Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam (prAkRta prakAzasya subodhinI, saJjIvanI, prAkRtamajarI, manoramA, ambikA iti paJca vyAkhyAbhiH saMvalitaH) DaoN. salilA nAyaka 'aJjali'
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaiva zikSA prakRtyA sammuccAritA AsId yA bhASA sA prakRtiyuktA prAkRtamityucyate sm| prAkRta zabdaM hi dvidhA vyutpAdayanti smiiksscnnaaH| prakRtiH saMskRtam tata AgataM prAkRtamiti prAkRtavyAkaraNakartAra aahuH| prakRtyoccAritaM prAkRtamiti tu aitihaasikaaH| navamazatakasya khaistasya mahAkaviH vAkpatirAH svakIye "gaur3avaho" iti mahAkAvye prAkatabhASAM sarvAsAM bhASANAm udbhavasthalI sviikroti| sA bhASA prakRti siddhatvAt praakRtpdenaabhidheyaa| prAkRtabhASA viSayikAdhyayanaM mukhyato bhASANAM pArasparika kaJcana sAmyaviziSTaM bhedamavalambyaiva jaatm| _saMskRte bahuzaH zrUyamANAni saMyuktA kSarANi komalaprakRtiSu bhASAsu vilupyanta eva svApekSayA pUrva ca varNa dii(kurvnti| yathA- aSTa-ATha, sapta-sAta, adya-Aja, rephastu saMskRtAt prAkRta nirmANe, prAyeNAstameva gcchti| ___prAkRtavyAkaraNe viSayo'yaM nviinH| subodhinI -saJjIvanI - prAkRtamaJjarI- manorameti - catasRbhiH vyAkhyAbhiH saMvalitaH vyAkaraNa niyamena prAkRta zabdAnAM sasUtraM sAdhanaizcayuktaH ambikAnAmnyA vyAkhyA'laMkRtaH atyabhinavo'yaM grnthH|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam ( prAkRta prakAzasya subodhinI, saJjIvanI, prAkRtamaJjarI, manoramA, ambikA iti paJca vyAkhyAbhiH saMvalita :) lekhikA DaoN0 salilA nAyaka 'aJjali' adhyApikA, rAmAdhIna saMskRta mahAvidyAlaya brahmapuram, gaJjAma (ur3IsA) IRATIBHA pratibhA prakAzana dillI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamAvRti : 1997 kRztvabdaH (c) lekhikAdhInA ISBN : 81-85268-67-3 prakAzakaH pratibhA prakAzanam (prAcya vidyAyAH prakAzakaH vikretA ca) 29/5, zakti nagara dillI - 110007 dUrabhASa : 7451485 akSara saMyojakaH imprezana iNDiyA grAphiksa bI-49, je.epha.epha. kAmpaleksa, jhaMDevAlAna, naI dillI - 110055 dUrabhASa : 7520255, 7520256 mudrakaH santoSa AphasaiTa dillI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjyapAdagurudevAnAm ambikAcaraNAnAM karakamalayoH sAdaramidaM samarpyate
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA arvAcIna vijJAnayugasya bhASAkSetre prAkRta bhASAyAH sumahatsthAnaM varttate iti suviditameva / prAkRtabhASA viSayakAdhyayanapravRttirmukhyato bhASANAM parasparaM kaJcana sAmya viziSTaM bhedamavalambyeva jAtA / upalabhyamAneSu grantheSu vedastAvat sarvebhyaH prAcIna iti tu sarvairevAbhyupagamyate / tathA copalabhyamAnAsu bhASAsu vedabhASA sarvataH purAtanItyatrApi na kazcidapi vivaditumutsaheta / ayaM ca vedo yeSAM mate anAdirIzvarapraNItaH, tanmate nAparamavaziSyate vaktum / ye tu vedamanAdiM nAbhyupagacchanti te eva kalpayanti - veda bhASAto'pi prAgAsIt kAcana bhASeti / sA ca prakRtisiddhatvAt prAkRtapadenAbhidheyA / tasyAH pariSkRtaM rUpaM vedabhASA, saiva ca kiMcid vailakSaNyamAptA saMskRtabhASAtvamApede / yUropIyAstadanuyAyinazva adyAnuminvate yat vaidika bhASAtaH pUrvamAsIt kAcana prAkRtamiti samAkhyAtA bhASA, tataeva samutpannA vaidikI bhASA saMskRta bhASA c| nATakeSupalabhyamAnA vividhAH prAkRtabhASA api tata eva smudpdynt| anyA api ca yUropIyAdi bhASA stasyA eva santatI bhUtAH / tasyAH kimAsIt svarUpaM kiyAMzca prasiddhAyAH saMskRtabhASAyA apekSayA, vaidika bhASApekSayA vA tatrAsId bheda iti tu na kenApyadyAvadhi nirNetuM pAritam, paramAsIt seti sarve'pi rAraTanti / svabhAva evaiSa yUropIyANAM yatte prasiddhaM parityajyAprasiddhamUlaM parikalpayituM bhavanti saMnaddhA iti / yathA manuSyAdeva manuSyotpattiriti na te kSamante, kintu manuSyANAM mUlabhUtA kAcana aprasiddhA gorelA jAtiriti pratiSThApayanti / tathaivAtrApi supasiddhAyAH saMskRtabhASAyA bhASAntarANAmutpattirna tebhyo rocate, apitu mUlabhUtA kAcidanyai vAsId bhASetikalpanaM tAn prINayati / atra tu yuktireSA samupanyasyate yat " prAkRtam" saMskRtam" iti
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (vi) ca bhASayo maivaikasyAH kRttimatvam aparasyAzca sarvAditvaM khyaapyti| saMskRta miti kRtasaMskArAM vAcamAcaSTe pdm| nahi saMskAreNa vinA saMskRtamiti kenaapyucyte| saMskArazca manuSyakriyayA niSpAgha iti spaSTaM kRtrimatvaM sNskRtbhaassaayaaH| ___ vaidika bhASAyAH zabdA api mUlabhUtaiH zabdAntarairniSpAditA iti zrutiSveva suspssttmuplbhaamhe| tadyathAindraH 1. "sa yo'yaM madhye prANaH, eSa evendrastAnaiSa prANAn madhyata indriyeNainddhata tasmAdindha, indho havai tamindra ityAcakSate parokSam, parokSakA mA hi devaaH"| (zata. brA., 6.1.1.22) 2. "indho vai nAmaiSa yo'yaM dakSiNe'kSam puruSastaM vaa| etamindhaM santamindra ityAcakSate parokSeNaiva parokSapriyA iva hi devAH prtykssdvissH"| (zata. brA., 14.6.11.2) 3. "idamadarzamitIi~ tasmAdindro havai nAma, tamidandraM santamindra ityAcakSate parokSeNa parokSapriyA iva hi devaaH|" (taittirI. brA., 2.2.10.63) aGgirAH 1. "saMtaptasya sarvebhyo'Ggebhyoraso'kSaratsoGgaraso'bhavattaM vA etamaGgarasaM santamaGgirA ityAcakSate parokSeNa, parokSapriyA iva hi devA bhavanti prtykssdvissH"| (go. brA., 2.1.7) 2. aGgiraso'GgAnAM hi rsH| (zata. brA., 14.4.18) 3. ato hImAnyaGgAni rasaM labhante tasmAdaGgirasaH" (jaiminI upa., 2.4.2.8) antarikSam 1. "yadasminidaM sarvamantastasmAdantarikSam antayakSaM ha vai nAmaitat, tadantarikSamiti prokssmaacksste"| (jaiminI. u., 1.20.4) 2. "antareva vA idamiti tdntriksssyaantriksstvm"| (tANDayamahA brA., 20.14.2)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (vii) "purAntarA vA idamIkSamabhUditi tasmAdantarikSam " / agniH tamagnirityAcakSate / sa yadasya sarvasyAgramasRjyata, tasmAdagni ragrirhavai (zata. brA., 6.1.1.11) hiraNyam - "devAH tasmAdviramyAM hiraNyaM havai taddhiraNya mityAcakSate " / (zata. brA., 7.4.1.16) svedaH - " tasmAtsuvedo'bhaktaM vA sutaM suvedaM santaM sveda ityAcakSate " / (go. bA., 1.1) - svapnaH "prANaH svA apayanti tasmAtsvApyayaH svApyayo ha vai taM svapna ityaacksste"| (zata. brA., 10.3.6) mAnuSam - "yadabruvan bhedaM prajAyate reto duSaditi tanmAduSamabhavattanmAduSatvaM havai nAmaitadyanmAnuSaM tanmAduSaM san maanussmityaacksste"| (tANDaya mahA brA., 8.2.10 ) - 3. svapitiH "yatraitatpuruSaH svapiti nAma satA somya tadA saMpanno bhavati, svamapIto bhavati tasmAdenaM svapitItyAcakSate, svaM hyapIto bhavati / " (chAnda. upa., 6.8) (zata. brA., 71.2.23) - rathantaram " rasaM tamaM ha vai tadrathantaramityAcakSate parokSam" / (zata. bA., 9.1.2.36.2) - puruSaH " prANa eSa sa puri zete iti purizayaM santaM prANaM puruSa ityAcakSate parokSeNa" / (go. brA., 1.1.39) 2. ime vai lokAH pUrayameva puruSo yo'yaM pavate so'syAM puri zete tasmAtpuruSaH" (zata. brA., 13.6.21) "pUrvamevAhamIhA''samiti tatpuruSasya purusstvm"| (taitti. A., 23.1.2) maghavAn "tata indo makhavAnabhavan makhavAn taM maghavAnityAcakSate parokSam / (zata. brA., 14.1.1.13) --
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (viii) varuNaH - "yacca vRtvA'tiSThattad varaNo'bhavattaM vA etaM varaNaM santaM varuNa ityAcakSate parokSeNa" . (go. brA., 1.7) nirukte ca bahavayo vyutpattayaH smuplbhyte| tadyathAindraH - irAM dRNAtIti vA, irAM dadAtIti vA, irAM dhArayata iti vA, irAM dArayata iti vA, indave dravratIti vA, indau ramata iti vA, indhe bhUtAnIti vA, "tadyadenaM prANaiH samaindhastadindrasyendratvamiti" vijJAyate, idaM krnnaadityaagraaynnH| idaM darzanAdityaupamanyavaH, indatervA aizvaryakarmaNaH, indraJchatruNAM dArayitA vA, drAvayitA vA, AdarayitA ca yjvnaam"| . (nirukta 10.1.8) nighaNTuH - "te nigantava eva santo nigamanAnighaNTava ucyante, api vA hananAdeva syuH samAhatA bhvnti| yadvA samAhRtA bhvnti| (nirukta 1.1.1) antarikSam - antarAkSAntaM bhavati, antareme kSiyati iti vA, zarIreSvantarakSayamiti vaa"| . (nirukta 2.3.10) kucaraH - carati karma kutsitam, kvAthaM na crtiiti| (nirukta. 1.6.20) hiraNyam - hiyate AyamyamAnamiti vA, hiyate janAjjanamiti vA, hitaM ramaNaM bhavatIti vA, haryate vA syAt prepsaakrmnnH| (nirukta. 2.3.10) zRGgam - zrayatervA, zruNAtervA, zamnAtervA, zaraNAyodgatamiti vA, ziraso nirgatamiti vaa| (nirukta.. 2.2.7) dadhikrAH - (azvaH) - "dadhat krAmatIti vA, dadhat krandatIti vaa| (nirukta. 2 a. 7.18) vAsaram - vAsarANi, vesarANi vivAsanAni, gamanAnIti vaa| __(nirukta. 4.1.7) dvAbhyAM zItoSNa rAtriMdivamanArataM saranti gacchantIti vesarANi santi vAsarANi bhavanti, pRSodarAditvAt ve, vA bhAvau stH| viMzatiH - dvirdshtH| (nirukta. 3.2.10) ityaadi|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA ca purANe'pi praNavaH pUjA jIvaH (ix) " pro hi prakRti jAtasya saMsArasya mahodadheH / navaM nAvAntaramiti " praNavaM " vai vidurbudhAH " // "pra prapaMco na nAsti vo yuSmAkaM praNavaM viduH / prakarSeNa nayedyasmAnmokSaM vaH praNavaM viduH " // (zivapurANa 17.4.5) pUrjAyate hyaneneti vedeSvarthasya yojanA / prayogaphalasiddhizca jAyate tena karmaNA // manobhAvAMstathA jJAnamiSTa bhogArthayojanAt / pUjAzabdArtha evaM hi vizruto lokavedayoH // (zivapurANa 16.29-30) jIryate janmakAlAdyattasmAjjIva iti smRtaH / janyate tanyate pAzairjIvazabdArtha eva hi // (zivapurANa 16.99) evaM ca suspaSTamidamanumIyate yat " aGgiras" zabda eva pUrvaM pracalitaH pazcAt "aGgirA" zabdatAM gataH / evam "indha" (idandra) zabda eva pUrvaM pracalitaH pazcAcca indra zabdatAM gata ityAdi / tathA ca mUlabhUta zabda ghaTitA kAcidanyai vAsIt sarvaprathamA bhASA, yato vaidika-bhASAyAH, saMskRta bhASAyAH, vibhinnAnAM prAkRtAnAm, , vaidezIya bhASANAM cotpttiruuppttimvgaahte| santi ca vaidika bhASAyAmapi tathA vidhAH zabdAH ye saMskRtazabdaprakRtipratikUlA bhavanti / yathA "titau" shbdH| ekasminneva pade avyavadhAnena dvayoH svarayoH prayogaH saMskRtabhASAyAH prakRterviruddhaH, anyatra tathAnupallabdheH / prAkRteSu hi " a a" ityAdau
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (x) bAhulyena vyaJjanAvyavahitAnAM svarANAM prayoga uplbhyte| tathaiva mUlaprAkRtepi saMbhAvyata iti| tata eva "titau" padaM saMgRhItaM syAt / tadevaM vaidika bhASAtaH pUrvamapi bhASAntarasattA'numIyate tacca prAkRtapadenAbhilapyamiti / prAkRtasya pravAha na kenApi roddhuM zakyaH, taduccAraNabhedakRtA bhASAbhedA vAhulyena pravavRttire / taduktaM hariNA " "daivI vAgvyavakIrNeyamazaktairabhidhAtRbhiH ityAdinA (vAkya, 1.156) / mahAbhASyakAle hi vahavo bhASAbhedAH pravRttA ityanumIyate taduktamasakRn mahAbhASyakRtA pataJjalinA bhUyAMso 'pazabdAH, alpIyAMsaH zabdAH, iti, ekaikasya hi zabdasya vahavo'pabhraMzAH, tadyathA - gaurityasya zabdasya gAvI, goNI, gotA, gopatalike tyAdayo vahavo'pabhraMzAH, iti / idamapi coktam "samAnAyAmarthAvagatau zabdena cApazabdena ca dharma niyamaH kriyate zabde naivArtho'bhidheyo nApazabdeneti" (vyA. mahA. paspazA ) / etena spaSTamidaM pratIyate yadapazabda ghaTitayApi bhASayA vyavaharantisma lokAH / tathApi ca prakaTI kRtasvAbhiprAyo'nyena vudhyate sma / sa eSa bhASAbhedapravAhaH krameNa vAhulya mApede / tata eva "saMskRtam", " prAkRtam" iti nAmabhedaH pravRtto bhASAsu / prAkRtamapi ca dezabhedena bahUn, bhedaanvaaptm| vinaiva zikSAM prakRtyA yA sammuccAritA AsId bhASA, sA prakRtiyuktA prAkRtamityucyate sma / yA tu prAptazikSAsaMskArairvidvabhiruccAryate sma sA saMskRtamiti nAmnA vyavahriyate sma / sa eSa madhyamakAlaH / prAkRtazabdaM hi dvedhA vyutpAdayanti samIkSAcaNAH / prakRtiH saMskRtam tata AgataM prAkRtamiti prAkRtavyAkaraNakarttAra AhuH / prakRtyoccAritaM prAkRtamiti tu eaitihAsikAH / saMskRtazabdo hi prAcIneSu grantheSu vAlmIki rAmAyaNa eva prathamataH uplbdhH| tathAhi sundarakANDe sItA darzanasamaye hanumato vicArAHahaM hyatitanuzcaiva vAnarazca vizeSataH / vAcaM codAhariSyAmi mAnuSImiha saMskRtAm //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xi) yadi vAcaM pradAsyAmi dvijAtiriva saMskRtAm / rAvaNaM manyamAnA mAM sItA bhItA bhaviSyati // ( vA. rA. kha. 30.17.18) etenokta - rAmAyaNa - vacanamavalambya ye dvijAtInAmeva saMskRtoccAraNAdhikAraM sAdhayanti, zUdrAzca saMskRtAdhyayanAt taduccAraNAd vA vahiH kurvanti te'pi bhrAntA eva siddhayanti / yadi dvijAtInAmeva saMskRtoccAraNaM tadAtve rur3hamabhaviSyat, strI-zudrau ca nATakAdikAle eva prAkRta bhASiNAbhaviSyatAm prAkRta bhASaNAbhaviSyatAm, tarhi sItAyAH pravodhanAya pratyuta prAkRtabhASaiva samupAyokSayat strINAM prAkRtabhASAyAmeva vizeSeNa paricayAt / " anena suspaSTamidaM siddhaM yat prAkRtamiti prasiddhA bhASA saMskRtAdutpannA vinaiva zikSAM vyavahAreNa gRhyamANA cAsIditi / sarve'pi zabdaparivarttananiyamAzcaturdhA vibhajya prAktanaiH ziSTaiH pradarzitAH- varNAgamo varNaviparyayazca dvau cAparau varNavikAranAzau " iti / ebhireva caturbhi prakAraiH zabdAnAM parivarttanaM bhavati / saMskRtazabda nirmANe prakRtipratyayAdiyoge, padasya padAntarayoge vA ye bhavanti vikArAsteSAM niyamAH saMskRta vyAkaraNe pradarzitA, tAdRzaM prAkRtazabda nirmANe ca ye ye vikArA bhavanti teSAM niyamAH prAkRtavyAkaraNeSu darzitAH / idantu dRzyate ye niyamAH pANinyAdibhiH sandhyAdiSu pradarzitA ste vyApakarUpeNa tattatsUtrapradarzitAnupAdhIn vihAya svAtantryeNApi bhASAnirmANe sAhAyyamAdadhAnA dRzyante / tena prAkRtA eva vikArA yAvadupalambhaM sUtrakArairnidiSTA ityapisiddhayati / yathA "udaH sthAstambhoH pUrvasya " ( pA. sU. 8.4.61 ) iti sUtreNa ud upasargAt paraH sthA dhAtoH sakAro na tiSThatIti pANininA padarzitam, paramudupasargavirahe'pi sthAdhAtusakAralopo dRzyate pAdasthalam - pagthalI, vanasthalam - vanathalI / tathaiva "jhayo hoDanyatarasyAm" iti varNa vizeSebhyaH parasya hakArasyaiva caturthavarNatvaM pANininA vihitam, paraM varNAntarebhyaH parasyApi cAnyatrApi dRzyate, yathA guhAguphA, siMha- siMgha, ityAdi /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xii) varNA api kecana tathAsvabhAva ye viparyAse sAhAyyaM ddti| vipariNAmo viparyAsa eva vA teSAM svabhAvaH, repha USmANo varNAzca teSu mukhyaaH| zrutyApyUSmaNAM bhASAjanakatve prAdhAnyamuktam "akAra eva sarvA vAk saiSA sparzISmabhirvyajyamAnA bahvI nAnArUpA bhvtiiti"| (vai. ma. spho. nirUpaNam) bhagavAn pANinirapi uSmaNAM nAnAprakRtitvamAha obhAvazca vivRtizca zaSasA repha eva c| jihvAmUlamupadhmA ca gtirssttvidhossmnn|| . . (pANiniya zikSA. 14) / atroSmaNaH - USmAbalavizeSaH tasya prAdhAnyenAbhivyakti visargo vibhinneSu sthAnesvaSTAbhirvidhAbhiH pariNagata iti pANine raashyH| upalakSaNamidamUSmapradhAno hakAro'pi bahudhA viparyasyan dRshyte| eSAM cASTAnA vibhinnAH saMjJA apyAha yAjJavalkyaH "obhAvamAgatA yoSmA tAM tu keliM vinirdishet| vivRtipratyayAdaSmA vijJeyA vikttaannaa|| pAdAdau ca padAdau ca saMyogAvagraheSu c| loDhAtilIDhA vidyucca zaSaseSu prkiirtitaa|| jihvAmUle ca rephe ca vijJeyA vikaTA shtthaa| upadhmAnIyasahitAM puSpiNI tAM vidurbudhaaH|| anyatraM yA bhavedUSmA sulabhAM tAM vinirdishet| USmaprAdhAnyametasmAttasmAttAM ytntoddbhyset|| iti (varNa samIkSA, pR. 50) tathaiva zaSasA api viparyasyanto dRshynte| kiMca vargANAM prathamatRtIyAzca varNA etadUSmasaMyoge dvitIya caturthatAM gacchanti, dvitIyacaturthAzcoSmApagame prathamatRtIyatAmUSmakRtameva mhaapraanntvm| etad varNaghaTitAnAM ca padAnAM prAyeNa zIghraM viparyAso dRshyte| yathA "gRha" pade hakAro yadA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xiii) gakAroparyAgacchati, uSmayoge ga kAro ghakAratvaM gataH, RkAraghaTito rephazca ajbhakteranantaraM gatassan akAreNa saMyujyate, tadA "ghara" iti rUpaM bhvnti| tathA "prastara" zabde sakArasyoSmaNastakArottaraM gatasya thabhAve "patthara" iti bhvti| bhavati pada ca bhaMkAra ghaTakasyoSmaNaH pRthagbhAvAt vakArasya ca lopAt "hodi", "hota" "hotA" ityAdi rUpANi gcchnti| kumbhakAra zabde makAraghaTakasyoSmaNaH pRthagbhAvAt kakArasya ca lopAt "kumhAra" iti rUpaM prApnotItyAdi bahutaramUSmaNo viparyAyo dRshyte| . rephastu saMskRtAt prAkRtanirmANe prAyeNA stameva gacchati - Arya - ajja, putra-putta, mUrti - mUttI, dharma - dhamma, karma - kamma, carma - camma, karNa - kaNNa, parNa - paNNa, sarpa - sappa, dardUra - dadura ityaadau| .. mUrdhanyazca SakAraH prAyeNa khakArarUpatAM yAti puSkara - pokkhara, pokhara, rakSa - rakkha, rakha, bubhukSA - buhukkhA, bhUkha, pratyakSa - paccakkha, bhikSA - bhikkhA, bhIkha kukSi - kukkhi, kokha, sadhkSa - sArikkha, ikSu - ikkhu, Ikha, Ukha, vRkSa - rukkha, rukha, ityAdyA bahuzo drssttvyaaH| ___ saMskRte bahuzaH zruyamANAni saMyuktAkSarANi komalaprakRtiSu bhASAsu vilupyanta eva, svApekSayA pUrva ca varNa dI(kurvanti - yathA adya - ajja, Aja, kArya - kajja, kAja, aSTa - ATha, sapta - sAta, akSi - A~kha, agni - Aga, kRSNa - kAnha, karNa - kAna, pArzva - pAsa, candra - candra, cAMda, patra - pata, pAta, cakra - cakka, cakkI, nagna - nagga, naMgA, nAgA, mauktika - mottia, motI, sapatnI - savattI, sauta, ityaadi| prAkRtasya bhedaviSaye paramAcAryeNa bharatena idamuktaM mAgadhyAvantijA prAcyA zaurasenyardhamAgadhI bAhikA dAkSiNAtyA ca sapta bhASAH prkiirtitaaH|| iti| (nATya zA., 17.48) .
