI nirUpayitumAha- mUlam-se kiM taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA khettANupuvI? NegamavavahArANaM aNovaNihiyA khettANupucI paMcavihA paNNattA, taMjahA-atthapayArUvaNayA1,bhaMgasamukttiNayAra,bhaMgo padasaNayA3, samoyAre4, aNugame ||suu0 101 // - chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayoH anaupanidhikI kSetrAnupUrvI 1 negamavyavahArayoH anaupanidhikI kSetrAnupUrvI paJcavidhA prajJaptA, tadyathA-arthapadamarUpagatAra, bhaMgasamutkIrtanatA2, bhaMgopadarzanatA3, samavatAra:4, anugmH5||suu.101|| TIkA-se ki taM' ityAdi atha kA sA naigamavyavahArasammatA anaupanidhiko kSetrAnupUrvI ? iti ziSya mnaa| uttaramAha-'negamavavahArANaM aNoraNihiyA' ityaadi| naigamavyavahArayoH naigamavyavahAranayasaMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI aura dUsarI saMgrahanayasaMmata anaupanidhikI kssetraanupuurvii| isa sUtra kI vyAkhyA pahile kI taraha jAnanI cAhiye // sU0 100 // aba naigamavyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvI kA kathana sUtrakAra karate hai"se ki taM gamayavahArANaM" ityAdi / - zandArtha-he bhadanta ! negama aura vyavahAranaya saMmata anopanidhi kI kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? / uttara-(aNovaNihiyA khettANupuvvI) anaupanidhikI kSetrAnu pUrvIkA svarUpa isa prakAra se hai-(paMcavihA paNNattA) yaha naigamavyavahAranayasaMmata anopanidhikI kSetrAnupUrvI pAMca prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) ve prakAra ye hai-(asthapayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA namUvI (2) saMgrahanayasaMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI A sUtranI vyAkhyA AgaLa kahyA pramANe samajavI. sU0100 have sarakAra nigamavyavahAra saMmata kSetrAnupUrvInuM nirUpaNa kare che"se kiM taM gamavavahArANa" tyAha zabdArtha-prazna-he bhagavana! naigama ane vyavahAra nayasaMmata anopani. dhikI kSetrAnupUvInuM svarUpa kevuM che? uttara-(aNovaNihiyA khevANupuvvI) anIpativihI kSetrAnubhUtIna 135 bhAnu -(paMcavihA paNNattA) mA nAma ane vyavasAranayasa mata bhApani kSetrAnuSI pAya mAranI hI che. (taMjahA) prhaa| naye prabhA -(matyapayaparUvaNayA, bhaMgasamuktiNayA, bhaMgovadasaNayA, samoyAre, bazu. For Private and Personal Use Only
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir VER enginee anaupanidhikI kSetrAnupUrvIkSetraviSayA AnupUrvI pazcavidhA majhasA, tadyathA artha padarUpaNA, bhatkIrttanatA 2, bhaGgopadarzanatA 3, samavatAraH 4, anu gama 5, iti // 101 // mUlam - se kiM taM gamavavahArANaM atthapayaparUvaNayA ? gama! vavahArANaM aDapayaparUvaNayA tippaesogAde ANupuvI jAva dasapapasogADhe ANupubbI jAva saMkhijapae sogADhe ANupuvvI asaMkhijapaesogADhe ANupuvI / egapaesogADhe amANupuvvI / duSparasogADhe avatavvae tippaesogADhA ANupuvIo jAva dasapapasogADhA ANupubbIo jAva asaMkhijapaesogADhA aannupuviio| egapaesogADhA aNANupuvvIbho / duppaesoDhA avasa vvaaii| se taM gamavavahArANaM atthapayaparUvaNayA ||suu0 102 // chAyA - atha kA sA naigamavyabahArANAm arthapadaparUpaNatA ? naigamavyavasa rANAm arthapadaprarUpaNatA - tripadezAvagADha AnupUrvI yAvad dazapradezAvagADha Anu 2, bhaMgovadaMsaNayA 3, samoyAre 4, aNugame) arthapadaprarUpaNatA bhaMgasa samutkIrtanatA, bhaMgopadarzanatA, samAvatAra aura anugama ina saba zabdoM kI vyAkhyA pIche 74 veM sUtrameM kI jA cukI hai / sU0 101 // f aba sUtrakAra naigamavyahAramaya saMgata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kA jo prathama bheda arthapadaprarUpaNatA hai usakA kathana karate haiM"se kiM taM gamavavahArA" ityAdi / zabdArtha- 'se kiM taM gamavavahArANaM atthapayaparUvaNayA?' he bhadanta ! naigamavyavahAranaya saMmata arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? game) (1) artha a3patA, (2) bhagasabhuDIta navA (3) bhagoyaharzanatA, ' (4) samavatAra, ane (5) anugama A pAMce zabdonI vyAkhyA AgaLa 74mAM sUtramAM ApavAmAM AvI che te tyAMthI vAMcI levI, pra0101 have sUtrakAra naigamavyavahAranayasa'mata anaupaniSikI kSetrAnupUrvInA atha padaprarUpaNutA nAmanA pahelA bhedanu nirUpaNa kare che-- " se kiM taM NegamavavahArANaM " tyAhi zabdArtha - (se kiM taM NegamavavahArANaM atthapayaparUvaNayA 1) he bhagavan ! nAma ane vyavahAra nacasa'mata apapaNutAnuM svarUpa kevuM che ? For Private and Personal Use Only
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir agalrefront der sUtra 102 arthapadaprarUpaNA pUrvI yAvatsaMkhyeyapradezAvagADhaH - AnupUrvI asaMkhyeyapradezAvagADha AnupUrvI / ekapradezAvagADhaH anAnupUrvI / dvipadezAvagADhaH avaktavyakam / tripadezAvagADhA AlupUrvyaM yAvad dazapradezAvagADhA AnupUrvyo yAvad asaMkhyeyapradezAvagADhA aanupuurvyH| ( gamavavahArANaM asthapathaparUvaNayA ) OM uttara- naigamapava hArana saMmata arthapada prarUpaNatA kA svarUpa isa prakAra se hai- ( tippaesAgADhe ANupubbI, jAva dasapaesogAr3he ANupuvI jAva saMkhijjapae sogADhe ANupuvI, asaMkhijjapaeso gADe ANupuvI ) tryaNuka skaMdha Adi rUpa artha se yukta athavA vyaNuka skaMdha AdirUpa artha ko viSaya karanevAlA jo pada hai usakA nAma arthapada hai / isa artha kI pravaNatA karane kA nAma arthapadaprarUpaNA hai / tIna AkAza pradeza meM sthita dravyaskaMdha AnupUrvI hai / yAvat daza AkAza pradezoM meM sthita dravyaskaMdha AnupUrvI hai yAvat saMkhyAta AkAza pradezoM meM sthita dravyaskaMdha AnupUrvI hai| asaMkhyAta AkAza pradezoM meM sthita skaMdha AnupUrvI hai / ( egapaeso gADhe aNANuputrI, duSpaesIgADheavataore) eka pradeza meM sthita paramANu dravdha anAnupUrvI haiN| do pradeza meM sthita dvaNuka skaMdha avaktavyaka dravya haiM / (tippaesogADhA ANupuccIo jAva dasapaesogADhA ANuputhvIo jAva asaMkhijjapaesogADhA ANuputhvIo ) tIna AkAza pradezoM meM sthita samasta dravyaskaMdha tIna uttara- (gamavavahArANa asthapayaparUvaNayA) naigabhavyavahAra nayasa'bhata artha - padaprarUpaNAnu' svarUpa A prakAranu che-- ( tippogADhe AThavI, jAva dasapaesogADhe ANupubbI jAva saMkhija paesogADhe ANuvvI, asaMkhijjapa rasogADhe ANupubbI) trimaluGa sudha mAhi rUpa artha (viSaya) thI yukata athavA triaNuka koMdha Adi rUpa anuprati. pAdana karanArU' je padma che tenuM nAma a padaprarUpaNutA che. traNa aAza pradezeAmAM rahelA dravyaSa AnupUrvI rUpa che, eja pramANe daza paryantanA, sakhyAta paryantanA ane asakhyAta paryantanA AkAzapradezamAM rahela dravya' 145 yAsu yAnupUrvI 35 che. ( egapaeso gADhe aNANupucvI, duSpapasogADhe avata-' pa) eka AkAzapradezAmAM sthita paramANu dravya anAnupUrvI rUpa che. e AkAzapradezamAM sthita paramANu skaMdha avaktavyaka dravya rUpa che. ( tippaesogADhA ANupubbI jAva dasaparasogADhA ANupuvvIo, jAva asaMjipasogADhA ANupubbIo) Rbhu mAMzapradezAmA rahelA samasta ikya For Private and Personal Use Only
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArale ekapradezAvagADhA anaanupuurvyH| dvipadezAvagADhA avaktavyakAni / saiSA naigamavyava. hArayoH arthapadamarUpaNatA ||suu0 102 // TIkA-tatrArthapadamarUpaNatAM nirUpayitumAha-'se ki taM' ityAdi-atha kA sA naigamavyavahArasammatA'rthapadamarUpaNatA? iti| uttaramAha-'NegamavavahArANaM' ityAdi / naiMgamavyavahArayorarthapadamarUpaNatA-'tripradezAvagADha AnupUrvI yAvad dazamadezAvagATha AnupUrNa' ityArabhya 'dvimadezAvagADhA avaktavyakAni' ityantA yodhyaa| dravyAnupUrvIvadatrApi vyAkhyA vijnyeyaa| ayamatra vizeSa:-tripradezAvagADhA triSu nabhaH pradezeSu avagADhA sthitaH, tripradezAvagADhaH-tripradezAvagAhI drvyskndhH| sa dhyaNukAdiko'nantANukaparyanto dravyaskandha aanupuurvii| nanu yadi dravyaskandha evAnupUrvI, kathaM tarhi tasya kSetrAnupUrvItvam ? iti cet, ucyate-kSetrapradezatrayAvagAhaparyAyaviziSTo'sau dravyaskandho gRhyate, na tu AnupUrvI hai / yAvat daza pradezoM meM sthita samasta dravyaskaMdha daza Anu. pUrSiyAM haiN| yAvA asaMkhyAta pradezoM meM sthita dravyaskaMdha asaMkhyAta AnupUrSiyAM haiN| ( egapaesogADhA aNANupuvvIo! duppaesogADhA bhavatsavvayAI) AkAza ke eka 2 pradeza meM sthita eka pudgalaparamANu saMdhA. ta Adi anAnupUrSiyAM haiN| do pradeza meM sthita vyaNuka dravyaskaMdha Adi avaktavyaka dravya haiM / yaha sUtrapadoM kA artha haiM inakI vyAkhyA ke liye dekho 75 vAM sUtra / zaMkA-tripradezAvagAhI dravyaskaMdha se lekara anaMtANuka paryanta skaMdhadravya Adi anAnupUrvI rUpa hai to usameM kSetrAnupUrvI rUpatA kaise bana ka traNa AnupUrvIe rUpa hoya che, e ja pramANe dasa paryAnA pradezamAM sthita samasta dravyaraka daza parvatanI AnupUrvIe rUpa hoya che, saMkhyAta pradezamAM sthita samasta dravyaska dha saMkhyAta AnupUvI e rUpa ane asaMkhyAta AkAzapradezamAM sthita samasta dravyaska dha asakhyAta mAnuSI / 35 DAya che. (egapaesogADhA aNANupuvvIo, duppaesogADhA avasavvayAi) mazana 28 me pradezamA sthita prtye| pugisa52mA 35 samudAya anAnupUrvI e rUpa che. be AkAzapradezamAM rahelA caNaka dravya ska avaktavyaka dravya rUpa che. A prakArane sUtrapadane artha thAya che. temanI vyAkhyA 75mAM sUtramAM ApI che. . zaMkA-tripradezAvagAhI dravyaskaMdhathI laine anaMtANuka paryantanA dravyakaka AnupUrvI rUpa hoya te temAM kSetrAnupUrvI rUpatA kevI rIte saMbhavI For Private and Personal Use Only
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 102 arthapadaprarUpaNA tadaviziSTaH, ato'tra kSetrAnupUrvyadhikArAt kSetrAvagAha paryAyasya prAdhAnyAt so'pi kSetrAnupUrvIti na doSaH / ayaM bhAvaH - kSetrAnupUrvyadhikArAdevAtra pradezatrayalakSaNasya kSetrasyaiva mukhyaM kSetrAnupUrvItvam / evaM ca tadavagADhaM dravyamapi tatparyAyasya prAdhAnyena vivakSitatvAt kSetrAnupUrvItvena na virudhyate iti / " sakatI hai? kyoMki kSetrAnupUrvI rUpatA to pradeza vyAdirUpa kSetra ke sAtha saMbandha rakhatI hai saNukAdi pula skaMdhoM ke sAtha nahIM / zaMkAkAra kA abhiprAya yaha hai kSetrAnupUrvIkA jaba yahAM prakaraNa calarahA hai to usameM pula dravyAnupUrvI ke vicAra karane kI kyA AvazyakatA hai? uttara - yahA~ jo tripradezAvagADha dravyaskaMtra ko anAnupUrvI kahA hai| so usakA tAtparya AkAza ke tIna pradezoM meM avagAharUpa paryAya se viziSTa dravyaskaMdha se haiN| tIna pudgalaparamANuvAle dravyaskaMdha akAzarUpa kSetra ke tIna pradezoM ko roka kara rahate haiN| ataH AkAzake tIna pradeza. meM avagAhI dravyaskaMdha AnupUrvI hai, aisA jAnanA caahiye| vaise to kSetrA pUrvI kA adhikAra calA ArahA hai isaliye mukhya rUpa se kSetrAnupUrvI to tIna pradezarUpa kSetra hI hai| isa prakAra mukhyarUpa se kSetrAnupUrvI rUpatA tIna pradezarUpa kSetra meM vivakSita hone para bhI jo tadavagADha- tIna pradeza rUpa kSetrAvagAhI dravya ko kSetrAnupUrvI kahA hai vaha kSetrAvagAha rUpa paryAya zake che ? kSetrAnupUrvI rUpatA tA pradezatrayAdirUpa kSetranI sAthe sabaMdha rAkhe -triaNuka pudgalakadhAnI sAthe saMbaMdha rAkhatI nathI zakAkartAnA evA abhiprAya che ke ahI' jyAre kSetranupUrvInA adhikAra cAlI rahyo che, tyAre pudgala dravyAnupUrvI nA vicAra karavAnI zI AvazyakatA che ? uttara-ahI* je traNa pradezanI avagAhanAvALA dravyakadhane AnupUrvI rUpa kahevAmAM AvyA che, tenA atha ahIM A pramANe samajavA joie-traNa pradezamAM avagAhanA rUpa paryAyathI yukta dravyakadhane ahI. AnupUrvA rUpa kahela che-traNa puddagala paramANuvALA dravyakadhane nahI. te traNa pudgala paramANuvALA dravyakadhA AkAza rUpa kSetranA traNa pradezane zaMkIne rahe che, tethI AkAzanA traNa pradezeAmAM avagAhI (rahele) dravyaska dha AnupUrvI rUpa che, ema samajavu', jo ke atyAre te ahI' kSetrAnupUrvInA adhikAra cAlI rahyo che, ane mukhyatve kSetrAnuvI te traNa pradezarUpa kSetra ja che. A rIte kSetrAnupUrvI rUpatA mukhyatve traNa pradeza rUpa kSetramAM vivakSita DAvA chatAM paNa je traNa pradezarUpa kSetrAvagAhI dravyane kSetrAnupUrvI rUpa kahevAmAM Avyu che, te For Private and Personal Use Only
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anupamadvArasUrya " zrI nanu yadi kSetrasyaiva mukhyaM kSetrAnupUrvItvaM tahiM kathaM tat parityajya tada yasyAnupUrvI svAdikaM cintyate 1 iti cet, ucyate-' saMtapayaparUvaNayA' ispAki vakSyamANava hutara vicAraviSayatvena dravyasya ziSyamativyutpAdanArthatvAt kSetrasva tu nityatvena sadAvasthitamAnatvAdacalatvAcca prAyastatrAnupUrvyAdi kalpanA karaNe ziSyabuddheH samyak pravezAbhAvAt tatrAnupUrvItvAdikaM na cintyane, ato'tra kSetrAva gADhadravyameva kSetrAnupUrvItvenoktamiti nAsti kazcid doSaH / evaM catuSyadezA'tragADhadravyAdiSvaSi bodhyam / 'asaMkhyeyapadezAvagADha AnupUrvI ' ityasya asaMkhyeyaH ko pradhAnatA se vivakSita honeke kAraNa se kahA hai| ataH dravya meM bhI upacAra se kSetrAnupUrvI rUpatA viruddha nahIM par3atI hai| zaMkA- jaba kSetra meM hI mukhya rUpa se kSetrAnupUrvI rUpatA hai to phi kyA aisA kAraNa hai jo isa mukhya rUpatA kA parityAga kara upacAra ko zaraNa karake tadavagAhI dravya meM kSetrAnupUrvI kA vicAra kiyA jArahA hai ? uttara (saMtapayaparUvaNayA) Adi rUpa vakSyamANa bahutara vicAra kA viSaya dravya hotA hai aura isI ke vicAra se ziSyoM kI mati vyutpanna banatI hai| kSetra to mitya hai tathA sadA avasthita hai acala hai isaliye : prAyaH karake usameM AnupUrvI Adi kI kalpanA karane meM ziSyajana kI buddhikA acchI taraha praveza nahIM ho sakatA hai| isaliye vahAM para Anu pUrvI Adi kA vicAra nahIM kiyA hai| ataH yahA~ para kSetrAvagAhI dravya kSetrAvagAha rUpa paryAya mukhyatve vikSita hAvAne kAraNe kahyu` che. tethI dravyamAM pazu aupacArika rUpe kSetranupUrvI rUpatA virUddha paDatI nathI. zakA--jo kSetramAM ja mukhyatve kSetrAnupUrvItAnA sadUbhAva hoya te zA kAraNe A mukhyarUpatAnA parityAga karIne aupacAriktAnA AdhAra laIne tahanagAhI (temAM mavagAhita thayelA rahetA) drazyamAM kSetrAnupUrvI nA vicAra karavAmAM AvI rahyo che ? uttara-sapadaprarUpazutA Adi rUpa nIce darzAvelA ghaNA vicArAnA kriSNa dravya hoya che, ane tenA ja vicArathI ziSyenI mati vyutpanna ane che. kSetra tA nitya che tathA sadA mavasthita che, ane acala che. tethI sAmAnyataH temAM mAnuvI AtinI kalpanA karavAthI e vAta ziSyAnA magajamAM sArI rIte utarI zakatI nathI tethI tene anulakSIne aAdinA vicAra karavAmAM Atmya nathI ahI tA kSetrAvagAhI dravyane kSetrAnupUrvI rUpe prakaTa karavAmAM For Private and Personal Use Only
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakA TIkA sUtra 102 arthapadaprarUpaNA padezeSu avagAho'saMkhyeyAeko'mantAko vA dravyaskandhA, ityoM bodvyaa| ada bodhyam-eka paramANuH AkAzasya ekasminneva pradeze'kmAhate, vipradezikAdo'saMkhyAtapadezikAntAstu kanyA pratyeka japanyata ekasminAkAzamaze. 'vagAhante, utkRSTatastu yatra skandhe yAvantaH paramANavo bhavanti sa skandhastAsto namaH zeNagArate / anantAmukatandho'pi jaghanyata ekasminamaHpradeza mAite, utkRSTatastu-asaMkhyeSveva AkAzapadezeSvavagAhate, navanansepu, kAkAyasyAsaMkhyeyapradezatvAda, bhokAkAze ca dravyasthAvagAhAbhAvAditi / tathA kSetrAnupUrvI se kahA hai| isameM koI doSa nahIM hai| isI prakAra se patuSpradezAvagADha dravya AdikoM ke viSaya meM bhI aisA ho jAnanA caahiye| - "asaMkhyeyapradezAvamADha AnupUrvI" isa pada kA artha AkAza ke masarUpAta pradezoM meM asaMkhyAta aNubAlA ayakA anaMta aNuvAlA dravyaskara AnubhavI hai aisA jAnanA cAhiye / tAtparya isakA yaha hai ki eka pholaparamANu AkAza ke ekahI pradeza meM avagAhI hotA hai| parantu do madezavAle pudagalasaMdha se lekara asaMkhyAta pradezavAle jo pumalaskaMdha hai unameM pratyeka pudgala skaMdha kamase kama eka prAkAza pradeza meM rahatA hai aura adhika se adhika jisa skaMdha meM jitane pradeza hai-jitane paramA gubhoM kA banA huA hai-vaha utane hI AkAza ke pradezoM meM ThaharatA hai| ananta AkAza pradezoM meM nhiiN| kyoMki dravyoM kA avagAha asaMkhyAta pradezavAle sokAkAza meM hI haiN| ananta pradeza vAle alokAkAza meM Avela che tethI te kathanamAM keISa nathI eja pramANe cAra pradezAvagaDhadravya vagerenA viSayamAM paNa ema ja samajavuM joIe. "asakhya pradezAlagA AnupUrvI A padane artha nIce pramANe samaja-AkAzanA asaMkhyAta pradezamAM asaMkhyAta aNuvALo athavA anaMta AjuvALa dravyarakala AnupUrvI che ema samajavuM A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-eka pudgalaparamANu AkAzanA eka ja pradezamAM avagAhI hoya che. paraMtu be pravezavALA pudgalaskaMdhathI laIne asaMkhyAta prayavALA je pudgala skave che, temAM pratyeka pudgala skaMdha ochAmAM echA eka AkAzapradezamAM rahe che ane vadhAremAM vadhAre te skadhanA jeTalA prareze hAya-jeTalA paramANone te rakadha bane te heya-eTalAja AkAzapradezamAM te rahe che, anaMta AkAzapradezamAM te rahetuM nathI, kAraNa ke tane avagAha asakhyAta pradezavALA kAkAzamAM ja che-anaMta pradeza For Private and Personal Use Only
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogahAra ekapradezAvagADhA-ekasminneva nabhaHpradeze avagADhA sthitaH paramANusaGghAtA skandhasaGghAtazca kSetrato'nAnupUrvIti / tathA-dvipadezAvagADha:-AkAzasya pradezaiye'vagADhA sthito dvipadezikAdiskandhaH kssetrto'vktnykmiti| prakRtamupasaMharannAha-' se taM' ityAdi / saiSA naigmvyvhaaryorrthprruupnnteti||suu0 182 // nhiiN| tAtparya yaha hai ki AdhArabhUta kSetra ke pradezoM ki saMkhyA Adheya. pudgala dravya ke paramANuoM kI saMkhyA se nyUna yA usake barAbara ho sakatI hai, adhika nahIM / isaliye eka paramANu ekahI AkAza pradeza sthita rahatA hai para vyaNuka eka pradeza meM bhI Thahara sakatA hai aura do meM bhI isI prakAra uttarottara saMkhyA baDhate 2 vyaNuka caturaNuka-yAvat saMkhyAtANuka skaMdha eka pradeza do pradeza tIna pradeza yAvat saMkhyAta prade. za kSetra meM Thahara sakate haiM saMkhyAtANuka dravya kI sthiti ke lie asaM. rUpAta pradeza vAle kSetra kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| asaMkhyAtANukA skaMdha eka pradeza se lekara adhika se adhika apane barAbara kI adhika saMkhyAvAle pradeza ke kSetra meM Thahara sakatA hai| anantANuka aura anaMtA. naMtANuka skaMdha bhI ekapradeza do pradeza ityAdi krama se paDhate 2 saMkhyAta pradeza aura asaMkhyAta pradezavAle kSetra meM Thahara sakate haiM unakI sthiti ke liye anaMta pradezAtmaka kSetra jarUrI nahIM hai| tathA ekahI aakaashvALA alakAkAzamAM nathI A kathananuM tAtparya e che ke AdhArabhUta kSetranA pradezanI saMkhyA AdheyabhUta pudgaladravyanA paramANuonI saMkhyA karatAM ochI paNa heI zake che ane barAbara paNa hoI zake che, paraMtu adhika hoI zakatI nathI tethI eka paramANu eka ja AkAzapradezamAM rahI zake che paNa be aNuvALo skaMdha eka AkAzapradezamAM paNa rahI zake che ane be AkAzapradezamAM paNa rahI zake che e ja pramANe uttarottara aNuonI saMkhyA vadhatAM vadhatAM je triaNuka, caturaNuka Adi saMkhyAtAthuka paryantanA kaMdha paNa eka pradezamAM, be pradezamAM, traNapradezamAM ane saMkhyAta sudhInA AkAzapradezamAM rahI zake che. saMkhyAtAthuka dravyane rahevAne mATe asaMkhyAta prazavALA kSetranI jarUra paDatI nathI asaMkhyAtAthuka kaMdha eka pradezathI laIne vadhAremAM vadhAre pitAnA barAbaranI adhika saMkhyAvALA pradezanA kSetramAM rahI zake che. anaMtANuka skadha ane anaMtAnatANuka skaMdha paNa eka prade. zamAM, be pradezamAM, traNa pradezamAM ane eja krame vadhatAM vadhatAM saMkhyAta prazavALA kSetramAM rahI zake che. temanI sthitine mATe temane rahevAne mATe anaMta pradezavALA kSetranI jarUra paDatI nathI tathA eka ja AkAzapradezamAM For Private and Personal Use Only
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ajuyogacandrikA TIkA sUtra 103 arthapadaprarUpaNatAprayojanAnakapaNam / mUlam-eyAe NaM NegamavavahArANaM atthapayaparUvaNayAe ki paoyaNaM? eyAeNaMNegamavavahArANaM atthapayaparUvaNayAeNegama. vavahArANaM bhaMgasamukttiNayA kajai ||suu0103|| chAyA-patayA skhalu naigamavyavahArayoH arthapadaprarUpaNatayA ki prayojanam ? etayA khalu naigamavyavahArayorarthapadamarUpaNatAyA naigamavyavahArayoH bhaGgasamutkIrtanatA kriyate |mu. 103 // TIkA-'eyAe NaM' ityAdi naigamavyavahArasammatayA etayA arthapadamarUpaNatayA ki prayojanam ? iti prshnH| etayA hi bhagasamutkIrtanatA kriyate ityuttaram ||muu0 103 // pradeza meM sthita paramANu saMghAta aura skaMdha saMdhAta kSetrakI apekSA anA. nupUrvI hai tathA dvipradezAgADha -AkAzake do pradezoM meM sthita-vipradezika Adi skaMdha, kSetra kI apekSA avaktavyaka hai / isa prakAra yaha naigamanyavaH hAranaya saMmata arthapada prarUpaNatA hai ||suu. 102 // - "eyAeNaM gamavavahArANaM" ityAdi / zabdArtha-(eyAeNaM NegamavavahArANaM asthapathaparUvaNayAe ki poyaNaM ?) he bhadanta ! naigama vyavahAranaya saMmata anopanidhikI kSetrAnupUrvI ke prathama meda rUpa isa arthapadaprarUpaNatA se kyA prayojana siddha hotA hai ? ___ uttara-(eyAeNaM NegamavavahArANaM atthapayaparUvaNayAe NegamayavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA kajjA ) naigamavyavahAranayasaMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI ke prathama bheda rUpa isa arthapad prarUpaNatA se bhNgsthita paramANa saMghata ane kaMdha saMghAtakSetranI apekSAe anAnupUvI che. tathA ddhipradezAvagADha (AkAzanA be pradezamAM rahelA) dvidezika Adi rakapa kSetranI apekSAe avaktavyaka che, ema samajavuM nagamavyavahAra nayasaMmata arthaprarUpaNutAnuM A prakAranuM svarUpa che. sU010rA " eyAeNaNegamavavahArANa" dhyA: zahAtha-(eyAeNaNegamavavahArANa' atthapayaparUvaNAe kiM paoyaNa') ke bhagavana! nigama vyavahAranayasaMmata anepanidhikI kSetrAnupUvInA prathama bheda rU5 A arthapadaprarUpaNatAthI kayuM prayojana siddha thAya che? - utta-(eyAe NaM NegamavavahArANa atyapayaparUvaNayAe NegamavavahArANa bhaMgamamukttiNayA kajjai) naigamadhyapahA2nayasabhata manopanidhi kSetrAnukIna prathama bheda rUpa A arthapaprarUpaNutA vaDe bhaMgasamutkIrtanatA rUpa prajana For Private and Personal Use Only
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogabAra mUlam-se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA? NegamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA-asthi ANupucI, asthi aNANupuSvI, asthi avttve| evaM davANupuvigameNaM khettANupuvIe vi te ceva chabbIsaM bhaMgA bhANiyabA, jAva se taM bhaMgasamuMkittaNayA ||suu0104|| ___ chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayoH bhAsamutkIrtanatA ? naigamavyavahArayoH bhaGgasamutkIrtanatA-asti AnupUrvI, asti anAnupUrvI, asti avaktavyakam / evaM dravyAnupUrvIgamena kSetrAnupUAmapi ta eva SaDviMzatirbhaGgA bhaNitavyAH, yAvat - saiSA naigamavyavahArayoH bhaGgopadarzanatA ||suu0 104 // ____TIkA-atha bhaGgasamutkIrtanatAM marUpayitumAha-' se ki taM' ityaadi| aya kA sA naigamavyavahArasammatA maGgasamutkIrtanatA ? iti prshnH| uttaramAha-'NegamavavahArANaM' ityAdi / naigamavyavahArasammatA maGgasamutkIrtanatA-asti AnupUrvI, samutkIrtanatA rUpa prayojana siddha hotA hai| isake bhAvArtha ke liye pIche 76 veM sUtra ke bhAvartha ko dekho| // 103 // aba sUtrakAra isI bhaMgasamutkIrtanatA kA nirUpaNa karate haiM- .. ... "se kiM taM gamavavahArANaM" ityaadi| zabdArtha- ( se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgasamucittaNayA? ) he bhadanta ! naigamavyavahAranapasaMmata vaha bhaMga samutkIrtanatA kyA hai ? uttara-(NegamavavahAraNaM bhaMgasamukttiNayA asthi ANupuvvI asthi bhaNANupunvI, asthi avattavvae) naigamavyavahAra nayasaMmata vaha bhaMgasamutkIrtanatA isa prakAra se hai-AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai avktsiddha thAya che A padanA bhAvArtha mATe AgaLanA 76mAM sUtrane bhAvArtha vAMcI ja. sU0103. have sUtrakAra eja bhaMgasamutkIrtanatAnuM nirUpaNa kare che- " se ki taNegamavavahArANa" tyAha- . uttara-(NegamavavahArANa' bhaMgasamukttiNayA asthi ANupuvvI, asthi aNANupuvvI, asthi avacavvae) naigamavyavahAranayamita samuhIta nAnu A prakAranuM svarUpa deAnupavI che, anAnupavI che, ane avaktavyaka che For Private and Personal Use Only
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mainuyogacandrikATokA sUtra 105 aMgasamutkIrtana tAprayojananirUpaNam asti anAnupUrvI, asti avaktavyakam / evaM dravyAnupUrvIgamena = dravyAnupUrvI pAThavata kSetrAnupUrvyAmapi ta eva = dravyAnupUrvIkaraNe 77-78 sUtre proktA eva, SaDaviMzati GgA bhaNitavyAH / kimavadhi bhaNitavyAH ? ityAha- ' jAva se taM ' ityAdi / yAvat saiSA naigamavyavahArasammatA bhaGgasamutkIrttanateti // 0 104 // mUlam - eyAeNaM gamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoyaNaM ? eyAeNaM NegamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe NegamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA kajjai // sU0 105 // chAyA - etayA khalu naigamavyavahArayoH bhaGgasamutkIrttanatayA kiM prayojanam ? etayA khalu naigamavyavahArayoH bhaGgasamutkIrttanatayA naigamavyavahArayo bhaGgopadarzanatA kriyate || sU0 105 || vyaka hai| (evaM daNvANupubbiga meNaM khettANupubbIe vi te ceva chabbIsaM bhaMgA bhANivA asthi se taM bhaMga samuttiNayA ) isa prakAra dravyAnupUrvI ke pATha kI taraha kSetrAnupUrvI meM bhI dravyAnupUrvI ke prakaraNa meM kahe gaye 26 bhaMga jAnanA cAhiye / inabhaMgo ke viSaya ko spaSTa karanevAlA pATha 77 -78 sUtroM meM pIche kahA gayA hai-so vahAMtaka isabhaMga viSayaka pATha ko grahaNa karanA cAhiye / yaha pATha " se taM bhaMgasamukkintaNayA" yahIM taka hai / isa sUtra kI vyAkhyA ke liye inhIM sUtroM kI vyakhyA ko dekhanI cAhiye / // sU0 104 // * sUtrakAra isa bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? isabAta ko spaSTa karate haiM-'eyAe NaM jaigamavavahArANaM bhaMgasamuddisaNayAe ' ityAdi / zabdArtha - (eyAe NaM NegamabavahArANaM bhaMgasamuttiNayAe kiM pao ( evaM davyANuputrigameNa khettANupuvvIe vi te deva chavvIsaM maMgA bhANiyabA jAba se taM bhaMgasamukkintaNayA) mA prahAre dravyAnupUrvInA pAhanI prema kSetrAnu pUrvI mAM paNa dravyAnupUrvInA prakaraNamAM kahevAmAM AvelA 26 lAMgAe kahevA joIe. A bhagAnA (bhAMgA enA) viSayanI spaSTatA 77 tathA 78 bhAM sUtrobhAM ravAmAM bhAvI yuDI che, " se ta bhaMgasamukkittaNayA " A sUtrapATha paryantanA sUtrapAThe tyAMthI grahaNa karavA joie. A sUtranI vyAkhyAne mATe uparyukta ane sUtrAnI vyAkhyA vAMcI levI. sU.104A "" eyAe NaM NegamavavahArANaM bhaMgavamuttiNayAe " ityAhi zabdArtha - (eyAe NaM NegamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe ki paoyaNa ? bhagavan !naigama ane vyavahAranayasa'mata A bhaMgasamutkInatAnuM zu' pracAjana che For Private and Personal Use Only
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArA TIkA-'eyAe NaM' ityAdi / vyAkhyA sugamA sA aSTa saptatitama 78 sUtre vilokanIyA ||suu. 105 // mUlam-se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA? NegamavavahArANaM bhaMgogadaMsaNayA tippaesogADhe ANupuvI, egapaesomADhe aNANupubI, duppaesogADhe avattavae, tippaesogADhA ANupubIo, egapaesogADhA aNANuputvIo, duppaesogADhA avattavayAI |suu0 106 // - chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayoH maGgopadarzanatA ? naigamavyavahArayorbhaGgopadarzanatA-tripadezAvagADha AnupUrvI, ekapadezAcagADhaH anAnupUrvI, dvipadezAvagADhaH yaNaM ?) he bhadanta ! naigamavyavahAranaya saMmata isa bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai? uttara-(eyAeNa gamavavaharANaM bhaMgasamukttiNayAe NegamavavahArANaM bhaMgovadasaNayA kajjaha)naigamavyavahAranaya saMmata isa bhaMgasamutkIrtanatA se naigamavyavahAranaya saMmata bhaMgoM ko dikhAyA jAtA hai-arthAt unakI prarUpaNA kI jAtI hai / isaliye bhaMgasamutkIrtanatAkA bhaMgoM ko dikhalAnA yahI prayojana hai| isakI vyAkhyA ke liye pIche kA 78 aThahattara vAM sUtra dekho / // sU0 105 // ... "se kiM taM gamavavaharANa' ityAdi / zabdArtha-( se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ) he bhadanta ! naigamanvahAranaya saMmata vaha bhaMgopadarzanatA kyA hai ? uttara-(NegamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA) naigamavyavahAranaya saMmata uttara-(eyAeNa' Na NegamamahArANa' bhaMgasamukttiNayAe NegamavavahArANa bhagovadasaNayA kanjai) naigamanyavahA2nayamata 21 agasamuhAta nata 14 naigamavyavahAranayasaMmata bhAMgAo batAvavAmAM Ave che, eTale ke temanI prarUpaNa karavAmAM Ave che. tethI bhaMgane (bhAMgAone) prakaTa karavAnuM ja prajana che. A sUtranI vyAkhyAne mATe AgaLanuM 78muM sUtra vAMcI javuM. sU0105 " se ki ta NegamavavahArANa" tyAha zahAtha-(se kiM ta NegamavahArANa bhaMgovadaMmraNayA?) 7 mApana ! nagamavyavahAra nayasaMmata te aMge padarzanatAnuM svarUpa kevuM che? uttara-(NegamavavahArANa bhaMgovadaMsaNayA) narAmayapahAranayasa mata magopa4. zanatAnuM svarUpa A prakAranuM che- For Private and Personal Use Only
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 106 bhopadarzanatAnirUpaNam avaktavyakam / tripradezAvagADhA AnupUrvyaH, ekapadezAvagADhA anAnupUrvyaH, vipradezAvagAhA avaktavyakAni ||suu01.6|| TIkA-sampati bhaGgopadarzanatAM nirUpayitumAha-' se ki taM' ityAdi / TIkA sugamA sU0 106 // bhaMgopadarzanatA isa prakAra se hai-(tippaesogADhe oNupuvvI egapaeso. gADhe aNANupuvvI dupaesogADhe avattavvae) AkAza ke tIna pradezoM meM rahA huA vyaNuka Adi skaMdha AnupUrvI isa zabdakA vAcyArtha hai| ekapradeza meM sthita paramANu saMghAta, aura skaMdha saMghAta kSetra kI apekSA anAnupUrvI hai tathA AkAza ke do pradezoM meM sthita vipradezika Adi skaMdha kSetra kI apekSA avaktavyaka hai / (tippaesogADhA ANupubbIo, egapaesogADhA aNANupuvvIo, duppaesogADhA avattavvayAI) AkAza ke tIna pradezoM meM rahe hue bahuta se vyaNuka Adi skaMdha AnupUrviyAM isa bahupacanAnta zabda ke vAcyArtha haiM / AkAzake eka pradeza meM rahe hue a. neka paramANu saMghAta Adi dravya, anAnupUrviyAM isa zabdake vAcyArtha haiN| tathA chipradeza meM sthita aneka dvipradezika Adi skaMdha avaktavyaka isa bahuvacanAnta zabda ke vAcyArtha haiM / isakI vyAkhyA ke liye pIche 79 veM sUtra kI vyAkhyA dekhanI cAhiye // sU0 106 // (tippaesogADhe ANupurI egapaesogADhe aNANupuvvI duppaesogADhe avattavvara ) mAzana 1 pradezamA 27sA vyAzu (3 mA 67) mAhi AnupUvI ' A zabdanA vAgyAthuM rUpa che. eka pradezamAM sthita paramANu saMghAta, ane skaMdha saMghAta kSetranI apekSAe anAnupUvI che. tathA AkAzanA be pradezamAM rahela dvidezika Adi dha kSetranI apekSAye avatavya che. (tiHpaesogADhA ANupuThavIo egapaesogADhA aNANupuvvIo, duppaesogADhA avattavvayAiM) gir vimAY AAILE 24 "AnupUvIeA bahuvacanAnta zabdanA vAcyArtha rUpa che. AkAzanA eka pradezamAM rahelA aneka paramANu saMghAta Adi dravya "anAnapavI e " A padanA vAgyAtha rUpa che. be pradezamAM sthita aneka dvidezika Adi che "avaktavyake" A bahuvacanAnta padanA vAcyArtha rUpa che. A satranI vyAkhyA samajavA mATe 79 mAM sUtranI vyAkhyA vAMcI levI. sU 16 % For Private and Personal Use Only
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ka www.kobatirth.org mUlam - ahavA tippaeseogADhe ya egapaeso gADhe ya ANupuvI ya aNANupuvIya evaM tahA caiva davvANupuvigameNaM chavIsaM bhaMgA bhANi vA jAtra se taM gamavavahArANaM bhaMgotradaMsaNayA // sU0 107 // chAyA - athavA tripadezAtra gADhava ekamadezAvagADhazca AnupUrvI ca anAnupUrvI ca / evaM tathAcaiva dravyAnupUrvIgamena SaDviMzatirbhaGgA bhaNitavyA yAvat sevA naigamavyavahArayoH bhaGgopadarzanatA ||suu0 107 // TIkA - ' ahavA' ityAdi / vyAkhyA sugamA || sU0 107 // 66 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAra "ahavA tippaesogADhe ya" ityAdi / zabdArtha - ( ahavA tippaesogADhe ya egapaesogADhe ya ANupuNvIya) aNANupuNvIya) athavA tripradezAvagADha skaMdha aura ekapradezAvagADha skaMdha eka AnupUrvI aura eka anAnupUrvI haiN| (evaM tahAceva davyANupuvigameNaM chatrIsa bhagA bhANikatrA jAva se taM gamavavahArANaM bhaMgoba desaNayA) isa taraha drayAnupUrvI ke pATha kI taraha 26, bhaMga samajha lenA caahiye| isa prakAra yaha naigama vyavahAranayasaMmata bhaMgopadarzanatA hai / sUtrakArane yaha bAta pahile dravyAnupUrvI ke prakaraNa meM spaSTa karadI hai ki ekavacanAnta aura bahuvacanAnta AnupUrvI Adi-3-3 padoM ke asaMyoga aura saMyogapakSa meM 26, bhaMga kisa prakAra se banate haiM aura ina sabakA vAcyArtha kyA 2 hai / usa dravyAnupUrvI ke prakaraNagata AnupUrvI, agar farqqaima" Neuf zabdArtha - ( ahavA tipparasogADhe ya egapaeso gADhe ya ANupuvvI ya aNANuputrIya) athavA - tripradezAvagADha 246 (AAzanA traSu pradezobhAM rahe the| ska'dha) ane eka pradezAvagADha skaMdha eka AnupUrvI ane eka anAnupUrvI che. ( evaM tahAce davvANupuvvigameNaM chabbIsa bhaMgA bhANiyavvA jAva se taM NegamavavahArANa bhaMgovaMsaNayAM) me prabhA dravyAnupUrvInA pAhanI prema 21 bhAMgAe samajI levA joIe, A prakAranuM nAmamavyavahAra nayasaMmata bhagepadaza natAnuM svarUpa che. sUtrakAre pahelAM dravyAnupUrvInA prakaraNamAM e vAta spaSTa karI che ke ekavacanAnta ane bahuvacanAnta AnupUrvI Adi traNa-traNa padonA asAga ane saMcAga pakSe 26 lAMgAe kevI rIte bane che, ane temanA vAgyAtha zA thAya che, te dravyAnupUrvInA prakaraNamAM batAvelAM mAnupUrvI, anAnupUrvI ane vaktavyaka Adi padmonA vAcyAmAM tripradezika Adi skaMdha, eka pradezI For Private and Personal Use Only
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkAstra 106 majhopardhanatAnikapaNam anAnupUrvI aura abaktavyaka Adi padoM ke vAcyArtha meM tripradezika Adi kaMdha eka pradezI pudgala paramANu aura vipradezI skaMdha Adi Ate haiN| taba ki isa kSetrAnupUrvI ke prakaraNa gata bhagopadarzanatA meM AkAza ke tIna pradezoM meM sthita tripradezika Adi skaMdha hI AnupUrvI zabda ke pAcyArtha mAne gaye haiN| eka do AkAza ke pradezoM meM sthita tripradezika skaMdha AnupUrvI zabdake vAcyArtha nahIM mAne gaye haiN| kyoMki yaha pahile kahA jA cukA hai ki tripradezika skaMdha AkAzake ekapradeza meM bhI aba. gAhI ho sakatA hai,do pradeza meM bhI avagAhI ho sakatA hai aura tIna pradezoM meM bhI Thahara sakatA hai| tripradezika skaMdha ke liye AkAza ke cAra pradezoM kI Thaharane ke liye AvazyakatA nahIM hai / isI prakAra jo catuSpadezika skaMdha hogA use apane ko avagAhita hone ke liye A. kAza ke eka do, tIna, evaM cAra pradeza ApekSika hoNge| pAMca pradeza nahIM / isaliye kSetrAnupUrvI meM yadi tripradezika skaMdha AkAza ke eka pradeza meM athavA do pradeza meM sthita hai, to vaha kSetra kI apekSA anAnupUrvI aura avaktavyaka zanda kA vAcyArthe hogaa| kSetrakI apekSA Anu pUrvI tInapradeza se hI prAraMbha hotI hai| isI taraha jo asaMkhyAta prade. paThalaparamANu ane dvidezI aMdha Adi Ave che. paraMtu A kSetrAnupvanA prakaraNagata bhopadInatAmAM AkAzanA traNa pradezamAM sthita tripradezika Adi kaMdha ja AnupUva zabdanA vAcyArtha rUpe mAnavAmAM Avela che. eka pradezamAM ke be pradezamAM sthita tripradezika saMdhane ahI AnupAvI zabdanA vAgyAtha rUpe mAnavAmAM Avela nathI, kAraNa ke e vAta te AgaLa prakaTa karavAmAM AvI cukI che ke videzI zakaMdha AkAzanA ekapradezamAM paNa avagAhI thaI zake che-rahI zake che, e pradezamAM paNa avagAhI thaI zake che ane traNa pradezomAM paNa avagAhI thaI zake che. videzI kaMdhane rahevA mATe AkAzanA cAra pradezanI AvazyaktA rahetI nathI. e ja pramANe cAra pradezika skaMdhane rahevA mATe AkAzanA eka be, traNa athavA cAra pradezonI AvazyaktA rahe che. tene rahevA mATe pAMca pradezanI jarUra paDatI nathI. tethI ja evuM kahevAmAM AvyuM che ke "je tripradezika kaMdha AkAzanA eka pradezamAM athavA be prasthAmAM raheluM hoya, te kSetranI apekSAe tene anAnavI ane avaktavyaka zakhanA vAgyA rUpa ja gaNa joIe kSetranI apekSAe AvIne prAraMbha traNa pradezethI ja thAya che, e ja pramANe je For Private and Personal Use Only
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogadvAra ... mUlam-se kiM taM samoyAre? samoyAre NegamavavahArANaM ANuputvIdavAiM kahiM samoyaraMti ? kiM ANuputvIdavehiM samoyaraMti aNANuputIdavehi samoyaraMti ? avattavagadavehiM samoyaraMti?, ANuputvIdavAiM ANuputvIdavehi samoyaraMti no aNANupucIdavehi no avattavayadavehiM samoyaraMti / evaM tiNi vi saTTANe samoyaraMtitti bhaanniyvN| se taM samoyAre ||suu0108|| chAyA-atha ko'sau samavatAraH ? samavatAro naigamavyavahArayoH AnupUrvI dravyANi kutra samavataranti ? kim AnupUrvIdravyeSu samavataranti ? anAnupUrvIdravyeSu zavAlA-kaMdha hogA-vaha bhI AkAzake eka, do, tIna Adi pradezoM meM bhavagAhI ho sakatA hai aura asaMkhyAta pradezoM meM bhI avagAhI ho sa. katA hai| ataH kSetra kI apekSA yaha asaMkhyAtANuka skaMdha bhI ekapradeza meM sthita honepara anAnupUrvI aura do pradeza meM avaktavyaka avagAhita hone para mAnA jAvegA / tathA tIna Adi asaMkhyAta pradezoM meM sthita honepara AnupUrvI mAnA jAvegA / isa prakAra se cittameM avadhArita kara 26bhaMgoM kA vAcyArtha kSetrakI apekSA AnupUrvI anAnupUrvI aura avaktavyakaina ekavacanAnta bahuvacanAnta padoM ke asaMyoga aura saMyoga pakSa meM dravyAnupUrvI ke bhaMgopadarzana kI taraha kara lenA cAhiye / ||suu0 107 // asaMkhyAta pradezavALo aMdha haze te paNa AkAzanA eka, be, traNa Adi pradezamAM paNa avagAhI hoI zake che, ane asaMkhyAta pradezomAM paNa avagAhI hoI zake che, jyAre te asaMkhyAtANuka kaMdha AkAzanA eka ja pradezamAM raheluM hoya tyAre kSetranI apekSAe tene anAnupUrvI rUpa gaNa joIe. paraMtu jyAre te traNathI laIne asaMkhyAta paryaratanA AkAzanA pradezomAM raheluM hoya tyAre kSetranI apekSAe tene AnupUrvI rUpa gaNa joIe. A prakArane artha manamAM dhAraNa karIne 26 bhaMgane vAcyArtha samajI levuM joIe, kSetranI apekSAe Anu pUvI, anAnupUvI ane ave. tavyaka A ekavacana ane bahuvacanAnta padanA asaMga ane saMga paNe dravyAnupUvane bhaMgadarzananI jema ahIM paNa 26 bhAMgAe samajI levA joIe. su 107 For Private and Personal Use Only
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 108 samavatAranirUpaNam samavataranti ? avaktavyakadravyeSu samavataranti ? AnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyeSu samavataranti no anAnupUrvIdravyeSu no bhavaktavyakadravyeSu samanataranti / evaM zrIvyapi svasthAne samavatarantIti bhaNitavyam / sa eSa samavatAraH ||80 108 || TIkA - atha samavatAraM prarUpayitumAha-' se kiM taM ' ityAdi / atha ko'sau samavatAraH ? ityArabhya ' sa eSa samavatAraH' iti paryantasya pAThasya vyAkhyA azItisUtravaddravyAnupUrvId bodhyA / sU0 108 // aba sUtrakAra samavatAra kI prarUpaNA karate haiM"se kiM taM samoyAre ? " ityAdi / zabdArtha - he bhadanta ! (se kiM taM samoyAre) pUrvaprakrAnta samavatAra kA kyA svarUpa hai ? uttara- (samoyAre) pUrvaprakrAnta samavatAra kA svarUpa isa prakAra se hai- (gamavavahArANaM ANupuvvIdavvAI kahiM samoyaraMti ? ) ziSya pUchatA hai ki naigamavyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya kahAM samAviSTa hote haiM (kiM ANuputhvI davvehiM samoyaraMti ? aNANupubbI davvehiM samoyaraMti) kyA AnupUrvI dravyoM meM samAviSTa hote haiM ? yA anAnupUrvI dravyoM meM samAviSTa hote haiM ? yA (avaktavyagadavvehiM samoyaraMti) avaktavyakadravyoM meM samAviSTa hote haiM ? uttara- (ANupubbIda vvAI ANupubbIdavvehiM samoyaraMti) naigamavyahAranaya saMmata AnupUrvI dravya AnupUrvI dravyoM meM hI samAviSTa hote haiN| have sUtrakAra samavatAranI prarUpaNA kare che " se kiM ta' samoyAre " ityAhi- zabdArtha - ( se kiM ta' samoyAre 1) he bhagavan ! bhAga ne sabhavatAra nAmanA prakAra kahyo che tenu svarUpa kevuM che ? uttara - ( samoyAre) sabhavatAra sva35 mA prahAra - (gamavabahArANa ANupuvI davvAi kahiM samoyaraMti 1 ) ziSyanA prazna-maigamavyavahAra nayasa'mata mAnupUrvI dravye karyAM samAvisstt thAya che ? (kiM ANupuvvIdabehiM samoyaraMti ? bhaNANupubI davberhi samoyaraMti, avattanvagadavvehiM samoyaraMti ?) zu AnupUrvI dravyomA samAviSTa thAya che? ke anAnupUrvI drabyamAM samAviSTa thAya che? ke avaktavyaka dravyeAmAM samAviSTa thAya che ? tara- (ANupubbIdabvAI' ANupubbIdabbehiM samoyaraMti) naigabhavyavahAra nayasaMmata AnupUrvI DUbyA AnupUrvI drabyAmAM ja samAviSTa thAya che, (no 50 58 For Private and Personal Use Only
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 458 anuyogadvArasUtre mUlam - se kiM taM aNugame ? aNugame navavihe paNNatte, taM jahA - saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahuM ceva / / sU0 109 / / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir chAyA - atha ko'sau anugamaH ? anugamo navavidhaH prajJaptaH, tadyathA-satpadaprarUpaNatA yAvat alpabahutvaM caiva / / sU0 109 // TIkA - atha anugamaM prarUpayituM prAha - ' se kiM taM ' ityAdi / atha ko'sau anugamaH ? iti praznaH / anugamo navavidhaH prajJaptaH, tadyathA - satpada prarUpaNatA 1, (no aNANupubvadavvehiM no avatantragadavvehiM samoyaraMti ) anAnupUrvI dravyoM meM evaM avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa nahIM hote haiN| (evaM tiSNi vi sahANe samoyaraMti sibhANi yacva-se taM samopAre) isI prakAra se yaha samajhanA cAhiye ki avaktavyaka aura anAnupUrvI dravya bhI AnupUrvI dravya kI taraha apanI 5 jAtirUpa kI avaktavyaka aura anA nupUrvI dravyarUpa svasthAna meM hI antarbhUta hote haiM isa prakAra se ye tInoM hI sva sva sthAna meM hI samAviSTa hote haiN,| parasthAna meM nahIM yahI samavatAra kA svarUpa hai isa sUtra kI vyAkhyA pahile 80 sUtra kI vyAkhyA kI taraha jAnanI cAhiye / / sU0 108 // aba sUtrakAra anaupanidhi kI kSetrAnupUrvI ke paMcama bhedarUpa anugama ke svarUpa kA kathana karate haiM- "se kiM taM aNuga me ? " ityAdi / zabdArtha - (se kiM taM aNugame ?) he bhadanta ! anugama kA kyA svarUpa hai ? uttara- (aNugame navavihe paNNatte) anugama nau prakAra kahA hai (taMjaaNANupubbI davvehiM no avattavvagadavvehiM samogaraMti) pazu manAnupUrvI dravyoma bhane bhavatavyA dravyoma samAviSTa thatAM nathI. (evaM tiSNi vi sANe samoyaraMti tti bhANiyavva se ta samoyAre) ye pramANe vyavastavya ane anAnupUrvI dravye paNa pAtapotAnI jAtinA dravsemAM ja (anukrame avaktavyarka ane anAnupUrvI dravye rUpa svasthAnamAM ja) atabhUta thAya che. anya sthAnamAM aMtarbhUta thatAM nathI A prakAranuM samavatAranu" svarUpa che. A sUtranI vyAkhyA 80 mAM sUtranI vyAkhyA pramANe samajavI. AsU.108A have sUtrakAra anaupanidhikI kSetrAnupUrvInA pAMcamAM bheda rUpa anugamanA sva3catu N ni3SaNu 4re che- " se kiM taM aNugame ? " 4tyAhi - 66 zabdArtha - (se kiM taM aNugame ? ) he bhagavan ! anugamanu sva35 Thevu che? uttara- ( aNugame navavidde paNNatte) anugamanA navArA che, For Private and Personal Use Only
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 109 anugamanirUpaNam yAvat alpabahutvaM9 caiveti / iha-yAvacchandena-dravyapramANaMra, kSetraM 3, sparzanA 4, kAlaH 5, antaraM 3, bhAgaH 7, bhA.8 iti bodhyam / vyAkhyA ekAzIti sUtravat dravyAnupUrI bodhyA mU0 109 // mUlam-NegamavavahArANaM ANupuyodAI kiM asthi Nasthi? NiyamA asthi| evaM duNNi vi|suu0 110 // chAyA-nagamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi ki santi na santi ? niyamAt santi / evaM dve api ||puu0 110 // TIkA-satra-sapadamarUpaNanAdvAraM prarUpayati-'NegamayavahArANaM' ityaadi| asya dvArasya vyAkhyA dvayazIti sUtrAt dravyAnupUrvIca bodhyA ||muu0 110 // hA) jaise-(saMtapayArUvaNayA jAva apApahuMceva) satpadaprarUpaNatA yAvat alpa bahutva , / yahAM yAvat zabda se isa anuktapAThakA saMgraha huA hai"dabappamANaM khita, phulagA, kAloya, aMgara, bhAga, bhAva," dravya pramANa kSetra parzanA, kAla, aMtara, bhAga aura bhAva, isa sUtra kI vyAkhyA ke liye dekho pIchekA 81, vAM sUtra // 109 // ava sUtrakAra anaupanidhiko kSetrAnupUrvI ke anugama ke bhedarUpa prathama satpadaprarUpaNatA kA kathana karate haiM "NegamayavahArANaM" ityAdi / zabdArtha-(NegamavavahArANaM ANupubbIdavAI kiM asthi Nasthi ?NiyamA asthi / evaM duNNivi) naigamavyavahAranaya saMmata AnupUrvI dravya haiM yA nahIM? (taM jahA) te praa| nIya pramANa-(saMtapayapahavaNayA jAva appAbahu theva) saspadaprarUpaNutAthI laIne alpamahatva paryantanA nava prakAre ahIM paryata 54 / / " davapamANa khitta, phusaNA, kAloya, aMtaraM, bhAga, bhAva " dravya. prabhAra, kSetra, 25nA, Na, mata2, mA bhane mApa, mA sAta maare| . grahaNa karavAmAM AvyA che. A sUtranI vyAkhyA mATe 81muM sUtra vAMcI javuM sU010 have sUtrakAra anaupaddhika kSetrAnupUrvInA anugAmanA prathama bheda rUpa satpadaprarUpaNutAnuM nirUpaNa kare che__"nnegmvvhaaraann," tyA: zA-(NegamavavahArANa' mANupumvodavbAI ki asthi Nasthi ? NiyamA bhasthi, evaM duNNi vi) prazna-nagamavyavahAra nayasaMmata AnupUrvI dravya che ke nahI? For Private and Personal Use Only
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre mUlam-gamavavahArANaM ANuputvIdavvAiM kiM saMkhijjAI asaMkhijjAiM aNaMtAI? no saMkhijjAiM asaMkhijjAiM no annNtaaii| evaM duNNi vi ||suu0 111 // .. chAyA-naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi kiM saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni ? no saMkhyeyAni, asaMkhyeyAni, no anantAni / evaM dve api ||suu0 111 // TIkA-atha dravyapramANadvAraM prarUpayitumAha 'megamavavahArANaM' ityaadi| naigamavyavahArasammatAni AnupUdivyANi kiM saMkhyeyAni bhavanti ? kiM vA asaM. khyeyAni bhavanti ? uta vA anantAni bhavanti ? iti trividhaH praznaH / uttaramAha'no saMkhijjAI' ityAdi / no saMkhyeyAni bhavanti, no anantAni bhavanti, api tu asaMkhyeyAni bhavantItyarthaH / iti / ayaM bhAvaH-tripadezAvagADhAdIni dravyANi ___ utsara-niyamataH haiM / isI prakAra naigamavyavahAranayasamata anAnu. pUrvI aura avaktavyaka dravya bhI niyama se haiM / isa mUtra kI vyAkhyA ke liye dekho pIche kA 82, vAM / / sU0 110 // "NegamavavahArANaM ANuputvI davAI" ityAdi / zabdArtha-(NegamavavahArANaM ANupucIdavvAiM ki saMkhijjAi', asaM. khijjAiM, aNaMtAI ?) he bhadanta ! naigamavyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya kyA saMkhyAta haiM ? yA asaMkhyAta haiM ? yA anaMta haiM ? uttara-(no saMkhijjAI, asaMkhijjAI, no annNtaaii| evaM duNNivi) naigamavyavahAranaya saMmata AnupUrvIipa na saMkhyAta haiM na anaMta haiM kintu asaMkhyAta haiM / isakA tAtparya yaha hai-AkAza ke tIna pradeza meM sthita uttara-avazya che ja eja pramANe naigamavyavahAra nayasaMmata anAnumUvI ane avakatavyaka dravya paNa avazya che ja A sUtranI vyAkhyA samajavA mATe 82mAM sUtranI vyAkhyA vAMcI levI. sU0110 "NegamavavahArANa ANuputvIdavAI" dhyAha zahAtha-(NegamavavahArANa ANuputvIdavAI ki saMkhijjAI', asaMkhi. jAI', aNaMtAI 1) 3 nApan ! naigamayabA2 nayasa mata AnupUpI dravyo sadhyAta, asabhyAta cha, mana cha ? uttara-(no saMkhijjA asaMkhijjAI, no aNatAi', evaM duNNi vi) naigamavyavahAra nayasaMmata AnupUvI dravya saMkhyAta paNa nathI, anaMta paNa nathI, paraMtu asaMkhyAta ja che. For Private and Personal Use Only
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir narrater cher sUtra 111 dravyapramANadvAranirUpaNam .461 kSetra bhAnupUrvItvena nirdiSTAni, tripadezAdi skandhAdhArabhUtAH kSetravibhAgAtha asaMkhyeyamadezAtma ke loke'saMkhyAtA bhavanti, ato dravyatayA bahUnAmapyAnurvIdravyANAM kSetra vagAhama pezya kSetraikyamAzritya tulyapadezAvagADhAnAmekatvAt kSetrAnupU masaMkhyAtAnyevAnupUrvI dravyANi bhavantIti / athAnAnupUrvya vaktavyakadravyaviSaye prAha-' evaM ' ityAdi / evam = AnupUrvIdravyavat dve api anAnupUrvyavaktavyaka dravyANi asaMkhyeyAni bodhyAni / ayaM bhAvaH - ekaikapadezAvagADhaM bahupi dravyaM kSetra ekainAnupUrvI | lokasya pradezA asaMkhyAtAH santi, atastattulyamasaMkhya| hue dravya kSetra kI apekSA AnupUrvIrUpa se kahe gae haiN| tIna Adi pradezavAle kaMtroM ke AdhArabhUta kSetra vibhAga asaMkhyAta pradezI loka meM asaMkhyAta haiM / isaliye dravya kI apekSA bahuta bhI AnupUrvIdravya tulya pradezavAle kSetra meM avagAha kI apekSA karake eka mAna liye jAte haiMarthAt AkAzarUpa kSetra ke tIna pradezoM meM tripradezavAle, cAra pradezavAle, pAMca pradezavAle chaha Adi anaMta pradezavAle aneka AnupUrvIdravya avagAhita hokara rahate haiM / parantu ye saba dravya tulyapradezAvagAhI hone ke kAraNa eka haiN| kSetrAnupUrvI meM loka ke aise tripadezAtmaka vibhAga asaMkhyAta haiM / isaliye AnupUrvIdravya bhI tattulya saMkhyAvAle hone ke kAraNa asaMkhyAta hote hI haiM / isI prakAra - AnupUrvI dravya kI tarahaanAnupUrvI, avaktavyaka dravya bhI asaMkhyAta hI haiN| totparya kahane kA yaha hai ki loka ke eka eka pradeza meM avagAhI aneka dravya kSetra kI A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che-AkAzanA traNa Adi pradezamAM rahelA drabyAne kSetranI apekSAe AnupUrvI rUpa kahevAmAM Ave che. traNa Aphri pradezavALA dhAnA AdhArabhUta kSetravibhAge| asa khyAta pradezI leAkamAM asakhyAta che. tethI dravyanI apekSAe ghaNAM ja AnupUrvI drabyAne tulyapradezavALA kSetramAM avagAhanI apekSAe eka mAnavAmAM Avela che eTale ke AkAzarUpa kSetranA traNa pradezeAmAM traNa pradezavALAM, cAra pradezavALAM, pAMca pradezavALAM ane cha Adi anata pradezavALAM aneka AnupUrvI dravya avagAhita thaIne rahe che, paraMtu te saghaLAM dravya tulyapradezAvagAhI hovAne kAraNe eka che. kSetrAnupUrvI'mAM leAkanA evAM tripradezAtmaka vibhAga asakhyAta che. AnupUrvI dravye paNa tenA jeTalI ja saMkhyAvALA hAyAthI asaMkhyAta ja DAya che. eja pramANe (anupUrvI draSyeAnI jema) anAnupUrvI dravyeA ane vaktavyaka drazai paNa asakhyAta ja che. A kathananuM tAtparya e che ke DhAkanA eka eka pradezamAM avagAhI aneka kUbyA paNa kSetranI apekSAe For Private and Personal Use Only
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre svAdanAnupUrvI dravyANyapi asaMkhyeyAni bhavanti / tathA-pradezadvaye'jagADhaM bahUpi dravya kSetrata ekamevAvaktavyakadravyam / lokasya dvipradezAtmakA vibhAgA asaMkhyAtAH santi, ato dvipadezAtmakAnyavaktavyakadravyANyapyasaMkhyAtAni bhavantIti // 0 111 // apekSA eka hI anAnupUrvIrUpa haiM / ye asaMkhyAta isalie mAne gaye haiM ki isa prakAra se asaMkhyAta pradezavAle loka meM eka eka pradeza meM ye eka 2 rahate haiN| tathA AkAza ke do pradezoM meM sthita bahuta bhI dravya kSetra kI apekSA eka hI avaktavyaka dravya haiM / AkAza ke do pradeza rUpavibhAga asaMkhyAta hote haiM isaliye tadavagAhIdravya bhI asaMkhyAta haiN| bhAvArtha-naigamavyavahAranaya saMmata AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya kitane haiM ? sUtrakArane isa sUtradvArA ina praznoM kA samA. dhAna kiyA hai| unhoMne kahA hai ki-AkAza ke tripradezAtmaka, vipradezAtmaka aura ekapradezAtmaka vibhAga asaMkhyAta haiN| kyoMki AkAza svayaM asaMkhyAta pradeza vAlA hai / yadyapi AkAza ke pradeza alokAkAza kI apekSA anaMta kahe gaye haiM, phira bhI isa anaMta alo. kAkAza meM koI draSya nahIM rahatA hai / asaMkhyAta pradezavAle lokA. kAza-meM hI dravyoMkA avagAha hai| lokAkAzake una vibhAgoM meM Anu. pUrvI, anAnupUrvI, aura avaktavyaka dravya pratyeka asaMkhyAta 2 rahate haiN| eka ja anAnupUva rUpa che. temane asaMkhyAta mAnavAnuM kAraNa e che ke A prakAre asaMkhyAta pradezavALA lekanA eka eka pradezamAM eka eka anAnayvI dravya rahe che. tathA AkAzanA be pradezomAM sthita ghaNAM dra paNa kSe nI apekSAe eka ja avaktavya dravya rUpa che. AkAzanA be pradeza rUpa vibhAga asaMkhyAta hoya che, te kAraNe temAM avagAhI dravya paNa asaMkhyAta che. | bhAvArthasUtrakAre A sUtra dvArA e praznanuM samAdhAna karyuM che ke, nigamavyavahAra nayasaMmata AnupUrvI, anAnupUrva ane avaktavyaka dravya keTalAM che. sUtrakAre A sUtramAM e vAtanuM pratipAdana karyuM che ke AkAzanA tripadezAtmaka, dvipadezAtmaka ane eka pradezAtmaka vibhAga asaMkhyAta che, kAraNa ke AkAza pate ja asaMkhyAta pradezavALuM che. jo ke alakAkAzanI apekSAe AkAzanA pradeze anaMta kahyA che, paraMtu A anaMta akAkAzamAM te koI paNa dravyane sadbhAva ja nathI asaMkhyAta pradezavALA leAkAkAzamAM ja dravyane avagAha che. kAkAzanA te vibhAgomAM asaMkhyAta AnupUva dravya, asakhyAta anAnupUrvA dravya ane asaMkhyAta avaktavya For Private and Personal Use Only
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogadhandrikA TIkA sUtra 111 dravyapramANadvAranirUpaNam kyoMki yahAMpara kSetra kI apekSA-AnupUrvI Adi kA vicAra cala rahA hai| ata: eka pradezAtmaka asaMkhyAta vibhAgoM meM eka eka vibhAgoM meM eka 2 AnupUrvI Adi dravya rahatA hai / yadyapi eka pradeza meM dravya kI apekSA aneka AnupUrvI Adi dravya rahate haiM-parantu ve saba eka pradeza meM AdhArabhUta hone ke kAraNa eka mAne jAte haiN| ataH isa prakAra se eka pradezarUpa vibhAga meM rahe hue ye aneka dravya eka pradezarUpa AdhAra kI apekSA eka pradezAdhagAhI hone ke kAraNa eka anAnupUrvI dravya rUpa par3ate haiN| isa prakAra loka ke ekapradezAtmaka asaMkhyAta vibhAgoM meM anAnupUrvI dravya asaMkhyAta hI ho jAte haiN| isI prakAra se avaktavyaka dravya aura anAnupI dravya bhI asaMkhyAta sadha jAte haiN| kyoMki loka ke vipradezAtmaka vibhAga japa asaMkhyAta haiM to inameM jitane bhI dvipradezI Adi dravya rahege ve saba vipradezAvagAhI hone ke kAraNa eka vipradezAsmaka vibhAga meM eka avaktavyaka dravya rUpa se svIkRta mAne jaavegeN| isa dipradezAtmaka eka vibhAga meM jaba avaktavyakadravya rahatA hai to ripradezAsmaka asaMkhyAta vibhAgoM meM asaMkhyAta hI avaktavyaka dravya rhegeN| dro rahe che. ahIM kSetranI apekSAe AnupUva Adine vicAra cAlI rahyo che, tethI ekapradezAtmaka asaMkhyAta vibhAgomAMnA pratyeka vibhAgamAM eka eka AnupUrvI Adi dravya rahe che. jo ke pratyeka pradezamAM dravyanI apekSAe aneka AnupUrvI Adi dravyo rahe che, paraMtu teo badhAM eka pradezamAM AdhArabhUta hovAne kAraNe temane eka mAnavAmAM Avela che. A rIte ekapradeza rUpa vibhAgamAM rahelAM aneka dravya eka pradezarUpa AdhAranI apekSAe eka pradezAvagAhI havAne kAraNe eka anAnupUrvI dravya rapa gaNavAne gya bane che. A rIte lekanA eka pradezAtmaka asaMkhyAta vibhAgamAM anAnupavI ka asakhyAta hovAnI vAta siddha thaI jAya che. eja pramANe avaktavya dravya ane AnupUvI dravya paNa asaMkhyAta hevAnI vAta siddha thaI jAya che, kAraNa ke lekanA dvipadezAtmaka vibhAga asaMkhyAta hevAthI temAM jeTalA DhipradezI Adi dravya raheze te sau paNa DhipradezAvaga hI hevAne kAraNe eka dvipadezAtmaka vibhAgamAM eka avaktavyaka dravya rUpe svIkRta thayelAM mAnI zakAze. A DhipradezAtmaka eka vibhAgamAM je eka avakatavyaka dravya rahetuM hoya, te dvipadezAtma asaMkhyAta pradezamAM asaMkhyAta avakatavyaka dravya rahI zake, e vAta paNa siddha thaI jAya che. A rIte avakatavya be akhAta levAnuM kathana paNa siddha thaI jAya che. For Private and Personal Use Only
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 464. anuyogadvArasUtre mUlam - gamavavahArANaM khettANupubvIdavvAI logassa kiM saMkhijjaibhAge hojjA ? asaMkhijjaibhAge hojA ? jAva savvaloe hojA ?, egaM davvaM pahuca logassa sAMkhajjaibhAge vA hojA, asaMkhijjaibhAge vA hojjA, saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, asaMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, desUNe vA loe hojA / nANAdavvAI paDucca niyamA sakloe hojjA / Negama travahArANaM aNANupuvIdayvANaM pucchA egadavaM paDucca no saMkhejjaibhAge hojjA, asaMkhejjaibhAge hojA, no saMkhejjesu bhAgesu hojA no asaMkhejesu bhAgesu hojjA no savvaloe hojA, nANAdavvAIM paDucca NiyamA savvaloe hojjA / evaM avattavagadavvANi vi bhANiyavvANi // sU0 112 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir isI prakAra avaktavyakadravya bhI asaMkhyAta sadhajAte haiM / isI prakAra se loka ke jaba pradezAtmaka vibhAga asaMkhyAta haiM to inameM jitane bhI pradezI Adi dravya raheMge ve saba tripradezAvagAr3I hone ke kAraNa eka pradezAtmaka vibhAga meM eka AnupUrvI dravya rUpa se svIkRta hue mAne jAvegeM / isa tripradezAtmaka eka vibhAga meM jaba eka AnupUrvIdravya rahatA hai to loka ke tripradezatmaka asaMkhyAta vibhAgoM meM dravya kitane AnupUrvI rheNge| isa prakAra gaNanA ke anusAra AnupUrvI dravya asaMkhyAta sadha jAte haiM / sU0 111 // eja pramANe lekanA tripradezI vibhAgA paNu jo sakhyAta haiya te temAM jeTalAM tripradezI Adi dravye raheze teo badhAM paNa tripradezAva gADhI hAvAne kAraNe eka tripradezAtmaka vibhAgamAM eka AnupUrvI dravya rUpe svIkRta thayelA manAze A tripradezAtmaka eka vibhAgamAM je eka AnupUrvI dravya rahetu. DAya, te leAkanA tripradezAtmaka asakhyAta vibhAgeAmAM asa khyAta AnupUrvI dravyeA rahetA haze A prakAre mAnupUrvI dravyenI sakhyA paNa asaMkhyAta hovAnI vAta siddha thaI jAya che. s 1115 For Private and Personal Use Only
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 112 kSetrapramANadvAranirUpaNam 465 chAyA-naigamavyavahArayoH kSetrAnupUrvIdravyANi kokasya kiM saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeyamAge bhavanti yAvat sarvaloke bhavanti ? / ekaM dravyaM pratItya lokasya saMkhyeyatamabhAge vA bhavati, asaMkhyeyatamabhAge vA bhavati, saMkhyeyeSu bhAgeSu vA bhavati, asaMkhyeyeSu bhAgeSu vA bhavati, dezone vA loke bhavati / nAnA dravyANi pratItya niyamAt sarvaloke bhvnti| naigamavyavahArayoH anAnupUrvIdravyANAM pRcchA. bAmekadravyaM pratItya no saMkhyeyatamabhAge bhavati, asaMkhyeyatamabhAge bhavati, no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavati, no sarvalo ke bhavati / nAnA dravyANi pratItya niyamAt sarvaloke bhavanti / evam avaktavyakadravyANyapi bhaNitavyAni ||muu0 112 // TIkA-atha kSetradvAra nirUpayitumAha-'NegamayavahArANaM' ityAdi / naigamavyavahArasammatAni kSetrAnupUrvIdravyANi lokasya kiM saMkhyeyatamabhAge bhava. nti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? yAvat sarvaloke bhavanti ? iti praznaH / uttaramAhaekaM dravyaM pratItya AnupUrvI dravyaM lokasya saMkhyeyatamabhAge vA bhavati, asaMkhyeyatamabhAge vA bhavati, saMkhyeyeSu vA mAgeSu bhavati, asaMkhyeyeSu vA bhAgeSu bhavati / (gamavavahArANaM khettANupuvvI) ityAdi / zabdArtha-(NegamavavahArANaM khettANupuvI-davvAIlogassa kiM saMkhijjAbhAge hojjA ?) prazna-naigamavyavahAranaya saMmata kSetrAnupUrvI dravya kyA loka ke saM khyAtaveM bhAga meM hote haiM ? (asaMkhijjahabhAge hojjA ?) yA asaMkhyAtaveM bhAgameM rahate haiM ?(jAva sabaloe hojjA) yAvat samasta lokameM hote haiM ? ___utsara-(egaM davyaM paDucca logassa saMkhijjAbhAge vA hojjA asaM. khejjahabhAge vA hojjA saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, asaMkhejjesu bhAgesu vA hojjA desUNe vA loe hojjA ) ekadravyakI apekSA lekara AnupUrvIdravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM bhI rahatA hai asaMkhyAtaveM ___ "NegamavavahArANa' khettANupuvo" tyAha sAya-(gamavahArANaM khesANuputvIdavyAI logassa kiM saMkhijjA bhAge hojjA) gan / negamavyavahAra nayasa bhata kSetrAnuSI dravyA as vyAtamA bhAgamA cha ?" (asaMkhijjaibhAge hoNjA ?) sadhyA tamA bhAgamA DAya ch| (jAva savvaloe hojjA ?) samatabhaDiyache ? Sttara-(egaM davva paDucca logassa saMkhijjaibhAge vA hojjA, asaMkhijaibhAge vA hojjA, saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, asaMkhejjesu bhAgesu vo hojjA, desaNe vA loe hojA) se dravyanI apekSA viyA 32vAma bhAva te AnupUrI dravya lekanA saMkhyAmAM bhAgamAM paNa rahe che, asaMkhyAtamAM a0 59 For Private and Personal Use Only
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Jing Ji Xue anuyamAdvAra kandhadravyANAM vicitra pariNamanazaktimatvAt saMkhyeyAdipradezAvagAhitvaM bodhyam / viziSTakSetrAtragAho palakSitAnAM skandhadravyANAmeva kSetrAnupUrvItvenoktatvAt / tathA ekaM dravyaM pratItya dezone vA loke AnupUrvIdravyaM bhavati / nanu - acitamahAskandhasya sarvalokavyApakatvaM pUrvamuktam / tasya ca samastalokasaMkhyeyapradeza lakSaNAyAM kSetrAnupUrvyAmatragADhatvAta paripUrNasyApi kSetrAnupUrvItvaM na kicid virudhyate, atastadapekSayA kSetrato'pyanupUrvIdravyaM sarvalokavyApi bhAga meM bhI rahatA hai, saMkhyAta bhAgoM meM bhI rahatA hai asaMkhyAta bhAga maiM bhI rahatA hai / kyoMki skaMdha dravyoM kI pariNamana zakti vicitra prakAra kI hai| ataH vicitraprakAra kI pariNamana zaktivAle hone ke kAraNa skaMdha dravyoMkA avagAhaloka ke saMkhyAtaveM Adi bhAgoM meM hotA hai| kyoM ki viziSTa kSetra meM avagAha se upalakSita hue skandha dravyoM ko hI kSetrAnupUrvI rUpa se kahAgayA hai| tathA eka dravya kI apekSA lekara AnupUrvI dravya kucha kama dezona loka meM bhI avagAhita hotA hai| zaMkA- pahile dravyAnupUrvI meM acitta mahAskaMdha, ki jo pudgaladravya sabase bar3A skaMdha hotA hai aura jo anaMtAnaMta paramANuoM se niSpanna hotA hai / sarva loka vyApI kahA hai| isa prakAra avitta mahAskaMdha kI apekSA eka AnupUrvI dravya samasta loka meM vyApaka hokara jaba rahatA hai - tatha yaha bAta ApakI kaise mAnI jA sakatI hai ki AnupUrvI dravya bhAgamAM pazu rahe che, sakhyAta bhAgeAmAM paNa rahe che, asakhyAta bhAgeAmAM paNa rahe che, kAraNa ke kadha drabyAnI pariNamanazakita vicitra hoya che. vicitra prakAranI pariNamanazakitavALA heAvAne kAraNe 'dha drabyAne avagAha lAkanA sakhyAtamAM Adi bhAgeAmAM hoya che. kAraNa ke viziSTa kSetramAM avagAhathI upalakSita thayelAM skadhadravyeAne ja kSetranupUrvI rUpe gaNavAmAM Ave che. tathA eka dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te AnupUrvI dravya amuka nyUna dezapramANu-dezana-leAkamAM pazu avagAhita hAya che. zaMkA-dravyAnupUrvI nuM nirUpaNu karatAM pahelAM Ape evu kahyu che ke pukUla dravyanA sauthI mATe skadha ke je anatAna'ta paramANuomAMthI bane che, ane jene acitta mahAska dha kahevAmAM Ave che, te savalokanyApI che.'' A prakAre A acitta mahAka`dhanI apekSAe eka anAnupUrvI drazya jo samasta leAkamAM vyApaka hoya te ApanI e vAta kevI rIte mAnI zakAya ke AnupUrvI dravyanA eka dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te te amuka deze!na (deza nyUna) leAphamAM vyApIne rahe che? kAraNa ke samasta leAka "< For Private and Personal Use Only
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 112 kSetrapramANadvAranirUpaNam mApyate, kathaM tarhi dezonalokavyApitA procyate ? iti cet , ucyate-- ayaM loka AnupUrvyanAnupUryavaktavyakadravyaiH sarvadevAzUnya eva bhavatIti siddhAntaH / yadicAtrA''nupUrvyAH sarvalokavyApitA nirdizyeta, tadA'nAnupUrvyavaktavyakadravyANAM niravakAzatayA'bhAvaH pratIyeta, atazca-acittamadAskandhapUrite'pi loke jaghanyato'pyekaH pradezo'nAnupUrvIviSayatvena vivkssitH| pradezadvayaM cAyaktavyakadravyaviSayaeka dravya kI apekSA karake kucha kama loka meM vyApaka hokara rahatA hai / kyoMki samasta lokavI asaMkhyAta pradezarUpa kSetrAnupUrvI hai so usameM avagADha-avagAhI hone se- paripUrNa acitta mahAskaMdha kA kSetrAnupUrvopanA bhI kucha bhI viruddha nahIM par3atA hai| isaliye AnupUrvI dravya meM eka AnupUrvI, dravya kI apekSA karake jo dezona loka meM avagAhitA prakaTa kI hai vaha ThIka nahIM hai| uttara-yaha siddhAnta hai ki yaha loka AnupUrvI anAnupUrvA aura avaktavyaka dravyoM se sadA hI azunya hai| yadi AnupUrvI dravya kosarvaloka vyApI mAnA jAve to phira anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko Thaharane ke liye sthAna na hone ke kAraNa unakA abhAva prasakta hogaa| aura jaba dezona loka meM eka AnupUrvI dravya vyApaka hokara rahatA hai| aisA mAnA jAtA hai to isa prakAra se acitta mahAskaMdha se pUrita hue bhI loka meM kama se kama eka pradeza aisA bhI AjAtA hai ki jo anA. nupUrvI dravya kA viSaya rUpa se vivakSita ho jAtA hai / tathA do pradeza vata asaMkhyAta pradezarUpa kSetrAnupUvI che, ane temAM avagAhI (rahelo) levAthI paripUrNa acitta mahAtkaMdhamAM paNa kSetrAnupUvava mAnavAmAM koI paNa vadhe jaNAtuM nathI. uttara-e siddhAMta che ke A leka AnupUvI ane avaktavya dravyothI rahita kadI hete nathI je AnupUra dravyane sarvavyApI mAnavAmAM Ave, te anAnupUvI ane avaktavyaka dravyane rahevAnuM sthAna ja bAkI na rahe ! ane te kAraNe temane abhAva ja mAnavAne prasaMge upasthita thaze je evuM mAnavAmAM Ave ke dezena (deza nyUna) lekamAM eka Atu pUrvI dravya vyApIne rahe che, te acitta mahApa vaDe pUrita thayelA lekamAM paNa ochAmAM ochA eka pradeza evo paNa bAkI raheze ke jemAM anupUrvI dravyane saddabhAva hoI zake, tathA te lekamAM be pradeza evA For Private and Personal Use Only
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ghUMTa anuyogadvArasUtre tvena vivakSitam, AnupUrvIdravyasya tatra sazve'pi tasyAjyAdhAnyena vivakSaNAt, anAnupUrvyavaktavyakayostu prAdhAnyena vivakSaNAditi zrato'tra dezono loko'tra vivakSitaiti / uktaM ca " mahApuNge vaya avatantragaNANupuvvida vAI / jasogADhAI taddeseNaM sa logUNo " // 1 // chAyA - mahAskandhA''pUrNe'pi ca avaktavyakA'nAnupUrvIdravyANi / yaddezAvagADhAni taddezena sa lokonaH // iti / nanu yadyevaM tarhi dravyAnupUNyamapi sarvalokavyApitvamAnupUrvodravyasya yaduktaM tad virudhyate, anAnupUrvyavaktavyakadravyANAmanavakAzatvena tatrApyabhAva pratItiaise bhI A jAte haiM ki jo avaktavyaka dravya ke viSayarUpa se vivakSita ho jAte haiN| ina eka aura do pradezoM meM AnupUrvI dravya kA bhI sadbhAva rahatA hai to bhI apradhAna hone se usakI vahAM vivakSA nahIM hotI hai| anAnupUrvI aura avaktavyaka ina dravyoM kI hI pradhAnatA hone se vivakSA kI jAtI hai| isaliye AnupUrvI dravya eka AnupUrvI dravya kI apekSA se dezona loka meM avagAhita kahA gayA hai| yahI bAta uktaMca"mahAkhaMdhA puNNeviya ityAdi" karake isa gAthA dvArA prakaTa kI gaI hai| zaMkA- yadi yahI bAta hai ki eka anAnupUrvI dravya kSetrAnupUrvI meM dezona loka vyApI hai phira dravyAnupUrvI meM bhI yahI bAta mAnanI cAhiyeparantu vahAM aisI bAta nahIM mAnI gaI hai vahAM to AnupUrvI dravya ko sarva loka vyApI kahA gayA hai| kSetrAnupUrvI meM anAnupUrvI dravya ko sarva paNa khAkI raheze ke jemAM avakatavyaka drazyanA avaga huM sA~bhavI zakaze te eka ane e pradezeAmAM AnupUrvI dravyane paNa saddabhAva rahe che, chatAM paNa te tyAM apradhAna hAvAne kAraNe tenI vivakSA ahIM karI nathI anAnupUrvI ane Avakatavya, A e kanyAnI ja tyAM pradhAnatA hAvAthI temanI ja vivakSA karavAmAM AvI che. tethI ja evuM kahevAmAM AvyuM che ke AnupUrvI dravyanA eka AnupUrvI drazyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave teA tenI avagAhanA dezAna leAkamAM che. eja vAtane mahAkhaMdhA puNNeviya " ityAdi sUtrapATha dvArA ahIM prakaTa karavAmAM AvI che. 66 zakA-jo eka AnupUrvI dravya kSetrAnupUrvImAM dezeAna (deza nyUna) lAkavyApI hoya, tA dravyAnupUrvImAM paNa evI ja vAtanA svIkAra thavA joie parantu dravyAnupUrvImAM evI vAtane svIkAra karavAne badale AnupUrvI tyane salAkavyApI kahevAmAM Avela che. kSetrAnupUrvImAM AnupUrvI dravyane For Private and Personal Use Only
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 112 kSetrapramANadvAranirUpaNam prasaGgAt , sarvakAlaM ca teSAmapyavasthitipratipAdanA ? diti cet ? ucyatedravyAnupUryA hi dravyANAmevAnupUryAdibhAva uktaH, na tu kSetrasya, tasya tatrAnadhiH kRtatvAt / AnupUAdidravyAgAM parasparabhede'pi ekasminnapi kSetre tadavasthAnaM na kiMcid virudhyate, yathA ekApavarakAntargatAneka pradIpapramANAmavasthiti na virudhyte| itthaM ca dravyAnupUAmAnupUrvIdravyANAM samastaloke vidyamAnatve'pi na tatra kasyA loka vyApI mAnane meM jo Apane anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyako Thaharane ke liye sthAna hone ke kAraNa unameM abhAva ke prasaMga prApta hone kA kathana kiyA hai, so vahI abhAva ke prasaMga prApta hone ke kAraNa una anAnupUrvI' aura avaktavyaka dravyoM ke liye dravyAnupUrvI meM bhI AnupUrvI dravya ko sarvalokavyApI mAnane para upasthita hotA hai / parantu aisA to hai nahIM-kyoMki sarvakAla una donoM kA bhI avasthAna mAnA gayA hai| - uttara-dravyAnupUrvI meM dravyoM ke hI AnupUrvI Adi bhAva kA kathana kiyA gayA hai| AkAza rUpa kSetra ko AnupUrvI Adi bhAva kA nhiiN| kyoMki vahAM para dravyAnupUrvI meM-AkAza rUpa kSetra kA vicAra adhikRta nahIM hai / AnupUrvI Adi dravyoM kA paraspara meM bheda hone para bhI unakA avasthAna eka bhI AkAza pradeza rUpa kSetra meM thor3A sA bhI virUddha nahIM par3atA hai, jaise eka koThe ke antargata aneka pradIpaprabhAoM kI avasthiti meM koI virodha nahIM hotA hai / isa prakAra yAnupUrvI me AnupUrvIdravyoM sarvalakathApI mAnavAmAM Ave e prasaMga prApta thavAno bhaya batAvyA che. ke e prakAranI mAnyatAne svIkAra karavAmAM Ave te anAnupUvI ane avakatavyaka dravya ne rahevAnA sthAnane ja abhAva rahevAne kAraNe te dravyane abhAva mAnavAne prasaMga prApta thaze. te AnupUvI divyane sarvavyApI mAnavAmAM Ave te anAnupUrva ane avaktavyaka drane paNa abhAva mAnavAnuM kAraNa ahIM paNa upasthita thaze paraMtu evI vAta te saMbhavita nathI, kAraNa ke te banene sadbhAva sadA mAnavAmAM Ave ja che. uttara-dravyAnupUrvImAM dravyanA ja AnupUrvI Adi bhAvanuM kathana karavAmAM AvyuM che-AkAzarUpa kSetrane AnupUrvI Adi bhAvanuM kathaka thayuM nathI, kAraNa ke dravyAnupavamAM AkAza rUpa kSetrane vicAra adhikRta nathI AnapaNI Adi dravyane parasparamAM bheda hovA chatAM paNa temanuM avasthAna eka paNa AkAzapradeza rUpa kSetramAM saheja paNa virUddha paDatuM nathI jevI rIte eka koThAnI aMdara pradIpe (dIvA) nI prabhAonI avasthitimAM koI vidhi paDatuM nathI, eja pramANe dravyAnupUrvamAM AnupUva dravyane samasta lekamAM For Private and Personal Use Only
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 470 anuyogadvArasUtra yanarakAza iti, na kazcid shessH| kSetrAnuSyoM tu dravyANAmaupacArika evArnu pUAdibhAvaH, mukhyatastu kSetrasyaivAnupUrNAdibhAvo vivakSitaH, tsyaivaatraadhikaaraat| tasmAdatra yadi sarve'pi kokamadezA AnupUyA vyAptA bhaveyustahi anAnupUrvyavaktadhyakatayA kimanyat kSetra kSetrAnupUrvIsyAt ? / yeSu namaHmadezeSvAnupUrvyasteSvevAnA nupUrvyavaktavyayayorapi sadbhAvaH syAditi tu na vaktuM zakyate, dravyAvagAhabhedena ko samasta loka meM vyApaka mAnane para bhI vahAM anAnupUrvI aura ava. kamyaka dravyoM ke Thaharane meM anavakAza rUpa doSa kI Apatti kA prasaMga prApta thor3A bhI nahIM hotA hai / parantu kSetrAnupUrvI meM jo dravyoM kA Anu. pUrvI Adi bhAva kahA gayA hai vaha to aupacArika hI haiM / kyoMki isa kSetrAnupUrvI meM kSetra meM, hI AnupUrvI Adi rUpa bhAva mukhya rUpa se vikakSita huA hai, isakA kAraNa yaha hai ki usakA yahAM adhikAra cala rahA hai, isaliye kSetrAnupUrvI meM yadi saba bhI loka ke pradeza AnupUrvI se vyAta ho jAve to phira anAnupUrvI aura avaktavyaka rUpa se aura kauna se dUsare pradezarUpI kSetra kSetrAnupUrvI rUpa se vyavahRta hoMge ki jisase jina AkAza ke pradezoM meM AnupUrviyoM kA sadbhAva hai unhIM meM anAnupUrvI aura avaktavyakoM kA sadabhAva ho sake ? nahIM ho skegaa| ataH phira yaha kaise kahA jA sakatA hai, ki jina AkAza pradezoM meM AnupUrvI kA sadbhabhAva hai unhIM meM anAnupUrviyoM aura avatavyakoM kA bhI sadbhAva haiN| yadi isapara yoM kahA jAve ki isa prakAra se mAnane meM ki jina AkAza bApaka mAnavA chatAM paNa tyAM anAnupUvI ane avakatavyaka dravyane rahevAmAM avakAza rUpa dezanI Apattine prasaMga bilakula prApta thato nathI. paratuM kSetrAnupUrNImAM dravyanA je AnupUva Adi bhAva kahevAmAM AvyA che te te aupacArika ja che, kAraNa ke A kSetrAnupUrvamAM kSetramAM ja AnupUrvI Adi 35 bhAva mukhya rUpe vivasita thayA che tenuM kAraNa e che ke tene ja adhikAra ahIM cAlI rahyo che tethI kSetrAnukUvImAM je lekanA samasta pradezo AnupUrvA vaDe vyApta thaI jAya, te anAnupUrvI ane avakatabbaka dravyone jemAM sadUbhAva hoya evAM anya pradeze rUpa kSetrano sadUbhAva ja kayAthI rahe! A prakAranI paristhitimAM evuM kevI rIte kahI zakAya ke je AkAzapradezomAM AnupUrvI ene sadUbhAva che, eja AkAzapradezamAM anAnu"dhI ane avakatavyakene paNa sadabhAva che ! A bAbatane anula For Private and Personal Use Only
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 112 kSetrapramANadvAranirUpaNam kSetrabhedasya vivakSaNAt / tasmAdanAnupUrvyavaktavyakayo viSayaM pradezatrayaM vihAya zeSapradezA evAnupUrtyA viSayo bhavatIti pradezatrayalakSaNena dezena lokamyonatA nivasitA, ataH kSetrAnupUryAmekaM dravyaM pratItya AnupUrtIdravyaM dezone loke bhavati / pradezoM meM AnupUrvI dravya avagAhita hote haiM, unhIM pradezoM meM zeSa do dravya bhI avagAhita hote haiN| ataH anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM se adhiSThita ve kucha pradeza anAnupUrvI aura avaktavyaka rUpa se kaheM jAveMge / so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kAraNa isa prakAra ke kathana se dravya ke avagAha kI bhinnatA se kSetra meM bheda AjAtA hai / jisakI yahAM vivakSA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki dravyAnupUrvI meM bhAnupUrvI dravyoM kA samasta loka meM avasthAna na hone para bhI anAnupUrI aura avaktavyaka dravyoM ke avasthAna honepara vahAM koI doSa nahIM AtA hai| parantu kSetrAnupUrvI meM yadi AnupUrvIdravya ko samasta loka vyApI mAnA jAve arthAt loka ke samasta pradeza bhAnupUrvI rUpa mAna liye jAveM to isa sthiti meM anAnupUrvI aura avaktavyaka pradeza kaunase mAne jAveMge ki jinameM anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya Thahara sakeM / ataH yaha mAnanA cAhiye ki isa kSetrAnupUrvI meM eka pradeza anAnupUrvI kSetrAnunupUvIM kA viSaya hai aura do pradeza avaktavyaka kSetrAnupUrvI ke viSaya kSIne evI dalIla karavAmAM Ave ke "je AkAzapradezamAM AnupUvI dravya avagAhita hoya che, eja pradezamAM bAkInA banne dravya avagAhita hoya che, ane te kAraNane lIdhe anAnupUrI ane avakatavyaka dravyathI adhiSita evAM eja amuka pradezane anAnupUrvI ane avakatavyaka rUpe kahI zakAze. " A prakAranI mAnyatA paNa barAbara nathI, kAraNa ke A prakAranI mAnyatAne svIkAra karavAthI dravyanA avagAhanI bhinnatAne lIdhe kSetramAM paNa bhinnatA AvI jAya che. tenI ja ahIM vivakSA cAlI rahI che A samasta kathananuM tAtparya e che ke dravyAnavImAM AnupUrvI dravyonuM samasta lekamAM avasthAna hovA chatAM paNa anAnupUvI ane avakatavya dravyo tyAM avasthAna mAnavAmAM kaI deSa nathI paraMtu kSetrAnuM pUrvamAM je AnupUrvI samasta lekavyApI mAnavAmAM Ave eTale ke lekanA samasta pradezane je AnupUrvI rUpa mAnavAmAM Ave, te anAnupUrvI ane avaktavyaka dravyuM jemAM avagAhita thaI zake evAM anAnupUrva pradeza kone mAnavA? tethI evuM ja mAnavuM paDaze ke A kSetrAnupUrvImAM ekapradeza anAnupUrvI kSetrAnupavane viSaya che ane be pradeza avaktavya kSetrAnu-vIne viSaya che. A For Private and Personal Use Only
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 202 anuyogadvArasUtre tathA - nAnAdravyANi pratItya AnupUrvIdravyANi niyamAt sarvaloke bhavanti / syAdipradezAvagADha bhedato nAnAvidhaiH = vibhinnaprakArairAnupUrvIdravyaiH sarvo'pi koko vyApta iti bhAvaH / haiN| isa prakAra anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko Thaharane ke liye ye tIna pradeza loka ke haiN| ina pradezoM meM yadyapi AnupUrvIdravya bhI avagAhita hokara rahatA hai - parantu usakI yahAM gauNanA hai, aura zeSa do dravyoM kI mukhyatA hai, isa prakAra avagAhiyoM ke bheda se avagAharUpa AkAza meM bheda AjAtA hai / ataH anAnupUrvI aura avaktavyakadravyoM ke viSayabhUta pradeza ko chor3a kara bAkI ke samasta pradeza loka ke AnupUrvI rUpa haiM / tathA ekapradeza anAnupUrvI aura do pradeza avaktavyaka haiM / isI kAraNa tIna pradezarUpa dezarUpa deza se nyUnatA loka meM vivakSita kI gaI hai| arthAt loka ke ye 3 pradeza AnupUrvI nahIM haiM aura bAkI ke samasta pradeza AnupUrvI rUpa haiN| isa prakAra kSetrAnupUrvI meM eka AnupUrvI dravya ko Azrita karake tIna pradeza nyUna samasta loka meM AnupUrvI dravya avagAhI haiM / yaha kathana siddha ho jAtA hai| tathA (nANAdavvAI paDucca niyamA) nAnA dravyoM kI apekSA lekara samasta AnupUrvI dravya niyama se sarvaloka meM avagAhI hai| arthAt loka ke pyAdipradezoM meM rIte anAnupUrvI ane avaktavyaka drabyAne rahevA mATe leAkanA A traNa pradeza che. te pradezamAM je ke AnupUrvI draSya pazu avagAhita thaine rahe che, parantu tenI tyAM gauzutA che ane bAkInA be kUbyAnI pradhAnatA che. A prakAre avagAhita kUbyAnI apekSAe avagAharUpa AkAzamAM paNa bheda AvI jAya che. tethI anAnupUrvI ane mavaktavyaka dravyAnA viSaya rUpa traNa pradeze sivAyanA lAkanA mAkInA samasta pradezeA AnupUrvI rUpa che. tathA eka pradeza anAnupUrvI rUpa ane be pradezeA avaktavyaka rUpa che. A kAraNe traNa pradezarUpa dezanI apekSAe lekamAM nyUnatA prakaTa karavAmAM AvI che. eTale ke leAkanA te trazu pradeze! AnupUrvI rUpa nathI ane bAkInA samasta pradeze| AnupUrvI rUpa che. A rIte e kathana siddha thAya che ke kSetrAnupUrvImAM eka anAnupUrvI' dravyane Azrita karIne traNa pradeza nyUna samasta leAkamAM AnupUrvI dravyanI avagAhanA che. tathA (nANAdavvAi' pahucca niyamA) vividha dravyAMnI apekSAo vicAra karavAmAM Ave te samasta AnupUrvI dravya niyamathI ja sava DhAkamAM avagAhI For Private and Personal Use Only
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 112 kSetrapramANadvAranirUpaNam 473 tathA - naigamavyavahArasammatAnAm anAnupUrvIdravyANAM pRcchAyAM =pane tu evaM vijJeyam - ekaM dravyaM pratItya anAnupUrvIdravyaM no saMkhyeyatamabhAge bhavati, no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavati, no asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavati, nApi ca sarvaloke bhavati, kintu - asaMkhyeyatamabhAge bhavati / ayaM bhAvaH - ekaM dravyamAzrityAnAnupUrvIdravyaM sthita AnupUrvI dravyoM ke bheda se vibhinna prakAra ke AnupUrvI dravyoM se samasta loka vyApta haiN| ( NegamabavahArANaM) negama vyavahAranayasaMmata (aNANuputhvIdanvAiM ) anAnupUrvI dravyoM ke ( pucchAe) praznoM meM to isa prakAra samajhanA cAhiye ( egaM datra ) eka dravya kI ( paDucca) pratIti karake arthAt eka anAnupUrvIdravya kI apekSA karake (no saMkhejjahabhAge hojjA) anAnupUrvI dravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM avagAhI nahIM haiM (no saMkhejjesu bhAge hojjA. saMkhyAta bhAgoM meM avagAhI nahIM haiM (noasaMkhejjesu bhAgesu hojjA) asaMkhyAta bhAgoM meM avagAhI nahIM haiM) (no savvaloe hojjA) aura na sarvaloka me avagAhI haiM kintu (asaMkhejjai bhAge hojjA) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM avagAhI haiN| ayaM bhAvaH- eka AnAnupUrvI dravya ko lekara jaba yaha vicAra kiyA jAtA hai ki anAnupUrvIdravya loka ke kauna se bhAga meM avagAhita hai? taba yaha uttara milatA hai ki asaMkhyAtaveM bhAga meM hI avagAhI hai| kyoMki anAnupUrvI dravya (rahelu) che. eTale ke leAkanA traNa Adi pradezamAM rahelA AnupUrvI dravyenA lehathI vibhinna prahAranA mAnupUrvI dravyo vaDe samasta seoDa vyAsa che. (NegamavavahArANaM' ) naigabhavyavahAra nayasabhita ( aNANupuvvI davvANa ) anAnupUrvI dravyonA (pucchAe) praznobhAM (viSayabhAM) to gayA pramANe samabhavu leohayo(ega davtra paDucca) le seTha manAnupUrvI dravyanI apekSAo vicAra azvAbhAM zyAve, to (no saMkhijjaibhAge hojjA ) manAnupUrvI dravya somnA sadhyAtabhAM bhAgamAM bhavagADI nathI, (no saMkhejjesu bhAgesu hojjA ), boDanA sabhyAta bhAgobhAM pazu avagADI nathI, (no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ) asabhyAta lAgobhAM pazu avagADI nathI, (no sambaloe hojjA ) bhane samasta bommAM pAzu avagADI nathI, parantu ( asaMkhejjaibhAge hojjA ) sAunA asabhyAtabhAM bhAgamAM avagAhI che. A saghaLA kathananA bhAvAya e che ke eka anAnupUrvI dravyanI khAkhatamAM evA vicAra karavAmAM Ave ke "eka anAnupUrvI dravya leAkanA keTalA bhAgamAM avagAhI che? A praznanA uttara e che ke te leAkanA asakhyAtamAM bhAgamAM ja avagAhI che. kAraNa ke anAnupUrvI dravya a0 60 For Private and Personal Use Only
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAraste lokasya saMkhyeyatame bhAga eva vartate, ekapradezAvagADhasyaivAnAnupUrvItvena vivakSaNAt, ekapradezasya ca lokaa'sNkhyeybhaagvrtitvaaditi| nAnAdravyANyAzritya tu anAnupUrvIdravyANi niyamAta sarvalokavyApIni bhavanti, ekaikapradezAvagADhadravyabhedAnAM samastalokavyApitvAditi bhaavH| evam anAnupUrvIdravyavat avaktavyakadravyANyapi maNitavyAni vaktavyAni / ayaM bhAvaH-ekaM dravyamAzrityAvaktavyakadravyamapi asaMkhyeyatamamAge eva bhavati, dvipadezAvagADhasyaivAvaktavyakadravyatvenAbhidhAnAt pradezadvayasya ca lokAsaMkhyeyarUpa se vahI dravya vivakSita huA hai, jo loka ke ekapradeza meM hI-ava. gADha hotA hai| loka kA ekapradeza loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahane vAlA hai / isaliye anAnupUrvI dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI avagAhI mAnA gayA hai / (nANA davAI) nAnA anAnupUrvI dravyoM kI(pa. icva) apekSA lekara aneka anAnupUrvI dravya (NiyamA) niyama se (savvaloe hojjA) sarvaloka vyApI mAne gaye haiN| kyoMki eka ekapradeza meM avagADha anAnupUrvIdravyoM ke bheda samasta loka ko vyApta kiye hue rahate haiN| (evaM avattavyagavvANi vi bhANiyavyANi) isI prakAra anAnupUrvI dravya kI taraha avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / tAtparya kahane kA yaha hai ki eka avaktavyaka dravya kI apekSA se eka avaktavyakadravya bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI avagAhI rahatA hai, kyoMki loka ke pradezavya meM avagADhahue dravya ko avktrUpe eja dravya vivakSita thayuM che ke je lekane eka pradezamAM ja raheluM hoya che. lekane eka pradeza lokanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM raheluM hoya che. te kAraNe anAnupUrvI dravyane lokanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM ja avagAhI mAnavAmAM AvyuM che. (nANAvvAI paDucca) vividha manAnubhavI dravyAnI apekSA vayAra 42vAmAM Ave, to (NiyamA savvaloe hojjA) to tabhane niymthii| sarvalakavyApI mAnavAmAM Avela che, kAraNa ke eka eka pradezamAM avagADha manAnubhavI dravyAnA hI samasta sAne vyAsa uzana 2 saya che. (evaM avattavvagavvANi vi bhANiyavvANi) manAnupUvI dravyAnA 21 yana avaktavyaka dravye viSe paNa ahIM grahaNa karavuM joIe eTale ke eka avaktavyaka dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te ema kahevuM joIe ke eka avaktavyaka dravya lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM ja avagAhI hoya che, kAraNa ke lokanA be pradezamAM ja avagAhita thayelA dravyane avaktavya For Private and Personal Use Only
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 112 kSetrapramANadvAranirUpaNam bhAgavatitvAt / nAnAdravyANyAzritya tu avaktavyakadravyANi sarvaloke santi, nAnAdravyApekSayA dvipadezAvagADhAnAmavaktavyakadravyANAM samastalokavyApitvAditi bhaavH| nanu-AnupUryAdIni trINyapi dravyANi sarvalokavyApIni pocyante, itthaM ca yeSvAkAzapradezeSu AnupUrvI, teSvevAkAzapradezeSu anAnupUrvyavaktavyakadravyayorapi sadbhAva pratipAdito bhavati, evaM ca kathamekasyaiva kSetrasya parasparaviruddhaM bhinnaviSayam AnupUrvyAdivyapadezatrayaM syAt ? iti cet , atrocyate-jyAdipradezAvavyaka dravyarUpa se kahA gayA hai| loka ke asaMkhyAta pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaveM bhAga rUpa par3ate haiN| isaliye avaktavyaka dravya ko loka ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI mAnA gayA hai| tathA nAnA avaktavyakadravyoM kI apekSA se jitane bhI avaktavyaka dravya haiM, ve saba loka ke do 2 pradezoM meM vyApaka rahane ke kAraNa sarvalokavyApI mAne gaye haiN| zaMkA-AnupUrvI Adi jo dravya haiM ve saba hI lokavyApI haiM aisA Apa kahate haiM / so jina AkAza pradezoM meM AnupUrvI dravya rahate haiN| unhIM AkAza pradezoM meM itara do anAnupUrvI avaktavyaka dravya bhI rahate haiN| yahI bAta isa kathana se pratipAdita hotI hai / ataH isa prakAra ke kathana se eka hI kSetra meM paraspara viruddha onupUrvI Adi vyapadezatraya jo ki bhinna bhinna viSaya se saMbaMdhita hai, kaise saMgata ho sakatA hai ? dravya kahevAmAM Ave che. lekanA te be pradezane lekanA asaMkhyAta pradezonI sAthe sarakhAvavAmAM Ave te lekanA asaMkhyAtamAM bhAganI barAbara ja hoya che. te kAraNe ja eka avaktavyaka dravyane lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM ja raheluM mAnavAmAM AvyuM che. vividha avaktavyaka dravyanI apekSAe vicAravAmAM Ave che te saghaLAM avaktavyaka dravya lekanA babbe pradezamAM vyAsa hovAne kAraNe temane sarvalekavyApI mAnavAmAM AvyAM che. zaMkA-Ape ahIM evuM pratipAdana karyuM che ke AnupUrvI Adi je dravyuM che te samasta lekavyApI che. ApanA A kathana vaDe te evuM pratipAdita thAya che ke je AkAzapradezamAM AnupUvI dravyo rahe che, eja pradezamAM anAnupUrvI dravyo ane avaktavyaka dravya paNa rahe che, A prakAranuM kathana saMgata lAgatuM nathI, kAraNa ke eka ja kSetramAM parasparathI virUddha evAM AnupUrvI Adi dravyane avagAha kevI rIte saMbhavI zake? bhinna bhinna viSaya sAthe saMbaMdhita A traNene eka ja kSetramAM kevI rIte sadUbhAva hoI For Private and Personal Use Only
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra gAdAd dravyAda bhinnameva tAvadekamadezAvagADham , tAbhyAM ca bhinnaM dvipadezAvagADham / ityaM ca AdheyasyAvagAhakadravyasya bhedAdAdhArasyApyavagAhasya kSetrasya bhedaH zaMkAkAra kI isa zaMkA kA bhAva yaha hai ki ekahI kSetra meM AnupUrvI anAnupUrvI aura avaktavyaka ina tInoM kI saMgati kaise ho sakatI hai? kyoMki yaha AnupUrvI Adi kA bhAva eka dUsare se sarvathA viruddha hai| kyoMki inakA viSaya apanA 2 bhinna 2 hai| yadi ye tInoM vyApta rUpa hote to eka kSetra meM ghaTita bhI ho jAte-parantu aise toye-nahIM haiM / ye to tInoM vyApaka dravya haiM / isa prakAra jo AkAzapradeza AnupUrvI rUpa se kaheM jAvegeM ve hI anAnupUrvI aura avaktavyakarUpa se kaise vyapadiSTa ho sakate haiM ? isaliye anAnupUrvI AdibhAva ko vyApaka mAnane para eka hI AkAzarUpa kSetra meM AnupUrvI Adi vyapadeza bhinna viSayavAlA hone ke kAraNa paraspara viruddha paDatA hai| ___ uttara-AkAzarUpa kSetra yadi ekahI mAnA jAtA to isa prakAra kI zaMkA saMgata ho sakatI-parantu aisA nahIM hai / kyoMki vyAdipradezoM meM avagADha jo AnupUrvIdravya hai usase eka pradezAgADha dravya bhinna hai, aura ina donoM se vipradezAvagADha dravya bhinna hai| isa prakAra Adheya rUpa jo zake? zaMkAkAranI zaMkAne bhAvArtha e che ke AnupUvI, anAnupUvI ane avaktavyaka dravyonuM astitva eka ja kSetramAM kevI rIte saMbhavI zake? A AnupUrvI Adi bhAve parasparathI bilakula virUddha guNadharmo dharAve che, te pratyekane viSaya parasparathI bhinna bhinna che, chatAM temane Apa sarvaka vyApI kevI rIte kahe che je te traNe vyApya rUpa heta te eka kSetramAM temane sadUbhAva mAnI zakAta, paraMtu teo vyApya rUpa nathI te traNe vyApaka dravya 35 che. A paristhitimAM je AkAzapradezane AnupUva rUpe oLakhavAmAM Avaze, eja AkAzapradezane AnupUrvI ane avaktavyaka rUpe kevI rIte kahI zakAze? tethI anAnupUva Adi bhAvene vyApaka mAnavAmAM Ave te eka ja AkAzarUpa kSetramAM AnupUrvI Adivyapadeza bhinna viSayavALa hovAne kAraNe parasparathI virUddha paDe che. uttara-AkAza rUpa kSetra je eka ja mAnavAmAM AvyuM heta te A prakAranI zaMkA saMgata gaNI zakAya. paraMtu evuM nathI kAraNa ke traNa Adi pradezamAM avagADha je AnupUvI dravya che, tenA karatAM eka pradezAvagADha anAnapavI dravya bhinna che ane te bane karatAM DhipradezAvagADha avaktavyaka dravya bhinna che. A rIte Adheya rUpa je avagAhaka dravya che, tenA bhedathI For Private and Personal Use Only
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir G . anuyogacandrikA TIkA sUtra 113 sparzanAdvAranirUpaNam syAdeva / tathA ca vyapadezabhedo yukta eva / dRzyate cAnantadharmAdhyAsite vastUni tatatsahakAri sannidhAnAttattaddharmAbhivyaktau samakAlaM vyapadezabhedaH, yathA khaDgakuntakavacAdiyukte devadatte khaDgI kuntI kavacItyAdivyapadezabheda iti nAsti kavida dossH| iti kSetradvAram ||suu0 112 // .. atha sparzanAdvAra prarUpayitumAha mUlam-NegamavavahArANaM ANuputvIdavvAiM logassa kiM saMkhe. jjaibhAgaM phusaMti ? asaMkhijjaibhAgaM phusati ? saMkhejje bhAge phusaMti jAva savvaloyaM phusaMti ? egaM davaM paDuJca saMkhijaibhAgaM vA phusai, asaMkhijjaibhAgaM vA saMkhejje bhAge vA asaMkhejje bhAge vA desUNaM vA logaM phusai / nANAdavAI paDucca NiyamA savvaloyaM phusNti| aNANupuvIdavvAiM avattavvagadavAI ca jahA khettaM navaraM phusaNA bhANiyavvA ||suu0113|| avagAhakadravya hai usake bheda se AdhArarUpa avagAhya kSetrameM bheda ho jAtA hI hai / isaprakAra hone se vyapadeza meda vahAM honA yukta hI hai / asaM. gata nahIM / bhinna 2 sahakAriyoM kI samidhAnatA se tatsaddharma kI abhi. vyakti honepara ananta dharmAtmaka eka hI vastu meM yugapat vyapadeza meda honA dekhA jAtA hai| jaise khaga, kunta, kavaca, Adi se yukta eka hIdevadatta vyakti meM khaDgI, kuntI kavacI ityAdi vyapadeza bheda dekhA jAtA hai ataH anAnupUrNa Adi bhAva ko eka kSetra meM vyApaka mAnanepara usameM AnupUrvI AdirUpa se vyAdeza nirdoSa hai / // sU0 112 // AdhArarUpa avagAhya kSetramAM bheda AvI ja jAya che. A pramANe thavAthI tyAM vyapadeza bheda thave te yukta ja lAge che-asaMgata lAgatuM nathI. judA judA sahakArIonI sannidhAnatA vaDe te te dharmanI abhivyakti thAya tyAre ananta dharmAtmaka eka ja vastumAM yugapata (eka sAthe) vyapadeza bheda thate jovAmAM Ave che, jemake khaDaga, kunta, kavaca Adi vaDe yukta eka ja devadatta Adi vyaktimAM khaphagI, kuntI, kavacI ItyAdi vyapadeza-bheda jovAmAM Ave che. tethI anAnupUrvI Adi bhAvane eka kSetramAM vyApaka mAnavAmAM Ave te temAM AnupUrvI Adi rUpe thapadeza nirdoSa che. che sUi 112 che For Private and Personal Use Only
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 478 anuyogadvArasUtre chAyA - naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi lokasya kiM saMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? asaMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? saMkhyeyAn bhAgAn spRzanti ? yAvatsarvalokaM spRzanti ? ekaM dravyaM pratItya saMkhyeyatamabhAgaM vA spRzati asaMkhyeyatamabhAgaM vA saMkhyeyAn bhAgAn vA asaMkhyeyAn bhAgAn vA dezonaM vA lokaM spRzati / nAnAdravyANi pratItya niyamAt sarvalokaM spRzanti / anAnupUrvIdravyANi avaktavyakadravyANi ca yathAkSetraM navaraM sparzanA bhaNitavyA // sU0 113 / / TIkA- 'gamahArANaM' ityAdi / naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi kiM lokasya saMkhyeyatama mAgaM spRzanti ? asaMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? ityevaM pUrvavadeva praznA vijJeyAH / uttaramAha - ' egaM datraM ' ityAdi / ekaM dravyaM pratItya AnupUrvI dravyaM saMkhyeyatamabhAgaM vA spRzati, asaMkhyeyatamabhAgaM vA spRzati, saMkhyeyAn vA bhAgAn, asaMkhyeyAn vA bhAgAn spRzati dezonaM vA aba sUtrakAra sparzanAdvAra kI praparUNA karate haiM "gamavavahArANaM" ityAdi / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zabdArtha - prazna - ( gamavavahArANaM ANuputhvI davvAI logassa kiM saMkhejjaibhAga phusaMti ?) naigamavyavahAranaya saMmata samasta AnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? ( asaMkhejjahabhAga phusaMti ? ) yA asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? ( saMkhejje bhAge phusati) yA saMkhyAta bhAgoM kA sparza karate haiM ? (jAva savvaloya' phusa - ti) yA yAvat sarvaloka kA sparza karate haiM ? ( egaM davvaM paDucca) uttara - eka dravya ko Azrita karake ( saMkhijjaibhAgaM vA ) AnupUrvI dravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga ko ( phusai) sparza karatA hai(asaMkhijjaibhAgaM vA ) asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai (saMkhijje huMve sUtrakAra spanAdvAranI prarUpaNA kare che. gamavavahArANa " ityiAhi 66 zArtha - prazna - ( gamavavahArANa' ANuputhvIbAI logassa ki saMkhejjai bhAgaM phuprati asaMkhijjaibhAgaM phusaMti, saMkhejje bhAge phusaMti, jAva sambaloya phusaMti ? ) naigamavyavahAranayasabhita samasta AnupUrvI dravyo zuddha lounA sakhyAtamAM bhAganA paza kare che? ke asakhyAtamAM bhAganA sparza kare che? ke sakhyAta bhAgAnA sparza kare che? ke asakhyAta bhAgonA sparza kare che. ke samasta lekanA paza kare che? uttara- ( egaM davva' paDucca) ko dravyanI apekSA me vicAra vAma bhAve, to (saMkhijjaibhAgaM vA phukhai) gyAnupUrvI dravya boDanA sakhyAtabha bhAganA sparza che, (asaMkhijjaibhAgaM vA) asaNyAtamAM bhAganA par3a For Private and Personal Use Only *
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 113 sparzanAvAranirUpaNam lokaM spRzati / anAnupUrvyavaktavyakadravyoniravakAzatAprasaGgAt pUrvavat lokasya dezonAnupUrvIdravyasparzanA bodhyeti bhaavH| nAnAdravyANyAzritya tu AnupUrvIdravyANi niyamAt sarvalokaM spRzanti / anAnupUrvyavaktavyakadravyANAM sparzanA tu atraivAnyavahitapUrvoktakSetradvAravad bodhyaa| iti sparzanAdvAram / / 10 113 // bhAgevA asaMkhejje bhAge vA) saMkhyAta bhAgoM ko sparza karatA hai, asaM. khyAta bhAgoM ko sparza karatA hai' (demUNaM vA loga phusai) dezona loka ko bhI sparza karatA hai / (nANAdavvAiM paDucca NiyamA savvaloya phusaMti) nAnA dravyoM kI apekSA karake to AnupUrvIdravya niyama se sarvaloka kA sparza karate haiM (aNANupuccIdavvAiM avattavyagadvvAiM ca jahA khettaM navaraM phusaNA bhANiyavyo) anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI sparzanA to yahIM para avyavahita pUrvokta kSetradvAra kI taraha jAnanA caahiye| bhAvArtha-naigamavyavahAranaya saMmata AnupUrvI dravya loka ke saMkhyA taveM bhAga kI koI eka loka ke asaMkhyAtave bhAga kI koI eka loka ke saMkhyAta bhAgoM kI, koI eka asaMkhyAta bhAgoM kI, aura koI eka dezona sarvaloka kI sparzanA karate haiN| yahAM para jo koI eka AnupUrvI dravya ko dezona loka. kI sparzanA karane kA kathana kiyA hai so usakA kAraNa yaha hai ki yadi AnupUrvI dravya samasta loka kI sparzanA kareM to anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko avakAza prApti kA abhAva hogaa| 250 43 cha, (saMkhejje bhAge vA, asaMkhejje bhAge vA) sepyAta sAmAna 55 250 43 cha, asabhyAta mAgAna pazu 25 42 che, (desUNaM vA loga phusai) mana zAna na 54 25 re cha. (nANAdavvAI paDucca NiyamA savvaloya phusaMti) vividha yAnI apekSA viyA2 42pAmA bhAve, t| mAnuSI dravyo niyamayI Aasne| 2543 cha. (aNANupuvvI davvAI avattavvagavvAI ca jahA khattaM navaraM phusaNA bhANiyavvA) manAnuyUpI bhane sataya dravye.nI sparzanA viSenuM kathana parvokta kSetradvAranA kathana mujaba ja samajavuM joIe. bhAvArtha-naigamavyavahAra nayasaMmata AnupUrvI dramAMnuM koI eka AnupUrvI dravya lekanA saMkhyAmAM bhAganI, keI eka AnupUrvI dravya lekanI saMkhyAta bhAganI, keI eka AnupUrvI dravya lekanA asaMkhyAta bhAganI ane keI eka AnupUvI dravya dezona sarvalakanI sparzanA kare che. ahIM "eka AnupUrvI dravya dezona savalokanI sparzanA kare che. A prakAranuM je kathana thayuM che tenuM kAraNa e che ke je eka AnupUvI dravya samasta lekanI sparzanA karatuM hoya, te anAnupUrva ane avakatavyaka For Private and Personal Use Only
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ___bhanuyogadvArasUtra atha kAladvAramarUpati mUkam-NegamavavahArANaM ANupubIdavAI kAlao kevaricaraM hoI ? erga davaM paDucca jahanneNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhijaM kaalN| nANAdavAiM paDucca NiyamA svvddhaa| evaM doNNi vi ||suu0114|| - chAyA-naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi kAlataH kiyaciraM bhavanti / eka dravyaM pratItya jaghanyena eka samayam , utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnA dravyANi pratItya niyamAt srvaaddhaa| evaM dve api ||muu0 114 // TIkA-'NegamavavahArANaM' ityaadi| naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi kAlataH kiyacciraM bhavanti ? iti prshnH| kSetrAvagAhaparyAyasya prAdhAnyavivakSayA zyAdipradezAvagADhadravyANAmevAnuH ataH ina donoM dravyoM ko bhI avakAza prApta ho isaliye AnupUrvI dravya kI sparzanA dezona loka kI kahI gaI hai / nAno dravyoM kI apekSA ye tInoM hI dravya niyama se sarvaloka kI sparzanA karate haiM / ||suu0 113 // aba sUtrakAra kAlabAra kI prarUpaNA karate haiM"jegamavavahArANaM ANuputvI" ityaadi| zabdArtha-(NegamavavahArANaM) naigamavyavahAranayasaMmata (ANupuvvIdavvAiM) samasta AnupUrvI dravya (kAlao) kAlakI apekSA (kevacciraM hoI) kitane samayataka AnupUrvI rUpa se rahate haiM ? pUchane vAle kA yaha Azaya hai ki anAnupUrvI Adi dravyoM kA kSetra meM vyAdi pradezoM meM ava. kane sparzanA karavA mATenA sthAnane avakAza ja na rahe. te bane dravyanI sparzanA paNa avakAza maLI rahe te mATe AnupUvI dravyanI sparzanA samasta lokamAM kahevAne badale dezona lekamAM kahI che. vividha dravyonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te AnupUrvI Adi traNe dravya niyamathI ja sarvalakanI sparzanA kare che. sU113 have sUtrakAra kALadvAranI prarUpaNa kare che- "NegamavavahArANa ANupuvvI" tyAha zahAtha-(NegamavavahArANa) nAmavya172 nayasa mata (mANuputvIdavAI) samasta bhAnupUvI drvye| (kAlao) apanI apekSA (kevacciraM hoI ?) / samaya sudhI AnupUrvI rUpe rahe che? eTale ke AnupUvI dravyone kSetramAM traNa Adi pradezamAM avagAhita thaIne rahevAne kALa keTaluM che? kAraNa ke For Private and Personal Use Only
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 114 kAladvAranirUpaNam 481 pUrvyAdibhAvaH pUrvamuktaH teSAmAnupUrvyAdidravyANAmavagAhasthitikAlaH kiyAna bhavatIti pradurAzayaH / uttaramAda- ' egaM davtraM ' ityAdi / ekaM dravyaM pratItya kAlataH = kAlamAzritya AnupUrvIdravyaM jaghanyena ekaM samayaM vartate / iha dvimadezAvagADhasya vA eka pradezAvagADhasya vA dravyasya pariNAmavaicitryAt pradezatrayAdyavagAhabhavane Atu pUrvIdravya pravezaH saMjAtaH / ekaM samayaM tadbhAvena sthitvA punaH pUrvavadeva dvimadezAvagADhamekapradezAvagADhaM vA tad dravyaM saMjAtam, ato jaghanyata AnupUrvIdravyANAmekaM samayamavasthiti baudhyeti bhAvaH / tathA utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlaM bhavati / bhayaM gAha rUpa se rahane kA samaya kitanA hai ? kyoM ki yaha pahile kahA jA cukA hai ki kSetra meM avagAha paryAya kI pradhAnatA rUpa se vivakSA hai / aura isaliye jyAdi pradezoM meM avagADha hue dravyoM meM hI AnupUrvI Adi bhAva kA kathana kSetrAnupUrvI meM kiyA gayA hai| ataH pUchane vAle ne yahA~ yaha pUchA hai ki ve AnupUrvI Adi dravya jyAdi pradeza rUpa kSetra meM kitane samaya taka AnupUrvI Adi rUpa se avagAhita rahate haiM ? uttara- ( egaM) eka dravya kI (paDucca) apekSA lekara ( jahanneNaM) kama se kama (egaM samayaM ) ekasamaya taka aura (ukkoseNaM) utkRSTa jyAdA se jyAdA (asaMkhijjaM kAlaM) asaMkhyAta kAla taka eka AnupUrvIdravya kSetra meM avagAhita rahatA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki vipradeza meM abagAhita yA eka pradeza meM avagAhita huA dravya pariNamana kI vidhi - tA se jaba pradeza Adi meM avagAhita hotA hai usa samaya usameM A e vAta te pahelAM ja prakaTa karavAmAM AvI cukI che ke kSetramAM avagAha paryAyanI pradhAna rUpe vivakSA che. ane tethI ja traNa Adi dezeAmAM AvagAhita thayelAM dravyeAmAM ja AnupUrvI Adi bhAvanuM kathana kSetrAnupUrvI mAM karavAmAM AvyuM che. tethI ahIM praznakartAnA evA prazna che ke te AnupUrvI Adi dravya traNa Adi pradezarUpa kSetramAM samaya sudhI AnupUrvI Adi rUpe avagAhita rahe che? keTalA uttara- (egaM davvaM paDucca) 4 dravyanI apekSA vicAra azvAmAM Ave te (jahaJeNa egaM samaya) 4 mAnupUrvI dravya zrochAmAM bheochA bheTa samaya sudhI mane (ukoseNaM asaMkhijjaM kAlaM) vadhAremA vadhAre asaMkhyAta ANa sudhI kSetramAM avagAhita rahe che. A kathananA bhAvAtha' nIce pramANe che e pradezamAM avagAhita thayelu athavA eka pradezamAM avagAhita thayeluM. kanya pazimananI vicitratAthI jyAre traNa Adi pradeAAmAM avagAhita thAya che, bha0 61 For Private and Personal Use Only
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 442 - anu yogavAra bhAvaH-yadA tadeva dravyamasaMkhyeyaM kAlaM tadbhAvena sthitvA punastathaiva dvipradezAvagADhamekapradezAvagADhaM vA jAyate tadA''nupUrvIdavyasya utkarSato'saMkhyeyaM kAlaM sthitirbhavati / anantaM kAlaM tu sthiti na bhavati, ekapradezAvagADhasyaikadravyasya utkarSato'saMkhyeyakAlamevAvasthAnAt / tathAnAnAdravyANi pratItya anupUrvIdravyANi niyamAt sarvAdAsarvakAlameva bhavanti-vartante ityarthaH vyAdipradezAvagADhadravya nupUrvI aisA vyapadeza ho jAtA hai / so vaha dravya eka samaya taka Anu. pUrvI rUpa se vahAM avagAhita rahakara bAda meM pahile kI taraha hI yA to vipradeza meM avagAhita ho jAtA hai yA eka pradeza meM avagAhita ho jAtA hai isaliye AnupUrvI dravyoM kI vyAdi pradezoM meM rahane kI sthiti eka samaya kI kahI gaI hai| isI prakAra se jaya AnupUrvI dravyaasaMkhyAta kAla taka tadbhAdha se sthita rahakara punaH dhipradezAvagAhI bana jAtA hai taba AnupUrvI dravya kI utkRSTa rUpa se asaMkhyAta kAla kI sthiti hotI hai aisA jAnanA cAhiye / ananta kAla taka vahAM para rahane kI, usakI sthiti nahIM hotI hai| kyoMki eka avagAhameM eka dravya asaM. khyAta kAla taka hI jyAdA se jyAdA raha sakatA hai| tathA (NANA. davvAI paDucca) aneka AnupUrvI dravyoM kI apekSA se AnupUrvIdravyoM kA avasthAna (NiyamA samvaddhA) niyama se sArvakAlika hai / arthAt tyAre temAM "AnupUva' padane vyapadeza thAya che-tene AnupUrvI rUpe kahI zakAya che. te dravya echAmAM ochuM eka samaya sudhI tyAM AnupUrvI rUpe avagAhita rahIne tyAra bAda pahelAnI jema ja be pradezamAM ke eka pradezamAM avagAhita thaI jAya che. tethI AnupUta dravyanI traNa Adi pradezamAM rahevAnI jaghanya sthiti eka samayanI kahI che. e ja pramANe AnupUvI dravya asaMkhyAta kALa sudhI AnupUrvI dravya rUpe avagAhita rahIne tyAra bAda be pradezAvagAhI ke eka pradezAvAhI banI jAya che. A prakAra AnupUrvI dravyanI AnupUrvI dravya rUpe rahevAnI utkRSTa sthiti asaMkhyAta kALanI thaI jAya che. te anaMta kALa sudhI tyAM AnupUrI dravya rUpe rahI zakatuM nathI, kAraNa ke eka dravya eka avagAhamAM vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta kALa sudhI ja rahI zake che. tathA (NANAdavvAI paDucca) bhne| mAnuSI dravyAnI apekSA vicAra karavAmAM Ave, te AnupUrvI dravyanI AnupUrvI dravya rUpe rahe pAnI sthiti (NiyamA manbaddhA) niyamayI sApati hI che. meTale . For Private and Personal Use Only
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 114 kAladvAranirUpaNam bhedAnAM sarvadaivAvasthAnAt / evaM dve api / ayaM bhAvaH-yadA eka dravyamekasmin pradeze'vagADhamekaM sAyaM sthitvA tato dvayAdipa dezAdagAdaM bhavati, tadA anAnupUrvIdravyasya jaghanyata ekaM samayaM sthitiH| yadA tu tadevAsaMkhyAtaM kAlaM tadrUpeNa sthitvA tato yAdipradezAvagADhaM bhavati, tdaa-utkrssto'sNkhyeyo'trgaahsthitikaalH| zyAdipradezoM meM avagADha AnupUrvIdravyoM ke jo bheda haiM unakA avasthAna sarvadA hI rahatA hai / (evaM doNNivi) isI prakAra se jaba eka anAnupUrvI dravya eka pradeza meM eka samaya taka avagADha rahakara bAda meM vyAdipradezoM meM avagADha ho jAtA hai taba usa anAnupUrvI dravya kI jaghanya se eka samaya kI sthiti mAnI jAtI hai| tathA jaba vahI anAnupUrvIdravya asaMkhyAta samaya taka anAnupUrvI dravyarUpa se eka pradeza meM avagADha rahakara bAda meM vyAdi pradezoM meM avagADha-sthita-ho jAtA hai taba utkRSTa se asaMkhyAta kAla taka hI usa anAnupUrvIdravyakI usa eka pradeza meM rahane kI sthiti mAnI jAtI hai, tathA aneka anAnupUrvI dravyoMkI apekSA anAnupUrvI dravyoM kI sthiti kA kAla ekapradeza meM avagADha hue anAnupUrvI dravyake bhedoM kA sarvadA hI sadbhAva hone se sArvakAlika mAnA gayA hai| vipradeza meM avagADha avaktavyakadravya kA eka samaya ke bAda eka pradeza meM athavA vyAdi pradezoM meM avagAhita ho jAne para jaghanya se avagAha traNa Adi pradezomAM avagAhita je AnupUrvI dravyanA bheda che temanuM mastitva saha23 cha 1 (evaM doNi vi) prabhAva se manAnupUvI dravyanI jaghanya sthiti paNa eka samayanI kahI che. eTale ke eka anAnupUvI dravya ochAmAM ochuM eka samaya sudhI eka pradezamAM avagAhita rahIne tyAra bAda be Adi pradezomAM avagAhita thaI jAya che, tethI ja eka anAnupUvI dravyanI jaghanya sthiti eka samayanI kahI che. paraMtu jyAre eja anAnupUvI dravya asaMkhyAta samaya sudhI eka pradezamAM avagAhita rahIne tyAra bAda be Adi pradezamAM avagADha (sthita) thaI jAya che, tyAre te anAnupUrvI dravyanI te eka pradezamAM rahevAnI utkRSTa sthiti asaMkhyAta kALanI manAya che. je aneka anAnupUvI dravyonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te aneka anAnupUrvI dravyanI apekSAe anAnupUvI dravyonI sthitine kALa eka pradezamAM avagAhita thayelA anAnupUrvI dravyanA no sarvadA sarbhAva hovAthI sArvakAlika mAnavAmAM AvyuM che. be pradezamAM avagADha (sthita) avaktavyaka dravya eka samaya pachI eka pradezamAM athavA traNa Adi pradezomAM avagAhita thaI jAya, te 'jaghanyanI For Private and Personal Use Only
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ghaMTaDa www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre nAnAdravyANyAzritya tu sarvakAlam, eka pradezAvagADhadravya bhedAnAM sarvadaiva sadbhAvAt / avaktavyakadravyasya tu dvipadezAvagADhasya samayAdUrdhvamekasmin pradeze vyAdiSu vA pradezeSvavagAhapratipattau jaghanyata ekaH samayo'vagAhasthitikAlaH asaMkhyeyakAlAdUrdhvaM dvipadezAvagAI parityajatastasyAvaktavyakadravyasya utkarSato'saMkhyeyosagAhasthitikAlaH sidhyati / nAnA dravyANyAzritya tu sarvakAlaM, dvipradezAvagADhadravyabhedAnAM sadaiva sadbhAvAditi / samAna vaktavyatvAdAha evaM doNi vi'- tti evaM dve api bodhye ||114 // sthiti kA kAla eka samaya hai| tathA asaMkhyAta kAla ke bAda dvipradeza meM apane avagAha ko chor3ane vAle usa avaktavyakadravya kA utkRSTa rUpa se avagAha sthiti kA kAla asaMkhyAtakAla haiM / tathA nAnA avaktavyaka yoM kI apekSA dvipradeza meM avagADha avaktavyaka dravya ke bhedoM kA sarvadA hI sadbhAva rahane ke kAraNa unakA avagAha-sthitikA kALa sarvakAla mAnA gayA hai / isaprakAra AnupUrvI dravya kI taraha ina donoM dravya kI avagAha- - sthiti kA samaya jAnanA cAhiye / bhAvArtha - isa sUtra dvArA sUtrakAra ne yaha spaSTa kiyA hai ki anupUrvI Adi dravya tryAdi pradezarUpa kSetra meM apane 2 rUpa meM kaba taka sthita rahate haiM / ina bAtoM kA uttara unhoMne eka dravya aura aneka dravya ko Azrita karake diyA hai| jisakA niSkarSArtha yaha hai ki AnupUrvI dravya jyAdi pradezoM meM eka samaya taka sthita rahakara yadi eka yA dvipradeza apekSAe tenI avagAhasthitinA kALa eka samayane kahyo che. tathA asa khyAta kALa khAda e pradezeAmAMnA peAtAnA avagAhane cheDanArA te avakta vyaka dravyanI vadhAremAM vadhAre avagAhasthiti asa`khyAtakALanI kahI che. tathA aneka avaktavya dravyAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te e prade zAmAM avagADha avaktavyaka drazaiAnA bhedone sadA sadbhAva ja rahevAne kAraNe temanI avagAhasthiti sAva kAlika mAnavAmAM AvI che. A prakAre A ane drabyAnI avagAhasthitinA kALa AnupUrvI dravyenI avagAhasthiti kALa pramANe ja samajave joie. bhAvArtha -A sUtramAM sUtrakAre e vAta spaSTa karI che ke AnupUrvI Adi byA traNa Adi pradezeArUpa kSetramAM potapotAnA mULa rUpe keTalA kALa sudhI astitvamAM rahe che? A vAtanA uttara sUtrakAre eka dravya ane aneka kukhyAne anulakSIne ApyA che. A samasta sUtrane bhAvAtha nIce pramANe che AnupUrvI dravya traNa Adi pradezAmAM eka samaya sudhI AnupUrvI draSTa For Private and Personal Use Only
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mukhaangkiaa shngkaa yug hN7 saani athAntaradvAraM pratipAdayitumAha mUlam-NegamavavahArANaM ANupucIdavANamaMtaraM kAlao kevaciraM hoI ? tiNhapi egaM dabaM paDucca jahanneNaM eka samayaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca Nasthi aMtaraM ||suu0 115 // meM avagAhita ho jAtA hai to vahAM para eka anAnupUrvI dravya kI apekSA AnupUrvI dravya kA sthiti kAla mAnA jAtA hai / aura yahI eka AnupU. dhIdravya una vyAdi pradezoM meM asaMkhyAta kAla taka avagAhita rahakara bAda meM ekapradeza yA do pradeza meM avagAhita ho jAtA hai to isa sthiti meM isakA samaya asaMkhyAta kAla kA mAnA jAtA hai| yaha saMkhyAta kola kA samaya uskRSTa hai / aura eka samaya kA kAla jaghanya hai, nAnA AnupUrvI dravyoM kI apekSA se yaha samaya sarvadA kA hai kyoMki vyAdi meM aisA koI sA bhI samaya nahIM hai ki jisameM koI na koI AnupUrvI dravya kA bheda avagAhita na ho| isI prakAra se anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI aisA hI vaktavya nirdhArita kara lenA cAhiye / / sU0 114 // rUpe sthita rahIne je eka pradezamAM athavA be pradezamAM avagAhita thaI jAya che, te e paristhitimAM eka AnupUrvI dravyanI apekSAe AnupUrvI dravyane sthitikALa eka samayane gaNAya che. paraMtu e ja AnupUvI dravya je te traNa Adi pradezomAM asaMkhyAta kALa sudhI avagAhita rahIne tyAra bAda eka pradezamAM athavA be pradezomAM avagAhita thaI jAya, te evI paristhitimAM tene sthitikALa asaMkhyAtakALane mAnavAmAM Ave che A asaMkhyAtakALanA samayane tene ukRSTa kALa samaja ane eka samayanA pUrvokta kALane tene jaghanya kALa samaje. aneka AnupUvI dravyonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te te samaya sArvakAlika che, kAraNa ke traNa Adi pradezamAM e kaI paNa samaya nathI ke jemAM keIne kaMI AnupUrvI dravyane bheda avagAhita na hoya anAnupUrvI ane avaktavyaka dravyanA eka ane be pradezamAM rahevAnA kALanA saMbaMdhamAM paNa AnupUrvI dranA kALanA jevuM ja kathana samajavuM sU0114 For Private and Personal Use Only
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 486 anuyogadvArasUtre chAyA - naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANAmantaraM kAlataH kiyacciraM bhavati ? trayANAmapi ekaM dravyaM pratItya jaghanyena ekaM samayam, utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram ||suu0 115 // TIkA- ' gamavavahArANaM' ityAdi / naigamavyavahArasammatAnAmAnupUrvIdravyANAm antaraM kAlataH kiyacciraM bhavati ? iti ziSya praznaH / uttaramAha - ' ti0haM pi' ityAdi / trayANAm=AnupUrvyanAnupUrvyavaktavyakadravyANAm ekaM samayaM pratItya jaghanyena eka samayamantaram | utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlamantaram / nAnAdravyANi pratItya tu nAsti antaram / praznakoTau AnupUrvIdravyANyAzritya praznaH kriyate aba sUtrakAra antaradvAra kA pratipAdana karate haiM"gapravavahArANaM " ityAdi / zabdArtha - (gamavavahArANaM) naigama vyavahArasaMmata (ANuputrIdavvANaM ) AnupUrvI dravyoM kA ( aMtaraM) antara- vyavadhAna - ( kAlao) kAlakI apekSA (kiyacciraM hoI) kitane samaya kA hotA hai ? uttara- (tinhaM pi egaM dabbaM paDucca) AnupUrvI, anAnupUrvI, aura avaktavyaka ina dravyoM ke eka samaya ko Azrita karake ( jahanne NaM ) jaghanya se (ekkaM samayaM ) eka samayakA aMtara hai (ukko seNaM) utkRSTa se (asaMkhejjaM kAlaM) asaMkhyAtakAla kA aMtara hai| (nANA davvAiM pahucana) tathA nAnA dravyoM kI apekSA karake (Nasthi aMtaraM ) koI antara nahIM hai / zaMkA- prazna koTi meM AnupUrvI dravyoM ko Azrita karake prazna kiyA gayA have sUtrakAra antaradvAranuM nirUpaNa kare che. 41 " onaqaginim'" Scule Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zabdArtha - (gamavavahArANa) naigabhavyavahAra nayasa bhata ( ANuputrvI davA) yAnupUrvI dravyeonuM (antaraM) antara ( vyavadhAna, yaaNtre|) (kAlao kiyaccira hoI) ajanI apekSA me DeMTalA samayanuM hoya che ? uttara- (tiNDa pi ega davvaM paDucca) manupUrvI, anAnupUrvI mane vaktavyaka A traNenA eka eka dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te ( jahanne ekkaM samaya) chAma chume samayanuM bhane (ukko ddeNaM asaMkhejja' kAlaM) uttRRSTathI asabhyAta ajanuM a Mtara hoya che (nANAdavbAI paDucca) yAne dravyAMnI yApekSA vicAra uravAmAM yAve, to ( Natthi aMtara ) phrAI antara nathI. zakA-praznamAM te AnupUrvI drabyA viSe prazna pUchavAmAM ALye che, For Private and Personal Use Only
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAyuyogamTrikA TIkA sUtra 115 antaradvAranirUpaNam 487 parantu trayANAmapi dravyANAM samAnAntaratvena pratipAdyatayA uttarakoTau tihaM pi' iti bhoktam / asya dvArasyAyaM bhAva:-yadA vyAdipradezAvagADhaM kimapyAnupUrvIdravyam ekasmAd vivakSita kSetrAt samayamekam anyat kSetramavagAhya punarapi kevalam / anyadravyasaMyuktaM yA bhUtvA tameva vivakSitavyAdhAkAzapradezam avagAhate, tadaikAnuH pUrvI dravyasya samayamekaM jaghanyato'ntarakAlo bodhyaH / tathA-tadeva dravyaM yadA'nyeSu kSetrapradezeSu asaMkhyeyaM kAlaM paribhramya kevalam , anyadravyasaMyuktaM vA bhUtvA prathamameva kSetrapradezamavagAhate, tadA utkRSTato'saMkhyeyaM kAlamantaraM bhavati / na ca punahai, parantu uttarakoTi meM "tiNhaM pi" tInoM dravyoM ko kyoM pakar3A gayA hai ? ___ uttara-isakA kAraNa yaha hai ki ina tInoM dravyoM kA antara samAna hai| isa dvAra kA bhAva isa prakAra se hai-jipta samaya koI eka vyAdipradezAvagADha AnupUrvI dravya kisI eka vivakSita kSetra se eka samaya taka kisI dUsare kSetra meM avagAhita hokara punaH akelA yA kisI dUsare dravya se saMyukta hokara usI vivakSita vyAdi AkAzarUpa pradeza meM avagADha hotA hai to usa samaya usa eka AnupUrvI dravya kA antara kAla-virahakAla jaghanya se eka samaya kA hai-aisA jAnanA caahiye| tathA jaya vahI dravya anya kSetra pradezo meM asaMkhyAtakAla taka ghUmakara kevala yA anya dravyoM se saMyukta hokara pahile ke hI avagAhita prathama kSetra pradeza meM avagAhita hotA hai taba virahakAla utkRSTa se asaMkhyAta paratu uttara rUpe te traNe dravyonI vAta karavAmAM AvI che tenuM kAraNa zuM che? uttara-te traNe dravyanuM atara samAna hovAthI traNe dravyonA attaranI vAta sAthe ja karavAmAM AvI che. uttara-A antaradvArane bhAvArtha nIce pramANe che-A sUtramAM antara eTale virahakALa grahaNa kara je Ie kaI eka traNa Adi pradezAvagaDha AnupUrvI dravya keI eka vivakSita (amuka) kSetramAMthI nIkaLIne eka samaya sudhI koI bIjA kSetramAM avagAhita thaIne pharIthI pite ekaluM athavA keI anya dravyanI sAthe saMyukta thaIne eja vivakSita traNa Adi AkAza rUpa pradezomAM avagADha thAya, te te paristhitimAM te eka AnupUvI dravyanuM aMtara kALanI apekSAe virahAkALa) eka samayanuM gaNAya che, A atarane kALanI ape. kSAe jaghanya atara samajavuM tathA eja dravya anya kSetra pradezomAM asaM. khyAtakALa sudhI pharIne pite ekaluM athavA anya dravya sAthe saMyukta thaIne pahelAM je kSetramAM avagAhita thayuM hatuM eja kSetramAM avagAhita thaI jAya, te te paristhitimAM tene utkRSTa virahakALa asaMkhyAtakALane gaNAya For Private and Personal Use Only
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 488 anuyogadvArasUtre dravyAnupUrvyAmiva ananta kAlamantaraM bhavati, yato dravyAnupUyAM vivakSitadravyAdanye dravyavizeSA anantA bhavanti / taizca saha krameNa tasya saMyoge punaHsvarUpaprAptau anantaM kAlamantaraM bhavati / atra tu vivakSitAvagAhakSetrAdanyat kSetramasaMkhyeyameva / pratisthAna ca avagAhanAmAzritya asaMkhyeyakAlaM sNyogsthitiH| tatathAsaMkhyeye kSetre paribhramad dravyaM punarapi kevalam , anyasaMyukta vA'saMkhyeyakAlAnantaraM tasmin vivakSita pradeza evAvagAhanAM kuryAt / kAla kA mAnA jAtA hai| jisa prakAra dravyAnupUrvI meM virahakAla mAnA gayA hai usa prakAra se yahAM virahakAla ananta kAlakA nahIM mAnA gayA hai| kyoM ki dravyAnupUrvI meM vivakSita dravya se dasare jo dravya haiM ve ananta haiN| ataH unake sAtha krama krama se usakA saMyoga hone para phira se apane svarUpa kI prApti meM use ananta kAla laga jAtA hai| isa prakAra punaH svarUpa prApti meM antara anaMta kAla kA sadha jAtA hai| parantu yahAM vivakSita-avagAha kSetra se anya kSetra asaMkhyAtapradeza pramANa hI hai, anaMta pradeza pramANa nahIM / isaliye pratisthAna meM, avagAhanA ko Azrita karake jo usakI saMyoga sthiti hai vaha asaMkhyAtakAla kI hai| ataH vivakSita pradeza se anya asaMkhyAta kSetra meM paribhramaNa karatA huA dravya puna: usI vivakSita pradeza meM anya dravya se saMyukta hokara yA ekAkI hI asaMkhyAtakAla ke bAda avagAhita ho jAtA hai| che. ahIM e vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke dravyAnupUvImAM utkRSTa (vadhAremAM vadhAre) ananta kALano virahakALa kahyo che, paraMtu kSetrAnavamAM utkRSTa virahakALa anantakALane kahevAne badale asaMkhyAtakALane kahyo che.. tenuM kAraNa nIce pramANe che dravyAnupUvImAM vivakSita dravya sivAyanA je anya dravya che te anaMta che. tethI temanI sAthe tene kamazaH saMga thaIne pharIthI potAnA svarUpanI prApti thavAmAM tene anaMtakALanuM attara paDI jAya che. A prakAre punaH svarUpa prAptimAM anantakALanuM attara paDavAnI vAta siddha thaI jAya che. paraMtu ahIM kSetrAnupUvImAM) vivakSita avagAhakSetra sivAyanAM anya kSetre te asaMkhyAtapradeza pramANe ja che-anaMta pradezapramANu nathI tethI pratyeka sthAnamAM avagAhanAne Azrita karIne je tenI saMgasthiti che, te asaMkhyAtakALanI ja che tethI kaI vivakSita pradezamAMthI nIkaLIne anya asaMkhyAta kSetromAM paribhramaNa karIne te dravya pite ekaluM athavA anya dravyanI sAthe saMyukta thaIne te vivAsita pradezamAM asaMkhyAtakALa vyatIta thayA bAda ja avagAhita thaI jAya che, For Private and Personal Use Only
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 115 bhantarabAranirUpaNam 489 nanu bhavatvasaMkhyeyaH pradezaH, parantu tatraiva pradeze dravyasya punaH punaH paribhramaNena bhanantakAlAntaryamapi prApyate, tadeha kathamanantakAlamantaraM nocyate ? iti ceda , ucyate, vivakSitamadezAdasaMkhyeyapradeze kSetre'saMkhyeyakAlameva dravyaM paribhramati, tadanantaraM punarvivakSitakSetra eva tad dravyaM niyamAdAgacchati, vastusthitisvAbhAvyAditi / ato nAsti kshcidossH| yadvA vyAdi pradezalakSaNAd vivakSitakSetrAta vadAnupUrvIdravyamanyatragataM, tatastat kSetram asaMkhyeyakAlAvaM svabhAvAdeva tenaiva AnupUrvIdravyeNa, varNagandharasasparzasaMkhyAdidharmaH sarvathA tulyena anyena vA AnupUrvI___ zaMkA-bhavagAhanA kSetra se anyakSetra bhale hI asaMkhyAtapradezavAlA ho-isa meM koI bAdhA nahIM hai| parantu usI pradezoM meM pAra 2 paribhramaNa karane se dravya ko isa paribhramaNa meM ananta kAla kA bhI antara laga sakatA hai / ataH sUtrakArane yahAM anantakAla kA antara kyoM nahIM kahA? - uttara-vivakSita pradezarUpa kSetra se anya asaMkhyAta pradezasapa kSetra meM dravya kA paribhramaNa asaMkhyAtakAla taka hI hotA hai| isake bAda vaha dravya niyama se phira vivakSita kSetra meM hI AjAtA hai| kyoM ki aisA hI vastusthiti kA svabhAva hai| athavA-jaba vyAdi pradezalpa vivakSita kSetra se vaha bhAnupUrvI dravya anya pradeza meM calA jAtA hai| bAda meM vaha kSetra svabhAva se hI asaMkhyAtakAla ke pazcAt usI AnupUrvI dravya se yA varNa, gaMdha, rasa, sparza, evaM saMkhyA Adi dharmoM se zaMkA-avagAhanA kSetra sivAyanuM je anya kSetra che te bhale asaMkhyAta pradezovALuM hoya te vAta mAnavAmAM amane koI vAMdho nathI paraMtu e ja pradezamAM vAraMvAra paribhramaNa karavAmAM te dravyane anantakALanuM attara paNa lAgI zake che. chatAM sUtrakAra ahIM anantakALanA antarane badale asaM khyAtakALanuM antara zA mATe kAma che? uttara-vivakSita pradezarUpa kSetramAMthI nIkaLIne anya akhAta pradeza rUpa kSetramAM dravyanuM paribhramaNa asaMkhyAta kALa sudhI ja thAya che. tyAra bAda te dravya niyamathI ja te vivaNita zetramAM ja AvI jAya che, kAraNa ke tene ja havabhAva che. athavA-traNa Adi pradeza rUpa kaI vivakSita kSetramAMthI naLIne te AnupUva dravya anya pradezamAM cAlyuM jAya che, ane tyArabAda te chetra svabhAvathI ja asaMkhyAtakALa bAda eja AvI draSya sAthe, athavA vA, For Private and Personal Use Only
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ___ bhanuyogadvArasUtra dravyeNa saMyujyate iti niyamAt asaMkhyeyakALottaraM tathAvidhAnupUrvodravyeNa tarakSetra saMyujyate eveti asaMkhyeyakAlameva antaraM bhavatIti nAsti kazcid doSaH / tathAnAnAdanyANi pratItya nAsti antaram / jyAdimadezAvagAdAni sarvANyapi AnapUrvIdravyANi yugapat svabhAvaM vihAya punastathaiva jAyante iti tu na kadAcidapi saMbhavati, asaMkhyeyAnAM teSAM sarvadaiva vidyamAnasvAditi nAnAdravyAzrayapakSe nAsti antaramiti bhAvaH / evamanAnupUrvyavaktavyaka dravyaviSaye'pi antarabhAvanA krtvyaa|suu.115| usI ke tulya kisI dUsare AnupUrvI dravya se saMyukta ho jAtA hai| aisA niyama hai| isa niyama ke anusAra asaMkhyAta kAla kAhI antara rotA hai| nAnA dravyoM kI apekSA se antara nahIM hai aisA jo kahA gayA hai usakA tAtparya yaha hai ki jyAdipradezoM meM adagADha hue samasta bhI AnupUrSI dravya eka sAtha apane svabhAva ko choDakara punaH unhIM zyAdipradezoM meM avagAhita ho jAte hoM aisI bAta kisI bhI samaya meM saMbhaH vita nahIM hotI hai| kyoM ki asaMkhyAta AnupUrvI dravya sadAhI vidyamAna rahate haiN| isaliye nAnA dravyoM kI apekSA antara nahIM hai| isI prakAra se anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya ke viSaya meM bhI antara bhAvanA jAnanI cAhiye ||suu0 115 // gaMdha, rasa, sparza ane saMkhyA Adi dharmonI apekSAe tenA jevAM ja kaI bIjA AnupUrvI dravya sAthe saMyukta thaI jAya che evo niyama che. A niyama pramANe asaMkhyAtakALanuM attara vyatIta thayA bAda te prakAranA AnupUvI dravya vaDe te kSetra avazya saMyukta thaI jAya che. A rIte asaMkhyAtakALanuM ja antara paDavAnI vAta siddha thaI jAya che. aneka dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te kALanI apekSAe koI antara ja paDatuM nathI, A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che traNa Adi pradezomAM avagAvita thayelAM samasta AnupUvI dravya eka sAthe pitAnA svabhAvane cheDIne pharI eja traNa Adi pradezamAM avagAhita thaI jatAM hoya evI vAta kaI paNa samaye saMbhavI zakatI nathI, kAraNa ke asaMkhyAta AnupUrvI dravya sadA vidhamAna rahe ja che. te kAraNe aneka kanI apekSAe antarano abhAva kahyo che. e ja pramANe anAnupUrvI ane avaktavyaka dravyanA viSayamAM paNa antara (virahAkALa)nuM mana samajI levuM joIe. ra011pa. For Private and Personal Use Only
