Book Title: Acharya Tulsi Sahitya Ek Paryavekshan
Author(s): Kusumpragya Shramani
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003117/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya tulasI sAhitya eka paryavekSaNa samaNI kusuma prajJA www.jalinews COILS Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyameva jayate AcArya tulasI kA aNuvrata AMdolana vyakti kI naitika zakti ko sudRr3ha karake usakI sRjanAtmaka kSamatA ke vikAsa kA AMdolana hai| isa AMdolana meM vyakti aura rASTra donoM kA hita nihita hai| mujhe yaha jAnakara prasannatA huI ki samaNI kusumaprajJA ne AcArya tulasI ke vicAroM ko sUcIbaddha kiyA hai| isase unake sAhitya para zodha kA sarala mArga prazasta ho skegaa| zaMkaradayAla zarmA rASTrapati bhArata gaNataMtra te & Personal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa samaNI kusumaprajJA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa samaNI kusamaprajJA jaina vizva bhAratI prakAzana Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : jaina vizva bhAratI lADanaM (rAjasthAna) ISB No. 81-7195-032-9 zrImatI jhamakU devI bhaMsAlI memoriyala TrasTa, sujAnagar3ha-kalakattA ___/o phatehacanda cainarUpa bhaMsAlI, 8 B, lAla bAjAra sTrITa, kalakattA-700001 ke saujanya se prathama saMskaraNa : san 1994 pRSTha : 700 mUlya : 180.00 rupaye mudraka : jaina vizva bhAratI presa, lADanUM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayameva jayate rASTrapati bhArata gaNataMtra PRESIDENT REPUBLIC OF INDIA AcArya tulasI kA aNuvrata AMdolana vyakti kI naitika zakti ko sudRr3ha karake usakI sRjanAtmaka kSamatA ke vikAsa kA AMdolana hai / isa AMdolana meM vyakti aura rASTra donoM kA hita nihita hai / naI dillI 24 pharavarI, 1994 saMdeza mujhe yaha jAnakara prasannatA huI ki samaNI kusumaprajJA ne AcArya tulasI ke vicAroM ko sUcIbaddha kiyA hai / isase unake sAhitya para zodha kA sarala mArga prazasta ho sakegA / isa kArya ke lie merI zubhakAmanAeM / zaMkaradayAla zarmA zaMkara dayAla zarmA 8 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyam - sAhitya eka aisI vidhA hai, jisa para jitanA zrama kiyA jAe utanA hI lAbha hai / svayaM kA hI nahIM, dUsaroM kA lAbha isameM jyAdA nihita hai, para zrama karanA kitanA kaThina hai ! vaha bhI pUre manoyoga se karanA aura bhI kaThina hai| maiMne apanA sAhitya likhA yA likhAyA, usa samaya aisI koI kalpanA nahIM kI thI ki isa sAhitya kA itanA maMthana kiyA jAegA, para niyati hai ki isa sAhitya para itanA maMthana huA hai| samaNI kusumaprajJA dubalI-patalI hai, para bar3I zramazIla hai| vaha zrama karatI aghAtI hI nahIM, karatI hI calI jAtI hai| usane kucha aise apUrva grantha taiyAra kara die haiM, jo yuga-yugAntara taka lAkhoMlAkhoM logoM ke lie lAbhakArI evaM upayogI siddha ho skeNge| 'eka baMda : eka sAgara' (pAMca khaMDoM meM) eka aisA hI sakti-saMgraha hai, jisakI mizAla milanA muzkila hai| yaha dUsarA grantha to aura bhI adhika zramasAdhya hai / isameM samUce sAhitya kA avagAhana kara usako viSayavAra vargIkRta kara diyA gayA hai| isake mAdhyama se saikar3oM zodha-vidyArthI AsAnI se risarca kara sakate haiN| samaNI kusumaprajJA zrama ke isa krama ko cAlU rakhe / kevala yahI nahIM, adhyAtma ke kSetra meM jitanI gaharAI meM utara sake, utarane kA prayatna kare / hamAre dharmasaMgha kI sevA kA jo apUrva avasara milA hai, usase vaha svayaM lAbhAnvita ho tathA dUsaroM ko bhI lAbhAnvita kare / samaNI ubhayathA svastha rahe, yahI zubhAzaMsA hai| mAgacA jayapura 25-3-94 zukravAra aNuvrata anuzAstA gaNAdhipati tulasI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivam 'aNuvrata anuzAstA AcArya tulasI' yaha nAma kisI vyakti kA vAcaka nahIM, vyApaka dharma kI avadhAraNA kA pratinidhi hai| aNuvrata anuzAstA ne dharma ko vyApaka banAkara use satya ke siMhAsana para AsIna kiyA hai| ____ 'vAcanA pramukha AcArya tulasI' yaha nAma vizAla jJAna-rAzi kA pratinidhi hai / jo kahA, vaha zruta bana gyaa| jo likhA, vaha vAGmaya bana gyaa| dRSTa, zruta aura anubhUti kI saMyojanA kA eka dIrghakAlika itihAsa hai| samaNI kusumaprajJA ne vizAla jJAnarAzi kI saMketa padAvali ko prastuta pustaka meM saMdarzita karane kA prayAsa kiyA hai| isase pAThaka ko usa vizAla zruta se paricita hone kA avasara milegaa| samaNI kusumaprajJA kA prayAsa apane Apa meM arthavAn hai / vanIpArka, jayapura 19-3-94 AcArya mahAprajJa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sundaram gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI terApaMtha dharmasaMgha ke AcArya rUpa meM jitane prakhyAta hue haiM, 'aguvrata anuzAstA' ke rUpa meM usase bhI adhika prasiddhi Apane ajita kI hai / ApakA kartRtva amApya hai / use mApane kA koI paimAnA dRSTigocara nahIM ho rahA hai| Apake kartRtva kA eka ghaTaka hai-ApakA sAhitya / hindI, rAjasthAnI aura saMskRta meM Apa dvArA likhe gae gadyAtmaka aura padyAtmaka graMtha sAhityabhaMDAra kI amUlya dharohara haiN| hindI bhASA meM Apake pravacanoM aura nibandhoM kI bahuta pustakeM haiM / viSayoM kI dRSTi se ve bahuAyAmI haiN| unakA anuzIlana kiyA jAe to bahuta jJAna ho sakatA hai| ahiMsA, AcAra, dharma, aNuvrata Adi saikar3oM viSayoM meM Apake anubhava aura cintana ne vicAroM ke nae kSitija unmukta kie haiN| koI zodhArthI kisI eka viSaya para kAma karanA cAhe to vikIrNa sAmagrI ko vyavasthita karanA bahuta zramasAdhya pratIta hotA hai| samaNI kusumaprajJA ne isa kSetra meM eka nayA prayoga kiyA hai / niSThA aura puruSArtha ko eka sAtha saMyojita kara usane AcArya tulasI ke sAhitya kA eka vyavasthita paryavekSaNa kiyA hai aura prAyaH sabhI pustakoM ke lekhoM evaM pravacanoM ko viSayavAra prastuti dene kA kaThina kAma kiyA hai| isake sAtha kucha pariziSTa jor3akara zodha kA mArga sugama banA diyA hai| usake dvArA kI gaI sAhitya kI mImAMsA bhI paThanIya hai / samaNI kusumaprajJA kA zrama pAThakoM aura zodha vidyArthiyoM ke zrama ko halkA karegA, aisI AzA hai| sAdhvIpramukhA kanakaprabhA jayapura 24-3-94 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya gaNAdhipati tulasI bahuAyAmI sAhitya ke sajanakAra haiN| aNuvrata AMdolana ke pravartaka tulasIjI eka mahAn sAdhaka evam AdhyAtmika yugapuruSa bhI haiN| apane sAhitya ke mAdhyama se ve mAnavIya mUlyoM ke prati janacetanA kA sRjana aneka varSoM se apanI lekhanI evam vyavahAra dvArA kara rahe haiN| yahAM taka ki unakA DAyarI-lekhana bhI unake AtmavAdI vicAradarzana kA sAMgopAMga abhilekha hai| unake vyApaka sAhitya kA paryavekSaNa karanA koI sahaja kArya nahIM hai, balki atyanta duSkara bhI hai| AdaraNIyA samaNI kusumaprajJAjI ne gaNAdhipati tulasIjI ke sAhitya kA paryavekSaNa kara eka bar3I upalabdhi prApta kI hai| unakI isa prastuti se adhyAtma evaM sAhityajagat samagra rUpa se upakRta hogA, isameM koI sandeha nahIM hai| jaina vizva bhAratI isa kRti kA prakAzana kara gaurava kI anubhUti kara rahI hai / 44-17 ature lADanUM (rAjasthAna) di0 5-4-1994 zrIcanda baiMgAno adhyakSa jaina vizva bhAratI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2nNfiiln kaa niHni AcArya tulasI eka tapasvI aura sAdhaka puruSa haiN| isa zatAbdI meM jo bahuta bar3e-bar3e sAdhaka aura AcArya hue haiM, AcArya tulasI kA nAma unameM liyA jaaegaa| AcArya tulasI ke aneka rUpa maiMne dekhe haiN| ve eka ora jahAM zramaNaparaMparA meM jaina dharma kA pracAra aura prasAra karate haiM, vahIM dUsarI ora apane pravacanoM se jIvana ko sArthaka aura saMyamita banAne kA unakA prayAsa rahatA hai / unake vyaktitva kA tIsarA AkarSaNa hai-sRjanazIlatA / ve eka sRjanazIla lekhaka haiM / unakI kahAnayiAM, lekha, kavitAeM, patra aura Atmakathya ityAdi meM isakI pahacAna sahaja hI kI jA sakatI hai| AcAryajI pratidina DAyarI likhate haiN| 'DAyarI-lekhana' vizva sAhitya meM eka mahAn upAdeya racanA samajhI jAtI hai, kyoMki dina bhara jo kucha bItatA hai, use ImAnadArI se usI dina likha denA, sAhitya kI kisI vidhA meM AtA ho yA na AtA ho, apane AsapAsa ke pariveza aura paricaya ko pahacAnane ke lie vaha eka prAmANika dastAveja hai| yaha pramANita dastAveja udbodhakatA ke sAtha-sAtha bhaugolika aura aitihAsika paristhitiyoM ko bhI ujAgara karatA hai / maiMne AcArya tulasI ko bahuta nikaTatA se dekhA hai. unase kaI bAra carcAeM kI haiM / unake vyasta jIvana ko dekhane aura parakhane kA suavasara mujhe milA hai| prAtaHkAla se lekara sAyaMkAla taka niraMtara kriyAzIla bane rahanA AcAryajI kI pratibhA aura kSamatA kA jIvaMta itihAsa hai| itanI adhika Ayu meM pahuMcane ke uparAMta zAyada hI koI vyakti cira yuvA banA rahe aura apanI zramazIlatA tathA kSamatA ko jIvaMta aura prANavAn banAe rakhe / AcAryajI dina bhara vyasta rahate haiM-zramaNa-zramaNiyoM ko upadeza dene meM, AgaMtukoM aura atithiyoM se milane meM, viziSTa vyaktiyoM se vArtAlApa karane meM aura samAja ke bahuta bar3e varga ko udbodhana dene meN| aise vyakti ko svayaM likhane kA samaya kahAM se milegA? lekina jo udbodhana AcArya tulasI dete haiM, unheM niyamita rUpa se rikArDa kiyA jAtA hai aura phira unakA pustakoM ke rUpa meM prakAzana hotA hai| unake ye sAre udbodhana kisI sRjanazIla lekhana se kama nahIM haiN| unakI bhASA-zailI jitanI sahaja aura sarala Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teraha hai, utanI hI saralatA se vaha bar3e-se-bar3e dArzanika pakSa ko ujAgara karane meM saphala hotI hai / yadi maiM kahUM ki AcAryajI dhruva tAre kI taraha keMdra biMdu haiM to yaha anucita nahIM hogA / Aja bhI zramaNa paraMparA kA pAlana karate hue ve kevala padayAtrA hI karate haiM / yaha apane ApameM itihAsa rahegA ki itanI Ayu meM eka mahApuruSa hara thakAna ke bAvajUda eka par3Ava se dUsare par3Ava taka paidala calakara hI pahuMcatA ho / AcAryajI ne hAla hI meM samaya kI vizeSatA ko samajhate hue kucha aisI samaNiyoM kI niyukti kI hai, jinheM unhoMne vimAna aura kAra dvArA yAtrA karane kI anumati dI hai / yaha sacamuca AcAryajI kI vAstavika samajha aura bIsavIM zatAbdI ke bar3hate hue saMcAra mAdhyamoM ke sAtha apane Apa ko milAye rakhane kA prayAsa hai / AcArya tulasI ke nAma se lagabhaga sau se bhI adhika pustakeM prakAzita huI haiN| ina pustakoM meM unake pravacana haiM, udbodhana haiM, nijI vicAra haiM aura unakA apanA darzana hai / darzana ke kSetra meM AcAryajI kA viveka ekadama alaga hai / yaha Avazyaka nahIM hai ki usase sahamata huA jAya lekina mahApuruSoM kI vizeSatA isI meM hai ki ve sahamati aura asahamati ke dvAra niraMtara khule rakhate haiM tAki pratyeka dUsarA ciMtanazIla vyakti apane Apako unameM khoja sake yA unase alaga jA sake / jJAna kA mUla vicAra - biMdu yaha hai ki eka sRjanazIla vyakti dUsare se bhinna ho / yadi vicAroM ke mUla taMtra meM yaha guNa nahIM hogA to vaha mAtra zrotAoM taka hI sImita raha jAegA / samaNI kusumaprajJA ne 'AcArya tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa' zIrSaka se lagabhaga cAra sau pRSThoM kI eka nirdezikA taiyAra kI hai / isa nirdezikA meM AcArya tulasI dvArA vibhinna sthAnoM para diye gaye pravacanoM aura udbodhanoM kI jAnakArI hai / ye pravacana kisa tithi ko aura kisa sthAna para diye gaye, isakA ullekha bhI hai / isa pustaka meM yaha bhI darasAyA gayA hai ki pravacana kI viSaya-vastu kyA hai, usakA zIrSaka kyA hai aura AcAryajI kI kisa pustaka ke kauna se pRSTha para ise prApta kiyA jA sakatA hai / cAra sau pRSThoM ke samagra graMtha meM ye sAre saMketa haiN| isake sAtha hI jaba AcArya tulasI ke sAhitya aura pravacanoM ke lie cAra sau pRSThoM kA mAtra nirdezana khaMDa ho to isakA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai ki unakA samUcA sAhitya kitanA vizAla aura vistRta hogA / samaNI kusumaprajJA se mujhe jJAta huA ki isameM eka vistRta bhUmikA bhI rahegI, jisameM unake gadya sAhitya kA paryAlocana aura mUlyAMkana rahegA / vaha bhUmikA bhI lagabhaga 300 pRSThoM kI hogI / nirdezikA ko zurU se aMta taka dekhane ke bAda kusumaprajJA ke dhairya aura kAryakSamatA se maiM bahuta prabhAvita huA / itanI sAmagrI vibhinna Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha sthAnoM se kramazaH ekatrita karanA bahuta bar3A dussAhasa hai| vizva kI sarvocca parvata zreNI para phuNcn| saMbhavataH sarala hogA lekina itanA bar3A kArya karanA atyaMta duSkara hai / isa duSkara kArya ko samaNI kusumaprajJA ne jisa manoyoga ke sAtha kiyA hai, usake saMbaMdha meM kahane ke lie mere pAsa zabda nahIM haiN| maiM to yaha kahUMgA ki apane AcArya kI isase bar3I sevA aura dUsarI nahIM ho sktii| maiM samaNI kusumaprajJA ko koTizaH dhanyavAda denA cAhUMgA aura unakI svayaM tathA AcArya ke prati vinamra sevA ke lie prazaMsA kruuNgaa| ___ AcArya tulasI ke aneka sahakarmiyoM se maiM milA huuN| mujhe prasannatA isa bAta kI hai ki AcAryajI ke prAyaH sabhI sahakarmI kAvya, lekha, kahAnI aura darzana meM se kisI na kisI vidhA meM pAraMgata haiN| artha yaha huA ki jo bhI AcAryajI ke sAtha cala rahA hai, vaha svayaM vijJa hai aura zramaNa paraMparA ke duSkara saMskAroM ke sAtha apanI sRjanazIlatA ko bhI jIvita rakhe hue hai| maiM samaNI kusumaprajJA ke bahAne AcAryajI ke una sabhI anuyAyiyoM ko apanI vinamra zubhakAmanAeM denA caahuuNgaa| ityalam ?" ( 12.1244 7.4 --- rAjandra avasthI saMpAdaka, "kAdambinI', hiMdustAna TAimsa, nayI dillI-110001 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apratima kArya pUjyapAda AcArya zrI tulasIjI ne samagra bhAratavarSa meM pracAra karake logoM ko jo upadeza diyA, vaha itanA vizAla hai ki eka saMdarbha graMtha meM pUrA chapa nahIM sktaa| samaNI kusUmaprajAjI ne unake vistRta sAhitya se cuna-cunakara vividha viSayoM kI sUktiyoM kA anupama saMgraha "eka bUMda : eka sAgara' pAMca khaMDoM meM taiyAra kara diyA hai, vaha chapa bhI cukA hai| aba unakA prastuta prayatna pUjyazrI ke samagra sAhitya kA paricaya dekara ahiMsA, samAja, adhyAtma, saMskRti, nIti, rAjanIti Adi se sambandhita lekhoM kI sUcI banAkara, ve viSaya kahAM, kisa pustaka meM Ae haiM, isakI nirdezikA taiyAra karanA hai| ___ jaba maiM 'lekha' zabda kA prayoga karatA hUM, taba pUjya AcAryazrI ke pravacanoM evaM likhita lekhoM se abhiprAya hai| aba to TeparikArDara kA sAdhana bhI upasthita ho gayA hai| unake vyAkhyAna ko Tepa karake koI lekha taiyAra kara de to vaha bhI lekha meM zAmila hai| AcArya tulasI kevala nAma ke AcArya nahIM haiN| zAstroM meM AcArya ke jo lakSaNa die haiM, unameM anuzAsana eka hai| AcAryazrI apane saMgha ke anuzAsana ke viSaya meM sadA jAgarUka rahe haiM / sAdhaka kI AcAra-vicAra kI jo maryAdAeM haiM, unakI surakSA karanA unakA kartavya hai aura isa karttavya ko AcAryazrI ne bakhUbI nibhAyA hai| Aja ke jamAne meM AcArya kahalAne vAle to bahuta haiM kiMtu apane saMgha ke anuzAsana kI surakSA to kucha hI kara sakate haiN| unameM se eka AcArya zrI tulasI haiM / AcAryazrI ke lekhoM meM na kevala dhArmika carcAeM haiM balki samAjadharma, rAjadharma, nItidharma Adi saba mAnavadharmoM kI carcA unake lekhoM meM hotI hai| ve tathAkathita dharmAcaraNa kI carcA kahIM nahIM krte| prastuta pustaka meM Ae lekhoM ke viSayamAtra par3hane se pratIta ho jAegA ki ve kisI sAMpradAyika dharma kI vyAkhyA nahIM karate kiMtu mAnavadharma ko samagra bhAva se najara ke sammukha rakhakara vratoM kI carcA karate haiM / jainoM ke AcArya hokara bhI rAjanaitika sUjhabUjha jitanI AcArya tulasI meM hai, anyatra durlabha hai| rAjanIti meM jaba aNubama kI vizada carcA hone lagI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solaha aura sabhI deza aNubama banAne kI hor3a karane lage taba AcAryazrI ne Adeza diyA ki aNubama nahIM, kiMtu aNuvrata Avazyaka hai / yaha unakI rAjanaitika sUjha hai, jo apane AMdolana meM sAmprata rAjanIti se lAbha kaise uThAyA jAe, isa bAta kI pUrI pratIti karAtI hai / pUjya AcAryazrI ke lekhoM kA vargIkaraNa karake samaNI kusumaprajJA ne apratima kArya kiyA hai / vAcakoM evaM zodha - vidyArthiyoM ke lie yaha sAmagrI atyanta upayogI siddha hogI, isameM saMdeha nahIM hai / isa graMtha se pUjya AcArya zrI ke sAhitya kA sAmAnya paricaya to milegA hI, uparAMta unake virAT sAhityika vyaktitva kA paricaya bhI prastuta pustaka se hogA / isake lie samaNI kusumaprajJA badhAI kI pAtra haiM, vaMdanIya haiM / kiMtu eka bAta maiM unase kahanA cAhatA hUM ki gAMdhIjI ke lekhoM kA jisa prakAra saMgraha huA hai, vaisA saMgraha karanA bhI Avazyaka kArya hai| AzA karatA hUM ki samaNIjI isa kArya ko pUrA karake isa mahat kArya meM laga jAeMgI / ahamadAbAda dala gel bhAu prawian hth| o/ yo - dalasukha mAlavaNiyA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakIyam bhAratIya saMskRti kI sAhityika paramparA meM saMta-sAhitya kA apanA viziSTa sthAna hai| saMta-sAhitya kA mahattva kevala vartamAna meM hI nahIM, bhaviSya ke lie bhI hotA hai, kyoMki isa sAhitya ne kabhI bhoga ke hAthoM yoga ko nahIM becA, dhana ke badale AtmA kI AvAja ko nahIM badalA tathA zakti aura puruSArtha ke sthAna para kabhI akSamatA aura akarmaNyatA ko nahIM apnaayaa| aisA isalie saMbhava huA kyoMki saMta adhyAtma kI sudRr3ha paramparA ke saMvAhaka hote haiN| AcArya tulasI bIsavIM sadI kI saMta paramparA ke mahAn sAhitya sraSTA yugapuruSa haiN| unakA sAhitya parimANa kI dRSTi se hI vizAla nahIM, apitu guNavattA evaM jIvana-mUlyoM ko lokajIvana meM saMcArita karane kI dRSTi se bhI isakA viziSTa sthAna hai / girate sAMskRtika mUlyoM kI punaH pratiSThA kA saMkalpa isa sAhitya meM paMkti-paMkti para dekhA jA sakatA hai| AcArya tulasI ne satyaM, zivaM aura saundarya kI yugapat upAsanA kI hai, isalie unakA sAhitya manoraMjana evaM vyAvasAyikatA se Upara sRjanAtmakatA ko paidA karane vAlA hai| unake lekhana yA vaktavya kA uddezya AtmAbhivyakti, prazaMsA yA kisI ko prabhAvita karanA nahIM, apitu svAntaH sukhAya evaM sva-parakalyANa kI bhAvanA hai| isI kAraNa unake vicAra sImA ko lAMghakara asIma kI ora gati karate hue dRSTigocara hote haiM / unakA sAhitya hRdayagrAhI evaM preraka hai, kyoMki vaha sahaja hai| vaha bhASA-zailI kA mohatAja nahIM, apitu usameM hRdaya evaM anubhava kI vANI hai, jo kisI bhI sahRdaya ko jhakajhorane evaM AnaMdavibhora karane meM sakSama hai| AcArya tulasI ke sAhityika vyaktitva kI do vizeSatAoM ne mujhe atyanta prabhAvita kiyA hai ---- __. maulika vicAroM kI prastuti ke bAda bhI unhoMne yaha garvokti kahIM nahIM kI ki ve kisI maulika tattva kA pratipAdana kara rahe haiN| 0 pratidina hajAroM kI bhIr3a meM ghire rahakara, lAkhoM para anuzAsana karate hue bhI unhoMne nirbAdha gati se sAhitya-sRjana kiyA hai / mUDa yA ekAnta ho, taba likhA yA sarajA jAe, isa bAta ko ve jAnate hI nhiiN| jaba kalama lekara baiThe, kAgaja para vicAra aMkita ho ge| jo bhI viSaya sAmane AyA, Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThAraha vANI mukhara ho gyii| bIsavIM sadI ke bhAla para apane kartatva kI jo amiTa rekhAeM unhoMne khIMcI haiM, ve itihAsa meM svarNAkSaroM meM aMkita rheNgii| sAhityasraSTA ke sAthasAtha ve dharmakrAMti evaM samAjakrAMti ke sUtradhAra bhI kahe jA sakate haiM / jaina vizvabhAratI saMsthAna ke kulapati DA. rAmajIsiMha kahate haiM... "AcArya tulasI ne dharmakrAnti ko janma diyA hai, usakA netRtva kiyA hai| ve usake paryAya bana cuke haiN| isalie Age Ane vAlI sadI ko samAja AcArya tulasI kI sadI ke rUpa meM jAne-mAne to koI Azcarya nahIM honA caahie|" AcArya tulasI ke virAT vyaktitva ko kisI upamA se upamita karanA unake vyaktitva ko sasIma banAnA hai| unake lie to itanA hI kahA jA sakatA hai ki ve anirvacanIya haiM / AcArya mAnatuMga ke zabdoM meM yaha kahanA paryApta hogA---'yatte samAnamaparaM na hi ruupmsti| bAlavaya meM saMnyAsa ke patha para prasthita hokara kramazaH AcArya, aNuvrata anuzAstA, rASTrasaMta evaM mAnava-kalyANa ke purodhA ke rUpa meM ve vikhyAta hue haiN| kAla ke anaMta pravAha meM 80 varSoM kA mUlya bahuta nagaNya hotA hai, para AcArya tulasI ne uddezyapUrNa jIvana jIkara jo UMcAiyAM aura upalabdhiyAM hAsila kI haiM, ve kisI kalpanA kI ur3Ana se bhI adhika haiM / apane jIvana ke sArthaka prayatnoM se unhoMne isa bAta ko siddha kiyA hai ki sAdhAraNa puruSa vAtAvaraNa se banate haiM, kintu mahAmAnava vAtAvaraNa banAte haiM / samaya aura paristhitiyAM unakA nirmANa nahIM karatIM, ve svayaM samaya aura paristhitiyoM kA nirmANa karate haiM / sAdhAraNa puruSa jahAM avasara ko khojate rahate haiM, vahAM mahApuruSa nagaNya avasaroM ko bhI apane kartRtva kI chenI se tarAza kara use mahAn banA dete haiN| umra ke jisa mor3a para vyakti pUrNa vizrAma kI bAta socatA hai, usa sthiti meM ve nava-sajana karane evaM dUsaroM ko preraNA dene meM aharniza lage rahate haiM / virodha ko samabhAva se sahaka ra ve jisa prakAra use vinoda ke rUpa meM badalate rahe haiM, vaha itihAsa kA eka preraka pRSTha hai / unake vyaktitva ke isa koNa ko kavi kI nimna paMktiyoM meM prastuta kiyA jA sakatA hai avikRta vadana niraMtara tumane, piyA amRta sama viSa jo| huA nahIM niHzeSa abhI vaha, tumhI pioge isko| unake virAT vyaktitva kA eka mahattvapUrNa pahalU sAhitya-sRjana hai / jaba ve terApantha ke AcArya rUpa meM pratiSThita hue, taba hiMdI meM likhanA to dUra, bolanA bhI kaThina thA / para unakI preraNA evaM protsAhana se Aja saikar3oM sAhityika pratibhAeM ubhara rahI haiN| terApaMtha saMgha meM sAhitya kI aneka vidhAeM prasphuTita huI haiM, phira bhI unheM saMtoSa nahIM hai| ve isa kSetra meM aura Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsa adhika vikAsa dekhanA cAhate haiM / isIlie isa vikAsa yAtrA ke hara par3Ava para ve apanI sAhityika pratibhAoM ko agrima saphalatA ke lie preraNA dete rahate haiM | apane anuyAyI varga ko apane mana kI bAta kahate hue ve kahate haiM"aneka vidhAoM meM sAhitya kA nirmANa huA hai, ho rahA hai aura vidvajjagat meM usakA ucita samAdara bhI ho rahA hai, para merI svapna yAtrA kA AkhirI par3Ava yahI nahIM hai / maiM bahuta dUra taka dekha rahA hUM aura apane dharmasaMgha ko vahAM taka pahuMcAnA cAhatA hUM / kyoMki aba taka jitanA sAhitya sAmane AyA hai, usameM maulikatA adhika nahIM hai / " para AcAryazrI kI abhIpsA ke anurUpa maulika sAhitya kA sRjana sahaja kahAM ? isa bAta ko svIkAra karane meM koI saMkoca nahIM ki 'AcArya tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa' koI maulika kRti nahIM hai, mAtra saMyojana hai / vargIkaraNa kI prakriyA kisI bhI lekhaka ke lekhoM kA viSaya- vargIkaraNa kaThina kArya hai / usameM bhI samAja sudhAraka dharmanetA ke pravacanoM kA viSaya vargIkaraNa to aura bhI adhika duSkara kArya hai / kyoMki isa koTi kA koI bhI vyakti deza, kAla, pariSad evaM paristhiti ke anukUla apanA pravacana detA hai / unameM kramabaddhatA evaM ekasUtratA kI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI / isa pariprekSya se AcArya tulasI ke pravacana kAphI viSayabaddha evaM kramabaddha kahe jA sakate haiM / viSaya- vargIkaraNa : eka anucitana viSaya- vargIkaraNa ke samaya maiMne kina-kina bAtoM ko apanI dRSTi ke madhya meM rakhA, unakA saMkSipta Akalana yahAM prastuta kara rahI haiM, jisase pAThakoM ko kahIM visaMgati pratIta na ho / vargIkaraNa meM maiMne lekhoM ko bahuta jyAdA viSayoM meM nahIM bAMTA hai / aura aisA maiMne salakSya kiyA hai / yadi paryAyavAcI yA unake nikaTa ke viSayoM alaga-alaga vibhAjana hotA to viSaya bikhara jAte aura zodhArthI ko bhI asuvidhA rahatI / ataH mukhya zIrSaka 21 hI rakhe haiM / unake antargata kucha upazIrSaka bhI haiM / jaise saMgraha aura visarjana se saMbaMdhita lekhoM ko aparigraha meM hI antargabhita kara diyA hai / parigraha kA mUla saMgraha vRtti hai tathA aparigraha kA mUla visarjana, kyoMki aparigraha kA vikAsa hue binA na saMgraha chUTa sakatA hai aura na visarjana kI bhAvanA kA vikAsa ho sakatA hai / 'anubhava ke svara' vargIkaraNa ke antargata AcArya tulasI kI vyaktigata sAdhanA, netRtva tathA yAtrA Adi se saMbaMdhita anubhavaparaka lekhoM evaM pravacanoM kA samAhAra kiyA gayA hai / isake atirikta unake jIvana se saMbaMdhita vizeSa avasara jaise paTTotsava ( AcArya padArohaNa divasa), o Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsa janmotsava ( janmadina) Adi para pradatta pravacanoM kA bhI samAveza hai / vizeSa vyaktiyoM se huI vArtAeM tathA saMsmaraNa Adi bhI isI meM samAviSTa haiM / jaise loMgovAlajI, vinobAjI ke milana- prasaMga Adi / uttarAdhikArI ke manonayana evaM sAdhvIpramukhAjI ke cayana ke saMbaMdha meM jo vizeSa lekha haiM, ve anubhUtipradhAna evaM unake vyaktigata jIvana ke bahuta bar3e nirNaya hone se 'anubhava ke svara' meM rakhe haiM / jahAM AcArya tulasI ne apane jIvana se saMbaMdhita itihAsa ko svayaM mukhara kiyA hai, unakA samAhAra bhI isI meM kiyA gayA hai / * 'adhyAtma' aura 'yogasAdhanA' donoM eka dUsare ke paryAya haiM para maiMne inako salakSya alaga-alaga kiyA hai / 'adhyAtma' meM Atmadarzana yA Atmonmukha hone kI preraNA dene vAle pravacanoM kA samAveza hai tathA ' yogasAdhanA' meM dhyAna evaM prekSAdhyAna ke vividha rUpoM ko spaSTa karane vAle lekhoM, pravacanoM evaM vArtAoM kA samAveza hai / phira bhI adhyAtma ke viSaya meM jAnane vAle pAThaka 'yogasAdhanA' tathA yogasAdhanA ke bAre meM jAnakArI prApta karane vAle pAThaka 'adhyAtma' meM Ae lekhoM ko dekhanA nahIM bhUleMge / * 'Agama' vargIkaraNa meM Agama se saMbaMdhita lekhoM kA saMkalana hai / sAtha hI Agama-sUktoM yA Agama adhyAyoM kI vyAkhyA karane vAle pravacanoM kA bhI samAveza kiyA gayA hai / AgamasUtra kI vyAkhyA hone para bhI viSaya - gata vyAkhyA karane vAle pravacanoM ko tad tad viSayoM ke antargata bhI rakhA hai / jaise yogakSemavarSa ke pravacana lagabhaga Agama para AdhArita haiM / para ve viSayabaddha adhika haiM, ata: unako 'Agama' meM na rakhakara pratipAdya viSaya ke AdhAra para anya zIrSakoM meM bhI rakhA hai / TippaNa meM Agamasthala evaM padya kA nirdeza karanA Avazyaka thA para vistArabhaya ke kAraNa aisA nahIM ho sakA / * naitikatA aura aNuvrata eka dUsare ke paryAya haiM / ataH abhinnatA ke AdhAra para ina donoM viSayoM se saMbaMdhita pravacanoM evaM lekhoM ko saMyukta kara diyA hai / mAnavatA evaM naitikatA meM bhI colI-dAmana kA sambandha hai ataH mAnavatA se saMbaMdhita zIrSakoM ko bhI 'naitikatA aura aNuvrata' meM samAviSTa kiyA hai / * 'maryAdA mahotsava' ke avasara para pradatta lekhoM evaM pravacanoM meM maryAdA aura anuzAsana kA vaiziSTya ujAgara huA hai, ataH isake kucha lekhoM ko anuzAsana ke antargata rakhA jA sakatA thA, para 'maryAdA mahotsava' terApaMtha kA viziSTa utsava hai ataH unheM 'terApaMtha' ke upazIrSaka 'maryAdA mahotsava' meM hI rakhA hai / isake pIche dRSTi yahI thI ki terApaMtha para zodha karane vAle vidyArthI ko sArI sAmagrI eka hI sthAna para mila jaae| isI dRSTi ke kAraNa isa upazIrSaka ko samAja ke antargata 'parva aura tyohAra' meM bhI nahIM rakhA / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsa 0 zikSA aura svAdhyAya meM zAbdika hI nahIM, arthagata bheda bhI hai| ataH maiMne svAdhyAya se saMbaMdhita lekhoM evaM pravacanoM ko zikSA aura saMskRti' vargIkaraNa ke antargata na rakhakara 'vividha' vargIkaraNa meM rakhA hai| kiMtu kahIM kahIM isameM vyutkrama bhI kiyA hai| jaise AcAra ke upazIrSaka 'jJAnAcAra' meM saMkalita aneka pravacana jJAna ke saiddhAntika evaM dArzanika svarUpa kA vizleSaNa karane vAle haiM para unako 'jainadarzana' meM na rakhakara 'jJAnAcAra' meM hI rakhA hai, jisase vidyArthI ko jJAnasaMbaMdhI sArI sAmagrI eka hI sthAna para mila jaae| * aNuvrata AMdolana ko gati dene evaM use janavyApI banAne hetu AcArya tulasI ke prArambhika pravacanoM meM aNuvrata kI carcA prAyaH sabhI pravacanoM meM milatI hai / para jahAM mukhyatA kisI dUsare viSaya kI hai, una pravacanoM evaM nibandhoM ko aNuvrata ke antargata na rakhakara tad-tad viSayoM meM samAhAra kiyA 0 kahIM-kahIM aisA bhI huA hai ki jisa pravacana yA nibandha meM do mukhya viSayoM kI vyAkhyA huI hai, yadi vahI pravacana do pustakoM meM hai to maiMne una donoM ko eka hI zIrSaka meM na rakhakara salakSya alaga-alaga zIrSakoM meM rakhA hai, jisase pAThaka ko donoM viSayoM ke bAre meM AcAryazrI ke vicAroM ko jAnane kI suvidhA ho sake / jaise- 'lokataMtra aura naitikatA' yaha Alekha amRta saMdeza tathA maMjila kI ora, bhAga-1 donoM pustakoM meM hai| inameM eka ko 'naitikatA aura aNuvrata' tathA dUsare ko rASTra-ciMtana ke antargata lokataMtra meM rakhA hai| isI prakAra 'mAnava svabhAva kI vividhatA, pravacana ko Agama evaM manovijJAna donoM meM rakhA hai| ___0 'nayI pIDhI : nae saMketa' pustaka meM 7 pravacana haiM, jo dillI meM samAyojita 'yuvaka prazikSaNa zivira' meM pradatta haiN| yadyapi sAtoM pravacana yuvakoM ko saMbodhita karake die gae haiM lekina vividha viSayoM se saMbaMdhita hone ke kAraNa tad tad viSayaka vargIkaraNa meM unakA samAveza kara diyA hai| jaise 'jaina darzana meM Izvara' ko 'jaina darzana' ke upazIrSaka 'Izvara' ke antargata rakhA hai| 0 'pravacana DAyarI' ke nae saMskaraNa 'bhora bhaI' 'saMbhala sayAne !' 'sUraja Dhala nA jAe' 'ghara kA rAstA' Adi pustakoM meM kucha pravacana atyanta saMkSipta haiM, para unakA samAveza bhI maiMne isa vargIkaraNa meM kiyA hai| aise choTe pravacanoM ko maiM 'udbodhana' zIrSaka ke antargata rakhanA cAhatI thIM, para isase viSaya kI spaSTatA evaM vargIkaraNa nahIM ho paataa| 0 'naitikatA ke nae caraNa' pustikA meM pRSTha saMkhyA nahIM hai| maiMne Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsa isake lekhoM ko vargIkaraNa meM sammilita to kiyA hai kiMtu pRSTha saMkhyA nahIM dI hai| 0 AcArya tulasI kI kucha pustake vArtA rUpa meM haiM / isI prakAra kucha nibaMdhoM kI pustakoM meM bhI vArtAoM kA samAveza huA hai| maiM una sabakA saMketa karanA cAhatI thI para vistArabhaya se aisA saMbhava nahIM huaa| para sthUla rUpa se sAhitya-paricaya meM isakA saMketa de diyA hai| AcArya tulasI kI sannidhi meM aba taka saikar3oM adhivezana-kAryakramoM kA samAyojana ho cukA hai| unameM aNuvrata adhivezana, mahilA adhivezana evaM yuvaka adhivezana se saMbaMdhita samAyojana vizeSa ullekhanIya haiN| para kheda kI bAta yaha hai ki una kAryakramoM meM pradatta pravacanoM kI aitihAsika dRSTi se surakSA nahIM ho skii| phira bhI jitanI kucha surakSA ho sakI hai aura jo kucha jAnakArI mila sakI hai, use maiMne sthAna evaM dinAMka ke ullekha ke rUpa meM aitihAsika krama se rakhane kA prayatna kiyA hai| isa prayatna ke kAraNa adhivezana ke pravacanoM ko viSayavAra vargIkRta nahIM kiyA gayA hai| sAtha hI isa bAta kA dhyAna bhI rakhA hai ki ina adhivezanoM se saMbaMdhita pravacanoM meM yadi mukhyatA dUsare viSaya kI hai to bhI use adhivezana ke krama meM rakhA hai| yaha spaSTIkaraNa isalie hai ki pAThaka ko virodhAbhAsa pratIta na ho / zIrSaka vargIkaraNa : eka anuciMtana yadyapi yaha satya hai ki zIrSaka kisI bhI lekha kA darpaNa hotA hai para AcArya tulasI ke sAhitya meM pravacana adhika haiN| pravacanakAra ko sabhA ke anurUpa viSaya ko aneka dhArAoM meM mor3anA hotA hai, ataH hamane viSayavargIkaraNa kevala zIrSaka ke AdhAra para nahIM, balki pratipAdya viSaya-vastu ke AdhAra para kiyA hai / jaise 'samAdhAna kA mArga hiMsA nahIM' tathA 'adhyAtma : bhAratIya saMskRti kA maulika AdhAra' ina donoM zIrSakoM ko 'ahiMsA evaM 'adhyAtma' ke antargata na rakhakara 'anubhava ke svara' meM rakhA hai, kyoMki prathama meM santa loMgovAlajI ke sAtha huI antaraMga vArtA ke saMsmaraNa haiM aura dUsare meM janmadina para pradatta unakA viziSTa pravacana hai| isa prakAra aura bhI aneka sthaloM para pAThaka ko zIrSaka par3hakara bhrama ho sakatA hai| 1. kahIM-kahIM zIrSaka itane rahasyamaya evaM sAhityika haiM ki unake AdhAra para pratipAdya kA jJAna nahIM ho sktaa| vahAM bhI hamane viSaya-vastu ke AdhAra para hI vargIkaraNa kiyA hai, jaise 'kAgaja ke phUla', 'sabase bar3I trAsadI', 'kAlimA dhone kA prayAsa' aadi| 2. kahIM-kahIM vargIkaraNa ke samaya dvandva kI sthiti se bhI sAmanA karanA par3A kyoMki eka hI pravacana, lekha yA vArtA ko aneka viSayoM meM Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsa antabhita kiyA jA sakatA thaa| para aMtataH hamane pratipAdya kI pramukhatA ke AdhAra para unakA viSaya-vargIkaraNa kiyA hai| jaise-'ahiMsA aura zrAvaka kI bhUmikA' tathA 'ahiMsA kA siddhAMta : zrAvaka kI bhUmikA' ye donoM ahiMsA ke mahattvapUrNa pahaluoM ko udghATita karate haiM para zrAvaka ke AcAra se saMbaMdhita hone ke kAraNa inheM 'AcAra' ke antargata 'zrAvakAcAra' meM rakhA hai| aura bhI aneka sthaloM para aisA huA hai| jaise ..'zrAvaka ke manoratha' 'zrAvaka ke vizrAma' Adi ko 'Agama' ke antargata bhI rakhA jA sakatA thA para 'zrAvakAcAra' meM rakhA hai| ___0 'dharma : eka kasauTI, eka rekhA' pustaka meM kucha zIrSaka sthAna se sambandhita haiM, jaise -- pAlaghATa-kerala, beMgalora aadi| ina zIrSakoM meM pratipAdya bahuta saMkSipta kintu mArmika hai, isalie inheM viSaya ke AdhAra para vargIkRta kiyA hai / jaise ... 'pAlaghATa-kerala' 'jAtivAda' se tathA 'trivendram-kerala' 'dharma aura jIvana vyavahAra' se sambandhita hai, isI pustaka ke 'naitika sandarbha' khaNDa meM eka, do se lekara pAMca taka zIrSaka haiN| preraka vicAra hone se ina zIrSakoM ko bhI isameM viSaya ke AdhAra para samAviSTa kiyA hai| __0 'prekSA : anuprekSA' pustaka ke vivecaka evaM vyAkhyAtA yadyapi yuvAcArya mahAprajJa haiM para yaha kArya AcArya tulasI kI pAvana sannidhi meM huA hai ataH ise unhIM kI kRti mAnakara isake zIrSakoM ko isameM samAviSTa kiyA 0 'tulasI-vANI' muni dulIcaMdajI 'dinakara' kI saMkalita kRti hai| yadyapi pUrI pustaka aneka zIrSakoM meM vibhakta hai para isameM pravacanAMzoM ke uddharaNa haiM ataH isa pustaka ke zIrSakoM ko isameM samAviSTa nahIM kiyA hai| 'navanirmANa kI pukAra' pustaka yadyapi AcArya tulasI ke nAma se prakAzita hai, para isameM prArambha meM lagabhaga 128 pRSThoM taka kAryakramoM kI riporTa ke sAtha prAsaMgika rUpa meM AcArya tulasI ke vicAroM ko saMkalita kiyA gayA hai, ataH svatantra pravacana yA lekha na hone se usake zIrSakoM ko hamane vargIkaraNa meM sammilita nahIM kiyA hai| prazna aura samAdhAna' kRti yadyapi kRtikAra muni sukhalAlajI ke nAma se prakAzita hai, para isameM samAdhAyaka AcArya tulasI haiM, ata: isake zIrSakoM ko hamane isa vargIkaraNa meM sammilita kiyA hai| yoM 'aNuvrata anuzAstA ke sAtha' pustaka bhI aisI hI vArtArUpa kRti hai, para usake zIrSaka vargIkaraNa ke anukUla nahIM haiM isalie unheM isameM sammilita nahIM kiyA hai| . 0 'bhagavAn mahAvIra' yadyapi jIvanIgrantha hai, para isameM mahAvIra ke vicAroM evaM siddhAMtoM kI bahuta sarala evaM sarasa prastuti hai| isa AdhAra para isake aneka zIrSakoM ko isa vargIkaraNa meM samAviSTa kiyA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caubIsa 0 'dharma : eka kasauTI, eka rekhA' pustaka meM 'patra pratinidhi tathA 'mata-abhimata' ina do khaNDoM ke zIrSakoM ko isameM samAviSTa nahIM kiyA hai| kyoMki inameM sAhityika vicAra na hokara vizeSa avasaroM, saMsthAnoM Adi se saMbaMdhita sandezoM kA saMkalana hai| 0 pravacana DAyarI ke tIna bhAga san 1960 meM prakAzita hue the| unakA jaina vizvabhAratI prakAzana se nAma-parivartana ke sAtha parivadhita evaM pariSkRta saMskaraNa ke rUpa meM punarmudraNa ho cukA hai / yadyapi hamane punarmudraNa kI lagabhaga sabhI pustakoM ke zIrSakoM ko isa pustaka meM samAviSTa kiyA hai, para ina pravacana DAyariyoM meM saikar3oM pravacana haiM, yadi una sabakA bhI samAveza kiyA jAtA to isa grantha kA kalevara aura adhika bar3ha jaataa| ataH hamane pravacana DAyarI ke pravacanoM kI sUcI ko viSaya vargIkRta kara lene para bhI salakSya isa saMkalana meM samAviSTa nahIM kiyA hai| 'vyakti aura vicAra' ke antargata 'viziSTa vyaktitva' upazIrSaka meM aneka sthaloM para zIrSaka se yaha spaSTa nahIM hai ki kisa vyakti ke bAre meM vicAra vyakta kie gae haiM / vahAM hamane pAThakoM kI suvidhA ke lie brekeTa meM usa vyakti kA nAma de diyA hai / jaise --- 1. svatantra cetanA kA praharI (lokamAnya tilaka) 2. sUkSma dRSTi vAlA vyaktitva (jainendra kumAra jaina) 3. eka sudhAravAdI vyaktitva (rAmezvara TAMTiyA) kahIM-kahIM 'jijJAsA ke jharokhe se' yA 'samAdhAna ke svara' zIrSaka meM vividha praznottara haiN| vArtA meM jisa viSaya se sambandhita prazna adhika haiM, usako usI viSaya ke antargata rakha diyA hai| kahIM-kahIM viSaya ko pramukhatA na dekara zIrSaka ko pramukhatA dekara bhI vargIkaraNa kiyA hai| jaise--'aNuvrata : eka sArvajanika maMca' isameM mukhyataH aspRzyatA aura jAtivAda para prahAra huA hai para hamane ise 'naitikatA aura aNuvrata' vargIkaraNa ke antargata rakhA hai| isI prakAra 'paccIsasauvAM nirvANa mahotsava kaise manAeM ?' tathA 'nirvANa zatAbdI ke sandarbha meM' ina donoM lekhoM meM bhagavAna mahAvIra kI paccIsavIM nirvANa zatAbdI ke sandarbha meM samAja ke samakSa bhAvI yojanAoM kA prArUpa rakhA gayA hai| inameM vizeSa rUpa meM mahAvIra ke jIvana evaM darzana kI carcA nahIM hai, para mahAvIra ke nirvANadina se sambandhita hone ke kAraNa tathA zIrSaka kI pradhAnatA se inheM 'vyakti aura vicAra' ke upazIrSaka 'mahAvIra : jIvana-darzana' meM rakhA hai| kahIM-kahIM zIrSaka vyApaka hone ke kAraNa aneka bAra punarAvRtta haiM, para unameM nihita viSaya-vastu bhinna hai, ata: sabhI sthAnoM para pAThaka eka hI zIrSaka ko dekhakara lekha yA pravacana ko punarAvRtta na mAna leM / jaise anekAMta, Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsa ahiMsA, akSaya tRtIyA, mAnavadharma aadi| kahIM-kahIM asAvadhAnI se bhI eka hI pustaka meM zIrSaka kI punarAvRtti ho gaI hai| pariziSTa pariziSTa kisI bhI grantha meM pUraka kA kArya karate haiN| isa pustaka meM cAra pariziSTa jor3e gae haiM / prathama pariziSTa meM pustakoM meM Ae lekhoM kI anukramaNikA hai / isase kisI bhI lekha ko DhUMDhane meM pAThaka ko suvidhA ho skegii| dUsare pariziSTa meM patra-patrikAoM ke lekhoM kI sUcI hai| yadyapi ina lekhoM evaM pravacanoM kA bhI viSaya-vargIkaraNa anivArya thA, para vistAra-bhaya se aisA sambhava nahIM ho skaa| isake atirikta AcAryazrI ke saikar3oM lekha rASTrIya evaM rAjyastarIya patra-patrikAoM meM prakAzita hote rahate haiN| una sabakA nirdeza karanA bhI mahattvapUrNa kArya hai| para sArI sAmagrI eka sthAna para sulabha na hone se yaha kArya nahIM ho sakA / usa kamI kA ahasAsa bArabAra hotA rahA hai| dvitIya pariziSTa meM hamane kevala saMghIya patra-patrikAoM meM prakAzita lekhoM evaM pravacanoM kI sUcI hI isa grantha meM dI hai| usameM bhI san 1984 taka kI patra-patrikAoM ke lekha hI isameM saMketita haiM, kyoMki bAda ke varSoM kI patrikAoM meM chape lagabhaga lekha pustakoM meM prakAzita ho cuke haiM ataH punarukti se bacane ke lie unakA samAveza nahIM kiyA hai| san 84 se pUrva kI patrikAoM meM chape lekha yA pravacana yadi pustakoM meM hai to unako hamane patra-patrikAoM kI sUcI meM nahIM diyA hai, para aneka sthaloM para patra-patrikAoM ke lekha zIrSaka-parivartana ke sAtha pustakoM meM prakAzita haiM, ataH vahAM punarukti honA sahaja hai / jaise-jaina bhAratI (13 jUna 54) meM jo lekha 'ahiMsA' zIrSaka se prakAzita hai, vahI 'pravacana DAyarI' meM 'ahiMsA kI zAzvata mAnyatA' isa zIrSaka se hai| jaina bhAratI meM (5 sita0 54) meM jo lekha 'samanvaya kI dizA anekAntavAda' se hai vahI 'bhora bhaI' meM 'anekAMta' zIrSaka 'yuvAdRSTi' ke aneka lekha pustakoM meM zIrSaka-parivartana ke sAtha saMkalita haiN| jahAM mujhe jJAta huA ki yaha lekha yA pravacana zIrSaka-parivartana ke sAtha pustaka meM prakAzita hai use maiMne patra-patrikA kI sUcI meM saMlagna nahIM kiyA hai| jaise, aNuvrata meM 'bhAratIya AcAra vijJAna : eka paryavekSaNa' isa zIrSaka se zRMkhalAbaddha lagabhaga 36 se adhika vArtAeM chapI haiN| ve saba 'anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI' pustaka meM zIrSaka-parivartana ke sAtha prakAzita haiM ataH hamane unakA isa pariziSTa meM ullekha nahIM kiyA 'jaina bhAratI' meM aneka sthaloM para 'AcArya tulasI kA maMgala pravacana' Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chabbIsa tathA 'AcArya tulasI kA ojasvI pravacana' zIrSaka se bhI kucha pravacana prakAzita haiM / unako hamane isa saMketa-sUcI meM sammilita nahIM kiyA hai, kyoMki inameM viSayagata spaSTatA nahIM hai| tIsarA pariziSTa aitihAsika evaM bhaugolika dRSTi se mahattvapUrNa hai| isameM pravacana-sthaloM ke nAmoM kI sUcI, vizeSa pravacanoM ke saMketa tathA viziSTa vyaktiyoM ke sAtha huI vArtAoM ke sthAna evaM samaya kA saMketa hai / yadi AcArya tulasI ke pravacanoM kA sArA itihAsa surakSita rahatA to yaha pariziSTa hI itanA vizAla hotA ki use prakaTa karane ke lie eka alaga sandarbha-grantha kI AvazyakatA rhtii| cauthe pariziSTa meM 'sandarbha grantha sUcI' tathA 'pustaka saMketa sUcI' kA ullekha kiyA gayA hai| ise do bhAgoM meM bAMTane kA mukhya kAraNa yaha hai ki bhUmikA meM pustaka kA nAma yA saMketa na dekara pAThaka kI suvidhA ke lie pUrA nAma diyA hai, para viSaya-vargIkaraNa meM pustakoM ke saMketa kI punarukti hone se unakA pUrA nAma na dekara mAtra saMketa de diyA hai| zodhavidyArthI AcArya tulasI ke vicAra-vikAsa ke krama ko jAna sakeM, isalie aitihAsika krama se pustakoM kI sUcI bhI de dI gayI hai| ___yadyapi viSaya vargIkaraNa meM hI lekhoM evaM pravacanoM ko aitihAsika krama se denA jyAdA acchA rahatA para saba pravacanoM evaM lekhoM kI dinAMka surakSita na rahane se hamane pariziSTa meM hI pustakoM ke aitihAsika krama kI sUcI de dI hai| aMta meM AcArya tulasI dvArA likhI kAvya-kRtiyoM evaM saMskRta bhASA meM nibaddha granthoM kA nAmollekha bhI kiyA gayA hai| gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana bhUmikA meM unake gadya sAhitya kA saMkSipta paryAlocana prastuta karane kA prayatna kiyA gayA hai| isameM cAra mukhya viSayoM-ahiMsA, dharma, rASTra aura samAja para AcArya tulasI ke vizeSa cintana ko prastuta kiyA hai, jisase bhaviSya meM koI bhI pAThaka yA zodha-vidyArthI unake vicAroM ko jAnakara apane zodha-viSaya ke nirdhAraNa meM ruci jAgata kara sake / yadyapi una cAroM viSayoM para unhoMne vyApaka ciMtana prastuta kiyA hai / para isa pustaka meM to mAtra kucha vicAra hI pAThaka ke samakSa prastuta ho sake haiN| isI prakAra anya aneka mahattvapUrNa viSayoM para bhI unhoMne maulika vicAra prastuta kie haiM, para una sabakA Akalana prastuta graMtha meM saMbhava nahIM thaa| AcAryazrI ke gadya sAhitya kI saMkSipta jAnakArI ke sAtha anya lekhakoM dvArA unake bAre meM likhI pustakoM kA saMkSipta paricaya bhI de diyA hai, jisase zodhArthI ko unake vyaktitva evaM kartRtva ko jAnane ke srotoM kA jJAna ho ske| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satAIsa prayAsa itanA hI hai ki AcArya tulasI ke vicAroM para zodha karane vAle vidyArthI unake ina vicAroM ko par3hakara unameM antanihita rahasyoM ko AtmasAt kara unako janabhogya banAne kA prayatna kreN| punarukti evaM punarmudraNa AcAryazrI ke vAGamaya meM aneka sthaloM para punarukti huI hai| eka hI lekha yA pravacana zIrSaka-parivartana ke sAtha do pustakoM meM bhI prakAzita ho gayA hai| jaise ---'dharma : eka kasauTI, eka rekhA' meM jo vArtA 'seTha goviMdadAsajI ke prazna : AcArya tulasI ke uttara' nAma se hai vahI 'atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata' pustaka meM 'jijJAsA ke jharokhe se' zIrSaka se hai| 'zAMti ke patha para' pustaka meM jo pravacana 'niyama kA atikrama kyoM ?' zIrSaka se hai, vahI kucha parivartana ke sAtha pravacana pAtheya bhAga-9 meM 'kyA bhArata svatantra hai ?' zIrSaka se hai, yadyapi yaha punarukti salakSya nahIM huI hai, pustaka kI saMkhyA kA vyAmoha bhI nahIM hai, para aneka saMpAdakoM ke hone se aisA honA asvAbhAvika nahIM thaa| kyoMki patra-patrikAoM se alaga-alaga vyaktiyoM ne lekhoM evaM pravacanoM kA saMkalana kara unakA apane DhaMga se sampAdana kiyA hai| yadyapi zodhArthiyoM kI suvidhA evaM aitihAsika dRSTi se aisI punaruktiyoM kA ullekha karanA Avazyaka thA, para itane vizAla vAGmaya para yaha kArya karanA samayasApekSa hI nahIM, smRtisApekSa aura zramasAdhya bhI hai ataH aisA sambhava nahIM ho sakA / para mukhya rUpa se punarmudraNa meM nAma-parivartana ke sAtha nikalI pustakoM kI sUcI tathA kucha punarukta lekhoM ke pustakoM kI sUcI nIce prastuta kI jA rahI hai| AcAryazrI kI kucha pustakeM punarmudraNa meM nAma-parivartana yA saMzodhana evaM parivardhana ke sAtha prakAzita huI haiN| unakI mukhya sUcI isa prakAra hai --- purAnA saMskaraNa nayA saMskaraNa 1. muktipatha gRhastha ko bhI adhikAra hai dharma karane kA 2. amRta saMdeza saphara : AdhI zatAbdI kA 3. udbodhana samatA kI AMkha : caritra kI pAMkha 4. aNuvrata ke saMdarbha meM aNuvrata : gati-pragati 1. 'aNuvrata ke sandarbha meM' pustaka ke aneka lekha zIrSaka-parivartana ke sAtha aNuvrata : gati-pragati meM samAviSTa haiM / jaise- 'aNuvrata ke sandarbha meM pustaka meM jo zIrSaka "paryaTakoM ko bhAratIya saMskRti se paricita karAyA jAe" tathA "rAjanIti ke maMca para ulajhA rASTrabhASA kA prazna aura dakSiNa bhArata' se hai, ve hI aNuvrata : gati pragati meM "paryaTakoM kA AkarSaNa : adhyAtma" tathA "rASTrabhASA kA prazna aura dakSiNa bhArata" ke nAma se hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThAIsa 5. pragati kI pagaDaMDiyAM 6. vicAradIrghA, vicAra vIthI 7. mukti isI kSaNa meM isake atirikta 'donoM hAtha : eka sAtha' saMkalita kRti hai, para isameM kucha nae lekha bhI samAviSTa haiM / 'naitika saMjIvana', 'zAMti ke patha para ' ( dUsarI maMjila ) ke kucha pravacana kucha antara ke sAtha 'saMbhala sayAne !' tathA pravacana pAtheya bhAga - 9 meM samAviSTa haiM / AcArya tulasI ke amara saMdeza rAjapatha kI khoja maMjila kI ora bhAga - 2 'rAjadhAnI meM AcArya tulasI ke saMdeza' pustaka ke kucha pravacana 'AcArya tulasI ke amara sandeza' se mela khAte haiM / AcArya tulasI ke kucha mahattvapUrNa lekha svatantra rUpa se pustikA ke rUpa meM bhI chape haiN| jaise- 'azAMta vizva ko zAMti kA sandeza', 'bhraSTAcAra kI AdhArazilAeM' Adi / yadyapi ye lekha pustakoM meM prakAzita haiM, para mahattvapUrNa hone ke kAraNa unakA alaga se paricaya bhI diyA gayA hai / 'anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI', 'dharma eka kasauTI, eka rekhA' tathA 'dAyitva kA darpaNa : AsthA kA pratibimba' ina tIna pustakoM ke lekhoM kA viSayabaddha evaM vyavasthita rUpa se nayA saMskaraNa 'atIta kA visarjana anAgata kA svAgata' hai / yaha mAtra sthUla jAnakArI maiMne pAThakoM ke samakSa rakhI hai, jisase unako punarukti kI bhrAMti na ho / punarmudraNa meM nAma parivartana vAlI pustakoM ke lekhoM evaM Apasa meM punarukta lekhoM ko bhI isa pustaka meM antagarbhita karane ke nimna uddezya the 1. itihAsa kI surakSA / 2. eka pustaka na milane para zodha vidyArthI dUsarI pustaka se apanA kArya sampanna kara sake / 3. kahIM-kahIM eka hI lekha jo do bhinna-bhinna pustakoM meM prakAzita hai yadi unameM do mukhya viSayoM kA vivecana hai to unako alaga-alaga viSaya meM rakha diyA gayA hai / sampAdana AcArya tulasI eka vizAla dharmasaMgha ke anuzAstA haiN| samAja evaM rASTra kA netRtva karane meM bhI unhoMne apanI zakti evaM kartRtva kA upayoga kiyA hai, isalie svatantra rUpa se likhane kA samaya unheM bahuta kama mila pAtA hai / ata: unake vicAroM ke saMkalana evaM sampAdana meM aneka hAthoM kA zrama lagA hai| ina varSoM meM mukhyatayA unake sAhitya kA sampAdana mahAzramaNI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsa sAdhvIpramukhA kanakaprabhAjI kara rahI haiM / itane vizAla sAdhvI samAja kA netRtva karate hue bhI kaI darjana pustakoM kA sampAdana Azcarya kA viSaya hai / pravacana - sAhitya kA saMpAdana munizrI dharmarucijI niSThApUrvaka kara rahe haiM / isake atirikta munizrI madhukarajI, munizrI gulAbacaMdajI 'nirmohI', sAdhvIzrI jinaprabhAjI tathA zrIcaMdajI rAmapuriyA Adi ne bhI unake pravacanoM evaM lekhoM kA sampAdana kiyA hai| prastuta kArya kI preraNA san 1985 kI bAta hai / maiM lADanUM meM AgamakArya meM saMlagna thI / vyavahAra bhASya ke saMzodhana kA kArya cala rahA thA / cAturmAsa ke daurAna eka zodhavidyArthI, jo bhAratIya nIti darzana para pI. eca. DI. kA kArya kara rahA thA, mArga-darzana prApta karane lADanUM pahuMcA / vaha zodha vidyArthI AcArya tulasI ke aNuvrata darzana ke bAre meM jAnakArI prApta karanA cAhatA thA / maiMne usa bhAI ko varddhamAna granthAgAra meM AcArya tulasI kI aneka pustakeM sujhAIM / para mere mana ko saMtoSa nahIM huA, kyoMki sAmagrI vikIrNa thI / zodhavidyArthI hone ke nAte tatkAla mere mana meM vikalpa uThA ki AcArya tulasI kI vANI eka draSTA kI vANI hai| unakI tapaHpUta sAdhanA se niHsRta vANI aneka dhArAoM tathA aneka viSayoM meM pravAhita huI hai / ata: unakI kRtiyoM meM Aye viSayoM kA yadi vargIkaraNa kara diyA jAe aura eka sthAna para hI nideza kara diyA jAe to aneka zodha - vidyArthiyoM ko AcArya tulasI para pI. eca. DI. karane meM suvidhA ho sakatI hai / isa zramasAdhya kArya ko karane ke pIche eka dRSTikoNa yaha bhI thA ki AcArya tulasI kA anuzAstA rUpa jitanA ubhara kara sAmane AyA hai, utanA sAhityakAra kA rUpa nahIM, jabaki unhoMne eka nahIM, aneka kAlajayI kRtiyoM se sAhitya bhaMDAra ko samRddha kiyA hai| zodha vidyArthI to mAtra nimitta bnaa| munizrI dulaharAjajI kA sakArAtmaka samarthana evaM gurudeva ke maMgala AzIrvAda se merI cetanA meM halkA-sA sAhityika spaMdana huA / pUjyapAda gurudeva kA nAma smaraNa kara kArya prArambha kiyA aura san 1986 meM 'amRta mahotsava' ke avasara para viSaya - vargIkaraNa kA kArya sampanna kara hastalikhita patrikA 'vAtAyana' ke rUpa meM yaha kArya guru caraNoM meM upahRta kiyA / kArya karate samaya isake prakAzana kI to svapna meM bhI kalpanA nahIM kI thI, basa svAntaH sukhAya aura samaya kA sahI niyojana ina uddezyoM ke sAtha yaha kArya kiyA niyati thI / / para prakAzana isakI jaba prakAzana kI bAta calI, taba pahale kiyA huA kArya itanA upayogI siddha nahIM huA, kyoMki aneka naI pustakeM bhI prakAza meM A gaI thIM Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsa tathA kaI pustakoM ke nae saMskaraNa bhI nikala cuke the, ata: punaH 1993 ke jUna mAsa meM yaha kArya prArambha kiyA aura Aja sampanna hai|| __zodha vidyArthI hone ke kAraNa kArya karate samaya aneka bAra yaha vikalpa uThA ki AcAryazrI ke sAhityika, sAmAjika evaM AdhyAtmika vicAroM kA mahAvIra, buddha, kRSNa, gAMdhI, vivekAnaMda, araviMda, TAlasTAya, raskina tathA anya aneka prAcya evaM pAzcAtya vidvAnoM ke sAtha tulanAtmaka adhyayana kyoM na kiyA jaae| kyoMki anubhUti ke stara para nikalI huI vANI kisI bhI kAla yA deza meM prasphuTita ho, usameM sAmaMjasya evaM samAnatA mila hI jAtI hai / kintu samasyA yaha thI ki AcAryazrI dvArA sajita vizAla zratarAzi kA avagAhana zrama evaM smRtisApekSa hI nahIM, samayasApekSa bhI thA, ataH cAhakara bhI aisA sambhava nahIM ho sakA / dUsarI kaThinAI yaha thI yaha graMtha apane-Apa meM itanA bar3A ho gayA ki tulanAtmaka adhyayana kA avakAza hI nahIM rhaa| para isa dizA meM bhaviSya meM bahuta kAma ho sakatA hai, yaha asaMdigdha rUpa se kahA jA sakatA hai| ___ eka sAla kA lambA samaya lagane para bhI aisA bAra-bAra pratIta ho rahA hai ki yaha mAtra prArambhika prayAsa hai| yaha dAvA karanA to nirA ahaMkAra pradarzana hI hogA ki yaha vargIkaraNa bilkula sahI huA hai| lekina yaha sAmAnya prayAsa bhI aneka zodhArthiyoM kI vicAra-yAtrA meM sahayogI banegA, aisA vizvAsa hai / / __ pAThaka AcArya tulasI ko eka sampradAya-vizeSa ke AcArya ke rUpa meM nahIM, apitu mAnavatA ke masIhA yA sAMskRtika netA ke rUpa meM par3hane kA prayatna kareMge to unheM avazya nayA Aloka milegA, aisA merA vizvAsa hai| eka bAta para pAThaka vizeSa dhyAna deMge ki AcArya tulasI vartamAna meM gaNAdhipati aNuvrata anuzAstA tulasI ke rUpa meM prasiddha haiN| kyoMki unhoMne AcArya pada kA visarjana kara yuvAcArya mahAprajJa ko AcArya banA diyA hai| cUMki yaha ghaTanA sujAnagar3ha 1994 ke pharavarI mAsa meM ghaTita huI aura taba taka isa pustaka kA kAphI aMza prakAzita ho cukA thA, ataH maiMne ekarUpatA banAe rakhane kI dRSTi se AcArya tulasI evaM yuvAcArya mahAprajJa zabda kA hI prayoga kiyA hai| AcArya tulasI ke prati ananta AsthA hone para bhI maiMne taTastha samAlocaka kI dRSTi se isa bAta kI pUrI satarkatA rakhI hai ki kahIM unheM terApantha ke AcArya ke rUpa meM pratiSThita kara unake vyaktitva ko sImita na kara duuN| isa pustaka meM mukhyataH unake indradhanuSI vyaktitva kA eka hI pahala ujAgara huA hai / vaha hai -sRjanazIla sAhityakAra / - AcArya tulasI ke sampUrNa vAGamaya ko kevala bhaktahRdaya se nahIM, Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikatIsa apitu taTastha samAlocaka kI dRSTi se par3hA hai| unake sAhitya ke bAre meM maiM apanI anubhUti gAMdhIjI ke ina zabdoM meM prakaTa karanA cAhUMgI--'pustakeM acchI mitra haiN| jitanA hI maiM ina pustakoM kA adhyayana karatA gayA, utanA hI adhika mujhe unakI vizeSatAeM/upayogitAeM mAlUma hotI gayIM / " ___bhUmikA lekhanakAla meM mere kAnoM meM AcArya tulasI kI ye paMktiyAM sadaiva gUMjatI rahIM- 'maiM apanI samAlocanA sunanA pasaMda karatA hUM, prazasti nahIM / maiMne apane anuyAyiyoM ko yaha bhI kaha diyA hai ki mere sambandha meM jo sAhitya likhA jAe, vaha bhI samAlocanAtmaka ho, tAki usase mujhe kucha preraNA mile aura maiM apane ko dekha sakU / ' merI agrima sAhityika yAtrA abhI gurudeva ke iMgita kI pratIkSA meM hai / unake dvArA sauMpe gae niyukti evaM bhASya ke saMpAdana ke kArya meM mujhe laganA hai aura isa prAcInatama zrutarAzi ko vyavasthita rUpa se susaMpAdita kara zruta kI sevA ke byAja vidvadavarga ko usa zratanidhi kA paricaya denA hai| vaha vizAla zrutarAzi abhI bhI aprakAzita par3I hai para itanA nizcita saMkalpa hai ki avakAza-prApta kSaNoM meM AcAryavara ke gadya sAhitya kI bhAMti padya sAhitya kA vivecana, vizleSaNa evaM samAlocana bhI pAThakoM ke samakSa prastuta karanA hai| yaha kahanA koI atyukti nahIM hogI ki gadya kI apekSA unakA padya adhika sahaja, sarala, sazakta, prabhAvI, mArmika evaM hRdayagrAhI hai| AcArya tulasI sRjana ke devatA haiN| unhoMne mere jIvana-patha para preraNA ke dIpe jalAe haiN| unakA ciMtana thA ki niyukti aura bhASya sAhitya jaldI prakAza meM aaye| isa dRSTi se ve nahIM cAhate the ki maiM apanI zakti isa kArya meM niyojita karUM / para niyati kA yoga hai ki yaha kArya pahale saMpanna huA hai| prastuta kArya ke saMpAdana meM maiMne pUjya gurudeva ko sadaiva apane nikaTa pAyA hai, yaha bAta anubhUtigamya hai / ve merI hara pravRtti meM UrjA ke srota rahe haiM, ataH unake prati ahobhAva jJApita karane ke lie mere pAsa koI zabda nahIM hai / pUjya AcArya mahAprajJajI, mahAzramaNI sAdhvIpramukhAjI evaM mahAzramaNa muni muditakumArajI kA mArgadarzana evaM AzIrvAda bhI isa kArya meM yogabhUta banA hai / asvastha hote hue bhI sAdhvIzrI siddhaprajJAjI ne AdyopAnta prUpha rIDiMga evaM aneka sujhAva pradAna kara isa pustaka ko ramaNIyatA pradAna kI hai| samaNI sahajaprajJAjI evaM mumukSu prema (vartamAna sAdhvI parimalaprabhAjI) kA presa-kApI taiyAra karane meM alpakAlika sahayoga bhI bahuta mUlyavAn rahA hai / munizrI zrIcaMdajI 'kamala' ne isake prathama pariziSTa kI anukramaNikA kA nirIkSaNa kara mere kArya ko halkA kiyA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsa isa vicArayAtrA meM munizrI madhukarajI, zrI kanhaiyAlAlajI phUlaphagara tathA DaoN0 Ananda prakAza tripAThI Adi ke amUlya sujhAva bhI mere lie atyanta mahattvapUrNa rahe haiN| niyojikA samaNI madhuraprajJAjI, sahayogI samaNIvRda evaM samasta samaNI parivAra ke prati bhI hArdika kRtajJatA jJApita karatI huuN| mahAmahima rASTrapati 'zaMkaradayAla zarmA ne apanA saMdeza preSita karake isa graMtha kI mUlyavattA sthApita kI hai / hindI jagat ke khyAtanAmA sAhityakAra evaM saMpAdaka DA0 rAjendra avasthI ne bahuta kama samaya meM isa pustaka para pUrva pIThikA likhane kA mahanIya kArya kiyA hai| maiM unake prati hRdaya se maMgala kAmanA karatI huuN| aMta meM gurudeva kA kartRtva unhIM ke kara-kamaloM meM arpita karate hue mujhe asIma prasannatA kI anubhUti ho rahI hai| samaNI kusumaprajJA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya kA svarUpa sAhitya kI kasauTI sAhitya kA uddezya sAhityakAra sAhitya kA vaiziSTya sAhitya ke bheda sAhityika vidhAeM 0 nibaMdha 0 kathA * saMsmaraNa 0 jIvanI 0 patra 0 DAyarI 0 saMdeza * gadyakAvya * bheMTavArtA 0 yAtrAvRtta 0 pravacana - sAhitya anukrama gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana bhASA-zailI ciMtana ke nae kSitija ahiMsA darzana ahiMsA kA svarUpa ahiMsA kI maulika avadhAraNA * ahiMsaka kauna ? O 0 o o hiMsA ke vividha rUpa ahiMsA kA kSetra 1 7 15 18 19 19 25 27 28 29 30 30 31 32 32 33 56 78 78 80 82 83 84 88 ahiMsA kI zakti ahiMsA kI pratiSThA ahiMsA kA prayoga hiMsaka krAMti 0 ahiMsA kA sAmAjika 0 o 0 0 svarUpa * vaicArika ahiMsA 0 0 ahiMsA sArvabhauma 0 ahiMsA aura vIratA * lokataMtra aura ahiMsA 0 0 ahiMsAtmaka pratirodha ahiMsA aura yuddha ahiMsA aura vizvazAMti 0 niHzastrIkaraNa * AcArya tulasI ke ahiMsaka prayoga dharma-ciMtana 0 dharma kA svarUpa * dhArmika kauna ? * dharma aura rAjanIti 7 * dharma aura vijJAna * dharma aura saMpradAya * dhArmika sadbhAva asAMpradAyika dharma : aNuvrata 88 89 91 13 94 96 98 100 101 102 103 106 108 109 117 117 118 120 122 123 126 125 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsa 202 202 203 204 205 0 atIta kA visarjana : ___ anAgata kA svAgata 0 anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI 0 amRta-saMdeza 0 arhat vaMdanA 0 azAMta vizva ko zAMti kA saMdeza 0 ahiMsA aura vizvazAMti 0 Age kI sudhi lei 0 AcArya tulasI ke amara saMdeza 0 AtmanirmANa ke ikatIsa sUtra 0 AhvAna 0 udbodhana 0 kuhAse meM ugatA sUraja 0 kyA dharma buddhigamya 205 206 206 163 207 167 0 dhArmika vikRtiyAM 131 0 dharmakrAMti 135 rASTra-ciMtana 139 0 rASTrIyatA 139 0 bhAratIya saMskRti 141 0 rASTrIya vikAsa 146 0 rAjanIti 149 0 saMsada 150 0 cunAva 151 0 sAMsada evaM vidhAyaka 153 0 lokataMtra * rASTrIya ekatA samAja-darzana 0 parivAra 0 sAmAjika rUDhiyAM 0 daheja * jAtivAda 0 sAmAjika krAMti 172 * nayA mor3a * nArI 179 0 yuvaka 0 samAja aura artha 187 0 vyavasAya 190 0 svastha samAja-nirmANa 193 sAhitya-paricaya 197 * aNuvrata AMdolana 198 * aNuvrata ke Aloka meM 199 0 aNuvrata ke saMdarbha meM 199 * aNuvrata : gati-pragati 200 * aNuvratI kyoM baneM ? 200 0 aNuvratI saMgha 201 0 atIta kA anAvaraNa 201 207 208 170 208 209 184 210 211 212 0 khoe so pAe 0 gRhastha ko bhI adhikAra hai-dharma karane kA 0 ghara kA rAstA 0 jana-jana se 0 jaba jAge tabhI saverA 0 jAgo ! nidrA tyAgo !! 0 jIvana kI sArthaka dizAeM 213 213 214 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paitIsa 233 234 0 jaina tattva praveza - bhAga 1,2 214 0 jaina tattva vidyA 215 0 jaina dIkSA 215 0 jyoti ke kaNa 0 jyoti se jyoti jale 216 0 tattva kyA hai ? 216 * tattva-carcA 217 0 tIna saMdeza 217 0 terApaMtha aura mUrtipUjA 218 0 dAyitva kA darpaNa : AsthA kA pratibimba 218 * dIyA jale agama kA 219 0 donoM hAtha : eka sAtha 219 0 dharma : eka kasauTI, ___ eka rekhA 220 0 dharma aura bhAratIya darzana 0 dharma : saba kucha hai, kucha bhI nahIM 0 dharma-sahiSNutA 221 0 dhavala samAroha 222 * nayA mor3a 0 nayI pIr3hI : nae saMketa 223 0 navanirmANa kI pukAra 223 * naitikatA ke nae caraNa 224 0 naitika-saMjIvana bhAga 1 224 0 pragati kI pagaDaMDiyA 225 0 prajJAparva 0 prajJApuruSa jayAcArya 226 0 pravacana DAyarI bhAga 1-3 227 0 pravacana-pAtheya, bhAga 1-11 228 0 prazna aura samAdhAna 229 0 prekSA-anuprekSA 229 prekSAdhyAna:prANavijJAna 230 0 bIti tAhi visAri de 230 0 bUMda-bUMda se ghaTa bhare ___ bhAga 1,2 230 0 bUMda bhI : lahara bhI 231 0 baisAkhiyAM vizvAsa kI 232 0 bhagavAn mahAvIra 233 0 bhora bhaI 0 bhraSTAcAra kI __ AdhArazilAeM 234 0 maMjila kI ora, bhAga 1,2 * mahAmanasvI AcArya zrI kAlUgaNI : jIvanavRtta 235 0 mukti : isI kSaNa meM 236 0 muktipatha 0 mukhar3A kyA dekhe darapana meM 0 merA dharma : kendra aura paridhi 237 0 rAjadhAnI meM AcArya zrI tulasI ke saMdeza 238 * rAjapatha kI khoja 239 0 laghutA se prabhutA mile 240 0 vicAra dIrghA 0 vicAra-vIthI 241 0 vizva zAMti aura usakA mArga 221 221 236 222 237 225 240 241 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsa 243 243 darzana 246 0 vratadIkSA 241 jIvanI-sAhitya 253 0 zAMti ke patha para 0 AcAryazrI tulasI (dUsarI maMjila) 242 (jIvana para eka dRSTi) 254 0 zrAvaka AtmaciMtana 242 0 AcAryazrI tulasI : 0 zrAvaka sammelana meM 243 jIvana aura darzana 254 0 saMdeza 0 dharmacakra kA pravartana 254 0 saMbhala sayAne ! 0 AcAryazrI tulasI 0 saphara : AdhI _ 'jaisA maiMne samajhA' 255 zatAbdI kA 244 0 AcArya tulasI jIvana 0 samaNa dIkSA 244 255 0 samatA kI AMkha : 0 AcArya tulasI : __ caritra kI pAMkha 256 jIvana yAtrA 245 0 amRta-puruSa 256 0 samAdhAna kI ora 0 AcArya zrI tulasI : 0 sAdhu jIvana kI __ jIvana jhAMkI upayogitA 246 256 0 sUraja Dhala nA jAe 246 0 eka sampUrNa vyaktitva : AcArya zrI tulasI 0 soco ! samajho !! bhAga 1,3 * AcAryazrI tulasI : kalama 247 saMkalita evaM saMpAdita sAhitya 248 ke ghere meM 257 0 yugapradhAna AcAryazrI 0 aNuvrata anuzAstA tulasI ke sAtha 248 yAtrA-sAhitya 258 0 anamola bola AcArya 0 dakSiNa ke aMcala meM 259 tulasI ke 248 * pAMva-pAMva calane vAlA 0 eka bUMda : eka sAgara sUraja 260 (bhAga 1-5) 0 jaba mahaka uThI marudhara 0 tulasI-vANI 250 mATI 260 0 patha aura pAtheya 250 * bahatA pAnI niramalA 260 0 sapta vyasana 250 0 parasa pAMva musakAI ghATI 260 0 sIpI sUkta 251 0 amarita barasA arAvalI 0 hastAkSara 251 0 zaikSa-zikSA 252 * janapada vihAra 261 AcArya tulasI ke jIvana se 0 jana-jana ke bIca AcArya / ___ saMbaMdhita sAhitya 253 tulasI, bhAga-1,2 262 257 261 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saiMtIsa 4 49 s 0 bar3hate caraNa 262 0 AcArya tulasI 0 padacihna 262 abhinandana grantha 264 0 jogI to ramatA bhalA 262 0 AcAryazrI tulasI SaSTi0 AcArya tulasI pada pUrti abhinaMdana patrikA 265 yAtrA-mAna-citrAvalI 263 0 aNuvibhA 265 saMsmaraNa sAhitya 263 0 amRta mahotsava 266 abhinandana grantha evaM 0 AcArya tulasI ke jIvana patra-patrikA vizeSAMka 264 kI mahattvapUrNa tithiyAM 267 viSaya-vargIkaraNa adhyAtma 1 aparigraha anubhava ke svara 9 AhAra aura svAsthya 45 ahisA 15 jIvana-sUtra ahiMsA 17 jIvana-sUtra ahiMsaka zakti 21 anAsakti ahiMsA : vividha saMdarbho meM 21 anuzAsana yuddha aura ahiMsA 23 kSamA aura maitrI hiMsA 24 tyAga Agama 25 puruSArtha AcAra 29 mAnava jIvana AcAra 31 zAMti samyagjJAna 31 saMkalpa samyagdarzana 33 saMyama samyakcAritra 34 saMskAra nirmANa zramaNAcAra 35 samatA 58 zrAvakAcAra 37 sevA tapa 38 svataMtratA rAtri-bhojana viramaNa 38 janadarzana samAdhimaraNa 38 bhAratIya darzana mokSa-mArga 39 darzana ke vividha pahalU prAyazcitta 40 tattva-mImAMsA satya 40 dravya guNa paryAya asteya 41 sRSTi 41 Izvara l da lslh 54 or mro 9 m 59 M Mr 64 brahmacarya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ar3atIsa AtmA karmavAda zarIra 72 kAlacakra 73 anekAMta 63 terApaMtha 75 terApaMtha 77 terApaMtha ke maulika siddhAnta 79 terApaMtha : maryAdA aura anuzAsana 80 maryAdA mahotsava 80 yogakSema varSa 8 1 83 85 dharma dharma dharma aura jIvana vyavahAra dharma aura rAjanIti dharmasaMgha dharma aura sampradAya dharmakrAnti dharma : vibhinna saMdarbhoM meM dhArmika saMnyAsa sAdhu-saMsthA paMcaparameSThI naitikatA aura aNuvrata vrata aNuvrata aNuvrata aNuvrata ke vividha rUpa 70 71 91 92 92 92 93 93 94 94 95 96 97 99 99 109 109 aNuvrata adhivezana 111 naitikatA 113 naitikatA : vibhinna saMdarbhoM meM 196 manovijJAna 117 manovijJAna lezyA bhAva indriya yogasAdhanA dhyAna sAdhanA prekSAdhyAna dIrghazvAsa prekSA zarIraprekSA caitanyakeMdra prekSA lezyAdhyAna anuprekSA rASTracitana rASTraciMtana saMsada rASTrIya caritra (vidhAyaka) cunAvazuddhi lokataMtra / janataMtra rASTrIya ekatA nAgarikatA vijJAna paryAvaraNa vividha vividha pratimA pUjA svAdhyAya samanvaya sukha-duHkha sudhAra svAgata evaM vidAI saMdeza vyakti evaM vicAra tIrthaMkara RSabha evaM pArzva 119 120 121 121 123 125 126 130 131 131 131 132 132 133 135 136 136 136 137 137 138 139 139 141 143 143 144 144 145 146 146 149 151 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unacAlIsa 186 191 guru 293 mahAvIra : jIvana-darzana 151 jAtivAda 184 AcArya bhikSu : jIvana-darzana 153 vyasana 185 jayAcArya 154 vyavasAya 185 anya AcArya 155 kAryakartA viziSTa saMta 155 sAhitya 187 mahAtmA gAMdhI : jIvana-darzana 155 sAhitya viziSTa vyaktitva 159 bhASA zikSA aura saMskRti 159 hindI 189 zikSA 161 saMskRta 189 zikSaka 163 kAvya 190 zikSArthI 164 pariziSTa saMskRti 166 1. pustakoM ke lekhoM kI bhAratIya saMskRti anukramaNikA zramaNa saMskRti 167 2. patra-patrikA ke lekhoM kI satsaMgati anukramaNikA 292 0 jaina bhAratI parva 0 aNuvrata dIpAvalI 0 yuvAdRSTi 334 holI 0 prekSAdhyAna evaM akSaya tRtIyA tulasI prajJA 336 paryuSaNa parva 3 pravacana sthaloM ke nAma evaM pandraha agasta vizeSa vivaraNa samasAmayika 0 vizeSa pravacana 362 173 0 viziSTa vyaktiyoM se samAja 175 ___ bheTavArtAeM 372 sAmAjika rUr3hiyAM 4. pustaka saMketa sUcI saMsthAna 176 * bhUmikA meM prayukta saMdarbha paramparA aura parivartana 177 sUcI 382 parivAra 177 0 viSaya-vargIkaraNa meM prayukta / nArI ___ grantha saMketa sUcI 384 strIzikSA 181 * pustakoM kA aitihAsika 387 yuvaka 0 padya evaM saMskRta sAhitya 391 322 orror.orror or or orwaza urururururrrr samAja 176 178 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vargIkRta viSayoM kI anukramaNikA akSaya tRtIyA aNuvrata aNuvrata- adhivezana aNuvrata ke vividha rUpa aNuvratI adhyAtma anAsakti anuprekSA anubhava ke svara anuzAsana anekAMta anya AcArya ahiMsA ahiMsA aparigraha asteya 169 kAvya 99 kAryakartA 111 kAlacakra 109 kSamA aura maitrI 109 guru cunAva zuddhi caitanyakeMdra prekSA 1 51 132 ahiMsaka zakti ahiMsA : vividha saMdarbhoM meM Agama AcAra 29 AcAra 31 AcArya bhikSu : jIvana darzana 153 AtmA 70 AhAra aura svAsthya 45 iMdriya 121 Izvara 70 karmavAda 71 11 51 jIvana-sUtra 73 jIvana-sUtra 155 jaina darzana 15 17 42 41 21 21 jayAcArya jAtivAda 25 tattva mImAMsA tapa tIrthaMkara RSabha evaM pArzva terApaMtha terApaMtha terApaMtha ke maulika siddhAMta terApaMtha : maryAdA aura anuzAsana tyAga darzana ke vividha pahalU dIpAvalI dIrghazvAsa prekSA dravya guNa paryAya dharma dharma 190 186 73 52 169 136 .131 154 184 47 49 61 67 38 151 77 75 79 to 52 64 169 131 68 83 85 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikatAlIsa dharma aura jIvana vyavahAra 91 mahAvIra : jIvana darzana dharma aura rAjanIti 92 mAM dharma aura saMpradAya 92 mAnava-jIvana dharmakrAMti 93 mokSa mArga dharma : vibhinna saMdarbho meM 93 yuddha aura ahiMsA dharmasaMgha 92 yuvaka dhArmika yogakSema varSa dhyAna 125 yogasAdhanA nAgarikatA 138 rAtri-bhojana viramaNa nArI 178 rASTra-citana naitikatA 113 rASTra-ciMtana naitikatA aura aNuvrata rASTrIya ekatA naitikatA : vibhinna saMdarbho meM 116 rASTrIya caritra/vidhAyaka paMcaparameSThI lezyA pandraha agasta 171 lezyA dhyAna paramparA aura parivartana 177 lokataMtra janataMtra parivAra vijJAna paryAvaraNa 139 vividha paryaSaNa parva 170 vividha parva 169 viziSTa vyaktitva puruSArtha viziSTa saMta pratimApUjA vyakti evaM vicAra prAyazcitta 40 vyavasAya prekSAdhyAna 130 vyasana brahmacarya 41 vrata bhAratIya darzana zarIra bhAratIya saMskRti zarIra prekSA bhAva 121 zAMti bhASA 189 zikSaka manovijJAna 117 zikSA manovijJAna zikSA aura saMskRti maryAdA mahotsava 80 zikSArthI mahAtmAgAMdhI : jIvana darzana 155 zramaNa saMskRti xx rrrr M4-MarMroommon mom or or 9 Mmm 135 177 156 143 155 149 185 185 160 164 167 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bayAlIsa 31 mm 126 95 176 187 189 145 146 zramaNAcAra zrAvakAcAra saMkalpa saMnyAsa saMyama saMsada saMskAra nirmANa saMskRta saMskRti saMsthAna satya satsaMgati samatA samanvaya samasAmayika samAja samAja samAdhimaraNa samyakcAritra 35 samyag jJAna 37 samyag darzana 56 sAdhanA 94 sAdhu-saMsthA 56 sAmAjika rUr3hiyAM 136 sAhitya 58 sAhitya 189 sukha-duHkha 166 sudhAra 176 sRSTi 40 sevA 168 strI-zikSA 58 svataMtratA 144 svAgata evaM vidAI saMdeza 172 svAdhyAya 173 hiMsA 175 hindI 38 holI 59 181 146 144 24 189 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana sAhitya kA svarUpa sAhitya mAnava kI anubhUtiyoM, bhAvanAoM aura kalAoM kA sAkAra rUpa hai / isameM bhASA ke mAdhyama se jIvana kI abhivyakti hotI hai isIlie maithyU ArnolDa Adi pAzcAtya vidvAnoM ne sAhitya ko jIvana kI vyAkhyA evaM AlocanA mAnA hai| jahAM taka jIvana kI pahuMca hai, vahAM taka sAhitya kA kSetra hai| jIvana-nirapekSa sAhitya apanA mahattva kho detA hai ataH vidvAnoM ne satsAhitya kI yahI kasauTI batAI hai ki vaha jIvana se utpanna hokara sIdhe mAnava jIvana ko prabhAvita karatA hai / do aura do cAra hote haiM, yaha cira satya hai para sAhitya nahIM hai kyoMki jo manovega taraMgita nahIM karatA, parivartana evaM kucha kara gujarane kI zakti nahIM detA, vaha sAhitya nahIM ho sakatA ataH abhivyakti jahAM AnaMda kA srota bana jAe, vahIM vaha sAhitya banatA hai| premacaMda apane samaya ke hI nahIM, isa zatAbdI ke prakhyAta kathAkAroM meM se eka rahe haiM / unhoMne sAhitya kA jo svarUpa hamAre sAmane prastuta kiyA hai use eka aMza meM pUrNa kahA jA sakatA hai| ve kahate haiM---"jisa sAhitya se hamArI suruci nahIM jAge, AdhyAtmika aura mAnasika tRpti na mile, hamameM zakti va gati paidA na ho, hamArA sauMdaryaprema aura svAdhInatA kA bhAva jAgRta na ho, jIvana kI sacAiyoM kA prakAza upalabdha na ho, jo hamameM saccA saMkalpa aura kaThinAiyoM para vijaya pAne kI saccI dRr3hatA utpanna na kare, vaha hamAre lie arthapUrNa nahIM hai, use sAhitya kI koTi meM parigaNita nahIM kiyA jA sktaa|' unhoMne sAhitya ko samAja rUpI zarIra ke mastiSka ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| ___ sAhitya zabda kA sarvaprathama prayoga bhartRhari ne nItizataka meM kiyA hai / sAhitya ko hamAre prAcIna manISiyoM ne sukumAra vastu kahA hai| ravIndranAtha Taigora sAhitya ke svarUpa ko dArzanika paridhAna dete hue kahate haiM--- "bhAva kA bhASA se, prakRti kA puruSa se, atIta kA vartamAna se, dUra kA nikaTa se tathA mastiSka kA hRdaya se jo aMtaraMga milana hai, vahI sAhitya hai|" hajArI prasAda dvivedI kA maMtavya hai-manuSya kI sabase sUkSma aura mahanIya 1. premacaMda ke kucha vicAra, pR0 25 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sAdhanA kA prakAza sAhitya hai| ataH sAhitya kA marma vahI samajha sakatA hai, jo sAdhatA aura tapasyA kA mUlya smjhe| aisA sAhitya kabhI purAnA nahIM ho sakatA kyoMki vijJAna, samAja tathA sAMskRtika tattva samaya kI gati ke anusAra badalate haiM, para sAhitya hRdaya kI vastu hai| jo sAhitya nAmadhArI vastu lobha aura ghRNA para AdhArita hai, vaha sAhitya kahalAne ke yogya nahIM hai, vaha hameM vizuddha AnaMda nahIM de sktaa| prasiddha samAlocaka bAbU gulAbarAya kahate haiM - "jahAM hita aura manoharatA kI yuti hai, vahIM satsAhitya kI sRSTi hotI hai| "hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH"- sAhitya isI durlabha ko sulabha banAtA hai / "2 sAhitya kI kasauTI ___ "jo sAhitya manuSya ko durgati, hInatA aura paramukhApekSitA se na bacA sake, jo usakI AtmA ko tejodIpta na banA sake, hRdaya ko 'paraduHkhakAtara aura saMvedanazIla na banA sake, use sAhitya kahane meM mujhe saMkoca hotA hai"-hajArIprasAda dvivedI kI ye paMktiyAM sAhitya kI kasauTiyoM ko samagra rUpa se hamAre sAmane prastuta karatI haiN| ye sAhitya ke bhAvatattva ko prakaTa karane vAlI haiM para bAhya rUpa se TAlasTaoNya ne tIna prakAra ke nakArAtmaka sAhitya kA ullekha kiyA hai 1 Borrowed-kahIM se udhAra liyA huA / 2. Imitated-kahIM se nakala kiyA huaa| 3. Countefiet - khoTA sAhitya / ina tInoM prakAra ke sAhitya meM maulikatA evaM prabhAvotpAdakatA nahIM hotI ataH unheM sAhitya kI kasauTI para nahIM kasA jA sktaa| prasiddha sAhityakAra navInajI kA kahanA hai ki mere samakSa satsAhitya kA eka hI mApadaNDa hai vaha yaha ki kisa sImA taka koI sAhityika kRti mAnava ko uccatara, sundaratama, adhika pariSkRta evaM samartha banAtI hai|" __vahI sAhitya prabhaviSNu ho sakatA hai, jisameM nimna cAra tattvoM kA samAveza ho--1. jIvaMta satya, 2. svataMtratA, 3. yathArtha 4. krAMti / AcArya tulasI kA sAhitya ina sabhI vizeSatAoM ko apane bhItara sameTe hue hai| jIvaMta satya unhoMne sAhitya kI sAmagrI evaM viSaya reka meM rakhI pustakoM se nahIM 1. hajArI prasAda dvivedI graMthAvalI, bhA0 7, pR0 139,160 2. vahI, pR0 168 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana apitu una jIvita vyaktiyoM se lI hai jo pratidina hajAroM kI saMkhyA meM unake caraNoM meM upasthita hote haiN| yahI kAraNa hai ki unake sAhitya meM jIvaMta satya kA darzana hotA hai / yaha satya kabhI-kabhI unakI svayaM kI anubhUti meM bhI prakaTa ho jAtA hai0 maiMne apane choTe se jIvana meM gussaila vyakti bahuta dekhe haiM para utkRSTa koTi ke kSamAzIla kama dekhe haiN| garvita vyaktiyoM se merA AmanAsAmanA bahuta huA hai para vinamra vyakti kama dekhe haiN| logoM ko phaMsAne ke lie vyUha racanA karane vAle mAyAvI vyakti bahuta mile para RjutA kI vizeSa sAdhanA karane vAle kitane hote haiM ? lobha ke zikhara para ArohaNa karane vAle aneka vyaktiyoM se milA hUM para saMtoSa kI parAkASThA para pahuMce hue vyakti kama dekhe haiN| isI prakAra par3he-likhe logoM se merA samparka Ae dina hotA hai para bahuzruta vyaktiyoM se sAkSAtkAra karane kA prasaMga kabhI-kabhI hI mila pAtA hai|' 0 syAdvAda se maiM yaha sIkha pAyA hUM ki satya usI vyakti ko prApta ___ hotA hai jisake mana meM apanI mAnyatAoM kA Agraha nahIM hotaa| 0 maiM AcAra kI samatA lekara calatA hUM ataH do virodhI vicAra bhI mere sAmane eka ghATa pAnI pI sakate haiN| 0 ati harSa aura viSAda, ati zrama aura vizrAma Adi atiyoM se bace rahane ke kAraNa maiM Aja bhI apane Apako tAruNya kI dahalIja para khar3A anubhava kara rahA huuN| 0 virodhoM se Darane vAloM ko maiM ucita parAmarza denA cAhatA hUM ki ve eka taTasthadraSTA kI bhAMti use dekhate raheM aura Age bar3hate raheM, bhaviSya unheM svataH batalA degA ki bar3he hue ye kadama pragati ko kisa prakAra apane meM sameTe hue cleNge| jIvana ke ye anubhUta satya hara kisI ko preraNA dene meM paryApta haiN| svataMtratA sAhitya ke pariveza meM svataMtratA kA artha hai-mauliktaa| AcArya tulasI ke sAhitya kI maulikatA isa bAta se nApI jA sakatI hai ki unhoMne samAja ke una anachue pahaluoM kA sparza kiyA hai jisakI ora Ama sAhityakAra kA dhyAna hI nahIM jaataa| unhoMne aneka zabdoM ko nayA artha bhI pradAna kiyA hai / svataMtratA kA artha prAya: videzI sattA se mukti yA niyama kI parAdhInatAoM se mukti mAnA jAtA hai para unhoMne use eka maulika arthavattA pradAna kI hai1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1691 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa "yadi vyakti svataMtra hai to kisI kriyA kI pratikriyA nahIM kregaa| vaha eka kSaNa meM prasanna aura eka kSaNa meM nArAja nahIM hogA, eka kSaNa meM virakta aura eka kSaNa meM vAsanA kA dAsa nahIM bnegaa| __ padArthavAdI dRSTikoNa ne vyakti ko itanA bhautika aura yAMtrika banA diyA hai ki usake sAmane jIvana kA mUlya nagaNya ho gayA hai| ve vaijJAnika pragati ke virodhI nahIM para vijJAna vyakti para hAvI ho jAe, isake ghora virodhI haiM tathA isameM bhayaMkara duSpariNAma dekhate haiN| vijJAna para vyaMgya karatA huA unakA nimna vaktavya aneka logoM kI maulika soca ko jAgRta karane vAlA hai-"10 agasta 1982 kA dharmayuga dekhaa| usake tIsare pRSTha para eka vijJApana chapA hai novino sela kA / vijJApana ke Upara ke bhAga meM eka AdamI kA rekhAcitra hai aura usake nikaTa hI rakhA huA hai eka kailkyulettr| kailkyuleTara sela se kAma karatA hai| usa rekhAcitra ke nIce do vAkya likhe hue haiMkailakyuleTara lagAtAra kAma karegA isakA AzvAsana to hama de sakate haiM para ye mahAzaya bhI aise hI kAma kareMge, isakA AzvAsana bhalA hama kaise de sakate haiM ? eka AdamI kA AdamI ke prati kitanA tIkhA vyaMgya hai ? kahAM vidyutaghaTa ke rUpa meM kAma karane vAlA sela aura kahAM UrjA kA akhUTa keMdra AdamI ? sela kA nirmAtA AdamI hai vahI AdamI apane sajAtIya kA aisA krUra upahAsa kare, kitanI bar3I viDambanA hai ! 12 yugadhArA ko pahacAnane ke kAraNa isa prakAra ke aneka maulika cintana unake sAhitya meM yatra-tatra mila jaaeNge| yaha vedhakatA aura maulikatA unake sAhitya kI apanI nijatA hai| yathArtha hiMdI sAhitya meM Adarza aura yathArtha ke saMgharSa kI eka lambI paramparA rahI hai| isI AdhAra para sAhitya ke do vAda pratiSThita haiM- AdarzavAda aura yathArthavAda / yathArthavAdI jIvana kI sAdhAraNatA kA citraNa karatA hai jabaki AdarzavAdI jIvana ke asAdhAraNa vyaktitva ko abhivyakti detA hai| Adarza kevala guNoM kA citraNa upasthita karatA hai jabaki yathArtha guNa aura avaguNa donoM ko apane aMcala meM sameTa letA hai| Adarza kahIM-kahIM avaguNa ko bhI guNa meM parivartita kara detA hai / AcArya tulasI meM AdarzavAda aura yathArthavAda kI samanvita chAyA parilakSita hotI hai isalie unake sAhitya ko Adarzonmukha yathArthavAda kA pratIka kahA jA sakatA hai| ve isa tathya ko mAnakara calate haiM ki yathArtha ko upekSita karane vAlA Adarza kevala upadeza yA kalpanA ho sakatI hai, Thosa ke dharAtala para utarane kI kSamatA usameM nahIM hotii| 1. jaina bhAratI, 26 jUna, 55 2. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 37 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana Adarza ke bAre meM unakI avadhAraNA yathArtha ke nikaTa hai para saMtulita hai - "Adarza vaha nahIM hotA, jisake anusAra koI vyakti cala hI nahIM sake aura Adarza vaha bhI nahIM hotA jisake anusAra hara koI AsAnI se cala ske| Adarza vaha hotA hai jo vyakti ko sAdhAraNa stara se Upara uThAkara UMcAI ke usa biMdu taka pahuMcA de jahAM saMkalpa kI uccatA aura puruSArtha kI prabalatA se pahuMcA jA sakatA hai / Adarza aura yathArtha kI anviti hone se unakA sAhitya adhika janabhogya, preraka tathA AkarSaka ho gayA hai / jIvana ke hara kSetra meM yahAM taka ki prazAsanika anubhavoM meM bhI yathArtha aura Adarza ke samanvaya kI puTa dekhI jA sakatI hai| unakA kahanA hai - "anuzAsana eka kalA hai / isakA zilpI yaha jAnatA hai ki kaba kahA jAe aura kahAM sahA jAe / sarvatra kahA hojAe to dhAgA TUTa jAtA hai aura sarvatra sahA hI jAe to vaha hAtha se chUTa jAtA hai / " krAMti nepoliyana bonApArTa kahate the - krAMti ati hAnikAraka kUr3e ke Dhera ke sadRza hai, jisameM ati uttama vAnaspatika paidAvAra hotI hai| AcArya tulasI krAMti ko ucchRMkhalatA, uddaMDatA aura azAMti nahIM maante| unakI dRSTi meM ina tattvoM se jur3I krAti, krAMti nahIM, bhrAMti hai / ve krAMti kA artha karate haiM" sAmAjika dhAraNAoM, vyavasthAoM aura vyavahAroM kA punarjanma / isakA sUtrapAta vahI kara sakatA hai jo svayaM viSapAna kara dUsaroM ko amRta pilAtA hai / " unake sAhitya kA hara pRSTha bolatA hai ki unakI vicAradhArA eka ahiMsaka krAMtikArI kI vicAradhArA hai / ve svayaM apanI anubhUti ko likhate hue kahate haiM- "yadi maiMne samaya ke sAtha calane kI samAja ko sUjha nahIM dI to maiM apane karttavya me cyuta ho jAUMgA / isalie samAja kI AlocanA kA pAtra banakara bhI maiMne samaya-samaya para pradarzanamUlaka pravRttiyoM, dhArmika aMdhaparaMparAoM aura aMdhAnukaraNa kI vRtti para prahAra karake samAja meM krAMti ghaTita karane kA prayatna kiyA hai|' 103 unake sAhitya meM mukhyataH sAmAjika evaM dhArmika krAMti ke biMdu mila haiM / sAmAjika krAMti ke rUpa meM unhoMne samAja kI ADambarapradhAna vikRta pravRttiyoM ko badalane ke lie racanAtmaka upAya nirdiSTa kie haiM / daheja prathA ke virodha meM yuvApIr3hI meM abhinava joza bharate hue tathA usake pratikAra kA mArga sujhAte hue unakI krAMtavANI paThanIya hI nahIM, mananIya bhI hai - apanI pIr3hI kI tejasvitA aura yazasvitA ke paharue banakara eka sAtha saikar3oM-hajAroM yuvaka-yuvatiyAM jisa dina bulaMdI ke sAtha daheja ke viruddha 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1727 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa AvAja uThAeMge, ahiMsAtmaka tarIke se samAja kI ina ghinaunI pravRtti para aMgulinirdeza kareMge to daheja kI paramparA caramarAkara TUTa pdd'egii| samAja meM krAMti paidA karane kA unakA dRr3ha saMkalpa samaya-samaya para mukharita hotA rahatA hai-"samAja ke jisa hisse meM zoSaNa hai, jhUTha hai, adhikAroM kA damana hai, use maiM badalanA cAhatA hUM aura usake sthAna para naitikatA evaM pavitratA se anuprANita samAja ko dekhanA cAhatA huuN| isalie maiM jIvana bhara zoSaNa aura amAnavIya vyavahAra ke virodha meM AvAja uThAtA rhuuNgaa|" dharmakrAMti kA svarUpa unake zabdoM meM isa prakAra hai-"dharmakrAMti kA svarUpa hai-jo na dharmagraMthoM meM ulajhe, na dharmasthAnoM meM / jo na svarga ke pralobhana se ho aura na naraka ke bhaya se / jisakA uddezya ho jIvana kI sahajatA aura mAnavIya AcArasaMhitA kA dhruvIkaraNa / dharmakrAMti dvArA unhoMne dharma ko maMdira-masjida ke kaTaghare se nikAla kara AcaraNa ke sAtha jor3ane kA prayatna kiyA hai / unhoMne dharmakrAMti ke pAMca sUtra die haiM1. dharma ko andhavizvAsa kI kArA se mukta kara prabuddha loka-cetanA ke sAtha jodd'naa| 2. rUr3ha upAsanA se jur3e hue dharma ko prAyogika rUpa denA / 3. paraloka sudhArane ke pralobhana se Upara uThAkara dharma ko vartamAna jIvana kI zuddhi meM sahAyaka banAnA / 4. yugIna samasyAoM ke saMdarbha meM dharma ko samAdhAna ke rUpa meM prastuta krnaa| 5. dharma ke nAma para hone vAlI lar3AiyoM ko ApasI vArtAlApa ke dvArA nipaTAkara saba dharmoM ke prati sadbhAvanA kA vAtAvaraNa nirmita krnaa| tathAkathita dhArmikoM ke jIvana para vyaMgya karatI unako ye paMktiyAM kitanI krAMtikArI bana par3I haiM pAnI ko bhI chAnakara pIne vAle, cIMTiyoM kI hiMsA se bhI kAMpane vAle, pratidina dharmasthAna meM jAkara pUjA-pATha karane vAle, pratyeka prANI meM samAna AtmA kA astitva svIkAra karane vAle dhArmikoM ko jaba tuccha svArtha meM phaMsakara mAnavatA ke sAtha khilavAr3a karate dekhatA hUM, dhana ke pIche pAgala hokara insAniyata kA galA ghoMTate dekhatA hUM to merA antaHkaraNa becaina ho jAtA hai| 1. anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI, pR0 178 2. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 146 3. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1701 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana yaha krAMtavANI unake krAMta vyaktitva kI dyotaka hI nahIM, varan dhArmika, sAmAjika vikRtiyoM evaM aMdharUr3hiyoM para tIvra kaTAkSa evaM parivartana kI preraNA bhI hai| isa saMdarbha meM narendra kohalI kI nimna paMktiyAM uddharaNIya evaM mananIya haiM- "madirA kI bhAMti kevala manoraMjana karane vAlA sAhitya mAnasika samasyAoM ko bhulAne meM sahAyatA dekara mAnasika rAhata de sakatA hai para isameM unake nirAkaraNa ke prayatna kI upekSA hone se samasyA samApta nahIM hotI, varan bhulA dI jAtI hai| ......."kisI kI pIr3A kA upacAra iMjekzana dekara sulA denA nahIM hai ataH kisI rASTra meM samasyAoM kI cunautI svIkAra karane ke lie jo kSamatA hotI hai-isa prakAra ke sAhitya se vaha kSINa hokara kramaza: naSTa ho jAtI hai / sakriyatA kA lopa rASTra meM asahAyatA kA bhAva utpanna karatA hai, jo aMtataH rASTra ke patana kA kAraNa hotA hai / jo sAhitya kisI rASTra ko mahAn nahIM banAtA, vaha mahAn sAhitya kaise mAnA jA sakatA hai ?' isa prakAra jIvaMta satya, svatantratA, yathArtha evaM krAMti ina cAroM kasauTiyoM para AcArya tulasI kA sAhitya svarNa kI bhAMti kharA utaratA hai| sAhitya kA uddezya jIvana meM satyaM, zivaM aura sundaraM kI sthApanA ke lie sAhitya kI AvazyakatA rahatI hai| yadyapi yaha satya hai ki sAhitya kA uddezya yA saMpreSaNa bhinna-bhinna lekhakoM kA bhinna-bhinna hotA hai kiMtu jaba-jaba sAhitya apane mUla uddezya se haTakara kevala vyAvasAyika yA manoraMjana kA sAdhana bana jAtA hai, taba-taba usakA saundaryapUrita zarIra kSata-vikSata ho jAtA hai| sAhitya mAnasika khAdya hotA hai ataH vaha soddezya honA caahie| mahAvIra prasAda dvivedI sAhitya ke uddezya ko ina zabdoM meM aMkita karate haiM -'sAhitya aisA honA cAhie, jisake Akalana se dUradarzitA bar3he, buddhi ko tIvratA prApta ho, hRdaya meM eka prakAza kI, saMjIvanI zakti kI dhArA bahane lage, manovega pariSkRta ho jAeM aura Atma gaurava kI udbhAvanA tIvra hokara parAkASThA taka pahuMca jaae|' kathA manISI jainendra AtmAbhivyakti ko sAhitya kA prayojana mAnate haiN| unake anusAra vizvahita ke sAtha ekAkAra ho jAnA arthAt bAhya jIvana se aMtara jIvana kA sAmaMjasya sthApita karanA hI sAhitya kA parama lakSya hai| AcArya zukla sAhitya kA uddezya ekatA mAnate hue likhate haiM-'loka-jIvana meM jahAM bhinnatAeM haiM, asamAnatAeM haiM, dIvAreM haiM, sAhitya vahAM jIvana kI ekarUpatA sthApita karatA hai|" 1. premacaMda, pR0 10-11 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa rASTrapati DaoN0 zaMkaradayAla zarmA kevala viSaya pratipAdana yA tathyoM ke prastutIkaraNa ko hI sAhitya kA uddezya mAnane ko taiyAra nahIM haiN| ve to likhane kI sArthakatA tabhI svIkArate haiM jaba likhe tathya ko koI yAda rakhe, tilamilAe, socane ko bAdhya ho jAe, gunagunAtA rahe tathA Ubha-cUbha karane ko vivaza ho jAe / ataH sAhitya kA uddezya yahI honA cAhie ki yathArtha ko itane prabhAvazAlI aura hRdayasparzI DhaMga se vyakta kiyA jAe ki pAThaka usa soca ko kriyAnvita karane kI dizA meM prayANa kara de| ataH sAhitya samAja kA darpaNa yA eksare hI nahIM, kuzala mArgadarzaka bhI hotA hai| lokapravAha meM bahakara kucha bhI likha denA sAhitya kI mahattA ko saMdigdha banA denA hai / saMkSepa meM lekhana ke uddezya ko nimna biMduoM meM prakaTa kiyA jA sakatA hai 0 aMdhakAra se prakAza kI ora calane aura dUsaroM ko le calane ke lie likhA jaae| 0 jar3atA, aMdhavizvAsa aura ajJAna se mukti pAne ke lie likhA jaae| 0 zoSaNa aura anyAya ke viruddha tanakara khar3A hone kI preraNA dene ke lie likhA jaae| 0 vyakti aura samAja ko badalane aura dAyitvabodha jagAne ke lie likhA jaae| * apanI vedanA ko dUsaroM kI vedanA se jor3ane ke lie likhA jaae| 0 pAzavika vRttiyoM se devatva kI ora gati karane ke lie likhA jaae| AcArya tulasI ke sAhitya meM ina saba uddezyoM kI pUrti eka sAtha dRSTigocara hotI hai kyoMki unhoMne kalama evaM vANI kI zakti kA upayoga sahI dizA meM kiyA hai| unakA lekhana evaM vaktavya lokahita ke sAtha Atmahita se bhI jur3A huA hai / ve aneka bAra isa bAta kI abhivyakti dete hue kahate haiM"AtmabhAva kA tiraskAra kara yadi sAhitya kA sRjana yA prakAzana hotA hai to vaha mujhe priya nahIM hogaa|"1 ina paMktiyoM se spaSTa hai ki sAhityakAra kahalavAne ke lie koI kalAtmaka camatkAra prastuta karanA unheM abhISTa nahIM hai| yahI kAraNa hai ki unake sAhitya meM satya kA anuguMjana hai, mAnavIya saMvedanA ko jAgRta karane kI kalA hai, tathA yuga kI aneka jvalaMta samasyAoM ke samAdhAna kA mArga hai| unakA sAhitya sAmAjika visaMgatiyoM ke viruddha AvAja hI 1. jaina bhAratI, 26 janavarI, 1964 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana nahIM uThAtA balki unakA samAdhAna tathA nayA vikalpa bhI prastuta karatA hai, jisase pAThaka sahajatayA mAnavIya mUlyoM ko apane jIvana meM sthAna de sake / burAI ko dekhakara ve kahIM bhI nilipta draSTA nahIM bane pratyut hara truTi ke prati aMgulinirdeza karake samAja kA dhyAna AkRSTa kiyA hai| unakA sAhitya saMgharSa karate mAnava meM zAMti tathA nyAya ke prati adamya utsAha aura ullAsa paidA karatA hai| saMkSepa meM AcArya tulasI ke sAhitya ke uddezyoM ko nimna biMduoM meM sameTA jA sakatA hai 0 kAMtA sammata upadeza dvArA vyakti-vyakti kA sudhAra 0 mana meM kalyANakArI bhAvoM kI jAgRti * jIvana ke sahI lakSya kI pahacAna tathA mAnavIya AdarzoM kI pratiSThA / 0 bhAvacitra dvArA pAThaka ke mana meM sarasatA paidA krnaa| 0 kisI vicAra yA siddhAMta kA pratipAdana / 0 purAne sAhitya ko navIna zailI meM yugAnurUpa prastuta karanA jisase sAhitya kI maulikatA naSTa na ho, naI pIr3hI kA mArgadarzana ho sake tathA svAdhyAya kI pravRtti bhI bddh'e| 0 samAja meM gati evaM sakriyatA paidA karanA / 0 bhautikavAda ke viruddha adhyAtma evaM naitika zakti kI pratiSThA / niSkarSataH unake sAhitya kA mUla uddezya yahI hai ki jana-jIvana ko caritraniSThA, pavitratA, mAnavatA, sadabhAvanA aura jIvanakalA kA sakriya prazikSaNa mile| sAhityakAra sAhityakAra kisI bhI deza yA samAja kA agregAvA hotA hai / vaha samAja aura deza ko vaicArika pRSThabhUmi detA hai, jisake AdhAra para nayA darzana vikasita hotA hai / vaha zabda zilpI hI sAhityakAra kahalAne kA gaurava prApta karatA hai, jisake zabda mAnavajAti ke hRdaya ko spaMdita karate rahate haiN| sAhityakAra ke svarUpa kA vizleSaNa svayaM AcAryazrI tulasI ke zabdoM meM yoM utaratA hai- "sAhityakAra sattA ke siMhAsana para AsIna nahIM hotA, phira bhI usakI mahattA kisI samrATa yA prazAsaka se kama nahIM hotii| zAsaka ke pAsa daMDa hotA hai, kAnUna hotA hai, jabaki sAhityakAra ke pAsa lekhanI hotI hai aura hotA hai maulika ciMtana evaM painI dRSTi / kahA jA sakatA hai ki sAhityakAra ke zabda samAja kI visaMgatiyoM evaM vikRtiyoM ke viruddha vaha krAMti paidA kara sakate haiM, jo bar3e se bar3A kuberapati yA sattAdhIza bhI nahIM kara sktaa| vinobAbhAve sAhityakAra ko dervA keSa rUpa meM svIkAra karate haiM, jisake Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa dila meM samaSTimAtra ke prati prema aura maMgalabhAva bharA huA hotA hai / pAzcAtya vidvAn sAhityakAra ko sAmAnya manuSya se kucha bhinna koTi kA prANI mAnate haiN| ve sacce sAhityakAra meM alaukika guNa svIkAra karate haiM, jisase vaha svayaM ko vismRta kara mastiSka meM bune gaye tAne-bAne ko kAgaja para aMkita kara detA hai| yugIna cetanA kI jitanI gaharI evaM vyApaka anubhUti sAhityakAra ko hotI hai, utanI anya kisI ko nahIM hotii| ataH anubhUti evaM saMvedanA sAhityakAra kI tIsarI AMkha hotI hai| isake abhAva meM koI bhI vyakti sAhitya-sRjana meM pravRtta nahIM ho sakatA kyoMki kevala kalpanA ke bala para kI gayI racanA satya se dUra hone ke kAraNa pAThaka para utanA prabhAva nahIM DAla sktii| premacaMda bhI apanI isI anubhUti ko sAhityakAroM taka saMpreSita karate hue kahate haiM- "jo kucha likho, ekacitta hokara likho| vahI likho, jo tuma socate ho / vahI kaho, jo tumhAre mana ko lagatA hai / apane hRdaya ke sAmaMjasya ko apanI racanA meM darzAo, tabhI prANavAn sAhitya likhA jA sakatA hai ?' AryAprasAda tripAThI isa bAta ko nimna zabdoM meM prakaTa karate haiM- sAhityakAra apane samaya aura samAja kA pratinidhi hotA hai / usakA yaha dAyitva hai ki samAja aura deza kI nAr3I ko parakhe, usakI dhar3akana ko samajhe aura phira sRjana kare / sRjana kI vedanA ko svayaM jhele para samAja ko muskAna ke phUla arpita kare / vidvAnoM dvArA dI gaI sAhityakAra kI kucha kasauTiyAM nimna biMduoM meM vyakta kI jA sakatI haiM sAhityakAra kA lakSya kevala mahaphila sajAnA aura manoraMjana kA sAmAna juTAnA nahIM hai| vaha dezabhakti aura rAjanIti ke pIche calane vAlI sacAI bhI nahIM hai| balki unase bhI Age mazAla dikhAtI huI calane vAlI sacAI hai| premacaMda sacce sAhityakAra kA yahI lakSaNa hai ki usake bhAvoM meM vyApakatA hotI hai| vaha vizvAtmA se aisI hAramanI prApta kara letA hai ki usake bhAva pratyeka prANI ko apane hI bhAva mAlama dene lagate haiM isalie sAhityakAra svadeza kA hokara bhI sArvabhaumika hotA hai|.. duniyA ke duHkha darda se AMkha mUMdane vAlA mahAn sAhityakAra nahIM ho sktaa| hajArIprasAda dvivedI sAhityakAra kI sabase bar3I kasauTI hai ki vaha apane prati saccA rahe / jo apane prati saccA rahakara sAhitya sRjana karatA hai, usakA sAhitya svataH 1. sAhitya kA uddezya, pR0 142 2. kabIra sAhitya kA sAMskRtika adhyayana, pR0 15 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana hI lokamaMgala kI bhAvanA se saMlagna ho jAtA hai / jainendra jo apane patha kI sabhI pratyakSa-apratyakSa bAdhAoM ko cunautI detA huA sabhI AghAtoM ko hRdaya para jhelatA huA lakSya taka pahuMcatA hai, usI ko yugasraSTA sAhityakAra kaha sakate haiM / mahAdevI varmA "lekhakoM kI masi zahIdoM kI rakta binduoM se adhika pavitra hai"hajarata muhammada kI ye paMktiyAM aise hI preraka evaM sajIva sAhityakAroM ke lie likhI gayI haiN| DaoN0 prabhudayAla DI0 vaizya ne samAja kI dRSTi se sAhityakAra ko tIna vargoM meM bAMTA hai-1. pratikriyAvAdI 2. sudhAravAdI 3. kraantikaarii| prathama varga kA sAhityakAra samAja kI sampUrNa mAnyatAoM evaM vyavasthAoM ko jyoM kI tyoM svIkAra kara letA hai| sAmAjika truTi ko dekha kara bhI usakI upekSA karanA hitakara samajhatA hai| dUsare varga ke aMtargata ve sAhityakAra Ate haiM jo sAmAjika truTiyoM ko dekhate anubhava karate haiM para unheM vinaSTa na karake sudhAra kA prayatna karate haiN| sudhAra meM unakI samajhautAvAdI vRtti hotI hai| tIsare varga ke antargata ve sAhityakAra haiM jo kAMtadraSTA tathA parivartanavAdI haiN| ve na kevala sAmAjika viSamatAoM evaM truTiyoM kI tIvra AlocanA karate haiM, apitu unheM miTAne kA bhI bharasaka prayatna karate haiN| aise vyaktiyoM kA sadA samAja dvArA virodha hotA hai| AcArya tulasI ko tIsarI koTi ke sAhityakAroM meM parigaNita kiyA jA sakatA hai| unhoMne apanI lekhanI se samAja meM phaile vighaTana, TUTana, anAsthA evaM avizvAsa ke sthAna para nayA saMgaThana, ekatA, AsthA aura AtmavizvAsa bharane kA prayatna kiyA hai| samAja kI vikRtiyoM evaM paramparA poSita aMdharUr3hiyoM ko kevala darzAyA hI nahIM, use mAMjakara, nikhArakara pariSkRta evaM vyavasthita rUpa dene kA sArthaka prayatna kiyA hai| isa krAMtikArI parivartana ke purodhA hone se unheM svata: yugapravartaka kA khitAba mila jAtA hai| unhoMne sAmAjika jIvana ke usa pakSa ko prakaTa karane kI koziza kI hai, jo nahIM hai para jise honA cAhie / ve isa bAta ko mAnakara calate haiM ki sAhityakAra mAtra chAyAkAra yA anukRtikAra nahIM hotA hai varan sraSTA hotA hai / sraSTA hone ke kAraNa aneka saMgharSoM ko jhelanA bhI usakI niyati hotI hai| unakI nimna paMktiyAM isI sacAI ko ujAgara karane vAlI haiM-- 1. sAhitya : samAja zAstrIya saMdarbha, pR0 145-146 hchcho Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa " sAhitya-sRjana kA mArga sarala nahIM, kAMToM kA mArga hai / AlocanA aura nindA kI paravAha na karate hue sAhityakAra ko jIvana zuddhi ke rAjamArga para janatA ko le jAnA hotA hai, svArthaparatA, bhogalipsA aura ADambara ke viSaile vAtAvaraNa se Akula loka-jIvana meM niHsvArthatA, tyAga aura sAdagI kA mRta DhAlanA hotA hai, tabhI usakA kartRtva, sAdhanA aura sRjana saphala hai / " A0 tulasI kI lekhanI yathArtha kA punasRjana karatI haiM ataH ve krAMtadraSTA sAhityakAra to haiM hI para adhyAtma-yogI evaM apratibaddha bihArI hone ke kAraNa sAhityakAra se pUrva adhyAtma ke sAdhaka bhI haiM / isI kAraNa unake sAhitya ko bahuta vyApaka pariveza mila gayA hai / AcArya tulasI jaise sAhityakAra Aja kama haiM jinake sAhitya se bhI adhika bhavya, vizAla, AkarSaka evaM tejasvI unakA vAstavika rUpa hai tathA jo kevala adhyAtma ke pariprekSya meM hI sArI carcAeM karate haiM aura adhyAtma ko madhyabiMdu rakhakara hI sArA tAnA-bAnA bunate haiM / jIvana ke prati prabala AtmavizvAsa, satya ke prati aTUTa AsthA aura nirantara adhyAtma meM rahane kA abhyAsajIvana kI ye vizeSatAeM unake sAhitya meM jur3ane ke kAraNa ve paThanIya evaM sakSama sAhityakAra bana gae haiN| prasiddha upanyAsakAra narendra kohalI kA maMtavya hai ki paThanIyatA ke lie lekhaka kI saralatA, sahajatA evaM RjutA eka anivArya guNa hai / yadi lekhaka ke mana meM graMthiyAM nahIM haiM, kahIM durAva- chipAva nahIM hai, kahIM apanI zreSThatA siddha karane kA prayatna nahIM hai, to nizcita rUpa se vaha lekhaka sahaja aura Rju hotA hai / pAThaka usakI yogyatA tathA ImAnadArI para vizvAsa karatA hai, zaMkA bIca meM raha nahIM pAtI ataH vaha use par3hatA calA jAtA hai / ' AcArya tulasI sahajatA aura RjutA ke sarvazreSTha udAharaNa haiM / sAhitya sRjana unake lie na jIvikopArjana kA sAdhana hai na vyasana balki vaha use apanI sAdhanA kA hI eka aMga mAnate haiM / isI kAraNa unakA sAhitya sahajatA evaM RjutA se pUrI taraha otaprota hai / a0 vaise hI terApaMtha dharmasaMgha ve svayaM na kevala saphala sAhitya sraSTA haiM balki unhoMne anekoM ko isa mArga meM prasthita karake preraka evaM prabhAvI sAhityakAroM kI eka pUrI zrRMkhalA khar3I kI hai / jaise pAzcAtya jagat meM homara sAhitya ke AdisraSTA mAne jAte haiN| meM AcArya tulasI ko hindI sAhitya sRjana kA Adi hai / unakI preraNA ne sAhitya kI jo avirala dhAra bahAI hai, samAja ke lie Azcarya evaM preraNA kI vastu ho sakatI hai| sAla pahale uThane vAlA prazna ki 'kyA par3heM' aba 'kyA-kyA par3heM' preraka kahA jA sakatA vaha kisI bhI Aja se 40 meM rUpAyita ho 1. premacaMda pR. 39 - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana gayA hai| ve apanI sAhitya sRjana kI anubhUti ko isa bhASA meM prakaTa karate haiM"sAhitya sRjana kI preraNA dene meM mujhe jitanA AtmatoSa hotA hai, utanA hI AtmatoSa nayA sRjana karate samaya hotA hai / " apane ziSya samudAya ko sAhitya ke kSetra meM nayI paramparA sthApita karane kI preraNA-maMdAkinI unake mukhAraviMda se samaya-samaya para pravAhita hotI rahatI hai-"Aja samAja kI cetanA ko jhakajhorane vAlA sAhitya nahIM ke barAbara hai| isa abhAva ko bharA huA dekhane ke lie athavA sAhitya aura saMskRti ke kSetra meM jo zucitApUrNa paramparAeM calI A rahI haiM, unameM unmeSoM ke nae svastika ukere hue dekhane ke lie maiM becaina huuN| mere dharmasaMgha ke sudhI sAdhu-sAdhviyAM isa dRSTi se sacetana prayAsa kareM aura kucha naI saMbhAvanAoM ko janma deM, yaha apekSA hai|" isI saMdarbha meM unakI dUsarI preraNA bhI mananIya hai - "sAhitya vahI to hai jo yathArtha ko abhivyakti de| vaha kRtrima banakara abhivyakta ho to usameM maulikatA surakSita nahIM rahatI / maiM apane ziSyoM se yaha apekSA rakhatA hUM ki ve isa gurutara dAyitva ko jimmevArI se nibhaayeNge|" AcArya tulasI eka bRhad dhArmika samudAya ke AdhyAtmika netA haiM / unake vaTavRkSIya vyaktitva ke nirdezana meM anekoM pravRttiyAM cAlU haiM ataH ve sAhitya sRjana meM adhika samaya nahIM nikAla pAte kintu unake mukha se jo bhI vAkya niHsRta hotA hai, vaha amUlya pAtheya bana jAtA hai| AcArya tulasI ke sAhityika vyaktitva kA Akalana unake sAhitya kI kuzala saMpAdikA mahAzramaNI sAdhvI pramukhA kanakaprabhAjI ina zabdoM meM karatI haiM.-"unakA kavitva hara kSaNa jAgRta rahatA hai, phira bhI ve kAvya kA sajana kabhI-kabhI karate haiN| unakA lekhana hara kSaNa jAgarUka rahatA hai, kintu kalama kI noka se kAgaja para aMkana yadA kadA hI ho pAtA hai| isakA kAraNa ki ve kavi aura lekhaka hone ke sAtha-sAtha prazAsaka bhI haiM, AcArya bhI haiN|" phira bhI unhoMne sarasvatI ke akSaya bhaMDAra ko zatAdhika graMthoM se suzobhita kiyA hai| prasiddha sAhityakAra solje notsina sAhityakAra ke dAyitva kA ullekha karate hue kahate haiM-mAnava-mana, AtmA kI AMtarika AvAja, jIvana-mRtyu ke bIca saMgharSa, AdhyAtmika pahaluoM kI vyAkhyA, nazvara saMsAra meM mAnavatA kA bolabAlA jaise anAdi sArvabhauma praznoM se jur3A hai sAhityakAra kA dAyitva / yaha dAyitva ananta kAla se hai aura jaba taka sUrya kA prakAza aura mAnava kA astitva rahegA, sAhityakAra kA dAyitva bhI ina praznoM se jur3A rhegaa|' ___ AcArya tulasI ke sAhityika dAyitva kA mUlyAMkana bhI ina kasauTiyoM para kiyA jAe to uparyukta sabhI praznoM ke uttara hameM prApta ho jAte 1. jaina bhAratI, 17 sita0 1961 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa haiM / AMtarika AvAja vahI prakaTa kara sakatA hai jo dRr3ha manobalI aura AtmavijetA ho / unakI nimna anubhUti hajAroM-hajAroM ke lie preraNA kA kArya karegI-"mere saMyamI jIvana kA sarvAdhika sahayogI aura preraka sAthI koI rahA hai to vaha hai-saMgharSa / merA vizvAsa hai ki mere jIvana meM itane saMgharSa na Ate to zAyada maiM itanA majabUta nahIM bana paataa| saMgharSa se maiMne bahuta kucha sIkhA hai, pAyA hai| saMgharSa mere lie abhizApa nahIM, varadAna sAbita hue haiN|' iso prasaMga meM unakA eka dUsarA vaktavya bhI hRdaya meM AdhyAtmika joza bharane vAlA hai -"maiM kahUMgA ki maiM rAma nahIM, kRSNa nahIM, buddha nahIM, mahAvIra nahIM, miTTI ke dIe kI bhAMti choTA dIyA huuN| maiM jalUMgA aura aMdhakAra ko miTAne kA prayAsa kruuNgaa|" AcArya tulasI ne bhautika vAtAvaraNa meM adhyAtma kI lau jalAkara use tejasvI banAne kA bhagIratha prayatna kiyA hai| unakI dRSTi meM apane lie apane dvArA apanA niyantraNa adhyAtma hai| ve adhyAtma sAdhanA ko paraloka se na jor3akara vartamAna jIvana se jor3ane kI bAta kahate haiN| adhyAtma kA phalita unake zabdoM meM yoM udgIrNa hai-adhyAtma kevala mukti kA patha hI nahIM, vaha zAMti kA mArga hai, jIvana jIne kI kalA hai, jAgaraNa kI dizA hai aura rUpAMtaraNa kI sajIva prakriyA hai| kahA jA sakatA hai ki AcArya tulasI aise sRjanadharmA sAhityakAra haiM jinhoMne prAcIna mUlyoM ko nae paridhAna meM prastuta karane kA prayatna kiyA hai| unhoMne sAhitya sRjana ke lie lekhanI usa kAla meM uThAyI jaba mAnavIya mUlyoM kA vighaTana evaM bikharAva ho rahA thaa| bhAratIya samAja para pazcimI mUlya hAvI ho rahe the| usa samaya meM pratinidhi bhAratIya santa lekhaka ke dAyitva kA nirvAha karake unhoMne bhAratIya saMskRti ke mUlyoM ko jIvita rakhane evaM sthApita karane kA prayatna kiyA hai / ve kevala apane anuyAyiyoM ko hI nahIM, sampUrNa sAhitya jagat ko bhI samaya-samaya para sambodhita karate rahate haiM / Aja ke sAhityakAroM kI truTipUrNa manovRtti para aMguli-nirdeza karate hue ve kahate haiM- "Aja ke lekhaka kI AsthA zRMgAra rasa pradhAna sAhitya ke sRjana meM hai kyoMki usakI dRSTi meM saundarya hI sAhitya kA pradhAna aMga hai / lekina maiM mAnatA hUM ki saundarya se bhI pahale satya kI surakSA honI cAhiye / satya ke binA saundarya kA mUlya nahIM ho sktaa| premacaMdra ne satya ko sAhitya ke anivArya aMga ke rUpa meM grahaNa kiyA 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1730 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1712 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana hai| unakI dRSTi meM yadi lekhaka meM satyajanya pIr3A nahIM hai to vaha satsAhitya kI racanA nahIM kara sktaa| AcArya tulasI ne bhI sAhitya kI gurutA kA aMkana karate huye apane sAhitya meM satya aura saundarya kA sAmaMjasya sthApita kiyA hai| unakI yaha preraNA evaM sAhityika Adarza sAhityakAroM kI cetanA ko jhaMkRta kara unheM yuganirmANa kI dizA meM prerita karate rheNge| sAhitya kA vaiziSTya rASTra, samAja tathA manuSya ko prabhAvita karane vAle kisI bhI darzana aura vijJAna kI prastuti kA AdhAra tattva hai- sAhitya / satsAhitya meM topa, Taika aura eTama se bhI kaI gunA adhika tAkata hotI hai / aNuastra kI zakti kA upayoga nirmANAtmaka evaM dhvaMsAtmaka donoM rUpoM meM ho sakatA hai, para anubhavI sAhityakAra kI racanA mAnava-mUlyoM meM AsthA paidA karake svastha samAja kI saMracanA karatI hai / sAhitya dvArA samAja meM jo parivartana hotA hai| vaha sattA yA kAnUna se hone vAle parivartana se adhika sthAyI hotA hai| ataH duniyA ko badalane meM satsAhitya kI nirNAyaka bhUmikA rahI hai| hajArIprasAda dvivedI to yahAM taka kaha dete haiM ki sAhitya vaha jAdU kI char3I hai, jo pazuoM meM, IMTa-pattharoM meM aura per3a-paudhoM meM bhI vizva kI AtmA kA darzana karA detI hai|" satsAhitya kI mahattA ko lokamAnya gaMgAdhara tilaka kI isa mAtmAnubhUti meM par3hA jA sakatA hai-"yadi koI mujhe samrATa banane ke lie kahe aura sAtha hI yaha zarta rakhe ki tuma pustakeM nahIM par3ha sakoge to maiM rAjya ko tilAJjali de dUMgA aura garIba rahakara bhI sAhitya pddhuuNgaa|" yaha pustakIya satya nahIM, kintu anubhUti kA satya hai / ataH sAhitya ke mahattva ko vahI mAMka sakatA hai, jo usakA pArAyaNa karatA hai| phira vaha sAhitya par3he binA vaisI hI durbalatA evaM mAnasika kamajorI kI anubhUti karatA hai, jaise binA bhojana kie hamArA zarIra / sAhitya hI vaha mAdhyama hai, jo hamArI saMskRti kI surakSA kara use pIr3hI dara pIr3hI saMkrAMta karatA hai / mahAvIra, buddha, vyAsa aura vAlmIki ne sAhitya ke mAdhyama se jina AdarzoM kI sRSTi kI, ve Aja bhI bhAratIya saMskRti ke gaurava ko abhivyakta karane meM paryApta haiN| jahAM sAhitya nahIM, vahAM jIvana sarasa evaM ramya nahIM ho sktaa| jIvana meM jo bhI Anandabodha, sauMdaryabodha aura sukhabodha hai, usakI anubhUti sAhitya dvArA hI saMbhava hai| sAhitya dvArA prApta AnaMda kI anubhUti dvivedIjI ke sAhityika zabdoM meM par3hI jA sakatI hai-"sAhitya vastutaH eka aisA AnaMda hai jo aMtara meM aMTAe nahIM aMTa sakatA / paripakva dADima phala kI bhAMti vaha apane raMga aura rasa ko Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa apane bhItara baMda nahIM rakha pAtA / mAnava kA aMtara bhI jaba rasa aura AnaMda se AplAvita ho jAtA hai to vaha gA uThatA hai, kAvya karane baiThatA hai, pravacana detA hai tathA tathyAtmaka jagat se sAmagrI ekatrita karake chaMdoM meM, svaroM meM, anucchedoM meM, paricchedoM meM, sargoM meM, aMkoM meM apanA ucchalita AnaMda bhara detA hai aura zrotA tathA pAThaka ko bhI usa Ananda meM sarAbora kara detA hai|" hajArIprasAda dvivedI dvArA anubhUta yaha AnaMda AcArya tulasI ke sAhitya meM pade-pade pAyA jAtA hai| unakA kAvya sAhitya to mAno AnaMda kA sAgara hI hai jisameM nimajjana karate-karate pAThaka alaukika anubhUti se anuprINita ho jAtA hai| AcArya tulasI ne apane sAhitya meM aise cirantana satyoM ko ukerA hai, jisake samakSa deza aura kAla kA AvaraNa kisI bhI prakAra kA vyavadhAna upasthita karane meM akSama aura asaphala rahA hai| unhoMne mAnava-mana aura bAhya jIvana meM bikhare saMgharSoM kA citraNa itanI kuzalatA se kiyA hai ki vaha sAhitya sArvajanika evaM sArvakAlika bana gayA hai| vijayendra snAtaka unake sAhitya ke bAre meM apanI TippaNI vyakta karate hue karate haiM-'maiM niHsaMkoca bhAva se kaha sakatA hUM ki AcArya zrI kI vANI sadaiva kisI mahattvapUrNa artha kA anugamana karatI hai|' unakA sAhitya isalie mahattvapUrNa nahIM ki vaha vipula parimANa meM hai balki isalie usakA mahattva hai ki manuSya ko saccaritra banAne kA bahuta bar3A lakSya usake sAtha jur3A huA hai / ve aise sRjanadharmA sAhitya sraSTA haiM, jinake aMtaHkaraNa meM karuNA kA srota kabhI sUkhatA nhiiN| samAja ko badalakara use nae sAMce meM DhAlane kI preraNA unake sAMsasAMsa meM ramI huI hai| samAja kI visaMgatiyoM kI itanI sazakta abhivyakti zAyada hI kisI dUsare lekhaka ne kI ho / ve isa bAta meM AsthA rakhate haiM ki yadi samAja kI burAiyoM aura vikRta paramparAoM meM parivartana nahIM AtA hai to usameM sAhityakAra bhI kama jimmevAra nahIM hai| AcArya tulasI ne kevala unhIM tathyoM yA samasyAoM ko prastuti nahIM dI hai, jise samAja pahale hI svIkRti de cukA ho| unhoMne aneka viSayoM meM samAja ko nayA ciMtana evaM dizAdarzana diyA hai ataH bAra-bAra par3hane para bhI unakA sAhitya navIna evaM maulika pratIta hotA hai / kahIM-kahIM to samAja kI vikRtiyoM ko dekhakara ve apanI pIr3A ko isa bhAMti vyakta karate haiM ki pAThaka use apanI pIr3A mAnane ko vivaza ho jAtA haimaiM bahuta bAra dekhatA hUM ki mujhe thor3A-sA jukhAma ho jAtA hai, jvara ho jAtA hai, zvAsa bhArI ho jAtA hai, pUre samAja meM ciMtA kI lahara daur3a 1. eka bUMda : eka sAgara, bhA0 1, bhUmikA pR0 18 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 17 1 jAtI hai / merI thor3I sI vedanA se pUrA samAja prabhAvita hotA hai| kiMtu mere mana meM kitanI pIr3AeM hai kyA isakI kisI ko cintA hai ? "" ve usI sAhitya ke vaiziSTya ko svIkArate haiM jo sAmpradAyikatA, pakSapAta evaM azlIlatA Adi doSoM se vihIna ho / yahI kAraNa hai ki sampradAya ke ghere meM rahane para bhI unakA ciMtana kahIM bhI sAmpradAyika nahIM ho pAyA hai / loga jaba unheM eka sampradAya ke kaTaghare meM bAMdhakara kevala terApaMtha ke AcArya ke rUpa meM dekhate haiM to unakI pIr3A aneka bAra ina zabdoM meM ubharatI hai -- "loga jaba mujhe saMkIrNa sAmpradAyika najarie se dekhate haiM to merI aMtara AtmA atyaMta vyathita hotI hai / usa samaya maiM AtmAlocana meM kho jAtA hUMavazya merI sAdhanA meM kahIM koI kamI hai, tabhI to maiM logoM ke diloM meM vizvAsa paidA nahIM kara skaa|" unakI lekhanI evaM vANI dharma aura saMskRti ke sahI svarUpa ko prakaTa karane ke lie calI hai / unake sArthaka zabda mRtaprAyaH naitikatA ko punarujjIvita karane ke lie nikale haiN| unakA sAhitya samAja meM samarasatA, samanvaya aura ekatA lAne ke lie jUjhatA hai / sastI lokapriyatA, manoraMjana evaM vyavasAyabuddhi se haTakara unhoMne vaha Adarza sAhitya-saMsAra ko diyA hai, jo kabhI dhUmila nahIM ho sakatA / unake sAhitya meM praur3hatA evaM gahanatA kA kAraNa hai-gaMbhIra graMthoM kA svAdhyAya / ve svayaM apanI anubhUti batAte hue kahate haiM- " merA apanA anubhava yaha hai ki jisako eka bAra gaMbhIra viSayoM ke AnaMda kA svAda A jAe vaha chichale, vilAsI evaM bhAvukatApUrNa sAhitya meM kabhI avagAhita nahIM ho sakatA / " kala kI dRSTi se unake sAhitya kA vaiziSTya hai - traikAlikatA / yuga samasyA ko upekSita karane vAlA, usakI mAMga na samajhane vAlA sAhitya anupAdeya hotA hai / kevala vartamAna ko sammukha rakhakara racA jAne vAlA sAhitya yuga - sAhitya hone para bhI apanA zAzvata mUlya kho detA hai / vaha jitane vega se prasiddhi pAtA hai utane hI vega se mUlyahIna ho jAtA hai / isI dRSTi ko dhyAna meM rakhakara unhoMne apane sAhitya meM yugasatya aura cirantana satya kA samanvaya karake atIta ke prati tIvra anurAga, vartamAna ke utthAna kI prabala bhAvanA, bhaviSya ke pratibimba tathA usako saphala banAne hetu karaNIya kAryoM kI sUcI prastuta kI hai / jaise ikkIsavIM sadI kA jIvana (baisAkhiyAM pR0 15) ikkIsavIM sadI ke nirmANa meM yuvakoM kI bhUmikA ( saphara 161) Adi 1. AhvAna pR0 saM0 22 2. eka bUMda : eka sAgara pR0 1730 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa lekha bhAvI jIvana kI rUparekhA prastuta karate haiN| yahI kAraNa hai ki 50 sAla pUrva kA sAhitya bhI utanA hI prAsaMgika evaM mananIya hai jitanA vartamAna kaa| niSkarSa kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki AcArya tulasI ne vinAza ke sthAna para nirmANa, viSamatA ke sthAna para samatA, avyavasthA ke sthAna para vyavasthA, anakya ke sthAna para aikya, ghRNA ke sthAna para prema tathA bhautikatA ke sthAna para adhyAtma ke punarutthAna kI carcA kI hai| ata: unake sAhitya ko hara yuga ke lie preraNApuMja kahA jAe to atizayokti nahIM hogii| sAhitya ke bheda kAla kI dRSTi se sAhitya ke do bheda kie jA sakate haiM-sAmayika aura zAzvata / sAmayika sAhitya meM vArtamAnika, sAmAjika, rAjanaitika, Arthika tathA dhArmika Adi aneka yugIna samasyAoM kA cintana hotA hai para zAzvata sAhitya meM jIvana kI mUla vRttiyoM tathA zAzvata mUlyoM kA vivecana hotA hai, jo kAlika hote haiN| hajArIprasAda dvivedI ne viSaya kI dRSTi se sAhitya ke tIna bheda kiye haiM' : 1. sUcanAtmaka sAhitya 2. vivecanAtmaka sAhitya 3. racanAtmaka sAhitya / 1. kucha pustakeM hamArI jAnakArI bar3hAtI haiM / unako par3hane se hameM aneka naI sUcanAe milatI haiN| lekina aise sAhitya se vyakti kI bauddhika cetanA uttejita nahIM hotii| 2. vivecanAtmaka sAhitya hamArI jAnakArI bar3hAne ke sAtha-sAtha bodhana zakti ko bhI jAgarUka evaM saceSTa banAye rakhatA hai| jaise darzana, vijJAna Adi / 3. racanAtmaka sAhitya kI pustakeM hameM sukha-duHkha, vyaktigata svArtha evaM saMgharSa se Upara le jAtI haiM / yaha sAhitya pAThaka kI dRSTi ko isa taraha komala evaM saMvedanazIla banAtA hai ki vyakti apane kSudra svArtha evaM vyaktigata sukha-duHkha ko bhUla kara prANimAtra ke prati tAdAtmya sthApita kara letA hai tathA sArI duniyA ke sAtha AtmIyatA kA anubhava karane lagatA hai| isa sAhitya ko brahmAnanda sahodara kI saMjJA dI jA sakatI hai kyoMki yaha sAhitya hamAre anubhava ke tAne-bAne se eka naye rasaloka kI racanA karatA hai| ise hI maulika sAhitya kI koTi meM rakhA jA sakatA hai| AcArya tulasI kA adhikAMza sAhitya racanAtmaka sAhitya meM parigaNita kiyA jA sakatA hai| kyoMki unakI satyacetanA paripakva evaM saMskRta hai| unhoMne jo kucha kahA yA likhA hai vaha sAMsArika kSudra svArthoM se Upara 1. hajArIprasAda dvivedI graMthAvalI bhAga-7 pR0 163-64 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana hokara likhA hai ata: unakA sAhitya nirmalatA evaM preraNA kA srota bahAtA hai / unhoMne bhAratIya sAMskRtika virAsata kI surakSA kI hai sAtha hI pragatizIla vicAroM kA samAveza bhI kiyA hai / sAhityika vidhAeM sAhityakAra ke mana meM jo bhAva yA saMvega utpanna hote haiM, unakI afroofkta nAnA vidhAoM meM hotI hai / jaise bhItara ke harSa ko vividha avasaroM para kabhI gAkara, kabhI gunagunAkara tathA kabhI azrumocana dvArA prakaTa kiyA jAtA hai vaise hI bhAvoM aura manaHsthitiyoM ko vyakta karane ke liye sAhitya kI vividha vidhAoM kA AviSkAra tathA prayoga kiyA jAtA hai / hindI sAhitya meM mukhyataH nimna vidhAeM prasiddha haiM - ( 1 ) nibandha (2) rekhAcitra ( 3 ) saMsmaraNa (4) riportAja (5) DAyarI (6) sAkSAtkAra (bheMTa vArtA ) (7) gadyakAvya ( 8 ) jIvanI ( 9 ) AtmakathA (10) yAtrA-vRtta (11) ekAMkI ( 12 ) kahAnI (13) upanyAsa (14) patra Adi / AcArya tulasI kA sAhitya mukhyata: nibaMdha, saMsmaraNa, DAyarI, sAkSAtkAra, gadyakAvya, jIvanI, kahAnI, patra, AtmakathA Adi vidhAoM meM milatA hai phira bhI unake sAhitya meM pravacana kI gaMgA, nibandhoM kI yamunA aura kAvya kI sarasvatI - yaha triveNI hI adhika pravAhita huI hai / AcArya tulasI ne apanI pratyeka sAhityika vidhA meM satya aura ziva ke sAtha saundarya ko samAhita karane kA prayatna kiyA hai / unakA sAhitya zrotA evaM pAThaka ko kucha socane evaM karane ko bAdhya karatA hai kyoMki unakI abhivyakti tIkhI, dhAradAra evaM prabhAvI hai / unakI sAhityaka vidhAoM meM mAnava ke antarmana meM hone vAlI halacala ko abhivyakti milI hai, samAja kI vidrUpatA ko udghATita karane kA sArthaka prayAsa huA hai, paristhiti evaM ghaTanA ko kathya kA mAdhyama banAyA gayA hai tathA prAcIna ke sAtha yugIna mUlyoM kI prastuti huI hai / yahI kAraNa hai ki unakA vizAla sAhitya traikAlika hote huye bhI upayogI aura sAmayika bana par3A hai / yaha sAhitya sAmayika samasyAoM ko chinna-bhinna karane, unako tarAsane tathA vyakti-vyakti meM anAkula rahakara unako sahana karane kI kSamatA paidA karatA hai / unake dvArA prayukta kucha sAhityika vidhAoM kA paricaya nIce diyA jA rahA hai nibaMdha 19 hiMdI gadya sAhitya meM nibaMdha kA apanA eka viziSTa sthAna hai / Adhunika nibaMdha ke janmadAtA pAzcAtya vidvAn maunatena kA maMtavya hai ki nibaMdha vicAroM, uddharaNoM evaM kathAoM kA mizraNa hai / bAbU gulAbarAya ke zabdoM meM " nibaMdha vaha gadyAtmaka abhivyakti hai jisameM eka sImita AkAra ke bhItara Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kisI viSaya kA varNana yA pratipAdana kisI vizeSa nijIpana, sauSThava, sajIvatA, rocakatA tathA apekSita saMgati evaM saMbaddhatA se kiyA jAtA hai|" isa vidhA meM pratibhA nirdiSTa rUpa se viSaya ke sAtha baMdhakara apane vicAra evaM bhAva prakaTa karatI hai ataH vizeSa rUpa se baMdhI huI gadya racanA nibaMdha ke rUpa meM jAnI jAtI hai| parantu pAzcAtya vidvAn jAnasana ke vicAra isase bhinna haiN| ve kahate haiM-"mukta mana kI mauja, aniyamita, apakva aura avyavasthita racanA nibaMdha hai / isI prakAra kebala ne bhI ise sastI evaM halkI racanA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / kintu ye vicAra sarvamAnya nahIM haiM kyoMki nibaMdha ko gadya kI kasauTI mAnA gayA hai| prasiddha sAhityakAra vijayendra snAtaka kA anubhava hai ki bhASA kI pUrNa zakti kA vikAsa nibaMdha meM hI sabase adhika saMbhava hai|' AcAryazrI tulasI ke lagabhaga sabhI nibaMdhoM ke vicAra susaMbaddha tathA prabhAvakatA ke sAtha prastuta hue haiN| nibaMdha meM lekhaka ke vyaktitva kA vaiziSTya ujAgara hotA hai ataH usameM AtmAbhivyaMjanA Avazyaka hai| jIvana kI avahelanA kA dUsarA nAma nibaMdhakAra kI mRtyu hai| AcArya tulasI ke prAyaH sabhI nibaMdha jIvanta evaM preraka haiM isI kAraNa unameM bhAvoM ko taraMgita kara vyaktitvarUpAntaraNa kI kSamatA utpanna ho gaI hai / unake nibaMdha eka naI soca ke sAtha prastuta hai ata: AdamI ke bhItara eka nayA AdamI paidA karane kI unameM kSamatA hai| unake nibaMdha maulika vicAroM, navIna niSkarSoM evaM sUkSma tArkikatA se saMvalita haiM ataH ve pAThaka ke hRdaya ko gudagudAte haiM, AMdolita karate haiN| adhikAMza nibaMdhoM meM sarvekSaNa kI sUkSmatA aura vizleSaNa kI gaMbhIratA ke guNa samAviSTa haiN| ina nibaMdhoM meM gaMbhIratA ke sAtha sarasanA, prAcInatA ke sAtha navInatA evaM vijJAna ke sAtha adhyAtma kA bhI adbhuta samAveza huA hai| mAnava mana kI manovRttiyA~ evaM sAmAjika burAiyoM kA vizleSaNa bahuta manovaijJAnika DhaMga se unake nibaMdhoM meM ujAgara hai| Azcarya hotA hai ki ve apane nibaMdhoM meM eka sAtha manovaijJAnika, samAjazAstrI, dhArmika netA, arthazAstrI aura inase Upara sAhityakAra ke rUpa meM samAna rUpa se pratibimbita ho gae haiN| ina sabase Upara unake nibaMdhoM kA yaha vaiziSTya hai ki prAya: nibaMdhoM kA prArambha itanI rocaka zailI meM hai ki use par3hane vAloM kI utsukatA bar3hatI jAtI hai aura pAThaka use pUrA par3hane kA lobha saMvaraNa nahIM kara paataa| ve pAThakoM se udAsIna nahIM haiN| apane dila kI bAta pAThaka ke dila taka pahuMcakara karate haiM 1. samIkSAtmaka nibaMdha pR0 32 2. Adhunika nibaMdha pR0 3 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 21 ataH pAThaka ke sAtha unakA sIdhA tAdAtmya sthApita ho jAtA hai / sAdagI, saMyama evaM tyAga se maMDita unakA vyaktitva ina nibaMdhoM meM sarvatra upasthita hai, ataH ye ucca koTi ke nibaMdha kahe jA sakate haiM / DA0 jAnasana yA krebala ke sAmane yadi ye nibaMdha rahate to saMbhava hai unheM nibaMdha ke bAre meM apanI paribhASA badalanI par3atI / unake nibaMdhoM kI AlocanA isa rUpa meM kI jA sakatI hai ki unameM punarukti bahuta huI hai para aisA honA anivArya thA kyoMki kisI bhI dharmanetA ko samAja meM parivartana lAne ke lie bAra bAra apanI bAta ko kahanA par3atA hai aura taba taka kahanA hotA hai jaba taka ki patthara para lakIra na khica jAe, pAnI barpha ke rUpa meM na jama jAe yA yoM kaheM ki vyakti yA samAja badalane kI bhUmikA taka na pahuMca jAe / nibaMdha kI vikAsa-yAtrA nibaMdha kI vikAsa-yAtrA ko vidvAnoM ne cAra yugoM meM bAMTA hai -- (1) bhAratendu yuga (2) dvivedI yuga (3) prasAda yuga ( 4 ) pragativAdI yuga / kucha vidvAn aMtima do ko kramazaH zukla yuga evaM zuklottara yuga ke nAma se bhI abhihita karate haiM / bhAratendu yuga bhAratIya samAja ke jAgaraNa kA kAla hai / unhoMne apane nibaMdhoM meM dhArmika, sAmAjika evaM rAjanaitika samasyAoM ko ujAgara kiyA hai / mahAvIraprasAda dvivedI ke nibaMdha vicAra pradhAna haiM / sAtha hI unhoMne nibaMdha meM bhASA-saMskAra para bhI apekSita dhyAna diyA hai| AcArya rAmacandra zukla ke nibaMdha nae vicAra, nayI anubhUti evaM navIna zailI ke sAtha pAThakoM ke samakSa upasthita hue haiM ataH unake yuga meM vicArapradhAna, samIkSAtmaka evaM bhAvAtmaka nibaMdhoM kA carama vikAsa huA / zuklottara yuga meM hajArIprasAda dvivedI, jainendrakumAra, DA0 nagendra, amRtarAya nAgara, mahAdevI varmA Adi ke nAma ullekhanIya haiM / AcArya tulasI ke nibaMdha vicAroM kI dRSTi se ina vidvAnoM kI tulanA meM kahIM kama nahIM utarate haiM / mere apane vicAra se to nibaMdha kA agalA arthAt pAMcavAM yuga AcArya tulasI kA kahA jA sakatA hai, jinhoMne sAhitya meM vyaktitva rUpAntaraNa kI carcA karake bhAratIya saMskRti ko punarujjIvita karane kA prayatna kiyA hai / tathA behicaka Aja kI dizAhIna rAjanIti, dharmanIti, evaM samAjanIti kI durbalatAoM kI ora iMgita karate hue unheM pariSkAra ke lie nayA dizAdarzana diyA hai / AcAryazrI ke nibaMdha meM rUkSatA evaM zuSkatA ke sthAna para rocakatA evaM sahRdayatA kA gumphana prabhAvI hai / nibaMdha ke bheda yadyapi viSaya kI dRSTi se vidvAnoM ne nibaMdha ke sAMskRtika, aitihAsika Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sAmAjika Adi aneka bheda kie haiM para zailI kI dRSTi se usake mukhyataH cAra bheda haiM : 1. bhAvAtmaka 2. vicArAtmaka 3. varNanAtmaka yA vivaraNAtmaka 4. AkhyAnAtmaka yA kathAtmaka bhAvanAtmaka nibandha isameM lekhaka kA hRdaya bolatA hai / ina nibaMdhoM meM nijI anubhUti kI gahanatA evaM saghanatA isa rUpa meM abhivyakta hotI hai ki koI bhI vicAra lekhaka kI bhAvanA ke raMga meM raMgakara bAhara nikalatA hai / inameM tarka-vitarka ko utanA mahatva nahIM hotA jitanA bhAvoM ke Avega ko diyA jAtA hai| AcArya tulasI kI aneka racanAoM ko isa koTi meM rakhA jA sakatA hai| 'amRta saMdeza', 'donoM hAtha : eka sAtha', 'saphara AdhI zatAbdI kA' 'manahaMsA motI cuge', 'jaba jAge tabhI saverA' Adi pustakoM ke nibaMdhoM ko isa koTi meM rakhA jA sakatA hai| vicArAtmaka nibaMdha ___ ina nibaMdhoM meM kisI sAmAjika, rAjanaitika yA dhArmika samasyA kA athavA kisI navIna tathya kA pratipAdana yA vizleSaNa hotA hai| ye nibaMdha bauddhikatA pradhAna hote haiN| inameM tarka, cintana, darzana Adi kA bhI yathAsthala samAveza hotA hai para viSaya gAMbhIrya banA rahatA hai / ina nibaMdhoM meM bhASA kasI rahatI hai| 'kyA dharma buddhigamya hai' ? 'kuhAse meM ugatA sUraja, 'baisAkhiyAM vizvAsa kI' Adi pustakoM ke nibaMdhoM/pravacanoM ko isa koTi meM rakhA jA sakatA hai| vicArAtmaka nibaMdhoM meM vicAra bhAva ke Age Age calatA hai para bhAvAtmaka nibaMdha meM bhAva vicAra ke Age calatA hai / ataH ina donoM ko jyAdA bhinna nahIM kiyA jA sakatA / kyoMki sAhitya meM bhAvazUnya vicAra bauddhika vyAyAma hai sAtha hI vicArazUnya bhAva pralApamAtra haiN| varNanAtmaka yA vivaraNAtmaka inameM kisI sthira dRzya yA ghaTanA kA citraNa hotA hai tathA vistAra se kisI bAta kA spaSTIkaraNa hotA hai / kucha vidvAna varNanAtmaka evaM vivaraNAtmaka ko bhinna-bhinna bhI mAnate haiN| AcArya tulasI ke pravacana bahulatA se isI koTi meM rakhe jA sakate haiN| AkhyAnAtmaka yA kathAtmaka isa koTi ke nibaMdhoM meM kathA ko mAdhyama banAkara vicArAbhivyakti kI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana jAtI hai / 'bUMda-bUMda se ghaTa bhare' 'maMjila kI ora' tathA 'pravacana pAtheya' Adi pustakoM ke pravacanoM ko isa koTi meM rakhA jA sakatA hai| nibaMdhoM meM prayukta zailI nibaMdha vyaktitva kI abhivyakti hai| hara vyakti kI apanI alaga zailI hotI hai / rAmaprasAda kicalU kahate haiM ki kisI nibaMdhakAra kI zailI sAgara sI gaMbhIra, kisI kI ucchala taraMgoM sI gatizIla evaM kisI kI dhuMAdhAra yauvana sI raMgIlI evaM salonI surabhi bikherakara subaka-subaka kho jAne vAlI hotI hai|' nibaMdha meM mukhyataH pAMca zailiyoM kA prayoga hotA hai1. samAsa 2. vyAsa 3. dhArA 4. taraMga 5. vikSepa / AcArya tulasI ke nibaMdhoM meM sphuTa rUpa se pAMcoM zailiyoM ke darzana hote haiN| kahIM ve samAsa zailI meM abhivyakti dete haiM to kahIM vyAsa zailI meM para ina donoM zailiyoM meM bhI unakI sAranAhI pratibhA kA darzana pAThaka ko prAyaH mila jAtA hai / jahAM bhAva pradhAna nibaMdha haiM, vahAM dhArA, taraMga evaM vikSepa zailI kA nidarzana bhI unake sAhitya meM milatA hai| AcAryazrI kI zailI meM vaiyaktikatA, bhAvanAtmakatA, sarasatA, saralatA, sahajatA evaM rocakatA ke guNa prabhUta mAtrA meM vidyamAna haiN| kahIM-kahIM vyaMgya kA puTa bhI darzanIya hai / kahA jA sakatA hai ki unake vyaktitva kI sajIvatA evaM jIvaTatA unake nibandhoM meM bhI samAviSTa ho gaI hai ataH unakI zailI unake vyaktitva kI chApa se aMkita hai| yahI kAraNa hai dIpti, kAMti, bhavyatA evaM vizadatA Adi guNa sarvatra dRggocara hote haiM / nibaMdhoM ke zIrSaka zIrSaka kisI bhI nibaMdha kA AInA hotA hai, jisameM se nibaMdha kI viSaya vastu ko dekhA jA sakatA hai / prAyaH zIrSaka par3hakara hI pAThaka ke mana meM nibaMdha lekha par3hane kI lAlasA utpanna hotI hai ataH pAThaka kI utkaMThA utpanna karane meM zIrSaka kA mahattvapUrNa sthAna hai / / AcArya tulasI ke nibaMdhoM aura lekhoM ke prAyaH zIrSaka itane jIvanta, AkarSaka aura rocaka haiM ki zIrSaka par3hate hI usa nibaMdha ko pUrA par3ha lene kI sahaja hI icchA hotI hai / jaise-1. "eka marmAntaka pIr3A : daheja" 2. "dhArmika samasyAeM : eka anuciMtana" 3. "saMtAna kA koI liMga nahIM hotA" Adi / unakA sAhitya aneka hAthoM se saMpAdita hone ke kAraNa usameM zIrSaka, bhASA Adi dRSTiyoM se vaividhya honA bahuta svAbhAvika hai| kahIM kahIM eka hI lekha bhinna bhinna saMpAdakoM dvArA saMpAdita pustaka meM bhinna-bhinna zIrSaka se AyA hai| 1. Adhunika nibaMdha pR0 11 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa jaise 'pravacana DAyarI' ke aneka pravacana 'naitika saMjIvana' meM zIrSaka parivartana ke sAtha prastuta haiM / kahIM-kahIM eka hI zIrSaka bhinna-bhinna sAmagrI ke sAtha bhI AyA hai / jaise "ahiMsA" tathA "akSaya tRtIyA,' Adi zIrSaka aneka bAra punarukta hue haiM, para sAmagrI bhinna hai / kucha zIrSakoM ne sahaja hI sUkti vAkyoM kA rUpa bhI dhAraNa kara liyA hai / jaise : 1. jo coToM ko nahIM saha sakatA, vaha pratimA nahIM bana sakatA / 2. jahAM virodha hai, vahAM pragati hai / 3. satIprathA AtmahatyA hai / 4. yuddha kisI samasyA kA samAdhAna nahIM hai / aneka zIrSaka lokokti, kahAvata evaM viziSTa ghoSoM ke sAtha jur3e hue bhI haiM: 1. sabahu sayAne ekamata 2. parAdhIna sapanehuM sukha nAhI 3. jitanI sAdagI : utanA sukha 4. bIti tAhi visAri de 5 . niMdaka niyare rAkhie / aneka zIrSaka AgamasUkta tathA viziSTa dharmagraMthoM ke preraka vAkyoM se saMbaMdhita haiM / jaise :- 1. No hINe No airite, 2. tamaso mA jyotirgamaya 3. paDhamaM NANaM tao dayA 4. jo egaM jANaI so savvaM jANai // kucha zIrSaka apane bhItara rahasya evaM kutUhala ko sameTe hue haiM, jinako par3hate hI mana kotUhala aura utsukatA se bhara jAtA hai 1. jo saba kucha saha letA hai 2. aisI pyAsa, jo pAnI se na bujhe 3. jaba satya ko jhuThalAyA jAtA hai, 4. jahAM uttarAdhikAra liyA nahIM, diyA jAtA hai / aneka zIrSaka sAhityika evaM bauddhika haiM / sAtha hI AnuprAsika evaM pamika chaTA se saMpRkta haiM : 1. samasyA ke bIja : hiMsA kI miTTI 2. nija para zAsana : phira anuzAsana 3. saMsada khar3I hai janatA ke sAmane 4. pUjA pATha kitanA sArthaka : kitanA nirarthaka | kucha pravacanoM ke zIrSaka varga vizeSa ko saMbodhita jaise -- 1. mahilAoM se, 2. vyApAriyoM se, (yuvakoM se ) zAMtivAdI rASTroM se, 4. vidyArthiyoM se / aneka zIrSaka aupadezika haiM, jo varga vizeSa ko udbodhana dete hue pratIta hote haiM :: :-- 1. yuvApIr3hI svastha paramparAeM kAyama kare 2. mahilAeM svayaM jAgeM karate hue bhI haiM 3. kAryakarttAoM se, Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 3. na svayaM vyathita bano, na dUsaroM ko vyathita kro| kaI zIrSaka praznavAcaka haiM, jo pAThaka ko soca kI gaharAI meM utarane ko vivaza kara dete haiM, jisase pAThaka apane paripArzva kA hI nahIM, dUradarAja kI samasyAoM ke pariprekSya meM bhI samAdhAna prApta karatA hai 0 kaise miTegI azAMti aura arAjakatA ? 0 kauna karatA hai kala kA bharosA ? 0 kyA AdateM badalI jA sakatI haiM ? 0 kyA hai lokataMtra kA vikalpa ? isa prakAra prAyaH zIrSaka viSaya se saMbaddha tathA rocaka haiM / kathA sAhitya kI sabase sarasa evaM manoraMjaka vidhA hai-kathA / bahuta vivecana evaM vizleSaNa ke bAda bhI jo akathya raha jAtA hai, use kathA bahuta mArmikatA se prakaTa kara detI hai ataH prAcIna kAla se hI kathA ke mAdhyama se gUDhatama rahasya ko prakaTa karane kA prayatna hotA rahA hai| veda, upaniSad, mahAbhArata tathA AgamoM meM AI kathAeM isa bAta kA pratyakSa pramANa hai / bANa ne kathA kI tulanA navavadhU se kI hai, jo sAhitya-rasikoM ke mana meM anurAga utpanna karatI hai| kAdambarI meM ve kahate haiM "sphurat kalAlApavilAsakomalA, karoti rAgaM hRdi kautukAdhikam / rasena zayyA svayamabhyupAgatA, kathA janasyAbhinavA vadhUriva // prasiddha sAhityakAra jainendrajI kA mAnanA hai ki sAhitya ke mAdhyama se DAle jAne vAle jitane prabhAva ho sakate haiM, ve kathA vidhA meM acchI taraha upasthita kiye jA sakate haiM / cAhe siddhAnta pratipAdana abhipreta ho, cAhe caritra citraNa kI suMdaratA iSTa ho, cAhe kisI ghaTanA kA mahatva nirUpaNa karanA ho athavA kisI vAtAvaraNa kI sajIvatA kA udghATana hI lakSya ho yA kriyA kA vega aMkita karanA ho yA mAnasika sthiti kA sUkSma vizleSaNa karanA hosabhI kI abhivyakti isa vidhA dvArA saMbhava hai| kahAnI kI kalA isI bAta meM prakaTa hotI hai ki saMkSepa meM sIdhI evaM sarala bAta kahakara apane kathya ko pAThaka taka pahuMcA diyA jaae| eDagara elena Adi pAzcAtya vidvAnoM kA mAnanA hai ki kathA aisI gadyakalA hai jisako ghaTane meM AdhA ghaMTA se do ghaMTe taka ke samaya kI AvazyakatA rahatI hai| premacaMda kA mAnanA hai ki vaha dhrupada kI tAna hai, jisameM gAyaka mahaphila zurU hote hI apanI sampUrNa pratibhA dikhA detA hai / eka kSaNa meM citra ko itane mAdhurya se paripUrita kara detA hai ki jitanA rAta bhara gAnA sunane se bhI nahIM ho sktaa|' 1. sAhitya kA uddezya pR0 37-38 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa Aja kathA sAhitya ne kucha vikRta rUpa dhAraNa kara liyA hai kyoMki usameM kuMThA, vikRti, saMtrAsa tathA AvegoM ko uttejita karane ke hI svara adhika milate haiM, prasanna abhivyakti ke nahIM / sAtha hI unameM sAMskRtika mUlyoM kA vighaTana, jIvana kI vizRMkhalatA evaM visaMgatiyAM bhI ubharI haiM kiMtu AcArya tulasI ne jo kathAeM likhI haiM yA upadezoM meM kahI haiM, ve eka viziSTa prabhAva ko utpanna karane vAlI haiM kyoMki unameM samagra jIvana ke aneka pahaluoM kI abhivyakti hai / 26 unhoMne kevala manoraMjana ke lie kathA kA sahArA nahIM liyA balki jaTila se jaTila viSaya ko kathA ke mAdhyama se sarala karake pAThaka ke sAmane prastuta karane kA prayatna kiyA hai| unake dvArA prayukta kathAoM meM cintana evaM manana se prApta dArzanika evaM sAmAjika tathyoM kI prastuti ke sAtha hI sAtha pratyakSa jIvana se niHsRta tathyoM kA pragaTIkaraNa bhI huA hai / yahI kAraNa hai ki jaba ve apane pravacana meM kathA kA upayoga karate haiM to usakA prabhAva vaktA ke hRdaya taka pahuMcatA hai / yahAM unake dvArA prayukta eka kathA prastuta kI jA rahI hai jisake dvArA unhoMne rAjanetAoM ko mArmika DhaMga se pratibodhita kiyA haieka vyakti Arthika dRSTi se bahuta sampanna thA; para thA kaMjUsa / apanA aura apane parivAra kA peTa kATakara usane karor3oM rupaye ekatrita kiye / una saba rupayoM ko usane hIroM- pannoM meM badala liyaa| sAre javAharAta eka peTI meM rakhakara usane tAlA lagA diyA / use apane bAla-baccoM kA bhI bharosA nahIM thA / isalie peTI kI cAbI vaha apane sirahAne rakhakara sone lagA / eka bAra kI bAta hai| rAtri ke samaya usake ghara meM cora ghusa gae / unhoMne tijorI tor3I aura javAharAta kI peTI nikAlI / usI samaya ghara ke loga jAga ge| cora peTI lekara bhAga ge| lar3akoM ne pitA ko saMbodhita kara kahA - 'pitAjI! Apake jIvana bhara kI ikaTThI kI gaI sampatti cora le jA rahe haiN|' pitA nizcintatA se bolA- 'putro ! ye cora mUrkha haiM / peTI le jA rahe haiM, para cAvI to mere peTI kaise kholeMge aura kaise javAharAta nikAleMge ? tuma cintA mata karo / pAsa hai / binA cAbI Aja ke hamAre rAjanetA bhI socate haiM ki jaba pAsa hai to hamAre caritra ke AbhUSaNoM kI peTI koI kyA antara par3egA ? para ve nahIM jAnate ki peTI kA cAbI kA kyA upayoga hogA ? jaba kisI vyakti ke jAtI hai, taba usake pAsa sattA kI cAbiyA bhI kauna sattA kI cAbI hamAre curAkara le bhI jAe to tAlA TUTa jAegA / taba caritra kI dhajjiyAM ur3a rahane degA ?" 'bUMda bhI : lahara' bhI pustaka unakA kathA saMkalana hai / yadyapi unakI 1. samatA kI AMkha : caritra kI pAMkha pR0 9 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana kathAoM meM sAhityika zailI nahIM hai para dila taka pahuMcakara bAta kahane kI zakti hai isalie ye janabhogya haiM / Aja kI sastI kathAoM ke sAmane AcArya tulasI ne ina kathAoM ke mAdhyama se eka Adarza prastuta kiyA hai / itanA avazya hai ki unhoMne gadya meM svataMtra kathA lekhana kama kiyA hai / pravacanoM meM viSaya ko spaSTa karane ke lie hI kathAoM kA Azraya liyA hai / kahIM kahIM viSaya kI gaMbhIratA evaM jaTilatA ko sarasa banAne hetu kathAoM kA upayoga huA hai / kAvya sAhitya meM unhoMne aneka kathAoM ko apanI racanA kA AdhAra banAyA hai tathA una kathAoM ko apanI kalpanA ke raMga meM raMgakara kamanIya evaM paThanIya banA diyA hai| jaina kathAoM ko kAvya ke mAdhyama se prastuti dekara AcArya tulasI ne una kathAnakoM ko prANavAn banAyA hai / 'caMdana kI cuTakI bhalI' kAvyakRti meM 18 AkhyAnoM kA saMkalana hai / saMkSepa meM unakI kathA meM premacanda kI sahajatA, prasAda kI bhAvukatA, jainendra kI manovaijJAnikatA evaM ajJeya kI samAja-sudhAra dRSTi kA sundara samanvaya huA hai / saMsmaraNa } sAhitya kI sabase adhika jIvanta rocaka aura madhura vidhA hai-saMsmaraNa / kyoMki na isameM bhASA kI durUhatA hotI hai aura na ati kalpanA loka meM vicaraNa / ghaTanA pradhAna Akalana hone se yaha sAhitya kI sarasa vidhA mAnI jAtI hai, jo pAThaka para sIdhA prabhAva DAlatI hai / DA0 triguNAyata ise paribhASita karate hue kahate haiM- " bhAvuka kalAkara jaba atIta kI anaMta smRtiyoM meM se kucha ramaNIya anubhUtiyoM ko apanI komala kalpanA se anuraMjita kara vyaJjanAmUlaka zailI meM apane vyaktitva kI vizeSatAoM se viziSTa banAkara rocaka DhaMga se yathArtha rUpa meM vyakta karatA hai, taba use saMsmaraNa kahA jAtA hai / " 27 saMsmaraNa gadya kI AtmaniSTha vidhA hai para usameM sacAI kI saurabha hotI hai / AcArya tulasI samaya-samaya para apane saMsmaraNoM ko abhivyakti dete rahate haiM para pichale Der3ha sAla se ve isa vidhA meM anavarata likha rahe haiM / bacapana se lekara AcAryapadArohaNa taka ke saMsmaraNoM kA suMdara Akalana kiyA jA cukA hai / ve saMsmaraNa sAptAhika kendrIya vijJapti ke mAdhyama se prakAzita ho cuke haiM / ina saMsmaraNoM meM bhASA kA jAla nahIM, apitu AtmAbhivyakti hai / ataH ye sahaja, sarala, subodha aura AkarSaka ho gae haiN| ina saMsmaraNoM ko par3hakara pAThaka yaha anubhava karatA hai ki AcArya tulasI bIte kSaNoM ko punaH jIne kA sazakta upakrama kara rahe haiM tathA pAThaka ko bhI atIta ke preraka kSaNoM se sAkSAtkAra karane kA avasara mila rahA hai| yahAM hama unake muni jIvana meM guru ke apAra vAtsalya kA eka saMsmaraNa prastuta kara rahe haiM "maiM jaba kabhI asvastha hotA, pUjya gurudeva kI kRpA itanI adhika Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sphurita hotI ki bAra-bAra bImAra hone kI icchA jAga jaatii| bImArI ke kSaNoM meM gurudeva itanA vAtsalya uMDelate ki usameM sarAbora hokara maiM saba kucha bhUla jaataa| usa samaya Apa mujhe apane nikaTa bulAte, nabja dekhate, sthiti kI jAnakArI karate, auSadhi evaM pathya ke bAre meM nirdeza dete aura kaI bAra dina meM bhI apane pAsa hI sulaate| kabhI dUsare kamare meM hotA to bAra-bAra sAdhuoM ko bhejakara svAsthya ke bAre meM pUchate / kahAM eka bAla muni aura kahAM saMgha ke zikhara puruSa AcArya ! kahAM jukhAma, bukhAra jaisI sAdhAraNa ghaTanAeM aura kahAM pUre dharmasaMgha kA prazAsana / para gurudeva kA vaha amRta-sA mIThA vAtsalya eka bAra to roga janita pIr3A kA nAma-nizAna hI miTA detaa| eka bAra mujhe jvara ho gyaa| jvara ke kAraNa rAta ko becainI bar3hI, maiM jitanA becaina thA, gurudeva kI becainI usase bhI adhika thI / usa rAta Apa nIMda nahIM le sake / Apane merA hAla cAla jAnane ke lie kaI bAra sAdhuoM ko mere pAsa bhejA / gurudeva ke isa anugraha se sAdhu-sAdhviyoM para atirikta prabhAva huaa| isa prasaMga ko maiM jaba bhI yAda karatA hUM, abhibhUta hue binA nahIM rhtaa|" jIvanI jIvanI vaha gadyavidhA hai jisameM lekhaka kisI anya vyakti kA vastuniSTha jIvana vRtta prastuta karatA hai| usameM kisI mahAna vyakti kI jIvana ghaTanAoM kA ullekha hotA hai| pAzcAtya vidvAna liTana sTrecI ne jIvanI lekhana kI kalA ko sabase sukomala evaM sahAnubhUtipUrNa kahA hai| isa vidhA kA samAjanirmANa meM mahatvapUrNa sthAna hai kyoMki eka mahApuruSa kI bikharI huI preraka ghaTanAoM ko isameM ekasUtratA pradAna kI jAtI hai| isa vidhA meM korA tathya nirUpaNa yA korI kalpanA nahIM hotI balki kisI vyakti kA AMtarika evaM bAhya vyaktitva ujAgara kiyA jAtA hai| AcArya tulasI ne isa vidhA meM tIna cAra grantha likhe haiM / 'bhagavAn mahAvIra', 'prajJApuruSa jayAcArya' 'mahAmanasvI kAlUgaNI kA jIvanavRtta' Adi pustakeM jIvanI sAhitya ke antargata rakhI jA sakatI haiN| inameM kramazaH bhagavAna mahAvIra, terApaMtha ke caturtha AcArya jItamalajI tathA aSTamAcArya kAlUgaNI ke vyaktitva ko sajIva abhivyakti dI hai| saMsmaraNAtmaka jIvana lekhana se ye jIvanI grantha bahuta rocaka evaM janasAmAnya ke lie hRdayagrAhya bana gae haiN| bhASA kI saralatA evaM varNana kSamatA kI uccatA ina jIvanI granthoM meM sarvatra dRSTigocara ho rahI hai| sAtha hI vyakti ke vizeSa vicAroM evaM siddhAntoM kA samAveza karane se ye vaicArika daSTi se bhI mahatvapUrNa ho gaye haiN| 1. vijJapti saMkhyA 1143 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana patra patra lekhana kI paramparA bahuta prAcIna hai para ise sAhityika rUpa Adhunika yuga ( bhAratendu yuga) meM diyA gayA hai| patra kevala pragAr3ha AtmIya saMbaMdhoM kI sarasa abhivyakti hI nahIM hote, anaupacArika zikSA kA jo sajIva citra inameM ubhara pAtA hai, vaha anyatra durlabha hai / DA. zivamaMgala siMha sumana kahate haiM ki 'kAgaja pe rakha diyA hai kalejA nikAla ke" ukti isa vidhA para pUrNatayA ghaTita hotI hai / dinakara isa vidhA ko kalA ke lie kalA kA sAkSAt pramANa mAnate the / unakA kahanA thA ki nibaMdhoM kI zailI meM lekhaka ke vyaktitva kA vaiziSTya ujAgara hotA hai, parantu patra lekhana meM to lekhaka kA svabhAva, ciMtana-manana, utpIr3ana, ullAsa, unmAda aura antardvandva sabhI nitAnta sahaja bhAva se mukhara ho uThate haiM / ' jaise paMDita neharU ke 'pitA ke patra putrI ke nAma' tathA gAMdhIjI ke aneka patra sAhityika evaM rAjanaitika dRSTi se apanA viziSTa mahattva rakhate haiM vaise hI AcArya tulasI ke aneka patra aitihAsika mahattva rakhate haiM / unhoMne sAdhusAdhviyoM ko saMbodhita karake hajAroM patra likhe haiM, jo adhyAtma jagat kI amUlya thAtI haiM | rAjasthAnI bhASA meM mAM vadanAjI evaM maMtrI muni maganalAlajI ko likhe gae patroM meM saMvedanA kA aisA nirbhara pravAhita hai; jisakI kala-kala dhvani Aja bhI pAThaka ko bAMdhane meM sakSama haiN| apane hAtha se dIkSita mAM vadanAjI ko likhe patra kI kucha paMktiyAM yahAM uddhRta haiM - "yaha patra svAntaH sukhAya' yA ' tvaccetaH prasattaye' likha rahA huuN| Apake zAnta, sarala evaM niSkAma jIvana ke sAtha kisI bhI sAdhaka ke mana meM spardhA ho sakatI hai / mitabhASitA, madhura muskAna, svAdhyAya tallInatA, sahRdayatA, bAhyAbhyantara ekatA, sabake prati samAnatA, ye saba aisI vizeSatAeM haiM jo barabasa kisI ko AkRSTa kie binA nahIM rahatIM / maiM apane Apako dhanya mAnatA hUM sahaja bholI-bhAlI sUrata meM apanI mAtA ko saMyama - sAdhanA meM tallIna dekhakara / 29 AcArya tulasI ke patra sAdagI, saMyama aura sRjana ke saMdeza haiN| patroM ke mAdhyama se unhoMne hajAroM vyaktitvoM ko preraNAeM dI haiM / tathA unake jIvana meM nava utsAha kA saMcAra kiyA hai / unake patra kevala samAcAroM ke vAhaka hI nahIM hote unameM saMyama ko paripuSTa karane, kaSAyoM ko zAMta karane tathA adhyAtma patha para ArohaNa ke lie Avazyaka upAyoM ke nirdeza bhI prApta hote haiM / patroM kI bhASA aura bhAvAbhivyakti itanI sarala aura sazakta hai 1. dinakara ke patra bhUmikA pR0 11 2. mAM vadanA pR0 87 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ki par3hane vAlA una bhAvoM meM unmajjana nimajjana kie binA nahIM raha sakatA / DAyarI isa vidhA meM lekhaka apane anubhavoM ko likhatA hai / ata: yaha nitAnta vaiyaktika sampatti hotI hai kintu prakAza meM Ane ke bAda yaha sArvajanika ho jAtI hai / yathArthatA aura svAbhAvikatA ye do guNa isake AdhAra hote haiM / harSa, viSAda, ullAsa, nirAzA Adi bhAvanAoM ko utpanna karane vAlI ghaTanAeM pratyeka vyakti ke jIvana meM roja hI ghaTita hotI haiM, kintu sAmAnya vyakti unheM bhUla jAtA hai jabaki sAhityakAra yA sAdhaka vyakti ke saMvedanazIla hRdaya meM unake prati apanI pratikriyA yA mAnasika sthiti ko vyakta karane kI AturatA jAga jAtI hai, udvelana ke inhIM kSaNoM meM DAyarI likhI jAtI hai / AcArya tulasI prAyaH pratidina DAyarI likhate haiM para abhI taka DAyarI ke panne prakAzita nahIM hue haiN| unakI aprakAzita DAyarI kI nimna paMktiyAM unake samatva sAdhaka kA rUpa prastuta karatI haiM- "Aja ke yuga ke makAna sAdhusaMtoM ke anukUla kama par3ate haiM / saba kucha kRtrima ho gayA hai / ataeva prakRti meM calane vAloM ke lie kaThinAiyAM AtI haiM phira bhI hama jaise-taise sAmaMjasya biThA lete haiN| saMtulana nahIM khote haiM, yaha acchI bAta hai / ' 119 'khoye so pAe' pustaka ke kucha lekhoM meM DAyarI vidhA ke darzana hote haiM kyoMki usameM hisAra meM 21 dina ke ekAntavAsa meM caitanya kI anubhUti ke kSaNoM meM pratidina ke vicAroM ko lipibaddha kiyA gayA hai / ina vicAroM ko par3hakara lagatA hai ki ve sAhityakAra ke samanantara sAdhaka haiN| AcArya tulasI kI DAyarI kitanI spaSTa, sarala va sahaja hai, yaha ina lekhoM ko par3hane se anubhava ho sakatA hai| isI pustaka kA eka aMza unake sAdhanAtmaka anubhava kI abhivyakti detA huA sAmAnya jana ko bhI preraNA detA hai- "hamArA vartamAna kA anubhava batAtA hai ki indriyoM aura mana kI mAMga ko samApta kiyA jA sakatA hai / apane jIvana meM pahalI bAra eka prayoga kara rahA hUM / isa samaya indriyAM nizcita haiM aura mana zAMta hai / khAna, pAna, jAgaraNa, dekhanA, bolanA, kisI bhI pravRtti ke lie mana para bAdhyatA nahIM hai / " saMdeza zabdoM meM pravAhita bhAva aura vicAra kamajoroM ko tAkata dene, duSToM ko duSTatA se mukta karane, mUrkhoM ko pratibodha dene aura mAnava meM mAnavatA kA saMcAra karane kA sAmarthya rakhate haiM, isalie zabda hI TikatA hai, na siMhAsana, na kursI, na mukuTa, na baiMka - bailesa aura na dhanamAla / zabda jaba kisI AtmabalI 1. aprakAzita DAyarI, 26 jUna 1990, pAlI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana sAdhaka ke mukha se niHsata hote haiM taba ve aura adhika zaktizAlI bana jAte haiM / AcArya tulasI kA pratyeka zabda sArthakatA lie hue hai, ataH preraka hai| dharmanetA hone ke kAraNa anekoM avasaroM para ve apane saMdeza preSita karate rahate haiN| kabhI patrikA meM AzIrvacana ke rUpa meM to kabhI kisI kAryakrama ke udghATana meM, kabhI mRtyuzayyA para leTe kisI vyakti kA AtmavizvAsa jagAne to kabhI kisI zoka saMtapta parivAra ko sAMtvanA dene, kabhI rASTrIya ekatA pariSad ko udabodhita karane to kabhI-kabhI sAmAjika saMgharSa kA nipaTArA karane / saiMkar3oM paristhitiyoM se jur3e hajAroM saMdeza unake mukhAraviMda se niHsRta hue haiM, jinase samAja ko naI dizA milI hai / una sabako yadi prakAzita kiyA jAya to kaI khaMDa prakAzita ho sakate haiM / indirA gAMdhI rASTrIya ekatA puraskAra' kI ghoSaNA hone para apane eka vizeSa saMdeza meM ve kahate haiM "maiM kevala AtmaniSThA aura ahiMsA kI sAdhanA kI dRSTi se kAma kara rahA huuN| na koI AkAMkSA aura na koI sparddhA / mere kArya kA koI mUlyAMkana karatA hai yA nahIM, isakI bhI koI cintA nhiiN| maiMne virodhoM meM kabhI hInabhAvanA kA anubhava nahIM kiyA aura prazastiyoM meM kabhI ahaMkAra ko puSTa nahIM kiyA donoM sthitiyoM meM sama rahane kI sAdhanA hI merI ahiMsA hai ?" unake saMdeza vyakti, saMsthA, samAja yA utsava se saMbaMdhita hote hue bhI pUrI taraha se sArvajanIna haiM, isIlie bAma vyakti ko unheM par3hane meM kahIM aruci pratIta nahIM hotI apitu use apanI samasyA kA samAdhAna nitaratA huA pratIta hotA hai| unake saMdezoM kA vaiziSTya yaha hai ki unameM vyakti, samAja yA saMsthA kI vizeSatAoM kA aMkana hai to sAtha hI sAtha visaMgatiyoM kA ullekha kara unheM miTAne kA upAya bhI nirdiSTa hai / ina saMdezoM meM preraNA sUtra, AlaMbana sUtra tathA adhyAtma-vikAsa ke sUtra upalabdha hote haiM, jinheM suna-par3hakara vyakti apane vyaktigata jIvana meM aneka upalabdhiyAM prApta kara samAja aura saMsthAnoM ko bhI lAbha pahuMcA sakatA hai| gadyakAvya hindI meM bhAvAtmaka nibandha gadyakAvya kahalAte haiM / DA0 bhagavatIprasAda mizra kA maMtavya hai ki kisI kathAnaka, caritra yA vicAra kI kalpanA aura anubhUti ke mAdhyama se gadya meM sarasa, rocaka aura smaraNIya abhivyakti gadyakAvya hai / yaha sAmAnya gadya kI apekSA adhika alaMkRta, pravAhapUrNa, tarala evaM mAdhuryamaMDita racanA hotI hai / isa vidhA meM darzana kI gaharAI ko jisa cAturya ke sAtha prastuta kiyA jAtA hai, vaha paThanIya hotA hai| 'atIta kA visarjanaH 1. 