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xiv) vyavahAre ca tatadbhASANA tattaddezeSu varNavizeSaprAdhAnyamAlocyatvevamuktaM tena " gaGgAsAgaramadhye tu ye dezAH saMprakIrtitAH / ekArabahulAM teSu bhASAM tajjJaH prayojanAt // vindhyasAgara madhye tu ye dezAH zrutimAgatAH / nakArabahulAM teSu bhASAM tajjJaH prayojayet // surASTrAvantidezeSu vetravatyuttareSu ca / ye dezAsteSu kurvIta cakArakhahulAmiha / himavat sindhusauvIrAn ye janAH samupAzritAH / ukArabahulAM tajjJasteSu bhASAM prayojayet" // ityAdi / (nATya zA. 57-60) atha prakRtisiddhAduccAraNadoSAt tatrobhayatrApi apabhraMzA aaptntism| tadetaducyate - mahAbhASyoddhRtazrutibhiH "te'surA helayo helaya iti kurvantaH parA babhUvustasmAdabrAhmaNena na mlecchitavai nApabhASitavai, mlecchahavA eSa yadapazabdaH " / iti / (vyA. mahA. paspazA.) visargasyokAratvaM ca pANiniH upAdhi vizeSa evAnuzAsti, paraM saMskRta zabdAnAmantimo bisarga stattadupAdhivirahe'pi prAkRta zabdeSu okArarUpatAM gato bAhulyanopalabhyate / yathA daNDaH devaH - devo, tamaH'- tamo, gartaH - gaDhDho, candraH - cando, DaMDo, caitraH caitto, jIvaH jIo, pAraoM (pArA), vRzcikaH - vicchuo, tailikaH - taillio, ghoTakaH - ghor3ao, (ghor3A) iti / pAradaH - - saJjIvanI - subodhinI - prAkRtamaJjarI - manoramA etAH TikAH avalamvyA vyAkaraNaniyamena prAkRtazabdAnAM sasUtraM sAdhanamiti ambiqAnAnmA nUtanAvyAkhyayA atyabhinavo'yaM granthaH prastuyate / prastute'smin granthe prAkRtaprakAzasya prathama, dvitIya adhyAyayoH
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xv) samastasUtrAntargatodAharaNAni sasUtraM sAdhitAni / sUtrasyodAharaNAnAM sAdhanAdanantaram upayuktasthale samanvayo'pi samIkSito yathAvasaram / katipayasthAne udAharaNAnAM punaruktitvAt sAdhanaprakriyA sakRdeva nirdizyate mukhyasUtraprasaGge / prAkRtavyAkaraNe viSayo'yaM navInaH / prAkRtazabdasyArthaH, prAkRtasya prazastiH, prAkRtasya prAcInAcAryAH, prAkRtabhASAsamUhAH tathaiva Asu pArasparikAprabhedAH, prAkRtavyAkaraNasya paramparAH, prAkRtaprakAzasya vaiziSTayam ceti viSayA granthasya pUrvArdhe chAtrANAM subodhanArthaM vyAkhyAkRtAH / uttarArdhe, prAkRtaprakAzasya bhAmahaM viracita manoramAvyAkhyAyAM nirdiSTAnAm udAharaNAnAM sasUtraM sAdhanaM nirdizyate / pUrvasUtrAdanuvRttaM - sUtrANAm saMketam, "ambikA" vyAkhyAyAm suspaSTaM kriyate / sUtrasya nirdiSTArthaH "sUtrArthaH' prasaGge kriyate / prAkRta udAharaNAt pUrvaM tatsamasaMskRtazabdaM nirdizya prAkRtAbhimUkhaM tIracihnaM (> ) prayujyate / prAyataH sUtrArthe bhAmahAbhimataM vriivrttte| Avazyakasthale svmtmbhinirdissttm| bhAmahena mAnyaH, svIkRto vA sUtrANAm krama nirdezoH granthe sUcitaH / bhAmahetara vyAkhyAkAraiH nirdiSTaM sUtre dve vrttte| tasmAtkAraNAt, pariziSTe svatantrarUpeNa na nirdiSTam / sadAnandAcAryAbhyAm "UdUta upasarge visarjanIyena" prathamAdhyAyasya "aSTAdaza" sUtrarUpeNa sviikRtm| sUtrasyArthastAvat saMskRta upasargAdanantaramAgatavisargeNa saha upasargasya hrasva u (ut) kArasyasthAne prAkRte "U" kAraH bhavati vyaJjanavarNasyopasthitau / vasantarAja yathA - duHzikSitam > dUsikkhiaM (duH > dU) anyaiH vyAkhyAkAraiH asmAt sUtrAdanantaram "IditaH" iti sviikriyte| arthAt - saMskRtaupasargAdanantaraM visargeNa saha upasargasya Adi "i" (it) kArasya sthAne prAkRte I ( It) bhavati vyaJjanavarNasyopasthitau /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xvi) yathA-- niHsaGga > NIsaGgo (niH > NI) / granthasyAntimabhAge pariziSTAni nirdishynte| pariziSTe katipayAni prAkRtazabdarUpANi dhAturUpANi, prAkRtadhAtvAdezaH, prAkRtaprakAzasya prathama-dvitIyAdhyAyayoH bhAmahAnumodita-sUtrANAmakArAdikramaH tathA ca 'manoramA', 'ambikA' vyAkhyayoH samAgata prAkRtazabdAnAM prayogasya sUcI saMskRtazabdenasaha akArAdikrameNa. prdttaa| prathamasaMskaraNa sarvathA sarvopayogI kartuM prayAsaH kRtaa| "prAkRtaprakAza" sya vArANaseya saMskRta vizvavidyAlaya saMskaraNasya bhUmikA (A. baladeva upAdhyAya) caukhambA vidyAbhavana vArANaseya saMskaraNa paM. rAmAdhina caturvedI mahodayasya "saMskRtabhASAvijJAnam", sAhityabhaNDAra, meraTha dvArA prakAzitaM DaoN. zrIkAnta pANDeyena racitasya 'prAkRtaprakAzasya', "dIpti' vyAkhyA, "prAkRta bhASAo kA vyAkaraNa" (prAkRta bhASAyAH mahAnAdhuniko vidvAn ricarDa pizala mahodayasya vizva prasiddhaH jarmana granthaH "grAmATika Des prAkRta sprekhana" ityasya DA. hemacandra jozI kRta hindI rUpAntara) granthasya bhUyAnupayogaH kRtH| atra ca nivandhaniSpattau yeSAM munInAM vaiyAkaraNAnAM granthAnAm, vyAkaraNaviduSAM ca sAkSAt paramparayA sAhAyyaM samupalabdhaM tadarthe teSAM kRtjnyaa'hm| zabdasUcI (pariziSTaM 5) saMgaThane vyAkaraNa sammAnasya chAtraH zrI zivaprasAda nandasya sAhAyyArthe kRtjnyaa'hm| ... brahmapura paura. pustakAlayasya zrI tAriNI caraNa sAvataH, dillI vizvavidyAlayasya pustakAlaya vijJAna (Library Science) vibhAgasya zodhachAtraH DaoN. aruNa kumAraH iti etayoH vandhvosAhAyyArtha tathA preraNArthaJca kRtjnyaa'hm| zimalA vizvavidyAlayasya (Simla University) saMskRta vibhAgAdhyakSANAM DaoN. rAjendra mizra tathA ca kendriya zikSA mantrAlaye sahAyaka zikSA salAhakAraH (saMskRta) DaoN. dayAnanda mizra mahAbhAgAnAm utsAha preraNArthe cirkRtjnyaa'hm|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xvii) Adhunikayuge prAkRtapravAhasya utsaH, srota svarUpaH kundakunda bhAratyAH mahArAjaH AcArya: zrI zrI vidyAnanda muninAmAzIrvAdayA grantho'yaM samApanakarttuM smrthaa'smi| na tu kevalaMgranthasamApituM, parantu prAkRtabhASAM prati AkRSTA'haM prAkRtasAhityopari grantharacayituM sthiranizcayI kRtA / dillI nagarasyazaktinagarastha "pratibhA prakAzanasya suprasiddhaH prakAzakaH saMskRta-saMskRteH mUrttimantaH pratIkabhUtaH zrImAn rAdhezyAma zuklo'pi dhanyavAdArhaH granthasyAsya surucipUrNa prakAzanArtham / granthe'smin sambhavatruTinAM sammArjanArthaM vidvadbhiH pradattA nirdezA lekhikayA sadhanyavAda gRhyate grahISyante ca / yadi anena sArasvatazrameNa viduSAM paritoSo jAyate / tarhi sa eva bhaviSyati sumahAn puraskAraM itimAtraM vinivedya viramate lekhikA / durgASTamI dinAMka : 19.10.96 vidvadvaMzavadA aJjaliH (salilA nAyaka)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ saGketa paricayaH amara ko. Rga. kAvyAda. go. bA. chAndo. upa. jaiminI. upa. tANDya mahA bA. - amarakoSaH - RgvedaH - kAvyAdarzaH gopatha brAhmaNam - chAndogyopaniSat jaiminIyopaniSat - tANDya mahAbAhmaNam - taittirIya brAhmaNam - nATyazAstram taitti. brA. - niruktam nATya zA. niru. pAta. sU. pA. zi. pA. sU. bRha. upa. manu. ma. bhA. Adi. la. kau. vAkya. vA. rA. su. vai. bhU. kA. vyA. mahA. zata. brA. ziva pu. si. kau. sU. - pAtaJjalasUtram - pANinIya zikSA pANinIyasUtram - bRhadAraNyakopaniSat manusmRtiH - mahAbhArata Adi parva laghusiddhAntakaumudI vAkyapadIyam vAlmIkIyarAmAyaNasundarakANDam vaiyAkaraNabhUSaNasAra-kArikA vyAkaraNamahAbhASyam - zatapathabrAhmaNam - zivapurANam siddhAntakaumudIsUtram
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvArdhaH viSaya-sUcI bhUmikA (v-xvii) saGketa paricayaH (xviii) 1-44 1. prAkRtazabdasyArthaH 1-9 prAkRtasya prazastiH 10-12 prAkRtasya prAcInAcAryAH 13-15 prAkRtabhASAsamUhAH tathaiva Asu pArasparikA prabhedAzca 16-29 (ka) zilAlekha prAkRtam (kha) lalita sAhitya prAkRtam (ga) jaina sAhitya prAkRtam 5. prAkRtavyAkaraNasya paramparA 30-44 uttarArdhaH - (prAkRta prakAzaH) 45-223 subodhinI - saJjIvanI - prAkRtamaJjarI - manoramA - ambikA paJca vyAkhyAbhiH saMvalitaH 1. prathama paricchedaH - ajvidhiH 47-147 dvitIya paricchedaH - ayuktavidhiH 148-223 pariziSTam - 1 zabdarUpam 225-234 pariziSTam - 2 kriyArUpam 235-240 pariziSTam - 3 prAkRtaprakAze pratipAdita dhAtvAdezaH 241-245 pariziSTam - 4 granthe niviSTaM tathA bhAmahasammata sUtrAnukramaNikA 246-250 pariziSTam - 5 granthe samAgatAnAM mUla saMskRta zabdAnAM prAkRta rUpasyAnukramaNikA 251-263
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvArdhaH
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta zabdasyArthaH sarve prAkRtAH zabdAH svakIyAn vyApaka arthAn gRhItvA saMskRtaM vinA anyAsa sarvAsu prAntIya - bhAratIya - prAcIna - bhASAsu samyaka bhAvena prayujyante, madhyakAlInAsu aitihAsikASu bhASAsu tathaiva prayujyante api etat pridRshyte| eSu prAkRtikeSu zabdeSu prathama zatakyAH prArabhya paJcama zatAbdI yAvat lokapracalitAsu bhASAsu apitu loka sAhityeSu samyak bhAvena samucitAn arthAn prkaashynte| anantaraM ime sarve prAkRtAH zabdAH loka pracalita svarUpeNa prarur3hAH vidvadbhiH upsthaapynte| ayaM praznaH svataH sambhavati svAbhAvikena rUpeNa yathA madhyakAlIneSu aitihAsikeSu abdeSu kathaM vA ime prAkRtAH zabdAH sarvAsu bhAratIyeSu loka bhASAsu smmilnti| dvitIyaH praznaH asyApi prAkRtika zabdasya kaH muulaarthH| evaM bhUtAn praznAn aneke vidvAMsaH utthApayanti, asya praznasya uttaraM sarve vidvAMsaH yathA prAcInAH jInAH, vauddhAH, arvAcInAH api vaiyAkaraNAH samyak svareNa "prakRtiH" iti ekavAkyena prycchnti| apaM zabdaH prAkRtaH saMskRtasya prakRti zabdAt niSpannaH itthaM prtipaadyte| yeSAM prAkRtazabdAnAm arthAH laukikaiH grAmanagarapurajanaiH saralabhAvena subodhyAH - suvaktavyAH apitu iyaM prAkRtikI bhASA yA api prakRti svarUpA kathyate iyaM punaH kiNbhuutaa| ayaM api aparaH praznaH utthApyate vidvdbhiH| ataH sarveSu vidvatsu api dvau vibhAgau spaSTatayA ajaaytaam|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam prathama pakSa vidvAMsaH prakRtiH iti saMskRta zabdAt prAkRtasya zabdasya janmaH ataH ayaM tat bhavaH iti kthyte| anena kAraNena prAkRtaH zabdaH. tat jAtaH' iti kthyte| pakSa samparkanAya katipayAH vidvAMsaH saMskRta zabdAt hemacandra "prAkRta vyAkaraNAt", trivikrama viracitAt "prAkRtavyAkaraNa vRtteH"2, mArkaNDeya kavindra viracitAt "prAkRta sarvasva"3 granthAt, dhanikasya "dazarUpakAvaloka"4 granthAt, siMhadevagaNinaH "vAgbhaTAlaGkAra" TikA granthAt', vAsudevasya "karpUra maJjarI" saTTakasya saJjIvanI TIkAyAH6 uddhRtiH smusthaapyte| anya pakSiyAH vidvAMsaH yeSu kecit jainAH, kecana pAzcAtyAH api prakRti zabdAt evaM bhUtam artha prtipaadynti| yathA vyAkaraNAdInAM zabda zAstrANAM saMskAraM vinA ime prAkRtAH zabdAH loka mukhebhyaH sahajarUpeNa prAkRtikena upAyena smutccaarynte| anena kAraNena ine pratipAdayanti prakRti rUpAyAM bhASAyAM vyavahRtAH zabdAH praakRtaaH| iyaM prAkRta bhASA yadA vyAkaraNAdibhiH saMskArabhUtaiH zAstraiH suSThu saMskRtAH suvikazitAH abhavan, tAn zabdAn saMskRtam iti ucUH te vidvaaNsH| __ ataH saMskRtabhASAyAH iyaM prAkRta bhASA prAcInatamA iti vicArya katipaya vidvAMsaH prAkRtazabdasya evaMbhUtaM nirvacanaM nirupitvntH| yathA prAk + kRtam < praakRtm| asya pakSasya suniSpAditamidaM pakSam rudraTasya jaina TikAkAraH nami sAdhUH iti nAmadheyaH vidvAn, adhika spaSTatayA bodhayati sm| rudraTena viracitasya kAvyAlaMkArasya prAcInA TIkA anekAneka pakSa praznAn smaadhyti| asyAH TIkAyAH nirNItaM sUkSmAtisUkSma sAraM nirNayAnena sarve prAcyAH pAzcAtyAH vidvAMsaH mAnayanti vahumanyante c| ataH evaMbhUtaH vicAraH kiyatdUraM vistIryya idAnImapi dvitIya matavicAraM smaarbhe| niSpattirUpeNa idamapi samucyate nemi sAdhoH uccAraNAt spaSTabhAvena tasya mahodayasya bhASA vizeSAn prati dhArmikatAM mahatAM vizleSaNArthAtizayaM parigRhya adhunAMtanAnAm pracalitAnAm prAkRtAnAm saMskRtAnAm zabdAnAm vyavahArikaH arthaH sunirupitaH yat yAvadardhamAgadhI vANI iti ukteH sarvasya saMsArasya sarveSAM janAnAm sahajarUpeNa svAbhAvikena bhAvena sarvAsAM bhASANAm mUla bhASeyaM iti
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta zabdasyArthaH praznaH samutpadyate tasya uttaramArgeNa ucyte| sAmpratikAH vaijJAnikAH mAnavAH evaM bhUtAH prAcInatamA bhASA mAnayituM nAgre gcchnti| ardhamAgadhI bhASAyAH saJjAyate prAkRta bhASA iti eSAM na smmtm| prAkRtabhASA tathA saMskRtabhASAyAH tulanAtmaka adhyayanena idaM suspaSTaM jAyate yat, saMskRtasya atyAdhunikatama svarUpaM prAkRta bhASAyAH prAcInatamAt svarUpAt prAyazaH samadhikaM purAtanaM bhavati, yena iyaM sambhAvanA sambhAvyate yat prAkRta bhASAyAH zuddhaM vikazitaM rUpaM hi sNskRtm| tasmAt kathyate prAkRtabhASAM saMskRtasya janmadAtrI ev| anenamArgeNa vicArazIlAH katipayAH pAzcAtya bhASAvidaH tathA prAcyAH vaidikAH vidvAMsaH katipayaiH prAkRtaiH zabdaiH idaM niSkarSaM samupasthApayanti yat veda bhASAyAH upari prAkRtasya prabhAvaH suspssttH| asmAt kAraNAt eSAM vidUSAM abhijJatA, anabhijJatA api prtiiyete| asmin viSaye kazcit sandehaH api na vartate, veda bhASAyAH pracalana samaye anekAnekAH laukika bhASA avazyameva smbhveyuH| anayoH veda prAkRtayoH sambandhaH suprtinntthitH| tathApi asmin prabandhe ayam api avadhAraNIyaH viSayaH yat vaidika bhASAyAH upari prAkRtasya prabhAvaH samyak sNdyshyte| __ anena kAraNena tAtkAlIka bhASA samAnya tattvaM sarvaiH vidvadbhiH svIkriyate asmin prazne te api sandigdhAH syuH| kathaM prAkRta bhASAyAH sAhAyyena vaidikabhASAyAH samunnatiM syAt athavA vaidika saMskRtaM parigRhya laukika saMskRtasya sAhAyyena prAkRtasya samunnatiH syAt iti vicAraNA anekeSAM sandehaM smutpaadynti| idam eva satyaM prAkRta bhASA vijJAnAt jJAyate yathA tAtkAlIke samaye uttarabhAratIyAH samastAH AryabhASAH prAkRtabhASayA saha samullasitAH abhvn| idaM tattvaM laukika saMskRta bhASA vizleSaNAt adhyayanAt ca samyak paridRzyate jJAyate c| anena kAraNena asya vicArasya AdhAra upari ca svIkriyate samyaka yat saMskRtasya upari prAkRtasya prabhAvaH suspaSTaH athavA prAkRtasya upari saMskRtasya prabhAvaH samullasitaH iti vicAraNA samyak prvrtte| yadyapi prakRtisvarUpA prAkRtabhASA saMskRtabhASAyAH jananI kadAcit kaiH vidvadbhiH svIkriyate kutrApi saMskRtabhASA prAkRta bhASAyAH janmadAtrI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam kecana anumnynte| yataH sAmpratikaH bhASA vaijJAnikAH siddhAntaM samutpAtayanti kAcit mahatIbhASA kasmin api deze samaya sUtraM parigRhaya loka pracalitA bhASA bhavediti anivArya vissyH| asyAm AlocanAyAM kA kasyAH jananI kasyAH bhASAyAH kA bhASA saJjAyate tadapi vizleSaNasya vissyH| ayamapi praznaH svayaM uttiSThati prakRti siddhaH prAkRta zabdaH athavA prakRti svarUpA iyaM saMskRta bhASA kadA snyjyteH| tadaiva kA kasyAH jananI ityapi samyak suvicaarnniiyaa| sthUlataH vidvadbhiH anumIyate prAcInatamA iyaM prAkRta bhASA saMskRtabhASAyAH iti nisskrssH| iyaM prAkRtabhASA loka sAdhAraNI bhavati yataH janatA janArdanasya kathitabhASA rUpeNa asya sthititvaM kAlidAsAdibhiH mahAkavibhiH teSAM zravya kAvyeSu pridrshynti| yathA bhASayA sarve sarveSAM bhAva prakAzanaM kurvanti, likhanti ca, tAmapi bhASAm lokabhASeti kthyte| apare'smin pakSe bhAvabhASAyAH vibhAgaH paridRzyate, yathA zAsakAnAM zAsanakArya pracalati imAM ziSTajana bhASA ityapi kthyte| anayA AlocanayA ayaM niSkarSaH pratipantaH ekA lokabhASA aparA ziSTabhASA vA rAjabhASA bhvti| ayamapi vicAryaH viSayaH yat iyamapi ziSTa bhASA pracalita samaye kadAcit vahUnAM janAnAM kathita bhASA mahattvam uplbhyte| yataH ziSTAnAM samAdaraH dezasyopari sarvatra samyak bhAvena sarvadaiva adhikAraM vistaaryti| asmAt kAraNAdiyaM yathArthatA samutpadyate ziSTajanAnAM vidUSAM samAdara phalena asmAkamiyaM saMskRtabhASA samadhika samAdRtA bhavediti smbhaavnaa| saMskRta zabdasya arthaH shuddhH| yasmAt zuddha svabhAvAdiyamasmAkaM saMskRtabhASA kadAsIt smaadRtaa| tadaiva AdikavinA mahAkadinA vAlmIkinA api prAkRtaM bhASA vikalpaM samAzritya tasyAH api prazaMsA samyak dIyate sm| yathA- "yadi vAcaM pradAsyAmi dvijAtiH iti saMskRtAm", ityanena vacanena prAkRta prayogasya mahanatA suspssttaa| ebhiH prAcInatamaiH mahAkavInAM vacanaiH spaSTatayA upasthApyate iyaM saMskRtabhASA dvijAtInAM priya prijnaasiit| sarve ziSTAH vidvAMsaH prAkRta bhASAmapi vyavahiyante sm| samAje'smin ziSTa janetaraH lokAnAM kathitAM bhASAM mleccha bhASAM iti vividheSu zAstreSu nigdyte| imaM samvandhamavalamvya katicit udAharaNAni
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta zabdasyArthaH 7 " api pradeyAni tad yathA - imAM prAkRtabhASAM " mlecchabhASA" iti vaidika sAhityeSu tathaiva mahAbhASye' api idRzaM vyavahAram " apabhraMza" iti kthyte| sarvAtau AzAsyate nATyazAstreSu" imAM bhASAM prAkRtabhASA iti bhAsa kAlidAsAdibhiH prayujyate sma / yadyapi prAkRtazabdAdidaM tattvaM satyaM bhavet, tadeyaM prAkRtabhASA saMskRta bhASAyAH atIva prAcInatameti niSkarSaH / bhASAyAH svarUpaM sarvAdimakAlAt susaMgaThitaM, susaMskRtaM susaMskArayuktaM nAsIditi sarveH svIkriyate / ataH lokakathitAM bhASAM prAkRtabhASeti kathanena na kAcit hAniH / idAnImapyanenakAraNena ziSTetaraiH sAdhAraNajanaiH : vyavahRtA bhASA prAkRtabhASArUpeNa prayujyate, tada yathA dazarUpakAvaloke "avyutpannamatiH kRtena na satA naivAsatA vyAkulo / yuktAyukta vivekazUnyahRdayo dhanyo janaH praakRtH||11 "" kAdambaryAmapi etAdRzaH saMlApaH kapiJjalena puNDarikaH saMbodhyate yat - "kiM yaH kazcana prAkRta iva paribhayamAnamAtmAnaM na rUNatsi / 12 mahAkavinA tulasIdAsenopyayaMbhAvaH 13 samarthyate rAmacaritamAnase / idamapyanumIyate yat prAkRtAkAnAM janAnAM samuccAriteyaM prAkRtabhASA / ataH teSAM svAbhAvika pravRtti saMjAteyaM bhASeti pratipadyate / mahAkavinA amarasiMhena tadapi svIkriyate amarakoSAkhye 14 zabdazAstre | tatkAlInAH saMskRta vidvAMsaH ardhamAgadhyAdIH bhASAH prAkRtanAmnA aabhihtvntH|15 ityanena mArgeNa pratipadyate yat prAkRta zabdAnAM saMvandhaH prakRtyAsAkaM saMvandhyate ityapi satyam / tathApyasyAH bhASAyAH prakRtiH evaMbhUtA nAsIt yasyAH bhASAyAH anyAH saMskRtAdayaH samadhikAH bhASAH samutpadyante / tathApIdaM vidvadbhiH svIkriyate iyaM prAkRtabhASA sarvAbhyaH bhASAbhyaH samyak suprAcInAH ev| vAcanikatulanAdvAreNa etadapi pariSkriyate yat, saMskRtAlaMkArika kAvya nATakeSu vahuvidhA zabdAnAM kriyAvyayAdInAM prayogaH puSkalaH dRzyate, prAkRte'pi na tadvat parilakSate / idaM sarvaM vihAya dhvaniparivarttanasya phala svarUpeNa zabdAnAmAkRtiSvapi ca