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 116 bhAgadvAranirUpaNam / itthamantaradvAraM vyAkhyAya sampati bhAgadvAra vyAkhyAtumAha mUlam-NegamavavahArANaM ANupubIdavAiM sesavvANaM kaI bhAge hojjA? tiSiNa vi jahA davANupubIe ||suu0116|| chAyA-naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi zeSadravyANAM kiyad bhAge bhavanti ? trINyapi yathA dravyAnupAm ||muu0 116 / / TIkA-'NegamavahArANaM' ityAdi naigamavyavahArasammatAni AnupU"dravyANi zepadravyANAm anAnupUrvyavaktavyaka dravyANAM katibhAge-kiyati bhAge bhavanti ? iti prshnH| uttarayati-trINyapi yathA dravyAnupUAm / yathA dravyAnupU- bhAgadvAre pratipAditaM tathaivAtrApi trayANAmapi dravyANAM viSaye bodhyam / ayaM bhAvaH-AnupUrvIdravyANi anAnupUrvyavaktavyakarUpazeSadravyebhyo'saMkhyeyai gairadhikAni / zeSadravyANi tu teSAmasaMkhyeyabhAge vartante / aba sUtrakAra bhAgadvAra kA vyAkhyAna karate haiM"Negama vavahArANaM ityAdi" zabdArtha- (NegamavavahArANaM) naigamavyavahAranaya saMmata (ANuputvI. davvAI) samasta AnupUrvIdravya (sesavvANaM) zeSa dravyoM ke-anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke (kahabhAge) kitane bhAgoM meM haiM ? (tinidhi jahA davANupubdhiye) ____ uttara-jisa prakAra dravyAnupUrvI meM bhAgadvAra meM pratipAdana kiyA hai usI prakAra se yahAM para tInoM hI dravyoM ke viSaya meM jAnanA caahiye| isakA bhAva yaha hai-anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA AnupUrvI dravya unake asaMkhyAta bhAgoM se adhika hai / tathA zeSa dravya bhAnupUrvIdravyoM ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| have sUtrakAra bhAgadvAranuM nirUpaNa kare che- (NegamavavahArANa) naigamadhyapahA2 nayasabhata (ANuputvIdavAI) samasta mAnupUvI dravye (sesavANaM) mAtInAM drazyAnA (manAnupI bhane 14ta. vya drazyAnA) (kaibhAge) samaya mA DAya cha uttara-(tiNi vi jahA davvANupuvvIe) dravyAnupUrvA mAra dvAramA 25 pratipAdana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana ahIM paNa traNe dravya viSe samajavuM eTale ke anAnupUrvI ane avaktavyaka dravya karatAM AnupUvI dravya temanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa vadhAre che tathA bAkInA dravya AnupUrvI dravya karatAM asaMkhyAtamAM bhAgapramANa che. For Private and Personal Use Only
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org anuyogadvArasUtre nanu 'dhyAdipadezAvagAdAni dravyANi AnupUryaH, ekaikapradezAvagADhAni dravyANi anAnupUrvyaH, dvi dvi pradezAvagAhAni dravyANi avaktavyakAni' iti pUrva pratipAditam / tAnyetAni trividhAnyapi dravyANi sarvalokavyApIni / teSAM madhye yuktyA vicAraNAyAM kRtAyAmAnupUrvIdravyANAM sarvastokatA prApyate / tathAhi-loke kila asatkalpanayA triMzatmadezAH kalpyante / teSu triMzatpradezeSu anAnupUrvIdravyANi triMzatsaMkhyakAni bhavanti ekaikapradezAvagADhatvAt / avaktavyakadravyANi tu paJcadaza, dvi dvi pradezAvagADhatvAt / AnupUrvIdravyANi tu yadi tripradezaniSpannAnyeva gaNyante zaMkA-yaha pahile hI kahA jA cukA hai| ki vyAdipradezoM meM sthita dravya AnupUrvI haiM eka eka pradezoM meM sthita anAnupUrvI haiM, aura do do pradezoM meM sthita dravya avaktavyaka dravya haiM / ye tInoM hI dravya sarvaloka dhyApI haiN| inake bIca meM, yukti se vicAraNA hone para AnupUrvI dravya sabase thor3e Ate haiN| isakA khulAsA isa prakAra se hai"loka asaMkhyAta pradezI hai-so asaMkhyAta pradeza ko asatkalpanA se 30, mAnakara unapradezoM ke sthAnapara 30,tIsa rakhalenA cAhiye-ina 30, pradezoM meM eka eka pradeza para anAnupUrvI dravya avagAhita haiM isaliye anAnupU(dravya 30 ho jAte haiN| tathA avaktavyaka dravya loka ke do do pradezoM meM ekara avagADha hone ke kAraNa 15,Ate haiN| tathA AnupUrvIdravya loka ke 3-3 tIna 2 pradezoM meM avagADha haiM isaliye unakI saMkhyA 10 zaMkA-AgaLa evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke traNa, cAra Adi pradezamAM sthita dravyane AnupUva kahe che, eka eka pradezamAM sthita dravyane anAnupUvI kahe che ane banne pradezamAM sthita dravyane avakatavya kahe che. A traNe dravya sarvaka vyApI che je buddhipUrvaka vicAra karavAmAM Ave to te traNe dravyomAMthI AnupUrvI dravyanuM pramANa sauthI ochuM hovuM joIe tene khulAse A pramANe che-"leka asaMkhyAta pradezavALe che." have ahIM asatkalpanAne AdhAra laIne evuM mAnI laIe ke lekanA 30 pradeza che. A 30 pradezamAMnA pratyeka pradeza para anAnupUvI dravya avagAhita che. tethI 30 pradezamAM 30 anAnupUrvI dravyanI avagAhanA mAnI laI e. lekanA banne pradezamAM eka eka avakatavyaka dravya avagAhita hevAthI 30 pradezamAM avagAhita avaphatavya nI saMkhyA 15 mAnI laIe tathA AnupUvI dravya lekanA ochAmAM ochA traNa traNa pradezimAM avagAhita hevAthI 30 pradezamAM avagAhita AnupUvI dravyanI For Private and Personal Use Only
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rogandrikA TokA sUtra 116 bhAgadvAranirUpaNam sAni dazasaMkhyakAnyeva bhavanti tripadezAvagADhatvAt / ata eSa tAni sarvasvIkAnyeva vAcyAni / iti cedAi-yadi ye namaHpradezA ekasminna nurvIdravye upayuktA bhAnti te yayasminnopayuktA bhaveyustadevaM syAt , nacaivamasti, yataH tribhiHpradezaiH sampadyamAne ekasmin AnupUrvIdravye ye trayaH pradezA upayuktA bhavanti, ta eva trayaH padezA anyAnyarUpatayA pariNatairanyairapyAnupUrvIdravyarupayujyante / ata ekaika: pradezo'nekeSAM trika saMyogAnAmAnupUrvIdravyANAmAdhAro bhavati / evaM catuSkasaMyogapaJcakasaMyoga yAvadasaMkhyeyataMyogAnupUrvIdravyaviSaye'pibodhyam / tatazca ekaiko namaH AtI hai| AnupUrvIdavya tInapradezoM se prAraMbha hokara niSpanna hote hai| isaliye inhe tripradezAvagADha mAnA gayA hai| isa prakAra ye anAnupUrvI aura avaktavyakadravyoM kI apekSA pUrvottarIti se vicAra karanepara kama hI Ate haiM" yadi koI isa prakAra se kahe to isakA uttara isa prakAra se haiM ki jo AkAzapradeza eka AnupUrNadravya meM upayukta hote haiM, ve yadi anya AnupUrNa dravya meM upayukta nahIM hote to aisA kahanA bana sakatA thA parantu aisA nahIM hai| kyoMki tIna pradezoM se jAyamAna eka AnupU. vIM dravya meM jo tInapradeza upayukta hote haiM, ve hI tIna pradeza anya anya rUpa se pariNata hue anya AnupUrvI dravyoM dvArA bhI apane 2 upayoga meM lAye jAte haiM / isaliye loka kA eka 2 pradeza aneka trika saMyogI AnupUrvI dramoM kA AdhAra hotA hai / isI prakAra se catuSka saMyogI pAvat asaMkhyAta saMyogI AnupUrvI dravyoM ke viSaya meM bhI jAnanA saMkhyA 10 mAnI laIe AnapUvI dravya traNathI laIne asaMkhyAta paryAnA pradezamAMthI niSpanna thAya che. tethI ahIM tene tripradezAvagADha mAnIne upara pramANenI gaNatarI karavAmAM aAvI che. A rIte vicAra karavAmAM Ave te anAnupUrvI ane avaktavyaka dravya karatAM tenuM pramANa ochuM dekhAya che. A prakAranI mAnyatA barAbara nathI te have raspaSTa karavAmAM Ave cheje AkAzapradeze eka AnupUvI dravyamAM upayukata thAya che teo je anya AnupUrvI dravyamAM upayukta thatA na hota te evuM banI zakata. paraMtu evuM te banatuM nathI kAraNa ke traNa pradezamAM avagAhita eka AnupUthI dhamAM je traNa pradeze upayukta thAya che, eja traNa pradeza anya anya rUpe pariNata thayelA anya AnupUvI dravya dvArA paNa pitapotAnA upayogamAM levAmAM Ave che. A rIte lekane pratyeka pradeza aneka trikasaMyogI AnapUrvI dravyone AdhAra thAya che, e ja pramANe catuSka sagIthI laIne For Private and Personal Use Only
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogaddhArasUtre pradezaH anekeSu cyAdi saMyogAtmakeSu AnupUrvIdravyeSu upayujyate / itthaM ca jyAdi saMyogAtmakAnupUrvIdravyarUpAdheyabhedena patipadezarUpAdhArasyApi bhedo vivakSito bhavati / nahi nabhaHmadezA yena svarUpegaikasmin Adheye upayuktA bhavanti, tenaiva svarUpeNa Adhe yAntare'pi / tathA satyekasmin AdhArasvarUpe tadaragAinAd Adhe. yAnAm ekatA prasajyeta, ghaTe tatsvarUpavat / tatazca asaMkhyeyapadezAtmake svasthityA vyavasthite loke yAvantastrikasaMyogAghasaMkhyeyasaMyogAryantA saMyogA jAyante tAvantyAnupUrvIdravyANi bhavanti / tAni ca vyAdi saMyogAnAM bahutvAd bahusaMkhya cAhiye / isa prakAra eka 2 AkAza pradeza aneka vyAdi saMyogAtmaka AnupUrvI dravyoM meM upayukta hotA hai| ataH vyAdi saMyogAtmaka AnupUrvI dravya rUpa Adheya ke bheda se, hara eka pradeza rUpa AdhAra kA bhI bheda, vivakSita ho jAtA hai / kyoMki AkAza pradeza jisa svarUpa se eka Adheya me upayukta hote haiM / usI svarUpa se ve dUsare Adheya meM upayukta nahIM hote haiM / yadi aisI ho pAta mAnI jAve ki AkAza pradeza jisa svarUpa se eka Adheya meM upayukta hote haiM usI svarUpa se ve anya A. dheya meM bhI upayukta hote haiM to eka AdhAra svarUpa meM unakI avagAhanA hone se una aneka AdheyoM meM ghaTa meM ghaTa ke svarUpa kI taraha ekatA prasakta hogii| isaliye apane svarUpa kI apekSA se asaMkhyAta pradezI loka meM jitane bhI trika saMyogAdi rUpa asaMkhyAta saMyoga paryanta taka ke saMyoga haiM utanehI AnupUrvIdravya haiM / ye AnupUrvIdravya vyAdisaMyogoM apaMkhyAta sagI paryantanA AnupUrvI nA viSayamAM paNa samajavuM A prakAre pratyeka AkAzapradeza aneka tri Adi saMgAtmaka AnupUrvI dramAM upayukta thAya che. tethI tri Adi saMgAtmaka AnupUvI dravya rU5 AdheyanA bhedane lIdhe dareka pradeza rUpa AdhArane paNa bheda paDI jAya che. kAraNa ke je svarUpe AkAzapradeze eka AdheyamAM upayukta thAya che, eja svarUpe teo bIjA AdheyamAM paNa upayukta thatA nathI je evI vAta mAna. vAmAM Ave ke AkAzapradeze je svarUpe eka AdheyamAM upayukata thAya che eja svarUpe teo anya Adheya vastumAM paNa upayukta thAya che, te eka AdhArasvarUpamAM temanI avagAhanA hovAthI te aneka AdhemAM paNa ghaTamAM ghaTanA svarUpanI jema ektA mAnavA prasaMge prApta thaze, tethI pitAnA svarUpanI apekSAe asaMkhyAta pradezI lekamAM trikasaMgathI laIne asaMkhyAta saga paryantanA jeTalA sage che eTalAM ja AnupUrvI dravya che tri For Private and Personal Use Only
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 116 bhAgadvAranirUpaNam kAni bodhyAni / avaktavyakadravyANi tu dvikasaMyogAnA stokatvAt stokAni / bhanAnupUrvIdravyANyapi lokapradezasaMkhyAsamAnasaMkhyatvAt stokAnyeva / atra mukhenAvabodhArtha kiMcinirdizyate / tathAhi-loke kila paJcAkAzamadezAH kalpyante, tadyathA-:.: iti / atra anAnupUrvIdravyANi tAvat pazcaiva bhavanti / yathA-:.: iti| bhavaktavyakadravyANi tu aSTau, aSTAnAmeva dvikasaMyogAnAmihAbhyupagamAt / yathA- iti / AnupUrvIdravyANi tu SoDaza saMbhavanti / tatra-dazatrikasaMyogAH, paJca catuSkasaMyogAH, ko bahuta hone ke kAraNa bahusaMkhyaka haiM / aura jo avaktavyaka dravya haiM ve bika saMyogoM ke kama hone ke kAraNa kama haiN| tathA jo anAnupUrvI dravya haiM / ve bhI loka pradezoM kI saMkhyA ke barAbara hone ke kAraNakama hI hai| yaha bAta acchI taraha se samajha meM A jAve isaliye yoM samajhanA cAhiye-loka meM pAMca AkAzapradeza kalpita karo, aura usakA AkAra:.: isa prakAra se kro| pratyeka AkAza pradeza meM eka anAnupUrvI dravya hai isaliye isa hisAba se pAMca anAnupUrvI dravya haiN| aisA mAna lo tathA vipradeza saMyogI jo avaktavyaka dravya haiM ve dvikamadeza saMyogoM ko yahAM ATha hI honese ATha Ate haiN| jaise-saMskRta TIkA meM AkAra dekara kahA gayA hai / AnupUrvIdravya 16, saMbhavita hote haiM-ve isaprakAra se 10, trika pradeza saMyoga ke 10, 5 catuSpadezi saMyoga ke pAMca, aura Adi saMge ghaNA hevAne kAraNe te AnupUrvI dravya bahusaMkhyaka che, ane brikasaMge eAchAM hovAne kAraNe avaktavyaka dravya tenA karatAM a5 saMkhyAmAM che. tathA je anAnupUrvI dravya che teo paNa lekanA pradezonI saMkhyAnI barAbara hovAthI AnupUrvI dravya karatAM alpa saMkhyAmAM che. A vAtane spaSTa rIte samajavA mATe A pramANenI kalpanA karA-dhArA ke AkAzapradezo pAMca che ane temane AkAra A pramANe che- 28 pratyeka pradezamAM eka eka anAnupUvI dravye rahI zake che. tethI pAMca pradezomAM pAMca anAnupUva dravya rahI zake ema mAnI le. tathA ddhipradeza saMgI je avaktavyaka dravyuM che, temanI saMkhyA ahIM AThanI Ave che, kAraNa ke ahIM kika pradeza saMge ATha Ave che te vAta TIkAmAM ApavAmAM Avela AkRti dvArA spaSTa karavAmAM AvI che. A pAMca pradezomAM AnupavI dravya 16 saMbhavI zake che. tene hisAba A pramANe samAja-trikapradeza sAganA 10, catuSpadeza sAganA For Private and Personal Use Only
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadArasa pazakasaMyogastveka iti SoDaza / tatra dazatrikasaMyogA evaM bodhyA:-SaT tAvatrikasaMyogA madhyavyavasthApitena saha Labhyante, yathA- iti / tathA madhyanirapekSaidigvyavasthApitaivabhizcatvAranikasaMyogAH, yathA- nya iti / itthaM daza trikasaMyogA bhavanti / paJca ca catuSkasaMyogA evaM vijJeyA:-catvArastAnmadhyavyavasthApitena saha mamanti, pathA-(iti / ekastu catuSkasaMyogo madhyanirapekSaidigvyavasthApita garmiI, yathAiti / itthaM pazca catuSkasaMyogA bhavanti / eka pAMca pradeza saMyogakA eka / inameM trikapradeza saMyoga jo dasa haiMve isa prakAra haiM-madhya meM jo pradeza vyavasthApita hai, usake sAtha trikapradeza saMyoga 6 Ate haiM-jaise TIkA meM AkAra dekara kahe gaye hai-tathA madhya pradeza nirapekSa jo digvyavasthApita cArapradeza haiM unake sAtha trikapradeza saMyoga 4 cAra Ate haiM jo TIkA meM diye hue citra vArA spaSTa kiye gaye hai isa prakAra se tIna 2 pradezoM ke saMyoga daza hote haiM-ye tIna tIna pradezoM ke saMyoga hI 10 anAnupUrvI dravyoM ke AdhAra kSetra hai| tathA cAra2 pradezoM ke saMyoga 5 isaprakAra hai-madhya meM jo pradeza vyavasthApita hai usake sAtha catuSka saMyogacAra hote haiM, ye catuSka saMyoga hI cAra AnapUrvI dravyoM ke AdhArarUpa kSetra haiN| jo TIkA meM diye have citra dvArA kahe gaye haiN| tathA madhya pradeza nirapekSa jo cAra digvyavasthApita cArapradeza meM unase eka catuSkasaMyogarUpa AdhAra cArapradezI AnupUrvI dravya niSpanna hotA hai| jo saMskRta TIkA meM diyA yA citramArA spaSTa 5, ane pAMcapradeza saganuM 1, A rIte kula 14 AnavI dravyo thaI jAya che. temanA je 10 tripradeza soga kahyA che te nIce pramANe samajavA-mayamAM je pradeza vyavasthApita (rahele) che, tenI sAthe trikapradeza saga 1 khAte che. eja vAta TIkAmAM ApavAmAM Avela AkRtivArA samajAvavAmAM AvI che. madhyapradeza sivAyanA je cAra pradezo cAre dizAmAM AvelA che. temanI sAthe trikapradezasaMga cAra Ave che temane paNa A AkRti dvArA spaSTa karavAmAM Avela che. A prakAre A traNa traNa pradezonA saMcAga 1 thAya che. A traNa traNa pradezanA saMcAga ja 10 ApavI dravyanA AdhAra che. tathA cAra cAra pradezanA pAMca saMga A pramANe thAya che-mApamAM je pradeza vyavasthApita che tenI sAthe catuSkaga cAra thAya che. te catuSasaM. yoga ja cAra AnuvI" dravyanAM AdhArarUpa kSetra che. temane saMskRta TIkAmAM ApavAmAM Avela AkRti dvArA batAvavAmAM Avela che tathA madhyapradeza sivAyanA cAra dizAmAM vyavasthApita je cAra prateza che temanA dvArA pAra For Private and Personal Use Only
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 116 bhAgadvAranirUpaNam paJcakasaMyogastu sugama eva yathA- ( iti itthaM paJcapadezaprastAre'pyAnupUrvIdravyANAm anAnupUrvyavaktavyakadravyApekSayA bAhulyaM dRzyate / tataH svasthityA vyavasthite'saMkhyeyapradezAtmake loke AnupUrvIdravyANAm anAnupUrvyavaktavyakadravyApekSayA'saMkhyAtaguNatvaM spaSTameveti // 50116 // kiyA gayA hai| isa prakAra catuSkasaMyoga rUpa AdhAra kSetra ke AnupUrvI dravya pAMca hote haiN| tathA ina pAMca pradezoM ke saMyoga se jAyamAna eka pAMca pradezI AnupUrvI dravya kA samajhanA sugama hai / jo saMskRta TIkA meM diyA huvA citra meM samajhAyA gayA hai / isa prakAra se pAMca pradezoM ke prastAra meM bhI ina AnupUrvI dravyoM kA anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA cAhulya dekhA jAtA hai| taba isase apanI sthiti ke anusAra suvyavasthita isa asaMkhyAta pradezavAle loka meM AnupUrvI dravyoM meM anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA se asaMkhyAta. guNatA spaSTa hI hai| bhAvArtha-sUtrakArane isa sUtradvArA yaha samajhAyA hai ki naigamavyavahAra nayasaMmata AnupUrvIdravya anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA asaMkhyAta guNe adhika haiM aura zeSa dravya AnupUrvIdravyoM ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| isa bAta ko sunate hI kisI zaMkAkAra ne ispradezI AnupUvI dravyanA eka catuSkasavega rUpa AdhAra niSpanna thAya che, tene paNa saMskRta TIkAmAM ApavAmAM Avela AkRti dvArA spaSTa karavAmAM Avela che. A prakAre catuSkasa ga rU5 AdhAra kSetranA AnupUvI dravya pAMca thAya che. tathA te pAMca pradezanA saMcagathI niSpanna pAMcapradezI eka AnupUvI dravyane samajavuM sugama che. TIkAmAM ApavAmAM Avela AkRtimAM tene samajAvavAmAM Avela che. A prakAre pAMca pradezanA prastAramAM paNa anAnupUrvI ane avakatavyaka dravya karatAM AnupUrvI dravyonI adhikatA jovAmAM Ave che, te pachI asaMkhyAta pradezavALA lokamAM anAnupUvI ane avaktavyaka dravya karatAM AnupUvI dravya asaMkhyAta gaNAM hoya emAM navAI pAmavA jevuM zuM che? bhAvArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre e vAtanuM pratipAdana karyuM che ke nagamavyavahAra nayasaMmata AnupUvI dravya anAnupUrvI ane avaktavyaka dravya karatAM aneka gaNo vadhAre che. ane AnupUrvI dravya sivAyanA dravya AnamUvI dravya karatAM asaMkhyAtamAM bhAga pramANa che. sUtrakAranA A kathana sAme kaI vyakti evI zaMkA prakaTa kare ke ApanuM A kathana buddhigamya a0 63 For Private and Personal Use Only
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir a anuyogadvAra sUtre para zaMkA kI - ki ApakA yaha kathana yukti se saMgata nahIM baiThatA haikAraNa asaMkhyAta pradezI isa loka meM sabase adhika saMkhyA AnupUrvI dravyoM kI hI AtI hai bAda meM inase kama avaktavyaka dravyoM kI aura inase bhI kama AnupUrvIdravyoM kii| isa bAta ko hama isaprakAra se samajhA sakate haiN| loka asaMkhyAta pradezI mAnA gayA hai-so lokake asaMkhyAta pradezoM ke sthAna meM 30 saMkhyA rakha lo ye 30 hI asaMkhyAta pradeza haiN| anAnupUrvIdravya lokAkAza ke eka 2 pradeza rUpa AdhAra para avagAhita haiM isa apekSA se anAnupUrvI dravyoM kI saMkhyA 30 AtI hai / aura avaktavyaka dravya jo dvipradezI hotA hai, vaha do do pradezoM meM avagAhita hotA hai - isaliye usakI saMkhyA 15 AtI hai / tathA AnupUrvI dravya tripradezAvagADha hotA hai / isaliye inakI saMkhyA daza AtI hai / taba siddhAntakAra ne isa zaMkA kA uttara bahuta sundararIti se kiyA hai - unhoMne use samajhAyA ki jaisA tuma kaha rahe ho vaisA nahIM hai / kyoMki AkAzakA ekara pradeza bhinnara rUpase pariNata aneka vyaNukAdi rUpa anAnupUrvI dravyoM kA AdhArasthala hai eka AnupUrvI dravya meM AkAza lAgatu nathI peAtAnI zaMkAnA samarthAMnamAM te evI dalIla kare keasa khyAta pradezAvALA A lAkamAM anAnupUrvI drabyAnI saMkhyA sauthI vadhAre che, avaktavyaka dravyeAnI sakhyA anAnupUrvI dravyA karatAM ochI che ane AnupUrvI dravyAnI saMkhyA te avaktavya dravyeA karatAM paNa ochI che. nIcenI kalpanA dvArA te peAtAnI A mAnyatAnuM samarthana kare che, leAkanA asakhyAta pradeze. mAnavAmAM AvyA che. dhArA ke leAkanA 30 pradezeA che anAnupUrvI dravya leAkAkAzanA eka eka pradeza rUpa AdhAra para avagAhita che. tethI 30 pradezeAmAM avagAhita anAnupUrvI caiAnI sakhyA 30 trIsa thAya che vakatavyaka dravya ke je epradezI hAya che te le!kAkAzanA babbe pradezeAmAM avagAhita hAya che. tethI temanI sakhyA 15nI thAya che. tathA AnupUrvI dravya lekAkAzanA traNa traNa pradezeAmAM avagAhita hAvAthI 30 pradezeAmAM avagADha AnupUrvI dravyeAnI sakhyA khAkInA ane dravyeA karatAM ochI thavA chatAM Apa zA kAraNe evuM kahA che ke AnupUrvI dravye bAkInA ane drabyA karatAM asaMkhyAta gaNAM hoya che? A zakAnuM ahI nIce pramANe samAdhAna karavAmAM ALyu.. che-tame kaDA che. evI vAta nathI, kAraNa ke AkAzanA eka eka pradeza bhinna bhinna rUpe pariNata thayela aneka traNa Adi aNurUpa AnupUrvI dravyeAnuM AdhArasthAna che. eka AnupUrvI dravyamAM AkAzanA je traNa pradezA upayukata thAya For Private and Personal Use Only
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavandrikA TokA sUtra 116 bhAgadvAranirUpaNam 499 ke jo tIna pradeza upayukta hote haiM ve yadi anya anAnupUrvI dravyoM ke upayoga meM na Ate, to yaha bAta bana bhI jAtI ki AnupUrvI dravya zeSa dravyoM kI apekSA bahuta kama hai, parantu jo AkAza ke vyAdi pradeza eka AnupUrvI dravya meM kAma Ate haiM, ve hI anya AnupUrvI dravyoM ke bhI upayoga meM Ate haiM / jo AkAza ke 3 pradeza jisa svabhAva se vyaNuka rUpa eka bhAnupUrvI dravya ke upayoga meM Ate haiN| ve tIna pradeza usI svabhAva se jyaNukAdi evaM catuSpradezika Adi aneka AnupUrvI dravyoM ke upayoga meM nahIM Ate haiN| unake svabhAva meM bhinnatA AjAtI hai| isaliye AkAza ko svabhAva kI bhinnatA ke kAraNa asaMkhyAta pradezI mAnA gayA hai| vyaNukAdirUpa AnupUrvIdravya bhI to eka 2 kI hI saMkhyA meM nahIM haiM kintu eka 2 AnupUrvI dravya aneka haiN| tabhI to ye samasta AnupUrviyAM lokavyApI haiM / anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya bhI isI prakAra se haiN| inameM AnupUrvI dravya hI ina do dravyoM kI apekSA asaMkhyAta guNA hai / kyoMki anAnupUrvI dravya ke liye ekapradeza rUpa AdhAra kI aura avaktavyaka dravya ke liye do pradezarUpa AdhAra kI hI che, te traNa pradeza je anya AnupavI kAnA upagamAM AvI zakatA na heta te evI vAta saMbhavI zakata ke AnupUrvI dravya bAkInA bane da karatAM bahu ja alpa saMkhyAmAM che. paraMtu paristhiti evI che ke AkAzane je traNa Adi pradeze eka AnupUvI dravyanA kAmamAM Ave che, eja pradeza anya AnupUrI dravyonA upagamAM paNa Ave che. je AkAzanA traNa pradezo je svabhAvane lIdhe traNa aNuvALI eka AnupUrvAnA upagamAM AvyA che, te traNa pradeze eja svabhAvathI traNa aNuvALAM, ane cAra pradezavALa Adi aneka AnupUrvI nA upagamAM AvatAM nathI. temanA svabhAvamAM AdheyanI bhinnatAne lIdhe bhinnatA AvI jAya che. tethI AkAzane svabhAvanI bhinnatAne kAraNe asaMkhyAta pradezI mAnavAmAM Avela che. tri aka Adi rUpa AnupUrvI dravya paNa eka ekanI saMkhyAmAM ja nathI, paraMtu pratyeka AnupUrvI dravya aneka hoya che.-tri AjIka Adi pratyeka AnupUvI aneka hoya che ane tethI ja te samasta AnupUrvI e lekavyApI che. anAnupUrvI ane avakatavyaka dravya paNa lekavyApI che. A traNemAMthI AnupUrvI dravya ja te bane dravya karatAM asakhyAta gaNuM che, kAraNa ke anAnupUvI dravyane mATe eka pradeza rUpa AdhAranI ane avakatavyaka dravyane For Private and Personal Use Only
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org anuyogadvArasUtre varaghAnA jatI hai, tAki mAnupUrva kri cho tIra mAra samasta rUpa AdhAra kI apekSA par3atI hai-tatho eka 2 pradeza meM bhI aneka AnupUrvI dravya avagAhita haiM / taya ki aneka anAnupUrvI aura aneka avaktavyakadravya eka pradeza aura do do pradezoM meM hI avagAhita haiN| isI viSaya ko loka meM pAMcapradezoM kI kalpanA kara nirNaya kiyA gayA hai| inameM cAroM dizAoM meM cAra pradeza sthApita- karanA cAhiye aura eka pradeza bIca meM / anAnupUrvIdravya jaisA kI kahA gayA hai, ki eka pradezAvagAhI hotA hai isaliye eka2 pradeza meM eka eka rahane ke kAraNa pAMcapradeza rUpa AdhAra saMbandhI ve 5 hI jJAta hote haiM / nyUna aura adhika nhiiN| ina pAMca pradezoM meM japa do2 pradezoM kA saMyoga-kiyA jAtA hai to ve dvika saMyoga yahAM ATha banate haiM-jaise TIkAmeM diyA huvA citra meM pradarzita kiye gaye haiM / yahAM jo eka do Adi aMka-likhe hue haiM ve do do pradezoM ke saMyoga ke pradarzaka haiN| isa prakAra ye do do pradezoM ke saMyogarUpa jo AdhAra haiM ve utane hI avaktavyaka dravyoM ke AdhAra haiN| mATe be pradeza rUpa AdhAranI AvazyakatA paDe che, paraMtu AnupUva dravyane mATe eka, be, traNa Adi samasta pradezarUpa AdhAranI AvazyakatA rahe che. tathA eka eka pradezamAM paNa aneka AnupUrvA dravya avagAhita che, jyAre aneka anAnupUrvI ane aneka avakatavyaka dravya te anukrame eka eka pradezamAM ane banne pradezomAM ja avagAhita che. have sUtrakAra lekanA pAMca pradeza hovAnI kalpanA karIne A viSayanuM spaSTIkaraNa kare che-cAra dizAemAM cAra pradezanI ane vacce eka pradezanI sthApanA karavI joIe. tenI AkRti A pramANe banaze- anAnupUvI dravya eka pradezAvagAhI hoya che, tethI eka eka pradezamAM eka eka anAnupUrvI dravya hevAne kAraNe pAMca pradeza rUpa AdhAramAM pAMca ja anAnupUrvI dravyo saMbhavI zake che. tethI ochAM ke vadhAre saMbhavI zakatAM nathI. A pAMca pradezamAM je bae pradezane saMga karavAmAM Ave, te evAM kisAga ahIM ATha bane che te uparanI saMskRta TIkAmAM ApavAmAM Avela AkRtimAM batAvavAmAM Avela che A AkRtimAM je eka, be Adi aMke lakhyA che, te babbe pradezenA sAganA pradarzaka che. A rIte te babbe pradezanA saMga rUpa je AdhAra che, teo eTalAM ja avakatavyaka dravyanA AdhAra rUpa cheA rIte For Private and Personal Use Only
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 501 anuyogacandrikA TokA sUtra 117 bhAvadvAranirUpaNam itthaM bhAgadvAramabhidhAya sammati bhAvadvAramAha mUlam-NegamavavahArANaM ANupuvvIdavAI kayaraMmi bhAve hojjA? NiyamA sAipAriNAmie bhAve hojjaa| evaM doNi vi ||suu0117|| ___ chAyA-naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi katarasmin bhAve bhAnti ? niyamAt sAdipAriNAmike bhAve bhavanti / evaM dvayorapi ||muu0 117 // isa prakAra se yahAM hikapradeza saMyogarUpa AdhAravartI 8 avaktavyakadravya haiN| yaha bodha ho jAtA hai / kyoMki jitane AdhAra haiM utane hI vahAM anAnupUrNa Adi dravya haiM aisA yahAM kahA gayA hai / AnupUrvI dravya ina pAMca pradezoM ke saMyoga rUpa AdhAra 16 hone se 16 hote haiM / catuSkasaMyoga pAMca aura pAMca pradezoM kA eka saMyoga yahAM hotA hai / ina catuSka .(cAra) saMyoga rUpa pAMca AdhAroM meM pAMca AnupUrvI dravya aura pAMca pradezoM ke saMyogarUpa eka AdhAra meM eka pAMca pradezavAlA AnupUrvI dravya rahatA hai| pAMca pradezoM meM do do pradezoM ke saMyoga 8, tIna tIna pradezoM ke saMyoga 10, cAra cAra pradezoM ke maMoga-se pAMca banate haiN| aurapAMca pradezoMkA saMyoga eka ye saba nikAdi saMghogarUpa AdhAra kaise bane yaha saba saMskRta TIkAmeM diyA huvAcitrodvArA spaSTa kiyA gayA hai|suu.116|| ahI krikapradeza sagarUpa A dhAravatI ATha avaktavyaka dravya hevAne bodha thaI jAya che, kAraNa ke jeTalA AdhAra che eTalAM ja tyAM AvI Adi dravya che evuM ahIM kahevAmAM AvyuM che. - A pAMca pradezanA saMgarUpa AdhAra 16 hovAthI AnupUrvI dravya ahIM 16 hoya che. catuSkasaMga pAMca ane pAMca pradezane eka saMyoga ahIM thAya che. A catuSkasaMga rUpa pAMca AdhAremAM pAMca ApavI dravyo ane pAMca pradezonA saMga rUpa eka AdhAramAM pAMca pradezavALuM eka AnupUvI dravya rahe che. pAMca pradezamAM banne pradezanA sAga ATha, traNa traNa pradezanA sAga 10, cAra cAra pradezanA saMga pAMca ane pAMca pradezane saMga eka bane che, A badhAM drikAdi saMga rUpa AdhAra kevI rIte bane che, te badhuM sUtrArthamAM AkRtio dvArA spaSTa karavAmAM sAdhya che. // 90116 For Private and Personal Use Only
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri yanmandir 502 anuyogadvArasUtre TIkA-'NegamazvahArANaM' ityAdi naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi katarasmin bhAve bhavanti ? iti ziSya prshnH| uttarayati-AnupUrvIdravyANi niyamAt sAdipAriNAmike bhAve bhvnti| evaM dve api anAnupUrvyavaktavyakadravyAyapi sAdipAriNAmike bhAve bhavantIti / ayaM bhAvaH-zadipradezAvagAha pariNAmasya ekapradezAvagAhapariNAmasya dvipradezAvagAhapariNAmasya ceti trayANAmapi dravyANAM sAdipAriNAmikatvAt sAdipAriNAmikabhAvavartitva bodhyamiti ||suu0 117 // aba sUtrakAra bhAvadvAra kA kathana karate haiM"jegamavavahANaM" ityAdi / zabdArtha-(NegamavavahArANaM ANuputrI davAI) naigama vyavahAranaya. saMmata samasta bhAnupUrNa dravya- (kayaraMmi bhAve hojjA) kauna se bhAva meM vartate haiN| uttara- (NiyamA) naigamavyahAranayasaMmata samasta AnupUrvI dravya niyama se (sAipAriNAmie bhAve hojA) sAdi pAriNAmika bhAva meMvartate haiN| (evaM doSiNavi) isI prakAra se anAnupUrvI aura aba. ktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI-jAnanA cAhiye / tAtparya isakA yaha hai ki vyAdi pradezoM meM AnupUrvI dravyoM kA avagAha, pariNAma eka pradeza anAnupUrvI dravyoM kA avagAha pariNAma aura avaktavyaka dravyoM kA dvipadezoM meM avagAha pariNAma sAdi hai| isaliye-ye saba dravya sAdi pAriNAmika bhAvavartI- haiM / // sU0117 / / have bhAradvAranuM kathana karavAmAM Ave che.- " NegamavavahArANa" tyAha zA-(NegamavavahArANaM ANupuvvI davAI) naizamadhyapahAranayasa bhata samarata bhAnupUvI dravye (kayaraMmi bhAve hojjA !) yA lApamA patamAna Deya cha ? uttara-(NiyamA sAipAriNAmie bhAve hojA) naigamavyava2 nayasa mata samasta AnupUrvI dravya niyamathI ja sAdipAriNamika bhAvavatI hoya cha. (evaM doNi vi) me 4thana manAnuyUvI dravyo mana mtvy| dravyanA viSayamAM paNa samajavuM A kathanane bhAvArtha nIce pramANe chetraNa Adi pradezamAM AnupUvI dravyonuM avagAhapariNAma, eka pradezamAM anAnupUvI dravyonuM avagAhapariNAma ane be pradezomAM avakatavyaka dravyonuM avagAhapariNAma sAdi (Adi sahita) hoya che. tethI ja A traNe kone sAdipariNAmika bhAvavatI kahyAM che. sU011thI For Private and Personal Use Only
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 118 alpabahutvadvAranirUpaNam 501 itthaM bhAvadvAramabhidhAya alpabahutvadvAraM prarUpayati mUlam-eesiNaM bhaMte!NegamavavahArANaM ANupubIdavANaMaNANupucIdavANaM avattavvagadavANaM ya davaTThayAe paesaTTayAe davaTupaesaTuyAe kayare kayarahito appAvA bahugA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA savvatthovAiMgamavavahArANaM avattavvagadavAiM davaTTayAe, aNANupubIdavAiM davaTThayAe visesAhiyAI, ANuputvIdavAI davaTTayAe asNkhejjgunnaaii| paesaTThayAe savvatthovAiM gamavavahArANaM ANuputvIdavvAiM apaesaTTayAe / avattavvagadavAiM paesaTTayAe visesAhiyAI / ANupubbIdavAI paesaTTayAe asNkhejjgunnaaii| davaTThapaesaTTayAe samvatthovAI NegamavavahArANaM avattavvagadavAI davaTThayAe / aNANupuvIdavAI davvaTTayAe apaesaTTayAe visesaahiyaaii| avattabagadavAI paesaTTayAe visesaahiyaaiN| ANuputvIdavvAiM davvaTTayAe asaMkhejaguNAI tAI ceva paesaTThayAe asNkhejjgunnaaii| se taM annugme| se taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA khettaannuputvii||suu0 118 // ___ chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANAm anAnupUrvIdravyANAm avaktavyakadravyANAM ca dravyArthatayA pradezAryatayA kAni kebhyaH alpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA ? / gautama ! sarvastokAni naigamavyavahArayoH abaktavyakadravyANi drvyaarthtyaa| anAnupUrvIdravyANi vyArthatayA vizeSAdhikAni / bhAnupUrvI dravyANi dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni / pradezArthatayA-sarvastokAni naigamavyavahArayoH anAnupUrvIdravyANi aprdeshaarthtyaa| avaktavyakadravyANi pradezArthatayA vizeSAdhikAni / AnupUrvIdravyANi pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni / dramArthapradezArthatayA sarvastokAni naigamavyavahArayoH avaktavyaka dravyANi drvyaarthtyaa| anAnapUrvI-dravyANi dravyArthatayA apadezArthatayA For Private and Personal Use Only
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 504 anuyogadvArasUtra vizeSAdhikAni / avaktavyakadravyANi pradezArthatayA vizeSAdhikAni / AnupUrvI dravyANi dravyArthatayA'saMkhyeyaguNAni tAnyeva pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni / sa esso'nugmH| saiSA naigamavyavahArayoH anaupanidhikI kSetrAnupUrvI ||muu0 118 // TIkA-'eesi NaM' ityaadi| he bhadanta ! eteSAM khalu naigamavyavahArasammatAnAm AnupUrvIdravyANAm anAnupUrvIdravyANAm avaktavyakadravyANAM madhye kAni dravyANi katarebhyo dravyebhyo dravyArthatayA pradezArthatayA dramArthapadezArthatayA ca alpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA bhavanti ? iti praznaH / uttarayati--'goyamA' ityAdinA / asya vyAkhyA navatitamasaMkhyakamatrAd yodhyaa| aba sutrakAra alpa bahutva dvAra kI prarUpaNA karate haiM"eesiNaM bhaMte" ityaadi| zabdArtha- (bhate) he bhadanta ! (NegamavavahArANaM eesiM ANuputvI davyANa) naigamavyavahAranaya-saMmata ina AnupUrvI dravyoM ke (aANupuvvI davvANaM) anAnupUrvI dravyoM ke (ya) aura (avattavdhagadavANaM) avaktavyakadravya ke yIca (kayare kayarehito) kauna kauna se dravyoM se (vvaTTayAe, paesaTTayAe, davaTThapaesaTTayAe ) dravyArthatA, pradezArthatA aura dravyArthatA pradezArthatA kI apekSA (appAvA bahugAvA tullAvA visesAhiyAvA) alpa haiM-kauna ra kinara dravyoM se bahuta haiM kauna kina2-ke samAna haiM aura kauna 2 kina 2 dravyoM se viseSa adhika haiM ? (goyamA) he gautama ! (Negamavava. hArANaM) naigamavyavahAranaya samata (avattavAdabvAI) avaktavyaka have sUtrakAra alpabahuta dvAranI prarUpaNa kare che- " eesiMNaM bhave!" chatyAla zahAya-(bhaMte !) 3 mamapan ! (NegamavavahArANaM erasiM mANupuvvIdavyANa aNANupuvvIdavvANaM, avattavvagavvANa) nAmavya192 nayasa mata mA bhAnu. pUvI nyo, manAnubhUtI dravyo bhane bharatavya dravyamAnai (kayare kyarehito) hai ya: 4 yA nyo (davvaTTayAe, paesaTuyAe, danvaTupaesaTTayAe) yArthatA, praDe. sAtA bhane yArthatA pradezAtAnI apekSAme (appA vA bahugA vA, tullA thA, visenAhiyA vA ?) 4 // 4 // ye 42di A65 prabhAya cha 1 4 // 4 // jo ka yA kayA kA karatAM adhika che, kayA kayA drae kayA kayA dravyonA jeTalAM ja che ane kayA kayA dravya kayA kayA dravya karatAM vizeSAdhika che ? uttara-(goyamA !) he gautama ! (NegamavavahArANa) nairAma051 2 nayamata (avatavvagavvAI) satamya dravye (davaTTayAe) dravyArthatAnI makSA For Private and Personal Use Only
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 118 alpabahutvadvAranirUpaNam 505 dravya (vaThThayAe) dravyArthatA kI apekSA (savvatthovAiM) sarvastoka haiN| (aNANupubbIdavvAiM) anAnupUrvIdravya (davvaTTayAe) dravyArthatA kI apekSA (visesohiAI) vizeSa adhika haiN| (ANuputvIdavAI ) AnupUrvIdravya (davyayAe) dravyArthatA kI apekSA (asaMkhejjaguNAI) asaMkhyAta guNe haiM / (paesaTTayAe) pradezArthatAkI apekSA (NegamavavahArANaM) naigama vyavahAranaya saMmata (aNANupuvvI davAI) anAnupUrvI dravya (savyastho. vAI sarvastoka haiN| kyoMki (apaesaTTayAe) anAnupUrvIdravya meM pradezarUpa artha kA abhAva hai / tAtparya yaha hai, ki paramANu rUpa anAnupUrvI dravyoM meM bhI yadi vitIya Adi pradeza ho to dravyArthatA kI taraha pradezArthatA meM bhI avaktavyakadravyoM kI apekSA se unakI adhikatA ho jaatii| parantu aisA to hai nahIM, kyoMki paramANu apradezI hotA hai| aisA siddhAnta kA vacana hai isaliye pradezatA kI apekSA se ye anAnupUrvI dravya sarvastoka kahe gaye haiN| (avatavvagavvAI) avaktavyaka dravya (paesayAe) pradezArthatA kI apekSA (visesAhiyAiM) vizeSa adhika hai| (ANu punvI davAiM) AnupUrvI dravya (paesaTTayAe) pradezArthatA kI apekSA (asaM. khejjaguNAI) asaMkhyAta guNe haiM / (davvaTupaesaTTayAe) dravyArthatA aura. (samvatthovAiM) sauthI 585 prabhAvamA che. (aNANupuvvI vvAI davvaTThayAe visesAhiyAI) nyAya tAnI apekSA viyA2 42vAmAM Ave to manAnubhavI drvye| ata054 0 / 42di vizeSAdhi: cha. (dhANupuvvIdavAI davvadvayAe pasaMkhejjaguNAI) ane drayArthAnI apekSA mAnuSI dravye! anAnubhUtI dra0yo 42ai ye nbhyAta agi . (paeNTTayAe) pradezAtAnI apekSAko viyA 42vAmAM mAtA (NegamavavahArANaM) negamayavahA2 nayasa mata (bhaNANuputvIdavvAI) manAnupUvI dravye (savvatyovAI) sauthA chache, 42 / (apaepadayAe) manAnunI prayamA pradeza35 mana mA . ma. bananA bhAvArtha e che ke paramANu rUpa anAnupUrvI dravyamAM paNa je be Adi pro. zene saddabhAva heta te dravyArthatAnI jema pravezArthatAnI apekSAe paNa avakatavyaka dravya karatAM anAnupUva dravyanI adhikatA ja saMbhavI zakata, paratu evI vAtane te ahIM avakAza nathI, kAraNa ke paramANu apradezI hoya che, evuM siddhAntanuM vacana che. tethI ja pradezAthatAnI apekSAe manAnupUrvI dravyane sasto (sIthI bha65 prabhA) 4 . (avattagavvAiM) bha14ta054 dravye (paesaTuyAe) pra.zAya'tanI apekSA mAnuSI dravyo Rai vizeSAdhi 2. (ANuputvIdalavAI paesadayAe asaMkhejjaguNAI) pra. ma0 65 For Private and Personal Use Only
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ___ bhanuyogadvArasUtre pradezArthatA ina donoM kI apekSA se (NegamavavahAgaNaM) naigama vyavahAranaya saMmata-(avattavyagavvAI) avaktavyaka dravya (savvatthovAiM) sarvastoka haiN| kyoMki (davyaTTayAe) avaktavyaka dravyoM meM dravyArthatA kI apekSA pahilesarvastokatA prakaTa kI gaI hai / (aNANupuvvI davAI davaTTayAe apaesahagAe visesAhiyAI) anAnupUrvI dravya dravyArthatA se aura apradezArthatA se avaktavyaka dravya kI apekSA kucha adhika haiM / (avattavvagadavyAI paesaTTayAe visesAhiyAI / ) avaktavyaka dravya pradezArthatA kI apekSAanAnupUrthI dravyoM se kucha adhika haiN| (ANupunvI davAI dabaTTayAe asaMkhejjaguNAI ) ubhayArthatA ko Azrita karake dravyAtA kI apekSA se AnupUrvI dravya asaMkhyAta guNeM haiM aura (paesaTTayAe) pradezArthatA kI apekSA se bhI (tAiMceva) ve hI AnupUrvIdravya (asaMkhejjaguNAI) asaM. khyAta guNeM haiM (se taM aNugame) isa prakAra yaha anugama kA svarUpa hai (se taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA khettANupuvvI) isa prakAra yahAM taka naigama vyavahAranaya saMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI ke svarUpa kA kathana kiyaa| sUtra padoM kA yaha artha hai| isakI vyAkhyA 90 veM sUtra ke zAthatAnI apekSAe AnupUvI dravya avakatavyaka dravya karatAM asaMkhyAta Ni . (davvaTupaesaTuyAe) dravyAta! bhane pradezAtAnI apekSA piyAra 421mA mA ta (NegamavavahArANaM) nairAbhayapA2 nayasamata (avacavvagadavvAI) bhavatavya drvye| saudhA mAcha, 425 (davaTyAe) drvyaathtAnI apekSAe avakatavyaka dravyamAM pahelAM sarvarakatA (sauthI alpa prama) matApAmA mA che. (aNANupuvvIdavyAI davaTThayAe apaesaTuyAe visemAhiyAI) dravyAtA bhane pradezAtAnI apekSA mAnAnupUvI nyo / apataya: ye 42di vizeSAdhi4 che. (ANupucIdavvAiM khvadayAe asaM. khejaguNAI) yA tAnI apekSA liyA2 42vAmAM Ave to bhAnubhUtI vyomasaNyAta ga che. (paesayAe) prazAta.nI apekSAya piyAra 32pAmA bhAve to (tAI ceva) te mAnuSI dravyo / (asaMkhejjaguNAI) maNyAta gayA hai. (se taM aNugame) prAramanugamanu 2135 cha. (se taNegamabavahArANaM aNovaNihiyA khettANupuvvI) mA rIte mahI sudhAnAM sUtromA nagamavyavahAra nayasaMmata anaupanidhikI kSetrAnupUvInA svarUpanuM kathana karavAmAM AvyuM che. sUtrapadane A artha che tenI vyAkhyA 90mAM sUtra pramANe samajavI, For Private and Personal Use Only
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 118 alpabahutvadvAranirUpaNam 507 atredaM bodhyam-dravyagaNanaM dravyArthatA, pradezagaNanaM pradezArthatA, ubhayagaNanaM tuubhyaarthtaa| tatrAnupUryA viziSTadravyAvagAhopalakSitAsyAdinabhaH pradezasamudAyA dravyANi, samudAyArambhakAstu pradezAH / anAnugU tu ekaikapradezAvagAhidravyopalakSitAH sakalanamaHpradezAH pratyekaM dravyANi, pradezAstvatra na saMbhavanti, ekaikapradezadravye hi padezAntarAyogAt / avaktavya keSu tu samAna jAnanI caahiye| "atredaM bodhyaM-dravyoM kI ginatI karanA isakA nAma dravyAtA hai / pradezoM kI ginatI karanA isakA nAma pradezArthatA hai / dravyoM aura pradezoM kI donoM kI ginatI-gaNanA karanA ubhayArthatA hai| AnupUrvI meM viziSTa dravyoM ke avagAha se upalakSita hue jonabhaHpradeza haiM una nabhaHpradezoM ke yaha tIna nabhaHpradezoM kA samudAya hai yaha cAra nabhaH padezo kA samudAya hai "ityAdi jo samudAya haiM-ve samasta jyAdi nabhaHpradeza samudAya dravya haiM / aura isa samudAyoM ke jo AraM. bhaka haiM ve pradeza haiM / anAnupUrvI meM, eka ekapradeza avagAhI hue dravya se upalakSita jo sakala AkAzapradeza haiM ve alaga 2 pratyeka dravya haiN| pradeza yahAM saMbhavita nahIM haiN| kyoMki eka 2 pradeza rUpa dravya meM anya pradezoM kA rahanA asaMbhava hai avaktavyakoM meM loka meM jitane dika-do do pradezoM ke yoga haiM utane ve pratyeka dravya haiM / aura ina dvika yogoM ko " atredaM bodhya" sahI me samapArnu cha hai nyonI tarI 42vI tenuM nAma vyArthatA che ane pradezanI gaNatarI karavI tenuM nAma pradezAthatA che. dravyonI ane pradezanI (ubhayanI) gaNatarI karavI tenuM nAma ubhayArthatA che. AnupUvImAM, viziSTa dravyonA avagAhathI upalakSita (yukata) evAM je AkAzapradezanA "A traNa AkAzapradezane samudAya che, A cAra AkAzapradezano samudAya che," ItyAdi rUpa je samudAye che te samasta traNa Adi AkAzapradezamAM rahelAM dravyasamudAye AvI jAya che. ane te samudAyanA je AraMbhake che temanuM nAma pradeza che. - anAnupUrvI mAM, eka eka pradezamAM avagAhita thayelA dravyathI upalakSita je samasta AkAzapradezo che teo alaga alaga pratyeka dravya che ahI pradeza saMbhavita nathI, kAraNa ke eka eka pradeza rUpa dravyamAM anya pradezonuM astitva asaMbhavita che. avaktavyonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te lekamAM jeTalAM hiMga (babe pradezanA ga) che, eTalAM te pratyeka dravya che, ane te kigone AraMbha karanArA praveze che. For Private and Personal Use Only
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 608 anuyogadvArasUtre yAvanto loke dvikayogAH saMbhavanti tAvanti pratyekaM dravyANi tadArambhakAstu pradezA iti / kiMca 'savvatthovAI NegamavavahArANaM avattanyagadavtrAI ityAdi yaduktaM tatrocyate nanu yadA pUrvoktayuktyA ekaiko nabhaHpradezo'nekeSu dvikasaMyogeSUpayujyate, tadA anAnupUrvI dravyebhyo'vaktavyakadravyANAmeva bAhulyamupalabhyate, paJcapradezanabhaHkalpanAyAmapi paJcasaMkhyakebhyo 'nAnupUrvI dravyebhyo'STasaMkhyakAnAmavaktavya kadravyANAmeva AdhikyadarzanAt, tat kathamihokta' 'savvatyovAI gamavatrahArANaM avattantragadavvAI' iti ? atrocyate - lokamadhyamAtramAzritya avaktavyakadravyANAmAdhikyamuktam / parantu lokaparyantasthita niSkuTagatA ye kaNTaAraMbha karane vAle pradeza haiN| kiMca "sabvasthovAI gamavavahArANaM avaktavvagadavvAI" ityAdi jo kahA hai usake viSaya meM zaMkAkAra kA aisA kahanA hai ki pahile pradarzita yukti ke anusAra jaba eka eka akAzapradeza aneka dvika saMyogoM meM upayukta hotA hai taba anAnupUrvI dravyoM se avaktavyaka dravyoM kI hI bahulA mAluma detI hai jaisA pahile kahA gayA hai ki AkAza ke kalpita pAMca pradezoM meM eka 2 pradeza para anAnupUrvI dravya rahatA hai aura ATha avaktaor dravya rahate haiM / ataH isa kathana se anAnupUrvI dravyoM kI apekSA avaktavyaka dravyoM kI bahulatA pAI jAtI hai| to phira yahAM aise kaise kahA ki naigamavyahAranaya saMmata avaktavyaka dravya sarvastoka haiM ? uttara - loka ke madhya bhAga mAtra ko Azrita karake avaktavyaka dravyoM meM adhikatA kahI gaI hai| parantu jo eka 2 pradeza loka ke anta taka 4- " savvatthovAI NegamavavahArANaM avattavvagadavvAI" khAye menuM je kahyuM che ke nAgamavyavahAranayasa'mata avaktavyaka dravya sauthI ochAM che, parantu ApanuM A kathana kharAkhara lAgatuM nathI pahelAM Ape ja e vAtanuM pratipAdana karyuM che ke eka eka AkAzapradeza aneka dvikasacegAmAM upayukta thAya che, ane tethI ja anAnupUrvI caiA karatAM avaktavya drabyAnI ja adhikatA hAvI joIe Ape pahelAM evu kahyu` che ke leAkanA pAMca pradeze hAya tA dareka pradezamAM eka eka anAnupUrvI dravyanI avagAhanA hAya te pAMca pradezamAM pAMca anAnupUrvI dravce hAi zake ane te pAMca pradezeAmAM ATha avaktavyaka gaiA rahI zake ApanA pUrvokta A kathana dvArA te ava vyaka dravye anAnupUrvI drayai karatAM azvika hAvAnI vAtane ja puSTi maLe che. chatAM ahI' Ape zA kAraNe evu kathana karyuM` che ke naigamavyavahAra nayasamata avaktavyaka byA sastAka che ? uttara-lAkanA madhyabhAga mAtrane anulakSIne avakatavya dracaiAnI adhihatA khatAvavAmAM AvI che. parantu je eka eka pradeza lekanA anta paryanta For Private and Personal Use Only
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - anuyogacandrikA TIkA sUtra 118 aspabahutvadvAranirUpaNam kAkRtayo vizreNyA nirgatA ekAkinaH pradezAste vizreNivyavasthitatvAdavaktavyaka. tvAdavaktavyakatvAyogyA iti teSAmanAnupUrvIsaMkhyAyAmevAntarbhAvo bhavati / ato lokamadhyasthitAM niSkuTagatAM ca anAnupUrvIdravyasaMkhyAM mIlayitvA yadA kevalI nirdizati, tadA'vaktavyakadravyANyeva stokAni, anAnupUrvIdravyANi tu tato vizepAdhikAni / atra niSkuTasthApanA 444 iti / atra vizreNilikhitau dvau avaktavyakAyogyau draSTavyau / itthambhUtAzcAmI sarvalokaparyanteSu tu bahavaH santi, ityanAnupUrvIdravyANAm aktavyakadravyApekSayA bAhulyaM bodhyam / ataevoktam'samvatthovAI NegamavahArANaM AttavyagadambAI' iti / AnupUrvIdravyANAM tu tebhyo. sthita evaM niSkuTa sthAna meM haiM aura jinakA AkAra kaNTaka jaisA hai, zreNi se jo nikale hue nahIM haiM, aise ve pradeza vizreNi meM vyavasthita hone ke kAraNa avaktavyaka ke yogya nahIM mAne gaye haiM / ataH inakA antarbhAva anAnupUrvI kI saMkhyA meM hI huA hai / isaliye loka ke madhya meM sthita aura niSkuTa jo anAnupUrvI dravyoM kI saMkhyA hai usako milAkara jisa samaya-kevalI bhagavAna isakA kathana karate haiM / taba veaisA hI kahate haiM ki avaktavyaka dravyahI stoka haiM aura anAnupUrvIdravya unase kucha adhika haiM / niSkuTa kI sthApanA yahAM 4 4 4 isa prakAra se hai| isameM vizreNi likhita do avaktavyaka ke ayogya haiN| isa prakAra ke to ye samasta loka ke anta taka bahuta haiM / isaliye avaktavyaka dravyoM kI apekSA anAnupUrvI dravyoM kI adhikatA jAnanI cAhiye ? sthita rahele) che ane nikuTasthAnamAM che ane jene AkAra kaMTaka (kAMTA) je che, zreNimAMthI jeo nIkaLelA nathI, evA te pradeza vizreNimAM vyavasthita hevAne kAraNe temane avaktavyaka kahevAne egya gaNyA nathI tethI temane samAveza anAnupavInI saMkhyAmAM ja thayela che. tethI lekanI madhyamAM sthita anAnupUrvI dravyo ane niSphaTagata anAnupUvI dravyonI saMkhyAno saravALe karIne jyAre kevalIbhagavAna temanuM kathana kare che tyAre teo evuM ja kahe che ke avaktavyaka dravyo ja ochAM che ane anAnupUrvI dravyo temanA karatAM vizeSAdhika che niSphaTanI sthApanA (AkRti) ahIM A pramANe che-444" temAM vizreNi likhita be avakatavyane cogya nathI. Ama te teo samasta lAkanA aMta sudhImAM ghaNuM ja che. A prakAranI paristhitine kAraNe ja avakatavyaka dra karatAM anAnapavI dravyonI adhikatA samajavI joIe, For Private and Personal Use Only
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - - anuyogadvArasUtre siMha sAta guNAmukta sev| vizeSasatra-ubhayArthatAvicAre AnupUrvIdravyANi svadravye. bhyaH pradezArthatayA'saMkhyeyagugAni, ekai kasya tAvad dravyasya cyAdibhirasaMkhyeyainamaH pradezairArabdhatvAt , namaHmadezAnAM ca saMmilitAnAmapi asaMkhyeyatvAditi / prastutaviSayamupasaMharanAha- se taM' ityAdi sa eSo'nugamaH-anugamaviSayo'trasampUrNaH / tatsamAptau naigamavyavahArasammatA'naupanidhikI kSetrAnupUrvI upasaMhRteti tadupasaMhAramAha-'se taM Negama0' ityAdi-saiSA naigamavyavahArasammatA'nopanidhiko kSetrAnu. pUrvI sampUrNA // 10 118 // isaliye aba sUtrakArane "samvatthovAI gamavavahArANaM avattavya. gadavAI" aisA kahA hai / anAnupUrvI dravya unase asaMkhyAta guNe haiM yaha bAta pahile spaSTa kI jA cukI hai| yahAM itanI vizeSatA aura hai ki jisa prakAra AnupUrvI dravya anAnupUrvI dravyoM se asaMkhyAta guNe haiM / usI prakAra ve ubhayArthatA se vicarita hone para pradezArthatA kI apekSA apane 2 dravyoM se bhI asaMkhyAta guNe haiN| kyoMki eka 2 Anu. pUrvI dravya tIna Adi asaMkhyAta nabhaH pradezoM (AkAza) se niSpanna hotA hai aura saMmilita hue bhI ve nabhaHpradeza asaMkhyAta hI hote haiN| isa prakAra anugama kA viSaya samApta hote hI naigamavyavahAranayasaMmata anopanidhikI kSetrAnupUrvI kA kathana samApta ho gayA-isa viSaya kI sUcanA se taM', ityAdi padoM dvArA mUtrakAra ne dI hai| sU0 118 // tathA // suutr||re ghucha hai " savvatthovAI NegamavavahArANaM avvattavyagadavyAiM" " nazama yA2 nayasabhita ma14054 thyA sauthA ch| che." AnupUvI dravye temanA karatAM (anAnupUrvI dravya karatAM) asaMkhyAta gaNAM che, e vAta te pahelAM spaSTa karavAmAM AvI cukI che. ahIM eTalI vadhu vizeSatA che ke je prakAre AnupUrvI dravya anAnupUrvI dravya karatAM asaMkhyAta gaNuM che, e ja pramANe ubhayArthatAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te paNa AnupUrvI dravya anAnupUrvI dravya karatAM asaMkhyAta gaNAM ja che kAraNa ke pradezArthatAnI apekSAe paNa eja prakAranI paristhiti che kAraNa ke pratyeka AnupUvI dravya traNa Adi asakhyAta AkAzapradeza vaDe niSpanna thAya che, ane te AkAzapradezanI ekaMdara saMkhyA paNa asaMkhyAta ja thAya che. A prakAre anugAmanuM viSaya nirUpaNa ahIM samApta thAya che. ane anugAmanuM varNana samApta thavAthI naigamavyavahAra nayasaMmata anaupanidhitI satrAnunI thana 5 53 thAya che. "se taM" yA sUtra dvArA sAre eja vAta sUcita karI che. sU0118 For Private and Personal Use Only
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 119 anaupanidhiko kSetrAnupUrvInirUpaNam 511 ityaM naigamavyavahArasammatAmanopanidhikI kSetrAnupUrvImuktvA sammati saMgrahanaya saMmatAmanaupanidhikI kSetrAnupUrvImAha mUlam-se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA khettANupuccI ? saMgahassa aNovaNihiyA khettANuputrI paMcavihA paNNattA, taM jahA atthapayaparUvaNayA1,bhaMgasamukttiNayAra,bhaMgovadaMsaNayA3,samoyAreTa, annugme5| se kiM taM saMgahassa atthapayaparUvaNayA ?, saMgahassa atthapayaparUvaNayA-tipaesogADhe ANuputrI, cauppaesogADhe ANuputvI, jAva dasapaesogADhe ANupuvI, saMkhijjapaesogADhe ANupuvvI, asaMkhijjapaesogADhe ANupuThavI, egapaesogADhe aNANupuvI, duppaesogADhe avttvye| se taM saMgahassa atthpypruuvnnyaa| eyAe NaM saMgahassa asthapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM?, saMgahassa atthapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukttiNayA kjji| se kiM taM saMgahasta bhaMgasamukittagayA?, saMgahasta bhaMgasamukttiNayA asthi ANupubbI, asthi aNANupubbI asthi avttbbe| ahavA atthi ANupuvI aNANupubbI ya, evaM jahA davvANupuvIe saMgahassa tahA bhANiyavvaM jAva se taM saMgahassa bhNgsmukttinnyaa| eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukttiNayAe kiM paoyaNaM? eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukttiNayAe saMgahasta bhaMgovadaMsaNayA kjji| se kiM taM saMgahasta bhaMgovadaMsaNayA?, saMgahastabhaMgovadaMsaNayA-tippaesogADhe ANupubbI, egapaesogADhe aNANupubbI, duppaesogADhe avattavvae / ahavA tippaesogAr3he ya egapaesogADhe ya ANu For Private and Personal Use Only
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ___ anuyogadvArasUtre pubbI ya aNANupuvvI ya, evaM jahA davANupuvIe saMgahassa tahA khettANupuTavIe vi bhANiyabvaM jAva se taM saMgahassa bhaMgo. vdNsnnyaa| se kiM taM samoyAre ? samoyAre-saMgahassa ANu. pucIdavvAiM kahiM samoyaraMti? kiM ANupuvvIdavvehi samoyaraMti ? aNANupuThavIdavvehiM ? avattaThavagadavvehi ? tiNNivi saTANe smoyrNti| se taM smoyaare| se kiM taM aNugame ? aNugame aTThavihe paNNatte, taM jahA-saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahuM ntthi| saMgahassa ANuputvIdavAiM kiM asthi gasthi ? NiyamA asthi / evaM tiNi vi| sesagadArAiM jahA davvANupubIe saMgahassa tahA khettANupubIe vi bhANiyavAI jAva se taM aNugame / se taM saMgahasta aNovaNihiyA khettaannupuvii| se taM aNovaNihiyA khettANupuvI ||suu0119|| chAza-atha kA sA saMgrahasya auranidhiko kSetrAnupUrvI 1 saMgrahasya anaupanidhiko kSetrAnupUrvI pazcavidhA prAptA, tadyathA-artha padamarUpaNatA 1, bhaMgasamutkIrta isa prakAra naigamavyavahAranayasaMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kA kathana karake aba sUtrakAra saMgrahanaya mAnya anopanidhikI kSetrAnupUrvI kA kathana karate haiM-se kiM taM ityAdi zabdArtha- ( se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA khesANupuvvI ?) prazna-he bhadanta ! pUrvaprakrAnta pahile prAraMbha kI huI usa saMgrahanaya mAnya anopanidhikI kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? A prakAre nigamavyavahAra nacamata anaupanidhika kSetrAnupUrva nirU paNa karIne have sUtrakAra saMgrahanayasaMmata anaupanidhi kI kSetrAnupUrvInuM ni355 re cha-" se kiM taM" yAki sahAya-(se ki taM saMgahassa aNovaNihiyA khettANupuvvI) 3 pan! pUrva prakAnta-pahelAM jene prAraMbha thaI cakaryo che evI-saMgrahanayasaMmata ane panidhi kI metrAnupavanuM svarUpa kevuM che? For Private and Personal Use Only
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir --- - - - anuyogacandrikA TIkA sUtra 119 anaupanidhiko kSetrAnupUrvI nirUpaNam 555 matAra, maMgopadarzanatA3, samavatAra:4, anugamaH 5 / atha kA sA saMgrahasya arthapada. prarUpaNatA ? saMgrahasya arthapadamarUpaNatA-pripradezAvagAha AnupUrvI, catuSpadezAvagADabhAnupUrvI, yAvad dazapadezAvagADha AnupUrvI, saMkhyeyapradezAvagADha AnupUrtI, uttara-(saMgahasta aNovaNihiyA khesANupuSdhI paMcavihI paNNattA) saMgrahanayamAnya anopanidhikI kSetrAnupUrvI pAMca prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) usake ve prakAra ye haiM-(asthapayaparUvaNayA) 1 arthapadaprarUpaNatA ( bhaMgasamukisaNayA)2 bhagasamutkIrtanatA (bhaMgovadaMsaNayA)3 bhaMgopadarzanatA (samoyAre )4 samavatAra (aNugame) aura anugama / prazna-(se kiM taM saMgahassa asthapayaparUvaNayA) saMgrahanaya mAnya arthapadaprarUpaNatA kyA hai? uttara (saMgahassa asthapayaparavaNayA) saMgrahanayamAnya arthapadaprarUpaNatA isa prakAra se hai-(tippaesogADhe ANupuSvI) tIna pradeza meM avagAhasthita-vyaNuka Adi dravya AnupUrvI hai (cauppaesogADhe bhANupubbI) pAra pradezoM meM avagADha caturaNuka Adi AnupUrvI hai (jAva dasapaesogAve ANupubdhI) yAvat dazapradezASagATa gya AnupUrvI hai (saMkhijjapaesogADhe ANupuvvI) saMkhyAta pradezAvagAra dravya AnupUrvI hai| (asaMkhijjapaesogADhe ANupuvvI) asaMNyAta prade. Gttara-(saMgahassa aNovaNihiyA khevANupuccI paMcavihA paNNattA) 'naya. sabhata manopanidhihI nuA pAya pAnI se che. (saMjahA) te / nAya prabhA -(atthapayaparUvaNayA) (1) mA 54535gtA, (bhaMgamamukitaNayA) (2) samujItanatA, (bhagovadasaNayA) () natA, (amoyAre) (4) sabhavatAra bhane (aNugame) (5) manurAma. praza-(saMgahassa bhatthapayaparavaNayA ?) 'nayabhA-5 5653vAI varUpa kevuM che? uttara-(saMgahassa atyapayaparUpaNayA) sanayamAnya 554535ga mu ranI hai-(tipaesogADhe ANupuvvI) 15 prazAmA ara (29) bhArAvA dra05 bhAnukA 35 , (parappaesogAThe pANupuvvI) yA pradezamA MAR yAra bhAdra05 5 bhAnubhUtI che, (jAba dasapaegogATe mANapumvI) 5-tanA mA aq|| dra05 mAnuSI cha, (saMkhijjapaesogADhe ANupuvvI) sabhyAta pradezamA 1 05 bhAnubhUtI (asaM. vijapaesogAve pANupumvI) ane sAta pradezamA bha 605 55 015 For Private and Personal Use Only
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavArasUbe asaMkhyeyapradezAvagADha AnupUrvI, ekapadezAvagADha anAnupUrvI, dvipadezAvagAhara abaktavyakam / saipA saMgrahasya arthpdmruupnntaa| etasyAH khalu saMgrahasya arthaprarUpaNatAyAH kiM prayojanam ? saMgrahasya arthamarUpaNatayA saMgrahasya bhaGgasamutkIrtanatA kriyate / ko'sau saMgrahasya bhaGgasamutkIrtanatA ? bhaGgasamutkIrtanatA asti AnupUrvI, asti anAnupUrvI, asti avaktavyakam / athavA asti AnupUrvIca anAnupUrvI c| zAvagADha dravya AnupUrvI haiM / (egapaesogADhe aNANupugdhI) eka pradezAvagADha dravya anAnupUrvI hai| (duppaesogADhe avattavyae) do pradezAvagAda dravya avaktavyaka hai| (se taM saMgahassa atthapayaparUvaNayA) isa prakAra yaha saMgrahanaya mAnya arthapadamarUpaNatA hai| (eyAeNaM saMgahassa asthapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM) isa saMgrahanayamAnya arthapadaprarUpaNatA se kyA prayojana siddha hotA hai ? (saMgahassa asthapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukittaNayA kajjaI) uttara-isa saMgrahanayamAnya arthapadaprarUpaNatA se saMgrahanayamAnya bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai| yahI isakA prayojana hai (se ki taM saMgahassa bhaMgasamukttiNayA) he bhadanta ! saMgrahanaya mAnya yaha bhaMgasamUhakIrtanatA kyA hai ? (saMgahastabhaMgasamukittaNayA asthi ANupucI asthi aNANupubbI asthi avattavae) saMgrahanaya mAnya bhaMgasamutkIrtanatA aisI hai ki AnupUrvI hai anAnupUrvI hai avaktavyaka dravya hai| (ahavA asthi ANu mAnuSI cha. (egapaesogADhe aNANupuvvI) me pradezamA 13|| dravya manA. nunI 35 cha, (duppaesogADhe avattavyae) 2 pradezamA aDha dravya 55. gics. (se taM saMgahassa atthapayaparUSaNayA) sahanayamAnya a545354tAnuM A prakAranuM svarUpa che. prazna-(eyAeNaM saMgahassa asthapayapahavaNayAe ki paoyaNaM!) mA sa naya. mAnya artha padaprarUpaNutA vaDe kayA prajananI siddhi thAya che? uttara-(saMgahassa atthapayapahavaNayAe saMgahassa bhaMgasamukittaNayA karajaI) A saMgrahanayasaMmata arthapaprarUpaNutA dvArA saMgrahanayamAnya bhaMgasamutkIttanatA karavAmAM Ave che. eTaluM ja tenuM prajana che. -(se kiM taM saMgahassa bhaMgasamukttiNayA ) 3 .1n ! sa nayasa mata te bhaMgasamutkIrtanatAnuM svarUpa kevuM che? uttara-(saMgahassa bhaMgasamucittaNayA atthi ANuputrI, atthi aNANuputrI atyi avattavvae) sa'nayasa mata masabhu-DIta natAmA praznI -bhaanu5|| 2, manASI the bhane 14054 20ya che. (ahavA batthi ANupuvI, For Private and Personal Use Only
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogacandrikA TIkA sUtra 119 anaupanidhi kI kSetrAnupUrvInirUpaNam 515 evaMyathA dravyAnupUrvyAH saMgrahasya tathA bhaNitavyaM yAvat saiSA saMgrahasya bhaGgasamutkIrttanatA / etasyAH khaJca saMgraharUpa bhaGgasamutkIrttanatAyAH kiM prayojanam ? etayA khalu saMgrahasya bhaGgasamutkIrttanatayA saMgrahasya bhaGgopadarzanatA kriyate / atha kA'sau saMgrahasya bhaGgopadarzanatA saMgrahasya bhaGgopadarzanatA - tripadezAva gADa ? puNbI, aNANuputrIya evaM jahA davyANupubbIe saMgahassa tahA bhANiyavve jAba se taM saMgahassa bhaMgasamukkintaNayA) athavA AnupUrvI hai anAnupUrvI hai isa prakAra jisa rIti se dravyAnupUrvI ke prakaraNa meM saMgrahanaya mAnya bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa kahA gayA hai, usI prakAra se isa kSetrAnupUrvI meM bhI saMgranayamonya aMgasamutkIrtanatA kA svarUpa jAnanA cAhiye / yaha strarUpa kathana kA saMgraha " se taM saMgaharUsa bhaMgasamukki taNayA" isapATha taka karanA caahiye| (eyAeNaM saMgahassa bhaMgasamukkitaNayAe ki paoyaNaM ? kajjai) isa saMgrahanaya mAnya bhagasamutakIrta - natA ko kyA prayojana hai ? uttara- (eyAeM saMgahassa bhagasamukkittaNayAe saMgahassa bhaMgo vadaMsaNayA kajjai) isa saMgrahanaya mAnya bhaMgasamutkIrtanatA se saMgrahanaya mAnya bhaMgopadarzanatA kI jAtI hai| (se kiM taM saMgahassa bhaMgovadaMsayA ? ) he bhadanta ! saMgrahanaya mAnya vaha bhaMgopadarzanatA kyA hai ? Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "" aNupuvI ya, evaM jahA davvANupuvvIe saMgaharasa tahA bhANiyavvaM jAva se taM saMgahasva bhaMga mukttiNayA) athavA "mAnupUrvI che, anAnupUrvI che ItyAdi je prakAratuM kathana dravyAnupUrvInA prakaraNamAM saMgrahanayasaMmata bhagasamutkItanatA viSayamAM karavAmAM Avyu che eja prakAranu` kathana A kSetrAnu pUrvamAM paNa sagrahanayamAnyabhaMgasamutkInatAnA viSayamAM pazu samajavuM joie A kathana se taM saMgaharu bhaMgasamukkittaNayA A sUtrapATha pata 42 hAye. 66 " prazna- (eyAeNa saMgaharu maMgasamuttiNayAe ki paoyaNaM ?) mA sgrhnamAnya bhaMgasamutkIta natAnu prayAjana zuM che ? uttara- (eyAeNaM saMgahassa aMgasamukkittaNayAe saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA yugara). A saMgrahanayamAnya bhagasamutkInatA vaDe sagrahanayamAnya bhagApadarAnatA karavAmAM Ave che. For Private and Personal Use Only azna - (se kiM taM saMgairala bhaMgovadaMsaNayA 1) De bhagavan ! sanayasa bhata te bhagApada'natAnuM svarUpa kevuM che ?
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArastre bhAnupUrvI, ekapadezAvagAdaH AnupUrvI vimadezAvagADhA avaktavyakam / athavA-tripradezAvagAdazca ekapradezAvagADhazca AnupUrvI ca anAnupUrvI ca, evaM yathA dravyAnupU- saMgrahasya tathA kSetrAnupUrvyAmapi bhaNitavyaM yAvat saiSA saMgrahasya mnopdrshntaa| atha ko'sau samavatAraH ? samavatAra:saMgrahasya AnupUrvI dravyANi kutra samavataranti ? kimAnupUrvI dravyeSu samavataranti !, anAnupUrvI dravyeSu ? avaktavyakadravyeSu ? trINyapi svasthAne samavataranti, so'sau smvtaarH| atha ko'sAvanugamaH ? anugamaH aSTavidhaH prajJaptaH, tadyathA-yAvat alpabahutvaM nAsti / saMgrahasya AnupUrvIdravyANi ki santi na santi ? niyamAt santi / evaM trINyapi / zeSakadvArANi yathA dravyAnupUrtyA saMgrahasya tathA kSetrAnu. pUyAmapi bhaNitavyAni yAvat sa esso'nugmH| saiSA saMgrahasya anaupanidhikI kssetraanupuurvii| saiSA anaupanidhikI kSetrAnupUrvI |suu0 119 // TIkA-'se kiM taM' ityaadi| saMgrahanayAbhimata dravyAnupUrvIvadeva mAya idamapi sUtram / ato vyAkhyAtamAyameva, asya vyAkhyA caturnavatitamastrAdArabhya saptanavatiparyantamUtre vilokanIyA ||suu0 119 // itthamanopanidhiko kSetrAnupUrvImabhidhAya sampatyopanidhikI kSetrAnupUrvImAha mUlam-se kiM taM ovaNihiyA khettANupuvI? ovaNihiyA khettANupuTavI tivihA paNNattA, taM jahA, puvvANupuTavI, pacchANupuvI, annaannupuvii| se kiM taM putvAnupuvI? puvANupuvIaholoe tiriyaloe uddddloe| se taM puvvaannupuvii| se kiM taM uttara-(saMgahassa bhaMgovadasaNayA ) saMgrahanaya mAnya bhaMgopadarzanatAisa prakAra se hai-(tipaesogADhe ANupuvvI) tripradezAdhagADha Anu. pUrvI ityAdi Ageke samasta padoM kA artha saMgrahanaya mAnya dravyAnupUrvI meM kathita bhaMgasamutkIrtanatA Adi ke sUtroM kI vyAkhyA ke anusAra hI hai| isaliye inameM padoM kI vyakhyA ke liye piche 94 meM sUtra se lekara 97 3 taka ke sUtroM ko dekhanA cAhiye / mU0 119 // uttara-(saMgahassa bhaMgovadasaNayA) sanayamAnya mAnatAnu svarUpa A prakAranuM che - (tipaesogADhe ANuputvo) videza mAnuSI yA pUrita samasta padone artha saMgrahanayamAnya kavyAnupUrvAnA prakaraNamAM kahevAmAM Avela bhaMgAsatInatA AdinA sUtronI vyAkhyA pramANe ja che. tethI temAM je pade Ave che temanI vyAkhyA jANavA mATe 4 thI 7 sudhInA sUtro vAMcI javAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che. 011 For Private and Personal Use Only
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 120 aupanidhiko kSetrAnupUrvanirUpaNam 517 pacchANupuvvI ? pacchANuputrI uDaloe tirieloe aholoe / se taM pacchANupuvvI se kiM taM aNANupunnI ? aNANupuvI eyAe caiva egAiyAe eguttariyAe tigacchagayA e seDhIe annamannabhAso durUvUNo / se taM aNANupuvI ||suu0 120 // chAyA - atha kA sA aupanidhikI kSetrAnupUrvI ? aupanidhikI kSetrAnupUrvI trividhA prajJaptA, tathA pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI pUrvAnupUrvI adholokaH, tiryaglokaH UrdhvalokaH / saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA isa prakAra anaupanidhi kI kSetrAnupUrvI kA kathana karake aba sUtrakAra aupanidhikI kSetrAnupUrvI kA kathana karate haiM"se kiM taM ovaNihiyA" ityAdi / zabdArtha (se ki taM ovaNihiyA khettANupubbI 1) he bhadanta ! saMgrahanaya mAnya aupanidhikI kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara - ( vaNihiyA kheptANupuccI tivihA paNNattA) aupanidhikI kSetrAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai - (taM jahAM) ve usake prakAra ye haiM - ( putravANuputrI, pacchANupuccI aNANuputrI) 1 pUrvAnupUrvI 2 pazcAnupUrvI (3) anAnupUrvI (se kiM taM puvvANupuccI) pUrvAnupUrvI kyA hai ? uttara- (puvvANupuccI) pUrvAnupUrvI isa prakAra se hai- (aho loe, tiriyaloe, uDUloe) adholoka tiryagloka Urdhvaloka / ( se taM putravaNugoat) yaha pUrvAnupUrvI hai / (se kiM taM pacchANupu0vI) pazcAnupUrvI kyA hai ? A pramANe anaupaniSikI kSetrAnupUrvInuM kathana karIne have sUtrakAra yopanidhiDI kSetrAnupUrvI nuM uthana ure che - "se kiM taM ovaNihiyA" ityAha zabdArtha - (se kiM taM ovaNihiyA khettANupuvvI 1) he bhagavan ! sauNgrhnayamAnya aupanidhikI kSetrAnupUrvI nuM svarUpa kevu che ? uttara- (oNihiyA khANupuvvI tivihA paNNattA) bhopanidhiDI kSetrAnupUrvI RNu prahAranI uhI che. (taMjahA) te azarI nIce pramAye che- (puvtrANupubI pachANuputrI, aNANupubvI) (1) pUrvAnupUrvI, (2) pazcAnupUrvI (3) anAnupUrvI prazna - ( se kiM taM putrvANuputrI) pUrvAnupUrvI meTale zu? Gur-(genggoft) yalgydi'g eazy 24 us12g D-(erg181q, fafcudig, sjalg) maidik, fiudeg3ais >>A SSaqaAis, (A a g@alygoai) mA krame kaheluM tenuM nAma pUrvAnupUrvI che. For Private and Personal Use Only
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 528. anuyogadvAra sA pazcAnupUrvI-pazcAnupUrvI UlokaH, tiryaglokaH, adholokaH / saiSA pshcaanupuurvii| atha kA sA anAnupUto ? anAnupUrvI-etasyAmeva ekAdikAyAmekottarikAyAM vigacchagatAya zreNyAmanyonyAbhyAso dvirUpanyUnaH / saiSA anAnupUrvI ||suu0 120 // TIkA-'se ki taM' ityAdi / vyaakhyaakRtpaayaa| UrdhvalokAdi lokatrayaviSaye kiMciducyate-aupanidhiko dravyAnupUrvIpastAve dravyAnupUrghadhikArAd dharmA ... uttara-(pacchANupuvvI) pazcAnupUrvI isaprakAra se hai-uDaloe tiriyaloe aholoe) urvaloka, tiryagloka, adholoka, (se taM pacchA. NupudhI) yaha pazcAnupUrNa hai / (se kitaM aNANuputrI) anAnupUrvI kyA hai| (aNANupubbI) anAnupUrvI isa prakAra se haiN| (eyAeceva egaiyAe egu sariyAe tigacchagayAe seDhIe aNNamaNNabhAso durUvaNo-setaM aNANupubbI) jisa meM pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI ye donoM nahIM haiM usakA nAma anAnupUrvI hai isameM vivakSita adholoka Adi kramadvaya ko ullaMghanakarake paraspara saM bhavita bhaMgoM se una padoM kI viracanA kI jAtI hai / isa anAnu. pUrvI meM jo zreNI sthApita kI jAtI hai, usameM saba se pahile 1 eka saMkhyA sthApita kI jAtI hai-dhAda meM eka 2 kI uttarottara vRddhi tIna saMkhyA: taka hotI calI jAtI hai| phira inameM paraspara meM guNA kiyA jAtA hai| isa prakAra anyonyAbhyasta rAzi bana jAtI hai| isameM se Adi aMta ke, prazna-(se kiM taM pacchANupuvvI) pazcAnupUtI ne he cha ? uttara-(pacchANupuvvI) pazcAnupUvI L RnI DAya cha-(uDDaloe, tiri.. yaloe, aholoe) Sqtiyo bhane adhIna, mA pramANe asA ubhe Ayu (se taM pacchANuputrI?) tenuM nAma pazcAnu che. prazna-(se kiM taM aNANupuvvI) manAnunI bheTase zu uttara-(aNANupuvvI) manAnubhUtI' mA 2nI ya I-(eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe tigacchagayAe seDhIe aNNamaNNabhAso durUvUNo-se taM aNANupubbI) mA pUrvAnubhUtI bhane pazcAnupUvI se mannenI mA DAya che, evA kamapUrvaka kathana karavuM tenuM nAma anAnupUvI che. temAM uparyukta bane kamanuM ullaMghana karIne parasparanI sAthe saMbhavita bhaMge (bhAMgAo) vaDe te panI viracanA karavAmAM Ave che. A anAnupUvamAM je che sthApita karavAmAM Ave che, tyAra bAda traNa saMkhyA sudhI uttarottara eka eka saMkhyAnI vRddhi thatI rahe che. tyAra bAda temane parasparamAM guNAkAra karAya che. A prakAre anya abhyata rAzi banI jAya che temAMthI Adi ane For Private and Personal Use Only
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavandrikA TIkA sUtra 120 dhaupanidhiko kSetrAnupU/nirUpaNam 59 stikAyAdIni dravyANi pUrvAnupUryAditvena 98 aSTanavati sUtre udAhatAni / atra tu kSetrAnupUrvyAH prastAvAt adholokAdayaH puurnnnupuuaaditvenoktaaH| adhokokAdivibhAgAstu-adhizcaturdazarajjvAyatasya aniyatavistArasya pazcAstido bhaMga kama kara ne para anAnupUrvI bana jAtI hai| yahI anAnupUrvI hai / isa satra kI vyAkhyA ke liye 98 vAM sUtra dekho| Urdhvaloka Adi jo tIna loka haiM, unake viSaya meM yahAM kucha-kahA jAtA hai|-aupnidhikii dravyAnupUrvI ke prakaraNa meM dravyAnupUrvI kA adhikAra hone se vahAM dharmA. stikAya Adi dravyoM ko pUrvAnupUrvI AdirUpa se udAhRta kiyA gayA hai| parantu yahAM kSetrAnupUrvI kA prakaraNa cala rahA hai isaliye adholoka Adi pUrvAnupUrvI Adi rUpa se udAhRta hue haiN| loka ke ye jo Urdhvaloka adholoka Adi tIna vibhAga kiye gaye haiM so usakA kAraNa yaha hai ki madhyaloka ke bIcoMbIca meru parvata hai| isake nIce kA bhAga adholoka aura Upara kA bhAga Urdhvaloka hai| tathA parAyara rekhA meM tirachA phailA huA madhyaloka hai| madhyaloka kA tirachA vistAra adhika hai isaliye ise tiryagloka bhI kahate haiN| loka Upara se nIcetakalaMbAI meM 14 rAjU hai / vistAra isakA aniyata hai| yaha pAMca asti. antanA be saMge AchAM karI nAkhavAthI anAnupavI banI jAya che. anAnavanuM A prakAranuM svarUpa che. A sUtranI vyAkhyA samajavA mATe 98muM sUtra in n. urvaka Adi je traNa loka che temanA viSe have ahIM the kathana karavAmAM Ave che aupaniSikI dravyAnapUrvanA prakaraNamAM dravyAnupUvane adhikAra hevAthI tyAM dharmAstikAya Adi dravyanuM pUrvAnumUvI Adi rUpe kathana karavAmAM AvyuM hatuM. paraMtu ahIM kSetrAnupUvane adhikAra cAlI rahyo che tethI ahIM alaka Adi kSetranuM pUrvAnupUva Adi rUpe kathana karavAmAM AvyuM che. lekanA uSpaleka adholeka ( tika) Adi je traNa vibhAga karavAmAM AvyA che tenuM kAraNa e che ke madhyalakanI vacce vaca meruparvata che. tenI nIcenA bhAgane aleka ane uparanA bhAgane ulaka kahe che tathA barAbara rekhAmAM tirachI phelAyele madhyaka che. malekane tiracho vistAra adhika hevAne kAraNe tene tiryazleka paNa kahe che lekanI uparathI nIce sudhInI laMbAI 14 rAju pramANa che. ane tene vistAra aniyata che te pAMca astikAthI For Private and Personal Use Only
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 520 bhanuyogadvAra kAyamasya tridhA parikalpanayA sampadyante / tatrAsyAM ratnaprabhAyAM bahusamabhUbhAge merumadhye namaHma dezadvaye'STamadezo rucako'sti / tasya prataradvayasya madhye ekasmAdastanatarAdArabhyAdho'bhimukhaM nava yojanazatAni parihRtya parataH sAtirekasaptarajjvAyato'dholokaH / athavA - adhaH zabdo'zubhArthakaH tatra ca kSetraprabhAvAda bAhulyenAzumaeva dravyANAM pariNAmo bhavati / azubhapariNAmidravyavazvAdeva sa lokaH adholoka ityucyate / uktaM ca 'ava ahopariNAmo khettANubhAveNa jeNa bhosaNNaM prAyaH / subho ahoti bhaNio davvANaM teNa'hologo // " chAyA - athavA adhaH pariNAmaH kSetrAnubhAvena yenotsannam / amodha iti maNivo dravyANAM tenAdholokaH // iti / 44 kAyoM se vyApta hai loka ke adhaH madhya aura Urdhva isa prakAra se ye tIna vibhAga haiN| isa ratnaprabhA pRthivIpara bahu samabhUbhAgavAle meru parvata ke madhya meM AkAza ke doprataroM meM arthAt do do pradezoM ke varga meM ATha rucaka pradeza haiM / usa prataradvaya meM se eka adhastana pratara se le kara nIce kI nau sau yojana kI gaharAI ko chor3akara usake Age nIce kucha adhika sAta rAjU vistAravAlA adholoka hai| athavA adhaH zabda azubha artha kA vAcaka hai| usa adholoka meM kSetra ke prabhAva se adhi katara azubha hI dravyoM kA pariNAma hotA hai| isaliye azubha pari NAmavAle dravyoM se yukta hone se kahA jAtA hai yahI bAta utkaMca karake ahava aho pariNAmo " ityAdi gAthA dvArA nirdiSTa kI gaI hai| tathA usI prakAra dravyameM se eka uparitana pratara se lekara UMce nau sau vyApta che. boDanA zrAyu vibhAga nIce prabhAve che - (1) aSaH (2) bhabhya bhane (3) va* A ratnaprabhA pRthvI para bahusamabhUbhAgavALA meru pavatanA madhyamAM AkAzanA e pratarAmAM eTale ke banne pradezeAnA vargamAM ATha rucakrapradeza che. te e prataramAMnA eka apastana pratathI laine nIce 200 ceAjananI UMDAIne pAra karavAthI sAta rAj karatAM adhika vistAravALA khIlAka Ave che athavA pa4 azubha arthanuM vAcaka che. te adhAlAkamAM kSetranA prabhAvane lIdhe adhikatara azubha dravyapariNAma ja hoya che. A rIte azubha pariNAmavALAM dravyeAthI yukta hAvAne kAraNe te leAkane apeAleAkane nAme bhobhavAmAM Ave me bAta sUtrAre " ahaba aho pariNAmo " ityAdi gAthA dvArA prATa mI che, " < adhaH For Private and Personal Use Only
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 120 aupanicikI kSeAnupUrvInirUpaNam 521 tathAca - tasyaiva rucakamataradvayasya madhye ekasmAduparitanamatarAdArabhyodhvaM nava yojana zatAni parihRtya parataH kiMcinnyUna saptarajjvAyata UrdhvalokaH / Urdhvam upari vyavasthApito loka lokaH / athavA-UrdhvazabdaH zubhaparyAyaH / tatra kSetramabhA bAda dravyANAM prAyaH zubhAeva pariNAmA bhavanti / ataH zubhapariNAmi dravyayoM gAdUrdhva: zubho lokaH ukta'ca-' uTTaMti uvari jaMciya subhakhittaM khettao ya davvaguNA / upajjeti subhA vA teNa tao uDulogoti // " chAyA - Urdhvamiti upari yadeva zubhaM kSetraM kSetratazca dravyaguNAH / utpadyante zubhA vA tena sa Urdhvaloka iti // iti / - tathA ca pUrvoktayoradholoko loka yorantarAle'STAdaza yojanazatAni tiryaglokaH samaya paribhASayA tiryagU madhye vyavasthito lokaH tiryaglokaH / athavA tiryakchando yojana chor3akara usake AgeUpara kucha kama sAta rAjU laMbA Urdhvaloka hai| Upara rahA huA jo loka hai usakA nAma Urdhvaloka hai / athavAUrdhvazabda yahAM zubha artha kA vAcaka hai| usa Urdhvaloka meM kSetra ke prabhAva se dravyoM ke pariNAma prAyaH zubha hI hote haiM isaliye zubha pariNAmavAle dravyoM ke saMbandha se zubhaloka kA nAma Urdhvaloka hai| yahI bAta yahA uktaMca karake " uti uvari " ityAdi gAthA dvArA prakaTa kI gaI hai| ina pUrvokta adholoka aura Urdhvaloka ke bIca meM 18 sau yojana pramANavAlA tiryagloka-madhyaloka hai| siddhAnta kI paribhASA ke anusAra yahAM tiryaga zabda kA artha madhya hai / isaliye madhya maiM vyavasthita hue loka kA nAma tiryag madhya-loka hai / athavA tiryaga upara je e prataranI vAta karI che temAMnA eka uparitana pratarathI laIne 900 cai!jana UMce javAthI sAta rAjU karatAM saheja echA vistAravALA urvalaka Ave che. te leka UMce AvelA haiAvAthI tenu nAma urdhvalAka che. athavA ' ura' zabda ahI zubha aMnA vAcaka che te ughna lekamAM kSetranA prabhAvathI drabyAnuM pariNAma sAmAnya rIte zubha ja hAya che A rIte zubha pariNAmavALAM dracaiAthI yukta hAvAne kAraNe te leAkanu nAma udhvalAka paDayu che. eja vAta sUtrakAre nIcenI gAthA dvArA vyakta karI che"uddhRti uvari " tyAhi yA pUrveti saghosa ane udhvaseounI vasye 18 sA ceAjananA pramANavALA tiya gleka-madhyaleAka che. siddhAMtanI paribhASA pramANe aDIM' 'tiryagU' phne| artha 'madhya' thAya che. tethI madhyamAM raDelA sAunu nAma tiyaMga (madhya) soGa paDyu he athavA ' tiryagU' yA yaha bha0 66 For Private and Personal Use Only
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir REE 522 bhanuyogadArasUrya mdhympryaayH| tatra ca kSetraprabhAvAt mAyo madhyamapariNAmavantyeva dravyANi saMjAyante, atastadyogAt tiryak-madhyamo lokastiryaglokaH / yadvA'sya lokasya UrvAdhobhAgApekSayA tiryagloka eva vizAlatayA pradhAnam / prAdhAnyena vyapadezA bhvnti| iti nyAyamanusRtyAyaM loko'pi 'tiryaglokaH' ityucyate / uktaMca " majjhaNubhAvaM khettaM jaM taM tiriyaMti kynnpjjvo| bhaNNai tiriyaM visAlaM ato va taM tiriyalogotti // " chAyA-madhyAnubhAvaM kSetraM yat tattiyagiti vacanaparyavAt / / bhaNyate tiryag vizAlamato vA sa tiryagloka iti ||iti / atra jaghanyapariNAmi dravyayogAt jaghanyatayA caturdazaguNasthAnakeSu mithyAdRSTeriva AdAveva adholoksyopnyaasH| tato madhyamapariNAmi dravyayogAnmadhyamatvena zabda yahAM madhyama paryAya kA vAcaka hai| isa madhyaloka meM kSetra ke prabhAva se prAyaH madhya pariNAmavAle hI dravya hote haiM / isaliye ina madhyama pariNAmavAle dravyoM ke saMyoga se tiryag-madhyama-jo loka hai usakA nAma tiryagU loka hai| athavA-isa loka meM apane Urdhva aura adho bhAga kI apekSA se tiryak loka hI vizAla hai isaliye vizAlatA kI apekSA vahI pradhAna hai / aura aisA nyoya hai ki jo pradhAna hotA hai usI ke anusAra vyapadeza-nAma calatA hai| isaliye isa loka ko tiryaga loka isa nAma se kaha diyA gayA hai| uktaM ca karake yahI bAta "mANubhAvaM ityAdi gAthA dvArA spaSTa kiyA gayA hai| yahAM jo sUtra meM sarvaprathama adholoka kA upanyAsa kiyA gayA hai so usakA kAraNa yaha hai ki vahAMpara prAyaH jaghanya pariNAma vAle dravyoM kA ho saMbaMdha rahA karatA hai| isaliye madhyamaparyAyanuM vAcaka che A malekamAM kSetranA prabhAvathI sAmAnya rIte madhyama pariNAmavALAM dravya ja hoya che. A madhyama pariNAmavALA dravyothI yukta hovAne kAraNe tiryagra-madhyama je leka che tenuM nAma tiya leka paDayuM che. athavA A lekanA urva ane abhAga karatAM tika ja vadhAre vizALa che te kAraNe tiyakane ja mukhya gaNI zakAya e niyama che ke je pradhAna heya tene nAme ja vyavahAra cAle che. tethI A lekane "tiryaYats" mA prA2nu nAma mApAmA mAyale. sUtrasara " majmaNu bhAvaM" ityAdi gAthA dvArA eja vAta vyakta karI che. ahIM sUtrakAre sauthI pahelAM alakanuM kathana karyuM che, kAraNa ke alokamAM sAmAnyataH jaghanya pariNAmavALAM kUbene ja sadUbhAva rahe che. For Private and Personal Use Only
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 121 adholoka kSetrAnupUrvInirUpaNam 523 tirygloksyopnyaasH| tatazca utkRSTa dravyavatvAva'lokasyopanyAsaH, iti pUrvAnupUrvyAH kramo bodhyH| pazcAnupUrtyAM tu pUrvAnupUyA vyutkramo bodhyH| anAnupUrdhyA tu padatrayasya SaDmaGgA bhavanti, te ca pUrva darzitA eva / zeSabhAvanA sviha pAgvadeva bodhyA // 10120 // sammati ziSyabuddhivezadyArtham adholoka kSetrAnupUryAdi darzayitumAha malam-aholoa khettANuputrI tivihA paNNattA, taM jahApuvANupuvI pacchANupubbI annaannupuvii|se kiM taM puTavANupuvI! puvvANupuvI-rayaNappabhA sakkarappabhA vAluappabhA paMkappabhA dhUmappabhA tamappabhA tmtmppbhaa| se taM puvANupuvI ? se kiM taM pacchANuputvI ! pacchANupuvI-tamatamA jAva jisa prakAra caudaha guNa sthAnoM meM jaghanya hone se mithyAdRSTi guNasthAna kA sarva prathama upanyAsa karane meM AyA hai isIprakAra yahAMpara bhI jagha. nya hone se adholoka kA upanyAsa karane meM AyA hai / tathA madhyama pariNAma vAle dravyoM ke saMbaMdha ko lekara madhyama hone ke kAraNa tiryag loka ko aura uskRSTa dravyavAlA hone ke kAraNa avaloka kA kramazaH upanyAsa kiyA gayA hai yaha pUrvAnupUrvI kA krama hai / aura jo pazcAnupUrvI hai usameM pUrvAnupUrvI kA vyutkrama rahA karatA hai| tathA anAnupUrvI meM ina tIna padoM ke 6 bhaMga hote haiM ye pahile dikhalA hI diye gaye haiM / zeSa bhAvanA yahAM pahile kI taraha hI jAnanI cAhiye / ma 0 120 // jevI rIte 14 guNasthAnenuM varNana karatI vakhate jaghanya evAM mithyASTi guNasthAnanuM varNana sauthI pahelAM karavAmAM Ave che, eja pramANe jaghanya hovAne kAraNe adholekanuM varNana paNa sauthI pahelAM karavAmAM AvyuM che. madhya pari. NAmavALAM dravyothI yukta hevAne kAraNe tiryalakane upanyAsa (varNana) tyAra bAda karavAmAM AvyA che, ane utkRSTa dravyapariNAmavALA urvalakane upanyAsa (vajana). tyAra bAda karavAmAM AvyuM che. A pUrvAnune krama che pazcAnupUvImAM pUrvAnupUrI karatAM ulaTa krama rahe che, tathA anAnupUvImAM A traNa padenA 6 bhaMga (vikala) thAya che, te aMge pahelA batAvavAmAM AvyA che. bAkInuM kathana pahelAnA phayana pramANe ja ahIM samajavuM joIe. pAsa 12 For Private and Personal Use Only
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saraka anuyogadvArasUtre rayaNappabhA / se taM pacchANupuvI / se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvI yAe caiva egAiyAe iguttariyAe sattagacchagayAeM seDhIe annamannabhAso durUvUNo / se taM aNANuputhvI ||suu0 121 // chAyA - adholoka kSetrAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA pUrvAnupUrvI, pazcA nupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI - ratnaprabhA zarkarAmabhA vAlukAprabhA paGkamamA dhUmapabhA tamaH prabhA tamastamaH prabhA / atha kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI - tamastamA yAvad ratnaprabhA saiSA pazcAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI etasyAmeva ekAdikAyAmekottarikAyAM saptagacchagatAyAM zreNyAm anyo'nyAbhyAso dvirUponaH ||0121 // aba sUtrakAra ziSyajanoM kI buddhi kI vizadatA ke nimitta adholoka kSetrAnupUrvI Adi ko dikha lAte haiM - 'aholoe khettANupu0vI' ityAdi / zabdArtha - ( aholoa khettANupucdhI tivihA paNNattA) adholoka kSetrAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai - (taM jahA ) jaise (puNyANupuccI, pacchANupubbI, aNANupuccI) pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI (se kiM taM putrAnvI) he madana pUrvAnupUrvI kyA hai ? uttara- (puvvANuputrI) adholoka pUrvAnupUrvI isa prakAra hai- ( rayaNadhvamA, sakkaraNamA, vAlu adhyabhA, paMkapabhA, dhUmadhpamA, tamappabhA, tamatamabhA) rahanaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, ghUmaprabhA, tamaHprabhA, aura tamastamaHprabhA, iname jo pahilI naraka pRthvI OM ziSyAne A vAta kharAkhara samajAya te uddezathI sUtrakAra have adheAle ka kSetrAnupUrvI mahinu nizpAyu 4re che - " aholoa khettANupubvI" tyAhizahAtha - ( aholoa khetAnupuvvI tivihA paNNattA) madho kSetrAnupUrvI prabhAranI uDI che (taMjA) te tra prahAro naye prabhAche che (pubvANupubbI, puvI, aNANupuvI) pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI mane manAnupUrvI. prazna- (se kiM taM putrApuvvI 1) he bhagavan ! ase pUrvAnupUrvI haivI che? uttara- (puvvANupuThavI) adholoGa pUrvAnupUrvI yA prahAranI che - ( rayaNappabhA sakaratpabhA, vAluappabhA, paMkappabhA, dhUmappabhA, tamadhpabhA, tamatamaHpabhA) ratnaprabhA, zazalA, vAlualA, paDalA, dhUmapralA, tamaHpralA tabhastabhaH alA, bhA me sAta pRthvInA upanyAsa karavA tenuM nAma adhelAka pUrvAnupUrvI che. pahelI narakapRthvInuM nAma ratnaprabhA paDavAnu kAraNa e che ke tyAM nArakanAM For Private and Personal Use Only
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavandrikA TIkA sUtra 121 adholoka kSetrAnupUrvInirUpaNam TIkA- 'aho koakheANupRthvI' ityAdi / - " adholoka kSetrAnupUrvI hi pUrvAnupUrvyAdi bhedaistrividhA prajJaptA / tatra pUrvAnupUrvI - nAraka jIvanivAsasthAnAtiriktasthAneSu indranIlAdi bahuvidharaznAnAM prabhAyAH satvAt prathamA narakapRthivI ratnamabhetyucyate / dvitIyA zarkarAmabhA / iyaM hi zarkarANAm-upalakhaNDAnAM prabhAvat prabhAvazvena zarkarAprabhetyucyate / tRtIyA - vAlukAmamA / vAlukAyAH sikatAyAH prabhAvat prabhAvatvenaiSA vAlukAmametyucyate / evametra-paGkasya = ' kIvaDa ' iti chokamasiddhasya, dhUmasya= ' dhUMA' iti lokaprasiddhasya, tamasaH=andhakArasya kRSNadravyasya tamastamasaH = mahAndhakArasya nibiDakRSNavarNadravyasya ca prabhAvat prabhAvatvena tattatpRthivI paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tamahai usakA nAma ratnaprabhA isaliye huA hai ki nAraka jIvoM ke nivAsa sthAnoM ke atirikta sthAnoM meM vahAM indranIla Adi aneka prakAra ke tea kI kAntikA sadbhAva hai| zarkarAprabhA nAma kI jo dvitIya bhUmi hai usakI prabhA zarkaroM - pASANa khaMDoM kI prabhA jaisI hai / vAlukAprabhA nAma kI jo tRtIya bhUmi hai usakI kAnti reta kI prabhA ke samAna hai / inprabhA nAma kI cauthI bhUmi hai usakI prabhA kIcar3a kI prabhA ke samAna hai| dhUlaprabhA nAma kI pAMcavI bhUmi kI prabhA dhUmra kI prabhA jaisI hai / tamaH prabhA nAmakI chaTThI bhUmi kI prabhA kRSNa dravyarUpa jo aMdhakAra hai usakI prabhA ke jaisI hai / aura jo sAtavIM bhUmi tamastamaHprabhA hai, usakI kAntigADha kRSNa dravyarUpa jo mahadhikAra hai usakI kAnti jaisI hai isa prakAra pUrvAnupUrvI meM ratnaprabhA zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMka nivAsasthAna sivAyanAM sthAnAmAM IndranIla Adi aneka prakAranAM ratnAnI kAntine sadbhAva che. bIjI narakapRthvInI kAnti kAMkarAenI kAnti jevI hAvAthI tenuM nAma zAprabhA che. trIjI narakapRthvInI kAnti retInI kAntinA jevI hAvAthI tenu' nAma vAlukAprabhA che. cAthI pRthvInI prabhA paka (kAdava)nA jevI hAvAthI tenu' nAma paMkaprabhA paDayu che. pAMcamI pRthvInI prabhA dhumADAnA jevI hAvAthI tenu' nAma dhUmaprabhA paDayu che. chaThThI pRthvInI prabhA kRSNadravya rUpa aMdhakAranA jevI heAvAthI tenuM nAma tamaHprabhA che. sAtamI pRthvInI krAnti gADha--atizaya kuSNudravya rUpa mahAndhakAranI kAnti jevI hovAthI tenuM nAma tamastamaHprabhA che AnupUrvI mAM A krame sAte pRthvInA upanyAsa thAya che. For Private and Personal Use Only
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - 526 ___ anuyogadvArasUtre stamaH-prabheti krameNa nAmnA vyapadizyate / eSA pUrvAnupUrvI / pazcAnupU`tu tama stamA ityAramya ratnaprabhetyantaM vyutkrameNa vyavasthApanA bodhyaa| anAnupUrvyA va eSAM saptAnAM padAnAmanyonyAbhyAse catvAriMzadadhikAH pazcasahasrasaMkhyakAH pUrvAnu pUrvI pazcAnupUrNarUpA''yantabhadrayavivakSArahitA bhaGgA bodhyAH ||suu. 121 // mUlam-tiriyaloya khettANupuvI tivihA paNNattA, taM jahApuvANupuThavI pacchANupuvI annaannupubbii|se kiM taM puvvANupuvI? puvANupuvvI-"jaMbuddIve lavaNe, dhAyai kAloya pukkhare vrunne| khIra ghaya khoya naMdI, aruNavare kuMDale ruage||1|| AbharaNavatthagaMdhe, uppalatilae ya puddhvinihirynne| vAsaharadahanaIo, vijayAvakkhArakappidA // 2 // kurumaMdara AvAsA, kUDA nakkhattaprabhA, dhUmapramA, tamaHprabhA aura tamastamaH prabhA, isa prakAra ina sAta bhUmiyoM kA upanyAsa hotA hai / tathA pazcAnupUrvI meM tamastamaHprabhA se lekara ratnaprabhA taka vyutkrama se ina bhUmiyoM kA upanyAsa kiyA jAtA hai / anAnupUrvI meM ina sAta padoM kA 1-2-3-4-5-6-7 isa rUpa se upanyAsa kiyA jAtA hai / phira bAda meM Apasa meM inakA guNA kiyA jAtA hai| isa prakAra guNA karane para jo rAzi utpanna hotI hai usameM se Adi anta do bhaMga kara diye jAte haiN| ina sAta padoM kA paraspara guNA hone para 5040 bhaMga hote haiM / inameM se pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI rUpa do Adi anta ke bhaMga kama kara diye jAte haiN| isa prakAra yaha adholoka saMbaMdhI anonupUrvI hai / // sU0 121 // pazcAnu pUrvI mAM tamatama prabhAthI laIne ratnaprabhA sudhInA UlaTA krame sAte pRone upanyAsa karavAmAM Ave che. anAnupUva mAM A sAta pahonA 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 2 3 1 421AmA mAcha, tyAra bAda parasparamAM temanAM gaNuM karavAmAM Ave che A pramANe gaNuM karavAthI je rAzi utpanna thAya che temAMthI Adi ane antanA be aMge (vikalpa) bAda karavAmAM Ave che. A sAta padene paraspara guNAkAra thavAthI 5040 bhaMga thAya che temAMthI pUrvAnupUrvI ane pazcAnupUrvI rUpa Adi antanA be bhaMga ochAM karavAmAM Ave che. aleka saMbaMdhI anAnupUvI A prakAranI che. sU0 125 For Private and Personal Use Only
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogacandrikA TIkA sUtra 122 tiryagloka kSetrAnupUrvInirUpaNam 527 caMdasUrAya / deve nAge jakkhe bhUe ya sayaMbhUramaNe ya // 3 // se taM puvvANupubvI / se kiM taM pacchANupuvI ? pacchANupuvI - sayaMbhUramaNeya jAva jaMbuddIve / se taM pacchANupuvvI / se kiM taM aNANuputhvI ? aNANupuddI eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe asaMkhejjagacchgayAe seDhIe aNNamaNNabhAso duruvUko / se taM aNANupuvI ||suu0 122 // chAyA - tiryaga loka kSetrAnupUrvI trividhA prajJaptA tadyathA- pUrvAnupUrvI pathA nupUrvI, anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI jambUdvIpo lavaNo ghAtakI kAlodaH puSkaraH varuNaH / kSIraH ghRtaH kSodaH nandI aruNavaraH kuNDalaH rucakaH / AbharaNavastragandhAH utpalatilakaM ca pRthivInidhiratnam / varSadharanadyo vijayA (6 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir " tiriyaloyakhettANupuvI" ityAdi zabdArtha - (siriyaloyakhetsANupubbI tivihA paNNattA) tiryagloka kSetrAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) ve prakAra ye haiM- (puvvANuputhvI, pacchANuputhvI, aNANupubI) pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / (se kiM taM pucANupu0bI ? ) he bhadanta / pUrvAnupUrvI kyA hai ? (puvvANu puccI ) uttara-pUrvAnupUrvI isa prakAra se hai jaMbuddIve lavaNe, ghAyaI kAloya puvakhare varuNe / khIra- ghaya khoya naMdI- aruNavare kuMDale rubhage // 1 // "AbharaNavatthagaMdhe, uppalatilae ya puDhavi nihirayaNe / vAsaharadahanaIo, vijayA vakkhArakapiMdA // 2 // jaMbudvIpa, lavaNasamudra dhAtakI tiriyaloyakhettANupuvvI ' " ityAdi 2984'-( faftusadanggeat fafagi qonai) Hubais DagpUrvI yu amaranI DI che. (taMjahA) te amAro nIce pramANe che - (puvvANupumbI pachANupubbI, aNANupubvI) pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI mane nAnupUrvI prazna - ( se ki taM puvvANupuvvI 1) he bhagavan ! pUrvAnupUrvI nuM sva35 Thevu che? uttara- (puvvANuputrI) tiryo samadhI pUrvAnupUrvI yA ajharanI che(jaMbuddIve lavaNe, dhAyaI kAlo ya pukkhare varuNe / khIra - ghayakhoya- naMdI - aruNavare kuMDale rubhage || 1 || AbharaNavattha gaMdhe, uppalatilae ya puDhavinihirayaNe / bAhara dahanaIo, vijayAvakkhArakapiMdA // 2 // vayUdvIpa, bavAyusamudra, ghAtahI thaMDa, samudra, puSTharadvIya, For Private and Personal Use Only
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArasUtre vkssskaarklpendraaH| kurumandarAvAsA kUTA nakSatracandrasUryAzca / devo nAgo yakSo bhUtazca svayambhUramaNazca / saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI pazcAnupUrvIsvayabhUramaNazca yAvajjambUdvIpaH / saiSA pazcAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI-etasyAmeva ekAdikAyAmekotarikAyAmasaMkhyeyagacchagatAyAM zreNyA manyonyAbhyAso dvirUponaH / saiSA anAnupUrvI ||muu0 122 / / TIkA-'tiriyaloa' ityaadi| tiryaglokakSetrAnurvI api pUrvAnupAdibhedena trividhA vijnyeyaa| tatra jambUdvIpetyArabhya svayabhUramaNetyantaM pUrganupUrvI bodhyaa| tatra-jambUdvIpo jambUvRkSopalakSito dvIpo bodhyaH tatastaM pariveSTaya sthito lavaNarasavajjalapUrito lvnnsmudrH| latraNasamudraM pariveSTaya dhAtakIvRkSopalakSito dhaatkiidviipH| tatastaM pariveSTaya zuddhajalarasAsvAivAn kAlodaH smudrH| taM pariveSTatha sthitaH puSkarairupalakSitaH puSkaradvIpaH / puSkaradvIpaM pariveSTaya sthitaH zuddha jalarasAsvAdavAna puSkarodaH smudrH| taM pariveSTaya sthito varuNo dviipH| tato vAruNIrasAsvAdo vAruNodaH samudraH / tataH kssiirdviipH| tatazca kSIrodaH samudraH / tatazca ghRtdviipH| tato ghRtodaH smudrH| tata ikSudrIpaH / tatazca ikSurasAsvAda ikSu. rasodaH smudrH| tato nadI-nandIzvaradvIpaH / tato nandIzvarasamudraH / tato'ruNavaro khaMDa, kAlodasamudra puSkaradvIpa, puSkarodasamudra, varuNadvIpa, vAruNodasamudra kSIradvIpa, kSIrodasamudra, ghRtabIya' ghRtodasamudra, ikSuzrIpa, ikSurasodaH, samudra, nandIdIpa nandIsamudra aruNavarachIpa aruNavarasamudra kuNDalakoSa, kunDalasamudra, rucakadvIpa, rucksmudr,| isake bAda asaMkhyAtadvIpa aura asaMkhyAta samudra haiN| saba se antima mIpa svayaMbharamaNa dvIpa aura sabase antimasamudra svayaMbhUramaNa samudra haiN| anukta ina dvIpasamudroM ke nAma AbharaNa, vastra, gaMdha, utpala tilaka Adi se upalakSita hai arthAt svayaMbhUramaNasamudra paryanta jo aura chopa aura samudra dhu04rAisamudra, 125, pAru samudra, kSIdI5, 36 samudra, dhRtadvIpa, tohasamudra, kSudvIpa, kSurasAisamudra, nanhIhI5, nanhI samudra, aruvaradvIpa, aruNarasamudra, kuMDalIpa, kuMDalasamudra, rucIpa, rucakasamudra, tyAra bAda asaMkhyAta dvIpa ane asaMkhyAta samudra che. sauthI chelle dvIpa svayaMbhUramaNadvIpa, ane sauthI chelle samudra svayaMbhUramaNasamudra che. anukta jenAM nAmo ahI kAM nathI evA) dvIpasamudronAM nAma AbharaNuM, vastra, gaMdha, utpala, tilaka AdithI upalakSita che. eTale ke rucakasamudrathI laIne svayaMbharamaNa samudra sudhImAM anukrame AbharaNadvIpa AbharaNasamudra, vAdvIpa, vasamudra, gaMdhadvIpa, gadhasamudra, utpaladvIpa, utpalajhamudra, tilakadvIpa, tilaka For Private and Personal Use Only
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 122 tiryaglokakSetrAnupUrvInirUpaNam 529 dviipH| ttshvaarunnvrsmudrH| tataH kuNDaladvIpaH / tatazca kunnddlsmudrH| tato rucaka dvIpaH / tatazca rucakasamudraH / tathA-asaMkhyeyAnAm asaMkhyeyAnAm dvIpAnAmante AbharaNavastragandhotpatilakAdyupalakSitAH AbharaNavastragandhotpalatilakAdi svayambhUramaNAntAH dvIpAH, tattannAmAnaH samudrAzca snti| svayambhUramaNasamudraH-zuddhodaka rsaasvaadH| mUle puSkarAdhArabhya svayambhUramaNAntAH zabdA dvIpasamudrobhayavAcakA haiM unake nAma AbharaNa Adi ke Upara haiM / jo dvIpa kA nAma hai vahI nAma beDhe hue samudra kA hai / svayaMbhUramaNa samudra ke jalakA svAda zuddhodaka rasAsvAda jaisA hai mUla meM-puSkara se lekara svayaMbhUramaNa taka ke zabda dvIpa aura samudra ke vAcaka haiN| tAtparya kahanekA yaha hai ! ki rucakadvIpa aura rucakasamudra ke Age AbharaNa dvIpa aura AbharaNasamudra hai / isake bAda-vastra dvIpa aura vastra samudra hai| isake Age gaMdha dvIpa aura gaMdha samudra hai isI prakAra se utpala, tilaka pRthivI nidhi, ratna varSadhara, ida, nadI, vijaya vakSaskAra, kalpendra (kUru maMdara AvAsA kUDAnakkhattacaMdasUrA ya deve nAge jakkhe bhUe ya sayaMbhUramaNe ya 3) kuru, mandara AvAsakUTa, nakSatra, candra sUrya deva, nAga yakSa bhUna, aura svayaMbhUramaNa ina nAmoM vAle asaMkhyAta dvIpa aura asaMkhyAta samudra hai / jaMbUdvIpa nAma kA jo dvIpa hai, vaha jaMbUvRkSa se yukta hai| isaliye isakA nAma jaMbUdvIpahuA hai| isa jaMbUdvIpa ko veSTita hue gola cUr3I ke AkAra ke AkAra jaisA lvnnsamudra Adi asaMkhyAta dvIpasamudra AvelA che. dvIpanAM je nAme che, eja nAme temane vIMTaLAyelA samudronA mATe paNa vaparAya che. vayaMbhUramaNa samudranuM pANI zuddha pANInA jevAM svAdavALuM che. puSkarathI laIne svayaMbhUramaNa paryantanA zabda dvIpa ane samudro-banenAM vAcaka che ema samajavuM A kathananuM tAtparya e che ke cakadvIpa ane cakasamudrathI AgaLa jatAM AbharaNadvIpa ane AbharaNa samudra Ave che, tyAra bAda vastradvIpa ane vasamudra Ave che, tyAra bAda gaMdhadvIpa ane gaMdhasamudra Ave che, tyA2 mA 54, tias, pRthvI nidhi, 21552, nahI, viya19242, pendra (kusmaMdara AvAsA kUDAnakhattacaMdasUrA ya, deve nAge jakkhe bhae ya sayaMbhUramaNe ya // 3 // ) 32, bhan42, mAvAsa, nakSatra, yandra, sUrya, he, nAga, yakSa, bhUta ane svayaMbhUramaNa A nAmevALAM asaMkhyAta dvIpa ane asaMkhyAta samudro Ave che. jambudvIpa nAmane je dvIpa che te jaMbUvRkSathI yukta hovAne kAraNe tenuM nAma jaMbUdvIpa che. A jabUdvIpane gherIne valayanA a0 67 For Private and Personal Use Only
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ___ anuyogadvArasUtre bodhyAH nanu maLe asaMkhyeyAnasaMkhyeyAna dvIpasamudrAnullaGya ye ye dvIpasamudrAdayaH santi, teSAM nAmAni nirdiSTAni, kintvantarAlasthitA atikramyamANA ye dvIpA uktAste ki nAmakAH ? iti cedAi-la ke padArthAnAM zaGkhadhvajakalazasvastika samudra haiM, isa samudra kA jala lavaNa ke svAda jasA khArA hai / lavaNasamudra ko ghere huye dhAtakI khaMDavIpa hai| yaha dhAtakI vRkSa se upalakSita hai| isa dhAtakI dvIpa ko ghere hue kAlodasamudra hai / isa jala kA svAda zuddha jala ke svAda jaisA hai, khArA nahIM haiN| isa samudra ko ghera kara puSkaradvIpa hai| yaha puSkarazIpa ko ghera kara usa kI cAroM ora puSkagedasamudra hai isake jala kA svAda zuddha jala ke svAda jaisA hai| isa samudra ko veSTitahue varuNadvIpa hai / varuNadvIpa ko gherakara sthita huA voruNoda samudra hai| isake jalakA svAda vAruNI rasa ke mAsvAda jaimA hai / isake bAda kSIradvIpa hai, kSIrasamudra ko ghere hue ghRtadIpa hai| isake bAda ghRtodasamudra hai| ghRtodasamudra ko ghere hue ikSu-dvIpa hai| isake bAda ikSuramoda samudra hai| ikSurasoda samudra ke bAda nandIzvara dvIpa hai| aura umadIpa ko ghere hue nandIzvarasamudra hai| phira aruNavaradvIpa aura aruNavaramamudra hai| phira kunDala dvIpa aura kunDala samudra hai| bAda meM rucaka dvIpa aura rucaka samudra hai| isa prakAra se AbharaNa vastra Adi-zubhanAma vAle asaMkhyAta dvIpa aura asaMkhyAta samudra svayaMbhUramaNa samudra paryanta-naka hai|AkArane lavaNusamudra Avela che. te samudranuM pANI lavaNa (mIThA)nA jevAM khArA svAdavALuM che. lavaNasamudrane gherIne dhAtakIkhaMDa dvIpa avele che te dhAtakIdvIpa dhAtakI nAmanA vRkSanI yukta hovAne kAraNe tenuM nAma dhAtakIdvIpa paDayuM che. A dhAtakIdvIpane gherIne kAdasamudra rahe che. tenuM pANI khA nathI paNa zuddha jaLa jevA svAdavALuM che lavaNasamudrane gherIne puSkaradvIpa Avelo che puSkarothI yukata hovAne kAraNe tenuM nAma puSkaradvIpa paDayuM che. puSkara dvIpane gherIne tenI cAre tarapha puSkaradasamudra AveluM che. tenA jaLane svAda zuddha jaLanA svAda je che A samudrane gherIne varuNadvIpa rahele che ane varuNadvIpane gherIne vAruNeda samudra Avela che. tenA jalane svAda vANIrasanA svAda jevuM che. tyAra bAda kSIradvIpa che, tene gherIne kSIradasamudra Avela che kSIrasamudrane gherIne ghatadvIpa Ave che ane ghatadvIpane gherIne gheda samudra rahe che. tyAra bAda ghadda samudrane gherIne IMkSadvIpa AveluM che ane IkSadvIpane gherIne Izurasada samudra Avela che. Izvarada samudrane gherIne nandIzvara dvIpa rahe che ane nIzvara dvIpanI mera nandIzvara samudra rahela che tyAra bAda aruNuvaradvIpa ane aruNavara sasaka Ave che. tyAra bAda kuMDaladvIpa ane kuMDalasamudra Ave che tyAra bAda rucIpa ane sUcaka samudra Ave che tyAra bAda AbharaNa dvIpa, AbharaNa For Private and Personal Use Only
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 122 tiya'lokakSetrAnupUrvInirUpaNam 531 zrIvatsAdIni yAnti zumanAmAni santi taiH sarvairapyuelakSitA antarAlasthitA dvIpasamudrAH santi / uktaMca-"dIvasamudANaM bhaMte ! kevaiyA nAmadhijjehiM paNNattA ? goyamA! jAvaiyA loe mubhA nAmA subhA rUvA subhA gaMdhA subhA rasA subhA phAsA evajhyA NaM dIvasamuddA nAmadhijehiM pnnnntaa|" (jIvA. 3 pra. 4 u.) chAyA-dvIpasamudrAH khalu bhadanta ! kiyanto nAmadheyaiH prajJaptAH ? gautama! yAvanti loke zubhAni nAmAni zubhAni rUpANi zubhAH gandhAH zubhA rasAH zubhAH sparzAH iyanto dvIpasamudrA nAmadheyaH prajJApAH / iti / ete hi-asaMkhyeyasaMkhyakAH anupadavakSyamANagAthayA pratipAditA drssttvyaaH| zaMkA-mUla meM asaMkhyAta 2 dvIpa samudroM ko ullaMghana karake jo jo bIpa aura samudra Adi hai unake nAma to kahe haiM parantu jo antarAla meM sthita dvIpa kahe haiM unake kyA nAma haiM ? uttara-loka meM padArthoM ke zaMkha, dhvaja, kalaza svatika, zrIvatsa Adi jitane zubha nAma haiM-una sabase upalakSita antarAla meM sthita hue dvIpa aura samudra haiN| uktaMca karake "dIvalamuddANaM ityAdi" jo sUtra pATha diyA gayA hai usakA yahI bhAva hai-isameM yahI kahA gayA hai ki loka meM jitane zubha nAma haiM jitane zubha rUpa haiM, jitane zubha gaMdha haiM jitane zubha rasa haiM aura jitane zubha sparza haiM itane hI dvIpa samudra itane hI samudra, vastradvIpa, vastrasamudra, Adi zubhanAmavALA asaMkhyAta che ane samudro Ave che. chevaTe lavaNadvIpa ane lavaNasamudra Ave che. prazna-mULamAM asaMkhyAta samudrane pAra karine AgaLa vadhatAM chevaTe vayaMbhUramaNa dvIpa ane svayaMbhUramaNa samudra Ave che, evuM kahevAmAM AvyuM che temAMthI keTalAka dvIpa ane samudronAM nAme Ape A sUtramAM pragaTa karyA che. paraMtu tyAra pachInA svayaMbhUramaNadvIpa paryantamAM je dvIpasamudro che temanAM nAme Ape ahIM pragaTa karyA nathI temanA nAme jaNAvavA kRpA karaze? uttara-lekamAM pArthonAM zaMkha, vaja, kalaza, svastika, zrIvatsa Adi jeTalAM zubha nAme che, e saghaLAM nAmathI upalakSita (oLakhAtAM) te antashsbhaa 22sA dvApa ane samudro che. yu. 5 -" dIvasamuddANaM " ityAdi A sUtrapATha dvArA e vAta pragaTa karavAmAM AvI che ke lekamAM jeTalA zubha nAma che, jeTalAM zubha rUpa che, jeTalA zubha gaMdhe che, jeTalAM zubha sparza che, temanAM vaDe A dvIpasamudro upalakSita che. teo asaMkhyAta hovAne kAraNe pratyekanAM nAma ahI ApI zakAya ema nathI dvIpasamUho For Private and Personal Use Only
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre thAhi-"uddhArasAgarANaM aDDAijANa jattiyA smyaa| duguNAduguNapavitthara dobodahi rajju evaiyA // " chAyA-uddhArasAgarANAmardhavatIyAnAM yAvantaH smyaaH| dviguNadviguNapravistArAH dvIpodadhayo rajjvAmiyantaH // iti tadeSA pUrvAnupUrvI / pazcAnupUrvI tu vyutkrameNa bodhyaa| anAnupUrvI tu-amISAmasaMkhyeyAnAM padAnAmanyo'nyAbhyAse ye 'saMkhyeyA bhaGgA bhavanti, tata Adhanta vivakSArahitA bhaGgA bodhyAH ||muu0 122 // nAma vAle haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki dvIpa aura samudra asaMkhyAta saMkhyA vAle haiM / dvIpa samudra kitane haiM ? isakA uttara, uddhArasAgarANaM" gAthA dvArA diyA gayA hai jisakA bhAvArtha aisA hai ki aDhAi uddhAra sAgaroM ke jitane samaya hote haiM utane eka dUsare se dUne vistAra vAle dvIpa aura samudra haiN| isa prakAra jaMbUdvIpa Adi ke krama se svayaMbhU ramaNa dvIpa aura svayaMbhUramaNa samudra paryanta dvIpa samudroM kA upanyAsa karanA so pUrvAnupUrvI hai / tathA inhIM dvIpasamudroM kA vyutkrama se arthAt svayaMbhUramaNa se prAraMbha kara jaMbUdvIpa taka-nyAsa-upanyAsa-karanA so pazcAnupUrvI hai / aura inhIM asaMkhyAta padoMkA sthApana karake phira unakA paraspara meM guNA karanA aura prApta guNana rAzi meM se Adi anta ke do bhaMga kama kara-denA isa prakAra karane se asaMkhyAta bhaMgahote haiM vaha anAnupUrvI hai| / / sU0 122 // keTalAM che? A praznano uttara nIcenI gAthA dvArA ApavAmAM AvyuM che"uddhaar sAgarANaM " tyAha- aa yAnI bhAvArtha so cha hai "maDhI uddhAra sAgaranA jeTalA samaya thAya che eTalA eka bIjAthI bamaNAM bamaNAM vistAravALA dvIpa ane samudro che." A prakAre jaMbudvIpathI zarU karIne vayaMbhUramaNa dvIpa ane svayaMbhUramaNa samudra paryantana dvIpa ane samudrone upanyAsa kare tenuM nAma tirthaka saMbaMdhI pUrvAnumUvI che. uparyukta dvIpasamudrone UlaTA kramamAM eTale ke svayaMbhUramaNa samudrathI laIne jabUdvIpa paryantanA padene upanyAsa kare tenuM nAma pazcAtupUrvI che. ane eja asaMkhyAta padenuM sthApana karIne temane parasparanI sAthe guNAkAra karo ane e rIte je guNanarAzi (guNAkAra) prApta thAya temAMthI Adi ane antanA be bhaMgene kADhI nAkhavA A pramANe karavAthI je asaMkhyAta bhage thAya che temane anAnuM parva rUpa samajavI. sUi122 For Private and Personal Use Only
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -- - - anuyogandrikA TIkA sUtra 123 Urdhvaloka kSetrAnupUrvI nirUpaNam 533 sampati UrdhvalokakSetrAnupUrvI nirUpayatimUlam-uDDaloyakhettANuputvI tivihA paNNattA, taMjahA puvANupuvI pacchANuputrI aNANuputvI / se kiM taM puvANupuvI ? puvANupuvI sohamme1, IsANera, saNaMkumAre3, mAhide4, baMbhaloe5, laMtae6, mahAsukke,sahassAreda,ANae9,pANae10, AraNe11 accue12, gevejagavimANe13, aNuttaravimANe14, IsipabbhArA15, se taM puvANuputvI / se kiM taM pacchANupubI? pacchANuputvI IsipabbhArA jAva sohamme / se taM pcchaannupuvii| se kiM taM aNANupavI? aNANupuvI-eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe pannarasagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso duruuvuugo| se gaM annaannuputvii| ahavA ovaNihiyA khettANupuvI tivihA paNNattA, taM jahApuvANuputvI, pacchANupuvI, annaannupuvii| se kiM taM puvANupuvI ? puvANuputrI-egapaesogADhe, duppaesogADhe, dasapaesogADhe saMkhi. japaesogADhe jAva asaMkhijapaesogADhe / se taM puvaannupubdhii| se kiM taM pacchANuputrI ? pacchANupuThavI-asaMkhijapaesogADhe saMkhijapaesogADhe jAva egpesogaaddhe| se taM pcchaannupuvii| se kiM taM aNANupuvI? aNANupuTavI-eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe asaMkhijagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso duruuvuunno| se taM aNANupubbI se taM ovaNihiyA khettANuputvI se taM khettANupuvI ||suu0 123 // chAyA-UrdhalokakSetrAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI, anaanupuurvii| atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI-saudharmaH1, IzAnaH2, sanatkumAro3, mAhendro4, brahmalopha:5, lAntako 6, mahAzuka:7, sahasrArA, AnataH9, For Private and Personal Use Only
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 534 anuyogadvArasUtre } prANataH 10, AraNaH11. acyuto 2, greveyaka vimAnaM 13. anuttaravimAnaM 14, ImAmArA | 15 | sevA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI ? paJcAnupUrvI - ISa smAramArA yAvatmodharmaH / saiSA pazcAnupUrvI / atha kA sA anupUrvI ? anAnupUrvIetasyAmeva ekAdikAyAmeko tarikAyAM paJcadazagacchagatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso dvirUponaH / saiMpA anAnupUtra athavA aupanidhikI kSetrAnupUrvI trividhA prajJaptA, tathA pUrvAMnupUrvI, pacAnupUrvI, anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnu pUrvI - ekapadezAvagADho dvipadezAvagADho dazapradezAvagADhaH saMkhyeyamadezAvagADho yAvat asaMkhyeyapradezAvagADhaH / seSA pUrvAnupU / atha kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI - asaMkhyeyapradezAvagADhaH saMkhye pradezAvagADho yAvat ekamadezAvagADhaH / saiSA pazcAnupUrvI ? atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI - etasyAmeva ekAdikAyAmekottarikAyAmasaMkhyeyagacchagatAyAM zreNyAmanyo'nyAbhyAso dvirUponaH / saipA anAnupUrvI / saiSA aupanidhi kI kSetrAnupUrvI saiSA kSetrAnupUrvI // mU0 123 || TIkA -' uDaloyakhecA 0 ' ityAdi / Uloka kSetrAnupUrvI hi pUrvAnupUrvyAdibhedetrividhA vijnyeyaa| tatra pUrvAnupUrvI saudharmAdapatramArAntA / prajJApaka pratyAsatyA prathamaM saudharmopanyAsaH / tatastatta aba sUtrakAra Urdhvaloka kSetrAnupUrvI kA nirUpaNa karate haiM:"uloyakhettANupuruvo" ityAdi / zabdArtha (uDUloyakhetANuputrI nivihA paNNattA) Urdhvaloka kSetrA nupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) jaise - ( putravANuputrI) pUrvAnupUrvI (pacchANuputrI) paJcAnupUrvI ( agANupubbI) aura anAnupUrvI ( se hd year goat ? ) he bhadanta / pUrvAnupUrvI kyA hai ? (puvANupu0vI) pUrvAnupUrvI isa prakAra se haiN| (sohamme 1) saudharma 1 IsANe 2, saNakumAre 3, mAhiMde 4, baMbhaloe 5, laMtae 6, mhaasuhave sUtrakAra uleka kSetrAnupUrvInuM nirUpaNa kare che. (4 " esta@aiggest " Sule-- - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zabdArtha-(DDayakhettANuputrI tivihA paNNattA) una kSetrAnupUrvI prahAranI uhI che. (taMjahA) tetrAya prAza nIce pramAye che - ( putrANuputrI, pacchANuputrI, aNANuputrI) (1) pUrvAnupUrvI (2) pazcAnupUrvI ane (3) manAtu pUrvI. prazna- (se kiM taM putrANupubvI 1) he bhagavan ! pUrvAnupUrvInu sva35 kennu hAya che? uttara-unale 4 sa MmadhI pUrvAnupUrvI svayaM aAranu che (soimme) (1) saudharma (ImANe, kharNakumAre, mAhide, baMgalora, laMtara, mahAsuke, sahassAre, For Private and Personal Use Only
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 123 UdhrvalokakSetrAnupUrvInirUpaNam 535 lokamatyAsatyA tattallokopanyAsaH / saudharmanAmakaM vimAnaM hi ta kSetravimAneSu sarvataH zreSTham , ataH saH lokaH saudharmeti vyapadizyate / evameva IzAnAyacyutavimAnAnAM tattallo ke zreSThatvamalastattannAmnA sa sa loko vypdishyte| lokapuruSasya grovAvibhAge bhavAni vimAnAni aveyakavimAnAnItyucyante / anuttaravimAnasyalokApekSayA'nyAni uttarANi vimAnAni na santIti tAni vimAnAni anuttara kke 7, sahasmAre 8, ANae 2, pANae 10, AraNe 11, accue 12, gevejagavimANe 13, aNuttaravimANe 14, IlipabhArA 15) IzAna 2 sanatkumAra 3, mAhedra 4. brahmaloka 5, lAntaka 6, mahAzukra 7, sahasrAra8. Anana 9, prANata 10, AraNa 11 acyuna 12, aveyakavimAna 13, anuttaravimAna 14, aura ISatprAgabhArA 15 (se taM puThyANupuvvI) yaha pUrvAnupUrvI hai / yahAM para prajJApaka-kI pratyAttise sabase pahile saudharma kA upanyAsa kiyA gayA hai| yAda meM tattat loka kI pratyAsatti se una 5 logoM kA upanyAsa huyI hai| saudharma nAma kA vimAna hai| yaha vimAna tatkSetra sabandhI vimAnoM meM sarvazreSTa hai isaliye usake saMbandha se usa loka kA nAma saudharmaloka hubhA hai / isI prakAra IzAna se lekara acyuta naka ke vimAnoM meM una 2 loko meM zreSTatA hai / isa liye usa 2 nAma se vaha 2 loka kahA gayA hai| loka rUpa puruSa kI grIvA ke sthAnApanna jo vimAna haiM ve greveyaka vimAna kahalAte haiN| ANae, pANae, AraNe, accupa) (2) na, (3) sanAmA2, (4) bhAra-dra, (5) pra , (6) alta, 7) mAzu, (8) sanA2, (6) mAnata, (..) prAta, (11) mA2], (12) acyuta (gevejjagavimANe, aNuttaravimANe IsipanbhArA) (13)aveya vimAnA, (14) dhvtpraamaa|. (se taM puThavANupuvvI) mA krame urvilekagata kSetrone upavAsa karavo tenuM nAma pUrvAnupUva che. ahIM prajJApanI vadhAre najIkamAM AvelA IzAnakalpano upanyAsa pahelAM karavAmAM AvyA che. tyAra bAda tyAMthI vadhAre ne vadhAre dUra AvelAM kSetrone upanyAsa anukrame karavAmAM AvyuM che. saudharma ka5mAM je vimAne che temAM sarvazreSTha saudharma nAmanuM vimAna hevAthI te devakanuM nAma saudharmakalpa paDayuM che. eja pramANe IzAnathI laIne azruta paryantanA kalpamAM paNa eja nAmanAM (IzAna, sanaskumAra) vimAnanI zreSThatA che, ema samajavuM ke kAraNe temanAM nAmo paNa te vimAno jevAM ja rAkhavAmAM AvyAM che. lekarUpe puruSanI zrIvAnA sthAnamAM je vimAna rahelAM che temane zaiveyaka vimAno kahe che. For Private and Personal Use Only
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 536 anuyogadvArasUtre vimAnAnyucyante / IpatyAgmArA-mArAkAntapuruSavadIpannatatvAt eSA ISamAgbhAresyucyate / iyaM saudharmAdISatprAgbhArAntA puurvaanupuurvii| tathA ISatprAgbhArA yAvat saudharma iti pshcaanupuurvii| tathA-anAnupU] tu saudharmAdipaJcadazapadAnAmanyo'nyAanuttaravimAnastha loka kI-apekSA aura dUsare vimAna-uttara-zreSTa nahIM hai-isaliye ve vimAna anuttara vimAna kahe gaye haiM / bhAra AkrAnta puruSa kI taraha kucha jhukI huI hone se yaha ISatprArabhArA isa nAma se kahI gaI hai| saudharma se lekara ISat prArabhArA bhUmi taka pUrvAnupUrvI hai| (se kiM taM pacchANupUvvI) he bhadanta pazcAnupUrvI kyA hai ? uttara-(pacchANupuvvI) pazcAnupUrNa isa prakAra haiM-(IsipAbhArAjAva sohamme) iSat prArabhArA bhUmi se lekara jo saudharma devaloka taka vyu. skrama se gaNanA hai ! (se taM pacchANupundhI ) vaha pazcAnupUrvI hai / (se ki taM aNANupuvI ?) he bhadanta Urdhvaloka sabandhI anAnupUrvI kyA hai ? ___ uttara-(aNANupuvvI) Urdhvaloka sabandhI anAnupUrvI isa prakAra se haiN| (eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe pannarasagacchagayAe seDhIe anna manna bhAso dUruvaNo) isa anAnupUrvI meM jo zreNI sthA. anuttara vimAnatha lekanA karatAM anya kaI paNa vimAna zreSTha nathI, te kAraNe te zreSTha vimAnane anuttara vimAne kahyA che. jema ke bhArane vahana karate puruSa saheja jhUkI jAya che e ja pramANe A vAgyArA pRthvI paNa saheja jhUkelI hovAne kAraNe tenuM nAma ISa~AmArA paDayuM che. saudha. mathI laIne I~AgyAra paryantanAM pane kamapUrvaka upanyAsa karavo tenuM nAma pUrvAnumUvI che prazna-(se ki taM pacchANupubbI?) amarapan ! 5zvAnubhUtI nu 5135 cha ? uttara-(pacchANupuvvI) 5zvAnunI mAnI -(IsipambhArA jAra mohamme) patna.mA bhithI 23 za2 saudhama 65 5-tanA satrAnA UlaTA kramamAM je upanyAsa karavAmAM Ave che-gaNutarI karavAmAM Ave che (se taM pacchANupuvvI) tenu nAma pazcAnuvAcha prazna (se ki taM SaNANupuvI?) Galas vii manAtInu svarUpa kevuM che? uttara-(aNANupuvvI) Balate samadhI manAnu5vImA prakAra hai(eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe pannarasagacchagayAe seDhIe annamannamAmo dUrUvUNo) mA manAnupUrvAbhA 2 et sthApita 42pAmA mA che te sauthA For Private and Personal Use Only
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 123 UrdhvalokakSetrAnupUrvInirUpaNam 537. *yA yAvanto bhaGgakA bhavanti, te Ayanta vivakSArahitA bhaGgA bodhyAH sampratiaupanidhika kSetrAnupUrvI prakAratrayeNa pradarzayitumAha-'ahavA' ityAdi / athavAaupanidhikI kSetrAnupUrvI pUrvAnupUrvyAdibhedaistrividhA vijJeyA / tatra - pUrvAnupUrvI prita kI jAtI hai usameM sabase prathama meM 1 saMkhyA rakhI jAtI hai bAda meM eka 2 kI uttarottara vRddhi hotI calI jAtI isa prakAra kI vRddhi yahAM 1.5 saMkhyA taka hotI hai| phira inameM paraspara meM guNA kiyA jAtA hai / jo guNana phala AtA hai usameM Adi anta ke do bhaMga kama kara diye jAte haiN| kyoMkI AdikA bhaGga AnupUrvI meM AjAtA hai aura antakA bhaGga paJcAnupUrvI meM AjAtA hai| isaliye anAnupUrvI meM Adi aMta ke do bhaMga chor3ane ko kahA hai| isa prakAra ( se NaM aNANupubbI ) yaha Urdhvaloka saMbandhI anAnupUrvI bana jAtI hai| ( ahavA) athavA - ovaNihiyA- khettANupuvvI tivihA paNNattA) aupanidhikI kSetrAnupUrvI - tIna prakAra kI prajJapta huI hai / (taM jahA) jaisA - (pubbANupuccI, pacchANupu0vI, aNANupuvI) pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI ( se kiM taM goalgoat) purvAnupUrvI kyA hai ? uttara- (puvvANupu0vI) pUrvAnupUrvI isa prakAra se hai - ( epae sogADe duSparasogADhe dasaparasogADhe saMkhijjapae sogADhe jAva asaMkhijjapaeso pahelAM eka sakhyA rAkhavAmAM Ave che, tyAramAda uttarAuttara eka ekanI vRddhi thatI jAya che. A prakAranI vRddhi ahI 15 sakhyA sudhI karAya che. tyAra bAda temAM parasparanA guNAkAra Ave che. je guNanaphaLa Ave temAMthI AdinA eka ane antanA eka ema e bhaga khAda karavAmAM Ave che. kemake-AdinA bhaMga AnupUrvI mAM AvI jAya che, ane matanA bhaga padhdhAnupUrvImAM AvI jAya che. tethI anAnupUrvI mAM Adi ane ytn| khebha me lago choDavAnu dhuM che. (se NaM aNANupuvvI) yA prahAra urdhvA samadhI manAnupUrvI manI laya che. ( ahavA) athavA - (ovaNi hiya.. goat tividdApaNNattA) bhopanidhiThI kSetrAnupUrvI vAyu prahAranI uDI. (taMjA) te prabhArI nIce prabhAle che - (puvvANupuvvI, pacchANupuvvI, aNANupuJcI) (1) pUrvAnupUrvI, (2) pazcAnupUrvI mane (3) manAnupUrvI. prazna - ( se kiM taM puvvANuputrI) he bhagavan ! pUrvAnupUrvI nuM sva35 Thevu che? Gur-(goanggoat) yalgyalo 24 4812 9. (nageinia, gcq emro gADhe, dakhapaesragADhe, saMkhirajaeesogAde jAva asaMkhijjapae yogAThe) ma0 65 For Private and Personal Use Only
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArA ekapradezAvagAdAdArabhyAsaMkhyeyapadezAvagADhAntA vodhyaa| pazcAnupUrvI tu asaMkhye. yapradezAvagADhamArabhya ekapradezAvagAdAntA bodhyA / anAnupUrvI tu-ekapadezAvagADhAdhArabhya asaMkhyeyapradezAvagADhAnAmanyo'nyAbhyAse'saMkhyeyA bhaGgA bhavanti / teSu AdhantavivakSA nAsti, aupanidhiko kSetrAnupUrvI samApteti sUcayitumAhagADhe) eka pradezAvagADha, do pradezAvagoDha, dazapaesAvagADha saMkhyAta prade. zovagADha yAvat asaMkhyAta pradezAvagADha ( se ki taM pacchANupuvvI) pazcAnupUrvI kyA hai ? uttara- (pacchANupuccI) pazcAnupUrvI isa prakAra se hai| (asaMkhijja paesogADhe saMkhijjapaesogADhe jAva egapaesogADhe) asaMkhyAtapradezAva gADha, saMkhyAta pradezAvagADha yAvat ekapradezAvagADha (se taM pacchA. NupubdhI) isa prakAra yaha pazcAnupUrvI hai| (se kiM taM aNANupuvvI) he bhadanta ! anAnupUrvI kyA hai ? uttara- (aNANupuvvI) aNANupUrvI isa prakAra se hai-(egAe ceva egAiyAe eguttariyAe saMkhijjagacchagayAe seDhIye annamannanbhAso dUrUvUNo) ina padoM kA artha pahale diyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki yahAM jo zreNI mAMDI jAvegI vaha eka se prAraMbha kara eka kI vRddhi hote 2 asaMkhyAta taka hotI jAvegI phira una sabakA paraspara meM guNA karane para jo asaMkhyAta bhaMga rUpa mahArAzi utpanna hogI usameM se Adi pradezAvagADha, be pradezAvagADha, dasa paryaktanA pradezAvAha, saMkhyAta pradezA18 bhane masajyAta pravezAsA8 (se taM pubvANupuvvI) 2manI 2 kSetrAnupUvI che tene pUrvAnumUvI kahe che. prazna-se kiM taM pacchANupubbI?) 3 bhASan ! 5zvAnunI vI sAya cha? uttara-(pacchANupubbI) 5zvAnuSI' mA 2nI rAya cha-(asaMkhijjapaesogADhe, saMkhijjapaesogADhe jAva egapaesogADhe) asabhyAta prazAda, saMkhyAta pradezAvagADha ane eja prakAranA ulTA kramamAM ekapradezAvagADha parya. -tanA pahAnA 5nyAsa 42ve (se taM pacchANupuvvI) tenu nAma pazcAnubhUtI che. za-(se kiM taM aNANupuvvI) anAnupUvI / prA2nI DAya cha-(egAe ceva egAiyAe eguttariyAe asaMkhinjagacchagayAe seTIe annamannanmAsodarUvUNo) A padano artha pahelAM ApavAmAM AvyuM che. eTale ke ahIM je zreNI sthApita karavAmAM Avaze te ekathI zarU karIne eka ekanI vRddhi karatAM karatAM asaMkhyAta paryaratanI thaI jaze tyAra bAda te sone parasparanI sAthe guNAkAra karavAthI je asaMkhyAta bhaMgarUpa mahArAzi utpanna thaze temAMthI For Private and Personal Use Only
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 124 kAlAnupUrvInirUpaNam ' se taM ovaNihiyA' ityAdi / saiSA aupanidhiko kSetrAnupUrvI / itthaM kSetrAnupUrvI samApteti sUcayitumAha-'se taM' ityaadi| saiSA kSetrAnupUrvI // 90 123 // uktA kSetrAnupUrvI, sammati pUrvoddiSTAmeva kramaprAptAM kAlAnupUrvI vighRNoti mUlam-se kiM taM kAlANupuvI? kAlANupuvI duvihAM paNNattA, taMjahA-ovaNihiyA aNovANihiyAya ||suu0124|| chAyA-atha kA sA kAlAnupUrvI ? kAlAnupUrvI dvividhA prajJaptA, tadyathAaupanidhikI anaupanidhikI ca ||suu0 124 // TIkA-'se kiM taM ' ityAdi / vyAkhyA saSTA ||muu0 124 // mULam tattha NaM jA sA ovaNihiyA sA tthppaa| tattha NaM jA sA aNovaNihiyA sA duvihA paNNattA, taM jahA-NegamavavahArANaM saMgahassa ya ||suu0125|| chAyA-tatra khalu yA sA aupanidhi sA sthaapyaa| tatra khalu yA sA anaupanidhikI sA dvividhA prajJaptA, tadyathA-naigamavyavahArayoH saMgrahasya c||suu.125|| TIkA-'tattha NaM' ityAdi / vyAkhyAtamAyamidaM sUtram ||muu0 125 // , aMta ke do bhaMga kama kara diye jAveMge-(se taM aNANupuvvI) isa prakAra se kSetra saMbandhI anAnupUrvI banatI hai / (se taM ovaNihiyA khesANupubbI) isa prakAra aupanidhikI kSetrAnupUrvI hai isa prakaraNa ke samAptahote hI kSetrAnupUrvI kA svarUpa samApta ho jAtA hai| // sU0 123 // aba sUtrakAra pUrvoddiSTa hI kramaprApta kAlAnupUrvI kA kathana karate haiM"se ki taM" ityaadi| zabdArtha-isa sUtra kI vyAkhyA spaSTa kI hai| // sU0 124 // Adine eka bhaMga ane antane eka bhaMga ema be bhaMga kamI karavAmAM sArI (se ki ta aNANupuvvI) mA 2 kSetrasamadhI manAnuyUvI mana che. (se taM ovaNihiyA khettANuputrI) bhAnu mopanidhihI kSetrAnuvInu sva. 35 che. (se taM khettANupubbI) mopanidhi kSetrAnupUvI nu thana samAsa yAthI kSetrAnupUrvAnA svarUpanuM nirUpaNa ahIM pUruM thAya che. sU0123 have sUtrakAra pUddiSTa krama prApta kAlAnu pUvInuM kathana kare che"se ki ta" tyaa:zabdAtha-A satranI prakhyA spaSTa chesA . For Private and Personal Use Only
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArasUtra ..mUlam-se kiM taM gamavavahANaM aNovaNihiyA kAlANupuTavI? aNovaNihiyAkAlANupuThavI paMcavihA paNNattA, taM jahA-atthapayaparUvaNayA, bhaMgasamukttiNayA, bhaMgovadaMsaNayA, samoyAre, aNugame ||suu0126|| ___chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayoranaupanidhikI kAlAnupUrvI ? anaupanidhikI kAlAnupUrvI pazcavidhA prajJaptA, tadyathA-arthapadaprarUpaNatA, bhaGgasamutkIrttanatA, bhaGgopadarzanatA, samavatAraH, anugamaH // 90 126 // ___TIkA-'se ki taM' ityAdi / vyAkhyA'sya spaSTA ||suu. 126 // 'tasthaNaM' ityaadi| zabdArtha-ina meM jo aupanidhi kAlAnupUrvI hai vaha alpavaktavya viSaya vAlI hone se sthApya hai-abhI usakA viSaya pratipAdana karane yogya nahIM hai / tathA jo anaupanidhikI kAlAnupUrvI hai vaha do prakAra kI hai| eka negamavyavAranayasaMmata anaupanidhikI kolAnupUrvI aura dUsarI saMgrahanayasaMmata anaupanidhikI kaalaanupuurvii| yaha sUtra pahale vyAkhyAta ho cukA hai| // sU0 125 // "se ki ta gamavavahArANaM" ityAdi / (se kiM taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupucI ?) he bhadanta ! naigamavyahAranayasaMmata anaupanidhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? (aNovaNihiyA kAlANupuvvI paMcavihA paNNattA) " tatthaNaM " tyAha zabdArtha-temAM je aupanidhikI kAlAnupUrvI che, te alpa vaktavyaviSayathALI levAthI sthApya che-eTale ke hamaNAM tenA viSayanuM pratipAdana karavuM te cagya nathI temAMnI je anaupanidhika kAlAnupUrvI che tenA be prakAra che(1) nigamavyavahAra nayasaMmata anaupanidhika kAlAnupUrvI ane (2) saMgrahana pasaMmata anaupaniSikI kAlAnupvI A sUtranA viSayanI prarUpaNa pahelAM thaI cukI che. sU012mAM "se ki te NegamavavahArANaM " tyAha zahAtha-(se kiM te NegamavavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupuvvI?) 8 bhagavana! naigamavyavahAra nayasaMmata anaupanidhika kAlAnupUrvInuM svarUpa kevuM che? uttara-(aNovaNihiyA kAlANupuvI paMcavihA paNNatA) manopaniSidhI For Private and Personal Use Only