25 akTUbara, 1993, rAjaladesara Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa anAgata kA svAgata' pustaka meM 'yuvApIDhI kA uttaradAyitva' lekha ko gadyakAvya kA utkRSTa namUnA kahA jA sakatA hai| isameM kasI maMjI zailI meM rUpaka ke mAdhyama se itanI mArmika abhivyakti huI hai ki hara yuvaka eka bAra spaMdita ho jaae| yadyapi AcArya tulasI ne salakSya isa koTi ke nibandhoM kI racanA bahuta kama kI hai| para 'samatA kI AMkha caritra kI pAMkha' jaisI kRtiyoM ko gadyakAvya kI koTi meM rakhA jA sakatA hai| bheMTa-vArtA yaha hindI gadya kI sarvathA navIna vidhA hai / sAhitya, rAjanIti, darzana, adhyAtma, vijJAna Adi kisI bhI kSetra kI mahAna vibhUti se milakara kisI samasyA evaM praznoM ke saMdarbha meM unake vicAra yA dRSTikoNa ko jAnane yA unhIM kI bhASA-zailI tathA bhAva-bhaMgimA meM vyakta karane kI sAhityika racanA bheTa-vArtA hai / bheMTa-vArtA mahAn aura laghu ke bIca hI zobhA detI hai / laghu ke hRdaya kI zraddhAbhAvanA dekhakara mahAn ke hRdaya meM saba kucha samAhita karane kI bhAvanA jAga uThatI hai / para kabhI-kabhI do bhinna kSetroM kI vibhUtiyoM ke madhya vArtAlApa bhI isa vidhA ke aMtargata AtA hai| kabhI-kabhI kAlpanika inTaravyU bhI isa vidhA meM samAviSTa hote haiN| isameM apanI kalpanA se kisI sAhityakAra ko avatIrNa kara unase svayaM hI prazna pUchakara uttara denA bar3A hI rocaka hotA yadyapi AcArya tulasI ne kisI vyakti kA inTaravyU nahIM liyA para unake sAtha hue viziSTa vyaktiyoM ke sAkSAtkAra unake sAhitya meM pracura mAtrA meM hai / lagabhaga sabhI rASTranetAoM evaM buddhijIviyoM ke sAtha unakI vArtAeM huI haiM, kucha prakAzita haiM tathA kucha abhI bhI aprakAzita haiN| 'jaina bhAratI' meM rASTrIya tathA aMtarrASTrIya vyaktiyoM ke bIca huI lagabhaga 50 vArtAeM prakAzita haiN| para ve abhI pustaka ke rUpa meM prakAzita nahIM huI haiN| yAtrA-vRtta __ yAtrA kA artha hai-eka sthAna se dUsare sthAna para jaanaa| yAtrA vRttAMta meM yAtrA ke daurAna anubhUta prAkRtika, aitihAsika evaM sAmAjika tathyoM kA citraNa kiyA jAtA hai / yAtrAvRtta kI dRSTi se kucha graMtha kAphI prasiddha haiN| jaise rAhula sAMkRtyAyana kA 'merI tibbata yAtrA', DA0 bhagavatIzaraNa upAdhyAya kA 'sAgara kI laharoM para', dharmavIra bhAratI kA 'Dhele para himAlaya' tathA neharU kA 'AMkhoM dekhA rUsa' aura rAmezvara TAMTiyA kA 'vizva yAtrA ke saMsmaraNa' aadi| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana ___ AcArya tulasI mahAn yAyAvara haiN| ve kahate haiM- "yAtrA meM merI abhiruci itanI hai ki eka sthAna para rahakara bhI maiM yAtrAyita hotA rahatA huuN|" unhoMne deza ke lagabhaga sabhI prAMtoM kI yAtrAeM kI haiM para svayaM koI svataMtra yAtrA graMtha nahIM likhA hai phira bhI unake kucha lekha jaise 'merI yAtrA' 'maiM kyoM ghUma rahA hUM' Adi yAtrAvRtta ke antargata rakhe jA sakate haiN| isake sAtha unake pravacana sAhitya meM yAtrA ke saMsmaraNoM kA ullekha bhI sthAna-sthAna para huA hai / unhoMne apane kAvya granthoM meM sphuTa rUpa se yAtrA kA varNana kiyA hai para use yAtrAvRtta nahIM kahA jA sktaa| AcArya tulasI kI yAtrAoM kA rocaka evaM mArmika citraNa mahAzramaNI sAdhvIpramukhA kanakaprabhAjI ne kiyA hai| aba taka unakI yAtrAoM ke chaha grantha prakAzita ho cuke haiM - (1) dakSiNa ke aMcala meM (dakSiNa yAtrA) (2) pAMva pAMva calane vAlA sUraja (paMjAba yAtrA) (3) bahatA pAnI niramalA (gujarAta yAtrA) (4) jaba mahaka uThI marudhara mATI (mAravAr3a yAtrA) (5) amRta barasA arAvalI meM (mevAr3a yAtrA) (6) parasa pAMva musakAI ghATI (mevAr3a yaatraa)| ina yAtrA granthoM meM tathyaparakatA, bhaugolikatA, rocakatA, sarasatA tathA sahajatA Adi yAtrAvRtta ke sabhI guNa samAviSTa haiN| ye grantha itanI sarasa zailI meM yAtrA kA itihAsa prastuta karate haiM ki pAThaka ko aisA lagatA hai mAno vaha AcArya tulasI ke sAtha hI yAtrAyita ho rahA ho| ina yAtrA granthoM ko par3hakara hI prasiddha sAhityakAra jainendrajI ne lekhikA sAdhvIpramukhA kanakaprabhA jI ko kahA 'likhanA to hameM Apase sIkhanA pdd'egaa'| isa eka vAkya se ina yAtrA graMthoM kI garimA abhivyakta ho jAtI hai| (vidvAnoM ne pravacana sAhitya ko sAhityika vidhA ke aMtargata nahIM mAnA hai para AcArya tulasI ne isa vidhA meM nae prayoga kie haiM tathA vipula parimANa meM isa vidhA meM abhivyakti dI hai| ataH svataMtra rUpa se . unake pravacana sAhitya ke vaiziSTya ko yahAM ujAgara kiyA jA rahA hai|) pravacana sAhitya bhAratIya paramparA meM AtmadraSTA RSiyoM evaM dharmaguruoM ke pravacanoM kA vizeSa mahattva hai kyoMki zabdoM kA acintya prabhAva vyakti ke jIvana para par3atA hai| 'mA bhai': upaniSad kI isa vANI ne anekoM ko nirbhaya banA diyaa| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 'khaNaM jANAhi' mahAvIra ke isa udbodhana ne lAkhoM ko apramatta jIvana jIne kA dizA bodha de diyA tathA 'appadIvo bhava' buddha kI isa anubhavapUta vANI ne hajAroM ke tamasmaya jIvana ko bhAloka se bhara diyaa| AcArya tulasI kI vANI Atmika anubhUti kI vANI hai| unake zabdoM meM adhyAtma kI vaha tejasvI zakti hai, jo krUra se krUra vyakti kA hRdayaparivartana karane meM sakSama hai| unhoMne apane 70 sAla ke saMyamI jIvana meM hajAroM bAra pravacana kiyA hai / lambI padayAtrAoM meM yuvAvasthA ke daurAna to unhoMne dina meM cAra-cAra yA pAMca-pAMca bAra bhI janatA ko udbodhita kiyA hai / eka hI tattva ko alagaalaga vyaktiyoM ko bAra-bAra samajhAne para bhI unakA mana aura zarIra kabhI thakAna kI anubhUti nahIM krtaa| unake pravacana karane kA uddezya AtmavikAsa evaM svAnaMda hai / ve pravacana karake kisI para anugraha kA bhAra nahIM lAdate varan use sAdhanA kA hI eka aMga mAnate haiN| isa bAta kI abhivyakti ve anekoM bAra dete haiM ki mere upadeza aura pravacana ko yadi eka bhI vyakti grahaNa nahIM karatA hai to mujhe kicit bhI hAni yA nirAzA nahIM hotI kyoMki upadeza denA merA pezA nahIM varan sAdhanA hai, vaha apane Apa meM saphala hai| unakI pravacana sAdhanA mAtra vastusthiti kI vyAkhyA nahIM apitu sAdhanA evaM darzana se vyakti aura samAja ko parivartita kara dene kI ceSTA hai| isI kAraNa anyAnya aneka mahattvapUrNa kAryoM meM vyasta rahane para bhI unakA pratidina pravacana kA krama nahIM TUTatA / eka saMta ke mana meM nihita samaSTi-kalyANa kI bhAvanA kA nidarzana nimna vAkyoM meM pAyA jA sakatA hai-"maiM cAhatA hUM jana-jana meM sadguNa bhara jAeM, pApoM se ghuTatI huI duniyA ko prakAza mile / mujhe jo jAgRti milI hai, vaha auroM ko bhI de sakU~ aisI merI hArdika icchA hai / isake lie maiM satata prayatnazIla huuN|'' ve kevala apane zraddhAluoM ke lie hI pravacana nahIM karate, mAnava mAtra kI maMgala, bhAvanA se otaprota hokara hI unake pravacanoM kI maMdAkinI pravAhita hotI hai / ve bAra-bAra ina vicAroM kI abhivyakti dete haiM ki kevala jaina yA kevala osavAloM meM bolakara maiM itanA khuza nahIM hotA, jitanA sarvasAdhAraNa meM bolakara hotA huuN|" eka bAra unakI pravacana sabhA meM kucha harijana bhAI bhI agrima paMkti meM Akara baiThane lge| paripArzva meM baiThe mahAjanoM ne unheM saMketa se dUra baiThakara sunane kI bAta kahI / AcArya tulasI kA karuNA pradhAna mAnasa usa bheda ko 1. jaina bhAratI, 14 akTU0 1962 2. jaina bhAratI, 19 navambara 1953 3. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1692 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana saha nahIM sakA / tatkAla usa kRtya kI tIkhI AlocanA karate hue unhoMne kahA-"dharmasthAna hara vyakti ke lie khulA rahanA cAhie / jAti aura raMga ke AdhAra para kisI ko aspRzya mAnanA, unheM mAnavIya adhikAroM se vaMcita rakhanA mAnavatA kA aparAdha hai| dharma ke kSetra meM jAtijanya uccatA nahIM, karmajanya uccatA hotI hai / dhArmika uccatA harijana yA mahAjana sApekSa nahIM hai / mere pravacanasthAna para kisI bhI jAti ke logoM ko pravacana sunane kA niSedha nahIM ho sktaa| yadi koI anuyAyI harijana ko pravacana sunane kA niSedha karatA hai, isakA artha yaha hai ki vaha mujhe pravacana karane kA niSedha karatA hai / maiM to deza ke hara varga, jAti aura sampradAya ke logoM se iMsAniyata aura bhAIcAre ke nAte milakara unheM jIvana kA lakSya paricita karAnA cAhatA isa prakAra vargabheda, jAtibheda, raMgabheda aura sampradAyabheda ke bar3hate unmAda ko rokakara bhAvAtmaka ekatA kI sthApanA bhI unake pravacana kA mukhya uddezya rahA hai| unhoMne apane pravacana meM samAja sevA aura rASTra kI viSama sthitiyoM evaM visaMgatiyoM para duHkha prakaTa kiyA hai para kahIM bhI nirAzA kA svara nahIM hai / isa saMdarbha meM unakI nimna ukti atyanta mArmika hai-"kaI loga saMsAra ko svarga banAnA cAhate haiM kiMtu vaha banatA nahIM / maiM aisI kalpanA nahIM karatA yahI kAraNa hai ki mujhe nirAzA nahIM hotii| maiM cAhatA hUM ki manuSya loka kahIM rAkSasaloka yA daityaloka na bana jaae| use yadi pravacana dvArA manuSyaloka kI maryAdA meM rakhane meM saphala ho gae to mAnanA cAhie hamane bahuta kucha kara liyaa|" unake isa saMtulita dRSTikoNa ke kAraNa yaha pravacana sAhitya jIvana ke sAtha tAjA sambandha sthApita karatA hai| ve hara tathya kA pratipAdana itanI manovaijJAnikatA ke sAtha karate haiM ki use par3hane aura sunane para lagatA hai ki vaha pAThaka va zrotA kI apanI hI anubhUti hai| pravacana kI viSayavastu unake pravacanoM ke viSaya na to itane gahana gaMbhIra hai ki unheM samajhane ke lie kisI dUsare kI sahAyatA lenI par3e aura na itane uthale haiM ki unameM baccoM kA bacakAnApana jhalake / cAhe dharma ho yA darzana, manovijJAna ho yA itihAsa, rAjanIti ho yA siddhAnta, adhyAtma ho yA vijJAna lagabhaga sabhI viSayoM para kalAtmaka prastuti unake pravacanoM meM huI hai| ata: unake pravacanoM meM viSaya kI vividhatA hai| ve nadI kI dhArA kI bhAMti pravahamAda 1. jaina bhAratI, 30 apraila 1961 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa aura navInatA lie hue haiN| unake pravacanoM ko aisI dIpazikhAeM kahA jA sakatA hai jo yuga-yuga taka pIr3ita evaM zoSita janatA kA pathadarzana kara sakatI haiM / pravacana kA vaiziSTya kisI bhI pravacanakAra kI sabase bar3I vizeSatA usakI abhivyakti kI kSamatA hai / yadyapi yaha kSamatA eka rAjanetA meM bhI hotI hai para netA jahAM Upara se coTa karatA hai, vahAM AtmasAdhaka pravacanakAra kA lakSya antarmAnasa para coTa karanA hotA hai| AcArya tulasI ke pravacana rAjanetA kI bhAMti korI bhAvukatA nahIM balki viveka ko jAgRta karate haiM / bhAMti kevala svArtha para nahIM balki paramArtha para rahatI hai / unakI dRSTi netA kI AcArya tulasI satyaM zivaM sundaraM ke pratIka haiM / yahI kAraNa hai ki unake pravacanoM meM kevala satya kA udghATana yA saundarya kI sRSTi hI nahIM huI hai apitu zivatva kA avataraNa bhI unameM sahajatayA ho gayA hai| unake pravacanoM sArvabhauma vaiziSTya ko kucha binduoM meM vyakta kiyA jA sakatA hai / vyAvahArika prastuti unake pravacana kI sarvabhaumikatA kA sabase bar3A kAraNa hai ki ve gahare vicAraka hote hue bhI kisI vicAra se baMdhe hue nahIM haiM / unakA Agrahamukta / nirdvandva mAnasa kahIM se bhI acchAI aura preraNA grahaNa kara letA hai / unakI pratyutpanna medhA hara sAmAnya prasaMga ko bhI painI dRSTi se pakar3ane meM sakSama hai / ghaTanA ko zrotA ke samakSa isa rUpa meM prastuta karate haiM ki ve usase svataH utprerita ho jAte haiN| sAmAnya ghaTanA ke pIche rahe gahare darzana ko ve bAtoM hI bAtoM meM bahuta sahajatA se citrita kara dete haiM / vizeSa kSaNoM meM upajA huA cintana bar3e-bar3e vicArakoM ke lie bhI cintana kI eka khurAka de jAtA hai| isa tathya kA svayaMbhU sAkSya hai-- baMgalA deza ke zaraNArthiyoM ke saMdarbha meM kI gayI AcArya tulasI kI nimna TippaNI" Apa apane ko zaraNArthI mAnate haiM para merI dRSTi meM Adhunika yuga kA sabase bar3A zaraNArthI satya hai / vaha niHsahAya hai use kahIM sahArA nahIM mila rahA hai| jaba taka satya zaraNArthI rahegA, taba taka manuSya ko sukha-zAMti kaise mila sakatI hai ?" karmavAda kA dArzanika tathya unakI pratibhA ke pArasa se chUkara kisa prakAra sAmAnya ghaTanA ke mAdhyama se udgIrNa huA hai, yaha draSTavya haipaMjAba yAtrA kA prasaMga hai / eka Traka DhakelA jA rahA thA / AcArya tulasI ne use dekhakara apanI TippaNI prastuta karate hue kahA - " kisI bhI vyakti ke dina sadA samAna nahIM hote / sabako sahayoga dekara calAne vAlA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana vyakti bhI bhAgya ThaMDA ho jAne para dUsaroM ke sahayoga kA muMhatAja bana jAtA hai| Traka kA iMjana pratidina kitane logoM ko apane gaMtavya taka pahuMcA detA hai, kitane bhArI bharakama sAmAna ko kahAM se kahAM pahuMcA detA hai para ThaMDA hone para use DhakelanA par3atA hai / vaha parApekSI ho jAtA hai / prastuta prasaMga kI spaSTatA ke lie eka pravacanAMza ko uddhRta karanA bhI prAsaMgika nahIM hogA / 'AtmA' gAMva meM padArpaNa karane para apane pravacana kA prArambha karate hue AcArya tulasI ne kahA - "Aja hama AtmA meM Ae haiM / Aja kyA Aye haiM hama to pahale se hI yahIM the / Aja to ve loga bhI yahAM pahuMca gaye haiM jo sAmAnyataH bAhara ghUmate haiN| bAhara ghUmane vAle loga bhaTaka jAeM yaha bAta samajha meM AtI hai para jo varSoM se 'AtmA' meM vAsa karate haiM, ve kyoM bhaTakeM ? 1 aneka ghaTanAoM evaM kathAoM ke prayoga se unake pravacana meM sajIvatA evaM rocakatA A gayI hai / isa kAraNa se unake pravacana bAla, vRddha evaM praur3ha sabake liye grahaNIya bana gaye haiM / isake sAtha Agama, gItA, mahAbhArata, upaniSad, paMcataMtra Adi ke uddharaNa bhI ve apane pravacanoM meM dete rahate haiM / vartamAnika khoja evaM nayI sUcanAoM ke ullekha unake gambhIra evaM cahuMmukhI jJAna kI abhivyakti dete haiM / 37 unake pravacana sAhitya kI aneka pustakeM Agama sUktoM evaM adhyAyoM kI vyAkhyA rUpa bhI haiM / una pravacanoM ko par3hane se aisA lagatA hai ki mahAvIra vANI ko Adhunika saMdarbha meM naI prastuti dene kA sazakta upakrama kiyA gayA hai / mahAvIra vANI ke mAdhyama se Aja kI samasyAoM kA samAdhAna hone se isa sAhitya meM dRr3ha caritroM ko utpanna karane kI kSamatA paidA ho gayI hai tathA - burAiyoM ko kucalakara acchAI kI ora bar3hane kI preraNA bhI nihita hai / 'bUMdabUMda se ghaTa bhare' 'maMjila kI ora' Adi pustakeM Agamika vyAkhyA rUpa hI haiM / nirbhIkatA AcArya tulasI ke pravacanoM meM krAMti ke sphuliMga uchalate rahate haiM / unakI krAMtikAritA isa artha meM adhika sArthaka hai ki ve apanI bAta ko nirbhIka rUpa se kahate haiM / varga vizeSa kI burAI ke prati kabhI-kabhI ve bahuta pracaMDa evaM tIkhI AlocanA karane se bhI nahIM cuukte| ve isa bAta se kabhI bhayabhIta nahIM hote ki unakI bAta sunakara koI nArAja ho jAyegA / unakA spaSTa kathana hai- " maiM kisI para vyaktigata rUpa se prahAra karanA nahIM cAhatA para sAmUhika rUpa meM burAI para prahAra karanA merA karttavya | vaha cAhe vyApArI varga meM ho, rAjakarmacArI meM ho yA kisI dUsare varga meM / rAjanetAoM kI 1. pAMva pAMva calane vAlA sUraja, pR0 349 2. jaina bhAratI, 7 sita0 1979 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sattAlolupa dRSTi para kar3A prahAra karate hue unakA kahanA hai-"jisa samaya mata ke sAtha pralobhana aura bhaya jur3a jAye, vaha kharIdapharokhtI kI vastu bana jAye, usake sAtha mAra-pITa, lUTa-khasoTa aura chInA-jhapaTI ke kisse bana jAe, isase bhI bar3e hAdase ghaTita ho jaaye| yaha saba kyA hai ? kyA AjAdI kI surakSA aise kAranAmoM se hogI ? ...." "aise ghinaune tarIkoM se vijaya pAnA aura phira vijaya kI dundubhi bajAnA, kyA yaha lokataMtra kI vijaya hai ? aisI vijaya se to hAra bhI kyA burI hai ?" kevala vijJAna para Azrita rahakara yAMtrika evaM niSkriya jIvana jIne vAle dezavAsiyoM ko pratibodhita karate huye unakA kahanA hai-"jisa deza ke ghara-ghara meM kampyUTara aura roboTa utara Aye, reDiyo aura TI0 vI0 kA prabhAva chA jAe, manuSya kA hara kAma svacAlita yantroM se hone lage, manuSya yantra kI bhAMti niSkriya hokara baiTha jAe, kyA vaha deza vikasita yA vikAsazIla bana sakatA hai ? ___kevala burAIyoM ke prati aMgulinirdeza hI nahIM, varga-vizeSa kI vizeSatAoM ko sahalAyA bhI gayA hai ataH unake pravacanoM meM saMtulana banA huA hai / sadiyoM se zoSita evaM pichar3I mahilA jAti ke guNoM ko protsAhana dete hue ve kahate haiM --"maiM dekhatA hUM Ajakala bahinoM kA sAhasa bar3hA hai, AtmavizvAsa jAgRta huA hai, citana kI kSamatA bhI vikasita huI hai aura unameM jAtIya gaurava kI bhAvanA prajvalita haI hai|"2 / vedhakatA AcArya tulasI ke pravacana itane vedhaka hote haiM ki anAyAsa hI antara meM jhAMkane ko vivaza kara dete haiM / sambhavataH darzana aura adhyAtma ke saikar3oM graMtha par3hane ke bAda bhI vyakti ke mastiSka meM vaha vicAra kiraNa phUTe yA na phUTe jo AcAryazrI ke pravacana kI kucha paMktiyoM meM sphurita ho jAtI hai| unakI nimna paMktiyAM kitanI antarbhedinI bana gayI haiM 0 "maiM pUchanA cAhatA hUM kauna nahIM hai dAsa ? koI mana kA dAsa hai, koI iMdriyoM kA dAsa hai, koI vAsanA kA dAsa hai, koI vRttiyoM kA dAsa hai to koI sattA kA dAsa hai| pahale to krIta hone ke bAda dAsa mAnA jAtA thA para Aja to adhikAMza loga binA kharIde dAsa haiN|" * "eka zera yA daitya para niyantraNa karanA sarala hai, para uttejanA ke kSaNoM meM apane Apa para niyantraNa kara pAnA bahuta bar3I upalabdhi hai|"3 1. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 88 2. donoM hAtha : eka sAtha, pR0 28 3. eka bUMda : eka sAgara, pR0 321 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana yahI kAraNa hai ki unake pravacanoM meM zabdoM kA ADambara nahIM, apitu hRdaya ko jhakajhorane vAlI pradIpta sAmagrI hotI hai| prAyogikatA pravacana meM kevala saiddhAMtika pakSa kI prastuti hI unheM abhISTa nahIM hai ve use prayoga se barAbara jur3A rakhanA cAhate haiN| ve bAta-bAta meM aisA prazikSaNa de dete haiM, jise zrotA yA draSTA jIvana bhara nahIM bhUla sktaa| lADanUM kA prasaMga hai| pravacana ke bAda eka yuvaka ne sUcanA dete hue kahA- 'eka ghar3I (samaya sUcaka yantra) kI prApti huI hai| jisa kisI bhAI kI ho vaha Akara le jaae|' itanA sunate hI AcAryazrI ne smita hAsya bikherate hue kahA- 'eka ghar3I maiMne bhI Apa logoM ke bIca khoI hai| dekhatA hUM kaunakauna lAkara detA hai ? sArA vAtAvaraNa hAsya se mukharita hI nahIM huA varan abhinava preraNA se otaprota ho uThA / zrotAoM ko yaha prazikSaNa mila gayA ki jo sunA hai usako AtmasAt karake hI hama gurucaraNoM meM saccI dakSiNA samarpita kara sakate haiN| saMsmaraNoM kI miThAsa __unake pravacanoM meM adhyAtma evaM nItidarzana kA gUr3ha vizleSaNa hI nahIM hotA, saMsmaraNoM evaM anubhavoM kA mAdhurya bhI hotA hai, jo kathya ko isa bhAMti saMpreSita karatA hai ki varSoM taka ke lie vaha ghaTanA smRti-paTala para amiTa bana jAtI hai| rAyapura ke bhayaMkara agni-parIkSA-kAMDa ke virodha ke pazcAt cUrU cAturmAsa meM svAgata samAroha ke avasara para ve kahate haiM --"loga kahate haiM ki antarikSa meM jAne para caMdrayAtrI bhArahInatA kA anubhava karate haiM para hama to pRthvI para hI bhArahIna jIvana jI rahe haiN|" itane vizAla saMgha ke netA kI yaha prasanna abhivyakti nizcita rUpa se una logoM ke lie preraka hai, jo apane parivAra ke kucha sadasyoM kA netRtva karane meM hI khedakhinna evaM tanAvayukta ho jAte haiN| unhIM kI bhASA meM prastuta unake jIvana kA nimna saMsmaraNa choTI sI bAta para pratikriyA karake ApA kho dene vAloM ko preraNA dene meM paryApta hogA- "san 1972 kI bAta hai| hamane ratanagar3ha se prasthAna kiyaa| jUna-julAI kI tapatI dopaharI thii| virodhI vAtAvaraNa ke kAraNa sthAna nahIM milA / hamAre virodha meM bhrAMtipUrNa bAteM kahI gayIM, ataH virodha bhar3aka utthaa| para hameM AcArya bhikSu ke jIvana se sIkha milI thI-"jo hamArA ho virodha, hama use samajhe vinoda / " ratanagar3ha gAMva kI sImA para jaina darzana meM ghar3I samaya ke eka vibhAga/48 miniTa ko kahate haiM / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 . A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa gozAlA ke sAmane bar3e-bar3e vRkSa the| hamane unhIM kI chAyA meM par3Ava DAla diyaa| lagabhaga do tIna ghaMTe hama vahAM rhe| vahAM baiThakara Agama kA kAma kiyA, sAhitya kI carcA kI aura bhI Avazyaka kAma kie| hamArI isa ghaTanA ke sAkSI the-prasiddha sAhityakAra jainendrjii| unheM mahata Azcarya huA ki isa pratikUla vAtAvaraNa meM bhI hama pUrI nizcintatA se kAma kaise kara sake ?' anubhUta satyoM kI abhivyakti unake pravacanoM kI sarasatA kA hetu saMsmaraNoM kI puTa to hai hI, sAtha hI ve samaya-samaya para apane jIvana ke anubhUta satyoM ko bhI prakaTa karate rahate haiM jisase yaha sAhitya jIvanta evaM jIvaTa ho gayA hai / baTTeDa rasela apane jIvana ke anubhavoM ko isa bhASA meM prastuta karate haiM- "apane lambe jIvana meM maiMne kucha dhruva satya dekhe haiM - pahalA yaha ki ghRNA, dveSa aura moha ko pala-pala maranA par3atA hai| dUsarA yaha ki sahiSNutA se bar3I koI prema-prIti nahIM hotii| tIsarA yaha ki jJAna ke sAtha-sAtha viveka ko bhI puSTa karate calo, bhaviSya kI hara sIr3hI nirAmaya hogii"| AcArya tulasI ne aise aneka mArmika bhanubhUta satyoM ko samaya-samaya para abhivyakta kiyA hai / AcArya kAla ke 25 varSa pUre hone para ve apane antarmana ko kholate hue kahate haiMmaiMne apane jIvana meM kucha satya pAe haiM, unheM maiM prayoga ko kasauTI para kasakara janatA ke samakSa prastuta karanA cAhatA hUM0 vizva kevala parivartanazIla yA kevala sthitizIla nahIM hai / yaha parivartana aura sthiti kA avikala yoga hai| 0 paristhiti-parivartana va hRdaya-parivartana kA yoga kie binA samasyA kA samAdhAna nahIM ho sakatA / kevala sAmAjikatA aura kevala vaiyaktikatA ko mAnyatA dene se samasyAoM kA samAdhAna nahIM ho sktaa| 0 vartamAna aura bhaviSya-donoM meM se eka bhI upekSaNIya nahIM hai| 0 bhautikatA manuSya ko vibhakta karatI hai| usakI ekatA adhyAtma ke kSetra meM hI surakSita hai| koI bhI dharma-saMsthAna rAjanIti aura parigraha se nilipta rahakara hI apanA astitva kAyama rakha sakatA hai| AdhyAtmika ekatA kA vikAsa hone para hI saha-astitva kA siddhAMta kriyAnvita ho sakatA hai tathA jAtivAda, bhASAvAda, sampradAyavAda, prAMtavAda aura rASTravAda kI sImAeM TUTa sakatI haiN| 1. dIyA jale agama kA, pR0 18-19 2. atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata, pR0 141-43 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 41 AcAryakAla ke pacAsa varSa pUrNa hone para ve saMgaThana mUlaka 13 sUtroM ko janatA ke samakSa prastuta karate haiM / unameM se kucha anubhava-sUtra isa prakAra haiM9. vahI saMgaThana adhika kArya kara sakatA hai, jo anuzAsana, jJAna aura caritra se sampanna hotA hai / 2. vyApaka kSetra meM kArya karane ke lie dRSTikoNa ko udAra banAnA jarUrI hai | saMkIrNa dRSTi vAlA koI bar3A kArya nahIM kara sakatA / 3. pragati ke lie prAcIna paramparAoM ko badalanA Avazyaka hai| kiMtu viveka usakI pUrva pRSThabhUmi hai / 4. pragati aura parivartana ke sAtha saMgharSa bhI AtA hai / use jhelane ke lie mAnasika saMtulana Avazyaka hai | asaMtulita vyakti saMgharSa meM vijayI nahIM ho sakatA / 5. saMgaThana kI dRSTi se saMsthA kA mUlya nizcita hai / para usase bhI adhika mUlya hai guNAtmakatA kaa| maiMne prAraMbha se hI vyakti-nirmANa para dhyAna diyA / usameM mujhe kucha saphalatA milii| isakA mujhe saMtoSa hai / 6. kevala vidyA ke kSetra meM Age bar3hane vAlA saMgha caritra kI zakti ke binA cirajIvI nahIM ho sakatA, to kevala caritra ko mUlya dene vAlA janatA ke lie upayogI nahIM bana sakatA / 7. suvidhAvAdI dRSTikoNa manuSya ko kartavyavimukha, siddhAMtavimukha aura dAyitva vimukha banAtA hai / " ye anubhava unake jIvana kI samagratA evaM AnaMda ko abhivyakta karate haiN| isa prakAra ke anubhUta satyoM kA saMkalana yadi unake sAhitya se kiyA jAe to eka mahattvapUrNa dastAveja bana sakatA hai / ye anubhava sampUrNa mAnava jAti kA dizAdarzana karane meM samartha haiM / puruSArtha kI parikramA AcArya tulasI puruSArtha kI jalatI mazAla haiM / unake vyaktitva ko eka zabda meM banda karanA cAheM to vaha hai- pauruSa / unake puruSArthI jIvana ne aneka virodhiyoM ko bhI unakA prazaMsaka banA diyA hai| isake eka udAharaNa haiM -- khyAtiprApta vidvAn paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA / ve AcAryazrI ke puruSArthI vyaktitva kA zabdAMkana karate hue kahate haiM caukasI rakhanI hotI hai aura nirantara apramatta bane AcArya tulasI meM maiMne isa puruSArtha kI jhAMkI pAI hai| haiM aura na lene dete haiM / " unakA pravacana sAhitya zrama kI saMskRti ko " pramAda ke praveza ke lie jIvana meM asaMkhya bhAga haiM / una sabakI rahanA hotA hai / vaha na caina lete saphara : AdhI zatAbdI kA, pR0 50-53 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ujjIvita karane kA mahata prayatna hai| puruSArthahIna evaM akarmaNya jIvana ke ve ghora virodhI haiN| unakI dRSTi meM talahaTI se zikhara taka pahuMcane kA upAya puruSArtha hai / puruSArthI ke dvAra para saphalatA dastaka detI hai, vaha hArI bAjI ko jIta meM badala detA hai / isake viparIta akarmaNya vyakti kI kSamatAoM meM jaMga laga jAtA hai aura vaha kucha na karane ke kAraNa umra se pahale hI bUr3hA ho jAtA hai / samAja kI akarmaNyatA ko jhakajhoratI huI unakI yaha ukti kitanI vedhaka hai-"yaha eka prakAra kI durvalatA hai ki vyakti khetI ke lie zrama to nahIM karatA para acchI phasala cAhatA hai| dahI mathane kA zrama nahIM karatA, para makkhana pAnA cAhatA hai / vyavasAya meM puruSArtha kA niyojana nahIM karatA, para dhanapati bananA cAhatA hai| par3hane meM samaya lagAkara mehanata nahIM karatA, para parIkSA meM acche aMkoM se uttIrNa honA cAhatA hai| dhyAna-sAdhanA kA abhyAsa nahIM karatA, para yogI bananA cAhatA hai|'' isI sandarbha meM unakI nimna anubhUti bhI preraka hai - "mere mana meM aneka bAra vikalpa uThatA hai ki sUraja AtA hai, prakAza hotA hai| usake asta hote hI phira aMdhakAra chA jAtA hai| prakAza aura andhakAra kI yAtrA kA yaha zAzvata krama hai / ye kAma karate-karate nahIM aghAte to phira hama kyoM aghAeM ?" zatAbdiyoM se dAsatA ke kAraNa jarjara deza kI akarmaNyatA ko jhakajhorane meM unakA pravacana sAhitya ahaMbhUmikA rakhatA hai| unakI hArdika abhIpsA hai ki pUrA samAja puruSArtha ke vAhana para savAra hokara yAtrA kare aura jIvana ke sIdhe sapATa rAste meM sRjana kA eka nayA mor3a de| 'caraiveti, caraiveti' kA ArSavAkya unake kaNa-kaNa meM ramA huA hai ataH akarmaNyatA aura suvidhAvAda para jitanA prahAra unake sAhitya meM milatA hai, utanA anyatra durlabha aDola AtmavizvAsa / unakA pravacana sAhitya hamAre bhItara yaha AtmavizvAsa jAgRta karatA hai ki samasyA se ghabarAnA kAyaratA hai / samasyAeM manuSya kI putriyAM haiM ata: ve hara yuga meM rahatI haiM, kevala unakA svarUpa badalatA hai| unakA kahanA hai ki "samasyA na Ae to dimAga nikammA ho jAegA / maiM cAhatA hUM ki samasyAeM AeM aura hama haMsate-haMsate samAdhAna karate rheN| manuSya dvArA utpAdita samasyAoM kA samAdhAna karane ke lie AkAza se koI devatA nahIM AegA, 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1363 2. vahI, pR0 1693 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 43 par3egA ve isa bAta ko apane pRthvI para hI kisI ko bhagavAn bananA pravacanoM meM bAra-bAra doharAte rahate haiM ki kisI bhI samasyA yA prazna ko isalie nahIM chor3A jA sakatA ki vaha jaTila hai / vibeka isa bAta meM hai ki hara jaTila pahelI ko sulajhAne kA prayatna kiyA jaae| isI aDola AtmavizvAsa ke kAraNa unhoMne apane sAhitya meM hara kaThina samasyA ko samAdhAna taka pahuMcAne kA tIvra prayatna kiyA / ve aneka bAra yaha pratibodha dete haiM"saMsAra kI koI aisI samasyA nahIM hai, jisakA samAdhAna na kiyA jA sake / AvazyakatA hai apane Apako dekhane kI aura kisI bhI paristhiti meM svayaM samasyA na banane kI / " unake sAhitya meM deza, samAja, parivAra evaM vyakti kI hajAroM samasyAoM kA samAdhAna hai| unake kadamoM meM kahIM lar3akhar3AhaTa, zaMkA, thakAvaTa yA becainI nahIM hai / yahI kAraNa hai ki unake hara kadama, hara zvAsa, hara vAkya tathA hara mor3a meM nayA Atma-vizvAsa jhalakatA hai / manovaijJAnikatA 119 AcArya tulasI mahAn manovaijJAnika haiM / ve hajAroM mAnasikatAoM se paricita haiM isalie unake pravacana meM sahaja rUpa se anekoM manovaijJAnika tathya prakaTa ho gae haiM / hajArIprasAda dvivedI kA mAnanA hai ki jo sAhityakAra mAnava mana ko fe aura calita karane vAlI paristhitiyoM kI udbhAvanA nahIM kara sakatA tathA mAnavIya sukha-duHkha ko pAThaka ke samakSa hastAmalaka nahIM banA detA, vaha bar3I sRSTi nahIM kara sakatA / " dea bar3e manovaijJAnika haiM isakA aMkana nimna ghaTanA se gamya haieka bAra padayAtrA ke daurAna rUpanagar3ha gAMva meM sevAnivRtta eka senA ke aphasara se AcArya zrI vArtAlApa kara rahe the| itane meM eka jaina bhAI vahAM AyA aura kAna meM dhIre se bolA yaha AdamI zarAba pItA hai ataH Apake sAtha bAta karane lAyaka nahIM hai / para AcAryazrI usa aphasara se bAta karate rahe / AcAryazrI kI preraNA se usa bhAI ne dasa miniTa meM zarAba chor3a dii| thor3I dera bAda AcAryazrI usa jaina bhAI kI ora unmukha hokara pUchane lage / 'Apa vyApAra to karate hoMge ?' vaha bolA -- 'yahAM merI dukAna hai / maiM ghI tela kA vyApAra karatA hUM / ' yaha bAta suna maiMne pUchA- 'Apa to jaina haiN| ghI tela meM milAvaTa to nahIM karate haiM ?' vaha bolA- 'mahArAja ! hama gRhastha haiM / ' merA dUsarA prazna thA --- ' tola -mApa meM kamI - bezI to nahIM karate ?' vaha bolA'mahArAja ! Apa jAnate haiM / vyApAra meM yaha saba to calatA hai / ' maiMne 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1491-92 2. hajArIprasAda dvivedI graMthAvalI, bhAga 7, pR0 177 - Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kahA-'bhAI ! milAvaTa pApa hai, tola-mApa meM kamI-bezI karanA grAhakoM ko dhokhA denA hai| eka dhArmika vyakti yaha saba kare, usakA kyA prabhAva hotA hogA ?' vaha bolA-'ApakA kahanA sahI hai| para kyA karUM ? gRhastha ko saba kucha karanA par3atA hai|' maiMne usa bhAI ko samajhAne ke lie sArI zakti lagA dii| para vaha Tasa se masa nahIM huaa| na usane milAvaTa chor3I na aura kuch| ___ maiMne usa bhAI ko spaSTatA se kahA-'Apake guru kisI zarAbI vyakti se bAta karate haiM to Apako kharAbI kA andezA rahatA hai, jabaki usa vyakti ne pUrI zarAba chor3a dii| Apa jaise vyaktiyoM ke sAtha bAta karane meM hamArI garimA kaise bar3hegI? Apa jaina hokara bhI apane vyavasAya meM ImAnadAra nahIM haiN| zarAba pIne vAlA to kevala apanA nukasAna karatA hai, jabaki vyApAra meM kI jAne vAlI herApherI se to hajAroM kA nukasAna hotA hai / Apa apane guruoM para to aMkuza lagAnA cAhate haiM, para svayaM para koI aMkuza nahIM hai| aisI dhArmikatA se kisakA kalyANa hogA ?' merI bAta suna usa bhAI ko apanI bhUla kA ahasAsa ho gyaa|' AcArya tulasI ne janasAmAnya ke mana meM uThane vAle saMdehoM, saMkalpoMvikalpoM evaM mAnasika durbalatAoM ko uThAkara usakA saTIka samAdhAna prastuta karane kA prayatna kiyaa| viSaya ke pratipakSa meM uThane vAle tarka uThAkara use samAhita karane se unakI varNana zailI meM eka camatkAra utpanna ho gayA hai tathA viSaya kI spaSTatA bhI bhalIbhAMti ho gaI hai| isa prasaMga meM nimna udAharaNa ko rakhA jA sakatA hai-- "kucha vyakti kahA karate haiM hama tyAga to karaleM lekina bhaviSya kA kyA patA ? kabhI vaha TUTa jAe to? yaha to aisI bAta huI ki koI bhojana karane se pahale hI yaha kahe ki maiM to bhojana isalie nahIM karUMgA ki kahIM ajIrNa ho jAe to? kyA usa aprakaTa ajIrNa ke Dara se bhojana chor3A jA sakatA hai ? isI prakAra vrata lene se pahale hI TUTane kI AzaMkA karanA vyartha hai|" navInatA aura prAcInatA kA saMgama unake pravacana sAhitya ko navInatA bhora prAcInatA kA saMgama kahA jA sakatA hai| unakA cintana hai ki "purANamityeva na sAdhu sarva" yaha satya hai to "navInamityeva na sAdhu sarva" yaha bhI satya hai / ataH donoM kA samanvaya apekSita hai| isa sandarbha meM ve apanI anubhUti isa bhASA meM prastuta karate haiM_ "maiM atIta aura vartamAna donoM ke samparka meM rahA huuN| purAnI sthiti kA maiMne 1. manahaMsA motI cuge, pR0 90-91 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana anubhava kiyA hai aura naI sthiti meM raha rahA huuN| maiMne donoM ko sAtha lekara calane kA prayatna kiyA hai / isalie maiM rUr3hivAda aura ati AdhunikatA ina donoM atiyoM se bacakara calane meM samartha ho sakA hUM / " prAcIna ko apanAte samaya bhI unakA viveka evaM maulika ciMtana sadaiva jAgRta rahA hai / ve aneka bAra logoM kI supta cetanA ko jhakajhorate hue kahate haiM- "tIrthaMkaroM ne kitanA hI kucha khoja liyA ho, ApakI khoja bAkI hai / Apake sAmane to abhI bhI savana timira hai / Apa prayatna kareM, kisI ke khoje hue satya para rukeM nahIM, kyoMki vaha Apake kAma nahIM AegA / "" AcArya tulasI DA0 rAdhAkRSNan ke isa abhimata se kucha aMzoM meM sahamata haiM ki "Aja yadi hama apanI pratyeka gatividhi meM manu dvArA nirdiSTa jIvana paddhati ko hI apanAeM to acchA thA ki manu utpanna hI nahIM hue hote|" eka saMgoSThI meM logoM kI vicAra cetanA ko jAgRta karate hue ve kahate haiM- "mahAvIra ne jo kucha kahA vahI antima hai, usase Age kucha hai hI nahIM - isa avadhAraNA ne eka rekhA khIMca dI hai / aba isa rekhA ko choTA karane yA miTAne kA sAhasa kauna kare ?"* unake sAhitya ko par3hate samaya aisA mahasUsa hotA hai ki prAcIna saMskAroM evaM paramparAoM se baMdhe rahane para bhI yuga ko dekhate hue usameM parivartana lAne evaM navInatA ko svIkArane meM ve kahIM pIche nahIM haTe haiM / unakA spaSTa kathana hai ki "prAcInatA meM anubhava, upayogitA, dRr3hatA aura dhairya kA eka laMbA itihAsa chipA hai to navInatA meM utsAha, AkAMkSA, kriyAzakti aura pragati kI pracuratA hai ataH anAvazyaka prAcInatA ko sameTate hue Avazyaka navInatA ko pacAte jAnA vikAsa kA mArga hai / eka ko khaMDita karake dUsare ko prastuta karanA satya ke prati anyAya hai / 113 unhoMne navIna aura prAcIna ke sandhisthala para khar3e hokara donoM ko isa rUpa meM prastuti dI hai ki navIna prAcIna kA parivartita rUpa pratIta ho na ki Upara se lapeTI yA thopI vastu / yahI kAraNa hai ki unake pravacanoM meM pratipAdita tathya ma rUr3ha haiM aura na ati Adhunika balki atIta aura vartamAna donoM kA samanvaya hai / isI kAraNa unheM kevala pravacanakAra hI nahIM apitu yugavyAkhyAtA bhI kahA jA sakatA hai / AsthA aura tarka kA samanvaya 45 pravacanakAra ke sAtha AcArya tulasI eka mahAn dArzanika bhI haiM / 1. bItI tAhi visAri de, pR0 78 2. bahatA pAnI niramalA, pR0 93 3. eka bUMda : eka sAgara, pR0 785 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa AsthA aura tarka ke sambandha meM unakI maulika vicAraNA isa viSaya kA eka nidarzana hai| ve kahate haiM-'uttama tarka vahI hotA hai, jo zraddhA ke prakarSa meM phUTatA hai|" unake ciMtana meM satya dRSTi yahI hai ki jahAM taka kAma kare, vahAM tarka se kAma lo aura jahAM tarka kAma nahIM kare, vahAM zraddhA se kAma lo, kyoMki AsthA meM gatizIlatA hai para dekhane-vicArane kI kSamatA nahIM hai| tarka zakti hara tathya ko sUkSmatA se dekhatI hai para calane kI sAmarthya nahIM rkhtii| . ve apane jIvana kA anubhava batAte hue eka pravacana meM kahate haiM-'yadi hama kore AsthAvAdI hote to purANapanthI bana jaate| yadi hama kore tArkika hote to apane patha se dUra cale jAte / hamane yathAsthAna donoM kA sahArA liyA, isalie hama apane pUrvajoM dvArA khIMcI huI lakIroM para calakara bhI kucha naI lakIreM khIMcane meM saphala hue haiM / '. dharma kI vyAvahArika prastuti AcArya tulasI AdhyAtmika jagat ke vizruta dharmanetA haiN| unake pravacanoM meM dharma aura adhyAtma kI carcA honA bahuta svAbhAvika hai| para unhoMne jisa painepana ke sAtha dharma ko vartamAna yuga ke samakSa rakhA hai, vaha sacamuca mananIya hai| jIvana kI aneka samasyAoM ko unhoMne dharma ke sAtha jor3akara use samAhita karane kA prayatna kiyA hai / Izvara, jIva, jagat punarjanma Adi AdhyAtmika cintana binduoM para unhoMne vyAvahArika prastuti dekara use janabhogya banAne kA prayatna kiyA hai / dharma kI rUr3ha paramparAoM evaM dhAraNAoM kA jo virodha unake sAhitya meM prakaTa huA hai, usane kevala bauddhika samAja ko hI AkRSTa nahIM kiyA varan pradhAnamantrI se lekara majadUra taka sabhI vargoM kA dhyAna apanI ora khIMcA hai| kahA jA sakatA hai ki unakA pravacana sAhitya dharma ke vyApaka evaM asAmpradAyika svarUpa ko prakaTa karane meM saphala rahA hai| ve apanI yAtrA ke tIna uddezya batAte haiM--1. mAnavatA yA caritra kA nirmANa / 2. dharma samanvaya / 3. dharmakrAMti / yahI kAraNa hai ki unhoMne kevala dharma ko vyAkhyAyita karake hI apane kartavya kI itizrI nahIM mAnI balki dhArmika ko sahI dhArmika banAne meM bhI unake caraNa gatizIla rahe haiN| kyoMki unakA mAnanA hai "dharma ko jitanI hAni tathAkathita dhArmikoM ne pahuMcAI hai utanI to adhArmikoM ne bhI nahIM phuNcaaii|" 21 akTU0 1949 ko DA0 rAjendraprasAda AcAryazrI se mile / unake ojasvI vicAra sunakara ve atyanta prabhAvita hue| rASTrapatijI ne patra dvArA apanI pratikriyA isa bhASA meM preSita kI-"usa dina Apake darzana pAkara maiM 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1359 2. vahI, pR0 411 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana bahuta anugRhIta huaa| ... jisa sulabha rIti se Apa dharma ke gUr3ha tattvoM kA pracAra kara rahe haiM unheM sunakara maiM bahuta prabhAvita huA aura AzA karatA hUM ki isa taraha kA zubha avasara mujhe phira milegaa|" AcAryazrI tulasI apane pravacanoM meM aneka bAra isa bAta ko doharAte haiM ki dharma sAdagI aura saMyama kA saMdeza detA hai| vahAM bhI yadi ADambara, dikhAvA evaM vilAsitA kA pradarzana hotA hai to phira saMyama kI saMskRti ko surakSita kauna rakhegA ? dharma kI sthiti kA vizleSaNa unakI dRSTi meM isa prakAra hai-"dharma kA krAMtikArI svarUpa janatA ke samakSa tabhI AegA, jaba vaha janamAnasa ko bhoga se tyAga kI ora agrasara kare kintu Aja tyAga bhoga ke lie agrasara ho rahA hai / yaha vaha kITANu hai jo dharma ke svarUpa ko vikRta banA rahA hai|' unakA spaSTa kathana hai ki dharma kahane, sunane aura samajhAne kA tattva nahIM, apitu anubhava karane aura jIne kA tattva hai| ve to nirbhIkatApUrvaka yahAM taka kaha dete haiM- "Aja ke candrayAna va rAkeTa ke yuga meM kevala mandiroM, masjidoM evaM dharmasthAnoM kI zobhA bar3hAne vAlA dharma aba bahuta dinoM taka calane vAlA nahIM hai / "2 yadi dharma aura adhyAtma ko prayogAtmaka nahIM banAyA to eka dina vaha amAnya ho jaaegaa| dharma ke kSetra meM unakI yaha dRSTi kitanI vaijJAnika aura vyAvahArika hai| dharma aura vijJAna kA samanvaya eka sampradAya ke guru evaM dharmanetA hote hue bhI unake pravacana kevala dharma kI vyAkhyA hI nahIM karate varan vijJAna kA samAveza bhI unameM hai| vyavahAra meM donoM kI dizAeM bhinna-bhinna haiM kyoMki sAhitya meM bhAvanAoM aura saMvegoM ko prAthamikatA dI jAtI hai jabaki vijJAna ke lie ye kAlpanika haiN| unakI painI dRSTi ne donoM ke bIca pUrakatA ko dekhA hI nahIM use samajhane kA bhI prayatna kiyA hai| unakI dRSTi meM korA vijJAna vidhvaMsaka tathA korA adhyAtma rUr3ha hai, ataH "AdhyAtmika-vaijJAnika-vyaktitva" kI kalpanA hI nahIM kI use prayoga kI dharatI para utAra kara itihAsa meM eka nae adhyAya kA sRjana bhI kiyA hai| dharmazAstra ke viruddha vijJAna kI nayI khoja kA prasaMga upasthita hone para bhI unakA bauddhika, udAra evaM anAgrahI mAnasa vaijJAnika satya ko svIkArane meM hicakicAtA nahIM aura na hI dharmazAstra ke prati anAsthA vyakta karatA hai| candrayAtriyoM ne cAMda kA jo svarUpa vyakta kiyA use sunakara AcArya tulasI ne 1. jaina bhAratI, 24 julAI 1966 . 2. jaina bhAratI, 10 akTU0 1971 3. jaina bhAratI, jana0 1968 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa apanI santulita evaM saTIka TippaNI vyakta karate hue kahA-"yaha acchA hI huA, jisa satya se hama Aja taka anajAna the vaha Aja anAvRta ho gayA / ho sakatA hai, satya kA yaha anAvaraNa hamArI paramparAoM para coTa karane vAlA ho, hamAre lie priya nahIM ho, phira bhI ve loga badhAI ke pAtra haiM, jinhoMne athaka parizrama se eka mahAn tathya kA udghATana kiyA hai / hama na to pratyakSa tathyoM ko asatya yA aprAmANika banAne kI ceSTA kareM aura na hI adhyAtma ke prati apanI AsthA ko zithila kreN|" do virodhI tathyoM meM tarAjU ke palar3e kI bhAMti niSpakSa madhyasthatA karane vAlA vyakti hI mahAna ho sakatA hai, satyadraSTA ho sakatA hai / unakI yaha udAra TippaNI nizcita hI rUr3ha dharmAcAryoM ke lie eka cunautI hai| AcAryazrI tulasI ke cintana evaM kartRtva ne DA0 vI0 DI0 vaizya kI nimna paMktiyoM ko sArthaka kiyA hai-"bhArata kI jIniyasa (pratibhA) ke sacce pratinidhi vaijJAnika nahIM, apitu santa haiN|' jIvana-mUlyoM kA vivecana AcArya tulasI kI avadhAraNA hai ki isa dharatI kA sabase mahattvapUrNa prANI mAnava hai / yadi usakA sahI nirmANa nahIM hogA to nirmANa kI anya yojanAeM nirarthaka ho jaaeNgii| sAmAjika dRSTi se bhI ikAI ko pRthaka rakha kara nirmANa kI bAta karanA asambhava hai| nirmANa kI prakriyA meM AcArya tulasI vyakti-sudhAra se samAja-sudhAra kI bAta kahate haiN| ve apane vizvAsa ko isa bhASA meM doharAte haiM - "jaba taka vyakti-nirmANa kI ora dhyAna nahIM diyA jAegA taba taka samaSTi nirmANa kI bAta kA mahattva divAsvapna se jyAdA nahIM hogaa|"2 ve mAnate haiM maitrI, pramoda, karuNA aura ahiMsA kI paudha se manuSya ke mana aura mastiSka ko harA-bharA banAyA jAe, tabhI isa dharatI kI hariyAlI adhika upayogI bnegii|" ___ jIvana-nirmANa ke sUtroM kA sahaja, sarala bhASA meM jitanA ullekha AcArya tulasI ne apane pravacana sAhitya meM kiyA hai, utanA anyatra durlabha hai| unakI bhASA meM jIvana-kalA kA vyAvahArika sUtra santulana hai"jo vyakti thor3I-sI khuzI meM phUla jAtA hai, aura thor3e se duHkha meM saMtulana kho detA hai, ApA bhUla jAtA hai, vaha jIvana-kalA meM nipuNa nahIM ho sktaa|" unake vicAra meM jIvana ke samyaka nirmANa ke lie Avazyaka hai ki mAnava ko jIvana ke uddezya se paricita karAyA jaae| unakI dRSTi meM jIvana kA 1. sAhitya aura samAja, pR0 30 1. jaina bhAratI, 30 nava0 1969 2. terApaMtha digdarzana, pR0 135 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 49 uddezya bhautika dharAtala para nahIM, AdhyAtmika stara para nirdhArita karanA Avazyaka hai / jIvana ke uddezya se paricita karAne vAlI unakI nimna ukti atyanta preraka hai --'' jIvana kA uddezya itanA hI nahIM hai ki sukha-suvidhApUrvaka jIvana vyatIta kiyA jAe, zoSaNa aura anyAya se dhana paidA kiyA jAe, bar3I-bar3I bhavya aTTAlikAeM banAyI jAeM aura bhautika sAdhanoM kA yatheSTa upayoga kiyA jAe / usakA uddezya hai-- ujjvala AcaraNa, sAttvika vRtti aura pratikSaNa AnaMda kA anubhava / " sAmayika satyoM kI prastuti eka dharmAcArya dvArA sAmayika saMdarbhoM se jur3akara yuga kI samasyAoM ko samAhita karane kA prayatna itihAsa kI durlabha ghaTanA hai / paryAvaraNa pradUSaNa Aja kI jvalaMta samasyA hai| mAnava ke yAMtrikIkaraNa aura prakRti se dUra jAne kI bAta dekhakara ve logoM ko cetAvanI dete hue kahate haiM- "AdamI jitanA prabuddha aura sampanna hotA jA rahA hai, prakRti se vaha utanA hI dUra hotA jA rahA hai / na vaha prAkRtika havA meM sotA hai, na prAkRtika IMdhana se banA khAnA khAtA hai aura na prakRti ke sAtha krIr3A karatA hai / zAyada isI kAraNa prakRti apane tevara badala rahI hai aura manuSya ko prAkRtika ApadAoM kA sAmanA karanA par3a rahA hai / ' pracura mAtrA meM prakRti kA dohana asaMtulana kI samasyA ko bhayAvaha banA rahA hai / prakRti ke anAvazyaka dohana evaM upayoga ke bAre meM ve mAnava jAti kA dhyAna AkRSTa karate hue kahate haiM- " sUkhI dharatI ko bhigone kI kSamatA manuSya meM ho yA na ho, vaha pAnI kA durupayoga kyoM kare ? pAMca kilo pAnI se jo kAma ho sake, usameM sAMvara kholakara pacAsa kilo pAnI nAliyoM meM bahA denA pAnI ke saMkaTa ko bar3hAne kI bAta nahIM hai kyA ? ve to vaijJAnikoM ko yahAM taka cetAvanI de cuke haiM - 'jaba se manuSya ne padArtha kI UrjA meM hastakSepa zurU kiyA, usI dina se manuSya kA astitva vinAza ke kagAra para khar3A hai / 3 13 zz vartamAna kSaNa ke sukha meM DUbA manuSya bhaviSya kI kaThinAiyoM kI ora se AMkha mUMda rahA hai / unakI yaha abhipreraNA aneka prasaMgoM meM mukhara hotI hai / ve jana-sAdhAraNa ko saMyama kA saMdeza dete hue kahate haiM- "jaba taka mAnava saMyama kI ora nahIM mur3egA, pizAcinI kI taraha muMha bAe khar3I viSama samasyAeM usakA pIchA nahIM chor3eMgI / "" 12. aNuvrata, 16 aprela 90 3. kuhAse meM ugatA sUraja, pR. 38 4. eka bUMda : eka sAgara, pR. 1409 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa saMskRti ke svara saMtatA saMskRti kI vAhaka hotI hai ataH saMta hI adhika prAmANika tarIke se sAMskRtika tattvoM kI surakSA kara sakate haiN| AcArya tulasI ke pravacana mAhitya meM bhAratIya saMskRti kA Aloka sarvatra bikharA milegaa| bhAratIya ciMtanadhArA meM unakI vicAraNA eka nayA dvAra udghATita karane vAlI hai / unakI dRSTi meM saMskRti koI anagar3ha pASANa kA nAma nahIM apitu ciMtana, anubhava aura lagana kI chaniyoM se tarAzI gayI sughar3a pratimA saMskRti hai| unake vicAroM meM saMskRti pahAr3oM, tIrthakSetroM aura vizAla bhavanoM meM nahIM apitu jana-jIvana meM hotI hai / isI sUkSma evaM vizAla dRSTi ke kAraNa unake pravacanoM meM lokasaMskRti ko unnata evaM samRddha banAne ke aneka tattva nihita haiM / bhAratIya saMskRti meM panapI jar3atA ko unhoMne pravacanoM ke mAdhyama se tor3ane kA bharasaka prayatna kiyA hai| unakA spaSTa ciMtana hai ki pAzcAttya saMskRti kI nakala karake hama na to unnata bana sakate haiM aura na hI apane astitva kI rakSA karane meM samartha ho sakate haiM / ve aneka bAra apane pravacanoM meM isa khatare ko prakaTa kara cuke haiM ki bhAratIya saMskRti ko videzI logoM se utanA khatarA nahIM, apitu isa saMskRtimeM jIne vAloM se hai kyoMki ve apanI saMskRti ko mahattva na dekara dUsaroM ko mahattva pradAna kara rahe haiN| bhAratIya saMskRti ko samRddha banAne ke sUtra ve samaya-samaya para apane pravacanoM meM pradAna karate rahate haiM--"aNuvratoM ke dvArA aNubamoM kI bhayaMkaratA kA vinAza ho, abhaya ke dvArA bhaya kA vinAza ho, tyAga ke dvArA saMgraha kA hrAsa ho, ye ghoSa sabhyatA, saMskRti aura kalA ke pratIka baneM tabhI jIvana kI dizA badala sakatI hai|" saMskRti ke saMdarbha meM saMkIrNatA kI manovRtti unheM kabhI mAnya nahIM rahI hai / ve hindU saMskRti ko bahuta vyApaka pariveza meM dekhate haiM / hindU zabda kI jo navIna vyAkhyA AcAryazrI ne dI hai, vaha deza kI ekatA aura akhaMDatA ko banAe rakhane meM paryApta hai| ve kahate haiM-'yadi hiMdU zabda kI garimA bar3hAnI hai to use vaidika vicAroM ke saMkIrNa ghere se nikAlanA hogaa| hiMdutva ke siMhAsana para jaba taka vaidika vicAra chAyA rahegA, taba taka jaina, bauddha aura anya dharma unake nikaTa kaise jA sakeMge ? ataH hindU zabda ko dharma vizeSa ke sAtha jor3anA use sAmpradAyika aura saMkIrNa banAnA hai|"2 saMskRti ko vyAkhyAyita karatI unakI nimna paMktiyAM kitanI vedhaka bana par3I haiM- "hiMdU hone kA artha yadi musalamAna ke virodha meM khar3A honA ho 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1420 2. atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata, pR0 80,81 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana to maiM use saMskRti kI saMjJA nahIM de sakatA / musalamAna hone kA artha yadi hiMdU ke virodha meM khar3A honA ho to use bhI maiM saMskRti kI saMjJA denA nahIM caahuuNgaa|' unakI dRSTi meM saMskRti kI zreSThatA aura azreSThatA hI kisI saMskRti kA mUlya-mAnaka hai / isase haTakara sAmpradAyikatA, jAtIyatA Adi ke baTakharoM se use tolanA yathArtha se pare honA hai / ___ AcArya tulasI zikSA ko saMskRti ke pUraka tattva ke rUpa meM grahaNa karate haiM / unakI dRSTi meM zikSA saMskRti ko pariSkRta karane kA eka aMga hai| isa kSetra meM unakA spaSTa kathana hai ki zikSA kA sambandha AcaraNa ke pariSkAra ke sAya honA caahie| yadi AcaraNa pariSkRta nahIM hai to zikSita aura azikSita meM koI aMtara nahIM ho sakatA hai / zikSA ke saMdarbha meM unakI mahattvapUrNa TippaNI hai--- "zikSA prApta karane kA uddezya kevala bauddhika vikAsa yA DigrI pAnA hI ho, yaha dRSTikoNa kI saMkIrNatA hai / kyoMki zikSA kA sambandha zarIra, mana, buddhi aura bhAva sabake sAtha hai| ekAMgI vikAsa kI tulanA zarIra kI usa sthiti ke sAtha kI jA sakatI hai, jisameM sira bar3A ho jAe aura hAtha pAMva dubale-patale rheN| zarIra kI bhAMti vyaktitva kA asaMtulita vikAsa usake bhauMDepana ko pradarzita karatA hai| ve zikSA ke sAtha naitika vikAsa kA honA atyanta Avazyaka mAnate haiN| yadi zikSA kA AdhAra naitika bodha nahIM huA to vaha azikSA se bhI adhika bhayaMkara ho jaaegii| ve mAnate haiM jisa zikSA ke sAtha anuzAsana, dhairya, sahaastitva, jAgarUkatA Adi jIvana-mUlyoM kA vikAsa nahIM hotA, usa zikSA kI jIvaMta dRSTi ke Age praznacihna ubhara AtA hai / ataH zikSA kA vAstavika uddezya hai, jIvana mUlyoM ko samajhanA, yathArtha ko jAnanA tathA use pAne kI yogyatA hAsila krnaa|' Aja kI yAMtrika evaM niSprANa zikSApaddhati meM jIvana vijJAna ke mAdhyama se unhoMne nava prANapratiSThA kI hai tathA isake abhinava prayogoM se zikSA dvArA akhaMDa vyaktitva nirmANa kI yojanA prastuta kI hai| jIvana vijJAna ke sAtha-sAtha ve zikSA meM krAMti lAne hetu triAyAmI carcA prastuta karate haiN| ve mAnate haiM zikSA tabhI prabhAvI banegI jaba vidyArthI, zikSaka aura abhibhAvaka tInoM ko prazikSita aura jAgarUka banAyA jaae| zikSA saMsthAna meM pavitratA banAe rakhane ke lie ve tIna bAteM Avazyaka mAnate 1. sAmpradAyikatA se mukti 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1422 2. kyA dharma buddhigamya hai ?, pR0 137 3. jaina bhAratI, 22 jUna 86 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 2. dalagata rAjanIti se mukti 3. anaitikatA se mukti / " unhoMne apane sAhitya meM zikSA ke sabakA samAkalana kiyA jAe to anAyAsa sakatA hai / bhaviSya kI cetAvanI A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa AcArya tulasI aise vyaktitva kA nAma hai, jo vartamAna meM jIte haiM aura bhaviSya para apanI gaharI najareM TikAe rakhate haiN| yahI kAraNa hai ki unakI pAradarzI dRSTi Ane vAle kala ko yugoM pUrva pahacAna letI hai / apane pravacanoM meM ve bhaviSya meM Ane vAle khataroM evaM bAdhAoM se AgAha karate hue usase bacane kA saMdeza bhI samAja ko barAbara dete rahate haiM / san 1950, dillI ke TAuna hAla meM prabuddha evaM pUMjIpati logoM ko bhaviSya kI cetAvanI dete hue unhoMne kahA -- "eka samaya thA jabaki hiMdustAna ke bahuta bar3e bhAga meM rAjAoM kA eka chatra zAsana thA kintu samaya ke anukUla na calane ke kAraNa janatA ne unheM pachAr3a diyA / rAjAoM ke bAda dhanikoM para bhI yuga kA netrabiMdu Tika sakatA hai aura usakA sambhAvita pariNAma bhI spaSTa hai / aisI sthiti meM unheM socanA cAhie ki jo bar3appana aura Atmagaurava svecchApUrvaka tyAga meM hai, DaMDe ke bala se chor3ane meM nahIM hai / "" Aja AsAma aura baMgAla kI viSama sthitiyAM tathA dhanikoM ko dI jAne vAlI cetAvaniyAM unakI 43 sAla pUrva kahI bAta ko satya sAbita kara rahI haiM / Aja rAjanItijJa loga niHzastrIkaraNa aura ahiMsA ke vikAsa kI bAta soca rahe haiM para AcArya tulasI ne san 1950 meM dillI kI vizAla sabhA meM ahiMsA ke bhaviSya kI udghoSaNA karate hue kahA - " vaha dina Ane vAlA hai, jaba pazubala se ukatAI duniyA bhAratIya jIvana se ahiMsA aura zAMti kI bhIkha mAMgegI / " 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1346 2 1950, TAuna hAla, dillI 1. sana 1950, dillI itane pahaluoM ko chuA hai ki una hI pUrA zodhaprabandha likhA jA pravacana ko bhASA zailI AcArya tulasI kI pravacana sAdhanA kisI eka varga taka sImita nahIM hai| unhoMne samAja ke lagabhaga sabhI vargoM ko sambodhita kiyA hai, isalie pAtra - bheda ke anusAra saMpreSaNIyatA kI dRSTi se unake pravacanoM kI bhASA-zailI meM antara AnA svAbhAvika hai, sAtha hI samaya kI gati ke anusAra bhI unhoMne apanI bhASA meM parivartana kiyA hai| ve svayaM isa bAta ko svIkAra karate haiN| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana ---"jaba jaisI janatA sAmane hotI hai, maiM apane pravacana kA viSaya, bhASA aura zailI badala letA huuN|' AcAryakAla ke prArambhika varSoM meM unake pravacana prAyaH rAjasthAnI bhASA meM hote the kintu Aja ve surakSita nahIM haiM / bAda meM jana-jana taka apanI krAMta vANI ko pahuMcAne ke lie unhoMne rASTra-bhASA hindI ko pravacana kA mAdhyama banAyA / hindI pravacanoM kI unakI pacAsoM pustakeM prakAza meM A cukI haiM tathA aneka pustakeM prakAzanAdhIna haiN| unakI vidvattA bhASA meM ulajhakara jaTila evaM bojhila nahIM, apitu anubhUti kI uSNatA se tarala bana gayI hai| Astika ho yA nAstika, vidvAn ho yA anapar3ha, dhanI ho yA garIba, strI ho yA puruSa, bAlaka ho yA vRddha sabhI eka rasa, ekatAna hokara unakI vANI ke jAdU se baMdha jAte haiN| unakI vANI meM vaha AkarSaNa hai ki jo prabhAva roTarI klaba aura vakIla aisosiezana ke sadasyoM ke bIca par3atA hai, vahI prabhAva saMskRta aura darzana ke prakANDa paNDitoM ke madhya par3atA hai| pUre pravacana sAhitya meM bhASAgata yahI Adarza dikhalAI par3atA hai ki ve adhika se adhika logoM taka apanI bAta pahuMcAnA cAhate haiM / ataH unake pravacana sAhitya meM kaThina se kaThina dArzanika viSaya bhI vyAvahArika, sahaja, sarasa, sajIva, subodha evaM arthapUrNa bhASA meM vyakta hue haiN| lAMga phelo kI nimna ukti unake pravacana kI bhASA-zailI meM pUrNatayA kharI utaratI hai-''vyavahAra meM, zailI meM aura apane taura tarIkoM meM saralatA hI sabase bar3A guNa hai| narendra kohalI kahate haiM --- 'pAThaka saba kucha kSamA kara sakatA hai, para lekhaka meM banAvaTa, dikhAvA, lAlasA ko kSamA nahIM kara sktaa|" anubhUti kI sacAI abhivyakta hone ke kAraNa unake pravacana sAhitya kI bhASA sAhityaka na hone para bhI sarala aura pravAhamayI hai| usameM Atmabala aura saMyama kA teja jur3ane se vaha prabhAvI bana gayI hai / yahI kAraNa hai ki ve apanI vANI ke prabhAva meM kahIM bhI saMdigdha nahIM haiM "maiM jAnatA hUM, mere pAsa na reDiyo hai, na akhabAra hai aura na Aja ke pracAra yogya vaijJAnika sAdhana haiN| ...... lekina merI vANI meM Atmabala hai, AtmA kI tIvra zakti hai aura mujhe apane saMdeza ke prati AtmavizvAsa hai phira koI kAraNa nahIM, merI yaha AvAja janatA ke kAnoM se nahIM ttkraae| pravacana zailI ke bAre meM apanA abhimata vyakta karate hue ve kahate haiM-"pravacana zailI kA jahAM taka prazna hai, maiM nahIM jAnatA usameM koI viziSTatA hai / na maiM dArzanika lahaje meM bolatA hUM aura na merI bhASA para koI sAhityika prabhAva hI hotA hai / maiM to apanI mAtRbhASA (rAjasthAnI) athavA 1. premacandra, pR0 193 2. 15 agasta 1947, prathama svAdhInatA divasa para pradatta Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa rASTrabhASA meM apane mana kI bAta janatA ke sAmane rakha detA huuN| usase yadi janatA AkRSTa hotI hai to yaha usakI guNagrAhakatA hai / maiM to mAtra nimitta unakI pravacana zailI kA sabase bar3A vaiziSTya citrAtmakatA hai / pravacana ke madhya jaba ve kisI kathA ko kahate haiM to aisA lagatA hai mAno vaha ghaTanA sAmane ghaTa rahI hai| svaroM kA utAra-car3hAva tathA zarIra ke hAva-bhAva sabhI usa ghaTanA ko sacitra evaM sajIva karane meM laga jAte haiM / unakI pravacana zailI meM camatkAra Ane kA eka mahattvapUrNa kAraNa yaha bhI hai ki ve sabhA ke anurUpa apane ko DhAla lete haiM / DAkTaroM kI eka vizAla sabhA ko saMbodhita karate hue ve kahate haiM "mAja maiM DAkTaroM kI sabhA meM AyA hUM to svayaM DAkTara banakara AyA hUM / jo vyakti jahAM jAye use vahIM kA ho jAnA caahie| Apa DAkTara haiM to maiM bhI eka DAkTara huuN| Apa deha kI cikitsA karate haiM, to maiM AtmA kI cikitsA karatA hUM / Apa vibhinna upakaraNoM se roga kA nidAna karate haiM to maiM manuSyoM ke hRdaya ko TaTolakara usakI cikitsA karatA huuN| Apa pratidina naye-naye prayoga karate rahate haiM to maiM bhI apanI adhyAtma pracAra paddhati meM parivartana karatA rahatA huuN| AcArya tulasI ne apane pravacanoM meM anekAMta zailI kA prayoga kiyA hai| aneka sthAnoM para to ve jIvana ke anubhavoM ko bhI anekAMta zailI meM prastuta karate haiM / anekAMta zailI kA eka anubhava nimna paMktiyoM meM dekhA jA sakatA hai.---"maiM akiMcana huuN| garIba mAneM to sabase bar3A garIba hUM aura amIra mAne to sabase bar3A amIra huuN| garIba isalie hUM kyoMki pUMjI ke nAma para mere pAsa eka nayA paisA bhI nahIM hai aura amIra isalie hUM kyoMki koI cAha nahIM hai|" unakI pravacana zailI kA vaiziSTya hai ki ve samaya ke anusAra apanI bAta ko nayA mor3a de dete haiN| unake pravacanoM kI prAsaMgikatA kA sabase bar3A kAraNa yahI hai ki dravya, kSetra, kAla aura bhAva sabako dekhate hue ve apanI bAta kahate haiM / holI ke parva para logoM kI dhArmika cetanA ko jhakajhorate hue ve kahate haiM. "Aja holI kA parva hai / loga vibhinna raMga gholate haiM, to kyA maiM kaha dUM ki Aja kA mAnava duraMgA hai / kyoMki usake pAsa do picakAriyAM haiM / dIkhane meM kucha aura hai aura kahane meM kucha aur| vaha bAtoM meM itanA ciMtanazIla lagatA hai mAno usase adhika dhArmika koI aura hai yA nhiiN| mandira meM jaba 1. bahatA pAnI niramalA, pR0 120 2. jaina bhAratI, 28 akTU0 1965 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana vaha pUjana karatA he taba lagatA hai mAno usameM devatva kA nivAsa hai, kintu bAjAra meM vaha yamarAja bana jAtA hai / pATha pUjA karate samaya vaha prahlAda ko bhI mAta karatA hai, para jaba use adhikAra kI kursI para dekho to zAyada hiraNAMkuza vahI hai| ..."usa mAnava ko duraMgA nahIM kahUM to kyA khuuN|'' vidyArthiyoM ko sambodhita karate hue unakI vANI kitanI hRdayasparzI evaM sAmayika bana par3I hai-"vidyArthiyoM ! maiM svayaM vidyArthI hUM aura jIvana bhara vidyArthI bane rahanA cAhatA huuN|".... vidyArthI rahane vAlA jIvana bhara nayA Aloka pAtA.hai, vidvAn bana jAne ke bAda prApti kA mArga ruka jAtA hai / pravacana sAhitya : eka samIkSA unake vizAla pravacana sAhitya meM viSaya kI gambhIratA, anubhavoM kI ThosatA evaM vyAvahArika jJAna kI jhAMkI spaSTa dekhI jA sakatI hai| phira bhI isa sAhitya kI samAlocanA nimna binduoM meM kI jA sakatI hai janabhogya hone ke kAraNa isameM nayA zilpana evaM sAhityika bhASA ke prayoga kama hue haiM para jIvana kI sacAiyoM se yaha sAhitya pUrI taraha saMpRkta hai| unake isa sAhitya kA sabase bar3A vaiziSTya yaha hai ki yaha nirAzA meM AzA kI jyoti prajvalita karatA hai tathA jana-jana meM naitikatA kI alakha jagAtA hai / ve mAnate haiM ki yadi maiM apane pravacana meM naitikatA kI bAta nahIM kahUMgA to mere pravacana kI sArthakatA hI kyA hai ? . eka hI pravacana meM pAThaka ko viSayAntara kI pravRtti mila sakatI hai| aneka sthaloM para bhAvoM kI punarAvRtti bhI huI hai para jina mUlyoM kI ve carcA kara rahe haiM, unheM jana-jana meM AtmasAta karavAne ke lie aisA honA bahuta Avazyaka hai / unakI vizAla pravacana sabhA meM bhinna-bhinna ruci evaM bhinna vargoM ke loga upasthita rahate haiN| ataH una sabako mAnasika khurAka mila sake yaha dhyAna rakhanA pravacanakartA ke lie Avazyaka ho jAtA hai / isIlie aneka sthaloM para avAntara viSayoM kA samAveza mUla vicAra meM AghAta karane ke sthAna para usake aneka pahaluoM ko hI spaSTa karatA hai| sAhitya kA satya deza, kAla aura paristhiti ke anusAra badalatA hai ataH isa sAhitya meM bhI kahIM-kahIM paraspara virodhI bAteM milatI haiM para yaha virodhAbhAsa unake jIvana ke vibhinna anubhavoM kA jIvanta rUpa hai tathA Agraha mukta mAnasa kA paricAyaka hai| sahajatA, saralatA, prabhAvotpAdakatA, bhAvapravaNatA evaM vyAvahArikatA se saMzilaSTa unakA pravacana sAhitya yugoM-yugoM taka vizva cetanA para apanI amiTa chApa chor3atA rhegaa| 1. jaina bhAratI, 18 mArca 1961 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa bhASA zailI satya kI abhivyaMjanA tathA antarjagat ko prakaTa karane kA ekamAtra sAdhana bhASA hai| yadi isake binA bhI hama apane bhAvoM ko eka-dUsare taka pahuMcA sakeM to isakI koI AvazyakatA nahIM rahatI para yaha hamAre bhAvoM kA anuvAda dUsaroM taka pahuMcAtI hai ataH manuSya ke hara prayatna ke adhyayana meM bhASA kA mahattvapUrNa yogadAna hai / bhASA ke bAre meM AcArya tulasI kA abhimata hai-- "bhASA ke mUlya se bhI adhika mahattva usameM nibaddha jJAna rAzi kA hai, jo mAnavIya vicAra dhArA meM eka abhinava cetanA aura sphUrti pradAna karatI hai| bhASA abhivyakti kA sAdhana hai, sAdhya nhiiN|" bhASA ke bAre meM jainendrajI kA maMtavya bahuta spaSTa evaM mananIya hai"merI mAnyatA hai ki bhASA svayaM kucha rahe hI nahIM, kevala bhAvoM kI abhivyakti ke lie ho| bhAva ke sAtha vaha itanI tadgata ho ki tanika bhI na kahA jA sake ki bhAva usake Azrita haiN| arthAt bhAva usameM se pAThaka ko aisA sIdhA mile ki bIca meM lene ke lie kahIM bhASA kA astitva rahA hai, yaha anubhava na ho|'' ataH bhASA kI saphalatA banAva zRMgAra meM nahIM, apitu bhAvAnurUpa arthAbhivyakti meM hai| AcArya tulasI kI bhASA isa nikaSa para kharI utaratI hai / ve janatA ke lie bolate yA likhate haiM ataH hara sthiti meM unakI bhASA sahaja, sarala, vyApaka, hArdika, subodha evaM sazakta hai / bhASA kI bodhagamyatA ke pIche unakI sAdhanA kI zakti bolatI hai-nirgrantha vyaktitva mukhara hotA hai| unakI bhASA mAtmA se nikalatI hai aura dUsaroM ko bhI Atmadarzana kI tAkata detI hai| isa bAta kI puSTi hajArIprasAda dvivedI bhI karate haiM-- "gahana sAdhanA ke binA bhASA sahaja nahIM ho sktii| yaha sahaja bhASA vyAkaraNa aura bhASAzAstra ke adhyayana se bhI prApta nahIM kI jA sakatI, kozoM meM prayukta zabdoM ke anupAta meM ise nahIM gar3hA jA sktaa|" kabIra, rahIma, rAjiyA aura AcArya bhikSu Adi ko yaha bhASA milI aura isI paraMparA meM AcArya tulasI kA nAma bhI svataH jur3a jAtA hai| unakI bhASA AkarSaka evaM prasAda guNa-sampanna hai| isakA kAraNa hai| ki jo unake bhItara hai, vahI bAhara AtA hai / maithilIzaraNa gupta isa mata kI 1. sAhitya kA zreya aura preya, pR0 147 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana puSTi yoM karate haiM-'mana yadi ulajhanoM se bharA hai to bhASA kI gati atyanta dhImI, durbodha aura cakarIlI ho jAtI hai|' AcArya tulasI kA mana tanAva aura ulajhanoM se kosoM dUra rahatA hai ataH unakI bhASA meM visaMgati kA prasaMga hI nahIM AtA / sAdhanA kI AMca meM tapA huA unakA mAnasa kabhI kathanI aura karaNI meM dvaita nahIM ddaaltaa|| "jisa dina mAnava ko vastu kI abhivyakti meM vilakSaNatA lAne kI gati mati jAgI, usI dina se zailI kA vivecana tathA vicAra prArambha hunaa|" AcArya kSemacaMdra sumana kI yaha abhivyakti zailI ke prAraMbha kI kathA kahatI hai para jaba se bhAdamI ne kisI viSaya meM socanA yA likhanA prAraMbha kiyA tabhI zailI kA prAdurbhAva ho gayA kyoMki zabdoM kI kalAtmaka yojanA hI zailI hai / "zailI bhASA kI abhivyaMjanA zakti kI paricAyaka hai|' aMgrejI kavi popa zailI ko vyakti ke vicAroM kI pozAka mAnate haiM kintu zailI vicAraka mare isase bhI Age bar3hakara kahate haiM ki zailI lekhaka ke vicAroM kI pozAka nahIM, apitu jIva hai, jisake andara mAMsa, haDDI aura khUna hai / " zailI ke pariprekSya meM hI unakA eka anya uddharaNa bhI mananIya hai-'zailI bhASA kA vaha guNa hai, jo lAghava se racayitA ke manobhAvoM, vicAroM athavA praNAlI kA saMvahana karatI hai| zailI kisI se udhAra mAMgI yA dI nahIM jAtI kyoMki vaha kisI bhI sAhityakAra ke vyaktitva kA abhinna aMga hotI hai| yahI kAraNa hai ki kisI bhI racanA ko par3hate hI yaha jJAna kiyA jA sakatA hai ki yaha amuka vyakti kI racanA hai / zailI sAhitya kI uccatama nidhi hai / pAzcAttya evaM prAcya vidvAnoM kI saikar3oM paribhASAeM zailI ke bAre meM milatI haiM para prasiddha samAlocaka bAbU gulAbarAya ne donoM matoM kA samanvaya karake ise madhyama mArga ke rUpa meM grahaNa kiyA hai / ve zailI ko na nitAnta vyaktiparaka mAnate haiM aura na vastuparaka hii| unakA mAnanA hai ki zailI meM na to itanA nijIpana ho ki vaha sanaka kI hada taka pahuMca jAe aura na itanI sAmAnyatA ho ki nIrasa aura nirjIva ho jAe / zailI abhivyakti ke una guNoM ko kahate haiM, jinheM lekhaka yA kavi apane mana ke prabhAva ko samAna rUpa se dUsaroM taka pahuMcAne ke lie apanAtA hai| __ AcArya hajArIprasAda dvivedI ke anusAra upayukta zabdoM kA cunAva, svara aura vyaMjanoM ko madhura yojanA, vAkyoM kA sahI vinyAsa tathA vicAroM 1. sAhitya vivecana, pR0 44 2. Adhunika gadya evaM gadyakAra, pR0 1 3-4. M. Murra, Problems of style, pR0 71,136 5. siddhAMta aura adhyayana, pR0 190 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kA vikAsa zailI ke maulika tatva haiN| yahI kAraNa hai ki koI bhI sAhityakAra kevala sundara bhAvoM se yukta hone para hI acchA sAhityakAra nahIM ho sakatA, usameM pratipAdana zailI kA sauSThava honA bhI anivArya hai| yadi zailI sughar3a hai to vaktavya vastu meM sAra kama hone para bhI vaha grahaNIya bana jAtI hai / pAzcAttya vidvAnoM ke anusAra acchI zailI ke lie lekhaka ke vyaktitva meM vicAra, jJAna, anubhava tathA tarka ityAdi guNoM kI apekSA hotI hai| jo vyaktitva jitanA saprANa, vizAla, saMvedanazIla aura grahaNazIla hogA, usakI zailI utanI hI viziSTa hogI kyoMki zailI ko vyaktitva kA pratirUpa kahA jAtA hai (sTAila ija da maina iTaselpha) / samartha vyaktitva apanI pratyeka racanA meM apane sampUrNa vyaktitva ke sAtha pratibimbita rahatA hai| lekhaka kA pratyeka vAkya, pratyeka pada, pratyeka zabda usake nAma kA jayaghoSa karatA sunAI detA hai| - yadyapi zailI vyaktitva se prabhAvita hotI hai phira bhI kucha aise tattva haiM, jo use viziSTa banAte haiM 1. deza aura kAla kI sthitiyAM zailI ko sabase jyAdA prabhAvita karatI haiM / agara tulasI, sUra, bihArI yA AcArya bhikSu isa yuga meM Ate to unake kahane yA likhane kA tarIkA bilakula bhinna hotA / 2. vaktavya viSaya ko hRdayaMgama karAne hetu vividha rUpakoM, kathAoM, dohoM evaM soraThoM kA prayoga / 3. vividha zAstrIya tattvoM kA ucita sAmaMjasya / 4. viSaya aura vicAra meM tAdAtmya / 5. satyasparzI klpnaa| 6. lekhaka ke mana aura AtmA, buddhi aura bhAvanA tathA hRdaya aura mastiSka kA sAmaMjasya evaM saMtulana / 7. vyaMjanA aisI ho, jo sUkSma se bhI sUkSma sthiti meM le jAne ke lie pAThaka ko cunautI de, jise par3he binA pAThaka prasaMga chor3ane meM asamartha ho jaae| 8. vAkya vinyAsa jaTila na hokara sarala ho, jisako par3hakara hara varga ke pAThaka ko vahI Ananda ho jo kisI kaThinAI para vijaya pAne vAle ko hotA hai| AcArya tulasI kI lekhanazailI kI apanI vizeSatAeM haiN| unhoMne apane hara manogata bhAvoM kI abhivyakti itane ramaNIya, AkarSaka aura prabhAvotpAdaka DhaMga se dI hai ki unakI racanA par3hate hI pAThaka ke bhItara abhinava harSa evaM zakti kA saMcAra hone lagatA hai| zailIgata navInatA unako priya hai isalie ve apane bhAvoM ko vyakta karate hue kahate haiM---"nae rUpa, nayI vidhA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana aura nae zilpana se merA vyAmoha hai, yaha bAta to nahIM hai phira bhI navInatA mujhe priya hai kyoMki merA yaha abhimata hai ki zailIgata navyatA bhI vicAra saMpreSaNa kA eka sazakta mAdhyama hai / sRjana kI anAhata dhArA sraSTA aura draSTA donoM ko hI bhItara taka itanA bhigo detI hai ki laukika zabdoM meM lokottara artha kI AtmA nikharane lagatI hai|" zailI lekhaka ke socane aura dekhane kA apanA tarIkA hai ataH pratyeka sAhityakAra kI zailI ke kucha viziSTa guNa hote haiM / AcArya tulasI kI bhASA-zailI kI kucha nijI vizeSatAoM kA aMkana nimna binduoM meM kiyA jA sakatA hai prAcIna jIvana-mUlyoM kI sIdhI-sAdhI bhASA meM prastuti kisI soe mAnasa ko jhakajhora kara nahIM jagA sktii| unhoMne prAcIna mUlyoM ko Adhunika bhASA kA paridhAna pahanAkara usakI itanI sarasa aura navIna prastuti dI hai ki use par3hakara koI bhI AkRSTa hue binA nahIM raha sktaa| pAMca mahAvrata ke svarUpa ko anubhUti ke sAtha jor3ate hue ve kahate haiM- "maiM zAMtipUrNa jIvana jInA cAhatA hUM kyA ahiMsA isase bhinna hai ? maiM yathArtha jIvana jInA cAhatA hUM, kyA satya isase bhinna hai ? maiM prAmANika jIvana jInA cAhatA hUM, kyA asteya isase pRthak cIja hai ? maiM zakti-sampanna aura vIryavAna jIvana jInA cAhatA hUM, kyA brahmacarya isase bhinna hai ? maiM saMyamI jIvana jInA cAhatA hUM kyA aparigraha isase bhinna hai ?" kAvya kI bhAMti unake gadyasAhitya meM bhI kahIM-kahIM aisI bhASA kA prayoga huA hai, jisameM kalAtmakatA ekadama mukhara ho uThI hai tathA usameM AlaMkAritA kI chavi bhI nikhara bhAyI hai| prastuta vAkyoM meM yamaka evaM zleSa kA camatkAra darzanIya hai-- 1. 'hamane to Tappe ko TAla diyA thA kintu Tappe vAloM kI bhAvanA itanI tIvra thI ki TappA lenA hI pdd'aa|' 2. 'Aja itavAra hai para etabAra hai kyA ? 3. 'yadi jIvana pAka nahIM hai to pAkistAna banAne se kyA hone vAlA hai ?' gadya sAhitya meM bhI unakA upamA vaicitya anupama hai| aneka naI upamAoM kA prayoga unake sAhitya meM milatA hai| nimna udAharaNa unake upamA prayoga ke saphala namUne kahe jA sakate haiM___0 'bacce-bacce ke mukha para jhUTha aura kapaTa aise haiM mAno vaha grISma Rtu kI lU hai| jo kahIM bhI jAie, saba jagaha vyApta milegii|"3 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1706 2. rAjasthAna meM 'TappA' cakkara khAne ko kahate haiM / 3. jaina bhAratI, 21 maI 53 pR0 274 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 0 'bIca meM bhautikatA kA vizAlakAya samudra par3A hai aba Apako burAI rUpI rAvaNa kI hatyA kara azAMti yukta zatru senA ko mArakara zAMti sItA ko lAnA hai|' ___ lokoktiyoM ko sAmAjika jIvana kA nItizAstra kahA jA sakatA hai kyoMki ve lokajIvana ke samIpa hotI haiN| muhAvaroM evaM lokoktiyoM ke prayoga se unakI bhASA vyaMjaka evaM sajIva bana gaI hai| aneka apracalita lokoktiyoM ko bhI unhoMne apane sAhitya meM sthAna diyA hai| rAjasthAnI lokoktiyoM kA to unhoMne khulakara prayoga kiyA hai, jisase unake sAhitya meM arthagata camatkAra kA samAveza ho gayA hai 1. jahAM cAha, vahAM rAha 1 jAo lAkha, raho sAkha 2. peMDo bhalo na kosa ko, beTI bhalI na eka 3. tIje loka ptiije| sAhityika muhAvare nahIM apitu jana-jIvana evaM grAmya jIvana ke bolacAla meM Ane vAle muhAvaroM kA prayoga unakI bhASA meM adhika milatA haiN| kyoMki unakA lakSya bhASA ko alaMkRta karanA nahIM apitu sahI tathya ko janatA ke gale utAranA hai / bhAratIya hI nahIM videzI kahAvatoM kA prayoga bhI unake sAhitya meM yatra-tatra huA hai| 'arabI kahAvata hai ki gadhA dUsarI bAra usI gaDDhe meM nahIM giratA-- gadhe kI yaha samajha manuSya meM A jAe to aneka hAdasoM ko TAlA jA sakatA lokoktiyoM ke atirikta zAstrIya uddharaNa evaM mahApuruSoM ke sUktivAkyoM ke prayoga unakI bahuzrutatA kA digdarzana karAte haiM 1. maraNasama natthi bhayaM / 2. no harise, no kujjhe| 3. iyANi No jamahaM puvamakAsI pamAeNaM / 4. na hi jJAnena sadRzaM pavitramiha vidyate / kabIra, rAjiyA, rahIma, AcArya bhikSu Adi ke saikar3oM dohe to unako apane nAma kI bhAMti mukhastha haiM ataH samaya-samaya para unake mAdhyama se bhI ve jana-cetanA ko udbodhita karate rahate haiM, jisase unakI bhASA meM citrAtmakatA, sarasatA evaM saralatA A gaI hai| prAcya ke sAtha sAtha pAzcAttya vidvAnoM ke vicAra evaM ghaTanA-prasaMga bhI pracura mAtrA meM unake sAhitya meM dekhe jA sakate haiM--- 0 lenina kA abhimata rahA hai ki prathama zreNI ke vyaktiyoM ko cunAva 1. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 67 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana meM nahIM jAnA caahie| 0 gAMdhIjI ne kahA thA-'vaha durbhAgya kA dina hogA, jisa dina rASTra meM saMta nahIM hoNge|' 0 nepoliyana kahA karatA thA-'maiM jisa mArga se Age bar3hanA cAhatA hUM, vahAM bIca meM pahAr3a A jAeM to eka bAra haTakara mujhe rAstA de dete haiN|' ve bhASA ko gatizIla dhArA ke rUpa meM svIkAra karate haiN| yahI kAraNa hai ki unhoMne apane sAhitya meM anya bhASA ke zabdoM kA bhI yathocita samAveza kiyA hai| hindI meM pracalita arabI, urdU, phArasI, aMgrejI, gujarAtI, baMgAlI Adi bhASAoM ke aneka zabdoM ko unhoMne apanI bhASA kA aMga banA liyA hai jaise ____ majahaba, barakarAra, begunAha, phurasata, caMgA, jamAnA, buniyAda, tUphAna, guMjAiza, biyAvAna, TeMzana, TAIma, yaMga, karekTara, mena, guDa, progresa, rijarva ekalA aadi| rAjasthAnI mAtRbhASA hone ke kAraNa hiMdI sAhitya meM bhI aneka vizuddha rAjasthAnI zabdoM kA prayoga unake sAhitya meM milatA hai--ThikAnA' (sthAna) sIyAlo (zItakAla) jANavAjoga (jAnaneyogya) TAbara Adi / __ kahIM-kahIM prasaMga vaza aMgrejI ke vAkyoM kA prayoga bhI unake sAhitya meM huA hai __ "loga sTeNDarDa oNpha liviMga ko gauNa mAnakara sTeNDarDa oNpha lAipha ko UMcA utthaae|" saMskRta koza evaM vyAkaraNa ke prakANDa paNDita hone ke kAraNa hindI meM saMdhiyukta evaM samasta padoM kA prayoga bhI bahulatA se unake sAhitya meM milatA hai-harSotphulla, samAkalana, abhivyApta, citApradhAna, phalazruti tIrtheza AbhijAtya, durabhisaMdhi Adi / kahA jA sakatA hai ki unakI bhASA meM tatsama, tadbhava, dezI evaM videzI ina cAroM zabdoM kA prayoga yathAyogya huA hai| unhoMne apanI bhASA meM yugma zabdoM kA bhI bharapUra prayoga kiyA hai / isase bhASA meM bolacAla kI puTa A gaI hai mAra-kATa, aka-baka, lUTa-khasoTa, naukara-cAkara, ThATa-bATha, kartAdhartA, sAja-bAja, Ter3hA-mer3hA, uthala-puthala, Adi / __ zabdoM ke cAla artha ke atirikta unameM nayA artha khoja lenA unakI pratibhA kA apanA vaiziSTya hai| bhASAgata isa vaiziSTya ke hameM aneka udAharaNa mila sakate haiN| udAharaNa ke lie yahAM eka prasaMga prastuta kiyA jA 1. aNuvrata : gati pragati, pR0 151 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sakatA hai-- patrakAroM kI eka vizeSa goSThI meM eka patrakAra ne AcArya tulasI ke samakSa jijJAsA prastuta karate hue kahA ---'AcArya jI! Apane samAja ke hara varga ke utthAna kI bAta kahI hai| Apa kAyasthoM ke lie bhI kucha kara rahe haiM kyA?' AcArya tulasI ne kAyastha zabda kI dArzanika vyAkhyA karate hue kahA - "hama kAyasthoM ke lie sadA se karate A rahe haiN| kyoMki ApakI taraha maiM bhI kAyastha hUM / kAyastha arthAt zarIra meM sthita rahane vaalaa| saMsAra kA kauna prANI kAyastha nahIM hai ?" hindI meM prAyaH kriyA vAkyAnta meM lagatI hai para bhASA meM prabhAvakatA lAne ke lie unake sAhitya meM aneka sthaloM para isa krama meM vyatyaya bhI milatA hai-- __ "kaise ho sakatI hai vahAM ahiMsA jahAM vyakti prANoM ke vyAmoha se apanI jAna bacAe phiratA hai ?" __ AcArya tulasI zabda ko kevala usake pracalita artha meM hI grahaNa nahIM karate / prasaMgAnusAra kucha parivartana ke sAtha use navIna saMdarbha bhI pradAna kara dete haiN| isa saMdarbha meM nimna vArtAlApa draSTavya hai-- ___ eka bAra eka rASTranetA ne nivedana kiyA-'AcAryajI ! yadi Apako aNuvrata kA kArya Age bar3hAnA hai to plena khola dIjie / AcAryazrI ne smita hAsya bikherate hue kahA-~-'Apa plena kI bAta karate haiM, hamAre plAna (yojanA) ko to dekho|' isa ghaTanA se unakI pratyutpanna medhA hI nahIM, zabdoM kI gaharI pakar3a kI zakti bhI pahacAnI jA sakatI hai / ___ isI prakAra prasaMgAnusAra eka zabda ke samakakSa yA pratipakSa meM dUsare sAnuprAsika zabda ko prastuta karake preraNA dene kI kalA meM to unakA koI dUsarA vikalpa nahIM khojA jA sktaa| ve kahate haiM ___0 prazasti nahIM, prastuti karo, vyathA nahIM, vyavasthA karo, ciMtA nahIM ciMtana kro| 0 mujhe dInatA, hInatA nahIM, navInatA pasaMda hai| lADanaM vidAI samAroha meM vizvavidyAlaya ke sadasyoM ko preraNA dete hue ve kahate haiM- "jIvana meM saMtulana rahanA caahie| na ahaM na hInatA, na Aveza na dInatA, na Alasya aura na atikramaNa / " .. sUktiyoM meM jIvana ke anubhavoM kA sAra isa bhAMti abhivyakta hotA hai ki mAnava kA suSupta mana jaga jAe aura vaha use cetAvanI ke rUpa meM grahaNa kara sake / unake sAhitya meM gAgara meM sAgara bharane vAle hajAroM sUktyAtmaka vAkya haiM, jinase unakI bhASA cumbakIya evaM cAmatkArika bana gayI hai Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 0 anuzAsana kA asvIkAra jIvana kI pahalI hAra hai| 0 hama sahana kareM, hamArA jIvana eka layAtmaka saMgIta bana jaaegaa| 0 svataMtratA kA artha hotA hai-apane anuzAsana dvArA saMcAlita - jIvana yaatraa| * avizvAsa kI cinagArI sulagate hI sattA se garimA ke sAtha haTa jAnA lokataMtra kA Adarza hai| 0 vaha hara prANI zastra hai, jo dUsare ke astitva para prahAra karatA 0 sAmpradAyika unmAda iMsAna ko bhI zaitAna banA detA hai / 0 jo vyakti kAMToM kI cubhana se ghabarAkara pIche haTa jAtA hai, vaha phUloM kI saurabha nahIM pA sktaa| bhASA meM pravAha lAne ke lie yA kathya para jora dene ke lie ve kabhIkabhI zabdoM kI punarAvRtti bhI kara dete haiM / yuvApIr3hI ko rUpaka ke mAdhyama se preraNA dete hue ve kahate haiM--- "tumhArA hara cintana, tumhArI hara pravRtti, tumhArI hara pratibhA, tumhArI yogyatA, tumhArI zakti, sAmarthya aura tumhArI hara sAMsa isa bhuvana ko sIMcane ke lie, surakSA ke lie sampUrNa rUpa se surakSita rhe| 0 'yuddha barabAdI hai, azAMti hai, asthiratA hai aura jAnamAla kI bhArI tabAhI hai / isa vAkya ko yadi yoM kahA jAtA ki yuddha barabAdI, azAMti, asthiratA aura jAnamAla kI tabAhI hai to vAkya prabhAvaka nahIM bntaa|' unhoMne lagabhaga choTe-choTe bodhagamya vAkyoM kA prayoga kiyA hai| kahIM-kahIM kAphI lambe vAkya bhI prayukta haiM para zRMkhalAbaddhatA ke kAraNa unameM kahIM bhI zaithilya nahIM AyA hai| unake sAhitya meM bhASA kI dvirUpatA ke dA kAraNa haiM 1. aneka sampAdakoM kA honA / 2. lekhana aura vaktavya kI bhASA meM bahuta bar3A antara hotA hai AcAryazrI ina donoM bhUmikAoM se gujare haiM isalie kahIM-vahIM inameM sammizraNa bhI ho gayA hai|| chAyAvAdI evaM rahasyavAdI zailI prAyaH kAvya meM camatkAra utpanna karane hetu apanAyI jAtI hai / para AcArya tulasI ne gadya sAhitya meM bhI isa zailI kA prayoga kiyA hai / saMsada ko mAnavAkAra rUpa meM prastuta kara usakI pIr3A ko usI ke mukha se kahalavAne meM ve kitane siddhahasta bana par3e haiM 1. atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata, pR0 52-53 2. aNuvrata : gati pragati, pR0 151 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa "saMsada janatA ke dvAra para dastaka dekara pukAra rahI hai-prajAjanoM / Apane acche-acche logoM kA cayana kara mere pAsa bhejaa| para na jAne kyoM ye saba merI ijjata lene para utArU ho rahe haiM / isa samaya maiM ghora saMkaTa meM huuN| mujhe bacAo / merI rakSA kro|"......... tIna prakAra ke vyaktiyoM ko mujhase dUra rakho / eka ve vyakti jo kevala virodha ke lie virodha karate haiN| dUsare ve jo galata tarIkoM se voTa pAkara sattA ke galiyAre taka pahuMcate haiM aura tIsare ve vyakti, jo asaMyamI haiN| aise loga na to apanI vANI para saMyama rakha sakate haiM aura na apane vyavahAra meM santulana rakha pAte haiN| ina logoM kA asaMyata AcaraNa dekhakara merA sira zarma se nIcA ho jAtA hai / isalie Apa dayA karo aura aise logoM ko mujha taka pahuMcane se roko|1| AcArya tulasI kI zailI kA yaha vaiziSTya hai ki ve kisI bhI viSaya kA spaSTIkaraNa prAyaH svayaM hI gambhIra prazna uThAkara karate haiN| zrotA yA pAThaka ko aisA lagatA hai mAno ve bhI usameM bhAga le rahe hoN| tatpazcAt samAdhAna kI mora viSaya ko mor3ate haiM, isase viSaya pratipAdana ke sAtha pAThaka kA tAdAtmya ho jAtA hai| tarkapUrNa evaM vaijJAnika zailI meM kI gayI unakI ikkIsavIM sadI kI carcA kitanI hRdayasparzI bana gayI hai "kaisA hogA ikkIsavIM sadI kA jIvana ? yaha eka prazna hai| isake garbha meM kucha naI sambhAvanAeM aMgar3AI le rahI haiM to kucha AzaMkAeM bhI sira uThA rahI haiN| eka ora suvidhAbhogI saMskRti ko pAMva jamAne ke lie naI jamIna upalabdha karavAI jA rahI hai to dUsarI ora puruSArtha jIvI saMskRti ko daphanAne ke lie naI kabragAha kI vyavasthA socI jA rahI hai| kucha nayA karane aura pAne kI mIThI gudagudI ke sAtha kucha na karane kA daMza bhI isI sadI ko bhoganA hogaa| isameM itanI bArIkI se satya abhivyakta huA hai ki viSaya vastu kA ArapAra saMkSepa meM eka sAtha prakAzita ho uThA hai| kahIM-kahIM unake prazna samAja kI visaMgati para tIkhA vyaMgya bhI karate haiM / ye vyaMgyAtmaka prazna kisI bhI vyakti ke hRdaya ko taraMgita evaM jhaMkRta karane meM samartha haiN| satIprathA para vyaMgya karatI unakI nimna ukti vicAraNIya hai "dAmpatya sambandha to dviSTha hai| strI ke lie pativratA honA aura pati ke sAtha jalanA gaurava kI bAta hai to puruSa ke lie patnIvrata kA Adarza kahAM calA jAtA hai ? usake mana meM patnI ke sAtha jalane kI bhAvanA kyoM nahIM jAgatI ? pati kI mRtyu ke bAda strI vidhavA hotI hai to kyA patnI kI mRtyu ke bAda puruSa vidhura mahIM hotA ? strI ke lie pati paramezvara hai to puruSa 1. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 76-77 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1736 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 65 ke lie patnI ko paramezvara mAnane meM kauna-sI bAdhA hai ?" ___ Aja ke manuSya kI jIvana-zailI para vyaMgya karate ye prazna kisI bhI sacetana prANI ko jhakajhorane meM samartha haiM "Aja manuSya kI jIvana-zailI kaisI hai ? vaha use kidhara le jA rahI hai ? vaha kisI ke lie nIr3a bunatA hai yA bune hue nIr3oM ko ujAr3atA hai ? vaha kisI ko jIvana detA hai yA jIne vAle kI sAMsoM ko chInatA hai ? vaha kisI ko jor3atA hai yA pIr3hiyoM se jur3e hue riztoM meM darAra DAlatA hai ? vaha kisI ke AMsU poMchatA hai yA binA hI uddezya cikoTI kATakara rulAtA hai ? vaha jIvana ko saMvArane ke lie dharma kI zaraNa meM jAtA hai yA usakI baisAkhiyoM ke sahAre lar3AI ke maidAna meM utaratA hai ? vaha kisI kI bAta sunatA hai yA apanI hI bAta manavAne kA Agraha karatA hai ? ina savAloM ke caurAhoM para phailate jA rahe gumanAma aMdheroM ko rAstA kauna dikhAegA? samAdhAna kI jyoti kauna jalAegA?' jahAM unheM kisI bAta para jora DAlanA hotA hai taba bhI ve isI zailI ko apanAte haiM kyoMki niSedha ke sAtha jur3e unake praznoM meM bhI eka buniyAdI sandeza dhvanita hotA hai| udAharaNa ke lie deza ke samakSa prastuta kie gaye nimna praznoM ko dekhA jA sakatA hai ---- "yadi isa deza ke loga garIba haiM to ve zrama se vimukha kyoM ho rahe haiM ? yadi deza kI janatA ko bhara peTa roTI bhI nahIM milatI to karor3oM rupaye prasAdhana-sAmagrI meM kyoM bahAe jAte haiM ? deza meM sUkhe kI itanI samasyA hai to vilAsitA kA pradarzana kisa buniyAda para kiyA jA rahA hai ? yadi bhAratIya logoM meM kartavyaniSThA hai to rASTrIya, sAmAjika evaM pArivArika dAyitvoM se AMkhamicaunI kyoM ho rahI hai ? yadi unameM ImAnadArI hai to Upara se nIce taka bhraSTAcAra kyoM chA rahA hai ? yadi unheM svacchatA kA AkarSaNa hai to gandagI kyoM phaila rahI hai ?'' ___ kabhI-kabhI prazna upasthita karake hI ve apane vaktavya ko pAThaka taka saMpreSita karanA cAhate haiN| unake ye prazna itane mArmika, vedhaka aura saTIka hote haiM ki pAThaka ke mana meM halacala utpanna kie binA nahIM rahate / yuvApIr3hI ke samakSa prastuta kie gae praznacihnoM kI kucha paMktiyAM mananIya haiM "kyA hamArI prabuddha yuvApIr3hI zUnya ko bharane kI sthiti meM hai ? kyA vaha kisI bar3e dAyitva ko or3hane ke lie taiyAra hai ? kyA vaha parivAra se bhI pahalA sthAna samAja ko dene kI mAnasikatA banA sakatI hai ?" 1. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 62 2. cunAva ke saMdarbha meM pradatta eka vizeSa saMdeza : Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa bhASA-zailI kA yaha vaiziSTya AcArya hajArIprasAda dvivedI ke bAda AcArya tulasI ke sAhitya meM hI pracura mAtrA meM dekhA jA sakatA hai| isa zailI meM vyakta tathya ko pAThaka par3hatA hI nahIM, apitu mana-hI-mana usakA uttara bhI socatA hai| praznoM ke mAdhyama se mAnava-mana ke antardvandvoM ko prastuta karane se pAThaka aura lekhaka ke bIca saMvAda-zailI jaisI jIvantatA banI rahatI hai| pAThaka kevala mUka hI nahIM banA rahatA / niSedha meM vidheya ko vyakta karane kI unakI apanI zailIgata vizeSatA hcho "maiM nahIM mAnatA ki saMyama aura samarpaNa do vastu haiN|" AcArya tulasI dharmAcArya hote hue bhI eka mahAn tAkika haiN| ve apanI bAta ko sahetuka prastuta karate haiM / ataH unakI bhASA meM prAyaH kAraNa evaM kArya kI lambI zrRMkhalA rahatI hai| udAharaNa ke lie bhagavAn mahAvIra ke vyaktitva ko prastuti dene vAlI nimna paMktiyoM ko dekhA jA sakatA hai---- "ve yathArthavAdI the, isalie ati kalpanA kI caukhaTa meM unakI AsthA phiTa nahIM baiThatI thii| ve anekAMtavAdI the, isalie kisI bhI tattva ke prati unake mana meM koI pUrvAgraha nahIM thaa| ve satya ke sAkSAt draSTA the, isalie unakI avadhAraNAoM kA AdhAra AnumAnika nahIM thaa| ve bhare hue amRtaghaTa the, isalie kisI upayukta pAtra kI pratIkSA karate rahate the| unake sAhitya meM kevala kAraNa evaM kArya kI hI carcA nahIM rahatI, pariNAma kA spaSTIkaraNa bhI rahatA hai| unakA zailIgata cAturya nimna paMktiyoM meM dekhA jA sakatA hai, jahAM kAraNa, kArya evaM pariNAma-tInoM ko eka hI vAkya meM sameTa diyA gayA hai--- ____ 'Arthika krAMti huI, artha-vyavasthA badalI para artha ke prati vyAmoha kama nahIM huA / sainika krAMti huI, zAsana badalA para janatA sukhI nahIM huii| sAmAjika krAMti huI, samAja ko badalane kA prayatna huA, jAtIya bahiSkAra jaisI ghaTanAeM bhI ghaTIM para svastha samAja kI saMracanA nahIM huii|"2 kisI bhI tathya ke nirUpaNa meM ve aikAntika hetu prastuta nahIM krte| yadyapi sukha kI dhAraNA ke bAre meM pAzcAtya evaM prAcya aneka ciMtakoM ne paryApta ciMtana kiyA hai, para isa bindu para AcArya tulasI kA ciMtana saMtulita hone kI pratIti detA hai __"sukha kA hetu abhAva bhI nahIM hai aura atibhAva bhI nahIM hai, kyoMki atibhAva meM vilAsitA kA unmAda bar3hatA hai, jisake pIche saMrakSaNa kA raudra bhAva rahatA hai tathA abhAva meM anya aparAdha bar3hate haiM kyoMki usake pIche prApti 1. bItI tAhi visAri de, pR0 49 2. naitika saMjIvana, pR0 50 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana kI ArttavedanA hai| ataH sukha kA hetu svabhAva hai| isI prasaMga meM dharma ke saMdarbha meM unakI nimna paMktiyAM bhI paThanIya haiM "kisI ne dharma ko amRta batAyA aura kisI ne aphIma kI golI / ye do virodhI tathya haiM / para ina donoM hI tathyoM meM satyAMza ho sakatA hai| prema aura maitrI kI buniyAda para khar3A humA dharma amRta hai to sAmpradAyika unmAda se grasta dharma aphIma kA kAma karane laga jAtA hai|" isI zailI meM unakA nimna vaktavya bhI uddharaNIya hai ___ "merA abhimata hai ki bAhara bhI dekho aura bhItara bhii| antarjagat se upekSita rahanA apane vikAsa ko nakAranA hai / bAhya jagat ke prati upekSA karanA, jo kucha hama jI rahe haiM, use asvIkAra karanA hai| jitanI apekSA hai, utanA bAhara dekho| jitanI apekSA hai, utanA Atmadarzana kro|" _ pravacanakAra hone ke kAraNa de prasaMgavaza eka sAtha jur3I huI aneka bAtoM ko dhArApravAha kaha dete haiN| isa kAraNa kahIM-kahIM unakI bhASA aura zailI bahuta durUha ho gayI hai / isa pariprekSya meM nimna uddharaNa draSTavya hai-- "jaba taka vyakti vyakti rahatA hai, taba taka usake sAmane mahattvAkAMkSA, mahattvAkAMkSA kI pUrti ke lie parigraha yA saMgraha, parigraha yA saMgraha ke lie zoSaNa yA apaharaNa, zoSaNa ke lie bauddhika yA kAyika zakti kA vikAsa, bauddhika aura daihika zakti-saMgraha ke lie vidyA kI durabhisaMdhi, spardhA AdiAdi samasyAeM nahIM hotiiN|" unake anubhUtipradhAna evaM vyaktipradhAna nibaMdhoM meM prathama puruSa kA prayoga huA hai| 'maiM' sarvanAma kA prayoga karake unhoMne apanI anubhUtiyoM evaM abhimatoM ko upanyasta kiyA hai / jaise-'aise milA mujhe ahiMsA kA prazikSaNa', 'merI yAtrA' Adi / anubhUta ghaTanAeM yA saMvedanAeM unhoMne AtmAbhivyaMjana ke prayojana se nahIM, balki pAThaka ke sAtha tAdAtmya sthApita karane ke lie likhI haiM / vyaktivAdI zailI meM nibaddha nimna vAkya tanAvagrasta evaM gamagIna vyaktiyoM ko abhinava preraNA dene vAlA hai--- ___ "maiM kala jitanA khuza thA, utanA hI Aja huuN| mere lie sabhI dina utsava ke haiM, sabhI dina svataMtratA ke haiN|" 0 merA svAgata hI svAgata hotA to zAyada ahaMbhAva bar3ha jAtA / mujhe paga-paga para virodha hI virodha jhelanA par3atA to hInatA kA bhAva bhara jAtA / maiM ina donoM sthitiyoM ke bIca rahA / na ahaM, na hInatA / isalie maiM bahuta bAra apane virodhiyoM ko badhAI detA huuN|" hindI sAhitya meM isa zailI kA darzana rAmacandra zukla ke nibaMdhoM meM milatA hai / 1. vijJapti saMkhyA 807 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kisI bhI sAhityakAra ke sAmarthya kI parIkSA isase hotI hai ki vaha apane anubhava ko sahI bhASA meM vyakta kara pAyA yA nahIM / AcArya tulasI kI sRjanAtmaka kSamatA itanI jAgRta hai ki anubhUti aura abhivyakti meM antarAla nahIM hai / bhASA para unakA itanA adhikAra hai ki apane hara bhAva ko ve sahI rUpa meM abhivyakta karane meM sakSama haiM / yahI kAraNa hai ki lekhana meM hI nahIM, vaktRtva meM bhI unhoMne akSaramaMtrI kA vizeSa dhyAna rakhA hai| vaise to AcArya tulasI bahuta sIdhI-sAdhI bhASA meM apanI bAta pAThaka taka saMpreSita kara dete haiM, para jahAM unheM sAmAjika, rAjanaitika evaM dhArmika kurItiyoM para prahAra karanA hotA hai, vahAM ve vyaMgyAtmaka bhASA kA prayoga karate haiM, jisase unakA kathya tIkhA aura prabhAvI hokara logoM ko kucha socane, bhItara jhAMkane evaM badalane ko majabUra kara detA hai| dhArmikoM kI rUr3ha evaM pariNAmazUnya upAsanA paddhati para kie gaye vyaMgya-bANoM kI bauchAra kI eka chaTA darzanIya hai ___ 'sattara varSa taka dharma kiyA, mAlA pherate-pherate aMguliyAM ghisa gaI para mana kA maila nahIM utarA / car3hate-car3hate maMdira kI sIr3hiyAM ghisa gaIM para jIvana nahIM badalA / saMtoM ke pAsa jAte-jAte pAMva ghisa gae para vyavahAra meM badalAva nahIM aayaa| kyA lAbha huA dhArmikoM ko aise dharma se ?' dAna dekara apane ahaM kA poSaNa karane vAle logoM ke zoSaNa ko zoSita varga ke mukha se kitanI mArmika evaM vyaMgyAtmaka zailI meM kahalavAyA hai "hamArA zoSaNa aura unakA ahaM poSaNa, isameM puNya kaisA ? ve dAnI baneM aura hama dIna, yaha kyoM ? ve hamArA rakta cUseM aura hameM hI eka kaNa DAlakara puNya kamAeM, yaha kaisI viDambanA / dharma ke kSetra meM hone vAle bhraSTAcAra para kiyA gayA vyaMgya soca kI khir3akI ko kholane vAlA hai 0 'blaika ke plega ne bhagavAna ke ghara ko bhI nahIM chodd'aa| ghUsa dene para unake daravAje bhI rAta ko khula jAte haiN|' rAjanIti svaccha yA asvaccha nahIM hotii| para bhraSTa evaM sattAlolupa rAjanetA usakI ujalI chavi ko dhUmila banA dete haiM / rAjanIti kI arthavattA para kI gayI unakI TippaNI vyaMgyamayI prakhara zailI kA eka nidarzana hai-- "janatA ko sAdagI aura ziSTAcAra kA pATha par3hAne vAle netA jaba taka svayaM apane jIvana meM sAdagI nahIM lAyeMge, phijUlakharcI se nahIM baceMge to ve janatA kA pathadarzana kaise kara sakeMge ?" AcArya tulasI kA jIvana aneka virodhI yugaloM kA samAhAra hai| ve 1. AcArya tulasI ke amara saMdeza, pR0 36 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana sUryasama prakhara tejasvI haiM to cAMda kI bhAMti saumya bhI haiN| sAgara ke samAna gaMbhIra haiM to AkAza kI UMcAI bhI unameM samAviSTa hai| caTTAna kI bhAMti bhaDiga, acala haiM to rabar3a ke samAna lacIle bhI haiN| vajravat kaThora haiM to phUla se adhika komala bhI haiN| isI bhAvanA kA pratinidhitva karane vAlA saMskRta sAhitya meM eka mArmika zloka milatA hai vajrAdapi kaThorANi, mRdUni kusumAdapi / lokottarANAM cetAMsi, ko nu vijJAtumarhati / / unake vyaktitva kI yaha vizeSatA sAhitya kI zailI meM bhI pratibimbita huI hai| do virodhoM kA samAyojana sAhitya kA bahuta bar3A vaiziSTya hai| unhoMne prakRtikRta evaM puruSakRta virodha kA sAmaMjasya kalAtmaka DhaMga se prastuta kiyA hai / mahAvIra ke virodhI vyaktitva kI abhivyakti kA nimna udAharaNa darzanIya hai ___ "ve jIvana bhara mukta hAthoM se jJAnAmRta bAMTate rahe, para eka bUMda bhI khAlI nahIM hue|" dharma aura vijJAna ke virodhI svarUpa meM sAmaMjasya karate hue unakA kahanA hai "dharma aura vijJAna kA aikya nahIM hai to unameM virodha bhI nahIM hai| padArtha-vizleSaNa aura naI-naI vastuoM ko prastuta karane kI dizA meM vijJAna Age bar3hatA hai to AMtarika vizleSaNa kI dizA meM dharma kI sAdhanA calatI - jahAM ve eka upadeSTA kI bhUmikA para apanI bAta kahate haiM, vahAM unakI bhASA bahuta sIdhI-sapATa evaM abhidhA zailI meM hotI hai| unakA upadeza bhI pAThaka ko ubAtA nahIM, varan mAnasa para eka vizeSa prabhAva DAlakara jIne kA vijJAna sikhAtA hai| upadezAtmaka dhvani ke vAkyoM kI kucha kar3iyAM isa prakAra haiM--- * 'yuvApIr3hI kA yaha dAyitva hai ki vaha saMgharSa ko AmaMtrita kare, mUlyAMkana kA paimAnA badale, ahaM ko tor3e, jokhima kA svAgata kare, svArtha aura vyAmoha se Upara uThe tathA isa sadI ke mAthe para kalaMka kA jo TIkA lagA hai, use agalI sadI meM saMkrAMta na hone de|' . . 'maiM deza ke patrakAroM ko AhvAna karanA cAhatA hUM ki ve jana-jIvana ko nayI preraNAoM se ota-prota kara, lUTa-khasoTa, mAra-kATa Adi saMvAdoM ko mahattva na dekara nirmANa ko mahattva deN| jAtIya, sAMpradAyika Adi saMkIrNa vicAroM ko upekSita kara vyApaka vicAroM kA pracAra kreN|' 1. bItI tAhi visAri de, pR0 49 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 741 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa eka bAta kI siddhi meM usake samakakSa aneka udAharaNoM ko prastuta kara denA unakI apanI zailIgata vizeSatA hai, jisase kathya adhika spaSTa evaM subodha ho jAtA hai / satya kA yAtrI kabhI lakIra kA phakIra nahIM hotA, isa bAta ko spaSTa karane ke lie unhoMne aneka udAharaNa sAhityika bhASA meM prastuta kie "prakAza kI yAtrA karane vAlA koI bhI manuSya apanI muTThI meM sUraja kA bimba lekara janma nahIM letaa| amRta kI AkAMkSA rakhane vAlA koI bhI AdamI agamya lokoM meM ghara basAkara nahIM rhtaa| UrjA ke akSaya srotoM kI khoja karane vAlA vyakti virAsata meM prApta TeknAlaoNjI ko hI AdhAra mAnakara nahIM cltaa| isI prakAra satya kI yAtrA karane vAlA sAdhaka purAnI lakIroM para calakara hI AtmatoSa nahIM paataa|" kisI viziSTa zabda kI vyAkhyA bhI ve aneka rUpoM meM karate haiM, jisase pAThaka ko vaha hRdayaMgama ho jaae| usa sthiti meM zabda yA vAkyAMza kI punarukti akharatI nahIM, apitu eka vizeSa camatkAra aura prabhAva ko utpanna karatI hai| ise bhI eka prakAra se samAnAntaratA kA udAharaNa kahA jA sakatA aNuvratI, akAla mauta, mahAvIra kI smRti tathA yuvA Adi zabdoM ko spaSTa karane vAlI paMktiyAM draSTavya haiM aNuvratI banane kA artha hai-ahiMsaka honA, zoSaNa na krnaa| aNuvatI banane kA artha hai-nae sAmAjika mUlyoM kI prasthApanA krnaa| aNuvratI banane kA artha hai-aNu se pUrNa kI ora gati karanA / aNuvratI banane kA artha hai-manuSya bnnaa| akAla mauta kA artha hai--prasannatA meM kmii| akAla mauta kA artha hai----maitrI bhAva meM kmii| akAla mauta kA artha hai--svAsthya meM kmii| mahAvIra kI smRti kA artha hai-parAkramI honaa| mahAvIra kI smRti kA artha hai-viSamatA ke viSavRkSoM ko jar3a se ukhAr3a pheNknaa| mahAvIra kI smRti kA artha hai-satyazodha ke lie vinamra aura udAra dRSTikoNa apanAnA / mahAvIra kI smRti kA artha hai--saMyama kI zakti kA sphoTa karanA yuvA vaha hotA hai, jo tanAvamukta hokara jInA jAnatA hai| yuvA vaha hotA hai, jo pratisrota meM calanA jAnatA hai / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana yuvA vaha hotA hai, jo vartamAna meM jInA jAnatA hai| yuvA vaha hotA hai, jo paristhitiyoM meM jInA jAnatA hai / yuvA vaha hotA hai, jo puruSArtha kA prayoga karanA jAnatA hai / yuvA vaha hotA hai, jo AtmavizvAsa ko bar3hAnA jAnatA hai| yuvA vaha hotA hai, jo anuzAsita hokara rahanA jAnatA hai|' lokaprasiddha dhAraNA kA niSedha ve usa dhAraNA ko prastuta karake karate haiM / unake isa zailIgata vaiziSTya ke kAraNa vaktavya to prabhAvI banatA hI hai, pAThaka kI bhrAnta dhAraNA kA nirAkaraNa bhI ho jAtA hai tathA kathya ke sAtha vaha sIdhA sambandha bhI sthApita kara pAtA hai| zailI ke isa vaiziSTya ke bAre meM 'vyAvahArika zailI vijJAna' meM bholAnAtha tivArI kahate haiM ki eka bAta kA niSedha kara dUsarI bAta kahanA zailI ko AkarSaka banAtA hai| isameM bar3e sahaja rUpa se dUsarI bAta rekhAMkita ho uThatI hai| hiMdI meM kucha hI lekhaka isa zailI kA prayoga karate haiM, jinameM premacaMda aura hajArIprasAda dvivedI mukhya haiN| premacaMda 'mAnasarovara' meM kahate haiM---"khAne aura sone kA nAma jIvana nahIM hai / jIvana nAma hai sadaiva Age bar3hate rahane kI lAlasA kaa|" sAdhu-saMsthA ke bAre meM logoM kI aneka dhAraNAoM kA nirAkaraNa karake naI avadhAraNA ko prastuta karane vAlI unakI nimna paMktiyAM paThanIya haiM.--"sAdhu bhikhamaMge nahIM, bhikSu haiN| bojha nahIM, balki saMsAra kA bojha utArane vAle haiM / abhizApa nahIM, balki jagat ke lie varadAnasvarUpa haiN| ve kalaMka nahIM, balki jagata ke zRgAra haiN| isI prakAra zabda ke artha kA spaSTIkaraNa bhI kabhI-kabhI ve isI zailI meM karate haiM-- 0 vinaya kA artha dInatA, hInatA yA dabbUpana nahIM, vaha to Atma vikAsa kA mArga hai| 0 aparigraha kA artha yaha nahIM ki bhUkhe maro, utpAdana yA kraya-vikraya mata kro| isakA vAstavika artha hai ki dUsaroM ke adhikAra chInakara, prAmANikatA aura vizvAsapAtratA ko gaMvAkara, eka zabda meM, anyAya dvArA saMgraha mata kro| 7 samarpaNa kA artha kisI dUsare ke hAtha meM apanA bhAgya sauMpa denA nahIM, apitu samarpita hone kA artha hai-~-satya ko pAne kI dizA meM prasthAna krnaa| 1. bItI tAhi visAri de, pR0 85 2. aNuvratI saMgha kA caturtha vArSika adhivezana, pR0 12 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa dharmanetA hone ke kAraNa ve kartavya kI eka lambI zRkhalA vyakti yA vargavizeSa ke sammukha rakha dete haiM, jisase kama-se-kama eka vikalpa to vyakti apane anukUla khoja kara usake anurUpa svayaM ko DhAla ske| yaha zailIgata vaiziSTaya unheM anya sAhityakAroM se vilakSaNa banA detA hai / yugoM se pratAr3ita avahelita nArI jAti ke sAmane karaNIya kAryoM kI sUcI prastuta karate hue ve kahate haiM--- "mahilAeM apanI kSamatAoM kA bodha kareM, svAbhimAna ko jAgRta kareM, yugIna samasyAoM ko samajhe, samasyAoM ko samAja ke sAmane rakheM, unheM dUra karane ke lie sAmUhika AvAja uThAeM aura Age bar3hane ke lie svayaM apanA rAstA bnaaeN|" 'strI ko apane vyaktitva ko ujAgara karane ke lie cAritrika sauMdarya ko nikhAranA hogA, AtmavizvAsa ko bar3hAnA hogA, AtmanirbharatA kI bhAvazyakatA kA anubhava karanA hogA, citana evaM abhivyakti ko nayA pariveza denA hogA, svAbhimAna ko jagAnA hogA, nirabhimAnatA kA vikAsa karanA hogA, anAsakti kA abhyAsa karake saMgrahavRtti ko niyaMtrita karanA hogA, yugIna samasyAoM ko samajhanA hogA, pradarzanapriyatA se Upara uThakara AtmAbhimukha bananA hogA, anAgrahI vRtti ko vikasita karanA hogA tathA sahiSNutA, mRdutA evaM vinamratA ko AtmasAt karanA hogaa|" __yadyapi samAnAntaratA kA prayoga kAvya meM adhika milatA hai, para hiMdI sAhitya meM rAmacaMdra zukla, premacaMda evaM hajArIprasAda dvivedI ne gadya sAhitya meM bhI isakA pracura prayoga kiyA hai| isI krama meM AcArya tulasI kI bhASA meM bhI pracura mAtrA meM layAtmakatA evaM samAnAntaratA pravAhita hotI dRggocara hotI hai| samAnAntaratA kA Azaya hai ki samAna dhvani, samAna zabda, samAna pada evaM samAna upavAkyoM kI punarukti / jaise bekana apane nibaMdhoM meM tIna zabda, tIna padabaMdha tathA tIna vAkya samAnAntara rakhate the kucha pustakeM cakhane kI hotI haiM, kucha nigalane kI hotI haiM aura kucha cabAkara khAne aura pacAne kii| rUpIya samAnAntaratA ke prayoga AcAryazrI ke sAhitya meM adhika milate 0 kucha loga nirAzA kI khoha meM soye rahate haiN| ve atIta meM jAte haiM, bhaviSya meM ur3Ana bharate haiM / jo nahIM kiyA, usake lie pachatAte haiN| nayI AkAMkSAoM ke sataraMge indradhanuSa racate haiN| kabhI samaya ko kosate haiN| kabhI paristhiti ko doSa dete haiM aura kabhI apane bhAgya kA ronA rote haiN| aise loga niSedhAtmaka bhAvoM ke khaTole meM baiThakara jindagI ke dina pUre karate haiN|' 1. mukhar3A kyA dekhe darpaNa meM, pR0 9 - Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana ___0 dinabhara dukAna para baiThakara grAhakoM ko dhokhA denA, rizvata lenA, jhUThe kesa lar3anA, corI, jhUTha Adi meM lage rahanA aura inake duSpariNAmoM se bacane ke lie maMdira meM pratimA kI parikramA karanA, sAdhu-saMtoM ke caraNa sparza karanA, bhajana-kIrtana meM bhAga lenA vAstava meM dhArmikatA nahIM hai / AcArya tulasI kA zabda-sAmarthya bahuta samRddha hai / mata: samatAmUlaka arthIya samAnAntaratA ke prayoga unake sAhitya me pracura mAtrA meM milate haiM / bholAnAtha tivArI kA abhimata hai ki arthIya samAnAntaratA AMtarika hai aura isakA bAhulya zailI meM apekSAkRta gaMbhIratA kA dyotaka hotA hai|' AcArya hajArIprasAda dvivedI kA eka prayoga hai 'manuSya kI caritArthatA prema meM hai, maitrI meM hai, tyAga meM hai|' AcAryazrI ke sAhitya meM arthIya samAnAntaratA ke udAharaNa draSTavya . 'akarmaNya vyakti meM kaisA sAhasa ! kaisI kSamatA ! kaisA utsAha !' yaha arthIya samAnAntaratA kA hI eka rUpa hai ki kisI bhI bAta yA bhAva para bala dene ke lie ve zabda ke do tIna paryAyoM kA eka sAtha prayoga karate haiM.-.. 0 'koI bhI bAdhA, rukAvaTa yA musIbata Apake satyabala aura Atmabala ke samaya Tika nahIM paaegii|' . ojasvitA aura jIvantatA unakI zailI ke sahaja guNa haiM isIlie belAga aura spaSTa rUpa se kahane meM ve kahIM nahIM hickte| zailIgata yaha vaiziSTya unake sampUrNa sAhitya meM chAyA huA hai| ve vargavizeSa para aMguli-nirdeza karate samaya nirbhIka hokara apanI bAta kahate haiN| yaha vaiziSTya unake apane phakkar3apana, mastI evaM duniyAvI svArtha se Upara uThane ke kAraNa hai / rAjanaitikoM ne sAmane prastuta prazna isI zailI ke udAharaNa kahe jA sakate haiM __ "rASTra ko sthira netRtva pradAna karane ke nAma para kyoM siddhAMtahIna samajhaute aura starahIna kalAbAjiyAM dikhAI jA rahI haiM ? sampradAyavAda, jAtivAda, bhASAvAda aura prAntavAda ko bhar3akA karake kyoM sattA kI goTiyAM biThAI jA rahI haiM ? rASTrapuruSa kI chavi nikhArane ke nAma para kyoM apane svArthoM kI pUrti kI jA rahI hai ? unakI kathana zailI kA yaha ananya vaiziSTya hai ki ve kevala samasyA ko prastuta hI nahIM karate, usakA samAdhAna evaM dUsarA vikalpa bhI darzAte haiM ! isase unake sAhitya meM pAThaka ko eka nayI khurAka milatI hai| deza ke 1. eka bUMda : eka sAgara, pR062 2. vyAvahArika zailI vijJAna, pR0 86 3. jaina bhAratI, 16 disa. 79 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nAgarikoM ko AhvAna karate hue ve kahate haiM "saMyama kA mUlyAMkana hotA to bar3hatI huI AbAdI kI samasyA jaTila nahIM hotI / aparigraha kA mUlya samajhA jAtA to garIbI kI samasyA ko pAMva pasArane kA avasara nahIM milatA / puruSArtha ko mahattva milatA to berojagArI kI samasyA nahIM bar3hatI / ahiMsA kI mUlyavattA sthApita hotI to AtaMkavAda kI jar3eM gaharI nahIM hotIM / ekatA aura akhaMDatA kA mUlyAMkana hotA to dharma, bhASA, jAti Adi ke nAma para deza kA vibhAjana nahIM hotA / mAnavIya ekatA yA samatA kA siddhAMta pratiSThita hotA to jAtIya bhedabhAvoM ko panapane kA avasara nahIM milatA, chuAchUta jaisI manovRttiyoM ko apane paMkha phailAne ke lie khulA AkAza nahIM milatA / 119 A0 AcArya tulasI ko AtmavizvAsa kA paryAya kahA jA sakatA hai / ve pravacana meM to apanI bAta pUre AtmavizvAsa se kahate hI haiM, lekhana meM bhI unakA AtmavizvAsa prakharatA se abhivyakta huA hai * " meM vizvAsapUrvaka kahatA hUM ki dRr3ha saMkalpa zakti ke sAtha prAmANikatA svIkAra kara, naitikatA para DaTakara khar3e ho jAo to dekhoge tuma hI sukhI ho|"" * hamArA bhaviSya hamAre hAtha meM hai yaha AsthA majabUta ho jAe to samasyAoM kI sau-sau AMdhiyAM bhI vyakti ke bhaviSya ko aMdhakAramaya nahIM banA sakatIM 13 0 merA dRr3ha vizvAsa hai ki jaba taka hiMdustAna ke pAsa ahiMsA kI sampatti surakSita hai, koI bhI bhautikavAdI zakti use parAsta nahIM kara sakegI / O tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa "mujhe usa dina kI pratIkSA hai, jaba samasta mAnava samAja meM bhAvAtmaka ekatA sthApita hogI aura binA kisI jAtibheda ke mAnava-mAnava dharma ke patha para ArUDha hoMge / " 1. kyA dharma buddhigamya hai ? pR0 104 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1592 3. vahI, pR0 1488 nakArAtmaka sAhitya samAja meM vikRti, saMtrAsa evaM ghuTana paidA karatA hai | AcArya tulasI ne kahIM bhI nirAzA evaM niSedha kA svara mukhara nahIM kiyA hai / unake sampUrNa sAhitya meM isa vaiziSTya ko pRSTha- pRSTha meM dekhA jA sakatA hai, jahAM unhoMne aMdhakAra meM bhI prakAza kI jyoti jalAI hai, nirAzA meM bhI AzA ke gIta gAe haiM tathA duHkha meM se sukha ko prApta karane kI kalA batAI hai Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana * maiM socatA hUM thor3e-se aMdhere ko dekhakara Dhera sAre prakAza se AMkha nahIM mUMda lenI cAhie / Aja samAja meM ulluoM kI nahIM, haMsoM kI AvazyakatA hai, jo kSIra aura nIra meM bheda kara sakeM / 0 maiM hara kSaNa utsAha kI sAMsa letA hUM, isalie sadA prasanna rahatA hUM 0 " bacapana se hI ahiMsA ke prati merI AsthA puSTa ho gayI / AsthA kI vaha pratimA Aja taka kabhI bhI khaMDita nahIM huI / " kabhI saphalatA milI, kabhI na bhI milI, para sudhAra ke kSetra meM maiM kabhI nirAza hotA hI nahIM, nirAza honA maiMne sIkhA hI nahIM / maiM jiMdagI bhara AzAvAn rahakara aDiga AtmavizvAsa ke sAtha kAma karatA rahUMgA / " anya sAhityakAroM kI bhAMti ve kisI bhI lekha meM lambI bhUmikA nahIM likhate haiM / sIdhe kathya kI abhivyakti hI karanA cAhate haiN| bhUmikA meM aneka bAra pAThaka kevala zabdoM ke jAla meM ulajha jAtA hai, use kucha naI prApti kA ahasAsa nahIM hotA | 0 hai / ' pravacana sAhitya meM hI nahIM, nibaMdhoM meM bhI unhoMne paurANika, aitihAsika tathA kAlpanika ghaTanAoM se apane kathya kI puSTi kI hai / aneka sthAnoM para to unhoMne choTe-choTe kathA - vyaMgyoM evaM saMsmaraNoM ke mAdhyama se bhI apanI bAta kA samarthana kiyA hai| yaha zailIgata vaiziSTya unake sampUrNa sAhitya meM chAyA huA hai| yahI kAraNa hai ki unakA sAhitya kevala vidvadbhogya hI nahIM, sarvasAdhAraNa ke lie bhI preraNAdAyI hai / unake nibaMdhoM meM vArtAlApa zailI kA prAdhAnya hai / isase pAThaka ke sAtha nikaTatA sthApita ho jAtI hai / vArtAlApa kA eka udAharaNa draSTavya 75 eka bAra morArajI bhAI ne kahA - 'AcAryajI ! neharUjI ke sAtha Apake acche saMbaMdha haiM | Apa unheM adhyAtma kI ora mor3a sakeM to bahuta lAbha ho sakatA hai / ' maiMne unase pUchA - 'yaha prayatna Apa kyoM nahIM karate ?' ve bole - 'hama nahIM kara skte| Apa cAheM to yaha kAma ho sakatA hamane salakSya prayatna kiyaa| tIna varSoM ke bAda morArajI bhAI phira mile / ve bole - 'hamArA kAma ho gayA / ' maiMne pUchA- 'kyA neharUjI badala rahe haiM ? ' ve bole-'hAM, unake cintana meM hI nahIM, vyavahAra meM bhI badalAva A rahA hai / ' Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kahIM-kahIM ve apane kathya ko itanI bhAvukatApUrNa zailI meM kahate haiM ki pAThaka usameM bahane lagatA hai / grAmINoM ke bAre meM ve kitanI bhAvapUrNa abhivyakti de rahe haiM--- "jaba maiM ina bhole-bhAle, sahaja, nizchala aura phaTe-purAne kapar3oM meM lipaTe grAmINoM ko dekhatA hUM to merA mana pasIja uThatA hai| ye merI choTI-sI preraNA se zarAba, tambAkU Adi nazIlI vastuoM ko chor3a dete haiM tathA apanI sAdagIpUrNa jindagI aura bhakti-bhAvanA se mere dila meM sthAna banA lete haiN|'' yuvApIr3hI ke prati apane AMtarika sneha ko abhivyakta karate hue unakA vaktavya kitanA saMvedanazIla aura hRdayagrAhya bana gayA hai "yuvApIr3hI sadA se merI bhAzA kA kendra rahI hai| cAhe vaha mere dikhAe mArga para kama cala pAyI ho yA adhika cala pAyI ho, phira bhI mere mana meM usake prati kabhI bhI avizvAsa aura nirAzA kI bhAvanA nahIM AtI / mujhe yuvaka itane pyAre lagate haiM, jitanA ki merA apanA jIvana / maiM unakI adbhuta karmajA zakti ke prati pUrNa Azvasta huuN|" unakI pratipAdana-zailI kA vaiziSTya hai ki ve zabda aura viSaya kI AtmA ko pakar3akara usakI vyAkhyA karate haiN| kisI bhI zabda yA viSaya kI rUr3ha vyAkhyA unheM pasaMda nahIM hai| ahiMsA kI mUla AtmA ko vyakta karatI unakI kathana-zailI kA camatkAra darzanIya hai.--. "jo loga ahiMsA ko sImita arthoM meM dekhate haiM, unheM cIMTI ke mara jAne para pachatAvA hotA hai, kintu dUsaroM para jhUThA mAmalA calAne meM pachatAvA nahIM hotA / aprAmANika sAdhanoM se paisA kamAne meM hiMsA kA anubhava nahIM hotA / apane kSudra svArthoM kI pUrti meM dUsaroM kA bar3e se bar3A ahita karane meM unheM hiMsA kI anubhUti nahIM hotii|" dharma kI sIdhI vyAkhyA unake anubhava meM isa prakAra hai "merA dharma kisI maMdira yA pustaka meM nahIM, balki mere jIvana meM hai, mere vyavahAra meM hai, merI bhASA meM hai|" unake pravacanoM meM hI nahIM, lekhana meM bhI yaha vizeSatA hai ki ve kisI bhI viSaya yA vyakti ke vividha rUpoM ko eka sAtha sAmane rakha dete haiM / yaha unakI smRti-zakti kA to paricAyaka hai hI, sAtha hI pAThaka ke samakSa usa viSaya ko spaSTatA bhI ho jAtI hai| nArI ke aneka rUpoM ko prakaTa karane vAlI nimna paMktiyAM unake isa zailIgata vaiziSTya ko ujAgara karatI haiM "kabhI nArI sughar3a gRhiNI ke rUpa meM upasthita hotI hai to kabhI pUre 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1713 2. vahI, pR0 1711 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana ghara kI svAminI bana jAtI hai / bagIce meM paudhoM ko pAnI dete samaya vaha mAlina kA rUpa dhAraNa karatI hai to rasoIghara meM apanI pAka-kalA kA paricaya detI / kapar3oM kA Dhera sAmane rakhakara jaba vaha dhulAI kA kAma zurU karatI hai to usakI tulanA dhobina se kI jA sakatI hai to baccoM ko homa varka karAte samaya vaha eka TyUTara kI bhUmikA meM pahuMca jAtI hai| kabhI sInApironA, kabhI bunAI karanA, kabhI jhADU-buhArI karanA to paravariza meM kho jAnA / " kabhI baccoM kI anuzAsana ke vividha pakSoM kI sAhityika evaM kramabaddha abhivyakti kA udAharaNa par3hiye- "anuzAsana vaha kalA hai, jo jIvana ke prati AsthA jagAtI hai / anuzAsana vaha AsthA hai, jo vyavasthA detI hai / anuzAsana vaha vyavasthA hai, jo zaktiyoM kA niyojana karatI hai| anuzAsana vaha niyojana hai, jo nae sRjana kI kSamatA vikasita karatA hai| anuzAsana vaha sRjana hai, jo AdhyAtmika cetanA ko jagAtA hai| anuzAsana vaha cetanA hai, jo astitva kA bodha karAtI hai / anuzAsana vaha bodha hai, jo kalAtmaka jIvana jInA sikhAtA hai / " 77 isI sandarbha meM adhyAtma kI vyAkhyA bhI paThanIya hai "adhyAtma kevala mukti kA hI patha nahIM, vaha zAMti kA mArga hai, jIvana jIne kI kalA hai, jAgaraNa kI dizA hai aura hai rUpAntaraNa kI sajIba prakriyA / " AcArya tulasI jIvana kI hara samasyA ke prati sajaga haiN| aneka sthaloM para ve eka kSetra kI aneka samasyAoM ko prastuta karake eka aisA samAdhAna prastuta karate haiM, jo una saba samasyAoM ko samAhita kara sake / zailIgata yaha vaiziSTya unake sAhitya meM aneka sthaloM para dekhane ko milatA hai " samAja meM jahAM kahIM asaMtulana hai, AkramaNa hai, zoSaNa hai, vigraha hai, asahiSNutA hai, aprAmANikatA hai, lolupatA hai, asaMyama hai, aura bhI jo kucha vAMchanIya hai, usakA eka hI samAdhAna hai- saMyama ke prati niSThA / " niSkarSa kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki unhoMne gadya sAhitya kI lekhana - zailI meM aneka nayI dizAoM kA udghATana kiyA hai / unakI bhASA anubhUtipradhAna hai, isa kAraNa unakA sAhitya kevala buddhi aura tarka ko hI painA nahIM karatA, hRdaya ko bhI spaMdita karatA hai / unakA zabda cayana, vAkyavinyAsa tathA bhAvAbhivyakti -- ye sabhI viSaya kI AtmA ko spaSTa karane meM lage hue dikhAI dete haiM / kahA jA sakatA hai ki unakI bhASA-zailI svaccha, spaSTa, gatimaya, saMpreSaNIya, gambhIra kintu bodhagamya, muhAvaredAra tathA zrutimadhura hai / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa cintana ke nae kSitija AcArya tulasI eka aise vyaktitva haiM, jinheM cintana kA akSaya koSa kahA jA sakatA hai / unake ciMtana kI dhArA eka hI dizA meM pravAhita nahIM huI hai, balki unakI vANI ne jIvana kI vividha dizAoM kA sparza kiyA hai / yahI kAraNa hai ki koI bhI mahattvapUrNa viSaya unakI lekhanI se achUtA rahA ho, aisA nahIM lagatA / unake cintana kI khir3akiyAM samAja ko naI dRSTi dene ke lie sadaiva khulI rahatI haiM / unhoMne hajAroM viSayoM para apane maulika vicAra vyakta kie haiM para una sabako prastuta karanA asambhava hai / phira bhI ahiMsA, dharma aura rASTra ke sandarbha meM unhoMne jo naI sUjha aura naI dRSTi samAja ko dI hai, usakA Akalana hama yahAM prastuta kara rahe haiN| yahAM una viSayoM para unake uddharaNoM evaM vicAroM ko hI jyAdA mahattva diyA gayA hai, jisase eka zodha - vidyArthI ko una para thIsisa likhane kI suvidhA ho sake / ahiMsA darzana ahiMsA mAnavIya jIvana kI kuJjI hai / ata: isakA sAmayika aura ihalaukika hI nahIM, apitu sArvakAlika evaM sArvadezika mahattva hai / 'ahiMsA eka akhaNDa satya hai | use Tukar3oM meM nahIM bAMTA jA sakatA / eziyA, yUropa aura amerikA kI ahiMsA alaga-alaga nahIM ho sakatI / ' mahAvIra ahiMsA ke sandarbha meM kahate haiM ki jJAnI kI sabase bar3I pahacAna yaha hai ki vaha kisI kI hiMsA na kare / yadi karor3oM padyoM kA jJAtA hone para bhI vyakti hiMsA meM anurakta hai to vaha ajJAnI hI hai / "purisA ! tumaMsi nAma sacceva jaM haMtavvaM ti mannasi" - puruSa jise tU hanana yogya mAnatA hai, vaha tU hI haiyaha aisA maMtra mahAvIra ne mAnava jAti ko diyA hai, jisake AdhAra para vizva kI sabhI AtmAoM meM samatva pratiSThita ho sakatA hai / yoM to ahiMsA sabhI mahApuruSoM ke jIvana kA AbhUSaNa hai, kintu kucha kAlajayI vyaktitva aise amiTa hastAkSara chor3a jAte haiM, jo svayaM hI ahiMsaka jIvana nahIM jIte, varan samAja ko bhI usakA sakriya evaM prayogAtmaka prazikSaNa dete haiM / isa dRSTi se bIsavIM sadI ke mahanIya puruSa AcArya tulasI ko mAnava jAti kabhI bhUla nahIM pAegI, kyoMki unhoMne ahiMsA ke prazikSaNa kI bAta kahakara ahiMsaka zakti ko saMgaThita karane kA bhAgIratha prayatna 1. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 26 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana kiyA hai| unake ahiMsaka vicAroM kI vizadatA aura vipulatA kA Akalana isa bAta se kiyA jA sakatA hai ki unakI prakAzita pustakoM meM ahiMsA se sambandhita lagabhaga 200 lekha haiN| unake ahiMsaka vyaktitva ke sandarbha meM prasiddha sAhityakAra yazapAlajI kA kahanA hai- "AcArya tulasI ke pAsa koI bhautika bala nahIM, phira bhI ve prema, karuNA evaM sadbhAvanA ke dvArA ahiMsaka krAMti kA zaMkhanAda kara rahe haiM / vinobA to antima samaya meM aikAMtika sAdhanA meM laga gae para AcArya tulasI ke caraNa 80 varSa meM bhI gatimAn haiN| unakI ahiMsaka sAdhanA avirAma gati se logoM ko sahI insAna banAne kA kArya kara rahI hai|" AcArya tulasI ke kaNa-kaNa meM ahiMsA kA nAda prasphuTita hotA rahatA hai / kisI bhI viSama paristhiti meM hiMsA kI kriyAnviti to dUra, usakA cintana bhI unheM mAnya nahIM hai| loka-cetanA meM ahiMsA ko jIvana-zailI kA aMga banAne ke lie unhoMne bhArata kI svataMtratA ke sAtha hI aNuvrata Andolana kA sUtrapAta kiyA / kRtajJa rASTra ne unakI cAra dazakoM kI tapasyA kA mUlyAMkana kiyA aura unheM (san 1993 meM) 'indirA gAMdhI puraskAra' se sammAnita kiyaa| puraskAra samarpaNa ke avasara para ve rASTra ko udbodhita karate hue kahate haiM-"maiM apane samUce saMgha evaM rASTra se yahI cAhatA hUM ki saba jagaha ekatA aura sadbhAvanA kA vistAra ho tathA deza meM jitane bhI vivAdAspada mudde haiM, unheM ahiMsA ke dvArA sulajhAyA jaae| ahiMsA ke pracAra-prasAra meM unake AzAvAdI dRSTikoNa kI jhalaka nimna paMktiyoM meM dekhI jA sakatI hai __ "kaI bAra loga mujhase pUchate haiM, Apa ahiMsA kA mizana lekara cala rahe haiM to kyA Apa sAre saMsAra ko pUrNa ahiMsaka banA deMge? unheM merA uttara hotA hai-- aba taka ke itihAsa meM aisA koI yuga nahIM AyA, jabaki sArA saMsAra ahiMsaka banA ho| phira bhI yuga-yuga meM ahiMsaka zaktiyAM apane-apane DhaMga se ahiMsA kI pratiSThA ke lie prayatna karatI rahI haiM / Aja hama loga bhI vahI prayAsa kara rahe haiM / para maiM isa bhASA meM nahIM socatA ki hamAre isa prayAsa se sArA saMsAra ahiMsaka yA dhArmika bana jaaegaa| vastutaH sAre saMsAra ke ahiMsaka aura dhArmika banane kI vAta karNapriya aura lubhAvanI to hai hI para vyAvahArika aura sambhava nahIM hai| vyAvahArika aura sambhava itanI hI hai ki hamAre prayAsa se kucha pratizata loga ahiMsaka aura dhArmika bana jAeM / para isake bAvajUda bhI hama apane kArya meM saphala haiN| maiM to yahAM taka bhI socatA hUM ki yadi eka vyakti bhI hamAre prayatna se ahiMsaka yA dhArmika nahIM banatA hai to bhI hama asaphala nahIM haiN|' 1. bhora bhaI, pR0 32-33 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa * ahiMsaka zakti ke saMgaThana ke sandarbha meM unakI yaha prasthApanA kitanI maulika evaM preraka hai-''ahiMsA aura dharma kI zakti meM teja nahIM A rahA hai| isakA sabase bar3A kAraNa hai ki do DAkU, cora yA upadravI mila jAeMge kintu do ahiMsaka yA dhArmika nahIM mila skte| merA nizcita abhimata hai ki hiMsA meM jitanI zakti lagAI gaI, usa zakti kA lakSAMza bhI yadi ahiMsA kI sRSTi meM lagatA to aisI vilakSaNa zakti paidA hotI, jisake pariNAma cauMkAne vAle hote|" unakA Atma-vizvAsa aneka avasaroM para ina zabdoM meM abhivyakta hotA hai-"jisa dina sAmUhika rUpa se ahiMsA ke prazikSaNa evaM prayoga kI bAta sambhava hogI, hiMsA kI sArI zaktiyoM kA prabhAva kSINa ho jaaegaa|" ahiMsA ke prazikSaNa hetu unakI sannidhi meM do antarrASTrIya kAMphensoM kA Ayojana bhI ho cukA hai| prathama sammelana disambara 1988 meM huA, jisameM 35 dezoM ke pratinidhiyoM ne bhAga liyaa| dvitIya antarrASTrIya sammelana pharavarI 1991 meM huaa| ina donoM sammelanoM kA mukhya uddezya thA bar3hatI huI hiMsA kI vividha samasyAoM kA samAdhAna tathA ahiMsA kA vidhivat prazikSaNa dekara eka ahiMsAvAhinI kA nirmANa krnaa| ahiMsaka zaktiyoM ko saMgaThita karane meM yaha laghu kintu Thosa upakrama bahuta upayogI siddha huaa| ina sammelanoM meM aisI prazikSaNa praNAlI prastuta kI gayI, jisase manuSya kI zakti dhvaMsa meM nahIM, apitu racanAtmaka zaktiyoM ke vikAsa meM lage tathA ahiMsA kI sAmUhika zakti kA pradarzana kiyA jA sake / ahiMsA kA svarUpa bhAratIya saMskRti adhyAtmapradhAna saMskRti hai| adhyAtma kI AtmA ahiMsA hai| bhAratIya RSi-muniyoM ne ahiMsA kA jo zAzvata gIta gAyA hai, vaha Aja bhI hamAre samakSa Adarza prastuta karatA hai| ahiMsA cirantana jIvana-mUlya hai, ataH yaha to nahIM kahA jA sakatA ki usakI khoja kisane kI, para mahAtmA gAMdhI kahate haiM ki isa hiMsAmaya jagat meM jinhoMne ahiMsA kA niyama DhUMDha nikAlA, ve RSi nyUTana se kahIM jyAdA bar3e AviSkAraka the / ve vailiMgTana se jyAdA bar3e yoddhA the, unako merA sASTAMga praNAma hai| mahAvIra ne ahiMsA ko jIvana kA vijJAna kahA hai / veda, upaniSad, smRti, mahAbhArata Adi aneka granthoM meM isakA svarUpa vizleSita huA hai| para isake svarUpa meM Aja bhI bahuta vipratipatti hai / yahI kAraNa hai ki aneka 1. amRta sandeza, pR0 44 / 2. mere sapanoM kA bhArata, pR0 82 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana paribhASAeM bhI isako vyAkhyAyita karane meM asamartha rahI haiM / AcArya tulasI ne ise Adhunika pariveza meM paribhASita karane kA prayatna kiyA hai| ___ ahiMsA ke viSaya meM unakA cintana na kevala bhAratIya cintana ke itihAsa meM nayA cintana prastuta karatA hai, apitu pAzcAtya vicAradhArA meM bhI naI soca paidA karane kI sAmarthya rakhatA hai| unake vAGmaya meM ahiMsA kI saikar3oM paribhASAeM bikharI par3I haiM, jo ahiMsA ke vividha pahaluoM kA sparza karatI haiN| unameM se kucha isa prakAra haiM 0 sat, cit aura Ananda kI anubhUti hI ahiMsA hai| 0 saba prANiyoM ke prati AtmIya bhAva hone kA nAma ahiMsA hai| ____ arthAt sabake darda ko apanA darda mAnanA ahiMsAbhAva hai| 0 mana, vANI aura karma ina tInoM ko vizuddha aura pavitra rakhanA hI ahiMsA hai| 0 zArIrika, mAnasika aura bauddhika-- hara pravRtti meM bhAvakriyA rahe, yahI ahiMsA kI sAdhanA kA phalita rUpa hai| 0 ahiMsA kA artha hai-svayaM nirbhaya honA aura dUsaroM ko abhayadAna denaa| 0 prApta kaSToM ko samabhAva se sahana karanA ahiMsA kA viziSTa rUpa 0 ahiMsA kA artha hai-bAharI AkarSaNa se mukti tathA sva kA vistAra / 0 jahAM bhoga kA tyAga ho, unmAda kA tyAga ho, Avega kA tyAga ho, vahAM ahiMsA rahatI hai| * yadi choTI-choTI bAtoM para tU-tU maiM-maiM hotI hai to samajhanA cAhie, ahiMsA kA nAma kevala adharoM para hai, jIvana meM nhiiN| 0 ahiMsA kA artha anyAyI ke Age dabakara ghuTane TekanA nahIM, balki anyAyI kI icchA ke viruddha apanI AtmA kI sArI zakti lagA denA hai| * hama kisI dUsare ko na mAreM, na pITa, itanI hI ahiMsA nahIM hai| hama apane Apako bhI na mAreM, na pITeM aura na koseM-yahI ahiMsA kA mUla hArda hai| 0 jo niSkAma karma hai, vahI to AMtarika ahiMsA hai| 0 ahiMsA ke jagat meM isa cintana kI koI bhASA nahIM hotI ki maiM 1. muktipatha, pR0 13 / 2. jaina bhAratI, 26 nava0 61 / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa hI rahUM, maiM hI bacUM yA antima jIta merI hI ho| vahAM kI bhASA yahI hotI hai - apane astitva meM saba hoM aura sabake astitva kA vikAsa ho / ' itane vyApaka stara para ahiMsA kI vyAkhyA itihAsa kA durlabha dastAveja hai / ahiMsA kI maulika avadhAraNA ahiMsA ke viSaya meM terApantha ke Adya guru AcArya bhikSu ne kucha maulika avadhAraNAoM ko pratiSThita kiyaa| una nayI avadhAraNAoM ko tatkAlIna samAja pacA nahIM sakA, ataH unheM bahuta saMgharSa evaM virodha jhelanA pdd'aa| para vartamAna meM AcArya tulasI ne unako Adhunika bhASA evaM Adhunika sandarbha meM prastuta karane kA prazasya prayatna kiyA hai / unameM kucha avadhAraNAoM ko biMdu rUpa meM prastuta kiyA jA sakatA hai- 0 * zuddha ahiMsA hai--- hRdaya parivartana ke dvArA kisI ko ahiMsaka banAnA / jaba taka hiMsaka kA hRdaya parivartana nahIM hotA, taba taka vaha kisI na kisI rUpa meM hiMsA kara hI legA / ataH sAdhana -zuddhi ahiMsA kI anivArya zarta hai / bar3oM kI rakSA ke lie choToM ko mAranA, bahumata ke lie alpamata kA utsarga kara denA hiMsA nahIM hai yaha mAnanA ahiMsA ko lajjita karanA hai / hiMsA na chor3a sakeM, yaha mAnavIya kamajorI hai, para use ahiMsA mAnane kI doharI galatI kyoM kareM ? * anivArya hiMsA ko ahiMsA mAnanA ucita nahIM / AkAMkSAoM ke lie hone vAlI hiMsA, jIvana kI AvazyakatA pUrti karane vAlI hiMsA anivArya ho sakatI hai, para use ahiMsA nahIM kaha sakate / " * kisI ko ahiMsaka banAne ke lie hiMsA kA prayoga karanA ahiMsA kA durupayoga hai / * Apa loga na mAreM to maiM bhI Apako nahIM mArUM, Apa yadi gAlI na deM to maiM bhI gAlI na dUM, aisA vinimaya ahiMsA meM nahIM hotA o A0 ahiMsaka banane kA uddezya yaha nahIM ki koI na mare, saba jindA raheM, usakA uddezya yahI hai ki vyakti apanA Atmapatana na hone 1. merA dharma : kendra aura paridhi, pR0 65 / 2. zAMti ke patha para, pR0 47 / 3. eka bUMda : eka sAgara, pR0 270 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana de / koI kisI ko jilA sake, yaha sarvathA asambhava bAta hai / para koI kisI ko mAre nahIM, yaha ahiMsA aura maitrI kA vyAvahArika evaM sambhAvita rUpa hai|' isI bAta ko rUpaka ke mAdhyama se samajhAte hue ve kahate haiM-par3osI ko dugaMdha na Ae, isalie hama ghara ko sApha-sutharA banAye rakheM, yaha sahI bAta nahIM hai / dUsaroM ko kaSTa na ho isalie hama ahiMsaka raheM, ahiMsA kA yaha sahI mArga nahIM hai| AtmA kA patana na ho, isalie hiMsA na kareM, yaha hai ahiMsA kA sahI mArga / kaSTa kA bacAva to svayaM ho jAtA ahiMsaka kauna ? __ ahiMsaka kauna ho sakatA hai, isa viSaya meM bhAratIya manISiyoM ne paryApta cintana kiyA hai| AcArya tulasI mAnate haiM ki ahiMsA kI jaya bolane vAle tathA usakI mahimA kA bakhAna karane vAle aneka ahiMsaka mila jAeMge para vAstava meM ahiMsA ko jIna vAle kama mileNge| ataH aneka bAra dRr3hatApUrvaka ve isa tathya ko doharAte haiM-"ahiMsA ko jitanA khatarA tathAkathita ahiMsakoM se hai, utanA hiMsakoM se nhiiN| ahiMsakoM kA vaMcanApUrNa vyavahAra tathA unakI kathanI aura karanI meM asamAnatA hI ahiMsA para kuTharAghAta hai|' AcAryazrI ne vibhinna koNoM se ahiMsaka kI vizeSatAoM kA Akalana kiyA hai, unameM se kucha yahAM prastuta haiM--- 0 mauta ke pAsa Ane para jo dhairya se usakA AhvAna kare, vahI saccA ahiMsaka ho sakatA hai| 0 ahiMsaka vyakti hara paristhiti meM zAMta rahatA hai ! usakA antaHkaraNa zItalatA kI laharoM para krIr3A karatA rahatA hai| 0 ahiMsaka vahI hai, jo mArane kI kSamatA rakhatA huA bhI mAratA nahIM hai| 0 ahiMsaka vahI ho sakatA hai, jisakI dRSTi bAhya bhedoM ko pAra kara AMtarika samAnatA ko dekhatI rahatI hai| 0 ahiMsaka saccA vIra hotA hai / vaha svayaM marakara dUsare kI vRtti ___ badala detA hai, hRdaya parivatita kara detA hai / / 0 yadi hiMsaka zaktiyoM kA mukAbalA karane meM ahiMsA asamartha hai to maiM ise ahiMsakoM kI durbalatA hI mAnUMgA / 1. pravacana pAtheya, bhAga 8, pR0 29,30 / 2. AcArya tulasI abhinandana grantha, pR0 98 ! Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 0 nimna sAta sUtroM se jisakA jIvana pariveSTita hai, vahI ahiMsaka hai| vyakti svayaM ko tole ki usakA jIvana kisakI parikramA kara rahA hai(1) zAMti kI athavA krodha kii| (2) namratA kI athavA abhimAna kii| (3) saMtoSa kI athavA AkAMkSA kii| (4) RjutA kI athavA daMbha kii| (5) anAgraha kI athavA durAgraha kii| (6) sAmaMjasya kI athavA vaiSamya kii| (7) vIratA kI athavA durbalatA kii| AcArya tulasI dvArA udgIta ahiMsaka kI ye kasauTiyAM usake sarvAMgINa vyaktitva ko prastuta karane vAlI haiN| hiMsA ke vividha rUpa hiMsA aisI cinagArI hai, jo nimitta milate hI bhar3aka uThatI hai / hiMsA ke bAre meM AcArya tulasI kA mantavya hai ki kisI ko mAra dene taka hI hiMsA kI vyApti nahIM hai| ahiMsA ko samajhane ke lie hiMsA ke svarUpa evaM usake vividha rUpoM ko samajhanA Avazyaka hai| AcArya tulasI hiMsA ke jisa sUkSma tala taka paiThe haiM, vahAM taka pahuMcanA hara kisI vyakti ke lie sambhava nahIM hai / ve hiMsA ko bahuta vyApaka artha meM dekhate haiN| hiMsA ke svarUpa-vizleSaNa meM unake maMthana se nikalane vAle kucha niSkarSa isa bhASA meM prastuta kie jA sakate haiM 0 rAga-dveSa yukta pravRtti se kiyA jAne vAlA hara kArya hiMsA hai|' * hiMsA mAtra talavAra se hI nahIM hotI, milAvaTa aura zoSaNa bhI hiMsA hai, jisake dvArA lAkhoM logoM ko mauta ke ghATa utAra diyA jAtA hai| saMkSepa meM kaheM to jIvana kI hara asaMyata pravRtti hiMsA * kisI se atizrama lene kI nIti hiMsA hai| 0 apane vizvAsa yA vicAra ko balapUrvaka dUsare para thopane kA prayAsa karanA bhI hiMsA hai, phira cAhe vaha acchI dhArmika kriyA hI kyoM na ho| 0 jaise dUsaroM ko mAranA hiMsA hai, vaise hI hiMsA ko rokane ke lie Atma-balidAna se katarAnA bhI hiMsA hai| 1. muktipatha, pR0 21 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 0 maiM tor3a-phor3a karane vAloM aura gherAva DAlane vAloM ko hI hiMsaka nahIM mAnatA, kintu una logoM ko bhI hiMsaka mAnatA hUM, jo apane Agraha ke kAraNa vaisI paristhiti utpanna karate haiM tathA mAnavIya saMvedanAoM kA lAbha uThAkara unhIM se apanA jIvana calAte haiN| 0 yuddha karanA hI hiMsA nahIM hai, ghara meM baiThI aurata yadi apane pArivArika janoM se kalaha karatI hai to vaha bhI hiMsA hai| 0 kisI ke prati dveSa bhAvanA, IrSyA, use girAne kA manobhAva, kisI kI bar3hatI pratiSThA ko rokane ke sAre prayatna hiMsA meM antargabhita haiN| AcArya tulasI mAnate haiM ki hiMsA aura Atmahanana eka dUsare se jur3e hue haiN| hiMsA hamAre sAmane kitane rUpoM meM prakaTa ho sakatI hai, usakA unhoMne mAnasika evaM bhAvanAtmaka stara para sundara vivecana kiyA hai| yahAM unake dvArA pratipAdita vicArayAtrA ke kucha sandarbha mananIya haiM-- sva hiMsA kA artha hai-aatmptn| jahAM thor3I yA jyAdA mAtrA meM Atmapatana hogA, vahIM hiMsA hogii| vAstava meM Atmapatana hI hiMsA hai| 0 vyakti kahatA kucha hai aura karatA kucha hai| yaha kathanI-karanI kI asamAnatA aprAmANikatA hai| isase Atmahanana hotA hai, jo hiMsA kA hI eka rUpa hai| 0 svAmI kI anumati ke binA kisI kI koI vastu lenA corI hai| corI Atmahanana hai, jo hiMsA kA hI eka rUpa hai| 0 akhaNDa brahmacarya kA saMkalpa lekara calane para bhI yadi vyakti ko vAsanA satAtI ho to yaha spaSTa rUpa se usakA Atmahanana hai, jo hiMsA kA hI eka rUpa hai| * sampUrNa aparigraha kA vrata lekara calane para bhI yadi mana kI mUrchA nahIM TUTI hai to yaha usakA Atmahanana hai, jo hiMsA kA hI eka 0 pratikUla paristhiti evaM pratikUla sAmagrI ke kAraNa kisI ke mana meM azAMti ho jAtI hai to yaha usakA Atmahanana hai, jo hiMsA kA hI eka rUpa hai| * vyakti apane Apako UMcA aura dUsaroM ko hIna mAnatA hai| yaha usakA abhimAna hai, Atmahanana hai, jo hiMsA kA hI eka rUpa hai| * kAya, bhASA evaM bhAva kI RjutA ke abhAva meM kisI ke sAtha Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa pravaMcanA karanA mAyAcAra hai| yaha Atmahanana hai, jo hiMsA kA hI eka rUpa hai| AcArya tulasI kI dRSTi meM hiMsA ke poSaka tattva pUrvAgraha, bhaya, ahaM, sandeha, dhArmika asahiSNutA, sAmpradAyika unmAda Adi haiN|' unakI spaSTa avadhAraNA hai ki hiMsA jIvana ke lie jarUrI ho sakatI hai, para jIvana kA sAdhya nahIM bana sakatI / samasyA vahIM hotI hai, jahAM use sAdhya mAna liyA jAtA hai| hiMsA vaibhAvika pratikriyA hai, ataH vaha jIvana-mUlya nahIM bana sakatI, kyoMki koI AdamI lagAtAra hiMsA nahIM kara sktaa| isake atirikta hiMsA kI sabase bar3I durbalatA yaha hai ki vaha nizcita AzvAsana nahIM bana sktii| vaha pArasparika saMgharSoM, vivAdoM evaM samasyAoM ko sulajhAne meM asaphala rahI hai isalie usa para vizvAsa karane vAle bhI saMdigdha aura bhayabhIta rahate haiN| pUrNa ahiMsaka hote hue bhI AcArya tulasI kA dRSTikoNa santulita hai| ve mAnate haiM ki yaha sambhava nahIM ki sarvasAdhAraNa vItarAga bana jAe, apane svArthoM kI bali kara de, bhedabhAva ko bhulA de aura jIvana-nirvAha ke lie Avazyaka hiMsA ko chor3a de|' __anAvazyaka hiMsA ke virodha meM jitanI sazakta AvAja AcArya tulasI ne apane sAhitya meM uThAI hai, isa sadI meM dUsarA koI sAhityakAra unake samakakSa nahIM Thahara sktaa| unakA mAnanA hai ki yuddha jaisI bar3I hiMsAoM se sabhI ciMtita haiM para vAstava meM choTI hiMsAeM hI bar3I hiMsA ko janma detI haiN| ataH unhoMne apane sAhitya meM hiMsA ke aneka mukhauToM kA pardAphAza karake mAnavIya cetanA ko udbuddha karane kA prayAsa kiyA hai / araba dezoM meM amIroM ke manoraMjana ke lie UMTa-daur3a ke sAtha zizuoM kI hone vAlI hatyA ke sandarbha meM ve apanI tIkhI AlocanA prakaTa karate hue kahate haiM "eka ora kSaNika manoraMjana aura dUsarI ora mAsUma prANoM ke sAtha aisA krUra majAka ! kyA manuSyatA para pazutA hAvI nahIM ho rahI hai ? kahA to yaha jAtA hai ki baccA bhagavAn kA rUpa hotA hai para baccoM kI isa prakAra bali de denA, kyA yaha amIrI kA unmAda nahIM hai| ise dUra karane ke lie janamata ko jAgRta karanA Avazyaka hai| bIsavIM sadI meM vaijJAnika parIkSaNoM ke daurAna eka nayI hiMsA kA daura aura zurU ho gayA hai / vaha hai- kanyA bhrUNa kI htyaa| isake lie ve 1. aNuvrata : gati pragati, pR0 154 / 2. laghutA se prabhutA mile, pR0 211 / 3. 21 apraila, 50 dillI, patrakAra sammelana / 4. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 62 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 87 bahinoM ko bhAratIya saMskRti kI garimA se avagata karAte hue unheM mAtRtvabodha denA cAhate haiM "kyA mAM kI mamatA kA srota sUkha gayA ? pASANa khaNDa jaise bacce ko bhI bhAra na mAnane vAlI mAM eka svastha aura saMbhAvanAoM ke puMja zizu kA prANa le letI hai, kyA vaha krUra hiMsA nahIM hai ?" vyakti prANI jagat ke prati saMvedanazIla nahIM hai, isalie Aja hiMsA prabala hai| prAcInakAla meM prasAdhana ke rUpa meM prAkRtika cIjoM kA prayoga hotA thaa| lekina Aja aneka jIvita prANiyoM ke rakta aura mAMsa se raMjita vaha saundarya-sAmagrI kitane hI bejubAna prANiyoM kI AhoM se nirmita hotI hai| isa anAvazyaka hiMsA kA samAdhAna vyaMgya bhASA meM karate hue ve kahate haiM "prasAdhana sAmagrI ke nirmANa meM nirIha pazu-pakSiyoM ke prANoM kA jisa barbaratA ke sAtha hanana hotA hai, use koI bhI AtmavAdI vAMchanIya nahIM mAna sktaa| jisa prasAdhana sAmagrI meM mUka prANiyoM kI karAha ghulI hai, unakA prayoga karane vAle apane zarIra ko bhale hI sundara banA leM para unakI AtmA kA saundarya surakSita nahIM raha skegaa| Aja kI ghora hiMsA evaM AtaMka ko dekhakara bhI unakA mana kampita yA nirAza nahIM hotA / unakA vizvAsa kabhI DolatA nahIM, apitu ina zabdoM meM sphuTita hotA hai-"samUcI duniyA ahiMsA apanA nahIM sakatI, isalie hameM nirAza, cintita yA pIche haTane kI AvazyakatA nahIM hai| hameM to isI bhAvanA se ahiMsA ko lekara calanA hai ki kahIM ahiMsA kI tulanA meM hiMsA balavAn, svacchanda aura aniyaMtrita na bana jaae|"3 ahiMsA kI tulanA meM hiMsA zaktizAlI ho rahI hai| ataH mAtrA ke isa asantulana ko miTAne kI preraNA evaM bhaviSya kI cetAvanI dete hue unakA kahanA hai-"yadi ahiMsA ke dvArA hiMsA kA mukAbalA nahIM kiyA gayA to nizcita samajhie ki eka dina mandira, maTha, sthAnaka, Azrama aura hamArI saMskRti para dhAvA hone vAlA hai| hiMsA kI isa samasyA ko samAhita karane ke lie vaijJAnikoM ko sujhAva dete hue ve kahate haiM ki pahale anveSaNa kiyA jAe ki mastiSka meM hiMsA ke srota kahAM vidyamAna haiM ? kyoMki srotoM kI khoja karake hI unheM pariSkRta karane aura badalane kI bAta socakara hiMsaka zakti ko niyaMtrita tathA ahiMsA ko zaktizAlI banAyA jA sakatA hai| 1. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 59 / 2. saphara : AdhI zatAbdI kA, pR0 95 / 3. pravacana pAtheya bhAga-9, pR0 266 / 4. eka bUMda : eka sAgara, pR0 267 / 5. saphara : AdhI zatAbdI kA, pR0 58 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa prAyaH dharmagranthoM meM hiMsA ke duSpariNAmoM kA karuNa evaM romAMcaka varNana milatA hai para AcArya tulasI ne Adhunika mAnasikatA ko dekhakara hiMsA ko naraka se nahIM jor3A para ahiMsA ke prati niSThA jAgRta karane ke lie usakA manovaijJAnika patha prastuta kiyA hai 0 hiMsA karane vAlA kisI dUsare kA ahita nahIM karatA balki apanI AtmA kA aniSTa karatA hai-apanA patana karatA hai|' * hama kisI ke lie sukha ke sAdhana baneM yA na baneM, kama se kama duHkha kA sAdhana to na baneM / santApahArI baneM yA na baneM, kama se kama santApakArI to na bneN| niraparAdha prANiyoM ko mauta ke ghATa utArane vAle AtaMkavAdiyoM kI antazcetanA jAgRta karate hue ve kahate haiM- "yadi katle-Ama karanA cAhate ho to AtmA ke una ghora aparAjita zatruoM kA karo, jinase tuma burI taraha jakar3e hue ho, jo tumhArA patana karane ke lie tumhArI hI naMgI talavAreM lie hue khar3e haiN| ahiMsA kA kSetra .. ahiMsA kA kSetra AkAza kI bhAMti vyApaka hai| AcArya tulasI mAnate haiM ki ahiMsA ko parivAra, kuTumba, samAja yA rASTra taka hI sImita nahIM kiyA jA sakatA / usakI goda meM jagat ke samasta prANI sukha kI sAMsa lete haiN| usakI vizAlatA ko vyAkhyAyita karate hue AcArya tulasI kA kahanA hai-ahiMsA meM sAmpradAyikatA nahIM, IrSyA nahIM, dveSa nahIM, varan eka sArvabhaumika vyApakatA hai, jo saMkucitatA aura saMkIrNatA ko dUra kara eka vizAla sArvajanika bhAvanA lie hue hai| unake dvArA pratipAdita ahiMsA kitanI vyApaka evaM vizAla hai, yaha nimna ukti se jAnA jA sakatA hai-"kisI bhI vicAra yA pakSa ke virodha meM pratirodha hote huye bhI ahiMsA yaha anumati nahIM detI ki hamAre diloM meM virodhI ke prati durbhAva yA ghRNA kA bhAva ho|" ahiMsA kI zakti ____ ahiMsA kI zakti aparimeya hai, para AvazyakatA hai usako sahI prayoktA mile / AcArya tulasI isakI zakti ko rUpaka ke mAdhyama se samajhAte 1. ahiMsA aura vizva zAMti, pR08| 2. zAMti ke patha para, pR0 61 / 3. eka bUMda : eka sAgara, pR0 477 / 4. aNuvrata : gati-pragati, pR0 156 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 89 huye kahate haiM - "mATI kA eka dIyA bhI aMdhakAra kI saghanatA ko bhedane meM sakSama hai / isI prakAra ahiMsA kI dizA meM uThA huA eka-eka paga bhI maMjila taka pahuMcAne meM kAmayAbI de sakegA" para ahiMsA kI zakti kI thAha pAnA unake lie asaMbhava hai, jo hiMsA kI zakti meM vizvAsa karate haiM tathA iMsAniyata kI avahelanA karate haiM / ahiMsA ke amApya vyaktitva meM yogakSema kI jo kSamatA hai, vaha atula aura anupameya hai| isI bhAvanA ko AcArya tulasI samAja ke hara varga kI cetanA ko jhakajhorate hue kahate haiM-"agara netA, sAhityakAra, dArzanika, kalAvid aura kavi hiMsA ke vAtAvaraNa ko phailAnA chor3akara ahiMsA ke punIta vAtAvaraNa ko phailAne meM juTa jAeM to saMbhava hai ki ahiMsaka krAMti kI zakti kA ujjvala Aloka kaNa-kaNa meM chalaka utthe|" ahiMsA kI zakti ke prati apanA amita vizvAsa vyakta karate huye ve kahate haiM-"ahiMsA meM itanI zakti hai ki hiMsaka yadi ahiMsaka ke pAsa pahuMca jAe to usakA hRdaya parivartita ho jAtA hai para isa zakti kA prayoga karane hetu balidAna kI bhAvanA evaM abhaya kI sAdhanA apekSita hai|" ahiMsA kI pratiSThA ___ bhAratIya saMskRti ke kaNa-kaNa meM ahiMsA kI anugUMja hai| yahAM rAma, buddha, mahAvIra, nAnaka, kabIra aura gAMdhI jaise logoM ne ahiMsA ke mahAn Adarza ko janatA ke samakSa prastuta kiyA hai| usa mahAn bhAratIya jIvanazailI meM hiMsA kI ghusapaiTha cintanIya prazna hai| ahiMsA kI pratiSThA pratyeka vyakti cAhatA hai| rASTrIya aura antarrASTrIya maMca se bhI Aja ahiMsA kI pratiSThA kA cintana cala rahA hai| rAjIva gAMdhI evaM gorbAcyova ne vizva zAMti aura ahiMsA ke lie dasa prastAva pArita kiye, unameM adhikAMza sujhAva ahiMsA se saMbaMdhita haiN| AcArya tulasI kA gaharA AtmavizvAsa hai "hiMsA cAhe carama sImA para pahuMca jAye para ahiMsA kI mUlyasthApanA yA pratiSThA kama nahIM ho sakatI, kyoMki hiMsA hamArI svAbhAvika avasthA nahIM hai / tUphAna aura uphAna kisI avadhivizeSa taka hI prabhAvita kara sakate haiM, ve na sthAyI ho sakate haiM aura na hI unakI pratiSThA ho sakatI hai / AcArya tulasI deza kI janatA ko jhakajhorate hue kahate haiM-"prazna aba ahiMsA ke mUlya kA nahIM, usakI pratiSThA kA hai| maiM mAnatA hUM, yaha ahiMsA kA parIkSA-kAla hai, ahiMsA ke prayoga kA kAla hai| isa svarNima avasara kA lAbha uThAte hue 1. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 27 2. aNuvrata : gati pragati, pR0 141 / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 a0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ahiMsA yadi ina samasyAoM kA samAdhAna detI hai to usakA tejasvI rUpa svayaM pratiSThita ho jAyegA, anyathA vaha hataprabha hokara raha jAyegI / ' ahiMsA ko tejasvI aura zaktizAlI banAe binA usakI pratiSThA kI bAta AkAza - kusuma kI bhAMti vyartha hai / isako sthApita karane ke liye ve bhAvanAtmaka parivartana, hRdaya parivartana yA mastiSkIya prazikSaNa ko anivArya mAnate haiM / ' AcArya tulasI kI dRSTi meM ahisA kI pratiSThA meM mukhyataH cAra bAdhAeM haiM 1. sAdhana - zuddhi kA aviveka / 2. ahiMsA ke prati AsthA kI kamI / 3. ahiMsA ke prayoga aura prazikSaNa kA abhAva / 4. Atmaupamya bhAvanA kA hrAsa | ahiMsA kI pratiSThA meM pahalI bAdhA hai-sAdhana-zuddhi kA aviveka / sAdhya cAhe kitanA hI prazasta kyoM na ho, yadi sAdhana-zuddha nahIM hai to ahiMsA kA zAMti kA avataraNa nahIM ho sktaa| kyoMki hiMsA ke sAdhana se zAMti kaise saMbhava hogI ? rakta se raMjita kapar3A rakta se sApha nahIM hogA / AcAryazrI kahate haiM- " kisI bhI samasyA kA samAdhAna hiMsA, AgajanI aura lUTa-khasoTa se kabhI huA nahIM aura na hI kabhI bhaviSya meM hone kI saMbhAvanA hai / " ahiMsA kI pratiSThA meM dUsarI bAdhA hai- ahiMsA ke prati AsthA kI kamI / isa prasaMga meM ve apane anubhava ko ina zabdoM meM vyakta karate haiM"ahiMsA kI pratiSThA na hone kA kAraNa maiM ahiMsA ke prati hone vAlI ImAnadArI kI kamI ko mAnatA huuN| loga ahiMsA kI AvAja to avazya uThAte haiM, kintu vaha AvAja kevala kaMThoM se A rahI hai, hRdaya se nahIM / ahiMsA kI pratiSThA meM tIsarI bAdhA hai -ahiMsA ke prazikSaNa kA abhAva / ahiMsA kI paramparA taba taka akSuNNa nahIM bana sakatI, jaba taka usakA saphala prayoga evaM parIkSaNa na ho / ahiMsA kI pratiSThA hetu prayoga evaM parIkSaNa karane vAle zodhakarttAoM ke samakSa ve nimna prazna rakhate haiM * zastra kI ora sabakA dhyAna jAtA hai, para zastra banAne aura rakhane vAlI cetanA kI khoja kisa prakAra ho sakatI hai ? ahiMsA kA saMbaMdha mAnavIya vRttiyoM ke sAtha hI hai yA prAkRtika 0 1. aNuvrata : gati - pragati, pR0 140 2. amRta-saMdeza, pR0 - 23 3. aNuvrata : gati - pragati, pR0 145 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana vAtAvaraNa ke sAtha bhI hai ? * AtaMka yA hiMsA kI sthiti ko zAMta karane ke lie kahIM ahiMsA kA prayoga huA ? ahiMsA ko na mArane taka hI sImita rakhA gayA hai athavA usakI jar3eM adhika gaharI haiM / o * kahA jAtA hai ki ahiMsaka vyakti ke sAmane hiMsaka vyakti hiMsA ko bhUla jAtA hai, yaha vizvasanIya sacAI hai yA mithyA hI hai ? * hiMsA ke vikalpa adhika haiM, isalie usake rAste bhI adhika haiM | ahiMsA ke vikalpa aura rAste kitane ho sakate haiM ? zastra - hiMsA meM paramparA calatI hai to phira azastra ahiMsA meM paramparA kyoM nahIM calatI ? kisI vyakti ko apane virodha meM zastra kA prayoga karate dekha pratirodha kI bhAvanA jAgatI hai isI prakAra o ahiMsaka vyakti kI maitrI bhAvanA kA bhI prabhAva hotA hai kyA ? isI prakAra ke tathyoM ko sAmane rakhakara ahiMsA ke kSetra meM zodha ho to kucha nayI bAteM prakAza meM A sakatI haiM aura ahiMsA kI tejasvitA svataH ujAgara ho sakatI hai / ' ahiMsA kI pratiSThA meM cauthI bAdhA Atma-tulA kI bhAvanA kA vikAsa na honA hai / ve apanI anubhavapUta vANI isa bhASA meM prastuta karate haiM - "ahiMsA ke jagat meM isa cintana kI koI bhASA hI nahIM hotI ki maiM hI bacUMgA yA aMtima jIta merI hI ho| vahAM kI bhASA yahI hotI hai - apane astitva meM saba hoM aura sabake astitva kA vikAsa ho / " ahiMsA kI pratiSThA ke viSaya meM unake vicAroM kA niSkarSa isa bhASA meM prastuta kiyA jA sakatA hai- "jaba taka mastiSka prazikSita nahIM hogA, vahAM rahe hue hiMsA ke saMskAra sakriya raheMge una saMskAroM ko niSkriya kie binA kevala saMgoSThiyoM aura nAroM se anaMta kAla taka bhI ahiMsA kI pratiSThA nahIM ho skegii| yadi ahiMsaka zaktiyAM saMgaThita hokara ahiMsA ke kSetra meM risarca kareM, ahiMsA pradhAna jIvana-zailI kA prazikSaNa deM aura hiMsA ke mukAbale meM ahiMsA kA prayoga kareM to nizcita rUpa se ahiMsA kA varcasva sthApita ho sakatA hai / " ma ahiMsA kA prayoga 91 dharmazAstroM meM ahiMsA kI mahimA ke vyAkhyAna meM hajAroM pRSTha bhare 1. saphara : AdhI zatAbdI kA, pR0 59 2. merA dharma : keMdra aura paridhi pR0 65 3. aNuvrata pAkSika 16 aga0, 88 4. kuhAse meM ugatA sUraja pR0 26 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa par3e haiN| vartamAna kAla meM gAMdhI ke bAda AcArya tulasI kA nAma Adara se liyA jA sakatA hai, jinhoMne ahiMsA ko prayoga ke dharAtala para pratiSThita karane kA prayatna kiyA hai / yadyapi AcArya tulasI pUrNa ahiMsaka jIvana jIte haiM, para unake vicAra bahuta santulita evaM vyAvahArika haiM / ahiMsA ke prayoga evaM pariNAma ke bAre meM unakA spaSTa mantavya hai ki duniyA kI sArI samasyAeM ahiMsA se samAhita ho jAeMgI, yaha maiM nahIM mAnatA para isakA artha yaha nahIM ki vaha nirbala hai / ahiMsA meM tAkata hai para usake prayoga ke lie ucita evaM upayukta bhUmikA cAhie / binA upayukta pAtra ke ahiMsA kA prayoga vaise hI niSphala ho jAegA jaise USara bhUmi meM par3A bIja / ' ahiMsA kA prayoga kSetra kahAM ho ? isa prazna ke uttara meM unakA cintana nizcita hI ahiMsA ke kSetra meM nayI dizAeM udghATita karane vAlA hai - " maiM mAnatA hUM ahiMsA kevala mandira, masjida yA gurudvArA taka hI sImita na rahe, jIvana vyavahAra meM usakA prayoga ho / ahiMsA kA sabase pahalA prayogasthala hai - vyApArika kSetra, dUsarA kSetra hai rAjanIti / " vartamAna meM ahiMsaka zaktiyoM ke prayoga meM hI koI aisI bhUla ho rahI hai, jo usakI zaktiyoM kI abhivyakti meM avarodha lA rahI hai / usameM eka kAraNa hai usakA kevala niSedhAtmaka pakSa prastuta karanA / AcArya tulasI kahate haiM ki vidheyAtmaka prastuti dvArA hI ahiMsA ko adhika zaktizAlI banAyA jA sakatA hai / jo loga ahiMsA kI zakti ko viphala mAnate haiM, unakI bhrAnti kA nirAkaraNa karate hue ve kahate haiM- " Aja hiMsA ke pAsa zastra hai, prazikSaNa hai, presa hai, prayoga hai, pracAra ke lie araboM-kharaboM kI artha-vyavasthA hai / mAnava jAti ne eka svara se jaisA hiMsA kA pracAra kiyA vaisA yadi saMgaThita hokara ahiMsA kA pracAra kiyA hotA to dharatI para svarga utara AtA, musIbatoM ke bIhar3a mArga meM bhavya evaM sugama mArga kA nirmANa ho jAtA, aisA nahIM kiyA gayA phira ahiMsA kI saphalatA meM sandeha kyoM ? ve spaSTa zabdoM meM kahate haiM- " maiM to ahiMsA kI hI durbalatA mAnatA hUM ki usake anuyAyiyoM kA saMgaThana nahIM ho paayaa| kucha ahiMsA-niSTha vyaktiyoM kA saMgaThana meM isalie vizvAsa nahIM hai ki ve usameM hiMsA kA khatarA dekhate haiN| maiM ahiMsA kI vIryavattA ke lie saMgaThana ko upayogI samajhatA huuN| hiMsA vahAM hai, jahAM bAdhyatA ho / sAdhanA ke sUtra para calane vAle prayatna vyaktigata stara para 1. pravacana pAtheya bhAga-9, pR0 265 / 2. jaina bhAratI, 17 sita0 61 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana jitane zuddha hote haiM, samUha ke stara para bhI utane hI zuddha ho sakate haiN| sAmUhika abhyAsa se usa zuddhatA meM tejasvitA aura adhika nikhara AtI hai|" ahiMsA ko prAyogika banAne ke lie ve apanI bhAvanA prastuta karate hue kahate haiM-"maiM cAhatA hUM ki eka zaktizAlI ahiMsaka senA kA nirmANa ho / vaha senA rAjanIti ke prabhAva se sarvathA achUtI rahe, yaha Avazyaka hai|" merI dRSTi meM isa ahiMsaka senA meM pAMca tattva mukhya hoMge-- 1. samarpaNa--apane kartavya ke lie jIvana kI Ahuti denI par3e to __ bhI taiyAra rheN| 2. zakti--paraspara ekatA ho| 3. saMgaThana--saMgaThana meM itanI dRr3hatA ho ki eka hI AhvAna para hajAroM vyakti taiyAra ho jaaeN| 4. sevA--eka dUsare ke prati nirapekSa na rheN| 5. anuzAsana--pareDa meM sainikoM kI taraha custa anuzAsana ho|' ahiMsaka krAMti saMsAra meM anyAya, zoSaNa evaM anAcAra ke viruddha samaya-samaya para krAMtiyAM hotI rahI haiM para unakA sAdhana vizuddha nahIM rahane se unakA dIrghakAlIna pariNAma sandigdha ho gyaa| AcArya tulasI spaSTa kahate haiM ki krAMti kI saphalatA aura sthAyitva maiM kevala ahiMsA meM hI dekhatA huuN| hiMsaka krAMti se zAMti aura samatA A jAegI, yaha durAzAmAtra hai| yadi A bhI jAegI to vaha cirasthAyI nahIM hogii| usakI taha meM azAMti aura vaimanasya kI jvAlA dhadhakatI rhegii| ahiMsaka krAMti se unakA tAtparya hai binA koI raktapAta, hiMsA, yuddha aura zastrAstra ke sahayoga se hone vAlI krAMti / unakA yaha aTUTa vizvAsa hai ki bhautika sAdhanoM se nahIM, apitu prema kI zakti se hI ahiMsaka krAMti sambhava hai| ahiMsaka krAMti ke saphala na hone kA sabase bar3A kAraNa ve mAnate haiM ki hiMsAtmaka krAMti karane vAloM kI tor3a-phor3a ke sAdhanoM meM jitanI zraddhA hotI hai, utanI zraddhA ahiMsAtmaka krAMti vAloM ko apane zAMti-sAdhanoM meM nahIM hotI |......"ahiNsaatmk krAMti ko saphala honA hai to usameM pratirodhAtmaka zakti paidA karanI hogii| isa dRr3ha niSThA se hI ahiMsA tejasvI evaM saphala ho sakatI hai| 1. aNuvrata : gati pragati, pR0 155 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1734 / 3. beMgalora 16-9-69 ke pravacana se uddhRt| 4. pravacana pAtheya bhAga-9, pR0 265 / 5. gRhastha ko bhI adhikAra hai dharma karane kA, pR0 25 / . Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ahiMsA kA sAmAjika svarUpa ahiMsA koI nArA nahIM, apitu jIvana kA zAzvata darzana hai / samaya kI AMdhI ise kucha dhUmila kara sakatI hai para samApta nahIM kara sakatI / " ahiMsA kevala mokSa prApti ke lie hI nahIM, apitu sAmAjika jIvana ke pratyeka kSetra meM isakI upayogitA nirvivAda hai / AcArya tulasI ke anusAra ahiMsA vaha surakSA kavaca hai, jo ghRNA, vaimanasya, pratizodha, bhaya, Asakti Adi ghAtaka astroM ke prahAra ko nirasta kara detA hai tathA samAja meM zAMti, saha-astitva evaM maitrIpUrNa vAtAvaraNa banAe rakha sakatA hai / ve mAnate haiN| ahiMsA kA patha jaTila evaM kaMkarIlA ho sakatA hai para mahAn banane hetu isake atirikta aura koI upAya nahIM hai / ahiMsA hI vaha zakti hai, jo samAja meM mAnava ko pazu banane se roke hue hai / " AcArya tulasI ne ahiMsA ko samAja ke sAtha jor3akara use janaAndolana yA krAMti kA rUpa dene kA prayatna kiyA hai| ahiMsA ke sandarbha meM naitikatA ko vyAkhyAyita karate hue ve kahate haiM - " ahiMsA kA sAmAjika jIvana meM prayoga hI naitikatA hai| jisameM dUsaroM ke prati maitrI kA bhAva nahIM hotA, karuNA kI vRtti nahIM hotI aura dUsaroM ke kaSTa ko anubhava karane kA mAnasa nahIM hotA, vaha naitika kaise bana sakatA hai ? " ahiMsA ko sAmAjika sandarbha meM vyAkhyAyita karate hue ve kahate haiM dUsaroM kI sampatti, aizvarya aura sattA dekhakara muMha meM pAnI nahIM bhara AtA, yaha ahiMsA kA hI prabhAva hai / "ahiMsA ke dvArA jIvana kI AvazyakatAeM pUrI nahIM hotIM, isalie vaha asaphala hai-- cintana kI yaha rekhA bhUla bhare binduoM se banI hai aura banatI jA rahI hai / " samAja ke sandarbha meM ahiMsA kI upayogitA spaSTa karate hue unakA mantavya hai - vyakti niraMkuza na ho, usakI mahattvAkAMkSAeM dUsaroM ko hIna na samajheM, usakI pratispardhAeM samAja meM saMgharSa na kareM - ina saba dRSTiyoM se ahiMsA kA sAmAjika vikAsa honA Avazyaka hai / 4 ahiMsA aura samAja ke sandarbha meM pratiprazna uThAkara ve sAmAjika prANI ke liye ahiMsA kI sImArekhA yA iyattA ko spaSTa karate hue kahate haiM - " sAmAjika prANI ke liye yaha kaise sambhava ho sakatA hai ki vaha khetI, vyavasAya yA arjana na kare aura yaha bhI kaise sambhava hai ki vaha apane adhikRta 1. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 14 / 2. pravacana DAyarI, pR0 23 / 3. gRhastha ko bhI adhikAra hai dharma karane kA, pR0 9 / 4. gRhastha ko bhI adhikAra hai dharma karane kA, pR0 11 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana padArthoM yA adhikAroM kI surakSA na kare / artha aura padArtha kA arjana aura saMrakSaNa hiMsA ke binA nahIM ho sktaa|..."is sandarbha meM mahAvIra ne viveka diyA tuma ahiMsA kA prAraMbha usa bindu para karo, jahAM tumhAre jIvana kI anivAryatAoM meM bhI bAdhA na Ae aura tuma krUra va AkrAmaka bhI na bno|' isa dRSTikoNa se pratyeka sAmAjika prANI samAja meM rahate hue ahiMsA kA pAlana kara sakatA hai tathA isa vyAvahArika dRSTikoNa se usakI sAmAjikatA meM bhI kahIM antara nahIM aataa| AcArya tulasI eka sAmAjika prANI ke lie madhyama mArga prastuta karate hue kahate haiM-"hiMsA jIvana kI anivAryatA hai aura ahiMsA pavitra jIvana kI anivaarytaa| hiMsA jIvana calAne kA sAdhana hai aura ahiMsA Adarza taka pahuMcane yA lakSya ko pAne kA sAdhana hai|""hiNsaa jIvana kI zailI bana jAe, yaha khataranAka biMdu hai|" ahiMsaka samAja racanA AcArya tulasI kA cirapAlita svapna hai / isa dizA meM aNuvrata ke mAdhyama se ve pichale pacAsa sAloM se anavarata kArya kara rahe haiM / 22 apraila 1950 dillI meM patrakAroM ke bIca eka vArtA meM AcArya tulasI ojasvI vANI meM apanI antarbhAvanA prakaTa karate haiM- "maiM sAmUhika azAMti ko janma dene vAlI hiMsA ko miTAkara ahiMsA pradhAna samAja kA nirmANa karanA cAhatA huuN| usakI AdhArazilA meM nimna niyama kAryakArI bana sakate haiM 0 jAti, dharma, sampradAya, varNa Adi kA bheda hone ke kAraNa kisI mAnava kI hatyA na krnaa| 0 dUsare samAja yA rASTra para AkramaNa na krnaa| 0 niraparAdha vyakti ko nahIM mAranA, saba prANiyoM ke prati Atmaupamya bhAva kA vikAsa / 0 jIvana-yApana ke lie Avazyaka sAmagrI ke atirikta anya vastuoM kA saMgraha na karanA / 0 madyapAna aura mAMsAhAra nahIM krnaa| 0 rakSAtmaka yuddha meM bhI zatrupakSIya nAgarikoM kI hatyA na krnaa| 0 bar3appana kI bhAvanA kA anta karanA, kisI ke adhikAra kA hanana na krnaa| 0 vyabhicAra na krnaa| 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 278 / 2. saphara : AdhI zatAbdI kA, pR0 57 3. 21 apraila 50, dillI, patrakAra vArtA / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ___..isake sAtha hI ve ahiMsaka samAja kI pratiSThA meM nimna pravRttiyoM kA honA Avazyaka mAnate haiM 1. vartamAna zikSA praNAlI kI punarracanA-vartamAna zikSA praNAlI meM buddhi-pATava aura tarkazakti kA vikAsa ho rahA hai para caritra zIla vyakti paidA nahIM ho rahe haiM / 2. saMyamI evaM tyAgI puruSoM ko mahattva denaa| sattAdhArI evaM pUMjIpatiyoM ko mahattva dene kA artha hai--jana-sAdhAraNa ko pUMjI evaM sattA ke lie lolupa banAnA / saMyama ko pradhAnatA dene se pUMjIpati bhI saMyama kI ora agrasara hoNge| jahAM saMyama hogA, vahAM hiMsA nahIM ho sktii| 3. icchAoM kA alpIkaraNa-'Aja Arthika asamAnatA carama sImA para hai| koI dhanakubera dhana kA aMbAra lagA rahA hai to usakA par3osI bhUkha se mara rahA hai| yaha asamAnatA hiMsA ko janma de rahI hai| ise miTAye binA samAja meM ahiMsA kA vikAsa kama sambhava hai|" isa sthiti meM parivartana ke lie AcArya tulasI kA sujhAva hai ki vyakti, Arthika vyavasthA aura sAmAjika vyavasthA-ina tInoM meM sApekSa aura saMtulita parivartana ho, tabhI svastha samAja yA ahiMsaka samAja kI parikalpanA kI jA sakatI hai| AcArya tulasI kA dRr3ha vizvAsa hai ki samAja kI aneka kaThina samasyA kA hala ahiMsA dvArA khojA jA sakatA hai| para usake liye hiMsA ke sthAna para ahiMsA, zastra-prayoga ke sthAna para niHzastrIkaraNa tathA krUratA kI tulanA meM karuNA kA mUlyAMkana karanA hogaa| vaicArika ahiMsA mahAvIra ne vaicArika evaM mAnasika hiMsA ko prANa-viyojana se bhI adhika ghAtaka mAnA hai| isa sandarbha meM AcArya tulasI kA mantavya hai ki prANI kI hatyA karane vAlA zAyada usI kI hatyA karatA hai para vicAroM kI hatyA karane vAlA na jAne kitane prANiyoM kI hatyA kA hetu bana jAtA hai| apane eka pravacana meM Azcarya vyakta karate hue ve kahate haiM-"vyakti dhana ke lie lar3a sakatA hai, patnI ke lie bhI saMgharSa kara sakatA hai, yaha sambhava hai| para vicAroM ke lie lar3e, bar3e-bar3e mahAyuddha kare, lAkhoM vyaktiyoM ke khUna 1. 5 agasta 70, patrakAra vArtA, raaypur| 2. amRta sandeza, pR0 45 / 3. gRhastha ko bhI adhikAra hai dharma karane kA, pR0 17 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana se holI khele. yaha to Azcaryacakita karane vAlI bAta hai / ' vaicArika hiMsA ko spaSTa karate hue unakA kahanA hai- "kisI kI asat AlocanA karanA, kisI ke vicAroM ko tor3a-maror3akara rakhanA, AkSepa lagAnA, kisI ke utkarSa ko sahana na karake usake prati ghRNA kA pracAra karanA tathA apane vicAroM ko hI pramukhatA denA vaicArika hiMsA hai / isI sandarbha meM unakA nimna vaktavya bhI vajanadAra hai - " ghRNA, IrSyA, dveSa, vaimanasya, vAsanA aura durAgraha - ye saba jIvana meM palate raheM aura ahiMsA bhI satI rahe, yaha kabhI sambhava nahIM hai / ' 113 Aja kI bar3hatI huI vaicArika hiMsA kA kAraNa spaSTa karate hue ve kahate haiM -- " vaicArika hiMsA meM pratyakSa jIvaghAta na hone se vaha jana-sAdhAraNa buddhigamya nahIM ho sakI / yahI kAraNa hai ki Aja loga jitanA jIva mArane se ghabarAte haiM, utanA paraspara virodha, aprAmANikatA, IrSyA, krodha, svArtha Adi se nahIM ghabarAte / * mahAvIra ne anekAMta ke dvArA vaicArika ahiMsA ko pratiSThita karane kA prayatna kiyA | anekAMta ke mAdhyama se unhoMne mAnava jAti ko pratibodha diyA ki svayaM ko samajhane ke sAtha dUsaroM ko bhI samajhane kI ceSTA karo / anekAMta ke binA sampUrNa satya kA sAkSAtkAra nahIM kiyA jA sakatA / AcArya tulasI ne na kevala upadeza se balki apane jIvana ke saikar3oM ghaTanA prasaMgoM se vaicArika ahiMsA kA sakriya prazikSaNa bhAratIya janamAnasa ko diyA hai / san 1962 ke AsapAsa kI ghaTanA hai| aNuvrata goSThI ke kAryakrama meM nagara ke labdhapratiSTha vakIla ko bhI apane vicAra vyakta karane ke lie nimaMtrita kiyA gayA / unhoMne vaktavya meM aNuvrata ke sambandha meM kucha jijJAsAeM evaM zaMkAeM upasthita kiiN| unheM sunakara aneka zraddhAluoM ne unako upAlambha de DAlA / zAma ko kAryakrama kI samApti para vakIla sAhaba ne apane prAta:kAlIna vaktavya ke lie kSamAyAcanA karane kI icchA vyakta kI / ise sunakara AcAryazrI ne kahA - " Apake vicAra to bar3e prAJjala aura prabhAvotpAdaka the| maiMne bahuta dhyAna se ApakI bAta sunI hai / maiM to Apake vicAroM kI sarAhanA karatA hUM ki koI samIkSaka hameM milA to sahI / ' "" AcAryavara ke ina udAra vicAroM ko sunakara vakIla sAhaba abhibhUta ho gae aura bole 1. pravacana pAtheya bhAga-9, pR0 51 / 2. patha aura pAtheya, pR0 32, 33 / 3. gRhastha ko bhI adhikAra hai dharma karane kA, pR0 15 / 4. patha aura pAtheya, pR0 33 / 5. jaina bhAratI, 25 pharavarI 1962 / 2 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 - A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa "apane se virodhI vicAroM ko sunanA, pacA lenA, evaM grAhya kI prazaMsA karanA-yaha kArya AcArya tulasI jaise mahAna vyakti hI kara sakate haiM / sacamuca Apa svastha vicAra evaM svastha mastiSka ke dhanI haiN|" ahiMsAtmaka pratirodha __ pratirodha hiMsAtmaka bhI hotA hai aura ahiMsAtmaka bhii| hiMsAtmaka pratirodha kSaNika hotA hai kintu ahiMsAtmaka pratirodha kA prabhAva sthAyI hotA hai / mahAvIra ne pratirodhAtmaka ahiMsA kA prayoga dAsaprathA ke virodha meM kiyaa| usI kar3I meM gAMdhIjI ne bhI isakA prayoga satyAgraha AMdolana ke rUpa meM kiyA, jo kAphI aMzoM meM saphala huaa| AcArya tulasI apane dIrghakAlIna netRtva ke anubhavoM ko batAte hue kahate haiM-"jana-jana ke lie ahiMsA tabhI vyavahArya aura grAhya ho sakatI hai, jaba usameM pratirodha kI zakti aae| isake binA ahiMsA tejahIna ho jAtI hai / nirvIrya ahiMsA meM Aja ke yuga kI AsthA nahIM ho sktii|" ___ jaba taka pratirodhAtmaka zakti jAgRta nahIM hotI, vyakti anyAya ke virodha meM AvAja nahIM uThA sktaa| isI bAta para TippaNI karate huye ve kahate haiM--"samAja yA parivAra meM jo kucha bhI galata ghaTita hotA hai, usa samaya yadi Apa yaha soceM ki usase ApakA kyA bigAr3atA hai ? burAI ke prati yaha nirapekSatA yA taTasthatA bahuta ghAtaka siddha ho sakatI hai| isalie apane bhItara soI prativAda kI zakti ko jAgRta karanA bar3A jarUrI hai| isase ahiMsA kA varcasva bar3hegA aura samAja meM burAiyoM kA anupAta kama hogaa| AcArya tulasI mAnate haiM ki taTasthatA aura vinamratA ahiMsAtmaka pratirodha ke AdhAra stambha haiN| unakI dRSTi meM kisI bhI vicAra ke prati pUrvAgraha yA ahaMbhAva Tika nahIM sktaa| pakSa vizeSa se bandhakara pratirodha kI bAta karanA svayaM hiMsA hai| vahAM ahiMsAtmaka pratirodha saphala nahIM hotaa| pratirodha karane vAle vyakti kI cAritrika vizeSatAoM ke bAre meM unakA mantavya hai ki ahiMsAtmaka pratikAra ke lie vyakti meM sabase pahale asAdhAraNa sAhasa honA nitAMta apekSita hai / sAdhAraNa sAhasa hiMsA kI Aga dekhakara kAMpa uThatA hai| jahAM mana meM kampana hotA hai, vahAM sthiti kA samAdhAna hiMsA meM dikhAI par3atA hai| darzana kA yaha mithyAtva vyakti ko hiMsA kI preraNA detA hai| hiMsA aura pratihiMsA kI yaha paramparA barAbara calatI rahatI hai| isa paraMparA kA anta karane ke liye vyakti ko sahiSNu bananA par3atA hai| 1. atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata, pR0 133 / 2. bItI tAhi visAri de, pR0 111 / 3. aNuvrata : gati pragati, pR0 156 / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana sahiSNatA ke abhAva meM mAnasika santulana bigar3a jAtA hai| mana santulita na ho to ahiMsAtmaka pratikAra kI bAta samajha meM nahIM AtI, isaliye vaicArika sahiSNutA kI bahuta apekSA rahatI hai|' mRtyu se Darane vAlA tathA kaSTa se ghabarAne vAlA vyakti thor3I-sI yAtanA kI sambhAvanA se hI vicalita ho jAtA hai| aise vyakti hiMsAtmaka paristhiti ke sAmane ghuTane Teka dete haiN| isa viSaya meM AcArya tulasI kA abhimata hai-- "jo vyakti kaSTasahiSNu hote haiM, ve viSama sthiti meM bhI anyAya aura asatya ke sAmane jhukane kI bAta nahIM socte| aise vyakti ahiMsAtmaka pratikAra meM adhika saphala hote haiM / unakI kaSTa-sahiSNutA itanI bar3ha jAtI hai ki ve mRtyu taka kA varaNa karane ke liye sadA udyata rahate haiN| jina vyaktiyoM ko mRtyu kA bhaya nahIM hotA, ve satya kI surakSA ke lie saba-kucha kara sakate haiN| pratirodhAtmaka ahiMsA kA prayoga inhIM vyaktiyoM dvArA kiyA jAtA hai| kucha vyakti har3atAla, gherAva Adi sAdhanoM ko ahiMsAtmaka pratikAra ke rUpa meM svIkAra karate haiM kintu isa viSaya meM AcArya tulasI kA dRSTikoNa kucha bhinna hai / ve spaSTa kahate haiM-"gherAva meM hiMsAtmaka upakaraNoM kA sahArA nahIM liyA jAtA, yaha ThIka hai, phira bhI vaha ahiMsA kA sAdhana nahIM ho sakatA, kyoMki isameM utsarga kI bhAvanA vilupta hai| apanI zakti se kisI ko bAdhya karanA ahiMsA nahIM ho sakatI kyoMki bAdhyatA svayaM hiMsA hai| isa prakAra savinaya avajJA Andolana, satyAgraha, gherAva Adi sAdhanoM kI bhUmikA meM vizuddhatA, taTastha dRSTikoNa, dezakAla aura paristhitiyoM kA sahI vicAra aura Atmotsarga kI bhAvanA nihita ho to maiM samajhatA hUM ki ahiMsA ko inheM svIkAra karane meM koI saMkoca nahIM hotaa|" isa kathana kA tAtparya yaha hai ki anyAya se anyAya ko parAsta karanA durbalatA hai tathA anyAya ko svIkAra karanA bhI bahuta bar3I kAyaratA aura hiMsA hai| unakA apanA anubhava hai ki yadi mAMga meM aucitya hai to use svIkAra karane meM koI bAdhA nahIM rahanI cAhie anyathA hiMsA ke sAmane jhukanA siddhAMta kI hatyA karanA hai|" sadbhAvanA, maitrI, prema, karuNA kI vRtti se hiMsA ko parAjita kiyA jA sakatA hai| balaprayoga, dabAva yA bAdhyatA cAhe ahiMsAtmaka hI kyoM na ho, usameM sUkSma hiMsA kA bhAva rahatA hai| ahiMsAtmaka pratirodha kI zakti balidAna kI bhAvanA tathA abhaya kI sAdhanA se hI saphala ho sakatI hai| kyoMki svayaM hiMsA bhI balidAna ke 1. aNuvrata ke Aloka meM, pR0 50 2. aNuvrata ke Aloka meM, pR0 50 / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa abhAva meM saphala nahIM ho sktii| ataH ahiMsAtmaka pratirodha hetu ImAnadAra aura balidAnI vyaktiyoM kI AvazyakatA hai anyathA isakI AvAja kA mUlya araNya rodana se adhika nahIM hogaa| anuzAstA hone ke kAraNa AcArya tulasI ne apane jIvana meM ahiMsAtmaka pratirodha ke aneka prayoga kie, jo saphala rhe| kalakattA kI dhArmika sabhAoM meM manomAlinya carama sImA para pahuMca gyaa| jayapura cAturmAsa ke daurAna AcArya tulasI ne ekAsana tapa prArambha kara diyA, sAtha hI yaha bhI spaSTa kara diyA ki maiMne jo saMkalpa kiyA hai, vaha dabAva DAlane hetu nahIM hai| maiM dabAva ko hiMsA mAnatA huuN| yadi isase bhI hRdaya parivartana nahIM huA, to maiM aura bhI tagar3A kadama uThA sakatA huuN|' AcAryazrI ke isa ahiMsAtmaka pratirodha se pArasparika sauhArda evaM sAmaMjasya kA sundara vAtAvaraNa nirmita huA aura ulajhI huI gutthI ko eka samAdhAyaka dizA mila gii| ahiMsA sArvabhauma dvitIya vizva yuddha kI vibhISikA se trasta hokara ahiMsA aura zAMti ke kSetra meM kArya karane vAlI kucha antarrASTrIya saMsthAoM kA udaya huaa| jaise saMyukta rASTra saMgha, insTITyUTa phora pIsa eNDa jasTIsa, iMTaranezanala pIsa risarca. koparezana phora pIsa tathA gAMdhI zAMti senA Adi / usI paramparA meM AcArya tulasI ne aNuvrata AMdolana ke antargata 'ahisA sArvabhauma' kI sthApanA karake ahiMsA ke itihAsa meM eka nayI kar3I jor3ane kA prayatna kiyA hai| unhoMne ahiMsA kA aisA sarvamAnya maMca upasthita kiyA hai, jahAM se ahiMsA kI AvAja digantoM taka pahuMca sakatI hai| eka ora manuSya kI zAMti prApta karane kI cAha to dUsarI ora ghAtaka paramANu astroM kA nirmANa---isa visaMgati ko tor3akara ahiMsA ko prayoga se jor3ane evaM usake prati AsthA nirmita karane meM ahiMsA sArvabhauma ne apanI mahattvapUrNa bhUmikA adA kI hai| prasiddha sAhityakAra jaineMdrajI Adi aneka vidvAn isa kAryakrama ke sAtha jur3e / AcArya tulasI ahiMsA sArvabhauma ko eka bahuta bar3I krAMti mAnate haiM / isakI vyAkhyA karate hue ve kahate haiM-"ahiMsA sArvabhauma meM ahiMsA ke guNagAna nahIM haiM, ahiMsA kI paribhASA nahIM hai, ahiMsA kI vyAkhyA nahIM hai, isameM hai ahiMsA kA anuzIlana, zodha aura usake prayoga / prAyogika hone ke kAraNa yaha eka vaijJAnika prasthApanA hai| 'rAjasthAna vidyApITha' udayapura ke saMsthApaka janArdana rAya nAgara ne 1. jaina bhAratI, 28 disambara, 1975 2. saphara : AdhI zatAbdI kA, pR0 61 / . Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 101 isa nae abhiyAna ke prati apanI pratikriyA vyakta karate hue kahA- " Aja kI viSama paristhitiyoM meM Avazyaka hai ki ahiMsA kA svara uThe, loka- cetanA jAge aura hiMsA ke viruddha lokazakti apanA mArga prazasta kare / ahiMsA sArvabhauma isI kA pratIka hai| gAMdhIjI ke bAda ahiMsA ke kSetra meM AcArya tulasI dvArA mahattvapUrNa kArya ho rahA hai / AcArya tulasI majahaba se dUra bhAratIya saMskRti ko eka zuddha, Thosa evaM AdhyAtmika AdhAra pradAna kara rahe haiM / " ahiMsA sArvabhauma kI eka aMtaraMga pariSad ko sambodhita karate hue AcArya tulasI isakA uddezya spaSTa karate hue kahate haiM- "merA yaha nizcita abhimata hai ki saMsAra meM hiMsA thI, hai aura rahegI / hiMsA kI taraha ahiMsA kA bhI kAlika astitva hai / hiMsA kI prabalatA dekhakara ahiMsA kI niSThA zithila ho jAe yA samApta ho jAe, yaha cintana kA viSaya hai| hiMsA kA par3A ahiMsA se bhArI na ho, aisI jAgarUkatA rakhanI hai / yaha kAma nirAzA aura kuNThA ke vAtAvaraNa meM nahIM hogA / prasannatA, utsAha aura lagana ke sAtha kAma karanA hai, ahiMsA kI zakti ko ujAgara karanA hai / ahiMsA sArvabhauma kI saphalatA kA pahalA kadama yahI hogA / ' ahiMsA aura vIratA AcArya tulasI kahate haiM - " ahiMsA kA patha talavAra kI dhAra se bhI adhika tIkSNa hai / isa sthiti meM koI bhI kAyara aura durbala vyakti isa para calane kA sAhasa kaise kara sakatA hai ? " kucha loga ahiMsA kA sambandha kAyaratA se jor3ate hue kahate haiMjainadharma kI ahiMsA ne hameM kAyara banA diyA hai| isa prazna ke uttara meM AcArya tulasI kA spaSTa mantavya hai - " kAyaratA ahiMsA kA aMcala taka nahIM chU sakatI / sone ke thAla binA siMhanI kA dUdha kahAM raha sakatA hai ? usI prakAra ahiMsA kA vAsa vIra hRdaya ko chor3akara anyatra asambhava hai / yaha aTala satya hai | ahiMsA aura kAyaratA kA vahI sambandha hai, jo 36 ke aMkoM meM tIna aura chaH kA hai / ' ahiMsA to sAhasa aura puruSArtha kA paryAya hai / vaha kabhI nahIM kahatI ki hama apanI surakSA hI na kareM / jisa prakAra bhaya dikhAnA hiMsA hai, usI taraha bhayabhIta honA bhI hiMsA hI hai / jo loga svayaM kI kamajorI para AvaraNa DAlane ke liye ahiMsA kA sahArA lete haiM, aise tathAkathita 113 1. amarita barasA arAvalI meM, pR0 281 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 273 | 3. zAMti ke patha para, pR0 57 / 4. 25-4-65 ke pravacana se uddhRta / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ahiMsaka hI ahiMsA ko kamajora banAte haiN|" ve mAnate haiM--"ahiMsA vyakti yA samAja ko kamajora banAtI hai-yaha bhrama isaliye utpanna huA ki sahI artha meM ahiMsA meM vizvAsa rakhane vAle dhArmikoM ne apanI durbalatA ko ahiMsA kI oTa meM paalaa-posaa| isI bAta ko ve vyaMgyAtmaka bhASA meM prastuta karate haiM- "zera ke sAmane kharagoza kahe ki maiM ahiMsaka hUM, isalie tumako nahIM mAratA to kyA vaha ahiMsaka ho sakatA hai ?' isI sandarbha meM unakI dUsarI TippaNI bhI mahattvapUrNa hai--- "maiM kAyaratA ko ahiMsA nahIM maantaa| Dara se chupane vAlA yadi apane ko ahiMsaka kahe to maiM use prathama darje kI kAyaratA khuuNgaa| vaha dUsaroM ko kyA mAre jo svayaM hI marA huA hai|" AcArya tulasI ahiMsaka ko zakti sampanna honA anivArya mAnate haiM ataH khule zabdoM meM AhvAna karate haiM.---"jisa dina ahiMsaka mauta se nahIM ghbraaegaa| vaha dina hiMsA kI mauta kA dina hogaa| hiMsA svataH ghabarAkara pIche haTa jAyegI aura apanI hAra svIkAra kara legii|"3 lokataMtra aura ahiMsA "lokataMtra se ahiMsA nikala gayI to vaha kevala asthipaMjara mAtra bacA rahegA"-AcArya tulasI kI yaha ukti rAjanIti meM ahiMsA kI mahattA ko pratiSThita karatI hai| ahiMsA ko tejasvI aura varcasvI banAne hetu unakA cintana hai ki eka zaktizAlI ahiMsaka dala kA nirmANa kiyA jAe, jo rAjanIti ke prabhAva se sarvathA achutA rahe para rAjanIti ko samaya-samaya para mArgadarzana detA rhe| hiMsA meM vizvAsa rakhane vAle rAjanItijJoM ko ve cetAvanI dete hue kahate haiM--"maiM rAjanItijJoM ko eka cetAvanI detA hUM ki hiMsAtmaka krAMti hI saba samasyAoM kA samucita samAdhAna hai ve isa bhrAMti ko nikAla pheMke / anyathA svayaM unheM kaTu pariNAma bhoganA hogaa| hiMsaka krAMtiyoM se ucchRkhalatA kA prasAra hotA hai| Aja ke hiMsaka se kala kA hiMsaka adhika krUra hogA, phira kaise zAMti raha sakegI ?" lokataMtra ahiMsA kA pratirUpa hotA hai, kyoMki usameM vyakti svAtaMtrya ko sthAna hai| para Aja kI bar3hatI hiMsA se ve atyaMta ciMtita hI nahIM, Azcaryacakita bhI haiM-"dina hai aura aMdhakAra hai---isa ukti meM jitanA 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 252 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 274 / 3. patha aura pAtheya, pR0 36 / 4. jaina bhAratI, 31 mArca 1968 / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana antavirodha hai, utanA hI aMtavirodha isa sthiti meM hai ki lokataMtra hai aura hisA kI prabalatA hai|" abhaya, samAnatA, svataMtratA, sahAnubhUti Adi tattva lokataMtra ko jIvita rakhate haiN| lokataMtra meM ahiMsA ke vikAsa kI sarvAdhika sambhAvanAeM hotI haiN| yadi lokataMtra meM acchAiyoM kA vikAsa na ho to isase adhika Azcarya kI bAta kyA hogI?' ahiMsaka lokataMtra kI kalpanA gAMdhIjI ne rAmarAjya ke rUpa meM kI para vaha sAkAra nahIM ho sakI kyoMki gAMdhIvAda ke siddhAMtoM evaM AdarzoM ne vAda kA rUpa to dhAraNa kara liyA para unakA jIvana meM sakriya prazikSaNa nahIM ho skaa| AcArya tulasI ne ahiMsaka janataMtra kI kalpanA prastuta kI hai, usake mukhya biMdu nimna haiM 1. vyakti svAtaMtrya kA vikAsa / 2. mAnavIya ekatA kA samarthana / 3. zAMtipUrNa saha-astitva / 4. zoSaNa mukta va naitika samAja kI racanA / 5. aMtarrASTrIya naitika mUlyoM kI pratiSThApanA / 6. sArvadezika niHzastrIkaraNa ke sAmUhika prayatna / 7. maitrI va zAMti saMgaThanoM kI sArvadezika eksuutrtaa|' ahiMsA aura yuddha yuddha kI vibhISikA kA itihAsa ati-prAcIna hai| prAcInakAla se hI Aveza kI kriyAnviti yuddha ke rUpa meM hotI rahI hai| jisa deza meM yuddha ke prasaMga jitane adhika upasthita hote the, vaha deza utanA hI adhika zaurya sampanna samajhA jAtA thaa| yuddha ke bAre meM kie gae eka sarvekSaNa ke anusAra IsA pUrva 3600 varSa se lekara Aja taka mAnava jAti kula 292 varSa hI zAMti se raha sakI hai| isa bIca choTe bar3e 14514 yuddha lar3e ge| una yuddhoM meM tIna araba se bhI adhika logoM ko apane prANoM kI Ahuti denI pdd'ii| vartamAna yuga ke nAbhikIya evaM aNu rAsAyanika yuddha kA pariNAma vijetA aura vijita donoM rASTroM ko sadiyoM taka samAna rUpa se bhoganA par3atA hai| yuddha bhautika hAni ke atirikta mAnavatA ke apAhija aura vikalAMga hone meM bhI bahuta bar3A kAraNa hai| isase paryAvaraNa itanA pradUSita ho jAtA hai ki sAloM taka vyakti zuddha sAMsa aura bhojana bhI prApta nahIM kara sakatA / vaijJAnika isa bAta kI ghoSaNA kara cuke haiM ki bhaviSya meM yuddha meM 1. atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata, pR0 117 / 2. jaina bhAratI, 28 disa0 1965 / 3. aNuvrata, 1 disa0 1956 / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa pratyakSa rUpa meM bhAga lene vAle kama aura duSpariNAmoM kA zikAra banane vAle saMsAra ke sabhI prANI hoMge / yuddha ke bhayAvaha pariNAmoM kI udghoSaNA karate hue AcArya tulasI kA kahanA hai--"yuddha vaha Aga hai, jisameM sAhityakAroM kA sAhitya, kalAkAroM kI kalA, vaijJAnikoM kA vijJAna, rAjanItijJoM kI rAjanIti aura bhUmi kI urvaratA bhasmasAt ho jAtI hai| isI sandarbha meM unake kAvya kI nimna paMktiyAM bhI paThanIya haiM sAtha unake ho gaIM kitanI kalAeM lupta haiN| yuddha se utpanna kSati bhI kyA kisI se gupta hai| dekhate hI amita jana-dhana kA huA saMhAra hai| hAya ! phira bhI rakta kI pyAsI khar3I talavAra hai // vaiyaktika ahaMkAra, sattA kI mahattvAkAMkSA, svArtha tathA svayaM ko zaktizAlI siddha karane kI icchA Adi yuddha ke mUla kAraNa haiN| AcArya tulasI mAnate haiM ki yuddha mUlataH asantulita vyakti ke dimAga meM utpanna hotA hai| yuddha aura ahiMsA ke bAre meM bhAratIya manISiyoM ne gahana ciMtana kiyA hai / bhArata-pAka yuddha ke samaya rAmadhArIsiMha dinakara AcArya tulasI ke pAsa Akara bole- "AcAryajI ! Apa na to yuddha ko acchA samajhate haiM, na samarthana karate haiM aura na hI yuddha meM bhAga lene hetu anuyAyiyoM ko Adeza dete haiN| deza ke Upara Ae aise saMkaTa ke samaya meM ApakI ahiMsA kyA kahatI hai ? AcArya tulasI ne isa prazna kA saTIka evaM sAmayika uttara dete hue kahA--- "maiM yuddha ko na acchA mAnatA hUM aura na samarthana hI karatA hUM-yahAM taka isa kathana meM avazya sacAI hai kintu yuddha meM bhAga lene kA niSedha karatA hUM, yaha kahanA sahI nahIM hai| kyoMki jaba taka samAja ke sAtha parigraha jur3A huA hai, maiM hiMsA aura yuddha kI anivAryatA dekhatA huuN| parigraha ke sAtha lipsA kA gaThabaMdhana hotA hai| lipsA bhaya ko janma detI hai aura bhaya nizcita rUpa se hiMsA aura saMgharSa ko AmaMtraNa detA hai| samAja meM jIne vAlA aura samAja kI surakSA kA dAyitva or3hane vAlA AdamI yuddha ke anivArya kAraNoM ko dekhatA huA bhI nakArane kA prayatna kare----ise maiM khaNDita mAnyatA mAnatA huuN|" yuddha kI paristhiti anivArya hone para samAja ke kartavya kA spaSTIkaraNa karate hue unakA nimna kathana na kevala cauMkAne vAlA, apitu karaNIya kI ora yathArtha iMgita karane vAlA hai-"jahAM vyakti yuddha ke maidAna se bhAgatA 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1142 / 2. bharatamukti, pR0 100 3. jaina bhAratI, 18 aga0 1968 / 4. aNuvrata : gati pragati pR0 147 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya ; paryAlocana aura mUlyAMkana 105 hai, samAja para AI kaThina ghar3iyoM ke samaya gharoM meM chipakara apanI jAna bacAne kA upAya karatA hai, vahAM bhale hI vaha sthUla rUpa se hiMsA se baca rahA hai kiMtu sUkSmatA se aura gahare meM vaha hiMsaka hI hai| vahAM hiMsA hI hotI hai, ahiMsA nhiiN| kyoMki jahAM vyakti prANoM ke vyAmoha se apanI jAna bacAe phiratA hai, vahAM kAyaratA hai, bhaya hai, moha hai, isalie hiMsA hai| yuddha meM mAranA bhI hisA hai, bhAganA bhI hisA hai, kiMtu jahAM vyakti sarvathA abhaya hai, nirbhaya hai, vahAM ahiMsA hai|'' isI sandarbha meM unakI dUsarI TippaNI bhI mananIya hai---vyakti samAja meM jItA hai ataH samAja aura rASTra kI surakSA kA dAyitva or3hane vAlA vyakti yuddha ke anivArya kAraNoM ko dekhatA huA bhI use nakAra nahIM sktaa| jahAM yuddha kI sthiti ko TAlA na jA sake vahAM ahiMsA kA artha yaha nahIM ki kAyaratApUrvaka yuddha ke maidAna se bhAgA jaae| sAtha hI ve yaha bhI spaSTa karate haiM ki rASTrIya surakSA hetu yuddha anivArya ho sakatA hai, eka sAmAjika prANI usase vimukha nahIM ho sakatA para yuddha meM hone vAlI hiMsA ko ahiMsA kI koTi meM nahIM rakhA jA sktaa| anivArya hiMsA bhI ahiMsA nahIM bana sktii|" yuddha kI sthiti meM bhI ahiMsA ko jIvita rakhA jA sakatA hai, hiMsA kA alpIkaraNa ho sakatA hai. isa bAre meM AcArya tulasI ne paryApta citana kiyA hai / ve kahate haiM-. "yuddha meM hone vAlI hisA ko ahiMsA nahIM mAnA jA sakatA kiMtu usameM ahiMsA ke lie bahuta bar3A kSetra khulA hai / jaise- AkrAMtA na baneM, niraparAdha ko na mAreM, apAhijoM ke prati krUra vyavahAra na kareM, aspatAla, dharmasthAna, skUla, kAleja Adi para AkramaNa na kareM, AbAdI vAle sthAnoM para bamabArI na kareM Adi niyama yuddha meM bhI ahiMsA kI pratiSThA karate haiN| kyA yuddha kA samAdhAna ahiMsA bana sakatI hai ? isa prazna ke samAdhAna meM unakA maMtavya hai-"yuddha kA samAdhAna asaMdigdha rUpa se ahiMsA aura maitrI hai| kyoMki zastra paramparA se kabhI yuddha kA aMta nahIM ho sakatA / zakti santulana ke abhAva meM baMda hone vAle yuddha kA aMta nahIM hotA / vaha virAma dUsare yuddha kI taiyArI ke liye hotA hai| isa sandarbha meM unakA nimna pravacanAMza uddharaNIya hai - "manuSya kitanA bhI yuddha kare, aMta meM use samajhautA 1. dAyitva kA darpaNa : AsthA kA pratibimba, pR. 13-14 / 2. zAMti ke patha para, pR0 70 / 3. aNuvrata : gati pragati, pR0 151 / 4. aNuvrata : gati pragati, 150-151 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa karanA par3atA hai / maiM cAhatA hUM manuSya kI yaha antima zaraNa prAraMbhika zaraNa bne|" __ AcArya tulasI ke ciMtana meM yuddha meM ahiMsaka prayoga ke lie samucita bhUmikA, prabhAvazAlI netRtva, ahiMsA ke prati ananya niSThA tathA usake liye mara miTane vAle balidAniyoM kI apekSA rahatI hai| AkramaNa evaM yuddha kA ahiMsaka pratikAra karane vAle meM AcArya tulasI tIna vizeSatAeM Avazyaka mAnate haiM 1. vaha abhaya hogA, mauta se nahIM ddregaa| 2. vaha anuzAsana aura prema se ota-prota hogA, mAnavIya ekatA meM __ AsthA rkhegaa| 3. vaha manobalI hogA-anyAya ke prati asahayoga karane kI bhAvanA kisI bhI sthiti meM nahIM chodd'egaa| yuddha anivArya ho sakatA hai, phira bhI yuddha ke bAre meM unakA aMtima sujhAva yA nirNaya yahI hai ki yuddha meM jaya nizcita ho phira bhI vaha na kiyA jAe kyoMki usameM hiMsA aura janasaMhAra to nizcita hai para samasyA kA sthAyI samAdhAna nahIM hai""""yuddha Aja ke vikasita mAnava samAja para kalaMka kA TIkA hai|'4 ve kahate haiM- "yuddha paristhitiyoM ko dabA sakatA hai para zAMta nahIM kara sktaa| dabI huI cIja jaba bhI avasara pAkara uphanatI hai, dugune vega se ubharatI hai|" logoM ko mastiSkIya prazikSaNa dete hue ve kahate haiM-"yuddha karane vAle aura yuddha ko protsAhana dene vAle kisI bhI vyakti ko Aja taka aisA koI aisA mahattvapUrNa protsAhana nahIM milA, jo use gauravAnvita kara sake / yuddha to barabAdI hai, azAMti hai, asthiratA hai aura jAnamAla kI bhArI tabAhI hai| ahiMsA aura vizvazAMti ____ AcArya tulasI kI dRSTi meM zAMti usa AhlAda kA nAma hai, jisase AtmA meM jAgRti, cetanatA, pavitratA, halkApana aura mUla-svarUpa kI anubhUti hotI hai| Aja sArA saMsAra zAMti kI khoja meM bhaTaka rahA hai para ANavika astroM ke nirmANa ne vizva zAMti ke astitva ko khatare meM DAla diyA hai| pUrI 1. terApaMtha TAImsa, 18 pharavarI 1981 / 2. aNuvrata : gati pragati, pR0 151 / 3-4. kyA dharma buddhigamya hai ? pR0 73 / 5. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 27 / .. 6. aNuvrata, 15 akTUbara 1957 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 107 / duniyA meM prati miniTa eka karor3a cAlIsa lAkha se bhI adhika rupaye hathiyAroM ke nirmANa meM kharca ho rahe haiM / svayaM paramANu astra nirmAtA bhI apane astitva kI surakSA ke liye bhayabhIta haiM / AcArya tulasI kI ahiMsaka cetanA Aja kI isa sthiti se udvelita hai / aNuzakti para vizvAsa rakhane vAloM ko ve vyaMgya meM pUchate haiM- "zAMti ke lie saba kucha ho rahA hai--aisA sunA jAtA hai yuddha bhI zAMti ke lie, spardhA bhI zAMti ke lie, azAMti ke jitane bIja haiM, ve saba zAMti ke lie - yaha mAnasika jhukAva bhI kitanI bhayaMkara bhUla hai| bAta cale vizvazAMti kI aura kArya hoM azAMti ke to zAMti kaise sambhava ho ? vizvazAMti ke liye aNubama Avazyaka hai, yaha ghoSaNA karane vAloM ne yaha nahIM socA ki yadi yaha unake zatru ke pAsa hotA to / " yadyapi AcArya tulasI vyaktigata ciMtana ke stara para zAMti evaM sadbhAva kI sthApanA ke lie aNuzastroM ke nirmANa ke kaTTara virodhI haiM / phira bhI bhArata ke bAre meM unakI nimna TippaNI cintana kI nayI dizAeM udghATita karane vAlI hai- "bhArata vijJAna aura eTamabama kA deza nahIM, adhyAtma aura ahiMsA kA deza hai / ahiMsA aura adhyAtma ke deza meM vijJAna na ho, bama na ho, aisI bAta nahIM, kintu hama ina cIjoM ko pradhAnatA nahIM dete haiM, yaha isa saMskRti kI vizeSatA hai / " AcArya tulasI kA cintana hai ki zAMti aura sadbhAva ko pratiSThita karane se pUrva azAMti aura asadbhAva ke kAraNoM ko jAna lenA jarUrI hai / unakI dRSTi meM saMyamahIna rASTrIyatA kI bhAvanA, raMgabheda aura jAtibheda kI bhitti para TikI huI uccatA aura nIcatA kI parikalpanA, adhikAra- vistAra kI bhAvanA aura astroM kI hor3a- ye sabhI vizvazAMti ke liye khatare haiM / " ve spaSTa kahate haiM jaba taka jIvana meM dambha rahegA, kSobha rahegA, taba taka zAMti kA avataraNa ho sake, yaha kama sambhava hai / 3 ve aneka bAra isa satya ko abhivyakta karate haiM ki icchAoM kA vistAra hI vizvazAMti kA sabase bar3A khatarA hai / ata: dUsaroM ke adhikAroM para hAtha na uThAnA hI vizvazAMti kA mUlasrota hai / ' 14 hiMsaka krAMti dvArA vizva zAMti lAne vAle logoM ko AcArya tulasI kI cetAvanI hai ki hiMsA kI dharatI para zAMti kI paudha nahIM ugAyI jA sakatI / ahiMsA kI vizAla cAdara ke prayoga se hI vizvazAMti kI 1. jaina bhAratI, 23 jUna 1968 / 2. jaina bhAratI, 6 julAI 1958 / 3. pravacana DAyarI, bhAga 1, pR0 157 / 4. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1267 / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kalpanA sArthaka kI jA sakatI haiM kyoMki zAMti ke sAre rahasya ahiMsA ke pAsa haiM / ahiMsA se bar3hakara koI zAstra nahIM hai, zastra bhI nahIM hai|' unake dimAga meM yaha pratyaya spaSTa hai ki ahiMsA aura anekAMta kI AMkhoM meM hI vizvazAMti kA sapanA utara sakatA hai para vaha balaprayoga se nahIM, hRdayaparivartana dvArA hI sambhava hai| isI bhAvanA se prerita hokara unhoMne aNuvrata kA racanAtmaka upakrama mAnava jAti ke samakSa upasthita kiyaa| nyUnatama mAnavIya mUlyoM ke prati vaiyaktika vacanabaddhatA prApta kara vizva ko hiMsA se mukti dilAne kA yaha anUThA prayoga hai| vratoM ko Andolana kA rUpa dekara unake dvArA zAMti sthApita karane kA yaha vizva ke itihAsa meM pahalA prayAsa hai| aNuvrata ke kucha niyama jaise--maiM niraparAdha prANI kI hiMsA nahIM karUMgA, tor3a-phor3a mUlaka pravRttiyoM meM bhAga nahIM luuNgaa| maiM kisI para AkramaNa nahIM kruuNgaa| AkrAmaka nIti kA samarthana nahIM kruuNgaa| vizvazAMti tathA niHzastrIkaraNa ke lie prayatna kruuNgaa| sAmpradAyika uttejanA nahIM phailAUMgA / mAnavIya ekatA meM vizvAsa kruuNgaa| jAti raMga ke AdhAra para kisI ko UMca-nIca nahIM maanuuNgaa| aspRzya nahIM mAnUMgA-ye sabhI niyama vizvazAMti ke AdhArabhUta stambha haiN| yadi hara vyakti ina niyamoM ko svIkAra kara aNuvratI bana jAe to vizva-zAMti kI sthApanA bahuta sambhava hai| prakAzita rUpa se AcArya tulasI kA sabase prAcIna sandeza hai-- 'azAMta vizva ko zAMti kA sndesh|' isa pUre sandeza meM unhoMne vizvazAMti ke lie 13 sUtroM kA nirdeza kiyA hai, jise par3hakara mahAtmA gAMdhI ne apanI TippaNI vyakta karate hue kahA--- "kyA hI acchA hotA jaba sArI duniyA isa mahApuruSa ke batAe mArga para cltii|" koriyana paryaTaka eka prophesara ne jaba AcArya tulasI se ahiMsA, zAMti aura aNuvrata kA sandeza sunA to vaha Azcarya mizrita duHkhada svaroM meM bolA--- "kAza ! hama pazcima vAloM ko yaha sandeza koI sunAne vAlA hotA to hama nirantara mahAyuddhoM meM par3akara barbAda nahIM hote|" niHzastrIkaraNa - zastrIkaraNa ke bhayAvaha duSpariNAmoM se samasta vizva bhayAkrAMta hai isIlie Aja niHzastrIkaraNa kI AvAja cAroM ora se uTha rahI hai| mahAvIra ne Aja se DhAI hajAra varSa pUrva isa satya ko abhivyakta kiyA thA ki zastra paramparA kA kahIM anta nahIM hotaa| isake lie vyakti ke mana meM jo zastra banAne kI cetanA hai, use miTAnA Avazyaka hai| AcArya tulasI kI 1. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 173 / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 109 avadhAraNA hai ki ye bhautika zastra utane khataranAka nahIM jitanA sacetana zastra manuSya hai| sacetana zastra ko paribhASita karate hue ve kahate haiM-'zastra vaha banatA hai, jo asaMyata hotA hai / zastra vaha banatA hai, jo krUra hotA hai| zastra vaha banatA hai, jo prANI-prANI meM bheda samajhatA hai|"" unakA mAnanA hai ki kevala kucha prakSepAstroM ko kama karane se niHzastrIkaraNa kA nArA bulanda nahIM kiyA jA sktaa| zakti santulana ke lie bhI ve zastra-nirmANa kI bAta se sahamata nahIM haiM kyoMki isase apavyaya to hotA hI hai sAtha hI kisI ke galata hAthoM se durupayoga honA bhI bahuta sambhava hai| Aja se 33 sAla pUrva bhArata ke sambandha meM kahI gayI unakI yaha ukti atyanta mArmika evaM preraNAdAyI hai--- "Aja hamAre pAsa rAkeTa nahIM, bama nhiiN| maiM kahUMgA yaha bhArata ke pAsa na ho| bhArata isa mAne meM daridra hI rahe / kAraNa yaha ki Dara to na rhe| Dara to unako hai, jinake pAsa bama hai / hamAre pAsa to sabase bar3I sampatti ahiMsA kI hai / jaba taka hamAre pAsa yaha sampatti surakSita hai, koI bhI bhautikavAdI hamAre sAmane dekha nahIM skegaa| agara hamane yaha sampatti kho dI to hamArA bacAva honA muzkila hai| unakA spaSTa mantavya hai ki jisa rASTra kI nIti meM dUsare rASTroM ko dabAne ke lie zastroM kA vikAsa kiyA jAtA hai, vaha rASTra vizvazAMti ke lie sabase adhika bAdhaka hai| ahiMsaka vizva racanA kI unake dila meM kitanI tar3apa hai, yaha unakI nimna ukti se pahacAnI jA sakatI hai---"jisa dina aNu-astroM para sampUrNa pratibandha lagegA, krUra hiMsA rUpI rAkSasI ko kIla diyA jAyegA, vaha dina samUcI mAnava jAti ke lie mahAn upalabdhi kA dina hogaa| yaha merA vyaktigata sapanA hai / ve kahate haiM sAmaMjasya aura samanvaya ke binA koI rAstA nahIM ki zastra-nirmANa ke sthAna para ahiMsA kI pratiSThA ho sake kyoMki abhaya, sadbhAva aura sahiSNutA niHzastrIkaraNa ke bIja haiN|" AcArya tulasI ke ahiMsaka prayoga "ahiMsA meM merA aMdhavizvAsa nahIM hai| vaha mere jIvana kI prakAzarekhA hai| maiMne isase apane jIvana ko Alokita karane kA prayatna kiyA hai| maiM isase bahuta santuSTa aura prasanna hUM'--''AcArya tulasI kI yaha anubhavapUta vANI unake ahiMsaka vyaktitva kI pratidhvani hai| unake sAye meM Ane 1. laghutA se prabhutA mile, pR0 37 / 2. jaina bhAratI, 17 julAI 1960 / 3. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 24 / / 4. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 28-29 / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa vAlA hiMsaka vyakti bhI ahiMsA kI bhAvadhArA se anuprANita ho jAtA hai / unake jIvana ke saiMkar3oM aise prasaMga hai, jahAM tIvra hiMsAtmaka vAtAvaraNa meM bhI ahiMsAtmaka prayoga karate rahe / / ve kabhI apanI samatA, sahiSNutA aura dhRti se vicalita nahIM hue / unakI isI kSamatA ne unheM antarrASTrIya kSitija para pratiSThita kara diyA hai / apane anubhavoM ko ve isa bhASA meM prastuta karate haiM - "mere jIvana meM aneka prasaMga Ae haiM, jahAM kucha logoM ne mere prati hiMsA kA vAtAvaraNa taiyAra kiyaa| ve loga cAhate the ki maiM apanI ahiMsAtmaka nIti ko chor3akara hiMsA ke maidAna meM utara antaHkaraNa ne kabhI bhI unakA sAtha nahIM diyA aura maiMne prahAra kA pratikAra ahiMsA se kiyA / "" jAUM, para mere hara hiMsAtmaka AcArya tulasI hara virodhI evaM viSama sthiti ko vinoda kaise mAnate rahe, isakA anubhava batAte hue ve kahate haiM -- "ahiMsA kA sAdhaka kaTu satya bhI nahIM bola sakatA, phira vaha kaTu AkSepa, pratyAkSepa yA pratyAkramaNa kaise kara sakatA hai ? isI bodhapATha ne mujhe hara paristhiti meM saMyata aura santulita rahanA sikhAyA hai / " samAcAra-patroM meM jaba ve AtaMkavAdiyoM kI hiMsaka vAradAtoM ke viSaya meM sunate yA par3hate haiM to aneka bAra apanI antarbhAvanA ina zabdoM meM vyakta karate haiM- "mere mana meM aneka bAra yaha vikalpa uThatA hai ki upadravI aura hiMsaka bhIr3a ke bIca meM khar3A ho jAUM aura una logoM se kahUM ki tuma kauna hote ho niraparAdha evaM nirdoSa prANiyoM ko mauta ke ghATa utArane vAle?" AcAryazrI ne apane jIvana meM viSa ko amRta banAyA hai, saMgharSa kI agni ko samatva ke jala se zAMta karane kA prayatna kiyA hai, unake jIvana kI saikar3oM aisI ghaTanAeM haiM, jo unake isa ahiMsaka vyaktitva kI amiTa rekhAeM haiN| para una sabakA yahAM saMkalana evaM prastutIkaraNa sambhava nahIM hai| yahAM unake jIvana ke kucha ahiMsaka prayoga prastuta kie jA rahe haiM sAmpradAyika unmAda AcArya banane ke bAda AcArya tulasI kA prathama cAturmAsa bIkAnera meM thA / cAturmAsa samApti ke pazcAt mArgazIrSa kRSNA pratipadA ke madhyAhna meM unhoMne vihAra kiyaa| pUrva nirdhArita mArga para abhI kucheka kadama hI Age bar3he the ki apratyAzita rUpa se sahasA eka anya sampradAya ke AcArya kA julUsa unheM sAmane kI dizA se AtA huA dikhAI diyA / saMkare mArga se eka julUsa bhI muzkila se gujara rahA thA, vahAM do julUsoM kA eka sAtha gujaranA to sambhava hI nahIM thA / sAmane vAle julUsa se 'haTo' 'haTo' kA 1. aNuvrata ke Aloka meM, pR0 50 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 111 svara prakharatA se mukhara ho rahA thA / AcArya zrI ne sthiti kI gaMbhIratA kA Akalana kiyA aura binA ise pratiSThA kA bindu banAe pAsa ke cauka meM eka ora haTate hue sAmane vAle julUsa ke lie rAstA chor3a diyaa| hAlAMki AcAryazrI kA yaha nirNaya julasa meM sammilita garma khUna vAle anuyAyiyoM ko bahuta apriya lagA para terApantha saMgha ke anuzAsana kI aisI gauravazAlI paramparA rahI hai ki AcArya kA koI bhI priya apriya nirNaya binA kisI nanunaca ke svIkArya hotA hai| isalie julUsa meM sammilita sabhI santa tathA hajAroM loga bhI AcArya zrI kA anugamana karate hue eka tarapha haTa ge| sAmane vAle julUsa ke gujara jAne ke pazcAt hI unhoMne apane gantavya ke lie prasthAna kiyaa| pUre zahara meM isa ghaTanA kI tIvra pratikriyA huii| pratipakSa ke samajhadAra logoM ne bhI yaha mahasUsa kiyA ki AcAryazrI ne sUjha-bUjha evaM ahiMsaka nIti ke AdhAra para sahI samaya para sahI nirNaya lekara zahara ko eka sambhAvita raktaraMjita saMgharSa se bacA liyaa| tatkAlIna bIkAnera nareza mahArAja gaMgAsiMhajI ne kahA--"AcAryazrI bhale hI avasthA meM choTe hoM, para unakI yaha sUjha-bUjha vRddhoM kI sI hai| unhoMne bar3I samajhadArI evaM zAMti se kAma liyaa|" yaha unakI ahiMsA evaM zAMtivAditA kI prathama vijaya thii| san 1961 ke AsapAsa kI ghaTanA hai| AcAryazrI bADamera, bAyatU hote hue jasola padhAra rahe the| virodhiyoM ne aise pempaleTa nikAle kI kahIM dharmavRddhi ke sthAna para siraphor3I na ho jAe / isase bhI Age unhoMne niyata pravacanasthala para vaMcanApUrvaka aDDA jamA liyA / isase zraddhAluoM ke mana meM roSa ubhara AyA / AcAryazrI isa virodhI viSa ko bhI zaMkara kI taraha pI gae / ve zahara ke bAhara hI kisI ke makAna meM Thahara ge| para loga to vahAM bhI pahuMca ge| __ unameM kucha zraddhAlu the to kucha AcAryazrI kI AMkhoM meM roSa kI jhalaka dekhane Ae the / AcArya vara ne donoM hI pakSoM ke logoM kI manaHsthiti ko dhyAna meM rakhate hue kahA- "hameM virodha kA uttara zAMti se denA hai| mujhe tAjjuba huA jaba maiMne yaha par3hA ki dharmavRddhi ke sthAna para kahIM siraphor3I na ho jaae| kyA hama Aga lagAne Ate haiM ? saMnyasta hokara bhI kyA hama roTI, kapar3A aura sthAna ke lie jhagar3eM ? hamameM krAMti ke bhAva jAgeM ki gAlI kA uttara bhI zAMti se de skeN| maiMne sunA hai ki kucha anuyAyI kahate haiM ---AcAryazrI ko jAne do phira dekheMge / yadi mere jAne ke bAda unakI AMkhoM meM ubAla A gayA to maiM kahanA cAhatA hUM ki tuma logoM ne kevala nAre lagAe haiM AcArya tulasI ko nahIM pahacAnA hai| 'zaThe zAThyaM samAcared' yaha rAjanIti kA sUtra ho sakatA hai; dharmanIti kA nhiiN| hameM to buroM ke dila Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ko bhI bhalAI se badalanA hai / jo ar3atA hai, unase hameM Tala jAnA hai / dUsarA jalatA hai to hameM jala bana jAnA hai|' yadyapi Ae hue ubhAra ko rokanA samUdra ke jvAra ko rokanA hai para AcAryazrI ke isa ojasvI vaktavya ne na kevala zraddhAlu logoM ko zAnta kara diyA, varan virodhiyoM ko bhI soca kI eka nayI dRSTi pradAna kii| __ AcAryazrI ke jIvana meM jaba-jaba virodha ke kSaNa Ae, ve isI bAta ko bAra-bAra doharAte rahe-"virodhI loga kyA karate haiM isa ora dhyAna na dekara, hameM kyA karanA cAhie, yahI adhika dhyAna dene kI bAta hai| hameM virodha kA zamana virodha aura hiMsA se nahIM, apitu zAnti aura ahiMsA se karanA hai| apanA anubhava DAyarI meM likhate hue ve kahate haiM- "ahiMsA kA joza Aja mere hRdaya meM raha-rahakara uphAna paidA kara rahA hai, merA sInA isase tanA huA hai aura yahI mujhameM ahiMsA ko janazakti meM kendrita karane kI eka ajJAta preraNA jAgRta kara rahA hai|" vidhAyaka dRSTikoNa ____ AcArya tulasI kA dRSTikoNa vidhAyaka hai| yahI kAraNa hai ki ve hara burAI meM acchAI khoja lete haiN| ve mAnate haiM-"jahAM taka ahiMsA kA prazna hai, vahAM hamArA AcaraNa aura vyavahAra alaukika honA cAhie-isa siddhAMta meM merI gaharI AsthA hai|'' AcArya tulasI ke jIvana kI saikar3oM ghaTanAeM isa AsthA kI parikramA kara rahI haiN| jodhapura (san 1954) meM aNuvrata kA adhivezana thA / sAmpradAyika logoM ne virodha meM aneka parce nikAle / dIvAreM hI nahIM, sar3akoM ko bhI posTaroM se pATa diyaa| madhyAhna meM AcAryavara pAdavihAra kara adhivezana sthala para phuNce| vahAM apanI pratikriyA vyakta karate hue unhoMne kahA..... sAmpradAyika loga kabhI-kabhI anajAne meM hita kara dete haiN| yadi Aja sar3akoM para ye posTara biche nahIM hote to paira kitane jalate ? dupaharI ke samaya meM DAmara kI sar3akoM para naMge paira calanA kitanA kaThina hotA ? ina posTaroM ne hamArI kaThinAI kama kara dI isa avasara para AcAryazrI ne yaha ghoSa diyA "jo hamArA ho virodha, hama use samajheM vinoda / "3 jahAM dRSTikoNa itanA vidhAyaka aura udAra ho vahAM virodha kI koI bhI sthiti vyakti ko vicalita nahIM kara sktii| usa vyaktitva ke sAmane abhizApa varadAna meM tathA zatrutA mitratA meM pariNata ho jAtI hai| 1. jaina bhAratI 17 sita0 1991 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1637 / 3. dharmacakra kA pravartana, pR0 264 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana _kAnapura kA prasaMga hai / sthAnIya aneka patra-patrikAoM meM AcAryazrI ke virodha meM taraha-taraha kI bAteM chpii| isa sthiti se udvelita hokara eka vakIla AcAryavara ke upapAta meM pahuMcA aura bolA--"amuka patra kA sampAdaka merA kirAedAra hai / Apa virodha kA pratyuttara likhakara de deM, maiM use vaisA hI chapavA duuNgaa|" AcAryavara ne uttara diyA--"kIcar3a meM patthara DAlane se kyA lAbha ? AlocanA kA uttara meM kArya ko mAnatA huuN| yadi stara kA virodha yA AlocanA ho to usake uttara meM zakti lagAyI jAe anyathA zakti lagAnA vyartha hai / niruddezya aura nirarthaka virodha araNya pralApa kI taraha eka dina svayaM zAMta ho jaaegaa| mujhe to virodha dekhakara duHkha nahIM, balki nAdAnI para haMsI AtI hai| ye virodha to mere sahayogI haiM / inase mujhe adhika kArya karane kI preraNA milatI hai / yadi virodha se ghabarAne lage to kucha bhI kArya nahIM kara skeNge|'' bAla vIkSA kA virodha jayapura meM jaba bAla-dIkSA ke viruddha meM virodha kA vAtAvaraNa banA to terApaMthI logoM meM bhI kucha Akroza ubharane lgaa| saMgaThita saMgha hone ke kAraNa aneka sthAnoM se hajAroM-hajAroM loga usakA pratikAra karane ke lie pahuMca ge| yadyapi unheM zAMta rakhanA koI sahaja kArya nahIM thA, para ahiMsA kI tejasvitA prakaTa karane ke lie yaha hara sthiti meM Avazyaka thaa| uddezya kI pUrti ke lie unhoMne apane anuyAyiyoM ko pratibodha dete hue kahA"hiMsA ko hiMsA se jItanA koI maulika vijaya nahIM hotii| hiMsA ko ahiMsA se jItanA caahie| hama sAdhana-zuddhi para vizvAsa karate haiM, ataH patha kI samasta bAdhAoM ko sneha aura sauhArda se hI pAra karanA hogaa| uttejita hokara kAma ko bigAr3A hI jA sakatA hai, sudhArA nahIM jA sktaa| maiM yaha nahIM kahatA ki Apa virodhoM ke sAmane jhuka jaaeN| yaha to unhIM kI saphalatA mAnI jaaegii| kintu Apa yadi usa samaya bhI zAMta raheM to yaha ApakI saphalatA hogI / maiM AzA karatA hUM ki koI bhI terApaMthI bhAI na uttejita hogA aura na uttejanA bar3he, vaisA kArya kregaa| dUsarA kyA kucha karatA hai, yaha usake socane kI bAta hai| para hamArA mArga sadaiva zAMti kA rahA hai aura isI meM hamArI saphalatA ke bIja nihita haiN|" AcAryazrI kA uparyukta pratibodha sacamuca hI atyanta prabhAvI siddha huaa| logoM ke manoM meM uphana rahe Akroza ko zAnta karane meM usane jala ke chIMTe kA sA kAma kiyA / ahiMsA kI tejasvitA mUrta ho utthii| agni-parIkSA banAma ahiMsaka-parIkSA _____ AcArya tulasI kA cAturmAsa rAyapura meM thaa| vahAM unakA abhUtapUrva Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa svAgata huA / kintu usa cAturmAsa ke daurAna kucha loga unakI lokapriyatA ko saha nahIM sake / unake khaNDakAvya 'agni-parIkSA' ko AdhAra banAkara kucha galata tattvoM ne sAmpradAyika hiMsA kA vAtAvaraNa taiyAra kara diyA / unhoMne AcArya zrI para yaha Aropa lagAyA ki unhoMne sItA ko gAlI dI hai| janatA isa bAta ko sunakara bhar3aka uThI / sthAna-sthAna para AcAryazrI ke putale jalAe gaye, patharAva huA tathA aura bhI hiMsAtmaka vAradAteM hone lagIM / isa vAtAvaraNa ko dekhakara patrakAroM ko saMbodhita karate hue AcAryazrI ne apanA saMkSipta vaktavya diyA- "maiM ahiMsA aura samanvaya meM vizvAsa karatA hUM / mere kAraNa se dUsaroM ko pIr3A pahuMcI, isase mujhe bhI pIr3A huI / prastuta carcA ke daurAna kucha vidvAnoM ke mUlyavAn sujhAva mere sAmane Ae haiM / agrima saMskaraNa meM una para maiM gaMbhIratApUrvaka vicAra karUMgA / " isake bAvajUda bhI virodhI sabhAoM kA Ayojana huA, julUsa Adi nikAle gaye / sthiti jaTila evaM gaMbhIra bana gii| usa sthiti meM bhI ve vIra ahiMsaka kI bhAMti aDola rahe tathA zAMti sthApanA hetu apanA maMtavya vyakta karate hue kahA - "mere lie pratiSThA aura apratiSThA kA prazna mukhya nahIM hai / yadi zAMti ke lie merA zarIra bhI calA jAe to bhI maiM use jyAdA nahIM maantaa| pratiSThA kI bAta pahale bhI nahIM thI, kintu paristhiti kucha dUsarI thI / Aja sthiti usase bhinna hai / mujhe nimitta banAkara hiMsA kA vAtAvaraNa ubhArA jA rahA hai / maiM nahIM cAhatA ki maiM hiMsA kA kAraNa banUM, para kisI prakAra banA diyA gayA huuN| maiM isake lie kisI ko doSa nahIM detA / maiMne apane mizana ko calAne kA barAbara prayatna kiyA hai aura Age bhI karatA rahUMgA / aisI sthiti kevala mere lie hI banI hai, aisA nahIM hai / mahAvIra, gAMdhI aura vinobA ke sAtha bhI aisA hI huA hai / ' 1 "1 unakI karuNA aura ahiMsA kI parAkASThA to usa samaya dekhane ko milI, * jaba hiMsA ke daurAna kucha virodhI vyakti pulisa ke dvArA pakar3e gaye taba unake prati adhikAriyoM se apanA Atmanivedana unhoMne isa bhASA meM rakhA -- "Aja jo loga giraphtAra hue, usakI mujhe pIr3A hai| mujhe unake prati sahAnubhUti hai / mere mana meM unake prati kisI prakAra kA roSa nahIM hai / maiM Apa logoM se anurodha karatA hUM ki yadi saMbhava ho sake to Aja rAtri meM hI giraphtAra logoM ko mukta kara diyA jAe / " virodhI logoM dvArA paMDAla jalAne para bhI ve vahIM sthirayogI banakara baiThe rahe / AcArya zrI kA yaha spaSTa maMtavya hai ki ahiMsaka kAyara nahIM ho sakatA / jo marane se DaratA hai, vaha ahiMsA kA aMcala bhI nahIM chU sakatA / logoM ke nivedana karane para bhI ve dRr3hatApUrvaka kahate haiM maiM yahIM baiThA hUM dekhatA hUM kyA hotA hai ? usa bhayAvaha sthiti meM bhI ve prakampita nahIM hue / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana unakI isa dRr3hatA aura majabUtI ko dekhakara Aga lagAne vAloM ne bhI apane mana meM lajjA aura kAyaratA kA anubhava kiyA / isa viSama evaM hiMsaka vAtAvaraNa meM bhI ve logoM ko ojasvI svaroM meM kahate rahe .--"Aja maiM isa avasara para apane zubhacintakoM ko pUrNarUpa se saMyamita rahane kA nirdeza detA huuN| mujhe pUrNa vizvAsa hai ki ve kisI bhI sthiti meM ahiMsA ko nahIM bhuuleNge| hamArI vijaya zAMti meM hai| zAMti nahIM thakatI, thakatA hai virodha / " isa ghaTanA se unakI ahiMsA ke prati gaharI niSThA aura zAMtipriyatA kI spaSTa jhalaka milatI hai / / udAra dRSTikoNa - yaha nirvivAda satya hai ki udAra vyakti hI ahiMsA kA pAlana kara sakatA hai| binA udAratA ke vyakti vipakSa ko saha nahIM sktaa| AcArya tulasI udAratA kI pratimUrti haiN| isakA jvalanta nidarzana hai- mevAr3a aura kalakattA kA ghaTanA prasaMga / kAnor3a gAMva se vihAra kara AcArya vara Age padhAra rahe the| unake sAtha meM saikar3oM loga nAre lagAte hue Age bar3ha rahe the / AcAryavara ko jJAta huA ki julUsa jisa mArga se Age bar3ha rahA hai, usa mArga meM anya muniyoM kA vyAkhyAna ho rahA hai| AcArya tulasI do kSaNa ruke aura nirdeza kI bhASA meM zrAvakoM se kahA--"nAre baMda kara die jAeM / zraddhAluoM ne prazna upasthita kiyA-hama kisI ko bAdhA nahIM pahuMcAnA cAhate para apane mana ke utsAha ko kaise rokeM ? sadA se hI aisA hotA rahA hai / phira Aja yaha nayI bAta kyoM uThI ? AcAryavara ne unake mAnasa ko samAhita karate hue kahA--"Age muniyoM kA pravacana ho rahA hai| nAre lagAne se zrotAoM ko sunane meM bAdhA pahuMcegI / " manovaijJAnika DhaMga se apanI bAta ko samajhAte hue AcAryazrI ne kahA -- "tumhArI dharmasabhA meM sAdhu-sAdhviyoM kA yA merA pravacana hotA hai, usa samaya dUsare loga nAre lagAte hue vahAM se gujareM to tumheM kaisA lagegA ?" AcAryazrI kI yaha bAta unake aMtaHkaraNa ko chU gayI aura sabhI anuyAyI zAMtabhAva se Age bar3hane lage / zAMta julUsa ko dekhakara darzaka to Azcaryacakita hue hI, dUsare saMpradAya ke logoM para bhI itanA gaharA asara huA ki ve sahayoga ki bhAvanA pradarzita karane lage / yaha samanvaya evaM saha-astitva kA mArga haiN| . ....san 1959 kalakattA cAturmAsa kI samApti para eka patrakAra AcAryazrI ke caraNoM meM upasthita huA aura bolA----mujhe ApakA AzIrvAda cAhie / AcAryazrI ne kahA- "maiMne abhizApa aura durAzISa kaba dI thI? tumane cAra mahIne jI bharakara hamAre viruddha likhA, na likhane kI bAta bhI likhI para maiMne kabhI tumhAre prati durbhAvanA nahIM kI, kyA yaha AzIrvAda nahIM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa hai ? maiM usa samaya bhI apanI sAdhanA meM thA, Aja bhI apanI sAdhanA meM huuN| tumhAre prati mujhe koI roSa nahIM hai| hAM, isa bAta kI prasannatA hai ki kisI bhI samaya yadi manuSya meM adhyAtma ke bhAva jAgate haiM to vaha zreya kA patha hai|" yaha ghaTanA unake sahiSNu vyaktitva kI kathA kaha rahI hai| AlocanAeM suna-sunakara AcAryazrI kI mAnasikatA itanI paripakva ho gayI hai ki unake mana para virodhI vAtAvaraNa kA koI vizeSa prabhAva nahIM hotaa| vinobA bhAve ke choTe bhAI zivAjI bhAve mahArASTra yAtrA meM AcAryazrI se mile / milane kA prayojana batAte hue unhoMne kahA--"Apake virodha meM prakAzita sAhitya vipula mAtrA meM mere pAsa pahuMcA hai / use dekhakara maiMne socA, jisa vyakti ke virodha meM itanA sAhitya chapA hai, jo virodha kA pratikAra virodha dvArA nahIM karatA, nizcaya hI vaha koI prANavAn evaM jIvanta vyakti honA caahie| Apase milane ke bAda mana meM AtA hai ki yadi maiM yahAM nahIM AtA to mere jIvana meM bahuta bar3A dhokhA raha jaataa|" yuvAcArya mahAprajJajI kahate haiM -- "aisA lagatA hai ki AcArya tulasI kI janma kuMDalI khyAti aura saMgharSa kI kuMDalI hai| khyAti aura saMgharSa ko alaga-alaga nahIM kiyA jA sktaa| khyAti saMgharSa ko janma detI hai aura saMgharSa khyAti ko janma detA hai / yaha anubhava se niSpanna sacAI hai|" AcAryazrI ke jIvana meM aneka bAra bAhya aura aMtaraMga saMgharSa Aye haiM / para unhoMne hara saMgharSa ko samatAbhAva se sahana kiyA hai| AcAryazrI devAsa meM pravacana kara rahe the| acAnaka kucha ajJAnI logoM ne patthara pheMkA / vaha AcAryazrI kI pITha para lagA para ve zAMta rahe aura isa ghaTanA ko taTastha bhAva se dekhate rhe| eka bAra ve ujjaina ke rAste se gujara rahe the| eka bhAI ne itra evaM phUlamAlA se svAgata kiyaa| para AcAryazrI muskarAkara Age bar3ha ge| AcAryazrI donoM ghaTanAoM meM madhyastha rhe| na krodha, na prasannatA / ina donoM ghaTanAoM ke pariprekSya meM ve svAnubhava kI carcA karate hue kahate haiM ---"samaya kitanA vicitra hotA hai / devAsa meM parvataputra (patthara) se kucha logoM ne svAgata kiyA to yahAM para taru varaputra (puSpa) se svAgata ho rahA hai| para hama to donoM ko hI asvIkAra karate haiN| ve kahate hai-''maiM apane viSaya meM anubhava karatA hUM ki jaise-jaise ahiMsA kA marma hRdayaMgama huA hai, vaise-vaise adhika madhyastha banA huuN|" mahAzramaNI sAdhvI pramukhA kanakaprabhAjI ke zabdoM meM unakA vyaktitva nindA ke vAtUla se vicalita nahIM hotA tathA prazaMsA kI thapakiyoM se pramatta nahIM banatA, isalie ve mahApuruSa haiN| ina ghaTanAoM ke Aloka meM AcArya tulasI kI ahiMsA kA mUrtarUpa svataH hamAre dRSTipatha para avatarita ho jAtA hai| unakI yaha tejasvI ahiMsA dUsaroM ke lie bhI ahiMsA, prema aura maitrI kA bodhapATha bana sakatI hai| . Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-cintana dharma kA svarUpa bhAratIya saMskRti kI AtmA dharma hai| yahI kAraNa hai ki yahAM aneka dharma pallavita evaM puSpita hue haiN| sabane apane-apane DhaMga se dharma kI vyAkhyA kI hai| suprasiddha lekhaka lArDa morle ne likhA hai-"Aja taka dharma kI lagabhaga 10 hajAra paribhASAeM ho cukI haiM; para unameM bhI jaina, bauddha Adi kitane hI dharma ina vyAkhyAoM se bAhara raha jAte haiN|" lArDa morle kI isa bAta se yaha cintana ubhara kara sAmane AtA hai ki ye saba paribhASAeM dharma-sampradAya kI huI haiM, dharma kI nhiiN| AcArya tulasI kahate haiM-"sampradAya aneka ho sakate haiM, para unameM nihita dharma kA sandeza sabakA eka hai|" AcArya tulasI ne kliSTa zabdAvalI se bacakara dharma ke svarUpa ko sahaja evaM sarala DhaMga se prastuta kiyA hai / unake sApha, spaSTa, praur3ha evaM sulajhe hue vicAroM ne janatA meM dharma ke prati eka naI jijJAsA, nayA AkarSaNa aura nayA vizvAsa jAgRta kiyA hai / ve isa satya ko svIkArate haiM ki hama jisa yuga meM dharma kI punaH pratiSThA kI bAta kara rahe haiM, vaha upalabdhi kI dRSTi se vaijJAnika, zakti kI dRSTi se ANavika aura zikSA kI dRSTi se bauddhika hai| kyA abauddhika, avaijJAnika aura zaktihIna paddhati se dharma kA utkarSa sambhava hai ? / unake dvArA pratipAdita dharma kI kasauTI para kaTTara nAstika bhI apane ko dhArmika kahane meM gaurava kA anubhava karatA hai| dharma ke svarUpa ko vizleSita karatI unakI ye paMktiyAM kitanI vaijJAnika evaM vedhaka bana par3I haiM--- "maiM usa dharma kA pakSapAtI nahIM hUM, jo kevala kriyAkAMDoM taka sImita hai, jo jar3a upAsanA paddhati se sambandhita hai, jo avasthA vizeSa ke bAda hI kiyA jAtA hai| athavA jisameM anya saba kAryoM se nivRtta hone kI apekSA rahatI hai| merI dRSTi meM dharma hai--jIvana kA svabhAva / ve spaSTa zabdoM meM kahate haiM-"jo dharma jIvana ko parivartana kI dizA nahIM detA, manuSya ke vyavahAra meM jIvanta nahIM hotA, vaha dharma nahIM, sampradAya hai, kriyAkAMDa hai, upAsanA hai|" paMtha, sampradAya yA varga taka hI dharma ko sImita karane vAloM kI viveka-cetanA jAgRta karate hue ve kahate haiM-"dharma na to paMtha, mata, sampradAya, 1. kyA dharma buddhigamya hai ?, pR0 77 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa mandira yA masjida meM hai aura na dharma ke nAma para pukArI jAne vAlI pustakeM hI dharma haiM / dharma to satya aura ahiMsA hai / Atmazuddhi kA sAdhana hai / " jina logoM ne sAmAjika sahayoga ko dharma kA bAnA pahanA diyA hai, unako pratibodha dete hue unakA kahanA hai- "kisI ko bhojana denA, vastra kI kamI meM sahAyatA pradAna karanA, roga Adi kA upacAra karanA adhyAtma dharma nahIM, kintu pArasparika sahayoga hai, laukika dharma hai| AcArya tulasI eka aise dharma ke pakSadhara haiM, jahAM sukha-zAMti kI pAvana gaMgA-yamunA pravAhita hotI hai / isa viSaya meM ve kahate haiM- " maiM to usI dharma kA pracAra va prasAra karane meM lagA huA hUM, jo trasta, duHkhI va vyAkula mAnava jIvana ko Atmika sukha-zAMti va rAhata kI ora mor3ane vAlA hai, jo nArakIya dharAtala para khar3e jana-jIvana ko sarvocca svargIya dharAtala kI ora AkRSTa karane vAlA hai / 13 isa sandarbha meM unakI dUsarI TippaNI bhI vicAraNIya hai- " maiM jisa dharma kI pratiSThA dekhanA cAhatA hUM, vaha Aja ke bhedAtmaka jagat meM abhedAtmaka svarUpa kI kalpanA hai / dharma ko maiM nirvizeSaNa dekhanA cAhatA huuN| Aja taka usake pIche jitane bhI vizeSaNa lage, unhoMne manuSya ko bAMTane kA hI prayatna kiyA hai / isalie Aja eka vizeSaNarahita dharma kI AvazyakatA hai, jo mAnava-mAnava ko Apasa meM jor3a sake / yadi vizeSaNa hI lagAnA cAheM to use mAnava-dharma kaha sakate haiM / isa dharma kA sthAna maMdira, maTha yA masjida nahIM, apitu manuSya kA hRdaya hai / "3 dhArmika kauna ? 113 dharma aura dhArmika ko alaga nahIM kiyA jA sakatA / dharma dhArmika ke jIvana meM mUrta rUpa letA hai kintu Aja dhArmika kA vyavahAra dharma ke siddhAntoM se viparIta hai / AcArya tulasI kahate haiM- "merA vizvAsa adhArmika ko dhArmika banAne se pahale tathAkathita dhArmika ko saccA dhArmika banAne meM hai / Aja adhArmika ko dhArmika banAnA utanA kaThina nahIM, jitanA kaThina eka dhArmika ko vAstavika dhArmika banAnA hai / " dharmasthAna meM dhArmika aura bAhara nikalate hI anyAya, atyAcAra evaM zoSaNa - isa virodhAbhAsI dRSTikoNa ke ve sakhta virodhI haiM / dhArmika ke dohare vyaktitva para vyaMgya karate hue AcArya tulasI kahate haiM- " Aja dhArmika bhagavAn se 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 741 / 2. jaina bhAratI, 30 maI 1954 / 3. hisAra, svAgata samAroha meM pradatta pravacana se uddhRta / 4. 5-7-84 jodhapura meM hue pravacana se uddhRta | Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana milanA cAhate haiM, kintu par3osI se milanA nahIM cAhate / ve mandira meM jAkara bhakta kahalAnA cAhate haiM lekina dukAna aura bAjAra meM grAhakoM ko dhokhA dene se bacanA nahIM caahte|" . dharma jIvana kA rUpAntaraNa karatA hai| para jinameM parivartana ghaTita nahIM hotA una dhArmikoM ko sambodhita karate hue ve kahate haiM- "maiM una dhArmikoM se hairAna hUM, jo pacAsa varSoM se dharma karate A rahe haiM, kintu jIvana meM parivartana nahIM A rahA hai|" ___ dhArmika kI sabase bar3I pahacAna hai ki vaha prema aura karuNA se bharA hotA hai| dhArmika hokara bhI vyakti lar3AI, jhagar3e, daMge-phasAda kare, yaha dekhakara Azcarya hotA hai| isa viSaya meM AcArya tulasI duHkha bhare zabdoM meM apane vicAra vyakta karate hue kahate haiM---"dhArmika adharma se lar3e, yaha to samajha meM AtA hai, kintu eka dhArmika dUsare dhArmika se lar3e, yaha duHkha kA viSaya hai|" ve dharma aura naitikatA ko vibhakta karake nahIM dekhate / dhArmika hokara yadi vyakti naitika nahIM hai to yaha dharma ke kSetra kA sabase bar3A virodhAbhAsa hai| ve isa bAta ko gaNitIya bhASA meM prastuta karate haiM-"Aja deza kI lagabhaga 80 karor3a kI AbAdI meM sattara karor3a janatA dhArmika mila sakatI hai para jahAM taka ImAnadArI kA prazna hai, do karor3a bhI sambhava nahIM hai| isakA tAtparya yaha huA ki beImAna dhArmikoM kI saMkhyA adhika hai|" ve kahate haiM- "eka dhArmika kahalAne vAlA vyakti caritrahIna ho, hiMsA para utArU ho, AkrAMtA ho, dhokhAdhar3I karane vAlA ho, chuAchUta meM ulajhA huA ho, zarAba pItA ho, daheja kI mAMga karatA ho aura bhI aneka anaitika AcaraNa karatA ho, kyA vaha dhArmika kahalAne kA adhikArI hai ?" sacce dhArmika kI pahacAna batAte hue ve kahate haiM.---"azAMti meM jo AdamI zAMti ko DhUMDha nikAlatA hai, apavitratA meM se jo pavitratA ko DhUMDha letA hai, asantulana meM se jo santulana ko khoja letA hai aura andhakAra meM se prakAza ko DhUMDha letA hai, vaha dhArmika hai| ve dhArmika kI kasauTI mandira yA dharmasthAna meM jAnA nahIM mAnate apitu usakI sahI kasauTI dukAna para baiThakara pavitra rahanA mAnate haiM / isI bAta ko ve sAhityika zailI meM prastuta karate hue kahate haiM--- 1. vijJapti saM0 827 / / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 61 / 3. kyA dharma buddhigamya hai ? pR0 12 / 4. 13-7-69 ke pravacana se uddhRta / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa "apramANika yA anaitika jIvana meM dhArmika hone kA dAvA phaTe TATa meM rezamI paibanda lagAne jitanA upahAsAspada hai / " unake sAhitya meM una logoM ke samakSa aneka aise prazna upasthita haiM, jo pIr3hiyoM se apane ko dhArmika mAnate A rahe haiM / ye prazna unheM apane bAre meM nae DhaMga se socane ko vivaza karate haiM tathA antara meM jhAMkane ke lie prerita karate haiM / yadyapi ye prazna bahuta sAmAnya evaM vyAvahArika haiM para rUpAMtaraNa ghaTita karane meM mahattvapUrNa bhUmikA adA karate haiN| yahAM kucha praznoM ko upasthita kiyA jA rahA hai: 1 120 1. samatA yA maitrI kA vrata liyA hai, para dUsaroM ke prati krUratA kama huI yA nahIM, isakI AlocanA kareM / 2. satya ke prati niSThA darasAI hai, para ImAnadArI kI vRtti bar3hI yA nahIM, isakA anuvIkSaNa kareM / 3. sarala jIvana bitAne kA saMkalpa liyA hai / para vakratA kA bhAva chUTA yA nahIM, ise TaMToleM / 4. saMyama kA patha cunA hai, para jIvana kI AvazyakatAeM kama huI yA nahIM, mur3akara dekheM / ' dharma aura rAjanIti dharma aura rAjanIti do bhinna-bhinna dhArAeM haiN| donoM kA uddezya bhI bhinna-bhinna hai / dharma vyaktitva rUpAntaraNa kI prakriyA hai aura rAjanIti rAjya ko sahI dizA meM le calane vAlI prakriyA / AcArya tulasI ke zabdoM meM rAjanIti kA sUtra hai- dUsaroM ko dekho aura dharmanIti kA sUtra haiapane Apako dekho / " AcArya tulasI kI yaha bahuta spaSTa avadhAraNA hai ki dharma jaba apanI maryAdA se rAjya sattA meM ghulamila jAtA hai to vaha viSa se bhI adhika jAtA hai / " unakA cintana hai ki yadi rAjanIti se dharma kA visaMbaMdhana nahIM rahA to vaha virodha, saMgharSa aura yuddha kA sAdhanamAtra raha jAegA jahAM kahIM dharma kA rAjanIti ke sAtha gaThabandhana kara use janatA para thopA gayA, vahAM hiMsA aura raktapAta ne samUce rASTra meM tabAhI macA dii| isakA kAraNa spaSTa karate hue ve kahate haiM- " rAjanIti apanA prayojana siddha karane ke lie hiMsA ke kaMdhe para savArI kara letI hai para dharma kA hiMsA ke sAtha dUra kA bhI riztA nahIM hai / " dUra haTakara ghAtaka bana 1. patha aura pAtheya, pR0 91-92 / 2. dharma aura bhAratIya darzana, pR0 5 / 3. jaina bhAratI, 8 maI 1955 / 4. eka bUMda : eka sAgara, pR0 740 / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 121 AcArya tulasI ke uparokta cintana ne unake vyaktitva meM eka aisA AkarSaNa paidA kiyA hai ki aneka rASTra nAyaka samaya-samaya para unake caraNoM meM upasthita hote rahate haiM para AcAryazrI apanA anubhava ina zabdoM meM vyakta karate haiM -- dharmAcArya aura rAjanayika ke milana kA artha yaha kabhI nahIM hai ki dharma aura rAjanIti eka ho gae / rAjanIti ne bahuta bAra hamAre daravAje para Akara dastaka dI hai, para hamane use vinamratApUrvaka lauTA diyA / " dharma aura rAjanIti ko virodhI mAnate hue bhI AcArya tulasI Aja kI bhraSTa, svArthI, padalolupa aura mAyAyukta rAjanIti kI chavi ko svaccha banAne ke lie rAjanIti meM dharmanIti kA samAveza Avazyaka mAnate haiM / unakA cintana hai ki nispRha hone ke kAraNa dharmanetA meM hI vaha zakti hotI hai ki ve rAjanIti para aMkuza rakha sakeM, use ucchRMkhala hone se bacA sakeM / ve aneka bAra apanI pravacana sabhAoM meM spaSTa kahate haiM - "yadi dharma nahIM rahA to rAjanIti anIti bana jaaegii| usakI saphalatA kSaNasthAyI hogI yA phira vaha asaphala, bhraSTa aura dalabadalU ho jaaegii| para, AcArya tulasI dharma kA rAjanIti meM hastakSepa naitika niyantraNa aura mArgadarzana taka hI ucita mAnate haiM, usase Age nahIM / prasiddha sAhityakAra saradArapUrNa siMha 'saccI vIratA' meM yahAM taka likha dete haiM ki hamAre asalI aura sacce rAjA ye sAdhu puruSa hI haiN| dharma aura rAjanIti meM samanvaya karatA huA unakA nimna uddharaNa Aja kI dizAhIna rAjanIti ko nayA prakAza dene vAlA hai - "dharma ke cAra AdhAra haiM kSAMti, mukti, Arjava aura mArdava / mujhe lagatA hai lokatantra ke bhI cAra AdhAra haiM / lokatantra ke sandarbha meM kSAMti kA artha hogA- sahiSNutA / mukti kA artha hogA nirlobhatA yA pada ke prati anAsakti / RjutA kA abhiprAya hogA - mana, vacana aura zarIra kI saralatA, kuTilatA kA abhAva tathA mArdava kA artha hogA - vyavahAra kI mRdutA, virodhI dala para chIMTAkazI kA abhAva / "" dharma aura rAjanIti ina do virodhI tattvoM meM sAmaMjasya karate hue unakA cintana kitanA saTIka hai- " yadyapi isa bAta se inkAra nahIM kiyA jA sakatA ki dharma kI vikRtiyoM ko miTAne ke lie rAjanIti aura rAjanIti kI vikRtiyoM ko miTAne ke lie dharma kA apanA upayoga hai / para jaba inheM ekameka kara diyA jAtA hai to aneka prakAra kI samasyAeM khar3I hotI haiM / abhI kucha rASTroM meM inheM ekameka kiyA jA rahA hai para isa se samasyAeM bhI bar3hI haiM / ' goyu 1. 1- 12-69 ke pravacana se uddhRta | 2. jaina bhAratI, 16 agasta 1970 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122, - A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ___ AcArya tulasI ne rASTra kI aneka samasyAoM kA hala rAjanetAoM ke samakSa prastuta kiyA hai kyoMki unakI dRSTi meM rAjanaitika vAdoM kI samasyAoM kA hala bhI dharma ke pAsa hai| sAmyavAda aura pUMjIvAda kA sAmaMjasya karate hue 50 varSa pUrva kahI gayI unakI nimna TippaNI kitanI mahattvapUrNa hai--- "amaryAdita artha-lAlasA samasyA kA mUla hai| pUMjIpati zoSaNa kI surakSA dAna kI Ar3a meM cAhate haiN| para aba vaha yuga bIta gayA hai / pUMjIpati yadi saMgraha ke visarjana kI bAta nahIM samajhe to vaiSamya kA cAla pravAha na eTamabama aura udjanabama se rukegA aura na astra-zastroM ke nirmANa se / Aja ke trasta jana-hRdaya meM viplava hai|........"sNgrh kI niSThA Aja hiMsA ko nimaMtraNa hai| AvazyakatAoM kA alpIkaraNa aparigraha kI dizA hai / yahI pUMjIvAda aura sAmyavAda ke tanAva ko miTAne kA vyavahArya mArga hai|' unake isI samAdhAyaka vyaktitva se prabhAvita hokara bhArata ke bhUtapUrva rASTrapati jJAnI jailasiMha ne hajAroM kI upasthiti meM AcAryazrI ke caraNoM meM apanI bhAvanA prastuta karate hue kahA--"Apako sarakAra kI nahIM, apitu sarakAra ko ApakI jarUrata hai|" ... dharma aura vijJAna dharma aura vijJAna ko virodhI tattva mAnakara bahuta sAre dharmAcArya vijJAna kI upekSA karate rahe haiN| yahI kAraNa hai ki adhyAtma aura vijJAna paraspara lAbhAnvita nahIM ho ske| AcArya tulasI ne isa dizA meM eka naI pahala karate hue donoM meM sAmaMjasya sthApita karane kA saphala prayatna kiyA hai / ve dharma aura vijJAna ko eka hI sikke ke do pahalU mAnate haiM jinako ki alaga nahIM kiyA jA sktaa| ve bahuta spaSTa zabdoM meM kahate haiM ki dharma kI tejasvitA vijJAna se hI saMbhava hai, kyoMki vijJAna prayoga se jur3A hone ke kAraNa dharma ko rUDha hone se bacAtA hai| sAtha hI prakRti ke rahasyoM kA udghATana karake vijJAna ne jo zakti mAnava ke hAthoM meM sauMpI hai, usa zakti kA sahI upayoga dhArmika hAthoM se hI saMbhava hai| unakA anubhava hai ki dharma aura vijJAna eka-dUsare ke pUraka aura sApekSa hokara caleM to bhAratIya saMskRti meM nava unmeSa saMbhava hai| kyoMki vijJAna jahAM bAhya sukha-suvidhA pradAna karatA hai, vahAM adhyAtma Antarika pavitratA evaM sukha-zAMti detA hai / santulita evaM zAMtipUrNa jIvana ke lie donoM Avazyaka haiN| anyathA ye donoM khaNDita satya ko hI abhivyakti dete rheNge|"3 1. naitikatA kI ora, pR0 4 / 2. jaina bhAratI, 14 sitambara 1969 / 3. 27-8-69 ke pravacana se uddhRta / / .. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 123 apane eka pravacana meM donoM kI upayogitA evaM kAryakSetra para prakAza DAlate hue ve kahate haiM--- "vijJAna kI AzAtIta saphalatA dekhakara lagatA hai, vijJAna ke binA manuSya kI gati nahIM hai / para sAtha hI AMtarika zakti ke vikAsa binA bAhya zakti kA vikAsa apUrNa hI nahIM, vinAzakArI bhI hai|' eka geya gIta meM bhI ve isa satya kA saMgAna karate haiM... "korI AdhyAtmikatA yuga ko trANa nahIM de pAegI, korI vaijJAnikatA yuga ko prANa nahIM de pAegI, donoM kI prIta jur3egI, yugadhArA tabhI. mudd'egii|" unakA santulita dRSTikoNa jahAM donoM kI acchAI dekhatA hai, vahAM burAI kI bhI samIkSA karatA hai / vijJAna kI samAlocanA karate hue ve kahate haiM----"vartamAna vijJAna jar3a tattvoM kI chAna-bIna meM lagA huA hai / vaha bhautikavAdI dRSTikoNa ke sahAre panapA hai ataH Atma-anveSaNa se udAsIna hai|" isI prakAra dharma ke bAre meM bhI unakA cintana spaSTa hai -- "jisa dharma ke sahAre sukha-suvidhA ke sAdhana juTAe jAte haiM, pratiSThA kI kRtrima bhUkha ko zAMta kiyA jAtA hai, pradarzana aura ADambara ko protsAhana diyA jAtA hai, usa dharma kI zaraNa se zAMti nahIM mila sktii|"3 ve isa bAta se cintita haiM ki vaijJAnika AviSkAroM ne pRthvI kA anAvazyaka dohana prArambha kara diyA hai| vizva ko palaka jhapakate hI samApta kiyA jA sake, aise aNuzastroM kA nirmANa ho cukA hai| aisI sthiti meM unakA samAdhAyaka mana kahatA hai ki adhyAtma hI vaha aMkuza hai, jo vijJAna para niyantraNa kara sakatA hai| . dharma aura sampradAya sAmpradAyikatA kA unmAda prAcInakAla se hI hiMsA evaM vidhvaMsa kA tAMDava nRtya prastuta karatA rahA hai / itihAsa gavAha hai ki eka muslima zAsaka ne apane rAjyakAla ke 11 varSoM meM dharma aura prAnta ke nAma para khUna kI nadiyAM hI nahIM bahAI balki eka granthAlaya kA IMdhana ke rUpa meM upayoga kiyA, jo 10 lAkha bahumUlya granthoM se paripUrNa thaa| ve pustakeM pAMca hajAra rasoiyoM ke lie chaha mAsa ke Indhana ke rUpa meM paryApta thiiN| isa duSkRtya kA tArkika samAdhAna karate hue sAMpradAyika abhiniveza meM raMgA vaha zAsaka bolA--- "yadi ye pustakeM kurAna ke anukUla haiM to kurAna hI paryApta hai| yadi kurAna ke pratikUla haiM to kAphiroM kI pustakoM kI koI AvazyakatA nhiiN|" dharma aura majahaba ke nAma se aise bhISaNa atyAcAroM se itihAsa ke pRSTha bhare par3e haiN| 1. jaina bhAratI, 14 sitambara 1969 / 2. khoe so pAe, pR0 63 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kisI bhI mahApuruSa ne dharma kA prArambha kisI sImita dAyare meM nahIM kiyA para unake anugAmI saMkhyA ke vyAmoha meM sampradAya ke ghere meM bandha jAte haiM tathA dharma ke svarUpa ko vikRta kara dete haiM / sampradAya ke sandarbha meM AcArya tulasI kA cintana bahuta spaSTa evaM maulika hai - "merI AsthA isa bAta meM hai ki sampradAya apane sthAna para rahe aura usakA upayoga bhI hai kintu vaha satya kA sthAna na le / satya kA mAdhyama hI banA rahe, svayaM satya na bane / " " AcArya tulasI ke anusAra saMpradAya ke nAma para mAnava jAti kI ekatA aura akhaMDatA ko bAMTanA akSamya aparAdha hai / isa sandarbha meM unakA cintana hai ki bhaugolika sImA, jAti Adi ne manuSya jAti ko bAMTA to usakA AdhAra bhautika thA / isalie unheM doSa nahIM diyA jA sakatA para dharma-sampradAya hI mAnava jAti ko vibhakta kara DAle, yaha akSamya hai / unakA cintana hai ki jo logoM ko bAMTate haiM, aise tathAkathita dhArmikoM se to ve nAstika hI bhale haiM, jo dharma ko nahIM mAnate to dharma ke nAma para ThagI bhI nahIM karate / 124 AcArya tulasI kA mAnanA hai ki sAmpradAyika bhAvanAoM ko prazraya dene vAle saMpradAya khatare se khAlI nahIM haiM / unakA bhaviSya kAlimApUrNa hai / eka dharma-sampradAya ke AcArya hote hue bhI ve spaSTa kahate haiM- "eka saMpradAya ke loga dUsare sampradAya para kIcar3a uchAleM aura yaha kaheM- dharma to hamAre sampradAya meM hai anya saba jhUThe haiM / hamAre sampradAya meM Ane se hI mukti hogI yaha saMkucita dRSTi samAja kA ahita kara rahI hai / ' 115 AcArya tulasI ne apane sAhitya meM sAMpradAyikatA kA jitanA virodha kiyA hai utanA kisI anya AcArya ne kiyA ho, yaha itihAsakAroM ke lie khoja kA viSaya hai / apane eka pravacana meM ve spaSTa zabdoM meM kahate haiM" saMpradAyavAdI bAtoM se mujhe cir3ha ho gayI hai / phalataH mujhe aisA abhyAsa ho gayA hai ki maiM eka mahIne taka nirantara pravacana karUM, usameM dharma vizeSa kA nAma lie binA maiM naitika bAteM kaha sakatA huuN| maiM apanI pravacana sabhAoM meM aise prayoga karatA rahatA hUM, jisase kaTTarapanthI vicArakoM ko bhI muktabhAva se socane kA avasara mile| itanA hI nahIM, jahAM sAMpradAyika saMkIrNatA nahIM, vaha samAroha kisI bhI jAti kA ho, kisI bhI sampradAya dvArA Ayojita 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1723 / 2. jaina bhAratI, 16 maI 1954 | 3. bahatA pAnI niramalA, pR0 98 / 4. jaina bhAratI, 20 apraila 1958 / 5. dakSiNa ke aMcala meM, pR0 718 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 125 ho, naitika evaM AdhyAtmika mUlyoM kI pratiSThA ke lie maiM sadaiva unake sAtha hUM aura rhuuNgaa|' AcArya tulasI kA spaSTa kathana hai ki sampradAyoM kI anekatA dharma kI ekatA ko khaMDita nahIM kara sakatI kyoMki pratyeka vyakti apane ApameM eka sampradAya hai / sampradAya ko miTAne kA artha hai- vyakti ke astitva ko miTAnA / sAtha hI ve yaha bhI kahate haiM ki jisa prakAra dhUpa aura chAMva ko kisI ghara ke andara banda nahIM kiyA jA sakatA, usI prakAra dharma ko bhI kisI eka saMpradAya yA varga taka sImita nahIM kiyA jA sktaa| dharma to AkAza kI taraha vyApaka hai, saMpradAya to usameM jhAMkane kI khir3akiyAM haiN|" AcArya tulasI ne aNuvrata ke maMca para saba dharma ke vaktAoM ko unmukta bhAva se Amantrita kiyA hai / bambaI meM phAdara viliyama aNuvrata ke bAre meM apane vicAra vyakta karane lge| kAryakrama samApti para eka bhAI AcAryazrI ke pAsa Akara bolA-.-"Apane phAdara viliyama ko apane maMca para khar3A karake khatarA mola liyA hai| terApanthI bhAI usake bhASaNa se prabhAvita hokara IsAI bana jaaeNge|' AcAryazrI ne usa bhAI ko uttara dete hue kahA-... "eka anya sampradAya kA vyakti yadi apane jIvana para aNuvrata ke prabhAva ko vyakta karatA hai to isase anya logoM ko bhI aNuvratI banane kI preraNA milatI hai| isa sthiti meM yadi koI terApanthI IsAI banatA hai to mujhe koI cintA nahIM / maiM to aise anuyAyI dekhanA cAhatA hUM jo virodhI tattvoM ko sunakara bhI aprakampita rheN|" isa ghaTanA ke Aloka meM unake udAra evaM asAmpradAyika vicAroM ko par3hA jA sakatA hai| rAyapura ke azAMta evaM hiMsaka vAtAvaraNa meM ve sArvajanika pravacana meM spaSTa zabdoM meM kahate haiM-''yadi mere anuyAyI sAmpradAyika azAMti meM yoga dene kI bhAvanA rakheMge to maiM unase yahI kahUMgA ki unhoMne AcArya tulasI ko pahacAnA nahI hai|" isI sandarbha meM eka patrakAra ke sAtha huI vArtA ko uddhRta karanA bhI aprAsaMgika nahIM hogA / patrakAra ..."AcAryajI ! kyA Apa aNuvrata ke mAdhyama se adhika se adhika logoM ko terApanthI banAne kI bAta to nahIM soca rahe haiM ? AcAryazrI-- "yadi Apa aisA socate haiM to samajhie Apa aMdhakAra meM haiM, asambhava kalpanA lekara calate haiN|' aNuvrata kI oTa meM sampradAya bar3hAne kI bAta socanA kyA janatA ke sAtha dhokhA nahIM hogA ? merI mAnyatA hai ki aNuvrata ke prakAza meM vyakti apanA jIvana dekhe aura use 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1722 / 2. jaina bhAratI, 12 nava0 1961 / 3. jaina bhAratI, 18 nava0 62 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .126 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sahI patha para le cle| phira cAhe vaha jaina, bauddha, muslima yA IsAI koI bhI ho / kisI bhI jAti, dala yA samAja kA ho / " I aise hajAroM prasaMgoM ko uddhRta kiyA jA sakatA hai jo aNuvrata ke vyApaka, asAmpradAyika aura sArvajanIna svarUpa ko prakaTa karate haiM / tyAga sAmpradAyika unmAda ko dUra karane hetu unakA cintana hai ki jitanA bala upAsanA para diyA jAtA hai, usase adhika bala yadi kSamA, satya, saMyama, Adi para diyA jAe to dharma pradhAna ho sakatA hai aura sampradAya gauNa / "" unake vizAla cintana kA niSkarSa yahI hai ki dharma vahIM kuNThita hotA hai, jahAM dhArmika yA dharmanetA dharma kI apekSA sampradAya kI pratiSThA kA khyAla adhika rakhate haiM / " dhArmika sadbhAva AcArya tulasI ne dharma ke kSetra meM ekatA aura samanvaya kA udghoSa kiyA hai| unheM isa bAta kA Azcarya hotA hai ki jo dharma eka dina sabhI prakAra ke jhagar3oM kA nipaTArA karatA thA, usI dharma ke lie loga Apasa meM lar3a rahe haiN| sAmpradAyika unmAda se hone vAlI hiMsA evaM akRtya ko dekhakara ve aneka bAra kheda prakaTa karate hue kahate haiM " dhArmika samAja ke hInatva kI bAta jaba bhI mere kAnoM meM par3atI hai, mujhe atyanta pIr3A kI anubhUti hotI hai| maiM sahaastitva aura samanvaya meM vizvAsa karatA hUM / isalie maiMne sabhI samAjoM aura sampradAyoM ke sAtha samanvaya sAdhane kA prayatna kiyA hai| isa saMdarbha meM unakI nimna ukti mananIya hai - " eka dharmAcArya hote hue bhI mujhe kheda ke sAtha kahanA par3atA hai ki do virodhI rAjanetA paraspara mila sakate haiM, zAMti se vicAra-vinimaya kara sakate haiM, kintu do dharmAcArya nahIM mila sakate / dharma guruoM kI pArasparika IrSyA, kalaha aura vidveSa ko dekhakara lagatA hai pAnI meM Aga laga gaI / baMdhuo ! maiM isa Aga ko bujhAnA cAhatA hUM / aura isake lie Apa sabakA sahayoga cAhatA hUM / 3" nimna do uddharaNa bhI unake udAra mAnasa ke paricAyaka haiM-- I "maiM cAhatA hUM ki bhArata ke sabhI dharma phale-phUleM | apanI bAta kahatA hUM ki maiM kisI dharma para AkSepa karatA nahIM karanA cAhatA nahIM aura karane detA nahIM / ' 8 14 1. kyA dharma buddhigamya hai ? pR0 13 / 2. vivaraNa patrikA, apraila 1947 / 3. dakSiNa ke aMcala meM, pR. 345 / 4. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1722 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana - "maiM nahIM mAnatA ki dharma kA sampUrNa adhikArI maiM hI hUM, dUsare saba adhArmika haiM / maiM apane sAtha una saba vyaktiyoM ko dhArmika mAnatA hUM, jinakA vizvAsa satya meM haiM, ahiMsA meM hai, maitrI meM hai / '' jana-jIvana meM samanvaya evaM sauhArda kI preraNA bharane hetu ve apane sAhitya meM aneka bAra isa bAta ko doharAte rahate haiM--"eka dhArmika saMpradAya, itara dhArmika sampradAya ke sAtha amAnavIya vyavahAra karatA hai / eka dUsare para AkSepa va chIMTAkazI karatA hai, eka ke vicAroM ko vikRta banAkara logoM ko bhar3akane va bahakAne ke lie pracAra karatA hai to yaha apane Apake sAtha dhokhA hai| apanI kamajorI kA pradarzana hai / apane duSkRtyoM kA rahasyodghATana hai aura apanI saMkIrNa bhAvanA va tuccha manovRtti kA paricAyaka hai / unake asAmpradAyika evaM udAra dRSTi ke udAharaNa meM nimna pravacanAMza ko uddhRta kiyA jA sakatA hai- "mujhase kaI bAra loga pUchate haiM--sabase acchA kauna-sA dharma hai ? maiM kahA karatA hUM-"sabase acchA dharma vahI hai, jo dharmAnuyAyiyoM ke jIvana meM ahiMsA aura satya kI vyApti laae| jisakA pAlana karane vAloM kA jIvana tyAga, saMyama aura sadAcaraNa kI ora jhukA ho| ve spaSTa udghoSaNA karate haiM-"merA sampradAya hI zreSTha hai yaha socanA dhArmika unmAda kA pratiphala hai aura ciMtana zakti kA dAridrya hai| AcArya tulasI dharma ko itanA vyApaka dekhanA cAhate haiM ki vahAM tava aura mama kA bheda hI na rhe| ve apanI manobhAvanA prakaTa karate haiM ki maiM usa samaya kA iMtajAra kara rahA hUM, jaba binA kisI jAtibheda ke mAnavamAnava dharmapatha para pravRtta hogaa| AcArya tulasI dhArmika sadbhAva evaM samanvaya ke paripoSaka haiM para unakI dRSTi meM dharma-samanvaya kA artha apane siddhAMtoM ko tAka para rakhakara apane ApakA vilaya karanA kataI nahIM hai| pAMcoM aMguliyoM ko eka banAne jaisI kAlpanika. ekatA ko ve bahumUlya nahIM mAnate / ve mAnate haiM ki vyaktigata ruci, AsthA, mAnyatA Adi sadA bhinna raheMgI, para unameM ApasI TakarAva na ho, paraspara sahayoga, sadbhAva evaM sApekSatA banI rahe, yaha Avazyaka hai / ' 1. jaina bhAratI, 9 navambara 1969 / 2. jaina bhAratI, 20 jUna 1954 / 3. jaina bhAratI, 8 apraila 1956 / / 4. eka bUMda : eka sAgara, pR. 764 / 5. 1-12-64 ke pravacana se uddhRta / 6. rAjapatha kI khoja, pR. 182 / / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa samanvaya kI vyAkhyA unake zabdoM meM isa prakAra hai---"mere abhimata se sadbhAva aura samanvaya kA artha hai-matabheda rahate hue bhI manabheda na rahe, anekatA meM ekatA rhe|' apane vicAroM ko sazakta bhASA meM rakheM para dUsaroM ke vicAroM ko kATakara yA tiraskRta karake nhiiN| svayaM dvArA svIkRta sahI siddhAMtoM ke prati dRr3ha vizvAsa rahe para dUsaroM ke vicAroM ke prati sahiSNutA ho|' AcArya tulasI ke vicAra se sarvadharmasadbhAva kA vicAra anAgraha kI pRSThabhUmi para hI phalita ho sakatA hai| __ sarvadharma ekatA ke lie unhoMne rAyapura cAturmAsa (san 1970) meM trisUtrI kAryakrama kI rUparekhA bhI prastuta kI-3 1. sabhI dharma-sampradAyoM ke AcArya yA netA samaya-samaya para paraspara milate rheN| aisA hone se anuyAyI varga eka dUsare ke nikaTa A sakatA hai aura bhinna-bhinna saMpradAyoM ke bIca maitrI bhAva sthApita ho sakatA hai| 2. samasta dharmagranthoM kA tulanAtmaka adhyayana ho| aisA hone se dharma sampradAyoM meM vaicArika nikaTatA bar3ha sakatI hai| 3. samasta dharmoM se kucha aise siddhAMta taiyAra kie jAeM jo sarvasammata hoN| unameM saMpradAyavAda kI gaMdha na rahe, tAki unakA pAlana karane meM kisI bhI saMpradAya ke vyakti ko kaThinAI na ho| asAmpradAyika dharma : aNuvrata eka dharmasaMgha evaM sampradAya se pratibaddha hone para bhI AcArya tulasI kA dRSTikoNa asAmpradAyika rahA hai / isa bAta kI puSTi ke lie nimna uddharaNa paryApta hoMge 0 jaina dharma merI raga-raga meM, nasa-nasa meM ramA huA hai, kintu sAmpradAyika dRSTi se nahIM, vyApaka dRSTi se / kyoMki maiM sampradAya meM rahatA hUM para sampradAya mere dimAga meM nahIM rhtaa| 0 terApaMtha kisI vyakti vizeSa yA vargavizeSa kI thAtI nahIM hai balki jo prabhu ke anuyAyI haiM, ve saba terApaMtha ke anuyAyI haiM aura jo terApaMtha ke anuyAyI haiM, ve saba prabhu ke anuyAyI haiN| 0 maiM socatA hUM mAnava jAti ko kucha nayA denA hai to sAMpradAyika dRSTi se nahIM diyA jA sakatA, saMkIrNa dRSTi se nahIM diyA jA sakatA, vyApaka 1. jaina bhAratI, 21 apraila 1968 / 2. amRta mahotsava smArikA pR0 13 / 3. samAdhAna kI ora, pR. 42 / 4. jaina bhAratI, 26 jUna 1955 / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 129 dRSTi se hI diyA jA sakatA hai / yahI kAraNa hai ki maiMne sampradAya kI sImA ko alaga rakhA aura dharma kI sImA ko alaga / " isI vyApaka dRSTikoNa ko dhyAna meM rakhakara AcArya tulasI ne asAmpradAyika dharma kA AMdolana calAyA, jo jAti, varNa, varga, bhASA, prAMta evaM dharmagata saMkIrNatAoM se Upara uThakara mAnava jAti ko jIvana-mUlyoM ke prati AkRSTa kara sake / isa asAmpradAyika mAnava-dharma kA nAma hai'aNuvrata AMdolana / ' aNuvrata ko asAmpradAyika dharma ke rUpa meM pratiSThita karane vAlA unakA nimna uddharaNa isakI mahattA ke lie paryApta hai ------ " itihAsa meM aise dharmoM kI carcA hai, jinake kAraNa mAnava jAti vibhakta huI hai / jinheM nimitta banAkara lar3AiyAM lar3I gaI haiM kintu vibhakta mAnava jAti ko jor3ane vAle athavA saMgharSa ko zAnti kI dizA dene vAle kisI dharma kI carcA nahIM hai / kyoM ? kyA koI aisA dharma nahIM ho sakatA, jo saMsAra ke saba manuSyoM ko ekasUtra meM bAMdha sake / aNuvrata ko maiM eka dharma ke rUpa meM dekhatA hUM para kisI saMpradAya ke sAtha isakA gaThabandhana nahIM hai / isa dRSTi se mujhe yaha svIkAra karane meM koI Apatti nahIM hai ki aNuvrata dharma hai, para yaha kisI varga vizeSa kA dharma nahIM hai / "" aNuvrata jIvana ko akhaMDa banAne kI bAta kahatA hai / aNuvrata ke anusAra aisA nahIM ho sakatA ki vyakti maMdira meM jAkara bhakta bana jAe aura dukAna para baiThakara krUra anyAyI / aNuvrata kahatA hai - "tuma maMdira, masjida, carca kahIM bhI jAo yA na jAo, agara rizvata nahIM lete ho, beImAnI nahIM karate ho, Aveza ke adhIna nahIM hote ho, daheja kI mAMga nahIM karate ho, vyasanoM ko nimaMtraNa nahIM dete ho, aspRzyatA se dUra ho to sahI mAne meM dhArmika ho / "" dhArmikatA ke sAtha naitikatA kI nayI soca dekara aNuvrata ne eka nayA darzana prastuta kiyA hai / pahale dhArmikatA ke sAtha devala paraloka kA bhaya jur3A thA / use tor3akara aNuvrata ne ihaloka sudhArane kI bAta kahI tathA dharmArAdhanA ke lie koI khAsa deza yA kAla kI pratibaddhatA nirdhArita nahIM kI / bhArata ke girate naitika evaM cAritrika mUlyoM ko dekhakara aNuvrata ne eka AvAja uThAI - " jisa deza ke loga dhArmikatA kA daMbha nahIM bharate, vahA~ anaitika sthiti hotI hai to kSamya ho sakatI hai kyoMki unake pAsa koI 1. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 5 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 49 / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa AdhyAtmika darzana nahIM hotA, koI rAstA dikhAne vAlA nahIM hotaa| kiMtu yaha viSama sthiti mahAvIra, buddha aura gAMdhI ke deza meM ho rahI hai, jahAM se sAre saMsAra ko caritra kI zikSA milatI thii| bhArata kI mATI ke kaNa-kaNa meM mahApuruSoM ke upadeza kI pratidhvaniyAM haiN| yahAM gAMva-gAMva meM maMdira haiM, maTha haiM, dharmasthAna haiM, dharmopadezaka haiM / phira bhI yaha cAritrika durbalatA ! eka anuttarita prazna Aja bhI AkrAMta mudrA meM khar3A hai|" aNuvrata ke mAdhyama se AcArya tulasI apane saMkalpa kI abhivyakti nimna zabdoM meM karate haiM - "aNuvrata ne yaha dAvA kabhI nahIM kiyA hai ki vaha isa dharatI se bhraSTAcAra kI jar3eM ukhAr3a degaa| vaha sadAcAra kI preraNA detA hai aura taba taka detA rahegA, jaba taka hara subaha kA sUraja andhakAra ko cunautI dekara prakAza kI varSA karatA rhegaa|"2 aNuvrata kI AcAra saMhitA se prabhAvita hokara svataMtra bhArata ke prathama rASTrapati DA. rAjendraprasAda apanI pratikriyA vyakta karate hue kahate haiM"aNuvrata AMdolana kA uddezya naitika jAgaraNa aura janasAdhAraNa ko sanmArga kI ora prerita karanA hai| yaha prayAsa apane ApameM itanA mahattvapUrNa hai ki isakA sabhI ko svAgata karanA caahie| Aja ke yuga meM jabaki mAnava apanI bhautika unnati se cakAcauMdha hotA dikhAI de rahA hai aura jIvana ke naitika aura AdhyAtmika tattvoM kI avahelanA kara rahA hai, vahAM aise AMdolanoM ke dvArA hI mAnava apane saMtulana ko banAe rakha sakatA hai aura bhautikavAda ke vinAzakArI pariNAmoM se bacane kI AzA kara sakatA hai|" aNuvrata AMdolana ne apane vyApaka dRSTikoNa se sabhI dharmoM ke vyaktiyoM ko dharma evaM naitika mUlyoM ke prati AsthAvAn banAyA hai| vaha kisI kI vyaktigata AsthA yA upAsanA paddhati meM hastakSepa nahIM krtaa| vyakti apane jIvana ko pavitra evaM caritra ko unnata banAe, yahI aNuvrata kA uddezya hai| aNuvrata AMdolana kA jana-jana meM pracAra karate hue AcArya tulasI apanA anubhava batAte hue kahate haiM-"hindustAna kI eka vizeSatA maiMne dekhI ki mujhe isa deza meM koI nAstika nahIM milA / aise loga, jinhoMne prathama bAra meM dharma ke prati asahamati prakaTa kI, kintu aNuvrata dharma kI asAmpradAyika evaM vyAvahArika vyAkhyA sunakara ve svayaM ko dhArmika mAnane meM gaurava kI anubhUti karane lge|' AcArya tulasI ke zabdoM meM aNuvrata AMdolana ke nimna phalita haiM 1. anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI, pR0 180 / 2. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 4 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 131 / 1. mAnavIya ekatA kA vikAsa 2. saha astitva kI bhAvanA kA vikAsa 3. vyavahAra meM prAmANikatA kA vikAsa 4. AtmanirIkSaNa kI pravRtti kA vikAsa 5. samAja meM sahI mAnadaNDoM kA vikAsa / ucca AdarzoM ko lekara calane vAlA yaha AMdolana janasammata evaM lokapriya hone para bhI AcaraNagata evaM jIvanagata nahIM ho sakA, isa kamI ko ve svayaM bhI svIkAra karate haiM ---"yaha bAta maiM niHsaMkoca rUpa se svIkAra kara sakatA hUM ki aNuvrata saiddhAntika stara para jitanA lokapriya huA, AcaraNa kI dizA meM yaha itanA Age nahIM bar3ha skaa| isakA kAraNa hai ki kisI bhI siddhAnta ko sahamati denA buddhi kA kAma hai aura use prayoga meM lAnA jIvana ke badalAva se sambandhita hai|' phira bhI AcArya tulasI aNuvrata ke svarNima bhaviSya ke prati Azvasta haiN| isake ujjvala bhaviSya kI rUparekhA unake zabdoM meM yoM utaratI hai----- "ikkIsavIM sadI ke bhArata kA nirmAtA mAnava hogA aura vaha aNuvratI hogA / aNuvratI gRha saMnyAsI nahIM hogaa| vaha bhArata kA Ama AdamI hogA aura eka nae jIvana-darzana ko lekara ikkIsavIM sadI meM praveza kregaa|" dhArmika vikRtiyAM AcArya tulasI ke anusAra dharmakSetra meM vikRti Ane kA sabase bar3A kAraNa dharma kA pUMjI ke sAtha gaThabaMdhana honA hai| ve mAnate haiM-"jaba-jaba dharma kA gaThabaMdhana pUMjI ke sAtha huA, taba-taba dharma apane vizuddha sthAna se khisakA hai| khisakate-khisakate vaha aisI DAMvADola sthiti meM pahuMca gayA hai, jahAM dharma ko aphIma kahA jAtA hai|" dhana aura dharma ko jaba taka alagaalaga nahIM kiyA jAegA taba taka dharma kA vizuddha svarUpa janatA taka nahIM pahuMca sktaa| dharma kA dhana se sambandha nahIM hai isako tarka kI kasauTI para kasakara cetAvanI dete hue ve kahate haiM -- "maiM aneka bAra logoM ko cetAvanI detA hUM ki yadi dharma paise se kharIdA jAtA to vyApArI loga use kharIda kara godAma bhara lete / yaha kheta meM ugatA to kisAna bhArI saMgraha kara lete / 4 jo loga dharma ke sAtha dhana kI bAta jor3akara apane ko dhArmika mAnate haiM, una para tIkhA vyaMgya karate hue ve kahate haiM--- "eka manuSya ne lAkhoM rupayA 1. anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI, pR. 165 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR. 48 / 3. jaina bhAratI, 26 jUna 1955 / 4. hastAkSara, pR. 3 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa blaika meM kamAyA, usane do hajAra rupayoM se eka dharmazAlA banavA dI, eka maMdira banavA diyA, aba vaha socatA hai ki mAno svarga kI sIDhI hI lagA dI, yaha dRSTikoNa kA mithyAtva hai / dharma, dhana se nahIM, tyAga aura saMyama se hotA hai / " isI saMdarbha meM unakI nimna TippaNI bhI mananIya hai- "eka tarapha lAkhoM karor3oM kA blaika tathA dUsarI tarapha logoM ko jUThI pattala khilAkara puNya aura svarga kI kAmanA karanA sacamuca bar3I hAsyAspada bAta hai|" dharmasthAnoM meM pUMjI kI pratiSThA dekhakara unakA hRdaya kraMdana kara uThatA hai / isa bemela mela ko unakA bauddhika mAnasa svIkAra nahIM krtaa| dharmasthaloM meM pUMjIkaraNa ke viruddha unakI nimna paMktiyAM kitanI saTIka haiM"tIrthasthAna, jo bhajana aura upAsanA ke kendra the, ve Aja ApasI niMdA aura artha kI carcA ke kendra ho rahe haiN| maMdira, maTha, upAzraya aura dharmasthAnoM meM UparI rUpa jyAdA rahatA hai| jisake pharza para acchA patthara jar3A hotA hai, mohareM aura hIre camakate rahate haiM, vaha maMdira acchA kahalAtA hai| mUrti, jo jyAdA sone se ladI hotI hai, baDhiyA kahalAtI hai| vaha grantha, jo sone ke akSaroM meM likhA jAtA hai, adhika mahatvazIla mAnA jAtA hai| aisA lagatA hai, mAno dharma sone ke nIce daba gayA hai|" dharma ke kSetra meM calane vAlI dhAMdhalI evaM rizvatakhorI para karArA vyaMgya karate hue unakA kahanA hai-"yadi darzanArthI maMdira jAkara darzana karanA cAhe to pujArI phaurana TakA sA javAba de degA ki abhI darzana nahIM ho sakeMge, ThAkurajI poDhe hue haiN| lekina yadi usase dhIre se kahA jAe ki bhaiyA ! darzana karake, itane rupaye kalaza meM caDhAne haiM to phaurana kahegA--- acchA ! maiM TokarI bajAtA hUM, dekheM, ThAkurajI jAgate haiM yA nahIM ?"" isI saMdarbha meM unakI nimna TippaNI bhI vicArottejaka hai-"loga bhagavAn ko prasanna rakhane ke lie unheM kImatI AbhUSaNoM se sajAte haiM / unakI surakSA ke lie paharedAroM ko rakhA jAtA hai / maiM nahIM samajhatA ki jo bhagavAn svayaM apanI rakSA nahIM kara sakatA, vaha dUsaroM kI surakSA kaise kara sakegA ? ___ mahAvIra ne apAra vaibhava kA tyAga karake digambara evaM aparigrahI jIvana jIyA para unake anuyAyiyoM ne unheM AbhUSaNoM se lAda diyA / duniyA ko aparigraha kA siddhAMta dene vAle mahAvIra ko parigrahI dekhakara ve mRdu 1. pravacana pAtheya bhAga 9 pR. 165 / 2. jaina bhAratI, 29 mArca 1964 / 3. vivaraNa patrikA, 27 nava0 1952 / 4. jaina bhAratI, 20 maI 1971 / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana kaTAkSa karane se nahIM cUke haiM--"kahIM-kahIM to hamane mahAvIra ko itane ThAThabATa se sajA huA dekhA ki utanA eka samrATa bhI nahIM sajatA / lAkhoMkaror3oM kI saMpatti bhagavAna ke zarIra para lAda dI jAtI hai| mahAvIra svayaM apane isa zarIra ko dekhakara zAyada pahacAna bhI nahIM sakeMge, kyA yaha maiM hI hUM ? yaha saMdeha unheM vyathita nahIM to vismita avazya kara degaa|" dharma ke kSetra meM sAdhana aura sAdhya kI zuddhi para AcArya tulasI ne atirikta bala diyA hai| dharma kA galata upayoga karane vAloM para unakA vyaMgya paThanIya hai---"tambAkU pIne vAlA kahatA hai, cilama sulagAne ko jarA Aga de do, bar3A dharma hogaa| bhIkha mAMgane vAlA duA detA hai, eka paisA de do, bar3A dharma hogaa| itanA hI nahIM hiMsA aura zoSaNa meM lagA vyakti bhI apane kAryoM para dharma kI chApa lagAnA cAhatA hai / svArthAndha vyakti ne dharma kA kitanA bhayAnaka durupayoga kiyA / dhArmika kI dharma aura bhagavAna se hI saba kucha pAne kI manovRtti unakI dRSTi meM ThIka nahIM hai| isase dharma to badanAma hotA hI hai, sAtha hI sAtha akarmaNyatA Adi aneka vikRtiyAM bhI panapatI haiN| asatya aura anyAya kI rakSA ke lie bhagavAna kI smRti karane vAloM kI tIkhI AlocanA karate hue ve kahate haiM --"jaba vyakti nyAyAlaya meM jAtA hai, taba bhagavAna se AzIrvAda mAMgakara jAtA hai aura jaba jIta jAtA hai, taba bhagavAna kI manautI karatA hai| bhagavAna yadi jhUThoM kI vijaya karatA hai to vaha bhagavAna kaise hogA ? jhUTha calAne ke lie jo bhagavAna kI zaraNa letA hai, vaha bhakta kaise hogA ? dhArmika kaise hogA ? dharma meM vikRti Ane kA eka kAraNa unake anusAra yaha hai ki dharma ke anukUla apane ko na banAkara dharma ko logoM ne apane anukUla banA liyA, isase dharma kI AtmA mRtaprAyaH ho gayI hai| dharma ke kSetra meM vikRti ke praveza kA eka dUsarA kAraNa unakI dRSTi meM yaha hai ki vyakti kA uddezya samyaka nahIM hai| dharma kA mUla uddezya citta kI nirmalatA aura Atma zuddhi hai para logoM ne use bAhya vaibhava prApta karane ke sAtha jor3a diyA hai / gauNa ko mukhya banAne se yaha visaMgati paidA huI hai| isa bAta kI prastuti ve bahuta saTIka zabdoM meM karate haiM- "dharma kI zaraNa pavitra aura zuddha banane ke lie nahIM lI jAtI, burAI kA phala yahAM bhI na mile, agale janma meM kabhI aura kahIM bhI na mile, isalie lI jAtI hai| 1. bahatA pAnI niramalA, pR0 82 / 2. jaina bhAratI, 6 apraila, 1958 / 3. anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI, pR0 240 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa tAtparya yaha hai ki burA bane rahane ke lie AdamI dharma kA kavaca dhAraNa karatA hai / yahI hai dharma ke sAtha khilavAr3a aura aatmvNcnaa|' AcArya tulasI aneka bAra isa bAta ko kahate haiM- "aizvarya sampadA dharma kA nahIM, parizrama kA phala hai| dharma kA phala hai zAMti, dharma kA phala hai --- pavitratA, dharma kA phala hai-sahiSNutA aura dharma kA phala hai---prakAza / 2 azikSA, sAmAjika rUDhiyoM evaM vikRtiyoM kI to janaka hai hI, dharma kSetra meM phailane vAlI vikRtiyoM meM bhI isakA bahuta bar3A hAtha hai| AcArya tulasI ne asAmpradAyika nIti se dharmakSetra meM panapane vAlI vikRtiyoM kI ora aMguli nirdeza hI nahIM kiyA, rUpAntaraNa evaM pariSkAra kA prayAsa bhI kiyA hai| kAvya kI nimna paMktiyoM meM ve rUDha dhArmikoM ko cetAvanI de rahe haiM--- isa vaijJAnika yuga meM aise dharma na cala paaeNge| kevala rUDhivAda para jo calate rahanA caaheNge| padayAtrA ke daurAna unake pravacanoM se prabhAvita hokara bhI aneka logoM ne dhArmika rUDhiyoM kA parityAga kiyA hai / dinAMka 28 agasta 1969 kI ghaTanA hai| AcArya tulasI karnATaka pradeza kI yAtrA para the| eka gAMva meM unhoMne dekhA ki eka julUsa nikala rahA hai| vaha julUsa rAjanaitika nahIM, apitu dharma aura bhagavAn ke nAma para thaa| julUsa ke sAtha aneka nirIha prANiyoM kA jhuMDa cala rahA thaa| julUsa kA prayojana pUchane para jJAta huA ki akAla kI sthiti ko dUra karane ke lie bhagavAn ko prasanna karane ke lie yaha upakrama kiyA gayA hai| AcArya tulasI ne sAyaMkAlIna pravacana sabhA meM grAmavAsiyoM ko pratibodhita karate hue kahA--- "prAkRtika prakopa se saMgharSa karake usa para vijaya pAnA to buddhigamya hai para becAre nirIha prANiyoM kI bali dekara devatA ko prasanna karanA to merI samajha ke bAhara hai........ Aja ke vaijJAnika yuga meM bhI aise krUratApUrNa kArya sArvajanika rUpa se hoM. aura use zikSita evaM sabhya kahalAne vAle loga dekhate raheM, isase bar3I ciMtA evaM zarma kI bAta kyA ho sakatI hai ? rAjasthAna ke anekoM gAMvoM meM AcArya tulasI kI preraNA se loga isa bali prathA se mukta hue haiN| dharmakSetra meM panapI vikRtiyoM ko dUra karane ke lie AcArya tulasI tIna upAya prastuta karate haiM 1. hamAre vicAra zuddha, asaMkIrNa aura vyApaka hoN| 2. vicAroM ke anurUpa hI hamArA AcAra ho| 1. rAmarAjya patrikA (kAnapura), akTU0, 1958 / 2. kyA dharma buddhigamya hai ? pR0 9 / 3. jaina bhAratI, 23 mArca 1969 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 135 3. hama satya ke pujArI hoN|' para isake lie ve upadeza ko hI paryApta nahIM maante| isake sAtha zodha, prayoga aura prazikSaNa bhI jur3anA Avazyaka hai| unakA anubhava hai ki jaba taka dharma meM AyI vikRtiyoM kA aMta nahIM hogA, dhArmikoM kA dharmazUnya vyavahAra nahIM badalegA, deza kI yuvApIr3hI dharma ke prati AsthA nahIM rakha skegii|"2 ve dRDhavizvAsa ke sAtha kahate haiM--."dharma ke kSetra meM panapane vAlI vikRtiyoM ko samApta kara diyA jAe to vaha aMdhakAra meM prakAza bikhera detA hai, viSamatA kI dharatI para samatA kI paudha lagA detA hai, duHkha ko sukha meM badala detA hai aura dRSTikoNa ke mithyAtva ko dUra kara vyakti ko yathArtha ke dharAtala para lAkara khar3A kara detA hai| yathArthadarzI vyakti dharma ke donoM rUpoM ko sahI rUpa meM samajha letA hai, isalie vaha kahIM bhrAnta nahIM hotaa|" dharmakrAMti bhArata kI dhArmika paramparA meM AcArya tulasI aise vyaktitva kA nAma hai, jinhoMne jar3a upAsanA evaM kriyAkANDa taka sImita mRtaprAyaH dharma ko jIvita karane meM apanI pUrI zakti lagAI hai| bIsavIM sadI meM dharma ke nae evaM krAMtikArI svarUpa ko prakaTa karane kA zreya AcArya tulasI ko jAtA hai / ve apane saMkalpa kI abhivyakti nimna zabdoM meM karate haiM.-.-."maiM usa dharma kI zuddhi cAhatA hUM, jo rUr3hivAda ke ghere meM banda hai, jo eka sthAna, samaya aura vargavizeSa meM baMdI ho gayA hai|" dharmakrAnti ke saMdarbha meM eka patrakAra dvArA pUche gae prazna ke uttara meM ve kahate haiM ...."AcAra ko pahalA sthAna mile aura upAsanA ko duusraa| Aja isase ulTA ho gayA hai, use phira ulTA dene ko maiM dharmakrAMti mAnatA huuN|" unakI krAMtikAritA nimna paMktiyoM se spaSTa hai-'mere dharma kI paribhASA yaha nahIM ki Apako totA raTana kI taraha mAlA pheranI hogii| merI dRSTi meM AcAra, vicAra aura vyavahAra kI zuddhatA kA nAma dharma hai|"5 isI saMdarbha meM unakA nimna uddharaNa bhI vicArottejaka hai --- "maiM dharma ko jIvana kA abhinna tattva mAnatA huuN| isalie maiM bAra-bAra kahatA hUM, bhale hI Apa varSa bhara meM dharmasthAna meM na jAeM, maiM ise kSamya mAna luuNgaa| bazarte ki Apa 1. jaina bhAratI, 21 jUna 1970 / 2. saphara : AdhI zatAbdI kA, pR0 84 / 3. vijJapti saM0 807 / 4. jaina bhAratI, 3 mArca 1968 / 5. dakSiNa ke aMcala meM, pR. 176 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kAryakSetra ko hI dharmasthAna banA leM, maMdira banA leN|"1 AcArya tulasI samaya-samaya para apane krAMtikArI vicAroM ko janatA ke samakSa prastuta karate rahate haiM, jisase aneka AvaraNoM meM chipe dharma kA vizuddha aura maulika svarUpa janatA ke samakSa prakaTa ho ske| ve dharma ko prabhAvI, tejasvI evaM kAmayAbI banAne ke lie usake prayogAtmaka pakSa ko puSTa karane ke samarthaka haiN| isa saMdarbha meM unakA vicAra hai- "dharma ko prAyogika banAe binA kisI bhI vyakti ko yatheSTa lAbha nahIM mila sktaa| isalie thyorikala dharma ko prekTikala rUpa dekara isakI upayogitA pramANita karanI hai kyoMki dharma ke prAyogika svarUpa ko upekSita karane se hI avaijJAnika paramparAoM aura kriyAkANDoM ko poSaNa milatA hai|"2 AcArya tulasI ne 'prekSAdhyAna' ke mAdhyama se dharma kA prAyogika rUpa janatA ke samakSa prastuta kiyA hai / jisase hajAroM-lAkhoM logoM ne tanAva mukta jIvana jIne kA abhyAsa kiyA hai / 'caturtha prekSAdhyAna zivira' ke samApana samAroha para apane cirapoSita svapna ko AMzika rUpa meM sAkAra dekhakara ve apanA manastoSa isa bhASA meM prakaTa karate haiM ---- "merA bahuta varSoM kA eka svapna thA, kalpanA thI ki jisa prakAra nATaka, sinemA ko dekhane, svAdiSTa padArthoM ko khAne meM logoM kA AkarSaNa hai, vaisA hI yA isase bar3hakara AkarSaNa dharma va adhyAtma ke prati jAgRta ho / logoM ko dharma va adhyAtma kI bAta sunane kA nimantraNa nahIM denA par3e, balki AMtarika jijJAsAvaza aura AtmazAnti kI prApti ke liye ve svayaM use sunanA cAheM, dhArmika bananA cAheM aura dharma va adhyAtma ko jInA pasaMda kreN| mujhe atyadhika prasannatA hai ki merA vaha cira saMjoyA svapna aba sAkAra rUpa le rahA hai / / 3 AcArya tulasI ke dharma sambandhI kucha sphuTa krAMta vicAroM ko yahAM prastuta kiyA jA rahA hai--. "kevala paraloka sudhAra kA mIThA AzvAsana kisI bhI dharma ko tejasvI nahIM banA sktaa| isa loka ko bigAr3akara paraloka sudhArane vAlA dharma bAsI dharma hogA, udhAra kA dharma hogaa| hameM to nagada dharma caahie| jaba bhI dharma kareM, hamArA sudhAra ho| vaha nagada dharma hai-burAiyoM kA tyaag|" kevala bhagavAn kA guNagAna karane se jIvana meM rUpAntaraNa nahIM A sktaa| saccI bhakti aura upAsanA tabhI saMbhava hai, jaba bhagavAn dvArA 1. eka bUMda : eka sAgara, pR. 1711 / 2. saphara : AdhI zatAbdI kA, pR. 84 / 3. soco ! samajho !! bhAga 3, pR0 141 / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 137 prarUpita Adarza jIvana meM utreN| isa prasaMga meM dhArmikoM ke samakSa unake prazna haiM * bhagavAn kA caraNAmRta lene vAle Aja bahuta mila sakate haiN| unakI savArI para phUla caDhAne vAloM kI bhI kamI nahIM hai| para bhagavAn ke patha para calane vAle kitane haiM ? 0 vyApAra meM jo anaitikatA kI jAtI hai, kyA vaha merI prazaMsA mAtra se dhula jAne vAlI hai / dina bhara kI jAne vAlI IrSyA, AlocanA eka dUsare ko girAne kI bhAvanA kA pApa, kyA mere pairoM meM sira rakhane mAtra se sApha ho jAeMge ? ye prazna mujhe bar3A becaina kara dete haiN|' dharma mAnava-cetanA ko vibhakta karake nahIM dekhtaa| isI bAta ko ve udAharaNa kI bhASA meM prastuta karate haiM 0 "jisa prakAra kue Adi para lebala lagA die jAte haiM 'hinduoM ke lie' 'musalamAnoM ke lie' 'harijanoM ke lie' Adi-Adi / kyA dharma ke daravAje para bhI kahIM lebala milatA hai ? hAM / eka hI lebala milatA hai--"Atma utthAna karane vAloM ke lie|"2 dharma kI surakSA ke nAma para hiMsA karane vAle sAmpradAyika tattvoM ko pratibodha dete hue ve kahate haiM 0 "kahA jAtA hai-dharmo rakSati rakSitaH "dharma kI rakSA karo, dharma tumhArI rakSA kregaa|" isakA tAtparya yaha nahIM ki dharma ko bacAne ke lie ar3age karo, hiMsAeM kro| isakA artha hai ki dharma ko jyAdA se jyAdA jIvana meM utAro, dharmAcaraNa karo, dharma tumhArI rakSA karegA, tumheM patana se bcaaegaa|"3 isa prasaMga meM rASTrakavi maithilIzaraNa gupta kI mArmika evaM preraNAdAyI paMktiyoM ko uddhRta karanA bhI aprAsaMgika nahIM hogA--- hama Ar3a lekara dharma kI, aba lIna haiM vidroha meM, mata hI hamArA dharma hai, hama par3a rahe haiM moha meN| hai dharma basa niHsvArthatA hI prema jisakA mUla hai, bhUle hue haiM hama ise, kaisI hamArI bhUla hai| dharma ke kSetra meM balaprayoga aura pralobhana donoM ko sthAna nahIM hai / ina donoM vikRtiyoM ke viruddha AcArya bhikSu ne sazakta svaroM meM krAnti kii| dharma bhautika pralobhana evaM sukha-suvidhA ke lie nahIM, apitu Atma-zAMti ke 1. eka bUMda : eka sAgara, pR. 1704 / 2-3. pravacana pAtheya, bhAga 9 pR. 8 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa lie Avazyaka hai / jo loga bAhya AkarSaNa se prerita hokara dharma karate haiM, ve dharma kA rahasya nahIM smjhte| isI krAMti ko bulaMdI dI AcArya tulasI ne / ve kahate haiM---"dharma ke maMca para yaha nahIM ho sakatA ki eka dhanavAn apane caMda cAMdI ke Tukar3oM ke bala para tathA eka balavAn apane DaNDe ke prabhAva se dharma ko kharIda le aura garIba va nirbala apanI nirAzA bharI AMkhoM se tAkate hI raha jaaeN| dharma ko aisI svArthamayI asaMtulita sthiti kabhI maMjUra nahIM hai| usakA dhana aura balaprayoga se kabhI gaThabaMdhana nahIM ho sktaa| use upadeza yA zikSA dvArA hRdaya-parivartana karake hI pAyA jA sakatA hai|" AcArya tulasI ne spaSTa zabdoM meM dharmakSetra kI kamajoriyoM ko janatA ke samakSa prastuta kiyA hai / unake dvArA kI gayI dharmakrAnti ne pracaNDa virodha kI cinagAriyAM prajvalita kara diiN| para unakA aDola AtmavizvAsa kisI bhI paristhiti meM DolA nhiiN| yahI kAraNa hai ki Aja samAja evaM rASTra ne unakA mUlyAMkana kiyA hai / ve svayaM bhI isa satya ko svIkArate haiM - "eka dharmAcArya dharmakrAnti kI bAta kare, yaha samajha meM Ane jaisI ghaTanA nahIM thii| para jaise-jaise samaya bIta rahA hai, paristhitiyAM badala rahI haiM, yaha bAta samajha meM Ane lagI hai| merA yaha vizvAsa hai ki zAzvata se pUrI taraha se anubaMdhita rahane para bhI sAmayika kI upekSA nahIM kI jA sktii|" jo dhArmika vikRtiyoM ko dekhakara dharma ko samApta karane kI bAta socate haiM, una vyaktiyoM ko pratibodha dene meM bhI AcArya tulasI nahIM cUke haiM / isa saMdarbha meM ve sahetuka apanA abhimata prastuta karate haiM---- "Aja tathAkathita dhArmikoM kA vyavahAra dekhakara eka aisA varga uttarottara bar3ha rahA hai, jo dharma ko hI samApta karane kA vicAra lekara calatA hai / lekina yaha bAta merI samajha meM nahIM AtI ki kyA pAnI ke gaMdA hone se mAnava pAnI pInA hI chor3a de ? yadi dharma bImAra hai yA saMkucita ho gayA hai to use vizuddha karanA cAhie para use samApta karane kA vicAra ThIka nahIM ho sakatA / merI aisI mAnyatA hai ki binA dharma ke koI jIvita nahIM raha sktaa|"2 dharma kA virodha karane vAloM ko bhaviSya kI cetAvanI ke rUpa meM ve yahAM taka kaha cuke haiM.-"jisa dina dharma kI majabUta jar3eM prakampita ho jAeMgI, isa dharatI para mAnavatA kI vinAzalIlA kA aisA dRzya upasthita hogA, jise dekhane kI kSamatA kisI bhI AMkha meM nahIM rhegii|"3 1. jaina bhAratI, 20 jUna 1954 / 2. jaina bhAratI, 31 maI 1970 / 3. eka bUMda : eka sAgara, pR. 725 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTra-ciMtana kisI bhI deza kI mATI ko praNamya banAne evaM kAlakhaMDa ko amaratA pradAna karane meM sAhityakAra kI ahaMbhUmikA hotI hai| dharmanetA hote hue bhI AcArya tulasI rASTra kI aneka samasyAoM ke prati jAgarUka hI nahIM rahe haiM balki unake sAhitya meM vartamAna bhArata kI samasyAoM ke samAdhAna kA vikalpa bhI prastuta hai| isalie rASTrIya bhAvanA utpanna karane meM unakA sAhitya apanI ahaMbhUmikA rakhatA hai| bhArata kI svataMtratA ke sAtha aNuvrata ke mAdhyama se deza ke naitika evaM cAritrika abhyudaya ke lie AcArya tulasI ne svayaM ko pUrNataH samarpita kara diyA / vizeSa avasaroM para aneka bAra ve isa saMkalpa ko vyakta kara cuke haiM- "maiM deza kI cappA-cappA bhUmi kA sparza karanA cAhatA huuN| apanI padayAtrAoM ke dvArA maiM deza ke hara varga, jAti, varNa evaM sampradAya ke logoM se iMsAniyata aura bhAIcAre ke nAte milakara unheM jIvana ke lakSya se paricita karAnA cAhatA huuN|'' rASTrIyatA rASTrIyatA kA artha rASTra kI ekatA evaM rASTrIya cetanA se hai| rAmaprasAda kicala kahate haiM ki yadi koI kavi yA sAhityakAra apane sAhitya meM deza ke gaurava tathA usakI sAMskRtika evaM sAmAjika cetanA ko jagAne kA kArya karatA hai to yaha kArya rASTrIya hI hai / AcArya tulasI kI hara pustaka meM rASTrIya vicAroM kI jhalaka spaSTataH dekhI jA sakatI hai| rASTra ke prati dAyitva bodha karAne vAlI unakI nimna paMktiyAM sabameM joza evaM utsAha bharane vAlI haiM --- __ "pratyeka vyakti apane rASTra se kucha apekSAeM rakhatA hai to use yaha bhI socanA hogA ki jisa rASTra se merI itanI apekSAeM hai, vaha rASTra mujhase bhI kucha apekSAeM rkhegaa| kyA maiM una apekSAoM ko samajha rahA hUM ? aba taka maiMne apane rASTra ke lie kyA kiyA ? merA koI kAma aisA to nahIM hai, jisase rASTrIyatA kI bhAvanA kA hanana ho---cintana ke ye koNa rASTrIya dAyitva kA bodha karAne vAle haiN|"3 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1731 / 2. Adhunika nibaMdha, pR0 193 / 3. manahaMsA motI cuge, pR0 186 / - Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ___ AcArya tulasI mAnate haiM ki rASTra ko hama parivAra kA mahatva deM, tabhI vyakti meM rASTra-prema kI bhAvanA ujAgara ho sakatI hai| isa prasaMga meM unakA nimna vaktavya kitanA preraka bana par3A hai-"vyakti kA apane parivAra ke prati prema hotA hai to vaha pArivArika janoM ke sAtha vizvAsaghAta nahIM karatA hai| yadi vaisA hI prema rASTra ke prati ho jAe to vaha rASTra ke sAtha vizvAsaghAta kaise karegA? rASTra-prema vikasita ho to jAtIyatA, sAMpradAyikatA aura rAjanaitika mahatvAkAMkSAeM dUsare nambara para A jAtI haiM, rASTra kA sthAna sarvopari rahatA hai|" AcArya tulasI ne bhArata kI svataMtratA ke sAtha hI janatA ke samakSa yaha spaSTa kara diyA ki aMgrejoM ke cale jAne mAtra se deza kI sArI samasyAoM kA hala hone vAlA nahIM hai| bAhya svataMtratA ke sAtha yadi AMtarika svatantratA nahIM jAgegI to yaha vyartha ho jaaegii| prathama svAdhInatA divasa para pradatta pravacana kA nimna aMza unakI jAgRta rASTra-cetanA kA sabala sabUta hai..."kala taka to acche bure kI saba jimmedArI eka videzI hukUmata para thii| yadi deza meM koI amaMgala ghaTanA ghaTatI yA koI anuttaradAyitvapUrNa bAta hotI to usakA doSa, usakA kalaMka videzI sarakAra para mar3ha diyA jAtA yA gulAmI kA abhizApa batAyA jA sakatA thA / lekina Aja to svataMtra rASTra kI jimmedArI hama logoM para hai| ....."svataMtra rASTra hone ke nAte aba acche bure kI saba jimmedArI janatA aura usase bhI adhika jana-sevakoM (netAoM) para hai| aba kisI anuttaradAyitvapUrNa bAta ko lekara dUsaroM para doSa bhI nahIM mar3ha sakate / aba to vaha samaya hai, jabaki AtmasvataMtratA tathA vizvazAMti ke prasAra meM rASTra ko apanI AdhyAtmika vRttiyoM kA paricaya denA hai aura yaha tabhI saMbhava hai jabaki rASTranetA aura rASTra kI janatA donoM apane uttaradAyitva kA khyAla rkheN|"2 . isI saMdarbha meM svataMtra bhArata ke prathama pradhAnamaMtrI paMDita neharU ke milana prasaMga ko uddhRta karanA bhI aprAsaMgika nahIM hogaa| paMDita neharU jaba prathama bAra dillI meM AcArya tulasI se mile to unhoMne kahA - AcAryajI ! Apako kyA cAhie ? AcAryazrI ne uttara dete hue kahA.. paMDitajI ! hama lene nahIM, Apako kucha dene Ae haiN| hamAre pAsa tyAgI evaM padayAtrI sAdhu kAryakartAoM kA eka bar3A samudAya hai| use maiM navodita deza ke naitika utthAna ke kArya meM lagAnA cAhatA hUM kyoMki merA aisA mAnanA hai 1. terApaMtha TAimsa, 24 sita. 1990 / 2. saMdeza, pR0 20,21 / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 141 ki Aja rASTra rAjanaitika dAsatA se mukta ho gayA hai para use mAnasika dAsatA se mukta karanA atyanta Avazyaka hai| isake lie hama aNuvrata AMdolana ke mAdhyama se deza meM svastha vAtAvaraNa banAnA cAhate haiN| apanI bAta jArI rakhate hue AcArya tulasI ne kahA-.-."maiM rASTra kA vAstavika vikAsa bar3ebar3e bAMdhoM, puloM aura sar3akoM meM nahIM dekhtaa| usakA saccA vikAsa usameM rahane vAle mAnavoM kI caritrazIlatA, sadAcaraNa, sacAI aura ImAnadArI meM mAnatA huuN| merA mAnanA hai ki naitikatA ke binA rASTrIya ekatA paripuSTa nahIM ho sktii| ataH naitika AMdolana aNuvrata ke kAryakrama kI avagati denA hI hamAre milana kA mukhya uddezya hai"| paMDita neharU AcArya tulasI ke isa uttara se avAk to the hI, sAtha hI zraddhA se nata bhI ho ge| tabhI se AcArya tulasI ne aNuvrata AMdolana ke mAdhyama se mAnavatA kI sevA kA vrata le liyaa| AcArya tulasI aneka bAra yaha bhaviSyavANI kara cuke haiM.-"jaba kabhI bhArata ko svarNima bhArata, acchA bhArata yA rAmarAjya kA bhArata bananA hai, aNuvratI bhArata banakara hI vaha isa AkAMkSA ko pUrA kara sakatA hai / ' AcArya tulasI kI spaSTa avadhAraNA hai ki yadi vyaktitaMtra, samAjataMtra yA rAjataMtra naitika mUlyoM ko upekSita karake calatA hai to usakA sarvAMgINa vikAsa honA asaMbhava hai| kabhI-kabhI to ve yahAM taka kaha dete haiM- "merI dRSTi meM naitikatA ke atirikta rASTra kI dUsarI AtmA saMbhava nahIM hai / vizeSa avasaroM para ve aneka bAra yaha saMkalpa vyakta kara cuke haiM"maiM deza meM phaile hue bhraSTAcAra aura anaitikatA ko dekhakara ciMtita haiM / naitikatA kI lau kisI na kisI rUpa meM jalatI rahe, merA prayAsa itanA hI hai|" unakA vizvAsa hai ki naitika AMdolanoM ke mAdhyama se asatya se jarjarita yuga meM bhI satyaniSTha harizcandra ko khar3A kiyA jA sakatA hai, jo jIvana kI satyamayI jyoti se eka abhinava Aloka prasphuTita kara ske|" bhAratIya saMskRti AcArya tulasI kA mAnanA hai ki jisa rASTra ne apanI saMskRti ko bhulA diyA, vaha rASTra vAstava meM eka jIvita aura jAgRta rASTra nahIM ho sakatA / ve bhAratIya saMskRti kI garimA se abhibhUta haiM ataH dezavAsiyo ko aneka bAra bhArata ke virAT sAMskRtika mUlyoM kI avagati dete rahate haiN| unakI nimna paMktiyAM hiMdU saMskRti ke prAcIna gaurava ko ujAgara karane vAlI haiM - "jo loga padArtha-vikAsa meM vizvAsa karate haiM, ve asahiSNu ho sakate haiN| jo loga zastrazakti meM vizvAsa karate haiM, ve nirapekSa ho sakate haiM / 1. manahaMsA motI cuge, pR0 87 / 2,3. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1707, 1731 / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa jo loga apane lie dUsaroM ke aniSTa ko kSamya mAnate haiM, ve anudAra ho sakate haiM para bhAratIya saMskRti kI yaha vilakSaNatA rahI hai ki usane padArtha ko Avazyaka mAnA para use AsthA kA kendra nahIM mAnA / zastrazakti kA sahArA liyA para usameM trANa nahIM dekhA / apane lie dUsaroM kA aniSTa ho gayA para use kSamya nahIM mAnA / yahAM jIvana kA carama lakSya vilAsitA nahIM, AtmasAdhanA rahA; lobha-lAlasA nahIM, tyAga-titikSA rhaa|" apane pravacanoM ke mAdhyama se ve bhAratIya janatA ke soe AtmavizvAsa evaM adhyAtmazakti ko jagAne kA upakrama karate rahate haiN| isa saMdarbha meM atIta ke gaurava ko ujAgara karane vAlI unakI nimna ukti atyanta preraka evaM mArmika hai.---."eka samaya bhArata adhyAtma-zikSA kI dRSTi se vizva kA guru kahalAtA thaa| Aja vahI bhArata bhautika vidyA kI taraha AtmavidyA ke kSetra meM bhI dUsaroM kA muMhatAja bana rahA hai / .."isa sadI meM bhI bhAratIya saMtoM, manISiyoM aura vaijJAnikoM ke maulika ciMtana evaM anusaMdhAna ne saMsAra ko camatkRta kiyA hai / samasyA yaha nahIM hai ki bhAratIya logoM ne apanI antardaSTi kho dii| samasyA yaha hai ki unhoMne apanA AtmavizvAsa kho diyA / ......"Aja sabase bar3I apekSA yaha hai ki bhArata apanA mUlyAMkana karanA sIkhe aura khoI pratiSThA ko punaH ajita kre|"2 isI vyApaka evaM gahana cintana ke AdhAra para unakA vizvAsa hai ki sahI artha meM agara koI saMsAra kA pratinidhitva kara sakatA hai to bhArata hI kara sakatA hai kyoMki bhArata kI AtmA meM Aja bhI ahiMsA kI prANapratiSThA hai / maiM mAnatA hUM ki yadi bhArata AdhyAtmikatA ko bhulA degA to apanI mauta mara jaaegaa|" chattIsaveM svataMtratA divasa para die gae rASTra-udbodhana meM unake krAMtikArI evaM rASTrIya vicAroM kI jhalaka dekhI jA sakatI hai, jo suSupta evaM mUcchita nAgarikoM ko jagAne meM saMjIvanI kA kArya karane vAlA hai---- "eka svataMtra deza ke nAgarika itane nisteja, nirAza aura kuMThita kyoM ho gae, jo apane vizvAsa aura AsthAoM ko bhI jiMdA nahIM rakha pAte !..." ..eka bar3A kAlakhaMDa bIta jAne ke bAda bhI yaha savAla usI mudrA meM upasthita hai ki eka svataMtra rASTra ke nAgarikoM ke aramAna pUre kyoM nahIM hue ? isa anuttarita prazna kA samAdhAna na AMdolanoM meM hai, na nArebAjI meM hai aura na apanI-apanI DaphalI para apanA-apanA rAga alApane meM hai / isake lie to sAmUhika prayAsa kI apekSA hai, jo janatA ke ciMtana ko badala sake, 1. kyA dharma buddhigamya hai ?, pR0 58 2. aNuvrata, 16 mArca, 1991 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana lakSya ko badala sake aura kAryapaddhati ko badala sake / " AcAryazrI kA ciMtana hai ki bhAratIya saMskRti sabase prAcIna hI nahIM, samRddha aura jIvanta bhI hai / ataH kisI bhI rASTrIya samasyA kA hala hameM apane sAMskRtika tattvoM ke dvArA hI karanA cAhie anyathA mAnasika dAsatA hameM apanI saMskRti ke prati utanI gauravazIla nahIM rahane deMgI / isI prasaMga meM unake eka pravacanAMza ko uddhRta karanA aprAsaMgika nahIM hogA - " loga kahate haiM bhArata meM kamyunijma - sAmyavAda Ane se zoSaNa miTa sakatA hai / maiM unase kahUMgA - ve apanI bhAratIya saMskRti ko na bhuuleN| usakI pavitratA meM aba bhI itanI tAkata hai ki vaha zoSaNa ko jar3a mUla se miTA sakatI hai, anyAya kA mukAbalA kara sakatI hai / usake liye videzavAda kI jarUrata nahIM hai ! isI prakAra nimna ghaTanA prasaMga meM bhI unakI rASTra ke prati apUrva prema kI jhalaka milatI hai-- vyAsa gAMva meM jorAvarasiMha nAmaka saradAra AcAryazrI ke pAsa Akara bolA- bhArata badamAzoM evaM svArthI logoM kA deza hai, ataH maiM isa deza ko chor3akara videza jAne kI bAta socatA hUM / isake lie Apa mujhe kyA parAmarza deMge ? AcArya tulasI gambhIra svaroM meM bole - "tumako deza burA lagA aura videza acchA, vahAM kyA kucha nahIM ho rahA hai ? mArakATa kyA vahAM nahIM hai ? IrAna meM kyA ho rahA hai ? vahAM ke katleAma kI bAta sunakara tuma para koI asara nahIM huA ? kamboDiyA se 4 lAkha loga bhAga gae, 20 lAkha nikamme haiN| maiM samajhatA hUM ki deza kharAba nahIM hotA, kharAba hotA hai AdamI / "" pavitra hindU saMskRti meM galata tattvoM ke mizraNa se ve atyanta cintita haiM / 43 varSa pUrva pradatta unakA nimna vaktavya kitanA hRdayasparzI evaM vedhaka hai - " bhAratIya jIvana se jo saMtoSa, sahiSNutA, zaurya aura Atmavijaya kI sahaja dhArA baha rahI hai vaha dUsaroM ko lAkhoM yatna karane para bhI sulabha nahIM hai / yadi ina guNoM ke sthAna para bhautika saMgharSa, sattAlolupatA yA pada kI AkAMkSA bar3hatI hai to maiM ise bhArata kA durbhAgya khuuNgaa|" 143 bhAratIya saMskRti ke pariprekSya meM unakA bArtamAnika anubhava kitanA preraNAdAyI evaM mArmika bana par3A hai- yaha bhArata bhUmi, jahAM rAma-bharata kI 88 1. bahatA pAnI niramalA, pR0 247 / 2. pravacana pAtheya bhAga 9, pR0 3. saMsmaraNoM kA vAtAyana, pR0 1-2 / 143, 144 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa manuhAroM meM caudaha varSa pAdukAeM rAja-siMhAsana para pratiSThita rahIM, mahAvIra aura buddha jahAM vyakti kA visarjana kara virATa bana gae, kRSNa ne jahAM kurukSetra meM gItA kA jJAna diyA aura gAMdhIjI saMskRti ke pratIka banakara antarrASTrIya kSitija para eka Aloka chor3a gae, usa deza meM sattA ke lie chInA-jhapaTI, kursI ke lie siddhAMtoM kA saudA, vaibhava ke lie apavitra pratispardhA aura vilAsasane hAthoM rASTra-pratimA kA anAvaraNa hRdaya meM eka cubhana paidA karatA hai|" ve pAzcAtya saMskRti kI acchAI grahaNa karane ke virodhI nahIM haiM para sabhI bAtoM meM unakA anukaraNa rASTra ke hita meM nahIM mAnate / unakA ciMtana hai ki pAzcAtya saMskRti kA AyAta hiMdU saMskRti ke pavitra mAthe para eka aisA dhabbA hai, jise chur3Ane ke lie pUrI jIvana-zailI ko badalane kI apekSA hai / ve videzI prabhAva meM raMge bhAratIya logoM ko yahAM taka cetAvanI de cuke haiM- "hindU saMskAroM kI jamIna chor3akara AyAtita saMskRti ke AsamAna meM ur3ane vAle loga do cAra lambI ur3AnoM ke bAda jaba apanI jamIna para utarane yA calane kA sapanA dekheMge to unake sAmane aneka prakAra kI musIbateM khar3I ho jaaeNgii| bhAratIya saMskRti prakRti meM jIne kI saMskRti hai para vijJAna ne Aja manuSya ko prakRti se dUra kara diyA hai| prakRti se dUra hone kA eka nimitta ve TelIvijana ko mAnate haiM / bhAratIya jIvana-zailI meM dUradarzana ke bar3hate prabhAva se ve atyaMta cintita haiN| isase hone vAle khataroM kI ora samAja kA dhyAna AkRSTa karate hue unakA kahanA hai "TI0vI0 isa yuga kI saMskRti hai / para isane sAMskRtika mUlyoM para pardA DAla diyA hai aura pArivArika saMbaMdhoM kI madhurimA meM jahara ghola diyA hai / yaha jahara ghulI saMskRti manuSya ke lie sabase bar3I trAsadI hai / ......."TI0vI0 kI saMskRti zoSaNa kI saMskRti hai / yaha cupacApa AtI hai aura vyakti ko khAlI kara calI jAtI hai| .... maiM mAnatA hUM ki TI0vI0 kI saMskRti se upajI huI vikRti manuSya ko sukhalipsu aura svArthI banA rahI hai / 13 ina uddharaNoM se unake kathana kA tAtparya yaha nahIM nikAlA jA sakatA ki ve Adhunika manoraMjana ke sAdhanoM ke virodhI haiN| nimna uddharaNa ke Aloka meM unake saMtulita evaM saTIka vicAroM ko parakhA jA sakatA haiAdhunika manoraMjana ke sAdhanoM kI upayogitA ke Age praznacihna lagAnA 1. rAjapatha kI khoja, pR0 137 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1680 / 3. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 42,43 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 145 merA kAma nahIM hai para yaha nizcita hai ki AdhunikatA ke prayoga meM yadi aucitya kI prajJA jAgRta nahIM rahI to pAramparika saMskAroM kI itanI nirmama hatyA ho jAegI ki unake avazeSa bhI dekhane ko nahIM mileNge| saMskAroM kA aisA hanana kisI vyakti yA samAja ke lie nahIM, pUrI mAnava-saMskRti ke lie bar3A khatarA hai|'' bhAratIya jIvana-zailI meM vikRti evaM apasaMskRti kI ghusapaiTha hone para bhI ve isa saMskRti ko vizva kI sarvocca saMskRti ke rUpa meM svIkAra karate haiN| isa saMdarbha meM unakA nimna pravacanAMza ullekhanIya hai- "vizva ke dUsare-dUsare dezoM meM choTI-choTI bAtoM ko lekara krAMtiyAM ho jAtI haiM para hiMdustAnI loga bahata-kUcha sahakara bhI khAmoza rahate haiN|" vivekAnanda kI bhAMti bhAratIya saMskRti ke gaurava ko videzoM taka phailAne kI unakI tIvra utkaMThA bhI samaya-samaya para mukhara hotI rahatI hai / 12 disa0 1989 ko bhArata meM soviyata mahotsava huaa| usa samaya bhArata kI prAcIna mahimAmaMDita saMskRti ko rUsI yuvakoM ke sAmane ujAgara karane hetu sarakAra ko dAyitvabodha detI huI unakI nimna paMktiyAM mArmika evaM preraka hI nahIM, utkRSTa rASTra-cetanA kA paricaya bhI de rahI haiM--- "jisa samaya soviyata saMgha kI sar3akoM para eka tinakA bhI girA huA nahIM milatA, usa samaya bhArata kI rAjadhAnI kI sar3akoM para ghUmane vAle rUsI yuvaka una sar3akoM ko kisa najarie se dekheMge ? miTTI, patthara, kAMca, kAgaja, phaloM ke chilake Adi kyA kucha nahIM bikharA rahatA hai yahAM ? aura to kyA, balagama aura zleSma bhI sar3akoM kI zobhA bar3hAte haiN| eka ora gandagI, dUsarI ora bImArI ke kITANa tathA tIsarI ora kele Adi ke chilakoM se phisalane kA bhaya / kyA hamAre deza ke vikAsa kI kasauTiyAM yahI haiM ? ........ ... bhAratIya loga apane jIvana ke lie aura apanI bhAvI pIr3hI ke lie nahIM to kama se kama una Agantuka yAyAvaroM ke mana para acchI chApa chor3ane ke lie bhI sAMskRtika aura naitika mUlyoM kI surakSA kareM to deza kI chavi ujalI raha sakatI hai / anyathA koI videzI dala yahAM ke loka-jIvana kI ujar3I-ukhar3I zailI ko itihAsa ke pRSThoM para ukera degA to hamArI zatAbdiyoM-pUrva kI garimA khaNDa-khaNDa nahIM ho jAegI? ...... kyA bhArata sarakAra aura rASTrIya evaM sAmAjika saMsthAoM kA yaha dAyitva nahIM hai ki ve apane AgaMtuka atithiyoM ko isa deza kI mUlabhUta saMskRti se paricita karAeM ? kyA unake mana para aisI chApa nahIM chor3I jA sakatI, jise ve rUsa pahuMcane ke bAda bhI poMcha na sake ?" 1. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 107 / 2. vahI, pR0 7-8 / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa __ AcArya tulasI ne bhAratIya janatA ke samakSa eka nayA jIvana darzana evaM naI jIvana-zailI prastuta kI hai, jisase yugIna samasyAoM kA samAdhAna kara sahI jIvana-mUlyoM ko pratiSThita kiyA jA sake / usa jIvana-zailI kA nAma hai.---'jaina jIvana-zailI' / 'jana' zabda mAtra se use sAmpradAyika nahIM mAnA jA sktaa| kyoMki yaha bhAratIya saMskRti ke mUlyoM para AdhRta hai| isa bAta ko unake nimna uddharaNa ke Aloka meM bhI par3hA jA sakatA hai-"jaina jIvanazailI meM saMkalita sUtroM meM na to sAmpradAyikatA kI gaMdha hai aura na ativAdI kalpanA kA samAveza hai / jIvana-nirmANa meM sahAyaka mAnavIya evaM sAMskRtika mUlyoM ko AtmasAt karane vAlI yaha jIvana-zailI kevala jaina samAja ke lie hI nahIM hai, mAnava mAtra ko mAnavatA kA maMgala pathadarzana karane vAlI hai / yaha jIvana-zailI jana-jIvana kI sarvamAnya zailI bana jAe, aisI merI AkAMkSA isa zailI ke vyApaka pracAra-prasAra hetu AcArya tulasI kI sannidhi meM aneka ziviroM kA samAyojana bhI kiyA jA cukA hai, kyoMki ve mAnate haiM ki dIpaka bolatA nahIM, jalatA hai aura prakAza phailAtA hai| yaha jIvana-zailI bhI bolane kI nahIM, jIne kI zailI hai| yaha na koI AMdolana hai, na niyamoM kA samavAya hai, na nArA hai aura na koI ghoSaNA-patra hai| yaha hai eka mArga, jisa para calanA hai aura manuSyatA ke zikhara para ArohaNa karanA hai / jaina jIvana-zailI ke nimna sUtra haiM..... 1. samyag darzana 2. anekAMta 3. ahiMsA 4. samaNa saMskRti-sama, zama, zrama 5. icchA parimANa 6. samyag AjIvikA 7. samyak saMskAra 8. AhArazuddhi aura vyasanamukti 9. sArmika vAtsalya rASTrIya vikAsa AcArya tulasI ke sampUrNa vAGamaya meM deza kI janatA ke nAma saikar3oM preraka udbodhana haiN| ve svayaM ko bhArata taka hI sImita nahIM mAnate, varan 1. laghutA se prabhutA mile, pR0 187 / 2. vahI, 187 / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 147 jAgatika mAnate haiM, phira bhI bhArata kI pAvanabhUmi meM janma lene ke kAraNa usake prati apanI vizeSa jimmevArI samajhate haiM / unake mukha se aneka bAra ye bhAva vyakta hote rahate haiM- "yadyapi kisI dezavizeSa se merA moha nahIM hai, tathApi maiM bhArata meM bhramaNa kara rahA hUM, ataH jaba taka zvAsa rahegA, maiM rASTra, samAja va saMgha ke prati apane dAyitva kA nirvAha karatA rhuuNgaa|' rASTrIya vikAsa hetu ve anuzAsana aura maryAdA kI prANa-pratiSThA ko anivArya mAnate haiN| unakI avadhAraNA hai ki anuzAsana aura vyavasthAvihIna rASTra ko parAjita karane ke lie zatru kI AvazyakatA nahIM, vaha apane Apa parAjita ho jAtA hai| rASTra-nirmANa ke nAma para hone vAlI visaMgatiyoM ko praznAtmaka zailI meM prastuta karate hue ve kar3e zabdoM meM kahate haiM- "kyA rASTra kI dUra-dUra taka sImA bar3hA denA rASTra-nirmANa hai ? kyA senA bar3hAnA rASTra-nirmANa hai ? kyA saMhAraka astra-zastroM kA nirmANa va saMgraha karanA rASTra-nirmANa hai ? kyA bhautika va vaijJAnika nae-nae AviSkAra karanA rASTra-nirmANa hai ? kyA sonA, cAMdI aura rupae-paisoM kA saMcaya karanA rASTra-nirmANa hai ? kyA anyAnya zaktiyoM va rASTroM ko kucalakara una para apanI zakti kA sikkA jamA lenA rASTra-nirmANa hai ? yadi inhIM kA nAma rASTra-nirmANa hotA hai to maiM jora dekara kahUMgA, yaha rASTra-nirmANa nahIM, balki rASTra kA vidhvaMsa hai|' deza kI samasyA ko vyakta karane vAle praznoM ke pariprekSya meM unake rASTra-cintana ke gAMbhIrya ko samajhA jA sakatA hai-- "jisa deza meM karor3oM vyaktiyoM ko dalita samajhA jA rahA hai, ranheM aspRzya mAnA jA rahA hai, unake sAmane bhojana aura makAna kI samasyA hai, svAsthya aura zikSA kI samasyA hai, kyA usa deza meM apane Apako svatantra aura sukhI mAnanA lajjAspada nahIM hai ? rASTra ke vikAsa meM ve tIna mUlabhata bAdhAoM ko svIkAra karate haiM--- "jIvana ke prati sahI dRSTikoNa kA abhAva, Atma-niyantraNa kI akSamatA tathA bar3hatI AkAMkSAeM--ye aise kAraNa haiM, jo deza ko samasyAoM kI dhadhakatI Aga meM jhoMka rahe haiN|" jisa prakAra gAMdhIjI ne 'mere sapanoM kA bhArata' pustaka likhI, vaise hI AcArya tulasI kahate haiM- "mere sapanoM meM hindustAna kA eka rUpa hai, vaha isa prakAra hai 1. naitika saMjIvana, pR0 9 / 2. jaina bhAratI, 9 disa0 1973 / 3. 16-11-74 ke pravacana se uddhata / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 0 deza meM garIbI na rahe / * kisI prakAra kA dhArmika saMgharSa na ho / 0 koI kisI ko aspRzya mAnane vAlA na ho / koI mAdaka padArthoM kA sevana karane vAlA na ho / o * khAdya padArthoM meM milAvaTa na ho / koI rizvata lene vAlA na ho / o 0 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa koI zoSaNa karane vAlA na ho / koI daheja lene vAlA na ho / 0 * voToM kA vikraya na ho / ' nae varSa para sampUrNa mAnava-jAti ko unake dvArA die gae heya aura upAdeya ke bodhapATha rASTra kI aneka samasyAoM ko samAhita kara use vikAsa ke patha para agrasara karane vAle haiM "1. manuSya krUratA ke sthAna para karuNA kA pATha par3he / 2. svArtha ke sthAna para paramArtha kA pATha par3he / 3. avrata ke sthAna para aNuvrata kA pATha par3he / 4. dharma-nirapekSatA ke sthAna para dharma sApekSatA kA pATha par3he / 5. alagAvavAda aura jAtivAda ke sthAna para bhAIcAre kA pATha par3he / 6. prAntavAda aura bhASAvAda ke sthAna para rASTrIya ekatA aura mAnavIya ekatA kA pATha par3he / 7. dharma ko rAjanIti se pRthak rakhane kA pATha par3he / 8. rAjanIti para dharma ke niyantraNa kA pATha paDhe / 9. apanI ora se kisI kA ahita na karane kA pATha par3he / mAnava ko mAnavatA sikhAne vAle ye pATha zaizava ko sAttvika saMskAroM se saMvAreMge, yauvana ko uddhata nahIM hone deMge aura anubhavapravaNa bur3hApe ko bhArabhUta hone se bacAeMge / 2 AcArya tulasI ne kevala rASTra kI unnati evaM utkarSa ke hI gIta nahIM gAe, usakI adhogati ke kAraNoM kA bhI vizleSaNa kiyA hai / bhArata kI vArtamAnika sthitiyoM ko dekhakara aneka bAra unake mana meM pIr3A ke bhAva ubhara Ate haiM / unake sAhitya meM aneka sthaloM para isa koTi ke vicAra par3hane ko mileMge - ." 'sTaiNDarDa oNpha lAipha' ke nAma para bhautikavAda, suvidhAvAda aura apasaMskAroM kA jo samAveza hindustAnI jIvana-zailI meM 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1677 | 2. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 11 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 149 huA hai yA ho rahA hai, vaha nizcita rUpa se cintanIya hai / bIsavIM sadI ke hindustAniyoM dvArA kI gaI isa himAlayI bhUla kA pratikAra yA prAyazcitta isa sadI ke anta taka ho jAe to bahuta zubha hai, anyathA Ane vAlI zatAbdI kI pIr3hiyAM apane purakhoM ko kose binA nahIM rheNgii|" AcArya tulasI kA nizcita abhimata hai ki rASTra kA vikAsa puruSArthacetanA se hI sambhava hai / dezavAsiyoM kI puruSArtha cetanA ko jagAne ke lie ve unheM atIta ke gaurava se paricita karavAte hue kahate haiM-"jo bhArata kisI jamAne meM puruSArtha evaM sadAcAra ke lie vizva ke raMgamaMca para apanA sira uThAkara calatA thA, Aja vahI puruSArthahInatA evaM akarmaNyatA phaila rahI hai / merA to aisA socanA hai ki hindustAna ko agara sukhI bananA hai, svatantra rahanA hai to vaha vilAsI na bane, zrama ko na bhuule|" isI sandarbha meM jApAna ke mAdhyama se hindustAniyoM ko pratibodha detI unakI nimna paMktiyAM bhI deza kI puruSArtha-cetanA ko jagAne vAlI haiM.... "hindustAnI loga bAteM bahuta karate haiM, para kAma karane ke samaya nirAza hokara baiTha jAte haiN| aisI sthiti meM pragati ke nae AyAma kaise khula pAeMge? jisa deza ke loga puruSArthI hote haiM, ve kahIM-ke-kahIM pahuMca jAte haiM / jApAna isakA sAkSI hai| pUrI taraha se TUTe jApAna ko vahAM ke nAgarikoM ne kitanI tatparatA se khar3A kara liyaa| kyA bhAratavAsI isase kucha sabaka nahIM leMge ?"2 rAjanIti kisI bhI rASTra ko unnata aura samRddhi kI ora agrasara karane meM sakriya, sApha-sutharI evaM mUlyoM para AdhArita rAjanIti kI sarvAdhika AvazyakatA rahatI hai / AcArya tulasI kI dRSTi meM vahI rAjanIti acchI hai, jo rAjya ko kama-se-kama kAnUna ke ghere meM rakhatI hai| rASTra ke nAgarikoM ko aisA svaccha prazAsana detI hai, jisase ve nizcintatA aura ImAnadArI ke sAtha jIvanayApana kara sakeM / ' deza kI rAjanIti ko svastha evaM sthira rUpa dene ke lie ve nimna cintana-binduoM ko prastuta karate haiM 1. zAsana kA lokatAMtrika evaM sampradAyanirapekSa svarUpa akSuNNa rhe| zAsana kI dRSTi meM yadi hindU, musalamAna, akAlI Adi bhedarekhAeM janmeMgI to 'bhArata' bhArata nahIM rhegaa| 2. satya evaM ahiMsAtmaka AcArabhitti banI rahe / hiMsA aura doharI 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1678 / 2. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 95 // 3. amRta saMdeza, pR0 51 / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa nIti antataH lokatantra kI vinAzaka bnegii| 3. vyaktigata jIvana kI pavitratA evaM siddhAMtavAdI rAjanIti kA punsrthaapn| 4. cunAva-paddhati evaM pariNAma ko dekhate hue zAsanapaddhati meM bhI parivartana / 5. caritra-hanana kI ghAtaka pravRtti kA parityAga / 6. vidhAyaka AcAra-saMhitA kA nirmANa / 7. naitika zikSaNa evaM sAmpradAyika sauhaard|' rAjanIti ke kSetra meM vidyArthiyoM ke galata upayoga ke ve sakhta virodhI haiM / kyoMki isa umra meM unakI komala bhAvanAoM ko bhar3akAkara unheM dhvaMsAtmaka pravRttiyoM meM zAmila karane se unake jIvana kI dizA galata ho jAtI hai / isase na kevala unakA svayaM kA bhaviSya hI aMdhakAramaya banatA haiM, apitu pUre rASTra kA bhaviSya bhI dhuMdhalAtA hai| isa sandarbha meM unakA spaSTa kathana hai- "jisa deza meM vidyArthiyoM ko rAjanIti kA moharA banAkara gumarAha kiyA jAtA hai, unakI zikSA meM vyavadhAna upasthita kiyA jAtA hai, usa deza kA bhaviSya kaisA hogA, kalpanA nahIM kI jA sktii|"2 isI sandarbha meM unakA nimna vaktavya bhI mananIya hai.---"yadi vidyArthiyoM ko rAjanIti ke sAtha jor3A gayA to bhaviSya meM yaha khataranAka mor3a le sakatA hai, kyoMki baccoM ke komala mAnasa ko ubhArA jA sakatA hai, kintu usakA zamana karanA sahaja nahIM hai / saMsada saMsada rASTra kI sarvocca saMsthA hai / AcArya tulasI mAnate haiM ki deza kA bhaviSya saMsada ke cehare para likhA hotA hai / yadi vahAM bhI zAlInatA aura sabhyatA kA bhaMga hotA hai to samasyA sulajhane ke bajAya ulajhatI jAtI hai| vArtamAnika saMsada kI zAlInatA bhaMga karane vAlI sthiti kA varNana karate hue ve kahate haiM- "choTI-choTI bAtoM para abhadra zabdoM kA vyavahAra, ho-hallA, chIMTAkazI, haMgAmA aura bahirgamana Adi aisI ghaTanAeM haiM, jinase saMsada jaisI pratinidhi saMsthA kA gaurava ghaTatA hai|"4 sAMsada janatA ke sammAnita pratinidhi hote haiN| saMsada meM unakA tabhI taka sattA para bane rahane kA adhikAra hai, jaba taka janatA ke mana meM unake prati sammAna aura vizvAsa hai / __ saMsada meM kaise vyaktitva Ane cAhie, isa bAta ko AcArya tulasI 1. pAMva-pAMva calane vAlA sUraja, pR0 243 / 2. kyA dharma buddhigamya hai ? pR0 144 / 3. jaina bhAratI, 3 jana0 1971 / 4. terApantha TAimsa, 30 julAI 1990 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 151 svayaM na kahakara saMsada ke dvArA kahalavA rahe haiN| saMsada ke mukha se udgIrNa unakA vaktavya kAphI vajanI hai ---"saMsada janatA ko cillAcillAkara kaha rahI hai ki kRpA karake tIna prakAra ke vyaktiyoM ko cunakara saMsada meM mata bhejie--pahale ve, jo paradoSadarzI haiM, jo vipakSa kI acchAI meM bhI burAI dekhane vAle haiN| "...""dUsare ve, jo kuTila haiM, mAyAvI haiM, netA nahIM, abhinetA haiM, asalI pAtra nahIM, vidUSaka kI bhUmikA nibhAne vAle haiM |"........"sttaa-praapti ke lie akaraNIya jaisA unake lie kucha bhI nahIM hai| jisa janatA ke kaMdhoM para baiThakara kendra taka pahuMcate haiM, usake sAtha bhI dhokhA kara sakate haiM / jisa dala ke ghoSaNA-patra para cunAva jItakara Ae haiM, usakI pITha meM churA bhoMka sakate haiN|...."tiisre una vyaktiyoM ko mujhase dUra rakhie, jo asaMyamI haiM, caritrahIna haiM, jo sattA meM Akara rASTra se bhI adhika mahatva apane parivAra ko dete haiN| deza se bhI adhika mahattva apanI jAti aura sampradAya ko dete haiM / sattA jinake lie sevA kA sAdhana nahIM, vilAsa kA sAdhana hai| ...... bhAratIya saMsada bhAratIya janatA ke dvAra para apanI marmabhedI pukAra lekara khar3I hai|"1 cunAva janataMtra kA sabase mahattvapUrNa pahalU cunAva hai| yaha rASTrIya caritra kA pratibimba hotA hai| janataMtra meM svastha mUlyoM ko banAe rakhane ke lie cunAva kI svasthatA anivArya hai| AcArya tulasI kA mAnanA hai-"cunAva kA samaya deza ke bhaviSya nirdhAraNa kA samaya hai| abhAva aura moha ko uttejanA dekara lokamata prApta karanA cunAva kI pavitratA kA lopa karanA hai| jisa deza meM voTa bece aura kharIde jAte haiM, usa deza kA rakSaka kauna hogA ? ye donoM bAteM janataMtra kI duzmana haiN|" cunAva ke samaya hara pratyAzI kA cintana rahanA cAhie ki rASTra ko naitika dizA meM kaise Age bar3hAyA jAe ? usakI ekatA aura akhaNDatA ko kAyama rakhane kA vAtAvaraNa kaise banAyA jAe ? lekina Aja isake viparIta sthiti dekhane ko milatI hai| bhAratIya saMskRti ke pariprekSya meM kursI ke lie hone vAlI hor3a kI abhivyakti ve ina zabdoM meM karate haiM- "jahAM pada ke lie manuhAreM hotI thIM, kahA jAtA thA- maiM isake yogya nahIM hUM, tumhIM saMbhAlo, vahAM Aja kahA jAtA hai ki pada kA haka merA hai, tumhArA nahIM / pada ke yogya maiM hUM, tuma nhiiN|" AcArya tulasI kI dRSTi meM cunAva meM naitikatA anivArya zarta hai| 1. rAjapatha kI khoja, pR0 141-42 / 2. jaina bhAratI, 18 pharavarI, 1968 / 3. vahI, 22 nava0 1964 / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ve kahate haiM ..."cunAva cAhe saMsada ke hoM, vidhAna sabhAoM ke hoM, mahAvidyAlayoM ke hoM yA anya sabhA-saMsthAoM ke, jahAM nIti kI bAta pIche chUTa jAtI hai, vahAM mahAsamara maca jAtA hai|'' cunAva ke samaya hara rAjanaitika dala apane svArtha kI bAta socatA hai tathA yena-kena-prakAreNa jyAdA-se-jyAdA voTa prApta karane kI tarakIbeM nikAlatA hai / AcArya tulasI kA maMtavya hai ki jaba taka zAsaka aura janatA ko lokataMtra ke anusAra prazikSita evaM dIkSita nahIM kiyA jAegA, taba taka lokataMtra sudRr3ha nahIM bana sktaa| ve apane viziSTa lahaje meM kahate haiM ki Azcarya to taba hotA hai, jaba kaI aMgUThe chApa vyakti bhI janatA dvArA nirvAcita hokara saMsada meM pahuMca jAte haiN|" matadAna kI prakriyA meM zuddhi na Ane ke ve tIna kAraNa svIkArate haiM --ajJAna, abhAva evaM muuddh'taa| isa sandarbha meM unakI nimna TippaNI paThanIya hai--"aneka matadAtAoM ko apane hitAhita kA jJAna nahIM hai, isalie ve hita-sAdhaka vyakti yA dala kA cunAva nahIM kara pAte / aneka matadAtA abhAva se pIr3ita haiM / ve apane mata ko rupayoM meM beca DAlate haiN| aneka matadAtA mohamugdha haiM, isalie unakA mata zarAba kI botaloM ke pIche lur3haka jAtA hai|" isI prasaMga meM unakI nimna TippaNI janatA kI AMkhoM ko kholane vAlI hai --"jo janatA apane voToM ko caMda cAMdI ke Tukar3oM meM beca detI ho, sampradAya yA jAti ke unmAda meM yogya-ayogya kI pahacAna kho detI ho, vaha janatA yogya ummIdavAra ko saMsada meM kaise bheja pAegI ?"4 unake vicAroM se spaSTa hai ki svaccha prazAsana lAne kA dAyitva janatA kA hai| cunAva ke samaya vaha jitanI jAgarUka hogI, utanA hI deza kA hita hogaa| AcArya tulasI ne aNuvrata ke mAdhyama se cunAvI vAtAvaraNa ko svastha banAne kA prayatna kiyA hai| unakA mAnanA hai ki cunAva kA mAhaula tUphAna se bhI adhika bhayaMkara hotA hai| usa samaya aNuvrata ke mAdhyama se naitikatA kA eka choTA-sA dIpa bhI jalatA hai to kama-se-kama vaha prakAza ke astitva ko to vyakta karatA hI hai| yadi cunAva ko pavitra saMskAra nahIM diyA gayA to bhArata kI tyAgapradhAna paramparA durbala evaM kSINa ho jaaegii|'5 1. vijJapti saM0 899 / 2. aNuvrata, 1 pharavarI, 1991 / 3. rAjapatha kI khoja', pR0 128 / 4. jaina bhAratI, 18 pharavarI, 1968 / 5. vijJapti saM0 972 / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 153 cunAva-zuddhi kI dRSTi se unhoMne aNuvrata ke mAdhyama se matadAtA aura ummIdavAra kI eka naitika AcAra-saMhitA to prastuta kI hI hai, sAtha hI apane pravacanoM evaM nibandhoM meM bhI aneka mahattvapUrNa muddoM ko uThAkara janatA ko prazikSita kiyA hai / cunAvazuddhi ke sandarbha meM die gae unake tIna vikalpa atyanta mahattvapUrNa haiMpahalA-hama vijayI baneM yA na baneM, para cunAva meM bhraSTa tarIkoM kA prayoga nahIM kreNge| dUsarA--sattArUr3ha dala cunAva-zuddhi ke lie saMkalpabaddha ho / tIsarA---janamata jAgRta ho|" sAMsada evaM vidhAyaka lokataMtra meM zAsanataMtra kI bAgaDora janatA dvArA cune gae sAMsadoM aura vidhAyakoM ke hAthoM meM hotI hai| lokataMtra kI yaha durbalatA hai ki (sAMsadoM) vidhAyakoM kA cunAva arhatA, guNavattA evaM yogyatA ke AdhAra para na hokara, dala yA saMsthA ke AdhAra para hotA hai / isase rAjanIti svastha nahIM bana sakatI / AcArya tulasI kA mAnanA hai ki rASTrIya caritra apane caritra ko bhAratIya mUlyoM evaM AdarzoM ke anurUpa DhAle, yaha atyanta Avazyaka hai| ataH pratyAziyoM ko pratibodha dete hue ve kahate haiM-"logoM meM cunAva ke lie pArTI kA TikaTa pAne kI jitanI utsukatA hotI hai, utanI utsukatA yadi yogya banane kI ho to kitanA acchA kAma ho sakatA hai| / cunAva ke mAhaula meM eka patrakAra dvArA pUchA gayA prazna ki hama kisako voTa deM, kA uttara dete hue ve kahate haiM----"isa prasaMga meM pArTI, pakSa, vipakSa, sampradAya, jAti Adi ke lebala ko najaraaMdAja kara sahI vyakti kI khoja karanI caahie| aNuvrata ke anusAra usa vyakti kI pahacAna yaha ho sakatI hai jo naitika mUlyoM ke prati AsthAzIla ho, ImAnadAra ho, nirlobhI ho, satyaniSTha ho, vyasanamukta ho tathA niSkAmasevI ho / " isI sandarbha meM unakA dUsarA vaktavya bhI svastha rAjanItijJa kI aneka vizeSatAoM ko ujAgara karane vAlA hai-"svastha rAjanIti meM aise netRtva kI AvazyakatA hai, jo niSpakSa ho, sakSama ho, sudRr3ha ho, spaSTa va sarvajanahitAya kA lakSya lekara calane vAlA ho|' sAMsada aura vidhAyaka ke rUpa meM ve aise vyaktitva kI kalpanA karate haiM, 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 585 / 2. udbodhana, pR0 129 / 3. jIvana kI sArthaka dizAeM, pR0 36 / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa jo zikhara para baiThakara bhI talahaTI se jur3A rahe / jo deza kI samasyAoM se jUjhane ke himAlayI saMkalpa kI pUrti ke sAdhana juTAtA rahe aura aMtima paMkti meM khar3e vyakti ko bhI sar3aka para pheMke gaye kele ke chilakoM-sI niyati na samajhe / sAMsadoM aura vidhAyakoM kA sahI cayana ho isake lie unakA amUlya sujhAva hai.---"rAjanIti kA ceharA sApha-sutharA rahe, isake lie apekSita hai ki isa kSetra meM Ane vAle vyaktiyoM ke caritra kA parIkSaNa ho| AI kyU TesTa kI taraha karekTara TesTa kI koI naI pravidhi prayoga meM aae|"1 ___ AcArya tulasI kA vicAra hai ki lokataMtra meM sattA pAne kA prayatna ekAntataH burA nahIM hai para naitikatA aura siddhAntavAditA ko dUra rakhakara hiMsA, ucchRkhalatA dvArA kevala sattA pAne kA prayatna janataMtra kA kalaMka hai / '' Aja kI dUSita rAjanIti kA Akalana karate hue ve kahate haiM --"rASTrahita aura janahita kI mahattvAkAMkSA vyaktihita aura pArTIhita ke dabAva se nIce baiThatI jA rahI hai| sattA ke sthAna para svArtha AsIna ho rahA hai| janatA ke duHkha-darda ko dUra karane ke vAyade cunAva ghoSaNA-patra kI syAhI sUkhane se pahale vismRti ke gale meM TaMga jAte haiM / "3 rAjanetAoM kI sattAlolupatA ko unhoMne gAMdhI ke Adarza ke samakSa kitane tIkhe vyaMgya ke sAtha prastuta kiyA hai- "gAMdhI ne kahA thA---'merA Izvara daridra-nArAyaNoM meM rahatA hai / ' Aja yadi unake bhaktoM se yahI prazna pUchA jAe to saMbhavataH yahI uttara milegA ki hamArA Izvara kursI meM rahatA hai, sattA meM rahatA hai, jhopar3I meM rahane vAlA Izvara Aja prAsAda meM rahane lagA hai| isase adhika gAMdhI ke siddhAntoM kA majAka aura kyA ho sakatA hai ?"4 cunAva ke samaya hone vAle saMgharSa tathA usake pariNAmoM ko prakaTa kara vidhAyakoM kI ora aMgulinirdeza karane vAlI unakI nimna TippaNI yathArtha kA udghATana karane vAlI hai..."aisA lagatA hai rAjanItijJa kA artha deza meM suvyavasthA banAe rakhanA nahIM, apanI sattA aura kursI banAe rakhanA hai| rAjanItijJa kA artha usa nItinipuNa vyaktitva se nahIM, jo hara kImata para rASTra kI pragati, vikAsa-vistAra aura samRddhi ko sarvopari mahattva de, kintu usa vidUSaka -vizArada vyaktitva se hai, jo rASTra ke vikAsa aura samRddhi ko avanati ke garta meM pheMkakara bhI apanI kursI ko 1. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 97 / 2. 