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam vyApaka parivartanaM sNdRshyte| saMskRtasya saMtulanamavalamvya prAkRta bhASAyAmanyabhASaNAM prabhAvAnapi pracura rUpeNopalabhyateti stym| imAH sarvA uktayaH idaM satyaM sthUlataH sanmArgeNopasthApayati yat saMskRtameva prAkRtabhASAyAH mUlabhUtA jnmdaatrii| prAyazaH anena kAraNena sarve prAcInAH arvAcInAzca prAcyAH pratIcyAH api prAkRta vyAkaraNaM saMskRta vyAkaraNa racanAyAM mUlabhUtaM vicArya prAkRtasya vizleSaNaM kRtvntH| anena pathA saMskRtasya prakRtitvamatIva suspssttmevaaklniiym| tathApi vaidika laukika saMskRtameva prAkRtasya mUlabhUtA prakRtyeti na vivicyate 'yataH-prAkRtabhASAyAmetAdRzaM tattvamupalabhyate yasya vikazitaM svarUpaM zuddha saMskRtAt bhavatIti noplbhyte| idamapyasmAbhiH parilakSate yat tadAnIMtanekAle vaidika laukika saMskRtamapi pracalitAsu lokabhASAsu sAtiriktaM bhinntmmaasiit| __ vaidikasaMskRtasya tathA laukika saMskRtasya AdibhUmau prAkRtasya AdimatAsIt stymev| tathApIdaM svIkaraNIyameva imAH sarvAH bhASA vaidika laukika saMskRtAdArabhya anyAzcApi vartamAnAH aasn| ityatrApi paritApasya viSayaH ayameva anyAsAM lokabhASANAm vahula kAvyanATakopanyAsa racanAbhAvAt AsAmastitvaM na samyak rUpeNa prilksste| prAkRtabhASAyAH anekAnekarUpANi santi satyameva tathApyedaM tathyaM puSTatAM parigRhNAti yat asyAH prAkRtabhASAyAH kayApi ekatamayA bhASayA vikAzaH nAbhavanapi anekAneka bhASAbhiH saMbhavediti vicaarnniiymev| yadyapi prAkRtabhASAyAH prakRtisvarUpAM imAM bhASAM pratirUpeNa saMskRtamabhimanyeta, tadapi saMskRtasya prakRti svarUpaM prAkRtaM bhavatIti adhikAdhike vidvadbhiH avazyameva sviikrnniiym|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta zabdasyArthaH 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. saMdarbha sUcI prakRtiH saMskRtam tatra bhavaM tata AgataM vA prAkRtam" (1.10) "prakRteH saMskRtAt sAdhyamAnAt siddhAcca yo bhavet / prAkRtasyAsya lakSAnurodhi lakSma pracakSmahe // " "prakRtiH saMskRtaM tatra bhavaM prAkRtamucyate " " prakuterAgataM prAkRtam, prakRtiH saMskRtam" (2.60) "prakRteH saMskRtAd AgataM prAkRtam" (2.2) "prAkRtasya tu sarvameva saMskRtaM yoniH / " (9.2) "yadi vAcaM pradAsyAmi dvijAriva saMskRtAm / rAvaNa manyamAnA mAM sItA bhItA bhaviSyati // " draSTavya, zatapatha brAhmaNa" (4.2.1.14) (ka) "ekaikasya zabdasya vahavo'pabhraMzAH" / mahAbhASya, paspazAhnikaH / (kha) te'surA helayo helaya iti kurvantaH parAvabhavuH / tasmAda brAhmaNena na mlecchitavai nApabhASitavai / mleccho ha vA aiSa yadapazabdaH / ( mahAbhASya, paspazAhinake) 10. " etadeva viparyastaM saMskAraguNavarjitam vijJeyaM prAkRtaM pAThayaM nAnAvasthAntarAtmakam" (nATyazAstra) 11. " dazarUpakAvaloka : (3.2) 12. kAdamvarI 13. kinheM prAkRta jana guNagAnA / siradhani girA lAgi pachatAnA || (rAmacaritamAnasa) 14. "prakRtiH syAt santatau jane", ( amarakoSa) 15. ardhamAgadhI jainabhASAyAH variSThamUlabhUteti svIkriyate / (prAkRtaprakAzaH pR. 8)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtasyaprazastiH prAkRta bhASAyAH madhurimA srvviditm| saMyukta varNAnAm abhAvaH nAsti, parantu zabdasya modakatayA tathA varNa viSayasya svAbhAvikena rasikAH prAkRtabhASAM prati aakRssttaaH| ataH prAkRtasya prazastiranekaiH vidvadbhiH anenaprakAreNakRtAhAla-"gAthA-saptazatI" "amiyaM pAiyakavvaM paDhiu~ souM ca je na jaannNti| kAmassa tattatattiM kuNaMti te kaha~ Na ljjNti|| chAyA "amRtaM prAkRtakAvyaM paThituM zrotuM ca ye na jaannti| kAmasya tatvacintAM kurvanti te kathaM na ljjnte|| vararuciH - "prAkRtamaJjarI" prasIdastu ca vAcastA yAsAM maadhurymucchitm| prAkRtacchadmanA cakre kaatyaaynmhaakviH|| aho tat prAkRtaM hAri priyA vktrendusundrm| sUktayo yatra rAjante sudhaanissyndnirbhraaH||
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtasyaprazastiH rAjazekhara-'"karpUramaJjarI" paruso sakkayaMbadho pAiyabaMdho vi hoI suumAro / purisANaM mahilANaM jettiyamihaMtaraM tettiamimANam // jayavallabha kaviH pAia kavvullAve par3ivaaNaM sakkaeNa jodeI / so kusumasattharaM patthareNa avuho viNAsei // ( prAkRtakAvyollApe prativacanaM saMskRtena yo dadAti / sa kusumasrastaraM prastareNa abudho vinAzayati // ) lalie mahurakkharae juvarhajaNavallahe sasiMgAre | sante pAiakabve ko sakkaha sakkaaM par3iu~ // (lalite madhurAkSarake yuvatijanavallabhe saMzRMgAre / sati prAkRta kAvye kaH zaknoti saMskRtaM paThitum / ) trivikramadevaH - prAkRtavRtti "analyArthasukhoccAra zabdaH saahityjiivitm| sa ca prAkRtameveti mataM sUktAnuvarttinAm // vAkpatirAjaH - gaur3avaho Navamattha daMsaNaM saMnivesasisirAo vaMdharihIo / aviralamiNamo AbhuvanavaMdhamiha Navara paaammi // ( navamartha darzanaM sannivezaziziza vandharddhayaH / aviralametadAbhuvanabandhamiha kevalaM prAkRte // ) mahezvarasUriH - paJcamImAhAtmyam "gUDhatthadesirahiaM sulaliavaNNehiM viraiaMrammaM 11
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam pAiyakabvaM loe kassa Na hia suhaavei|| (gUDhArthadezarahitaM sulalitavaNaviracitaM rmym| prAkRtekAvyaM loke kasya na hRdayaM sukhyti||)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtasya prAcInAcAryAH _ "prAkRta kalpataru" tathA "prAkRta sarvasva' granthayoH prAkRtasya prAcInAcAryANAm, ajJAta alpajJAta ca AcAryANAm matAnAm paricayaH lbhyte| (1) aniruddha bhaTTaH AcArya mArkaNDeyasya anusAreNa "dAkSiNAtyA" ityasya lakSaNaM udAharaNaM kutrApi na uplbhyte| asmin prasaGge "aniruddha bhaTTa" sya dAkSiNAtya kAvyasya lakSaNamanena prakAreNa uddhRtam "dAkSiNAtyapadAlamvi saMskRtAGga vijRmbhitam kAvyaM pIyUSaniSyandi daakssinnaatymitiiritm||" (2) kapilaH mArkaNDeya AcAryeNa uktaM "graha" dhAtuH sarvatra zaurasenI prAkRte "geNha' rUpe parivartate, parantu kapilasya matena "kta", "ktavatu" tathA "tavya" pratyAnAm yogena "geha" na Adizyate (pR. 94) phalataH "geNhidaM" iti sthAne "gahidaM" tathA "geNDidavvaM sthAne "gahidavvaM" bhvti| (3) kohalaH "mAgadhI" prAkRtasya nATakIya prayoge asya matamullikhitam (pR.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 prAkRta vyAkaraNam 101) / "rAkSasa-bhikSu-kSapaNaka-ceTAdyA mAgadhI prAhaH" iti kohlH| sambhavataH vacanamasya nATayazAstrIya granthAt uddhRtm| yatra bharatamuneH sadRzaM tenA'pi prAkRtabhASAyAH vivrnnmupnystm| (4) zAkalyaH (ka) zaurasenI prAkRte 'bhU' dhAtau "bho" iti Adizyate (mArkaNDeya), parantu zAkalyasya matena "ho" iti aadishyte| phalataH "hodi" iti rUpaM siddhm| (kha) prAkRta kalpatarugranthe (pR. 18) zAkalyasya matamidaMprakAreNa nirdiSTam "atA saNeho - vi itA siNeho pakkhe viNeho cihna honti ciNhaM atA saNANaM pi itA siNANaM pahANaM pi sAkallamataM vitipaNaM .. zAkalyasya matena "sneha" tathA "snAna' zabdaH anena pravINa parivarttate yathA siNeho, snnaannN| siNeho, sinnaannN| Neho, nnhaannN| (5) mANDavyaH "prAkRtakalpataru' granthe zAkalyena saha 'mANDavya' sya nAmollekhaM lbhyte| (ka) prAkRte svArtha pratyayAnAm vidhAnAvasare asya matasya nirdezena (pR. 24) svArthe "ha' pratyayaH bhvti| ___putra eva = puttho| ___ (kha) imau AcAryo dvau "ktvA' sthAne "tu' pratyayasya prayogaM sviikurutH| (prAkRta kalpataru pR. 25) yathA "daTuM khaNaM ne NaUNaM phalillaM' atra "dalUM' ityasya artha tu "dRSTvA"
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 prAkRtasya prAcInAcAryAH (6) harizcandraH "prAkRtasarvasva" granthAnusAreNa (pR. 110) saMskRta tathA zaurasenI prAkRtasya anyonyamizraNa "TAkkI" bhASA rUpeNa paricitA / "TAkkI" vibhASAyAH ekaH bhedaH / kintu harizcandrasya matena "TAkkI" tu na prAkRtamapabhraMzameva / asya apabhraMzasya prayogaH vidvadbhiH nATake prayujyate"harizcandrastvimAM bhASAmapabhraMza itIcchati apabhraMzo hi vidvadbhirnATakAdau prayujyate // anenamatena idameva pratitIH bhavati TAkkI bhASAyAM prathamA vibhaktau "u" pratyayasya saMyogaH bhavati vikalpena (ut syAt padAnte vhulm)| vaiziSTyamasya atrApabhraMza bhASAyAmupalabhyate / -
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukha prAkRtabhASA samUhAH tathaiva Asu pArasparikA prabhedAzca yathA uparyukta mArgeNa samyak pariSkRtam matam asmAbhiH suSThu pravartate'tra bhAratIyAsu sarvAsu madhyakAlInAsu AryabhASAsu bhASopabhASAsu asyAH prAkRta bhASAyAH prabhAvaH evaMbhUtaH, yeneyaM bhASA sarvAH AtmanaH AtmatulyAH Akror3ayatyAkalayati c| yathA khISTapUrvAt paJcama zatakAt dazamazatakaM yAvat paJcadazazataka vizAlakAlAvadhau bahu-vidhamAkAramAkRtiM parigRhya sarveSu dezeSu pracaritA prasaritA privyaaptaacaasiit| aparaM tu yasyAH prAkRta bhASAyAH pUrvAvasthA "pAlI" svarUpeNa paridRzyate aparAvasthA prAkRta svruupeti| __ asyAH prAkRtabhASAyAH pracalita vyavahAreNa kadAcit saMkucitaH kadAcidapisuvistRtArthaH zataka trayAt paJcazatakaM yAvat bhRzaM sNdRshyte| ityatrApyevaM rUpeNa parigRhyate yadasmAbhiH yathaiva svakIyAM bhASAM vyavaharAmaH sthUlataH tadAnIntanAyAH prAkRtabhASAyAH vyavahAraH tenaivAsIditi saaraarthH| ityAlocanAyAM bhUmau katicidapi bhASAH syuH yAsu vaiyAkaraNAH samamatAvalambinaH na bhvnti| sarveSu vaiyAkaraNeSu variSTheSu vaiyAkaraNena vararucinA, mahArASTrI, zaurasenI, mAgadhI, paizAcikI rUpeNa kevalaM catasRNAM prAkRtika bhASANAM mAnyatAm sNgRhyte| uparyuktAbhyaH catuH prAkRtika bhASAbhyaH sAtiriktAH, ArSaprAkRta,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukha prAkRtabhASA samUhAH culikA paizAcI, apabhraMzAH api hemacandreNa maanynte| aparaM tu apabhraMzAt punazcAtisraH prAkRtabhASAH saMjAtAH! etAsvapi prAkRtika bhASAsu hemacandreNa ArSaprAkRtamapyarddhamAgadhI iti sNgRhyte| yasyAM jainadharmasya samasta prAcInatamAH Agama vacanAni nivdhynte| yasya hemacandrasya vicAra niSkarSa "prAkRtalakSaNasya" lekhakena caNDena imAmarddhamAgadhI prAkRtabhASAmiti uvaac| culikA paizAcI nAmnAvazyaM navinatA vidyate, tathApi paizAcikA yAH kazcit bhedaH avazyamanubhavyate ev| paJca zatakAt zvISTAbdAt anantaramapabhraMzaH iti prAkRta bhASAbhyaH saMjAtaH samutpannaH vA anivArya stym| anena prakAreNa parasthAH sarvAH bhASA prAkRtabhASAntatAH iti kartumAsIt samudyate hemcndrH| __ ArSaM vinA anya SaT "Sar3abhASAH" iti ucyte| vAlmIkinA viracite prAkRtasUtre, punazcApi lakSmIdharakRtAyAM "Sar3abhASAcandrikAyAmAsAM sarvAsAM bhASANAM sunirUpaNaM kriyte| puruSottamadevena svakIyaprAkRtAnuzAsane'pi kAzcidaparAH bhASAH api prAkRta paridhau ekIkartuM prayatnaH kriyate sm| __ AsAM vibhAgakaraNena punarapi kAMcit navInAM cintAM ckaar| tasyamatAnusAreNa sarvAH prAkRtabhASAH pnycsNkhykaaH| tadyathA- mahArASTrI, zaurasenI, prAcyA, AvantI, maagdhyshc| AbhyaH paraM kaikeyI, zaurasenI nAmanI dve paizAcikayau bhASAyAm, zAkArI, cANDAlI, zAvarI, TakkI nAmnyaH catasraH vibhASAzcApi, apitu nAgara vAcar3o apabhraMzau anena mAnyau bhuuytaam| baMgaprasiddha vaiyAkaraNena rAmatarkavAgIzena svakIya pustake prAkRtakalpatarau, puruSottamadeva kRtaM vargIkaraNamavalamvya bhASA vibhASA paizAcikI bhASAsaMkhyAH saMketayatyapyasya vicAraNAyAmapi mahArASTrI, zaurasenI, prAcyAvantI vAhilkI mAgadhyarddhamAgadhIdAkSiNAtyAH imAH aSTabhASAH, zAkArikI cANDAlikA shaavry| bhIrikA TakkI imAH paJca vibhASAH nAgara vAcar3a apabhraMzau kaikeya zaurasenI pAJcAla gaur3amAgadha vAcar3AH imAH SaT paizAca bhASAH anena mArgeNa imAH dvAviMzAH
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 prAkRta vyAkaraNam bhASAH bhvnti| prAkRta sarvasvasya racayitA mArkaNDeya kavIndraH rAmatarka vAgIzasyAdhAramavalamvya prAkRta bhASA vibhAgamevaM krameNa ckaar| 1. mahArASTrI, zaurasenI, prAcyA, AvantI tathA mAgadhI (bhASAH) 2. zAkArI, cANDAlI zAvarI, AbhIrikA mAgadhI (vibhASAH) 3. nAgara, vAcar3a tathA upanagara (apabhraMzAH) 4. kaikeya, zaurasena pAJcAlAH ca paizAcabhASAH asmin viSaye evaM samyakavadhAraNIyaM yat uparyuktabhASAsu svAtmarUpaM prAkRtaM na kevalam, kAzcit apabhraMza bhASAH sNvidynte'pi| yAsAM prAkRtabhASA eva jnniisvruupaa| evaMbhUtAH kAzcit bhASAH anubhUyante yAH vaidezikairucAratumazakyAH tA AbhIryAH astitvaM nirupyntyev| aparAH kAlpanikAH bhASAH saMdRzyante'pi tad yathA imAH SaT paizAcI bhaassaaH| imAH vihAya sarvAsAM laukikayAnAM prAkRta bhASANAM sampUrNa parigaNanaM naavdhaaryte| yataH yasmin samaye upari varNitAnAM prAkRta vaiyAkaraNAnAM racanAH saMpracalitAH jAyante sma tasmAt prAk prAkRtabhASAH lokabhASAkhyAyikAt vicyutaasn| tAsAM prAkRtabhASANAM samucita sthAnaM tAtkAlikApabhraMza bhASAH bhAratIyAryabhASAH prAcInamadhyakAlInaM svruupmuriickaar| evaMbhUtAyAM sthitau vAstavAnAM vividhAnAM tattvAnAM sAmagrika sammilanaM naivasaMbhavamityasmAt kAraNAt prAkRtavyAkaraNe prastutA sarva samabhAvAn viSayAn sAhityarUpeNAGgI kRtya punazca kasmiJcit aMzavizeSe kalpanAprasutam avshymnumntvym| punarapi vismitatA samAyAti dRSTvedaM katipayaiH vaiyAkaraNaiH sarveSAM sAhityAnAM prAkRtAnAmapi puSkalaM varNanaM na sNsthaapitm| prAkRtaprakAza granthe'pi prakAzyate yat ardhamAgadhI tulyAyAM vizeSa prAkRta bhASAyAH samyak varNanaM na smuplbhyte| jainadharmAt paraM pracalitaM sAhitya ardhamAgadhyAtiriktaM zaurasenI mahArASTrayorapi vilikhitm| yA zaurasenI mahArASTravAH kiMcidaMzena bhinnA bhvti| tathApi katipayaiH vaiyAkaraNaiH evamapi hemacandra jainAcAryeNA'smin viSaye dhyAnaM na prycchte| .
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 pramukha prAkRtabhASA samUhAH azokasya tathA katipayAnAM rAjJAM zilAlekhAsu kuDayAlekhAsvapi tAtkAlIna prAkRta bhASANAM bahuvidhAni svarUpANi yat paridRzyante AsAM carcAkadApike'pi na kRtavantaH evaM bhUtAyAM sthitau katipayAH prAkRtabhASAH kAbhiH naitika rItibhiH prAmANyante bahu nizcaya vicAraiH idamapi na nigadituM shkyte| tathApi praur3hasAhityAnAM anyeSAmapi sAhityikAnAM pramANaM suviditm| evaMbhUtAnAM prAkRtAnAM parigaNanaM tasya savizeSa lakSaNasya vArtA adhorUpeNa zakyate upsthaapytuim| tad yathA 1. zilAlekha prAkRtam 2. lalitasAhitya prAkRtam 3. jainasAhitya prAkRtam prAkRta zilAlekhaH evaMbhUtAH zilAlekhAH vartante yAsu samadhikaM pramANaM ravISTapUrvAt caturthazatakAdArabhya tRtIya zatakaM yAvat upalabhyante, eSu zilAlekheSu azokasya tathA khAravelasya lekhAH suprasiddhAH bhvnti| idaM pramANaM sarvaiH suviditaM yat priyadarzinA azokena svakIyAn viMzati zilAlekhAnAtmanaH dhArmika siddhAntasya pracAraNAya dezasya vibhinnaprAnteSa nirmiyate sm| eSAM vizeSatvamidaM yat ime zilAlekhAH yatra supratiSThitAH tatra teSAmadhivAsInAM lokamukhabhASA lipi ca sulikhitAH vidynte| pazcimottara prAnte mAnaseharAyAM tathA sahavAjagaDayAM lekhAH kharoSThISu tathA brAhmI lipiSu vrtnte| bhASANAM vibhedaH prAyazaH sarvAsu bhASAsu lakSante, ityantaraM prAcyAnAM pAzcAtyAnAM lekhAnAM bhASAsu bahubhinnatA prvrtte| viduSAmayaM vicAraH yat azokasya sarveSu dharmagrantheSu lekheSu vA tatkAlIna prAkRtakathanaM prAkRtatAM prkttytiiti| kAlasyAH zailalekhasya bhASA prAdhyApakaH luDarsa mahodayaH provAca yat ityapyardhamAgadhI rUpam bhvti| khAravelasya hastigumphAyAH abhilekhAdudayagireH gahvarANAM abhilekhaH prAcInatamaH mukhyshc| asya samayaH khISTapUrvaH dvitIya zatAbdi bhvti| mUlAbhilekhaH atIva jIrNAvasthAyAM vidyte| tathApyasya bhASAyAH azokena pUrva
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 prAkRta vyAkaraNam likhitayA'bhilekha bhASayA sAkaM samAnatA pridRshyte| anena prakAreNa anyeSAmabhilekhAnAM sambandhaH avdheyH| atra nAsti kAcit vicikitsA yat uparyukta likhitAnAM tAtkAlIkAnAM prAkRta bhASANAM mUlabhUteyaM praakRtbhaassaa| yasmAt paravartIbhiH sAhityikaiH racitAH sNjaataaH| tathApi AsAM pracalitAnAM tatkAlIna sAhitya bhASANAmidRzI samAnatA na dRzyate, kathitabhASAsvapi evaMbhUtaM sAdRzyaM spaSTatayA na pratIyate, yena paravartI prAkRtabhASAbhiH saha AsAM samucitaH sambandhaH syaat| prAkRta lalitasAhitya sarvAH lalita sAhitya racanAH adholikhiteSvapyupalabhyate tad yathA- mahArASTrI zaurasenI mAgadhI paishaacyshcH| mahArASTrI - iyaM mahArASTayAsu catasRSu bhASAsu prAcInatameti maanyte| prAkRta vyAkaraNe AdAvAsyAH samyak vivecanaM kRtaM vidvdbhiH| imAM AdibhUtAM vicArya anantaram zaurasenyAdinAM vicAraH prkttitH| prAkRta vyAkaraNAnusAreNa ataH sarvazreSThatAM adhikroti| kavi zekhareNa zrImatA daNDinA svIkriyate iyaM mahArASTrI sarvottamA ev| mahArASTra prAnte bhASA vahula pracaraNAt prasaraNAt punaH vyavahArAt ca asyAH bahumAnyatA vartamAnA vidyte| katipayA: mahArASTrIyAH imaM mahArASTra zabdaM mahAbhArataM iti pravadanti, parantu evaMbhUtAM sambhAvanAM vayaM na gRhnimaH asyaamaalocnaayaam| yataH iyaM mahArASTayAdhikAdhIkAH marAThayeti prAkRta bhASAyAM sthUlarUpeNa prvrtnte| yasyAM avasthAbhyAM mahAbhAratasya bahuprAntIyAnAMbhASANAM vartamAnatA na vidyte| mahApaMhatA viduSA pizaleneyaM mahArASTrI bhASA mahArASTreti prAntena sahapUrNatayA saMvandhiteti sviikriyte| svasthAH sAvalIlatAyAH sukumAratAyAH kAraNAt gadyakAvyeSu adhikAdhikAM mAnyatAM sthaasyti| idAnIntanIyA gAthA saptasatI racanAyAM iyaM bhASA saralatayA gAna dharmaNi tisstthti| "gaur3avaho tathA dahamuhavaho" setuvandha tulyAni kAvyAni prAkRtamahAkAvya rUpeNAvasthApitAni mAnyAni bhavanti c| vahuSusaMskRtaprasiddhakAvyeSvAsyAH padyabhAgaH pridRshyte| saMkSepeNa yathA sambhavAni udAharaNAni prdeyaanyiydhH|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukha prAkRtabhASA samUhAH 2. 4. 6. Ww 7. 21 "na", "ya", "za", Sa kArAn vinA Adau prayukta asaMyuktAH api kazcit vyaJjana dhvaniH na parivarttiSyanti / (ka) sarvASu sthitiSu "na" kArasya NatvarUpaM bhavatyeva, tad yathAnamaH > iti NamaH, vacanaM iti vacaNaM, manorathaH > maNoraho / (kha) "ya" kArasya parivartanaM "ja" kAreNa saMbhavati, tad yathA yamunA > jamuNA eva, kAryam > kajjam eva / (ga) "za" kAra "Sa" kArayoH parivartanam "sa" kAreNa bhavati yathA, zeSaH bhavati sesaH eva / padAdau sthitayoH "ka" kAra "Sa" kArayoH kadAcit krameNa "kha" kAraNa "pha" kAreNa parivarttanaM bhavati / tad yathA - kubjaH > khujjo rUpeNeti panasaH phaNaso iti / padamadhyavarttInAm asaMyuktAnAM ka, ga, ca, ja, ta, da, pa, ya, va kArANAM prAyazaH lopaH sambhavati / padamadhyavarttInAm asaMyuktAnAM "kha", "gha", "tha", 'dha', 'pha', bhAnAM prAyazaH "ha" kAreNa parivartanam bhavati / vAkyamadhyavarttino "Ta" "Tha" kArayoH krameNa "Da" kAraNa "Dha" kAreNa parivarttanam bhavati / tad yathA - vaTaH > var3o, paThanam > pddhnnm| svaramadhyagatasya asaMyuktAnAM pakArasya prAyazaH " va" kAraM rUpaM bhavati tad yathA dIpaH > dIvo / - (ka) saMyukteSu vyaJjanavarNeSvapi "kagar3atadapavasa" eteSAM varNanAM dhvanirUpeNa sAmyatA pravarttate / tad yathA- yuktam > jutaM, kSubdham > chubdhaM, khaDgaH > khaMr3ago, utpAtaH > utpAo, mudmaH > muMggo, suptaH > suto, SaSThaH > chaTaThoH / (kha) l v r saMyukta dhvaneH aMgatvaM labdhvApi anya varNAnAm dhvanirUpeNa sarvadaiva svIkriyate tad yathA -> vilvam > vellN| valkalam > vakkalaM, takram > takkaM, dharma > dhammo /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 prAkRta vyAkaraNam (ga) Sk, kh, STa, STh, St, stha, spa, spha, - krameNa anena rUpeNa kkh, cha, tth, ppha, parivartanam bhvti| tadyathApuSkaram > pokkharaM, viSTaram > viTThara, puSpam > puppha, hastaH > httho| (gha) "kSa", "gha", zabdayoH Adau krameNa kha, j tathA madhyabhAge "kkha" > "jj" rUpeNa parivartante, tad yathA- 'kSetram > khettaM, nakSatram > NakkhattaM, dyutiH > juI, vidyA > vijjaa| (Ga) sna, jha, hra varNAH krameNa Naha, maha, nha rUpeNa parivartante tadyathA- snAnam > pahANaM, brAhmaNaH > vamhaNo, cihnam > cinheN| 8. zabdarUpeNa evaMbhUtA pravRttiH pridRshyte| tad yathA(ka) vyaJjanAnta rUpaM parisamAptaM bhvti| (kha) dvivacanasya lopaH bhvti| (ga) caturthyAH lopaH api taadRshH| (gha) prAyazaH sarvANirUpANi akArAnta zabdena samaM uccaaryte| (Ga) strIliGgasya AkArAnta, IkArAnta, ukArAnta rUpANi dIrghatvena pryvsnti| (ca) keSAJcit zabdAnAm api liGgaparivarttanaM dRshyte| (cha) yuSmadasmadoH rUpaviSaye anekAnekAnAm vibhaktInAm anekAnirUpANi prdrshynte| tad yathA- mayi > maI, mae, mamammi, mmssiN| 9. (ka) dhAturUpeSvapi evaMbhUtAH pravRttayaH dRzyante, lakArANAm saMkhyA paJcabhAgeSu avasthitAH kevlm| (kha) dvivacanasya rUpaM na bhavati kutraapi| (ga) anekAnAm saMskRta dhAtunAm zuddha rUpANi dhvanikAreNa naiva svIkRtAni api tu eSAM sthAneSu nutanAH dhAtavaH pryujynte| (gha) sarveSAM dhAtunAm atItakAlarUpeSu kevalaM vartamAnakAlaH uplksste|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukha prAkRtabhASA samUhAH (Ga) prAyazaH AtmanepadInAm dhAtunAm vyavahAraH svlpH| 10. saMskRtabhASAyAH ktvAc, tUN-UNa, tumun pratyayaH siddhAnAM rUpANAM u, du itirUpeNa saMdRzyate, sthA dhAtoH sthAne "ciSTha" iti bhvti| anyAni sarvANi vacanAni zaurasenI rityA prclti| paizAcI - asyAparaM nAma pizAcikA iti kthyte| punazcApi paizAcaH bhUtAnAM bhaassitN| kecana pravadantyapyeyaM bhASA bhUta bhaassitN| anena prakAreNa imAM prAkRta paizAcyAcina saMskRta sAhityeSu pracalitAH prasiddhAH pizAca zabdAH ayamarthaH asyAM prruuddhH| anena pizAcazabdena sArddha bhUtaityasya zabdasya sammelanaM vidvadbhiH kriyate sm| yaH bhUtazabdaH anena sArddha pracalitaH tadapi sAtyantikaH bhrmaatmkH| kAzmIraM nikaSA nivasantaH adhivAsinaH pizAghAH iti mahAkAvyasya mahAbhAratasya vyAsamahAkavinA ullikhyte| imaM mahAbhAratollekhaM avalamvya jArja griyarasanena kAzmIrasya AphagAn sthAnasya tayoH madhyavartI sthAneSa paizAcI prAkRtasya prarUr3ha prayogaH dRzyatyeti uktm| asya mahAbhAgasya matAnusAreNa hindukuzasya paizAcyAH sAkaM daradaH, kAphiraH, ziNA, kAzmiraH iti bhASANAm sambandhaH pridRshyte| adhunApyasyAH bhASAyAH kimapi sAhityaM noplbhyte| tathApyanumiyate yadayaM bhASA lokabhASA aasiit| samaye tasmin sAvalIla sarasa sAhityAnAM racanAM sambhavediti smbhaavnaa| mahAkavinA guNADhayena anayA bhASayA vizvavizrutaH mahAnkathA vRhatkathAsaritasAgaraH vircitH| anumiyate yat ayaM mahAngranthaH dvAdazazatakaM yAvat kAzmIraprAnte vidyte| yataH asmin zatake mahAkaviH kSemendraH somadevazca vRhatkathAmaJjarI kathAsarita sAgarasya pratIkarUpeNa saMskRtabhASayA alikhtaam| anantaram hammIramadamardana nATake apyasyAH prayogaH uplbhyte| Sar3abhASA candrikA racayituH lakSmIdharasya matAnusAreNa asyAH prayogaH rAkSasa pizAca tulyaiH pAtraiH pryujyte| hemacandreNa asyAH culikA paizAcI iti anyaH bhedaH smullikhitH| iyaM paizAcI kasmAt prAntAt samAyAtA iti nizcita rUpeNa na prisskriiyte| rAmatarka vAgIzo'pi imAH tisraH mArkaNDeyena kavicandra sAkaM asyAH