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavandrikA TIkA sUtra 127 naigamavyavahAranayasaMmatArthapadanirUpaNam 541 ... mUlam-se kiM taMNegamavavahArANaM atthapayaparUvaNayA?NegamavavahArANaM asthapayaparUSaNayA-tisamayAie ANupubI jAva dasasamayaTiie ANupuvI saMkhijasamayaTiie ANupubvI, asaMkhijasamayaTiie aannupuvvii| egasamayaTiie annaannupuvii| dusamayaTiie avttvygN| tisamayaTiiyAo aannupubbiio| egasamayahiiyAo annaannupuviio|dusmyhiiyaao avttvvgaaii| se taM gamavavahAgaNaM atthpypruuvnnyaa| eyAraNaM NegamavavahArANaM atthapayaparUvaNayAe ki paoyaNaM? eyAe NaM NegamavavahArANaM asthapayaparUvaNayAe NegamavavahArANaM bhaMgasamukittaNayA kanjai ||suu0127|| chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayoH arthapadamarUpaNatA? naigamavyavahArayoH arthapadaprarUpaNatA-trisamayasthitika AnupUrvI yAvad dazaptamayasthitika AnupUrvI, uttara-anopanidhi kI kAlAnupUrvI pAMca prakAra kI kahI gaI hai| '(taM jahA) ve prakAra ye haiM-(asthapayaparUvaNayo bhaMgasamukttiNayA, bhaMgo 'padasaNayA, samoyAre aNugame ) arthapadaprarUpaNatA bhaMgasamutkIrtanatA samavatAra aura anugama / isa sUtra kI vyAkhyA spaSTa hai / ||suu0 126 // __ "se ki taM gamavavahArANaM" ityAdi / zabdArtha-(se kiM taM gamavahArANaM asthapayaparUvaNayA?) he bhadanta ! naigamavyahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA kyA hai ? (NegamavavahArANaM asthapayaparUvaNayA) sAnuYI pAMya hAranI 44ii. cha. (taMjahA) te pAya praa| nIya prabhArI che-(atthapayaparUvaNayA, bhaMgasamukttiNayA, bhaMgovadasaNayA samoyAre aNugame) (1) artha 54435 yatA, (2) sabhuzIta nA, (3) 54zanatA, (4) sabhava. tAra ane (5) agama A sUtranI vyAkhyA spaSTa che. sU012dA ____"se kiM taM gamayavahArANaM " tyAha zahAtha-(se kiM taM gamayavahArANaM atthapayaparUvaNayA ?) 8 agvaan| nagamavyavahAra nayasaMmata artha pada prarUpaNutAnuM svarUpa kevuM che.? For Private and Personal Use Only
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ra anuyogadvArasUtre saMkhyeya samayasthitika AnupUrvI asaMkhyeyasamayasthitikaAnupUrvI / ekasamayasthitika anAnupUrvI / dvisamayasthitika avaktavyakam / trisamayasthitikA AlupUrvyaH / ekamayasthitikA anAnupUrvyaH / dvisamaya sthitikA avaktavyakAni / fer naigamaoranrcyoH arthapadamarUpaNatA / etasyAH khalu naigamavyavahArayoH arthapadaparUpaNatAyAH kiM prayojanam ? etasyAH khalu naigamavyavahArayorarthapada prarUpaNatAyA naigamavyavahArayorbhaGgasamutkIrttanatA kriyate // 0 127 // TIkA' se kiM taM ' ityAdi " atha kA sA naigamavyavahArasammatA arthapadaparUpaNatA ? iti praznaH / uttarayatiitthaM ca paryAya paryAyaNorabhedopacAramAzritya tatra ca kAlaparyAyasyaiva prAdhAnyamAzritya kAlaparyAyaviziSTasya dravyasyApi kAlAnupUrvItvaM bodhyam / anantasamayAvadhidravyasya sthitiH svabhAvAdeva na bhavati, ato'nantasamaya sthitikaH uttara = naigamavyahAranayasaMmata ardhapadaprarUpaNatA isa prakAra se haiM( ti samayahie aNupuravI, jAva dasasamaya eDie ANupubbI) jisa dravya vizeSa kI sthiti tIna samaya kI haiM arthAt tIna samaya kI sthitivAlA jo dravya vizeSa hai - vaha trisamayasthitika hai| aisA trisamaya sthitika jo dravya vizeSa hai vaha AnupUrvI hai, aisA dravya vizeSa ekaparamANu bhI ho sakatA hai dviparamANuka skaMdha bhI ho sakatA tIna paramANu vAlA skaMdha bhI ho sakatA hai, cAra paramANu vAlA bhI skaMdha ho sakatA hai, pAMca Adi paramANu vAle skaMdha se lekara anaMta paramANuoM vAlA skaMdha taka bhI ho sakatA hai / isa prakAra eka paramANu rUpa dravya se lekara dviparamAzuka triparamANuka Adi ananta paramANuka skaMdha paryanta jitane bhI dravya uttara- (gamavavahArANaM atthapayaparUvaNayA) naigamavyavahAra nayasa mata arthprarUpaNutA A prabhAranI che - (tisamayaiie ANupubbI, jAva dasasamaya TThaie ANuputrI) ne dravyavizeSanI sthiti RNu samayanI hoya che, te dravyavizeSane trisamayasthiti kahe che evuM traNa samayanI sthitivALu' je dravyavizeSa che, tene aDI AnupUrvI rUpa samajavu joie evu' dravyavizeSa eka paramANu paNa hAi zake che, e paramANuvALA skandha paNa hoI zake che, traNa paramANuvALA skandha paNa hAI zake che, cAra paramANuvALA skandha paNa hoi zake che, ane pAMcathI laine anaMta sudhInA paramANuovALA skandhA paNa hoi zake che. A rIte eka paramANu rUpa dravyathI laIne dviparamANuka, triparamANuka ana'ta paramANuka kandha pantanA jeTalAM dravyavizeSa che, te traNa samayanI sthiti For Private and Personal Use Only
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir I naurandrikA TIkA sUtra 127 naigamavyavahAranayasaMmatArthapadanirUpaNam 543 kAlAnupUrvI na moktA / tathA - ekasamayasthitikaH paramANvAdyanantaparamANukaskandha paryanto dravyavizeSaH anAnupUrvI / dvisamayasthitikaH paramANvAdyanantaparamANukaskandhaparyanto dravyavizeSaH avaktavyakam / tathA trisamayasthitikAH paramANvAdyanantaparamANu skandhAtmakA dravyavizeSA yAvadasaMkhye yasamaya sthitikAH pUrvoktadravyavizeSA vizeSa tIna samaya kI sthiti vAle haiM ve saba anaupanidhikI kAlAnupUrvI ke bheda rUpa arthapadaprarUpaNA ke viSaya bhUta hai| aura ye saba eka 2 anAnupUrvI hai| isI prakAra se cAra samaya kI sthiti vAlA - jitanA bhI dravya hai usase lekara asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM taka jitane dravya vizeSa haiM una meM pratyeka dravyavizeSa AnupUrvI hai| zaMkA- yadi dravya vizeSa ko hI yahAM AnupUrvI panA hai to phira kAlAnupUrvI aisA kahanA viruddha par3atA hai| kyoMki kAlAnupUrvI meM kAla meM AnupUrvI panA kahanA cAhiye dravya vizeSa meM nhiiN| yahAM to AnupUrvI panA dravyavizeSoM meM kahA jArahA hai / uttara - yahAM jo dravya vizeSoM meM AnupUrvI panA kahA~ jArahA hai so kevala - dravyoM meM nahIM kahA jArahA hai kintu jo dravya samaror Adi rUpa kAla paryAya se viziSTa hai usameM hI kahA jArahA hai| isaliye yahAM samayatraya AdirUpa kAlaparyAya se yukta hI dravya grahaNa kiyA gayA hai| isa prakAra kAla kI paryAya jo samayatraya Adi vALAM che, te saghaLA anaupanidhiSThI kAlAnupUrvInA bheda rUpa a padaprarUpazutAnA viSayarUpa che. ane tee badhAM eka eka anAnupUrvI rUpa che eja pramANe cAra samayanI sthitivALAM jeTalAM dravyeA che te drabyAthI laIne asaMkhyAta pantanI sthitivALAM jeTalAM kUbyA che, temAMnuM pratyeka dravyavi zeSa paNa AnupUrvI rUpa ja che. zA-le dravyavizeSabhAM mAnupUrvItA mAnavAnAM yAve, to " asA nupUrvI" A prakAranuM kathana virUddha paDe che, kAraNa ke kAlAnupUrvInA kathanamAM teA kALamAM mAnupUrvItA kahevI joIe-dravyavizeSamAM AnupUrvI tA kahevI joie nahI'. ahI' te Ape dravyavizeSAmAM AnupUrvItA khatAvI che. tA A khAkhatanA Apa zA khulAsA kareA che ? uttara-aDhI' je dravyavizeSAmAM AnupUrvItA prakaTa karavAmAM AAvI che, te kevaLa dravyeAmAM ja prakaTa karavAmAM AvI nathI, parantu je dravya samayatraya di rUpa kALaparyAyathI viziSTa (yukta) che temAM ja prakaTa karavAmAM Avela che. tethI ahIM samayatraya Adi rUpa kALaparyAyathI yukta dravya ja grahaNa krUra For Private and Personal Use Only
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArasUtra. paryAyI jo taviziSTa dravya hai so ina donoM meM abheda ke upacArako Azraya karake aura kAlaparyAyakI hI pradhAnatA-mAnakara ke kAla paryAya viziSTa dravya meM bhI kAlAnupUrvIpanA jAnanA caahiye| ananta samaya taka rahanevAle dravya kI sthiti svabhAva se hI nahIM hotI hai| arthAt koI bhI dravya aisA nahIM hai ki jisakI sthiti svabhASa se ananta samayavAlI ho| isIliye ananta samaya kI sthitivAlI kAlAnupUrvI nahIM kahI hai| (saMkhijjasamayahihae ANupunvI asaMkhijjasamayadviAe ANupuvvI) ina padoMkA artha viSayaka khulAsA bhI isI kathana meM ho cukA hai| (egasamahie aNANupubdhI) tathA jo paramANurUpa dravya, dayaNuka dravya, vyaNukadravya yAvat saMkhyAtANuka dravya, asaMkhyAtANuka aura anaMtANuka dravya eka samaya kI sthitivAlA hai vaha anAnupUrvI hai| (dusamaeTie avattavvarga) tathA jo do samayakI sthitivAlA paramANurUpa dravya, vyaNuka dravya jyaNuka dravya yAvat saMkhyAtANuka dravya, asaM. khyANuka dravya aura anaMtANuka paryanta taka kA dravya hai vaha saba aba. tavyaka dravya hai| (tisamayaSTiyAno ANupunvIo) tIna samayakI vAmAM Avela che. A prakAre kALanI traNa paryAye ane te traNa paryAvALA dravyamAM abhedane upacAra karIne ane kALapayayanI ja pradhAnatA mAnIne kALaparyAyaviziSTa dravyamAM paNa kAlAvatA samajavI joIe dravyanI ananta samaya sudhI rahevAnI sthiti svabhAvathI ja hotI nathI eTale ke koI paNa dravya evuM nathI ke jenI sthiti svabhAvathI ja anaMta samayanI hoya tethI ja anaMta samayanI sthitivALI kAlAnupavI hatI nathI te kAraNe anaMta samayanI sthitivALI kAlAnupUvI ahIM prakaTa karavAmAM AvI nathI. (saMkhijjasamayadiie ANupuvI asaMkhijyasamayadiie ANuputpI) A sUtrapAThano artha paNa uparyukta kathanamAM spaSTa thaI cukyA che. (egasamayadiie aNANupuvvI) tathA 2 52mA 35 dra0ya, me. maavALuM dravya, traNa azuvALuM dravya, cArathI laIne saMkhyAta paryantanA aNuvALuM dravya, asaMkhyAta aNuka dravya ane anaMtANaka draSa eka samayanI sthitivAya cha, tara manAnunI 35 samAnu'. (dusamayadiie bhavattavvagaM) tathA be samayanI sthitivALuM je paramANu rUpa dravya, be aNuvALuM dravya, traNathI laIne saMkhyAta paryantanA aNuvALuM dravya, asaMkhyAta aNuka dravya ane anaMta aNuka dravya hoya che tene avAkhyA dravyarUpa samajavuM. For Private and Personal Use Only
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 127 naigamadhyavahArasaMmatArthapadanirUpaNam 545 AnupUrvyaH / ekasamayasthitikA anAnupUrvyaH / dvisamayasthitikA avaktavyakAni / sevA naigamavyavahArasammatA - arthapadamarUpaNatA / etasyAH khalu naigamavyavahArayorartha marUpaNatAyAH kiM prayojanam ? iti praznaH / uttarayati - etayA khalu naigamavyavahArasammArtharUpaNatayA naigamavyavahArayoH kIrttanatA kriyate // 12 // sthitivAle jitane bhI paramANu Adi se lekara anaMtANuka paryanta taka ke skaMdhAtmaka dravya vizeSa haiM ve tathA saMkhyAta asaMkhyAtasamayakI sthitivAle paramANurUpa dravya se lekara anaMtANuka paryanta taka ke jitane bhI dravya vizeSa haiM ve saba pahuvacanAnta AnupUrvI zabda ke vAcyArtha haiN| (ega samayayAo aNANupRthbIo) tathA jitane bhI eka paramANurUpa dravya se lekara anaMtANuka paryanta taka ke dravya vizeSa eka samaya kI sthitivAle haiM ve saba bahuvacanAnta anAnupUrvI zabda ke vAcyArtha haiN| (dusamapaTTiyAo avantavyayAI) tathA do samaya kI sthitivAle jitane bhI ye pUrvokta dravya haiM ve saba bahuvacanAnta avaktavyaka zabda ke vAcyArtha haiM, (se taM gamavavahArANaM asthapayaparUvaNathA) isa prakAra naigamavyavahAranavasaMmata arthapadaprarUpaNatA hai| (eyAeNaM megamavavahArANaM atthapayaparUthaire kiM paoyaNa) prazna- isa naigamavyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA kA kyA prayojana hai ? (ti samaya diyAo bhANupuvvIo) trayu samayanI sthitivAlAM beTasAM paramANu AdithI laine anatANuka paryantanA skandhAtmaka dvavyavizeSA che, temane tathA sakhyAta, asaMkhyAta samayanI sthitivALA paramANurUpa dravyathI laIne ana tAlukA pantanA jeTalAM dravyavizeSa che tee bahuvacanAnta AnupUrvI zabdanA vAcyAya rUpa che. (ega samayaTTiiyAo bhaNANupuvvIbho ) tathA me paramAyu dravyabhI laIne anaMtANuka pantanA jeTalAM dravyavizeSA eka samayanI sthitivALA che, teo badhAM bahuvacanAnta anAnupUrvI zabdanA vAcyA rUpa che. (dusamaya TThaiyAo aba savvagAI) tathA me samayanI sthitivANAM beTasAM pUrvokata dravyA che, te badhAM bahuvacanAnta vakatavyaka zabdanA vAgyAtha 35 4. ( se taM gamavavahArANaM atthapayaparUvaNayA) naigamavyavahAra nayasabhita a padaprarUpaNutAnuM A prakAranuM svarUpa che. prazna- (eyAeNaM NegamabavahArANaM atthapayaparUvaNAe ki paoyaNaM 1) mA naigmvyavahAra nayasa'mata artha padaprarUpaNatAnuM pratyeAjana zuM che ? a0 69 For Private and Personal Use Only
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 546 anuyogadvArasUtre uttara- eyAeNaM gamavavahArANaM asthapayaparUvaNAe NegamavavahArANaM bhaMgasamuttiNayA kajjai) naigamavyavahAranayasaMmata isa arthapada prarUpaNatA se naigamavyavahAranayasaMmata bhaMga samutkIrtanatA kI jAtI hai| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAvArtha sUtrakAra yahAM kAlAnupUrvI kA kathana kara rahe haiN| ataH usa viSayakA sAMgopAMga varNana karane ke liye unhoMne isa AnupUrvI ko aupafafant aura anaupanidhikI isa prakAra ke do vibhAgo meM vibhakta kiyA hai| ina kA zabdArtha kyA hai ? yaha saba pIche dravyAnupUrvI ke prakaraNa meM spaSTa kara diyA gayA hai| aupanidhikI AnupUrvI ke svarUpa AdikA kathana sUtrakAra anaupanidhikI AnupUrvI ke kathana karane ke bAda kreNge| ataH use pahile na kahakara ve anaupanidhikI kAlAnupUrvI kA sarva prathama vivecana karane ke abhiprAya se use naigamaH vyavahAranaya saMgata anaupanidhi kI aura saMgrahanaya saMmata anaupanidhikI ina do vibhAgo meM vibhakta kara rahe haiN| ina meM jo naigamavyavahAranaya saMta anaupanidhikI kAlAnupUrvI hai vaha arthapadaprarUpaNatA, bhaMgasamuskIrtanatA, gopadarzanatA, samavatAra aura anugama ke bheda se 5 pAMca prakAra kI hai| arthapadaprarUpaNatA meM tIna samaya se lekara asaMkhyAta uttara-(eyAeNaM NegamavavahArANaM atthapayaparUvaNayAe NegamavavahArANaM bhaMgasamukittaNayA kajjai) naigabhavyavahAranayasabhita yA artha a3patAne AdhArai naigamanyavahAra nayasa'mata bhaMgasamutkInatA karAya che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtramAM kAlAnupUrvInuM kathana karyu che. A viSayanuM sAMgApAMga varNana karavAne mATe sUtrakAre kAlAnupUrvI nA auSanidhikI ane anaupanidhikI nAmanA be vibhAga pADayAM che. A bannenA atha dravyAnupU vInA prakaraNamAM pahelAM khatAvI devAmAM Avela che anaupaniSikI AnupU vInA svarUpanuM kathana karyAM bAda sUtrakAra aupaniSikI AnupUrvInA svarUpanuM kathana karaze A prakAre sUtrakAra pahelAM te anaupaniSikI AnupUrvI nirU paNa kare che-te mATe temaNe anaupanidhikI AnupUrvI ne nIcenA e vibhAgAmAM vibhakata karI nAkhI che-(1) negamavyavahAranayasa'mata anaupaniSikI ane (2) saoNMgrahanayasa'mata anaupanidhikI temAMnI je nagamavyavahAranayasa mata anaupaniSikI kAlAnupUrvI che tenA nIce pramANe pAMca bheda paDe che (1) arthaH a3paSNutA, (2) bhagasamuDIta natA, (3) lagAyaharzanatA, (4) abha vatAra gAne (4) anugama For Private and Personal Use Only
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 127 naigamavyavahArasaMmatArthapadanirUpaNam 547 samaya taka kI sthitivAlA jitanA bhI eka paramANu Adi dravya haivaha saba AnupUrvI zabda kA vAcyArtha hai / kyoMki yahAM kAlAnupUrvI kA prakaraNa hai isaliye tIna Adi samayoM meM rahanevAle dravya ko hI Anu. pUrvI mAnA gayA hai| eka paramANu bhI tIna samayakI sthitivAlA hotA hai, do Adi paramANuvAlA dravya bhI tIna samaya kI sthitivolA hotA hai| ataH ye saba AnupUrvI zabda ke vAcya haiM / isI prakAra se cAra Adi samayoM se lekara saMkhyAta samaya aura asaMkhyAta samaya taka kI bhI sthitivAle ye pUrvokta dravya hote haiN| isaliye ye saba svataMtra AnupUrvI haiN| eka samayakI sthitivAlA eka pudgalaparamANu dravya aura vyaNuka Adi anaMta paramANuka paryanta taka kA dravya anAnupUrvI hai| do samayakI sthitivAlA eka pudgalaparamANurUpa dravya aura vyaNuka Adi anaMta paramANu yukta takakA dravya avaktavyaka dravya haiM / yahAM eka vacanAMta aura bahuvacanAnta jo AnupUrvI Adipada sUtrakArane kahe haiM una kA kAraNa yaha hai ki tIna Adi samayoM kI sthitivAle AnupUrvI dravya 'eka 2 vyaktirUpa bhI hai aura aneka anaMta-vyaktirUpa bhI haiN| isI artha pada prarUpaNutAmAM traNa samayathI laIne asaMkhyAta samaya paryantanI sthitivALAM jeTalAM eka paramANuthI laIne anaMta paryantanA paramANuvALAM kaLe che, te badhA dravyane AnupUrvI rUpa gaNavAmAM Ave che, kAraNa ke ahIM kAlAnupUvane adhikAra cAlI rahyo che tethI traNa aAdi samayanI sthiti vALAM dravyane ja AnupUva rUpa mAnavAmAM AvyAM che. eka paramANu paNa traNa samayanI sthitivALuM hoI zake che, e Adi paramANuvALuM dravya paNa traNa samayanI sthitivALuM hoI zake che. tethI evAM traNa samayanI sthiti vALAM dravya AnupUva rUpa che eja pramANe cArathI laIne saMkhyAta samaye, ane asaMkhyAta paryantanA samayanI sthitivALAM eka paramANuMvALAM, ane bethI laIne anaMta paryantanA paramANuvALAM dravya paNa hoI zake che evA badhAM dravya paNa svataMtra AnupUrvI rUpa ja gaNAya che. eka samayanI sthiti vALuM eka pudgala paramANu rUpa dravya ane be aNukathI laIne anaMta ANuka paryantanuM dravya anAnupUrvI rUpa gaNAya che. be samayanI sthitivALuM eka pagalaparamANu rUpa dravya ane be aNuvALAthI laIne anaMta paryAnA aNuvALuM dravya avaktayaka rUpa gaNAya che. ahIM sUtrakAre je ekavacanAta ane bahuvacanAH AnupUrvI Adi pada batAvyAM che tenuM kAraNa e che ke traNa Adi samayenI rithativALAM AnupUrvI dravya eka eka vyakti (padArtha) For Private and Personal Use Only
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org ____ anuyogadvArasUtra mUlam-se kiM taM NegamavavahArANaM bhaMgasamukittaNayA ? NegamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA-asthi ANupubbI, asthi aNANupubbI, asthi avttvygN| evaM davANupuTavIgameNaM kAlAgupavIe vi te ceva chabbIsaM bhaMgA bhANiyavvA jAva se taM NegamavavahArANaM bhNgsmukittnnyaa| eyAeNaM NegamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayAekiM paoyaNaM? eyAe NaMNegamavavahArANaM bhaMgasamukittaNayAeNegamavavahArANaMbhaMgovadaMsaNayA kji||suu0128|| prakAra se avaktavyaka aura anAnupUrvI dravyoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / isake khulAsA ke liye dravyAnupUrvI ke prakaraNameM naigamavyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatArUpa AnupUrvI kA artha dekhanA caahiye| yahAM dravyAnupUrvI kA prakaraNa hone se tIna Adi pradezavAle dravya ko AnupUrvI, eka pradezavAle dravya ko anAnupUrvI aura do pradezavAle dravya ko avaktavyaka dravya kahA hai| taba ki yahAM kAlAnupUrvI ke sabandha se tIna Adi samaya sthita dravyako AnupUrvI, eka samaya sthita dravya ko anAnupUrvI aura do samayasthita dravya ko avaktabyaka dravya kahA hai| isa eka vacanAnta aura bahuvacanAnta AnupUrvI Adi arthapada prarUpaNatA kA prayojana kyA hai ? isa bAta ko sUtrakAra prakaTa karate haiM ||suu0 127 // rUpa paNa hoya che. e ja pramANe avaktavyaka ane anAnupUrvI dravyanA viSayamAM paNa samajavuM tenI spaSTIkaraNa mATe dravyAnuvIMnA prakaraNamAM naMgamavyavahAra nayasaMmata arthapadaprarUpaNA rUpa AnupUvInuM prakaraNa vAMcI javAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che. te prakaraNamAM dravyAnupUrvInuM nirUpaNa kareluM hovAthI, traNa Adi pradezavALAM dravyane AnupUrvI rUpa, eka pradezavALA dravyane anAnupUrvI rUpa ane be pradezavALA dravyane avaktavyaka rUpa kahevAmAM Avela che. paraMtu ahIM kAlAnupUrvInuM kathana cAlatuM hovAthI traNa Adi samayanI sthitivALA dravyane AnupUrvI rUpa, eka samayanI sthitivALA dravyane anAnupUrvI rUpa ane be samayanI sthitivALA dravyane avaktavyaka rUpa kahevAmAM Avela che. A ekavacanAnta ane bahuvacanAH artha padaprarUpaNutAnuM prajana zuM che? te have sUtrakAra prakaTa kare che. sU012chA For Private and Personal Use Only
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - - anuyogavandrikA TIkA sUtra 128 naigamadhyavahAranayasaMmatabhaGgasamutkIrtanani. 549 chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayo bhaGgasamutkIrtanatA ? naigamavyavahArayo bhaGgasamutkIrtanatA-asti AnupUrvI, asti anAnupUrvI, asti avaktavyakam / evaM saptasaptatisUtroktadravyAnupUrvIgamena kAlAnupUrvyAmapi ta eva paiviMzatirbhaGgA maNitavyA yAvat saiSA naigamavyavahArayomaGgasamutkIrtanatA / etasyAH khalu bhaGga "se kiM taM gamavavahArANaM" ityaadi| ... zabdArthaH-(se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgasamukittaNayA?) he bhadanta ! naigamavyavahAranayasaMmata vaha bhaMgasamutkIrtanatA kyA hai ? uttaraH-(NegamavavahArANaM bhaMgasamukittaNayA) naigamavyavahAranayasaMmata bhaMgasamutkIrtanatA isa prakAra se hai-(asthi ANupuThavI, asthi aNANuputvI asthi avattavyagaM) AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai, avaktavyaka hai (evaM davANuputrIgameNaM kAlANupuvIe vi te ceva chanvIsaM bhaMgA bhANiyavyA) isa prakAra dravyAnupUrvI meM kathita bhaMgasamutkIrtanatA ke anurUpa isa kAlApUrvI meM bhI ve hI 26 bhaMga banA lenA caahiye| aura-isa pATha ko "se taM gamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA" isa pATha taka samApta huA jAnanA cAhiye / (eyAe NaM gamavavahArANaM bhaMgasamukittaNayAe kiM paoyaNaM ?) naigamavyavahAranayasaMmata isa bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? " se kiM taM gamavavahArANaM " tyA: hAtha-(se kiM taM NegamavavahArANaM bhaMgasamukittaNayA ? ) hai sAvan ! nagamavyavahAra nayasaMmata te bhaMgasamutkIrtanatAnuM svarUpa kevuM che? uttara-(NegamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA ) naigamavyavahAra nayabhata bhaMgasamukIrtanatAnuM svarUpa A prakAranuM che ( asthi ANupuSvI, asthi aNANupuvvI, asthi avattavyagaM) bhAnupUvI cha, manAnupUkA cha bhane mata054 cha, (evaM davvANupuvvIgameNa kAlANuvvIe vite cetra chanvIsaM bhaMgA bhANiyavA) mA pare dravyAnupUvI nA 52mAM jevAM 26 bhaMga (bhAMgA) kahevAmAM AvyA che, evAM ja 26 bhAMgAo sAmAnupUvAnA viSayamA 56 vA 24. "se taM gamavavahArANaM bhaMgamamukttiNayA" mA sUtrapA8 5-tanu samasta 4yana mI 555 427 naye. prazna-(eyAeNaM NegamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayAe kiM paoyaNa) naamvyavahAra nayasaMmata A bhaMgasamukatanatAnuM zuM prayojana che? For Private and Personal Use Only
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 550 anuyogadvArasUtra samunkIrtanatAyAH kiM prayojanam etayA khalu naigamavyavahArayoH maGgasamutkIrtana tayA naigamavyavahArayobhaGgopadarzanatA kriyate ||muu0 128 / / TokA-'se kiM taM' ityAdi / vyAkhyA'sya spaSTA // 30 128 // uttara-(eyAe NaM NegamavavahArANaM bhaMgasamukittaNayAe Negamaya vahArANaM bhaMgovadaMsaNayA kajjA) isa naigamavyavahAranayasaMmata bhaMgasamu. skIrtanatA se naigamavyavahAranayasaMmata bhaMgopadarzanatA kI jAtI hai| isa sUtra kI vyAkhyA spaSTa hai| bhAvArtha:-yahAM isa prakAra se jAnanA cAhiye-ki jo ye AnupUrvI Adi tIna pada ekavacanAnta haiM unase tIna bhaMga ghanate haiN| aura jo AnupUrvI Adi tIna pada bahuvacanAnta haiM unase bhI tIna bhaMga banate haiN| isa prakAra asaMyoga pakSa meM ye jude 2 cha bhaMga ho jAte haiN| aura saMyoga pakSa meM ina tIna padoM ke dvisaMyogI bhaMga tIna hote haiN| inameM eka 2 bhaMga meM do do kA saMyoga hone para ekavacana aura bahuvacana ko lekara cAra cAra bhaMga ho jAte haiN| isa prakAra tIna bhaMga ke dvikasaMyogI bhaMga cAra 2 hone se ye 12 bana jAte haiN| tathA trikasaMyoga meM ekavacana aura bahuvacana ko lekara 8 bhaMga dhanate haiM / isa prakAra saya bhaMga milakara 26 bhaMga hote haiM / ina bhaMgoM kI sthApanA ke liye dravyAnupUrvI ke prakaraNa kA 77 vAM sUtra dekhanA cAhiye / |suu0128|| uttara-( eyAeNaM NegamavavahArANaM bhaMgasamuktittaNayAe NegamavavahArANaM bhaMgoSa. dasaNayA kajjai) mA nemaNyA2 nayasa mata samuDIta natAna sAdhAre nagamavyavahAra nayasaMmata bhege padarzanatA karavAmAM Ave che. A sUtranI vyAkhyA spaSTa che. bhAvArtha--ahI 26 bhaMga kevI rIte bane che, te have samajAvavAmAM Ave che-AnupUva Adi traNa ekavacanAnta padonA traNa bhaMga (bhAMgA) bane che. ane je AnupUrvI Adi bahuvacanAH traNa pade che temanA paNa traNa bhaMga bane che. A rIte kula 6 bhaMga alaga pakSamAM thAya che. saMga pakSamAM A traNa padanA dvisaMgI bhaMga traNa thAya che. temAM pratyeka bhaMgamAM babbene saMga thavAthI ekavacana ane bahuvacanavALA cAra cAra bhaMga bane che. A rIte traNa aMgenA dvisaMgI cAra cAra baMga thatA hovAthI kula krikasaMgI bhaMga 12 thAya che. ane trikasaMgamAM ekavacana ane bahuvacanAnta pade nAM kula 8 bhaMga thAya che. A prakAre kula 26 bhaMga thaI jAya che. A aMgenI racanA spaSTa rIte samajavA mATe dravyAnuM pavanA prakaraNanuM 77muM sUtra vAMcI levAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che. sU01285 For Private and Personal Use Only
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 129 mainamavyavahAranayasaMmatabhaGgopadarzanani. 551 mUlam - se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ? Negama0 govadaMsaNayA-tisamayaiie ANupuvI, egasamaya Diie aNANupuvI, dusamayahie avattatragaM tisamayaDiyA aNANupuvIo ega samayahiiyA aNANupuvIo, dusamayadviiyA avattavayAI, ahavA - tisamayaiie ya egasamaya TThiie ya ANupuvIya aNApuvIya evaM tahA caiva davvANupuvI gameNaM chatrIsaMbhaMgA bhANiyatA jAva se taM NegamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA // sU0 129 // chAyA - atha kA sA naigamavyavahArayo bhaGgopadarzanatA ? naigama. bhaGgoSadarza natA - trisamaya sthitika AnupUrvI, ekasamayasthitika anAnupUrvI dvisamayasthitika avaktavyakam / trisamayasthitikA AnupUrvyaH / ekasamaya sthitikA AnupUrvyaH / " se kiM taM gamavavahArANaM " ityAdi / zabdArtha : - ( gamavavahArANaM) he bhadanta ! naigamavyavahAra nayasaMmata (taM) pUrvaprakrAnta (se) vaha (bhaMgovadaMsaNayA) bhaMgoSapadarzantA (kiM) kyA hai ? uttara:- (gama. bhaMgovadaMsaNayA) naigamavyavahAranayasaMmata bhaMgopadarzanatA isa prakAra se hai - (tisamapaTThie ANuputhvI) tIna samaya kI sthitivAlA eka eka paramANu Adi dravya AnupUrvI hai / (egasamayahi e aNANupuccI) eka samaya kI sthitivAlA eka paramANu Adi dravya anAnupUrvI hai| (dusamapaTThie avattavvarga) do samaya kI sthitivAlA eka paramANu Adi dravya avaktavyaka hai| (tisamayahiyA ANupubbIo) se kiM taM NegamavavahArANaM " tyAhi 66 zabdArtha-(NegamavavahArANaM ) De lagavan ! naigabhavyavahAra nayasa bhata (saM) pUrva prAnta (se) te (saMgovadaMsaNayA) gopadarzanatAnu (kiM) devu sva35 4 1 uttara- (gamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA) naigamavyavahAranayasabhita bhgopadeza'natA A prakAranI che-- (tisamayaiie ANuputrI) RNu sabhayanI sthitivANu pratyeka parabhAgu mAhi dravya mAnupUrvI 35 . ( egakhamayaTTie aNANupuvvI) : sabhayanI sthitivANu me paramAyu yAhi dravya gamanAnupUrvI 35 che (dusamaya TThaie avantanvarga) ye sabhayanI sthitivANu ! paramANu Adi dravya avaktavyaka 35 . ( timramayadvizyA ANupuvvIo) tra samayanI sthitivANAM aneka For Private and Personal Use Only
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre dvisamayasthitikA avaktavyakAni / athavA-trisamayasthitikazca ekasamayasthitikama AnupUrvIca anAnupUrvI va / evaM tathaiva dravyAnupUrvIgamena pavizatirbhaGgA bhaNitavyAH, yAvat saiSA naigamavyavahArayo bhaGgopadarzanatA / / 90 129 // ___TIkA-'se kiM taM ityAdi / vyAkhyA dravyAnupUrvIvadabhyUhanIyA / 90 129 // tIna samaya kI sthitivAle aneka apanI 2 eka sI jAtivAle padArtha AnupUrviyAM haiN| (egasamayahiiyA aNANupuvvIo) eka samaya meM sthitithAle aneka apanI 2 eka sI jAtivAle padArtha anAnupUrthiyAM haiN| (dusamayahizyA avattavvayAI) do samaya kI sthitivAle aneka apanI 2 eka sI jAtivAle padArtha annaktavyaka haiN| isa prakAra ye ekavacanAnta bahuvacanAnta pakSa meM 3-3 bhaMga haiN| isa prakAra se asaMyoga pakSa meM ina cha bhaMgoM kA artha kathana hai / saMyogapakSa meM ekavacana aura bahuvacana saMbandhI prathama aura dvitIya bhaMga ko saMyukta karane para trisamaya kI sthitivAlA padArtha eka AnupUrvI aura eka samaya kI sthitivAlA padArtha eka anAnupUrvI kA vAcyArya jAnanA caahiye| yahI bAta (ahavA tisamadaTiie ya egasamayaTiie ya ANuputvI ya aNANuputrI ya) isa pATha dvArA spaSTa kI gaI hai| yaha prathama caturbhagI kA prathama bhaMga hai (evaM tahAceva davvANupudhIgameNaM chabbIsaM bhaMgA bhANiyavyA jAva se taM gamavavahArANaM bhaMgovardasaNayA) isa prakAra dravyAnupUrvI ke pATha ke pAtapAtAnI meM sabhI dial 56. manAnu / 35 2. (dusamayadiiyA avattavayAI) meM sabhayanI sthitimA bhane pAtapAtAnI se sarakhI jAtivALA padArtho avaktavyake rUpa che. A prakAre ekavacanAnta asaga pakSamAM traNa bhaMga ane bahuvacanAta asaga pakSamAM paNa traNa bhaMga bane che. A rIte asaMgapakSe kula 6 bhaMga bane che. saMga pakSe ekavacana ane bahuvacana saMbaMdhI prathama ane dvitIya bhaMgane saMyukta karavAthI traNa samayanI sthitivALo padArtha e ApavI rUpa ane eka samayanI sthitivALo padArtha eka anAnupUrvI rUpa samajavuM joIe, e ja vAta nIcenA sUtrapATha dvArA prakaTa karavAmAM AvI che (mahavA tisamayadiie ya egasamayaSTriie ya bhANuputvIpa bhaNANupuTavI ya) A prakAre pahelI caturbhAgIne pahele bhaMga upara prakaTa karavAmAM Avyo che. (evaM tahA ceva davANupuvvIgameNaM chaThavIsaM bhaMgA bhANiyavyA nAva se taM NegamavavahArANaM bhagovadasaNayA) mA yAnu5vInA Hi tul-yA anusA. For Private and Personal Use Only
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyAgacAndrakA TAkA sUtra 129 nagamadhyavahAranayasaMmatabhaGgopadarzanani. 553 , anusAra yahA~ para "se taM gamayavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA" isa pATha paryanta 26 bhaMga jAnanA caahiye| yahI bhaMgopadarzanatA hai| yahAM 26 bhaMga isa prakAra se banate haiM (1) trisamayasthitika-ekaparamANu Adi se lekara anaMtANuka skaMdha paryaMta dravya vizeSa AnupUrvI, (2) eka samaya sthitika-eka paramANu Adi se lekara anaMtANuka skaMdha paryanta dravyavizeSa anAnupUrvI (3) bisamayasthitika-ekaparamANu dravya Adi se lekara anaMtANuka skaMdha paryata dravya vizeSa-avaktavyaka ye 3 tIna bhaMga ekavacanAnta haiM . (1) trisamayasthitika-aneka eka 2 paramANu Adi se lekara aneka anaMtANuka skaMdhadravyavizeSa-AnupUrviyAM, (2) eka samayasthitikaaneka eka 2 paramANu Adi dravya se lekara aneka anaMtANuka skaMdha paryata anAnupUrviyAM, (3) dvisamaryAsthatika-aneka eka 2 paramANu Adi se lekara aneka anaMtANuka skaMdha paryata samasta avaktavyaka ye tIna bhaMga bahuvacanAnta haiN| do 2 bhaMgo ke saMyoga se prathama caturbhagI isa prakAra se banatI hai(1) AnupUrvI anAnupUrvI (2) AnupUrvI anAnupUrviyAM (3) AnupUrviyAM 2 // 21 mI 5] sms| . "se taM gamavavahArANaM bhaMgobadasaNayA" nemaNyAra nasabhata ma natAnusa35 mA prAnu' che, A sUtrapATha paryantanuM samasta kathana ahIM grahaNa karavuM joIe. A prakAranuM bhaMgApadanatAnuM svarUpa samajavuM ahIM A prakAranA 26 bhaMga bane che yanAnta - (1) trisamayasthitika-eka paramANu dravyathI laIne anaMtANuka kanya paryantanA dravyavizeSarUpa-AnupUva (2) eka samayasthitika eka paramANu dravya AdithI laIne anaMta aNuka skandha paryaMtanA dravyavizeSa rUpa ApavI (3) be samayanI sthitivALA eka paramANu dravya AdithI laIne anaMtANa skarSa paryantanA dravyavizeSa rUpa avaktavyaka bahuvacanAnta traNa bhaMga (1) traNa samayanI sthitivALAM aneka eka eka paramANu rU5 dravyothI laIne aneka anaMtANuka kapa payaMtanA dravyavizeSa AnupUrvIo che. (2) eka samayanI sthitivALAM eka eka paramANu rUpa dravyathI laIne aneka anaMtANuka skandha paryantanA dravyavize anAnupUvI che. (3) be samayanI sthitivALAM aneka eka eka paramANu rUpa dravyothI laIne aneka anatANuka ka parvatanA dravyavize avaktavya rUpa che. be padenA sAgathI pahelI caturbhagI (cArabhAgA) nIce pramANe bane che (1) bhAnubhUtI manAnubhUtI, (2) bhAnubhUtI manAnunI mo, (8) bhAnu For Private and Personal Use Only
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadArale anAnupUrvI, (4) AnupUrviyAM anAnupUrviyAM / vitIya caturbhagI-sa prakAra se hai (1) AnupUrvI avaktavyaka (2) AnupUrvI bahu avaktavyaka (3) AnupUrviyAM eka avaktavyaka (4) aneka AnuparviyAM aneka aba. tavyaka / tRtIya caturbhagI isa prakAra se hai-(1) anAnupUrvI avakta. vyaka (2) anAnupUrvI bahu avaktavyaka (3) anAnurviyAM eka avaktavyaka (4) aneka AnupUrviyAM aneka avaktavyaka / isa prakAra do 2 ke saMyoga pakSa meM dvisaMyogI bhaMga ina ekavacanAnta bahuvacanAnta AnupUrvI Adi padoM ke ye 12 bhaMga haiN| tIna 2 ke saMyoga se jo ATha bhaMga banate haiM ve isa prakAra se haiM-(1) eka AnupUrvI eka anAnupUrvI eka avaktavyaka, (2) eka AnupUrvI eka anAnupUrvI aneka avattavyaka (3) eka AnupUrvI aneka anAnurviyAM eka avaktavyaka (4) eka AnupUrvI aneka anAnupUrvI aneka avaktavyaka (5) aneka AnupUrviyAM eka anAnupUrvI eka avaktavyaka, (6) aneka AnupUrviyAM eka anAnupUrvI aneka avaktavyaka (7) aneka AnupUrviyAM aneka anAnupUrviyAM eka avaktavyaka (8) aneka AnupUrviyAM aneka anAnupUrviyAM aneka avktpUrvIe anAnupUrva ane (4) AnupUvIe anAnupUrvIe. be padenA saMgathI bIjI caturbhAgI nIce pramANe bane che (1) mAnuSI matavya, (2) mAnuSI 5 a140), () AnupUrvIe eka avaktavyaka, (4) aneka AnupUrvI e aneka avaktavyuM. be padenA sAgathI trIjI caturbhagI A pramANe bane che (1) eka AnupUvI eka avaktavya, (2) eka anAnupUvI ghaNuM avaktavyake, (3) ghaNuM anAnupUrvI eka avaktavyaka () ghaNI nAnuvIo ghaNA avaktavyake. A prakAre ekavacanAnta ane bahuvacanAH ApavI Adi pAnA saMyogathI kula 12 brikasaMgI aMge thAya che. have traNa padenA saMgathI je 8 bhale bane che, te prakaTa karavAmAM Ave che, (1) 4 bhAnuSI manAnubhUtI mane me bhatayA (2) me AnupUvI, eka anAnupUrvI ane ghaNA avaktavyo ( eka AnupUvI, aneka anAnupUvIe ane eka avaktavyaka (4) eka AnupUrvI, aneka manAnupUvI ana bhane avatavya hai| (5) bhane bhAnu5vI 21, me| anAnupUvI ane eka avaktavyaka (6) aneka AnupUvIe, eka anAnupUvI ane aneka avaktavyo (7) aneka AnupUvI e, aneka anAnupU vio ane eka avaktavyaka (8) aneka ApavI , aneka anAnupavI e For Private and Personal Use Only
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 130 samavatArasvarUpanirUpaNam ___mUlam-se kiM taM samoyAre ? samoyAre NegamavavahArANaM ANuputvIdayAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANupubIdavvehiM samo. yaraMti ? aNANupubIdavbehiM samoyaraMti ? avattavyagadavvehi samoyaraMti ? evaM tipiNavi sahANe samoyati bhANiyatvaM se taM samoyAre ||suu0 130 // chAyA-atha ko'sau samavatAraH? naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi kutra samavataranti ? kimAnupUrvIdravyeSu samavataranti ? anAnupUrvIdravyeSu samavataranti vyaka / isa prakAra ye saba bhaMga 26 ho jAte haiN| inakI vizeSa jAnakArI ke liye dravyAnupUrvI prakaraNagata bhaMgopadarzanatA ko dekhanA caahiye| ||suu0129|| " se kiM taM samoyAre ?" ityaadi| zabdArtha:-(se kiM taM samoyAre) he bhadaMta ! pUrvaprakrAnta samavatAra kA kyA svarUpa haiM ? uttara-(samoyAre) pUrvaprakrAnta (pahale prAraMbha kiyA huvA) samavatAra kA svarUpa isa prakAra se hai|-(nnegmvvhaaraannN ANuputvIdavAiM kahiM samoyaraMti) naigamavyavahAranayasaMmata jo aneka AnupUrvI dravya haiM unakA antarbhAva kahAM hotA hai ? isa prakAra ke cintana prakAra kA jo uttara detA hai vahI samavatAra hai| yaha vicAra isa prakAra se hotA hai ki ane aneka avaktavya ke A prakAre asagI 6, dvikasAyegI 12 ane trikasaMgI 8 bhAMgAo maLIne kula 26 bhAMgA thaI jAya che. temanA vize vadhu mAhitI meLavavI hoya te dravyAnupUrvInA prakaraNamAM je aMge padazanatAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che te vAMcI javAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che. sU 12aa "se kiM taM samoyAre " tyAha zahAtha-prazna-(se kiM taM samoyAre ?) 3 basan ! prAnta (Anii. panidhikI kAlAnupUrvInA eka prakAra rU5) samAvatAranuM svarUpa kevuM che? uttara-(samoyAre) pUsird samavatAra 2135 mA prA2nu cha(NegamavavahArANaM ANupuvvIdavyAI kahiM samoyaraMti) negabhanyavahAra nasabhata je aneka AnupUvI dravyo che temane antarbhAva (samAveza) kayAM thAya che? zuM svAsthAnamAM temano samAveza thAya che ke parasthAnamAM thAya che? A prakAranI vicAradhArAne je uttara deve tenuM nAma samavatAra che. ahIM A For Private and Personal Use Only
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 556 anuyogadvArasUtre avaktavyakadravyeSu samavataranti ? evaM trINyapi svasthAne samavataranti iti bhaNita. vyam / sa eSa samavatAraH // 90 130 // TIkA-'se kiM taM' ityaadi| azItitamasUtre dravyAnupUrvIvadasya sUtrasya vyAkhyA bodhyA // 10 130 // naigamavyavahAranayasaMmata samasta AnupUrvI dravya (kiM ANupuyIdavvehi samoyaraMti, aNANupubdhI davvehi-samoyaraMti, avattavyagavvehi samo. gharaMti) kyA AnupUrvI dravyoM meM antarbhUta hote haiM ? yA anAnupUrvI dravyoM meM antarbhUta hote haiM ? yA avaktavyaka dravyoM meM antarbhUta hote haiM ? (evaM tiNivi sahANe samoyaraMti iti bhANiyAM) uttara-naigamavyavahAranayasaMmata jo AnupUrvI dravya haiM ve AnupUrvI dravyoM meM hI samAviSTa nahIM hote haiM aura na avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa hote haiN| isI prakAra se jitane bhI naigamavyavahAranayamAnya anAnupUrvI dravya haiM ve apanI jAti meM antarbhUta hote haiM, bhinna jAti meM nhiiN| naigamavyavahAranayasaMmata avaktavyaka dravya bhI avaktavyaka dravyoM meM hI antarbhUta hote haiM anya AnupUrvI Adi dravyoM meM nhiiN| isa prakAra AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka ye tInoM bhI dravya prakAranI vicAradhArA cAle che-naigamavyavahAra nayasaMmata samasta AnupUrvI dra0ya (kiM ANupubIdavvehi samoyaraMti, aNANuputvIdavehi samoyaraMti, avattavvagadavvehi samoyaraMti 1) zumAnupU dravyomA mantabhUta thAya cha 1 mnaanupUrvI dravyamAM aMtata thAya che? ke avaktavyaka dramAM atarbhata thAya che? uttara-(evaM tiNNi vi saTANe samoyaraMti iti bhANiyavyaM) nemaNyAra nayasaMmata je AnupUva dravya che teo Anu pUvI drAmAM ja samAviSTa thAya che, teo anAnupUrvI dravyuMmAM samAviSTa thatAM nathI ane avaktavyaka drAmAM paNa samAviSTa thatAM nathI. e ja pramANe gamavyavahAra nayasaMmata jeTalAM anAnupUva kaLe che, teo paNa pitAnI jAtimAM ja (anAnupUrva dravyamAM ja) samAviSTa thAya che, temanAthI bhinna evAM AnupUrvI dravyamAM athavA avaktavyaka dravyamAM samAviSTa thatAM nathI e ja pramANe naigamavyavahAra navasaMmata avaktavyaka dravyo paNa avaktavyaka dravyamAM ja samAviSTa thAya che--anya AnupUrvI Adi drAmAM samAviSTa thatAM nathI A prakAre AnupavI, anAnupavI ane avaktavya, A traNe prakAranAM dravya tipitAnA For Private and Personal Use Only
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'anuyogacandrikA TIkA sUtra 131 anugamasvarUpanirUpaNam mUlam-se kiM taM aNugame ? aNugame Navavihe paNNatte, taM jahA-saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahuM ghev| NegamavavahArANaM ANuputvIdavvAiM kiM asthi Nasthi 31 niyamAtiSiNa vi atthi| NegamavavahArANaM ANuputvIdavvAiM kiM saMkhijjAiM asaMkhijjAI 'aNaMtAiM3? tiSiNa vi no saMkhijAI, asaMkhijAI, no annNtaaii|suu0 131 // 1. chAyA-atha ko'sAvanugamaH ? anugamo navavidhaH prajJaptaH, tadyathA-satpadamarUpaNatA yAvadalpabahutva caiva / naigamavyavahArayorAnupUrvI dravyANi kiM santi na apane 2 sthAna rUpa jAti meM hI antarbhUta hote haiM isa sUtra kI vyAkhyA ke liye dekho pIche kA 80 vAM sUtra // // 5.130 // "se kiM taM aNugame" ityAdi / zabdArtha-(se kiM taM aNugame?)he bhadaMta ! anugama kA kyA svarUpa hai ? uttara-(aNugame Navavihe paNatte) anugama nau prakAra kA kahA gayA hai| (taMjahA) jaise (saMtapayaparUvaNayA, jAva appAbahuMceva) saMtapadaprarUpaNatA se lekara alpabahutva taka arthAt-(1) satpadaprarUpaNatA, (2) dravyapramANa, (3) kSetra (4) sparzanA (5) kAla (6) antara, (7) bhAga (8) bhAva (9) alpbhutv| vidyamAna padArtha viSayaka pada kI prarUpaNA kA nAma satpadaprarUpaNatA hai| isa meM (NegamavavahArANaM ANupubIdavAI ki asthi Nasthi 3) jo sthAna rUpa jAtimAM ja antarbhata thAya che. A sUtranI vyAkhyA mATe pAchaLa 80muM sUtra vAMcI javuM joIe sU013 "se kiM taM aNugame" tyA hAtha-(se ki ta aNugame) bhagavan ! manugamanus135 1 uttara-(aNugame Navavihe paNNatte) manugamana prAranA ho cha. (taMjahA) ta praa| nIce prabhArI cha (saMtapayaparUvaNayA, jAva appAbahuM ceva) sata56 535tAthI sadhana alapabaddhatva paryaratanA nava prakAre ahIM grahaNa karavA joIe. te nava prakAre have gaNAvavAmAM Ave che - (1) sat54 pra35yatA, (2) dravyaprabhA, (3) kSetra, (4) 25zanA, (5) m, (6) manta2, (7) mA (8) mA bhane (4) mamatva. vidyamAna padArthaviSayaka padanI prarUpatAnuM nAma satpadaprarUpaNutA che. tabhA (NegamavavahArANaM ANupucIdavAI ki asthi Nasthi ?) mevA prazna For Private and Personal Use Only
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAraste santi3? niyamAt trINyapi santi / naigamavyavahArayorAnupUrvI dravyANi kiM saMkhye. yAni asaMkhyeyAni anantAni31 trINyapi no saMkhyeyAni, asaMkhyeyAni, no anantAni sU0 131 // TIkA-'se ki taM' ityAdi ziSyaH pRcchati-atha ko'sAvanugamaH ? iti / uttarayati-anugamo navavidhaH prajJaptaH, tadyathA-satpadamarUpaNatetyAghalpabahutvAntaH / tathAhi-satpadaprarUpaNatA1, dravyapramANaM2, kSetraM3, sparzanA4, kAlaH5, antaram 6, bhAgaH7, bhAvaH8, alpabahutva 9 ceti / tatra-satpadaprarUpaNatAM nirUpayitumAha-'NegamavavahArANaM' ityAdinaigamavyavahArasammatAnyA''nupUrvI dravyANi ki santi ? na santi vA ? evamanAnupUryavaktavyAviSaye'pi prazno bodhyH| uttarayati-niyamAt trINyapi Anu. koI aisA prazna karate haiM ki "naigamavyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya haiM yA nahIM haiM " isI prakAra kA prazna anAnupUrvI dravyoM aura avaktavyaka dravyoM ke bhI viSaya meM hotA hai-taba isakA uttara-(NiyamA tiNNi vi atthi"niyamataH ye tInoM dravya haiM" aisA diyA jAtA hai / (NegamavavahArANaM ANuputvI davAiM kiM saMkhijjAiM asaMkhijAI aNaMtAI 31) dravyapramANa meM AnupUrvI Adi padoM dvArA jina dravyoM ko kahA jAtA hai unakI saMkhyA kitanI hai isakA vicAra hotA hai-jise isa pATha dvArA vyakta kiyA gayA hai-praznakartA pUchatA hai ki naigamavyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya kyA saMkhyAta haiM, yA asaMkhyAta haiM yA anaMta haiM ? isI prakAra kA prazna praznakartA kA anAnupUvI aura avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI hai| isakA uttara sUtrakAra ne (tiNi pache ke begamavyavahAra nayasaMmata AnupUrvI dravya che ke nathI? anAnupUrva dravyo che ke nathI ? avaktavyaka dravya che ke nathI?" te te praznane utta2 mA pramANe mAyAmAM Ave che-(NiyamA tiNi vi asthi) "mA traNe dravya avazya vidyamAna che. A prakAre AnupUva Adi dravyanA astitva viSayaka je prarUpaNa karavAmAM Ave che tenuM nAma satpadaprarUpaNatA che. have dravyapramANanuM svarUpa samajAvavAmAM Ave che-je dravyone Anuva Adi rUpe oLakhavAmAM Ave che, te dravyonI saMkhyAne dravya pramANamAM vicAra karavAmAM Ave che eja vAtane nIcenA sUtrapATha dvArA spaSTa karavAmAM AvI che prazna-(NegamavavahArANaM ANuputvIdavvAiM kiM saMkhijjAI, asaMkhijjAI, aNaMtAI ) nAmavyavahAra nayabhata samasta bhAnupUvI drvye| zunyAta che, asaMkhyAta che, ke anaMta che? A prakArane prazna anAnupUvI dravya ane avaktavyaka dravya viSe paNa pacha joIe. For Private and Personal Use Only
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 131 anugamasvarUpanirUpaNam pUryanAnupUyaMvaktavyakAbhidheyAni zrINyapi santi / atha dravyapramANaM nirUpayati'NegamavahArANaM' ityaadi| naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi kiM saMkhye. yAni asaMkhyeyAni anantAni ? evamanAnupUrvIdravyAvaktavyakadravyaviSaye'pi prazno bodhyH| uttarayati-trINyapi no saMkhyeyAni no anantAni, kintu asaMdhyeyAni / atredaM bodhyam-tryAdisamayasthitikAni paramANvAdi dravyANi yadhapIDa hoke pratyekamanantAni, tathApi samayatrayalakSaNa sthitirekaiva, kAlasya mAdhAnyAd dravyapahusvasya guNIbhUtatvAcca / evaM ca trisamayasthitikairanantairapi ekamevAnupUrvI dravyam / ityameva catuHsamayAdi sthitikAnanteSu yAvadazasamayasaMkhyeyasamayA vi no saMkhijAiM, asaMkhivAI, no aNaMtAI) yoM diyA hai| ve kahate haiM ki ye tInoM hI dravya na saMkhyAta haiM aura na anaMta haiM, kintu asaM. khyAta haiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki-tIna samaya kI sthitighAle pratyeka paramANu Adi dravya yadyapi isalo meM anaMta haiM to bhI unakI samayatrayarUpasthiti eka hI hai| kyoMki kAla kI yahA~ pradhAnatAhai aura dravyaSahutva kI gauNatA hai| isaliye samayatraya kI sthitivAle jitane bhI ve paramANu Adi anaMta dravya haiM ve saba apanI 2 tIna samaya kI sthitikI apekSA se eka hI AnupUrvI dravya rUpa haiN| isI prakAra se yadyapi cAra samaya Adi kI sthitivAle pratyeka paramANu Adi dravya anaMta haiM, yAvat daza samaya kI sthitivAle, saMkhyAta samaya kI ___uttara-(tiNNi vi no saMkhijjAI, asaMkhijjAI, no aNaMtAI) mAnuSI Adi traNe prakAranA dravya saMkhyAta paNa nathI, anaMta paNa nathI, paraMtu asaMkhyAta che. A kathanane bhAvArtha e che ke traNa samayanI sthitivALAM pratyeka paramANu Adi dravya je ke A lekamAM anaMta che, chatAM paNa temanI samayatraya rUpa sthiti eka ja che, kAraNa ke kALanI ahI pradhAnatA grahaNa karavAnI che ane dravyabahatvanI gaNatA samajavAnI che tethI traNa samayanI sthitivALAM jeTalAM paramANuthI laIne anaMta paryantanA pudgala paramANuvALAM kanya rUpa dravya che. teo badhAM piotapotAnI traNa samayanI sthitinI apekSAe eka ja AnupUrvI dravya rUpa che. eja pramANe che ke cAra Ari samayanI sthitivALAM pratyeka paramANu Adi dravya anaMta che, dasa samaya paryantanI sthitivALAM, saMkhyAta samayanI sthitivALAM ane asaMkhyAta samayanI sthitivALAM paramANu Adi dravyo anaMta che, chatAM paNa teo pitApitAnI cAra Adi samaya, hasa paryantanA samaya, saMkhyAta ane asaM. For Private and Personal Use Only
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra. saMkhyeyasamapasthitikAnanteSu ekaikeSAmekaikAnupUrvItva bodhyam / dravyasyAnanta samayasthitireva na bhavati tathAvidhasva-bhAvatvAt / evameva anAnupUrvI dravyANi abaktavyakadravyANi cApyasaMkhyeyAni bodhyAni / nanu ekasamayasthitikasya dranyasya anAnupUrvItva, dvisamayasthitikasya dravyasyAvaktavyakatvamucyate, tatra yadyapi loke sthitivAle, asaMkhyAta samaya kI sthitivAle paramANu Adi dravya anaMta hai to bhI ve apanI 2 cAra Adi samaya, daza samaya, saMkhyAta samaya, aura asaMkhyAta samayarUpa sthiti ko eka hone kI apekSA se eka eka AnupUrvI rUpa haiM / arthAt cAra Adi samaya kI sthitivAle jitane bhI ananta paramANu dravya evaM ananta skaMdha dravya haiM ve apanI cAra samaya kI sthiti ko eka hone ke kAraNa eka Anu vI dravya haiM / isI prakAra se daza Adi samayoMkI sthitivAle anaMta paramANu dravya se lekara anaMta paramANuka skaMdhoM meM bhI eka 2 ko eka 2 AnupUrvI rUpatA apanI 2 sthitiko eka hone kI apekSA se jAnanA cAhiye / dravya kI sthiti anaMta samaya kI nahIM hotI hai, kyoMki aisA koI dravya hI nahIM hai ki jisakI sthiti ananta samaya kI ho| isaliye AnupUrvI dravyoM ko asaMkhyAta mAnA gayA hai| isI prakAra se anAnupUvI dravya aura abaktavyaka dravya bhI asaMkhyAta 2 hai aisA jAnanA caahiye| zaMkA-eka samaya kI sthitivAlA dravya anAnupUrvI hai aura do samaya kI sthitivAlA dravya avaktavyaka hai| inameM yapi loka meM eka khyAta samaya rUpa sthiti eka sarakhI hovAne kAraNe eka eka AnayvI rU5 che. eTale ke cAra samayanI sthitivALAM jeTalAM anaMta paramANu dravya ane anaMta skandha dra che. teo cAra samayanI eka sarakhI sthitivALAM hovAne kAraNe eka AnupUrvA dravyarUpa che e ja pramANe pAMcathI laIne dasa paryantanA samayanI sthitivALAM, saMkhyAta samayanI sthitivALAM ane asaMkhyAta samayanI sthitivALAM anaMta paramANu dravyathI laIne anaMta paramANa rakadhAmAM paNa, te pratyekanI pitapotAnI sthitinI ekarUpatAne kAraNe te pratyekamAM paNa eka eka AnupUva rUpatA samajavI joIe dravyanI sthiti anata samayanI hotI nathI-eTale ke evuM koI paNa dravya nathI ke jenI sthiti anaMta samayanI hoya tethI AnupUva kone asaMkhyAta ja mAnavAmAM Avela che. e ja pramANe anAnupUvI dravya paNa asaMkhyAta ja che ane avakatavyaka dravya paNa asaMkhyAta ja che ema samajavuM. kA-eka samayanI sthitivALuM dravya anAnupUrvI che, ane e samayanI sthitivALuM drazya avaktA5ka che je ke lekamAM eka samayanI sthitivALAM For Private and Personal Use Only
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 131 anugamasvarUpanirUpaNam 561.. ekasamayasthitikAni dvisamayasthitikAnica paramANvAdidravyANi pratyekamanantAni santi, tathApi pUrvoktarItyA ekasamayalakSagAyA dvisamayalakSaNAyAzca sthitirekaika rUpatvAd dravyabAhulyasya ca guNIbhUtatvAdekamevAnAnupUrvIdravyamekameva cAvaktavyakadravyaM vaktumucitaM, na tu pratyekamasaMkhyeyam / nanu yadi ca dravyabhedena bhedo'GgIkriyate sahi pratyekamanantaM vaktumucitam , ekasamayasthitInAM dvisamayasthitInAM ca dravyANAM eka samaya ko sthitivAle aura do samaya kI sthitivAle paramANu Adi pratyeka dravya anaMta haiM, to bhI pUrvokta rIti se eka samaya kI aura do samaya kI sthiti ko eka rUpa hone se aura dravyabAhulya ko gauNa hone se eka hI anAnupUrvI dravya aura eka hI avaktavyaka dravya hai aisA kathana karanA hI ucita hai / pratyeka asaMkhyAta hai aisA kahanA ucita nahIM hai| zaMkAkAra kA tAtparya yaha hai ki kAlAnupUrvI meM dravya bAhulya gauNa mAnA gayA hai aura kAla pradhAna-isaliye ekasamaya kI sthitivAle jitane dravya hoMge ve saba apanI apanI eka 2 samaya kI sthiti meM ekarUpatA hone ke kAraNa eka hI anAnupUrvI dravya kahe jAveMge bhinna 2 asaMkhyAta anAnupUrvI dravya nahIM / isa prakAra jitane bhI do samaya kI sthitivAle dravya hoMge ve saba apanI 2 do 2 samaya kI sthiti ko eka rUpa hone se eka hI avaktavyaka dravya mAne jAyeMge bhinna bhinna asaMkhyAta ava. tavyaka dravya nhiiN| yadi dravya ke bheda se inameM bheda mAnA jAve to phira ane be samayanI sthitivALAM paramANa Adi pratyeka dravya anaMta che, chatAM paNa pakata rIte eka samayanI ane be samayanI sthitinI ekarUpatAM hovAthI ane dravyabAhulyanI gaNatA hovAthI "eka ja anAnupUvI dravya ane eka ja avaktavyaka dravya che," evuM kathana karavuM ucita gaNAta' pratyeka asaMkhyAta che, evuM kathana karavuM ucita lAgatuM nathI zaMkAkaranAranA, kathanane bhAvArtha nIce pramANe che- kAlAnupUrvamAM dravyabAhulyane gauNa mAnavAmAM AvyuM che ane kALane pradhAna mAnavAmAM Avela che. tethI eka samayanI sthitivALAM jeTalAM dravya haze, temanAmAM eka eka samayanI sthiti rUpa ekatA hovAne kAraNe, eka ja anAnupUvI dravya rUpa gaNavA joIebhinna bhinna asaMkhyAta anAnupUrvI dravyo rUpa gaNavA joIe nahI eja pramANe be samayanI sthitivALAM jeTalAM dravya haze te badhAne paNuM, pitapitAnI bae samayanI sthitinI ekarUpatAne kAraNe, eka ja avaktavyAka. dravya rU5 mAnavA paDaze-bhinna bhinna asakhyAta avatavyaka dravya rUpa mAnI ma071 For Private and Personal Use Only
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogabArasUrya pratyekamAnantyAditivedAha-loke hi asaMkhyeyA avagAhabhedAH santi / evaM ekasamayasthitikadvisamayasthitiphayordravyayoH ekaikasya avagAhanAbhedena bhinnatayAH vivakSitatvAtmatyekamasaMkhyeyaM bodhyam / pratyavagAIca ekasamayasthitika: dvisamayasthitikAnekadravyasaMbhavAdanAnupUrvyavaktavyakadravyANAmAdhArakSetrabhedAtpratyeka masaMkhyeyatvaM na virudhyate ||iti||mu0 131 // isa prakAra se to inameM pratyeka meM asaMkhyAtatA na kahakara yahAM sUtrakAra ko anaMtatA pratyeka meM kahanA ucita thA kyoM ki eka samaya kI sthitivAle dravyoM meM aura do samaya kI sthitivAledravyoM meM pratyeka dravya ananta hai? uttara-loka meM avagAha meda asaMkhyAta haiN| isaliye eka samaya kI sthitivADe jitane dravya haiM aura do samaya kI sthitivAle jitane dravya haiM unameM se eka ra dravya meM avagAhanA ke bheda se bhinnatA hai| isa bhinnatA kI vivakSA kI vajaha se pratyeka dravya asaMkhyAta hai-aisA jAnanA cAhiye / haraeka avagAhameM eka samaya kI sthitivAle aura do samaya kI sthitivAle aneka dravyoM kA rahanA saMbhavita hotA hai| isa. liye asaMkhya avagAha meM anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke rahane ke kAraNa unake AdhArabhUta kSetra meM bheda ho jAtA hai| isaliye inameM zakAze nahIM e dravyane bhedane lIdhe temanI vacce bheda mAnavAmAM Ave, te te pratyekamAM asaMkhyAtatA AvavAne badale anaMtatA ja AvavAne prasaMga upasthita thaze tethI satrakAre ahIM je asaMkhya tatA kahI che tene badale pratyekamAM anaMtatA ja kahevI joItI hatI, kAraNa ke eka samayanI sthiti. vALAM dravyamAM ane be samayanI sthitivALAM dravyamAM-e pratyekamAM- anaMtatA ja hoya che. uttara-lAkamAM avagAhabhe asaMkhyAta che tethI eka samayanI sthitivALAM jeTalAM dravya che ane be samayanI sthitivALA jeTalAM dravya che, temAMnA pratyeka dravyamAM avagAhanAnA bhedane lIdhe bhinnatA che. A bhinnatAnI apekSAe pratyeka dravya asaMkhyAta che, ema samajavuM joIe. dareka avagAhamAM eka samayanI sthitivALAM ane be samayanI sthitivALAM aneka dravyanI vidhamAnatA (rahevAnuM) saMbhavita hoya che. tethI asaMkhya avagAhamAM anAkhavI ane avaktavyaka dravyonA rahevAne kAraNe temanA AdhAbhUta kSetramAM je pI jAya che tethI te kamAM-pratyekamAM-asaMkhyAtatAnuM kathana virUddha - - For Private and Personal Use Only
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 132 kSetradvArasparzanAdvAranirUpaNam atha kSetradvAraM sparzanAdvAraM ca vaktumAha mUlam - gamavavahArANaM ANuputrIdavAI aNANuputrIdavvAI avattavvagadavvAI logassa kiM saMkhijjaibhAge hojjA ? asaMkhijar3abhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu vA hojA ? asaMkhejesu bhAgesu vA hojjA ? savvaloe vA hojjA ? ANuputrIdavAI evaM davvaM paDucca saMkhejjaibhAge vA hojjA, asaMkhejjai bhAge vA hojA, saMkhe jesu vA bhAgesu hojjA, asaMkhejjesu vA bhAgesu hojjA, desUNe vA loe hojjA ? nANAdavvAI paDuzca niyamA savvaloe hojjA / evaM aNANuputrI dvvaaii| AesaMtareNa vA savvapucchAsu 563 pratyeka meM asaMkhyAtatA kA kathana viruddha nahIM hai| nirdoSa hai| tAtparya kahane kA yaha haiM ki loka meM eka samaya kI sthitivAle dravyoM ko rahane ke sthAna asaMkhyAta hai kyoM ki lokAkAza svayaM asaMkhyAta pradezI hai| ina dravyoM ko rahane kA eka hI eka pradeza rUpa yA do pradeza rUpa AdhAra sthAna nahIM hai / ataH eka pradeza rUpa aura do Adi rUpa AdhAra aneka hone ke kAraNa una asaMkhyAta AdhAra rUpa sthAnoM meM ye pratyeka dravya asaMkhyAta rUpa meM rahate haiM isaliye ye pratyeka asaMkhyAta hI hai ataH bhinna 2 sthAnoM meM rahe huve ina eka samaya kI aura do samaya kI sthiti vAle dravyoM meM pratyeka meM asaMkhyAtatA kA kathana nirdoSa hai | |0131 // For Private and Personal Use Only paDatu nathI, paNa nirdoSa kathana rUpa ja gaNI zakAya che. A kathanane bhAvAca e che ke leAkamAM eka samayanI sthitivALAM dravyeAne tathA e samayanI sthitivALAM dranyAne rahevAnAM sthAna asakhyAta che, kAraNa ke leAkAkArA pAte ja asakhyAta pradezeAvALuM che A dravyene rahevAnu eka ja pradeza rUpa athavA e pradezarUpa AdhArasthAna hatu nathI tethI eka pradezarUpa ane e pradeza Adi rUpa AdhAra aneka hAvAne kAraNe te asakhyAta ASAra rUpa sthAnAmAM te pratyeka dravya asaMkhyAta rUpe rahe che. (tethI te pratyeka jgasa khyAta ja che. A rIte sinna bhinna sthAnAmAM rahelA eka samayanI ane premamayanI sthitivALAM te pratyeka dravyamAM bhasa khyAtanuM kathana koSarahita ja che.) pasa131
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 664 anuyogadvArasUtre hojjA / evaM avattavvagadvvANi vi jahA khettANupuvvIe / phusaNA kAlApuvIe vi tahA caiva bhANiyavvA / / sU0 132 // chAyA - naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi anAnupUrvIdravyANi avaktavyakadravyANi lokasya ki saMkhyeyabhAge bhavanti ? asaMkhyeyamAge bhavanti ? saMkhyeyeSu mAgeSu vA bhavanti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu vA bhavanti ? sarvaloke vA bhavanti ? AnupUrvIdravyANi ekaM dravyaM pratItya saMkhyeyabhAge vA bhavanti, asaMkhyeyabhAge vA bhavanti, saMkhyeyeSu vA bhAgeSu bhavanti ? asaMkhyeyeSu vA bhAgeSu bhavanti ? dezo vA loke bhavanti / nAnAdravyANi pratItya niyamAt sarvaloke bhavanti / evamanAnupUrvIdravyam / AdezAntareNa vA sarvapRcchAsu bhavanti / evamavaktavyakadravyAyapi yathA kSetrAnupUrvyAm / sparzanAkAlAnupUrvyAmapi tathaiva bhaNitavyA || sU0 132 // TIkA- ' NegamavavahArANaM' ityAdi naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdrayANi lokasya ki saMkhyeyabhAge bhavanti = tiSThanti ? ityAdi praznaH / uttarayati - 'ega davvaM' ityAdi / AnupUrvIdravyANi ekaM aba sUtrakAra kSetradvAra aura sparzanadvAra kA kathana karate haiM"gamavavahArANaM" ityAdi zabdArtha - (gamavavahArANaM) naigamavyavahAranayamAnya ( ANupuccI davAI) samasta AnupUrvI dravya (aNANupubbI davvAI) samasta anAnupUrvI dravya (avatantragadavbAI) aura samasta avaktavyaka dravya (logassa) loka ke (kiM) kyA (saMkhijjaibhAge hotA) saMkhyAta bhAga meM rahate haiM? (asaMkhijjai bhAge hojjA) yA asaMkhpAta bhAga meM rahate haiM (saMkhejjesubhAge vA hojjA) yA saMkhyAta bhAgoM meM rahate haiM ? (asaMkhejjesu bhAgesu vA hojjA) yA asaMkhyAta bhAgoM meM rahate haiM ? (sabbaloe vA hojjA) yA samasta loka meM rahate haiM ? have sUtrakAra kSetradvAra ane sparzanadvAranuM kathana kare che.gmvvhaaraannN " tyAhi 66 zahArtha - (gamavavahArANaM) negabhavyavahAra nayasa'bhata ( ANupubbIdavvAI) samasta mAnupUrvI dravye, (aNANupuvvIvvAiM) samasta manAnupUrvI dravyeo (avavvagadavvAI) bhane samasta avatavya dravyo (logassa kiM saMkhiNajai bhAge honA) zu bonA sabhyAtabhI bhAgamAM rahe hojA ) hai asaNyAta bhAgabhA rahe he, (saMkhejjesu For Private and Personal Use Only che, (asaMkhijjaibhAge bhAgesu vA hobjA)
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 132 kSetradvArasparzanAdvAranirUpaNam 665 dravyaM pratItya-Azritya lokasya saMkhyeyamAme 'hojjA' bhavanti tiSThanti, asaMkhyeyamAge vA tiSThanti, saMkhyeyeSu bhAmeSu vA tiSThanti, asaMkhyeyeSu bhAgeSuH vA tiSThanti, dezone vA loke tiSThanti / atra cyAdisamayasthitikadravyasya saMkhyebAdimAgavattitvaM tattadavagAhasaMbhavAd bodhyam / tathA-yadA vyAdisamayasthitikA sUkSmapariNAmaH skandho dezone loke'vagAhate, tadA ekasya AnupUrNadravyasya - uttara-(ANuputhvIdavyAI egaM davvaM paDucca saMkhejahabhAge vA hobA, asaMkhejjaha bhAge vA hojjA, saMkhejjesubhAgesu vA hojjA, asaM. khejjesu vA bhAgesu hojjA, desUNe vA loe hojjA) eka dravya kI apekSA karake koI eka AnupUrvIdravya loka ke saMkhyAta bhAga meM rahatA hai, koI eka AnupUrvIdravya loka ke asaMkhyAta bhAga meM rahatA hai, koI eka AnupUrvI dravyalokake saMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura koI eka AnupUrNadravya loka ke asaMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai / tathA koI eka AnupUrvIdravya dezona loka meM rahatA hai| yahAM para jo jyAdi samaya kI sthitivAle dravya kA loka ke ina saMkhyAta Adi bhAgoM meM rahanA kahA gayA hai vaha una 2 bhAgoM meM avagAha unakA saMbhavita hai isa apekSA se kahA gayA hai aisA jAnanA caahiye| tathA-jisa samaya jyAdi samaya kI sthitivAlA sUkSma pariNAma yukta skaMdha dezona loka meM avagAhita hotA hai-ThaharatA hai usa samaya eka AnupUrvIdravya dezona lokavartI hotA hai aisA samajhanA caahiye| sabhyAta mAgamA 29 che, (asaMkhejjesu bhAgesu vA hojjA) , masabhyAta bhAgamA 23 cha, (savvaloe vA hojjA ?) samasta sabhA 23 cha uttara-(AnupubbIdavvAiM egaM davvaM paDucca saMkhejjaibhAge vA hojjA, asaMkhe. jaibhAge vA hojjA, saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, asaMkhejjesu vA bhAgesu hou jA, desUNe vA loe hojjA) me dayanI apekSA piyAra 42vAmAM Ave to eka AnupUva dravya lokanA saMkhyAta bhAgamAM rahe che, keI eka AnupUvI dravya lekanA asaMkhyAta bhAgamAM rahe che, keI eka AnupUvI dravya lekanA sakhyAta | bhAgamAM rahe che, tathA koI eka AnupUvI dravya dezanalekamAM rahe che. ahIM "AnupUvI dravya (traNa Adi samayanI sthitivALuM dravya) lekanA saMkhyAta Adi bhAgamAM rahe che." evuM je kathana karavAmAM AvyuM che tenuM kAraNa e che ke te saMkhyAta Adi uparyukta bhAgamAM tenI avagAhanA saMbhavita hoya che. tathA je samaye traNa Adi samayanI sthitivALa sUkSama pariNAmayakata anya dezanalakamAM avagAhita thAya che-rahe che-te samaye eka ApavI ya dezonalakavatI hoya che, evuM samajavuM joIe, For Private and Personal Use Only
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.kobatirth.org Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre dezonalokavartitvaM bhAvanIyam / nanu sampUrNe'pi loke kasmAdidaM na tiSThati ? iti ceducyate-sarvalokavyApI acittamahAskandha eva bhavati, sa ca sarvalokanyApitayA ekameva samayameva tiSThate, tataHparaM tadupasaMhArAt / na caikasamayasthitika mAnupUrvIdravyaM bhavati, jyAdisamayasthitikatvenaiva tatsaMbhavAt / tAdRzaM dravyaM tu niyamAdekenApi pradezenona eva loke'vagAhate / ataH vyAdisamayasthitikadravyasya dezonavyApitvaM bodhyam / nanu-acittamahAskandhasyaikasamayasthitikatvaM nopapadyate, zaMkA:-Apa jo sUkSma pariNAma yukta vyAdi samaya kI sthitivAle skaMdha rUpa eka jAnupUrvIdravya ko dezona loka vyApI batalA rahe ho so yaha samasta loka meM kyoM nahIM rahatA hai? uttara:-yaha to pahile hI kahA jA cukA hai ki sarvaloka vyApI acitta mahAskaMdha hI hotA hai aura yaha acitta mahAskaMdha sarvaloka meM dhyApaka rUpa se eka hI samaya taka rahatA hai-bAda meM usakA saMkocaupasaMhAra-ho jAtA hai| eka samaya kI sthitivAlA to AnupUrvIdravya hotA nahIM hai| vaha to jyAdi samaya kI sthitivAlA hI hotaahai| ataH aisA jo dravya hotA hai vaha niyama se eka pradeza Una hI loka meM avagAhita hotA hai| isaliye vyAdi samaya kI sthitivAlA jo dravya hotA hai vaha dezonaloka vyApI hotA hai aisA samajhanA caahiye| . zaMkA-Apane jo acitta mahAskaMdha ko eka samaya kI sthitiyAlA prakaTa kiyA hai, so vaha eka samaya kI sthitikatA usameM ghaTita nahIM zaMkA-Apa je sUkSama pariNAmayukata traNa Adi samayanI sthitivALA kanya rUpa eka AnupUvI dravyane dezanA vyApI kahyo che, te amAre prazna e che ke te samasta lekamAM kema vyApele (avagAhita) nathI ? uttara-e vAta te pahelAM spaSTa thaI cukI che ke acitta mahAzva ja sarva lekavyApI hoya che, ane te acitta mahAskanya sarva lekamAM vyApaka rUpe eka samaya sudhI ja rahe che. tyAra bAda tene saMkeca (upasaM. hA2) thaI jAya che. AnupUvI dravya eka samayanI sthitivALuM hotuM nathI. te te traNa Adi samayanI sthitivALuM hoya che. tethI evuM je vya heya che te te dezona lekamAM (eka pradeza pramANa nyUna lekamAM) ja avagAhita thAya che, e niyama che. tethI ja evuM kahevAmAM AvyuM che ke traNa Adi samayanI sthitivALuM je dravya hoya che, te dravya dezona lekamAM avagAhita heya che. zaMkA-Ape kahAM te acitta mahAkanI sthiti eka samayanI hoya che, paraMtu ApanuM te kathane doSayukta lAge che, kAraNa ke daMDa kapATa, maLyAna, For Private and Personal Use Only
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadhandrikA TIkA sUtra 132 kSetradhArasparzanAdvAranirUpaNam 567 daNDakapATamanthAnAyavasthAgaNanena tasyApyaSTasamayasthititvAt / asau hi-kevali samudghAtanyAyena visrasApariNAmavazAcaturbhiH samayairlokasya pUraNaM karoti / saMharaNamapi pratilomaM-tasyAcittamahAskandhasya taireva catabhiH samayai draSTavyam / evaM ca satyaSTau samayAna kAlamAnena bhavatIti / evaM cAcitta mahAskandhasyApyAnupUrtItvAt bhAnupUrvIdravyasyApi sarvalokavyApita vaktavyaM, na tu dezonalokavyApitvamiti cedAha-atra hi daNDakapATamanthAnAdhabhinnA bhimA avsthaaH| avasthAbhedena vastuno'pi bhedaH / itthaM ca daNDakapATamanthAnAdhavasthadravyebhyo bhinna evAcittahotI hai| kyoM ki daNDa, kapATa aura manthAna Adi avasthA kI gaNanA se usameM bhI ATha samaya kI sthitikatA AtI hai| yaha acitta mahAskaMdha kevalisamudghAtanyAya se visApariNAmavazAt cAra samayoM meM loka ko pUrita karatA hai| arthAt sakala loka ko vyApta karaletA hai aura cAra hI samayoM meM phira vaha apanA saMhAra karatA hai-arthAt apane ApameM samAjAtA hai| isa prakAra isakI sthiti ATha samaya kI kAlapra. mANa se hotI hai| phira eka samaya kI sthiti Apa imakI kaise kahate ho? tathA yaha acitta mahAskaMdha bhI AnupUrvI rUpa hai aura jaba yaha isa prakAra se sarvaloka vyApI hai to AnupUrvIdravya ko jo Apa dezonaloka vyApI kaha rahe ho vaha kaise saMgata mAnA jA makatA hai? ataH AnupUrvI dravya sarvaloka vyApI hai aisA kahanA cAhiye ? uttara-daNDa, kapATa aura manthAna Adi avasthAe~ haiM ve bhima 2 haiN| aura avasthAoM ke meda se avasthAvAlI vastu meM bhI bheda honA hai| isa Adi avasthAonI gaNatarI karatAM tenI sthiti ATha samayanI thAya che. A A acitta mahAsyanya, kevalisamudughAtane nyAye visasApariNAmane lIdhe cAra samayamAM sakaLa lokane vyApta karI de che, ane tyAra bAda cAra samayamAM ja te pitAne upasaMhAra kare che eTale ke pitAnI aMdara ja samAI jAya che. A rIte kALapramANano vicAra karavAmAM Ave to tenI sthiti A samayanI thAya che. chatAM Apa tenI sthiti eka samayanI zA kAraNe kahe che ? A acitta audha ATha samayanI sthitivALo hovAthI AnupUrvI rUpa ja che. je AnavI dravya rUpa A acitta skandha savalakavyApI hoya te AnupUvI dravyane Apa kevI rIte dezanA lokaLyApI batAve che? A rIte ApavI dravyane dezona lekavyApI kahevuM te saMgata lAgatuM nathI. tene sarvavyApI ja kahevuM joIe... uttara-daMDa, kapATa ane manthAna Adi je avasthAe che te bhinna bhinna che, ane avasthAonA bhedane lIdhe avasthAvALI vastumAM paNa bhinnatA AvI For Private and Personal Use Only
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanupogazArasUrya mhaaskndhH| sa caikasamayasthitika ev| evaM ca tasyAnusvAbhAvAdAnupUrvI dravyasya dezonalokavyApi na virudhyate. iti / yadvA-yathA kSetrAnupayoM tathA'trApi sarvalokavyApino'pyacittamahAskandhasya vivakSayA ekasminnamaHpradeze'prAdhAnyAzrayaNena dezonalokavartitva bodhyam / tatra pradeze hi ekasamayasthitikamya prakAra daNDa, kapATa aura manthAna avasthAvAle dravyoM se bhinna hI acitta mahAskaMdha hai| eka samaya kI sthitivAlA dravya AnupUrNa rUpa nahIM mAnA gayA hai| ataH imameM AnupUrvIca kA abhAva hai| isaliye jo AnupUrvI dravya meM acitta mahAskaMdha ko lakSita karake sarvaloka vyApitA para lAne kI zaMkA uThAI hai vaha nirmUla hai| ataH yahI kathana satya hai ki AnupUrvI dravya dezonalokavyApI hotA hai yahA-kSetrAnupUrvI kI taraha yahAM para bhI sarvaloka vyApI bhI acitta mahAskaMdha kI vivakSA se eka AnupUrvI dravya ko eka AkAza ke pradeza meM apradhAnatA ke Azraya se use dezona lokavI jAnanA cAhiye-tAtparya kahane kA yaha hai ki acitta mahAskaMdha rUpa eka AnupUrvIdravya ko dezona lokavyApI na mAnakara yadi kevala sarvalokavyAge hI mAno jAve to phira anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko Thaharane ke liye sthAna na hone ke kAraNa unakA abhAva prasakta hogA aura jaba dezona loka meM pracitta mahA. skaMdha rUpa eka AnupUrNadravya vyApaka hokara rahatA hai aisA mAnA jAtA jAya che. A prakAre daMDa, kapATa ane manthAna avasthAvALA dravyathI acitta mahAkkandhamAM bhinnatA che. ane te eka ja samayanI sthitivALe che. eka samayanI sthitivALA dravyane AnupUrvI rUpa gaNAtuM nathI paNa, anAnupUvI rUpa ja gaNAya che. A prakAre te acitta mahAkalpamAM AvatAne abhAva ja che tethI zaMkA kartAe evI je zaMkA uThAvI che ke "acina mahAskanya salekavyApI hevAthI AnupUrvI dravyane paNa sarvavyApI kahevuM joIe, te vAta ucita nathI te sAbita thaI jAya che. acitta mahArakanya anAnupUva rUpa heva thI tenI savalokavyApitAno AdhAra laIne AvI dravyamAM salekavyApitA mAnI zakAya nahIM. tethI eja kathana satya siddha thAya che ke AnupUrvI dravya dezanalekavyApI hoya che. athavA-kSetrAnukUvInI jema ahIM paNa sarvalekavyApI acitta mahAskandhanI vivakSAnI apekSAe eka AnupUvI dravyane eka AkAzanA pradezamAM apradhAnatAne Azraya laIne dezonuM lekavyApI samajavuM joIe. A kathananuM tAtparya e che ke acitta mahAaudha eka AnupUrvI dravyane dezona lekavyApI mAnavAne badale sarva lekavyApI mAnavAmAM Ave, te anAnupUrvI, ane avakatavyaka dravyane rahevAnuM sthAna ja na rahevAne kAraNe temane abhAva mAnavAno prasaMge upasthita thaze ane jo evuM mAnavAmAM Ave ke acitta makArakadhu rUpa eka AgvI dravya dezena lekamAM vyApta thaIne rahevuM hoya For Private and Personal Use Only
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadhandrikA TIkA sUtra 132 kSetrahArasparzanAdvAranirUpaNam 569 anAnupUrvIdravyasya dvisamayasthitikasyAvaktavyakadravyasya ca prAdhAnyAt / eyamanyadapi bhAgamAvirodhato vaktavyam / tathA-nAnAdravyANi-anekAnupUrvIdravyANi matItya niyamAt sarvaloke bhavanti / jyAdisamayasthitikadravyANAM sarvaloke'pi saccAnAnAdravyANi niyamAt sarvalokavyApIni bhavantIti bhAvaH / evameva manAna: hai to isa prakAra se acitta mahA skaMdha se pUrita hue bhI loka meM kama se kama ekapradeza aisA bhI AjAtA hai ki jisameM anAnupUrvI aura aba. ktavyaka dravya ko Thaharane ke liye sthAna milajAtA hai yapi isa eka pradeza meM bhI AnupUrvIdravya rahatA hai-to bhI usakI pradhAna rUpa se vahAM vivakSA nahIM mAnI jAtI hai| vahAM to eka samaya kI sthitivAle anA. nupUrvIdravya aura do samaya kI sthitivAle avaktavyaka dravya kI hI pradhA. natA mAnIjAtI hai isa prakAra aura bhI bAteM Agama meM virodha na Ave isa prakAra se samajha lenI cAhiye / tathA-(nANAdavvAI paDacca niyamA samvaloe hojjA) aneka AnupUrvIdravyoM kI vivakSA karake niyama se AnupUrvodravya samasta loka meM rahate haiM arthAt jyAdi samaya kI sthiti vAle aneka AnupUrvIdravyoM kI sattA samasta loka meM bhI pAyI jAtI hai isaliye nAnA AnupUrvIdravyoM kI apekSA se aneka AnupUrvIdravya samasta loka vyApI hokara rahate haiM / (evaM aNANuputvIdanya) isI prakAra che, te A rIte acitta mahAska vaDe pUrita (vyAsa) thayelA lokamAM paNa ochAmAM ocho eka pradeza e hoya che ke jemAM anAnupavI ane avaktavyaka dravyane rahevAne mATe sthAna maLI jAya che. jo ke te eka pradezamAM paNa AnupUvI dravya rahe che, chatAM paNa temAM temane pradhAnarUpe gaNI zakAya nahI te eka pradezamAM te eka samayanI sthitivALA anAnupUrvI dravyanI ane be samayanI sthitivALA avaktavyaka dravyanI ja pradhAnatA mAnavI paDe che. eja pramANe bIjI vAtane paNa AgamanI virUddha na paDe evI rIte samajI levI joIe. tathA-(nANAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjA) bhane mAnavI dranI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te teo niyamathI ja sarva lekamAM rahelAM hoya che, ema samajavuM joIe. eTale ke traNa Adi samayanI sthitivALAM aneka AnupUrvI dravyanuM astitva samasta lekamAM paNa hoya che tethI ja aneka AnupUva dravyonI avagAhanA bAbatamAM evuM kathana karavAmAM AvyuM che ke aneka AnupUvI dravya samasta lekamAM vyAsa thaIne rahe che, ma. 72 For Private and Personal Use Only
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogAsane pUrvI dravyamAzrisya anAnupUrvIdravyama pe lokasyAsaMkhyeyabhAgavyApi bhavati / atredaM bodhyam-yathA kSetrAnupUrvyAmanAnupUrvIdravyaM lokasyAsaMkhyeyabhAge bhavati, tathA kAlAnupUrvyAmapi tasyAsaMkhyeyabhAgavattitvaM bodhyam / yato yatkAlata ekasamayasthitikaM tatkSetrato'pyekapradezAvagADhaM bhavati / tacca lokasyAsaMkhyeyabhAge evaM bhavati / prakArAntaramupazrityAha-'AesaMtareNa vA' ityaadi| AdezAntareNa=prakA. santaramAzritya anAnupUrvI dravyaM sarvapRcchAmu-saMkhyeyabhAge, asaMkhyeyabhAge, saMkhyeyabhAgeSu asaMkhyeyabhAgeSu sarvaloke vA, bhavati / ayaM bhAva:-acittamahAskase anAnupUrvIdravya ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye-arthAt eka anAnupUrvIdavya ko Azrita karake eka anAnupUrvI dravya bhI loka ke asaMjyAta bhAga meM rahatA hai-yahAM aisA samajhanA cAhiye-jaise kSetrAnupUrvI meM eka anAnupUrvI dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai, usI prakAra se kAlAnupUrvI meM bhI vaha loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai| kyoM ki kAla kI apekSA jisakI ekasamaya kI sthiti hai vaha kSetra kI apekSA bhI eka pradeza meM sthita hotA hai| yaha ekapradeza meM rahanA hI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM usakA rahanA hai| (AesaMtareNa vA samvapucchAsu hojjA) athavA patrakAra prakArAntara ko Azrita karake anAnupUrvIdravya ke viSaya meM isa prakAra se kahate haiM ki yadi koI aisA pUche ki anAnupUrvI dravya loka ke saMkhyAta bhAga meM athavA asaM. khyAtabhAga meM -athavA saMkhyAta bhAgoM meM athavA sarvaloka me rahatA .... (evaM bhaNANupuThavI davvaM) me // 455 mnaanu5|| dra0yanA viSayamA paNa samajavuM joIe eTale ke eka anAnupavI dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te eka anAnupUva dravya paNa lekanA asaMkhyAta bhAgamAM rahe che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe samajajevI rIte kSetrAnupUvamAM eka anAnupavI dravya lokanAM asaMkhyAta bhAgamAM rahe che, eja pramANe kahAnavamAM paNa te lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM rahe che, kAraNa ke kALanI apekSAe jenI eka samayanI sthiti hoya che, te kSetranI apekSAe paNa eka pradezamAM avagAhita (raheluM) hoya che. A eka pradezamAM rahevuM, tenuM nAma ja lokanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM rahevuM che. . (bhAesaMtareNa vA savvapugchAsu hojjA) athavA sUtrA2 anya prAra AnupUvI dravyanA viSayamAM nIce pramANe kathana kare che-je kaI e prazna che ke anAnupavI dravya lekanA saMkhyAta bhAgamAM rahe che, ke asaMkhyAta bhAgamAM rahe che, ke samasta lekamAM rahe che? For Private and Personal Use Only
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TokA sUtra 132 kSetradvArasparzanAdvAranirUpaNam 55 ndhasya daNDAdyavasthAH parasparaM bhiSAH, AkArAdi bhedAt, dvitricatuHpadezikAdi skandhavat / tatazca tA daNDAdyavasthA ekaikasamayattitvAt pRthgnaanupuurviidrdhyaanni| teSu ca madhye kimapi kiyatyapi kSetre varttate, ityanayA vivakSayA kila ekamanAnu. pUrvIdravyaM prakArAntareNa etatsUtroktasaMkhyeyabhAgAdikAmu paJcasvapi pRcchAsu lmpte| tathA nAnAdravyANi pranItyA'nAnupUrvIdravyANi sarvasmimapi loke bhavanti / eka hai ? to usakA uttara isa prakAra se hai-do tIna cArapradezavAle skaMdha Adi kI taraha acitta mahAskaMdha kI daNDa, kapATa aura manthAna avasthAe~ AkAra Adi ke bheda se paraspara meM bhinna 2 haiN| isa prakAra ve daNDAdika avasthAe~ eka eka samayavartI hone ke kAraNa pRthak 2 anAnupUrvI dravya haiN| inake bIca meM koI eka anAnupUrvI dravya loka ke kitane bhI kSetra meM rahatA hai jaba isa prakAra kI vivakSA hotI hai taba-isa vivakSA se eka anAnupUrvI dravya prakArAntara se isa sUtrokta saMkhyeya bhAgAdika pAMcoM hI pRcchAoM meM labhya ho jAtA hai-tAtparya kahane kA yaha hai ki eka samaya kI sthitivAlA anAnupUrvI dravya hotA hai aura isa anAnupUrvI dravya meM se koI eka dravya loka ke saMkhyAta bhAga meM rahatA hai koI eka dravya asaMkhyAta bhAga meM rahatA hai, koI eka dravya saMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai| koI eka asaMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura koI eka sarvaloka meM rahatA hai| tathA nAnA anAnupUrvIdravyoM te A praznane e uttara ApI zakAya ke be, traNa, cAra pradezavALAM * skandha AdinI jema acitta mahAskandhanI daMDa, kapATa ane maLyAna ava. sthAo AkAra AdinI apekSAe eka bIjIthI bhinna bhinna hoya che. A prakAre te daMDAdika avasthAo eka eka samayavatI hovAne kAraNe alaga alaga anAnupUvI dravya rUpa hoya che. temAMnuM keI eka anAnupUvI dravya lekanA keTalA ya kSetramAM rahe che. jyAre A prakAranI vivakSA thAya che, tyAre A vivakSAnI apekSAe eka anAnupavI dravya prakArAntaranI apekSAe A sUkta saMkhyaya bhAgAdi pAMca prakAranA bhAgamAM upalabdha thAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke eka samayanI sthitivALA ana nupUvI dravyanI avagAhanAne vicAra karavAmAM Ave, te koI eka anAnupUvI dravya lekanA saMkhyAta bhAgamAM rahe che, koI eka anAnupUva dravya lekanA asaMkhyAta bhAgamAM rahe che, koI eka anAnupUrvI dravya lekanA saMkhyAta bhAgomAM te che, keI eka anAnupa dravya lekanA asakhyAta bhAgomAM rahe che ane kaMI eka anAvI dravya sarvakamAM paNa rahe che, aneka anAnupavI enI For Private and Personal Use Only
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 1 2 anuyogadvArasUtra samayasthitikAnAM dravyANAM sarvatra sasvAditi / evam avaktavyakadravyANyapi yathA kSetrAnupUNyam / ayaM bhAvaH - avaktavyakadravyaM kSetrAnupUrvyAmiva kAlAnupUrvyAmapi lokasyAsaMkhyemAge eva bhavati / yato yatkAlato dvisamayasthitikaM tatkSetrato 'pi dvipadezAvagADham tacca lokasyAsaMkhyeyabhAgameva vyApnoti / athavAdvisamayasthitikaM dravyaM svabhAvAdeva lokAsaMkhyeyabhAgavyApi bhavati na tato'dhikavyApi / tathA AdezAntareNa vA 'mahAkhaMdhavajjamannadagvesu Aillaca upucchAsu hojjA " iti proktam / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir int apekSA karake nAnA anAnupUrvI dravya sarvaloka meM bhI rahate haiN| kyoMki eka samaya kI sthitivAle anAnupUrvIdravyoM kA sarvatra samva rahatA hai / ( evaM avasavadavvANi vi jahA khesANupubbIe) isI prakAra kSetrAnupUrvI kI taraha avaktavyaka dravya bhI haiN| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra se kSetrAnupUrvI meM avaktavyaka dravya loka ke asaMkhyAta bhAgavartI batalAyA gayA hai usI prakAra se yahAM kAlAnupUrvI meM bhI vaha loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahanevAlA batalAyA gayA hai| kyoM ki kAlakI apekSA jisakI sthiti do samaya kI hotI hai vaha loka ke do pradezoM meM hI avagADha hotA hai| do pradezoM meM avagADha honA hI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vyApta karanA hai / athavA do samaya kI sthitivAlA dravya svabhAva se hI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vyApta hotA hai isa se adhika bhAga ko apekSAe vicAra karavAmAM Ave te tee salekavyApI hoya che, ema samajavuM, kAraNa ke eka samayanI sthitivALAM anAnupUrvI yenuM astitva sarvatra hoya che. (evaM attagadavvANi vi jahA khettANuputrI9) kSetrAnupUrvI bhAM avaktavyaka dravyeAnI avagAhanA viSe jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja thana ahI paNa samajavuM joIe A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che-- kSetrAnupUrvI mAM avaktavyaka dravyane leAkanA asakhyAta bhAgavatI batAvyu che, eja pramANe ahI' kAlAnupUrvI mAM paNa tene leAkanA asaMkhyAta bhAgamAM raheluM ja matAvavAmAM AvyuM che, kAraNa ke kALanI apekSAe jenI sthiti e samayanI hAya che, te dravya leAkanA e pradezAmAM ja avagADha hAya che. A prakAre e pradezamAM rahevuM tenuM nAma ja leAkanA asakhyAtamAM bhAgane vyApta karavA athavA e samayanI sthitivALuM dravya svabhAvathI ja lenA asa khyAtamAM bhAgane bhyAsa kare che, tenAM karatAM adhika bhAgane te nyAsa karatuM nathI, For Private and Personal Use Only
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TokA sUtra 132 kSetradvAraparzanAdvAranirUpaNam 573 bhatredamanusandheyam-kimapi dvisamayasthitikaM dravyaM lokasya saMkhyeyatamabhAgamavagAhate, kimapyasaMkhyeyatamabhAgam kimapi saMkhyeyAn bhAgAn , kimapi tu asaMkhyeyAna bhAgAn na tu sarvalokamavamAite / sarvaloka vyApitvaM tu mahAskandhasya / sa cASTasamayai niSpayate, na tu dvAbhyAM samayAbhyAm / ato dvisamayasthitikatvAbhAvena mahAskandhasyAvaktavyakatvAmAvAdavaktavyakadravya viSaye paJcamapRcchA na bhavati / ata eva-' mahAkhaMdhavagnaM' ityuktam / nAnAdravyANi tu sarvalokavyApIni bhavantIti / iti kSetradvAram / sparzanAdvAraM nirUpayitumAha-'phusaNA' ityaadi| sparzanAzAramapi tathaiva-kSetrAnupUrvI vadeva vijJeyam ||muu0132|| vaha vyApta nahIM karatA hai| tathA-"AdezAntareNa vA-mahAkhaMdhavajjamanna. davvesu Aillacara pucchAsu hojjA" aisA jo kahA hai usakA bhAva isa prakAra se hai-ki do samaya kI sthitivAlA koI eka avaktavyaka vya loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM avagADha hotA hai koI asaMkhyAtaveM bhAga meM avagADha hotA hai, koI saMkhyAta bhAgoM meM avagADha hotA hai, aura koI asaMkhyAta bhAgoM meM avagADha hotA hai parantu sarvaloka meM avagADha nahIM hotA hai / sarvaloka meM avagADhato mahAskaMdha hotA hai| yaha mahAskaMdha ATha samayoM se niSpanna hotA hai| do samayoM se nhiiN| isa. liye isa mahAskaMdha meM hisamayasthitikatA kA abhAva hone se avaktavyakadravyatva kA abhAva hai| isaliye avaktavyaka dravya ke viSaya meM pAMcarcA prazna nahIM hotA hai| isIliye "mahAkhaMdhavajja" aisA kahA hai| tathA nAnA avaktavyaka dravyoM kI apekSA karake nAnA avaktavyaka dravya sarva tathA-" AdezAntareNa .. vA-mahAkhaMghavajjamannavvesu AillacaupucchAsu hojA" / prabhArI 2 4hyu cha tara mApA nIya prabhAra cha-samayanI rithativALuM kei eka avaktavyaka dravya lekanA saMkhyAta bhAgamAM avagADha (raheluM) hoya che, koI asaMkhyAtamAM bhAgamAM avagADha hoya che, koI saMkhyAta bhAgamAM avagADha hoya che, koI asaMkhyAta bhAgomAM avagADha hoya che, parantu kaI paNa avaktavyaka dravya samasta lekamAM avagADha hotuM nathI. mahaskinya ja sarvalekamAM avagADha hoya che. A mahAskandha ATha samayamAM niSpanna thAya che e samaye mAM niSpanna thatuM nathI A rIte A mahAska dhamAM e samayanI sthitine abhAva hovAne kAraNe tene avaktavyaka dravya rUpa gaNI zakAya nahIM. A rIte avaktavyaka dravyanI avagAhanAnI bAbatamAM pAMcamI pAta (Kasetual) salavI zatI nI tethI / "mahAkhaMdhavajaM" A sUtrAMza mUkavAmAM Avyo che. aneka avaktavyaka dravyonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te eva' kathana grahaNa karavuM joIe ke For Private and Personal Use Only
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir RAM 574 anuyogadvArasUtra atha kAladvAramAha mUlam--NegamavabahArANaM ANupuSIdavAI kAlao kevaccira hoti ? egaM davaM paDucca jahaNNeNaM tiNNi samayA ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM / nANAdavAiM paDucca sbddhaa| gamavavahArANaM ANupubIdavAI kAlao kevaJciraM hoi? egaM davaM paDucca ajahannamaNukoseNaM eka samayaM, nANAdavAiM paDucca sbddhaa| bhavattagadavANaM pucchA, egaM davaM paDucca ajahaNNamaNukoseNaM do samayA, NANAdavAI paDucca sabaddhA ||suu0133|| ___ chAyA-negamavyavahArayorAnupUrvI dravyANi kAlataH kiyazciraM bhavanti ? eka dravyaM pratItya jaghanyena trIn samayAna utkarSeNa-asaMkhyeyaMkAlam / nAnAdravyANi pratItya srvaaddhaa| naigamavyavahArayoH anAnupUrvIdravyANi kAlataH kiyazciraM bhava. * ti ? eka dravyaM pratItya ajaghanyAnuskarSaNa ekaM samayaM, nAnAdravyANi pratItya srvaaddhaa| avaktavyakadravyANAM pRcchA / eka dravyaM pratItya ajaghanyAnutkarSeNa dI samayau, nAnAdravyANi pratItya saddhiA sU0 133 // TIkA-'NegamavavahArANaM' ityaadi| naigamavyavahArasammatAni AnupUrvI dravyANi kAlatA kiyacciraM bhavanti ? iti prshnH| uttarayati-ekaM dravyaM pratItya AnupUrvIdravyANAM jaghanyataH zrIna loka vyApI hote haiN| isa prakAra yahAM taka kSetravAra kI prarUpaNA huI hai| (phumaNA kAlANuputvIe vi tahA. ceva bhANiyamvA) sparzanI dvAra bhI isakA kAlAnupUrbha meM kSetrAnupUrSI kI taraha jAnanA cAhiye / / 0 132 // apa sUtrakAra kAladvAra kA kathana karate haiM'NegamavavahArANa' ityaadi| zabdArtha-(NegamavavahArANaM) neyamavyavahAranayasaMmata (ANupucI. dabvAI) samasta ANupUrvIdravya (kAlao) kAlakI apekSA karake (keva ciraM hoI) kitane samayataka rahate haiM ? - aneka avaktavyaka dravya sarvavyApI hoya che. A prakAre A sabhA kSetravAnI 5354aa 42pAmA bhAvI cha. (phuraNA kAlANupuvIe vi tahAceva mANiyavA) mA KadiyabhA 15 vA 4thana 555 kSetrAnuvAnI jema ja samajavuM joIe. isaba3 For Private and Personal Use Only
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aartient TIkA sUtra 123 kAladvAranirUpaNam samayAn sthitiH, utkarSeNa cAsaMkhyeyaM kAlaM sthitiH / ayaM bhAvaH AnupUrvI dravyANAM madhye trisamayasthitikaM dravyaM sarvato jaghanyaM, tacca zrIn samayAneva tiSThati / ato jaghanyatastrisamayaM yAvadAnupUrvIdravyANAM sthitiH / utkRSTatastu asaMkhyeyaM kAlaM sthitirbodhyA / tataH paramekena taMdra peNa pariNAmena dravyAvasthAna uttara- ( egaM davvaM paDucca) eka AnupUrvIdravya kI apekSA karake AnupUrvIdravyoM kI (jahaNeNaM) jaghanya se (tiNNi samayA) tIna samayakI sthiti hai, aura (ukko seNaM) utkRSTa se (asaMkhejjaM kAlaM) asaMkhyAtakAla kI sthiti hai| isakA tAtparya yaha hai| AnupUrvIdravyoM ke bIca meM tIna samaya kI sthitivAlA dravya saba se kama hai yaha tIna samaya taka hI ThaharatA hai-rahatA hai| isaliye AnupUrvIdravyoM kI sthiti jaghanya se tIna samaya taka kI kahI gaI hai| aura utkRSTa se jo asaMkhyAta kAla kI sthiti kahI gaI hai usakA tAtparya yaha hai ki dravya asaMkhyAta kAla ke bAda AnupUrvorUpa pariNAma se pariNamita have sUtrakAra kALadvAranuM kathana kare che-- 66 'gamavavahArANaM " ityAha- zabdArtha- (NegamabavahArANaM) naigamavyavahAra nayasa bhata ( ANupuvvIdavbAI) samasta bhAnupUrvI dravye (kALao) gajanI apekSA (keva cciraM hoI 1) DeMTalA samaya sudhI rahe che? uttara- (ega davvaM pacca) zeTha mAnupUrvI dravyanI apekSAo vicAra 'zvAmAM Ave, to AnupUrvI dravyanI (jahaNaNe tiSNi samayA ) 4dhanya (sochAmA sodhI) sthiti bhI sabhayanI uDI ke gAne (ukkoseNaM asaMkhejjaM kAla) utsRSTa ( vadhArebhAM padhAre) sthiti asaNyAta ajanI uhI che. mA kathanane bhAvAtha nIce pramaNe che-je AnupUrvI drangeA che temAM traNa samayanI sthitivALu' drazya sauthI chelu che. te traNa samaya sudhI ja rahe che, te kAraNe AnupUrvI byAnI jaghanya sthiti traNa samayanI kahI che. tenI utkRSTa sthiti asakhyAta kALanI kahevAnu kAraNa e che ke tedravya asakhyAta kALa bAda AnapUvI' rUpa pariNAma rUpe paNimita rahetu ja nathI, * For Private and Personal Use Only
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . anuyogadvArasUtre syaivAbhAvAditi / nAnAdravyANi pratItya tu AnupUrvIdravyANAM sarvAddhA-sarvakAla sthiti bhavati / lokasya pratyekAsman pradeze teSAM sarvadA sadbhAvAt / tathA-negama vyavahArasammatAni anAnudrivyANi kALataH kicciraM bhavanti-tiSThanti ? iti praznaH / uttarayati-ekaM dravyaM pratItya ajaghanyAnutkaNa ekaM samayaM tiSThanti / rahatA hI nahIM hai| (nAgAdabvAiM paDucca sambaddhA) tathA nAnA AnupUrvI dravyoM kI apekSA ko Azrita karake AnupUrvIdravyoMkI sthiti sArvaH kAlika hai| kyoMki loka ke pratyeka pradeza meM nAnA AnupUrvI dravyoMkA sadbhAva rahatA hai (NegamavavahArANaM ) naigamavyavahAranayasaMmata (aNANuH pucIdavvAI ) samasta anAnupUrvIdravya (kAlao) kAla kI apekSA se (kevacciraM ) kitane samaya taka rahate haiN| uttara-(egaM davaM paDucca ) eka anAnupUrvIdravya kI apekSA karake-(ajahannamaNukoseNa) anAnupUrvIdravya ajaghanya aura anuskarSa se eka samaya taka rahate haiM (nANAdavvAI paDucca savvadA) aura nAnAdravyoM kI apekSA karake samasta anAnupUrvI dravya sarvakAla rahate hai| kyoMki loka ke haraeka pradeza meM inakA sadbhAva rahatA hai| (avattavyagada -vvANaM pucchA)pravaktavyakadravyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra se prazna meM ki naigamavyavahAranayasaMmata avaktavyaka dravya kAla kI apekSA se kitane samaya taka rahate hai ? (nANAdavvAiM paDucca savvaddhA) bhane bhAnubhUtI yAnI apekSA vicAra karavAmAM Ave, te AnupUva nI sthiti sArvakAlika che, kAraNa ke lekanA pratyeka pradezamAM vividha AnupUva dravyane sadA saddabhAva ja rahe che. praza-(NegamavavahArANaM) narAmavyavahAra nayasamata (aNANupuThavIdavvAI) sabharata manAnu dravya (kAlao) manI apekSA (kevaggiraM) / samaya sudhI rahe che? ____ uttara-(egaM davvaM paDunca) me manAnuSI dayanI apekSA piyAra 42vAmAM Ave. to (ajAmamaNukoseNaM) banAnu5vI dra0ya bha ya bhane manu. janI apekSA samaya sudhI 23 cha. (nANA ivvAiM pahucca samvaddhA) ane aneka dravyenI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te anAnupa dravyonI sthiti sArvaka lika che, kAraNa ke lekanA dareka pradezamAM temane sadabhAva rahe che. ____ -(avattagaivvANaM punchA) bhavata054 yAnA viSayamA 5g ve| prazna pUchavAmAM AvyuM che ke naigamavahAra nayasaMmata aktavyaka dravya kALanI apekSAe keTalA samaya sudhI rahe che? For Private and Personal Use Only
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 134 antaradvAranirUpaNam 577 nAnAdravyANi tu pratItya sarvakAlam , lokasya pratipradeze teSAM sadbhAvAt / ava. ktavyakadravyANi tu eka dravyaM pratItya ajaghanyAnutkarSeNa dvau samayau tiSThanti / nAnAdravyANi pratItya tu sarvakAlam / lokasya pratipadeze teSAM sarvAdAvasthAnAt / / ekasamayasthitikasyaivAnAnupUrvItvaM, dvisamayasthitikasyaivAvaktavyakatvamabhyupagamyate'to nAnayoyorviSaye jaghanyotkRSTacintAsaMbhava iti bhAvaH ||m0 133 // athAntaradvAramAha mUlam-NegamavavahArANaM ANupuvIdavANamaMtaraM kAlao kevaciraM hoI ? egaM davaM paDucca jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM do smyaa| nANAdavAI paDucca gatthi aNtrN| gamavavahArANaM aNANupubbIdavvANamaMtaraM kAlao kevacciraM hoI ? egaM davvaM paDucca jahanneNaM do samayA, ukoseNaM asaMkhejjaM kAlaM jANAdavAiM paDucca patthi aNtrN| NegamavavahArANaM avattadhagadamvANaM uttara-(egaM davvaM paDucca ajahaNNamaNukkoseNaM do samayA gANA davvAI paDucca savvaddhA) eka dravya kI apekSA karake ajaghanya aura anuH skRSTa se avaktavyaka dravya do samaya taka rahate haiN| aura nAnA dravyoM kI apekSAse sarvakAla rahate haiM / kyoMki loka ke pratipradeza meM inakA sarvadA avasthAna rahatA hai / eka samaya kI sthiti vAlA dravya anAnue. ii hai aura do samaya kI sthitivAlA dravya avaktavyaka hai isaliye ina donoM ke viSaya meM jaghanya aura utkRSTa ko lekara vicAra nahIM kiyA gayA hai| sU0 133 // uttara-(egaM vvaM paDucca ajahaNNamaNukoseNaM do samayA, NANA davAI paDucca savvaddhA) dravyanI apekSA viyA2 4211mA mAveta manya ane anutkRSTa kALanI apekSA e avaktavyaka dravya be samaya sudhI rahe che. ane je aneka dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te avaktavyaka dravyonI sthiti sArvakAlika che, kAraNa ke lekanA dareka pradezamAM temane sadA saddabhAva rahe che. eka samayanI sthitivALuM dravya anAnupUrvI rUpa che ane be samayanI sthitivALuM dravya avaktavyaka rUpa che. te kAraNe te banane jaghanya ane utkRSTanI apekSAe vicAra karavAmAM AvyuM nathI, sU133 bha0 73 For Private and Personal Use Only
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogadvArasUtra pucchA, egaM dabaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkosaNaM asaMkhejjaM kaalN| NANAdavAiM paDucca patthi aNtrN| bhAga bhAva appAbahuM ceva jahA khettANupubIe tahA bhANiyavvAiM jAva se taM aNugame / se taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupuvI ||suu0134|| ___ chAyA-naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANAmantaraM kAlataH kiyacciraM bhavati ? eka dravyaM pratItya jaghanyena ekaM samayam , utkarSeNa dvau smyau| nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram / naigamavyavahArayoranAnupUrvIdravyANAmantaraM kAlataH kiyaciraM bhavati ? eka dravyaM pratItya jaghanyena dvau samagau utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram / naigamavyavahArayoravaktavyakadravyANAM pRcchaa| eka dravyaM pratItya jaghanyenaikaM samayam , utkarSaNAsaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram / bhAgobhAvo'lpabahutvaM caiva yathA kSetrAnupUryA tathA bhaNita. dhyaani,yaavtso'saavnugmH| saiSA naigamavyavahArAnaupanidhikIkAlAnupUrvI suu.134| TIkA-'NegamavavahAraHNaM' ityAdi-- naigamavyavahArasammatAnAmAnupUrvIdravyANAmantaraM kAlataH kiyacciraM bhavati ? iti praznaH / uttarayati-ekaM dravyaM pratItyAnupUrvIdravyANAmantaraM kAlato jaghanye aba sUtrakAra antaradvAra kI prarUpaNA karate haiN| "NegamavavahAraNaM" ityAdi / zabdArtha-(NegamavavahArANa) naigamavyavahAranayasaMmata (ANuputvI davyANaM) samasta AnupUrvIdravyoM kA (aMtaraM) aMtara (kAlao) kAlakI apekSA se (kicciraM) kitane samayakA hotA hai ? uttara-(egaM davvaM paDucca) eka dravya kI apekSA lekara (jahanneNaM) AnupUrvIdravyoM kA aMtara-virahakola-jaghanya se (egaM samayaM) eka samaya kA have sUtrakAra ataradvAranI prarUpaNA kare che- "NegamayabahArANa" tyAha Avni (NegamavavahArANaM) narAmaya19.2 nayasabhAta (ANupuThavI vyANaM) samasta mAnuSI dra0yAnu (aMtaraM) ta2 (vi2741) (kAlao) AnI apekSA (kiyaciraM) 20 samayanuM ya cha ? uttara-(egaM davvaM paDucca) 28 vyA apekSA viyA2 42vAmA mAve a (jahaNNeNaM) mAnuSI' yA 4-4 mata2-anya vikSaNa-(egaM For Private and Personal Use Only
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 579 anuyogacandrikA TIkA sUtra 134 antaradvAranirUpaNam naikaM samayaM bhavati, utkarSeNa tu dvau smyau| nAnAdravyANi pratItya tu nAsti antaram / ayaM bhAvaH-yAdisamayasthitikaM vivakSitaM kiMcidekamAnupUrvIdravyaM taM pariNAmaM parityajya pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvA punaHpUrvoktenaiva pariNAmena jyAdi samayasthitikaM jAyate tadA jaghanyata ekaM samayamantaraM bhavati / yadA tadeva dravyaM dvau samayau pariNAmAntareNa sthitvA punastenaiva pariNAmena cyAdi samayasthitikaM jAyate tadA tatrotkarSato dvau samayo antaraM bhvti| yadi puna: pariNAmAntareNa kSetrAdibhedataH samayadvayAt parato'pi tiSThet tadA tatrA'pyAnu. aura (ukkoseNaM) utkRSTa se (do samayA) do samaya kA hotA hai| (nANAdavvAI paDucca) tathA nAnA dravyoM kI apekSA lekara inameM (Nasthi aMtaraM) aMtara nahIM hai) tAtparya isakA isa prakAra se hai ki dhyAdi samaya kI sthitivAlA koI vivakSita eka AnupUrvIdravya AnupUrvIrUpa apane pariNAma ko choDakara ke kisI dUsare pariNAma se eka samaya taka pariNamita rahakara punaH usI pariNAma se jyAdisamaya kI sthitivAlA bana jAtA hai to aisI sthiti meM jaghanya se vahAM aMtara eka samaya kA hotA hai| aura jisa samaya vahI dravya do samaya taka pari. NAmAntara se pariNamita banA rahakara phira bAda meM usI pariNAma se yAdisamaya kI sthitivAlA banatA hai to aisI dazA meM vahAM utkRSTa se do samaya kA antara mAnA jAtA hai| yadi pariNAmAntara se pariNamita banA huA vaha dravya kSetrAdi saMbandha ke bheda se do samaya se adhika samaya) me samayanu bhane (ukkoseNaM) padhAremA thAre mata2 (do samayA) se samayanu DAya che. (NANAdavvAiM pahacca) mana dravyAnI apekSA viyAra 42vAmAM Ave to (Natthi aMtaraM) ata2 (vi27) nathI mA thananu tAtparya e che ke traNa Adi samayanI sthitivALuM dravya pitAnA AnupUrvI rUpa pariNAmane cheDIne koI anya pariNAma rUpe eka samaya sudhI pariNamita rahIne pharI traNa Adi samayanI sthitivALA AnupUvI dravya rUpe parimita thaI jatuM hoya, te evI paristhitimAM tyAM jaghanya antara (virahakALa) eka samaya gaNAya che. paNa traNa Adi samayanI sthitivALuM keI AnupUrvI dravya pitAnA AnupUrvI rUpa pariNAmane cheDIne keI anya pariNAma rUpe be samaya sudhI pariNamita rahIne pharI traNa Adi samayanI sthitivALA AnupUvI dravya rUpe parimita thaI jatuM hoya, te evI paristhitima tyAM utkRSTa attara be samayanuM gaNAya che. je anya pariNAma rUpe pariNamita thayeluM te AnuNa dravya kSetrAdi saMbaMdhanA bhedathI be samaya For Private and Personal Use Only
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 580 anuyogadvArasUtre - pUrvItvamanubhavet, tato'ntarameva na syAt / nAnAdravyANi pratItya tu nAstyantaram, trisamayasthitikadravyANAM loke sarvadA sadbhAvAditi / tathA-naigamavyavahArasamma - tAnAmanAnupUrvIdravyANAM kALataH kiyacciramantaraM bhavati 1 iti praznaH / uttarayati - ekaM dravyaM pratItya jaghanyena dvau samayau antaram, utkarSataH asaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya tu nAsti antaram / ayaM bhAvaH ekaM dravyaM pratItya ekasamayasamaya taka bhI rahatA hai to usa samaya vaha usa sthiti meM bhI AnupUrvI svakA anubhavana karatA hai aura isa sthiti meM vahAM antara hI nahIM AtA hai / nAnA dravyoM kI apekSA se jo antara nahIM kahA hai usakA kAraNa yaha hai ki trisamaya kI sthitivAle koI na koI dravya loka meM sarvadA rahate hI haiN| prazna - ( NegamavavahArANaM aNANuputhvIdanvANaM aMtaraM kAlao ke bacciraM hoI) naigamavyavahAranayasaMpata anAnupUrvIdravyoM kA antara kA - la kI apekSA kitaneka samaya kA hotA hai ? uttara- ( egaM davtra paDucca ) eka dravya kI apekSA lekara (jahamne NaM) jaghanya se (doM samayA) do samaya kA aura (ukko seNaM) utkRSTa se (asaMkhejjaM kAlaM ) asaMkhyAtakAla kA antara hotA hai / (NANAdavvAiM pahuMcca Natthi aMtaraM) tathA nAnAdravyoM kI apekSA karake antara nahIM karatAM adhika samaya sudhI pazu rahe te te paristhitimAM paNa tyAre te AnupUrvInA anubhava kare che, ane A sthitimAM tyAM aMtara ja sabhavI zakatu nathI vividha drajyenI apekSAe aMtara (virahakALa)nA abhAva ja kahevAnuM kAraNa e che ke traNa samayanI sthitivALAM kAIne kaMi dravye lekamAM sA mAda ja rahe che. prazna-1 1- ( gamavavahArANaM aNANuputrvI davvANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoI?) nagamavyavahAra nayasa'mata anAnupUrvI' dravyenuM aMtara kALanI apekSAe keTalA samayanuM hAya che ? uttara- ( egaM davvaM paDucca) : anAnupUrvI dravyanI apekSAo vicAra 42vAmAM Ave to ( jahantreNa do samayA ) 4dhanya antara (sochAbhAM cho virAja) meM samayanuM (ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM) utsRSTa aMtara ( vadhArebhAM badhAre virahuA) asaNyAta ajanuM hoya che. ( NANAdavvAI paducca Natthi aMtara) aneka DUbyAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te 'tara (virahakALa) hAtu nathI A kathanane bhAvAtha nIce pramANe che--eka samayanI sthiti For Private and Personal Use Only
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 134 antaradvAranirUpaNam sthitikAnyanAmupUrvIdravyANi yadA pariNAmAntareNa samayadvayamanubhUya punaH pUrvAvaM sthitiM labheran tadA jaghanyataH samayadvayamantaraM labhyate / yadi tu pariNAmAntareNa ekameva samayaM tiSTheyustadA antarameva na bhavati, tatrApyanAnupUrvItvasyaiva sadbhAvAt / atha samayadvayAtparato yadi pariNAmAntareNa tiSTheyustadA jaghanyatvameva na syAt / yadA tu tAnyeva dravyANi asaMkhyeyaM kAlaM pariNAmAntareNa sthitvA punarekasthitikaM pariNAmaM labheran, tadA utkRSTato'saMkhyeyaM kAlamAntaraM bhavati / nanu anyAnyadravyakSetrasambandhe'nantamapi kAlam antaraM bhavitumarhati, tataH kathamuktam 'ukkoseNaM hotA hai| isakA bhAva yaha hai ki eka samaya kI sthitivAle anAnu: pUrvIdravya jisa samaya dUsare pariNAma se do samaya taka pariNamita bane rahate haiM aura bAdameM punaH usI apanI pUrva sthiti meM AjAte haiM taba vahAM jaghanya se do samaya kA antara mAnA jAtA hai| aura yadi ve pari. NAmAntara se pariNamita bane hue eka samaya taka hI rahate haiM to aisI dazA meM vahAM antara hI nahIM hotA hai kyoM ki usasthiti meM bhI vahAM anAnupUrvItva kA sadbhAva hai / aura yadi ve do samaya ke bAda taka bhI pariNAmAntara se pariNamita bane rahate haiM to vahAM jaghanyatA nahIM mAnI jAtI hai| aura jaba ve hI dravya asaMkhyAta kAla taka pariNAmAntara se pariNamita rahakara punaH eka sthiti vAle apane pariNAma ko pAte haiMtaba uskRSTa se asaMkhyAta kAla antara hotA hai|vALuM koI eka anAnupUvI dravya jyAre anya pariNAma rUpe parimita thaIne be samaya sudhI te pariNAma rUpe parimita thayeluM rahIne tyAra bAda pitAnI eja pUrva sthitimAM AvI jAya, te evI sthitimAM tyAM jaghanya. virahakALa be samaya gaNAya che. ane je te eka samaya sudhI ja anyA pariNAma rUpe parimita thayeluM rahe che, te evI paristhitimAM tyAM aMtara ja hetuM nathI, kAraNa ke evI dazAmAM te dravyamAM anAnupUrvItvane sadUbhAva ja rahe che. ane be samaya bAda paNa je anya pariNAma rUpe parimita thayeluM ja rahe, te tyAM jaghanyatA mAnavAmAM AvatI nathI paraMtu je te dravya asaMkhyAta kALa sudhI anya pariNAma rUpe parimita thayeluM rahIne, tyAra bAda eka samayanI sthitivALA pitAnA pUrva pariNAmane prApta kare te evI paristhitimAM te anAnupUva dravyane utkRSTa virahukALa asaMkhyAtakALane gaNAya che. For Private and Personal Use Only
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 586 anuyogadvArasUtra asaMkhejja kAlaM' iti ? iti cedAi-kAlAnupUrvIprakramAt kAlasyaivAtra prAdhAnyaM vivakSitam , yadi cAtra anyAnyadravyakSetrasaMbandhAdantarakAlabAhulyaM kriyate, tadA tad dvAreNaivAntarakAlasya bahutvaM syAt , tadA dravyakSetrayoreva prAdhAnyaM syAta, na tu kAlasya / tasmAdekasminneva pariNAmantare yAvAn kazcidutkRSTaH kAlo labhyate sa evAntare cintyate, sa cAsaMkhyeya eva / tataH paramekena pariNAmena vastunosvasthAnasyaiva niSiddhatvAt / idaM ca sUtrasya vivakSAvaivicicyAt sarva pUrvamuttaratra zaMkA-anya2 dravya aura kSetra ke sAtha saMbandha hone para anantakAla kA bhI antara ho sakatA hai, to phira sUtrakAra ne " ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM" aisA kyoM kahA? uttara-kAlAnupUrvI ke prakaraNa se kAla meM hI yahAM pradhAnatA vi. vakSita huI hai, yadi yahAM para anya 2 dravya aura kSetra ke saMbandha se aM. tarakAla meM bAhulya kiyA jAtA hai to yaha bAhulya usameM dravya aura kSetra ke dvArA hI AyA mAnA jAvegA tayato dravya aura kSetra kI hI pra. dhAnatA ho jAvegI kAla kI nahIM / isaliye eka hI pariNomAntara meM jitanA kucha utkRSTa kAla labhya hotA hai vahI antara meM vicArA jAtA hai aura vaha isa prakAra se asaMkhyAta hI labhya hotA hai / isake bAda va. stu kA eka pariNAma rUpa se avasthita rahanA hI niSiddha hai| yaha saba kathana sUtra kI vivakSA kI vicitratA se Age pIche Agama meM virodha na zaMkA-judAM judAM dravya ane kSetranI sAthe saMbaMdha thatuM hoya te anaM. takALanuM paNa aMtara saMbhavI zake che. chatAM sUtrakAre utkRSTa aMtara asaMkhyAtakALanuM zA kAraNe kahyuM che? uttara-kAlAnupUvanuM prakaraNa cAlatu hovAne kAraNe ahIM kALamAM ja pradhAnatA mAnIne kathana karavAmAM AvyuM che. je ahIM judAM judAM dravya ane kSetranA saMbaMdhane lIdhe aMtarakALamAM bAhulya mAnavAmAM Ave, te te bAhulya temAM dravya ane kSetranA dvAre ja AveluM mAnavuM paDaze je e pramANe kara. vAmAM Ave te kALanI pradhAnatAne badale dravya ane kSetranI ja pradhAnatA mAnavAne prasaMge upasthita thaze tethI eka ja pariNAmAntaramAM jeTaluM utnaTakALa thAya che, tene ja utkRSTa aMtara rUpa mAnavAmAM Ave che, ane te utkaTa aMtara upara batAvyA pramANe asaMkhyAtakALanuM ja hoya che. tyAra bAda (asaMkhyAta kALa bAda) vastu eka pariNAma rUpe avasthita mojUda) rahevAne ja niSedha che. A samasta kathana, sUtranI vivakSAnI vicitratAne lIdhe, evI rIte ahI lagADavuM joIe ke AgamanA AgaLapAchaLanA katha For Private and Personal Use Only
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogacandrikA TIkA sUtra 134 antaradvAranirUpaNam cAgamAvirodhena bhAvanIyam / nAnAdravyANyAzritya tu nAstyantaram, lokasya patipadeze sarvadA tasya sadbhAvAditi / tathA-naigamavyavahArasammatAnAmavaktavyakadrayANAmapi antaraviSaye pRcchA-prazno'nAnupUrvIvad bodhyH| uttarastu-ekaM dravyaM pratItya jaghanyene samayamantaram, utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya nAsti antaramiti / ayaM bhAvaH-dvisamayasthitikaM kiMcidavaktavyakadravya pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvA tataH punarbisamayasthitikatvameva yadA labhate tadA Ave isa prakAra lagA lenA cAhiye / nAnAdravyoM kI apekSA karake jo antara nahIM kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki loka ke prati pradeza meM sarvadA usakA sadbhAva rahA karatA hai / (NegamavavahArANaM avatta. svagadavyANaM pucchA) naigamavyavahAranayasaMmata avaktavyaka dravyoM ke antara ke viSaya meM prazna-anAnupUrvIdravya kI taraha hI jAnanA caahiye| ___ uttara-usakA isa prakAra se haiM-(egaM davvaM paDucca) eka avaktavyaka dravya kI apekSA karake (jahaNNaNaM) jaghanya se antara (egaM samaya) eka samaya kA hai aura (ukoseNaM) utkRSTa se antara (asaMkhejja kAlaM) asaMkhyAta kAla kA hai| tathA (NANAdavvAiM paDucca Nasthi aMtaraM) nAnA dravyoM kI apekSA se antara nahIM hai| isakA tAtparya yaha hai ki do samaya kI sthitighAlA koI avaktavyaka dravya pariNAmAntara se prinamAM koI vizeSa saMbhave nahIM aneka anAnupUrvI dravyanI apekSAe aMtaravirahakALa- abhAva kahevAnuM kAraNa e che ke lekanA pratyeka pradezamAM tene sadA sadUbhAva ja rahyA kare che. prazra-(NegamavavahArANaM avattavagadavvANaM pucchA) nAmavyavahA2 nayasa mata avaktavyaka dravyonA aMtaranA viSayamAM paNa anAnupUrvI dravyanA je ja prazna samaja. uttara-(egaM darva paDucca) me gavatavya dra0yanI apekSA piyAra 42vAmA mAva, ta (jahaNNeNaM egaM samayaM) dhanyanI apekSAye me samaya, mana (ukoseNaM asaMkhejjaM kAlaM) 6STanI apekSA asaNyAta numata2 hoya che. eTale ke ochAmAM ochA eka samayane ane vadhAremAM vadhAre asabhyAta manI pi29 DAya che. (NANAdavAiM paDucca Nasthi aMtaraM) vividha avaktavyaka dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te virahakALa rUpa aMtara abhAva hoya che. have A kathanane bhAvArtha batAvavAmAM Ave che, dhAro ke e samayanI sthitivALuM kaI avaktavyaka dravya pitAnA pariNAmane tyAga karIne ke For Private and Personal Use Only
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogadvAraspa jaghanyata eka samayamantaram / yadA ca pariNAmAntareNAsaMkhyeyaM kAlaM sthitvA tataH punadvisamayasthitikatvaM labhate tadA utkarSaNa asaMkhyeyaM kAlamantaraM bhavati / anAnupUrtyA yathA''kSepaparihArau tathA'trApi bodhyau / tathA-nAnAdravyANi pratItya tu nAsti antaram , loke sarvadA teSAM sadbhAvAt / itthamantaradvAramuktvA sampratibhAgadvAraM bhAvadvAramalpabahutvadvAraM ca vaktukAma Aha-bhAga-bhAva alpAbahuceva' ityAdi / ayaM bhAvaH-atrApi bhAgadvAra kSetrAnupUrvIvad bodhyam / kSetrAnuparyoM yathA''nupUrvIdravyANi zeSadravyApekSayA'saMkhyeya gairadhikAni, zeSadravyANi tadapekSayA'saMkhpeyabhAganyUnAni tathA'trApi bodhyam / idamatra bodhyam-anAnupUrvIdravyaM Namita huA eka samaya taka rahatA hai aura bAda meM phira vaha do samaya kI apanI pUrva sthiti ko prApta kara letA hai taba isa sthiti meM virahakAla jaghanyarUpa se eka samaya kA mAnA jAtA hai aura jaba do samaya kI sthitivAlA koI avaktavyaka dravya pariNAmAntara se pariNamita asaM. khyAta kAla taka banA rahakara phira do samaya kI apanI pUrvasthiti meM A jAtA hai taba isa dazA meM vahAM usakA antara asaMkhyAta kAla kA mAnA jAtA hai| anAnupUrvI meM jisa prakAra se AkSepa aura usakA parihAra kiyA gayA hai usI prakAra se yahIM para bhI akSepa aura usakA parihAra usI paddhati se kiyA gayA jAnanA caahiye| tathA nAnA ava. tavyaka dravyoM kI apekSA jo antara nahIM kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki loka meM sarvadA avaktavyaka dravyoM kA sadbhAva rahatA hai| (bhAga, bhAva, appAbahu ceva jahA khettANuputvIe tahA bhANipabvAI anya pariNAma rUpe pariNamita thaI jAya che. tyAra bAda te eka samaya sudhI eja dazAmAM rahIne pharI be samayanI pitAnI pUrva sthitine prApta karI le che. te evI paristhitimAM jaghanya virahakALa eka samayane gaNAya che. paranta kaI avaktavyaka dravya ane pariNAma rUpe pariNamita thaIne asaMkhyAta kALa sudhI te anya pariNAma rUpe ja rahIne tyAra bAda be samayanI pitAnI pUrva sthitimAM AvI jAya che, te evI paristhitimAM te avaktavyaka dravyana utkRSTa aMtara asaMkhyAta kALanuM mAnavAmAM Ave che. anAnapravImAM je prakAranI zaMkA uThAvavAmAM AvI che te prakAranI zaMkA ahI paNa uThAvI zakAya che. A zaMkAnuM tyAM je prakAre nivAraNa karavAmAM AvyuM che eja prakAre ahIM paNa nivAraNa karI zakAya che, | vividha dravyonI apekSAe aMtarane abhAva kahevAnuM kAraNa e che ke Avi apata05 yAnA sahA sahamA 23 che. (bhAga, bhAva, appAva For Private and Personal Use Only
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 134 antarAranirUpaNam hi ekasamayasthitilakSaNamekaM sthAnaM labhate, avaktavyakadravyaM tu dvisamayasthitilakSa NamekaM sthAnaM labhate / AnupUrvIdravyaM tu trisamayacatuHsamayapazcasamayasthitilakSaNAni sthAnAnyArabhyAsaMkhyeyasthitilakSaNaparyanteSu sthAneSu ekaikaM sthAnaM labhate / itthaM pAnupUrvIdravyaM zeSadravyApekSayA'saMkhyeyamAgAdhikam / zeSadravyANi tadapekSayA'sajAva se taM aNugame) bhAgavAra, bhAvadvAra aura alpaSatvadvAra kSetrAnu: pUrvI kI taraha yahAM para bhI jAnanA caahiye| arthAt kSetrAnupUrvI meM jaise samasta AnupUrvI dravya zeSa drayoM kI apekSA asaMkhyAta bhAgoM se adhika-asaMkhyAtaguNita-mAne gaye haiM aura zeSa dravya-anAnupUrvI evaM avaktavyaka dravya-ina kI apekSA asaMkhyAtabhAganyUna mAne haiM usI prakAra yahAM para bhI bhAgadhAra ke viSaya meM kathana jAnanA caahiye| yahAM aisA jAnanA-anAnupUrvI dravya eka samaya kI sthitirUpa eka sthAna ko prApta karatA hai aura jo avaktavyaka dravya hai vaha bisamaya kI sthiti rupa eka sthAna ko pAtA hai, tathA jo AnupUrvI dravya hai, vaha tIna samaya, cAra samaya pAMca samaya kI sthitirUpa sthAnoM se lekara asaMkhyAta samaya taka kI sthitirUpa sthAnoM meM eka eka sthAna ko prApta karatA hai| isa prakAra AnupUrvI dravya zeSa dravyoM kI apekSA asaMkhyAtabhAgoM se adhika deva jahA khettANupuvIe tahA bhANiyabvAiM jAva se taM aNugame) yAra, bhAvaDhAra ane a5bahatvadvA2nuM kathana kSetrAnupUrvInI jema ja ahIM paNa samajavuM joIe eTale ke kSetrAnukUvImAM jevI rIte samata AnupavI dravyane bAkInAM dravyo karatAM asaMkhyAtagaNuM kahevAmAM AvyuM che, ane bAkInAM kane (anAnupavI ane avaktavyaka dravyone) ApavI e karatAM asaMkhyAta bhAgapramANuM kahevAmAM Avela che, e ja pramANe ahIM paNa bhAgadvAranA viSayamAM kathana grahaNa thavuM joIe A kathananuM vadhu spaSTIkaraNa nIce pramANe samajavuM. - anAnupUrva dravya eka samayanI sthiti rUpa eka pAnane prApta kare che, ane je avaktavyaka dravya che te be samayanI sthiti rUpa eka sthAnane prApta kare che, tathA je AnupUvI dravya che te traNa, cAra, pAMca Adi samayanI sthiti rUpa sthAnothI laIne asaMkhyAta samaya paryantanI sthiti rUpa sthAnemAMnA eka eka sthAnane prApta kare che. A prakAra AnupUrvI dravya bAdInAM be dra karatAM asaMkhyAtagAzuM adhika saMbhavI zake che ane bAkInA __a0 74 For Private and Personal Use Only
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre yeyabhAgaHyUnAnIti / tathA-mAdvAre AnupUrvyanA tupUrvyavaktavyakAnAM trayANAmapi dravyANAM sAdipAriNAmikabhAvavarttitvaM pUrvavad bodhyam / tathA eSAM prayANAM dravyANA malpabahutvadvAramevaM bodhyam-avaktavya kadravyANi hi sarvastokAni teSAM svabhAvata eva stokasyAt / anAnupUrvIdravyANi tu tato vizeSAdhikAni anAtupUrvI dravyANAmavaktavyakadravyApekSayA vizeSAdhikatvAt / AnupUrvIdravyANi tu uskobhayadravyApekSayA asaMkhyeyabhAgAdhikAni / asaMkhyeyabhAgAdhikatvaM tveSAm upari - bhAgadvAre nirdiSTaM tathaivAtrA'pi bodhyam / bhAgAdi viSaye kSetrAnupUrvIt sarva bodhyamiti / itthaM naigamavyavahArasammatA'naupanidhikI kALAnupUrvIt upasaMhRteti labhya hotA hai| aura zeSa do dravya usakI apekSA asaMkhyAta bhAgavyUna labhya hote haiN| bhAvadvAra meM AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka ye tInoM bhI dravya pUrva ke jaise sAdi pAriNAmika bhAvavartI haiN| tathAina tInoM dravyoM kA alpabahutvadvAra isa prakAra se jAnanA cAhiyesamasta avaktavyaka dravya svabhAva se hI kama hone se zeSa do dravyoM kI apekSA se kama haiN| anAnupUrvI drazya avaktavyaka dravyoM kI apekSA se kucha vizeSa adhika hai tathA jo AnupUrvI dravya haiM ve ina donoM dravyoM kI apekSA asaMkhyAta guNA adhika hai| asaMkhyAta bhAgAvikatA jisa prakAra se Upara bhAgadvAra meM prakaTa kI gaI hai usI prakAra se yahAM para bhI jAnanA cAhiye / tAtparya kahane kA yaha hai ki ina bhAgAdidvAroM ke viSaya meM saba kathana kSetrAnupUrthI kI taraha hI jAnanA caahiye| isa prakAra (jAva se taM a.) yAvat yaha anugama kA svarUpa e prakAranAM dravye AnupUrvI drabyA karatAM asakhyAta bhAgapramANe nyUna horADe che. bhAvadvAramAM AnupUrvI ane avaktavya, A traNe byAne mAgaLa kahyA pramANe sAtipAriNAmika bhAvatI' kahyAM che. A traNenA apamahuvadvAranu` kathana A pramANe samajavu-masta avaktavyaka dravya svAbhAvika rIte ja ApyuM hovAne kAraNe bAkInAM banne dravya karatAM ochuM che. avaktavyaka dravyA karatA anAnupUrvI drabyA vizeSAdhika che anAnupUrvIyeA ane vaktavya dravye karatAM AnupUvI' draSya asrakhyAta bhAgapramANa adhikatAnuM spaSTIkrurajI upara bhAgahAmamAM je pramANe karavAmAM Avyu che te pramANe ahI' paNa samajI devuM A samasta graMthananuM tAtpaya e che ke A bhAgAdi dvArAnA viSayamAM samasta kathana kSetrAnupUrvInA nevuna samabhavu (jAva se taM ajuMgame) A prakAranuM anugamana' svarUpa 88 For Private and Personal Use Only
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogacandrikA TIkA sUtra 135 anaupanidhikIkAlAnupUrvI nirUpaNam 587 sUcayitumAha se taM' ityAdi / saiSA naigamavyavahArasammatA anaupanicikI kAlAnupUrvI || sU0 134 // " atha saMgrahanayama tena anaupanidhikIM kAlAnupUrvI mAhamUlam - se kiM taM saMgahassa aNoraNihiyA kAlANupunnI ? saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupuvvI paMcavihA paNNattA, taM jahA - atthapayaparUvaNayA, bhaMgasamukkittaNayA, bhaMgovadaMsaNayA, samoyAre, aNugame // sU0 135 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir chAyA-atha kA sA saMgrahasya anaupanidhikI kALAnupUrvI ? saMgrahasya anau hai| isako samApta hote hI naigamavyavahAranayasaMgata anaupanidhikI kAlAnupUrvIkA yaha prakaraNa samApta ho rahA hai isa bAta ko sUcita karane ke liye sUtrakAra kahate haiM ki ( se taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA kAlA goat ) isa prakAra se yaha naigamavyavahAranayasaMmata naunidhikI kAlAnupUrvI hai / sU0 134 // aba sUtrakAra saMgrahanaya ke mantavyAnusAra anaupanidhikI kAlAnupUrvI kA kathana karate haiM - "se kiM taM saMgahassa" ityAdi / zabdArtha -- (se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupuccI ) he bhadaMta | saMgrahanayamAnya anaupanidhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? Az apang uttara ( saMgahassa aNovaNihiyA) saMgrahanaya mAnya anaupanighikI (kAlANupu0vI) kAlAnupUrvI (paMcavihA paNNattA) pAMca prakAra kI che. " A kathana pantanu kSetrAnupUrvI nA prakaraNamAMnuMsamata kayana ahI grahaNu karavu joIe tenI samApti thatAM ja nagamavyavahAra nayasa'mata anaupanidhikI kAlAnupUrvInuM A prakaraNa samApta thaI rahyuM che, e vAtane sUcita 42vAne bhATe sUtrA2 mA prabhA De - ( se taM NegamavavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupubvI ) "negaravyavahAra nayasabhita manopaniSiDI asAnupUrvInu upara matAvyA pramANenu svarUpa che. ' pras.134A have sUtrakAra saMgrahanayanA matavya anusAra anaupaniSikI kAlAnupU vanu uthana pure -" se kiM taM saMgahassa " ityAdi zabdArtha - (se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupuSSI 1) he bhagavan ! # ahanayamAnya anaupanidhikI kAlAnupUrvInuM svarUpa kevu' che ? 1- (saMgahassa aNobaNihiyA kAlANupubvI paMcavidyA paNNattA) sabhanaya For Private and Personal Use Only
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 54 anuyogadvArasUna panidhikI kAlAnupUrvI paJcavidhA prajJaptA, tapathA-arthapadamarUpaNatA, bhAsamutkotanatA, maGgopadazenatA, samavatAra: anugamaH // 90125 // TIkA-se ki taM' ityAdi / vyAkhyAsya pUrvavad bodhyA / mU0 135 // * arthapadamarUpaNatAhInAM nirUpaNAyAha___ mUlam-se kiM taM saMgahassa asthapayapavaNayA ? eyAI paMca vi dArAiM jahA khettANupuThavIe saMgahasta tahA kAlANupubIe vi bhANiyavANi, NavaraM TiI abhilAvo, jAva se taM aNugame se taM saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupacI ||suu0136|| chAyA-atha kA sA saMgrahasya arthapadamarUpaNatA ? etAni pazcApi dvArANi yathA kSetrAnupUyA saMgrahasya tathA kAlAnupUrvyAmapi bhaNi vyAni, navaraM sthityamiH lApara, yAvat sa esso'nugmH| saiSA saMgrahasya anopanidhikI kAlAnupUrvI // 5.136 // TIkA-"se ki taM" ityAdi / atha kA sA saMgrahasammatA'rthapadamarUpaNatA ? iti prshnH| uttarayati-etAni= arthaprarUpaNatAdIni pazcApi dvArANi saMgrahamate kSetrAnupUAmekottarazatatame sUtre kahI gaI hai (taM jahA) jaise-'aTThasyaparUvaNayA bhaMgasamukttiNayA, bhaMgovadasaNayA 'samoyAre' aNugame) arthapadaprarUpaNatA, bhaMgasamutkIrtanatA, bhaMgopadarzanatA samavatAra aura anugama isa sUtra kI vyAkhyA pahile kI gaI vyAkhyA ke anusAra hI jAnanI caahiye||0135|| "se kiM taM saMgahassa" ityaadi| zabdArtha-- (se kiM taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ) he bhadaMta ! saM. mahanayamAnya arthapada prarUpaNatA kyA hai ? (eyAiM paMca vi dArAiM jahA khettANupuvIe saMgahassa taho kAlANukuThavIe vi bhANiyavyANi) samata bhanIpanidhihI mAnuSI pAMya 542nI hI cha. "taM jahA" a pAMya / nIya pramANe cha-(adupayapahavaNayA bhaMgasamukkittagayA, bhaMgovadaMtaNayA, samoyAre, aNugame) (1) ma 54 pra35zyatA, (2) samuhIta natA, (3) AtpadarzanatA, (4) samAvatAra ane (5) anugama A sUtranI vyAkhyA pahelAM kahyA pramANe samajavI paDa135 ___"se kiM taM saMgahassa" tyAha sahAya-(se kiM taM saMgahassa adupayaparUvaNayA ?) 3 san ! ' hanayasaMmata arthapada prarUpaNutAnuM svarUpe kevuM che? uttara-(eyAiM paMca vi dArAiM jahA khettANupuvvIra saMgahassa tahA kAlANupu. bIe vi bhANiyavANi) sanayasa mata kSetrAnubhUtImA ma pAMca bArAta For Private and Personal Use Only
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 136 arthapadaprarUpaNAdInAM nirUpaNam . 589 / pathA santi tathA kAlAnupAmapi saMgrahamate bhaNitavyAni / navaraM-vizeSastvayamevayadatra sthityabhilApa krtvyH| ayaM bhAva:-kSetrAnupUrtyA "tippaesogADhe ANu. putrI, cauppaesogADhe ANupuro" ityAdyuktam , evamiha-" tisamayahie ANupubbI, causamayaTie ANupubbI" ityAdi vaktavyamiti / kSetrAnupUrvovat kiyadabadhivaktavyam ? ityAha-'jAva se taM' iti / yAvatsa eSo'nugama iti paryantaM kSetrAnupUvideva vaktavyamiti / prakRtamupasaMharannAha-' se taM saMgahassa' ityAdi / saiSA saMgrahanayasammatA anaupanidhiko kAlAnupUrvIti / / 50 136 / / ___uttara--saMgrahanaya mAnya ina pAMcoM dvAroM kA kathana jisa prakAra kA kSetrAnupUrthI meM kiyA gayA hai usI prakAra kA kathana saMgrahanayasaMmata ina pAMcoM dvAroM ko isa kAlAnupUrvI meM bhI jAnanA cAhiye / (NavaraM ThiI abhilAyo jAva se taM aNugame) parantu vizeSatA kevala itanI hai ki kSetrAnupUrvI meM "tripradezAvagADha AnupUrvI catuSpradezAvagADha AnupUrvI" isa prakAra se bhaMgoM kA AlApa karane meM AyA hai taba yahAM para "ti samayaTTiAe ANupuThavI causamayaTiie ANupuvvI" ityAdi prakAra se bhaMgoM kA AlApa karanA cAhiye / kSetrAnupUrvI kI taraha ina AnupUrvI Adi bhaMgoM kA saMgraha kahAM taka karanA cAhiye isake liye sUtrakAra kahate haiM ki "se taM aNugame" isa prakAra yaha kSetrAnupUrvI saMbandhI anu. gama kA svarUpa hai " yahAM taka saMgraha karanA cAhiye |(setN saMgahassa a. govaNihiyA kAlAnuputvI ) isa prakAra yaha saMgrahanaya saMmata anaupanidhikI kAlAnupUrvI hai| jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana saMgrahanayasaMmata A kAlAnubhuutii nA pAye dAnA viSayamA 5 sabha7 pu. (NavaraM ThiI abhilAvo jAva se taM aNugame) 52-tu kSetrAnuSI nA 45na 72di mA thanamA nIya pramANe viziSTatA rahelI che-kSetrAnupUvInA prakaraNamAM ja tripradezAvagADha AnupUva, catupradezAvagADha AnupUrvI, '( A prakAre bhaMgonuM kathana karavAmAM mAya cha, tyAre sapanayasabhata sAnu pUcImA " tisamayadviie ANupuvvI, usamayadiie ANupuvI, " tyAha re manonu thana 427 nne kSetrAnubhUtI nA 2 ta 54 4thana, "se taM aNugame " " | mAnu anugamanu 2135 che. yA sUtrA 5 42 na . (se taM saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupuvvI) mA 12nu sanayasabhata bhanIpanivihI kAlAnupUrvInuM svarUpa che. For Private and Personal Use Only
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra atha propanidhikI kAlAnupUrvI marUpayitumAha bhUgam-se kiM taM ovaNihiyA kAlANupurI ? ovaNihiyA kAlANupubI tivihA paNNattA, taM jahA-puvANuSuvI pacchANupuSpI annaannupuvii| se kiM taM puvANupuvI ? puvANuputvI samae, AvaliyA, ANa, pANU, thove, lave, muhutte, ahoratte, pakkhe, mAse, uU, ayaNe, saMvacchare, juge, vAsasae, vAsasahasse, vAsasaya. sahasse, puvvaMge, puDhace, tuDiyaMge, tuDie, aDaDaMge, aDaDe, avavaMge, avave, huhuaMge, huhue, uppalaMge, uppale, paumaMge, paume, NaliNaMge, galiNe, atthaniUraMge, atthaniare, auaMge, aue, nauaMge, naue, pauaMge, paue, cUliaMge, cUliyA, sIsapaheli. aMge, sIsapaheliyA, paliovame, sAgarovame, ossappiNI, bhAvArtha-- sUtrakAra ne isa sUtra dvArA saMgrahanaya mAnya anaupanighikI kAlAnupUrvI ke arthapaprarUpaNatA Adi pAMca dvAroM ke svarUpa kathana ke viSaya meM yaha samajhAyA hai ki ina pAMca dvAroM ke svarUpa kA kathana kSetrAnupUrvI meM saMgrahanaya kI mAnyatA ke prakaraNa meM jisa prakAra se kiyA gayA hai vaisA hI svarUpa kathana inakA isa kAlAnupUrvI meM isa prakaraNa meM jAnanA caahiye| parantu usa prakaraNa meM pradezoM ko lekara AnupUrvI Adi bhaMgoM kA svarUpa kathana karane meM AyA hai-taba ki yahAM para samayoM ko lekara AnupUrvI Adi bhaMgoM kA svarUpa dikhAyA gayA hai| sU0 136 // bhAvArtha-sUtrakAre A sUtramAM saMgrahanayasaMmata anaupanidhikI kAlAna vinA artha pada prarUpaNutA Adi pAMca dvAnA svarUpanuM nirUpaNa karyuM chesaMgrahunayasaMmata kSetrAnupUvInA prakaraNamAM A pAMca dvAre viSe jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana ahIM paNa grahaNa karavAnuM kahyuM che. te prakaraNanA kathana karatAM A prakaraNanA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke te prakaraNamAM pradezonI apekSA e bhaMgonuM kathana karavAmAM AvyuM che, paraMtu ahIM samayenI apekSAe AnupUrvI Adi dvAna bhagenuM kathana karavAmAM AvyuM che, ema samajavuM. jAsU0136 For Private and Personal Use Only