1-3-69 ke pravacana se uddhRta / 3. jaina bhAratI, 1 pharavarI, 1970 / 4. aNuvrata : gati pragati, pR0 187 / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana sarvopari mahattva detA hai| ve isa bAta ko mAnakara calate haiM ki rAjanaitika logoM se mahAtmA banane kI AzA nahIM kI jA sakatI, para ve pazutA para utara AeM, yaha ThIka nahIM hai| ataH rAjanItijJoM ko preraNA dete hue ve kahate haiM---"yadi rAjanItijJa sthAyI zAMti cAhate haiM to unheM hiMsA ke sthAna para ahiMsA, pratiyogitA ke sthAna para sahayogitA aura hRdaya kI vakratA ke sthAna para saralatA ko apanAnA hogA / yadi zAsaka meM vilAsitA, Alasya aura kadAcAra hai to deza ko anuzAsana kA pATha kauna par3hAegA ? ataH sattAdhIzoM ke vilAsI jIvana para kaTAkSa karane se bhI ve nahIM cUke haiM--"dekhA jAtA hai ki eka ora logoM ke pAsa car3hane ko sAikila bhI nahIM hai aura dUsarI ora netA loga lAkhoM rupayoM kI kImatI kAroM meM ghUmate haiN| eka ora deza ke lAkhoM-lAkhoM vyaktiyoM ko jhoMpar3I bhI upalabdha nahIM hai aura dUsarI ora netA loga eyarakaMDIzana baMgaloM meM rahate haiN| pitA miThAI khAe aura bacce bhUkhe mareM, kyA yaha bhI koI nyAya hai ?"3 sattAdala aura pratipakSa donoM ko hI chIMTAkazI evaM vidveSa ko bhulAkara ekatA evaM sAmaMjasya kI preraNA ve kitane tIkhe evaM saTIka zabdoM meM de rahe haiM --"donoM hI daloM ko yaha cintA kahAM hai ki hamArI ApasI lar3AI se 50 karoDa (vartamAna meM 85 karor3a) janatA kA kitanA ahita ho rahA hai ? virodhI rASTroM ko isase lAbha uThAne kA kaisA avasara mila rahA hai ?"4 ve aneka bAra yaha dRr3ha vizvAsa vyakta kara cuke haiM ki yadi caritrasampanna vyakti rAjanIti ke ratha ko hAMkate raheMge to usake utpatha meM bhaTakane kI saMbhAvanA kSINa ho jaaegii|''5 lokataMtra vartamAna meM bhArata sabase bar3A lokatAMtrika deza hai| AcArya tulasI kA mAnanA hai ki lokataMtra eka jIvita taMtra hai, jisameM sabako samAna rUpa se apanI-apanI mAnyatAoM ke anusAra calane kI pUrI svataMtratA hotI hai| lokataMtra kI nIMva janatA ke matoM para TikI hotI hai| yadi mata bhraSTa ho jAe to prazAsana to bhraSTa hogA hii| isa saMdarbha meM unake nimna uddharaNa 1-2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1162 / 3. jaina bhAratI, 5 julAI, 1970 / 4. vahI, 30 nava0 1969 / 5. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 97 / 6. rAjapatha kI khoja, pR0 128 / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa lokataMtra ke hRdaya ko chUne vAle haiM "voToM ke galiyAre meM sattA ke siMhAsana taka pahuMcane kI AkAMkSA aura jaise-taise voTa baTorane kA manobhAva-ye donoM hI lokataMtra ke zatru haiM / lokataMtra meM jisa DhaMga se voToM kA durupayoga ho rahA hai, use dekhakara isa taMtra ko lokataMtra kahane kA mana nahIM hotA / '' sattA aura sampadA ke zIrSa para baiThakara yadi janataMtra ke AdarzoM ko bhulA diyA jAtA hai to vahAM lokataMtra ke AdarzoM kI rakSA nahIM ho sktii| isa saMdarbha meM unakA maulika maMtavya hai--- "taMtra ke vyAsapITha para jo vyakti baiThatA hai, usakI dRSTi jana para honI cAhie, taMtra yA pArTI para nahIM / Aja jana pIche chUTa gayA hai tathA taMtra Age A gayA hai| isI kAraNa hiMsA bhar3aka rahI hai| merI dRSTi meM vahI lokataMtra adhika saphala hotA hai, jisameM AtmataMtra kA vikAsa ho, anyathA janataMtra meM bhI ekAdhipatya, avyavasthA aura arAjakatA kI sthitiyAM ubhara sakatI haiN|| lokataMtra kI mUlabhUta samasyAoM kI ora iMgita karate hue AcArya tulasI kA kahanA hai -- "jaba rASTra meM hiMsA aura AtaMka ke sphuliMga uchalate haiM, sampradAyavAda sira uThAtA hai, jAtivAda ke AdhAra para voToM kA vibhAjana hotA hai, aspRzyatA ke nAma para manuSya ke prati ghRNA kA bhAva bar3hatA hai, taba lokataMtrIya cetanA mUcchita ho jAtI hai|" lokataMtra ke prAsAda ko sudRr3ha AdhAra pradAna karane ke lie ve cAra stambhoM ko Avazyaka mAnate haiM.-."svataMtratA, sApekSatA, samAnatA aura saha-astitva / inake binA lokataMtra kA astitva Tika nahIM sktaa|"3 svataMtratA ke saMdarbha meM unakA cintana hai ki usakA sahI upayoga honA caahie| yadi svataMtratA kA durupayoga hotA hai to lokataMtra kI pavitratA samApta ho jAtI hai / vartamAna meM svataMtratA ke nAma para hone vAlI avAMchanIya bAtoM kI ora saMketa karate hue ve khule zabdoM meM kahate haiM ..."Aja lokataMtra ke nAma para bolane kI svataMtratA kA upayoga gAlI-galoca meM ho rahA hai / likhane kI svataMtratA kA upayoga kisI ke marmodghATana aura kisI para AropoM kI varSA se kiyA jA rahA hai| cintana aura AcaraNa kI svataMtratA ne logoM ko apanI saMskRti, sabhyatA aura naitika mUlyoM se dUra dhakela diyA hai / pIr3aka duzcakra to yaha hai ki adhikAMza vyaktiyoM ko isa sthiti kI cintA bhI nahIM hai / 4 lokatAMtrika praNAlI meM janatA 1. manahaMsA motI cuge, pR0 86 / 2. jaina bhAratI, 22 jUna, 1986 / 3. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1195 / 4. aNuvrata pAkSika, 1 phara, 1991 / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 157 ko likhane, bolane, socane aura karane kI svataMtratA hotI hai| janatA ke svataMtra adhikAroM kA hanana karane vAle zAsakoM ke samakSa AcArya tulasI cetAvanI kI bhASA meM prazna upasthita karate haiM- "jisa deza ke zAsaka yaha kahate haiM ki janatA ko socane kI jarUrata nahIM hai, sarakAra usake lie dekhegii| janatA ko bolane kI apekSA nahIM hai, sarakAra usake lie bolegI aura janatA ko kucha karane kI jarUrata nahIM hai, sarakAra usake lie karegI / kyA zAsaka ina ghoSaNAoM ke dvArA janatA ko paMgu, azakta aura niSkriya banAkara lokataMtra kI hatyA nahIM kara rahe haiM ?"1 samAnatA lokataMtra kA hRdaya hai / AcArya tulasI kahate haiM--'kucha loga koThiyoM meM raheM, kucha ko phuTapAtha para rAta bitAnI par3e, yaha viSamatA Aja ke vizva ko mAnya nahIM ho sakatI kyoMki isakI aMtima pariNati hiMsA aura saMgharSa hai|"2 lokataMtra ke saMdarbha meM samAnatA ko spaSTa karane vAlI DA0 ambeDakara kI nimna paMktiyAM ullekhanIya haiM-"pratyeka bAliga strI puruSa ko matadAna kA adhikAra dekara saMvidhAna ne rAjanItika samatA to lA dI kiMtu Arthika aura sAmAjika samatA abhI AyI nahIM hai| yadi isa dizA meM bhArata ne saphala prayatna nahIM kiyA to rAjanItika samatA nikammI siddha hogI, saMvidhAna TUTa jaaegaa|" AcArya tulasI aneka bAra isa citana ko abhivyakti de cuke haiM ki yadi deza ke lokataMtra ko majabUta aura saMgaThita banAnA hai to maMtriyoM, sAMsadoM aura vidhAyakoM ko prazikSita karanA hogaa| isI bAta kI prastuti vyaMgyAtmaka zailI meM paThanIya hai- "mujhe bar3A Azcarya hotA hai ki ina maMtriyoM, vidhAyakoM Adi ko koI prazikSaNa nahIM milatA, jabaki eka vakIla, iMjIniyara yA DAkTara ko pahale prazikSaNa lenA par3atA hai| maiM socatA hUM ki vidhAyakoM ke lie bhI eka prazikSaNa kendra honA Avazyaka hai / "binA prazikSaNa cunAva meM koI ummIdavAra ke rUpa meM khar3A na ho / merA vizvAsa hai ---aNuvrata yaha prazikSaNa dene meM samartha hai|'' rASTrIya ekatA anekatA meM ekatA bhAratIya saMskRti kA Adarza rahA hai| yahAM aneka dharma, sampradAya, jAti, varNa, prAnta evaM rAjanaitika pArTiyAM haiM, para bhinnatA aura anekatA hone mAtra se sAMskRtika evaM rASTrIya ekatA ko vighaTita nahIM kiyA jA sakatA / AcArya tulasI kA maMtavya hai ki bhinnatAoM kA lopa kara 1. saphara : AdhI zatAbdI kA, pR0 98 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1272 / 3. jaina bhAratI, 30 navambara, 1969 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sabako eka kara denA asaMbhava hai / aisI ekatA meM vikAsa ke dvAra avaruddha ho jAte haiM / anekatA bhI vahI kImatI hai, jo hamArI maulika ekatA ko kisI prakAra kA khatarA paidA na kare / " isI bAta ko udAharaNa ke mAdhyama se prastuti dete hue ve kahate haiM- " eka vRkSa kI aneka zAkhAoM kI bhAMti eka rASTra ke aneka prAMta ho sakate haiM, para unakA vikAsa rASTrIyatA kI jar3a se jur3akara rahane meM hai, jaba bheda meM abheda ko mUlya dene kI bAta vyAvahArika banegI, usI dina rASTrIya ekatA kI samyak pariNati hogI / ve kahate haiM" jahAM vividhatA ekatA ko vighaTita kare, usameM bAdhaka bane, ko samApta karanA Avazyaka ho jAtA hai / zarIra meM koI avayava zarIra ko nukasAna pahuMcAne lage to use kATane yA kaTavAne kI mAnasikatA ho jAtI hai / 112 usa vividhatA 113 rASTra kI viSama sthitiyoM evaM vighaTanakArI tattvoM ke viruddha AcArya tulasI ne sazakta AvAja uThAI hai / rASTrIya ekatA ko unhoMne apanI zrama kI bUMdoM se sIMcA hai| apane aThahattaraveM janmadina para ve lADanUM meM deza kI hiMsaka sthitiyoM ko ahiMsaka netRtva pradAna karane hetu apane dAyitva - bodha kA uccAraNa ina zabdoM meM karate haiM- " maiM rASTrIya ekatA pariSad ke eka sadasya ke nAte apanA dAyitva samajhatA hUM ki apanI zakti deza kI samasyAoM ko sulajhAne meM lagAUM / mujhe lagatA hai ki hiMsA, AtaMka, apaharaNa aura krUratA Adi samasyAoM se bhI bar3I samasyA hai - mAnavIya mUlyoM ke prati anAsthA / isa dizA meM mujhe aNuvrata ke mAdhyama se lokataMtra kI zuddhi hetu aura bhI tIvra gati se kArya karanA hai / " unakI isI sevA kA mUlyAMkana karate hue bhArata sarakAra ne unheM rASTrIya ekatA pariSad ke sadasya ke rUpa meM manonIta kiyA hai / rASTrIya ekatA ke aneka ghaTakoM meM eka ghaTaka hai-bhASA / isa saMdarbha meM AcArya tulasI kA maMtavya hai - " yadi deza kI eka bhASA hotI hai to hara prAMta ke vyakti kA dUsare prAMta ke vyakti ke sAtha samparka jur3a sakatA hai / maiM mAnatA hUM ki deza kI ekatA ke lie rASTra meM eka bhASA kA honA atyanta Avazyaka hai / "4 AcArya tulasI isa satya se paricita haiM ki kevala bhaugolika ekatA ke nAma para rASTrIya ekatA ko cirajIvI nahIM banAyA jA sakatA, phira bhI prAMtavAda deza kI akhaMDatA ko vighaTita karane meM mukhya kAraNa banatA hai / ve alagAvavAdI tattvoM ko spaSTa zabdoM meM kahate haiM- "hareka prAMta jaba apane 1. vijJapti saM0 993 / 2- 3. aNuvrata pAkSika, 16 maI 1990 / 4. razmiyAM pR0 8 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 159 hI hita kI bAta socatA hai, taba rASTra kI ekatA khatare meM par3a jAtI hai| uttara ke loga uttara kI cintA karate haiM, dakSiNa ke loga dakSiNa kI, lekina bhArata kI cintA kauna kare ? bhArata salAmata hai to saba salAmata haiM / bhArata hI nahIM rahA to uttara aura dakSiNa kA kyA hogA ?' AcArya tulasI mAnate haiM ki prAMtIya vyavasthA deza ke zAsanasUtra meM sthiratA lAne ke lie thI para Aja caMda svArthoM ke pIche eka jaTila pahelI banakara raha gayI hai| jaba taka rASTra ke lie svatattva ko visarjita karane kI bhAvanA puSTa nahIM hogI, rASTrIya ekatA kA nArA sArthaka nahIM ho sakatA / 2 AcArya tulasI jaba dakSiNa yAtrA para the taba do prAMtoM ke vaicArika vaiSamya meM samanvaya karatI nimna ukti unake gaMbhIra ciMtana kI sAkSI hai.--- "kerala aura tamilanADu eka-dUsare se saTe hue hone para bhI prakRti se bhinna haiM / eka bhaktipradhAna hai to dUsarA tarkapradhAna / tamilanADu meM tarka hai hI nahIM aura kerala meM bhakti hai hI nahIM, aisA maiM nahIM kahatA huuN| maiM donoM ke madhya hUM. donoM kA samanvaya karanA cAhatA huuN|" ___ sAmpradAyika unmAda meM unmatta vyakti kRtya-akRtya ke viveka ko kho detA hai / isa saMdarbha meM AcArya tulasI kA sApekSa cintana hai --"vyakti apaneapane majahaba kI upAsanA meM vizvAsa kare, isameM koI burAI nahIM, para jahAM eka sampradAya ke loga dUsare sampradAya ke prati dveSa aura ghRNA kA pracAra karate haiM, vahAM deza kI miTTI kalaMkita hotI hai, rASTra zaktihIna hotA hai tathA vyakti kA mana apavitra banatA hai|"4 dharmaguru hote hue bhI ve sAmpradAyikatA se kosoM dUra haiM / ve aneka bAra isa bAta kI abhivyakti de cuke haiM ki maiM jaina zabda ko bhI vahIM taka pakar3e rahanA cAhatA hUM, jahAM taka vaha sampUrNa mAnavahitoM se visaMgata nahIM hotaa|" sAmpradAyika unmAda ke bAre meM ve spaSTa udghoSaNA karate haiM --- "sAmpradAyika unmAda ko bar3hAne meM asAmAjika tattvoM kA to hAtha rahatA hI hai, kahIM-kahIM dharmaguru bhI isa Aga meM IMdhana DAla dete haiM / "5 AcArya tulasI kabhI-kabhI to sAmpradAyikatA phailAne vAle logoM ko yahAM taka kaha dete haiM-.--"kAMca ke mahala meM baiThakara patthara pheMkane vAlA kyA kabhI surakSita raha sakatA hai ?" 1. jaina bhAratI, 23 mArca 1969 / 2. vahI, 10 mArca 1963 / 3. trivendram, 15-3-69 ke pravacana se uddhRta / 4. vijJapti saM0 988 / / 5. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1565 / 6. manahaMsA motI cuge, pR0 85 / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa dharma aura rAjanIti kI samasyA ko sulajhAne ke lie ve rAjanayikoM ko bhI aneka bAra sujhAva de cuke haiM-- "yadi dharmanirapekSatA ko sampradAyanirapekSatA ke rUpa meM mAnyatA dekara mAnavatAvAdI dRSTikoNa apanAyA jAya to rASTrIya ekatA kI nIMva sazakta ho sakatI hai| merA vizvAsa hai ki hiMdustAna sampradAyanirapekSa hokara apanI ekatA banAe rakha sakatA hai kiMtu dharmahIna hokara apanI ekatA ko surakSita nahIM rakha sktaa|'' rASTrIya ekatA ko sabase bar3A khatarA una svArthI rASTra-netAoM se bhI hai, jo kevala apane hita kI bAta socate haiN| deza-sevA ke nAma para apanA ghara bharate haiM; tathA dharma, sampradAya, varga Adi ke nAma para janatA ko bAMTane kA prayatna karate haiN| isa saMdarbha meM AcArya tulasI kA una logoM ke lie saMdeza hai-- 0 pUre vizva ko caritra kI zikSA dene vAlA bhArata Aja itanA dInahIna kyoM hotA jA rahA hai ? svArtha kA kauna sA aisA daitya use isa prakAra nacA rahA hai ? kyA isa deza kI janatA parArtha aura paramArtha kI bhUmikA para khar3I hokara nahIM soca sakatI ? 2 0 rASTrIya dharA se jur3akara rahane meM hI sabakI asmitA surakSita raha sakatI hai tathA sabako vikAsa kA avasara mila sakatA hai / rASTrIya ekatA pariSad kI dUsarI saMgoSThI ke avasara para preSita apane eka vizeSa saMdeza meM ve khule zabdoM meM kahate haiM-dalagata rAjanIti aura cunAva samasyAoM ko ubhArane meM sakriya bhUmikA nibhAte haiN| apane-apane dala kI sattA sthApita karane ke lie kabhI-kabhI ve kAma bhI ho jAte haiM, jo rASTra ke hita meM nahIM haiM / ....... sattA ko hathiyAne kI spardhA honA asvAbhAvika nahIM hai para spardhA ke vAtAvaraNa meM jaise-taise bahumata aura sattA pAne para hI dhyAna kendrita rahatA hai / yaha eka samasyA hai, jo rASTrIya ekatA kI bahuta bar3I bAdhA hai| ve bhArata ke rAjanaitika daloM kI badatara sthiti kA jikra karate hue kahate haiM - "bhArata meM eka-do dala nahIM, dala meM bhI upadala haiM / upadala meM bhI aura daladala haiM / sabhI meM aise durdAnta kalaha panapa rahe haiM ki bhAr3a meM cane kI bhAMti eka eka ora bhAgatA hai to dUsarA dUsarI ora / ... ... kabhI-kabhI to ve baccoM ke khela se bhI jyAdA ghaTiyA ho jAte haiM / isa prakAra apane hI 1. yuvAdRSTi, phara0 1994 / 2. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 87 / 3. aNuvrata pAkSika, 16 maI 1990 / 4. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 105 / 5. vijJapti saM0 944 / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana hita kA cazmA car3hAkara cAroM ora dekhane vAle vyakti rASTrIya caritra se kosoM dUra haiM / aise loga hI deza kI bhAvAtmaka ekatA meM darAra DAlate haiN| rASTrIya ekatA ko akSuNNa banAe rakhane ke lie ve janatA ko pratibodha dete hue kahate haiM- "rASTrIya ekatA kI zubha zuruAta hara vyakti apane se kare, yaha apekSita hai / yadi rASTra kA pratyeka nAgarika yaha saMkalpa kara le ki vaha apane kisI bhI AcaraNa aura vyavahAra se rASTrIya ekatA ko nukasAna nahIM pahuMcAegA to yaha usakA isa kSetra meM bahuta bar3A sahayoga hogaa| sAtha hI ve kucha AcaraNIya biMdu evaM vikalpa bhI prastuta karate haiM, jisase rASTrIya ekatA meM bAdhaka tattvoM ko alaga kara ekatA evaM akhaMDatA ko sudRr3ha kiyA jA sake"1. bhAratIya janatA ke bar3e bhAga meM rASTrIyatA kI kamI mahasUsa ho rahI hai / rASTrIyatA ke binA rASTrIya ekatA kI kalpanA nahIM kI jA sktii| isalie sarvaprathama rASTrIya cetanA ko jagAne kI dizA meM zakti kA niyojana ho| 2. rASTrIyatA ke prazikSaNa ziviroM kI AyojanA tathA zikSA ke sAtha rASTrIyatA ke prazikSaNa kI vyavasthA ho| 3. lokataMtra meM sabako samAna avasara aura adhikAra prApta haiN| isa sthiti meM bahusaMkhyaka, alpasaMkhyaka jaisI vibhakta karane vAlI vyavasthAoM para punarvicAra kiyA jaae| 4. jAtIyatA tathA sAmpradAyikatA ko rASTrIyatA ke sAtha na jor3A jaae| 5. kendrita artha-vyavasthA aura kendrita zAsana-vyavasthA avyavasthA aura saMgharSa ko janma detI haiN| isalie unake vikendrIkaraNa para cintana kiyA jaae|"2 ina vikalpoM ke atirikta ve tIna mukhya biMduoM para sabakA dhyAna kendrita karanA cAhate haiM- "maiM mAnatA hUM adhyAtma kA abhAva, artha kI pradhAnatA aura maulika cintana kI kamI --- ina tIna binduoM para dhyAna kendrita kiyA jAe to deza kI akhaMDatA aura svataMtratA sArthaka ho sakatI hai tathA deza ke bhaviSya ko sthiratA dI jA sakatI hai|' rASTra kI ekatA meM bheda DAlane vAlI sthitiyoM ko samAhita karane ke lie AcArya tulasI rAjanetAoM ko AhvAna karate hue kahate haiM ---"kAnUna ke 1. vijJapti saM0 9881 2. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 105,106 / 3. jIvana kI sArthaka dizAeM, pR0 46 / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa niyamoM dvArA ekatA pratiSThita nahIM ho sktii| isake lie hRdaya-parivartana, samatA aura maitrI to apekSita hai hI, sAtha hI yaha bhI Avazyaka hai ki sattA se alipta koI aisA parAkrama jAge, jo rASTra kA mArgadarzana kara sake tathA janatA ko vAstavika svatantratA kA ahasAsa karA sake / DA0 ke. ke. zarmA ne 'hindI sAhitya ke rASTrIya kAvya' meM rASTrIya bhAvanAoM se sambandhita nimna viSayoM kA varNana kiyA hai 1. janmabhUmi ke prati prema / 2. svarNima atIta ke citra / 3. prakRti prem| 4. videzI zAsana kI niMdA / 5. vartamAna dazA para kSobha / 6. sAmAjika sudhAra - bhaviSya nirmANa / 7. vIra puruSoM yA netAoM kI stuti / 8. pIr3ita janatA kA citraNa / 2. bhaassaa-prem| AcArya tulasI ke sAhitya meM lagabhaga ina sabhI viSayoM kA vistRta vivecana huA hai| aneka vaktavya evaM nibaMdha to itane bhAvapUrNa haiM ki par3hakara vyakti ke mana meM rASTra ke lie saba kucha nyauchAvara karake usake nava-nirmANa kI bhAvanA jAga jAtI hai| AcArya tulasI kI rASTrIya bhAvanAeM bhaugolika sImA meM Abaddha nahIM haiM / yadyapi ve apane ko sArvajanIna mAnate haiM, ata: unake vicAra vizAla evaM vyApaka haiM, phira bhI bhArata meM janma lene ko ve apanA saubhAgya mAnate haiN| apane saubhAgya evaM dAyitvabodha ko ve nimna zabdoM meM prakaTa karate haiM--- "maiM saubhAgyazAlI hUM ki bhArata jaise pavitra deza meM mujhe janma milA, usameM bhramaNa kiyA, usake anna-jala kA upayoga kiyA aura zraddhA evaM sneha ko paayaa| isalie merA pharja hai ki samasyAoM ke nidAna aura samAdhAna meM tyAga aura balidAna dvArA jitanA bana sake, mAnavatA kA kArya kruuN| maiMne apane sampUrNa sampradAya ko isa dizA meM mor3ane kA prayAsa kiyA hai| sacamuca, jisa mahAvibhUti kA hara zvAsa, hara vANI rASTrabhakti ke bhAvoM se anuprANita ho, unake dvArA kie jA rahe rASTrIya ekatA ke kAryoM kA sampUrNa Akalana anekoM lekhaniyoM se bhI saMbhava nahIM hai| 1. hindI sAhitya meM rASTrIya kAvya, pR0 19 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR. 1715 / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-darzana sAhitya samAja kI cetanA meM sAMsa letA hai, ataH sAhityakAra samAja kI cetanA ko to pratidhvanita karatA hI hai, sAtha hI sAtha vaha apane maulika evaM krAMta cintana se samAja ko nayA vicAra evaM nayA dizAdarzana bhI detA hai / DaoN0 vI0 DI0 vaizya kahate haiM "samAja kA yathArtha Upara-Upara nahIM tairatA, usakI kaI parateM hotI haiM / sAhityakAra kI sUkSma dRSTi hI paratoM ko bhedakara usa yathArtha ko janatA ke samakSa prastuta karatI hai / " prAcIna manISiyoM ne bhI sAhitya aura samAja kA ghaniSTha sambandha mAnA hai / narendra kohalI kahate haiM -- "yadi sAhitya meM du:kha, vedanA yA nirAzA hogI to samAja meM bhI nirAzA evaM duHkha kI vRddhi hogI / sAhitya meM ucca guNoM kI prazaMsA hogI to samAja meM bhI usakA sammAna bar3hegA / sAhitya samAja se kahIM adhika zaktizAlI hai kyoMki samAja kA nirmANa sAhityakAra ke hAthoM hotA hai / ataH sAhityakAra samAja kA mahattvapUrNa sadasya hai / " samAja dhanI - nirdhana, pUMjIpati majadUra, zikSita-azikSita Adi aneka vargoM meM baMTA huA hai / ina donoM vargoM meM santulana kA kArya sAhityakAra hI kara sakatA hai / premacanda isa bAta ko svIkAra karate haiM ki samAja svayaM nahIM cala sakatA / usakA niyantraNa karane vAlI sadA hI koI anya zakti rahI hai / usameM dharmAcArya aura sAhityakAra mahattvapUrNa bhUmikA adA karate haiM / AcArya tulasI dharmAcArya ke sAtha sAhityakAra bhI haiM ataH unake sAtha sahaja hI maNikAMcana yoga ho gayA hai / jisa prakAra kabIra ne jo kucha likhA vaha kitAbI jJAna se nahIM, apitu AMkhoM dekhI bAta likhI, vaise hI AcArya tulasI ne sAmAjika cetanA ko apanI anubhava kI AMkhoM se dekhakara use saMvArane kA prayatna kiyA hai| unake samAjadarzana kI vizeSatA hai ki unhoMne saba kucha svIkArA nahIM hai, galata mAnyatAoM ko phaTakAra evaM cunautI bhI dI hai tathA usake sthAna para nae mUlya nirmANa kA saMdeza diyA hai / dharmAcArya hone ke nAte ve spaSTa zabdoM meM apane sAmAjika dAyitva ko svIkArate haiM---" dharmaguruoM kA kAma sAmAyika, dhyAna, tapasyA, kIrtana 1. premacanda, pR0 172, 190 / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa Adi kI preraNA denA hI nahIM hai / samAja ke naitika aura sAMskRtika mUlyoM kI pratiSThA ke sAtha sAmAjika mUlyoM ke pariSkAra kA dAyitva bhI unhIM para hotA hai kyoMki kisI bhI samAja meM dharmaguru ke nirdeza kA jitanA pAlana hotA hai, anya kisI kA nahIM hotaa|" AcArya tulasI ke udbodhana se samAja ne eka nayI karavaTa lI hai tathA usane yuga ke anusAra apane ko badalane kA prayAsa bhI kiyA hai| dakSiNa yAtrA kI eka ghaTanA isakA bahuta bar3A nidarzana hai--kanyAkumArI ke bAda jaba AcArya tulasI kerala jAne lage taba unhoMne socA ki kerala meM sAmyavAdI sarakAra hai| yAtrA meM itanI bahineM cUMghaTa aura AbhUSaNoM se ladI haiM, yaha ThIka nahIM hogaa| koI musIbata khar3I ho sakatI hai ataH rAtrI meM yAtrA-saMgha kI goSThI bulAI gii| mahilAoM ko nirdeza diyA gayA ki yA to cUMghaTa aura AbhUSaNoM kA moha tyAgeM athavA maMgalapATha sunakara rAjasthAna kI ora ravAnA ho jaaeN| bahinoM ke mana meM uthala-puthala maca gayI / varSoM ke saMskAra ko eka kSaNa meM chor3anA kaThina thaa| AcAryazrI ko bhI vizvAsa nahIM thA ki bahineM vaisA kara pAeMgI kyA ? para Azcarya ! dUsare hI dina sabhI bahineM apane dharmaguru ke eka AhvAna para parivartana kara cukI thiiN| unake udbodhanoM ne samAja kI aneka rUr3hiyoM ko isI prakAra vidAI dI hai| samAja ke samyak vikAsa evaM gati hetu ve nArI jAti ko ucita sammAna dene ke pakSapAtI haiN| unhoMne aneka bAra isa svara ko mukhara kiyA hai-"jo samAja nArI ko sammAnapUrvaka jIne, svatantra ciMtana karane aura apanI asmitA ko pahacAnane kA adhikAra nahIM detA, vaha vikAsa nahIM kara sakatA / ve samAja ko pratibodha dete haiM ki strI hone ke kAraNa mahilA jAti kI kSamatAoM kA samucita aMkana aura upayoga na ho, isa citana ke sAtha merI sahamati nahIM hai| samAja meM ucita vyavasthA evaM sAmaMjasya banAe rakhane ke lie AcArya tulasI nArI aura puruSa- samAja ke ina donoM vargoM ko sAvadhAna karate hue kahate haiM - "yadi puruSa nArI banane kI koziza karegA evaM nArI puruSa banane kA prayatna karegI to samAja aura parivAra rugNa bane binA nahIM raha skegaa|" usakI svasthatA kA eka hI AdhAra hai ki donoM kI vizeSatAoM kA pUrA-pUrA samAdara kiyA jaae| pragatizIla evaM Adhunika kahalAne kA dambha bharane vAle nArI samAja 1. donoM hAtha : eka sAtha, pR0 42 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1495 / 3. aNuvrata anuzAstA ke sAtha, pR0 27 / / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana ko ve vizeSa rUpa se pratibodha dete haiM-"nArI ke mukha se jaba maiM samAnAdhikAra kI bAta sunatA hUM to mujhe jacatA nhiiN| kaisA samAnAdhikAra ? nArI ke to apane adhikAra hI bahuta bar3e haiN| vaha parivAra, samAja aura rASTra kI nirmAtrI hai| vaha samAna adhikAra kI nahIM, sva-adhikAra kI adhikAriNI hai| kabhI-kabhI mujhe lagatA hai nArI puruSa ke barAbara hI nahIM, usake virodha meM khar3I hone kA prayatna kara rahI hai para yaha pratikriyA hai; usake vikAsa meM bAdhA hai|" AcArya tulasI ke isa citana kA yahI niSkarSa hai ki samAja tabhI vikasita, gatizIla evaM sacetana raha sakatA hai, jaba strI aura puruSa donoM apanI-apanI sImAoM meM rahakara apane kartavyoM kA pAlana karate rheN| parivAra parivAra samAja kI mahattvapUrNa evaM buniyAdI ikAI hai / pAzcAttya dezoM meM parivAra pati-patnI para AdhArita haiM para bhAratIya parivAroM ke mukhya kendra bAlaka, mAtA-pitA evaM dAdA-dAdI hote haiN| AcArya tulasI saMyukta parivAra ke pakSapAtI haiM kyoMki isameM nizcintatA aura sthiratA rahatI hai / unakA mAnanA hai ki parivAra ke TUTane kA prabhAva kevala vartamAna pIr3hI para hI nahIM par3atA usase bhAvI pIr3hiyAM bhI prabhAvita hue binA nahIM rhtiiN| ....... vartamAna pIr3hI kI thor3I-sI asAvadhAnI Ane vAlI kaI pIr3hiyoM ko mAnasika dRSTi se apAhija yA saMkIrNa banA sakatI hai|"2 / / Aja saMyukta parivAroM meM tejI se bikharAva A rahA hai| samAjazAstriyoM ne pArivArika vighaTana ke aneka kAraNoM kI mImAMsA kI hai| AcArya tulasI kI dRSTi meM vyaktivAdI manovRtti, asahiSNutA, sandeha, ahaMkAra, audyogIkaraNa, makAna tathA yAtAyAta kI samasyA Adi tattva parivAra-vighaTana meM mukhya nimitta banate haiN| para sabase bar3A kAraNa ve pazcimI sabhyatA ke prabhAva ko mAnate haiM-"pazcimI sabhyatA kI ghusapaiTha ne parivAra meM bikharAva to lA diyA, para akelepana kI samasyA kA samAdhAna nahIM kiyA / " ' pArivArika vighaTana se utpanna kaThinAiyoM ko prastuta karate unake ye saTIka prazna Aja kI asahiSNu pIr3hI ko kucha socane ko majabUra kara rahe haiM-"svatantra parivAra meM kucha suvidhAeM bhale hI hoM, para unakI tulanA meM kaThinAiyAM adhika haiN| sabase bar3I kaThinAI hai virAsata meM prApta hone vAle 1. jaina bhAratI, 16 mArca 1958 / 2. bIti tAhi visAri de, pR0 68 / 3. manahaMsA motI cuge, pR0 103 / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa saMskAroM kii| lar3akI sasurAla jAte hI sAsa-sasura Adi ke sAye se dUra rahane lagegI to use saMskAra kauna degA ? pati ke oNphisa cale jAne para subaha se zAma taka akelI strI kyA karegI ? bImArI Adi kI paristhiti meM sahayoga kisakA milegA? kahIM Ane-jAne ke prasaMga meM ghara aura baccoM kA dAyitva kauna or3hegA? aise hI kucha aura savAla haiM, jo saMyukta parivAra se milane vAlI suvidhAoM ko ujAgara kara rahe haiN|" ___ acche saMskAroM kA saMkramaNa saMyukta parivAra kI sabase bar3I upayogitA hai / isa tathya ko AcArya tulasI aneka bAra bhAratIya janatA ke samakSa prastuta karate rahate haiM / bhArata kI prAcIna saMskRti kI avagati dete hue ve Aja kI yuvApIr3hI ko pratibodha de rahe haiM.-"prAcInakAla meM bUr3hI nAniyoM-dAdiyoM ke pAsa saMskAroM kA akhUTa khajAnA huA karatA thaa| sUryAsta ke bAda baccoM kA jamaghaTa unhIM ke Asa-pAsa rahatA thaa| ve mIThI-mIThI kahAniyAM sunAtI, loriyAM gAtIM, baccoM ke sAtha saMvAda sthApita karatIM aura bAtoM hI bAtoM meM unheM saMskAroM kI amUlya dharohara sauMpa jaatiiN| jina logoM ko apanA bacapana nAniyoM-dAdiyoM ke sAye meM bitAne kA maukA milA hai, ve Aja bhI ucca saMskAroM se sampanna haiN|" alagAvavAdI manovRtti vAlI yuvApIr3hI ko rUpAntaraNa kA pratibodha dete hue unakA kahanA hai-- "jo vyakti parivAra meM bar3hate hue jhagar3oM ke kAraNa alaga rahane kA nirNaya lete haiM, unheM sthAna ke badale svabhAva badalane kI bAta socanI cAhie '' isI prakAra parivAra kI bujurga mahilAoM ko bhI manovaijJAnika tarIke se svabhAva-parivartana evaM vyavahAra pariSkAra kI bAta sujhAte haiM... "jisa prakAra mahilAeM apanI beTI kI galatI ko zAMti se saha letI haiM, usI prakAra bahU ko bhI sahana karanA caahie| anyathA unake jIvana meM dohare saMskAra aura dohare mAnadaNDa sakriya ho uttheNge|" __ parivAra meM zAnta sahavAsa kA honA atyanta apekSita hai| AcArya tulasI to yahAM taka kaha dete haiM-... "jahAM eka sadasya dUsare ke jIvana meM vighna bane binA rahatA hai, jahAM sApekSatA bahuta spaSTa hotI hai, vahIM sahI artha meM parivAra banatA hai|'5 saMyukta parivAra meM zAMta evaM sauhArdapUrNa sahavAsa ke lie AcArya tulasI cAra guNoM kA honA anivArya mAnate haiM- 1. sahanazIlatA, 1. donoM hAtha : eka sAtha, pR0 5 / 2. AhvAna, pR0 4 / 3. bItI tAhi visAri de, pR0 67 / 4. atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata, pR0 142 / 5. kyA dharma buddhigamya hai ? , pR0 66 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 167 2. snehazIlatA, 3. zramazIlatA, 4. pArasparika vizvAsa / unakA vizvAsa hai ki ye cAra tattva jisa parivAra ke sadasyoM meM haiM, vahAM saikar3oM sadasyoM kI upasthiti meM bhI vighaTana evaM tanAva kI sthiti ghaTita nahIM ho sakatI / pAzcAttya vidvAn maikeMjI kahate haiM- "yadi parivAra ko choTA rAjya kaheM to zizu usakA vAstavika samrAT hai / " bAlakoM ke nirmANa meM parivAra kI ahaM bhUmikA rahatI hai| jisa parivAra meM baccoM ke saMskAra - nirmANa kI ora dhyAna nahIM diyA jAtA, kAlAntara meM usa parivAra meM sukha samRddhi evaM vikAsa ke dvAra avaruddha ho jAte haiM / Aja samAja zAstrI yaha spaSTa udghoSaNA kara cuke haiM ki jaisA parivAra hogA, vaisA hI bAlaka kA vyaktitva nirmita hogA / AcArya tulasI kI nimna preraNA abhibhAvakoM ko dAyitvabodha karAne meM sakSama hai..." Azcarya hai ki roTI kapar3e ke lie manuSya jaba itane kaSTa saha sakatA hai to santAna ko saMskArI banAne kI ora usakA dhyAna kyoM nahIM jAtA ? "3 sAmAjika rUr3hiyAM aMdhavizvAsa aura rUr3hiyAM kisI na kisI rUpa meM sarvatra raheMgI / yadi usake virodha meM AvAja uThatI rahe to samAja jar3a nahIM banatA / AcArya hajArIprasAda dvivedI kahate haiM- " sAhitya sAmAjika maMgala kA vidhAyaka hai / yaha satya hai ki vaha vyakti vizeSa kI pratibhA se racita hotA hai kintu aura bhI adhika satya yaha hai ki pratibhA sAmAjika pragati kI hI upaja hai / "* AcArya tulasI ne samAja se parAGamukha hokara apanI lekhanI evaM vANI kA upayoga nahIM kiyaa| samAja kI kisI bhI rUr3hi yA galata paramparA ko anadekhA nahIM kiyA / yahI kAraNa hai ki unake pUre sAhitya meM samAja ke sabhI vargoM kI sAmAjika evaM dhArmika kurUr3hiyoM para prahAra karane vAle hajAroM vaktavya haiM / samAja kI samasyAoM ke bAre meM AcArya tulasI navIna sandarbha meM socane, dekhane va parakhane meM siddhahasta haiM / unhoMne samAja kI isa viveka dRSTi ko kholane kA prayatna kiyA ki sabhI pUrva mAnyatAoM ko navIna kasauTiyoM para nahIM kasA jA sakatA / purAnI caukhaTa para navIna tasvIra ko nahIM maDhA jA sakatA / usameM bhI kucha yugIna evaM apekSita saMzodhana Avazyaka haiM / kahA jA sakatA hai ki unake sAhitya meM prAcIna paramparA aura yugacetanA eka sAtha sAkAra dekhI jA sakatI hai / sAmAjika paramparAoM ke bAre meM unakA cintana spaSTa hai ki 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1419 / 2. vicAra aura tarka, pR0 244 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sAmAjika paramparAeM evaM rIti-rivAja eka pIr3hI se dUsarI pIr3hI meM saMkrAMta hote haiM aura samAja ko jor3akara rakhate haiM / para jaba una paramparAoM aura rIti-rivAjoM meM apasaMskRti kA mizraNa hone lage, ADambara aura pradarzana hone lage to ve apanI sAMskRtika garimA kho dete haiM / "" ina krAMta vicAroM ke kAraNa AcArya tulasI ko rUr3hi kisI bhI kSetra meM priya nahIM hai / acchI se acchI bAta meM bhI unako yaha AzaMkA ho jAe ki yaha Age jAkara rUr3hi yA dekhAdekhI kA rUpa le sakatI hai to ve sthiti Ane se pUrva hI samAja ko sAvaceta kara usameM nayA unmeSa lAne kI bAta subhA dete haiM / AcArya tulasI hara paramparA ko aMdhavizvAsa yA rUr3hi nahIM mAnate, kyoMki ve mAnate haiM ki satya ananta hai ataH buddhigamya bhAga ko chor3akara zeSa vipula satya ko andhavizvAsa kahanA ucita nahIM hai / para jaba usameM avAMchanIya tattva praveza kara jAte haiM, taba samAja ko dizAdarzana dete hue unakA kahanA hai -- "jisa paramparA kI arthavattA samApta ho jAe, jo rUr3hi kA rUpa le le, jisake kAraNa vyakti yA samAja para Arthika dabAva par3e aura jo buddhi evaM AsthA ke dvArA bhI samajha kA viSaya na bane, usa paramparA kA mUlya eka zava se adhika nahIM ho sakatA / " 168 parivartana evaM anukaraNa ke bAre meM AcArya hajArIprasAda dvivedI kI nimna ukti atyanta mArmika hai - " lajjA prakAza grahaNa karane meM nahIM, andhAnukaraNa meM honI cAhie / aviveka pUrNa DhaMga se jo bhI sAmane par3a gayA use sira mAthe caDhA lenA, andhabhAva se anukaraNa karanA jAtigata hInatA kA pariNAma hai| jahAM manuSya viveka ko tAka para rakhakara saba kucha hI aMdhabhAva se nakala karatA hai, vahAM usakA mAnasika dainya aura sAMskRtika dAridrya prakaTa hotA hai| jahAM soca samajhakara grahaNa karatA hai" "vahAM vaha apane jIvanta svabhAva kA paricaya detA hai / "" AcArya tulasI kI nimna ukti rUr3ha evaM andhavizvAsI cetanA ko parivartana kI preraNA dene meM paryApta hai - "samAja sadA parivartanazIla hai ataH samaya-samaya para upayukta parivartana ke lie hameM sadaiva taiyAra rahanA cAhie anyathA jIvana rUr3ha bana jAegA aura aneka samasyAoM kA sAmanA karanA par3egA / 13 AcArya tulasI samAja ko aneka bAra cunautI de cuke haiM -- sAmAjika kurUr3hi evaM andhavizvAsoM se samAja itanA jarjara, duHkhI, niSkriya, jar3a aura sattvahIna ho jAtA hai ki vaha yuga kI kisI cunautI ko phela nahIM 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 852 / 2. hajArIprasAda dvivedI - granthAvalI - bhAga 7, pR0 138 / 3. jaina bhAratI, 16 aga0 1969 / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 169 sakatA / yahI kAraNa hai ki ve samAja meM vyApta durbalatA, kurIti evaM kamajorI kI tIkhI AlocanA karate haiM para usa AlocanA ke pIche unakA pragatizIla evaM sudhAravAdI dRSTikoNa rahatA hai, jo kama logoM meM milatA hai| nimna vArtAlApa unake vyaktitva kI usI chavi ko aMkita karatA hai eka kavi ne AcArya tulasI se pUchA- Apa dharmaguru haiM ? rAjanItijJa haiM yA samAja sudhAraka ? AcArya tulasI ne uttara diyA - "dharmaguru to Apa mujhe kaheM yA nahIM, para maiM sAdhaka hUM, samAja sudhAraka bhI huuN|" sAdhaka hone ke kAraNa unakA sudhAravAdI dRSTikoNa kisI kAmanA yA lAlasA se saMpRkta nahIM hai, yahI unake sudhAravAdI dRSTikoNa kA mahattvapUrNa pahalU hai / daheja daheja kI paramparA samAja ke mastaka para kalaMka kA amiTa dhabbA hai / isa vikRta paramparA se aneka parivAra kSata-vikSata evaM pratAr3ita hue haiM / aneka kanyAoM evaM mahilAoM ko asamaya meM hI kucala diyA gayA hai / AcArya tulasI kI preraNA ne lAkhoM parivAroM ko isa marmAntaka pIr3A se mukta hI nahIM kiyA varan saikar3oM kanyAoM ke svAbhimAna ko bhI jAgRta karane kA prayatna kiyA hai, jisase samAja kI isa viSailI prathA ke viruddha ve apanI vinamra evaM zAlIna AvAja uThA sakeM / rANAvAsa meM mevAr3I bahinoM ke sammelana meM kanyAoM ke bhItara jAgaraNa kA siMhanAda karate hue ve kahate haiM"daheja vaha kaiMsara hai, jisane samAja ko jarjara banA diyA hai / isa kaSTasAdhya bImArI kA ilAja karane ke lie bahinoM ko kurbAnI ke lie taiyAra rahanA hogA / Apa logoM meM yaha jAgRti Ae ki jahAM daheja kI mAMga hogI, ThaharAva hogA, vahAM hama zAdI nahIM kareMgI / AjIvana brahmacAriNI rahakara jIvana vyatIta kareMgI, tabhI vAMchita pariNAma A sakatA hai / " dahejalolupa logoM kI viveka cetanA jagAte hue AcArya tulasI kahate haiM--"kahAM to kanyA kA gRhalakSmI ke rUpa meM sarvocca sammAna aura kahAM vivAha jaise pavitra saMskAra ke nAma para mola tola ! yaha kuvicAra hI nahIM, kukarma bhI hai / "" AcArya tulasI ne samAja kI isa kuprathA ke vividha rUpoM ko painepana ke sAtha ukerakara vedhaka praznacihna bhI upasthita kie haiM "daheja kI khulI mAMga, ThaharAva, mAMga pUrI karane kI bAdhyatA, prApta daheja kA pradarzana aura TIkA-TippaNI -- isase Age bar3hakara dekhA jAe to navoDhA ke mana ko vyaMgya bANoM se chalanI banA denA, usake pitRpakSa para ToMTa kasanA, bAta-bAta meM usakA apamAna karanA Adi kyA kisI ziSTa aura saMyata mAnasikatA kI 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 853 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa upaja hai ? daheja kI isa yAtrA kA anta isI bindu para nahIM hotA.... .... aneka prakAra kI zArIrika, mAnasika yAtanAeM, mAra-pITa, ghara se nikAla denA aura jindA jalA denA, kyA eka nArI kI niyati yahI hai" / pizAcinI kI bhAMti muMha bAe khar3I isa samasyA ke unmUlana ke prati AcArya tulasI AsthAvAn haiN| daheja unmUlana hetu pratikAra ke lie samAja ko dizAbodha dete hue ve kahate haiM-"jahAM kahIM, jaba kabhI daheja ko lekara koI avAMchanIya ghaTanA ho, usa para aMguli nirdeza ho, usakI sAmUhika bharsanA ho tathA ahiMsAtmaka tarIke se usakA pratikAra ho / aise prasaMgoM ko parasmaipada kI bhASA na dekara Atmanepada kI bhASA meM par3hA jAe, tabhI isa asAdhya bImArI se chuTakArA pAne kI sambhAvanA kI jA sakatI hai|'' jAtivAda "merA aspRzyatA meM vizvAsa nahIM hai| yadi koI avatAra bhI Akara usakA samarthana kare to bhI maiM ise mAnane ko taiyAra nahIM ho sakatA / merA manuSya kI eka jAti meM vizvAsa hai"--AcArya tulasI kI yaha krAMtavANI jAtivAda para tIkhA vyaMgya karane vAlI hai| AcArya tulasI samatA ke poSaka haiM ataH unhoMne pUrI zakti ke sAtha isa prathA para prahAra kara mAnavIya ekatA kA svara prakhara kiyA hai| lagabhaga 45 varSoM se ve samAja kI isa viSamatA ke virodha meM apanA AMdolana cher3e hue haiN| isa bAta kI puSTi nimna ghaTanA prasaMga se hotI hai san 1954,55 kI bAta hai| AcAryazrI ke mana meM vikalpa uThA ki mAnava-mAnava eka hai, phira yaha bheda kyoM ? yaha vicAra munizrI nathamalajI (yuvAcArya mahAprajJa) ke samakSa rkhaa| unhoMne eka pustikA likhI, jisameM jAtivAda kI nirarthakatA siddha kI gyii| pustikA ko dekhakara AcAryapravara ne kahA- abhI ise rahane do, samAja ise pacA nahIM skegaa| do kSaNa bAda phira dRr3ha vizvAsa ke sAtha unhoMne kahA- "jaba ina tathyoM kI sthApanA karanI hI hai to phira bhaya kisakA hai ? UhApoha hogA, hone do| kitAba ko samAja ke samakSa Ane do| isase mAnavatA kI pratiSThA hogii| hamAre sAmane una lAkhoM-karor3oM logoM kI tasvIreM haiM, jinheM padadalita evaM aspRzya kahakara logoM ne ThukarA diyA hai| aise logoM ko hameM UMcA uThAnA hai, sahArA denA hai|" isa ghaTanA meM AcArya tulasI kA apratima sAhasa bola rahA hai| uccatA aura hInatA ke mAnadaMDoM ko prakaTa karane vAlI unakI ye 1. anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI, pR0 177 / 2. amRta sandeza, pR0 70 / / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 171 paMktiyAM kitanI saTIka banakara zrImaMtoM aura mahAjanoM ko aMtara meM jhAMkane ko prerita kara rahI haiM-"jAti ke AdhAra para kisI ko dIna, hIna aura aspRzya mAnanA, usako maulika adhikAroM se vaMcita karanA sAmAjika viSamatA evaM vargasaMgharSa ko bar3hAvA denA hai| maiM to mAnatA hUM jAti se vyakti nIca, bhraSTa yA ghRNAspada nahIM hotA / jinake AcaraNa kharAba haiM, AdateM burI haiM, jo zarAbI haiM, juArI haiM, ve bhraSTa haiM, cAhe ve kisI jAti ke hoN|" jAtivAda panapane kA eka bahuta bar3A kAraNa ve rUr3ha dharmAcAryoM ko mAnate haiM / samaya Ane para sAmAjika vaiSamya phailAne vAle dharmAcAryoM ko lalakArane se bhI ve nahIM cUke haiM..."deza meM lagabhaga pandraha karor3a harijana haiM / unakA sambandha hindU samAja ke sAtha hai| unakI jo durdazA ho rahI hai, usakA mukhya kAraNa hai-dhrmaandhtaa| ye dharmAndha loga kabhI unake mandira praveza para roka lagAte haiM aura kabhI anya bahAnA banAkara akAraNa hI unheM satAte haiN| kyA aisA kara unheM dharma-parivartana kI ora dhakelA nahIM jA rahA hai ? kyA aisA honA samAja ke hita meM hogA ? kucha dharmaguru bhI bebuniyAdI bAtoM ko prazraya dete haiM, jAtivAda kA viSa gholate haiM aura hindu-samAja ko Apasa meM lar3Akara apanI ahaMvAdI manovRtti kA paricaya dete haiN| unakA yaha kathana isa bAta kA saMketa hai ki sabhI dharmAcArya aura dharmanetA cAheM to ve samAja ko TUTana aura bikharAva kI sthiti se ubAra sakate haiN| dharmaguruoM ko ve vinamra AhvAna karate hue kahate haiM --- "deza ke dharmaguruoM aura dharmanetAoM ko merA vinamra sujhAva hai ki ve apane anuyAyiyoM ko naitika mUlyoM kI ora agrasara kreN| unheM hiMsA, chuAchUta evaM sAmpradAyikatA se bacAeM / pArasparika sauhArda evaM sadbhAvanA bar3hAne kI preraNA deM tathA insAniyata ko surakSita rakhane kA prayatna kareM to aneka samasyAoM kA samAdhAna ho sakatA AcArya tulasI ne jAtivAda ke viruddha AvAja hI nahIM uThAI, jIvana ke aneka udAharaNoM se samAja ko sakriya prazikSaNa bhI diyA hai| san 1961 ke AsapAsa kI ghaTanA hai| AcAryavara kucha sAdhu-sAdhviyoM ko adhyayana karavA rahe the / sahasA pravacana sabhA meM balAI jAti ke logoM ko darI chor3a dene ko kar3e zabdoM meM kahA gayA, dekhate hI dekhate unake pairoM ke nIce se darI nikAla lI gayI / AcAryazrI ko jaba yaha jJAta huA to tatkAla adhyApana kA kArya chor3akara pravacanasthala para padhAre aura kar3e zabdoM meM samAja ko lalakArate hue kahA-"jAti se svayaM ko UMcA mAnane vAle jarA soceM to 1. kyA dharma buddhigamya hai ? pR0 143 / 2. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 79 / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 119 sahI aisA kauna-sA mAnava hai, jisakA sRjana hAr3a-mAMsa yA rakta se na huA ho ? aisI kauna-sI mAtA haiM, jisane bacce kI saphAI meM harijanatva na svIkArA ho ? bhAiyo ! manuSya achUta nahIM hotA, achUta duSpravRttiyAM hotI haiM / ' aise hI eka vizeSa prasaMga para loka cetanA ko prabuddha karate hue ve kahate haiM- " maiM samajha nahIM pAyA, yaha kyA makhaula hai ? jisa ghRNA ko miTAne ke lie dharma hai, usI ke nAma para ghRNA aura manuSya jAti kA vighaTana ! mandira meM Apa loga harijanoM kA praveza niSiddha kara deMge para yadi unhoMne ghara baiThe hI bhagavAn ko apane manamaMdira meM biThA liyA to use kauna rokegA ? 12 lambI padayAtrAoM ke daurAna aneka aise prasaMga upasthita hue, jabaki AcAryazrI ne una maMdiroM evaM mahAjanoM ke sthAna para pravAsa karane se inkAra kara diyA, jahAM harijanoM kA praveza niSiddha thA / 1 julAI 1968 kI ghaTanA hai / AcArya tulasI dakSiNa ke velora gAMva meM virAja rahe the / acAnaka ve makAna ko chor3akara bAhara eka vRkSa kI chAyA meM baiTha ge| pUchane para makAna chor3ane kA kAraNa batAte hue unhoMne kahA - "mujhe jaba patA calA ki kucha harijana bhAI mujhase milane nIce khar3e haiM, unheM Upara nahIM Ane diyA jA rahA hai, yaha dekhakara maiM nIce makAna ke bAhara asIma AkAza ke nIce A gayA / isa viSama sthiti ko dekhakara mere mana meM vikalpa uThatA hai ki samAja meM kitanI jar3atA hai ki eka kuttA makAna meM A sakatA hai, sAtha meM khAnA khA sakatA hai kiMtu eka insAna makAna meM nahIM A sakatA, yaha kitane Azcarya kI bAta hai ?" AcArya tulasI mAnate haiM - "jAti, raMga Adi ke mada se sAmAjika vikSobha paidA hotA hai isalie yaha pApa kI paramparA ko bar3hAne vAlA pApa hai / " AcArya tulasI ke ina saghana prayAsoM se samAja kI mAnasikatA meM itanA antara AyA hai ki Aja unake pravacanoM meM binA bhedabhAva ke loga eka darI para baiThakara pravacana kA lAbha lete haiM / sAmAjika krAnti deza meM aneka krAMtiyAM samaya-samaya para ghaTita hotI rahI haiM, unameM sAmAjika krAMti kI anivAryatA sarvopari hai kyoMki rUr3ha paramparAoM meM jakar3A samAja apanI svataMtra pahacAna nahIM banA sakatA / AcArya tulasI ko sAmAjika krAMti kA sUtradhAra kahA jA sakatA hai| samAja ko saMgaThita karane, use naI dizA dene, jAgRta karane tathA acchA-burA pahacAnane meM unakA 1. jaina bhAratI, 30 apraila 1961 / 2. 24-9-65 ke pravacana se uddhRta / 3. jaina bhAratI, 21 julAI 1968 / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 173 krAMtikArI dRSTikoNa spaSTa rUpa se ubhara kara sAmane AyA hai| krAMti ke saMdarbha meM AcArya tulasI kA nijI maMtavya hai ki krAMti kI sArthakatA taba hotI hai, jaba vyakti - cetanA meM satya yA siddhAMta kI surakSA ke lie galata mUlyoM yA galata tattvoM ko nirasta karane kA manobhAva jAgatA hai / ' ve rUr3ha sAmAjika mAnyatAoM ke parivartana hetu krAMti ko anivArya mAnate haiM para usakA sAdhana zuddha honA Avazyaka mAnate haiM / 719 AcArya tulasI sAmAjika krAMti kI saphalatA meM mukhya kendra-bindu yuvA samAja ko svIkArate haiM / isa sandarbha meM unakI nimna TippaNI paThanIya hai - "krAMti kA itihAsa yuvAzakti kA itihAsa hai| yuvakoM ke sahayoga aura asahayoga para hI vaha saphala evaM asaphala hotI hai / "" yuvakoM ko atirikta mahattva dene para bhI unakA saMtulita evaM samanvita dRSTikoNa isa tathya ko bhI svIkAratA hai - " maiM mAnatA hUM samAja kI pragati evaM parivartana ke lie vRddhoM kA anubhava tathA yuvakoM kI kartRtva zakti donoM kA upayoga hai| maiM cAhatA hUM vRddha apane anubhavoM se yuvakoM kA pathadarzana kareM aura yuvaka vRddhoM ke pathadarzana meM apane pauruSa kA upayoga kareM / "3 AcArya tulasI kI dRSTi meM sAmAjika krAMti kA honA cAhie, samAja se nahIM / ve aneka bAra isa tathya cuke haiM ki vyakti-parivartana ke mAdhyama se kiyA gayA samAja - parivartana hI cirasthAyI hogA / vyakti-parivartana kI upekSA kara thopA gayA samAjaparivartana bhaviSya meM aneka samasyAoM kA utpAdaka banegA / "* AcArya tulasI vyakti-sudhAra ke mAdhyama se samAja-sudhAra karane meM adhika lAbha evaM sthAyitva dekhate haiM / 'aNuvrata gIta' meM bhI ve isI satya kA saMgAna karate haiM sudhare vyakti, samAja vyakti se, rASTra svayaM sudharegA / 'tulasI' aNuvrata siMhanAda sAre jaga meM pasaregA / / sAmAjika krAMti kI saphalatA ke saMdarbha meM AcArya tulasI kA mAnanA hai ki jaba taka parivartana aura aparivartana kA bheda spaSTa nahIM hogA, taba taka sAmAjika krAMti kA cirasvapna sAkAra nahIM hogA / " " sAmAjika saMkaTa kI vibhISikA ko unakA dUradarzI vyaktitva samaya se pahale pahacAna letA hai / isI dUradRSTi ke kAraNa ve parivartana aura sthiratA 1. saphara : AdhI zatAbdI kA, pR0 83 / 2. bhora bhaI, pR0 20 / 3. dharmacakra kA pravartana, pR0 217 / 4. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1497 / 5. vahI, pR0 1559 prArambha vyakti se ko abhivyakti de Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ke bIca setu kA kAma karate rahate haiM / AcArya tulasI ne apane sAhitya meM aMdharUr3hiyoM ke virodha meM krAMti kI AvAja hI bulanda nahIM kI apitu unake saMzodhana evaM parivartana kI prakriyA evaM prayoga bhI prastuta kie haiM kyoMki unakI mAnyatA hai ki parivartana aura krAMti ke sAtha yadi nayA vikalpa yA naI paramparA samAja ke samakSa prakaTa nahIM kI jAe to vaha krAMti yA parivartana saphala nahIM ho pAtA hai| AcArya tulasI ke krAMtikArI vyaktitva kA aMkana karate hue rAmamanohara tripAThI kahate haiM ---"krAMti kI bAta karanA AsAna hai para karanA bahuta kaThina hai| isake lie samagratA se prayatna karane kI apekSA rahatI hai / AcArya tulasI jaise tapasvI mAnava hI aisA vAtAvaraNa nirmita kara sakate haiN|" AcArya tulasI ke samakSa yaha satya spaSTa hai ki paramparA kA vyAmoha rakhane vAle aura virodha kI Aga se Darane vAle koI mahattvapUrNa kArya saMpanna nahIM kara sakate / " jaba AcArya tulasI ne sar3I-galI mAnyatAoM ke virodha meM apanI sazakta AvAz2a uThAI, taba samAja meM hone vAlI tIvra pratikriyA unakI svayaM kI bhASA meM paThanIya hai---''maiMne samAja ko sAdagIpUrNa evaM sakriya jIvana jIne kA sUtra taba diyA, jaba ADambara aura pradarzana karane vAloM ko protsAhana mila rahA thaa| isase samAja meM gaharA UhApoha huaa| dharmAcArya ke adhikAroM kI carcAeM cliiN| sAmAjika dAyitva kA vizleSaNa huA aura mujhe paramparAoM kA vighaTaka ghoSita kara diyA gyaa| merA uddezya spaSTa thA isalie samAja kI AlocanA kA pAtra banakara bhI maiMne samaya-samaya para pradarzanamUlaka pravRttiyoM, aMdhaparamparAoM aura aMdhAnukaraNa kI vRtti para prahAra kiyA / ve pravacanoM evaM nibaMdhoM meM spaSTa kahate rahate haiM - "maiM rUr3hiyoM kA virodhI hUM, na ki paramparA kaa| samAja meM usI paramparA ko jIvita rahane kA adhikAra hai, jo vyakti, samAja evaM rASTra kI dhArA se jur3akara use gatizIla banAne meM nimitta banatI hai| para maiM itanA rUr3ha bhI nahIM hUM ki arthahIna paramparAoM ko prazraya detA rhuuN|''3 ve isa satya ko jIvana kA Adarza mAnakara cala rahe haiM - "maiM parivartana ke samaya meM sthiratA meM vizvAsa banAe rakhanA cAhatA hUM aura sthiratA ke lie parivartana meM vizvAsa karatA hUM / vaha parivartana mujhe mAnya nahIM, jahAM satya kI vismRti ho jAe / 1. eka baMda : eka sAgara, pR0 851 / 2. rAjapatha kI khoja, pR0 201 / 3. eka bUMda : eka sAgara, pR0 852,853 / 4. vahI, pR0 861 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 175 sAmAjika krAMti ko ghaTita karane ke kAraNa ve yugapravartaka evaM yugapradhAna ke rUpa meM pratiSThita hue haiN| unhoMne sadaiva yuga ke sAtha AvazyakatAnusAra svayaM ko badalA hai tathA dUsaroM ko bhI badalane kI preraNA dI hai| nayA mor3a . ADambara, pradarzana evaM dikhAve kI pravRtti se sAmAjika paramparAeM itanI bojhila ho jAtI haiM ki unheM nibhAte hue sAmAnya vyakti kI to Arthika rIr3ha hI TUTa jAtI hai aura na cAhate hue bhI usake kadama anaitikatA kI ora agrasara ho jAte haiN| AcArya tulasI sAmAjika kurItiyoM ko jIvanavikAsa kA sabase bar3A bAdhaka tattva mAnate haiN| samAja ke bar3hate hue Arthika bojha tathA sAmAjika vikRtiyoM ko dUra karane hetu unhoMne sana 1958 ke kalakattA pravAsa meM aNuvrata AMdolana ke antargata 'nae mor3a' kA siMhanAda phuuNkaa| AcArya tulasI ke zabdoM meM 'nae mor3a' kA tAtparya hai-"jIvana dizA kA parivartana / ADambara aura kurUr3hiyoM ke cakravyUha ko bhedakara saMyama, sAdagI kI ora agrasara honA / viSamatA aura zoSaNa ke paMje se samAja ko mukta karanA / ahiMsA aura aparigraha ke mAdhyama se jIvana-vikAsa kA mArga prastuta karanA / jIvana kI kuNThita dhArA ko gatizIla bnaanaa|"" daheja prathA ko mAnyatA denA, zAdI ke prasaMga meM dikhAvA karanA, mRtyu para prathA rUpa se ronA, pati ke marane para varSoM taka strI kA kone meM baiThe rahanA, vidhavA strI ko kalaMka mAnanA, usakA mukha dekhane ko apazakuna kahanA --Adi aisI rUr3hiyAM haiM, jinako AcArya tulasI ne isa nae abhikrama meM unako lalakArA hai| Aja ye kurUr3hiyAM unake prayatna se apanI antima sAMseM le rahI haiN| isa nae abhikrama kI vidhivat zuruAta rAjanagara meM terApaMtha kI dvizatAbdI samAroha (1959) kI punIta belA meM huii| AcArya tulasI ne 'nae mor3a' ko jana-AMdolana kA rUpa dekara nArI jAti ko unmukta AkAza meM sAMsa lene kI bAta smjhaaii| bahinoM meM eka nayI cetanA kA sacAra kiyaa| nae mor3a ke prArambha hone se rAjasthAnI bahinoM kA apUrva vikAsa huA / jo strI parde meM rahatI thI, zikSA ke nAma para jise eka akSara bhI nahIM par3hAyA jAtA thA, yAtrA ke nAma para jo svatantra rUpa se ghara kI dahalIja bhI nahIM lAMgha sakatI thI, usa nArI ko sArvajanika maMca para upasthita kara use apanI zakti aura astitva kA ahasAsa karavA diyaa| 1. jaina bhAratI, 17 sita0 1961 / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa apane prayANa gIta meM ve krAMtikArI bhAvanAoM ko vyakta karate hue ve kahate haiM 176 " "nayA mor3a ho usI dizA meM, nayI cetanA phira jAge, tor3a girAeM jIrNa-zIrNa jo aMdharUr3hiyoM ke dhAge / Age bar3hane kA aba yuga hai, bar3hanA hamako sabase pyArA // ' janma, vivAha evaM mRtyu ke avasara para lAkhoM-karor3oM rupayoM ko pAnI bhAMti bahAyA jAtA hai / ina jhUThe mAnadaMDoM ko pratiSThita karane se samAja kI gati avaruddha ho jAtI hai / 'nae mor3a' abhiyAna ke mAdhyama se AcArya tulasI ne samAja kI pradarzanapriya evaM ADambarapradhAna manovRtti ko saMyama, sAdagI evaM zAlInatA kI ora mor3ane kA bhAgIratha prayatna kiyA hai| AcArya tulasI kA cintana hai ki mAnava apanI AMtarika riktatA para AvaraNa DAlane ke lie pradarzana kA sahArA letA hai / unhoMne samAja meM hone vAle tarkahIna evaM khokhale ADambaroM kA yathArtha citraNa apane sAhitya meM aneka sthaloM para kiyA hai / yahAM usake kucha bindu prastuta haiM, jisase samAja vAstavikatA ke dharAtala para khar3A hokara apane Apako dekha sake | nimna vicAroM ko par3hane se samajhA jA sakatA hai ki ve samAja kI hara gatividhi ke prati kitane jAgarUka haiM ? janma dina para hone vAlI pAzcAtya saMskRti kA anukaraNa AcArya tulasI kI dRSTi meM samyak nahIM hai / isa para praznacihna upasthita karate hue ve kahate haiM - " keka kATanA, momabattiyAM jalAnA yA bujhAnA Adi jaina kyA bhAratIya saMskRti ke bhI anukUla nahIM hai / phira bhI AdhunikatA ke nAma para saba kucha calatA hai / kahAM calA gayA manuSya kA viveka ? kyA yaha AMkha mUMdakara calane kA abhinaya nahIM hai ?" zAdI Aja sAdI nahIM, barbAdI banatI jA rahI hai| vivAha ke avasa para hone vAle ADambaroM evaM rIti-rivAjoM kI eka lambI sUcI prastuta karate hue ve samAja ko kucha socane ko majabUra kara rahe haiM "vivAha se pUrva sagAI ke avasara para bar3e-bar3e bhoja, sAte yA bIMTI meM lena-dena kA asImita vyavahAra, bArAta ThaharAne evaM prItibhojoM ke lie phAiva sTAra (paMcasitArA ) hoTaloM kA upayoga, ghara para aura sar3aka para samUhanRtya, maNDapa aura paNDAla kI sajAvaTa meM lAkhoM kA vyaya, kAra se utarane ke sthAna se lekara paNDAla taka phUloM kI saghana sajAvaTa, bijalI kI atirikta jagamagAhaTa, kucha manacale logoM dvArA bArAta meM zarAba kA prayoga, eka-eka khAne meM saiMkar3oM kisma ke khAdya, aneka prakAra ke peya, pratyeka dasa minaTa ke 1. AhvAna pR0 13 / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 177 bAda nae-nae khAdya-peya kI manuhAra - kyA yaha saba dhArmika kahalAne vAle parivAroM meM nahIM ho rahA hai ? samAja kA netRtva karane vAle logoM meM nahIM ho rahA hai ? eka ora karor3oM logoM ko do samaya kA pUrA bhojana mayassara nahIM hotA, dUsarI ora bhojana-vyavasthA meM lAkhoM-karor3oM kI barbAdI / samajha meM nahIM AtA, yaha saba kyA ho rahA hai ?' " zAdI kI varSagAMTha ko dhUmadhAma se manAnA Adhunika yuga kI phaizana banatI jA rahI hai / isakI tIkhI AlocanA karate hue ve samAja kA dhyAna AkRSTa karanA cAhate haiM " prAcInakAla meM eka bAra vivAha hotA aura sadA ke lie chuTTI ho jAtI / para aba to vivAha hone ke bAda bhI bAra-bAra vivAha kA riharsala kiyA jAtA hai| vivAha kI silvara jubalI, golDana jubalI, SaSTipUrti Adi na jAne kitane avasara Ate haiM, jina para hone vAle samAroha prItibhoja Adi dekhakara aisA lagatA hai mAno nae sire se zAdI ho rahI hai / ' mRtaka prathA para hone vAle ADambara aura apavyaya para unakA vyaMgya kitanA mArmika evaM vedhaka hai - "Azcarya hai ki jIvanakAla meM dAdA, pitA aura mAtA ko pAnI pilAne kI phurasata nahIM aura marane ke bAda haluA, pUr3I khilAnA cAhate haiM, yaha kaisI viDambanA aura kitanA aMdhavizvAsa hai ! 113 isake atirikta 'nae mor3a' ke mAdhyama se unhoMne vidhavA striyoM ke prati hone vAlI upekSA evaM dayanIya vyavahAra ko bhI badalane kA prayatna kiyA hai / isa saMdarbha meM unhoMne samAja ko kevala upadeza hI nahIM diyA, balki sakriya prayogAtmaka prazikSaNa bhI diyA hai| hara maMgala kArya meM apazakuna samajhI jAne vAlI vidhavA striyoM kA unhoMne prasthAna kI maMgala belA meM aneka bAra zakuna liyA hai tathA samAja kI bhrAMta dhAraNA ko badalane kA prayatna kiyA hai / vidhavA striyoM kI dayanIya sthiti kA citraNa karatI huI unakI ye paMktiyAM samAja ko cintana ke lie nae bindu prastuta karane vAlI haiM - "vidhavA ko apane hI ghara meM naukarAnI kI taraha rahanA par3atA hai / kyA koI puruSa apanI patnI ke viyoga meM aisA jIvana jItA hai ? yadi nahIM to strI ne aisA kauna-sA aparAdha kiyA, jo use aisI hRdaya vidAraka vedanA bhoganI par3e / samAja kA dAyitva hai ki aisI viyoginI yoginiyoM ke prati sahAnubhUtipUrNa vAtAvaraNa kA nirmANa kare aura unheM sacetana jIvana jIne kA avasara de / " 1. AhvAna, pR0 11,12 / 2. vahI, pR0 13 / 3. eka bUMda : eka sAgara, pR0 9 / 2 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa satI prathA ke virodha meM bhI unhoMne apanA svara prakhara kiyA hai / ve spaSTa kahate haiM- "samAja aura dharma ke kucha ThekedAroM ne satI prathA ko dhArmika paramparA kA jAmA pahanA kara pratiSThita kara diyaa| yaha aparAdha hai, mAtR jAti kA apamAna hai aura vidhavA striyoM ke zoSaNa kI prakriyA hai|" samAja hI nahIM, dhArmika sthaloM para hone vAle ADambara aura pradarzana ke bhI ve khilApha haiM / dhArmika samArohoM ko bhI ve rUr3hi evaM pradarzana kA rUpa nahIM lene dete / udayapura cAturmAsa praveza para nAgarika abhinandana kA pratyuttara dete hue ve kahate haiM-- "maiM nahIM cAhatA ki mere svAgata meM baiMDa bAje bajAe jAeM, pravacana paMDAla ko kRtrima phUloM se sajAyA jaae| yaha dharmasabhA hai yA mahaphila ? kitanA ADambara ! kitanI phijUla kharcI !! maiM yaha bhI nahIM cAhatA ki sthAna-sthAna para mujhe abhinandana-patra mileN| hArdika bhAvanAeM maukhika rUpa se bhI vyakta kI jA sakatI haiM, saiMkar3oM kI saMkhyA meM unakA prakAzana karanA dhana kA apavyaya hai| mAnA, ApameM utsAha hai para isakA matalaba yaha nahIM ki Apa dharma ko ADambara kA rUpa deN|"1 bagar3I meM pradatta nimna pravacanAMza bhI unakI mahAn sAdhakatA evaM AtmalakSyI vRtti kI ora iMgita karatA hai-..... .."pravacana paMDAloM meM anAvazyaka bijalI kI jagamagAhaTa kA kyA artha hai ? pratyeka kAryakrama ke vIDiyo kaiseTa kI kyA upayogitA hai ?"2 ve kahate haiM - "dhArmika samAja ne yadi isa sandarbha meM gambhIratA se cintana nahIM kiyA to aneka prakAra kI jaTilatAoM kA sAmanA karanA par3a sakatA hai|" AcArya tulasI samAja kI mAnasikatA ko badalanA cAhate haiM para balAt yA dabAva se nahIM, apitu hRdaya-parivartana se / yahI kAraNa hai ki aneka sthaloM para unheM madhyastha bhI rahanA par3atA hai / apanI dakSiNa yAtrA kA anubhava ve isa bhASA meM prakaTa karate haiM- "merI dakSiNa-yAtrA meM aise kaI prasaMga upasthita hue, jinameM baiMDa bAjoM se svAgata kiyA gyaa| hariyAlI ke dvAra banAe gae / toraNadvAra sajAe gae / pUrNa jalakuMbha rakhe gye| phaloM, phUloM aura phUla-mAlAoM se svAgata kI rasma adA kI gii| cAvaloM ke sAthie banAe ge| kanyAoM dvArA kacce nAriyala ke jagamagAte dIpoM se AratI utArI gii| kuMkuma-kesara carace ge| zaMkhanAda ke sAtha vaidika maMtroccAraNa huaa| sthAna-sthAna para merI agavAnI meM sar3aka para ghar3oM bhara pAnI chir3akA gayA / una logoM ko samajhAne kA prayAsa huA, para unheM manA nahIM sake / ve hara mUlya 1. jaina bhAratI, 10 jUna 1962 / 2. jIvana kI sArthaka dizAeM, pR0 88 / 3. AhvAna, pR0 16 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 179 para apanI paramparA kA nirvAha karanA cAhate the| aisI paristhiti meM maiM apanA dRSTikoNa spaSTa kara sakatA hUM, kintu kisI para dabAva nahIM DAla sakatA / " 2 sAmAjika krAMti se AcArya tulasI kA spaSTa abhimata hai- "jahAM krAMti kA prazna hai, vahAM dabAva yA bhaya se kAma to ho sakatA hai, para usa sthiti ko krAMti nAma se rUpAyita karane meM mujhe saMkoca hotA hai / " unakI dRSTi meM krAMti kI saphalatA ke lie janamata ko jAgRta karanA Avazyaka hai / hajArIprasAda dvivedI kA maMtavya hai "sirpha jAnanA yA acchA mAnanA hI kAphI nahIM hotA, jAnate to bahuta se loga haiM, parantu usako ThIka-ThIka anubhava bhI karA denA sAhityakAra kA kArya hai / "" 113 AcArya tulasI ke satprayAsoM evaM ojasvI vANI se samAja ne eka naI aMgar3AI lI hai, yuga kI nabja ko pahacAnakara calane kA saMkalpa liyA hai tathA apanI zakti kA niyojana racanAtmaka kAryoM meM karane kA abhikrama prArambha kiyA hai / yaha kahanA atizayokti nahIM hogA ki AcArya tulasI dvArA kI gayI sAmAjika krAMti kA yadi lekhA-jokhA prastuta kiyA jAe to eka svataMtra zodhaprabaMdha taiyAra kiyA jA sakatA hai / " nAro puruSa hRdaya pASANa bhale hI ho sakatA hai, nArI hRdaya na komalatA ko kho sakatA hai / pighala - pighala apane antara ko dho sakatA hai, ro sakatA hai, kiMtu nahIM vaha so sakatA hai || AcArya tulasI dvArA udgIta ina kAvya paMktiyoM meM nArI kI mUlyavattA evaM guNAtmakatA kI spaSTa svIkRti hai / AcArya tulasI mAnate haiM ki mahilA vaha dhurI hai, jisake AdhAra para parivAra kI gAr3I samyak prakAra se cala sakatI hai / dhurI majabUta na ho to kahIM bhI gADI ke aTakane kI saMbhAvanA banI rahatI hai / " unakI dRSTi meM saMyama, zAlInatA, samarpaNa, sahiSNutA kI surakSA paMktiyoM meM rahakara hI nArI gauravazAlI itihAsa kA sRjana kara sakatI hai / AcArya tulasI ke dila meM nArI kI kitanI AkarSaka tasvIra hai, 1. rAjapatha kI khoja, pR0 202 / 2. anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI, pR0 193 / 3. hajArIprasAda dvivedI granthAvalI bhAga 7, 10 206 | 4. donoM hAtha eka sAtha, pR0 46 / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 . A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa isa bAta kI jhAMkI nimna paMktiyoM meM dekhI jA sakatI hai- "maiM mahilA ko mamatA, samatA aura kSamatA kI triveNI mAnatA huuN| usake mamatA bhare hAthoM se naI pIr3hI kA nirmANa hotA hai, samatA se parivAra meM saMtulana rahatA hai aura kSamatA se samAja evaM rASTra ko saMrakSaNa milatA hai| AcArya tulasI kI preraNA se yugoM se AtmavismRta nArI ko apanI asmitA aura kartRtvazakti kA to ahasAsa huA hI hai, sAtha hI usakI cetanA meM krAMti kA aisA jvAlAmukhI phUTA hai, jisase aMdhavizvAsa, rUDhasaMskAra, mAnasika kuMThA aura azikSA jaisI burAiyoM ke astitva para prahAra huA hai| AcArya tulasI aneka bAra mahilA sammelanoM meM apane isa saMkalpa ko mukhara karate haiM -- "zatAbdiyoM se azikSA ke kuhare se Acchanna mahilA-samAja ko Age lAnA mere aneka svapnoM meM se eka svapna hai / ......."maiM mahilA-samAja ke atIta ko dekhatA hUM to mujhe lagatA hai, usane bahuta pragati kI hai / bhaviSya kI kalpanA karatA hai to lagatA hai ki abhI bahuta vikAsa karanA hai|" yaha kahanA atyukti yA prazasti nahIM hogA ki yaha sadI AcArya tulasI ko aura aneka rUpoM meM to yAda karegI hI para nArI uddhAraka ke rUpa meM unakI sadaiva abhivandanA karatI rhegii| nArI ke bhItara panapane vAlI hInatA evaM durbalatA kI graMthi ko AcArya tulasI ne jisa manovaijJAnika DhaMga se sulajhAyA hai, vaha itihAsa ke pRSThoM meM amara rhegaa| ve nArI ko saMbodhita karate hue kahate haiM --"puruSa nArI kA sammAna kare, isase pahale yaha Avazyaka hai ki nArI svayaM apanA sammAna karanA sIkhe / mahilAeM yadi pratIkSA karatI raheMgI ki koI avatAra Akara unheM jagAegA to samaya unake hAtha se nikala jAegA aura ve jahAM khar3I haiM, vahIM khar3I rheNgii|" isI saMdarbha meM unakI nimna preraNA bhI nArI ko usakI asmitA kA ahasAsa karAne vAlI haiM - "puruSavarga nArI ko deha rUpa meM svIkAra karatA hai, kiMtu vaha usake sAmane mastiSka banakara apanI kSamatAoM kA paricaya de, tabhI vaha puruSoM ko cunautI de sakatI hai|"4. nArI jAti meM abhinava sphUrti evaM aTa AtmavizvAsa bharane vAle nimna uddharaNa kitane sajIva evaM hRdayasparzI bana par3e haiM --- 0 kevala lakSmI aura sarasvatI banane se hI mahilAoM kA kAma nahIM 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1066 / 2. vahI, pR0 1732 / 3. vahI, pR0 1066 / / 4. donoM hAtha : eka sAtha, pR0 85 / . Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana calegA, unheM durgA bhI bananA hogaa| durgA banane se merA matalaba hiMsA yA AtaMka phailAne se nahIM, zakti ko saMjokara rakhane se hai / " 0 nArI abalA nahIM, sabalA bane / bojha nahIM, zakti bne| kalahakAriNI nahIM, kalyANI bne| * Aja kA kSaNa mahilAoM ke hAtha meM hai| isa samaya bhI agara mahilAeM sotI rahIM, ghar3I kA alArma sunakara bhI pramAda karatI rahIM to bhI sUraja ko to udita honA hI hai| vaha ugegA aura apanA Aloka bikheregaa| * strI meM sRjana kI adbhuta kSamatA hai| usa kSamatA kA upayoga vizvazAMti yA samasyAoM ke samAdhAna kI dizA meM kiyA jAe to vaha sahI artha meM vizva kI nirmAtrI aura saMrakSikA hone kA sArthaka gaurava prApta kara sakatI hai|"2 AcArya tulasI ne nArI jAti ko usakI apanI vizeSatAoM se hI nahIM, kamajoriyoM se bhI avagata karAyA hai, jisase ki usakA sarvAMgINa vikAsa ho sake / mahilA-adhivezanoM ko saMbodhita karate hue nArI samAja ko dizAdarzana dete hue ve aneka bAra kaha cuke haiM--"maiM bahinoM ko sujhAnA cAhatA hUM ki yadi unheM saMgharSa hI karanA hai to ve apanI durbalatAoM ke sAtha saMgharSa kareM / unake sAhitya meM nArI jAti se jur3I kucha arthahIna rUDhiyoM evaM durbalatAoM kA khulakara vivecana hI nahIM, una para prahAra bhI huA hai tathA usakI giraphta se nArI-samAja kaise bace, isakA preraka saMdeza bhI hai| saundarya-sAmagrI aura phaizana kI aMdhI daur3a meM nArI ne apane AcAravicAra evaM saMskRti ko bhI tAka para rakha diyA hai| isa saMdarbha meM unake nimna uddharaNa nArI jAti ko kucha socane, samajhane evaM badalane kI preraNA dete haiM0 mAtRtva ke mahAn gaurava se mahanIya, komalatA, dayAlutA Adi aneka guNoM kI svAminI strI patA nahIM bhItara ke kisa kone se khAlI hai, jise bharane ke lie use Upara kI TipaTaoNpa se gujaranA par3atA hai| maiM mAnatA hUM ki phaizanaparastI, dikhAvA aura vilAsitA Adi durguNa strI samAja ke antar saundarya ko Dhakane vAle AvaraNa 0 apane kRtrima saundarya ko nikhArane ke lie pazu-pakSiyoM kI nirmama 1. donoM hAtha : eka sAtha, pR0 21 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1914 / 3. vahI, pR0 1613 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa hatyA ko kisa prakAra bardAzta kiyA jA sakatA hai, yaha praznacihna mere aMtaHkaraNa ko becaina banA rahA hai|"1 unakA citana hai ki yadi vaijJAnika saMvedanazIla yaMtroM ke mAdhyama se vAyumaMDala meM vikIrNa una bejubAna prANiyoM kI karuNa cItkAroM ke prakampanoM ko pakar3a sake aura unakA anubhava karA sake to kRtrima saundarya sambandhI dRSTi badala sakatI hai| Aja kanyAbhrUNoM kI hatyA kA jo silasilA bar3ha rahA hai, ise ve nArI-zoSaNa kA Adhunika vaijJAnika rUpa mAnate haiM tathA usake lie mahilA samAja ko hI doSI ThaharAte haiN| nArI jAti ko bhAratIya saMskRti se paricita karAtI huI unakI nimna preraNAdAyinI paMktiyAM paThanIya hI nahIM, mananIya bhI haiM--. "bhAratIya mAM kI mamatA kA eka rUpa to vaha thA, jaba vaha apane vikalAMga, vikSipta aura bImAra bacce kA AkhirI sAMsa taka pAlana karatI thii| parivAra ke kisI bhI sadasya dvArA kI gaI usakI upekSA se mAM pUrI taraha se Ahata ho jAtI thii| vahI bhAratIya mAM apane ajanme, abola zizu ko apanI sahamati se samApta karA detI hai| kyoM ? isalie nahIM ki vaha vikalAMga hai, vikSipta hai, bImAra hai para isalie ki vaha eka lar3akI hai / kyA usakI mamatA kA srota sUkha gayA hai ? kanyAbhrUNoM kI bar3hatI huI hatyA eka ora manuSya ko nRzaMsa karAra de rahI hai, to dUsarI ora striyoM kI saMkhyA meM bhArI kamI se mAnavikI paryAvaraNa meM bhArI asaMtulana utpanna kara rahI hai| ve nArI jAti ke vikAsa hetu ucita svAtaMtrya ke hI pakSadhara haiM, kyoMki sAvadhAnI ke abhAva meM svataMtratA svacchaMdatA meM pariNata ho jAtI hai tathA pragati kA rAstA nApane vAle paga utpatha meM bar3ha jAte haiN| vikAsa ke nAma para avAMchita tattva bhI jIvana meM praveza kara jAte haiN| isa dRSTi se ve bhAratIya nArI ko samaya-samaya para jAgarUkatA kA dizAbodha dete rahate haiN| - AcArya tulasI posTaroM tathA patra-patrikAoM meM nArI-deha kI azlIla prastuti ko nArI jAti ke gaurava ke pratikUla mAnate haiN| isameM bhI ve nArI jAti ko hI adhika doSI mAnate haiM, jo dhana ke pralobhana meM apane zarIra kA pradarzana karatI hai tathA sAmAjika ziSTatA kA atikramaNa karatI hai / nArI ke azlIla rUpa kI bhartsanA karate hue ve kahate haiM-- "mujhe aisA lagatA hai ki eka vyavasAyI ko apanA vyavasAya calAne 1. vicAra vIthI, pR0 170 / 2. kuhAse meM ugatA sUraja , pR0 97 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 183 kI jitanI AkAMkSA hotI hai, zAyada usase bhI adhika AkAMkSA una mahilAoM ke mana meM Dhera sArA dhana baTorane kI pala rahI hogI, jo samAja ke mUlya-mAnakoM ko tAka para rakhakara kaimare ke sAmane prastuta hotI haiN|" ___ AcArya tulasI ne aneka bAra isa satya ko abhivyakta kiyA hai ki puruSa nArI ke vikAsa meM avarodhaka banA hai, isameM satyAMza ho sakatA hai para nArI svayaM nArI ke vikAsa meM bAdhaka banatI hai, yaha vAstavikatA hai| daheja kI samasyA ko bar3hAne meM nArI jAti kI ahaMbhUmikA rahI hai, ise nakArA nahIM jA sktaa| isI bAta ko Azcaryamizrita bhASA meM prakhara abhivyakti dete hue ve kahate haiM-"Azcarya isa bAta kA hai ki daheja kI samasyA ko bar3hAne meM puruSoM kA jitanA hAtha hai, mahilAoM kA usase bhI adhika hai / daheja ke kAraNa apanI beTI kI durdazA ko dekhakara bhI eka mAM putra kI zAdI ke avasara para daheja lene kA lobha saMvaraNa nahIM kara sakatI / apanI beTI kI vyathA se vyathita hokara bhI vaha bahU kI vyathA kA anubhava nahIM krtii|" ___ isI saMdarbha meM unakA dUsarA udabodhana bhI nArI-cetanA evaM usake AtmavizvAsa ko jAgRta karane vAlA hai-"daheja ke savAla ko maiM nArI se hI zurU karanA cAhatA huuN| mAM, sAsa tathA svayaM lar3akI jaba daheja ko asvIkAra karegI tabhI usakA sammAna jaagegaa| isa taraha eka sire se uThA AtmasammAna dhIre-dhIre pUrI samAja-vyavasthA meM apanA sthAna banA sakatA hai / eka dharmAcArya hone para bhI nArI jAti se jur3I aisI aneka rUDhiyoM evaM kamajoriyoM kI jitanI spaSTa abhivyakti AcArya tulasI ne apane sAhitya meM dI hai, vaisI anyatra durlabha hai| nArI jAti ko vikAsa kA sUtra dete hue unakA kahanA hai-... "vikAsa ke lie badalAva evaM ThaharAva donoM jarUrI haiM / maulikatA sthira rahe aura usake sAtha yugIna parivartana bhI Ate raheM, isa krama se vikAsa kA patha prazasta hotA hai / AcArya tulasI nArI kI zakti ke prati pUrNa Azvasta haiN| unakA isa bAta meM vizvAsa hai ki agara nArI samAja ko ucita pathadarzana mile to ve puruSoM se bhI Age bar3ha sakatI haiM / ve kahate haiM --- "mere abhimata se aisA koI kArya nahIM hai, jise mahilAeM na kara sakeM / "5 apane vizvAsa ko 1. kuhAse meM ugatA sUraja , pR0 113 / 2. anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI, pR0 178 / 3. aNuvrata anuzAstA ke sAtha, pR0 29 / 4. donoM hAtha : eka sAtha, pR0 45 / 5. bahatA pAnI niramalA, pR0 281 / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa mahilA samAja ke samakSa ve isa bhASA meM rakhate haiM- "mahilAoM kI zakti para mujhe pUrA bharosA hai / jisa dina mere isa bharose para mahilAoM ko pUrA bharosA ho jAegA, usa dina sAmAjika cetanA meM krAnti kA eka nayA visphoTa hogA, jo navanirmANa kI pRSThabhUmi ke rUpa meM sAmane aaegaa|" nArI jAti ke prati atirikta udAratA kI abhivyakti kabhI-kabhI to ina zabdoM meM prasphuTita ho jAtI hai - "maiM usa dina kI pratIkSA meM hUM, jaba strIsamAja kA paryApta vikAsa dekhakara puruSa varga usakA anukaraNa kregaa|'' eka puruSa hokara nArI jAti ke isa ucca vikAsa kI kAmanA unake mahimAmaMDita vyaktitva kA mahattvapUrNa dastAveja hai| yuvaka yuvaka zakti kA pratIka aura rASTra kA bhAvI karNadhAra hotA hai para ucita mArgadarzana ke abhAva meM jahAM vaha zakti vidhvaMsaka banakara sampUrNa mAnavatA kA vinAza kara sakatI hai, vahAM vahI zakti kuzala netRtva meM sRjanAtmaka evaM racanAtmaka DhaMga se kArya karake deza kA nakzA badala sakatI hai| AcArya tulasI ne yuvakoM kI sRjana cetanA ko jAgRta kiyA hai| unakA vizvAsa hai ki deza kI yuvApIr3hI tor3a-phor3a evaM aparAdhoM ke daura se tabhI gujaratI hai, jaba usake sAmane koI Thosa racanAtmaka kArya nahIM hotA hai| AcAryazrI ne yuvApIr3hI ke samakSa karaNIya kAryoM kI eka lambI sUcI prastuta kara dI hai, jisase unakI zakti ko sRjana kI dhArA ke sAtha jor3A jA ske| unakI anubhavI, hRdayasparzI aura ojasvI vANI ne saikar3oM dhIra, vIra, gaMbhIra, tejasvI, manISI aura karmaTha yuvakoM ko bhI taiyAra kiyA hai / AcArya tulasI ne apane jIvana se yuvakatva ko paribhASita kiyA hai| ve kahate haiM0 yuvaka vaha hotA hai, jisakI AMkhoM meM sapane hoM, hoThoM para una sapanoM ko pUrA karane kA saMkalpa ho aura caraNoM meM usa ora agrasara hone kA sAhasa ho, vicAroM meM ThaharAva ho, kAryoM meM aMdhAnukaraNa na ho|" 0 jahAM ullAsa aura puruSArtha aThakheliyAM kare, vahAM bur3hApA kaise Ae ? ___ vaha yuvA bhI bUr3hA hotA hai, jisameM ullAsa aura pauruSa nahIM hotaa| AcArya tulasI kI yuvakoM ke navanirmANa kI becainI ko nimna zabdoM meM dekhA jA sakatA hai- "mujhe yuvakoM ke navanirmANa kI cintA hai, na ki unheM ziSya banAe rakhane kii| maiM yuvApIr3hI ke bahuAyAmI vikAsa ko dekhane ke lie becaina huuN| merI yaha becainI eka-eka yuvaka ke bhItara utare, unakI UrjA kA kendra prakampita ho aura usa prakampana dhArA kA upayoga sakArAtmaka kAma 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1145 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana meM ho to unake jIvana meM viziSTatA kA AvirbhAva ho sakatA hai / "" unhoMne apane sAhitya meM Aja kI digbhrAnta yuvApIr3hI kI kamajoriyoM kA ahasAsa karAyA hai to vizeSatAoM ko komala zabdoM meM sahalAyA bhI hai / kahIM unheM dAyitva - bodha karAyA hai to kahIM unase naI apekSAeM bhI vyakta kI haiM / kahIM-kahIM to unakI antaH vedanA isa kadara vyakta huI hai, jo pratyeka mana ko AMdolita karane meM samartha hai - " yadi bhArata kA hara yuvaka zakti sampanna hotA aura utsAha ke sAtha zakti kA sahI niyojana karatA to bhArata kI tasvIra kucha dUsarI hI hotI / " AcArya tulasI apane sAhitya meM sthAna-sthAna para akarmaNya, AlasI aura nirutsAhI yuvakoM ko jhakajhorate rahate haiM / aupamika bhASA meM yuvakoM kI antaHzakti jagAte hue ve kahate haiM- "jisa prakAra dina jaise ujale mahAnagaroM meM miloM ke kAraNa zAma utara AtI hai, vaise hI saMkalpahIna yuvaka para bur3hApA utara AtA hai / ' 23 ve Aja kI yuvApIr3hI se tIna apekSAeM vyakta karate haiM 1. yuvApIr3hI kA AcAra-vyavahAra, khAna-pAna tathA rahana-sahana sAdA tathA sAttvika ho / 2. yuvApIr3hI vighaTanamUlaka pravRttiyoM se Upara uThakara apane saMgaThana patha ko sudRr3ha banAe / 185 3. yuvApIr3hI samAja kI una jIrNa-zIrNa, arthahIna evaM bhArabhUta paraMparAoM ko samApta karane ke lie kaTibaddha ho, jisakA saMbaMdha yuvakoM se hai / 112 113 yuvApIr3hI meM bar3hatI naze kI pravRtti se AcArya tulasI atyanta ciMtita haiM / ve mAnate haiM -- "kisI bhI samAja yA deza ko satyAnAza ke kagAra para le jAkara chor3anA ho to usakI yuvApIr3hI ko naze kI lata meM DAla denA hI kAphI hai ve bhAratIya yuvakoM ke mAnasa ko prazikSita karate hue kahate haiMprArambha meM vyakti zarAba pItA hai, kAlAMtara meM zarAba use pIne lagatI hai / " zarAba jisa ghara meM pahuMca jAtI hai, vahAM sukha, zAMti aura samRddhi pIche vAle daravAje se bAhara nikala jAte haiM / ' '4 AcArya tulasI kA mAnanA hai ki mAdaka padArthoM kI bar3hatI huI ghusapaiTha 1. donoM hAtha : eka sAtha, pR0 101 / 2. samAdhana kI ora, pR0 10 / 3. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 125 / 4. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1320 / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa nahIM rokA gayA to bhaviSya hamAre hAtha se nikala jAegA / rASTra ke nAma apane eka vizeSa sandeza meM samAja ko sAvaceta karate hue ve apane udgAra prakaTa karate hue kahate haiM - "pazu ajJAnI hotA hai, usameM viveka nahIM hotA phira bhI vaha nazA nahIM karatA / manuSya jJAnI hone kA dambha bharatA hai / viveka kI rAsa hAtha meM lekara calatA hai, phira bhI nazA karatA hai / kyA usakI jJAna- cetanA so gayI ? jAna-bUjhakara azreyas kI yAtrA kyoM ?" unake dvArA racita kAvya kI ye paMktiyAM Aja kI digbhramita yuvApIr3hI ko jAgaraNa kA nava sandeza de rahI haiM yadi sukha se jInA hai to, tyAgo madirA kI botala / yadi amRta pInA hai to tyAgo yaha jahara halAhala // soco yaha indradhanuSa sA jIvana hai kaisA caMcala | phira tuccha tRpti ke khAtira kyoM hai vyasanoM kI halacala // AcArya tulasI ne niSedha kI bhASA meM nahIM, apitu vaijJAnika aura manovaijJAnika tarIke se yuvA samAja ke mana meM nazIle padArthoM ke prati vitRSNA paidA kI hai / aNuvrata ke mAdhyama se unhoMne dezavyApI nazAmukti abhiyAna calAyA hai, jisase lAkhoM yuvakoM ne vyasanamukta jIvana jIne kA saMkalpa abhivyakta kiyA hai Adarza yuvaka ke lie AcArya tulasI pAMca kasauTiyAM prastuta karate 0 zraddhAzIla zraddhA vaha kavaca hai, jise dhAraNa karane vAlA vyakti bhrAMtiyoM aura aphavAhoM ke nukIle tIroM se Aviddha nahIM ho sakatA / sahanazIla sahanazIlatA vaha marahama hai, jo mAnasika AghAtoM se bane ghAvoM ko avilamba bhara sakatI hai / * vicArazIla- vicArazIlatA vaha setu hai, jo pArasparika dUriyoM ko pATakara eka samatala dharAtala kA nirmANa karatI hai / * karmazIla --- karmazIlatA vaha puruSArtha hai, jo adhikAra kI bhAvanA samApta kara kartavyabodha kI preraNA detI hai / 0 caritrazIla - caritrazIlatA vaha nidhi hai, jo saba riktatAoM ko bharakara vyakti ko paripUrNa banA detI hai / "" AcArya tulasI ne yuvApIr3hI kA vizvAsa liyA hI nahIM, mukta mana se vizvAsa kiyA bhI hai / yahI kAraNa hai ki unake hara mizana se yuvaka jur3e hue haiM aura use saphala karane kA prayatna karate haiM / yuvApIr3hI para vizvAsa vyakta 1. donoM hAtha : eka sAtha, pR0 107 / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 187 karane vAlI nimna paMktiyAM unake sArvajanika evaM AtmIya vyaktitva kI abhivyakti hai- "yuvApIr3hI sadA se merI AzA kA kendra rahI hai, cAhe vaha mere dikhAe mArga para kama cala pAyI ho yA adhika cala pAI ho, phira bhI mere mana meM unake prati kabhI bhI avizvAsa aura nirAzA kI bhAvanA nahIM aatii| mujhe yuvaka itane pyAre lagate haiM, jitanA ki merA apanA jIvana / maiM unakI adbhuta kAryajA zakti ke prati pUrNa vizvasta huuN|"1 samAja aura artha samAja se artha ko alaga nahIM kiyA jA sakatA / kyoMki sAmAjika jIvana meM yaha viniyoga kA sAdhana hai / aparigrahI evaM akiMcana hone para bhI AcArya tulasI ne apane sAhitya meM samAja ke sabhI viSayoM para sUkSma vizleSaNa prastuta kiyA hai| artha ke bAre meM unakA ciMtana hai ki sAmAjika prANI ke lie dhana jIvana calAne kA sAdhana ho sakatA hai, para jaba use jIvana kA sAdhya mAna liyA jAtA hai, taba zoSaNa, utpIr3ana, anAcaraNa, aprAmANikatA, hiMsA aura bhraSTAcAra se vyakti baca nahIM sktaa| ___arthazAstrI utpAdana-vRddhi ke lie icchA-tRpti evaM icchA-vRddhi kI bAta kahate haiM / para AcArya tulasI icchA-tRpti ke sthAna para icchA-parimANa evaM icchA-rUpAntaraNa kI bAta sujhAte haiM, kyoMki icchAoM kA kSetra itanA vizAla hai ki unakI pUrNa tRpti asaMbhava hai| unake icchA-parimANa kA artha vastu-utpAdana banda karanA yA garIba honA nahIM, apitu anAvazyaka saMgraha ke prati AkarSaNa kama karanA hai| AcArya tulasI kA citana hai ki nissIma icchAeM vyakti ko AnaMdopalabdhi kI viparIta dizA meM le jAtI haiM ataH icchAoM kA pariSkAra hI samAja-vikAsa yA jIvana-vikAsa hai| rASTra-vikAsa ke saMdarbha meM ve icchA-parimANa ko vyAkhyAyita karate hue kahate haiM--- "icchAoM kA alpIkaraNa vilAsitA ko samApta karane ke lie hai| ananta Asakti aura asIma daur3adhUpa se bacane ke lie hai, na ki deza kI arthavyavasthA kA avamUlyana karane ke lie|" ve isa satya ko svIkAra karate haiM ki saMsArI vyakti bhautika sukhoM se sarvathA vimukha bana jAe, yaha AkAzakusuma jaisI kalpanA hai kiMtu anyAya ke dvArA dhana-saMgraha na ho, anartha meM artha kA prayoga na ho, yaha Avazyaka hai| __ samAja ke Arthika vaiSamya ko dUra karane hetu ve naI soca prastuta karate haiM ---"Arthika vaiSamya miTAo' isakI jagaha hamArA vicAramUlaka pracAra kArya yaha honA cAhie ki 'Arthika dAsatA mittaao'|"2 isake lie AcArya 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1711 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 389 / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 729 tulasI vikendrita arthavyavasthA ke pakSadhara haiN| kyoMki adhika saMgraha upabhoktA saMskRti ko janma detA hai / isa saMdarbha meM unakA maMtavya hai ki jisa prakAra bahatA huA pAnI nirmala rahatA hai, usI prakAra calatA huA artha hI ThIka rahatA hai / " artha kA pravAha jahAM kahIM rukatA hai, vaha samAja ke lie abhizApa aura pIr3A bana jAtA hai / ataH svastha, saMgaThita, vyavasthita evaM saMvedanazIla samAja meM artha ke pravAha ko rokanA sAmAjika vikAsa meM bAdhA hai / saMgraha ke bAre meM AcArya tulasI kA ciMtana hai - "merI dRSTi meM saMgraha bhItara hI bhItara jalana paidA karane vAlA phor3A hai aura vahI jaba nAsUra ke rUpa meM risane lagatA hai to apavyaya ho jAtA hai / " saMgraha ke kAraNa hone vAle sAmAjika vaiSamya kA yathArtha citra upasthita karate hue ve samAja ko sAvadhAna karate hue kahate haiM- "eka ora janatA ke duHkha-darda se bekhabara vilAsitA meM AkaMTha DUbe hue loga aura dUsarI ora jIvana kI nyUnatama AvazyakatAoM se bhI vaMcita abhAvoM se ghire loga / sAmAjika viSamatA kI isa dharatI para samasyAoM ke nae-nae jhAr3a ugate hI raheMge / "B 113 Arthika vaiSamya kI samasyA ke samAdhAna meM ve apanA maulika ciMtana prastuta karate haiM- "merA ciMtana hai ki atibhAva aura abhAva ke madhya se gujarane vAlA samAja hI taTastha ciMtana kara sakatA hai, anyathA vahAM vilAsitA aura pIr3A janma letI rahatI hai / " isI bAta ko kabhI-kabhI ve isa bhASA meM bhI prastuta kara dete haiM- "garIbI svayaM burI sthiti hai, amIrI bhI acchI sthiti nahIM hai / ina donoM se pare jo tyAga yA saMyama hai, icchAoM aura vAsanAoM kI vijaya hai, vahI bhAratIya jIvana kA maulika rUpa hai aura isI ne bhArata ko saba dezoM kA siramaura banAyA thA / 4 aparigraha ke prabala pakSadhara hone para bhI ve pUMjIpatiyoM ke virodhI nahIM haiN| para pUMjIvAdI manovRtti para samaya-samaya para prahAra karate rahate haiM-- " pUMjIvAdI manovRtti ne jahAM eka ora mAnava ke vaiyaktika aura pArivArika jIvana ko vighaTita kara DAlA hai, vyakti ko bhAI-bhAI ke khUna kA pyAsA banA diyA hai, pitA putra ke bIca vaimanasya aura roSa kI bhayAvaha darAra paidA kara dI hai, vahAM sAmAjika aura sArvajanika jIvana para bhI isane karArI 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 191 / 2. aNuvrata ke Aloka meM, pR0 93 / 3. eka bUMda : eka sAgara, pR. 1562 / 4. 21-11-54 ke pravacana se uddhRta / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 189 coTa pahuMcAI hai / ....."jisa AvazyakatA se dUsare kA adhikAra chInA jAtA hai yA usameM bAdhA pahuMcatI hai, vaha AvazyakatA nahIM, anadhikAra ceSTA ho jAtI hai| ......"yadi pUMjIpati loga apane Apako nahIM badaleMge to isake saMbhAvita bhISaNa pariNAma bhI unheM atizIghra bhogane hoNge|" ___ jIvana ke yathArtha satya ko ve anubhUti ke sAtha jor3akara manovaijJAnika bhASA meM kahate haiM-"maiM paryaTaka huuN| mujhe garIba-amIra sabhI taraha ke loga milate haiM, para jaba una koTyAdhIza dhanavAnoM ko dekhatA hUM to ve mujhe anna va pAnI ke sthAna para hIre-panne khAte najara nahIM aate| mujhe Azcarya hotA hai ki taba phira kyoM ve dhana ke pIche zoSaNa aura atyAcAroM se apane Apako pApa ke gaDDhe meM girAte haiN|" ve aneka bAra isa bAta ko abhivyakti dete haiM-"jAgRta samAja vaha hai, jisake pratyeka sadasya ke pAsa apane mUlabhUta adhikAra hoM, sAmAnya AvazyakatAoM kI pUrti ke sAdhana hoM aura sukha duHkha meM eka-dUsare ke prati samabhAgitA ho|' samAja kI isa viSama sthiti meM parivartana lAne hetu ve aisI samAjavyavasthA kI AvazyakatA mahasUsa karate haiM, jisameM paise kA nahIM, apitu tyAga kA mahattva rhe|" isake lie ve mArksa kI Arthika krAMti ko asaphala mAnate haiM balki aisI AdhyAtmika krAMti kI apekSA mahasUsa karate haiM, jo samAja meM binA kisI raktapAta evaM hiMsA ke santulana banAe rakha ske| usa AdhyAtmika krAMti ke mahattvapUrNa sUtra ke rUpa meM unhoMne samAja ko visarjana kA sUtra diyaa|| ve khule zabdoM meM samAja ko pratibodha dete rahate haiM ---"visarjana ke binA arjana duHkhadAyI aura nukasAna pahuMcAne vAlA hogaa| visarjana kI cetanA vikasita hote hI anaitika aura amAnavIya DhaMga se kie jAne vAle saMgraha para svataH rokathAma laga jaaegii|" artha ke samyak upayoga evaM niyojana ke bAre meM bhI AcArya tulasI ne samAja ko naI dRSTi dI hai / ve logoM kI visaMgatipUrNa mAnasikatA para vyaMgya karate haiM- "samAja ke abhAvagrasta jarUratamaMda logoM ke lie kahIM artha kA niyojana karanA hotA hai to dasa bAra socA jAtA hai aura bahAne banAe jAte haiM, jabaki vivAha Adi prasaMgoM meM mukta mana se artha kA vyaya kiyA jAtA hai / ''... phaizana ke nAma para hone vAlI vastuoM kI kharIda-pharokhta meM kitanA hI paisA laga jAe, kabhI cintana nahIM hotA aura dhArmika sAhitya lenA ho to kImateM AsamAna para car3hI huI lagatI haiN| kyA yaha ciMtana kA 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1493 / / 2. jaina bhAratI, 26 jUna 1955 / .. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa dAridrya nahIM hai ?"" ukta uddharaNa kA artha yaha nahIM ki ve samAja meM sabhI ko saMnyAsI jaisA jIvana vyatIta karane kA saMdeza dete haiM / nimna vaktavya unake santulita evaM saTIka cintana kA pramANapatra kahA jA sakatA hai - " maiM sAmAjika jIvana meM Amoda-pramoda kI samApti kI bAta nahIM kahatA, na usameM rukAvaTa DAlatA hUM, kintu yadi hamane yuga kI dhArA ko nahIM samajhA to hama pichar3a jAeMge / 113 vyavasAya sAmAjika prANI ke lie AjIvikA hetu vyavasAya karanA Avazyaka hai / kyoMki usake binA jIvana kI AvazyakatAoM kI pUrti nahIM hotI / AcArya tulasI vyavasAya meM naitikatA ko anivArya mAnate haiM / isa sandarbha meM unakA nimna sambodha atyanta preraka hai - " vyavasAya meM naitika mUlyoM kI avahelanA jaghanya aparAdha hai / zastrAstra dvArA manuSya kA vinAza kaba hogA, nizcita nahIM hai, lekina mAnava yadi naitika aura prAmANika nahIM banA to vaha svayaM apanI najaroM meM gira jAegA, yaha sthiti vinAza se bhI adhika khataranAka hogI / ''3 sampUrNa vyApArI samAja ko unakA pratibodha hai- 'jAe lAkha para rahe sAkha' isa Adarza kI mInAra para khar3e vyakti kabhI naitika mUlyoM kA atikramaNa nahIM kara sakate / naitika aura sAMskRtika mUlyoM kI khoja karane vAlA samAja prakAza kI khoja karatA hai, amRta kI khoja karatA hai aura Ananda kI khoja karatA hai / ' 114 vyApAra ke kSetra meM calane vAlI anaitikatA evaM aprAmANikatA ko dekha-sunakara unakA mAnasa kabhI-kabhI becaina ho jAtA hai / isalie ve samayasamaya para pravacana sabhAoM meM isa viSaya meM apane preraka vicAroM se samAja ko lAbhAnvita karate rahate haiM / dakSiNa yAtrA ke daurAna eka sabhA ko sambodhita karate hue ve kahate haiM- " Apa vyApAra karate haiM, paisA kamAte haiM, isameM mujhe koI Apatti nahIM / kintu vyApAra meM jo burAI hai, dhokhA hai, lie maiM upadeza nahIM dUM, samAja ko naI sUjha na dUM, yaha kaise Apake virodha ke bhaya se naitikatA kI AvAja banda nahIM kara sakatA / zoSaNa aura amAnavIya vyavahAra ke virodha meM maiM jIvana bhara AvAja uThAtA rahUMgA / use chur3Ane ke sambhava hai ? maiM 1. AhvAna, pR0 12,13 / 2. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1727 / 3. vahI, pR0 824 / 4. vahI, pR0 833 / 5. 2-7-1968 pravacana se uddhRta / 1 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 191 . kabhI-kabhI ve manovaijJAnika tarIke se vyApAriyoM kI vizeSatAoM ko sahalAkara unheM naitikatA kI preraNA dete haiM-''vyApArI varga ko sAhUkAra kA jo khitAba milA hai, vaha kisI rASTrapati yA samrAT ko bhI nahIM milA, isalie isa zabda ko sArthaka karane kI apekSA hai|" / arthArjana ke sAdhana kI zuddhatA para bhagavAn mahAvIra ne vistRta viveka diyA hai| AcArya tulasI ne use Adhunika pariveza evaM Adhunika sandarbho meM vyAkhyAyita karane kA prayatna kiyA hai| unake sAhitya meM hiMsAbahula evaM uttejaka vyavasAyoM kI khule zabdoM meM bhartsanA hai| AcArya tulasI khAdya padArthoM meM milAvaTa ke sakhta virodhI haiN| ve ise hiMsA evaM akSamya aparAdha mAnate haiN| 'amRta mahotsava' ke avasara para apane eka vizeSa sandeza meM ve kahate haiM- "milAvaTa karane vAle vyApArI samAja evaM rASTra ke to aparAdhI haiM hI, yadi ve IzvaravAdI haiM to bhagavAn ke bhI aparAdhI haiM / .... ." milAvaTa aisI chenI hai, jo Adarza kI pratimA ko khaMDakhaMDa kara khaMDahara meM badala detI hai|"1 AcArya tulasI usa vyavasAya evaM vyApAra ko samAja ke lie ghAtaka mAnate haiM, jo hamArI saMskRti kI zAlInatA evaM saMyama para prahAra karate haiM, mAnava kI asmitA para praznacihna khar3A karate haiM / vijJApana-vyavasAya ke bAre meM unakI nimna TippaNI atyanta mArmika hai-"vijJApana eka vyavasAya hai / anya vyavasAyoM kI taraha hI yaha vyavasAya hotA to TippaNI karane kI apekSA nahIM thii| kintu jaba isase vyakti ke caritra aura sUjha-bUjha donoM para praznacihna khar3e hone lage, to saceta honA par3egA / ......sAr3iyoM ke vijJApana meM eka yuvA lar3akI kA citra dekara likhA jAtA hai ki maiM zAdI dillI meM hI karUMgI kyoMki yahAM mujhe uttama sAr3iyAM pahanane ko mileNgii| paryaTana ejeMsiyoM kA vijJApanadAtA vivAha yogya kanyA ke mukha se kahalavAtA hai ki vaha usI vyakti ke sAtha zAdI karegI, jo use videza yAtrA karA sake / isa prakAra ke vijJApana yuvA mAnasikatA ko gumarAha kara dete haiM / "2 isI sandarbha meM unakA nimna vaktavya bhI atyanta mArmika evaM preraka hai ..."mahilAoM ke lie khAsataura se sigareTa banAnA aura use vijJApanI camaka se jor3anA mahilAoM ko patana ke garta meM dhakelanA hai / sigareTa banAne vAlI kampanI ko usase Arthika lAbha ho sakatA hai, para deza kI saMskRti kA isase kitanA nukasAna hogA, yaha anumAna kauna lagAegA ?' 1. anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI, pR0 179 / 2. donoM hAtha : eka sAtha, pR0 84,85 / 3. aNuvrata, 1 apraila 1990 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa vijJApana vyavasAya se hone vAlI hAniyoM kA manovaijJAnika vizleSaNa ve ina zabdoM meM karate haiM- "yaha mAnavIya durbalatA hai ki manuSya kisI ghaTanA ke acche pakSa ko kama pakar3atA hai aura galata pravAha meM adhika bahatA hai / bacce to nAsamajha hote haiM ataH vijJApana kI hara cIja kI mAMga kara baiThate haiM / khAne-pIne, pahanane-or3hane athavA kisI anya kAma meM Ane vAlI naI cIja kA vijJApana dekhate hI ve use pAne ke lie macala uThate haiN| aisI sthiti meM mAtA-pitA ke lie samasyA khar3I ho jAtI hai / " "" 12 113 philma - vyavasAya ko ve rASTra ke caritrabala ko kSINa karane kA bahuta bar3A kAraNa mAnate haiM / yadyapi ve philma - vyavasAya para sarvathA pratibandha lagAne kI bAta avyAvahArika aura amanovaijJAnika mAnate haiM, phira bhI unakA sujhAva hai - " eka umra vizeSa taka philma dekhane para yadi pratibandha ho to maiM isameM lAbha hI lAbha dekhatA hUM / bhArata kI yuvApIr3hI isa pratibandha ke lie kahAM taka taiyAra hai, yaha avazya hI zocanIya prazna hai / kintu isake sukhada pariNAma sunizcita haiM / ' philma vyavasAya se hone vAle duSpariNAmoM kI carcA karate hue ve kahate haiM - " philma ke kAmottejaka dRzya aura gAne, vAsanA ko ubhArane vAle posTara aMga pratyaMgoM ko ubhArakara dikhAne vAlI yA adhanaMgI pozAkeM ye saba yuvApIr3hI ke caritra ko gumarAha karatI haiN| maiM mAnatA hUM, philma vyavasAya rASTra ke cAritrika patana kA mukhya kAraNa hai / ' bar3hatI berojagArI kA kAraNa AcArya tulasI vijJAna dvArA AviSkRta nae-nae yantroM ko mAnate haiM / yadyapi AcArya tulasI yantroM ke virodhI nahIM haiM para unake sAmane cetana prANI kA astitva zUnya ho jAe, vaha niSkriya aura akarmaNya bana jAe, isake ve virodhI haiM / isa sandarbha meM unakI nimna TippaNiyAM vaijJAnikoM ko bhI kucha socane ko majabUra kara rahI hai -- " yantra kA apanA upayoga hai para yantra kA nirmAtA aura niyaMtA svayaM yantra bana gayA to isa dizA meM nae AyAma kaise khuleMge ?4 prazna hotA hai ki kyA kareMge itane yantra mAnava ? manuSya to vaise bhI nikammA hotA jA rahA hai| mazInoM kI kAryakSamatA itanI bar3ha rahI hai ki eka mazIna saikar3oM saikar3oM manuSyoM kA kAma kucha hI samaya meM nipaTA detI hai| mazInI mAnavoM ke sAmane itanA kauna-sA kAma rahegA, jo unako nirantara vyasta rakha sake anyathA ye yaMtra mAnava nikamme hokara Apasa meM lar3eMge, manuSyoM ko taMga kareMge yA aura kucha 1. kuhAse meM ugatA sUraja, pR0 49 / 2. aNuvrata : gati pragati, pR0 172 / 3. vahI, pR0 171 | 4. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 18, 19 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 193 kreNge| inameM kucha pArTasa galata laga gae athavA inake upayoga meM kahIM pramAda raha gayA to ye manuSyoM ko mArane para utArU ho jaaeNge| yaha krama zurU bhI ho cukA hai / samAcAra patroM meM to yaha AzaMkA vyakta kI gaI hai ki ye alaga deza kI mA~ga kareMge yA insAna para rAja kareMge / aisA kucha na bhI ho, phira bhI yaha to sambhava lagatA hai ki ye utpAta macAe binA nahIM raheMge / ,,,, isa uddharaNa kA tAtparya unakI bhASA meM ina zabdoM meM rakhA jA sakatA hai - " bhautika vikAsa evaM yantroM kA vikAsa kabhI duHkhada nahIM hogA yadi vaha saMyama zakti ke vikAsa se santulita ho / "* svastha samAja-nirmANa AcArya tulasI ke mahAn evaM Urjasvala vyaktitva ko samAja sudhAraka ke sImita dAyare meM bAMdhanA unake vyaktitva ko sImita karane kA prayatna hai / unheM nae samAja kA nirmAtA kahA jA sakatA hai / AcArya tulasI jaise vyakti do-cAra nahIM, advitIya hote haiN| unakA gahana cintana samAja ke AdhAra para nahIM, varan unake cintana meM samAja apane ko khojatA hai / unhoMne sAhitya ke mAdhyama se svastha mUlyoM ko sthApita karake samAja ko sajIva evaM zaktisampanna banAne kA prayatna kiyA hai / samAja nirmANa kI kitanI nayI-nayI kalpanAeM unake mastiSka meM taraMgita hotI rahatI haiM, isakI puSTi nimna uddharaNa se ho jAtI hai - - " merA yaha nizcita vizvAsa hai ki yadi hama samAja ko apanI kalpanA ke anurUpa DhAla pAte to Aja usakA svarUpa itanA bhavya aura sughar3a hotA ki maiM batA nahIM sakatA 13 AcArya tulasI kevala vyaktiyoM ke samUha ko samAja mAnane ko taiyAra nahIM haiM / unakI dRSTi meM samAja ke sadasyoM meM nimna vizeSatAoM kA honA Avazyaka hai - "jisa samAja ke sadasyoM meM ispAta sI dRr3hatA, saMgaThana meM niSThA, cAritrika ujjvalatA, kaThina kAma karane kA sAhasa aura uddezya pUrti ke lie svayaM ko jhoMkane kA manobhAva hotA hai, vaha sanAja apane nirdhArita lakSya taka bahuta kama samaya meM pahuMca jAtA hai / 114 AcArya tulasI samAja nirmANa kI AdhArazilA ke rUpa meM maryAdA aura anuzAsana ko anivArya mAnate haiM / unakA nimna vaktavya isakA svayaMbhU sAkSya hai -- " samAja ho aura maryAdA na ho, vaha samAja adhika samaya taka jIvita nahIM raha sakatA / samAja ho aura maryAdA na ho to vikAsa ke nae 1. baisAkhiyAM vizvAsa kI pR0 15, 19 / 2. merA dharma : kendra aura paridhi, pR0 32 / 3. AhvAna, pR0 21 / 4. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1386 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa rAste nahIM khulate / samAja ho aura maryAdA na ho to nyAya aura samavibhAga nahIM mila sakatA / samAja ko svastha aura gatizIla banAe rakhane ke lie maryAdA kI ahaMbhUmikA rahatI hai / " svastha samAja-saMracanA ke lie ve suvidhAvAda aura vilAsitA ko bahuta bar3A khatarA mAnate haiN| ve spaSTa zabdoM meM kahate haiM-"vilAsa kA anta vinAza meM hotA hai- pAnI meM se ghI nikala sake to vilAsitA meM lipta rahakara duniyA sukha pA sakatI hai| kabhI-kabhI to ve itane bhAvapUrNa zabdoM meM yaha tathya janatA ke gale utArate haiM ki dekhate hI banatA hai - "maiM Apako yaha kaise samajhAUM ki vilAsa meM sukha nahIM hai / yaha koI padArtha hotA to Apake sAmane rakha detA para yaha to anubhava hai / anubhava binA svayaM ke AcaraNa ke prApta nahIM ho sktaa|" . Aja mAnava zrama ko bhUlakara yaMtrAzrita ho rahA hai, ise ve ujjvala samAja ke bhaviSya kA pratIka nahIM mAnate / unakA mAnanA hai ki jIvana kI dharatI para satya, ziva aura saundarya kI dhArAeM pravAhita karane ke lie yaMtroM para nirbhara rahane se kAma nahIM bnegaa|"2 __gAMdhIjI ne Adarza samAja ke lie rAmarAjya kI kalpanA prastuta kii| AcArya tulasI ne Adarza, nirdvandva, svastha evaM zoSaNamukta samAja-saMracanA ke lie aNuvrata samAja kI saMkalpanA kI / ve kahate haiM --- "mere mastiSka meM jisa Adarza samAja kI kalpanA hai, vaha samUce vizva ke lie nae sRjana kI dizA meM vartamAna yuga aura yuvApIr3hI ke lie udAharaNa bana sakatI hai para usa Adarza taka pahuMcane ke lie kevala kalpanA ke tAne-bAne bunane se kAma nahIM hogA / usake lie to dRr3ha saMkalpa aura niSThA se Age bar3hane kI jarUrata hai|"pdyaatraa ke daurAna eka pravacana meM ve apane saMkalpa ko abhivyakta karate hue kahate haiM.--"svastha samAja kI saMracanA ke lie kArya karanA merI jIvanacaryA kA aMga hai| isalie jaba-taka vaiyaktika sAdhanA ke sAtha-sAtha ye sArI bAteM nahIM hotIM, taba taka merI yAtrA sampanna kaise ho sakatI hai ? svastha samAja kI kalpanA AcArya tulasI ke zabdoM meM yoM utaratI hai-"merI dRSTi meM vaha samAja svastha hai, jisameM vyasana na ho, kurUr3hiyAM na ho, jisakI jIvana-zailI sAttvika, sAdagIpUrNa aura zrama para AdhArita ho| dUsare zabdoM meM jJAna-darzana va cAritra kI triveNI se AplAvita samAja, svastha samAja hai| jJAna, darzana aura cAritra kA pratinidhi zabda hai-dharma yA 1. eka bUMda : eka sAgara, pR0 1496 / 2. baisAkhiyAM vizvAsa kI, pR0 18 / 3. jaina bhAratI 28 akTUbara, 1962 / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 195 adhyAtma / jahAM dharma vikasita hotA hai, vahAM jIvana kA nirmANa hotA hai aura samAja svastha rahatA hai| unakI dRSTi meM vaha samAja rugNa hai, jahAM saMgraha, zoSaNa, corI evaM chInAjhapaTI calatI hai| ataH jahAM saba apane adhikAroM meM santuSTa tathA sahayoga aura sAmaMjasya kI bhAvanA lie calate hoM, vahI svastha evaM Adarza samAja ho sakatA hai| aNuvrata dvArA ve eka aise samAja kA svapna dekhate haiM, jahAM hiMsA va saMgraha na ho / na kAnUna ho aura na daNDa dene vAlA koI sattAdhIza ho / na koI amIra ho na garIba / eka kA jAtigata ahaM aura dUsare kI hInatA samAja meM vaiSamya paidA karatI hai / ataH aNuvrata prerita samAja samAna dharAtala para vikasita hogaa| isake lie ve anuzAsana aura saMyama kI zakti ko anivArya mAnate haiN| ___aNuvrata ke dvArA zoSaNa-vihIna svastha samAja-racanA ke kucha karaNIya bindu prastuta karate hue ve kahate haiM -- "1. vaha samAja alpecchA aura aparigraha ko pahalA sthAna degA / alpecchA se tAtparya hai ki usakI AkAMkSAeM niraMkuza nahIM hoNgii| AkAMkSAoM kA vistAra saMgraha yA parigraha kA kAraNa banatA hai aura saMgraha zoSaNa kA kAraNa banatA hai / .......icchA-saMyama ke sAtha saMgraha-saMyama svayaM ho jaaegaa| 2. aNuvrata artha aura sattA ke kendrIkaraNa ko, phira cAhe vaha vyaktigata stara para ho yA rASTrIya stara para, prazraya nahIM degaa| artha aura sattA kA kendrIkaraNa hI zoSaNa aura saMgraha kI samasyAoM ko janma detA 3. usa samAja meM zrama aura svAvalambana kI pratiSThA hogI / vyakti Atmanirbhara bane aura zrama kA mUlyAMkana sAmAjika stara para ho, yaha prayatna kiyA jaaegaa| 4. saMgraha karane vAle ko usameM sAmAjika pratiSThA nahIM milegii| manuSya bahudhA adhika saMgraha pratiSThA pAne ke lie hI karatA hai / AvazyakatA pUrti ke lie manuSya ko adhika dhana apekSita nahIM hotaa| phira bhI dhana ke prati usakI jo lAlasA dekhI jAtI hai, usakA eka mAtra kAraNa pratiSThA hI hai / ....."yahI kAraNa hai ki vaha saba prakAra ke chala, prapaMca, phareba aura SaDyantra racakara bhI paisA kamAnA cAhatA hai| Aja yadi artha kI bhUmikA meM se sAmAjika pratiSThA ko nikAla liyA jAe to dUsare hI kSaNa saMgraha kA mahala Dhaha jaaegaa| - 1. Age kI sudhi lei, pR0 268 / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 5. usa samAja ke AdhAra meM ahiMsA hogI / usakA yaha vizvAsa hogAsamasyA kA sahI samAdhAna ahiMsA meM hI hai / apanI hara samasyA ko vaha ahiMsA ke mAdhyama se hI sulajhAne kA prayatna karegA / "" aNuvrata jisa Adarza evaM zoSaNavihIna samAja kI rUparekhA prastuta karatA hai, sAmyavAda ke sAmane bhI vahI kalpanA hai para ina donoM kI prakriyA meM bhinnatA hai / isa bhedarekhA ko spaSTa karate hue AcArya tulasI kahate haiN| " zoSaNa vihIna aura svatantra samAja kI racanA sAmyavAda aura aNuvrata donoM kA uddezya hai para donoM kI prakriyA bhinna hai / sAmyavAda vyavasthA detA hai aura aNuvrata vRttiyoM ko parimArjita karatA hai / vyavasthA kI gati tIvra ho sakatI hai kiMtu vaha uttarottara lakSya se pratikUla hotI jAtI hai / aNuvrata kI gati maMda hai para vaha uttarottara lakSya ke anukUla hai| tvarita gati kA utanA mahattva nahIM hai, jitanA lakSya-pratibaddha gati kA hai / sAmyavAdI dezoM kA vyaktivAda kI ora bar3hatA huA jhukAva dekhakara yaha sahaja hI jAnA jA sakatA hai ki vyavasthA parivartana kI apekSA vRtti-parivartana kA krama prazasya hai / "2 samagra mAnava samAja ke lie gahana evaM hitAvaha cintana karane vAle yugadraSTA AcArya tulasI ne apane AdhyAtmika AMdolanoM dvArA jisa zoSaNavihIna evaM sukhasamRddhi se paripUrNa aNuvrata samAja kI kalpanA kI hai, usa kalpanA kI pUrti sabhI samasyAoM kA nidAna banegI, aisA vizvAsa hai / kahA jA sakatA hai ki AcArya tulasI ke samAja-ciMtana meM jo krAMtikAritA, parivartana evaM nae dizAbodha haiM, ve samAjazAstriyoM ko bhI cintana kI nayI khurAka dene meM samartha haiM / 196 1. aNuvrata : gati-pragati, pR0 136 / 2. aNuvrata ke Aloka meM, pR0 22 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-paricaya "uttama pustaka mahAna AtmA kI prANazakti hotI hai" -milTana kI isa ukti ko AcArya tulasI kI pratyeka pustaka meM caritArtha dekhA jA sakatA hai| AcArya tulasI ne salakSya kucha likhA ho, aisA nahIM lagatA para sahaja rUpa se jo bhI paristhiti unake sAmane AI, jo bhI prasaMga unake sAmane upasthita hue yA jina bhAvoM ne unheM udvelita kiyA, vahI saba kucha kalama kI noka se yA vANI kI zakti se mukhara ho gayA / yaha saba itanA svAbhAvika evaM mArmika DhaMga se citrita huA hai ki kisI bhI saMvedanazIla pAThaka kA hRdaya taraMgita evaM spaMdita hue binA nahIM raha sktaa| san 1956 meM jaba AcArya tulasI dillI pahuMce, taba unake pravacana ko sunakara bAlakRSNa zarmA 'navIna' ne apanI anubhUti ko zabdoM kA jAmA pahanAte hue kahA-"AcArya tulasI kA pravacana sunakara mere hRdaya meM zraddhA kA srota baha calA / unake pravacana meM mujhe draSTA kI vANI sunAI dii| jo kevala par3ha letA hai, vaha aisA bhASaNa nahIM kara sakatA / anubhUti se hI aisA bolA jA sakatA hai / sAdhAraNa vyakti AMkhoM dekhI bAta kahatA hai, isalie usakI vANI kA koI mahattva nahIM hotaa| anubhUta vANI meM vega hotA hai, usakA asara bhI hotA hai| anubhava tapasyA kA phala hai| AcAryazrI kA jIvana tapasvI kA jIvana hai|" zaraccaMdra kahate the- "sabase jIvaMta aura utpreraka racanA vahI hai, jise par3hane se lage ki granthakAra apane andara kI urvarA se saba kucha bAhara phUla kI bhAMti khilA rahA ho'- yaha ukti AcArya tulasI ke sAhitya kI saphala kasauTI kahI jA sakatI hai| __ AcArya tulasI kI pustakoM kA sabase bar3A vaiziSTya yaha hai ki ve bRhattara mAnava samAja kI cetanA ko jhaMkRta karake unameM sAMskRtika mUlyoM ko saMpreSita karane meM zata-pratizata saphala hue haiN| isake atirikta vicAroM kI navInatA ke binA koI bhI kRti apanI ahamiyata sthApita nahIM kara sktii| AcArya tulasI ne lagabhaga sabhI viSayoM para apanA maulika ciMtana prastuta kiyA hai ataH unake dvArA likhita pustakoM ke akSaroM ke bhItara jo tathya udgIrNa hue haiM, use kAla kI aneka parateM bhI AvRta yA dhUmila nahIM kara sktiiN| ___ maharSi araviMda mAnate the- "kisI bhI sadgraMtha kI pahacAna do bAtoM Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 3 se hotI hai - prathama usameM sAmayika, nazvara, dezavizeSa aura kAlavizeSa se saMbaMdha rakhane vAlI bAtoM kA ullekha ho tathA dUsarI zAzvata, avinazvara saba kAloM tathA saba dezoM ke lie samAna rUpa se upayogI aura vyavahArya ho / ' AcArya tulasI ne zAzvata evaM sAmayika kA samAyojana itanI kuzalatA se kiyA hai ki usakI dUsarI mizAla milanA muzkila hai / bekana kI prasiddha ukti hai- "kucha pustakeM cakhane kI hotI haiM, kucha nigalane kI tathA kucha cabAne evaM pacA jAne kI / " AcArya tulasI kI pratyeka pustaka cakhane yogya, nigalane yogya tathA cabAkara pacAne yogya hai" - aisA kathana atyuktipUrNa nahIM hogA / 198 yahAM hama unakI gadya sAhitya kI kRtiyoM kA saMkSipta paricaya prastuta kara rahe haiM, jisase pAThaka unake sAhitya kA vihaMgAvalokana aura rasAsvAdana kara sake / pustaka - paricaya meM hamane salakSya sabhI pustakoM kA paricaya diyA hai cAhe ve punarmudraNa meM nAma parivartana ke sAtha prakAzita huI hoM / yadi punarmudraNa meM pustaka kA nAma parivartita huA hai to usakA hamane ullekha kara diyA hai, jisase pAThakoM ko bhrAMti na ho / kintu aNuvrata kI AcAra saMhitA se sambandhita aneka pustakeM aneka nAmoM se prakAzita huI haiN| jaise- 'aNuvrata AcAra-saMhitA', 'aNuvrata : naitika vikAsa kI AcAra-saMhitA', 'aNuvrata AMdolana', 'aNuvrata', 'aNuvrata AMdolana : eka dRSTi' Adi para hamane kevala aNuvrata AMdolana kA hI paricaya diyA hai / pustakoM ke sAtha kucha vizeSa saMdezoM kI pustikAoM kA paricaya bhI hamane isameM samAviSTa kara diyA hai / 'azAMta vizva ko zAMti kA saMdeza ' Adi kucha aise mahattvapUrNa saMdeza haiM, jinakA aMgrejI evaM saMskRta meM bhI rUpAntaraNa milatA hai / aNuvrata AMdolana aNuvrata eka aisI mAnavIya AcAra saMhitA hai, jisakA kisI upAsanA yA dharma vizeSa ke sAtha saMbaMdha na hokara satya, ahiMsA Adi mUlyoM se hai / " aNubama eka kSaNa meM karor3oM kA nukasAna kara sakatA hai to aNuvrata karor3oM kA uddhAra kara sakatA hai" -- AcArya tulasI kI yaha ukti aNuvrata AMdolana ke mahattva ko ujAgara kara rahI hai / isa AMdolana ne bhArata kI naitika cetanA ko prabhAvita kara AdhyAtmika, sAMskRtika evaM rASTrIya mUlyoM kI surakSA karane kA prayatna kiyA hai / 'aNuvrata AMdolana' pustikA meM aNuvrata kI AcAra saMhitA evaM usake maulika AdhAra kI carcA kI gayI hai / sAmAnya rUpa se aNuvrata 1. gItA prabandha, bhAga. 1 pR. 3 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 199 kI pRSThabhUmi ko samajhane meM yaha pustikA saphala mArgadarzana karatI hai / __ aNuvrata ke Aloka meM "aNuvrata ne aba taka kyA kiyA? kitanA kiyA ? aura kaise kiyA? isakA pUrA lekhA-jokhA ekatrita karanA duHsaMbhava hai| kiMtu itanA nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki mAnavIya mUlyoM ke saMdarbha meM vaicArika krAMti kI dRSTi se bhArata ke dharAtala para yaha eka prathama upakrama hai / aNuvrata bhArata kI janatA ke lie saMjIvanI kA kArya karane vAlA hai, isa tathya se Aja kisI ko sahamati ho yA na ho, para koI itihAsakAra jaba nava bhArata kA itihAsa likhegA, taba aNuvrata kA nAma svarNAkSaroM meM aMkita hogA / " lagabhaga 50 sAla pUrva abhivyakta AcArya tulasI kA yaha AtmavizvAsa isake ujjvala bhaviSya kA dyotaka hai / aNuvrata ne deza ke anaitika vAtAvaraNa ke virodha meM sazakta AvAja uThAI hai| aNuvrata darzana ko spaSTa karane ke lie pracura sAhitya kA nirmANa huaa| usameM "aNuvrata ke Aloka meM" pustaka kA apanA viziSTa sthAna hai| Alocya kRti meM naitikatA kA sarvAMgINa vizleSaNa huA hai| yaha vizleSaNa saiddhAMtika hI nahIM, vyavahArika bhI hai| isameM yaha bhI pratipAdita hai ki naitikatA deza, kAla, pariveza, varga evaM saMpradAya se parichinna nahIM, apitu sArvabhaumika evaM sArvakAlika hai| isameM viSayoM kA spaSTIkaraNa vArtAoM ke rUpa meM huA hai| sAdhvIpramukhA zrI kanakaprabhAjI kI jijJAsAeM itanI sAmayika aura saTIka haiM ki hara pAThaka yaha anubhava karatA hai mAno usakI bhItarI samasyA ko hI yahAM prastuta kiyA jA rahA hai| prastuta kRti aNuvrata kI rAjanaitika, AdhyAtmika, naitika aura sAmAjika mahattA ko to spaSTa karatI hI hai sAtha hI inase sambandhita samasyAoM kA samAdhAna bhI karatI hai| lagabhaga 51 vArtAoM ko apane bhItara sameTe hue yaha pustaka aNuvrata kI AcAra-saMhitA evaM usake itihAsa kA vistRta evaM vaijJAnika vizleSaNa prastuta karatI hai, sAtha hI samAja kI vividha visaMgatiyoM kI ora aMgulinirdeza karake use dUra karane kI preraNA bhI detI hai| bhArata ke AdhyAtmika evaM sAMskRtika mUlyoM ko nae svarUpa evaM nae pariveza meM prastuta karane vAlI yaha kRti Aja kI bhaTakatI yuvApIr3hI ko nayI dizA de sakegI, aisA vizvAsa hai| aNuvrata ke saMdarbha meM aNuvrata eka sAdhanA hai, mAnavIya AcAra saMhitA hai para AcArya tulasI Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ne use yugabodha ke sAtha isa prakAra prastuta kiyA hai ki vaha digbhrAMta mAnasa ke lie puSTa Alambana bana sakatA hai| 'aNuvrata ke saMdarbha meM' pustaka aNuvrata ke vividha pakSoM para praznottara zailI meM prakAza DAlatI hai| isameM rASTra, dharma, naitikatA aura vijJAna sambandhI aneka jijJAsAoM kA aNuvrata ke pariprekSya meM uttara diyA gayA hai tathA prAcIna evaM arvAcIna, rASTrIya evaM antarrASTrIya aneka samasyAoM para aNuvrata-darzana kA samAdhAna prastuta hai / aNuvrata darzana ko jana-bhogya banAne kA yaha sArthaka prayatna hai / Aja naitika mUlyoM meM jo girAvaTa A rahI hai, use rokane evaM jIvana-mUlyoM ke prati AsthA jagAne meM isa prakAra kA sAhitya apanI ahaMbhUmikA rakhatA hai| yaha pustaka apane agale saMskaraNa meM kucha saMzodhana evaM parivardhana ke sAtha 'aNuvrata : gati pragati' zIrSaka se prakAzita hai| aNuvrata : gati-pragati kisI bhI vaicArika krAMti ko vyApaka banAne meM sAhitya kA mahattvapUrNa sthAna hai| isI dRSTikoNa ko dhyAna meM rakhakara aNuvrata se sambandhita AcArya tulasI kI aneka pustakeM prakAza meM AI haiM / 'aNuvrata : gati-pragati' meM 'aNuvrata' pAkSika patra meM sthAyI stambha "aNuvrata ke saMdarbha meM" AyI vArtAeM tathA anya bhI kucha mahattvapUrNa lekhoM kA saMkalana hai| isa pustaka meM naitikatA ke vividha rUpoM kI bahuta sundara vyAkhyA kI gaI hai| kucha lekhoM meM aNuvrata AMdolana kA itihAsa evaM AcAra-saMhitA tathA kucha vArtAoM meM sAmAjika, rASTrIya, dhArmika kSetra meM utpanna samasyAoM kA aNuvrata dvArA saTIka samAdhAna kI carcA kI gaI hai| 'aNuvrata grAma' kI sundara parikalpanA bhI isameM sannihita hai| isake atirikta praznottaroM ke mAdhyama se AMdolana ke aneka vaicArika evaM vyAvahArika pakSa bhI Adhunika zailI meM isa pustaka meM gumphita haiN| 'samAja vyavasthA aura ahiMsA' Adi kucha vArtAeM ahiMsA viSayaka navIna evaM maulika avadhAraNAoM kI avagati detI haiN| isameM kula 61 lekha haiM, jinameM 19 pravacana tathA 42 vArtAeM haiN| isa pustaka ke prazna jitane saTIka, Adhunika aura maulika haiM, uttara bhI utane hI sajIva, krAMtikArI aura maulikatA lie hue haiN| pUrI pustaka kA mukhya viSaya aNuvrata aura naitikatA hai / aNuvrata premI evaM adhyAtmajijJAsuoM ke lie yaha atyanta mahattvapUrNa pustaka hai / aNuvratI kyoM baneM ? Aja ke anaitika evaM bhraSTa vAtAvaraNa meM aNuvrata saMjIvanI bUTI hai| aNuvrata ke mAdhyama se AcArya tulasI ne hara dharma ke vyaktiyoM ko sahI mAnava banane kI preraNA dI hai tathA jIrNa-zIrNa mAnavatA kA punaruddhAra karane kA prayatna Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 201 kiyA hai / isa pustikA meM aNuvrata - adhivezana para die gae eka mahattvapUrNa pravacana kA saMkalana hai / samIkSya Alekha saMyama evaM sAdagI kI pRSThabhUmi para AdhArita aNuvrata AMdolana kI mahattA spaSTa karatA hai / aNuvratI saMgha " jo deza, kAla kI sImA ko lAMghakara jIvana ke zAzvata mUlyoM kA udghATana karatI hai, vaha zreSTha pustaka hai" 'aNuvratI saMgha' pustikA isakA eka udAharaNa hai / isa kRti meM 'aNuvrata AMdolana', jo apane prArambhika kAla meM 'aNuvratI saMgha' ke rUpa meM prasiddha thA, usake vidhAna evaM niyamAvaliyoM kI jAnakArI dI gayI hai / pustaka ke AvaraNa pRSTha para bhUtapUrva rASTrapati DA0 rAjendraprasAda ke aNuvrata ke bAre meM vicAra aMkita haiM / usakA kucha aMza isa prakAra hai "aNuvratI saMgha kI sthApanA karake aura usake kAma ko bar3hAne ke lie apanA samaya lagAkara AcAryajI deza ke lie kalyANakArI kAma kara rahe haiM / .." yaha saMtoSa kI bAta hai ki AcAryajI kAla aura deza kI paristhiti ko hamezA sAmane rakhakara kAryakrama nirdhArita karate haiM aura jo bhinna-bhinna zreNI ke loga haiM, unakI bhinna-bhinna samasyAeM hotI haiM, una sabameM ghusakara bhinna-bhinna rIti se saMgaThita rUpa se sadAcAra aura caritra ko protsAhana dene kA kAma kara rahe haiM / " isameM aNuvratI saMgha ke 83 niyamoM kA ullekha hai, jinakA samAhAra Aja 11 niyamoM meM ho gayA hai| aNuvrata ke niyamoM kI aitihAsika jAnakArI dene meM isa pustaka kA mahattvapUrNa sthAna hai / anta meM " aNuvrata aura aNuvratI saMgha" nAmaka eka lekha bhI prakAzita hai / yaha lekha 'akhila bhAratIya prAcya vidyA pariSad ke satarahaveM adhivezana ke 'jainadarzana evaM prAkRta vibhAga' meM preSita kiyA gayA thA / isa mahattvapUrNa lekha meM aNuvratI saMgha kI sthApanA kA uddezya tathA usakI mahattA kA sarvAMgINa vivecana hai / maitrI, saMyama, samanvaya aura tyAga para AdhArita aNuvrata AMdolana kI saMkSipta jAnakArI dene meM isa pustaka kA mahattvapUrNa sthAna hai / atIta kA anAvaraNa bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita yaha pustaka AcArya tulasI evaM yuvAcArya mahAprajJajI kI saMyukta kRti hai / isameM Agama evaM upaniSadoM ke AdhAra para 25 zodhapUrNa nibaMdhoM kA saMkalana hai / Alocya graMtha meM itihAsa evaM bhUgola se sambandhita aneka mahattvapUrNa evaM khojapUrNa lekhoM kA samAhAra hai / zramaNa saMskRti kI aitihAsikatA evaM mahAvIra ke vaMza ke bAre meM aneka nayI Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sthApanAoM kA prastutIkaraNa isa grantha meM huA hai| isa pustaka meM aneka saMdarbha granthoM kA bhI upayoga huA hai| ataH zodha vidyArthiyoM ke lie yaha pustaka atyanta upayogI hai| atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata tanAvamukta, sArthaka evaM saphala jIvana kA sUtra hai-atIta kI smRti evaM bhaviSya kI kalpanA se mukta hokara vartamAna meM jiinaa| AcArya tulasI ne isa sUtra ko prAyogika rUpa meM apane jIvana meM utArA hai| isa sUtra ko janatA taka pahuMcAne ke vizeSa uddezya se likhe gaye nibaMdhoM kA saMkalana hai-'atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata' / isa pustaka meM eka ora yuvApIr3hI ko jaina darzana va saMskRti se paricita karAyA gayA hai to dUsarI ora ahiMsA ke vividha rUpoM ko bhI maulika soca ke sAtha prastuta kiyA gayA hai / isameM bhAratIya buddhijIvI varga ko jahAM racanAtmaka dizA meM agrasara hone kI preraNA hai to vahAM samAja evaM rASTra kI cetanA ko jhakajhorane kA saphala evaM sArthaka prayatna bhI hai| _ prastuta pustaka ke prArambhika lekha bhagavAn mahAvIra evaM aNuvrata AMdolana kI jAnakArI dete haiM tathA zeSa lekhoM meM aneka sAmayika viSayoM para UhApoha kiyA gayA hai| 'samasyA ke bIja : hiMsA kI miTTI' tathA 'lokataMtra aura ahiMsA' jaise kucha lekha ahiMsaka vizva vyavasthA kA AdhAra prastuta karate haiM evaM yuddha, hiMsA tathA ANavika narasaMhAra se samUcI duniyA ko bacAne ke lie eka nayI soca tathA nayA dizAdarzana dete haiN| prastuta pustaka ke 42 lekhoM meM yugabodha evaM naitika avadhAraNAoM ko yugIna saMdarbha meM abhivyakti dI gayI hai / isI kAraNa soca evaM vyavahAra ko saMskAroM evaM Adarza mUlyoM se anuprANita karane meM yaha pustaka acchI bhUmikA adA karatI hai| hara varga ke pAThaka ko nayI sAmagrI parosane vAlI yaha kRti vaicArika krAMti ghaTita karane meM sakSama hai| anaitikatA kI dhUpa : aNuvata kI chatarI ___ naitika AMdolanoM meM aNuvrata kA apanA mahattvapUrNa evaM sarvopari sthAna hai| isa AMdolana ne vyakti-cetanA aura samUha-cetanA ko samAna rUpa se prabhAvita kiyA hai| ise janatA taka pahuMcAne tathA naitika-mUlyoM kA avabodha karAne ke lie praznottaroM evaM nibaMdhoM kA eka saMkalana 'anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI' ke nAma se prakAzita huA hai| isa pustaka meM prAcya evaM pAzcAtya AcArazAstra viSayaka citana kI dhArAoM meM kitanA bheda aura abheda hai, usakA sUkSma vizleSaNa tathA donoM kA tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA gayA hai / yaha pustaka AcArazAstra aura nItizAstra kA tulanAtmaka Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 203 adhyayana prastuta karatI hai| samIkSya grantha meM prAyaH prazna pAzcAtya darzana se prabhAvita haiM para AcArya tulasI ne unameM bhAratIya darzana ke anusAra sAmaJjasya biThAne kA prayatna kiyA hai tathA kahIM-kahIM una vicAroM ke prati virodha bhI prakaTa kiyA hai| phira bhI sampUrNa pustaka meM uttara dete hue lekhaka ne anaikAntika dRSTi ko nahIM chor3A hai| sAmAnyataH AcArya tulasI sahaja, subodha evaM sarala zailI meM bolate athavA likhate haiM para isa pustaka meM naitikatA, AcArazAstra, pAzcAtya-darzana tathA aNuvrata ke vividha pakSoM kA atyanta gUr3ha evaM gaMbhIra vivecana huA hai| naitikatA kI naI vyAkhyA evaM parikalpanA jisa rUpa se isa pustaka meM ukerI gaI hai, vaisI anyatra durlabha hai| prArambhika 42 lekhoM meM praznottaroM ke mAdhyama se bhAratIya evaM pAzcAtya AcAra-vijJAna kA vizleSaNa hai tathA dvitIya khaNDa 'jIvana mUlyoM kI talAza' meM 24 nibaMdhoM ke mAdhyama se aNuvrata evaM usase sambandhita naitika mUlyoM kA vivecana hai| isa prakAra aNuvrata-darzana ko tulanAtmaka rUpa se gaMbhIra evaM prAJjala bhASA meM prastuta karane kA saphala evaM stutya prayAsa yahAM huA hai| amata-saMdeza AcArya tulasI ke AcAryakAla ke 50 varSa pUre hone ke upalakSya meM samAja ne amRta mahotsava kI AyojanA kara unakA abhinaMdana kiyA kyoMki AcArya tulasI ne svayaM viSa pIkara bhI deza, samAja aura rASTra ko amRta hI bAMTA hai| Alocya kRti kA prArambha amRta-saMdeza se hotA hai, jo lekhaka ne apane janmadina para sampUrNa deza kI janatA ke nAma diyA thA / pustaka meM amRta varSa ke avasara para die gae vizeSa pAtheya, dizAbodha evaM saMdeza samAviSTa haiM / ina viziSTa AlekhoM meM mAnavIya mUlyoM ko ujAgara karane ke sAtha-sAtha sAMpradAyikatA, kaTTaratA evaM jAtivAda kI jar3oM ko bhI kATane kA saphala upakrama huA hai| ___'eka marmAntaka pIr3A : daheja' 'vyavasAya jagat kI bImArI : milAvaTa' Adi lekhoM meM racanAtmaka evaM sRjanAtmaka vAtAvaraNa nirmita karane kA saphala abhiyAna cher3A gayA hai / 'samAdhAna kA mArga hiMsA nahIM' Alekha meM lekhaka ne loMgovAlajI se milana ke prasaMga ko abhivyakti dI hai / majahaba ke nAma para vikRta sAhitya likhane vAloM ke sAmane yaha kRti eka nayA Adarza prastuta karatI hai tathA samAja meM vyApta vikRtiyoM ko dhUM-dhUkara jalAne kI zakti rakhatI hai| vizva ke kSitija para mAnavadharma ke rUpa meM aNuvrata AMdolana kA pratiSThApana karake AcArya tulasI ne adhyAtma kA nayA sUrya ugAyA hai| aNuvrata AMdolana ke vividha rUpoM ko spaSTa karane hetu die gae dizAbodhoM kA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa mahattvapUrNa saMkalana isa pustaka meM hai| ina lekhoM meM bhAratIya mAnasikatA meM vyApta vibhinna kurItiyoM, vikRtiyoM evaM visaMgatiyoM para bhI prabhAvI DhaMga se prahAra kiyA gayA hai| 36 AlekhoM meM lekhaka ne sAmayika evaM zAzvata satyoM ke samanvaya kA sundara evaM sArthaka prayAsa kiyA hai| yaha kRti logoM ko puruSArthI banakara zaktizAlI banane kA AhvAna karatI hai| sAMskRtika, AdhyAtmika evaM vaicArika khurAka kI dRSTi se sAhitya-jagat meM yaha kRti apanA viziSTa sthAna rakhatI hai tathA samasyA ke tamas ko samAdhAna ke Aloka meM badalane kA sAmarthya rakhatI hai| agale saMskaraNa meM isake prAyaH lekha 'saphara : AdhI zatAbdI kA' pustaka meM samAviSTa kara die gae haiN| arhata vaMdanA __ mahAvIra ke pratyeka zabda meM vaha zakti hai, jo soe mAnasa ko jagA sake, ghora timira meM Aloka pradAna kara sake tathA lar3akhar3Ate kadamoM ko askhalita gati de sake / AcArya tulasI mahAvIra kI paramparA ke kIrtidhara evaM yazasvI paTTadhara haiN| unhoMne aneka mAdhyamoM se mahAvIra-vANI ko digadigantoM taka phailAne kA kArya kiyA hai| usI kA eka laghu evaM sazakta upakrama hai --'arhat vNdnaa'| prAyaH sabhI dharma-sampradAyoM meM prArthanA kA mahattva svIkRta hai| isa yuga ke mahApuruSa mahAtmA gAMdhI kahate the -"prArthanA ke binA maiM kaba kA pAgala ho gayA hotA / maiM koI kAma binA prArthanA nahIM krtaa| merI AtmA ke lie prArthanA utanI hI anivArya hai, jitanA zarIra ke lie bhojana"--ye paMktiyAM prArthanA ke mahattva ko spaSTa ujAgara kara rahI haiM / AcArya tulasI ne jaina darzana ke AtmakartRtva ke siddhAMta ke anurUpa prArthanA zabda ko svIkRta nahIM kiyA kyoMki usameM yAcanA kA bhAva hotA hai| ataH isakA nAma diyA -- 'arhat vaMdanA' / arhat ananta zaktisampanna AtmA kA vAcaka zabda hai / unake prati vaMdanA yA zraddhA kI abhivyakti vyakti ke bhItara bhI zakti jagAne meM nimitta bana sakatI hai| AcArya tulasI kahate haiM- "vyaktitva ke nirmANa evaM rUpAMtaraNa meM isakI zakti amogha hai| zakti se zakti kA jAgaraNa, yahI hai arhat vaMdanA kI eka mAtra preraNA / " arhat vaMdanA AcArya tulasI kI svopajJa kRti nahIM hai| mahAvIravANI kA saMkalana hai. para Aja lAkhoM-lAkhoM kaMTha pratidina isakA saMgAna kara AdhyAtmika saMbala prApta karate haiN| yaha apane Apako dekhane tathA zAMti prApta karane kA sazakta upakrama hai / isakA pratyeka pada vyakti ko jhaMkRta karatA hai tathA mAnasika evaM bhAvanAtmaka poSaNa detA hai|| arhat vaMdanA pustaka kI mahattA isalie bar3ha gayI hai ki isakA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 205 sarala hiMdI evaM aMgrejI anuvAda kara diyA gayA hai| sAtha hI AcAryazrI ne saba sUktoM evaM padoM kI itanI sarasa evaM sarala vyAkhyA prastuta kara dI hai ki sAmAnya vyakti bhI unakA hArda samajha kara usameM tanmaya ho sakatA hai / laghu hote hue bhI yaha kRti adhyAtmarasika logoM ko adhyAtma ke nae rahasyoM kA udghATana kara unheM Atmadarzana kI preraNA detI rahegI / azAMta vizva ko zAMti kA saMdeza yaha saMdeza 29.6.45 ko saradArazahara se laMdana meM Ayojita 'vizva dharma sammelana' ke avasara para preSita kiyA gayA thaa| isa aitihAsika saMdeza meM Aja kI viSama sthiti kA citraNa karate hue prAcIna evaM arvAcIna yuddha ke kAraNoM para prakAza DAlA gayA hai| isake sAtha hI zAMti kI vyAkhyA aura usakI prApti ke upAyoM kA vivecana bhI bahuta mArmika zailI meM huA hai| aMta meM vizvazAMti ke sArvabhauma 13 upAyoM kI carcA hai / isa kRti meM karuNA, zAMti, saMvedanA evaM ahiMsA kI sajIva prastuti huI hai| - AcArya tulasI ke isa preraka aura hRdayasparzI lekha ko par3hakara mahAtmA gAMdhI ne apanI TippaNI vyakta karate hue kahA--"kyA hI acchA hotA, jaba sArI duniyA isa mahApuruSa ke batAe hue mArga para cltii|" ___ yaha saMdeza nizcita rUpa se azAMti se pIr3ita mAnava ko zAMti kI rAha dikhA sakatA hai tathA aNuastroM kI vibhISikA se trasta mAnavatA ko trANa de sakatA hai| ____ ahiMsA aura vizvazAMti hiMsA aura ahiMsA kA dvandva sanAtana hai / AdamI hiMsA ke duSpariNAmoM se paricita hote hue bhI hiMsA ke nae-nae AviSkAroM/upakramoM kI ora abhimukha hotA jA rahA hai, yaha bahuta bar3A viparyAsa hai| AcArya tulasI ne 'ahiMsA aura vizvazAMti' pustikA meM ahiMsA ke vaijJAnika svarUpa ko prakaTa kiyA hai tathA zAMti prApta karane ke upakramoM ko vyAkhyAyita kiyA hai / jo vyakti ahiMsA ko kAyaroM kA astra mAnate haiM, unakI bhrAMti kA nirAkaraNa karate hue ve kahate haiM ---"kAyaratA ahiMsA kA aMcala taka nahIM chU sava.tI / sone ke thAla binA bhalA siMhanI kA dUdha kaba aura kahAM raha sakatA hai ? ahiMsA kA vAsa vIra hRdaya ko chor3akara aura kahIM nahIM hotaa| vIra vaha nahIM hotA, jo mAre, vIra vaha hai, jo mara sake para na maare"| ahiMsaka hI saccA vIra hotA hai, vaha svayaM marakara dUsare kI vRtti ko badala detA hai|" ahiMsA ke amRta kA rasAsvAdana vahI kara sakatA hai, jo usake pariNAma ko jAnatA hai / lekhaka kI dRSTi meM sadbhAvanA, maMtrI, niSkapaTavRtti, hRdaya kI svacchatA -ye saba ahiMsA devI ke amara varadAna haiN| isa pustikA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa meM ahiMsA ke prabhAva ko nae saMdarbha meM prastuta karate hue lekhaka kA kahanA hai-- "dUsare kI sampatti, aizvarya aura sattA ko dekhakara muMha meM pAnI nahIM bhara AtA, yaha ahiMsA kA hI prabhAva haiN|" sampUrNa lekha meM ahiMsA ko nae pariveza ke sAtha prastuta kiyA gayA hai / Aja ke hiMsA-saMkula vAtAvaraNa meM yaha lekha ahiMsA kI sazakta bhUmikA taiyAra karane meM apanI ahaMbhUmikA rakhatA hai| Age kI sudhi lei pravacana-sAhitya jana-sAdhAraNa ko naitikatA kI ora prerita karane kA saphala upakrama hai| 'Age kI sudhi lei' pravacana pAtheya granthamAlA kA terahavAM puSpa hai| yaha 1966 meM gaMgAzahara (rAja.) meM pradatta AcArya tulasI ke pravacanoM kA saMkalana hai| pravacanakAra zrotA, samaya evaM paristhiti ko dekhakara apanI bAta kahate haiM, ataH usameM viSaya-vaividhya aura punarukti honA svAbhAvika hai / para pravacanakAra AcArya tulasI kA mAnanA hai ki bhinna-bhinna dRSTiyoM se pratipAdita eka hI bAta apanI upayogitA ke Age praznacihna nahIM lagane detii| ina pravacanoM meM jAgaraNa kA saMdeza hai, AtmotthAna kI preraNA hai tathA vyakti se lekara antarrASTrIya stara para ubharane vAlI samasyAoM kA samAdhAna bhI guMphita hai / pravacana-sAhitya kI kar3I meM yaha eka mahattvapUrNa pustaka hai, jo ajJAna ke aMdhere meM bhaTakate mAnava ko sahI mArgadarzana dene meM sakSama hai| pustaka ke aMta meM tIna pariziSTa jor3e gae haiM, jisase yaha grantha adhika upayogI bana gayA hai| ___ Aja se 27 varSa pUrva ke ye 54 pravacana apanI upayogitA ke kAraNa Aja bhI tAjApana lie hue hai| AcArya tulasI ke amara saMdeza - prasiddha vidvAn vidyAdhara zAstrI kahate haiM-"AcArya tulasI ke amara saMdeza pustaka vizva darzana kI uccatama pustaka hai / " yaha sarvodaya jJAnamAlA kA cauthA puSpa hai| isameM cAritrika bala ko jAgRta kara AdhyAtmika zakti ko bar3hAne kI carcA hai| prastuta pustaka meM viziSTa avasaroM para die pravacanoM evaM mahattvapUrNa AyojanoM meM preSita saMdezoM kA saMkalana hai / jaise- laMdana meM Ayojita 'vizva-dharma sammelana' ke avasara para bhejA gayA mahattvapUrNa lekha'azAMta vizva ko zAMti kA saMdeza' Adi / rAjanIti aura dharma ke aneka anachue evaM mahattvapUrNa pahaluoM para prastuta pustaka nae vicAroM kI prastuti detI hai sAtha hI antazcetanA ko jhakajhorane meM bhI paryApta sahAyaka banatI hai| ye pravacana purAne hote hue bhI Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 207 vartamAna ke saMdarbha meM utane hI sAmayika, upayogI, sArthaka evaM prAsaMgika pratIta hote haiN| inakI upajIvyatA Aja bhI utanI hI hai, jitanI pahale thii| ahiMsA aura svataMtratA ko jisa maulika ciMtana ke sAtha isa pustaka meM prastuta kiyA gayA hai, vaha paThanIya hai| ye laghu Alekha vyakti, samAja evaM deza ke AsapAsa ghUmatI samasyAoM ko hamAre sAmane rakhate haiM, sAtha hI saTIka samAdhAna bhI prastuta karate haiN| AtmanirmANa ke ikatIsa sUtra san 1948 kA cAturmAsa gulAbI nagarI jayapura meM huA / cAturmAsa ke daurAna bhAdrava zuklA navamI se pUrNimA taka sAta dina ke lie AtmanirmANa saptAha kA Ayojana kiyA gayA / usa saptAha ke antargata AcArya tulasI dvArA udbodhita jJAna-kaNoM kA saMkalana isa pustikA meM kiyA gayA hai| isameM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya evaM aparigraha kA AMzika pAlana karane ke niyamoM kA ullekha hai| eka gRhastha apane jIvana meM ahiMsA Adi kA pAlana kisa prakAra kara sakatA hai, isakA suMdara dizAdarzana isa pustikA meM milatA hai| AkAra meM laghu hote hue bhI yaha pustaka mAnavIya AcAra-saMhitA ko prastuta karane vAlI hai| ye 31 sUtra vaiyaktika dRSTi se to mahattvapUrNa haiM hI, sAmAjika evaM rASTrIya stara ko samunnata banAne meM bhI inakA mahattvapUrNa sthAna hai| Aha,vAna AcArya tulasI kA pratyeka vAkya preraka aura marmasparzI hotA hai, para unake kucha vizeSa udbodhana itane mahattvapUrNa haiM ki kAla kA vikSepa bhI unheM dhUmila nahIM kara sakatA / eka dharmAcArya hote hue bhI AcArya tulasI samAja ke badalate pariveza ke prati jAgarUka haiN| aisA isalie saMbhava hai kyoMki unake pAsa jIvana kI mArmikatA ko samajhane evaM vyakta karane kI adbhuta kSamatA evaM sUkSma dRSTi hai| 'AAhvAna' pustikA meM bagar3I maryAdA mahotsava (1991) meM hae eka vizeSa vaktavya kA saMkalana hai| isa ojasvI vaktavya ne pravacana-paMDAla meM baiThe hajAroM vyaktiyoM kI cetanA ko jhaMkRta kara unheM kucha socane ke lie majabUra kara diyaa| logoM kI mAMga thI ki yaha pravacana jana-jana taka pahuMcanA cAhie, jisase anupasthita loga bhI isase preraNA le skeN| isa pravacana kA eka-eka vAkya vedhaka hai / isameM AcArya zrI ne sAmAjika burAiyoM ke prati samAja kA dhyAna AkRSTa kiyA hai tathA yuga ko dekhate hue unheM rUpAntaraNa kI preraNA bhI dI hai / isa pravacana ko par3hane se lagatA hai ki isameM unakI athAha pIr3A Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa vyakta huI hai, para ghuTana nahIM hai / isameM unake hRdaya kI vedanA bola rahI hai, para nirAzA nahIM hai / 208 AcAryazrI ne saphalatA kI aneka sIr3hiyoM ko pAra kiyA hai, para saphalatA ke mada ne unakI agrima saphalatA ko prApta karane vAle rAste ko avaruddha nahIM kiyA / isakA sabase bar3A kAraNa yaha hai ki ve apanI asaphalatA ko bhI dekhate rahate haiM / isa dRSTi se lekha kA nimna aMza paThanIya hai " dharmasaMgha kI saphalatA kA vyAkhyAna sikke kA eka pahalU hai / isakA dUsarA pahalU haiuna binduoM ko dekhanA, jahAM hama asaphala rahe haiM athavA jina bAtoM kI ora aba taka hamArA dhyAna nahIM gayA hai / isake lie hamAre pAsa eka aisI AMkha honI cAhiye, jo hamArI kamiyoM ko, asaphalatAoM ko dekha sake aura hameM apane karaNIya ke prati saceta kara sake |sNgh ke eka-eka sadasya kA dAyitva hai ki vaha usa pRSTha ko dekhe, jo aba taka khAlI hai / jina logoM ke pAsa cintana, sUjhabUjha aura kAma karane kI kSamatA hai, ve usa khAlI pRSTha ko bharane ke lie kyA kareMge, yaha bhI taya kareM / " aizvarya ke ucca zikhara para ArUr3ha pradarzana evaM ADambarapriya vyaktiyoM ko yaha saMdeza tyAga, saMyama, sAdagI evaM balidAna kA upadeza dene vAlA hai / udbodhana aNuvrata AMdolana kisI sAmayika paristhiti se prabhAvita tAtkAlika krAnti karane vAlA Andolana nahIM, apitu zAzvata darzana kI pRSThabhUmi para TikA huA hai / isa AMdolana ke mAdhyama se AcArya tulasI ne kevala vibhinna vArtamAnika samasyAoM ko hI nahIM uThAyA, balki saTIka samAdhAna bhI prastuta kiyA hai / sAmayika saMdarbhoM para 'aNuvrata' patrikA meM prakAzita saMkSipta vicAroM kA saMkalana hI 'udbodhana' hai / isameM naitikatA ke viSaya meM nae dRSTikoNa se vicAra kiyA gayA hai / ataH prastuta kRti vyakti ko prAmANikatA ke sAMce meM DhAlane hetu aneka udAharaNoM, subhASitoM evaM ghaTanAoM ko mAdhyama banAkara viSaya kI sarasa evaM sarala prastuti karatI hai| yaha pustaka sAmpradAyikatA, prAntIyatA Adi vikRta mUlyoM ko vadalakara samanvaya evaM samAnatA ke mUlyoM kI prasthApanA karane kA bhI saphala upakrama hai / isameM aNuvrata-darzana ko adhyAtma, saMskRti, samAja aura manovijJAna ke sAtha jor3ane kA sArthaka prayatna kiyA gayA hai / parivardhita rUpa meM isakA navIna saMskaraNa 'samatA kI AMkha : caritra kI pAMkha' ke nAma se prakAzita hai / kuhAse meM ugatA sUraja 'kuhAse meM ugatA sUraja' 101 AlekhoM kA mahatvapUrNa saMkalana hai / ye Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 209 vicAra samaya-samaya para sAptAhika buleTina "vijJapti' meM chapate rahe haiM / isa pustaka meM kevala dharma aura adhyAtma kI hI carcA nahIM hai, apitu dUradarzana, soviyata mahotsava, saMyuktaparivAra, dakSesasammelana tathA paryAvaraNa Adi aneka sama-sAmayika viSayoM para mArmika evaM saTIka prastuti huI hai| ye Alekha lekhaka ke cautaraphI jJAna ko to prastuta karate hI haiM, sAtha hI unake samAdhAyaka dRSTikoNa ko bhI ujAgara karane vAle haiN| isa kRti meM bhautikavAda se utpanna khatare ke prati samAja ko sAvadhAna kiyA gayA hai| pustaka meM samAviSTa viSayoM ke bAre meM svayaM praznacihna upasthita karate hue AcArya tulasI kahate haiM ..... "prazna ho sakatA hai ki dharmAcAryoM ko sAmayika prasaMgoM se kyoM jur3anA cAhie ? unakA to kAma hotA hai zAzvata ko ujAgara krnaa|"""""pr merA vizvAsa hai ki zAzvata ke sAtha pUrI taraha anubaMdhita rahane para bhI sAmayika kI upekSA nahIM kI jA sktii| zAzvata se vartamAna ko nikAlA bhI nahIM jA sakatA / yadi dharmaguru ke mAdhyama se samAja ko pathadarzana na mile, dizAbodha na mile, gatizIla rahane kI preraNA na mile to jAgaraNa kA saMdeza kauna degA? janatA ko jagAne kA dAyitva kauna nibhAegA ?" isI uddezya se isa pustaka meM aneka jAgatika samasyAoM ke saMdarbha meM cintana kiyA gayA hai| yaha pustaka bhautikatA kI cakAcauMdha meM apanI maulika saMskRti ko bhUlane vAlI pIr3hI ko eka nayA dizAdarzana degI tathA asaMyama aura hiMsA ke kuhAse meM saMyama aura ahiMsA ke teja se yukta nae sUraja ko ugAne meM bhI sahayogI bana skegii| isa pustaka meM ciMtana kI maulikatA, vivecana kI gaMbhIratA, vizleSaNa kI sUkSmatA evaM zailI kI praur3hatA sarvatra dRggocara hai / isakA pratyeka Alekha saMkSipta, sAragarbhita aura antaHkaraNa ko chUne vAlA hai| samAja evaM deza ke pratyeka kSetra ke andhakAra kI carcA kara AcAryazrI ne bhAratIya saMskRti ke anurUpa adhyAtma kI lau prajvalita karane kA prazasya prayatna kiyA hai| ataH isa pustaka ke zIrSaka ko bhI sArthakatA milI hai| kyA dharma buddhigamya hai ? sAhitya aisA honA cAhie, jisake Akalana se dUradarzitA bar3he, buddhi ko tIvratA prApta ho, hRdaya meM eka prakAra kI saMjIvanI zakti kI dhArA bahane lage, manovega pariSkRta ho jAeM tathA Atmagaurava kI udbhAvanA parAkASThA taka pahuMca jAe---mahAvIra prasAda dvivedI dvArA dI gaI satsAhitya kI kasauTI para AcArya tulasI kI kRti 'kyA dharma buddhigamya hai ?' ko parakhA jA sakatA dharma kA sambandha prAyaH paraloka se jor3a diyA jAtA hai| jo kevala Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa zraddhAlu vyakti ke lie gamya hai / eka tArkika aura bauddhika vyakti dharma ke isa rUpa ko svIkAra karane meM hicakatA hai / AcArya tulasI ne aNuvrata ke mAdhyama se dharma ko vyavahAra ke sAtha jor3akara use buddhigamya banAne kA prayatna kiyA hai / pustaka ke Atma-vaktavya meM ve isa bAta kI purajora puSTi karate haiM......"jisa dharma se isa janma meM mokSa kA anubhava nahIM hogA, usa dharma se bhaviSya meM mokSa-prApti kI kalpanA kA kyA AdhAra ho sakatA hai ?" pustaka meM 41 AlekhoM ke mAdhyama se dharma kA krAntikArI svarUpa, aNuvrata AMdolana, jaina-siddhAnta tathA lokataMtra se sambandhita aneka mahattvapUrNa viSayoM ko spaSTa karane kA prayatna kiyA gayA hai| sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isameM dharma, saMskRti evaM paramparA ke viSaya meM eka nayA dRSTikoNa evaM naI soca se vicAra kiyA gayA hai tathA dharma kA vaijJAnika vizleSaNa prastuta kara nayI mAnyatAoM ko bhI janma diyA gayA hai / isa pustaka ke mAdhyama se AcArya tulasI ne sabhI dharmAcAryoM ko punaH eka bAra dharma ke bAre meM socane ke lie bAdhya kara diyA hai ki dharma kA zuddha svarUpa kyA hai ? lekhaka kA spaSTa mantavya hai ki caritra kI pratiSThA hI dharma kA sakriya svarUpa hai| sampradAya ko hI dharma mAnakara saMgharSa karane vAloM ko isameM nayA pratibodha diyA gayA hai| yaha pustaka nizcaya hI dharmapremI logoM ko dharma ke bauddhika aura vaijJAnika svarUpa kA bodha karAne meM saphala hai| sAtha hI dhArmika jagat ke samakSa eka aisA svapna prastuta karatI hai, jisako sAkAra karane meM mAnava-samudAya puruSArtha aura lagana se juTa jaae| . khoe so pAe vartamAna yuga kI vyasta dinacaryA meM AkAra choTA aura niSkarSa bar3A, aise sAhitya kI nitAnta AvazyakatA hai| AcArya tulasI ne yugIna mAnasikatA ko samajhA aura 'khoe mo pAe' pustaka dvArA isa apekSA kI pUrti kI / isa pustaka meM naitikatA evaM jIvana-mUlyoM kI mArmika abhivyakti dene ke sAtha hI sAdhanAparaka anubhavoM ko bhI naI bhASA dI gaI hai| sahaja grAhya zailI meM likhI gayI isa pustaka ke 80 lekhoM meM naitikatA jIvanta hokara mukhara huI hai, aisA pratIta hotA hai| sAtha hI bhArata kI AdhyAtmika evaM sAMskRtika cetanA ko eka vizeSa abhivyakti milI hai / AcArya tulasI eka mahAna sAdhaka haiN| unhoMne apane jIvana meM sAdhanA ke aneka prayoga kie haiN| hisAra cAturmAsa 1963 meM unhoMne ekAMtavAsa ke sAtha sAdhanA ke kucha nae prayoga bhI kie| usa anuSThAna ke daurAna hue aneka anubhavoM ko unhoMne apanI DAyarI meM likhA / usI DAyarI ke kucha Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 211 pRSTha isa pustaka meM pratibimbita haiM / prastuta kRti meM anubhavoM kI itanI sahaja abhivyakti huI hai ki pAThaka par3hate hI usase tAdAtmya sthApita kara letA hai / pustaka ke prAyaH sabhI zIrSaka sAdhanAparaka haiN| ___AcAryazrI svayaM isa pustaka ke prayojana ko abhivyakti dete hue kahate haiM-'khoe so pAe' ko par3hane vAlA sAdhaka apane Apako pUrNa rUpa se khonA, vilIna karanA sIkha le, yaha usake jIvana kI sabase bar3I upalabdhi ho sakatI hai|" saMkSepa meM prastuta kRti apane ghara ko dekhane, saMvArane aura nirantara usameM raha sakane kA sAmarthya bharatI hai| gRhastha ko bhI adhikAra hai dharma karane kA bhagavAn mahAvIra ne sAdhu-saMsthA ko jitanA mahattva diyA, utanA hI mahattva gRhasthavarga ko bhI diyA tathA unake lie dhArmika AcAra-saMhitA bhI prastuta kI hai| isa pustaka ke prArambhika lekhoM meM ahiMsA, satya Adi pAMca vratoM kA vivecana hai, tatpazcAt dharma aura darzana ke aneka viSayoM kA saMkSepa meM vizleSaNa kiyA gayA hai| sAdhAraNataH tAttvika evaM dArzanika sAhitya janasAmAnya ke lie rucikara nahIM hotA kyoMki inakA viSaya jaTila aura gambhIra hotA hai lekina AcArya tulasI kI tattva-pratipAdana zailI itanI sarasa, sarala aura rucikara hai ki vaha vyakti ko ubAtI nahIM / itane saMkSipta pAThoM meM gambhIra viSayoM kA pratipAdana lekhaka kI viziSTa zailI kA nidarzana hai| jahAM viSaya vistRta lagA usako unhoMne aneka bhAgoM meM bAMTa diyA haijaise -... 'zrAvaka ke vizrAma', 'zrAvaka ke manoratha' aadi| ___AcArya tulasI apane svakathya meM isa kRti ke pratipAdya ko saTIka evaM rocaka bhASA meM prastuta karate hue kahate haiM- "kucha logoM kI aisI dhAraNA hai ki dharmAcaraNa aura tattvajJAna karane kA ThekA sAdhuoM kA hai| gRhastha apanI gRhasthI saMbhAle, isase Age unako koI adhikAra nahIM hai / isa dhAraNA ko tor3ane ke lie tathA gRhastha samAja ko isakI upayogitA samajhAne ke lie aba 'gRhastha ko bhI adhikAra hai dharma karane kA' pustaka pAThakoM ke hAthoM meM pahuMca rahI hai| jaina darzana ke saiddhAMtika tattvoM kI avagati pAne ke lie, zrAvaka kI caryA ko vistAra se jAnane ke lie tathA baccoM ko dhArmika saMskAra dene ke lie isakA upayoga ho, yahI isake saMkalana kI sArthakatA isa kRti meM 111 laghu pAThoM kA samAveza hai| pratyeka pATha apane ApameM pUrNa hai tathA 'gAgara meM sAgara' bharane ke samAna pratIta hotA hai / jainetara pAThakoM ke lie jainadharma evaM usake siddhAMtoM ko saralatA se jAnane tathA kalAtmaka jIvana jIne ke sUtroM kA jJAna karAne hetu yaha pustaka bahuta upayogI Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa hai / samagradRSTi se prastuta kRti tattvajJAna evaM jIvana-vijJAna kA jur3avAM svAdhyAya graMtha hai| isa pustaka kA prathama saMskaraNa 'muktipatha' zIrSaka se prakAzita hai| ghara kA rAstA 'ghara kA rAstA' pravacana pAtheya graMthamAlA kI zrRMkhalA meM satarahavAM puSpa hai| yaha zrIcandajI rAmapuriyA dvArA saMpAdita pravacana-DAyarI bhAga-3 meM saMkalita san 57 ke pravacanoM kA hI parivadhita evaM pariSkRta saMskaraNa hai| 98 pravacanoM se yukta isa nae saMskaraNa meM anekoM viSayoM para sazakta evaM prabhAvI vicArAbhivyakti huI hai| yuga kI aneka samasyAoM para gambhIra cintana evaM prabhAvI samAdhAna hai| sAtha hI bhAratIya saMskRti ke pramukha pahaluoM- dharma, adhyAtma, yoga, saMyama Adi kI sundara carcA hai| niHsandeha ghara ke rAste se bekhabara dara-dara bhaTakate mAnava kA pathadarzana karane meM yaha pustaka Aloka-dIpa kA kArya karegI aura patha-bhaTake mAnava ke lie mArgadarzaka banakara usake patha meM Aloka bikheratI rhegii| - ina pravacanoM kI bhASA sarala, sahaja evaM antaHkaraNa kA sparza karane vAlI hai| isameM ghaTanAoM, rUpakoM evaM kathAoM ke mAdhyama se zAzvata ghara taka pahuMcane ke lie kaMTIle patha ko sApha kiyA gayA hai / adhyAtmacetA pAThaka isa pustaka ke mAdhyama se naitika aura AdhyAtmika cetanA kA vikAsa kara sakegA, aisA vizvAsa hai| __ jana-jana se AcArya tulasI ne apane pravacanoM meM una saba bAtoM kA jIvanta citraNa kiyA hai, jo unhoMne anubhava kiyA hai, dekhA evaM socA-samajhA hai| 'jana-jana se' pustaka meM AcArya tulasI ke 19 krAMtikArI yuga-sandeza samAviSTa haiN| ina saMdezoM meM samAja ke vibhinna vargoM kI truTiyoM kI ora aMgulinirdeza hai, sAtha hI jIvana ko preraka aura Adarza banAne ke sUtra bhI samAviSTa haiN| _ 'sudhAravAdI vyaktiyoM se' 'dharmaguruoM se' 'jAtivAda ke samarthakoM se' tathA 'vizvazAMti ke premiyoM se' Adi aise sandeza haiM, jinako par3hakara aisA lagatA hai ki eka atyanta tapA tathA maMjA huA AtmaniSTha aura manobalI yogI hI isa bhASA meM dUsaroM ko preraNA de sakatA hai| AkAra meM laghu hote hue bhI isa pustaka kI mahattA isa bAta meM hai ki ye pravacana yA sandeza hara varga ke marma ko chUne vAle tathA rUpAMtaraNa kI preraNA dene vAle haiM / sudhAravAdI vyaktiyoM ko isameM kitane spaSTa zabdoM meM preraNA dI gayI hai-"jisa bAta para svayaM amala nahIM kara sakeM, jise apane Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 213 vyAvahArika jIvana meM sthAna nahIM de sakeM, usakA auroM ke lie pravacana karanA, kyA viDambanA yA dhokhA nahIM hai ?" pustaka navasamAja ke nirmANa meM utpreraka kA kArya karane vAlI amUlya sandezavAhikA hai| jaba jAge. tabhI saverA yogakSema varSa AdhyAtmika-vaijJAnika vyaktitva nirmita karane kA eka himAlayI prayatna thA, jisameM antarmukhatA prakaTa karane tathA vidhAyaka bhAvoM ko jagAne ke aneka prayoga kie gae / samIkSya varSa meM prajJA-jAgaraNa ke aneka upakramoM meM eka mahattvapUrNa upakrama thA-pravacana / 'jaba jAge, tabhI saverA' yogakSema varSa meM hue pravacanoM kA dvitIya saMkalana hai| isameM mukhyataH 'uttarAdhyayana sUtra' para hue 51 pravacanoM kA samAveza hai, sAtha hI terApaMtha, prekSAdhyAna tathA kucha tulanAtmaka viSayoM para viziSTa sAmagrI bhI isa kRti meM dekhI jA sakatI hai| Aja ke pramAdI, AlasI aura dizAhIna mAnava ke lie yaha pustaka patha-darzaka kA kAma karatI hai| vyaktitva-nirmANa ke sAtha-sAtha jIvana ko samagratA se kaise jiyA jAe, isakA samAdhAna bhI isa grantha meM hai| ___ 'zikSA ke kSetra meM bar3hatA pradUSaNa' Adi kucha lekha Aja kI zikSApraNAlI para karArA vyaMgya karate haiN| niSkarSataH yaha apanI saMskRti evaM sabhyatA se jur3I eka jIvanta racanA hai| lekhaka ne hajAroM kilomITara kI padayAtrA karake isa deza kI sthitiyoM ko bahuta najadIkI se dekhA hai aura unako samAdhAna kI rozanI bhI dI hai| ina lekhoM/pravacanoM meM pravacanakAra ne aneka saMskRta zlokoM, hindI ke dohoM tathA soraThoM Adi kA bhI bharapUra upayoga kiyA hai tathA pratipAdya ko spaSTa karane hetu aneka rocaka kathAoM tathA saMsmaraNoM kA samAveza bhI isa grantha meM kiyA gayA hai| kahA jA sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita tathyoM ko Aja ke sAMce meM DhAlane kA sArthaka prayatna ina AlekhoM meM kiyA gayA hai| jAgo ! nidrA tyAgo !! . mAnava jIvana ko sUkSmatA se dekhane, samajhane aura nayA bala dene kI pariSkRta dRSTi AcArya tulasI ke pAsa hai| yahI kAraNa hai ki unake pravacanasAhitya meM sAmAjika, naitika evaM mAnavIya pahaluoM ke sAtha gaMbhIra dArzanika citana ke svara bhI haiN| prastuta pustaka aise hI 58 pravacanoM kA saMkalana hai| jaisA ki isake nAma se spaSTa hai, yaha pAThaka ko jAgaraNa kA saMdeza detI hai| isameM vividha bhAvoM kA samAhAra hai| AcAra, saMskAra, rASTrIyabhAvanA, sAdhanA, zikSA tathA dharma Adi viSayoM se yukta yaha pustaka pAThaka Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kI dRSTi ko vizAla evaM jJAnayukta banAne meM sakSama hai / jIvana aura mRtyu ina donoM ko kalAtmaka kaise banAyA jAe, isake vividha gura bhI isa kRti meM guMphita haiN| isameM aneka choTe-choTe dRSTAMta, udAharaNa, kathAnaka, rUpaka tathA gAthAoM ke dvArA gahana viSaya ko sarala zailI meM spaSTa karane kA suMdara prayatna huA hai| saiddhAMtika dRSTi se bhI yaha pustaka atyanta mahattvapUrNa bana par3I hai kyoMki isameM sarala bhASA meM kriyA, guNasthAna, paryApti Adi kA suMdara vivecana milatA hai| ___ Alocya pustaka pravacana-sAhitya kI kar3I meM bArahavAM puSpa hai| tattvajijJAsu pAThaka isase jaina tattva evaM siddhAMta ke kucha pratyayoM kI jAnakArI prApta kara sakeMge, aisA vizvAsa hai / jIvana kI sArthaka dizAeM 'jIvana ananta saMbhAvanAoM kI kaccI miTTI hai'-AcArya tulasI ke ye vicAra jIvana ke bAre meM eka nayI soca paidA karate haiN| jIvana sabhI jIte haiM, para sArthaka jIvana jIne kI kalA bahuta kama vyakti jAna pAte haiN| prastuta pustaka sAmAjika, rASTrIya aura vaiyaktika jIvana kI aneka sArthaka dizAeM udghATita karatI hai / 33 AlekhoM ke mAdhyama se prastuta kRti meM vyApaka saMdarbho meM navIna AdhyAtmika mUlyoM kA prakaTIkaraNa huA hai| ___isa pustaka meM kucha Alekha vyaktigata anubhUtiyoM se saMbaMdhita haiM to kucha samAja, parivAra evaM rASTra se jur3I visaMgatiyoM evaM vikRtiyoM para bhI mArmika prahAra karate haiM / 'dharmasaMgha ke nAma khulA AhvAna' lekha vistRta hote hue bhI AdhunikatA ke nAma para panapa rahI bhogavilAsa evaM aizvaryavAdI manovRtti para karArA vyaMgya karatA hai tathA lekhaka kI mAnasika pIr3A kA sajIva citraNa prastuta karatA hai| prastuta kRti mAnava jIvana se jur3I saccAiyoM kI saccI abhivyakti hai| ise par3hate samaya vyakti apanA caritra sAmane mahasUsa karatA hai| samIkSya kRti meM lIka se haTakara kucha kahane kA tathA logoM kI mAnasikatA ko jhakajhorane kA saghana prayatna huA hai| yaha kRti hara varga ke pAThaka ko kucha socane, samajhane evaM badalane ke lie utprerita karegI tathA ahiMsaka samAjasaMracanA kI dizA meM eka nayA dRSTikoNa prastuta karegI, yaha vizvAsa hai| . jaina tatva praveza bhAga-1.2 / jaina darzana ke siddhAMta rUr3ha nahIM, apitu vijJAna para AdhArita haiN| isakI tattva-mImAMsA bhI samRddha hai| isameM jahAM vizva-vyavasthA para gahana citana hai, vahAM Atma-vikAsa ke lie upayogI tattvoM kA bhI gahana vivecana Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 215 huA hai / 'jaina tattva praveza bhAga-1,2' meM navatattva, karmavAda, bhAva, AtmA Adi kI prAthamika jAnakArI milatI hai tathA anya sphuTa viSayoM kA jJAna bhI isameM prApta hotA hai| isake dUsare bhAga meM-lezyA, bhAva, guNasthAna Adi kA vivecana hai| sAtha hI AcArya bhikSu ke maulika siddhAMta dAna, dayA Adi ko bhI Adhunika bhASA meM prastuta kiyA gayA hai| ___ jaina tattva jJAna meM praveza pAne ke lie ye donoM kRtiyAM praveza dvAra kahI jA sakatI haiM / dArzanika aura tAttvika vivecana ko bhI isameM sarala evaM sahaja bhASA meM prastuta kiyA gayA hai| ye kRtiyAM AcArya bhikSu dvArA racita 'teraha dvAra' ke AdhAra para nirmita kI gayI haiN| Aja bhI saikar3oM mumukSu aura tattvajijJAsu ina donoM kRtiyoM ko saMskRta zlokoM kI bhAMti zabdazaH kaMThastha karate haiM tathA inakA pArAyaNa karate haiN| jaina tattva vidhA tattvajJAna jahAM hamArI dRSTi ko parimArjita karatA hai, vahAM jIvana rUpAMtaraNa meM bhI sahayogI banatA hai| AcArya tulasI kA maMtavya hai ki bar3ebar3e siddhAMtoM kA mUlya bauddhika samudAya taka sImita raha jAtA hai kiMtu 'jaina tattva vidyA' pustaka meM sAmAnya tattvajJAna ko bahuta sarala aura suvodha zailI meM prastuta kiyA gayA hai / prastuta kRti zikSita aura alpazikSita donoM vargoM ke pAThakoM ke lie upayogI hai| yaha kRti 'kAla tattva zataka' kI vyAkhyA ke rUpa meM likhI gayI hai| jaina vidyA ke lagabhaga 100 viSayoM kA vizleSaNa isa grantha meM hai| AkAra meM choTI hote hue bhI yaha kRti jJAna kA Akara hai, isameM koI saMdeha nahIM hai| jaina vidyA kA prArambhika jJAna karAne meM yaha pustaka bahuta upayogI hai| jaina dIkSA bhAratIya saMskRti meM saMnyasta jIvana kI vizeSa pratiSThA hai| bar3e-bar3e cakravatiyoM ne bhI bhautika sukhoM ko tilAJjali dekara sAdhanA ke bIhar3a patha para caraNa bar3hAe haiN| jaina paramparA meM to dIkSita jIvana kA vizeSa mahattva rahA hai| kucha bhautikavAdI vyakti dIkSA ko palAyana mAnate haiM para AcArya tulasI ne isa pustikA ke mAdhyama se yaha spaSTa kiyA hai ki dIkSA koI palAyana yA karttavyavimukhatA nahIM, apitu svayaM, samAja va rASTra ke prati adhika jAgarUka hone kA eka mahAn upakrama hai| pustikA meM dIkSA kA svarUpa, dIkSA grahaNa ke kAraNa, dIkSA-grahaNa kI avasthA Adi aneka viSayoM kA spaSTIkaraNa hai| isa pustikA meM mUlataH bAladIkSA ke virodha meM uThane vAlI zaMkAoM kA samAdhAna dene vAle vicAroM Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kA saMkalana hai / yaha pustikA aneka mahattvapUrNa tathyoM ko apane meM sameTe hue jyoti ke kaNa aNuvrata AMdolana ke mAdhyama se AcArya tulasI ne bhAratIya janatA ko racanAtmaka evaM sRjanAtmaka jIvana kA preraka evaM upayogI saMdeza diyA hai| yaha AMdolana jahAM garIva kI jhoMpar3I se rASTrapati bhavana taka pahuMcA, vahAM sAmAnya anapar3ha grAmINa se lekara prabuddha zikSAvid bhI isase prabhAvita hue binA nahIM raha sake / 'jyoti ke kaNa' pustikA aNuvrata ke svarUpa evaM usake vibhinna pakSoM kA sundara vizleSaNa karatI hai / yaha laghu kRti aNuvrata kI jyoti ko jana-jana taka pahuMcAne meM samartha rahI hai| jyoti se jyoti jale "zarIra para jitane roma haiM, usase bhI adhika AzA aura ummIda yuvApIr3hI se kI jA sakatI hai| use pUrA karane ke lie yuvakoM ko icchAzakti aura saMkalpazakti kA jAgaraNa karanA hogA"-AcArya tulasI kA yaha udbodhana Aja kI dizAhIna aura akarmaNya yuvApIr3hI ko eka nayA bodhapATha par3hAtA hai| aise hI aneka bodhapAThoM se yukta samaya-samaya para yuvakoM ko pratibodha dene ke lie die gae vaktavyoM evaM nibandhoM kA saMkalana grantha hai-'jyoti se jyoti jle|' yaha pustaka yuvakoM ke Atmabala aura naitikabala ko jagAne kI preraNA to detI hI hai sAtha hI 'zramaNa saMskRti kI maulika dena' tathA 'caMdrayAtrA : eka anucintana' Adi kucha lekha saiddhAMtika evaM Agamika jJAna bhI pradAna karate haiN| pustaka meM gumphita choTe-choTe preraka udbodhanoM se preraNA pAkara yuvAsamAja nizcita hI racanAtmaka evaM sRjanAtmaka dizA meM gati kara sakatA hai| tacva kyA hai ? 