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 prAkRta vyAkaraNam Sar3abhedAn lAkSaNika bhAvena prignnyte| idamapi na hi sunizcitaM etAsu yuktisu uktisu ca kidRzi satyatA vrtnte| katipayAnAM viziSTAnAM udAharaNAnAM lakSaNaM evaMbhUtam1. varNasya tRtIya caturtha varNasthAneSu krameNa prathama dvitIya varNI bhvtH| tad yathA- nagaram > nakaraM, meghaH > mekho 2. 'ra' kAra 'la' kArayoH vyatyayaH kramaM dRzyate tad yathA- rudraH > luddo, AdaraH > alle| 3. "N" kArasya sthAne "n" kArasya vyavahAraH suprsiddhH| taruNI > talunI mahArASTrabhASayA tulyaM svaravyaJjanAnAM lopaH na bhavati (vulna) 5. mahAprANasparzakSamaH "ha" kAraH asyAM mahArASTrI bhASAyAm na prvrtte| 6. STa, sna, rya, jJa, jja kanyAzabdAnAm "nya" iti dhvaninA saha krameNa saTa, sana, riya, Ja, cca, Ja bhavanti eva, tad yathAkaSTam > kasaTaM, snehaH > saneho, bhAryA > bhAriyA, sarvajJaH > svvnyjoH| kAryam > kaccaM, kanyA > krjaa| 7. hRdaya zabdasya sthAne "hitaaka" zabdasya prayogaH bhvti| 8. ktvAc iti pratyayasya sthAne "tUna" iti AdezaH bhvti| 9. "iva' iti tulyArthakasya avyayasya "piva" uccAraNaM bhvti| jaina prAkRta - yeSu grantheSu jaina dharmeNa saha samadhikaH sambandhaH vidyate, ime sarve granthAH vidvadbhiH jaina prAkRtam iti abhidhiiyte| uparyukta zilAlekheSu prAkRta sAhityeSu katicit bhedabhUtaH vAdaH spaSTaH bhavati iti kAraNAt prAcIna prAkRta vaiyAkaraNAH adhikAdhika sthAneSu asya spaSTavarNanaM na vrnnynti| tathApi AsAM prAkRtabhASANAM svatantrAstitvaM vidyte| anena hetunA imAni sarvANi tattvAni na prityjyaani| tathAbhUtAH prAkRtabhASAH adhaH vrnnynte| (ka) ardhamAgadhI (kha) jainamahArASTrI
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukha prAkRtabhASA samUhAH (ga) jaina zaurasenI AsAM sarvAsAM vizeSa saMketarUpA idaM lkssnnmbhidhtte| (ka) ardhamAgadhI ___ jaina vidvAMsaH asya zabdasya zAbdikArtha gRhItvA bhinna mataM prtipaadynti| anye kecana ardhamAgadhyAH nirvacanamavalamvya imAM mAgadhyAH ardha vizeSatAM prtipaadynti| mAgadhyAsaha samAnatAphalena imAM prativezinI bhASAmiti mnynte| parantu mUla jainAgamasya bhASA mAgadhyAH vahubhedaparA bhavati ityanena kAraNenopari likhitaM nirvacanaM tathA arthamanupapannamiti prtiiyte| asmAt hetoH jainagrantheSu kutracit api "magaH dha viSaye bhAsA nivaddhamardhamAgaham" iti suutrmullikhitm| yasthArthaH tAtparyAt evaM bhavati magadha dezasya ardhabhAgeSu janaiH iyaM kthyte| ataH imAm ardhamAgadhI ityucyte| iyamardhamAgadhI kasya pradezasya bhASA AsIt, ayaM sambandhaH adhunA'pi na sunishcitH| aSTAviMzati tIrthakarasya vardhamAna vIrasya tathA vuddhadevasya upadezAH anayA bhASayA ullikhitaaH| ataH iyamardhamAgadhI pUrvottara pradezasya bhASA bhavet, paraM pUrvottara pradezasya kathitAH bhASAH bhojapuryAvadhI bhASAsu asyAH mukhyAni lakSaNAni na praapynte| anena kAraNenokta mAnyatAyAM praznaH prvrttte| lakSaNAlocanayA idamapi pratipannaM bhavati, yadeyaM mahArASTrI prAkRta bhASA Adhunika marAThI prAkRtayA bhASayA saha adhika sAmyatAM pratipAdayati, idam api pridRshyte| idaM tatvamavalamvya hArnali tulyaiH vidvadbhiH jaina grantheSu likhitAmardhamAgadhImArSa prAkRtamiti mAnayantaH, api ghoSayanti yat gacchatsu kAleSu asyAH ardhamAgadhyAH sAhityika ardhamAgadhyAH mahArASTrAdInAM bhASANAmudbhavaH bhavati, evaM bhvtu| ardhamAgadhI zvetAmbarasya sampradAyasya sarvAgamagranthAnAM bhASA bhvti| yAbhyaH imAmardhamAgadhI prAk prasiddhA bhASeti kthyte| katipayAnAM vidUSAM matena 'buddhadevasya mukhanisRtAH bhASA iyamapi bhvtyev| anantaraM pAlIbhASayA yA anudyte| ardhamAgadhyAH katipayAni viziSTa lakSaNAni evaM bhUtAni1. svara madhyavartI tathA asaMyukta "k" prAyazaH 'g' bhvti| kadAcit
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 2. prAkRta vyAkaraNam "ta" tathA "ya" kArayoH rUpeNa pridRshyte| tat yathA- lokaH > logo, AkaraH > Agaro, adhikam > ahitaM (k > ta), avakAraH > avyaare| svara madhyavartI tathA asaMyukta "g" prAyazaH vidyate paraM kadAcit "ta" athavA 'ya' rUpeNa privrttte| tat yathA Agamanam > AgamaNaM, atigam > atitaM (ga > ta), sAgaraH > saayre| svaramadhyavartI tathA asaMyukta "c" tathA "ja" kArayoH sthAne kadAcit 'ta' kadAcit 'ya' bhvti| tad yathA- nArAcaM > NArAtaM, kadAcit > kayAti, pUjA > pUtA, Atmaja > atty|| svaramadhyavartI asaMyuktaM "t" prAyazaH tat svarUpaM gRhNAti paraM kadAcit "ya" bhvtyepi| tat yathA- satatam > satataM, karatalam > krylN| svaramadhyavartI "d" prAyazaH 'da' kAra tathA 'ta' kAra rUpeNa . pridRshyte| tat tathA- janapadaH > jaNavade, yadA > jtaa| svaramadhyavattIH "pa", "va" kArasya rUpaM gRhNAti, tad yathAatipAtaH > ativAte, upanItaH > uvnniite| svara madhyavartI "ya" prAyaH svayaM vidyte| kadAcit "ta' kArasya rUpaM gRhnnaati| tat yathA- priya > piye, paryAyaH > paritAte, gAyati > gaatti| svara madhyavartI 'va', 'v', 'ta' tathA 'ya' kAre paridRzyate, tad yathA- gauravam > gAravaM, parivAraH > paritAle, parivartanam > priyhnnN| "n", "n" tathA "Na" varNasya sthAne pridRshyte| tat yathAnadI > naI, anilaH > anile, vAcanA > vAyaNA, namati > nnmti| AkArAntAt zabdAt parasya visargasya prAyazaH "e" kadAcit "o" bhvti| tat yathA- jinnaH > jiNo, vudhaH > vuho| sarvanAma zabdeSu dvau varNau bhavataH kaH > ke, ko| 7.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 pramukha prAkRtabhASA samUhAH 11. keSAJcit zabdAnAM tRtIyA ekavacanasya sthAne "sA' pratyayaH smaayaati| tat yathA- manasA > maNasA, vacasA > vysaa| 12. ktvA pratyayasya sthAne, tA, tu, tUNa, UNa, iya, ittA, ittANaM, ettANaM pratyayAH pryujyaaH| 13. tumuniti asya pratyayasya arthe "ittae", "tuM", tathA uM ityasya prayogaH bhvti| 14. dhAtunAm bhaviSyati kAle "ghyasthAne "ssa" bhavati, tathA ssa sthAne hiti varNasya prayogaH labhyate, tat yathA gacchissayi > gcchihiyi| atItakAle sarvatra "isu" pratayayasya prayogaH lbhyte| (kha) jaina mahArASTrI mUla jainAgamAt paraM jInaiH yat prAkRtaM vizAla sAhityaM vilikhitaM asya pradhAna bhAgaH jaina mahArASTrayA bhASayA likhyte| "vRhata kalpabhASya vyavahAra sUtrabhASyaM, vizeSAka bhASyaM "nizItha", "dharma saMgrahaNI", "samarA iti kahA", "kuvalayamAlA", "vasudeva", "gaumatarIya" tulyeSu grantheSu asyAH mahArASTrayAH prayogaH lbhyte| mahArASTrayAH mUla pravRttiH ardhamAgadhyAH labhyate api| idamanamIyate yat iyaM mahArASTrI bhASA sAhitya mahArASTrayAH samadhikaM prAcInAH bhvti| sambhAvyate yat asmin samaye jainadharmaH dakSiNa bhArate zanaiH zanaiH pravizati sm| tathA ca asmin dakSiNa bhArate janAH vizeSa bhAvena mahArASTrIyAH lokAH imAM Adau na svIkurvanti sm| anena kAraNena asyAM ardhamAgadhyAH mahArASTrayAH ca lakSaNaM lbhyte| tathApi mahArASTrayAH kasmizcit bhede sthite sati yataH jainaiH iyaM bhASA vyvhRtaa| ataH imAM jaina mahArASTrImiti kthyte| asyAH mukhyAni vizeSa tattvAni adhaH vrnnynte| 1. asaMyukta ka prAyazaH "ga" kAra rUpa gRhnnaati| tat yathA- AkAraH > AgAro, kandukaM > kanduaM lupta vyaJjanAnAM sthAneSu "ya" varNaH lbhyte| yathA kathAnakaM > kahAyaNaM (ka > ya), bhagavatA > bhagavayA (ta > ya), gadA > gayA (da > ya), kacigraha > kayaggaho (ca > ya)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 prAkRta vyAkaraNam 3. na kArasya sthAne "Na" kAreNa samaM nasya api prayogaH praaptH| yathA nagarI > NayarI, nUnaM > NUnaM, nipannaH > nuvnnnno| "yathA" "yAvat" anayoH dvayoH sthAne krameNa "ahA", "Ava" prayogaH uplbdhH| keSAMcit samasta padAnAm uttara padasya pUrva "m" kArasya AgamaH bhvti| anna + annam > annmnnN| tRtIyA ekavacane kadAcit "sA" iti varNasya prayogaH lbhyte| 7. "ktvA" iti pratyayasya sthAne tUNa, UNa, ccA, ttu uplbhynte| kta pratyayAnta zabdaH "Da" kArAntaH pridRshyte| yathA- vyApRtam > vaavdd'| 9. "as" dhAtoH sarveSu kAleSu puruSeSu vacaneSu "AsI' rUpaM bhvti| 10. anyAH vizeSatAH mahArASTrayA samaM bhvnti| (ga) jaina zaurasenI digambara sampradAyasya siddhAnta granthAH yayA bhASayA racitAH imAH sarvAH zaurasenyAH prkaaynte| yathA pravacanasAra-kArtikeyAnuprekSA - gommaTTasAra - samayasAra kaSAyaprAbhRtAdInAM granthAnAM bhASA iyameva bhvti| asyAH zaurasenyAH ekaM rUpaM bhvti| yasmAt kAraNAt asyAM zaurasenyAM jainadharmasya sarve granthAH vircitaaH| iyamapyaM aMzAnena mahArASTrayA ardhamAgadhyA saha smmilitaa| anena kAraNeneyaM prasiddha sAhityika zaurasenyAH bhASAyAH bhinnA jaina zaurasenI kthyte| vidUSAM matAnusAreNa asyAM bhASAyAM jaina mahArASTrayAH ardhamAgadhyAH prabhAvaH smdhikH| yena kAraNena jaina mahArASTrayAH iyaM samadhika prAcInA bhvti| asyAH katipayAni vizeSa lakSaNAnyadhaH vrnnynte| 1. 'ta' 'tha' kArayoH sthAne krameNa "da", "dha' kArayoH prayogaH dRshyte| tat yathA- vigataH > vigado, jAtaH > jAdo, yathA > jadhA, katham > kdh| 2. "ta" kAra sthAne "ta" kadAcit "ya" bhvti| yathA- tathA > tadhA, gatam > gyN|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukha prAkRtabhASA samUhAH 29 3. "ka" kArasya sthAne "ga" iti varNena sAkaM 'ka' kAraH tathA "ya" kAraH upalabhyete, yathA- svakam > sagaM, zrAvakaH > sAvago, cirakAlam > cirakAlaM sukhakaraH suhayaro, pratyekam > patteyaM / madhyavartI asaMyukta k, g, c, j, t, d, p- evaMbhUtAnAM varNAnAM sthAne svarUpaH vidyamAna bhavati / kadAcit varNalopaH bhavati, asyAm avasthAyAM "ya" kArasya prayogaH bhavati / yathA lokaH > loyo, vacanam > vayaNaM ("ca" lopa punaH "ya" zrutiH) vahubhedA > vahubheyo ("da" lopaH, punaH ya zrutiH) vedanA > veyaNA Adi / luptavarNaH yadyapi ukArAt paraM bhavati tadA "va" kArasya prayogaH bhavati / yathA vahukam vahuvaM vidhutam > vihuvaM / 4. 6. 7. 8. akArAnta zabdAt paraM visargaH "o" kAra rUpeNa vyavahiyate / yathA - jInaH > jINo / 11. saptamI ekavacane "smi" tathA "mhi" bhavataH / tathA SaSThyAH caturthyAH bahuvacane "siM" / tatvat paJcamI ekavacane "Ado", zubhe> suhammi, carike > Adu" cihnam upalabdham / yathAcariyamhi / tebhyaH > teSAm > tesi, sahAvAdu / svabhAvAt > sahAvAdo, karoti iti rUpasya sthAne "kuvvadi", "karedi", "kuNedi", "kuNai", "karei" AdInAM vyavahAraH uplbdhH| "" . " ktvA" pratyayasya sthAne "ttA", "ccA", "dUNa", UNa", "ya" varNAnAm vyavahAraH labhyate / yathA - "jJAtvA" > jANatA, kRtvA > kiccA, gRhitvA > gahiya, gatvA > gamiUNa, kRtvA > kAdaNa / 10. sarvAsAM kriyANAmanivArya rUpasthAne "ta" kArasya sthAne "da" kArasya prayogaH bhavati / yathA - bhavati > bhodi manyate maNNadi, bhAsate bhAsadi / "za" tathA "Sa" kArayoH sthAnayoH "sa" kArasya prayogaH bhavati / yathA - zeSaH > seso /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtavyAkaraNasyaparamparA prAkRtaprakAzazca 'uparyuktAlocanayA iyameva pratItiH bhavati yat prAcIna kAle prAkRtama nekarUpeNa vibhaktamAsIt / evaJcApyatra etAdRzaH pANineH apekSAsIt yaH idaM vyAkRtya tathA vizIryya vyavasthApitaM kuryyAdasya ruupm| kathanavAhulyametat sA evahi apekSA idAnimapi tathaiva varIvartti saMskRtasya apekSA pANininA yathaiva paripUrNatAM gatA na tathA prAkRtasya / vigatAyAm zatAbdayAM paJcazadadhikaM prAkRta vyAkaraNa vilikhatam / kintu na kimapi vyAkaraNaM saMskRtasyASTAdhyAyI vyAkaraNamiva virAjate / idamapi AzcaryaM yasyAH bhASAdigacumvini prAkRta bhASAyAH vizAlaM sAhityaM virAjate tasyAH bhASAyAH na tathA svayaM sampUrNa vyAkaraNamasti / aparapakSe asyAH sagotrAyAH pAlibhASAyAH ekAdhikaM vyAkaraNaM virAjate / yadi ca AcArya hemacandreNa saMsAramUlabhASAyAH prAkRtabhASAyAH upari aSTAdhyAyAtmakaM "siddhahemazabdAnuzAsanam " nAmakaM vyAkaraNam viracitaM tathApi tasya mUlaM saptAdhyAyaM kevalaM saMskRta vyAkaraNasya vistRtA prakriyA eva / yena saMskRtasyAGgatvena prAkRtaH parigaNyate, na tu svasya svatantraM vyaktitvamupasthApayituM samarthaM bhavati / AcArya hemacandrasya pUrvavarttinaH paravarttinopi AcAryAH yadi vA prAkRtasyopari svatantrA vivecanAM prastuvanti, tathApi tAH sarvAeva saMskRtAtmikAH / yena prAkRtavyAkaraNamadyApi Atma
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtavyAkaraNasya paramparA 31 prakAzane asamarthamiti vaktuM shkyte| ataeva vibhinaiH kAraNaiH prAkRtaM janasamAje lokabhASA bhavitumasamarthA jaataa| yA bhASA janamukhe naiva pracalati svasya vyavahArika rUpaM jahAti sA mRtabhASA rUpeNa prignnyte| etat sarva manasi nidhAya prAkRta bhASAyAH vyavahArika praNAli loke upasthApayituM prAkRtaprakAzasya anuzilanasya sarvAdau krnniiym| idameva vyAkaraNamasyAH bhASAyAH saarlyruupmupdishti| asya vyAkaraNasya digdarzanena prAkRtabhASA ekAjIvita bhASA bhvti| asyAH vyavahAraH janasamAje kAtuM zakyate iti kA'pi dhAraNA smudeti| bharataH (nATyazAstram) nATayazAstrasya racayitA AcArya bharatasya sthitikAlaH khiSTapUrvaH dvitIya zatakaH iti vidussaamaashyH| anena saMskRta nATake pAtra prayukta bhASAyAH carcA prasaGge svasya nATayazAstrasya saptAdazAdhyAye prAkRtasya carcA kRtaa| atrApi mAgadhI, Avanti, prAcyA, zaurasenI, ardhamAgadhI, vAlikA, dAkSiNAtyA iti krameNa bhASAgaNanAdanantaram (1) zakarI, (2) AbhirI, (3) cANDAli, (4) zAvarI, (5) drAvir3I, (6) uDrajA iti vibhASANAm ullekhaH kRtH| atra idameva upadiSTaM, kIdRzaH pAtra vizeSaH, kIdRzI bhASAM, vibhASAM ca vyvhret| yadi ca dvAviMzatyadhyAye prasaGgesmin udAhRtam, tathApi AcAryasya idaM saMkSiptaM aspaSTaM ca prAkRta vivecanam asyAH bhASAyAH viSaye vAstavikaM samIcInaM ca tattvam pradAtuM samartha bhvti| caNDaH (prAkRta lakSaNam) __ kecana vidvAMsaH AcArya caNDasya idaM prAkRtalakSaNaM prAkRtabhASAyAH prathamam upalabdhaM vyAkaraNam iti sviikurvnti| prasiddhaH pAzcAtya vidvAna hArmoli mahodayaH asya pustakasya izavIya 1880 saMvatsare kalakattA nagare sarvAdau prkaashnmkrot| ayameva granthaH suutraatmkH| asya tRtIyAdhyAye navati athavA 103 sUtrANi uplbhynte| atra vyAkaraNe mAgadhI, zaurasenI, paizAcI ityAsAmullekhaH bhvti| kintu sAmAnyatayA caNDa vyAkaraNe prAkRta vivaraNamazoka dharmalipyAM vyavahRtAt prAkRtAt arvAcinaM bhavati, tathApi prAkRtaprakAzAt prAcInamiti vicAraH kartuM
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 prAkRta vyAkaraNam shkyte| hAranoli mahodayasya vicArastu mUlajainAgamasya bhASA ardhamAgadhI bhvti| ataH ayamAcAryaH izavIya prathamazataka nikaTavartI iti vicaaryte| parantu caNDa - vyAkaraNasya kAla nirupaNe prasiddhaH phreJca vidvAn jyUlo blAs kimapi nUtanaM mataM sviikurute| tanmate tu caNDavyAkaraNaM atIva arvaacinmsti| yatohi1. caNDaH jaina vidvaanaasiit| anena vardhamAna mahAviraH praNamyate, evaJcApi "jinavaraH" iti "arhanta" anayoH zabdayoH ullekha kRto'sti| etadarthamayaM caNDaH svasya dharmabhASayA ardhamAgadhyA eva svakIya vyAkaraNaM likhitam, na tu bhinnena kenApi praakRten| "lakSaNaMprAkRtaMvakSe kiJcidabRddhamatAdaha' iti vacane'smin vyavahRtaM vRddhapadamasya pUrvavartinaH AcAryamavazyameva smaaryti| yadyapi prAkRtalakSaNaM prAkRta prakAzAt pUrvavarti vyAkaraNaM syAt tarhi prAkRta prakAze prAkRta lakSaNasya prabhAvaH avazyaM nipatat, kintu tattu bhavatyeva nhi| etatasarva manasi nidhAya jyUlo blAk mahodayaH prAkRta prakAzasya paravartivyAkaraNaM "lakSaNaM" iti nigdti| vararuciH (prAkRta prakAzaH) prAkRta vyAkaraNe samupalabdheSu grantheSu AcArya vararuceH prAkRta prakAzaH anyatamamasandigdhaM sarvatantraM svatantraM vyaakrnnm| asminyeva vyAkaraNe sarvAdhikAH TikAH viraajnte| etAsu TikAsu prAcinatamA TikA rUpeNa manoramA TikA sviikRtaa| yasyAH TikAkAraH bhavati AcArya bhaamhH| ayaM kAzmira nivAsI suprasiddhaH AlaMkArikaH izavIya paJcamazatAbdyAM bhUmiSThaH vabhUva iti aitihAsikAnAM mtm| ataeva prAkRta prakAzasya racanAkAlaH avazyameva caturtha zatAbdyAH nikaTavartti iti vaktuM shkyte| ayaM vararuciH kaH AsIt iti viSaye viduSAM matabhedaH vrtte| prasiddhaH aSTAdhyAyI vArtikakAraH kAtyAyanaH vararuceH aparaparyAyaH iti yadi vA kecana vadanti tnn| yato hi vArtika-prAkRta prakAzayoH racanA zailI pRthakabhUtA ev| asminyeva prAkRtaprakAze dvAdaza paricchedAH snti|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtavyAkaraNasya paramparA yeSu 487 sUtrANi santi iti bhAmahasya mtm| mahAmahopadhyAya mathurA prasAda dikSitaH prAkRtaprakAze 509 sUtrANi santi iti aamnute| asya prAkRtaprakAzasya navaparicchedeSu sAmAnya prAkRtaM vyvhRtmsti| kintu dvAdazaparicchede sthitaM "zeSaMmahArASTIvat' iti sUtraM mahArASTrI prAkRta viSaye vivkti| atra prathamaparicchede saMskRta svarANAM prAkRte parivartana kAle kathaMbhUtaM sAmAnya vizeSa vA rUpaM bhvet| dvitIya paricchede asaMyukta vyaJjanasya, tRtIya paricchede saMyukta vyaJjanasya, caturtha paricchede katipayAnAM viziSTa zabdAnAM dhvaneH viSaye ca carcA kRtAsti paJcama paricchede, SaSTha paricchede api suvanta zabdAnAM sambandhe evaJca sarvAnAma zabdAnAM viSaye aalocyte| saptama paricchede dhAturUpa viSayiNI carcA, aSTama paricchede saMskRta dhAtoH prAkRte parivartana prakriyA kRtaasti| navama paricchede. nipAtAnAm avyayanAm vivaraNaM prdttN| asminyeva navame paricche de "zeSaH saMskRtAt' iti sUtramidamasminadhyAye asAdhitAnAM zabdAnAM saMskRtazabdAnAmiva rUpasiddhirbhavediti ghoSaNA AcAryeNa kRtaa| idaM sUtramimameva vicAraM prastauti yat mahArASTrIprAkRtasya mUlaprakRtiH bhavati sNskRtm| dazama paricchede paizAcI prAkRtasya anuzAsanaM kRtmsti| evaJcApyasyAH prakRti zaurasenI iti sviikRtaam| ekAdaza paricchede mAgadhI prAkRtasya vivecanaM kRtm| yasya mUla prakRtiH bhavati shaursenii| antime dvAdaza paricchede zaurasenI prAkRtasya nirupaNaM bhvti| svakIya racanAzailyA saralayA girAM prAkRtaprakAzaH sarvajanagrAhyaH bhavituM smrthH| asya lokapriyazailyA vimugdhaH kerala nivAsI kavi zrIkRSNalIlA zukaH prAkRta prakAzasthitAnAM prayogANAmAdhAraNa "siriciMdhakava" nAmaka prAkRta kAvya viracitavAniti prAkRtaprakAzasya mAhAtmyam na kevala bhAratavarSe api tu pAzcAtye bhUyasi carcA prilksste| prAkRta prakAzasyopari yadyapi anekAH vyAkhyAH paridRzyante tAsu nimnoktaH vyAkhyAH nitarAM muurdhniibhuutaa| (ka) manoramA kAzmira nivAsI paNDitaH prasiddhAlaMkArikaH AcArya bhAmahaH manoramA