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - - anuyogacandrikA TIkA sUtra 137 aupanidhikIkAlAnupUrSInirUpaNam 591 ussappiNI, poggalapariyaTTe, aIyaddhA, aNAgayaddhA, svvddhaa| se kiM taM pacchANupubI? pacchANupuvI-savvaddhA aNAgayaddhA jAva samae / se taM pcchaannuputthnii| se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvI-eyAe va egAiyAe iguttariyAe aNaMtagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso duruuvuunno| setaM aNANupuThavI / ahavA ovaNihiyA kAlANuputvI tivihA paNNattA, taM jahA-punvANu. puvI, pacchANupuvvI, annaannupuvii| se kiM taM puvvANupuvI ? puvvANupuThavI-egasamayaTTiie, dusamayaTTiie, tisamayaTriie jAva dasasamayaTiie saMkhijasamayaTiie asaMkhijasamayaTThiie se taM putthvaannupuvii| se kiM taM pacchANuputvI ? pacchANupuvvIasaMkhijasamayadiie jAva egsmyttttiie| se taM pcchaannupuvii| se kiM taM aNANupucI? aNANupuvI-eyAe caiva egAiyAe eguttariyAe asaMkhijagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo, se taM annaannupuvii| se taM ovaNihiyA kaalaannuputvii| se taM kAlANupuSTI suu0137|| . chAyA-atha kA sA aupanidhikI kAlAnupUrvI ? aupanidhikI kAlAnupUrvI trividhA prasaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvI pacAnupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI-samayaH AvalikA mAnaH prANaH stokaH lacaH mahataH ahorAtra pakSa: mAsaH RtuH ayanaM saMvatsaraH yugaM varSazataM varSasahasraM varSazatasahasraM pUrvAya pUrva aTitAGga truTitam aTaTAim aTaTam avavAGgam avavam huhukAUM huhukam utpalAGgam utpalaM papAjhaM pamaM, nalinA nalinam arthanipUrAnam arthanipUram ayutAGgam ayutaM nayutAnaM nayutaM prayutAnaM prayutaM cUlikA cUlikA zIrSaprahelikAhaM zIrSaprahelikA palyopama sAgaropamam avasarpiNI utsarpiNI pudgalaparivartaH atItAddhA anAgatAdA srvaaddhaa| saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA sA patrAnupUrvI ? pakSAnupUrvI-sAdA anAgatAddhA For Private and Personal Use Only
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre yAvat samayaH / saiSA pazcAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI ? amAnupUrvI-etasyA. meva ekAdikAyAme kotarikAyAmanantagacchagatAyAM zreNyAmanyo'nyAbhyAso dviraponaH / saissaa'naanupuurvii| athavA-aupanidhikI kAlAnupUrtI trividhA pajJamA, tayathA-pUrvAnupUrtI, pazcAnupUrtI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvIekasamayasthitiko dvisamapasthitikA trisamayasthitiko yAvad dazasamayasthitikA saMkhyeyasamayasthitikaH asaMkhyeyatasthitikaH / saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrtI-asaMkhyeyasamayasthitiko yAvat ekasamayasthitikaH / sainA pazcAnupUrNa / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI-etasyAmeva ekAdikAyAmekottarikAyAmasaMkhyeyagacchagatAyo zreNyAmanyo'nyAbhyAso dvirUponaH / saiSA manAnupUrvI / saiSA auSanidhikI kaalaanupuurvii| saipA kAlAnupUrvI // 0 137 // TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kA sA aupanidhikI kAlAnupUrvI ? iti praznaH / uttarayati-aupanidhikI kALAnupUrvI pUrvAnupUrvI pazcAnupUya'nAnupUrvIbhedena trividhA mnmaa| tatra pUrvAnapUrvI-samaya: vakSyamANasvarUpaH sarvamakSmaH kAlAMzaH eSa hi sarvapramANAnAM prabhava aba sUtrakAra aupanidhikI kAlAnupUrvI kI prarUpaNA karate haiM. "se ki taM oNihiyA" ityAdi / - zabdArtha --- (se ki taM ovaNihiyA kAlANupulvI 1)he bhadanta / aupanidhikI kAlAnupUrvI kA kyA svarUpa hai? uttara-- (bhovaNihiyA kAlANupuvvI) aupanidhiko kAlAnupUrvI (tivihA paNNattA ) tIna prakAra kI kahI gaI hai (taM jahA) ke prakAra ye (puvANupuccI, pacchANupugvI, annaannupuyii)| pUrvAnupUrvI2 pazcAnupUrvI anAnupUrvI / (se kiM taM puSvANupuvvI) he bhadanta ! pUrvAnupUrNa kyA hai ! .... uttara--"samae, AvaliyA, ANa, pANU. thove, lave, muTuse, aho have sUtrakAra opanidhi kI kAlAnupUrvAnI prarUpaNa kare che" se ki taM ovaNihiyA " yA sahAya-(se ki taM ovaNihiyA kAlANupubbI 1) san ! miipnivikI kAlAnukUvInuM savarUpa kevuM che ? - uttara-(ovaNihiyA kAlANupuvvI) gopanidhi khAnukAnA (tivihA paNNattA, taMjahA) nIya prabhA 35 4.2 4||che-(puvvaannupuvvii, paramANu. punvI, aNANupuvvI) (1) pUpAnuvA, (2) pazcAnuvA', bhane (3) manAnuvA. prazna-se kitaM puvANupuSI') mA ! pUrvAnu5vI tuM 2135 ch| uttara-(samae, AvasiyA, bhANa, pAN, pASe, save, muhatte, mahorake, For Private and Personal Use Only
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 137 aupanidhikIkAlAnupUrvInirUpaNam 59 ratte, pakkhe, mAse, uU, ayaNe", samaya AvalikA, Ana, prANa, stoka lava, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana (saMvacchare) saMvatsara (ju. ge) yuga, (vAsasae) varSazata (vAsasahasse) varSa sahasra, (vAsasayasahasse) varSazatasahasra, (puncaMge) pUrvAGga (pubve) pUrva (tuDiyaMge) truTitAMga) (tuDie) truTita, (aDaDaMge) aTaTAGga (aDaDe) aTaTa (avavaMge) avavAGga (a. ghave) avaya (huhuaMge) huhukAGga (huhue) huhuka (uppalaMge) utpalAGga (u. ppale) utpala (paumaMge) padmAGga (paume) padma (NaliNaMge) nalinAGga (galiNe) nalina (atyaniraMge) artha nipUrAGga (athaniure) artha nipUra (araaMge) ayutAGga (ue) ayuna (na uaMge) nayunAga (naue) nayuta (pauaMge) pra. yutAGga (paue) prayuna (cUliaMge) culikAMga (cUliyA) cUlikA (sIsa pa. heliaMge) zIrSaprahelikAGga (sImapaheliyA) zIrSaprahelikA (palioSame) palyopama (sAgarovame) sAgaropama (osappiNI) avasarpiNI (ussapiNI) utsarpiNI) (poggalapariya?) pudgalaparivartta (aIyaddhA) atItAddhA (aNAgayadA) anAgatAddhA (sabaddhA) srvaaddhaa| yaha pUrvAnupUrvI haiN| sama. ya kA svarUpa Age svayaM sUtrakAra kheNge| yaha kAla kA saba se sUkSma aMza hai / isase hI samasta pramANoM kI AlikA AdikoM kI - u. pakkhe, mAse, uU. ayaNe,) samaya, paliyA, mAna, prANa, ste, sa1, bhuDUta, mAtra, 55, mAsa, tu, ayana, (saMvacchare, juge) satsa2, yuga, (vAsasae) va zata, (vAsasahasse) 1'sahasa, (vAsasayasaharase) 15zata sasa (ma.) (puvvaMge, pune) pU , pU (DiyaMge, tuDie,) truTitain, burita, (aDaDaMge, aDaDe) 58in, 258, (avavaMge, avave) bhavana, 11, (huhuaMge, huhue) in, 4, (uppalaMge, uppale) 75in, G59 (paumaMge, paume) 5mAna, 55, (galiNaMge, Nalige) navina, nalina, (atyaniUraMge) ma1i , (atthani Ure) ani52, (auU) mayutain, (aue) ayuta, (nauaMge, nae) nayutAMza, nayuta, (pauaMge) pra-in, (13e) prayuta, (cUTiaMge) yUxiin, (cUriyA) yUlita, (sImapaheliaM) 25 pratision, (sIsapaheliyA) praDevi, (paliovame) pakSyA5ma, (sAgarovame) saa||15m, (osappiNI) asa4 e0, (ussappiNI) si!i, (poggalapariyaTTe) purasa52. patta, (aIyaddhA) atAtAddhA, (aNAgayaddhA) mana matAddhA, (savvaddhA) sarvAnI, A krame padone upanyAsa kare tenuM nAma pUrvAnu pUrvI che. kALanA sauthI sUkSama aMzanuM nAma "samaya" che. sUtrakAra pote ja tenuM svarUpa AgaLa , samajAvAnA che. te samayane AdhAre ja AvalikA Adi kALa pramANenI a0 75 For Private and Personal Use Only
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra anuyogadvArasUtre tvAt prathama nirdiSTaH, AMvalikA iyaM hi asaMdhyeyaH samayaniSpayate / Ana eka ucchrAsaH saMkhyeyA''tralikArUpaH, upalakSaNAsaMkhyevAvalikArUpo niHshvaaso'pipraayH| pANa:-saMkhyeyAvalikArUpayorucchAsaniHzvAsayoH kAlaH, stokA-saptaprANAtmakaH, lavAsaptastokAtmakaH, muhUtaH saptasaptatilavAtmakA, ahorAtrA triMzanmuhUrtAtmakA, pakSA=paJcadazAhorAtrarUpaH, mAsA pakSadvayarUpaH, RtuH mAsa. iyarUpaH, ayanam RtutrayAtmakam , saMvatsaraH apanadvayAtmakaH, yugaM-paJcavarSAtmakam , varSazataM=viMzatiyugAtmakam , varSasahasram , varSazatasahasram-zataguNitaM sahasraMzatasahasraM-varSANAM zatasahasraM varSazatasahasraM-lakSavarSANi, pUrvAGgam caturazItilakSatpatti hotI hai isaliye sUtrakAra ne sarva prathama isakA upanyAsa kiyA hai| asaMkhyAta samayoM ko eka AvalikA hotI hai / saMkhyAna AvalikAoM kA eka ucchvAsa hotA hai / isI prakAra saMkhyAta AvalikA rUpa eka nizvAsa hotA hai / saMkhyAta AvalikA rUpa jo ucchvAsa nizvAsa kA kAla hai vahI prANa hai sAta prANoM kA eka stoka hotA hai / sAta sto. koM kA eka lava hotA hai| satahattaralavoM kA eka muhUrta hotA hai| tI. sa muhUrtoM kA eka ahorAtra hotA hai / 15 ahorAtra kA eka pakSa hotA hai / do pakSoM ko eka mAsa hotA hai| do mahInoM kI eka Rtu hotI hai| tIna RtuoM kA eka ayana hotA hai| do ayanoM kA eka saMvatsara hotA hai| pAMca varSa kA eka yuga hotA hai / vIsa yugoM kA eka sau varSa hotA hai| dazaptau varSoM kA eka varSasahasra hotA hai / sau hajAra varSoM kA eka lAkha varSa hotA hai| caurAsI lAkha varSoM kA 1 pUrvAza hotA hai| gaNatarI karI zakAya che, tethI ja sUtrakAre sauthI pahelAM samayano upanyAsa karyo che. asaMkhyAta samayanI eka AvalikA thAya che. saMkhyAta Avali gAnA me ni:zvAsa (ni:zvAsa pramANa 15) thAya che. sapyAta maalikAo rUpa je ucchavAsa niHzvAsane kALa che, tenuM nAma ja prANa che. sAta prAne eka staka thAya che sAta stokane eka lava thAya che. 77 lavanuM eka muhUrta thAya che. 30 muhUrtanuM eka ahorAtra (dinarAtri) thAya che 15. ahorAtranuM eka pakSa (pakhavADiyuM) thAya che. be pakSene eka mAsa thAya che. be mAsanI eka Rtu thAya che. traNa RtunuM eka ayana thAya che. be ayAnuM eka saMvatsara (varSa) thAya che pAMca saMvatsarane eka yuga thAya che. vIsa yuganA zatavarSa thAya che dasa se varSapramANa kALane varSa sahastra kahe che. sa hajAra (lAkha) varSa pramANa kALane lAkhavaSe kahe che 84 lAkha varSonuM eka For Private and Personal Use Only
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org anuyogavandrikA TIkA sUtra 137 aupanidhikIkAlAnupUrvInirUpaNam 595 varSAtmakam, pUrvam caturazItyA laoNrguNite caturazItikakSAtma ke'Gke yAvatI saMkhyA labhyate tatpamANam , sA saMkhyAca-saptatikoTilakSANi SaTpaJcAzacakoTisahasrANi (70560000000000) varSANAm / uktaMca " punassa u parimANaM, sayarI khalu hu~ti koDilakkhAu / chappaNNaM ca sahassA, boddhamA vAsakoDINaM // " chAyA-pUrvasya tu pariNAma sAtiH khalu bhavanti kottilkssaaH| SaTpaJcAzacca sahasrANi boddhavyA varSakoTInAm ||iti|| idamapi caturazItyAlajharguNitaM truTitAGga bhavati / truTitAGga hi caturazItyAla:guNitaM sadekaM truTitaM bhavati / truTitaM ca caturazItyAlakSairguNitaM sadekam aTaTAI bhavati / caturazItyAlaguNitaM ca aTaTAGgamekamaTaM bhvti| evameva itaH prabhRti caurAsI lAkhapUrvAGga kA pUrva hotA hai| isameM varSoM kI saMkhyA 7056000, 000,0000 itanI AtI hai / yahI bAta "puvassa u parimANaM" ityAdi gAthA dvArA prakaTa kI hai / ina varSoM meM 84 lAkha kA guNA karane para jo saMkhyA AtI hai vaha truTitAGga kA parimANa hai / truTinAMga parimANa meM caurAsIlAkha kA guNA karane para eka truTita hotA hai / eka truTita ko 84 lAkha se guNA karane para 1 aTaTAGga hotA hai| eka aTaTAGga ko caurAsI lAkha se guNA karane para eka aTaTa hotA hai| 1 aTaTa pramANa meM caurAsI lAkha se guNA karane para 1 eka avavAGga hotA hai| 1 avavAGga meM 84 lAkha kA guNA karane para eka azva hotA hai| isI prakAra Agera zIrSaprahelikA taka ke pramANoM meM aise hI karate cale jAnA cAhiye / arthAt 1 avava meM caurAsI lAkha se guNA karane para 1 huhukAGga, 1hu. hukAna meM caurAsI lAkha se guNA karane para1 huhuka, 1 huhuka meM caurAsI pUrvIga thAya che, ane 84 lAkha pUrvAnuM eka pUrNa thAya che. eka pUrvanA 70590000000000 varSa thAya che. me pAta sUtramAre " puvassa u parimANaM" chatyAdi sUtramA baa2| ghaTa 4 // che. 84 sAtha pUrIna 28 truTitAMga thAya che eTale ke 70560000000000 varSane 84 lAkha vaDe guNavAthI jeTalAM varSa Ave che, teTalAM varSa pramANu kALane eka truTitAMga kahe che 84 lAkha truTitAMganuM eka truTita thAya che. 84 lAkha truTitenuM eka aTaTAMga thAya che. 84 lAkha aTaTanuM eka avavAMga thAya che. 84 lAkha avavAnuM eka avava thAya che. eka avavanA 84 lAkha gaNa karavAthI eka hukAMga pramANa kALa bane che. 84 lAkha hekaganuM eka huka bane che For Private and Personal Use Only
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra pUrva pUrva caturazItyAlakSezcaturazItyAlakSazca guNitam uttarotaramekaikaMkAlapramANaM yAvat zIrSaprahelikAntaM bodhyam / zIrSaprahelikAyAH svarUpamaGkata evaM bodhyam-75,82. lAkha se guNA karane para 1 utelAGga eka utpalAGga meM caurAsI lAkha se guNA karane para eka utpala, 1 utpala meM 84 lAkha se gugA karane para 1. padmAGga, 1 pamAGga meM caurAsI lAkha se guNA karane para eka padma eka pa. ma meM 84 lokha se guNA karane para 1 nalinAja, 1 nalinAGga meM caurAsI lAkha se guNA karane para 1 nalina 1 nalina meM 84 se guNA karane para 1 artha nipUrAGga eka artha nipUgar3a meM caurAsI lAkha se guNA karane para 1 artha nipUra 1 arthanipUra meM 84 lAkha se guNA karane para eka ayutAMga 1ayunAMga meM 84 lAkha se gugA karane para 1 ayuna, 1 ayuna meM 84 lAkha se guNA karane para 1 nayunAMga 1nayutAGga meM 84 lAkha se guNA karane para 1 nayuna 1 nayuna meM 84 lAkha se gugA karane para 1 prayunAna 1. 1prayunAGga meM 84 lAkha se guNo karane para 1prayuta, 1 prayuta meM84 lAkha se guNA karane para eka cUli kAGga, 1 cUli kAGga meM caurAsI lAkha se guNA karane para cUlikA eka eka cUlikA meM 84 lAkha se gugA karane para 1 zIrSa prahelikA aura eka zIrSa prahelikAGga meM caurAsI lAkha se guNA karane para 1 zorSaprahelikA kA pramANa hotA hai / isa zIrSapahelikA ke aMko " hakane 84 lAkha vaDe guNavAthI eka u5lAMga thAya che. 84 lAkha u5lAMgene eka utpala kALa thAya che 84 lAkha ulanuM eka paDyAMga thAya che. ane 84 lAkha paDyAMganuM eka paddha thAya che. tene 84 lAkha gaNuM karavAthI eka nalinAMga thAya che. eka nAlinAMganA 84 lAkha gaNuM karavAthI eka nalina Ave che. nalinanA 84 lAkha gaNAM karavAthI eka arthanipUrAMga Ave che eka arthanipUraMganA 84 lAkha gaNAM karavAthI eka arthanipUra Ave che, eka arthanipUranA 84 lAkha gaNuM karavAthI eka ayutAMga, eka ayutAMganA 84 lAkha gaNa karavAthI eka acUta, eka amRtanA 84 lAkha gaNuM karavAthI eka nayutAMga, eka nayutAMganA 84 lAkha gaNuM karavAthI eka nayuta, eka nayutanA 84 lAkha gaNuM karavAthI eka prayutAMga, eka prayutAMgane 84 lAkha gaNAM karavAthI eka prayuta, eka prayutanA 84 lAkha gaNuM karavAthI eka cUlikAMga, eka cUlikAMganA 84 lAkha gaNa karavAthI eka cUlikA, eka cUlikAnA 8i4 lAkha gaNAM karavAthI eka zIrSa prahelikAMga ane eka zIrSa prahelikAMganA 84 la kha gaNAM karavAthI eka zIrSaprahelikA nAmanA kALanuM pramANa Ave che. For Private and Personal Use Only
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 137 mopanidhikIkAlAnupU/nirUpaNam 597 63,25,30,730,10,24,11,57,97,35,69,97,56,96,40,62, 18, 96,68,480,8018,32,96, etadagre catvAriMzaduttaraikazatasaMkhyakAni zUnyAni (140) niksseptvyaani| tadevaM zIrSaprahelikAyAM caturnavatyadhikazatasaMgakAni aGkasthAnAni bhavanti / anena pUrvoktena kAlamAnena keSAMcid ratnaprabhAnArakANAM bhavanapativyantaramurANAM suSamaduSpamArakasambhavinAM naratirazcAM ca yathAsaMbhavamAyuSo mAnaM bhavati / etasmAcca parato'pi saMkhyeyaH kAlo'sti, kintu tasya atizayajJAnavanitAnAM chamasthAnAmasaMvyavahAryatvAt , sarpapAzupamayAva vakSyamANatvAca mehoktH| kiM tarhi ? upamAmAtrapratipAdyAni palyopamAdInyeva / tatra palyopamasA. kA pramANa 7582632530730102411, 57973569,,9756964. 06218966848080183296, aura isake 140 zUnya rakhane se i. tanA hotA hai / isa samasta aMko kI saMkhyA kA yoga 194 aMka pramANa hotA hai| isa pUrvokta kAla pramANa se kinaneka ratnaprabhAgata nArakoM kI tathA bhavanapati, vyantara devoM kI aura suSamaduSamAraka meM utpanna hue manuSya tiyo kI yathAsaMbhava Ayu kA pramANa kahA jAtA hai| isase Age bhI saMkhyAta kAla hai| parantu vaha yahAM joM nahIM kahA gayA hai / usakA kAraNa yaha hai ki ekato vaha atizayajJAna varjita jo chadmastha prANI haiM unake dvArA asaMgavahArya hai / tathA dUsare sarSapa Adi kI upamA dekara mUtrakAra Age use isI zAstra meM svayaM kaheMge bhii| upamA mAtra dekara jinakA svarUpa samajhAyA jA sakatA hai aise palyopama uparanA kaNakane AdhAre eka ziSaprahelikAnAM varSonI gaNatarI karavAmAM Ave te 14 AMkaDAnI saMkhyA Ave che. te saMkhyA nIce pramANe che7582632530730102411579735997169640621896684808 0183ra96 A 54 AMkaDA upara jamaNI tarapha 140 zUnya mUkavAthI je 196 AMkaDAnI saMkhyA Ave che, te saMkhyA eka zirSaprahelikAnAM varSo batAve che. A pUrvokta kALapramANane AdhAre keTalAka ratnaprabhA narakanA nArakonA, bhavanapati denA, vyantara denA, ane suSamaduSama ArAmAM utpanna thayelA manuSyanA yathAsaMbhava AyunuM pramANa kahI zakAya che. zIrSa. pahelikAnI AgaLa paNa saMkhyAta kALa che. paraMtu ahIM tenuM kathana karavAmAM AvyuM nathI kAraNa ke te atizaya jJAnavajIta chaghastha jIve dvArA asaMkhya vahArya che-chagha ja dvArA tene vyavahAramAM upayoga thaI zake tema nathI satrakAra sarSa pa (sarasava) AdinI upamA dvArA te kALapramANenuM AgaLa upara nirUpaNa karavAnA che. upamA dvArA ja jenA svarUpane samajAvI zakAya For Private and Personal Use Only
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra garopame vkssymaannsvruup| dazamAgaropamakoTAkoTipramANAtlavasarpiNI, tAvanmAnaiva utsarpiNI / anantA avasarpiNyutsapiNyaH pudgalaparivartaH / anantAH pudgalaparA. partA ajiitaaddhaa| anAgatAddhA'pyanantapudgalaparAvarttamAnaiva bodhyaa| atItA'nA. gatavartamAnakAlasvarUpA saddhiA / iyaM pUrzanupUrNa / pazcAnupUrga tu 'sarvAddhA' ityAramya 'samayaH' ityantA bodhyaa| anAnupUrvI tu-samayaH' ityAdyArampa 'saddhiA' aura sAgaropama jo kAla haiM unheM sUtrakAra Age pragaTa kareMge / daza sAgaropama koTi koTi kA 1eka avasarpiNI kAla aura itane hI praNAma ghAlA eka utsarpiNI kAla hotA hai| eka pudgala parAvarta kAla ananta a. vasarpiNI utsarpiNI kAla kA hotA hai| tathA jo atItAddhA-kAla hotA hai usameM ananta pudgala parAvarta hote haiM / arthAt ananta pudgalaparA. voM kA eka atItAddhA kAla hotA hai / isI prakAra jo anAgatAddhA kAla hotA hai vaha bhI ananta pudgala parAvarto kA hotA hai| tathA jo sarvAddhA kAla hai vaha atIta anAgata aura vartamAna kAla ina tInoM kA saMmilita rUpa hotA hai| isa prakAra yaha pUrvAnupUrvI hai| tathA savAddhA se lekara samaya paryanta jo vyutkrama se inakI sthApanA-vinyAsa-karanA hai vaha pazcAnusUrI hai| yahI pAta (se kiM taM pacchANupuSvI ?) he bhadanta ! pa. zcAnupUrvI kyA hai isa prazna ke uttara meM (sambaddhA aNAgayaddhA jAva sa. mae) ina padoM dvArA pragaTa kI gaI hai| (se taM pacchANupuvvI) isa prakAra ema che evAM 55makALa ane sAgaropama kALanuM svarUpa sUtrakAra AgaLa prakaTa karavAnA che. dasa sAgaropama kerikeTine eka avasarpiNI kALa thAya che ane utsarpiNI kALanuM paNa eTaluM ja pramANa kahyuM che. anaMta avasa kiALane eka pudgalaparAvarta kALa thAya che. anata pudgalaparAvartana eka atItADhA-kALa thAya che eTale ke anitAddhAmAM anaMta pudgalapasavatakALa hoya che. e ja pramANe anaMta pudgalaparAvIne eka anAgatAddha kALa thAya che. je saddha kALa che te atIta, anAgata ane vartamAna, A traNe kALanA saMmilitakALa rUpa hoya che. A prakAranuM vanupUrvInuM svarUpa che. have pazcAnu pUvInuM svarUpa prakaTa karavAmAM Ave che - prala-se kiM pacchANuputrI?) bhagavan ! pazcAnupUvInu113541 uttara-(savvAddhA, aNAgayaddhA jAva samara) Halgi, manAtAyAta UlaTA kama samaya paryantanA pade vinyAsa (sthApanA) karo, tenuM nAma pAnuSI cha. (se taM pacchANupunvI) 241 prA2nu pazcAnuvI, 135 the. For Private and Personal Use Only
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 137 pauSanidhika kAlAnupUrSInirUpaNam 599 ityAmAnAmanyo'nyAbhyAse ye anantA bhaGgA bhavanti, seSu AdyantarUpabhaGgakadvayavivakSAmapahAya sarvamaGgaguNanAmiSA bodhyaa| atra kAlavicArasya prastutatvAta samayAdezvakAlatvena prasiddhatvAt anuSAto vineyAnAM samayAdikAlajJAnaM bhavat, iti prakArAntareNa kAlAnupUrvImAha-'ahavA' ityaadinaa| athavA aupanidhikI kAlAnupUrvI pUrvAnupUryAdibhedena trividhA prjnyptaa| tatra-pUrvAhapUrvI-ekasamayayaha pazcAnupUrvI kA svarUpa hai| (se kiM taM aNANupuvI?) he bhadanta? anA nupUrvI kA kyA svarUpa hai ? ____ utsara-(eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe aNaMtagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabhAso dUruvRNo) anAnupUrvI meM samayAdi padoM kA ekara kI vRddhipUrvaka upanyAsa kiyA jAtA hai, phira bAda meM Apasa meM inakA guNA kiyA jAtA hai| isa prakAra guNA karane para jo ananta bhaMgarUpa-rAzi utpanna hotI hai usameM se Adi aura anta ke do bhaMga ghaTA diye jAte haiM / isa prakAra se anAnupUrvI ananta bhaMgAtmaka hotI hai| yahAM kAla kA vicAra prastuta hai aura samayAdika kAlarUpa se prasiddha haiN| isa liye ziSyoM ko samayAdirUpa kAlakA AnuSaMgikarUpa se jJAna ho jAve isaliye sUtrakAra prakArAntara se kAlAnupUrvIkA kathana karate hai-(ahavA ovaNihiyA kAlANuputvI tivihA paNNattA) athavA aupanidhikI kAlAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai (taM jahA) jaise (puvANupubdhI pacchANuputrI, aNANupuvvI) pUrvAnupUrbha, pazcAnupUrvI aura anaanupuurvii| ___ uttara-(eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe aNaMtagacchagayAe seDhIe aNNamagambhAso dUsavUNo) anAnubhavI mAM samayAhi pahAnI me sanI vRddhithI upanyAsa karavAmAM Ave che. tyAra bAda ApasamAM (aMdara aMdara) temanA gaNa (temane guNAkAra) karavAmAM Ave che. A prakAre guNAkAra karavAthI je anaMta bhaMgarUpa rAzi utpanna thAya che temAMthI zarUAtane ane antana eka, ema be aMge ochAM karavAmAM Ave che. A prakAre anAnapUrva anaMta bhaMgarUpa hoya che. ahIM kALane adhikAra cAlI rahyo che ane samayAdika kALarUpe prasiddha che tethI ziSyane samayAdi rUpa kALanuM AnuSaMgika rUpe jJAna thaI jAya te hetuthI sUtrakAra kAlAnupUrvAnA svarUpanuM anya prakAra ni35 42 -(ahavA ovaNihiyA kAla'NuputvI tivihA paNNatA) ayAmopanidhihI mAnuSI 3 ||2nii hI che. (taM jahA) te tra] praa| nIya pramANe che-(putvANupuThavI, pacchANupuThavI, aNANuputrI) - pUrvAnI , pazcAta pUvI ane anAnupUva. For Private and Personal Use Only
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 600 anuyogadvArasUtre sthitikaH- ekaH samayaH sthitiryasya dravyavizeSasya sa tathAbhUto dravyavizeSo bodhyaH / evameva dvisamayasthitikavisamayasthitiko yAvadazasamayasthitikaH saMkhye yasamayasthitiko'saMkhyeya samayasthitikazca dravyavizeSaH pUrvAnupUrvI bodhyA / pazcAnupUrvItuasaMkhyeyasamaya sthitiko yAvadeka samayasthitikazca / anAnupUrvI tu ekasamayasthitikAdhArabhya asaMkhyeyasamayasthitikAnAmanyonyAbhyAse'saMkhyeyA bhaGgA bhavanti teSu AdyantarUpabhaGgakadvayavivakSAmapahAya sarvabhaGgaguNanAmikA bodhyA / iyamopanidhikI kAlAnupUrvI bodhyA / etadevAha' se taM ovaNihiyA' ityAdi / saipA aupanidhi ' ( se kiM taM putrANuputrI) he bhadanta ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara- ( putrANuputrI) pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai(emaDie, dusamayahie, nisamayahie jAba dasa samaya saMvijjasamagrahie asaMkhijjalamayahie ) eka samaya kI sthitivAlA, do samaya kI sthitivAlA, tIna samaya kI sthitivAlA yAvat daza samaya kI sthitivAlA saMkhyAtasamaya kI sthitivAlA asaMkhyAta samaya kI sthitibAlA jitanA bhI dravya vizeSa hai vaha saba pUrvAnupU hai| (se kiM taM pacchANupuccI) he bhadanta ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? (asaMkhiusamayahie jaba egasamaryA ie pacchANuputhvI) asaMkhyAtasamaya kI sthitivAle dravya se lekara ekasamaya taka kI sthitivAlA jo dravya vizeSa hai vaha pazcAnupUrvI hai| ( se taM pacchA puccI ) yaha pazcAnupUrvI kA svarUpa hai| (se kiM taM aNANuputhvI ?) he bhadanta anAnupUrvI kA prazna- (se kiM taM putrANuputrI) he bhagavan ! pUrvAnupUrvInu sva35 Thevu che ? uttara- (puvvANuputrI) pUrvAnupUrvI sva35 mA anu che - ( egasamayaTTiie, dusamyaTTiie, tisamayadvizya jAya dasasamaya TThaie, saMkhijja samaya iie, asaMkhijja samaryATThaie) me samayanI sthitivAjAM meM samayanI sthitivAjA, traNathI laIne dasa pantanI sthitivALAM, sa`khyAta samayanI sthitivALAM ane asaMkhyAta samayanI sthitivALAM jeTalAM dravyavizeSA tee pUrvAnupUrvI rUpa che, - ( me kiM taM pacchANupuvI 1) he bhagavan ! pazca nupUrvI nuM sva35 hevu che? uttara- (asaMkhijjasa mayaTThaie jAna egasamayaTThaie pacchANupuvvI) asabhyAta samayanI sthitivALathI laIne eka samaya pantanI sthitivALAM je dravyavishess| che, te pazcAnupUrvI 35 che ( se taM pacchANupuvvI) yA prabhAranaM pazcAnupUrvI nuM sva35 che. prazna-1 prazra - ( se hi taM aNANuputhvI ?) he bhagavan ! anAnupUrvI sva3pa Thevu che hai For Private and Personal Use Only
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 138 utkIrtanAnupUrvInirUpaNam 6.1 . kI kAla nupUrvI / itthaM kAlAnupUrvI samApteti sUcayitumAha-' se taM' ityAdisaiSA kAlAnupUti ||puu. 137 / atha pUrvoktAmutkIrtanAnupUrvI pratipAdayitumAha mUlam -se kiM taM ukittaNANupuvI? ukittaNANupuvI tivihA paNNattA, taM jahA-puvANupuvI pacchANupuvI aNANuputrI / se kiM taM puvANupuvI ? puvANuputrI-usabhe ajie saMbhave abhiNaMdaNe sumaI paumappahe supAse caMdappahe suvihA sIyale sejase vAsukyA svarUpa hai ? ( eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe asaMkhijjagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvRNo aNANupuvvI) uttara-eka se lekara asaMkhyAta taka ekara kI vRddhi karate hue asaMkhyAtazreNi mAMDo, phira ina zreNiyoM meM paraspara meM guNA kara do aura usa utpanna asaMkhyota bhaMga rUpa mArAzi meM se Adi aMta ke do bhaMgoM-pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI rUpa do bhaMgoM aura avaktavyaka bhaMgoM ko kama kara do-yahI anAnupUrvI kA svarUpa hai| (se taM ovaNihiyA kAlANupubbI-se taM kAlANupuvvI) isa prakAra aupanidhikI kAlAnupUrvI hai| isake samApta hote hI pUrvaprakrAnta kAlAnupUrvI kA kathana samApta ho gayA // 0 137 // uttara-(eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe asaMkhijjaga gayAe seDhIe annamannambhAso dUruvUNo aNANupuvvI) methI ra asabhyAta panta / ekanI vRddhi karatAM karatAM asaMkhyAta zreNI sudhInAM dravyono upanyAsa karavAmAM Ave che tyAra bAda te zreNIone parasparamAM guNAkAra karavAmAM Ave che ane A prakAre je asaMkhyAta bhaMga rUpa mahArAzi utpanna thAya che, temAMthI Adi ane antanA be bhAMgAo-pUrvAnumUvI ane pazcAnu pUvI rUpa be bhAMgAo-bAda karavAmAM Ave che A prakAranuM anAnupUvInuM svarUpa che (se taM aNANupurva) ma sopalipichI manAnupUvI che. (se taM ovaNihiyA kAlANuputvI-se taM kAlANupuvvI) mA prA2nuM mopanivihI sAnu5vIna svarUpa che. tenA svarUpanuM kathana samApta thatAnI sAthe ja pUrva prakrAnta kAlAnupUvInA svarUpanuM kathana paNa samApta thAya che. sU0137 a0 76 For Private and Personal Use Only
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 602 anuyogadvArasUtra puje vimale aNaMte dhamme saMtI kuMthU are mallI muNisuvvae NamI ariDaNemI pAse baddhamANe / se taM puvaannupuvvii| se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANuputrI-vaddhamANe jAva usame / se taM pcchaannupuvii| se kiM taM aNANupuThavI? aNANupuvI-eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe cauvIlagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso duruuvuunno| se taM agaannupuvii| se taM ukittaNA. nnupubii|suu0138|| chAyA-atha kA sA utkIrtanAnupUrvI ? utkIrtanAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anaanupuurvii| atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvIRSabhaH ajitaH saMbhavaH abhinandanaH supatiH padmaprabhaH supArzvaH candraprabhaH suvidhiH zItalaH zreyAMsaH vAsupUjyaH vimalaH anantaH dharmaH zAntiH kunthuH araH malliH munisuvrataH namiH ariSTanemiH pAzvoM varddhamAnaH / saipA pUrvAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI? anAnupUrvI-etasyAmeva ekAdikAyAmekotarikAyAM caturviMzatigacchagatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso dviruponaH / saipA anaanupuurvii| saipA uskIrtanAnupUrvI ||suu0 138 // TIkA-' se ki taM' ityAdi atha kA sA utkIrtanAnupUrvI ? iti shissyprshnH| uttarayati-utkIrtanaM kathanam abhidhAnoccAraNamiti yAvat , tasya AnupUrvI anuparipATiH pUrvAnupUryAdi. aba sUtrakAra pUrvokta utkIrtanAnupUrvI kA pratipAdana karate haiM'se kiM taM ukittaNANupuvvI ? ityaadi| zabdArtha-he bhadanta ! (se kiM taM ukittaNANugubdhI ?) pUrva prakAnta utkIrtanAnupUrvI kA svarUpa kyA hai ? uttara-(ukittaNANupubbI tivihA paNNatA) utkIrtanAnupUrvI tIna have sUtrakAra pUrvokta ukIrtanAnupUrvAnA svarUpanuM nirUpaNa kare che... "se kiM taM ukkittaNANupuvvI" tyAha zahAtha-(se ki ta ukttiNANupuvI ?) 3 pan / pUrva sla sii. rtAnAnupUrvInuM svarUpa kevuM che? uttara-(ukittaNANupuvvI tivih| paNNattA-taMjahA) jAta nAnuSI nA For Private and Personal Use Only
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 138 utkIrtanAnupUrvInirUpaNam bhedena trividhA prjnyptaa| tatra-pUrvAnupUrvI-RSabhAdi varddhamAnAntA / sarvapathamotpannAd RSabhasya prathamamurAdAnam / tadanantaraM krameNa ajitAdaya uktaaH| pazcAnupUrvI tuprakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) usake ve prakAra ye haiM-(puvvANuputrI, pacchANuputrI, aNANupuvvI) pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / utkIrtana zabda kA artha nAma kA uccAraNa karanA aisA hai / isa utkItana kI jo paripATI hai usakA nAma utkIrtanAnupUrvI hai| (se ki taM puvvANupubbI) pUrva prakAnna pUrvAnupUrvI kyA hai ? / ___uttara-(usabhe ajie saMbhave abhiNaMdaNe, tumaI, paumappahe, supAse, caMdapahe, suvihI, sIbale, sejjaM se, vAsupujje, vimale, aNate, dhamme, saMnI, kuMthU, are, mallI, muNisudhae, NamI, ariTTaNenI, pAse, vaddhamANe, se taM puvANupucI) RSabha, ajila, saMbhava, abhinaMdana, sumati, padmaprabha, supArzva, caMdraprabha, suvidhi, zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAnti, kunthu, ara, mallI, munisuvrata, nami, ariSTanemi, pArzva, aura varddhamAna / isa prakAra paripATirUpa se nAmo. ccAraNa karanA isakA nAma utkIrtanAnupUrvI kA prathama bheda pUrvAnupUrvI hai| RSabhanAtha saba se prathama utpanna hue haiN| isaliye unakA prathama nAmoccAraNa kiyA hai| tadanantara kramazaH anya ajita Adi hue haiM isaliye unakA nAmoccAraNa huA hai| pazcAnupUrvI meM barddhamAna ko nIya pramANa 12 4cha-(puvANupuThavI, pacchANupuvvI, aNANupuvvI) (1) pUrvAnupUvI, (2) 5zva nupUvI ana (3) manAnupUvI. "manu yA 42vu" mero zrIna mAhIta nanI (nAma uccAraNa karavAnI) je paripATI (paddhati) che, tenuM nAma utkIrtanAnupUvI che. prazna-(se kiM taM puvANupurI') lagavan ! pUrvAnupUvI nus135 cha ? uttara-(usabhe, saMbhave, caMdappahe. suvihI, sIyale, sejjaMse, vAsupujje, vimale, aNaMte, dhamme, saMtI, kuMthU, are, mallI, muNisuvvae, NamI, ariDaNemI, pAse, vaddhamANe, se taM puvvANupuvvI) apana, malita, sama, maninana, bhumati, pamana, supAzva prana, suvidhi, zItala, zreyAMsa, pAsunya, vibhata, ananta, yama, zAnti, nyu, 12, bhasI, munisunata, nabhi, mari. STanemi, pArzva ane vardhamAna, A prakAre paripATI rUpe nAmeccAraNa karavuM tenuM nAma pUrvAnumUvI che. te utkIrtanAnupUvInA prathama bheda rUpa che. bASabhanAtha bhagavAna sauthI pahelAM thaI gayAM hovAthI temanA nAmanuM uccAraNa sauthI pahelAM karavAmAM AvyuM che. tyAra bAda ajita Adi tIrthakare kramazaH thaI gayA hovAthI temanA nAmanuM kamazaH uccAraNa karAyuM che, For Private and Personal Use Only
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 604 anuyogadvArasUtra varddhamAnAdi RpamAntA bodhyA / anAnupUrvI tu-RSamAdivardhamAnAntAnAM caturvi zatipadAnAmanyo'nyAbhyAse AdhantarUpamaGgakadvayavivakSAmapahAya bhaGgA vidhAtavyAstadAtmikA bodhyaa| nanu aupanidhikyA dravyAnupUA asyAzca ko bhedaH ? ucyate, tatra hi dravyANAM vinyAsamAtrameva pUrvAnupUrvyAdibhAvena cintitam / atra tu teSAmeva tathaivotkIrtanaM kriyate-ityetAvanmAtreNa etayomedo bodhyaH / nanu astyevaM tathA'. pyatra zAstre Avazyakasya prastutatvAdatrApi sAmAyikAghadhyayanAnAmevotkIrtanaM yuktam, Adi karake-RSabhapada ko anta meM uccarita kiyA jAtA hai| tathA anAnupUrvI Adi ke RSabhapada se lekara antima varddhamAna taka ke cau. vIsa padoM kA paraspara meM guNA karane para aura guNitarAzi meM se Adi anta rUpa bhaMga vaya kI vivakSA ko kama karane para jitane bhaMga bacate haiM una bhaMga svarUpa hotI hai| zaMkA-aupanidhikI dravyAnupUrvI se isa meM kyA bheda hai? uttara-aupanidhikI dravyAnupUrvI meM dravyoM kA kevala vinyAsa hI pUrvAnupUrvI AdirUpa se vicArita hotA hai aura isa utkIrtanAnupUrvI meM unhI dravyoM kA AnupUrvI AdirUpa se nAmoccAraNa kiyA jAtA hai| zaMkA--isa zAstra meM Avazyaka kA prakaraNa hone se isa AnupUrvI meM bhI sAmAyika Adi adhyayanoM kA hI utkIrtana karanA ucita thA pazcAnupUrvInuM svarUpa A prakAranuM che-upara je krame nAmeccAraNa karAyuM che tenA karatAM UlaTA krame nAmoccAraNa karavAthI pazcAnupUrvI bane che. temAM vardhamAnathI laIne RSabha paryantanA padonuM uccAraNa karAya che. A rIte "vardhamAna" pada paheluM ane "Sabha" pada chelaluM Ave che. anAnupUvImAM zarUAtanA RSabha padathI laIne chellA vardhamAna parvatanA 24 pada para. sparanI sAthe guNAkAra karavAmAM Ave che ane tethI je mahArAzi Ave che temAMthI Adi ane anta rU5 be bhaMgane bAda karavAmAM Ave che. A be bhage bAda karavAthI je aMge bAkI rahe che, te aMge rUpa anAnupUrvI hoya che. zaMkA-aupanidhikI dravyAnupUrvI karatAM A utkIrtanAnupUrvamAM zuM taphAvata che? uttara-panidhikI dravyAnupUrvamAM dravyane kevaLa vinyAsa ja pUrvAnupa Adi rUpe karavAmAM Ave che, paratuM A utkIrtanAnupUrvImAM te eja vaccenuM AnupUrvI Adi rUpe uccAraNa karavAmAM Ave che. zaMkA-A zAstramAM Avazyaka adhikAra cAlato hovAthI A AnupUvImAM sAmAyika Adi adhyayanuM ja utkIrtana (uccAraNa) karAyuM hata For Private and Personal Use Only
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 139 gaNanAnupUrvInirUpaNam kathamapakrAntAnAmRSamAdInAmutkIrtanaM kRtam ? iti cedAha-idaM zAstraM sarvavyApakamityAdAvevam uktam / tatsamarthayitumeva RSamAdInAmupAdAnaM kRtam / RpabhAdInAM tIrthakartRtvAttannAmoccAraNe sakalamapi zreyaH prApnoti jana iti yuktameva teSAM bhagavatAM nAmoccAraNam / evaM vidhasthale'nyatrApyevameva samAdheyamiti / prakRtamupa saMharannAha-' se taM' ityAdi / saiSA utkIrtanAnupUrvI // 0138 / atha pUrvoktAmeva gaNanAnupUrvI nirUpayitumAhamUlam-se kiMtaM gaNaNANupuvI? gaNaNANupubbI tivihA paNNattA, taM jahA-puvANupuvIpacchANupubbI annaannuputrii|se kiM taM puvvANupuvI ? puvANupuvI-ego, dasa, sayaM, sahassaM, dasa sahassAI, to phira apakrAnta-prakaraNa bAhya-RSabha AdikoM kA utkIrtana sUtrakArane kyoM kiyA? uttara--yaha to pahile hI kahA jA cukA hai ki yaha zAstra sarva vyApaka hai| so isI bAta kA samarthana karane ke liye yahAM RSabhAdikoM kA utkIrtana kiyA hai| ye RSabha Adi tIrtha kartA haiN| inake nAma kA uccAraNa karane vAlA manuSya samasta zreyako pA letA hai| ataH unake nAma kA uccAraNa karanA yukta hI hai| dUsare aura bhI isI prakAra ke sthaloM meM aisA hI samAdhAna samajhanA caahiye| isa prakAra se yaha utkIrtanAnupUrvI hai| sUtrastha bAkI pada sugamya haiM ataH unakA bhinna bhinna rUpa se artha nahIM likhA hai|suu0 138 // te ucita gaNAta tene badale aprakriAnta (prakaraNanA viSayathI bAhya evAM) kaSabha AdikanuM utkIrtana sUtrakAre zA kAraNe karyuM che? uttara-e vAta te pahelAM ja kahevAmAM AvI cukI che ke zAstra sarvavyApaka che. eja vAtanuM samarthana karavAne mATe ahIM kaSabhAdikenuM utkIrtana (nAmenuM uccAraNa) karavAmAM AvyuM che. A aSabha Adi tIrtha. karee tIrthanI sthApanA karI hatI. temanAM nAmanuM uccAraNa karanAra manuSyanuM dareka prakAre zreya ja thAya che. tethI temanAM nAmanuM uccAraNa karavuM ucita ja gaNI zakAya A prakAranAM bIjAM sthAnamAM paNa A prakAranuM ja samAdhAna samajavuM. A prakAranuM utkIrtanAnupUrvInuM svarUpa che A sUtramAM AvelAM bAkInAM padene artha sugama hovAthI ahIM temanuM, vadhu spaSTIkaraNa karavAmAM AvyuM nathI. sU0138 For Private and Personal Use Only
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 606 anuyogadvArasUtra sayasahassaM, dasa sayasahassAI, koDI, dasa koDIo, koDIsayaM, dasa koddisyaaii| se taM puvANupubbI / se kiM taM pacchANupuvI? pacchANupuvI-dasa koDisayAiM jAba ego se taM pcchaannupuvvii| se ki taM aNANupuvI? aNANupudhI-eyAe ceva egAiyAe eguttariyA ra dasakoDisayagacchagayAe seDIe annamannabbhAso duruuvuunno| se taM annaannupugii| se taM gaNaNANupuThavI ||suu0139|| chAyA-atha kA sA gaNanAnupUrvI ? gaNanAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathApUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI-eko, daza, zataM, sahasraM, daza sahasrANi, zatasahasraM, daza zatasahasrANi, koTiH, dazakoTayaH, koTizataM, dezakoTizatAni / saiSA pUrNanupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI pazcAnupUrvI dazakoTizatAni yAvadekaH / saipA ezcAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI 1 anAnupUrvI etasyAmeva ekAdikAyAmekotarikAyAM dazakoTizatagacchagatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso dvirUponaH / saiSA anaanupuurvii| saiSA gaganAnupUrvI |mu0 139 // TIkA-' se kiM taM' ityAdi atha kA sA gaNanAnupUrvI ? iti prshnH| uttarayati-gaNanAnupUrvI pUrvAnupUryAdibhedena trividhA / tatra-ekAdidaza koTizavAntApUryAnupUrvI dazakoTizatAye gaNanAnupUrvI kA kyA svarUpa hai-isa bAta ko aba sUtrakAra spaSTa karate haiM -"se kiM taM gaNagANupuccI ?" ityaadi| zabdArtha- (se kiM taM gaNaNANupuvvI) prazna-- he bhadanta ? gaNanAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara--(gaNaNANupubbI tivihA paNgattA) gaganAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai ! (taMjahA) jaise (putvANupuccI pacchANupuccI, aNANupuvvI) have sUtrakAra gaNanAnupUrvAnA svarUpanuM nirUpaNa kare che"se kiM taM gaNaNANupuvI" tyA: zahAtha-(se kiM taM gaNaNANupuvI?) u san ! AzunAnu pUtInu varUpa kevuM che? uttara-(gaNaNANupuvvI tivihA paNattA) nApUrvI prA2nI 44 cha-(jahA) te 42 / nIya pramANe che-(puvANupubyo, pacchANupuvvI, aNANupubbI) (1) pUrvAnubhUtI', (2) pazcAnupUtrI mAne (3) samAnupUI. For Private and Personal Use Only
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 139 gaNanAnupUrvI nirUpaNam 607 kAntA pacAnupUrvI tathA etasyAmeva ekAdikAyAmekottarikAyAM dazakoTizatagacchagatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso dvirUponaH - anAnupUrvI, vyAkhyA pUrvavat pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI (se ki taM puNvANupu0vI) he bhadanta ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara -- ( putrANupu0vI) purvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai( ego) eka (dasa) daza (sayaM) sau (sahassaM) hajAra (dasa saharasAI) daza hajAra (sasaharulAI) lAkha ( dasasaya saharasAI) daza lAkha (koDI) karor3a (dasa koDIo) dasa karor3a (koDIsa) artha, (dasa koDisayAI) dasa artha (setaM pucANuputhvI) yaha pUrva prakrAnta pUrvAnupUrvI hai| (se kiM taM pacchANupu0bI) he bhadanta ! gaNanAnupUrvI ke bheda rUpa pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara -- (pacchANupuccI) pazcAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai / (dasa koDisayAI jAva ego) dasa arba se lekara vyutkrama se eka taka ginanA (setaM pacchA puccI) so pazcAnupUrvI hai| (se kiM taM aNANuputhvI) he bhadanta ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? (aNANupubbI) anAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai -- (eyAe ceva emAiyAe eguttariyAe dasa koDisacyAe sedIe annamannanbhAso duruvRNo) eka se lekara prazna - ( se kiM taM puvvANupuvvI ? ) he bhagavan ! pUrvAnupUrvAnuM sva35 Thevu che? chatta2 - (puvvANupuvvI) pUrvAnupUrvI sva35 yA abhAra che - ( ego) me4, (dasa) hasa, ( sayaM) se|, (sahassaM ) unnara, ( dasasaharasAI) isa umara, (sayasaharasAI) lAbha, ( dasasaya saharasAI) isa sAbha, (koDI) 513, (dasa koDIo ) isa reDa, ( koDI sayaM) amana, (dasa koDIsayAI) hasa bhaya, (se taM putrANupubbI) tyAhi 3 janA 42vI tenu' nAma pUrvAnupUrvI che. prazna - (se kiM taM pacchANupuvvI ?) he bhagavan gaNunAnupUrvInA jIbha leha rUpa pazcAnupUrvInuM svarUpa kevu' che ? EUR712-(953109831) 4algyal'g' 2934 zu usled 2-(zaistsayAI jAva ego) isa amanyI sardhane asA ubhe sudhInI gAyutarI 42vI ( se taM pacchAguputrI) tenu' nAma pazcAnupUrvI che. prazna-1 - ( se kiM taM aNANupubvI ? ) he bhagavan ! gaNunAnupUrvInA bhI leha rUpa anAnupUrvInuM svarUpa kevu che ? uttara- (aNANupuvvI) manAnupUrvInu svaya yA prakAra che - (eyAe caiva egAiyAe eguttariyAe dasa ko DisyagacchanayAe seDhIe annamannanbhAso dUrUvUNa ) For Private and Personal Use Only
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 608 anuyogadvArasUtre atroktAH saMkhyA upalakSaNamAtram , ana ito'nyA api saMbhApamAnAH saMkhyA avgntvyaaH| utkIrtanAnupUrvA nAmamAtrotkIrtanaM kRtam, atra gaNanAnupUrtyA tuekAdi saMkhyAnAmabhidhAnaM kRtamiti bodhyam / prakRtamupasaMharannAha-' se taM' ityAdi / saiSA gaNanAnupUrvI ||muu0 139 // atha prAguddiSTAmeva saMsthAnAnupUrvImAhamUlam-se kiM taM saMThANANupuvI ? saMThANANuputvI tivihA paNNattA, taM jahA-puvANupuvI pacchANupuvvI annaannupuvii| se kiM taM puvANupuvI ? puvvANupuvI-samacauraMse niggohamaMDale sAdI khuje vAmaNe huDe / se taM puvaannupuvii| se kiM taM pacchANupuvI ? pacchANupuvI-DaMDe jAva cauraMse / se taM pacchANupuvI / se kiM taM aNANupuvI ? aNANupubI eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe cha gacchagayAe seDhIe annamannabhAlo duruuvuunno| se taM annaannupuvii| sA esA saMThANANupuvI sU0 140 // chAyA-atha kA sA saMsthAnAnupUrvI ? saMsthAnAnupUrvI trividhA prAptA, tadyathApUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI-samacaturasraM nyagrodhamaNDalaM sAdi kubjaM vAmanaM huNDam / saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI-huNDaM yAvat samacaturasram / saiSA pazcAnupUrvI / atha kA daza koTizataka kI eka eka kI vRddhivAlI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara meM guNA karane para aura utpanna usa mahArAzi meM se bhaMga iya kI vivakSA ko kama karane para avaziSTabhaMgAtmaka (se taM aNANupu. bbI) anAnupUrvI hai (se taM gaNaNANupuvvI) isa prakAra yaha gaNanAnupUrvI kA svarUpa hai ||luu0 139 // ekathI laIne dasa abaja paryantanI eka ekanI vRddhivALI zreNImAM sthApita saMkhyAne parasparanI sAthe guNAkAra ( sajana) karIne je aMgenI mahArAzi utpanna thAya che temAMthI Adi ane antanA be bhaMgAne bAda karavAthI je bhage, bADI 27 cha,te mAna (se ta' aNANuputrI) manAnuSI 35 gapAmA bhAve cha. (seta gaNaNANupuvvI) mA 42 AyunAnupUrvAnu 2135 cha. / / 2013 / / For Private and Personal Use Only
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 140 saMsthAnAnupUrvInirUpaNam sA anAnupUryo? bhanAnupUrtI-etasyAmeva ekAdikAyAmekonarikAyAM cha gacchagatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso dviruuponH| saiSA anApUrtI / saipA sNsthaanaanupuurvii||suu.140|| TIkA-' se kiM taM' ityAdi. atha kA sA saMsthAnAnupUrvI ? iti prshnH| utarayati-saMsthAnAnupUrvI saMsthAnAni prAkRtivizeSAH, tepAmAnupUripATI saMsthAnAnupUrvI AkRtivizeSarUpANi / saMsthAnAni jIvAnIbhedena yadhapi dvividhAni tathApi 'samacauraMse' ityAyabhidhAnena jIpasambandhInye va tAni yodhyAni iyaM saMsthAnAnupUryapi pUrvAnupUryAdimedena trividhA proktA : tatra-pUrganupUrvI-samacaturasram-samaM nAbheruparyadhazca sakalapuruSalakSaNopetAvara yatayA caturasram anyUnAdhikAzcatasraH asrayaH-koNA yasya tat aba sUtrakAra pUrvokta saMsthAnAnupUrvI kA svarUpa kathana karate haiM-- "se kiM taM saMThANANuputrI" ityaadi| zabdArtha-- (se ki taM saMThANANupuruSI ?) he bhadaMta ! pUrvaprakrAnta saMsthAnAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? ___uttara-- (saMThANANupubdhI tivihA paNNattA) saMsthAnAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai (taM jahA) ve prakAra ye haiM -- (putrANuputrI, pacchANuputhvI, aNANu puvvI) pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI (se kiM taM purANupuvvI) pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara-(puvvANupuJcI) pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai-(samacauraMse, niggohamaMDale, sAdI khujje vAmaNe huMDe) samacaturasra saMsthAna, nyagrodhamaMDala saMsthAna, sAdisaMsthAna, kuja saMsthAna, vAmana saMsthAna, have sUtrakAra pUrvokta saMsthAnAnupUrvInuM nirUpaNa kare che" se ki ta saMThANANupucI ?" tyAha zahA- (se kiM ta' saMThANANupuvI ?) sAvana ! pUti ssthaanaanavInuM svarUpa kevuM che ? utta2-(saMThANANupuvvI tivihA paNNattA) sasthAnAnubhUtI' yAnI 4sI cha. (tajahA) te / nIya prabhA che-(puTavANupuThavI pacchANuputvI aNANuvvI) (1) pUrvAnunI (2) pazcAnunI bhane (3) mAnAnupUrvA -( se kiM ta pujANupuJco ? ) bhASa! pUrvAnupUrvAnu 2135 yu cha? uttara-(puvANuputrI) pUrvAnumAnu 2135 mA prA2nuche-(samaca uraMse, nimohamaMDale, sAdI, khujje, vAmaNe, huMDe) sabhayatu25 saMsthAna, nyazrIdhabhasa saMsthAna, sAdi saMsthAna, kuja saMsthAna, vAmana saMsthAna ane kuMDa saMsthAna, a0 77 For Private and Personal Use Only
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 610 anuyogadvArasUtre caturasram | anayoH karmadhArayaH / tulyArohapariNAhaH sampUrNalakSaNopetAGgopAGgAvayavaH svAlASTAdhikazatocchrAyaH sarvasaMsthAneSu mukhyaH paJcendriyajIvazarIrAkAravizeSa aura huMDa saMsthAna / AkRti vizeSa kA nAma saMsthAna hai / ina saMsthAnoM kI jo paripATI hai usakA nAma AnupUrvI hai / yadyapi ye saMsthAna jIva aura ajIva ke saMbandhI hone se do prakAra ke haiM to bhI " isa prakAra ke kathana se yahA~ jIva saMbandhI hI grahaNa kiye gaye haiM / jisa saMsthAna meM nAbhi se Upara ke aura nIce ke samasta avayava sAmudrika zAstra ke anusAra apane 2 pramANa se yukta hoM, hInAdhika na hoM usakA nAma sama'catusra hai, " samaM catusram yas tat samacaturasram " yaha isakI vyutpatti hai / isakA tAtparya yaha hai ki isa saMsthAna meM jitane bhI zarIra ke nAbhi se Upara nIce ke aMga upAMga rUpa avayava hote haiM ve saba samasta lakSaNoM se sahita hote haiN| nyUnAdhika bhAva inameM nahIM hotA hai zarIra ke cAroM kone isameM barAbara hote haiM / isa saMsthAna meM Aroha aura pariNAha - utAra caDhAva - ekasA hotA hai| sAmudrika zAstra meM suhAvane zarIra ke jitane bhI lakSaNa kahe gaye haiM ve saba lakSaNa isa saMsthAna vAle zarIra ke aMga aura A krama saoNMsthAnA vinyAsa karave tene saMsthAnAnupUrvInA prathama bheda rUpa pUrvAnupUrvI kahe che. sasthAna eTale AkAra A AkAronI je paripATI tenuM nAma Anu pUrvI che jo ke A sasthAna jIva ane ajIva viSayaka hAvAne kAraNe mukhya e prakAranuM hAya che, parantu " samacauraMse " tyahi jIvasa badhI sa`sthAnAne grahaNa karavAmAM Avela che, ho dvArA yahIM samacaturaskrU sa'sthAna je saMsthAnamAM (AkAra vizeSamAM) nAbhinI nIcenA ane nAbhinI uparanAM samasta avayave sAmudrika zAstramAM khatAvyA pramANenA tapeAtAnAM pramANavALAM hAya che--hIna athavA adhika pramANavALAM hAtAM nathI, te saMsthAnane samacaturasra saMsthAna kahe che. tenI vyutpatti A pramANe thAya che-- " samaM catusram yasya tat samacaturasram " mA uthananA lAvArtha nIce AbhASe che--A sasthAnamAM nAbhinI uparanAM ane nacenAM samasta aMga upAMge samasta lakSaNeAthI yukta DAya che. koI paNa aMga upAMga nyUna athavA adhikapramANuvALuM hatuM nathI, pazu sapramANa hAya che temAM zarIranA cAre khUNuA kharAkhara hAya che A sasthAnamAM ArAhu ane avarAha-caDhAva ane utAra-eka sarakhA haiAya che. sAmudrika zAstramAM suMdara zarIranA jeTalAM lakSaNeA kahyAM che, te badhAM lakSaNA A zarIranA aMgaupAMgAmAM jovAmAM Ave che. A sasthA For Private and Personal Use Only
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 140 saMsthAnAnupUrvInirUpaNam 62 ityarthaH / nyagrodhamaNDalam = nyagrodho vaTavRkSaratadvanmaNDalaM yasya tattathA, yathA-nyagrodha upari sampUrNa vivo'dhastanabhAge puna rna tathA tathedamapi nAbherupari vistarabahulaM zarIralakSaNoktapramANabhAgam, adhastu hInAdhikapramANaM vijJeyam / sAdiAdiriha utsebAkhyo nAbheradhastano dehabhAgI gRhyte| AdinA= nAbheradhastanakAyalakSaNena saha vartate iti sAdiH / yadyapi sarvazarIramAdinA saha vartate tathApi sAditva vizeSaNAnyathA'nupapacyA viziSTa evaM pramANalakSaNopapanna Adiriha gRhayate, tata pAMgoM meM rahA karateM haiM / apane aMgula se isa saMsthAna vAlA zarIra 108 aMgula kI U~cAIvAlA hotA hai / yaha saMsthAna samasta saMsthAnoM meM mukhya hotA hai / aura yaha paMcendriya jIva ke zarIrakA eka vizeSa AkArarUpa hotA hai / nyagrodhamaNDala nyagrodha nAma vaTavRkSa kA hai| isake samAna jisakA maMDala ho arthAt jisa prakAra nyagrodha- vaTavRkSa Upara meM saMpUrNa avayavoMvAlA hotA hai aura nIce vaisA nahIM hotA, usI prakAra yaha saMsthAna bhI nAbhi se Upara meM bahuta vistAravAlA hotA hai aura nAbhi se nIce hInAdhika pramANavAlA hotA hai aise saMsthAna kA nAma nyagrodha maMDala hai / sAdi-nAbhi se nIce kA jo utsedha nAma kA deha bhAga hai vaha yahAM Adi se grahaNa kiyA hai| nAbhi se nIce kA bhAga kAyarUpa Adi ke sAtha jo rahatA hai usakA nAma sAdi hai / yadyapi samasta zarIra Adi sahita hote haiM to bhI saMsthAna kA jo sAdi vizeSaga navALA manuSyanI UMcAI tenA 108 AMgaLapramANa hoya che. A sasthAna badhAM sthAnAmAM mukhya (zreSTha) gaNAya che. ane A sasthAna pa'cendriya jIvanA zarIranA eka AkAravizeSa rUpa hAya che. nyagrodhama'Delasa sthAna-vaDanA vRkSane nyagrodha kahe che. te vaDanA jevu' je saMsthAna (AkAra) hAya che te saMsthAnanuM nAma nyagrodhamaDalasa sthAna che. jema vaDanA uparanA bhAga sa'pUrNa avayaveAvALA hAya che, paNa nIce evA hAtA nathI, eja pramANe A sasthAna nAbhithI uparanA bhAgamAM ghaNA vistAra vALu' hAya che, parantu nAbhinI nIcene bhAgamAM nyUnAdhika pramANavALuM hoya che. mATe A prakAranA sasthAnanuM nAma nyagrodhamaDala sasthAna che. sAkrisa sthAna nAbhinI nIcenA je utsedha nAmanA zarIranA bhAga che, tene ahI. " Adi'' pada vaDe grahaNa karavAmAM Avela che. nAbhithI nIcena je bhAga kAyarUpa AddhinI sAthe rahe che tenuM nAma 'sAhi ' che. le ! samasta zarIra Adi sahita ja hoya che, chatAM paNu ahI je bhrApti vizeSaNu lagA For Private and Personal Use Only
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 612 anuyogadvArasUtre uktm-utsedhbhulmiti| atredamukta bhavani-yatsthAnaM nAbheradhaH pramANopapannamuSI ca hInaM tatsAdIti bodhyam / kuja-yatra saMsthAne ziro grIvaM hastapAdAdikaM ca yathoktapramANalakSagopetam , udarAdimaNDalaM ca yathoktapramANarahitaM tat kubjAminyucyate / vAmanam-yatra tu hRdayodarapRSThaM sarvalakSaNopetaM zeSaM tu hInalakSaNaM tad vAmanam-kunaviparItamityarthaH / huNDam =patra saMsthAne sarve'pyavayavAH prAyo lakSaNaviruddhA bhavanti, tatsaMsthAnaM hunnddmityucyte| caturasrasaMsthAnasya samastalakSarakhA hai vaha anyathAnupapatti ke bala se viziSTa pramANalakSaNopeta Adi se hI saMbaMdhita hotA hai| isIliye utsedhabahula aisA kahA hai| isakA tAtparya yaha hai ki nAbhi se nIce kA bhAga jima saMsthAna meM bahuta vistAravAlA hotA hai aura nAbhi se Upara kA bhAga hIna hotA hai vaha saMsthAna sAdi hai| kubja jipta saMsthAna meM zira, grIvA, hAtha, paga Adi yathokta pramANavAle hoM aura udara Adi kA maMDala yathokta pramANa se vihIna ho vaha kubja saMsthAna hai / vAmana-jisa saMsthAna meM hRdaya, udara aura pITha ye samasta lakSaNoM se yukta hoM aura bAkI ke avayava hIna lakSaNavAle ho usakA nAma vAmana saMsthAna hai / yaha saMsthAna kubja se viparIta hotA hai|hunndd saMsthAna-jisa saMsthAna meM samasta avayatra prAyaH lakSaNahIna hote haiM usakA nAma huNDa saMsthAna hai| samacatusra saMsthAna samasta lakSaNoM se DavAmAM AvyuM che, te anyathAnupattinA baLathI viziSTa pramANa lakSaNe peta Adi vaDe ja saMbaMdhita hoya che. tethI ja tene utsadha bahule kahyuM che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-je saMsthAnamAM nAbhinI nIceno bhAga ghaNuM vistAravALe hoya, paraMtu nAbhinI uparane bhAga hIna mANavALe hoya che, te saMsthAnane sAdi saMsthAna kahe che. kusaMsthAna-je saMsthAnamAM zira, grIvA, hAtha, paga Adi aMge zAstrokta pramANavALAM hoya, paraMtu udara Adi aMge yakta pramANathI vihIna hoya che, te saMsthAnane kusaMsthAna kahe che. vAmanaHsaMsthAna-je saMsthAnamAM hRdaya, peTa, ane pITha, A aMge samasta lakSaNethI yukta hoya che, paraMtu bAkInAM avaye hIna lakSaNavALAM hoya che, te saMsthAnane vAmana saMsthAna kahe che. A saMsthAna kuja saMsthAna karatAM viparIta lakSaNovALuM hoya che. haMDasaMsthAna-je saMsthAnamAM zarIranAM badhA avayavo yathAkta lakSaNavALAM hevAne badale viparIta lakSavALAM hoya che, te saMsthAnane saMsthAna 4 che.. For Private and Personal Use Only
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 140 saMsthAnAnupUrvInirUpaNam 613 NopetatvAta mukhyatvam / tataH zeSANAM yathAkramaM hInatvAd dvitIyAditvaM bodhyam / saiSA pUrzanupUrvI bodhyaa| pazcAnupUrvI tu, huNDAdi caturasAntA bodhyA / tayA-caturasrAdi huNDAntAnAM padAnAmanyonyAbhyAso dviruuponH| AdyantarUpadvayabhaGgakavitrakSAmapahAya ye bhaGgAste-anAnupUrvIti / nanu yadItthaM saMsthAnAnupUrvI mocyate, tarhi saMhananavarNarasasparzAyAnupUryo'pi vaktavyAH syuH, tathA sati AnupUkaH prAg dvAsaptatitamasUtroktadazasaMkhyakatvameva parihIyeta, evaM ca AnupUrvAH dazavidhatva yukta hotA hai isaliye usa meM mukhyatA hai| zeSa pramANopeta-lakSaNoM se yathAkrama hona haiM imaliye una meM amukhyatA dvitIyatA Adi hai| yahI pUrvaprakrAnta pUrvAnupUrvI hai / huNDa saMsthAna se lekara samacaturastra saMsthAna taka pazcAnupUrvI hotI hai / tathA samacaturana se lekara huNDa saMsthAna taka ke padoM kA parasvara meM guNAkarane para aura usa guNina rAzi meM Adi aMta ke bhaMgadvaya kI vivakSA kama karane para jo bhaMga hote haiM una bhA svarUpa amAnupUrvI hotI hai / zaMkA-yadi isa prakAra se saMsthAnAnupUrvI Apa kahate haiM to saMhanana, varNa, rasa, sparza AdikoM kI bhI AnupUrviyAM Apako kahanI cAhiye / isa prakAra se AnupUrviyAM kahane para jo72 veM satra meM " AnupUrviyAM daza hotI haiM " aisA kahA hai so usa saMkhyA meM hI AtI hai| samacaturastra saMsthAna samasta lakSaNethI yukta hoya che. tethI temAM pradhAnatA mAnIne tenuM kathana pahelAM karavAmAM AvyuM che. bAkInAM saMsthAne zAstrokta lakSaNe karatAM kramazaH ochAM ochAM lakSaNo dharAve che tethI te saMpAnane gauNa gaNIne temanuM kathana samacaturansa saMsthAnanuM kathana karyA bAda karavAmAM AvyuM che. A prakArane kathanane je kama che tene ja ahIM pUrvAnupUrvI rUpa gaNavAmAM Avela che. huMDa saMsthAnathI laIne UlaTA krame samacatu sa paryatana saMsthAnene krama rAkhavAthI pazcAnupUrvI rUpa bIjI saMsthAna nupUrva bane che anAnupUrvI-samacaturansa saMsthAnathI laIne huMDasaMsthAna paryantanI eka ekanI vRddhivALI zreNimAM sthApita saMsthAnone parasparanI sAthe guNAkAra (saMjana) karavAthI je guNitarAzi Ave temAMthI Adi ane antanA be bhagone bAda karavAthI je bhaMgasamUha bAkI rahe che, te laMgasamUha rUpa anAnupUvI hoya che. za-2 mA prare bhA5 sasthAnAnupUvIrnu 4thana 42 chau, to sahanana, varNa, rasa, sparza AdikanI AnupUrvI enuM Ape kathana karavuM joIe A prakAre AnupUvI o kahevAmAM Ave te 72mAM sUtramAM "AnupUrvIe dasa hoya che," A prakAranuM je kathana karyuM che te kevI rIte saMmata mAnI zakAya? For Private and Personal Use Only
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org dRzya anuyogadvArasUtre kathanamasaMgatam ? iti cedAha pUrvI kamAnupUrvyA dazavidhatvaM no saMkhyAyA niyAmakam api tu upalakSaNamAtram / ato dazavidhAnupUrvyatiriktA anyA api saMbhAvyamAnA AnupUrvyaH sudhiyA svadhiyA vibhAvanIyAH // mru0 140 // atha sAmAcAryAnupUrvI mAha " mUlam - se kiM taM sAmAyArI ANupuvvI ? sAmAyArI ANupuvvI tivihA paNNattA, taM jahA- putrANuputrI pacchAnuputrI aNANupuvI / se kiM taM puvAnupuvI ? puvvANuputhvI - icchAgAro, micchAgAro, tahakkAro AvastiyA, nisIhiyA, ApucchaNA, paDipucchaNA, chaMdaNA, nimaMtaNA, uvasaMpayA / se taM putrANuputrI se kiM taM pacchANupuddI ? pacchANupuvI-uvasaMpayA jAtra icchAgAro / se taM pacchANuputrI | se kiM taM aNANuputrI ? agANuputrI - eyAe caiva egAiyAe eguttariyAe dasagacchgayAe seDhIe annamannanbhAso durUvUNo se taM aNANupuvvI / se taM sAmAyArI ANupu0trI / sU. 141 / chAyA - atha kA sA sAmAcAryAMnupUrvI ? sAmAcAryAMnupUrvI trividhA majJaptA, tadyathA- pUrvAnupUrvI pacAnupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI - icchAkAraH, mithyAkAraH, tathAkAraH, Avazya kI, naiSedhikI, ApacchanA, pratipacchanA, chandanA, - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uttara pahile jo AnupUrvI meM daza prakAratA prakaTa kI hai vaha saMkhyAta kI niyAmakatA rUpa se prakaTa kI hai, kintu vaha to upalakSaNa mAtra se kahI hai / isaliye daza prakAra kI AnupUrviyoM se bhI atirikta aura bhI anupUrviyAM saMbhavita hotI haiM aisA isase bhAva nikalatA hai| isaliye aisI AnupUrviyoM ko buddhi zAlI jana apanI buddhi se uddhAvita karaleM / sUtra " 140 " uttara-pahelAM AnupUrvI mAM je dasa vidhatA prakaTa karavAmAM AvI che te sakhyAtanI niyAmakatA rUpe prakaTa karavAmAM AvI nathI, paNa te tA upa lakSaNa mAtranI apekSAe prakaTa karavAmAM Avela che, tethI dasa prakAranI AnupUrvI sivAyanI khIjI AnupUrvI e paNa sabhavita haiya che, evA te kathananA bhAvArtha samajavA tethI buddhizALI mANasAe evI AnupUrvI Ane pAtAnI buddhithI ja udbhAvita karI levI joIe, sU.140nA For Private and Personal Use Only
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 141 sAmAcAryAnupUrvInirUpaNam 615 nimantraNA, upasaMpat / saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI, pazcAnupUrvIupasaMpada yaavdicchaakaarH| saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnu pUrvI-etasyAmeva ekAdikAyAme kottarikAyAM dazagacchagatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso dvirUponaH / saiSA anAnupUrvI / saiSA sAmAcAryAnupUrvI // 50 141 // TIkA-se ki taM' ityAdi atha kA sA sAmAcAryAnupUrvI ? iti shissymshnH| sAmAcAryAnupUrvIsamAcaraNaM samAcAraH ziSTajanAcaritaH kriyAkalApaH, sa eva sAmAcArI, svArthavyaJ, pitvAnDIp, tadrUpA AnupUrvI sAmAcAryAnupUrvI / sA hi pUrvAnupUrvyAdi aya sUtrakAra sAmAcArI AnupUrvI kA kathana karate haiM -- "se kiM taM sAmAyArI ANupucI" ityAdi / zabdArtha--(se kiM taM sAmAyArI ANupucI) he bhadanta ! pUrvaprakAnta sAmAcArI AnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara-(sAmAyArI ANupudhI tivihA paNNattA) sAmAcArI AnupUrvI kA tAtparya hai ziSyajanoM dvArA Acarita kriyAkalApa rUpa samAcAra / yaha samAcAra hI svArtha meM vyaJ pratyaya aura GIS hone se sAmAcArI aisA bana jAtA hai| isa sAmAcArI rUpa jo AnupUrvI hai| vaha sAmAcArI AnupUrvI kahI jAtI hai| yaha AnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) jaise (puvvANuputrI,pacchANupuSI, aNANupuvvI)pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI aura anaanupuurvii| (se kiM taM puvvANupubdhI) he bhadanta! pUrvApUrvI sAmAcArI kyA hai? have sUtrakAra sAmAcArI AnupUrvInuM nirUpaNa kare che" se kiM taM sAmAyArI ANupuThavI " tyA zA-(se kiM taM sAmAyArI ANupuvvI 1) mApan ! bhUta sAmAcArI AnupUvanuM svarUpa kevuM che? uttara-(sAmAyArI ANupuvvI tivihA paNNattA, taMjahA) ziSya dvArA Acarita kriyAkalApa rUpa samAcArane sAmAcArI AnupUrvI kahe che. te samA cAra ja sAmAcArI rUpa hovAthI tenuM nAma sAmAcArI paDayuM che. A sAmAcArI rUpa je AvI che tene sAmAcArI AnupUvI kahe che. tenA nAye pramANe traya ra 4aa cha-(puvvANupuvI pacchANupuvI, aNANupuvvI) (1) pUrvAnupUvI, (2) 5zvAnu yUvI mana (3) manAnubhUtI. prazna-(se kiM taM puvvANupubI') mApana ! pUrvAnupUvI sAmAyArInu svarUpa kevuM che ? For Private and Personal Use Only
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre bhedena trividhA prajJaptA / tatra pUrzanupUrvI icchAkAraH, mithyAkAraH, tathAkAraH, tatra-icchAkAraH-icchAyA balAbhiyogamantareNa karaNam ||1||mithyaakaar: mithyA yadetanmayA''caritaM tadasaditi manasi karaNam / kasmiMzcidakRtye karmaNi kRte sati bhavyenaivaM vicintyate -yadidaM mayA kRtaM tad bhagavatA'nuktatvAt mithyAbhUnam , ato mayedaM duSkRtaM kRtamityevaM yadasakriyAto nivRttiH sa mithyAkAra iti bhaavH||2|| uttara - (pudhANupuyI) pUrvAnupUrvI sAmAcArI isa prakAra se hai(icchAgAro micchAgAro, tahakkAro AvassiyA nisIhiyA, opucchaNA' paDipucchaNA chaMdaNA' nimaMtaNA, upasaMpayA) icchAkAra, mithyAkAra, tathAkAra, AvazyakI, naiSedhikI, ApracchanA, pratipracchanA, chandanA, nimaMtraNA, aura upasaMpan / kisI kI jabardastI vinA vratAdika AcaraNa karane kI icchA karanA isakA nAma icchAkAra hai| mere pramAda Adi se akRtya kA sevana ho gayA hai vaha merA niSphala ho-asat ho aisA mana meM vicAra karanA isakA nAma mithyAkAra hai ! koI akRtya karma jaba bana jAtA hai| taba bhavyapuruSa mana meM aisA cintavana karatA hai ki jo yaha maiMne kiyA hai vaha bhagavAn dvArA anukta hone se mithyAbhUta hai / isaliye yaha duSkRtya hai aura yaha maiMne kiyA hai-aba Age nahIM karUMgA-isa prakAra uttara-(puvvANupuvvI) pUrvAnubhUtI sAmAyArInu 2135 mA prA2nu cha(icchAgAro, micchAgAro, tahakkAro, AvassiyA, nisIhiyA, ApucchaNA, paDipucchaNA, chaMdaNA, nimaMtaNA, vasaMpayA) 727 / 4 / 2, mithyA42, tathA42, AvazyakI, nadhi, AmachanA, pratipracchanA, chandanA, nimaMtraNa ane upasaMpat, A krame padane vinyAsa (sthApanA) kare tenuM nA pUrvAnupUrvI sAmAcArI che. have IcchAkAra Adi padone artha spaSTa karavAmAM Ave chekeInI baLajabarI vinA bahAranA koI paNa dabANa vinA-vAdika AcaravAnI IcchA karavI tenuM nAma IcachAkAra che. mArA dvArA pramAda Adine kAraNe A akRtyanuM je sevana thaI gayuM che, te mAruM akRtya niSphala (mithyA) he," A prakArane manamAM vicAra kare tenuM nAma mithyAkAra che. jyAre keI akRtyanuM sevana thaI jAya che tyAre bhavyapuruSa manamAM evuM cittavana kare che ke " A meM je karyuM che te bhagavAna dvArA anukta hovAthI mithyAbhUta che. tethI te duSkRtya rUpa ja che. evuM duSkRtya mArA vaDe sevAI gayuM che, paraMtu havethI huM tenuM sevana nahIM karuM, " A prakArane vicAra karIne asat kriyAothI dUra rahevuMevI kriyAo karatAM pAchAM haThavuM, tenuM nAma miththAkAra che. For Private and Personal Use Only
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 141 sAmAcAryAnupUrvInirUpaNam 617 takAra - sUtragAkhyAnAdau prastute gurubhiH kasmiMzcid vacasyudIrite sati yathA bhavantaH pratipAdayanti tathaicaita" dityevaM karaNam-vitarkamakRtyaiva gurvAjJA'bhyupagama ityarthaH // 3 // AvazyakI - jJAnAdyarthamupAzrayAdavazyaM bahirgamane samupasthite 'avazyamidaM kartavyamatoshaM gacchAmi' ityevaM yA guruM prati nivedanA sA AvazyakIti tAtparyam // 2 // naiSedhikI - niSeve bharA-naiSedhi kI upAzrayAd bahiH kartavyavyApAraM parisamApya punastatraiva pavizataH sAdhoH zeSasAdhUnAmuttrAsAdi-doSaparijihIrSayA bahirvyApAra niSedhena upAzraya pravezamracanam ||5|| ApracchanA = " bhadanta ! karomIda" vicAra kara asat kriyAoM se pIche haTanA unase dUra rahanA isakA nAma mithyAkAra hai| sUtra vyAkhazana Adi jaba ho rahA ho taba usa samaya gurujana jo koI bhI vacana uccarita kareM taba aisA kahanA ki jisa prakAra Apa kahate haiM vaha vaisA hI hai| isakA nAma tathAkAra hai / tAtparya graha hai ki fearka kiye binA hI gurudeva kI AjJA kA svIkAra karanA tathAkAra hai| Avazyaka kartavya karane ke liye upAzraya se bahirgamana yadi avazya kartavya rUpa meM upasthita ho taba avazyaM kartavyamidam ato gacchAmi' aisA khyAla karake guru se bAhara jAne kI AjJA prApta karane ke liye nivedana karanA isakA nAma AvazyakI hai| upAzraya se bAhira kartavya karma ko samApta karake jaba sAdhu upAzraya meM praveza kare, taba zeSa sAdhu janoM ko mere dvArA koI utvAsa Adi na ho isa prakAra ke khyAla se upAzraya meM apane praveza kI sUcanA denA isakA nAma naiSedhikI hai| 19 sUtranuM vyAkhyAna Adi jyAre cAlI rahyuM hAya, tyAre guru je 12nA kahe tene svIkArI levAM. huM gurudeva! Apa je kahe che te kharU ja che-- ApanI vAtayathA che, " yA prakaranAM vayanAnu' ubhyA 42 tenu' nAma tathAkAra che. eTale ke utarka karyAM vinA ja gurunI AjJAne svIkAra karavA tenuM nAma tathAkAra che. 66 "" AvazyakI-Avazyaka kanya karavAne mATe upAzrayamAMthI bahAra javAnuM le avazya utavya 3ye upasthita thAya, to " avazyaM kartavyamidam ato gacchAmi " A kArya avazya karavA caigya che, A prakArane vicAra karIne mahAra javAnI AjJA prazna karavA mATe gurunI AgaLa nivedana kavu' tenuM nAma AvazyakI che. upAzrayanI bahAranA kAryane patAvIne jyAre sAdhu upAzrayamAM praveza kare, tyAre te peAtAnA upAzrayamAM pAchAM pharavAnI sUcanA Ape che. A prakAre upa zramAM punaHpravezanI je sUcanA apAya che tene naiSaSikI kahe che. Ama karavAnuM kAraNa e che ke tenA AgamananI pratIkSA karatA bAkInA a. 78 For Private and Personal Use Only
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra mityevaM guruM prati pracchanam // 6 // pratipracchanA=kiMcitkarttavyamuddizya ziSyeNa pRSTaM guruH tatkArya kA dattAjJo'pi punaH kAryAraMbhasamaye kathayati-sA pratipacchanA athavA-grAmAntaragamanAya guruNAdiSTaH ziSyo gamanakAle yatpunarguruM pratipRcchati sA pratipacchanA evaM pratyekakArye'pi vodhyam' 17 // chandanA-sAdhuH svAnItAza nAghupabhogaviSaye gujJiyA 'paribhuGkSavedaM kuru mayi kRpAm ' ityevaM-yathArAnika manyasAdhUna prati AgrahaM karoti, sA chandanA // 8 // nimantraNA imaM-padArthamupa. he bhadanta ! maiM yaha kAma karatA hai isa prakAra se guru mahArAja se pUchanA isakA nAma ApracchanA hai| kisI kartavya kArya ko uddezya karake jaba ziSya gurujana se usa kArya ko karane kI AjJA prApta karane ke liye pUchatA hai, aura kArya kI AjJA hone para bhI kArya karane ke samaya meM guru se punaH pUchanA isakA nAma pratipacchanA hai| athavA dUsare grAma meM jAne ke liye gurudvArA AdiSTa huA ziSya java jAne lage to usakA kartavya hai ki vaha jAte samaya punaH guru mahArAja se pUche-isa prakAra ke pUchane kA nAma bhI pratipracchanA hai| yaha pratipracchanA pratyeka kArya meM bhI ho sakatI hai| sAdhu apane bhAga kA AhAra Adi ke liye yathA rAsnika anya sAdhuoM se guru kI AjJA prApta kara jo aisA Agraha sAdhuene tenA AgamananI khabara paDe che ane tenA dvArA kekane utrAya utpanna thavAnI saMbhAvanA rahetI nathI. .. mAchA -'he sagavan! humA ma 43 " ! prare guru mahAjane pUchavuM tenuM nAma ApracchanA che. pratipracchanA-keI kAma karavA mATe ziSya guru pAse AjJA mAge, ane te kAryanI gurUe AjJA ApyA chatAM paNa kArya karatI vakhate A pramANe gurune pharIthI pUchavuM tenuM nAma pratipracchanA che athavA-bIje gAma javAnI guru dvArA AjJA maLI hoya. chatAM paNa bIje gAma gamana karatI vakhate ziSe pharIthI gurunI AjJA levI joIe A prakAre pUrve AjJA prApta thaI gayA bAda gamana karatI vakhate gurune pharI je pUchavAmAM Ave che tenuM nAma pratipracchanA che pratyeka kAryamAM paNa A pratipracchanA saMbhavI zake che. chaMdanA-pitAnA bhAganA AhAradine bhejanAdi rUpe graDaNa karavAnI anya sAMgika sAdhuone vinaMti karavI tenuM nAma IdanA che. gurunI AjJA laIne te sAdhu yathAnika anya sAdhuone A pramANe Agraha kare For Private and Personal Use Only
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 141 sAmAcAryAnupUrvInirUpaNam labhyAhaM tubhyaM dAsyAmIti me bhAvo vartate ' ityevaM padArthaprApteH pUrvameva yatsAdhU nAmAmantragaM sA nimantraNA / uktaMca ___ "pubaggahieNa chaMdaNa nimaMtaNA hoI aggahieNaM" chAyA-pUrvagRhItena chandanA nimantraNA bhavatyagRhIteneti // 9 // tathA-upasammat="tvadIyo'ha" mityevaM rUpeNa zrutAdharthamanyadIyasattA'bhyupagamaH // 10 // iha dharmasya parAnupatApamUlatvAt icchAkArasya AjJAbalAbhiyogalakSaNaparo. patApavarjakatvAt prAdhAnyena prthmmupnyaasH| parAnupatApakenApi ca kathaMviskhalane karatA hai ki mujha para kRpA karake ise Apa grahaNa kariye-apane upayoga meM lAiye usakA nAma chaMdanA hai| padArtha prApti ke pahile hI jo anya sAdhujanoM se aisA kahanA ki isa padArtha ko lAkara maiM tumheM dUMgA isakA nAma nimaMtraNA hai| uktaM ca karake (puvvaggahieNa) ityAdi gAthA dvArA yahI bAta kahI gaI hai / zrunAdike artha ko sIkhane ke liye meM ApakA hI hU~ isa prakAra se anya sAdhu Adi kI AdhInatA svIkAra karanA isakA nAma upasaMpat hai| dharma parAnupatApamUlaka hotA haiarthAt dharma vahI hai ki jisa se-kisI bhI prANI ko kaSTa na ho| icchAkAra isI prakAra kA dharma hai| kyoMki isameM jinavratAdikoM ko AcaraNa karanekI icchA kI jAtI hai usameM para kI AjJA aura balA. bhiyoga kAma nahIM karatA hai| kyoMki ina se dUsare prANiyoM ko saMtApa che-"kRpA karIne Apa A AhAradine grahaNa kare ane tene upaga karo." A prakAranI sAdhu sAmAcArInuM nAma chedanA che. nimaMtraNa-padArthanI prApti thayAM pahelAM kaI paNa sAdhune kaI paNa anya sAdhu dvArA evuM je kahevAmAM Ave che ke amuka padArtha vaherI lAvIne huM Apane ApIza, A pramANe kaI paNa vastu lAvI ApavAno bhAva cha tema tetuM nAma nibhatraNA cha. "puvvaggahieNa" tyAdi sUtrapATha dvArA A vAta ja prakaTa karavAmAM AvI che. upasaMpata-kRtAdine artha zIkhavAne mATe "huM Apane ja chuM, " A prakAranAM vacane dvArA anya sAdhunI AdhInatAne svIkAra kare tenuM nAma upasaM5t che. - dharma parAnupatApamUlaka hoya che. eTale ke dharma tene ja kahI zakAya ke jenA dvArA koI paNa prANIne kaSTa na thAya IcchAkAra eja prakArano dharma che, kAraNa ke temAM je vratAdikenuM AcaraNa karavAnI IcchA karAya che, temAM anyanI AjJA athavA baLajabarI cAlI zakatI nathI, kAraNa ke evI AjJA For Private and Personal Use Only
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 620 anuyogadvArasUtra mithyAduSkRtaM dAtavyamiti tadanantaraM mithyAkArasyopanyAsaH / etau ya guruvacanapatipattAveva jJAtuM zakyau, guruvacanaM ca tathAkArakaraNenaiva samyak pratipannaM bhavatIti tadanantaraM tathAkArasyopanyAsaH / guruvacanaM svIkRtyApi ziSya upAzrayAd bahinirgamanakAle guruM pRSTvaira nirgacchan, atastathAkArAnantaraM gurupRcchArUpAyA Ava. zyaSayAH kathanam / bahinirgataH ziSyo naiSedhika pUrvakamevopAzraye pravizediti AvazyakyA anantaraM naiSedhikyAH kathanam / upAzraye praviSTaH sAdhurmurumApRcchayaiva sarvahotA hai yA ho sakatA hai| ataH vratAdikoM kI cAhanA meM AtmA kI nija icchA hI kAma karatI haiM / isaliye icchAkAra meM pradhAnatA hone se usakA yahAM sarva prathama upanyApta kiyA hai| dUsaroM ko anupatApaka hone vAle bhI gurujana dvArA kathaMcit vratAdika se skhalita hone para ziSyA. dijanoM ke liye mithyAduSkRta diyA jAtA hai isaliye icchAkAra ke bAda meM mithyA duSkRta kA pATha rakhA hai / icchAkAra aura mithyAduSkRta ve donoM guruvacanoM para vizvAsa rakhane para yA unakI svIkRti karane para hI jJAtuM zakya haiM isaliye gurumahArAja ke vacanoM kA svIkAra kiyA jAnA tathA kAra se hI jAnA jAtA hai isaliye mithyAkArake bAda tathAkAra kA pATha rakhA hai / guruvacana ko svIkAra karake bhI ziSya kA kartavya hai ki jaba vaha upAzraya se bAhara jAve to guru se pUchakara hI jAve isa bAta ko spaSTa karane ke liye tathAkAra ke bAda AvazyakI ane baLajabarI karavAmAM Ave te anya jIvane saMtApa thAya che ke thaI zake che. tethI vatAvikanI cAhanAmAM AtmAnI pitAnI ja IrachA kAryasAdhaka bane che. A prakAre IcchAkAramAM pradhAnatA hovAne kAraNe ahIM sauthI pahelAM uchAkArane upavAsa karavAmAM Ave che. jayAre kaI sAdhu keI akRtyanuM sevana kare che athavA vratAdikano bhaMga kare che tyAre anya jIne kaSTa nahIM ApanArA evAM gurujane dvArA mithyAdukRta devAmAM Ave che, tethI icchAkArane upavAsa karyA bAda mithyAkArane upanyAsa karavAmAM Ave che. IcchAkAra ane mithyAduSkata, A banene sAva tyAre ja hoI zake che ke jyAre gurunAM vacane para ziSyane vizvAsa hoya che. gurunA vacanano ziSya svIkAra kare che, e vAta tathAkAra vaDe ja jANI zakAya che. te kAraNe mithyAkAra pachI tathAkArane pATha rAkhavAmAM AvyA che. gurunA vacanane tathAkAra dvArA svIkAra karanAra ziSya upAzrayamAMthI ke Avazyaka kArya nimitta bahAra javA mATe gurunI AjJA levI joIe, eja vAtane spaSTa karavAne mATe tathAkAra pachI AvazyakIne pATha rAkhavAmAM AvyuM For Private and Personal Use Only
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 3D anuyogacandrikA TIkA sUtra 141 sAmAcAryAnupUrvInirUpaNam 621 manutiSThediti naSedhikyA anantaramApracchanAyAH kathanam / kiMcitkArya kartumadhyavasitaH pAptAjJo'pi ziSyaH kAryakaraNasamaye guruM punaH pRcchediti guroranumati prAptukAmaH kAraNapadarzanapUrvakaM punaHpRcchediti ApracchanAnantaraM pratipacchanAyAH kathanam / pratipRSTena gurugA'nujJAtaH ziSyosvasaMvibhAgaprAptAzanAdyAhAraparimogArtha paryAyajyeSThakrameNa sAdhUnAmantrayediti pratipacchanAnantaraM chandanAyA upanyAsaH / kA pATha rakhA hai| bAhara gayA huA ziSya naiSedhikIpUrvaka hI upAzraya meM praveza kare isa viSaya ko batAne ke liye AvazyakI ke bAda naiSe. ghikI kA pATha rakhA hai| upAzraya meM praviSTa huA ziSya jo kucha bhI kare vaha gurumahArAja kI AjJA lekara hI kare isa viSaya ko kahane ke liye naiSedhikI ke bAda ApracchanA kA pATha rakhA hai| kisI kartavya kArya ko karane ke liye ziSya guru mahArAja se pUche parantu ve yadi usa kArya ko karane kI AjJA deveM ziSya tatpazcAt punaH Avazyaka kArya ko karane ke liye guru mahArAja se Avedana kare aura usa kArya ko karane kI unase AjJA prApta karane ke liye pUche yaha saMbaMdha batAne ke liye ApracchanA ke bAda pratipracchanA kA pATha rakhA hai| guru mahArAja se AjJA prApta kara azanAdika ko lAyA huA ziSya usake paribhoga ke liye sAdara anya sAdhuoM ko AmaMtrita kare isa bAta ko che. upAzrayanI bahAra gayelA sAdhue nadhikIpUrvaka ja upAzrayamAM praveza karavuM joIe, e vAtane prakaTa karavA mATe AvazyakInA pATha pachI nahiM. kIne pATha rAkhavAmAM AvyuM che. upAzrayamAM praviSTa thayele ziSya je kAma kare te kAma teNe gurumahArAjanI AjJA laIne ja karavuM joIe, e vAta prakaTa karavAne mATe naidhikInA pATha pachI AkacchanAne pATha rAkhavAmAM AvyuM che. kaI paNa kArya karavA mATe ziSya gurunI AjJA mAge ane guru te kArya karavAnI AjJA Ape, te pachI thoDIvAra thobhIne teNe pharIthI kAryane AraMbha karatI vakhate gurunI pharIthI AjJA mAgavI te batAvavA mATe pratipachanA (pharI pUchavA)ne prasaMge upasthita thAya che, te kAraNe satrakAre ApracchanA pachI pratipracchanAne pATha mUke che. guru mahArAjanI AjJA laIne je AhArAdi sAdhu lA hoya tenA upabhegane mATe anya sAdhuone mAnapUrvaka belAvavA joIe, e vAtane prakaTa karavA mATe pratipracchanA pachI chandanAne pATha rAkhavAmAM AvyuM che. For Private and Personal Use Only
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre chandanA tu gRhIta evAzanAdau saMbhavet , agRhIte tu nimantraNava, avacchandanAyA anantaraM nimantraNAyA upnyaasH|1 gurUpasattimantareNa=gurusAmIpyaM vinA icchA. kArAdinimantraNAntA sarvA'pi sAmAcArI gurUpasattimantareNa=gurusAmIpyaM vinA na jJAyate iti sarvAnte upaptampada upanyAsaH 1 / iti pUrvAnupUrvAve hetuldhyH| upasaMharannAha-saiSA pUrvAnupUrvIti / pazcAnupUrvI tu upasampadAdIcchAkArAntA bodhyaa| kahane ke liye pratipracchanA ke bAda chandanA kA pATha rakhA hai| gRhIta azanAdika meM hI chandanA hotI hai parantu jo agRhIta azanAdika haiM unameM to nimaMtraNA hI hotI hai| isaliye chandanA ke bAda nimaMtraNA kA pATha rakhA hai| icchAkAra se lagAkara nimaMtraNA taka kI jitanI bhI sAmAcArI haiM ve saba guru mahArAja ko nikaTatA ke vinA nahIM jAnI jA sakatI hai isa bAta ko kahane ke liye anta meM upasaMpat kA upanyAsa kiyA hai / isa prakAra isa sAmAcArI ke pUrvAnupUrvIsva meM yaha saba hetu jAnanA caahiye| / (se taM punvANupuvvI) isa prakAra yaha pUrvAnupUrvI hai| (se ki taM pacchANupuJcI) he bhadanta ! pazcAnupUrvI sAmAcArI kyA hai ? uttara-(uvasaMpayA jAva icchAgAro) upasaMpadA se icchAkAra paryanta (pacchANupuvI) pazcAnupUrvI hai / (se kiM taM aNANupubdhI ?) he bhadanta ! gRhIta azanAdinA viSayamAM ja chandanA saMbhavI zake che, paraMtu agra hIta azanAdikanA viSayamAM nimaMtraNa saMbhavI zake che, te kAraNe chandanAnA pATha pachI nimaMtraNAno pATha rAkhavAmAM AvyuM che IchAkaTarathI laIne nimatraNa paryantanI jeTalI sAmAcArI che, temane jANavAne mATe gurunI nikaTatAnI jarUra rahe che, e vAtane prakaTa karavA mATe sauthI chelle upasaMpane upanyAsa karavAmAM AvyuM che. sAmAcArImAM IcchAkAra Adi krame padanI je sthApanA karavAmAM Ave che tenuM nAma pUrvAnumUvI che. A padene A prakArane zubha mAnAnu 425 352 548 42vAmA mAvyu cha. (se taM puvvANupuvvI) A prakAranuM pUrvAnumUvI sAmAcArInuM svarUpa che. prazna-(se kiM taM pacchANupuvvI) bhagavan! 5zcAnupUvI sAmAnyArI 5135 cha ? uttara-(vasaMpayA jAva icchA gAro) 65sAthI 5242742 5. stana Saal bhamA pAnI upanyAsa (2thApanA) 423 / (pacchANupuvvI) tenuM nAma pazcAnupUvI che. saha For Private and Personal Use Only
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 623 anuyogacandrikA TIkA sUtra 142 bhAvAnupUrvInirUpaNam tathA-icchAkArAdyupasampadantAnAM padAnAmanyo'nyAbhyAso dvirUpona:-AghantapadadvayavivakSAmapahAya ye bhaGgAste-anAnupUrvI bodhyaaH| pakRtamupasaMharannAha-saiSA sAmAcaryAnupUrvIti |mu0 141 // atha bhAvAnupUrvImAha... mUlam-sekiMtaM bhAvANupuvI? bhAvANupuvI tivihA paNNattA, taM jahA-punvANupubbI pacchANupuvvI annaannupuvii| se kiM taM puvvANuputrI ? puvANupuvI-udae 1, upasamie 2, khAie3, khaAvasAmie4, pAriNAmie5, sNnivaaie6,| se taM puvANu. puvii| se kiM taM pacchANupuvvI? pacchANupuvvI saMnivAie jAva udie| se taM pacchANupubbI / se kiM taM aNANupuvI ? aNAanAnupUrvI kyA hai ? (aNANupubdhI) anAnupUrvI sAmAcArI isa prakAra se hai (eyAe ceva egoiyAe uguttariyAe dasa gacchagayAe seTIe aNNamannambhAlo durUvUgo) icchAkAra se lekara upasaMpadA taka ke daza padoM kA eka eka adhika saMkhyA kara ke paraspara meM guNA karanA cAhiye aura isa prakAra se jo rAzi utpanna hove usameM se Adi anta ke bhaMga chaya kI vivakSA ko kama kara denA cAhiye / anta meM jitane bhaMga bacate haiM una bhaMgAtmaka yaha anAnupUrvI sAmAcArI hotI hai| (se taM sAmAgArI ANupuvvI) isa prakAra yaha sAmAcArI AnupUrvI hai ||suu0 141 / / prazna-(se kiM ta aNANupuvvI) 3 mAn! manAnupUvA sobhAyArInu 5135 3 cha ? uttara-(aNANuputrI) anAnubhUtI sAmAyArInu 2135 // 42 the(eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe dasagacchagayAe seDhIe aNNamannanmAsodurUvUNoM) IcchAkArathI laIne upasaMpadA paryantanA dasa padene eka eka adhika saMkhyA laIne parasparamAM guNAkAra karavo joIe A prakAre je rAzi prApta thAya temAMthI Adi ane antanA be bhagenI vivaphA bAda karI nAkhavI joIe. A be bhaMga bAda jatAM jeTalA aMge bAkI rahe che teTalA bhaMgArUpa A manAnu sAmAyA usaya che. (se taM sAmAyArI ANuputrI) saabhaayaa| Anu pavanuM A prakAranuM svarUpa che. sU0141 For Private and Personal Use Only
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pharasa anuyogadvArasUtre pupuvI - eyAe cetra egAiyAe eguttariyAe cha gacchagayAe seDIe annamannabhAso durUvUNo / se taM aNANupuvvI se taM bhAvANupuvI / setaM ANupuddI | ANupuvIti payaM samattaM ||suu. 142 // chAyA - atha kA sI bhAvAnupUrvI ? bhAvAnupUrvI trividhA prajJA, tadyathApUrvAnupUrvI pacAnupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI-auda for: 1, aupazamikaH 2, kSAyikaH 3, kSAyopazamikaH 4, pAriNAmikaH5, sAbhipAtikaH 6 / saiSA pUrvAnupUrvI / aba kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI sAnnipAtiko yAvadaudayikaH / saiSA pacAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI - eta syAmetra ekAdikAyAm ekottarikAyAM SaDgacchagatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso rUpanaH / saiSA anAnupUrvI sevA bhAvAnupUrvI sevA AnupUrvI / AnupUrvI ti padaM samAptam ||0 142 // TIkA -' se kiM taM ' ityAdi atha kA sA bhAvAnupUrvI ? iti ziSyapraznaH / uttarayati - bhAvAnupUrvI - mAtrAH = bhAvyante vintyaMte padArthoM yaiste bhAvAH - antaHkaraNapariNativizeSaH / bhUyate tena tena rUpeNA''tmanA yaiste bhAvAH jIvasya pariNAmavizeSA audayikAdayaH, teSAmAnupUrvI =bhAvAnupUrvI / sA pUrvAnupUrvyAdibhedaistrividhA prajJaptA / tatra-pUrvAnu aba sUtrakAra bhAvAnupUrvI kA kathana karate haiM'se kiM taM bhAvANupuccI ?' ityAdi 1 zabdArtha - (se kiM taM bhAvANupuNvI ?) he bhadanta / pUrvaprakrAnta bhAvAnupUrvI kyA hai ? uttara- (bhAvANuputhvI) bhAvAnupUrvI (tivihA) tIna prakAra kI (paNNattA) kahI gaI hai| (taM jahA) usake ve tIna prakAra ye haiM- (puvvANuputrI) 1 pUrvAnupUrvI (pacchANuputrI) 2 pazcAnupUrvI aura (aNANuputrI) For Private and Personal Use Only 1 have sUkAra bhAvAnupUrvInuM nirUpaNa kare che-- " se kiM taM bhAvANupubbI " chatyAhi zabdArtha - (se kiM taM bhAvANuputrI) he bhagavan ! pUrveti bhAvAnupUrvInu 2135 devu che. uttara- (bhAvANuputrI tivihA paNNattA - taMjahA) bhAvAnupUrvInAM nIce prabhA trapu prakAra sell 3-(gsarggsaft) (1) yaigya?", (4531ggeat (2) pazcAnupUrvI ane (aNANupuvvI) (3) anAnupUrvI.
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 142 bhAvAnupUrvInirUpaNam 625 pUrvI - auyikaH aupazamikaH kSAyikaH kSAyopazamikaH pAriNAmikaH sAnnipAviSazreti paTTa audapikAdisvarUpasya purastAda vakSyamANatvenAtra teSAM svarUpanirUpaNaM na kriyate / atra zAstre nArakAdigatiraudayiko bhAva iti vakSyate / 1 anAnupUrvI / jinake dvArA padArthoM kA vicAra kiyA jAtA hai unakA nAma bhAva hai / aura ye bhAva antaHkaraNa kI pariNati vizeSarUpa hai / athavA AtmA usa 2 rUpa se hotA hai ve bhAva haiN| aise ve bhAva jIva ke pariNAma vizeSarUpa haiM / aura ye pariNAma vizeSa audayika Adi rUpa hote haiM / ina pariNAma rUpa bhAvoM kI AnupUrvI kA nAma bhAvAnupUrvI hai / (se kiM taM putrANuputrI ? ) he bhadanta ! bhAvAnupUtra kA bheda jo pUrvAnupUrvI hai usakA kyA svarUpa hai arthAt vaha kyA hai ? uttara--(putrANupuccI) vaha pUrvAnupUrvI isa prakAra se hai - ( udahapa) audayika (uvasamie) aupazamika ( khAie) kSAyika (khaovasamie) kSAyopazamika (pAriNAmie) pAriNAmika (saMnivAie) aura sAnnipAtika ina audayika AdikoM kA svarUpa Age kahA jAyagA, isaliye yahAM usakA svarUpa nirUpaNa nahIM kiyA hai| isa zAstra meM nArakAdi rUpa cAroM gatiyAM audadhika bhAva rUpa se kahI jAveMgI isaliye auda jemanA dvArA padArthAnA vicAra karavAmAM Ave che, temanuM nAma bhAva che. A lAvA antaH52nI pariyutivizeSa 35 ( pariNAma 35) hoya . athavA AtmA je je rUpe hAya che te te rUpanuM' nAma bhAva che. evAM te bhAvA jIvanA pirAvizeSa rUpa hoya che. ane te piraNAmavizeSa auda yika Adi rUpa hoya che. te pariNAmeA rUpa bhAvAnI AnupUrvI nu nAma bhAvAnupUrvI che. ana- (se kiM taM putra gupuccI ?) he bhagavan ! lAvAnupUrvIna ne bhuuviinupUrvI nAmanA pahelA bheda che, tenu svarUpa kevuM hoya che? uttara- (puvtrANupuvvI) te yUtranupUrvI yA prahAranI che - ( udaie) mohathie, (ubala mie ) bhopazamiGa, (khAie) kSAyika, (khaovasamie) kSAyopazami4, (mftonfaq) u koulus, (/fkaign) ma ulauilas, A yiEI upanyAsa karave tenu nAma pUrvAnupUrvI' bhAvAtupUrvI che. A auyika Adi padmAne a sUtrakAra dvArA AgaLa prakaTa karavAmAM Avaze, tethI ahI temanA svarUpanu nirUparlR karyuM... nathI. A zAstramAM narakAdi rUpa cAre gationu auyika bhAva rUpe pratipa'dana karavAmAM Avaze tethI audiyaka bhAtra rUpa narakAdi gatienA sadbhAva hAya, te ja bAkInA a0 79 For Private and Personal Use Only
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 626 anuyogadvArasUtre audAyikabhAvarUpanArakAdigatau satyAmetra aupazamikAdayaH zepabhAvA yathAsambhava prAdurbhavantIti zeSabhArAdhAratvena audayikasya prAdhAnyam / ata eva prathamaM tdupnyaasH| tataH zeSANAM pazcAnAmapi bhAvAnAM madhye aupazamikasya stokaviSayatvAt stokatayA pratipAdayiSyate iti sUcI kaTAhanyAyena audAyikAnantaramavaziSTeSu paJcasu madhye pUrvamaupazamikasyopanyAsaH / aurazamikApevA'dhika viSayatvAtkSAyikasya tadanantaramupanyAsaH / tatazra viSayANAM tAratamyamAzritya kraplega kSAyopazamikrasya pAriNAmikasya copnyaasH| sAnipAtikabhAko hi pUrvoktabhAvAnAM dvikAdisaMyogena samutpadyate iti bhantei sAnniyAti kamAyopalyAsaH / iyaM bhAvAnAM yika bhAvarUpa narakAdi galiyoM ke hone para hI zeSa aupazamika Adi bhAva yathAsaMbhava utpanna hote haiN| ipaliye zeSa bhAvoM kA AdhArabhUta hone se audAyika bhAva meM pradhAnatA hai| isI kAraNa unakA sarvaprathama sUtrakArane vinyAsa kiyA hai| isa ke bAda avaziSTa pAMcoM bhAvoM ke ghoca meM aupazamika bhAva stoka viSayavAlA hai isaliye vaha svayaM stoka hai isa prakAra se Age pratipAdita kiyA jAvegA, ataH sUcIkaTAhandhAya se audAyika ke anantara avaziSTa pAMca bhAvoM ke bIca meM se pahile aupazamika kA pATha kiyA gayA hai| aupazamika kI apekSA adhika viSayavAlA hone se kSAyika kA pATha aupazamika ke bAda kiyA gayA hai| isa ke anantara viSayoM kI taratamatA kA Azraya karake krama se kSAyopazamika aura pAriNAmika kA pATha kiyA gayA hai| ina pUrvokta bhAvoM ke vikAdi saMyoga se sAnnipAtika bhAva utpanna hotA hai isaliye pazamika Adi bhAre utpanna thaI zake che A prakAre bAkInA bhAvanA AdhAra rUpa hovAne lIdhe audayika bhAvamAM pradhAnatA che. tethI ja sUtrakAre tene vinyAsa sauthI pahelAM karyo che eTale ke tene sauthI paheluM sthAna ApyuM che, bAkInA pAMca bhAvomAMne aupazamika bhAvaka (alpa) viSayavALo hovAthI te pote ja staka che. (A vAtanuM sUtrakAra AgaLa pratipadana karaze) tethI sUcIkaTAha nyAye audayika bhAva pachI pathamika bhAvane mUkavAmAM AvyA che. opazamika bhAva karatAM adhika viSayavALa hovAne kAraNe kSAvikabhAvane pathamika bhAva pachI mUkavAmAM Avela che. viSayanI adhikataratA ane adhikatamatAne kAraNe kSAvika bhAva pachI anukrame kSA pazamika ane pariNAmika bhAvene mUkavAmAM AvyA che. A pUrvokta bhAvonA dvisaMga AdithI sakripanika bhAva utpanna thAya che, tethI sauthI chelle For Private and Personal Use Only
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 142 bhAvAnupUrvInirUpaNam puurvaanupuurvii| saiSA pUrvAnupUrvI ti| pazcAnupUrvA tu sAnnipAtikAdyaudayikAnta bodhyaa| tathA-audayikAdi sAnnipAtikAntAnAM paNNAM padAnAmanyonyAbhyAsa dvirUpona:-AdhantapadadvayavivakSAmapahAya ye bhaGgAstadAtmikA'nAnupUrvI bodhyA saba ke anta meM sAnnipAtika bhAva kA upanyAsa kiyA gayA hai| (se taM pu0) isa prakAra yaha bhAvoM kI pUrvAnupUrvI hai / (se kiM taM pacchANu punvI) he bhadanta ! pazcAnupUrvI kyA hai ? (pacchANupuvvI) pazcAnupUrvI isa prakAra se hai-(saMnivAie jAva udaie) sAnnipAtika bhAva se lekara audayika bhAva taka pazcAnupUrvI hai / (se taM pacchANupubbI) yahI pUrvaprakA nta bhAvoM kI pazcAnupUrvI hai / (se kiM taM aNANupuvdhI ? ) he bhadanta bhAvoM kI anAnupUrvI kyA hai ? (eyAe ceva egAiyAe eguttariyAra cha gacchagayAe seDhIe annamannambhAso dukhkhUgo) audayikAdi sAnni pAtikAnta chaha padoM ko paraspara meM guNA karanA aura guNita rAzirUra bhAgoM meM se Adi anta ke padavya kI vivakSA ko kama karanA isa prakAra jo bhaMga bacate haiM una bhaMga svarUpa yaha bhAvo kI (bhaNANu pu0 anAnupUrvI hai / (se taM azANupuvvI) yahI pUrvaprakrAnta anAnupUrvI hai (se taM bhAvANupuvvI) isa prakAra yaha bhAvAnupUrvI hai| (se taM ANupuvvI) sAnniti maapn| 5-yAsa 42pAmA maa0ye| che. (se taM puvANupuvvI) mA prakAranI A bhAvanI pUrvAnumUvI che. prazna-(se kiM taM pacchANupuThavI 1 ) 3 bhagavan! bhAvAnuSI nI pazcAnupU. vanuM svarUpa kevuM che? uttara-(pacchANuputrI) pazcAnupUrvAnu 2135 mA 52nu cha-(saMnivAie jAva udaie) pUrAnupUvI 12di aau bhanA-meTa hai sAnniti mAthA laIne audayikabhAva paryantanA-bhAve ne pazcAnupUva kahe che. prazna-(se ki taM aNANupuThavI?) 3 mAn! sAvanI anAnudAna svarUpa kevuM che? uttara-(eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe cha gacchagayAe seDhIe anamanna. bhAso dUruvUNo) mauyi4thI ne sAnnipAti 55 tanA cha pahInA 5295ranI sAthe guNAkAra kare, ane tene lIdhe je rAzirUpa bhAMgAo Ave temAMthI Adi ane antanA be bhAgAo bAda karavAthI je bhAMgAe bAkI 2 che, te ma ! 35 (aNoNuputrI) manAnupU sabhApI. (se ta bhAvANuputrI) mA praranI lAnunI ya che (se ta aannupurI) A prakAre nAmAvIthI laIne bhAvAnupUva paryantanI dase AnupU. vaonA rUpanuM nirUpaNa ahIM pUruM thAya che, e vAta sUcita karavA mATe For Private and Personal Use Only
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 68 anuyogadvArasUtre prakRtamupasaMharannAha - saiMpA bhAvAnupUrvIti / nAmAnupUrvyAdi bhAvAnupUrvyantA dazAspyAnupUrvyaH samuddiSTA iti sUcayitumAha saiSA AnupUrvIti / itthamupakramasya AnupUrvI nAmakaH prathamo bhedaH samuddiSTa iti sUcayitumAha- AnupUrvIti padaM samAptamiti // 142 // sampratyupakramasya nAmAbhidheyaM dvitIyaM bhedaM va vyAkhyAtumAhamUlam - se kiM taM NAme ? NAme dasavihe paNNatte, taM jahAegaNAme, duNAme tiNAme, caugAme, paMcaNAme, chaNAme, sattaNAme, aTThaNAme, navaNAme, dasagAme || sU0 143 // chAyA-atha ki tannAma? nAma dazavidhaM prajJaptam, tadyathA-ekanAma, dvinAma, trinAma, caturnAma, paJcanAma, SaNNAma, saptanAma, aSTanAma, navanAma, dazanAma // mU0 143 // TIkA-' se kiM taM ' ityAdi ziSyaH pRcchati - atha kiM tannAma ? iti / uttarayati - nAma- jIvagatajJAnAdiparyAyAjI vagatarUpAdiparyAyAnusAreNa prativastubhedena namati tadabhidhAyakatvena varttate yahAM taka nAmAnupUrvI se lekara bhAvAnupUrvI taka jo daza AnupUrviyAM haiM ve saba pratipAdita ho cukI isakI sUcanA ke liye sUtrakArane " se taM ANupunvI " yaha kahA hai / (ANuputrItipayaM samattaM) isa prakAra yahAM taka upakrama kA yaha AnupUrvI nAma kA prathama bheda kathita ho cukA arthAt samApta huA ||0 142 // aba sUtrakAra upakrama kA jo dvitIya bheda nAma nAma kA hai usakI vyAkhyA karane ke liye kahate haiM ki- "se kiM taM NAme ?" ityAdi / zabdArtha - (se kiM taM NAme) he bhadanta ! pUrvaprakrAnta nAma kyA hai ? ( NAme dasavihe paNa ) "" sUtrAre " se ta' ANuputrI thA prahArano sUtra bhUmyo che (ANupuvvItipayaM samantaM) AahAre upamanA AnupUrvI nAmanA prathama levanu niiyAzu sahIM samApta thAya che. || sU0 142 // upakamane bIjo bheda - nAma ' che have sUtrakAra te nAmanu nirUpaNa kare che" se ki ta NAme 1" ityAhi zabdArtha - (se kiM ta NAme 1) De bhagavan ! upamanA mI prahAra 35 nAma zu che ? For Private and Personal Use Only
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 143 'nAma' svarUpanirUpaNam iti nAma-vasvabhidhAnamityarthaH / uktaMca "jaM vatdhuNo'bhihANaM pajjayabheyANusAri taM NAmaM / paibheaM jaM namaI, paibheyaM jAi jaM bhaNiaM" // 1 // chAyA-yadvastuno'bhidhAnaM, paryayabhedAnusAri tannAma / pratibhedaM yannamati, pratibhedaM yAti yad bhaNitam ||iti|| evaMvidhamidaM nAma dazavidhaM prajJaptam / dazavidhatvamAha-tadyathA-ekanAma dvinAma trinAmetyAdi / tatra-yena kena ekenApi satA nAmnA sarve'pi vivakSitapadArthA abhidhAtuM zakyante, tadekanAma bodhyam / evaM yAbhyAM dvAbhyAM nAmabhyAM sarve'pi uttara - yaha nAma daza prakAra kA kahA gayA hai / jIvagata jJAnAdika paryAyoM aura ajIvagata rUpAdika paryAyoM ke anusAra jo prativastu ke bheda se namatA hai - jhukatA hai - arthAt unakA abhidhAyakavAcaka hotA hai vaha nAma hai / uktaMca-karake "jaM vatthuNo'bhihANaM" ityAdi gAthA dvArA yahI nAma zabda kI vyutpatti spaSTa kI hai| (taM jahA) nAma ke dasa prakAra ye haiM - (egaNAme duNAme tiNAme ca uNAme,paMcaNAme, chaNAme, sattaNAme, aTThaNAme 'navaNAme, dasaNAme ) eka nAma, donAma, tIna nAma, cAra nAma, pAMca nAma, chaha nAma, sAta nAma, AThanAma, nau nAma, aura daza nAma ! jisa eka nAma se samasta padArthoM kA kathana ho jAtA hai vaha eka nAma hai| jaise sat, sat isa nAma se samasta padArthoM kA yugapat kathana ho jAtA hai kyoM ki aisA koI bhI padArtha uttara-(NAme dasavihe paNNatte) te namanA se prAra 4aa cha ta jJAnAdika paryAya ane achavagata rUpAdika paryA pramANe je pratyeka varatanA bhedathI name che-khUke che-eTale ke temanuM abhidhAyaka (vAcaka) hoya che, tenuM nAma "nAma" cha. "jaM vatthuNo'bhihANaM " tyAhi thA dvArA 'nAma' zabdanI upara pramANenI vyutpatti ja prakaTa karavAmAM AvI che. (jahA) nAmanA sa praa2| nIce pramANe cha-(egaNAme, duNAme, tiNAme, cauNAme, paMcaNAme, chaNAme, prattaNAme, aTThaNAme, navaNAme, dasaNAme) (1) nAma, (2) me nAma, (3) 7 nAma, (4) yA2 nAma, (5) pAMya nAma, (6) cha nAma, (7) sAta nAma, (8) 418 nAma, (6) nava nAma mana (10) sanAma. je eka nAmathI samasta padArthonuM kathana thaI jAya che, tene "ekanAma" cha. ma "sat" " sat" nAmathI samasta pahAtuM ye sAye kathana thaI jAya che, kAraNa ke e kaI paNa padArtha nathI ke je A sata For Private and Personal Use Only
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org __ anuyogadvArasUtra vivakSitapadArthA abhidhAtuM zakyante tad dvinAma / tathA-yaistu vibhirnAmabhiH sarve'pi vivakSitapadArthA abhidhAtuM zakyante tat trinAma / evaM rItyA caturnAmAdidazanAmAntaviSaye'pi bodhyam ||mu0 143 // tatroddezakrameNa nirdizan prathamamekanAmasvarUpaM nirdizati mUlam-le kiM taM egaNAse? egaNAme-mANi jANi kANi vi, davANa guNANa pajjavANa ca / tesiM Agamanihase, nAmati parUviyA spnnaa||1|| se taM egaNAme ||suu0144|| chAyA-atha kiM tadeka nAma ? ekanAma-nAmAni yAni kAnyapi dravyANAM guNAnAM paryANAM c| teSAmAgamanikaSe-nAmeti prarUpitA saMjJA / tadeta. dekanAma sU0 144 // TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kiM tadekanAma ? iti ziSyapaznaH / uttarayati-ekanAma-ekaM mad nAmeti vigrahaH / tatsvarU mevAha-'NAmANi jANi' iti gaathyaa| ayaM bhAva:-dravyANAM= nahIM hai jo isa sat nAma rahita ho / ataH sat yaha eka nAma hai / isI prakAra jina do nAmoM se samasta vivakSita padArtha abhidhAtuM zakya hote hoM vaha do nAma hai / tathA jina tIna nAmoM se samasta vivakSita padArtha kahane meM A jAte hoM vaha tri nAma haiN| isI prakAra se caturnAmAdi se lekara dazanAma taka ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| sU0 143 // uddeza krama se nirdeza karane vAle sUtrakAra sarva prathama eka nAma ke svarUpa kA kathana karate haiM-"se kiM taM egaNAme ?" ityAdi / zabdArtha-(se kiMtaM egaNAme) he madanta ! pUrvaprakAnta eka nAma kyA hai ? nAmathI rahita hoya tethI "sat " eka nAmarUpa che. e ja pramANe je be nAmothI samasta vivakSita padArthonuM kathana thaI jAya che, temane be nAma rUpa samajavA tathA je traNa nAmothI samasta vivakSita padArthonuM kathana thaI jAya che, te traNa nAmone vinAma kahe che. e ja pramANe caturnAmathI laIne dasa nAma paryantanA nAmanA prakAro viSe paNa samajavuM. sU014all. pUrvasUtramAM nAmanA prakAro prakaTa karavAmAM AvyAM have sUtrakAra nAmanA prathama prakAra rUpa ekanAmanA svarUpanuM nirUpaNa kare che - " se kiM ta egaNAme ?" tyAha zahAtha-(se ki ta egaNAme?) bhagavan ! ya sir nAma zu. che? eTale ke ekanAmanuM svarUpa kevuM che? For Private and Personal Use Only
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 144 ekanAmasvarUpanirUpaNam 631 jIvAjIvabhedAnAM guNAnAM jJAnAdInAM rUpAdInAM ca tathA-paryAyANAM nAra karavAtataNatvAdInAM ca nAmAni = abhidhAnAni yAni kAnicilloke rUhAni, tadyathA - jIvo janturAtmA prANItyAdi, AkAzaM nabhastArApayo vyomAmbaramityAdi / tathA-jJAnaM buddhirbodha ityAdi, tathA-rUpaM raso gandha ityAdi, tathAnArakastiryaGgamanuSya ityAdi, ekaguNakRSNo dviguNakRSNa ityAdi / teSAM sarveSAmapyabhidhAnAnAm - AgamanikaSe - Agama eva nikaSa : = hemarajatasadRza jIvAdipadArthasvarUpaparijJAnahetutvAt kaSapaTTastasmin 'nAma' ityevaMrUpA saMjJA - AkhyA uttara (vAmANi jANi kANi vi, davvANa, guNANa, pajjavANa c| tesiM Agamanihase nAmaMti paruviyA saNNA "1" se taM egagAme) eka hokara jo nAma hotA hai vaha eka nAma hai / isI kA svarUpa isa gAthA dvArA sUtrakAra ne kahA hai-jIba ajIba bheda viziSTa dravyoM ke, jJAnAdika guNoM ke, rUpAdi guNoM ke tathA nArakatva Adi paryAyoM ke loka meM jitane bhI nAma rUDha haiM jaise jIva-jantu, AtmA' prANI ityAdi, AkAza, nabhasa tArApatha, vyoman (vyoma) ambara ityAdi' tathA jJAna buddhi, bodha ityAdi, tathA rUpa, rasa, gaMdha, ityAdi tathA nAraka tiryaG manuSya ityAdi eka guNa kRSNa, do guNa kRSNa ityAdi - ina saba abhidhAnoM kI "nAma" aisI eka saMjJA Agama rUpa nikaSa (kasauTI) kahI gaI hai / so ye saba jIva jantu Adi abhidhAna eka nAmasva - " 6 uttara- (NAmANi jANikANi vi, davvANa, guNANa, pajjavANa ca tesiM Agama nise' nAmaMti parUviyA saNNA ||1|| se ta egaNAme) bhe 4 arthane aTa karanArI je nAma hAya che tene ekanAma' kahe che. te ekanAmanuM svarUpa sUtrakAre uparanI gAthA dvArA prakaTa karyu che. teneA bhAvA nIce pramANe chejIva ajItra rUpa bhedavALAM draSyeAnA jJAnAdika guNeAnA, rUpAdi guNe'nA, tathA nArakatva Adi pAMcenA lAkamAM jeTalAM nAmA rUDha (pracalita) che, te mAM abhidhAnAnI (nAmAnI) nAma ' evI eka sattA Agama rUpa niHSa (se: TI) hevAmAM bhAvI he prema hai laba-gantu, AtmA, prANI chatyAhi tathA jJAna, buddhi, bheoSa ityAhi tathA nala, tArApatha, vyoma, AAza, aMbara ItyAdi tathA rUpa, rasa, gaMdha ityAdi tathA nAraka, tiyaca, manuSya ItyAdi eka gaNu' kRSNu, be gaNuM kRSNa ityAdi A badhAM abhidhAne nI " sevI kheDa saMjJA- bhAgabha35 sorI-DI che. tethI te sabakA jIva-jantu Adi abhidhanane eka nAmatva sAmAnyanI apekSAe ekanAma" 66 nAma For Private and Personal Use Only
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir --- manuyogadvArasUtra marUpitA vyavasthApitA / ayaM bhASaH-sarvANyapi jIvo jantureityAghabhidhAnAni nAmatvasAmAnyamAzrityakena nAma zabdenocyante iti / itthaM ca ekenApyanena nAmazabdena lokarUDhAbhidhAnAni sarvAgyapi vastUni pratipAdyante ityetadekanAmo. myte| tadeva upasaMharannAha -tadetadekanAmeti // 144 // sAmAnya ke Azraya se eka nAma zabda se kahe jAte haiN| isa prakAra eka bhI isa nAma zabda se vastuoM ke, guNoM ke aura paryAyoM ke jo bhI loka rUDha nAma haiM ve saba" nAmatva" isa eka sAmAnya pada se gRhIta ho jAte haiN| isaliye isa eka bhI nAma zabda se lokaruDhAbhidhAna vAlI sagha bhI vastue~ pratipAdita ho jAtI haiM / ataH eka nAma kahalAnA hai / (se taM egagAme) isa prakAra yaha eka nAma hai| bhAvArtha- eka nAma kyA hai isa jijJAsA kA samAdhAna karane ke nimitta mUtrakAra ne yahAM usI kA varNana kiyA hai| isameM unhoMne samajhAyA hai kI jitane saMsAra meM dravyoM ke, paryAyoM ke aura guNoM ke loka rUDha nAma haiM-yadyapi ve saya jude 2 haiN| phira bhI nAmasva sAmAnya ke A. zrayabhUta hone ke kAraNa ve saba eka hI haiM / isa prakAra nAmatva sAmAnya kI dRSTi se ye saba nAma eka hai-kyoM ki jitane abhidhAnarUpa vyakti haiM una saba meM nAmasvarUpa sAmAnya rahatA hai| yahI bAta AgamarUpa zabda dvArA prakaTa karavAmAM Ave che. A rIte eka paNa A nAma vaDe-zabda vaDe-vastuonA guNenAM ane paryAnAM je nAme lekamAM rUDha thayelA heya che, te badhAne "nAmatva" A eka sAmAnya pada vaDe grahaNa karI zakAya che. tethI A eka nAma zabdathI paNa lekamAM rUDha evA abhidhAnavALI badhI paratuyA pratipAhita 4 jaya che. tethI tane se nAma 3 cha. (se ta egaNAme) mA prA2nu ye nAmanu 1135 cha sApAtha-sUre mA sUtrabho, ' nAma zu " mA praznanu spaSTIkaraNa karyuM che. temaNe A sUtramAM e vAta samajAvI che ke saMsAramAM dranAM, paryAnAM ane guNonAM jeTalAM lekarUDha (lekamAM pracalita) nAmo che, te nAma je ke judAM judAM che, chatAM paNa nAma sAmAnyanA AzrayabhUta hovAne kAraNe teo sau eka ja che. A rIte nAmava samAnyanI daSTie vicAra karavAmAM Ave te te badhAM nAme ekanAma rUpa ja che, kAraNa ke jeTalA abhidhAna rUpa padArtho che, te saghaLA padArthomAM nAma rUpa sAmAnyane sadubhAva rahe che. eja vAta Agama rUpa kaTInI upamA dvArA For Private and Personal Use Only
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavandrikA TIkA sUtra 145 dvinAmAdisvarUpanirUpaNam 633 mUlam-se kiM taM dunAme ? dunAme duvihe paNNatte, taM jahAegavakharie ya aNegakkharie ya / se kiM taM egakkhArie ? egakkhArie aNegavihe paNNatte, taM jahA-hI, sI, dhI, thI, / se taM egvkhrie| se kiM taM aNegakkharie ? aNegakkharie aNegA bihe paNNatte, taM jahA-kannA vINA layA mAlA / se taM annegkkhrie| ahavA-dunAme duvihe paNNatte, taM jahA-jIvanAme ya ajIvanAme ca / se kiM taM jIvanAme ? jIvanAme aNegavihe paNNate, taM jahA-devadatto jaNNadatto viNhudatto somadatto / se taM jiivnaame| se kiM taM ajIvanAme ? ajIvanAme aNegavihe paNNatte, taM jahA ghaDo paDo kaDo rho| se taM ajiivnaame| ahavA dunAme duvihe paNNatte, taM jahA visesie ya avisesie y| avisasie dave, visesie jIvadavve ajIvadavve y| avisesie jIvadavve, visasie Neraie tirikkhajoNie maNukasauTI se prasiddha kI gaI hai| yahAM para Agama ko jo kasauTI kI upamA dI gaI hai usakA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra hema rajata Adi ke vAsta. vika svarUpa kA parijJAna nikaSapaTa se hotA hai usI prakAra hema rajata ke sahaza jo jIvAdi padArtha haiM una ke svarUpa kA parijJAna zAstra-Agama -se hI hotA hai| ata: unake svarUpa ke parijJAna kA hetu hone se Agama ko yahAM sUtrakAra ne nikaSa kI upamA se upamita kiyA hai|0144| vyakta karavAmAM AvI che. ahIM Agamane kase TI upamA devAnuM kAraNa e che ke jevI rIte senuM, cAMdI AdinA vAstavika svarUpanuM parijJAna nikaSapaTTa (koTI karavAne paththara) vaDe thAya che, e ja prANe sonAcAMdI jevAM jIvAdi padArtho che temanA vAstavika svarUpanuM parijJAna Agama (zAstra) vaDe ja thAya che. tethI temanA svarUpanA parijJAnanA hetubhUta hovAne kAraNe sUtrakAre Agamane ahIM nikala (kasoTI paththara)nI upamA ApI che sU014 a0 80 For Private and Personal Use Only
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 634 anuyogadvArasUtre 1 se deve | avisasie raie, visesie rayaNappahAe sakarappahAe vAlua pahAe paMka pahAe ghUmappahAe tamAe tamatamAe / avisesierayaNappahA puDhavINeraie, visesie pajjanttae ya apajattae ya / evaM jAva avisesie tamatamA puDhavI neraie, visesie pajattaera apajattae / avilesie tirikkhajoNie, visesie ergidie beidie teIdie cauridie paMcidie / avisesie egiMdie, visesie puDhavikAie AukAie teukAie vAukAie vaNasaikAie | avisesie puDhavikAie, visesie suhuma puDhacikAie ya bAdarapuDhavikAie ya / avisasie suhumapuDhavikAie, visesie pajjattayasuhumapuDhavikAie ya apajjatayasuhumapuDhavikAie. ya / avisesie ya bAdarapuDhavikAie, visesie pajjattayabAdarapuDha vikAie ya apajjattayavAdarapuDhavikAie ya evaM AukAie teukAie vAukAie vaNassaikAie avisesie, visesie ya pajjattaya apajjattaya bheehiM bhANiyavtrA / avisesie beidie, bisesie pajjattaya beIdie ya apajjattaya veiMdie y| evaM te iMdiya riMdiyA bhANiyavvA / avisesie paMcidi yatirikkhajo - lie, visosie jalayarapaMcidiyatirikkha joNie thalayarapaMcidiyatirikkhajoNie khahayara paMciMdiyatirikkhajoNie / avisesie jalayara paMciMdiyatirikkhajoNie vizlesie samucchima jalayarapaMcidiyatirikkha joNie ya gabbhavatiyajalayarapaMcidiyatirikkhajogie / avisesie saMmucchimajalayarapaMcidiyatirikkhajoNie, visosie pajjattayasaMmucchima jalagara paMcidiyatirikkha For Private and Personal Use Only
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 145 dvinAmAdisvarUpanirUpaNam 635 jogie y| apajjattayasaMmucchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie y| avisasie gambhavatiyajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie, visasie pajjattayagambhavatiyajalayarapaMcidiyatirikkhajoNie ya, apajjattagabhavatijalayarapaMciMdiyatirikkha joNie y| avilesie thalayarapaMciMdiyatirikava joNie, visasie cauppayathalayarapaMciMdiyatirikakhajoNie ya parisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie ya avisesie cauppayathalayarapaMciMdiyatirikkha jogie, visesie sammucchimacauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie ya ganbhavatiyacauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajogie y| avisesie sammucchimacauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhanoNie, visesie pajjattayasaMmucchimacauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayasaMmucchimacauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie y| avisesie gabbhavatiyacauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNira, visesie pajjattayagabbhavakatiyacauppayathalayarapaMciMdiyatirikha joNie ya apajjattayagabbhavakaMtiyacauppayathalayarapaMcidiyatirikkhajoNie y|avisesie parisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie, visasie uraparisappathalayarapaMciMdiyatirikajogie ya bhuyaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie y| ee vi sammucchimA pajjattagA apajjattagA ya, gambhavatiyA vi pajjattagA apajjattagA ya bhaanniyvaa| For Private and Personal Use Only
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre avisesie khahayarapaMcidiyatirikkhajoNie, visesie sammucchimakhahayarapaMcidiyatirikvajoNie ya ganbhavatiyakhahayarapaMcidiyatirikkhajoNie y| avisasie saMmucchimakhahayarapAMcadiyatirikkha jogie, visesie pajjattayasaMmucchimakhahayarapaMciM. diyatirikkhajogie ya apajjattayasamucchimakhahayarapaMciMdiyatirikkha joNie ya / avisesie ganbhavatiyakhahayarapaMciMdiyatirikkhajoNie, visesie pajjattayagabbhavatiyakhahayarapaMcidiyatirikkhajoNie ya apajjattayagabbhavatiyakhahayarapaMciMdiyatirikkhajoNie y| aviseptie maNusse, vimesie saMmucchimamagusse gmbhvttiymnnusse| avisesie saMmucchi mamaNusse, visesie pajjattagasaMmucchimamaNusse ya apajattamamucchimamaNusse y| avisesie gambhavakkaMtiyamaNusse, visesie kammabhUmio ya akammabhUmio ya aMtaradIvao ya saMkhinjavAsAuya asaM. khijjavAsAuya pjjttaapjjtto| avisesie deve visesie bhavaNavAsI vANamaMtare joisie vemAgie y| avisesie bhava NavAsI, visesie asurakumAre nAgakumAre suvaNNakumAre vijju kumAre aggikumAre dIvakumAre udahikumAre dittIkumAre vAu. kumAre thnniykumaare| savvesipi avisesiyavisesiya pajattara apajjattagabheyA bhANiyabvA / avisasie vAgamaMtare, visesipa pisAe, bhUe, jakkhe, rakkhase, kinnare, kiMpurise, mahorage, gaMdhabve eesi pi avisesiyavisesiyapajjattayaapajjattayabheyA bhANi For Private and Personal Use Only
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 145 dvinAmAdisvarUpanirUpaNam ytvaa| aviplesie joisie, visesie caMdasUre gahagaNe nakkhatte taaraahve| eesi pi avisasiyavisesiyapajattayaapajatayabheyA bhANiyavyA Avisasie vemANie, visasie kapaNevage ya kappAtIyage y| avisesie kappovage, visesie sohammae IsANae saNaMkumArae mAhidae baMbhaloe laMtayae mahAsukkae sahassArae ANayae pANayae AraNae accuye| eesipi avisesiyavisesiyapajjattagaapajjattagabheyA bhaanniyvaa| avise. sie kappAtIyae, visesie gevejjage ya aNuttarovavAie ya avisesie gevejjae, visesie heTime, majjhime, uvrime| avi. sesie heDimagevejae, visesie heTimaTimagevejjae, heTrimamajjhimagevejae, heTrima uvrimgevejje| avisesie majjhimagevijae, visesie majjhimaheTrimagevejjae, majjhimamajjhimagevejae, majjhima uvrimgevejje| avisesie uparimagevejae, visesie ubarimaheTrimagevejae uvagmimajjhimagevejjae uvarima uvarimagevejjae y| eesipi savvesiM avisesiyavisasiyapajjattagApajjattagabheyA bhaanniyvvaa| avisesie aNuttarova. vAie, visesie vijayae vejayaMtae jayaMtae aparAjiyae samvaTasiddhae y| eesipi savvesiM avisesiyavisesiyapajjatagApajjagabheyA bhaanniyvaa| avisasie ajIvadavve, visesie dhammasthikAe adhammasthikAe AgAsasthikAe poggalasthikAe addhAsamae y| avisesie poggaladhikAe, viselie For Private and Personal Use Only
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre paramANupoggale duppaesie tippaesie jAva arNatapaesie y| se taM dunAme ||suu0145|| chAyA-atha kiM tad dvinAma ? dvinAma dvividhaM bhajJaptam , tadyathA- ekAkSarikaM ca anekAkSarikaM ca / atha kiM tadekAkSarikam ? ekAkSarikam anekavidha majJaptam , tadyathA-hI: zrI dhIH strI / tadetadekAkSarikam / a idadanekAkSarikam ? anekAkSarikamanekavidhaM prajJaptam , tadyathA-kanyA vINA latA mAlA / tadetadanekA. kSarikam / athavA-dvinAma dvividhaM prajJaptam , taghathA jIvanAma ca ajIvanAma c| atha kiM tad jIvanAma ? jIvanAma anekavidha prajJaptam , tadyathA-devadatto yajJadatto viSNudattaH somadattaH / tadetad jIvanAma / atha kiM tadajIvanAma ? ajIvanAma anekavidha prajJaptam , tadyathA-ghaTaH paTaH kaTo rthH| tadetadajIvanAma / athavAdvinAma dvividhaM prajJaptam , tadyathA-vizeSitaM ca bhavizeSitaM ca / alizepitaM dravyam , vizeSitaM jIvadravyamajIvadravyaM ca / adhizepitaM jIvAm . vizeSitam-nairayikaH, tiryagyonikA, manuSyo devH| avizeSitam nairapikaH, vizeSitam ratnaprabhAkaH, zarkarAmabhAko, vAlukApabhAkA, paGkapabhAko, dhUmapramAkA, tamaskA, tmsmskH| avizeSitam-ratnapabhApRthivInarayikaH, vizeSitam-paryAptakazca aparyAptakazca / evaM yAvat avizeSitam-tamastamaH pRthivI-nairayiko, vizeSitam-paryAptakazca aparyAptakazca / avizeSatam-tiryagyonikaH, vizepitam-kendriyo dvIndriyastrIndriyazcaturindriyaH pnycendriyH| patrizeSitam-ekendriyaH, vizeSitam-pRthivIkAyikaH, akAyikaH, tejaskAyikaH, vAyukAyikaH, vnsptikaayikH| avizeSitampRthivIkAyikaH, vizeSitam-mUkSmapRthivIkAyikazca bAdarapRthivIkAyikazca / avizeSitam-sUkSmapRthivIzayikaH, vizeSitam-paryAptakamUkSmapRthivIkAyikazca apaptikamakSmapRthivIkAyikazca / avizeSitaM ca-bAdarapRthivIkAyikaH, vizeSitamparyAptakavAdarapRthivIkAyikazca aparyAptakavAdarapRthivIkAyikazca / evam-apkA yikaH, tejaskAyiko vAyukAyiko vanaspatikAyikaH, avizeSitaM vizeSitaM paryAptakAparyAptakabhedAbhyAmH bhaNitavye avizeSitam-dvIndriyaH, vizeSitamparyAptakadvIndriyazca aparyAptakadvIndriyazca / evaM trIndriyacaturindriyAvapi bhnnitvyo| avizeSitam-paJcendriyatiryagyonikaH, vizeSitam-jalacarapaJcendriyatiryagyonikaH. sthalacarapaJcendriyatiryagyonikaH khecarapaJcendritiryagyonikaH / avizeSitam-jalacarapazcendriyatiryagyonikaH, vizeSitam-saMpUcchimajalacarapaJcendriyatiryagyo nikazca garbhavyutkrAntikajalacarapaJcendriyatiryagyonizca / avizeSitam-saMmUchimajalacarapaJca For Private and Personal Use Only
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 145 hinAmAdisvarUpanirUpaNam ndriyatiryagyonikaH, vizeSitam paryAptaka-saMpacchimajalacarapaJcandriyatiryagyonikazca apryaaptksNpuuchimjlcrpnycndriytirygyonikshc| vizeSitam-garbhavyutkrAntikajalacarapaJcendriyatiryagyonikA, vizeSitam-paryAptakagarbhavyutkrAntikajalacarapazce. ndriyatiryagyo nikazca aparyAptakagarbhavyutkrAntikajalacarapazcendriyatiryagyonimazca / avizeSitam sthalacarapaJcandriyatiryagyonikA, vizeSitam-catuSpadasthaLacarapaJcendriyatiryagyonikazca parisarpasthalacarapazcendriyatiryagyonikazca / avizeSitam-catupadasthala varapaJcendriyatibagyonikaH, vizeSitam-saMmUchimacatuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikazca garbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacarapaJcandriyagyonikazca / avizeSitam-saMmUcchimacatuSpadamthalacarapazcendriyatiryagyonikaH, vizeSitamparyAptakasamUcchimacatuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikazca aparyAptakasamUchima catuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikazca / avizeSitam-garbhavyutkrAntikacatu. padasthalacarapaJcendriyatiryagyonikaH, vizeSitam-paryAptakagarbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacaspazcandriyatiryagyonikazca aparyAptakagarbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacarapazca. ndriyatiryagyonikazca / avizeSitam-parisarpasthala varapaJcendriyatiryagyonikA, vizeSitam-ura parisarpasthalacarapaJcandriyatiyagyonikazca bhujaparisarpasthalacarapaJcendriya tiryagyonikazca / ete'pi saMmchimAH paryAptakA aparyAptakAzca, garbhavyutkrAntikA api paryAptakA aparyAptakAzca mnnitvyaaH| avizeSitam khecarapazcendriyatiryagyonikavizepitam saMmRcchimakhevarapaJcendriyatiyagyonikazca garbhavyuskrAntikakhecarapaJcandriyatiryagyonizca : avizeSitam-saMmRcchimakhecarapaJcendriyatiryagyonikaH, vishessitm-pryaaptksmuucchimkhecrpshcendriytirygyonikm| aparyAptakasaMmUchimakhecarapazcendriyatiryagyonikazca / avizeSitam-garbhavyutkrAntikakhecarapaJcendriyatiryagyonikA vizeSitam paryAptakagarbhavyutkrAntikakhecarapaJcendriyatiryagyonikazca aparyAptakagarbhavyuskrAntikalecaraNazcendriyaniryagyonikazca / avizeSitam-manuSyaH, vizeSitam-samachimamanuSyazca garbhavyutkrAntikamanuSyazca / avizeSitam-sammUchimamanuSyaH, vizeSitam-paryApta sammUcchimamanuSyazca apryaaptksmmuuchimmnussyshc| avizeSitamgarbhavyutkrAntikamanuSaH, vizeSitam-karmabhUmijazva akarmabhUmijazca antaradvIpajazva, saMkhyeyavarSAyuSkaH asaMkhyeyavarSAyuSkA paryAptakaH aparyAptakaH / avizeSitam-devA, vizeSitam-pravanavAsI vAnavyantaraH jyotiSiko vaimaanikshc| avizeSitam-bhavanavAsI, vizeSitam-amurakumAro nAgakumAraH suparNakumAro vidyutkumAraH agnikumAro dvIpakumAraH udadhikumAro dikkumArovAyukumAraH stnitkumaarH| sarveSAmapi avizeSitavizeSita paryAptAparyAptakabhedA bhaNitavyAH / avizeSitavAnavyantaraH, For Private and Personal Use Only
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUne vizeSitam-pizAco bhUto yakSo rAkSasaH kinnaraH kiMpuruSo mahoraMgo gandharva / eneSAmapi avizeSitavizeSataparyAptAparyAptakabhedA bhnnityaaH| avizeSitamjyotiSikaH, vizeSitam-candraH mUryaH grahagaNaH nakSatraM tArArUpam / eteSAmapi avizeSitavizeSitaparyAptAparyAptakabhedA bhnnitvyaaH| avizeSitam vaimAnikA, vizeSitam-kalpopagazva kalpAtIta kazca / avizeSitam -kalpopagaH, vizeSitamsaudharmakaH IzAnakA sanatkumArako mAhendrako brahmalokako lAntakako mahAzukraka sahasrAraka AnatakaH prANatakaH AraNakaH acyutakaH / eteSAmapi avizeSitavizepinaparyAptakAparyAptakabhedA bhnnitvyaaH| avizeSitam-kalpAtItakaH, vizeSimave yakazca anutroppaatikshc| avizeSitam-aveyakaH, vizeSitam-adhastanA, mAmaH, uparitanaH / avizeSitam-adhastanoveyakaH, vizeSitam-adhasdanAdhastanagraidheyakaH, adhastanamadhyamaveyakaH, adhastanoparitanagreveyakaH / avizeSitam-madhyamaveyakaH, vizeSitam-madhyamAdhastanoveyakA, madhyamamadhyamaveyakaH, madhyamopari tnoveykH| avizeSitam-uparitanoveyakaH, vizeSitam-uparitanAdhastana3veyakA, uparitanamadhyamaveyakaH, uparitanoparitanagraiveyakazca / eteSAmapi sarveSAM avizepitavizeSitaparyAptakAparyAptakabhedA bhaNitavyAH / avizeSitam-anuttaropapAtikaH, vizeSitam-vijayako vaijayantako jayantakaH aparAjitakA sarvArthasiddhakazca / eteSAmapi sarveSAm avizeSitavizeSitaparyAptakAparyAptakabhedA bhnnitvyaaH| avizeSitam-ajIvadravyam , vizeSitam-dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, pudlAstikAyaH, addhAsamayazca / avizeSitam-pudgalAstikAyaH, vizeSitam-paramANupudgalo dvipradezikaH tripadeziko yAvadanantamadezikazca / tadetada dvinAma ||muu0145|| TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kiM tad dvinAma ? iti ziSyapaznaH / uttarayati-dvinAma-dvividhaM nAmadvinAma / dvinAmatvAdevedaM dvipakArakaM bodhyam / dviprakArakatvamevAha-tadyathA-ekA aba sUtra kAra binAma kI prarUpaNA karate haiM"se kiM taM dunAme?" ityAdi zabdArtha -(se kiM taM dunAme) he bhadana! vaha hi nAma kyA hai ? have sUtrakAra hinAmanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- " se ki ta dunAme" tyA zA -(se ki ta dunAme ?) he bhagavan ! nAmanA Hilon wit2 35 dvinAmanuM svarUpa kevuM che? For Private and Personal Use Only
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 145 dvinAmAdisvarUpanirUpaNam ekAkSarikaM ca anekAkSarikaM c| tatraikAkSarikam-ekaM ca tadakSaraM ceti ekAkSaram, tena nivRttamekAkSarikam , taddhi-hI-lajjA, zrIH-lakSmIH, dhIH-buddhiA, ityAdikame. kAkSarikaM dvinAma bodhyam / tathA-anekAkSarikam-anekAni ca tAnyakSarANi-ane. kAkSarANi tainittamanekAkSarikama, taddhi-kanyA vINA latA mAletyAdikamane. kAtharikaM dvinAma bodhyam / evaM 'balAkA pattAkA' ityAdi vyAdhakSaraniSpAmapi uttara-(dunAme duvihe paNNatte) dinAma-dvividhanAma-do prakAra kA hai| yahAM dvinAma kA tAtparya do prakAra ke nAma se hai| do prakAra kA jo nAma hai vaha dvinAma hai (taM jahA) nAma ke do prakAra ye hai-(egaksarie ya aNegakkharie ya) ekAkSarika aura anekAkSarika eka akSara se jo nAma niSpanna ho vaha ekAkSarika nAma hai aura jo aneka akSaroM se niSpanna hotA hai vaha anekAkSarika nAma hai| jaise 'hI' lajjA, 'zrI' lakSmI, 'dhI' buddhi, strI, ye saba ekAkSarika dinAma haiN| kanyA, vINA, latA, mAlA ye saba anekAkSarika dvinAma haiN| yahI bAta (se kitaM egakkharie ? egakkharie aNegavihe paNNate,) taM jahA-hI, sI, thI, thI, se taM egakkharie-se kiM taM aNegakkharie ? aNegakkharie-aNegavihe paNNatte-taM jahA-kaNNA, vINA, layA, mAlA, se taM aNegakkharie) isa sUtrapATha dvArA praznottarapUrvaka sUtrakArane pradarzita kI hai| isI prakAra "ghalAkA patAkA" ina tIna akSaroM se niSpanna huA nAma uttara-(dunAme duvihe paNNatte) dvinAma-aqdhanAma me 24 -ms hinAma pada be prakAranA arthamAM vaparAyuM che. tethI be prakAranuM je nAma che. tanu nAma dinAma che. (taMjahA) nAmanA me praa| nIya prabhA cha-(egA. rie ya aNegakSarie ya) (1) ARI mana (2) bhanekSae nAmamA akSara vaDe niSpanna thAya che, te nAmane ekAkSarika nAma kahe che ane je nAma aneka akSare vaDe niSpanna thAya che, tene anekAkSarika nAma kahe che, bha, "hI" (asen), " zrI" (AEbhI), "dhI" bhuddhi, 'zrI' Adi ekAkSarika dvinAma che. kanyA, vINA, latA, mAlA, Adi anekAkSarika dvinAma che. eja vAta sUtrakAre A sUtrapATha dvArA praznottarapUrvaka prakaTa karI che (se kiM ta' egakharie ? egakkharie bhaNegavihe paNNatte, tajahA-hI, sI, pI, thI, se ta egakkharie / se kiM ta aNegavarie ? aNegakharie aNegavihe eNNatte-tajahA-kaNNA, vINA, khyA, mAlA, se ta aNegakcarie) / sUtrAno sAvArtha 52 42vAmA bhaaye| cha. merA pramANe "baLAkA, bha081 For Private and Personal Use Only
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 62 __ anuyogadvArasUtra bodhyam / itthamekAkSarAnekAkSareti dviprakAreNa nAmnA vivakSitasya samastasyApi vastujAtasya pratipAdanAd dvinaametyucyte| dvirUpaM sat sarvasya nAmeti dvinaam| dvayonAmnoH samAhAra iti pakSe tu dvinAme ticchAyA bodhyaa| atha prakArAntareNa dvinAma nirUpayati-athavA-dvinAma dvividhaM prajJaptam, tadyathA-jIvanAma ca ajIvanAma ceti / tatra-devadattayajJadattAdibhedena jIvanAma anekavidham / tathA-ghaTapaTAdibhedenAbhI anekAkSara niSpanna nAma meM antarhita jAnanA cAhiye / isa prakAra ekAkSara aura anekAkSara se niSpanna do prakAravAle nAma se, vivakSita samasta bhI vastu samUha kA pratipAdana hotA hai isase do nAma aisA kahA jAtA hai| "dvirUpaM sat sarvasya nAmeti vinAma" sarva kA nAma do rUpavAlA hotA hai| isaliye vaha dvinAma hai| ekAkSarika aura anekAkSarika ye hI nAma ke do rUpa hai| "dvayoH nAmnoH, samAhAraH iti hinAma" isa pakSa meM bhI binAma aisI hI chAyA jAnanI caahiye| ; aba sUtrakAra prakArAntara se dvinAma kA nirUpaNa karate haiM-(ahavAdunAme duvihe paNNatte) athavA-dvinAma do prakAra kA prajJapta-huA hai (taM jahA) jase (jIva nAme ya ajIva nAme ya) jIva nAma aura ajIva nAma (se ki taM jIvanAme !) he bhadanta ! jIva nAma kyA hai ?(jIvanAme aNegavihe paNNatte) jIva nAma aneka prakAra kA prajJapta huA patAkA" mAtra akSarAthI ni0panna yatA nAbhana bhana kSa2 nipanna nAmamA ja samAveza kare joIe A prakAre ekAkSara ane anekAkSara vaDe niSpanna thatA be prakAzavALA nAma vaDe vivakSita samasta vastusamUhanuM pratipAdana thAya tathA tana dvinAma 35 vAmAM Ave che. "dvi lA sat sarvasya nAmeti dvinAma sevana nAma me 35vANu DAya che, tethI ta dvinAma 35 cha / kSari mAne bhne|kss4i, me , nAmanAme 3 // cha. "dvayoH nAmnoH samAhAraH iti dvinAma" mA pakSa para vinAma' sevI chAyA samabhavI joIe have sUtrakAra bIjI rIte dvinAmanuM nirUpaNa kare che- (ahavA-dunAme duvihe paNNatte) athavA-dvinAma se prAranA 4aa cha(tajahA) meM 54 // 2 // nIya pramANe cha-( jIvanAme ya, ajIvanAme ya) (1) nAma bhane (2) ma nAma. prazna-se kiM taM jIvanAme?) bhavana ! panAma meTale zu.1 uttara-(jIvanAme aNegavihe paNNatte) mana bhane 42 4 // che. (tajahA) bha ...(devadatto jaNNadatto viNDatto somadatto) hepatta, yajJahatta, pazuhatta, sAbhahatta, vagere. For Private and Personal Use Only