'tattva kyA hai ?' 'jJAnakaNa' kI zrRMkhalA meM prakAzita hone vAlA mahattvapUrNa puSpa hai| isameM dharma ke saMdarbha meM phailI kaI bhrAMtiyoM kA nirAkaraNa hai / prastuta pustikA meM dharma kA krAntikArI svarUpa abhivyakta huA hai / isameM adhyAtma ko bhautikatA se sarvathA bhinna tattva sthApita kiyA gayA hai| lekhaka kA mAnanA hai- "bhautikatA svArthamUlaka hai, svArtha-sAdhanA meM saMgharSa hue binA nahIM rahate / AdhyAtmikatA kA lakSya paramArtha hai-isalie vahAM saMgharSoM kA anta hotA hai|" unakA yaha kathana aneka bhrAMtiyoM ko dUra karane vAlA hai| dharma aura rAjanIti ko sarvathA pRthak nahIM kiyA jA sakatA ataH dharma ke vividha pakSoM ko ujAgara karate hae AcArya tulasI rAjanItijJoM ko Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 217 cetAvanI dete hue kahate haiM.--"maiM rAjanItijJoM ko bhI eka cetAvanI detA hUM ki hiMsAtmaka krAMti hI saba samasyAoM kA samucita sAdhana hai, isa bhrAMti ko nikAla pheMke anyathA unheM kaTu pariNAma bhoganA hogaa| Aja ke hiMsaka se kala kA hiMsaka adhika krUra hogA, adhika sukha-lolupa hogaa|" yaha preraka vAkya isa ora iMgita karatA hai ki rAjanIti para dharma kA aMkuza atyanta Avazyaka hai| isa prakAra AkAra meM choTI hote hue bhI yaha pustikA vaicArika khurAka kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai| tattva-carcA bhAratIya saMskRti meM tattvajJAna kA mahattvapUrNa sthAna hai| mahAvIra ne mokSa mArga kI prathama sIr3hI ke rUpa meM tattvajJAna ko svIkAra kiyA AcArya tulasI mahAn tattvajJa hI nahIM, varan tattva-vyAkhyAtA bhI haiN| samaya-samaya para aneka pUrvI evaM pAzcAtya vidvAn Apake caraNoM meM tattvajijJAsA liye A jAte haiN| hara prazna kA sahI samAdhAna ApakI autpattikI buddhi meM pahale se hI taiyAra rahatA hai| tattvacarcA pustaka meM dakSiNa bhArata ke suprasiddha manovaijJAnika DA0 ke. jI. rAmArAva va AsTriyA ke yazasvI patrakAra DA. harbarTa Tisi kI jijJAsAoM kA samAdhAna hai| isameM donoM vidvAnoM ne AtmA, jIva, karma, pudgala, puNya Adi ke bAre meM to prazna upasthita kie hI haiM, sAtha hI sAdhujIvana kI caryA se saMbaMdhita bhI aneka praznoM kA uttara hai| yaha pustikA jaina tattvajJAna kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai| ataH tattvajJAna meM ruci rakhane vAloM ke liye paThanIya evaM mananIya hai| tIna saMdeza 'tIna saMdeza' pustikA meM AcArya tulasI ke tIna mahattvapUrNa saMdeza saMkalita haiN| prathama 'Adarza rAjya' jo eziyAI kAMphreMsa ke avasara para preSita kiyA gayA thaa| dUsarA 'dharma saMdeza' ahamadAbAda meM Ayojita 'dharma pariSad meM par3hA gayA thA tathA tIsarA 'dharma rahasya' dillI meM eziyAI kAMphreMsa ke avasara para 'vizva dharma sammelana' meM preSita kiyA gyaa| lagabhaga 47 varSa pUrva likhita ye tInoM saMdeza Aja bhI dharma aura rAjanIti ke bAre meM aneka naI dhAraNAoM aura vicAroM ko abhivyakta karane vAle haiN| ina saMdezoM meM kucha aisI navInatAeM hai, jo pAThakoM ko yaha ahasAsa karavAtI haiM ki hama aisA kyoM nahIM soca pAe ? prastuta kRti yuga kI jvalaMta samasyAoM kA samAdhAna hai tathA rUr3ha lokacetanA ko jhAkajhorane meM bhI kAmayAba rahI hai| yaha pustaka bhAratIya darzana evaM saMskRti ke viSaya meM nayA dRSTikoNa Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa tathA gAMdhIjI ke rAmarAjya kI Adarza kalpanA kA prAyogika rUpa prastuta karane vAlI hai| terApaMtha aura mUrtipUjA terApaMtha mUrtipUjA meM vizvAsa nahIM karatA / vaha kisI bhI vyaktigata upAsanA-paddhati kA khaMDana yA AlocanA nahIM karatA, para sahI tathya janatA taka pahuMcAne meM usakA evaM usake netRtva kA vizvAsa rahA hai| samaya-samaya AcArya tulasI ke pAsa mUrtipUjA ko lekara aneka prazna upasthita hote rahate haiN| una saba praznoM kA saTIka evaM tArkika samAdhAna isa pustikA meM diyA gayA hai / Agamika AdhAra para aneka nae tathyoM ko prakaTa karane ke kAraNa yaha pustikA atyanta lokapriya huI hai tathA logoM ke samakSa dharma kA sahI svarUpa prastuta karane meM saphala rahI hai| dAyitva kA darpaNa : AsthA kA pratibimba yaha pustaka dUdhAlezvara mahAdeva (mevAr3a) meM yuvakoM ko saMbodhita kara preSita kie gae sAta pravacanoM kA saMkalana hai / yuvaka apanI kSamatA ko pahacAnaka ra zakti kA sahI niyojana kara sakeM isI dRSTi se dUdhAlezvara meM sAptAhika zivira kA Ayojana huaa| AcAryazrI kI pratyakSa sannidhi na milane ke kAraNa vAcika sannidhi ko prApta karAne ke lie sAta pravacanoM ko dhvani-mudrita kiyA gyaa| ve hI sAta pravacana isa kRti meM saMkalita haiN| ye pravacana bhAratIya saMskRti, jainadarzana, terApaMthasaMgha tathA zrAvaka kI AcAra-saMhitA kI vizada jAnakArI dete haiN| AkAra-prakAra meM choTI hone para bhI yaha kRti bhASA, bhAva evaM zailI kI dRSTi se kAphI samRddha hai| isameM Adhunika vikRta jIvana-zailI tathA pAzcAtya saMskRti ke aMdhAnukaraNa para to prahAra kiyA hI hai, sAtha hI caritrahInatA evaM AsthAhInatA ko samApta kara naitika evaM prAmANika jIvana jIne kA saMdeza bhI diyA gayA hai| ahiMsA ke pariprekSya meM kaI maulika evaM Adhunika praznoM kA saTIka samAdhAna bhI isa kRti meM prastuta hai| udAharaNa ke lie isakI kucha paMktiyAM paThanIya haiM- "kaI bAra bhAvAveza meM AkAra yuvAvarga kaha baiThatA hai-"nahIM cAhie hameM aisI ahiMsA aura zAMti, jo samAja ko dabbU aura kAyara banAtI hai yuvAvarga hI kyoM, maiM bhI kahatA hUM mujhe bhI nahIM cAhie aisI ahiMsA aura zAMti, jo samAja ko kAyara banAtI hai|" yaha kRti yuvApIr3hI kI ukhar3atI AsthA ko punaHsthApita karane meM apanI viziSTa bhUmikA nibhAtI hai| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana dIyA jale agama kA 'dIyA jale agama kA' ThANaM sUtra ke AdhAra para die gae pravacanoM kA saMkalana hai| yaha yogakSema varSa meM hue pravacana-sAhitya kI zrRMkhalA meM cauthA puSpa hai| isa pustaka ke 41 AlekhoM meM saiddhAMtika, dArzanika, vyAvahArika, manovaijJAnika Adi aneka dRSTiyoM se nae tathya prakaTa hue haiN| AcArya tulasI ke zabdoM meM - "isa pustaka meM kahIM dharma aura rAjanIti kI carcA hai to kahIM paryAvaraNa-vijJAna kA pratipAdana hai, kahIM kriyAvAda aura akriyAvAda jaise dArzanika viSaya haiM to kahIM svAsthya kI AcAra saMhitA hai| kahIM cakSuSmAna kA svarUpabodha hai to kahIM vyaktitva kI kasauTiyoM kA nirdhAraNa hai / kahIM ahiMsA kI mImAMsA hai to kahIM marane kI kalA kA avabodha hai| kula milAkara mujhe lagA ki isa pustaka kI sAmagrI jIvana ko aneka koNoM se samajhane meM sahayogI bana sakatI hai| mahAvIra-vANI ke AdhAra para prajvalita yaha agama kA dIyA cetanA kI sattA ko AvRta karane vAle aMdhere se lar3atA rahe, yahI isa pustaka ke saMkalana, saMpAdana aura prakAzana kI sArthakatA hai|" prastuta kRti niSedhAtmaka bhAvoM ke sthAna para vidhAyaka bhAva, bhautika zaktiyoM ke sthAna para AdhyAtmika zaktiyoM kA sAkSAtkAra karAne meM sArthaka bhUmikA nibhAtI hai / isake Alekha haivAna se insAna tathA insAna se behatara insAna banAne kI dizA meM apanA saphara jArI rakheMge, aisA vizvAsa hai / donoM hAtha : eka sAtha AcArya tulasI ne apane AcAryakAla meM nArI-jAgaraNa ke aneka prayatna kie haiN| unakA mAnanA hai ki strI ko upekSA yA saMkIrNa dRSTi se dekhanA rUr3higata mAnasikatA kA dyotaka hai| mahilA jAti ko dizAdarzana dene ke sAtha-sAtha unhoMne yuvAzakti ko bhI pratibodha dekara use racanAtmaka dizA meM agrasara kiyA hai| donoM hAtha : eka sAtha' pustaka meM AcArya tulasI dvArA samaya-samaya para yuvakoM evaM mahilAoM ko sambodhita kara likhe gae lekhoM kA saMkalana hai| pustaka ke prathama khaMDa meM 23 nibaMdha nArI-zakti se sambandhita haiM / tathA dUsare khaMDa ke 22 nibaMdhoM meM yuvAzakti ko die gae preraka udbodhana samAviSTa haiN| prathama khaMDa meM nArI jIvana se jur3I pardAprathA, daheja, azikSA jaisI visaMgatiyoM evaM vikRtiyoM para karArA prahAra kiyA gayA hai| nArI kI AMtarika zakti ko jAgRta karane kI preraNA dete hue lekhaka yahAM taka kaha dete haiM - "samAja meM lakSmI aura sarasvatI kA jitanA mahattva hai, durgA kA bhI Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa usase kama mahattva nahIM hai / kevala lakSmI aura sarasvatI banane se mahilAoM kA kAma nahIM calegA, unheM durgA bhI bananA hogA / " isa khaMDa ke sabhI lekha nArI - jIvana ke vibhinna pahaluoM ko chUne vAle haiM tathA usakI soyI asmitA ko jagAne vAle haiM / yaha pustaka svastha samAja - saMracanA meM mahattvapUrNa bhUmikA adA karatI hai / pustaka meM pratipAdita krAMtikArI vicAra Ane vAlI zatAbdiyoM taka bhI yuvApIr3hI ko dizAdarzana dete raheMge, aisA vizvAsa hai / dharma : eka kasauTI : eka rekhA bhAratIya saMskRti ke kaNa-kaNa meM dharma kI carcA hai, isalie yahAM aneka dharma aura dharmAcArya prAdurbhUta hue / samaya ke aMtarAla meM dharma jaise nikhAlisa tattva meM bhI kucha anyathA tattvoM kA samAveza ho jAtA hai, isalie usakI kasauTI kI AvazyakatA ho jAtI hai / AcArya tulasI ne dharma ko buddhi, tarka aura zraddhA kI kasauTI para kasakara usakA zuddha rUpa janatA ke samakSa prastuta kiyA hai / 'dharma : eka kasauTI : eka rekhA' pustaka meM unhoMne isI pariprekSya meM ciMtana kiyA hai / isakI prastuti meM ve kahate haiM- "dharma kI kasauTI hai- mAnavIya ekatA kI anubhUti / hRdaya aura mastiSka para abheda kI rekhA khacita hote hI dharma parIkSita ho jAtA hai / ahiMsA kA AdhAra abheda buddhi hai / mAnavIya ekatA kI anubhUti isI kI eka laya hai / isI laya meM maiMne aneka samasyAoM kA samAdhAna dekhA hai / " sampUrNa pustaka tIna adhyAyoM meM vibhakta hai / prathama adhyAya meM adhyAtma ke vividha pariprekSyoM kI carcA hai / dUsarA adhyAya jaina dharma se saMbaMdhita hai tathA tIsarA adhyAya 'vividhA' ke rUpa meM hai / isake prathama khaMDa meM 'patra evaM pratinidhi' zIrSaka ke antargata aneka zaharoM meM huI patrakAra vArtAoM kA samAveza hai / dvitIya khaMDa 'vyakti' meM aneka gaNamAnya evaM prasiddha vyaktiyoM, zrAvakoM ke bAre meM AcAryazrI ke udgAra saMkalita haiM / tRtIya 'mata- abhimata' meM lagabhaga 11 pustakoM ke bAre meM lekhaka kI sammati prakAzita hai / caturtha 'saMsthAna' khaMDa meM vibhinna saMsthAnoM evaM sammelanoM ke lie die gae saMdezoM evaM vicAroM kA saMkalana hai / inameM kucha saMdeza saMskRta bhASA meM bhI haiM / paMcama 'parva' khaMDa meM kucha vizeSa 'naitika saMdarbha' khaMDa meM eka, do Adi samAveza hai / pustaka meM samAviSTa lekhoM socane kI preraNA bhI hai / utsavoM ke bAre meM tathA aMtima zIrSakoM se naitika vicAroM kA meM vedhakatA to hai hI, kucha nayA muni dulaharAjajI dvArA saMpAdita isa pustaka meM vividha vidhAoM meM Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 221 vicAroM kA prastutIkaraNa huA hai / yaha pustaka dakSiNa yAtrA ke parivrajana kAla kI kucha sAmagrI hamAre sAmane prastuta karatI hai / aitihAsika dRSTi se bhI yaha pustaka apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai / kyoMki aneka vyaktiyoM ke bAre meM isa pustaka meM AcArya tulasI ke vicAroM kA saMkalana hai / ahiMsA meM AsthA rakhane vAle pAThaka ko yaha pustaka nayA Aloka degI, aisA vizvAsa hai / dharma aura bhAratIya darzana AcArya tulasI kI isa pustikA meM 'bhAratIya darzana pariSad' ke rajata jayaMtI samAroha ke avasara para kalakatte meM paThita eka vizeSa lekha kA saMkalana hai / yaha lekha dharma ke zuddha svarUpa kA bodha to karAtA hI hai sAtha hI dharma kyoM, isa para bhI dArzanika dRSTi se vivecana prastuta karatA hai / prastuta nibandha tathAkathita dhArmikoM ko kucha nae sire se socane ko majabUra karatA hai / dharma : saba kucha hai, kucha bhI nahIM 1950 meM hue 'sarvadharma saMkalita hai / isa lekha varNita dharma kA svarUpa isa pustikA meM dillI meM janavarI san sammelana' meM AcArya tulasI kA preSita pravacana kA zIrSaka hI AkarSaka nahIM hai apitu isameM bhI mArmika hRdayasparzI aura navInatA lie hue hai| AcArya tulasI maMtavya hai ki yadi dharma isa janma meM zAMti aura sukha usase pAralaukika zAMti kI kalpanA vyartha hai / isalie paraka aura kriyAkAMDayukta dharma ko mahattva na dekara dharma ke meM utArane kI bAta janatA ke samakSa rakhI hai / isI tathya kI puSTi pravacana ke upasaMhAra meM ina zabdoM meM hotI hai "maiM to yahI kahUMgA ki yadi dharma kA AcaraNa kiyA jAe to vaha vizva ko sukhI karane ke lie sarvazaktimAn hai aura yadi dharma kA AcaraNa na kiyA jAe to vaha kucha bhI nahIM kara sakatA hai : " dharma-sahiSNutA aNuvrata ke mAdhyama se dharmakrAMti kA jo svara AcArya tulasI ne bulanda kiyA hai, vaha bhArata ke itihAsa meM avismaraNIya hai / unake ojasvI vicAroM ne mRtaprAyaH dhArmika kriyAkAMDoM ko navInatA pradAna kara unheM jIvaMta karane kA prayatna kiyA hai / sAMpradAyikatA evaM dhArmika asahiSNutA ko miTA kara sarvadharmasamanvaya kA vAtAvaraNa banAyA hai / dhArmika saMkIrNatA ke duSpariNAmoM ko dekhakara apanI pIr3A kI abhivyakti lekhaka ne pustikA kI bhUmikA meM ina zabdoM meM kI hai---" saba dharmoM nahIM detA hai to unhoMne upAsanAsaMdeza ko jIvana Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kA samanvaya merA priya viSaya hai| jaba maiM dharmoM meM paraspara TakarAva dekhatA hUM to mujhe vedanA hotI hai / dharma kI pRSThabhUmi maitrI hai, ahiMsA hai aura karuNA ___ isameM AcArya tulasI ne sAhityika zailI meM aneka rUpakoM dvArA dhArmika udAratA ko prastuti dI hai| usakA eka nidarzana draSTavya hai--. "samudra mere lie hai para vaha kevala mere lie nahIM hai kyoMki vaha mahAn hai, asIma hai / merA ghar3A kevala merA ho sakatA hai, kyoMki vaha laghu hai, sasIma isa pustaka meM aThArahaveM akhila bhAratIya aNuvrata sammelana kA dIkSAMta pravacana bhI samAviSTa hai / isa avasara para pradatta morArajI desAI kA bhASaNa bhI isameM sammilita hai| isa prakAra yaha pustikA ahiMsA ke viSaya meM nae vicAroM ko prakaTa karane vAlI mahattvapUrNa kRti hai / dhavala samAroha jaina paramparA kI prabhAvaka AcArya-zrRMkhalA meM AcArya tulasI kA AcAryakAla eka kIrtimAna hai / unakA netRtva hI dIrghakAlIna nahIM, apitu usa kAla meM huye navonmeSoM kI zrRMkhalA bhI bahuta lambI hai / unake AcAryakAla ke 25 varSa pUre hone para samAja ne 'dhavala samAroha' kI AyojanA kii| isa avasara para unakA eka viziSTa pravacana 'dhavala samAroha' ke nAma se prakAzita huA / isa lekha kA terApaMtha itihAsa kI dRSTi se hI mahattva nahIM, varan sampUrNa mAnavajAti ko bhI isameM nayA mArgadarzana diyA gayA hai| ve samAja se kyA apekSA rakhate haiM, isakA nirdeza isa Alekha meM spaSTa bhASA meM hai / lekha ke anta meM ve svayaM apane saMkalpa kI abhivyakti ina zabdoM meM karate haiM-"maiM saMkalpa karatA hUM ki maiMne jo kiyA, usase aura adhika karUM / maiMne jo pAyA, usase aura adhika pAUM / mujhase janatA ko jo milA, usase aura adhika mile / merA jIvana apane gaNa, rASTra aura samUce vizva ke liye hitakara ho, yahI merI maMgalakAmanA hai|" .. sampAdita hone ke bAda isa aitihAsika pravacana kA kathya itanA sazakta ho gayA hai ki darpaNa kI bhAMti terApaMtha samAja isameM apane cahuMmukhI vikAsa kA darzana kara sakatA hai| 35 sAla pUrva diyA gayA yaha pravacana Aja bhI utanA hI prAsaMgika evaM mahattA liye huye hai| isa vistRta pravacana meM eka yuga, eka jIvana aura eka rASTra apane ApameM pUrNa rUpa se vidyamAna nayA mor3a . aNuvrata AMdolana ke antargata nae mor3a ke dvArA AcArya tulasI Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 223 ne samAja meM eka nayI krAMti lAne kA prayAsa kiyA hai| eka hAtha ke cUMghaTa meM rahane vAlI mahilAoM ne 'nae mor3a' ke mAdhyama se nayI karavaTa lekara samAja meM apanI nayI pahacAna banAyI hai| 'nayA moDa' pustikA meM AcArya tulasI ne sAmAjika kurUr3hiyoM kI ora samAja kA dhyAna AkRSTa kiyA hai tathA janma, vivAha, mRtyu ke avasara para hone vAle Ayojana ko jaina saMskRti ke anusAra saMyama se kaise manAeM, isakA dizAnirdeza diyA hai / isa pustaka meM sAmAjika paramparAoM meM AI jar3atA ko tor3akara unameM navaprANa phUMkane kA kArya kiyA gayA hai| pustaka kA vaiziSTya hai ki yaha kevala upadeza hI nahIM detI, balki janma-saMskAra, vivAha-saMskAra evaM mRtyu-saMskAra kA prAyogika rUpa bhI prastuta karatI hai / isa pustaka se preraNA pAkara samAja ADambara evaM pradarzanamukta jIvana jIne kI preraNA le sakegA tathA nae samAja kI saMracanA ho sakegI, aisA vizvAsa hai| nayI pIr3hI : nae saMketa __ AcArya tulasI kI AzAoM kA kendrabindu hai-'yuvA samAja' / unakA mAnanA hai ki yuvakoM ke hAtha meM yadi mazAla prajvalita ho to sAmAjika jIvana camatkRta ho uThatA hai| yuvApIr3hI ko anuzAsita aura saMyamI banAe rakhane ke lie ve samaya-samaya para dizAbodha dete rahate haiM / 'nayI pIr3hI : nae saMketa' pustaka dillI meM Ayojita yuvaka-prazikSaNa zivira meM pradatta vaktavyoM kA saMkalana hai / isameM 7 vaktavyoM ke antargata dharma, terApaMtha, mAnasika zAMti, Izvara, anekAMta, visarjana Adi viSayoM kA vizleSaNa huA hai / AkAra-prakAra meM laghu hote hue bhI yaha pustaka dharma, darzana evaM siddhAMta ke bAre meM navIna sAmagrI ke sAtha prastuta hai / navanirmANa kI pukAra AcArya tulasI dhArmika, AdhyAtmika evaM sAMskRtika mahApuruSa haiM / aNuvrata ke mAdhyama se unhoMne sAMskRtika cetanA ko jAgRta kara mAnava navanirmANa kA bIr3A uThAyA hai / rAjadhAnI dillI se lekara choTe-bar3e gAMvoM taka hajAroM kilomITara kI padayAtrAeM unhoMne kI haiN| 'navanirmANa kI pukAra' pustaka meM dillI yAtrA ke anubhavoM evaM kAryakramoM kA saMkSipta vivaraNa hai / kaI yAtrA-saMsmaraNa bhI pustaka meM anAyAsa hI jur3a gae haiN| aneka mahAn rASTrIya vyaktitvoM ke vicAroM evaM unake sAtha hue AcAryazrI ke vArtAlApoM kA samAveza bhI isameM kara diyA gayA hai| AcArya tulasI ke aneka pravacanoM kA saMkalana isameM aitihAsika krama Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa se huA hai, ataH AcAryapravara ke bahumUlya vicAroM ke sAtha-sAtha aitihAsika dRSTi se bhI isa pustaka kA apanA mahattvapUrNa sthAna hai| sampUrNa pustaka tIna prakaraNoM meM vibhAjita hai| prathama prakaraNa 'Ayojana' meM aneka mahattvapUrNa vidvad goSThiyoM kI riportAja hai evaM AcArya zrI ke maulika vicAroM kA saMkalana hai| dUsarA prakaraNa 'pravacana' nAma se prakAzita hai / isameM lagabhaga unnIsa viSayoM para AcAryazrI ke preraka vicAroM evaM udbodhanoM kA saMkalana hai / tathA tIsare prakaraNa 'maMthana' meM paMDita neharU, dalAIlAmA jaise 34 aMtarrASTrIya evaM rASTrIya vyaktiyoM ke sAtha hue vArtAlApoM kI saMkSipta prastuti huI hai| pariziSTa meM AcAryazrI se sambandhita aneka preraka saMsmaraNoM kA samAveza hai| 35 sAla pUrva mudrita hone para bhI yaha pustaka sAhityika dRSTi se apanA vizeSa mahattva rakhatI hai / naitikatA ke nae caraNa yaha 'aNuvrata vicAra mAlA' kA cauthA puSpa hai / isameM 7 laghu pravacanoM kA saMkalana hai / ina pravacanoM/lekhoM meM aNuvrata ke vividha pakSoM kA naitika saMdarbha meM ciMtana kiyA gayA hai| AcArya tulasI ne aNuvrata ke mAdhyama se naitika krAMti kI alakha jagAI hai| unakI udagra utkaMThA hai ki dharma aura naitikatA kA gaThabaMdhana ho| yadi dhArmika hokara vyakti naitika nahIM hai to vaha bhalAvAmAtra hai| apanI isI utkaMThA ko ve isa pustaka meM ina zabdoM meM vyakta karate haiM --- "naitika punarnirmANa kI parikalpanA mujhe bahuta priya hai| usakI kriyAnviti ko maiM apane hI lakSya kI kriyAnviti mAnatA huuN|" __ aMtima bhayamukti' pravacana meM bhaya se mukta hone ke 9 upAya nirdiSTa haiM / ve upAya AdhyAtmika hone ke sAtha-sAtha manovaijJAnika bhI haiN| laghukAya hote hue bhI yaha pustikA aNuvrata aura naitikatA kI saMkSipta jhAMkI prastuta karane meM samartha hai| naitika-saMjIvana bhAga-1 mUcchita mAnava ke lie saMjIvanI prANadAyinI hotI hai, vaise hI mUcchita mAnavatA naitika-saMjIvana se hI punarujjIvita ho sakatI hai / AcArya tulasI ne aNuvrata ke mAdhyama se mAnavatA ke punaruddhAra kA bIr3A uThAyA hai / 'naitika saMjIvana' pustaka isI kI phalazruti hai| AcArya tulasI apane Atmakathya meM isa pustaka kI prastuti ina zabdoM meM prakaTa karate haiM ----naitika Urdhva saMcAra ke lie jo eka saMyamapradhAna AcAra saMhitA prastuta kI gaI, use logoM ne 'aNuvrata AMdolana' kahA aura usI uddezya se jo preraka vicAra maiM detA rahA, vaha 'naitika saMjIvana' bana gyaa|" Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana pradatta prastuta kRti meM aNuvrata AMdolana ke vArSika adhivezanoM para maMgala pravacana evaM samApana samAroha ke udbodhana saMkalita haiN| isake atirikta kucha aise pravacanoM kA saMkalana bhI hai, jo aNuvrata ke vizeSa samArohoM ke avasara para diye gae haiM / isa choTI-sI kRti meM AMdolana ke itihAsa, rUparekhA, uddezya tathA usakI niSpattiyoM kA jJAna ho jAtA hai / prAcIna hone para bhI yaha pustaka bhASA, bhAva evaM zailI kI dRSTi se utkRSTa koTi kI hai / isa kRti ke sabhI Alekha Aja kI viSama paristhitiyoM meM bhI AzA, vizvAsa, racanAtmakatA evaM mAnavatA kA saMdeza dete haiM / jo vyakti pratidina hajAroM pRSTha syAhI se raMga dete haiM, jinameM DhUMDhane para bhI jIvana-tattva nahIM milatA, una logoM ke lie AcArya tulasI kI yaha kRti preraNA - dIpa kA kArya karegI tathA jIvana kI urvara bhUmi meM AdhyAtmika varSA kara caritra kI paudha lahalahA sakegI / 225 pragati kI pagaDaMDiyAM lagabhaga 37 sAla pUrva die gae pravacanoM kA eka laghu saMskaraNa hai .. 'pragati kI pagaDaMDiyAM' / isa pustikA ke 13 AlekhoM meM naitikatA, zAMti, anuzAsana aura ahiMsA kI AvazyakatA para prakAza DAlA gayA hai, sAtha hI inheM jIvana meM utArane kI preraNA bhI hai / isameM aupadezika bhASA kA prayoga adhika hai, phira bhI aisA pratIta hotA hai ki buddhitattva aura hRdayatattva donoM kA samanvita rUpa prastuta huA hai / prajJAparva AcArya tulasI prAyogika jIvana jIne meM vizvAsa karate haiM / unake jIvana kA eka bahuta bar3A sAmUhika prayoga kA varSa thA -- - 'yogakSemavarSa' jise 'prajJAparva' ke rUpa meM manAyA gayA / isa varSa kA prayojana thA - maulikatA kI surakSA ke sAtha dharmasaMgha ko AdhunikatA ke sAtha jor3anA tathA AdhyAtmika vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa karanA / isa pUre varSa meM saikar3oM sAdhu-sAdhviyoM evaM zrAvaka-zrAvikAoM ko prazikSaNa diyA gayA / prazikSaNa dene kI dRSTi se prazikSuoM ko aneka vargoM meM bAMTA gayA / jaise--- snAtaka varga, prabuddha varga, tattvajJa varga tathA bodhArthI varga Adi / pUre varSa meM sAptAhika, pAkSika aura mAsika prazikSaNa kA krama bhI calA, jisameM aneka kAryakartAoM tathA prekSAdhyAna ke prazikSakoM ke prazikSaNa kA kAryakrama bhI rakhA gayA / isa varSa kA pratIka thA 'paNNA samikkhae' - prajJA se dekho / sAptAhika buleTina vijJapti meM 'paNNA samikkhae' stambha ke antargata AcArya tulasI ke vizeSa saMdeza evaM vicAra prakAzita hote rhe| unhIM vicAroM ko Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa surakSita rakhA gayA hai-'prajJAparva' pustaka meM / isameM aneka sAmayika viSayoM para sundara prakAza DAlA gayA hai| ___ ina nibandhoM kA saMkalana munizrI sukhalAlajI ne taiyAra kiyA hai| pustaka ke pariziSTa meM isa varSa ke sampUrNa itihAsa ko bhI surakSita kara diyA hai| lagabhaga 15 zIrSakoM meM 'yogakSemavarSa' ke pUre itihAsa kA lekhA-jokhA isameM prastuta hai| yaha pustaka AcAryavara ke nAma se prakAzita hai ataH yaha pariziSTa kucha alaga-thalaga sA lagatA hai| 45 laghu nibandhoM se yukta yaha pustaka aneka dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai / pratyeka lekha Adhunika saMdarbha meM jIvana kI samasyAoM se jUjhatA-sA pratIta hotA hai| yaha pustaka niHsaMdeha dIrghakAla taka logoM ko prajJAparva kI smRti dilAtI rahegI tathA adhyAtma aura vijJAna ke samanvaya kI sArthaka pratIti karAtI rhegii| prajJApuruSa jayAcArya terApaMtha kI tejasvI AcArya-paramparA meM jayAcArya caturtha AcArya the| unhoMne apane netRtvakAla meM anuzAsana aura maryAdA ke vividha prayoga kie / rAjasthAnI bhASA meM itane vizAla sAhitya kA nirmANa unakI anUThI pratyutpanna medhA kA paricAyaka hai / jayAcArya kA jIvana bahumukhI pravRttiyoM kA kendra thaa| unake vizAla vyaktitva ko zabdoM kI paridhi meM bAMdhanA asaMbhava nahIM, to duHsaMbhava avazya hai| para AcArya zrI kI udagra AkAMkSA ne unakI jIvana-yAtrA ko prastuta karane kA nirNaya liyA aura vaha 'prajJApuruSa jayAcArya' ke rUpa meM rUpAyita ho gaI / / lagabhaga 44 adhyAyoM meM vibhakta yaha jIvanI-graMtha jayAcArya ke samagra vyaktitva kI saMkSipta prastuti dene vAlA hai| jayAcArya ne apane dharmasaMgha ko saMvibhAga aura anuzAsana kA udAharaNa kaise banAyA, isake vividha prayoga bhI isameM die gae haiM / isa graMtha meM unakI yoga-sAdhanA, sAhitya-sAdhanA aura saMgha-sAdhanA kI triveNI bahI hai| yaha triveNI nizcaya hI pAThakoM kI mAnasika zuddhi meM upayogI bnegii| yaha pustaka AcArya tulasI aura yuvAcArya mahAprajJa kI saMyukta kRti hai| saMpAdana-kalA meM kuzalahasta muni dulaharAjajI isake saMpAdaka haiN| yaha kRti jayAcArya nirvANa zatAbdI ke upalakSya meM likhI gayI hai| jayAcArya ke yogadAna kI jhalaka ko prastuta karane vAlI yaha kRti jIvanI sAhitya meM apanA viziSTa sthAna rakhatI hai tathA jayAcArya ke vyaktitva evaM kartatva ko samajhane meM ahaMbhUmikA nibhAtI hai / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 227 pravacana DAyarI bhAga 1-3 AcArya tulasI eka tejasvI dharmasaMgha ke anuzAstA haiN| unake lAkhoM anuyAyI haiM / lagabhaga 60 varSoM se ve anavarata pravacana de rahe haiN| padayAtrA ke daurAna to dina meM cAra-cAra bAra bhI janatA ko udbodhita kiyA hai / yadi una sabakA saMkalana kiyA jAtA to Aja eka vizAla vAGamaya taiyAra ho jaataa| phira bhI saMkalita pravacana-sAhitya vizAla mAtrA meM upalabdha hai| san 53 se 57 taka ke pravacanoM kA saMpAdana zrI zrIcaMdajI rAmapuriyA ne 'pravacana DAyarI' ke rUpa meM kiyA hai| AcArya tulasI ne ina pravacanoM meM antarAtmA kI AvAja ko mAnavatA ke hita meM niyojita karane kA satprayAsa kiyA hai| unake vicAroM kA mUla hai ki vyakti-sudhAra hI samaSTisudhAra kA mUla hai ata: vyakti-sudhAra kI vividha preraNAeM ina pravacanoM meM nihita haiN| pravacana DAyariyoM meM aNuvrata AMdolana ke vividha pakSoM kA varNana bhI bar3e prabhAvI DhaMga se kiyA gayA hai| viSaya kA spaSTIkaraNa aneka udbodhaka kathAoM se huA hai ata: ye pravacana adhika sarasa bana gae haiN| AcArya tulasI ne apane pravacanoM meM dharma ke sArvabhauma svarUpa ko ujAgara kiyA hai| ina pravacanoM meM varNita dharma kisI sampradAya kI sImA meM bandhA huA nahIM hai| 'pravacana DAyarI' meM saMkalita aneka pravacana skUla evaM kAlejoM meM hue haiM ataH inameM zikSA se jur3I visaMgatiyoM tathA dharma evaM adhyAtma ke nAma para panapatI vikRtiyoM kI tasvIra ko yathArtha rUpa se prastuta kara unakA sthAyI samAdhAna bhI prastuta kiyA gayA hai| ___ ina pravacanoM meM bhAratIya saMskRti kI AtmA chipI huI hai, isalie isa sAhitya kI maulikatA evaM mahattA para kabhI praznacihna nahIM laga sktaa| jaba kabhI inako par3hA jAyegA, pAThaka nayI preraNA evaM AdhyAtmika khurAka prApta kregaa| AcArya tulasI ne inameM tarka ko nahIM, apitu zraddhA aura AMtarika pratidhvani ko abhivyakti dI hai / isalie ye pravacana sIdhe aMtarmana ko chUte pravacana DAyarI ke prathama bhAga meM san 53 evaM 54 ke, dvitIya bhAga meM san 55,56 ke tathA tRtIya bhAga meM san 57 ke pravacanoM kA saMkalana hai| dvitIya saMskaraNa meM pravacana DAyarI kI sAmagrI 'pravacana-pAtheya' bhAga-9 tathA 11', 'bhora bhaI,' 'sUraja Dhala nA jAe', 'saMbhala sayAne !' evaM ghara kA rAstA' meM parivardhita evaM pariSkRta rUpa meM prakAzita huI hai| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa pravacana - pAtheya bhAga 1- 11 pravacana sAhitya janamAnasa ko naitikatA evaM adhyAtma kI ora prerita karane kA saphala upakrama hai / AcArya tulasI ke pravacana kisI pUrvAgraha yA saMkIrNatA se baMdhe hue nahIM hote haiM, ataH unameM satyaM zivaM sundaraM kI samanviti sahaja hI ho jAtI hai| ina pravacanoM meM aisI zakti nihita hai, jo mohAviSTa cetanA ko jagAne meM sakSama hai / 3 AcArya tulasI ke pravacana - sAhitya kI eka lambI zrRMkhalA jaina vizva bhAratI lADanUM ( rAja 0 ) se prakAzita huI hai, jo pravacana- pAtheya ke nAma se saMkalita hai / mahAzramaNI sAdhvIpramukhA kanakaprabhAjI unake pravacanoM ke bAre meM apanI TippaNI prastuta karate hue kahatI haiM- "unake pravacanoM meM eka ora satya kI gaharAI rahatI hai to dUsarI ora vyavahAra kA dharAtala bhI bahuta prazasta rahatA hai / AcAryazrI kI bahuzrutatA hara pravacana meM jhAMkatI hai / " yaha pravacana - sAhitya jIvana ke vividha pahaluoM se sambandhita samasyAoM ko uThAtA hI nahIM, balki samAdhAna bhI detA hai / pahale unake pravacanoM kA saMkalana 'bUMda bUMda se ghaTa bhare', bhAga - 1, 2 'maMjila kI ora' bhAga - 1, 2 'soco samabho' bhAga 1 - 3 ina nAmoM se prakAzita huA thaa| pravacana sAhitya ko ekarUpatA dene ke lie inheM " pravacana - pAtheya" nAma se kaI bhAgoM meM prakAzita kiyA gayA, jisakI sUcI isa prakAra hai pravacana - pAtheya bhAga - 1 pravacana - pAtheya bhAga - 2 pravacana - pAtheya bhAga-3 pravacana - pAtheya bhAga-4 pravacana - pAtheya bhAga - 5 bUMda-bUMda se ghaTa bhare bhAga - 1 bUMda-bUMda se ghaTa bhare bhAga - 2 maMjila kI ora bhAga - 1 soco ! samajho !! soco ! samajho !! soco ! samajho !! bhAga-3 bhAga - 1 bhAga- 2 pravacana - pAtheya bhAga-6 pravacana - pAtheya bhAga - 7 maMjila kI ora bhAga - 2 pravacana - pAtheya bhAga-8 svataMtra pravacana - pAtheya bhAga-9 pravacana DAyarI bhAga- 1 svataMtra pravacana - pAtheya bhAga- 10 pravacana - pAtheya bhAga- 11 pravacana DAyarI bhAga- 1 AcAryazrI ne ina pravacanoM meM una anachue pahaluoM kA sparza kiyA hai, jinakA sambandha Aja samagra vizva meM vyApta vyaktigata, pArivArika, dhArmika, sAmAjika evaM rAjanaitika samasyAoM se hai / lekhaka kI painI dRSTi se zAyada hI koI muddA chUTA ho, jina para unake vicAra pravacana ke mAdhyama se hamAre sAmane na Ae hoN| kisI bhI viSaya kA vizleSaNa karate samaya ve jahAM atIta meM kho jAte haiM, vahIM unheM vartamAna kA bhI bhAna rahatA hai, sAtha hI bhaviSya ke Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 229 prati bhI sAvadhAna rahate haiM / niHsaMdeha pravacana-sAhitya kI yaha lambI zRMkhalA hara ghara meM jJAna kI jyoti prajvalita kara 'tamaso mA jyotirgamaya' kA saMdeza detI hai| pravacana sAhitya kI yaha lambI zRMkhalA jIvana kI visaMgatiyoM ko dUra karake vyakti-cetanA ko jagAne meM mahattvapUrNa kar3I kA kArya kregii| aisA vizvAsa hai| prazna aura samAdhAna praznottaroM ke mAdhyama se diyA gayA bodha pAThaka ke lie adhika sahaja evaM hRdayagrAhI hotA hai| 'prazna aura samAdhAna' pustaka meM jijJAsA karane vAle haiM ---munizrI sukhalAlajI tathA samAdhAnakartA haiM-AcArya tulasI / isameM praznottaroM ke mAdhyama se ahiMsA, satya Adi vratoM kA svarUpa vizleSita huA hai| lagabhaga prazna aNuvrata AMdolana ke niyamoM ko vyAkhyAyita karate yaha kRti sAmpradAyika manobhUmikA se dUra haTakara ghRNA, hiMsA Adi ke daladala se ubAra kara mAnava jAti ko akhaNDa AtmavizvAsa aura maMtrI ke sAmrAjya meM le jAtI hai| isa pustaka meM samAja ke sacce citra ko ukerakara samaSTigata cetanA ko jagAne ke upAya nirdiSTa haiN| . prekSA : anuprekSA prekSA apane dvArA apane ko dekhane kI dhyAna kI viziSTa paddhati hai| yaha azAMta vizva ko zAMti kI rAha batAne kA mahAn upakrama hai| prekSA kI prAthamika jAnakArI dene hetu AcArya tulasI ne 'prekSAsaMgAna' kI saMracanA kI, jisameM 300 padyoM ke mAdhyama se prekSAdhyAna kI vidhi, svarUpa tathA mahattva ko spaSTa kiyA hai| ina padyoM para praznottaroM ke mAdhyama se vyAkhyA likhI gaI, vahI 'prekSAH anuprekSA' pustaka ke rUpa meM rUpAyita huI hai / isameM lagabhaga 51 AlekhoM meM prekSAdhyAna ke udbhava kA itihAsa, usakA AdhAra lezyAdhyAna Adi kA vistAra se varNana hai tathA anta meM 'pulisa akAdamI', jayapura meM hue kucha pravacanoM kA saMkalana hai| pUrI pustaka prekSAdhyAna kI parikramA karate hue calatI hai / praznottaroM kA krama bhI sarala evaM subodha hai / 'prekSAsaMgAna' ke padyoM kI anuprekSA karate samaya aisA mahasUsa hotA hai, mAno gAgara meM sAgara bhara diyA gayA ho|| prastuta kRti astitva ko samajhane kA nayA dRSTikoNa prastuta kara Atmazakti ko jagAne ke sUtroM ko vyAkhyAyita karatI hai| sAtha hI yaha Aja ke pariveza meM vyApta tanAva, azAMti evaM kuNThA kI salavaToM ko dUra karane tathA bhaunika evaM padArthavAdI manovRtti ke andhakAra ko prakAza meM rUpAntarita karane kA eka racanAtmaka, sRjanAtmaka evaM prAyogika upakrama hai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa prekSAdhyAna: prANavijJAna prekSAdhyAna ke svarUpa ko spaSTa karane ke lie "jIvana vijJAna graMtha mAlA" kI zRMkhalA meM aneka puSpa prakAzita hue haiN| unhIM puSpoM meM eka puSpa hai - 'prekSAdhyAna : prANavijJAna' / isameM prANazakti kA mahattva tathA usako jagAne ke vividha prayogoM kI carcA huI hai / AkAra meM laghu hote hue bhI yaha pustikA aneka nae rahasyoM ko prakaTa karane vAlI hai / bIti tAhi visAri de AcArya tulasI kI yaha udagra AkAMkSA hai ki saMsAra ko adhyAtma kA eka aisA Aloka mile, jisase saMpUrNa mAnava jAti Alokita ho uThe / Aja hara vyakti atIta ke jhUle meM jhUla rahA hai| isakA phalita hai - tanAva | mAnava ko isa duvidhA se mukta karane ke lie 'bIti tAhi visAri de' pustaka anupama pAtheya bana kara sAmane AI hai| jinakA athaka zrama isa pustaka ke saMpAdana meM lagA hai, ve mahAzramaNI sAdhvIpramukhAjI pustaka kI prastuti meM kahatI haiM 'bIti tAhi visAri de' AcAryazrI dvArA samaya-samaya para pradatta aura likhita pravacanoM evaM nibaMdhoM kA saMkalana hai / isameM yuvakoM aura mahilAoM ke sambandha meM jo sAmagrI hai, vaha soddezya taiyAra kI gayI hai / yaha yuvApIr3hI ko dizAbodha dene vAlI hai aura mahilA jAti ko usakI asmitA kI pahacAna karavAkara usake puruSArtha kI lo ko prajvalita karane vAlI hai" parizrama ke pasIne se panapI dhAna kI sunaharI bAlI jitanI mohaka hotI hai, utanI hI mohaka hai AcAryazrI kI yaha kRti, jisameM naitika aura AdhyAtmika vicAroM kA akhUTa pAtheya bharA par3A hai / " isameM yogasAdhanA, dharma, bhagavAn mahAvIra, yuvaka, nArI Adi aneka viSayoM para mArmika evaM hRdayasparzI prastuti huI hai / 38 AlekhoM se saMyukta yaha kRti satya kA sAkSAtkAra karAne tathA mahAn banane kI dizA meM eka anupama preraNA - pAtheya hai / bUMda-bUMda se ghaTa bhare, bhAga- - 1,2 Aja ke vaijJAnika yuga meM vaktAoM kI kamI nahIM hai, para pravacanakAra durlabha haiM / AcArya tulasI dharmAcArya haiM, para rUr3ha pravaktA nahIM / unake pravacana meM dharma, darzana, vijJAna, samAja, rAjanIti evaM manovijJAna Adi aneka viSayoM kA samAveza hotA hai / san 60 meM 'pravacana DAyarI' ke prakAzana ke bAda pravacana - sAhitya kI prathama kar3I 'bUMda-bUMda se ghaTa bhare' bhAga 1 aura 2 prakAza meM aaiiN| ina ina pustakoM meM san 65 aura 66 ke pravacanoM kA saMkalana hai / pravacanoM meM viSayoM kI vividhatA hai para lakSya eka hI hai ki vyakti kI Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana cetanA ko adhyAtma kI ora unmukha kiyA jAe / "sudhare vyakti, samAja vyakti se, rASTra svayaM sudharegA" AcAryazrI dvArA diyA gayA yaha udghoSa pustaka ke nAma kI sArthakatA prakaTa karatA hai, jaise bUMda-bUMda se ghaTa bharatA hai, vaise hI vyakti-sudhAra se samAja, rASTra evaM vizva kA sudhAra avazyaMbhAvI hai / lagabhaga pravacana jaina AgamoM kI parikramA karate hue pratIta hote haiM, ataH inako mahAvIra vANI kA Adhunika prastutIkaraNa kahA jA sakatA hai / isameM bhRgupurohita Adi Agamika AkhyAnoM ke mAdhyama se tyAga, saMyama, anAsakti aura sAdagI Adi bhAvoM ko jAgRta karane kI preraNA dI gayI hai / pustaka meM samAviSTa AdhyAtmika sAmagrI itanI sarala evaM sarasa zailI meM gumphita hai ki pAThaka kabhI bhI ise par3hakara apane azAMta mana ko zAMti kI rAhoM para agrasara kara sakatA hai / saMpAdikA mahAzramaNI sAdhvIpramukhAjI kA vizvAsa bhI ina zabdoM ko doharAtA hai ki "jisa prakAra eka-eka bUMda ko sokhatA sahejatA mATI kA ghar3A eka dina pUrA bhara jAtA hai, vaise hI AcArya pravara ke upadezAmRta kI ina bUMdoM ko pIte-pIte hamAre jIvana kA ghaTa bhI bhara jAegA / " isake prathama bhAga meM 53 tathA dvitIya bhAga meM 51 pravacanoM kA samAhAra hai / pravacana - pAtheya kI zrRMkhalA meM bhI ye bhAga 1 evaM bhAga 2 ke nAma se prasiddha haiM / 231 bUMda bhI : lahara bhI kathA vaha mAdhyama hai, jisake dvArA Ama jIvana se jur3I bAta sahaja aura sarala DhaMga se kahI jA sakatI hai / kathA sunane meM jitanI sukhada hai, samajhane meM utanI hI sahaja hotI hai / supta caitanya ke jAgaraNa meM kathA kA prabhAva vilakSaNa hai | AcArya tulasI kA yaha kathA - saMkalana jIvana-mUlyoM evaM naitika preraNAoM se saMvalita hai / aitihAsika, paurANika, kAlpanika, sAmAjika evaM Agamika kathAoM se yukta yaha kathAgraMtha jIvana ke samagra pariveza ko prastuti dene vAlA hai / ye kathAeM loka-saMskRti ko ujAgara karane vAlI tathA naI preraNA evaM Adarza bharane vAlI haiM / mAnava ko mAnava hone kA bAra-bAra ahasAsa karavAkara vyasta jIvana meM bhI adhyAtma kI ora prerita karatI haiM / prastuta kahAnI-saMgraha Aja kI kathAoM kI bhAMti kevala bhAvanAoM ko jagAne vAlA yA sastA prema-pradarzana karane vAlA nahIM, apitu tyAga, sneha, sahAnubhUti, svAvalambana aura sahiSNutA kA sparza karane vAlA hai / AcAryazrI dvArA kahI gayI kathAoM ko zabdoM kA paridhAna mahAzramaNI sAdhvIpramukhA kanakaprabhAjI ne diyA hai| ve isa pustaka ke bAre meM Azvasta Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa haiM ki isa kRti ke mAdhyama se pAThaka satya kI rAha meM gatizIla baneMge aura svayaM satya kA sAkSAtkAra kara skeNge| baisAkhiyAM vizvAsa kI ___ Aja ke yAMtrika yuga meM mAnava jisa bhAga-daur3a kI jiMdagI jI rahA hai, usameM aise udbodhanoM kI apekSA hai, jisameM saMkSepa meM gaMbhIra evaM upayogI tattva kA nirUpaNa ho / 'baisAkhiyAM vizvAsa kI' pustaka meM lekhaka ne gAgara meM sAgara bharane kA prayatna kiyA hai / ataH yaha pustaka una logoM ke lie vizeSa upayogI hai, jinake pAsa samaya kI samasyA hai| Aja deza meM aise dharmAcAryoM kI saMkhyA nagaNya hai, jo vyakti, samAja aura rASTra kI samasyAoM para cintana karate haiM aura samasyA kA mUla pakar3akara usako samAhita karane kA prayatna karate haiN| yaha pustaka isa bAta kI sAkSI hai ki isameM vividha samasyAoM ko uThAkara usakA Adhunika saMdarbha meM samAdhAna diyA gayA hai| . isa kRti meM rASTrIya, sAmAjika evaM vyaktigata jIvana meM naitika mUlyoM kI pratiSThA karane kI bAta bAra-bAra doharAyI gayI hai / Aja janajIvana meM jo anaitikatA, aprAmANikatA, caritrahInatA aura bhraSTAcAra phailatA jA rahA hai, use aNuvrata ke mAdhyama se miTAkara vyakti ke jIvana ko sRjanAtmaka evaM racanAtmaka rUpa meM badalane kA AhvAna kiyA gayA hai| isake adhikAMza lekha sama-sAmayika haiN| pustaka meM samAviSTa prAyaH sabhI zIrSaka AkarSaka evaM rahasyamaya haiN| zIrSaka par3hakara hI pAThaka lekha par3hane ke lobha kA saMvaraNa nahIM kara sktaa| jaise-'sapanA : eka nAgarika kA, eka netA kA', 'deza kI bAgaDora thAmane vAle hAtha' 'phUTa AIne kI yA AsapAsa kI' Adi / AcArya tulasI ne apane jIvana se AtmavizvAsa kI eka naI mazAla prastuta kI hai| yahI kAraNa hai ki unake jIvana ke zabdakoza meM asambhava jaisA koI zabda hai hI nhiiN| unake lekhoM meM AtmavizvAsa kI jo jyoti vikIrNa huI hai, vaha paga-paga para dekhI jA sakatI hai| ye lekha nirAzA se pratAr3ita vyakti meM bhI nayI AzA kA saMcAra karane vAle haiN| AcArya tulasI svayaM isa pustaka ke prayojana ko spaSTa karate hue kahate haiM---"anaitikatA bar3ha rahI hai, yaha cintA kA viSaya hai| isase bhI bar3I cintA hai, naitika mUlyoM ke prati vizvAsa samApta hotA jA rahA hai / lokajIvana meM usa vizvAsa ko ucchvasita rakhane ke lie samaya-samaya para kucha choTe-choTe Alekha likhe ge| unhIM AlekhoM kA saMkalana hai-baisAkhiyAM vizvAsa kii| isa saMkalana ko par3hakara kucha loga bhI yadi naitika mUlyoM ke prati Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana apanA vizvAsa jagA pAeM to isameM lage kSaNoM kI sArthakatA hai|" ina AlekhoM meM AdhyAtmika mUlyoM ko punarujjIvita karane kI lekhaka kI tar3apa darzanIya hai / ye preraka sandeza bhaTake vyaktiyoM ko bhI ujalI rAhoM para le jAne meM sakSama haiM tathA Aja kI bhraSTa rAjanIti ko sahI dizAdarzana dene vAle haiN| 113 AlekhoM kA yaha saMkalana jana-jana ke vizvAsa ko to jagAegA hI, sAtha hI sAtha zAzvata aura sama-sAmayika viSayoM para hamArI jJAna-rAzi kI vRddhi bhI kregaa| bhagavAna mahAvIra mahApuruSa deza, kAla kI sImA se pare hote haiN| ve samaya ko apane sAtha bahAkara le jAne kI kSamatA rakhate haiM tathA apane darzana se jana-cetanA meM eka naI sphUrti bharane kA kArya karate haiN| bhagavAn mahAvIra bhAratabhUmi para avatarita eka aise mahApuruSa the, jinake vyaktitva meM vikAsa kI UMcAI evaM vicAroM kI gaharAI eka sAtha saMkrAMta thii| unakA apArthiva cintana Aja bhI hiMsA se AkrAMta bhUlI-bhaTakI mAnavatA ko nayA dizA-darzana de rahA hai| bhagavAna mahAvIra ke jIvana para Aja taka anekoM grantha prakAza meM A cuke haiN| usI zRMkhalA meM janma se parinirvANa taka kI ghaTanAoM ko saMkSipta zailI meM bhagavAna mahAvIra' pustaka meM ubhArA gayA hai| yaha pustaka bahuta sIdhI-sarala bhASA meM mahAvIra ke jIvana-darzana ko prastuta karatI hai| hajAroM pRSThoM meM jo bAta nahIM samajhAI jA sakatI, vaha isa pustaka ke 136 pRSThoM meM samajhA dI gayI hai| ataH mahAvIra ke tejasvI vyaktitva evaM kartRtva ko samajhane meM yaha jIvanIgraMtha AbAlavRddha ke lie upayogI hai| . bhora bhaI zrIcanda rAmapuriyA ko AcAryazrI ke pravacanoM kA prathama saMkalanakartA kaha sakate haiN| unhoMne san 53 se 57 meM hue pravacanoM ko 'pravacana DAyarI, bhAga-1, 2, 3' meM saMkalita kiyA hai| 'bhora bhaI' pravacana DAyarI bhAga-2 kA dvitIya saMskaraNa hai / isa dvitIya saMskaraNa meM pravacana ke zIrSakoM meM bhI aneka parivartana hue haiM tathA sAmagrI ko bhI parivardhita evaM pariSkRta kara samaya ke anurUpa banAyA gayA hai / yaha pustaka 'pravacana-pAtheya' kI zRMkhalA kA caudahavAM puSpa hai| ina pravacanoM meM jo sajIvatA, kalAtmakatA evaM subodhatA ubharI hai, usakA kAraNa hai-unakI gaharI sAdhanA, anubhUti kI kSamatA evaM janmajAta saMvedanazIla maans| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa AcArya tulasI ke cintana meM bhArata kI AdhyAtmika evaM sAMskRtika cetanA pratibimbita hai, isalie unake pravacana adhyAtma kI parikramA karate rahate haiM / vividha viSayoM se sambandhita ye 83 pravacana logoM ke AMtarika zakti-jAgaraNa meM nimitta bana sakeMge tathA manuSya ke khoe devatva ko puna: sthApita karane meM mahattvapUrNa bhUmikA adA kara paaeNge| ___ aSTAcAra kI AdhArazilAeM mana meM utpanna vicAra jaba bhASA kA paridhAna pahanakara janatA ke samakSa upasthita hote haiM, taba ve pravacana, lekha yA nibandha kA rUpa dhAraNa kara lete haiM / bhinna-bhinna viSayoM para AcArya tulasI kI cintanadhArA kabhI maukhika rUpa se to kabhI likhita rUpa se janatA ke samakSa abhivyakta hotI rahI hai| 'bhraSTAcAra kI AdhArazilAeM' unakA aisA kAlajayI hastAkSara hai, jisakI upayogitA kabhI dhUmila nahIM ho sktii| kyoMki hara yuga meM bhraSTAcAra apanA rUpa badalatA hai aura vividha rUpoM meM apanA prabhAva batAtA hai| isa Alekha meM samAja, rASTra evaM vyaktigata jIvana meM naitika mUlyoM kI sthApanA evaM usakI upayogitA para khulakara carcA huI hai| samAja evaM deza meM jo jar3atA hai, bhraSTAcAra hai use dUra kara sundara samAja kI kalpanA kA citra isa Alekha meM prastuta kiyA gayA hai / ataH yaha pustikA rASTra ko saMvArane, samAja ko dizAdarzana dene evaM vyakti ko naI soca dene meM samartha maMjila kI ora, bhAga-1.2 maMjila kI khoja hara vyakti ko abhISTa hai para usake lie kuzalamArgadarzaka, sahI rAha tathA sahI cAha kI AvazyakatA rahatI hai / 'maMjila kI ora' bhAga-1,2 sacamuca maMjila kI ora le jAne vAlI mahattvapUrNa kRtiyAM haiM / ye donoM pustakeM viveka-jAgRta karAne meM mArgadarzaka kA kArya karatI haiN| AcArya tulasI kuzala pravacanakAra haiN| unake pravacana kevala aupacArika nahIM, apitu anubhava kI gaharAiyAM lie hue hote haiM, isIlie unake pravacana meM eka sAmAnya vyakti jitanA Anandavibhora hotA hai, utanA hI eka vidvAn bhii| bacce yadi prasanna hote haiM to vRddha bhI bhAva-vibhora ho uThate haiN| 'maMjila kI ora, bhAga-1' meM 104 tathA dvitIya bhAga meM 88 pravacanoM kA saMkalana hai| samAja, dharma, nIti, rAjanIti Adi vividha viSayoM se sambandhita Alekha inameM samAviSTa haiN| ina donoM pustakoM meM Agama ke aneka sUktoM tathA AkhyAnoM kI sarala, subodha evaM sarasa zailI meM vyAkhyA huI hai| 'tIna loka se mathurA nyArI' isa lokokti ke pIche chipe nae itihAsa Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 235 ko nae pariprekSya meM janatA ke samakSa prastuta kiyA gayA hai / tAttvika jJAna kI dRSTi se bhI ye donoM pustakeM atyanta mahattvapUrNa bana par3I haiN| ina pustakoM meM san 76 se 78 taka ke pravacana saMkalita haiM / ye donoM pustakeM dharma aura adhyAtma kI naI dizAeM udghATita kara hareka vyakti ko maMjila kI ora le jAne meM sakSama haiM / ina donoM pustakoM kA saMpAdana sAdhvIzrI jinaprabhAjI ne kiyA hai / manahaMsA motI cuge sAhitya prakAza kA rUpAMtara hai / antaH prakAza ko prakaTa karane vAlI " manahaMsA motI cuge" pustaka yogakSema varSa ke pravacanoM kI zrRMkhalA meM pAMcavIM aura antima pustaka hai / isameM 46 pravacanoM kA saMkalana hai / prArambha ke chaha pravacana namaskAra maMtra kA dArzanika vivecana prastuta karate haiM / kucha lekha jIvana ke vyAvahArika viSayoM kA prazikSaNa dene vAle haiM to kucha aNuvrata evaM prekSAdhyAna kI pRSThabhUmi ko abhivyakta karate haiM / kucha adhyAtma kI naI dizAeM udghATita karate haiM to kucha samAja kI burAiyoM kI ora bhI iMgita karate haiM / kula milAkara isa kRti meM pAThaka ko milegA satya kA sAkSAtkAra tathA jIvana ko sajAne-saMvArane ke maulika sUtra / pustaka kA nAma jitanA AkarSaka evaM navIna hai, tathyoM kA pratipAdana bhI utanI hI sarala evaM navIna zailI meM huA hai / vyaktitva rUpAntaraNa evaM vidhAyaka dRSTikoNa kA nirmANa karane ke icchuka pAThakoM ke lie yaha kRti dIpazikhA kA kArya karegI / mahAmanasvI AcAryazrI kAlUgaNI : jIvanavRtta sAhityika vidhAoM meM jIvanI - sAhitya kA apanA mahattvapUrNa sthAna hai / jIvanI sAhitya par3hane meM to sarasa hotA hI hai, sAtha hI jIvanta preraNA bhI detA hai / AcArya tulasI ne apane dIkSAguru ke jIvana-prasaMga ko saMsmaraNAtmaka zailI meM likhA hai, jisakA nAma hai- 'mahAmanasvI AcAryazrI kAlUgaNI jIvanavRtta / ' kAlUgaNI kA jIvana jJAna, darzana aura cAritra kI triveNI meM abhisnAta thA / unakA bAhya vyaktitva jitanA AkarSaka aura cumbakIya thA, AMtarika vyaktitva usase hajAra guNA adhika nirmala aura pavitra thaa| ve vyaktitva nirmAtA the / terApantha meM unhoMne saikar3oM vyaktitvoM kA nirmANa kiyA / yahI kAraNa hai ki ve terApantha dharmasaMgha ko AcArya tulasI jaisA mahanIya evaM Urjasvala vyaktitva de pAe / isa pustaka meM AcAryazrI ne sarvatra isa bAta kA dhyAna rakhA hai ki bhASA kahIM jaTila nahIM hone paae| isake adhyAya bhI itane choTe haiM ki Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa pAThaka kahIM UbatA nhiiN| pustaka kA prakAzakIya isa graMtha kI mahattA ina zabdoM meM prakaTa karatA hai -"prastuta pustaka eka mahApuruSa ke jIvana ke vividha pakSoM kA saMkSipta lekhA-jokhA hai, jisameM adhyAtma kI jyotsnA, sAdhanA kI AbhA aura jJAna kI jyoti sarvatra anusyUta hai| 'honahAra biravAna ke hota cIkane pAta' ke anusAra zaizava se hI nikharatA AcAryazrI kAlUgaNI kA asAdhAraNa vyaktitva kisa prakAra uttarottara virAT banatA gayA, yugapradhAna AcAryazrI tulasI ne apanI siddha lekhanI dvArA prastuta kiyA hai|" jIvanI sAhitya meM isa graMtha kA mahattvapUrNa sthAna hai kyoMki aneka dilacaspa ghaTanAoM ke kAraNa yaha grantha itanA rocaka bana gayA hai ki pAThaka bAra-bAra isako par3hane kI icchA rkhegaa| mukti : isI kSaNa meM "mokSa kevala pAralaukika hI nahIM hai, vartamAna jIvana meM bhI jitanI zAMti, jitanA Ananda aura jitanA caitanya sphurita hotA hai, vaha saba mokSa kA hI anubhava hai" / ina vicAroM ko abhivyakti dene vAlI laghukAya pustaka hai-'mukti : isI kSaNa meM / ' ___ yaha kRti zArIrika, mAnasika aura vaicArika kuMThAoM, tanAvoM evaM vikRtiyoM ko dUra karane kA sakSama mAdhyama banI hai| isase satya se sAkSAtkAra tathA mokSa se tAdAtmya sthApita karane ke lie sahaja mArgadarzana prApta hotA hai| dvitIya saMskaraNa meM isa kRti ke adhikAMza Alekha 'maMjila kI ora' bhAga 2 pustaka meM samAviSTa kara die gae haiN| 23 pravacanoM/lekhoM se yukta yaha laghukAya pustaka jIvana kI aneka sArthaka dizAoM kA udghATana karatI muktipatha sAhitya manuSya ko jIvana kI khurAka detA hai| jo sAhitya kevala zabdajAla meM gumphita hotA hai, vaha jIvana ko vizeSa rUpa se prabhAvita nahIM kara sakatA para jo jIvana-caryA ko rUpAMtaraNa kI preraNA dekara jIvana ke sahI AcAra kA varNana karatA hai, vahI sAhitya janabhogya ho sakatA hai / 'muktipatha' eka aisI hI kRti hai, jo gRhastha jIvana ke sAmane Agamika dharAtala para aise choTe-choTe AdarzoM ko prastuta karatI hai, jisase vaha saphala evaM zAMta jIvana jI sake / vartamAna ke svacchaMdatApriya yuga meM yaha kRti vratoM kA nayA Aloka phailAne vAlI hai tathA ahiMsA, satya Adi kA Adhunika sandarbha meM vizleSaNa karatI hai / yaha jaina tattva ke aneka pahala jaise anekAMta, ratnatrayI, saptabhaMgI, AtmA, bhAva Adi kA sahaja, sarala evaM saMkSipta zailI meM vivecana karatI hai| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 237 punarmudraNa meM yahI pustaka 'gRhastha ko bhI adhikAra hai dharma karane kA' isa. nAma se prakAzita huI hai| isake nAma-parivartana ke bAre meM AcArya tulasI kahate haiM-'muktipatha' nAma acchA hI thA para nAma par3hate hI yaha jJAta nahIM hotA thA ki yaha pustaka gRhastha samAja ko tattva-bodha dene kI dRSTi se likhI gayI hai| ataH punarmudraNa meM isakA nAma rakhA gayA hai 'gahastha ko bhI adhikAra hai dharma karane kaa|' mukhar3A kyA dekhe darapana meM apane jIvana ke 75veM varSa ke upalakSya meM AcArya tulasI ne kisI bar3e samAroha kA Ayojana na karake antarmukhatA jagAne, dRSTikoNa kA parimArjana karane tathA AdhyAtmika vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa karane hetu sAdhu-sAdhviyoM, zrAvaka-zrAvikAoM ko prazikSita karane kA sajIva upakrama claayaa| 'mukhar3A kyA dekhe darapana meM' pustaka meM yogakSema varSa meM hue 71 pravacanoM kA saMkalana hai, jisameM antaHcetanA jagAne ke lie die gaye dizAbodha evaM dizAdarzana haiN| AcArya tulasI kI yaha kRti vyakti ko bhASA aura tarka meM na ulajhAkara bhAvoM kI gaharAI meM le jAne meM sakSama hai| prastuta pustaka vyakti ko apane bAre meM socane, antaHkaraNa meM jhAMkane evaM svayaM kA mUlyAMkana karane ke lie vivaza karatI hai / isameM sahanazIlatA evaM saMvedanazIlatA kA aisA srota vahA hai, jo samAja ke sabhI kUr3e-karkaTa ko bahA le jAne meM sakSama pustaka meM mahAvIra ke jIvana evaM darzana ke sambandha meM bhI mahattvapUrNa jAnakAriyAM dI gayI haiN| lekhaka ne AdhyAtmika aura vaijJAnika ina do dhArAoM ko jor3ane kA jo prayatna kiyA hai, vaha niHsandeha bhArata ke sAMskRtika evaM cintana ke kSitija para eka nayA sUrya ugaaegaa| Aja mUlyAMkana kA hara paimAnA vaijJAnika hai / isa pariprekSya meM vijJAna ko adhyAtma se jor3ane kA sazakta prayAsa vAstava meM stutya hai, dUradarzitA kA paricAyaka hai aura vartamAna ke anukUla hai| yaha kRti hara varga ke pAThaka ko abhibhUta aura camatkRta karane meM sakSama hai| merA dharma : kendra aura paridhi ___ AcArya tulasI aise sAhityakAra haiM, jinhoMne deza aura kAla kI sImA se pare hokara sArvabhauma satya kI pratiSThA karake mAnavatA kA patha Alokita kiyA hai| ve sulajhe hue cintaka haiN| unheM samAja meM Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa jo bAta ThIka nahIM lagatI, usakA ve behicaka prativAda karate haiM / phira cAhe unheM kitanA hI virodha sahanA par3e / 'merA dharma : kendra aura paridhi' kRti dharma ke usa rUpa ko prakaTa karatI hai, jo kriyAkAMDoM evaM jar3a upAsanA paddhati se anubaMdhita nahIM, apitu jIvana ko bhautikatA kI cakAcauMdha se nikAlakara adhyAtma kI gaharAiyoM meM le jAne meM sakSama hai / sAMpradAyikatA kA jahara Aja mAnavatA ko mRtaprAyaH banA rahA hai| isa sAMpradAyika samasyA ko samAdhAna dete hue AcArya tulasI isa pustaka meM kahate haiM " sampradAya upayogI hai yadi vaha dharma kA pratibimbagrAhI ho / jaba sampradAya korA saMpradAya raha jAye, usameM dharma kA pratibimba grahaNa karane kI kSamatA na rahe to vaha aniSTakara ho jAtA hai / " isa prakAra sAMpradAyikatA aura dharmAndhatA ke viruddha yaha kRti aisA vAtAvaraNa taiyAra karatI hai, jo dharma yA majahaba ke nAma para mAnavIya ekatA ko tor3ane vAlI zaktiyoM ko sabaka de sake / ar3atIsa lekhoM ke isa saMkalana meM lekhaka ne dharma aura sampradAya ke sambandha meM na kevala apanI avadhAraNAoM ko spaSTa kiyA hai| balki pAThakoM ke bIca banI dharma evaM sampradAya sambandhI bhrAMtiyoM kA nirAkaraNa bhI kiyA hai / isake atirikta " hindU : nayA cintana, nayI paribhASA" meM hindU zabda kI nayI vyAkhyA prastuta kI hai, jo hamArI rASTrIya akhaNDatA ko banAe rakhane meM sakSama hai / " dhArmika samasyAeM : eka anucintana" lekha meM dharma ke nAma para phailI azikSA, andhavizvAsa evaM rUr3hivAditA para karArA vyaMgya kiyA hai / terApaMtha se sambandhita aneka lekha terApantha ke itihAsa evaM usake darzana kI samagra jAnakArI dete haiM / isake atirikta vizvazAMti, niHzastrIkaraNa jaise anya sAmayika viSayoM kA bhI isameM sundara Akalana kiyA gayA hai| yaha pustaka nAstika vyakti ko bhI dharma evaM adhyAtma kI ora unmukha karane meM samartha evaM sakSama hai niHsandeha kahA jA sakatA hai ki isameM samajhadAra, saMvedanazIla evaM saMskAravAn pAThaka ko jIvana kI naI dizA dene kA sArthaka evaM racanAtmaka prayAsa huA hai / rAjadhAnI meM AcAryazrI tulasI ke sandeza AcArya tulasI kA dillI meM prathama pravAsa san 1950 meM huA / yaha pravAsa aneka dRSTiyoM se aitihAsika aura prabhAvakArI rhaa| AcArya tulasI ne isa pravAsa meM apane upadezoM dvArA ahiMsaka krAMti utpanna karane kA abhinava prayAsa kiyA / aNuastroM meM hI zAMti kA darzana karane vAle vizvamAnasa kA dhyAna isa ora AkRSTa kiyA ki aNubama aura udjanabama ke Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana saMhAra kA pratikAra karane vAlI mahAzakti bAharI sAdhanoM meM nahIM, mAnava ke antar meM hI nihita hai / usako usI meM se jagAnA hogaa| isa divya dhvani ne saMsAra ko apanI ora AkRSTa kiyA aura saMsAra ko kucha socane ke lie majabUra kiyaa| . aNubama kI vibhISikA se trasta mAnava ko aNavata ke saMjIvana se punarujjIvita karane kA satprayAsa AcArya tulasI ne kiyA hai| dillI ke do mAsa ke alpapravAsa meM unhoMne ajJAna kI nidrA meM sote mAnava ko jhakajhora kara khar3A kara diyaa| isa choTe se pravAsa meM AcAryazrI ke saikar3oM pravacana hue para isa pustaka meM kevala sAta krAMtikArI evaM mahattvapUrNa pravacanoM ko saMkalita kiyA gayA hai| ina sAta pravacanoM meM prathama evaM antima pravacana svAgata evaM vidAI kA hai / isa pustaka ke saMpAdaka satyadeva vidyAlaMkAra kahate haiM-"rAjadhAnI ke pahale bhASaNa kI prabhAta belA meM yadi AcArya tulasI ne apane kAma kI rUparekhA upasthita kI thI to antima vidAI ke bhASaNa kI puNyabelA meM apane kartavya kA pratipAdana kiyaa| Adi aura anta tathA madhya meM die gae samasta bhASaNoM kA samanvaya kisI eka zabda meM kiyA jA sakatA hai to vaha hai 'ahiNsaa|' ____ Aja se 44 sAla pUrva pradatta ina pravacanoM meM rASTrIya evaM antarrASTrIya sabhI samasyAoM kA hala hai| AcArya tulasI ke pravacanoM kA yaha prathama laghu pravacana saMkalana hai / pustaka kI bhASA pravacana kI zailI meM na hokara sAhityika zailI meM gumphita hai| ye sAtoM pravacana AcArya tulasI ke amara saMdeza kahe jA sakate haiN| inako jaba kabhI par3hA jAegA, digbhramita mAnava samAja eka naI preraNA prApta kregaa| rAjapatha kI khoja samaya-samaya para likhe gae 54 lekhoM evaM 7 vArtAoM se yukta yaha pustaka vaicArika dRSTi se atyanta samRddha aura jJAnavardhaka hai / prastuta pustaka cAra khaNDoM meM vibhAjita hai| isake prathama khaNDa 'mahAvIra : jIvana saurabha' meM bhagavAna mahAvIra ke jIvana evaM unake zAzvata vicAroM se sambandhita 13 lekha saMkalita haiN| ye lekha mahAvIra ke siddhAMta ko navIna pariprekSya meM abhivyakti dete haiN| dUsare 'zAzvata svara' khaNDa meM 14 lekhoM ke antargata ahiMsA, anekAMta tathA gAMdhIjI ke jIvana-darzana ke bAre meM amUlya vicAroM ko saMkalita kiyA gayA hai| 'jIvana-mUlya' nAmaka tRtIya khaNDa lokatantracunAva, adhyAtma aura dharma Adi ke viSaya meM naI soca upasthita karatA hai| aMtima khaMDa 'prazna aura samAdhAna' meM darzana aura siddhAMta sambandhI aneka praznoM kA saTIka samAdhAna diyA gayA hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa prastuta kRti Aja kI ghinaunI rAjanIti para to vyaMgya karatI hI hai sAtha hI lokatantra ko svastha evaM tejasvI banAne ke sUtroM kA bhI vizleSaNa karatI hai / sattA ke irda-girda vikRtiyoM ko dUra kara rAjanIti ke kSitija ko racanAtmaka dizA dene kA sArthaka prayAsa prastuta kRti meM huA hai / sAtha hI aise svaccha evaM preraka rAjanaitika vyaktitva kI chavi ukerI gayI hai, jo lokatantra ke sudRr3ha AdhAra bana skeN|' bahuvidha viSayoM ko apane bhItara sameTe hue yaha pustaka eka viziSTa kRti ke rUpa meM ubharI hai| kyoMki isameM vartamAna hI nahIM, Ane vAlA kala bhI pratibimbita hai ataH aisI kRtiyoM kI mahattA sAmayika nahIM, apitu traikAlika hai| __yaha pustaka 'vicAra dIrghA' evaM 'vicAra vIthI' meM mudrita sAmagrI kA hI nayA saMskaraNa hai| laghutA se prabhutA mile hara vyakti prabhutA sampanna bananA cAhatA hai / AcArya tulasI kahate haiM-"prabhutA pAne kA rAstA hai-prabhutA pAne kI lAlasA kA visarjana / kyoMki jaba taka yaha lAlasA manuSya para hAvI rahatI hai, vaha apane karaNIya ke prati saceta nahIM raha sktaa|" ataH laghutA hI ekamAtra upAya hai-prabhutA pAne kA / prastuta pustaka meM prabhutA sampanna banane kI aneka dizAoM evaM prayogoM kA udghATana huA hai| samIkSya graMtha meM purAne sandarbho, mUlyoM evaM AdarzoM ko nae sandarbho evaM nae mUlyoM ke sAtha prakaTa kiyA gayA hai| ___ isa pustaka meM AcArAMga ke sUktoM kI gambhIra evaM sarasa vyAkhyA hai| sampAdana-kuzalatA ke kAraNa ina pravacanoM ne nibandha kA rUpa le liyA hai| 'AyAro' grantha para AdhArita ye 51 pravacana vividha viSayoM ko apane bhItara sameTe hue haiN| ye sabhI pravacana vArtamAnika samasyAoM se sambaddha haiM tathA AgamoM ke Aloka meM samAdhAna kI naI dizA prastuta karate haiN| ____ isa kRti ke bAre meM mahAzramaNI sAdhvIpramukhAjI kA vicAra hai ki isa pustaka ke dvArA AcAryavara ne jana-sAdhAraNa aura prabuddha---donoM vargoM ko samAna rUpa se upakRta kiyA hai....| aisI bhAsvara kRtiyoM ke adhyayana-manana se hamAre ajJAna timira kI umra kucha to ghaTegI hii| ___ yaha pustaka yogakSema varSa meM hue pravacanoM kA tRtIya saMkalana hai, sAtha hI sAhityika , AdhyAtmika evaM sAMskRtika lekhoM kA upayogI saMgraha hai| vicAra dIrghA 'vicAra dIrghA' kRti AcAryazrI ke vibhinna sandarbho meM vyakta vicAroM kA saMkalana hai| isa pustaka meM rAjanaitika pariveza meM vyApta anaitika sthitiyoM Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 241 para khulakara carcA ke sAtha-sAtha maryAdA evaM anuzAsana kI AvazyakatA para bhI paryApta prakAza DAlA gayA hai| isameM bhagavAn mahAvIra ke vicAroM kA Adhunika sandarbha meM prastutIkaraNa hai aura jaina darzana ke kucha pramukha siddhAMtoM ko mUlyoM ke sandarbha meM vyAkhyAyita kiyA gayA hai| isa prakAra 47 nibaMdhoM se yukta yaha saMkalana aneka dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai / isakI bhASA sahaja, sarala evaM spaSTa hai / sAmAnya pAThaka bhI isameM avagAhana kara amUlya ratnoM ko prApta kara sakatA hai / vicAra vIthI vaicArika krAMti meM sAhitya apanI mahattvapUrNa bhUmikA nibhAtA hai | AcArya tulasI samaya-samaya para pravacanoM aura lekhoM ke mAdhyama se apane krAMtikArI vicAra janatA taka pahuMcAte rahate haiM / unake sAhitya kI lambI kar3I meM bahuraMgI viSayoM se yukta 'vicAra vIthI' pustaka apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai / vidhvaMsAtmaka kAryoM kI ora bar3hate mAnava ko saMracanAtmaka dRSTikoNa dene va zakti ko sahI dizA meM niyojita karane meM yaha pustaka kAphI upayogI hai / isameM bhagavAna mahAvIra, aNuvrata, mahilA samAja tathA terApantha Adi aneka viSayoM para saMkSipta evaM mArmika 51 lekha samAviSTa haiM / rASTrIya ekatA kI bhAvanA ko jAgRta karane evaM naitikatA se ota-prota jIvana jIne kI preraNA dene vAlI isa pustaka meM Adhunika samasyAoM ke saMdarbha meM nae sire se cintana kiyA gayA hai / dUsare saMskaraNa meM 'vicAra dIrghA' evaM 'vicAra atat' ke adhikAMza lekha 'rAjapatha kI khoja' meM sammilita kara die gae haiN| vizvazAMti aura usakA mArga yaha aitihAsika lekha zAMti niketana meM hone vAle 'vizva zAMti sammelana' (1949) meM preSita kiyA gayA thA / isa lekha meM azAMti ke hetu aura usake nirAkaraNa para mahattvapUrNa carcA kI gayI hai| isake sAtha hI sudhAra kA kendra vyakti hai yA samAja, isa para gambhIra cintana prastuta kiyA gayA hai / anta meM zAMti prApta karane ke 13 upAya isa pustikA meM nirdiSTa haiM, jo Aja ke azAMta mAnasa ko zAMti kI rAha dikhAne meM sakSama haiM / isa Alekha meM kama zabdoM meM samAja, deza aura rASTra ko adhyAtma kI naI sphuraNA evaM vizvazAMti ke mahattvapUrNa pahaluoM para carcA milatI hai / vratadIkSA vrata mAnava samAja kI rIr3ha hai ataH bhagavAn mahAvIra ne zrAvaka ke lie vratI jIvana kI mahattA pratiSThita kii| unhoMne zrAvaka ke lie 12 vrata Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa tathA unake khaNDita hone ke kAraNoM kA bhI vaijJAnika vizleSaNa kiyA hai| "vrata dIkSA" pustikA meM AcArya tulasI ne 2500 varSa pUrva die gae ina vratoM ko vistAra se Adhunika bhASA meM prakaTa karane kA prayatna kiyA hai tathA baccoM ko bhI vrata-dIkSA se dIkSita karane kI vidhi kA saMketa kiyA hai| yaha laghu pustikA saMyama kI mahattA ko prakaTa kara bAlakoM ko AtmAnuzAsana kA bodhapATha dene vAlI hai| zAMti ke patha para (dUsarI maMjila) 'zAMti ke patha para' (dUsarI maMjila) sarvodaya jJAnamAlA kA pAMcavA puSpa hai / 58 choTe-choTe AlekhoM evaM pravacanoM se yukta yaha pustaka vividha viSayoM kA saMsparza karatI hai| lagabhaga 40 sAla pUrva hue pravacanoM ko isa pustaka meM saMkalita kara sAMskRtika, AdhyAtmika evaM sAhityika paramparAoM kA sundara prastutIkaraNa kiyA gayA hai| yaha pustaka tyAga aura saMyama kI saMskRti ko ujjIvita rakhane kI preraNA detI hai, sAtha hI Aja ke azAMta vAtAvaraNa meM zAMtipUrNa jIvana kaise jIyA jA sake, isakA avabodha bhI hameM isase milatA hai| pravacanoM meM prayukta dohe, zloka sugrAhya evaM gahare artha lie hue haiN| isa kRti ke vicAra bauddhika stara para hI nahIM, anubhUti ke stara para likhe evaM bole gae haiM isalie yaha aura adhika mUlyavAn kRti bana gaI hai| zrAvaka Atmacintana AcArya tulasI AtmadraSTA RSi haiN| ve cAhate haiM ki unake anuyAyI bhautikatA meM rahakara bhI AtmA kI paridhi meM rheN| AtmadraSTA banane ke lie Atma-cintana anivArya hai| 'zrAvaka Atmacintana' kRti meM Atma-cintana ke kucha mahattvapUrNa binduoM kA nirdeza hai| ye cintana-bindu AdhyAtmika, naitika va laukika ina tIna bhAgoM meM vibhakta haiM / yadi ina preraka binduoM para vyakti pratidina Atma-citana kare to sukha aura zAMti svataH jIvana meM avatarita ho jAegI / isa kRti meM Atma-cintana ke sAtha-sAtha vyasana, mAMsa, madirA vezyAgamana, niraparAdha hiMsA, corI, parastrIgamana Adi viSayoM para preraka sUktiyAM bhI saMkalita haiN| ye sUktiyAM saptavyasanoM se mukta jIvana jIne kI preraNA detI haiN| isa laghukAya pustikA meM navasUtrI tathA terahasUtrI yojanA kA ullekha bhI hai, jo caritraniSTha jIvana jIne ke Adarza sUtra haiM / anta meM kucha preraka gIta bhI pustikA meM saMkalita haiN| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 243 zrAvaka sammelana meM 'zrAvaka sammelana meM' pustikA AcArya tulasI ke krAMtikArI vicAroM kA mahattvapUrNa dastAveja hai| yaha AcAryazrI kA aitihAsika pravacana hai, jo lagabhaga 4000 zrAvakoM ke madhya hAMsI meM diyA gyaa| isameM terApantha dharmasaMgha meM kie gae aneka parivartanoM kA spaSTIkaraNa hai tathA unakI yugIna mahattA ko spaSTa kiyA gayA hai / terApantha ke vikAsa-krama kA itihAsa isa pustikA ke mAdhyama se bhalIbhAMti jAnA jA sakatA hai / maulika siddhAMtoM ko surakSita rakhate hue lekhaka ne jina yugIna parivartanoM kA sUtrapAta kiyA hai, vaha krAMtikArI evaM sAmayika hai / ___ isa pravacana meM eka dharmanetA kA amita Atmabala aura sAhasa mukhara ho rahA hai| cUhe-billI ke rUpa meM prasiddha terApantha Aja jaina dharma kA paryAya bana gayA hai, isakA rAja bhI isameM vizleSita hai| AcAryazrI ne dharmasaMgha meM kie gae mahattvapUrNa parivartanoM kA spaSTIkaraNa bhI isameM kiyA saMdeza 'sandeza' Atmadarzana mAlA kA dUsarA puSpa hai| isameM tattvajJAna tathA bhAratIya saMskRti ke tattvoM ko ujAgara kiyA gayA hai| isa kRti meM dharma ke kucha maulika siddhAMtoM kA vizleSaNa bhI hai| pustaka ke pariziSTa meM kavi sammelana meM huA AcArya tulasI kA udghATana bhASaNa tathA anya sAdhusAdhviyoM kI saMskRta Azu kavitAeM hiMdI artha ke sAtha prakAzita haiM / ataH saMskRta bhASA ke premI logoM ke lie bhI yaha pustaka vizeSa mahattva rakhatI hai / anta meM svAdhInatA divasa para gAe gae gItoM kA saMkalana hai| AkAra meM laghu hone para bhI yaha kRti hamArI jJAna-pipAsA ko zAMta karane meM sakSama hai| saMbhala sayAne! AcArya tulasI ke pravacana jJAna aura bhAvanA-ina donoM guNoM se samanvita haiM / jJAnapradhAna pravacana jahAM karttavya-akartavya, ucita-anucita kA bodha karAte haiM, vahAM bhAvanApradhAna pravacana pAThaka ke mana meM bala aura pauruSa kA sacAra karate haiN| 'saMbhala sayAne !' eka aisA hI pravacana saMkalana hai, jisameM buddhi aura hRdaya kA samanvaya huA hai| isameM san 1954 meM baMbaI meM hue pravacanoM kA saMkalana hai| yaha kRti apane prathama saMskaraNa meM pravacana DAyarI, bhAga-2 ke rUpa meM prakAzita thii| samIkSya kRti meM samAja, deza evaM rASTra ko nayA dizAbodha tathA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa aneka viSayoM para cintana-manana prastuta kiyA gayA hai| pravacanoM kA saMkalana hone ke kAraNa pustaka kI zailI aupadezika adhika hai tathA AkAra meM bhI kaI pravacana atyanta lagha aura kaI atyanta vistRta haiN| adhikAMza pravacanoM meM sthAna evaM dinAMka kA nirdeza hai, isa kAraNa aitihAsika dRSTi se bhI isa kRti kA vizeSa mahattva hai| 115 pravacanoM se saMvalita yaha kRti samAja ke vibhinna vargoM kA mArgadarzana karane meM sakSama hai| vizeSa rUpa se isameM aNuvrata AMdolana kA svara adhika mukharita huA hai, kyoMki isI AMdolana ke mAdhyama se AcAryazrI ne deza ke AdhyAtmika evaM naitika utthAna kA bIr3A uThAyA hai| 40 sAla purAne hote hue bhI ye pravacana Aja bhI samIcIna evaM pAThaka kI cetanA ko ubuddha karane meM upayogI bane hue haiN| saphara : AdhI zatAbdI kA 'saphara : AdhI zatAbdI kA' pustaka meM AcArya tulasI ne apanI pacAsa varSa kI upalabdhiyoM evaM anubhUtiyoM kA sarasa Akalana kiyA hai| isake atirikta sAmAjika , rASTrIya, dhArmika evaM rAjanaitika aneka samasyAoM kA samAdhAna bhI prastuta kiyA hai / 'racanAtmaka pravRttiyAM' jaise kucha lekhoM meM unhoMne apane bhAvI kAryakramoM kA vivaraNa prastuta kiyA hai| isake atirikta yuvakoM evaM mahilAoM ko lakSya karake likhe gaye kucha preraka lekha bhI isameM samAviSTa haiN| isa pustaka meM 'rAjasthAna kI janatA ke nAma' zIrSaka Alekha eka nae samAja evaM rAjya kI saMracanA ke sUtra prastuta karatA hai tathA rAjasthAna kI janatA kI supta cetanA ko jAgRta karane kI arhatA rakhatA hai| yaha pustaka lekhaka ke jIvana, ciMtana, darzana evaM upalabdhiyoM kA mahattvapUrNa dastAveja hai / isameM kula 37 lekhoM meM jaina-dharma ke mUlabhUta siddhAMta tathA bhAratIya saMskRti ke aneka mahattvapUrNa tathyoM kA anAvaraNa huA hai| saMkSepa meM kaheM to isakA siMhAvalokana vartamAna ka paryAlocana evaM bhaviSya kA dizAnirdhAraNa hai / 'amRta-saMdeza' ke prAyaH sabhI lekhoM kA samAhAra isa pustaka meM kara diyA gayA hai| samaNa dIkSA 'samaNa dIkSA' AcArya tulasI ke krAMtikArI avadAnoM kI eka mahattvapUrNa kar3I hai / ise Adhunika yuga kA nayA saMnyAsa kahA jA sakatA hai| san 1980 meM AcArya tulasI ne vilakSaNa dIkSA dene kI udghoSaNA kii| isa nae patha para calane kA sAhasa chaha bahinoM ne kiyaa| dIkSA ke avasara para isa zreNI kA nAma 'samaNa zreNI' rakhA gyaa| 'samaNa dIkSA' pustikA meM Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 245 samaNa dIkSA kI pRSThabhUmi, usakA itihAsa tathA AcAra-saMhitA kA varNana hai / isake pariziSTa meM mumukSu zreNI kI AcAra saMhitA bhI saMlagna hai | laghukAya hote hue bhI yaha pustikA samaNa dIkSA ke prArambhika itihAsa kI jAnakArI dene meM paryApta hai / isa pustaka meM samaNa dIkSA kA svarUpa sAhityika zailI meM prastuta kiyA gayA hai / isake kucha udAharaNa draSTavya haiM * samaNa dIkSA hai, apane Apa kI pahacAna kA eka amogha saMkalpa | * samaNa dIkSA hai, mana ko nirgrantha banAne kA eka choTA-sA upakrama / * samaNa dIkSA hai, jIvana kA vaha virAma, jahAM se eka nae chaMda kA prArambha hotA hai / * samaNa dIkSA hai, adhyAtmavidyA ko sIkhane aura muktabhAva se bAMTane kA eka nayA abhikrama / * samaNa dIkSA hai, samaya ke bhAla para udIyamAna naye nirmANa kA eka saMketa | aneka aitihAsika citroM se yukta yaha kRti AcArya tulasI kI nayI soca evaM kriyAnviti kI sAkSI banI rahegI / samatA kI AMkha : caritra kI pAMkha 'udbodhana' kA tRtIya saMskaraNa 'samatA kI AMkha : caritra kI pAMkha' ke rUpa meM prakAzita hai| nae saMskaraNa meM kucha lekhoM ko aura jor3a diyA gayA hai / isa pustaka meM ati saMkSipta zailI meM choTI-choTI ghaTanAoM, saMsmaraNoM, rUpakoM yA kathAoM ke mAdhyama se aNuvrata ke vibhinna pahaluoM ko spaSTa kiyA gayA hai tathA naitika sandarbhoM kA samAja ke sAtha kaise sAmaMjasya biThAyA jA sakatA hai, isakA sarasa aura vyAvahArika vivecana hai / pustaka meM prayukta prAyaH kathAeM aura ghaTanAeM aitihAsika, sAmAjika evaM loka-jIvana se jur3I huI haiN| aneka kathAoM meM jIvana kI kisI samasyA evaM usake samAdhAna kA nirUpaNa hai / ina kathAoM kA upayoga kevala manoraMjana hetu nahIM, apitu saralatA se tattvabodha karAne ke lie huA hai / ye jIvanta kathAeM vyakti ko nae sire se socane ke lie bAdhya karatI haiM / pustaka ko par3hakara aisA lagatA hai ki AcAryazrI ne maukharya yA vistAra kI apekSA mauna ko adhika mahatva diyA hai / ise abhivyakti kA saMyama kahA jA sakatA hai / isameM kama zabdoM meM bahuta kucha kahane kA adbhuta kauzala prakaTa huA hai / sampUrNa kRti vividha zIrSakoM meM gumphita hote hue bhI aNuvrata - darzana se prabhAvita hai tathA use hI vyAkhyAyita karatI hai / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa samAdhAna kI ora jijJAsA vyakti ko satya kI yAtrA karavAtI hai aura samAdhAna lakSya-prApti kA sAdhana hai| 'samAdhAna kI ora' pustaka meM yuvakoM kI jijJAsAeM evaM AcAryazrI tulasI ke saTIka samAdhAna gumphita haiM / yaha pustaka yuvApIr3hI se jur3I samasta samasyAoM ke samAdhAna kA abhinava upakrama hai / praznottaroM meM dharma kI vaijJAnika paribhASA evaM Aja ke sandarbha meM usakI upayogitA para bhI khulakara carcA kI gaI hai / samAdhAyaka AcArya tulasI ne uttara meM sarvatra anekAMta zailI kA prayoga kiyA hai ataH samAdhAna meM kahIM bhI aikAMtikatA kA doSa nahIM dikhAI pdd'taa| AcArya tulasI kA maMtavya hai ki samasyAeM manuSya kI sahajAta haiM / ataH samasyAeM raheMgI, para unakA rUpa badalatA rhegaa| koI bhI samasyA aisI nahIM hai, jisakA samAdhAna prastuta na kiyA jA sake / 'samAdhAna kI ora' pustaka isI bAta kI puSTi karatI huI kevala vyaktigata hI nahIM, sampUrNa mAnava jAti ke sAmane khar3I samasyAoM kA samAdhAna karatI hai| isameM jIvana ke vyAvahArika patha ko samAdhAna kI varNamAlA meM pirone kA prazasya prayatna kiyA hai ataH bahuvidha samasyA evaM samAdhAnoM ko apane bhItara sameTe hue yaha pustaka viziSTa kRti ke rUpa meM samAja ko prakAza de skegii| sAdhu jIvana kI upayogitA deza ke naitika aura cAritrika utthAna meM sAdhu-saMsthA kA vizeSa yogadAna rahatA hai| vaha deza sampanna hote hue bhI vipanna hai, jahAM sAdhu-saMsthA ke prati jana-mAnasa meM sammAna kA bhAva nahIM hotaa| pustaka meM sAdhu-saMsthA kA sAmAjika aura rASTrIya mahattva pratipAdita hai, sAtha hI vaiyaktika stara para jIvana-nirmANa kI bAta bhI sAdhu-saMsthA dvArA hI saMbhava hai, yaha tathya bhI spaSTa huA hai| isa kRti meM AcArya tulasI ne sAdhu-saMsthA ko bhAra samajhane vAle logoM ke samakSa yaha spaSTa kiyA hai ki deza ke vikAsa meM kevala kRSi utpAdana hI mahattvapUrNa nahIM, caritrabala kA utthAna adhika Avazyaka hai / sAdhu deza ke caritrabala ko UMcA uThAte haiN| ataH deza meM unakI sarvAdhika AvazyakatA hai| eka saccA sAdhu mauna rahakara bhI apane AbhAmaNDala ke zuddha paramANuoM se jagat ke vikRta vAtAvaraNa ko zuddha banA sakatA hai ataH sAdhu-saMsthA kI upayogitA ke sAmane kabhI praznacihna nahIM laga sktaa| . . sUraja Dhala nA jAe AcArya tulasI ne rAjanetA kI bhAMti kevala bAhya paristhitiyoM Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana ko hI abhivyakti nahIM dI apitu 'gahare pAnI paiTha' isa Adarza ke sAtha vicAroM ko prastuti dI hai / 'sUraja Dhala nA jAe' aise hI 148 mahattvapUrNa pravacanoM kA saMkalana hai / yaha pustaka san 1955 meM vividha sthAnoM meM die gae pravacanoM / vaktavyoM kA saMkalana hai / AcArya tulasI yAyAvara haiM ataH pratidina nae-nae zrotAoM ke lie unake pravacana vividhatA lie hue hote haiN| prastuta saMkalana meM aNuvrata sambandhita lekha adhika haiM / AcArya tulasI ne gAMva-gAMva, nagara- nagara ghUmakara aNuvrata AMdolana dvArA deza ke kone-kone meM vyApta andhabhakti, vyasana, durAcAra, bhraSTAcAra Adi vikRtiyoM ko dUra kara svastha samAja - saMracanA kI preraNA dI hai / isa prakAra prastuta kRti meM bhAratIya saMskRti evaM AdhyAtmika mUlyoM ko jIvanta banAe rakhane kA bharasaka prayAsa kiyA gayA hai / ye pravacana AdhyAtmika kSitija para khar3e hokara samUcI duniyA aura usase jur3I paristhitiyoM ko gambhIratA se samajhane meM sahayogI banate haiM / pravacana ati prAcIna hone para bhI sIdhe hRdaya kA sparza karate haiM / yaha grantha pravacana DAyarI, bhAga 2 kA navIna saMskaraNa hai tathA pravacana pAtheya ke 15 veM puSpa ke rUpa meM prakAzita hai / soco ! samajho !! bhAga-1-3 mAnava aura pazu ke bIca eka mahattvapUrNa bhedarekhA hai- socanA aura samajhanA / prakRti dvArA pradatta isa kSamatA ko pAkara bhI vyakti usakA sahI upayoga nahIM karatA / soco ! samajho !! ke tInoM bhAga vyakti kI dRSTi ko parimArjita kara use nae DhaMga se socane-samajhane evaM karane kI preraNA dete haiM / jIvana ko unnata banAne vAle mUlyoM kA jIvana meM avataraNa kaise kareM, isakA sundara vivecana ina kRtiyoM meM milatA hai / dvitIya saMskaraNa meM soco ! samajho ! ! bhAga 1 pravacana - pAtheya bhAga 4 ke rUpa meM, soco ! samajho !! bhAga do pravacana pAtheya bhAga 5 ke rUpa meM tathA soco ! samajho !! bhAga tIna svataMtra rUpa se bhI prakAzita hai tathA pravacana - pAtheya kI zRMkhalA meM yaha bhAga 6 ke rUpa meM prasiddha hai / aneka pravacanoM se saMvalita ye kRtiyAM aneka kathAoM evaM rUpakoM se saMbaddha hone ke kAraNa bAlaka, yuvA evaM vRddha sabake lie paThanIya bana gayI haiM / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalita evaM saMpAdita sAhitya AcArya tulasI ke sAhitya se saMkalana kiyA gayA sAhitya bhI pracura mAtrA meM upalabdha hai / yahAM hama una pustakoM kA paricaya de rahe haiM, jo nibaMdha yA pravacana ke rUpa meM prakAzita nahIM haiM, varan dUsaroM ke dvArA saMkalita saMpAdita haiN| sAtha hI AcAryazrI ke nAma se prakAzita una pustakoM kA paricaya bhI diyA jA rahA hai, jinameM vicAroM kI abhivyakti sphuTa rUpa se huI hai jaise hastAkSara, sapta vyasana Adi / zaikSazikSA AcAryazrI kI svopajJa kRti nahIM hai, varan saMkalana ke rUpa meM isakA praNayana kiyA gayA hai ataH ise mUla sAhitya ke paricaya ke antargata nahIM diyA hai| aNuvrata anuzAstA ke sAtha isameM muni sukhalAlajI ne 26 viSayoM para AcArya tulasI ke sAtha huI vArtAoM kA saMkalana kiyA hai| isameM praznakartA muni sukhalAlajI haiN| uttara AcArya tulasI ke haiM para unako bhASA munizrI ne dI hai ataH saMkalita evaM saMpAdita graMtha sUcI meM isakA paricaya de rahe haiM / samAja, rASTra, dharma, zikSA evaM saMskRti Adi se sambandhita aneka vyAvahArika jijJAsAoM kA saTIka samAdhAna isameM prastuta hai / praznottaroM ke mAdhyama se AcAryazrI ke maulika vicAroM kI avagati dene vAlI yaha pustaka aneka dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai| anamola bola AcArya tulasI ke muni madhukarajI dvArA saMkalita isa laghu pustikA meM yadyapi sUktoM kI saMkhyA bahuta kama hai para ina subhASitoM meM eka vakratA hai, jisase unameM marmabhedana kI kalA prakaTa ho gayI hai| ukti-vaicitya ke kAraNa ye sabhI vAkya mAnava ko kucha socane, samajhane evaM badalane ko majabUra karate haiN| ___ laghu AkAra kI isa pustikA ko hara kSaNa apanA sAthI banAyA jA sakatA hai tathA tanAva se bojhila mana ko zAMta karane ke lie kabhI bhI par3hakara zAMti prApta kI jA sakatI hai| eka bUda : eka sAgara (bhAga 1-5) sAhitya ke mUlyaparaka. dizAsUcaka evaM sArapUrNa vAkya kA nAma sUkti hai / sUktiyoM meM marma kA sparza karane kI zakti hotI hai| sUkti sAhitya kA prAcIna kAla se apanA viziSTa mahattva rahA hai, kyoMki isameM nIti aura Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 249 upadeza kI preraNA gAgara meM sAgara kI bhAMti nihita rahatI hai / sUkta / subhASita kI eka bUMda meM bhI cetanA kA athAha sAgara laharAtA hai, jo antar evaM bAhya ko AmUlacUla badalane kI kSamatA rakhatA hai / rAmapratApa tripAThI kA maMtavya hai ki vidhAtA kI isa mAnava sRSTi meM sUktiyAM kalpataru ke samAna haiM / inakI suvistRta saghana chAyA meM jIvanapatha kI thakAna ko hI dUra karane kI zakti nahIM, pratyut bhaviSya kI durgama yAtrA ko sukhapUrvaka sampanna karane kA akSaya tathA devI sambala inameM nihita rahatA hai / AcArya tulasI abhIkSNa jJAnopayoga kI divya mazAla haiN| unhoMne prayatnapUrvaka sUktiyAM nahIM likhIM para unakI tapaHpUta evaM anubhavapUta vANI ne svataH hI sUktiyoM kA rUpa dhAraNa kara liyA hai| inameM unake jIvana ke anubhavoM kA amRta nihita hai / ve 60 varSoM se anavarata pravacana de rahe haiM / aneka saMdeza evaM patra bhI unhoMne pradatta kie haiN| una saba pravacanoM / lekhoM / saMdezoM evaM kAvyoM kA svAdhyAya kara pAMca khaMDoM meM lagabhaga 2200 pRSThoM meM sUktiyoM kA saMkalana taiyAra gayA kiyA hai, jisakA nAma hai-eka bUMda : eka sAgara | Aja ke tIvragAmI yuga meM itane vizAla vAGamaya kA samagra adhyayana sabake lie saMbhava nahIM hai ataH pAMca khaMDoM meM prakAzita yaha sUkti-saMkalana pAThakoM kI isa samasyA kA hala karane vAlA hai / isakI hara bUMda meM pAThaka ko astitva kI pUrNatA kA anubhava hogA tathA sAtha hI AcAryavara kI bahuzrutatA kA digdarzana bhI / kisI anya lekhaka ne 4000 se adhika viSayoM para jJAnAmRta kI varSA kI ho, viSaya kI AtmA kA sparza kara use janabhogya evaM vidvadbhogya banAyA ho, yaha zodha kA viSaya hai / kisI eka hI lekhaka kI 25 hajAra sUktiyoM kA saMkalana bhI Azcarya kA viSaya hai / isake pratyeka khaMDa meM mUrdhanya vidvAn evaM samAlocaka kA maMtavya bhI prakAzita hai / isake prathama khaMDa meM vijayendra snAtaka kahate haiM- "AcArya tulasI ke sArthaka prayogoM ko saMkalita karane kA samaNI kusumaprajJAjI ne stutya prayAsa kiyA hai / yaha prayAsa asAdhAraNa hai, zramasAdhya hai, maMgalamaya hai, sthAyI mahattva kA hai / yaha graMtha kevala par3hane aura manoraMjana kA viSaya na hokara mananIya, vicAraNIya, vaMdanIya, saMgrahaNIya aura dainandina jIvana ke paga-paga para hamArA patha prazasta karane vAlA hai / maiMne isa graMtha kI eka-eka bUMda meM jIvana jyoti kA prakAza vikIrNa hote dekhA hai| eka-eka bindu meM amRta-bindu kA AhlAda rasa pAyA hai / jIvana - jAgRti, bala aura balidAna kI bhAvanA kA jaisA Aloka isa graMtha kI paMkti-paMkti meM samAyA huA hai, vaisA mujhe anyatra sulabha nahIM huA / " dUsare khaMDa meM AcArya vidyAnaMdajI tathA DA0 rAmaprasAda mizra, tIsare Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa meM paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA, cauthe khaMDa meM vizvambharanAtha pAMDe tathA pAMcaveM khaMDa meM DA0 nAgendra tathA DA0 nijAmuddIna kI samAlocanA saMlagna ye pAMcoM khaMDa sabhI vargoM ke vyaktiyoM ko jIvana kI khurAka de sakeMge, aisA vizvAsa hai| / tulasI-vANI __ AcArya tulasI ke pravacanoM se munizrI dulIcaMdajI ne eka saMkalana taiyAra kiyA, jisakA nAma hai-'tulasI vaannii'| isa pustaka meM lagabhaga 68 zIrSakoM para vicAra saMkalita haiN| saMkalayitA ne na ise sUkti kA AkAra diyA hai aura na pUre pravacana kA, para vicAroM kI dRSTi se yaha pustaka choTI hote hue bhI bahuta mahattvapUrNa hai / ina pravacanAMzoM meM vizuddha adhyAtma kI puTa hai to sAtha hI sAmayika samasyAoM kA samAdhAna bhI hai| patha aura pAtheya patha para calane vAle hara pathika ko pAtheya kI apekSA rahatI hai / choTI sI yAtrA meM bhI pathika apane pAtheya ke sAtha calatA hai phira saMsAra ke anaMta patha ko pAra karane ke lie to pAtheya kI anivAryatA svataH siddha ho jAtI hai| 'patha aura pAtheya' pustaka munizrI zrIcaMdajI dvArA saMkalita kI gayI hai| isameM lagabhaga 23 viSayoM para AcArya tulasI kI sUktiyoM evaM preraka vAkyoM kA saMkalana hai / paoNkeTa buka ke rUpa meM isa pustaka ko pAThaka hara vakta apanA sAthI banAkara preraNA prApta kara sakatA hai| AcArya tulasI kI AdhyAtmika gagarI se chalakane vAlI ye bUMdeM pAThaka ke lie pAtheya kA kArya karatI rheNgii| sapta vyasana vyasana jIvana ke lie abhizApa hai| eka vyasana bhI jIvana ke sAre sukhoM ko lIla jAtA hai phira sAta vyasanoM se grasta manuSya kA to kahanA hI kyA ? AcArya tulasI pichale 60 sAloM se vyasanamukti kA abhiyAna cher3e hae haiM aura usameM kAmayAbI bhI hAsila kI hai| 'sapta vyasana' nAmaka laghu pustikA meM sAta vyasanoM ke Upara preraka sUktiyoM kA saMkalana hai| yaha. nibandha ke rUpa meM svataMtra racanA nahIM, apitu saMkalanAtmaka hai| atyanta prAcIna saMgraha hone para bhI isake vAkya bhASA kI dRSTi se atyaMta samRddha evaM preraka haiM / udAharaNa ke lie nimna sUktoM ko prastuta kiyA jA sakatA hai 1. vyasana AtmA kA abhizApa hai| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 2. juA eka agni hai, usakI jvAlA vyakti ko sAMya-sAMya kara jalA detI hai| 3. mAMsa-bhakSaNa AtmadurbalatA kA sUcaka hai| 4. zarAba eka vyasana hai, jisase manuSya apane jJAna aura cetanA saba kucha kho detA hai| sIpI sUkta sAhitya jIvana ke anubhavoM kI sarasa abhivyakti hai| AcArya tulasI ke sAhitya meM aneka aise vAkya haiM, jinheM preraka, marmasparzI aura jIvanta kahA jA sakatA hai| unake sAhitya se sUkti-saMkalana kA kArya aneka rUpoM meM prakAzita huA hai| unhIM meM eka prAcIna saMkalana hai ... sIpI sUkta / ye sUktiyAM kisI eka viSaya se sambandhita nahIM, para samaya-samaya para santa-mana meM uThane vAle vicAroM kI abhivyaktiyAM hai / ina vAkyoM meM mAnavatA kA divya saMdeza hai| ye vicAra pAThaka kI saMvedanAoM ko to jAgRta karate hI haiM sAtha hI janatA ko udbodhita karane kA vyaMgya bhI inameM samAhita hastAkSara _ 'hastAkSara' AcArya tulasI ke vicAroM kA navanIta hai / isameM pratidina likhe gae preraka vAkyoM kA saMkalana hai| ye vicAra dinAMka evaM sthAna ke sAtha prastuta haiM, isalie isa pustaka kA aitihAsika mahattva bhI bar3ha jAtA hai| isameM mukhyataH san 70,71,83,84 evaM 85 meM likhe gae anubhUta vAkyoM kA samAhAra hai| aneka vAkya mahAvIra evaM AcArya bhikSu kI vANI ke anuvAda khaNaM jANAhi kSaNa ko pahacAno (bAlotarA 9 aga. 1983) tiNNo hu si aNNavaM mahaM, kiM puNa ciTThasi tIramAgao? mahAn samudra ko tara gayA to phira tIra para Akara kyoM rukA ? (rAyapura, 10 sita0 1970) kahIM kahIM saMskRta ke subhASitoM ko bhI pratidina ke vicAra meM likha diyA gayA hai| jaise agnidAhe na me duHkhaM, na duHkhaM lohatAr3ane / idameva mahaduHkhaM, gujayA saha tolanam // (parvatasara 18 jana0 1971) avara vastu meM bhela huve, dayA meM hiMsA ro nahiM bhelo| pUraba ne pazcima ro mAraga, kiNavidha khAvaM melo re // (bhAdaliyA, 21 jana0 1971) Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa isa prakAra isameM vividhamukhI sUktiyoM kA saMkalana hai| isa kRti kA mahattva isalie adhika bar3ha jAtA hai ki yaha AcAryapravara ke hAtha se likhe gae sUktoM kA saMkalana hai, kisI anya vyakti dvArA cayanita sUkta usameM nahIM haiN| zaikSazikSA AcArya tulasI eka jAgarUka anuzAstA haiN| apane anuyAyiyoM ko vividha preraNAeM dene ke lie ve naI-naI vidhAoM meM sAhitya-sarjanA karate rahate haiN| unhoMne lagabhaga 1000 vyaktiyoM ko apane hAthoM se saMnyAsa ke mArga para prasthita kiyA hai / ataH navadIkSita sAdhu-sAdhviyoM ko saMyama, anuzAsana, sahiSNutA Adi jIvana-mUlyoM kI preraNA dene hetu unakI eka mahattvapUrNa saMkalita kRti hai-- 'shaikssshikssaa'| solaha adhyAyoM meM vibhakta isa kRti meM Agama tathA Agametara aneka graMthoM ke padyoM kA sAnuvAda uddharaNa hai tathA AcArya bhikSu, jayAcArya dvArA racita mahattvapUrNa geya gItoM kA samAveza bhI hai| isa graMtha meM aneka viSayoM se sambandhita jAnakArI bhI eka hI sthAna para mila jAtI hai| jaise svAdhyAya se sambandhita prakaraNa meM svAdhyAya, usake bheda, svAdhyAya kA mahattva Adi / aneka mahattvapUrNa tathyoM kA samAhAra hone se yaha saMkalita kRti pravacanakAroM ke lie bhI mahattvapUrNa vana gayI hai / yaha aprakAzita kRti jIvana ko sundara banAne evaM mAnavIya mUlyoM ko lokacitta meM saMcarita karane meM apanA viziSTa sthAna rakhatI hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya tulasI ke jIvana se saMbaMdhita sAhitya AcArya tulasI ne svayaM to mAnava-cetanA ko jagAne ke lie vipula sAhitya kI sarjanA kI hI hai, para dUsaroM dvArA unake jIvana para likhA gayA sAhitya bhI pracura mAtrA meM upalabdha hai| una para likhe gae sAhitya ko hama cAra bhAgoM meM bAMTa sakate haiM--- 1. jIvanI-sAhitya 2. yAtrA-sAhitya / 3. saMsmaraNa-sAhitya / 4. abhinandana graMtha, patra-patrikAoM ke vizeSAMka evaM svataMtra __ ptrikaaeN| yahAM hama una para likhe gae granthoM evaM pustikAoM kA saMkSipta paricaya prastuta kara rahe haiM, jisase zodha vidyArthI unake vyaktitva evaM kartRtva ko jAnane ke lie prAmANika srotoM kA jJAna kara sake / jIvanI-sAhitya AcArya tulasI ne apane pratyeka kSaNa ko jisa caitanya evaM prakAza ke sAtha jIyA hai, vaha bhAratIya RSi paramparA ke itihAsa kA mahattvapUrNa adhyAya hai / unhoMne svayaM hI preraka jIvana nahIM jIyA, lokajIvana ko UMcA uThAne kA jo himAlayI prayatna kiyA hai, vaha bhI adbhuta evaM AzcaryakArI hai / apanI kalAtmaka aMguliyoM se unhoMne itane nae itihAsoM kA sRjana kiyA hai ki una sabakA prastutIkaraNa kisI eka graMtha meM karanA samudra ko bAhoM se tarane kA prayatna jaisA hogA / AcAryazrI ke jIvana para bahuta sAhitya likhA gayA hai unameM jIvanIgranthoM kA mahattvapUrNa sthAna hai| ___ bhUtapUrva rASTrapati DA0 sarvapallI rAdhAkRSNan ne apanI pustaka living with purpose meM bhArata ke 14 mahApuruSoM kA jIvana aMkita kiyA hai| usameM eka nAma AcAryazrI tulasI kA hai| isameM mahattvapUrNa bAta yaha hai ki una caudaha vyaktiyoM meM vartamAna meM ekamAtra AcArya tulasI hI apane kartRtva evaM netRtva se deza aura samAja ko lAbhAnvita kara rahe haiM / rASTrapati jI ne unake aNuvrata anuzAstA rUpa ko hI adhika ubhArA hai| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa AcAryazrI tulasI (jIvana para eka dRSTi ) AcAryazrI ke jIvana para likhA gayA saMbhavataH yaha prathama jIvanI graMtha hai / isake lekhaka munizrI nathamalajI ( vartamAna yuvAcArya mahAprajJa ) haiM / Aja se 42 varSa pUrva (1952) likhI gayI yaha pustaka mukhyataH tIna bhAgoM meM vibhakta hai bAlajIvana, munijIvana evaM AcArya jIvana / prathama do khaMDa saMsmaraNa pradhAna adhika haiM kintu tIsare 'AcArya' khaMDa meM unake virAT vyaktitva kA Akalana prastuta hai / isameM kevala prazasti nahIM, apitu unake vyaktitva ke vividha pahaluoM kI vicArAtmaka abhivyakti hai / kahA jA sakatA hai ki lekhaka ne kevala zraddhA ke bala para nahIM, apitu unake vyaktitva ko vicArAtmaka prastuti dI hai / prastuta jIvanI grantha meM AcArya tulasI ke jIvana se sambandhita aneka saMsmaraNoM kA samAveza kara dene se atyanta rocaka ho gayA hai| isakI bhUmikA meM prasiddha sAhityakAra jainendrajI AcArya tulasI ke vyaktitva ko nimna zabdoM meM prastuti dete haiM- " tulasIjI ko dekhakara lagA ki yahAM kucha hai, jIvana mUcchita aura parAsta nahIM hai / vyaktitva meM sajIvatA hai aura eka vizeSa prakAra kI ekAgratA / vAtAvaraNa ke prati unameM grahaNazIlatA hai aura dUsare vyaktiyoM evaM samudAyoM ke prati saMvedanazIlatA / " AcAryazrI tulasI : jIvana aura darzana yaha muni nathamalajI ( vartamAna yuvAcArya mahAprajJa ) kA AcArya tulasI ke vyaktitva ko prastuti dene vAlA dUsarA jIvanI grantha hai| lagabhaga 31 varSa pUrva likhA gayA yaha jIvanI grantha 10 adhyAyoM meM vibhakta hai / isa graMtha meM zraddhA evaM tarka kA samanvaya dekhA jA sakatA hai / lekhaka svayaM prastuti meM apanI bhAvanA vyakta karate hue kahate haiM- " maiM AcAryazrI ko kevala zraddhA kI dRSTi se dekhatA to unakI jIvana-gAthA ke pRSTha dasa se adhika nahIM hote / unameM merI bhAvanA kA vyAyAma pUrNa ho jAtA / AcArya zrI ko maiM kevala tarka kI dRSTi se dekhatA to unakI jIvana-gAthA sudIrgha ho jAtI, para usameM caitanya nahIM hotA / " isa grantha kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isameM AcAryazrI ke vyaktigata DAyariyoM se aneka sthala uddhRta haiM stefrayoM ke uddharaNoM se aneka naI jAnakAriyAM prApta hotI haiM / dharmacakra kA pravarttana yaha yuvAcArya mahAprajJa dvArA likhita tIsarA jIvanI grantha hai / yadyapi isameM 'AcArya zrI tulasI : jIvana aura darzana' ke kAphI aMzoM kA samAhAra kara liyA gayA hai, phira bhI 31 varSoM ke bIca AcAryazrI ne apanI Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 255 kartRtvazakti se jo bhI avadAna samAja evaM rASTra ko die haiM, unakA samAveza bhI isameM kara diyA gayA hai / sAhityika zailI meM likhA gayA yaha jIvanIgrantha AcAryazrI ke vyaktitva evaM kartRtva kI kucha rekhAoM ko khIMcane meM samartha ho sakA hai, kyoMki svayaM yuvAcAryazrI isa bAta ko svIkArate haiM - "itanA lambA muni jIvana, itanA lambA AcAryapada, itanA AdhyAtmika vikAsa, itanA sAhitya-sRjana, itane vyaktiyoM kA nirmANa vastutaH ye saba adbhuta haiM / AcAryazrI kI jIvana-gAthA AzcaryoM kI varNamAlA se Alokita eka mahAlekha hai / ' aise virAT vyaktitva ko mAtra 371 pRSThoM meM bAMdhanA saMbhava nahIM hai para vartamAna meM unake jIvana para prakAza DAlane vAle jIvana-vRttoM meM yaha sarvotkRSTa jIvanIgrantha kahA jA sakatA hai / yaha grantha mukhyataH 7 adhyAyoM meM vibhakta hai| adhyAya aneka zIrSakoM meM vibhakta haiN| pariziSTa meM unake sAhitya kI sUcI tathA cAturmAsa evaM maryAdA mahotsava ke sthAna evaM samaya kA bhI ullekha hai| - isameM sthAna-sthAna para AcAryazrI ke uddharaNoM kA prayoga huA hai, isa kAraNa yaha vaicArika dRSTi se atyanta samRddha ho gayA hai| AcAryazrI tulasI "jaisA maiMne samajhA" sItAzaraNa zarmA dvArA likhI gayI yaha jIvanI bahuta sarala evaM sahaja bhASA meM nibaddha hai / sampUrNa grantha chaha bhAgoM meM vibhakta hai 0 jaba bAlaka the 0 java muni bane 0 jaba AcArya bane 0 jaba vyApaka bane 0 janatA kI najaroM meM 0 netAoM kI najaroM meM isa grantha kI eka vizeSatA hai ki isakA lekhaka koI jaina yA unakA anuyAyI nahIM, apitu sanAtana dharma meM AsthA rakhane vAlA hai / bhASA meM sAhityikatA nahIM hai, para zraddhA se pUrita hRdaya se likhI jAne ke kAraNa isameM svAbhAvikatA hai tathA baccoM ko sambodhita karake likhI jAne ke kAraNa usameM saralatA evaM sarasatA kA samAveza ho gayA hai / AcArya tulasI : jIvana darzana ___ munizrI buddhamalajI AcArya tulasI ke prArambhika chAtroM meM pratibhAzAlI chAtra rahe haiM / munizrI dvArA likhI gayI yaha jIvanI dasa adhyAyoM meM vibhakta hai| adhyAya bhI aneka upazIrSakoM meM baMTe hue haiN| isameM munizrI ne bahuta sarasa, sarala evaM prAJjala bhASA meM AcAryazrI ke vyaktitva ko prastuti dI 0 0 0 0 0 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa hai| isameM unake kartRtva ke aneka AyAma jaise padayAtrAeM, sAhitya-sRjana, aNuvrata AMdolana, nayA mor3a Adi kA bhI vivecana prastuta kiyA hai| unake jIvana ke aneka preraka saMsmaraNoM ko jor3ane se yaha jIvanIgraMtha atyanta upayogI bana gayA hai / grantha ke anta meM tIna mahattvapUrNa pariziSTa bhI jor3e gae haiN| Aja se 31 varSa pUrva likhita yaha pustikA unake jIvana-darzana ko samajhane meM atyanta mahattvapUrNa hai| AcArya tulasI : jIvana-yAtrA pustikA ke rUpa meM prakAzita isa jIvanavRtta meM AcArya tulasI ke mahanIya vyaktitva kI saMkSipta jhAMkI prastuta kI gayI hai| isameM mahAzramaNI sAdhvIpramukhA kanakaprabhAjI kI kalama ne to unake sataraMge vyaktitva ko ubhArA hI hai sAtha hI aneka raMgIna citroM ko dene se unakA vyaktitva adhika mukhara ho uThA hai / AhAra, vihAra, pravacana, svAdhyAya, dhyAna, Asana Adi aneka kriyAoM se sambandhita raMgIna citroM ko dene se yaha pustaka nayanAbhirAma evaM hRdayagrAhI bana par3I hai| apane dUsare saMskaraNa (1992) meM yaha pustaka binA citroM ke kevala jIvanI rUpa meM chapI hai| amRta puruSa AcArya kAla ke 50 varSa sampanna hone para unake abhinaMdana meM vizAlastara para amRta mahotsava kI AyojanA kI gyii| samAja ke garala ko pIne vAle isa amRta puruSa ke jIvana ke vividha AyAmoM kI jIvanta prastuti 'amRta puruSa' pustaka meM huI hai| kyoMki isa pustaka meM zabda kama, para citra adhika bola rahe haiN| viziSTa vyaktiyoM se rASTrIya evaM sAmAjika saMdarbha meM cintana-vimarza karate hue tathA vibhinna mudrAoM meM kArya karate hue unake citra darzaka ko bAMdha lete haiN| sAtha hI isameM anya vicArakoM ke vicAroM ko bhI uddhRta kiyA hai| ye vicAra unako sampUrNa mAnava jAti ke mahAna uddhAraka ke rUpa meM pratiSThita karate haiN| niHsaMdeha eka aparicita vyakti bhI isa pustaka meM unakI chavi ko dekhakara zraddhA se abhibhUta hue binA nahIM raha skegaa| AcAryazrI tulasI: jIvana jhAMkI chaganalAla zAstrI dvArA likhI gayI yaha laghu pustikA AcAryazrI ke aNuvrata anuzAstA rUpa ko ujAgara karane vAlI hai| isa Alekha meM zAstrIjI ne unakI padayAtrAoM kA bhI saMkSipta byaurA prastuta kiyA hai / eka sampUrNa vyaktitva : AcAryazrI tulasI isa pustikA kI lekhikA sAdhvIpramukhA kanakaprabhAjI haiN| unhoMne Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 257 isa Alekha meM saMkSepa meM unake kartRtva ko ujAgara karane kA prayatna kiyA hai / AcAryakAla ke pacAsa varSa pUre hone para 'amRta mahotsava rASTrIya samiti dvArA unake jIvana ko ujAgara karane kA yaha laghu prayAsa kiyA gayA / AcAryazrI tulasI : kalama ke ghere meM isa bukaleTa kI lekhikA sAdhvIpramukhA kanakaprabhAjI haiN| isameM mukhya rUpa se AcArya tulasI ke vyaktitva ke mahattvapUrNa pahalU - sAhitya-sRjana ko ujAgara kiyA gayA hai / yaha pustikA akhila bhAratIya terApaMtha yuvaka pariSad ke 'satsaMskAra mAlA' kA AThavAM puSpa hai / yugapradhAna AcAryazrI tulasI baccoM ko AcAryazrI ke jIvana se paricita karAne ke lie munizrI vijayakumArajI dvArA likhI gayI yaha jIvanI kAmiksa ke rUpa meM hai / 50 pRSThoM meM isameM AcAryazrI ke sampUrNa jIvana kI mukhya-mukhya ghaTanAoM ko rekhAcitroM ke mAdhyama se prastuta kiyA gayA hai / bAlakoM meM satsaMskAra bharane tathA eka mahApuruSa ke jIvana se paricita karAne kI dRSTi se yaha kRti bahuta upayogI hai / ina svataMtra jIvanI granthoM evaM laghu pustikAoM ke atirikta anya srotoM se bhI unake jIvana-darzana ko jAnA jA sakatA hai / munizrI navaratnamalajI ne terApaMtha meM dIkSita sabhI sAdhu-sAdhviyoM ke itihAsa ko zAsana - samudra graMthamAlA ke rUpa meM nibaddha kara diyA hai, usameM AcAryazrI kA jIvana caudahaveM bhAga meM hai / munizrI buddhamallajI ne 'terApaMtha kA itihAsa' pustaka meM AcAryazrI ke jIvanavRtta ko prastuta kiyA hai / sAdhvI saMghamitrAjI ke 'jaina dharma ke prabhAvaka AcArya' pustaka se sarasa zailI meM unake jIvana ke bAre meM jAnakArI prApta kI jA sakatI hai / sAdhvIpramukhA zrI kanakaprabhAjI kI sAhityika kRti ' dastaka zabdoM kI ' pustaka meM aneka lekha AcAryazrI ke vividha AyAmI vyaktitva ko sAhityika zailI meM ujAgara karate haiM / AcArya tulasI kevala bhArata ke lie hI nahIM, videzI logoM ke lie bhI AkarSaNa evaM zraddhA ke kendra haiM / ataH aMgrejI bhASA meM muni buddhamalajI kI Acharya Shri Tulsi, muni mahendrakumArajI kI Light of India, sohanalAla gAMdhI kI Acharya Tulsi ( A peacemaker par Excellence), Acharya Tulsi ( Fifty years of Selfless Dedication) Adi jIvanI graMtha bhI atyanta mahattvapUrNa haiM / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa yAtrA-sAhitya padayAtrA jaina muniyoM kI jIvana-zailI kA anivArya tattva hai / yaha kevala pada-gharSaNa nahIM, apitu unakI sAdhanA aura tapasyA kA jIvanta rUpa hai| padayAtrA se dRSTi hI painI nahIM banatI, anubhava kA khajAnA bhI samRddha hotA hai tathA aneka vyaktiyoM ke samparka se mAnava-svabhAva ke vizleSaNa meM sahAyatA milatI hai| padayAtrA ke aneka uddezya ho sakate haiM / kucha loga kevala paryaTana ke lie yAtrA karate haiN| kucha loga rAjanaitika evaM vyAvasAyika dRSTi se yAtrA karate haiM to kucha kIrtimAna sthApita karane ke lie bhii| jaina muniyoM kI yAtrA saMskRti ko ujjIvita karane vAlI hotI hai, kyoMki unakA eka mAtra uddezya hotA hai-Atma-sAdhanA evaM sampUrNa mAnavatA kA kalyANa / __AcArya tulasI isa sadI ke kIrtidhara yAyAvara haiM, jinhoMne bhArata ke lagabhaga sabhI prAMtoM kI padayAtrA kI hai| gAMva-gAMva, nagara-nagara evaM prAMtaprAMta meM ghUmate hue unhoMne maitrI, samanvaya evaM sadbhAva kI pratiSThA karane meM apUrva yogadAna diyA hai tathA lAkhoM-lAkhoM logoM se sIdhA samparka sthApita kara unheM vyasanamukta jIvana jIne kI preraNA dI hai / unake isa caraiveticaraiveti jIvanakrama ko dekhakara nimna vedamantra kI sahasA smRti ho uThatI hai -'pazya sUryasya zremANaM, yo na tandrayate caran' arthAt sUrya cirakAla se bhramaNa kara rahA hai para kabhI thakatA nahIM, calatA hI jAtA hai / / AcArya tulasI apanI padayAtrA ke mukhya tIna uddezya mAnate haiM--- dharmakrAMti, dharma-samanvaya tathA mAnavatA kA vikaas| sAdhvIpramukhAjI ke zabdoM meM AcArya tulasI kI yAtrA svArtha aura parArtha donoM bhUmikAoM se Upara paramArtha kI yAtrA hai / apanI yAtrA kA prayojana batAte hue eka pravacana meM AcArya tulasI svayaM kahate haiM.---'bhASA, raMga evaM bhaugolikatA meM baMTI mAnava jAti kyA sacamuca eka hai, isa tathya kI zodha karane ke lie maiM gAMvagAMva meM ghUma rahA huuN|' isa uddharaNa se spaSTa hai ki unake mana meM mAnava jAti kI ekatA kI kitanI tar3apa hai ? DA0 nijAmuddIna AcAryazrI kI yAtrA ke bAre meM apanI vicArAbhivyakti ina zabdoM meM karate haiM --'AcAryazrI kI yAtrA dharmayAtrA hai, maitrIyAtrA hai, premayAtrA hai, samatAyAtrA hai aura sevAyAtrA hai|' digambara sampradAya ke prasiddha AcArya vidyAnandajI kahate haiM --'AcArya tulasI ne alpakAla meM hI sampUrNa bhArata kI padayAtrA kara adhyAtma se prerita loka kalyANakArI bhAvanAoM kA saMkalana kiyA hai aura bhAratIya jIvana meM naitikazakti kA saMcAra kiyA hai|' Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 259 mahAzramaNI sAdhvIpramukhAjI AcArya tulasI kI lambI yAtrAoM meM sahayAtrI rahI haiM / unhoMne yAtrA ke saMsmaraNoM evaM anubhavoM ko apanI kalama kI noka se utArane kA prayatna kiyA hai| yAtrA meM ghaTita ghaTanAoM evaM tathyoM ko itihAsa kI bhAMti nIrasa nahIM, apitu kahAnI kI bhAMti sarasa zailI meM prastuta kiyA hai / yAtrAvRttoM meM unhoMne bhaugolika evaM sAMskRtika jAnakArI to dI hI hai sAtha hI AcArya tulasI evaM viziSTa vyaktiyoM ke vaktavyoM kA sArAMza bhI jor3a diyA hai, jisase ki yAtrAgrantha vaicArika dRSTi se bhI mahattvapUrNa ho gae haiM / unakI lekhanI itanI sajIva hai ki ina granthoM ko par3hate samaya pAThaka svayaM una sthAnoM kI yAtrA karane lagatA hai / vidvAnoM ne yAtrA - sAhitya meM nimna tattvoM kA honA anivArya mAnA - sthAnIyatA, tathyaparakatA, AtmIyatA, vaiyaktikatA, kalpanApriyatA aura rocakatA / yAtrA sAhitya ke ye sabhI tattva unake sAhitya meM pracura mAtrA meM milate haiM / ina yAtrA granthoM kA vaiziSTya AcArya tulasI kI nimna paMktiyoM ko par3hakara samajhA jA sakatA hai-" yAtrA granthoM ke zabdoM kA saMyojana, bhASA kA mAdhurya evaM bhAvoM kI sahaja sajAvaTa jana-jana ke lie manohArI hai / .....sAdhvI pramukhA kanakaprabhA ke yAtrA - sAhitya ne hamAre dharmasaMgha kI sAhityika gatividhiyoM meM eka nayA pRSTha jor3A hai / " ina granthoM meM pariziSTa jor3ane se ye aitihAsika dRSTi se bhI mahattvapUrNa ho gae / padayAtrA ke daurAna Ae gAMva, unakI dUrI tathA una gAMvoM meM par3Ava DAlane kI tArIkha kA ullekha bhI inameM hai / dakSiNa ke aMcala meM yaha mahAzramaNI sAdhvIpramukhAjI dvArA likhita prathama yAtrAgrantha hai | isa bRhatkAya grantha meM mukhyataH AcArya tulasI kI dakSiNa pradeza kI yAtrA kA varNana hai / yaha grantha lagabhaga 1000 pRSThoM ko apane bhItara sameTe hue haiM / yAtrA kA krama rAjasthAna se prArambha hokara gujarAta, mahArASTra, tamilanADu, kerala, karnATaka, AMdhrapradeza, ur3IsA aura madhyapradeza se hotA huA puna: rAjasthAna meM sampanna hotA hai / ataH lekhikA ne ina saba prAMtoM ke AdhAra para isa yAtrA grantha ko aneka khaNDoM meM bAMTa diyA hai| isameM tIna mahattvapUrNa pariziSTa bhI jur3e hue haiM / prathama pariziSTa meM sampUrNa dakSiNa yAtrA ke daurAna samaya-samaya para AcArya tulasI dvArA Azukavitva ke rUpa meM racita dohoM kA saMkalana hai / dUsare pariziSTa meM isa yAtrA meM bhArata sarakAra ke saMsthAnoM se mile sahayogAtmaka rAjakIya nirdeza-patra haiN| tIsare pariziSTa meM gAMvoM ke nAma, Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa una gAMvoM meM pahuMcane kI tArIkha tathA kitane mIla kI padayAtrA huI, isakI sUcanAeM haiM / pAMva pAMva calane vAlA sUraja paMjAba bhArata kA urvara kSetra hai / kSetra kI bhAMti yahAM kA mAnasa bhI urvara hai / paMjAba yAtrA ke daurAna AcArya tulasI ne jo adhyAtma aura saMyama kI paudha lagAI, use siMcana diyA, usa sabakA Alekhana huA hai - 'pAMva pAMva calane vAlA sUraja' meM / yAtrApatha meM ghaTita ghaTanA-prasaMgoM ko lekhikA ne jisa sUkSmatA ke sAtha ukerA hai, vaha paThanIya hai| yAtrAgrantha kI zRMkhalA meM yaha dUsarA grantha hai / 504 pRSThoM kA yaha grantha paMjAbI bhAiyoM ko sadaiva eka mahApuruSa dvArA kI gayI aitihAsika yAtrA kI smRti karAtA rahegA / jaba mahaka uThI marudhara mATI isa grantha meM mAravAr3a-yAtrA kA varNana hai / lagabhaga 405 pRSThoM kI isa pustaka meM aneka sandeza, vaktavya evaM saMsmaraNoM kA samAveza hai / sAtha hI kucha durlabha citra dene se yaha aitihAsika dRSTi se bhI mahattvapUrNa ho gayA hai / isameM kula 337 dinoM kI yAtrA kA vivaraNa hai / sampUrNa pustaka aneka choTe-choTe AkarSaka zIrSakoM meM baMTI huI hai / bahatA pAnI niramalA isameM AcArya tulasI kI eka varSa kI yAtrA kA jIvanta citra ukerA gayA hai / prastuta yAtrAgrantha meM mukhyataH gujarAta, marudhara evaM thor3I-sI thalI yAtrA kA varNana hai / 381 pRSThoM kI yaha pustaka rAjasthAna aura gujarAta ina do bhAgoM meM baMTI hai / jaisA ki isa kRti kA nAma hai 'bahatA pAnI niramalA' vaisA hI isameM yAtrA kA pravAhapUrNa varNana guMphita hai / kahIM bhI nIrasatA bojhilatA yA ubAUpana dRggocara nahIM hotA / parasa pAMva musakAI ghATI mevAr3a kI pAvanadharA para AcArya tulasI dvArA hue caraNasparza kI sajIva prastuti hai 'parasa pAMva musakAI ghATI' / isa grantha kA aitihAsika evaM sAMskRtika dRSTi se atirikta mahattva hai, kyoMki isameM amRta mahotsava ke do caraNoM kA varNana hai / AcAryakAla ke pacAsa sAla pUrNa hone ke avasara para amRta kalaza padayAtrA kI AyojanA huI, jisameM lAkhoM logoM ne saMkalpa-patra ' 1. amRta saMkalpapatra meM pAMca niyama the-- (1) madya-niSedha (2) daheja unmUlana (4) aspRzyatA nivAraNa (5) bhAvAtmaka ekatA / (3) milAvaTa - nirodha Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 261 ko bharakara apanI zraddhA AcAryazrI ke caraNoM meM arpita kI / 485 pRSThoM ke isa yAtrAvRtta meM pAThaka ko mevAr3I janatA ke utsAha, AsthA evaM saMkalpa ke sAtha eka mahApuruSa kI tejasvitA, puruSArtha evaM prabhAvakatA kA sazakta evaM jIvanta digdarzana bhI milegA / amarita barasA arAvalI meM AcAryakAla ke 50 varSa pUrNa hone para samAja ne AyojanA kI / cUMki AcArya tulasI mevAr3a kI paTTAsIna hue the, ataH mevAr3I logoM ko sahaja hI yaha manAne kA avasara mila gayA / amRta mahotsava ke isa caraNoM meM bAMTA gayA thA, jo mevAr3a ke viziSTa kSetroM meM samApana utsava 'lADanUM' meM manAyA gayA / isa yAtrAgrantha kI usI mevAr3a - yAtrA kA sajIva citra khacita huA hai / 'jaba mahaka uThI marudhara mATI' kA hI pUraka yAtrA grantha kahA jA sakatA hai / 381 pRSThoM meM nibaddha yaha grantha aitihAsika, sAMskRtika, bhaugolika Adi aneka dRSTiyoM se mahattvapUrNa sAmagrI pAThakoM ke sammukha prastuta karatA 1 amRta mahotsava kI puNyadharA gaMgApura meM mahattvapUrNa Ayojana Ayojana ko cAra manAyA gayA tathA 3 mahAzramaNI sAdhvIpramukhAjI ne lagabhaga 3000 se adhika pRSThoM meM yAtrAvarNana likhakara eka kIrtimAn sthApita kiyA hai / unase pUrva bhI kucha lekhakoM ne AcAryazrI kI amara yAtrAoM ke itihAsa ko surakSita rakhane kA prayAsa kiyA hai / unameM pramukha lekhaka haiM-muni madhukarajI, muni zrIcaMdajI 'kamala', muni sukhalAlajI, muni sAgaramalajI muni gulAbacaMdajI 'nirmohI', muni kizanalAlajI, muni dharmarucijI, sAdhvI kAnakumArIjI Adi / muni zrIcaMdajI 'kamala' evaM muni sukhalAlajI dvArA likhita yAtrAeM prakAzita ho cukI haiM, jinakA saMkSipta vivaraNa hama nIce prastuta kara rahe haiM para zeSa lekhakoM kI yAtrAeM jainabhAratI ke 'AMkhoM dekhA: kAnoM sunA' tathA 'mevAr3a pAda vihAra kA prathama saptAha, dvitIya saptAha Adi zIrSakoM meM par3hI jA sakatI haiM, jo abhI taka prakAzita nahIM ho pAI haiM / janapada vihAra AcArya tulasI kI prathama dillI yAtrA itanI prabhAvI evaM saphala rahI ki usane agrima yAtrAoM ke lie sazakta bhUmikA taiyAra kara dI / sAtha hI aNuvrata AMdolana ko bhI itanI vyApaka prasiddhi milI ki usakI gUMja videzoM taka pahuMca gaI / 'janapada vihAra, bhAga-2' meM AcArya tulasI kI prathama dillI - yAtrA kA itihAsa surakSita hai| mAtra do mahInoM ke dillI - pravAsa ke vividha kAryakrama, aneka mahattvapUrNa vyaktiyoM se huI bheMTa-vArtA tathA unake meM AcArya tulasI eka dRSTi se ise Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa vaktavyoM kA sundara samAkalana prastuta pustaka meM huA hai| jana-jana ke bIca, AcArya tulasI bhAga 1.2 ___ muni sukhalAlajI dvArA likhita ina do laghu yAtrAvRttoM meM rAjasthAna, uttarapradeza tathA baMgAla (kalakattA) kI yAtrA kA varNana hai| lagabhaga 36 varSa pUrva prakAzita ye donoM pustakeM aitihAsika dRSTi se aneka tathyoM evaM saMsmaraNoM ko apane bhItara sameTe hue haiN| yaha yAtrA aNuvrata AMdolana ko jana-jana taka pahuMcAne meM kAphI kAmayAba rahI, aisA ina granthoM se spaSTa hai| bar3hate caraNa muni zrIcaMdajI 'kamala' ko gurucaraNoM meM rahane kA alabhya avasara milatA rahA hai / 'bar3hate caraNa' grantha meM unhoMne AcArya tulasI kI 40 dinoM kI yAtrA kA varNana prastuta kiyA hai / san 1959 meM baMgAla aura bihAra kI padayAtrA ke daurAna ghaTI ghaTanAoM, anubhavoM evaM saMsmaraNoM ko isa pustaka meM sarala evaM sarasa bhASA meM prastuta kiyA hai| padacihna muni zrIcaMda 'kamala' dvArA likhita isa pustaka meM 1962,63 kI yAtrA kA varNana hai| yaha yAtrA dezanoka se prArambha hokara rAjanagara meM sampanna hotI hai / lagabhaga 400 pRSThoM kI isa pustaka meM muni zrIcaMdajI ne aneka kAryakramoM, ghaTanAoM evaM krAMtikArI pravacanoM kA bhI samAveza kiyA hai| pustaka ke nAma kI sArthakatA isa bAta se hai ki AcAryazrI ke 'padacihna' na kevala isa dharatI para apitu yAtrA ke daurAna logoM ke diloM meM bhI aMkita hue haiN| jogI to ramatA bhalA muni sukhalAlajI dvArA likhita yaha yAtrAvRtta san 1981 se 1986 taka ke yAtrApatha kI ghaTanAoM ko apane bhItara sameTe hue hai| AcAryazrI ke Asa-pAsa pratidina anekoM saMsmaraNa ghaTita ho jAte haiM para isa dRSTi se munizrI ne saMbhavataH itanA dhyAna nahIM diyaa| yadi isa grantha meM unake saMsmaraNoM kI puTa rahatI to yaha grantha aura bhI adhika rocaka evaM preraka rahatA / bIca-bIca meM kucha mahattvapUrNa bheTavArtAeM tathA vizeSa kAryakramoM kI riporTa bhI saMkalita hai| lekhaka ne isa grantha ko yAtrAvRtta na banAkara vicArapradhAna adhika likhA hai, jaisA ki svakathya meM ve svayaM svIkArate haiN| AcArya tulasI ke vicAroM kI sarasa prastuti lekhaka ne kI hai, usameM koI sandeha nahIM hai| kahA jA sakatA hai ki sabhI yAtrA-lekhakoM ne yAtrA-kAla meM AcArya tulasI ke sAhasa, AtmavizvAsa, manobala evaM pratikUla paristhiti ko apane anukUla banA lene kI kSamatA evaM dhairya kA sajIva evaM yathArtha citraNa prastuta kiyA hai| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 263 AcArya tulasI padayAtrA-mAna-citrAvalI dharmacaMdajI saMcetI (saradArazahara) dvArA atyanta zramapUrvaka AcAryazrI kI padayAtrA ko mAnacitra (nakzA) ke dvArA darasAyA gayA hai| isameM san 1985 taka kI huI yAtrAoM kA saMketa hai| yadyapi isa grantha ko yAtrAvRtta nahIM kahA jA sakatA para AcAryazrI ke yAtrApatha ko darasAne vAlA yaha graMtha aitihAsika dRSTi se saMgrahaNIya evaM upayogI hai| saMsmaraNa-sAhitya mahApuruSa ke eka dina kA mahattva sAmAnya vyakti ke saikar3oM dazakoM se bhI adhika hotA hai| unake AsapAsa itanI preraNAeM bikharI rahatI haiM ki unakA pratyeka AcaraNa, pratyeka zabda eka saMsmaraNa kA rUpa dhAraNa kara letA hai| sAhitya kI sabase rocaka evaM sarasa vidhA saMsmaraNa hai| yaha jIvanta preraNA detI hai / ata: hara varga kA pAThaka isase lAbhAnvita hotA hai / vaise to hara vyakti ke jIvana meM saMsmaraNa ghaTita hote haiM, para mahApuruSoM kA jIvana to saMsmaraNoM kA akhUTa khajAnA hI hotA hai| AcArya tulasI ke Urjasvala jIvana ke pratidina ke saMsmaraNoM kA Akalana yadi salakSya kiyA jAtA to unakI saMkhyA hajAroM meM hotI / kyoMki unakI pakar3a, unakI preraNA, unake zabda tathA ghaTanA ko vidhAyaka bhAva se dekhane kI vilakSaNa dRSTi-ye saba aise tattva haiM, jo pratidina aneka saMsmaraNoM ko utpanna karate rahate haiN| AcArya tulasI ke kucha saMsmaraNoM kA saMkalana mahAzramaNa muni mudita kumArajI, muni madhukarajI, muni zrIcaMdajI, muni gulAvacaMdajI tathA sAdhvI kalpalatAjI Adi ne kiyA hai / muni madhukarajI kI abhI taka koI svataMtra pustaka prakAzita nahIM huI hai para jaina bhAratI meM 'mevAr3a yAtrA ke madhura saMsmaraNa' evaM terApaMtha TAimsa meM 'kucha dekhA : kucha sunA' nAma se ve saikar3oM saMsmaraNoM kA saMkalana kara cuke haiM / isake atirikta yAtrA-granthoM evaM jIvanavRttoM meM bhI aneka saMsmaraNa saMkalita haiM / prakAzita saMsmaraNoM kI apekSA abhI aprakAzita saMsmaraNoM kI saMkhyA adhika hai, itanA hone para bhI yaha bAta niHsaMkoca kahI jA sakatI hai ki yadi salakSya jAgarUkatA ke sAtha isa mahApuruSa ke jIvana se jur3e saMsmaraNoM ko kalama kI noka se utArA jAtA to bhAvI pIr3hI ko eka nayI rozanI milatI / saMsmaraNa sAhitya ke antargata nimna pustakeM rakhI jA sakatI haiM 1. razmiyAM-- muni zrIcaMda 'kamala' 2. bolate citra-muni gulAbacaMda 3. AcArya zrI tulasI : apanI hI chAyA meM --muni sukhalAla Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 4. saMsmaraNoM kA vAtAyana - sAdhvI kalpalatA / 5. AsthA ke camatkAra / ' abhinandana graMtha evaM patra-patrikA vizeSAMka AcAryazrI ke vyaktitva evaM kartRtva ko ujAgara karane vAle sAhitya kA cauthA srota abhinaMdana graMtha, viziSTa sAmayika smArikAeM tathA patrapatrikAoM ke vizeSAMka haiM / kisI eka vyakti para usake jIvana kAla meM hI samAja ne itane vizeSAMka nikAle hoM yA khule zabdoM meM usake kartRtva kA itanA mUlyAMkana kiyA ho, yaha itihAsa kA durlabha dastAveja hai / aba taka unake abhinaMdana meM jaina bhAratI, aNuvrata, prekSAdhyAna, yuvAdRSTi, tulasI prajJA, terApaMtha TAimsa tathA vijJapti ke saikar3oM vizeSAMka nikala cuke haiN| una sabakA byaurA prastuta karanA asaMbhava nahIM, to kaThina avazya hai / aneka rASTrIya evaM rAjyastarIya patra-patrikAoM ne bhI AcArya tulasI ko vizeSAMka ke rUpa meM apanI zraddhA arpita kI hai / yahAM gadya rUpa meM prakAzita mukhya abhinaMdana graMthoM evaM kucha mukhya smArikAoM kA paricaya diyA jA rahA hai AcAryazrI tulasI abhinaMdana graMtha AcAryakAla ke 25 varSa pUrNa hone para dhavala samAroha ke avasara para eka vizAlakAya abhinaMdana graMtha prakAzita kiyA gayA / yaha abhinaMdana graMtha cAra adhyAyoM meM vibhakta hai / prathama adhyAya meM AcAryazrI ke vyaktitva evaM kartRtva para aneka mUrdhanya vicArakoM evaM sAdhu-sAdhviyoM ke vicAroM kA samAhAra hai / isameM AcAryazrI ke Urjasvala evaM tejasvI vyaktitva kI parikramA aneka lekhoM, kavitAoM, gItoM, saMsmaraNoM evaM anubhUtiyoM ke mAdhyama huI hai / saMkSipta rUpa hai / aneka vidvAnoM, dUsarA adhyAya 'jIvanavRtta' nAma se hai, jo munizrI buddhamalajI dvArA likhita 'AcArya zrI tulasI : jIvana darzana' pustaka kA hI tRtIya 'aNuvrata' adhyAya meM aNuvrata AMdolana ke bAre meM rAjanetAoM evaM sAhityakAroM ke vicAra evaM pratikriyAeM saMkalita haiM / caturtha 'darzana aura paraMparA' khaMDa meM dArzanika aura jaina paramparA ke itihAsa se saMbaMdhita aneka zodhapUrNa nibaMdhoM kA samAveza hai / yaha abhinaMdana graMtha uparASTrapati DaoN0 sarvapalli rAdhAkRSNan dvArA 1 mArca 1962 ko gaMgAzahara kI puNyadharA para AcAryazrI ko samarpita kiyA gayA / 1. isa pustaka ko pUrNa rUpa se saMsmaraNa - sAhitya ke antargata nahIM rakha sakate para AcArya tulasI ke nAma-smaraNa se hone vAlI cAmatkArika ghaTanAoM kA ullekha hai, ata: ise saMsmaraNa sAhitya ke antargata rakhA hai / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya : paryAlocana aura mUlyAMkana 265 __abhinaMdana graMthoM kI paraMparA meM yaha graMtha apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| kyoMki itanA jIvanta evaM mukhara kartRtva bahuta kama abhinaMdana graMthoM meM dekhane ko milatA hai| AcAryazrI tulasI SaSTi pUrti abhinaMdana patrikA AcArya tulasI ke gauravazAlI jIvana ke 60 veM basanta ke praveza para deza ne SaSTipUrti abhinaMdana kA kAryakrama bar3e ullAsa ke sAtha mnaayaa| isa avasara para eka pustakAkAra smArikA kA prakAzana kiyA gayA, jisameM deza ke mUrdhanya sAhityakAra, rAjanetA tathA dharmaguruoM ke lekhoM kA saMkalana hai, jo unhoMne AcArya tulasI ke vyaktitva ko lakSya karake likhe haiN| isa patrikA ke saMpAdaka maNDala meM bhI deza ke mUrdhanya sAhityakAroM kA nAma hai / jaise -... harivaMzarAya baccana, DaoN. vijayendra snAtaka, rAjendra avasthI, akSayakumAra jaina, prabhAkara mAcave, jainendrakumArajI, zrI ratanalAla jozI tathA DaoN0 zivamaMgalasiMha 'sumana' Adi / __ yaha abhinaMdana graMtha cAra bhAgoM meM vibhakta hai| prathama meM rASTrapati, pradhAnamaMtrI Adi aneka gaNamAnya vyaktiyoM ke zubhakAmanA saMdeza haiN| dUsare meM vibhinna vidvAnoM ne apanI lekhanI se unake vyaktitva evaM vicAroM ko prastuti dI hai| tIsarA khaMDa 'prazna hamAre : uttara AcAryazrI ke' nAma se hai / isameM aneka viziSTa vyaktiyoM se haI vArtAoM kA saMkalana hai tathA cauthe pariziSTa 'bhAratadarzana' meM unakI yAtrAoM kA sajIva citraNa hai, jo sAdhvIpramukhA kanakaprabhAjI dvArA likhA gayA hai| ___ sampUrNa patrikA AcAryazrI ke vyApaka evaM virATa vyaktitva ko prastuti detI hai| sAtha hI unake yazasvI kartRtva kI rekhAeM bhI isameM khacita isa graMtha kA samarpaNa tatkAlIna rASTrapati mahAmahima phakharuddIna alI ahamada ke dvArA naI dillI, aNuvrata vihAra meM kiyA gayA / aNuvibhA yaha antarrASTrIya zAMti evaM ahiMsA kI pratiSThA karane ke uddezya se nikAlI gayI mahattvapUrNa smArikA hai| isameM AcArya tulasI ke ahiMsaka vyaktitva, ahiMsaka kAryakrama evaM unake ahiMsA sambandhI vicAroM kI prastuti hai / sAtha hI unake sAnnidhya meM hue do antarrASTrIya ahiMsA sammelanoM kA saMkSipta vivaraNa tathA anya vidvAnoM ke lekhoM kA samAhAra bhI hai| aneka aitihAsika citroM se yukta 200 pRSThoM kI yaha smArikA aneka mahattvapUrNa tathyoM ko apane bhItara sameTe hue hai| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa amRta mahotsava AcArya tulasI kI dharmazAsanA ke 50 varSa pUrNa hone para samAja dvArA vizAla stara para 'amRta mahotsava' kI AyojanA kI gyii| isa saMdarbha meM hue vividha racanAtmaka kAryakramoM kA lekhA-jokhA tathA AcArya tulasI ke vividha viSayoM para kAnta vicAroM kI prastuti isa patrikA meM hai| yaha kevala patrikA nahIM, balki ise racanAtmaka evaM saMgrahaNIya graMtha kahA jAe to atyukti nahIM hogii| isakI saMyojanA meM bhAI mahendra karNAvaTa kA athaka zrama bola rahA hai| upasaMhAra aneka graMtha likhe jAne ke bAvajUda bhI aisA lagatA hai ki AcArya tulasI ke vyaktitva ke aneka pahala aise haiM, jo abhI taka anachue haiM / AcArya tulasI ko jAnane aura samajhane kI lalaka uttarottara bar3hatI jA rahI hai / ___AcArya tulasI kA hara kSaNa eka alaukika navInatA, pavitratA aura kalyANavAhitA se anuprANita hai, isIlie unakI ramaNIyatA hara kSaNa pravardhamAna hai / unakI bhAvadhArA meM zaMkha sI dhavalimA, madhu sI madhurimA aura Aditya sI aruNimA eka sAtha darzanIya hai| unake cintana aura vicAroM meM amApya UMcAI aura atala gaharAI hai / bhISma ke vyaktitva ko pratidhvanita karane vAlI dinakara kI nimna paMktiyoM ko kucha aMtara ke sAtha AcArya tulasI ke lie uddhRta kiyA jA sakatA hai.---- brahmacarya ke vratI, dharma ke mahAstaMbha bala ke AgAra / parama virAgI puruSa, jise gAkara bhI gA na sake' saMsAra // 1. pAkara bhI pA na sakA (kurukSetra Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya tulasI ke jIvana kI kucha mahattvapUrNa tithiyAM 20 akTUbara 1914 : janma, lADanUM (rAja.) 5 disambara 1925 : dIkSA, lADanUM (rAja.) 21 agasta 1936 : yuvAcAryapada, gaMgApura (rAja.) 27 agasta 1936 : AcAryapada, gaMgApura (rAja.) 2 mArca 1949 : aNuvrata-pravartana, saradArazahara (rAja.) 12 apraila 1949 : aNuvrata yAtrA-prAraMbha, ratanagar3ha (rAja.) 8 julAI 1960 : terApaMtha dvizatAbdI samAroha, kelavA (rAja.) 18 sitambara 1961 : dhavala-samAroha, bIkAnera (rAja.) 8 pharavarI 1965 : maryAdA mahotsava zatAbdI, bAlotarA (rAja.) 4 pharavarI 1971 : yugapradhAna AcArya ke rUpa meM sammAna, bIdAsara (rAja.) 1972 : prekSAdhyAna kA zubhAraMbha, jayapura (rAja.) 13 janavarI 1972 : sAdhvIpramukhA manonayana, gaMgAzahara (rAja.) 16 navambara 1974 : SaSTipUrti samAroha, dillI 18 navambara 1974 : mahAvIra pacIsauvIM nirvANa zatAbdI, dillI 23 disambara 1975 : pacAsavAM dIkSA-kalyANaka, lADanUM (rAja.) 20 pharavarI 1977 : kAlU janma zatAbdI, chApara (rAja.) 4 pharavarI 1979 : uttarAdhikArI kA manonayana, rAjaladesara (rAja.) 9 navambara 1980 : jaina zAsana meM saMnyAsa kI abhinava zreNI-samaNa-dIkSA, 11 pharavarI 1981 : jayAcArya nirvANa zatAbdI ke upalakSa meM anuzAsana varSa kA prArambha, saradArazahara (rAja.) 26 agasta 1981 : jayAcArya nirvANa zatAbdI samAroha, dillI 22 sitambara 1985 : amRta mahotsava 14 pharavarI 1986 : bhArata jyoti alaMkaraNa, rASTrapati jJAnI jailasiMha dvArA rAjasthAna vidyApITha udayapura kA sarvocca alaMkaraNa 21 pharavarI 1989 se 11 janavarI 1990 yogakSemavarSa, lADanUM (rAja.) 1992-93 : bhikSu cetanA varSa 14 jUna 1993 : vAkpati alaMkaraNa 31 akTUbara 1993 : iMdirA gAMdhI rASTrIya ekatA puraskAra 1993-94 : aNuvrata cetanA varSa 18 pharavarI 1994 : AcAryapada kA visarjana, nae AcArya kI niyukti Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-vargIkaraNa Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma - mukhar3A 16 119 238 kuhAse kuhAse zIrSaka pustaka adhyAtma kI eka kiraNa hI kAphI hai kuhAse jo dila khojUM ApanA prasthAna ke nae bindu mukhar3A atIta kI smRti aura saMvedana mukhar3A hama yaMtra haiM yA svataMtra mukhar3A adhyAtma sabako ipTa hotA hai manahaMsA Atmadarzana kA AInA manahaMsA jIvana kI dizA meM badalAva satya kI khoja Age yaha satya hai yA vaha satya hai kauna sA deza hai vyakti kA apanA deza jaba jAge aisI pyAsa jo pAnI se na bujhe jaba jAge adhyAtma kI yAtrA : prAsaMgika upalabdhiyAM kyA dharma adhyAtma kyA hai ? pravacana 4 saMpikkhae appagamappaeNaM' mukti : isI AtmanirIkSaNa sukha apane bhItara hai samatA rAma mana meM, kAma sAmane samatA prabhu banakara prabhu kI pUjA samatA kalyANa kA rAstA samatA rUpAntaraNa kA upAya samatA sonA bhI miTTI hai samatA saMvAda AtmA ke sAtha samatA zikhara se talahaTI kI ora vaisAkhiyAM ghara meM praveza karane ke dvAra vaisAkhiyAM 1. 15-3-66 hanumAnagar3ha / 2. 19-5-76 chApara / 130 148 ghara 282 217 225 228 238 243 248 157 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM rAja rAja/vi. vIthI rAja/vi. vIthI rAja/vi. vIthI 163 170/61 u 178 m G prajJAparva av s X 153 nirmANa samyag dRSTikoNa kA upAya kI khoja vartamAna meM jInA adhyAtma sAdhanA kI pratiSThA AtmAbhimukhatA jIvana kA paramArtha vAharI daur3a zAMti pradAna nahIM kara sakatI duniyA eka sarAya hai| antar nirmANa sacce sukha kA anubhava svayaM ke astitva ko pahacAneM AtmagaveSaNA kA mahattva Atmadarzana kI preraNA AtmavikAsa aura usakA mArga bhIr3a meM bhI akelA adhyAtma kI lau jalAie jIvana vikAsa aura yugIna paristhitiyAM sabase bar3A camatkAra duHkha kA hetu : mamatva apane ApakI sevA asalI AjAdI svayaM kI pahacAna astitva kA prazna niSkAma karma aura adhyAtmavAda vAstavika saundarya kI khoja adhyAtma patha aura nAgarika jIvana 219 126 maMjila 1 saMbhala saMbhala pravacana 8 navanirmANa 158 zAMti ke zAMti ke khoe 143 zAMti ke pravacana 9 197 soco !3 256 pravacana 9 pravacana 9 152 pravacana 9 maMjila 2 rAja/vi. dIrghA 153/102 rAja/vi. dIrghA 143/108 maMjila 2 85 pravacana 11 187 78 154 22 1. 22-11-76 cUrU / '2. 8-3-56 ajamera / 3. 19-3-56 borAvar3a / 4. 12-8-78 gaMgAzahara / 5. 29-12-56 dillii| 6. 19-9-52 roTarI klaba jodhapura 7. 23-7-53 jodhapura / 8. 2-8-53 jodhapura / 9. 16-6-78 joraavrpuraa| 10. 19-4-53 gaMgAzahara / 11. 30-6-76 rAjaladesara / 12. 6-10-76 saradArazahara / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ X adhyAtma 256 122 MOWor m 201 183 186 0 24 177 Atmadarzana kI bhUmikA pravacana 9 jo ega jANai so savvaM jANai soco ! 1 vijetA kauna ?' maMjila sukha-prApti kA mArga : adhyAtma soco ! 3 jor3ate calo aura komala raho' soco ! 3 jIvana nirmANa ke mUtra soco ! 3 sukha-duHkha apanA apanA pravacana 10 AdhyAtmika evaM sAmAjika cetanA pravacana 10 saccI zAMti kA sAdhana saMbhala bahirmukhI cetanA : azAMti, antarmukhI cetanA : zAMti prekSA sAmyavAda aura adhyAtma aNu gati paryaTakoM kA AkarSaNa : adhyAtma aNu gati adhyAtma kI khoja Age adhyAtma aura vyavahAra aNu gati kauna karatA hai kala kA bharosA ? manahaMsA svayaM kI upAsanA Age kalpanA kA mahala sUraja adhyAtma kI upAsanA sUraja Apaddharma kaisA?14 sUraja adhyAtma kA vikAsa ho sUraja AtmamaMthana'6 sUraja saccI mAnavatA saMbhala 11 ~ 0 0 110 115 117 131 1. 19-9-53 jodhpur| 8. 1-4-79 dillii| 2. 4-9-77 lADanUM / 9. 14-2-66 bhaadraa| 3. 17-5-77 chaapr| 10. 23-2-66 nohara / 4. 2-2-78 sujAnagar3ha / 11. 26-2-66 sirsaa| 5. 29-1-78 sujAnagar3ha / 12. 18-2-55 khnnddaalaa| 6. 15-5-78 lADana, adhyApakoM ke 13. 9-1-55 muluMda / adhyAtmayoga evaM naitika zikSA 14. 11-5-55 jalagAMva / prazikSaNa shivir| 15. 15-5-55 jalagAMva / 7. 31-3-79 dillI / 16. 16-5-55 jlgaaNv| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaibhava saMpadA kI bhUlabhulaiyA' AtmArthI ke lie preraNA' jIvana kA lakSya AtmajAgaraNa* jIvana ke zreyas adhyAtma patha para AeM burAiyoM ke sAtha yuddha ho AtmajayI kauna ?' AtmarakSA ke tIna prakAra AMtarika saundarya kA darzana " zAMti kA patha " jIvana vikAsa ke cAra sAdhana " hRdaya parivartana" dAsatA se mukti zAzvata sukha kA AdhAra adhyAtma " adhyAtmavAda kI pratiSThA anicchu bano" pratisrota kI ora" kalyANa : apanA bhI, auroM kA bhI " Atmadarzana hI sarvotkRSTa darzana hai" AnaMda ke UrjAkaNa 1. 19-5-55 gujara pIpalA / 2. 29-5-55 bar3AlA / 3. 6-6-55 DAMguranA / 4. 8-6-55 doMDAIcA / 5. 25-8-55 ujjaina / 6. 22-6-54 mATuMgA (bambaI ) / 7. 27-7-54 bambaI / 8. 24-7-65 dillI / 9. 27-5-78 lADanUM / 10. 11-4-77 lADanUM / A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sUraja sUraja sUraja sUraja sUraja bhora bhora bUMda bUMda 2 soco ! 3 maMjila 1 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 5 pravacana 9 pravacana 5 pravacana 11 pravacana 4 pravacana 11 pravacana 9 pravacana 4 samatA / udbo 11. 18-11-53 jodhapura / 12. 30-5-54 sUrata / 13. 27-11-77 lADanUMM / 14. 15-9-53 jodhapura / 15. 13-11-77 lADanUM / 16. 4-5-54 mANDala / 17. 27-7-77 lADanUM / 18. 12-12-53 byAvara / 19. 24-3-53 bIkAnera / 20. 7-10-77 lADanUM / 123 137 141 142 199 44 85 59 194 134 78 236 48 247 29 208 20 100 53 186 138/140 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma AtmA kA svarUpa' mRtyu kA darzana jAgaraNa viveka kA vairAgya kA mUlya 2 dvandvamukti jIne kI kalA prAptavya kyA hai ? mAnava jIvana kI sArthakatA saMskRti aura yuga * pramAda se baco ve Aja kahAM ?" sacce mAnava baneM niyama ko samajheM Aja ke yuga kI samasyAeM mUlyoM kI carcA vyaSTi aura samaSTi' anubhava ke darpaNa meM Atmadarzana sAmyavAda aura sAmyayoga AdhyAtmikatA evaM rASTrIya caritra kA nirmANa jAgRti kaise aura kyoM ? 9 AsthA ke aMkura cetanA kA UrdhvArohaNa jIvana vikAsa aura Aja kA yuga" 1. 30-9-77 lADanUM / 2. 5-1-79 DUMgaragar3ha | 3. 19-6-78 nokhAmaMDI | 4. 19-9-53 jodhapura / soco ! mukhar3A kyA dharma pravacana 10 samatA/ udbo samatA/ udyo khoe soco ! 3 pravacana 9 khoe zAMti ke bhora khoe Atura manahaMsA bUMda bUMda 1 samatA / udbo samatA / udbo aNu saMdarbha rAja bAge samatA / udbo samatA / udbo zAMti ke '9 166 67 121 10 124/125 132/133 113 275 257 159 255 6.2 128 69 27 57/55 101/183 6. 8-7-54 mAMDavI baMdara (bambaI ) / 7. pArliyAmeMTa sadasyoM ke bIca | 8. 17-3-65 samadar3I / 9. 27-4-66 gajasiMhapura / 5. 27-11-53 chitara pailesa, jodhapura / 102 -8-53 jodhapura / 108 11= 216 165/167 142/184 140 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava ke svara Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIrSaka amRta saMdeza' samIkSA atIta kI sapanA bhaviSya kA saphara AdhI zatAbdI kA mere dharmazAsana ke pacAsa varSa anubhava ke svara kyA khoyA : kyA pAyA dharmakrAnti kI pRSThabhUmi kucha apanI kucha auroM kI dharmasaMgha ke nAma khulA AhvAna' dAyitva kA vikAsa merI AkAMkSA : mAnavatA kI sevA uddezyapUrNa jIvana : kucha par3Ava cAbI kI khoja jarUrI sRjana ke dvAra para dastaka bhAratIya jIvana kI maulika vizeSatAeM hama jAgarUka raheM* akele meM Ananda nahIM sAmAjika burAiyoM kA bahiSkAra ' Age bar3hane kA samaya maiM kyoM ghUma rahA hUM ? maiM kyoM ghUma rahA hUM ? merI yAtrA merI yAtrA : jijJAsA aura samAdhAna 1. amRta mahotsava para pradatta saMdeza / 2. bheMTavArtA patrakAra se / 3. bagar3I maryAdA mahotsava san 1991 eka vizeSa udbodhana / pustaka amRta / saphara saphara saphara saphara amRta / saphara amRta / saphara rAja/ vi. vIthI jIvana merA dharma merA dharma merA dharma merA dharma saphara jIvana bhora bUMda bUMda 2 maMjila 1 prajJAparva atIta kA dharma : eka atIta kA dharma : eka 4. 6-9-54 bambaI / 5. 6-9-65 dillI / 6. 12-8-76 saradArazahara / pRSTha 1/36 63 1 14/49 9/44 10 237/173 77 150 166 175 105 30 157 129 158 5 40 125 59 128 53 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 134 - 211 182 163 khojane vAloM ko ujAloM kI kamI nahIM amRta jahAM uttarAdhikAra liyA nahIM, diyA jAtA hai| bItI tAhi merI kRti : merA AtmatoSa' merA dharma saMskAra, jo merI mAM ne die bItI tAhi eka vizleSaNa vi. vIthI jIvana-nirmANa ke sUtra pravacana 10 itihAsa kA eka pRSTha vi. dIrdhA prazna hai mUlyAMkana kA' dIyA samasyAoM kA samAdhAna pravacana 9 jIvana ke sunahale dina sUraja rAjadhAnI meM pahalA bhASaNa rAjadhAnI jIvana ko UMcA uThAo1 pravacana 9 vizvazAMti kA mUlamaMtra merA dharma hamArI nIti pravacana 9 hamArA siddhAnta" pravacana 11 eka milana prasaMga rAja/vi. vIthI sAhitya ke kSetra meM samanvaya aNu: gati asalI bhArata meM bhramaNa amRta/saphara AtmavikAsa aura lokajAgaraNa 5 bhora janmadina kaise manAeM ? 16 pravacana 5 249 129/100 114/148 32 1. uttarAdhikArI kA manonayana / 8. 18-6-53 / 2. uttarAdhikArI banAne ke bAda likhA 9. 18-2-55 khnnddaalaa| * gayA lekh| 10. 6-4-50 dillI / 3. sAdhvI-pramukhA kanakaprabhAjI ke bAre 11. 25-3-53 biikaaner| ' meM likhA gayA lekh| 12. 17-9-53 jodhapura / 4. agniparIkSA kAMDa vishlessnn| 13. 9-11-53 jodhpur| 5. 13-9-78 gNgaangr| 14. saMta vinobA se milana prasaMga ke 6. sAdhvI-pramukhAjI kI niyukti kA saMsmaraNa / ___ itihAsa / 15. ikacAlIsavAM janmadina / 7. paM0 neharU se saMbaMdhita saMsmaraNa / 16. 14-11-77 cauMsaThavAM janmadina Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava ke svara 25 21 58 155 217 183 samAdhAna kA mArga hiMsA nahIM' saphara saccI mAnavatA ke sAMce meM DhaleM pravacana 5 adhyAtma : bhAratIya saMskRti kA maulika AdhAra pravacana 5 siMhAvalokana kA dina pravacana 5 khuda se khada kI pahacAna maMjila 1 dhavala samAroha dhavala tIna abhilASAeM bUMda bUMda 2 uttaradAyitva kA parIkSaNa zAMti ke merI nIti zAMti ke saMkalpa kI abhivyakti pravacana 9 nayA varSa : nayA saMkalpa vaisAkhiyAM vizva ke lie AzAspada" jAgo ! preraNA ke pAvana kSaNa soco ! 3 hamArA kartavya ghara yathArtha kI ora saMbhala adhyAtma kA abhinandana14 merA dharma samaSTi sudhAra kA AdhAra vyaSTi sudhAra pravacana 10 siMhAvalokana kI velA pravacana 9 abhinaMdana zAbdika na ho" maMjila 1 do zubha saMkalpa sUraja 55 153 216 284 123 146 250 1. AmeTa meM saMta loMgAvAla se vaartaa| 9. 17-9-53 jodhapara, paTTotsava / 2. 13-11-77 lADanUM, jnmdin| 10. 18-9-53 jodhapura, paTTotsava / 3. 12-11-77 jaina vizva bhAratI, 11. 26-10-65 bAvanavAM janmadina / __ cauMsaThavAM janmadina / 12. 1-6-78 laaddnN| 4. 30-12-77 jaina vizva bhAratI 13. 12-6-56 saradArazahara / tepanaveM dIkSA dina pr| 14. paTTotsava para pradatta / 5. 11-12-76 cUrU, ikyAvanavAM 15. 11-9-78 gaMgAnagara, taiyAlIsavAM dIkSA divasa / paTTotsava / 6. dhavala samAroha para pradatta vizeSa 16. 17-9-53 jodhapura, pttttotsv| ___ saMdeza (pustikaa)| 17. 21-2-77 chApara / 7. 5-9-65 dillI, paTTotsava / 18. 5-4-55 auraMgAbAda, mahAvIra 8. 9-9-51 dillI, paTTotsava / jyNtii| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 187 jIvana pravacana 11 merA dharma soco ! 1 khoe khoe ghara 143 205 ghara or 222 100 aise milA mujhe ahiMsA kA prazikSaNa eka sAdhaka kA jIvana apUrva rAta : vilakSaNa bAta Atma-gaveSaNA ke kSaNoM meM khonA aura pAnA pratIka kA Alambana sAdhanA banAma zakti AtmaciMtana' AtmAnuzIlana kA dina sAdhanA meM bAdhAeM sAdhanA aura vikSepa meM dvandva pahalA anubhava Ananda kA rahasya eka amogha upacAra bhArahInatA kA anubhava nakArAtmaka cintana niMdaka niyare rAkhiye Urdhvagamana kI dizA siMhAvalokana eka vivazatA kA samAdhAna jIvana kI ramaNIyatA khoe khoe khoe samatA/udbo khoe khoe 104/142 106 117 181 215 kuhAse kuhAse kuhAse 210 sUraja 207 105 118 1. jodhapura, janmadina ke avasara pr| 4. 24-10-57, lADanUM / 2. 21-9-77 jaina vizva bhAratI, lADanUM / 5. 29-8-55 ujjaina / 3. 16-10-57, sujaangddh'| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 0 o ahiMsA ahiMsA ahiMsaka zakti ahiMsA : vividha saMdarbhoM meM * yuddha aura ahiMsA 0 hiMsA m Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIrSaka ahiMsA ahiMsA ke AdhArabhUta tattva zAMti aura ahiMsA kA upakrama ahiMsA kA pariprekSya ahiMsA zAstra hI nahIM, zastra bhI asvIkAra kI zakti ahiMsA sArvabhauma haMsa prakAza hai mAnava saMskRti kA AdhAra : ahiMsA ahiMsA kA prayogaH asaMdIna dvIpa mR ahiMsA kyA hai ?" ahiMsA : eka vizleSaNa ahiMsA kA svarUpa ahiMsA kA Aloka ahiMsA kA Aloka hiMsA ko prayoga - pratiSThita kiyA jAe ahiMsA kA AdhA ahiMsA ke samakSa eka cunautI ahiMsA aura zizu-sA mana zAstra kA satya : anubhava kA satya vizvAsa banatA hai buniyAda lakIra khIMcane kI apekSA siMhavRtti aura zvAnavRtti 1. vi saM. 2006 dillI / 2. 15-2-66 bhAdarA / ahiMsA pustaka jIvana jIvana dIyA kuhAse mukhar3A saphara / amRta kuhA rAja rAja samatA A. tu Age rAja rAja udbo / samatA prajJAparva zAMti ke aNu gati vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM pRSTha 10 102 172 105 61/26 25 55 63 215 162 13 61 65 150/148 1 56 153 69 72 4 76 80 3. 6-9-51 ahiMsA divasa ke avasara para, dillI / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kyA dharma kuhAse 14 69/69 152 11/9 15/13 21/19 219 bar3A aura choTA ahiMsaka jIvana zailI ahiMsA kA rahasya' ahiMsA kA mUlya ahiMsA sArvabhauma satya hai| krAnti ke svara zAzvata dharma ahiMsA kI saMbhAvanA ahiMsA kA parAkrama ahiMsA kA abhinaya ahiMsA ahiMsA ke tIna mArga ahiMsA ke tIna mArga dharma kI AtmAH ahiMsA' dharma kI AtmAH ahiMsA dharma kI AtmAH ahiMsA ahiMsA darzana zAMti kA saccA sAdhana ahiMsA kA camatkAra samasyA kA sthAyI samAdhAnaH ahiMsA dharmArAdhanA kA saccA sAra' saccA vijJAna jIvana nirmANa kA mahattva ahiMsA ke tattva loka jIvana ahiMsA kI prayogazAlA bane'' alpahiMsA : mahAhiMsA pravacana-4 udbo/samatA ghara ghara gRhastha/muktipatha gRhastha/muktipatha gRhastha muktipatha gRhastha/muktipatha gRhastha/muktipatha anaitikatA vi. vIthI pravacana-9 gRhastha/muktipatha sUraja zAMti ke sUraja khoe pravacana-9 sUraja sUraja sUraja pravacana 11 bhora gRhastha/muktipatha sapatha 165 175/158 1. 23-8-77 lADanUM / 2. 20-5-57 lADanUM / 3. 3-5-53 biikaaner| 4. 17-7-55 ujjana / 5.5-3-52 srdaarshhr| 6. 28-2-55 puunaa| 7. 2-10-53 jodhpur| 8.7-1-55 mulunda / 9. 11-3-55 nArAyaNagAMva / 10. 16-11-53 jodhapura / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA 124 199 . " slhm hm mr 212 ahiMsA kA svarUpa pravacana 11 ahiMsA divasa ghara ahiMsA pravacana 11 230 bhahiMsA sUraja ahiMsA pravacana 9 ahiMsA pravacana 9 122 ahiMsA sUraja ahiMsA kA Adarza pravacana 11 ahiMsA kA Adarza sUraja ahiMsA kI upayogitA sUraja bhAratIya jIvana kA Adarza tattvaH ahiMsA" bhora 140 jIvana meM ahiMsA bhora 171 vAda kA vyAmoha pragati kI ahiMsA kI upAsanA sUraja 226 ahiMsA kA ciMtana pravacana 5 DaoN. kiMga ne ahiMsA ko tejasvI banAyA hai aNu saMdarbha ahiMsA kA AcaraNa" bhora 183 thake kA vizrAma zAMti ke svArtha kA atireka5 zAMti ke jIvana kA Aloka zAMti ke 252 cunAva kI kaThinAI pragati kI ahiMsA kA vyavahArya rUpa bUMda-bUMda-2 1.7-1-54 byaavr| 11. 7-11-54 bambaI / 2. ahiMsA divasa, lADanUM 12. 15-12-66 laaddnuuN| 3. 24-3-55 raahtaa| 13. 9-12-54 bmbii| 4. 4-5-53 biikaaner| 14. 2-8-53 kevalabhavana, jodhapura / 5. 14-5-53 biikaaner| 15. 4-10-53 bambaI, jIvadayA maMDala 6. 26-5-55 Amalanera / kA vizeSa adhiveshn| 7. 30-1-54 devaragrAma / 16. 15-11-53 ahiMsA divasa 8. 25-9-55 ujjaina / kaMsTITyUzana klaba, dillii| 9.11-4-55 sNtossbaadd'ii| 17. 27-7-65 dillI 10. 19-9-54 bambaI / 138 233 ur Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 Atmadharma kyA hai ? kartavyabodha yuga cunautI de rahA hai dayApremiyoM kA dAyitva ahiMsA : eka vimarza dayA kA mUla maMtra ahiMsA kI apekSA kyoM ? anarthadaNDa se baceM saMvedanahIna jIvana zailI hiMsA aura ahiMsA ke prakampana hiMsA aura ahiMsA Aloka aura aMdhakAra' hiMsA kA pratikAra ahiMsA hI hai zAMti ke do patha hiMsA aura ahiMsA kA dvandva hiMsA aura ahiMsA kA dvandva hiMsA aura ahiMsA Aja ke yuga kI samasyAeM hiMsA aura ahiMsA ko samajheM samAdhAna ke AIne meM yuga kI samasyAeM samAjavAdI vyavasthA aura hiMsA kA alpIkaraNa ahiMsA viveka' 10 zAMti aura krAMti kA bhrama vartamAna yuga aura jainadharma" 1. 9-9-77 jaina vizva bhAratI, lADanUM 2. 6-12-53 DUMgaragar3ha, ahiMsA divasa | 3. 8-12-77 jaina vizva bhAratI 4. 27-4-79 caMDIgar3ha | 5. ahiMsA divasa, jodhapura / 6. 20-9-53 sAdhanA maMDala jodhapura dvArA Ayojita vicAra pariSad meM / 7. dillI, ahiMsA divasa / tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa soco ! 1 naitikatA ke zAMti ke pragati kI saMbhala bhora jyoti ke A0 pravacana 5 kuhAse vaisAkhiyAM pravacana 10 pravacana 11 prajJAparva zAMti ke zAMti ke Aloka meM gRhastha / muktipatha rAjadhAnI prajJAparva amRta aNugati jAgo ! zAMti ke zAMti ke 126 1 101 15 194 113 22 76 11 70 10 49 223 36 49 23/21 14 5 43 90 28 67 45 8. 16-4-50 bhAratIya pAliyAmeMTa dillI ke sadasyoM ke sammukha kauMsTITyUzana klaba meM / 9. 25-9-65 dillI / 10. 20-10- 52 jAmanagara, sAMskRtika sammelana meM preSita / 11. 16-5-49 dillI / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA 79 ahiMsaka niyaMtraNa' ahiMsA viveka abhayadAna vIra kauna ? ahiMsaka samAja vyavasthA ahiMsAtmaka samAja kI racanA ho mokSa kA mArga' vizva kI viSama sthiti zAMtivAdI rASTroM se zAMtivAdiyoM se rAjadhAnI 40 jAgo ! 172 pravacana 9 pravacana 11 naitika bhA. 1 pravacana 11 137 sUraja 128 A. tu ke rAjadhAnI 114/17 jana jana pragati kI IS US ahiMsaka zakti yuga kI cunautiyAM aura ahiMsA kI zakti ahiMsaka zaktiyoM kA saMgaThana ahiMsA kI zakti ahiMsA kI zakti ahiMsAtmaka pratirodha ahiMsAtmaka pratirodha prayoga aura prazikSaNa ahiMsA kA ahiMsaka zaktiyAM saMgaThita kArya kareM ahiMsA : vividha saMdarbho meM ahiMsA ke vibhinna rUpa ahiMsA aura vIratva krAMti aura ahiMsA lokataMtra aura ahiMsA sAmAjika vikAsa aura ahiMsA saphara/amRta 57/22 dharma : eka rAja gRhastha/muktipatha 25/23 bhaNu gati/aNu saMdarbha 140/28 dharma : eka vaisAkhiyAM bhora P Mx mr gRhastha/muktipatha 19/17 aNu saMdarbha aNu saMdarbha/aNu gati 35/143 dharmaH eka dharmaH eka 26 1.8-6-50 rAjadhAnI se vidAI ke avasara pr| 2. 13-11-65 dillii| 3. 9-4-53 biikaaner| 4. 20-11-53 jodhapura / 5.4-2-54 raannaavaas| 6. 23-5-55 eraNDola / 7. 21-4-50 saMpAdaka sammelana, dillI 8. 16-7-67 ahamadAbAda / 9. 20-6-54 aMdherI (bambaI) 10. 16-8-69 AkAzavANI, beMgalora Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 137 206 105 230 97 , 14 213 99 97 samAja vyavasthA aura ahiMsA ahiMsA aura naitikatA samAjavAda, vyaktivAda aura ahiMsA lokataMtra aura ahiMsA ahiMsA aura anAsakti' ahiMsA aura svataMtratA ahiMsA aura kaSAyamukti ahiMsA aura samanvaya ahiMsA se hI saMbhava hai vizvazAMti ahiMsA aura saha-astitva ahiMsA aura samatA samAjavAda aura ahiMsA ahiMsA aura vIratva khAdI aura ahiMsA samAja aura ahiMsA ahiMsA aura dayA kA aikya' ahiMsA aura dayA vaicArika ahiMsA ahiMsA aura sarvodaya ahiMsA aura samatA ahiMsA aura dayA samAjavAda, kAMgresa aura ahiMsA khAdI aura ahiMsA * khAdo : usakA giratA huA mUlya aura ahiMsA samAja vyavasthA aura ahiMsA ahiMsA aura vizvazAMti ahiMsA aura vizvazAMti ahiMsA aura vizvazAMti aNu gati gRhastha/muktipatha jaba jAge atIta kA Age bhagavAn bhagavAn bhagavAn saMbhala bhagavAn bhagavAn aNu gati aNu gati aNu gati manahaMsA zAMti pravacana 9 gRhastha/muktipatha bhora sUraja pravacana 11 aNu saMdarbha aNu gati aNu saMdarbha aNu saMdarbha A. tu ahiMsA prazna 164 146 194 102 239 279 17/15 142 145 216 73 161 65 24 144 1. 30-4-66 rAyasiMhanagara / 2.4-12-56 aNuvrata semInAra, dillii| 3-4.4-10-53 jodhpur| 5. 19-9-54 bmbii| 6. 12-6-55 zahAdA / 7. 14-5-54 sAbaramatI Azrama / 8. 17-12-48 laaddnuuN| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhahiMsA yuddha aura ahiMsA yuddha kisI samasyA kA samAdhAna nahIM hai yuddha samasyA hai, samAdhAna nahIM ahiMsA : yuddha kA samAdhAna hai yuddha kI saMskRti kaise panapatI hai ? eTamI yuddha DAlane kI dizA meM pahalA prayAsa yuddha kI lapaToM meM kAMpatI saMskRti yuddha kA samAdhAna : ahiMsA yuddha aura ahiMsaka pratikAra yuddha aura saMtulana yuddhArambha para virAma samara ke do pahalU zakti kI spardhA meM zAMti hogI ? vizvazAMti aura aNuzastra zastra-banAne vAlI cetanA kA rUpAntaraNa zastra viveka hai niHzastrIkaraNa vizvazAMti kA sapanAH ahiMsA aura anekAnta kI AMkheM mahiMsA : vizvazAMti kA ekamAtra maMtra samAdhAna kA mArga hiMsA nahIM vizvazAMti ke lie ahiMsA' vizvazAMti aura adhyAtma manuSya mUr3ha ho rahA hai kaise miTegI azAMti aura arAjakatA ? vizva baMdhutva kA Adarza azAMta vizva ko zAMti kA saMdeza aNu astroM kI hor3a vaisAkhiyAM kuhAse aNu saMdarbha kuhAse kuhAse anaitikatA aNu gati kyA dharma merA dharma vaisAkhiyAM merA dharma pragati kI merA dharma kuhAse 48 laghutA laghutA 144 119 264 bhora amRta bhora pravacana 9 jyoti ke atIta kA pravacana 11 A. tu 19 180 187 ghara 1. 23-9-54 bmbii| 2. 2-10-54 bmbii| 3. 20-9-53 jodhpur| 4. 14-4-54 baav| 5. laMdana meM Ayojita vizvadharma sammelana ke avasara para preSita, - ASAr3ha kRSNA 4 vi. saM. 2001 / 6. cUrU Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 hisA hiMsA kA srota kahAM ? pagaDaMDiyA hiMsA kI hiMsA ke nae nae rUpa mana se bhI hotI hai hiMsA samasyA ke bIja: hiMsA kI miTTI samasyA ke bIja : hiMsA kI miTTI hiMsA kA kAraNa abhAva aura atibhAva hiMsA kA nayA rUpa AtaMkavAda : AMtarika TUTana kucha anuttarita savAla pazu-zoSaNa kA nayA tarIkA prasAdhana sAmagrI meM nirIha pazuoM kI AheM AtmahatyA pApa hai' hiMsA kI samasyA sulajhatI hai saMyama se AkrAmaka manovRtti ke hetu aspRzyatAH mAnasika gulAmI hiMsA bhaya lAtI hai" 1. 2-4-53 bIkAnera / A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM laghutA kuhAse dharma : eka atIta kA aNu gati vaisAkhiyAM prajJAparva kuhAse kuhAse kuhAse pravacana 9 laghutA Aloka meM dharma : eka ghara 2. 22-5-57 sujAnagar3ha / 59 67 42 34 3 '' 158 61 98 157 79 50 57 63 45 76 49 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama zIrSaka pustaka pRSTha jaina AgamoM ke sambandha meM Agama kA uddezya' jIvana kI suI aura Agama kA dhAgA vijJAna aura zAstra vartamAna saMdarbho meM zAstroM kA mUlyAMkana nirgrantha pravacana : duHkha vimocaka Agama anusaMdhAna : eka dRSTi jaina AgamoM meM devavAda kI avadhAraNA dharma aura kalA Ahata mana kA Alambana mUla pUMjI kI surakSA kA upAya vyaktitva kI kasauTiyAM pramAda se baco jaina AgamoM meM sUrya AgamoM kI paramparA kaise cukatA hai upakAra kA badalA RNamukti kI prakriyA (1) RNamukti kI prakriyA' (2) sukhazayyA aura duHkhazayyA patra ke sAtha saMvAda mImAMsA sanAtha aura anAtha kI anukaraNa kI sImAeM rAja/vi vIthI 78/66 mukti isI/maMjila 2 42/25 mukti isI/maMjila 2 48/30 aNu gati 183 dharma : eka 135 gRhastha muktipama 135/130 ja.go! jIvana zAMti ke vi. dIrghA laghutA dIyA vi. dIrghA 105 vi. dIrghA/rAja 178/80 ghara dIyA maMjila 2 137 maMjila 2 123 dIyA mukhar3A mukhar3A khoe 1.1-5-76 chaapr| 4. 3-5-57 lADanUM / 2. 20-11-65 dillii| 5. 29-4-78 lADanUM / 3. 23-10-51 dillI meM Ayojita 6.28-4-78 lADanaM / vicAra pariSad ke avasara pr| 7. 30-9-73 hisAra / 1 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 visarjana kisakA ?" sunanI sabakI karanI mana kI puruSa ke tIna prakAra cAra prakAra ke AcArya * abhimAna kisa para ? sthaviroM kI mahattA' do patha : eka ghATa" mUrcchA kA hetu : rAga-dveSa siddhi kA dvAra dharma kA anuzAsana taTa para adhika sajagatA " iMdra kI jijJAsA : rAjarSi ke samAdhAna " kyA gRhasthAzrama ghorAzrama hai ? 12 saMsaraNa kA kAraNa : pramAda saMsAra kA svarUpa : bodha aura virakti" eka kA bodha: sabakA bodha virakti aura bhoga 15 sArthaka jIvana ke lie " satya kyA hai ? 97 aizvarya : surakSA kA sAdhana nahIM" amRtatva kI dizA meM 19 sabase utkRSTa kalA 20 1.7-9-80 / 2. 2 -8-76 saradArazahara / 3. 18-4-78 lADanUM / 4. 19-8-76 saradArazahara / 5. 23-11-76 cUrU / 6. 7-8-77 lADanUM / 7. 8-7-78 gaMgAzahara / 8. 7-4-78 lADanUM / 9. 30-5-78 lADanUM / 10. 18-3-65 samadar3I / A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa khoe maMjila 1 maMjila 2 maMjila 1 maMjila 1 pravacana 4 pravacana 10 soco ! 