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 prAkRta vyAkaraNam TikAM vilikhitvaan| "buddhavA cakAravRttiM saMkSiptAn bhAmaha spaSTAm iti maGgalAcaraNAMze iyaM saMkSipta TikArUpeNa yadivA bhAmahena proktA tathApi saMkSiptApyeyaM sarvajanamanohAriNI digantavistAriNi kirtiishaalinii| (kha) prAkRtamaJjarI prAkRtaprakAzasya iyaM khalu anyatamA zloka nivaddhA TikA praakRtmnyjrii| asyAH anuzIlanena etadeva jJAtuM zakyate yat asyAH TikAyAH lekhakaH bhAmahakRtayA manoramayA saha avazyaM paricitaM bhvet| ataeva ayaM bhAmahasya paravarti iti vaktuM shkyte| yadi ca asyAm vyAkhyAyAm TikAkAraH na kutrApi svasya nAma ullikhati, tathApi ayaM kAtyAyanaH iti kecit vdnti| parantu matamidaM naiva sarvajana graahkm| yadi ca asyAM bhamikAyAM kAtyAyanaH zabdaH uccAritaH anena, ayaM kAtyAyana zabdaH AcArya vararuci udizyata kRto'sti| ataeva ayaM TikAkAraH idAnimapi ajnyaatm| (ga) prAkRtasaJjivanI prAkRtaprakAzasya anyatamA iyaM prasiddha TikA prAkRta saJjivanI paryAptA vistRtA ca iyaM TikA kadAcit svatantra grantharUpeNa vivicyte| asya TikAkAraH vasantarAH asti| asya vasantarAjasya nAmollekhaH saptadaza zatAbdhyAm mArkaNDeya kavIndreNa svakIye prAkRta sarvasve kRtH| ataeva ayaM saptadaza zatAbdhyAM pUrvavarti iti vaktuM shkyte| AcArya baladeva upAdhyAyasya matena asya vasantarAjasya aparaM nAmaH kumAragiriH Andhrapradezasya kasyacit viziSTa maNDalasya rAjAsIt yasya zAsanakAlaH caturdazaH shtkH| iyameva TikA vizadA praiDhA prameya vahulA c| bhAmahApekSayA kAni-cana adhikAra sUtrANi vircynte| keSAJcit sUtrANAM pAThAntaramapi TikAyAM asyAM pridRshynte| (gha) subodhinI vastutastu prAkRta saJjIvanyAH laghurUpA iyaM TikA bhavati suvodhinii| asyAH TikAkAraH sadAnanda paJcadaza zataka saptadaza zatakayoH
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 prAkRtavyAkaraNasya paramparA madhyavarti iti AcArya baladeva upAdhyAyasya abhimtN| iyaM TikA aSTamanavamaparicchedaM yAvat uplbhyte| (Ga) candrikA Adhunika yugasya viziSTa vidvAn ma. mahopAdhyAya mathurA prasAda dikSitaH prAkRtaprakAzasyopari imAM candrikA TikAM vircyti| yadi ca asyAM TikAyAm "prAkRta saJjIvanI", "suvodhinI" anayoH TikayoH prabhAvaH nipatati, tathApi asyAH maulikatA akSuNNA valazAlini c| (ca) dIptiH DaoN. zrIkAnta pANDeya mahodayena dIptinAmnA hindITIkA kRtaa| asyAM TIkAyAM prAkRta zabdAnAmudAharaNAni saMskRta zabdAt kIdRzaM sRSTamiti AcAryeNa uktm| na tu kevala udAharaNAnAM sasUtra sAdhanaM parantu prAkRtazabdarUpaM dhAturUpamityAdinAM sUcI granthasya antima bhAge pariziSTe prdttaa| idaM tu granthasya nUtanatAM prtipaadyti| (cha) ambikA prAkRtaprakAzasya anyatamA iyaM nUtanATIkA ambikA catasRbhirvyAkhyAbhiH sNvlitaa| sadAnandakRtA subodhinI, vasantarAjakRtA saJjIvanI, bhAmahakRtA manoramA, kAtyAyanaracitA ca padyavaddhA praakRtmnyjriiti| iyameva TIkA prAkRtazabdAn vyAkaraNa sUtreNa saha vyutpaadyti| adyatana samAje prAkRtavyAkaraNaM prati chAtrANaM vairAgyamanobhAvaM parilakSya sasUtra sAdhanena prAkRtabhASAM punaH saralIkartuM prayAsaH kRtH| grantho'yaM chAtrANAM adhyApakAnAM zodhakartRkANAM kRte ca sarvAdau upayogI bhaviSyatIti dRDhaM prtyeti| siddhahemazabdAnuzAsanam pANineH aSTAdhyAyI" sadRzaM aSTAdhyAtmakaM vizAlo'yaM grnthH| svayaM granthakAreNa "vRhatI" tathA "laghuvRtti' iti vyAkhyAdvayaM likhitm| hemacandreNa siddhahemazabdAnuzAsane - prathama adhyAyAdArabhya saptamAdhyAyaM yAvat saMskRta vyAkaraNa viSaye tathA caramoDaMzaH
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 prAkRta vyAkaraNam prAkRtaviSayakaH saMhabdhaH tathAntimASTamAdhyAye SaT prAkRtabhASANAmamahArASTrI, zaurasenI, mAgadhI, cUlikApaizAcI, paizAcI tathA apabhraMza bhASANAm vizada vivaraNasya prastuti lbhyte| asya granthasya lekhakaH hemacandreNa prAkRta vyAkaraNasya upalabdha sAmagrI prakAzituM prayatnena bhagIratha sdRshN| prathama saptAdhyAye 1119 sUtrANi "prAkRta- prakAzasya dviguNatAM prakAzayati, tathA granthasya vizAlatAM prtipaadyti| hemacandraH gujarAta pradezasya aNahillapaTTaNasya rAjA siddharAjasya aashritaasiit| ataH asya kAlaM 12 ishviiy| granthasya mukhya vizeSatA etAdRzaM1. apabhraMzabhASANAm sarvaprathama niruupnnm| 2. - apabhraMza bhASANAmudAharaNa rUpeNa tatkAlIna lokabhASayA racita padyAnAm pracuramAtreNa prstutiikrnnm| cUlikA paizAcI iti prAkRtabhASAyAH sarvaprathama ullekhaM vizleSaNaM c| 4. "prAkRtaprakAza" sya prabhAvaH parilakSito'pi nUtana niyamAnA mudbhaavnaa| prAkRtAnuzAsanam baMga pradezasya khyAtanAmA kozakAraH tathA vaiyAkaraNaH puruSottamadevaH asya granthasya lekhkH| asya kAlaM 12 izavIya iti anumiiyte| viMzAdhyAya viziSTama'yaM grnthH| kintu sampUrNa rUpeNAdyAvadhi na upalabdham, yataH prathama dau adhyAyau tathA tRtIyAdhyAyasya ardhabhAgaM nssttpraayH| asmin ganthe mahArASTrI, zaurasenI, mAgadhI, AvantI tathA paizAcI bhASANAm , zAkArI, cANDAlI, zAbarI TAkkI Adi vibhASANAm vizada tathA spaSTa nirupaNamupalabdhaM, anena prakAreNa puruSottamadevena prAkRtasya sarva vivaraNa pradAnena prytnNkRtm| viSayasya nirUpaNaM prAkRtaprakAzasya sadRzaM / asya granthasya prakAzanaM prAkRta kalpatarU granthasya pariziSTe praaptm|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 prAkRtavyAkaraNasya paramparA prAkRtavyAkaraNavRtti jaina dharmAvalambI trivikramaH asya granthasya rcyitaa| katipayaiH vidvadbhiH asya granthasya racayitA vAlmIki iti sviikriyte| anyaiH katipayaiH vidvadbhiH, trivikramaH asya granthasya racayitA iti sviikriyte| sUtrANAmupari hemacandrasya prabhAvaH nipatati tathA sUtrasaMkhyA 1086. mallinAthasya putra kumArasvAminA pratAparudrIyasya "ratnApaNa" vyAkhyAyAm trivikramasya nAmollekhaM kRtam, ataH trivikramasya kAlaM IzavIyasya nikaTavartI iti nirdhAritaM bhvti| AcArya baladeva upAdhyAyasya matena trivikramasya vRttiH paanndditypuurnnm| udAharaNasya pracuratA prilksste| asya vRttiH aSTAdhyAyI granthasya kAzikA vRtyAsaha tulanIyam, yataH sUtrakAreNa nirdiSTa sUtrANAM kramaparivartanaM na kRtam anena lekhken| SaDbhASAcandrikA lakSmIdharaH asya granthasya racayitA, granthakArasya matena trivikramasya vRtteH vyAkhyAsvarUpama'yaM granthaH, prAkRtavyAkaraNasya prakriyAgrantha svarUpam ayaM granthaH ssddbhaassaacndrikaa| pANini vyAkaraNa "aSTAdhyAyI" granthasya prakriyAgrantha "siddhAntakaumudI" granthasya sdRshm| prAkRtakalpataru baMgapradezasya khyAtanAmA paNDita rAmatarka vAgIza bhaTTAcAryaH asya granthasya rcyitaa| bhAratasya pUrvabhAge likhimidaM granthaM prAkRtavyAkaraNa grantheSu mUrddhanI bhvti| asya granthakArasya kAlaM 15 tathA 16 izavIya sya nikaTavartI iti sviikriyte| padyabaddha racanAzailI "kusumaM" rUpeNa pricitm| tisRbhiH zAkhAbhiH saMvalitaH grntho'ym| grantheasmin katipayAni anizcita stavakAni tathA prati stavake katipayAni kusumAni vrtnte| granthakArasya matena 357 kusumAni vartante asmin grnthe| parantu 352 kusumAni lbhyte| prathamAyAm zAkhAyAm mahArASTrI, zaurasenI, prAcyA, AvantI, vAlIkI, mAgadhI, arddhamAgadhI tathA dAkSiNAtya, dvitIya zAkhAyAm
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 prAkRta vyAkaraNam zAkArikA, cANDAlikA, zAvarI, AbhIrikA tathA TakkI vibhASANAm' tRtIya zAkhAyAm nAgara vAcaDa tathA paizAcika apabhraMza bhASANAm viSaye savizada vicAraM prilksste| granthakArasya svavyAkhyAmapi upalabdha aSTastavakaM yaavt| granthakAreNa prAkRta padyAni udAharaNa rUpeNa uddhRtm| anena granthasya mahatvaM vrdhte| viSaya vivecana tathA sUtra nirmANAdi dRSTyA prAkRtAnuzAsanasya prabhAvaH parilakSate, parantu granthasya svayaM vizeSatA granthasya maulikatAM spssttiikroti| prAkRtasarvasva __AcArya "mArkaNDeya kavIndrakRta" prAkRtasarvasva granthaH prAkRtavyAkaraNa grantheSu anytmH| mArkaNDeyena, utkalasya rAjA mukundadevasya rAjatva samaye granthaM sampUrNaM kRtavAniti ullikhitam / ataH asya sthitikAlaH mukundadevasya samayasya (1666) nikaTavartI iti nishcitm| __sampUrNa granthaH viMza pAdena vibhktH| granthasya pramukha navapAdeSu mahArASTrI prAkRta bhASAyAH vistRtaM varNanaM paricayamapi praaptm| antima pAde zaurasenI prAcyA AvantI tathA mAgadhI iti catastra bhASAH, zAkArI, cANDAlI, zAvarI, AbhIrikA tathA TAkkI etAH paJca vibhASAH, nAgara, brAcaDa tathA upanagara etAH tisra apabhraMza-bhASAH, kekaya, zaurasena, pAJcAla etAH paizAcabhASANAm saMkSepa nirUpaNamapi lbhyte| ataH granthe vivecitAnAMbhASANAm saMkhyA 16 bhvti| yAH bhASAH sarvebhyaH prAkRta vyaakrnnebhyaadhikm| ___ granthasya anuzIlanena spaSTamidaM pratIyate yat, mArkaNDeyaH prAkRta bhASayA saha saMskRta-sAhityamadhyayanaM kRtvaan| prAkRtazabdAnAm zAstrIya vivecanamapi anena kRt| prAkRtarUpAvatAraH AcAryaH siMharAjaH prAkRtarUpAvatAragranthasya rcyitaa| asya kAlaM 18 izavIya iti anumiyte| "trivikramavRtti' granthamAdhArIkRtvA 575 sUtreNa "madhyasiddhAnta kaumudI' sadRzaM prakriyAnusAreNa prastutaM kRtamanena
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 prAkRtavyAkaraNasya paramparA vaiyaakrnnen| granthe'smin mahArASTrI bhASAM vyatireke zaurasenI mAgadhI, paizAcI, cUlikApaizAcI tathA apabhraMza bhASANAm nirUpaNamapi kRtm| __saMskRtavat prAkRtasya vibhinna rUpAvali asya granthasya mahatvaM prtipaadyti| ricarDa pizala mahodayasya matamapi grahaNIyamasmin prasaGge-"saMjJA tathA kriyApadAnAM rUpAvalI nimittaM prAkRtarUpAvatAra atIva mhtvpuurnnm| katicit sthAne siMharAjena, hemacandraH tathA trivikramaH AcAryebhyaHadhikarUpANi prdeyaani| niHsandeha anekAni rUpANi niyamAnusAreNa nirmitam, sAdhitam vA, parantu navInAni rUpANi vyAkaraNa niyamAnusAreNA'pi sAdhitam, ataH asya, viSayamidaM atiivsrsN"| saMskRtabhASayA likhitaM prAkRtavyAkaraNa pustakAnAm saMkSipta paricaya kramadIzvaraH asya granthasya rcyitaa| aSTAdhyAyaiH saMvalitaH grnth'ym| prathame saptAdhyAyeSu saMskRta vyAkaraNasya vivecanam tathA aSTamAdhyAye prAkRtasya vivecanaM kRtm| pizala mahodayasya matena, hemacandrasya paravartinaH aymaacaaryH| prAkRtAnandaH granthasya lekhakaH raghunAthaH shrmn| granthe'smin prAkRtaprakAzasya sUtrANAm prakriyAnusAreNa varNanam lbhyte| SaDabhASAsuvantarUpAdarzaH nAgoA asya granthasya rcyitaaH| pizalamahodayasyamatAnusAreNa nUtanagrantho'yam tathA prakriyAnusAreNa sUtraiH sNyojitm| prAkRta candrikA saMskRtasya mahAvaiyAkaraNaH zeSazrIkRSNaH asya granthasya rcyitaa| granthe asmin 441 zlokAni vartante, racanAkAlaM 16 izavIya, granthakArasya svvyaakhyaampysti|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 prAkRta vyAkaraNam prAkRtamaNidIpaH madhyayugIya prasiddhaH dArzanikaH AlaMkArikaH appayyadIkSitaH asya granthasya rcyitaa| grantho'yaM "trivikramavRtti" ityasya granthasya AdhArabhUta katipayAni atyanta mahatvapUrNasUtraiH samaSTaiH "laghukaumudI' sadRzaM nirmitm| kssudrgrnth'ym| asya racanAkAlaH 16 ishviiy| zabdacintAmaNiH __ jaina dharmAvalambI zubhacandraH asya granthasya lekhkH| audAryacintAmaNiH jaina dharmAvalambI zrutasAgaraH asya granthasya rcyitaa| prAkRta vyAkaraNam jaina dharmAvalambI samantabhadraH asyagranthasya rcyitaa| prAkRtayuktiH jaina dharmAvalambI devasundaraH asya granthasya rcyitaa| jainasiddhAntakaumudI AdhunikaH prasiddhaH vyAkaraNa grantha'yamArddhamAgadhI prAkRta bhASayA rcitm| granthakArasya prAkRta jJAna viSaye gambhIra paricayaM pradadAti ayNgrnthH| prAkRtAnuzAsanam puruSottamadevaH asya granthasya lekhkH| prAkRtazabdarUpAvalI pratApavijayaH asya granthasya lekhkH| pAzcAtya bhASAbhaH prAkRtabhASA sambandhIkAryam Adhunikayuge prAkRtabhASayA nivaddha jainAgamAnAmadhyayana tvAt pAzcAtya zikSA prApta bhAratIya vidvadbhiH prAkRta bhASAyAH gambhIramadhyayanaM kRtaaH| asmin viSaye taiH, saMskRta bhASayA nivaddha (sampAdita) prAkRtavyAkaraNaM pustakAnAm vaijJAnika saMskaraNaM prstutNkRtaa| api ca
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 prAkRtavyAkaraNasya paramparA sva bhASayA navIna 'paMddhatyA prAkRtavyAkaraNagranthAnAm racanAM kRtA / yathA 1. 2. 2. 3. 4. 6. " grAmATika dera prAkRta sprAravena (jarmana) - ricarDa pizala 1900 / asya granthasya AGgalo anuvAdaH DA~ sumadrAjhA tathA hindI anuvAdaH DaoN. hemacandra jozI mahodayaiH kRtA / 8. "De prAkRta DiAlekTo libi duo" (jarman) hoephara (1836) "insTITyUtsI ones liguMAga prAkRtikAe" (jarman) lAssan ausage vaiste erse luMgana ina mahArASTrI, (jarman) - yAkovI (1886) 7. "e grAmara Apha di prAkRta laigaMvejeja" (AGgalo bhASA) - dineza candra mahodayaH (1939) "en iNTroDakzana Tu arddhamAgadhI - ( AGgalo bhASA ) - e ena ghATage, (1940) e zarTa iNTroDakzana Tu da ArDinArI prAkRta Apha da saMskRta DrAmAja vida e lisTa apha kAmana iregulara prAkRta varDsa( AGgalo bhASA ) - kauve / (1875) "arddhamAgadhIrIDara " - ( AGgalo bhASA) vanArasIdAsa jaina / bhAratIya bhASAsu likhitagranthAH "prAkRtamArgopadezikA" (gujarAtI) becaradAsa jIvadAsa dozI, 9. "De grAmATikasa prAkRtikisa" (jarman), vrAtislAvA, 1874 "ena inTroDaksan TU prAkRta" (AGgalo bhASA) bulnara (1917, 18 asya granthasya hindI anuvAdaH "prAkRta pravezikA" nAmnA paricitA / 10. (1959) " prAkRta vimarza " - (hindI) DaoN. sarayUprasAda agravAla (1953) " aminava prAkRtavyAkaraNa" - (hindI) DaoN. nemicandra zAstrI, (1963)
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 prAkRta vyAkaraNam 4. "prAkRta aura usakA sAhitya-(hindI) DaoN. haradeva baahrii| prAkRtaprakAzasyavaiziSTyam prAkRtavyAkaraNasyaparamparA tathA saMskRtabhASayA racita prAkRta vyAkaraNa granthopari "prAkRtaprakAza" granthasya mahatI prabhAvaH prilksste| 1. "prAkRtaprakAzaH" iti granthe mahArASTrI, zaurasenI bhASayoH mUlaprakRti saMskRtaM tathA "mAgadhI", paizAcI" bhASayoH prakRti zaurasenI iti nirdishyte| iyaM ukti uttaravartI vyAkaraNe'pi samarUpeNa lbhyte| "prAkRtaprakAzaH" iti granthe mahArASTrI bhASAyAH sAmAnya prAkRtarUpasya vivecanaM tathA tAmAdhArI kRtvA anya viziSTa prAkRtabhASAH vivicyte| anya prAkRta granthe idamArgamiti sviikriyte| prAkRtaprakAze varNitamanya prAkRta bhASANAM vaiziSTyaM, saMzodhita tathA parivardhita rUpe anyeSu grantheSu lbhyte| prAkRtaprakAzasya vahuni sUtrANi paravartI vyAkaraNagrantheSu vaiyAkaraNaiH sNyujyte| asmin sambandhe hemacandrakRta "prAkRtavyAkaraNaM" vizeSarUpeNa grhnniiym| anena idameva siddha yat prAkRtaprakAzasya sUtrANi taduttaravartI vaiyAkaraNebhyaH aadrshmev| prAkRta vivecana viSaye "yuktavarNavidhi" tathA "suvidhi" Adi rUpeNa yAni vidhAnAni prAkRtaprakAze vivicyate, tAni sarvANi vidhAnAni taduttaravartI vyAkaraNagrantheSu uplbhyte| prAkRtAnAMvivecana svatantrarUpe nAGgIkRtvA saMskRta bhASAyAH vikAsa rUpe teSAM adhyayanaMkRtam yA, sarveSu vyAkaraNagrantheSu uplbhyte| "saMskRta vyAkaraNa" sya pAribhASika zabdAH tathA tasya utsargApavAdau, paddhati ca prAkRtaprakAze yena rUpeNa varNitaH prAyataH anyeSu vyAkaraNa grantheSu tadarUpeNa uplbhyte|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtavyAkaraNasya paramparA 8. prAkRtaprakAze varNitaH sarvAH prAkRtabhASAH taduttaravartI anya prAkRta vyAkaraNa grantheSu samyakpe Na uplbhyte| parantu "prAkRta prakAzaH" asmin granthe avivecitaH arddhamAgadhI prAcyA, AvantI tathA dAkSiNAtyAdi bhASAH tathA zAkArI, TAkkI, AbhIrI ca vibhASAH, paizAca bhASANAmanekAni rUpANi katipayaiH vidvadbhiH kRtAH, kintu tAsu katipaya bhASAH prAkRtasya sImA vahirbhUtA tathA anyAbhASANAm prayogamapilalitasAhitye nbhvti| ataH 'prAkRtaprakAze' tAtkAlIna sAhitye prayukta prAkRtabhASANAm vivecanAsIt iti nisskrssH| prAkRtaprakAzaH, prAkRtavyAkaraNasya sUtrapAtena saha anekai rUpaiH tasya paramparAM prabhAvitaM kRtH| prAkRtaprakAze katipaya doSameva vartate 1. prAkRtaprakAzasya katipaya adhyAyeSu paurvAparya viparyAsa kAraNena katipaya sthAneSu Antarika saMGgaterabhAvaH prilksste| udAharaNa svarUpaM dvavAdazaH paricchedeSu prathama nava paricchedaH mahArASTrI prAkRtabhASA viSaye vivicyate, parantu asmin viSaye kutracidapi granthakAreNa nollikhyte| dvAdaza parichedasya antima sUtre "zeSa mahArASTrIvat" iti dazamaH adhyAyasya sambandhaH paizAcIbhASayA saha, ekAdazaH adhyAyasya sambandhaH mAgadhI prAkRtabhASayA saha tathA dvAdazaH adhyAyasya sambandhaH zaurasenI prAkRta bhASayA saha iti vivicyte| granthasya prArambhe katipaya sUtrANAma bhAvaH prtiiyte| navaparicchedeSu vivecitaprAkRtasya nAmollekhaH granthe na labhyate na tu tasyA bhASAyAH prkRtivissye| dvAdazaparicchedasyAntima-sUtraM "zeSaM mahArASTrIvat", iti sUtre "mahArASTrI" padasya saMketaH navasu adhyAyeSu prAkRteSu sNshlissttm| udayarAmazAstrIDabarAlamahodayena mahArASTrI padasya TippaNyavasare uktam- "atra mahArASTrIpadena prAkRtasya grahaNaM bodhym"| etena spaSTamidaM yat, vararucinA nava paricchedeSu "mahArASTrI" prAkRtaparyAyatvena abhidhiiyte| tathA prakRtirasyAH sNskRtm| ataH
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 prAkRta vyAkaraNam hemacandrasya prAkRta vyAkaraNe prathama sUtraM "atha prAkRtam" tathA dvitIyasUtraM "prakRtiH saMskRtam" iti uplbhyte| 3. katipayAni sUtrANi sthAna bhraSTAnIva prtiiyte| yathA "ktena diNNAdayaH" sUtraM aSTamaparicchedasya dhAtvAdeza prakaraNe lbhyte| prakaraNasya saMgatistu na yuktami vynumiiyte| katipayAni sUtrANi sva vivakSitArtha na prkaashynti| yathA dvAdaza paricchedasya sUtraM "anantya ecc"| vivakSitArthastAvat anantyasya 'e' kAraH bhavati zaurasenI praakRtbhaassaayaam| yathA karoti > krodi| paraM sUtrastha "anantya" zabdaH antyabhinnaH sarveSu dhvaniSu nirdizyate, yathA "keredi" tathA "kerodi"| .. prasiddhasAhityikaprAkRta "ardhamAgadhI" - viSaye prAkRtaprakAze na kutrA'pi ullikhyte| zvetAmbara jaina sampradAyasya sarvamUlAgama granthAnAM racanA anayA prAkRtabhASAyA kRtaa| ataH iyaM tu prAkRtaprakAzasya anyatamA truTiH iti mnyte| katipayaprAkRta bhASANAmAvazyaka niyamo'pi na lbhyte| mAgadhIprAkRtasya prakaraNe TIkAkAraH bhAmahena puruSaH > pulize tathA rAkSasaH laskase iti udAharaNAnAM avadhAraNA kriyte| etena spaSTamidaM pratIyate yat saMskRtasya "ra" kAradhvaniH mAgadhI prAkRte "la" - kAreNa privrtte| paraM prAkRtaprakAze nAsti kiJcita sUtraM yenaidaM parivartanaM niyamavaddhaM bhvti|| 7. sampUrNa "prAkRtaprakAzaM" adhItyApi, prAkRtabhASAyAm katidhvanInAm prayogaH bhavati iti na ko'pi vaktuM samarthaH bhvti| ataH hemacandreNa sva racita prAkRtavyAkaraNe prathamasUtrasya vyAkhyAprasaGge AvazyakasaMketaH prdttH| ___ paraM niSkarSastu ayameva prAkRta vyAkaraNeSu prAkRta prakAzasya sva mahattvaM vriivrttte|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarArdhaH
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH ajvidhiH subodhinI praNamya paramaM dhAma sadAnandena tanyate / vRttiH prAkRtasUtrANAM zuddhabodhAnubodhinI // ajvidhirayuktavidhiratha saMyuktavidhistatazvasaGkIrNaH / suptiGghAtu nipAta vidhayo'STAviha pricchedaaH|| siddhazabdaH samAmnAyaH / prakRtipratyayavibhAgAH pANinIyAnusAreNa veditvyaaH| atha tatra mahArASTrI bhASA'nuvarNyate / saJjIvanI avidhirayuktavidhiH saMyuktavidhistatastu saGkINaH / suptiGghAtunipAtajavidhayo'STAviha paricchedAH // 1. AderataH subodhinI yadvaktavyaM kAryaM tadAdibhUtasyAto'kArasya veditavyam / adhikaarsuutrmidm| aaderitysyaapricchedsmaapterdhikaarH| ata ityasya tu adAta ityAdisUtrAt prAk (saMkhyA 9 ) // 1 // saJjIvanI adhikAro 'yam / ita UrdhvaM yadanukramiSyAma AderAdibhUtasyAto'kArasya tadbhavatItyadhikRtaM veditavyam / A paricchedaparisamApterAderityasyAdhikAraH / ata ityasya 'Ato yathAdiSu vA' (sUtra saMkhyA 9) ityataH prAk // 1 // prAkRtamaJjarI idamandhatamo bhittvA yajjyotirbhAsate param / namo bhagavate tasmai sUryAya paramAtmane // 1 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 prAkRta vyAkaraNam udetu bhagavAn bhaanuruudyaadrerivaatmnH| yena vAco yathArthA naH sphuranti saguNAH svym||2|| prasIdantu ca vAcastA yAsAM mAdhuryamucchritam / prAkRtacchadyAnA cakre kAtyAyano mahAmuniH // 3 // vyAkarttuM prAkRtatvena giraH pariNatiM gatAH / ko'nyaH zakto bhavet tasya kaveH kAtyAyanAdRte // 4 // aho tat prAkRtaM cArU priyAvaktrendu sundaram / sUktayo yatra rAjante sudhAniSyandanirbharAH // 5 // vande vararUciM taM ca yatprajJAmaJjarImadhuH / adyApyAsvAdayantyeva hRdyaM vidvanmadhuvratAH // 6 // kAtyAyanapraNIte'smin prAkRtAbdhau titIrSayA / aprajJAprotatantrAya namo mahyaM nimajjate // 7 // yAvat prAkRtasUtrANi vyAkhyAsyAmo vayaM punaH / na vidyAdarpakaNDutyA kevalaM tadvivitsayA // 8 // tatprasannAzayAH santo dadyuH zravaNagocarAm / imAM vararUciprajJAvalyAH prAkRtamaJjarIm // 9 // vibriyante'tra sUtrArthA gamyante ruupsiddhyH| paThayante ca gaNAste te tatra tatra ythaaythm||10|| aaderitydhikaaro'ymaapricchedpuurnnaat| ata ityapi tasmAt prAgAta ityapi yo vidhiH|| ekasminneva zabde syAdeka evAdanekazaH / Aderiti tadAdeH syAnna padAderiti smRtiH // 11 // manoramA jayati madamudita- madhukara madhura rUtAkalana- kUNitApAGgaH kara vihita - gaNDa-kaNDa - Da - vinoda - sukhito gnnaadhiptiH||2||