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 145 dvinAmAdisvarUpanirUpaNam jIvanAmApyanekavidham / jIvAjIveti dvAbhyAM nAmabhyAmeva vipakSitasamastapadArthAnAM saMgrahAd dvinAmetyucyate / punaretadeva prakArAntareNAha-athavA dvinAma dvividhaM praja. tam-avizeSitaM ca vizeSitaM ca / tatra-avizeSitaM dravyam / vizeSitaM-jIvadravyamajIvadravyaM c| pratyekamidamavizeSitavizeSitabhedAt punarbhedAntarAcAnekapakAraka bhavatIti mUlAdeva vijJeyam / saugamyAca mUlasya vyAkhyA na kriyate / atredNbodhym| hai| (taM jahA) jaise (devadatto jagadatto viNhudatto somadatto) devadatta, yajJadatta, viSNudatta, somadatta Adi / (se kiM taM ajIva nAme) vaha ajIba nAma kyA hai ? (ajIvanAme aNegadhihe paNNase) __ uttara- ajIva nAma aneka prakAra kA prajJapta huA hai (taM jahA) jaise (ghaDo, paDo, kaDo, raho.) ghaTa, paTa, kaTa, ratha, Adi / (se taM ajIva nAme) yaha ajIva nAma hai / (ahavA dunAme duvihe papagatte) athavAdvinAma do prakAra kA prajJapta huA hai| (taM jahA) jaise (visesie ya avisesie ya) vizeSita aura avizeSita (avisesie dabe visesie jIvavve ajIvabve ya) avizeSita dravya kahalAtA hai aura vizeSita usake bheda kahalAte haiM / dravya aisA nAma avizeSita dvinAma hai| aura dravya do prakAra kA hotA hai-1 jIva dravya aura dUsarA ajIva dravya aisA nAma vizeSina dvi nAma hai / inameM jIva dravya aura ajIva dravya ye avizeSita aura vizeSita ke bheda se tathA aura bhI bhedAntaroM se aneka prakAra ke ho jAte haiM yaha bAta mUla se prazna-(se kiM taajIvanAme?) man! nAma me zu uttara -(ajIvanAme aNegavihe paNNatte) bhanAbhana bhane pra ha cha. (ta'jahA) 2 4 (ghaDo, paDo, kaDo, raho) 58 58, 48 (28), 25 vagaire (se ta ajIvanAme) mA prA2nuM nAma DAya che. (ahavA dunAme duvihe paNNatte) 52dvinAmanA me 4.2 4. che. (tajahA) bha .... (visesie ya avisesie ya) (1) vizaSita ma2 (2) vizeSita (avisesipa davve, visesie jovave ajIvavve ya) dravyane vizeSita 35 upAya cha ane dravyanA jIva ajIva rUpa bhedane vizeSita kahevAya che. dravya evuM nAma avizeSita dvinAma che. dravya be prakAranuM hoya che-(1) jIva dravya ane (2) achavadravya A jIvadravya ane achavadravya 5 nAmane vizeSita dinAma kahe che. vaLI jIva dravya ane ajIva dravyanA avizeSita ane avizakti nAmanA be bhede tathA bIjA paNa ghaNA bheda paDatA hovAthI te vyomA aneka prakAra hoya che, A vAta mULa sUtramAMthI ja jANI levI jema - For Private and Personal Use Only
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre tu saMmUrcchanti tathAvidhakarmodayAd garbhamantareNaivotpadyante te sammUrchimAH / yeSAM tu garbhe vyutkrAntiH = utpattiste garmavyutkrAntikAH / parisarpanti ye te parisarpAH / te hi - uraH parisarpa - bhujaparisarpabhedAbhyAM dvimakArAH / tatra - uraH parisarpAH sarpAdayaH / bhujaparisarpAstu godhAnakulAdayaH / iti / prakRtamupasaMharannAha tadetad dvinAmeti // sU0 145 // 1 hI jAna lenI cAhiye jaise- (avisesie jIvadanye, visesie gairaie tirikkhajoNie, maNusse deve) jIva drazya aisA nAma avizeSita dvinAma hai tathA nAraka, tiryagyonika, manuSya, deva ye vizeSita dvinAma haiN| (raie avisesie) nairayika yaha avizeSita dvinAma hai aura ( rayaNapaate sakkara ppahAe, vAluappahAe, paMka pahAe, dhUmappahAe tamAe, tamatamAe visesie) ratnaprabhAgata nairathika, zarkarA prabhAgata nairayika, vAlukA prabhAgata nairayika, paMka prabhAgata nairayika, dhUma prabhAgata nairayika, tamaHprabhAgata nairayika tamastamaHprabhAgata nairayika ye vizeSita dvinAma haiN| Age bhI isI prakAra se sUtra ke anta taka pratyeka bheda meM avizeSita aura vizeSita dvinAma kI yojanA kara lenI cAhiye / sUtra sugama hone se Age ke padoM kI vyAkhyA nahIM kI hai| saMmUcchima ve jIva haiM jo tathAvidha karma ke udaya se garbha ke vinA hI utpanna ho jAte haiM / vyutkrAnti kA tAtparya utpatti hai| jina jIvoM kI utpatti ( avisesie jIvadavve, visesie Neraie tirikkhajoNie maNusse, deve ) 'lavadravya ' yA nAma avizeSita dvinAbha che, tathA nAra4, tiyaya, manuSya bhane heva, A cAre vizeSita dvinAmeA che. ( raie avisesie) 'nAra' yA nAmane le bhavizeSita dvinAbha vAmAM Ave to ( rayaNa pahAe, sakkarapahAe, vAlua pahAe, paMkapahAe dhUmappagic, axie, axaniq faafag) Requenal airs, 218214gal diRs, tAlukAprabhAnA nAraka, paMkaprabhAnA nAraka, dhUmaprabhAnA nAraka, tamaHprabhAnA nAraka, ane tamastamaHprabhAnA nArakane vizeSita dvinAma kahe che, eja prakAre sUtranA anta sudhInA pratyeka lekamAM avizeSita ane vizeSata dvinAmanI yAjanA karI levI joIe sUtra sugama hAvAthI pachInAM padmAnI vyAkhyA ApavAmAM AvI nathI je jIvA tathAvidha kramanA uddayathI gabha vinA ja utpanna thaI jAya che, te jIvAne samU`ichama jIve kahe che. vyutkrAnti bahano artha' ' utpatti' thAya che ? bonI ( , utpatti garla bhanthI thAya che, For Private and Personal Use Only
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 146 trinAmanirUpaNam trinAma nirUpayitumAha mUlam-se kiM taM tinAme ? tinAme tivihe paNNatte, taM jahA davaNAme guNaNAme pajjavaNAme y| se kiM davaNAme ? davaNAme chavihe-paNNatte, taM jahA-dhammatthikAe adhammatthikAe AgA. satthikAe jIvasthikAe puggalatthikAe addhAsamae y| se taM dvnaame| se kiM taM guNanAme ? guNanAme paMcavihe paNNatte, taM jahA-vaNNaNAme gaMdhaNAme rasaNAme phAsaNAme saMThANaNAme / se ki taM vaNNaNAma? vaNNaNAme paJcavihe paNNatte, taM jahA-kAlavaNNaNAme nIlavaNNaNAme lohiyavaNNanAme hAlidavapaNanAme sukillavaNNanAme / settaM vpnnnaame| se kiM taM gaMdhanAme-gaMdha. nAme duvihe paNNatte, taM jahA-surabhigaMdhanAme ya durabhigaMdhanAme y| se taM gNdhnaame| se kiM taM rasanAme? rasanAme paMcavihe paNNatte, taM jahA-tittarasaNAme kaDuyarasaNAme kasAyarasaNAme aMbilarasaNAme mahurarasaNAme y| se taM rsnnaame| se kiM taM garbha janma se hotI hai ve garbhavyutkrAnti jIva haiN| jo sarakate hai| parisarpa haiM / ura parisarpa aura bhujaparisarpa ke bheda se parisarpa jIva do prakAra ke haiM ! sAdika jIva jo ki chAtI se sarakate haiM-uraH parisarpa haiM / aura godhA, nakula Adi jIva jo bhujAoM se sarakate-calate haiM ve bhujaparisarpa haiM / isa prakAra yaha dvinAma haiM ||suu0146|| te jIvane garbhaththukrAtika jIve kahe che, je jIve sarakatAM sarakatAM cATe che te jene parisarpa kahe cheparisarSa nA ura parisarSa ane bhujaparisarpa nAmanA be bheda paDe che. sarpAdika je cha chAtIne baLathI sarake te jene ura parisarpa kahe che. gaLI, neLiyA Adi cha bhujA enA baLathI sarake (cAle che, tethI temane bhuja parisapa kahe che. A prakAranuM A kinAmanuM savarUpa che. sU014pa For Private and Personal Use Only
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArale phAsaNAme ? phAsaNAme aTTavihe paNNatte, taM jahA-kakkhaDaphAsaNAme mauyaphAsaNAme garuyaphAsaNAme lahuyaphAsaNAme sIyaphAsaNAme usiNaphAsaNAme giddhaphAsaNAme lukkhphaasnnaame| sesaM phAsaNAme / se kiM taM saMThANanAme ? saMThANanAme-paMcavihe paNNatte taM jahA parimaMDalasaMThANanAme vaTTasaMThANanAme taMsaMTANanAme cauraMsaThANanAme aayysNtthaannnaame| se taM saMThANanAme se taM guNanAme ||suu0 146 // ___chAyA-atha kiM tat trinAma ? trinAma trividhaM prajJaptam , tadyathA-dravyanAma, guNanAma paryavanAma ca / atha kiM tad dravyanAma ? dravyanAma paividhaM prajJasame , tayathA-dharmAstikAyaH adharmAstikAyaH AkAzAstikAyo jIvAstikAyaH pudgalAstikAyaH addhAsamayazca / tadetad dravyanAma / atha kiM tad guNanAma ? guNanAma paJcavidhaM prajJaptam, tadyathA-varNanAma gandhanAma rasanAma sparzanAma saMsthAnanAma / atha kiM tad varNanAma ? varNanAma paJcavidha prajJaptam , tadyathA-kAlavarNanAma nIla. varNanAma lohitavarNanAma hAridravarganAma zuklavarNanAma tadetadvarNanAma / atha kiM tat gandhanAma ? gandhanAma dvividhaM prajJaptam , tadyathA-surabhigandhanAmaca durabhigandhanAma c| tadetad gandhanAma / atha kiM tad rasanAma ? rasanAma paJcavidha prajJaptam , tadyathAtiktarasanAma, kaTukarasanAma, kaSAyarasanAma amlarasanAma madhurarasanAma c| tadetad rasanAma / atha kiM tat sparzanAma ? sparzanAma-aSTavidha prajJaptam , tadyathAkarkazasparzanAma mRdukasparzanAma gurukasparzanAma laghukasparzanAma zItasparzanAma uSNasparzanAma snigdhasparzanAma rUkSasparzanAma / tadetat sparzanAma / atha kiM tat saMsthAna nAma ? saMsthAnanAma paJcavidha prajJaptam, tadyathA-parimaNDalasaMsthAnanAma vRttasaMsthAnanAma vyaMsasaMsthAnanAma caturaMsasaMsthAnanAma AyatasaMsthAnanAma / tadetata saMsthAna nAma / tadetad guNanAma ||suu0 146 // TIkA-se kiM tata trinAma ? iti shissymshnH| uttarayati-trinAma trirUpaM nAma trinAma tat trividha prajJaptam / yata evedaM trinAma ata evedaM trividha aba trinAma kA sUtrakAra nirUpaNa karate haiM"se kiM taM tinAme' ityaadi| have sUtrakAra trinAmanuM nirUpaNa kare che- "se kiM taM tinAme " tyAla For Private and Personal Use Only
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 135 trinAmanirUpaNam podhym| traividhyamevAha-tadyathA-dravyanAma-dravati gacchati tAstAna paryAyAna mApnotIti dravyaM, tasya nAma-dravyanAma / guganAma-guNyante saMkhyAyante iti guNAsteSAM naam-gunnnaam| tathA-varNanAma-varNyate-alakriyate vastvaneneti varNaH, tasya nAma varNanAma / eSu trividheSu nAmasu prathamaM dravyanAma jijJAsamAnaH ziSyaH pUcchati-atha kiM tad dravyanAma ? uttarayati-dravyanAma hi dharmAstikAyAdibhedaiH vidham / dharmAstikAyAdInAM vyAkhyA pUrva kRtA / guNanAmatu varNagandharasasparza zabdArtha-- (se kiM taM tinAme ?) he bhadanta ! trinAma kyA hai ? . uttara-- (tinAme tivihe paNNatte) trinAma tIna prakAra kA kahA gayA haitIna rUpa vAlA jo nAma hai vaha trinAma hai ! trinAma se hI yaha trividha hai| (taM jahA) ve tIna prakAra ye haiM-- (davvaNAme, guNanAme,pajjavaNAme) dravyanAma, guNanAma, paryava nAma / una 2 paryAyoM ko jo prApta karatA hai usakA nAma dravya hai / isa dravya kA jo nAma hai vaha dravyanAma hai| jo gine jAveM unakA nAma guNa hai yaha guNa zabda kI vyutpatti hai| inakA jo nAma hai vaha guNa nAma haiN| paryAya kA jo nAma hai vaha paryAya nAma hai| paryAya nAma kA varNana sUtrakAra 147 veM sUtra meM kreNge| (sekiM taM davvanAme) vaha dravya nAma kyA hai ? uttara-- (davaNAme chavihe paNNase) dravya nAma 6 prakAra kA kahA hai / (taM jahA) jaise--(dhammatthikAe, adhamnathikAe, AgAsatyikAe zahAtha-(se ki ta tinAme ?) 3 mApan ! trinAma bheTale zu1 uttara-(tinAme tivihe paNNatte) vinAmanA 3 2 4aa cha. 31 35vALuM je nAma che, tene vinAma kahe che trinAma hovAne lIdhe ja te traNa mAranu che. (tajahA) te 15 maare| nIya pramANe cha-(davvaNAme, guNanAme, pajjavaNAme) (1) dra0yanAma, (2) gurunAma bhane (3) 5 yanAma (paryAyanAma.) judI judI paryAne je prApta kare che, tenuM nAma dravya che. A dravyanuM je nAma che tene dravya nAma kahe che. guNa zabdanI vyutpatti A pramANe che. "2 gAya te zuSa che." te guratuM nAma tene munAma. 4 . paryAyanuM je nAma che, tenuM nAma padanAma che. AgaLa 14mAM satramAM sUtrakAra A paryAyanAmanuM varNana karavAnA che. ____prazna-(se ki ta davvanAme?) te dra0yanAma zu cha ? uttara-(duvvaNAme chavvihe paNNatte) dravyanAma cha prA2nuM che. (tajahA) 2.....(dhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, jIvasthikAe, puggalatyi For Private and Personal Use Only
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArale saMsthAnabhedaiH paJcavidham / tatra varNanAma-kRSNanIlalohitahAridrazuklanAmabhedaiH paJca vidham / dhUsarArUNarUpa kapizAdayastu varNAM saMyogenaivotpayante, natvete tebhyo bhinnA iti na pRthgupaattaaH| tathA-gandhanAma-ganbhyate-AghrAyate iti gandhastasya nAmagandhanAma / taddhi-surabhidurabhibhedAda dvividham / tatra-saumukhyakRt surabhiH, vaimukhyajIvasthikAe, puggalasthikAe, addhAsamae ya) dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura addhA samaya / ina sabakI vyAkhyA pahile kI jA cukI hai / ataH yahAM nahIM kI hai / (setaM vvanAme) isa prakAra yaha dravya nAma hai| (se kiM taM guNanAme) vaha guNa nAma kyA hai ? - uttara-(guNanAme paMcavihe paNNatte) guNAnAma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise-- (vaNNaNAme, gaMdhaNAme rasaNAme, phAsa NAme, saMThANaNAme) varNanANa, gaMdha nAma, rasa nAma, sparza nAma, saMsthAna nAma / vastu jisase alaMkRta kI jAtI hai vaha varNa zabda kI vyutpatti hai| isa varNa kA jo nAma hai vaha varNa nAma hai| jo sUMghI jAve vaha gaMdha hai| isa gaMdha kA jo nAma hai vaha gaMdhanAma hai / jo cakhA jAtA hai vaha rasa hai| rasa kA jo nAma hai vaha rasa nAma hai| jo sparza se jAnA jAtA hai vaha sparza hai| saMsthAna nAma AkAra kA hai| isa saMsthAna kA jo nAma hai vaha saMsthAna nAma hai| kAe, addhAsamae ya) yastAya, aghastiya, mastiya, vaastikAya, pulAstikAya ane addhAsamaya (kALa) A badhAM patenI vyAkhyA pahelAM ApavAmAM AvI che, tethI ahIM temanI vyAkhyA ApavAmAM AvI nayA (se ta banAme) mA nu te dravyanAma . prazna-(se ki ta guNanAme?) 8 bhagavan ! sunAma 2 43 ch| uttara-(guNanAme paMcavihe paNNatte-tajahA) gunAma pAya mAranu / ' cha. te praa| naye pramANe cha-(vaNNaNAme, gaMdhaNAme, rasaNAme, phAsaNAme, saMThANaNAme) nAma, gadhanAma, 2sanAma, 15za nAma bhane saMsthAnanAma vastune jenA vaDe alaMkRta karAya che, tene varNa kahe che. te varNanuM je nAma che tene varNanAma kahe che. suMghavAthI jene anubhava thAya che, te gadha che. A gadhanuM je nAma che tene gaMdhanAma kahe che. cAkhavAthI jene anubhava thAya te rasa che. evA rasanuM je nAma che, te rasanAma che. kaI paNa vastune aDakavuM tenuM nAma sparza che. A sparzanuM je nAma che tene sparzanAma kahe che. saMsthAna eTale AkAra A saMsthAnanA nAmane saMsthAnanAma kahe che, For Private and Personal Use Only
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 146 trinAmanirUpaNam kudurabhiH / tathA-rasanAma-rasyate-bhAsvAdhate iti rasastasya nAma rasanAma tacca-tiktakaTukakaSAyAmlamadhuranAma bhedAt paJcavidhaM prajJaptam / tatra-tiktarasanAma - zleSmAdidoSahantA rasA, tasya nAma tiktarasanAma / tiktarasasevanaphalamuktamAyuH vedazAstre-"zleSmAmaruciH pittaM tRSaM kuSThaM viSaM jvaram / hanyAttikto raso buddhaH katta (se ki taM vaNNaNAme) vaha varNanAma kyA hai ? . ___uttara-(vaNNaNAme paMcavihe paNNatte) varNanAma pAMca prakAra kA kaha gayA hai| (taM jahA) jaise-(kAlavaNNaNAme, nIlavaNNanAme, lohi yaSaNNanAme, hAliddavaNNanAme, sukillavaNanAme) kAla kRSNa-varNa nAma, nIlavarNanAma, lohitavarNanAma, hAridravarNanAma, zuklavarNanAma dhUsara, arUNa rUpa jo kapizAdi varNa haiM-ve saMyoga se hI utpanna hote hai, isaliye ye svataMtravarNa nahIM haiM isaliye inakA svataMtra rUpa se sUTa meM pATha nahIM kiyA hai| surabhigaMdha aura durabhigaMdha ke bheda se gandha guNa do prakAra kA hai / jo gaMdha apanI ora AkRSTa karatI hai vaha surabhi geMdha aura jo apane se vimukha karatI hai vaha durabhigaMdha hai| tikta kaTuka, kaSAya, amla aura madhura nAma ke bheda se rasa pAMca prakAra hai zleSma Adi doSoM ko naSTa karanevAlA jo rasa hai vaha tikta rasa tikta rasa ke sevana kA phala Ayurveda zAstra meM aisA kahA hai-mAtrA se prazna-se ki ta vaNNaNAme) magavan ! 1 nAmanu 2135 3 saya cha? uttara-(vaNNaNAme paMcavihe paNNatte) panAma pAMya 5412nA i che. (ta'jahA) rebha....(kAlavaNNaNAme, nIlavaNNaNAme, lohiyavaNNaNAme, hAlihavaNNaNAme, sukillavaNNaNAme) (1) nAma, (2) nIsa nAma, (3) bolata (24) nAma, (9) dri (pANI) va nAma, mana (5) zusAzanAbha. A sivAyanA je sara Adi vaNe che, teo uparyukta varNonA sagathI ja utpanna thAya che, tethI temane svataMtra varNa rUpa gaNI zakAya nahI, tethI ahIM temane svataMtra prakAro rUpe batAvavAmAM Avela nathI surabhigama (su) mane dumi (4) methI mathunA meM prA2 5 . je gaMdha ne pitAnI tarapha AkarSe che te gadhane surabhigadha ane je gaMdha jIvone pitAnI tarapha kheMcavAne badale vimukha kare che evI gaMdhane misa cha. 2sanA nIce pramANe pAya 542 cha-(1) tita (tI), (2) 444 (473t), (3) 4SAya (tu), (4) ma (mATa!) mana (madhu2) kapha Adi dene nAza karanAra je rasa che tenuM nAma tiktarasa che. Ayurveda zAstramAM tiktarasanA sevanane nIce pramANe lAbha batAvyA che-mAtrAmAM a0 82 For Private and Personal Use Only
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasame mAtropasevitaH / iti| tathA-kaTukarasanAma-gaLarogamazamano maricanAgarAdyAzrito rasaH- kadukarasaH-tasya nAma - kaTukarasanAma | kaTukarasa sevana phalamuktamAyurvede - kadurga: lAmayaM zophaM, hanti yuktyoSasevitaH / dIpanaH pAcako rucyo bRMhaNo'tikaphApahaH / iti / tathA kaSAyarasanAma - raktadoSAdyapanetAvibhItakAmalakakapitthAdyAzrito rasaHkaSAyarasaH, tasya nAma kaSAyarasanAma / uktaMcAsya sevanaphalam - " raktadoSaM karpha pittaM, kaSAyo hanti sevitaH / rUkSaH zIto guNagrAhI rocakazca svarUpataH" ||iti // sevana kiyA tiktarasa zleSmA - kapha aruci, pitta, tRSA, kuSTha, viSa, jvara, inakA nAza karatA hai aura buddhi ko baDhAtA hai| isa tiktarasa kA jo nAma hai vaha tiktarasa nAma hai| gale ke roga ko prazAnta karanevAlA evaM marica aura nAgara Adi meM rahanevAlA jo rasa hai vaha kaTukarasa hai| isa kaTukarasa ke sevana kA phala AyurvedazAstra meM aisA kahA hai- yukti se sevana kiyA gayA kaTuka rasa.... zopha - sUjana ko naSTa karatA hai, dIpaka, pAcaka, rucya aura bRMhaNa hotA hai / baDhe hue kapha ko naSTa karatA hai| rakta doSa Adi kA nAzaka- vibhItaka - baher3A Amalaka - A~valA evaM kapittha Adi ke Azrita jo rasa hai vaha kaSAya rasa hai / isakA jo nAma hai vaha kaSAya rasa nAma hai| isake sevana kA phala aisA kahA hai- sevita huA yaha kaSAya rasa raktadoSa, kapha, pitta, ko nAza karatA hai / yaha svarUpa se rUkSa, zIta aura guNagrAhI hotA hai tathA titarasanu le sevana vAmAM Ave to 43, maruthi, pitta, tRSA, DuNDa, viSa ane javaranA nAza thAya che ane buddhinI vRddhi thAya che. A tiktarasanu' je nAma che, te tiktarasa nAma che. gaLAnA rAgeAne prazAnta karanArA ane rica ane nAgara AdimAM raddhenAre! ? rasa che, te rasanu nAma umra (eDavAsvAha) che. Ayurve zAstramAM A kaTuka rasanA sevananu' phaLa nIce pramANe kahyu che-ceAgya mAtrAmAM e kaTuka rasanuM sevana karavAmAM Ave, te zarIranA koI paNa bhAganA sejo utarI jAya che, dIpaka (pAcanakriyAmAM madada rUpa) hAya che, rucya ane bRMhaNa (zaktivardhaka) hAya che te vadhArAnA kanA nAza kare che. raktadoSa AdinA nAzaka, baheDA, AmaLAM, kAThAM AdimAM rahelA je rasa che tene kaSAya (turA) rasa kahe che. tenu je nAma che te kaSAyarasa nAma che. Ayurve mAM kaSAyarasanA sevananuM phaLa nIce pramANe kahyu` che-jo cAgya rIte sevana karavAmAM Ave te kaSAyarasa rakatadoSa, kara, ane pittanA nAza 42 che. te 3kSa, zIta, guAdI bhane roya hoya che, For Private and Personal Use Only
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org -- anuyogandrakA TIkA sUtra 146 trinAmanirUpaNam vasya tathA - amlarasanAma - agnidIpanAdikRdamlIkA thAzrito rasaH - amlarasaH, nAma - amlarasanAma | ukta cAsya phalam - " amlo'gnidIptikRt snigdhaH, zophapittakaphApahaH / kledanaH pAcano rucyo, gUDhavAtAnulomakaH // iti // tathA madhurarasenAmapittAdiprazamanaH khaNDazarkarAdyAzrito raso madhurarasaH, tasya nAma - madhurarasanAma / ukta cAsya phalam - "vittaM vAtaM viSaM hanti, dhAtuvRddhikaro guruH / jIvanaH keza'keMdra bAlavRddha kSINaujasAM hitaH " || iti / anyatra hi sindhulavaNAcAzrito lavaNarocaka hotA hai| amlIka imalI Adi meM rahA huA jo rasa hai vaha amlarasa hai / yaha agnidIpana Adi kA karane vAlA hotA hai| isa rasa kA jo nAma hai vaha amla rasa nAma hai| isakA phala isa prakAra kahA hai - yaha rasa agnidIpaka hotA hai, snigdha hotA hai| zopha, pitta aura kapha ko nAza karatA hai| kledana, ( pasInA utpanna karanevAlI (zarIrakA agnivizeSa) pAcana karatA hai - aura rucya hotA hai tathA gUDha vAyu kA anulomaka hotA hai / pittAdikA prazamana karane vAlA jo rasa hai vaha madhura rasa hai / yaha madhura rasa khAMr3a, zakkara Adi kA Azrita rahatA hai| isakA jo nAma hai vaha madhurarasanAma hai| isakA - phala aisA kahA hai ki madhurarasa pitta, vAta, aura viSakA nAzaka hotA hai, , dhAtu kI vRddhi karatA hai guru hotA hai / bAlaka, vRddha aura kSINa zakti vAloM kA yaha hita kasa honA hai| jovanaprada aura kezavardhaka hotA hai| dUsarI jagaha sindhu lavaNa saindhava-Adi ke Azrita lavaNa rasa bhI Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AmalI AdimAM rahelA rasane amharasa (khATAsvAda) kahe che. te agnidgIpana (jaTharAgnine sateja karanArA) Adi karanArA hoya che. A rasanu nAma che te ambarasa nAma che. amlarasanA sevananu' phaLa A prakAranu kyuM che-A rasa agnidIpaka ane snigdha hAya che. sAjA pitta ane nA nAzaka hAya che lena, pAcana kare che. ane ruthya (rucikara) hAya che vaLI A rasa gUDha vAyune anulAmaka hAya che. (pattAhikanuM zamana karanArA je rasa che tenu nAma madhurarasa che. te khAMDa, sAkara, gALa AdimAM rahelA hAya che. tenuM je nAma che te madhurarasa nAma che tenA sevananu phaLa A prakAranu kahyuM che-madhura rasa vAta, pitta ane viSane nAzaka hAya che, dhAtunI vRddhi karanArA ane guru hAya che khAlakA, vRddho ane kamajora mANusene lAbhakArI hAya che, jIvanaprada ane kezava ka hAya che keTalAka mAkA latra3rasa (khAza svAda) ne paNa eka prakAranA svataMtra rasa For Private and Personal Use Only
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - - anuyogadvArasUtre so'pi ptthyte| ayaM raso hi stambhitAhArabandhavidhvaMsAdikartA bhavati / ayaM raso di.madhurAdirasasaMsargajatvAttadamintatvena vivazyate / yato. lavaNarasayogAdevAnye'pi rasAH svAdIyastvaM bhajante, atastiktAdiSu paJcasu raseSu lavaNarasasyAntarbhAvaH, ata eva na tasya pRthagupAdAnam / prkRtmupsNhrbaah-tdetduusnaameti| atha guNanAmnazcaturthabhedaM jijJAsitukAmaH pRcchati-atha kiM tat sparzanAma ? iti / uttarayatisapanAma-spRzyate tvagindriyeNAvabudhyate iti sparzaH, tasya nAma sparzanAma / tadi aSTavidham aSTasaMkhyakaM bodhyam / aSTa vidhatvamevAha-tadyathA-karkaza sparzanAmaeka-eka svataMtra rasa kahA gayA hai| yaha rasa staMbhita AhAra Adi kA vidhvaMsa kA hotA hai AhAra vadhaka evaM malabadratA nAzaka hotA hai| yaha rasa madhura Adi rasa ke saMsarga se utpanna hone ke kAraNa unase-abhinahI mAnA gayA hai| kyoM ki lavaNa rasa ke bhoga se hI anya dUsare rasa svAdiSTa lagate hai| isaliye tiktAdi pAMca rasoM meM hI lavaNa rasa kA antarbhAva ho jAtA hai| isaliye isa rasa kA svataMtra rUpa se sUtrakAra ne kathana nahIM kiyA hai| yaha artha "se kitaM gaMdhanAme" yahAM se lekara" "mahurarasaNAme" yahAM taka ke pATha kA kiyA hai| (se taM rasaNAme) isa prakAra yaha rasa mAma hai| (se kiM taM phAsaNAme) he bhadanta ! guNanAma kA jo caturtha bheda sparza nAma hai vaha kyA hai? uttara--(phAsaNAme aTTavihe paNNatte) sparza nAma ATha prakAra kA prajJapta huA hai| sparzana indriya se jo jAnA jAtA hai vaha sparza hai| rUpe gaNAve che. siMdhAluNa, namaka, AdimAM A rasane sadbhAva hoya che. A rasa taMbhita AhAra Adine vivaMsa karavAvALA hoya che. AhAravardhaka ane baMdhakozane nAzaka hoya che. A rasa madhura Adi rasanA saMsargathI utpanna thatuM hovAne kAraNe, te rasethI abhinna ja gaNIne ahIM tene svataMtra prakAra rUpe gaNavAmAM Avela nathI kAraNa ke lavaNarasanA cegathI ja anya rase svAdiSTa lAge che. tethI tikatAdi pAMce rasamAM lavaNarasane samAveza thaI jAya che. tethI ja sUtrakAre A rasanuM svatatra 31 4thana yu nathI "se ki ta gaMdhanAme" yA sUtrathI dhana "mahurarasaNAme" mA sUtra paya-tanA sUtrAno mApA 52 548 42vAmA mAyA che. (se ta ramaNAme) 40 prA2nu 2sanAmanu 135 samA. . .. zra-(se kita phAsaNAme 1) bhagavan ! - anAmanA yothA leha 35 2 15zanAma che, tanu 2135 3 cha ? uttara-(phAsaNAme adavihe pagatte) 15 nAma 243 prA2nu prazasa yu . sparzendriyanI madadathI je anubhava thAya che, tenuM nAma sparza che For Private and Personal Use Only
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir S : yogacandrikA TIkA sUtra 146 trinAmanirUpaNam stabdhatAkAraNaM pASANAdigataH sparzaH-karkazasparzaH-tasya nAma karkazasparzanAma / sudukasparzanAma-komalasparzakAraNaM tinizalatAdigataH sparza:-mRddhakasparzastasya naam| gurukasparzanAma-adhaHpatanaheturayogolakAdigataH sparza:-gurukasparzastasya nAma / laghukasparzanAmapAyastiyagUdhiogamanaheturakatUlAdi nizritaH sparzaH laghu sasparza kA jo nAma hai vaha sparza nAma hai / (taMjahA) isake ATha bakAra ye haiM-(kakkhaDaphAsaNAme, mauyaphAsaNAme, garuyaphAsaNAme, lahuyaphAsaNAme, sIyaphAsaNAme, usiNaphAsaNAme, giddhaphAsaNAme, lugvaphAsaNAme) karkaza sparza nAma mRduka sparza nAma, gurukasparza nAma, ladhu. kasparza nAma, zItasparza nAma, uSNasparza nAma, snigdhasparza nAma, rUkSasparza nAma / karkazasparza pASANa Adi meM rahatA hai| yaha sparza stabdhatA kA kAraNa hotA hai| isakA jo nAma hai. vaha karkazasparza nAma hai| komalasparza kA jo kAraNa hotA hai tathA tinizalatA-vetra latA Adi meM jo rahatA hai vaha mRdukaparza hai| isakA jo nAma hai vaha mRdukasparza nAma hai / jo adhaHpatana kA kAraNa hotA hai aura ayogolaka Adi meM rahatA hai vaha gurukasparza hai / isakA jo nAma hai vaha gurukasparza nAma hai| jo sparza prAyaH tiryagU Urdhva, adhaH gamana meM kAraNa hotA hai aura jo arkatUla Adi ke Azraya rahatA hai vaha laghuka sparza hai / usakA jo mA 25 tuMre nAma che te 95ma che. (jahA) te 25 nAmanA mA: 2 nIya pramANe che-(kakkhaDaphAsaNAme, mauyaphAsaNAme, garuyaphAsaNAme, lahayaphAsaNAme, sIyakAsaNAme, usiNaphAsaNAme, NiddhaphAsaNAme, lukkhaphAsaNAme) 10:15 nAma, (2) bhUpa nAma, (3) zuru25za nAma, (4) madhura5zanAma, (5) zatanAma, (6) G0:5 nAma, (7) nAma (8) 3325 nAma.. pASANa AdimAM karkaza sparzane sadabhAva hoya che. A speza stabdha tAnA kAraNabhUta bane che. tenuM je nAma che te karka zasparzanAma che kamalasparzane anubhava karAvanAra tinizilatA (tralatA) AdinA sparzane mUha. sparza kahe che tenuM je nAma che. te mudakasparzanAma che. je vastunA adhaHpatanamAM kAraNabhUta bane che evA leDhAnA geLA AdinA sparzane gurukaraparza kahe che. A sparza dvArA vastu bhAre che e anubhava thAya che. A guruka sparzanuM je nAma che te gurukaparzanAma che. AMkaDo tela A di halakI vastuonA sparzane laghukasparza kahe che A sparza vastunA tiryagaga- mana, udarvagamana ane ardhagamanamAM kAraNabhUta bane che, tenuM ja nAma che te For Private and Personal Use Only
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir M e harpatiDHADAINuturAuraniu anuyogadvArI kasparzastasya nAma / zItasparzanAma-dehastambhAdi hetuH himAdyAzritaH sparzaH zIta. sparzastasya nAma / uSNasparzanAma-AhArapAkAdikAraNaM vahanyAdhanugataH sparzaH uSNasparzastasya nAma / snigdhasparzanAma-pudgaladravyANAM miyaH saMyujyamAnAnAM bandhanibandhanaM tailAdisthitaH sparzaH snigdhasparzastasya nAma / tathA-rukSasparzanAmapudgaladravyANAmabandhanibandhanaM bhasmAdisthitaH sparzaH rUkSasparzastasya nAma / ityaSTavika sparzanAma bodhyam / tadetadupasaMharabAha-tadetatsparza naameti| atha kiM tat saMsthAnanAma ? iti prshnH| uttarayati-saMsthAnanAma hi parimaNDalasaMsthAnanAmAdibhedaH nAma hai vaha ladhuka sparza nAma hai| dehastambha Adi kA jo hetu hotA hai evaM jo hima Adi ke sahAre rahatA hai vaha zItasparza hai| isakA jo nAma hai vaha zItasparza nAma hai| AhAra ke pakAne Adi kA jo kAraNa hotA hai aisA agni Adi ke sahAre rahA huA jo sparza hai vaha uSNasparza hai| isakA jo nAma hai vaha uSNasparza nAma hai| paraspara mile hue pudgala dravyoM ke saMzliSTa hone kA kAraNa hotA hai aisA tailA dika padArtha ke sahAre rahA huA sparza-snigdhasparza hai| isakA jo nAma hai vaha snigdhasparza nAma hai / jo pudgala dravyoM ke abandha kA kAraNa hotA hai aisA bhasmAdi sthita sparza rUkSasparza hai| isakA jo nAma hai vaha rUkSasparza nAma hai / (se taM phAsaNAme) isa prakAra yaha ATha prakAra kA sparzanAma hai| (se kiM taM saMThANaNAme) yaha saMsthAna nAma kyA hai? laghakaspanAma che hima, barapha AdinA saparzathI je sparzano anubhava thAya che te sparzane zItasparza kahe che. zarIra ThaMDakavAI javAmAM ke akaDAI javAmAM A sparza kAraNabhUta bane che. tenuM je nAma che, te zItasparzanAma che. AhArane rAMdhavA AdimAM je kAraNabhUta thAya che ane agni AdimAM jene sadUbhAva hoya che, te spazane uSNasparza kahe che tenuM ja nAma che te uSNu sparzanAma che. tela, ghI Adi padArthomAM je sparzane sadubhAva hoya che te spazane snigdhasparza kahe che. paraspara maLelAM pudgala dravyanA eka bIjA sAthe saMliSTa rahevAmAM A sparza kAraNubata bane che. tenuM je nAma che te nidhasparzanAma che je saparza pudgala dravyanA saMbandhamAM kAraNabhUta bane che te sparzane rUAsparza kahe che bhasma AdimAM A sparzane sadbhAva hoya che. tere nAma D te 31953 nAma cha (se ta' phAsaNAme) 4. As' als prakAranA sparzanAmanuM svarUpa che. 8-(se kiM tasaMThANaNAme maga yAna nAma1351 For Private and Personal Use Only
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 147 paryavanAmanirUpaNam 655 paMcavidhaM prajJatam / saMsthAna mAkAravizeSastatsvarUpaM prasiddhameva / tadetadupasaMharabhAha - tadetat saMsthAnanAmeti / itthaM guNanAma prarUpitamiti sUcayitumAha- tadetat guNanAmeti // sU0 146 // mUlam - se kiM saM pajjavaNAme ? pajjavaNAme aNegavihe paNNatte, taM jahA- egaguNakAlae duguNakAlae tiguNakAlae jAva dasaguNakAlae saMkhijjaguNakAlae asaMkhijjaguNakAla e anaMta gunnkaale| evaM nIlalohiyahAliddasukillA vi bhANi - yavvA / egaguNasurabhigaMdhe duguNasurabhigaMdhe tiguNasurabhigaMdhe (saMThANanAme paMcavihe paNNatte) saMsthAna nAma pAMca prakAra kA prajJapta huA hai (parimaMDala saMThANanAme, vahasaMThANanAme, taMsa saMThANanAme, cauraMsasaMThANanAme AyayasaMThANanAme) saMsthAna nAma AkAra vizeSa kA hai| yaha saMsthAna nAma parimaMDala saMsthAna nAma Adi ke bheda se pAMca prakAra kA hai| ina saMsthAnoM kA svarUpa prasiddha hI hai / saMsthAna ke nAma isa prakAra se haiM- parimaMDala saMsthAna, vRtta saMsthAna, vyastrasaMsthAna, caturasrasaMsthAna, aura Ayata saMsthAna ( se taM saMThANanAme) isa prakAra yaha saMsthAna nAma hai / (se taM guNanAme) isa prakAra se yahAMtaka yaha guNanAma kA varNana hai / dravyoM ke nAma dravyanAma, varNa rasa AdikoMke nAma guNanAma hai | || sU0 146 // uttara - ( saMThANanAme paMcavihe paNNatte ) saMsthAnanAbhanA pAMtha prahAra udyA che. (tajahA) te aAza nIthe prabhA che - ( parimaMDala saMThANanAme, vaTTasaMThANaNAme, 'ta' saMsaMThANanAme, 'cauraMsasaMThANanAme, AyayasaMThANanAme) bhAra vizeSatuM nAma sasthAna che A sasthAnanAmanA parima`Dala sasthAna nAma Adi pAMca prakAra che. A saMsthAnAnuM svarUpa jANItuM hAvAthI ahIM temanuM vadhu na karavAmAM Avyu' nathI sasthAnanAM nAma yA pramANe che-(1) paribhausasasthAna (2) vRttasa MsthAna, (3) tryastrasaMsthAna, (4) yaturastrasaMsthAna bhane (4) bhAyatasaMsthAna. (seta saMThANanAme) yA prAtuM saMsthAna nAmanuM sva35 che. (se ta guNanAme) varSA, rasa, gaMdha, sparza bhyane saMsthAnanAma 35 zuSNunAbhanuM bhA prakAranuM svarUpa che dravyenAM nAmane dravyayanAma kahe che ane vaNu rasa gaMdha, spardhA ane sasthAnanA nAmane guNanAma kahe che. IIsa0146A For Private and Personal Use Only
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 656 anuyogadvArasUtra jAva anaMtaguNasurabhigaMdhe / evaM durabhigaMdho'vi bhANiyavvo egaguNatitte jAva anaMtaguNatite / evaM kaDuyakasAya aMbila mahurAvi bhANiyantrA / egaguNakakkhaDe / jAva anaMtaguNakakkhaDe evaM mauyagaruyala huyasItausiNaNiddhalukkhAvi bhANiyavvA / se taM pajavaNAme // sU. 147 // chAyA - atha kiM tat paryavanAma ? paryavanAma anekavidhaM prajJaptam, tadyathAeka guNakAlakaH, dviguNakAlakaH, triguNakAlako yAvada dazaguNakAlakaH saMkhye yaguNakAlakaH asaMkhyeyaguNakAlakaH anantaguNakAlakaH / evaM nIlalohitahAridrazuklAapi bhaNitavyAH / ekaguNasurabhigandho dviguNasurabhigandhaH triguNasurabhigandho yAvadanantaguNasurabhigandhaH / evaM durabhigandho'pi bhaNitavyaH / ekaguNa tine yAvadanantaguNatiktaH / evaM kaTukaka pAyAmlamadhurA api bhaNitavyAH / ekaguNakarkazo yAvadanantaguNakarkazaH / evaM mRdukagurukala ghukazItoSNa snigdharUkSA api bhaNitavyAH / tadetat paryavanAma || sU0 147 // TIkA -- ' se kiM taM ' ityAdi samprati paryavanAma parijJAtuM pRcchati-atha kiM tat paryavanAma ? iti / uttarayati - paryavanAma - pari-samantAt avanti = apagacchanti na tu dravyavat sarvadevAdiSThante iti paryavAH / athavA pari=samantAt avanAni = gamanAti = dravyasyAvasthAntaraprAptirUpANIti paryavAH = ekaguNakAlatvAdayasteSAM nAma - paryavanAma / paryAya " se kiM taM pajjavaNAme " ? ityAdi / zabdArtha - (se kiM taM pajjavaNAme) he bhadanta ! paryava nAma kyA hai ? uttara- (pajjavaNAme aNegavihe paNNatte) paryavanAma aneka prakAra kA prajJapta huA hai / dravya ke jaisI jo sarvadA nahIM ThaharatI haiM kiMtu badalatI rahatI haiM ve paryava haiM / athavA jo dravya kI bhinna 2 avasthArUpa hoM ve paryava haiM / ye paryava eka guNakAlasva Adi haiN| inakA nAma paryaSa have pavanAmanI prarUpaNA karavAmAM Ave che-- " se kiM taM pajjavaNAme " ityAdi zabdArtha - (se ki ta pajjavaNAme ?) he bhagavan ! paryavanAbhanuM va35 Thevu dhu cha ? uttara- (pajjavaNAme aNegavihe paNNatte) paryavanAma bhane prAranA udya che. dravyanI jema jenuM astitva sadA rahetuM nathI, paNa je madalAtI ja rahe che tenuM nAma paryoya athavA va ce athavA te dravyanI bhinna bhinna ava For Private and Personal Use Only
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .... anuyogacandrikA TIkA sUtra 147 paryavanAmanirUpaNam nAmeti pAThAntarapakSe-pari-samantAt ayante apagacchantIti paryAyAH / yadvApari-sAmastyena yanti abhigacchanti vastutAmiti paryAyAsteSAM nAma paryAyanAma / atrapakSe'pyarthaH pUrvokta eva bodhyaH / paryavanAma hi anekavidha praaptm| aneka vidhatvamevAha-tadyathA-ekaguNakAlaka:-atra guNazabdo'zArthakaH / ekaguNena ekA. zena kAlakA kRSNaH paramANvAdirekaguNakAlaka ityucyte| samastasyApi trailokya. nAma haiN| japa " pajjavaNAme" isakI saMskRta chAyA paryAyanAma aisI hotI hai taba isa pAThAntara pakSa meM bhI yahI paryava nAmokta artha hI nikalatA hai (taMjahA) yaha paryavanAma aneka prakAra kA isa prakAra se hai(egaguNakAlae, duguNakAlae, tiguNakAlae, jAva dasaguNakAlae saMkhijjaguNakAlae, asaMkhijjaguNakAlae aNaMtaguNakAlae ) eka guNakAlaka, diguNakAlaka, triguNakAlaka, yAvat dazaguNakAlaka, saMkhyAsaguNakAlaka, asaMkhyAtaguNakAlaka, anNtgunnkaalk| yahAM guNa zanda aMza kA vAcaka hai| jisa paramANu Adi dravya meM kRSNa guNa kA eka aMza ho vaha paramANu Adi dravya eka guNakAlaka hai| isI prakAra jisa paramANu Adi dravya meM kRSNa guNa ke do aMza haiM vaha dviguNakAlaka hai tIna aMza kRSNa guNa ke haiM vaha triguNakolaka hai yAvat saMkhyAta aMza kRSNaguNa ke haiM vaha saMkhyAtaguNakAlaka hai asaMkhyAta sthAe rUpa hoya che. dravyanI eka gaNuM, be gaNI kALAza Adi rUpa A paryAya hAya che. "pajjavaNAme" // panI saMskRta chAyA ' paryAyanAma' thAya che. te paryAyanAmano artha paNa pajavanAma thAya che. A rIte paryAya ane pajava, A bane samAna atha pade che. (ta' jahA) te 5 namanA bhane / cha ma / (egaguNakALae, duguNakAlae, tiguNakAlae, jAva dasaguNakAlae, saMkhijjaguNakAlae, asaMkhijjaguNakAlae, aNaMtaguNakAlae) : Ya4, baMgura, trizuzthA asa dasaguNa paryantanuM kAlaka, saMkhyAta guNakAlaka, asaMkhyAta guNakAlaka ane anataguNakAlaka ahIM "guNa" zabda aMzane vAcaka che. je paramANu Ati dravyamAM kALAzane eka aMza hoya che te paramANu Adi dravyane eka kAlaka dravya kahe che. e ja pramANe je paramANu Adi dravyamAM kALAzanA be aMza hoya che te pAmaNa Adi dravyane dviguNakAlaka dravya kahe che e ja pramANe dasaguNakAlaka panatanA dravyane artha paNa samaja je dravyamAM kALAzanA saMkhyAta aMza hoya che te drane saMkhyAta guNakAlaka kahe che je dravyamAM ma0 83 For Private and Personal Use Only
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUrya gatakAlakasya asatkalpanayA piNDitasya ca ekA sarvajaghanyo guNA-aMzastena kAlaka:-ekaguNakAlakA-sarvajaghanya-kRSNa ityrthH| evaM dviguNakAlakaprabhRtyanantaguNakAlakAntAH paramANavo bodhyaaH| evameva ekaguNanIlakAdaya ekaguNalohitaaMza kRSNaguNa ke haiM vaha asaMkhyAta guNakAlaka hai aura anaMta aMza kRSNa guNa ke haiM vaha anaMtaguNakAlaka hai| eka guNa se jo kAlA hai aisA paramANvAdi dravya eka guNakAlaka zabda kA vAcyArtha hai| isI prakAra se anyatra bhI-dviguNakAlaka Adi meM bhI samajhanA caahiye| tAtparya kahane kA yaha hai ki tIna loka meM jitanA bhI kAlaka guNa hai usako asat kalpanA se ekatrita karalo, phira usameM se usa kRSNa varNa kA sabase jaghanya aMza lelo-isa jaghanya kRSNAMza se jo kAlA ho-vaha eka guNakAlaka paramANu Adi dravya hai / (evaM) isI prakAra (nIlalohiyahAliddasukillA vi bhANiyavvA) eka guNa-aMza nIlavarNa kA jisameM hai vaha eka guNanIlaka paramANu Adi dravya hai| do guNaaMza-nIlavarNa ke jisameM haiM vaha dviguNanIlaka hai / isI prakAra se tIna cAra Adi saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta aMza nIlavarNa ke jisameM haiM ve tIna guNanIlaka, cAra guganIlaka yAvat saMkhyAta guNanIlaka kALAzanA asaMkhyAta aMza heya che, te dravyane asaMkhyAta guNa kAlaka kahe che ane je dravyamAM kALAzanA anaMta aMza hoya che te dravyane anaMtaguNa kAlaka kahe che. A rIte kALAzanA eka guNa athavA aMzavALuM paramANu Adi dravya " ekaguNakAlaka"nuM samAnAthI pada che. e ja pramANe dviguNakAlaka AdinA viSayamAM paNa samajavuM A kathanane bhAvArtha nIce pramANe chetraNe lekamAM jeTalA kAlakaNuNa (kALAza) che tene dhAre ke asatkalpanAne AdhAre ekatra karavAmAM Ave tyAra bAda temAMthI te kRSNa varNane jaghanya (sauthI nAno aMza laI le. A jaghanya kRSNaaMza pramANu kALA dravyane 24 4 4 52mA mAlinya cha. (evaM) me pramANe (nIla, lohiya, hAlihasukillA vi bhANiyavvA) 2 52mA mAdriyamA nAsa varSA eka aMza hoya che tene eka guNa nIlaka paramANu Adi dravya kahe che jemAM nIlavarNanA be aMza hoya che tene dvigaNanIlaka dravya kahe che e ja pramANe traNa, cAra Adi dasa paryantanA nIlavarNanA aMza jemAM hoya che te dravyone traNaguNa nIlaka, cAraguNanIlaka, (yAvat ) dasa guNanIkala dravya kahe che eja pramANe saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta aMza nIlavarNa dharAvatAM dravyone For Private and Personal Use Only
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogandrikA TIkA sUtra 147 paryavanAmanirUpaNam kAdaya ekaguNahAridrAdaya ekaguNazuklAdayazca paramANavo bodhyAH / tathA-ekaguNasu. rabhigandhAdhanantaguNasurabhigandhAntAH paramANavo bodhyaaH| evamekaguNadurabhigandhAdhaasaMkhyAta guNanIlaka evaM ananta guNanIlaka paramANu Adi dravya haiN| isI prakAra eka Adi aMza lohitavarNa kA jisameM hai vaha eka guNa lohitaka paramANu Adi dravya hai, eka guNa Adi pItavarNa kA jisameM hai vaha eka guNa pItavarNavAlA do guNa pIta varNavAlA paramANu Adi dravya hai| isI prakAra se eka guNa Adi zulka varNavAle paramANu Adi dravya bhI jAnanA caahiye| (ekaguNasurabhigaMdhe duguNasurabhigaMdhe, tiguNasurabhigaMdhe jAva aNaMtaguNasurabhigaMdhe-evaM durabhigaMdho'vi bhANiyavyo) eka-jaghanya-aMza surabhigaMdhavAlA paramANu Adi do aMza surabhigaMdhavAle paramANu Adi yAvat anaMta aMza surabhi gaMdhavAle paramANu Adi bhI jAnanA cAhiye ! eka jaghanya aMza durabhigaMdha kA jisameM hai vaha eka guNa durabhigaMdhavAlA paramANu Adi dravya hai yAvat anaMta aMza durabhigaMdha ke jisameM haiM ve ananta guNa durabhigaMdhavAle paramANu Adi haiN| anukrame saMkhyAta guNanIkala, asaMkhyAta guNanIkala ane anaMtaguNanIkala dra kahe che. e ja pramANe je paramANu Adi dravyamAM lAlavarNane eka aMza heya che, te paramANu Adi dravyane eka guNa hitaka dravya kahe che eja pramANe dviguhitakathI laIne anataguNa lehitaka paryantanA padane artha jAte ja samajI zakAya eve che je paramANu Adi dravyamAM pILAva ne eka aMza hoya che, tene eka guNa pItavarNavALuM kahe che eja pramANe dviguNu pIta varNavALAM dravyothI laIne anaMtagaNupItavarNavALAM dravyo viSe paNa samajavuM eja pramANe zukala varNanA ekathI laIne anaMta paryantanA azavALA paramANu Adi dravya viSe paNa samajavuM. paryavanAmanA vadhu prakArane have prakaTa karavAmAM Ave che (ekaguNasurabhigadhe, duguNasurabhigaMdhe, tiguNasurabhigaMdhe, jAva aNataguNa surabhigaMdhe, evaM durabhigaMdho'va bhANiyadhvo) me sumiguzupANu 52 mA (ochAmAM ochA surabhinA aMzava chuM paramANu Adi dravya), surabhinA be aMzavALuM, ane traNathI laIne anaMta paryantanA surabhigadhanA aMzevALAM paramANu Adi kavyuM paNa hoya che e ja pramANe ekathI laIne anaMta paryantanA daramigandhanA aMzevALA paramANu Adi dravya hoya che je paramANu Adi dravyamAM dudhane ochAmAM oche aMza-eka aMza-heya te dravyane eka guNa durabhigaMdhavALuM kahe che. e ja pramANe bAkInAM padene artha paNa samajI le For Private and Personal Use Only
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 660 anuyogadvArasUtra nantaguNadurabhigandhAntAH paramANavo bodhyaaH| tathA-ekaguNatiktAdhanantaguNatiktaparyantAH paramANavo bodhyaaH| evameva-ekaguNakaTukAdayaH, ekaguNa kapAyAdayaH, ekaguNAmlAdayaH, ekaguNamadhurAdayazcApi paramANako bodhyAH / tathA-ekaguNakarkazaprabhRtyanantaguNakarkazAntAH bodhyaaH| evameva-ekaguNamRdukAdayaH, ekaguNagurukA dayaH, ekaguNalaghukAdayazca-karkazamRdu-gurulaghusparzAH paramANuSu na labhyante, eSAM bAdarAnantapadeziskandheSveva sadbhAvAt , tato'traparamANavo na grAhya iti| tathA ekaguNazItAdayaH, ekaguNoSNAdayaH, ekaguNasnigdhAdayaH, ekaguNarUkSAdayazca tathA eka guNa tikta kA jisameM hai vaha eka guNa tiktavAlA paramANu Adi hai yAvat anaMta aMza tikta guNa ke jipsameM haiM ve anaMta guNa tiktavAle paramANu Adi haiM aisA jAnanA cAhiye / isI prakAra se eka guNa kaTukAdivAle, eka guNa kaSAya AdivAle, eka guNa amlAdivAle aura eka guNa madhurAdi rasavAle paramANu Adi bhI jAnanA cAhiye tathA eka guNa karkaza sparzavAle se lekara anaMta karkazAMzavAle bhI aise hI jAnanA cAhiye ! isI prakAra eka guNa mRduka AdivAle, eka guNa guru sparza AdivAle eka guNa laghu sparza AdivAle bhI jAnanA caahiye| karkaza mRdu-guru laghu ye cAra sparza paramANu meM nahIM hote haiM, kyoM ki ye cAra sparza bAdara anantapradezI skaMdha meM hI hote haiN| tathA eka guNa rasanI apekSAe paryAyanA nIce pramANe prakAre che-eka guNatikta rasavALuM paramANu Adi dravya eja pramANe anaMta paryantanA tiktaguNavALAM paramANu Adi dravya paNa hoya che. e ja pramANe eka guNa kaTukathI laIne anaMtaguNa kaTuka paryantanA, eka guNa kaSAyathI laIne anaMta guNa kapAya eka guNa aspharasathI laIne anaMtaguNa paryantanA amla rasavALAM ane eka guNa madhurathI laIne anaMta paryAntanA madhuraguNavALAM dravya paNa hoya che. sparzanI apekSAe paryAyanA nIce pramANe prakAre che-eka guNa karkaza sparzavALAthI laIne anaMtaguNa karkaza sparzavALA, eja pramANe eka guNa mRdukathI laIne anaMta guNa mUka paryantanA, eka guNathI laIne aneka guNa paryantanA guru sparzavALAM, eka guNathI aneka guNa paryantanA laghu sparzavALAM, eka guNathI laIne aneka guNa zItasparzavALAM, ekathI laIne aneka guNa uSNapivALAM, ekathI laIne aneka guNa paryantanA snigdha pazavALAM ane ethI aneka guNa paryantanA rUkSasparzavALAM, dravya paNa heya che karkaza, mada, For Private and Personal Use Only
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 147 paryavanAmanirUpaNam bodhyaaH| nanu-guNaparyAyayoH ko bhedaH ? iti ceducyate-sarvadA sahavattino guNAH, kramavartinaH paryAyAH, evaM ca-sadaiva sahavattitvAd varNagandharasAdayaH sAmAnyena guNA ucyante, na hi mUrne vastuni kadAcidapi varNagandharasAdayo nivartante / ekaguNakAlakatvAdayastu pryaayaaH| dviguNakAlakatvAvasthAyAmekaguNakAlatvasyAbhAvena zItAdivAle, eka guNa uSNAdivAle, eka guNasnigdhAdivAle aura eka guNa rUkSAdivAle bhI jAnanA caahiye| . zaMkA-guNa aura paryAya meM kyA bheda haiM ? zaMkAkAra kA yaha abhi. prAya hai ki dravya meM guNa aura paryAyeM yugapat rahA karatI haiM taba ye donoM eka hI haiM-phira guNa aura paryAyoM ko sUtrakAra ne alaga alaga kyoM kahA? uttara-guNa aura paryAyeM yadyapi dravya meM ekasAtha rahatI haiM-phira bhI inameM yaha bheda hai ki guNa to dravya ke sahavartI hote haiM aura paryAya kSaNa vidhvaMsI hone ke kAraNa dravya kI sahavartI nahIM hotI haiM / ye to kramavartinI hI hotI haiN| isaliye sarvadA sahavartI hone ke kAraNa varNa gaMdha, aura rasAdika sAmAnya se guNa kahe jAte haiM aura unakI eka guNa kAlakatvAdi kramavartI avasthAe~ paryAya kahI jAtI haiN| ye varNa, gaMdha, Adi guNa mUrta vastu jo pudgala haiM usase kabhI bhI nivRtta nahIM hote haiN| guru ane laghu, A cAra sparzone paramANumAM sadbhAva hete nathI, kAraNa ke te cAra sparzIne sadUbhAva bAdara anaMta pradezI skandamAM ja hoya che. zakA-guNa ane paryAya vacce zuM bheda che ? (A praznane bhAvArtha e che ke dravyamAM guNa ane paryAye eka sAthe ja rahetAM hoya che A rIte te bane eka ja hevA chatAM paNa sUtrakAre guNa ane paryAnuM judA judA viSaya rUpe zA mATe kathana karyuM che?). uttara-guNa ane paryAye je ke dravyamAM eka sAthe rahe che, chatAM paNa te banemAM A pramANe bheda che guNate dravyone sahavatI hoya che, paraMtu paryAye kSaNa vikasI hevAne kAraNe dravyanA sahavatI hotA nathI varNa, gaMdha, rasa Adi sarvadA sahavatI hevAne kAraNe temane guNa kahevAmAM Ave che. paNa temanI eka guNakA. latva Adi kamavatI avasthAene paryAya kahevAmAM Ave che. varNa, gaMdha Adi je guNe che temane mUrta vastumAMthI-putalamAMthI-kadI paNa nAza (navRtti) thatuM nathI guNenA aMzonuM nAma paryAya che. guNane eka aMza be aMzenI For Private and Personal Use Only
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre ekaguNakAlakatvAvasthAyAM dviguNakAlakatvasyAbhAvena ca ekaguNakAlakatvAdInAM kramavRttitvAt paryAyatvaM bodhyam / uktaMca " sahArttino guNAH, yathA jIvasya caitnyaamuurtttvaadyH| kramavartinaH paryAyAH yathA tasyaiva nArakatvatiyaktvAdayaH // " iti| nanu yadyevaM tarhi varNAdisAmAnyasya bhavatu guNatvam , tadvizeSANAM kRSNAdInAM tu guNatvaM na syAt , teSAmaniyamitatvAt , iti cedAi-kRSNAdInAM varNasAmAnyabhedA. guNoM ke guNAMza paryAya haiM / guNa kA eka aMza do aMzoM ko avasthA meM nivRtta ho jAtI haiN| isaliye ye guNAMza paryAya haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki jaba paramANu dravya meM sarva jaghanya rUpa kRSNAdi guNa rahate haiM taba ve, do aMza kRSNAdi guNoM ke Ane para nivRtta ho jAte haiN| isI prakAra kRSNAdi gugoM ke do aMza eka aMza kRSNAdi guNoM kI avasthA meM nivRtta ho jAte haiN| isaliye kRSNAdi guNoM ke ye eka, do tIna yAvat saMkhyAta asaMkhyAta aura anaMta aMza saba paryAya haiM / kyoMki ye kramavartI haiM / uktaMca-"sahavartI " ityAdi guNa sahavartI hote haiM-jaise jIva ke caitanya amUrtattva Adi / paryAyeM kramavartI hotI haiM-jaise jIva kI nAraka tiryak Adi pryaayeN| ___ zaMkA-yadi yahI bAta hai to phira varNAdi sAmAnya meM hI guNapanA honA cAhiye-varNAdikoM ke vizeSa jo kRSNa Adi haiM unameM guNapanA avasthAmAM nivRtta thaI jAya che ane be aMza eka aMzanI avasthAmAM paNa nivRtta thaI jAya che. tethI te guNAMzane paryAya rU5 gaNavAmAM Ave che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che-vAre ke keI dravyamAM ochAmAM ochA pramANuvALA eTale ke eka guNa (aMza) kALAza Adi guNa raheluM hoya paranta be aMza (guNa) kRSNAdi guNonuM te dravyamAM Agamana thatAM ja te eka guNa kRSNAdi guNenI nivRtti thaI jAya che e ja pramANe kRSNAdi guNanA be aMza rahelA hoya, te eka guNakRNAdi avasthAnI prApti thatAM ja te be azonI nivRtta thaI jAya che tethI kRSNAdi guNonA eka, be, traNa, cAra, AdithI laIne saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta paryantanA badhA aMzo paryAya 35 che, 21 tame abhavatI ya cha. 4 54 cha :-"saha. vartI") yA mA thana daa2| ye pAta 548 42vAmA bhAvI che , zuSya sahavatI hoya che. jema ke jIvanA citanya, amUtva Adi guNe sahavatI che. paryAye kamavatI hoya che. jema ke jIvanI nAraka, tiryaMca Adi paryA. zaMkA-je evuM hoya, te varNAdi sAmAnyamAM ja guNapaNu levuM joIe paraMtu kALAza Adi je varNavize che temAM guNapaNAne abhAve have joIe, For Private and Personal Use Only
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 147 paryavanAmanirUpaNam nAmapi prabhUtakAlaM prAyaH sahAvasthAyitvamiti teSAmapi guNatvaM bodhyam / nandhete guNaparyAyAH pudgalAstikAyasyaiva bhavatA'bhihitAH, na tu dharmAstikAyAdInAm / razyante ca dharmAstikAyAdInAmapi guNA gatisthityavagAhopayogavartanAdayaH, paryAyAzca pratyekamanantA agurulaghvAdaya iti cedAi-indriyapratyakSagamyatvAt supatinahIM honA cAhiye / kyoMki ye aniyamita haiN| zaMkAkAra kI isa zaMkA kA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra guNa ke eka aMzado-aMza Adi aniyamita hai isaliye ye paryAya haiM usI prakAra kRSNAdi bhI aniya. mita hai ataH inheM bhI-paryAya hI mAnanA cAhiye-guNa nahIM / so isa zaMkA kA utsara yaha hai ki varNa sAmAnya ke bheda jo ye-kRSNAdi haiM ve prAyaH bahuta samaya taka dravya ke sAtha avasthita rahate haiN| isaliye inameM guNatA mAnI gaI hai| paryAyeM isa prakAra se dravya ke sAtha niyamita prabhU. takAla taka nahIM rahatI haiN| isaliye acirasthAyI hone se una meM guNatA nahIM mAnI gaI hai| ___ zaMkA-ye guNa paryAyeM Apane pudgalAstikAya kI hI kahI haiM dharmAstikAyAdikoM kI nahIM kahIM haiN| so aisA to hai nahIM kyoMki pudgalAstikAya ke jaisA dharmAstikAyAdikoM meM bhI gatihetutva, sthitihetutva, avagAhahetutva, upayoga evaM vartanAdi guNa aura inameM pratyeka meM ananta agurulaghu Adi rUpa paryAyeM dekhI jAtI haiNkAraNa ke teo aniyamita che, ahIM zaMkA karanAra vyakti evuM kahevA mAge che ke jema guNanA eka aMza, be aMza Adi aniyamita hovAthI temane paryAya rUpa gaNavAmAM Ave che, e ja pramANe kRSNAdi guNo paNa aniyamita hoya che, tethI temane paNa guNarUpa mAnavAne badale paryAya rUpa ja mAnavA joIe. A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe karI zakAya - vaNuM sAmAnyanA bheda rUpa je kRNAdi varSo che, teo sAmAnya rIte ghaNA samaya sudhI dravyanI sAthe avasthita rahe che (vidyamAna rahe che, tethI kRSNAdi varNane dravyanA guNarUpa mAnavAmAM Avela che paraMtu paryAye e rIte dravyanI sAthe lAMbA samaya sudhI rahetA nathI A rIte acirasthAyI hovAne kAraNe temane dravyanA guNarUpa mAnavAne badale dravyanI paryAya rUpa mAnavAmAM Ave che. zaMkA-Ape ahIM pulAstikAyanA ja guNe ane paryAnuM pratipAdana karyuM che. dharmAstikAya AdinA guNe ane payanuM te Ape kathana ja karyuM nathI pulAstikAyanI jema dharmAstikAya AdikAmAM paNa gati hetutva, sthitihatatva, avagAhahatatva, upaga ane vartAnAdi guNene ane anaMta aguru laghu Adi paryAne ahIM zA kAraNe ullekha karAye nathI ? For Private and Personal Use Only
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ......manuyogadvArale pAdyatayA padladravyasyaiva guNaparyAyA uktAH, na tu zeSANAM dharmAstikAyAdInAm / tasmAd yat kimapinAma tena sarveNApi dravyanAmnA guNanAmnA paryAyanAmnA vA bhavitavyam , nAtaH paraM kimapi nAmAsti / tataH sarvasyaivAnena saMgrahAt trinAmataducyate iti ||suu0 147 // ___ uttara-pudgala dravya ko guNa paryAyeM indriya pratyakSa dvArA gamya hone se supratipAdya haiM isaliye sUtrakArane usakI hI guNa aura paryAyeM yahAM kahI haiM zeSa dharmAstikAyAdikoM kI nahIM / isaliye jo bhI koI nAma hai vaha yA to dravya kA nAma hogA, yA paryAya kA nAma hogA yA guNa kA nAma hogaa| isase Age aura koI nAma nahIM hogA ataH samasta nAmoM kA isa trinAma se saMgraha ho jAne se yaha trinAma khlaataahai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA trinAma kI vyAkhyA kI haiusameM unhoMne yaha spaSTa kiyA hai ki tIna prakAra kA jo nAma hai vaha trinAma hai| nAma ke tIna prakAra dravya guNa aura paryAya nAma haiN| jo bhI nAma hogA vaha yA to dravya ko lekara hogA, yA guNa ko lekara hogA yAparyAya ko lekara hogaa| dharmAstikAya Adi jo nAma haiM ve dravyAzrita nAma hai / arthAt-dravyoM ke jo nAma haiM ve dravya nAma haiN| guNoM ke jo uttara-pudgaladravyanA guNe ane paryAye IndriyapratyakSa dvArA anubhavI zakAya tevAM hovAthI temanuM pratipAdana saraLatApUrvaka karI zakAya che paranta dharmAstikAyAdinA guNa paryAne IndriyapratyakSa dvArA anubhava karI zako nathI tethI ja sUtrakAre ahIM pula dravyanA ja guNe ane paryAnuM prati. pAdana karyuM che, bAkInAM dharmAstikAya AdikAnA guNe ane paryAnuM pratipAdana karyuM nathI tethI ja je kaI paNa nAma haze te kAM te dravyanuM nAma haze, kAM te guNanuM nAma haze kAM te paryAyanuM nAma haze tenAM karatAM AgaLa bIja" koI paNa nAma nahIM hoya tethI samasta nAmane A trinAma vaDe saMgraha thaI javAthI, temane ahIM trinAma rUpa kahevAmAM Avela che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA trinAmanuM nirUpaNa karyuM che A sUtramAM temaNe e vAta spaSTa karI che ke traNa prakAranuM je nAma che te trinAma che. nAmanA 2 nIya prabhArI cha-(1) dravyanAma, (2) zudhanAma, bhaA (3) paryAyanAma je kaI paNa nAma haze kAM teM dravyane AdhAre haze, kAM to guNane AdhAre haze, kAM te paryAyane AdhAre haze dharmAstikAya Adi je nAmo che teo dravyAzrita nAma che eTale ke kAnAM je nAma For Private and Personal Use Only
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 147 paryavanAmanirUpaNam nAma haiM ve guNa nAma haiM-isIliye guNanAma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yadyapi guNa rUpa rasAdi ke bheda se cAra prakAra kA hotA hai parantu saMsthAna ko bhI pudgala dravyAzrita sarvadA hone ke kAraNa guNarUpa mAna liyA gayA hai isaliye guNa nAma meM paMcavidhatA kahI gaI hai| pAMca prakAra ke varSoM kA, do prakAra ke gaMdho kA, pAMca prakAra ke rasoM kA aura ATha prakAra ke sparzoM kA tathA pAMca prakAra ke parimaMDala Adi AkAroM kA jo 2 nAma hai vaha guNa nAma hokara bhI bhinna 2 rUpa se varNAdi nAma hai| isa prakAra ye guNanAma 25 prakAra ke hokara bhI eka guNanAma meM hI antarbhUta haiN| paryAya nAma niyamita nahIM haiN| kyoMki paryAyeM svayaM anekavidha haiN| rUpa, rasa, gaMdha Adi jitane bhI guNa haiM una saba meM unake eka do tIna cAra Adi saMkhyAta, asaMkhyAta anaMta aza haiM eka kRSNa guNa ko hI le lIjiye-koI padArtha kama kRSNa hai, koI usase adhika kRSNa hai aura koI usase bhI adhika kRSNa haiM / yaha kRSNa guNa kI taratamatA usake aMzoM ke Upara nirbhara hai| kRSNa guNa kA sabase kama jo eka che te dravyanAma che. guNanAM je nAma che te guNanAma che. te guNanAma pAMca prakAranA kahyA che je ke varNa, rasa, gaMdha, ane sparza rUpa cAra guNa hoya che, paraMtu saMsthAna (AkAra)ne paNa pudgala dravyamAM sadA sadubhAva rahe che, te kAraNe ahIM saMsthAnane paNa guNa rUpa gaNIne guNanAmamAM paMcavidhatA prakaTa karavAmAM AvI che. pAMca prakAranA varSonA, be prakAranA gaMdhanAM, pAMca prakAranA rasonA, ATha prakAranA sparzonAM ane pAMca prakAranA saMsthAnAM (AkArezana) je je nAme che te guNanAma hovA chatAM paNa judAM judAM varNAdi nAma rUpa che. A prakAre A guNanAma 25 prakAranA hovA chatAM paNa eka guNanAmamAM ja samAviSTa thaI jAya che. paryAyanAma niyamita nathI, kAraNa ke paryAya anekavidha heAya che rUpa, rasa, gaMdha Adi jeTalA guNo che temAM varNAdinA eka, be, traNa, cAra, AdithI laIne 10 varSanA aMzene, saMkhyAta azene, asaMkhyAta aMzane ane aneka aMzene sadabhAva hoI zake che. ekalA kRSNa varNa rUpa guNane ja dAkhalo laIe kaI padArthamAM ghaNI ochI kALAza heva che, keIkamAM adhika kALAza hoya che, keImAM adhikatara kALAza hoya che, te kaImAM adhikatama kALAza hoya che. A kRSNa guNanI jUnAdhikatAne AdhAre temAM rahelI kALAzanA aMzo para AdhAra rAkhe che. kRSNa guNane je sauthI jaghanya (nyUnamAM nyUna) aMza che te eka aMza rU5 a0 84 For Private and Personal Use Only
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArakho punaHprakArAntareNa trinAma mocyatemUlam-taM puNa NAmaM tivihaM, itthI purisaM NapuMsagaM cev| eesiM tiNhaMpi ya, aMtami ya parUvaNaM vocchaM // 1 // tattha purisassa aMtA, AI Uo havaMti cattAri / te gheva itthiyAo, havaMti okAraparihINA // 2 // aMza hai vaha kRSNa guNa kA jaghanya aMza hai / yaha kRSNa guNAMza kRSNa guNa kA paryAya hai / isa paryAyavAlA jo paramANu Adi dravya hai vaha kRSNa guNa kI eka aMza rUpa paryAyavAlA hone se eka guNa kRSNavAlAeka guNakAlaka-paramANu Adi isa nAma se kahA jAtA hai| isI prakAra se anya dviguNa Adi kAlaka dravya paryAya nAma meM jAnanA caahiye| isI prakAra se anya gaMdhAdi guNoM ke ekAdi aMzopeta paramANu Adi banyoM ke nAma ke viSaya meM jAnanA caahiye| yahAM para kRSNAdi guNoM kI eka aMza do aMza Adi paryAyeM kahI haiM aura ina paryAyoM ke Azrita eka guNa kAlaka paramANu aisA jo nAma hai vaha paryAyAzrita nAma hai| paryAyAzrita nAma meM paryAya kI mukhyatA rahatI hai / guNa aura paryAyoM meM sahavattitva aura kramavartitva aniyamitatva-ko lekara bheda hai| tAtparya yaha hai ki sahavartI guNa aura kramavartI paryAyeM haiN|||suu0147|| gaNAya che te kRSNa guNeza kRSNa guNanI paryAya rUpa gaNAya che. A paryAyavALuM je paramANu Adi dravya hoya che te kRNa guNanA eka aMza rUpa paryAyavALuM hovAthI tene eka guNa kRSNatAvALuM athavA eka guNa kAlaka paramANu Adi rUpa kahevAmAM Ave che. dviguNa Adi kAlaka dravyaparyAyanA viSayamAM paNa eja prakAranuM spaSTIkaraNa samajavuM eja pramANe anya gaMdhAdi guNenA eka Adi aMzevALA paramANu Adi dravyanA nAma viSenuM kathana paNa samajavuM joIe. - ahIM kRSNAdi guNonA eka aMza, be aMza Adine paryAya rUpa kahevAmAM Avela che. ane te paryAne AdhAre eka guNa kAlaka paramANu, Adi je nAma ApavAmAM AvyAM che, te paryAyAzrita nAma che paryAyAzrita nAmanAM paryAyanI pradhAnatA rahe che guNa ane paryAyamAM sahavartitva ane kamavatitva. (aniyamitatvonI apekSAe bheda hoya che eTale ke guNa sahavatI hoya che ane paryAya kamavatI hoya che, sU014chA For Private and Personal Use Only
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogacandrikA TIkA sUtra 148 prakArAntareNa trinAmanirUpaNam 967 aMtia iMtiya aMtiya-aMtAu NapuMsagassa boddhavvA / eesi tipahaMpi ya, vocchAmi nidaMsaNe etto // 3 // AgAraMto rAyA, IgAraMto girI ya siharI ya / UgAraMto viSahU, dumo ya aMto u purisANaM // 4 // AgAraMtA mAlA, IgAraMto sirIya lacchI ya / UMgAraMtA jaMbU, bahU ya aMtA u iMkAraMtaM napuMsagaM napuMsagaM aMkAraMtaM dhanaM iMkAraMtaM uMkAraMtaM pIluM mahuM ca aMtA puNsaannN|| se taM tiNAme ||suu. 148 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir itthINaM // asthi / chAyA - tatpunarnAma trividham, strI puruSo napuMsakaM caitra / eteSAM trayANAmapi ca, ante ca prarUpaNAM vakSye || tatra puruSasya antAH, AIUo bhavanti catvAraH / taeva striyAH bhavanti okAraparihInAH // " aM iti ca I iti ca, uM iti ca antAstu napuMsakasya bodhavyAH / eteSAM trayANAmapi vakSyAmi nidarzanamitaH // AkArAnto 'rAyA' IkArAnto 'girI' ca 'siharI' ca / UkArAnto 'vihU' 'dumo' ca antastu puruSANAm // AkArAntA 'mAlA' IkArAntA 'sIrI'ca 'lacchI' ca / UkArAntA 'jaMbU' 'bahU' ca anyastu strINAm // aMkArAntaM 'dhannaM' IkArAntaM napuMsakam 'asthi' / ukArAntaH 'pIluM' 'mahUM' ca anto napuMsakAnAm // tadetat trinAma || sU0 148 // TIkA - taM puNa' ityAdi -- dravyasambandhi tatpunarnAma strIpuMnapuMsakabhedena trividhaM vijJeyam / eSAM trayANAmapi ca nAmnAm ante yAnyAkArAdInyakSarANi taddvArA nAmnaH prarUpaNAM kari prakArAntara se puna: isI vinAma ko sUtrakAra kahate haiM"taM puNa NAmaM tivihaM" ityAdi have sUtrakAra trinAmanuM khIjA prakAre kathana kare che. "a goi on fafag" Jeult For Private and Personal Use Only
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - - - - anuyogadvArasUtra pyAmi // 1 // tatra=trividhanAmno madhye puruSasya pulliGganAmnaH antA: antasthitA varNA 'AI Uo' iti bhavanti / tathA-strIliGga nAmnaH antasthitA varNA okAracarjitAH pUrvoktA eva varNA bodhyaaH| AkArAntA IkArAntA UkArAntAzca zabdA strIliGgA bodhyAH // 2 // tathA-napuMsakazabdAnAm 'aM' iti ca 'I' iti ca 'u' itica antA bodhyA: / ayaM bhAvaH-aMkArAntA iMkArAntA uMkArAntAzca zabdA napuMsakaliG bodhyaaH| ito'gre eteSAM trayANAmapi nidarzanam udAharaNaM vakSyAmi= zabdArtha-dravya saMbandhI (taM puNaNAma) vaha nAma (tivihaM) tIna prakArakA hai (isthI purisaM NapuMsagaM ceva) strInAma puruSanAma aura napuMsaka nAma / (eesi tiNhaMpi aMtamiyArUvaNaM vocchaM) maiM ina tInoM bhI nAmoM kI anta meM Agata AkArAdi akSaroM dvArA prarUpaNA kruuNgaa| (tattha) tIna prakAra ke nAma ke bIca meM (purisassa) pulliGga nAma ke (aMto) anta meM (AIu o cattAri havaMti) AI U, o, ye cAra varNa hote haiN| (itthiyAo) strIliGga nAma ke anta meM (okAra parihINA) okAra varNa se rahita ye pUrvokta hI varNa (havaMti) hote haiN| arthAt AkArAnta, IkArAnta aura UkArAnta zabda strIliGgavAle hote haiN| tathA (antAH) jinake anta meM (aMtima iMtiya utiya) aM, I, uM ye varNa hote haiM ve (NapuMsagassa) zabda napuMsakaliGga, ke (boddhavyA) jAnanA caahiye| tAtparya yaha hai ki prAkRta bhASA meM aM, I, uM, antavAle zabda napuMsakaliGga, zahAtha-dravya viSaya (taM puNa NAma) te nAma (tiviha) ra 542nu DAya che. hai (itthI purisaM NapuMsagaM ceva) (1) zrInAma, (2) puruSanAma (3) napuMsanAma (eesiM tiNha pi aMtamiyaparUvaNa vocchaM) ve mAtra prakAranAM nAmanI temanA aMtyAkSa dvArA prarUpaNuM karavAmAM Ave che eTale ke strIliMga, AdinA nAmane ane kayA kayA akSaro Ave che, te prakaTa 42pAmA bhAva cha-(tattha purisassa aMtA A, I, U, o cattAri havaMti) puru. panAmA (dinAmI, nAtinA nAma) ne mante mA, cha, 9 mI, mA yAramAna 5 (akSa2) DAya che. (isthiyAo okAraparihINA) strInA nArI jAtinAM nAme) ne ane "e" sivAyanA pUrvokta vargo meTa 3 A, I, U (havaMti) DAya che aTale 3 ArA-ta, IrAnta bhane asanta zaval nArI tinai (strIli) DAya , tathA (antAH) 2 zahane manta (aMtia iMtiya utiya) ma', DAya cha, te zahAne (NapuMsagassa) naghusa lina (nAnyetara tina) (boddhayo) samarAmA 4thanana tAtparya e che ke prAkRta bhASAmAM aM, I ane uM antavALA padene navuM For Private and Personal Use Only
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 148 prakArAntareNa trinAmanirUpaNam 669 kathayiSyAmi // 3 // atha puMlliGgazabdodAharaNamAha-rAyA' iti AkArAntaH zabdo bodhyaH / 'girI' 'siharI' ca zabdau IkArAntau / 'viNhU' iti UkArAntaH 'dumo' iti okaaraantH| ete pulliGgazabdAH // 4 // atha strIliGgazabdodAharaNAnyAha'mAlA' iti AkArAntaH shbdH| 'sirIlacchI' zabdau IkArAntau / 'jaMbU bahU' zabdau ca uukaaraantau| AkArAntA IkArAntA UkArAntAzca mAlAdayaH zabdAH strIliGgA bodhyAH // 5 // atha napuMsakaliGgazabdodAharaNAnyAha-'aMkAraM taM dhanaM' mAne gaye haiN| (etesi tiNhapi ya eto gidaMsaNe vocchAmi) aba maiM yahAM se Age ina tInoM ke udAharaNa kahatA hU~-(AgAraMto rAyA, IgA. raMto girI, ya siharI ya, UgAraMto viNhU dumo ya aMto u purisArNa) "rAyA" yaha pulliGgake AkArAnta zabda kA udAharaNa hai "girI" evaM "siharI" ye do zabda pulliGga, ke IkorAnta zabda ke udAharaNa haiN| "viNhU" yaha pulliGga ke okArAnta zanda kA udAharaNa hai / aura "dumo" yaha pulliGgake UkArAnta zabda ko udAharaNa haiN| (isthINa) strIliGga zabda ke udAharaNa ye haiM-(AgAraMtA mAlA) AkArAnta "mAlA" zabda (IgAraMtA) IkArAnta (sirI ya lacchI ya) "sirI" aura "lacchI" ye do zabda (UgAraMtA jaMbU bahUya) okArAMta "jaMbU" aura "bahU" ye do zabda / isa prakAra AkArAnta, IkArAnta aura UkArAnta mAlAdikazabda strIliGga jAnanA cAhiye / aba sUtrakAra napuMsakaliGga zabdoM ke udAharaNa savinA nAmI gavAmA mAtra cha. (etesiM tihapi ya eto NisaNe vocchAmi) ve mAtraNe dina pahonA GK2ai| mAmA mAve haiM(AgAraMto rAyA, IgAraMto girI, ya siharI ya, UgAraMto vihU, ogAraMto dumo, aMto u purimANaM) pudinA mArAnta parnu 2 "zayA" (211), cha. "girI" (giri) bhane " siharI" (zimarI) mA me pahArAnta natina paha! cha. "viNhU (A) " mA 54 santa natina 56 cha. " dumo (vRkSa, duma)" prAta 54 4.2!-nAtinu 54 che. (itthINa) zrIlan ( nAtinai) pahAnA nIya prabhA 2 -(AgAraMtA mAlA) " bhAtA" mA 54 mA santa nArImatinu cha, (IgAraMtA sirI ya lacchI ya " sirI" mane " lacchI" mA meM prAta paha! zata-nArI tinai paheche, (UgAraMtA jaMbU, bahUya) "bhU" mane "ma" mA meM pade UkArAnta nArIjAtinAM pade che. A prakAre AkArAnta, IkArAnta ane UkArAnta mAlA Adi padene strIliMga samajavA joIe have sUtrakAra napuMsaka For Private and Personal Use Only
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 670 anuyogadvArasUtre aMkArAntaH zabdaH 'dhannaM' iti vijJeyaH / 'atthi' iti zabda IkArAnto bodhyaH / 'pIluM mahuM' ceti zabda dvayaM ukArAntaM bodhyam / ete aMkArAnvAdayaH zabdA napuMsakaliGgA bodhyAH / liGgatraye ya ete zabdA uktAste savibhaktikAH prAkRtazabdA vijJeyAH prakRtamupasaMharannAha tadetat trinAmeti ||0 148 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kahate haiM - ( aMkAraM dhannaM) aMkArAnta zabda "dhannaM" haiM / (iMkAraMtaM napuM sagaM atha) iMkArAnta zabda "asthi" hai (ukAraMta pilaM mahuM ca) aura ukArAnta "pIluM" "mahuM" haiM ye aMkArAntAdi zabda (antA) ki jinake anta meM "aM" "" "DaM" ye varNa haiM ve (napuMsagANaM) napuMsakaliGga haiN| tInoM liGgoM meM jo ye udAharaNa kahe gaye haiM ve vibhaktiyukta prAkRta zabda haiN| ( se taM tiNAme) isa prakAra yaha trinAma hai| bhAvArtha - prAkRta bhASA meM tIna liGga haiN| unameM jina zabdoM ke anta meM "A I U o" ye cAra varNa hoM ve pulliGga haiM- jaise "rAyA " yaha zabda "saMskRta meM "rAyA" kI chAyA "rAjan " hai / aura yaha vahAM halantapulliGga meM nakArAnta zabda hai / "girI aura miharI" ye do zabda ikArAnta pulliGga ke udAharaNa haiN| saMskRta meM ina kI chAyA " giri" 66 jhiMganA (nAnyatara jatina) honA uhAhara Aye che- (akArAntaM dhanaM) "4" 241 AGkRta yaha akArAnta napuMsaH jhiMganu yaha che. (iMkArAntaM napuMsagaM asthi ) " asthi " A Ata yaha arAnta napuMsi dviganuM yaha che. (ukArAntaM pIluM mahuM ca ) pIluM " mate " mahuM " mA paho ante "ma, dha, saka liMganA paTTA che. je zabdene (napuMsagANaM) napuMsa sijanA hoya che, yA vAta to paDesAM bhAvI yuddha che. traNe sigonAM (latinA) yA the yahonA vAmAM bhAvyA che, te vilaktiyukta AhRta zabde / che. ( se taM tiNA me ) mA prakAranuM trinAmanuM svarUpa samajavu', prakaTa karavAmAM utthaaiirkhe| Aya anta (1 bhAvA-prAkRta bhASAmAM upayukta traNa liMga hAya che. je zabdane "" A, I, U De o " mA yAra varSAbhAMnA artha pazu varSA hoya he te pado pulliMga hAya che jema ke AkArAnta rAyA padma A zabdanI saMskRta chAyA " rAjan,' thAya che tene guruzatIbhAM " rAjma" he che. mA zabdaM bhADAzanta yubsi Mganu uhAharaNa che. " girI ane " siharI " ye yaha ArAnta pulliMganA uhAharaNe 3ye mahIM vaparAyAM che. "girI " mAM Adbhuta pahanI saMskRta chAyA " girI " thAya che, " siharI" mA pahanI " A For Private and Personal Use Only zz arAnta napuM uM" che te pahA "
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anumomabandrikA TIkA sUtra 148 prakArAntareNa trinAmanirUpaNam 671 aura "zikharI" aisI hotI hai-giri zabda vahAM ajanta pulliA aura zikharin zabda halantapulliGga hai| "viNhU" yaha zabda UkArAnta pulliGga kA hai| isakI saMskRta chAyA "viSNu" aisI hai| viSNu zabda yahA~ ajanta pulliGga hai| "dumo" yaha zabda okArAnta pulliGga kA hai| isakI chAyA "drumaH" aisI hai / yaha zabda vahAM akArAnta pulliGga hai| strIliGga meM prAkRta AkArAnta mAlA zabda hai| saMskRta chAyA isakI mAlA hI hai| saMskRta meM bhI yaha zabda ajanta strIliGga hI hai| prAkRta bhASA meM okArAnta zabda strIliGga nahIM mAnA jAtA hai| jaise devoM Adi zabda / okArAnta zabda sagha hI pulliGga hai| lacchI sirI-ki jinakI saMskR chAyA lakSmIH aura zrI aisI hotI hai donoM zabda IkA. rAnta strIliGga haiN| UkArAnta jaMbU bahU zabda prAkRta meM strIliGga haiN| saMskRta meM bhI ye donoM strIliGga meM haiN| prAkRta bhASA meM napuMsakaliGga kI nizAnI aMI u hai| jinake anta meM ye aMhaM uM hote haiM ve napuMsakaliGga mAne jAte haiN| jaise asthi-asthi, mahuM-madhu pIluM-pIlu / isa prakAra sasta chayA "zikharI" thAya cha, zubharAtImA ta ma ta thAya che " viNhU " 21 54 And yeant 27 35 cha. tanI sakRta chAyA " viSNu" thAya che. "dumo" mA 54 santa puginA hAla 35 che. tenI saMta chAyA "drumaH thAya cha tena zubharAtImA " vRkSa" 4 cha saratamA 'druma' 56 mantaYean che. bhArAnta zrI pahanu hA "mAlA" 56 che. tenI sasta chaay| 555 mAmA' ja thAya che. saMskRtamAM paNa A zabada AkArAnta strIliMga ja che prAkatamAM AkArAnta zabdane strIliMgavALo gaNavAmAM AvatuM nathI jema ke "deva aghai ||rAnta 5ho yearya che " mirI bhane lacchI " bhAgane pade IrAnta strIliMganAM udAharaNa che temanI saMskRta chAyA anukrame "zrI" bhane " lakSmI" cha. saMskRtamA 55 mA manne pI zrInii ar pahA cha. U rAnta " jaMbU' bhane " bahU " mA ma.ne prAkRtabhA zrIti janA zabdo che saMskRta bhASAmAM paNa A banne zabdo strIliMga ja che. je zabdonA antyaakssre| "aM" '' " DAya cha, te za napusalimA DAya cha ma hai "atthiM " mA 54 IrAnta, " mahuM" 54 rAnta bhane "polaM" mA 56 uzanta bhane 'dhanaM' mA 54 aMza-nasalasanA pahI che sakRtabhA tmn| ma na pAya bhane "madhu", 'pIlu' For Private and Personal Use Only
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - 672 anuyogadvArasUtra atha caturnAma nirUpayitumAha mUlam-se kiM taM cauNAme ? cauNAme cauvihe paNNatte, taM jahA-AgameNaM loveNaM payaIe vigaarennN| se kitaM AgameNaM? AgameNaM vaMka, vayaMse, aimutte| se taM AgameNaM / se kiM taM loveNaM? loveNaM te ettha-te'stha, paDo ettha-paDo'stha, ghaDo etth-ghddo'sth| se taM lovennN| se kiM taM pagaIe ? pagaIehoi iha gaDDe AvaDaMtI, AlikkhAmo epiMha, aho acchariyaM / se taM pgiie| se ki taM vigAreNaM? vigAreNaM-daMDassa aggaM daMDaggaM, sA AgayA sA''gayA, dahi iNaM-dahINaM, naIiha-naIha, mahu udagaM-mahUdagaM vaha Uho-vahaho / se taM vigaarennN| se taM cauNAme ||suu0149|| ___ chAyA-atha kiM taccaturnAma? caturnAma caturvidhaM prajJaptam, tadyathA-Agamena, lopena, prakRtyA, vikAreNa / atha kiM tadAgamena? Agamena-cakram , vayasyaH, atimuktakaH / tadetadAgamena / atha kiM tad lopena ? kopena-te atrate'tra, paTo atra-paTo'tra, ghaTo atra ghaTo'tra / tadetad lopena / atha kiM tat prakRtyA ? prakRtyA-bhavati-iha, garte ApatantI AlekSyAma idAnIm , aho Azcaryam tadetat prakRtyA / atha kiM sad vikAreNa vikAreNa daNDasya agram daNDAgram , sA AgatAsA''gatA, dadhi idam dadhIdam , nadI pahanadIha, madhu udakam madhUdakam , vadhU uhaa-vdhuuhH| tadetad vikAreNa / tadetaccaturnAma ||suu0 149 // strIliGga, puliGga aura napuMsakaliGga saMbandhI zabdoM se niSpanna strInAmapulliGga nAma aura napuMsaka nAma haiM / isa prakAra liGgAnusAra yaha trinAma svarUpa hai|s0 148 // "na" cha / 2i strIli, pulisa bhane nalinA zakhsamAMthI banatAM nAmane anukrame strInAma, puliMganAma ane napuMsakanAma kahe che. liMga (jAti) anusAra trinAmanuM A prakAranuM svarUpa samajavuM. sU0148 For Private and Personal Use Only
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 67 anuyogacandrikA TIkA sUtra 149 caturnAmanirUpaNam - TIkA-' se kiM taM' ityAdi ziSyaH pRcchati-atha kiMtacaturnAma ? iti uttarayati-caturnAma-catuSpakAra nAma-caturnAma, taddhi caturvidhaM prajJaptam / caturvidhatvamevAha - Agamena, lopena, prakRtya vikAreNa ceti AgamenetyAdiSu sarva 'niSpanna-mityadhyAhAryam / tatra-Ara mena niSpannam-'vakaM, vayaMse, aimuMtara' cakraM, vayasyaH, atimuktakaH, atra pAka AgamarUpo'nusvAraH, "vakrAdAvantaH" (8.1 / 26) tathA lopena niSpannaM nAma aba sUtrakAra cAra prakAra ke nAma kI prarUpaNA karate haiM"se ki taM ca uNAme" ityaadi| zabdArtha-(se kiM taM ca uNAme) he bhadanta ! vaha caturnAma kyA hai| uttara-(cauNAme caubdhihe paNatta) caturnAma-cAra prakAra va majJapta huA hai / (taM jahA) jaise (AgameNa, loveNaM papaIe, vigAreNaM eka Agama niSpanna nAma, dUsarA lopaniSpanna nAma tIsarA praka niSpanna nAma aura cauthA vikAra niSpanna nAma / (se kiM taM AgameNa he bhadaMta ! Agama niSpanna nAma kyA hai ? uttara-(AgameNaM vakaM vayaMse, ahamuMtae) AgamaniSpanna nA vakra vayastha aura atimuktaka haiM / (se taM AgameNaM) isa prakAra ye sa Agama se niSpanna nAma haiN| (se kiM taM loveNaM) he bhadanta ! lopa niSpa nAma kyA hai ? have sUtrakAra caturnAmanI prarUpaNa kare che- "se kiM taM caugAme" tyAhi zahA-(se kiM taM cauNAme) . mAn! nAmana yAyAle 31 yatunAbhanu 9135 pu cha 1 / uttara-(cauNAme cauvihe paNNatte) yatu ma yA2 prA2nu cha(taMjahA) te yA2 542nIya pramANe cha-(AgameNa, loveNaM, payaIe, vigAreNaM (1) bhAgamaniSpanna nAma, (2) pani05-na nAma, (3) pratini05-na nAma (4) vini -5-na nAma.. prazna-se ki taM AgameNaM) bhagavan ! rAmanina nAma na ch| uttara-(AgameNaM vaMka, vayaMse, ai muMtara) 14, 1525 bhane matibhuta, ma 5o sAmAna0panna naam| cha. (se taM AgameNaM) mA 42i mAmani05. nAmo hoya che . 5-(se kiM taM loveNaM) man ! paniSpanna nAma jaya cha / a0 85 For Private and Personal Use Only
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 674 anuyogadvArasUtre ettha tettha, paDo ettha paDottha' te atra-te'tra, paTo atra-paTo'tra ityAdi, atra bhAkRtamayoge 'etya' ityasya ekArasya lopaH "tyadAyavyayAt tatsvarasya luk" (8 / 1 / 40) / tathA-prakRtyA niSpannaM nAma-gaDDe-AvaDaMtI, Alekkhamo-eNDi, hoi-iha garne ApatantI, AlekSyAma idAnIm , bhavati-iha, ityaadi| atra "edoto svare" (8 / 17) "tyAdeH" (8 1.9) etatsUtrAnusAreNa pAkRte prakRti bhAvo bhavati / tathA-vikAreNa niSpannaM nAma-'daMDassa aggaM daMDaggaM, sA AgayA uttara-(loveNaM) lopa niSpanna nAma isa prakAra se haiM-(te ettha= te'ttha, paDo estha-paDo'stha, ghaDo estha-ghaDo'stha) te atra-te'tra paTo atra-paTo'tra ghaTo atra-ghaTo'tra (se taM loveNaM) isa prakAra ye lopase niSpanna nAma haiN| (se ki taM pagaIe 1) he bhadanta ! prakRti bhAva se niSpanna nAma kyA hai ? (pagaIe) prakRti bhAva se niSpanna nAma isa prakAra se hai (hoi iha, gaDDe AvaDatI AlikkhAmo eNhi aho acchariya) bhavati iha garte ApatantI, AlekSyAma idAnIm, aho Azcaryam (se taM pagaIe) isa prakAra ye prayoga prakRti bhAva se niSpanna nAma haiM / (se kiM taM vigAreNaM) he bhadanta ! vikAra se niSpanna nAma kyA hai ? - uttara-(vigAreNaM) vikAra se niSpanna nAma isa prakAra se hai(daMDassa+agga-daDagge, sA+AgayA sA''gayA, dahi+haNaM-dahINaM, naI+ uttara-(loveNaM) sopaniyana nAma sAranA DAya-(te ettha te'ttha,' paDo ettha-paDo'stha, ghaDo ettha-ghaDo'ttha) tamitrate'tra(tatra, te ane tra 12ye " A je nizAna che tene avagrahaciha kahe che. A prakAranuM nizAna pachInA pahanA 'a' na so5 cyA cha mema sUyave) paTamitrapaTo'tra, mana ghaTe atra=doDatra (A padamAM atranA ane lopa thavAthI avagrahacita maka. pAmA mAyAM che. (se taM loveNaM) mA pare pithI niyananAmA DAya che temane lepaniSpanna nAma kahe che. prazna-(se kiM taM pagaIe ?) samapan / pratimAthI ni05-na nAma hAya cha uttara-(pagaIe) prakRtimAthI niSpanna nAma mA aAnu DAya cha(hoi iha, gaDDhe AvaDatI, AlikhAmo eNhiM, aho acchariya) mapati, mata bhApatantI, mAlekSyAma hAnIma, aDe! mAzyam (se taM pagaIe), ma priiranA A page prakRtibhAvaniSpana nAmanA udAharaNa pUrAM pADe che. prala-se ki taM vigAreNaM) san ! viniSpa-na nAma uDAya cha? uttara-(vigAreNaM) vini0panna nAma mA prA2nu DAya cha-(daMDassax For Private and Personal Use Only
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 149 caturnAmanirUpaNam sAgayA' daNDasya-aMgre daNDAyam , sA-bhAgatA sA''gatA' ityAdi bodhyam vikAro hi varNasya sthAne varNAntarApAdanarUpaH / nAmatvaMcAtra tena tena rUpeNa namanAta pariNamanAd bodhyam / loke hi yAntaH zabdAste AgamAghanyatamaniSpannA eva santi / ye ca Ditya DavitthAdayaH kaizcidavyutpannatvenAbhimatAste'pi zAkaTAyanamate vyutpannA eva / uktaMca "nAma ca dhAtujamAha nirukte, vyAkaraNe zakaTasyaca stokam (aptym)| yanna padArthavizeSasamutthaM, pratyayataH prakRtezca tadRhyam" ||iti|| itthaM ca sarveSAM zabdAnAmAgamAdibhizcabhiH saMgrahAdidamAgamAdikaM cturnaametyucyte| prakRtamupasaMharannAha-tadetaccaturnAmeti |mu0 149 // iha-naIha mahu+udagaM+mahUdagaM, bhuu+uuho-bhuuho| daNDa+agra-daNDAgra sA+ AgatA-sAgatA dadhi+idaM dhIdaM nadI+iha-nadIha, madhu+udaka-madhUdaka, vadhU+Uha vadhUhaH (se taM vigAreNaM) isa prakAra ke ye zabda vikAra niSpanna nAma haiM / (se taM ca uNAme ) ye pUrvokta caturnAma haiN| bhAvArtha-Agama niSpanna, lopa niSpanna, prakRti niSpanna aura vikAra niSpanna isa prakAra se caturnAma cAra prakAra ke hote haiN| Agama rUpa anu. svAra se jo zabda niSpanna hote haiM ve Agama niSpanna catunIma hai jaise prAkRta bhASA meM vaMka, vayaMse, aI muMtae ye zabda haiN| "vakrAdAvantaH" isa sUtra se prAkRta bhASA meM vakrAdi zabdo meM AgamarUpa anusvAra hotA hai| "va" zabdakI saMskRta chAyA "vakram" hai| vayaMse "zabda kI agga-daMDaggaM, sA+AgayA sA''gayA, dahi iNaM-dahINaM, naIxiha-naIha, mahux udagaM-mahUdagaM, bahUxaho bahUho) + ma zra, sA+AgatAsamatA, dadhix idadhI, na dI , madhu+udaka-bhay64, vadhU Uha-vadhUH (se taM vigAreNaM) mA mA zAhI vi2ni05-na nAbhA che. (se taM cauNAme) // mayAM nAmo pUrvokta caturnAma rUpa gaNAya che. bhAvArtha-caturnAmanA cAra prakAra che-AgamaniSpana, lepaniSpanna, makatiniSpanna, ane vikAraniSpana Agama rUpa anusvAra vaDe je je zabdo ane temane AgamaniSpanna caturnAma rUpa samajavA jema ke prAkRta bhASAnA "vaMka, vayaMse sane aimuMtae" ! zo mAgamaniSpanna yatumA che. " vAdAvantaH" mA sUtra me pAta 48 42 cha / prAkRta bhASAmai Ane zaNDImA mArAma 35 anusvAra DAya che. "vaM" mA sAta janA saskRta chAyA "vakram " che. "vayaMse" yA prAta pahanI sata For Private and Personal Use Only
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 676 anuyogadvArasUtre saMskRta chAyA " vayasyaH " hai / " ahamaMtara kI jagaha para ahamuttara bhI rUpa hote haiN| parantu vaMkaM Adi jo ye nAma - pratipAdika saMjJaka zabda haiM ve Agama niSpanna nAma haiM arthAt anusvAra ke Agama se bane hue nAma haiN| te+ettha, paDo+ettha ina prAkRta prayogo meM "ettha" zabda ke ekAra kA lopa "hyadAyavyayAt tatsvarasya luk " isa sUtra se hotA hai / isaliye "testha paDoratha" ye lopa niSpanna nAma haiN| "gaDDe AvaDatI, Alekkhamo aihiM hoi iha" ina prakRtibhAva niSpanna nAmoM meM "edeto: svare syAdeH ina sUtroM ke anusAra prAkRta bhASA meM prakRtibhAva hotA hai| jo prayoga jaise haiM unakA vaisA hI rUpa rahanA isakA nAma prakRti bhAva hai| prakRti bhAva meM mUla rUpa meM koI vikAra nahIM hotA hai / garteM + ApatantI yahAM para saMskRta vyAkaraNa ke anusAra e ke sthAna meM av honA cAhiye, AleyAma + idAnIm yahA~ para "AdaguNa" se e guNa honA cAhiye, bhavati + iha yahA~ para akaH savarNe dIrghaH " se dIrgha honA cAhiye parantu prakRti bhAva hone para ina nAmoM meM koI bhI saMdhirUpa vikAra nahIM huA hai / 66 66 vayasyaH 66 "" 66 " " che. 61 aimuMtae " mA prAhuta pahanI saMskRta chAyA atimu ktakaH " che. " vakaM " yA pahanI nagyA "valkaM, " " vayaMse " yA pahanI bhayyAme " vayaskhe " bhane " aimuMtae A padanI jagyAe aimuttara yA iyono pazu prayoga thAya che. parantu 15 Ahi uparyukta naam-prtipAdana karanArA udAharaNu rUpa zabdo-AgamaniSpanna nAmeA che, kAraNa ke A nAmA anusvAranA AgamathI banelAM che. tyadAdyavyayAt tatsvarasya luk " yA sUtrAM tAvesA niyama anusAra " te+ettha " bhane " paDo+ettha " A prAkRta paTTAmAM ettha padmanA (6 e " nA sopa thavAthI tettha " ane "Bica", mui Aluloyed aAi mai SS. "qtal: tak zart: " 241 sUtrabhAM matAvesA niyama pramANe "gaDDe AvaDatI " mane " Alekkhamo ehi, hoi iha " mA prahRtilAva niSpanna nAmamA adhRtibhAvanA sadbhAva rahe che prakRtibhAvamAM mULarUpamAM keAI pazu prakAranA vikAra thatA nathI parantu je prayAga nevA sva3ye hAya mevAM stra3ye rahe che. " garte + ApatantI " A e padmAnI sandhi thatAM saskRta vyAY=zzunA niyama pramANe "e" ! ' abU ' thavA lekhe, ane AlekSyAma+ idAnIm " AA pahonI sandhi uratAM a +i=e yA niyama anusAra AlekSyAmeAnIm " thadhuM le, "bhavati + iha" mA pomAM i+i = I thapAthI ' bhavatIha ' thavu lehaye; parantu yA yaho amRtilAva niSpanna nAbhI hAthI, te nAmAmAM kei paNa prakAranA sandhi rUpa vikAra thayA nathI. , Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir " For Private and Personal Use Only - 66 ""
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 150 paJcanAmanirUpaNam atha pazcanAma nirUpayitumAha malam se kiM taM paMcanAme? paMcanAme-paMcavihe paNNatte, taM jahA-nAmiyaM NevAiyaM akkhAiyaM ovasaggiyaM missN| Ase daNDa bhaggaM daNDa+agram sA AgayA, dahi+iNaM, naI+Iha mahu+udagaM, baha Uho, ina vikAra niSpanna nAmoM meM sarvatra dIrgharUpa vikAra huA hai| varNa ke sthAna meM dUsare varNa kA honA isakA nAma vikAra hai tathA usa usa rUpa se pariNamana hono isakA nAma nAma hai| vikAra hone para inakA "daMDaggaM sA''gayA, dahINaM, naIha mahUdagaM, vahUho" aisA rUpa ho jAtA hai| loka meM jitane bhI zabda haiM ve Agama Adi kisI eka se niSpanna hue hI hote haiM / tathA "Distha Davittha Adi jo zabda avyutpanna kinhIM ke dvArA mAne hue haiM ve bhI zAkaTAyana ke mata meM vyutpanna hI mAne gaye haiN| uktaMca-nAma ca dhAtujamAha nirUkte vyAkaraNe zakaTasya ca tokam / yanna padArthavizeSasamutthaM, pratyayataH prakRtezca tadahyam" isa prakAra samasta zabdoM kA ina AgamAdi cAroM se saMgraha ho jAtA hai isaliye AgamAdika caturnAma kahe jAte haiM |suu0 149 // "daMDa+aggaM sA+AgayA dahi+iNaM, naI+iha, mahu+udagaM, mane bahU+Uho" mA mAM pahomA sandhi 35 vi72 72 "zrama, sAgayA, dahINaM, naIha, mahUdagaM, bahaho" tyA vini05-na nAmA mayAM cha. 4 varNane sthAne bIjA varNane prayAga thaze tenuM nAma vikAra che. je nAmamAM A prakAranuM pariNamana thayuM hoya che, te nAmane vikAraniSpanA nAme kahe hai. " daMDa+aggaM " ALE G5yuta pahImA sandhina ra vi2 pAthI " daNDAna, sA''gayA, dahINaM, naIha, mahUdagaM vahaho pA rana 3 // janA gayAM che. lekamAM jeTalAM zabdo che, teo Agama Adi pUrvokta cAra aAzamAna 42 ni05- yeai hAya che. tathA "Dittha Davittha" Adi je zabdane ke kaI loke dvArA agrupana mAnavAmAM Ave che, parantu zAkaTAyananA mata anusAra temane paNa buna ja mAnavAmAM Avela 7. 4thu 55 hai-" nAma ca dhAtujamAha nirukte vyAkaraNe zakaTasya ca tokam yanna padArthavizeSasamutthaM, pratyayataH prakRtezca tadUhyam" mA prAre samasta padano A Agama Adi cAremAM samAveza thaI jAya che. tethI AgamAdi rUpa caturnAma rUpe ahIM temane pratipAdita karavAmAM Avela che. sU014 For Private and Personal Use Only
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 674 anuyogadvArasUtre tti nAmiyaM, khalu ti nevAiyaM, dhAvaitti akkhAiyaM, paritti ovasaggiyaM, saMjae ti missN| se taM paMcanAma ||suu0150|| ____ chAyA-atha kiM tat pazcanAma? pazcanAma paJcavidhaM prajJaptam , tadyathAnAmika, naipAtikam , AkhyAtikam , aupasargikaM, mizram / azva iti nAmikam / 'khalu' iti naipAtikam / 'dhAvati' iti AkhyAtikam / 'pari' iti aupasargikam / saMyata iti mizram / tadetat pazcanAma ||muu0 150 // TIkA-'se ki taM' ityAdi ziSyaH pRcchati-atha kiM tat pazcanAma? iti| uttarayati-pazcanAma-pazcaprakArakaM nAma-pazcanAma, taddhi paJcavidhaM prajJaptam / paJcavidhasvamevAha-nAmikamityAdi / tatra-azva iti nAmikam-vastuvAcakatvAt / 'khalu' iti naipAtikamnipAteSu paThitatvAt / dhAvatIti AkhyAtika kriyApradhAnatvAt / 'pari' iti aba sUtrakAra pazcanAma kA nirUpaNa karate haiM"se ki taM paMcanAme" ityaadi| zabdArtha-(se kiM taM paMcanAme ? ) he bhadanta ! paMcanAma kyA hai ? uttara-(paMcanAme paMcavihe paNNatte) paMca nAma pAMca prakAra kA prajJapta huA hai| (taM jahA) usa ke pAMca prakAra ye haiM-(nAmiyaM, NevAiyaM, akkhAiyaM, ovasagiyaM missa) nAbhika naipAtika, AkhyAtika, aupasargika, aura mishr| vastu kA vAcaka hone se (Asetti nAmiyaM)-azva yaha zabda nAmika hai / (khalutti nevAiyaM) khalu zabda nipAnoM meM paThita hone ke kAraNa naipAtika hai| kriyApradhAna hone se (dhAvaitti akkhAiyaM) dhAvati" yaha tiGganta pada AkhyAtika hai| (paritti ovasaggiyaM) pari have sUtrakAra paMcanAmanuM nirUpaNa kare che"se kiM taM paMcanAme" tyA:zahAtha-(se kiM taM paMcanAme 1) san ! 5 yAma ne cha ? uttara-(paMcanAme paMcavihe paNNatte) 5yanAma pAMya 42 // . (taMjahA) 2 / naye pramANe cha-(nAmiyaM, NevAiyaM, ovasaggiyaM, missaM) (1) nAbhi, (2) nepAti, (3) AdhyAti:, (4) mopasana mane () mizra __ pastunu vAya pAne 4 // 2 (Asetti nAmiya) " A " 54 nAbhi. // 265 35 sabhA (khalutti nevAiyaM) " ma" 56 nipAtamA 152||tu DAvAne 20 nepAtina SIS25 35 sabhA (dhAnaitti akkhA. ityaM) " dhAvati" ! 54 yApradhAna pAne 22 mAbhyAtina GIR25] For Private and Personal Use Only
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 151 ghaNNAmanirUpaNam aupasargikam upasargeSu paThitasvAt / 'saMyataH' iti mizram-upasarganAmobhayaniSnatvAt / etairnAmikAdibhiH paJcabhiH sakalazabdasaMgrahaNAt pazcanAmavaM bodhyam / prakRtamupasaMharannAha-tadetat pazcanAmeti ||muu0 150 // atha SaNNAmaM nirUpayati mUlam-se kiM taM chaNNAme ? chaNNAme chabihe paNNatte, taM jahA udaie, uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmie saMnivAie ||suu0151|| chAyA-atha kiM tat SaNNAma ? SaNNAma SaDvidhaM prajJaptam , tadyathA-audayikaH, aupazamikaH, kSAyikA, kSAyopazamikaH, pAriNAmikA, saannipaatikH|mu0 151 // TIkA-'se kiM taM' ityAdi atha kiM tat SaNNAma ? iti shissyprshnH| uttarayati-paNNAma SaTapakArakaM nAma-paNNAma, taddhi-audayikAdibhedena SaDvidhaM vijJeyam / nanvatra prakRtaM yaha upasarga, upasargoM meM paThita hone se aupasargika hai| (saMjae tti missa) saMyata yaha subanta pada upasarga aura nAma ina donoM se nippana hone ke kAraNa mizra hai| ina nAmika Adi pAMcoM se samasta zabdoM kA saMgraha ho jAtA hai isaliye ye pAMca nAma kahe jAte haiN| (se taM paMcanAma) isa prakAra yaha paMcanAma kA svarUpa hai||suu0 150 // aba sUtrakAra chahanAma kA nirUpaNa karate haiM-'se kitaM chaNNAme ityaadi| zabdArtha-se ki taM chaNNAme?) he bhadanta ! chaha nAma kyA hai? uttara-(chaNNAme chavihe paNNatte) chaha nAma chaha prakAra kA prajJapta 35 che. (paritti ovasaggiya) "pari" mA 64sa cha. upasa 32 nA prayoga thAya cha, te 2 tene au5sargi che (saMjae tti missa) seyata 54 sam' 5saga bhane 'yata' 54 sayAthI manyu vAthI tana mizranA udAharaNa rUpa gaNI zakAya A nAmika Adi pAMce paMcanAma vaDe samasta zabdono saMgraha thaI jAya che, tethI temane paMcanAma kahe che. re paMcanAma) . 2 5yanAmanu 135 sabhA // 2015 // have sUtrakAra chanAmanI prarUpaNA kare che - "se kiMta' chaNNAme " tyA: zahAya-(se ki ta chaNNAma?) 3 bhagavan ! nAmanA ! 2 35 chanAmanuM svarUpa kevuM kahyuM che ? uttara-(chaNNAMme chavihe paNNatte) chanAmA 6 // 2 // 4aa cha (tanAmanA For Private and Personal Use Only
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre nAma, na tu padarthAH, evaM ca nAmnaH prakaraNe tadarthAnA bhAvalakSaNAnAM prarUpaNamayu. tamiti cedAha, nAma nAmavatorabhedopacArAd nAgArthaprarUpaNamayyaduSTameveti na kazcid dossH| tatra jJAnAvaraNAdInAmaSTAnAM sva svarUpeNa vipAkato'nubhavanam udayaH, sa eva audyikH| athavA-udayena niSpanna audyikH| audayikazca bhAva eva sAmarthyAd gamyate / evamagre'pi bhAva ityAkSepyaH sAmarthyAt / upazamahuA hai| chaha prakAravAlA jo nAma hai vaha chaha nAma hai| yaha nAma chaha prakAravAlA hai isIliye yaha chaha bhedarAlA hai| (taM jahA) usake ve chaha prakAra ye haiM-(udAe, uvAsamie, khAe, khaovasamie, pAriNAmie, saMnivAie) audAyika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazAmika pAriNAmika aura saanipaatik| zaMkA-yahAM prakaraNa nAma kA cala rahA hai| nAma ke arthoM kA nahIM isa prakAra nAmake prakaraNameM usake artharUpa bhAvoM kI prarUpaNA karanA yukta nahIM hai? uttara-nAma aura nAmavAle artha meM abheda ke upacAra se nAmArtha kI prarUpaNA karanA ayukta nahIM hai| audayika bhAva-jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmoM ke apane2 rUpa se vipAka kA anubhava karanA isa kA udaya hai| isa udaya kA nAma hI audayika haiN| athavA udaya se niSpanna huA jo bhAva hai vaha audayika hai| audayika pada kI sAmarthya se yahAM audayika bhAva hI liyA gayA hai / isI prakAra se Age bhI 6 prakAra hovAne lIdhe ja ahIM tene panAma (chanAma kaI che) te 6 bheda, nIya pramANe - (udaie, upasamie khaie, khaovasamie, pAriNAmie, saMnivAie) (1) mohayi, (2) mau53bhiDa, (3) kSAyi4, (4) kSayopazabhiDa, (5) pAri bhi ana (1) sAniyAti. zaMkA-ahIM nAmanuM prakarazuM cAlI rahyuM che. nAmanA arthonuM A prakaraNa nathI A prakAranA nAmanA prakaraNamAM tenA artharUpa bhAvonI prarUpaNuM karavI te ucita lAgatuM nathI chatAM Ape zA kAraNe ahIM artharUpa bhAvanI prarUpaNa karI che ? uttara-nAma ane nAmavALA arthamAM abheda mAnIne A prakAre nAnArthanI prarUpaNa karavI ayukta nathI. audayikabhAva-jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmonA phaLa rUpa vipAkana-anubhava kare, tenuM nAma udaya che A udayanuM nAma ja audayika che. athavA udayathI niSpanna thayele je bhAva che tenuM nAma dayika che, audayika pada ahIM audayika bhAvanuM ja vAcaka che. e ja pramANe aupaza For Private and Personal Use Only
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 151 SaNNAmanirUpaNam nam-upazamaH-karmaNo'nudayAkSINAvasthA bhasmarAzyantarAlasthitavadbhivat , sa eva, tena vA nirvRtta aupazamikaH / kSayaH karmaNo'pagamaH, sa eva tena vA nirvRtt:kssaayikH| kSAyopazamika:-kSaya upazamazca ukta eva, tadeva bhAvaH kSAyopazamikA, tena nivRtto vA kSAyopazamikaH / ayaM ca-ISadvidhyAtabhasmavahivad bodhyH| aupazamika bhAva kSAyika bhAva, kSAyopazamika bhAva, pAriNAmika bhAva, aura sAnnipAtika bhAva una 2 padoM se jAnanA caahiye| aupazamika-karmoM kA udaya meM nahIM rahanA, kintu unakI upazamAvasthA kA honA isI kA nAma anudayAkSINAvasthA hai| isI avasthA kA nAma upazama hai| jaise bhasmarAzi ke bhItara agni chupI rahatI hai usI prakAra se isa upazama avasthA meM karmoM kA udaya nahIM hai kintu ve sattA meM baiThe rahate haiN| isa upazama kA nAma hI aupazamika bhAva hai| athavA isa upazama se jo bhAva nivRtta (banatA) hotA hai vaha aupa. zamika bhAva hai| karmA kA atyaMta vinAza honA isakA nAma kSaya hai| paha kSaya hI kSAyika hai| athavA isa kSaya se jo utpanna hotA hai-vaha kSAyika hai| karmoM kA kSaya aura upazama honA isakA nAma kSayopazama hai| yaha kSayopazama hI kSAyopazamika hai| athavA kSayopazama se jo bhAva utpanna hotA hai vaha kSAyopazamika bhAva hai| yaha bhAva kucha bujhI huI agni ke jaisA jAnanA cAhiye / tAtparya kahane kA yaha hai ki isa kSayo. mikabhAva, kSAyikabhAva, kSApazamikabhAva, pariNAmikabhAva ane sAripAtika bhAvane paNa aupazamika Adi pado vaDe niSpanna thayelA samajavA joIe. opazami-karmo udayAvasthAmAM rahelAM na hoya, paNa upazamAvasthAmAM rahelAM hoya, tyAre te avasthAne anuyAkSaNAvasthA kahe che eja avasthAnuM nAma upazama che. jema rAkhanA DhagalA nIce agni chupAyeluM rahe che, eja pramANe upazama avasthAmAM karmone udaya heta nathI paNa temanuM astitva te hoya che ja A upazamanuM nAma ja aupazamika bhAva che athavA A upazama vaDe je bhAva niSpanna thAya che te bhAvanuM nAma aupathamika bhAva che karmone atyaMta vinAza che tenuM nAma kSaya che. te kSaya ja kSAyika rUpa samaja, athavA A kSayathI je bhAva utpanna thAya che te bhAvane kSAyikabhAva kahe che. kamene kSaya ane upazama ke tenuM nAma kSopazama che. te kSaye pazama ja sApazamika che. athavA kSapazama vaDe je bhAva utpanna thAya che, te bhAvanuM nAma sApazamika bhAva che A bhavane thoDI thoDI bujhAyelI agni je a0 86 For Private and Personal Use Only
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir % ES anuyogadvArasUtre pariNAmaH-tena tena rUpeNa vastUnAM pariNamanaM-bhavanam , sa eva, tena vA nivRttaH pAriNAmikaH / sannipAtaH anantaroktAnAM bhAvAnAM dvayAdirUpeNa melanaM sa eva, vena vA nirdRtaH sAnipAtikaH ||iti||suu0151|| sammati eteSAM bhAvAnAM svarUpaM nirUpayitumAha mUlam-se kiM taM udaie ? udaie duvihe paNNatte, taM jahAudaie ya udayaniSphaNNe y| se kiM taM udaie? udaieaTaNhaM kammapayaDINaM udaeNaM se taM udie| se kiM taM udayanipphaNe? udayaniSphaNe-duvihe paNNatte, taM jahA-jIvodayapazama meM kitaneka sarvaghAti sparddha ko (aMzo) kA udayAbhAvI kSaya aura kitaneka sarvaghAtisparddhakoM kA svasthArUpa upazama hotA hai aura dezaghAti prakRtirUpa jo samyak prakRti hai usakA udaya rahatA hai| isaliye isa bhAva ko kucha vujhI huI aura kucha nahIM bujhI huI agni kI upamA dI gaI hai / usa 2 rUpa se vastuoM kA jo pariNamana hotA hai vaha pariNAma hai| vaha pariNAma ho pAriNAmika bhAva hai / athavA isa pariNAma se jo bhAva utpanna hotA hai vaha pAriNAmika bhAva hai| ina pAMca bhAvoM kA dvayAdi saMyogarUpa se jo milanA hai vaha sanipAta hai| yaha samipAta hI sAnnipAtika bhAva hai| athavA isa sannipAta se jo bhAva utpanna hotA hai vaha sAnnipAtika bhAva hai ||m.0 151 // samaja A kathanane bhAvArtha e che ke A kSaye pazamamAM keTalAka sarvaghAti spaddha kene (azene) udayAbhAvI kSaya ane keTalAka sarvaghAti paddhakane sadavasthA rUpa (vidyamAnatA rUpa) upazama thAya che, ane dezaghAti prakRti rUpa je samyak prakRti che tene ukraya rahe che tethI A bhAvane thoDI bujhAyelI ane DI na bujhAyelI agninI upamA ApavAmAM AvI che. te te rUpe vastuonuM je pariNamana thAya che tene pariNAma kahe che. te pariNAma ja pariNAmika bhAva che. athavA te pariNAma vaDe je bhAva utpanna thAya che, tene pariNAmikabhAva kahe che A pAMca bhAvenuM je dvisaMga Adi saMga rUpe milana (saMga) thAya che, tenuM nAma sannipAta che. te sanipAta ja sAnnipAtika bhAva rUpa che athavA te sannipAta vaDe je bhAva utpanna thAya tenuM nAma sAnnipAtisA che. // 2015 // . For Private and Personal Use Only
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 152 audayikAdibhAvAnAM svarUpanirUpaNam 63 niSphaNNe ya ajIvodayanipphaNNe y| se kiM taM jIvodayanipphapaNe ? jIvodayanipphaNNe-aNegavihe paNNatte, taM jahA-Neraie tirikkhajoNie maNusse deve puDhavikAie jAva tasakAie kohakasAI jAva lohakasAI, itthIvedae purisavedae NapuMsagavedapa kaNhalese jAva sukkalese micchAdiTThI sammadiTThI mIsadiTThI avirae asaNNI aNNANI AhArae chaumatthe sajogI saMsAratthe asiddhe / se taM jiivodynipphnnnne| se kitaM ajIvodayaniSphapaNe? ajIvodayanipphaNNe-aNegavihe paNNatte,taM jahA-urAliyaM vA sarIraM, urAliyasarIrapaogapariNAmiyaM vA davaM, veudhviyaMvA sarIraM, veubviyasarIrapaogapariNAmiyaM vA davaM, evaM AhAragaM sarIraM, teyagaM sarIraM, kammagaM sarIraM ca bhANiyatvaM / paogapariNAmie vaNNe gaMdhe rase phaase| se taM ajIvodayanipphapaNe / se taM udayaniphaNNe se taM udaie ||suu0152|| ___chAyA-atha ko'sau audayikaH ? audayiko dvividhaH prajJaptaH, tadyathAaudayikazca udayaniSpannazca / atha ko'sau audayikaH ? audayika:-aSTAnAM karmaprakRtInAmudayaH khalu / sa eSa audayikaH / atha ko'sau udayaniSpannaH ? udaya. niSpanno dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-jIvodayaniSpannazca aniivodynisspnnshc| atha ko'sau jIvodayaniSpannaH ? jIvodayaniSpannaH anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-nairayikA tiryagyoniko manuSyo devaH pRthivIkAyiko yAvat trasakAyikaH krodhakaSAyI yAvad lobhakaSAyI strIvedakaH puruSavedako napuMsakavedakaH kRSNalezyo yAvada zuklalezyo mithyAdRSTiH samyagdRSTiH mizraDaSTiH avirataH asaMjJI ajJAnI AhArakA chadmasthaH sayogI saMsArasthaH asiddhH| sa eSa jiivodynisspnnH| atha ko'sau ajIvodayaniSpannaH ? ajIvodayaniSpannaH-anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-audArika vA zarIram, audArikazarIraprayogapariNAmitaM vA dravyam , vaikurvikaM vA zarIraM vaikurvikazarIramayogapariNAmitaM vA evamdravyam , -AhArakaM zarIram , tejaska For Private and Personal Use Only
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra zarIraM kAmakaM zarIraMca bhaNitavyam / prayogapariNAmito varNo gandho rasaH sprshH| sa esso'jiivodynisspnnH| sa eSa udynisspnnH| sa eSa auNdyikH||suu0 152 // TIkA-'se ki taM' ityAdi atha ko'sau audayikaH ? iti pshnH| uttarayati-praudayiko dvividhA mnmH| daividhyamevAha-audayikaH udayaniSpannazca / tatra audayikaH-jJAnAvaraNIyAdInAmaSTakarmapakRtInAmudayaH / 'Na' iti vaakyaalngkaare| ayaM prathamo bhedaH / dvitIyazca bheda udynisspnnH| sa hi-jIvodayaniSpannaH, ajIvodayaniSpannazca / aba sUtrakAra inhIM bhAvoM kA svarUpanirUpaNa karate haiM'se kiM taM udaie' ityAdi / zabdArtha-(se kiM taM udaie?) he bhadanta ! pUrvaprakAnta audayika bhAva kyA haiM ? uttara-(udahae duvihe paNNatte) audayika bhAva do prakAra kA prApta huA hai| (taM jahA) usake ve do prakAra ye haiM-(udahae ya udaya niSphaNNe ya) eka audayika aura dUsarA udayaniSpanna (se kiMtaM udaie?) he bhadanta ! audAyika bhAva kyA hai ? (aTThaNhaM kammapayaDINaM udaeNaM udaie) uttara-jJAnAvaraNIya Adi ATha karma prakRtiyoM kA udaya audayika hai| (se taM udaie) isa prakAra yaha audayika hai| (se kiM taM udayanipphaNe 1) he bhadanta ! udayaniSpanna kyA hai ? AgalA sUtramAM audayika Adi je bhAva prakaTa karavAmAM AvyA che, te bhAvanA rUpanuM have sUtrakAra nirUpaNa kare che- "se ki ta udaie" tyA6i zahAtha-(se ki ta udaie 1) lagavan ! nAmanA cha lehamAna pahelA bheda rUpa audayika bhAvanuM svarUpa kevuM hoya che? - uttara-(udaie duvihe paNNatte) mohayi bhAva me 54 / 2 / / BhI . (jahA) meM prA2 nIya pramANe sabhA -(udaie ya udayaniSphaNNe ya) (1) moDayi bhane (2) yani-panna. prazna-(se ki ta udaie ) 3 sAvAn ! mohathiInu 2535 4. DAya che. uttara-(aNha kammapayaDINaM udaeNaM udaie) jJAnA120Iya mAhimA 4ma prkRtimaan| jaya moyi 35 samAva (seta udaie) mArIta mohayinu varUpa samajavuM. HN-(se ki ta chadayaniSphaNNe?) De mApan ! yani-nanu 253537 DAya? For Private and Personal Use Only
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 152 audayikAdibhAvAnAM svarUpanirUpaNam 685 tatra-jIvodayaniSpannaH-jIve udayena nisspnnH| audayikabhAvo'nekavidhaHmajJaptaH / anekavidhatvamevAha-'Neraie' ityaadi| nairayikAdirasiddhAnto jIvodayaniSpanna audAyiko bhAvo bodhyH| nairayikAdayaH zabdA bhAvaparA bodhyaaH| nArakatvAdayaH paryAyAH karmaNAmudayenaiva jIve niSpadyante ityata ete jIvodayaniSpannA iti bhaavH| uttara-(udayaniSphaNNe-duvihe paNNatte) udayaniSpanna do prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) ve do prakAra ye haiM-(jIvodayaniSphaNe ya ajIvodayaniSphaNNe ya)-eka jIvodaya niSpanna aura dUsarA ajIvodaya. niSpanna / (se kiM taM jIvodayaniSphaNNe ?) he bhadanta ! jIva meM udaya se jo bhAva niSpanna hotA hai vaha kyA hai ? uttara-(jIvodayaniSphaNNe aNegavihe paNNatte) jIva meM udaya se jo audayika bhAva niSpanna hotA hai vaha aneka prakAra kA kahA hai (taM jahA) jaise-(Nerahae, tirikkhajoNIe, maNusse, deve, puDhavikAie jAva tasakAie, kohakasAI, jAva lohakasAI, itthIvedae, purisavedae, NapuMsagavedae, kaNhalese, jAva sukkalese micchAdihI, sammadiTThI mIsadiTTI, avirae, asaNNI, aNNANI, AhArae, chaumatthe, sajogI, saMsArasthe, asiddhe) nairayika, tiyagyonika, manuSya, deva, pRthivIkAyika yAvat prasakAyika, krodhakaSAyI, yAvat lobhakaSAyI, strIvedaka, puruSavedaka, napuMsakavedaka, kRSNalezyA, yAvat zuklalezyA, mithyAdRSTi, samyakUdRSTi, uttara-(udayaniSphaNNe duvihe paNNatte) yani-pa-nanA meM // 2 5 . (tajahA) te praa| nIya pramANe -(jIvodayanipphaNNe ya, ajIvodayaniSphaNNe ya) (1) vaya nipanna, (2) 17vAya ni05-na. prazna-(se ki ta jIvodayaniSphaNNe?) apAn ! ma yathA 2 bhAva niSpanna thAya che, te bhAvanuM svarUpa kevuM hoya che? uttara-(jIvodayaniSphaNNe aNegavihe paNatte) mA yathA re moyi:mA 5-na thAya cha, te bhane 2 saya cha (jahA) bha .....(Neraie, tirikkhajoNIe, maNusse, deve, puDhavikAie jAva tasakAie, koha kasAI Ava lohakasAi, itthIvedae, purisavedae, NapuMsagavedae, kaNhalese jApa sukkalese, micchAdiTThI, sammadiTThI, mIsadiTThI, avirae, asaNNI, aNNANI, AhA. rae, chaumatthe, sajogI, saMsAratthe, amiddhe) nA24, tiya yoni, manuSya, 35, pRthvIkAyika Adi sthAvara, trasakAyika, dhakaSAyathI laIne lebhakaSAyI para nanA, strIvedaka, puruSavedaka, napuMsakaika, kRSNasyAthI laIne zubhecchA For Private and Personal Use Only
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 686 __ anuyogadvArasUtra nanu nArakatvAdibhyo'nye'pi nidrApaJcaka vedanIyahAsyAdayo bahavaH karmodayajanyAH paryAyAH santi, kathaM tarhi nArakatvAdayaH katipaya evodAhRtAH ? iti cedAhanArakatvAdayo'tropalakSagatvenodAhRtAH, ata ebhyo'nye'pi sambhavinaH paryAyA bodhyAH / nanu karmodayajanitAnAM nArakatvAdInAM bhavatvatropanyAsaH, parantu lezyAstu mizradRSTi avirata, asaMjJI, ajJAnI, AhAraka, chadmastha, sayogI saMsArastha, asiddha / ye saba nairayika se lekara asiddha paryanta jIvodayaniSpanna audayika bhAva haiN| nairayika Adi zabda bhAva paraka jAnanA caahiye| nArakatva Adi paryAyeM karmoM ke udaya se hI jIva meM niSpakSa hotI haiM isaliye ye jIvodaya niSpanna haiN| zaMkA:-nArakatva Adi se bhinna aura bhI nidrApaJcaka-nidrA nidrA, pracalA, pracalA pracalA, styAnagRddhi vedanIya aura hAsyAdi aneka karmodaya janya paryAyeM haiM / to phira sUtrakAra ne yahAM ina nAraka Adi thor3I sI paryAyoM ko hI udAhRta kyoM kiyA hai ? uttaraH-sUtrakAra ne jo yahAM ina nAraka Adi paryAyoM ko udAhRta kiyA hai vaha kevala upalakSaNa rUpa se kiyA hai / isaliye ina se bhI atirikta jitanI bhI paryAyeM karmodaya janya haiM ve saba inase gRhIta ho jAtI haiN| zaMkA-karmodaya janita ina nAraka Adi paryAyoM kA audayika bhAva 5-tanI vezyAvANA, mithyASTi, sabhyalTi, bhiTa, asazI, ajJAnI, mAlA24, chamastha, sayAsI, sasArastha mana masi, mA aghA 74yniSpanna audayika bhAve che. narayika Adi zabdane bhAvaparaka samajavA joIe nArakatva Adi paryAya karmonA udayathI ja jIvamAM niSpanna (utpana) thAya che, tethI temane jIvadayaniSpanna kahevAmAM Avela che. zaMkA-nArakatva Adi uparyukta paryAye sivAyanI nidrA paMcaka (nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalapracalA, tyAnagRddhi), vedanIya ane hAsyAdika aneka karmodaya janya paryAye che. chatAM sUtrakAre te paryAne gaNavavAne badale mAtra nArakAdi paryAyane ja kema gaNavela che? uttara-sUtrakAre te ahIM udAharaNa rUpe nArakadi paryAne jadayaniSpana kayika bhAva rUpe gaNAvela che. kevaLa upalakSaNa rUpe ja A pramANe karavAmAM AvyuM che. paraMtu te sivAyanI karmodaya janya jeTalA paryAye che. temane paNa ahI grahaNa karI zakAya che. zaMkA-karmodaya janita A nAraka Adi paryAne audayika bhAvamAM bhale For Private and Personal Use Only
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 152 audaryikAdibhAvAnAM svarUpanirUpaNam 687 kasyacit karmaNa udaye bhavantItyetannaprasiddham , tat kathamiha kRSNalezyAdayaH paThayante ? iti cedAi-lezyAstu yogapariNAma: trividho'pi yogaH karmodayajanya eva, tato lezyAnAmapi yogakarmodayetyubhayajanyatvaM na virudhyate iti nAsti chezyAnAma pAThe kazcid dossH| kecittvevaM manyante-yathA karmASTakodayAt saMsArasthatvamasiddhatvaM ca jAyate, tathaiva lezyAvatamapi jAyate, iti / prakRtamupa saMharannAha-sa eSa jIvodayaniSpanna iti| atha ko'sau ajIvodayaniSpannaH ? meM upanyAsa bhale raho, parantu lezyAe~ audayika haiM yahabAta saMbhavita nahIM hotI, kyoMki lezyAe~ kisI karma ke udaya se hotI hoM yaha bAta prasiddha nahIM hai / ataH jaba aisI bAta hai, to phira sUtrakAra ne audAyika bhAva meM inakA pATha kyoM rakhA hai ? uttara:-lezyAe~ yogoM ke pariNAma-pravRtti rUpa haiM / aura tInoM prakAra kA jo yoga hai vaha zarIra nAma karmodaya janya hai| isalie lezyAoM ko yoga aura zarIra nAmakarmodaya ina donoM dvArA janya ke hone ke kAraNa inakA pATha-audAyika bhAva meM rakhanA nirdoSa hai| koI 2 isa viSaya meM aisA mAnate haiM-ki jaise ATha karmoM ke udaya se saMsArasthatva aura asiddhatva hotA hai, usI prakAra lezyAvatva bhI hotA hai, (se taM jIvodayaniSphaNNe) isa prakAra yaha jIvodaya niSpanna audayika bhAva haiM / (se kitaM ajIvodaya-niSphaNNe) he bhadanta ! ajIvodayaniSpanna audAyika bhAva kyA hai ? / samAviSTa karavAmAM Ave, paraMtu lesyAo audayika hevAnuM saMbhavI zakatuM nathI, kAraNa ke vezyAone karmodayajanya mAnavAmAM AvatI nathI chatAM paNa sUtrakAre zA kAraNe audayika bhAvamAM tene samAveza karyo che? uttara-lesthAe yoganA pariNAma-pravRtti-rUpa hoya che ane traNe prakAranA yoga zarIranAma kamajanya hoya che. tethI dega ane zarIranAma karmodaya A bane dvArA janya hevAne kAraNe vezyAone uparyukta audayika bhAvamAM samAveza karavAmAM keI deSa jaNAtuM nathI kaI kaI leke evuM mAne che ke-jevI rIte ATha karmonA udayathI saMsArIpaNAnI ane asiddha(pnii prIti thAya che, me28 pramANe vezyAyutatva 55 prAta thAya che. (se taM jIvodayaniSphaNNe) mA prA2nu vAya niSpanna moDayibhAnu 5135. che. prazna-(se kiM ta' ajIvodayaniSphaNNe1) mApan ! savaya niSpanna audayika bhAvanuM svarUpa kevuM hoya che? For Private and Personal Use Only
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhanuyogadvArasUre iti shissyprshnH| uttarayati-ajIvodayaniSpanna:-ajIve udayena niSpanna audayika bhAvaH anekavidhaH prjnytH| anekavidhatvamevAha-tadyathA-audArikaMvA zarIramviziSTAkArapariNataM tiryaGmanuSyadevarUpamaudArikaM zarIrakam / auMdArikazarIrapayogapariNAmitaM vA dravyam-audArikazarIrasya prayogeNa vyApAreNa pariNAmitaMniSpAditaM vA dravyam / etadvayamapi ajIve-pudgaladravye audArikazarIranAmakarmodayena niSpadyate, ata etad dvayam ajIvodayaniSpanna audayiko bhAva ucyte| evaM vaikurvikAdicatuHzarIraviSaye'pi bodhyam / audArikAdi zarIramayogeNa yat uttara-(ajIyodayaniphaNNe aNegavihe paNNatte) ajIva meM udaya se niSpanna audayika bhAva aneka prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise-(urAliyaM vA sarIraM urAliyasarIraM pogapariNAmiyaM vA davvaM) viziSTa AkAra pariNata huA tiyazcoM aura manuSyoM kA deharUpa audArika zarIra, athavA audArika zarIra ke vyApAra se niSpAdita dravya, ye donoM bhI ajIdhapudgaladravyameM audArika zarIra nAmakarma ke udaya se niSpanna hote haiN| isaliye ye donoM ajIvodaya niSpanna audayika bhAva kahe jAte haiN| (vauvviyaM vA sarIraM, veuvvIyasarIrapabhogapariNAmiyaM vA davaM evaM AhAragaM sarIraM, teyagaM sarIraM kammaga sarIraM ca bhANiyavvaM) isI prakAra se vaikriya zarIra, athavA vaikriya zarIra ke vyApAra se niSpAdita dravya, AhAraka zarIra athavA AhAraka zarIra ke vyApAra se niSpAdita dravya, tejasa zarIra athavA tejasa zarIra ke vyApAra se niSpAdita dravya, kArmANa uttara-(ajIbodayaniSphaNNe aNegavihe paNNatte) Hi GuthA nipanna bhauyi bhane praar| cho cha. (ta'jahA) 2ma ...(urAliyaM vA sarIraM rAliyasarIraM-paogapariNAmiyaM vA vva) viziSTa mAmA pariNata yaye tiya ane manuSyanA deharUpa dArika zarIra, athavA dArika zarIranA vyApArathI niSpAdita dravya A bane ajIva-pula dravyamAM audArika zarIra nAmakarmanA udayathI niSpanna (utpanna) thAya che. tethI te bannene ajIvadaya nipanna mohayiq 4AmAM Ave che. (veuvviyaM vA sarIraM, veuvviya. marIrapaogapariNAmiyaM vA davvaM, evaM AhAragaM sarIraM, teyagaM sarIraM, kammagaM sarIraM ca bhANiyavva) me DAre vaiThiya zarIra, mayA vaiya zarIranA *yaapArathI niSpAdita dravya, AhAraka zarIra athavA AhAraka zarIranA vyApArathI niSpAdita dravya, tejasa zarIra athavA tejasa zarIranA vyApArathI niSpAdita For Private and Personal Use Only
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 152 audAyikAdibhAvAnAM svarUpanirUpaNam 689 pariNamyate dravyaM tat svayameva darzayati sUtrakAraH - 'paogapariNAmie' ityAdi / prayogapariNAmito varNoM gandho rasaH sprshH| ayaM bhAva - audArikAdInAM pazcA nAmapi zarIrANAM prayogeNa niSpAditaM varNagandharasasparzasvarUpaM dravyaM bodhyam / etadbhinnamAnamANAdikamapi yaccharIre utpadyate tadapyupalakSaNatvAd grAhyamiti / nanu yathA nArakatvAdayaH paryAyA jIve bhavantIti jIvodaya niSpanne audayike paThyante, evaM zarIrANyapi jIve eva bhavanti, ata etAnyapi jIvodaya niSyanne audayika eva paThanIyAni, kathaM punarajIvodaya niSpanne audayike paThayante ? iti zarIra athavA kArmANa zarIra ke vyApAra se niSpAdita dravya ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / audArikAdi zarIra ke vyApAra se jo dravya audA rikAdi rUpa pariNAmita hotA hai use sUtrakAra svayaM dikhalAte hai- (pao gapariNAmae vaNNe, gaMdhe, rase, phAse, ) prayoga pariNAmita varNa, gaMdha, rasa, aura sparza haiN| isakA tAtparya yaha hai ki audArika Adi pAMcoM bhI zarIroM ke vyApAra se jo dravya niSpAdita hotA hai vaha varNa, gaMdha, rasa, aura sparzarUpa hai| inase bhinna Ana prANa Adika bhI jo zarIra meM utpanna hote haiM ve bhI upalakSaNa se yahAM grahaNa kara lenA cAhiye ! zaMkA- jaise nArakatva Adi paryAyeM jIva meM hotI haiM isa abhiprAya se ve jIvodaya niSpanna audadhika bhAva meM kahI gaI hai, isI prakAra zarIra bhI jIva meM hI hote haiM-ataH ve bhI jIvodayaniSpanna audayika dravya ane kArmANu zarIra athavA kArmANu zarIranA vyApArathI niSpAti dravyanA viSayamAM paNa samajavuM audArika Adi zarIranA vyApArathI je dravya auDhArika Adi rUpe pariNatrita thAya che, tene sUtrakAra pAte ja batAve che- (quinqkonfag avdi, sa, ca, ma) unukqila ag`, n'u, zu ane sparza che. A kathanane bhAvAtha nIce pramANe che-audArika Adi pAMca zarIranA vyApArathI je dravya niSpAdiMta thAya che, te vaNu, gaMdha, rasa ane sparzarUpa hoya che. A sivAya je Ana, prANAkinI zarIramAM utpatti thAya che temane paNa upalakSaNunI apekSAe ahI grahaNa karavA joIe. zakA--jevI rIte nAkatva Adi paryAyAnA jIvamAM sadbhAva hAya che, ane te kAraNe te te paryAyane jIveAdaya niSpanna auyika bhAvamAM samAveza karavAmAM Avye che, eja pramANe zarIranA pazu jIvamAM sadbhAva heAya che, tethI temanA pazu jIvAya niSpanna auyika bhAveAmAM samAveza thavA joItA hatA a0 87 For Private and Personal Use Only
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre dAha-yadhapyaudArikAdizarIrANi jIve bhavanti tathApi audArikAdizarIra nAma kakarmodayasya mukhyatayA zarIrapudgaleSveva vipAko bhavati, ata etAni audAri kAdIni paJcazarIrANi ajIvodaya niSpanne audAyika eva bhAve paThyante, ataM nAsti kazcid doSaH / itthamajIvodaniSpanna audayikabhAvaH prarUpita iti sUca yitumAha-sa eSo'jIvodayaniSpanna iti / udayaniSpanno bhAvaH sakalo parUpita iti pracayitumAha-sa eSa udaya niSpanna iti / etAvatA audAyiko bhAva prarUpita iti sUcayitumAi-sa eSa audAyika iti / itthaM dvividho'pyaudayika mAvaH prarupita iti vijJeyam ||muu0 152 // bhAva meM hI kahanA cAhiye the, phira kyoM-unhe ajIbodayaniSpanna auda yika bhAva meM rakhA hai ? uttara-yadyapi audArika Adi zarIra jIva meM hote haiM, to bhI audArika Adi zarIra nAma karmakA vipAkamukhyatayA zarIra pudgaloM hI hotA hai, isaliye ina audArika Adi pAMca zarIroM ko ajIbodara niSpanna audArika bhAva meM hI rakhA hai| isaliye isameM koI doSa nahIM hai| (se taM ajIvodayaniSkaNe) isa prakAra se yaha ajIvodaya niSpaka audayika bhAva kA kathana hai / (se taM udayaniSphaNNe, se taM udahae etAvatA audayika bhAva prarUpita ho cukA / aura isa prarUpaNA se dono prakAra kA bhI audayika bhAva kathita ho cukA aisA jAnanA caahiye| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa mUtra dvArA audayika bhAva kA kathana kiya hai| isameM unhoMne yaha samajhAyA hai ki apavidha karmoM kA jo udaya hai chatAM ahIM tene ajIvodaya niSpanna audayika bhAva rUpe zA kAraNe gaNAvavAmAM Avela che? uttara-je ke audArika Adi zarIrane jIvamAM sadbhAva hoya che, chatAM paNa dArika Adi zarIra nAmakarmane vipaka mukhyatve zarIra pudralamAM ja thAya che. tethI hArika Adi pAMca zarIrane adaya niSpanna dayika bhAva rUpa kahevAmAM Avela che. tethI te prakAranuM kathana nirdoSa ja Brel 4ya. (se taM arja vodayaniSphaNNe) mA 52- mAya nipanna mohayi sAtuM 135 sama (se ta udayaniSphaNNe, se ta' udaie) mA prAre dayika bhAvanI prarUpaNa ahIM samApta thAya che A prarUpaNuM dvArA bane prakAranA dayika bhAvanI prarUpaNA samApta thaI jAya che. bhAvArthasUtrakAre A sUtra dvArA dayika bhAvanuM kathana karyuM che. A sUtra dvArA temaNe e vAtanuM pratipAdana karyuM che ke A prakAranAM karmone For Private and Personal Use Only
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TokA sUtra 152 audayikAdibhAvAnAM svarUpanirUpaNam 691 eka to vaha audhika bhAva hai, dUsarA aSTavidha karmoM ke udaya se jo bhAva utpanna hotA hai vaha audayika bhAva hai| yaha karmodaya niSpanna audAyika bhAva jIvodaya niSpanna aura ajIvodaya niSpanna ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai| karmoM ke udaya se jo bhAva jIva meM udita hotA hai vaha jIvodaya niSpanna aura jo ajIva meM udita hotA hai vaha ajIvodaya niSpanna audayika bhAva haiN| vaha jIvodaya niSpanna audayika bhAva meM cAroM gatiyAM cAroM kaSAya, tInoM veda mithyA darzana ajJAna chahoM lezyAe~ asaMyama, asiddhabhAva Adi pariNamita kiye gaye haiN| kyoMki ye saba jIva meM hI vivakSita apane karma ke udaya se niSpanna hote haiM-jaise manuSyagati nAma ke udaya se manuSya gati, niryazcagatinAmakarma ke udaya se tiryazcagati devagati nAmakarma ke udaya se devagati aura narakagati nAmakarma udaya se naraka gati utpanna hotI hai| isI prakAra se cAroM kaSAya ghedanIya ke udaya se hotA hai| tAtparya yaha hai ki mohanIya karma darzanamohanIya aura cAritramohanIya ke bheda se do prakAra kA hai je udaya che te audayika bhAva rUpa che ane bIjuM e paNa prakaTa karyuM che ke ATha prakAranA karmonA udayathI je bhAva utpanna thAya che te paNa dayika bhAva rUpa che te karmodaya niSpana dayika bhAvanA nIce pramANe be bheda Baa -(1) .45 ni05-na ane (2) mohaya ni05-na. 4InA . yathI je bhAva jIvamAM udita thAya che tene jIve dayaniSpanna audayika bhAva kahe che. ane karmonA udayathI je bhAva ajImAM utpanna (udita) thAya che, tene ajIvadaya niSpanna audayika bhAva kahe che. jayaniSpanna audayika bhAvamAM cAra gatie, cAre kaSAye, traNe veda, miyAdazana ajJAna, chae lezyAo, asaMyama, asiddhabhAva Adine gaNavAmAM Avela che, kAraNa ke e badhAM bhAvene jIvamAM ja sadbhAva hoya che. ane jJAnAvaraNa Adi karmonA udayathI A bhAve nidhana thatA hoya che jema ke manuSyagati nAmakarmanA udayathI manuSyagati, tiryaMcagati nAma karmanA udayathI tiryaMcagati, devagati nAmakarmanA udayathI deva gati ane narakagati nAmakarmanA udayathI narakagati utpanna thAya che. cAre kaSAye nI utpatti paNa kaSAyadanIyanA udayathI thAya che A kathananuM tAtparya e che ke-mohanIya karmanA be prakAra che-cAritramohanIya ane darzanamohanIya darzanamohanIyanA nIce pramANe traNa bheda paDe For Private and Personal Use Only
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre darzana mohanIya ke, samyaktva, mithyAtva aura tadubhaya-samyaktva mithyA tva ye tIna bheda haiM / cAritra mohanIya ke kaSAya vedanIya aura no kaSAya vedanIya ye do bheda haiM / inameM jo kaSAya vedanIya hai, usake udaya hone para krodha mAna, moyA aura lobha ye cAroM kaSAyeM utpanna hote hai| aura nokaSAya cAritra mohanIya ke udaya hone para tIna veda niSpanna hote haiM / mithyAtva mohanIya ke udaya se mithyA darzana hotA hai| kisI manAvaraNa karma ke udaya se ajJAna bhI hotA hai / lezyAe~ yoga parigAma rUpa haiN| isaliye ye yoga janaka zarIra nAmakarma udaya ke phala hai| cAritramohanIya ke sarvaghAti spardhakoM (karmoM ke aMza ) ke udaya se asaMyata bhAva hotA hai| kisI bhI karma ke udaya se asiddha bhAva hotA hai isa prakAra jo bhI jIva meM karmodaya se paryAya niSpanna hotI hai vaha saba audayika bhAva hai aisA jAnanA cAhie / ajIva meM udaya se niSpanna jo bhAva hai vaha ajIvodaya niSpanna audayika bhAva hai| yaha ajIvodaya niSpanna audayika bhAva aneka prakAra kA kahA gayA hai| jaise audArika Adi zarIra athavA audArika zarIra Adi ke vyApAra se niSpAdita dravya / ye zarIrAdi ajIvodya niSpanna audche-samyakatva, mithyAtva ane tadubhaya (samyakatva mithyAtva) cAritra hanIynaa nIya pramANe me le 57 cha-(1) pAyavehanIya bhane (2) nAyave. danIya jyAre kaSAyavedanIyane udaya thAya che tyAre krodha, mAna, mAyA ane lobha rUpa cAra kaSAye utpanna thAya che ane kaSAyacAritra mohanIyane daya thAya tyAre traNa veda (strI, puruSa ane napuMsaka rUpa traNa veda) niSpanna thAya che mithyAtva mohanIyanA udayathI mithyAdarzana utpanna thAya che. jJAnAvaraNIya karmanA udayathI ajJAnabhAva utpanna thAya che vezyAo gapariNAma rUpa gaNAya che tethI gajanaka zarIra-nAmakarmanA udayanA phalarUpa temane gaNI zakAya che. cAritramehanIyanA sarvaghAti spardhva kena (karmonA nA) udayathI asaMyata bhAva utpanna thAya che kaI paNa karmanA udayathI asiddhabhAva utpanna thAya che. A rIte karmodayane kAraNe jIvamAM je paryA utpanna thAya che te badhI paryAne dayika bhAva rUpa samajavI joIe, 'ajIvamAM karmodayane lIdhe je bhAva utpanna thAya che te bhAvane ajIhiya niSpanna audayika bhAva kahe che. A adaya niSpanna audayikabhAva aneka prakArane batAvyuM che jema ke hArika Adi zarIre athavA aMdArika Adi zarIranA vyApArathI nipAdita dravya A zarIrAdine adaya For Private and Personal Use Only
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 153 aupazamikabhAvanirUpaNam atha aupazamikaM bhAvaM nirdizati mUlam-se kiM taM uvasamie ? upasamie duvihe paNNatte, taM jahA-uvasame ya uvasamanipphaNNe y| se kiM taM uvasame ? uvasame-mohaNijassa kammassa uvasameNaM / se taM uvsme| se kiM taM usamanipphaNNe? uvasamanipphaNNe aNegavihe paNNatte, taM jahA-uvasaMtakohe jAva uvasaMtalohe uvasaMtapeje uvasaMtadose uvasaMtadaMsaNamohaNije uvasaMtamohaNija uvasamiyA sammattaladdhI uvasamiyA carittaladdhI uvasaMtakasAya chumtthviiyraage| se taM uvasamanipphaNNe / se taM uvasamie ||suu0153|| chAyA-atha ko'sau aupazamikaH? aupazamiko dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-upazamazca upazamaniSpannazca / atha ko'sAvupazamA-mohanIyasya karmaNa upazamaH khalu / so'sAvupazamaH / atha ko'sAvupazamaniSpannaH ? upazamaniSpannaH anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-upazAnta-krodho yAvadupazAntalobha, upazAntaprema upazAntadveSa upazAntadarzanamohanIya upazAntamohanIyaH aupazamikI samyakttavalabdhiH aupazamikI cAritralabdhiH upshaantkssaaychmsthviitraagH| sa eSa upshmnisspnnH| sa eSa aupazamikaH ||suu0 153 // TIkA-se ki taM' ityaadi| yika bhAva isaliye kahe gaye haiM ki audArika Adi zarIra nAma karma kA vipAka mukhyatayA ina zarIra pudgaloM meM hI hotA hai / isIliye inheM pudgala vipAkI prakRtiyoM meM pariNamita kiyA gayA hai| // sU0152 // aba sUtrakAra aupazamika bhAva kA kathana karate haiM... "se kiM taM uvasamie" ityaadi| niSpanna audayika bhAva rUpe prakaTa karavAnuM kAraNa e che ke dArika Adi zarIra nAmakarmane vipAka mukhyatve A zarIrapulamAM ja thAya che. tethI temane pulavipAkI prakRtimAM pariNamita karAyela che pasU015rA have sUtrakAra pamika bhAvanuM pratipAdana kare che-" se ki taM upasamie" tyAha For Private and Personal Use Only
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 64 anuyogadvArasUtre ziSyaH pRcchati - atha ko'sau aupazamikaH ? iti / uttarayati - auSazamikaHupazopazamaniSpannabhedena dvividhaH prajJaptaH / tatra - mohanIyasya karmaNa upazama eva upazama ityucyate / 'NaM' iti vAkyAlaGkAre / artha mano bhedo'STAviMzatividhasya mohanIyasyaiva karmaNa upazamazreNyAM draSTavyaH, 'mohassevovasamo' (mohasyaivopazamaH) iti vacanAt / atha dvitIyaM bhedamAha-apa ko'sau upazamaniSpannaH ? iti praznaH / uttarayati-upazamaniSpanna upazAntako vAdyupazAntakaSAyachadmasthavItarAgAnto he bhadanta ! (se kiM taM uvasamie ?) vaha aupazamikabhAva kyA hai ? (usamie duvihe paNa te). uttara- aupazamika bhAva do prakAra kA kahA gayA hai| (taMjahA) usake ve do prakAra ye haiM - ( uvasame ya uvasamaniSkapaNe ya) eka upazama aura dUsarA upazama niSpanna hai / (se kiM taM uvasame ?) he bhadanta ! vaha upazama kyA hai ? uttara- ( usame mohaNijjassa kammassa uvasameNaM) aTThAIsa prakAra ke samasta mohanIya karmakA jo upazama hai vahI upazama hai| yaha upazana 8 ve 9 veM 10 veM 11 veM guNasthAna rUpa upazamazreNI meM hotA hai / (se taM uvasame ) isa prakAra yaha upazama hai / (se kiM taM uvasamaniSoNe ?) he bhadanta ! vaha upazama niSpanna kyA hai ? uttara- ( upasamaniSkaNNe aNegavihe paNNase) upazama niSpanna zabdArtha - (se kiM taM utrasamie 1) he bhagavan / te aupazabhimbhAvanu svarUpa kevuM kahyuM ? uttara - ( samie duvihe paNNatte) mauzama bhAva me prAzno udyoche (taMjA) te prAmA prabhA che - ( usame ya ubasama niSkaNNe ya) (1) upabha bhane (2) upazamaniSyanna prazna - (se ki ta usame ? ) De agavan ! te upazamanuM stra35 Thevu che ? hai uttara- (usame mohaNijjassa kammassa utrasameNaM) 28 prAranA samasta mAhanIya kamanA upazamane ja ahI' upazama bhAva kahevAmAM Avye che. ADa, nava, dasa ane agiyAramAM guNasthAna rUpa upazama zreNImAM A upashbh lavanA saddUbhAva ra che (seta usame ) yA prAstu' upazamanu' sva3ya hoya che. prazna - (se kiM taM uvasama niSkaNNe 1) De lagavan ! bhopazamiDa lAvanA khIjA bheka rUpa upazama niSpannanuM svarUpa kevuM uttara- ( uvasamaniSkaNNe aNegavihe paNNatte) upazama niSyanna sopazamiTha che ? For Private and Personal Use Only