3 soco ! 3 gRhastha / muktipatha bUMda bUMda 1 bUMda bUMda 1 bUMda bUMda 1 bUMda bUMda 1 bUMda bUMda 2 bUMda bUMda 2 bUMda bUMda 2 bUMda bUMda 2 bUMda bUMda 2 bUMda bUMda 2 bUMda bUMda 2 bUMda bUMda 2 18. 12-7-65 dillI / 19. 20-7-65 dillI / 20. 6-7-65, dillI / 12 12 115 10 48 50 186 211 127/122 11. 1-5 -65 jayapura / 12. 20-5-65 jayapura / 13. 13-6-65 alavara / 14. 7-7-65 dillI / 15. 8-7-65 dillI / 16. 17-7-65 dillI ( hiMdUsabhA bhavana ) / 17. 9-7-65 dillI / 31 127 138 206 16 22 26 31 34 37 46 177 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama 82/81 44 udbo samatA dIyA mukti isI mukti isI khoe _77 77 __ 59 1 jAgo ! 178 103 mRtyu kA Agamana manuSya kI dRSTi meM hote haiM guNa aura doSa mAnava svabhAva kI vividhatA Arya kauna ? jJAte tattve kaH saMsAraH milana kI sArthakatA : eka praznacihna avarNavAda karanA aparAdha hai| Arya kauna ?' pApa se bacane kA upAya sAdhanA meM avarodha jIva durlabhabodhi kyoM hotA hai ?" vinaya ke prakAra unmAda ko chor3eM AgamoM meM Arya-anArya kI carcA kisake lie hotI hai bodhi kI durlabhatA ? kaise banatA hai jIva sulabhabodhi ? vIratA kI kasauTI kauna kisakA ?12 Agama sAhitya ke do preraka prasaMga13 103 73 149 jAgo! maMjila 2 jAgo! jAgo! jAgo ! maMjila 1 pravacana 5 atIta dIyA jaba jAge navanirmANa pravacana 9 maMjila 2 pravacana 9 pravacana 9 pravacana 9 maMjila 1 27 122 mana4 11 45 thAvaccA putra" mohajIta rAjA tIna loka se mathurA nyArI" 168 167 1.1-5-76 chaapr| 2. 3-5-76 chaapr| 3.4-9-80 / 4. 16-10-65 dillI / 5. 3-5-76 chaapr| 6. 26-9-65 dillii| 7. 14-10-65 dillii| 8.15-10-65 dillii| 9. 24-2-77 chApara / 10. 7-12-77 lADanUM / 11. 18-12-56 dillii| 12. jitazatru rAjA kI kathA / 13. 22-4-78 lADanUM / 14. 22-2-53 lUNakaraNasara, bhAvadeva nAgalA kathAnaka / 15. 20-3-53 biikaaner| 16. 9-5-77 cADavAsa / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAra 0 AcAra 0 samyag jJAna * samyag darzana 0 samyak cAritra 0 zramaNAcAra 0 zrAvakAcAra 0 tapa 0 rAtribhojana viramaNa 0 samAdhimaraNa 0 mokSamArga 0 prAyazcitta 0 satya * asteya 0 brahmacarya * aparigraha . . Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAra zIrSaka pustaka pRSTha AcAra bhAratIya AcArazAstra kI maulika mAnyatAeM AcAravijJAna kI aitihAsika pRSThabhUmi AcAra kA AdhAra : vartamAna yA bhaviSya ? bhAratIya AcAra vijJAna ke mUla AdhAra prazna pUrakatA kA sadAcAra ke mUla tattva asadAcAra ke kAraNa viveka saMvAratA hai AcAra ko bhAcAra sAdhya bhI hai aura sAdhana bhI sadAcAra kI naI lahara asadAcAra kA khela AcAra kI pratiSThA' jIvana AcAra-sampanna bane AcAra aura vicAra kI samanviti jIvana ke do tattva samasyAoM kA samAdhAna anaitikatA anaitikatA anaitikatA anaitikatA anaitikatA rAja/jyoti se 133/119 bUMda bUMda 1 laghutA jAgo ! kyA dharma kyA dharma pravacana 9 246 1 maMjila ? saMbhala 195 119 ghara 171 samyagajJAna paDhamaM NANaM tao dayA paDhamaM NANaM tao dayA' samyagjJAna manahaMsA pravacana 11 gRhastha muktipatha 154 215 86/82 1. 13-4-65 sadAcAra samiti goSThI, ajmer| 2. 15-11-65 dillii| 3. 14-9-53 jodhpur| 4. 12-3-55 pIpala / 5. 15-5-77 cADavAsa / 6. 29-5-56 pddihaaraa| 7. 12-5-54 ahamadAbAda / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jJAna kA uddezya samyagjJAna kI apekSA jJAna kA samyag upayoga samyagjJAna kA viSaya ajJAnam khalu kaSTam' vikAsa kA sahI patha acche aura bure kA viveka jJAna prakAzaprada hai jJAnI bhaTakatA nahIM jJAna aura jJAnI jJAna ke do prakAra haiM jJAna ke do prakAra matijJAna ke prakAra zrutajJAna : eka vizleSaNa zrutajJAna ke bheda avadhijJAna ke do prakAra 12 manaHparyAya ke prakAra kevalajJAna kevalajJAna ke Aloka meM15 kevalajJAna kI utkRSTatA ATha prakAra ke jJAnAcAra" bhA* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa maMjila 1 126 muktipatha/gRhastha 83/88 maMjila 1 175 muktipatha/gRhastha 85/90 pravacana 10 pravacana 11 219 Age 207 ghara jaba jAge pravacana 5 198 pravacana 5 105 pravacana 4 0. pravacana 8 pravacana 8 174 0 pravacana 8. 191 199 pravacana 8 pravacana 8 pravacana 8 maMjila 2 bUMda bUMda 2 soco! 3 236 W8 1. 4-4-77 lADanUM / 2. 10-5-77 cADavAsa / 3. 20-8-78 gaMgAnagara / 4. 12-5-54 bmbii| 5. 25-4-66 pdmpur| 6. 6-1-78 lADanUM / 7. 17-12-77 lADanUM / 8. 11-8-77 laaddnuuN| 9. 14-8-78 gaMgAzahara / 10. 15-8-78 gaMgAzahara / 11. 16-8-78 gaMgAzahara / 12. 17-8-78 gaMgAzahara / 13. 18-8-78 gaMgAzahara / 14. 19-8-78 gaMgAzahara / 15. 18-10-78 gaMgAzahara / 16. 31-7-65 dillii| 17. 21-1-78 lADanUM / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAra maMjila 2/mukti : isI 34/53 pravacana 5 bUMda bUMda 2 pravacana 8 pravacana 9 pravacana 4 pravacana 5 pravacana 9 pravacana 9 pravacana 9 pravacana 2 E 102 jJAna ke palimaMthu jJAna-prApti kA pAtra jJAna ke lie gaMbhIratA jarUrI parivartana kA prArambha kahAM se ?" jIvana vikAsa ke sUtra jJAna aura ajJAna ajJAnI janoM kA upayoga . jJAna-prApti kA sAra zraddhA aura jJAna jJAnacetanA hiMsA aura parigraha" samyagdarzana zraddhA hai AzvAsana dRSTikoNa, saMkalpa aura puruSArtha samyagadRSTi kI pahacAna dRSTikoNa kA samyaktva 13 samyaktva4 darzana ke ATha prakAra darzanAcAra ke ATha prakAra samyagdarzana samyagdarzana ke pariNAma samyagdRSTi ke lakSaNa samyagdarzana ke vighna 43 177 155 20 manahaMsA vaisAkhiyAM maMjila 1 jAgo! soco !3 maMjila 1 soco!3 gRhastha/muktipatha gRhastha/muktipatha gRhastha/muktipatha gRhastha/muktipatha 283 135 78/74 80/76 82/78 84/80 1. 20-5-76 paDihArA 2. 31-2-77 lADanUM / 3. 30-7-65 dillI / 4. 13-8-78 gNgaashhr| 5. 22-8-53 jodhapura / 6. 4-8-77 laaddnuuN| 7. 1-1-78 laaddnuuN| 8. 19-7-53 paattvaa| 9. 22-1-53 saradArazahara / 10. 29-8-77 lADanUM / 11. 5-12-77 lADanUM / 12. 2-5-77 cADavAsa / 13. 22-9-65 dillI / 14. 24-6-78 nokhaamnnddii| 15. 12-4-77 bIdAsara / 16. 24-1-78 lADanUM / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 samyaktva kA dUSaNa : zakA zraddhA aura AcaraNa dharma aura samyaktva ' zAMti kA mArga dRSTibheda' zraddhA kI niSpatti zraddhA va AtmaniSThA jJAna aura darzana* samyaktva 5 darzana va usake prakAra samyagdarzana ke do prakAra darzana ke do prakAra ' samyagdarzana : mithyAdarzana' zraddhA aura caritra zraddhA aura AcAra kI samanviti " zraddhA : urvarA bhUmi " zraddhAzIlatA : eka varadAna samyaka cAritra caritra kA mAnadaNDa yaMtra kA nirmAtA yaMtra kyoM banA ? vikAsa kI avadhAraNA caritra sahI to saba kucha sahI pragati ke lie korA jJAna paryApta nahIM mazIna kA skrU DhIlA sabase bar3I pUMjI 1. 13 - 6-57 bIdAsara / 2. lADanUM / 3. 4-12-56 dillI / 4. 16-11-65 dillI / 5. 22-12-77 lADanUM / 6. 21-8-78 gaMgAzahara / A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa maMjila 2 gRhastha / mukta ghara ghara ghara gRhastha / muktipatha navanirmANa jAgo ! pravacana 5 pravacana 8 pravacana 5 pravacana 5 pravacana 5 pravacana 9 Age ghara ghara manahaMsA vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM saphara / amRta kyA dharma samatA bhora 187 _137/132 129 74 79 139 / 134 141 187 126 204 83 79 89 61 134 169 250 79 17 123 109/169 38 246 172 7. 10-12-77 lADanUM / 8. 9-12-77 lADanUM / 9. 12-12-77 lADanUM / 10. 31-3-66 gaMgAnagara / 11. sujAnagar3ha, ahiMsA divasa para pradatta / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAcAra . r 113 95 w @ 101 179 s Age m 182 sabase bar3I trAsadI vaisAkhiyAM caritra ko sarvocca pratiSThA prApta ho bhora caritra aura upAsanA bhora caritra kI pratiSThA AcAra aura nItiniSThA jAge mAnava samAja kI mUla pUMjI saccaritra kyoM baneM caritra kA mApadaNDa saMbhala cAritra aura yoga vidyA" jAgo! 192 samyakacAritra gRhastha/muktipatha 94/89 cAritra ke do prakAra pravacana 5 caritra kI mahattA sUraja 152 uccatA kI kasauTI pravacana 11 176 jIvana meM AcaraNa kA sthAna pravacana 11 caritrArjana Avazyaka pravacana 11 saMyama kI sAdhanA jAgo! mohavilaya aura cAritra bUMda bUMda 2 sabase bar3A kAma caritra kA vikAsa'5 bUMda bUMda 1 caritra nirmANa aura sAdhanA bItI tAhi cAritrika girAvaTa kyoM ? 16 bhora mAnavatA pravacana 9 zramaNAcAra sAmAcArI saMtoM kI mukhar3A 1. 11-8-54 bambaI (cIca bNdr)| 10. 25-3-54 zivagaMja / 2. 11-7-54 bambaI (sikkA ngr)| 11. 7-4-54 khimatagAMva / 3. 24-4-54 bmbii| 12. jodhapura / 4. 20-8-54 bambaI (sikkA ngr)| 13. 11-11-65 dillii| 5.7-12-54 bambaI (kurlaa)| 14. 13-9-65 dillii| 6. 24-4-66 pdmpur| 15. 15-4-65 madanagaMja / 7. 17-11-65 dillii| 16. 21-6-54 bambaI (aNdherii)| 8. 20-12-77 lADanaM / 17. 25-4-53 gaMgAzahara / 9. 14-6-55 juulvaaniyaa| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa mukhar3A dIyA bUMda bUMda ! bUMda bUMda 1 atIta kA 173 134 119 159 144 jaba jAge atIta bUMda bUMda 2 bUMda bUMda 1 ghara ghara Ww sAdhuoM kI caryA khir3akiyAM sacAI kI saMnyAsI aura gRhastha ke karttavya' municaryA : eka dRSTi' jaina muni kI AcAra paramparA : eka sulagatA huA savAla jIvana yApana kI Adarza praNAlI pArzvastha anukaraNa kisakA ? dharmopadeza kI sImAeM sAdhu kA vihAra-kSetra sAdhu kI zreSThatA kezaluJcana : eka dRSTi vastradhAraNa kI upayogitA kyA sAdhu vastra rakha sakatA hai ? anArya dezoM meM tIrthaMkaroM aura muniyoM kA vihAra cAturmAsa aura vihAra pramAda aura usakI vizuddhi" sAdhu-sAdhviyoM ke paraspara sambandha vyavahAra kA prayoga kaba aura kaise ? 13 bhikSAcarI : eka viveka saMghIya pravRtti kA AdhAra 5 upadhi parijJA 7 90 maMjila 2 maMjila 2 maMjila 2 164 atIta 161 144 4 s bUMda bUMda 2 jAgo ! jAgo! jAgo! jAgo ! jAgo ! jAgo! s ) @ m uror 1. 28-4-65 jayapura / 2. 30-4-65 jayapura / 3. 5-7-65 dillI / 4. 5-5-65 jypur| 5. 18-3-57 lADanUM / 6. biidaasr| 7. 10-4-78 lADanaM / 8. 24-5-78 laaddnuuN| 9. 23-5-78 lADanUM / 10. 19-9-65 dillI / 11. 16-9-65 dillii| 12. 20-9-65 dillii| 13. 6-10-65 dillii| 14. 9-10-65 dillii| 15. 5-10-65 dillii| 16. 30-9-65 dillii| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAra saMbhala 3 183 60 55 sAdhu kI bhikSAcaryA zrAvakAcAra jIvana ko dizA dene vAle saMkalpa zrAvaka kI AcAra saMhitA mere sapanoM kA zrAvaka samAja jaina jIvana zailI jaina jIvana zailI ko apanAeM bhaviSya kA darpaNa : yojanAoM kA pratibimba zrAvaka samAja ko kartavya bodha ahiMsA aura zrAvaka kI bhUmikA ahiMsA kA siddhAnta : zrAvaka kI bhUmikA zrAvakadRSTi aura aparigraha aparigraha aura jaina zrAvaka zrAvaka kI bhUmikA aise bhI hote haiM zrAvaka mahAvIrakAlIna gRhasthadharma kI AcArasaMhitA zrAvaka kI cAra kakSAeM zrAvaka janma se yA karma se ? (1) zrAvaka janma se yA karma se ?(2) zrAvaka ke guNa zrAvaka kI sAptAhika caryA zrAvaka kI AtmanirbharatA zrAvaka kI dharmajAgarikA zrAvaka ke tyAga zrAvaka kI dinacaryA (1-3) zrAvaka kI dinacaryA (1-3) zrAvaka jIvana ke vizrAma (1-2) zrAvaka jIvana ke vizrAma (1-2) zrAvaka ke manoratha (1-3) zrAvaka ke manorama (1-3) 1. 14-4-56 lADanUM / 2. 19-5-73 dUdhAlezvara mahAdeva / dIyA anaitikatA vi0 dIrghA laghutA 186 prajJAparva jaba jAge maMjila 2 dAyitva atIta kA dAyitva/atIta kA 27/61 gRhastha/muktipatha 68/65 gRhastha muktipatha 153/136 dIyA 156 aNu gati gRhastha muktipatha 165/148 gRhastha muktipatha 187/170 gRhastha/muktipatha 189/172 gRhastha muktipatha 167/150 gRhastha/muktipatha 186/169 gRhastha muktipatha 169/152 gRhastha/muktipatha 191/174 gRhastha/muktipatha 171/154 gRhastha 181-85 muktipatha 164-68 gRhastha muktipatha 144-46 gRhastha 155-59 muktipatha 138-42 3. 20-5-73 dUdhAlezvara mahAdeva / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa zrAvaka kA dAyitva' sAmAyika arhannaka kI AsthA zrAvaka samAja ko kartavyabodha' sAmAyika bhaya kA hetu : duHkha AcAra aura maryAdA' pravacana 9 pravacana 5 gRhastha/muktipatha mukti isI pravacana 9 maMjila 2 Age 207 108 173/156 85 / 157 265 tapa 165 28 tapasyA kA kavaca tapa hai AMtarika bImArI kI auSadhi bahiraMga yoga kI sArthakatA samyak tapa tapa sAdhanA kA prANa hai pradarzana banAma darzana tapasyA svayaM hI prabhAvanA hai| anuttara tapa aura anuttara vIrya 96/91 73 kuhAse jaba jAge jaba jAge gRhastha/muktipatha jyoti se maMjila 1 pravacana 4 bUMda bUMda 2 sUraja jAgo ! 136 tapa 168 gRhastha/muktipatha pravacana 9 72/69 124 80 tapa aura usakA AcAra" rAtribhojana viramaNa rAtribhojana kA aucitya rAtribhojana tyAga : eka tapa13 samAdhimaraNa anazana kisalie? mRtyuJjayI banane kA upakrama : anazana14 1.8-8-53 jodhapura / 2. 18-12-77 lADanUM / 3. zrAvaka sammelana / 4. 25-2-53 lUNakaraNasara / 5. 21-5-78 laaddnuuN| 6.15-5-66 piiliibNgaa| 7. 1-8-70 raaypur| 172 merA dharma soco ! 3 8. 10-10-76 saradArazahara / 9. 16-9-77 lADanUM / 10. 14-9.65 dillii| 11.7-7-55 ujjaina / 12. 16-5.53 bIkAnera / 13. 18-11.65 dillii| 14. 2-4-78 lADanUM / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAra 165 soco ! 3 maMjila 2 166 kuhAse 127 187 169 119 sUraja soco !3 anaitikatA rAja/vi0dIrghA dIyA jAgo! pravacana 4 174/231 57 kalAmaya jIvana aura mauta' mRtyu darzana : eka darzana uttara kI pratIkSA meM jIne kI kalA : marane kI kalA bAlamaraNa se baceM AtmahatyA aura anazana mRtyudarzana aura agalA par3Ava jInA hI nahIM, maranA bhI eka kalA hai maranA bhI eka kalA hai anta mati so gati' mokSamArga pahale kauna ? bIja yA vRkSa ? zruta aura zIla kI samanviti jaina darzana : samanviti kA patha" mukti kA mArga mukti kA mArga mokSamArga kA prathama sopAna mokSa kA adhikArI kauna ?11 mukti kA mArga : jJAna va kriyA'2 jJAna aura AcAra kI samanviti3 muktipatha mukti kA AkarSaNa mukti kA sAdhana : vaiyAvRttya14 jJAna aura kriyA 121 278 jaba jAge laghutA soco! 3 Age pravacana 5 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 4 maMjila 2 gRhastha/muktipatha gRhastha/muktipatha bUMda bUMda 2 bhora 198 173 117 18 76/72 98/93 112 1. 1.4.78 lADanUM / 2. 23-3-83 ahamadAbAda / 3. 5-8-55 ujjaina / 4, 1-4-78 lADanUM / 5. 4-10-65 dillii| 6. 28-9-77 laaddn| 7. 23-6-78 nokhaamnnddii| 8. 28-2-66 sirsaa| 9. 2-12-77 lADanUM / 10.21-4-54 baav| 11. 22-3-54 khiiNvel| 12. 2-9-77 lADanUM / 13.5-5-76 chaapr| 14. 17-5-65 dillii| 15. 21-9-54 bmbii| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 anuttara jJAna aura darzana' baMdhana aura mukti parIkSA ratnatrayI kI muktimArga * Adarza, pathadarzaka aura patha' saMsAra aura mokSa' kaSAya muktiH kila muktireva prAyazcitta vrata aura prAyazcitta' prAyazcitta : doSa vizuddhi kA upAya' vizuddhi kA upAya : prAyazcitta" 11 .12 prAyazcitta kA mahattva anuzAsana aura prAyazcitta prAyazcitta dene kA adhikArI AlocanA kA adhikArI " bhUla aura prAyazcitta 5 satya sApekSatA se hotA hai satya kA bodha satya hI bhagavAn hai asAra saMsAra meM sAra kyA hai ? yuddha kA avasara durlabha hai satya kyA hai ? satya kA udghATana 1. 3 9 65 dillI / 2. lADanUM 3. 7-5 -53 bIkAnera / 7 93 4. 5-5-76 chApara / 5. 26-4-65 jayapura / 6. 21-9-65 dillI / 7. 10-4-56 sujAnagar3ha / 8. 11-10-76 saradArazahara A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa bUMda bUMda 2 ghara pravacana 9 mukti isI bUMda bUMda 1 jAgo ! saMbhala maMjila 2 maMjila 1 maMjila 2 maMjila 1 bUMda bUMda maMjila 1 maMjila 1 maMjila 1 dIyA rAja/ vi. vIthI laghutA laghutA gRhastha / muktipatha gRhastha / muktipatha 9. 18-10-76 saradArazahara / 10. 22-5-78 lADanUM / 11. 19 - 3-77 lADanUM / 12. 19-10-65 dillI / 13. 21-3-77 lADanUM / 14. 29-6-77 lADanUM / 15. 24-6-77 lADanUM / 149 275 97 31 152 16 103 87 26 159 122 120 124 246 239 129 155/99 155 164 28 / 26 30 / 28 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAra gRhastha muktipatha bUMda bUMda 2 pravacana 9 maMjila 1 manahaMsA saMbhala ghara Aloka meM Aloka meM samatA mukhar3A vaisAkhiyAM saMbhala 147 38 182 17 125 193 satya : zAzvata aura sAmayika satya aura saMyama' satya kI sAdhanA satyadarzana' satya : svarUpa mImAMsA satya kI sArthakatA ghara kA svarga vyavasAya taMtra aura satya sAdhanA satyAgraha : paripUrNatA ke AyAma jhUTha kA duSpariNAma jaba satya ko jhuThalAyA jAtA hai satyAgrahI aura satyagrahI sahu sayAne eka mata asteya vRttizodhana kI prakriyA acaurya vrata' acaurya kI dizA acaurya kI kasauTI aprAmANikatA kA utsa prAmANikatA kA AcaraNa brahmacarya brahmacarya kI surakSA ke prayoga yauna unmuktatA aura brahmacarya sAdhanA brahmacarya brahmacarya dharma aura seksa svarUpabodha kI bAdhA Aloka meM pravacana 9 gRhastha/muktipatha gRhastha/muktipatha gRhastha/muktipatha gRhastha muktipatha 36/34 42/40 36/34 40/38 160 44/42 laghutA Aloka meM gRhastha/muktipatha sUraja samAdhAna bUMda bUMda 2 107 1.6-8-65 dillii| 2. 6-5-53 bIkAnera / 3. 18-12-76 rtngddh'| 4. 22-7-56 saradArazahara / 5. 22-4-57 cuuruu| 6.8-5-53 bIkAnera / 7. 25-8-65 dillii| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 vAsanA ubhAra kI samasyA aura samAdhAna brahmacarya kA mahattva brahma meM ramaNa karo' indriya aura atIndriya sukha brahmacarya kI ora 2 brahmacarya kI mahattA brahmacarya kI surakSA mohavilaya kI sAdhanA brahmacarya aura unmAda kucha zAstrIya : kucha sAmayika' aparigraha aparigrahavAda zAMti kA mArga : aparigraha parigraha para aparigraha kI vijaya sADhe tIna hAtha bhUmi cAhie aparigraha vrata aparigrahI cetanA kA vikAsa vartamAna viSamatA kA hala aparigrahaH paramo dharmaH laghutA vartamAna samasyA kA samAdhAna : aparigrahavAda vaisAkhiyAM / zAMti ke aparigraha saMgraha detA hai sukha ko janma " samAjavAdI vyavasthA aura parigraha kA alpIkaraNa parigraha hai pApa kA mUla zAMti kA mArga 1. 8-5 -53 bIkAnera | 2. 25-11-65 dillI / 3. 19-9-65 dillI / 4. 23-6-52 cUrU, nAgarika svAgata samAroha | 5. 22-7-54 bambaI / A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa merA dharma gRhastha / muktipatha pravacana 9 gRhastha / muktipatha gRhastha / mu jAgo ! gRhastha / muktipatha gRhastha / muktipatha gRhastha / muktipatha jAgo ! bhora bhora Age maMjila 1 maMjila 1 pravacana 9 gRhastha / muktipatha zAMti ke bhora aNu gati ghara ghara 45 56/54 100 50/48 52/50 216 54 /52 46/44 48/46 8 106 161/95 82 124 106 140 130 105 60/56 3 27 86 6. 1 - 9-54 bambaI / 7. 20-4-66 hanumAnagar3ha / 8. 15-4-77 bIdAsara / 9. 9-4-77 lADanUM / 10. 10 - 5 - 53 bIkAnera | 11. 15-6-54 borIvalI ( bambaI ) / 225 173 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAra bUMda bUMda 2 Age kuhAse 64 146 64/62 58/56 66/64 zAMti kA AdhAra : asaMgraha kI vRtti' AkAMkSAoM kA saMkSepa samasyA kA mUla : parigraha cetanA parigraha kyA hai ? parigraha ke rUpa parigraha kI paribhASA parigraha kA mUla parigraha sAdhana hai, sAdhya nahIM saMgraha bhaaura tyAga lAbha aura alAbha meM saMtulana ho eka sArthaka pratirodha parigraha kA parityAga saMgraha kI pariNati : saMgharSa aparigraha kA mUlya saMgharSa kaise miTe ? visarjana visarjana kyA hai? visarjana : AMtarika Asakti kA parityAga aparigraha aura visarjana samAjavAda aura aparigraha pUMjIvAda banAma aparigraha aparigraha aura arthavAda' lobha kA sAgara : saMtoSa kA setu jaba Ae saMtoSa dhana saMtoSI : parama sukhI asaMgraha kI sAdhanA : sukha kI sAdhanA" maMjila 2 gRhastha/muktipatha pravacana 5 gRhastha/muktipatha maMjila 1 gRhastha/muktipatha prajJAparva prajJAparva sUraja Aloka meM ghara pragati kI nayI pIDhI/dharma : eka samatA/udbo merA dharma gRhastha/ muktipatha gRhastha/muktipatha samatA rAjadhAnI/A0tu0 laghutA samatA Age saMbhala 63/51 199/202 140 70/66 62/60 198 261 1. 19-7-65 dillii| 2. 22-4-66 zrI karNapura / 3. 1-5-78 laaddnuuN| 4. 4-12-77 jaina vizva bhAratI, laaddnuuN| 5. 20-10-76 srdaarshhr| 6. 15-5-55 jalagAMva / 7. 15-6-75 dillii| 8. 24-4-66 pdmpur| 9. 28-5-50 dillI, sAhitya gosstthii| 10. 28-2-66 sirasA / 11. 2-4-56 lADanUM / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. AhAra aura svAsthya zIrSaka pustaka pRSTha 203 205/96 khoe 134 120 80/80 150 asvAda kI sAdhanA vaisAkhiyAM manuSya kA bhojana vaisAkhiyAM/khoe khAnA pazu kI taraha : pacAnA manuSya kI taraha khoe sAdhanA kI pRSThabhUmi : AhAraviveka sAdhanA aura svAsthya kA AdhAra : khAdyasaMyama' bUMda bUMda 2 khAdya saMyama kA mUlya pravacana 10 dhyAna aura bhojana samatA/udbo jIvana kI sAdhanA' navanirmANa saMsAra : jar3a cetana kA saMyoga maMjila 2 zAkAhArI saMskRti para prahAra vaisAkhiyAM akhAdya kyA hai ? rAja/vi. dIrghA khAdya-peya kI sImA kA atikramaNa soco 3 mAMsAhAra varjana bhojana aura svAdavRtti' ghara svAsthya ke sUtra mukhar3A svAsthya svAsthya kI AcAra saMhitA dIyA rogotpatti ke kAraNa" (1) maMjila kI 1 rogotpatti ke kAraNa (2) maMjila kI 1 akAla mRtyu soco!3 upavAsa, sAdhanA aura svAsthya Aloka meM 210 225/226 250 185 157 sUraja 88 khoe 189 160 - 1. 12-8-65 dillii| 2. 8-2-79 raajldesr| 3. 12-12-56 / 4. 21-10-78 gaMgAzahara / 5. 10-6-78 saaNddvaa| 6. sujaangddh'| 7.4-5-77 cAr3avAsa / 8.5-5-77 caaddvaas| 9. 16-3-78 laaddnuuN| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa samatA/udbo 128/129 130 kuhAse bhora svabhAva kI dizA rASTrIya caritra aura svAsthya khAnapAna kI saMskRti prakRti banAma vikRti rAja 122 182 1.8-12-54 bambaI / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanasUtra 0 0 0 0 0 * anAsakti 0 anuzAsana 0 kSamA aura maitrI 0 tyAga 0 puruSArtha 0 mAnavajIvana 0 zAMti 0 saMkalpa 0 saMyama 0 saMskAranirmANa 0 samatA 0 sevA 0 svatantratA 0 0 0 0 0 0 0 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanasUtra zIrSaka pustaka pRSTha 113/91 3 35 252 188/190 191 jIvanasUtra jIvana : eka kalA talahaTI se zikhara para pahuMcane kA upAya abhaya eka kasauTI hai vyaktitva ko mApane kI eka kSaNa hI kAphI hai jaba jAge tabhI saverA akSamatA abhizApa hai svastha jIvana ke tIna mUlya kAle kAlaM samAyare nimittoM para vijaya abhimAna dhokhA hai| bimba aura pratibimba parIkSaNa yogyatA kA abhAvuka bano bhogI bhaTakatA hai pragati kA prathama sUtra kalyANakArI bhaviSya kA nirmANa jIvana kA sahI lakSya jIvana stara UMcA uThe' saccI zUravIratA biMdu biMdu vicAra kaise hotA hai guNoM kA uddIpana saphalatA ke sUtra rAja/vi vIthI laghutA jaba jAge kuhAse jaba jAge rAja/vi dIrghA laghutA manahaMsA vaisAkhiyAM maMjila 1 samatA samatA samatA mukhar3A khoe manahaMsA saMbhala saMbhala saMbhala atIta kA dIyA rAja/vi dIrghA 2.10 259 173 88 77 216 36 154 35 150/185 3. 22-1-56 jAlamapurA / 1. 10-4-77 lADanUM / 2. 7-12-56 pahAr3agaMja / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EUR 50 apabhASaNa sunanA bhI pApa hai sambandhoM kI miThAsa nayA yuga : nayA jIvana darzana musakAna kI miThAsa jana sAdhAraNa kA Adarza kyA hai ? " jIvana ko saMvAreM ? mUlyAMkana vinaya kA amRta kyA hai ? jahara kyA hai ?" bANI kI mahattA * jIvana nirmANa ke do sUtra soco ! samajho !! jIvana aura lakSya zuddha jIvana caryA saphalatA ke sAdhana ' jIvana vikAsa kA mArga" jIvana kA nirmANa " krodha ke do nimitta pramAda hI bhaya Atma prazaMsA kA sUtra kasauTI ke kSaNa mAnava dharma apanAeM? (apramAda) samaya kA mUlya" sArthaka jIvana 14 kasauTI 5 1. 31-3-54 AbU / 2. 25-5-55 hAkarakher3A / 3. 11-10-65 dillI / 4. 17-2-53 kAlU 5. 21-4-79 zAhabAda / 6. 21-7-77 lADanUM / 7. 29-3-56 DIDavAnA / 8. 5-4-56 lADanUM / A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 1 kuhAse kuhAse kuhAse khoe pravacana 11 sUraja jaba jAge jAgo ! pravacana 9 pravacana 10 pravacana 4 saMbhala saMbhala bhora sUraja pravacana 11 soco ! 3 prajJAparva khoe kho bhora pravacana 9 pravacana 9 zAMti ke 9. 7-12- 54 kurlA (bambaI ) / 10. 14-1-55 mulunda / 11. 30-3-78 lADanUM / 12. 21-6-54 (aMdherI) bambaI / 13. 24-7-53 jodhapura / 14. 9-7-53 bar3alU / 15. 7-7-52 bIdAsara, sammelana ke avasara para 184 212 3 104 178 130 187 84 35 212 1 88 101 180 11 90 160 76 40 91 43 194 174 93 nAgarika Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanasUtra 79 207 zAMti ke muktipatha bUMda bUMda 2 saMbhala 174 140 18 manahaMsA jaba jAge laghutA laghutA bUMda bUMda 2 sUraja 222 .62 112 58 jIvana kalpa kI dizA dvandvamukti kA abhAva vyakti aura samAja svArtha kI mAra anAsakti sabase bar3A sukha hai anAsakti avidyA AdamI ko bhaTakAtI hai sambandhoM kA AInA : badalate hue pratibimba Asakti chUTatI hai upaniSad se Asakti kA pariNAma anAsakta bhAvanA anuzAsana anuzAsana se hotA hai jIvana kA nirmANa sambhava hai vyaktitva kA nirmANa anuzAsana AjJA aura anuzAsana kI mUlyavattA parAkrama kI parAkASThA kauna sA rAstA? apane se apanA anuzAsana nija para zAsana : phira anuzAsana anuzAsana kA hRdaya anuzAsana niSedhakabhAva nahIM dharmasampradAyoM meM anuzAsana AtmAnuzAsana kA sUtra jIvana mUlya jIvana maryAdAmaya ho anuzAsana kI tripadI 232 jaba jAge laghutA bItI tAhi laghutA dIyA vaisAkhiyAM bUMda bUMda 1 samatA maMjila 2 prajJAparva bItI tAhi 193 234 192 khoe sUraja saMbhala dIyA 1. 1952 saradArazahara / 2. 10-9-65 dillii| 3. 23-3-56 boraavdd'| 4. 25-7-65 dillI / 5. 12-5-55 jalagAMva / 6. 16-4-65 kizanagar3ha / 7. 24-9-78 gNgaashhr| 8. 10-3-55 nArAyaNagAMva / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhar3A 12 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa anuzAsana hai mukti kA rAstA dIyA 20 samUha aura maryAdA nirdeza ke prati sajaga samatA/udbo 177/180 viparyaya ho rahA hai jyoti ke kSamA aura maitrI kSamA hai amRta kA sarovara kuhAse 167 kSamA bar3ana ko hota hai rAja/vi vIthI 159/106 maitrI aura sevA bItI tAhi maitrI kA rahasya samatA/udbo 201/204 maitrI aura rAga' Age kI 241 maitrI kyA kyoM aura kaise ? amRta/saphara 103/137 maitrI bhAvanA se zakti saMcaya bUMda bUMda 1 maitrI divasa maMjila 1 na svayaM vyathita bano, na dUsaroM ko vyathita karo / maMjila 2/mukti isI 43/65 sukha kA mUla : maitrI bhAvanA bUMda bUMda 1 vizvamaitrI pravacana 9 vizvamaitrI kA mArga saMbhala 171 zrAmaNya kA sAra : upazama ghara 195 jIvana kA zAzvata mUlya : maitrI bUMda bUMda 2 hama niHzalya baneM" soco ! 1 138 samajhautAvAdI baneM soco ! 1 132 khamatakhAmanA bhora 126 zAMti ke 12 '50 73 kSamA 206 tyAga arcA tyAga kI" soco ! 3 226 1. 2-5-66 raaysiNhngr| 2. 30-10-76 saradArazahara / 3. 11-4-53 gaMgAzahara / 4. 30-11-56 saprU hAUsa, dillii| 5. sujaangddh'| 6. 12-9-65 dillii| 7. 19-9-77 lADanUM / 8. 12-9-77 lADanUM / 9. 3-9-54 bmbii| 10. 13-9-53 kSamApanA divasa / 11.4-6-78 cADavAsa / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanasUtra 53 85 11 176 bhora pravacana 10 pravacana 11 pravacana 5 jyoti ke pravacana 9 pravacana 9 pravacana 5 pravacana 11 pravacana 11 saMbhala saMbhala ghara 150 150 dIyA tyAga kA mahattva tyAga : hamArI sAMskRtika dharohara' sukha kA mArga : tyAga' tyAga : muktipatha jIvana kI uccatA kA mApadaNDa tyAga kA mUlya tyAga banAma bhoga sacitta parityAga kA mUla" sabase bar3I AvazyakatA tyAga kI mahattA tyAga ke Adarza kI AvazyakatA tyAga aura sadAcAra kI mahattA tyAga kA mahattva puruSArtha parama puruSArtha kI zaraNa jIvana saphalatA ke do AdhAra" puruSArtha kI gAthA zrama se na katarAeM kyA bhArata amIra ho gayA ? jainadharma kA mUlamaMtra : puruSArtha sukha kA sIdhA upAya zrama kI saMskRti svayaM kA hI bharosA kareM34 svarga kaisA hotA hai ? jIvana kA abhizApa 1. 11-7-54 bmbii| 2. 3-4-79 (kotinagara) dillii| 3. jodhpur| 4. 29-11-77 lADanUM / 5. 11-7-53 piipaadd'| 6. 15-3-53 udAsara / 7. 28-12-77 laaddnuuN| 6 Age maMjila 1 prajJAparva vaisAkhiyAM bUMda bUMda 2 vaisAkhiyAM samatA soco! 3 samatA samatA T 236 240 231 8. jodhapura / 9. 5-5-54 cirmgaaNv| 10. 28-5-56 pddihaaraa| 11.6-3-66 bhttinnddaa| 12. 10-11-76 saradArazahara / 13. 15-7-65 dillii| 14. 11-1-78 jaina vizva bhaartii| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA0 tu0 sAhitya : eka paryavekSaNa pravacana 4 146 pravacana 11 saMbhala 138 210 120 162 ghara soco ! 3 maMjila ? soco! 1 Age kI pravacana 5 manahaMsA soco! 3 jIvana kI 35 202 98 kuhAse 155 149 soco ! 1 ghara ghara zramaniSThA aura kartavyaniSThA ko jagAeM kalyANa kA sUtra puruSArthavAda' vikAsa kA darzana pratirodhAtmaka zakti jagAeM bhAgya aura puruSArtha niyati aura puruSArtha niyati aura puruSArtha prakRti aura puruSArtha samAja aura svAvalambana svAvalambana apanA bhaviSya apane hAtha meM kartRtva apanA dhairya aura puruSArtha kA yoga" zrama aura saMyama puruSArtha ke bheda" mAnava jIvana anUThI dukAna : anokhA saudA mAnavatA kI paribhASA4 manuSya mahAn kaba taka'5 manuSya jIvana kA mahattva 16 jIvana aura lakSya samaya ko pahacAnoM 1. 23-9-77 jaina vizva bhaartii| 2. 9-12-53 nimAja / 3. 15-7-56 saradArazahara / 4. 10-10-57 sujaangddh'| 5. 15-1-78 jaina vizva bhaartii| 6. 20-3-77 jaina vizva bhaartii| 7. 29-9-77 jaina vizva bhaartii| 8.21-2-66 nohr| 9.7-1-78 jaina vizva bhaartii| 48 W rAja/vi dIrghA 160/161 sUraja soco ! 3 233 pravacana 11 prazna pravacana 11 10. 14-1-78 jaina vizva bhaartii| 11. 25-9-77 jaina vizva bhAratI / 12. 26-5-57 lADanUM / 13. lADanUM / 14. 10-7-55 ujjaina / 15. 5-6-78 bIdAsara / 16. 12-3-54 jojAvara / 17. 3-12-53 silaarii| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanasUtra 55 pravacana 9 pravacana 9 pravacana 11 bhora bUMda bUMda 1 samatA sUraja ghara 218 205 165 ghara 220 manuSya kA kartavya mAnava jIvana kI mUlyavattA pazutA banAma mAnavatA mAnava jIvana kI saphalatA manuSya janma aura usakA upayoga mUla binA phUla nahIM cAturmAsa kA mahattva mUlyAMkana kA AdhAra" saccI jiMdagI zAMti kAmanA nivRtti se zAMti khoja zAMti kI, kAraNa azAMti ke zAMti kA sahI mArga11 zAMti AtmA meM hai12 zaktimaya jIvana jIne kI kalA13 zAMti kI cAha kise hai ? zAMti kahAM hai ? zAMti kI khoja jIvana caryA kA anveSaNa sabase bar3I pUMjI zakti kA sadupayoga duHkha kA mUla 71 245 98 bUMda bUMda 1 maMjila 2 Age kI pravacana 11 soco! 3 samatA/udbo vaisAkhiyAM bhora sUraja bhora soco! 3 238 49/49 179 169 sUraja 1.9-7-53 baDalU / 2. 6-3-53 cADavAsa / 3. 16-1-54 dUdhAlezvara / 4. 12-12-54 kurlA (bmbii)| 5. 28-6-65 dillii| 6. 4-7-55 ujjana / 7. 8-4-57 cuuruu| 8. 24-10-57 cuuruu| 9.6-4-65 byaavr| 10. 22-10-78 gaMgAzahara / 11. 12-2-66 kiraadd'aa| 12. 8-12-53 grnnii| 13. 6-6-78 bIdAsara / 14.7-11-54 bambaI / 15. 25-2-55 pUnA / 16. 3-6-78 chApara / 17. 21-6-55 dhAmanoda / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tu0 sAhitya : eka paryavekSaNa __98 saMbhala pravacana 9 pravacana 11 jyoti ke jana jana dharma : eka A tu/vizvazAMti pragati kI jyoti ke 205 zAMti kA patha' zAMti kA sAdhana zAMti kI ora vAdoM ke pIche mata par3ie vizvazAMti ke premiyoM se zAMti aura lokamata vizvazAMti aura usakA mArga bAhya bhedoM meM mata ulajhie azAMti kI cinagAriyAM : unmAda saMkalpa saMkalpa kA mUlya saMkalpa : kyoM aura kaise ? dRr3ha saMkalpa : saphalatA kI kuMjI vahI daravAjA khulegA, jise khaTakhaTAyeMge saphalatA kA dUsarA sUtra jaisI soca, vaisI prApti sAdhanA kI AMca : saMkalpa kA ghaTa saMyama manuSya jIvana kI zreSThatA kA mAnaka saMyama se hotA hai zakti kA jAgaraNa saMyama kA mUlya prAkRtika ApadA aura saMyama saMyama hI saccI svataMtratA prAkRtika samasyA aura saMyama Ananda kA dvAra pravAha ko badaliye saMyama eka mahala hai| mukhar3A pravacana 5 pravacana 5 kuhAse vaisAkhiyAM samatA Aloka meM 6 214 90 113 mm - manahaMsA jaba jAge vaisAkhiyAM kuhAse prajJAparva kuhAse vaisAkhiyAM kyA dharma maMjila 1 169 1. 4-4-56 lADanUM / 2. 23-3-53 biikaaner| 3. zAMti niketana meM Ayojita vizva zAMti sammelana ke avasara para / 4. 5-11-77 lADanUM / 5.8-1-78 lADanUM / 6. 31-1-77 rAjaladesara / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 maMjila 2 bhora maMjila 1 dharma : eka 142 prajJAparva saMbhala saMbhala ghara 206 143 bhora 150 . jIvanasUtra dharma kA mUla : saMyama saMyama hI jIvana hai saMyama : eka setu jIvana zuddhi saMyama kI AvazyakatA saMyama hI jIvana hai aMtima sAdhya saMyama sarvocca mUlya hai jIvana kI sahI rekhA saMyama saMgharSa burAI kA aMta saMyama se hogA saMyama ke do prakAra sukha kA rAjamArga saMyamaH khalu jIvanam jIvana meM saMyama kI mahattA sukha mata lUTo, duHkha mata do12 tyAga aura saMyama kA mahattva kAla ko saphala banAne kA mArga : saMyama saMyama hI jIvana hai sAdA jIvana : ucca vicAra saMyama : jaina saMskRti kA prANa nava samAja ke nirmAtAoM se 5 jyoti ke jyoti ke pravacana 5 pravacana 11 pravacana 5 pravacana 11 pravacana 11 sUraja pravacana 8 prazna bhora jyoti se jana jana 125 3 194 93 1. 7-5-78 laaddn| 9. jodhpur| 2. bmbii| 10. 26-12-77 lADana / 3. 20-4-77 bIdAsara / 11. 4-3-54 sudhrii| 4. 18-3-55 raahtaa| 12. 10-1-54 jaina sAMskRtika pariSad 5. 29-5-56 pdd'ihaaraa| kalakattA meM pressit| 6. 2-12-56 bAI. ema. sI grAuNDa 13. 22-5-55 eraNDola / dillii| 14. 30-7-78 gaMgAzahara / 7. 1-10-54 bmbii| 15. 26-12-54 (mANDUpa) bambaI / 8. 21-12-66 laaddnuuN| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tu0 sAhitya : eka paryavekSaNa saMbhala 78 161 150 mukhar3A donoM hAtha vaisAkhiyAM jAgo! jAgo ! sUraja pravacana 10 107 127 219 24 jIvana meM saMyama kA sthAna' saMskAra nirmANa kitanA jaTila : kitanA sarala saMskAra nirmANa kI yAtrA anamola dharohara upAsanA kakSa aura saMskAra nirmANa vyakti nirmANa aura dharma acchA saMskAra susaMskAroM ko jagAyA jAe samatA kaise khulegI bhItara kI AMkha samatva ke dvAra se nahIM hotA hai pApa kA praveza sahiSNutA kA kavaca jo sahanA jAnatA hai, vaha jInA jAnatA hai jo sahatA hai, vaha rahatA hai sahanA Atma dharma hai jo coToM ko nahIM saha sakatA, vaha pratimA nahIM bana sakatA samatA kI paudha priyatA meM ulajha nahIM jIvana kA zAzvata krama : utAra car3hAva sAdhanA kA mArga : titikSA' samatA kA darzana samatA kA prayoga samatva dRSTi madhyastha raheM 170 laghutA laghutA vaisAkhiyAM jaba jAge laghutA khoe 104 6 prajJAparva udbo/samatA khoe pravacana 5 31/31 o 6 m maMjila 1 x soco ! 3 khoe maMjila 1 pravacana 4 158 25 1. 22-3-56 boraavdd'| 2. 1-10-65 dillI 3. 17-10-65 dillI 4. 23-5-55 eraNDola 5. 13-7-78 gaMgAzahara 6. 24-11-77 lADanUM 7. 2-11-76 saradArazahara 8. 30-1-78 sujAnagar3ha . 9. 3-5-77 cADavAsa 10. 28-7-77 lADanUM Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanasUtra 144 273 manahaMsA Age kI khoe bUMda bUMda 2 prekSA kuhAse pravacana 11 146 177 141 162 dIyA maMjila 1 maMjila 1 235 30 sahane kI sArthakatA hai samabhAva samatA kA darzana samatA kI sAdhanA titikSA aura sAdhanA jIvana meM samatva kA avataraNa viSamatA kI dharatI para samatA kI paudha sukha kA mArga sevA sAdhya taka pahuMcane kA hetu : sevAbhAva sevA kA mahattva vaiyAvRttya : karmanirjaraNa kI prakriyA saccI sevA svataMtratA svataMtratA kyA hai ? sva kI anubhUti hI saccI svataMtratA mAnasika svataMtratA parAdhIna sapanahu sukha nAhI svataMtratA : eka sArthaka pariveza svataMtratA kA mUlya svataMtratA kI cAha, dharma kI rAha svataMtra ciMtana kA mUlya svataMtra bhArata ke nAgarikoM se svataMtra ciMtana kA abhAva svataMtratA meM azAMti kyoM ? sUraja 115 pragati kI prajJAparva jyoti ke pravacana 4 rAja atIta kA pravacana 11 gRhastha jana jana muktipatha saMbhala 143 147 205 158 1. 29-5-66 saradArazahara 2. 2-9-65 dillI 3. 9-1-54 rAjiyAvAsa 4. 20-6-77 lADanUM 5. 21-10-86 saradArazahara 6. 5-4-55 auraMgAbAda 7. 22-7-77 lADanUM 8. 24-2-54 siriyArI 9. 19-8-56 saradArazahara, (aNuvata preraNA samAroha) Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 jainadarzana 0 . 0 0 0 0 bhAratIya darzana * darzana ke vividha pahalU 0 tattva mImAMsA 0 dravya guNa paryAya 0 sRSTi 0 Izvara 0 AtmA 0 karmavAda 0 zarIra 0 kAlacakra 0 anekAMta 0 0 0 0 0 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIrSaka -bhAratIya darzana satya kI khoja do darzana' jainadarzana bhAratIya darzana kI dhArA pAzcAttya darzana aura mUlya nirdhAraNa darzana kI pavitratA ke do kavaca : ahiMsA aura mokSa' vAda kA vyAmoha * darzana aura vijJAna dArzanikoM se bhAratIya darzanoM meM mokSa sambandhI dhAraNAeM bhAratIya darzana : antardarzana gItA kI advaita dRSTi aura saMgraha naya jaina darzana kI maulika AsthAeM jaina darzana kI maulika AsthAeM jaina darzana aura aNuvrata gItA kA vikarma : jaina darzana kA bhAvakarma niyativAda : eka dRSTi dharma aura dharmasaMsthA 1. 3-9-77 lADanUM 2. 26-9-53 rAjapUtAnA vizvavidyAlaya ke darzana vibhAga kI ora se Ayojita vyAkhyAnamAlA kA udghATana bhASaNa / 3.1952 meM maMsUra meM Ayojita pustaka gRhastha / muktipatha pravacana 4 zAMti ke anaitikatA zAMti ke A0 tu0 prazna jana-jana anaitikatA saMbhala atIta / zAMti ke dAyitva kA atIta anaitikatA bItI tAhi pravacana 11 gRhastha / muktipatha 5. 23-2-56 bhIlavAr3A 6. 24-5-73 7. 4-12-53 picAga pRSTha 100/95 120 226 80 104 8 66 36 70 4 83/21 63 83 237 61 philosophikala kAMgresa mITiMga meM / 4. ASAr3ha zuklA 14, saM0 2007, bhivAnI 95 5/3 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 dakSiNa bhArata ke jaina AcArya mahAbhArata aura uttarAdhyayana bhAratIya darzanoM kA sAra jaina darzana ke vividha pahalU jaina dharma kI maulika vizeSatAeM jaina dharma : eka vaijJAnika dharma dharma kI yAtrA : jaina dharma kA svarUpa jaina dharma : pahacAna ke kucha ghaTaka kyA jainadharma janadharma bana sakatA hai ? jaina dharma janadharma kaise bane ? 3 jaina dharma : janadharma * jainadharma kA svarUpa satya kI jijJAsA mUlyahInatA kI samasyA jainatva kI pahacAna : kucha kasauTiyAM jaina darzana kyA hai ? jaina darzana kI dena jaina dharma ke pUrvaja nAma Astika nAstika kI bhedarekhA Astika nAstika jainadharma aura tattvavAda' Adhunika sandarbhoM meM jainadarzana' jaina darzana jaina dRSTi jaina darzana ke maulika siddhAMta' 1. 10-1-56 ratalAma 2. 31-3-66 gaMgAnagara 3. 7-1-79 DUMgaragar3ha, bhArata jaina mahAmaMDala dvArA Ayojita jaina saMskRti sammelana para pradatta A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa dharma : eka mukhar3A saMbhala jIvana Age kI merA dharma merA dharma jIvana pravacana 10 pravacana 5 mukhar3A merA dharma kyA dharma laghutA gRhastha / muktipatha bhora atIta rAja / vi vIthI Age kI ghara pravacana 5 sUraja pravacana 9 pravacana 9 4. 9-5-66 sUratagar3ha 5. 22-6-57 sujAnagar3ha 6. 10-1-78 lADanUM 7. 25-6 - 53 nAgaura 8. 17- 5-53 bIkAnera 129 35 16 ja 139 70 75 60 101 96 194 79 104 180 102/97 74 56 185/75 247 160 213 203 143 127 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana pravacana 11 pravacana 10 sUraja 129 sUraja 112 133/128 74/71 - 91 jaina darzana : samatA kA darzana' jaina dharma ke prastutIkaraNa kI prakriyA vItarAgatA ke tattva jainadharma aura usakA sAdhanA patha" sacce dharma kI prApti kyA hai nirgrantha pravacana nirgrantha pravacana hI pratipUrNa hai jaina dharma jainadharma aura ahiMsA AtmakartRtvavAdI darzana nirgrantha pravacana nirgrantha pravacana hI satya hai jainadharma meM sarvodaya kI bhAvanA zAzvata tattva' pUrva aura pazcima kI ekatA nae abhikrama kI dizA meM jaina kauna ? jainoM kI jimmevArI jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa jaina dharma kA ahiMsA darzana jaina dharma : bauddha dharma islAma dharma aura jaina dharma jaina darzana aura vedAMta jJeya ke prati satya kI yAtrA 129/124 131/136 105 sUraja pravacana 10 gRhastha muktipatha gRhastha/muktipatha Age saMbhala gRhastha/muktipatha gRhastha muktipatha sUraja pravacana 10 pragati kI/A. tu. jIvana bUMda-bUMda 2 sUraja manahaMsA pravacana 5 mukhar3A jaba jAge atIta gRhastha muktipatha soco ! 3 12/132 153 40 221 62 104/99 1. 17-5-54 varakANA 2. 8-8-78 gaMgAzahara 3. 24-5-55 eraNDola 4. 2-4-55 auraMgAbAda 5. 14-2-55 panavela 6. 9-1-79 DUMgaragar3ha 7.1-3-66 sirasA 8. 17-2-79 cUrU 9. laMdana meM Ayojita jaina dharma sammelana ke avasara para preSita saMdeza 10. 27-2-55 pUnA 11. 4-11-77 lADanUM 12. 12-1-78 lADanUM Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 113 185 r r r ur 11. A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa nizcaya aura vyavahAra gRhastha/muktipatha 125/120 avadhAraNA : kriyAvAda aura akriyAvAda kI dIyA deva guru aura dharma' bUMda-bUMda 1 tIrthaMkara aura siddha atIta/dharma : eka 121/116 pratyekabuddha aura buddhabodhita bUMda-bUMda 1 tripadI : eka dhruva satya' pravacana 4 99 aprAvRta aura pratisaMlInatA atIta guNasthAna digdarzana maMjila 2 228 yoga aura karaNa vi vIthI yoga aura karaNa' maMjila 2 kriyA : eka vivecana [1] jAgo! kriyA : eka vivecana [2] jAgo ! kriyA : eka vivecana [3] jAgo ! siddhAMta vijJAna kI kasauTI para maMjila 2 240 jainadharma janadharma kaise bane ? ghara yoga parijJA" jAgo ! arhatoM kI stavanA jAgo ! jainoM aura vaidikoM ke cAra varNa12 jAgo ! 128 samiti, gupti aura daNDa maMjila 2 108 vikriyA kaise hotI hai ? maMjila 2 kevalI aura akevalI5 pravacana 4 saMgha vyavasthA saMcAlana aura pAMca vyavahAra dIyA 145 utsarga aura apavAda6 bUMda-bUMda 2 anumodanA : upasampadA : vijahaNA" soco 3 213 1. 28-2-65 bAr3amera 10. 3-10-65 dillI 2. 27-4-65 jayapura 11. 18-10-65 dillI 3. 28-8-77 lADanUM 12. 21-10-65 dillI 4. 31-10-78 gaMgAzahara 13. 17-4-78 lADanUM 5. 13-4-78 lADanUM 14. 12-4-78 lADanUM 6. 27-9-65 dillI 15. 8-8-77 lADanUM 7. 28-9-65 dillI 16. 15-9-65 dillI 8. 29-9-65 dillI 17. 31-5-78 lADanUM 9.20-10-78 gaMgAzahara 114 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana supAtra kauna ? prazna aura samAdhAna kaSAya mukti binA zAMti saMbhava nahIM vicAra samIkSA' pratisevanA ke prakAra anantaka * zakti kA sadupayoga ho (paryApti) paryApti : eka vivecana ' ahiMsA kI bhUmikA (prANa) aura nIce kahAM ?" ( guNasthAna ) dharatI para svarga banA sakate haiM karmaNA jaina baneM " saMsAra meM bhramaNa kyoM karatA hai prANI ? tattva mImAMsA tattva bodha" tattvadarzana nava tattva kA svarUpa 12 tattva carcA jIva aura ajIva vivecana : jIva aura ajIva kA 14 1. 2 -10-65 dillI 2. 26-10-68 3. 24-6-77 lADanUM 4. 23-6-77 lADanUMM 5. 19-11-65 dillI 6. 19-10- 78 gaMgAzahara 7. 23-10- 78 gaMgAzahara 8. 10-10-78 gaMgAzahara saMdeza rAja / vi vIthI jAgo ! dharma : eka maMjila 1 maMjila 1 jAgo ! maMjila 2 maMjila 2 maMjila 2 pravacana 4 maMjila 2 dIyA pravacana 8 bhagavAna maMjila 1 tattva soco 1 pravacana 9 9. 10-8-77 lADanUM 10. 9-10-78 gaMgAzahara 209/155 58 127 241 237 201 238 247 217 66 213 67 149 104 152 1 167 155 11. 11-8-78 gaMgAzahara 12. 30-4-77 bIdAsara 13. ke0 jI0 rAmArAva tathA harbarTaTisi ke praznoM kA uttara 14. 1-10-77 lADanUM 8 19 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa maMjila 1 185 bUMda-bUMda 1 maMjila 1 189 maMjila 1 maMjila 1 221 126 pravacana 8 118 pravacana 8 134 puNya ke nau prakAra dharma aura puNya' pApa ke nau prakAra saMvara dharma jaina darzana kA maulika tattva-saMvara' dravya guNa paryAya guNa kyA hai ? vizeSa guNa : eka vimarza dravya ke vizeSa guNa pradezavattva aura agurulaghutva' hama paryAya ko pahacAneM" paryAya ke lakSaNa aura paryAya paryAya : eka zAzvata satya SaDdravyoM kI sthiti bUMda-bUMda se ghaTa bhare14 prAthamika kartavya dharmAstikAya : eka vivecana adharmAstikAya kI svarUpa mImAMsA AkAza ke do prakAra AkAza ko jAneM pravacana 8 pravacana 8 124 pravacana 8 ee 144 pravacana 8 pravacana 10 pravacana 8 soco! 3 pravacana 5 162 104 pravacana 8 11 pravacana 8 19 pravacana 5 174 23 pravacana 8 soco! 3 110 kAla20 1.12-5-77 cAr3avAsa 2. 29-6-65 dillI (grIna pArka) 3. 13-5-77 cADavAsa 4. 14-5-77 cADavAsa 5. 22-3-77 lADanUM...... 6. 4-8-78 gaMgAzahara 7. 7-8-78 gaMgAzahara 8.8-8-78 gaMgAzahara 9.5-8-78 gaMgAzahara 10.8-8-78 gaMgAzahara 11. 10-8-78 gaMgAzahara 12. 21-3-79 dillI (maharaulI) 13. 1-8-78 gaMgAzahara 14. 17-1-78 lADanUM 15. 29-12-77 lADanUM 16. 15-7-78 gaMgAzahara 17. 15-7-78 gaMgAzahara 18. 2-1-78 lADanUM 19. 16-7-78 gaMgAzahara 20. 21-3-78 lADanUM Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana pravacana 10 pravacana 8 180 101 108 48 37 pravacana 8 pravacana 8 pravacana 7 soco! 3 pravacana 8 pravacana 9 pravacana 8 pravacana 8 pravacana 8 37 pravacana 8 pravacana 8 189 kAla kA svarUpa kyA kAla pahacAnA jAtA hai ? ' pudgala dharma va adharma kI sthiti pudgala : eka anuciMtana pudgala ke lakSaNa bandhana kA hetu : rAga-dveSa pudgala kI vibhinna pariNatiyAM' zabda kI utpatti kyA aMdhakAra pudgala hai ?' kyA chAyA svataMtra padArtha hai ? paramANu kA svarUpa paramANu : eka anucintana paramANu saMzleSa kI prakriyA saMsAra meM jIvoM kI avasthiti jIvoM ke vargIkaraNa jIva ke do varga vismRti bhI jarUrI hai| sRSTi astittvavAda jainadarzana meM sRSTi sRSTi kyA hai ?" saMsAra kyA hai ?20 1. 26-3-78 dillI 2. 31-7-78 gaMgAzahara 3. 2-8-78 gaMgAzahara 4. 22-7-78 gaMgAzahara 5. 23-7-78 gaMgAzahara 6. 19-1-78 lADanUM 7. 24-7-78 gaMgAzahara 8. 18-2-53 kAlU 9. 25-7-78 gaMgAzahara 10.27-7-78 gaMgAzahara pravacana 8 maMjila 2 soco ! 3 pravacana 4 163 177 35 mukhar3A soco! 3 pravacana 8 mukti : isI 11. 27-7-78 gaMgAzahara 12. 28-7-78 gaMgAzahara 13. 29-7-78 gaMgAzahara 14. 3-8-78 gaMgAzahara 15. 20-9-85 gaMgAzahara 16. 31-3-78 lADanUM 17. 1-8-77 lADanUM 18.4-4-78 lADanUM 19. 18-7-78 gaMgAzahara 20. 8-6-76 rAjaladesara Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 saMsAra kyA hai ? saMsAra kyA hai ?? sRSTivAda : eka vivecana ' loka aloka kI mImAMsA' lokasthiti : eka vizleSaNa * jainadharma aura sRSTivAda Izvara jaina darzana meM Izvara jaina dharma meM Izvara usako pApa nahIM chUte paramAtmA kauna banatA hai ? AtmA paramAtmA mokSa kA artha " AtmA AtmasvarUpa kyA hai ?" jaina darzana meM AtmavAda' jaina darzana meM AtmA" AtmA dvaita hai yA advaita" ? AtmavAda : anAtmavAda 2 AtmA aura paramAtmA mAtmA aura zarIra " AtmA aura pudgala 14 avadhAraNA : AtmA aura mokSa kI " 1. 12-7-78 gaMgAzahara 2. 19-7-78 gaMgAzahara 3. 25-8-78 lADanUM 4. 17-7-78 gaMgAzahara 5. 12-6-75 dillI 6. 26-10-78 gaMgAzahara 7. 21-5-57 lADanUM 8. 25-8-78 lADanUM A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa maMjila 2 pravacana 8 pravacana 8 pravacana 4 pravacana 8 ghara nayI pIr3hI kyA dharma manahaMsA maMjila 2 kho ghara pravacana 8 maMjila 1 maMjila 1 pravacana 4 pravacana 20 gRhastha / muktipatha bUMda-bUMda 2 Age kI atIta 73 5 39 91 31 176 36 87 150 251 66 101 227 222 21 87 167 141/121 8 1 121 160 9. 1-6-77 lADanUM 10. 14-10-76 saradArazahara 11. 24-8-77 lADanUM 12. 22-3-79 dillI 13. 2 8-65 dillI 14. 28-3-66 gaMgAnagara 15. vArtA - saMsada sadasya seTha govinda dAsa ke sAtha Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana karmavAda 165 . 234 126 182 24 122 108 197 202 karmavAda karma kartA kA anugAmI jIva ajIva kA dviveNI saMgama karma evaM unake pratiphala sukha duHkha kA sarjaka svayaM kaThina hai burAI kA bhedana karmavAda ke sUkSma tattva karmasiddhAMta karmavAda kA siddhAMta upayogitAvAda dRSTi kI nirmalatA saMbaMdhoM kI yAtrA kA Adi biMdu karmabaMdhana kA hetu : rAga dveSa' karmabaMdhana ke sthAna karmabaMdha ke kAraNa alpAyuSya baMdhana ke hetu" alpAyuSya baMdhana ke hetu" dIrghAyuSya baMdhana ke kAraNa12 zubha azubha dIrghAyuSya baMdhana ke kAraNa" deva AyuSya baMdhana ke kAraNa karma ko prabhAvahIna banAyA jA sakatA hai upAdAna nimitta se bar3A maMjila 1 bUMda-bUMda 1 jaba jAge soco ! 3 bUMda-bUMda 2 jaba jAge bhora bhagavAn pravacana 11 mukhar3A mukhar3A jaba jAge pravacana 5 maMjila 2 soco! 3 maMjila 2 maMjila 2 maMjila 2 maMjila 2 maMjila 2 jaba jAge mukhar3A W ... 92 124 101 104 52 102 1. 6-5-77 cADavAsa 2. 30-6-65 dillI 3. 6-4-78 lADanUM 4. 28-7-65 dillI 5. 31-8-54 bambaI 6.5-2-54 rANAvAsa 7. 27-11-77 lADanUM 8. 11-10-78 lADana 9. 23-3-78 lADanUM 10. 14-4-78 lADanUM 11. 15-4-78 lADanUM 12. 16-4-78 lADanUM 13. 17-4-78 lADanUM 14. 5-10-76 saradArazahara Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 gauNa ko mukhya na mAneM' zaktizAlI kauna: karma yA saMkalpa ? karma mocana : saMsAra mocana karma va puruSArtha kI sApekSatA' karmaviccheda kaise hotA hai ? 4 baMdhana aura mukti kSaNa-kSaNa mukti karmoM kI mAra AtmaramaNa ko prApta hoM karma aura bhoga' moha eka Avarta hai" mohanIya karma kyA hai ? Atmopalabdhi kA patha : mohavilaya sudhAra kA prArambha svayaM se ho prazna govindadAsajI ke, uttara AcArya tulasI ke zarIra zarIra eka naukA hai zarIra kA svarUpa 4 zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam " zarIra ke do prakAra" zarIra ko jAneM apavitra meM pavitra AtmA kA AdhAra 1. 12-10-65 dillI 2. 5-4-78 lADanUM 3. 22-8-77 lADanUM 4. 30-8-77 lADanUM 5. 3-1-78 lADanUM 6. 26-8-77 lADanUMM 7. 23-7-77 lADanU 8. 25-10-77 lADanUM 9. 26-8- 78 gaMgAzahara ra A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa jAgo ! jaba jAge soco ! 3 pravacana 4 pravacana 4 pravacana 5 pravacana 4 pravacana 4 pravacana 4 pravacana 8 maMjila 1 soco ! 3 soco ! 3 maMjila 1 dharma : eka pravacana 5 khoe khoe 10. 26-3-78 lADanUM 11. 30-5-77 lADanUM 12. 27-3-78 lADanUM 13. 15-3-77 lADanUM mukhar3A maMjila 1 mukti: isI / maMjila 261/40 pravacana 5 14. 11-5-77 cAr3avAsa 15. 18-5-78 par3ihArA 16. 2-1-78 lADanUM 17. 9-1-78 lADanUM 87 137 180 78 108 181 94 8 197 230 218 15.0 130 112 8 1 159 182 177 208 15 64 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana gRhastha muktipatha maMjila 1 vaisAkhiyAM pravacana 4 bUMda-bUMda 2 dIyA 177 kAlacakra dharma pravartana kAla ke vibhAga sRSTi kA bhayAvaha kAlakhaNDa satayuga kaliyuga yuga kI Adi aura anta kI samasyAeM astitvahIna kI sattA anekAMta anekAMta hai tIsarA netra anekAMta kyA hai ? saba kucha kahA nahIM jA sakatA syAdvAda : jaina tIrthaMkaroM kI anupama dena" anaMta satya kI yAtrA : anekAMtavAda anAgraha kA darzana anekAMta anekAMta anekAMta anekAMtavAda samanvaya kA mUla anekAMtadRSTi jainadarzana aura anekAMta jaina darzana aura anekAMta yathArtha kA bhoga anekAMta aura vItarAgatA anekAMta aura vItarAgatA jainavidyA kA anuzIlana kareM 1. 12-2-77 chApara 2. 9-8-77 lADanUM 3. 2-8-65 dillI 4. 5-10-77 lADanUM 5. 12-1-78 lADanUM 6. 26-9-53 jodhapura manahaMsA 188 rAja/vi dIrghA 71/168 manahaMsA 162 soco ! 1 178 soco ! 3 pravacana 9 269 bhora zAMti ke pravacana 9 191 gRhastha muktipatha 117/112 ghara gRhastha muktipatha 119/114 nava nirmANa 179 pravacana 11 111 samatA udbo 187 Age kI 226 prajJAparva 7. 10-8-54 bambaI (sikkAnagara) 8. 19-1-56 bir3alA vidyAvihAra, pilANI 9. rAjapUtAnA vizvavidyAlaya, dArzanika vyAkhyAnamAlA, jodhapura 10. 29-4-66 rAyasiMhanagara 185 30 ___ Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 150 W 1 anekAMta aura syAdvAda syAdvAda : sApekSavAda' syAdvAda jainadarzana' anekAMta : syAdavAda syAdvAda syAdvAda syAdvAda sarvadharma samabhAva aura syAdvAda syAdvAda aura jagat saptabhaMgI sarvAMgINa dRSTikoNa astitva aura nAstitva nitya aura anitya sAmAnya aura vizeSa vAcya aura avAcya vastu kI sApekSatA vastubodha kI prakriyA zabdoM meM ulajhana na ho' zabdoM meM ulajhana kyoM ? Atmodaya kI dizA cAra Avazyaka bAteM A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa rAja/vi dIrghA 67/173 maMjila 2 nayI pIr3hI saMbhala saMbhala kyA dharma gRhastha/muktipatha 106/101 maMjila 1 128 merA dharma atIta gRhastha muktipatha 121/116 gRhastha muktipatha 87/92 gRhastha muktipatha 108/103 gRhastha muktipatha 110/105 gRhastha muktipatha 112/107 gRhastha/muktipatha 114/109. gRhastha/muktipatha 116/111 gRhastha/muktipatha 123/118 bUMda-bUMda 1 bUMda-bUMda 1 pravacana 9 sUraja KG - 1. 20-5-78 lADanUM 2. 13-6-65 dillI 3. saradArazahara 4. 15-1-56 mandasaura 5. 8-4-77 lADanUM 6. 28-3-65 pAlI 7. 22-4-65 jobanera 8. 22-3-53 bIkAnera 9. 28-2-55 pUnA Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha 0 terApaMtha 0 terApaMtha ke maulika siddhAMta 0 terApaMtha : maryAdA aura anuzAsana maryAdA mahotsava 0 yogakSema varSa Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIrSaka terApaMtha he prabho ! yaha terApaMtha terApaMtha hai tIrthaMkaroM kA patha terApaMtha kI udbhavakAlIna sthitiyAM terApaMtha ke prathama sau varSa dUsarI zatAbdI kA terApaMtha vartamAna zatAbdI kI choTI sI jhalaka terApaMtha kyA aura kyoM ? " terApaMtha : kyA aura kyoM ? terApaMtha : eka vihaMgAvalokana terApaMtha dhArmika vizAlatA kA mahAn prayoga terApaMtha kA itihAsa samarpaNa kA itihAsa hai ' terApaMtha kA vikAsa terApaMtha maMjila taka pahuMcAne vAlA patha hai terApaMtha saMghapuruSa : eka parikalpanA eka adbhuta dharmasaMgha zAsana samudra hai jainadharma aura sAdhanA satya kI lau jalatI rahe asmitA kA AdhAra kaisA hotA hai saMgha aura saMghapati kA sambandha AsthA : kendra aura paridhi * 1. 10 - 6.75 naI dillI / 2. 21-1-78 jaina vizva bhAratI, pustaka kuhAse meM jaba jAge merA dharma jaba jAge jaba jAge jaba jAge nayI pIr3hI merA dharma merA dharma merA dharma soco ! ! 3 vi0 vIthI jaba jAge laghutA prajJAparva saMbhala ghara prajJAparva mukhar3A dIyA nayI pIr3hI / merA dharma 3. 31-5-56 ratanagar3ha / 4. 14-6-75 dillI / pRSTha 221 153 96 167 172 179 16 88 110 116 50 181 158 236. 51. 122 182 15. 23 152 54/82 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 226 278 183 188 143 144 21 pravacana 11 saMdeza Age mukhar3A mukhar3A mukhar3A pravacana 5 saphara mukhar3A soco! 3 atIta kA ghara maMjila 1 atIta kA maMjila 1 dAyitva kA vi0 dIrghA jyoti se kuhAse jaba jAge pravacana 10 pravacana 10 kuhAse 269 terApaMtha kI maMDanAtmaka nIti' jahAM virodha hai, vahAM pragati hai saMgha kA gaurava zrama aura sevA kA mUlyAMkana saMgha meM kauna rahe ? bheda meM abheda kI khoja vaiyaktika aura sAmUhika sAdhanA kA mUlya racanAtmaka pravRttiyAM saMgaThana ke tattva naI por3hI aura dhArmika saMskAra zarIra ko chor3a deM, dharmazAsana ko nahIM sthiravAsa kyoM ? eka svastha paddhati : cintana aura nirNaya kI dAyitvabodha ke sUtra saMgha aura hamArA dAyitva saMgha, saMghapati aura yuvA dAyitva zrAvaka apane dAyitva ko samajhe yugabodha : dizAbodha : dAyitvabodha sarvottama kSaNa yasya nAsti svayaM prajJA saMskAra se jaina baneM" kartavyabodha jAge amRta saMsada sImA meM asImatA puNya smRti saMskRta bhASA kA vikAsa 77 212 49 136 153 138 193 114 79 235 kuhAse 142 pravacana 11 maMjila 1 1. 15-5-54 ahamadAbAda / 7. 27-5-77 lADanUM / 2. 30-5-66 saradArazahara / 8. 22-5-73 dUdhAlezvara mahAdeva / 3. 27-12-77 jaina vizva bhAratI, 9 16-2-75 DUMgaragar3ha / 4. 13-1-78 jaina vizva bhAratI, 10.5-2-79 rAjaladesara / 5. lADanUM, sthiravAsa zatAbdI mahotsava 11. 12-9-78 gaMgAzahara / 6. 13-1-77 raajldesr| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha 113 144 259 amRta mahotsava kA catuHsUtrI kAryakrama amRta/saphara dAyitva kA bodha' maMjila 2 khojane vAloM ko ujAloM kI kamI nahIM saphara krAMti aura virodha bUMda bUMda 1 204 svastha samAja saMracanA ke sUtra jovana 173 kizora DosI dharma : eka samAdhAna ke svara atIta kA 166 punIta karttavya" soco ! 3 puNya smRti pravacana 11 142 zraddhA saMgha kA prANa tattva hai saMbhala terApaMtha ke maulika siddhAMta terApaMtha kI maulikatA vi0 vIthI 192 tattvajJAna bAhara hI nahIM, aMdara bhI phailAnA hai prajJAparva zuddha sAdhya ke lie zuddha sAdhana jarUrI amRta/saphara 89/123 dharma ke do bIja : dayA aura dAna sandeza dAna ke do prakAra soco 3 286 dayA aura dAna sUraja 230 maMjila ke bheda se mArga kA bheda jaba jAge 198 siddhAMta kA mahattva usake sadupayoga meM hai sandeza sAdhya sAdhana viveka sUraja sAdharmya aura vaidharmya pravacana 10 adhikAroM kA visarjana hI adhyAtma prajJAparva dharma kI kasauTiyAM kuhAse terApaMthI kauna ? maMjila 1 saMghIya saMskAra gRhastha 151 dhArmika saMskAra muktipatha 203 1. 18-4-78 lADanUM / 7. 14-2-56 bhiilvaadd'aa| 2. 12-6-65 alavara / 8. 28-6-78 nokhaamnnddii| 3,4. 30-6-68 TAimsa oNpha iNDiyA 9. 5-12-55 bdd'ngr| ke saMvAdadAtA kizora DosI ke 10.23-2-55 pUnA / sAtha vaartaa| 11. 21-7-78 gaMgAzahara / 5. 16-6-78 joraavrpuraa| 12. 20-12-76 rAjaladesara / 6. 23-2-54 siriyaarii| . 51 65 70 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa bhora pravacana 5 pravacana 10 35 121 268 215 manuSya jIvana kI sArthakatA' mUlyAMkana kI AMkha tRpti kahAM hai ? terApaMtha maryAdA aura anuzAsana sAdhanA : saMgaThana aura saMvidhAna terApaMtha kI maulika maryAdAeM maryAdA : saMgha kA AdhAra hamArA dharmasaMgha aura maryAdAeM terApaMtha ke zAsanasUtra maryAdA : saMgha kA AdhAra saMgha kA AdhAra : maryAdAeM saMghIya maryAdAeM saMghIya maryAdAeM maryAdA kI surakSA : apanI surakSA maryAdA kI upayogitA maryAdA baMdhana nahIM saMghIya maryAdAoM ke prati sajaga rheN| parama karttavya'2 saMgha dharma13 268 150 101 198 jaba jAge soco ! 3 soco ! 3 vi0 vIthI vi0 vIthI soco ! 3 maMjila 2 maMjila 1 maMjila 1 vi0 dIrghA maMjila 1 maMjila 1 pravacana 4 pravacana 4 pravacana 4 maMjila 1 vi0 vIthI pravacana 10 121 220 248. 21 4 hAjarI 118 205 maryAdA kA mahattva zAzvata aura sAmayika maryAdAeM15 maryAdA mahotsava saMsAra kA vilakSaNa utsava 1. 12-6-54 bambaI (boriivlii)| 2. 18-11-66 terApaMtha bhavana lADanUM kA udghATana smaaroh| 3. 9-2-79 raajldesr| 4. 23-1-78 jaina vizva bhAratI 5. 17-6-78 nokhAmaNDI / 6. 6-5-78 lADanUM / 7. 17-2-77 chApara / manahaMsA 179 8. 17-5-77 cAr3avAsa / 9. 31-5-77 lADanUM / 10. 15-7-77 lADanaM / 11. 26-9-77 jaina vizva bhAratI, 12.30-10-77 jaina vizva bhAratI, 13. 3-8-77 jaina vizva bhAratI, 14. 18-3-77 jaina vizva bhAratI, 15.7.2-79 rAjaladesara / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha saMgaThana kA AdhAra : maryAdA mahotsava eka alaukika parva : maryAdA mahotsava saMsAra kA vilakSaNa utsava maryAdA mahotsava' visarjana kA pratIka : maryAdA mahotsava maryAdA se bar3hatI hai sRjana aura terApaMtha saMgaThana kA merudaNDa : maryAdA mahotsava maryAdA mahotsava : eka rasAyana maryAdA nirmANa kA AdhAra maryAdA : eka surakSA kavaca dharmasaMgha ke do AdhAra : anuzAsana aura ekatA maryAdA ke darpaNa meM saMgaThana kI maryAdA maryAdA mahotsava* maryAdA mahotsava' maryAdA kI maryAdA maryAdA mahotsava samAdhAna kI kSamatA yogakSema varSa eka sapanA jo saca meM badalA vyaktitva nirmANa kA varSa behatara bhaviSya kI sambhAvanA sUraja kI subaha se bAta nirmANa yAtrA kI pRSThabhUmi nayI dRSTi kA nirmANa vyakti se samAja kI ora satya se sAkSAtkAra kA avasara 1. saradArazahara / 2. 19-5-76 par3ihArA / rANAvAsa, 3. 10-2-54 mahotsava | maryAdA saphara / amRta jIvana saphara / amRta ghara merA dharma jIvana prajJAparva sUraja merA dharma saMbhala manahaMsA kuhAse kuhAse 56 vi0 dIrghA 115 vi0 vIthI 207 vi0 dIrghA 127 vi0 vIthI 199 maMjila 2 / mukti : isI 67 / 94 pravacana 11 140 pravacana 9 ku kuhAse mukhar3A prajJAparva prajJAparva 141/107 99 144 / 110 14 136 8 1 5. 30-1-55 mahotsava | 6. 14-2-56 bhIlavAr3A / bambaI, 94 20 133 42 202 223 226 228 231 219 4. 21-1-53 saradArazahara, maryAdA mahotsava | 7 10 maryAdA Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 54 prajJAparva eka adbhuta yajJa prajJAparva AdhyAtmika vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa prajJAparva terApaMtha kI kuMDalI kA zreSTha phalAdezaH prajJAparva prajJAparva yogyatAoM kA mUlyAMkana ho prajJAparva sampradAya ke sitAra para satya kI svara saMyojanA prajJAparva prajJAparva : eka apUrva abhiyAna prajJAparva prajJAparva kI pRSThabhUmi prajJAparva prazikSaNa yAtrA prajJAparva sandarbha zAstrIya pravacana kA prajJAparva 114 142 146 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma 0 dharma 0 dharma aura jIvana vyavahAra 0 dharma aura rAjanIti 0 dharmasaMgha 0 dharma aura sampradAya 0 dharmakrAnti 0 dharma : vibhinna sandarbhoM meM 0 dhArmika 0 saMnyAsa 0 sAdhu saMsthA 0 paMcaparameSThI 10 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma zIrSaka pustaka pRSTha / 81 124 227 dIyA laghutA laghutA mukhar3A kyA dharma merA dharma kyA dharma dharma saba A0 tu bUMda bUMda 1 samatA khoe jaba jAge bUMda bUMda 1 saMbhala 100 65 229 dharma dharma kI AdhAra zilA zAzvata dharma kA svarUpa dharma kI eka kasauTI dharma amRta bhI jahara bhI kyA dharma buddhigamya hai ? dharma kA tejasvI rUpa dharma kA artha hai vibhAjana kA aMta dharma saba kucha hai, kucha bhI nahIM dharma saba kucha hai kucha bhI nahIM dharma kA vyAvahArika rUpa naukA vahI, jo pAra pahuMcA de kyoM huI dharma kI khoja sArvabhauma dharma kA svarUpa dharma : rUpa aura svarUpa mAnavatA kA mApadaNDa dharma kyA sikhAtA hai ? Atma sAdhanA sabase utkRSTa kalA dharma vyavacchedaka rekhAoM se mukta ho dharma nirapekSatA : eka bhrAMti dharma kI zaraNa : apanI zaraNa 1-2. san 1950, sarvadharma sammelana, dillii| 3. 5-4-65 byAvara / 4. 27-3-79 dillI (mhraulii)| 88 saMbhala 67 177 31/80 saMbhala bUMda bUMda 2 aNu sandarbha amRta/saphara khoe 5. 12-1-56 jaavraa| 6. 10-3-56 ajmer| 7. 13-3-56 puSkara / 37 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 0 UP CM mr 6 23 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa abhI nahIM to kabhI nahIM bItI tAhi dharma sandeza A0 tu0 dharma sandeza tIna dharma rahasya' tIna dharma rahasya dharma rahasya dharma sikhAtA hai jIne kI kalA vaisAkhiyAM dhArmika paramparAeM : upayogitAvAdI Azaya kyA dharma dharma kI paribhASA bUMda bUMda 1 34 saccA tIrtha saMbhala saccI dhArmikatA kyA hai ? saMbhala dharma ke AbhUSaNa' saMbhala dharma : sarvocca tattva Age dharma kA svarUpa Age samatA kA mUrta rUpa : dharma bUMda bUMda 1 pUrva aura pazcima kI ekatA pragati kI dharma sArvajanika tattva hai| pravacana 11 dharma kI paribhASA pravacana 11 199 dharma parama tattva hai| pravacana 10 220 dharma kA svarUpa pravacana 4 dharma kA svarUpa : eka mImAMsA pravacana 11 dharma kA svarUpa pravacana 9 dharma kA svarUpa pravacana 9 150 1-2. hindI tattvajJAna pracAraka samiti 8. 6-2-66 ddaabdd'ii| ahamadAbAda dvArA 11-3-47 ko 9. 22-2-66 nauhara / Ayojita 'dharma pariSad' meM pressit| 10. 10-3-65 ttaapraa| 3-4. dillI eziyAI kAMphreMsa ke 11.8-4-54 dhaaneraa| avasara para sarojanI nAyaDU kI 12. 22-4-54 bAva / adhyakSatA meM 21-3-47 ko 13. 23-4-79 ambaalii| Ayojita 'vizva dharma sammelana' meM 14. 27-7-77 lADanUM / pressit| 15.7-10-53 jodhapura / 5. 14-3-56 iiddvaa| 16. 23-6-53 nAgaura / 6. 18-1-56 jAvada / 17. 29-6-53 maMDavA / 7. 21-7-56 saradArazahara / 183 184 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma 87 ghara 271 ghara 264 179 143 138 243 78 dharma kI paribhASA Atmaupamya kI dRSTi dharma ke lakSaNa dharma kA sahI svarUpa dharma eka rAjapatha hai| jIvana sudhAra kA mArga : dharma dharma : kalyANa kA patha dharma AkAza kI taraha vyApaka hai| dharma kA rUpa dharma kyA hai ? dharma kI pahacAna dharma kyA hai ? sabake lie upAdeya Atmazuddhi kA sAdhana nizcaya vyavahAra kI samanviti:2 dharma kI pahacAna dharma Atmagata hotA hai tattva kyA hai ? 15 dharma aura bhAratIya darzana sandarbha kA mUlya praznoM kA pariprekSya pravacana 11 pravacana 10 maMjila 1 soco ! 3 soco! 3 soco! 3 navanirmANa pravacana 10 maMjila 1 pravacana 11 pravacana 11 ghara jAgo ! jAgo ! jAgo ! tattva A0 tu0 dharma aura A0 tu0 samatA/udbo vi0dIrghA/rAja 181 187 226 164 118 1/104 1/79 159/161 213/214 1. 1-4-54 aabuu| 2. 22-2-79 sAdulapura / 3. 14-4-77 bIdAsara / 4. 29-1-78 jsvNtgddh'| 5.8-6-78 saaNddvaa| 6. 27-1-78 laaddnuuN| 7. 19-12-56 dillii| 8.5-9-78 gaMgAzahara / 9. 14-3-77 lADanaM / 10. 4-4-54 maNDAra / 11. sujAnagar3ha, aNuvrata preraNA divasa / 12. 27-11-65 dillii| 13. 21-11-65 dillii| 14. 19-10-65 dillii| 15. bambaI meM Ayojita akhila bhAratIya prAcya vidyA sammelana meM pressit| 16. kalakattA meM DA0 rAdhAkRSNana kI adhyakSatA meM Ayojita 'bhAratIya darzana pariSad' kI rajata jayaMtI samAroha ke avasara para preSita / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 49 225 dharmArAdhanA kA prathama sopAna' Atmadharma aura lokadharma' dharma kA sAmAjika mUlya dharma aura svabhAva' dharma aura darzana Atmadharma aura lokadharma dharma kA kSetra dharma kI sAmAnya bhUmikA sukha zAMti kA partha dharma kA tUphAna Atmadarzana : jIvana kA varadAna dharmazAsana hai eka kalpataru Atmadharma aura lokadharma" grAmadharma : nagaradharma12 kuladharma mAnava dharma vyakti kA kartavya AvaraNa jIvana zuddhi kA prazasta patha" dharma kA vyAvahArika svarUpa16 dhArmika samasyAeM : eka anucitana / AlocanA mukti : isI kSaNa meM sUraja pravacana 11 bhagavAn pravacana 4 pravacana 10 jAgo! 177 ghara 154 A0 tu. 157 bhora 198 Age Age manahaMsA 170 zAMti ke 242 pravacana 4 pravacana 4 gRhastha 149 sUraja 160 ghara 238 ghara maMjila 2 merA dharma khoe mukti : isI/maMjila 2 11/1 15 31 motI 1. 6-12-55 bar3anagara / 2.6-10-53 jodhpur| 3. 5-8-77 lADanaM / 4. 20-3-79 dillI (mhraulii)| 5. 14-11-65 dillii| 6. sujaangddh'| 7. 1950, dillii| 8. 29-12-54 bmbii| 9. 28-4-66 raaysiNhngr| 10. 20-4-66 zrIkarNapura / 11. 7-10-53 kevalabhavana, cauka, jodhpur| 12. 1-8-77 lADanUM / 13. 5-8-77 laaddnuuN| 14. 27-6-55 iNdaur| 15. 19-3-57 cUrU / 16. 23-4-78 lADanUM / 17. kaThautiyA bhavana, dillii| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma 167 bhora khoe 28 149 mAnavadharma kA AcaraNa' ArAdhanA jIvana kI sArthakatA mUlya parivartana AMtarika zAMti jIvana nirmANa ke patha para saccA sAmyavAda dharmaguruoM se tulanAtmaka adhyayana : eka vimarza saccA dharma durlabha kyA hai ? jAgRta dharma dharma kA satya svarUpa dharma kI vyAkhyA dharma jIvana zuddhi kA sAdhana hai12 sarvopari tattva mAnavIya mUlyoM kI punaH pratiSThA ho14 dharma : jIvana zuddhi kA patha5 dharma ke do prakAra16 dharma se jIvana zuddhi mAnava dharma18 sacce dharma kA pratiSThApana bhora bhagavAn sUraja pravacana 11 pravacana 11 jana jana pravacana 10 pravacana 9 maMjila 1 soco! 3 138 270 154 156 sUraja bhora pravacana 10 pravacana 10 sUraja pravacana 4 sUraja bUMda bUMda 1 12. 26 8 164 239 1.6-11-54 bmbii| 10. 26-6-55 indaura / 2. 28-9-54 bambaI / 11. 27-6-55 indaura / 3. 12-1-55 mulunda / 12. 13-8-54 bambaI / 4. 27-10-53 jodhapura, vicAra- 13. 9-7-78 gaMgAzahara / gosstthii| 14. 7-7-78 gaMgAzahara / 5. 12-4-54 tharAda / 15. 18-5-55 paaldhii| 6. 18-2-79 cuuruu| 16. 31-7-77 lADanUM / 7. 12-2-53 kAlU / 17. 11-3-55 nArAyaNagAMva / 8. 30-12-76 rAjaladesara / 18. 2-5-65 jypur| 9. 20-6-78 nokhAmaNDI / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 dhana se dharma nahIM gumarAha duniyA dharma kI vyApakatA dharma se milatI hai zAMti dharma aura manuSya ' dharmArAdhanA kyoM ? dharma kA sthAna aMtarmukhI bana niHsvArtha bhakti' saMgharSa kA mUla : svArtha cetanA " amaratA kA darzana " dharmAcaraNa kaba karanA cAhie ? dharma aura adharma jIvana zuddhi ke do mArga * dhana nahIM, dharmasaMgraha kareM5 nara se nArAyaNa" 7 jIvana meM dhArmikatA ko prazraya deM " burAiyoM kI bheMTa" sahI dRSTikoNa" dharma ke cAra dvAra dharma kI zaraNa 1. 5-12-55 bar3anagara / 2. 18-1-55 mulunda / 3. 10 - 4 - 53 gaMgAzahara / 4. 9-7-53 bar3alU 5. 9-2-53 ghaDasIsara / 6. 26-11-77 lADanUM / 7. 19-12-76 ratanagar3ha / 8. 19-11-76 ratanagar3ha / 9. 18-5-77 sujAnagar3ha / 10. 25-4-65 jayapura / tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sUraja sUraja pravacana 9 pravacana 9 pravacana 9 pravacana 5 maMjila 1 maMjila 1 maMjila 1 A0 bUMda bUMda 1 maMjila 1 maMjila 1 pravacana 9 bUMda bUMda 1 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 11 samatA pravacana 9 11. 25-11-76 cUrU / 12. 15-12-76 rAjaladesara / 13. 28-6-53 nAgaura / 14. 8-4-65 byAvara / 15. 24-3-54 sumerapura / 16. 23-3-54 sAMDerAva / 17. 21-3-54 rANAgrAma / 18. 9 - 4 - 54 dhAnerA / 19. 9-5-54 ahamadAbAda / 20. 30-4-53 nAla / 229 14 72 173 7 40 68 40 205. 148 50. 61 145 81 175. 174 16 184 210 249 86. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma Atmadharma aura paradharma' maMjila aura pathara dharma aura jIvana vyavahAra dharma aura vyavahAra dharma aura jIvana vyavahAra dharma aura jIvana vyavahAra dharma vyavahAra meM utare dharma aura jIvana vyavahAra' nAgarika jIvana aura caritra vikAsa dhArmika jIvana ke do citra upAsanA ke sarva sAmAnya sUtra AtmAlocana dharma aura vaiyaktika svataMtratA dharma aura vyavahAra kI samanviti' dharma kaba karanA cAhie ?" mAnavadharma" dhArmikatA ko sArthakatA mile " dharma AcaraNa kA viSaya hai prAmANika jIvana kA prabhAva dharmaniSThA jo calatA hai, pahuMca jAtA hai jIvana aura dharma upAsanA aura caritra " dharma aura tyAga mAnavatA evaM dharma 1. 25-3-65 pAlI / 2. 6 - 9-65 dillI / 3. 20-2-66 sammelana / nauhara, vyApArI 4. 1-12-76 rAmagar3ha / 5. 3-7-53 rUNa / 6. 9-6-75 dillI / bUMda bUMda 1 bUMda bUMda 2 Age kyA dharma maMjila 1 pravacana 9 nayI pIr3hI sUraja muktipatha / gRhastha kyA dharma samatA / udbo kyA dharma bUMda bUMda 1 bUMda bUMda 1 navanirmANa saMbhala ghara udbo / samatA gRhastha / muktipatha udbo / samatA kyA dharma bUMda bUMda 1 pravacana 9 pravacana 9 7. 24-7-55 ujjaina / 8. 10-6-65 alavara / 9. 11-6-65 alavara / 10. 9-12-56 dillI / 11. 14-2-56 bhIlavAr3A / 12. 12-3-65 ajamera / 91 45. 161 25 75 53 171 9 177 162/179 17 163/165 15 196 200 143 49 147 21/21 177/170 1/1 20 88 148 115. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 saccI prArthanA va upAsanA upAsanA kA mUlya upAsanA kA sopAna dharma kA prAsAda upAsanA kI tAttvikatA dharma bAtoM meM nahIM, AcaraNa meM upAsanA aura AcaraNa trivendram kerala jIvana kI tIna avasthAeM ' dharma aura rAjanIti rAjanIti para dharma kA aMkuza jarUrI dharma aura rAjanIti dharmanIti aura rAjanIti rAjanIti aura dharma dharma para rAjanIti hAvI na ho janataMtra aura dharma rASTra-nirmANa meM dharma kA yogadAna dharma nirapekSatA banAma sampradAya nirapekSatA * rAjataMtra aura dharmataMtra dharmasaMgha dharma aura dharmasaMgha' dharmasaMgha meM vigraha ke kAraNa anuzAsana aura dharma saMgha " dharma aura sampradAya kyA sampradAya kA mukAbalA saMbhava hai ? dharma AtmA : sampradAya zarIra dharma aura majahaba surakSA dharma kI yA sampradAya kI ? 1. 4-5-78 lADanUM / 2. 8-11-78 bhInAsara / 3. 27-3-66 gaMgAnagara / 4. 27-9-53 jodhapura / A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa navanirmANa bhora jaba jAge pravacana 11 pravacana 9 udbo / samatA dharma : eka maMjila 2 saphara / amRta kuhAse dIyA vaisAkhiyAM maMjila 2 Age pravacana 11 pravacana 9 kuhAse bUMda bUMda 2 bUMda bUMda 2 bUMda bUMda 2 jIvana kI kuhAse vaisAkhiyAM vi vIthI / rAja 5. 9-9-65 dillI / 6. 22-6-65 dillI / 7. 18-10-65 dillI / 147 188 100 131 180 25/25 153 147 100/50 72 85 96 254 114 165 271 68 171 128 115 169 143 167 94 / 181 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma pravacana 11 pravacana 8 pravacana 11 saMbhala ghara aNu gati 94 kuhAse 145 83/34 saphara amRta udbo samatA jyoti se maMjila 2 147 173 dharma sampradAya se Upara hai| dharma sampradAya kI caukhaTa meM nahIM samAtA' sampradAyavAda kA aMta sAmpradAyika maitrI bhAva jAge sAmpradAyika samanvaya kI dizA dharmakrAMti dharmakrAnti kI apekSA kyoM ? dharmakrAMti ke sUtra jarUrata hai dharma meM bhI krAnti kI dhakrAMti ke sUtra rASTrIya caritra aura dharmakrAnti dharma krAnti mAMgatA hai| yuga aura dharma pUjA pATha kitanA sArthaka : kitanA nirarthaka dharma : vyakti aura samAja dharma : vibhinna saMToM meM dharma aura adhyAtma dharma aura darzana dharma aura paramparA dharma aura siddhAMta dharma va nIti dharma aura vijJAna dharma aura samAja samAja vyavasthA aura dharma dharma aura samAja bhora 189 228 rAja ghara O maMjila 1 27 samAdhAna samAdhAna samAdhAna nava nirmANa pravacana 5 prazna prazna 134 94 60 . samAdhAna 1. 28-11-53 jodhapura / 2. 11-7-78 gaMgAzahara / 3. 4-5-54 maannddl| 4. 19-1-56 jAvada / 5. 28-5-57 laaddnuuN| 6. 27-3-83 ahamadAbAda / 7. 19-12-54 bambaI (ghaattkopr)| 8. 18-5-57 lADanUM / 9. 6-12-76 cuuruu| 10. 1-12-56 mArDana hAyara sekeNDarI skUla, dillii| 11. 13-12-66 lADanUM / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dharma siddhAMtoM kI prAmANikatA : vijJAna kI kasauTI para ' yuvaka aura dharma dhArmika paMDita hokara bhI apaMDita dhArmikatA kI kasauTiyAM dhArmika kauna ? manuSya dhArmika kyoM bane ? dharma aura dhArmika eka hai yA do ? RjutA sAdhanA kA sopAna hai sacce dhArmika baneM dhArmika aura ImAnadAra dharma acchA, dhArmika acchA nahIM saMnyAsa saMnyAsa ke lie koI samaya nahIM hotA AdhyAtmika prayogazAlA : dIkSA' yogyatA kI kasauTI bhoga se adhyAtma kI ora dIkSA kyA hai ? " dIkSA surakSA hai dIkSA kyA hai ? samarpaNa hI upalabdhi " bhoga se adhyAtma kI bhora samarpaNa hI upalabdhi 3 10 1. 20-12-67 lADanUM / 2. 24-4-57 cUrU / 3. 23-2-79 rAjagar3ha / 4. 26-8-65 dillI / 5. 13-4-79 sonIpata / 6. 11-11-51 dillI / dIkSA samAroha, A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa pravacana 5 ghara mukhar3A vaisAkhiyAM udabo/ samatA vaisAkhiyAM pravacana 10 bUMda bUMda 2 pravacana 10 vaisAkhiyAM kuhAse mukhar3A zAMti ke kuhAse maMjila 2 maMjila 1 pravacana 10 maMjila 1 mukti: isI mukti: isI maMjila 2 10. 16-10-76 saradArazahara / 11. 23-5-76 par3ihArA / 12. 6-6-76 rAjaladesara / 13. 23-5-76 par3ihArA / 116 42 206 165 23/23 163 147 103 20 159 70 37 72 205 23 233 149 24 7. 7-6-76 rAjaladesara / 8. 19-6-77 lADanUM, dIkSAMta pravacana | 9. 24-2-79 rAjagar3ha 36 39 21 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma jaina dIkSA kyA bAla dIkSA ucita hai ? 1 abhayadAna kI dizA jaina dIkSA `eka mahattvapUrNa kadama' 'dIkSA kA mahattva' jaina dIkSA kA mahattva bhAratIya saMskRti aura dIkSA' dIkSA : sukha aura zAMti kI dizA meM prayANa zAMti sukha kA mArga : tyAga jainadharma meM pravrajyA ' mukti kyA ?" dIkSAnta pravacana yogya dIkSA sAdhu saMsthA sAdhutA ke perAmITara nirAzA ke aMdhere meM AzA kA cirAga kampyUTara yuga ke sAdhu sAdhu saMsthAoM kA bhaviSya rASTra ke cAritrika mAnadaMDoM kI preraNA srota : sAdhu saMskRti sAdhu samAja kI upayogitA " saMtajana : preraNA pradIpa " sAdhu jIvana kI upayogitA sacce zramaNa kI pahacAna " 1. 16-10- 78 gaMgAzahara / 2. 17-10- 57 sujAnagar3ha / 3. 3-1-54 byAvara / 4. 1-11-53 jodhapura / 5. 18 - 10 - 53 jodhapura / 6. 10-4-66 abohara / 7. 2-5-66 rAyasiMhanagara / jaina dIkSA maMjila 2 vaisAkhiyAM saMbhala ghara pravacana 11 pravacana 11 pravacana 11 Age Age soco ! 3 pravacana 9 dharma : eka ghara amRta / saphara kyA dharma kyA dharma kuhAse aNu saMdarbha bUMda bUMda 1 soco ! 3 sAdhu jIvana maMjila 1 10. 29-4-65 jayapura / 11. 6-7-78 bhInAsara / 12. 17-6-77 lADanUM / 95 1 226 171 4 217 223 47 38 175 236 189 21 125 167 93/127 124 101 82 8. 11-5-78 lADanUM / 9. 26-2-53 lUNakaraNasara, dIkSAMta bhASaNa / 78 123 296 1 230 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 sAdhanA kA prabhAva' paramArtha kI cetanA sAdhu janatA ko priya kyoM ? sAdhu saMsthA kI upayogitA sAdhu kI pahacAna bhikSu kauna ? 4 saMtoM kA svAgata kyoM ?" saMtoM ke svAgata kI svastha paramparA' pApa zramaNa kauna ? kasauTiyAM aura koTiyAM munitva ke mAnaka 7 jo saba kucha saha letA hai tyAga aura bhoga kI sattA ' paMca parameSThI Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AyariyANaM AcAryapada kI arhatAeM AcArya kI saMpadAeM 9 saMgha meM AcArya kA sthAna AcArya mahAna upakArI hote haiM" AcAryoM kA atizeSa " Namo uvajjhAyANaM Namo loe savva sAhUNaM eso paMca NamukkA cattAri saraNaM pavajjAmi maMgala kyA hai ? 12 maMgala aura zaraNa 3 1. 1-4-66 gaMgAnagara / 2. 7-9-77 lADanUM / 3. 26-3-56 khATe (choTI) / 4. 7-2-57 saradArazahara / 5. 22-2-53 lUNakaraNasara / 6. 5-7-54 bambaI ( sikkAnagara ) / 7. 8-1-79 zrIDUMgaragar3ha / A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa Age kuhAse pravacana 4 aNu gati saMbhala ghara pravacana 9 bhora mukhar3A mukhar3A pravacana 10 kho jAgo ! manahaMsA manahaMsA manahaMsA dIyA manahaMsA jAgo ! jAgo ! jAgo ! manahaMsA manahaMsA manahaMsA manahaMsA saMbhala saMbhala 8. 8-10-65 dillI / 9. 26-12-65 dillI / 10. 20-11-65 dillI / 11. 27-12-65 bhivAnI / 12. 22-1-56 jAlamapurA / 13. 12-4-56 sujAnagar3ha / 144 74 124 200 87. 12 18 59. 29 27 108 42 77 1 7 11 118 174 221. 123 235 16 20 25 29 35 196. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA aura aNuvrata 0 vrata * aNuvrata aNuvratI 0 0 aNuvrata 0 aNuvrata- adhivezana * naitikatA * naitikatA : vibhinna sandarbhoM meM ke vividha rUpa 11 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA aura aNuvrata zIrSaka pustaka vrata Aloka meM Aloka meM Aloka meM maMjila 1 bUMda bUMda 2 pragati kI pragati kI samatA/muktipatha naitika jyoti ke jyoti ke saMbhala samatA/udbo pragati kI manahaMsA saMbhala saMbhala 35/35 91 35 baMdhana aura mukti kA pariveza vratagrahaNa kI yogyatA vratoM kI bhASA aura bhAvanA vrata kA mahattva' vrata ke prati AsthA anuzAsana kI lau vrata se jalegI doSa kA pratikAra : vrata vrata baMdhanaM nahIM, kavaca hai vrata kA jIvana meM mahattva vratI banane ke bAda vrata aura vratI AtmAnuzAsana mana kA aMdherA : vrata kA dIpa vrata hI abhaya kA mArga vratoM se hotA hai vyaktitva kA rUpAMtaraNa vrata kA phala vrata aura anuzAsana aNuvrata mAnava kA dharma : aNuvrata aNuvrata kI krAMtikArI pRSThabhUmi aNuvrata AMdolana kI pRSThabhUmi 1. 12-10-76 srdaarshhr| / 2. 22-7-65 dillI / 3. 21-7-65 dillii| 174 176 atIta kA atIta kA aNu gati 4. saradArazahara 5. 9-1-56 ratalAma / 6. srdaarshhr| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNu gati 100 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa aNuvrata kI parikalpanA aNu gati nAmakaraNa kI prakriyA se gujaratA huA aNuvrata aNu gati aNuvrata yAtrA kA prArambha aNu gati pratikriyA aura pragati aNu gati janasamparka aura vikAsamAna vicAradhArA aNu gati aNuvrata kArya meM avarodha aNu gati aNuvrata se apekSAeM aNu gati aNuvrata AMdolana ke pUraka tattva aNu gati atIta ke sandarbha meM bhaviSya kI parikalpanA naitika mUlyoM kA sthirIkaraNa : eka upalabdhi 110 naitika cetanA ko jAgRta karane kA prayoga aNu gati 117 aNuvrata saMkalpa bhI, samAdhAna bhI aNu gati/aNu saMdarbha 123/17 eka vyApaka AMdolana aNu gati 126 caritra kI samasyA : aNuvrata kA samAdhAna bUMda bUMda 1 187 aNuvrata prerita samAja racanA anaitikatA 208 ArSavANI kA hI sarala rUpa ghara 235 aNuvrata AMdolana kI mUla bhitti' ghara 212 AtmavidyA kA manana 214 aNuvrata ne kyA kiyA? saphara caritra nirmANa kA prayoga manahaMsA svarNima bhArata kI AdhArazilA : aNuvrata darzana manahaMsA samasyA ke megha : samAdhAna kI pavana manahaMsA AraMbha parigraha kI nadI : aNuvrata kI naukA dIyA sukha aura zAMti kA mArga Age 170 yuga cetanA kI dizA : aNuvrata vi vIthI aNuvrata AMdolana kA bhAvI caraNa vi vIthI AcAra aura vicAra se pavitra baneM Age 244 duHkhamukti kA AhvAna mahAvrata se pUrva aNuvrata Age 1. 22-5-65 jypur| 5.8-5-69 sUratagar3ha / 2. 12-10-57 sujaangddh'| 6. 14-5-66 piiliibNgaa| 3. 15-10-57 sujAnagar3ha / 7. 12-5-66 piiliibNgaa| 4. 8-4-66 abohara / ghara 106 94 52 Age 256 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Age 171 213 ghara ghara ghara 52 ghara naitikatA aura aNuvrata aNuvrata : jAgRta dharma' eka krAMtikArI abhiyAna zikSA meM aNuvrata AdarzoM kA samAveza ho svastha jIvana jIne kA mArga zAMti kA nirdiSTa mArga niSThA kA dIvaTa : AcaraNa kA dIpa pratidina AtA hai sUraja yugadharma kI pahacAna aguvrata kI paribhASA yuga kI trAsadI deza aura rAjanaitika dala kAlimA dhone kA prayAsa ahaMkAra kI dIvAra viyojita karma kI AvazyakatA mAnavIya mUlyoM kI pratiSThA kA samaya mAnava-nirmANa kA patha : aNuvrata aNuvrata' aNuvratI kAryakartAoM kI jIvana dizA aNuvrata jIvana sudhAra kA satsaMkalpa jana sAmAnya ke lie aNuvrata kI yojanA surakSA ke lie kavaca aNuvrata svarUpa bodha anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI aNuvrata hai sampradAyavihIna dharma cAbI kI khoja jarUrI rASTrIya antarrASTrIya samasyAeM aura aNuvrata vizvAsa kA prathama biMdu vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM prajJAparva 169 7) prajJAparva 0 28 prajJAparva ghara ghara ghara atIta kA Aloka meM anaitikatA anaitikatA amRta saphara amRta/saphara merAdharma Aloka meM 36/27 55/105 1. 28-5-66 saradArazahara / 2. 14-10-57 sujAnagar3ha / 3. 18-5-57 phatehapura / 4. sujaangddh'| 5. 7-7-57 sujaangddh'| 6. 23-4-57 cuuruu| 7. 4-4-57 saradArazahara / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 117 A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa Aloka meM 28 kyA dharma kyA dharma kyA dharma dharma : eka jIvana 155 upalabdhi aura nayI yojanA vikAsa kA mAnadaNDa vartamAna samasyAeM aNuvrata AMdolana mAnava dharma AsthA aura saMkalpa ko jagAne kA prayoga rASTrIya caritra nirmANa kA upakrama : aNuvrata mAndolana samasyA Aja kI : samAdhAna aNuvrata kA aNuvratoM kI mahattA naitika jAgaraNa kA kAryakrama' aNuvrata AMdolana kyoM? bhUle visare jIvana mUlyoM kI talAza aNuvrata hai sampradAyavihIna dharma caritra sahI to saba kucha sahI AsthAhInatA ke AkramaNa kA bacAva : aNuvrata aNuvrata AMdolana kA bhAvI caraNa yuga cetanA kI dizA : aNuvrata mAnava-mAnava kA dharma : aNuvrata aNuvrata kI krAMtikArI pRSThabhUmi grAma-nirmANa kI nayI yojanA jIvana : eka prayogabhUmi svArtha cetanA : naitika cetanA kabhI gAr3I nAva meM aNubama nahIM, aNuvrata cAhie satata smRti kI dizA meM saMyama kI sAdhanA : paristhiti kA aMta jIvana jIvana saMbhala saMbhala 202 ghara anaitikatA anaitikatA 159 anaMtikatA anaitikatA 165 anaitikatA 202 anaitikatA anaitikatA 221 anaitikatA 225 anaitikatA/atIta kA 231/22 anaitikatA 245 anaitikatA/atIta kA 249 kuhAse 176 kuhAse Aloka meM kyA dharma 212 208 101 1. 2-10-56 saradArazahara, aNuvrata vicAra zivira / 2. 1-12-56 presa kAMphreMsa, dillii| 3. 2-2-57 aNuvratI kAryakartA prazikSaNa zivira, saradArazahara / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA aura aNuvrata 165 102 156 158 bhora 196 240 222 aNuvrata kA nayA abhiyAna : burAiyoM ke sAtha saMgharSa kyA dharma saccI sevA saMbhala kathanI aura karanI meM ekatA Ae' . saMbhala zAMti ke upAya ghara aNuvrata caritra nirmANa kA AMdolana hai| bhora aNuvrata AMdolana : eka AdhyAtmika AMdolana bhora sukha zAMti kA AdhAra aNuvrata AMdolana kA ghoSa sukha zAMti kA mArga sukhI samAja kI racanA jIvana sudhAra kI yojanA bhora aNuvrata : eka racanAtmaka kAryakrama pravacana 9 aNuvrata bhAvanA kA prasAra sUraja caritra vikAsa aura zAMti kA AMdolana sUraja mAnava-sudhAra kA AMdolana sUraja anubhava ke darpaNa meM udbo bhAratIya saMskRti kA pratIka saMbhala eka AdhyAtmika AMdolana sUraja mAnavatA kA AMdolana sUraja eka vidhAyaka kAryakrama14 aNuvrata kA mUla5 sUraja kAgaja ke phUla sUraja dharma kA zuddha svarUpa 1. 16-9-56 saradArazahara / 10. 20-11-55 ujjaina / 2. 6-4-56 sujAnagar3ha / 11. 14-5-55 jalagA~va / 3. 18-7-54 bmbii| 12. 28-8-55 ujjaina / 4. 27-6-54 bambaI (maattuNgaa)| 13. 25-1-55 baMbaI / 5. 13-6-54 bambaI (boriivlii)| 14. 23-2-55 pUnA / 6. 17-10-54 bmbii| 15. 23-3-55 raahtaa| 7. 29-12-54 bambaI (thaanaa)| 16. 3-4-55 auraMgAbAda / 8. 6-9-53 jodhapura / 17. 27-2-55 puunaa| 9. 23-1-55 mulunda / 205 sUraja 33 GK sUraja Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 44 131 148 183 197 169 ja0 G jIvana kA paryavekSaNa' bauddhika viparyaya' prabhu kA paMtha' samasyA kA hala gamana aura Agamana aNuvrata aura aNuvrata AMdolana eka dizA sUcaka yaMtra jIvana kA pariSkAra' caritra vikAsa kI jyoti aNuvrata kI upAdeyatA samyagdRSTikoNa AtmavismRti kA duSpariNAma" samatva kA vikAsa mAnava mAnava kA dharma : aNuvrata jAgaraNa kA zaMkhanAda aNuvrata AMdolana kA pravezadvAra mAnyatA parivartana aNuvrata ke anukUla vAtAvaraNa aNuvrata : jAgaraNa kI prakriyA aNuvrata krAMti kyA hai ? jIne kI kalA aNuvrata kA Adarza sUraja sUraja sUraja sUraja sUraja saMbhala saMbhala sUraja sUraja pravacana 4 pravacana 4 navanirmANa maMjila 1 maMjila 1 sUraja aNuvrata naitikatA ke naitikatA ke pravacana 10 saMbhala sUraja maMjila 1 38 74 233 147 1. 12-6-55 zAhadA / 2. 26-5-55 Amalanera / 3. 1-2-55 bambaI (sikkaangr)| 4. 28-5-55 bambaI (bddaalaa)| 5. 13-6-55 khetiyaa| 6. 23-3-56 boraavdd'| 7. 3-7-55 ujjain| 8. 21-8-55 ujjaina / 9. 2-10-77 lADanUM / 10. 26-7-77 lADanUM / 11. 5-1-57 dillii| 12. 14-11-76 saradArazahara / 13. 9-1-77 rAjaladesara / 14. 6-12-55 bar3anagara / 15. 3-9-78 gaMgAnagara / 16. 29-3-56 ddiiddvaanaa| 17. 23-1-55 bambaI (sikkaangr)| 18. 25-4-77 bIdAsara / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O `mr 170 182 209 m m m m 187 m m naitikatA aura aNuvrata Adarza jIvana kI prakriyA : aNuvrata' aNuvrata ke pariprekSya meM / aNuvrata kyA cAhatA hai ? aNuvrata kA mahattva aNuvrata aNuvrata manuSya lar3anA jAnatA hai| virodha se samajhautA aNuvratoM kA racanAtmaka pakSa yugacintA antar jAgRti kA AMdolana vRttiyoM ko saMyamita bnaaeN| bhayamukti kA rAjamArga Aja kI sthiti meM aNuvrata" naitika nirmANa kI yojanA12 AtmasudhAra kI AvazyakatA jana-jana kA mArgadarzaka'4 caritra-nirmANa kA AMdolana : aNuvrata15 vyaSTi hI samaSTi kA mUla sukha aura zAMti kA sahI mArga" hRdaya parivartana kI AvazyakatA vRttiyoM kA pariSkAra maMjila 1 maMjila 2 maMjila 2 pravacana 9 pravacana 9 pravacana 9 pravacana 9 bUMda bUMda 1 prazna dharma : eka saMbhala saMbhala pravacana 11 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 9 is my waar my om or w 9 m 163 sh 1. 9-5-77 cAr3avAsa / 2. 17-4-83 ahamadAbAda / 3. 8-10-78 gaMgAzahara / 4. 15-2-53 kAla, aNuvrata pracAra divasa / 5. 11-5-53 biikaaner| 6. 11-5-53 bIkAnera / 7. 7-5-65 jayapura / 8. 8-1-56 ratalAma / 9. 1-1-56 peTalAvada / 10. 15-10-53 jodhapura / 11. 14-5-54 aNuvrata preraNA divasa, ahmdaabaad| 12. 28-5-54 bhaDauMca / 13. 30-5-54 sUrata / 14. 20-12-53 byAvara / 15. 8-2-54 rANAvAsa / 16. 21-12-53 ajamera / 17. 25-2-54 kNttaaliyaa| 18. 20-3-54 rANIsTezana / 19. 16-4-53 gNgaashhr| . Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 uddezya 106 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa Atmazakti ko jagAeM saMbhala 185 zAMti kA patha saMbhala. AMdolana kI bhAvanA jyoti ke jyoti ke aNuvratoM kI bhAvanA kA srota jyoti ke aNuvrata kA Adarza jyoti ke zAMti ke lie aNuvratoM kI upekSA mata kiijie| jyoti ke naitika prayatna ko prAthamikatA deM jyoti ke rAjazekhara dharma : eka beMgalora dharma : eka 150 prabhAvazAlI prayAsa pravacana 11 saMyama hI jIvana hai bhora bambaI dharma : eka aNuvrata kA uddezya prazna vyakti banAma samAja pravacana 11 saMgharSa kaise miTe ? A. tu/rAjadhAna 12/30 rASTrIya samasyAeM aura aNuvrata 161 aNuvratoM kI bhUmikA jAgo! samasyAoM kA samAdhAna : cetanA jAgRti jAgo ! 231 zikAyata banAma AtmanirIkSaNa jAgo ! 210 dharma na amIrI meM hai, na garIbI meM atIta kA kriyA, pratikriyA aura preraNA aNu gati 47 lokataMtra ko saccI rAha dikhAeM prajJAparva or www 40 jAgo! 0 0 171 1. iMDiyana eksapresa, beMgalora / 2. 18-10-53 jodhapura / 3. 18-10-54 bmbii| 4. 9-1-68 bambaI 5. jodhpur| 6. 16-5-50 sampAdaka sammelana, dillii| 7. 31-10-65 dillI / 8. 30-10-65 akhila bhAratIya aNuvrata samiti kA solahavAM adhiveshn| 9. 28-11-65 saMsada sadasyoM ke bIca, dillii| 10. 21-11-65 vyApArI goSThI, dillii| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA aura aNuvrata 107 udbo udbo samatA udbo/samatA udbo/samatA pravacana 11 pravacana 11 Aloka meM naitika naitika 191/189 95/94 19/19 197 154 42 100 104 naitika 121 134 141 sukhI jIvana kI cAbI saMyama ke saMskAra amogha auSadha dharma : eka akhaNDa satya dAnavatA kI jagaha mAnavatA' naitika krAMti kA sUtrapAta vrata aura apramAda ke saMskAra aNuvrata kI AdhArazilA aNuvrata grahaNa meM do bAdhAeM aNuvrata kA mArga aNuvrata kA mahattva aNuvrata : bhAratIya saMskRti kA pratIka saba dharmoM kA navanIta" Atma zakti ko jagAiye aNuvrata : Atma-zuddhi kA sAdhana AdamI nahIM hai dharma ko naI dizAeM jIvana kI nyUnatama maryAdA janataMtra kI svasthatA kA AdhAra sAmAjika samparka ke setu vizva-zAMti kI AcAra saMhitA UrjA kA kendra aNuvrata : eka sArvajanika maMca aNuvrata kI gUMja aNuvrata kA kavaca zAzvata satya : nayI prastuti mAnavatA kA mAnadaNDa aNuvrata : eka prakAza stambha 146 27 16 naitika naitika naitika naitika naitika bItI tAhi jyoti se zAMti ke Aloka meM Aloka meM Aloka meM samatA/udbo samatA/udabo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo 14 169 96/97 71/71 84/85 73/73 78/78 90/91 1. 17-4-54 bAva / 2. 1-3-54 sudhrii| 3.7-7-56 4. 1-1-56 5. 11-3-56 ajmer| 6. 19-9-75 jypur| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 91/92 98/99 151/153 153/155 146/148 169/171 155/157 195/198 203/206 179/181 15/15 aNuvrata kA nirdeza aNuvrata : eka setu satya kI upalabdhi tIna vaidya daSTi parimArjana lambA yAtrA-patha bhASA nahIM, bhAvanA jAgaraNa kA sandeza svastha samAja kA nirmANa ahiMsA kI pratiSThA kA AMdolana' aNuvrata : saba dharmoM kA navanIta' aNuvrata AMdolana rUpAntaraNa Atmanigraha kA patha Adarza jIvana kI paddhati aNuvrata : jIvana kI muskAna aNuvrata : eka abhikrama aNuvrata se AtmatoSa aguvrata : eka rAjapatha satya aura saundarya zAMti kA upAya Atmahita kA mArga samyagdarzana kA pRSTha poSaka aNuvrata : eka prayoga jAgaraNa hI jIvana zakti kA visphoTa aNuvrata kA mUlamaMtra aNuvrata aura jIvana vyavahAra aguvrata : eka darpaNa bhaya aura pralobhana se Upara 1-14-2-56 bhiilvaadd'aa| 2. 11-3-56 ajmer| samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo saMbhala saMbhala saMbhala samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udabo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo 3. 18-1-56 jAvada / 5/5 103/105 107/109 197/200 144/146 136/138 102/103 59/59 7/7 161/163 167/169 88/89 100/101 82/83 41/41 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA aura aNuvrata samatA/udabo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo saMbhala saMbhala pravacana 9 aNuvratI 27/27 39/39 29/29 171/173 218 137 Ananda kA sAgara Adarza samAja kI nIMva kA patthara anupama pAtheya sacce mAnava kI upAdhi vyakti vyakti kA caritrabala jAge amogha auSadhi aNuvratI saMgha kA uddezya aNuvratI saMgha aura aNuvrata aNuvatI aNuvratI jIvana aNuvratI kaise cale ? aNuvratI kyoM baneM? grAma-nirmANa kI naI yojanA samAjavAda kA AdhAra : naitika vikAsa AsthAhInatA ke AkramaNa kA bacAva satya kA aNuvrata zivira jIvana durguNoM kI mahAmArI aNuvratiyoM kA lakSya aNuvrata ke vividha rUpa dharma aura aNuvrata lokajIvana, adhyAtma aura aNuvrata adhyAtma aura aNuvrata dharmasampradAya aura aNuvrata aNuvrata aura sAmpradAyikatA samagrakrAMti aura aNuvrata aNuvrata aura rAjyAzraya jaina darzana aura aNuvrata 1. 13-12-65 saprU hAUsa, dillI / 2. 9-1-56 rtlaam| 3. 12-5-55 jalagAMva / sUraja jyoti ke aNuvratI atIta kA vi vIthI vi dIrghA gRhastha muktipatha sUraja sUraja bhora 34/32 94 241 162 samAdhAna kI Aloka meM 186 naitikatA ke aNu gati 129 aNu sandarbha vi dIrghA/ anaitikatA 79/172 aNu gati/aNu sandarbha 195/32 atIta kA/dharma : eka 28/97 4. 10-4-55 sNtossbaadd'ii| 5. 11-12-55 badanAvaTa / 6. 21-10-54 bmbii| A Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa dharma : eka anaitikatA 197 jIvana 24 jIvana 34 105 130/131 bUMda bUMda 2 samatA/udbo vi vIthI vi vIthI bUMda bUMda 2 prazna W 0 0 prazna prazna prazna 7 jaina dharma aura aNuvrata aNuvrata aura janataMtra lokatantra aura aNuvrata cunAvI raNanIti meM aNuvrata kA ghoSaNApatra aMtarrASTrIya kSetra aura aNuvrata' lokataMtra aura aNuvrata aNuvrata aura janataMtra aNuvrata prerita samAja racanA vizva zAMti aura astra nirmANa ahiMsA aura aNuvrata satya aura aNuvrata acaurya aura aNuvrata brahmacarya aura aNuvrata aparigraha aura aNuvrata dharma aura aNuvrata rAjanIti aura aNuvrata aNuvrata aura saMgaThana aspRzyatA aura aNuvrata nIti aura aNuvrata vizvasaMgha aura aNuvrata sarvodaya aura aNuvrata' samanvaya kA maMca samanvaya kA maMca : aNuvrata (1-2) aNuvrata aura mahAvrata aNuvrata aura mahAvrata dharmanirapekSatA aura aNuvrata sarvodaya aura aNuvrata prazna prazna prazna prazna prazna prazna 50 prazna sUraja samatA/udbo aNu gati 53/53 68-76 22 4 pravacana 5 manahaMsA naitika 1. 14-10-65 maiksamUlara bhavana, dillii| 2. 10-7-65 dillii| 3. 12-4-55 sNtossvaadd'ii| 4. 30-1-55 bambaI / 5. 30-11-66 laaddnuuN| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 3 50 naitika 14 26 N naitika naitikatA aura aNuvrata aNuvrata adhivezana saccI sevA naitika aNuvrata kA prathama adhivezana aNu gati dharma kA mUlamaMtra naitika rAjadhAnI jIvana kA moha aura mRtyu kA bhaya' naitika vArSika paryavekSaNa naitika Arthika dRSTi ke duSpariNAma naitika duvidhAoM se parAbhUta na hoN| duHkhamukti kA upAya" naitika 28 AhvAna zAMti ke 245 Atmadamana naitika aNuvrata : pratisrota kA mArga naitika AMdolana kA ghoSa naitika azAMti kI cinagAriyAM naitika vrata sAdhya nahIM, sAdhana 23 sudhAra kA sahI mArga 4 naitika 150 1. 1-3-49 saradArazahara meM aNuvratI 8. 15-10-53 jodhapura, aNuvrata kA saMgha kA udghATana / caturtha vArSika adhivezana / 2. 30-4-50 dillI meM aNuvratI saMgha 9.18-10-53 jodhapura, aNuvrata kA ___ kA prathama vArSika adhivezana / caturtha vArSika adhivezana / 3. 24-9-50 hAMsI meM aNuvratI saMgha kA 10. 14-5-54 ahamadAbAda, gujarAta ardhavArSika adhivezana / prAdezika bhArata sevaka samAja dvArA 4. 2-5-51 ludhiyAnA (paMjAba) meM Ayojita preraNA divasa / __ aNuvratI saMgha kA dvitIya adhiveshn| 11. 17-10-54 bambaI, aNuvrata kA 5. 3-5-52 ludhiyAnA (paMjAba) meM paMcama vArSika adhivezana / aNuvratI saMgha kA dvitIya adhiveshn| 12. 20-10-55 ujjaina, aNuvrata kA 6. 23-9-51 saradArazahara, aNuvrata chaThA vArSika adhivezana / AMdolana kA tRtIya vArSika 13. 25-10-55 ujjaina, aNuvrata kA adhivezana / chaThA vArSika adhivezana / 7. 17-10-53 aNuvratI saMgha dvArA 14. 19-8-56 saradArazahara, aNuvrata Ayojita caturtha vArSika adhivezana preraNA divasa / ke antargata kavi sammelana / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa naitika 113 saMbhala 171 saMbhala saMbhala saMbhala saMbhala 2 1 aNuvrata kyA detA hai ?' samyakkaraNa kA mahattva vratoM kA prayoga naitika nirmANa kA AMdolana samasyA kI dhUpa : samAdhAna kI chatarI sukha aura zAMti kA mUla : saMyama sAdagI va saralatA nirdhanatA kI parAkASThA nahIM vrata aura anuzAsana aNuvrata : eka dizAsUcaka yaMtra AMdolana ke do pakSa AcAra-saMhitA kI AvazyakatA" karttavya kI pUrti ke lie nayA mor3a pAMca sAdhanoM kI sAdhanA dharma kA pahalA sopAna maMgala sandeza saMbhala saMbhala naitika naitika 122 naitika 10 naitika naitika naitika maMgala 1. 10-10-56 saradArazahara, aNuvrata kA sAtavAM vArSika adhivezana / ke sAtaveM vArSika adhivezana para 9. 26-10-56 saradArazahara, aNuvrata yuvaka sammelana / preraNA smaaroh| 2. 12-11-56 saradArazahara, aNuvrata 10.2-2-57 saradArazahara, aNuvatI samiti kA saptama adhivezana / kAryakartA zikSaNa zivira / 3. 2-12-56 dillI, aNuvrata 11. 19-10-58 kAnapura, aNuvrata kA seminAra / navama vArSika adhiveshn| 4. 3-12-56 dillI, aNuvrata 12. 16-10-59 kalakattA, aNuvrata kA seminAra / dazama vArSika adhivezana / 5. 2-12-56 aNuvrata semInAra / 13. 18-10-59 kalakattA, aNuvrata kA 6.4-12-56 aNuvata semInAra / dazama vASika adhivezana / 7. 12-10-56 saradArazahara, aNuvrata 14. 1-10-56 rAjanagara, aNuvrata kA kA sAtavAM vArSika adhivezana / gyArahavAM adhivezana / 8. 14-10-56 saradArazahara, aNuvrata 15. aNuvrata kA satarahavAM adhivezana / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 58 naitikatA aura aNuvrata jIvana : eka prayoga bhUmi' dharma : eka atIta kA 29/36 samAjavAda kA AdhAra : naitika vikAsa anaitikatA 217 rASTrIya caritra banAma lokataMtra' rAja 137 nirIkSaNa aura prastutIkaraNa kA dina Aloka meM 104 aNuvratoM kI dArzanika pRSThabhUmi naitika aNuvrata : rASTrIya jIvana kA aMga' pravacana 4 dharma aura vyavahAra bUMda bUMda 1 naitikatA naitikatA kyA hai ? aNu gati naitikatA kyoM ? aNu gati naitika mUlyoM kA AdhAra Aloka meM naitikatA : kalpanA yA yathArtha ? aNu gati naitikatA : kitanI Adarza, kitanI yathArtha ? anaitikatA naitikatA : svabhAva yA vibhAva ? anaitikatA naitikatA : itihAsa ke Aine meM anaitikatA daNDa saMhitA kaba se ? anaitikatA naitika mUlya : eka sApekSa dRSTi anaitikatA 64 naitika mUlya : kitane zAzvata kitane sAmayika ? anaitikatA naitikatA kA anubandha anaitikatA kyA naitikatA anirvacanIya hai ? anaitikatA svArtha cetanA : naitika cetanA dharma : eka bImArI AsthAhInatA kI kyA dharma bhraSTAcAra kI AdhArazilAeM kyA dharma naitikatA kA ratha kyoM nahIM Age sarakatA ? prajJAparva nItihInatA ke kAraNa kuhAse 1. aThArahavAM akhila bhAratIya aNuvrata adhivezana meM 'janadarzana va prAkRta sammelana, ahamadAbAda / vibhAga' meM paThita / 2. aNuvrata kA bIsavAM adhivezana / 5. 7-8-77 akhila bhAratIya aNuvratI 3. aNuvrata kA aTThAisavAM vArSika kAryakartA zivira / adhivezana / 6. 21-5-65 rAjasthAna prAdezika 4. ahamadAbAda, akhila bhAratIya aNuvrata sammelana / prAcya vidyA pariSad ke satarahaveM 112 35 61 74 34 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 patana ke mArga : pralobhana aura pramAda lokajIvana aura mUlyoM kA Aloka saMkaTa mUlyoM ke bikharAva kA mUlyahInatA kA saMkaTa jIvana ke mApadaNDoM meM parivartana' pratiSThA aura durbalatAeM mAnavIya mUlyoM kI buniyAda mUlya nirdhAraNa : eka samasyA prAcIna aura arvAcIna mUlyoM kA saMgama prAmANikatA kA mAnadaNDa naitika mUlyoM kA mAnadaNDa naitika mUlyoM ke lie AMdolanoM kA aucitya naitika vyakti kI nyUnatama yogyatA dRSTikoNa kA mithyAtva nIti ke praharI naitika saMgharSa meM vijaya kaise ? naitika nirmANa naitikatA kA punarnirmANa yA punaHzastrIkaraNa satya kI pratipatti ke mAdhyama nIti kA pratiSThApana parama apekSita * satyaniSThA kI sarvAdhika AvazyakatA AsthA kA nirmANa sapanA eka nAgarika kA, eka netA kA 6 samasyA aura samAdhAna doSa kisI kA, doSa kisI para mUlyoM kA pratiSThAtA : vyakti yA samAja pavitratA kI prakriyA jahAM anaitikatA, vahAM tanAva 1. 14-3-56 thAMvalA / 2. 5-6 - 57 bIdAsara / 3. 5-3-65 bAr3amera / 4. 1-12-56 naI dillI, saMsada A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa Aloka meM vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM kuhAse saMbhala ghara vaisAkhiyAM anaitikatA anaitikatA Aloka meM anaitikatA anaitikatA anaitikatA bUMda bUMda 1 vaisAkhiyAM anaitikatA naitikatA ke zAMti ke anaitikatA saMbhala saMbhala khoe sAkhiyAM sUraja vaisAkhiyAM anaitikatA bUMda bUMda 1 udbo / samatA 5. 22-2-56 bhIlavAr3A / 6. 27-6-55 indaura | sadasyoM ke bIca pradatta pravacana / 132 121 72 30 70 125 96 128 77 100 134 5 37 138 11 67 204 52 114 85 158 187 127 211 37/37 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA aura aNuvrata 115 116/117 118/119 110/111 37 114/115 naitikatA kA anubaMdha naitikatA kA vistAra naitika mana kA jAgaraNa mUlyoM meM zraddhA rakheM jIvana ke Avazyaka tattva naitika mUlyoM kI yAtrA anaitikatA kA cakravyUha satya kI cAbI : naitikatA naitikatA kA prayoga AtmapreraNA naitikatA kA prakAza svatva kA vistAra mUlyAMkana kA dRSTikoNa saMyama kA mUlya paristhitivAda : eka bahAnA zraddhAhInatA sabase bar3A abhizApa hai mAnavatA kA AdhAra pakar3a kisakI ? pahalA sopAna caritraniSThA : eka praznacihna saphalatA kA prathama sUtra nIti aura anIti sukha aura usake hetu vizvAsa kA AdhAra mUlyAMkana kA dRSTikoNa jaba mukhya gauNa ho jAe samAja aura vyakti kI saphalatA caritraniSThA prema kI jIta samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo saMbhala saMbhala samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo samatA/udbo 112/113 175/177 107/109 120/121 187/189 61/61 saMbhala saMmatA/udbo 126/127 samatA/udbo 191/194 samatA/udbo 86/87 aNu gati 113 vaisAkhiyAM 24 prazna 44 anaitikatA 104 samatA 232 pravacana 5 129 samatA sUraja 25 udbo/samatA 159/157 muktipatha 197 4. 24-12-77 lADanUM / 5. 2-2-55 lADanUM / 206 1. 18-1-56 jAvada 2. 26-1-56 hamIragar3ha 3. 8-3-56 ajamera / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa eka 238 dharma : eka dharma : eka 240 172 175 tIna naitikatA : vibhinna sandarbho meM naitikatA vibhinna parivezoM meM adhyAtma aura naitikatA naitikatA : adhyAtma kA vyAvahArika paripAka / nyAya aura naitikatA yAntrika vikAsa aura naitikatA sukhavAda aura naitikatA daNDa aura naitikatA arthatantra aura naitikatA mUlavRttiyAM aura naitika mUlya zAsanatantra aura naitika mUlya sAmyavAda aura adhyAtma lokatantra aura naitikatA zikSA, adhyAtma aura naitikatA vivAha ke saMdarbha meM naitikatA lokatantra aura naitikatA 108 Aloka meM aNu gati Aloka meM pravacana 5 anaitikatA anaitikatA anaitikatA anaitikatA anaitikatA anaitikatA anaitikatA maMjila 1 rAja anaitikatA 141 215 145 148 saphara 1. 20-10-60 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna 0 manovijJAna 0 bhAva 0 lezyA 0 indriya Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna zIrSaka pustaka pRSTha mukhar3A 25 15 155 mukhar3A mukhar3A mukhar3A dIyA dIyA pravacana 8 pravacana 4 dIyA 220 112 prekSA manovijJAna manuSya kI maulika manovRtti bhaTakAne vAlA kauna : caurAhA yA mana ? mana ke jIte jIta kAhe ko virAha mana saMbhava hai manovRtti meM badalAva kitanA vizAla hai bhAvoM kA jagat mana : eka mImAMsA mana kI kAryazIlatA maulika manovRttiyAM kyA mana caMcala hai ? mana ko sAdhane kI prakriyA mAnava svabhAva kI vividhatA mAnasika zAMti kA prazna vartamAna tanAva aura AdhyAtmikatA mAnasika tanAva aura usakA samAdhAna mAnasika zAMti ke prayoga icchAmaMDala aura vyaktitva kA nirmANa aparAdha kA utsa : mana yA nAr3I saMsthAna Aveza kA upacAra Adata parivartana kI prakriyA kaise ho manovRtti kA pariSkAra ? maMjila 2 maMjila 2 prekSA kyA dharma prekSA kyA dharma/nayI pIr3hI 91/29 anaitikatA 84 anaitikatA kyA dharma vaisAkhiyAM atIta kA 157 115 127 1. 24-8-78 gaMgAzahara 2. 1-9-77 lADanaM 3. 18-4-78 lADanUM 4. 1-5-76 chApara 5. 11-6-75 dillI Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 67 sUraja A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa maMjila 2/muktiH isI 9/20 vaisAkhiyAM 196 pravacana 9 samatA 213 khoe 131 vaisAkhiyAM 135 211 saMbhala ghara khoe samatA/udbo samatA/udbo 45/45 khoe samatA/udbo 183/185 samatA udbo 134/136 naitikatA ke maMjila 1 228 20 bUMda bUMda 2 142 khoe damana banAma zamana' aparAdha ke preraka tattva tIna vRttiyAM akhaMDa vyaktitva ke sUtra manobala kaise baDhAeM ? smaraNa zakti kA vikAsa avadhAna kriyA avadhAna vidyA avadhAna vidyA AbhAmaNDala kA prabhAva asaMtulana ke kAraNa saMgharSa se zAnti kyA AdateM badalI jA sakatI haiM ? bar3A kauna ? zAMti kA mUla bhayamukti cAra prakAra ke puruSa asvIkAra kI zakti tanAva mukti kA upAya jIne kA darzana lezyA bhAvadhArA se banatA hai vyaktitva bhAvadhArA kI vizuddhi se milane vAlA sukha lezyA aura raMgoM kA saMbaMdha aMta samaya meM hone vAlI lezyA kA prabhAva utthAna va patana kA AdhAra : bhAvadhArA rasa, gaMdha aura sparza cikitsA 112 khoe jaba jAge jaba jAge jaba jAge jaba jAge pravacana 8 prekSA 248 160 1. 29-5-76 paDihArA 2. 8-4-53 bIkAnera 3. 4-9-55 ujjaina 4. 24-2-56 bhIlavAr3A 5. 19-5-57 lADanUM 6. 16-6-77 lADanUM 7. 28-8-65 dillI 8. 29-8-78 gaMgAzahara Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna tejolezyA' bhAva bhAva aura unake prakAra audayika bhAva aura svabhAva' audayika bhAva kA vilaya : muktidvA pAriNAmika bhAva : eka dhruva satya bhAva aura AtmA (1-2) bhAva aura AtmA (1-2) auyika bhAva ( 1 - 3 ) audayika bhAva ( 1 - 3) aupazamika bhAva kSAyika bhAva kSAyopazamika bhAva pAriNAmika bhAva sAnnipAtika bhAva indriya indiyAM : eka vivecana ' indriya ke prakAra " indriyAM aura draSTAbhAva' indriyoM ke prati hamArA dRSTikoNa' 1. 12-8-77 jaina vizva bhAratI 2. 28-8-78 gaMgAzahara 3. 27-8-78 gaMgAzahara 4. 31-8-78 gaMgAzahara 5. 1-9-78 gaMgAzahara pravacana 4 pravacana 8 pravacana pa pravacana 8 pravacana 8 gRhastha muktipatha gRhastha muktipatha gRhastha / muktipatha gRhastha / muktipatha gRhastha / muktipatha pravacana5 pravacana 8 soco ! 3 soco ! 3 6. 23- 8-78 gaMgAzahara 7. 22 -8-78 gaMgAzahara 8. 20-178 lADanUM 9. 22-3-78 lADanUM 121 71 gRhastha / muktipatha 189 / 187 gRhastha / muktipatha 207/189 242 232 252 259 195-196 178-179 198-201 1-1-183 202 / 184 185 / 203 204 / 183 216 210 45 114 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAdhanA * dhyAna * sAdhanA 0 prekSAdhyAna 0 dIrghazvAsa prekSA 0 zarIraprekSA 0 caitanya kendra prekSA 0 lezyAdhyAna * anuprekSA 13 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAdhanA zIrSaka pustaka dIyA manahaMsA khoe jaba jAge jaba jAge atIta laghutA 64 75 79 72 FEEEEEEEEEEE prekSA dhyAna khoja apane ApakI nirvicAratA : dhyAna kI utkRSTatA parama puruSArtha Alambana se hotA hai dhyAna kA prArambha saphala jIvana kI pahacAna : bhAva vizuddhi dhyAna kA prathama sopAna : dharmyadhyAna draSTA kI AMkha kA nAma hai prajJA kyA jaina dharma meM dhyAna kI paramparA hai ? bhagavAna mahAvIra ke bAda dhyAna kI paramparA dhyAna paramparA kA viccheda kyoM ? dhyAna kI bhUmikA dhyAna-sAdhanA aura guru dhyAna kA gurukula dhyAna prazikSaNa kI vyavasthA dhyAna kI mudrA caubIsI meM dhyAna ke tattva dhyAna ke pUrva taiyArI parivartana kI prakriyA dhyAna kyA hai ?' dharmadhyAna : eka anuciMtana tapasyA aura dhyAna prayoga : prayoga ke lie 1. 2-9-78 gaMgAzahara / 2. 16-1-78 laaddnuuN| 46 prekSA prekSA prekSA prekSA prekSA prekSA 92 prekSA jIvana prekSA 141 88 prekSA pravacana 10 soco ! 3 bUMda-bUMda 1 khoe 3. 19-5-65 jayapura / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa khoe 122 144 124 khoe manahaMsA Aloka meM khoe 150 70 30 82 / AMkha mUMdanA hI dhyAna nahIM kevala sunane se maMjila nahIM ekAgratA hai dhyAna kI kasauTI zarIra aura mana kA saMtulana svayaM satya khojeM sAdhanA saphalatA kA pramANa laghutA se prabhutA mile kyA arati ? kyA Ananda ? sAdhanA kI bhUmikAeM Atmadarzana kA rAjamArga Ao, jalAeM hama AtmAlocana kA dIyA ghara ke bhItara kauna ? bAhara kauna ? bhogAtIta cetanA kA vikAsa AtmA hI banatA hai paramAtmA svayaM ko khojanA hai samAdhAna pahacAna : antarAtmA aura bahirAtmA kI jahAM se saba svara lauTa Ate haiM jAgaraNa ke bAda pramAda kyoM ? sAdhanA kaba aura kahAM ? sAvadhAnI kI saMskRti mana caMgA to kaThautI meM gaMgA khone ke bAda pAne kA rahasya tanmayatA jainamuni aura yogAsana' upazama rasa kA anuzIlana Atma pavitratA kA sAdhana kauna hotA hai cakSuSmAn ? sAdhanA kA uddezya maMjila taka le jAne vAlA AsthA sUtra jIvana kA pahalA bodhapATha mukhar3A laghutA laghutA laghutA laghutA laghutA laghutA laghutA laghutA laghutA laghutA laghutA laghutA laghutA kuhAse jaba jAge jaba jAge khoe bUMda-bUMda 2 saMbhala saMbhala 100 131 146 136 141 170 204 108 135 113 dIyA dIyA kuhAse 258 manahaMsA 33 1. 16-8-65 dillI / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAdhanA kaise hotI hai sugati ? parivartana bhI eka sacAI hai sAdhanA saMghabaddha bhI hotI hai caitanya - vikAsa kI prakriyA jJAna atIndriya jage anurAga se virAga' sAdhya aura siddhi' AtmA : mahAtmA siddha banane kI prakriyA * paramAtmA' sAdhanA kA marma bhAvakriyA kareM kuzala kauna ? sAdhanA aura labdhiyAM " niSkAma sAdhanA' arhat banane kI prakriyA' bhakta se bhagavAn kaise baneM ? 10 anusrota : pratisrota " Atma vikAsa ko prakriyA 12 samAdhi ke sUtra samAdhi kA sUtra samAdhi ke sUtra vikAsa kA sopAna : jAgRti" prathama sopAna dizA kA badalAva 1. 17-10- 78 gaMgAzahara / 2. 16-2-66 bhAdarA / 3. 27-2-66 sirasA / 4. 16-12-77 lADanUM / 5. 5-1-78 lADanUM / 6. 1-2-78 sujAnagar3ha / 7. 4-1-78 lADanUM / manahaMsA manahaMsA mukhar3A maMjila 2 prajJAparva maMjila 2 Age Age pravacana 5 pravacana 5 soco ! 3 saMbhala pravacana 5 pravacana 4 soco ! 3 soco ! 3 soco ! 3 Age manahaMsA laghutA maMjila 1 soco ! 3 khoe khoe 8. 25-7-77 lADanUM / 9. 2-6-78 sujAnagar3ha / 10. 1-7-78 rAsIsara / 11. 8-6-78 sAMDavA | 12. 21-2-66 nohara / 13. 15-6-77 lADanUM / 14. 23-3-78 lADanUM / 127 56 193 147 13 79 233 21 76 103 194 92 159 191 14 218 289 246 4.1 136 86 225 117 4 33 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa bhora 45 sadeha bhI videha hote haiN| sAdhanA aura zarIra dehe dukkhaM mahAphalaM vikathA : sAdhanA kA palimaMthu'. sAdhanA kA prazasta patha" vyavahAra aura sAdhanA yoga aura bhoga bhoga duHkha, yoga sukha jIvana kA sahI lakSya mukti kA sopAna : AtmaniMdA zravaNIya kyA hai ? sadgati : durgati" maMdakaSAya baneM12 karaNIya aura akaraNIya kA viveka vizuddhi ke sthAna kaSAya-vijaya ke sAdhana zatru vijaya5 samAdhAna kI dizA japa : eka mAnasika cikitsA badalAva saMbhava hai jIvana dhArA meM antarmukhI parizuddhi" zakti kI pahacAna jAgo! 92 maMjila 2 146 gRhastha muktipatha 145/209 maMjila 1 bUMda bUMda 1 bUMda bUMda 1 133 bUMda bUMda 2 73 pravacana 1 158 146 pravacana 5 pravacana 10 170 pravacana 10 pravacana 10 130 jAgo ! pravacana 9 pravacana 9 184 pravacana 9 jyoti se prekSA jaba jAge sUraja 122 maMjila 2 205 1 0 1. 13-10-65 dillii| 2. 30-4-78 lADanUM / 3. 16-2-77 chApara / 4. 5-8-65 dillii| 5. 3-5-65 jypur| 6. 29-7-65 dillI / 7. 16-3-54 rANIsTezana / 8. 27-9-54 bambaI / 9. 27-11-77 lADanUM / 10. 23-3-79 dillI / 11. 5-4-79 dillI / 12. 13-2-79 rtngddh'| 13. 23-10-65 dillii| 14. 23-7-53 jodhapura / 15. 25-4-53 bIkAnera / 16. 15-6-77 lADanUM / 17. 14-5-55 caavlkhedd'aa| 18. 3-4-83 ahamadAbAda / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAdhanA nae dvAra kA udghATana ' sAdhanA kI AyojanA vaiyaktika sAdhanA kA adhikArI Adarza sAdhaka kauna ! do prakAra ke sAdhaka * sthitAtmA : asthitAtmA Atmodaya hotA hai AsthA, jJAna aura puruSArtha se mauna se hotA hai UrjA kA saMcaya sabala kauna ? 6 AtmAnubhava kI prakriyA zreya aura preya vRttiyoM kA zoSaNa : vicAroM kA poSaNa AtmasAkSAtkAra kI dizA vartamAna meM jInA caitanya vikAsa kI prakriyA Age kI sudhi lei jIvana vikAsa ke krama akarma se nikalA huA karma Atmadarzana kA patha' sAdhanA kI saphalatA kA rahasya upAsaka saMgha : eka nayA prayoga astitva kI jijJAsA jAgo ! nidrA tyAgo' jAgarUkatA se bar3hatI hai saMbhAvanAeM prArambha sarasa, anta virasa " cAra" 1. 18-6-78 nokhAmaNDI / 2. 17 - 3-77 lADanUM / 3. 30-12-54 thAnA / 4. 2-4-79 dillI / 5. 24-3-79 dillI (maharaulI) / 6. 26-5-76 paDihArA / soco ! 3 vi. vIthI maMjila 1 bhora pravacana 10 pravacana 10 rAja khoe khoe khoe vi vIthI laghutA laghutA mukti: isI / maMjila 280/56 mukti: isI Age pravacana 11 khoe pravacana 10 Age bUMda bUMda prekSA jAgo ! laghutA bUMda bUMda 1 dharma : eka 129 263 68 114 200 191 175 200 215 222 4 137 68 103 25 251 201 128 126 64 194 55 75 173 228 241 7. 10-5-66 sUratagar3ha / 8. 12-2-79 ratanagar3ha / 9. 1-10-65 dillI / 10. 1-7-65 dillI (grInapArka ) / 11. mRgasira kRSNA 2, 2023 // Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 130 saMgharSa sat aura asat ke bIca jAgaraNa kyA hai ? Adhi aura upAdhi kI cikitsA dvandvamukti kA upAya prekSAdhyAna iferay appamappaeNaM' prekSA kA darzana antaryAtrA hai dharma kI yAtrA patha, pAtheya aura maMjila doSamukti kA nayA upAya prekSA hai eka cikitsA vidhi prekSA : Atmadarzana kI prakriyA prekSA kA udbhava aura vikAsa prekSA kA kAryakrama prekSA kA AdhAra kI arhatA antaryAtrA mUlyAMkana kI niSpatti cetanA jAgRti kA upakrama' AtmA se AtmA ko dekho kabhI nahIM jAne vAlI javAnI cetanA ke kendra meM visphoTa * sukhI jIvana kA maMtra : prekSAdhyAna deza aura kAla ko badalA jA sakatA hai| prekSAdhyAna aura aNuvrata kA sambandha svayaM kI pahacAna' antardRSTi kA udghATana 1. 2 - 11-77 lADanUM / 2. 10-4-83 ahamadAbAda, prekSAdhyAna zivira kA udghATana / 3. 11-12-77 lADanUM, prekSAdhyAna zivira kA samApana samAroha / A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa mukhar3A 164 khoe 108 jaba jAge 67 gRhastha 143 pravacana 5 mukhar3A mukhar3A mukhar3A mukhar3A khoe maMjila 2 prekSA prekSA prekSA prekSA prekSA prekSA pravacana 5 khoe khoe soco ! 3 pravacana 10 bItI tAhi prekSA mukti: isI khoe 6 8 1 135 85 120 86 179 5 9 16 96 49 85 157 82 141 65 15 13 37 84 4. 18 - 3 - 78 jaina vizva bhAratI, caturtha prekSAdhyAna zivira kA samApana samAroha | 5. 4-9-78 gaMgAnagara / 6. 30-6-76 rAjaladesara / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 73 185 84 80 49 Mr yogasAdhanA prekSAdhyAna aura vipazyanA manahaMsA citta kI ekAgratA ke prakAra jyoti se prayoga hI sarvotkRSTa pravacana hai| pravacana 5 Atma darzana kA prathama bindu bItI tAhi badalane kI prakriyA khoe zivira sAdhanA prekSA saMskAra-nirmANa kA svastha upakrama : zivira donoM upasaMpadA ke sUtra prekSA prekSAdhyAna kI upasaMpadA prekSA prayogoM kI mUlyavattA mukhar3A japa, dhyAna aura kAyotsarga khoe dIrghazvAsa prekSA zvAsa prekSA pravacana 5 zvAsa ko dekhanA : AtmA ko dekhanA mukhar3A zvAsa darzana' maMjila 1 dIrghazvAsa kI sAdhanA prekSA eka kSaNa dekhane kA camatkAra bItI tAhi dIrghazvAsa prekSA bItI tAhi dhyAna se ahaM cetanA TUTatI hai yA puSTa hotI hai ? prekSA kAyotsarga : tanAva-visarjana kI prakriyA' jAgo ! zarIra prekSA zarIra prekSA hai zakti dohana kI kalA prekSA svabhAva parivartana kI prakriyA : zarIra prekSA prekSA caitanya kendraprekSA AdhyAtmika vikAsa ke lie anupama avadAna / prekSA bhAva parivartana kA abhiyAna prekSA caitanya kendroM kA jAgaraNa : bhAva taraMgoM kA pariSkAra prekSA caitanya kendroM kA prabhAva prekSA N 104 19 214 112 108 129 117 125 121 1.1-9-70 raaypur| 2. 31-10-77 jaina vizva bhaartii| 3. 1-11-77 lADanUM / 4. 13-2-77 chaapr| 5. 24-11-65 dillii| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa prekSA prekSA prekSA prekSA 133 137 141 145 prekSA 149 prekSA 153 157 prekSA prekSA lezyAdhyAna jaina yoga meM kuMDalinI AbhAmaNDala tejolabdhi : upalabdhi aura prayoga mAnasika zAMti kA AdhAra zAMti kA hetu : paryAvaraNa kI vizuddhi lezyA ke vargIkaraNa kA AdhAra bhAvadhArA aura AbhAvalaya kI pahacAna aprazasta bhAvadhArA aura usase bacane ke upAya vyaktitva-nirmANa meM bhAvadhArA kA yoga bhAvavizuddhi meM nimittoM kI bhUmikA Atmika anubhUti kyA hai ? anuprekSA dhyAna aura svAdhyAya kA setu abhyAsa kI mUlyavattA anuprekSA se dUra hotA hai viSAda zAMti kA bodhapATha badalAva kA upakrama : bhAvanA' prekSA 168 171 181 185 prekSA prakSA dIyA diiy| pravacana 10 72 152 1. 19-3-79 dillI (mhraulii)| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTra ciMtana 0 rASTra-ciMtana 0 saMsada * rASTrIya caritra (vidhAyaka) 0 cunAva zuddhi 0 lokataMtra / janataMtra 0 rASTrIya ekatA 0 nAgarikatA 14 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTra citana zIrSaka pustaka pRSTha 141 230 189 174 23 rASTra ciMtana Adarza rAjya tIna/A.tu. 3/34 samAdhAna ke AIne meM yuga kI samasyAeM saphara rASTrIya caritra vikAsa kI apekSAeM kyA dharma samAdhAna ke darpaNa meM deza kI pramukha samasyAeM kyA dharma rASTra-nirmANa kA sahI dRSTikoNa' zAMti ke saccA rASTra nirmANa sUraja maitrI sambandha yA zakti kA prabhAva aNu gati khatarA duzmana se dostI kA samatA 241 jitane prazna : utane uttara kuhAse svataMtratA kA mUlya dharma : eka rAjanIti aura rASTrIya caritra anaitikatA rASTra kI tasvIra kaise sudhare ? pravacana 4 bhArata kahAM hai ? vaisAkhiyAM gaNataMtra kI saphalatA kA AdhAra : adhyAtmavAda A.tu. samAdhAna kI apekSA kyA dharma samasyA : samAdhAna bItI tAhi samAdhAna kI apekSA naitikatA ke eka sapanA, jo aba taka spnaa| vaisAkhiyAM 119 samasyAoM ke mUla meM khar3I samasyA vaisAkhiyAM 117 1. 23-3-47 dillI meM paM. neharU vicAra pariSada' meM ptthit| ke netRtva meM Ayojita eziyAI 3. 6-8-55 ujjaina / kAMphreMsa meM pressit| 4. 15-8-77 jaina vizva bhAratI / 2. 27-9-53 kumAra sevA sadana, 5. 26-1-51 hAMsI / jodhapura kI ora se Ayojita 7 140 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 rASTra ke cAritrika patana meM philma vyavasAya kA hAtha rASTrahita aura lATarI rASTra - vikAsa kA sakriya kadama' rASTra kI samRddhi aura kRSaka lATarI yojanA kA sudUragAmI pariNAma deza kA cAritrika Arthika dAridraya rAjasthAna kI janatA ke nAma rASTradharma saMsada 2 saMsada kI pIr3A saMsada khar3I hai janatA ke sAmane saMsada rASTra kI tasvIra hai ? " rASTrIya caritra (vidhAyaka) rASTrIya cetanA meM vidhAyakoM kA yogadAna deza kI bAgaDora saMbhAlane vAle hAtha deza kA mAlika kauna ? bhArata kA bhAvI netRtva bar3e loga pahala kareM yathA rAjA tathA prajA sukhI jIvana kI cAbI yathA janatA tathA netA nirmANa kA zIrSabindu' cunAva zuddhi sAvadhAna ! cunAva sAmane hai samandara cunAva kA : naukA siddhAnta kI aise sudharegI bhArata meM cunAva kI prakriyA nirvAcana AcAra saMhitA aura matadAna lokataMtra aura cunAva voToM kI rAjanIti deza kA bhaviSya 1. 21-5 -54 bar3audA | 2. 5-8-77 lADanUM / A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa aNu saMdarbha aNu gati pravacana 11 Aloka meM aNu saMdarbha saphara / amRta pravacana 4 kuhAse rAja / vi dIrghA pravacana 10 Aloka meM vaisAkhiyAM prajJAparva aNu saMdarbha kyA dharma vi dIrghA / rAja samatA vaisAkhiyAM ghara jIvana kuhAse kyA dharma Aloka meM merA dharma samatA vaisAkhiyAM 93 233 227 140 89 171/137 36 76 139/74 198 3. 4-4-79 saMsada bhavana, dillI / 4. 26-4-57 curU / 196 84 108 97 62 64/126 9 86 44 38 87 148 69 26 219 92 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTraciMtana Age 0 0 WG 181 23 70 jAgRta jIvana 183 janamata kA jAgaraNa jarUrI bUMda bUMda 1 naitika nirmANa aura jIvana zuddhi' navanirmANa lokataMtra/janataMtra lokataMtra kA prazikSaNa Avazyaka jIvana 43 kyA hai lokataMtra kA vikalpa ? atIta 176 eziyA meM janataMtra kA bhaviSya merA dharma lokataMtra aura naitikatA amRta lokataMtra ke AdhAra stambha merA dharma janataMtra se pahale jana bItI tAhi kyA janataMtra kI rIDha TUTa rahI hai ? aNu saMdarbha 100 dalataMtra se janataMtra kI ora maMjila 2 dalataMtra se janatantra kI ora muktiH isI janataMtra kA maulika AdhAra : jAgRta janamata soco ! 3 rASTrIya caritra banAma lokataMtra vi dIrdhA rAja 85/137 rASTrIya ekatA rASTrIya ekatA kA svarUpa vaisAkhiyAM cANakya kA rASTraprema vaisAkhiyAM 100 rASTrIya ekatA ke pAMca sUtra vaisAkhiyAM 105 rASTrIya ekatA para AkramaNa vaisAkhiyAM 102 prazna mitratA kA nahIM, zakti aura sAmarthya kA hai aNu saMdarbha 104 rASTrIya ekatA aura rASTrIya caritra vaisAkhiyAM rASTrIya bhAvAtmaka ekatA 122 vighaTana ke hetu aNu gati 230 vasudhaiva kuTumbakam samatA rASTrIya ekatA ke lie pArasparika vizvAsa kI AvazyakatA aNu saMdarbha 128 1. 21-4-66 zrI karNapura / 6. 26-1-78 laaddnuuN| 2. 23-5-65 jayapura / 7. rASTrIya ekatA pariSad ke lie| 3. 20-1-57 pilaannii| preSita saMdeza / 4-5. aNuvrata bhavana, dillI / 90 104 rAja 265 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa aNu saMdarbha 137 dharma : eka 237 aNu gati 221 aNu gati 224. saMdarbha rASTra kI akhaMDatA balidAna mAMgatI hai rASTrIya ekatA divasa' uttara aura dakSiNa kA setu : vizvAsa rASTra bhASA kA prazna aura dakSiNa bhArata rAjanIti ke maMca para ulajhA rASTrabhASA ___ kA prazna aura dakSiNa bhArata nAgarikatA nAgarikatA kA bodha Adarza nAgarika nAgarikatA kI kasauTI' nAgarikatA kA jIvana nAgarikoM kA kartavya 144 108 Aloka meM bhora sUraja pravacana 11 pravacana 11 110 1.2-10-68 / 2. 22-8-54 bambaI (sikkaangr)| 3. 2-4-55 auraMgAbAda / 4. byAvara, nagarapAlikA meM / 5. 18-1-54 magarA / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIrSaka vijJAna AdamI kA AdamI para vyaMgya mazInI mAnava ke khatare vijJAna ke sahI saMyojana kI AvazyakatA vijJAna aura adhyAtma vaijJAnika pragati se mAnava bhayabhIta kyoM ? caMdrayAtrA : eka anucitana' caMdrayAtrA aura zAstraprAmANya zakti ke upayoga kI sahI dizA sUkSma jIvoM kI saMvedanazIlatA vanaspati kA vargIkaraNa alphA taraMgoM kA prabhAva paryAvaraNa vanaspati kI upekSA : apane sukha kI upekSA mAnava ke astitva ko khatarA paryAvaraNa va saMyama paryAvaraNavijJAna dhIre bolane kA abhyAsa kareM vijJAna 1. 1-8-69 beMgalora / pustaka kuhAse vaisAkhiyAM aNu saMdarbha aNu gati rAja / vi dIrghA jyoti se aNu saMdarbha vaisAkhiyAM laghutA atIta khoe laghutA vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM dIyA prajJAparva 15 pRSTha 37 19. 112 180 94/233 125 124 185 58 171 2. 19 - 3-79 dillI (maharaulI) / 72 53 45 47 111 8 1 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha 0 vividha 0 pratimApUjA 0 svAdhyAya 0 samanvaya 0 sukha-duHkha 0 sudhAra 0 svAgata evaM vidAI saMdeza Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha zIrSaka pustaka maMjila 1 pravacana 4 bhora pravacana 11 zAMti ke jana jana dharma : eka jana jana 128 134 235 vividha carcA ke tIna pakSa pravacana-prabhAvanA mAnava dharma vIroM kI bhUmi sArmika milana sudhAravAdI vyaktiyoM se sammeda zikhara asatyavAdiyoM se bahattara bhArata ke dakSiNArdha aura uttarArdha kI vibhAjaka rekhA : veaDDha parvata jijJAsu aura jigISu pravacana kA artha pratimA-pUjA pratimApUjA : eka mImAMsA dravyapUjA aura bhAvapUjA pUjA kisakI ho ? hama bhAva pujArI haiM pUjA pATha kitanA sArthaka ! kitanA nirarthaka ! atIta 117 ghara 233 manahaMsA prajJAparva maMjila 1 pravacana 5 vi dIrghA 1. 24-4-77 biidaasr| 2. 24-7-77 lADanUM / 3. 6-9-54 bmbii| 4. 25-1-54 devagar3ha / 5. 3-10-53 Amalanera meM Ayojita __ khAnadeza kA traivArSika adhivezana / 6. 23-8-76 saradArazahara / 7. 19-12-66 lADanUM / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 185 18 dIyA maMjila 2 mukti : isI maMjila 2 mukti : isI pravacana 4 pravacana 5 pravacana 9 jyoti se java jAge 104 15 135 48 195 147 svAdhyAya kyoM par3heM aura kyoM par3hAeM ? svAdhyAya' svAdhyAya premI baneM svAdhyAya premI baneM AtmA hI paramAtmA kaise par3heM ? svAdhyAya aura dhyAna sAmUhika svAdhyAya svAdhyAya : sAdhanA kA prathama sopAna' svAdhyAya eka AInA hai samanvaya sabahu sayAne eka mata nayI saMbhAvanA ke dvAra para dastaka anekatA meM ekatA kA darzana saiddhAntika bhUmikA para samanvaya samanvaya maMca kI apekSA bheda ko samajhe, bheda meM ulajhe nahIM vicArabheda aura samanvaya samanvaya sarvadharmasadbhAva sarvadharmasadbhAva bhAvAtmaka ekatA bhAvAtmaka ekatA aura svabhAva-nirmANa vizvabaMdhutva aura adhyAtmavAda vizvazAMti aura sadabhAva' sImA meM niHsImatA 1. 22-5-66 pddihaaraa| 2. 21-5-76 paDihArA / 3. 22-5-76 paDihArA / 4. 29-8-77 laaddnuuN| 5. 6-11-66 lADanUM / 64 15 28 laghutA mukhar3A atIta kA aNu gati vaisAkhiyAM 109 mukhar3A bUMda bUMda 1 dharma : eka 134 anaitikatA 188 amRta amRta/anaitikatA 62/185 kyA dharma zAMti ke zAMti ke .. 38 aNu gati 6. 22-5-53 gaMgAzahara / 7. 1-7-70 raaypur| 8. 5-4-65 bAr3amera / 9. 4-5-49 jaina nizI maMdira, dillii| 57 . 204 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha 145 237 181 132 m dharmoM kA samanvaya samAdhAna ke do rUpa anyAya kA prativAda kaise ho ? sAmaJjasya khojeM saMgaThana kI apekSA jaina ekatA kA eka upakrama : kucha biMdu jaina ekatA paMcasUtrI kAryakrama' jaina samanvaya kA paMcasUtrI kAryakrama jaina ekatA : kyoM ? kaise? vighaTana aura samanvaya do jaina samAja soce bhAratIya kahAM rahate haiM ? saMvatsarI kaba : sAvana meM yA bhAdrapada meM ? vartamAna kI apekSA jaina ekatA kI dizA meM sarvadharma-samanvaya dhArmika sadbhAva apanAeM sukha-du:kha sukha-duHkha kI avadhAraNAeM sukha aura duHkha : svarUpa aura kAraNa-mImAMsA sukha kyA hai ? sukha kA AdhAra' duHkhamukti kA rAstA sukha ke sAdhana sUraja vaisAkhiyAM vaisAkhiyAM pravacana 10 dharma : eka saphara amRta zAMti ke sUraja sUraja jAgo! jAgo ! dharma : eka bhora kuhAse saphara amRta Aloka meM dharma : eka dharma : eka bhora 155 239 178 179 116/82 132/98 115 saphara/amRta laghutA soco!1 pravacana 4 jaba jAge sUraja 172 138 1.9-12-55 bdd'ngr| 2. 6-8-78 gaMgAzahara / 3. 1-3-55 puunaa| 4. 14-11-65 dillii| 5. 27-10-65 dillii| 6. 23-10-60 rAjasamanda / 7. 27-8-54 bmbii| 8.3-10-77 lADanUM / 9. 28-7-77 lADanUM / 10.2-6-55 dhuuliyaa| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sUraja sUraja pravacana 9 mukhar3A vaisAkhiyAM 141 51 211 samatA khoe 23 bhora G . W sukha kA rastA vyakti kI manobhUmikA sukhI kauna ? sukha ko sahanA kaThina hai kaise dUra hogA mana kA aMdhakAra ? sudhAra sudhAra kA mUla : vyakti sudhAra kI buniyAda vyakti-sudhAra hI samaSTi-sudhAra hai| sudhAra kA prArambha svayaM se sarvajanahitAya : sarvajanasukhAya' sudhAra kI krAnti zubha zurUAta svayaM se ho vyaktivAdI dRSTikoNa bane" jIvana-sudhAra kA saccA mArga" sudhAra kA mArga12 sudhAra kA AdhAra svAgata evaM vidAI-saMdeza saMtoM kI svAgata-sAmagrI : tyAga vAstavika svAgata svAgata aura vidAI5 . vidAI-saMdeza pravacana 11 sUraja sUraja bhora pravacana 11 saMbhala saMbhala 141 168 154 ghara 280 zAMti ke sUraja pravacana 11 A.tu. 123 242 76 121 1. 21-4-55 mokaradhana / 2. 12-7-55 ujjain| 3. nokhaa| 4. 11-9-80 laaddnuuN| 5. 27-6-54 bambaI (maagaa)| 6. 21-11-53 jodhpur| 7. 2-1-55 bambaI (mulund)| 8. 5-7-55 ujjain| 9. 6-9-54 bmbii| 10.11-2-54 rANAvAsa / 11. 23-9-56 saradArazahara / 12. 19-8-56 saradArazahara / 13. 22-7-53 jodhapura, nAgarika svAgata smaaroh| 14. 27-12-55 peTalAvada / 15. 17-11-53 jodhapura / 16. ASADha kRSNA 8, guruvAra, dillI (kraulbaag)| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 27 vidAI-saMdeza jIvana kI sArthakatA saccA svAgata jIvana kA sAra ramaNIyatA sadA banI rahe mana aura AtmA kI saphAI kareM cAturmAsa kI sArthakatA svAgata : vidAI naitika krAnti ke kSetra aNuvratoM kI alakha sUraja bhora soco !3 sUraja maMjila 1 saMbhala 174 255 228 saMbhala 143 saMbhala ghara. 115 ghara 1.8-2-55 bmbii| 2. 11-11-54 bmbii| 3. 13-6-78 jasarAsara / 4. 30-11-55 vidAI saMdeza, ujjain| 5.7-11-76 saradArazahara / 6. 25-3-56 khATU (choTI) 7. 16-7-56 saradArazahara / 8. 20-1-56 jaavd| 9. 27-5-57 lADanUM / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tIrthaMkara RSabha evaM pArzva * mahAvIra : jIvana-darzana * AcArya bhikSu : jIvana-darzana jayAcArya o vyakti evaM vicAra * anya AcArya viziSTa saMta O * mahAtmA gAMdhI : jIvana-darzana * viziSTa vyaktitva 17 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti evaM vicAra zIrSaka pustaka pRSTha 117 120 123 126 129 132 140 75 21/7 tIrthaMkara RSabha evaM pArzva tIrthaMkara RSabha pravacana 9 upayukta samaya yahI hai mukhar3A rAjataMtra kA udaya mukhar3A samAja-vyavasthA kA parivartana kyoM? mukhar3A dharmacakra kA pravartana mukhar3A eka mArga : do samAdhAna mukhar3A vijaya aura parAjaya ke bAda kI vijaya mukhar3A zramaNa paramparA aura bhagavAna pArzva bhagavAn mahAvIra : jIvana-darzana nirvANavAdI bhagavAn mahAvIra dIyA aMgAroM para khilate phUla mukhar3A satya ke prayoktA : bhagavAn mahAvIra vi. vIthI/rAja anubhUta satya ke prayoktA : bhagavAn mahAvIra bItI tAhi sAmAjika krAMti ke sUtradhAra : bhagavAn mahAvIra bItI tAhi vaijJAnika dharma ke pravaktA : bhagavAn mahAvIra merA dharma maMDanAtmaka nIti ke pravaktA : bhagavAna mahAvIra mukhar3A bhUkha aura nIMda ke vijetA : bhagavAn mahAvIra mukhar3A mahAna vaijJAnika : bhagavAna mahAvIra bItI tAhi cetanA ke kendra meM visphoTa vi. vIthI/rAja mahAvIra karma se yA janma se ? 2 maMjila 2 mahAvIra sampradAyAtIta the maMjila 2 mahAvIra svayaM Akara dekheM bItI tAhi Aja phira eka mahAvIra kI jarUrata hai vi dIrghA/rAja 1. 16-5-53 biikaaner|| 3. 24-4-78 laaddnuuN| 2. 21-4-78 mahAvIra jayaMtI, lADanaM / 44 60 XG 1/10 121 135 12/38 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 121/4 139 131 117 111 195 155 3 yadi mahAvIra tIrthaMkara nahIM hote ? bhagavAna mahAvIra aura nAgavaMza bhagavAn mahAvIra jJAtaputra the yA nAgaputra ? kyA mahAvIra vaizya the ? mahAvIra bananA kauna cAhatA hai ? bhagavAna mahAvIra kA preraNAsrota bhagavAn mahAvIra kA Adarza jIvana mahAvIra kI dhyAnamudrA mahAvIra ko zabda meM nahIM, cetanA meM khojeM saccA kIrti-stambha mahAvIra kitane soye ? arhatoM kI niyati mAnavatA kA yogakSema : sabakA yogakSema mahAvIra ke padacihna mahAvIra ke caraNa-cihna mahAvIra-darzana bhagavAna mahAvIra mahAvIra-darzana mahAvIra kA darzana bhagavAn mahAvIra kI dena mahAvIra : jIvana aura darzana bhagavAn mahAvIra aura niHzastrIkaraNa bhagavAn mahAvIra aura AdhyAtmika mAnadaNDa bhagavAn mahAvIra aura sadAcAra bhAratIya samAja ko bhagavAn mahAvIra kI dena atIta kA/dharma eka atIta atIta mukhar3A maMjila 2 __zAMti ke pravacana 11 khoe prajJAparva pravacana 10 mukhar3A atIta baisAkhiyAM rAja/vi. dIrghA pravacana 9 maMjila 2 ghara maMjila 2 mukti : isI dharma : eka bhora merA dharma atIta kA/dharma eka rAja/vi. vIthI rAja/vi. vIthI 53 14/17 mh ll~ 130 lsh 132 109 34 7/103 23/5 27/10 1. 28-3-53 mahAvIra jaina maMDala 5. 28-2-53 bIkAnera / dvArA Ayojita mahAvIra jayantI, 6. 23-4-78 lADanUM / biikaaner| 7. 28-6-57 bIdAsara / 2. 21-4-78 mahAvIra jayaMtI, laaddnuuN| 8. 16-5-76 par3ihArA / 3. 16-4-54 baav| 9. 16-5-76 pdd'ihaaraa| 4. 6-1-79 mahAvIra kIrtistambha 10. 21-6-54 bambaI (andherii)| kA udghATana samAroha, DUMgaragar3ha / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti evaM vicAra 153 48 92 bhAratIya AcArazAstra ko mahAvIra kI dena anaitikatA bhagavAn mahAvIra ke sapanoM kA samAja bItI tAhi vartamAna samAja-vyavasthA ke mUlya aura mahAvIra - ke siddhAMta rAja/vi. vItho 31/14 bhagavAn mahAvIra kA jIvana-saMdeza saMbhala lokataMtra ko buniyAda : mahAvIra kA darzana rAja/vi. vIthI samanvaya ko khojeM prajJAparva 28 bhoga se tyAga kI ora pravacana 5 janmadina : eka samUcI sRSTi kA rAja/vi. dIrghA janmadina kaise manAeM ? saphara/amRta 118/84 kaise manAeM mahAvIra ko ? 2 Age 155 'mahAvIra ko kaise manAeM ?3 pravacana 10 201 AsthA kI rozanI : avizvAsa kA kuhAsA baisAkhiyAM nirvANa mahotsava aura hamArA dAyitva / rAja/vi. vIthI 42/30 paccIsasauvAM nirvANa mahotsava kaise manAeM ? rAja/vi. vIthI 45/24 nirvANa zatAbdI ke saMdarbha meM rAja/vi. dIrghA 50/208 AcArya bhikSa : jIvana-darzana kitanA vilakSaNa vyaktitva ! jyoti se 139 dharma kI avadhAraNA aura AcArya bhikSu jaba jAge 202 AcArya bhikSu : samaya kI kasauTI para merA dharma 123 saMkalpa kA bala : sAdhanA kA teja 194 zAstroM meM guMthA caritra jIvana meM kuhAse krAMti ke lie badalAva kuhAse 199 Adarza jIvana-paddhati ke pradAtA vi. vIthI 224 AcArya bhikSu aura maharSi TAlasTAya jaba jAge AcArya bhikSu aura mahAtmA gAMdhI jaba jAge AcArya bhikSu kA jIvana-darzana' pravacana 10 AcArya bhikSu kA jIvana darzana . vi. dIrghA AcArya bhikSu ke tattva ciMtana kI maulikatA vi. dIrghA 1. 6-12-77 mahAvIra dIkSA kalyANa 3.8-4-79 dillI / divasa, lADanUM / 4. 1-9-74 dillii| 2. 3-4-66 mahAvIra jayaMtI, 5. 14-9-78, 176 vAM bhikSu gNgaangr| caramotsava, gNgaashhr| kuhAse 216 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 pauruSa kA pratIka AcArya bhikSu kA dArzanika avadAna satyazodha ke lie samarpita vyaktitva : AcArya bhikSu Atmazuddhi kI satpreraNA leM AcArya bhikSu : saMgaThana aura AcAra ke sUtradhAra Adarza vicAra paddhati avadhUta kA darzana aura eka vilakSaNa avadhUta aThArahavIM sadI ke mahAnatama mahApuruSa : AcArya bhikSu balidAna kI laMbI kahAnI : AcArya bhikSu AcArya bhikSu : eka krAntadraSTA AcArya asIma AsthA ke dhanI : AcArya bhikSu satya ke prati samarpaNa' AdhyAtmika krAMtikArI santa AcArya bhikSu kI jIvana-gAthA" AcArya zrI bhikSu" AcArya bhikSu aura terApaMtha jayAcArya bahuAyAmI vyaktitva ke dhanI bhaviSyadraSTA vyaktitva zrImadjayAcArya'" jayAcAryaH vyaktitva evaM kartRtva" ve anupameya the Atma sAdhanA ke mahAn sAdhaka ? -15 1. 25-9-77 lADanUMM / 2. 17-9-56 srdaarshhr| 3. bIdAsara / 4. 27-9-77 lADanUM / 5. 24-12-77 lADanUM / 6. 8-9-65 dillI / 7. 16-12-76 rAjaladesara / 8. 9-4-77 lADanUM | A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa mukhar3A 175 merA dharma 118 soco ! 1 saMbhala saMbhala ghara laghutA soco 1 pravacana 5 bUMda-bUMda 2 maMjila 1 maMjila 1 pravacana 11 bhora sUraja pravacana 10 bItI tAhi vi dIrghA maMjila 1 soco ! 1 bItI tAhi pravacana 9 12. 20-7-78 gaMgAzahara / 13. 21-8-76 saradArazahara / 14. 10-9-77 lADanUM / 15. 5-9-53 jodhapura / 152 166 178 244 208 157 131 164 64 207 26. 132 209 30 54 49. 14 9. 1953 bhikSu caramotsava, jodhapura / 10. 10-9-54 bambaI / 11. 31-8-55 ujjaina / 139 57 238 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti evaM vicAra 110 241 anya AcArya eka divya puruSa : AcArya maghavA' soco ! 3 135 divya AtmAH AcArya zrI kAlUgaNI soco ! 1 142 mahanIya vyaktitva ke dhanI : pUjya kAlagaNI maMjila 1 pUjya kAlUgaNI kI saMgha ko dena maMjila 1 84 pUjya kAlagaNI kA puNya smaraNa saMbhala viziSTa saMta maMtrI muni maganalAlajI dharma eka RjutA ke pratIka; sevAbhAvIjI (campAlAlajI) vi vIthI 230 smRti ko saMjoe rakheM pravacana 10 239 ve hamAre upakArI haiM pravacana 10 yuvAcArya mahAprajJaH merI dRSTi meM vi dIrghA muni cauthamala dharma eka 172 AcArya javAharalAlajI dharma eka tapasyA saMgha kI pragati kA sAdhana (sAdhvI pannAjI) ghara 262 mahAtmA gAMdhI : jIvana darzana ahiMsA ke prayoktA gAMdhIjI rAja/vi dIrghA 84/192 gAMdhI eka; kasauTiyAM aneka dharma eka atIta kA 71/111 Adhunika samasyAeM aura gAMdhI darzana aNu gati gAMdhIjI ke Adarza : eka praznacihna rAja/vi vIthI 92/146 upavAsa aura mahAtmA gAMdhI dharma eka atIta kA 63/115 gAMdhI zatAbdI dharma eka 234 ahiMsA, gAMdhI aura gAMdhI zatAbdI aNu saMdarbha 56 gAMdhI zatAbdI aura ubharate hue sAmpradAyika daMge vi vIthI/rAja 141/96 gAMdhI zatAbdI aura gAMdhIvAda kA bhaviSya aNu saMdarbha gAMdhI zatAbdI kyA karanA, kyA chor3anA aNu gati 1. 28-3-78 lADanUM 6. 23-1-77 lADanUM 2. 19-9-77 lADanUM 7. 12-8-78 gaMgAzahara 3. 20-2-77 chApara 8. 15-10-67 ahamadAbAda 4. 11-2-77 chApara 9. 20-9-68 madrAsa 5. 15-4-56 lADanUM Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 viziSTa vyaktitva zrImadrAjacandra' taTasthatA ke sUtradhAra : paMDita neharU neharU zatAbdI varSa aura bhAratIya saMskRti kI garimA svataMtra cetanA kA sajaga praharI (lokamAnya tilaka ) DA. rAjendra prasAda (1) rASTrapati DA. rAjendraprasAda (2) DA. jAkira husaina - lAlabahAdura zAstrI morArajI bhAI eka zaktizAlI mahilA : zrImatI gAMdhI kalA aura saMskRti kA sRjana (jainendrakumArajI ) sUkSma dRSTi vAlA vyaktitva (jainendrakumArajI ) eka sudhAravAdI vyaktitva ( rAmezvara TAMTiyA) vaha vyakti nahIM, saMsthA thA ( zobhAcaMda surANA ) niSkAma karmayogI sohanalAla dUgar3a caMpatarAya jaina zrI jugalakizora bir3alA devIlAla sAMbhara suganacaMda AMcaliyA jayacandalAla daphtarI seTha sumeramalajI dUgar3a bhaMvaralAla dUgar3a sohanalAla seThiyA ' mohanalAlajI khaTer3a' gaNezamala kaThautiyA " .6 dhanarAja baida 1. 2024 kArtika zuklA 9, ahamadAbAda | 2. 1-3-63 / 3. 2024 mArgazIrSa kRSNA 13 / 4. 8-6-69 cikamaMgalUra / a0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa dharma eka dharma eka jIvana vi vIthI dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka saphara / amRta kuhAse jIvana vi dIrghA vi dIrghA vi vIthI dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka 177 161 133 150 158 160 166 164 167 157/123 5. 9 - 1-74 bambaI / 6. 2- 10-66 bIdAsara / 7. 14-2-68 pUnA / 8. 20-10-74 ahamadAbAda / 53 139 201 205 233 171 173 179 180 183 185 187 190 191 194 195 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti eva vicAra madanacanda goThI' sAgaramala baida mAnasiMha pannAlAla sarAvagI * takhatamala pagAriyA svastha aura zAlIna paramparA' (cunnIbhAI mehatA) jo dRDhadharmiNI thI aura priyadharmiNI bhI 1. 20-3-66 hanumAnagar3ha / 2. 12-3-66 cuTAlA / 3. 3-8-66 bIdAsara / dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka dharma eka vi vIthI 4. 11-6-63 lADanUM / 5. 1-9-66 bIdAsara / 6. 23-10-77 lADanUM / 157 196 197 198 199 200 237 237 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA aura saMskRti 0 zikSA 0 zikSaka 0 zikSArthI * saMskRti * bhAratIya saMskRti 0 zramaNa saMskRti 0 satsaMgati 0 guru 0 parva 0 dIpAvalI 0 holI 0 akSaya tRtIyA O paryuSaNa parva * pandraha agasta 18 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA aura saMskRti - 40 134 kuhAse 133 140 zIrSaka pustaka zikSA zikSA kA uddezya kuhAse zikSA kA uddezya : AdhyAtmika vaijJAnika vyaktitva jaba jAge zikSA kI niSpatti : akhaMDa vyaktitva kA nirmANa kyA dharma vidyA kI niSpatti : vinaya aura prAmANikatA ke saMskAra Aloka meM zikSA kA uddezya : prajJA-jAgaraNa Aloka meM zikSA ke kSetra meM prayoga kA avasara prAyogika AsthA kA nirmANa mukhar3A zikSA kI sArthakatA baisAkhiyAM jIvana aura jIvikA : eka prazna baisAkhiyAM zikSA aura jIvana-mUlya baisAkhiyAM vidyAdhyayana kA lakSya navanirmANa sAkSaratA aura sarasatA vaisAkhiyAM zikSA jIvana-mUlyoM se jur3e prajJAparva zikSA ke kSetra meM bar3hatA pradUSaNa jaba jAge zikSA kA dhyeya saMbhala zikSA kA Adarza saMbhala santulana kI samasyA : eka cintanIya prazna kyA dharma vidyArjana kA dhyeya pravacana 9 vidyA vahI haiN| pravacana 11 vidyA kisalie? pragati kI 146 149 139 142 87 208 128 138 248 177 1. 5-12-56 dillii| 2. 2-12-56 dillii| 3. 1-7-56 saradArazahara 4. 15-9-53 jodhpur| 5. 25-3-54 shivgNj| Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 161 183 Age sUraja sUraja pravacana 5 pravacana 5 bhora bhora samatA zAMti ke pravacana 10 A0 tu0 jyoti ke 109 100 221 250 vidyAdhyayana : kyoM aura kaise ?' vidyArjana kI sArthakatA zikSA kA sahI lakSya' zikSA kA phalita : sAdhanA jJAna kA phalita : vinaya satyaM zivaM suMdaram' zikSA kA uddezya visaMgati vikAsa yA hrAsa ? zikSA va sAdhanA kI samanviti' jIvana-vikAsa vidyA jIvana-nirmANa kI dizA bane jIvana-vikAsa ke sAdhana zikSA zikSA kA phalita AcAra ? 12 zikSA kA kArya hai caritra-nirmANa jIvana kA saundarya sudhAra kI zubha zurUAta svayaM se ho15 zikSAnuzIlana jJAnamaMdira kI pavitratA sA vidyA yA vimuktaye" 62 135 31 243 124 sUraja 25 sUraja bhora pravacana 9 sUraja 206 bhora 29 sUraja Aloka meM ghara 124 1. 5-4-66 vidyArthI sammelana, 9. 10-9-78 gaMgAnagara / gNgaangr| 10. phAlguna zuklA 12, vi0 sa0 2. 18-1-55 mulunda / 2005 gaMgA golDana jubalI hAI 3. 27-7-55 ujjain| skUla, srdaarshhr| 4. 15-11-77 lADanUM / 11. 21-5-55 dharaNagAMva / 5. 3-11-77 brAhmI vidyApITha kA 12. 15-6-54 bambaI (boriivlii)| __udghATana samAroha, lADanUM 13. 4-8-53 jodhapura / 6. 24-8-54 bmbii| 14. 7-8-55 ujjain| 7. 19-8-54 bmbii| 15. 17-6-54 bambaI (mlaadd)| 8. 12-11-53 TI0 sI0 TIcarsa 16. 7-8-55 ujjaina / TreniMga skUla, jodhapura / 17. 18-1-57 pilANI / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA aura saMskRti parIkSA kI naI zailI praur3ha zikSA mukhar3A maMjila 2 217 200 120 178 Aloka meM navanirmANa sUraja baisAkhiyAM 144 sUraja zAMti ke 157 161 pravacana 5 samatA samatA 245 zikSaka zikSaka kA dAyitva adhyApakoM kA dAyitva' zikSakoM kI jimmevArI zikSaka guru bane adhyApaka mAnavakalyANa aura zikSaka samAja' adhyApaka nirmAtA kaise ? mahAmArI caritrahInatA kI ghara kyoM chor3anA par3A? sudhAra kA mUla AdhyAtmika saMskRti aura adhyApaka saphala manuSya jIvana zikSaka hotA hai jIvana adhyApakoM se zikSA-zAstriyoM se jJAnI sadA jAgatA hai adhyApakoM kA dAyitva vidyArthiyoM kA nirmANa hI rASTra-nirmANa hai" sabase bar3I pUMjI parimArjita jIvanacaryA ghara 259 189 pravacana 11 sUraja pravacana 9 221 jana jana 5 jana jana laghutA saMbhala saMbhala ghara ghara 1. 3-10-78 gNgaashhr| 6. 31-12-77 lADanUM / 2. 19-1-57 biDalA bihAra 7 9-4-54 delvaadd'aa| iMjIniyariMga kAleja, pilANI / 8. 11-3-55 nArAyaNagAMva / 3. 20-8-55 ujjaina / 9. 23-8-53 jodhapura / 4. 15-4-55 sntossbaadd'ii| 10. 23-3-56 boraavdd'| 5. 28-8-53 mAravAr3a TIcarsa yUniyana 11. ajamera meyo kAleja / jodhapura kI ora se Ayojita 12. 8-4-57 cUrU / zikSaka sammelana 13. 21-4-57 cUrU / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jIvana kA AbhUSaNa' zikSArthI jIvana vikAsa aura vidyArthI gaNa ruci - pariSkAra kI dizA vidyArthI jIvana : eka samasyA eka samAdhAna pUjA puruSArtha kI vilakSaNa parIkSaNa medhAvI kauna ? utkRSTa vidyArthI kauna ? 4 vidyArthI jIvana kA mahattva vidyArthiyoM ke racanAtmaka mastiSka kA nirmANa vidyArthI aura jIvana-nirmANa kI dizA naitikatA aura jIvana vyavahAra' vidyArthI varga kA naitika jIvana vidyArthI kA jIvana lakSya : eka kavaca vidyArthI jIvana : jIvana-nirmANa kA kAla ' rASTra-nirmANa aura vidyArthI vidyArthI kA caritra saMskAra nirmANa kI belA " vidyArthI dRr3hapratijJa bane" vidyArthI kauna hotA hai ? chAtroM kA dAyitva " 12 1. 28-4-57 cUrU / 2. 26-8- 53 ummeda hAI skUla, jodhapura | 3. 21-12-56 kaThautiyA bhavana dillI / 4. 25-8-55 ujjaina / 5. 23-2-66 nohara / 6. 19-1-57 bAlikA vidyApITha A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 46 ghara zAMti ke Aloka meM dharma eka samatA kuhAse navanirmANa sUraja navanirmANa aNu sandarbha Age navanirmANa sUraja sUraja ghara bhora sUraja pravacana 9 pravacana 11 pravacana 11 pravacana 9 pravacana 9 8. 16-8-54 bambaI / 9. 10-12 - 55 DholAnA / 10. 6-3-54 sojataror3a / 174 117 bir3alA vidyA vihAra, pilANI / 7. 10-3-55 nArAyaNagAMva | 85 263 93 156 201 163 69 55 176 53 57 267 97 240 8 1 156 1 132 38 11. 4-10- 53 jodhapura / 12. 20-2-53 chAtra sammelana, kAlU I Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA aura saMskRti 168 189 navanirmANa zAMti ke pravacana 11 pravacana 9 saMbhala saMbhala 214 ghara 253 pravacana 11 134 vidyArthI bhAvanA kA mahattva' saphalatA kA mArga aura chAtra jIvana' nirmANa kA samaya sAdhanA kA jIvana zikSaka aura zikSArthI AtmonmukhI baneM tIna bahumUlya bAteM zikSArthI kI arhatA aMtarmukhI banane kA upakrama mahattvapUrNa vaya kauna-sI ?' dharma kI prayogazAlA vidyArthiyoM se zikSA aura zikSArthI jIvana kA pravAha rASTra kI vAstavika nIMva chAtrAoM kA caritranirmANa vidyArthI aura naitikatA14 bahuzruta kauna ? vidyArthI ke kartavya bhAratIya vidyA kA Adarza rASTra ke ujjvala bhaviSya kA AdhAra pravacana 5 pravacana 9 sUraja jana jana 25 51 prazna sUraja sUraja sUraja bhora mukhar3A saMbhala saMbhala ghara 117 152 1. 16-1-57 bir3alA mAMTesarI adhyAtma yoga zivira kA udghATana, pablika skUla, pilaannii| laaddnuuN| 2. 4-9-53 jasavaMta kAleja, 9. 18-8-53 jodhapura / jodhpur| 10. 30-3-55 raahtaa| 3. 1-1-54 byAvara / 11. 23-3-55 rAhatA / 4. 26-8-53 jodhapura / 12.7-12-55 bar3anagara / 5. 4-3-56 gulAbapurA / 13. 1-3-55 pUnA / 6. 5-12-56 mADarna hAyara saikeNDarI 14. 29-8-54 bambaI / __ skUla, dillii| 15. 20-1-56 jAvada / 7. 17-3-53 vrkaannaa| 16. saradArazahara 8. 25-12-77 naitika zikSA aura Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa zAMti ke zAMti ke pravacana 9 aNu gati pravacana 9 236 215 275 211 221 kuhAse 103 10 bhora ghara kuhAse 00 vidyArthI yA AtmArthI' zraddhA tathA satcaryA kA samanvaya karie AtmanirmANa grISmAvakAza kA upayoga avabodha kA uddezya bAlaka kucha lekara bhI AtA hai nirmANa kI AvazyakatA vidyArthI jIvana aura saMyama' saMskRti sAMskRtika mUlyoM kA vinimaya saMskRti kI asmitA para praznacihna saMskRti saMvAratI hai jIvana" saMskRti saMskRti kI surakSA kA dAyitva zAzvata mUlyoM kI upekSA saMskRti kA sarvocca pakSa sAMskRtika vikAsa kyoM ? badalAva jIvana-zailI kA pratisrotagAmitA se hotA hai nirmANa bhAratIya saMskRti bhAratIya saMskRti kA prANa-tattva bhAratIya saMskRti kI eka vizAla dhArA bhAratIya paramparA vizva ke lie mahAn Adarza' 101 135 baisAkhiyAM pravacana 11 sUraja maMjila 1 baisAkhiyAM bhora zAMti ke kuhAse baisAkhiyAM 35 175 108 261 175 baisAkhiyAM mA0 tu A0 tu 115 170 175 1. 21-10-53 akhila bhAratIya 5. 17-8-54 bambaI (sikkAnagara) vidyArthI pariSada, jodhapura kI ora 6. 17-1-57 pilaannii| se vidyArthI sammelana / 7. 19-12-53 byAvara / 2. 16-9-53 mahArAjakumAra kAleja, 8. 27-5-55 Amalanera / jodhpur| 9. 10-5-77 cADavAsa / 3. 4-10-53 jodhapura (kevala 10. 19-12-53 saMskRti sammelana, bhvn)| gAMdhI vidyA maMdira, saradArazahara / 4. 1953, jodhapura 11. 13-9-49 haaNsii| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA aura saMskRti bhAratIya saMskRti' eka gauravapUrNa saMskRti bhAratIya saMskRti ke jIvana tattva bhAratIya saMskRti kA Adarza paryaTakoM ko bhAratIya saMskRti se paricita kiyA jAe bhAratIya pUMjI bhAratIya saMskRti meM buddha aura mahAvIra jIvana kyA hai ? bhAratIya saMskRti kI pahacAna kyA jaina hindU haiM ? 4 hindU : nayA ciMtana : nayI paribhASA kyA hindU jaina nahIM haiM ?" RSipradhAna deza 7 elorA kI guphAeM ajantA kI guphAeM sAr3he pacIsa Arya dezoM kI pahacAna adhyAtma-pradhAna bhAratIya saMskRti' bhAratIya saMskRti ke jIvana-tattva " tyAga aura saMyama kI saMskRti " bhAratIya saMskRti kI eka pAvanadhArA zramaNa saMskRti zramaNa saMskRti zramaNa saMskRti zramaNa saMskRti kA prAgvaidika astitva 1. 12-6-55 zahAdA / 2. 6-1-79 bhArata jaina mahAmaMDala dvArA Ayojita jaina saMskRti sammelana, DUMgaragar3ha / 3. 21-7-54 bambaI / 4. 2-8-77 lADanUM / 5. 23-5-73 / sUraja pravacana 10 bhora pravacana 11 aNu saMdarbha jyoti ke atIta kuhAse samatA pravacana 4 merA dharma dAyitva / atIta kA navanirmANa sUraja sUraja atIta saMbhala saMbhala saMbhala saMbhala bhora rAja / vi vIthI atIta 6. 16-1-57 pilANI / 7. 30 - 3 - 55 elorA / 8. 23-4-55 ajantA / 9. 17-1-56 nImaca / 10. 12-3-56 ajamera / 11. 14-3-56 thAMvalA / 12. 3-10-54 bambaI / 167 146 93 103 149 116 9 122 163 223 42 12 57/79 161 79 108 161 22 65 68 198 154 75/78 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 228 168 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa upaniSad, purANa aura mahAbhArata meM zramaNa saMskRti kA svara atIta upaniSadoM para zramaNa saMskRti kA prabhAva atIta zramaNa saMskRti kA svarUpa navanirmANa 130 yajJa aura ahiMsaka paramparAeM atIta pApazramaNoM ko paidA karane vAlI saMskRti mukhar3A zramaNa saMskRti kI maulika dena jyoti se jaina saMskRti bhora 120 AtmavidyA : kSatriyoM kI dena atIta zramaNa saMskRti saMbhala 205 jaina saMskRti ghara 256 satsaMgati saMta-darzana kA mAhAtmya Age saMta-darzana kA mAhAtmya" pravacana 10 17 satsaMga hai sukha kA srota pravacana 11 saMtasamAgama bUMda bUMda 1 satsaMgati pravacana 9 172 satsaMga pravacana 9 25 jAti na pUcho sAdhu kI pravacana 11 mAnavadharma" pravacana 11 237 sukha kI khoja pravacana 9 139 satsaMga kA mahattva Age 150 abhAvuka bano udbo 175 satsaMga lAbha kamA le 4 saMbhala 72 1. 30-11-56 dillii| 8. 4-7-53 asaavrii| 2. 30-8-54 bambaI / 9. ruNiyAM sivereraaN| 3. 1-2-56 bauddha pratinidhi sammelana, 10.8-1-54 rAjiyAvAsa / dillii| 11. 31-5-54 sUrata (haripurA) / 4. 25-3-66 klrkhedd'aa| 12. 21-7-53 gogolAva / 5. 10-7-78 gaMgAzahara / 13. 2-4-66 gaMgAnagara / 6. 21-5-54 bdd'audaa| 14. 17-3-56 ddegaanaa| 7. 15-3-55 knaanaa| 23 126 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA aura saMskRti 16 115 140 185 dIyA mukhar3A mukhar3A samatA pravacana 9 pravacana 9 pravacana 9 ghara gRhastha muktipatha 209/181 242 guru akatha kathA gurudeva kI . guru bina ghora aMdhera mArga aura mArgadarzaka kauna hotA hai guru ? sadguru kI zaraNa' sadguru kI pahacAna gurudarzana kA vAstavika uddezya saMyamI guru parva parva kA mahattva dIpAvalI Aloka kA tyauhAra tamaso mA jyotirgamaya dIpAvalI : bhagavAn mahAvIra kA nirvANa' jIvana-zailI meM badalAva jarUrI kabhI nahIM bujhane vAlA dIpa antar dIpa jalAeM dIpAvalI kaise manAeM ? AtmajAgRti kI lau jale holI holI : eka sAmAjika parva saccI holI kyA hai ? akSaya tRtIyA akSaya tRtIyA kA parva 1. 5-5-53 biikaaner| 2. 5-5-53 bIkAnera / 3. 14-8-77 laaddnuuN| 4. cuuruu| 5. 6-11-53 jodhpur| 6. 11-11-77 lADanUM / kuhAse kuhAse zAMti ke kuhAse rAja/vi dIrghA pravacana 5 jAgo! 245 247 152 18/6 142 218 ghara 108 maMjila 1 soco! 3 154 110 mukhar3A 7. 