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH vararUci-racita-prAkRta-lakSaNa sUtrANi lakSyamArgeNa buddhvA cakAra vRttiM saMkSiptAM bhAmahaH spssttaam|| adhikaaro'ym| yadita UrdhvamanukramiSyAma AdeztaH tadabhavatItyevaM veditvym| AderityetadApariccheda smaapteH| ata iti cAkAravidhAnAt ata iti takAragrahaNaM savarNa nivRttyrthm||2|| ambikA - yA nityaM manute'mbikAM madhumayIM svAbhIpsitAM devatAm yA'saktAgurUpAdapaGkajayuge nAmnA praamvaapde| sAvitrI tanayA ca yA vRtavatI gaurIvrataM pAvanaM protyA'sau salilA prakAzamahitaM vakti zriyA praakRtm| ambikAbhidhaTIkeyaM prAkRtArtha prkaashinii| viduSAM paritoSAya bhUyAnUnaM dine-dine|| adhikAra suutrmidm| asmin paricchede, asmAt sUtrAdanantaram yAni vidhAnAni ullokhiSyanta tAni sarvANi zabdasyAdau sthitasya" hRsva-a-kArasyasthAne evaM AdiSyante iti taatprym| sUtrastha "AdeH" zabdasyAdhikAraH pariccheda samAptiM pryntN| parantu "ataH" (a) padasyAdhikAraH paricchedasya nava sUtrANiyAvat vartate, yataH navamasUtrAdanantaram hasva "a" kArasyasthAne dIrgha "A" kArasya vidhAnaM vidhiiyte| pANini sUtraM "taparastatkAlasya' niyamena sUtrasya "at" zabdasya 'ta' kArasya grahaNaM "hasva a" kAraM vodhayitum, na tu dIrghAdi svrnnaanaam| paricchedesya navama sUtraM yAvat sarva-vidhAnaM zabdasyAdau sthita hasva 'a' kArasya sthAne bhvtiitispssttm| 2. A samRddhyAdiSu vA subodhinI samRddhyAdirgaNastasyA''derakArasyA''kAradezo bhavati vaa|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 prAkRta vyAkaraNam samRddhiH pratiSiddhizca prasiddhizca mnsvinii| abhijAtaM prasuptaJca pratipat prakaTaM tthaa|| .. saddakSamiti saMproktaH samRddhyAdigaNaH kil|| . sAmiddhI, smiddhii| pADisiddhI pddisiddhii| pAsiddhI, psiddhii| mAsiNI, mnnNsinnii| AhiAaM, ahiaa| pAsuttaM, psuttN| pADivaA, pddivaa| pAaDaM, paddN| sAricchaM, sricchN| vAzabdasya vyavasthAvAcitvAt vcinitymaatvm| yathA vAsasaaM, vAsArattaM, varSazatam, vrssaaraatrm| pAsiNNaM, prsvinnm| sAsU, shvshruuH| evamanye lakSyA'nusAreNa boddhvyaaH||2|| saJjIvanI .. .. AdizabdaH prkaare| prakAraH saaddshym| tathA coktam sAmIpye'tha vyavasthAyAM prakAre'vayave tthaa| AdizabdaM tu medhAvI catuSvartheSu lkssyet|| tena samRdvizabdena sadRzAH smddhyaadyH| teSu samRddhayAdiSu zabdeSvAderAdibhUtasyA to'kArasyA''kArAdezo bhavati vaa| sAmiddhI, samiddhI, smRddhiH| supratyaye kRte svajAtIyApekSayA AdibhUtasyAkArasyAnena bA aatvm| evmnyessuudaahrnnessu| idRSyAdiSu veti Rkaarsyetvm| subhisasupsu dIrgha iti diirghtvm| antyasya hala iti supratyayatya lopH| pADisiddhI, paDisiddhI, prtissiddhiH| sarvatra lavarAmiti rlopH| pratisaravetasapatAkAsu DaH iti takArasya ddH| zaSoH sa iti Sasya sH| dIrghasulopauM puurvvt| evaM pAsiddhI, pasiddhI, prsiddhiH| mANaMsiNI maNaMsiNI, mnsvinii| vakrAdiSviti naatpro'nusvaarH| sarvatra lavarAmiti vlopH| no NaH sarvatre nadvayasya pratyekaM nnH| AhiAaM, abhijaatm| kagacajatadapayavAM prAyo lopa ityAdinA anyorjtyolopH| khaghathadhabhAmityAdinA bhasya hH| napuMsake sorbinduriti binduH| pAsuttaM pasuttaM, prsuptm| sarvatra lavarAmiti rlopH| upari lopa ityAdinA plopH| zeSAdezAdinA takArasya dvitvm| pUrvavat sorbinduH| pADivaA, paDivaA, prtipt| pUrvavad rlopH| pratisaravetasapatAkAsu DaH iti tasya ddH| po vaH iti pasya vH| Adestasya na bhvti| ttraayuktsyaanaadaavitydhikaaraat| sriyAmAdityasyAntyasya halaH,
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 ajvidhiH tasya aatvm| antyasya hala iti sulopH| pAaDaM, paaDaM, prkttm| kagacajAdinA klopH| ToDaH iti ddH| sAricchaM, saricchaM, skssm| kvacid yuktasyApIti RkArasya riH| akSyAdiSu chaH iti chH| tasya dvitve varge yujaH pUrvaH iti ckaarH| samRddhiH pratiSiddhizra prasiddhizca mnsvinii| abhijAtaM prasuptaM ca pratipat prakaTaM tthaa|| sadRkSaJcaivamAdiH syAt samRddhayAdigaNaH kil|| vAzabdasya vyavasthAvAcitvAt kvcinitymaatvm| vAsasaaM, vAsAratto, varSazatavarSA raatryoH| zaSoH saH iti zaSayoH saH adAto yathAdiSu vA ityatra vA aatvm| sarvatra lavarAmini tayo rephalopaH tatroparyadha ityanuvRtteH kevalAnAM lavarAM lopaabhaavH| zeSAdezAdinA takArasya dvitvm| ubhayatrApi sakArasya na bhvti| 'vindvAdIdUtparasyeha dvitvaM zeSasya neSyate' iti dvitvapratiSedhAt pAsiNNaM, sAsU prsvinnshrshruushbdyoH||2|| prAkRtamaJjarI anekessaamkaaraannaamkaarsyaadibhaavinH| samRddhayAdiSu zabdeSu syAdAkAro viklptH|| samRddhiriti sAmiddhI samiddhI vA bhavet punH| sakSamiti sAricchaM saricchaM vA nigdyte|| prasupta iti pAsutto pasutto vaabhidhiiyte| zeSeSvapi vimRzyantAmevaM ruupvipryyaaH|| samRddhizca sadRkSazca prasuptaH prkttstthaa| prasiddhirabhijAtizca prakRtizca mnsvinii|| pratispardhIti vijJeyaH samRddhayAdirayaM gnnH| lakSye'nyatrApi yallakSyaM tadapyantarbhavaM pdm||2|| manoramA samRddhi ityevamAdiSu zabdeSvAderakArasyA''kAro bhavati vaa| samiddhI,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 prAkRta vyAkaraNam sAmiddhI, paaDaM, pAaDaM, ahijAI, AhijAI, maNaMsaNI, mANasaNI, par3ivaA, pAr3ivaA, saricchaM, sAricchaM, paDisiddhI pAr3isiddhI, pasuttaM pAsuttaM, pasiddhi, pAsiddhi, asso, aaso|| samRddhi-prakaTAbhijAti manasvinI pratipadA sadRkSa-pratiSiddhi prasupta prsiddhyshvaaH|| aakRtignno'ym| ambikA "AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" tathA "ataH" iti pddvymnuvrtte| sUtrArthaH "samRddhi" Adi saMskRta zabdeSu Adau vidyamAna hasva 'a' kArasya sthAne vikalpena dIrgha "A" kAraH bhvti| prakaTam, abhijAti, manasvinI, pratipadA, sakSam, pratisiddhiH, prasuptam, prasiddhi tathA azvAdi zabda grahaNa nimittaM sUtre "Adi" zabdasya grhnnm| samRddhi > sAmiddhI, samiddhI "samRddhi" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa 'R' kArasya 'i' kAre 'samiddhi' iti jAte, uparilopa kagaDatadapaSasAm" (prA. 3.1) ityanena sUtreNa 'd' kArasya lope 'samidhi' iti jAte, "popAdezayortRitvamanAdau'' (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'dha' ityasya dvitve 'samidhdhi' iti jAte, "vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 3.51) ityanena sUtreNa 'dh' kArasya 'd' kAre 'samiddhi' iti jAte "subhisupsudIrghaH (prA. 5. 18) ityanena sUtreNa 'i' kArasya dIrgha "A samRddhayAdiSu vA" (prA. 1.2) ityanena sUtreNa Adi 'a' kArasya vikalpena "A" kAre "sAmidvI" tathA vikalpAbhAve "samiddhI" iti rUpaM siddhm| ' prakaTam > pAaDaM paaDaM "prakaTam" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' kArasya lope, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' kArasya lope "paaTa" iti sthite "ToDaH (prA. 2.20) ityanena sUtreNa 'Ta' kArasya 'D' kAre, "sovindunapusaMke" (prA. 5.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) 'paaDaM iti jAte "A samRddhayAdiSu vA" (prA. 1.2) ityanena sUtreNa Adi 'a' kArasya vikalpena "A" kAre "pAaDaM" iti rUpaM siddhm| abhijAti > ahijAI, AhijAI - "abhijAti" iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27 ityanena sUtreNa "bh" ityasya "ha" kAre "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 't' ityasya lope "ahijAi" iti sthite, "subhisupsu dIrghaH" (prA. 5.18) ityanena sUtreNa 'i' kArasya "I" kAre "ahijAI tathA "A samRddhayAdiSu vA" (prA 1.2) ityanena sUtreNa Adi "a" kArasya dIrghatve (A) vikalpena "AhijAI" iti rUpaM siddhm| manasvinI > maNaMsiNI, mANaMsiNI "manasvinI" iti sthite "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa "n" kArasya 'Na' kAre, "vakrAdiSu" (prA. 4.15) ityanena sUtreNa bindurAgame "maNaMsvinI" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa "v" kArasya lope, "maNaMsinI" iti sthite punaH "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) iti sUtreNa "maNaMsiNI" iti rUpaM tathA ca "A samRddhayAdiSu vA" (prA. 1.2) ityanena sUtreNa 'Adi' 'a' kArasya (dirghatve) A kAre vikalpena "mANaMsiNI" iti rUpaM siddhm| pratipadA > par3ivaA, pAr3ivaA 'pratipadA' iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' kArasya lope, "patipadA' iti sthite "povaH (prA. 2.15) ityanena sUtreNa anAdi 'p' kArasya 'v' kAre 'pativadA' iti jAte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "d" kArasya lope "pativaA" iti jAte "pratisaravetasapatAkAsu DaH" (prA. 2. 8) ityanena "t" kArasya 'D' kAre "paDivaA iti rUpaM prApte, A samRddhyAdiSu vA" (prA 1.2) iti vikalpa sUtreNa Adi 'a' kArasya
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 "A" kAre (dIrghatve) "pAr3ivaA" itirUpaM siddham / sadRkSam > saricchaM, sAricchaM "sadRkSam" iti sthite "kvaciyuktasyApi " (prA. 1.31) ityanena sUtreNa, 'R' kArasya 'rikAre saddikSa iti sthite, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH ityanena " d" kArasya lope " sarikSa" iti sthite "akSyAdiSucchaH" (prA. 3.30 ) iti sUtreNa "kS" ityasya "ch" kAre "saricha" iti jAte " zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa "ch" ityasya dvitve "sarichcha" iti jAte, "vargeSu yujaH pUrvaH (prA. 3.51) ityanena sUtreNa "ch" kArasya "c" kAre, "sariccha" iti jAte A samRddhayAdiSu vA " (prA. 1. 2) iti sUtreNa " Adi - a" kArasya vikalpena A' kAre "so bindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) saricchaM, sAricchaM iti rupadvayaM siddham / prAkRta vyAkaraNam pratiSiddhiH > par3i siddhI, pAr3i siddhI "pratiSiddhi" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa ! 'r' kArasya lope, "patiSiddhi" iti sthite, "zaSoH saH (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'S ' kArasya 's' kAre "patisiddhi" iti jAte, "upari lopa kagaDatadapaSasAm" (prA. 3.1) ityanena sUtreNa 'd' kArasya lope, "patisidhi" iti jAte, " zeSAdezayordvitvamanAdau " (prA. 3.50 ) ityanena sUtreNa 'dhU' kArasya dvitve "patisidhdhi" iti jAte, vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 3.51) ityanena sUtreNa pUrva 'dh' kArasya 'd' kAre, "patisiddhi" iti jAte, "pratisaravetasapatAkAsur3a: " (prA. 28) ityanena sUtreNa 't' kArasya "D" kAre, "par3isiddhi" iti jAte, "subhisupsu dIrghaH" (prA. 5.18) ityanena sUtreNa idantasya dIrghe "par3isiddhI" tathA "A samRddhayAdiSu vA " (prA. 1. 2) ityanena sUtreNa 'AdiakArasya dIrghe pAr3isiddhI, iti rUpadvayaM siddham / prasuptam > pasuttaM pAsuttaM prasuptam iti sthite, "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'r' kArasya lApe, "upari lopa kagaDatadapaSasAm" (prA 3.1) ityanena
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH sUtreNa "p" ityasya lope, "pasuta" iti jAte, zeSAdezayordvitvamanAdau (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 't' kArasya dvitve, "pasutta" iti jAte, "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa "napuMsake su" ityasya bindutve (anusvAre) "pasuttaM" tathA "A samRddhyAdiSu vA" (prA. 1. 2) iti sUtreNa "Adi-a" kArasya vikalpena 'A' kAre, (dIrgha vA) "pAsuttaM" rUpadvayaM siddhm| prasiddhi > pasiddhI, pAsiddhI "prasiddhI" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' kArasya lope "pasiddhi" iti sthite "upari lopaH kagaDatadapaSasAm" (prA. 3.1) ityanena sUtreNa 'd' kArasya lope "pasidhi" iti sthite, "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa "dh" ityasya dvitve "pasidhdhi" iti sthite "vargeSu yujaH pUrvaH (prA. 3.51) ityanena "dh" kArasya 'd' kAre "pasiddhi" iti sthite "subhisupsu dIrghaH" (prA. 5.18) ityanena sUtreNa idantasya dIrgha "pasiddhI" iti jAte "A samRddhayAdiSu vA" (prA. 1.2) ityanena sUtreNa 'Adi-a' kArasya vikalpena "AkAre" (dIrghatve) 'pAsiddhI' iti rUpadvayaM siddhm| ____ azvaH > asso, Asso "azva" iti sthite sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) iti sUtreNa 'v' ityasya lope "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' ityasya 's' kAre 'asa' iti sthite "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) iti sUtreNa 's' ityasya dvitve, "assa' iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya otve "asso" iti prApte "A samRddhayAdiSu vA" (prA. 1.2) iti sUtreNa "Adi a" kArasya vikalpena dIrghatve "asso" iti rUpaM siddhm| "assa" zabda zaurasenI prAkRte sarvadA lbhyte| (ricarDapizala "prAkRtabhASAoM kA vyAkaraNa' pR. 5657 (grAmAtika dera prAkRtaspAravena, DaoN. hemacandra jozI kRta "hindI anuvAda, vihAra rASTrabhASA pariSad pttnaa)|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 prAkRta vyAkaraNam samanvayaH katipayaiH vidvadbhiH vicAryate yat "samRddhayAdigaNe" azva zabdasya pAThaM tu na vartate, ataH bhAmaha AcAryeNa asya prasaGgasya ullekhanam cintanIyam, prAkRtaprakAzasya candrikA vyAkhyAyAm asmin sUtra prasaGge uktam yat "samRddhayAdigaNoktaH azva zabda pAThastu cintya ev"| 3. idISatpakvasvapnavetasavyajanamRdAgGA'gGAreSu (ca) subodhinI ISadAdiSu zabdeSvAderata ikArAdezaH syaat| isi| sivinno| pikkN| beddiso| biannN| muiNgo| iNgaalo| agGArazabdaH saMskRtasamo'pi kcit| cakArAnmadhyagatasyApyakArasyetvaM kvcit| yathA majjhimaM, mdhymm| carimaM, crmm| saMskRtasamo'pi kvacit // 3 // saJjIvanI ISadityAdiSu saptasu zabdeSvAderataH sthAne id bhvti| takAra uccAraNArthaH ckraadnaaderpi| Isi, iisst| supratyaye kRte antyasya halaH iti pratyekaM sutkaaryorlopH| pikaM, pkkm| sarvatra lavarAmiti vlopH| zeSAdezayorityAdinA kakArasya dvitvm| siviNo, svpnH| pUrvavat lopH| Aderasya itvm| zrIhI ityAdinA pvyorvikrssH| pUrvasya ikaarH| po vaH iti vH| no NaH iti nnH| ata o soH ityotvm| veDiso, vetsH| pratisaravetasetyAdinA tasya ddH| madhye asyetvm| viaNaaM, vyjnkm| adho manayAm iti ylopH| svArthe ko vA iti kprtyyH| jasya kagacAdinA lopH| muiMgo, mRdnggH| udRtvAdiSu iti RkArasya uttvm| dalopAvaziSTasya akaarsyettvm| naGohalIti GaH sthAne binduH| tasya kapi tadvargAnta iti vA ngtvm| iMgAlo, anggaarH| haridrAdInAM ro laH iti lH| puurvdnyt| aGgArazabdaH saMskRtasamo'pIti kecit| cakarAnmadhyato'syettvaM madhyame carame tthaa| majjhima, mdhymm| dhyAyojhaH iti dhyasya jhH| tasya dvitve varge yujaH pUrvaH iti jH| carimaM, crm| caramazabdaH saMskRtasamo'pi kecit||3||
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH prAkRtamaJjarI 57 ISat pakvaM tathA svapno vetaso vyajanaM punaH / mRdaGgazca tathAGgAra eSu zabdeSu saptasu // ata idvA bhavedISadIsi vA punarIsa vA / pakkaM pikkaM ca pakkaM ca tathAnyeSvapi dRzyatAm // ittvamISatpade kaizcidIkArasyApi ceSyate / isi cumbiamityAdi rUpaM tena hi sidhyati // 3 // manoramA ISadAdiSu zabdeSu AderataH sthAne ikArAdezo bhvti| veti nivRttam isi, pikkaM, siviNo, ver3iso, vaaNo, miiGgo, iGgAlo / ambikA "" ' AderataH " ( prA. 1.1) ityataH " AdeH " tathA " ataH " zabda dvayamanuvarttate, tathA sUtrastha "ca" padena " anAdi" ityasyApi grahaNaM spaSTam / sUtrArthaH ISat, pakvam, svapnaH, vetasaH, vyajanakam, mRdaGgaH, tathA aGgAraH Adi saMskRta zabdAnAm Adi - akAraH tathA katipayasthAneSu anAdi (madhya) "hasva-a" kArasya sthAne prAkRte ' it arthAt hasva "i" kAraH aadishyte| ISat > isi 'ISat' iti sthite "zaSoH saH " (pro. 2.43 ) ityanena sUtreNa 'S' kArasya 's' kAre Isat iti jAte " antya halaH" (prA. 4.6) ityanena sUtreNa antya hal 't' ityasya lope 'Isa' iti sthite "idISatpakvasvapnavetasavyajanamRdAGgA'GgAreSu" (ca) (prA. 1.3) ityanena sUtreNa "a" kArasya 'i' kAre "isi" iti rUpaM siddham /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam pakvam > pikkaM "pakvam" iti sthite, "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) iti sUtreNa 'v' ityasya lope "pakma iti sthite "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa "k" ityasya dvitve "pakkaM" iti sthite "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "pakkaM" iti jAte "idISatpakvasvapnavetasavyajana mRdAGgA'GgAreSu" (prA. 1.3) ityanena sUtreNa "Adi-a kArasya 'i' kAre "pikkaM" iti rUpaM siddhm| __ svapnaH > siviNo "svapna" iti sthate "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa "v' kArasya lope "sapna'' iti sthite "iH (t) "zrIhIkrItaklAntaklezamlAnasvapnasparzaharhigarheSu" (prA. 3.62) ityanena sUtreNa yuktasya viprakarSaH tathA pUrvasya 'i' kAraH, tatsvaratA ca iti niyamena 'p' ityasya 'i' kAre "sapina" iti sthite, "povaH" (prA. 2.15) ityanena sUtreNa "p" ityasya 'va' kAre 'savina' iti jAte "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa "n" kArasya "Na" kAre "saviNa" iti sthite, "idISatpakcasvapnavetasavyaMjanamRdaGgA'GgAreSu (ca)" (prA. 1.3) ityanena sUtreNa Adi 'a' kArasya "i" kAre "siviNa" iti prApte "ata ot soH" (prA 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane "su" ityasya o kAre "siviNo" iti rUpaM siddhm| __vetasaH > ver3iso "vetasa' iti sthite "pratisaravetasapatAkAsu DaH" (prA. 2.8) ityanena sUtreNa "t" kArasya 'D' kAre "ver3asa" iti jAte "idISatpakvasvapnavetasavyajana mRdaGgaGgAreSu (ca)" (prA. 1.3) ityanena sUtreNa anAdi a" kArasya 'i' kAre "ver3isa" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "o" kAre "veDiso iti rUpaM siddhm|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59 ajvidhiH vyajanakam > viaNaa __ "vyajanakam iti sthite "adhomanayAm' (prA. 3.2) iti sUtreNa 'ya' kArasya lope "vajanaka" iti prApte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH (prA. 2.2) iti sUtreNa 'j' kArasya lope "vaanaka" iti sthite punaH "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "k" ityasya lope "vaanaa iti prApte "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'N' kAre "vaaNaa" iti prApte "idISatpakvasvapnavetasa vyajanamRdaGgAGgAreSu (ca) (prA. 1.3) iti sUtreNa "Adi a" kArasya 'i' kAre "viaNaa" iti rUpaM siddhm| mRdaGga > miiGgo "mRdaGgaH" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa 'R' kArasya 'i' kAre midaGga" iti jAte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'd' kArasya lope "miaGga" iti prApte "idISatpakvasvapnavetasavyajanamRdaGgAGgAreSu (ca)" (prA. 1.3) iti sUtreNa (anAdistha) a' kArasya 'i' kAre "miiGga iti jAte "yayi tadavargAntaH" (prA. 4.17) iti sUtreNa "bindurAgamasya vikalpapakSe "miiGga" iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "o' kAre "miiGgo" iti rUpaM siddhm| aGgAraH > iGgAlo "aGgAraH" iti sthite "idISatpakvasvapnavetasavyajanamRdaGgAGgAreSu ca" (prA. 1.3) ityanena sUtreNa "Adi-a'kArasya 'i' kAre "iGgAra" iti sthite "haridrAdInAM rolaH'' (prA. 2.30) iti sUtreNa 'ra' ityasya 'la' kAre "iGgAla" iti sthite "yayi tadavargAnta" (prA. 4.17) iti sUtreNa yayi pare anusvArasya vargastha paJcama varNasya vikalpa upasthiti tvAt "iGgAla iti sthite "ata ota soH" (pro. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacaneM "su" ityasya "o" tve "iGgAlo" iti rUpaM siddhm|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 prAkRta vyAkaraNam samanvayaH "manoramA vyakhyAkAraH bhAmahena prastuta sUtre 'ca' kArasya upAdAnaM na kRtm| parantu 'ca' kArasya upAdAnaM vinA anAdistha 'a' kArasya sthAne "i" kArAdezaH asmbhvm| ataH "candrikA" tathA dIpti" vyAkhyAyayoH 'ca' kArasya upAdAmAdhArIkRtya atra "amvikAyAm" api 'ca' upAdAnena "anAdistha a" kArasya grahaNaM spssttm| katipayaiH vyAkhyAkAraiH "ISat" zabdasya 'I' kAraH hasva 'i' kAre sviikRtm| parantu hemacandreNa "Isi" rUpaM tu sviikriyte| kAlidAso'pi svakIya nATake "Isi" zabdasya prayogaM kRtm| "IsIsi cumviAI bhamarehiM suumaarkesrsitaar| odaMsayanti daamANA pamadAo siriiskusumaaiN|| (zakuntalA, prathamaaMka) prAkRtabhASAyAH "iGgAla" zabdaH kAlAntare saMskRta sAhitye api uplbhyte| kavizrIharSeNa svaracita mahAkAvye "aMgAra" zabdasya sthAne "iGgAla" pryujyte| "sphuraddhanunisvanatadghanAzugapragalbha vRSTi vyayitasya sNgre| nijasya tejaH zizvinaH parazzatA vitenuriGgAla mivAyazaH pre|| (naiSadha carita, prathamasarga, zloka - 9) 4. lopo'raNye subodhinI araNyazabde Aderato lopo bhvti| rnnnnN| / syAdidAnIMpade lopa aaderyogvibhaagtH| daanniN||4|| saJjIvanI ____ araNyazabde akArasya lopo bhvti| raNNaM, arnnym| adho manayAm iti yalopaH zeSAdezAdinA dvitvm| 'syAdidAnI pade lopaH aaderyogvibhaagtH'| dANi, idaaniim| itItaH pAnIyAdiSu itiittvm| mo binduH ityAdinA binduH| tasya maaNsaaditvaallopH||4||