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 153 aupazamikabhAvanirUpaNam bodhyH| atredaM bodhyam-mohanIyasyopazamena darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM copazAntaM bhavati, etadvaye upazAnte krodhAdaya upazAntA bhavantIti / sa eSo'nanta rokto dvitIyo bhedo bodhyaH / prakRtamupasaMharannAha-sa eSa aupazamika iti / itthaM nirdiSTo dvividho'pyaupazamiko bhAvaH ||muu0 153 // aupazamika bhAva aneka prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise-(uvasaMta kohe) krodha kA upazAnta honA (jAva uvasaMtalohe) yAvat lobha kA upazAnta honA, (uvasaMtapeme) prema-rAga-kA upazAnta honA (uvasaMta dose) dveSa kA upazAnta honA (uvasaMta desaNamohaNijje) darzanamohanIya kA upazAMta honA (uvasaMtamohaNijje) mohanIya karma kA upazAnta honA (upasamiyA sammattaladdhI) aupazamikI samyaktva labdhi, (uvasamiyA carittaladdhI) aupazamikI cAritralabdhi (uvasaMta kasAya cha umatthavIyarAge) upazAnta kaSAya, chadmasthavIta rAga (se taM upasamanipphaNNe) isa prakAra yaha upazama niSpanna aupazamika bhAva haiN| (setaM uvasamie) isa prakAra donoM prakAra kA aupazamika nirdiSTa ho cukaa| bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakArane aupamika bhAva kA svarUpa dikhalAyA hai| usameM unhoMne yaha spaSTa kiyA hai ki upazama se honevAlA aupazamika bhAva do prakAra kA hotA hai / eka prakAra kA aupazamika bhAva bhane 42 // 4aa che. (ta'jahA) rebha -(utrasaMte kohe jAva uvasaMte lohe) DoSa panta thI, bhAnazAnta thayu, mAyApazAnta thavI, ma azAnta thA, (uvasaMta peme) prema (1) Said 4, (uvasaMtadAse) deSa SAld thave, (uvasaMta desaNa mohaNijje) zanamA nIyanu zAnta , (uvasaMtamohaNijje) mAkhanIya bhanu zanta thayu, (upasamiyA sammattaladdhI) bhopazamiDI sabhyataya, (uvasamiyA carittaladdhI) aupazabhiDI yAtriya (uvasaMta kasAya chaumasthavIyarAge) zAnta pAya, asthavIta, (se taM upasamaniSphaNNe) patyAli35 mA 5zamaniyana mopazama bhAva cha. ( se taM uvasamie) mA prA2nu bhanne prA2nA mo5bhi bhAvonu 2135 samana:: bhAvArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre pathamika bhAvanA svarUpanuM nirUpaNa karyA che. sUtrakAra upazama janita aupathamika bhAvanA be prakAro batAvyA che. eka prakArane aupazamika bhAva e hoya che ke je mAtra mohanIyakamanA For Private and Personal Use Only
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre. bhASa vaha hai jo kevala mohanIya karma ke hI upazama svarUpa hotA hai| tAtparya isa kathana kA yaha hai ki karmoM kI dasa avasthAoM meM eka upazAnta avasthAbhI hai| jina karma paramANuoM kI udIraNA saMbhava nahIM arthAt jo udoraNA ke ayogya hote haiM ve upazAnta kahalAte haiN| yaha avasthA AThoM karmoM meM sambhavita hai| prakRna meM isa upazAnta avasthA se prayojana nahIM hai| kintu adhaH karaNa Adi pariNAmoM se jo mohanIya karma kA upazama hotA hai prakRta meM usI se prayojana hai / isIliye "mohanIyasyaivopazamaH" aisA pATha yahAM jAnanA cAhiye kyoM ki anyatra aisA hI pATha hai / mohanIya karma darzanamohanIya ke 3 bhedoM aura caritra mohanIya ne 25 bhedoM ko lekara 28 prakAra kA hai, isa sampUrNa mohanIya karma kA upazama, upazama zreNI meM hotA hai, isaliye mohanIya karma kA upazama rUpa aupazamika bhAva upazreNI meM honA kahA gayA hai| dasarA-upazata niSpana aupazAmika bhAva aneka prakAra kA kahA gayA hai so usakA tAtparya yaha hai ki mohanIya ke upazama se darzana mohanIya aura cAritra mohanIya ye donoM upazAnta ho jAte haiM / inake upazAnta hone para krodhAdika bhI upazAnta ho jAte haiM isa prakAra yaha aupamika bhAva kA vivecana hai / suu0153|| upazama rUpa hoya che. A kathananuM tAtparya e che ke- kamenI dasa avasthA. emAMnI eka upazama avasthA paNa che. je karma paramANuonI udIraNa zakya hotI nathI, eTale ke je karmaparamANuo udIraNane mATe ayogya hoya che, temane upazAnta kahe che A avasthAne AThe prakAranAM kAmamAM saMbhava hoya cha. pratimA (maha1) zAnta avasthAnu prayoga nathI, parantu adh:karaNa Adi pariNAmothI je mehanIya karmane upazama thAya che, tenuM ja sahI prayAsana che. tathA "mohanIyasyaivopazamaH " mA rn| 54 mahI samajavuM joIe kAraNa ke anyatra e ja pATha Ave che. darzana mohinIyakarmanA traNa bhede ane cAritramehanIyanA pacIza bhede maLIne mohanIya karmanA kula 28 prakAra che A saMpUrNa mohanIyakamane upazama, upazama zreNImAM thAya che tethI mohanIya karmanA upazama rU5 aupazamika bhAva upazama zreNImAM hevAnuM kahevAmAM AvyuM che. bIjA prakArane je upazamaniSpanna pazamika bhAva che, te aneka prakArane kahyo che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che-mohanIyanA upazamathI darzana mehanIya ane cAritramohanIya, e banane upazAnta thaI jAya che teo upazAnta thaI javAthI krodhAdika paNa upazAnta thaI jAya che A prakAranuM pathamika bhAvanA svarUpanuM vivecana mahI 42pAmA mA0yu che. // 2015 // For Private and Personal Use Only
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanAmanirUpaNam atha kSAyikaM nAma nirUpayati___ mUlam-se kiM taM khaie? khaie duvihe paNNatte, taM jahAkhaie ya khayanipphaNNe y| se kiM taM khaie ? khaie-aTaNhaM kammapayaDINaM khae NaM se taM khie| se kiM taM khayaniSphaNNe ? khayaniSphaNNe aNegavihe paNNatte, taM jahA-uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI, khINa AbhiNibohiyaNANAvaraNe, khINa suyaNANAvaraNe, khINa ohiNANAvaraNe, khINamaNapajavaNANAvaraNe, khINakevalaNANAvaraNe, aNAvaraNe, nirAvaraNe, khINAvaraNe, NANAvaraNijjakammavippamukke, kevaladaMsI, sabvadaMsI, khINanide, khINanihAnidde, khINapayale, khINapayalApayale, khINa thINagiddhI, khINacakkhudaMsaNAvaraNe, khINaacakkhudasaNAvaraNe khINaohidasaNAvaraNe, aNAvaraNe, nirAvaraNe, vINAvaraNe, daritaNAvaraNijjakammavippamukke, khINasAyAveyaNije khINaasAyAveyaNije, aveyaNe, nivveyaNe khINaveyaNe, subhAsubhaveyaNijjakammavippamukke, khINakohe, jAva khINalohe, khINapeje, khINadose, khINadaMsaNamohaNije, khINacarittamohaNije, amohe, nimmohe, khINamohe, mohaNijakammavippamukke, khINaNeraiyAue, khINatirikkhajoNiAue, khINamaNussAue, khINadevAue, aNAue, nirAue, khINAue, Aukammavippamukke, gaijAisarIraMgovaMgabaMdhaNasaMghAyaNasaMghayaNesaMThANa aNegaboMdiviMdasaMghAyavippamukke, khINasubhaNAme, khINa asubhaNAme, aNAme niNNAme, khINanAme, subhAsubha ma 88 For Private and Personal Use Only
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - anuyogadvArasUtre NAmakammavippamukke, khINauccAgoe, khINaNIyAgoe, agoe, niggoe, khINagoe, uccaNIyagottakammavippamukke, khINadANaM. tarAe, khINalAbhaMtarAe, khINabhogatarAe, khINauvabhogaMtarAe, khINavIriyaMtarAe, aNaMtarAe, NiraMtarAe, khINaMtarAe, aMtarAyakammavippamukke, siddhe, buddhe, mutte, pariNivvue, aMtagaDe, svvdukkhpphiinne| se taM khynissphnnnne| se taM khaie ||suu0154|| chAyA-atha ko'sau kSAyikaH ? kSAyiko dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-kSAyikaMzca kSayaniSpannazca / atha ko'sau kSAyikaH ? kSAyika:-aSTAnAM karmaprakRtInAM kSayaH khalu / so'sau kssaayikH| atha ko'sau kSayaniSpanna: ? kSayaniSpanno'nekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-utpannajJAnadarzanadharaH arahA jinaH kevalI kSINAbhinivo. piMkajJAnAvaraNaH kSINazrutajJAnAvaraNaH kSINAvadhijJAnAvaraNaH kSINamanaHparyavajJAnAvaraNaH kSINakevalajJAnAvaraNaH anAvaraNaH nirAvaraNaH kSINAvaraNo jJAnAvaraNIyakarmavimuktaH kevaladarzI sarvadarzI, kSoNanidraH kSINanidrAnidraH kSINapracalaH kSINapracalA pracalaH kSINastyAnagRddhiH, kSINacakSudarzanAvaraNaH kSINAcakSurdarzanAvaraNaH kSINAvadhidarzanAvaraNaH kSINakevaladarzanAvaraNaH anAvaraNaH nirAvaraNaH kSINAvaraNaH darzanAvarajIyakarmaviSamuktaH / kSINasAtAvedanIyaH kSINAsAtAvedanIyaH avedano nivedanaH kSINavedanaH shubhaashubhvedniiykrmviprmuktH| kSINakrodho yAvat kSINalobhaH kSINapremA kSINadveSaH kSINadarzanamohanIyaH kSINacAritramohanIyaH amoho nirmohaH kSINamoho mohniiykrmvissmuktH| kSINa nairayikAyuSkaH kSINatiryagyonikAyuSkA kSINamanuSyA. yuSkA kSINadevAyuSkaH anAyuSko nirAyuSkaH kSINAyuSkaH Ayukarmavipramukto, gati jAvizarIrAGgopAGgabandhanasaMghAtana saMhananasaMsthAnAne zarIrandasaMghAtavibhavamuktaHkSI zubhanAmA kSINAzubhanAmA anAmA nirnAmAkSINanAmA shubhaashubhnaamkrmviprmuktH| zINogotraH kSozanIcagotraH agotra nirgotra: uccanIcagotrakarmavipramuktaH / kSINadAnAntarAyaH kSINalAbhAntarAyaH kSINabhogAntarAyaH kSINavIryAntarAyaH anantarAyo nirantarAyaH kSINAntarAyaH antraaykrmviprmuktH| siddho buddho muktaH parinirvRttaH antataH srvduHkhmhiinnH| so'sau kssynisspnnH| mo'sau kssaayikH||suu0154|| TOS For Private and Personal Use Only
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam TIkA -' se kiM taM ' ityAdi or hisar kSAyikaH ? iti ziSya maznaH / uttarayati - kSAyikaH kSaya eva, kSagreja niSpanno vA kSAyikaH / sa dvividhaH prajJaptaH / dvaividhyamevAha - tadyathA- kSAyika kSayaniSpannava / tatra - kSAyikaH khalu aSTAnAM karmaprakRtInAM jJAnAvaraNIyAdyaSTa vidhA karmaprakRtInAM kSayaH / kSayaniSpannastu anekavidhaH prajJaptaH / anekavidhatvamAha aba sUtrakAra kSAyika bhAva kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM khaie " ityAdi zabdArtha - (se kiM taM khaie ?) he bhadanta ! vaha kSAyika kyA hai ? uttara- (khaie duvihe paNNatte) kSAyika do prakAra kA kahA gayA hai|(tNjaa) (jaise - khaie ya khayaniSphaNNe ya) eka kSaya rUpa kSAyika aura dUsarA kSaya nisspnn| (se kiM taM khaie) he bhadanta ! vaha kSAyika kyA hai ( aTTahaM kammapayaDINaM khaeNaM) ATha karma prakRtiyoM kA jo kSaya hai vahI kSAyika hai / (setaM khaie) isa prakAra vaha yaha kSAyika hai (se kiM taM khayami phaNNe) he bhadanta ! vaha kSayaniSpanna kSAyika kyA hai ? (khayaniSkapaNe avi paNNatte). uttara- kSaya niSpanna kSAyika bhAva aneka prakAra kA hai| (taMjA) jaise- (uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI) utpanna jJAna darzana ko have sUtrakAra kSAyika bhAvanuM nirUpaNa kare che " se kiM taM' khaie " ityAhi zabdArtha - (se ki ta svarUpa kevuM che ? Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir khaie ?) he bhagavan ! pUrva prAnta kSAyika lAvUnu uttara- (khaie dubihe paNa te kSArthi bhAva se prahArano hyo che. (tajA) te me amre| nIce pramA che - ( khaira ya khayaniSphaNNe ya) (1) kSaya 35 kSAyika mane (2) kSayaniSyatna. prazna - (se ki ta khaie ? ) hai lagain ! te kSAyika lAvanu sva35 Thevu ? uttara-(aTThaNhaM kammapayaDINaM kharaNaM) mA urbha pramRtiyAMnA kSayanu' nAma kSAthi che. (seta khaie) kSAyiunu mA prahAra sva35 che. prazna - (se ki taM khayanitkaNNe ?) he bhagavan ! kSAyiGa lAvanA jIla se rUpa kSayaniSpanna kSAyika bhAvanu svarUpa kevuM che ? uttara-(khayaniSphaNNe aNegavihe paNNatte) kSayaniSpanna kSAyibhAva bhane ama 2. che. (taMjAma hai... ( upaNNaNANadaMsaNabare arahA jiNe kevalI) utpanna jJAnada naSArI aMta jina kaivalI kSayaniSpanna kSAyika bhAva rUpa che. For Private and Personal Use Only
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra tadyathA-utpannajJAnadarzanadharaH-utpannayo:-apanItamalAdarzamaNDalamabhAvat sakala badAvaraNApagamAdabhivyaktayoH jJAnadarzanayodharaH dhArakaH, arahA:-nAsti rahA rahasyaM yasyAsau arahA:-avidyamAnarahasyaH, nAsya kiMcidapi gopyamastIti bhAvaH jina:-AvaraNazatrujetRtvAt , kevalI-kevalaM-saMpUrNa jJAnamasyAstIti kevalIkevalajJAnavAn, kSINAbhinivodhikajJAnAvaraNaH-kSINamAminibodhikajJAnAvara dhAraNa karanevAle ahaMta jina kevalI-jisa prakAra-mala ke apagama se Adarza maNDala kI prabhA meM padArtha pratibimbita hone lagate haiM, usa makAra-mUlarUpa jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karmoM ke vinAza se utpaka nirmala ananta jJAna aura ananta darzana meM trikAlavarti samasta jJeya jhalakane lagate haiM aise jJAna aura darzana ko jo dhAraNa karate haiM tathA jo bharahA-jinake liye-koI bhI jagata kA padArtha gopya nahIM haiN| AvaraNa rUpa zatru ke vijetA hone se jo jina haiM, tathA jinakA jJAna saMpUrNa hai, isaliye jo kevalI haiM, yahAM kevala zabda kA artha sampUrNa jJAna hai| isa sampUrNa jJAna rUpa kevala jJAna se jo yukta haiM aise ve utpanna jJAnadarzana ko dhAraNa karanevAle arahA jina kevalI kSayaniSpanna kSAyika bhAvarUpa haiN| . aba sUtrakAra pratyeka karma ke naSTa hone se jo 2 nAma hote haiM unakA yahA~ se kathana karate haiM-yaha kathana siddhaparameSThI kI apekSA se jAnanA cAhiyekyoM ki ve hI pratyeka karma ke kSaya se kSAyikabhAva rUpa niSpanna hote haiN|rIte arIsA uparane mela dUra karI nAkhavAmAM Ave te arIsAmAM padArthanuM paNa pratibiMba dekhAya che, e ja pramANe jJAnAvaraNa ane darzanAvaraNa rU5 karma maLa dUra thaI javAne lIdhe utpanna thayelA nirmaLa, anaMta jJAna ane anata darzanamAM trikALavatI samasta reya padArtho spaSTa rUpe dekhavA mAMDe che. evA jJAna ane darzananA dhAraka ahaMta jina kevalI kSaya niSpanna kSAyika bhAva rU5 che. "arahA -jemane mATe jagatane koI paNa padArtha bega (adadhya) nathI athavA jemaNe kAma, krodhAdi zatruone nAza karI nAkhe che evAM tIrthakara bhagavAne arahA athavA ahata kahe che. kamari rUpa zatruo para vijaya meLavanAra hovAthI temane jina kahyA che. temanuM jJAna saMpUrNa hovAthI temane kevalI kahyA che kevalajJAna eTale saMpUrNajJAna. have sUtrakAra pratyeka karmane nAza thavAthI je je nAma thAya che, temanuM nirUpaNa kare che A kathana siddha paramAtmAnI apekSAe karavAmAM AvyuM che ema samajavuM, kAraNa ke temanA pratyeka kamane kSaya thavAne kAraNe teo ja hAyika bhAva rUpe niSpanna thAya che. For Private and Personal Use Only
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam 71 yasya sa tathA, evaM-kSINazrutAvadhimanaHparyavakevalajJAnAvaraNarUpANi catvAri padAni bodhyAni / tathA-anAvaraNa:-avidhamAnamAvaraNaM yasya ta tathA, vimalaprakAzavasvAt nimalAkAzasthitacandravat / nirAvaraNaH-nirgatam AvaraNaM yasya sa tathA samastAvaraNa jJAnAvaraNa karma pAMca prakAra kA hai 1 mati jJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyavajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa jIva jaba ahata jina kevalI banatA hai, taba usakA sampUrNa jJAnAvaraNakarma naSTa ho jAtA hai-isaliye (khINa AbhiNiyohiyaNANAvaraNe) kSINa ho gayA hai Abhinibodhika jJAnAvaraNa jisakA (khINasuyaNANAvaraNe) kSINa ho gayA hai zrutajJAnAdharaNa kama jisakA (khINaohiyaNANAvaraNe) kSINa ho gayA hai avadhi jJAnAvaraNa karma jisakA (khINa maNapajavaNANAvaraNe) kSINa ho gayA hai manaHparyavajJAnAvaraNa jisakA, (khINakevalaNANAvaraNe) kSINa ho gayA hai kevalajJAnAvaraNa jisakA, aisA hone ke kAraNa kSINAbhiniSodhika jJAnAvaraNa, kSINa tajJAnAvaraNa, kSINAvadhijJAnAvaraNa, kSINa manaHparyava. jJAnAvaraNa, kSINa kevalajJAnAvaraNa ye bhinna 2 nAma samasta jJAnAvaraNIya karma ke kSaya ho jAne kI apekSA se niSpanna ho jAte haiN| isI prakAra se (aNAvaraNe nirAvaraNe, khINAvaraNe, NANAvaraNinakammavippamuke) jaya samasta AvaraNa karma naSTa ho jAtA hai taba vaha AtmA - jJAnAvaraNa karma pAMca prakAranAM che (1) bhatijJAnAvara, (2) zrutajJAnA126, (3) sapadhijJAnA, (4) bhanA5vajJAnA12 bhane (5) vijJAnAvara, jIva jyAre ahata jina kevalI bane che, tyAre tenA samasta jJAnAva25 no nAza 48 Mya cha, tethI te (khINaM AbhiNibohiya NANAparaNe) kSI mAninimAdhi jJAnAvarapAgA, (khINa suyaNANAvaraNe) kSI avajJAnA12 bhAmA, (khINa ohiyaNaHNAvaraNe) aley adhizAnA125 4ma pANA, (khINa maNapajjavaNANAvaraNe) kSI manApayazAnA125 4bhavANI bhane (khINa kevalaNANAvaraNe) kSIvanAvara pANI 25 taya cha ta 120) samasta jJAnAvaraNIya karmone kSaya thaI javAne kAraNe tenA A pAMca nAme niSpanna thAya che. (1) kSIninimAdhijJAnAvara, (2) kSINatajJAnAvara, (3) kSaNAvadhijJAnAvaraNa, (4) kSINa mana 5ryavajJAnAvaraNa ane (5) kSINa kevalajJA nA125 me pramANe (aNAvaraNe, nirAvaraNe, khINAvaraNe, NANAvaraNijjakammavippamukke) yAre samasta bhAva26 mana nAza 25 jaya che tyAre te mAtmA For Private and Personal Use Only
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 702 manuyogadvArI rahitatvAt / vigatamalasvarNavat , kSIgAvaraNaH-kSINo niHsattAkIbhUtaH AvaraNo yasya sa tathA, apunarbhAvAvaraNarahitatvAt / apokRtamalAvaraNajAtyamaNivat / upasaMharannAha-jJAnAvaraNIyakarmavipramuktaH-jJAnAvaraNIyena karmaNA vividhaiH anekaprakAraiH prakarSeNa muktaH / eSAM padAnA nayamatabhedena bhedo bodhyH| itthaM jJAnAvaraNIyakSayA. pekSANi naamaanyuktaani| mirmala AkAza meM sthitapUrNa candra ke jaisA nirmala prakAzavAlA ho jAtA hai isaliye avidyamAna AvaraNavAlA hone se usakA " anAvaraNa" aisA.nAma ho jAtA hai| ataH anAvaraNa yaha usakI nAma rUpa avasthA AvaraNa ke kSaya se niSpanna hone ke kAraNa kSAyika bhAva rUpa hai| Age kisI bhI prakAra ke AvaraNa karma kA saMbandha phira usa AtmA se hotA nahIM hai isaliye vaha nirAvaraNa avasthA viziSTa bana jAtA hai| taba jasakA nAma "nirAvaraNa" aisA ho jAtA hai| isI prakAra vaha niHsattA kI bhUta AvaraNavAlA hone ke kAraNa kSINa malAvaraNavAle jAtyamaNi ke jaisA "kSINAvaraNa" isa nAmavAlA panajAtA hai| isa prakAra vividha prakAra se jJAnAvaraNIya karma dvArA vipramukta bane hue usa AtmA ke ye pUrvokta samasta nAma jJAnAvaraNIya karma ke kSaya kI apekSA se kahe gaye hai| yadyapi zabdanaya kI apekSA se inameM koI bhI bheda nahIM hai isaliye nirmaLa AkAzamAM rahelA pUrNacandranA samAna vimala prakAzavALa banI jAya che. A rIte avidyamAna AvaraNavALe hevAne lIdhe tenuM anAvaraNa" nAma niSpanna thAya che A "anAvaraNa" nAma rUpa tenI avasthA AvaraNanA kSayathI utpanna thayelI hovAne kAraNe kSAyika bhAvarUpa gaNAya che. bhaviSyamAM kaI paNa prakAranuM AvaraNa karma te AtmAne lAgavAnuM nathI, tethI te AtmA nirAvaNa avasthA saMpanna banI jAya che. tethI tenuM nirAkaraNa' nAma niSpanna thaI jAya che eja pramANe te AtmA ni: sattAbhUta AvaraNavALe (AvaraNanA astitva vinAne) banI javAne kAraNe kSINa malAvaraNavALA utkRSTa maNinI jema "kSaNAvaraNa" A nAmavALe banI jAya che A prakAre vividha prakAre jJAnAvaraNIya karmamAMthI vipramukta thayelA te AbhAne pUrvokta samasta nAme jJAnAvaraNIya karmanA kSayanI apekSAe kahe. vAmAM AvyAM che je ke zabdanayanI apekSAe te nAma vacce kaI paNa bheda na hovAne kAraNe A zabdane paryAyavAcI zabdo ja gaNI zakAya che, para For Private and Personal Use Only
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhuvogandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam ___ atha darzanAvaraNIyakSayApekSANi nAmAnyAha- kevaladarzI-kevalena kSINAvaraNena darzanena pazyatItikevaladarzI-sarva pazyatIti sarvadarzI-kSINadarzanAvaraNatvAt sakalapadArthadarzI / evaM kSINanidrAdIni pazcanAmAni tathA darzanAvaraNacatuSkakSayasambhavInyaparANyapi kSINacakSurdarzanAvaraNAdIni nAmAni bodhyAni / tatra nidrApaJcaka lakSaNamevamavagantavyamye paryAyavAcI zabda haiN| phira bhI samabhirUDhanaya kI apekSA se inake pAcyArtha meM bhinnatA hone se inameM bheda hai, aisA jAnanA caahiye| ___aba sUtrakAra darzanAvaraNIya karma ke kSaya kI apekSA se jAyamAna mAmoM ko kahate haiM-(kevaladaMsI) AtmA se jaba darzanAvaraNIya karma sarvathA nirmUla ho jAtA hai, taba vaha AsmA, kSINAvaraNavAle darzana se, sAmAnyarUpa meM samasta jJeyoM ko dekhatA hai, isaliye kevaladarzI paha kahalAne lagatA hai| (savvadaMsI) kSINa darzanAvaraNavAlA hone se samasta padArthoM kA vaha dRSTA bana jAtA hai| isaliye vaha sarvadarzI kahalAtA hai| khINanihe, khINanihAnide, vINapayale, khINapayalApayale, khINavINagiddhI, khINacakkhudaMsaNAvaraNe, khINa acakhudaMsAvaraNe, khINa ohi. daMsaNAvaraNe khINa kevaladasaNavaraNe aNAvaraNe, nirAvaraNe, khINAvaraNe) nidrAdarzanAvaraNIya karma naSTa hone se vaha kSINa nidra ho jAtA hai; nidrAniThA darzanAvaraNIyakarma nirmUla hone se kSINanidrAnidra, pracalA darzanAvaraNIya karma naSTa hone se kSINa pracala, samamiDha nayanI apekSAe temanA vArthamAM bhinnatA hovAnA kAraNe tabhanI 12ye leha (mata2-tazata) che, mema samana . .. . - have sUtrakAra darzanAvaraNIya karmanA kSayanI apekSAe je nAmo niSpanna yAya che tabhanu jayana 42 hai-(kevaladaMsI) mAtmA 52thI nyAre 4za nA120 ka sarvathA nirmULa thaI jAya che tyAre te AtmA, kSINAvaraNavALA darzana vaDe sAmAnya rUpe samasta ya padArthone dekhI zake che, tethI tene "kevaladarzI vAmA ma che. (savvadaMsI) kSIzanAvarANe 24 pAna 12 te AtmA samasta padArthone draSTA banI jAya che, tethI tene "sarvadazI" kahe. pAbhAM Ave che. (khINanide, khINanidA nidde, khoNapayale, khINapayalApayale, khINa vINagiddhI, khINa cakkhudasaNAvaraNe, khINa acakkhudasaNAvaraNe, khINa ohiMdaNAvaraNe, khINa kevaladasaNAvaraNe, aNAvaraNe nirAvaraNe, khINAvaraNe) te sAmAna nidrA varaNIya karmano nAza thaI javAne lIdhe te "kSINanidra' kahevAya che, tenA nidrAnidrA darzanAvaraNIya karma nirmULa thaI javAthI te "kSINanidrAnidra kahevAya che. tenA pracalA darzanAvaraNIya karma naSTa thaI javAthI tene "kSaNa For Private and Personal Use Only
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 704 manuyogadvAra "muha paDibohA niddA duipaDibohA ya nihanihAya / payalA hoi Thiyassa u, payalApayalA ya caMkamo // 1 // AisakiliTTakammANu veyaNo hoi thINagiddhI ya / mahanidA diNaciMtiyavAvAra pasAhaNI pAyaM // 2 // " chAyA-mukhapatibodhA nidrA duHkhapratibodhA ca nidrAnidrA ca / macalA bhavati sthitasya pracalAmacalA ca cmtH||1|| atisaMkliSTakarmAnuvedano bhavati styAnagRdistu / mahAnidrA dinacintitavyApAra prasAdhanImAyaH ||2||iti / prathalA pracalA darzanAvaraNIya karma naSTa hone se kSINa pracalApracalA, styAnagRddhi darzanAvaraNIya karma kSINa hone se kSINa styAnagRddhi cakSurdarzanAvaraNIya karma naSTa hone se kSINa cakSurdarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa karmanaSTa hone se kSINa acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarza. nAvaraNa karma naSTa hone se kSINAvadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanavaraNa karma naSTa hone se kSINa kevaladarzanAvaraNa kahalAne lagatA hai / arthAt darzanAvaraNa karma ke sarvathA vigama kSaya ho jAne se usa AtmA ke ye pUrvokta nAma niSpanna ho jAte haiN| nidrA paMcaka kA lakSaNa isa prakAra se hai-suhapaDiyohA-ityAdi-jisa karma ke udaya se sukha pUrvaka jAga sake aisI nidrA Ave vaha nidrA darzanAvaraNa karma hai| jisake udaya se nidrA se jAganA atyanta duSkara ho vaha nidrAnidrA drshnaavrnnpracala' kahevAya che. tenA pracalA pracalA darzanAvaraNIya karma naSTa thaI javAthI tene kSINapracalA pracala kahevAya che, tenA sthAnagRti darzanAvaraNIya karmane kSaya thaI javAthI tene "kSINatyAnagRddhi" kahevAya che. te AtmAnA cakSudezanA varaNIya karmane nAza thai javAthI tene "kSINacakSanAvaraNa" kahevAya che. tenA acakSanAvaraNa karmane nAza thaI javAthI tene "kSINa acakSazanAvaraNa" kahevAya che. tenA avadhidarzanAvaraNa kamane kSaya thaI javAthI tene kSaNAvadhidarzanAvaraNa" kahevAya che tenA kevala darzanAvaraNa karmano nAza thaI javAthI tene "kSINakevaladarzanAvaraNa" kahevAya che eTale ke darzanAvaraNa karmone saMpUrNataH nAza thaI javAne kAraNe te AtmAnA pUrvokta nAme niSpanna thAya che. nidrApaMcakanAM lakSaNa nIce pramANe samajavAM- "suhapaDibohA" tyAhi-re manA yathA sumadhura Mall zAya evI nidrA AvI jAya che, te kamane nidvAdarzanAvaraNa kama kahe che je karmanA udayathI nidrAmAMthI jAgavAnuM atyaMta duSkara thaI jAya che, te karmane nidrAnidrA For Private and Personal Use Only
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam 76 tathA-anAvaraNAdizabdAH pUrva jJAnAvaraNAbhAvApekSayA proktAH, atratu darzanAvaraNAbhAvApekSayA bodhyaaH| upasaMharannAha-darzanAvaraNIyakarmavipramukta iti / karma hai / jisa karma ke udaya se baiThe 2 yA :khaDe 2 ho nIMda A jAne vaha pracalAdarzanAvaraNa karma hai / jisa karma ke udaya se calate 2 hI nidrA A jAve vaha pracalA pracalA darzanAvaraNa karma hai / styAnagaddhi yaha mahAnidrA hai| isa nidrAvasthA meM, jAgRta avasthA meM soce hue kAma karane kA sAmarthya prakaTa ho jAtA hai / jisajIva ko ati satiSa karmakA udaya hotA hai usI jIva ke yaha styAnagRddhi hotI hai| isa nidrA meM sahaja bala se kaI aneka guNa adhika bala prakaTa hotA hai| pahile jisa prakAra jJAnAvaraNa karma ke abhAva ko lekara anAvaraNa nirAvaraNa, kSINAvaraNa, ina zabdoM kA artha prakaTa kiyA gayA hai usI prakAra yahAM para darzanAvaraNa karma ke abhAva kI apekSA lekara ina zabdoM kA artha lagA lenA caahiye| (darisaNAvaraNijjakammavippamukke isa prakAra ye pUrvokta nAma darzanAvaraNIya karma ke kSaya kI apekSA se sUtrakAra ne kahe haiN| darzanAvaraNa karma kahe che je karmanA udayathI beThAM beThAM ke UbhAM UbhAM nidrA AvI jAya che, te karmane pracalAdarzanAvaraNa kama kahe che. je karmanA udayathI cAlatAM cAlatAM nidrA AvI jAya che, te kamane pracalApracalA darzanAvaraNa kama kahe che "tyAnagRddhi" A pada mahAnidrAnuM vAcaka che. A prakAranI nidrAvasthAmAM jAgRta avasthAmAM je kAma karavAno vicAra karavAmAM AvyuM hoya te kAma karavAnuM sAmarthya prakaTa thaI jAya che. je jIvamAM ati saMkSiNa karmane udaya hoya che, eja jIvamAM A tyAnagRddhi darzanAvaraNane sadUbhAva rahe che svAbhAvika baLa karatAM keTalAya gaNuM adhika baLano A prakAranI nidrAmAM anubhava thAya che. AgaLa jJAnAvaraNa karmanA abhAvanI apekSAe anAvaraNa, nirAvaraNa ane kSINAvaraNa, A pade artha prakaTa karavAmAM Ave che eja prakAre ahIM darzanAvaraNa karmanA abhAvane anulakSIne anAvaraNa, nirAvaraNa ene taNAvaraNane artha samajI levo joIe. (darisaNAvaraNijakammavippagukke) sUtrAre nA123ya manAyA apekSAe kevaLadarzIthI laIne nirAvaNa paryantanA upayukta nAme prakaTa karyA che a0 89 For Private and Personal Use Only
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 706 anuyogadvArasUtra itthaM darzanAvaraNIyakSayApekSayA nAmAnyuktvA sampati vedanIyakarmakSayApekSANi nAmAni pratipAdayitumAha-'khINasAyAveyaNijje' ityaadi| vedanIyaM dvividhaM bhavati-sAtam asAtaM ca, tatra-sAtaM prItyutpAdakam , asAtam apItyutpAdakam , tatkSaye kSINasAtAvedanIyaH kSINAsAtAvedanIyazca bhavati / tathA-avedanA vedanArahita:-ayam alpavedano'pi vyavahIyate / tathA-nirvedanaH sarvavedanAbhyo rahitaH / kAlAntare'pi vedanA na bhavatIti sUcayitumAha-kSINavedana:-kSINA=apunarbhAvitayA _ aba ve vedanIya karma ke kSaya kI apekSA se jAyamAna nAmoM ko kahate haiM (khINasAyAveyaNijje khINa asAyAveyaNijje) vedanIya karma do prakAra kA hai-eka sAtA vedanIya karma aura dUsarA asAtA vedanIya karmajisa karma ke udaya se jIva ko sukha kA anubhava hoM vaha sAtA vedanIya aura jisake udaya se prANI ko duHkha kA anubhava ho vaha asAtA vedanIya hai| ina donoM prakAra ke vedanIya karma ke kSaya hone para jIva kSINasAtAvedanIya aura kSINAsAtavedanIya ho jAtA hai| (avedhaNe, nivveyaNe) vedanArahita ho jAtA hai| avedana zabda kA artha alpa vedanAvAlA aisA bhI hotA hai| kyoMki avedana meM jo "a" hai vaha ISadartha-meM bhI prayukta hotA hai| isaliye nivedana-sarva prakAra kI vedanA se vaha rahita bana jAtA hai / (khINaveyaNe) kAlAntara meM bhI bedanA isa jIva ko nahIM hotI hai-isaliye kSINavedana arthAt apuna vivedana ho have vedanIya karmanA kSayanI apekSAe je nAme niSpanna thAya che, te ghaTa 42vAmAM Ave che-(khINamAyAveyaNijje khINa asAyAveyaNijje) vahanIya kamanA be prakAra paDe che-(1) sAtavedanIya karma ane (2) asAtavedanIya karma je kamanA udayathI jIvane sukhane anubhava thAya che, te karmane satAve nIya karma kahe che je karmanA udayathI jIvane dukhano anubhava thAya che, te karmane asatAvedanIya karma kahe che A banne prakAranA vedanIya karmone kSaya thApAthI 71 kSIsAtAvahanIya" mana "kSIyAsAtavahanIya " manI naya. (aveyaNe, nivveyaNe) vahanIya bhanI kSaya 54 pAthI mAtmA vedanArahita banI jAya che. "avedana" para alpavedanAnuM paNa vAcaka che, maraNa ke "avedana" padamAM je "a" upasarga che te alpatAnA arthamAM paNa prayakta thAya che. tethI sUtrakAre "nirvedana padanA prayoga dvArA e vAta prakaTa karI che ke vedanIya karmane sarvathA kSaya thavAthI AtmA sarvaprakAranI vedanAthI sahita tha ya che. (khINaveyaNe) santare (viSyamai) 5 te pane vedanAne anubhava karavuM paDatuM nathI tethI te jIvane "kSINuvedana" kahyo che For Private and Personal Use Only
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir agartificer TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam God sarvathA vinA vedanA yasya sa tathA / etadupasaMharannAha - zubhAzubhavedanIya karmaviSamukta iti / atha mohanIyakSayApekSANi nAmAni prarUpayitumAha- 'khINako he' ityAdi / mohanIyaM dvividhaM bhavati - darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM ca / tatra - darzanamohanIyaM samyaktvamizra midhyAtvabhedAt trividhaM bhavati / cAritramohanIyaM tu krodhAdikaMpAya hAsyAdi nokaSAyabhedAt dvividhaM bhavati / etatkSaye yAni nAmAni bhavanti tAnyAha sUtrakAraH - kSINakrodho pAtrat kSIgalobhaH / etAni nAmAni subodhyAni / tathAkSINapremA - kSINaM prema mAyAlo nau yasya sa tathA - apagatamAyAlobha ityarthaH / jAtA hai, (subhAsu bhaveyaNijakammavidhyamukke) zubha aura azubhavedanIya karma se vipramukta hue usa jIva ke ye pUrvokta kSINa sAtAdanIya Adi nAma haiN| aba sUtrakAra mohanIya karma ke kSaya se jo nAma hote haiM unheM kahate haiM (khINa kohe jAva khINalohe) mohanIya karma do prakAra kA hotA hai eka darzana mohanIya aura dUsarA cAritra mohanIya- inameM mithyAtva samyaktvamithyAtva aura mizra ke bheda se darzana mohanIya tIna prakAra kA haitathA cAritra mohanIya, krodhAdikaSAya aura hAsyAdika nokaSAya ke bheda se do prakAra kA hai - isa donoM prakAra ke mohanIya ke kSaya hone para jo nAma hote haiM unheM sUtrakArane kSINa krodha yAvat kSINa lobha ina zabdoM dvArA prakaTa kiyA hai| ye nAma subodhya haiN| (khINapejje) prema zabda (subhAsubhaveyaNijja kammaviSpamukke) zubha bhane azubha vedanIya ubhathI vibhukta thayelA te jIvanA kSINasAtAvedanIya Adi pUkti nAmA samajavAM have sUtrakAra mAhanIya karmanA kSayathI AtmAnAM je je nAme niSpanna thAya che temanuM nirUpaNa kare che-- (khINa kohe jAva khINa lohe) bhoDanIya armanA nIce prabhA meM ahAra paDe che-(1) darzanamoDanIya bhane (2) cAritra moDanIya mithyAla, sabhyatva mithyAtva ane mizranA bhedathI dazanamAhanIya karma traNa prakAranA kahyAM che. ASAdika kaSAya ane hAsyAdika nAkaSAyanA bhedathI cAritra mAhanIya krama e prakAranu kahyuM che. banne prakAranA mAhanIya nA AtmAmAMthI kSaya thaI javAthI AtmAnAM nIcenAM nAme niSpanna thAya che kSIzukrodha, kSINumAna, zrIgumAyA ane zrIjIlAbha A nAmanA artha sugama hovAthI temanA viSe baghu spaSTatA uravAnI 432 nathI. (khINa pebje) prebha For Private and Personal Use Only
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 708 - anuyogadvArasUna zrINadeSAkSINo depA-krodhamAnau yasya sa tathA-apagata krodhamAna ityrthH| tathAmamoha:-apagatamohanIyakarmA, ayaM ca alpamohodayo'pi loke vyavahiyate / kyA-nirmohaH-nirgato mohAnirmohaH / yato'pohaH, ata eva nirmoho bodhyH| nimohastu kAlAntare mohodayayukto'pi syAdupazAntamohavaditi pratyayo mA bhavasviti hetorAha-kSINamohaH-apuna vimohodayaH ityarthaH, etadupasaMharabAha-mohamAyA aura lobha kA bodhaka hai| mohanIya karma ke-naSTa hone para mAyA aura lobha naSTa ho jAte haiN| (khINa dose) isI prakAra dveSa-mAna aura koSa-bhI naSTa ho jAtA hai| ataH kSINa premA, kSINa dveSa ye nAmahote haiN| (amohe nimmohe, khINamohe) amoha nirmoha kSINa moha-ye nAma bhI mohanIya karma ke abhAva me hote haiM / alpa mohavAle meM bhI amoha zabda kA prayoga hotA hai so aisA amoha yahAM nahIM liyA gayA hai kintu mohanIya karma se jo apagata hai vahI amoha hai, aisA amoha hI yahAM grahaNa kiyA gayA hai| jisa kAraNa yaha amoha haiM isaliye nirmoha hai| koI aisI zaMkA bhI kara sakatA hai ki jo nirmoha hotA hai, vaha kAlAntara meM mohodaya se yukta bhI bana sakatA hai-jaise upazAnta mohavAlA bana jAtA hai / so isa AzaMkA ko nirmUla karane ke liye patrakAra ne kSINAmoha yaha pada rakhA hai| isase unhoMne yaha spaSTa kiyA hai ki apunarbhAva mohodaya jisa jIva ke hote haiM, vahI yahAM amoha zabda mAyA ane lebhane bedhaka che. mehanIya karmane nAza thaI javAthI jIvanA mAyA ane lebha naSTa thaI jAya che, tethI te jIvane "kSINapremA" upAya che. (khINa dose) prabhA mAlanIya bhanI nAza tha6 pAyI AtmAne TheSa bhAva paNa naSTa thaI jAya che tethI te AtmAnuM "kSINa dveSa mA niyanna thAya che. (amohe nimmohe, khoNamohe) mAnIya mana mA thaI javAthI AtmAnAM "ameha, "nirmoha, ane kSINameha nAme paNa niSpanna thAya che alpa mehavALAmAM paNa ameha zabda prayoga thAya che. paratu ameha zabdane e artha ahIM grahaNa karavAnuM nathI. ahIM te hanIya karmane sarvathA kSaya thaI javAne lIdhe AtmAmAM mane sarvathA aAva ja grahaNa karavAne che. je kAraNe te AtmAmAM A amehane sadubhAva che eja kAraNe nirmohane paNa sadubhAva che. kadAca kaI evI zaMkA have ke kALAntare nirmohI AtmAmAM mohane udaya thaI javAthI te mohe. hamata paNa banI zake che, te te AzaMkAnuM nivAraNa karavAne mATe sUtrakAra zaNAya? padano prayAga karyo che, A pada dvArA sUtrakAre e vAta prakaTa For Private and Personal Use Only
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 9 www.kobatirth.org mainuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyika bhAvanirUpaNam 709 freedaarkta iti / nArakAyukAdibhedena AyuSkarma caturvidhaM bodhyam / sammati tatkSayodbhavAni nAmAni prarUpayati-kSINanairayikAyuSkaH kSINatiryagyonikAyuSkaH, kSINamanuSyAyuSkaH kSINadevAyuSkaH / etAni catvAryapi padAni surgamAni / tathA anAyukaH = avidyamAnAyuSkaH / avidyamAnAyuSkastu tadbhavikAyuH nirama ha nAmavAlA grahaNa kiyA gayA hai| isa prakAra ( mohaNijjakamma farmers) mohanIya karma se vipramukta bane hue jIva ke ye kSINa krodha se lekara kSINa moha taka ke nAma haiN| aba Ayukarma ke kSayApekSa jo nAma hote haiM, unheM sUtrakAra spaSTa karate haiM-Ayu karma cAra prakAra kA hai- naraka Ayu tiryagAyu, manuSya Ayu deva Ayu so inameM se ( khINareersy, svINatirikkhajoNiAue, khINa maNussAue khINadevAre) narakAyuSka ke kSaya hone se kSINa narakAyuSka, tiryagyonika AyuSka ke kSaya hone se kSINatiryagyonikAyuSka, manuSya AyuSka ke naSTa hone se kSINa manuSyAyuSka aura devAyuSka ke naSTa hone se kSINa devAyuSka ye nAma hote haiM (aNAue, nIrAue, khINAue ) anAyuSka, fnarAyuSka aura aura kSINAyuSka ye nAma bhI hote haiM tadbhava saMbandhI Ayu karI che ke je jIvamAM apunAMvimAhAya (bhaviSyamAM pharI udayamAM na Ave mev| abhIDa) hAya che, te apane sahIM 'samoha' mane 'nimeDa ' nAbhatrANeo 'hyo che. (moiNijja kamma vipyamukke) bhoDanIya thI sapUtaH vibhukta thayelA jIvanA kSINukrodhathI laine kSINamAha pantanAM upayukta nAmA samajavAM. have sUtrakAra AyukamanA kSayathI AtmAnA je je nAmA niSpanna thAya che, temanu ni3 re - 66 AyurbhanA yAra prahAra - (1) narahAyu, (2) tiryagAyu, (3) manuSyAyu mane (4) hevAyuM. (khINaNera jhyAue, khINavirikkhajoNi Aue, khINamaNuhsAue, khINa devAue) narAyuSNunA kSaya thA bhavAne sIdhe va 'kSISunaraprayuSTu' anI jAya che, tigyeAnika AyuSyanA kSaya thaI javAthI jIva "kSINatiya - cenikAcuSka" banI jAya che, manuSya AyuSyanA kSaya thaI javAthI jIva kSIjImanuSyAyuka '' thaI jAya che ane devAyuSkane kSaya thaI javAthI jIva " kSINudevAyuka" thai jAya che. A prakAre cAre gatinA AyuSyanA kSaya thaI bhavAthI bhavanA uparyukta yAra nAbheo niSyanna thAya che. (aNAue, nirAue, zrINAue) AyubhanA kSaya thA bhAthI bhavanAM " manAyuSNu," "nirAyuSTuM " bhane "zrISAyuS" mA RNu nAbheoSANu niSyanna thAya che. tahUlava saMbaMdhI (te 66 1 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra kSayamAtre'pi bhavatI, tyatrAha-nirAyuSkA-nirgatAyuSka iti / nirAyuSkastu zaile zrImavasthAM kiMcidavatiSThamAnAyuH-zeSo'pi upacArataH syAdata Aha-kSINAyuSSa iti| etadupasaMharannAha-AyuSkarmavipramukta iti| nAmakarma sAmAnyena zubhAzubhamedato dvividham , vizeSatastu gatijAtizarIrAGgopAGgAdi bhedAda dvicatvAriMzadAdibhedaM jisa jIva kI naSTa ho gaI ho aisA jIva bhI anAyuSka kahalAtA haiataH aisA anAyuSka yahAM gRhIta nahIM hai kintu jisakA Ayukarma samApta ho cukA hai aisA hI nirAyuSka anAyuSka yahAM liyA gayA hai| yadi isa para aisI AzaMkA kI jAve ki aisI nirAyuSka avasthA jIva kI. zailezI avasthA meM ho jAtI hai-parantu yahA~ sampUrNarUpa se vaha jIva nirAyuSka to nahIM banatA hai-phira bhI nirAyuSka isa nAma se kiMcita Ayu avaziSTa hone para bhI upacAra se kahA hI jAtA hai / ataH isa AzaMkA ko dUra karane ke liye sUtrakArane kSINAyuSka yaha pada rakhA hai| isaliye anAyuSka nirAyuSka ye nAma taba hI jAnanA cAhiye ki jaba sampUrNarUpa se Ayukarma naSTa ho cukA hotA hai| (AyukammaviSpamukke) isa prakAra se Ayukarma ke sarvathA abhAva hone para kSINanarakAyuSka Adi ye nAma niSpanna hote haiM / (gahajAi bhavana) jenuM AyuSya naSTa thaI gayuM hoya che evA jIvane paNa anAyaka kahI zakAya che. paraMtu evA anAyuSkanI vAta ahIM karavAmAM AvI nathI ahI te evA anAyuSyanI vAta karavAmAM AvI che ke jenA Ayukamane sadaMtara kSaya thaI cuka hovAne kAraNe je nirAyuSka banI gayela che eTale ke ahIM nirAyuSka (AyuSyarahita) jIvane ja anAyuSka pada vaDe grahaNa karavAmAM Avela che. kadAca ahIM koI evI zaMkA uThAve ke evI nirAyuSka avasthA te jIvanI zailezI avasthAmAM thaI jAya che, paraMtu A avasthAvALe chava saMpUrNa rUpe nirAyuSka banatuM nathI, chatAM paNa "nirAyuSka" A nAmane ga, Ayu bAkI hovA chatAM paNa aupacArika rUpe karavAmAM Ave che. A AzaMkAne dUra karavAne mATe sUtrakAre "kSaNiyuSka" pada mUkayuM che tethI AtmAne anAyuSka, ane nirAyuSka rUpe tyAre ja gaNI zakAya ke jayAre sAmanA saMpUrNapaNe kSaya tha6 gye| DAya che. (Ayukammavippamukke) / prakAre Ayukamane sarvathA abhAva thaI javAthI AmAnAM kSINunarakAyuSka adi uparyukta nAmo niSpanna thAya che. ' have nAmakarmanA kSayathI AtmAnA je je nAma niSpanna thAya che, te nAmanI sUtrakAra prarUpaNA kare che For Private and Personal Use Only
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 711 manuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam sthAnAntarAd vijJeyam / atra tu tatkSayabhAvoni kiyantyapi tannAmAni pAha-gati jAtizarIrAGgopAGgabandhanasaMghAtanasaMhananasaMsthAnAnekazarIravRndasaMghAtavipramuktaH-tatra gatiH nArakAdigaticatuSTayahetubhUtaM gatinAma, jAtiH-ekendriyAdi jAtipazcakakAraNaM jAtinAma, zarIram-audArikAdizarIrapaJcakanibandhanaMzarIranAma, aGgopAgam audArikavaikriyAhArakazarIratrayAGgopAGganirdRttikAraNam aGgopAGganAma, bandhanam-kASThAdikhaNDasaMyojakalAkSAdidravyamiva zarIrapaJcakapudgalAnAM parasparaM sarIraMgovaMgapaMdhaNasaMghAyaNasaMThANaaNegayoMdiviMdasaMghAyavippamukke) nAmakarma sAmAnya se zubhanAmakarma aura azubhanAmakarma isa prakAra do bhedavAlA haiM aura vizeSarUpa se gati jAti zarIra aMgopAGga Adi ke bheda se 42 prakAra ke haiN| tathA 42 prakAra se bhI aura adhika bhedavAlA hai| isake ye saba bheda anya zAstroM se jAnalenA caahiye| yahAM para to sUtrakArane isa nAmakarma ke kSaya se jo nAma utpanna hote haiM unheM kahA hai| nAraka Adi cAra gatiyoM kA hetubhUta jo karma hai vaha gati nAmakarma hai| ekendriya Adi pAMca jAti kA jo kAraNa hotA hai vaha jAtinAmakarma hai| audArika Adi pAMca zarIra kA jo kAraNa hotA hai vaha zarIra nAmakarma hai / audArika aMgopAMga, vaikrIya aMgopAMga aura AhAraka aMgopAMga kI racanA kA jo hetu ho vaha aMgopAMga nAmakarma hai| jisa prakAra kASTAdi khaMDoM ... (gaijAisarIraMgovaMgabaMdhaNasaMghAyaNasaMThANaaNegaboMdibiMdasaMghAyavippamukke) naamkarmanA nIce pramANe be mukhya bheda kahyA che. (1) zubhanAmakarma ane (2) azubhanAmakarma. paraMtu vizeSa rUpe vicAra karavAmAM Ave te gati, jAti, zarIra, aMgopAMga AdinA bhedathI nAma kamanA 42 bheda paDe che, tathA A 42 bhede sivAyanA keTalAka vadhu bheda paNa paDe che tenA A saghaLA bhe viSenI mAhitI anya zAstromAMthI meLavI levI ahIM te sarakAre A nAmakarmano kSaya thaI javAthI AtmAnA je je nAme niSpanna thAya che temane ja kathana karyuM che. nAraka Adi cAra gationI prAptinA kAraNabhUta ja karma che tenuM nAma gatinAmakarma che ekendriya Adi pAMca jAtine kAraNabhUta che kama che tene jAtinAmakarma kahe che. audArika Adi zarIranA kAraNarUpa che karma che tenuM nAma zarIranAmakarma che. audyArika aMgopAMga, vaikriya ane pAMga ane AhAraka aMge pAMganI racanAnA kAraNabhUta je karma che tene aMgopAMga nAmakarma kahe che. jevI rIte kAkadinA TukaDAone lAkha Adi For Private and Personal Use Only
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 712 bhanuyogadvAra bandhahetubandhananAma, saMghAtanaM-kASThasamuccayakArakaH karmakara iva teSAmeva pudgalAnAM parasparaM badhanArthamanyo'nya sAMnidhyarUpa saghAtakAraNaM saGghAtanAma, saMhananamkapATAdInAM lohapaTTAdiriva audArikazarIrAsthnA parasparabandhavizeSanibandhanaM saMha. nananAma, saMsthAnam-saMsthAnanAma-saMtiSThante viziSTAvayavaracanAtmikayA zarIrA. kalyA jantavo bhavanti yena tat saMsthAnanAma / idaM hi smctursaadisNsthaankaarnnm| tathA-anekazarIrabandasaMdhAtaH-anekAni zarIrANi-anekazarIrANiko paraspara meM joDanevAlA lAkha Adi dravya hotA hai usI prakAra pAMca audArika zarIra Adi ke pudgaloM ko jo paraspara meM jor3atA hai / vaha baMdhana nAmakarma hai| kASTako cuna cuna 2 kara rakhane vAle karmakara kI taraha jo unhIM pudgaloM ko paraspara me bandhane ke liye anyonyasAMnidhyaspa saMghAta kA kAraNa hotA hai| arthAt baddha pudgaloM ko zarIra ke nAnA vidha AkAroM meM vyavasthita karane vAlA jo karma hai vaha saMghAta karma hai| jaise kapATa AdikoM ko loha paTTa paraspara meM bAMdha detA hai usI prakAra jo audArika zarIra kI har3iyoM ko paraspara me bAMdha detA hai vaha saMhanana nAmakarma hai| arthAt yaha nAmakarma asthibaMdha kI viziSTa racanA rUpa hotA hai / jisakarma se avayavoM kI viziSTa racanArUpa zarIra kI AkRti bane vaha saMsthAna nAmakarma samacaturasrAdi saMsthAna kA kAraNa hai| tathA. aneka zarIroM kA jo samUha rUpa saMghAta hai vaha aneka zarIravRnda saMghAta ka vaDe parasparanI sAthe joDavAmAM Ave che, e ja pramANe pAMca dArika zarIra AdinA pudgalene parasparanI sAthe joDanAruM je karma che tenuM nAma ba dhana nAma karma che, yogya kASThane vINI vINIne goThavanAra kArIgara (suthAra)nI jema, eja karma pudrAne parasparanI sAthe bAMdhavAne mATe anya sAMnidhya 35 saMbhAtamAM je karma kAraNabhUta bane che-eTale ke baddha pudgalene zarIranA vividha AkAramAM goThavanArUM (sthApita karanAruM) je kama che tenuM nAma saMghAta karma che. jevI rIte kamADa AdinAM pATiyAone leDhAnI pATI parasparanI sAthe bAMdhI de che, e ja pramANe audArika zarIranAM hADakAMone parasparanI sAthe bAMdhI nArUM je kama che tene saMhanana nAmakarma kahe che eTale ke A nAmakarma asthibaMdhanI viziSTa racanA rUpa hoya che. je karma avayanI viziSTa racanA rUpA zarIranI AkRti banAvavAmAM kAraNabhUta bane che te karmanuM nAma saMsthAnA nAmakarma che. A saMsthAnuM nAmakarma samacatustrAdi saMsthAnamAM kAraNabhUta bane For Private and Personal Use Only
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadhandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam teSAM vRnda-samUhastadeva pudgalasaMghAtarUpatvAt saMghAta:-anekazarIrabandasaMghAtaH, zarIrAnekatvaM janmAntarIyazarIrANyAdAya / asminnapi janmani jaghanyata audArikatejasakArmaNarUpazarIratrayasya sadAvAd vA zarIrAnekatvaM bodhyam / gatyAdizabdAnA dvandvasamAsaH, tai viSamukto yaH sa tthaa| zarIrazabdena zarIranibandhanaM nAmakarma gRhItam , 'zarIrabande' tyatra zarIrazabdena tu tatkAryabhUtazarIrANyeva gRhyante, ityamayo. maidA, ato na paunarutyam , tathA-kSINazubhanAmA kSINaM-vinaSTaM zubhanAmatIrthakara zarIra kI anekatA hai / athavA jIva ke dUsare janma meM tejasa aura kArmaNa ye do zarIra sAtha rahate haiM, isaliye ina janmAntarIya zarIroM ko lekara kama se kama eka jIva meM isa janma meM bhI audArika tejasa aura kArmaNa ye tIna zarIra rahate haiM / isa apekSAse bhI zarIra kI anekatA rUpa-aneka zarIra vRnda saMghAta sadhajAtA hai| ina gatyAdika zandoM meM bancha samAsa hai, ina gatyAdikoM se jo vipramukta hai vahaM gati jAti-zarIraaMgopAMga bandhana-saMghAta saMhanana saMsthAna-aneka zarIravRndasaMghAta vipramukta zabda kA vAcyArtha hai / gati jAti zarIra Adi meM jo yaha zarIra zabda hai usakA artha zarIra nAmakarma hai, isa nAma karma ke udaya se audArika Adi zarIroM kI racanA hotI hai tathA " aneka zarIra vRnda" meM jo zarIra zabda AyA hai, vaha usa zarIra nAmakarma ke kAryabhUta una audArika Adi zarIroM kA vAcaka hai| isa prakAra inameM che ane zarIranA samUharUpa je saMghAta che tene aneka zarIra sadhAta ke che. te aneka zarIravRMda saMghAta zarIranI anekatA rUpa hoya che athavA jIvanI sAthe rahe che. tethI A janmAntarIya zarIranI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te eka jIvamAM dArika, tejasa ane kArma, A traNa zarIrane sadabhAva hoya che A daSTie vicAra karavAmAM Ave te zarIranI anekatA rUpa aneka zarIravRMda saMghAtanuM pratipAdana thaI jAya che uparyukta gati Adi zabdamAM dvandra sama sa che. A gati AdithI je jIva vipramukta thaI gayela sAya ne gati, ti, zarIra, Atuli, andhana, bhAta, manana, saMsthAna ane aneka zarIravRndasaMghAtavipramukata gaNavAmAM Ave che. e ke evA jIvanA gativipramukta jAtivipramukata Adi nA niSpanna thAya che gati, jAti, zarIra AdimAM je zarIre zabda che tene ane zarIrano che. A nAmakarmanA udayathI audyArika Adi zarIranI racanA thAya che tathA aneka zarIravRnda" A padamAM je zarIra' zabda AvyA chete zarIra zabda zarIra nAmakarmanA kAryabhUta te audArika Adi zarIrane vAcaka che. For Private and Personal Use Only
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 714 anuyogadvArasUtre zubhasubhagasusvarAdeyayazAkIrtyAdikaM yasya sa tthaa| kSINAzubhanAmA-kSINam azubhanAma-narakagatyazubhadurbhagaduHsvarAnAdeyAyazAkIrtyAdikaM yasya sa tthaa| anAmA ninAmA kSINanAmA iti trayo'pi zabdAH 'abhohaH' ityAdivad bhaavniiyaaH| upasaMharanAha-zubhAzubhanAmakarmaviSamukta iti| gotram-uccanIcabhedena dvividhaM bhavati / sampati tatkSayasaMbhavoni nAmAnyAha-kSINoccagotraH' ityArabhya bhinnatA jAnanI cAhiye / (khINa subhaNAme) nAmakarma ke naSTa hone para tIrthakara, zubha, sugama, susvara, Adeya aura yazAkIrti Adi-jo zubha nAma haiM ye saba vinaSTa ho jAte haiM isaliye "kSINazubhanAmA" yaha nAma niSpanna hotA hai / (khINa asubhaNAme) isI prakAra nAmakarma ke naSTa hone para narakagati, azubha, durbhaga, duHsvara anAdeya, aura ayazaH kIrti Adika azubha nAma naSTa ho jAte haiM / isaliye ' kSINAzubhanAmA" yaha nAma niSpanna ho jAtA hai| (aNAme, niSNAme, khINanAme) anAma, nirnAma aura kSINanAma ye tInoM zabda bhI amoha Adi zabdoM ke jaise samajhanA caahiye| (subhAsubhaNAmakammavippamukke) isa prakAra gati vipramukta se lekara kSINanAma taka ke ye nAma isa zubhAzubhanAmakarma se sarvathA rahita ho jAne para niSpanna hote haiN| (khINa uccAgoe khINa nIyAgo) aya sUtrakAra gotrakarma se vipramukta sAre temanI 12ye bhinnatA sabhApI nase. (khINasubhaNAme) nAmamanA nAza thatAM ja tIrthakara, zubha, subhaga, susvara, adeya, yaza kIrti yukata Adi je zubha nAme hoya che temane paNa nAza thaI jAya che, tethI evA jIvanuM "kSI zubhanAmA" mA nAma niSpanna yAya che. (khINa asumaNAme) se prabhArI nAmamanA nAza thatai 24gati, azubha, hu, 12, manAya, ayazakItika Adi azubha nAme paNa nAza thaI jAya che tethI evA panu "kSAzulanAmA" nAma ni0panna thAya che. (aNAme, niNNAme, khINa. NAme) 4jI nAma:ma nibhUNa 25 thI nA " manAma, ninAma, sane kSINunAma" A nAmo paNa niSpanna thAya che. A traNe zabdono bheda ameha, niDa bhane kSImAnA va samanva. (subhAsubhaNAmakammaviSamukke) jyAre AtmA zubhAzubha nAmakarmathI sarvathA rahita thaI jAya che tyAre tenA gativipramuktathI kSINanAma paryantanA uparyukata nAme niSpanna thAya che. - have sUtrakAra gAtrakane kSaya thaI javAthI AtmAnA je je nAmo niSpanna thAya che, temanuM nirUpaNa kare che- For Private and Personal Use Only
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogandrakA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAva nirUpaNamM 'uccanIca karmavimuktaH' ityantaiH padaiH / eSAM vyAkhyA pUrvavad bhAvanIyA / anta rAyakarma hi dAnAntarAyAdibhedaiH paJcavidhaM bodhyam / samprati tatkSaya niSpAi nAmAni prAha- 'kSINadAnAntarAyaH' ityArabhya 'antarAyakarma vimuktaH' iti / eSa Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hone para jo nAma niSpanna hote haiM unheM kahate haiM / gotra karma do prakAra kA haihai- ucca gotra aura nIca gotra / saMtAna krama se cale Aye hue jIva ke AcaraNa kA nAma gotra hai / pratiSThA prApta ho aise kula meM janma dilAnevAlA karma ucca gotra aura zakti rahane para bhI pratiSThA na mila sake aise kula meM janma dAtA karma, nIca gotra kahalAnA hai / gotra karma ke abhAva hote hI ucca aura nIca donoM prakAra kA gotra naSTa ho jAtA -ataH kSINocvagotra aura kSINa nIcagotra ye nAma niSpanna hote haiM / ( agoe niggoe khINagoe ) ina agotra nirgotra kSINagotra zabdoM kI vyAkhyA pahile jaisI hI jAnanI caahiye| aba sUtrakAra antarAya karma ke abhAva meM jo nAma niSpanna hote haiM unheM batAte haiM-dAnAntarAya Adi ke bheda se antarAya karma 5 prakAra kA hai| inameM (khINadANaMtarAe, khINalAbhaMtarAe khINa bhogaMtarAe, khINaupabhogaMtarAe, khINa vIriyaMtarAe) dAnAntarAya ke kSaya hone se kSINa dAnAntarAya, ( ( khINa uccAgoe khINa nIyAgoe ) gotrammanA nIce prabhA meM prakAra paDe che- (1) abhyagotra, (2) nIyageotra meM DugamAM janma thavAthI pratiSThA bhaNe che, evA kuLamAM janma apAvanAra kamane uccageAtra kama kahe che zakti hAvA chatAM pazu-ceAgyataH hAvA chatAM paNa pratiSThA na maLe evA kuLamAM janma apAvanAra karmone nIca gotrakama kahe che geAtrakamanA kSaya thatAMnI sAthe ja ucca ane nIca, A khanne prakAranA getranA nAza thaI jAya che tethI jenA gAtrakama nA nAza thA gayo chetrA karanA "zrISobhyagotra " bhane "kSIgunIthagotra " nAbhI niSpanna thAya che. (agora, niggoe, khINagoe) vaNI sevA bhAtmAne " gotra " " nirgotra " ane " zrIgotra" pazu uDevAmAM Ave che. bhA padonI vyAkhyA mAha' AdinI vyAkhyAne AdhAre samajI zakAya evI che. have sUtrakAra antarAya kanA abhAvathI AtmAnA je je nAme niSpanna thAya che, temanu sthana kare che-- dAnAntarAya AdinA bhedathI antarAyakama pAMca prakAranA kahyA (strINa dANaMtarAe, khINAM tuhAe vIpa bhagaM turApu strI bhorAMtIvIra 0. yaMtarAe ) bhavanA hAnAntarAnA kSaya tha bhavAzrI 'zrIsuhAnAntarAya, For Private and Personal Use Only
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 716 anuyogadvArasUtra vyAkhyA'pi pUrvavadeva bodhyaa| itthaM jJAnAvaraNAdhantarAyakAntASTaprakRtInAmekaikakSaNa niSpannAni nAmAnyabhidhAya sampati samuditASTakarma prakRtikSaye yAni nAmAniniSpayante tAnyAha-'siddhe' ityAdi-siddhA=siddha samastapayojanatvAt siddhaH / buddha bodhsvruuptvaadbudH| muktA bAdyAbhyantaragranthabandhana muktatvAd muktH| parilAmottarAya ke kSaya hone se kSINa lAbhAntarAya, bhogAntarAya ke kSaya bhane se kSINa bhogAntarAya upabhogAntarAya ke naSTa hone se zrINa upabhogAntarAya aura vIryAntarAya ke naSTa hone se kSINa vIryAntarAya ye nAma niSpanna hote haiM (aNaMtarAe NiraMtAe khINaMtarAe ) tathA anantarAya nirantarAya aura kSINAntarAya ye nAma nipanna hote haiM / isa prakAra ye saba pUrvokta noma (aMtarAyakammavippa mukke ) antarAya karma se viSamukta hone para hote haiM / (siddhe buddhe mute pariNidhue, aMtagaDe, savvadukkhappahINe ) apa sUtrakAra yaha kahate haiM ki ye jo jJAnAvaraNa Adi se lekara antarAya karma paryanta AThakarma hai unameM se eka eka karma ke nAza hone se jaise ye bhinna 2 nAma kahe gaye haiM usI prakAra se ATha karmoM ke sarvathA naSTa hone para jo nAma hote haiM ve ye haiM-siddha-samasta prayojana siddha ho jAne se siddha-yaha nAma lAbhAntarAya karmane kSaya thaI javAthI " kSINulAbhAntarAya," bhegAntarAyane kSaya thaI javAthI "kSINagAntarAya," upabhegAntarAyane kSaya thaI javAthI kSINaupabhegAntarAya," ane varyAntarAyane kSaya thaI javAthI "kSaNivaryAtraay" 0 Ri Ori IAL nipana thAya che. (aNaMtarAe, NiraMtarAe, khINaMtarAe) tathA nA antarAya manA kSaya 54 pAthI tena mana tazaya." nirantarAya' mana 'kSItazaya' mA nAma nipanna thAya che. kSINadAnAntarayathI laIne kSINAntarAya parvatanA uparyukta nAme AtmAne tyAre ja oLakhI zakAya che ke jyAre tenA antarAya kamane saMpUrNatA kSaya thaI gayela hoya che. - (siddhe, buddhe, mutte, pariNivvue, aMtagaDe, savvadukkhappahINe) jJAnAparI laIne antarAya paryantanA pratyeka karmane nAza thavAthI jIvanA je bhinna bhinna name niSpanna thAya che. temanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra, AThe kamane sarvathA vinAza thavAthI jIvanA je je nAme niSpanna thAya che, te nAmane prakaTa kare che * ATha prakAranA karmone jyAre sarvathA kSaya thaI jAya che tyAre jIvanA samasta prayoga siddha ya ya cha tethI / panu "siddha " siddha' For Private and Personal Use Only
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogavandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam nirvRtaH pari samantAt-sarvapakAraiH nirvRtaH zItIbhUtaH pariTatiH parinirvR tatvaM ca sarvotkRSTa sakalasamIhitamokSarUpArthapAptyA bodhym| antakRtaH-antakRtatvaM tu samastasaMsArAntakAritvAd bodhyam / tathA-sarvaduHkhapahINaH / sarvaduHkhapahINatvaM tu zArIramAnasaduHkhAnAmAtyantikakSayeNa bodhyam / sampati prakRtamupasaMharannAha-sa eSa kSayaniSpanna iti / nirUpitaH kSAyiko bhAva iti sUcayitumAha-sa epa dhAyika iti ||suu0 154 // niSpanna hotA hai|-bud-bodh svarUpa ho jAne se buddha yaha nAma niSpanna hotA hai / mukta-bAya aura AbhyantararUpa parigraha bandhana se chUTajAne se mukta yaha nAma niSpanna hotA hai| parinirvRta-sarva prakAra se, saba tarapha se zItI bhUta ho jAne se parinirvRta yaha nAma niSpanna hotA hai| sakala samIhito meM sarvotkRSTa samIhita eka mokSa hI hai-so usakI prApti se parinirvRtapanA-jAnanA caahiye| antakRta-samasta saMsAra kA antakArI hone se antakRta yaha nAma niSpanna hotA hai sarva duHkhaprahINazArIrika evaM mAnasika samasta duHkhoM ke AtyaMtika kSaya ho jAne se sarva duHkha prahINa yaha nAma niSpanna hotA hai| aba sUtrakAra isa prakaraNa kA upasaMhAra karane ke nimitta kahate haiM nAma niSpanna thAya che. e jIva kevaLajJAna ane kevaLadarzanathI yukata thaI javAne kAraNe "buddha" gaNAya che. evo jIva bAhA ane Abhyantara parUi graharUpa banzanamAMthI mukta thaI jAya che tethI tene "mukta" kahevAmAM Ave che. e jIva sarva prakAranA paritApothI nivRta thaIne zItalIbata thaI jAya che. tethI tenuM parinirvata" nAma niSpanna thAya che. sakaLa samIhitemAM sarvotkRSTa samIhita te mAtra mokSa ja gaNAya che, te mokSanI prApti thaI javAnA kAraNe te AtmAmAM parinirvatatA samajavI e jIva samasta saMsA rane antakArI bane che tethI tene "annakRta" kahe che. evA javanA zArIrika ane mAnasika samasta dukhone AtyaMtika (saMpUNatA kSaya thaI javAne kAraNe tene sarvaduHkha prahaNa kahe che. A prakAre AThe kamene sarvathA kSaya karI nAkhanAra jIvana nIce pramANe nAma niSpanna thAya che-(1) siddha (2) muddha, (3) bhuta, (4) 52nita, (5) antata bhane (6) samAy. have A sUtrane upasaMhAra karatA sUtrakAra kahe che ke(se taM khayaniSphaNNe) ! 2nu bhayaniSpanna kSAyis mApana 1135 cha, For Private and Personal Use Only
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 718 anuyogadvArasUtre ki (se taM khayaniSphaNNe) isa prakAra yaha kSaya niSpanna hai / (se taM khaie) isa prakAra yaha kSAyika bhAva kA nirUpaNa hai___bhAvArtha-sUtrakArane isa sUtra dvArA kSAyika bhAva kA nirUpaNa kiyA hai| usameM unhoMne yaha kahA hai ki jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke kamoM kA jo kSaya hai eka to vaha kSAyika bhAva hai-aura dUsarA kSAyika bhAva vaha hai jo ina karmoM ke kSaya se niSpanna hotA hai / karmoM ke kSaya se niSpanna huA kSAyika aneka prakAra kA kahA hai| unameM pAMca prakAra ke jJAnAvaraNa karma ke kSaya se nau prakAra ke darzanAvaraNa karma ke kSaya se do prakAra ke vedanIya karma ke kSaya se, 28 prakAra ke mohanIya karma ke kSaya se cAra prakAra ke Ayu karma ke kSaya se, 42 prakAra ke nAma karma ke kSapa se, do prakAra ke gotrakarma ke kSaya se aura pAMca prakAra ke antarAdha ke kSaya se sUtra pradarzita jitane bhI nAma niSpanna hote haiM ve saba kSAdhika haiN| kyoMki ye bhinna 2 prakAra ke karmoM ke kSaya se niSpanna hote haiN| yahA~para kSayanippanna kSAyikabhAva meM kSayaniSpanna kSAyika nAmoM kA kathana jo kiyA gayA hai vaha AprAsaMgika nahIM hai, kyoMki kSAyika (se taM svaie) kSayaniyanna thAyi bhAvanu ni35 samAsa pAthI kSAyi bhAvanA svarUpanuM nirUpaNa paNa ahIM pUruM thAya che. lAvAya-sUtrAre / sUtranA kSAyi mApanu ni355] 4yu"cha. tamA temaNe kAyika bhAvanA be prakAra batAvyA che. jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmone je kSaya che tene kSAyika rUpa pahele prakAra gaNavAmAM Ave che. jJAnAvaraNIya Adi karmonA kSayathI niSpanna thatAM kSAyika bhAvane kSayaniSyana 25 bIjA prakArane kSAyika bhAva kahyo che. karmono kSayathI niSpana thata kSAyika bhAva aneka prakArane kahyuM che. pAMca prakAranA jJAnAvaraNa karmanA kSayathI, nava prakAranA darzanAvaraNa karmane kSayathI, be prakAranA vedanIya karmanA kSayathI, 28 namAnIya manA kSayathI, yA prAnA bhayumanA kSayathI, 42 prakAranA nAmakarmanA kSayathI, be prakAranA gotrakarmanA kSayathI, ane pAMca prakAranA antarAya karmanA kSayathI sUtrokta jeTalAM nAma niSpanna thAya che, temane kSaya niSpana kSayika bhAva rUpe gaNavA joIe, kAraNa ke te nAmo bhinna bhinna prakAranAM karmono kSayathI niSpana thAya che. . A satramAM kSayaniSpanna kSAyika bhAmAM kSayaniSpana kSAyika nAmanuM je kathana karavAmAM AvyuM che, te aprAsaMgika nathI. tenuM kAraNa nIce For Private and Personal Use Only
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam 719 bhAva kA tAtparya hai kSaya se utpanna huI avasthA ke pariNAma | yaha AtmA kI nija svAbhAvika avasthA hai| isameM jo bhI pariNAma haiM ve saba zuddha AtmasvarUpa haiM / inhIM pariNAmoM ko lekara jo nAma kahe gaye haiM / ve nAma, sthApanA yA dravyarUpa nahIM haiM, kintu bhAvarUpa hai| karmoM ke naSTa hone para AtmA kA jo maulika rUpa prakaTa ho jAtA hai, usI maulika rUpa ke ye vAcaka haiM isaliye ina nAmoM kA kSAyikabhAva ke praka raNa meM vivecana karanA yukti yukta hI hai| aprAsaMgika nahIM hai| jaise jaya kevalajJAnAvaraNa naSTa ho jAtA hai taba AtmA meM kevalajJAnaguNa prakaTa ho jAtA hai kevalajJAnAvaraNa ke naSTa hote hI kSAyopazamika cAra jJAna kSAyikarUpa ho jAte haiM-arthAt kevala jJAna meM antarhita ho jAte haiM / taba isa AtmA kA kSINa kevala jJAnAvaraNa aisA nAma jo hotA hai vaha nAma, sthApanA yA dravyarUpa nahIM hai| kintu bhAvanipekSa rUpa hai / kAraNa usa prakAra kI paryAya usa AtmA meM niSpanna ho cukI hai, aura usI kA yaha vAcaka hai / isI prakAra se zeSa karmo ke kSaya se niSpanna hue nAmoM meM bhI janAnA cAhiye / isIliye kSAdhika bhAva ke prakaraNa meM sUtrakAra ne inakA nirdezana kiyA hai | || sU0 154 // pramANe che-kSayathI utpanna thayelI avasthAnA pariNAmane kSAyika bhAva gaNAya che. te AtmAnI nija svAbhAvika avasthA che. temAM je je parizthAmA che, te badhAM pariNAma zuddha AtmasvarUpa che. te pariNAmAnA vicAra karIne je nAmA batAvavAmAM AvyAM che tee nAma, sthApanA ke dravyarUpa nathI, parantu . bhAvarUpa che, kAnA kSaya thaI javAthI AtmAnu' je maulika mUla rUpa prakaTa thaI jAya che, eja maulika rUpanA te vAcaka che. tethI te nAmeAnu` kSAyika bhAvanA prakaraNamAM vivecana karavu. te anucita athavA aprAsa'gika nathI, parantu ucita ane prAsa'gika ja che. jema ke kevaLajJAnAvaraNa ka`nA sa'pUrNa kSaya thaI jatAM ja AtmAmAM kevaLajJAnaguNu prakaTa thai jAya che. kevaLajJAnA vaNanA nAza thatAM ja kSAyeApazamika cAra jJAna kSAyika rUpa thaI jAya che, eTale ke A cAre jJAna kevaLajJAnamAM ja samAviSTa thaI jAya che, tyAre te AtmAnuM 'kSINakevaLajJAnAvaraNa" A nAma niSpanna thaI jAya che. te nAma, sthApanA athavA dravyarUpa hAtuM nathI, parantu bhAvanikSepa rUpa ja hoya che, kAraNa ke te prakAranI paryAya te AtmAmAM niSpanna thaI cukI hoya che, ane A nAma tenuM ja vAcaka che. eja pramANe bAkInAM karmAMnA kSayathI niSpanna thayelAM nAmeAnA viSayamAM paNa samajavu. tethI ja kSAyika bhAvanA prakaraNamAM sUtrakAre temanA nirdeza karyAM che. 5.sU0 154, For Private and Personal Use Only
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogadvArasUtra atha kSAyopazamikaM nAma nirUpayatimUlam-se kiM taM khaovasamie ? khaovasamie duvihe paNNatte taM jahA-khaovasame ya, khaovasamanipphaNNe y| se kita khaovasame ? khaovasame cauNhaM ghAikammANaM khaovasameNaM, taM jahA-NANAvaraNijassa, dasaNAvaraNijjassa, mohaNijassa. aMtarAyasta, khaovasameNaM, se taM khovsme| se kitaM khao. vasamanipphaNNe? khaovasamanipphaNNe aNegavihe paNNatte, taM jahA khaovasamiyA AbhiNibohiyaNANaladdhI, jAva khaovasAmiyA maNapajavaNANaladdhI, khaovasamiyA maiaNNANaladdhI, khaova. samiyA suyaaNNAladdhI, khaovasamiyA vibhaMgaNANaladdhI, khaovasamiyA cakkhudasaNaladdhI, acakkhudaMsaNaladdhI ohidasaNaladdhI, evaM sammadasaNaladdhI micchAdasaNaladdhI, sammamicchAdasaNaladdhI, khaovasamiyA sAmAiyacarittaladdhI, evaM cheyovaTAvaNaladdhI, parihAravisuddhiyaladdhI, suhumasaMparAyacarittaladdhI, evaM carittAcarittaladdhI, khaovasamiyA dANaladdhI, evaM lAbhaladdhI, bhogalaMdhI, uvabhogaladdhI, khaovasamiyA vIriyaladdhI, evaM paMDiyavIriyaladdhI, bAlavIriyaladdhI, bAlapaMDiyavIriyaladdhI, khaovasamiyA soI. diyaladdhI, jAva khaovasamiyA phAsidiyaladdhI, khaovasamie AyAraMgadhare, evaM suyagaDaMgadhare, ThANaMmadhare, samavAyaMgadhare, vivAhapaNNattidhare, nAyAdhammakahAdhare, uvAsagadasAdhare, aMtagaDadasAdhare, aNuttarovavAiyadasAdhare, paNhAvAgaraNadhare, vivAgasuyadhare For Private and Personal Use Only
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . anuyogacandrikA TIkA sUtra 155 kSAyopazamikabhAvanirUpaNam , khaovasamie diTTivAyadhare, khaovasamie NavapuTavI, khoka samie jAva cauddassapubI, khaovasamie gaNI, khaovasamie vAyae,setaMkhaovasamanipphaNNe, setaM khovsmie||suu0155|| chAyA-atha ko'sau kSAyopazamikaH ?kSAyopazamikaH dvividhaH prajJaptA, tadyathAkSayopazamazca kSayopazamaniSpannazca / atha ko'sau kSayopazamaH ? kSayopazamaH-caturNA pAtikarmaNAM kSayopazamaH khalu tadyathA-jJAnAvaraNIyasya, darzanAvarIyasya mohanIyasya, antarAyasya kSayopazamaH khalu, sa eSa kssyopshmH| atha ko'sau kssyopshmnisspnnH| kSayopazamaniSpannaH anekavidhaH prajJaptaH-tadyathA-kSAyopazamikI AbhinirvAdhika zAnalabdhiH, yAvat kSAyopazamikI manaH paryayajJAnalabdhiH, kSAyopazamikI matyajataH labdhiH, kSAyopazamikI zrutAjJAnalabdhiH, kSAyopazamikI vibhaGgajJAnalAdhAra kSAyopazamiko cakSurdarzanalabdhiAH acakSurdarzanalandhiH, avadhidarzanalabdhiH , evaM samyakdarzanalabdhiH, mithyAdarzanalabdhiH, samyagamithyAdarzanalamdhiH, kSAyopaza. mikI sAmAyikacAritralabdhiH, evaM chedopasthApanalabdhiH parihAravizuddhikalabdhi, saMsmasaMparAyacAritralabdhiH, evaM caritrAcaritralabdhiH kSAyopamikI dAmalandhiI,evaM lomalabdhiH, bhogalabdhiA, upabhogalabdhiH, kSAyopazamikI vIryasandhiH," paNDitavIryalabdhiH, bAlavIryalabdhiA bAlapaNDitavIryalabdhiA, kSAyopazamikI zrotra diyalabdhiH, yAvat kSAyopazamikI sparzendriyalabdhiH, kSAyopazamikA AyArAmamA evaM sUtrakRtAdharaH, sthAnAGgadharaH samavAyAGgadharaH, vyAkhyAmAptidharaH, attAdharma kAgharA, upAsakadazAdharaH, antakazAdharaH, anuttaropapAtikazAdharaH, prayA karaNadharaH, vipAkazrutadharaH, kSAyopazamiko dRSTibAdadharaH, kSAyopazamiko navapUrvIpara, kSAyopazamiko yAvat caturdazapUrvIdharaH, kSAyopazamikoM gaNI, kSAyopomiko pAcakaH / sa eSa kSayopazamaniSpannaH sa eSa kSAyopazamikA / / 10 155sA TIkA-se ki taM' ityAdiatha ko'sau kSAyopazamikamaH ? iti ziSyapraznaH / uttarayati-zAyopazamika aba sUtrakAra kSAyopamikabhAvakA nirUpaNa karate haiM'se ki taM khaovasamie' ityAdi / zabdArtha-( se kiM taM khaovasamie ?.) he bhadanta ! vaha lAmo mika kyA hai? - have sUtrakAra kSApathamika bhAvanuM nirUpaNa kare che-- "se kiM taM khaovasamira" pratyAra zArtha-(se ki taM kha novasamie ?) 3 mApana - antipathamikanuM kavarUpa kevuM che?. a0 91 For Private and Personal Use Only
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 722 anuyogadvArasUtra kSayopazama-kSayopazamaniSpanneti dvividhH| tatra-kSayopazama:-kevalajJAnapratibandhakasya jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyamohanIyAntarAyarUpaghAtikarmacatuSTayasya kssyopshmobodhyaa| ayaM bhAvaH-vivakSitajJAnAdiguNavighAtakasya karmaNaH udayamAptasya kSaya:sarvathA'pagamaH, anudIrNasya tasyaiva karmaNa upazamaH vipAkata udyaabhaavH| tatazca kSayopalakSitaH upazama iti / nanu aupazamike bhAve udayaprAptasya karmaNaH sarvathA : uttara-khaovasamie duvihe paNNatte ) kSayopazamika do prakAra ko prajJapta huA hai| (taM jahA ) jaise-khabhovasame ya khaovasamaniSphaNNe ya) eka kSayopazamarUpa kSAyopazabhika aura dUsarA kSayopazamaniSpakSa kssaayopshmik| (se ki ta khovasame ?) he bhadanta ! vaha kSAyopazama kyA hai| - uttara-(khovasame cauNhaM ghAikammANa khaovasameNaM ) kevala jJAna ke pratibandhaka jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya mohanIya aura anta. rAya ina cAra ghAtika karmoM kA jo kSayopazama hai vaha kSAyopazama hai| isakA tAtparya yaha hai ki vivakSita jJAnAdika guNoM ko ghAta karane vAle udaya prApta karma kA kSaya-sarvathA apagama-aura anudIrNa usI karma kA upazama-vipAka kI apekSA se udayAbhAva isa prakAra kSaya se upalakSita jo upazama hai vahI kSayopazama hai| zakA-aupazamika bhAva meM udaya prApta karmakA sarvathA kSaya hai aura .. uttara-(khaovasamie duvihe paNNatte, taMjahA~) kSAyA5zabhi bhAvanA nIya prabhAva meM prA2 4 // cha-(khaovasame ya khaovasamanipphaNNe ya) (1) kSapazama rU5 lApazamika ane (2) kSapazama niSpanna kSApazamika. ....... prazna-(se kiM taM khaovasame ?) bhagavan ! te kSAyopazamanu 2135 uttara-(khaovasame cauNDaM ghAikammANaM khaovasameNaM) jJAnanA pratima. zvaka-kevaLajJAnane prakaTa thatuM kinArAM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya ane antarAya, A cAra ghAtiyA karmone je pazama rU5 bhAva che, tene kSapazama kahe che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che-vivakSita jJAnAdika guNene ghAta karanArA udaya prApta karmane kSaya (sarvathA apagama) ane anudIrNa eja karmane upazama (vipAkanI apekSAe udayAbhAva), A prakArano kSayathI upalakSita je upazama che, tenuM nAma ja kSapazama che. zaMkA-pazamika bhAvamAM udayaprApta karmane sarvathA kSaya thAya che ane For Private and Personal Use Only
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TokA sUtra 155 kSAyopazamikabhAvanirUpaNam .736 kSayaH, anudayaprAptaM tu karma na kSINaM nApi tasyodayo'tastasyopazamazca ucyate, kSAyopazamike'sminnapi bhAve udIrNasya kSayaH, anudIrNasya copazama ityunyate, itthamanayoH ko bhedaH ? iti cedAha-karmaNaH kSayopazame tu vipAkata evodayAbhAvaH, pradezastu astyevodayaH, aupazamike bhAve tu karmaNaH pradezato'pyudayo nAstItyanayormeMdo bodhyaH / kSayopazamastu jJAnAvaraNAdi karmacatuSTayasyaiva bhavati, nAnyeSAM (anudaya prApta jo karma hai usakA na kSaya hai aura na udaya hai, kintu upazama hai, isI prakAra isa kSAyopazamika bhAva meM bhI udIrNa karmakA kSaya hai aura anudIrNa karmakA upazama hai| taba aupazamika aura kSAyopazamika meM kyA bheda hai ? . uttara-kSayopayozama bhAva meM jo karma kA upazama kahA gayA hai vaha vipAka kI apekSA se hI udyAbhAva rUpa upazama kahA gayA hai, pradeza kI apekSA nahIM-pradeza kI apekSA se to vahAM karmakA udaya hai parantu aupazamika bhAva meM jo upazama kahA gayA hai vaha vipAka aura pradeza donoM kI apekSA se kahA gayA hai / arthAt aupazamika bhAva meM karma kA na vipAkodaya hai, aura na pradezodaya hai| nIrasa kiye hue karma dalikoM kA vedana pradezodaya hai aura rasa viziSTa dalikoM kA vipAka vedana vipAkodaya hai| kSayopazama jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanIya aura aMtarAya ina cAra karmoM kA hI hotA hai| niSiddha hone anudaya prApta je karma che tene kSaya paNa te tathI ane udaya paNa thatuM nathI paratu upazama ja thAya che. e ja prakAre kSApazamika bhAvamAM paNa udIrNa karmane kSaya ane anudI karmane upazama thatuM hoya che. te pachI Apazamika ane kSApazamikamAM ze bheda che ? uttara-kSaye pazama bhAvamAM karmane je upazama kahevAmAM Ave che te vipAkanI apekSAe ja uThayAbhAva (udayane abhAva) rUpa upazama batAvavAmAM Avyo che, pradezanI apekSAe batAvavAmAM AvyuM nathI. pradezanI apekSAe te tyAM karmane udaya ja che. paraMtu aupazamika bhAvamAM je upazama batAvavAmAM AvyuM che, te vipAka ane pradeza, A baMnenI apekSAe batAvavAmAM AvyA che eTale ke pazamika bhAvamAM karmane vipAkedaya hetuM nathI, paNa pradezadaya hoya che. nIramra karAyelA karmavikonuM vedanA pradezadaya rUpa che ane rasaviziSTa halikanuM vipakavedana vipAkedaya rUpa che. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, moha For Private and Personal Use Only
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . . anuyogadvArI kimI, niSiddhatvAt / sampati prathamaM bhedamupasaMharannAha sa eSa kSayopazama iti / mAtIya bhedaM pRcchati-atha ko'sau kSayopazamaniSpannaH? iti / uttarayati-kSayopazanipala anekavidhaH mjptH| anekavidhasvamevAha-tadyathA-kSAyopazamikI mAninimozikAnalandhiH kSayopazamena niSpannA kSAyopazamikI, sA kA? : ilyA aaminibodhikjnyaanlbdhiriti| AminibodhikajJAna-bhatijJAnaM tasya landhim prAdhiH iyaM hi-svAvaraNakarmakSayopazamenopasampadyate, ata eveyaM kSAyopazamikItyucyate / tabhArabhya kSAyophzamikI manaH paryavajJAnalabdhiriti yAvad vaktavyam / tatvAna se anya karmoM ko nahIM hotA hai / (se taM khosame) isa prakAra yahakSayopazama hai (se ki taM khovasamaNipphaNNe 1 ) he bhadaMta ! kSayopazama niSpanna kSAyopazamika bhAva kyA hai ? uttara-(khovasamanipphaNNe aNegavihe paNNatta) kSayopazamaM niSpUna sAyopazamika bhAva aneka prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA ) ve prakAra ye haiM (khova samiyA ArbhiNiyoMhiyaNANaladdhI jAva khovasamiyA maNaprajjavaNANaladdhI) kSayopazamikI Abhiniyodhika jJAnalanddhi-abhinibAdhaka nAma matijJAna hai| isa matijJAna kI prApti kA nAma Abhiniyodhika zAnalabdhi hai| yaha AbhiniyodhikajJAnalabdhi matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hotI hai| isaliye ise kSAyopamikI kahI hai, isI prakAra zrutajJAnalaMbdhi zrutajJAnAvaraNakarma ke kSayopazama se hotI hai| avdhimIya ane aMtarAya, A cAra prakAranAM kamene ja kSapazama thAya che, anya kamene pazama yatA nathI. (se taM khaovasame) mA prAnukSayopazamanu 135 . 3. prabha-(se ki taM khaovasamaNipphaNNe ?) 3 man! kSayopazamani0panna sApazarmika bhAvanuM svarUpa kevuM che? uttara-(khaovasamanipphaNNe aNegavihe paNNatte) kSayopazamaniSpanna jhAyo"pazabhiDa mA bhane praarn| yo che. (taMjahA) rema hai....(khaovasamiyA AbhiNiyohiyANaNaladdhI jAva khovasamiyA maNapajjavaNANaladdhI) kSAyopabhitI abhinidhika jJAnalabdhi matijJAnane Abhinidhika jJAna kahe che. A matijJAnanI prAptinuM nAma Abhinidhika jJAnalabdhi che. matijJAnAvaraNa nA pazamathI A abhinidhika jJAnalabdhinI prApti thAya che tethI tene zApathamikI kahevAmAM AvI che. e ja pramANe zrutajJAnAvaraNa kamane upazamathI zrutajJAnalazvinI, avadhijJAnAvaraNa karmanA kSe pazamathI .7- 2.. WARE For Private and Personal Use Only
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 27. anuyogacandrikA TokA sUtra 155 kSAyopazamikabhAvanirUpaNam 735 'prAtihi tattadAvaraNakarmakSayopazamajanyA bodhyaa| kevalajJAnalabdhistu tadAvaraNa karmaNaH kSaya evotpayate ato'tra noktaa| tathA-kSAyopazamikI matyajJAnalabdhi:ajJAna-kutsitaM jJAnam-ajJAnam, kutsArthe'pi nabovRttiH, kutsitaM-zIlamzIlam ityAdau tathA dRSTatvAt , matirevAjJAnaM matyajJAnaM tasya labdhiH yogyate svAvaraNakSayopazamenaiva niSpayate / kutsitasvaM cAsya mithyAdarzanodayaSitavAra pA~dhyam / evaM kSAyopazamikI zrutaMjJAnalamdhirapi bodhyaa| tathA-kSAyopazAmaka vimAnalabdhiH bhAmakAro bhedaiti pryaayaaH| bhaGgazabdastviha prakramAdavadhivAcakA jJAnAlabdhi avadhijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hotI hai, aura manAparyavajJAnalabdhi manaH paryavajJAnAvaNa karma ke kSayopazama se hote hai| isaliye ina labdhiyoM kokSAyopazamika kahA hai| kevalajJAnalabdhi ke sUtrakAra ne jo yahAM nahIM kahA hai usakA kAraNa yaha hai ki yaha balajJAnAvaraNakama ke kSaya se hotI hai| (khaovasamiyA maha aNNA laddhI, khamovasamiyA suya aNNANaladdhI, khIvasamiyA vibhaMgaNANa laddhI ) maMtiajJAnAvaraNa ke kSayopazama se mati ajJAna, zrutaajJAnI varaNa ke kSayopazama se zrumajJAna, vibhaMgajJAnAvaraNa ke kSayopazama se vibhaMgajJAna kI prApti hotI hai, isaliye inheM kSAyopazimikI matyajJAna landhi, kSAyopazamikI zrutAjJAnAlabdhi aura kSAyopazamikI vibhI jhAna labdhi kahA hai| kutsita jJAna kA nAma ajJAna hai / kutsita aura meM bhI na hotA hai| jaise kutsitazIla azIla Adi (khIvasamiya avadhijJAna lakhinI ane mana paryavajJAnAvaraNanA upazamathI manapavAna labdhinI prApti thAya che. te kAraNe te labdhione pathamika kahevAmAM AvI cheahIM sUtrakAre kevaLajJAna labdhine ulekha karyo nathI, kAraNa ke kevaLajJAnAvaraNa karmanA kSayathI ja kevaLajJAna labdhinI prApti thAya che, kSayopazamayI tanI prAti ta nathI......... (khovasamiyA mai aNNANaladdhI, kha bhovasamiyA suya aNNANaladdhI, khopasamiyA vibhaMgaNANaladdhI) mati majJAnAvaranA kSayopazamayI mati ajJAna, thataajJAnAvaraNanA kSayopazamathI thatAjJAna ane vibhaMgAnAvaraNanA kSaye pazamathI vijJAnanI prApti thAya che. tethI temane kSApazamikI majhAna raSi, lApazamikI mRtAjJAnalabdhi ane kSApazamikI vibhajJAnalabdhi kahevAmAM Avela che. kutsita jJAnanuM nAma ajJAna che. kutsitanA arthamAM paNa naba (nA2 pA) na prayo. thAya cha. 2 , itsitazIda, mazaoN its. ma . " . For Private and Personal Use Only
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . anuyAgadvArA ........ Il virUpaH kutsito bhaGgo vibhaGgaH, sa eva jJAna-vibhaGgajJAnam-jJAnatvaM cAsya arthaparijJA. nAtmakatvAd nAMvyam / mithyASTidevAderavadhijJAnaM vibhaGgajJAnamucyate / vibhnggjnyaansylbdhi-vibhnggjnyaanlbdhiH| iyamapi svAvaraNakSayopazamenaiva bhavati, ato'syA api kSAyopazamikItvaM bodhyam / evaM mithyAtvAdikarmaNaH kSayopazamasAdhyAH zeSA api samyagdarzanAdilabdhayo yathAsambhavaM bhaavniiyaaH| tathA-kSAyopazamikI vIryalabdhiHiyaM hi vIryAntarAyakarmakSayopazamAda bhvti| evaM-paNDitavIryalabdhiH, bAlavIryalabdhiH, cakkhudaMsaNaladdhI) kSAyopazamikIcakSuH darzana labdhi, (acakkhudaMsaNaladdhI, ohidaMsaNaladdhI) acakSudarzanalandhi avadhidarzanalabdhi hai| ina meM cakSurdarzanAvaraNa ke kSayopazama se cakSurdarzana labdhi, acakSurdarzanAvaraNa ke kSAyopazama se acakSurdarzanalabdhi aura avadhidarzanAvaraNa ke kSayopazama se avadhidarzanalabdhi hotI hai| (evaM sammadasaNaladdhI, micchAdasaNaladdhI sammamicchAdasaNaladdhI) isaprakAra se samyakadarzanalabdhi, mithyA. darzanalabdhi (khaovasamiyA sAmAiyacarittaladdhI, evaM cheyovaTThAvaNaladdhI, parihAravisuddhiladdhI suhumasaMparAyacarittalabdhi evaM carittAcaritsaladdhI) kSAyopazamikI sAmAyika caritralabdhi chedopasthApanAlandhi, parihAravizuddhika labdhi, sUkSma saMparAyacAritralabdhi, cAritrAcaritralabdhi (khaova samiyA dANaladdhI, evaM lAbhaladdhI, bhogaladdhI, upabhogaladdhI) kSAyopaza. mikI dAnalabdhi lAbhalabdhi, bhogalabdhi upabhogalabdhi, (khabhovasamiyA (khaovasamiyA cakkhudasaNaladdhI) kSAyo5mimI yakSaH zanaya, (avakhudasaNaladdhI, ohidasaNaladdhI) ayaza nasaDiE mane sAdhana paNa kSapazama niSpanna kSApazamika bhAvarUpa che, kAraNa ke cakSudarzanAvaraNa karmanA kSaye pazamathI cakSudarzanalabdhinI prApti thAya che, acakSurzanAvaraNa karmanA kSaye pazamathI acakSuddazanalabdhinI prApti thAya che ane avadhidarzanaprshunaa kSayopazamI paNiDI prApti thAya che. (eva' sammadaMpaNaladdhI, micchAdasaNaladdho, sammamicchAdasaNaladdhI) me pramANe sabhyanidhi, bhiyAnasadhi, sabhyabhUmithyAzanaalou, (kha ovadhamiyA sAmAiyacaritaladdhI, evaM cheyovaDhAvaNaladdhI, parihAravisuddhiladdhI) kSAyo5mitI sAmAyi nyAstriya, che4|5sthaapnaa, parikSA2vizuddhipradhi, (suhamasaMparAya caritsaladdhI, evaM carittAcarittaladdhI) sUkSma s52|5 yaritra , yAritrAyAaalou, (kha ovasamiyA dANaladdhI, evaM lAbhaladdhI, bhogaladdhI, upabhogaladdhI) sApazamikI dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhegalabdhi ane upagalabdhi, (sabhovasamiyA vIriyaladdhI) Ayo5mivAyadha, (evaM paMDiyavIriyasalI, For Private and Personal Use Only
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 155 kSAyopazamikabhAvanirUpaNam 727. bAlapaNDitavIryalabdhiriti bodhyam / ayaM bhAvaH-paNDitAH sAdhavaH, bAlAaviratAH, bAlapaNDitAH deshvirtaaH| eSAM svasvavIryAntarAyakarmakSayopazamena svasvavIryalabdhiH prAdurbhavatIti / tathA-kSAyopazamikI zrotrendriyalabdhiH yAvat sAyopazamikI sprshendriylbdhiH| atra-indriyANi labdhyupayogarUpANi bhAvendriyANi bodhyAni, teSAM labdhiHmatizratajJAnacakSuracakSudarzanAvaraNakSayopazamajanyatvAt kSAyopazamikIti bodhym| tathA-kSAyopazamika AcArAgadhara ityArabhya kSAyopazamiko vAcaka ityanto'pi zrutajJAnAvaraNakarmakSayopazamajanyo bodhyH| AcArAGgadharatvAdi paryAyA hi zrutajJAnamabhavAH, zrutajJAnaM ca tadAvaraNakarma kSayopazamena niSpadyate, ata AcArAGgadharAdayaH kSAyopazamikA bodhyA iti bhAvaH / pIriyaladdhI) kSAyopazamikI vIryalabdhi, (evaM paMDiyavIriyaladvI) paMDita vIryalabdhi (pAla vIriyaladdhI) bAlavIryalabdhi (bAlapaMDiyavIriyaladdhI) bAlapaMDita vIryalabdhi (khaovasamiyA soiMdiyaladdhI) kSAyopazamikI zrotrendriyalandhi (jAva) yAvat (khaovasamiyA phAsidiyaladdhI)kSAyopazamikI sparzana indrilabdhi (khovasamie AyAraMgadhare) kSAyopazamika AcArAMgadhArI, (evaM suyagaDaMgadhare, ThANaMgadhare, samavAyaMgadhare, vivAhapapraNattidhare, nAyAdhammakahAdhare)sUtrakRtAGgadhArI, sthAnAMgadhArI, samavAyAdhArI, vivAhaprajJaptidhArI jJAtAdharmakathAdhArI (uvAsagadasAdhare) upAsakadazAdhArI, (aMtagaDadasAdhare) antakRdazAdhArI, (aNuttarovavAiyadasAghare) anuttaropapAtika dazAdhArI, (paNhAvAgaraNadhare) praznavyAkaraNadhArI, (vivAga suyadhare) vipAka atadhArI (khovasamie dihivAyadhare) kSAyopazamika dRSTivAdadhArI (khaovasamie NavapuvvI) kSAyopazamika navabAlavIriyaladdhI, bALapaMDiyavIriyaladdhI) kSAmiDI tivIya , ia. vIrya labdhi ane bAlapaMDitavIryalabdhi. (khabhobasamiyA soiMdiyaladdhI jAva khaovasamiyA phAsiMdiyaladdhI) kSAyo5.. zamikI zrotrendriyalabdhithI laIne kSApazamikI sparzendriyalabdhiparyantanI pAMca 42nI same, (khovasamie AyAraMgadhare) kSAyo5mi mAyArAgadhArI, (evaM suyagaDaMgadhare, ThANaMgaghare, samavAyaMgadhare, vivAha paNNattidhare, nAyAdhammakahAdhare, vA. sagadasAdhare, aNuttarovavAiyadasAdhare, pAhAvAgaraNadhare, vivAgasuyadhare,) me prabhAra) kSApazamika sUtrakRtAM.dhArI, sthAnAMgadhArI, samavAyAMgadhArI, vivAhaprajJapti (0yAbhyAprazasiyArI, SIAMAdhArI, mantatAdhArI, anuttarI55ti. dhArI, prazna0yA425dhArI vizrutadhArI, (khaovasamie didvivAyadhare) For Private and Personal Use Only
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 28 anuyogadvArasUtre, makavamupasaMharaNAha-sa. eSa kSAyopazamaniSpanna iti / kSAyopazamiko bhAvaH prarUpita sUcayitumAha- sa eSa kSAyopazamika iti sU0 155 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pUrvadhArI ( khaovasamie jAva caudasa puthvI) kSAyopazamika yAvat caturdazapUrvadhArI (khaovasamie gaNI) kSAyopazamika gaNI khAoba samie vAyara) kSAyopazamikabAcaka ( se taM khaovasammaniSphaNNe ) isaprakAra ye saba kSAyopazama niSpanna haiM ( se taM khaovasamie) yaha baha kSAyopazamika hai| - bhAvArtha - isa sUtra dvArA sUtrakArane kSAyopazamika kyA hai isakA vivecana kiyA hai| unhoMne kahA hai ki eka to kSAyopazama hI kSAyopaza fue hai aura dUsarA kSayopazama niSpanna kSAyopazamika hai| inameM cAra ghAtika karmoM kA kSaya upalakSita jo upazama hai vaha kSAyopazamika hai| kSAyopazamika jJAna ke AvAraka jo karma haiM unameM sarvadhAtisparyuka (kamAMza) aura dezaghAtisparddhaka ye donoM prakAra ke sparddhaka pAye jAte haiN| isaliye unakA kSayopazama hotA hai| nava nokaSAyoM meM kevala dezaghAtisparddhaka hI pAye jAte haiM isaliye unakA kSayopazama nahIM hotA kevala jJAnAvaraNa Adi prakRtiyoM meM kevala sarvaghAtisparddhaka pAye jAte haiM kSAyopazabhiH dRSTivADadhArI, (khaovasamie NatrapuccI) kSAyopazabhiH navapUrva dhArIthI saMhane (khaovasamie jAva caudasapuvvI) kSAyopazamiTha, yo pUrvadhArI paryantanA lave!, (khaovasamie gaNI ) kSAyopazabhiH galI, (khaoyasamie vAyae) bhane kSAyopazami pAya (setaM khaovasamanippaNNe) AdhA kSArthI pazama niSyanna lAve! che. ( se taM khaovasvamie) kSAyopazabhinu ma prahAra svaIca che. 1, bhAvArtha -A sUtra dvArA sUtrakAre kSAApazamika bhAvanA svarUpanu vivecana karyu che temAM temaNe evuM pratipAdana karyuM che ke eka tA kSAApazamaja kSApazarmika che ane bIjuM kSASazamaniSpanna kSAyeApazarmika che. cAra ghAtiyA kamInA kSayathI upalakSita jA je upazama che, tenuM nAma kSAyApathamika V. sAcApazarmika jJAnanuM AvaraNa karanArA je krAM che temAM sAti pA ane dezadhAti pukArUpa ane prakAranA spaddhakAnA saddabhAva rahe che. 1 For Private and Personal Use Only
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 155 kSAyopamikabhAvanirUpaNam l isaliye unakA bhI kSayopazama nahIM hotA hai| yadyapi pratyAkhyAnAvaraNa aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya sarvaghAti hI haiM-kintu unheM apekSA kRta dezaghAti mAna liyA jAtA hai isaliye anaMtAnuSaMdhI Adi kSayopazama bana jAtA hai| aghAtiyA karmoM meM to dezaghAti aura sarva ghAti yaha vikalpa hI saMbhava nahIM, isaliye unake kSayopazama kA mahala hI nahIM utthtaa| ataH sUtrakArane yaha to kSayopazama kI sAmAna yogyatA kA vivecana kiyA hai| kSayopazama aura upazama meM kevala antara itanA hI hai ki kSayopazama meM kitaneka sarvaghAtisparddhako kara udayAbhAvI kSaya rahatA hai aura kitaneka unhIM sarvaghAtisparddhakoM kA sadavasthA rUpa upazama rahatA hai-tathA dezaghAtisparddhakoM kA udaya rahatA hai| taba ki upazama meM kisI kA bhI udaya nahIM rahatA hai| sabakA upazama hI rahatA hai apa sUtrakAra yaha kahate haiM ki kina 2 karmoM ke kSayopazama se kauna 2 se bhAva prakaTa hote haiM-matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa avadhi jJAnAvaraNa, aura manaHparyavajJAnAvaraNa ke kSayopazama se mati, zruta, tethI temane kSaye pazama thAya che. nava nekaSAmAM kevaLa dezavAti spa (karmalike)ne ja sadbhAva heya che, tethI temane kSayopazama thatuM nathI kevaLajJAnAvaraNa Adi pravRtiomAM kevaLa sarvighAti paddha kene ja sadabhAva hoya che, tethI temane kSaye pazama paNa thatuM nathI je ke pratyAkhyAtAvaraNa ane apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya sarvaghAti ja che, paraMtu temane apekSAta dezadyAti mAnI levAmAM Avela che, tethI anaMtAnubaMdhI Adine sopazama saMbhavita banI jAya che. aAtiyA karmomAM te dezavAti ane sarva dhAti rUpa vikapa ja saMbhavI zo nathI, tethI temanA kSapazamane te prazna ja u6bhavate nathI A prakAre sUtrakAre kSapazamanI sAmAnya gyatAnuM ahIM vivecana karyuM che kSapazama ane upazama vacce nIce pramANenuM aMtara samajavuM- kSapazamamAM keTalAka sarvaghAti spardhva ke udayAbhAvI kSaya rahe che ane keTalAka sarvaghAti paddhakanA sadavasthArUpa upazama rahe che tathA dezadyAti spaddhake udaya rahe che paraMtu upazamamAM temane udaya rahetuM nathI paNa upazama ja rahe che. have sUvakAra e vAta prakaTa kare che ke kayAM kayAM karmonA pazamathI kyA kayA bhAva prakaTa thAya che--matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNu, avadhijJAnAva.. 2Na ane mana 5ryavajJAnAvaraNa karmonA kSApazamathI anukrame matijJAna, zrata a0 92 For Private and Personal Use Only
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre bhaSi aura manaHparyavajJAna prakaTa hote haiN| sUtra meM labdhi zabda ka mArya prApti hai| yaha strIliGga hai isaliye "kSAyopazamikI" zabda meM zrIliMga meM vyavahRta kiyA gayA hai| apane 2 AvAraka karmoM ke kSayopa zAma se matijJAnAdikoM kI prApti hotI hai / isaliye yaha prApti kSAyo kAmikI hai| kevalajJAna ko kSayopazamika nahIM mAnA gayA hai| ghara tokSAyika hai| kyoM ki yaha kevalajJAnAvaraNa ke kSaya se hotA hai| zaMkA-yadi kevalajJAna, kevalajJAnAvaraNa karma ke kSaya se hotA haito phira use aisA kyoM kahA jAtA hai ki yaha jJAnAvaraNa karma ke kSaya se hotA hai ? uttara-AtmA kA svabhAva kevalajJAna hai| ise kevalajJAnAvaraNa bhAvRta kiye hue haiN| tathApi vaha pUrA AvRta nahIM ho pAtA, atimanya jJAna prakaTa hI banA rahatA hai| jise matijJAnAvaraNa Adi karma AvRta karate haiM, isase spaSTa hai ki kevalajJAna ko prakaTa na hone denA jJAnA karaNa ke pAMcoM medoM kA sAkSAt rokatA hai aura matijJAnAvaraNa Adi paraMparA se| isaliye jJAnAvaraNakarma ke kSaya se kevalajJAna hotaa| jJAna, avadhijJAna ane mana:paryavajJAna prakaTa thAya che. sUtramAM je "labdhi" pada vaparAyuM che tene artha "prApti" samaja "labdhi pada AliMgamAM hovAthI tenI sAthe "kSApazamikI" A padane paNa strIliMgamAM ja prayoga karavAmAM AvyuM che matijJAna AdikenI prApti tyAre ja thAya che ke jyAre te pratyeka jJAnanA AvAraka (AvaraNa karanArAM) kamane kSayapazama thAya che. tethI temanI te prAptine kSApazamikI kahI che. kevaLajJAnane kSayapazamika gaNavAmAM AvatuM nathI, tene te kSAyika ja gaNavAmAM Ave che, kAraNa ke kevaLajJAnAvaraNa karmanA kSayathI ja kevaLajJAnanI prApti thAya che. zaMkA-je kevaLajJAnAvaraNa karmanA kSayane lIdhe kevaLajJAna prApta thatuM hoya, te evuM zA mATe kahevAmAM Ave che ke jJAnAvaraNa karmane kSaya thavAthI kevaLajJAna utpanna thAya che? - uttara-AtmAne svabhAva kevaLajJAna che tenA upara kevaLajJAnAvaraNa karmanuM akAraNa hoya che chatAM paNa te pUrepUruM AvRta thaI zakatuM nathI ati manda jJAna prakaTa ja thatuM rahe che, ke jene matijJAnAvaraNa Adi karma AvRta kare che tethI e vAta spaSTa thAya che ke kevaLajJAnane prakaTa na thavA devAmAM jJAnAvaraNanA pAMce bhede kAraNabhUta bane che kevaLajJAnAvaraNa kama kevaLajJAnane rAta roke che ane matijJAnAvaraNa Adi cAra karmo tene paraMparA For Private and Personal Use Only
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 155 kSAyopazamikabhAvanirUpaNam aisA kahA jAtA hai / matiajJAnAvaraNa, zrutaajJAnAvaraNa, aura vimaMgajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se matyajJAna, zrunAjJAna, aura vibhaMgajJAna prakaTa hote haiN| yahAM ajJAna se tAtparya jJAnAbhAva se nahIM hai, kyoMki jJAnAvaraNa rUpa ajJAna audayika bhAva hai / yaha - jJAnAvaraNa karma ke udaya se hotA hai / kintu kutsita jJAna kA nA ajJAna hai| jaba matijJAna Adi mithyAdarzana ke udaya se dUSita hote taba ve kutsitajJAna kahalAte haiN| vibhaMga meM bhaMgazabda prakaraNavaza avadhi vAcaka hai| vaise to yaha prakAra bheda kA vAcaka hai| aura "vi" zabda 'virUpa- kutsita artha kA vAcaka hai / isa taraha virUpaH bhaMgaH vibhaMga: vibhaMga eva jJAnam" aisI isakI vyutpatti hai / isa vibhaMga meM jo jJAna panA hai, vaha artha parijJAnAtmaka hone se hai / midhyAdRSTi devAdikoM kA avadhijJAna vibhaMgajJAna kahalAtA hai| cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAcaraNa, aura avadhidarzanAvaraNa ke kSayopazama se cakSurdarzana acakSurdarzana aura avadhidarzana prakaTa hote haiN| isaliye kSAyopazamika samyagdarzana 3ye re che. tethI "jJAnAvarazumbhaMnA kSayathI DevalajJAna utpanna thAya che, " evu' kahevAmAM Ave che. - matiajJAnAvaraNu, zrutamajJAnAvaraNu ane kSayApazamathI anukrame matyajJAna, zrutAjJAna ane che. ahIM " ajJAna " padma dvArA jJAnAbhAva ke jJAnAbhAva 35 ajJAnatA auyika bhAvarUpa che, ane jJAnAvaraNu kranA udayathI te bhAva utpanna thAya che. parantu kutsitajJAnane ajJAna kahe che. jayAre matijJAna Adi mithyAdazananA udayathI kRSita hAya che, tyAre temane kutsita jJAnarUpa gaNavAmAM Ave che. 'vibhaga' paTTamAM je "bhagu" pA che te ahIM avadhivAcaka che. Ama te te padma prakArabhedanuM vAcaka gaNAya che. ane "vi" pada virUSakutsita anu vAcaka che. vibhagajJAnanI vyutpatti A pramANe thAya che - "virUpaH bhaMga: vibhaMgaH vibhaMga eva jJAnaM vibhaMgajJAnam " A vizvaMgamAM je jJAnapaNu che te a rijJAnAtmakatAnI apekSAe che. mithyASTi devA DhakAnA avidhajJAnane vibhagajJAna kahe che. cakSu zanAvaraNu, asUtra For Private and Personal Use Only vibhagajJAnAvaraNa kramanA vibhaMgajJAna prakaTa thAya samajavAnA nathI kAraNu nAvaraNu ane avivedanAvaraNa kamanA kSayApazamathI anukrame cakSu zama acakSu zana ane adina prakaTa thAya che. tethI temane paNa sAyeza mika kahevAmAM Avela che, mithyAtvakamanA kSayAgamathI kSayAmi sastra
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir eii anuyogadvArasUtre kI prApti mithyAtva karma ke kSayopazama se hotI hai| isI prakAra se aura bhI labdhiyoM meM yathAsaMbhava kSAyopazamikatA jAna lenI cAhiye / vIrya labdhi vIryAntarAya karma ke kSayopazama se hotI hai / isI prakAra se paMDita labdhi bAlavIrya labdhi, bAlapaMDitavIrya labdhi ko bhI jAnanA cAhiye | yaha hai ki paMDita se yahAM sAdhujana bAla se avira - tijana, aura bAlapaMDita se dezaviratajana liye gaye haiM / inako apane 2 vIryAntarAya karma ke kSayopazama se apanI 2 vIrya labdhi prakaTa hotI hai| samyagmithyAdarzanalabdhi samyaktva kA bheda hai| isaliye yaha labdhi mithyAtvakarma ke kSayopazama se hotI hai / sAmAyika cAritralabdhi, chedopasthApanalabdhi, parihAravizuddhikalabdhi, sUkSma saMparAyacAritralabdhi aura cAritrAcAritralabdhi ye saba cAritramohanIya karma ke kSayopazama se hotI hai isIliye inameM kSAyopazamikatA hai| saMyata ke karmoM ko nivAraNa karane ke liye 'jo antaraMga aura bahiraMga pravRti hotI hai vaha cAritra hai- arthAt Atmika zuddha dazA meM sthira rahane kA prayatna karanA hI cAritra hai / pariNAma zuddhi ke taratama bhAva kI apekSA aura nimitta bheda se zvazananI prApti thAya che. eja pramANe bIjI badhI sUtreAkta labdhiomAM paNa yathAsa'bhavakSAye pazcamikatA samajI levI. vIyaeNntarAya kramanA kSIpa zamathI vIyalabdhi prakaTa thAya che, eja pramANe paDitIya labdhi, khAla vIyalabdhi ane mAlapa`DitavIya labdhine paNa kSAyeApazamika ja samajavI joie. 'Ditapada ahI sAdhujananuM, khAlapada aviratayuktajananuM ane mAlapatipada dezavirata jananu vAcaka che. temane pAtapAtAnA vIryantarAya kramanA sUryapazama thavAthI paDitavIya labdhi AdinI prApti thAya che. samyagmithyAdarzana labdhi samyakatvanA eka bheda rUpa che. tethI mithyA 1 kramanA kSaye pazamathI te labdhinI prApti thAya che, sAmAyika cAritra labdhi, chedepasthApanalabdhi, parihAra vizuddhika labdhi, sUkSma saparAya labdhi ane cAritrAcAritra labdhi, A badhI labdhienI prApti cAritramehanIya krama'nA bhayeApazamane lIdhe thAya che, tethI temanAmAM kSAyeApazamikatA samajavI eIe. karmonu nivAraNa karavA mATe sayata je antarga ane ahiraMga pravRtti kare che tenu nAma cAritra che. eTale ke Atmika zuddha dazAmAM sthira rahevAnA prayatna karavA tenuM ja nAma cAritra che. pariNAma zuddhinA For Private and Personal Use Only
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 155 kSAyopazamikabhAvanirUpaNam 733 afra ke sAmAyika Adi pAMca vibhAga kiye gaye haiM / vizeSa khulAsA isa prakAra se hai - sAmAyika kA artha hai samyaktva, jJAna, saMyama aura tapa inake sAtha aikya sthApita karane kI arthAt samabhAva meM sthira rahane ke liye sampUrNa azuddha pravRttiyoM ko tyAga karane kI AtmapariNAmoM kI vRtti banAye rakhanA / isa sAmAyika cAritra kI prApti sAmAyika cAritra labdhi hai| sAmAyika cAritra meM rAgadveSa kA nirodha kara ke satha Avazyaka kartavyoM meM samatA banAye rakhanA hI hotA hai| isake niyatakAla aura aniyatakAla aise do bheda hote haiN| jinakA samaya nizcita hai aise svAdhyAya Adi niyatakAla sAmAyika hai| aura jina kA samaya niyata nahIM hai aise IrSyApatha Adi aniyatakAla sAmAyika hai| jaise ahiMsAvata sava vratoM kA mUla hai, vaise hI sAmAyika cAritra saba cAritroM kA mUla hai| maiM " sarvasAvadyayoga se jIvana paryaMta virata hU~" isa eka vrata meM samAveza ho jAne se eka sAmAyika vrata mAnA hai aura vahI eka vrata pAMca rUpa se vivakSita hone ke kAraNa chedopasthApanA cAritra kahalAtA hai / prathama dIkSA lene ke bAda viziSTa zruta kA abhyAsa taratama bhAvanI apekSAe ane nimitta bhedanI apekSAe cAritranA sAmAyika Adi pAMca vibhAga pADavAmAM AvyA che. tenuM vadhu spaSTIkaraNa A pramANe chesamyakatva, jJAna, sayama ane tapanI sAthe akaya sthApita karavAnI-eTale ke samabhAvamAM sthira rahevAne mATe samasta azuddha pravRttionA tyAga karavAnI AtmapariNAmeAnI vRtti rAkhavI tenu' nAma sAmAyika che. A sAmAyika cAritranI prAptinuM nAma sAmAyika cAritra labdhi che. sAmAyika cAritranI ArAdhanAmAM rAgadveSanA nirodha karIne saghaLAM Avazyaka kanyAmAM sadA samabhAva ja rAkhavA paDe che. tenA niyatakALa ane aniyatakALa rUpa e bheTA che jemanA samaya nizcita che evAM svAdhyAya Adine niyatakALa sAmAyika kahe che. jemanA samaya niyata nathI evA irSyApatha Adine ani mRtakALa sAmAyika kahe che. jema ahi'sAvratane saghaLAM tratAnuM mULa mAnavAmAM Ave che, eja pramANe sAmAyika cAritrane saghaLAM cAritrAnu mULa mAna. vAmAM Ave che. "hu jIJanaparyanta sava sAvadyayeAgeAthI vita thauM chu A eka vratamAM samAveza thai javAne kAraNe sAmAyika vratane eka ja vrata gaNavAmAM Avyu che. ane eja eka vrata pAMca rUpe vivakSita thavAne kAraNe chedepasthApanA cAritra kahevAya che. prathama dIkSA lIdhA bAda viziSa "" For Private and Personal Use Only
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 24 anuyogadvArasUtre kara cukane para vizeSa zuddhi ke nimitta jo jIvana paryanta punaH dIkSA lI jAtI hai evaM prathama lI huI dIkSA kA cheda karake phira naye sire se jo dIkSA kA AropaNa kiyA jAtA hai-vaha chedopasthApana cAritra hai / jisameM khAsa viziSTa prakAra ke tapaH pradhAna AcAra kA pAlana kiyA jAtA hai vaha parihAravizuddhi cAritra hai jisameM krodha Adi kaSAyoM kA to udaya nahIM hotA, sirpha lobha kA aMza ati sUkSmarUpa meM rahatA hai, vaha sUkSma saMparAya cAritra hai / yaha cAritra kevala dazave guNasthAna meM hotA hai / cAritrAcAritra kA nAma deza cAritra hai / yaha anantAnubandhI Adi aSTavidha kaSAya ke kSayopazama Adi se AvirbhUta hotA hai| tathA sarvavirani rUpa cAritra anantAnubandhI Adi 12 prakAra ke kaSAya ke kSAyopazama Adi se AvirbhUta hotA hai / dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya inakI labdhi vIryAntarAya karma ke dAnAntarAya Adi ke kSAyopazama Adi se hotI hai,, / zrotre ndriya se lekara jo sparzanendriya taka kI labdhiyAM kahI haiM / ve dravyendriya kI apekSA se nahIM kahI haiM, kintu bhAvendriya kI apekSA se kahI haiN| zrutanA abhyAsa karI lIdhA bAda vizeSazuddhine nimitte je jIvanaparyantanI punaH dIkSA levAmAM Ave che ane prathama lIdhelI dIkSAnA cheda karIne (tyAga karIne) pharI navesarathI je dIkSAnuM AropaNa karavAmAM Ave che, tenu nAma chedepasthApana cAritra che. jemAM viziSTa prakAranA tapa: pradhAna AcAranuM pAlana karavAmAM Ave che, tenu nAma parihAravizuddhi cAritra che. je cAritramAM krodhAdi kaSAyenA udaya rahetA nathI, parantu leAlanA aza ati sUkSma pramANamAM bAkI rahI jAya che evA cAritranuM nAma sUkSma sa'parAya cAritra che. dasamAM guNusthAnamAM ja A cAritranA sadbhAva rahe che. azataH cAritra athavA dezacAritrane cAritrAcAritra kahe che. anantAnuSadhI Adi ATha prakAranA kaSAyanA kSayApazama AdithI tenA AvirbhAva thAya che. sa*virati rUpa cAritra anantAnuSadhI Adi 12 prakAranA kaSAyanA kSaye pazama AdithI vibhUta (prakaTa) thAya che. antarAya ka'nA prakAra rUpa dAnAntarAya, lAmAntarAya, bhAgAntarAya, upabhAgAntarAya ane vIryAntarAya kanA yeApazamathI anukrame dAnalabdhi, lAbhalabdhi, upabhAgalabdhi ane vIrya labdhinI prApti thAya che. eja pramANe zrotrendriyathI laIne sparzendriyalabdhi pantanI pazu pAMca labdhiA kahI che. A pAMce labdhie kUTaindriyanI apekSAe kahI nathI, paNa bhAve. For Private and Personal Use Only
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 15 pAriNAmikabhAvanirUpaNam sampati pAriNAmikaM nAma nirUpayati mUlam - se kiM taM pAriNAmie ? pAriNAmie duvihe paNNatte, taM jahA - sAipariNAmie ya aNAipAriNAmie ya / se kiM taM sAipAriNAmie ? sAipAriNAmie aNegavihe paNNatte taM jahAjuNNasurA, juNNagulo juNNaghayaM juNNataMdulA ceva / abbhA ya jhAgaMNagarA ya // 1 // ukkAvAyA disAdAhA abbharukkhA bhAvendriyalabdhi upayoga ke bheda se do prakAra kI hai / inakI labdhi mati jJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, cakSurdarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, ke kSayopazama se hotI hai| tAtparya yaha hai ki matijJAnAvaraNIya karma Adi kA kSAyopazama jo eka prakAra kA Atmika pariNAma hai vaha labdhIndriya haiM / aura labdhi, nivRtti, tathA upakaraNa ina tInoM ke milane se jo rUpAdi viSayoM kA sAmmanya aura vizeSabodha hotA hai vaha upayoge ndriya hai| matijJAna tathA cakSu acakSurdarzanarUpa hai| isI prakAra AcArAGga, Adi 12 aMgoM ko dhAraNa karane rUpa tathA vAcakarUpa paryAye haiM ve saba zrutajJAna prabhava haiM / zrutajJAna, zrutajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hotA hai| isaliye ye AcArAGgaghara Adi paryAyeM kSAyopazamika haiN| isa prakAra kSAyopazama niSpanna kSAyopazamika bhAva kA svarUpa hai / / sU0155 // ndriyanI apekSAe kahI che bhAvendriyA labdhi upayAganA bhedathI e prakAranI che matijJAnAvaraNu, zrutajJAnAvaraNu, cakSukanAvaraNa ane acakSuHdeza - nAvaraNanA kSacepazamathI temanI labdhi thAya che. A kathananA bhAvAtha e che ke matijJAnAvaraNIya kama AdinA kSayApazama rUpa je eka prakAranuM Atmika pariNAma che, te lakhkhIndriya rUpa che ane labdhi, nivRtti tathA upakaraNa, - A traNe maLavAthI rUpAdi viSayAnA je sAmAnya ane vizeSa madha thAya . che te upayegendriya rUpa che upayegendriya matijJAna tathA cakSu acakSu darzana-, rUpa che eja pramANe AcArAMga Adi 12 agane dhAraNa karavA 25 tathA vAcaka rUpa je paryAya che te zrutajJAna svarUpa zrutajJAnAvaraNukanA sacApazamathI zrutajJAna prApta thAya che, tethI AcArAMgadhara Adi 12 paryAyA paNa sAcApazamika che. A prakAranuM kSApazama niSpanna kSAyaiApamika bhAvanuM svarUpa che. sU015mA For Private and Personal Use Only 735
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 736 -- anuyogadvArasUtra gajiyaM vijjU NigghAyA jUvayA jakkhAdittA dhUmiyA mahiyA rayugghAyA caMdovarAgA sUrovarAgA caMdaparivesA sUraparivesA paDicaMdA paDisUrA iMdadhaNU udagamacchA kavihasiyA amohAvAsA vAsadharA gAmA NagarA gharA patvayA pAyAlA bhavaNA nirayA rayaNappahA sakkarappahA vAluyappahA paMkappahA dhUmappahA tamappahA tamatamappahA sohamme jAva accue gevejje aNuttare IsippabhArA paramANupoggale dupaesie jAva aNaMtapaesie / se taM sAipAriNAmae / se kiM taM aNAipAriNAAmae ? aNAipAriNAmie dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsasthikAe jIvatthikAe puggalatthikAe addhAsamae loe aloe bhavasiddhiyA abhvsiddhiyaa| setNannaaipaarinnaamie|setN paarinnaamie||suu0156|| __ chAyA-atha ko'sau pAriNAmikaH? pAriNAmiko dvividhA prAptaH, tayathAsAdipAriNAmikazca anAdipAriNAmikazca / atha ko'sau sAdipAriNAmikA sAdipAriNAmika:-anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-jIrNasurA jIrNaguDaH jIrNaghRtam jIrNataNDulAzcaiva / abhrANi ca abhrakSAH saMdhyA gandharvanagarANi ca // 1 // ulkApAtAH, digadAhAH, garjitaM, vidyut , nirghAtAH, yUpakAH, yakSA dIptakAni, dhUmikA, mihikA, rajaudghAtAH, candroparAgAH, sUryoparAgAH, candrapariveSAH, sUryapariveSAH, praticandrAH, pratisUryAH, indradhanuH, udakamatsyAH , kapihasitAni, amoghA, varSANi, varSadharAH, grAmAH, nagarANi, gRhAH, parvatAH, pAtAlAH, bhavanAni, nirayA, ratnaprabhA, zarkarAmabhA, vAlukAmamA, paGkapamA, dhUmapramA, tamAmabhA, tamastaHprabhA, saudharmoM, yAvat acyutaH, aveyakaH, anuttaraH, ISatmAgbhArA, paramANu pudgalo, dvipradeziko, yAvat anantapradezikaH / saeSa sAdipAriNAmikaH / atha ko'sau anAdipAriNAmikaH ? anAdipAriNAmika:-dharmAstikAyaH adharmAstikAyA, AkAzAstikAyaH jIvAstikAyaH pudgalAstikAyaH addhAsamayaH, lokA, alokaH, bhavasiddhikAH, abhavasiddhikA:, saeSa anAdi pAriNAmikaH / saeSa pAriNAmikaH // sa . 156 // For Private and Personal Use Only
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 156 pAriNAmikabhAvanirUpaNam TIkA- 'se ki taM' ityAdi___ atha ko'sau pAriNAmikaH ? iti ziSyapraznaH / uttarayati-pAriNAmikApariNamanaM sarvathA'parityaktapUrvAvasthasya yadrUpAntareNa bhavanaM sa pariNAmaH, uktaMca "pariNAmo hyantiragamanaM na ca sarvathA vyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH, prinnaamstdvidaamissttH|| iti / sa eva tena vA nirvRttaH pariNAmikA sa sAdi pAriNAmikAnAdi pAriNAmiketi bheda dvyvishissttH| tatra sAdipAriNAmikaH anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-jIrNamurA, jIrNaguDo, aba sUtrakAra pAriNAmika bhAva kA nirUpaNa karate haiM"se ki taM pAriNAmie ?" ityAdi / zabdArtha:- (se kiM taM pArimANAmie) he bhadanta ! pAriNAmika bhASa kyA hai? uttara-(pAriNAmie, duvihe paNNatte) pAriNAmika bhAva do prakAra kA-kahA gayA hai / (taM jahA) ve prakAra ye haiM-(sAipAriNamie ya aNAra pAriNAmie ya sAdi pAriNAmika aura anAdi pAriNAmika / jisameM dravya kI pUrvaavasthA kA to sarvathA parityAga ho nahIM aura eka avasthA se dUsarI avasthAe~ hotI raheM isIkA nAma pariNamana -pariNAma hai| kahA bhI hai-"pariNAmo" ityAdi yahI bAta anyatra kahI hai, ki eka avasthA se dUsarI avasthA kA honA yahI pariNAma hai| arthAt svarUpa meM sthita rahakara utpanna tathA naSTa honA pariNAma hai,sarvathA vyavasthA have sUtrakAra pariNAmika bhAvanA svarUpanuM nirUpaNa kare che"se ki taM pAriNAmie" tyA zAya'-(se ki taM pAriNAmie ?) 3 bhagavan! pArivAmi kAnu svarUpa kevuM che? uttara-(pAriNAmie duvihe paNNatte, taMjahA) pAribhi bhAvanA nAya prabhArI ma 2 cha-(sAi pAriNAmie ya aNAi pAriNAmie ya) (1) sAla pAri mika ane (2) anAdi pariNAmika je pariNAmamAM dravyanI pUrva avasthAno sarvathA parityAga thatuM na hoya evI rIte eka avasthAmAMthI bIjI avasthAo yatI 27, sevA parimanane sAtipariNAma 4 cha 55che 4-"pariNAmo" ItyAdi eja vAta bIjI jagyAe paNa A pramANe ja kahI che-eka avasthAmAMthI bIjI avasthA rUpa pariNamana thavuM tenuM nAma pariNAma che. For Private and Personal Use Only
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre yA sarvathA vinAza pariNAma nahIM hai / pariNAma kA dUsarA nAma paryAya hai| jisa dravya kA jo svabhAva hai usI ke bhItara usakA pariNamanaparivartana hotA hai| jaise manuSya bAlaka se aura yuvA yuvA se vRddha hotA hai para vaha manuSyatva kA parityAga nahIM karatA, vaise hI pratyeka dravya apanI mayAdA ke bhItara rahatA huA hI parivartana karatA rahatA hai / bahana to sarvathA nitya hai aura na sarvathA kSaNika hii| naiyAyika Adi medavAdI darzana jo guNa aura dravya kA sarvathA-ekAnta-bheda mAnate haiM unake mantavyAnusAra dravya to sarvathA avikRta rahatA hai aura guNa usameM utpanna vinaSTa hote rahate haiM yahI vaha pariNAma hai / tathA bauddhaloga vastumAtra kokSaNasthAyI aura niranvaya vinAzI mAnate haiM, unake matAnusAra pariNAma kA artha utpanna hokara vastu kA sarvathA nAza ho jAnA aisA nikalatA hai| inhI mantavyoM kA nirAkaraNa karane ke nimitta "na ca sarvathA vyavasthAnam" na ca sarvathA vinAzaH pariNAmaH" aisA bahA hai| ataH 'arthAntaragamanapariNAma:' yahI pariNAma kA lakSaNa yukti yukta hai| aisA jo pariNAma hai vahI pAriNAmika hai athavA isa eTale ke varUpamAM sthita rahine utpanna tathA naSTa thavuM tenuM nAma pariNAma che sarvathA vyavasthAna athavA sarvathA vinAzane pariNAma kahI zakAya nahIM pariNAmanuM bIjuM nAma paryAya che. je dravyane je savabhAva che te svabhAvamAM rahIne ja tenuM pariNamana (parivartana) thAya che. jema ke manuSya bAlakamAMthI yuvAna ane yuvAnamAMthI vRddha bane che, paraMtu te manuSyatvane parityAga karatuM nathI. e ja pramANe pratyeka dravya potAnI maryAdAmAM rahIne ja pariNa mana pAmata rahe che. te sarvathA nitya paNa nathI ane sarvathA kSaNika paNa nathI. taiyAyika Adi bhedavAdI darzana je guNa ane dravyane sarvathA (ekAntata) bheda mAne che temanI mAnyatA pramANe dravya te sarvathA avikRta ja rahe che, ane temAM guNanI utpatti tathA vinAza thatuM rahe che. tenuM nAma ja pariNAma che. bauddha matavAdIo vastu mAtrane kSaNasthAyI ane niranvaya vinAzI mAne che. temanA mata pramANe pariNAmane artha A pramANe thAya che-"utpanna thaIne vastune sarvathA nAza thaI ja tenuM nAma pariNAma che" A mAnyatAonuM khaMDana karavA mATe sUtrakAre ahIM A prakAranuM kathana karyuM che" na ca sarvathA vinAzaH pariNAmaH" tathA " arthAntaragamanapariNAmaH" mA pariNAmanuM lakSaNa ja yuktiyukta lAge che. evuM ja pariNAma che, e ja pAriNamika che. athavA te pariNAmathI je niSpanna che, tenuM nAma ja pariNAmika che, For Private and Personal Use Only
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tAbaziSTAH surAdayaH zabdAvyasyaiva nUtanamurAdirUpa meM anuyogacandrikA TIkA sUtra 156 pAriNAmikabhAvanirUpaNam jIrNaghRtaM, jIrNataNDulA iti / atra jIrNavapariNAmasya sAditvAt sAdipAriNoM mikatA bodhyA surAdi-dravyANi navyajINoM bhayAvasthayorapyanugatAni / tatra navyA tAyAM nivRttAyAM jIrNatArUpeNa yaH pariNAmaH sa sukhAvabodho bhavati, ato jINeti vizeSaNaviziSTAH surAdayaH zabdA uktAH / murAdidravyANAM tu navyAvasthAyAmapi sAdi pAriNAmikatvamastyeva / kAraNadravyasyaiva nUtanamurAdirUpeNa pariNamanAta, pariNAma se jo nirvatti (niSpanna ) hai vaha pAriNAmika hai| (se ki sAipAriNAmie ? ) he bhadanta ! sAdipAriNAmika kyA hai ? . ___ utsara-(sAipAriNAmie aNegavihe paNNatte) sAdi pAriNAmika aneka prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise-(juNNasurA juNNAlo, juNNaghayaM, jugaNataMdulA ceva) jIrNasurA, jIrNagur3a, jIrNaghRta, jIrNataMdula, surA meM, gur3a meM ghRta meM, evaM taMduloM meM jo jIrNaparyAyarUpa pariNAma AyA hai vaha sAdi hai| kyoMki jIrNatA ke kAla kI pUrvakoTi jJAta ho sakatI hai| surAdi dravya navya paryAya aura jIrNa paryAya ina donoM avasthAoM meM bhI anugatarUpa se rahate haiM / jaba navya-navInatA-paryAya inase nivRta ho jAtI hai taba jIrNatA paryAya AjAtI hai yaha bAta sabhI ke liye spaSTa hai / isI kAraNa sUtrakAra ne yahAM jIrNa vizeSaNa se viziSTa ina surA Adi zabdoM ko rakhA hai| __ zaMkA-yaha bAta hama mAnate haiM ki surAdika dravyoM meM jIrNa avasthA meM sAdi pAriNAmikatA hai kyoMki inameM jINaavasthA ke samaya kI prazna-(se kiM taM sAi yAriNAmie ?) bhagavan ! sA pArivAmita svarUpa kevuM che? uttara-(sAipAriNAmie aNegavihe paNNatte) sAha pariNAma mA bhane prazna ho . (taM jahA) bha3-(juNNasurA, juNNagulo, juNNaSaya, juNNataMdulA ceva) su21, 2 , ghI, mana sa. nA surAmAM, geLamAM, ghImAM ane taMdulamAM je jINuM paryAya rUpa pariNAma AvyuM che, te sAdi pariNAmika bhAva rU5 che, kAraNa ke jIrNatAnA kALanI pUrva keTi jANI zakAya che. surAdi dravya navI paryAya ane jIrNa paryAya, e bane avasthAomAM paNa anugata rUpe rahe che jyAre navInatA paryAya A dravyomAMthI nivRtta thaI jAya che tyAre te dravyamAM jatA paryAya AvI jAya che, A vAta saune mATe spaSTa che. te kAraNe ja sUtrakAre jINuM vizeSaNa yukata suradika dravyane sAdi pariNAmika bhAvanA dRSTAnta rUpe ahIM prakaTa karela che. zaMkA-e vAta te ame mAnI laIe chIe ke surAdika dravyamAM avasthAmAM sAdi pAriNAmikatA heya che, kAraNa ke te drAmAM che, For Private and Personal Use Only
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 440 anuyogadvArasUtra anyathA kAryAnutpattiH prasajyeta / tthaa-abhraanni-meghaaH| abhravRkSAH=vRkSAkAreNa pariNatAnyabhrANyeva / sandhyA-kRSNa nIlAghAkAzapariNatimAn ahorAtrasandhipUrvakoTi jJAta ho jAtI hai| parantu inakI jo navya avasthA hai usameM sAdipAriNAmikatA kaise mAnI jA sakatI hai ? kyoMki usake samaya kI pUrvakoTi to jJAta nahIM hai ? uttara-aisI bAta nahIM hai kyoMki navya paryAya ke bhI samaya kI pUrvakoTi jJAta ho jAtI hai / vaha isa prakAra se-ki surAdirUpa jo navya paryAya hai / vaha surAdijanaka kAraNa dravyoM se hI udbhUta huI hai / ataH usameM bhI sAdi pAriNAmikatA hai| tAtparya kahane kA yaha hai, ki surAdi janaka jo dravya haiM ve ho surAdirUpa pariNAma se pariNamita ho jAte haiM ataH yaha surAdirUpa paryAya unakI sAdi paryAya haiM aura jaba yaha sAdirUpa paryAya unameM se kAlAntara meM nivRtta ho jAtI hai taba usakI nivRtti hote hI unameM jIrNatArUpa paryAya A jAtI hai / isa prakAra surAdidravyoM meM navyatA jIrNatA sAdi pariNAma hai| yadi yaha bAta na mAnI jAve ki upAdAna kAraNa dravya hI kAryarUpa se pariNamita hotA hai to phira kArya kI utpatti hI nahIM ho sakatI hai| avasthAnA samayanI pUrvakeTi jJAta thaI jAya che, paraMtu temanI je navya (navInI avasthA che, temAM sAdi pariNAmikatA kevI rIte mAnI zakAya tema che? tenA samayanI pUrvakeTi te jJAta hatI nathI? - uttara-evI vAta zakya nathI, kAraNa ke navIna paryAyanA samayanI pUrva keTi paNa jJAta thaI jAya che. te A prakAre samajavuM-surAdi dravya rUpa je nevInA paryAya che te surAdijanaka kAraNa mAMthI ja uddabhavI hoya che. tethI temAM paNa sAdi pariNAmikatAne sadUbhAva rahe che. A kathanano bhAvArtha e che ke surAdijanaka je dravyuM che te ja surAdirUpa pariNAmamAM pariNamita thaI jAya che, tethI temanI A surAdirUpa paryAya sAdi paryAya rUpa ja che, ane jayAre kAlAntare A sAdi rUpa paryAya te dravyamAMthI nivRtta thaI jAya che, tyAre tenI nivRtti thatAM ja te dravyamAM jINutA rUpa paryAya AvI jAya che, A prakAre surAdi dravyamAM navInatA (navyatA) ane jIrNatA sAdi pariNAma rUpa ja gaNI zakAya che, je e vAta mAnavAmAM na Ave ke upAjAnakAraNa dravya ja kArya rUpe pariNamita thAya che, te kAryanI utpatti ja thaI zake nahIM ___tathA-(abbhayA ya abbharukkhA, saMjhA, gaMdhavvaNagarA ya) mana (megha), For Private and Personal Use Only
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 156 pAriNAmikabhAvanirUpaNam 74 kaalH| gandharva nagarANi-uttamottama prAsAdopazobhita nagarAkRtitayA pariNatAsta. thaavidhnmHpudglaaH| ulkApAtA=AkAzapradezatastejaH punyjptnaani| digdAhAHanyatarasyAM dizi namaHmadeze jvAlAmAlAkarAlita jvlnaavbhaasnaani| tathA-garjitaM vidyut etau prsidaavev| nirghaataa=vidyutpaataaH| tathA-yUpakA:-zuklapakSIyadinatrayAvasthAyinaH saMdhyAcchedAvaraNA bAlacaneti prasiddhAH ||uktNcaavshyke ___ "saMjhAccheyAvaraNo ya jUyo sukadiNa tinni" // chAyA-saMdhyAcchedAvaraNazca yUpakA zukche dinAni trINi-iti // tathA-yakSAdIptAni-nabhasi dRzyamAnAH pizAcAkRtayo'gnayaH dhUmikA=nabhasi rUkSaH praviralo dhUma iva dRzyamAno 'dhUmikA' ityucyte| mahikA-jalakaNayutA tathA-(anbhAya anbharukkhA, saMzA gaMdhavvaNagarAya)abhra-megha abhravRkSa-vRkSAkAra meM pariNamita hue megha, saMdhyA-ahorAtrakA saMdhikAla ki jisameM AkAza kRSNa, nIlAdirUpa meM pariNata ho jAtA hai| gaMdharvanagara-uttamottama prAsAda se zobhita nagara kI AkRti jaise bane hue AkAza pudgala (ukkAvAyA) uskopAta AkAza pradeza se giratA huA tejaH puMja (disA dAhA) digdAha-kisI eka dizAkI ora AkAza meM jalatI huI agni kA AbhAsa-(dikhalAI denA) honA (gajjiyA) garjita megha kI garjanA, (vijjU ) vijalI (NigdhAyA) niryAta-vijalI kApAta (jUvayA) yUpaka-zuklapakSasaMvandhI tIna dinakA bAlacandra, (jakkhAdittA) pakSadIpta-akAza meM dikhalAI detI huI pizAcAkRti jaisI agni (dhUmiyA) dhUmikA-AkAza meM rUkSa evaM virala dikhalAI par3atI huI dhUmakI taraha eka prakAra kI dhUmasa, (mahiyA) mahikA-jalakaNa yukta dhUma jaisI bhApa avRkSa (vRkSAkAre parimita thayelA megha) saMdhyA (divasa ane rAtrine saMdhikALa ke jemAM AkAza kRSNa, nIlAdi rUpe pariNamita thaI jAya che), gaMdharvanagara (uttamottama prAsAthI zobhatA nagaranI AkRti jevAM banelAM mAzaY ), (ukAvAyA) Gerld (mA.za5mA s24te| teza:), (disAdAhA) hAla 58 hazamAM zanI maha2 prati maninA bhAmAsa ve!), (gajjiyA) meghanI nA, (vijU) qivil, (NigghAyA), niryAta (vioreI 54ii), (jUvayA) yU54 (zuTa pakSanetra hasana mAsayandra), (jamkhAdittA) yakSAhIta (zamA mAtI pati kI mana), (dhUmiyA) bhUmikA (5masa) (mahiyA) mA (arBY yuta dhumA 2 ghara dhumasa) For Private and Personal Use Only
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 746 anuyogadvArasUtre saiva / rajauddhAtAH dikSu rajasAmusthAnAni / candroparAgAH sUryoparAgAH-candrasUryANAM rAhugrahaNAni / ardhatRtIyadvIpasamudravartino'neke candrasUryAH santi, ataH 'candroparAgAH sUryoparAgA' iti padadvayaM bahutvena nirdiSTam / tathA-candrapariveSAH sUryapariveSAH-candrararyayoH paritovalayAkArapudalapariNAmAH / praticandraH pratisUrya:utpAtasUcakaM dvitIyacandrAdityadarzanam / indradhanuH nabhasi nIlapItAdivarNaviziSTaM dhanurAkAraM yad dRzyate tadindradhanurityucyate / idaM ca loke prsiddhm| udakamasyAH indradhanuH khnnddaani| kapihasitAni yadA kadAcinnamasi jAyamAnA anyuprazabdAH zrUyante, ta eva kpihsitaanyucynte| amoghAH sUryasya udayAstasamaye tatkiraNaiH samutpadyamAnA rekhAvizeSAH / varSANi bhrtaadiini| varSadharAH= kuharA-(rayugdhAyA) raja udghAta-dizAoM meM dhUli kA ur3anA, (caMdo. carAga-candroparAga-caMdragrahaNa (sUrovarAgA) sUryagrahaNa (caMdaparivesA, sara. parivesA) candra pariveSa-candramA kI cAroM ora golAkAra meM pariNata hue pudgala paramANuoM kA cakravAla (gola maMDala) sUrya kI cAroM ora gola cUr3I ke jaise AkAra meM pariNata hue pudgala paramANuoM kA cakra. vAla (paDicaMdA) praticaMdra (paDisUrA) pratisUrya-utpAta sUcaka vittIya caMdra kI ora sUryakA dikhalAI par3anA (iMdhaNU) indradhanuSa-AkAza meM nIlapIta Adi varNa viziSTa jo dhanuSa ke AkAra dikhalAI detA hai vaha ki jise bhASA meM "madAna" kahate haiM (udagamacchA) udaka matsya indra dhanuSa ke khaMDa (kavihasiyA) kapihasita-yadA kadAcit-jaba kabhI AkAza meM sunAI par3anevAle atyugrazanda (amohA) amodha sUrya ke udaya aura asta ke samaya meM usakI kiraNoMdvArA utpanna rekhA vizeSa-(vAsA) bharata (tyugghAyA) nedhAta (BALomA dhUNa 9vI ) (caMdovarAga) yndro52|| (yandra. As), (sUrovarAga) sU575, (caMdaparivesA, sUraparivesA) yandra5235 (yandrane pharate goLAkAramAM pariNata thayelA pulaparamANuonuM goLAkAranuM maMDaLa), sUrya pariveSa (sUryanI AsapAsa cAre dizAmAM goLa cUlIne AkAre pariNata thaye pusa52bhAzu mAnu ga rnu bha3 (paDicaMda) pratiyandra (pAta sUya bhI yandranu pApu), (paDisUrA) pratisUrya (apAta sUya bhI sUnuH humAyu), (iMdadhaNU) meghadhanuSa (mazamA yAmAsAmA re sA mahI hemAya cha ta), (udgamacchA) ma5 (avadhanuSyAnA ma), (kavihasiyA) pikasita (mAzabhAMthI yAre sabhaNa. mati3 131), (amohA) amegha (sUryodaya ane sUryAsata vakhate sUryanA kiraNe dvArA utpanna thatI For Private and Personal Use Only
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 156 pAriNAmikabhAvanirUpaNam 643 himavadAdayaH parvatAH / grAmAdayaH prasiddhAH / pAtAlAH = pAtAlakakazAH / zeSA bhavanAdyanantapradezikAntAH prasiddhA eva / nanu varSadharAdayaH zAzvatAH, na te kadAcidapi svakIyaM bhAvaM muJcanti tatkathaM punareSAM sAdipAriNAmikatvamuktam ? iti - vedAha - varSabharAdInAM zAzvatatvaM tadAkAramAtreNaivAvatiSThamAnatvAd bodhyam / pudgalAAdi kSetra (vAsarA) himavat Adi parvata (gAmA, nagarA, gharA, pacvayA, pAyAlA) grAma, nagara, ghara, parvata, pAtAlakalaza (bhavaNA) bhavana (nirA) naraka, (rayaNappahA) ratnaprabhA (sakarappahA) zarkarAprabhA (bAluyapahA) bAlu kA prabhA (paMpahA) paMka prabhA (dhUma pahA) dhUmaprabhA (tamapahA) tamaH prabhA (tama tamapahA) tamastamaH prabhA (sohamme ) saudharma (jAva accue) yAvat acyuta (gevejje aNusare) graiveyaka, anusara, (isippanbhArA ) ISatprAbhArA (paramANupoggale) paramANupudgala (dupae sie) dvipradezika (jAva anaMta parasie) yAvat anaMtapradezika (se taM sAipAriNAmie) isa prakAra vaha yaha sAdi pAriNAmika hai / zaMkA- varSadharAdika to zAzvata haiN| kyoMki ye kabhI bhI apane astitva kA parityAga nahIM karate haiN| phira inheM sAdi pariNAmavAlA kaise sUtrakArane kahA hai ? uttara- varSadharAdikoM meM jo zAzvatapanA kahA hai vaha " ve apane AkAra mAtra se hI sadA avasthita rahate haiM "isI khyAla se kahA gayA reNAvizeSa), (vAsA) bharata Ahi kSetra ( vAsadharA) himavAn yAhi parvata, (gAmA, jagarA, gharA, pavvayA pAyAlA ) grAbha, nagara, ghara, parvata, pAtAlaza, (bhavaNA) bhavana, (nirayA) na24, ( rayaNappabhA) ratnaprabhA (sakarappamA) zarAyalA, (bAluyappabhA) vAluAyalA, (paMkappA ) pazualA, (dhUmappahA ) dhUmaalA, (tamappA ) tabhaH prabhA ( tamatamappA ) tabhastabhaH prabhA (sohamme jAba accue) saudhabhaMthI sahane abhyuta paryantanA udyatheo, (gevejje aNuttare ) graiveya, anuttara (quial, (gfacqsizi) Saczoquial, (qrary qime) uzuy yka (Telie jAva anaMta pavie) dvipradezithI saGgha ne anatapradezi paryantanA sudhA, (setaM sAi pAriNAmie) mA adhAMne sAhiyAriyAmiGa bhAva 35 samabhavA zakA-vadhara Adi pavatA tA zAzvata che, kAraNa ke teo kadI paNu pAtapAtAnA astitvanA parityAga karatA nathI chatAM sUtrakAre temane sAkri pAriNAmika zA kAraNe kahyA che ? uttara-vaSadhara AphrikAmAM je zAzvatatA prakaTa karavAmAM AvI che tenu kAraNa e che ke teo temanA AphAra mAtranI apekSAe ja sadA avasthita For Private and Personal Use Only
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra stu asaMkhyeyakAlAvai pariNamanta eva / sAmprati keSu varSadharAdiSu ye pudgalAH santi te cotkRSTato'saMkhyeyakAlArdhvamapagamiSyantyeva (1) uktaMcAtraviSaye'. traivamUtre-"NegamavavahArANaM ANupubbIdavAI kAlao kiyacciraM hoi ? egaM davyaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM" iti / sU0 6 pR. 113 mudrita pRSTha 57 mU0 85 tatsthAne apare'pare pudgalAH saMgatAH santastadbhAvena pariNamiSyanti, ataH pudgalaparivRttimAdAya varSadharAdInAM sAdi pAriNAmikatvaM na virudhyate iti nAsti dossH| etadupasaMharanAisa eSa sAdipAriNAmika iti / dvitIya bhedaviSaye ziSyaH pRcchati-atha ko'sau anAdipAriNAmikA ? iti / uttryti-anaadipaarinnaamikH-dhrmaastikaayaayhai| isakA tAtparya yaha thoDe hI ho sakatA hai ki unameM pariNamana nahIM hotA hai / varSadharAdika paugalika haiM / pudgala asaMkhyAtakAla ke bAda pari mana karate haiM / isa samaya ke varSadharAdiko meM jo pudgala haiM ve vahAM jyAdA se jyAdA asaMkhyAta kAla taka raheMge-bAda meM vahAM se cyuta ho jaavege| yaha bAta isI sUtra ke 85 ve sUtra meM pahile spaSTa hI kI jA cukI hai ki naigamavyavahAranayasaMmata AnupUrvIdravya kAlakI apekSA AnupUrvI rUpa meM jaghanya se eka dravyako Azrita karake eka samaya taka aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla taka rahate haiN| cyuta hue una pudgaloM ke sthAna meM aura dUsare dUsare pudagala saMgata hokara usa rUpa se pariNama jaayeNge| isaliye pudgala kI isa parivRtti-pariNamana ko lekara ke gharSadharAdikoM meM sAdi pAriNAmikatA kA kathana virUddha nahIM par3atA hai| (se ki taM aNAipAriNAmie) he bhadanta ! vaha anAdi pAriNAmika kyA hai ? vaha che. teno artha e thatuM nathI ke temanAmAM pariNamana ja thatuM nathI temanAmAM pariNamana te jarUra thatuM ja rahe che varSadharAdika paulika che pudgale te asaMkhyAta kALa bAda pariNamana kare ja che. hAlanA varSadhara AdikamAM je pale hAlamAM che. teo tyAM vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta kALa sudhI che. tyAra bAda teo tyAMthI AvIne jaze AgaLa 85mAM sUtramAM A vAta spaSTa karavAmAM AvI che te sUtramAM evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke naigamavyavahAra nayasaMmata AnupUvI dravya kALanI apekSAe eka dravyanI raSTie vicAra karavAmAM Ave te ochAmAM ochA eka samaya sudhI ane vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta kALa sudhI AnupUvI dravya rUpe rahe che. cavelA thayelA te pudgalene sthAne anya puddha saMgata thaIne te rUpe pariNamI jaze tethI palenI A parivRtti (pariNamana)ne kAraNe varSadharAdikamAM paNa sAdi pariNAmikatAnuM kathana virUddha paDatuM nathI. For Private and Personal Use Only