24-10-65 dillii| 8. 1957, bhagavAn mahAvIra nirvANa divasa, sujaangddh'| 9. 5-3-77 sujaangddh'| 10. 29-3-78 lADanUM / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa gRhastha muktipatha 215/199 bUMda bUMda 1 169 vi bIthI prajJAparva ghara jIvana prajJAparva vi dIrghA maMjila 1 kuhAse 113 147 149 kuhAse kuhAse 218 akSaya tRtIyA akSaya tRtIyA akSaya tRtIyA caitanya jAgRti kA parva : akSaya tRtIyA aMdhakAra ko miTAne kA prayAsa payuSaNa parva apane ghara meM lauTa Ane kA parva cetanA kI jAgRti kA parva paryuSaNa parva : eka preraNA paryuSaNa parva do rattI caMdana mana kI graMthiyoM kA mocana paryuSaNa parva : prayoga kA parva svAsthya kA parva vizvamaitrI kA parva : paryuSaNa paryuSaNa kSamA aura maitrI kA pratIka hai| saMvatsarI" paryuSaNA maitrI kA parva Atmazodhana kA parva jIvana kA siMhAvalokana ArAdhanA maMtra khamatakhAmaNA : eka mahAsnAna' paryuSaNa parva apekSA hai eka saMgIti kI triveNI snAna saMvatsarI kaba ? sAvana meM yA bhAdrapada meM 1. 4-5-65 jypur| 2. 2-5-57 lADanUM / 3. 22-8-76 saradArazahara / 4. 25-8-54 bambaI (sikkaangr)| 5. 1967, ahamadAbAda / 6. 13-9-53 jodhpur| 236 kuhAse 240 atIta kA 151 bhora dharma eka 235 dharma eka gRhastha muktipatha 211/193 pravacana 9 243 A0 tu 180 gRhastha/muktipatha 213/195 pravacana 10 pravacana 9 239 rAja/vi dIrghA 204/236 zAMti ke 205 amRta 7. 7-9-50 haaNsii|| 8.7-9-78 gNgaangr| 9.5-8-53 jodhpur| 10.5-9-53 paryuSaNa parva samAroha, jodhpur| 82 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA aura saMskRti saMbhala 155 70 232 kSamA kA pAvana saMdeza dene vAlA parva' pandraha agasta bItI tAhi visAri de Atmamanthana kA parva niyama kA atikrama kyoM ? svataMtratA aura paratantratA gaNarAjya divasa svayaM se zubha zurUAta kareM kyA bhArata svataMtra hai ? asalI AjAdI apanAo' svataMtratA kI upAsanA anAcAra kA tyAga karo bhArata ke AkAza meM nayA sUryodaya svataMtra bhArata aura dharma svataMtratA kyA hai ? 10 AtmAnuzAsana sIkhie" bItI tAhi bItI tAhi zAMti ke jaba jAge dharma eka pravacana 10 pravacana 9 saMdeza A0 tu A0 tu saMdeza jIvana A0 tu/saMdeza A0 tu zAMti ke 208 18/186 198 13 45 202/3 210 50 1.16-9-56 saradArazahara / divasa, chaapr| 2. 15-8-53 svatantratA divasa, 8. 15-8-48 dvitIya svAdhInatA jodhpur| divasa, chaapr| 3. 26-1-68 bambaI / 9. 15-8-49 tRtIya svatantratA divasa, 4. 15-8-78 gaMgAzahara / jypur| 5. 15-8-53 jodhpur| 10. 15-8-50 caturtha svAdhInatA divasa, 6. 15-8-47 prathama svAdhInatA haaNsii| - divasa, rtngddh'| 11. 15-8-51 paMcama svAdhInatA divasa, 7. 15-848 dvitIya svAdhInatA dillI / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 zIrSaka samasAmayika nae nirmANa ke AdhAra - biMdu nae varSa ke bodhapATha jApAna aura bhArata kA antara mUlyAMkana kA kSaNa jarUratoM meM badalAva dUradarzana se mUlyoM ko khatarA dUradarzana : eka mAdaka auSadhi dUradarzana kI saMskRti saMskArahInatA kI samasyA rAmAyaNa aura mahAbhArata kA antara phUTa Aine kI yA Apasa kI burAI kI jar3a : tAmasika vRttiyAM saataai sadI ke nirmANa meM yuvakoM kI bhUmikA saaraai sadI kA jIvana samasAmayika atIta kI samasyAoM kA bhAra dRzya eka: dRSTiyAM aneka sAdhuvAda ke lie sAdhuvAda zikAyata kA yuga' AdamI : samasyA bhI samAdhAna bhI sthitiyoM ke adhyayana kA dRSTikoNa badale 1. 21 - 4 - 65 jobanera / pustaka Aloka meM donoM baisAkhiyAM kuhAse mukhar3A sampannatA kA unmAda aura rAbarTa keneDI kI hatyA aNu saMdarbha rUsa kI dharatI para murajhA rahI hai paudha soviyata saMgha meM badalAva baisAkhiyAM baisAkhiyAM kuhAse baisAkhiyAM baisAkhiyAM kuhAse kuhAse kuhAse kuhAse kuhAse baisAkhiyAM baisAkhiyAM baisAkhiyAM kyA dharma bUMda bUMda 1 prajJAparva jyoti ke pRSTha 111 11 32 23 21 42 44 47 106 247 179 136 93 15 39 199 52 131 133 153 104 103 23 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja 0 samAja 0 sAmAjika rUr3hiyAM 0 saMsthAna * paramparA aura parivartana * parivAra * nArI 0 mA 0 yuvaka 0 jAtivAda 0 vyasana 0 vyavasAya 0 kAryakartA Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja zIrSaka pustaka pRSTha samAja 125 268 108 128 - 184 225 samAja-racanA ke AdhAra samAja-parivartana kA AdhAra samUha-cetanA kA vikAsa sAmUhika jIvana-zailI svastha samAja racanA samAja-vikAsa kA bhAdhAra saMgaThana ke mUlasUtra saMgaThana ke sUtra saMgaThana jar3atA nahIM, preraNA ke kendra baneM saMghIya svAsthya ke sUtra svastha samAja saMracanA vyakti aura mamAja-nirmANa vyakti aura samudAya saMgha kI mahanIyatA jIvana-zailI ke tIna rUpa vyakti aura saMgha yuga samasyAeM aura saMgaThana kekar3AvRtti akelI lakar3I, sAta kA bhArA sAmAjika cetanA kA vikAsa' parivartana kI mUla bhitti sAmAjika krAMti aura usakA svarUpa Aloka meM naitika Aloka meM dIyA Age kyA dharma naitika bhora aNu saMdarbha manahaMsA pravacana 10 merA dharma baisAkhiyAM maMjila 1 baisAkhiyAM khoe baisAkhiyAM vi dIrghA baisAkhiyAM pravacana 11 pravacana 11 Aloka meM 201 101 Mor mr 191 200 211 179 1. 25-5-66 saradArazahara / 2. 15-6-54 bambaI (boriivlii)| 3. 28-4-79 cNddiigddh'| 4. 2-3-77 sujAnagar3ha / 5.7-10-73 hisaar| 6. 29-4-54 raadhnpur| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 2 67 ghara 229 kuhAse A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa zoSaNamukta samUha cetanA Aloka meM zoSaNavihIna samAja-racanA aNu saMdarbha/aNu gati 21/135 zoSaNavihIna samAja kA svarUpa aNu saMdarbha/aNu gati 141/132 donoM hAtha : eka sAtha donoM zoSaNa : sAmAjika burAI udbo/samatA 67/67 mahAvIra ke zAsanasUtra merA dharma pahala kauna kare ? 105 pariSkAra kA prathama mArga ghara sAmAjika rUr3hiyAM sAmAjika paramparA : rUr3hi se kurUr3hi taka Aloka meM 78 eka marmAntaka pIr3A : daheja anaitikatA/amRta 176/68 satIprathA AtmahatyA hai apavyaya jyoti se saMgraha aura apavyaya se mukta jIvana-bodha Aloka meM pradarzana rAja/vi. vIthI 200/111 paramparA, AsthA aura upayogitA Aloka meM anukaraNa kisakA ? udbo/samatA 123/122 ekAdazI vrata vi dIrghA pardAprathA ghara saMsthAna saMsthAeM : astitva aura upayogitA 202 caritra ke kSetra meM virala udAharaNa : pAramArthika zikSaNa saMsthA saphara/amRta 105/141 saMyukta rASTra saMgha baisAkhiyAM 129 eka tapovana, jahAM sAta sakAroM kI yuti hai kuhAse 255 jaina vizva bhAratI prekSA 52 vizva kA Aloka stambha pravacana 4 195 vizva bhAratI : kAmadhenu" maMjila 1 209 93 m 229 84 kuhAse 1. mahilA evaM yuvaka kA saMyukta adhivezana, dillii| 2. sujaangddh'| 3. 14-5-57 lADanUM / 4. 14-8-77 lADanUM / 5. 23-5-77 lADanUM / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja pravacana 5 pravacana 5 kuhAse baisAkhiyAM bUMda-bUMda 1 . kuhAse 174 x 202 x bhAratIya aura prAcya vidyA kA kendra jaina vizva bhAratI nayA AyAma paramparA aura parivartana parivartana aura viveka zAzvata mUlyoM kI sattA parivartana : eka anivArya apekSA zAzvata aura sAmayika parivartana : eka zAzvata satya parivartana vastu kA dharma hai| satya kA sahI sopAna vartamAna ke vAtAyana se parivartana nae aura prAcIna kA vyAmoha cakSuSmAn manuSya aura eka dIpaka parivartana : sAmayika apekSA parivAra Adarza parivAra kA svarUpa saMyukta parivAra kI vApasI Avazyaka rucibheda aura sAmaJjasya bAlaka ke nirmANa kI prakriyA pUrI duniyA : pUrA jIvana nirmAtA kauna ? nirmANa baccoM kA abhibhAvakoM se prajJAparva maMjila 2 bUMda-bUMda 1 vi vIthI/rAja bhora baMda-bUMda 1 baisAkhiyAM jAgo! 115/196 x 133 x maMjila 1 4 kuhAse 0 183 kyA dharma atIta kA baisAkhiyAM maMjila 1 pravacana 9 jana-jana . 134 ur 1.1-12-77 laaddnuuN| 2.9-11-77 sevAbhAvI kalyANa kendra kA udghATana samAroha / 3. 26-3-65 paalii| 4. 4-10-78 gaMgAzahara / 5. 7-4-65 byaavr| 6. 2-3-65 bADamera / 7. 18-9-65 dillii| 8.16-7-77 lADanUM / 9. 18-8-76 saradArazahara / 10. 21-5-53 gaMgAzahara / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.78 parivAra niyojana kA svastha AdhAra : saMyama sabase sundara racanA pArivArika sauhArda ke amogha sUtra baccoM kA nirmANa : buniyAdI kAma sabase sundara phUla mukti kA mArga prabhAva vAtAvaraNa kA kaise ho bAlajagat kA nirmANa ? bhAvI pIr3hI kA nirmANa nArI sughar3a mahilA kI pahacAna bhAratIya nArI kA Adarza bhAratIya nArI ke Adarza' nArI ke sahaja guNa' nArI ke tIna guNa nArI ke tIna rUpa nArI ko lakSmI sarasvatI hI nahIM, durgA bhI bananA hogA jAgaraNa kI dizA meM bar3hane kA saMketa mahilAeM yuga ko sahI dizA deM krAMti ke visphoTa kI saMbhAvanA soco, phira eka bAra jAgRti kA maMtra saMkalpoM kI mazAla Avazyaka hai arhatAoM kA bodha aura vikAsa vikAsa ke maulika sUtra mahilAeM saMkalpoM kI mazAla thAmeM mahilAoM ke lie trisUtrI kAryakrama strI kA kAryakSa etra : eka sArthaka mImAMsA mahilAoM kA dAyitva 1. 15-4- 55 saMtoSabAr3I / 2. 27-8-55 ujjaina / A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa aNu gati baisAkhiyAM bItI tAhi bUMda-bUMda 1 samatA samatA samatA jIvana baisAkhiyAM donoM / bItI tAhi atIta kA / donoM sUraja sUraja sUraja donoM atIta kA donoM bItI tAhi / donoM donoM / vi dIrghA vi dIrghA vi dIrghA vi dIrghA jIvana bItI tAhi saphara / amRta atIta kA jIvana donoM / vi. vIthI 3. 24-10-55 ujjaina / 214 152 65 215 251 255 253 179 137 23/93 144/58 102 202 219 19 132 79 106/50 28/156 10 54 38 145 98 167/133 136 104 75/168 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja 0 0 x 117 222 sthiti ke bAda gati donoM mahilA nirmANa : parivAra nirmANa donoM mahilA kA nirmANa : pUre parivAra kA nirmANa bItI tAhi mahilA vikAsa : samAja vikAsa donoM saMskArI mahilA samAja kA nirmANa soco ! 1 svastha samAja-nirmANa meM nArI kI bhUmikA bhora badalAva bhI : ThaharAva bhI donoM saMgharSa kI naI dizA donoM atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata atIta 140 mUlyAMkana kA AInA donoM apane pAMvoM para khar3A honA donoM mahilAoM ke kartavya Age saMdarbha yogakSema varSa kA : bhUmikA nArI kii| jIvana mahilAeM svayaM jAge bItI tAhi 115 mahilAeM svayaM jAgRta hoM vi. vIthI 165 mahilA zakti jAgRta ho maMjila 2 bahineM apanI zakti ko pahacAneM maMjila 2 219 pragati kI ora bar3hate caraNa maMjila 2 224 jAgRti kA maMtra vi. vIthI 161 mahilA jAgRti soco ! 1 nArI jAgaraNa pravacana 11 nArI jAgaraNa 220 nArI jAgaraNa zAnti ke 115 sudhAra kA mAdhyama : hRdaya parivartana bItI tAhi 119 1. 26-10-77 akhila bhAratIya 7. 15-10-78 gaMgAzahara / terApaMtha mahilA maMDala kA pAMcavAM 8.4-10-77 jaina vizva bhaartii| vASika adhivezana, jaina vizva bhAratI 9. 28-1-54 devagar3ha / 2. 21-7-54 bmbii| 10. 6-11-55 ujjaina / 3. 9-3-55 nArAyaNagAMva / 11. 4-4-53 'mahilA-jAgRti pariSad' 4. yogakSema varSa, nArI adhiveshn| bIkAnera kI ora se Ayojita 5. 14-10-78 gaMgAzahara / mahilA sammelana / 6. 13-10-78 gaMgAzahara / 165 135 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kuhAse 72 15 32 8 kuhAse 180 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa baMda khir3akiyAM khuleM donoM vyaktitva kI kamI ko bharanA hai 118 pragati ke sAtha khatarA bhI bItI tAhi 112 pAtheya donoM vizeSa pAtheya bItI tAhi vizva ke lie mahilAeM : mahilAoM ke lie vizva jIvana mahilAeM hIna bhAvanA kA visarjana kreN| saMbhala 118. rASTra kI bahumUlya sampatti' ghara mahilAoM ko svayaM jAganA hogA' soco! 1 antar viveka jAgRta ho soco! 1 209 sujhAva aura preraNA pravacana 4 212 mahilAoM kA Atmabala sUraja viveka hai saccA netra pravacana 11 nArI zoSaNa kA nayA rUpa mahilAeM apane guNoM kA vikAsa kareM- sUraja bahinoM kA jIvana sUraja 236. saccI bhUSA" sUraja Aja kI nArI" sUraja 214 eka eka gyAraha soco 3 parivAra kI dhurI : mahilA" pravacana 9 bahinoM kA kartavya saMbhala 51 1. 29-5-56 paDihArA / vArSika adhivezana kA samApana 2. 14-4-57 cuuruu| samAroha, jaina vizva bhaartii| 3. 27-10-77 akhila bhAratIya 6. 4-4-55 auraMgAbAda / terApaMtha mahilA maMDala kA pAMcavAM 7. 10-10-53 jodhapura / vASika adhivezana, jaina vizva bhAratI 8. 16-3-55 saMgamanera / 4. 28-10-77 akhila bhAratIya 9. 8-10-55 bar3anagara / terApaMtha mahilA maMDala kA pAMcavAM 10. 3-6-55 dhuuliyaa| vAdhika adhivezana, jaina vizva 11. 5-10-55 ujjaina / bhaartii| 12. 25-1-78 jaina vizva bhAratI / 5. 29-10-77 akhila bhAratIya 13. 4-4-53 bIkAnera / terApaMtha mahilA maMDala ke pAMcaveM 14. 20-2.56 bhiilvaadd'aa| 140 71 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja mahilAeM jIvana ko sahI dizA meM mor3eM ' jitanI sAdagI, utanA sukha' mahilAoM meM dharmaruci ' jIvana ko sajAeM * mahilA varSa kI upalabdhi bahinoM se zait feran saMtAna kA koI liMga nahIM hotA zikSA aura svAvalambana mAnavikI paryAvaraNa meM asaMtulana AtmavikAsa kA adhikAra sabako haiM zikSA kI pAtratA dakSesa : bAlikA varSa mahilAeM AMtarika saundarya ko nikhAreM mAM mAM kA svarUpa mAtA kA kartavya jahAM mAtAeM saMskArI hotI haiM baccoM ke saMskAra aura mahilAvarga jarUrata hai aisI mAM kI yuvaka yuvaka kauna ? yuvaka zakti kA pratIka " yuvApIr3hI kI sArthakatA " 1. 5-4-56 lADanUM 2. mevAr3a pradeza meM Ayojita mahilA sammelana / 3. 18-5 -53 gaMgAzahara / 4. 8-6-55 doMDAIcA / 5. mahArAnI gAyatrI devI garlsa hAI skUla, jayapura | 6. 10-4-56 sujAnagar3ha / saMbhala donoM pravacana 9 sUraja donoM jana jana kuhAse bItI tAhi kuhAse saMdeza samatA kuhAse saMbhala maMjila 1 sUraja pravacana 9 Aloka meM donoM bItI tAhi jyoti se donoM / jyoti 7. 19-10-76 saradArazahara / 8. 26-5-55 Amalanera / 9. 16-5 -53 bIkAnera / 10. 15-10-72 chaThA adhivezana, cUrU / 11.1-10-76 dasavAM adhivezana, saradArazahara / 181 99 68 128 143 32 12 109 117 96 45 209 115 105 28 134 122 148 87 84 7 136/41 vArSika vArSika Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa saphalatA ke pAMca sUtra' jyoti se yuvAzakti : samAja kI AzA' jyoti se yuvApIr3hI nirAza kyoM ? jyoti se yuvakoM kA dAyitvabodha jyoti se dAyitvabodha ke maulika sUtra' jyoti se donoM yuvApIr3hI kitanI sakSama ?' jyoti se jyoti se jyoti jale soco 1 merI AzA kA kendra yuvApIr3hI soco 1 188 yuvakoM kA sarva surakSita maMca pravacana 4 Adarza yuvaka ke paMcazIla donoM 104 yuvApIr3hI kitanI sakSama ? donoM 124 saMskAra : vikAsa aura parimArjana donoM 118 yuvApIr3hI aura saMskAra bItI tAhi/donoM 79/147 ikkIsavIM sadI ke nirmANa meM yuvakoM kI bhUmikA saphara/amRta 161/127 yuvApIr3hI kA dAyitva atIta kA yuvApIr3hI kA uttaradAyitva" dAyitva yuvApIr3hI aura mUlyabodha donoM yuvakoM kA dizAbodha jyoti se yuvaka yaMtra nahIM, svataMtra baneM donoM yuga kI cunautiyAM aura yuvAzakti jIvana 122 1. 27-9-71 pAMcavAM vArSika yuvaka 7. 22-10-77 gyArahavAM vArSika adhivezana, lADanUM / yuvaka adhivezana, jaina vizva bhaartii| 2. 17-10-72 chaThA vArSika yuvaka 8. 21-10-77 gyArahavAM vArSika __ adhivezana, dIkSAnta pravacana, cuuruu| yuvaka adhivezana, jaina vizva bhaartii| 3. 12-10-73 sAtavAM vArSika yuvaka 9. 23-10-77 akhila bhAratIya yuvaka adhivezana, hisaar| pariSad ke igyArahaveM vArSika 4. 15-2-75 AThavAM vArSika yuvaka adhivezana kA samApana samAroha, ___ adhivezana, dduuNgrgddh'| jaina vizva bhaartii| 5. 5-10-76 navAM vArSika yuvaka 10. 18-5-73 / adhivezana, jypur| 11. 14-12-73 hAMsI yuvaka divasa 6. 21-10-77 gyArahavAM vASika (A. tu. kA janma divs)| yuvaka adhivezana, lADanUM / 12. yogakSema varSa, yuvaka adhivezana / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja yuvaka naI dizAeM kholeM yuvaka puruSArtha kA pratIka baneM yuvApIr3hI kI maMjila kyA ? yuvApIr3hI : varadAna yA abhizApa yauvana kI surakSA : bhItarI rasAyana pragati ke do rAste yuvaka kahAM se kahAM taka ? saMgaThana ke buniyAdI tattva gati, pragati aura yuvApIr3hI ' yuvApIr3hI se tIna apekSAeM yuvApIr3hI svastha paramparAeM kAyama kareM* jIvana-nirmANa kI dizA naI saMskRti kA sUryodaya atIta kI pRSThabhUmi : anAgata ke citra saphala yuvaka yuvaka udbodhana saMkalpa kI svataMtratA yuvaka apanI zakti ko saMbhAleM dharma aura yuvaka yuvakoM se yuvakoM se" hama zarIra ko chor3a deM, dharmazAsana ko nahIM " nae sRjana kI dizA meM vartamAnayuga aura yuvApIr3hI yuvaka saMskArI baneM 1. 1-10-78 gaMgAzahara / 2. 1-1-73 saradArazahara / 3. 1-3-72 saradArazahara / 4. 1-12-72 saradArazahara / 5. 16-6-74 yuvaka prazikSaNa zivira, dIkSAnta pravacana, dillI / 6. 2-11-52 saradArazahara / atIta maMjila 2 donoM donoM donoM donoM donoM donoM jyoti se jyoti se jyoti se jyoti se donoM donoM zAMti ke zAMti ke kuhAse bhora samAdhAna pravacana 9 pravacana 9 dAyitva vi dIrghA vi dIrghA jyoti se 183 96 197 173 178 176 180 167 157 165 169 183 175 : 99 142 100 91 120 60 1 .195 130 39 145 150 161 7. 4-5-52 yuvaka sammelana, lADanUM / 8. 5-7- 4 bambaI ( sikkAnagara ) / 9. 27-7-53 jodhapura / 10. 13-5-53 gaMgAzahara / 11. 21-5-73 dUdhAlezvara mahAdeva / 12. 1-2-74 dillI / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 153 58 126 127 donoM prazna saMbhala saMbhala jIvana dharma eka donoM maMjila 2 maMjila 2 maMjila 2 saMbhala 188 merA sapanA : Apako maMjila yuvaka samAja aura aNuvrata naitika zuddhimUlaka bhAvanA' yuvakoM kI jIvana-dizA' Ao, hama puruSArtha ke nae chaMda raceM yuvaka-zakti saphalatA ke sUtra yuvApIr3hI aura usakA karttavya' kyA yuvApIr3hI dhArmika hai ? pAtheya" AlocanA kI sArthakatA jAtivAda aspRzyatA aspRzyatA : mAnasika gulAmI mAnavIya ekatA : siddhAMta aura kriyAnvayana harijanoM kA maMdira praveza kyA jAtivAda atAtvika hai ? ekava mAnuSI jAti No hINe No airitte' aspRzyatA-nivAraNa mAnadaNDoM kA badalAva vicArakrAMti ke bar3hate caraNa samAja aura samAnatA jainadarzana aura jAtivAda jIvana-vikAsa aura sukha kA hetu" amRta/anaitikatA 65/182 atIta kA anaitikatA 32/241 Aloka meM kuhAse aNu saMdarbha vi dIrghA soco ! 3 soco ! 1 181 udabo/samatA 47/47 pravacana 4 manahaMsA aNu gati 208 sUraja 100 0 MM 1. 12-6-56 saradArazahara / 2. 26-5-56 pdd'ihaaraa| 3. 5-10-76 saradArazahara / 4. 2-10-76 saradArazahara / 5. 3-10-76 srdaarshhr| 6. 3-4-56 yuvaka sammelana, lADanUM / 7. 3-2-78 sujaangddh'| 8. 6-10-77 jaina vizva bhAratI / 9.8-8-77 harijana mahilA kA tapa abhinandana samAroha / 10. 1-1-55 bambaI (thaanaa)| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja mAnava ekatA : bhAvI dizA aura prakriyA jAtivAda atAttvika hai' jIvana badalo' jAtivAda ke samarthakoM se pAlaghATa kerala pratikriyA kA gherA uccatA kA mAnadaNDa vyasana burAiyoM kI jar3a : madyapAna aneka burAiyoM kI jar3a madyapAna mAdaka padArtha : niSedha kA AdhAra sabhyatA ke nAma para kauna kisako kahe ? manuSya aura bandara naze kI saMskRti madyapAna : eka ghAtaka pravRtti' madyapAna : rASTra kI jvalanta samasyA * svarNapAtra meM dhUli aMdherI khoha madyapAna : aucitya kI kasauTI para nazA : eka bhayaMkara samasyA mArgAntarIkaraNa kI prakriyA nazAbandI, rAjasva aura naitikatA vyasanamukti meM jaina dharma kA yogadAna vyavasAya pUMjIvAda banAma sAmyavAda vyApAra aura saccAI ' 1. 9-11-53 jodhapura / 2. 1-5 -53 bIkAnera / 3. 29-3-66 gaMgAnagara / 4. 12-9-77 jaina vizva bhAratI / aNu gati pravacana 4 pravacana 9 jana jana dharma eka udbo / samatA udbo / samatA amRta anaitikatA Aloka meM kuhAse kuhAse baisAkhiyAM baisAkhiyAM Age soco ! 1 samatA baisAkhiyAM soco ! 3 prajJAparva sUraja sUraja 185 217 64 103 16 155 13/13 11/11 maMjila 2 207 aNu gati / aNu saMdarbha 169/86 anaitikatA 38 74 172 82 125 130 165 207 130 134 227. 213 206 95 5. 30-5-78 jaina vizva bhAratI / 6. 5-10-78 gaMgAzahara / 7. 15-3-55 saMgamanera / 8. 12-4-55 saMtoSavAr3I / 66 100 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-6 acchA vyApArI kauna ? 1 vyApArI svayaM ko badale ra pUMjI kA nirA mahattva' artha kA nazA vyavasAya jagat kI bImArI : milAvaTa milAvaTa bhI pApa hai philma vyavasAya artha : samasyAoM kA samAdhAna nahIM vyApArI jIvana-dhArA ko badaleM vyApArI varga se apekSA surakSA aura nirbhayatA kA sthAna kAryakarttA E Adarza kAryakarttA kI pahacAna Adarza kAryakarttA : eka mApadaNDa kAryakartA kI kasauTI Adarza banane ke lie Adarza kauna ho ? kAryakarttAoM kA lakSya acchA kAryakartA kauna ? kAryakartA pahale apanA nirmANa kareM kAryakarttA kaisA ho ?" kAryakarttAoM kI kAryadizA " 1. 28-2-55 pUnA / 2. 16-12-54 bambaI ( kurlA) / 3. 25-7-55 ujjaina / 4. 22-8-56 saradArazahara, vyApArI sammelana / 5. 7-1-56 ratalAma / A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sUraja bhora sUraja samatA anaitikatA / amRta udbo / samatA aNu gati naitika saMbhala saMbhala ghara donoM bItI tAhi Aloka meM bItI tAhi pravacana 9 sUraja bUMda bUMda 2 pravacana 10 ghara 6. 6-7-57 sujAnagar3ha / 7. 25-6-53 nAgaura / 8. 20-8-65 dillI / 9. 20-8-65 dillI / 10. 7-1-79 DUMgaragar3ha / 11. kAryakartA sammelana | 46 186 179 216 179/71 51/51 171 132 162 11 138 128 123 153 131. 166. 150 124. 106 56. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya 0 sAhitya 0 bhASA 0 hindI 0 saMskRta 0 kAvya 21 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya pustaka pRSTha Aloka meM zAMti ke pravacana 11 zAMti ke pravacana 5 bUMda bUMda 2 158 188 37 117 168 144 157 189 . zIrSaka sAhitya sAhitya aura kalA kA sAmAjika mUlya sAhitya sAdhanA kA lakSya sAhitya meM naitikatA ko sthAna rAjasthAnI sAhitya kI dhArA' Adarza patrakAritA kI kasauTI lekhaka kI AsthA bhASA bhASA hai vyaktitva kA AInA jaina sAhitya meM sUktiyAM zabdoM ke saMsAra meM jaina AgamoM meM kucha vicAraNIya zabda. hindI hindI kA AtmAlocana atIta ke Aloka meM hindI kI samRddhi saMskRta saMskRta RSivANI hai| 1. 30-8-53 preraNA saMsthAna dvArA Ayojita saahitygosstthii| 2. 17-10-53 jodhapura / 3. 9-4-53 rAjasthAnI risarca iMsTITyUTa, bIkAnera kI ora se Ayojita rAjasthAnI sAhitya pariSad / manahaMsA atIta atIta atIta 176 atIta atIta 207 212 zAMti ke 120 4. 1-2-78 jaina patra-patrikA pradarzanI kA udghATana samAroha lADanUM / 5. 29-8-65 dillI / 6. 22-5-53 RSikeza meM akhila bhAratavarSIya saMskRta sAhitya sammelana ke bIsaveM adhivezana para pressit| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 saMskRta bhASA apanI dharatI para upekSA kA daMza saMskRta aura saMskRti saMskRta aura saMskRti saMskRta bhASA kA mAhAtmya * saMskRtajJa kyA kareM ? 5 kAvya kAvya bahujanasukhAya ho kavi kA dAyitva kavi aura kAvya kA Adarza kavi se kavitA kaisI ho ?" 1. 17-5 -55 jalagAMva / 2. jodhapura / 3. 2 - 10 - 53 jodhapura / 4. 11-8-76 saradArazahara, saMskRta divasa | 5. 29 / 3 / 53 prAMtIya rAjasthAna A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sUraja 119 kuhAse 90 pravacana 11 46 pravacana 9 274 maMjila 1 3 zAnti ke 113 pravacana 11 pravacana 9 A. tu. jana jana ghara saMskRta sAhitya sammelana kI ora se Ayojita saMskRta sAhitya pariSad | 6. 30-8-53 jodhapura / 7. 15-8-49 kavi sammelana / 8. 23-5-57 lADanUM / 217 237 183 28 107 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa pariziSTa : 1. pustakoM ke lekhoM kI anukramaNikA pariziSTa : 2. patra-patrikA ke lekhoM kI anukramaNikA pariziSTa : 3. pravacana-sthaloM ke nAma evaM vizeSa vivaraNa pariziSTa : 4. pustaka saMketa sUcI Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 (zodha vidyArthiyoM kI suvidhA hetu isa pariziSTa meM hama pustakoM meM Ae pravacanoM/lekhoM kI anukramaNikA de rahe haiM : zIrSaka pustaka a 75 58 mukhar3A saMbhala jaba jAge saMbhala 96 117 ghara aMgAroM para khilate phUla aMtara nirmANa aMta samaya meM hone vAlI lezyA kA prabhAva aMtima sAdhya aMdhakAra ko miTAne kA prayAsa akatha kathA gurudeva kI akarma kA mUlya akarma se nikalA huA karma akAla mRtyu akelI lakar3I sAta kA bhArA akele meM Ananda nahIM akSamatA abhizApa hai akSaya tRtIyA 74 dIyA khoe khoe 128 soco ! 3 105 baisAkhiyAM bUMda bUMda 2 158 rAja/vi dIrghA 188/190 muktipatha gRhastha 199/215 vi vIthI/baMda bUMda 1 120/169 mukhar3A 110 samatA 213 vi dIrghA rAja 227/225 prazna muktipatha/gRhastha 40/42 muktipatha/gRhastha 34/36 pravacana 9 sUraja akSaya tRtIyA kA parva akhaMDa vyaktitva ke sUtra akhAdya kyA hai ? acaurya aura aNuvrata acaurya kI kasauTI acaurya kI dizA acaurya vrata acchA kAryakartA kauna ? acchA vyApArI kauna ? sUraja Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 207 59 100 acchA saMskAra sUraja 127 acche aura bure kA viveka Age ajantA kI guphAyeM sUraja 108 ajJAnaM khalu kaSTam pravacana 10 ajJAnI janoM kA upayoga pravacana 5 167 aThArahavIM sadI ke mahAnatama mahApuruSa : A. bhikSu pravacana 4 157 aNuastroM kI hor3a ghara aNubama nahIM, aNuvrata cAhie kuhAse 208 aNuvrata pravacana 9/ghara 10,109/139 aNuvrata AMdolana saMbhala kyA dharma 25/22 aNuvrata AMdolana : eka AdhyAtmika AMdolana bhora aNuvrata AMdolana kA ghoSa bhora 156 aNuvrata AMdolana kA praveza dvAra aNuvrata AMdo aNuvrata AMdolana kA bhAvI caraNa anaitikatA/vi vIthI 202/52 aNuvrata AMdolana kI pRSThabhUmi aNu gati aguvrata AMdolana kI mUla bhitti ghara 212 aNuvrata AMdolana ke pUraka tattva aNu gati aNuvrata AMdolana kyoM ? ghara aNuvrata : Atmazuddhi kA sAdhana naitika 146 aNuvrata : eka abhikrama samatA/udbo aguvrata : eka darpaNa samatA/udbo 82/83 aNuvrata : eka dizAsUcaka yaMtra naitika 123 aNuvrata : eka prakAza stambha samatA/udbo 90/91 aNuvrata : eka prayoga samatA/udbo 77 aNuvrata : eka racanAtmaka kAryakrama pravacana 9 240 aNuvrata : eka rAjapatha samatA/udbo 197/200 aNuvrata : eka sArvajanika maMca samatA/udbo 17/17 aNuvrata : eka setu samatA/udbo 98/99 aNuvrata aura aNuvrata AMdolana saMbhala 80 aNuvrata aura janataMtra anaitikatA/vi vIthI 197/43 aNuvrata aura jIvana vyavahAra samatA/udbo 100/101 aNuvrata aura mahAvrata sUraja ___ 22 aNuvrata aura rAjyAzraya aNu gati/aNu saMdarbha 195/32 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 aNuvrata aura saMgaThana aNuvrata aura sAmpradAyikatA aNuvrata kA Adarza aNuvrata kA uddezya prazna aNuvrata kA kavaca samatA / udbo vrata kA nayA abhiyAna : burAiyoM ke sAtha saMgharSa kyA dharma aNuvrata kA nirdeza udbo / samatA aNuvrata kA prathama adhivezana aNuvrata kA mahattva aNuvrata kA mArga aNuvrata kA mUla aNuvrata kA mUla maMtra aNuvratoM kA racanAtmaka pakSa aNuvrata - kAryakartAoM kI jIvana-dizA aNuvrata kArya meM avarodha aNuvrata kI AdhArazilA aNuvrata kI upAdeyatA aNuvrata kI krAntikArI pRSThabhUmi aNuvrata kI gUMja aNuvrata kI parikalpanA aNuvrata kI paribhASA aNuvrata ke anukUla vAtAvaraNa aNuvrata ke pariprekSya meM aNuvrata kyA cAhatA hai ? aNuvrata kyA detA hai ? aNuvrata krAnti kyA hai ? aNuvrata grahaNa meM do bAdhAeM aNuvrata caritra nirmANa kA AMdolana hai aNuvrata : jAgaraNa kI prakriyA aNuvrata : jAgRta dharma aNuvrata : jIvana kI muskAna aNuvrata : jIvana sudhAra kA satsaMkalpa aNuvrata ne kyA kiyA ? prazna aNu saMdarbha maMjila 1 / jyoti ke 147/21 aNu gati pravacana 9 / naitika naitika sUraja samatA / udbo prazna ghara aNu gati naitika saMbhala naitika bhora 195 pravacana 10 Age samatA / udbo ghara saphara 29 9 84/85 157 91/92 51 31/116 108 75 88/89 pravacana 4 anaitikatA / atIta kA 225/16 udbo / samatA 71/71 25 aNu gati baisAkhiyAM 7 naitikatA ke maMjila 2 maMjila 2 naitika 32 40 64 100 169 182 209 113 90 104 72 63 271 /ris 28 16 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 94 39/208 121 15 aNuvrata : pratisrota kA mArga aNuvrata prerita samAja-racanA aNuvrata : bhAratIya saMskRti kA pratIka aNuvrata bhAvanA kA prasAra aNuvrata yAtrA kA prArambha aNuvrata : rASTrIya jIvana kA aMga aNuvrata : saMkalpa bhI samAdhAna bhI aNuvrata : saba dharmoM kA navanIta aNuvrata se apekSAeM aNuvrata se AtmatoSa aNuvrata svarUpa-bodha aNuvrata hai sampradAya-vihIna dharma 123/17 naitika vi vIthI/anaitikatA naitika sUraja aNu gati pravacana 4 aNu gati/aNu saMdarbha saMbhala aNu gati samatA/udbo anaitikatA saphara/amRta anaitikatA bhora jyoti ke aNuvratI sUraja aNuvatI pravacana 9 105/107 27/37 159 102 aNuvratiyoM kA lakSya aNuvatI kaise cale ? aNuvratI kyoM baneM ? aNuvratI jIvana aNuvratI saMgha aura aNuvrata aNuvratI saMgha kA uddezya aNuvratoM kA racanAtmaka pakSa aNuvratoM kI alakha aNuvratoM kI dArzanika pRSThabhUmi aNuvratoM kI bhAvanA kA srota aNuvratoM kI bhUmikA aNuvratoM kI mahattA atIta kI pRSThabhUmi : anAgata ke citra atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata atIta kI samasyAoM kA bhAra atIta kI smRti aura saMvedana atIta ke Aloka meM hindI kI samRddhi atIta ke saMdarbha meM bhaviSya kI parikalpanA adharmAstikAya kI svarUpa mImAMsA adhikAroM kA visarjana hI adhyAtma ghara naitika jyoti ke jAgo ! saMbhala donoM atIta kA 158 170 142 140 kuhAse 40 212 mukhar3A atIta aNu gati pravacana 4 prajJAparva Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 197 naitikatA ke aNu gati Age merA dharma sUraja sUraja 115 kuhAse adhyAtma aura aNuvrata adhyAtma aura naitikatA adhyAtma aura vyavahAra adhyAtma kA abhinandana adhyAtma kA vikAsa ho adhyAtma kI upAsanA adhyAtma kI eka kiraNa hI kAphI hai adhyAtma kI khoja adhyAtmavAda kI pratiSThA adhyAtma kI yAtrA : prAsaMgika upalabdhiyAM adhyAtma kI lau jalAiye adhyAtma kyA hai ? adhyAtma-patha aura nAgarika jIvana adhyAtma-patha para AeM adhyAtma pradhAna bhAratIya saMskRti adhyAtma: bhAratIya saMskRti kA maulika AdhAra adhyAtma sabako iSTa hotA hai adhyAtma sAdhanA kI pratiSThA adhyApaka adhyApaka nirmAtA kaise ? adhyApakoM kA dAyitva adhyApakoM se anantaka ananta satya kI yAtrA : anekAMtavAda anamola dharohara anarthadaMDa se baceM anazana kisalie? anAgraha kA darzana anAcAra kA tyAga karo anArya dezoM meM tIrthaMkaroM aura muniyoM kA vihAra anAsakta bhAvanA aniccha bano Age pravacana 11 209 kyA dharma zAnti ke pravacana 4 148 pravacana 11 187 bhora saMbhala pravacana 5 21 manahaMsA 115 vi vIthI/rAja 61/170 sUraja 103 pravacana 5 saMbhala/navanirmANa [62/178 jana-jana maMjila 1 237 soco ! 3 baisAkhiyAM pravacana 5 merA dharma pravacana 9 saMdeza atIta sUraja 112 pravacana 4 25 0 0 0 13: Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 anukaraNa kisakA ? 149 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa bUMda bUMda 2/udbo 13/123 samatA 122 khoe bUMda bUMda 2 bUMda bUMda 2 190 samatA/udbo 29/29 dIyA udbo/samatA 57/57 bItI tAhi soco ! 3 maMjila 2 bItI tAhi bUMda bUMda 2 bUMda bUMda 2 120 maMjila 2 192 213 anukaraNa kI sImAeM anuttara jJAna aura darzana anuttara tapa aura vIrya anupama pAtheya anuprekSA se dUra hotA hai viSAda anubhava ke darpaNa meM anubhUta satya ke pravaktA : bhagavAn mahAvIra anumodanA : upasampadA : vijahaNA anurAga se virAga anuzAsana anuzAsana aura dharmasaMgha anuzAsana aura prAyazcitta anuzAsana kA hRdaya anuzAsana kI tripadI anuzAsana kI lau vrata se jalegI anuzAsana niSedhaka bhAva nahIM anuzAsana se hotA hai jIvana kA nirmANa anuzAsana hai mukti kA rAstA anusrota-pratisrota anUThI dukAna : anokhA saudA anekatA meM ekatA kA darzana aneka burAiyoM kI jar3a : madyapAna anekAnta 115 dIyA pragati kI prajJAparva jaba jAge dIyA soco ! 3 vi dIrghA/rAja atIta kA anaitikatA zAMti ke bhora pravacana 9 Age vi dIrghA rAja vi dIrghA rAja muktipatha/gRhastha muktipatha gRhastha saMbhala manahaMsA 246 161/190 147 172 27/89 191 anekAnta aura vItarAgatA anekAnta aura syAdvAda anekAnta kyA hai ? anekAntadRSTi anekAntavAda anekAnta : syAdvAda anekAnta hai tIsarA netra 226 173/67 168/79 114/119 112/116 20 188 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 65/65 udbo/samatA anaitikatA pravacana 4 saMbhala khoe 209 105 19 122 134 pravacana 4 bUMda bU da 2 pravacana 5 sUraja pravacana 5 maMjila 1 prekSA baisAkhiyAM baisAkhiyAM jIvana 96 anaitikatA kA cakravyUha anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI anta mati so gati antarjAgRti kA AMdolana antadeSTi kA udghATana antar viveka jAgRta ho antarrASTrIya kSetra aura aNuvrata antar-dIpa jalAeM antarmukhI parizuddhi antarmukhI banane kA upakrama antarmukhI bano antaryAtrA andherI khoha anyAya kA prativAda kaisA ho ? apanA bhaviSya apane hAtha meM apanI dharatI para upekSA kA daMza apane ApakI sevA apane ghara meM lauTa Ane kA parva apane pAMvoM para khar3A honA apane se apanA anuzAsana apabhASaNa sunanA bhI pApa hai aparAdha kA utsa : mana yA nAr3I saMsthAna ? aparAdha ke preraka tatva aparigraha aparigrahavAda aparigraha aura aNuvrata aparigraha aura arthavAda aparigraha aura jaina zrAvaka aparigraha aura visarjana aparigraha kA mUlya aparigrahaH paramo dharmaH aparigrahavata aparigrahI cetanA kA vikAsa G COM . w W kuhAse 0 82 pravacana 9 jIvana donoM bUMda bUMda 1 kuhAse 194 anaitikatA 115 baisAkhiyA 199 bhora 124 prazna A. tu./rAjadhAnI, 3/36 muktipatha/gRhastha 65/68 muktipatha gRhastha 66/70 ghara 72 laghutA/baisAkhiyAM 106/161 pravacana 9 105 muktipatha/gRhastha 58/60 bhora 16 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 15 111 187 204/237 164 37/38 185 175/173 90 48 132 27 89 apavitra meM pavitra apavyaya apUrva rAta : vilakSaNa bAta apekSA hai eka saMgIti kI aprazasta bhAvadhArA aura usase bacane ke upAya aprAmANikatA kA utsa aprAvRta aura pratisaMlInatA | abhaya eka kasauTI hai vyaktitva ko mApane kI abhayadAna abhayadAna kI dizA abhAvuka bano abhinaMdana zAbdika na ho abhimAna kisa para ? abhimAna dhokhA hai abhibhAvakoM se abhI nahIM to kabhI nahIM abhyAsa kI mUlyavattA amaratA kA darzana amRta kyA hai ? jahara kyA hai ? amRta mahotsava kA catuHsUtrI kAryakrama amRta-saMdeza amRta-saMsada amRtatva kI dizA meM amogha auSadha amogha auSadhi arcA tyAga kI artha kA nazA arthataMtra aura naitikatA artha : samasyAoM kA samAdhAna nahIM ahaM kI arhatA arhat banane kI dizA arhat banane kI prakriyA arhannaka kI AsthA khoe jyoti se merA dharma rAja/vi dIrghA prekSA muktipatha/gRhastha atIta jaba jAge pravacana 9 baisAkhiyAM udbo/samatA maMjila 1 maMjila 1 maMjila 1 jana jana vItI tAhi prekSA maMjila 1 jAgo ! amRta saphara amRta kuhAse saphara bUMda bUda 2 udvo samatA saMbhala soco ! 3 samatA anaitikatA naitika prekSA khoe soco ! 3 muktipatha gRhastha 185 84 3/38 235/36 46 95/94 14 226 216 92 132 xx 218 156/173 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 201 114 175/158 98-101 211 55/97 160 172 186 208 221 103 jAgo ! arhatoM kI niyati atIta kA ahaMtoM kI stavanA jAgo! alpahiMsA : mahAhiMsA gRhastha muktipatha alpAyuSya baMdhana ke hetu (1-2) maMjila 2 alphA taraMgoM kA prabhAva khoe avadhAna kriyA sUraja avadhAna vidyA saMbhala/ghara avadhAraNA : AtmA aura mokSa kI atIta kA avadhAraNA : kriyAvAda aura akriyAvAda ko / dIyA avadhijJAna ke do prakAra pravacana 8 avadhUta kA darzana aura eka vilakSaNa avadhUta laghutA avabodha kA uddezya pravacana 9 avarNavAda karanA aparAdha hai avidyA AdamI ko bhaTakAtI hai jaba jAge azAMta vizva ko zAnti kA saMdeza A. tu. azAMta azAMti kI cinagAriyAM naitika azAnti kI cinagAriyAM : unmAda jyoti ke asaMgraha kI sAdhanA : sukha kI sAdhanA saMbhala asaMgraha detA hai sukha ko janma bhora asaMtulana ke kAraNa samatA/udbo asadAcAra kA khela kyA dharma asatyavAdiyoM se jana-jana asadAcAra kA kAraNa bUMda-bUMda 1 asalI AjAdI A. tu./pravacana 9 asalI AjAdI apanAo saMdeza asalI bhArata meM bhramaNa saphara/amRta asAra saMsAra meM sAra kyA hai ? laghutA asIma AsthA ke dhanI : AcArya bhikSu maMjila 1 astitva aura nAstitva gRhastha muktipatha astitva kA prazna rAja/vi. dIrghA astitva kI jijJAsA prekSA astitvahIna kI sattA dIyA astitvavAda mukhar3A - 0 m 92 186/154 148/114 155 64 108/103 153/102 177 191 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 03 asmitA kA AdhAra aspRzyatA aspRzyatA aura aNuvrata aspRzyatA-nivAraNa aspRzyatA : mAnasika gulAmI mukhar3A amRta/anaitikatA prazna pravacana 4 anaitikatA atIta kA/dharma eka baisAkhiyAM khoe mukhar3A baisAkhiyAM khoe 65/182 39 181 241 32/76 203 20/105 asvAda kI sAdhanA asvIkAra kI zakti ahaMkAra kI dIvAra aham se arham ahiMsaka jIvana zailI ahiMsaka niyaMtraNa ahiMsaka zaktiyAM saMgaThita kArya kareM ahiMsaka zaktiyoM kA saMgaThana kuhAse bhahiMsA 194 m w 230 rAjadhAnI bhora dharma eka gRhastha/muktipatha 21/19 pravacana 9,11 122,89/230 sUraja 77,132 saMbhala Age prazna Age bhagavAn pravacana 11/pravacana 9 216/279 zAnti ke muktipatha/gRhastha 1/9 prazna A.tu. 69/144 aNu gati/aNu saMdarbha 146/39 baisAkhiyAM dAyitva sUraja/bhagavAn 145/91 bhagavAn bhora __142 bhagavAn ahiMsA : eka vimarza ahiMsA : eka vizleSaNa ahiMsA aura aNuvrata ahiMsA aura anAsakti ahiMsA aura kaSAyamukti ahiMsA aura dayA ahiMsA aura dayA kA aikya ahiMsA aura naitikatA ahiMsA aura vizva zAMti ahiMsA aura vIratva ahiMsA aura zizu sA mana ahiMsA aura zrAvaka kI bhUmikA ahiMsA aura samatA ahiMsA aura samanvaya ahiMsA aura sarvodaya ahiMsA aura saha-astitva 239 17 101 99 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 ahiMsA aura svataMtra' ahiMsA kA abhinaya ahiMsA kA AcaraNa ahiMsA kA Adarza ahiMsA kA AdhAra ahiMsA kA Aloka ahiMsA kA camatkAra ahiMsA kA ciMtana ahiMsA kA parAkrama ahiMsA kA pariprekSya ahiMsA kA prayoga : asaMdIna dIpa ahiMsA kA mUlya ahiMsA kA rahasya ahiMsA kA vyavahArya rUpa ahiMsA kA siddhAnta : zrAvaka kI bhUmikA ahiMsA kA svarUpa ahiMsA kI apekSA kyoM hai ? ahiMsA kI upAsanA ahiMsA kI upayogitA ahiMsA kI pratiSThA kA AMdolana ahiMsA kI bhUmikA ahiMsA kI zakti ahiMsA kI saMbhAvanA ahiMsA ke AdhArabhUta tattva ahiMsA ke tatva ahiMsA ke tIna mArga ahiMsA ke prayoktA : gAMdhIjI ahiMsA ke vibhinna rUpa ahiMsA ke samakSa eka cunautI ahiMsA ke prayoga pratiSThita kiyA jAe ahiMsA kyA hai ? ahiMsA, gAMdhI aura gAMdhI zatAbdI bhagavAn muktipatha / gRhastha bhora pravacana 5 gRhastha / muktipatha dIyA rAja udbo / samatA pravacana 4 pravacana 11 / sUraja zAMti ke 56 rAja / udbo / samatA 65 /150/148 khoe bUMda-bUMda 2 atIta kA pravacana 11 / rAja jyoti ke sUraja sUraja saMbhala maMjila 2 gRhastha / rAja muktipatha gRhastha / muktipatha jIvana pravacana 11 anaitikatA / vi vIthI rAja / vi dIrghA gRhastha / muktipatha aNu gati prajJAparva A. tu. aNu saMdarbha 203 97 13/15 183 136/212 98 101 13/11 102 63 69/69 8 1 66. 55 124/61 22 226 95. 47 247 25/58 23 11/9 7 72 219/59 84/192 19/17 153 d 162 56. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ahiMsAtmaka pratirodha 0 0 A0 tulasI sAhitya eka paryavekSaNa dharma eka/agu saMdarbha 11/28 aNu gati 140 pravacana 11 zAMti ke ghara kuhAse aNu saMdarbha jAgo! 172,28 bhora 144 kuhAse 172 amRta saphara 26/61 ghara saMbhala 213 215 samatA 68 ahiMsAtmaka samAja kI racanA ho ahiMsA-darzana ahiMsA divasa ahiMsA prakAza hai ahiMsA yuddha kA samAdhAna hai ahiMsA-viveka ahiMsA : vizva-zAnti kA ekamAtra maMtra ahiMsA zAstra hI nahIM, zastra bhI ahiMsA sArvabhauma ahiMsA sArvabhauma satya hai ahiMsA se hI saMbhava hai vizva zAnti ahiMsA hai amRta A Ao jalAeM hama AtmAlocana kA dIyA Ao hama puruSArtha ke nae chaMda raceM AMtarika zAnti AkAMkSAoM kA saMkSepa AkAza ke do prakAra AkAza ko jAneM AkrAmaka manovRtti ke hetu AMkha mUMdanA hI dhyAna nahIM Agama anusaMdhAna : eka dRSTi Agama kA uddezya Agama sAhitya ke do preraka prasaMga AgamoM kI paramparA AgamoM meM Arya-anArya kI carcA Age kI sudhi lei Age bar3hane kA samaya AcAra aura nItiniSThA jAge AcAra aura maryAdA laghutA jIvana sUraja Age 174 pravacana 5 pravacana 8 23 Aloka meM khoe 122 jAgo! 205 maMjila 2/mukti isI 25/42 maMjila 2 ghara atIta 149 122 Age! prajJAparva bhora mAge 101 265 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 205 49 174 176 211 AcAra aura vicAra kI samanviti AcAra aura vicAra se pavitra baneM AcAra kA AdhAra vartamAna yA bhaviSya AcAra kI pratiSThA AcAra : vijJAna kI aitihAsika pRSThabhUmi AcAra saMhitA kI AvazyakatA AcAra sAdhya bhI hai aura sAdhana bhI AcArya kI saMpadAeM AcArya javAharalAlajI AcAryapada kI arhatAeM AcArya bhikSu : eka krAMtadraSTA AcArya AcArya bhikSu aura terApaMtha AcArya bhikSu aura maharSi TAlasTAya AcArya bhikSu aura mahAtmA gAMdhI AcArya bhikSu kA jIvana darzana AcArya bhikSu kA dArzanika avadAna AcArya bhikSu kI jIvana gAthA AcArya bhikSu ke tattva cintana kI maulikatA AcArya bhikSu : saMgaThana aura yAcAra ke sUtradhAra AcArya bhikSu : samaya kI kasauTI para AcArya mahAn upakArI hote haiM AcAryazrI bhikSu AcAryoM kA atizeSa Aja kI nArI Aja kI sthiti meM aNuvrata Aja ke yuga kI samasyAeM Aja phira eka mahAvIra kI jarUrata hai AjJA aura anuzAsana kI mUlyavattA ATha prakAra ke jJAnAcAra AtaMkavAda AMtarika TUTana Atma-kartRtvavAdI darzana Atma-gaveSaNA kA mahattva Atma-gaveSaNA ke kSaNoM meM maMjila 1 195 Age 244 anaitikatA pravacana 9 240 anaitikatA naitika 10 jAgo! 183 manahaMsA dharma eka dIyA 119 bUMda bUMda 2 pravacana 10 jaba jAge jaba jAge pravacana 10/vi dIrghA 84/22 merA dharma 118 bhora vi dIrghA saMbhala 178 merA dharma 123 jAgo! 123 sUraja 209 jAgo! 235 sUraja 214 pravacana 11 220 rAjadhAnI/A0 tu. 14/128 rAja/vi dIrghA 38/12 laghutA 232 soco ! 3 52 prajJAparva 98 saMbhala 133 navanirmANa pravacana 4 132 45 ** 158 143 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 AtmaciMtana AtmajayI kauna ? Atma- jAgaraNa AtmajAgRti kI lau jale Atma-damana Atmadarzana Atmadarzana kA AInA Atmadarzana kA patha Atmadarzana kA prathama bindu Atmadarzana kA rAjamArga Atmadarzana kI preraNA Atmadarzana kI bhUmikA Atmadarzana : jIvana kA varadAna Atma-darzana hI sarvotkRSTa darzana hai Atma-dharma aura para-dharma Atma dharma aura loka dharma Atma dharma kyA hai ? Atma nigraha kA patha Atma-nirIkSaNa Atma-nirmANa AtmapavitratA kA sAdhana Atma-prazaMsA kA sUtra Atma preraNA Atma-maMthana Atma maMthana kA parva Atma-rakSA ke tIna prakAra Atma- ramaNa ko prApta hoM AtmavAda : anAtmavAda Atma-vikAsa aura usakA mArga Atma-vikAsa aura loka jAgaraNa Atma-vikAsa kA adhikAra sabako hai A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ghara bUMda-bUMda 2 sUraja ghara naitika samatA / udbo manahaMsA pravacana 10 bItI tAhi pravacana 9 saMbhala khoe samatA / udbo sUraja bItI tAhi laghutA zAMti ke pravacana 9 Age pravacana 4 bUMda bUMda 1 pravacana 11 jAgo ! / zAMti ke 177/242 pravacana 4 samatA / udbo ghara soco ! 3 pravacana 4 pravacana 10 zAMti ke bhora saMdeza 216 59 142 218 40 181/183 119 126 13 128 219 256 179 186 45 126 15/15 282 275 113 40 175/177 117 5 194 197 167 126 163 45 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 207 Age ghara atIta navanirmANa naitika saMbhala 141 185 ghara 187 243 238 235 227 119 Atma-vikAsa kI prakriyA Atma-vidyA kA manana Atma-vidyA : kSatriyoM kI dena AtmavismRti kA duSpariNAma Atmazakti ko jagAie Atmazakti ko jagAeM Atmazuddhi kA sAdhana Atmazuddhi kI satpreraNA leM Atmazodhana kA parva mAtmasAkSAtkAra kI dizA AtmasAdhanA ke mahAn sAdhaka AtmasudhAra kI AvazyakatA AtmasvarUpa kyA hai ? AtmahatyA aura anazana AtmahatyA pApa hai Atma hita kA mArga AtmA aura paramAtmA AtmA aura pudgala AtmA aura zarIra AtmA kA AdhAra AtmA kA svarUpa AtmA dvaita hai yA advaita ? AtmAnubhava kI prakriyA AtmAnuzAsana AtmAnuzAsana kA sUtra AtmAnuzAsana sIkhie AtmAnuzIlana kA dina AtmA-paramAtmA AtmAbhimukhatA AtmA : mahAtmA : paramAtmA AtmArthI ke lie preraNA AtmAlocana AtmA se AtmA ko dekho 57 :::::::::::11::333335:3: 3 saMbhala pravacana 9 khoe pravacana 9 pravacana 11 pravacana 8 anaitikatA pravacana 9 samatA/udbo gRhastha/muktipatha Age bUMda bUMda 2 khoe pravacana 4 pravacana 4 vi dIrghA/rAja saMbhala khoe zAMti ke. ghara khoe vi vIthI/rAja Age sUraja samatA/udbo khoe 102/103 141/201 121 64 166 7 223/222 174 : 222 86/166 76 137 163/165 157 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 214 ghara 27 103 123 208 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa AtmA hI banatA hai paramAtmA laghutA 131 Atmika anubhUti kyA hai ? prekSA 174 Atmodaya kI dizA pravacana 9 Atmodaya hotA hai AsthA, jJAna aura puruSArtha se laghutA 200 AtmonmukhI baneM saMbhala Atmopalabdhi kA patha : moha-vilaya soco! 3 130 Atmopalabdhi kI bAdhA khoe Atmaupamya kI dRSTi 264 Adata-parivartana kI prakriyA baisAkhiyAM 215 AdamI kA AdamI para vyaMgya kuhAse AdamI nahIM hai bItI tAhi AdamI : samasyA bhI samAdhAna bhI prajJAparva Adarza kAryakartA : eka mApadaMDa bItI tAhi Adarza kAryakartA kI pahacAna donoM 128 Adarza jIvana kI paddhati udbo/samatA 55/55 Adarza jIvana kI prakriyA-aNuvrata majila 1 170 Adarza jIvana-paddhati ke pradAtA vi vIthI Adarza nAgarika bhora Adarza patrakAritA kI kasauTI pravacana 5 168 Adarza, pathadarzaka aura patha bUMda bUMda 1 152 Adarza parivAra kA svarUpa maMjila 1 Adarza banane ke lie Adarza kauna ho ? bItI tAhi 131 Adarza yuvaka ke paMcazIla donoM Adarza-rAjya A0 tu/tIna saMdeza 34/13 Adarza vicAra-paddhati ghara 244 Adarza samAja kI nIMva kA patthara udbo/samatA 39/39 Adarza sAdhaka kauna ? bhora 200 Adhi aura upAdhi kI cikitsA jaba jAge 67 Adhunika saMdarbho meM jaina darzana pravacana 5 Adhunika samasyAeM aura gAMdhI darzana aNu gati AdhyAtmika evaM sAmAjika cetanA pravacana 10 186 AdhyAtmika krAMtikArI saMta pravacana 11 27. AdhyAtmikatA evaM rASTrIya caritra kA nirmANa rAja 224 108 251 104 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 AdhyAtmika prayogazAlA -dIkSA AdhyAtmika vikAsa ke lie anupama avadAna AdhyAtmika-vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa AdhyAtmika saMskRti aura adhyApaka AnaMda kA dvAra AnaMda kA rahasya AnaMda kA sAgara AnaMda ke UrjAkaNa Antarika zAMti Antarika saundarya kA darzana Andolana kA ghoSa Andolana kI bhAvanA Andolana ke do pakSa Apaddharma kaisA ? AbhAmaMDala AbhAmaMDala kA prabhAva AraMbha - parigraha kI nadI : aNuvrata kI naukA ArAdhanA ArAdhanA maMtra Arthika dRSTi ke duSpariNAma Arya kauna ? vANI kA hI sarala rUpa AlaMbana se hotA hai dhyAna kA prArambha AlaMbana, svAvalaMbana aura cirAlaMbana Aloka aura aMdhakAra Aloka kA tyauMhAra AlocanA AlocanA kA adhikArI AlocanA kI sArthakatA AvaraNa Avazyaka hai arhatAoM kA bodha aura vikAsa Aveza kA upacAra zAMti ke prekSA prajJAparva pravacana 11 baisAkhiyAM samatA / udbo samatA / udbo samatA / udbo sUraja maMjila 1 naitika jyoti ke naitika sUraja prekSA jaba jAge khoe 143 110 137 khoe 112 dIyA 94 khoe 28 muktipatha / gRhastha 195/213 naitika 47 mukti isI / maMjila 2 59 / 38 ghara 235 64 52 49 pravacana 11 kuhAse khoe maMjila 1 saMbhala ghara jIvana kyA dharma 209 72 129 21 180 30 140/142 27/27 138 / 140 8 134 27 242 21 246 96 238 145 127 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 Asakti kA pariNAma Asakti chUTatI hai upaniSad se Astika nAstika Astika nAstika kI bhedarekhA AsthA aura saMkalpa ko jagAne kA prayoga bhAsthA kA nirmANa AsthA kI rozanI : avizvAsa kA kuhAsA AsthA ke aMkura AsthA : kendra aura paridhi AsthAhInatA ke AkramaNa kA bacAva : aNuvrata Ahata mana kA AlaMbana AhvAna ikkIsavIM sadI kA jIvana ikkIsavIM sadI ke nirmANa meM yuvakoM kI bhUmikA icchA maMDala aura vyaktitva kA nirmANa itihAsa kA eka pRSTha indra kI jijJAsA : rAjarSi ke samAdhAna indriya aura atIndriya sukha indriya ke prakAra indriya vijaya hI vAstavika vijaya hai| indriyAM : eka vivecana indriyAM aura draSTAbhAva indriyoM ke prati hamArA dRSTikoNa islAma dharma aura jaina dharma uccatA kA mAnadaNDa uccatA kI kasauTI utkRSTa vidyArthI kauna ? uttara aura dakSiNa kA setu : vizvAsa uttara kI pratIkSA meM 3 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa bUMda bUMda 2 laghutA Age vi vIthI / rAja jIvana khoe baisAkhiyAM samatA nayI pIr3hI / merA dharma vi dIrghA / anaitikatA vi dIrghA zAMti ke baisAkhiyAM saphara / amRta donoM anaitikatA vi dIrghA bUMda baMda 1 gRhastha / muktipatha pravacana 8 jAgo ! pravacana pa soco ! 3 soco ! 3 jaba jAge samatA / udbo pravacana 19 sUraja aNu gati kuhAse 62 222 247 75/185 17 114 51 165 54 / 82 69/165 99 245 15 161/127 93 54 211 127 50/48 210 148 216 45 114 221 11/11 176 201 221 127 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 211 62 248 194 164 zAMti ke pravacana 8 bUMda bUMda 2 prajJAparva jyoti ke merA dharma pravacana 5 jAgo ! atIta 175 mr 0. 42 uttaradAyitva kA parIkSaNa utthAna va patana kA AdhAra utsarga aura apavAda utsava ke naye mor3a uddezya uddezyapUrNa jIvana : kucha par3Ava unmAda ko chor3e upadhi parijJA upaniSad, purANa aura mahAbhArata meM zramaNa ___ saMskRti kA svara upaniSadoM para zramaNa saMskRti kA prabhAva upayukta samaya yahI hai upayogitAvAda upalabdhi aura naI yojanA upavAsa aura mahAtmA gAMdhI upavAsa, sAdhanA aura svAsthya upazama rasa kA anuzIlana upasaMpadA ke sUtra upAdAna nimitta se bar3A upAya kI khoja upAsaka saMgha : eka nayA prayoga upAsanA aura AcaraNa upAsanA aura caritra upAsanA-kakSa aura saMskAra-nirmANa upAsanA kA mUlya upAsanA kA sopAna : dharma kA prAsAda upAsanA kI tAttvikatA upAsanA ke sarva sAmAnya sUtra usako pApa nahIM chUte atIta mukhar3A mukhar3A Aloka meM 28 dharma eka atIta kA 63/115 Aloka meM saMbhala 135 prekSA mukhar3A 102 baisAkhiyAM bUMda bUMda 1 194 samatA/udbo 25/25 bUMda bUMda 1 88 jAgo ! bhora 188 jaba jAge 100 pravacana 11 kyA dharma manahaMsA U samatA/udbo UrjA kA kendra Urdhvagamana kI dizA kuhAse 210 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa vi vIthI bUMda bUMda 2 maMjila 2 navanirmANa 230 138 137-139 161 dharma eka 238 prajJAparva khoe 106 99 205 71 19 252 RjutA ke pratIka, sevAbhAvIjI (campAlAlajI) / RjutA sAdhanA kA sopAna hai RNa mukti kI prakriyA (1-2) RSi pradhAna deza e eka eka adbhuta dharmasaMgha eka amogha upacAra eka alaukika parva : maryAdA mahotsava eka AdhyAtmika AMdolana eka-eka gyAraha eka kA bodha : sabakA bodha eka kSaNa dekhane kA camatkAra eka kSaNa hI kAphI hai eka krAMtikArI abhiyAna eka gauravapUrNa saMskRti eka tapovana, jahAM sAta sakAroM kI yuti hai eka divya puruSa : AcArya maghavA eka dizA sUcaka yaMtra eka marmAntaka pIr3A : daheja eka mahattvapUrNa kadama eka mArga : do samAdhAna eka milana-prasaMga eka vidhAyaka kAryakrama eka vivazatA kA samAdhAna eka vizleSaNa (agni parIkSA kAMDa) eka vyApaka AMdolana eka zaktizAlI mahilA : zrImatI gAMdhI eka sapanA, jo aba taka sapanA eka sapanA, jo saca meM badalA eka sAdhaka kA jIvana 93 255 135 jIvana sUraja soco ! 3 baMda bUMda 2 bItI tAhi kuhAse ghara pravacana 10 kuhAse soco 3 saMbhala anaitikatA/amRta ghara mukhar3A rAja/vi vIthI sUraja khoe vi vIthI aNu gati saphara amRta baisAkhiyAM manahaMsA pravacana 11 176/68 217 129 100/129 105 218 126 157/123 119 202 60 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 213 201 77 124 eka sArthaka pratirodha eka sudhAravAdI vyaktitva eka svastha paddhati ciMtana aura nirNaya kI ekAgratA hai dhyAna kI kasauTI ekAdazI vrata ekava mAnuSI jAti eTamI yuddha TAlane kI dizA meM pahalA prayAsa elorA kI guphAyeM eziyA meM janatantra kA bhaviSya eso paMca NamukkAro prajJAparva vi dIrghA maMjila 1 manahaMsA vi dIrghA vi dIrghA kuhAse sUraja merA dharma manahaMsA 188 22 20 aizvarya : surakSA kA sAdhana nahIM aisI pyAsa, jo pAnI se na bujhe aise bhI hote haiM zrAvaka aise milA mujhe ahiMsA kA prazikSaNa aise sudharegI bhArata meM cunAva kI prakriyA bUMda bUMda 2 jaba jAge dIyA jIvana kyA dharma 156 148 au audayika bhAva (1-3) audayika bhAva (1-3) audayika bhAva bhaaura svabhAva maudayika bhAva kA vilaya aupazamika bhAva aura nIce kahAM? gRhastha muktipatha pravacana 8 pravacana 8 muktipatha/gRhastha maMjila 2 198-201 181-183 232/5 252 184/202 217 ka 24 jaba jAge saMbhala 102 176 kuhAse kaThina hai burAI ke vyUha kA bhedana kathanI aura karaNI meM ekatA Ae kabhI gAr3I nAva meM kabhI nahIM jAne vAlI javAnI kabhI nahI bujhane vAlA dIpa kampyUTara yuga ke sAdhu karaNIya aura akaraNIya kA viveka 82 khoe vi dIrghA/rAja kyA dharma jAgo ! 139 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 224 141 213 124 43 92 180 79 karttavya kI pUrti ke lie nayA mor3a kartavya bodha kartavya bodha jAge kartRtva apanA karma evaM unake pratiphala karma aura bhAva karma kartA kA anugAmI karma ko prabhAvahIna banAyA jA sakatA hai karmaNA jaina baneM karma-badha kA kAraNa karma-baMdhana kA hetu : rAga-dveSa karma-baMdhana ke sthAna karma mocana : saMsAra mocana karma va puruSArtha kI sApekSatA karmavAda karmavAda kA siddhAMta karmavAda ke sUkSma tattva karma viccheda kaise hotA hai ? karma siddhAMta karmoM kI mAra kalA aura saMskRti kA sRjana kalAmaya jIvana aura mauta kalpanA kA mahala kalyANa apanA bhI auroM kA bhI kalyANa kA rAstA kalyANakArI bhaviSya kA nirmANa kalyANa kA sUtra kavi aura kAvya kA Adarza kavi kA dAyitva kavitA kaisI ho ? kavi se kaSAyamukti binA zAMti saMbhava nahIM kaSAyamukti : kila muktireva naitika naitikatA ke pravacana 10 kuhAse soco ! 3 pravacana 8 bUMda-bUMda 1 jaba jAge maMjila 2 soco ! 3 pravacana 5 maMjila 2 soco !3 pravacana 4 maMjila 1 pravacana 11 bhora pravacana 4 bhagavAn pravacana 4 kuhAse soco ! 3 sUraja pravacana 9 samatA manahaMsA pravacana 11 A. tu pravacana 9 ghara 138 122 108 108 S M X 29 228 88 183 237 107 28 jana-jana jAgo ! saMbhala 103 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 214 166 153 124 kaSAya vijaya ke sAdhana kasauTI kasauTiyAM aura koTiyAM kasauTI ke kSaNa kAgaja ke phUla kAmanA nivRtti se zAMti kAyotsargaH tanAva visarjana kI prakriyA kAryakartAoM kA lakSya kAryakartAoM kI kArya dizA kAryakartA kI kasauTI kAryakartA kaisA ho? kAryakartA pahale apanA nirmANa kare kAla kAla kA svarUpa kAla ke vibhAga kAla ko saphala banAne kA mArga : saMyama kAlimA dhone kA prayAsa kAle kAlaM samAyare kAvya bahujana sukhAya ho kAhe ko virAha mana kitanA jaTila : kitanA sarala kitanA vilakSaNa vyaktitva ! kitanA vizAla hai bhAvoM kA jagat kizora DosI kisake lie hotI hai bodhi kI durlabhatA kucha anuttarita savAla kucha apanI, kucha auroM kI kucha zAstrIya : kucha sAmayika kula-dharma kuzala kauna ? kekar3AvRtti kevalajJAna pravacana 9 zAMti ke mukhar3A khoe sUraja bUMda-bUMda 1 jAgo! pravacana 9 ghara Aloka meM pravacana 10 bUMda-bUMda 2 soco ! 3 pravacana 10 maMjila 1 pravacana 8 baisAkhiyAM manahaMsA pravacana 11 mukhar3A mukhar3A jyoti se dIyA dharma eka dIyA kuhAse vi. vIthI/rAja 180 127 217 167 21 139 48 144 40 157 173/237 jAgo ! 39 pravacana 4 saMbhala vi dIrghA pravacana 8 159 183 199 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa bUMda-bUMda 2 77 maMjila 2 236 khoe 144 pravacana 4 maMjila 2 dIyA 152 laghutA 219 dIyA 123 baisAkhiyAM pravacana 4 104 jaba jAge 109 Age atIta kA dIyA manahaMsA jIvana 179 atIta kA manahaMsA pravacana 9 kuhAse jaba jAge baisAkhiyAM 193 samatA dIyA 180 kevalajJAna kI utkRSTatA kevalajJAna ke Aloka meM kevala sunane se maMjila nahIM kevalI aura akevalI keza luJcana : eka dRSTi kaisA hotA hai saMgha aura saMghapati kA saMbaMdha kaise khulegI bhItara kI bhAMkha kaise cukatA hai upakAra kA badalA kaise dUra hogA mana kA aMdhakAra ? kaise par3heM? kaise banatA hai jIva sulabha-bodhi ? kaise manAeM mahAvIra ko ? kaise miTegI azAMti aura arAjakatA ? kaise hotA hai guNoM kA uddIpana ? kaise hotI hai sugati ? kaise ho bAlajagat kA nirmANa ? kaise ho manovRtti kA pariSkAra ? kauna karatA hai kala kA bharosA? kauna kisakA ? kauna kisako kahe kauna sA deza hai vyakti kA apanA deza kauna sA rAstA ? kauna hotA hai guru ? kauna hotA hai cakSuSmAna ? kyA andhakAra pudgala hai ? kyA arati ? kyA AnaMda ? kyA AdateM badalI jA sakatI haiM ? kyA kAla pahacAnA jAtA hai ? kyA khoyA : kyA pAyA? kyA gRhasthAzrama ghorAzrama hai ? kyA chAyA svataMtra padArtha hai ? kyA janataMtra kI rIr3ha TUTa rahI hai ? kyA jAtivAda tAtvika hai ? 35 52 27 15 pravacana laghutA 50 khoe 101 pravacana 8 amRta/saphara bUMda bUMda 1 pravacana 8 aNu saMdarbha 64 100 aNu saMdarbha 120 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 kyA jaina dharma jana dharma bana sakatA hai ? kyA jaina dharma meM dhyAna kI paramparA hai ? kyA jaina hindU nahIM hai ? jaina hindU hai ? kyA dharma buddhigamya hai ? kyA naitikatA anivarcanIya hai ? kyA bAla dIkSA ucita hai ? kyA bhArata amIra ho gayA ? kyA bhArata svataMtra hai ? kyA mana caMcala hai ? kyA mahAvIra vaizya the ? kyA yuvApIr3hI dhArmika hai ? kyA sampradAya kA mukAbalA saMbhava hai ? kyA sAdhu vastra rakha sakatA hai ? kyA hindU jaina nahIM haiM ? kyA hai nirgrantha-pravacana ? kyA hai lokataMtra kA vikalpa ? kyoM par3heM aura kyoM par3hAeM ? kyoM huI dharma kI khoja ? krAMti aura ahiMsA krAMti aura virodha krAMti ke lie badalAva krAMti ke visphoTa kI saMbhAvanA krAMti ke svara kriyA : eka vivecana (1-3) kriyA, pratikriyA aura preraNA krodha ke do nimitta kSaNa-kSaNa mukti kSamA kSamA kA pAvana saMdeza dene vAlA parva kSamA bar3ana ko hota hai kSamA hai amRta kA sarovara jIvana prekSA dAyitva pravacana 4 kyA dharma anaitikatA maMjila 2 baisAkhiyAM pravacana 9 prekSA mukhar3A maMjila 2 jIvana maMjila 2 atIta kA pravacana 10 atIta kA dIyA khoe ghara jAgo ! aNu gati soco ! 3 pravacana 4 zAMti ke saMbhala vi vIthI / rAja kuhAse 217 60 39 57 42 aNusaMdarbha / aNu gati 35/143 bUMda-bUMda 1 204 kuhAse 199 donoM / vi dIrghA 28 / 156 152 38-46 47 9 74 226 94 208 31 53 78 169 161 79 112 176 185 85 160 94 206 164 106/159 167 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 kSAyika bhAva kSAyopazamika bhAva khatarA duzmana se dostI kA khamatakhAmaNA khamatakhAmaNA : eka mahAsnAna khAdI aura ahiMsA khAdI, usakA giratA huA mUlya aura ahiMsA khAdya-peya kI sImA kA atikramaNa khAdya - saMyama kA mUlya khAnapAna kI saMskRti khAnA pazu kI taraha pacAnA manuSya kI taraha khir3akiyAM sacAI kI khuda se khuda kI pahacAna khoja apane ApakI khojane vAloM ko ujAloM kI kamI nahIM khoja zAMti kI kAraNa azAMti ke khonA aura pAnA khone ke bAda pAne kA rahasya kha gaNataMtra kI saphalatA kA AdhAra gaNarAjya divasa gaNezamala kaThautiyA gati, pragati aura yuvApIr3hI gamana aura Agamana gAMdhI eka : kasauTiyAM aneka gAMdhIjI ke Adarza : eka praznacihna gAMdhI zatAbdI ga gAMdhI zatAbdI aura ubharate hue sAmpradAyika daMge gAMdhI zatAbdI aura gAMdhIvAda kA bhaviSya gAMdhI zatAbdI : kyA karanA, kyA chor3anA A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa muktipatha / gRhastha muktipatha / gRhastha samatA bhora pravacana 10 aNu gati aNu saMdarbha soco ! 3 pravacana 10 kuhAse khoe dIyA maMjila 1 dIyA saphara / amRta maMjila 2 khoe jaba jAge A. tu. dharma eka dharma eka jyoti se sUraja dharma eka / atIta kA rAja / vivIthI dharma eka rAja / vi vIthI aNu saMdarbha aNu gati 185/203 186 / 204 241 126 69 194 65 250 120 122 6 134 58 78 53/18 245 116 11 75 232 194 165 148 71/111 92/146 234 96/141 61 191 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 gItA kA vikarma : jaina darzana kA bhAvakarma gItA kI advaita dRSTi aura saMgraha naya guNa kyA hai ? guNasthAna digdarzana guru-darzana kA vAstavika uddezya guru bina ghora aMdhera gumarAha duniyA gauNa ko mukhya na mAneM grAma dharma : nagara dharma grAma-nirmANa kI nayI yojanA grISmAvakAza kA upayoga bItI tAhi zAMti ke pravacana 8 maMjila 2 228 pravacana 4 mukhar3A sUraja jAgo ! pravacana 4 anaitikatA/atIta kA 231/22 aNu gati 78 ghara kA svarga ghara ke bhItara kauna ? bAhara kauna ? ghara kyoM chor3anA par3A? ghara meM praveza karane ke dvAra ghara laghutA samatA baisAkhiyAM 245 157 125 124 jyoti se aNu saMdarbha dharma : eka baisAkhiyAM manahaMsA bhora manahaMsA 139 caMdrayAtrA : eka anucintana caMdrayAtrA aura zAstra-prAmANya caMpatarAya jaina cakSuSmAn manuSya aura eka dIpaka cattAri saraNaM pavajjAmi caritra aura upAsanA caritra kA mAnadaNDa caritra kI pratiSThA caritra kI mahattA caritra kI samasyA : aNuvrata kA samAdhAna / caritra ke kSetra meM virala udAharaNa : pAramArthika zikSaNa saMsthA caritra ko sarvocca pratiSThA prApta ho caritra-nirmANa aura sAdhanA caritra-nirmANa kA AMdolana : aNuvrata bhora 152 sUraja bUMda bUda 1 187 141/175 amRta/saphara bhora bItI tAhi pravacana 11 95 23 139 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 74 caritra-nirmANa kA prayoga caritra niSThA caritra niSThA : eka praznacihna caritra vikAsa aura zAMti kA AMdolana caritra vikAsa kI jyoti caritra sahI to saba kucha sahI 157/159 113 222 197 59/109 144 100 143 105/55 241 manahaMsA samatA/udbo aNu gati sUraja sUraja anaitikatA amRta/saphara pravacana 11 maMjila 1 baisAkhiyAM bUMda bUMda 2 sUraja saMbhala saphara/amRta dharma eka sUraja maMjila 1 maMjila 1 jAgo ! saMbhala pravacana 5 bhora jyoti se pragati kI jIvana udabo/samatA prajJAparva soco ! 3/rAja vi vIthI pravacana 5 caritrArjana bhAvazyaka carcA ke tIna pakSa cANakya kA rASTra prema cAturmAsa aura vihAra cAturmAsa kA mahattva cAturmAsa kI sArthakatA cAbI kI khoja jarUrI cAra cAra Avazyaka bAteM cAra prakAra ke AcArya cAra prakAra ke puruSa cAritra aura yoga vidyA cAritra kA mApadaNDa cAritra ke do prakAra cAritrika girAvaTa kyoM ? citta kI ekAgratA ke prakAra cunAva kI kaThinAI cunAvI raNanIti meM aNuvrata kA ghoSaNA patra cetanA kA UrdhvArohaNa cetanA kI jAgRti kA parva cetanA ke kendra meM visphoTa 44 228 192 24 34 144/142 141/10 cetanA jAgRti kA upakrama caitanya kendroM kA jAgaraNa : bhAva taraMgoM kA pariSkAra caitanya kendroM kA prabhAva prekSA prekSA 125 121 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 caitanya jAgRti kA parva - akSaya tRtIyA caitanya - vikAsa kI prakriyA coToM ko nahIM saha sakatA, vaha pratimA nahIM bana sakatA caubIsI meM dhyAna ke tattva chAtrAoM kA caritra-nirmANa chAtroM kA dAyitva jana-jana kA mArgadarzaka janataMtra aura dharma jana sAdhAraNa kA Adarza kyA hai ? jana sAmAnya ke lie aNuvrata kI yojanA janma dina : eka samUcI sRSTi kA janma dina kaise manAeM ? janataMtra kA maulika AdhAra -- jAgRta janamata janataMtra kI svasthatA kA AdhAra janataMtra se pahale jana janamata kA jAgaraNa jarUrI jana-samparka aura vikAsamAna vicAradhArA japa : eka mAnasika cikitsA japa tapa kI gaMgA japa, dhyAna aura kAyotsarga jaba Ae santoSa dhana jaba jAge tabhI saverA jaba mukhya gauNa ho jAe jaba satya ko jhuThalAyA jAtA hai| jayacaMdalAla daphtarI jayAcArya : vyaktitva evaM kartRtva jarUrata hai aisI mAM kI jarUrata hai dharma meM bhI krAMti kI ja 15 prajJAparva 59 maMjila 2 / mukti isI 13/25 prajJAparva jIvana sUraja pravacana 9 pravacana 11 Age soco ! 3 Aloka meM bItI tAhi baMda bUMda 1 aNu gati pravacana 11 atIta kA vi dIrghA / rAja pravacana 5 saphara / amRta prekSA prajJAparva kho samatA jaba jAge samatA mukhar3A dharma eka pravacana 4 donoM saphara / amRta 221 42 141 51 38 103 114 73 162 8 190 60 178 186 1/3 32 118/84 20 169 115 261 1 206 17 183 129 87 83/34 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 21 37/37 134 122 233 195/198 jarUratoM meM badalAva jahAM anaitikatA, vahAM tanAva jahAM uttarAdhikAra liyA nahIM, diyA jAtA hai jahAM mAtAeM saMskArI hotI haiM jahAM virodha hai, vahAM pragati hai jahAM se saba svara lauTa bhAte haiM jAgaraNa kA zaMkhanAda jAgaraNa kA saMdeza jAgaraNa kI dizA me bar3hane kA saMketa jAgaraNa ke bAda pramAda kyoM ? jAgaraNa kyA hai ? jAgaraNa viveka kA jAgaraNa hI jIvana hai jAgarUkatA se bar3hatI hai saMbhAvanAeM jAgRta jIvana jAgRta dharma jAgRti kA maMtra jAgRti kaise aura kyoM ? jAgo ! nidrA tyAgo !! jAti na pUcho sAdhu kI jAtivAda atAttvika hai jAtivAda ke samarthakoM se jApAna aura bhArata kA aMtara jijJAsA aura jigISu jitanI sAdagI : utanA sukha jitane prazna : utane uttara jInA hI nahIM, maranA bhI eka kalA hai jIne kA darzana jIne kI kalA baisAkhiyAM udbo/samatA bItI tAhi pravacana 9 saMdeza laghutA sUraja samatA/udbo donoM laghutA khoe kyA dharma udbo/samatA laghutA Age soco! 3 vi vIthI/donoM Age jAgo! pravacana 11 pravacana 11 jana jana 170 108 121 163/161 173 183 270 216 126 64 kuhAse ghara donoM kuhAse dIyA khoe sUraja /samatA udbo sUraja jaba jAge pravacana 4 jIne kI kalA : marane kI kalA jIva ajIva kA dviveNI saMgama jIva aura ajIva 57/132 133 187 126 . 167 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 223 jIva ke do varga jIva durlabhabodhi kyoM hotA hai ? jIvana AcAra sampanna bane jIvana : eka kalA jIvana : eka prayoga bhUmi 90 soco ! 3 jAgo ! 98 sUraja rAja/vi vIthI 113/91 dharma eka/anaitikatA 29/245 atIta kA baisAkhiyAM 146 kyA dharma prazna/saMbhala 48/88 zAnti ke samatA 231 ghara zAnti ke 252 pravacana 11 rAja 178 sUraja sUraja 144 manahaMsA sUraja naitika sUraja 141 pravacana 5 38 bUMda bUMda 2 181 saMbhala/bhora 77/146 sUraja 228 A. tu. 180 sUraja jyoti ke maMjila 2 147 kuhAse zAnti ke khoe jIvana aura jIvikA : eka prazna jIvana aura dharma jIvana aura lakSya jIvana kalpa kI dizA jIvana kA abhizApa jIvana kA AbhUSaNa jIvana kA Aloka jIvana kA nirmANa jIvana kA paramArtha jIvana kA pariSkAra jIvana kA paryavekSaNa jIvana kA pahalA bodhapATha jIvana kA pravAha jIvana kA moha aura mRtyu kA bhaya jIvana kA lakSya jIvana kA zAzvata krama : utAra-car3hAva jIvana kA zAzvata mUlya : maitrI jIvana kA sahI lakSya jIvana kA sAra jIvana kA siMhAvalokana jIvana kA saundarya jIvana kI uccatA kA mApadaMDa jIvana kI tIna avasthAeM jIvana kI dizA meM badalAva jIvana kI nyUnatama maryAdA jIvana kI ramaNIyatA 163 19 118 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 143 150 148,174 30/48 119 70 199 x o wc - 130 jIvana kI sahI rekhA jIvana kI sAdhanA jIvana kI sArthakatA jIvana kI sUI aura Agama kA dhAgA jIvana ke Avazyaka tattva jIvana ke do tattva jIvana ke mApadaNDoM meM parivartana jIvana ke zreyas jIvana ke sunahale dina jIvana ko UMcA uThAo jIvana ko dizA dene vAle saMkalpa jIvana ko saMvAre jIvana ko sajAeM jIvana kyA hai ? jIvana-caryA kA anveSaNa jIvana-nirmANa kA mahattva jIvana-nirmANa kI dizA jIvana-nirmANa ke do sUtra jIvana-nirmANa ke patha para jIvana-nirmANa ke sUtra jIvana badalo jIvana maryAdAmaya ho jIvana-mUlya jIvana meM ahiMsA jIvana meM AcaraNa kA sthAna jIvana meM dhArmikatA ko prazraya deM jIvana meM saMyama kA sthAna jIvana meM saMyama kI mahattA jIvana meM samatva kA avataraNa / jIvana yApana kI Adarza praNAlI jIvana-vikAsa jIvana-vikAsa aura Aja kA yuga jIvana-vikAsa aura yugIna paristhitiyAM ghara navanirmANa bhora maMjila 2/mukti isI saMbhala saMbhala saMbhala sUraja sUraja pravacana 9 dIyA sUraja sUraja kuhAse sUraja sUraja jyoti se pravacana 10 pravacana 11 pravacana 10/soco ! 3 pravacana 9 saMbhala sUraja bhora pravacana 11 pravacana 11 saMbhala pravacana 11 37 175 212 44 82/201 103 171 182 164 prekSA 78 155 177 144 135 jaba jAge A. tu. zAnti ke pravacana 9 140 197 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 225 zAnti ke 174 sUraja 201 11 226 243 211 42 34 14 152 168 jIvana-vikAsa aura vidyArthIgaNa jIvana-vikAsa aura sukha kA hetu jIvana-vikAsa kA krama jIvana-vikAsa kA mArga jIvana-vikAsa ke cAra sAdhana jIvana-vikAsa ke sAdhana jIvana-vikAsa ke sUtra jIvana zuddhi jIvana zuddhi kA prazasta patha jIvana zuddhi ke do mArga jIvana zailI ke tIna rUpa jIvana zailI meM badalAva jarUrI jIvana saphalatA ke do AdhAra jIvana sudhAra kA mArga : dharma jIvana sudhAra kA saccA mArga jIvana sudhAra kI yojanA jIvana stara UMcA uThe jIvoM ke vargIkaraNa jugalakizora bir3alA je egaM jANai se savvaM jANai jaina AgamoM ke kucha vicAraNIya zabda jaina AgamoM ke saMbaMdha meM jaina AgamoM meM devavAda kI avadhAraNA jaina AgamoM meM sUrya jaina ekatA jaina ekatA kA eka upakrama : kucha biMdu jaina ekatA kI dizA meM jaina ekatA kyoM ? kaise ? jaina kauna ? jaina jIvana zailI jaina jIvana zailI ko apanAeM jainatva kI pahacAna : kucha kasauTiyAM jaina darzana pravacana 11 sUraja pravacana 11 sUraja pravacana 9 dharma eka ghara bUMda bUMda 1 baisAkhiyAM kuhAse Age soco !3 saMbhala bhora saMbhala maMjila 2 dharma eka pravacana 4 atIta vi vIthI/rAja jIvana vi dIrghA rAja zAnti ke saphara/amRta dharma eka jAgo ! bUMda bUMda 2 laghutA prajJAparva laghutA saMbhala/sUraja 189 122 176 66/78 178/80 112/78 112 179 186 23 180 150/203 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa jaina darzana aura aNuvrata 208 127 21 jaina darzana aura anekAMta jaina darzana aura jAtivAda jaina darzana aura vedAnta jaina darzana kA maulika tattva-saMvara jaina darzana kI dena jaina darzana kI maulika AsthAeM jaina darzana ke maulika siddhAnta jaina darzana kyA hai ? jaina darzana tathA anekAntavAda jaina darzana meM AtmavAda jaina darzana meM AtmA jaina darzana meM Izvara jaina darzana meM sRSTi jaina darzana : samatA kA darzana jaina darzana : samanviti kA patha jaina dIkSA jaina dIkSA kA mahattva jaina dRSTi jaina dharma jaina dharma : eka vaijJAnika dharma jaina dharma aura aNuvrata jaina dharma aura ahiMsA jaina dharma aura usakA sAdhanA patha jaina dharma aura tattvavAda jaina dharma aura sAdhanA jaina dharma aura sRSTivAda jaina dharma kA ahiMsA-darzana jaina dharma kA mUla maMtra : puruSArtha jaina dharma kA svarUpa jaina dharma kI maulika vizeSatAeM jaina dharma ke pUrvaja nAma anaitikatA 237 atIta kA/dharma eka 28/97 pravacana 11 aNu gati atIta maMjila 1 126 bhora 74 atIta kA/dAyitva 83/63 pravacana 9 gRhastha muktipatha 102/97 navanirmANa 179 maMjila 1 222 maMjila 1 nayI pIDhI soco ! 3 177 pravacana 11 159 soco !3 278 saMbhala/jaina pravacana 11 pravacana 9 143 gRhastha muktipatha 74/71 Age dharma eka Age sUraja ghara 160 ghara 182 ghara 176 pravacana 5 bUMda bUMda 2 mukhar3A jIvana atIta 41 139 56 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 227 26 pravacana 10 pravacana 5 ghara pravacana 10 119/101 merA dharma 75 mukhar3A 213 manahaMsA kyA dharma 87. soco !3 sUraja bUMda bUMda 2 108 atIta kA 105 48 133 jaina dharma ke prastutIkaraNa kI prakriyA jaina dharma : jana dharma jaina dharma jana dharma kaise bane ? jaina dharma : pahacAna ke kucha ghaTaka jaina dharma : bauddha dharma jaina dharma meM ArAdhanA kA svarUpa jaina dharma meM Izvara jaina dharma meM pravrajyA jaina dharma meM sarvodaya kI bhAvanA jaina muni aura yogAsana jaina muni kI AcAra-paramparA : . eka sulagatA huA savAla jaina yoga jaina yoga meM kuMDalinI jaina vidyA kA anuzIlana kareM jaina vizva bhAratI jaina vizva bhAratI-kAmadhenu jaina-saMskRti jaina samanvaya kA paMcasUtrI kAryakrama jaina samAja soce jaina sAhitya meM sUktiyAM jainoM aura vaidikoM ke cAra varNa jainoM kI jimmevArI jaisI soca, vaisI prApti jo calatA hai, pahuMca jAtA hai jor3ate calo aura komala raho jo dila khojU AphnA jo dRr3hamiNI thI aura priyarmiNI bhI jo saba kucha saha letA hai jo sahatA hai, vaha rahatA hai jo sahanA jAnatA hai,vaha jInA jAnatA hai jJAte tattve kaH saMsAraH ? jJAna atIndriya jage, 161 178 merA dharma/atIta kA 48/73 prekSA prajJAparva prekSA 52 maMjila 1 209 ghara/bhora 256/120 sUraja bhora atIta 189 jAgo ! 128 sUraja samatA samatA/udbo soco ! 3 mukhar3A vi vIthI khoe laghutA jaba jAge khoe prajJAparva 40 86 104 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa jJAna aura ajJAna jJAna aura AcAra kI samanviti jJAna aura kriyA jJAna aura jJAnI jJAna aura darzana jJAna kA uddezya jJAna kA phalita-vinaya jJAna kA samyak upayoga jJAna ke do prakAra jJAna ke do prakAra haiM jJAna ke palimanthu jJAna ke lie gambhIratA jarUra jJAna cetanA jJAna prakAzaprada hai jJAna prApti kA pAtra jJAna prApti kA sAra jJAna mandira kI pavitratA jJAnI bhaTakatA nahIM jJAnI sadA jAgatA hai jJeya ke prati jyoti se jyoti jale pravacana 4 maMjila 2 bhora pravacana 5 168 jAgo! 187 maMjila 1 127 pravacana 5 maMjila 1 175 pravacana 4 pravacana 5 105 maMjila 2/mukti isI 34/53 bUMda bUMda 2 74 pravacana 4 102 ghara pravacana 5 pravacana 9 178 Aloka meM jaba jAge 466 - 5:55. 52 224 124 51 lavutA gRhastha/muktipatha pravacana 4 104/99 190 jha jhUTha kA duSpariNAma samatA 256 48 DA0 kiMga ne ahiMsA ko tejasvI banAyA hai DA0 jAkira husaina DA. rAjendra prasAda aNu saMdarbha dharma eka dharma eka 166 158 Namo arahaMtANaM Namo AyariyANaM Namo uvajjhAyANaM manahaMsA manahaMsA manahaMsA .. Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 Namo loe savva sAhUNaM Namo siddhANaM No hoNe No airitte manahaMsA mamahaMsA soco! 3 200 31 161 1/104 150 49 104 142 109 197 73 takhatamala pagAriyA taTa para adhika sajagatA taTasthatA ke sUtradhAra : paNDita neharU tatva kyA hai ? tattvacarcA tattvajJAna ke morce para tattvajJAna bAhara hI nahIM, andara bhI phailAnA hai tattvadarzana tattva-bodha tanAva-mukti kA upAya tanmayatA tapa tapa aura usakA AcAra tapa sAdhanA kA prANa hai tapasyA aura dhyAna tapasyA kA kavaca tapasyA : saMgha kI pragati kA sAdhana tapasyA svayaM hI prabhAvanA hai tapa hai AMtarika bImArI kI auSadhi tamaso mA jyotirgamaya talahaTI se zikhara para pahuMcane kA upAya titikSA aura sAdhanA tIna tIna abhilASAeM tIna bahumUlya bAteM tIna loka se mathurA nyArI tIna vRttiyAM tIna vaidya dharma eka bUMda bUda 1 dharma eka tattva/A0 tu. tattvacarcA prajJAparva prajJAparva bhagavAn pravacana 8 bUMda bUMda 2 khoe sUraja jAgo! jyoti se bUMda bUMda 2 kuhAse ghara pravacana 4 jaba jAge kuhAse laghutA bUMda-bUMda 2 dharma eka bUMda bUMda 2 ghara maMjila 1 pravacana 9 udbo/samatA 18 x 262 28 245 13 240 155 253 167 67 155/153 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 bA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 121 tIrthaMkara RSabha tIrthaMkara aura siddha tulanAtmaka adhyayana : eka vimarza tRpti kahAM hai ? tejolabdhi : upalabdhi aura prayoga tejolezyA terApaMtha : eka vihaMgAvalokana terApaMtha kA itihAsa samarpaNa kA itihAsa hai terApaMtha kA vikAsa terApaMtha kI udbhavakAlIna sthitiyAM terApaMtha kI janma kuMDalI kA zreSTha phalAdeza terApaMtha kI maMDanAtmaka nIti terApaMtha kI maulikatA terApaMtha kI maulika maryAdAeM terApaMtha ke prathama so varSa terApaMtha ke zAsana sUtra terApaMtha kyA aura kyoM? terApaMtha : dhArmika vizAlatA kA mahAna prayoga terApaMtha : saMgaThana kA merudaMDa-maryAdA mahotsava terApaMtha hai tIrthaMkaroM kA pantha terApaMthI kauna ? tyAga aura bhoga kI sattA tyAga aura saMyama kA mahatva tyAga aura saMyama kI saMskRti tyAga aura sadAcAra kI mahattA tyAga kA mahattva tyAga kI mahattA tyAga kA mUlya tyAga ke Adarza kI AvazyakatA tyAga banAma bhoga tyAga : muktipatha tyAga : hamArI sAMskRtika dharohara pravacana 9 118 atIta kA/dharma eka 121/116 pravacana 10 138 pravacana 10 prekSA 141 pravacana 4 merA dharma 110 soco! 3 vi vIthI 181 merA dharma prajJAparva pravacana 11 226 vi vIthI 192 soco !3 jaba jAge 167 vi bIthI 196 nayI/marA dharma merA dharma prajJAparva jaba jAge 153 maMjila 1 70 jAgo! sUraja 125 saMbhala saMbhala bhora/ghara 69/68 pravacana 11 pravacana 9 saMbhala pravacana 9 pravacana 5 pravacana 10 195 16/88 77 68 175 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 tripadI : eka dhruva satya triveNI snAna trivendram, kerala pravacana 4 zAMti ke 205 dharma eka 153 thake kA vizrAma thAvaccAputra zAMti ke pravacana 9 129 104 69 dakSiNa bhArata ke jaina AcArya dharma eka dakSesa : bAlikA varSa kuhAse 115 daMDa aura naitikatA anaitikatA daMDa saMhitA kaba se? anaitikatA 112 damana banAma zamana mukti isI/maMjila 2 20/9 dayA aura dAna sUraja 230 dayA kA mUla maMtra bhora dayApremiyoM kA dAyitva pragati kI darzana aura usake prakAra pravacana 204 darzana aura vijJAna prazna darzana kI pavitratA ke do kavaca : ahiMsA aura mokSa zAMti ke darzana ke ATha prakAra maMjila 1 135 darzana ke do prakAra haiM pravacana 5 darzanAcAra ke ATha prakAra soco!3 dalatantra se janataMtra kI ora maMjila 2/mukti isI 70/98 rAna ke do prakAra soco! 3 286 vanavatA kI jagaha mAnavatA pravacana 11 dayitva kA bodha maMjila 2 dAritva kA vikAsa merA dharma dAyiva bodha ke maulika sUtra jyoti se donoM 33/109 dAyita bodha ke sUtra atIta kA dArzakioM se jana-jana daastaa| mukti pravacana 9 divya atmA-AcAryazrI kAlUgaNI pravacana 4 142 dizA kAbadalAva dIkSA kA mahattva pravacana 11 123 197 74 khoe Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 thA. tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 24,233 125 175 149 maMjila 1 dharma eka Age pravacana 10 jAgo ! zAMti ke khoe prekSA bItI tAhi maMjila 2 247 103 104 153 261 28 dIkSA kyA hai ? dIkSAnta pravacana dIkSA : sukha aura zakti kI dizA meM prayANa dIkSA surakSA hai dIpAvalI kaise manAeM ? dIpAvalI : bhagavAn mahAvIra kA nirvANa dIrghajIvitA kA hetu dIrghazvAsa kI sAdhanA dIrghazvAsa prekSA dIrghAyuSya bandhana ke kAraNa duHkha kA mUla duHkha kA hetu-mamatva duHkha mukti kA AvAhana-aNuvrata duHkha mukti kA upAya duHkha mukti kA rAstA duniyA eka sarAya hai durguNoM kI mahAmArI durlabha kyA hai ? duvidhAoM se parAbhUta na hoN| dUradarzana : eka mAdaka auSadhi dUradarzana kI saMskRti dUradarzana se mUlyoM ko khatarA dUsarI zatAbdI kA terApantha dRr3ha saMkalpa : saphalatA kI kuMjI dRzya eka : dRSTiyAM aneka dRSTi kI nirmalatA dRSTikoNa kA mithyAtva dRSTikoNa kA samyaktva daSTikoNa, saMkalpa aura puruSArtha dRSTi-parimArjana dRSTi bheda deva AyuSya baMdhana ke kAraNa deva, guru aura dharma pravacana 9 Age naitika jaba jAge maMjila 1 sUraja maMjila 1 naitika 241 72 44 kuhAse 47 kuhAse kuhAse 42 20 129 jaba jAge pravacana 5 mukhar3A mukhar3A bUMda bUMda 1 jAgo! baisAkhiyAM samatA/udbo ghara maMjila 2 bUMda-bUMda 1 177 14/148 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 125 devIlAla sAMbhara deza aura kAla : eka bahAnA deza aura kAla ko badalA jA sakatA hai deza aura rAjanaitika dala deza kA bhaviSya deza kA mAlika kauna ? deza kI bAgaDora thAmane vAle hAtha dehe dukkhaM mahAphalaM 108 80 209/145 239 dharma eka khoe bIti tAhi baisAkhiyAM baisAkhiyAM prajJAparva baisAkhiyAM muktipatha gRhastha dharma eka pravacana 4 donoM pravacana 10 pravacana 10 kuhAse sUraja pragati kI baisAkhiyAM laghutA pravacana 8 prajJAparva laghutA samatA/udbo muktipathagRhastha 191 147 do darzana donoM hAtha : eka sAtha do patha : eka ghATa do prakAra ke sAdhaka do rattI caMdana do zubha saMkalpa doSa kA pratikAra : vrata doSa kisI kA, doSa kisI para doSa mukti kA nayA upAya dravya ke vizeSa guNa dravyapUjA aura bhAvapUjA draSTA kI AMkha kA nAma hai prajJA dvaMdvamukti dvaMdva mukti kA upAya 51 2 187 120 134 72 72 124/125 207/143 175 229 dhana nahIM, dharma saMgraha kareM dhanarAja baida dhana se dharma nahIM dharatI ko svarga banA sakate haiM dharma acchA, dhArmika acchA nahIM dharma amRta bhI, jahara bhI dharma AkAza kI taraha vyApaka hai dharma : AcaraNa kA viSaya pravacana 11 dharma eka sUraja pravacana 4 kuhAse mukhar3A soco !3 ghara 99 78 147 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa dharma Atmagata hotA hai dharma AtmA; sampradAya zarIra dharma : eka akhaMDa satya dharma : eka rAjapatha hai dharma aura aNuvrata dharma aura adharma dharma aura adhyAtma dharma aura kalA dharma aura jIvana vyavahAra 145 jAgo! 118 kuhAse 143 udbo/samatA 19/19 maMjila 1 prazna/samAdhAna 29/79 pravacana 9 maMjila 1 zAnti ke nayI/kyA dharma maMjila 1 pravacana 9 148 samAdhAna/pravacana 10 19/157 bUMda bUMda 2 171 muktipatha/gRhastha pravacana 10 147 samAdhAna 33 bUMda bUMda 1 221 dharma aura/A. tu. baisAkhiyAM pravacana 9 samAdhAna 1/79 167 dharma aura tyAga dharma aura darzana dharma aura dharmasaMgha dharma aura dharmasaMsthA dharma aura dhArmika eka hai yA do? dharma aura paramparA dharma aura puNya dharma aura bhAratIya darzana dharma aura majahaba dharma aura manuSya dharma aura yuvaka dharma aura rAjanIti dharma aura vijJAna dharma aura vaiyaktika svataMtratA dharma aura vyavahAra dharma aura vyavahAra kI samanviti dharma aura samAja dharma aura samyaktva dharma aura siddhAMta dharma aura seksa dharma aura svabhAva dharma kaba karanA cAhie? kuhAse 15. 25/142 196 15/53 pravacana 5 kyA dharma Age/bUMda-bUMda 1 bUMda-bUMda 1 prazna samAdhAna ghara samAdhAna samAdhAna pravacana 4 bUMda bUMda 1 129 67 107 200 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 dharma kalyANa kA patha dharma kA anuzAsana dharma kA artha hai vibhAjana kA aMta dharma kA kSetra dharma kA tUphAna dharma kA tejasvI rUpa dharma kA pahalA sopAna dharma kA mUlamaMtra dharma kA mUla : saMyama dharma kI rUpa dharma kA vyAvahArika rUpa dharma kA zuddha svarUpa dharma kA satya svarUpa dharma kA sahI svarUpa dharma kA sAmAjika mUlya dharma kA sthAna dharma kA svarUpa dharma kA svarUpa : eka mImAMsA dharma kI avadhAraNA aura AcArya bhikSu dharma kI AtmA -ahiMsA dharma kI AdhArazilA dharma kI eka kasauTI dharma kI kasauTiyAM dharma kI naI dizAeM dharma kI paribhASA dharma kI pahacAna dharma kI prayogazAlA dharma kI yAtrA : jaina dharma kA svarUpa dharma kI vyAkhyA soco ! 3 gRhastha / muktipatha kyA dharmaM ghara Age merA dharma naitika naitika / rAjadhAnI maMjila 2 navanirmANa bUMda bUMda 1 maMjila 2 sUraja sUraja pravacana 10 bhagavAn maMjila 1 Age / pravacana 4 pravacana 9 pravacana 11 jaba jAge gRhastha / pravacana 9 muktipatha / sUraja dIyA laghutA kuhAse jyoti se sUraja merA dharma sUraja 235 243 127/122 12 154 221 1 56/22 152 155 65 127 38 154 143 89 68 46/22 150,164 41 202 26/88 24/175 pravacana 11 / ghara bUMda-bUMda 1 34 jAgo / maMjila 1 164/109. 81. 227. 186. 133. 199/271 73. 70 156 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa pravacana 9 pravacana 9 khoe dharma kI vyApakatA dharma kI zaraNa dharma kI zaraNa : apanI zaraNa dharma kI sAmAnya bhUmikA dharma ke AbhUSaNa dharma ke cAra dvAra dharma ke do prakAra dharma ke do bIja; dayA aura dAna dharma ke lakSaNa dharma kyA sikhAtA hai ? dharma kyA hai ? dharma krAnti kI apekSA kyoM ? dharma krAnti kI pRSThabhUmi dharma krAnti ke sUtra 173 10 5 A. tu. saMbhala samatA pravacana 4 saMdeza pravacana 11 saMbhala pravacana 10/11 67/181 aNu gati saphara udbo kuhAse 196/145 samatA maMjila 2 jana-jana mukhar3A sUraja 120 bhora 87 soco!3 atIta kA 171 amRta/saphara manahaMsA pravacana 9 gRhastha/muktipatha 177/160 dIyA pravacana 10 maMjila 2 254 gRhastha muktipatha pravacana 9 180 A. tu./tIna 57/31 bUMda bUMda 1 dharma krAnti mAMgatA hai dharmaguruoM se dharmacakra kA pravartana dharma : jIvana-zuddhi kA patha dharma jIvana-zuddhi kA sAdhana hai dharma-dhyAna : eka anuciMtana dharma na amIrI meM hai, na garIbI meM dharma nirapekSatA : eka bhrAnti dharma-nirapekSatA aura aNuvrata dharma nirapekSatA banAma sampradAya nirapekSatA dharmaniSThA dharmanIti aura rAjanIti dharma parama tattva hai dharma para rAjanIti hAvI na ho dharma pravartana dharma bAtoM meM nahIM, AcaraNa meM dharma rahasya dharma : rUpa aura svarUpa 64 271 220 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 77 129 31 183 dharma va nIti navanirmANa dharma : vyakti aura samAja ghara dharma vyavacchedaka rekhAoM se mukta ho aNu saMdarbha dharma vyavahAra meM utare pravacana 9 dharma zAsana ke do AdhAra : anuzAsana aura ekatA vi vIthI dharmazAsana hai eka kalpataru manahaMsA 170 dharmasaMgha ke nAma khulA AhvAna jIvana dharmasaMgha meM vigraha ke kAraNa bUMda bUMda 2 128 dharma saMdeza A. tu./tIna 43/15 dharma saba kucha hai, kucha bhI nahIM A. tu./dharma saba 100/1 dharma sampradAya aura aNuvrata aNu gati dharma sampradAya kI caukhaTa meM nahIM samAtA pravacana 8 dharma sampradAya se Upara hai pravacana 11 dharma sampradAyoM meM anuzAsana bItI tAhi dharma : sarvocca tattva Age dharma : sArvajanika tattva hai pravacana 11 dharma sikhAtA hai jIne kI kalA baisAkhiyAM 155 dharma siddhAMtoM kI prAmANikatA : vijJAna kI kasauTI para pravacana 5 116 dharma se jIvana zuddhi sUraja dharma se milatI hai zAnti pravacana 9 dharmAcaraNa kaba karanA cAhie ? maMjila 1 dharmArAdhanA kA prathama sopAna sUraja 232 dharmArAdhanA kA saccA sAra sUraja dharmArAdhanA kyoM? pravacana 5 dharmAstikAya : eka vivecana pravacana 8 dharmoM kA samanvaya sUraja 237 dharmopadeza kI sImAeM 173 dhavala samAroha dhavala dhArmika aura ImAnadAra baisAkhiyAM 159 dhArmika kauna ? samatA/udbo 23/23 dhArmika jIvana ke do citra gRhastha/muktipatha 179/162 dhArmikatA kI kasauTiyAM baisAkhiyAM 173 61 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 203 115 dhArmikatA ko sArthakatA mile dhArmika paramparAeM : upayogitAvAdI Azaya dhArmika saMskAra dhArmika sadbhAva apanAeM dhArmika samasyAeM : eka anuciMtana dhIme bolane kA abhyAsa kareM dhairya aura puruSArtha kA yoga dhyAna aura bhojana dhyAna aura svAdhyAya kA setu dhyAna kA gurukula dhyAna kA prathama sopAna-dharmyadhyAna dhyAna kI pUrNa taiyArI dhyAna kI bhUmikA dhyAna kI mudrA dhyAna kyA hai ? dhyAna paramparA kA viccheda kyoM ? dhyAna prazikSaNa kI vyavasthA dhyAna-sAdhanA aura guru dhyAna se ahaM cetanA TUTatI hai yA puSTa hotI hai ? saMbhala kyA dharma muktipatha bhora merA dharma prajJAparva pravacana 4 udbo/samatA prekSA prekSA atIta prekSA 18 69 prekSA 58 88 prekSA pravacana 10 prekSA prekSA prekSA prekSA 62 100 263 naI pIr3hI aura dhArmika saMskAra naI saMskRti kA sUryodaya nae aura prAcIna kA vyAmoha nae dvAra kA udghATana nae nirmANa ke AdhAra biMdu nae varSa ke bodhapATha nae sRjana kI dizA meM nakArAtmaka ciMtana nayA AyAma nayA yuga : nayA jIvana darzana nayA varSa : nayA saMkalpa nayI dRSTi kA nirmANa soco ! 3 donoM bUMda bUMda 1 soco! 3 baisAkhiyAM baisAkhiyAM vi dIrghA kuhAse pravacana 5 kuhAse baisAkhiyAM mukhar3A 145 Umm 219 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 152 nayI saMbhAvanA ke dvAra para dastaka naye abhikrama kI dizA meM nara se nArAyaNa nava tattva kA svarUpa nava samAja ke nirmAtAoM se nazA : eka bhayaMkara samasyA nazAbaMdI, rAjasva aura naitikatA naze kI saMskRti na svayaM vyathita bano, na dUsaroM ko vyathita kro| nAgarika jIvana aura caritra vikAsa nAgarikatA kA bodha nAgarikatA kI kasauTI nAgarikatA ke jIvana sUtra nAgarikoM kA kartavya nAmakaraNa kI prakriyA se gujaratA huA aNuvrata nArI ke tIna guNa nArI ke tIna rUpa nArI ke sahaja guNa nArI ko lakSmI, sarasvatI hI nahIM, durgA bhI bananA hogA nArI jAgaraNa mukhar3A 108 jIvana 153 pravacana 11 174 maMjila 1 jana jana prajJAparva aNu saMdarbha/aNu gati 86/169 baisAkhiyAM maMjila 2/mukti isI 43/65 sUraja 177 Aloka meM sUraja pravacana 11 pravacana 11 133 aNu gati 207 144 80 110 38 sUraja 219 donoM sUraja atIta kA 202 132 pravacana 11 zAnti ke sUraja 135 115/220 kuhAse 234 110/105 215 nArI zoSaNa kA nayA rUpa nija para zAsana : phira anuzAsana nitya aura anitya nindaka niyare rAkhiye nimittoM para vijaya niyati aura puruSArtha niyativAda : eka dRSTi niyama kA atikrama kyoM? niyama ko samajhe niyojita karma kI AvazyakatA samatA gRhastha muktipatha kuhAse baisAkhiyAM Age/pravacana 4 pravacana 11 zAnti ke khoe prajJAparva 35/162 155 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 69 240 A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa nirAzA ke aMdhere meM AzA kA cirAga kyA dharma 124 nirIkSaNa aura prastutIkaraNa kA dina Aloka meM 104 nirgrantha pravacana gRhastha/muktipatha 129/124 nitha pravacana : duHkha vimocaka gRhastha/muktipatha 135/130 nirgrantha pravacana hI pratipUrNa hai gRhastha/muktipatha 133/128 nirgrantha pravacana hI satya hai gRhastha muktipatha 131/126 nirdeza ke prati sajaga udbo/samatA 179/177 nirmANa kA zIrSa biMdu ghara 44 nirmANa kA samaya pravacana 11 121 nirmANa kI AvazyakatA bhora nirmANa baccoM kA pravacana 9 134 nirmANa yAtrA kI pRSThabhUmi kuhAse 231 nirmANa samyak dRSTikoNa kA baisAkhiyAM nirmAtA kauna ? maMjila 1 nirvAcana-AcAra-saMhitA aura matadAna Aloka meM nirvANa-mahotsava aura hamArA dAyitva rAja/vi vIthI 42/30 nirvANavAdI bhagavAn mahAvIra dIyA 140 nirvANa zatAbdI ke saMdarbha meM rAja/vi dIrghA 50/208 nirvicAratA : dhyAna kI utkRSTatA manahaMsA 129 nizcaya aura vyavahAra muktipatha/ gRhastha 120/125 nizcaya vyavahAra kI samanviti jAgo! 226 niSkAma karma aura adhyAtmavAda vi dIrghA/rAja 108/143 niSkAma karmayogI sohanalAlajI dUgar3a vi vIthI 233 niSkAma sAdhanA pravacana 4 14 niSThA kA dIvaTa : AcaraNa kA dIpa baisAkhiyAM niHsvArtha bhakti maMjila 1 205 nIti aura aNuvrata prazna nIti aura anIti prazna nIti kA pratiSThApana parama apekSita saMbhala nIti kA praharI baisAkhiyAM nItihInatA ke kAraNa kuhAse neharU zatAbdI varSa aura bhAratIya saMskRti kI garimA jIvana 133 204 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 154 ghara 117 202 175 176 117/116 11 109/107 112/113 100 118/119 58 naitika krAnti kA sUtrapAta pravacana 11 naitika krAnti ke kSetra naitika cetanA ko jAgRta karane kA prayoga aNu gati naitika jAgaraNa kA kAryakrama saMbhala naitikatA : adhyAtma kA vyAvahArika paripAka Aloka meM naitikatA : itihAsa ke AIne meM anaitikatA naitikatA aura jIvana kA vyavahAra navanirmANa naitikatA : kalpanA yA yathArtha ? aNu gati naitikatA kA anubaMdha anaitikatA udbo/samatA naitikatA kA punarnirmANa yA punaHzastrIkaraNa zAnti ke naitikatA kA prakAza udbo/samatA naitikatA kA prayoga samatA/udbo naitikatA kA ratha kyoM nahIM Age sarakatA ? prajJAparva naitikatA kA vistAra samatA/udbo naitikatA : kitanI Adarza, kitanI yathArtha ? anaitikatA naitikatA kyA hai ? aNu gati naitikatA kyoM ? aNu gati naitikatA : vibhinna parivezoM meM Aloka meM naitikatA : svabhAva yA vibhAva anaitikatA naitika nirmANa naitikatA ke naitika nirmANa aura jIvana zuddhi navanirmANa naitika nirmANa kA AMdolana naitika naitika nirmANa kI yojanA pravacana 11 naitika prayatna ko prAthamikatA deM jyoti ke naitika mana kA jAgaraNa samatA/udbo naitika mUlya : eka sApekSa dRSTi anaitikatA naitika mUlya : kitane zAzvata, kitane sAmayika ? ___ anaitikatA naitika mUlyoM kA AdhAra Aloka meM naitika mUlyoM kA mAnadaMDa anaitikatA naitika mUlyoM kA sthirIkaraNa : eka upalabdhi aNu gati naitika mUlyoM kI yAtrA samatA/udbo naitika mUlyoM ke lie AMdolanoM kA aucitya anaitikatA 172 181 86 229 35 110 114/115 100 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 naitika vyakti kI nyUnatama yogyatA naitika zuddhimUlaka bhAvanA naitika saMgharSa meM vijaya kaise ? naukA vahI, jo pAra pahuMcA de nyAya aura naitikatA paMcasUtrI kAryakrama paMDita hokara bhI apaMDita pakar3a kisakI ? pagaDaMDiyAM hiMsA kI pacIsa sauvAM nirvANa mahotsava kaise manAeM ? paDhamaM nANaM, tao dayA patana ke mArga : pralobhana aura pramAda patha, pAtheya aura maMjila pannAlAla sarAvagI parama karttavya parama puruSArtha parama puruSArtha kI zaraNa paramANu : eka anucitana paramANu kA svarUpa paramANu saMzleSa kI prakriyA paramAtmA kauna banatA hai ? paramArtha kI cetanA paramparA: AsthA aura upayogitA parAkrama kI parAkASThA parAdhIna sapanahuM sukha nAMhI parigraha kA parityAga parigraha kA mUla parigraha kI paribhASA parigraha ke rUpa parigraha kyA hai ? parigraha para aparigraha kI vijaya pa A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa anaitikatA saMbhala anaitikatA samatA pravacana 5 sUraja mukhar3A samatA baisAkhiyA~ vi vIthI / rAja manahaMsA / pravacana 11 Aloka meM mukhar3A dharma eka pravacana 4 kho dIyA pravacana 8 pravacana 8 pravacana 8 maMjila 2 kuhAse Aloka meM dIyA pravacana 4 sUraja muktipatha / gRhastha pravacana 5 gRhastha / muktipatha maMjila 2 maMjila 1 134 126 138 229 23 49 206 191 67 24/45 154 / 215 132 85 199 215 25 1 75 71 83 251 74 73 6 114 56/58 64 64/62 146 140 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 243 29 maMjila 1 ghara ghara 225 36 bhora 197 160 76 baMda bUMda 1 prajJAparva kuhAse pravacana 8 prekSA pravacana 11 manahaMsA maMjila 2 jAgo ! pravacana 9 aNu gati 211 - 214 ghara 229 parigraha sAdhana hai : sAdhya nahIM parigraha hai pApa kA mUla parimArjita jIvana-caryA parivartana parivartana : eka anivArya apekSA parivartana : eka zAzvata satya parivartana aura viveka parivartana kA prArambha kahAM se ? parivartana kI prakriyA parivartana kI mUla bhitti parivartana bhI eka sacAI hai parivartana vastu kA dharma hai parivartana : sAmayika apekSA parivAra kI dhurI : mahilA parivAra niyojana kA svastha AdhAra : saMyama pariSkAra kA prathama mArga paristhitivAda : eka bahAnA parIkSaNa yogyatA kA parIkSA kI nayI zailI parIkSA ratnatrayI kI pardAprathA paryaTakoM kA AkarSaNa : adhyAtma paryaTakoM ko bhAratIya saMskRti se paricita kiyA jAye paryApti : eka vivecana paryAya : eka zAzvata satya paryAya ke lakSaNa aura prakAra paryAvaraNa va saMyama paryAvaraNa-vijJAna paryuSaNa kSamA aura maitrI kA pratIka hai paryuSaNa parva paryuSaNa parva : eka preraNA paryuSaNa parva : prayoga kA parva udbo samatA samatA mukhar3A pravacana 9 259 217 ghara 84 aNu gati 197 aNu saMdarbha 144 maMjila 2 238 pravacana 10 162 pravacana 8 baisAkhiyAM dIyA 111 bhora pravacana 9/maMjila 1 239/16 vi dIrghA kuhAse 218 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 paryuSaNA parva kA mahattva pavitratA kI prakriyA pazutA banAma mAnavatA pazu zoSaNa kA nayA tarIkA pahacAna : antarAtmA aura bahirAtmA kI pahala kauna kare ? pahalA anubhava pahalI sopAna pahale kauna : bIja yA vRkSa ? pAMca sAdhanoM kI sAdhanA pAtheya pApa ke prakAra pApa zramaNa kauna ? pApa zramaNoM ko paidA karane kI saMskRti pApa se bacane kA upAya pAriNAmika bhAva pAriNAmika bhAva : eka dhruva satya pArivArika sauhArda ke amogha sUtra pArzvastha pAlaghATa, kerala pAzcAtya darzana aura mUlya-nirdhAraNa puNya ke nau prakAra puNya smRti putra ke sAtha saMvAda pudagala : eka anucitana pudgala kI vibhinna pariNatiyAM pudgala ke lakSaNa pudgala, dharma va adharma kI sthiti punIta karttavya puruSa ke tIna prakAra puruSArtha kI gAthA A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa dharma eka gRhastha / muktipatha bUMda bUMda 1 pravacana 11 kuhAse laghutA ghara khoe udbo / samatA jaba jAge naitika donoM / maMjila 2 maMjila 1 mukhar3A mukhar3A jAgo ! gRhastha / muktipatha pravacana 5 tAhi atIta dharma eka anaitikatA maMjila 1 pravacana 11 mukhar3A pravacana da pravacana pravacana 8 pravacana pa soco ! 3 maMjila 2 maMjila 1 236 209/191 211 132 79 136 105 90 87/86 121 E 72/80 189 29 31 31 205/187 259 65 181 155 80 185 142 42 45 53 48 108 259 115 . 44 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 puruSArtha ke bheda puruSArthavAda pUMjI kA nirA mahattva pUMjIvAda banAma aparigraha pUMjIvAda banAma sAmyavAda pUjA kisakI ho ? pUjA pATha kitanA sArthaka ! kitanA nirarthaka ! pUjA puruSArtha kI pUjya kAlagaNI kA puNya smaraNa pUjya kAlagaNI kI saMgha ko dena pUrI duniyA pUrA jIvana pUrva aura pazcima kI ekatA pauruSa kA pratIka prakRti aura puruSArtha prakRti banAma vikRti pragati kA prathama sUtra pragati kI ora bar3hate caraNa pragati ke do rAste pragati ke lie korA jJAna paryApta nahIM pragati ke sAtha khatarA bhI prajJAparva : eka adbhuta yajJa prajJAparva : eka apUrva abhiyAna prajJAparva : eka siMhAvalokana prajJAparva kI pRSThabhUmi pratikriyA aura pragati pratikriyA kA gherA pratidina AtA hai sUraja pratimA pUjA : eka mImAMsA pratirodhAtmaka zakti jagAeM pratiSThA aura durbalatAeM pratisaMlInatA pratisevanA ke prakAra pratisrota kI ora ghara saMbhala sUraja samatA sUraja maMjila 1 vi dIrghA / rAja samatA saMbhala maMjila 1 baisAkhiyAM pragati kI / A. tu. mukhar3A pravacana 5 bhora khoe maMjila 2 donoM kyA dharma bItI tAhi prajJAparva prajJAparva prajJAparva prajJAparva aNu gati udbo / samatA baisAkhiyAM manahaMsA soco ! 3 ghara jAgo ! maMjila 1 pravacana 11 245. 63 138 179 198 66 17 88 / 228 263 110 84 183 12/132 175 202 182 35 224 180 38 112 17 114 174 121 55 13/13 3 197 16 125 133 240 100 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 prajJAparva 246 mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa pratisrotagAmitA se hotA hai nirmANa baisAkhiyAM 175 pratIka kA AlaMbana khoe 163 pratyekabuddha aura buddhabodhita bUMda bUMda 1 113 prathama sopAna khoe pradarzana vi vIthI/rAja 111/200 pradarzana banAma darzana maMjila 1 pradezavattva aura aguruladhutva pravacana 8 124 prabhAva vAtAvaraNa kA samatA 253 prabhAvazAlI prayAsa pravacana 11 prabhu kA paMtha sUraja 24 prabhu banakara prabhu kI pUjA samatA 225 pramAda aura usakI vizuddhi jAgo ! pramAda se baco khoe/vi dIrghA 159/105 pramAda hI bhaya prayoga aura prazikSaNa ahiMsA kA baisAkhiyAM prayoga : prayoga ke lie prayoga hI sarvotkRSTa pravacana hai pravacana 5 prayogoM kI mUlyavattA mukhar3A pravacana kA artha ghara pravacana-prabhAvanA pravacana 4 pravAha ko badaliye kyA dharma prazikSaNa yAtrA prajJAparva 134 prazna aura samAdhAna vi vIthI/rAja 155/209 prazna pUrakatA kA bhanaitikatA prazna mitratA kA nahIM, zakti aura sAmarthya kA hai aNu saMdarbha prazna : saMsada sadasya seTha govindadAsajI ke, dharma eka uttara : aNuvrata anuzAstA AcArya tulasI ke / prazna hai mUlyAMkana kA dIyA 182 praznoM kA pariprekSya rAja/vi dIrghA 214/213 prasAdhana sAmagrI meM nirIha pazuoM kI Ahe kuhAse prasthAna ke naye bindu mukhar3A prAkRtika ApadA aura saMyama kuhAse khoe 149 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 247 113 21/21 38/40 kuhAse anaitikatA pravacana 5 khoe udbo/samatA muktipatha/gRhastha Aloka meM maMjila 1 maMjila 1 maMjila 1 mukhar3A bUMda bUMda 1 khoe maMjila 2 128 122 124 26 prAkRtika samasyA aura saMyama prAcIna aura arvAcIna mUlyoM kA saMgama prAthamika kartavya prAptavya kyA hai ? prAmANika jIvana kA prabhAva prAmANikatA kA AcaraNa prAmANikatA kA mAnadaMDa prAyazcitta kA mahattva prAyazcitta dene kA adhikArI prAyazcitta : doSa vizuddhi kA upAya prAyogika AsthA kA nirmANa prArambha sarasa, anta virasa priyatA meM ulajhe nahIM prekSA : Atma darzana kI prakriyA prekSA kA AdhAra prekSA kA udbhava aura vikAsa prekSA kA kAryakrama prekSA kA darzana prekSAdhyAna aura aNuvrata kA saMbaMdha prekSA dhyAna aura vipazyanA prekSA dhyAna kI upasaMpadA prekSA hai eka cikitsAvidhi prema kI jIta preya aura zreya preraNA ke pAvana kSaNa prauDhazikSA 228 prekSA prekSA prekSA " ~ 133 mukhar3A prekSA manahaMsA prekSA khoe muktipatha khoe soco ! 3 maMjila 2 197 48 216 200 philma vyavasAya phUTa AIne kI yA Apasa kI aNu gati baisAkhiyAM 171 178 baMdhana aura mukti baMdhana kA hetu : rAga-dveSa ghara/pravacana 5 soco ! 3 275/181 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 bar3A aura choTA bar3A kauna ? bar3e loga pahala kareM baccoM kA nirmANa : buniyAdI kAma baccoM ke saMskAra aura mahilA varga badalane kI prakriyA badalAva kA upakrama : bhAvanA badalAva jIvanazailI kA badalAva bhI : ThaharAva bhI badalAva saMbhava hai jIvana dhArA meM banda khir3akiyAM khule bandhana aura mukti kA pariveza bambaI balidAna kI laMbI kahAnI : AcArya bhikSu bahineM apanI zakti ko pahacAneM bahinoM kA karttavya bahinoM kA jIvana bahinoM se bahiraMga yoga kI sArthakatA bahirmukhI cetanA : azAMti ; antarmukhI cetanA : zAMti bahuAyAmI vyaktitva ke dhanI bahuzruta kauna ? bAlaka kucha lekara bhI AtA hai bAlaka ke nirmANa kI prakriyA. bAlamaraNa se baceM bAharI daur3a zAMti pradAna nahIM kara sakatI bAhya bhedoM meM mata ulajhiye bindu - bindu vicAra bimba aura pratibiMba bIta tAhi visAri de bImArI AsthAhInatA kI burAiyoM kI jar3a : madyapAna A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kyA dharma udbo / samatA kyA dharma bUMda bUMda 1 Aloka meM khoe pravacana 10 kuhAse donoM jaba jAge donoM Aloka meM dharma eka pravacana 5 maMjila 2 saMbhala sUraja jana jana jaba jAge prekSA bItI tAhi mukhar3A kuhAse atIta kA soco ! 3 prajJAparva pragati kI atIta kA samatA tAhi kyA dharma amRta 64 185 / 183 72 215 148 78 152 261 42 80 14 7 142 131 219 51 236 12 31 24 3288 28 54 15 103 90 169 73 22 154 210 2 112 74 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 burAiyoM kI bheMTa burAiyoM ke sAtha yuddha ho burAI kA anta saMyama se hogA burAI kI jar3a : tAmasika vRttiyAM bUMda bUMda se ghaTa bhare baiMgalora bauddhika viparyaya brahmacarya brahmacarya aura aNuvrata brahmacarya aura unmAda brahmacarya kA mahattva brahmacarya kI ora brahmacarya kI mahattA brahmacarya kI surakSA brahmacarya kI surakSA ke prayoga brahma meM ramaNa karo pravacana 11 bhora jyoti ke Aloka meM soco ! 3 dharma eka sUraja gRhastha/muktipatha prazna muktipatha/gRhastha muktipatha/gRhastha gRhastha/muktipatha jAgo ! gRhastha/muktipatha laghutA pravacana 9 131,216 44/42 17 46/48 54/56 52/50 217 54/52 160 . 100 . bha 187 289 132 7/103 139 bhaMvaralAla dUgar3a bhakta se bhagavAna kaise baneM ? bhagavAn mahAvIra bhagavAna mahAvIra aura AdhyAtmika mAnadaNDa bhagavAn mahAvIra aura nAgavaMza bhagavAna mahAvIra aura niHzastrIkaraNa bhagavAn mahAvIra aura sadAcAra bhagavAn mahAvIra kA Adarza jIvana bhagavAn mahAvIra kA jIvana saMdeza bhagavAn mahAvIra kA preraNA srota bhagavAn mahAvIra kI dena bhagavAn mahAvIra ke bAda dhyAna kI paraMparA bhagavAn mahAvIra ke sapanoM kA samAja bhagavAn mahAvIra jJAtaputra the yA nAgaputra ? bhaTakAne vAlA kauna : caurAhA yA mana ? / dharma eka soco ! 3 ghara atIta kA/dharma eka atIta merA dharma rAja/ vi vIthI pravacana 11 saMbhala zAMti ke dharma eka prekSA bItI tAhi atIta mukhar3A 92 109 43 131 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ `r ll maMjila 1 0 25 250 A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa bhaya aura pralobhana se Upara samatA/udbo 41/41 bhaya kA hetu : duHkha maMjila 2 bhayamukti naitikatA ke bhayamukti kA rAjamArga pravacana 11 bhaviSya kA darpaNa : yojanAoM kA pratibiMba jaba jAge bhaviSyadraSTA vyaktitva (jayAcArya) vi dIrghA bhAgya aura puruSArtha bhArata kahAM hai ? baisAkhiyAM bhArata kA bhAvI netRtva aNu saMdarbha bhArata ke AkAza meM nayA sUryodaya jIvana bhAratIya AcAra vijJAna ke mUla AdhAra anaitikatA bhAratIya AcAra-zAstra kI maulika maanytaaeN| anaitikatA bhAratIya AcAra-zAstra ko mahAvIra kI dena anaitikatA bhAratIya aura prAcya vidyA kA kendra : jaina vizva bhAratI pravacana 5 bhAratIya kahAM rahate haiM ? kuhAse 179 bhAratIya jIvana kA Adarza tattva : ahiMsA bhora bhAratIya jIvana kI maulika vizeSatAeM jIvana 157 bhAratIya darzana : antardarzana saMbhala bhAratIya darzana kI dhArA zAMti ke 226 bhAratIya darzanoM kA sAra saMbhala bhAratIya darzanoM meM mokSa saMbaMdhI dhAraNAeM anaitikatA 70 bhAratIya nArI kA Adarza donoM/atIta kA 58/144 bhAratIya nArI ke Adarza sUraja 102 bhAratIya paraMparA vizva ke lie mahAna Adarza mA. tu. bhAratIya pUMjI jyoti ke bhAratIya vidyA kA Adarza saMbhala 152 bhAratIya samAja ko bhagavAna mahAvIra kI dena rAja/vi vIthI 27/10 bhAratIya saMskRti sUraja 146 bhAratIya saMskRti aura dIkSA pravacana 11 38 bhAratIya saMskRti kA Adarza pracacana 11 149 bhAratIya saMskRti kA pratIka saMbhala 191 bhAratIya saMskRti kA prANa tattva baisAkhiyAM 323:33.5:: : *3534 .28 2352; I 140 16 175 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 251 199 170 223 saMbhala A. tu. samatA bhora/saMbhala atIta khoe muktipatha gRhastha pravacana 8 soco! 3 prekSA jaba jAge jaba jAge 122 117 178-179 195-196 242 prekSA bhAratIya saMskRti kI eka pAvana dhArA bhAratIya saMskRti kI eka vizAla dhArA bhAratIya saMskRti kI pahacAna bhAratIya saMskRti ke jIvana tattva bhAratIya saMskRti meM buddha aura mahAvIra bhArahInatA kA anubhava bhAva aura AtmA (1-2) bhAva aura AtmA (1-2) bhAva aura usake prakAra bhAvakriyA kareM bhAvadhArA aura AbhAvalaya kI pahacAna bhAvadhArA kI vizuddhi se milane vAlA sukha bhAvadhArA se banatA hai vyaktitva bhAva parivartana kA abhiyAna bhAvavizuddhi meM nimittoM kI bhUmikA bhAvAtmaka ekatA bhAvAtmaka ekatA aura svabhAva-nirmANa bhAvI pIr3hI kA nirmANa bhASA nahIM, bhAvanA bhASA hai vyaktitva kA AInA bhikSAcarI : eka viveka bhikSu kauna ? bhIr3a meM bhI akelA bhItarI vaibhava bhUkha aura nIMda ke vijetA : bhagavAn mahAvIra bhUla aura prAyazcitta bhUle bisare jIvana-mUlyoM kI talAza bheda ko samajhe, bheda meM ulajhe nahIM bheda meM abheda kI khoja bhoga duHkha, yoga sukha bhoga se adhyAtma kI ora bhoga se tyAga kI ora bhogAtIta cetanA kA vikAsa prekSA anaitikatA/amRta kyA dharma baisAkhiyAM samatA/udbo manahaMsA jAgo ! ghara khoe 171 185/62 57 137 155/157 157 12 140 khoe 58 60 mukhar3A maMjila 1 anaitikatA mukhar3A mukhar3A pravacama 11 maMjila 2/mukti isI pravacana 5 laghutA 239 155 64 143 158 23/39 100 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 157 bhojana aura svAdavRtti bhraSTAcAra kI AdhArazilAeM ghara kyA dharma saMbhala 106 saMbhala 35 maMgala bUMda bUMda 2 jaba jAge jaba jAge 198 158 kuhAse 258 169 130 170 196 206 maMgala aura zaraNa maMgala kyA hai ? maMgala sandeza maMjila aura patha maMjila ke bheda se mArga kA bheda maMjila taka pahuMcAne vAlA patha hai terApantha maMjila taka le jAne vAlA AsthA sUtra maMDanAtmaka nIti ke pravaktA bhagavAna mahAvIra maMtrI muni maganalAlajI maMda kaSAya baneM mata bolo, bolo matijJAna ke prakAra madanacandajI goThI madyapAna : eka ghAtaka pravRtti madyapAna : aucitya kI kasauTI para madyapAna : rASTra kI jvalaMta samasyA madhyastha raheM mana mana : eka mImAMsA mana aura AtmA kI saphAI kareM mana kA andherA, vrata kA dIpa manuSya kA kartavya manuSya kA bhojana mana kI kAryazIlatA mana kI granthiyoM kA mocana mana ke jIte jIta mana ko sAdhane kI prakriyA mana caMgA to kaThautI meM gaMgA mana se bhI hotI hai hiMsA manaHparyAya jJAna ke prakAra mukhar3A dharma eka pravacana 10 khoe pravacana 8 dharma eka Age soco ! 3 pravacana 4 pravacana 4 pravacana 9 pravacana 8 saMbhala samatA/udbo pravacana 9 baisAkhiyAM/khoe pravacana 4 134 25 220 85 63/63 175 205/96 112 149 155 110 kuhAse mukhar3A maMjila 2 jaba jAge kuhAse pravacana 8 34 191 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 manuSya aura bandara manuSya kI dRSTi meM hote haiM guNa aura doSa manuSya kI maulika manovRtti manuSya janma aura usakA upayoga manuSya jIvana kA mahattva manuSya jIvana kI zreSThatA kA mAnaka manuSya jIvana kI sArthakatA manuSya dhArmika kyoM bane ? manuSya mahAn kaba taka ? manuSya mUr3ha ho rahA hai manuSya lar3anA jAnatA hai manobala kaise bar3hAeM ? maranA bhI eka kalA hai maryAdA : eka surakSA kavaca maryAdA kA mahattva maryAdA kI upayogitA maryAdA kI maryAdA maryAdA kI surakSA, apanI surakSA maryAdA ke darpaNa meM maryAdA nirmANa kA AdhAra maryAdA bandhana nahIM maryAdA mahotsava maryAdA mahotsava maryAdA mahotsava : eka rasAyana maryAdA : saMgha kA AdhAra maryAdA se bar3hatI hai sRjana aura samAdhAna kI kSamatA mazIna kA skrU DhIlA mazInI mAnava ke khatare mahattvapUrNa vaya kauna sI ? mahanIya vyaktitva ke dhanI : pUjya kAlagaNI mahAna vaijJAnika bhagavAn mahAvIra baisAkhiyAM dIyA mukhar3A bUMda-bUMda 1 pravacana 11 manahaMsA bhora baisAkhiyAM soco ! 3 jyoti ke pravacana 9 khoe jAgo ! vi dIrghA vi vIthI 127 205 220 133 121 maMjila 2 / mukti isI 67/94 vi vIthI 207 248 maMjila 1 sUraja / saMbhala / ghara 20/42/14 pravacana 9 vi dIrghA soco ! 3 jIvana maMjila 1 merA dharma vi0 dIrghA samatA baisAkhiyAM pravacana 9 maMjila 1 bItI tAhi 253 195 44 25 218 157 39 1 163 233 19 87 131 66 1 115 268 94 246 19 210 86 40 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 267 121 mukhar3A samatA maMjila 2 mukti isI aNu gati mukhar3A 33 21 73 khoe 67 46 149 mahAbhArata aura uttarAdhyayana mahAmArI caritrahInatA kI mahAvIra karma se yA janma se? mahAvIra kA darzana mahAvIrakAlIna gRhasthadharma kI AcAra-saMhitA / mahAvIra kitane soye ? mahAvIra kI dhyAna mudrA mahAvIra ke caraNacihna mahAvIra ke padacihna mahAvIra ke zAsana sUtra mahAvIra ko kaise manAeM ? mahAvIra ko zabda meM nahIM, cetanA meM khojeM mahAvIra : jIvana aura darzana mahAvIra-darzana mahAvIra bananA kauna cAhatA hai ? mahAvIra-vANI mahAvIra sampradAyAtIta the mahAvIra svayaM Akara dekheM mahAvrata aura aNuvrata mahAvrata-mImAMsA mahAvata se pUrva aNuvrata mahilAeM apane guNoM kA vikAsa kareM mahilAeM AMtarika saundarya ko nikhAreM mahilAeM jIvana ko sahI dizA meM mor3eM mahilAeM yuga ko sahI dizA deM mahilAeM saMkalpoM kI mazAla thAmeM mahilAeM svayaM jAgRta hoM mahilAeM svayaM jAge mahilAeM hInabhAvanA kA visarjana kareM mahilAoM kA Atmabala mahilAoM kA dAyitva mahilAoM ke karttavya mahilAoM ke lie trisUtrI kAryakrama 36 pravacana 9 vi dIrghA/rAja 17/16 merA dharma pravacana 10 202 prajJAparva bhora maMjila 2 19,130 maMjila 2 maMjila 1 maMjila 2 135 bItI tAhi pravacana 5 bUMda bUMda 2 Age sUraja saMbhala 105 saMbhala bIti tAhi/donoM 106/50 amRta/saphara ___ 133/167 vi vIthI bItI tAhi 115 saMbhala 118 sUraja vi vIthI/donoM 168/65 sUraja 55 atIta kA 136 om Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 255 205 128 102 175 donoM WKW 222 28 185 82 47/47 217 157 mahilAoM ko svayaM jAganA hogA pravacana 4 mahilAoM meM dharma ruci pravacana 9 mahilAoM kA nirmANa : pUre parivAra kA nirmANa bItI tAhi mahilA-jAgRti pravacana 4 mahilA-nirmANa : parivAra-nirmANa donoM mahilA varSa kI upalabdhi mahilA-vikAsa samAja-vikAsa donoM mahilAzakti jAgRta ho maMjila 2 mA~ kA svarUpa maMjila 1 mAMsAhAra varjana sUraja mAtA kA kartavya sUraja mAdaka padArtha : niSedha kA AdhAra Aloka meM mAnadaNDoM kA badalAva udbo/samatA mAnava ekatA : bhAvI dizA aura prakriyA aNu gati mAnava-kalyANa aura zikSaka samAja zAMti ke mAnava ke astitva ko khatarA baisAkhiyAM mAnava jIvana kI mUlyavattA pravacana 9 mAnava jIvana kI saphalatA bhora mAnava jIvana kI sArthakatA soco ! 3 mAnavatA pravacana 9 mAnavatA evaM dharma pravacana 9 mAnavatA kA AMdolana sUraja mAnavatA kA AdhAra samatA/udbo mAnavatA kA mAnadaNDa samatA/udbo mAnavatA kA mApadaMDa saMbhala mAnavatA kA yogakSema : sabakA yogakSema baisAkhiyAM mAnavatA kI paribhASA sUraja mAnava dharma bUMda bUMda 1/bhora gRhastha/dharma eka pravacana 11 nava nirmANa mAnava dharma apanAeM bhora 185 275 82 115 19 126/127 78/78 18 171 164/128 149/47 237 143 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa mAnava dharma kA AcaraNa mAnava-nirmANa kA patha : aNuvrata mAnava-mAnava kA dharma : aNuvrata bhora 167 prajJAparva anaitikatA/ 221 atIta kA/maMjila 1 12/64 55 bhora 179 sUraja 113 mukti isI/maMjila 2 77/53 kuhAse Aloka meM pravacana 10 prajJAparva 145 mAnava saMskRti kA AdhAra-ahiMsA mAnava samAja kI mUla pUMjI mAnava sudhAra kA AMdolana mAnava svabhAva kI vividhatA mAnavikI paryAvaraNa meM asantulana mAnavIya ekatA : siddhAMta aura kriyAnvayana mAnavIya mUlyoM kI punaH pratiSThA ho mAnavIya mUlyoM kI pratiSThA kA samaya mAnavIya mUlyoM kI buniyAda mAnasika tanAva aura usakA samAdhAna mAnasika zAMti kA AdhAra mAnasika zAMti kA prazna mAnasika zAMti ke prayoga mAnasika svataMtratA mAnasiMha mArga aura mArgadarzaka mAnyatA parivartana mArgAntarIkaraNa kI prakriyA milana kI sArthakatA : eka praznacihna milAvaTa bhI pApa hai mImAMsA : sanAtha aura anAtha kI mukti : isI kSaNa meM mukti kA AkarSaNa mukti kA mArga 29/91 27 198 185 baisAkhiyAM prekSA prekSA prekSA nayI/kyA dharma jyoti ke dharma eka mukhar3A naitikatA ke maMjila 2 mukhar3A samatA/udbo mukhar3A maMjila 2/mukti isI gRhastha/muktipatha Age pravacana 5 samatA pravacana 4 bUMda-bUMda 2 pravacana 5 pravacana 9 207 178 51/51 1/11 98/93 86/59 255 mukti kA mArga : jJAna va kriyA mukti kA sAdhana : vaiyAvRttya mukti kA sopAna : Atma-niMdA mukti kyA ? Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 257 76/72 172 104 186 95 mukti caryA : eka dRSTi muktipatha mukti mArga muni cauthamala munitva ke mAnaka muskAna kI miThAsa mUrchA kA hetu-rAga-dveSa mUla pUMjI kI surakSA kA upAya mUla binA phUla nahIM mUla vRttiyAM aura naitika mUlya mUlya nirdhAraNa : eka samasyA mUlya parivartana : dharma kA sAmAjika rUpa mUlyahInatA kA saMkaTa mUlyahInatA kI samasyA mUlyAMkana kA AInA mUlyAMkana kA AdhAra mUlyAMkana kA dRSTikoNa 205 bUMda-bUMda ? gRhastha muktipatha mukti isI dharma eka pravacana 10 khoe soco ! 3 laghutA samatA anaitikatA anaitikatA bhagavAn kuhAse kyA dharma donoM ghara samatA/udbo pravacana 5 pravacana 5 104 64 prekSA __23 187 69 mUlyAMkana kI AMkha mUlyAMkana kI niSpatti mUlyAMkana kSaNa kA mUlyAMkana vinaya kA mUlyoM kA pratiSThAtA : vyakti yA samAja mUlyoM kI carcA mUlyoM meM zraddhA rakheM mRtyu kA Agamana mRtyu kA darzana mRtyuJjayI banane kA upakrama : anazana mRtyu darzana : eka darzana mRtyu darzana aura agalA par3Ava medhAvI kauna ? merA sapanA : ApakI maMjila merI AkAMkSA : mAnavatA kI sevA baisAkhiyAM jaba jAge anaitikatA manahaMsA saMbhala samatA/udabo mukhar3A soco ! 3 maMjila 2 rAja/vi dIrghA navanirmANa donoM merA dharma 81/82 67 172 166 174/231 156 153 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JMM 258 merI AzA kA kendra : yuvApIr3hI merI kRti : merA AtmatoSa merI nIti merI yAtrA merI yAtrA : jijJAsA aura samAdhAna mere dharma zAsana ke pacAsa varSa mere sapanoM kA zrAvaka samAja maiM kyoM ghUma rahA hUM ? maitrI aura rAga maitrI aura sevA maitrI kA parva maMtrI kA rahasya maitrI kyA, kyoM aura kaise ? maitrI divasa maitrI bhAvanA se zakti saMcaya maitrI sambandha yA zakti kA prabhAva mokSa kA adhikArI kauna ? mokSa kA artha mokSa kA mArga mokSa mArga kA prathama sopAna morArajI bhAI moha eka Avarta hai mohajIta rAjA mohanalAla khaTer3a mohanIya karma kyA hai ? moha vilaya aura cAritra moha vilaya kI sAdhanA mauna se hotA hai UrjA kA saMcaya maulika manovRttiyAM yajJa aura ahiMsaka paramparAeM yathA janatA tathA netA ya * tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa pravacana 4 188 merA dharma 183 zAMti ke 217 atIta kA 128 dharma eka 53 saphara / amRta 49/14 vi dIrghA 129 dharma eka / atIta kA 59/125 Age 241 70 bIti tAhi muktipatha / gRhastha udbo / samatA amRta / saphara maMjila 1 bUMda bUMda 1 aNu gati pravacana 11 ghara sUraja pravacana 11 dharma eka maMjila 1 pravacana 9 dharma eka soco ! 3 bUMda-bUMda 2 muktipatha / gRhastha laghutA dIyA atIta baisAkhiyAM 193/211 204/201 103/137 32 12 174 173 101 128 128 167 218 168 191 150 187 44/46 215 25 49 86 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 17 193 49 yathA prajA tathA rAjA yathArtha kA bhoga yathArtha kI ora yadi mahAvIra tIrthaMkara nahIM hote ? yantra kA nirmAtA yaMtra kyoM banA ? yasya nAsti svayaM prajJA yaha satya hai yA vaha satya hai ? yAMtrika vikAsa aura naitikatA yuga aura dharma yuga kI Adi aura aMta kI samasyAeM yuga kI cunautiyAM aura ahiMsA kI zakti yuga kI cunautiyAM aura yuvAzakti yuga kI trAsadI yuga-cintA yuga cunautI de rahA hai yuga-cetanA kI dizA : aNuvrata yuga dharma kI pahacAna yuga bodha : dizA bodha : dAyitva bodha yuga samasyAeM aura saMgaThana yuddha aura bhahiMsaka pratikAra yuddha aura saMtulana yuddha kA avasara durlabha hai yuddha kA samAdhAna : ahiMsA yuddha kisI samasyA kA samAdhAna nahIM hai yuddha kI lapaToM meM kAMpatI saMskRti yuddha kI saMskRti kaise panapatI hai ? yuddha samasyA hai, samAdhAna nahIM yuddhArambha para virAma yuvaka apanI zakti ko saMbhAle yuvaka udbodhana yuvaka aura dharma yuvaka kahAM se kahAM taka yuvaka kauna ? rAja/vi dIrghA 126/64 samatA/udbo 185/187 saMbhala 123 atIta kA/dharma eka 4/121 baisAkhiyAM jaba jAge kuhAse anaitikatA 55 bhora 189 bUMda bUMda 2 87 amRta saphara 22/57 jIvana 122 baisAkhiyAM dharma eka zAMti ke 101 vi vIthI/anaitikatA 34/212 baisAkhiyAM jyoti se 153 baisAkhiyAM 189 kyA dharma 71 merA dharma laghutA aNu gati 149 baisAkhiyAM anaitikatA 122 16 kuhAse baisAkhiyAM bhora zAMti ke ghara. donoM bItI tAhi 63 kuhAse Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 yuvaka nayI dizAeM kholeM yuvaka puruSArthaM kA pratIka bane yuvaka yaMtra nahIM, svataMtra baneM yuvaka zakti yuvaka zakti kA pratIka yuvaka saMskArI bane yuvaka samAja aura aNuvrata yuvakoM kA dAyitva bodha yuvakoM kA dizAbodha yuvakoM kA sarva surakSita maMca yuvakoM kI jIvana dizA yuvakoM se yuvAcArya mahAprajJa: merI dRSTi meM yuvApIr3hI aura usakA karttavya yuvApIr3hI aura mUlyabodha yuvApIr3hI aura saMskAra yuvApIr3hI kA uttaradAyitva yuvApIr3hI kA dAyitva yuvApIr3hI kitanI sakSama ? yuvApIr3hI kI maMjila kyA ? yuvApIr3hI kI sArthakatA yuvApIr3hI nirAza kyoM ? yuvApIr3hI : varadAna yA abhizApa yuvApIr3hI se tIna apekSAeM yuvApIr3hI svastha paramparAeM kAyama kareM yuvAzakti : samAja kI Aza yoga aura karaNa yoga aura bhoga yoga parijJA yogya dIkSA yogyatAoM kA mUlyAMkana ho yogyatA kI kasauTI yauna unmuktatA aura brahmacaryaM sAdhanA A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa atIta kA maMjila 2 donoM dharma eka jyoti se jyoti se prazna jyoti se jyoti se pravacana 4 saMbhala pravacana 9 vi dIrghA maMjila 2 donoM bItI tAhi / donoM dAyitva atIta kA jyoti se / donoM donoM jyoti se / donoM jyoti se donoM jyoti se jyoti se jyoti se vivIthI / maMjila 2 bUMda-bUMda 2 jAgo ! ghara prajJAparva kuhAse Aloka meM 96. 197 170 91 67 161 58 25. 59 193 115 130,195 55 75 113 79/147 11 51 51/124 173 41/136 19 178 169 183 13 82/96 73 63 167 83 205 65 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 yauvana kI surakSA : bhItarI rasAyana racanAtmaka pravRttiyAM ramaNIyatA sadA banI rahe rasa, gaMdha aura sparza cikitsA rAjatantra aura dharmatantra rAjataMtra kA udaya rAjadhAnI meM pahalA bhASaNa rAjanIti aura aNuvrata rAjanIti aura dharma rAjanIti aura rASTrIya caritra rAjanIti ke maMca para ulajhA rASTra bhASA kA prazna aura dakSiNa bhArata rAjanIti para dharma kA aMkuza jarUrI rAjazekhara rAjasthAna kI janatA ke nAma rAjasthAnI sAhitya kI dhArA rAma mana meM, kAma sAmane rAtri bhojana kA aucitya ? rAtri bhojana tyAga : eka tapa rAmAyaNa aura mahAbhArata kA antara rASTra kI akhaMDatA balidAna mAMgatI hai rASTra kI tasvIra kaise sudhare ? rASTra kI bahumUlya sampatti rASTra kI vAstavika nIMva rASTra kI samRddhi aura kRSaka rASTra ke ujjvala bhaviSya kA AdhAra rASTra ke cAritrika patana meM philma vyavasAya kA hAtha rASTra ke cAritrika mAnadaNDoM kI preraNA srota : sAdhu saMskRti rASTra-dharma donoM saphara maMjila 1 prekSA kuhAse mukhar3A rAjadhAnI prazna baisAkhiyAM anaitikatA aNu saMdarbha saphara / amRta dharma eka saphara / amRta zAMti ke samatA muktipatha / gRhastha pravacana 9 aNu saMdarbha pravacana 4 ghara sUraja Aloka meM ghara aNu saMdarbha aNu saMdarbha pravacana 4 261 176 21 36 160 68 120 11 24 96 32 132 100/50 150 171/137 117 217 69/72 124 247 137 76 32 235 140 21 93 78 36 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 240 160 224 sUraja zAMti ke pravacana 11 dharma eka aNu gati pravacana 11 aNu gati merA dharma baisAkhiyAM baisAkhiyAM baisAkhiyAM 227 233 40 105 rASTra nirmANa aura vidyArthI rASTra nirmANa kA sahI dRSTikoNa rASTra nirmANa meM dharma kA yogadAna rASTrapati DA. rAjendraprasAda rASTra bhASA kA prazna aura dakSiNa bhArata rASTra vikAsa kA sakriya kadama rASTrahita aura laoNTarI rASTrIya antarrASTrIya samasyAeM aura aNuvrata rASTrIya ekatA aura rASTrIya caritra rASTrIya ekatA kA svarUpa rASTrIya ekatA ke pAMca sUtra rASTrIya ekatA ke lie pArasparika vizvAsa kI AvazyakatA rASTrIya ekatA divasa rASTrIya ekatA para AkramaNa rASTrIya caritra aura dharmakrAMti rASTrIya caritra aura svAsthya rASTrIya caritra-nirmANa kA upakrama : aNuvrata AMdolana rASTrIya caritra banAma lokataMtra rASTrIya caritra vikAsa kI apekSAeM rASTrIya cetanA meM vidhAyakoM kA yogadAna rASTrIya bhAvAtmaka ekatA rASTrIya samasyAeM aura aNuvrata ruci pariSkAra kI dizA rucibheda aura sAmaJjasya rUpAMtaraNa rUpAMtaraNa kA upAya rUsa kI dharatI para murajhA rahI paudha rogotpatti ke kAraNa (1-2) aNu saMdarbha dharma eka baisAkhiyAM jyoti se rAja 126 237 102 137/85 jIvana rAja/vi dIrghA kyA dharma Aloka meM rAja/vi vIthI jAgo! Aloka meM kyA dharma udbo/samatA samatA baisAkhiyAM maMjila 1 122/124 161 117 181/179 268 131 160-163 lakIreM khIMcane kI apekSA lakSya : eka kavaca baisAkhiyAM ghara 76 267 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 laghutA samatA/udbo 169/171 pariziSTa 1 laghutA se prabhutA mile lambA yAtrA patha lATarI yojanA kA sudUragAmI pariNAma : deza kA cAritrika Arthika dAridrya / lAbha aura alAbha meM saMtulana ho lAlabahAdura zAstrI lekhaka kI AsthA lezyA aura raMgoM kA saMbaMdha lezyA ke vargIkaraNa kA AdhAra loka-aloka kI mImAMsA lokajIvana, adhyAtma aura aNuvrata lokajIvana ahiMsA kI prayogazAlA bane lokajIvana aura mUlyoM kA Aloka lokataMtra aura aNuvrata 144 aNu saMdarbha prajJAparva 68 dharma eka bUMda-bUMda 2 jaba jAge prekSA 153 pravacana 4 Aloka meM bhora baisAkhiyAM 121 jIvana udbo/samatA 131/130 atIta kA/dharma eka 105/27 merA dharma saphara/amRta 97/47 maMjila 1 215 jIvana 43 vi vIthI/rAja 17/34 merA dharma prajJAparva pravacana 8 laghutA lokataMtra aura ahiMsA lokataMtra aura cunAva lokataMtra aura naitikatA 27 lokataMtra kA prazikSaNa Avazyaka lokatantra kI buniyAda : mahAvIra kA darzana lokatantra ke AdhAra staMbha lokatantra ko saccI rAha dikhAyeM lokaMsthiti : eka vizleSaNa lobha kA sAgara : saMtoSa kA setu 31 171 vanaspati kA vargIkaraNa vanaspati kI upekSA : apane sukha kI upekSA vartamAna kI apekSA vartamAna ke vAtAyana se vartamAna tanAva aura AdhyAtmikatA vartamAna meM jInA vartamAna yuga bhaaura jaina dharma atIta laghutA Aloka meM vi vIthI/rAja kyA dharma rAja/vi vIthI zAMti ke 115/196 42 163/103 45 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa vartamAna yuga aura yuvApIr3hI vi dIrghA vartamAna viSamatA kA hala zAMti ke vartamAna zatAbdI kI choTI sI jhalaka jaba jAge 179 vartamAna saMdarbha meM zAstroM kA mUlyAMkana dharma eka vartamAna samasyAeM kyA dharma vartamAna samasyA kA samAdhAna : aparigrahavAda zAMti ke vartamAna samAja-vyavasthA ke mUlya aura mahAvIra ke siddhAMta rAja/vi vIthI 31/14 vasudhaiva kuTumbakam samatA 265 vastu kI sApekSatA gRhastha/muktipatha 116/111 vastubodha kI prakriyA gRhastha/muktipatha 123/118 vastradhAraNa kI upayogitA maMjila 2 164 vaha vyakti nahIM, saMsthA thA vi dIrghA 205 vahI daravAjA khulegA, jise khaTakhaTAeMge kuhAse vAcya aura avAcya gRhastha muktipatha 114/109 vANI kI mahattA pravacana 9 vAda kA vyAmoha pragati kI/A. tu. vAdoM ke pIche mata par3iye jyoti ke vArSika paryavekSaNa naitika vAsanA ubhAra kI samasyA aura samAdhAna merA dharma vAstavika saundarya kI khoja maMjila 2 vAstavika svAgata sUraja vikathA : sAdhanA kA palimanthu maMjila 1 vikAsa kA darzana ghara 210 vikAsa kA mAnadaMDa kyA dharma vikAsa kA sahI patha pravacana 11 219 vikAsa kA sopAna : jAgRti soco ! 3 vikAsa kI avadhAraNA baisAkhiyA 123 vikAsa kI naI dizA prajJAparva vikAsa ke maulika bindu bItI tAhi vikAsa yA hrAsa? zAMti ke vikriyA kaise hotI hai ? maMjila 2 vighaTana aura samanvaya jAgo! 155 X FU0 85 242 96 Mrrora 93 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pariziSTa 1 265 230 w mhr w 132 201 180 mh w sl 112 121/27 34 3 vighaTana ke hetu aNa gati vicAra-krAMti ke bar3hate caraNa pravacana 4 vicAra bheda aura samanvaya bUMda-bUMda 1 vicAra-samIkSA dharma eka vijaya aura parAjaya ke bAda kI vijaya mukhar3A vijetA kauna ? maMjila 1 vijJAna aura adhyAtma aNu gati vijJAna aura zAstra aNu gati vijJAna ke sahI saMyojana kI AvazyakatA aNu saMdarbha vidAI saMdeza A. tu./sUraja vidyA kisalie? pragati kI vidyA kI niSpatti : vinaya aura prAmANikatA ke saMskAra Aloka meM vidyA jIvana-nirmANa kI dizA bane jyoti ke vidyAdhyayana kA lakSya navanirmANa vidyAdhyayana kyoM aura kaise ? Age vidyArjana kA dhyeya pravacana 9 vidyArjana kI sArthakatA sUraja vidyArthiyoM kA nirmANa hI rASTra nirmANa hai saMbhala vidyArthiyoM ke racanAtmaka mastiSka kA nirmANa / aNu saMdarbha vidyArthiyoM se jana-jana vidyArthI aura jIvana-nirmANa kI dizA Age vidyArthI aura naitikatA bhora vidyArthI kA kartavya saMbhala vidyArthI kA caritra pravacana 9 vidyArthI kA jIvana sUraja vidyArthI kauna hotA hai ? pravacana 9 'vidyArthI jIvana : eka samasyA, eka samAdhAna dharma eka 'vidyArthI jIvana aura saMyama ghara vidyArthI jIvana kA mahattva navanirmANa vidyArthI jIvana : jIvana-nirmANa kA kAla bhora vidyArthI dRr3hapratijJa bane pravacana 11 UM USO 117 33 81 132 88 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 168 237 53 177 103 27. 177 148 14 155 159 41 bidyArthI bhAvanA kA mahattva navanirmANa vidyArthI yA AtmArthI ? zAMti ke vidyArthI varga kA naitika jIvana sUraja vidyA vahI hai pravacana 11 vinaya ke prakAra maMjila 1 viparyaya ho rahA hai jyoti ke virakti aura bhoga bUMda-bUMda 2 virodha se samajhautA bUMda bUMda 1 vilakSaNa parIkSaNa kuhAse vivAha ke saMdarbha meM naitikatA anaitikatA viveka saMvAratA hai AcAra ko laghutA viveka hai saccA netra pravacana 11 vivecana jIva aura ajIva kA pravacana 9 vizuddhi kA upAya : prAyazcitta maMjila 2 vizuddhi ke sthAna pravacana 9 vizeSa guNa : eka vimarza pravacana 8 vizeSa pAtheya bItI tAhi vizva kA Aloka staMbha pravacana 4 vizva kI viSama sthiti rAja/A. tu. vizva ke lie AzAspada jAgo vizva ke lie mahilAeM : mahilAoM ke lie vizva jIvana vizvabaMdhutva aura adhyAtmavAda zAMti ke vizvabaMdhutva kA Adarza apanAeM pravacana 11 vizvamaitrI pravacana 9 vizvamaitrI kA parva : paryuSaNa atIta kA vizvamaitrI kA mArga saMbhala vizvazAMti aura aNuzastra merA dharma vizva zAMti aura adhyAtma pravacana 9 vizva zAMti aura astranirmANa bUMda-bUMda 2 vizva zAMti aura usakA mArga vizvazAMti/A. tu. vizva zAMti aura sadbhAva zAMti ke vizva zAMti kA mUlamaMtra merA dharma 110 195 17/114 153 187 264 1/87 191 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 267 169 153 lm llb r 74 kuhAse 221 vizva-zAMti kA sapanA : ahiMsA aura anekAMta kI AMkheM laghutA 211 vizva zAMti kI AcAra saMhitA Aloka meM vizva zAMti ke premiyoM se jana-jana vizva zAMti ke liye ahiMsA bhora vizva saMgha aura aNuvrata prazna vizvAsa kA AdhAra samatA 232 vizvAsa kA prathama bindu Aloka meM vizvAsa banatA hai buniyAda baisAkhiyAM viSamatA kI dharatI para samatA kI paudha 141 visaMgati samatA visarjana dharma eka nayI pIr3hI 51/63 visarjana : AMtarika Asakti kA parityAga merA dharma 140 visarjana kA pratIka : maryAdA mahotsava merA dharma 136 visarjana kisakA? khoe visarjana kyA hai ? samatA/udbo 199/202 vismRti bhI jarUrI hai pravacana 4 vItarAgatA ke tattva sUraja vIra kauna ? pravacana 11 vIratA kI kasauTI navanirmANa vIroM kI bhUmi pravacana 11 134 vRttiyoM kA pariSkAra pravacana 9 vRttiyoM kA zoSaNa : vicAroM kA poSaNa 137 vRttiyoM ko saMyamita banAyeM saMbhala vRttizodhana kI prakriyA Aloka meM bahattara bhArata ke dakSiNArdha aura uttarAdhaM kI vibhAjaka rekhA : veyar3aDha parvata atIta 199 ve anupameya the bItI tAhi 57 ve Aja kahAM? zAMti ke 255 ve hamAre upakArI haiM pravacana 10 241 vaicArika ahiMsA muktipatha/gRhastha 15/17 vaijJAnika dharma ke pravaktA : bhagavAn mahAvIra merA dharma 59 vaijJAnika pragati se mAnava bhayabhIta kyoM? rAja/vi dIrghA 233/94 129 79 74 khoe 10. rtswtto'i # p'i 2 tshe dz dzi tshe , p Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 123 144 114 30 219 101 174 201 173 118 vaibhava sampadA kI bhUlabhulaiyA vaiyaktika aura sAmUhika sAdhanA kA mUlya vaiyaktika sAdhanA kA adhikArI vaiyAvRttya : karma nirbharaNa kI prakriyA vairAgya kA mUlya voToM kI rAjanIti vyakti aura saMgha vyakti aura samAja vyakti aura samAja-nirmANa vyakti aura samudAya vyakti kA kartavya vyakti kI manobhUmikA vyaktitva kI kamI ko bharanA hai vyaktitva kI kasauTiyAM vyaktitva-nirmANa kA varSa vyakti nirmANa aura dharma vyaktitva-nirmANa meM bhAvadhArA kA yoga vyakti banAma samAja vyaktivAdI dRSTikoNa bane vyakti-vyakti kA caritra bala jAge vyakti sudhAra hI samaSTi sudhAra hai vyakti se samAja kI ora vyavasAya jagata kI bImArI : milAvaTa vyasAya taMtra aura satya sAdhanA vyavahAra aura sAdhanA vyavahAra kA prayoga kaba aura kaise ? vyaSTi aura samaSTi vyaSTi hI samaSTi kA mUla vyasanamukti meM jaina dharma kA yogadAna vyApAra aura saccAI vyApArI jIvana-dhArA ko badale vyApArI varga se apekSA vyApArI svayaM ko badaleM sUraja pravacana 5 maMjila 1 maMjila 1 pravacana 10 samatA khoe baMda-bUMda 2 merA dharma baisAkhiyAM sUraja sUraja kuhAse dIyA kuhAse jAgo ! prekSA pravacana 11 pravacana 11 saMbhala bhora prajJAparva anaitikatA/amRta Aloka meM bUMda-bUMda 1 jAgo ! bUMda-bUMda 1 pravacana 11 anaitikatA sUraja saMbhala 223 107 168 47 7 179/71 1 0G WWM 100 162 saMbhala bhora 186 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 269 ___16/176 vrata aura anuzAsana vrata aura apramAda ke saMskAra vrata aura prAyazcitta vrata aura vratI vrata kA jIvana meM mahattva vrata kA phala vrata kA mahattva vrata grahaNa kI yogyatA vrata baMdhana nahIM, kavaca hai vrata sAdhya nahIM, sAdhana vrata hI abhaya kA mArga vratI banane ke bAda vratoM kA prayoga vratoM kI bhASA aura bhAvanA vratoM ke prati bhAsthA ktitva kA rUpAntaraNa naitika/saMbhala Aloka meM maMjila 2 jyoti ke naitika saMbhala maMjila 1 Aloka meM samatA/udbo naitika pragati kI jyoti ke naitika Aloka meM bUMda-bUMda 2 manahaMsA 1167/169 T 20 07 185 zakti kA visphoTa zakti kA sadupayoga zakti kA sadupayoga ho zakti kI pahacAna zakti kI spardhA meM zAnti hogI zakti ke upayoga kI dizA zaktimaya jIvana jIne kI kalA zaktizAlI kauna : karma yA saMkalpa ? zakti saMgopana kI sAdhanA zatru-vijaya zabda kI utpatti zabdoM ke saMsAra meM zabdoM meM ulajhana kyoM ? zabdoM meM ulajhana na ho 238 samatA/udbo soco ! 3 jAgo! maMjila 2 pragati kI baisAkhiyAM soco! 3 jaba jAge khoe pravacana 9 pravacana 9 atIta bUMda-bUMda 1 baMda-baMda 1 147 108 53 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 zarIra eka naukA hai zarIra aura mana kA saMtulana zarIra kA svarUpa zarIra ke do prakAra zarIra ko chor3a deM, dharmazAsana ko nahIM zarIra ko jAneM zarIra prekSA hai zakti dohana kI kalA zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam zastra banAne vAlI cetanA kA rUpAntaraNa zastra - viveka hai niHzastrIkaraNa zAkAhArI saMskRti para prahAra zAnti AtmA meM hai zAMti aura ahiMsA - upakrama zAMti aura krAMti kA bhrama zAMti aura lokamata zAnti kahAM hai ? zAMti kA AdhAra : asaMgraha kI vRtti zAnti kA upAya zAnti kA nirdiSTa mArga zAnti kA patha zAnti kA bodhapATha zAnti kA mArga zAnti kA mArga : aparigraha zAnti kA mUla zAnti kA saccA sAdhana zAnti kA sahI mArga zAnti kA sAdhana zAnti kA hetu : paryAvaraNa kI vizuddhi zAnti kI ora zAnti kI khoja zAnti kI cAha kise hai ? zAnti ke upAya zAnti ke do patha A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa mukhar3A 159 Aloka meM 86 maMjila 1 182 177 68 208 112 40/61 pravacana 5 atIta kA pravacana 5 prekSA maMjila 2 / mukti isI kuhAse laghutA baisAkhiyAM pravacana 11 jIvana zAMti ke dharma eka baisAkhiyAM bUMda-bUMda 2 samatA / udbo ghara saMbhala / pravacana dIyA ghara Age udbo / samatA sUraja Age pravacana 9 prekSA pravacana 11 bhora samatA / udbo ghara zAnti ke 27 48 210 98 10 97 20 179 42 136/138 191 1998,187/78 72 74,173 106 136/134 48 5 51 149 214 169 49/49 286 223 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 zAnti ke lie aNuvratoM kI upekSA mata kIjiye jyoti ke zAntivAdiyoM se pragati kI zAntivAdI rASTroM se zAnti: sukha kA mArga zAzvata aura sAmayika zAzvata aura sAmayika maryAdAyeM zAzvata tattva zAzvata dharma zAzvata dharma kA svarUpa zAzvata mUlyoM kI upekSA zAzvata mUlyoM kI sattA zAzvata satya : nayI prastuti zAzvata sukha kA AdhAra : adhyAtma zAsana taMtra aura naitika mUlya zAsana samudra hai zAstra kA satya : anubhava kA satya zAstroM meM guMthA caritra jIvana meM zikAyata kA yuga zikAyata banAma Atma-nirIkSaNa zikSaka aura zikSArthI zikSaka kA dAyitva zikSaka guru bane zikSaka hotA hai jIvana zikSakoM kI jimmevArI zikSA zikSA, adhyAtma aura naitikatA zikSA aura jIvana mUlya zikSA aura zikSArthI zikSA aura svAvalaMbana zikSA kA Adarza zikSA kA uddezya zikSA kA uddezya : AdhyAtmika vaijJAnika vyaktitva jana-jana Age kuhAse pravacana pravacana 10 gRhastha / muktipatha laghutA baisAkhiyAM baisAkhiyAM udbo / samatA pravacana 5 anaitikatA saMbhala baisAkhiyAM kuhAse bUMda-bUMda 1 jAgo ! saMbhala Aloka meM baisAkhiyAM pravacana 9 sUraja sUraja rAja baisAkhiyAM prazna bAhi saMbhala kuhAse / bhora baba jAge 271 32 20 9 236 174 116 133 7/5 124 35 13 73/73 29 130 122 72 191 104 210 56 120 144 221 195 124 147 149 41 117 128 136/100 40 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 zikSA kA uddezya : prajJA jAgaraNa zikSA kA kArya hai caritra-nirmANa zikSA kA dhyeya zikSA kA phalita-AcAra zikSA kA phalita-sAdhanA zikSA kA sahI lakSya zikSA kI niSpatti : akhaMDa vyaktitva kA nirmANa zikSA kI pAtratA zikSA kI sArthakatA zikSA ke kSetra meM prayoga kA avasara zikSA ke kSetra meM bar3hatA pradUSaNa zikSA jIvana-mUlyoM se jur3e zikSAnuzIlana zikSA meM aNuvrata - AdarzoM kA samAveza ho zikSArthI kI arhatA zikSA va sAdhanA kI samanviti zikSAzAstriyoM se zikhara se talahaTI kI ora zivira jIvana zivira sAdhanA zuddha jIvana-caryA zuddha sAdhya ke lie zuddha sAdhanA jarUrI zubha - azubha dIrghAyuSya baMdhana ke kAraNa zoSaNa mukta samUha - cetanA zoSaNa vihIna samAja kA svarUpa zoSaNa vihIna samAja racanA zoSaNa : samAja kI burAI zraddhA : urvarA bhUmi zraddhA aura AcaraNa zraddhA aura AcAra kI samanviti zraddhA aura cAritra zraddhA aura jJAna A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa Aloka meM pravacana 9 saMbhala bhora pravacana 5 sUraja kyA dharma samatA baisAkhiyAM kuhAse jaba jAge prajJAparva sUraja ghara pravacana 11 pravacana 10 jana-jana baisAkhiyAM sUraja prekSA saMbhala saphara / amRta maMjila 2 Aloka meM aNu gati / aNu saMdarbha aNu gati / aNu saMdarbha samatA / udbo ghara muktipatha / gRhastha Age pravacana 9 pravacana 9 109 206 208: 25. 33 183 134 209 140 133 55 87. 193 48 160 62 22 34 94 73 101 123/89 106. 20 132/141 135/21 67/67 169 132/137 134 61 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 273 139/134 215 141 250 zraddhA kI niSpatti zraddhA tathA satcaryA kA samanvaya kariye zraddhA va AtmaniSThA zraddhAzIlatA : eka varadAna zraddhA saMgha kA prANa tattva hai zraddhAhInatA sabase bar3A abhizApa hai zraddhA hai AzvAsana zrama aura saMyama zrama aura sevA kA mUlyAMkana zrama kI saMskRti zramaNa paramparA aura bhagavAn pArzva zramaNa saMskRti 108 183 236 75/78 205/154 130 85 gRhastha/muktipatha zAnti ke navanirmANa ghara saMbhala saMbhala manahaMsA ghara mukhar3A samatA bhagavAn rAja/vi vIthI saMbhala/bhora atIta navanirmANa jyoti se pravacana 4 prajJAparva pravacana 10 ghara vi dIrghA pravacana 9 anaitikatA muktipatha/gRhastha muktipatha/gRhastha gRhastha muktipatha muktipatha/gRhastha gRhastha/muktipatha muktipatha/gRhastha gRhastha/muktipatha muktipatha gRhastha gahastha 146 27 zramaNa saMskRti kA prAgvaidika astitva zramaNa saMskRti kA svarUpa zramaNa saMskRti kI maulika dena zramaniSThA aura kartavyaniSThA ko jagAeM zrama se na katarAyeM zravaNIya kyA hai ? zrAmaNya kA sAra : upazama zrAvaka apane dAyitva ko samajhe zrAvaka kA dAyitva zrAvaka kI AcAra-saMhitA zrAvaka kI Atma-nirbharatA zrAvaka kI cAra kakSAeM zrAvaka kI dinacaryA (1-3) 170 207 20 zrAvaka kI dharma-jAgarikA zrAvaka kI bhUmikA zrAvaka kI sAptAhika caryA zrAvaka ke guNa zrAvaka ke tyAga zrAvaka ke manoratha (1-3) 152/169 148/165 181-85 164-68 174/191 153/136 169/186 167/150 154/171 155-59 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa zrAvaka ke manoratha (1-3) zrAvaka janma se yA karma se (1-2) zrAvaka jIvana ke vizrAma (1-2) muktipatha 138-42 muktipatha 170-72 gRhastha 187-189 gRhastha 161-63 muktipatha 144-46 dAyitva/atIta kA 27/61 maMjila 2/mukti isI 60/85 maMjila 1 dharma eka 177 laghutA 150 pravacana 8 174 pravacana 8 179 mukhar3A 137 maMjila 1 pravacana 5 zrAvaka dRSTi aura aparigraha zrAvaka samAja ko kartavya-bodha zrImajjayAcArya zrImadrAjacandra zruta aura zIla kI samanviti zrRMta jJAna : eka vizleSaNa / zrutajJAna ke bheda zvAsa ko dekhanA, AtmA ko dekhanA zvAsa-darzana zvAsa-prekSA 14 SaDdravyoM kI sthiti pravacana 8 104 baisAkhiyAM kuhAse 194 mukhar3A pravacana 9 kuhAse 120 13 saMkaTa mUlyoM ke bikharAva kA saMkalpa kA bala : sAdhanA kA teja saMkalpa kA mUlya saMkalpa kI abhivyakti saMkalpa kI svataMtratA saMkalpa kyoM aura kaise ? saMkalpoM kI mazAla saMgaThana kA AdhAra : maryAdA-mahotsava saMgaThana kI apekSA saMgaThana kI maryAdA saMgaThana ke tattva saMgaThana ke buniyAdI tattva saMgaThana ke mUla sUtra pravacana 5 donoM saphara/amRta dharma eka pravacana 11 mukhar3A donoM naitika/bhora 141/107 132 140 181 157 128/20 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 saMgaThana jar3atA nahIM, preraNA ke kendra baneM saMgraha aura apavyaya se mukta jIvana-bodha saMgraha aura tyAga saMgraha kI pariNati saMgharSa saMgha aura hamArA dAyitva saMgha kA AdhAra : maryAdAeM saMgha kA gaurava saMgha kI mahanIyatA saMgha-dharma saMghapuruSa : eka parikalpanA saMgha meM AcArya kA sthAna saMgha meM kauna rahe ? saMgha - vyavasthA saMcAlana aura pAMca vyavahAra saMgharSa saMgharSa kA mUla : svArtha - cetanA saMgharSa kI naI dizA saMgharSa kaise miTeM ? saMgha, saMghapati aura yuvA dAyitva saMgharSa sat aura asata ke bIca saMgharSa se zAMti saMghIya pravRtti kA AdhAra saMghIya maryAdAeM saMghIya maryAdAoM ke prati sajaga raheM saMghIya saMskAra saMghIya svAsthya ke sUtra saMtajana : preraNA pradIpa saMta darzana kA mAhAtmya saMtAna kA koI liMga nahIM hotA saMtoM kA svAgata kyoM ? saMtoM ke svAgata kI svastha paramparA saMdarbha yogakSema varSa kA : bhUmikA nArI kI saMdarbha zAstra - vAcanA kA aNu sandarbha Aloka meM gRhastha / muktipatha Aloka meM maMjila 1 maMjila 2 Age maMjila 1 pravacana 4 laghutA jAgo ! mukhar3A dIyA jyoti ke bUMda-bUMda 1 donoM pragati kI / rAjadhAnI A0 tu0 dAyitva mukhar3A samatA jAgo ! maMjila 1 pravacana 4 gRhastha manahaMsA soco ! 3 pravacana 10 / Age kuhAse pravacana 9 bhora jIvana prajJAparva 275 77 93 66/64 12 212 150 278 105 42 236 221 188 145 16 148 82 5/30 12 49 164 45 69 101,198 155 151 184 296 16/111 109 18 59 117 146 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa saMdarbha zAstrIya pravacana kA saMpikkhae appagamappaeNaM 142 /4 6 212 132 27 saMbandhoM kA AinA : badalate hue pratibiMba saMbandhoM kI miThAsa saMbandhoM kI yAtrA kA Adi-biMdu saMbhava hai manovRtti meM badalAva saMyama saMyamaH khalu jIvanam saMyama eka mahala hai saMyama : eka setu saMyama kA mUlya 140 142 187/189 prajJAparva pravacana 5/maMjila 2 mukti isI laghutA kuhAse jaba jAge dIyA bhora pravacana 5 maMjila 1 maMjila 1 samatA/udbo baisAkhiyAM sUraja jAgo! kyA dharma pravacama 5 samatA/udbo jyoti se saMbhala jaba jAge bhora/prazna prajJAparva prajJAparva ghara 43 saMyama kI AvazyakatA saMyama kI sAdhanA saMyama kI sAdhanA : paristhiti kA anta saMyama ke do prakAra saMyama ke saMskAra saMyama : jaina saMskRti kA prANa saMyama sarvocca mUlya hai saMyama se hotA hai zakti kA jAgaraNa saMyama hI jIvana hai 122 189/191 206 77,160/3 kuhAse saMyama hI saccI svatantratA saMyamI guru saMyukta parivAra kI vApasI Avazyaka saMyukta rASTrasaMgha saMvatsarI saMvatsarI kaba ? sAvana meM yA bhAdrapada meM saMvara dharma saMvAda AtmA ke sAtha saMvedanahIna jIvana-zailI saMsad kI pIr3A baisAkhiyAM dharma eka amRta/saphara maMjila 1 samatA kuhAse 82/116 193 4248 kuhAse Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 277 198 saMsad khar3I hai janatA ke sAmane saMsad rASTra ko tasvIra hai saMsaraNa kA kAraNa : pramAda saMsAra aura mokSa saMsAra kA vilakSaNa u sava saMsAra kA svarUpa-bodha aura virakti saMsAra kyA hai ? 73 243 74 156 vi dIrghA/rAja 74/139 pravacana 10 206 jAgo ! saphara/manahaMsA 144/179 amRta 110 bUMda-bUda 2 maMjila 2 pravacana 8/mukti isI 5/102 maMjila 2 pravacana 8 144 dIyA bItI tAhi donoM 185 pravacana 11 donoM 161 donoM 118 pravacana 10 kuhAse pravacana 4 202 zAMti ke 120 pravacana 9 274 zAMti ke 113 sUraja 119 maMjila 1 maMjila 1 sUraja 135 pravacana 9 257 pravacana 11 46 bhora 175 baisAkhiyAM maMjila 1 179 pravacana 11 saMsAra : jar3a-cetana kA saMyoga saMsAra meM jIva kI avasthiti saMsAra meM bhramaNa kyoM karatA hai prANI ? saMskAra, jo merI mAM ne diye saMskAra-nirmANa kA svastha upakrama : zivira saMskAra-nirmANa kI velA saMskAra-nirmANa kI yAtrA saMskAra-vikAsa aura parimArjana saMskAra se jaina baneM saMskArahInatA kI samasyA saMskArI mahilA-samAja kA nirmANa saMskRta RSi-vANI hai saMskRta aura saMskRti saMskRtajJa kyA kareM? saMskRta bhASA saMskRta bhASA kA mAhAtmya saMskRta bhASA kA vikAsa saMskRti saMskRti aura yuga saMskRti aura saMskRta saMskRti kA sarvocca pakSa saMskRti kI asmitA para praznacihna saMskRti kI surakSA kA dAyitva saMskRti saMvAratI hai jIvana 114 49 101 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kuhAse pravacana 5 Age 202 150 203 pravacana 10 97 saMbhala 189 pravacana 9 sUraja sUraja pravacana 11 soco! 3 42 saMsthAeM : astitva aura upayogitA sacitta parityAga kA mUla saccaritra kyoM baneM ? saccA kIti-stambha saccA tIrtha saccA dharma saccA rASTranirmANa saccA vijJAna saccA sAmyavAda saccA svAgata saccI jindagI saccI dhArmikatA kyA hai ? saccI prArthanA va upAsanA saccI bhUSA saccI mAnavatA saccI mAnavatA ke sAMce meM DhaleM saccI zAMti kA sAdhana saccI zUravIratA saccI sevA 185 255 ghara 220 23 147 140 131 25 3.466106:4661:233-34353, 6 411: 63/165 saMbhala navanirmANa sUraja saMbhala pravacana 5 saMbhala saMbhala naitika/saMbhala sUraja soco ! 3 sUraja sUraja pravacana 10 udbo/samatA bhora maMjila 1 saMbhala Aloka meM 154 239 mr 209 saccI holI kyA hai ? sacce dharma kA pratiSThApana sacce dharma kI prApti sacce dhArmika baneM sacce mAnava kI upAdhi sacce mAnava baneM sacce zramaNa kI pahacAna sacce sukha kA anubhava satata-smRti kI dizA meM satIprathA AtmahatyA hai satya aura aNuvrata satya aura saMyama satya aura saundarya 173/171 230 kuhAse 61 prazna bUMda-bUMda 2 udbo/samatA 146/144 . Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 279 satyaM zivaM sundaram satya kA aNuvrata satya kA udghATana satya kA sahI sopAna satya kI upalabdhi satya kI khoja 109 34/32 ___30/28 75 151/153 101 100/95 33/33 bhora gRhastha/muktipatha gRhastha/muktipatha bUMda-bUMda 1 samatA/udbo Age gRhastha/muktipatha samatA/udbo merA dharma anaitikatA soco! 3 prajJAparva pravacana 9 saMbhala maMjila 1 vi vIthI/rAja bUMda-bUMda 2 gRhastha/muktipatha maMjila 1 saMbhala muktipatha/gRhastha satya kI cAbI : naitikatA satya kI jijJAsA satya kI pratipatti ke mAdhyama satya kI yAtrA satya kI lau jalatI rahe satya kI sAdhanA satya kI sArthakatA satya ke prati samarpaNa satya ke prayoktA : bhagavAna mahAvIra satya kyA hai ? 15 14 147 207 21/7 34 28/26 65 52 30/32 152 satya-darzana satyaniSThA kI sarvAdhika AvazyakatA satya : zAzvata aura sAmayika satyazodha ke lie samarpita vyaktitva : AcArya bhikSu satya se sAkSAtkAra kA avasara satya : svarUpa-mImAMsA satya hI bhagavAna hai| satyAgraha : paripUrNatA ke AyAma satyAgrahI aura satyagrAhI satayuga aura kaliyuga satsaMga satsaMga kA mahattva satsaMga lAbha kamAle satsaMga hai sukha kA srota 110 99/155 pravacana 4 prajJAparva manahaMsA vi vIthI/rAja Aloka meM baisAkhiyAM pravacana 4 pravacana 9 Age saMbhala pravacana 11 125 62 25 62 228 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 satsaMgati sadAcAra kI nayI lahara sadAcAra ke mUla tattva sadgati : durgati sadguru kI zaraNa sadguru kI pahacAna saMtoSa paramasukhI santa samAgama saMtulana kI samasyA : eka citanIya prazna saMtoM kI svAgata sAmagrI - tyAga sandarbha kA mUlya saMnyAsa ke lie koI samaya nahIM hotA saMnyAsI aura gRhastha ke kartavya sapanA eka nAgarikA kA eka netA kA saptabhaMgI saphara : AdhI zatAbdI kA saphala jIvana kI pahacAna - bhAva vizuddhi saphalatA kA dUsarA sUtra saphalatA kA pramANa saphalatA kA mArga aura chAtra - jIvana saphalatA kA prathama sUtra saphalatA ke pAMca sUtra saphalatA ke sAdhana saphalatA ke sUtra saphala manuSya jIvana saphala yuvaka saba kucha kahA nahIM jA sakatA sabake lie upAdeya saba dharmoM kA navanIta sabala kauna ? sabase utkRSTa kalA sabase bar3A kAma caritra kA vikAsa A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa pravacana 9 kyA dharma jyoti se / rAja pravacana 10 pravacana 9 pravacana 9 Age bUMda-bUMda 1 kyA dharma zAMti ke samatA/ udbo mukhar3A bUMda-bUMda 1 baisAkhiyAM muktipatha / gRhastha saphara jaba jAge baisAkhiyAM mukhar3A zAMti ke baisAkhiyAM jyoti se bhora vi dIrghA rAja / donoM sUraja zAMti ke manahaMsA pravacana 19 naitika maMjila 2 / mukti isI bUMda-bUMda 2 bUMda-bUMda 1 172 51 119/133 205 12 91 89 23 138 123 159/161 37 119 88 116/121 1 . 75 26 70 189 24 1 180 185 150 /188 61 100 162 94 134 56/80 177 95 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 281 256 140 kuhAse sabase bar3A camatkAra sabase bar3A sukha hai anAsakti sabase bar3I AvazyakatA sabase bar3I pUMjI sabase bar3I trAsadI sabase sundara phUla sabase sundara racanA sabahu sayAne eka mata sabhyatA ke nAma para samagra krAMti aura aNuvrata samajhautAvAdI baneM samatA kA darzana samatA kA prayoga samatA kA mUrta rUpa : dharma samatA kI paudha samatA kI sAdhanA samatvadRSTi samatva kA vikAsa samatva ke dvAra se nahIM hotA hai pApa kA praveza samandara cunAva kA : naukA siddhAMta kI samanvaya samanvaya kA maMca samanvaya kA maMca : aNuvrata (1-2) samanvaya kA mUla samanvaya ko khojeM samanvaya maMca kI apekSA samaya ko pahacAno samaya kA mUlya samara ke do pahalU samarpaNa hI upalabdhi samaSTi sudhAra kA AdhAra-vyaSTi sudhAra samasyA nAja kI : samAdhAna aNuvrata kA samasyA aura samAdhAna soco ! 3 manahaMsA pravacana 11 ghara/bhora 30/172 baisAkhiyAM samatA 251 baisAkhiyAM 152 laghutA 195 125 vi dIrghA/anaitikatA 79/192 pravacana 4 132 Age/soco ! 3 273/90 khoe bUMda-bUMda 1 udbo/samatA 31/31 khoe maMjila 1 158 maMjila 1 laghutA 95 86 24 kuhAse 87 dharma eka samatA/udbo aNu gati 134 53/53 68-76 ghara 93 194 prajJAparva 28 baisAkhiyAM 109 pravacana 11 pravacana 9 merA dharma maMjila 2/mukti isI 21/37 pravacana 10 75 jIvana sUraja 158 33 30 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 282 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa samasyA kA mUla : parigraha cetanA kuhAse samasyA kA sthAyI samAdhAna-ahiMsA pravacana 9 273 samasyA kA hala sUraja samasyA kI dhUpa : samAdhAna kI chatarI saMbhala 212 samasyA ke bIja : hiMsA kI miTTI atIta kA/dharma eka 101/3 samasyA ke megha : samAdhAna kI pavana manahaMsA 106 samasyA : samAdhAna bIti tAhi 140 samasyAoM kA samAdhAna ghara pravacana 9 171/163 samasyAoM kA samAdhAna-cetanA jAgRti jAgo! 231 samasyAoM ke mUla meM khar3I samasyA baisAkhiyAM 117 samAja aura ahiMsA manahaMsA 102 samAja aura vyakti kI saphalatA sUraja samAja aura samAnatA manahaMsA samAja aura svAvalambana manahaMsA samAja-parivartana kA AdhAra naitika samAja-racanA ke AdhAra Aloka meM samAja-vikAsa kA AdhAra : vidhAyaka bhAva kyA dharma 108 samAjavAda aura ahiMsA aNu gati 164 samAjavAda aura aparigraha gRhastha/muktipatha 62/70 samAjavAda kA AdhAra-naitika vikAsa vi vIthI/anaitikatA 49/217 samAjavAda, kAMgresa aura ahiMsA aNu saMdarbha samAjavAda, vyaktivAda aura ahiMsA jaba jAge samAjavAdI vyavasthA aura hiMsA kA alpIkaraNa aNu gati samAjavAdI vyavasthA aura parigraha kA alpIkaraNa aNu gati samAja vyavasthA aura ahiMsA aNu gati/aNu saMdarbha 137/24 samAja vyavasthA aura dharma prazna 60 samAja vyavasthA kA parivartana kyoM ? mukhar3A 123 samAdhAna kA mArga hiMsA nahIM saphara/amRta 153/119 samAdhAna kI apekSA naitikatA ke kyA dharma 69 samAdhAna kI dizA jyoti se 103 samAdhAna ke AIne meM yuga kI samasyAeM saphara/amRta 93/43 samAdhAna ke darpaNa meM deza kI pramukha samasyAeM kyA dharma 73 206 90 86 141 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 283 108 24 18 samAdhAna ke do rUpa baisAkhiyAM 105 samAdhAna ke svara atIta kA samAdhi kA sUtra khoe/laghutA 70/86 manahaMsA/maMjila 1 136/225 samiti, gupti aura daNDa maMjila 2 samIkSA atIta kI : sapanA bhaviSya kA saphara samUha aura maryAdA mukhar3A 114 samUha-cetanA kA vikAsa Aloka meM samyaktva soco ! 