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH prAkRtamaJjarI araNyamiti zabde'sminnakArasyAdivarttinaH / avikalpena lopaH syAttato 'raNaM' bhavedidam // 4 // manoramA araNya zabde Aderato lopo bhavati, raNaM / ambikA prathama sUtraM "AderataH " ( prA. 1.1) ityataH 'AdeH' tathA 'ataH' iti dvau zabdau anuvartete / sUtrArtha: (4 61 "araNyam" iti saMskRta zabdasya Adau vidyamAnau hasva "a" kArasya prAkRte lopaH bhavati / araNyam > raNNaM 'araNyam" iti sthite "lope'raNye" (1.4) sUtreNa 'a' kArasya lope "raNya" iti sthite " adho manayAm" (prA. 3.2) ityanena sUtreNa 'y' kArasya lope 'raNa' iti sthite " zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) iti sUtreNa 'N' kArasya dvitve "raNNa" iti jAte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "raNNaM" iti rUpaM siddham / 5. e zayyAdiSu (ca) subodhinI Aderata etvaM syaat| zayyAsaundaryaparyantaballItitAmito (trittiAnto ?) tkarAH / AzcaryamAtravRntAni jJeyaH zayyAdirIdRzaH / sejA, sundaro, vellI kettiaM, jettiaM, tettiaM / amI kiMyattacchabdAnAM prinnaamaaH| ukkeraM, accheraM / mAtravRntazabdayoradAto yathAdiSu Rto'diti sUtrAbhyAM kRtaakaaryorgrhnnm| thoamettaM, veNThaM // 5 //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam saJjIvanI zayyAzabdena sadRzAH shyyaadyH| teSu zayyAdiSu AderakArasya ekArAdezo bhvti| ckaaraadnaaderpi| sejA shyyaa| aaderkaarsyaitvm| ryazayyAbhimanyuH jaH iti ya ityasya jH| zeSAdezAdinA jasya dvitvm| suMderaM, saundryym| utsaundaryAdiSu iti aukaarsyottvm| tUryadhairyAdinA ryasya rH| bellI, bllii| kettiaM, kiyt| kiM parimANamasya kimo yt| kiMzabde kimH| kaH iti kH| jettiyaM, yaavt| yacchabde antyasya halaH iti tlopH| Aderyo jaH iti jH| tettiaM, taavt| tacchabde'pi pUrvavat tlopH| 'iSTau kiMyattadetebhyaH parimANe ttiaddahau iti tribhyo'pi ttiaprtyyH| trayomI, ttiaantaaH| ukkaro, utkrH| upari lopaH ityAdinA tlopH| zeSAdinA kasya dvitvm| mdhysyaitvm| accheraM, aashcrym| adAto yathAdiSu vA ityttvm| zcatsapsAM chaH iti zcasya chH| tasya dvitve varge yujaH pUrvaH iti cH| tUryadhairyAdinAryasya rH| thoamettaM, stokmaatrm| stasya thH| kagacAdinA klopH| adAto yathAdiSu vA itym| veNTaM, vRntm| Rto'dityattve kRte etvm| tAlavRnte NTaH ityatra kevalavRntazabde NTa iti vkssyte| shyyaasaundrypryntvlliitrittiaantotkraaH| AzcaryamAtravRntAni zayyAdayaH syuriidRshaaH||5|| prAkRtamaJjarI zayyAdiSu bhavedetvaM zayyA sejjA nigdyte| AzcaryaM viduraccheraM trayodaza ca terh|| zayyA tryodshaashcrypryntotkrvllyH| saundaryaJceti zayyAdigaNaH zeSastu puurvvt||5|| manoramA zayyA ityevamAdiSu zabdeSu AderataH ekArAdezo bhvti| sejjA sunderaM, ukkero, teraho, accheraM, perantaM, vellii|| zayyA - saundaryotkara -- trayodazAzcarya-paryanta vallyaH //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 ajvidhiH ambikA . "AderataH" iti adhikAra-sUtrataH (prA. 1.1) "AdeH" tathA "ataH" pddvymnuvrtte| "ca" kArasya upAdAnena Adi tathA anAdi etayoH grahaNaM iti taatprym| sUtrArthaH zayyA Adi (saundaryam, utkaraH trayodazaH, Azcaryam, paryantam, vallI) saMskRta zabdeSu tathA kadAcit anAdau vidyamAnasya hasva-a kArasya sthAne 'e' kArAdezaH bhvti| yathA zayyA > sejjA "zayyA" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) iti sUtreNa "za" kArasya "sa" kAre, "ryazayyAbhimanyuSu jaH" (prA. 3.17) ityanena sUtreNa "zayyA' zabdasya "yy' iti yuktasya "'" bhvti| "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) iti sUtreNa "j" ityasya dvitve, "e zayyAdiSu" iti sUtreNa Adi "a" kArasya 'e' kAre "sejjA" iti rUpaM siddhm| saundaryam > sunderaM "saundaryam" iti sthite "utsaundayAdiSu (prA. 2.88) iti sUtreNa "saundaryam" zabdasya Adi au kArasya sthAne 'u' kAre, "yayi tadavargAntaH" (prA. 4.17) iti sUtreNa yayi pare vikalpena binduH (anusvAraM), tadavargAntatvAt "sundaryam" iti prApte "tUryadhairyasaundaryAzcaryaparyanteSu raH" (prA. 3.18) iti sUtreNa 'rya' ityasya 'ra' kAre "sundaram" iti sthite "e zayyAdiSu" (prA. 1.5) sUtreNa 'a' kArasya (madhya-a) sthAne 'e' kAre "sundaram" iti jAte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "sunderaM iti siddhm| utkaraH > ukkero "utkara" iti sthite "upari lopa kagaDatadapaSasAm" (prA. 3. 1) iti sUtreNa 't' kArasya lope, "zeSAdezayordvitvamanAdau (prA. 3.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 prAkRta vyAkaraNam 50) iti sUtreNa "k" kArasya dvitve "ukkara iti sthite "e zayyAdiSu" (prA. 1.5) iti sUtreNa 'a' kArasya (madhya-a) sthAne 'e' kAre "ukkera" iti prApte "ata ot soH" (prA. 5.1) inyanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "o" kAre "ukkero" iti rUpaM siddhm"| trayodazaH > teraho "trayodazaH" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) iti sUtreNa 'r' ityasya lope "tayodaza" iti sthite, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'ya' kArasya lope "taodaza" iti sthite "saMndhAvacAmajlopavizeSAbahulam" (prA. 4.1) iti sUtreNa acAM sandhau kartavye acavizeSo lopa vizeSazca bahulaM syAt, iti niyamena ac "o" kArasya lope "tadaza" 'iti sthite, "saMkhyAyAJca" (prA. 2.17) iti sUtreNa saMkhyAvAcini zabde ayuktasyAnAdau 'd' kArasya rephAdeze "taraza" iti sthite "dazAdiSu haH" (prA. 2.44) iti sUtreNa 'z' kArasya 'ha' kAre, "taraha" iti sthite "e zayyAdiSu" (prA. 1.5) iti sUtreNa "Adi-a" kArasya 'e' kAre, teraha" itiprApte "ata ot soH" (prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamAvimakti ekavacane 'su' ityasya "o" kAre "teraho" rUpaM siddham' Azcaryam > accheraM "Azcaryam" iti sthite 'sandhAvacAmajlopavizeSAvahulama' (prA. 4.1) iti sUtreNa svarANAm vizeSatvAt A-kArasya a kAre "azcarya" iti sthite "zcatsapsAM chaH" (prA. 3.40) iti sUtreNa saMyukta vyaJjana samudAya "zc" ityasya "ch" kAre, "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) iti sUtreNa Adezasya dvitve arthAt 'ch' ityasya dvitve "achacharya" iti prApte "vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 3.51) iti sUtreNa 'cha' ityasya "c" kAre "accharya' iti jAte "tUryadhairya saundayaryAzcaryaparyanteSu raH" (prA. 3.18) iti sUtreNe '' ityasya 'ra' kAre "acchara" iti sthite "e zayyayAdiSu" (prA. 1.5) iti sUtreNa, sUtre 'ca' kArasya upAdAna tvAt anAdi 'a' kArasya 'e' kAre "acchera'' iti sthite
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "accheraM" iti rUpaM siddhm| paryantam > parentaM 'paryantam' iti sthite "tUryadhairyasaundaryAzcaryaparyanteSu raH" (prA. 3. 18) iti sUtreNa 'ya' ityasya '' kAre "paranta' iti jAte "e zayyAdiSu" (prA. 1.5) iti sUtreNa Adi 'a' kArasya e' kAre peranta iti sthite "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake su ityasya bindutve "perantaM" iti rUpaM siddhm'| vallI > vellI __ "vallI" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) iti sUtreNa 'la' kArasya lope' "zeSAdezayorditvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'la' ityasya dvitve "vallI" iti sthite "e zayyAdiSu" (prA. 1. 5) ityanena sUtreNa Adi 'a' kArasya 'e' kAre "vellI" iti rUpaM siddhm| samanvayaH prAkRta vaiyAkaraNakAraH paNDitapravaraH bhAmaha AcAryasya dRSTyA, sUtre 'ca' padasya grahaNaM anAvazyakam, parantu 'ca' padasya upadAnaM vinA "accheraM" Adi shbdsiddhimsmmvm| ataH candrikA kAreNa tathA atrApi "ca" padamAdhArikRtvA anAdistha hasva 'a' kArasya grahaNaM yathArthaM iti veditvym| 6. o badare dena subodhinI badare zabde dakAreNa saha ottvaM syaat| borN| otvaM saha vakAreNa lavaNe'pyasya cessyte| lonnN| AderotvaM vikalpena syaadaaaarpitshbdyoH| ollaM, allaM; odaM, aiN| oppiaM, appi||6||
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 saJjIvanI badarazabde dakAreNa sahAderata otvaM bhavati / boraM, badaram / napuMsake sorbinduH iti binduH / 'otvaM saha vakAreNa lavaNe'pyasya ceSyate ' / loNaM, lavaNam / 'oderotvaM vikalpena syAdArdrApitazabdayoH' / ollaM, allaM; addaM, aardrm| yatra pakSe otvaM nAsti tatra adAto yathAdiSu vA ityatvam / dre ro vA iti rephalopaH / 'Ardazabde dakArasya lAdezo veSyate budhaiH' iti vA latvam / pakSe sarvatra lavarAmiti ralopaH / zeSAdezAdinA dvitvam / oppiaM, appiaM arpitam / lope dvitva pUrvavat // 6 // prAkRtamaJjarI Aderbadarazabde'sminnata otvaM vidhIyate / dakAreNa sahaivAto badaraM voramucyate // 6 // manoramA , vadara zabde dakAreNa sahAderata otvaM bhavati / ambikA prAkRta vyAkaraNam prathamasUtraM "AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" tathA "ataH" iti padadavayamanuvarttate / sUtrArthaH saMskRta badarazabda sya " Adi - akAraH madhyastha 'da' kArasahiteMna prAkRte "o" kAraH bhavati / badaram > boraM "badaram" iti sthite' "o badare dena" (prA. 1. 6 ) iti sUtreNa "Adia kAreNa saha 'da' kArasya "otve", bora" iti sthite "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30 ) iti sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "boraM " iti rUpaM siddhm| samanvayaH 'da' kArasya tAtparyam tu na kevalam " d" iti vyaJjana varNaH, parantu " d" iti vyaJjanena saha taduttaravarttinaH 'a' kArasyApi grahaNam' /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 ajvidhiH anyathA "boaraM" iti anabhISTaM rUpaM lbhyte| ataH "lavaNanavamallikayorvena" (prA. 1.7) iti sUtre 'va' kArasya Azayena 'v' tathA taduttaravartinaH 'a' kArasyApi grhnnm| 7. lavaNanavamallikayorvena prAkRtamaJjarI okAro vena lvnn-nvmllikyortH| loNaM Nomallieti syAllavaNaM nvmllikaa||7|| manoramA .. lavaNanabamallikayorAderato vakAreNa saha okAraH syaat| loNaM, nnomlaai| ambikA "AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" tathA "ataH", o badare dena" (prA. 1.6) ityasmAt sUtrAt "o" iti padAni anuvrtnte| sUtrArthaH lavaNam, navamallikA iti saMskRta zabdayoH Adi 'a' kAraH 'ba' kAreNa saha prAkRte 'o' kAraH bhvti| _ lavaNam > loNaM lavaNam iti sthite "lavaNa navamallikayorvena" (prA. 1.7) iti sUtreNa 'Adi-a' kArasyasthAne va kAraH sahitena prAkate 'o' kAraH tvAt "loNa' iti sthite "sobindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtraiNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) loNaM" iti rUpaM siddhm| navamallikA > NomalliA "navamallikA" iti sthite "noNaH sarvatraH" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' ityasya "Na" kAre, "NavamallikA" iti prApte "lavaNanavamallikayorvena" (prA. 1.7) iti sUtreNa "Adi-a "kArasya "va" kAra sahitena o-kAre "NomallikA" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) iti sUtreNa "k" kArasya lope "NomalliA" iti rUpaM siddhm|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 prAkRta vyAkaraNam 8. mayUramayUkhayorkhA vA subodhinI mayUramayUkhazabdayoH yUzabdena saha Aderata ottvaM syaadvaa| moro, muuro| moho, muuho|| sakhIvanI yvA iti tRtiiyaantm| o ityanuvartate uttrrtraapi| etayoH zabdayoH yvA yUzabdena sahAderata otvaM vA bhvti| moro, maUro, myuurH| akArayakArayorekatra otvm| tena masya ssvrtvm| anyatra kagacAdinA ylopH| mohA, maUhA, myuukhaaH| jaspratyaye kRte khaghathAdinA khasya hH| jaszasorlopaH iti jaso lopH| tataH pratyayalopaparibhASayA jasGasyAMsu dIrgha iti diirghH| puurvvdotvm|| // prAkRtamajjarI yUkAreNa sahautvaM syAd vA myuurmyuukhyoH| moro maUro moho vA maUho vA mtaavimau||8|| manoramA 'mayUra' 'mayUkha' ityetayo!zabdena sahAderataH otvaM vA bhvti| moro, maUro moho, muuho|| ambikA "AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" tathA "ataH", "o vadare dena" (Na. 1.6) ityataH "o" kAraH ca etAni padAni anuvrttnte| sUtrArthaH mayUraH mayUkhaH iti saMskRta zabdayoH Adi "a''-kAraH madhyavartI 'yU' varNena saha prAkRte vikalpena "o" kAraH bhvti| yathA mayUraH > moro, maUro "mayUraH' iti sthite "mayUramayUkhayorkhA vA" (prA. 1.8) iti sUtreNa
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 69 "Adi-akAraH 'yU' varNena saha "o"kAratve vikalpatvena "mora" iti prApte "atta ot soH' (prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamA vimakti ekavacane 'su' ityasya "otve", "moro" rUpaM, siddhm| 'o-kArasya' abhAvapakSe 'kagacajatadapayavAM prAyo lopaH (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa 'ya' kArasya lope "maUro" iti rUpaM siddhm| mayUkhaH > moho, maUho "mayUkhaH" iti sthite "mayUramayUkhayorkhA vA" (prA. 1.8) iti sUtreNa 'Adi-a' kArasyasthAne "yU" iti sahitena, prAkRte 'o'-kAra tvAt mokha' iti jAte "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) iti sUtreNa 'kha' kArasya 'ha' kAre "moha" iti sthite, "ata ot soMH" (prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya 'prathamAvimakti ekavacane "su" ityasya "otve", "moho" iti rUpaM siddhm| . __ o-kArasya amAvapakSe "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa "y" kArasya lope "maUho" iti rUpaM siddhm| samanvayaH sUtrastha 'yyA', "yU" iti varNasya "tRtIyA vibhakti ekvcnm| tasmAt uparokta prakAreNa arthaM gheditvym| 9. caturthI caturdazyostunA subodhinI caturthIcaturdazIzabdayoH tuzabdena saha Aderata otvaM syaadvaa| cotthI, cutthii| codahI, cudhii||8|| saJjIvanI . tuneti tRtiiyaantm| vetyunuvrtte| etayoH zabdostunA tuzabdena sahAderata otvaM vA bhvti| cotthI, cautthI cturthii| akArokArayorekatra otvm| anyatra kagacAdinA tlopH| coddahI, cauddahI, cturdshii| dazAdiSu haH iti zasya hH| puurvvdnyt| antyasya halaH iti sulopH|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 prAkRta vyAkaraNam . prAkRtamaJjarI vA caturthI caturdazyorata otvaM tunA sh| bhaveccotho cautthI ca coddahI vA cuddhii||9|| manoramA etayostunA sahAderata otvaM bhavati vaa| cotthI, cutthii| coddahI, cuddhii|| ambikA ___"AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" tathA "ataH", o vadare dena" (prA. 1.6) ityataH o" kAraH, "mayUramayUkhayorkhA vA" (prA. 1.8) ityataH 'vA' iti etAni padAni anuvrtnte| sUtrArthaH "caturthI" tathA "caturdazI" dvayoH zabdayoH Adi-a" kArasya madhyastha 'tu' varNena saha prAkRte vikalpena "o" kAraH bhvti| yathA __ caturthI > cotthI, cautthI caturthI iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) iti sUtreNa 'ra' ityasya lope, "zeSAdezodvitvamanAdau (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'tha' ityasya dvitve "catuththI" iti prApte "vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 3. 51) iti sUtreNa "th" kArasya 't' kAre "catutthI" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH (prA. 2.2) iti sUtreNa 'tu' ityasya 't' kArasya lope "cautthI" iti prApte "caturthI caturdazyostunA" (prA. 1.9) iti sUtreNa vikalpena 'tu' ityanena saha Adi 'a' kArasya. otve "cotthI" iti rUpaM siddhm| caturdazI > codasI, cauddasI, codahI, cauddahI, caturdazI iti sthite, "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) iti sUtreNa 'ra' ityasya lope "catudazI" iti sthite, "zeSAdezayA~dvitvamanAdau" (prA. 3.50) iti sUtreNa "da" kArasya dvitve "catuddazI" iti sthite,
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 71 "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) iti sUtreNa "t" ityasya lope " cauddazI" iti sthite "zaSoH saH " (prA. 2.42) iti sUtreNa "z" kArasya 's' kAre " cauddasI" iti prApte "caturthI caturdazyostunA " (prA. 1.9) iti vikalpa sUtreNa " Adi-a" kArasya sthAne " madhyastha - tu" sahitena "o-kAre", coddasI' iti rUpaM siddham / " dazAdiSu haH" (prA. 2.44) iti sUtreNa, pakSe " cauddazI" ityasya 'z' kArasya 'ha' kAre " coddahI", "cauddahI" iti rUpadvayam api prAptam / 10. adAto yarthAdaSu vA subodhinI ata ityadhikAro nivRttH| yathAdiSvAderAkArasya akArAdezaH syAdvA / yathA tathA pravAhazca prahAraprAkRteSvapi / prastAvaH pArijAtazca cAmarotkhAtahAlikAH // yathAdayaH syurIdRkSA yeSAM hrasvo vikalpyate / jaha, jahA; taha thaa| pavaho, pavAho; paharo, pahAro / pauaM, paauaN| patthavo, patthAvo / pariAo, priaao| camaraM, cAmaraM / ukkhao, ukkhAo / halio, hAlio / atra vAzabde'nuvartamAne'pi punarvAgrahaNaM yathAdiSveva hrasvatvavikalpasaMkocArtham / tathA coktma brAhmaNaH sthApitaprAptapAzrvAzvaryAdayazca ye / ye pUrvAhlAdayaste'pi nityaM hrasvA yathAdiSu // bmhnno| tthvio| pattaM / paMsU / acchariaM / puvvaNho / majjhaNNo / avrho| ete ca pUrvAhNAdayaH // 9 // saJjIvanI ala iti nivRttam / yathA ityevaMprakAreSu zabdeSu Ata AkArasya akArAdezo bhavati / vAzabde'nuvartamAne punarvAgrahaNAd anAderapi / sthAnyAdezayostakAro'sandehArthaH / jaha, jahA, yathA / Aderyo jaH iti jaH / taha, tahA tathA / khaghathAdinA thasya haH / pavaho, pavAho, pravAhaH / paharo, pahAro, prahAraH / paaaM, pAaaM, prAkRtam / Rto't ityattvam /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 prAkRta vyAkaraNam kagacAdinA ktyorlopH| pattharo, patthAro, prstaarH| stasya thaH iti thH| tasya dvitve varge yujaH pUrvaH iti tH| pariAo, pAriAo, paarijaatH| kagacAdinA jtyorlopH| camara, cAmaraM, caamrmev| ukkhao, ukkhAo, utkhaatH| upari lopaH ityAdinA tlopH| zeSasya khasya dvitve varge yujaH pUrvaH iti kH| halio, hAlio, haalikH| vyavasthitavibhASayA brAhmaNAdau tu nitymH| bamhaNo, braahmnnH| hoSvityAdinA hasyopari msthitiH| ThAvio, sthaapitH| SThA gatinivRttAvityasya Nijantasya ktapratyaye pare AviH kte ityAdinA Nic, aaviraadeshH| aidezA bahulamiti bahulagrahaNAt sthAdhyAgA ityAdinA sthA ityasya tthaadeshH| sandhAvacAmityAdinA aaveraakaarlopH| kagacAdinA tlopH| brAhmaNaditvAd AkArasya nitymtvm| athavA sthApitazabdasya sNskRtsiddhsyaivaanggiikaaraat| anyatrApi kvacit ThatvaM sthakArasyaiSyate budhairiti sthasya tthH| po va iti vH| puurvvdnyt| pattaM, praaptm| upari lopa ityAdinA plopH| zeSAdinA tasya dvitvm| paMsU, paaNshuH| subhissupsu dIrgha iti diirghH| acchariaM, aashcryN| zvatsapsAM cha iti zvasya chH| cauryasameSu ria iti ryasya ria aadeshH| puvvaNho, puurvaahnH| udUtA madhukAdiSu iti uttvm| hoSvityAdinA hasyopari Nasya sthitiH| majjhaNNo, mdhyaahnH| dhyAyojhaH iti dhyasya jhH| asya dvitve varge yujaH pUrva iti jH| madhyAhane hasya iti hlopH| no Na iti nnH| tasya zeSAdezAdinA dvitvm| avaraNho, apraahnH| . yathA tathA pravAhazva prahAraprAkRte api| / prastAraH pArijAtazva caamrotkhaathaalikaaH|| yathAdayaH syurIdRkSA eSAM hrasvo vibhaassyaa| brAhmaNaH sthApitaH prAptapAMzvAzcaryAdayazca ye|| ye pUrvAhlAdayaste'pi nityaM hrasvA ythaadissu||9|| prAkRtamaJjarI yathAdiSu bhavedAderAkArasya viklptH| attvaM jaha jahA vA syAccamaraM vAtha caamrN|| .