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 157 sAnnipAtikabhAvanirUpaNam 75 bhavasiddhikAnto bodhyH| dharmAstikAyAdayo'nAdikAlAdeca tattadrUpatayA pariNatAH santi, ata eSAmanAdipAriNAmikatvam / etadupasaMharannAha sa eSo'nAdipAri NAmika iti| pAriNAmiko bhAvaH prarUpita iti sUcayitumAha-sa eSa pAriNAmika iti ||suu0 156 // atha sAnnipAtikaM nAma prarUpayati mUlam-se kiM taM saNNivAie? saNNivAie eesi va udaiya uvasamiya-khaiya-khaova samiyapAriNAmiyANaM bhAvANaM dugasaMjoeNaM tiyasaMjoeNaM caukasaMyoeNaM paMcagasaMjoeNaM je uttara-(aNAipAriNAmie dhammasthikAe, adhammasthikAe, AgAsasthikAe, jIvasthikAe, puggalasthikAe, addhAsamae, loe, aloe, bhana. siddhiyA abhavasiddhiyA) anAdi pAriNomika dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAsamaya, loka, aloka bhavasiddhika abhavasiddhika hai / (se taM aNAipAriNAmie) yaha anAdi pAriNAmika hai / tAtparya isakA yaha hai ki dharmAstikAyAdika anAdi kAla se hI usa 2 rUpa se pariNata haiM / isaliye inameM anAdi pAriNAmikatA hai| (se taM pAriNAmie) isaprakAra pAriNAmika bhAva kA nirUpaNa hai // sU0 156 // prazna-(se ki ta agAi pAriNAmie?) 3 ! mana pAribhi bhAvanuM svarUpa kevuM che? uttara-(aNAi pAriNAmie dhammatthikAe, adhammatthikAe, bAgosasthikAe, jIvasthikAe, puggalathikAe, addhAsamae, loe, aloe, bhavasiddhiyA, abhavasiddhiyA) dharmAstiya, apamAstiya, bhAtiya, patiya, puratA. stiya, maddhAsamaya (14), 4, Rals, mapasiddhiare ARTAlt A bhAve anAdi pariNAmika che dhamastikAya Adi anAdi kALathI ja dharmAstikAya Adi rUpe pariNata hovAne kAraNe temane anAdi pariNAmika lAva dyA cha. (se taaNAi pAriNAmie) 0 Rnu manAhi pAribhiH bhAnu 2135. che. (se ta pAriNAmie) sA pariNAma bhane manAyA. thAmika bhAvanuM nirUpaNa samApta thavAthI pariNAmika bhAvanuM kathana ahIM pUruM thAya che. sU015dA bha0 94 For Private and Personal Use Only
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvAramane niSphajai savve se sannivAie nAme / tattha NaM dasa duyasaMjogA, dasatiyasaMjogA,paMca caukasaMjogA, egepNcgsNjoge|suu.157|| chAyA-atha ko'sau sAnnipAtikaH? sAnnipAtikaH-eteSAmeva audayiko. pazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikAnAM bhAvAnAM dvikasaMyogena trikasaMyogena basuSkasaMyogena paJcakasaMyogena yo niSpadyate sarvaHsa sAnnipAtako naam| tatra khalu daza vikasaMyogAH, daza trikasaMyogAH, paJcacatuSkasaMyogAH, ekaH pnycksNyogH||suu.157|| . TIkA-se ki taM' ityAdi atha ko'sau sAnnipAtikaH ? iti shissypshnH| uttarayati-sAbhipAtikaHsannipatanam audayikAdibhAvAnAM dvayAdisaMyogena saMyojana sannipAtaH, sa eva tena nitto vA sAnnipAtikaH / amumevArthamAha-sUtrakAra:-'eesi ceva' ityA. dinA / eteSAmeva audayikAdInAM pazcAnAM bhAvAnAM vikatrikacatuSkapazcakasaMyogena yo yo bhAvaH sampadyate sa sarvopi bhAvaH sAnnipAtiko bodhyH| sa sAbhipAtikabhAva eva saannipaatiknaametyucyte| tatra hi daza dvikasaMyogA bhavanti, daza trikasaMyogAH, pazca catuSkasaMyogAH, ekaH pazcakasaMyoga iti ||suu0157|| - aba sUtrakAra sAnipAtika bhAvakI prarUpaNA karate haiM"se ki taM saNNivAie" ityaadi| zabdArtha-(se kiM taM saNNivAie ?) he bhadanta ! vaha sAnipAtika bhAva kyA hai ? (saNNivAie eesiMceva udaie uvasamiya-khaiyasaovasamiya pAriNAmiyANaM bhAvANaM dugasaMjoeNaM tiya saMjoeNaM cau. pakasaMjoeNaM paMcakasaMjoeNaM je niSphajjai) uttara-ina audayika Adi pAMca bhAvoM ke do ke, tIna ke cAra ke aura pAMca ke saMyoga se jo jo bhAva niSpanna hote haiM ve saba bhI bhAva sAnipAtika bhAva hai| isa sAnnipAtika bhovoM meM daza bhAva hikasayogaja, have sUtrakAra sAnnipAtika bhAvanI prarUpaNa kare che- " se kitasaNNivAie" tyAha. zahAtha-(se ki ta saNNivAie?) bhagavan ! pU nta sannipAtita Ava 2135 4. che . uttara-(saNNivAie eesi ceva udaie uvasamiya-khaiya-khaovasamiyahAriNAmiyANaM bhAvANaM dugasaMjoeNaM, tiyasaMjoeNaM, caukkasaMjoeNaM, paMcakasaMjopaNa je niSphajjai) mohayi, bhopazamiza, kSAyi, kSAyo5mi, mane pAri vAmika, A pAMca bhAnA brikasaMga, trikasoga catuSkasaMyoga ane pAcaka saMyogathI je bhAve niSpanna thAya che te badhA bhAvene sAnnipAtika bhAre kahe che A rIte brikasaMga janya 10 bhAve, vikasAga janya 10 For Private and Personal Use Only
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogavandrikA TIkA sUtra 158 dvikAdisaMyoganirUpaNam - dvikAdi paJcakAntAH saMyogA sasaMkhyakA uktaaH| tatra dvikAdisaMyogA hai| iti tAn pradarzayitumAha- mUlam-ettha NaM je te dasa dugasaMyogA te gaM ime-asthi NAme udaiyauvasamiyaniSphaNNe? atthi NAme udaiyakhAiganiSphaNNe2, asthi NAme udaiyakhaovasamiyaniSphaNNe3, asthi NAme udaiyapAriNAmiyaniSphaNNe4, asthi NAme uvasamiyakhaiyanipphaNNe5, asthi NAme usamiya khaovasamiyaniSpha paNe6, asthi NAme uvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe7, asthi NAme khaiyakhaovasamiyaniSphapaNeda, asthi NAme khaDyapAri NAmiyaniSphaNNe9, asthi gAme khovsmiypaarinnaamiyniphnnnne10| kayare se NAme udaiya upasamiyaniSphaNNe? udaiyU uvasamiyaniSphaNNe -udaietti maNusse uvasaMtA ksaayaa| esaNaM se NAme udaiya uvsmiynissphnnnne||1|| kayare se NAme udaiyakhAiyaniSphapaNe ? udaiyakhAiyaniSphaNNe-u sse khaiyaM smmttN| esa NaM se NAme udiykhiynnipphnnnne||2|| kayare se NAme udaiyakha ovasamiyaniSphaNNe? udaiyakhaokA samiyaniSphaNe-udaietti maNusse khaovasamiyAiM iNdiyaaii| esaNaM se NAme udiykhovsmiynipphpnne||3|| kayare se dazabhAva trikasaMyogaja, pAMcabhAva catuSka saMyoga, aura eka bhAva paMcA saMyogaja banate haiN| isa prakAra ye 26 sAnnipAtika bhAva haiN|||suu0157|| DAIN bhAve, catuSkasa janya pAMca bhAve ane paMcakarsaga janya eka bhAva niSpana thAya che. A prakAre kula 26 sAnipAtika bhAva thAya che. pAsa 15NA For Private and Personal Use Only
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . . anuyogadvArasUtra NAma udaiyapAriNAmiyaniSphaNNe? udaiyapAriNAmiyaniSphaNNeudaietti maNusse pAriNAmie jiive| esa NaM se NAme udaiyapAriNAmiyanipphaNNe // 4 // kayare se gAme uvasamiyakhaiyaniSphaNNe? uvasamiyakhaiyaniSphaNNe-uvasaMtA kasAyA-khaiyaM sammattaM / esa NaM se NAme uvsmiykhiynipphnnnne||5|| kayare se NAme upasamiyakhaovasamiyaniSphaNNe ? upasamiyakhaovasamiyaniniSphaNNe-uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAiM iMdiyAI esa NaM se NAme upsmiykhovsmiynissphnnnn||6|| kayare se gAme uvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe ? upasamiyapAriNAmiyaniSpha Ne-uvasaMtA kasAyA pAriNAmie jIve / esa NaM se NAme uvsmiypaarinnaamiynissphnnnne||7|| kayare se NAme khaiyakhaovasamiyaniSphaNNe ? khaiyakhaovasamiyaniSphaNNe-khaiyaM sammataM khaMovasamiyAiM iNdiyaaii| esa NaM se NAme khiykhovsaamiynissphnnnne||8|| kayare se NAme khaiyapAriNAmiyaniSphaNe ? khaiyapAriNAmiyaniSphaNNe-khaiyaM sammattaM pariNAmie jIve / esa NaM senAme khiypaarinnaamiynissphnnnn||9|| kayare se NAme khaovasamiyapAriNAmiyaniphaNNe? khaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNekhovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jiive| esa NaM NAme khovsmiypaarinnaamiynipphnnnne||10||||suu0158|| ..chAyA-atra khalu ye te daza dvikasaMyogAste khalu ime-asti nAma audayikopazamikaniSpannam // 1 // asti mAma audayikakSAyikaniSpannam // 2 // asti nAma audayikakSAyopazaskiniSpannam // 3 // asti nAma audayikapAriNAmika . For Private and Personal Use Only
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 158 dvikAdisaMyoganirUpaNam nisspnnm||4|| asti nAma aupshmikkssaayiknisspnnm||5|| asti nAma aupshmikkssaayopshmiknisspnnm||6|| asti nAma aupshmikpaarinnaamiknisspnnm||7|| asti nAma kSAyika kssaayopshmiknisspnnm||8| asti nAma kssaayikpaarinnaamiknisspbhm||9| asti nAma kssaayopshmikpaarinnaamiknisspnnm||10|| katarattannAma audayikau pazamikaniSpannam ? audayikamiti mAnuSyam , upazAntAH kssaayaaH| ekhat khalu tannAma audayikaupazamikaniSpannam // 1 // katarattannAma audAyikakSAyikaniSpannam ? audayikakSAyikaniSpannam audayikamitimAnuSyaM, kSAyikaM samyaktvam / etat khalu tannAma audyikkssaayiknisspnnm||2|| katarattannAma audayika zAyaupazamikaniSpannam ? audayikakSAyopazamikaniSpannam-audayinamiti mAnuSyaM kSAyopazamikAni indriyANi / etat khalu tannAma audayikakSAyopazamika nisspnnm||3|| kattannAmaaudayikapariNAmikaniSpannam ? audayikapAriNAmika niSpanmam audayikamiti manuSyam pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma audyikpaarinnaamiknisspnnm||4| katarat tannAma aupazamikakSAyikaniSpannam ? aupazamikakSAyikaniSpannam-upazAntAH kaSAyAH kSAyikaM smyktvm| etat khala tannAma aupshmikkssaayiknisspnnm||5|| katarat tannAma aupazamikakSAyopasamikaniSpannam ? aupazamikakSAyopazamikaniSpannam-upazAntAH kaSAyAH kSAyo. pazamikAni indriyANi / etat khalu tannAma aupshmikkssaayopshmiknisspnnm|||6|| katarat tannAma aupazamikapAriNAmikaniSpannam ? aupazamikapAriNAmikaniSpanam-upazAntAH kaSAyAH, pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma aupshmikpaarinnaamiknisspnnm||7|| katarat tannAma kSAyika kSAyopazamikaniSpannam ? sAyikakSAyopazamikaniSpannam-kSAyikaM samyaktvaM kSAyopazamikAni indriyANi / etat khalu tannAma kssaayikkssaayopshmiknisspnnm||8|| kavarat tannAma kSAyikapAriNAmikaniSpannam ? kSAyikapAriNAmikaniSpannam-kSAyikaM samyaktvaM pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma kssaayikaarinnaamiknisspnnm||9|| katarata tannAma kSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam ? kSAyopazamikapAriNAmikaniSpannamkSAyopazamikAni indriyANi, pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma kSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam ||10||muu0158|| TIkA-'ettha NaM' ityAdiatra-sAnnipAtike bhAve daza dikasaMyogA uktAH, te daza dviksNyogaa| do do bhAvoM ke saMyoga se jo 10 bhAva niSpanna hote haiN| sUtraH kAra unheM kahate haiM-"ettha NaM je te" ityAdi babe bhAnA sAgathI je 10 bhAve niSpanna thAya che, temane sU Ta parecha-"etthaNaM je te" tyAhi For Private and Personal Use Only
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 750 anuyogadvArasUtre 3. bhaGgA- 'asti nAma audayikaupazamika niSpannam' ityArabhya 'asti nAma 'asti nAma kSAyopazamikapariNAmika niSpannam ityantA bodhyAH / eSu audayikena saha aupazamikAdi bhAvacatuSTayasaMyogAt catvAro bhaGgAH, aupazamikena saha kSAyikAdibhAvatrayasya saMyogAt trayo bhaGgAH, kSAyikeNa saha kSAyopazamikAdi bhAvadvayasaMyogAt dvau bhaGgau, tathA - kSAyopazamikena saha zabdArtha - ( ettha NaM je te dasa dugasaMyogA, te NaM ime) yahAM jo do do bhAvoM ke saMyoga se bhAva niSpanna hote haiM ve isa prakAra se hai(asthAme upavasamiyaniSkaNNai ? ) pahilA audayika aura aupazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva eka, (asthiNAme udayakhAiga niSphaoNe 2) dUsarA audadhika aura kSAyika ke saMyoga se niSpanna, bhAva ( asthiNAme udazyakhaovasamaniSkaNNe) tIsarA - auddhika aura kSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva (asthiNAme udazyapAriNAmiyaniSkaNNe) caudhA audayika aura pAri NAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva (asthi NAme uvasamiyavaiya niSka0) pAMcavA - aupazamika aura kSAyika ke saMyoga se nidhana bhAva (athaNAme usamaya khaovasamiyaniSkaNNe) chaThA - aupazamika aura kSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva (asthiNA me uvasamiyapAriNAmiyaniSoNe) sAtavAM-aupazamika aura pAriNAmika ke saMyoga se niSpannabhAva (asthiNAme khahaya, khaovasamiyaniSkaNe) AThavAM- kSAyika aura kSAyopazamika ke saMbandha se niSpannabhAva (asthiNAme khaiya pAri zabdArtha - ( ettha NaM je te dasa dugasaMyogA, teNaM ime ) majje bhAvanA sathA. gayI ne isa bhAvo niSpanna thAya che te nIce prabhA che - ( asthiNA me udahaba samaya niNNe) (1) mohayi bhane bhaupazabhinA saMyogayI niSyanna lAva . ( asthiNAme udayakhAiyanipphaNNe 2) (2) mohayi bhane kSAyinA sayogathI niSpanna thayelo bhAva (athiNAme udaya khaovasamaniSkaNNe3) (3) maui ane kSAyopazabhimnA sayogI niSpanna thayeo bhAva (atthiNA me udaiya pAriNAmiva niSkaNNe) (4) mohayika samane pArizrAbhinA saMyeogayI niSyanna bhAva (atthi me uvakhamiyakhaiyanipphaNNe ) (5) sopazami bhane kSAyinA 'sayogayI niSpanna bhAva (asthiNa me uvasamiyakhaovasa miyaniHkaNNe) (9) zrIyazabhiGa bhane kSAyopazamiThanA sayogayI niSyanna thayeo bhava (asthiNA me mipAriNAminiphaNNe) (7) bhopazami bhane pArizAbhinA sAthIgayIM niSyanna lAva (asthiNA me khaiyakhaovasa miyaniSphaNNe ) (8) sAyika For Private and Personal Use Only
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 158 dvikAdisaMyoganirUpaNam . . 751 pAriNAmikamAvasya saMyogAdeko bhnggH| iti daza bhaGgA bodhyaa| itthaM sAmAnyato daza bhaGgAn jJAtvA vizeSatastAna jijJAsitukAmaH ziSyaH pRcchati-kataratU tannAma audayikaupazamikaniSpa nam-audayikopazamikabhAvena yanniSpadyate tannAma kim ? iti / uttarayati-audayikopazamikaniSpannamevaM vijJeyam-audayikamitimAnuSyam, jAmiyaniSphaNe) 9vAM-kSAika aura pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva (asthiNAme khaovasamiyapAriNAminiSphaNNe) 10 vAM-kSAyo. pazamika aura pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna huA bhAva / isa prakAra ye audAyika ke sAtha aupazamika Adi cAra bhAvoM ke saMyoga se 4 bhaMga, aupazamika ke sAtha kSAyika Adi tIna bhaMgo ke saMyoga se tInabhaMga, kSAyika ke mAtha kSAyopazamika Adi do bhAvoM ke saMyoga se do bhaMga tathA kSAyopamika ke sAtha pAriNAbhika bhAva ke saMyoga se eka bhaMga ye daza bhaMga ho jAte haiN| isa prakAra sAmAnya se daza bhaMgoM ko jAnakara vizeSarUpa se ziSya pUchatA hai| ki (kayare se NAme udaya uvasamiya niSphaNNe ? he bhadanta ! audayika evaM aupazamika bhAva ke saMyoga se jo sAbhipAtika bhAvarUpa bhaMga niSpanna hotA hai vaha kaisA hai? * uttara-(udAyauvasamiyaniSphaNNe) audayika evaM aupazamika bhane kSayA5zabhiDanA ayogI ni0panna mA (asthiNa me khaiya pAriNa miyaniSphaNNe) (6) kSAyi ane pArivAminA saMyogathI nirUpannA (asthiNAme khaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) (10) kSAyA5zabhi ana pArivAminA saMgathI niSpanna bhAva A prakAre audayikanI sAthe parAmika Adi cAranA sagathI 4 bhaMga, aupazamika bhAvanI sAthe kSAyika Adi traNa bhAvanA saMgathI 3 bhaMga, kSAvikabhAvanI sAthe kSApazamika Adi be bhAvanA saMgathI 2 bhaMga tathA kSApazamikanI sAthe pAriNamika bhAvanA sAgathI eka bhaMga bane che. A rIte kisaMgI kula 10 bhaMga bane che. A prakAre A aMgenuM sAmAnya kathana karIne have sUtrakAra dareka bhaMganA svarUpanuM vivecana kare che- prazna-(kayare se NAme udaiyaupasamiyaniSphaNNe?) 8 mAn! mauyi ane aupazamika bhAvanA sAgathI je sAnnipAtika bhAva rUpa bhaMga niSpanna thAya che, tenuM svarUpa kevuM hoya che? / For Private and Personal Use Only
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 752 anuyogadArasUtre upazAntAH kaSAyAH, iti / ayaM bhAva-audayike bhAve manuSyatvaM manuSyagatirutpadyate / upalakSaNamidam-tiryagAdigatijAtizarIranAmAdikarmaNAmapi, teSAmapyatra saMbhavAt / aupazamike bhAve tu kaSAyA upazAntA bhavanti / idamapyudAharaNa. mAtram-darzanamohanIyanokaSAyamohanIyAvapi aupazamike bhAve samutpadyate / etadupasaMharannAha-'esa gaM' ityAdi / etat anantarokta', 'khalu' iti vAkyAlaGkAre, tat-prasiddham audayikaupazamikaniSpannaM nAma bodhyamiti prathamadvikayoge yadidamuktaM tad vivakSAmAtram / na punarIdRzo bhaGgaH kacijIve saMbhavati tathAhi yasya bhAva ke saMyoga se jo sAnnipAtika bhAvarUpa bhaMga utpanna hotA hai yaha aisA hai-(udAettimaNusse uvasaMtA kasAyA) audapikabhAva meM manupyatvamanuSyagati-upazAMta kaSAya yahAM "maNusse" yaha pada upalakSaNa hai, isase tiryagAdi cAroM gatiyAM, jAti aura zarIranAmAdikarmoM kA bhI grahaNa huA hai| kyoMki yahAM para unakA bhI sadbhAva pAyA jAtA hai| aupazamikabhAva meM kaSAya upazAnta hotI hai / so yaha bhI-udA. haraNa mAtra hai / kyoMki aupazamika bhAva meM darzanamohanIya aura no kaSAyamohanIya ina donoM kA bhI upazama rahatA hai| (esa NaM se NAme udahayauvasamipaniSphaNNe) isa prakAra yaha audadhikopazamikanAma kA prathama sAnnipAtikabhAvarUpa bhA hai| isa prathama bhaMgarUpa sonnipAtika bhAva meM manuSyagati upazAMta kaSAya aisA jo kahA hai vaha kevala vivakSAmAtra hai| kyoMki aisA sAnnipAtika bhAva kisI bhI jIva meM uttara-(udaiyauvasamiyaniSphaNe) mauyi bhane zrIpazabhiH bhAvanA saMgathI je sAnnipAtika bhAvarUpa bhaMga utpanna thAya che te A prakArano cha-(udaietti maNusse uvasaMtA kasAyA) mauyi lAmA mnussyaav-mnussygati ane parAmikabhAvamAM upazAnta kaSAyane gaNAvI zakAya. ahI "manuSyagati" A pada udAharaNa rUpe vaparAyeluM hovAthI tenA dvArA tiryaMca Adi cAre gatie, jAti ane zarIranAmAdi karmone paNa grahaNa karavAmAM Avela che. kAraNa ke ahIM temane paNa sadUbhAva rahe che aupazamika bhAvamAM kaSAya upazAnta hoya che A vAta paNa udAharaNa rUpe ja ApavAmAM AvI che, kAraNa ke aupazamika bhAvamAM darzana mehanIya ane kaSAyamahanIya, mA mata 42 // bhanI 55 65zama 27 cha. (esaNaM se NAme udaya asamiyaniSphaNNe) mA 42 soyiau5zabhi naamne| prathama sAni. pAtika bhAva rU5 bhaMga che. A prathama bhaMgamAM "manuSyagati ane upazAnta kaSAya" A prakAranuM je kathana karavAmAM AvyuM che, te kathana mAtra vivakSArUpa For Private and Personal Use Only
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 158 vikAdisaMyoganirUpaNam 753 jIvasya audayikI manuSyagatiH, aupazamikAH kaSAyAH bhavanti, tasya kSAyopazamikAnIndriyANi pAriNAmikaM jIvatvaM cApi bhavanti / kasyacittu kSAyikaM sampa, kRtvamapi saMbhavati / evaM navamabhaGgAtiriktasarveSu bhaGgeSu bodhyam / navamo bhAstu siddhaviSayo bodhyH| siddhasya kSAyikaM samyaktvaM pAriNAmikaM tu jIvatvamityetad bhAvadvayaM bhavati / itaH parona ko'pi mAvo bhavati / tasmAt siddhasyAyameka evaM bhaGgo bhavatIti bodhyam / navamAtiriktA nava bhaGgAstu marUpaNAmAtrametra / yataH siddhAtisaMbhavita nahIM hotA hai| jisa jIva ko manuSyagati hai aura kaSAya upazamita haiM so isa prakAra se usake audAyika aura aupazamika ina do bhAvoM ke saMyoga se niSpanna audayikopazamika nAma kA prathama sAnnipAtika bhAva mAnA jAtA taba ki jaba usake aura dUsare bhAva nahIM hote| audayikopazamikabhAva ke sAtha vahA~ kSAyopazamika bhAva rUpa indriyAM pAriNAmika bhAva rUpa jIvatva bhI hai| kisI 2 jIva ko isa audayikopazamika ke sAtha kSAyikasamyaktva bhI saMbhavita hotA hai isa prakAra kA vicAra nauveM-bhaMga ke sivAya samasta bhaMgo meM jAnanA cAhiye / kyoMki jo nauvA bhaMga hai vaha siddha bhagavAn kI apekSA se hai| siddha bhagavAn meM kSAyika samyaktva aura pAriNAmika bhAva rUpa jIvatva rahatA hai| inake atirikta aura bhAva vahAM nahIM rahate haiN| isaliye siddha meM yaha nauvAM bhaMgarUpa eka sAnnipAtika bhAva hI hai| ja che, kAraNa ke e sAnnipAtika bhAva kaI paNa jIvamAM saMbhavita te nathI je jIvamAM manuSyagati che ane kaSAya upazamita che, A prakAre tenAM audayika ane aupathamika, A banne bhAnA saMyegathI niSpanna audayikaupathamika nAmane prathama sAnnipAtika bhAva che tyAre ja mAnI zakAya ke jyAre te jIvamAM anya kaI bhAvano sadubhAva ja na hoya dayikIpazamika bhAvanI sAthe tyAM kSApazamika bhAva rUpa Indriye ane pariNAmika bhAva rUpa chavane paNa sadUbhAva rahe che. kaI kaI jIvamAM A audayikIpazamikanI sAthe kSAyika samyakatva paNa saMbhavita hoya che. A prakArane vicAra navamAM bhaMga sivAyanA samasta bhagamAM samaja joIe, kAraNa ke je navame bhaga che te siddha bhagavAnanI apekSAe grahaNa karavAnuM che. siddha bhagavAnamAM kSAyika samyakatva ane pariNAmika bhAva rUpa jIvatvane sadUbhAva rahe che. te sivAyanA anya bhAvone temanAmAM sadbhAva hete nathI tethI ja siddha chamAM navamAM bhaga rUpa eka sAnnipAtika bhAvane sadbhAva kahyo che te sivAyanA je nava - For Private and Personal Use Only
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -- - - anuyogadvArasUtre riktAnAmanyeSAM jIvAnAM nyUnato'pi audayikI gatiH kSAyopazamikAnIndriyANi pAriNAmikaM tu jIvaram , ityetad bhAvatrayaM labhyate eveti bodhyam ||suu0 158 // isake atirikta aura jo nau bhaMga haiM ve kevala prarUpaNA mAtra hI haiN| kyoMki siddhoM ke sivAya jitane bhI saMsArI jIva haiM, unako kama se kama tIna bhAva to hote hI haiN| jisa gati meM ve haiM eka to vaha, tathA indriyAM aura jIvatvagati audayika bhAva hai| indriyAM kSAyopazamika bhAva hai aura jIvatva pAriNAmika bhAva hai| bhAvArtha-sUtrakArane do bhAvoM ke saMyoga hone para jo daza sAnnipAtika bhAva hote haiM unake viSaya meM isa sUtradvArA vivecana kiyA hai| isameM jahAM para audAyika bhAva pratyeka saMyoga meM pradhAna rUpa se rahatA hai, aura zeSa aupazamika Adi meM se eka 2 chUTatA calA jAtA hai vaha pahilA di mAva saMyogI bheda hotA hai| isake cAra bhaMga banAye gaye haiN| unameM audayika aupazamika-sAnnipAtika bhAva nAma kA pahilA bhaMga hai / jaise yaha manuSya upazAMta kaSAya hai / arthAt yaha manuSya upazAnta krodhI yAvat manuSya upazAnta lobhI hai- yahAM para upAMta krodha hone se to mopazamika bhAva aura manuSya kahane se manuSyagati karma ke udaya se bhaMge che temane ulekha te mAtra prarUpaNAnI apekSAe ja karavAmAM AvyuM che, kAraNa ke siddha jI sivAyanA je saMsArI jIve che te jImAM te ochAmAM ochA traNa bhAve avazya hoya che. je gatimAM temane sadbhAva che te gati tathA indriye ane jIvagati audayika bhAva che Indri kSApazamika bhAva rUpa ane jIvatva pariNAmika bhAva rUpa che. bhAvArtha-babe bhAne saMga thavAthI je dasa sAnnipAtika bhAvo niSpanna thAya che, temanA viSayamAM sUtrakAre A sUtramAM vivecana karyuM che. pahelA cAra tibhAva sagI sAnnipAtika bhAmAM audayika bhAva pradhAna rUpe rahe che. dayika bhAvanI sAthe pazamikathI laIne pAriNAmika paryantane cAra bhAvone saMga karIne pahelA cAra bhaMga (bhAgAo) bane che. temAM audayika ane aupazamika bhAvanA saMgathI paheluM sAnnipAtika bhAva rUpa bhaMga bane che jema ke.A manuSya upazAnta kaSAya che eTale ke A manuSya upazAnta krodhI, upazAnta mAnI, uparAnta mArI ane upazAnta lebhI che. A prakAranuM kathana karavAthI pahelA sAnnipAtika bhAva A prakAre grahaNa thAya ahIM krodha upazAnta thayele hevAthI pathamika bhAvane, ane manuSya For Private and Personal Use Only
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacaMndrikA TIkA sUtra 158 dvikAdisaMyoganirUpaNam audayika bhAva ghaTita hotA hai / isI prakAra se manuSya upazAMta mAnI, manuSya upazAMta mAyI aura manuSya upazAMta krodhI ina ina vacanoM meM bhI ghaTita kara lenA caahiye| audayika kSAyika sonnipAtika nAma ko dUsarA bhaMga hai-isakA draSTAnta isa prakAra se jAnanA cAhiye ki jaise yaha manuSya kSINakaSAyI hai| audayika kSAyopazamika nAma kA tIsarA sAmi pAtika bhaMga hai jaise manuSya paMcendriya hai / audayika pAriNAmika nAma kA cauthA sAnipAtika bhaMga hai jaise manuSya jIva haiN| jahAM para audayika bhAva ko chor3a kara aupazamika bhAva ke sAtha kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika bhAvoM kA saMyoga kara bhaMga banAye jAte haiM vahAM 5varSa 6 ThA aura sAtavAM ye sAnipAtika bhAva banate haiN| unameM aupazamika kSAyika yaha sAbhipAtika nAma kA pahilA bhaMga hai| jaise yaha upazAMta lobhI darzana mohanIya ke kSINa hojAne se kSAyika samyagdRSTi hai| aupazamika kSAyika nAmakA dUsarA bhaMga hai jaise yaha upAMta mAnI Abhiniyodhika jJAnI hai / auramika pAriNAmika nAma kA tIsarA bhaMga hai-jaise upazAnta mAyAkaSAya vAlA bhavya / jahAM para aupazamike ' kahevAthI manuSya gati karmanA udayane lIdhe audayika bhAvane sadUbhAva batAvyuM che che. e ja pramANe upazAnta mAnI manuSya, upazAnta mAthI manuSya ane upazIta lebhI manuSya, A traNe prakAranA kathanamAM paNa audayika ane aupazamika bhAvanA saMgathI nipanna sAnnipAtika bhAva ja ghaTita thaI jAya che. dayika kSAyika sAnipAtika bhAva" nAmanA bIjA bhaMganuM dRSTAnta nIce pramANe che-" 240 manuSya kSI pAya che." "mIhayi khAyopazabhiH" nAmanA on soniyati nuTAnta" manuSya paMcendriya che." audayika pariNAmika nAmanA cethA sAnnipAtika nu dRSTAnta-" manuSya 73 je." pazamika bhAvanI sAthe anukrame kSAyika, zApathamika ane pAri. mika bhAvanA sAgathI pAMcamAM, chaThThA ane sAtamAM sAni pAtika bhAva rUpa nirUpanna thAya che. "mIpazabhiH kSAyi" nAnA pAyamA sAnAtinu: shtA upazAnta lobhI darzana mehanIya karmane kSaya thaI javAthI kSAyika sabhya cha" A "pazamika kSApazamika" nAmanA chaThThA sAnispatika bhaMganuM earn-"AL BAI-ta mAnI mAninimAthi jJAnI che." "aupazamika pariNAmika" nAmanA sAtamAM sAni pAtika bhaMganuM TA--Sard bhAyA pAyavANI 105." For Private and Personal Use Only
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre bhAva bhI chor3adiyA jAtA hai| vahAM kSAyikabhAva ke sAtha kSAyopazamika aura pAriNAmika bhAvakA saMvandha honepara tIsarA vibhAva saMyogI bheda hotA hai-usake do bhaMga isaprakAra se haiM-unameM kSAyika kSAyopazamika prathama sAnnipAtikabhAva hai aura dUsarA kSAyika pAriNAmika hai / inameM prathama kA dRSTAnta kSAyika samyagdRSTi zrutajJAnI hai aura dUsare kA dRSTAnta kSINakaSAyI bhavya hai| jahAMpara kSAyikabhAva kA bhI parityAga ho jAtA hai kevala kSAyopazamika pAriNAmika rUpa saMyoga rahatA hai, vahAM para eka hI kSAyopazamika pAriNAmika aisA bhaMga hotA hai| isakA raSTAnta-jaise avadhijJAnI jIva hai / isaprakAra ye vibhAva saMyogI bhaMga milakara 10 haiN| inameM jo nauvAM bhaMga hai ki jisakA nAma kSAyika pAriNAmika hai yaha siddhajIvoM kI apekSA se hai aura vahI zuddhanirdoSa hai bAkI ke avaziSTa nau bhaMga vivakSA mAtra hai-kyoMki unameM anya bhAvoM kA bhI saMpandha ghaTita hotA hai / jaise yaha manuSya upazAMta krodhI hai yahAM para manuSya ko manuSyagatinAma karmako udaya hai isaliye audayika bhAva hai| krodha kA upazama hai, isaliye aupazamika bhAva hai| kSAyika bhAvanI sAthe anukrame kSApathamika ane pANimika bhAvane soga karavAthI AThamAM ane navamAM sAnnipAtika bhAva rUpa be bhAge bane che. "yi yo5mi" nAmanA BHisnitinushaantsAyika samyagdaSTi kRtajJAnI ane "kSINakaSAyI bhavya" kSAyika pAriNAmika nAmanA navamAM sAni pAtika bhaMganA iSTAnta rUpa che. sApazamika bhAva ane pariNAmikabhAvanA sAgathI 10 me sAnnipAti mane che. " dhijJAnI 71, " mAnA TAnta 35 2. A prakAre be bhAvenA sAgathI kula 10 bhaMga bane che. temAM je navama bhaMga (kSAyika pariNAmika nAmane bhaMga) che, te siddha jIvene lAgU paDe che. A bhaMga ja kharI rIte saMbhavI zake che tethI A bhaMga ja zuddha niSa ga rUpa che. bAkInA je nava bhaLe che temanuM te ahIM vivakSA mAtra rUpe ja (prarUpaNa karavA mATe ja) kathana karavAmAM AvyuM che, kAraNa ke te bhAmAM anya bhAne saMbaMdha paNa zakya hoya che jema ke "A manuSya upazAnta krodhI che." ahIM manuSyamAM manuSyagati nAmakarmane udaya che, tethI dayika bhAvanA sadUbhAva che, ane krodhane upazama hovAthI aupazamika bhAvane paNa sadUbhAva che. paraMtu sAthe sAthe te manuSyamAM bIjA bhAve paNa For Private and Personal Use Only
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 159 trikasaMyoga nirUpaNam atha yogAnnirUpayitumAha mUlam - tastha NaM je te dasa tigasaMjogA te NaM ime - asthi NAme udaya vasamiyakhaiyanippaNNe1 asthi NAme udaiyauva samiyakhaovasamiyaniSphaNNera, asthi NAme udaiya uvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe3, atthi NAme udaiya khaiyakhaovasamiyaniSphaNNe4, asthi NAme udaiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe5, asthi NAme udaiyakhaovasa miyapAriNAmiyaniSkaNNe6, asthi NAme uvasamiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe7, asthi NAme uvasamiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNeTa, asthi NAme uvasamiya khaovasamiyapAriNAmiyaniSkaNNe9, asthi NAme khaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe 10 / kayare se NAme udaiyauvasamiyakhaiyaniSphaNNe ? udaiya uvasa miyakhaiyanippaNNe - udaietti masse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammataM / esa NaM se NAme udaiyauvasamiyakhaiyaniSkapaNe // 1 // kayare se NAme udaiyauvasa miyakhaovasamiyaniSkapaNe ? udaiyauvasa miyakhaovasamiyaniSphaNNeudahapati maNusse uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAI iMdiyAI / esa NaM se NAme udaiyauvasa miykhovsmiynisskpnne|| 2 // kayare se NAme udayauvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe ? udaiyauvasamiyapAriNAmiyaniSphaNe - udaietti maNusse uvasaMtA 757 parantu sAtha 2 usake aura bhI bhAva maujUda haiN| kyoMki samasta saMsArI jIvoM meM kama se kama tIna bhAva to hote hI haiM / // sU0 158 // For Private and Personal Use Only mAda hAya che, kAraNa ke samasta sa`sArI jIvAmAM eAchAmAM AchA traNa bhAvAnA tA avazya sadbhAva hoya che. prasU.158A
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre kasAyA pAriNAmie jiive| esa NaM se NAme udiyuvsmiypaarinnaamiynissphg||3|| kayare se NAme udaiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNage? udaiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe-udaietti maNusse khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iNdiyaaii| esa NaM se NAme udiykhiykhoksmiynissphnnnne||4|| kayare se NAme udaiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe? udaiyakhajhyapAriNAmiyaniSphaNNe-udahaetti maNusse khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve / esa NaM se NAme udiekhiypaarinnaamiynissphnnnne||5|| kayare se NAme udaiya. khovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe? udaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe-udaietti maNusse khaovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve / esaNaM se NAme udaiyakhaovasamiyapAri. nnaamiynissphnnnne||6|| kayare se NAme uvasamiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe? upasamiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe-uva. saMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iNdiyaaii| esaNaM se NAme uvsmiykhiykhovsmiynissphnnnne||7|| kayare se NAme uvasamiyakhaiyapAriNAmiyaniSphage? upasamiyakhajhyapAriNA. miyaniSphaNNe-uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM pAriNAmie jiive| esa NaM NAme uvsmiykhiygrinnaamiynissphnnnne||8|| kayare se NAme uvasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyanippaNe? upasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe-uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jiive| esaNaM se NAme uva. For Private and Personal Use Only
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 159 trikasaMyaganirUpaNam 759 smiykhovsmiypaarinnaamiynipphnnnne||9|| kayarese NAme khaiya khaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe? khaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe-khaiyaM sammattaM khovasamiyAiM iMdiyAI pariNAmie jiive| esa NaM se NAme khaiyakhaovasamiya paarinnaamiynissphnnnne||10||suu0159|| chAyA-tatra khalu ye te daza trikasaMyogAste khalu ime-asti nAma audayikIpazamika kSAyikaniSpannam 1, asti nAma audapikaupazamikakSAyopazamikaniSpannam asti nAma audayikaupazamikAriNAmikaniSpannam 3, asti nAma audayikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam4, asti nAma audayikakSAyikapariNApikaniSpannam5, asti nAma audayikamAyopazamikapAriNAmikaniSpannam6, asti nAma aupazamikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam7, asti nAma aupazamikakSAyikapAriNAmikaniSpannam8, asti nAma aupamikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam9, asti nAma kSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam 10 / katarat tannAma audayikaupazamikakSAyikaniSpannam ? audayikaupazamikakSAyikaniSpannam-audayikamiti mAnuSyam upazAntAH kaSAyAH kSAyikaM samyaktvam / etatkhalu tannAma audyikiipshmikkssaayiknisspnnm||1|| katarat tannAma audayikaupazamikakSAyopazamikani pannam ? audayikaupazamikakSAyopazamikaniSpannam-audAyikamiti mAnuSyaM upazAntAH kaSAyAH kSAyopazamikAnIndriyANi / etaskhalu ta nAma audayikaupazamika shaayopshmiknisspnnm||2|| katarat tannAma audAyikopazamikapAriNAmikaniSpannam ! audayikaupazamikAriNAmikaniSpannam-audapikamiti mAnuSyam upazAntAH kaSAyAH pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma audyikaupshmikpaarinnaamiknisspnnm||3|| katarat khallu audayikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam ? audayikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam-audayikabhiti mAnuSyam , kSAyika samyaktvaM kSAyopazamikAnIndriyANi / etat khalu tannAma audyikkssaayikkssaayopshmiknisspnnm||4|| katarat tannAma audayikakSAyikapAriNAmikaniSpannam ? audayikakSAyikapAriNAmikaniSpannam-audayikamiti mAnuSyaM kSAyikaM samyaktvaM pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma audaayikkssaayikpaarinnaamiknisspnnm||5|| katarat tannAma audAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam ? audayikakSAyopazamikapAriNArikaniSpannam-audayikamitimAnuSyaM kSAyopazamikAni For Private and Personal Use Only
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 760 anuyogadvArasUtre kaSAyAH indriyANi pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma audayikakSAyopazamikaniSpannam // 6 // katarat tannAma aupazamikakSAyikakSAyopazamika niSpannam ? aupazamikakSAdhikakSAyopazamika niSpannam - upazAntAH kaSAyAH kSAyika samyakatvaM kSAyopazamikAni indriyANi / etat khalu tannAma aupazamikakSAyikakSAyopazamika niSpannam ||7|| katarat tannAma aupazamikakSAyikapAriNAmikaniSpannam ? aupazamikazAvikapAriNAmika niSpannam - upazAntAH kSAyikaM samyaktvaM pAriNAmiko jIvaH etat khalu tannAma aupazamikakSAyikapAriNAmika niSpannam ||8|| katarat tannAma aupazamikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam ? aupazamikkSAyopazamikapAriNAmika niSpannam - upazAntAH kaSAyAH kSAyopazamikAni indriyANi pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma aupazamikakSAyopazamika pAriNAmikaniSpannam || 9 || katarat tannAma kSAyikakSAyopazamikapAriNAmika niSpannam ? kSAyikakSAyopazamika pAriNAmika niSpannam - kSAyikaM samyaktvaM kSayopazamikAni indriyANi pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma kSAyika kSAyopazamikapariNAmika niSpannam 10 // sU0 159 / / TIkA--' tattha NaM je te dasa' ityAdi - trika saMyoge'pi daza bhaGgA bhavanti / tatra Adya bhAvadvayaM paripATayA nikSipya avaziSTAnAM trayANAM madhye krameNa ekaikasya tatra saMyoge kRte sati trayo bhaTTA aba sUtrakAra tIna bhAvoM ke saMyoga se jo sAnnipAtika bhAva banate haiM unakA kathana karate haiM-" tatthaNaM je te " ityAdi / zabdArtha - (tastha NaM je te dasa tiga saMjogA te NaM ime) ina sAnnipA tika bhAvoM meM jo tIna 2 bhAvoM ke saMyoga se 10 sAnnipAtika bhAva ke daza bhaMga banate haiM ve isa prakAra se haiM - ( asthiNAme udaya vasamiya khayaniSkaNNe 1) audayika, aupazamika, kSAyika, ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna audayikaupazamika kSAyika sAbhipAtika bhAva eka (asthi me udaya uvasa miyakhaovasa miyaniSphaNNe 2) dUsarA traNa bhAveAnA sacAtrathI je sAnnipAtika bhAvA bane che temanuM sUtrakAra veni3 re -" tattha NaM je te " tyAhi zabdArtha - (tattha NaM je te dasatigasaMjogA teNaM ime... ) zrAyu zu bhAvanA saMyogathI ne isa sAnnipAti bhAvo bhane che te nAtha abhArthI he - (asthi - nAme udayazvasamiya - khaiyaniSkaNNe 1) (1) mohayika, sopazami bhane kSAyika, A traNe bhAvAnA samaigathI khanatA " auyikIpazamika kSAyika sAnnipAtika lAva, " ( asthi NAme udaya utrasamiyakha ovasa miyaniSphaNNe) (2) For Private and Personal Use Only
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuyogacandrikA TIkA sUtra 159 trikasaMyoganirUpaNam audayika aupazamika, evaM kSAyopazamika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA audayikopazamika kSAyopazamika sAmipAtika bhASa (asthiNAme udaya uvasamiya pAriNAmiya niSphaNNe) tIsarA-audayika, aupazamika aura pAriNAmika, ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA audayika aupazamika pAriNAmika sAnipAtika bhAva (asthiNAme udayakhaiyakhovasamiyaniSphaNNe) cauthA-audayika, kSAyika aura kSAyopazamika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna audayika kSAyika, kSAyopazamika sAnnipAtika bhAva (atthiNAme udaya khaiya pAriNomiya niSphaNNe) pAMcavAM-audayika kSAyika aura pAriNAmika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna audayika kSAyika pAriNAmika sAnnipAtika bhASa (asthi NAme udaiya khovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) chaThA-audayika kSAyopazamika aura poriNAmika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna audayika kSAyopazamika pAriNAmika sAnnipAtika bhAva (asthijAme uvasamiyakhAiyakhabhovasamiyaniSphaNNe) sAtavAM-aupazamika kSAyika aura kSAyopazamika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpakSa aupazamika, kSAyika kSAyopazamika nAma kA sAnnipAtika bhAva audayika, aupathamika ane kSApazamika, A traNa bhAvanA sAgathI banate audayikaupathamika kSApazamika sAghipatika bhAva." (atthiNAme udaiyauvAsamiyapAriNAmiyaniSphaNNe3) (3) mauyi, bhopmika ane pariNAmika A traNa bhAvanA sAgathI banate "dayika pathamika pariNAmika sAtipAtika bhAva." (asthi NAme udaiyakhaiyakhaovasamiyanidaphaNNe) (4) bhauyi, xi ane kSApathamika sAtripAtika bhAva." - (asthi NAme udaiyakhaiyapAriNAmiyanipphaNNe) (5) mohayi, kSAyiha ane pariNAmika, A traNa bhAnA saMgathI niSpanna thate "audayika kSAyika pariNAmika sAnnipAtika bhAva." (asthi NAme udaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) (6) mohayi, kSAyA. pazamika ane pariNAmika bhAvenA sAgathI banate "dayika kSApazamika pariNAmika sAnnipAtika bhAva." . (asthi NAme upasamiyakhaiyakha ovasamiyaniSphaNe) (7) mopabhiDa, kSAyika ane kSApazamika, A traNa bhAnA saMyogathI banate " opazamika zAyika kSApazamika sAnnipAtika bhAva." a0 96 For Private and Personal Use Only
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre (asthiNAme uvasamiyakhahayapAriNAmiyaniSphaNNe) AThavAM-aupazamika kSAyika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna aupazamika kSAyika pAriNAmika nAma kA sAnnipAtika bhAva (asthiNAme uvasamiyakhovasamiyapAriNAmiyanipphaNNe) nauvAM-aupazamika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna aupazamika kSAyopazamika pAriNAmika nAma kAsAnnipAtika bhAva, asthiNAme khaiyakhaovasa miyapAriNAmiyaniSphaNNe) dasavAMkSAyika, kSAyopazamika, aura pAriNAmika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika nAmakA sAnnipAtika bhAva / (kayare se NAme udayauvasamiyakhAnapphaNNe) prazna-he bhadanta ! audayikopazamika kSAyika nAma kA jo prathama trika bhAva saMyogI sAnnipAtika bhAva hai vaha kaisA hai ? uttara-(udaiya uvasamiyakhaiyaniSphaNNe) audayikopamika kSAyikanAma kA jo prathama trika saMyogI sAnnipAtika bhAva hai vaha aisA hai. udAettimaNusse uvasaMtA-kasAyA khahayaM saMmattaM) manuSyagati audayika bhAva meM hai kaSAyoM kA upazama aupazamika bhAva meM haiM aura kSAyika ..(asthi NAme uvasamiyakhaiyAriNAmiyaniSphaNNe) (8) mopabhi, kSAcika ane pariNAmika, A traNa bhAvenA sagathI banate "parAmika kSAyika pAriNAmika nAmano sAnnipAtika bhAva." (asthiNAme upasamiya khaovasamiya pAriNAmiya nikaNNe) (6) mopabhira, kSAyopazamika ane pariNAmika, A traNa bhAnA saMyogathI banate pazamika kSAyopathamika pariNAmika nAmane sAnnipAtika bhAva." __- (asthiNAme khaiyana ovasamiyapAriNAmiyanippaNNe) (10) kSAyi3, kSAyA52. mika ane pariNAmika, A traNa bhAnA saMgathI banate "kSAyika kSApazamika pariNAmika nAmane sAtripAtika bhAva." prazna-(kayare se gAme udaiyauvasamiyakhaiyaniSkaNNe ?) 7 mAvan ! audayikIpazamika kSAyika nAmane je pahele vikabhAva sagI sAnnipAtika bhAva che te ke che? uttara-(udaiyauvasamiyakhaiyaniSkaNNe) mohathi: bhopAbhi kSAyi: nAmane je pahele trikabhAvasaMgI sAnnipAtika bhAva che te A prakArane che-(udaie tti maNusse uvasaMtA kasAyA khaiyaM saMmatta) manuSya gati mauyi bhAva che, kaSAyone upazama aupazamika bhAva che ane kSAyika samyakatva For Private and Personal Use Only
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadhandrikA TokA sUtra 159 trikasaMyoganirUpaNam samyaktva kSAyika bhAva meM hai-(esaNaM se NAme udaiyauvasamiyakhajhyA niSphaNNe) isa prakAra yaha audayika aupazamika kSAyika niSpanna nAma sAnnipAtika bhAva hai / (kayare se NAme udaiyauvasamiyakhaova samiyaniSphapaNe) he bhadanta ! audayika kSAyopazamika sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? - uttara-(udaiya upasamiyakhovasamiyaniSphaNNe) audayika aupa: zamika kSAyopazamika nAmako sAnnipAtikabhAva aisA hai (udaieM ttimaNusse uvasaMtA kasAyA kha bhovasamiyAiM iMdiyAI) manuSyagati audayika, upazAMtakaSAyeM aupazamika, aura indriyA~ kSAyopazamika (esaNaM se NAme udayauvasamiyakhovalamiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha audayikaupazamika kSAyopazamika sAnnipatika bhAva hai| (kapare se NAme udahapauvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe?) he bhadanta ! auda: yikopazamika pAriNAmika nAma kA tIsarA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? (udaiyauvasamiyapAriNAmiyanipphaNNe) . uttara-audayikaupazamika pAriNAmika nAmakA jo tIsarA sAnni pAtika bhAva hai vaha aisA hai-(udaiyaetti maNusse uvasaMtA kasAyA pArikSAyi4 mA cha. (esaNaM se NAme udaiyaupasamiyakhaiyaniSphaNNe) // prAranA A audayikopathamika kSAyika niSpanna nAmane sAtripAtika bhAva che. prazna-kayare se NAme udaiyaupasamiyakhaovasamiyaniSphaNNe 1 3 san ! dayikaupazamika sAnnipAtika bhAva ke che? uttara-(udaiyavasamiyakhaovasamiyaniSkaNNe) mohyo5mi4-maayaami| nAmanI sAnipAti: lA 240 rane che-(udaetti maNusse, upasaMtAkasAyA, khaovasamiyAiM iMdiyAI) manuSya gati mohayi bhAva cha, zAnta 4aaye| mo5mi4 mA che bhane ndriya kSAyo5mi mA che. (esaNaM se NAme udaiyauvasamiyakha ovasamiyaniSphaNNe) ! 52 mA moyisamA sApazamika sAttipAtika bhAva che. prazna-(kayare se NAme udaiyaupasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe 1 3 mApan / dayika zamika pariNAmika nAmane trIjo sAnnipAtika bhAva ke che? uttara-(udaiya uvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe ?) bhauyiThIpazabhiH pAri bhi nAmanI trIle sAnnipAti: 1 mA prAranA che-(udaiyaeti magusse, basaMvA kasAyA, pAriNAmie jI) manuSya gati mauyi mApa), ya For Private and Personal Use Only
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 764 anuyogadvArasUtre NAmie jIve) manuSyagati audayika bhAva hai kaSAyoM kI upazAMti aupazamika bhAva hai aura jIva pAriNAmika bhAva hai / (esaNaM se NAme udayauvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha audayikaupazamikapAriNAmika nAma kA sAnnipAtika bhAva hai| (kayare se NAmeudAyakhajhyakhaovasamiyaniSphaNNe ? ) he bhadanta ! audAyika kSAyika aura kSAyopazamika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA audayika kSAyikakSAyopazamika nAma kA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? ___uttara-(udaiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe) audayika kSAyika kSAyopazamika nAma kA sAnnipAtika bhAva aisA hai... (udaetti maNusse khaiyaM sammattaM khovasamiyAiM iMdiyAI) manuSya gati audayika bhAva meM hai / kSAyika samyaktva yaha kSAyikabhAva meM hai, aura indriyAM kSAyopazamikabhAva meM haiM / (esaNaM se NAme udaiyakhAya khaovasamiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha audayikakSAyikakSAyopaza. mika nAmakA sAnnipAtika bhAva hai| (kayare se NAme udaiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe?) he bhadanta ! audayika kSAyika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? (udaiyakhAyapAriNAmiyaniSphanne) kaSAnI upazAnti aupathamika bhAva che ane jIva pariNAmika bhAva che. (esaNaM se NAme udaiyaupasamiyapAriNAmiyaniSphanNe) mA mauyittii52mika pariNAmika nAmanA sAnipAtika bhAvanuM svarUpa che. prazna-(kayare se NAme udaiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe) 3 sa ! hayika kSAyika ane kSApazamika A traNe bhAvenA saMgathI banatA audayika sAyika kSApazamika nAmanA cethA sAnipAtika bhAvanuM svarUpa kevuM che? uttara-(udaiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe) mohathi kSAyi sAyA53. bhi nAbhanA yA sAnnipAti: mApanu 2135 mA anuche-(udaie ti maNusse, khaiyaM sammattaM, khaovasa miyAiM iMdiyAI) manuSya gati moha4i mA rU5 che, kSAyika samyakatva kSAyika bhAva rUpa che ane indriye kSApathamika mA 35 che. (enaNaM se NAme udaiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe) // prA2rnu audayika kSAyika kSApazamika nAmanA sAnnipAtika bhedanuM svarUpa che. prazna-(kayare se NAme udaiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe 1) 7 mApan ! hayika, kSAyika ane pariNAmika bhAvanA sAgathI banatA pAMcamAM yAttipati bhAvanuM svarUpa kevuM che? For Private and Personal Use Only
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 159 trika saMyoganirUpaNam 765 Usara audayika kSAyika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika nAmakA bhAva isa prakAra se hai( udaienti maNusse khayaM sammattaM pAriNAmie jIve) manuSya gati yaha audayika bhAva hai, kSAyika samyaktva yaha kSAyika bhAva hai aura jIva yaha pAriNAmika bhAva hai / (esaNaM se NAme udayakhaiyapAriNAmiyaniSphaoNe) isaprakAra yaha audayika kSAyika pAriNAmika nAmakA sAnnipAtika bhAva hai / (kayare se NAme udaya khaovasamiyapAriNAmiyaniSoNe ?) he bhadanta ! audayika kSayopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? uttara- ( udaya khaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) audayika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva aisA hai - ( udahaettimanusse khabhovasamiyAI iMdiyAI pAriNAmie jIve) manuSyagati yaha audayika bhAva hai / indriyAM ye kSAyopazamika bhAva haiM aura jIva yaha pAriNAmika bhAva hai / (pusaNa se NAme udyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSkaNNe) isa prakAra se yaha audayika kSAyopazamika pAriNAmika nAma kA sAnnipAtika bhAva hai| uttara- (udaiyakhaiyapAriNAmiyaniSkaNNe) mohayi kSAyi bhane paarizuAmika, A traNa bhAvAnA samaigathI manate pAMcamA sAnnipAtika bhAva A prArA che - ( udaie ti maNusse, khaiyaM sammataM, pAriNAmie jIve) manuSya gati auyika bhAvarUpa che, kSAyika samyaktva kSAyika bhAva rUpa che ane jIva pAriNAmika bhAva rUpa che. (esaNaM se NAme khaiyapAriNAmiyaniSphaNNe) mA prakAranuM audayika kSAcika pAriNAmika nAmanA sAnnipAtika bhAvanuM svarUpa che. prazna - ( kayare se NAme udahayakha ovasa miyapAriNAmiyaniSkaNNe 1) Da bhagavan ! auyika, kSAApazamika ane pAriNAmika, A traNe bhAvAnA saceAgathI banatA chaThThA sAnnipAtika bhAvanu svarUpa kevuM che ? uttara- (udaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) mohayiGa, kSAyopaza mika ane pAriNAmika, A traNa bhAvAnA sacaiAgathI banatA chaThThA sAnnipAtika bhAvanu sva35 mA prahAranu che - ( udaie maNusse khaovasamAI iMdiyAI, pAriNAmie jIve) manuSyagati bhauyika lAvaiya che, indriyo kSAyopazamiTha lAva 35 che ane va pArizrAbhi bhAva 35 che. (esaNaM se NAme udayakha ovasamiyapAriNAmiyaniSkaNNe) mA prahArano mohayika kSAyopazami pArizAbhiTha nAmanA sAnnipAtika bhAva che. For Private and Personal Use Only
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Da c tetic... - - - anuyogadvArasUtre (kayare se NAme uvaplamiyanvayakhovasamiyanipphaNNe ? ) he bhadanta ! aupazamika kSAyika aura kSAyopazamika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? uttara-(upasamiyakhaiyakhovasamiyaniSphaNNe) aupazamika kSAyika aura kSAyopazamika ina tIna bhAvoM se niSpanna huA-sAnnipAtikabhAva isaprakAra se hai-(uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khaova samiyAI iMdiyAI) upazamita huI kaSAyeM aupazamika bhAva haiM, kSAyika samyaktva kSAyika bhAvarUpa hai aura indriyAMkSAyopazamika bhAva hai| (esaNaM se NAme upasamiyakhahayakhaovasamiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha aupazamika kSAyika kSAyopazamika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva hai, (kayare se NAme uvasamiya khAyapAriNAmiya. NiphaNNe) he bhadanta ! aupazamika kSAyika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? ___ uttara-(upasamiyakhajhyapAriNAmiyanipphaNNe) aupazamika kSAyika aura pAriNAmika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnni. pAtika bhAva isaprakAra se hai / (uvasatA kasAyA, khaDyaM samnatta, pAri___ -(kayare se NAme uvasamiyakhajhyanaosamiyaniSphaNNe 1) De mApan / aupazamika, kSAyika ane kSApathamika, A traNenA sAgathI banatA sAtamAM sAripAtika bhAvanuM svarUpa kevuM che? .. uttara-(uvasamiya khaiyakhaovasamiyaniSphaNNe) bhopazabhi, kSAyi bhane kSApazamika, A traNa bhAvanA sAgathI banatA sAtamAM sAnnipAtika sAparnu 2135 mA 54.2nu cha-(upasaMtA kasAyA, khaiyaM sammattaM, khaovasamiyAiM iMdiyAI) 65zabhita thye| paaye| mI5zami mA 35 cha, kSAyika samyaktva kSAyika bhAva rUpa che ane indriya kSayapazamika bhAva rUpa che. (esaNaM se NAme uva samiyakhaiyakha ovasamiyaniSphaNNe?) mArane mo50. mika kSayika kSAyopathamika nAmane sAnnipAtika bhAva hoya che. prazna-(kayare se NAme uvamamiya khaiyapAriNAmiyaniSphaNNe) 3 bhagavan / pazamika, kSAyika ane pariNAmika, A traNa bhAnA saMgathI banatA AThamAM sAnnipAtika bhAvanuM svarUpa kevuM che? - uttara-(uvasamiyakhahayapAriNAmiyaniSphaNNe) bhopazabhiDa, kSAyi: bhane pariNAmika, A traNa bhAnA saMgathI banata sAnnipAtika bhAva A bharanA 8-(upasaMtA kasAyA, khaiyaM sammataM, pAriNAmie jIve) 75zabhita For Private and Personal Use Only
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 767 anuyogacandrikA TIkA sUtra 159 trikasaMyoganirUpaNam Namie jIve) upazamita huI kaSAyeM aupazamika bhAva haiM kSAyika samya. tva kSAyika bhAva hai aura jIva pAriNAmikabhAva hai / (esaNaM se NAme uvAsamiyakhahayagariNAmiyaniSphaNNe) isaprakAra yaha aupazamikakSAyika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sannipAtikabhAva hai / (kayare se NAme upasamiyakha bhovasamiya pAriNAmiya nipphaNNe 1) he bhadanta ! aupazamika kSAyopazamika aura poriNAmika inatInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtikabhAvakaisA hai ? ___ uttara-(uvasamiya khovasamiyapariNAmiyaniSphaNNe) aupaza. mika, kSAyopazamika, aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huAsAmipAtika bhAva isa prakAra se hai (uvamaMnA kamAyA khaovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jIve) upazamita kaSAya aupazamika bhAva hai,indriyAM kSAyopazamika bhAva haiM aura jIva yaha pAriNAmika bhAva hai| (esaNaM se NAme uvasamiyakha ovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha aupazamika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnipAtika bhAva hai| (kayare se NAme khaDya khovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) he bhadanta ! kSAyika kSAyopazamika thayelA kaSAye aupazamika bhAva rUpa che, kSAyika saphara kSayika bhAva rUpa cha bhane 1 pAribhira mA 35 che. (esaNaM se NAme ubasabhiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe) mA prAranA au5zabhi: kSAyi4 pAribhi nAmanA sAnnipAtika bhAva che. prazna- kayare se NAme upasamiyakha ovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe?) he bhagavana! aupazamika, kSApazamika ane pariNAmika, A traNa bhAvenA saMgathI nipanna thate navame sAnnipAtika bhAva kevo che? Gttara-(uasamiya khaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) mau55bhi, kSAyopabhiH ane pariNAmika, A traNa bhAnA sogathI banate navamo sAnnipAtika bhAva yA prazna cha-(uvasaMtA kasAyA, khaovasamiyAiM iMdiyA, pAriNAmie jIve) upazamita kaSAye aupazamika bhAva rUpa che, Indriya kSApazamika bhAva rUpa cha bhane 71 pariNAmi mA 35 che. (esaNaM se NAme uvasamiyakhaovasa. miyapAriNAmiyaniSphaNNe) mA hArane aupazabhi kSAyA5zami bhane pAriyA. mika nAmane sAnnipAtika bhAva che. prazna-(kayare se NAme khaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe 1). bhagavana! kSAyika, lApazamika ane pariNAmika, A traNa bhAvanA saMgathI banate dasame sAripAtika bhAva ke che? For Private and Personal Use Only
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 768 anuyogadvArasUtre aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? uttara-(khaiyakha bhovasamiya pAriNAmiyaniSphaNNe)kSAyika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva aisA hai-(khaiyaM sammattaM kha movasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve) kSAyika samyaktva kSAyika bhAva hai, indriyAM kSAyo. pazamika bhAva haiM tathA jIva yaha pAriNAmika bhAva hai| (esa NaM se NAme khaDyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha kSAyika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpatra huA kSAyikakSAyopazamika pAriNAmika nAmakA sAnnipAtika bhAva hai bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA tIna bhAvoM ke saMyoga se jo 10 sAnnipAtika rUpa bhaMga hote haiM unakA pradarzana kiyA hai| inameM audayika aura aupazamika ina do bhAvoM ko paripATI se nikSipta kara ke avaziSTa kSAyika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tInoM bhAvoM meM se eka eka bhAva kA unake sAtha saMyoga kiyA hai| isa prakAra karane se tIna bhaMga niSpanna hote haiM, inameM audAyikaupazamika kSAyika sAnnipA. tika bhAva isa prakAra se ghaTita karanA cAhiye ki yaha manuSya upazAMta krodhAdi kaSAyavAlA hokara kSAyika samyak dRSTi hai| manuSya se yahAM uttara-(khaiya khaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) kSAyi, kSAyApani ane pariNAmika, A traNa bhAvanA sAgathI banate dasame sAvi pAtika mA1 mA 2 -(vaiyaM sammattaM, khovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve) kSAyi: sabhyatva kSAyi4 mA 35 , dhandriya kSAyA5mi4 mA 35 cha bhane 75 pariNAmi mA 35 cha. (esaNa se NAme khaya khaovana. miyayAriNAmiyaniSphaNNe) mA prA2nu kSAyi, kSayopazabhi bhane pArivAmi A traNa bhAnA sAgathI banatA dasamAM sannipAtika bhAvanuM svarUpa che. bhAvArtha-traNa bhAvanA sAgathI je dasa sAvi pAtika bhAva rUpa 10 bhaMga bane che, temanuM sUtrakAre A sUtramAM nirUpaNa karyuM che dayika ane pazamika bhAvanI sAthe anukrame kSAyika, kSApazamika ane pariNAmika bhAne saMga karavAthI pahelA traNa bhaMga banyA che. (1) "mohaviThopabhi sAniyAti: Apa " 35 paDasA manu' udAharaNa A pramANe che-"A manuSya upazAnta krodhAdi kaSAyavALe che ane sAyika samyakdaSTi che. " manuSya pada ahI manuSyagatinuM vAcaka che. manuSya gati audayika bhAva rUpa hoya che, kAraNa ke manuSyagati nAmakarmanA udayathI For Private and Personal Use Only
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ___769 anuyogacandrikA TIkA sUtra 159 trikasaMyoganirUpaNam bhavanti / tata AdyaM tRtIyaM ca paripATayA nikSipya avaziSTayoIyostatra krameNa saMyoge bhagadvayam / tataH prathamacaturthapaJcamabhAvAnAM saMyoge eko bharaH / itthaM paha bhaGgAH / tato dvitIyaM ca bhAvaparipATayA nikSipya tatra caturthapaJcamayoH krameNa yoge bhaGgadvayam / tato dvitIyacaturthapaJcamabhAvAnAM ca yoge eko bhnggH| tathA-tRtIyacatumanuSyagati lI gaI hai| manuSyagati yaha audayika bhAva hai| kyoM ki manuSyagati nAmakarma ke udaya se manuSya hotA hai| upazAMta krodhAdi kaSAyavAlA kahane se aupazamika bhAva ghaTita hotA hai aura kSAyika samyakatva se kSAyika bhAva / isI prakAra se zeSa do bhaMgoM meM-audayikaupazamika kSAyopazamika sAnipAtika bhAva meM yaha manuSya upazAnta kaSAyavAlA paMcendriya hai yathA audayikopazamika pAriNAmika sAnnipAtika bhaMga meM yaha manuSya upazAMta kaSAyavAlA jIva hai-ghaTita karalenA cAhiye / jahAM para aupazamika bhAva kA parityAga kara audAyika aura kSAyika bhAva kA grahaNa ho tathAkSAyopazamika evaM pAriNAmika bhAvoM meM se eka2 ko grahaNa ho vaha dUsarA tribhAva saMyogI sAnipAtika bhAva kA bheda hai-isake do bhaMga haiM-eka audayika kSAyikakSAyopazamika aura dUsarA audayika kSAyika pAriNAmika, pahilekA dRSTAnta-kSINa kaSAyI manuSya manuSya gatinI prApti thAya che. upazAnta krodhAdi kaSAyavALa kahevAthI aupathamika bhAva ghaTita thAya che ane kSAyika samyakUva yukta kahevAthI kSAyika bhAva ghaTita thAya che eja pramANe bIjA ane trIjA bhegene bhAvArtha paNa samajI zakAya eve che. (2) "mauyiaupazabhikSAyo55bhi: sAlipAti mA1" 35 mI. bhaMganuM udAharaNa A pramANe che A manuSya upazAnta kaSAyavALe pacendriya jIva che." (3) dakiaupathamika pariNAmika sAvipAtika bhaMganuM udAharaNa " / manuSya zAnta pAyavANI 1 cha." tyAra pachIne ce ane pAMcamo bhaMga A pramANe bane che-ahIM audayikabhAvanI sAthe parAmika bhAva levAne badale kSAyika bhAva le ane audayika ane kSAyika bhAvanI sAthe anukrame kSApazamika ane pariNAmika bhAne saMga karavAthI ceze ane pAMcama bhaMga bane che. (4) audayika kSayika kSApazamika sAjhipAtika bhAvanuM udAharaNa "kSI pAyI manuSya zrutajJAni." a. 97 For Private and Personal Use Only
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 770 anuyogadvArasUtre thaMpaJcamabhAvAnAM ca yoge eko bhaGgaH / itthaM sarve bhaGgA daza saMkhyakA bhavanti / eteSAmeva svarUpavivaraNAya prAha-'kayare se NAme' ityAdi / eSAM vyAkhyA pUrvavad bodhyaa| tatra paJcamo bhaGgaH kevalinAM sNbhvti| kevalinAM hi-audayikI zrutajJAnI aura dUsare kA dRSTAnta jisakA darzana mohanIyAdi karma kSINa ho gayA hai aisA vaha manuSya jIva hai / jahA~para kevala audayika bhAvakA grahaNa hai aura aupazamika evaM kSAyika kA parityAga hai vaha tIsarA tribhAva saMyogI sAnnipAtikabhAva hai| usakA audayika kSAyopazamika pAriNAmika eka-aisA chaThA bhaMga hai| isakA dRSTAnta-jisa prakAra manuSya manoyogI jIva hai / jahAM para audAyika bhAva ko chor3akara zeSa aupazamikAdi cAra bhAvoM meM eka 2 kA parityAga kiyA jAve vaha cauthA tribhAva saMpogI bheda hai aura usake isa prakAra se cAra bhaMga mAne gaye hai-pahalA bhaMga-aupazamika kSAyika kSAyopazamika sAnnipAtika nAma kA dUsarA bhaMga aupazamika kSAyikapAriNAmika sAnnipAtika nAmako tIsarA bhaMga-aupazamika kSAyopazamika pAriNAmika sAnnipAtika nAma kaa| cauthA-kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika sAnnipAtika nAma ko isa prakAra ye saba bhaMga 10 ho jAte haiN| inameM jo audayika kSAyika evaM pAriNomika bhAvoM ke saMyoga se niSpanna 5vA sAbhipAtika bhAvakA (5) mauyi: kSAyi: pAkSiNAbhi4 sAlati bhAnu dRssttaant-"2|| dazanamehanIya Adi karma kSINa thaI gayAM che e manuSya jIva." je sAnnipAtikabhAvamAM audayika bhAvanI sAthe aupazamika ane kSAyika, A be bhAvane levAne badale bAkInA be bhAga levAmAM Ave che e cho bhaMga nIce pramANe che-"audayika kSApazamika pariNAmika sAghipatika bhAva tenuM dRSTAnta nIce pramANe che-"manuSya manAyegI jIva che." bAkInA cAra bhaMga A prakAre banyA che-A cAre bhaMgamAM audayikabhAva sivAyanA cAra bhAmAMnA traNa traNa bhAnA saMyogathI cAra bhaMga banyA che, pazamika ane kSAyika, A be bhAva sAthe kSApazamika bhAvanA saMgathI sAtame bhaMga ane pariNAmikabhAvanA saMyogathI AThame bhaMga banyA che. navamAM bhaMgamAM opazamika kSAyopathamika ane pariNAmika bhAvanA saMyogathI je sAtripAtika bhAva bane che te grahaNa kara ane dasamAM bhaMgamAM layika lAyopazamika ane pariNAmika, A traNa bhAvonA saMyogathI banate sAtripAtika bhAva grahaNa thayo che. A prakAre kula 10 bhaMga bane che. audayika, kSAyika ane pariNAmika bhAvonA saMyogathI niSpanna pAMcamA sAnnipAtika bhAvane te mAtra kevalIomAM ja sadUbhAva hoya che, kAraNa ke For Private and Personal Use Only
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org anuyogandrakA TIkA sUtra 159 trikasaMyoga nirUpaNam manuSyagatiH kSAyikANi jJAnadarzanavAritrANi pAriNAmikaM jIvatvamiti trayoM bhAvA bhavanti / aupazamikastu teSu nAsti, aupazamikasya mohanIyAzrayatvAt, kevaliSu mohanIyasyAsaMbhavAt / kSAyopazamiko bhAvo'pyeSAM nAsti, kSAyopaza mikAni indriyAdipadArthatvenAbhimatAH, indriyAdipadArthAstu kevaliSu na santi, teSAmatIndriyatvAt / uktaMcApi - 'atIndriyAH kevalinaH' iti / itthaM ca audayikakSAyikapAriNAmiketi bhAvatrayaniSpannaH paJcamo maGgaH kevalinAM saMbhavati / SaSTho bhaGgastu nArakAdiSu catasRSu gatiSu bodhyaH / tathAhi - nArakAdyanyatamA gatiH audabhaMga hai vaha kevaliyoM ke saMbhavatA hai kyoMki kevaliyoM ke audayika - manuSyagati hai jJAnadarzana aura cAritra ye kSAyikarUpa haiM / aura pAriNAmika rUpa jIvatva hai| vahAM ye tIna bhAva haiM / aupazamika bhAva unameM nahIM hai, kyoMki aupazamika mohanIya ke Azraya se hotA hai| aura mohanIya kevaliyoM meM hai nhiiN| kSAyopazamika bhAva bhI kevaliyoM meM nahIM hotA hai| kyoMki kSAyopazamikabhAva indriya Adi padArtharUpa mAne gaye haiN| indriyAdirUpa padArtha kevaliyoM meM nahIM hai| kyoM ki ve indriyAtIta haiM " atIndriyA kevalinaH " aisA anyatra kahA hai / tAtparya isakA yaha hai ki kevaliyoM kA jJAna indriyAtIta atIndriya hai| isa prakAra audayika kSAyika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM se niSpanna paMcama bhaMga kevaliyoM meM saMbhavatA hai| tathA jo chaThA audayika kSAyopazamika evaM kevalIomAM manuSya gati rUpa auyika bhAvanA, jJAnadarzana rUpa kSAyika bhAvanA ane jIva rUpa pAriNAmika bhAvanA sadbhAva rahe che A rIte * kaivalImAM A traNa bhAvAnA ja sadbhAva rahe che, temanAmAM aupazamika bhAvanA saddabhAva hAtA nathI kAraNa ke aupamika bhAva mAhanIya kramanA upazama para AdhAra rAkhe che, kevalIomAM meAhanIya karmanA sadbhAva ja hAtA nathI kevalIomAM kSAyopazamika bhAvane pazu sAva hAtA nathI kAraNa ke kSAyopathamika bhAva indriyAdi padArtha rUpa manAya che che indriyAdi rUpa padArtha kevalIomAM hAtA nathI, kAraNa ka tethe| indriyAtIta hoya che. "atIndriyA kevalinaH " khevu siddhAntasthana che. A kathananuM tAtparya e che ke kevalIonuM jJAna indriyAtIta (atIndriya) hAya che A prakAre auyika, kSAyika ane pANimika, A traNe bhAvAnA sayogathI niSpanna thatA pAMcamA bha ga mAtra kevalIemAM ja sabhavI zake che. auyika, kSAyomika ane pAriNa mika, A traNa bhAvAnA sa'yogathI niSpanna thatA sAnnipAtika bhAtra rUpa chaThTho bha'ga. nArakAdi cAre gatimAM - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only fyf
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 772 anuyogadvArasUtra yikI, kSAyopazamikAni indriyANi, pAriNAmikaM jIvatvam, iti audayikakSAyopazamikapAriNAmiketi bhAvatrayaniSpannaH SaSTho bhaGgo nArakAdigaticatuSTaye saMbhavati / ata itaretvaSTau bhaGgAH prarUpaNAmAtram, teSAM kvA'pyasaMbhavAt ||suu.159|| atha catuSphasaMyogAnnirUpayitumAha___ mUlam-tattha Na je te paMca caukkasaMjogA te NaM ime-asthi gAme udaiya-uvasamiya-vaiya-khaovasamiyaniSphaNNe? asthi NAme udaiya-uvasamiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe2, asthi gAme udaiyauvasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyanipphapaNe3, asthi NAme udaiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyanipphaNNe4, asthi NAme upsmiykhiykhovsmiypaarinnaamiynipphpnne5| 'kayare se NAme udaiyauvasamiyakhaiyakhaovasamiyanipphapaNe ?, udaiyauvasamiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe-udaietti maNusse, pAriNAmika ina bhAvoM se-niSpanna bhaMga hai vaha nArakAdi cAroM gatiyoM meM hotA hai kyoM ki ye nArakAdi gatiyAM audayikI mAnI gaI hai aura vahAM jo indriyAM haiM ve kSAyopazamika bhAvarUpa hai aura jIvatva vahAM pAriNAmika bhAva rUpa hai| isa prakAra audayika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM se niSpanna yaha chaThA bhaMga nAraka Adi cAroM gatiyoM meM saMbhavatA hai / tathA inase atirikta aura jo ATha bhaMga haiM ve kevala prarUpaNA mAtra haiN| kyoM ki ina bhaMgoM kI kahIM para bhI saMbhAvanA nahIM hai !||muu0159|| saMbhavI zake che, kAraNa ke nArakAdi gatiene audayika mAnavAmAM Ave che. A gatinA jIvamAM je Indriyo hoya che te kSAyopathamika bhAva rUpa gaNAya che. ane chevatva pariNAmika bhAva rUpa gaNAya che. A rIte audayika, sAyopazamika ane pariNAmika, A traNa bhAvanA saMyogathI niSpanna thato cho bhaMga nArakAdi cAre gatiomAM saMbhavI zake che. pAMcamAM ane chaThThA bhaMga sivAyanA ATha aMgonI kaI paNa jagyAe zakyatA hotI nathI tethI mAtra prarUpaNa karavA nimitte ja te bhaMgenuM kathana ahIM karavAmAM AvyuM che, ema samajavuM.0 15 A For Private and Personal Use Only
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 160 catuSkasaMyoganirUpaNam 773 uvasaMtA kasAyA, khaiaM sammattaM, khaovasamiyAiM iNdiyaaiN| esa NaM se NAme udaiyauvasamiyakhaiyakhaovasamiyaniSphapaNe ?, kayare se NAme udaiyaupasamiyakhaiyapariNAmiyaniSphaNNe ?, udaiyauvasamiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe-udaietti maNusse, uvasaMtA kasAyA, khaiyaM sammattaM, pAriNAmie jiive| esa NaM se NAme udiyuvsmiykhiypaarinnaamiynissphnnnne2| 'kayare se gAme udaiyauvasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe-- udaiyauvasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphanne udaietti maNusse, uvasaMtA kasAyA, khaovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve / esa NaM se NAme udaiyauvasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphapaNe3 / kayare se jAme udaiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphapaNe? udaiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe-udaietti maNusse, khaiyaM sammattaM, khao. vasamiyAiM iMdiyAiM, pAriNAmie jiive| esa NaM se nAme udiykhiykhovsmiypaarinnaamiynissphpnne4| kayare se nAme uvasamiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphapaNe?, uvasamiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphapaNe-uvasaMtA kasAyA, khaiyaM sammattaM, khaovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve / esa NaM se nAme uvsmiykhjhykhovsmiypaarinnaamiynissphnnnne5||suu0160|| ___ chAyA-tatra khalu ye te paJca catuSkasaMyogAH, te khalu ime-asti nAma praudayiphaupazamikakSAyikakSAyopazapikaniSpannam 1 asti nAma audapikaupazamikakSAyikapAriNAmikaniSpannam2, asti nAma audayikaupazamikakSAyopazamikapAriNA For Private and Personal Use Only
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 774 anuyogadvArasUtre mikaniSpannam 3. asti nAma audayikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmika niSpannam 4, asti nAma aupazamikakSAdhikakSAyopazamikapAriNAriNAmika niSpannam5, katarat aba sUtrakAra - cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna sAnnipAtika bhAvoM kI prarUpaNA karate haiM- tattha NaM je te paMca " ityAdi / " zabdArtha - (tastha NaM jete paMca caukkasaMjogA te NaM ime) yahAM jo catuSka saMyogI pAMca bhaMga haiM ve isa prakAra se haiM- (asthi NAme udaya, uvasamipa - khaiya-khaovasamiyani phaNNe 1) audayika, aupazamika kSAyika aura kSAyopazamika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna pahilA bhaMga hai / (asthi NAme udaya - uvasaMmiya-khaDya- pAriNAmiyaniSkaNNe 2) audayika, aupazamika, kSAyika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna dUsarA bhaMga hai / (asthiNA me udaya uvasamiya, khaovasamaya pAriNAmiya niSphaNNe 3) audayika, aupazamika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cArabhAvoM ke saMyoga se niSpanna tIsarA bhaMga hai / ( asthi NAme udayakhaiyakhaovasamiya pAriNAmiyaniSphaNNe 4 ) audayika kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna cauthA bhaMga hai (asthi NAme uvsmiykhiykhbhvcAra bhAvAnA sacaiAgathI niSpanna thatA sAnnipAtika bhAvenu sUtrakAra da lzug it 3-" aaeroi a a da " Seulla-- zabdArtha - (tatthaNaM je te paMca caukkasaMjogA te NaM ime) yAra bhAvAnA sayogathI anatA catuSkasa ceAgI. pAMca bha`ga bhane che, te catuSkasaceAgI pAMca bha`gA nIce pramANe che- (asthiNAme udaiya uvasa miya-khaiya- khaovasa miyaniSphaNNe) pahea! bhaga-auyika, aupazamika, kSAyika ane kSAyeApazamika, A cAra lAzanA sa'yogathI janate sAnnipAta lAva ( asthiNA me udaya, uvasa miya, aga, akaifa, fac007) old -illus, milualus, las m pAriNAmika, A cAra bhAveAnA sayAgathI khanatA sAnnipAtika bhASa ( asthiNA me udaiya uvasa miya - khaovasamiya- pAriNAmiyaniSkaNNe) trIle lauMga-gauhayika, bhopazami kSAyopazamiGa bhane pArizrAmika, mA yAra bhAvAnA sa McAgathI banatA sAttipAtika bhAva, thothe| lauMga- ( asthiNA me udaiya - khaiya - khaovasamiya- pAriNAmiyaniSkaNNe) auyika, kSAyika, kSAye padyamika ane pANiAmika, mA cAra bhAvAnA saye.gathI niSpanna thatA sAnnipAtika bhAva, yAMthamA lauMga - (atthiNAme uvasvabhiya-khAya khaovasa miya- pAriNAmiya For Private and Personal Use Only
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 154 catuSkasaMyoganirUpaNam tannAma audayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam ? audayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam-audAyikamiti mAnuSyam, upazAntAH kaSAyAH kSAyikaM samyaktvaM, kSAyopazamikAni indriyANi / etat khalu tannAma audayiaupazamikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam ? / katarat tannAma audayikopazamika kSAyikasamiya-pAriNAmiyaniphaNNe 1) aupazamika kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvo ke saMyoga se niSpanna 5vAM bhaMga hai| (kayare se nAme udaiyauvasamiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe) he bhadanta ! audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ina cAra bhaMgo ke saMyoga se jo sAnipAtika bhAva rUpa bhaMga niSpanna hotA hai vaha kaisA hai ? ___ uttara-(udaya upasamiyakhAyakhovasaminiphaNNe ) audayika aupamika-kSAyika aura kSAyopazamika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se jo sAnnipAtika bhAva niSpanna hotA hai vaha aisA hai-(udaietti maNusse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khovasamiyAI iMdiyAiM) yahAM manuSya gati yaha audayika bhAvarUpa hai, upazAMta kaSAya ye aupazamika bhAvarUpa hai, kSAdhika samyaktva yaha kSAyika bhAvarUpa hai, indriyAM kSAyopazamika bhAva rUpa haiM / (esa Na se NAme udaiyauvasamiya, khaiyakhaoksamiya. nipphaNNe) isa prakAra yaha audayikaupazamika kSAyika kSAyopazamika nAma kA ina bhAvoM se niSpanna sAnnipAtika bhAva kA prathama bhaMga hai| niSphaNNe) bhopAmira, kSAyi, kSAyopazabhiH mane pArivAmiDa, 0 yAra bhAnA saMgathI banate sAtripAtika bhAva, prazna-(kayare se NAme udaiyauvacamiyakhaiyaskhaovasamiyaniSphaNNe?) 3 bhagavad ! audayika, aupathamika, kSAyika ane kSAyopathamika, A cAra bhAvanA saMyogathI banatA sAnnipAtika bhAva rUpa pahelA bhaMganuM svarUpa kevuM che? uttara-(udaiya uvasamiyakhaiyakha ovasamiyaniSphaNNe) mauyi4, mopzamika, kSAyika ane kSAyopathamika, A cAra bhAvenA saMyogathI je sAttipaatikmaa 35 sana cha mArane -(udaietti maNusse, uvasaMtA kasAyA, khaiyaM sammattaM, khaovasamiyAiM iMdiyAI) mA sAnnipAti bhAvamA manuSya gati audayika bhAva rU5 che, upazAnta kaSAya aupazamika bhAvarUpa che, kSAyika samyaktva kSAyika bhAva rUpa che ane indriyo zAyopathamika bhAvarUpa che. (esa NaM se NAme udaiya uvacamiyakhaiyatraovasamiyaniSphaNNe) mAranA te oyika, aupazamika, kSAyika ane kSApazamika, A cAra bhAvanA sAgathI banatA sAnnipAtika bhAva che. For Private and Personal Use Only
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre pAriNAmikaniSpannam ? audayikaupazamikakSAyikapAriNAmikaniSpannam-audayikamiti mAnuSyaM, upazAntAH kaSAyAH, kSAyika samyaktvaM, pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma audayikaupazamikakSAyikapariNAmikaniSpannam2, katara tannAma audayikopazamikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam ?, audayikaupaza(kayare se nAme udaiya upasamiyakhAyapAriNAmiyaniSphaNNe?) he bhadanta ! audAyika aupazamika, kSAyika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna jo sAnnipAtika bhAva rUpa bhaMga hai vaha kaisA hai? uttara-( udaiya svasamiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe) audAyika aupazamika, kSAyika, evaM pAraNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA bhaMga aisA hai-(udaietti maNusse uvasaMtA kasAyA, khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve) yahAM manuSyagati yaha auki hai, upazAMta huI kaSAyeM aupazamika bhAvarUpa hai, kSAyika samyaktva kSAyikarUpa hai| tathA jIvatva yaha pAriNAmika rUpa hai / (esaNaM se NAme udaiyauvasamiya khAyapAriNAmiyaniSphaNNe) isa prakAra audayika, aupazamika, kSAyika aura pAriNAmika ina cAra bhaMgoM se niSpanna huA isa nAma kA yaha-dvitIya bhaga hai| (kayare se NAme udaya upasamiyakhaovasa. miyapAriNAmiyanipphaNNe ?) he bhadanta ! audayika, aupazamika, kSAyo prazna-( kayare se NAme udaiyaubasamiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe) hai bhagavana! dayika, aupathamika, kSayika ane pariNAmika, A cAra bhAvanA saMyogathI niSpanna thate je sAtripAtika bhAvarUpa bIjo bhaMga che tenuM svarUpa kevuM che? uttara-(udaiyaupasamiyakhaiya gariNAmiyaniSphaNNe) moyi, bhopmika kSAyika ane pariNAmika, A cAra bhAvenA saMgathI banatA sAnniAti bhAnuM 2135 2 12nuche-(udaie tti maNusse, uvasaMtA kasAyA, khaDyaM sammattaM, pAriNAmie jIve) mA sAnnipAti bhAvamA manuSyati mAha thi, bhAva rU5 che, upazAna kaSAye pazamika bhAva rU5 che, kSAyika samyakatva kSAyika bhAva rUpa che ane jIvava pariNAmika bhAva rUpa che. bhaya se NAme udaiyaupasamiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe) mA prA2nu moyi: pazami kSAyika ane pariNAmika A cAra bhAve.nA saMgathI banelA sAnipAtika bhAva rUpa bIjA bhaMganuM svarUpa che. For Private and Personal Use Only
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir qyf anuyogacandrikA TIkA sUtra 160 catuSkasaMyoganirUpaNam mikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam-audayikamitimAnuSyam , upazAntAra kaSAyAH, kSAyopazamikAni indriyANi, pAriNAmiko. jIvaH / etat khalu tannAma audayikopamika kSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam3 / katarat tannAma audayika kSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam? audayikakSAyikakSAyopazamikapazamika, aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA bhaMga kaisA hai ? uttara-( udaya uvamamiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe ) audapika, aupazamika, kSAyopazamika evaM pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna tIsarA bhaMga aisA hai-(udaetti maNusse, upasaMtA kasAyA, khaovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve) manuSya gati yaha audAyika bhAvarUpa hai, upazAMta huI kaSAyeM aupazamika bhAva haiM, indriyAM kSAyopazamika bhAva rUpa hai aura jIvatva yaha pAriNAmika bhAva rUpa hai / (esa " se NAme udaya uvasamiyakhaovasa miya pArijAmiyaniSphaNe) isa prakAra yaha audayika, aupazamika aura pAriNAmika ina cArabhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA isa nAmakA tRtIya bhaMga hai| (kayare se NAme udaiya khaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe ?) he bhadanta ! audapika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cora bhAvoM ke saMyoga se niSpanna bhaMga kaisA hai ? prazna-(kayare se NAme udaiyauvasamiyakhaovanamiyapAriNAmiyaniSphanne) 3 bhagavana! dayika, aupazamika, kSApazamika ane pariNAmika, A cAra bhAvanA saMvegathI banatA sAnnipAtika bhAva rUpa trIjA bhaMganuM svarUpa kevuM che? uttara-(udaiyauvasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyanippaNNe) mohayi, mau5. zamika kSAe pazamika ane pariNAmika, A cAra bhAnA sogathI manatA kI sAnitis bhApa mA 2 cha-(udaietti maNusse, uvasaMtA kasAyA, khaovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve) alon RnA saannipaatika bhAvamAM manuSyagati audayika bhAva rUpa che, upazAnta kaSAye pazamika bhAva rUpa che, Indriyo lApazamika bhAva rUpa che ane chevatva pariNAmika mA 35 cha. (esaNaM se NAme usaiyavasamiyana ovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) A prakArane A "dayikopathamika kSApazamika pariNAmika" nAmane trIje bhaMga che. prazna-(kayare se NAme udaiyakhaiyakha ovasa miyapAriNAmiyaniSphaNNe 1) he bhagavana! audayika, kSAyika kSApazamika ane pariNAmika, A cAra bhAnA sagathI banatA cethA prakAranA sAnnipAtika bhAvanuM svarUpa kevuM che. a0 98 For Private and Personal Use Only
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre pAriNAmikaniSpannam-audayikamiti mAnuSyaM, kSAyikaM samyaktvaM, kSAyopazamikAni indriyANi, pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma audayikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam 4 / katarat tannAma aupazamikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam ?, aupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannamupazAntAH kaSAyAH, kSAyikaM samyaktvaM, kSAyopazamikAni indriyANi, pAriNA (udaiya khaiyasvaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) audayika, kSAyika, kSAyopazamika-aura pAriNAmika ina cAra bhAvo ke saMyoga se niSpanna-huA bhaMga aisA hai-(udaietti maNusse khaiyaM mammataM, khaovasamiyAI iMdiyAI, pAriNAmie jIve) manuSyagati yaha audayika bhAvarUpa hai, kSAyika samyaktva yaha kSAyika bhAvarUpa hai, iMdriyAM ye kSAyopazamika bhAvarUpa hai aura jIvatva yaha pAriNAmika bhAvarUpa hai / (esa Na se nAme udaiya khaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha audayika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika inacAra bhAvoM se niSpanna huA isa nAmakA caturtha bhaMga hai / (kayare se nAme uvasamiya khaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniphaNNe ?) he bhadanta ! aupazamika kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA pAMcavAM bhaMga kaisA hai ? uttara-( uvasamiyakhaiyakhovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) uttara-(udaiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) bhauyi, kSa4, kSApazamika ane pariNAmika, A cAra bhAnA sAgathI banatA sAnnipAtika bhAvanuM svarUpa A prakAranuM che, eTale ke cotho bhaMga A prakArane che-(udaie tti maNusse, khaiyaM sammattaM, khovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve) mA yAthA prAnA sAnnipAtimAmA bhanuSyAti mohayi sApa rUpa che, kSAyika samyakatva kSAyika bhAva rUpa che, Indriya kSApazamika bhAva35 che bhane 11 pariNAma mA 35 cha. (esa NaM se NAme udaiyavaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) An prAnu moyi, kSayi4, kssaayo5shmika ane pariNAmika, A cAra bhAvonA saMgathI banatA "audayika kSApazamika pAriNamika" nAmanA cothA bhaMganuM svarUpa che. . prazna-(kayare se NAme ubasa miyakhaiyatra ovasamiyapAriNAmiyaniSphanne?) bhagavana! Apazamika, kSAyika kSApazamika ane pariNAmika, A cAra bhAnA saMgathI banate pAMcamAM prakArane sAtripatika bhAva ke che? For Private and Personal Use Only
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 160 catuSkasaMyoganirUpaNam 779 miko jIvaH / etat khalu tannAma aupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam 5 // 50 160 // .. TIkA-'tattha NaM je te paMca' ityAdi paJcasu bhAveSu paJcamaM bhAvaM parihAya aviziSTa bhAvaniSpannatvena prathamo bhago bodhyaH / caturtha parihAya zeSaniSpannatvena dvitIyo bhaGgaH / tRtIyaM parihAya zeSaaupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA bhaMga aisA hai-(upasaMtA kasoyA, khaiyaM samma. saM, khaovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve) upazAMta huI kaSAyeM aupazamikabhAva hai, kSAyika samyaktva kSAyika bhAva rUpa hai, indriyAM kSAyopazamika bhAvarUpa hai, aura jIvatva yaha pAriNAmika bhAva rUpa hai (esa NaM se nAme uvasamiya khahayakha ovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha aupazamikakSAyika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna hubhA isa nAmakA pAMcavAM bhaMga hai| bhAvArtha-isa sUtradvArA sUtrakArane cAra 2 bhAvoM ke saMyoga se 5 bhaMga niSpanna hue haiM ve kahe haiN| inameM pAMcavAM bhAva jo pAriNAmika bhAva hai use chor3akara bAkI ke cAra bhAvoM ke saMyoga se prathama bhaMga niSpanna huA hai| cauthA bhAva jo kSAyopazamika bhAva hai use chor3akara zeSa cArabhAvoM ke saMyoga se dvitIya bhaMga niSpa___Gttara-( upasamiyakhaiyakha bhovasa miyapAriNAmiyaniSphaNNe ) mopasabhiDa kSAyika, zApathamika ane pariNAmika, A cAra bhAvanA saMgathI banate pAya Min mA 2necha-uvasaMtA kasAyA, khayaM sammattaM, khaovasamiyAI iMdiyAI' pAriNAmie jIve) 2sAnniti samai Gurd paaye| pazamika bhAva rUpa che, kSAyika samyaktva kSAyika bhAva rUpa che, Indri kSAyo5mi mA 35 che bhane 011 pArimi mA 35 cha. (esaNaM se nAme upasamiyakhaiyakha bhopasamiya, pAriNAmiya ni phaNNe) yA praznA pazamika, kSAyika, kSApazamika ane pariNAmika, A cAra bhAvanA saMgathI banate "pazamika kSAyika kSAyopathamika pariNAmika " nAmane pAMcame bhaMga samaja. bhAvArtha-cAra cAra bhAvanA saMgathI banatA pAMca aMgonuM sUtrakAre A sUtra dvArA nirUpaNa karyuM che. pahele bhaMga A prakAre banyo che-pAMca bhAve mAMnA chellA pariNAmika bhAva sivAyanA saMgathI pahele bhaMga bane che. For Private and Personal Use Only
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 780 anuyogadvArasUtre niSpannatvena tRtIyo bhnggH| dvitIyaM parihAya zeSaniSpannatvena caturthoM bhaGgaH / prathamaM parihAya avaziSTabhAvacatuSTayaniSpannatvena pazcamazca bhaGgo bodhyH| etAn paJca bhaGgAn vivarItumAha-'kayare se NAme' ityaadi| eSAM vyAkhyA pUrvavad bodhyaa| eSu paJcasu bhaGgeSu tRtIyo bhaGgo nArakAdigaticatuSTaye bhavati / tathAhiaudayikI nArakAdyanyatamA gatiH, nArakatiryagdevagatiSu prathamasamyaktvalAbhakAle eva upazamabhAvo bhavati, manuSyagatau tu tatropazamazreNyAM caupazamikaM samyaktvam , kSAyopazamikAnIndriyANI, pAriNAmikaM jIvatvam , ityevamayaM bhaGgakaH sarvAsu nna huA hai| tRtIya bhAva jo kSAyika bhAva hai use chor3akara bAko ke cAra bhAvoM ke saMyoga se tRtIya bhaMga niSpanna huA hai| dvitIya joaupazamika bhAva hai use chor3akara zeSa bhAvoM ke saMyoga se caturtha bhaMga niSpanna huA hai| prathama bhAva jo audayika bhAva hai use chor3akara zeSabhAvoM ke saMyoga se paMcama bhaMga niSpanna huA hai| ina pAMca bhaMgoM meM se jo audayika, aupazamika, kSAyopazamika evaM pAriNAmika ina cAra bhAvoMke saMyoga se niSpanna tRtIyabhaMga hai vaha nAraka Adi cAragatiyoM meM hotA hai / vahA~ vivakSitagati audayikI hai| inameM prathama samyaktva ke lAbhakAla meM hI upazamabhAva hotA hai| manuSyagati meM upazamazreNI meM aupazamika samyaktva hotA hai| iMdriyAM yahAM kSAyopazamika bhAvarUpa haiN| jIvatva pAriNAmika bhAva hai isa prakAra yaha tRtIyabhaMga sarva gatiyo bIjo bhaMga-kSApazamika bhAva nAmanA cethA bhAvane choDIne bAkInA cAra bhAvenA saMyogathI bIjo bhaMga banyo che. - trIjo bhaMga-kSAyika bhAva nAmanA trIjA bhAva sivAyanA cAre bhAvanA sogathI trIjo bhaMga banyA che. cothA bhaMga-opazamika nAmanA bIjA bhAvane cheDI daIne bAkInA cAra bhAvenA saMgathI e bhaMga banyA che. pAMcame bhaMga-audayika nAmanA pahelA bhAvane cheDI daIne bAkInA bAra bhAvanA sAgathI pAMcama bhaMga banyA che. audayika, aupathamika, kSApazamika ane pariNAmika, A cAra bhAnA sAgathI je trIjo bhaMga bane che-je trIjA prakArane sAtri pAtika bhAva niSpanna thAya che tene nAraka Adi cAre gatiomAM saddabhAva hoya che tyAM nAraka Adi gati audayika bhAva rUpa che. A gatieAmAM prathama samyaphatvanA prApti kALe ja upazama bhAvane sadabhAva hoya che, manuSya gatimAM te pazama zreNImAM pathamika samyaktvane sadUbhAva hoya che indriye kSApa For Private and Personal Use Only
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 160 catuSkasaMyoganirUpaNam 781 gatidhUpalabhyate / yadiha mUtre-'udaietti maNusse uvasaMtA kasAyA' ityuktam , tanmanuSyagatyapekSayoktam / upazamazreNyAM manuSyatvodayaH kaSAyopazamazca bhavataH / mUlokta tUpalakSaNaM bodhyam / evam audayikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannazcaturthabhaGgo'pi nArakAdigaticatuSTayaviSayo bodhyaH / tRtIyabhagavadevAtrApi bhAvanA krtvyaa| vizeSastvayameva-tRtIyabhaGge yadupazamasamyaktvamuktaM tatsthAnetviha kSAyikasamyaktvaM vAcyam / kSAyikasamyaktvaM tu sarvAsvapi gatiSu jAyate / nArakatiryagdevagatiSu pUrvapatipannasya pratipadhamAnasya cApi kSAyikasamyaktvaM meM pAyA jAtA hai / jo isa sUtrameM "udaietti maNusse uvamatA kasAyA" aisApATha kahA hai vaha manuSyagati kI apekSA se kahA hai| upazamazreNI meM manuSyatva kA udaya aura kaSAyoM kA upazama hotA hai / mUloktapATha upalakSaNa hai aisAjAnanA caahiye| isIprakAra audayika kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika inacAra bhAvoM ke saMyoga se cauthA bhaMga banA hai, vaha bhI nAraka Adi cAragatiyoM meM hotA hai aisA jAnanA caahiye| tRtIya bhaMga kI taraha hI yahAM para bhI kathana samajhanA cAhiye / parantu isameM vizeSatA itanI hI hai ki tRtIya bhaMga meM upazama samyatva kahA hai so usake sthAna meM yahAM kSAyika samyaktva samajhanA cAhiye / kSAyikasamya. tva cAroM gatiyoM meM hotA hai| nAraka, tiryak aura deva ina gatiyoM meMpUrva pratipanna jIva ko hI kSAyika samyaktva hotA hai / aura manuSyagati zamika bhAva rUpa ane chevatva pariNAmika bhAvarUpa heya che. A prakAre zrI madhI gatimAmA 45 mana cha. yA sUtramA udaiesi maNusse uvasaMtA kasAyA" mA prArane 2 yA mApAmA maa0ye| che manuSya gatinI apekSAo ApavAmAM Avyo che. upazama zreNImAM manuSyatvane udaya ane kaSAne upazama hoya che, mUkta pATha upalakSaNa che evuM samajavuM joIe eja pramANe audayika, kSAyika, zApathamika ane pariNAmika, A cAra bhAvanA sAgathI je ceAtho bhaMga bane che, tene paNa nAraka Adi cAre gatiomAM saMbhava hoya che, ema samajavuM trIjA bhaMganA jevuM ja kathana ahIM paNa samajavuM joIe, paraMtu trIjA bhaMgamAM je upazama samyaktva kahyuM che tene badale ahIM kSAyika samyaktva samajavuM joIe cAra gatiomAM kSAyika samyaphUlane saddabhAva saMbhavI zake che. nAraka, tiryaMca ane deva, A traNa gatiomAM pUrva pratipanna jIvamAM ja kSAyika samyaktva hoya che. paraMtu manuSyagatimAM te pUrva pratipannAmAM ane pratipadyamAnamAM kSAyika For Private and Personal Use Only
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 782 anuyogadvArasUtra bhavati / itthaM cAtra tRtIyacaturtha bhaGgau eva vastugatatvena saMbhavataH / itare bhaGgAstu pradarzanamAtram / tadrUpeNa teSAM vastunyasaMbhavAditi ||muu0 160 // atha paJcakasaMyogaM nirUpayati mUlam-tatthaM gaMje se eke paMcagasaMjoe se NaM ime-asthi nAme udaiya upasamiya khaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe? kayare se nAme udaiyauvasamiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphapaNe?, udaiya upasamiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyanipphANe-udaietti maNusse ubasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jiive| esa NaM se NAme jAva paarinnaamiynipphnnnne| se taM sannivAie / se taM chapaNAme ||suu0161|| chAyA-tatra khalu yaH sa ekaH paJcakasaMyogaH sa khalu ayam-asti nAma audayikopazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam ? / katarat tannAma meM pUrva pratipanna ko aura pratipadyamAna ko bhI hotA hai / isaprakAra tRtIya aura caturtha ye do bhaMga hI vAstavika rUpa meM vastugata saMbhavita hote haiM / itara zeSa-tIna bhaMga nahIM pAye jAte haiM ||suu0 160 // ... aba sUtrakAra pAMca bhAvoM ke saMyoga se jo-bhaMga niSpanna hotA hai usakI prarUpaNA karate haiM-"tattha NaM je se ekke" ityAdi / zabdArtha-(tattha NaM je se ekake paMcaka saMyoge se NaM ime) pAMcoMbhAvoM ke saMyoga se jo eka bhaMga utpanna hotA hai vaha isa prakAra se haisamyaktva hoya che. A prakAre ahIM triIne ane cothe, A be bhaMga ja vAstavika rUpe vastugata saMbhavita hoya che bAkInA traNa bhage vAstavika rUpe te saMbhavita ja nathI chatAM prarUpaNuM karavAnA hetuthI ja ahIM te aMgenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. sU016nA - pAMca bhAvanA sAgathI je sAtripAtika bhAva niSpanna thAya che, tenI suutr||2 3 43565 / 42 cha-" tattha NaM je se ekke" tyAhi zahAtha-(tatthaNaM je se ekake paMcagasaMjoge se NaM ime) pAye sAvAnA sayogayI 2 me mana che te mA prabhA cha-(asthiNAme udaiyauvasa. For Private and Personal Use Only
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 161 paJcamasaMyoganirUpaNam audayikopazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNA makaniSpannam ?, audayikaupazamikasAyika kSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam audayikamitimAnuSyam , upazAntAH kaSAyAH, kSAyikaM samyaktvaM, kSAyopazamikAni indriyANi, pAriNAmiko jIvaH / (asthi NAme udaiya upasamiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe?) audayika, aupazamika. kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina pAMcoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA audayikopamika kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika isa nAmakA sAnnipAtika bhAva hai / (kayare se nAme udaiya uvasamiyakhaiyakha bhovasamiyapAriNAminiphaNNe ?) he bhadanta ! audayikopazamika kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika nAma kA jo pAMcoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna sAnnipAtika-bhAva vaha kaisA hai ? ___ uttara-(udaiyauvasamiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) audayika, aupazamika kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina pAMcoM bhAvoM ke saMyoga se jo sAnnipAtika bhAva niSpanna hotA hai vaha aisA hai-(udaietti maNusse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammatta khaova samiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jIve) yahAM isa sAnnipAtika bhAva meM manuSya gati yaha audayikI hai, upazamita kaSAyeM aupazamika bhAva hai kSAyika samyaktva kSAyikabhAva hai indriyAM kSAyopazamikabhAva hai jIvatva miya khaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) mauyi4, sopabhira, kSAyi, kSA pathamika ane pariNAmika, A pAMce bhAne sogathI banate "audakipazamikakSAyika kSApazamika" nAmane sAnnipAtika bhAva, A me mane cha. ____prazna-(kayare se NAme udaiyauvasamiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe :) he bhagavana! audayika, aupathamika, kSAvika, kSApazamika ane pariNAmika, A pAMce bhAvenA saMyogathI nipanna thate sAnnipAtika bhAva kevuM che? uttara-(udaiyauvasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) mohayi pazamika, kSAyika, kSApazamika ane pariNAmika, A pAMce bhAvonA sayogathI lipa-na yata samiti mAra mArane cha-(udaietti maNasse, uvasaMtA kasAyA, khaiyaM sammattaM, khaovasamiyAiM iMdiyAiM, pAriNAmie jIve) | niti nAma bhanuSyAti moha4i mA 35 cha, zAnta kaSA aupazamika bhAva rUpa che, kSAyika sapakva kSAyika bhAva rU5 che, Indriya kSApazamika bhAva rUpa che ane jIvatva pariNAmika bhAva rU5 che. For Private and Personal Use Only
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre eSa khalu tannAma yAvat paarinnaamiknisspnnm| sa eSa sAnnipAtikaH / tadetat SaNNAma // 0 161 // TIkA-'tattha NaM' ityAdi vyAkhyA sugamA / ayaM paJcaka saMyogastasyaiva saMbhavati yaH kSAyikasamyagdRSTiH san upazamazreNi pratipadyate / anyasya tu na saMbhavati / anyatra hi smuditbhaavpshcksyaasyaasNbhvaaditi| atredaM bodhyam-ekaH kSAyikapAriNAmikabhAvadvayaniSpannarUpo navamo bhaGgo dvikasaMyoge, audAyikakSAyikapAriNAmika bhAvatrayaniSpannarUpaH paJcamaH, audayikakSAyopazamikapAriNAmika bhAvatrayaniSpannayaha pAriNAmika bhAva hai / (esaNaM se NAme jAva pAriNAmiyaniSphaNNe, se taM sannivAie se taM chaNNAme) isa prakAra yaha pAMva bhAvoM ke saMyoga se niSpanna hue isa nAma ke sAnnipAtika bhAva kA svarUpa hai| yahAM taka audayika bhAva se lekara pAriNAmika bhAva taka ke pAMca bhAvoM ke saMyogase jItane sAnnipAtika bhAva niSpanna hote haiM unakA pratipAdana kiyAisa prakAra yaha chaha prakAra ke nAmakA svarUpa kathana samApta huaa| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa mUtradvArA pAMcobhAvoM ke saMyoga se niSpanna hue sAnnipAtika bhAva kA kathana kiyA hai| yaha paMcaka saMyoga rUpa sAnnipAtika bhAva usI ko saMbhavita hotA hai, jo kSAyika samyagdRSTi hokara upazama zreNI para caDhatA hai / anyajIva ko nahIM kyoMki usa ko isa samucita bhAva paMcakarUpa sAnnipAtika bhAvakA abhAva hotA hai| yahAM para isa prakAra se jAnanA cAhiye-dvika saMyoga meM kSAyika aura (esa NaM se NAme jAva pariNAmiyaniSphaNNe, se taM sannivAie, se taM chaNNAme) / pramANe A pAMce bhAvonA saMgathI niSpanna thayela A nAmanuM sAnnipAtika svarUpa che ahIM sudhI audayika bhAvathI mAMDIne pArimika bhAva sudhInA pAMca bhAnA sAgathI jeTalA sAnnipAtika bhAve niSpanna thAya che. temanuM pratipAdana karyuM che. A pramANe A cha prakAranA nAmanuM svarUpa4yn 53 thayu che. - bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra vaDe pAMce bhAvanA saMyogathI niSpanna thayelA sAnitika bhAvanuM kathana karyuM che. A paMcaka sAthe ga rUpa sAnnipAtika bhAva temane ja saMbhave che ke je kSAyika samyagdaSTi thaIne upazama zreNI para caDhe che. bIjAone nahi kAraNa ke temane A samuditabhAva paMcaka rUpa sAtripAtika bhAvane abhAva hoya che ahIM ema samajavuM joIe ke drikasaMgamAM kSAyika ane pariNAmika A be bhAvenA saMyogathI niSpanna For Private and Personal Use Only
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 161 paJcamasaMyoganirUpaNam SaSThazceti dvau bhaGgau trikasaMyoge, audAyikaupazamika zAyopazamikapAriNAmika bhAva catuSTayaniSpannarUpastRtIyaH, auMdayikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvacatuSTaya niSpannarUpazcaturthazceti dvau bhaGgau catuSkasaMyoge, bhAvapaJcakarUpa eko bhaGgaH pnycksNyoge| ityevame te SaDbhaGgAH sambhAvyatvena bodhyaaH| ito'pareviMzatibhaGgAstu saMbhAvyatvarahitA api yogapradarzanArthameva moktaaH| SaNNAmasUtre ye dvikasaMyogapAriNAmika, ina do bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA jo isa nAma kA nauvAM bhaMga hai baha, tathA trika saMyoga meM audaki, kSAyika aura pAriNAmika, ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA isa nAma kA pAMcavAM-bhaMga aura audayika, kSAyopazamika evaM pAriNAmika, ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA isa nAmakA chaThA bhaMga, tathA catuSka saMyoga meM audayika, aupazamika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA isa nAma kA tRtIya bhaMga, aura audayika kSAyika, kSAyopazamika evaM pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna hubhA isa nAma kA cauthA bhaMga tathA pAMco bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA eka isa nAma kA bhaMga ye chaha bhaMga jIvoM meM vAstavikarUpa se pAye jAte haiM aura inase atirikta jo 20 bhaMga hai| ve vAstavika rUpa se-nahIM pAye jAte haiM aisA, jAnanA cAhiye / 20 bhaMga jaba ki bhavyatva rahita hai to phira ye kyoM kahe gaye haiM ? to isa thayela je A navame bhaMga che te temaja trikasa cogamAM audayika kSAyika, ane pariNAmika A traNa bhAnA saMgathI niSpanna thayela A nAmane pAMcame bhaMga ane dayika, lApazamika ane pariNAmika e traNa bhAnA sAgathI niSpana thayela chaThe bhaMga temaja catuSka saMgamAM audayika, aupaNamika, lApazamika ane pariNAmika A cAra bhAvonA sanegathI niSpanna thayela A nAmane trIjo bhaMga ane audayika, kSAyika, kSApazamika ane pariNAmika A cAra bhAvonA saMgathI niSpanna thayela A nAme ce bhaMga tathA pAMce bhAvanA saMgathI nipanna thayela eka A nAme bhaMga e cha aMge jemAM vAstavika rUpe maLe che ane emanA sivAya je 20 bhaMgo che. te vAstavika rUpe prApta thatA nathI Ama samajavuM joIe 20 bhege jayAre bhavyatva rahita che te pachI emanuM kathana zA mATe karavAmAM AvyuM che ? A zaMkAnuM nirAkaraNa A pramANe che ke A 2che. a0 99 For Private and Personal Use Only
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre trikasaMyogacatuSkasaMyogapaJcakasaMyogalakSaNA bhaGgAste kiLa siddha kevaligaticatuSTaH yopazAntamauhamanuSyaviSayA vijJeyAH / iyamanabhAvanA-dvikasaMyogabhaGgeSvekaH kSAyikapAriNAmikamAvadvayaniSpannarUpo navamo bhaGgaH siddheSu bhavati / trikasaMyogabhaGgeSu audayikakSAyika pAriNAmikabhAvatrayaniSpannarUpaH paJcamo bhaGgaH kevaliSu, auda. yikakSAyopamikapAriNAmikabhAvatrayaniSpannarUpaH SaSTho bhaGgo gaticatuSTaye bhavati / catuSkasaMyogabhaGgeSu-audayikaupazamikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvacatuzaMkA kA samAdhAna yaha hai ki-ye 20vIsabhaMga yoga pradarzana ke nimatta hI kahe gaye haiM arthAt ina pAMca bhAvoM ke yoga se kisa 2 prakAra se kitane bhaMga bana sakate haiM ? yaha prakaTa karane ke abhiprAya se kahe gaye haiM / SaNNAma sUtra meM jo dvikasaMyoga, trikasaMyoga, catuSkasaMyoga aura paMcakasaMyoga rUpa bhaMga haiM, ve siddhoM meM, kevaliyoM meM, cAroM gatiyoM meM, aura upazAMta mohamanuSyoM meM pAyejAte haiN| aisA jAnanA cAhiye-arthAta rikasaMyogavAle bhaMgoM meM jo kSAyika pAriNAmika bhAvavya se niSpanna nauvAM bhaMga hai, vaha siddhoM meM pAyA jAtA hai / trikasaMyogavAle bhaMgoM meM jo audapika, kSAyika aura pAriNAmika, ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA paMcama bhaMga hai, vaha kevaliyoM meM pAyA jAtA hai| audayika kSAyopazAmika, aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se janya chaThA bhaMga cAra gatiyoM meM pAyA jAtA hai| catuSka saMyogavAle bhaMgoM meM audayika, aupazamika, kSAyopazamika aura pAriNAmika-ina aMge vega pradarzananA nimittathI kahevAmAM AvyA che. eTale ke A pAMca bhAvanA yogathI kevI rIte keTalA aMge thaI zake che? A spaSTa karavAnA dezathI / 4AmA mayAM che. '19yAma' sUtramA 2 siyAga, tri:saMga, catuSka saMga ane paMcaka saMga rUpa bhage che te sivomAM kevaliomAM, cAre gatiomAM ane upazAMta moDhavALA mANasomAM maLe che. Ama samajavuM joIe eTale ke brikasaMyogavALA bhaMgomAM je kSAvika pari. zAmika bhAvaDhayathI niSpanna navame bhaMga che. te siddhomAM prApta thAya che. trikogavALA bhAgomAM je audayika, kSAyika ane pariNAmika A traNa bhAnA saMgathI niSpanna thayela paMcama bhaMga che, te kevaliomAM prApta thAya che. dayika, kSApazamika ane pariNAmika A traNa bhAnA saMgathI niSpana cheTho bhaMga cAra gatiomAM prApta thAya che catuSka sagavALA bhagomAM oyika parAmika-kSApazamika ane pariNAmika A cAra bhAnA saMgathI niSpanna thayela trIjo bhaMga temaja audayika, kSAyika, For Private and Personal Use Only
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 161 paJcamasaMyoganirUpaNam 787 dhyaniSpannarUpastRtIyaH, audayikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvacatuSTayaniSpannarUpazcaturthazcetyetAvapi dvau bhaGgo gaticatuSTaye'pi labhyete / bhAvapaJcakaniSpannarUpa eko bhaGga upazAntamohamanuSyeSveva labhyate / vistaravastu svasvabhaGgasvarUpe vilokniiym| prakRtamupasaMharannAha-sa eSa sAnnipAtika iti / itthamuktaH sAnni pAtiko bhAvaH / ukta tasmiMzcoktAH SaDapi bhaavaaH| te ca tadvAcakairnAmabhirvinA prarUpayituM na zakyante iti tadvAcakAnyaudayikAdIni nAmAnyapyuktAni / etaizca pahabhirapidharmAstikAyAdeH samastasyApi vastuno grahaNAt idaM SaT prakArakaM sat samastasyApi vastuno nAma SaNNAmetyucyate / etadevopasaMharannAha-tadetat ssnnnnaameti||s.161|| cArabhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA tRtIyabhaMga tathA audayikakSAyika, kSAyopazamika evaM-poriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA cauthA bhaMga cAroM gatiyoM meM pAye jAte haiM, tathA pAMcoM bhAvo ke saMyoga se-niSpanna huA cauthAbhaMga ye donoM bhI bhaMga cAroM gatiyoM meM pAye jAte haiM tathA pAMcoM bhAvoM ke saMyoga se-niSpanna huA ekabhaMga upa. zAMtamohI manuSyoM meM hI pAyA jAtA hai / vistAra pUrvaka inakA kathana apane 2 bhaMga-svarUpa meM dekhalenA cAhiye / isaprakAra sAnnipAtikabhAva kA kathana hai-isa bhAva ke kathita hone para aba chahoM bhAva kathita ho cuke / ina bhAvoMkA kathana unake vAcaka nAmoM ke vinA ho nahIM sakatA hai isaliye una bhAvoM ke vAcaka audayika Adi nAmoM ko-bhI yahAM kahA gayA hai| ina chaha nAmoM se bhI-dharmAstikAmAdika samasta vastuoM kA grahaNa ho jAtA hai, isaliye ye samasta vastu ke nAma chaha prakAra ke hone se chaha nAma isa prakAra se kahalAye haiN| sU0 161 // kSApazamika ane pariNAmika A cAra bhAvanA sAgathI niSpana thayela e bhaMga A banne bhege paNa cAre gatiomAM prApta thAya che. temaja pAMce bhAvenA saMgathI niSpanna thayela eka bhaMga upazAMta mohI mANasomAM ja prApta thAya che. A viSe savistara vivecana potapotAnA bhaMga-ravarUpamAM joI levuM joIe A pramANe sAnnipAtika bhAvanuM kathana che. A bhAvane kahyA bAda chae cha bhAve kathita thaI gayA. A bhAvenuM kathana temanA vAcakanAme vagara saMbhave ja nahi eTalA mATe te bhAvenA vAcaka audayika vagere nAmanuM paNa ahIM kathana thayuM che. A nAmathI paNa dhamastikAyAdika samasta vastuonuM grahaNa thaI jAya che eTalA mATe A badhI vastuonA cha prakAranA nAme hevAthI cha nAma A pramANe kahevAmAM AvyAM che. sU015 For Private and Personal Use Only
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 788 anuyogadvArasUtre atha saptanAma marUpayatimUlam-se ki taM satta nAme ? sattanAme-satta sarA paNNattA, te jahA-saje risahe gaMdhAre, majjhime paMcame sre| dhevae ceva nissAe sarA satta viyaahiyaa||1||suu0162|| chAyA-atha kiM tat sapta nAma ? sapta nAma-sapta svarAH prajJaptAH, tadyathASaDjaH RSabhaH gAndhAraH madhyamaH paJcamaH svrH| dhaivatazcaiva niSAdaH, svarAH sapta vyaakhyaataa||1||0162|| TIkA-'se kiM taM sattanAme' ityAdi atha kiM tat saptanAma ? iti shissyprshnH| uttarayati-saptanAma-saptavidhaM nAma saptanAma, tacca-saptasapta saMkhyakAH svarA:-dhvanivizeSAH prajJaptAH / tAneva spaSTayati-tadyathA-paDja RSabha ityaadinaa| tatra-SaDjaH-nAsikAkaMThorastAlujihvA danteti SaTsthAnasaM nAtasyAt ayaM svaraH SaDja ityucyate / uktaMca-- aba sUtrakAra sapta nAma kI prarUpaNA karate haiM"se ki taM sattanAme ?" ityAdi / zabdArtha-(se ki taM sattanAme ?) he bhadanta ! satanAma kyA hai ? uttara-(satsanAma) sapta prakAra rUpa-jo saptanAma hai vaha (sattasarA paNNattA) sAtasvara svarUpaprajJapta huA hai / arthAt sAtasvara hI saptanAma haiM / (taM jahA ) ve sAta svara isa prakAra se haiM-( sajje risahe gaMdhAre, majjhime, paMcame sare / ghevae-ceva nissAe sarA satta viyAhiyA) SaDja RSabha, gAndhAra, madhyama, paMcama, dhaivata, aura niSAda / nAsikA, kaMTha, urasthala, tAlu, jihvA aura danta ina chaha sthAnoM se utpanna hone ke kAraNa prathama svara 'SaDja' kahalAtA hai| uktaMca karake "nAsAM kaNTha" have sUtrakAra satanAmanI prarUpaNa kare che. "se kiM taM sattanAme " tyAhi- zAya-se kiM taM sattanAme ?) mahata ! satanAma zu cha ? matA. qdi che te (satta sarA paNNattA) sAta 212 2135 prazasa yeta che. meTase sAta 212 1 saanaam| che. (taMjahA) te sAta 12 mA prabhAva cha-(sajje risahe, gaMdhAre, majjhime, paMcame, sare / dhevae ceva nissAe sarA satta viyAhiyA) par3a saSama, sAdhAra, madhyama, yama dhaivata mana niSAnAsita, , 2sthAna, tAlu,jihUvA ane daMta A cha sthAnethI utpana thavAnA kAraNathI prathama svara For Private and Personal Use Only
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 162 saptasvaranAmanirUpaNam " nAsAM kaNThamurastAluM jihAMdantAzca saMzritaH / paibhiH saMjAyate yasmAttasmAt SaDja iti smRtaH // iti / tathA-RSabho-vRSamA, tadvad yo vartate sa RSabhaH / uktaMcAsya lakSaNam"vAyuH samusthito nAbheH, kaNThazIrSa samAhataH / naIna vRSabhavad yastata, tasmAda, vRSabha ucyate / / iti // tathA-gAndhAraH-gandham iyeti-prApnotIti gandhAraH, saeva gAndhAraH gandhamApakaH svaravizeSaH / uktaMca - vAyuH samutthito nAbhe-ha dikaNThe samAhataH / nAnAgandhavahaH puNyo gAndhArastena hetunA // iti / / ityAdi zloka dvArA yahI bAta kahI gaI hai| RSabhanAma baila kA hai| baila ke svara ke jaise jo svara hotA hai, usakA nAma RSabha hai| isakA lakSaNa isa prakAra kahA huA hai-nAbhi se jo vAyu uThatA hai, vaha kaNTha aura zIrSa meM jAkara TakarAtA hai| isase baila ke svara ke jaise AvAja hotI hai| isaliye isa svara kA nAma RSabha hai| gaMdha ko jo svara prApta karatA hai usakA nAma 'gAMdhAra' svara hai| isa ko lakSaNa isa prakAra kahA gayA hai-jo vAyu nAbhi se utthita hokara hRdaya aura kaMTha meM TakarAtA hai tathA nAnA prakAra ke gaMdhoM ko vahana karatA hai isaliye hRdaya aura kaMTha se TakarAne para jo AvAja utpanna hotA hai, usakA nAma 'gAndhAra' hai| zarIra ke bIca meM jo svara hotA hai, usakA nAma 'madhyama' svara hai / isakA lakSaNa isa prakAra se hai-nAbhipradeza se utpanna huA 5301 4pAya cha taya pachI " nAsA kaNTha" vagaire 1 43 me pAta spaSTa karavAmAM AvI che. jabha baLadanuM nAma che. baLadanA svaranI jema je svara hoya che tenuM nAma kaSabha che. AnuM lakSaNa A pramANe kahevAmAM AvyuM che--nAbhisthAnathI je vAyu upara uThe che te kaMTha ane zIrSamAM jaIne athaDAya ane tethI baLadanI jema avAja thAya che. eTalA mATe ja A svaranuM nAma RSabha che. gaMdhane je svara prApta kare che tenuM nAma "gAMdhAra" svara che. AnuM lakSaNa A pramANe spaSTa karavAmAM AvyuM che. je vAyu nAbhisthAnathI upara uThIne hRdaya ane kaMTha sthAnamAM athaDAya che temaja vividha jAtanA gadhanuM vahana kare che eTalA mATe hRdaya ane kaMThane athaDAyA pachI je savara utpanna thAya che tenuM nAma gAndhAra che. zarIranI vacce je svara hoya che tenuM nAma madhyama svara che AnuM lakSaNa A pramANe che nAbhisthAnathI utpanna thayela vAyu For Private and Personal Use Only
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra tathA-madhyama:-madhye kAyasya bhavo madhyamaH / uktaMca vAyuH samutthito nAbherUrohadi smaahtH| nAbhiM prApto mahAnAdo, madhyamatvaM samaznute / / yadvA-"tadvadevotthito vAyu ruraH kaNThasamAhataH / nAmi prApto mahAnAdo madhyasthastena madhyamaH // iti // tathA-pazcamaH-paJcAnAM paDjAdisvarAnusAreNa pazcasaMkhyakAnAM svarANAM pUraNa: svaraH paMJcamaH / yadvA-paJcasu nAbhyAdi sthAneSu mAtIti paJcamaH / uktaMca "vAyuH samudgato nAme ruro hatkaNThamadhesu / vicaran paJcamasthAnaprAptyA paJcama ucyate" iti| vAyu urasthala aura hRdaya meM TakarAtA hai aura phira nAbhisthAna meM Akara vaDI AvAja utpanna karatA hai-isaliye isa svara kA nAma madhyama svara hai| adhayA-usI prakAra se utthita hubhA vAyu urasthala aura kaNTha meM TakarAtA hai phira nAbhisthala meM pahu~ca kara baDe bhArI zabda ko ' utpanna karatA hai| isa prakAra madhyastha hone se yaha svara madhyama kahA gayA hai| SaDja Adi svaroM kI yaha sthara pAMcacI saMkhyA kI pUrti karatA hai isaliye isa svara kA nAma 'paMcana' svara huA hai| athavA nAbhi bhAdi pAMca sthAnoM meM yaha svara samA jAtA hai isaliye yaha-svara paMcama svara kahalAyA hai| isa kA lakSaNa isa prakAra se kahA gayA hainAbhisthAna se jo vAyu utpanna hotA hai, vaha vakSasthala hRdaya kaMTha aura mastaka meM TakarAtA huA paMcamasthAna meM utpanna hotA hai| isaliye isa usthaLa ane hadayamAM athaDAya che ane pachI nAbhisthAnamAM AvIne moTe avAja utpana kare che, eTalA mATe A svaranuM nAma madhyamAra che. athavA pahelAnI jema ja uparanI tarapha uThate vAyu usthaLa ane kaMThamAM athaDAya che pachI nAbhisthAnamAM pahecIne bahu moTe avAja utpanna kare che. A pramANe madhyastha hevA badala A svara madhyama kahevAya che. SaDu ja vagere remAM A vara pAMcamI saMkhyAne pUre che eTalA mATe A varanuM nAma paMcamasvara che. athavA nAbhi vagere pAMca sthAnamAM A svara samAviSTa thaI jAya che. ethI A vara paMcamasvara kahevAya che. AnuM lakSaNa A pramANe kahevAmAM AvyuM che. nAbhisthAnamAMthI je vAyu utpanna thAya che te vakSasthaLa hadaya kaMTha ane mastakamAM athaDAIne paMcamasthAnamAM utpanna thAya che. eTalA mATe AnuM nAma A pramANe rAkhavAmAM AvyuM che. je svara bAkI rahelA For Private and Personal Use Only
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 162 saptasvaranAmanirUpaNam 791 tathA - caivataH - abhisandhayate =anusandhayati zeSasvarAniti caivtH| yadvA-dhImatAmayaM caivtH| pakSadvaye'pi pRSodarAditvAt sAdhutvam / uktaM cAsya lakSaNam"abhisandhayate yasmAdetAn pUrvoditAna svarAn / tasmAdasya svarasyApi dhaivatatvaM vidhIyate " // iti / tathA - niSAda:- niSIdanti svarA yasmin sa niSAdaH / uktaM cApi -- niSIdanti svarAH yasminniSAdastena hetunA / 66 sarvAMzrAmi bhavatyeSa, yadAdityo'sya daivatam " // iti / tadevaM sapta saptasaMkhyakAH svarAH=jIvAjIvAzrayAH svarAH vyAkhyAtAH = vividhaprakAreNa tIrthaGkaragaNadharaiH kathitAH / nanu kAryaM hi kAraNAyataM tacca kAraNaM kAryabhUtAnAM svarANAM jihAdikaM tAni ca dvIndriyAdi trasajIvAnAma saMkhyeyatvAdasaMkhyeyAni kimutAjIvanisRtAnAM tataH kathaM svarANAM saptasaMkhyakasvaM na virudhyate ? ucyatekA nAma aisA kahA gayA hai| jo svara zeSa svaroM kA anusaMdhAna karatA hai vaha 'dhaivata' hai / athavA saMgIta vizAradoM kA jo svara hai vaha 'dhaivata' hai| isa kA lakSaNa isa prakAra se kahA hai-" abhisaMghayate " ityAdi isa zloka kA artha spaSTa hai / jisa meM svara ThaharatA hai usakA nAma niSAda svara hai / yaha svara samasta svaroM kA parAbhava karatA hai kyoMki isakA deva Aditya hai| ye jo sAta svara haiM ve jIva aura ajIva donoM ke Azraya rahate haiM / aisA tIrthakara bhagavaMtone kahA hai / zaMkA-kArya kAraNo ke AdhIna hotA hai / ina sAta svarasvarUpa kArya ke kAraNa jihvA Adika haiN| ye jihavA Adi kAraNa hIndriya Adi basa jIvoM ke asaMkhyAta hone se asaMkhyAta haiN| ajIva nisRta svaroM ke viSaya kI to bAta hI kyA hai| isaliye svaroM kA sAta prakAra kA kahanA ThIka nahIM hai| 66 svarAnuM anusradhAna kare che te dhaivata" che. athavA sa'gIta vizAradyAnA je svara che. te dhaivata che AnuM lakSaNu A pramANe kahevAmAM Avyu che. " abhisandhayate ityAdi " mono artha spaSTa che. nemAM svara sthira thAya che tenuM nAma niSAda svara che. A svara badhA svareAne parAbhUta kare che krama ke Ane deva Akritya che je A sAta svara che te jIva ane ajIva anne ne Azrita rahe che. Ama tIrthaMkara bhagavAe kahyuM che. zaMkA-kAya kAraNeAne AdhIna hoya che. A sAta svara rUpa kAnA kAraNeA jihvA vagere che. A jihvA vage2e kAraNe dvIndriya vagere trasa jIve asakhyAta hAvAthI asa`khyAta che ajIva niruta svarAnA viSayanI te vAta ja zIkaravI? eTalA mATe svarAnA sAta prakAra yogya kahevAya nahi. For Private and Personal Use Only
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 792 anuyogadvArakho vizeSamAdhisyAsaMkhyeyA api svarAH sAmAnyena sarve'pi saptasvevAntarbhavati / yahA sUtre svarANAM yat saptasaMkhyakatvamukta tat sthUlasvarAn gItaM cAzritya proktaM, sarveSAM svarANAM saptasvarAnupAtivAdato nAsti ko'pi svarANAM saptasaMkhyAgaNane doSa iti // sU0 162 // itthaM svarAnnAmato nirUpya saMpati tAneva kAraNata Aha mUlam-eesiM NaM sattaNhaM sarANaM satta saradANA paNNattA, taM jahA-sajaM ca aggajIhAe, ureNa risaha saraM / kaMTuggaeNa gaMdhAraM, majjhajIhAe majjhimaM // 1 // nAsAe paMcamaM brUyA, daMtoTreNa ya dhevayaM / muddhANeNa ya sAyaM, saradANA viyaahiyaa||3|| sattasarA jIvaNissiyA paNNattA, taM jahA-sajaM ravaha maUro, kukkuDo risabhaM saraM / haMso rakhai gaMdhAraM, majjhimaM ca gvelgaa||4|| aha kusumasaMbhave kAle, koilA paMcamaM srN| chaTuM ca sarasA koMcA, nesAyaM sattamaM gyaa||5|| sattasarA ajIvanissiyA paNNattA, taM jahA-sanaM ravai muyaMgo, gomuhI risahaM saraM / saMkho ravai gaMdhAraM, ___ utsara-vizeSa kI apekSA lekara svara yadyapi asaMkhyAta haiM parantu, ye saba asaMkhyAta svara sAmAnyarUpa se ina sAta svaroM meM hI antarbhUta ho jAte haiM / athavA sUtrakArane jo "sAta svara haiM" aisA sUtra kahA hai, baha sthUla svaroM se evaM gIta ko lekara kahA hai aisA jAnanA caahiye| kyoMki aura jitane bhI svara haiM, ve saba inhIM sAta svaroM meM samA jAyA karate haiN| isaliye svara sAta haiM isa prakAra ke kathana meM koI doSa nahIM hai| sU0 162 // uttara-vizeSanI apekSAthI svara che ke asaMkhyAta che chatAM e A badhAM asaMkhyAta svare sAmAnya rUpathI A sAta svaramAM ja antata thaI jAya che. athavA sUtrakAre je "sAta svaro che" Ama kahyuM te bhUla svare ane gItane laIne kahyuM cheAma jANavuM joIe kema ke bIjA jeTalA svarA che te badhA eja sAta svaramAM samAviSTa thaI jAya che eTalA mATe svara sAta che A jAtanA kathanamAM kaI paNa jAtane pheSa nathI, sU162 For Private and Personal Use Only
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 163 kAraNato svaranirUpaNam majjhimaM puNa jhallarI // 6 // caucaraNapAhANA, gohiyA paMcamaM srN| ADaMbaro dhevaiyaM, mahAbherI ya sattamaM ||7||suu0163|| ___ chAyA-eteSAM khalu saptAnAM svarANAM sapta svarasthAnAni prajJaptAni, tadyathASaDja ca agrajiyA, urasA RpabhaM svaram / kaNThAgreNa gAndhAraM, madhye jihvayA madhya. mam // 2 // nAsikayA pazcamaM brayAt, dantoSThena ca dhaivatam / mUnAM ca niSAdam, svarasthAnAni vyAkhyAtAni // 3 // saptasvarAH jIvanizritAH prajJaptAH, tadyathA-SaDjaM isa prakAra nAma se svaroM kA kathana karake atha sUtrakAra unhIM svaroM kA kAraNa kI apekSA lekara kathana karate haiM- . 'eesiM NaM sattaNhaM' ityaadi| zabdArtha-(eesiNaM ) ina (sattasarANaM) sAta svaroM ke (sapta)sAta (sarahANA) svarasthAna (paNattA) kahe gaye haiN| (taM jahA) ve isa prakAra se haiN|-(sjjN ca aggajIhAe) jihvA ke agra bhAga se SaDja svara bolanA cAhiye (ureNa risahaM saraM) vakSasthala se RSabhasvara bolanA cAhiye (kaMTuggaeNaM gaMdhAraM) kaNTha ke agrabhAga se gAMdhAra svara polanA caahiye| (majjhajIhAe majjhimaM) jihavA ke madhya bhAga se madhyama svara yolanA cAhiye / (nAsAe paMcama) nAsikA se paMcama svara bolanA cAhiye (daMtoTeNa ya dhevayaM ) dantoSTha se dhaivata svara bolanA cAhiye ( muddhANeNaM ya NesAyaM bUyA) aura mUrdhA se niSAda svara bola. A pramANe svaranuM nAmanI apekSAe kathana karIne have sUtrakAra teja svarenuM kAraNanI apekSAe kathana kare che " eesiNaM sattaNhaM" tyAha zAya-(eesi NaM) mA (sattasarANaM) sAta sparezanA (satta) sAta (saradvANA) 212sthaan| (paNNattA) 4Ama mA0yAM che. (taMjahA) te mA pramANe che (sajjaM ca aggajIhAe) mana mamAyA paDa 212 yA265 42 madhye (ureNaM risahaM saraM) 130thA RSama 212 yAra 42 4o. (kaMThuggaeNaM gaMdhAraM) 4nA samAthI gAMdhAra 212nu cyA21 427 name (majjhajIhAe majjhima) manA madhyabhAgI madhyama 512nu pyAra 427 sa. nAsAe paMcama) nathI paMyabhara52nu yA295 42 me. (daMtoTeNa ya ghevayaM) int|4thii dhaivata 212nu ayA23 42 naye (muddhANe NaM ya NesAyaM bUyA) are bhUrbhAdhA niSA 12nu ayA25 42 me. (saradANA viyAhiyA) mA pramANe sAta 12 sthAnAnu thana 42vAmA bhA0ya che. a0 100 For Private and Personal Use Only
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - anuyogadvArasUtre rauti mayUraH, kukkuTaH RSabhaM svaram / haMso rauti gondhAraM, madhyamaM ca gavelakA (messaaH)||4||ath kusumasaMbhave kAle, kokilAH paJcama svaram / SaSThaM ca sArasAH krauMcAH , niSAdaM saptamaM gajAH // 5 // saptasvarAH ajIvanizritAH prajJaptAH tadyathASaDja rauti mRdago, gomukhI RSabhaM svaraM / zaMkho rauti gandhAraM, madhyamaM punrjhllrii||6||ctushcrnnprtisstthaanaa, godhikA pazcamaM svaraM / ADambaro dhaivatakaM, mahAmerIzca saptamam // sU0163 // nA cAhiye / (sarahANA viyAhiyA) isa prakAra se sAta svarasthAna vyA. khyAta kiye haiN| (sattasarA jIvaNissiyA paNNattA) sAta svara jIvanizrita kahe gaye haiN| (taMjahA) ve isa prakAra se haiM--(sajja ravaha mauro) SaDjasvara mayUra bolatA hai (kukkuDo risahaM saraM) kukkuTaRSabhasvara bolatA hai |(hNso ravai gaMdhAraM ) haMsa gAMdhAra svara bolatA hai (majjhimaM ca gavelagA) gavelaka-meSa madhyama-svara bolate haiN| (aha kusumasaMbhave kAle koilA paMcamaM saraM) puSpotpattikAla meM koyala paMcama svara bolatI hai (chaTuM ca sArasA koMcA) chaThA dhaivata svara sArasa aura krauMca pakSI bolate haiN| (sattamaM nesAyaM gayA) sAtayA~ jo niSAda svara hai use gaja bolate hai| (satta sarA ajIvanissiyA paNNattA) sAta svara ajIvanizrita kahe gaye haiM-(taM jahA) ve isa prakAra se haiM-(sajja ravaha muyaMgo) SaDja mRdaMga bolatA hai (gomuhI risahaM saraM) gomukhI-vAdyavizeSa-RSabha svara bolatA hai / (saMkho gaMdhAraM ravai) zaMkha-gAMdhAra svara bolatA hai|(mllriimjjhim) jhallarI madhyamasvara bolatA hai| (caucaraNapATANA gohiyA) (sattasarA jIvaNispiyA paNNattA) sAta 12 / mizrita ruvAmA sAvyA (taMjahA) te bhA prabhArI cha-(sajjaM ravai maTharo) 1901 212 mayU2-mAra-mAse cha. (kukkuDo risahaM saraM) 4 5 612 mA che. (majjhimaM ya gavelagA) bhava-bhaSa-madhyama 212 mA che (aha kusumasaMbhave kAle koilA paMcamaM sara) puNyotpatti mAM-14 yamasva2 mA che. (chaThaMca mAramA koMcA) chaThI dheta 252 sAsa bhane-yapakSI vizeSa mA cha. (ttamaM nesAyaM gayA) sAtamA niSA 12 hAthI mAle cha (sattasarA ajIvanissiyA paNNattA) sAta 512 / ma tazrita vAmAM mAyA che (taMjahA) te mA pramANe chasajja vaha muyaMgo) 5305 212 bhRgamA nIje cha, (gomahI risahaM saraM) gemubhI-bAdha vizeSamAthI *pama 12 nIle che. (saMkho gaMdhAraM rakhai) zamabhAMthA gAMdhAra 212 nANe che. (jhallarI majjhima) AsamAMthA madhyama svara nANe che. (caucaraNapaidvANA gohiyA) yAre 5 // 2 // bhAna 52 bhUpAmA For Private and Personal Use Only
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 163 kAraNato svaranirUpaNam TIkA-'eesiNaM' ityAdi eteSAM saptAnAM svarANAM sapta svarasthAnAni prajJaptAni, ayaM bhAvaH ete SaDjAdi saptasvarA yasmAt yasmAt sthAnAt samutpadyate tAni jihvAgrabhAgAdisvarasthAnAnyapi saptasaMkhyakAni santi / nAbherutthito'vikArI svara Abhogato'nAbhogato vA jihAdisthAna prApya vizeSamAsAdayatIti tat svarasyopakArakamatastat svarasthAnamucyate, iti / tAnyeva sthAnAni darzayati-tadyathA-paDja svaram agrajiyAagrabhUtA jihvA-agrajihvA, tayA jihvAgrabhAgena brayAt / SaDjasvarasya sthAnaM jihvAgracAroMpairoM se jamIna para rakhI gaI aiso godhikA-vAdyavizeSa-(paMcama saraM) paMcama svara ko bolatI hai (ADaMbaro dhevayaM) ADaMbara dhevata svara ko bolatA hai (mahAbherIya sattama) aura mahAbherI saptama jo niSAda svara hai, use bolatI hai| bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakArane sAta svaroM ke sAta sthAnoM kA kathana kiyA hai| SaDja Adi sAta svara jisa 2 sthAna se utpanna hote haiM, ve jihvAgrabhAga Adi svarotpAdaka sthAna sAta haiN| nAbhisthAna se utthita avikArI svara Abhoga (anajAna) se jihvA Adi sthAna ko prApta ho karake apane meM vizeSatA prApta kara letA hai, isaliye vaha jihavA Adi sthAna usa svara kA upakAraka hotA hai| ataH vaha usa svara kA sthAna kahA jAtA hai| sUtrakArane inhIM sAta svara sthAnoM ko yahAM dikha. lAyA hai / SaDja svara jihvAgrabhAga se bolA jAtA hai| isaliye usakA sthAna jihvAgrabhAga hai| Ave che. menI jixt-qaa vizeSamAthI (paMcamaM saraM) 555 212 nAne ke (ADaMbaro ghevayaM) 2mAthI ghevata 252 nANe che. (mahAbherIya sattama)gane mahAbherImAMthI sAtame je niSAda nAme svara che ke nIkaLe che. bhAvArtha-A sUtra vaDe sUtrakAre sAta svaranA sthAnanuM kathana karyuM che. SaDU ja vagere sAta svara je je sthAna vizeSathI utpanna thAya che. te jihAgra bhAga vagere sAta svarespAdaka sthAne che nAbhirathAnathI usthita thayela avikArI svara Aga (jANa) thI ke anAbhoga (ajA)thI jihA vagere sthAna sudhI pahoMcIne pitAnI jAtamAM eka vizeSatA meLavI le che. eTalA mATe jihA vigere sthAna te svara mATe upakAraka hoya che. ethI te te varanuM sthAna kahevAya che. sUtrakAre eja sAta svara sthAnanuM ahIM spaSTIkaraNa karyuM che SaDU jarUra jillA bhAgathI uccarita karavAmAM Ave che tethI tenuM nAma jillA bhAga che. For Private and Personal Use Only
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir % E 796 ___ anuyogadvArasUtre bhAga ityarthaH / nanu SaDjasvaroccAraNe kaNThAdInyapi sthAnAnyAzrIyante, agrajihvAcasvarAntareSvapyAzrIyate tatkathaM SaDjAdiSvekaikasya svAsya aprajihvAdirUpamekaika sthAnamucyate ? iti cedAha-yadyapi SaDjAdayaH sarve'pi svarAH nihvAgrabhAgAdIni sarvANyapi sthAnAnyapekSante, tathApi vizeSata ekaikasvaro nihAprabhAgAdiSvekaikaM sthAnamAdAyaiva vyajyate / atastattatsvarasya tattatsthAnamuktamiti bodhyam / tathA-urasAvakSasA RSabhaM svaraM brUyAt / RSabhasvarasya sthAnaM vakSo bodhyam / tathA-kaNThodgatena kaNThAdudgatam-udgatiH-svaraniSpattihetubhUtAkriyA tena gAndhAraM svaraM brUyAt / gAndhAra zaMkA-SaDja svara ke uccAraNa karane meM kaNThodika sthAnoM kA bhI sahArA lenA par3atA hai, tathA agrajihvA dUsare svaroM meM bhI upayukta hotI hai, to phira SaDUja-Adi svaroM meM se eka 2 svara kA agrajihavA Adi rUpa eka 2 sthAna pratiniyata kaise kahA jA sakatA hai? _____uttara-yadyapi SaDja Adi samasta bhI svara jihvAgrabhAga Adi rUpa samasta sthAnoM kI apekSA karate haiM, to bhI vizeSa rUpa se eka 2 svara jihvAgrabhAgAdika rUpa sthAno meM se eka 2 sthAna ko Azrita karake hI abhivyakta (prakaTa ) hotA hai| isaliye usa 2 svara kA vahavaha sthAna kahA jAtA hai| isI abhiprAya ko lekara yahAM sUtrakArane eka 2 svara kA eka eka sthAna kahA hai| vakSasthala se RSabha svara bolanA cAhiye isa kathana se yahI jAnA jAtA hai ki-'RSabha svara kA pakSasthala sthAna hai / svara kI niSpatti kI hetubhUta jo kriyA kaMTha se hotI zaMkA-SaDU ja svarane ucAra karatAM kaMTha vagere sthAne nA paNa AdhAra levA paDe che. temaja agraji hA bIjA paNa keTalAka varenA uccAraNa mATe sahAyabhUta hoya che. te pachI SaDu ja vagere svaromAMthI eka eka svara ajihA vagere rUpa eka eka sthAna pratiniyata kevI rIte kahevAya? -je ke SaDUja vagere badhA svare jihAgra bhAga vagere badhAM sthAnone upayoga kare che. chatAM e vizeSa rUpathI dareka vara jihAra bhAgAdika sthAnamAMthI kaI eka sthAnane samAzrita karIne je vyakta (uccarita) thAya che. eTalA mATe te svaranuM te sthAna kahevAya che e ja abhiprAyane laIne ahIM sUtrakAre dareka svaranuM eka eka sthAna kahyuM che. vakSasthaLathI pakSa svaranuM uccAraNa karavuM joIe A kathanathI eja vAta spaSTa thAya che ke trAjabhA svaranuM sthAna vakSasthaLa che svaranI niSpattimAM hetabhUta je kriyA kaMthI thAya che. For Private and Personal Use Only