3/pravacana5 283/126 samyakkaraNa kA mahattva saMbhala 171 samyak cAritra muktipatha/gRhastha samyaka tapa muktipatha/gRhastha 91/96 samyaktva kA dUSaNa : zaMkA maMjila 2 187 samyak dRSTi kI pahacAna maMjila 1 samyak dRSTikoNa pravacana 4 samyag jJAna muktipatha gRhastha 82/86 samyagjJAna kA viSaya gRhastha/muktipatha 90/85 samyag jJAna kI apekSA muktipatha/gRhastha 83/88 samyagdarzana muktipatha gRhastha 74/78 samyag darzana kA pRSThapoSaka samatA/udbo samyagdarzana ke do prakAra pravacana 5 samyagdarzana ke pariNAma gRhastha/muktipatha 80/76. samyagdarzana ke vighna muktipatha gRhastha 80/84 samyagdarzana : mithyAdarzana pravacana 5 samyagdRSTi ke lakSaNa muktipatha/gRhastha 78/82 sampannatA kA unmAda aura rAbarTa keneDI kI hatyA aNu saMdarbha sampradAya ke sitAra para satya kI svara saMyojanA prajJAparva sampradAyavAda kA anta pravacana 11 207 sambhava hai vyaktitva kA nirmANa laghutA sammeda zikhara dharma eka . sarvajana hitAya : sarvajana sukhAya sUraja sarvadharmasadbhAva amRta/anaitikatA 28/188 176 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 sarvadharma samanvaya sarvadharma samabhAva aura syAdvAda sarvAMgINa dRSTikoNa sarvottama kSaNa sarvodaya aura aNuvrata sarvopari tattva sahanA Atma dharma hai. sahane kI sArthakatA hai samabhAva sahiSNutA kA kavaca sahI dRSTikoNa sahu sayAne eka mata sAMskRtika mUlyoM kA vinimaya sAMskRtika vikAsa kyoM ? sAkSaratA aura sarasatA sAgaramala baida sAr3he tIna hAtha bhUmi cAhie sAr3he paccIsa Arya dezoM kI pahacAna sAdA jIvana ucca vicAra sAdagI va saralatA nirdhanatA kI parAkASThA nahIM sAdhanA meM bAdhAeM sAdhanA aura labdhiyAM sAdhanA aura vikSepa meM dvandva sAdhanA aura zarIra sAdhanA aura sevA sAdhanA aura svAsthya kA AdhAra - khAdya saMyama sAdhanA kaba aura kahAM ? sAdhanA kA uddezya sAdhanA kA jIvana sAdhanA kA prabhAva sAdhanA kA prazasta patha sAdhanA kA mArga : titikSA sAdhanA kI AMca : saMkalpa kA ghaTa sAdhanA kI AyojanA A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa dharma eka merA dharma muktipatha / gRhastha kuhAse naitika / sUraja pravacana 10 khoe manahaMsA baisAkhiyAM pravacana 11 saMbhala kuhAse zAnti ke baisAkhiyAM dharma eka maMjila 1 atIta bhora naitika khoe prabacana 5 khoe maMjila 2 prazna bUMda-bUMda 2 laghutA dIyA pravacana 9 Age bUMda-bUMda 2 maMjila 1 Aloka meM vi vIthI 44 19 87/92 138 153/96 9 99 144 170 210 193 6 108 142 197 130 161 194 13 100 191 107 146 62 101 204 89 222 144 91 35 90 68 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 285 khoe sAdhanA kI pRSThabhUmi-AhAra viveka sAdhanA kI prathama niSpatti khoe sAdhanA kI bhUmikAeM laghutA sAdhanA kI saphalatA kA rahasya Age sAdhanA ke prAthamika lAbha khoe sAdhanA banAma zakti ghara sAdhanA meM avarodha jAgo! sAdhanA, saMgaThana aura saMvidhAna jaba jAge sAdhanA saMghabaddha bhI hotI hai mukhar3A 147 sAdharmika milana zAnti ke 235 sAdhuoM kI caryA mukhar3A 173 sAdhu kA vihAra ghara 88 sAdhu kI pahacAna saMbhala 87 sAdhu kI bhikSAcaryA saMbhala 108 sAdhu kI zreSThatA ghara sAdhu janatA ko priya kyoM ? pravacana 4 124 sAdhu-jIvana kI upayogitA sAdhu sAdhutA ke perAmITara amRta/saphara 93/127 sAdhuvAda ke lie sAdhuvAda kyA dharma 153 sAdhu-saMsthAoM kA bhaviSya kuhAse sAdhu-sAdhviyoM ke pArasparika saMbaMdha jAgo ! sAdhu-saMsthA kI upayogitA aNu gati 200 bUMda-bUMda 1 123 sAdhya aura siddhi Age sAdhya taka pahuMcane kA hetu : sevAbhAva dIyA 162 sAdhya-sAdhana viveka sUraja 35 sAdharmya aura vaidharmya pravacana 10 sAnnipAtika bhAva gRhastha/muktipatha 207/189 sApekSatA se hotA hai satya kA bodha dIyA 129 sAmaJjasya khojeM pravacana 10 sAmAjika krAnti aura usakA svarUpa Aloka meM 179 sAmAjika krAnti ke sUtradhAra-bhagavAn mahAvIra bItI tAhi sAmAjika cetanA kA vikAsa pravacana 11 200 :: :: : ::: : 23.32 2 55252. 82 mr 42 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 sAmAjika paraMparA : rUr3hi se kurUr3hi taka sAmAjika burAiyoM kA bahiSkAra sAmAjika vikAsa aura ahiMsA sAmAjika samparka ke setu sAmAcArI saMtoM kI sAmAyika A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa Aloka meM maMjila 1 dharma eka Aloka meM mukhar3A pravacana 9/ pravacana 5 dIyA 97 pravacana 9 gRhastha/muktipatha 112/107 saMbhala 28 ghara aNu gati 177 anaitikatA aNu saMdarbha pravacana 9 bUMda-bUMda 2 jaba jAge jIvana sAmUhika jIvana-zailI sAmUhika svAdhyAya sAmAnya aura vizeSa sAmpradAyika maitrI-bhAva jAge sAmpradAyika samanvaya kI dizA sAmyavAda aura adhyAtma 135 174 148 38 kuhAse ghara 158 77 sAmyavAda aura sAmyayoga sArthaka jIvana sArthaka jIvana ke lie sArvabhauma dharma kA svarUpa sAvadhAna ! cunAva sAmane haiM sAvadhAnI kI saMskRti sA vidyA yA vimuktaye sAhitya aura kalA kA sAmAjika mUlya sAhitya ke kSetra meM samanvaya sAhitya meM naitikatA ko sthAna sAhitya-sAdhanA kA lakSya siMhavRtti aura zvAvRtti siMhAvalokana siMhAvalokana kA dina siMhAvalokana kI velA siddha banane kI prakriyA siddhAnta kA mahattva usake sadupayoga meM hai siddhAnta vijJAna kI kasauTI para siddhi kA dvAra 37 187 207 Aloka meM aNu gati pravacana 11 zAnti ke baisAkhiyAM sUraja pravacana 5 pravacana 9 pravacana 5 saMdeza maMjila 2 soco ! 3 157 250 103 240 211 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 kuhAse 207 104 115 24 127 x . 107 28 139 sImA meM asImatA sImA meM niHsImatA sukha apane bhItara hai sukha aura usake hetu sukha aura duHkha : svarUpa aura kAraNa-mImAMsA sukha aura zAMti kA mArga sukha aura zAnti kA mUlaH saMyama sukha aura zAnti kA sahI mArga sukha kA AdhAra sukha kA mArga sukha kA mArga : tyAga sukha kA mUla : maMtrI-bhAvanA sukha kA rAjamArga sukha kA rAstA sukha kA sIdhA upAya sukha kI khoja sukha ke sAdhana sukha ko sahanA kaThina hai sukha kyA hai ? sukha-duHkha apanA-apanA sukha duHkha kA sarjaka svayaM sukha duHkha kI avadhAraNA sukha prApti kA mArga-adhyAtma sukha mata lUTo, duHkha mata do sukhavAda aura naitikatA sukhazayyA aura duHkhazayyA sukha-zAnti kA AdhAra sukha-zAnti kA patha sukha-zAnti kA mArga sukhI kauna ? sukhI jIvana kA maMtra--prekSAdhyAna sukhI jIvana kI cAbI aNu gati samatA anaitikatA laghutA Age naitika pravacana 11 pravacana 4 pravacana 11 pravacana 11 bUMda-bUMda 1 pravacana 11 sUraja baisAkhiyAM pravacana 9 sUraja mukhar3A pravacana 4 pravacana 10 bUMda-bUMda 2 saphara/amRta soco !3 pravacana 11 anaitikatA dIyA bhora bhora bhora pravacana 9 pravacana 10 samatA/udbo 138 172 183 70 132/98 94 128 168 18 198 188 65 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ghara bhora 192 dharma eka 180 bItI tAhi donoM 93/23 pravacana 4 212 280 pravacana 11/maMjila 1 80/112 bItI tAhi saMbhala 259 samatA 211 ghara naitika 23 sukhI samAja kI racanA suganacaMda AMcaliyA sughar3a mahilA kI pahacAna sujhAva aura preraNA sudhAra kA AdhAra sudhAra kA prArambha svayaM se sudhAra kA mAdhyama-hRdaya-parivartana sudhAra kA mArga sudhAra kA mUla sudhAra kA mUla-vyakti sudhAra kA sahI mArga sudhAra kI krAnti sudhAra kI buniyAda sudhAra kI zubha zurUAta svayaM se ho sudhAravAdI vyaktiyoM se sunanI sabakI; karanI mana kI supAtra kauna ? surakSA aura nirbhayatA kA sthAna surakSA ke lie kavaca surakSA : dharma kI yA sampradAya kI ? susaMskAroM ko jagAyA jAe sUkSma jIvoM kI saMvedanazIlatA sUkSma dRSTi vAlA vyaktitva sUraja kI subaha se bAta sRjana ke dvAra para dastaka sRSTi : eka vivecana sRSTi kA bhayAvaha kAlakhaMDa sRSTi kyA hai ? seTha sumeramalajI dUgar3a sevA kA mahattva sevA ke morce para saiddhAntika bhUmikA para samanvaya soco, phira eka bAra 57 sUraja khoe bhora jana-jana maMjila 1 saMdeza ghara Aloka meM vi vIthI/rAja pravacana 10 laghutA jIvana 94/181 25 139 kuhAse 228 0 0 saphara pravacana 8 baisAkhiyAM pravacana 8 dharma eka maMjila 1 prajJAparva aNu gati donoM 185 235 152 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 289 soco ! samajho !! sonA bhI miTTI hai soviyata saMgha meM badalAva sohanalAla seThiyA strI kA kAryakSetra : eka sArthaka mImAMsA sthaviroM kI mahattA sthitAtmA : asthitAtmA sthiti ke bAda gati sthitiyoM ke adhyayana kA dRSTikoNa badale sthiravAsa kyoM ? smaraNa-zakti kA vikAsa smRti ko saMjoe rakheM syAdvAda 90 pravacana 4 samatA 243 baisAkhiyAM dharma eka jIvana 104 pravacana 4 pravacana 10 175 donoM 61 jyoti ke 23 ghara 269 baisAkhiyAM 135 pravacana 10/gRhastha 239/106 kyA dharma/muktipatha 80/101 naI pIr3hI/maMjila 1 43/128 atIta pravacana 4 178 maMjila 2 154 prajJAparva muktipatha 205 gRhastha vi vIthI rAja 115 jaba jAge 70 dharma eka atIta kA 23/108 A. tu. 198 pravacana 11 143 A. tu./pragati kI 210/29 saMbhala 157 A. tu./saMdeza 202/3 jana-jana samatA/udbo 120/121 samatA/udbo 128/129 prekSA 108 syAdvAda aura jagat syAdvAda : jaina tIrthakaroM kI anupama dena syAdvAda : sApekSavAda sva kI anubhUti hI saccI svataMtratA svataMtra ciMtana kA abhAva svataMtra ciMtana kA mUlya svataMtra cetanA kA sajaga praharI svataMtratAH eka sArthaka pariveza svataMtratA aura parataMtratA svataMtratA kA mUlya svataMtratA kI upAsanA svataMtratA kI cAha, dharma kI rAha svataMtratA kyA hai ? svataMtratA meM azAnti kyoM ? svataMtra bhArata aura dharma svataMtra bhArata ke nAgarikoM se svatva kA vistAra svabhAva kI dizA svabhAva-parivartana kI prakriyA-zarIra-prekSA 147 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 svayaM kA hI bharosA kareM svayaM kI upAsanA svayaM kI pahacAna svayaM ke astitva ko pahacAneM svayaM ko khojanA hai samAdhAna svayaM satya khojeM svayaM se zubha zurUAta kareM svarUpa bodha kI bAdhA svarga kaisA hotA hai ? svarNa - pAtra meM dhUli svarNima bhArata kI AdhArazilA --- aNuvrata darzana svastha aura zAlIna paraMparA svastha jIvana ke tIna mUlya svastha jIvana jIne kA mArga svastha samAja kA nirmANa svastha samAja nirmANa meM nArI kI bhUmikA svastha samAja racanA svastha samAja saMracanA svastha samAja-saMracanA ke sUtra svAgata aura vidAI svAdhyAya svAdhyAya eka AInA hai svAdhyAya aura dhyAna svAdhyAya premI baneM svAdhyAya : sAdhanA kA prathama sopAna svArtha kA atireka svArtha kA bhAra svArtha cetanA : naitika cetanA svAvalaMbana svAsthya svAsthya kA parva svAsthya kI AcAra saMhitA A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa soco ! 3 Age mukti isI / maMjila pravacana pa laghutA khoe pravacana 10 bUMda-bUMda 2 samatA samatA manahaMsA pravacana O laghutA ghara samatA / udbo bhora Age pravacana 10 jIvana pravacana 11 / saMbhala maMjila 2 jaba jAge soco ! 3 khoe kuhAse dIyA 1 70 37/22 153 146 150 52 133 240 227 82 237 191 52 203 / 207 77 268 225 173 76/30 pravacana 5 15 maMjila 2 / mukti isI 36/56 jyoti se 65 zAnti ke 233 saMbhala 83 atIta kA / dharma eka 40 /34 anaitikatA 249 13 60 240 189 7 48 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 svAsthya ke sUtra mukhar3A hama jAgarUka raheM hama niHzalya baneM hama paryAya ko pahacAneM hama bhAva-pujArI haiM hama yaMtra haiM yA svataMtra ? hama zarIra ko chor3a deM, dharma-zAsana ko nahIM hamArA kartavya hamArA dharmasaMgha aura maryAdAeM hamArA siddhAnta hamArI nIti harijanoM kA mandira-praveza 284 215 63 kuhAse hAjarI hiMsA aura ahiMsA hiMsA aura ahiMsA kA dvandva hiMsA aura ahiMsA ke prakampana hiMsA aura ahiMsA ko samajhe hiMsA aura parigraha hiMsA kA kAraNa : abhAva aura atibhAva hiMsA kA nayA rUpa hiMsA kA pratikAra ahiMsA hI hai hiMsA kA srota kahAM? hiMsA kI samasyA sulajhatI hai saMyama se hiMsA ke naye-naye rUpa hiMsA bhaya lAtI hai hindI kA AtmAlocana hiMdU : nayA ciMtana, nayI paribhASA he prabho ! yaha terApaMtha holI : eka sAmAjika parva hRdaya-parivartana hRdaya-parivartana kI AvazyakatA bhora 129 pravacana 4 138 pravacana 8 pravacana 5 112 mukhar3A dAyitva 39 ghara vi vIthI pravacana 11 pravacana 9 59 maMjila 1 118 gRhastha muktipatha 23/21 pravacana 10 222 Aloka meM zAnti ke 49/36 baisAkhiyA prajJAparva pravacana 5 aNu gati baisAkhiyAM prajJAparva baisAkhiyAM laghutA laghutA ghara atIta 207 merA dharma kuhAse maMjila 1 108 pravacana 5 or .>> pravacana 11 or Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 (AcArya tulasI ke lekha rASTrIya stara kI aneka patrapatrikAoM meM chapate rahate haiM-jaise dharmayuga, sAptAhika hiMdustAna, hiMdustAna, navabhArata TAImsa, rAjasthAna patrikA kAdambinI, navanIta Adi / para ve sabhI aMka upalabdha na hone se isa pariziSTa meM hama unakA samAveza nahIM kara ske| isameM kevala terApaMtha saMgha se sambandhita patra-patrikAoM ke lekhoM kI sUcI hI dI jA rahI hai| yahAM kevala san 55 taka Ae lekhoM kA vivaraNa hI diyA jA rahA hai kyoMki san 84 se Age kI patra-patrikAoM ke prAyaH sabhI lekha pustakoM meM A cuke haiN| ataH punaruktibhaya se hamane una lekhoM kA samAveza nahIM kiyA hai| _ 'prekSAdhyAna' patrikA jo ki pahale 'prekSA' nAma se nikalatI thI, usakA prakAzana san 78 se prArambha huA hai| usake kucha lekhoM ke atirikta prAyaH sabhI lekha 'prekSA anuprekSA' pustaka meM haiN| isI prakAra 'tulasI prajJA' meM bhI pustakoM ke atirikta nae lekha kama haiM ataH ina donoM patrikAoM ke AlekhoM kA eka sAtha nirdeza kara diyA gayA hai| yadyapi aitihAsika dRSTi se patra-patrikAoM ke sabhI lekhoM kI sUcI denI cAhie thI para una lekhoM kI saMkhyA hajAroM meM ho gayI ataH hamane sUcI banAne ke bAda bhI pustaka meM Ae sabhI lekhoM ko isa anukramaNikA se nikAla diyA hai| kahIM-kahIM zIrSaka parivartana ke sAtha jo lekha pustaka meM chape haiM, unakA pRthakkaraNa sambhava na hone se ve punarukta ho sakate haiN| isameM sarvaprathama sAptAhika patrikA 'jaina bhAratI' ke lekhoM kI sUcI hai, jo vartamAna meM mAsika patrikA hai| isake sAtha hI prAcIna 'vivaraNa patrikA' ke Alekha bhI isameM Abaddha Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 293 haiM kyoMki pahale jaina bhAratI hI 'vivaraNa patrikA' ke rUpa meM prakAzita hotI thii| jina lekhoM ke Age tArIkha kA ullekha nahIM hai, ve mAsika patrikA se sambandhita haiM kyoMki san 47 se 52 taka jaina bhAratI mAsika patrikA ke rUpa meM prakAzita hotI thI tathA san 65 se 71 meM mAsika tathA sAptAhika donoM rUpa se jaina bhAratI kA prakAzana hotA rhaa| aNuvrata ke sAtha janapatha ke lekhoM kA samAhAra hai kyoMki aNuvrata apane pUrvarUpa meM janapatha ke rUpa meM prakAzita hotA thaa| aNuvrata pAkSika patra hai, prekSAdhyAna, yuvAdRSTi mAsika tathA tulasIprajJA traimAsika patrikA hai|) jaina bhAratI akhaMDa ke pratipAdana kI paddhati 23 julAI 72 acaurya kI dizA meM prayANa 21 nava0 71 ajIva padArtha 2 julAI 53 ajJAnatA aura ahaM hI azAMti kA kAraNa 2 jana0 66 ajJAna : duHkha kI khAna 17 jana0 71 aNuastroM kI hoDa : mAnavatA ke lie sabase bar3A khatarA 19 maI 57 aNuvrata jUna 51/akTU0 69 aNuvrata' 19 disa0 65 aNuvrata' : adhyAtma pakSa dRr3ha karane kA AMdolana maI 59 aNuvrata AMdolana 11 apraila 56 aNuvrata AMdolana : AtmasaMyama aura AtmasudhAra kA AMdolana 10 maI 59 aNuvrata AMdolana : Aja ke yuga meM mAnava banAne kI mazIna 18 jana0 56 bhaNuvrata AMdolana : eka AcaraNamUlaka mAnava dharma 10 maI 59 aNuvrata AMdolana caritra vikAsa aura zAMti kA AMdolana hai| 4 disa0 55 1. 1952 saradArazahara 4. aNuvrata vicAra pariSad, 2. solahavAM vArSika aNuvrata adhivezana saradArazahara 3. 11-3-56 ajamera 5. 20-11-55 ujjaina Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa aNuvrata : eka auSadhi jana069 aNuvrata aura vyakti sudhAra 15 disa068 aNuvrata kA abhiyAna : jIvana zuddhi kA madhyama mArga 8 mArca 59 aNuvrata kI apekSA 17 sita0 67 aNuvrata kI pRSThabhUmi 24 phara0 80 aNuvrata dharma kA AMdolana hai yA nahIM ? 13 disa0 70 aNuvrata ne kyA kiyA ? 16 akTU0 66 aNuvrata bhAvanA aura vaiyaktika svAtaMtrya kA mUlya' 15 aga0 54 aNuvrata : vizvadharma 5 sita0 71 aNuvratI jIvana kA Adarza 14 aga0 66 aNuvratI saMgha : AdhyAtmika dRSTikoNa 11 julAI 54 aNuvratI saMgha aura jIvana vikAsa apraila se akTU0 50 adhyAtma aura vijJAna' 16 mArca 69 adhyAtma kA gUr3ha rahasya phara0 68 adhyAtma-bhArata kI sampatti akTU0 69 adhyApakoM aura chAtroM se 16 maI 71 adhyApakoM kA jIvana chAtroM ke lie khulI kitAba 11 jana0 58 anazana : puruSArtha kA pratIka jana0-phara0 71 anazana yA lambI tapasyA 27 akTU0 68 anAsakta yoga 21 apraila 63/9 jana0 66 anAsakti 11 aga074 anAsakti : eka prayoga 29 nava0 70 anAsakti ke vividha prayoga 31 jana0 71 anubhava aura ciMtana kA yoga phara0 69 anuzAsana 16 phara0 58/13 evaM 20 jUna 71 anuzAsana aura ekatA : saMgha ke do AdhAra 2 mArca 75 anuzAsana aura viveka 22 sita0 84 anekAMtavAda 26 maI 68 anekAMtavAda-samanvayavAda 2 mArca 69 antara anuprekSA kA darzana 13 julAI 80 1. svataMtratA divasa 3. 13-9-68 madrAsa 2. 31-7-67 ahamadAbAda Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa antar aMtara nirIkSaNa kA divasa gAMThoM ko kholane vAlA dina antar-nirmANa antarmukhatA anyAya kA pratikAra anveSaNa Avazyaka hai apanI vRttiyoM ko saMyamita banAiye apane Apako sudhAreM apane durguNoM ko bhI dekheM apane doSoM aura durguNoM se lar3AiyAM lar3anI hoMgI apavyaya aprAmANikatA kA pratyAkhyAna brahmacarya se brahmacarya kI ora abhAva, atibhAva aura svabhAva abhinaMdana merA nahIM, adhyAtma kA hai abhibhAvakoM ke AcaraNa abhibhAvakoM kA karttavya abhimAna kauna karatA hai ? " arihaMta kise kahate haiM ? arthavAda evaM yathArthavAda avizvAsI vizvasta nahIM bana sakatA azAMti kA mUla --- saMgraha aspRzyatA mAnavatA kA kalaMka hai ahiMsaka aura kAyaratA ahiMsA ahiMsA, aparigraha aura anekAMta ahiMsA aura janataMtra' ahiMsA aura jIvana ke pahalU ahiMsA aura jaina samAja ahiMsA aura vizvazAMti ahiMsA aura zAzvata dharma 1. 31-10-67 ahamadAbAda 2. 4-8-68 madrAsa 295 23 aga070 23 sita0 73 14 apraila 68 akTU 0 69 6 akTU0 68 26 maI 63 20 disa0 70 12 julAI 59 11 jana 70 10 akTU0 65 27 jUna 71 28 nava0 71 23 jana0 72 2 aga0 70 4 maI 69 maI 49 12 sita0 65 14 disa0 69 31 akTU0 65 17 jana0 65 / 8 sita0 68 1 sita0 74 26 apraila 70 vi0 20 sita0 51 4 aga0 57 disa0 48 9 disa0 84 24 jUna 84 4 aga0 68 9 julAI 61 6 julAI 58 maI 69 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ahiMsA kA kriyAtmaka prazikSaNa ho 22 akTU0 67 ahiMsA kA phalita 29 jUna 69 ahiMsA kAyaroM kA nahIM, vIroM kA dharma hai 20 jana0 57 ahiMsA kI prAthamikatA 18 aga068 ahiMsA kI vyApakatA 9 nava0 58 ahiMsA kI samRddhi ke lie tyAga kI samRddhi cAhie 27 apraila 58 ahiMsA kyA hai ? mArca 52/vi0 apraila 47 ahiMsA divasa kA uddezya 13 akTU0 57 ahiMsA paJcazIla 26 sita0 65 ahiMsA meM pratirodha kI zakti Ae 10 sita0 67 ahiMsA jIvana kA bhAcAra dharma hai 12 nava0 67 ahiMsA meM vizvAsa karane vAloM kA saMgaThana ho 9 nava0 69 ahiMsA sAdhe saba sadhe 6 aga0 72 Agama-anusaMdhAna kI AvazyakatA 15 jUna 69 AgamoM kI mAnyatA 16 jUna 57 AgrahavRtti lakSyaprApti meM bAdhaka hai| 17 apraila 66 AcAra-saMhitA kI AvazyakatA 14 disa0 58 AcArAMga kA pratipAdya 2 mArca 69 AcArya bhikSu kI mahAn dena 13 phara0 55 Aja kA yuga aura dharma 30 aga0 59 Aja kI saMyama zUnya vidyA zailI 8 jUna 58 Aja dharma balidAna cAhatA hai 21 mArca 65 AtmajAgRti kI lau jalAeM 3 nava0 57 Atma-damana 28 mArca 65 Atma-darzana hI paramAtma-darzana hai 31 mArca 63 Atma-niyamana 18 phara0 71 Atma nirIkSaNa 24 aga0 69 Atma nirIkSaNa kareM disa0 50 Atma nirIkSaNa kA parva 31 maI 70 1. ahiMsA divasa, sujAnagar3ha 4. bambaI, maryAdA mahotsava / 2. 15-2-66 bhAdarA, svAgata smaaroh| 5. 22-8-67 ahamadAbAda / 3. 26-7-67 ahamadAbAda / 6.1-9-68 madrAsa / Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 297 AtmanirbharatA Atmapatha kA nirmANa AtmavAda AtmavAda aura vidyArthI samAja* Atma vijetA hI saccA vIra Atmazuddhi ke sAtha janazuddhi Atma-samAdhi kA mArga-Arjava' Atma-surakSA AtmahatyA ke do pahalU AtmahatyA mahApApa hai AtmA eka traikAlika satya hai AtmA aura dayA dAna AtmA kA bhastitva zraddhAgamya hai AtmA kA svarUpa AtmAnuzAsana AtmA sabameM hai AtmAbhimukhatA-sAdhutA Atmika svatantratA hI sukha va zAnti kA mArga hai Adarza jIvana kA naitika mUlya" Adarza samAja-racanA ke lie Adarza hI jIvana kA saccA tIrtha hai Adhi-vyAdhi kA mUla AdhyAtmika jagata meM pUMjI kA koI mUlya nahIM AdhyAtmikatA kI pRSThabhUmi Antarika svacchatA Ananda kA mArga : mukti Ananda kA srota : saMyama Apa apane ko na bhUla jAeM 10 akTU0 70/18 akTU0 70 ___ maI 49 4 maI 69/4 nava0 62 21 phara0 54 25 jana0 59 5 julAI 59 23 nava0 69 31 akTU0 71 16 apraila 53 7 mArca 65 nava0 69 mArca 51 13 aga0 61 27 apraila 69 19 nava0 67/27 julAI 69 15 mArca 64 24 aga0 75 vi. 23 aga0 51 20 jana0 57 12 disa0 71 27 disa0 64 21 disa0 80 vi0 30 aga0 51 22 julAI 79 14 nava0 71 4 apraila 2 2 jana0 72 5 phara0 61 1. 7-8-67 ahamadAbAda / 2. 16-9-53 jodhapura / 3. 1-9-67 ahamadAbAda / 4. 9-11-68 mdraas| 5. 2-4-53 bIkAnera / 6. 5-8-68 ahamadAbAda / 7. 28-12-57 8.10-11-68 madrAsa / Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 Apako kaisA bananA hai ? Apaddharma durbalatA kA pratIka hai ArAdhaka avazya baneM Arthika viSamatA kA mUla - aviveka AvaraNa Astika nAstika ra Astika nAstika kI pahacAna Astika aura nAstika kI bheda rekhA u No mAya utkRSTa maMgala -- dharma 1 AsthA kA kendra AhAra viveka icchAoM kA alpIkaraNa indriyoM ko dabAo mata, unakA samAdhAna karo uttama maMgala aura zaraNa* una tathAkathita dhArmikoM ko Astika kaise banAyA jAe ? upadeza kisake lie ?" upAsaka, upAsya aura upAsanA upAsanA UMca-nIca Izvara - nirmita nahIM UMcAI kA mArga UMce lakSya ke lie Rju mArga eka asAdhAraNa mahAmAnava : AcArya bhikSu' ekatA kA AdhAra ekatA zAsana kA atha hai eka dizAsUcaka AMdolana eka buniyAdI savAla eka viveka 1. 27-10-68 madrAsa / 2. 2009 kArtika badI saradArazahara / 3. 5-10-67 ahamadAbAda / A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 30 maI 71 26 jUna 66 24 nava0 68 31 julAI 66 5 jana0 64 27 aga0 53 21 aga0 61 6 julAI 69 10 aga0 19 18 akTU0 64 22 aga0 71 24 jUna 62 3 akTU0 65 7 sita0 69 29 apraila 56 saptamI 11 julAI 65 22 julAI 69 31 maI 59 6 mArca 60 22 julAI 73 28 apraila 63 maI 70 8 mArca 70 8 mArca 70 25 nava0 62 jUna 61 20 akTU0 63 aga0 70 vi0 akTU0 47 4 4. 12-4-56 sujAnagar3ha / 5. 28-9-67 ahamadAbAda / 6. 17-7-67 ahamadAbAda / Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 299 eka vRkSa kI do zAkhA eSaNA eka hI sikke ke do bAjU aikya , anuzAsana evaM saMgaThana aikAntika AnaMda kA hetu kanyAeM krAMti kareM kartavya-niSThA kartavya bhAvanA karnATaka meM jaina dharma karma : AvaraNa aura nivAraNa karma aura akarma : eka samAdhAna karma kyA hai ? karma para dharma kA aMkuza ho karma mukti ke sAdhana : svAdhyAya aura dhyAna karmoM se acchA aura burA kalA aura jIvana-vikAsa kaliyuga-satayuga kahanA-sunanA-samajhanA kAma vAsanA kA anuddIpana aura nirmUlana kAryakartA apanA AtmanirIkSaNa kareM kAryakartA niSThAvAn baneM kAla kA mUlya AMke kurUr3hiyoM para prahAra kevala dRSTikoNa kI bAta koI khAlI hAtha na lauTe kyA terApaMtha meM kuAM khudavAne kA niSedha hai ? kyA mokSa ke rAste baMda haiM ? kyA rAjanIti kA apanA koI caritra nahIM ? kyA hiMsAtmaka upadrava aura tor3a-phor3a rASTrIyatA hai ? 8 aga0 70 mArca 71 2 julAI 63 12 julAI 64 4 akTU0 70 28 aga0 60 1 nava0 70 9 maI 71 11 aga0 68 7 jUna 70 29 apraila 81 29 jana0 77 23 akTU. 66 21 mArca 71 19 akTU0 69 akTU0 68 10 mArca 68 2 phara0 69 30 jana072 19 maI 57 31 aga0 58 20 phara0 72 13 jUna 71 4 nava0 56 7 akTU0 62 20 maI 73 12 akTU0 69 19 disa0 79 15 akTU0 67 1.7 maI, choTI khaattuu| 2. 9-11-67 ahamadAbAda / 3. 30-8-68 madrAsa / 4. cUrU, kAryakartA sammelana / 5. 30-10-68 mdraas| Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa krAMti jUna 49 krAMti, dharma kI samApti ke lie nahIM, zuddhi ke lie 15 nava0 70 kSamata-kSamApana 7 disa0 58 kSamA 10 jUna 73 kSamA bar3ana kI hota hai 1 julAI 75/15 sita074 kSamA yAcanA 19 sita0 65/2 akTU0 66 khAdyasaMyama 15 mArca 81 garIbI kI paribhASA 9 nava0 58 gAMdhIjI kA AdhyAtmika jIvana phara0 49 guNa-grAhakatA' 3 akTU0 71 guNoM kA srota : manuSya 9 jUna 68 guru kaisA ho? 1 apraila 59 grAhya aura tyAjya 31 maI 59 ghara ko bar3A banAie 6 sita0 70 caturvidha saMgha vizeSa dhyAna de 4 akTU0 84 caritra ko sammAna mile, dhana aura pada ko nahIM nava0-disa0 68 caritra dharma hI vizva dharma bana sakatA hai 17 sita0 67 caritra nirmANa kA prazikSaNa Avazyaka 24 disa0 67 caritra nirmANa kI AvazyakatA maI-jUna 50 caritra nirmANa ke binA rASTra UMcA nahIM uTha sakatA 31 aga0 58 caritra vikAsa ke lie samanvita prayAsa ho 21 jUma 70 caritra sampanna vyakti nava0-disa0 69 6 aga* 53 cAturmAsa : dharma kI khetI kA samaya 5 aga0 56 cAritrika aura naitika kasauTI ko cunAva ke sAtha natthI kiyA jAya 23 disa0 84 cAritrika rogoM kI prAkRtika cikitsA-aNuvrata-AMdolana 1 mArca 59 cintana kI do dRSTiyAM 2 sita0 79 cetAvanI 31 mArca 68 chAtra rAjanIti ke duzcakra meM na par3akara sadAcArI baneM 11 jana0 59 jana-jana kA dharma : jaina dharma 24 mArca 63 cAturmAsa' - 1. 20-9-66 bIdAsara / 2.4-11-68 madrAsa / 3. 25-7-53 jodhpur| 4. 16-7-57 saradArazahara / Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 jana-jana kA mArgadarzaka: aNuvratI saMgha jana-jana se janataMtra kI saphalatA kaise ? janataMtra hI ahiMsaka ho sakatA hai| janatA se do bAteM jananetA svArthavRtti kA tyAga kareM janamAnasa badale janma aura mRtyu : do avasthAeM jaba bhagavAn bhaktoM para haMsate haiM jaya-parAjaya jayAcArya kI sAhitya sAdhanA' jahAM dvandva hai, vahAM duHkha hai jahAM parigraha, vahAM lar3AI jAgaraNa kA rahasya jAtibheda kRtrima hai| jina khojA tina pAiyA jIne kI kalA jIvana : eka amUlya nidhi jIvana aura lakSya jIvana aura samyaktva * jIvana kA dhyeya : saMyama kI sAdhanA jIvana kA mUlya samajheM jIvana kA lakSya jIvana kA saccA vikAsa Atma zuddhi meM hai jIvana kA sarvAMgINa vikAsa zikSA kA uddezya jIvana kI durgati : krodhamAna Adi jIvana kI do dhArAeM jIvana kI pavitratA jIvana kI sArthakatA " 1. 4-7-65 dillI / 2. 9-2-81 / 3. 10-12-68 madrAsa / 301 7 mArca 54 vi0 18 sita0 52 5 jUna 66 28 nava0 65 10 jana0 54 18 julAI 65 25 nava0 73 19 julAI 59 26 maI 62 3 aga0 69 1 mArca 81 7 sita0 69 7 nava0 65 9 phara0 69 25 maI 69 11 akTU0 70 26 akTU0 69 / 4 jana0 70 30 maI 71 25 disa0 66 12 julAI 70 24 maI 59 10 jUna 79 9 aga0 64 7 mArca 71 5 maI 79 15 akTU0 72 1 disa0 63 24 apraila 69 20 julAI 71 4. 19-9-67 ahamadAbAda / 5. 18-7-70 rAyapura Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa jIvana kI surakSA kA AzvAsana jIvana ke do pakSa jIvana ko UMcA uThAo jIvana kyA hai ? jIvana kSaNa bhaMgura hai jIvana : jAgaraNa kA prazasta patha jIvana meM tyAga kA mahattva jIvana meM saMyama kA sthAna jIvana vikAsa kA maMtra : puruSArtha jIvana vikAsa kA mUla : ahiMsA jIvana vikAsa kA sarvocca sAdhana jIvana vikAsa kA sAdhana : dhyAna jIvana vikAsa ke do sUtra jIvana vikAsa krama jIvana vyavahAra meM sAdhanA kA mahattva jIvana zuddhi kA mArga jIvana sAttvika bane jaina ekatA kyoM ? jaina kI janasaMkhyA jaina-darzana jaina darzana aura aNuvrata jaina darzana aura karmavAda jaina darzana kA maulika svarUpa jaina darzana kI maulika vicAra dhArA jaina dharma: Atma vijetAoM kA dharma jaina dharma Astika hai jaina dharma aura aikya jaina dharma aura jAtivAda jaina dharma kI tejasvitA 8 nava0 70 29 aga0 71 20 akTU0 68 6 julAI 69 5 akTU0 69 20 jana0 57 8 aga0 54 15 disa0 63 3 nava068 sita0 69 aga0 69 26 mArca 72 28 nava0 71 17 maI 54 20 maI 79 vi0 6 nava0 52 nava0 69 5 disa0 65 31 maI 70 22 nava070 15 disa068 17 akTU0 54 24 maI 59 30 jana0 66 15 mArca 59 14 sita0 69 apraila 49 akTU0 69 1 sita068 1.15-12-68 madrAsa 2. 27-9-67 ahamadAbAda 3. vidAI samAroha 4. 11-7-54 bambaI 5. 28-11-68 madrAsa 6.31-8-54 paryaSaNa parva, bambaI Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 303 jaina darzana kI bhUmikA para anekAMta' 3 disa0 53 jaina dharma kI mahattA 3 maI 81 jaina dharma ke do caraNa : ahiMsA aura sAmya 15 aga0 71 jaina dharma puruSArtha pradhAna hai ___ maI 69 jaina dharma meM vyakti kA nahIM, guNa kA mahattva hai 28 sita0 58 jaina yuvakoM se julAI 52 jaina zAsana eka zRkhalA meM Abaddha ho 24 jana0 65 jaina samAja ekatva ke dhAge meM baMdhe' 27 sita0 64 jaina samAja ke lie tIna sujhAva 6 disa0 64 jainoM kA kartavya 9 jUna 63 jainoM kI saMkhyA 25 aga0 68 jaisA karo, vaisA kaho 25 jUna 61 jo samatA ko nahIM khotA, sahI mAne meM vahI yogI hai 18 apraila 71 jJAna atyaMta Avazyaka hai 18 maI 69 jJAna kA udbhavaH 13 apraila 69 jJAna kA phala 20 apraila 69 jJAna : divya cakSu 13 aga0 72 jJAna prakAzakara hai 10 nava0 57 jJAna prakAzaprada hai 14 akTU0 62 jJAna prApti kA sAra 26 julAI 64 jvalaMta ahiMsA 29 aga0 54 taTa para sajagatA 26 akTU0 69 tattvajJAna 26 aga0 56 tapa ke binA Atmika prabhutA saMbhava nahIM vi0 9 aga0 51 tapasyA kA mahattva 5 akTU0 69 tapasyA meM brahmacarya zreSTha 26 akTU0 58 tIna cetAvanI nava0 69 tIna zaktiyAM aura tIna aMkuza 5 julAI 70 tIrthaMkara mahAvIra kA anekAnta aura syAdvAda darzana 14 akTU0 79 1. 29-9-53 jodhapura, 4. 4-7-67 ahamadAbAda 2. paTTotsava ke avasara para 5. paryuSaNa parva 3. 3-7-67 ahamadAbAda 6. 29-8-67 ahamadAbAda / Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa tIrthasthala terApaMtha eka jaina sampradAya hai terApaMtha kA vikAsa terApaMtha kyA hai ? terApaMtha divasa kI preraka zakti tyAga UMcA rahA hai aura rahegA tyAga : naitika cetanA tyAga banAma bhoga tyAga aura bhoga' triveNI daMbha : jIvana kA abhizApa dakSiNa bhArata dakSiNa bhArata dharma-pradhAna dakSiNa bhArata meM jaina dharma dayA kA mUla darzana aura vijJAna darzana aura saMskRti darzana kA mUla kyA hai darzana kA svarUpa dAna se saMyama zreSTha hai ? dizA bodha dIkSA : eka anuciMtana dIkSA : tyAgamUlaka saMskRti kA pratIka dIpAvalI kaise manAeM ? duHkha aura duHkha vimukti duHkha se mukti duniyA sarAya hai duzcintana bhI hiMsA hai deza kA nayA nakzA deza kA naitika patana 15 phara0 70 15 julAI 62 3 julAI 60 11 julAI 82 4 julAI 71 7 maI 61 12 julAI 70 11 julAI 61 19 akTU0 69 27 aga0 67 disa0 69 jUna-julAI 69 1 mArca 70 15 sita0 68 4 disa0 66 7 nava0 54 14 phara0 65 apraila 52 1 nava0 64 18 jUna 72 16 apraila 61 30 mArca 69 31 maI 71 7 mArca 71 28 akTU0 71 julAI 69 18 jana0 70 13 apraila 69 6 apraila 61 7 apraila 68 30 nava* 69 3. 21-10-68 madrAsa / 1. 26-8-67 ahamadAbAda / 2. 1-8-67 ahmdaabaad| Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 pariziSTa 2 deza, kAla, bhAva ke anusAra parivartana' deza, dharma aura dharmAcArya do dhArA' dhana banAma saMyama dharma : anubhUti kA tattva dharma aphIma nahIM, saMjIvanI hai dharma Atma-vRttiyoM ko sudhArane meM hai dharma Atmazuddhi meM hai dharma-ArAdhanA kA parva dharma utkRSTa maMgala hai dharma : eka vastu ciMtana dharma eka hai dharma aura anuzAsana dharma aura usakA prabhAva dharma aura kartavya dharma aura jIvana dharma aura jIvana-nirmANa dharma aura dhArmika dharma aura manovijJAna dharma aura rAjanIti dharma aura rASTra-nirmANa dharma aura rASTrIyatA dharma aura vikAra dharma aura vijJAna dharma aura vyavasthA kA yoga dharma aura samAja dharma aura samAja-vikAsa dharma aura sampradAya dharma kA anuzAsana dharma kA utsa : pavitratA 23 nava0 69 13 akTU0 68 6 mArca 60 5 maI 68/29 maI 66 3 nava068 14 sita0 58 11 maI 58 vi0 19 jUna 52 22 aga0 65 13 disa0 64 6 aga067 27 apraila 69 15 apraila 79 vi0 maI 47 vi0 disa0 47 . 1 sita0 57 vi0 1 maI 52 29 julAI 73 29 mArca 70 16 aga0 7. 9 disa0 73 __ aga0 70 vi0 jUna 47 17 maI 59 10 sita0 67 20 disa0 59 9 mArca 69 19 disa0 82 5 nava0 72 10 akTU0 71 1. 6-11-69 baiMgalora / 2. triveNI saMgama para pradatta / 3. 5-7-68 madrAsa / 4. 27-7-67 ahamadAbAda / Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa dharma kA uddezya : karma niraNa, Atmazuddhi dharma kA pAlana dharma kA rASTrIya mahattva dharma kA vAstavika svarUpa dharma kA vibhAjana : kSamatA kA mUlyAMkana dharma kA saccA lakSya dharma kA svarUpa dharma kI anivAryatA dharma kI AtmA ahiMsA hai dharma kI AvazyakatA dharma kI pahacAna dharma kI prayogazAlA niraMtara khulI rahe dharma kI buniyAda : maitrI 'dharma kI bhAvanA 'dharma kI vyApakatA 'dharma kI saccI paribhASA 'dharma kRtrima baMdhanoM se Upara kI cIja 'dharma ke tIna prakAra dharma ke do pakSa : laukika aura pAralaukika dharma ke do pahalU dharma kevala ciMtana kA viSaya nahIM hai dharma kyA ? dharma kyA, kaba aura kahAM ? dharma kyA detA hai ? dharma kyA hai ? dharma kyA hai| dharma kSetra meM nayI krAMti dharma : jIne kI eka kalA 25 jana0 59 6 julAI 69 27 apraila 58 29 mArca 64 21 sita080 12 phara0 53 17 julAI 66 1 jUna 69 13 akTU0 68 25 maI 69 19 disa0 71 17 jUna 73 17 mArca 68 15 disa0 57 27 akTU0 57 28 aga0 66 8 julAI 73 9 maI 71 17 jana0 54 30 bhaga064 4 maI 58 vi0 mArca 48 31 aga0 80 7 disa0 69 akTU0 69/vi0 18 disa0 52 30 jana066 28 sita0 69 10 aga0 80 1. 16-1-53 saradArazahara / 2. 29-7-71 lADanUM / 3. janma divasa, aNuvrata preraNA pariSad / 4.7-10-54 bmbii| 5. 27-10-67 ahamadAbAda / 6. 19-6-66 / Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 dharma : jIne kI kalA' dharma tumheM zAMti degA, sukha degA dharma tarka nahIM, AcaraNa hai dharma tejasvI kaba banegA ? dharma darzana ko samajhane ke lie dharma: niSedhAtmaka dRSTi dharma pradhAna deza meM naitikatA kA abhAva kyoM ? dharma buddhi, vijJAna aura zakti se Upara ho dharma yA adharma pradhAna deza dharma vyApaka sArvajanIna tattva hai dharma zAMti detA hai dharmasaMgha kI caturdik pragati dharma satya aura ahiMsA dharma sarvazaktimAn kaba ? dharma hI zaraNa hai dharme jaya pApe kSaya dhArmika kaise baneM ? dhArmika kauna ? dhArmika kauna ? 4 dhArmika krAMti kI AvazyakatA dhairya dhyAna kA mahattva dhvaMsa nahIM, nirmANa nae varSa kA zubha saMdeza nakArAtmaka dRSTikoNa na dAtA, na yAcaka nayA varSa -- nayA ciMtana nayA - purAnA naraka svayaM svarga meM badala jAyegA navanirmANa kI rUparekhA 1. 26-9-68 madrAsa / 2. 21 apraila zrIkaraNapura, roTarI klaba / 307 12 apraila 70 18 julAI 71 11 aga0 57 6 sita0 70 3 phara0 74 12 maI 68 15 maI 66 24 julAI 66 29 jUna 69 25 aga0 74 13 disa0 70 18 maI 69 30 julAI 67 jana0 50 16 apraila 72 11 apraila 82 15 mArca 70 20 julAI 69 1 phara0 70 nava0 69 disa0 70 19 apraila 81 18 nava0 73 4 jana0 70 16 phara0 69 17 nava0 68 3 jana0 71 27 phara0 72 1 mArca 64 bi0 sita0 46 3. 1-12 70 betUla / 4. 20-9-67 ahamadAbAda / Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa navanirmANa ke lie zAMti, samanvaya aura sahRdayatA kI apekSA hai 17 aga0 58 navInatA banAma prAcInatA maI 49 navInatA hI krAMti nahIM 1 nava0 48 nAgarika kartavya 2 phara0 69 nArI apane Atmabala ko jAgRta kare 17 jana060 nArI utthAna ___jUna 69 nArI-samAja kA dAyitva 20 disa0 70 niHzreyas kA mArga' 17 akTU0 71 nirjarA tattva 26 aga0 79 nirvANa-zatAbdI para jainoM kA kartavya 23 jUna 68/30 jUna 68 nivRtti aura pravRtti vi0 nava0-disa044/1 akTU0 48 niSpakSa dRSTikoNa 20 sita0 70 nissAra meM bhI sAra 29 jUna 80 netA kAlasya kAraNam 17 maI 70 naitika utthAna' 27 aga0 53 naitika cetanA jAgaraNa kA abhiyAna : aNuvrata 21 phara0 71 naitikatA kA AdhAra 3 akTU0 65 naitikatA kA upadeza nahIM, prazikSaNa jarUrI 3 mArca 68 naitika dubhikSa sabase bar3A saMkaTa 30 jana0 59 naitika patana kA mUla kAraNa : anAsthAvAda 11 maI 58 naitika bala balavAna hotA hai 18 nava0 62 naitika vAtAvaraNa ke lie parivartana Avazyaka 1 phara0 70 naitika zakti ke sAmane anaitika zakti Tika nahIM sakatI 11 nava0 62 naitika zastrIkaraNa se hI anaitikatA kA nAza sambhava vi0 6 sita0 51 naitika saMkaTa 20 julAI 69 nyAyavAdI banAma satyavAdI 13 sita0 64 patana aura utthAna mArca 52 para cintA nahIM, sva cintA 4 nava0 73 paradA to uThAeM 19 disa071 1. 3-11-68 madrAsa / 2. 27-10-52 saradArazahara / 3. 8 aga0, dillI, aNuvrata vicAra- pariSad / 4. patrakAroM ke bIca, bambaI / 5. 7-3-52 ratanagar3ha / Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 301 paramAtmA paramArtha sAdhanA kA mArga : dharma parigraha kA aMta karo parigraha ke garbha meM duHkha aura pazcAttApa parivartana kA AdhAra parivartana kA siddhAMta parivartana ko parakheM parivartana : jIvana kA Avazyaka aMga' paristhiti kA anugamana mAnasika durbalatA hai paristhitiyoM kA dAsa bananA kAyaratA hai pardA kAyaratA kA pratIka aura asaMyama kA poSaka paryuSaNa, usakA mahattva aura bhAvanA paryuSaNa kA ArAdhanA maMtra paryuSaNa : jAgaraNa, pratigati aura pragati kA pratIka parva dina kI preraNA parva dharma kI upayogitA pavitratA kA artha UparI saphAI nahIM pAtra kauna ? pApa chor3ane meM kabhI zIghratA nahIM hotI puruSArtha kA aMkana puruSArtha kI saphalatA puruSArtha hI vikAsa kA hetu' pUMjIvAdI manovRtti : jIvana zuddhi kA prazasta patha / paisoM se milane vAlI zikSA jIvana taka kaise pahuMcegI ? prakRti aura vikRti pratispardhA kI parAjaya pramAda ko chor3oM pramAda tyAgeM pravacana kA adhikArI 6 julAI 69 29 akTU0 72 vi0 nava0 47 23 julAI 72 25 maI 69 6 apraila 69 19 aga0 73 9 maI 65 20 nava0 66 25 sita060 18 sita060 sita0 52 14 sita069 29 aga0 76 19 mArca 72 __ jana0 69 10 jUna 73 4 aga0 63 vi0 19 aga0 51 3 maI 81 jana070 7 nava0 71 11 aga0 73 4 sita0 60 22 jUna 69 24 aga0 80 17 maI 70 18 jUna 72 23 phara0 69 1. 10-8-67 ahamadAbAda / 2. maryAdAmahotsava zatAbdI samAroha, aNuvrata preraNA divasa / 3.1-12-68 madrAsa / 4. 22-8-68 madrAsa / 5. 24-7-67 ahamadAbAda / Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa pravacana kyoM? pravAha meM na baheM pravRtti aura nivRtti ke kAraNa prAMtIyatA kI samasyA prekSAdhyAna pretAtmA : bhadRzya zakti baMdhana aura mokSa baMdhana ke hetu baMdhana-mukti kA hetu baMdhana-mukti ke lie bahinoM se bAla dIkSA bAharI AkarSaNa hiMsA hai burAiyoM kI bhikSA bAhya aura AMtarika zuddhi bodhisthala : jana-jana kA bodhisthala ho brahmacarya brahmacarya aura khAdya saMyama brahmacarya aura saMyama kA hetu kyA hai ? brahmacarya kA mahattva kyoM ? brahmacarya : moha-vilaya kI sAdhanA brahmacarya : sAdhanA kA eka sahakArI tattva bhagavAna mahAvIra aura nirvANa divasa bhagavAna mahAvIra ke jIvana kI vizeSatAyeM bhagavAn mahAvIra jina the, jaina nahIM bhagavAn mahAvIra ne kahA bhagavAn mahAvIra svayaM saMbuddha the bhaya kI vibhISikA bhavya jIvamAtra mokSa pAne kA adhikArI bhArata abhaya aura ahiMsA para TikA rahe 1. 16-8-67 ahamadAbAda / 2. 14-8-67 ahamadAbAda / 8 akTU0 72 19 jana069 17 jUna 73 3 sita0 67 6 jUna 82 4 maI 69 9 mArca 58 8 jUna 69 1 jUna 69 15 julAI 73 sita0, akTU 49 22 sita0 57 10 nava0 63 22 jUna 69 1 disa0 68 2 julAI 72 14 disa0 58 30 julAI 72 12 mArca 53 6 phara0 72 2 jana0 72 13 nava0 55 vi0 15 nava 0 51 vi0 27 nava0 52 21 apraila 73 2 maI 65 22 sita0 63 25 aga0 57 14 jUna 70 15 aga0 65 3. 13-4-65 mahAvIra jayantI, ajamera Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 bhArata kI pratiSThA kA mUla : caritra 9 julAI 67. bhArata kI saMskRti aga069. bhArata ke nirmANa kA prazna 14 mArca 65 bhArata dharmanirapekSa nahIM, sampradAya se nirapekSa bane 1 aga0 65 bhArata : saMskRtiyoM kA keMdra 21 sita0 69 bhAratIya darzana kA mUla : samanvaya 29 aga0 65 bhAratIya darzana : aMtardarzana 16 julAI 67 bhAratIya saMskRti aura Aja kA yuga' 24 jana0 57 bhAratIya saMskRti kA lakSya : caritra-vikAsa 21 jUna 59 bhAratIya saMskRti kA Adarza 1 sita068 bhAratIya saMskRti kI rakSA 20 julAI 69 bhAratIya saMskRti meM vrata aura saMyama kI pradhAnatA 11 jana0 59 bhAvAtmaka ekatA 26 sita0 71 bhAvAtmaka ekatA ke lie saMyama va dhairya jarUrI 9 akTU0.66 bhAvI yojanA pahale bane' 21 nava0 71 bhASaNa aura prazikSaNa 27 akTU0 68 bhUta marakara palIta ho gayA 30 jUna 57 bheda vijJAna : jIvana vikAsa kA sahI mArga 15 maI 59 bhogavAda ko chor3eM 29 apraila 56 bhoga aura tyAga vi0 jana0 45 bhautikavAda para adhyAtma kA aMkuza ho 5 sita0 65 maMgala kyA hai ? 23 sita0 60 maMgalamaya banane kI prakriyA 6 julAI 80 madya-niSedha 16 nava * 58 madhu bindu vi0 julAI-aga0 44 mana kI azAMti 20 apraila 69 mana kI riktatA hI dhyAna hai 11 jUna 72 mana ko zikSita kareM 7 maI 72 mana-niyaMtraNa sita0 50 manuSya aura pazu kA antara 23 mArca 69 1. 19-9-53 jodhapura 3.5-6-57 bIdAsara 2. 12-11-68 madrAsa Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa manuSya aura manuSya ke bIca kI dUrI 15 jUna 69 manuSya karttavya se vimukha 7 sita0 69 manuSya kA AdhyAtmika va naitika vikAsa hI vAstavika vijJAna hai' 7 jUna 59 manuSya kI khoja meM 15 jUna 69 manuSya kI zakti vizAla hai 15 mArca 70 manuSya jIvana anamola hai 25 jana0 70 manuSya jIvana aura Ananda ___ maI 69 manuSya jIvana kImatI hai 8 jUna 69 manuSya jIvana kI saphalatA 22 phara0 70 manuSya puruSArthahIna hotA jA rahA hai jUna-julAI 70 manuSya manuSya kA zatru nahIM hotA 20 apraila 58 manuSya satya se vimukha 17 aga0 69 manuSyo bhava 1 phara0 70 manovRttiyAM 17 julAI 79 maryAdA : upekSA yA apekSA 4 phara063 maryAdAoM kA mUlya 25 apraila 71 maryAdA kA atikramaNa hI azAnti kA mUla hai 13 maI 79 maryAdA kA phalita-terApaMtha 23 julAI 61 mahAn kauna ? 25 jana0 70 mahAna vyakti ke AbhUSaNa 5 disa0 71 mahAmaMtra : eka vivecana 12 akTU0 80 mahAraMbha aura mahAparigraha ke pariNAma 14 jUna 59 mahAvIra kA jIvana saMdeza 29 apraila 56 mahAvIra kA niHzastrIkaraNa 27 apraila 74 mahAvIra jayaMtI 19 apraila 70 mahAvIra jayantI kI sArthakatA 15 apraila 73 mahAvIra : jIvana darzana 19 apraila 70 mahAvIra nirvANa divasa vi0 29 nava0 51 mAM kI mahattA 6 phara0 71 1. patrakAra sammelana meM 4.4-11-67 ahamadAbAda 2. 23-9-67 ahamadAbAda 5. 23-8-68 madrAsa 3. 18-9-67 ahamadAbAda Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 mAMgane nahIM dene Aye } mAMsa abhakSya hai mAMsa khAnA rAkSasI vRtti hai mAMsAhAra manuSya kA svAbhAvika bhojana nahIM hai mAnava mAnava kI ghora parAjaya mAnava-jIvana aura dharma mAnava-jIvana ke maulika guNa mAnavatA kA avamUlyana' mAnavatA kA itihAsa aura usakA trANa mAnavatA kA pATha mAnavatA kA vikAsa ho mAnavatA kA saMdeza mAnavatA kI sarvocca pratiSThA ho mAnavatA kI surakSA ke lie sakriya baneM mAnavatA ke utthAna ke lie aNuvrata mAnava vikAsa mAnavIya tanAva kaise kama ho ? mAnasika ekAgratA aura dharma mArga mArdava kA mahattva mukta kauna hotA hai ? mukti kA adhikAra sabako hai mukti kA mArga : sahiSNutA mukti ke lie mujhase burA na koya mUla AdhAra - adhyAtma mRtyu : eka mahattvapUrNa kalA merA kAryaM manuSya ko saMskArI banAnA merA dharma : mAnava dharma 1. 5-10 - 67 ahamadAbAda / 2. 10-8-69 / 313 12 apraila 70 16 mArca 69 10 aga0 69 3 julAI 66 30 jUna 57 1 jUna 58 jUna 49 25 maI 58 17 aga0 69 17 sita0 72 22 phara0 70 27 julAI 69 11 maI 69 25 apraila 65 25 aga0 68 16 nava0 69 vi0 sita0 47 7 aga0 66 12 evaM 19 sita0 71 julAI-aga0 49 15 phara0 70 30 nava0 69 maI 69 31 maI 59 24 jUna 63 28 disa0 69 sita0 69 26 julAI 70 11 nava0 63 22 apraila 73 3. 25-7-70 rAyapura / 4. 2-9-67 ahamadAbAda / Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa merA paricaya : mere svapna 19 disa071 merA vizvAsa bhAva pUjA meM 29 mArca 70 mere lie garIba-amIra saba samAna 22 mArca 70 maiMne ahiMsA dvArA hiMsA kI agni ko bujhAne kA prayatna kiyA hai| 10 akTU 72 maiM nirAza nahIM hotA 1 akTU0 67 moha naSTa kaise hotA hai ? sita0 69 mauna kI niSpatti : nivicAratA 26 maI 63 yati-paraMparA 13 julAI 69 yathArthavAdI mahAvIra akTU0 50 yAtrA meM sajagatA aga0 69 yuga kI mAMga 7 jUna 70 yuga dharma aura aNuvrata 30 akTU0 60 yuvaka aura dhArmika saMskAra 15 sita068 yuvaka jIvana ko saMyama kA nayA mor3a deM 10 mArca 63 yuvaka zakti kA saMyojana 19 aga0 73 yuvApIr3hI apane dAyitva ke prati jAgarUka bane 16 mArca 75 yogakSema 26 apraila 70 yauvana aura bur3hApA 5 aga0 79 raktakrAMti banAma ahiMsakakrAMti 15 jana061 rAma ko maiM AtmArAma mAnatA hUM; jisameM rAma nahIM hai; vaha nikammA hai 3 sita0 72 rASTra-nirmANa meM dharma 22 nava 064 rUr3hiyAM aura saMzodhana 14 phara0 71 rUr3hivAda kI jaMjIreM tor3o 1 mArca 59 rUpAMtaraNa kA pratIka : puruSArtha 14 sita0 80 roga-mukti kI ora 18 apraila 71 roga, auSadhi aura pathya 11 apraila 71 lakSya mokSa hai jUna 69 lAghava' 8 phara0 70 lezyA sita0 52 loka kA svarUpa maI 69 1. 5-9-67 ahamadAbAda / Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 315 lokataMtra netAoM kI pasaMdagI kA pariNAma hai loka vyavasthA kA eka tattva : dharmAstikAya logoM ke mana bhaya se AzaMkita haiM vaktA kI yogyatA vaktA ke guNa vartamAna kI ora dekheM vartamAna ke saMdarbha meM naitikatA vartamAna ko dekho vartamAna ko zuddha rakhanA hogA vartamAna bhautikavAdI yuga meM dharma vartamAna yuga aura mAnava vartamAna samasyAoM kA samAdhAna vardhamAna mahotsava vAstavika jaina kauna ? vikAra kA parityAga; mokSa kA hetu vikAroM ke daladala se bhalAiyoM ke rAjamArga para vikAsa kA hetu vikAsa durlabha hai, vinAza sugama vikRti eka kI : pariNAma sabako vicAra aura vyavahAra meM ekatA vicAra-svataMtratA vicitra prakAra ke zastra vijJAna kA yuga videzoM meM jaina dharma kI yojanA vidyA aura avidyA vidyA kA lakSya kyA hai ? vidyA kI vAstavika zobhA : vinaya, viveka aura AcAra vidyArthiyoM kA sahI nirmANa vidyArthI jIvana 8 akTU0 67 7 phara0 60 14 jUna 64 16 phara0 69 23 jana0 72 21 disa0 58 22 mArca 70 13 jana0 74 2 nava0 69 28 julAI 68 vi0 30 akTU0 52 10 julAI 55 22 phara0 81 25 julAI 65. 19 julAI 59 17 jana0 71 21 disa0 69. 31 aga0 69 9 aga0 70 vi0 26 julAI 51 julAI 69 apraila 69 3 aga0 69. 29 disa068 8 phara0 70 15 disa0 57 4 jana0 59 sita0 69 nava0 69 1. 25-6-67 ahamadAbAda / 2. 18-1-81 / 3. 9-10-67 ahamadAbAda / 4. 24-12-58 kAzI vizvavidyAlaya, banArasa / Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa vidyArthI damitendriya ho 17 nava0 74 virodha : pragati kA sAdhaka 3 nava0 68 virodha bhAvanA vyakti kI apanI upaja hotI hai 26 jana0 58 virodha meM hI krAMti hai 16 akTU0 49 vivazatA 9 jUna 57 vivazatA hI jela hai 3 jana0 60 viveka aura sAdhanA 28 jUna 64 viveka meM dharma hai| 21 julAI 63 vizva kA mahAna zAntidUta 7 jUna 64 vizva zAnti meM aNuvrata kA yoga 12 jUna 66 visarjana 29 jUna 69 visarjana kA artha 12 akTU0 69 visarjana kI paddhati 1 mArca 70 visarjana svasthatA kA cihna hai 13 julAI 69 vItarAga kauna hai ? 5 aga0 63 vIra kauna hai ? 2 nava0 69 ve hI mere ArAdhya haiM 5 maI 63 vairAgya kA amiTa raMga 5 apraila 70 vyakti apane svArthoM kA utsarga karanA sIkhe 2 maI 65 vyakti aura saMgha 19 jana0 69 vyakti kA saMskAra hI mUla bAta 19 aga0 56 vyakti ke mUlyAMkana kA AdhAra 8 disa0 63 vyaktigata parigraha aura sAmudAyika parigraha 5 mArca 72 vyaktivAdI manovRtti 13 nava0 66 vyakti sudhAra se hI zAsana sudhAra saMbhava hai 15 sita0 63 vyakti hI samaSTi kA mUla 27 jUna 71 vyApakatA kI chAyA meM 7 julAI 63 vyApAriyoM se 19 apraila 59 vyApArI prAmANika ho julAI 69 1. 28-6-63 / 4. 10-8-56 aNuvrata preraNA samAroha, 2. 7-9-67 ahmdaabaad| srdaarshhr| 3. 30-8-67 ahamadAbAda / 5. 23-6-73 sujAnagar3ha / Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 vyAvahArika jIvana meM aNuvratoM kI upayogitA vrata jJAna detA hai aura kAnUna daMDa zakti, abhivyakti aura virakti zastra-parijJA zAnti aura sadbhAvanA ke vAtAvaraNa ko bar3hAeM zAnti : kahAM aura kaise ?2 zAnti kA dvAra : kSamA zAnti kA mArga : saMyama zAnti kA mUla : ahiMsA zAnti kA rAjamArga : saMyama zAnti kA sAdhana : saMyama aura Atma-niyaMtraNa zAnti kA srota-AtmA zAnti kI khoja zAnti kI khoja meM zAnti kI pyAsa bhabhaka uThI zAnti kI samasyA zAnti ke binA Ananda kahAM ? zAnti ke lie jar3avAda ko miTAeM zAnti dharma-sApekSa hai zAzvata satya zAzvata satya aura sAmayika satya zAsana-vyavasthA meM jaina dharma zAstra vivecana zikSaka aura zikSArthI zikSakoM aura vidyArthiyoM se zikSaNa aura naitika vikAsa zikSA : eka anucitana zikSA kA lakSya arthArjana nahIM, jIvana vikAsa zikSA ke sAtha adhyAtma kA yoga zikSArthiyoM kA pramukha kartavya : caritra-nirmANa 2 phara0 58 31 mArca 61 phara0 69 28 disa069 18 akTU0 70 10 apraila 66 28 mArca 82 29 apraila 56 2 jUna 68 26 julAI 80 15 mArca 59 15 mArca 59 6 apraila 69,24 maI 70 1 phara0 70 1 phara0 59 27 julAI 69 3 jana0 65 5 nava0 61 24 nava063 9 nava0 69 7 nava0 71 5 akTU0 69 mArca 69 17 disa0 72 jUna 69 20 akTU0 68 7 jUna 81 4 jana0 59 5 sita071 28 mArca 54 1. 14-9-67 ahamadAbAda / 3.31-3-56 / 2. 14-2-66 svAgata samAroha, bhaadraa| 4. 19-10-67 ahamadAbAda / Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa zuddha mana se prAyazcitta kareM 27 apraila 69 zuddha sAdhu kA svarUpa __ akTU0 52 zoSaNa, milAvaTa aura anAcAra : mAnavatA kA kalaMka 11 jana0 59 zraddhA aura AcaraNa : utpatti aura niSpatti 17 disa0 72 zraddhA aura tarka 4 jana0 59 zraddhA aura tarka kA samanvaya ho 24 apraila 60 zraddhA kI abhivyakti vinaya meM 20 maI 73. zraddhA jJAna tathA cAritra 15 disa0 57 zrama aura vinaya 20 maI 62 zramaNa saMskRti kA saMdeza 11 jana0 59 zrAvaka : eka cintama 9 phara0 69 zrAvaka kI pahicAna 21 aga0 60 zrAvaka vrata aura usake aticAra 5 nava0 72 zrI bhikSu svAmI : eka jhAMkI vi0 11 sita0 52 zrImadAcArya : kAlagaNI 6 maI 56 zreya patha kA maMgala dIpa 28 sita080 zreSTha mahAmaMtra 8 jUna 69 saMkalpa : eka varadAna 6 disa0 70 saMkalpa kI dRr3hatA 5 akTU0 58 saMkalpa paharuA hai 11 maI0 69 saMkalpa zakti bar3hAie 27 disa0 59 saMkalpI hiMsA kA tyAga aura dRSTi 19 maI 68 saMgaThana AcAra pradhAna rahe 31 jana0 71 saMgaThana kA AdhAra 9 sita0 62 saMgaThana ke maulika sUtra 15 mArca 70 saMgraha karane meM kyA dharma hai ? 14 apraila 63 saMgrahavRtti 26 jana0 69 saMtoM kI mahimA kyoM ? 18 jana0 70 1. cidambaram, mahAsabhA kA chappanavAM 4. 4-10-68 akhila bhAratIya terApaMthI adhivezana / yuvaka sammelana, mdraas| 2. 16-4-56 / 5. 21-9-67 ahamadAbAda / 3. 20-9-69 mdraas| Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 saMyama : AtmavikAsa kI rAr3ha saMyama : eka kasauTI saMyamaH khalu jIvanam saMyama kI sahacarI maryAdAeM saMyama jIvana kI maryAdA hai saMyama se hI zAnti aura pragati saMbhava saMvatsara pratilekhana saMvatsarI mAnavatA kA parva hai| saMvega aura usakA pariNAma saMsAra kI dazA saMsAra caritra ko bhUlatA jA rahA hai| saMsAra parivartanazIla hai saMskAra DAlane kI kalA saMskAra hI mUla hai sacca loyammi sArabhUyaM ' saccA ahiMsaka saccI AjAdI : dharmamaya jIvana - saccI zAnti tyAga meM sacce zrAvaka satayuga kI apekSA kyA hai ? 3 - satya eka hai - satya aura ahiMsA vyavahAra meM Ae satya aura jIvana satya kA vyAvahArika prayoga satya kI upAsanA satya kI sAdhanA satya ke binA kAma nahIM cala sakatA satyagrAhI dRSTi satyavAdI kauna ? satya vijayI nahIM, satya sAra hai| 1. 21-8-68 madrAsa / 2. 24-7- 53 jodhapura / 319 10 maI 70 2 apraila 72 28 mArca 68 9 julAI 72 18 maI 58 1 sita0 80 22 aga0 71 11 sita 0 60 6 akTU0 63 16 maI 65 28 maI 61 7 sita0 74 16 maI 71 20 disa0 64 6 agasta 53 14 disa0 69 14 mArca 54 / 26 jana0 54 vi08 phara0 52 akTU0 50 21 disa0 69 jUna 69 29 nava0 70 apraila 52 5 akTU0 80 12 jana0 58 29 mArca 59 31 mArca 57 10 maI 70 9 disa0 62 11 jUna 61 3. 14-11-67 ahamadAbAda / Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa satya svayaM anviSTa hai satsaMga kA lAbha satsaMga kI mahimA sadAcAra kI paudha kaise phale ? sadA jAgRta sadbhAvanA kA vikAsa sabake lie dvAra khulA hai saba netA bananA cAhate haiM sabase bar3A khatarA sabase bar3A dharma kyA hai ? sabase bar3A pApa' sabase bar3A pApa : mithyAtva sabase bar3A bAdhaka tattva : svArtha sabase bar3A bhaya : duHkha sabase bar3A bhraSTAcAra : mithyAtva sabase bar3A zatru sabase bar3A siddhAnta-ahiMsA kA siddhAnta samatA merA Atma dharma hai' samanvaya : eka yugAntakArI caraNa samanvaya kA racanAtmaka rUpa : aNuvrata AMdolana samanvaya kI dizA samanvaya kI lagana samaya kA durupayoga samarekhA samasyAoM kA samAdhAna samasyA aura usakA samAdhAna samAja-utthAna meM nArI kA mahattvapUrNa sthAna samAja-kalyANa ke lie vyakti-kalyANa samAja-nirmANa aura buddhijIvI 15 nava0 64 '31 aga0 69 28 disa0 69 21 apraila 68 22 julAI 69 22 disa0 68 julAI 69 9 nava0 69 ___ jUna 69 7 jUna 59 11 jana0 70 22 jUna 58 27 disa0 70 10 nava068 8 aga0 65 3 aga0 69 7 sita058 20 sita0 70 23 maI 65 24 mArca 57 11 apraila 65 ___ mArca 70 17 phara0 63 20 apraila 58 28 akTU0 62 29 mArca 81 15 aga0 54 30 apraila 61 26 aga0 73 - 1. 19-9-67 ahamadAbAda / 2. 4-10-67 ahamadAbAda / 3. 9-9-70 raaypur| 4. aNuvrata AMdolana ke 13veM vArSika adhivezana pr| Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 samAja parivartana kI dizA' samAja meM parivartana Avazyaka samAjabhUSaNa sva0 chogamalajI caupar3A samAja-sevakoM se samUcA rASTra Aja lakSmI kI pUjA karane meM pAgala ho rahA hai sampradAya satya kA mAdhyama banA rahe, svayaM satya na bane samyagjJAna aura sarvAMgINa dRSTikoNa samyagjJAna-darzana- cAritra samyagjJAna - darzana- cAritrANi mokSamArgaH samyagdRSTi samyag dRSTikoNa kI apekSA samyagdRSTi ke vyavahAra ke AdhAra staMbha sarvadharma samanvaya kA pratIka sahI dekho, samajho aura karo sahiSNutA kI pratimUrti sAdhanA : Atma dharma sAdhanA : eka rahasya sAdhanA aura anuzAsana sAdhanA kA patha kyA hai ? 3 sAdhanA kA prabhAva 3 sAdhu kA kyA svAgata aura kyA vidAI sAdhutA aura saccaritratA sAdhu saMsthA kA bhaviSya sApekSa satya 4 sAmAjika jIvana aura ahiMsA kI sambhAvanA sAmAjika parivartana sAmAyika sAmpradAyikatA se sAvadhAna sAmpradAyika matabhedoM ko cintana kA hI viSaya rakheM 1. 10-2-54, rANAvAsa / 2. 5-4-83 / 3. 25-8-67 ahamadAbAda / 321 23 maI 54 24 aga0 69 3 maI 70 21 sita0 58 24 maI 64 31 disa0 67 21 maI 72 14 disa0 69 18 jUna 61 24 apraila 83 3 jana0 71 23 apraila 72 6 disa0 70 26 jana0 64 24 maI 70 10 jana0 71 10 maI 81 2 maI 71 9 phara0 58 12 akTU0 69 sita0 69 jana0 51 6 akTU0 68 7 disa0 69 10 akTU0 71 maI 49 23 phara0 69 25 akTU0 70 30 jUna 57 4. 30-10-67 ahamadAbAda 5. 18-10- 70 rAyapura Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sAmyayoga kI sAdhanA sAmyayoga ke binA anya kalAeM adhUrI haiM sAmya-saMdeza siMhapuruSa AcArya bhikSu ke jIvana kI smRti sundara-sAttvika jIvana sukha aura zAnti sukha kA srota-Atma-visarjana sukha kA hetu-dharma sukha-duHkha kI kuMjI manuSya ke hAthoM meM sukha banAma duHkha sukha saMyama se AtA hai sudharane ke tIna mArga sudharo aura sudhAro sudhAra kA prAraMbha svayaM se ho sudhAra kA sUtra sRSTi kI vicitratA kA hetu sevA soco, samajho aura sahI prayoga karo' sthirayogI aura gurubhakta syAdvAda svatantratA svatantratA kA Ananda svatantratA kA mahattva svatantra bhArata aura jIvana svapna sAkAra bane svayaM kI zakti kA jJAna kara kRtrima baMdhanoM kA parityAga kareM svayaM para anuzAsana sva zakti kA jAgaraNa svastha paramparA ko nibhAnA andhAnukaraNa nahIM 26 disa0 71 3 sita. 67 28 apraila 68 3 akTU0 54 15 jUna 69 5 apraila 70 25 apraila 71 2 maI 71 30 akTU0 66 17 maI 64 23 mArca 58 8 jUna 69 29 nava0 64 21 jUna 70 18 aga0 57 11 maI 69 14 maI 53 9 maI 71 14 sita0 69 maI 49 vi0 julAI 1947 9 aga0 70 aga0 50 julAI-aga0 49 7 sita080 22 nava0 59 2 nava0 69 11 apraila 71 23 maI 71 1. 30-8-70 rAyapura / 2. 1-1-70 vllaarii| 3. 10-7-57 sujAnagar3ha / 4. 9-8-67 ahamadAbAda / 5. 23-10-68 madrAsa / 6. 15-6-67 ahamadAbAda / Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 323 svAdavatti svAdhIna bhArata kI AtmasAdhanA' svAdhyAya kA mahattva hameM bhIr3a ko nahIM, kArya ko dekhanA hai hara sthiti meM dhairya aura saMtulana Avazyaka harijana achUta kaime hue ? harijana svayaM uThane kA prayAsa kareM hArdika khamata-khAmaNA hindU kauna ? hindU : nayA ciMtana, naI paribhASA hindustAna lokataMtrIya deza hai hiMsaka upadrava hiMsA-ahiMsA hiMsA aura anyAya ke sAmane hama kabhI nahIM jhuka sakate hiMsA kI samasyA hiMsA kauna karatA hai ?' hRdaya kI bhASA 19 jana0 58 vi0 aga0 47 16 aga0 70 3 aga0 58 2. maI 73 29 jana0 61 10 jUna 62 23 sita0 73 6 disa081 26 disa0 65 13 sita0 70 26 nava 67 13 aga0 67 25 akTU0 70 14 jUna 70 15 jUna 69 19 akTU0 69 aNuvata agni parIkSA : samAdhAna 1 disa070 aNuvrata AMdolana kisalie? 1 aga0 82 aNuvrata AMdolana ke tIna mUla lakSya 16 julAI 81 aNuvrata Andolana caritra-jAgRti aura naitika-vikAsa kA Andolana hai 15 nava0 55 aNuvrata aura sAMpradAyikatA 1 disa0 67 aNuvrata ke AgAmI pacIsa varSa aga0 76 aNuvrata divasa 16 nava0 69 1. 15-8-47 svataMtratA divasa, vijJAna bhavana / ratanagar3ha / 3. 16-8-67 ahamadAbAda / 2. 9-12-65 vizva hindU pariSad, Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa aNuvrata : naitika cetanA ko jAgRta karane kA prayoga 1 nava0 68 aNuvrata saMnyAsa kA mArga nahIM 1 nava0 84 aNuvrata : samAjamukhI dharma kI AcAra-saMhitA 16 aga0 82 aNuvrata samAja-vyavasthA 15 disa0 58 aNuvratI banane kA adhikAra sabako hai 16 maI 84 aNuvratI banane kA adhikArI 1 jana0 59 atIta ke zAzvata AdarzoM ko na bhUla baiThe 15 sita0 58 apane Apako bhUlakara pIr3hiyoM kI bAteM karanA pAgalapana hai 1 maI 57 apane Apako sudhAreM 1 aga0 59 apane khajAne kI khoja jana0 79 abhAva aura atibhAva 1 sita0 59 abhibhAvakoM kA kartavya 19 sita0 65 abhyudaya ke lie madya-niSedha Avazyaka 16 maI 72 arAjakatApUrNa sthiti meM lokataMtra 1 apraila 66 azAMti ke antar-dAha se jhulasA manuSya zAnti ke lie daur3a rahA hai 15 sita0 56 azAMti svayaM utpanna nahIM hotI 1 disa0 81 astitva kI surakSA ahiMsA se sambhava 1 jana0 71 ahiMsaka dala kI AvazyakatA 1 sita0 67 ahiMsaka samAja kI kalpanA 1 disa0 58 ahiMsA-ahiMsA kI raTa lagAne mAtra se kucha nahIM hone vAlA hai 15 nava0 56 ahiMsA AcAra kI vastu hai 1 apraila 59 ahiMsA yuddha kA samAdhAna hai 1 jana 68 ahiMsA vinimaya nahIM cAhatI 16 sita0 72 ahiMsA vIroM kA bhUSaNa hai 16 mArca 81 Aja kA yuga 15 apraila 57 Aja kI AvazyakatA 15 mArca 59 Aja kI rAjanIti 16 mArca 67 Aja ke nirAza vAtAvaraNa meM eka nayA Aloka karanA hogA 15 jana 57 Aja ke nirmANakArI dharma kI kasauTI agalA jIvana nahIM, yahI jIvana hai 1 akTU0 57 1. 1-8-65 aNuvrata vihAra, dillI / Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 325 Aja ke yuga kI samasyAeM 26 jana0 60 Aja jAgRta honA hai 15 phara0 59 Aja vyakti dhana ke lie eka-dUsare ko nigalanA cAhatA hai 15 mArca 57 Aja sirpha pracAra karane kI jimmedArI hI nahIM hai 15 phara0 57 AtmaghAtI kuprathA ko chor3eM 1 apraila 59 Atmadarzana kI sAdhanA : dIkSA' jana0 15 aga0 49 AtmanirIkSaNa kA rAstA 1 jana0 57 AtmarakSA yA prANarakSA ? jana0 8 sita0 49 Atmazuddhi aura lokataMtra jana0 15 aga0 49 Atmazuddhi kI AvazyakatA jana0 1 va 8 julAI 49 Atmazodhana, AtmAloka kI AvazyakatA jana0 1 nava0 49 Atmazodhana kA mArga 15 jUna 58 AdarzoM ke lambe-lambe gIta gAne se kyA banegA ! 1 phara0 56 AdhyAtmika zikSA kA abhAva AtmavismRti hai jana0 15 disa0 49 Anandamaya jIvana kA rahasya 1 mArca 77 AMtarika nirmANa ke lie 16 sita0 67 ApakA vizvAsa rASTrIyatA meM hai yA nahIM ? 16 mArca 82 AhAraviveka 1 jana0 65 AhvAna 1 akTU0 82 iMsAna ko dRr3ha-saMkalpa honA hai 1 jana0 57 ina khAiyoM ko pATA jAya 1 phara0 58 isa roga kA sahI nidAna kyA hai ? 1 akTU0 57 upadeza denA hI nahIM par3egA 15 jana0 58 upalabdhi aura naI yojanA 16 apraila 72 UMcApana aura nIcApana jAti va janma se nahIM janaH 13 apraila 49 eka bhArI uttaradAyitva 1 julAI 56 eka vyavahArya upakrama 15 jana0 59 eka saMdeza' jana0 18 akTU0 48 aizo-ArAma chor3e binA aNuvrata pAle jAne muzkila haiM 15 disa0 56 aura Age bar3hanA cAhie 1 phara0 58 kahane ke bajAya karane kA samaya 15 julAI 58 1. 11-9-48 chaapr| 2. paTTotsava para pradatta / Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa kahIM avazya bhUla hai akTU0 58 kAnUna yA zakti ke prayoga se sudhAra sambhava nahIM 15 mArca 59 kAryakartA sAhasa aura dRr3ha nizcaya se kAma leM 15 aga0 58 kevala dharmAcaraNa kA bAharI svAMga racane se Atmahita nahIM hotA 1 mArca 56 kauna the AcArya bhikSu ? 16 sita0 82 kyA dharma hamAre vikAsa kA bAdhaka tattva hai ? 16 sita 0 84 kyA mAnavatA paisoM ke hAtha bika jAyegI ? 1 jana0 57 kyA merI ahiMsA viphala huI ? 1 phara0 71 krAMti kI cinagAriyAM jana0 1 jUna 49 krodha roga kI auSadhi kyA hai ? 16 disa0 84 gAMdhIjI aura unakA kartRtva 16 akTU0 69 gAMdhIjI ke bhakta kahalAne vAle loga bhI anaitikatA meM kisI se pIche nahIM haiM 15 julAI 57. guru kaisA ho ? 1 apraila 59 gohatyA, aspRzyatA aura bhAratIyakaraNa 16 maI 70 ghaTanAoM ke sandarbha meM anekAMta 1 aga0 78 caritra aura zAMti paraspara parivyApta haiM 1 disa0 55 cAritrika krAMti kA agradUta : vidyArthI 1 jUna 58 cAritrika durbalatA : rASTrIya abhizApa 16 sita0 72 chAtra aura dharma 16 phara0 68 choTe-bar3e kI bhAvanA Ane para AtmA kA astitva bhulA diyA jAtA hai 15 jUna 56 jaTila pahelI 15 disa0 58 janataMtra kI saphalatA ke maulika sUtra 16 aga0 84 janatA kA tantra 26 jana0 60 janatA kA dharma 1 julAI 66 jaba taka loga dhanakuberoM ko mahAn mAneMge, sthiti kabhI __ nahIM sudharegI 15 aga0 57 jayantI utsava' jana0 21 nava0 48 jahAM anekAMtikatA hai, vahAM kalaha hai, cinagAriyAM haiM 1 apraila 57 jItA jAgatA upadeza 15 sita0 56 jIvana kA kleza kaise miTe ? 15 jana0 59/15 mArca 65 1. janmadina para pradatta / - Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 327 jIvana kA naitikastara aura satsAhitya 16 maI 73 jIvana kA mUlya AMko jana0 15 jUna 49 jIvana kA mUlya badaleM saMyama aMka 58 jIvana kA satya-pakSa DagamagA uThA hai 1 julAI 57 jIvana ke mUlya badalakara Atmazuddhi kI ora bar3hanA hI viveka kI upayogitA hai 15 julAI 56 jIvana-parimArjana kA mArga : prekSA maI-jUna 79 jIvana meM satya-niSThA, saMtoSa va azoSaNa jaisI sadvRttiyAM saMjonI haiM 15 mArca 56 jIvana meM sAdagI hI vAstavika sudhAra hai jana0 23 jUna 49 jIvana meM hameM AcaraNa kI pratiSThA karanI hai 15 aga0 56 jIvana vyavahAra meM aNuvratoM kI upayogitA 15 aga0 60 jo krodhadarzI hai, vaha mAnadarzI hai jana0 7 mArca 49 jo rAgadarzI hai, vaha dveSadarzI hai jana0 28 phara0 49 jo zAzvata hai, vahI dharma hai 1 sita0 82 jJAnI aura paDitoM kI nahIM, kriyAzIla vyaktiyoM kI AvazyakatA hai 15 phara0 56 jhUThI pratiSThA kI bImArI ne Aja saba kucha khokhalA kara diyA hai 15 phara0 58 tIna maulika dhArAoM kA digdarzana 16 apraila 84 tIrthaMkara mahAvIra kA anekAMta aura syAdvAda darzana ___ apraila 78 tRpti kA patha 1 akTU0 59 to dRr3ha saMkalpa karanA hogA 15 mArca 59 thor3A gaharAI se soceM 1 disa0 58 dabAva yA ahasAna nahIM honA cAhie 1 nava0 56 dizAbodha 1 mArca 73 duHkha se pratAr3ita mAnava samAja jana0 13 sita0 48 dUsaroM ke sukhoM ko lUTanevAlA bhalA kaise sukhI bana sakatA hai ? 15 apraila 56 dRr3hadharmiNI zrAvikA bhUrI bAI 1 aga0 70 dRSTikoNa ko badale binA koI bhI samasyA hala nahIM hogI 1 disa0 56 deza kI sImA se pAra aNuvrata kI apekSA 16 julAI 76 deza meM caritra kA bhayaMkara akAla 1 maI 67 deza meM dharma krAMti kI AvazyakatA hai 22 mArca 81 donoM ke liye 15 jana0 58 dharma 15 maI 59 dharma avanati kA kAraNa nahIM jana0 15 nava0 48 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 dharma aura pUMjIvAda dharma aura sadAcAra kI bAteM kevala kahane ke liye nahIM, karane ke liye haiM dharma aura svataMtratA dharma kA uddezya hai mAnasika zAMti dharma kA kSetra bhI Aja pUMjIvAdI manovRtti kA zikAra hue binA na rahA dharma kA galA - sar3A rUpa sudhArane kI krAMti Avazyaka dharma kA pariNAma : dRSTikoNa kA spaSTIkaraNa dharma kA srota : prema aura maitrI dharma ko kahane aura paramparA pAlane taka sImita nahIM rakhanA hai dharma khataroM aura bAdhAoM se sadA dUra rahe dharma parivartana kA aucitya ? dharma buddhigamya hai dharma rASTra ke utthAna kA pratIka hai| dharma rASTronnati meM Avazyaka dharma : saMsAra sAgara kI nAva dharma : mRtyu kI kalA dharma saMsthAnoM meM aNuvrata dharma samatA hai, vaiSamya kI dIvAla nahIM dharma hai jIvana kI pavitratA dhArmikatA ke lie vAtAvaraNa banAeM dhyAna aura svataMtratA A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa jana0 25 akTU0 48 naI dizA : naI preraNA naye vikAsa kI cakAcauMdha nava samAja racanA kA AdhAra : saMyama navInatA hI krAMti nahIM nArI nirbhayatApUrvaka Age bar3he nirmANa ke lie jIvana ke mUlya badalane haiM naitika jAgaraNa kA agradUta naitikatA ke abhAva meM dharma nahIM TikegA naitika divAliyApana jana-jIvana ko khokhalA kara rahA hai naitika-vikAsa meM hI Aja kI samasyAoM kA samAdhAna 15 jUna 57 jana0 15 aga0 48 1 akTU0 082 15 maI 57 16 aga0 66 16 disa0 66 1 jUna 73 1 aga0 56 1 maI 58 1 maI 79 1 aga0 70 jana0 29 nava0 48 jana0 8 nava0 48 jana0 1 jUna 49 25 maI 83 1 nava0 81 1 apraila 73 16 nava0 81 16 julAI 82 1 sita0 70 1 nava0 71 15 sita0 58 16 jana0 81 jana0 1 nava0 45 1 nava0 55 1 nava0 56 15 akTU0 56 1 jUna 67 1 phara0 57 1 jana0 57 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 pakSa-vipakSa ko samajheM pathadarzana parivartanazIla paristhitiyoM meM aNuvrata parivAra niyojana eka prazna prakAza kI AvazyakatA pratibodha pratyeka kArya meM satya ke binA kAma nahIM cala sakatA prAkRtika cikitsA prekSAdhyAna kI prekSA va samIkSA prema aura satya eka hI haiM preyas aura zreyas baMgalA deza kA narasaMhAra mAnavatA ke lie lajjAjanaka baccoM ke saMskAra aura mahilA varga bar3hate suvidhAvAda para aMkuza jarUrI bar3A kauna ? balidAna kI bhAvanA kA vikAsa Avazyaka bAlakoM kA bhAgyanirmANa aura abhibhAvaka burAI ko miTAne ke lie saMskAra- parivartana kI AvazyakatA hai| bhagavAn mahAvIra kA aNuvrata dharma bhagavAn mahAvIra kI jIvana gAthA kI bibhISikA Aja eka dUsare meM avizvAsa utpanna kara rahI hai bhAgo nahIM, apane ko badalo bhArata antaraMga svataMtratA prApta kare bhArata ke mahAn Adarza ujAgara hoM bhAratIya unnati kI rIr3ha bhAratIya janamAnasa meM kuNThAeM kyoM ? bhAratIya jIvana kA maulika svarUpa bhAratIya vijJAna aura vizvazAMti bhAratIya zikSA ke sandarbha meM aNuvrata bhAvI samAja kI nIMva bhikSA noToM kI nahIM, khoToM kI 329 1 nava0 82 16 apraila 84 16 mArca 71 1 aga0 69 1 jana0 59 1 jana0 77 15 apraila 57 15 phara0 59 julAI/aga079 1 mArca 74 1 akTU0 59 1 maI 71 1 phara0 75 16 jUna 84 1 apraila 58 16 nava0 69 jana0 23 apraila 49 1 sita0 56 1 maI 82 akTU 48 jana0 4 15 sita0 57 jana0 15 jUna 49 jana0 23 aga0 49 16 jana0 72 1 mArca 62 1 jana0 69 saMyama aMka 58 jana0 16 disa0 48 1 julAI 48 saMyama aMka 58 16 maI 73 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa bhautikatA kevala svArthamUlaka hai 16 jana0 84 bhArahInatA kA rahasya 1 julAI 73 madyapAna kA ahiMsAtmaka pratikAra 16 jUna 72 mana aura AtmA zAMti kA pratiSThAna hai 1 apraila 67 mana kA paharedAra 15 nava0 57 mana, vANI aura indriyoM para anuzAsana karo jana0 1 aga0 49 manuSya ne alakSya ko lakSya ke Asana para biThA diyA hai 1 maI 56 manuSya svayaM apane vikAsa aura hrAsa ke liye uttaradAyI hai 1 apraila 59. mAMganA : hInatA kA dyotaka 1 julAI 58 mAnava jIvana aura dharma jana0 1 jUna 49 mAnavatA kA trANa 1 apraila 59 mAnavatA kA pratIka : aNuvrata 1 apraila 73 mAnavatA kA yaha patana dekhakara dila meM darda hotA hai, Thesa pahuMcatI hai| 1 julAI 57 mukti kI vizAla kalpanA 1 sita0 58 mUla bAta hai jIvana kA rUpAntaraNa 1 maI 81 mUr3ha ajJa se bhI burA hai 1 jUna 59 mRtyu daNDa tathA sajA se aparAdhoM kI kamI nahIM hotI 1 jUna 65 mere tIna jIvana lakSya 16 akTU0 73 maiM kyA dekhanA cAhatA hUM? 15 sita0 56 maiMne kabhI vyaktigata jIvana jIyA hI nahIM 1 disa074 maitrI saMdeza 1 akTU0 59 mokSa-mArga kI pagaDaMDiyAM jana0 1 sita0 49 yaha Adarza kI bAteM ! 1 akTU0 59 yaha kaisI upAsanA ! 1 akTU0 59 yaha bhI to sambhava hai 1 jana0 58 yuddha aura AdhyAtmika mUlya 16 disa071 yuddha kI pAgala manovRtti manuSya ko janmAndha banAye rakhatI hai 1 aga0 57 yuddha ko bhar3akAne vAlI paristhitiyAM sadA ke liye miTeM 1 akTU0 65 yuvaka nIMva ke patthara baneM 1 jUna 66 yuvApIr3hI kA Akroza kyoM ? 16 akTU0 70 ye jaharIlI sapiNiyAM 1 jUna 57 yoga : jIvana parivartana kA upAya 1 mArca 82 yojanAbaddha upakrama 1 mArca 59 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 racanAtmaka mastiSka kA nirmANa rASTra kI eka hI apekSA -- anuzAsana rASTra kI vartamAna sthitiyoM meM khAdyasaMyama Avazyaka rASTra kI sthiti aura dharma rASTra-nirmANa aura dharma rASTrIya cetanA ke vikAsa meM aNuvrata rASTrIya samasyAeM aura gaNataMtra rASTrIya samasyAoM kA samAdhAna - - anuzAsana rASTrIya hita ke lie dharmaguru bhI jimmevAra roga kA sahI nidAna lar3ake-lar3akiyoM ko hI nahIM, apane Apako bhI beca DAlA lokataMtra ke lie satya aura ahiMsA kI pratiSThA Avazyaka lokapatha va Atmapatha kA nirmANa vartamAna yuga meM aNuvrata kI apekSA vastutaH zoSaNakartA dhArmika hai hI nahIM vAstavika jJAna to vaha hai, jisase AtmA kA caitanya prakAza meM Aye vicAra- parivartana ke sAtha vyavasthA parivartana Avazyaka vicAroM ke ujalepana ke binA vyakti pavitra nahIM, apavitra hai vijJAna kA durupayoga vidyA kyoM par3hI jAe ? vidyArthiyoM se bahuta bar3I AzA hai vidhArthI jIvana kA nirmANa vidyArthI rASTra kI amUlya nidhi hai vilakSaNa upahAra vizva maitrI kA AdhAra -- ahiMsA vizvazAnti evaM aNuvrata vyakti aura samAja nirmANa kA mArga : aNuvrata vyApArI satya va ImAnadArI ko prazraya deM vrata jIvana kI kalA hai vrata - pAlana meM kisI prakAra kA dabAva yA ahasAsa nahIM honA cAhie vratabodha vratoM kA mahatva zarAbabandI lokahita ke lie apekSita hai 331 1 jUna 68 16 jana0 82 15 nava0 66 1 maI 70 15 akTU0 57 1 phara0 81 16 jana0 68 1 sita0 81 16 jUna 67 saMyama aMka 58 1 mArca 57 1 disa0 69 jana0 23 maI 49 1 akTU0 58 15 mArca 58 1 jUna 57 16 sita0 75 1 apraila 56 26 disa0 82 saMyama aMka 58 15 sita0 58 1 jana0 70 16 aga0 67 nava0 79 jana08 julAI 49 1 aga0 65 1 nava0 65 1 apraila 59 16 apraila 67 1 nava0 56 15 aga0 62 1 va 15 phara0 59 1 mArca 73 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa zarIra ko bhojana kyoM denA par3atA hai ? 15 jUna 57 zarIra prekSA phara-mArca 79 zAnti kA mArga 1 mArca 62 zAnti kI khoja meM saMyama aMka 58 zAnti mile to kahAM se 1 mArca 59 zAsana mukta samAja racanA 1 jUna 70 zikSaka samAja se jJAna, darzana aura caritra kI apekSA hai 1 jUna 84 zikSA kA Adarza aura usakA vartamAna rUpa jana0 23 aga0 48 zikSA kA lakSya AtmavikAsa va caritra-nirmANa ho jana0 23 nava0 49 zikSA jIvana-nirmANa ke lie hai 15 aga0 65 zikSA vyavasthA aura jIvana kI samagratA 16 jUna 68 zuddha vAtAvaraNa : naitika mUlyAMkana 1 jUna 71 zrama, puruSArtha aura yuvAzakti 16 maI 82 saMgraha aura anAsakti kA udgama vindu eka hai 16 nava0 77 saMyama : apane lie apanA niyaMtraNa 1 aga0 84 saMyama aura samAjavAda 16 aga0 71 saMyama jIvana kA saccA vikAsa hai jana0 1 jana0 50 saMyama : jIvana kI sarvocca sAdhanA jana0 15 julAI 49 saMskRti saMskAra ko kahate haiM / 1 apraila 59 saccA vidvAn 1 jana0 59 saccI zAnti adhyAtma sAdhanA meM hai 16 julAI 67 satya kI kasauTI 15 apraila 57 satya ko vyavahAra meM saMjoye binA UMce-UMce AdarzoM se kyA banegA ? 1 julAI 56 sadAcAra kA rAjapatha 15 jana0 59 samaNa-dIkSA : Antarika sAdhanA kI nava bhUmikA 1 phara0 81 samasyAeM aura niSpattiyAM 16 maI 76 samasyAoM kA samAdhAna 16 akTU0 77 samasyAoM kA hala ; svAmitva kA visarjana 16 phara0 81 samAja ke naitika cikitsika : sAdhu jana0 1 akTU0 49 samAdhAna sApekSatA meM 1 apraila 74 samUce saMsAra ko sudhArane kI DIMga bharanevAle pahale apane ko sudhAreM 1 jUna 56 1.2-10-48, chaapr| Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 333 sampradAya aura sAmpradAyikatA jana0 23 jUna 49 sarasa jIvana kA AdhAra : kSamA 1 akTU0 77 sahI mArga 1 disa0 57 sAdhana binA sAdhya nahIM milatA jana0 23 disa0 49 sAdhanA kA antima lakSya-ayoga 16 julAI 77 sAdhanA kA artha 1 julAI 70 sAdhanA kA pahalA sUtra 1 maI 73 sAdhanA hai AnandAnubhUti 1 sita0 56 sAdhu-saMskRti 1 apraila 68 sArthaka jIvana-AcaraNa kI vizuddhatA 16 disa0 70 sukha, zAMti aura ekatA kA mArga' jana0 23 julAI 49 sukhI kaba ? 1 mArca 59 sudhAra kA bIja : anuzAsana 1 aga0 73 somarasa kA pAna kareM 16 jUna . svatantratA : eka mUlabhUta AsthA 16 aga0 81 svayaM ke prakAza se patha khojo sita0 79 svayaM ko homa kara lakSya taka pahuMcanA hai 15 disa0 55 svArtha, daMbha aura anAcAra kA tyAga karo jana0 30 aga0 48 svArthavRtti para niyaMtraNa kie binA zAnti ke prayatna saphala hoMge ? 15 maI 56 svArtha-siddhi ke lie dUsaroM ke adhikAroM ko kucalane se zAnti 1 akTU0 56 nahIM milegI svArthiyoM ke bichAe hue jAla 15 disa0 58 svastha janataMtra meM zarAba ko protsAhana 16 maI 66 hamArA yaha dRSTikoNa azAnti kI cinagAriyAM uchAla rahA hai 15 aga0 56 hamArA lakSya 1 disa0 58 hamArI saccI dharmArAdhanA kyA hai ? 15 jana0 56 hara terApaMthI aNuvratI bane 16 apraila 84 hara bAta kI nakala ghAtaka hai 15 phara0 57 hiMsA aura pratikriyA kA naitika samAdhAna : visarjana 1 mArca 71 hiMsA kA pratirodha-ahiMsA 1 nava0 70 hindu pRthaktAvAdI manovRtti ko tyAgeM 1 disa0 82 1.18-7-49 jayapura / Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa hippI: sAmAjika niyaMtraNa kA asvIkaraNa hRdaya parivartana ke lie prabhAvI zikSA 1 jUna 69 1 jUna 84 yuvAdRSTi (yuvAdRSTi pahale yuvAzakti evaM yuvAloka ke nAma se prakAzita hotI thii| ataH hamane una aMkoM ko yuza tathA yulo se aMkita kiyA hai|) akSaya tRtIyA maI 77/maI 78 adhyAtma hI sAMskRtika cetanA kA pratIka apraila 84 anuzAsana : eka prayoga mArca 84 apane dAyitva ko samajhe apraila 83 abhimAna va pradarzana se baceM disa0 84 abhI to saverA hI hai jUna 82 AtmavizvAsa jAgRta kareM nava0 82 AsthA kI abhivyaMjanA : saMkalpa kA punaruccAraNa akTU0 82 karttavya-nirvAha aga0 72 garhA : tyAja bhI, grAhya bhI maI 79 cintana kA camatkAra jana0 82 jayAcArya : unakA sAhitya : hamArA dAyitva mArca 81 jayAcArya ke prati nava0 81 jIvana kI pavitratA hI dharma kA maulika uddezya phara0 80 jIvana kI saphalatA kA svarNasUtra : RjutA julAI 82 jIvana meM AdhyAtmikatA evaM rASTrIya caritra sita0 78 jaina dharma : eka naI anubhUti apraila 78 jaina dharma ke do caraNa : ahiMsA aura sAmya yulo0 apraila 73 terApantha dharmasaMgha meM svarNima yuga ke praNetA mArca 77 doharA jIvana khataranAka hotA hai| aga0 79 dharma aura anuzAsana meM koI antara nahIM phara0 82 naI pIr3hI se tIna apekSAeM pulo0 mArca 73 naye sRjana ke pratIka : jayAcArya sita01 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 nArI jAti kA mUlyAMkana Avazyaka parivartana; jo maiMne dekhe bhagavAn mahAvIra kA sAdhanA sUtra : saMyama bhagavAn mahAvIra ke maulika maMtavya maryAdAeM : dharmasaMgha kI AdhAra mahAvIra darzana ke kucha AkarSaka bindu mahAvIra : samUce vizva kI dhar3akana mahilAeM karavaTa leM mahilAoM meM AtmavizvAsa kA udaya ho mAnava jAti ke ArAdhya - mAnasika zaktiyAM aura zarAba mukti kA upAya yuvaka jIvana-nirmANa kI dizA meM jAgarUka baneM yuvakoM meM karaNavIrya kA prasphoTa ho yuvakoM ko dizAbodha yuvApIr3hI apanI kSamatA ko pahacAne lakSya hamArA eka ho lakSya kI ora bar3ho vardhamAna se mahAvIra vidhAyakoM kA dAyitva zAnti : kitanI bAhara, kitanI bhItara ? zramaNa saMskRti ke tIna sUtra zrAvakatva kI garimA saMkalpa kA supariNAma saMkalpa kI dhurI para satya kA darpaNa : maitrI kA pratibimba samAja sAvadhAna ! saphalatA kI kuMjI syAdvAda ko prAyogika rUpa deM hara kSaNa jAgarUkatA kI apekSA 335 jana0 84 maI, sita0 77 maI 74 disa0 82 mArca 83 apraila 82 apraila 81 jana0 81 disa0 78 aga0 72 yuza0 maI-jUna 72 jUna 80 aga0 74 nava0 78 jana0 74 akTU0 79 phara0 83 disa0 83 apraila 84 jUna 79 julAI 79 aga0 81 mArca-apraila 79 maI 81 disa0 76 aga0 82 aga0 72 julAI 84 apraila 80 aga0 80 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 prekSAdhyAna evaM tulasI - prajJA ( isameM pre ullekha vAle prekSAdhyAna ke lekha haiM bAkI tulasIprajJA ke haiM) / anAsakti krodha : AtmA kA vibhAva gamana yoga jAti aura saMskAra jIvana parivartana kA amogha upAya - yoga dharma : AtmA kA svabhAva dharma aura aNuvrata dharma kA phala -Ananda dharma kA mAhAtmya dharma viSayaka vividha avadhAraNAeM dhairyapUrvaka puruSArthaM kareM prAyogika jJAna kI anivAryatA prekSA prekSA kI pRSThabhUmi prekSA kI srotasvinI prekSA hai jIvana kI sahI dizA bhagavAn mahAvIra aura gozAlaka maitrI bhAvanA labdhiyAM ---sAdhanA kA mUla nahIM vicAra ko AcAra kI bhUmikA para utAreM vidhAyaka bhAvoM kA vikAsa vaijJAnika adhyAtma kI kalama lagAeM zikSaka vidyArthI baneM sAdhanA kA artha sAdhanA kA marma sAdhanA ke tIna sUtra sAdhanA ke vighna syAdvAda yA anekAntadRSTi svastha aura Atmastha banane kI prakriyA mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa phara0 mArca 79. jUna - julAI 79 jUna 87 phara0 mArca 80 pre0 mArca 82 apraila - julAI 80 disa0 79 / jana0 80 julAI-sita0 78 disa0 - jana0 78-79 sita0 86 apraila 81 jUna0 88 pre0 apraila 78 pre0 julAI 78 pre0 aga0 78 0 sita0 78 akTU0 - nava0 79 akTU0 0 nava0 78 pre0 julAI 82 jUna 85 sita088 pre0 disa0 84 pre0 julAI 81 apraila-sita0 77 pre0 jUna 82 pre0 sita0 81 disa088 jUna 90 pre0 sita0 82 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 pravacana-sthaloM ke nAma evaM vizeSa vivaraNa AcAryazrI ke vizAla pravacana-sAhitya meM saba pravacanoM meM sthala evaM dinAMka upalabdha nahIM hai phira bhI jo upalabdha haiM usakA hamane vargIkRta viSaya vAle pravacanoM/ lekhoM meM TippaNa ke sAtha ullekha kara diyA hai| aneka pravacanoM meM dinAMka kA ullekha na hokara kevala san kA saMketa hai, kahIM ka vala sthAna yA san kA ullekh| isa pariziSTa ke antargata hama gAMvoM ke nAma tathA vahAM hue pravacanoM ke dinAMka kA ullekha kara rahe haiM tAki koI bhI pAThaka kSetrIya dRSTi se bhI ina pravacanoM kA saMkalana yA jJAna kara ske| pariziSTa meM aneka sthaloM para eka hI tArIkha do-tIna yA kahIM-kahIM cAra bAra bhI AI hai, usake do kAraNa haiM 1. eka hI dina meM kaI pravacanoM kA honA / jaise 'saMbhala sayAne' meM eka hI tArIkha meM aneka pravacanoM kA ullekha milatA hai| 2. kahIM-kahIM zIrSaka badalakara yA usI zIrSaka meM eka hI pravacana bhinna-bhinna pustakoM meM prakAzita huA hai / jaise 'muktiH isI kSaNa meM' ke lagabhaga pravacana 'maMjila kI ora bhAga 2' meM haiM. tathA 'zAMti ke patha para (dUsarI maMjila) ke kaI pravacana zIrSaka parivartana evaM kucha sAmagrI-parivartana ke sAtha 'pravacana pAtheya bhAga hai' meM haiN| vahAM bhI dinAMkoM kI punarukti huI hai| isa pariziSTa meM dinAMka ke Age jo pRSTha saMkhyA hai vaha isI pustaka kI hai, kyoMki usI pRSTha saMkhyA ke phuTanoTa meM yaha dinAMka dekhakara pAThaka usa lekha evaM pustaka kA nAma khoja skeNge| yahAM punaH lekha evaM Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa pustakoM ke nAma dene se anAvazyaka vistAra ho jaataa| yadi do bhinna-bhinna pRSThoM para eka hI lekha hai to hamane una donoM pRSThoM kA ullekha kiyA hai tathA jahAM eka hI pRSTha para do bAra vahI dinAMka hai to pRSTha kA ullekha eka hI bAra kiyA hai| AcArya zrI tulasI ke kucha mahattvapUrNa lekha yA saMdeza vizeSa avasaroM para preSita bhI kie gae haiM unake sAmane hamane 'preSita' kA saMkata kara diyA hai jisase pAThaka ko ama na ho ki isa san meM AcArya tulasI amuka sthAna para kaise pahuMca gae. kyoMki hamane preSita sthAna kA ullekha kiyA hai| jahAM dinAMka evaM sana kA ullekha nahIM hai vahAM hamane (-) kA nizAna de diyA hai| jahAM pravacana meM kavala kAla kA nirdeza hai sthAna kA nahIM hai unako hama isa pariziSTa meM sammilita nahIM kara sake / dillI. bambaI jaise bar3e zaharoM ke upanagaroM meM hue pravacanoM ko hamane usa zahara ke antargata hI rakhA hai| jaise bagalA, sikkA nagara, thAlA Adi ko bambaI meM tathA kIrtinagara, maharaulI, sabjI maMDI Adi ko dillI meN| TippaNa meM die gae san evaM mahIne meM yadi kahIM truTi rahI hai to use hamane usa pariziSTa meM sudhAra diyA hai lekina dinAMka kA sudhAra nahIM kiyA kyoMki isase pAThaka ko dekhane meM asuvidhA rhtii| isI prakAra pustaka ke TippaNa meM 5-7 sthAnoM para san 78 meM gaMgAzahara ka sthAna para gaMgAnagara chapa gayA hai use bhI hamane pariziSTa meM 'gaMgAzahara' meM hI prakAzita kiyA hai| . ... isake aMta meM isI pariziSTa meM viziSTa pravacanoM kI sUcI bhI dI hai| Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 ajantA 1955 23 apraila ajamera 1953 21 disa0 1956 8 mArca 1965 12 apraila 13 apraila 10 mArca 11 mArca 107,108,293 12 mArca abohara 19668 apraila 10 apraila ambAlI 1979 23 apraila alavara 1965 10 jUna 11 jUna 12 jUna 13 jUna asAvarI 1953 4 julAI ahamadAbAda 1947 11 mArca (preSita ) 19549 maI 12 maI 14 maI 15 maI 1967 25 jUna 3 julAI 4 julAI 16 julAI 167 105 4,115 85 167 163 91 31,310 100 95 86 91 91 79 26 1.68 86 90 31 22,105,111 78 315 303 303 21 17 julAI 24 julAI 26 julAI 27 julAI 31 julAI 1 aga0 5 aga0 7 aga0 aga0 10 aga0 14 aga0 15 aga0 16 aga0 22 aga0 25 aga0 26 aga0 29 aga0 30 aga0 1 sita0 2 sita 0 5 sita 0 7 sita 0 14 sita0 18 sita0 19 sita0 20 sita0 21 sita0 23 sita0 27 sita 28 sita0 4 akTU0 0 5 akTU0 9 akTU 339 298 309 296 305 294 304 297 297 322 309 310 322 310, 323 296 321 304 303 316 297 313 314 316 317 312 301, 320 307 318 312 302 298 320 298, 313 315 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 . A* tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 38 321 295 312 319 162 170 W 15 akTU0 155 5 julAI 146 19 akTU 7 julAI 27 akTU 306 10 julAI 30 akTU0 12 julAI 146 31 akTU0 17 julAI 15 akTU0 24 julAI 4 nava0 25 julAI 186 9 nava0 299 27 julAI 162 (2024 kArtika zuklA 9) 5 aga0 11 nava0 .6 aga0 14 nava0 7 aga0 20 aga0 1983 23 mArca 21 aga0 104 27 mArca 25 aga0 6, 164 3 apraila 178 128 27 aga0 10 apraila 28 aga0 130 17 apraila 29 aga0 105 31 aga0 AbU 4 sita0 1954 31 mArca 25 sita0 1 apraila 5 akTU0 180 Amalanera 20 akTU0 111 1953 3 akTU0 (preSita) 143 . 24 akTU0 1955 26 maI 19,104,181 25 akTU0 27 maI 166 6 nava0 179 indaura 20 nava0 103, 293 1955 26 jUna 30 nava0 147 88, 114 udAsara IDavA 1956 14 mArca 1953 15 mArca ujjaina RSikeza 1955 3 julAI 104 1953 22 maI (preSita) 189 4 julAI 20 89 27 jUna Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 341 5, 12 147 167 104 . eraNDola khaNDAlA 1955 22 maI 57 1955 18 phara0 23 maI 21, 58 khATU (choTI) 24 maI 65 1956 25 mArca elorA 26 mArca 1955 30 mArca - 7 maI auraMgAbAda khimatagAMva 1955 1 apraila 1954 7 apraila 2 apraila khIvela 3 apraila 103 1954 22 mArca 4 apraila 180 5 apraila 13, 59 khetiyA kaMTAliyA 1955 13 jUna 1954 25 phara0 gaMgAnagara kanAnA 1966 27 mArca 1955 15 mArca 28 mArca kalakattA 29 mArca 1954 10 jana0 (preSita) 57 31 mArca 1959 16 akTU0 112 1 apraila kalarakher3A 2 apraila 1966 25 mArca 167 3 apraila kAnapura 5 apraila 1958 19 akTU0 112 gaMgAzahara kAla 1953 10 apraila 1953 12 phara0 89 11 apraila 15 phara0 105 16 apraila 17 phara* 19 apraila 18 phara0 25 apraila 20 phara0 13 maI kirAr3A 18 maI 1966 12 phara0 21 maI kizanagar3ha 22 maI 1965 16 apraila 51 1978 7 julAI 185 34, 64 96 168 162 20 52 69 35 1 181 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 8 julAI 33 9 julAI 32 32, 171 mr 70 mr m ja mm Y r 70 me 69 121 121 0 154 10 julAI 11 julAI 12 julAI 13 julAI 15 julAI 16 julAI 17 julAI 18 julAI 19 julAI 20 julAI 21 julAI 22 julAI 23 julAI 24 julAI 25 julAI 27 julAI 28 julAI 29 julAI 30 julAI 31 julAI 1 aga0 2 aga0 3 aga0 4 aga0 5 aga0 aga0 7 aga0 8 aga0 10 aga0 11 aga0 12 aga0 13 aga0 14 aga 15 aga0 16 aga0 17 aga0 18 jaga0 19 aga0 20 bhaga0 21 aga0 22 aga0 23 aga0 24 aga0 26 aga0 27 aga0 28 aga0 29 aga0 31 aga0 1 sita0 2 sita0 3 sita. 4 sita0 5 sita0 7 sita0 10 sita0 11 sita. 12 sita0 13 sita. 14 sita. 24 sita0 1 akTU0 3 akTU0 5 akTU0 8 akTU0 72 121 121 120 121 121 125 104 - ur 130 87 x.ru 170 162 13 x 8 . 78 12 x w a 145 68 65, 68 s 183 185 105 4,155 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 mr. 67 1977 2 maI 3 maI 4 maI 179 153,179 179 5 maI 6 maI mr mmsxx. XrMU 95 9 maI 127 10 maI xnnnn GG 67 45 55 .67 11 maI 12 maI 14 maI 15 maI 17 maI 1978 4 jUna cAvalakher3A 1955 14 maI sgrrh 1969 8 jUna cidambaram 70 9 akTU0 10 akTU0 13 akTU 14 akTU0 15 akTU0 16 akTU 17 akTU0 18 akTU0 19 akTU0 20 akTU0 21 akTU0 22 akTU0 23 akTU 26 akTU0 31 akTU0 gajasiMhapura 1966 27 apraila garaNI 1953 8 disa0 gujarapIpalA 1955 19 maI gulAbapurA 1956 4 mArca gogolAva 1953 21 julAI ghar3asIsara 1953 9 phara0 caMDIgar3ha 1979 27 apraila 28 apraila cAr3avAsa | 1953 6 mArca 128 ciramagAMva 1954 5 maI cuTAlA 1966 12 mArca cUrU 1952 23 jUna 1957 19 mArca 8 apraila 14 apraila 21 apraila 22 apraila 23 apraila 24 apraila 26 apraila 180 20 mr MM Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 28 apraila 24 akTU0 1972 15 akTU0 17 akTU0 1976 22 nava0 23 nava0 25 nava0 6 disa0 11 disa0 1979 17 phara0 18 phara0 chApara 1948 15 aga 0 11 sita0 1976 1 maI 3 maI 5 maI 19 maI 1977 11 phara 12 phara0 13 phara0 16 phara0 17 phara0 20 phara0 21 phara0 24 phara0 17 maI 1978 3 jUna jayapura 1949 15 aga0 1965 25 apraila 164 55 23,169 181 182 4 26 90 93 13 65 89 299 171 325 25,27,119 27 39,40 3 155 73 131 128 to 155 13 27 5 55 171,190 90 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 26 apraila 27 apraila 28 apraila 22 apraila 30 apraila 1 maI 2 maI 3 maI 4 maI 5 maI 7 maI 19 maI 20 maI 21 maI 22 maI 23 maI 1975 19 sita 0 19765 akTU jalagAMva 1955 11 maI 12 maI 14 maI 15 maI 16 maI 17 maI jasarAsara 1978 13 jUna jasavaMtagar3ha 1978 29 jana0 jAmanagara 1952 20 akTU0 ( preSita ) 40 66 36 .95 36 26 89 128 170 36 105 125 26 113 ww' 137 107 182 181 51,109 103 5,43 5 190 147 87 20 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 345 31 86,108,115 63,73 jAlamapurA 1956 22 jana jAvada 1956 18 jana0 19 janaH 20 jana0 jAvarA 1956 12 jana0 jUlavAniyA 1955 14 jUna jojAvara 1954 12 mArca jodhapura 1953 22 julAI 23 julAI 24 julAI 25 julAI 27 julAI 2 aga0 4 aga0 18 146 4,128 50,319 300 13 sita0 52,170 14 sita. 15 sita0 6,161 16 sita0 17 sita. 12,13 18 sita0 19 sita. 20 sita0 20,23 26 sita0 27 sita0 92,135 29 sita0 2 akTU 4 akTU0 22,164,166 6 akTU0 88 7 akTU0 86,88 10 akTU0 18. 15 akTU0 105,111 17 akTU0 111,189 18 akTU0 95,106,111 21 akTU0 27 akTU0 28 akTU0 1nava0 6 nava0 169 9 nava0 12,185 11 nava0 12 nava0 162 16 nava0 17 nava0 146 18 nava0 20 nava0 21 nava0 27. nava0 166 4,7,19 162 170 190 5 aga0 8 aga0 5. 15 aga0 171 165 18 aga0 22 aga0 33 23 aga0 163 164,165 26 aga0 163 189,190 28 aga0 30 aga0 4 sita0 5 sita0 6 sita 21 154,170 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 28 nava0 jobanera 1965 21 apraila 22 apraila jorAvarapurA 1978 16 jUna TAparA 1965 10 mArca DAMguranA 1955 6 jUna ph'aartii 19666 phara0 DIDavAnA 1956 29 mArca DUMgaragar3ha 19536 disa0 1975 15 phara0 16 phara0 19795 jana0 6 jana0 7 jana0 8 jana0 9 jana0 DegAnA 1956 17 mArca DholAnA 1955 10 disa0 tharAda 1954 12 apraila 93 (35, 53 14,20,57,73, 106,154,166 4,79 172 1949 4 maI 74 16 maI 86 86 50, 104 20 182 78 152,167 64, 186 96 65 168 164 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa thAMvalA 1956 14 mArca dillI 89 1947 21 mArca (preSita ) 23 mArca (preSita) 1950 6 apraila 16 apraila 21 apraila 30 apraila 16 maI 28 maI 8 jUna 30 nava0 1 disa0 2 disa0 1951 15 aga0 6 sita0 9 sita 0 23 akTU0 11 nava0 1953 15 nava0 ( preSita) 1956 1 phara0 disa 0 4 disa0 5 disa 9 disa0 18 disa0 19 disa0 114,167 0 86 135 144 20 17 12 20 21 111 106 43 21 20,85,88 171 17 13 25 94 19 168 52,168 93,102,114 57,112,161 112 22,34,112 161,165 91 27 87 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 347 308 104 39 126 74 55 4 129 301 120 189 4 11,91 110 21 disa0 29 disa0 1957 5 jana0 1965 17 maI 13 jUna 28 jUna 29 jUna 30 jUna 1 julAI 4 julAI 5 julAI 6 julAI 7 julAI 8 julAI 9 julAI 10 julAI 12 julAI 17 julAI 18 julAI 19 julAI 20 julAI 21 julAI 22 julAI 24 julAI 25 julAI 27 julAI 28 julAI 29 julAI 30 julAI 31 julAI 1 aga0 2 aga0 26 6 aga0 8 aga0 12 aga0 16 aga0 20 aga0 22 aga0 25 aga0 26 aga0 28 aga0 29 aga0 2 sita0 3 sita0 5 sita0 6 sita0 8 sita0 9 sita0 10 sita0 12 sita0 13 sita0 14 sita0 15 sita0 16 sita0 18 sita0 19 sita0 20 sita0 21 sita0 22 sita0 25 sita0 26 sita0 27 sita0 28 sita0 29 sita0 kI WW 99 6 177 36,42 71 1 324 70,73 128 5aga0 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 30 sita0 1 akTU0 2 akTU0 3 akTU0 4 akTU0 5 akTU0 6 akTU 0 8 akTU0 9 akTU 0 11 akTU0 12 akTU0 13 akTU 0 14 akTU0 15 akTU0 16 akTU0 17 akTU0 18 akTU0 19 akTU0 21 akTU0 2.3 akTU0 24 akTU 0 26 akTU0 27 akTU0 30 akTU0 31 akTU0 10 nava0 11 nava0 13 nava0 14 nava0 15 nava0 16 nava0 17 nava0 36 58,129 67 66 39 36 36 96 36 50 72 128 27,110 27 27 58 66,92 40,87 66 128 169 13 145 106 106 38 35 21 88, 145 31 34 35 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 19 nava0 20 nava0 21 nava0 24 nava0 25 nava0 27 natra 0 28 nava0 9 disa0 13 disa0 26 disa0 1974 1 phara0 16 jUna 1 sita 0 1975 9 jUna 10 jUna 11 jUna 12 jUna 14 jUna 15 jUna 1979 19 mArca 20 mArca 21 mArca 22 mArca 23 mArca 24 mArca 26 mArca 27 mArca 31 mArca 1 apraila 2 apraila 3 apraila 4 apraila 5 apraila 67 25,96 87,106 131 42 87 106 323 109 96 183 183 153 91 77 119 70 77 43 132,139 88 68 061 128 129 69 85 5 5 129 53 136 128 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 349 179 51,164 18,89,163 nAla 78 devagar3ha 8 apraila 153 nArAyaNagAMva 89,137 1955 9 mArca dRdhAlezvara mahAdeva 10 mArca 1954 16 jana0 55 11 mArca 1973 19 maI (preSita) 20 maI (preSita) 37 1953 30 apraila 21 maI (preSita) 183 nimAja 22 maI (preSita) 1953 9 disa0 nImaca delavAr3A 1956 17 jana0 1954 9 apraila nokhAmaMDI 1978 17 jUna 1954 25 jana0 18 jUna 28 jana0 179 devaragrAma 1954 30 jana0 doMDAIcA 1955 8 jUna 6,181 28 jUna dharaNagAMva 1955 21 maI nohara 163 1966 20 phara0 dhAnerA 21 phara0 1954 8 apraila 22 phara0 9 apraila 23 phara0 dhAmanoda par3ihArA 1955 21 jUna 1956 26 maI dhUliyA 28 maI 1955 2 jUna 29 maI 1976 16 maI nAgaura 18 maI 1953 23 jUna 19 maI 25 jUna 64,186 20 maI 28 jUna 21 maI 54,127 uy 5,164 5 184 31,57,180 152 72 8 1 33 90 144 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 120 146 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 22 maI 144 pIlIbaMgA 23 maI 94 1966 12 maI 26 maI 129 14 maI 100 29 maI 15 maI padamapura puSkara 1966 24 apraila 35,43 1956 13 mArca . 25 apraila pUnA panavela 1955 23 phara0 79,103 1955 14 phara0 25 phara0 pahAr3agaMja 27phara0 65,103 1956 7 disa0 28 phara0 18,74,186 pATavA 1 mArca 145,165 1953 19 julAI 1968 14 phara0 (preSita) 156 pAlI peTalAvada 1965 25 mArca 1955 27 disa0 26 mArca 177 1956 1 jana0 105 28 mArca phatehapura pAladhI 1957 18 maI 1955 18 maI bbgvaaN picAga 1991 - 1953 4 disa0 63 bar3anagara pilANI 1955 8 akTU0 5 disa0 79,90 1957 16 jana 165,167 6 disa0 88,104 17 jana0 7 disa0 18 jana0 162 9 disa0 145 19 jana0 73,163,164 bar3alU 20 jana0 137 1953 9 julAI 50,55,90 pIpAr3a bar3audA 1953 11 julAI 1954 21 maI 136,168 pIpala ktta 1955 12 mArca - 31 1955 11 disa0 74 101 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 351 mm 17 jUna 21 6 banArasa 30 aga0 168 1958 24 disa0 315 31 aga0 71,302 bambaI 1 sita0 42 1953 4 akTU0 (preSita) 3 sita0 52 1954 24 apraila 6 sita0 11,143,146 12 maI 10 sita0 154 12 jUna 19 sita. 19,22 13 jUna 103 21 sita0 15 jUna 42,162,175 23 sita0 162 27 sita 2. jUna 28 sita0 21 jUna 35,50,152 1 akTU0 22 jUna 2 akTU0 27 jUna 146,103 3 akTU0 167 5 julAI 96,183 7 akTU0 306 8 julAI 17 akTU0 103,111 11 julAI 53,302 18 akTU0 18 julAI 21 akTU0 21 julAI 167,179 6 nava0 22 julAI 7 nava0 19,55 27 julAI 11 nava0 10 aga0 7 disa0 35,50 11 aga0 8 disa0 13 aga0 9 disa0 16 aga0 164 12 disa0 17 aga0 16 disa0 186 19 aga0 162 19 disa0 93 20 aga0 26 disa0 22 aga0 29 disa0 88,103 24 aga0 30 disa0 129 25 aga0 170 12,57 27 aga0 145 19551 jana0 184 29 aga 2 jana0 146 106 147 G 138 162 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 7 jana0 9 jana0 12 jana0 14 jana0 18 jana0 23 jana0 25 jana0 30 jana0 1 phara0 2 phara0 8 phara0 28 maI 29 maI 1967 30 nava0 ( 2024 mArgazIrSa, kRSNA 13 ) 1968 9 jana0 bAva 26 jana0 bADamera 196528 phara0 2 mArca 5 mArca 1954 14 apraila 16 apraila 17 apraila 21 apraila 22 apraila bIkAnera 1953 28 phara0 18 5 89 50 90,162 103.104 103 81,110 104 115 147 104 156 106 171 296,308 66 177 114, 144 23 152 107 39 86 152 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 20 mArca 22 mArca 23 mArca 24 mArca 25 mArca 28 mArca 29 mArca 2 apraila 4 apraila apraila 9 apraila 25. apraila 1 maI 3 maI 4 maI 5 maI 6 maI 7 maI maI 10 maI 11 maI 14 maI 16 maI 17 maI bIdAsara 1952 7 julAI 1957 5 jUna 13 jUna 28 jUna 1966 3 aga0 1 sita 0 20 sita 0 27 74 56 6 12 152 190 24,297 179,180 120 21,189. 128 185 18 19 169 41 40 41, 42 42 105 19 38,151,181 64 50 114, 311 34 36,152 157 157 300 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 353 177 2 akTU0 1977 12 apraila 14 apraila 15 apraila 20 apraila 24 apraila 25 apraila 30 apraila 1978 5 jUna 57 bhaTa . 143 . o jl 8 apraila bhaTiNDA 42 1966 6 mArca bhar3auca 1954 28 maI 104 bhAdarA 67 1966 14 phara0 15 phara0 16 phara0 154 bhivAnI 1965 27 disa0 bhInAsara 1978 6 julAI 8 nava0 313 bhIlavAr3A 21 1956 14 phara0 54 7, 296 55 127 307 betUla 1970 1 disa0 baiMgalora 1969 1 aga0 10 aga0 16 aga0 6 nava0 Paa 79, 81 91, 108 180 106 114 63 74 20 phara0 borAvar3a 22 phara. 1956 19 mArca 23 phara0 22 mArca 24 phara0 23 mArca 51, 104, 163 maMdasaura byAvara 1956 15 jana. 1953 12 disa0 magarA 19 disa0 1954 18 jana0 20 disa. 105 maNDAra 1954 4 apraila 1954 1 jana0 madanagaMja 3 jana0 7 jana0 196' 15 apraila 1965 5 apraila 85 madrAsa 6 apraila 55 1968 5 julAI 138 mr 55 95 305 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 4 aga0 21 aga0 22 aga0 23 aga0 30 aga0 1 sita 0 13 sita0 20 sita 0 26 sita0 4 akTU 21 akTU0 23 akTU0 26 akTU0 27 akTU 0 30 akTU0 3 nava0 4 nava0 9 nava0 10 nava0 12 nava0 28 nava0 1 disa O 10 disa0 15 disa0 mANDala 1954 4 maI mUMDavA 1953 29 jUna maisUra 1952 (preSita) mokaradhana 1955 21 apraila 295 319 309 312 299 296 294 155, 318 307 318 304 322 67 298 299 308 300 297 297 311 302 309 301 302 6, 93 86 146 A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa ratanagar3ha 1947 15 aga0 1952 7 mArca 1956 31 maI 1976 19 nava0 18 disa0 19 disa0 1979 12 phara0 13 phara0 ratalAma 1956 7 jana0 8 jana0 9 jana 0 10 jana0 rANAgrAma 1954 21 mArca rANAvAsa 1954 4 phara0 5 phara0 8 phara0 10 phara0 11 phara0 rANI sTezana 1954 16 mArca 20 mArca rAjagar3ha 1979 23 phara0 24 phara0 rAjanagara 1960 1 akTU rAjaladesara 1976 6 jUna 171,323 308 77 90 41 90 129 128 186 105 99,109 64 90 21 71 105 81, 321 146 128 105 94 94 112 94 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 154 103,165 19 116 rada 7 jUna 8 jUna 30 jUna 15 disa0 16 disa0 20 disa0 30 disa0 1977 9 jana0 13 jana0 31 jana0 1979 5 phara0 7 phara0 8 phara0 9 phara0 rAjasamanda 1960 20 akTU0 23 akTU0 rAjiyAvAsa 1954 8 jana0 .. 9 jana0 rAghanapura 1954 29 apraila rAmagar3ha 1976 1 phara0 rAyapura 1970 1 julAI 18 julAI 25 julAI 1 aga0 30 aga0 1 sita0 9 sita 18 akTU0 94 rAyasiMhanagara 69 1966 28 apraila 4,130 29 apraila 30 apraila 2 maI 79 rAsIsara 1978 1 julAI rAhatA 1955 18 mArca 23 mArca 24 mArca 30 mArca rUNa 1953 3 julAI rUNiyAM siverero 1953 145 lADanU 1948 17 disa0 1952 4 maI 1956 2 apraila 3 apraila 8 arsl 5 apraila 14 apraila 15 apraila 1957 18 mArca 301 2 maI 313 38 14 maI 18 maI 131 19 maI 320 20 maI 21 maI 22 183 43 184 175 50,181 155 or 36 170 m m 3 maI 25 m 322 Mmm m Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 24 jUna 14 306 mwww 25 jUna 29 jUna 15 julAI 16 julAI 21 julAI 22 julAI 23 julAI 24 julAI 25 julAI 26 julAI 27 julAI 28 julAI 31 julAI 1 aga0 2 aga0 3 aga0 aga0 5 aga0 127 104 72 9 58,145 23 maI 26 maI 27 maI 147 28 maI 93 24 akTU0 19,34,40,54 1971 29 julAI 27 sita0 182 1977 23 jana0 155 14 mArca 87 15 mArca 17 mArca 18 mArca 19 mArca 20 mArca 21 mArca 22 mArca 4 apraila 8 apraila 9 apraila 42,154 10 apraila 11 apraila 23 maI 27 maI 78 30 maI 31 maI 1 jUna 15 jUna 127,128 120 . 69,88 167 wo G < 74 x 7aga0 8 aga0 88,136 26,113 66,184 73 * 67 121 169,176 9 aga0 10 aga0 11 aga0 12 aga0 14aga0 15 aga0 22 aga0 23 aga0 24 aga0 25 aga0 26 aga0 28 aga0 67 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 357 33,144 179 72 180 180 39 w 180 s `r 20 130 162 52 14 29 aga0 30 aga0 1 sita0 2 sita0 3 sita0 4 sita0 7 sita0 9 sita0 10 sita0 11 sita0 12 sita0 16 sita 18 sita0 19 sita0 21 sita0 23 sita0 25 sita0 26 sita0 27 sita0 28 sita0 29 sita0 30 sita0 1 akTU0 2 akTU0 3 akTU0 52 3 . . 6: 5:38 . 65 6 : 3 3 3 6 : 5 5 5 :: 2:5 54,154 26 akTU 27 akTU 28 akTU0 29 akTU0 30 akTU0 31 akTU0 1 nava0 2 nava0 3 nava0 4 nava0 5 nava0 6 nava0 9 nava0 11 nava0 12 nava0 13 nava0 14 nava0 15 nava0 18 nava0 24 nava0 26 nava0 27 nava0 29 nava0 30 nava0 1 disa0 2 disa0 3 disa0 4 disa0 5 disa0 6 disa0 7 disa0 8 disa0 9disa0 162 154 58 6,71,128 67 53 104 145 177 4 akTU0 39 mr m 184 = mr m mr 5 akTU0 6 akTU0 7 akTU0 21 akTU0 22 akTU0 23 akTU0 25 akTU0 153 27 182 157,182 72 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 54 54 15 14 jana0 15 jana0 16 jana0 17 jana0 19 jana0 20 jana0 21 jana 23 jana0 24 jana 25 jana0 26 jana0 121 32,77 33 . 143 94,35 10 disa0 11 disa0 12 disa0 13 disa0 15 disa0 16 disa0 17 disa0 18 disa0 19 disa0 20 disa0 21 disa0 22 disa0 24 disa0 . 25 disa0 26 disa0 27 disa0 28 disa0 ... 29 disa0 30 disa0 31 disa0 1978 1 jana0 180 34 87 27 jana0 mArca 115,154 45 18 mArca 130 mArca 22 mArca 23 mArca mArca 121 71,127 72 72 155 169 163 33,189 68,72 72 0 2 jana0 0 0 3 jana0 4 jana0 5 jana0 6 jana0 7 jana0 0 27 mArca mArca 29 mArca 30 mArca 31 mArca 1 apraila 2 apraila 4 apraila 5 apraila 6 apraila 7 apraila 10 apraila 12 apraila 13 apraila 14 apraila 8 jana0 41646: 9 jana0 10 jana0 11 jana0 12 jana0 13 jana0 65,73 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 15 apraila 16 apraila 17 apraila 18 apraila 21 apraila 22 apraila 23 apraila 24 apraila 28 apraila 29 apraila 30 apraila 1 maI 4 maI 6 maI 7 maI 11 maI 15 maI 20 maI 21 maI 22 maI 23 maI 24 maI 27 maI 30 maI 31 maI 1 jUna 11 akTU0 1980 4 sita0 7 sita0 11 sita 0 71 71 66,71 26,79,119 151,152 27 88, 152 151 25 25 128 43 92 80 57 95 5 74 38 40 36 36 6 26,185 66 13 71 ludhiyAnA 19512 maI 3 maI lUNakaraNasara 195322 phara0 25 phara0 26 phara0 varakANA 1954 17 mArca vallArI 1970 1 jana0 zahAdA 1955 12 jUna zivagaMja 1954 25 mArca zAhabAda 1979 21 apraila zrIkaraNapura 1966 20 apraila 21 apraila 22 apraila saMgamanera 1955 15 mArca 16 mArca santoSabAr3I 1955 10 apraila 11 apraila 12 apraila 15 apraila 182 27 26 samadar3I 146 1965 17 mArca 18 mArca 359 111 111 27,96 38 95 65, 165 322 22,104,167 35, 161 50 SS 137, 303 43 185 180 109 19 110,185 163,178 7 26 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 12 nava0 111 162 - 112 74, 99,293 102,112 1957 2 phara0 7 phara0 4 apraila 16 julAI 101 300 81, 165 175 78 Sm 183 W 182 38 saradArazahara 1949 1 mArca 11 mArca (2005 phAlguna zuklA 12) 1951 23 sita0 1952 5 mArca 12 akTU0 298 (2009 kArtika badI saptamI) 27 akTU0 308 2 mava0 183 51,293 1953 16 jana0 306 21 jana0 22 jana0 19 disa0 (preSita) 166 1956 12 jUna 13,184 1 julAI 161 15 julAI 16 julAI 147 21 julAI 22 julAI 1. aga0 316 19 aga0 59,111,146 22 aga0 186 16 sita. 103,171 17 sita0 154 23 sita0 146 2 akTU0 102 10 akTU0 112 12 akTU0 112 14 akTU0 112 26 akTU0 112 190 54 177 28 1966 25 maI 28 maI 29 maI 30 maI 1972 1 mArca 1 disa0 1973 1 jana0 1976 2 aga 10 aga0 11 aga. 12 aga. 18 aga0 19 aga0 21 aga. 22 aga0 23 aga0 1 akTU0 2 akTU0 3 akTU0 5 akTU0 6 akTU 11 akTU0 12 akTU0 14 akTU0 16 akTU0 154 170 184 184 71,184 70 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 mm 40 322 02 64 18 akTU. 19 akTU0 20 akTU. 30 akTU0 2 nava0 r 100 10 julAI 22 aga0 10 akTU0 12 akTU0 14 akTU 15 akTU0 16 akTU0 17 akTU0 101 7 nava0 147 0 - 104 59 87,127 45 95 34,45,52 87,88,101 169,176 296 316 175 169 1973 23 jUna 1977 2 mArca 5 mArca 127 10 nava0 14 nava0 1986 21 akTU0 sAMDavA 1978 8 jUna 10 jUna sAMDerAva 1954 23 mArca sAdulapura 1979 22 phara0 sirasA 1966 26 phara0 27 phara0 28 phara0 1 mArca siriyArI 1954 23 phara0 24 phara0 silArI 1953 3 disa0 sujAnagar3ha 1956 6 apraila 10 apraila 12 apraila 1957 22 maI 6 julAI 7 julAI 39,43 65 184 127 18 maI 1978 29 jana0 30 jana0 127 1 phara0 2 phara0 3 phara0 2 jUna sudharI 1954 1 mAcaM 4 mArca sumerapura 1954 24 mArca 103 sUrata 40,181 1954 30 maI 96,298 31 maI 24 sUratagar3ha 186 1966 8 maI 101 9 maI 50 6,105 168 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 129 1950 15 aga0 171 7 sita0 170 164 24 sita0 1951 26 jana0 135 94 1973 14 disa0 hAkarakher3A 42,157 1955 25 maI hisAra 115 1973 30 sita0 7 akTU0 175 ___166 12 akTU0 10 maI sojataroDa 1954 6 mArca sonIpata 1979 13 apraila hanumAnagar3ha 1966 20 mArca hamIragar3ha 1956 26 jana0 hAMsI 1949 13 sita0 182 25 AcArya tulasI prakhara pravaktA haiN| unhoMne apane 60 sAla ke jIvana meM kevala dharmasabhAoM ko hI saMbodhita nahIM kiyA, aneka sAmAjika, rAjanaitika evaM zaikSaNika sabhAoM ko bhI unhoMne apanI amRtavANI se lAbhAnvita kiyA hai| DAkTara, vakIla, sAMsada, iMjIniyara, pulisa, patrakAra, sAhityakAra, vyApArI, zikSaka, majadUra Adi aneka goSThiyoM evaM vargoM ko unhoMne pratibodhita kiyA hai| yadi una sabakA itihAsa surakSita rakhA jAtA to yaha vizva kA prathama Azcarya hotA ki kisI dharmanetA ne samAja ke itane vargoM ko udbodhita kiyA ho| jitanI jAnakArI milI. utane viziSTa pravacanoM kI sUci yahAM prastuta hai| vaise to unakA hara pravacana vizeSa preraNA se otaprota hotA hai para vizeSa avasara se jur3ane para usakA mahattva aura aitihAsikatA bar3ha jAtI hai ataH vizeSa avasaroM evaM sthAnoM para die gae pravacanoM kA saMketa isa pariziSTa meM diyA jA rahA hai| isameM janmotsava aura paTTotsava ke saMketa AcArya tulasI ke janmadina evaM abhiSeka dina se saMbaMdhita haiN| Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 363 111 111 112 112 112 112 adhivezana aNuvrata adhivezana 1950, 24 sita. ardhavArSika adhivezana, hAMsI 1950, 30 apraila prathama vArSika adhivezana, dillI 1951, 2 maI dvitIya vArSika adhivezana, ludhiyAnA (paMjAba) 1951, 3 maI dvitIya vArSika adhivezana, ludhiyAnA (paMjAba) 1951, 23 sita. tRtIya vArSika adhivezana, saradArazahara 1953, 15 akTU. caturtha vArSika adhivezana, jodhapura 1953, 18 akTU. caturtha vArSika adhivezana, jodhapura 1954, 17 akTU. paMcama vArSika adhivezana, bambaI 1955, 20 akTU. chaThA vArSika adhivezana, ujjaina 1955, 25 akTU. chaThA vArSika adhivezana, ujjaina 1956, 10 akTU. sAtavAM vArSika adhivezana, saradArazahara 1956, 12 akTU. sAtavAM vArSika adhivezana, saradArazahara 1956, 14 akTU. sAtavAM vArSika adhivezana, saradArazahara 1956, 12 akTU. sAtavAM vArSika adhivezana, saradArazahara 1958, 19 akTU. navama vArSika adhivezana, kAnapura 1959, 16 akTU. dazama vArSika adhivezana, kalakattA 1960, 1 akTU. gyArahavAM vArSika adhivezana, rAjanagara 1963, terahavAM vArSika adhivezana, udayapura 1965, 30 akTU. solahavAM vArSika adhivezana, dillI 1965, 31 akTU. solahavAM vArSika adhivezana, dillI 1966, satarahavAM vArSika adhivezana, bIdAsara 1967, aThArahavAM vArSika adhivezana, ahamadAbAda 1967, aThArahavAM vArSika adhivezana, ahamadAbAda 1969, bIsavAM vArSika adhivezana - aThAisavAM vArSika adhivezana mahilA adhivezana 1977, 26 akTU. pAMcavAM adhivezana, lADanUM 1977, 27 akTU. pAMcavAM adhivezana, lADanUM 1977, 28 akTU. pAMcavA adhivezana, lADanUM 1977, 29 akTU. pAMcavA adhivezana, lADanUM 1987, mahilA evaM yuvaka kA saMyukta adhivezana, dillI 1989, yogakSema varSa, mahilA adhivezana, lADanUM 112 112 112 320 106 293 112 180 180 180 176 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 182 106 364 mA0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa yuvaka madhivezana 1971, 27 sita. paMcama vArSika adhivezana, lADana 182 1972, 15 bhakTU. chaThA vArSika adhivezana, cUrU 1972, 17 akTU. chaThA vArSika adhivezana, cUrU 182 1973, 12 akTU. saptama vArSika adhivezana, hisAra 182 1975, 15 phara. aSTama vArSika adhivezana, DUMgaragar3ha 182 1976, 5 akTU. navama vArSika adhivezana, jayapura 182 1976, 1 akTU. dazama vArSika adhivezana, saradArazahara 1977, 21 akTU. gyArahavAM vArSika adhivezana, lADanUM 182 1977, 22 akTU. gyArahavAM vArSika adhivezana, sADanUM 1977, 23 akTU. gyArahavAM adhivezana kA samApana samAroha, lADanaM 182 1989 23 disa. yogakSema varSa, lADanUM patrakAroM ke madhya 1950, 21 apraila saMpAdaka sammelana, dillI 21 1950, 16 maI, saMpAdaka sammelana, dillI 1956, 1 disa0 (presa kAnphrensa), dillI 1968, 30 jUna TAimsa oNpha iNDiyA ke saMvAdadAtA kizora DosI ke sAtha vArtA, madrAsa 1968, 20 jUna iMDiyana eksapresa patrakAra-vArtA, baiMgalora 106 --- patrakAra vArtA, bambaI 308 --- patrakAra sammelana vicAra pariSad (seminAra) aNuvrata seminAra (vicAra pariSad) 1956, 2 disa0 dillI 112 1956, 3 disa0 dillI 112 1956, 4 disa0 dillI 22 1956, 4 disa0 dillI 112 --- 8 aga0 dillI 308 - -saradArazahara 293 rAjasthAnI sAhitya pariSad 1953, 9 apraila, rAjasthAnI risarca iMsTITyUTa, bIkAnera dvArA Ayojita 312 189 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 vicAra pariSad 1951, 23 akTU0 dillI 1953, 20 sita0 sAdhanA maMDala, jodhapura dvArA Ayojita 1953, 27 sita0 kumAra sevA sadana, jodhapura dvArA Ayojita vizva hindU pariSad 1965, 9 disa0 dillI, vijJAna bhavana saMskRta sAhitya pariSad 1953, 29 mArca rAjasthAna prAntIya sAhitya sammelana dvArA Ayojita, bIkAnera janmotsava 1953 jodhapura 1954 bambaI 1965, 26 akTU0 dillI 1973, 14 disa0 ( yuvaka divasa) hAMsI 1977, 12-13 nava0 lADanUM 1977, 14 nava0 lADanUM paTTotsava 1951, 9 sita0 dillI 1953, 17 sita 0 jodhapura 1953, 18 sita0 jodhapura paccIsavAM paTTotsava (dhavala samAroha ) 1965, 5 sita0 dillI 1978 11 sita0 gaMgAzahara parva - prasaMga pacAsavAM paTTotsava (amRta mahotsava ) bhikSu caramotsava 1953 jodhapura 1978, 14 sita0 gaMgAzahara 365 25 20 135 323 190 14 12 13 182 13 12 326 13 13 33 13 13 13 11 13,303,326 154 153 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 paryuSaNa parva 1953, 5 sita0, jodhapura 1953, 13 sita0, jodhapura 1954, 31 aga0, bambaI maryAdA - mahotsava 1954, 10 phara0 rANAvAsa 1955, 30 jana0 bambaI bambaI bagar3I 1991 mahAvIra jayantI 1953, 28 mArca mahAvIra jaina maMDala dvArA Ayojita, bIkAnera 1955, 5 apraila, auraMgAbAda 1965, 13 apraila, ajamera 1966, 3 apraila, gaMgAnagara 1978, 21 apraila, lADanUM 1978, 21 apraila, lADanUM mahAvIra nirvANa divasa 1957 sujAnagar3ha svataMtratA divasa 1947, 15 aga0, ratanagar3ha 1948, 15 aga0, chApara 1949, 15 aga0, jayapura 1950, 15 aga0, hAMsI dillI 1951, 15 aga0, 1953, 15 aga0, jodhapura A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa preSita saMdeza 1947, 21 mArca, eziyAI kAMphreMsa ke avasara para sarojinI nAyaDU kI adhyakSatA meM Ayojita vizva dharma sammelana, dillI 1947, 23 mArca, paNDita neharU ke netRtva meM Ayojita eziyAI kAMphreMsa, dillI 1 170 52 302 303 81 81 296 11 152 13 310 153 151 152 169 171,323 171 171 171 171 171 294 86 135 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3. 367 56 WC 87 - zAnti niketana meM Ayojita vizva zAnti sammelana 1947, 11 mArca, hindI tattva jJAna pracAraka samiti dvArA Ayojita dharma pariSad, ahamadAbAda DA0 rAdhAkRSNan kI adhyakSatA meM Ayojita 'bhAratIya darzana pariSad' kA rajata jayantI samAroha, kalakattA laMdana meM Ayojita jaina dharma sammelana 1952, 31 jUna, vizva dharma sammelana, laMdana 1952, 20 akTU0 sAMskRtika sammelana, jAmanagara 1952 philosophikala kAMgresa mITiMga, maisUra 1953, 22 maI akhila bhAratIya saMskRta sAhitya sammelana kA bIsavAM adhivezana, RSikeza 1953, 3 akTU0 khAnadeza kA traivArSika adhivezana, Amalanera 143 1954, 15 nava0 lokasabhA ke adhyakSa jI. bI. mAlavaMkara kA adhyakSatA meM ahiMsA divasa kaMsTITyUzana klaba, dillI 1954, 10 jana0, jaina sAMskRtika pariSad, kalakattA ----- rASTrIya ekatA pariSada ke lie preSita saMdeza 137 - akhila bhAratIya prAcya vidyA sammelana, bambaI 1973, 19 maI, yuvaka prazikSaNa zivira, dUdhAlezvara mahAdeva 1973, 20 maI, yuvaka prazikSaNa zivira, dUdhAlezvara mahAdeva 37 1973, 21 maI, yuvaka prazikSaNa zivira, dUdhAlezvara mahAdeva 1973, 22 maI, yuvaka prazikSaNa zivira, dUdhAlezvara mahAdeva 1979, 7 jana0 bhArata jaina mahAmaMDala dvArA Ayojita jaina saMskRti sammelana, DUMgaragar3ha akhila bhAratIya prAcya vidyA pariSad kA satarahavAM adhivezana, ahamadAbAda viziSTa avasaroM para ahiMsA divasa 1950 dillI 1951, 6 sita0, dillI 1953, 6 disa0, DUMgaragar3ha 1953 jodhapura 1957 sujAnagar3ha - sujAnagar3ha 296 37 78 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 aNuvrata preraNA evaM pracAra divasa 1953, 15 phara*, kAlU 1954, 14 maI, gujarAta prAdezika bhArata sevaka samAja dvArA Ayojita 1956, 10 aga0, saradArazahara 1956, 19 aga0, saradArazahara 1956, 26 akTU0, saradArazahara 1957 sujAnagar3ha A tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa udghATana pravacana 1949, 1 mArca, aNuvratI saMgha kA udghATana, saradArazahara 1953, 26 sita0, rAjapUtAnA vizva vidyAlaya ke darzana vibhAga dvArA Ayojita vyAkhyAnamAlA kA udghATana bhASaNa, jodhapura 1966, 18 nava0, terApaMtha bhavana kA udghATana, lADanUM 1977, 3 nava0, brAhmI vidyApITha kA udghATana, lADanUM 1977, 9 nava0, sevAbhAvI kalyANa kendra kA udghATana, lADanUM 1977, 25 disa0, naitika zikSA aura adhyAtma yoga zivira kA udghATana, lADanUM 1978, 1 phara0, jaina patra-patrikA pradarzanI kA udghATana, lADanUM 1978, 15 maI, adhyApakoM ke adhyAtma yoga evaM naitika zikSA prazikSaNa kA udghATana, lADanUM 1979, 6 jana0 mahAvIra kIrtistambha kA udghATana, DUMgaragar3ha saMgoSThiyoM meM sAhitya goSThI 1950, 25 maI, dillI 1953, 30 aga0, preraNA saMsthAna dvArA Ayojita, jodhapura vicAra goSThI 1953, 27 akTU0, jodhapura vyApArI goSThI 1965, 21 nava0, dillI sadAcAra samiti goSThI 1965, 13 apraila, ajamera 105 111 316 59,111 112 87 111 63 80 162 177 165 189 5 152 43 189 89 106 31 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 12,12 12,12 156 WW 112,102 113 AkAzavANI 1969, 16 aga0, AkAzavANI, beMgalora viziSTa Alekha evaM vArtA agni parIkSA kAMDa : eka vizleSaNa yuvAcArya pada kI niyukti / sAdhvI pramukhA kA manonayana DA0 rAjendra prasAda ke prati udgAra saMta vinobA se milana saMta loMgovAla se vArtA ke. jI. rAmArAva evaM harbarTa Tisi se vArtA zivira aNuvatI kAryakartA prazikSaNa zivira 1957, 2 phara0 saradArazahara 1977, 7 aga0 lADanUM aNuvrata vicAra zivira 1956, 2 akTU0 saradArazahara prekSAdhyAna zivira 1977, 11 disa0 samApana samAroha, lADanUM 1978, 18 mArca samApana samAroha, lADanUM yuvaka prazikSaNa zivira 1954, 16 jUna dIkSAnta pravacana, dillI saMsada-sadasyoM ke madhya 1950, 16 apraila kaMsTITyUzana klaba, dillI 1956, 1 disa0 dillI 1965, 28 nava0 dillI 1979, 4 apraila saMsada bhavana, dillI sAMsada seTha goviMdadAsajI se vArtA saMsthAna zikSaNa saMsthAna 1953, 26 aga0 ummeda hAI skUla, jodhapura 13. 183 70 164 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 Drur mr mr 165 mm x 163 370 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 1953, 4 sita0 jasavaMta kAleja, jodhapura 1953, 12 nava0 TI. sI. TIcarsa TreniMga skUla, jodhapura 162 1953, mahArAjakumAra kAleja, jodhapura 1956, 19 jana0 bir3alA vidyA vihAra, pilANI 1956, 1 disa0 mArDana hAyara sekeNDarI skUla, dillI 1956, 5 disa0 mArDana hAyara saikeNDarI skUla, dillI 1956, ajamera meyo kAleja 163 1957, 16 jana0 bir3alA mAMTesarI pablika skUla, pilANI 1957, 19 jana0 bir3alA bihAra iMjiniyariMga kAleja, pilANI 1957, 19 jana0 bAlikA vidyApITha bir3alA vidyA vihAra, pilANI 164 1958, 24 disa0 kAzI vizvavidyAlaya, banArasa ___ mahArAnI gAyatrI devI garlsa hAI skUla, jayapura 181 roTarI klaba 1953, 19 sita0 jodhapura 1953, 21 apraila zrIkaraNapura 307 saprU hAUsa 1956, 30 nava0 dillI 52 1965, 13 disa0 dillI hiMdUsabhAbhavana 1965, 17 julAI dillI maiksamUlarabhavana 1965, 14 akTU0 dillI samAroha abhinaMdana samAroha 1977, 8 aga0 harijana mahilA kA tapa abhinaMdana samAroha, lADanUM dIkSA samAroha 1951, 11 nava0 dillI 1953, 26 phara0 lUNakaraNasara 1977, 19 jUna, lADanUM nAgarika svAgata samAroha 1952, 23 jUna nAgarika svAgata samAroha, cUrU 109 110 184 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 371 146 317 296 1953, 22 julAI, jodhapura 1966, 14 phara0 bhAdarA 1966, 15 phara0 bhAdarA vidAI samAroha 1955, 8 jUna dillI 1955, 30 nava0 ujjaina 21 147 302 309 76 13 190 zatAbdI samAroha maryAdA mahotsava zatAbdI samAroha (aNuvrata preraNA divasa) sthiravAsa zatAbdI samAroha, lADanUM sammelana aNuvrata sammelana 1965, 21 maI rAjasthAna prAdezika aNuvrata sammelana, jayapura kavi sammelana 1949, 15 aga0 jayapura 1953, 17 akTU0 aNuvratI saMgha dvArA Ayojita, jodhapura kAryakartA sammelana 1957, cUrU nAgarika sammelana 1952, 7 julAI bIdAsara bauddha pratinidhi sammelana 1956, 1 phara0 dillI mahilA sammelana mevAr3a 1953, 4 apraila mahilA jAgRti pariSad bIkAnera dvArA Ayojita yuvaka sammelana 1952, 4 maI, lADanUM 1956, 3 apraila, lADanUM 1968, 4 akTU0, madrAsa 179 183 184 318 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 372 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa vidyArthI sammelana 1953, 20 phara0, kAlU 1953, 21 akTU0 a0 bhA0 vidyArthI pariSad, jodhapura dvArA Ayojita 1966, 5 apraila, gaMgAnagara vyApArI sammelana 1956, 22 aga0 saradArazahara 1966, 20 phara0 nohara zikSaka sammelana 1953, 28 aga0 mAravAr3a TIcarsa yUniyana jodhapura dvArA Ayojita 163 saMskRti sammelana 1979, 6 jana0 jaina saMskRti sammelana, DUMgaragar3ha 1953, 19 disa0 gAMdhI vidyA maMdira, saradArazahara sarvadharma sammelana 1950, dillI 167 viziSTa vyaktiyoM se bheMTa-vArtAeM (vizeSa avasaroM para pradatta pravacanoM kI sUcI ke atirikta yahAM viziSTa vyaktiyoM se huI vArtA kI jAnakArI bhI prastuta kI jA rahI hai / AcArya tulasI ke virAT vyaktitva se prabhAvita hokara unase mArgadarzana prApta karane evaM vicAra-vinimaya hetu samaya-samaya para deza-videza kI mahAn hastiyAM unake caraNoM meM upasthita hotI rahatI haiN| una sArI bheTa-vArtAoM kI yadi surakSA rahatI to vaha bhArata kI aitihAsika evaM sAMskRtika dharohara hotii| sAtha hI vaha sAhitya parimANa meM itanA vizAla hotA ki use kaI khaMDoM meM prakAzita karanA pdd'taa| pariziSTa ke isa bhAga meM hamane 'jaina bhAratI', 'navanirmANa kI pukAra', 'janapada vihAra' tathA 'AcAryazrI tulasI SaSTipUrti Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 pariziSTa 3 abhinaMdana patrikA'-ina cAra graMthoM meM AI vArtAoM kA saMketa diyA hai / 'navanirmANa kI pukAra' evaM 'janapada vihAra' meM vArtAeM bahuta saMkSipta dI gayI haiM, para itihAsa kI surakSA hetu hamane saMkSipta vArtAoM kA bhI saMketa de diyA hai| AcAryazrI tulasI SaSTipUrti abhinaMdana patrikA' ke tIsare khaMDa meM vArtAeM haiM ataH hamane pRSTha saMkhyA tIsare khaMDa kI dI hai / kahIM-kahIM vArtAoM kI punarukti bhI huI hai, para unake nirdeza kA kAraNa bhI hamAre sAmane spaSTa thA / kyoMki 'navanirmANa kI pukAra' meM jo bauddha bhikSu nArada thero ke sAtha vArtA hai, vaha atyanta saMkSipta hai lekina vahI 'SaSTipUrti abhinaMdana patrikA' meM kAphI vistRta hai| isake atirikta donoM sthaloM kA nirdeza hone se zodhArthI ko jo pustaka AsAnI se upalabdha hogI, vaha usI se apane kArya ko Age bar3hA skegaa| yadyapi saMkSipta vArtAeM to anya patrikAoM, yAtrA-granthoM jIvanavRttoM evaM pustakoM meM bhI prakAzita haiM, para unakA samAkalana saMbhava nahIM ho skaa| pAThaka isa sUcI ko dekhate hue bhI usa vizAla sUcI ko najaraMdAja nahIM kareMge, jinakI kinhIM kAraNoM se surakSA nahIM ho sakI hai athavA hama apanI asamarthatA se unheM yahAM prastuta nahIM kara sake haiN| eka bAta spaSTa kara denA aura Avazyaka hai ki isa khaMDa meM hamane mukta-carcAoM evaM sAmAnya vArtAoM kA samAveza nahIM kiyA hai kyoMki unakI saMkhyA parimANa meM bahuta adhika thii| isa pariziSTa meM jaina, SaSTi, nava tathA janapada-ye cAroM sAMketika pada haiN| ye kramazaH 'jaina bhAratI', 'AcAryazrI tulasI SaSTipUrti abhinaMdana patrikA', 'navanirmANa kI pukAra' tathA 'janapada vihAra' ke vAcaka haiN| hamane ina vArtAoM ko vyaktiyoM ke AdhAra para kucha zIrSakoM meM bAMTa diyA hai, jisase pAThakoM ko suvidhA ho sake / 'maMtrimaMDala ke sadasyoM se' zIrSaka meM kendrIya evaM rAjyastarIya maMtriyoM ke sAtha huI vArtAoM kA ullekha hai| isa pariziSTa meM hama cAra bAtoM kA saMketa de rahe haiM / vArtA kI dinAMka, sthAna, vyakti evaM vaha saMdarbha graMtha, jisameM vArtA upalabdha hai| kahIM-kahIM sthAna evaM samaya kA ullekha nahIM milA, use hamane khAlI chor3a diyA hai / Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa sAdhu-saMnyAsiyoM se 6-4-50 dillI, bauddha bhikSu bhadanta AnaMda kausalyAyana (janapada pR07) 29-11-56 bauddha bhikSu nArada thero (SaSTi 25, nava pR0 185) 2-12-56 dillI, dalAIlAmA (nava pR0 193) 5-12-56 dillI, bauddha bhikSu-maMDala ke pradhAna __ mahAsthavira 'dharmezvara' (nava pR0 194) svAmI karuNAnaMda jaina 22-4-62) 5-1-63 bambaI, sAdhviyoM se milana prasaMga (jaina 26-11-67) 22-1-68 madrAsa, iTAliyana phAdara velojiyA (jaina 29-12-68) 20-9-68 dakSiNabhArata, bauddha bhikSu kAmAkSIrAva (jaina 6-10-68) 25-3-69 hiriUra (karnATaka), trivendram krizciyana hAI skUla ke pAdarI (jaina 4-5-69) 2-4-70 gopurI, saMta vinobA (jaina 19-4-70, 26-4-70) 3-4-70 gopurI, saMta vinobA (jaina 17-5-70) 28-10-74 dillI, phUjI gurujI (jaina 17-11-74) rASTrapati evaM pradhAnamantrI se 29-4-50 dillI, rASTrapati DaoN0 rAjendra prasAda (janapada pR0 94) --- rASTrapati DaoN0 rAjendra prasAda (jaina sita0 akTU0 50) 4-12-56 dillI, rASTrapati DaoN0 rAjendra prasAda (nava pR0 253) 8-12-56 dillI, pradhAnamaMtrI zrI neharU (nava pR0 206) 15-12-56 uparASTrapati DaoN0 rAdhAkRSNan (nava pR0 230) jayapura, rASTrapati DaoN0 rAjendra prasAda (jaina 1-11-59) ---- dillI, rASTrapati DaoN0 rAjendra prasAda (jaina 26-2-61) 20-4-64 dillI, pradhAnamaMtrI paM0 neharU (jaina 24-5-64) 30-11-65 dillI, rASTrapati DaoN0 rAdhAkRSNan (jaina 13-2-66) 31-1-68 upapradhAnamaMtrI zrI morArajI desAI (jaina 30-6-68, SaSTi pR0 11) 6-7-68 madrAsa, bhUtapUrva rASTrapati DaoN0 rAdhAkRSNan (jaina 4-8-68, SaSTi pR0 19) 19-6-74 dillI, pradhAnamaMtrI zrImatI iMdirA gAMdhI (SaSTi pR0 3) 5-4-79 dillI, pradhAnamaMtrI zrI morArajI desAI (jaina 24-6-79) rAjyapAla 18-5-65 rAjasthAna ke rAjyapAla DaoN0 sampUrNAnanda (jaina 20-6-65) Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 27-7-67 gujarAta ke rAjyapAla nityAnaMda kAnUnago 15-1-68 bambaI, mahArASTra ke rAjyapAla zrI pI0 bI0 cairiyana madrAsa, bihAra ke rAjyapAla zrI Ara0 Ara0 divAkara 29-10 - 69 beMgalora, maisUra ke rAjyapAla dharmavIra 28-11-68 mantrimaNDala ke sadasyoM se 12-4-50 dillI, bIkAnera rAjya ke mukhyamaMtrI zrI manubhAI mehatA tathA sAMsada jayazrIrAya 14-4-50 dillI, jodhapura rAjya ke zikSAmaMtrI zrI mathurAdAsa mAthura' 15-4-50 dillI, saMyukta rAjasthAna ke bhUtapUrva mukhyamaMtrI tathA sAMsada zrI mANikyalAla varmA 9-12-56 dillI, kendrIya yojanA maMtrI zrI gulajArIlAla naMdA dillI, kendrIya yojanA maMtrI zrI gulajArIlAla naMdA dillI, kendrIya zrama upamaMtrI zrI Avida alI gRhamaMtrI gulajArIlAla naMdA 22-8-67 bhUtapUrva gRhamaMtrI gulajArIlAla naMdA 23-1-68 bambaI, bhUtapUrva kendrIya maMtrI zrI esa0 ke0 pATila 13-12-56 29-12-56 rAjasthAna ke udyogamaMtrI zrI balavantasiMha mehatA bhArata ke gRhamaMtrI kailAzanAtha kATajU 29-4-68 9-7-68 15-7-68 baikuMThadhAma, maisUra ke gRhamaMtrI zrI pATila madrAsa, tamilanADu ke bhUtapUrva mukhyamaMtrI zrI bhaktavatsalam madrAsa, mukhyamaMtrI bhaktavatsalam tth| nyAyAdhyakSa zrI ena0 ke0 kRSNa reDIyAra 17-8-68 madrAsa, yAtAyAta vibhAga maMtrI zrI balarAmayyA apaleTa 375 ( SaSTi pR0 17 ) (jaina 11-2-68, SaSTi pR0 15) ( jaina 16-1-69 ) (jaina 23-11-69, SaSTi pR0 32 ) ( janapada pR0 38 ) ( janapada pR0 47 ) ( janapada pR0 49 ) (jaina 8-11-51) ( jaina 4-4-53 ) ( nava pR0 214 ) ( nava pR0 221 ) ( nava pR0 248 ) ( 10-5-64 ) (paSTi 14 ) ( jaina 11-2-68 ) ( jaina 19-5-68) ( jaina 13-10-68 ) ( jaina 1968 ) (jaina 22-9-68) Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 17-3-69 trivendram, kerala ke mukhyamaMtrI nambudrIpAda (jaina 27-4-69) 20-3-69 maNambUra, bhUtapUrva videza rAjyamaMtrI _ zrImatI lakSmI menana / (jaina 27-4-69) 29-4-70 madhyapradeza ke mukhyamaMtrI zrI zyAmAcaraNa zukla (SaSTi 20, jaina 7-6-70) 24-6-74 rakSAmaMtrI zrI svarNa siMha (SaSTi 6) rAjanayika 12-4-50 dillI, sAMsada zrI jayanArAyaNa vyAsa tathA rAjya ke bhUtapUrva sadasya maMtrI zrI kumbhArAma Arya (janapada pR0 37) 16-4-50 dillI, lokasabhA adhyakSa anaMtazayanam AyaMgara (janapada, pR0 60) 16-4-50 dillI, sAMsada mihiralAla caTTopAdhyAya (janapada, pR0 57) 20-4-50 dillI, sAMsada nemizaraNa jaina (janapada, pR0 67) 23-4-50 dillI, sAMsada zrI brajezvaraprasAda (janapada, pR0 82) 22-5-50 dillI, rASTrapati ke sainika saciva zrI bI0 caTarjI (janapada, pR0 209) 12-4-50 dillI, kAMgresa kameTI ke maMtrI zrI ke0 pI0 zaMkaran (janapada, pR0 39) 22-4-50 dillI, kAMgresa adhyakSa zrI paTTAbhisItAramaiyA (janapada, pR0 75) 1-12-56 dillI, sAMsada zrImatI sAvitrI nigama (nava pR0 190) 6-12-56 dillI, zrI morArajI desAI (nava pR0 202) 10-12-56 dillI, kAMgresa kameTI ke janarala sekreTarI zrI mahendra mohana caudharI (nava pR0 215) 16-12-56 dillI, lokasabhA adhyakSa zrI ananta zayanam AyaMgara (nava pR0 234) madhyapradeza vidhAnasabhA ke sadasya (jaina 6-5-62) 21-8-65 dillI, akhila bhAratIya kAMgresa kameTI ke mahAmaMtrI zrI TI0 manayana (jaina 5-9-65) 26-7-68 madrAsa, zrI sI0 subrahmaNyam (jaina 3-1-71) jayaprakAza nArAyaNa (jaina 15-9-68) 15-11-68 madrAsa, rAjanIti ke cANakya (jaina 22-11-68, zrI cakravartI rAjagopAlAcArya SaSTi pR0 12, Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 nyAyavidoM se 24-8-68 madrAsa, ucca nyAyAlaya ke nyAyadhIza saundaram kailAsam / (jana 1-9-68) 7-9-68 madrAsa, hAIkorTa ke jaja zrI veMkaTAdarI (jaina 29-9-68) 24-7-69 uccanyAyAlaya madrAsa ke nyAyAdhIza zrI kailAsa evaM zrImatI sundaram kailAsam (SaSTi pR0 30) 21-9-80 lADanUM, uccanyAyAlaya ke nyAyAdhIza gumAnamala loDhA (jaina 16-11-80) rAjadUtoM se 8-4-50 dillI, pUrva cIna meM bhArata ke rAjadUta zrI ke0 ema0 paNikkara (janapada pR0 13) 27-4-50 dillI, phinalaiNDa ke bhArata sthita rAjadUta mi0 hugo velavAne (janapada pR0 87) 1-5-50 dillI, phinalaiNDa ke rAjadUta kI dharmapatnI brigeTA velavAne (janapada pR0 136) 6-5-50 dillI, phinalaiNDa rAjadUta kI patnI brigeTA (janapada pR0 153) 13-12-56 jarmana dUtAvAsa ke zrI vAlTara lAiphara aura zrI vArnahArTa hAiveca (nava pR0 223) 5-1-57 dillI, phrAMsa ke rAjadUta la-komsa (nava pR0 256, stAnislAsa ostrorAga SaSTi pR0 10) 28-7-65 dillI, amarIkA ke bhAratasthita rAjadUta cesTara volsa ke sahayogI zrI Dagalasa beneTa (jaina 31-10-65) 5-8-65 dillI, jApAna ke bhArata sthita kAryavAhaka rAjadUta zrI TeneTAnI (jaina 12-12-65) zikSAvidoM se 3-5-50 dillI, paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA (janapada pR0 145) 3-6-50 dillI, yUnivarsiTI ke upakulapati zrI esa0 ena0 sena (janapada pR0 224) 25-9-51 DA0 mahAdevana tathA DA0 nikama (jaina 11-10-51) 22-1-55 bambaI, vilsana kAleja ke priMsipala zrI kelaoNka (jaina 30-1-55) 13-10-68 madurAI vizvavidyAlaya ke upakulapati (jaina 27-12-70) Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 sAhityakAroM se 9-4-50 jaina sAhityakAra pariSad ke kAryakarttA 1-5-50 zrI jainendrakumArajI 28-8-52 saradArazahara, zrIrAmakRSNa bhAratI, ema0 e0 bI0 TI0 dillI, rASTrakavi maithilIzaraNa gupta dillI, rASTrakavi maithilIzaraNa gupta sumitrAnaMdana paMta tathA zrI harivaMzarAya baccana madrAsa, tamila sAhityakAra varga 1- 12-56 21- 12-56 11 - 11 - 59 patrakAroM se 13- 4-50 dillI, navabhArata ke sahasampAdaka akSayakumAra va brahmadatta vidyAlaMkAra 4-5-50 dillI, 'sTeTsa maina' ke sampAdaka sara Arthara mUra A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 22-5-50 dillI, 'presa TrasTa Apha iMDiyA' ke saha sampAdaka jyotisena guptA tathA naiyara dillI, 'Ajakala' ke sampAdaka zrI devendra satyArthI bIkAnera, presa kAnphra ensa dillI, yUnesko ke presa - pratinidhi zrI elavirA 2-6-50 25-3-53 1-12-56 6-12-56 dillI, 'iMDiyana eksapresa' ke sampAdaka zrI camanalAla sUrI 12-12-56 dillI, 'yUnAiTeDa presa oNpha iNDiyA' ke DAirekTara zrI sI0 sarakAra 12-12-56 dillI, 'TAimsa Apha iNDiyA' ke mukhya saMvAdadAtA zrI rAmezvaran 15-12-56 dillI, 'sTeTsamaina' dillI saMskaraNa ke sampAdaka zrI koza laina 21- 12-56 dillI, 'hindustAna TAimsa' ke sampAdaka zrI durgAdAsa 30-12-56 dillI, 'hindustAna TAimsa' ke sampAdaka zrI durgAdAsa ( janapada pR0 27 ) ( janapada pR0 132 ) (jaina 19-2-53) ( nava pR0 188 ) ( nava pR0 245) ( jaina 26-2-61 ) ( jaina 6-10-68 ) ( janapada pR0 43 ) ( janapada pR0 149 ) ( janapada pR0 208 ) ( janapada pR0 223 ) ( jaina 16-4-53) ( nava pR0 192 ) ( nava pR0 201 ) ( nava pR0 216 ) ( nava pR0 218 ) ( nava pR0 233 ) ( nava pR0 242 ) ( nava pR0 250 ) Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 379 28-8-68 madrAsa, pradhAna sampAdaka zrI zivarAmana (jaina 20-12-70) 'yuvAdRSTi' ke sampAdaka kamaleza caturvedI (jaina 1968) 8-4-69 kerala, 'iNDiyana eksapresa' ke saMvAdadAtA (jaina 8-6-69) 'dainika hindustAna' ke sampAdaka zrI ratanalAla jozI (jaina 27-7-70) 5-8-70 eka patrakAra se dharma aura rAjanIti viSayaka vArtA (jaina 23-8-70) - jaina bhAratI ke pratinidhi (jaina 30-11-80) rAjendra mehatA (jaina 3-1-81) lalita garga 'basanta' (jaina 22-12-85) 'navajyoti' ke pradhAna sampAdaka kaptAna durgAprasAda caudharI (jaina 17-11-86) viziSTa vyaktiyoM se 18-4-50 aneka mila mainejara (janapada pR0 62) 12-5-50 dillI, AkAzavANI ke dehAtI kAryakramoM ke vyavasthApaka (janapada pR0 188) 14-5-50 dillI, kumArI rAkezanandinI (janapada pR0 192) 9-12-56 dillI, samAjavAdI netA zrI azoka mehatA (nava pR0 211) 17-12-56 dillI, rASTrapati ke prAiveTa sekreTarI zrI vizvanAtha varmA (nava pR0 237) 18-12-56 dillI, hindU mahAsabhA ke adhyakSa zrI ena0 sI0 caTarjI tathA mahAmaMtrI zrI vI0 jI0 dezapAMDe (nava pR0 238) 28-12-56 dillI, naitika pracAraka zrI mohana zakalAnI (nava pR0 247) madrAsa, gAMdhI sevaka (jaina 6-10-68) 2-5-63 rAjasthAna vizvavidyAlaya ke vidyArthI (jaina 1963) vizvayAtrI zrI kapilezvara zarmA tathA Aditya prasAda dIkSita (jaina 1965) 13-11-68 beMgalora, senAdhyakSa janarala kariappA (SaSTi pR0 27) 29-11-68 khAdI borDa ke adhyakSa yU0 ena0 Dhebara (jaina 16-1-69) 1. 7 varSoM se 120 dezoM kI zAMti yAtrA karane vAle / Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 27-12-68 pANDicerI, pANDicerI Azrama ke saciva zrI navajAta (jaina 26-1-69) 9-4-70 nAgapura, rASTrIya svayaMsevaka saMgha ke (jana 14-6-70, saMcAlaka sadAziva golavalakara SaSTi pR0 34) udyogapatiyoM so 14-4-50 dillI, zrI rAmakRSNa DAlamiyA (janapada pR0 45) 1956 dillI, seTha jugalakizora bir3alA (nava pR0 258) tamilanADu ke prasiddha udyogapati zrI mahAliMgam (jaina 25-8-68) udyogapati sAhU zreyAMsaprasAdajI jaina (jaina 22-3-70) pAzcAtya vidvAnoM se 9-4-50 dillI, haMgarI ke prAcya vidyA (janapada pR0 23) vizeSajJa DA0 phailiksa vailI (jana 1-1-1951) 9-4-50 amerikana audyogika parAmarzadAtA zrI Trona (janapada pR0 18) 10-4-50 dillI, seMTa sTIphansa kAleja ke ___ -- amerikana pro0 DA0 buzanala amerikA (janapada pR0 30) amerikana vidvAna zrI je0 Ara0 barTana tathA zrI DablyU DI velsa (jaina 28-11-54) 12-5-55 jalagAMva, keneDiyana dampatti (jaina 29-5-55) aMtarrASTrIya zAkAhArI maMDala ke upAdhyakSa tathA yUnesko ke pratinidhi zrIvuDalaiNDa kelara (jaina 20-2-55) 29-11-56 dillI, hAjIme nAkAmurA aura sosana miyo moTo (nava pR0 187) 5-12-56 videzI naitika AMdolana ke sadasya mi0 DablyU0 i0 pArTara, mi0 jI0 epha0 sTIphensa tathA mi0 je0 esa0 haDasana (nava pR0 198) 7-12-56 dillI, jarmana vidvAna zrI alpheDa vAyara, phelDa vAlTara tathA lAiphara hAIveca (nava pR0 205) 14-12-56 dillI, amerikana mahilAeM (nava pR. 225) 19-12-56 pararASTra maMtrI DaoN0 saiyada mahamUda (nava pR0 241) Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 381 4-8-61 bIdAsara, varjIniyA yUnivarsiTI ke prophesara i0 yana sTIvenzana evaM ena0 banarjI (jaina 20-8-61) 29-6-65 dillI, kanADA ke hAIkamiznara zrI eca0 I0 DoleNDa mecanara (jaina 1-8-65) 18-7-65 dillI, arjenTAinAvAsI zrImatI AragoliyA (jaina 30-8-65) 25-7-65 yahUdI dharma ke pradhAna amerikana zrI mesiDja (jaina 12-9-65) 27-7-65 dillI, jApAna dUtAvAsa ke prathama kauMsilara zrI hakasA kabAyasI (jaina 24-10-65) 29-7-65 dillI, meksamUlara bhavana ke DAyarekTara jarmanavAsI zrI hAimorADa (jana 7-11-65) 9-8-65 dillI, phreMca vidyArthiyoM ke sAtha (jaina 6-2-66) arjeNTAinAvAsinI zrImatI AragoliyA DI0 baraviyA (jaina 19-9-65) 12-1-68 bambaI, DA0 DablyU0 nArmana brAuna (jaina 10-3-68) zodhakartA DaoN0 TreDa (jaina 1-6-69) 29-10-69 beMgalora, kanADA nivAsI zrIrIDa (jaina 23-11-69) 8-7-80 amerikA-nivAsI zodhavidyArthI Dugalasa (jaina 27-7-80) Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prishisstt| pustaka saMketa-sUcI bhUmikA meM prayukta saMdarbha-graMtha-sUcI (punarukti ke bhaya se isa sUcI meM hamane AcAryazrI kI una pustakoM kA ullekha nahIM kiyA hai, jo hama viSaya-vagIkaraNa kI sUcI meM de rahe haiN|) aNuvibhA (saM-sohanalAla gAMdhI, aNuvrata vizva bhAratI, 1989) aNuvrata (pAkSika) (akhila bhAratIya aNuvrata samiti) aNuvrata anuzAstA ke sAtha (muni sukhalAla, Adarza sAhitya saMgha) amarita barasA arAvalI meM (sAdhvI pramukhA kanakaprabhA, Adarza sAhitya saMgha) amRta mahotsava, smArikA (saM0-mahendra karNAvaTa, amRta mahotsava rASTrIya samiti) AcArya tulasI abhinandana grantha (zrI jaina zvetAMbara terApaMthI mahAsabhA) Adhunika gadya evaM gadyakAra (jekaba pI0 jArja, kAnapura graMtham, rAmabAga) Adhunika nibaMdha (rAmaprasAda kicala, dvAdaza saM 1974 rAjakizora prakAzana) AhvAna (AcArya tulasI, jaina vizva bhAratI, lADanUM) eka bUMda : eka sAgara (saM0- samaNI kusumaprajJA, jaina vizva bhAratI, lADanaM) kabIra (AcArya hajArIprasAda dvivedI, rAjakamala prakAzana, dillI) kabIra sAhitya kA sAMskRtika adhyayana (DA0 AryA prasAda tripAThI, kitAba ghara-dillI) kalA aura saMskRti (DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla, sAhitya bhavana, prayAga) jaba mahaka uThI marudhara mATI (sA0 pramukhA kanakaprabhA, Adarza sAhitya saMgha) jaina bhAratI' (patrikA) (zrI jaina zvetAMbara terApaMthI mahAsabhA) tulasIdAsa (DaoN0 mAtAprasAda gupta, hiMdI pariSad, prayAga vizvavidyAlaya) terApaMtha TAimsa (samAcAra patra) (akhila bhAratIya terApaMtha yuvaka pariSad) terApaMtha digdarzana (saM0-muni sumeramala, jaina vizva bhAratI) dinakara ke patra (saM0-kanhaiyAlAla phUlaphagara, dinakara zodha saMsthAna) dakSiNa ke aMcala meM (sAdhvI pramukhA kanakaprabhA, Adarza sAhitya saMgha) 1. san 1984 taka yaha patrikA sAptAhika thI, kiMtu aba mAsika hai / Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 dharma aura bhAratIya darzana ( zrI jaina zvetAMbara terApaMthI mahAsabhA) dharmacakra kA pravartana (yuvAcArya mahAprajJa, amRta mahotsava rASTrIya samiti ) patha aura pAtheya (saM0 - muni zrIcaMda, ajaMtA priMTarsa, jayapura) pAMva pAMva calane vAlA sUraja (sAdhvIpramukhA kanakaprabhA, Adarza sAhitya saMgha ) pravacana DAyarI (AcArya tulasI, zrI jaina zvetAMbara terApaMthI mahAsabhA) premacaMda (narendra kohalI, vANI prakAzana, dillI) premacaMda ke kucha vicAra ( premacaMda) Problems of style (M. Murre) bahatA pAnI niramalA ( sAdhvI pramukhA kanakaprabhA, Adarza sAhitya saMgha ) bharatamukti (AcArya tulasI, Adarza sAhitya saMgha, dvitIya saM0 1990) mAM vadanA (AcArya tulasI, Adarza sAhitya saMgha ) mere sapanoM kA bhArata ( mahAtmA gAMdhI ) yuvAdRSTi (patrikA) ( akhila bhAratIya terApaMtha yuvaka pariSad) razmiyAM (muni zrIcaMda 'kamala', Adarza sAhitya saMgha ) rasajJa raMjana (mahAvIraprasAda dvivedI ) rAmarAjya (patrikA) ( kAnapura se prakAzita ) vicAra aura tarka (AcArya hajArIprasAda dvivedI ) vicAra aura vivecana ( DaoN0 nagendra ) vijJapti ( samAcAra buleTina ) ( Adarza sAhitya saMgha ) vivaraNapatrikA (patrikA) (zrI jaina zvetAMbara terApanthI mahAsabhA ) vyAvahArika zailI vijJAna (DaoN0 bholAnAtha tivArI, zabdakAra, dillI) saMsmaraNoM kA vAtAyana ( sAdhvI kalpalatA, Adarza sAhitya saMgha ) samIkSAtmaka nibaMdha (vijayendra snAtaka, nezanala pabliziMga hAUsa, dillI sAhitya aura samAja (saM0 jagadIzaprasAda caturvedI, rAjyapAla eNDa sansa) sAhitya kA uddezya (premacaMda) sAhitya kA marma (AcArya hajArIprasAda dvivedI ) sAhitya kA zreya aura preya (jainendra kumAra ) sAhitya vivecana ( kSemacandra sumana tathA yogendra kumAra mallika ) sAhitya : samAja zAstrIya saMdarbha (saM0-DA0 vizvambharadayAla guptA ) sAhityAlocana (DA0 zyAmasundaradAsa iMDiyana presa li0 prayAga ) siddhAMta aura adhyayana ( bAbU gulAbarAya ) dillI) hajArIprasAda dvivedI graMthAvalI bhAga-7 ( rAjakamala prakAzana, hastAkSara ( AcArya tulasI, Adarza sAhitya saMgha ) hiMdI sAhitya kA itihAsa ( AcArya rAmacaMdra zukla ) hiMdI sAhitya meM rASTrIya kAvya (DA0 ke0 ke0 zarmA ) 383 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (viSaya- vargIkaraNa meM prayukta grantha saMketa-sUcI aNu Ando aNuvrata AMdolana kA praveza dvAra ( Adarza sAhitya saMgha ) aNu: gati aNuvrata : gati pragati (vahI, tRtIya saM0 1986 ) aNuvratI aNuvratI kyoM baneM ? ( aNuvrata samiti, kalakattA) aNuvratI saMgha aNuvratI saMgha aura aNuvrata ( vahI ) aNu saMdarbha atIta aNuvrata ke saMdarbha meM ( ( Adarza sAhitya saMgha, pra0 saM0 1971) atIta kA anAvaraNa (bhAratIya jJAnapITha, pra0 saM0 1969 ) atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata atIta kA anaitikatA amRta azAMta Aloka meM udbo kuhAse kyA dharma khoe gRhastha ghara jana-jana jaba jAge jAgo ! jIvana jaina ( Adarza sAhitya saMgha, dvi0 saM0 1991) anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI (vahI, terApanthI mahAsabhA, kalakattA) ahiMsA aura ahiMsA aura vizva zAMti (zrI jaina zvetAMbara terApaMthI mahAsabhA) Age Age kI sudhi lei (jaina vizva bhAratI, pra0 saM0 1992) AcArya tulasI ke amara saMdeza ( Adarza sAhitya saMgha, A 0 tu0 pra0 saM0 1950) amRta - saMdeza (vahI, pra0 saM0 1986 ) azAMta vizva ko zAMti kA saMdeza (zrI jaina zvetAMbara dvi0 saM0 1987 ) aNuvrata ke Aloka meM (vahI, dvitIya saM0 1986 ) udbodhana (vahI, dvitIya saM0 1987 ) kuhAse meM ugatA sUraja (vahI, prathama saM0 kyA dharma buddhigamya hai ? (vahI, prathama saM0 khoe so pAe (vahI, tRtIya saM0 1991 ) gRhastha ko bhI adhikAra hai dharma karane kA 1989 ) ( vahI, caturtha saM0 1992) ghara kA rAstA (jaina vizva bhAratI, pra0 saM0 1993) jana-jana se ( aNuvrata samiti, kalakattA) jaba jAge, tabhI saverA (Adarza sAhitya saMgha, dvi0 saM0 1990 ) jAgo ! nidrA tyAga ! ! ( jaina vizva bhAratI, pra0 saM0 1991) jIvana kI sArthaka dizAeM (Adarza sAhitya saMgha, dvi0saM0 1992) jaina dIkSA (Adarza sAhitya saMgha ) 1988 ) Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 385 jyoti ke jyoti ke kaNa (a0 bhA0 aNuvrata samiti, pra0 saM0 1958) jyoti se jyoti se jyoti jale (a0 bhA0 terApaMtha yuvaka pariSad, pra0 saM0 1977) tattva tattva kyA hai ? (Adarza sAhitya saMgha) tattva carcA tattva-carcA (vahI) tIna tIna saMdeza (vahI, dvi0 saM0 1953) dAyitva dAyitva kA darpaNa : AsthA kA pratibimba (a0 bhA0 terApaMtha yuvaka pariSad, pra0 saM0 1976) dIyA dIyA jale agama kA (Adarza sAhitya saMgha, pra0 saM0 1991) donoM donoM hAtha : eka sAtha (vahI, dvi0 saM0 1992) dharma : eka dharma : eka kasauTI, eka rekhA (vahI, pra0 saM0 1969) dharma aura dharma aura bhAratIya darzana (zrI jaina zve0 terApaMthI mahAsabhA) dharma saba dharma saba kucha hai, kucha bhI nahIM (vahI) dhavala dhavala samAroha (A0 tu0 dhavala samAroha samiti, dillI) nayI nayI pIr3hI : nae saMketa (a0bhA0 terApaMtha yuvaka pariSad) navanirmANa navanirmANa kI pukAra (Adarza sAhitya saMgha, pra0 saM0 1957) naitika naitika-saMjIvana bhAga-1 (AtmArAma eNDa sansa, 1967) naitikatA ke naitikatA ke nae caraNa (a0 bhA0 aNuvrata samiti, dillI) pragati kI pragati kI pagaDaMDiyAM (aNuvrata samiti, kalakattA) prajJA prajJAparva (jaina vizva bhAratI, pra0 saM0 1992) pravacana pravacana-pAtheya, bhAga 1-11 (jaina vizva bhAratI, lADana) prazna prazna aura samAdhAna (AtmArAma eNDa sansa, dillI) prekSA prekSA : anuprekSA (Adarza sAhitya saMgha, dvi0 saM0 1988) bItI tAhi bItI tAhi bisAri de (Adarza sAhitya saMgha, pra0 saM0 1984) bUMda-bUMda bUMda-bUMda se ghaTa bhare, bhAga 1,2 (jaina vizva bhAratI, lADanUM, pra0 saM0 1985) baisAkhiyAM baisAkhiyAM vizvAsa kI (Adarza sAhitya saMgha, pra0 saM0 1992) bhagavAn bhagavAn mahAvIra (jaina vizva bhAratI, lADanUM) bhora bhora bhaI (jaina vizva bhAratI, dvi0 saM0 1992) maMjila 1 maMjila kI ora, bhAga 1 (vahI, pra0 saM0 1986) maMjila 2 maMjila kI ora, bhAga 2 (vahI, pra0 saM0 1988) manahaMsA manahaMsA motI cuge (Adarza sAhitya saMgha, pra0 saM0 1992) mukti : isI mukti : isI kSaNa meM (a0 bhA0 te yuvaka pariSad, 1978) muktipatha muktipatha (Adarza sAhitya saMgha, pra0 saM0 1978) mukhar3A mukhar3A kyA dekhe darapana meM (Adarza sAhitya saMgha, 1989) Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa merA dharma merA dharma : kendra aura paridhi (vahI, prathama saM0 1988) rAjadhAnI rAjadhAnI meM AcArya tulasI ke saMdeza (mAravAr3I prakAzana) rAjapatha rAjapatha kI khoja (Adarza sAhitya saMgha, dvi0 saM0 1988) vi dIrghA vicAra dIrghA (vahI, pra0 saM0 1980) vi vIthI vicAra vIthI (vahI) vizva zAMti vizvazAMti aura usakA mArga (zrI jaina zve0 terApaMthI mahAsabhA) zAMti ke zAMti ke patha para dUsarI maMjila (Adarza sAhitya saMgha) saMdeza saMdeza (vahI) saMbhala sayAne ! (jaina vizva bhAratI, dvi0 saM0 1992) saphara saphara : AdhI zatAbdI kA (Adarza sAhitya saMgha, 1991) samatA samatA kI AMkha : caritra kI pAMkha (vahI, pra0 saM0 1991) samAdhAna samAdhAna kI ora (a0 bhA0 terApaMtha yuvaka pariSad) sAdhu sAdhu jIvana kI upayogitA (zrI jaina zve0 terApaMthI mahAsabhA) sUraja Dhala nA jAe (jaina vizva bhAratI, dvi0 saM0 1992) soco! soco ! samajho !! 1-3 (jaina vizva bhAratI, pra0 saM0 1988) saMbhala Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakoM kA aitihAsika krama viSaya vargIkaraNa meM hama lekhoM yA pravacanoM ko aitihAsika krama se nahIM de sake, isake pIche sabase bar3A kAraNa yaha hai ki AcAryazrI ke sabhI pravacanoM evaM nibaMdhoM meM dinAMka kA ullekha nahIM milatA hai| yahAM hama kAlakramAnusAra pustakoM kI sUcI prastuta kara rahe haiM, jisase zodha - vidyArthI kisI bhI viSaya para aitihAsika krama se unake vicAroM kA adhyayana kara sake / samaya ke anusAra hara vyakti kA ciMtana badalatA hai / AcArya tulasI jaise yugadraSTA aura prakhara ciMtaka ne samaya ke anusAra apane ciMtana ko hI nahIM, jIvana ko bhI badalA hai / yahAM hamane pustakoM kA aitihAsika krama kevala prakAzana - samaya ke AdhAra para nizcita nahIM kiyA hai kyoMki aneka pravacanoM kI pustakoM meM pravacana bahuta purAne haiM para prakAzana bahuta bAda meM huA hai / ataH jina pustakoM meM pravacanoM kI dinAMka Adi kA ullekha hai, vahAM hamane usI ke AdhAra para samaya-nirdhAraNa kiyA hai| jahAM kevala nibaMdhoM kI pustakeM haiM, jinameM samaya kA ullekha nahIM hai unako prakAzana ke prathama saMskaraNa ke AdhAra para rakhA hai / yogakSema varSa ke pravacanoM kI chaha pustakoM meM yadyapi dinAMka Adi kA ullekha nahIM hai kiMtu yogakSema varSa se sambandhita hone ke kAraNa unako 1989 varSa ke antargata rakhA hai / yadyapi yaha sUcI pUrNa nahIM kahI jA sakatI kyoMki kisIkisI pustaka meM aneka varSoM ke pravacana saMkalita haiM / jaise- 'zAMti ke patha para', 'khoe so paae| isake atirikta kahIM kahIM kucha nibaMdha jo bahuta pahale kI pustaka meM Ae haiM, ve hI bAda kI prakAzita pustaka meM samAviSTa haiM / jaise 'dharma : eka kasauTI, eka rekhA' jo san 1969 meM prakAzita huI thI / usake aneka lekha 'atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata' meM hai / phira bhI sthUla rUpa se pAThaka AcArya tulasI ke vicAroM kI yAtrA aitihAsika krama se kara sakeMge, aisA vizvAsa hai / 1 I Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 1945 1948 1948 1949 1949 1949 1949 1949 1950 1950 1950 1951-53 1951 1953 1953 1954 1955 1956 1957 1957 1958 azAMta vizva ko zAMti kA saMdeza tIna saMdeza AtmanirmANa ke ikatIsa sUtra sAdhu jIvana kI upayogitA vizvazAMti aura usakA mArga saMdeza jaina dIkSA tattva kyA hai ? rAjadhAnI meM AcArya tulasI ke saMdeza dharma saba kucha hai, kucha bhI nahIM aNuvratI saMgha aura aNuvrata AcArya tulasI ke amara saMdeza zAMti ke patha para (dUsarI maMjila) aNuvrata AMdolana, aNuvrata AMdolana kA praveza dvAra aNuvratI kyoM baneM ? pravacana DAyarI, bhAga-1/pravacana pAtheya, bhAga-9 evaM 11 pravacana DAyarI, bhAga-2/bhora bhaI pravacana DAyarI, bhAga-2/sUraja Dhala nA jAe pravacana DAyarI, bhAga-3/saMbhala sayAne ! pravacana DAyarI, bhAga-3/ghara kA rAstA navanirmANa kI pukAra jyoti ke kaNa jana-jana se aNuvratI kyoM baneM ? naitika-saMjIvana, bhAga-1 dhavala samAroha nayA mor3a kyA dharma buddhigamya hai ? bUMda-bUMda se ghaTa bhare bhAga-1,2/pravacana pAtheya, bhAga-1,2 jAgo ! nidrA tyAgo !! dharma-sahiSNutA Age kI sudhi lei merA dharma : keMdra aura paridhi atIta kA anAvaraNa xxxurururror or or 1965 1966 1967 1969 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 389 1969 1970 1973 1975 1976 1976 1976 1976 1976-77 1977 1977 1977 1977 1977-78 1978 1978 1978 1978 1978 1978 1978-79 1979 1980 dharma : eka kasauTI, eka rekhA/atIta kA visarjana : anAgata kA svAgata aNuvrata ke saMdarbha meM aNuvrata gati-pragati khoe so pAe aNuvrata ke Aloka meM nayI pIr3hI : nae saMketa dAyitva kA darpaNa : AsthA kA pratibiMba jaina tattva praveza, bhAga-1,2 samAdhAna kI ora maMjila kI ora, bhAga-1 jyoti se jyoti jale udbodhana/samatA kI AMkha : caritra kI pAMkha soco ! samajho !! bhAga-1/pravacana pAtheya, bhAga-4 mahAmanasvI AcAryazrI kAlUgaNI jIvanavRtta soco ! samajho !! bhAga-2/pravacana pAtheya, bhAga-5 soco ! samajho !! bhAga-3/pravacana pAtheya, bhAga-6 pravacana pAtheya bhAga-8 maMjila kI ora bhAga-2/mukti : isI kSaNa meM muktipatha/gRhastha ko bhI adhikAra hai dharma karane kA vicAra vIthI/rAjapatha kI khoja vicAra dIrghA/rAjapatha kI khoja pravacana pAtheya, bhAga-10 anaitikatA kI dhUpa : aNuvrata kI chatarI samaNa dIkSA prajJApuruSa jayAcArya prekSA : anuprekSA bUMda bhI : lahara bhI bItI tAhi bisAri de prekSAdhyAna : prANa-vijJAna amRta-saMdeza hastAkSara donoM hAtha : eka sAtha 1981 1983 1984 1984 1985 1986 1987 1988 1-2. inameM kucha lekha nae evaM bAda ke bhI haiN| 3. kucha lekha evaM pravacana isameM 1981 ke bhI haiN| Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 A0 tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa 1989 1989 1989 1989 1989 1989 1989 1991 1991 1992 1992 1994 kuhAse meM ugatA sUraja mukhar3A kyA dekhe darapana meM jaba jAge, tabhI saverA laghutA se prabhutA mile dIyA jale agama kA manahaMsA motI cuge prajJAparva jIvana kI sArthaka dizAeM saphara : AdhI zatAbdI kA baisAkhiyAM vizvAsa kI terApaMtha aura mUrtipUjA arhat vaMdanA Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya evaM saMskRta sAhitya (isa pustaka meM hamane AcArya tulasI ke gadya sAhitya kA hI paricaya evaM paryavekSaNa prastuta kiyA hai| kiMtu AcArya tulasI utkRSTa koTi ke kavi hI nahIM, madhura saMgAyaka bhI haiM / carita kAvya evaM gIti kAvya kI dRSTi se isa zatAbdI ke kaviyoM meM unakA nAma zIrSa para rakhA jA sakatA hai / vibhinna prasaMgoM para Azukavitva ke rUpa meM niHsRta hajAroM padya to abhI aprakAzita hI par3e haiN| yahAM hama pAThakoM kI jAnakArI hetu unakI kAvya kRtiyoM evaM saMskRta-bhASA meM likhita graMthoM kA nAmollekha mAtra kara rahe haiN|) padya-sAhitya agni parIkSA naMdana nikuMja'/ aNuvrata gIta pAnI meM mIna piyAsI atimuktaka AkhyAna (aprakAzita) bharata mukti AcAra bodha magana caritra kAlUyazovilAsa mAM vadanAM caMdana kI cuTakI bhalI mANaka mahimA caMdanabAlA AkhyAna (aprakAzita) yogakSema varSa vyAkhyAna jAgaraNa (saMkalita) zAsana saMgIta DAlima caritra zraddheya ke prati terApaMtha prabodha zrI kAlU upadeza vATikA thAvaccAputra AkhyAna (aprakAzita) saMskAra bodha sevAbhAvI somarasa' saMskRta sAhitya kartavya SaTatriMzikA bhikSunyAyakaNikA kAlUkalyANamandira manonuzAsanam jaina siddhAnta dIpikA zikSASaNNavati: saMghaTviMzikA paMcasUtram 1. zrI kAlU upadeza vATikA kA parivardhita evaM pariSkRta saMskaraNa / 2. 'zraddheya ke prati' kA parivadhita evaM pariSkRta saMskaraNa / Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya tulasI ne apane sAhitya meM sAmAjika jIvana ke usa pakSa ko prakaTa karane kI koziza kI hai, jo nahIM hai para jise honA caahie| ve isa bAta ko mAnakara calate haiM ki sAhityakAra mAtra chAyAkAra yA anukRtikAra nahIM hotA, vaha sraSTA hotA hai| sraSTA hone ke kAraNa aneka saMgharSoM ko jhelanA usakI niyati hotI hai| vaha samAja ke eka-eka ghaTaka ke jIvana se ota-prota ho kara usakI sArI samasyAoM ko AtmasAt kara apane sAhitya meM una sabhI samasyAoM kA saTIka samAdhAna prastuta karatA hai| sAhityakAra viSapAyI hotA hai, para amRta ugalatA hai| AcArya tulasI ne yahI kiyA hai isalie unake sAhitya meM jIvanta tattvoM kA bAhulya hai| samaNI kusumaprajJA For Private & Pe Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM kahU~gA ki maiM rAma nahIM, kRSNa nahIM, buddha nahIM, mahAvIra nahIM, miTTI ke dIe kI bhAMti choTA dIyA huuN| maiM jalUMgA aura aMdhakAra ko miTAne kA prayAsa kruuNgaa| AcArya tulasI Jam Education