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 163 kAraNato svaranirUpaNam 797 svarasya sthAnaM kaNTho bodhyam tathA madhya jihvayAjivAyA madhyo bhAgo madhyajihavA, tayA-madhyamaM svaraM brUyAt / jihvAyA madhyabhAgo madhyamasvarasya sthaanmitibhaavH| tathA-nAsayA nAsikayA paJcamaM svaraM brUyAt / paJcamasvarasya sthAnaM naasiketyrthH| tathA dantoSThena-dantoSThakriyayA dhaivataM svaraM brUyAt / dhaivatasvarasya sthAnaM dantoSThaM bodhyam / tathA-mUnA-mUrdhasthAnena niSAdaM svaraM brUyAt / niSAdasvarasya sthAnaM mUrdhA bodhyam / etAni jihvAgrabhAgAdIni sapta svarasthAnAni bhagavatA vyaakhyaataani| itthaM svarasthAnAnyuktvA sampati 'ko jIvaH kaM svaraM brUte' ini darzayati-'satta sarA jIvanissiyA' ityAdinA 'NisAyaM sattamaM gayA ityantena / arthaH spssttH| navaram-gAvazca-elakAzceti gavelakAH, yadvA gavelakAH-meSA ev| kusumasaMbhavehai, usakA nAma 'kaMThodta' hai isase gAMdhAra svara bolA jAtA hai, ataH maMdhAra svara kA sthAna -kaMTha hai / jihvA kA jo madhya bhAga hai-usase madhyama svara bolA jAtA hai; isa kAraNa madhyama svara kA sthAna jihvA kA madhya bhAga hai| 'nAsikA se paMcama svara bolanA cAhiye' isa kathana se yahI jAnA jAtA hai-ki 'paMcama svara kA sthAna nAsikA hai|' 'dantoSTha kriyA se dhaivata svara ko bolanA cAhiye' isa kathana se yahI spaSTa hotA hai ki 'dhaivata svara kA sthAna dantoSTha hai'| 'mUrdhA se niSAda svara bolanA cAhiye' isase yahI jAnA jAtA hai ki 'niSAda svara kA sthAna mUrdhA hai| ye jihvAgrabhAgAdika saptasvarasthAna bhagavAn ne kahe haiN| isa prakAra sAta svaroM ke sthAna kahakara mUtrakArane punaH yaha bata. lAyA hai ki-kauna 2 jIva kisa 2 svara ko bolatA hai- "gavelaka" meM gau aura elaka ye do prANI Aye haiM / athavA gavelaka kA artha meSa tenuM nAma kaThoddagata che. enAthI gAMdhAra svara uccarita thAya che ethI gAMdhAra varanuM nAma kaMDa che. jihAnA madhya bhAgathI madhyama svaranuM uccAraNa thAya che. ethI jihAne madhya bhAga madhyama svaranuM sthAna che nAkathI paMcama svaranuM uccAraNa karavuM joIe A kathanathI A vAta spaSTa thAya che ke paMcama svaranuM sthAna nAsikA che. daoNSa kriyAthI daivata svara bela joIe A kathanathI eja vAta jaNAya che ke daivata svaranuM sthAna doI che mUrdhAthI niSAda vara bola joIe ethI e vAta jaNAya che ke, niSAda svaranuM sthAna mUrdhA che e jihAgra bhAga vagere samasvara sthAne bhagavAne kahyA che. A pramANe saptasvaranA sthAna viSe mAhitI ApIne sUtrakAra pharI e batAve che ke kayA kayA cho kayA kayA svarathI bole che? "gavelakamAM gau ane elaka e be prANuo che athavA galakane artha meSa paNa che. For Private and Personal Use Only
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 798 anuyogadvArasUtra kAle vasantasamaye / atha yasmAt yasmAt vAdyAd yo yaH svaro nirgacchati, taM tamAha-tadyathA-tadarzayati-'satta sarA ajIvanissiyA' ityAdinA 'mahAmerI ya sattama' ityantena / arthaH spssttH| navaraM-gomukhI yasthA mukhe gozRGgAdi vastu sthApyate sA 'kAhalA' ityaparanAmnA prsiddhaa| catuzvaraNapratiSThAnA godhikAcaturbhizcaraNaiH pratiSThAnaM bhuvi yasyAH sA tathAbhUtA godhikA-godhaiva godhikA carmAknaddhA dardariketyaparanAmnA pasiddhA vAyavizeSaH / ADambara:=paTahaH / saptamaM= niSAdam / atredaM bodhyam-yadyapi mRdaGgAdi janiteSu svareSu nAbhyuraHkaNThAdyutpadyamAnarUpo vyutpattyarthoM na ghaTate, tathApi-mRdaGgAdi vAdyebhyaH SaDjAdisvarasadRzasvarA utpadyante / ataeva teSAM mRdaGgAdhanIvanizritatvamuktam ||suu0163|| ___ saMprati eSAM saptasvarANAM lakSaNAnyAha___mUlam-e esiM NaM sattaNhaM sarANaM satta saralakkhaNA paNNatA, taM jahA-sajeNa lahaI vittiM, kayaM ca na viNassai / gAvo puttA ya mittA ya, nArINaM hoi vllho||1|| risaheNa u esajjaM, seNAbhI hai| kusumasaMbhavakAla kA tAtparya vasanta Rtu se hai| jisake mukha para gozrRMga Adi sthApita kiyA jAtA hai tathA jisakA dUsarA nAma 'kAhalA' hai, vaha vAdyavizeSa 'gomukhI' kahalAtA hai / catuzcaraNa prati chAnA godhikA bhI eka prakAra kA vAcavizeSa hotA hai isa kA nAma 'darda rikA' hai| yaha camar3e se maDhA huA hotA hai / 'ADambara' paTaha ko kahate haiM / yadyapi mRdaGga Adi janita svaroM meM nAbhi uras kaNTha Adi se utpanna honA rUpa vyutpatyartha ghaTita nahIM hotA hai, to bhI mRdaMga Adi vAghoM se SaDja Adi svaroM ke sadRza svara utpanna hote haiM, isaliye unheM mRdaMgarUpa ajIva se nizrita kahA hai |luu0163|| kAma saMbhavakAla eTale vasaMta Rtu che jenAM mukha para gempaMga, vagere sthApita karavAmAM Ave che temaja jenuM bIju nAma "kAhalA che te vAgha vizeSa "mukhI' kahevAya che catuzcaraNa pratiSThAnA gothikA paNa eka vAgha vizeSa che enuM nAma "dardarikA" che. e cAmaDAthI banAveluM hoya che ADaMbara" paTane kahe che. jo ke mRdaMga vagerethI utpanna svaramAM nAbhi, urasa, kaMTha vagerethI utpatti rUpa vyutpatyartha nIkaLatuM nathI, chatAM e mRdaMga vagere vAghothI paja vagere svaronI jema ja savara utpanna thAya che. ethI temane mRdaMga rU5 ajIvathI nizcita kahyA che. sU016a , For Private and Personal Use Only
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 164 saptasvaralakSaNanirUpaNam 799 vaccaM dhaNANi ya / vattha gaMdhamalaMkAraM, ithio sayaNANi y||2|| gaMdhAre gIyajuttiNNA, vajjavittI klaahiyaa| havaMti kaiNo paNNA, je aNNe stthpaargaa||3|| majjhimassarasaMpannA, havaMti suhjiivinno| khAyaI piyaI deI, mjjhimssrmssio||4|| paMcamassarasaMpannA havaMti puDhavIvaI / sUrA saMgahakattAro anneggnnnaaygaa||5||dhevyssrsNpnnaa havaMti klhppiyaa| sAuNiyA vagguriyA, soyariyA macchabaMdhA ya // 6 // caMDAlA muTriyA seyA, je anne paavkmminno| goghAtagA ya je cArA, NisAyaM saramassiyA ||7||suu0164|| chAyA-eteSAM khalu saptAnAM svarANAM sapta svaralakSaNAni prajJaptAni, tadyathASaDjena labhate vRti, kRtaM ca na vinazyati / gAvaH putrAzca mitrANi ca, nArINAM aba sUtrakAra ina sAta svaroM ke lakSaNoM ko kahate haiM"eesiM NaM sattaNhaM" ityaadi| zabdArtha-(eesiM sattaNhaM sarANaM) ina sAta svaroM ke (saralakkhaNA) svara lakSaNa-tat tat-phala kI prApti ke anusAra svara tatva-'satta) sAta (paNNattA) kahe gaye haiN| (taMjahA) ve isa prakAra se haiM-(sajjeNa vittilahaI) Sahaja svara se manuSya-AjIvikA prApta karatA hai| (kayaM ca Na viNassai) tathA SaDUja svaravAle vyakti kA kRtakarma naSTa nahIM hotA hai| (gAvo pustA ya mitsA ya nArINa hoi vallaho) isa ko gAyeM putra aura have sUtrakAra e sAta svarenA lakSaNa kare che- "eesiNaM sattaNhaM" tyAha zahAtha-(eesi NaM sattaNhaM sarANaM) me sAta 21rAnA (saralakkhaNA) 12kSaya- te janI prAlinI apekSAye 212tatya (satta) sAta (paNNattA) 8. pAma mAvyA cha (taMjahA) tame mA prabhAra cha (sajjeNa vittaM lahaI) 5401 112thI bhAsa bhAvi prAta 42 cha (kayaMca Na viNassai) tebha04 5304 212vANI vyati. sonA itanAza pAmatA nathI arthAt siddhare che. (gAvo puttA ya mittA ya nArINa hoi vallaho) mAne yA putra bhane bhitra hAya che. zrImAna se mAra For Private and Personal Use Only
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 800 anuyogadvArasUtre bhavati vllmH||1|| RpameNa tu aizvarya senApatyaM dhanAni ca / vastragandham alaMkAram , striyaH zayanAni ca // 2 // gAndhAre gItayuktijJAH vayavRttayaH klaadhikaaH| bhavanti kavayo dhAjJAH, ye anye zAstrapAragAH // 3 // madhyama svarasampannA bhavanti-sukhajIvinaH / khAdati pibati dadAti, madhyamasvaramAzritaH // 4 // paJcamasvarasampannA mitra hote haiN| yaha striyoM ko bahuta pyArA hotA hai / (risaheNa u esajja) RSabha svara se manuSya aizvarya-IzanazaktivAlA-hotA hai (seNAbacvaM dhaNANiya) isa svara ke prabhAva se vaha senApatitva ko dhana ko, (vasthagaMdhamalaMkAraM ityibho sayaNANi ya) vastroM ko gaMdhapadArthoM ko, alaM. kAroM ko, striyoM ko, aura zayanoM ko pAtA hai / (gaMdhAre gIyajuttiNNA) gAndhAra svara se gAnA gAnevAle manuSya (vajavittI kalAhiyA) zreSTha AjIvikAvAle hote haiM tathA kalAoM ke jJAtAoM meM ziromaNi hote haiN| (kahaNo paNNA havaMti) kavi-kAvyakartA-hote haiM athavA-"karaNokRtinaH" isa chAyA pakSa meM kartavyazIla hote haiN| prAjJaH-sadbodha saMpanna-hote haiM / (je aNNe sasthapAragA) tathA jo pUrvokta gIta yuktijJa Adi koM se jo bhinna hote haiM-ve, sakalazAstroM meM niSNAta hote haiM ! (majjhimassarasaMpannA) jo madhyama svara se yukta hote haiM, ve (suhajIviNo havaMti) sukhajIvi hote haiM / (khAyaI piyaI deI majjhimassaramassio) sukhajIvi kaise hote haiM ? isI bAta ko sUtrakAra kahate haiM ki ve susvAdu bhojana ko manamAnA khAte haiM, dugbAdi kA pAna karate haiN| dUsaroM ko (praya DAya cha (risaheNa u esijja) *pama 212thI bhAsa bhaizvaya-zana zata sapa-na-DAya che (seNAvaccaM dhaNANi ya) mA 212nA pramAthI senApatitpana, dhanane, (vatthagaMdhamalaMkAra ithio sayaNANiya) pakSI, pahA, '21, zrImA, tama zayanAne bhagave che. (gaMdhAre gIya juttiNNA) gAndhAra svarathI gaanaa| maayuse| (vajjavittI kalAhiyA) zreSTha mAlaviNArAya che tamA sAvimA zre3 gAya che. (kaiNovaNNA havaMti) 4032 sAya che 'kaiNo-kRtinaH' mA chAyA pakSamA ta yazAta hAya cha prAjJa:-samAdha apana DAya che. (je aNNe satyapAragA) tebhara pUrita gIta yutiH parathI 2 minna hAya cha tethe| sa44 zAstrImA nigad che. (majhimasarasaMpannA) 2sA madhyama s12 sapana DAya cha tesa (suijIviNo havaMti) sumalava hoya che. (vAyaI piyaI deI, majjhimassaramassio) subhavI vI zate sAya che? eja vAtane sUtrakAra have spaSTa kare che ke teo pitAnI IcchA For Private and Personal Use Only
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 164 saptasvaralakSaNanirUpaNam bhavanti pRthivIpatayaH / zUrAH saMgrahakartAraH, anekagaNanAyakAH // 5 // dhaivatasvarasampannA bhavanti klhpiyaaH| zAkunikA bAgurikAH saukarikA matsyabandhAdha // 6 // cANDAlAmauSTikAH seyA ye anye pApakarmANaH / goghAtakAzca ye corA niSAda svaramAzritAH ||7||||suu0 164 // bhI isI prakAra se khilAte pilAte rahate haiM / (paMcamassarasaMpanA harvati puDhavIvaI) jo paMcamasvara se yukta hote haiM ve pRthivIpati hote haiN| (sUrA saMgahakattAro aNegagaNanAyagA) zaravIra hote haiM, saMgraha karanevAle hote haiM aura aneka gaNoM ke nAyaka hote haiN| tathA jA (dhevayassarasaMpannA havaMti kalahappiyA) jo dhaivatasvaravAle hote hai ve kalahapriya hote haiM-lar3AI jhagaDA karanA unheM bahuta pasanda AtA hai| (sAuNiyAvaraguriyA soyariyA, macchabaMdhA ya) zAkunika-pekSiyoM kA zikAra karanevAle, hote haiM, vAgurika-hariNoM kI hatyA karanevAle, hote haiM, saukarika-suaroM kA zikAra karanevAle, hote haiM, aura matsyabaMdhamachaliyoM ko mAranevAle, hote haiM ! (caMDAlA) tathA jo cAMDAla-raudrakA haiM (muTThiyA) muSTi se prahAra karanevAle haiM (seyA) adhama jAtIya haiM-(je anne pAvakasmiNo) tathA inase bhinna jo pApa karmoM meM parAyaNa bane hue prANI haiM, tathA jo (goghAtagA) godhAta.karanevAle haiM (je corA) jo corI karanevAle haiM (NisAyaM saramassiyA)ve saba niSAda svara se Azrita mujama tRptidAyaka susvAdu bhojana meLave che. dUdha vagere pIve che. bIjAone. 55 vI zata ma ta pIDA 29 che. (paMcamassarasaMpannA havaMti, puDhavIvaI) 2 // yama 212 sapanna DAyatamA pRthvIpati DAya che. (sUrA saMgahakattAro aNegagaNanAyagA) zUravIra DAya cha, saba 42nAra DAya che. bhane 4 gAnA netA DAya che (ghevayassarasaMpannA) tebha re dhaivata 2121 saya che. (havaMti kalahapriyA) te 4 priya jaya cha ans, 44Asa, ta422 tabhane maha game che. (sAuNiyA vagguriyA soyariyA, macchabaMdhA ya) - nika-pakSIone zikAra karanAra hoya che vAgurika-haranI hatyA karanArA hoya che saukarika-sUvarano zikAra kare che ane matsya baMdha-mAchalIone bhAranA2 DAya che. (caMDAlA) tama yAMse-N -, (mudriyA) bhumikA 42 // 2 // hAya che. (seyA) adhama ta ya cha (je anne pAvakammiNo)" tebhara memanAthI minna 2 pApamA 21 22 cha tathA 2 (gopAtagA) gAva 42 // 2 jAya cha (je corA) 2 yArI 42 // 2 // cha. (NisAya sara.. a0 101 For Private and Personal Use Only
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra feve www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir TIkA- 'eesi NaM' ityAdi eteSAM saptAnAM svarANAM sapta svaralakSaNAni = tattatphalaprAptyanusArINi svarazivAni kathitAni / tAnyeva phalata Aha-- tadyathA - SaDjena labhate vRttim' ityAdibhiH saptabhiH zlokaiH / tathAhi - SaDjena svareNa jano vRrti-jIvikAM labhate / tathA SaDjasvaravato janasya kRtaM karma vinaSTaM na bhavati saphalameva bhavatItyarthaH / vasya gAvaH putrA mitrANi ca bhavanti / tathA sa strINAM vallabhaH = miyatha bhavati / rameNa svareNa tu aizvaryam = IzanazaktimantraM, sainApatyaM = senApatitvaM, dhanAni, vastragandha-vastrANi gandhAMzca, alaMkAraM striyaH zayanAni ca labhate / tathA - gAndhAre = gAndhArasvare gItayuktijJAH = gItayo janAve tAraH - gAndhArasvaragAnakarttAra ityarthaH, sUryavRttayaH - vayaH zreSThA vRtiH=jIvikA yeSAM te tathA zreSTha jIvikAvantaH, kalAdhikAH- kalAbhiradhikAH kalAjJeSu mUrdhanyAzca bhavanti / tathA- kavayaH = kAvyakarttAraH, 'kusinaH' iticchAyApakSe- kartavyazIlAH, prAjJAH sadbodhAzva bhavanti / ye anye= pUrvobhyo gItayuktijJAdibhyo ye bhinnA bhavanti te zAstrapAragAH = sakala zAstra - niSNAtA bhavanti / tathA - madhyama svarasampannAstu sukhajIvina: = sukhena jIvituM zIlA saMvanti / sukhajIvitvameva prakaTayati madhyama svaramAzrito jano hi khAdati susvAdu bhojanaM bhuGkte, pivati dugdhAdipAnaM karoti, dadAti = anyAnapi bhojayati pAyayati ca / paJcamasvarasampannAstu pRthivIpatayo bhavanti tathA zUrAH saMgrahakarttAraH anekagaNanAyakAzca bhavanti / tathA dhaivatasvarasampannAstu kalahapriyAH = klezakArakA avanti tathA - zakunikAH - zakunena zyenena paryaTanti, zakunAn = pakSiNo ghnanti vA zakunikAH = pakSighAtakA lubdhakavizeSAH / vAgurikA: - vAgurA=mRgavandhinI, tayA carantIti vAgurikA:- hariNaghAtakA lundhakavizeSAH, saukarikAH sUkareNakaravadhArthaM caranti sUkarAn ghnanti vA saukarikA: = mukaraghAtakA lubdhakavizeSAH, tathA - matsyabandhAH = matsyaghAtinazca bhavantIti / tathA ye cANDAlA: cANDa karmANaH, mauSTika :-muSTiH praharaNaM yeSAM te tathA, muSTibhiH praharaNazIlA ityarthaH, seyAH = adhamajAtIyA manuSyAzca santi, ebhyo'nye ca ye pApakarmANaH = pApakarmaparAyaNAH santi, tathA ca ye goghAtakAH santi ye ca caurAH santi, te sarve nipAdasvaramAzritA vijJeyAH iti / eSa pAThaH sthAnAGgAnusAreNa vyakhyAto gRhItazca // sU0 164 // anuyogadvArasUtre haiM, aisA jAnanA caahiye| yaha pATha sthAnAGga ke anusAra vyAkhyAta kiyA aura vahIM se kiyA hai | ||suu0164 // massio) te niSAha svaranu ubhyA re che sthAnAMga prabhA byAkhyAta karavAmAM AvyA che ane tyAMthI ja levAmAM Avye che. For Private and Personal Use Only mA pA bhaDI sU.164
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 165 svarANAM grAmAna mUrcchanAMzcanirUpaNam 803 athaiSAM svarANAM grAmAn ekaikagrAmasya mUchanAcAha mUlam-eesiM NaM sattaNhaM sarANaM tao gAmA paNNattA, taM. jahA-sajjagAme majjhimagAme gNdhaargaame| sajjagAmassaNaM satta mucchaNAo paNNattAo, taM jahA-maMgIkoravIyA harI ya, rayaNI ya sArakaMtA y| chaTThI ya sArasI nAma, suddhasajjA ya sttmaa||1|| majjhimagAmassa NaM satta mucchaNAo paNNattAo, taM jahA-utsara maMdA rayaNI, uttarA uttarA smaa| samokaMtA ya sovIrA, abhIra havai sattamA // 2 // gaMdhAragAmassaNaM satta mucchaNAo paNNattAo, taM jahA-naMdI ya khuDDiyA pUrimA ya, cautthI ya suddhgNdhaas| uttaragaMdhArA vi ya, paMcamiyA havai mucchA u||3|| suhattara mAyAmA, sA chaTThI niyamaso u nnaayvaa| aha uttarAyayA koDimA ya sA sattamI mucchA ||4||suu0165|| ... chAyA-eteSAM khalu saptAnAM svarANAM trayo grAmA prajamAH, taprathA paDalamAmA madhyamagrAmaH gAndhAragrAmaH / SaDjagrAmasya khalu sapta mRcchenAH mAtAra, aba sUtrakAra ina svaroM ke grAmoM ko aura eka eka grAma kI mUcche. nAoM ko kahate haiM-"eesiM NaM sattaNhaM sarANaM" ityaadi| zabdArtha-(eesi NaM sattaNhaM sarANa) ina sAtasvaroM ke (tao gAmA paNNattA) tIna grAma kahe gaye haiN| (taM jahA) ve isaprakAra haiM-(sajjagAme, majhimagAme gaMdhAragAme) 1 SaDjagrAma, 2, madhyamagrAma, 3 gAndhAragrAma, / (sajjagAmassa NaM sattamucchaNAo paNNattAo) SaDja-grAma kI mAta have sUvakAra A svaranA grAme ane dareke dareka grAmanI mUcchanA viSa 4thana 4re The-" eesiM NaM sattaNhaM sarANaM "tyAha zahAtha-(eesiM NaM prattohaM sarANa) mA sAta 12||naa (tao gAmA paNNatA) Y AmI upAya cha (taMjahA) te 20 pramANe che. (sajjagAme, majhimagAme gaMdhAragAme) 1534 zrAma, 2 madhyama prAma, 3 gAndhArAma. (majjagAmassaNaM sattamucchaNAzro pattAo) 1301 zrAmanI sAta bhU2 nArA For Private and Personal Use Only
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 806 www.kobatirth.org bhanuyogadvArasUtre. ete saptasvarAH kuto bhavanti ? ityAdi praznacatuSTayapUNi taduttarANi procyante mUlam - satta sarA kao saMbhavati ? goyassa kA havaMti joNI ? | kai samayA usAsA ? kai vA gIyamsa AgArA ? // 1 // satta sarA nAbhIo havaMti, gIyaM ca ruiyajoNiyaM / pAyasamA UsAsA, tiSNi ya gIyarasa AgArA // 2 // Aimiu ArabhaMtA samuhaMtA majhagAraMmi / avasANe tajjarvito, tinni ya gIyassa AgArA ||3|| sU0 166 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir chAyA - sapta svarAH kutaH saMbhavanti ? gItasya kA bhavanti yonayaH ? kati samayA ucchvAsAH ? kati vA gItasya AkArAH 1 || 1 || saptasvarA nAbhito, bhavanti, gItaM ca ruditayonikam / pAdasamA ucchvAsAH, trayazca gItasya - ye sAta svara kahAM se hote haiM ityAdi jo cAra prazna haiM unakA udbhA vana karate hue sUtrakAra unakA uttara dete haiM " sattasarA kao " ityAdi / - zabdArtha - ( sattasarA kao saMbhavati) prazna- sAta svara kahAM se utpanna hote hai ? (goyala kA havaMti joNI) gIta kI jAtiyAM kyA haiM ? (kaha samayA usAsA ?) gIta ke ucchavAsa kitane samaya ke pramANa vAle hote. haiM ( kati vA gIyassa AgArA) gIta ke AkAra kitane hote hai ? uttara - ( satta saranAbhIo hRti) sAta svara nAbhi se utpanna hote haiN| (gIyaM ca rupajoNiyaM) gIta ruditayonika hotA hai / (pApasamA UsAsA) pAda sama ucchravAsa hote haiN| (gIyassa tiSNi AgArA) gIta ke tIna e sAta svarA kayAMthI pragaTa thAya che vagere je cAra prazno che temanuM urdubhAvana karatAM sUtrakAra temanA javAbamAM kahe che ke 66 sattasarA kao " ityAhi zabdArtha - ( sattasarA kao saMbhavaMti ) prazna sAta svaro jyAMthI utpanna yAya che ? ( gIyamsa kA havaMti joNI) gItAnA utpatti sthAnA yA che ? ( kaisamayA usAsA ?) gItanA ucchvAsa sA sabhayanA prabhANuvANA hoya che ? ( kati vA gIyarasa AgArA) gItanA thaa| DeMTalA hoya che 1 uttara- (ttara nAbhIo 7. (gIyaM ca hayajoz2iyaM) gIta havaMti ) sAta svre| nAliyothI utpanna thAya duhita yoni hoya che ( pAyasamA umAmA) For Private and Personal Use Only
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org spe manuyogacandrikA TIkA sUtra 166 svarotpattinirUpaNam 807 kArAH || 2 || AdimRdum ArabhamANAH samudvahantazca madhyakAre | avasAne kSapayantaH, jayo'pi gItasya AkArAH || 3| sU166 // TIkA 'satta sarA' ityAdiete SaDjAdisaptasvarAH kutaH saMbhavanti = utpadyante ? tathA gItasya kA yonayo=jAtayo bhavanti ? tathA gItasya kati samayAH kiyatkAlapramANA ucchvAsA bhavanti ? tathA - gItasya kati vAkiyanto vA AkArAH= AkRtayaH - svarUpANi bhavanti ? iti catvAraH praznAH / uttarayati - SaDjAdayaH sapta svarA nAmito bhavanti jAyante / gItaM ca ruditayonikam - ruditaM yoniH samAnarUpatayA jAti ryasya tattathAvidhaM bhavati, gItaM rodanasamAnaM bhavatI syarthaH / ucchvAsAtha padasamA bhavanti / yAvatA samayena vRttasya pAdaH samApyate AkAra hote haiN| (Aimiu ArabhaMtA, samuvvahaMtA ya majjhagAraMmi, avasANe tajjarvito tinniya gIyamsa AgArA) sarva prathama gIta mRdudhvanivAlA hotA hai / madhyabhAga meM vaha tejadhvanivAlA aura anta meM mandradhvanivAlA hotA haiM / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAvArtha sUtrakAra ne isa sUtra dvArA " SaDja Adi sAta svara kahAM se utpanna hote haiM ? gIta kI jAtiyAM kyA hai ? gIta ke ucchvAsoM ke samaya kA pramANa kitane haiM, aura gIta kisa AkAra kA hotA hai ?-" ina cAra praznoM ke uttara diye haiN| isameM unhoM ne yaha prakaTa kiyA hai ki- ye pUrvokta SaDja Adi sAta svara nAbhisthAna se utpanna hote haiM / gIta rone kI jAti ke jaisA hotA hai| yahAM yoni zabda kA artha jAti / chanda kA pAda jitane samaya meM samApta hotA hai utanA hI samaya gIta ke grAhaMsabha ucchvAsa hoya che. ( gIyarasa tiNi AgArA) gItanA zubhAMra hoya che. (Aimiu ArabhaMtA, samuvvahaMtA ya majhagAraMmi avasrANe tajjaviMto tinniya gIyarasa AgArA) sarva prathama gIta bhRhudhvani yukta hoya che. mdhybhAgamAM te tIvradhvani yukta hAya che ane chevaTe mandradhvani yukta hoya che. bhAvArtha-sUtraare yA sUtra vaDe " SaDja " vagere sAMta strre| jyAMthI utpanna thayA che ? gItanA utpatti sthAneA kayA che ? gItanA ucchvAsAnu' pramANu uTalu che ? ane gItanA AkAra kaMI jAtanA che? e praznonA javAmA ApavAmAM AvyA che AmAM cAra temaNe 54 sAta rA karyu che ke pUrvokta SaDreja vagere nAbhisthAnamAMthI utpanna thayA che gItanI jJAti rudana jevI hAya che, ahI ceAni zabdane For Private and Personal Use Only
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 808 anuyogadvArasUtra tAvatsamayA gIte ucchvAsA bhavantItyarthaH / tathA-gItasya AkArAzca prayo bhavanti / tAne vAha-zrAdimRdum Adau prArambhe mRduM gItadhvanimArabhamANAH, madhyakAre madhyabhAge samudvahantaH mahatI gItadhvani kurvantaH, ca-punaH avasAne ante kSapayantaH gItadhvani mandrokurvantazca gAyakA gItaM gAyanti / ato gAne svaraH Adau mRduH, madhye tAraH, ante ca mandro bhavati / tatazca mRdutAramandradhvanirUpAstraya AkArA gItasya vijJeyAH // 0 // 16 // sampati gote heyopAdeyAdikaM pravaktumupakramate mUlam-chaddose aTaguNe, tiNNi ya vittAiM do ya bhnniiio| jANAhii sogAhii, susikkhio rNgmoNmi||1|| bhIyaM duyaM rahassaM, gAyaMto mAya gAhi uttAlaM / kAkassaramaNuNAsaM, ca hoti gIyassa chdosaa||2|| puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vattaM tahA avighuttuN| mahuraM samaM sulaliyaM aTTaguNA hoti giiyss||3|| urakaMThasirapasatthaM, gijjai mauyaribhiyapadabaddhaM / samatAlapaDukkhevaM, sattassarasIbharaM giiy||4|| nidosaMsAramaMtaMca, heujuttmlNkiyN| uvaNIyaM sovayAraMca, miyaM mahurameva y||5|| samaM addhaucchvAsoM kA hai| gAnevAle sabase pahile gIta ko mRdudhvani se prAraMbha karate haiM, phira bIca meM use jora kI AvAja se gAte haiM bAda meM anta meM mandradhvani se use samApta karate haiN| isaliye gAne meM svara Adi meM mRdu, madhya meM tAra, aura anta meM maMda hotA hai-ataH mRdU, tAra, aura mandra ina tIna dhvanirUpa AkAra gAne ke jAnane cAhiye / sU0 166 // artha jAti che. chandane pAda (caraNa) jeTalA samayamAM samApta thAya che teTale ja samaya gItanA uchUvAne che gAyako sau pahelAM gItane mRdudhvanithI prAraMbha kare che. pachI madhyamAM moTA svare tene gAya che tyAra pachI aMte maMdravRnimAM tene samApta kare che. eTalA mATe gAtI vakhate prAraMbhamAM svara mRdu madhyamAM vara tAra ane aMtamAM vara maMda hoya che ethI mRdu, tAra, ane mandra A traNa divani rUpa AkAra gItane samajavo joIe, sU0166 For Private and Personal Use Only
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 167 gIte heyopAdeyanirUpaNam 809 samaM ceva, samvattha visamaM ca jN| tiNi vittapayArAI, cautthaM novalabbhai // 6 // sakayA pAyayA ceva, duhA bhaNiIo aahiyaa| saramaMDalaMmi gijaMte, pasatthA isibhaasiyaa||7|| kesI gAyai mahuraM kesI gAyai kharaM ca rukkhaM ca / kesI gAyai cauraM, kesI ya vilaMbiyaM dutaM kesii?||8|| vistaraM puNa kerisI-sAmA gAyaba mahuraM, kAlI gAyai kharaM ca rukkhaM ca / gorI gAyai cauraM, kANAvilamba dutaM ca aMdhA // 9 // vissaraM puNa piMgalA, taMtisamaM tAlasamaM, pAyasamaM layasamaM gahasamaM c| nIsasiUsasiyasamaM, saMcArasamaM sarA satta // 10 // sattasarA tao gAmA mucchaNA ekviisii| tANA egUNapaNNAsaM, sammattaM saramaMDalaM // 11 // se taM sattanAme suu0167|| chAyA- SaDadoSAn aSTaguNAn trINi ca vRttAni dveca bhaNitI / jJAsyati sa gAsyati suzikSito rnggmdhye||1|| bhItaM drutaM hrasvaM gAyan mA ca gAya uttAlam / kAkasvaramanunAsaM ca bhavanti. geyasya ssdddossaaH||2|| pUrNa raktaM ca alaMkRtaM ca vyaktaM tathA avighuSTam / madhuraM samaM mulalitam aSTaguNA bhavanti geyasya // 3 // uraH kaNThaziraH prazastaM ca gIyate mRduka-ribhita-padabaddham / samatAla pratyutkSepaM saptasvarasIbharaM gItam // 4 // nirdoSa sAravacca, hetuyuktamalaMkRtam / upanItaM sopacAraMca, mitaM madhurameva ca // 5 // samam ardhasamaM caiva, sarvatra viSamaM ca yat / trayo vRttaprakArAH, caturthaH nopalabhyate // 6 // saMskRtAH prAkRtAzcaiva dvividhA bhaNitaya AkhyAtAH / svaramaNDale gIyante prazastA RssibhaassitaaH||7|| kIdRzI gAyati madhuraM? kIdRzI gAyati kharaM ca rUkSaM ca 1 // kIdRzI gAyati caturaM ?kIdRzI ca vilambita druta kIdRzI? // 8 // visvaraM punaH kIdRzI ? zyAmA gAyati madhuraM kAlI gAyati kharaM ca rUkSaM ca / gaurI gAyati caturaM kANA vilamba drutaM ca andhA // 9 // visvaraM punaH piGgalA / tantrIsamaM tAlasamaM pAdasamaM layasamaM grahasamaM ca / niHzvasitocchavasitasamaM saMcArasamaM svarAH spt||10||sptsvraaH trayo grAmA mUrcchanAH ekviNshti| tAnA: ekonapaJcAzat, samAptaM svaramaNDam // 11 // tadetat saptanAma / / suu0167|| a0 102 For Private and Personal Use Only
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre TIkA-'chaddose' ityAdi gIte hi SaD dopAH, aSTaguNAH, trINi vRttAni, dve bhaNitI ca bhavanti / yo jana etAn yathAvad jJAsyati sa eva suzikSitaH san raGgamadhye-nATayazAlAyAM mAsyati ||sNprti tAnAha 'bhIya' ityAdinA / he gAyaka ! gItaM gAya ca tvaM bhItaMbhayapUrvakaM ca mA gAya-gAnaM mA kuru, drutaM-tvaritaM ca mA gAya, isvam alpasvareNa ca mA gAya, // 3 // uttAlam-udgata =aucityAiva gatastAlo yatra tat uttAlamatitAlamasthAnatAlaM cetyarthaH, tathA mA gaay| tAlastu kAMsyAdizabdo bodhyH| aba sUtrakAra gIta meM heya aura upAdeya Adi ko kahate haiM"chaddose aTThaguNe" ityAdi / zabdArtha-(chadose aTTaguNe tiNiya vittAI do ya bhaNiIo) chaha doSoM ko, AThaguNoM ko, tIna vRttoM ko aura do bhaNitiyoM ko (jANAhida) jo yathAvat jAnegA (lo) vahI (susikkhio) suzikSita-gAna kalA meM nipuNa huA vyakti (raMgamami) raMgazAlA meM (gAhiha) gAvegA- gIta ke chahadoSa-isa prakAra se haiM (bhIyaM duyaM rahassaM gAyato mA ya gAhi uttAlaM, kAgassaramaNugAsaMca hoM ti gIyassa chaddosA) jaba gAyaka gAnA gAne ko taiyAra hone lagatA hai, taba usase kahA jAtA hai ki-'he gAyaka ! tuma gIta gAo to sahI-parantu bhIta-bhayabhIta hokara mata gAnA, gAne meM utAvalI mata karanA, arthAt jaldI 2 se mata gAnA, alpa svara se mata gAnA-uttAla mata gAnA-arthAt atitola hokara have sUtrakAra gItamAM heya ane upAdeya vagerenuM kathana kare che"chhose adguNe" tyAha zAya-(chadose advaguNe tiNNiya vittAI do ya bhaNiIo) cha hoSAne, mAna, vRttIne bhane meM mAhitiyAna (jANAhii) 2 sArIrIta tarI (so) te (susiskhio) suzikSita-bhAnasabhA nipuNa thayesa 432 (raMgamami) 25i (gAhii) Aze bhItamA cha hoSI mA pramANe cha. (bhIyaM duyaM rahassaM gAyaMto mAya gAhi uttAlaM kAgassaramaNuNAsaM ca hoti gIyastra chahosA) jyAre gAyaka gAvA mATe prastuta thAya che tyAre tene kahevAmAM Ave che ke he gAyaka! tame gIta gAve te barAbara che paNa tame bItA bItA gAze nahi gAvAmAM khoTI utAvaLa karazo nahi eTale ke jaladI jaldI gAze nahi, a5 svaramAM gAze nahi, uttala (tAlavagara) gAze nahi, eTale ke atitAla thaIne ke asthAnatAla thaIne gAze nahi. kAgaDAnA svara jevA svarathI gIta For Private and Personal Use Only
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 167 gIte heyopAdeyanirUpaNam 811 tathA-kAkasvaram-kAkasya svaraiva svaro yasmin gIte tat, zlakSNAzrayasvaramityarthaH, tathA mA gAya / anunAsam-sAnunAsikaM ca mA mAya / yata ete bhItAdayaH SaT geyasya doSA bhavantIti / itthaM doSAnuktvA sampati guNAnAha-'puNa' ityA. dinA / pUrNam-yatra gIte sargaH svarakalAH gAyakaiH pradarzyante tatra 'pUrNa'-nAmA guNo bhavati // 1 // raktam-gAyako gItarAgeNa raktAmbhAvitaH san yad gItaM gAyati tatra 'rakta' nAmA guNo bhvti||2|| alaGkRtam-yatra gAne gAyako'nyAnyasphuTazubhasvaravizeSairgItamalaGkaroti tanna 'alaGkRta'-nAmako gunnH||3|| vyaktamyatra gAne gAyako'kSarAn svarAMzca sphuTatayoccArayati tatra 'vyakta'-nAmA gunnH||4|| avighuSTam-vikrozanabhiva yadvisvaraM bhavati tad vighuSTa-mucyate, yatra vighuSTaM na yA asthAnatAla hokara nahIM gAnA, kAka ke svara ke samAna svara vAle hokara gAna ko mata gAnA, sAnunAsika mata gAnA / kyoMki ye bhIta Adi cha gAna ke doSa haiN| isa prakAra doSa ko kahakara apa guNoM ko sUtrakAra kahate haiM(puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vataM tahA avighuTaM, mahuraM samaM sulaliyaM, aTTaguNA hoMti gIyasma) jisa gIta meM samasta svara kalAe~ gItakAra gAyana kalA ko dikha lAte haiM, vahAM pUrNa nAnakA guma hotA hai| gAyaka gItarAga. se bhAvita hotA huA jisa gIta ko gAtA hai vahAM 'rakta' nAmakA guNa hotA hai / jisa gAna meM gAyaka anya anya sphuTasvara vizeSoM dvArA gIta ko sajAtA hai, vahAM 'alaMkRta' nAma kA guNa hotA hai |jis gAna meM gAyaka akSaroM evaM svaroM ko skuTarUpa se uccArita karatA hai, vahAM 'vyakta' nAma kA guNa hotA hai| vikrozana-gusse meM Aye hue vyakti ke svara ke jaisA athavA cillAte hue vyakti ke svara ke jaisA gAze nahinAkamAM gAze nahi kemake A bhIta vagere cha gItanA de che. A pramANe gItanA denuM spaSTIkaraNa karIne have sUtrakAra gu viSe kahe che ke (puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vattaM tahA avighuTuM, mahuraM samaM sulaliyaM aTTha guNA: hoti gIyassa) 2 gItamA gIta 2 samarata gAyana jAnu prAzana 42 meM te pUrNa nAme guNa kahevAya che. gAyaka gIta rAgathI bhAvita thaIne je gIta gAya che, te rakta nAme guru kahevAya che. je gItamAM gAyaka bIjA vizeSa kuTe svarethI gItane alaMkRta kare che. te alaMkRta guNa kahevAya che. je gItamAM gAyaka akSaro ane ane phuTa rUpamAM 3yAre che te vyakti nAme guNa kahevAya che vikezana-gussAmAM bharelI vyakitanI jema athavA te ghAMTA pADatI vyaktinA svaranI jema je gAnArane svara hoya te gAna "vighuNa" kahevAya che. je gAnamAM vighu ne For Private and Personal Use Only
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 12 anuyogadvArasUtre bhavati tatra 'avighuSTa' nAmA guNo bodhyH||5|| madhuram-madhumatta kokilakala kAkalIvat yatra gAne gAyakasya madhuraH svaro bhavati tatra 'madhuramvara'-nAmA gunnH||6|| samam-tAlavaMzasvarAdisamanugato yatra svaro bhavati, tatra 'sama'-nAmako gunnH||7|| mulalitam -svaragholanAprakAreNa zuddhAtizayena zabdasparzanena zrotrendriyasya sukho. tpAdanAda vA, lalatIva yat tat sulalitam-sukumAramityarthaH, ayaM geyasyASTamo gunnH||8|| ete aSTa guNA gItasya bhavanti / etadvirahitaM gItaM tu gotameva na bhavati / tattu gItAbhAsaM vijJeyam // ito'nye'pi gItaguNAH santi, tAn pradarzayitumAha-'urakaMTha' ityAdi / ca-punaH urakaNThaziraHprazastam-urakaNThasirasA dvandvaH, tataH prazastena saha tRtiiyaattpurussH| evaM ca-uraH prazastaM kaNThapazastaM ziraH prazastamiti zuddhamiti padatrayaM labhyate / tatra-urasi yadA vizAlaH svaro bhavati, jo gAna svara vihIna hotA hai, vaha 'vighuSTa' gAna kahalAtA hai| jisa gAna meM vighuSTa nahIM hotA vahAM, 'avighuSTa' nAma kA yaha guNa hotA hai| vasanta meM matta kokilAkI kalakAkalI ke jaisA jisa gAna meM gAyakakA svara madhura hotA hai, usa gAna meM 'madhura' svara nAma kA guNa hotA hai| jisa gAna meM tAla, vaMza-svara Adi se samanugata svara hotA hai usa gAna meM 'sama' nAmakA guNa hotA hai / svara gholanA prakAra se zuddhAti. zaya se athavA zabdasparzana se jo zrotrendriya ko sukhotpAdaka hotA hai aura isI kAraNa jo vizeSa priya lagatA hai vaha sulalita hai-yaha gAna kAaSTamaguNa hai| isa prakAra ye gIta ke 8 guNa haiN| ina guNoM se rahita huA gIta (gAna) gIta hI nahIM kahalAtA hai| vaha to gItAbhAsa hai| ina guNoM se anya aura bhI gIta ke guNa haiM, jo isa prakAra se haiM (urakaMThasirapasatthaM) ura prazasta kaMThaprazasta aura ziraHprazasta, gAna kA hoya tyAM "avighuSTa' nAmaka guNa kahevAya che. vasantamAM matta keyalanI kalakAkalInI jema je gItamAM gAyakane svara madhura hoya che, te gItamAM madhura svara nAme guNa hoya che je gItamAM tAla, vaMza, svara vagerethI samagata svara hoya che te gItamAM "sama" nAmaka guNa hoya che. svaralanA prakArathI, zraddhAtizayathI athavA zabda sparzanathI je zrotrendriyane sukha Ape che ane ethI je vizeSa priya lAge che te sulalita che. A gItane AThame guNa che A pramANe A gItanA ATha guNe che. A guNethI hIna gIta gIta kahI zakAya ja nahIM te te gItAbhAsa che. A guNanI sAthe sAthe bIjA paNa TamA tanA guthe| cha ta ma pramANe che-(urakaMThasirapanatthaM) 6:prazasta, kaMThaprazasta ane ziraprazasta gItano vizALa svara jyAre vakSasthaLamAM pUrita For Private and Personal Use Only
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 167 gIte heyopAdeyanirUpaNam tadA-uraHprazastaM vijJeyam / yadA ca kaNThe svaro vartito'tisphuTitazca tadA kaNTha prazastam / yadAca zirasi prAptaH svaraH sa cedAnunAsikyarahitastadA ziraHprazastam / yadvA-urakaNThazirastu kapharahiteSu satsu yat prazastaM gItaM bhavati tat-uraH kaNThaziraHprazastam / tathA-mRdukaribhitapadabaddham-mRdunA-komalena svareNa yad gIyate tad mRdukam , yatra akSareSu gholanayA saMcaran svaro raGgatIva tad gholanAbahulaM ribhitam , padaiH geyapadaiH baddham viziSTaracanayA racitaM-padabaddham / padatrayasya karmadhArayaH / tathA ca-samatAlapatyutkSepam-tAlA-hastatAlasamutthaH zabdaH, pratyu. vizAlasvara jaba vakSaHsthala meM bhara jAtA hai taba vaha uraHprazasta gAna kahalAtA hai, gAna kA yaha uraHprazasta guNa hai| gAna kA svara jaba kaMTha meM bhara jAtA hai aura vaha atisphuTa hotA hai tatha vaha kaNTha prazasta gAna kahalAtA hai| gAna kA yaha kaNThaprazasta guNa hai| jaba gAna kA svara zira meM jAkara yadi anunAsika se vaha rahita ho jAtA hai taba vaha gAna ziraHprazasta kahalAtA hai| gAna kA yaha zira:prazasta guNa hai| athavA-kapha rahita hone para ura, kaMTha aura zira ye saba prazasta rahate haiM, usa samaya gAyA gayA gIta bhI prazasta hotA hai| aisA gIta uraH kaMTha ziraHprazasta kahalAtA hai| (mauyaribhiyapadabar3ha) tathA mRduka ribhita aura padapaddha, bhI gAna ke 3 tIna guNa haiM-jo gAna komala svara se gAyA jAtA hai, 'mRduka' guNavAlA gAnA hai| jahAM akSaroM meM gholanA se saMcAra karatA huA svara calatA rahatA hai aisA vaha gholanA bahula gAna 'ribhita' guNavAlA gAna kahA jAtA hai| jisa gAna thaI jAya che tyAre te ura prazasta gIta kahevAya che. gItane A ura prazasta guNa che gAnane svara jyAre kaMThapradezamAM bharAI jAya che ane te atizleTa hoya che tyAre te kaMThaprazasta gIta kahevAya che gAna ne A kaMThaprazasta guNa che. jyAre gAnane vara mastakamAM jaIne te anunAsika vinAne thaI jAya che tyAre te gAna ziprazasta kahevAya che gAnane A ziraprazasta guNa che. athavA kapha rahita hovA bAda ura, kaMTha, ane zira A badhA prazasta rahe che te vakhate gavAyela gIta paNa prazasta hoya che evuM gIta ura kaMTha, zi2:prazasta upAya che. (mauyaribhiyapadabaddhaM) mA bhR mata bhane pada baddha A pramANe paNa gItanA traNa guNa che je gAna kemaLa svaramAM gavAya che te mRduka guNa yukta gAna kahevAya che jyAM akSaromAM ghelanAthI saMcaraNa karate vara cAlatuM rahe che evuM te gholana bahula gIta "ribhita guNa sakta gIta kahevAya che je gItamAM padanI racanA viziSTa hoya che, te "pada For Private and Personal Use Only
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org .. anuyogadvArasUtre rakSepaH-murajakAsyAdInAM gItopakArakANAM dhvaniH, nartakIpadaprakSepalakSaNo vA, samau tAlamatyukSepau yatra tat / tathA-saptasvarasIbharam-sapta svagaH sIbharanti akSarAdibhiH saha samA yatra bhavanti tat / evaM viSaM yad gItaM gIyate tadeva sugItaM bhavati / itthaM ca urakaNTha ziraHprazastatvAdayo'pi gItaguNA bodhyA: 'saptasvarasIbharam' ityukta, tatra ye sapta svarAste kvacit evamuktAH "akkharasamaM padasamaM tAlasamaM ca layasameM gahamamaM / nIsasiosasiyasamaM saMcArasamaM sarA satta / / chAyA-akSarasamaM padasamaM tAlasamaM ca layasameM grahasamam / niHzvasitocchvasitasamaM saJcArasamaM svarAH sapta / iti|| ayamarthaH-akSarasamam-yatra doghe'kSare dIrthoM gItasvaraH kriyate, hrasve hasvaH, plute plutA, sAnunAsike sAnunAsikA, tadakSarasamam // 1 // padasamam-yat padaM gItameM padoM kI racanA viziSTa hotI hai, vaha ' padayaddha' gAna hai / (samatAla. paDu kheva) jisa gAna meM tAla-hastatAla se utpanna huA zada aura pratyakSa-mRdaMga kAMsya Adi kA jo ki gIta ke upakAraka hote hai unakI dhvani athavA natekIjana kA pAdaprakSepa ye donoM jisameM eka sAtha hote hai vaha samatAla pratyutkSepa gAna hai| yaha gAna kA guNa hai| (sattassarasIbharaMgIyaM) jisa gAna meM sAta svara akSaroM ke sAtha samAna hote haiM vaha gAna 'saptasvarasIbhara' kahalAtA hai| isa prakAra kA jo gAnA gAyA jAtA hai vahI sugIta (gIta) kahalAtA hai / saptasvara sIbhara meM jo sAta svara kahe gaye haiM, ve kahIM2 para isa prakAra se kahe gaye haiM-akSarasama1, padasama2, tAlasama3, layasama4, grahasama5, niAzvasitocchavasita. sama6, aura saMcArasama 7, jisa gAne meM dIrgha akSara para dIrghasvara, hasva akSara para hasva svara pluta akSara para pluta svara aura sAnunAsika maddha' gIta cha. (samatAla paDuka khevaM) re gItawi da-tatAthI 64-i thayela zakha ane pratyakSepa-mRdaMga kAMsya vagerene ke je gItanA mATe upakAraka hoya che temane davani athavA nartakIonuM pAdaprakSepaNa e bane jemAM ekI sAthe hoya che te samatAla pratyakSepa gIta che. A gItane guNa che. (sattassarasIbhara gIya) 2 gItamA sAta-12 akSazanI sAye samAna jaya cha te gIta "samasvara sIbhara kahevAya che. A pramANe je gIta gavAya che te sugIta (gIta) kahevAya che. "samasvara sIbharamAM je sAta svare kahelA che teo kaIka sthAne A pramANe paNa kahevAmAM AvyA che-1 akSarasama, 2 par3hasama, 3 sama, 4 sayasama, 5 asama, 6 nivAsatarAsatasama, ane 7 saMcArasama, je gItamAM dIrgha akSara para dIrgha svara, haravaakSara para hasvavara, Duta akSara para kutasvara ane sAnunAsika para sAnunAsika svara For Private and Personal Use Only
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 167 gIte heyopAdeyanirUpaNam padam yatra svare anugati bhavati tattatraiva yadA gIyate tadA padasamaM bhvti||2|| tAlasamam-yat parasparAbhihatahastatAlasvAnusAriNA svareNa gIyate tattAla. samam // 3 / / layasamaM zRGga-dAdhinyatamavastumayenAjulIkozena samAhate tannyAdI yastatsvaraprakAraH sa layaH, tamanusaratA svareNa yad gozte tadlayasamam // 4 // grahasamam-prathamato vaMzatavyAdibhiryaH svaro gRhItaH sa grahaH, tatsamena svareNa yadU gIyate tad grahasamam // 6 // niHzvasitocchvasitaptamam-niHzvasitocchvasitamAnamanatikramato yad geyaM tad niHzvasitocchasitasamam // 6 // saMcArasamam-vaMzatantryAdiSveva aGgulIsaMcArasamaM yad gIyate tat saMcArasamam / evamete saptasvarA bhavanti / para sAnunAsika svara hotA hai yaha akSarasama hai / jisa svara meM jo gItapada anupAtI hotA hai, vaha gIta pada jaba vahIM para gAyA jAtA hai taya padasamasvaravAlA gIta hotA hai| jo gAnA parasparAbhihata hastatala ke tAlasvara ke anumAravAle svara se gAyA jAtA hai vaha gAnA tAlapsama svaravAlA kahalAtA hai| zRMga athavA dAru kASTha Adi kisI eka vastu ke bane hue aMgulI koza se taMtrI Adi ke bajAne para jo dhvani nikalatI hai, usakA nAma laya hai / usa laya kA anusaraNa karanevAle svara se jo gAnA gAyA jAtA hai vaha layamamasvaravAlA gAnA kahalAtA hai| vaMzataMtrI AdikoM dvArA jo svara pahile se gRhIta kara liyA jAtA hai usakA nAma graha hai| isa graha ke samAna svara se jo gIta gAyA jAtA hai vaha grahasama svaravAlA gIta kahalAtA hai| niHzvAsa ucchvAsa ke pramANAnumAra jo gAnAgAyA jAtA hai vaha nizvasitoccamita sama hai| vaMzanaMtrI Adi koM heya che te akSarasama che. je svaramAM je gIta para anupaDatI hoya che, te gIta pada jayAre tyAMja gAvAmAM Ave che, tyAre pada samasvaravALuM gIta kahevAya che. je gIta para svarahita hastatalanA tAlasvara ne anusaratA svarathI gavAya che. te gIta tAlasama svaravALuM kahevAya che zRMga athavA dAru-kASTa vagere kaI paNa eka vastunA banelA aMgulI kezathI taMtrI vagere vagADavAthI je dhvani nIkaLe che tenuM nAma laya che te layane anusaranAra svarathI je gIta gavAya che te layasamasvaraMvALuM gIta kahevAya che. vaMza taMtrI vagere vaDe je svara pahelAthI ja gRhIta karavAmAM Ave che tenuM nAma graha che. A grahanA samAna svarathI je gIta gavAya che te graha sama svara yukta gIta kahevAya che. niHzvAsa ucalDravAsanA pramANa mujaba je gIta gavAya che te niHzvasitecchu For Private and Personal Use Only
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre atredaM bodhyam-eko'pi gItasvaro'kSarapadAdibhiH saptabhiH sthAnaiH saha samatvaM pratipadyamAnaH saptadhAtvaM bhajate, ato'kSarasamAdayaH saptasvarA bhavantIti / atra tu sUtropAnte ' taMtisamaM tAlasamaM' iti gAthayA saptasvarA ucyante iti bodhyam / tathA gIte yaH sUtrabandhaH so'STaguNa eva kartavya iti tAnAha-'nidosaM' ityaadi| nirdoSam 'aliyamuvaghAyajaNayaM' ityAdi dvAtriMzadoSarahitam 1, sAravat-viziSTA rthayuktam 2 hetuyuktam-gotAnAmarthabodho'nAyAsena zrotRRNAM bhavatviti hetumupalakSya yad racitaM gItaM tat , prAsAdaguNayuktamityarthaH3, alaGkRtam-upamAcalaGkArayuktam4, ke Upara hI jo aMgulI ke saMcAra ke sAtha 2 gAnA gAyA jAtA hai, vaha saMcArasama hai| isa prakAra ye sAta svara hote haiM / yahAM para aisA jAnanA cAhiye ki-eka hI gIta svara akSara pada Adi sAta sthAnoM ke sAtha unakI samAnatA ko pAtA huA sAta prakAra kA ho jAtA hai / isaliye akSarasama Adi sAta svara hote haiM / yahAM to sUtra ke upAnta meM "taM. tisamaM, tAlasamaM" isa gAthA dvArA sAtasthara kahe gaye haiN| tathA gIta meM jo sUtrabaMdha-kiyA jAve vaha ATha guNavAlA hI kiyA jAnA caahiye| ATha guNa isa prakAra se haiM-(nihosaM sAramaMtaMca heujuttamalaMkiyaM uva. NIyaM sozyAraMca miyaM mahurameva ya) nirdoSa-alIka, upaghAta janaka ityAdi 32 doSoM se rahita honA isakA nAma 'nirdoSa' hai| sAravatviziSTa artha se yukta honA isakA nAma 'sAravAn' hai| zrotAjanoM ko anAyAsa hI gIta ke artha kA bodha ho jAve, isa hetu ko dhyAna meM rakha kara jo gIta racA gayA ho vaha hetuyukta' hai / tAtparya yaha hai ki sita sama che vaza taMtrI vagerenI upara ja je AMgaLInA saMcAranI sAthe ' sAthe gavAya che te "saMcArasama che. A pramANe A badhA sAta thAya che. ahIM ema samajavuM joIe ke dareka gIta 2vara akSara pada vagere sAta sthAnanI sAthe sAthe temanI samAnatA meLavatuM sAta prakAranuM thaI jAya che. ahIM sUtratA pantama " taMtisama tAlasamaM" yA gAthA 1 sAta 12 apAmA AvyA che, temaja gItamAM je sUtrabaMdha karavAmAM Ave te ATha guNa yukta DAvana mA shur| mA prabhArI cha-(nihosaM sAramaMtaM ca heDa juttamalaM. kiyaM uvaNIya sovayAraca miya' mahuramevayaM) niSi-masI, BAtana vagere batrIza doSa rahita thavuM te nirdoSa che. sAravata-viziSTa arthathI yukta heya te sAravata che. sAMbhaLanArAone anAyAsa ja gItanA arthanuM jJAna thAya e vAtane dhyAnamAM rAkhIne je gItanI racanA karavAmAM Ave che te hetuyukta" kahevAya che. matalaba e che ke gIta prAsAda guNa yukta hovuM joIe For Private and Personal Use Only
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 167 gIte heyopAdeyanirUpaNam 817 upanItam-upanayanigamanayuktam-upasaMhArayuktamityarthaH5, sopacAram-kliSTaviruddhalajjAspadArthAvAcakaM sAnupAsaM vA gItam 6, mitam-ativacanavistararahitaM, saMkSiptAkSaramityarthaH7, tathA-madhuram-mAdhuryaguNasamanvitaM-suzravyazabdArthayuktamityarthaH8, etAdRzaM yat gItaM tadeva gAnayogyaM bhavati / atha yaduktaM trINi vRttAnauti tAnyAha-'samaM' ityAdi / yatra vRtte caturvapi caraNeSu samAni akSarANi bhavanti, tad vRttaM samam / yatra prathama tRtIyayodvitIyacaturthayozca caraNayoH sAmAnyAkSarANi bhavanti tadardhasamam / tathA-yatravRse sarvatra caturSapi caraNeSu akSarANAM gIta ko prAsAda guNa yukta honA cAhiye / upamA Adi alaMkAroM se jo gIta sajA huA hotA hai vaha gIta 'alaMkRta guNa vAlA kahalAtA hai jo gIta upasaMhAra se yukta ho jAtA hai vaha upanIta guNa yukta gIta mAnA jAtA hai| jo gIta kliSTa viruddha evaM lajjAspada padArtha kA vAcaka nahIM hotA athavA anuprAsa yukta hotA hai vaha 'sopacAra' gIta kahalAtA hai| jisa gIta meM vacanoM kA vistAra adhika nahIM hotA hai arthAt jo gIta saMkSipta akSaroM vAlA hotA hai, vaha 'mita' guNa vAlA gAna hai| jo gAna suzrAvya zabda aura artha vAlA hotA, hai vaha madhura guNa yukta gAna kaha lAtA hai / aisA jo gAna - hotA hai vahI gAna yogya hotA hai| gIta kI tIna bhaNitiyAM isa prakAra se haiM-(samaM addhasamaM ceva savvatthavisamaM ca yaM, tiNNi vittapayArAI cautthaM novalanbhai) jisa vRtta meM cAroM caraNoM meM samAna akSara hote haiM, vaha 'samavRtta' hai| jisa vRtta meM prathama tRtIya pAdoM meM aura hi. tIya caturtha pAdoM meM samAna akSara hote haiM vaha arddha samavRtta hai / tathA upamA vagere alaMkArethI je gIta alaMkRta hoya che te gIta alaMkRta guNavALuM kahevAya che. je gIta upasaMhArathI yukta hoya che te upanIta guNa yukta gIta kahevAya che je gIta philaSTa, virUddha, ane lajajAspada padArtha vAcaka na hoya ane anuprAsa yukta hoya che te sopacAra' gIta kahevAya che. je gItamAM vacanavistAra vadhAre na hoya eTale ke je gIta saMkSipta akSare yukta hoya, che, te "mita" guNayukta gIta che. je gIta suzrAvya zabda ane arthavALuM hoya che te madhura guga yukta gIta kahevAya che. evuM je gIta hoya che teja gIta pasAya DAya ke jItanI 3 malitI mA prabhArI cha-(samaM addhasama ceva samvattha visamaM ca yaM, tiNNi vittapayArAI cautthaM novalagabhai) je vRttamAM cAre caraNamAM sama akSare hoya che te "samavRta' che je vRtamAM prathama-tRtIya pAdamAM ane dvitIya caturtha pAmAM samAna akSara hoya che te a0 103 For Private and Personal Use Only
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ra anuyogadvArasUtre vaiSamyaM taddvRttaM viSamam / ete traya eva vRttaprakArA bhavanti, caturtha vRttaM tu nopalabhyate / tathA - bhaNitayaH bhASAH saMskRtAH prAkRtAzca dvividhA dviprakArakA eva AkhyAtAH= uktAH / etA RSibhASitA ataeva prazastA bhASA bodhyAH / ata eva etAH svara maNDale = SaDjAdi svarasamUhe gIyante / / atra gItavicAraH prastutaH, ataH 'kIzI strI kathaM gAyati ?' iti pRcchati - 'kesI gAya' ityAdinA - kIdRzI zrI madhuraM = madhurasvareNa gAyati ? ca= punaH kIdRzI strI kharaM = kharasvareNa rUkSaM= rUkSasvareNa ca gAyati ? kIdRzI strI caturaM cAturyeNa - gItazAstroktayathAvidhi - jisa vRtta meM cAroM hI pAdoM meM akSaroM kI viSamatA rahatI hai, vaha 'viSamavRtta ' hai / ye tIna vRttoM ke prakAra haiM aura caturtha prakAra vRtta kA koI nahIM hai| (sakkayA pApayA caiva duhA bhaNiIo AhiyA / saramaMDalaMmi gijjete pasatthA isi bhAsiyA) tathA bhaNiti - bhASA-saMskRta aura prAkRta ke bheda se do prakAra kI hI kahI gaI hai| ye RSijanoM dvArA bhASita huI haiM, isaliye inheM prazasta bhASA jAnanA cAhiye / prazasta bhASA hone ke kAraNa hI ye donoM prakAra kI bhASAe~ SaDja Adi svara samUha meM gAI jAtI haiN| yahAM para gIta kA vicAra cala rahA hai isaliye pUMchA jA rahA hai ki kaisI strI kisa prakAra se gAtI hai ? isI bAta ko sUtrakAra- ava prakaTa kara rahe haiM - (kesI gAyai mahuraM) kaisI strI gIta ko madhura svara se gAtI hai ? (kesI gAyai kharaM ca rukkhaM ca) kaisI strI gIta ko svara svara se gAtI hai ? kaisI strI gIta ko rUkSasvara se gAtI hai ? (kesI gAyai cauraM ? kesI ya vilaMbiyaM dutaM kesI ?) kaisI strI caturAI addha-samavRtta' che temaja je vRttamAM cAracAra caraNeAmAM akSarAnI viSamatA rahe che te ' viSamavRtta' che A traNe vRttonA prakAra che e zivAya vRttano thothe| aAra nathI (sakkayA pAyayA ceva duhA bhaNiIo AhiyA / saramaMDalama gijjete pasatthA isimAsiyA) temana asthiti-bhASA-saMskRta mane prAkRtanA leTThathI e prakAranI kahevAmAM AvI che e RSie vaDe bhASita thayelI che ethI tene prazasta bhASA jANavI joIe e prazasta bhASA hovA badala ja A banne jAtanI bhASAe SaDja vagere svara samUhamAM gavAya che. ahI gIta saMkha dhI prakaraNa cAlI rahyuM che ethI A pramANe pUchavAmAM AvI rahyuM che ke kai strI kevI rIte gAya che? eja vAtane sUtra2 ve auTa pure che. (kesI gAyai mahura) devI strI madhura svare gIta gAya 9 ? (kesI gAya kharaM ca rukkhaM ca ) 44 zrI gItane para svarathI gAya che ? dudha strI rukSasvarathI gIta gAya che ? (kesI gAyai caura ? kesI vilaMbiya For Private and Personal Use Only
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 167 gIte heyopAdeyanirUpaNam 19 svaravidhAnena gAyati ? kIdRzI ca strI vilambita-manthara (manda) svareNa gAyati? kIdRzI strI drutaM drutasvareNa gAyati ? tathA-kIdRzI ca strI visvara-vikRtaM svaraM kRtvA gAyati ? uttarayati-'sAmA' ityAdinA / vyAkhyA spaSTA / navaraM-piGgalAkapilA / 'saptasIbharam' iti yaduktam , tatra sapta srAH ke ? iti darzayati'taMtIsama' ityAdi-tantrIsamam-tantrI-vINA, tasyAH zandena samatulyaM militaM se arthAt gIta zAstra meM kathita vidhi ke anusAra svaravidhAna se gAtI hai ? kaisI strI vilambita-mandhara svara-se gAtI hai ? kaisI strI dutasvara se gAtI hai ? (vissaraM puNa kerisI) aura kaisI strI vikRta svara se gAtI hai arthAt svara ko vikRta kara gAtI hai ? uttara-(sAmA gAyai mahuraM) zyAmA-poDazavArSikI strI madhurasvara se gAtI hai (kAlI gAya kharaM ca rukkhaMca) kAlI kRSNarUpavAlI strI gIta ko khara se aura rUkSa svara se gAtI hai / (gorI gAyaha cauraM) gauravarNasaMpannAstrI gIta ko caturAI se gAtI hai / (kANA vilamba dutaMca aMdhA) kANI strI-ekAkSI nArI gIta ko maMda svara se gAtI hai| aMdhI strI gIta ko drutasvara se gAtI hai / (vissaraM puNa piMgalA) aura jo kapilA-kapila varNa vAlI strI hotI hai vaha gIta ko vikRta svara se gAtI hai / (taMtisamaM, tAlasamaM, pAyasamaM, layasamaM, gahasamaMcanIsasiUsa. siyasamaM saMcArasamaM sarA satta) taMtrIsama-taMtrI-vINA ke samAna data' kesI 1) zrI yaturatAthI saTa gIta thita vidhi bhuga svaravidhAnathI gAya che? kaI strI vilaMbita-masthara-svarathI gIta gAya che? zrI drutatara 212thI gIta Aya cha ? (vissara puNa kerisI) bhane zrI vikRta svarathI gIta gAya che eTale ke savArane vikRta karIne gAya che? uttara-(sAmA gAyai mahura) zyAmA-2720 pAIi meTa hai sa nI zrI madhu2 212thI gIta gAya che. (kAlI gAyai kharaM ca rukkhaM ca) jI gu 35vANI-pAnI -zrI 12 bhane 30 212thI gAya che. (gorI gAyai caura) gaurava sapanA theTa bhArI zrI caturAyA gIta gAya che. (kANA vilamba dutaM ca aMdhA) stel sii-13 mainquil-zrI bhaI 252thI gIta // 4 cha mAMdhaNI strI ta12thI-SquthI-oila |ya che. (vissaraM puNa piMgalA) ane je kapilA kapilavavALI strI hoya che te vikRta svarathI gIta gAya che. (taMtisamaM tAlasamaM, pAyasama, layasamaM gahasamaM ca nIsasiusasiyasamaM saMcAra sama' sarA satta)-tatrI sama-trI vIe-za va bhaya nA svanI For Private and Personal Use Only
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 820 anuyogadvArasUtra vA geyam / evamagre'pi geyamiti saMbandhanIyam / 'tAlasamam' ityArabhya saMcArasamam' ityantaM padaSaTkaM pUrva vyAkhyAtam / geyasvarayoranarthAntaratvAdAha-'satta sarA' iti / itthaM svarA bodhyA iti bhaavH| sampati samastaM svaramaNDalaM saMkSepeNAhapahajAdayaH sapta svarA vijJeyAH, grAmAzca trayaH, mUrcchanAzca ekaviMzatiH tatA, tantrI, tAna iti paryAyAH bhaNyante, tatra SaDUjAdiSu svareSu pratyekaM saptabhistAnamIyate ityataH sapta tantrikAyAM vINAyAmekonapazcAzattAnA bhavanti / evameva ekatantrikAyAM tritantrikAyAM vA vINAyAM kaNThenApi vA gIyamAnA ekonapazcAzaathavA usake sAtha milA huA jo svara AtA hai , vaha taMtrI samasvara hai| isI prakAra se tAla sama Adi ke sAtha bhI "geya" isakA saMbaMdha kara lenA cAhiye / geya aura svara meM artha bheda nahIM hai / isaliye geya se yahAM svara lenA cAhiye / isa prakAra ye sAta svara haiM / tAlasama se lekara saMcArasama taka ke 6 padoM kI vyAkhyA pahile karadI gaI hai| (sattasarA tao gAmA mucchaNA ekavIsaI, tANA egUNapaNNAsaM sammattaM saramaMDalaM) isa prakAra saMkSepase samastasvara maMDala sAtasvara, tIna grAma ikkIsa mUrcchanA aura 49 tAna isa prakAra se haiM / tatA, taMtrI, tAna, ye saba paryAyavAcI zabda haiM / SaDja Adi sAta svaroM meM se pratyeka svara sAta tAnoM se gAyA jAtA hai| isaliye sapta taMtrikA vAlI vINA meM 49 tAne hotI haiM / isI prakAra eka taMtrikA vAlI athavA tritaMtrikAvAlI vINA meM kaMTha se bhI gAI gaI tAne 49 hI hotI haiM / isa prakAra saatsAthe mizrita thayele je svara che te "taMtrIsama svara' che A pramANe tala-sama vagaire bhATa 5 'geya' zahanA sa sama ya geya ane svaramAM arthabheda nathI eTalA mATe geyathI ahI svara levuM joIe A pramANe svaro sAta che "tAla sama"thI laIne "saMcAra sama" sudhInA cha pahAnI vyAbhyA 57mA 42vAma mAvI che. (sattasarA tao gAmA mucchaNA ekabIsaI, tANA egUNapaNNAsaM sammattaM saramaMDala) mA pramANe mAM samasta 12. maMDaLa-sAtasvara, traNagAma, ekavIza mUna ane 49 tAna-A pramANe che tatA taMtrI, tAna, A badhA paryAyavAcI zabda che SaDUja vagere sAta vamAMthI dareke dareka sAta tAnathI gavAya che. ethI sasa taMtrikA yukta vINamAM 49 tane hoya che Ama eka taMtrikA yukta vINA athavA tritaMtrikAvALI vINAmAM kaMThathI gavAyela tAne paNa 4 hoya che A pramANe sAta For Private and Personal Use Only
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir D anuyogacandrikA TIkA sUtra 168 aSTanAmanirUpaNam raM? deva tAnA bhavanti / itthaM SaDjAdibhiH saptabhi nAmabhiH sarvasyApi svaramaNDalasya grahaNAdidaM saptanAmetyucyate / idamevopasaMharannAha-'tadetat saptanAme vi|su. 167 // athASTanAma nirUpayitumAha mUlam-se kiM taM aTunAme ? aTunAme aTTavihA vayaNavibhattI paNNattA, taM jahA-niddese paDhamA hoi, biiyA uvesnne| taiyA karaNammi kayA, cautthI sNpyaavnne||1|| paMcamI ya avAyANe, chaTrI sssaamivaaynne| sattamI sapiNahANatthe, aTThamA''maMtaNI bhv||2|| tattha paDhamA vibhattI, nidese so imo ahaM vatti / biiyA puNa uvaese bhaNa kuNasu imaM va taMvatti // 3 // taiyA karaNaMmi kayA, bhaNiyaM ca kayaM ca teNa va mae vaa| haMdi Namo sAhAe, havai cautthI pyaami||4|| avaNaya giNha ya etto, iutti vA paMcamI avaayaanne| chaTI tassa imasta va gayassa vA saamisNbNdhe||5|| havai puNa sattamI taM, imaMmi AhArakAlabhAve ya / AmaMtaNe bhave aTThamI u jahA he juvaanntti||6|| se taM aTThaNAme suu016|| chAyA-atha kiM tat aSTanAma ? aSTanAma-aSTavidhA vacanavibhaktayaH prajJaptAH, tadyathA-nirdeze prathamA bhavati, dvitIyA upadezane / tRtIyA karaNe kRtA, caturthI nAmoM se samasta bhI svaramaMDala kA grahaNa ho jAtA hai| isaliye yaha satanAma aisA kahA jAtA hai| (settaM sattanAme) isa prakAra se yaha satanAma hai / ||suu0 167 // aba sUtrakAra aSTa nAma kA nirUpaNa karate haiM "se ki taM aTThanAme" ityAdi / nAmethI AkhA svaramaMDaLanuM grahaNa samajavuM joIe ethI "satanAma Ama upAya che. (seta sattanAme) mA prabhAra mA sAnAbhA che. ||suu0167|| have sUtrakAra aSTa nAmanuM nirUpaNa kare che- " se kiM taM aTunAme" tyAla For Private and Personal Use Only
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rU anuyogadvArasUtre sNpdaapne||1|| paJcamI ca apAdAne, SaSThI svasvAmivAcane / saptamI sannidhAnArthe, aSTamI AmantraNI bhavet // 2 // tatra prathamAvibhaktiH, nirdeze saH ayam ahaM vA iti| dvitIyA punarupadeze bhaNa kuru idam vA tat vA iti // 3 // tRtIyA karaNe kRtA zabdArtha-(se ki ta anAme) he bhadanta ! vaha aSTa nAma kyA hai ? (aTTa bihA vayaNavibhattI paNNattA) uttara-ATha prakAra kI jo vacanavibhakti hai vaha aSTa nAma hai| jo kahe jAte haiM, ve 'vacana' haiN| tathA kartA, karma AdirUpa artha jisake dvArA prakaTa kiyA jAtA hai vaha 'vibhakti' hai| vacanoM-padoM, kI jo vibhakti hai vaha 'vacanavibhakti' hai| aisA tIrthaMkara evaM gaNadharoM me kahA hai / vacanavibhakti se yahAM para suSanta rUpa prathamA Adi vimaktiyoM ko kahanevAlI vacanavibhakti gRhIta huI hai| tiGgantarUpa AkhyAta vibhakti nhiiN| (taMjahA) vacanavibhakti ke ATha prakAra ye haiM-(niddese paDhamA hoi) (prAtipadika arthamAtra kA pratipAdana karanA isakA nAma nirdeza hai / isa nirdeza meM "su au, jana" yaha prathamA vibhakti hotI hai| (uvaesaNe piiyA) kisI eka kriyA meM pravartana hone ke liye icchA ke utpAdana karane meM "am auTU zakhU" yaha dvitIyA vibhakti hotI hai| " uvaesaNa" yaha pada upalakSaNa hai| isase "grAmaM gacchati" ityAdi pada meM isake vinA bhI dvitIyA vibhakti hotI hai| (karaNammi zA-(se kiM taM aTunAme) BRT! An maTanAma zu.cha? (aTTa vihA vayaNavibhattI paNNattA.) uttara-ATha prakAranI je vacana vibhakti che te aNanAma che. je kahevAmAM Ave che, te "vacana che temaja kartA, karma vagere 5 artha jenA vaDe prakA karavAmAM Ave che te "vibhakti che. vacane-padenI je vibhakita che te vacanavibhakita che. Ama tIrthakaree ane gaNudharee kahyuM che vacanavibhakitathI ahIM subakhta rUpa prathama vibhaktione prakaTa karanArI vacana vibhakita gRhIta thayelI che tinta rUpa AkhyAta vibhakita nathI (gA) vacana vibhakitanA band | prabhA cha. (nidese paDhamA hoi) prAtipa6i3 2 bhAtranu pratipAdana 42 tenu nAma niza che. mAnisamA 'su au jasU' mA prathama vita ya che. (utraesaNe biiyA) 14 me yA patita thA bhATe 72ch| utpanna 421AmA 'am, aud zas' 1 dvitIya nilsdya che. "avaesaNa" 56 Gaa cha anAthI "mAmaM gacchati" vagaire pahImA For Private and Personal Use Only
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 168 aSTanAmanirUpaNam bhaNitaM ca kRtaM ca tena vA mayA vaa| handi namaH svAhAyai bhavati cturthiipdaane||4|| apanaya gRhANa ca asmAt itaH iti vA paJcamI apAdAne / SaSThI tasya asya va gatasya vA svaamismbndhe||5|| bhavati punaH saptamI sA asmin AdhArakAlabhAve ca / AmantraNe bhavet aSTamI tu yathA he yuvan iti||6|| tadetad assttnaamaa|m.168|| TIkA-'se kiM taM' ityAdi-- atha kiM tat aSTanAma ? iti ziSya prshnH| uttarayati-aSTanAma-aSTavidha nAma-aSTanAma, tathAhi-aSTavidhA aSTamakArA vacanavibhaktiH-ucyante iti - vacanAni-padAni, vibhajyateprakaTI kriyate kartRkarmAdirUpo'rtho'nayeti vibhaktiH, vacanAnAM vibhaktiH-vacanavibhaktiH prajJaptA kathitA tiirthkrgnndhraiH| vacanavibhatasyA kayA) karaNa meM "TA, bhyAm bhis" yaha tRtIyA vibhakti hotI hai| (saMpayAvaNe caurathI) saMpadAna meM caturthI ke, bhyAm bhyam-yaha vibhakti hotI hai| (avAyANe paMcamIca) apAdAna meM usi bhyAm, bhyasa, "yaha paMcamI vibhakti hotI hai| (sassAmivAyaNe chaTThI) sva svAmI saMbaMdha pratipAdana karane meM " um os Am" yaha SaSThI vibhakti hotI hai| (saNNihANatthe satsamI) sannidhAna artha meM " Di om sup" yaha saptamI vibhakti hotI hai| (AmaMtaNI aTThamA bhave) sanmukha karane ke artha meM saMbodhanarUpa AThavIM vibhakti hotI hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki-'yahAM para sUtrakAra ne aSTa nAma kyA hai ? yaha kahA hai| nAma ke vicAra kA prastAva hone se prathamAdi vibhaktyanta nAma kA hI grahaNa kiyA gayA hai| yaha nAma vibhakti ke bheda se ATha - senA 152 55 dvitIya vimata DAya che. (karaNammi taiyA kayA) 429mAM "TA, bhyAm, mis" . tRtIya nilsd DAya cha (saMpayAvaNe cautthI) hAnamA yaturthI "ke, bhyAm, bhyas " mA vimati DAya che. (avAyANe paMcamI ca) pAhAnamA " kasi, bhyAm bhyasU," An pAMyamI nilsd Deya (sasvAmivAyaNe chaTThI) 21 svAmI samaya pratipAna 42vAmI usa osa Am' mA paThI vina DAya che. (maNNihANatthe mattamI) sannidhAna sabhA 'kiosa. sara' mA sabhI nilsd DAya cha (AmaMtaNI amAmave) abhimukha karavAnA arthamAM saMbodhana rUpa AThamI vibhakita hoya che matalaba A che ke "ahI sUtrakAre aNanAma eTale zuM? A kahyuM che nAmavicAra viSe ja prastAva havA badala prathamA vagere vibhaktyaMta nAmanuM ja grahaNa karavAmAM AvyuM che A nAma vibhakita bhedathI ATha prakAranA hoya che. prathama For Private and Personal Use Only
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 824 anuyogadvAra ktistu nAmavibhaktiH subantarUpA prathamAdikA bodhyA, na tu tingntruupaa-aakhyaatvibhktiH| aSTaprakArAM vacanavibhaktimevAha-tadyathA-nirdeze-prAtipadikArthamAtrasya pratipAdanaM nirdezastasmin 'su au jas' iti prathamA vibhaktirbhavati / upadezaneanyatarakriyAyAM pravartanecchotpAdane 'am auT zas' iti dvitIyA vibhakti bhavati / upadezanamityupalakSaNam , tena grAma gacchatItyAdau tadantareNApi bhavati / karaNe 'TA bhyAM bhim' itivRtIyA vibhakti bhavati / atra karaNa zabdastantreNa nirdissttH| tenAtra kartari-kriyAyAM svAtantryeNa vivakSite'rthe devadattAdau karaNekriyAsiddhau prakRSTopakArake ca tRtIyAvibhakti bhavati / karotIti karaNaH, 'kRtya. lyuTo bahula' miti bAhulakAt kartari lyutt| kriyate'neneti karaNam , karaNe prakAra kA hotA hai / prathamA vibhakti dvitIyA vibhakti Adi ke bheda se vibhaktiyAM ATha haiN| inameM prAtipAdikArtha mAtra ke pratipAdana meM prathamA vibhakti hotI hai| saMskRta meM kAraka vibhaktiyoM ko prakaTa karane ke liye su au jas Adi 21 vibhaktiyAM-pratyaya, haiN| ye supara pratyaya kaha lAte haiM / ye suppratyaya jina zabdoM meM jur3ate haiM unheM 'pAtipadika' kahate haiN| suppratyaya jur3ane para hI prAtipAdika zabdoM kA vAkya meM prayoga ho sakatA hai| karaNa meM tRtIyA vibhakti hotI hai| aisA jo kahA hai vaha taMtra ( 1 ) se kahA hai| isaliye tRtIyA vibhiktikartA meMkriyA meM svataMtrarUpa se vivakSita devadatta Adi rUpa artha meM-evaM karaNa meM-kriyA kI siddhi meM prakRSTatama upakAraka meM-hotI hai / "kRtyalyuTo bahulam" isa sUtra ke anusAra kRtya aura lyuTpratyaya kartA aura vibhakti dvitIyA vibhakti vagerenA bhedathI vibhakitao ATha che AmAM phakata prAti padikArthanA pratipAdanamAM prathama vibhakti hoya chesaMskRtamAM kAraka vibhakitaone prakaTa karavAmAM mATe su, au, jasa vagere 21 vibhakitanA pratya che.che e supa pratya kahevAya che e supa pratye je zabdamAM umerAya che te prAtipadika kahevAya che supa pratyaya umerAyA pachI ja prAtipadika zabdane vAkyamAM pravega thaI zake che. karaNamAM tRtIyA vibhakti hoya che, evuM je kahevAmAM AvyuM che te taMtra (sidhdhAMta)thI kahevAmAM AvyuM che eTalA mATe tRtIyA vibhakita kartAmAM, kriyAmAM svataMtra rUpathI vivakSita devadatta vagere rUpa arthamAM ane karaNamAM kriyAnI siddhimAM prakRSTatama upakAraka hoya che. 'kRtyalyuTo bahulam' mA sUtra bhurAma 'kRtya' bhane 'yu' pratyaya 4il mana 1261 sannamA hAya cha / pramANe 'karoti iti karaNam, kriyate For Private and Personal Use Only
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'anuyogacandrikA TIkA sUtra 168 aSTanAmanirUpaNam lyuT / saMpradApane-saMpadAne-dAnasya karmaNA yo'bhipretastasmin 'De bhyAm bhyas / iti caturthI vibhakti bhAti / apAdAne-apAyAvadhibhUte 'usi bhyAm bhyas' iti pazcamI vibhakti bhavati / svasvAmivAcane-svam-bhRtyAdi, svAmI-rAjAdistayo"vAcane-tatsambandhapratipAdane 'DAm oma Am' iti SaSThI vibhakti mavati / sannidhAnArthe vAcye 'Di os sup' iti saptamI vibhakti bhvti| tathA-aSTamI saMbodhanavibhaktiH AmantraNI abhimukhI karaNAryA bhavati / itthaM sAmAnyenoktvA sampati sodAharaNamAha-nirdeze prathamA, vibhakti bhavati, yathA-sa: ayam ahaM veti| upadeze punaH dvitIyA vibhakti bhavati / yathA-'bhaNa kuru idaM vA tadveti idaM pratyakSa yat zrutaM tad bhaNa, idaM pratyakSa kArya kuru, tat-parokSa vA yat zrutaM tad karaNa ina donoM meM hote haiM / isa prakAra karoti iti karaNaH kriyate'neneti karaNam "yahAM dono jagaha lyuTa pratyaya huA hai / dAna rUpa kriyA ke kameM kA jisake sAtha saMbandhakartA ko iSTa ho usameM caturthI vibhakti hotI hai| apAya kI avadhibhUta padAthe kA nAma apAdAna hai| isameM paMcamI vibhakti hotI hai| strasvAmI saMbaMdha meM sevya sevaka Adi bhAva liyA gayA hai| sva kA tAtparya sevaka, bhRtyAdi se hai aura svAmI kA sevya rAjAdi se| samidhAna aura AmantraNI ina zabdoM kA artha speMSTa hai| isa prakAra sAmAnya se kaha kara aba satrakAra isa aSTa nAma ko udAharaNa dekara samajhAte hai-(tastha niddeme paDhamA vibhattI) nirdeza meM prathamA vibhakti hotI hai-jaise (so imo ahaM vatti) vaha yaha athavA meN| (viDyA puNa uvaese) upadeza meM dvitIyAvibhakti hotI hai jaise-(bhaNa kuNasu imaM va taM vatti) jo tumane pratyakSa meM sunA hai, use kaho, isa sAmane ke kAma ko karo, jo parokSa meM tumane sunA hai use kaho athavA usa anena iti karaNam ' mI manne sthAne yuTa pratyaya ye cha. hAna35 kriyAnA karmane jenI sAthe saMbaMdha kartAne ISTa hoya temAM caturthI vibhakti thAya che. apAya (judA thavuM)nI avadhibhUta padArthanuM nAma apAdAna che AmAM paMcamI vibhakita thAya che sva svAmI saMbaMdhamAM sevya sevaka vagere bhAva grahaNa karavAmAM Ave che svanuM tAtparya sevaka bhRtya vagerethI che ane svAmInuM se 'rAjA vagerethI sannidhAna ane AmantraNa A saMbodhana zabdane artha spaSTa che. A pramANe sUtrakAra sAmAnya rUpamAM ulekha karIne have A aSTanaabhn sAhA 26 sabhA che. (tattha nidese paDhamA vibhatti) nizamA prathama vinlsdya che. rebha (so imo ahaM vatti) 'te,'' ' '' (biiyA puNa uvaese) upadezamA bhI vimati DAya che. 24 (bhaNa kuNa ima va tavatti) 2 tame pratyakSamA sAmanyUche, tara 4, mA sAmenu ma ma. 104 For Private and Personal Use Only
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 826 anuyogadvArasUtre bhaNa, tat-parokSa kArya vA kuru iti / tRtIyA vibhaktiH karaNe - kartarikaraNe ca bhavati / yathA - bhaNitaM ca kRtaM ca tena vA mayA veti karttarIdamudAharaNam / karaNe tu 'rathena yAti' ityAdikaM svabuddhyA vibhAvanIyam / saMpradAne caturthI vibhakti bhavati, yathA - munaye dAnaM dadAti / namaH zabdayoge'pi caturthI tribhakti rbhavati, yathA'handi ! namo jinezvarAya' iti / 'indi' iti komalAmantraNe / apAdAne paMcamI bhavati, yathA- 'upanaya gRhANa etasmAdito ve 'ti / svAmisambandhe = svasvAmi bhAvasaMbandhe vAcye SaSThI bhavati, tathA - 'gatasya tasya, gatasya asya vA idamasti ' parokSa kArya ko karo / ( taiyA karaNaMmi- kayA) tRtIyA vibhakti karaNa kartA aura karaNa meM hotI haiM jaise - ( bhaNiyaM ca kathaM ca teNa maevA) usane aura maiMne kahA athavA usane aura maiMne kiyA / yaha udAharaNakarttA meM haiN| karaNa meM udAharaNa "vaha ratha se jAtA hai" Adi haiN| aise udAharaNa apanI buddhI se aura bhI kalpita karalenA caahiye| (cauthI saMpaghANaMmi havaha) caturthI vibhakti saMpradAna meM hotI haijaise (haMdi Namo sahAe) handi | jinezvara ke liye namaskAra ho, agni ke lie svAhA ho (yahAM para 'handi ' yaha zabda komalAmaMtraNa meM AyA hai| isI prakAra se 'dA' dhAtu ke yoga meM caturthI hotI hai - jaise vaha muni ke liye dAna detA hai / (avAyANe paMcamI) apAdAna meM paMcamI hotI haiMjaise (avaNaya givha ya eto i uttivA) isase dUra karo athavA isase khelo (sAmi saMbaMdhe) jahAM sva-svAmI saMbandha vAkya hotA hai yahAM para 'pachI vibhakti hotI hai, jaise (gayassa tassa gayassa imassa va ) gaye hue karA je parAkSamAM tame sAMbhaLyuM che tene kahe! athavA te parAkSakAmane karA. ( taiyA karaNaMmi kayA) trIvibhaGita 12 uttAne 42mAM hoya che prema (bhaNiya' ca kathaM teNa maevA) tethe ane meM uddhuM athavA tethe ane meM uyu' mA utthaaheraNu koMmAM che karaNamAM udAharaNa A pramANe che-te rathathI jAya che vagere che evA uddhaaddhrthe| potAnI zuddhithI ulpita urI sevA le ye (cautthi saMpayAmi havai) yaturthI vibhakti sapradAnabhAM hoya chema 3 (haMdi Namo sahAe) unhi ! jinezvara mATe mArA namaskAra agni mATe svadhA ahIM haeNnkiM' A zabda kAmalAma traNa mATe Ave che A pramANe 'haiM' dhAtunA cegamAM caturthAM hoya he prema hai te bhuni bhATe hAna mAye che. (avAyANe paMcamI) apAhAnabhAM paMcamI hoya prema hai (avaNaya givha ya etto i uttivA) yAne dUra 42 athavA menAthI sarva seo. (sAmi sabaMdhe) jyAM svasvAbhi saMbaMdha vAyya hoya tyAM SaSThI vilati thAya che prema (gayarasa tassa gayarasa imassava ) gayekSa For Private and Personal Use Only
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 168 aSTanAmanirUpaNam I iti | AdhArakAlabhAve = AdhAre kAle bhAve ca saptamI bhavati, yathA- 'tat asmi' nniti, asmin kuNDAdau tad vadarAdikaM tiSThati ityarthaH / atrAdhAre saptamI bodhyA / kAle yathA - 'madhau ramate' bhAve tu - ' cAritre'vatiSThate' iti / AmantraNe tu aSTamI vibhakti bhavati / yathA - 'he yuva' - nniti / atra ca nAmavicAraprastAvAda prathamAdi vibhaktyantaM nAmaitra gRhyate / tathA cASTa vibhakti bhedAdaSTavidhamidaM bhavati / na ca prathamAdi vibhaktayantanAmASTakamantareNA'paraM nAmAsti, ato'nena nAmASTakena sarvasya vastuno'bhidhAnadvAreNa saGgrahAdaSTanAmetyucyate iti bhAvArthaH / etaduSa saMhara mAha va devadaSTanAmeti / / 0 168 // For Private and Personal Use Only frn usako athavA gaye hue isakI yaha vastu hai / (AhArakAlabhAve ya sattamI puNa hava) AdhAra meM, kAla meM aura bhAva meM saptamI vibhakti hotI hai / jaise - taM imammi ) isa kuNDa Adi meM badarAdi phala haiN| yaha AdhAra meM saptamI vibhakti ko dRSTAMta hai / kAla meM saptamI vibhakti kA hRSTAnta " madhau ramate " koyala vasanta meM AnaMda pAtI hai, yaha hai / bhAva meM saptamI vibhakti kA dRSTAnta - " cAritre'vatiSThate " yaha sAdhu apane cAritra meM uharA huA hai - yaha hai / (AmaMtaNe aTThamI bhave) AmaMtraNa artha meM aSTamI vibhakti hotI hai| (jahA) - jaise- (he juvANanti) ye yuvantaruNa ! yahAM para nAma ke vicAra kA prastAva hone se prathamAdi vibhaktyanta nAma hI grahaNa kiyA gayA hai| isa prakAra ATha prakAra kI vibha kiyoM ke bheda se nAma ATha prakAra kA hotA hai / prathamAdi vibhaktyanta nAmASTaka ke vinA aura dUsarA nAma nahIM hai / isaliye isa nAmASTaka tenI athavA gayesa yAnI bhAvastu che. (AhAra kAlabhAve ya sattamI puNa havai) AdhAramAM, kALamAM ane bhAvamAM saptamI vibhakita hAya che jema ke-(R' imammi ) yA jhuMDa vageremAM hara vagere iNeo che mA AdhAramA saptamI vibha tinuM udAharaNu che hAsabhAM saptabhI vilatinu udAharaNa " madhau ramate " krAyala vasatamAM AnaMda mANe che bhAvamAM saptamI vibhakitanuM udAharaNa " cAritre'vatiSThate " mA sAdhu potAnA yAritramAM 4 sthira che. (AmaMtaNe aTTamI) AmaMtrathu arthabhAM bhI vilati hoya che. (jahA) prema (he juvAgatti ! ) he yuvan ! taru ! hIM nAbhaviyAra prastAvane sIdhe prathamA kore vibharyaMta nAma ja grahaNa karavAmAM AvyAM che A pramANe ATha prakAranI vibhakitaonA bhedathI nAma ATha prakAranA hAya che prathamA vagere vibhatsata
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28. anuyogadvArasUtra atha navanAma nirdizati mUlam-se kiM taM naranAme ?, navanAme-Nava kacarasA paNNattA, taM jahA-vIro siMgAro abbhuo ya rodo ya hoi boddhvyo| velaNao bIbhaccho, hAso kaluNo pasaMto y||1||suu0169|| : chAyA-atha kiM tat nava nAma ? navanAma-nava kAvyarasAH prajJaptAH, pathA-cIraH zRGgAraH adbhutazca raudrazca bhavati boddhvyH| vIDanako bIbhatso hAsyaH; karuNaH prazAntazca // 1||muu0 169 // se samastavastuoM ke kathana kA saMgraha ho jAtA hai-ataH yaha aSThanAma aisA kahA gayA hai| (setaM aTThaNAme) isa prakAra yaha aSTa nIma hai||| sU0 168 // aba sUtrakAra nava nAmakA kathana karate haiM "se ki taM navanAme ?" ityAdi / . zabdArtha-(se kiM taM nava nAme ? ) he bhadanta ! vaha nava prakAra kA nAma kyA hai ? pa.uttara-(nava nAme) nava nAma isa prakAra se hai-(Nava kavvarasA paNNattA) kAvya ke jo nau rasa haiM, ve hI nava nAma rUpa se prajJapta hue haiN| (taM jahA) ve naurasa ye haiM-(vIro siMgAro, abbhuo ya rodo ya hoI boddhvyo| belajo bIbhaccho hAso kaluNo pasaMtoya) vIrarasa, zRMgArarasa, adbhutarasa raudrarasa, vIDanakarasa, bIbhatsarasa, hAsyarasa, karuNarasa, aura prshaantrs| rAmASTaka sivAya bIjuM nAma nathI eTalA mATe A nAmASTakathI badhI vastuone saDa ya ya che. methI | maTanAma mAma apAmA bhAvyu cha (se ta bhadRNAme) mAma mA bhAnAme che. suu0118|| have sUtrakAra nava nAmanuM kathana kare che-"se ki ta navanAme ?" tyAzahAtha-(se kiM tanavanAme ) 3 mahanta ! tenAnu nAma zucha? uttara-(navanAme) nara nAma mA pramANe che. (Nava kabarasA paNNattA) 40yanA 2 na1 2se che te na nAmathA prajJA ye cha. (taMjahA) te nava nAmI mA prabhAra cha. (vIro siMgAro, abbhuo ya rodo ya hoi boddhvyo| velaNa) bIbhancho hAso kaluNo pasaMto ya) vI22sa, shR||22s, masutarasa, raudrarasa, trADanakarasa, bIbhatsarasa, hAsyarasa, karuNarasa ane prazAntaraya. For Private and Personal Use Only
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 169 navanAmanirUpaNam , TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kiM tat nava nAma ? iti ziSya prshnH| uttarayati-navanAma-navavidhaM navanAma-navasaMkhyakAH kAvyarasA:-kaveH karma kAvyam, rasyante-antarAtmanA'nu. bhUyante iti rasAH, tattatsahakAri kAraNasAmIpyAtsamudbhUtAzcittotkarSavizeSA ityarthaH, uktaM ca-- "bAhyArthAlambano yastu, mallaso mAnaso bhavet / sa bhAvaH kathyate sadbhistasyotkarSoM rasaH smRtH||" iti| -kAvye samupanibaddhA rasAH kAvyarasAH prajJaptAH kthitaaH| tAnevAha-vIraH zRGgAraH' ityAdinA-vIrayati-vikramayuktaM karoti tyAgatapaH-karma zatranigraheSu prerayati janamiti vIra:-uttama prakRti puruSa-caritazravaNAdi hetu samudbhUto dAnA. _ kavi ke karmakA nAma 'kAvya' hai / antarAtmA se jinakA anubhava kiyA jAtA hai unakA nAma rasa hai / ye rasa tattatsahakArI kAraNoM kI samIpatA se cittameM jo utkarSa vizeSa utpanna hote haiM unarUpa hote haiN| kahI bhI hai-"bAhyArtha ityAdi-bAhyArtha ke avalambana se jo mAnasika ullAsa hotA hai vaha 'bhAva' hai| isa bhAva kA utkarSa rasa hai| kAvya me upaniSaddha hue rasa kAvyarasa zabda ke vAcyArtha haiM / jo rasa manuSya ko vikrama yukta karatA hai-arthAt tyAga meM zatruoM ke nigraha karane meM prerita karatA hai-vaha vIrarasa hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki-rasa kA jo vIra yaha vI zeSaNa hai vaha anyarasoM kI apekSA isameM yahI vizeSatA prakaTa karatA hai, ki isarasa ke sadbhAva meM tyAga meM tapazcaraNa meM, aura karmarUpa zatra ke nigraha karane meM vikramayukta AtmapAriNAma hotA kavikarma kAvya kahevAya che. antarAtmAthI je anubhavAya che te rasa kahevAya che e rase tattatsahakArI kAraNonI samIpatAthI cittamAM je utkarSa vizeSa utpanna kare cha. te anu35 saya che 4dhu 55 che - " bAhyArtha ityAdi-" mAhAnA avalaMbanathI je. mAnasika ullAsa hoya che te "bhAva" che. te bhAvane utkarSa rasa che kAvyamAM upanibaddha thayela rasa kAvya rasa zabdone vAcyArtha che je rasa mANasane vIratvapUrNa kare che eTale ke tyAgamAM, tapamAM ane karmarUpa zatruonA nigraha kAryamAM prerita kare che te vIra rasa che. tAtparya A pramANe che ke rasanuM je vIra vizeSaNa che te bIjA rasa karatAM AmAM eja vizeSatA prakaTa kare che ke A rasanA sadUbhAvamAM, tyAgamAM, tapazcara7mAM ane karmarUpa zatrunigrahamAM vIratvapUrNa AtmapariNAma hoya che. ane For Private and Personal Use Only
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 830 anuyogadvArasUtra utsAhaprakarSAtmako rasaH / rasa iti sarvatra yojanIyaH // 2 // zRGgAraH zR-AdhAnyam iti-gacchatIti-zRGgAraH / ataeva "zRGgAra-hAsyakaruNa,-raudra-vIra bhayAnakAH / bIbhatsA'dbhutazAntAca, nava nATaye rasAH smRtAH" / ityatra zRGgArasyaiva prathamamupAdAnaM kRtm| atra tu vIrarasasya prathamata upAdAnam / atrAyaM hetuH-tyAgatapaHkarmanigrahaguNo vIrarase bhavati / ato'sya sarvarasapradhAnatvam / uktaM ca-"tyAgena karmamalameti layaM samastaM, tyAgena nirmalataratvamupaiti jIvaH / tyAgena kevalamavApya sameti siddhiM, tyAgo guNo guNazatAdadhiko mato me"||1|| hai| aura vaha pariNAma usa manuSya ko usa ora baDhane ke liye preraNA detA hai| isa prakAra ke pariNAma kI-udbhUti ke kAraNa uttama prakRtivAle satpuruSoM ke caritra zravaNa vagairaha haiN| isaliye yaha rasa dAnAdiko meM utsAha kA prakarSa hone rUpa hai 'rasa zabda kA saMbandha sarvatra vIra, zRMgAra Adi ke sAtha lagA lenA cAhiye " zRMgaprAdhAnyaM iryati gacchati iti zRMgAraH " jo rasa pradhAna rUpa se viSayoM kI ora prerita karatA hai vaha rasa zRMgAra hai| isaliye-"zrRMgAra hAsya-karuNa" ityAdi zloka meM isa zRMgAra rasakA prathama upAdAna kiyA gayA hai| parantu yahAM sUtra meM vIrarasa kA prathama pATha rakhA hai so usakA kAraNa yaha hai ki loga meM, tapa meM evaM karmanigraha karane meM preraNA denA rUpa jo guga hai vaha eka isa vIrarasa meM hai| isaliye isameM sarva rasoM kI apekSA pradhAnatA hai kahA bhI hai " tyAgena ityAdi ". te pariNAma te mANasane te tarapha AgaLa vadhavAmAM preraNA Ape che A jAtanA pariNAmanI udbatimAM uttama prakRti (svabhAvavALA) saMtanA caritra zravaNa vagere ja kAraNa che. eTalA mATe A rasa dAna vageremAM utsAhanA...' mATe che vIra, zagAra vagere rasanI sAthe paNa rasa zabdane saMbaMdha badhe na(bhaMga-prAdhAnyaM iyati gacchati iti zRMgAra:-re 2 pradhAnatA viSaya ta23 vANe te 25 // 2 cha. methI . "zRMgArahAsyakaraNa' vagere kakamAM A zRMgAra rasanuM sauthI pahelA grahaNa karavAmAM AvyuM che. paNa ahI sUtramAM vIrarasane pATha pahelAM rAkhavAmAM Avyo che. tenuM kAraNa e che ke lokone tapa ane kamanigraha karavAmAM je preraNAtmaka guNa hoya che te A phakta vIrarasamAM ja hoya che. eTalA mATe AmAM badhAM sanI mapekSA dhAnya che. yuM 55 3 " tyAgena ityAdi " tyAyI For Private and Personal Use Only
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 169 navanAmanirUpaNam iti, 'paralokAtigaM dhAma tapaH zrutam' iti ca / tapaH zrutaM ce tyapi mokSamApakAra tyarthaH mo'tra vIrarasasya prathamamugadAnam // 2 // adbhutaH-zrutaM zilpaM tyAgatapa zauryakarmAdi vA yasya sakala nanAtigamasti, tadevaMvidhamapUrva kimapi vastu adbhutami tyucyate / tadarzanazravaNajo raso'pyupacArAda vismyruupo'dbhutH||3|| raudraH roda yati-atidAruNatayA aNi mocayatIti raudram-zatrujana-mahAraNya-gADhatimi rAdi, tadarzanAzudbhavo vikRtAdhyavasAyarUpo raso'pi raudraH // 4 // brIDayatisyAga se karmarUpa maila vilaya-vinAza-ko prApta hotA hai, tyAga se jIra nirmalatA ko prApta karatA hai, tyAga se hI kevalajJAna ko pAkara ke Atma siddhi ko pAtA hai| isaliye saiMkaDoM guNo se adhika eka tyAga guNa mAnA gayA hai| tathA-"paralokAtigaM dhAma tapaH zrutam " arthAt tA aura zruta ye bhI mokSa ko prApta karAnevAle haiM" isaliye yahAM sUtra dhIra rasa kA sarva prathama upAdAna kiyA gayA hai| zruta, zilpa, athava syAga, tapa, zaurya karma Adi jisake sakala janoM kI apekSA adhika isa prakAra kI vaha koI bhI apUrva vastu adbhuta kahalAtI hai| usa apUrvavastu ke darzana se yA zravaNa se jo rasa utpanna hotA hai, vaha rasa bhI upacAra se 'adbhuta rasa' kahalAtA hai| yaha vismaya rUpa hotA jo atidAruNa hone ke kAraNa rulAtA hai-arthAt azruoM ko nikala pAtA hai vaha 'raudra' hai| zatru, jana, mahAaraNya gADhatimira Adi ro hai| inake darzana Adi se adbhuta huA vikRta adhyavasAya-pariNA karmarUpa mAlinya vilaya-vinAza-ne pAme che. tyAgathI chava nirmaLa thAya che. phakata tyAgathI ja kevaLajJAnane meLavIne AtmA siddhi pAme che. eTalA mATe hajAra guNa karatAM paNa vadhAre paDate tyAgaguNa manAya che. temaja " paralokAtigaM dhAma tapaHzrutam " bheTale ta5 bhane zruta paY mokSa maapnArA che ethI ahI sUtramAM vIrarasanuM sarvaprathama upAdAna karavAmAM AvyuM che zrata. zilpa. athavA tyAga, tapa zaurya kama vagere jene sau karatAM vadhAre che, evI game te vastu heya-te te paNa adbhuta kahevAmAM Avaze ja e pUrva vistanA darzanathI ke zravaNathI je rasa udbhave che te rasa paNa upacArathI addabhuta rasa kahevAya che. A vismaya rUpa hoya che. je atidAraNa rAvA mA raDAve che eTale ke azra vahevaDAve che te raudra che. zatruo. mahArazya, gADhatimira, vagere raudra che. emanA darzana vagerethI udbhavela vikRta adhyavasAya-pariNAma rUpa rasa paNa raudra che je lajajAjanaka che te For Private and Personal Use Only
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 832 anuyogadvArasUtre lajjAmutpAdayatIti vIDanakaH-lajjAspadavastudarzanAdi-janyo manoglAnAdi svarUpo'yaM rasaH / asya sthAne'nyatra bhayAnako rasaH proktaH / ayaM hi-bhayajanaka saMgrAmAdi darzanena jAyate / asya raudrarase'ntarbhAvanAdatra nAyaM pRthaguktaH // 5 // bIbhatsaH-zukazogitoccAraprasravaNAyaniSTodvegajanakavastudarzanazravaNAdijo jugu. sApakoM raso bIbhatsaH // 6 // hAsyaH-hAsyAspadavikRtA'sambaddhaparavacanaveSAla. GkArAdizravaNadarzanajo manaHprakarSAdi ceSTAtmako raso haasyrsH||7|| karuNaHpriyaviprayogAdi duHkhahetusamudbhavaH zokaprakarSasvarUpo rasaH karuNarasaH / kutsitaM rUpa rasa bhI raudra hai / jo lajjA ko utpanna karatA hai vaha 'vIDanaka' hai| yaha rasa lajjAspada vastu ke dekhane Adi se utpanna manoglAni Adi rUpa hotA hai / isake sthAna meM dUsarI jagaha bhayAnaka rasa kahA gayA hai / yaha bhaya janaka saMgrAma Adi ke dekhane se utpanna hotA hai| isakA antarbhAva raudra rasa meM karaliyA hai, isaliye use yahAM pRthaka nahIM kahA gayA hai| zukra, zoNita, uccAra-viSTA, prasravaNa-pezASa, mUtra, Adi jo aniSTa evaM udvega janaka vastue~ haiM, unake dekhane se, sunane Adi se jo jugupsA kA prakarSa hotA hai vahI jugujuptA prakarSa vibhatsa rasa kahalAtA hai| hAsyAspada, vikRta evaM asaMbaddha aise dUsaroM ke vacana sunane se, veSa alaMkAra Adi ke dekhane se jo manaprakarSa Adi keceSTAtmaka rasa hotA hai vaha 'hAsya rasa hai / priya padArtha ke viyoga se janya duHkha Adi hetu se udbhUta huA zoka prakarSa svarUpa jo rasa hai vaha 'karuNarasa' hai / jIsase prANI burI taraha se rotA hai athavA jisake vIDanaka che. A rasa lajajAjanaka vastu jevA vagerethI utpanna thayela mane glAni vagere rUpa hoya che. enA sthAne bIjI jagyAe bhayAnaka rasa kahevAmAM AvyuM che. A bhayAnaka rasa saMgrAma vagere jevAthI utpanna thAya che ene antarbhAva raudra rasamAM ja karavAmAM AvyuM che. ethI ahIM pRthak kathana karyuM nathI zu, zAzita, yAra-bhaviSTA, prasapa-bhUtra pare 2 maliTa mana Ga. gajanaka vastuo che emane jevAthI, sAMbhaLavA vagerethI je jugupsAtmaka bhAva utpanna thAya che teja jugupsAprakarSa rasa bIbhatsa rasa kahevAya che. hAsyajanaka, vikRta ane asaMbaddha evA bIjA mANasenA vacane sAMbhaLavAthI veSa ala. kAra vagere jevAthI je mana:prakarSa vagere ceSTAtmaka rasa hoya che te hAsya rasa che. priyapadArthane viyegathI janya dukha vagere hetuthI udbhUta thayela zoka prakarSa svarUpa ja rasa che te karUNa rasa che jenAthI prANI bhayaMkara rIte raDe che athavA For Private and Personal Use Only
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 170 salakSaNavIrarasanirUpaNam rautyaneneti karuNAspadatvAd vA karuNaH, ityubhayavidhA'pi karuNazabdavyutpattibodhyA // 8 // prazAntaHparamaguruvacAzravaNAdi hetusamudbhava upazamaprakarSAtmako rasaH prazAnta rsH| prazAmyati-krodhAdijanitacittavikSepAdirahito bhavatyaneneti prazAntazabdavyutpattirbodhyA // 9 // mU0 169 // ___ etAneva rasAn lakSaNAdi dvAreNa vivakSuH prathamaM tAvad vIrarasaM lakSaNanirdezapurassaraM nirUpayati mUlam-tattha pariccAyami ya, tavacaraNasattujaNaviNAse y| aNaNusaMyadhiiparakama-liMgo vIro raso hoi // 1 // vIroraso jahA-so nAma mahAvIro, jo rajaM pyhiuunnpvvio| kAmakohamahAsattupakkhanigghAyaNaM kunni||2||suu0170|| ___ chAyA-tatra-parityAge ca tapazcaraNe shtrujnvinaashec| ananuzayadhRtiparAkramakAraNa prANI karuNA kA Aspada (sthAna) banatA hai, vaha rasa 'karuNarasa' hai| karuNazabda kI donoM prakAra kI yaha vyutpatti saMgata jAnanI caahiye| paramagurUoM ke vacana zravaNAdirUpa hetu se udbhUta jo upazama kI praka tArUparasa hai, vaha 'prazAntarasa hai / jisake dvArA prANI krodha Adise janita-citta vikSepa Adi se vihIna bana jAtA hai aisI yaha prazAnta zabda kI vyutpatti hai / // sU0 169 // ____ aba sUtrakAra inhIM rasoM ko lakSaNodi dvArA kahane kI icchA se sarva prathama lakSaNa nirdeza purassara vIrarasa kA kathana karate haiN| "tattha pariccAyami" ityaadi| zabdArtha-(tattha) ina navarasoM ke bIca meM (pariccAyami ya tava crnnjenAthI prANI karUNA pUrNa thaI jAya che te rasa karuNa rasa che. karUNa zabdanI A banne prakAranI vyutpatti yogya ja kahevAya paramagurUjAnA vacana zravaNa vagere rUpa hetuthI udbhUta je upazamanI prakarSatA rUpa rasa che te prazAnta rasa che. jenA vaDe prANu krodha vagerethI udbhavela cittavikSepAdithI vihIna thaI jAya che prazAnta zabdanI A vyakti che. sU016 - have sUtrakAra eja rasane lakSaNe vagere dvArA spaSTa karavAnI apekSAthI ahIM sarva prathama vIra rasanuM kathana lakSaNa nirdeza purassara kare che- " tattha pariccAyami" tyAha. zAtha-(tattha) mA napa somA (paricAyami ya tavacaraNamattujaNa a0 105 For Private and Personal Use Only
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre liGgo vIro raso bhavati // 1 // vIro raso yathA-sa nAma mahAvIro yo rAjyaM prahAya pvjitH| kAmakrodhamahAzatrupakSanirghAtanaM karoti ||raa mu0 // 170 // TIkA-'tattha' ityAdi tatra teSu nava raseSu madhye parityAge ca tapazcaraNe ca zatrujanavinAze ananuzayadhRtiparAkramaliGgo vIro raso bhavati / ayaM bhAvaH-parityAge-dAne ananuzaya. liGga:-anuzayaH-garvaH pazcAttApo vA, sa liGgaMlakSaNaM yasya so'nuzayaliGgaH, na anuzayaliGgaH ananuzayaliGga:-dAnaM datvA'hakAraM pazcAttApaM vA na karoti tadA vIro raso bodhyaH / tapazcaraNe =tapasi dhRtaliGgA dhairya cihna tapazcaryAyAM dhairyameva karoti na pacAttApaM tadA vIro raso bhavati / zatruvinAze zaNAmunmUlane parAkramaliGgA sattujaNaviNAseya) parityAga karane meM, tapazcaraNa karane meM aura zatrujana ke vinAza karane meM aNaNusayadhiiparakama-liMgo vIraraso hoi) ananuzaya dhRti, parAkrama ina cinhoM vAlA vIrarasa hotA hai / anuzaya zabda kA artha garva athavA pazcAttApa hai| yaha jisakA lakSaNa hai, vaha anuzayaliGga hai yaha liGga jisameM nahIM hotA vaha ananuzaya liGga hai dAna dekara ke jo ahaMkAra yA pazcAttApa nahIM karatA hai, usasamaya dhIrarasa hotA hai / tapazcaryA karane meM jo dhairyarakhatA hai-pazcAttApa nahIM karatA hai vaha vIrarasa kA kAma hai| "zatrujana ke vinAza karane meM jo parAkamakA abalambana karatA hai vailavya-vikalatA kamajorI hRdaya meM nahIM lAtA hai, yaha saba vIrarasa ke dvArA hotA hai| ina ananuzaya, dhairya aura parAkrama lakSaNoM se yaha jAnA jAtA hai ki 'yaha manuSya vIrarasa meM vartamAna hai| isIprakAra se anyatra bhI samajhanA viNAse ya) parityAga 42vAmI, tapazva25 421||maa, ane zatrubhonA vinAza 42vAmA (aNaNupayadhiiparakkamaliMgo vIraraso hoi) ananuzaya, ti, 521kema A lakSaNovALe rasa vIrarasa kahevAya che. anuzaya zabdane artha garva-athavA pazcAttApa che. A jenuM lakSaNa che, te anuzaya liMga che. e jemAM heta nathI. te ananuzaya liMga che. dAna ApIne je ahaMkAra ke pazcAttApa karatuM nathI te vIrarasa kahevAya che. tapazcaryAmAM je dharya rAkhe che-pazcAttApa karatuM nathI te vIrarasane lIdhe ja zatrujananA vinAzAthe je parAkrama batAve che vaikUlavya-vikalatA-nabaLApaNuM batAvatuM nathI te vIra rasane lIdhe ja A sarve anarzaya, dhairya ane parAkramanA lakSaNethI ema jaNAya che ke "A mANasa vIrarasa yukta che. A pramANe bIje paNa samajavuM joIe, For Private and Personal Use Only
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 170 salakSaNavIrarasanirUpaNam 835 parAkramacihnaH parakramate na tu vaiklavyamavalambate tadA ca vIro raso bhavati / etaitribhilakSaNe jJAte yadayaM jano vIre rase vartate iti| evamanyatrApi bodhyam / sampati udAharaNaM darzayitumAha -vIro raso yathA yathA yena prakAreNa vIro raso jJAyate. tathocyate'nupadavakSyamANayA gAthayA 'so nAma' ityAdi ruupyaa|yo rAjyaM parityajya prajitaH san kAmakrodharUpamahAzatru pakSasya nirdhAtanaM vinAzaM karoti sa nAma-nizcayena mahAvIro bhavati / vIrarase yathA puruSaceSTApatipAdyate tathaivaivaMvidheSu kAvyeSu puruSaceSTApatipAdanAt vIro raso bodhyaH / tathA cAtra mokSapratipAdake prastutazAstre mahApuruSavijetavyakAmakrodhAdimAvazatrujayenaiva vIrarasodAharaNam / mAcAhiye / aba sUtrakAra (voro raso jahA) vIrarasa jisa prakAra ke dRSTAnta se jAnA jAtA hai, usa prakAra ke dRSTAnta ko isa gAthA dvArA prakaTa karate haiM-(so nAma mahAvIro jo rajja payahiUNa pavahao, kAma kohamahAsattupakkhanigghAyaNaM kuNaha) 'jo rAjya kA parityAga karake dIkSita hotA hai aura dIkSita hokara jo-koma krodha rUpa mahAzatru ke pakSakA vinAza karatA hai vaha nizcaya se mahAvIra hotA hai| vIrarasa meM jaisI puruSa ceSTA kahI jAtI hai vaisI hI puruSa ceSTA isa prakAra ke kAvyoM meM prakaTa kI jAtI hai arthAt varNita kI jAtI hai-isaliye vahAM vIrarasa jAnanA cAhiye / yaha prastuta zAstra mokSa kA prati pAdana karane vAlA hai| isaliye isameM mahA puruSa dvArA vijetavya jo koma krodha Adi bhAvazatru haiM, unake jItane se hI vIrarasa kA udA. haraNa kahA gayA hai| sAdhAraNa manuSyadvArA sAdhya-aise saMsAra kA kAraNa ve sUtrA2 mA (vIro raso jahA) vA224 2 2ter. tathI jANavAmAM Ave che te prakAranA dRSTAntane A gAthA vaMka 25Ta 3re cha-(so nAma mahAvIro jo rajjaM payahiUNa pavvaio, kAmakoha mahAsattapakkhanigdhAyaNaM kuNai) 2 zayana pepana tyane dIkSA asA kare che ane dIkSita thaIne je kAma-krodha rU5 mahAzatrunAM pakSane vinaSTa kare che. te cokkasa mahAvIra hoya che. vIrarasamAM jevI purUSa-ceSTA kahevAmAM Ave che tevI purUSaceSTA A jAtanA kAvyomAM prakaTa karavAmAM Ave che eTale ke varNavavAmAM Ave che. ethI tyAM vIrarasa jANavuM joIe A prastutazAsa mokSapratipAdaka che. eTalA mATe A zAstramAM mahApurUSa vaDe vijetavya kAma, krodha vagere zatrubhAve che, temane jItavAnA ja vIrarasanA udAharaNe prastuta mAnavAmAM AvyAM che. sAmAnya mANase vaDe sAtha evA saMsAranA kAraNabhUta For Private and Personal Use Only
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org kRtamanujasAdhya saMsArakAraNadravyazatru nigrahasyAmastutatyAna dattam / evamanyatrApi bodhyam // 0 170 // atha dvitIyaM zRGgArarasaM lakSaNaM nirUpayati Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mUlam - siMgAro nAma raso ratisaMjogAbhilAsasaMjaNaNo / maMDaNavilAsavidyo yahA salIlAramaNaliMgo // 4 // siMgAro raso jahA mahuravilAsasaliyaM hiyaunmAdaNakaraM jutrANANaM / sAmA sadduddAmaM dApatI mehalAdAmaM // 5 // dhI dhImaM siMgAre, sAhUNaM jo uvajjiyaho ya / mokkhagihaaggalA so, nAyariyavo ya muNihi imo // 6 // sU0 171 // chAyA - zRGgAro nAmaraso ratisaMyogAbhilASasaMjananaH / maNDanavilAsa vi aate hAsyakalAramaNa liGgoH || 4 || zRGgAro raso yathA- madhuravilAsamulalitaM hRdayonmAdanakaraM yUnAm / zyAmA zabdoddAmaM darzayati mekhalAdAma || 5 | dhigdhim imaM zRGgAraM sAdhUnAM yastu varjitavyazca / mokSagRhArgalA saH, nAcaritavyaca munibhiraryam ||6|| sU0 171 // 1 1 - anuyogadvArasUtre tathAvidhodAharaNamatra TIkA - 'siMgArI' ityAdi zaGgAro nAma raso hi ratisaMyogAbhilASasaMjajanaH - ratiH ratikAraNAni lalanAdIni gRhyante kArye kAraNopacArAt, tatsaMyogAbhilASasya - lalanAbhiH saha bhuta jo dravya zatru kA nigraha karanA hai vaha yahAM aprastuta hai / isaliye sUtrakArane isa prakAra kA udAharaNa yahAM nahIM diyA hai isI prakAra se anyatra bhI jAnanA cAhiye // sU0 170 // aba sUtrakAra lakSaNa sahita zRMgAra rasa kA nirUpaNa karate haiM"siMgAro nAma raso" ityAdi / zabdArtha - (siMgAro nAma raso ratisaMjogAbhilAsa - saMjaNaNo ) zRGgAra nAmaka rasa ratisaMyogAbhilASa janaka hotA hai| rati se je dravyazatrunu kramana karavuM te ahIM aprastuta che. ethI ja sUtrakAre A jAtanu udAharaNu ahI' ApyuM nathI A pramANe khIje paNa jANavu joie. vAs.170nA have sUtrakAra lakSaNasahita zrRMgArarasanuM nirUpaNa kare che " siMgAro nAma raso " tyAhi For Private and Personal Use Only zabdArtha - (siMgAro nAma raso ratisaMjogAbhilAsa saMjaNaNo ) zRMgAra 2sa tisa ceAgAbhilASajanaka hAya che. ahIM ratithI kArya mAM kAraNanA upacArathI
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 171 salakSaNazRGgArarasanirUpaNam 837 saGgamecchAyAH saMjananaH samutpAdakaH, tathAca maNDanavilAsavibbokahAsyaramaNaliGgaH-maNDanam-alaGkArairgAtrAlaGkaraNam , vilAsaH-priyasamIpagamane yaH sthAnAsanagamanavilokiteSu vikAro'kasmAcca krodhasmitacamatkAramukhavilayanaM sa vilAsaH, vibbokA=abhimatamAptovapi garvAdanAdaraH, sAparAdhasya sakacandanAdinA saMyamanaM tADanaM ca, hAsyam=pratItArtham, lIlAsakAmagamanamASitAdi ramaNIyaceSTA, alabdhapiyasamAgamayA striyA svacittavinodArtha piyasya yA veSagatidRSTihasitamaH NitairanukRtiH kriyate sA vA lIlA, ramaNaM-krIDanam, etAni liGga-cihaM yasya sa tathAvidho bhavati / udAharaNamAha-zRGgAro raso yathA-zyAmA-SoDazavarSade yahAM para kArya meM kAraNa ke upacAra se rati ke kAraNabhUta jo lalanA Adi padArtha haiM, ve grahaNa kiye gaye haiN| unake sAtha saMgama kI icchA kA janaka yaha zRGgAra rasa hotA hai| (maMDaNAvilAsavichoya, hAsa, lIlAramaNaliMgo) alaMkAroM se zarIra ko sajjita alaMkRta, karanA isakA nAma 'maNDana' hai / priya ke samIpa jAne meM jo sthAna, Asana , gamana , evaM vilokana meM vikAra aura akasmAta krodha , smita, camatkAra ,mukha viklavana hotA hai, vaha vilAsa hai| abhimata ko prApti meM bhI garva (ahaMkAra ) se anAdara , karanA aura aparAdhasahita kA sraka-mAlA caMdana Adi se saMyamana karanA, tADana karanA, yaha vidhoka hai|haasy-hNsnaa| sakAma gamana evaM bhASita Adi jo ramaNIya ceSTAe~ haiM, vai 'lIlA' haiN| athavA jisa strI ko priya kA samAgama alamaya ho rahA hai, vaha jo apane citta ko vinodita karane ke liye priya ke veSa aratinA kAraNe je lalanA vagere padArtho che temanuM grahaNa karavAmAM AvyuM che. temanI sAthe manI 42chAna mA14 2 // 2 24 DAya che. (maMDaNavilAmavibboya, hAsa, lIlA ramaNaliMgo) marothI zazazna astialaMkRta-karavuM tenuM nAma "maMDana" che. priyanI pAse jatAM je sthAna Asana, gamana ane vilekanamAM vikAra temaja ociMtA-krodha, mita. camakAra, mukhavilana hoya che, te vibhAsa che abhimatanI prAptimAM paNa gava' (ahaMkAra)thI anAdara kara, temaja aparAdhInuM aka-mALA-caMdana vagerethI saMyamana karavuM, tADana karavuM vika che hAsya-hasavuM sakAma gamana ane bhAvita je ramaNIya ceSTAo che, te "lIlA" che. athavA je strI priyasamAgama meLavI zakI nahIM tevI strI pitAnA cittane prasanna karavA mATe priyanA veSanu gatinu rana, yanu, pAtuM anu425 re cha, te 'elat' . For Private and Personal Use Only
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rUTa anuyogadvArasUtre " zIpA - strI, 'ipAmA SoDazavArSikI' ityabhidhAnAt zabdoddAma - zabda uddAmA= pracuro yatra tat kiGkiNI svanamukharam 'uddAma' zabdasya paranipAta ArSatvAt, ataeva yUnAM = varuNAnAM hRdayonmAdakaram pabalasmaraprakaTIkaraNAt hRdayonmattatA vidhA yakaM svakIyaM mekhalAdAma-kaTisUtraM madhuravilAsamUlalitam - madhuraiH = kAmijanahRdayA hrAdakatayA mAdhuryamupagataiH vilAsaiH sakAmaceSTAvizeSaiH sulalitam = atizayamanohAri yathAsyAttathA darzayati / zRGgArapradhAnaceSTApratipAdanAdayaM zRGgAro rasaH, kA, gati kA, dRSTi kA, hAsya kA, bolI kA anukaraNa karatI hai, vaha 'lIlA' hai / krIDA karanA isakA nAma ramaNa hai / isa zrRGgAra rasa ke maMDana, vilAsa, vincoka, hAsya, lIlA aura ramaNa ye cihna haiM / aba sUtrakAra (siMgAro raso jahA) yaha zRGgAra rasa jisa prakAra se jAnA jAtA hai, usa prakAra ko isa gAthA dvArA prakaTa karate haiM - (sAmI) "iyAmA ssoddshvaarssikii| isa kathanAnusAra koI SoDazavarSadezIyAsolaha varSa kI avasthA vAlI taruNa vayaskA - strI (sadduddAmaM ) kSudraghaMTikAoM ke zabda se mukharita ataeva ( juvANANaM) yuvA puruSoM ke (hiyaummAdaNakaraM) hRdaya ko prabalasmarakI pIr3A utpanna karane se unmatta karane vAle aise ( mehalAdAmaM ) apane kaTisUtra ko (mahuravilAsasulaliyaM) kAmijanoM ke hRdaya ko AhAdaka hone ke kAraNa madhura lagane bAle vilAsoM - sakAma ceSThA vizeSoM se atizaya manohAro jaise vaha hotA hai usa prakAra se (dApatI) dikhalAte hai isa zrRMgArarasa meM zRMgArapradhAna ceSTAoM kA pratipAdana hotA hai isaliye ise 'zrRMgArarasa' krIDA karavI te ramaNu kahevAya che ma`Dana, vilAsa, vikhkhAka, hAsya, lIlA temaja ramaNu A save zRMgAra rasanA cihno che. ve sUtrAra (siMgAro raso jahA) zRMgArarasa nenAthI bhAzAya he ternu gAthA vaDe uthana ure che. (sAmA ) " zyAmA SoDazavArSikI " A thana mukhya hai| soNa varSAMnI avasthAvAjI taruthutrayasthA- strI (saku~ddAmaM) kSudradha TibhothI bhumarita tethI ( juvANANaM) yuvAnA (hiyaummAdaNakaraM) yAne ama satama sbhara thI. thI yukta rIne unmatta 12nAra ( mehalA dAma ) potAnA TisUtra (mahuravilAsasulaliyaM) abhunA hRhayane mAhUsA DobA mahata bhadhura lAge tevA vilAseA-sakAma ceSTA vizeSAthI atizaya manehArI lAge tema (dApatI) tene matAve che. A zRMgAra rasabhAM zRgAra pradhAna zreSTAzItuM matipAdana thAya che ethI Ane zRMgAra rasa kahevAmAM Ave che. (dhI dhImaM For Private and Personal Use Only
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogacandrikA TIkA sUtra 172 salakSaNamadbhutarasanirUpaNam 839 iti bodhyam ||imN =pUrvoktasvarUpaM zRGgAraM-zRGgArarasaM dhira dhig-dhigastu yastu sAdhUnAM sarvaviratimatAM munInAM varjitavyaH / sa zRGgAraH mokSagRhAgalA-mokSadvArasyArgalAbhUto'to'sau zaGgArarasaH munibhirnA caritavyA=na sevniiyH||6||suu0171|| __ atha tRtIyamadbhutarasaM salakSaNAha mUlam-vimhayakaro apuvo, anubhUyapuvo ya jo raso hoi| harisavisA uppatti,-lakkhaNo abbhuo nAma // 6 // abbhuo raso jahA-abbhuyataramihaetto annaM ki asthi jiivlogNmi| jaM jiNavayaNe atthA tikAlajuttA muNijati ? ||7||suu017|| - choyA-vismayakaraH apUrvaH anubhUtapUrvazva yo raso bhavati / harSaviSAdotpatilakSaNaH adbhuto nAma // adbhuto raso yathA-adbhutataramiha etasmAt anyat kimasti jIvaloke / yat ninavacane arthAH trikAlayuktA jJAyante // 50 172 / / TIkA-'vimhayakaro' ityAdi apUrva ananubhUtapUrvaH, anubhUtapUrvaH-pUrvamanubhUto vA vismayakara:-kasmividabhute padArtha dRSTe yadAzcarya jAyate , ataH sa padAre vismayakara ucyate, kahA hai| (dhI dhImaMzRMgAraM) isapUrvokta svarUpavAle zRMgArasa-ko dhikkAra ho dhikkAra ho (jo u) kyoMki yaha (sAhUNaM) sAdhujanoM ko (vajjiyamvo) chor3ane yogya kahA gayA hai / kAraNa isakA yaha hai ki yaha (mokkhagiha aggalAo) mokSa rUpI gharakI argalA rUpa hai / ataH (muNihimo nAya. riyanyo ) muni janoM ko isakA sevana nahIM karanA cAhiye / sU0 171 // - aba sUtrakAra lakSaNanirdeza purassara tIsare adbhuta rasa kA kathama karate haiN|-"vimhy karo apulyo anubhUyapuvo" ityaadi| zabdArtha-(apuvva) pUrva meM kabhI anubhava me nahIM Aye athavA(anusiMgAra') mA uparIta 21351 // shrR||2 2sane ghi2 , bisAra cha. jomasa (sAhaNaM) sAdhu sanAne sarva vi2ti saMpanna munijanAnA bhATa (vivajjiyavvo) tyAnaya 4AmA maa0ye| . bha bha (mokkhagihabamAlAo) mAkSa35 52nI . methI (muNihi imo nAyariyabo) phaeNnijane A rasanuM sevana kare nahIM. sU0171 have sUtrakAra lakSaNa sahita trIjA adbhuta rasanuM kathana kare che- " vimhayakaro apuvvo anubhUyapuvvo" tyAdiA+hAtha-(apuvva) pUrva 15 55 hise na anubhava ayA to For Private and Personal Use Only
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 840 anuyogadvArasU taddarzanodbhavo raso'pi vismayakaro bodhyaH etAdRzo yo raso bhavati sa harSaviSA dotpattilakSaNaH Azcaryamaye zubhe vastuni dRSTe harSotpattiH tathaivAzubhe vastuni viSAdotpattiH, etadubhayacihnaH adbhuto nAma raso bodhyaH / udAharaNamAha- adbhutaM raso yathA - iha = asmin jIvaloke= saMsAre ito'nyat = asmAtparam adbhutataramH Azcaryataram kimasti ?=na kiMcidapyasti / kuto na ? ityAha-yat = yasmAt kAraNAta jinavacane trikAlayuktAH = atItAnAgatavartamAnarUpatrikAlayuktA api arthA:= jIvAdayaH sUkSmavyavahitatirohitAtIndriyA mUrttAdisvarUpA jJAyante iti| 0172 // bhUyapuNvo) anubhava meM bhI Aye hue aise (vimhayakaro) kisI adabhUta padArtha ke dekhane para jo Azcarya hotA hai, usa Azcarya kA janaka vA padArtha vismaya kara kahalAtA hai tathA usase jo rasa utpanna hotA haiM vaha rasa bhI vismayakara kahA jAtA hai| isa adbhUta rasa kA lakSaNa harSa aura viSAda kI utpatti honA hai| Azcarya janaka kisI zubhavastu ke dekhane para harSotpati hotI hai, aura azubhavastu dekhane para viSAdo tpatti hotI hai / ataH yaha adbhUta rasa ina donoM cihna vAlA hotA hai. aisA jAnanA cAhiye | aba sUtrakAra isa rasa ko jAnane ke liye udA haraNa kahate haiM / ve kahate haiM ki (abbhuo raso) ' yaha adbhUta rasa isaprakAra se hai (jahA) jaise- (anbhuyataramiha etto annaM kiM asthijIva. logaMmi ) isa - jIvaloka meM isase adhika aura dUsarA AzcaryakyA hai ? (jaM jiNavayaNe tikAlajuttA atthA muNijjaMti) jo jina vacana meM sthita trikAla - atIta anAgata aura vartamAna kAlavartI samasta (anubhUyaputro ) anubhavesa (vimhayakaro ) a pazu addabhuta pahArtha ne lene je Azcaya thAya che, te Azcaryane utpanna karanAra te padArtha vismayakArI kahevAya che. temaja tenA vaDe je rasa utpanna thAya che, te rasa paNa vismaya. kara kahevAya che A adbhuta rasanuM lakSaNu haSa ane viSAdanI utpatti thavI te che AzcAtpAdaka keAI zubha vastune jovAthI haSa utpanna thAya che. thAya che. ethI ane azubha vastune jovAthI viSAdanI utpattI A adbhuta rasa A ante cihno yukta hoya che. have sUtrakAra A rasane lAyutrA bhATe uhaahr| prastuta re . tethe u che haiM (anbhuo ramro) yA ahUluta rasa A pramANe che - (jahA) prema ( abbhuyataramiha patto annaM kiM asthi jIvalogaMmi) bhA jIvaleAkamAM enA karatAM khIjI kaI navAI - bhADetevI vAta cheDe (jaM jiNatrayaNe tikAla juttA atthA muNijjaMti) bhe jina vacanamAM sthita trikAla-atIta-anAgata ane vartamAnakAlIna sarva For Private and Personal Use Only
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir %3 anuyogacandrikA TIkA sUtra 173 salakSaNaraunarasanirUpaNam .. atha caturtha raudrarasaM salakSaNamAha malam-bhayajaNaNarUvasaiMdhayAraciMtAkahAsamuppaNNo / samAha saMbhamavisAyamaraNaliMgo raso rodo||8|| rodo raso jahA-bhiuDI viDaMbiyamuhosaMdaTThoDa iyruhirmaakinnnno| haNasi pasuM amaraNibho bhImarasiya airoha ! roho'si ||9||suu0173|| chaayaa-bhyjnnruupshbdaandhkaarcintaakthaasmutpnnH| sammohasaMcamAna SAdamaraNaliGgo raso raudrH|| raudro raso yathA-bhRkuTiviDambitamukha: saMda iti rudhirmaakiirnnH| haMsi pazum asuranibho bhImarasita atisA raudro'si / sU0 173 // TIkA-'bhayajaNaNa' ityAdibhayajananarUpazabdAndhakAracintAkathAsamutpannaH-rUpa-zatrupizAcAdInAmAkRti, sUkSma vyavahita evaM tirohita padArtha jAna liye jAte haiN| svabhAva vija kRSTa paramANu Adi padArtha sUkSma haiN| kAla viprakRSTa-rAma-rAvaNa ANi Adi padArtha vyavahita haiM deza viprakRSTa-sumeru parvata Adi padArtha tirohita haiN| isa prakAra atIndriya evaM amUrta svarUpa jitane bhI Aga kathita trikAlavarti jIvAdika padArtha haiM, ve saba jinavacana ke prabhAra se pratyakSa aura parokSarUpa se jAnaliye jAte haiN| sU0 172 // .... .. aba sUtrakAra cauthA raudra rasa kA lakSaNa nirdezaka banA karate haiM-"bhayajaNaNarUva" ityAdi zabdArtha-(bhayajaNaNasvasaiMdhayAraciMtAkahAsamuppaNNo) bhaya, sUkSama vyavahita ane tirahita padArtho jANI levAya che svabhAva viprakRSTa paramANu vagere padArtho sUkSama che. kAlaviprakRSTa rAma-rAvaNa vagere pApa vyavahita che, dezaviprakRSTa sumeruparvata vagere padArtho tirahita che. A pramANe jeTalAM Agama kathita trikAlava atIndriya ane amUrta svarUpa che padArtho che, te sarve jina vacananA prabhAvathI pratyakSa temaja parokSa rIte jANuM levAya che. sU0172A. have sarakAra caturtha raudra rasanuM lakSaNa sahita kathana kare che " " bhayajaNaNasva" kyA6izahAtha-(bhayajagaNarUvamadhayAraciMtA kahA samuppaNNo) bhopAI. a0 106 For Private and Personal Use Only
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtra zabdaH teSAmeva zatrupizAcAdInAM zabdaH, andhakAraH-niviDatamaH, eteSAM dvandvaH, masAmayotpAdakA ye rUpazabdAndhakArAH-teSAM cintA-tatsvarUpaparyAlo. janarUpA smRtiH, kathA-svarUpaprakathanaM ca, upalakSaNatvAda darzanamapi bodhyam , tataH samutpannaH saMjAtaH, tathA-saMmohasaMbhramaviSAdamaraNaliGgaH-saMmohaH vivekarAhityam, samA-yAkulatA, viSAdaH mamA'trapadeze samAgamanamazobhanamityevaM zokA, maraNaM bhayodvignasya gaMjasukumAlahantuH somilabrAhmaNasyeva jhaTiti prANotkramaNam, vAzi nimAvi cihnAni yasya sa tathAbhUto raudro raso bhavati / nanvayaM bhayajana mAdi smaraNakathanadarzanasamutpannaH sammohAdilakSaNo bhayAnaka eva bhavati, paramasya raudrarasatvamabhihitam ? iti cedAha-yadyaprayaM bhavatkathanAnusAreNa bhayAnaka janaka rUpa, zabda aura aMdhakAra kI svarUpaparyAlocanArUpa smRti se svApa kathanarUpa kathA se' darzana se utpanna huA (saMmohasaMbhamavisA maraNaliMgo) tathA vivekarahitapanA rUpa samoha vyAkulatArUpa saMbhrama zAka ra viSAda aura prANavisarjana rUpa maraNa ina-liGgoM cihnoM vAlA sadI rasI) raudra rasa hotA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki yaha raudra rasa bhayAnaka rUpAdikoM ke smaraNa Adi se utpanna hotA hai aura samI vihIM se jAnA jAtA hai merA isa pradeza meM samAgamana hai, isa prakAra se zoka karane kA nAma viSAda hai / gaja sukumAla'ko mArane vAle somila brAhmaNa kI taraha bhayodvigna vyakti haijA jaldI se prANoM kA utkramaNa hai vaha maraNa hai| zaMkA-bhayajanaka rUpAdikoM ke smaraNa se,kathana se evaM darzana se,zabda ane adhikAranI svarUpa paryAlacanA rUpa smRtithI, svarUpa kathana rUpa RE: nayI utpanna thaye (saMmohasaMbhamavisAyamaraNaliMgo) tara virAhima-rUpa samoha, vyAkulatA rUpa saMbhrama, zekarUpa viSAda ane ni 35 bha25 mA vihI yukta (rodo raso) zaidra 2sa hAya . tApasa A pramANe che ke A raudra rasa bhatpAdaka rUpa vagerenA smaraNathI ujana thAya che. A saMmohana cihnothI jANavAmAM Ave che mAruM A pradezamAM samAgamana ucita nathI, A pramANe ciMtA karavI te viSAda che. gajasukamAlane mAranAra saMmila brAhmaNanI jema bhadvigna vyaktinA prANane je jaladI utkramaNa che, te maraNa che. zaMkA- tpAdaka rUpAdikane smaraNathI, kathanathI ane darzanathI utpanna For Private and Personal Use Only
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir H anuyogacandrikA TIkA sUtra 173 salakSaNaraudrarasanirUpaNam eva, tathA'pi pizAcAdiraudravastusaMjAtatvAdasya raudratvaM vivakSitamAH mora kazcid dossH| kiM ca zatrujanAdidarzane tacchiracchedane samudyuktAnAM chAgakara kutA vadhAdipavRttAnAM ca yo raudrAdhyavasAyAtmako bhRkuTIbhaGgAdiliGgo. raudro raso' palakSaNatvAdatraiva bodhyaH / anyathA sa nirAspada evaM syAt / ata evAtra, raudrapUra NAmavatpuruSaceSTApratipAdakamevodAharaNaM vakSyati / bhayatrastaceSTApatiprAkkAmAsA utpanna huA saMmohAdilakSaNoMvAlA bhayAnaka rasahI hotA hai| phira raudrarasa rUpa kaise kahA ? ___ uttara-yadyapi yaha Apake kathanAnusAra bhayAnaka rasa hoto mI pizAca Adi raudra vastu ke dekhane Adi se yaha utpanna hotA liye isameM raudretA vivakSita huI hai| kiMca-zatrujana Adi ke darzana honepara unake ziraccheda karane meM kaTibaddha hue vyaktiyoM ke aura pakatA zUkara evaM kuraMga-hiraNa-Adi jAnavaroM kI hiMsA karane meM pravRttI hue vyaktiyoM ke jo raudra pariNAma hote haiM, ki jo bhrukuTI bhaMga Adi cihno se jAne jAte haiM. ve bhI raudrarasa svarUpa hI hote haiN| pratApa kSaNa se raudrarasa yahAM para jAnanA cAhiye / nahIM to rogrAmyavasApara rUpa-raudrarasa nirAzraya mAnanA pdd'egaa| isIliye raudrapariNAma sutAra puruSa kI ceSTAoM kA pratipAdaka hI udAharaNa yahAM sUtrakAra ne kahAtI bhaya se trasta hue vyaktiyoM kI ceSTAoM kA pratipAdana karane vAlA sadA thayela hAdi lakSaNavALo bhayAnaka rasa ja hoya che, tyAre ene zA rasa rUpa zA mATe kahevAmAM AvyuM che ? uttara- bhA21 bhurA ta sA bhayAna 2 a i pizAca vagere raudra vastune jovA vagerethI te utpanna thAya che, ethI AmAM. raudrava vivakSita che. kica zatrujana vagerenA darzanathI, temanuM zire karavA mATe tatpara thayela vyaktione ane bakarA, sUkara temaja raMga-hilA vagere jAnavaranI hiMsA karavA mATe pravRtta thayela vyaktionA je ivIe pariNAma hoya che ane je bhrakuTI-bhaMga vagere cihethI jANavAmAM Ave che te paNa A raudrarasa svarUpa ja hoya che. mATe upalakSaNathI raudrarasa alI ja jANa joIe nahiMtara, raudradhyavasAya rUpa raudrarasa nirAzaya mAna paDaze ethI raudra pariNAma yukta purUSanI ceSTAonuM pratipAdaka udAharaNa ja ahI' sUtrakAre kahyuM che. bhaya satrasta vyaktinI ceSTAonuM pratipAdana kaNA -- For Private and Personal Use Only
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogadvArasUtre 'satyamevAbhyUvam / atodAharaNamAha-raudro raso yathA-bhukuTIviDambitamukhaH-bhrukuTiH dhAdinA balATasaMkocanaM tayA viDambita=vikRtI-bhUtaM mukhaM yasya sa tathA, niyaM-sandaSTauSTha:-sandaSTA-dantai-daSTa oSTho yena sa tathAbhUtaH, iti-atazcasArAkIrNa:-rudhiraiH AkIrNaH-zoNitasaMkulo he bhImarasitA-bhImaM bhayaMkara rasita yasya tatsaMbuddhauM, he bhayajanakazabdakArin ! tvam asuranibhA-daitya iva pazuM hAsa, bhato hai atiraudra-atizayaraudrarUpadhArin ! tvaM raudro'si-audrapariNAmayukto. bhIti narakanigodAdiduHkhaM bhokSyase ||suu0 173 // haraNa to apane Apa jAna lenA cAhiye / raudrarasa kA jJAna jisaprakAra sehosakatA hai sUtrakAra (roho raso jahA) ina padoMdvArA usI prakAra ke ubhAraNArA prakaTa karate haiM-jaise-(bhiuDI viDaMmbiyamuho saMdahoiya sAmAkiNNo) pazuhiMsA meM nirata bane hue kisI hatyAre manuSya se koI dharmAtama manuSya yaha kaha rahA hai ki are ! yaha terA mukha isa samaya bhukuTI se vikarAlabanA huA hai| krodhAdika ke Avega se tere ye dAMta-adharoSTha ko Dasa rahe haiM / khUna se terA zarIra latha patha ho rahA hai. bhImarasiya) jo tere mukha se zabda nikala rahe haiM, bar3e bhayAvane haiM / mA mahAbhayajanaka zabda bolane vAle tuma (asuranibho) asura jaise pakrera ho bhora (pastuMhaNasi) pazukI hatyA kara rahe ho / ataH (airoSa prazikSaya raudrarUpadhArI tuma (roho'si) raudrapariNAmoM se yukta hone kesaraNa saidrarasa rUpa ho-so yAda rakho, narakanigoda Adi ke duHkhoM ko bhogoMge // sU0 173 // ucaraNa te pitAnI meLe ja jANI levuM joIe. je rIte raudra sajAna ya za che ve sUtrA2 (rohoraso jahA) te pramANa mA 54 RTHER prastuta za2 1504 re cha. ma -(bhiuDI viDaMbiyamuho saMdaroDyaruhiramAkiNNo) 54 sA bhATe ta52 ye dhAta: mANasane koI dharmAtmA purUSa A pramANe kahe ke are! A tArUM meM hamaNAM kuTIethI vikarAla banI rahyuM che-krodha vagerenA AvegathI tArA dAMta paThAna lIsI 2hA cha ta zarI2 sAlIthI 5277 raghu cha. (bhImarasiya) taa|| kyanI matI bhayotpAI cha. methI mahAsayana zahA yAsanAtu, (asuranibho) asura / tha6 gye| ch| bhane (pasuM haNasi) pazunI tyo za rahI hai. methI (airoha) bhatizaya zaidra 35 dhArItu (rodo'si) -pariNAmathI yukta hevA badala raudrarasa rUpa che te tuM yAda rAkha ke kirdI vagerenA kho bhegavavA paDaze. sU0173 - For Private and Personal Use Only
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuyogandrikA TIkA sUtra 174 salakSaNavIDanakarasaMnirUpaNam ' atha pazcamaM brIDanakarasaM salakSaNaM nirUpayati - muulm-vinnovyaargujjhgurudaarmeraavivikkmuppnnnno| velaNao nAma raso, ljjaasNkaakrnnliNgo||10|| velapAo raso jahA-ki loiyakaraNIo lajaNI ataraMti lajayAmutti / pAri jammi guruyaNo parivaMdai jaM vahuppottaM ||11||suu017|| . - chaayaa-binyopcaarguhygurudaarmryaadaavytikrmotpnnH| Dinako naa| raso ljjaashkaakrnnlinggH| vIDanako raso yathA-kiM laukikakaraNyAsAnanIya tara lajjayAmIti / vArijje gurujanaH parivandate yat vadhUpotam ||suu0 174 // . - TIkA-virNo' ityAdif vinayApacAragubagurudvAramaryAdAvyatikramotpanna:-vinayopacAra:-vinaya yo mAtApitrAdigurujane vinayakaraNam , guhyaM rahasyam, gurudvAramayAMdA-pida lAvAvAdi gurujanabhAryAbhiH saha aucityena vartanam , eteSAM indrA, teSA maMtikamA viparyayastasmAdutpannaH-saMjAtaH, tathA lajjAzaGkAkaraNalika:-bajAya . bhavAsUbakA ciye brIDanaka rasa kA lakSaNa ko kahate kAna karate-piNaovadhAra gujjha" ityaadi| zArtha-vibhoSayAmagurudAra merAyahakkamuppaNNI) pita karane ke yogya mAtA pitA Adi guru janoM kI vinaya ke vyaktimA usaMghana-se micArijanoM kI gupta bAto Adi rUpa rahasya ko mApanako ke prakaTa karane se tathA pitRSya-vAcA, evaM kalAbArI Adi mApajanoM kI dharmapatniyoM ke sAtha aucityapUrNa vyavahAra kA pratikrama ko sIDanaka rasa utpanna hotA hai| (lajjAsaMkAkaraNatigo) have sarakAra pAMcamA vIDanaka rasanuM lakSaNasahita kathana kare che"vinnbhovyaargujjh" tyAha zahAtha-(viNakyAragujjhagurudAramerAvaikkamuppaNNo) vinA yogya mAtApitA vagere guruonI sAthe avinayapUrNa vyavahAra karavAthI, mitra vagerenI gupta vAta vagere rU5 rahasyane bIjAonI sAme prakaTa karavAthI temaja pitR (kAkA) ane kalAcArya vagere mAnyajanenI dharmapatnI sI cityapUrNa vyavahAranA atikrama karavAthI A vIDanaka rasa utpanna thAya cha. (lajjA saMkA karaNaliMgo) loron ane za pa-1 pI te bhA 25 . . For Private and Personal Use Only
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Santosdudayichar A -twanothinetv .. anayogAramA ziro'dho'vanamanAdirUpA, zaGkA-mAM na kazcit kizcid vade 1 divirUpA, tyo karaNaM-vidhAnaM liGga-lakSaNaM yasya sa tathAbhUto brIDanako nAma raso bhavati / ara bhASA-vinaryayogyAnAM mAtApitrAdipUjyajanAnAM vinayopacAravyatikrame sari sarajanasya pazcAd brIDA prAdurbhavati-aho ! mayA kathaM mAtApitrAdInAmapamAna kRtI iti, tathA-suhRdAM rahasyasya anyajanasannidhau kathane pazcAd sajjana pIDA bhavati-kathaM mayA suhRdo rahasyamanyajanasannidhau niveditam ? iti, tathAsaMbA-pitavyakalAcAryAdigurujanAnAM bhAryANAM zIlabhane kRte sati pazcAd brIr3a samutpadhate-aho ! mayA durAtmanA kimidaM duSkRtaM kRtam ? iti ityevaM rUpepa mIDanako rasaH smutpdyte| tathA ca-ziro'dho'vamanagAtrasaMkocasmA lajjA, ma chajjA aura zaMkAkaranA ye isa rasa ke cihna hote haiM / aisA (velaNabhaM mAma raso.) yaha vIDanaka nAma kA rasa hotA hai / tAtparya isakA yA ka-vinaya yogya pUjya mAtA pitA Adi gurujanoM kA yathAyosa vinayopacAra jaba ullaMdhita ho jAtA hai, taba sajjana puruSoM ko bAda / lajjA. AtI hai / ve vicArate haiM ki are ! hamane kyoM mAtA pita Adi janoM kA apamAna kiyA hai ? tathA apane mitrajanoM kA rahasya jaba dUsare vyaktiyoM ke pAsa pragaTa karatA hai, taba bAda meM usa jabATasakartA sajjana ko lajjA AtI hai aura vaha socatA hai ki kamAne dUsaroM ke samakSa apane mitra ke rahasya kA udghATana kiyA pilavya, kalAcArya Adi gurujanoM kI bhAryAoM kA zIlamaMga ke ra manuSya ko bAda meM brIDA utpanna hotI hai| vaha socatA hai| satmA ne yaha duSkRta kyoM kiyA? isa prakAra se yaha nIDanaka ra apa hotA hai| zira ko nIcA namAnA zarIra ko saMkucita karanA hara cihyuM che. e grIDanA nAme rasa hoya che. tAtparya A pramANe che ke vinaya pAgya pUjya mAtApitA vagere gurUjane sAthe ucita vinopacAra jyAre gharajane vaDe ulaMbita thAya che tyAre temane lajajAnI anubhUti thAya che, teo vicAra kare che, ke "are ! ame mAtApitA vagerenuM apamAna karyuM che temaja mANasa potAnA mitronI gupta vAta jyAre bIjAne kahe che tyAre tene gupta vAta kahyA bAda lajajAnI anubhUti thAya che ane te vicAra kare cheare ! meM durAtmAe A kAma zuM kAma karyuM?' A pramANe te vIDaneka rasa utpanna thAya che lajajAmAM mastaka nIce thavuM ane zarIra saMkucita . 3 For Private and Personal Use Only
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . anayogavAdakA TIkA sUtra 174 salakSaNavIDanakarasanirUpaNam --- kacit kaMcita kimapi kathayiSyati tu na ? ityevaM sarvatra yA manaso'bhizaGkanA zaGkA, tayoH karaNa niSpAdanamevAsya lkssnnmiti| asyodAharaNamAi-bIr3ana raso yathA-laukikakaraNyAH kaukikakriyAyAH paraM lajjanIyataram atizayalajA spadaM kimasti ? nAtaH paraM kimapi lajjAspadamastItyarthaH, ityato'haM lekho| lajjAyAM hetumAha-yat-yasmAt kAraNAt vArijjammi dezI zabdo'yam vivAhe vadhUvasyoH prathamasaMgame jAte 'pArijami vivAhe ityarthaH gurujanAH zvazrUzvazurAdiH vadhUpota-snuSAparidhAnavastraM parivandate-namaskaroti / asya gAthAyA avataraNamevaM bodhyam-kasmiMzcid deze'yaM vyavahAraDosti, yat vadhUvarayoH bhavana saMpa 'lajjA' hotI hai / 'mujhase koI kucha kahegA to nahIM prakAra sarvatra jo mana meM AzaMkA bana jAtI hai usakA nAma kA hai| lajjA aura zaMkA inakA utpanna karanA hI isa vIDanaka rasa ke sakSaNa haiN| isako jJAna jisa prakAra se hotA hai , sUtrakAra usa praveza kI (velaNako raso jahA~) ina padoM dvArA prakaTa karane kI sUcanA hai| ve kahate haiM ki-'yaha vIDanaka rasa isa prakAra se hai| jaiseloiyakaraNIo lajjaNIataraM ti lajjayA mutti) isa laukikaki se adhika aura lajjAspada bAta kyA ho sakatI hai? maiM isase bahuta lajAtI huuN| (vArijjammi gurujaNo parivaMdaha ja bahuppotI vadhUvara ke prathama saMgama honepara gurujana-sAsa sasura Adi-jo vadhapota ko-pahArA parighRta vastra kI prazaMsA karate haiN| isa gAthA kA taraMNa siprakAra se hai-kisI deza meM aise cAla hai-ki 'jaba vadhUvara kA karavuM thAya che "mane kaI kaMI kaheze te nahIM?' A pramANe manamAM je AzakAo utpanna thAya che te "zaMkA che lajajA ane jo utpanna thavI teja grIDanaka rasanuM lakSaNa che. A rasanuM jJAna , hoya che, sUtrakAra te viSayamAM kahe che ke "A brIDanAkarasa A prama cha.2 ( loiyakaraNIo lajjaNIataraMti lajjayA mutti) ae vyavahArathI vadhAre kaI lajajAspada vAta thaI zake che? "mane te enAthI mahula zarabha bhAva cha.' (vArijjammi gurujaNo parivaMdai jaM bahuppota) bhane ta mAnAyI mahula zarama Ave che (vArijjammi gurujaNo parivaMda jaM vaha va-vanI prathama-samAgama pachI gurUjane-sAsusasarA vagere-vahue paherelA vasanA vakhANa kare che. A gAthAnuM avataraNa A pramANe che-koI eka For Private and Personal Use Only
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir :: manubogazAma - jana yadi pavA nivasanaM zoNitAbhiSikta bhavati, tadA sA saMmatasaMgamAna satI parvate iti lokA manyante / tasyAstadraktAruNitaM vasanaM. tatsatItvakhyApanA vihe prAmyate / tasyAH zvazurAdayo gurujanA bahumAnapurassara tavaM vandate saMdezacAramanusRtya kasyAzcidvadhvAstathAvidhaM nivasanaM pratigRhaM nIyate gurujanaiH maanyte| tadRSTvA vadhUH svasa vIM vadati -'ki loiyakaraNIo' ityAdi / .174 pravidhI vizvavikhyAta jagadallamAdipadabhUSita bAlabrahmacArI 'jainAcArya' pUlyA pAkhIlAlabativirapiyA "anuyogadvArasUtrasya" anuyogacandrikAkhyAyAM TIma prathamo bhAgaH samAptaH .... mAtri meM prathama saMgama hotA-hai-taba usa saMgama meM yadi vadhUpa sabhA vasa-khUna se yukta hotA to, usase vaha aisI jAnI jAna FR-'yaha pahile akRtasaMgamA rahI hai ataH satI hai| aisA lo mAnate haiN| usake usa rudhirarakta-vastra ko hara eka ghara meM usake satIra pana ke liye ghumAyA jAtA hai| usake zvazura Adi gurujana bagAna purassara usa vastra kI prazaMsA karate haiN| isI dezAcAra ke para kisI vadhU ke usa prakAra ke vastra ko gurujanoM dvArA vaMdita hota mA dela-kara kisI vadhU ne apanI sakhI se aisA kahA hai-ki" fi nadapakaraNIo ityAdi / // sU0 174 // jainAcAryazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta 'anuyogahAra' sUtraH - anuyogacandrikATIkA kA prathama bhAga samApta .. mAM evI prathA che ke jyAre suhAgarAtrimAM vadhuvarane prathama samAgama a tyAre te saMgamamAM je vadhUe pahereluM vastra lehIvALuM thaI jAya che tethI ema mAnavAmAM Ave che ke te A pahelA amRtasaMgamAM rahI che. che te satI che. evuM ke mAne che tethI vadhunA te lehIthI kharaDAyelA ane tenA satItvanI prasiddhi mATe dareke dareka gharamAM batAvavAmAM Ave che sura vagere gurUjane bhAre sanmAnapUrvaka te vastronA abaja vakhANa kI che. A jAtanA kAcArane anulakSIne koI eka vadhunA vAne gurUjane ja prasita thatuM joIne te vadhUe pitAnI sakhIne A pramANe kahyuM che ke" boiyakaraNImo ityAdi " // 20174 // pApa zI vAsIlAlajImahArAjakRta "anugadvAra sUtra' nI anuga yandrioTIna pa3 samArata. .. .. For Private and Personal Use Only
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 610' ye qoyupuvut 2C9LZO ESTYSM, SUUS For Private and Personal Use Only