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH yathA cAmara- dAvAgni- prahArotkhAta - hAlikAH / tAlavRntaM tathA cATu yathAdiH syAdayaM gaNaH // // 73 manoramA ata iti nivRttm| sthAnyantaranirdezAt / yathA ityevamAdiSu AtaH sthAne akArAdezo bhavati vA / jaha, jahA / taha, thaa| pattharo, patthAro / pauaM, paauaN| talavenTaaM, tAlaveNTaaM / ukkhaaM, ukkhAaM / camaraM, cAmaraM / paharo, pahAro / caDu, cADu / davaggI, dAvaggI / khaiaM, khAiaM / saMThaviaM, saMThAviaM / halio, hAlio // yathA tathA prastAra- prAkRtatAlavRntakotkhAta-cAmara - prahAra - cATu - dAvAgni-khAdita-saMsthApita- haalikaaH|| ambikA (( 'AderataH (" AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" anuvrttte| 'ataH' padasyAnuvRttistu samAptam / sUtre 'AtaH' iti nirdeshaat| "mayUramayUkhayorkhA vA' (prA. 1.8) ityataH 'vA' iti padasyAnuvRttitve'pi sUtre punaH upAdAnatvAt, 'Adi' padena saha 'anAdi' padasyApi grahaNaM iti pratIyate / sUtrArthaH yathA Adi (tathA, prastAra, prAkRta, tAlavRntaka, utkhAta, cAmara, prahAra, cATu, dAvAgni, khAdita, saMsthApita, hAlika) saMskRta zabdeSu AdiSu anAdiSu (madhyaH, antyaH) ca vidyamAnau dIrgha A kArasya sthAne prAkRte vikalpena hrasva-a' kAraH bhavati / yathA- yathA > jaha, jahA 'yathA' iti sthite "Aderyo jaH" (prA. 2.31 ) ityanena sUtreNa Adi 'y' ityasya 'j' kAre, "khaghathdhabhAM haH " (prA. 2.27) ityanena 'sUtreNa 'th' kArasya 'ha' kAre 'jahA' iti prApte " adAto - yathAdiSu vA" (prA. 1.10) sUtreNa anAdi (antya) 'A' kArasya "a" kAre vikalpena jaha, tathA jahA rupadvayaM siddham / tathA > taha, tahA " tathA " iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 prAkRta vyAkaraNam 'th' kArasya "ha" kAre sahA' iti prApte "adAto yathAdiSu vA" (prA. 1.10) iti sUtreNa 'A' (antya) kArasya 'a' kAre vikalpena 'taha iti rUpaM, vikalpAbhAva pakSe 'tahA' iti rUpadvayaM siddhm| . prastAraH > pattharo, patthAro 'prastAraH' iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' ityasya lope 'pastAra' iti sthite "stasya thaH" (prA. 3.12) iti sUtreNa 'st' ityasya 'th' kAre 'pathAra' iti jAte "zeSAdezayorddhitva manAdau" (prA. 3.50) iti sUtreNa 'th' ityasya dvitve 'paththAra' iti sthite "vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 3.51) iti sUtreNa 'th' kArasya t' kAre 'patthAra" iti jAte "adAto yathAdiSu vA" (prA. 1.10) iti sUtreNa A kArasya (madhyastha) vikalpena "a" kAre 'patthara' iti prApte "ata ot soH" (pro. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve "pattharo" iti rUpadvayaM siddhm| prAkRtam > pauaM pAuaM "prAkRtam" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) iti sUtreNa 'ra' ityasya lope "pAkRtam" iti sthite "uddatvAdiSu" (prA. 1.29) iti 'sUtreNa 'R' kArasya 'u' kAre "pAkutam" iti prApte "kagacaja tadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) iti sUtreNa kt varNayoH lope "pAuam" iti jAte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake "su" ityasya "bindutve" (anusvAre) "pAuaM rUpaM siddhm| "adAto yathAdiSu vA" (prA. 1.10) iti sUtreNa "Adi-A" kArasya vikalpena 'hasva-a" kAre "pauaM" iti rUpamapi siddhm| tAlavRntakam > tAlaveNTaaM, talaveNTaaM "tAlavRntakam" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) iti sUtreNa RkArasya 'i' kAre "tAlavintaka" iti jAte, "ita-eta piNDasameSu" (prA. 1.12) iti sUtreNa "i" kArasya 'e' kAre "tAlaventaka" iti sthite 'nt' ityasya "NT" itiprApte "tAlavante NTaH" (prA. 3.45) sUtreNa, "tAlaveNTaka" iti sthite, "kagacajatapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) iti sUtreNa 'k' ityasya lope "tAlaveNTaa'' iti sthite,
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "tAlaveNTaaM", "adAto yathAdiSu vA" (prA. 1.10) iti sUtreNa "Adi-A" kArasya vikalpena hasva-a' kAre, "talaveNTaaM" ruupdvyNsiddhm| utkhAtam > ukkhaaM, ukkhAaM 'utkhAla' iti sthite "upari lopaH kagaDatadapaSasAm" (prA. 3. 1) iti sUtreNa "t' ityasya lope "ukhAta" iti sthite "zeSAdezeyordvitvamanAdau" (prA. 3.50) iti sUtreNa 'kh' ityasya dvitve 'ukhkhAta' iti sthite, "vageSu yujaH pUrvaH" (prA. 3.51) iti sUtreNa dvitva 'kha' kArasya 'k' kAre ukkhAta" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH (prA. 2.2) iti sUtreNa "ukkhAa" iti sthite "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa 'su' ityasya napuMsake bindutve (anusvAre) "ukkhAaM" iti prApte "adAto yathAdiSu vA" (prA. 1.10) iti sUtreNa "A" kArasya vikalpena hasva-a" kAre "ukkhaaM" iti ruupdvyNsiddhm| cAmaram > camaraM, cAmaraM cAmaram iti sthite "adAto yathadiSu vA" (prA. 1.10) iti sUtreNa Adi-A' kArasya "hasva-a" kAre vikalpena "camara" iti jAte "sobindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) cAmaraM "camaraM" rUpadvayaM siddhm| prahAraH > paharo, pahAro "prahAraH" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) iti sUtreNa 'ra' ilyasya lope pahAra iti jAte adAtoyathAdiSuvA" (prA. 1.10) iti sUtreNa 'A-kArasya vikalpena hasva-a kAre 'pahara' iti prApte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve' paharo" tathA vikalpAbhAva pakSe" pahAro" iti rUpadvayaM siddhm| yATu > cADu, caDu 'cATu' iti sthite "Tor3a" (prA. 2.20) ityanena sUtreNa T' ityasya
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 prAkRta vyAkaraNam 'D' kAre, cADu' iti prApte " adAtoyathAdiSuvA" (prA. 1.10) iti sUtreNa 'Adi-A' kArasya vikalpena " hrasva-a" kAre 'cADu' tathA 'caDu' iti rUpadvayaM siddham / dAvAgniH > davaggI, dAvaggI 'dAvAgni' iti sthite "sandhAvacAmajlopavizeSA vahulam" (prA. 4.1) ityanena sUtreNa sandhyastha "A" kArasya "a" kAre "dAvagmi" iti jAte adho manayAm" (prA. 3.2) iti sUtreNa 'n' kArasya lope 'dAvagi' iti jAte "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50 ) iti sUtreNa 'g' ityasya dvitve "dAdaggi" iti sthite "subhissupsu dIrghaH" (prA. 5.18) iti sUtreNa idantasya dIrghatve dAvaggI iti prApte "adAto yathAdiSu vA" (prA. 1.10) iti sUtreNa 'Adi-A' kArasya vikalpena hrasva-a' kAre "davaggI" iti rUpadvayaMsiddham / khAditam > khaiaM, khAiaM "khAditam" iti sthite, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2 ) iti sUtreNa td varNayoH lope "khAiam" iti jAte "adAto yathAdiSu vA" (prA. 1.10) iti sUtreNa Adi -A' kArasya vikalpena "hasva-a" kAre '"khaiam" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5. 30) iti sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) 'khaiaM ' tathA vikalpAbhAvapakSe "khAiaM" iti rUpadvayaM siddham / saMsthApitam > saMThaviaM, saMThAviaM "saMsthApitam" iti sthite "ThAjhAgAzca vartamAnabhaviSya dvidhyAdyeka vacaneSu" (prA. 8.26) iti sUtreNa 'sthA' ityasya "ThA" Adeze "saMThApita" iti sthite "na bindupare" (prA. 3.56 ) iti sUtreNa apuMsvAra pare dvitva niSedhe, pova:" (prA. 2.15) ityanena 'p' kArasya 'v' kAre "saMThAvita " iti jAte " kagacajatadapayavAM prAyo lopaH " ( prA. 2.2) ityanena sUtreNa "t" ityasya lope "saMThAvia" iti prApte adAto yathAdiSu vA" (prA. 1.10) iti sUtreNa 'Adi-A' kArasya 'a' kAre vikaplena "saMThavia " iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30 ) iti sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) 'saMThaSiaM, 'saMSThAviaM' iti rUpadvayaM siddham / ""
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH hAlikaH > hAlio, hAlio "hAlikaH" iti sthite "kagacajatadapayavAMprAyolopaH "(prA. 2. 2) iti sUtreNa 'k' ityasya lope 'hAlia' iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane 'su' ityasya otve "hAlio" iti prApte "adAto yathAdiSu vA" (prA. 1.10) iti sUtreNa Adi-A' kArasya "hasva-a" kAre vikalpena "halio" iti ruupdvyNsiddhm| 11. itsadAdiSu subodhinI - sadeti luptasaptamyanta pdm| sadAzabde AdeH Ata itsyAt vaa| sai, saa| Ata ityadhikAro nivRtteH||10|| saJjIvanI sadA iti luptsptmyntm| Ata ityanuvartate veti c| sadAzabde AkArasya idAdezo bhavati vaa| sai, saA, sdaa| kagacAdinA dlopH|| 10 // prAkRtamaJjarI avyayatvAt sadetyetat saptamyantaM padaM bhvet| AtastatratvikAro vA syAt sadA sai vA saa||11|| manoramA sadA ityevamAdiSvAta ikAro bhavati vA, sai, saa| tai, taa| jai, jaa| sadA, tadA, ydaa| ambikA ___"AderataH" ityataH (prA. 1.1) "AdeH' padasyAnuvRtirna bhavati iti udAharaNAt spssttm| parantu "adAto yathAdiSu vA" (prA. 1.10) iti sUtrataH "AtaH" vA" ca pddvymnuvrtte| sUtrArthaH sadA Adi (tadA, yadA) saMskRta zabdeSu dIrgha 'A' kArasya vikalpena hasva-i-kAraH bhvti|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 prAkRta vyAkaraNam yathA sadA > sai, saMA "sadA" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa 'd' kArasya lope "saA" iti rUpaM prApte, "itsadAdiSu" (prA. 1.11) iti sUtreNa "A" kArasya vikalpena 'i' kAre "sai"iti ruupdvyNsiddhm| tadA > tai, taA "tadA" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa 'd' kArasya lope "taA" iti padaM prApte, "itsadAdiSu" (prA. 1.11) iti sUtreNa "A" kArasya vikalpena 'i' kAre tai" iti pddvyNsiddhm| yadA > jaI, jaA "yadA" iti sthite "kagacajatadapayavAM' prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa 'd' kArasya lope 'yaA' iti sthite "Aderyo jaH" (prA. 2.31) ityanena sUtreNa Adi-'ya' ityasya 'ja' kAre "jaA" iti prApte, "itsadAdiSu" (prA. 2.22) iti sUtreNa "A" kArasya vikalpena 'i' kAre "jai" iti ruupdvyNsiddhm| 12. ita et piNDasameSu subodhinI piNDasameSu ita ikArasya ettvaM syaadvaa| piNDasiMdUradhammillaviSNuvilyA svissttyH| ityAdyAH piNDatulpAH syuryeSAmettvaM vidhiiyte|| peMDaM, piNddN| seMdUraM, siNduurN| dhammello, dhmmillo| veNhU, vinnhuu| vellaM, villN| veTThI, vitttthii| vyavasthitavikalpatvAt kiMzuke nitymeditH| kesuaN|| . saJjIvanI vetynuvrtte| piNDa ityevaM sadRzeSu zabdeSu ikArasya etvaM vA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 79 4. bhavati / peNDaM, piNDaM, piNDameva / seMdUraM, siMdUra, sindUrameva / naJo halIti nasya binduH / tasya kapi tadvaganti iti vA natvam / dhammello, dhammilo, dhammilla eva / beNhU, bihU, biSNuH / hrasraSNakSNaznAm iti SNazabdasya ha AdezaH / subhissupsu dIrgha iti dIrghaH / antyasya hala iti sulopaH / vellaM, billaM, vilvam / sarvatra lavarAmiti valopaH / zeSAdezAdinA lasya dvitvam / veTThI, viTThI, viSTiH / SThasya Tha iti ThaH / piNDasindUradhammillaviSNubilvAH saviSTayaH / ityAdyAH piNDatulyAH syuryeSAmettvaM vibhASayA // vyavasthitavikalpatvAt kiMzuke nityameditaH / kezuo, kiMzukaH / mAMsAdiSu veti bindulopaH // manoramA "piNDa" ityevaMsameSu ikArasyaikArAdezo bhavati vA / peNDaM, piNDaM, ddA, NiddA, sendUraM, sindUraM, dhammelaM dhammillaM, cendhaM, cindhaM, veNhU, vihU, peTTha, piTTha // piNDa - nidrA- sindUra, dhammilla - cihna -viSNupiSTAni // samagrahaNaM saMyogaparasyopalakSaNArtham // ambikA "AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" padasyAnuvRttirbhavati iti udAharaNAt spssttm| parantu "adAtoyathAdiSu vA " ( prA. 1. 10) iti sUtrataH "vA" padasyAnuvRttitvAt " Adi" tathA " anAdi" iti dvayoH padayoH grahaNam iti tAtparyam / sUtrArthaH 'piNDam' Adi sadRzeSu (nidrA, sindUram, dhammillam, cihnam, viSNuH, piSTam) saMskRta zabdeSu anAdau vidyamAne " hrasva-i" kArasya sthAne prAkRte 'e' kAraH bhavati vikalpena / yathA piNDam > peNDaM, piNDaM " piNDam" iti sthite " ita et piNDasameSu " (prA. 1.12 ) iti
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam sUtreNa "Adi-i" kArasya 'e' kAre vikalpena "peNDa' iti sthite, "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve "peNDaM, piNDaM" ca rUpadvayaM siddhm| nindrA > NeddA, NiddA "nidrA" iti sthite "noNaH sarvatra' (prA. 2.42) iti sUtreNa 'n' ityasya 'Na' kAre 'NidrA' iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' kArasya lope "NidA" iti jAte "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'd' kArasya dvitve "NiddA" iti prApte "ita et' piNDasameSu" (prA. 1.12) iti sUtreNa Adi 'i' kArasya vikalpena 'e' kAre "NeddA" iti rUpaM siddhm| sindUram > sendUraM, sindUraM "sindUram" iti sthite "ita et piNDsa meSu" (prA. 1.12) iti sUtreNa "Adi-i" kArasya 'e' kAre (vikalpena) 'sendUra' iti jAte "yAyi tadavargAntaH" (prA. 4.27) iti sUtreNa yayi pare bindu tadavargAntatvAt 'sendUra' iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve "sendUraM tathA vikalpa abhAvapakSe "sindUraM" iti rUpaM siddhm| dhammillam > dhammellaM, dhammillaM "dhammilam" iti sthite "ita et piNDasameSu' (prA. 1.12) iti sUtreNa "i" kArasya (vikalpena) 'e' kAre 'dhammella'' iti prApte "sorbindunapuMsake" iti (prA. 5.30) sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve "dhammellaM' tathA vikalpa abhAva pakSe "dhammillaM' rUpaM siddhm| cihnam > cendhaM, cindhaM "cihnam" iti 'sthite "cihne ndhaH" (prA. 3.34) iti sUtreNa '-' ityasya sthAne 'ndh' kAre "cindha" iti' sthite "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa "cindhaM" iti prApte "ita et piNDa sameSu" (prA. 1.12) iti sUtreNa "i" kArasya 'e' kAre (vikalpena) "cendhaM" rUpaM siddhm'|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 ajvidhiH viSNuH > veNhU, viNhU . "viSNuH" iti sthite "hnasnaSNakSNaznAM pahaH" (prA. 3.33) iti sUtreNa 'SNa' ityasya "Nha" kAre "viNhu" iti sthite "subhissupsu dIrghaH" (prA. 5.18) ityanena ukArAnta zabdasya 'su' pratyaye, dIrghatve "viNha" iti prApte "ita et piNDasameSu" (prA. 1.12) iti sUtreNa 'i' ityasya "e" kAre (vikalpena) veNhU" iti rUpaM siddhm| piSTam > peTheM, pittheN| "piSTam" iti sthite "STasya ThaH" (prA. 3.10) iti sUtreNa 'piTha' iti sthite, "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) iti sUtreNa 'Th' ityasya dvitve "piThTha" iti sthite, 'vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 3.51) iti sUtreNa 'Th' ityasya 'T' kAre "piTTha" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "piTuM" tathA "ita et piNDasameSu" (prA. 1.12) iti sUtreNa 'i' kArasya 'e' kAre "peTuM" iti rUpadvayaM praaptm| samanvayaH bhAmaha AcAryeNa "sindUram" iti zabde 'n' ityasya "najorhali" (prA. 4.14) ityanena sUtreNa anusvAraM (bindu) na kRtm| prAkRta nATake sindUra, sidUraM ubhaya lbhyte| 13. at pathiharidrApRthivISu subodhinI evikArasyA'kArAdezaH syaat| pho| hlddaa| puhvii|| // saJjIvanI ita ityanuvartate It siMhajahvayoriti yaavt| eSu zabdeSvikArasya akArAdezo bhvti| paho, pnthaaH| najohalIti nasya binduH| tasya mAMsAdisu veti lopaH, khaghathAdinA thasya hH| anena ikArasya atvm| tasya akArasya kvacidapi lopa iti lopH| haladdA, haladdI, hridaa| haridrAdInAM rola iti lH| dre ro veti rephlopH| yadA iladdIti, tadA''dItau bahulamiti iiprtyyH| puhavI, pRthivii| udRtvAdiSviti RkArasya uH|| //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 prAkRta vyAkaraNam prAkRtamaJjarI attvaM pathihiridrAyAM pRthivyAJca bhveditH| panthAH paho haridrApi haladdA puhavI praa|| // manoramA pathyAdiSu zabdeSu ikArasyAkAro bhvti| paho, haladdA, puhvii| ambikA "ita et piNDasameSu' (prA. 1.12) iti sUtrataH "itaH" iti pdmnuvrtte| sUtrArthaH pathin, haridrA, tathA pRthivI Adi saMskRta zabdeSu "hasva-i" kArasya sthAne prAkRte "hasva-a" kAraH bhvti| panthAH > paho "pathin" iti sthite, "at pathiridrApRthivISu" (prA. 1.13) iti 'sUtreNa hasva i' kArasya' 'a' kAre "pathan" iti sthite, "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'th' kArasya 'ha' kAre "pahan" iti sthite "antyahalaH" (prA. 4.6) iti sUtreNa 'n' kArasya lope "paha" iti sthite "ata ot soH' (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve" "paho" iti rUpaM siddhm| haridrA > haladdA 'haridrA' iti sthite "at pathiharidrApRthivISu" (prA. 2.23) ityanena satreNa 'i' kArasya' 'a' kAre, "haradA" iti sthite, "haridrAdInAM rolaH" (prA. 2.30) iti sUtreNa 'ra' kArasya 'la' kAre, haladrA" iti sthite, "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' ityasya lope "haladA" iti sthite "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) iti sUtreNa 'd' ityasya dvitve "haladdA" iti rUpaM siddhm|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH pRthivI > puhavI. "pRthivI" iti sthite "udRtvAdiSu" (prA. 1.29) ityanema sUtreNa "R" kArasya "u" kAre "puthivI" iti sthite, "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'th' kArasya 'ha' kAre 'puhivI' iti sthite, "at pathiharidrA pRthivISu" (prA. 1.13) / iti sUtreNa 'hasva-i' kArasya 'a' kAre "puhavI" iti rUpaM siddhm| 14. itestaH padAdeH subodhanI AdibhUtasya itizabdasya yastistasyA'kArAdezaH syAd vaa| ia vihasaMto suhvN| Aderiti kim? haro tti, hara iti| eriti vaktavye teriti takAragrahaNaM kim? prathamekArasya mA bhuuditi|| // saJjIvanI aditynuvrtte| AdibhUte iteH itizabdasambandhI yastikAraH tasya isthAne akArAdezo bhvti| ia vihasanto ahaN| kagacAdinA tlopH| Aderiti kim? haro tti, hara iti| harazabda ata ot sorityottvm| itizabde nIDAdiSviti tasya dvitvm| tataH sandhAvacAmityAdinA ikaarlopH| evaM sudhaNo tti, sujana iti| teriti kim|? AderikArasya mA bhuut|| // prAkRtamaJjarI Aderityatra vAkyAderiti zabdasya ystutH| itastadvartinaH proktmttvmityucytaami||14|| manoramA padAderiti zabdasya yastakArastasmAt parasyekArasya akAro bhvti| ia uaha aNNahA vannN| ia viasantIu cirN|| iti pazyatAnyathAvacanam iti viksntyshcirm| padoderiti vacanAdiha na bhavati-pio tti (priyiti)|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 prAkRta vyAkaraNam ambikA "ita et piNDasameSu" (pro 1.12) iti sUtrataH "itaH" "at pathiharidrApRthivISu" (prA. 1.13) ityasmAt sUtrAt "at" pddvymnuvrtte| sUtrArthaH padasyAdau vidyamAne saMskRta "iti" zabdasya 't' varNAdaparaM sthita 'i' kArasya prAkRte 'hasva-a kAraH (at) bhvti| yathA"iti pshytaanythaavcnm|" > ia uaha aNNahA vannN| "iti" ityasya "itestaH padAdeH" (prA. 1.14) sUtreNa atra padAdi tvAt 't' varNathi 'i' kArasya 'a'kAre "ita' itiprApte "kagacajatadapayavAM prAyo sopaH (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 't' ityasya lope 'ia' iti padaM siddhm| "iti viksntyshcirm"| > ia viasantIu ciraM puurvvt| samanvayaH apadAdau "iti" zabdasya 'antima-i' kArasya sthAne 'a' kAraH na bhvti| sUtre "padAdaiH" iti grahaNasya idameva taatprym| yathA "priya iti" > pioti "priya iti" sthite "sarvatra lavarAm" (pro. 3.3) iti sUtreNa 'ra' kArasya lope "piya 'iti' sthite kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) iti sUtreNa 'ya' ityasya lope "pia iti' sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya 'su' ityasya otve "pio iti' sthite "sandhAvacAmajlopavizeSA vahulam" (prA. 4.1) iti sUtreNa 'i' ityasya lope, 't' kArasya "nIr3AdiSu" (ca) (prA. 3.52) ityanena sUtreNa dvitve "piotti" iti rUpaM siddhm|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 ajvidhiH 15. udikSuvRzcikayoH subodhinI etayoH zabdayorikArasyottvaM syaat| ucch| vinychuo|| saJjIvanI . etayorikArasya uttvaM bhvti| ucchU, ikssuH| akSyAdiSu cha iti kSasya chH| tasya dvitve varge yujaH pUrva iti cH| subhissupsu dIrgha iti diirghH| viJchuo, vRshvik| vRzvike cha iti zvasya nychH| idRSyAdiSu veti RkArasya itvm| kagacAdinA klopH|| prAkRtamaJjarI itastAvadukAraH syaadikssuvRshcikshbdyoH| ikSurucchU bhavatyatra vRzcakazcApi vicchuo|| manoramA ikSuvRzcikayoritaH utvaM bhvti| ucchuu| vicchuo| ambikA "ita et piNDasameSu" (prA. 1.12) ityataH "ataH" pdmnuvrtte| sUtrArthaH "ikSu", vRzcika" etayoH saMskRta zabdayoH hasva 'i' kArasya sthAne prAkRte husva "u" kAraH bhvti| yathA ikSu > ucchU 'ikSu' iti sthite "akSyAdiSu cchaH" (prA. 3.30) iti sUtreNa 'kSa' ityasya 'ccha' kAre "icchu' iti sthite "udikSavazcikayoH" (prA. 1.15) iti sUtreNa "i" kArasya "u" kAre 'ucchu' iti prApte "subhissupsu dIrghaH' (prA. 5.18) ityanena sUtreNa udantasya 'su' ityasya dIrghe "ucch" iti rUpaM siddhm|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 prAkRta vyAkaraNam vRzcika:> vicchuo " vRzcikaH" iti sthite " idRSyAdiSu " ( prA. 1.28) ityanena sUtreNa 'R' kArasya 'i' kAre 'vizcika" iti sthite udikSuvRzcikayoH (prA. 1.15) ityanena sUtreNa 'zci' ityasya 'i' kArasya "u" kAre "vizcuka" iti sthite, "vRzcike JchaH " (prA. 3.41) ityanena sUtreNa " c" ityasya "Jch" kAre "viJchuka " iti jAte " kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' kArasya lope "viJchua" iti prApte 'ata ot soH " (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya otve "vicchuo" iti rUpaM siddham / 16. o ca dvidhA kRJaH " subodhinI kRJa ityasya dhAtorupapadasya dvidhAzabdasyekArastasya otvaM syAt, cakArAduttvamapi / dohAiaM duhAiaM / dvidhAkRtam / 'otvaM saha nakAreNa syAdito niripi vA / ojjharo, Nijjharo // 15 // saJjIvanI udityanuvartate // kRJaH DukRJ karaNe ityasya dhAtoH sambandhino dvidhA ityetasya ya ikArastasya ukArAdezo bhavati, okArAdezazra / duhAiaM, dohAiaM / dvidhAkRtam / sarvatra lavarAmiti valopaH / khaghathAdinA dhasya haH / idRSyAdiSu veti RkArasya itvam / 'otvaM saha nakAreNasyAdito niri'pi bA' / ojjharo, Nijjharo, nijharaH / sarvatra lavarAmiti rephalopaH / zaSasya dvitve varge yujaH pUrva iti jaH // 15 // prAkRtamaJjarI kRJo'dhastAd dvidhAzabde ya ikAraH prayujyate / tasya syAdottvamuttvaM ca cakAreNeti ddazyate // dvidhAkriyata ityatra dohAijjai jAyate / duhAijjai vApi syAdevaM rUpAntareSvapi // 16 //
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH manoramA kRJ dhAtuprayoge dvidhAzabdasyaukArau bhavati cakArAdutvaM ca, 'dvidhAkRtam, dohAiaM' dvidhAkriyate-dohAijjai, duhaaijji|| ambikA ___ "ita et piNDasameSu" (prA. 1.12) ityataH "ita" pdmnuvrtte| sUtre "ca" ityasya prayogatvAt "udikSuvRzcikayoH" (prA. 1.15) ityataH 'utva' ityasya anuvarttanamapi suucyte| sUtrArthaH saMskRta DukRJ (kR) dhAtunA saha "dvidhA" zabdasya prayoge 'i' (it) kArasya sthAne prAkRte 'oM' kAraH, ukAraH ca bhvtH| yathA dvidhAkRtam > dohAiaM, duhAiaM "dvidhAkRtam" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'v' kArasya lope 'didhA' iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'dha' ityasya 'ha' kAre 'dihAkRtam' iti jAte, "o ca dvidhA kRJaH" (prA. 1.16) iti sUtreNa 'i' kArasya 'o' kAre "dohAkRtam" iti sthite, "idyaSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "R" kArasya "i" kAre "dohAkitam" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa k t varNayoH lope " dohAia" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5. 30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve "dohAiaM" rUpaM siddham, pakSe 'i' kArasya 'u' 'kAre "duhAiaM iti siddhm| - dvidhAkriyate > dohAijja, duhAijjai ___"dvidhAkriyate" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'v' kArasya lope "didhA kriyate" iti sthite "khadhathadhabhAM haH" (prA. 1.27) ityanena sUtreNa 'dh' ityasya 'ha' kAre 'dihAkriyate' iti jAte "o ca dvidhA kRJaH (prA. 1.16) iti sUtreNa 'i' kArasya 'o' kAre "dohAkriyate" iti sthite sarvatra "lavarAm" (prA. 3.3)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 prAkRta vyAkaraNam ityanena sUtreNa 'r' kArasya lope "dohAkiyate" iti sthite "kagacajatadapayavAM" prAyo lopaH (prA. 2.2) iti sUtreNa 'k' ityasya lope "dohAiyate" iti sthite "AderyojaH" (prA. 2. 31) ityanena sUtreNa 'y' kArasya 'j' kAre, " zeSAdezayordvitva manAdau " ( 3.50 ) iti sUtreNa 'j' ityasya dvitve "dohAijja" iti rUpaM siddham / 17. It siMhajihvayozca subodhinI anayorikArasya IkAraH syAt / sIho / jIhA / ita ityadhikAro nivRttaH // 16 // ita ityeva / etayoH zabdayoH ikArasya IkAradezo bhavati / sIho, siMhaH / mAMsAdiSu veti bindulopaH / jIhA, jIhnA // 26 // prAkRtamaJjarI IkAraH syAdikArasya zabdayoH siMhajihvayoH / siMho nigadyate sIho jihvA jIhA nigadyate // 17 // manoramA etayorAderikArasaMya IkAro bhavati, sIho, jIhA, cakAro'nuktasamuccayArthaH, tena - vIsatyo, vIsambho ityeva mAdiSu ItvaM bhavati / ambikA "AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" tathA " ita et piNDasameSu " (prA. 1.12) ityataH " itaH " padadvayamanuvarttate / sUtre 'ca' padasya prayogatvAt, sUtre nollikhitaM "vizvasta", "vizrambha" Adi anya zabdAnAmapi grahaNaMspaSTam / sUtrArthaH 'siMhaH', 'jihavA' tathA sUtre nollikhitaM 'vizvastaH' 'vizrambhaH' Adi anya saMskRta zabdeSu " Adi - i" (it) kArasya sthAne prAkRte dIrgha- 'I' kAraH bhavati /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 ajvidhiH yathA siMhaH > sIho "siMhaH" iti sthite "Ita siMhajihvayozca" (prA. 1.17) ityanena sUtrega 'i' kArasya 'I' kAre 'sIha' iti 'jAte "mAMsAdiSu vA" (prA. 4.16) ityanena sUtreNa anusvArasya ('.') lope 'sIha' iti prApte, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", sIho" iti rUpaM siddhm| . jihvA > jIhA 'jihvA' iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'v' ityasya lope 'jihA' iti prApte, "It siMhajihvayozca' (prA. 1. 17) ityanena sUtreNa 'hasva-i' kArasya 'dIrghaI' kAre 'jIhA" rUpaM siddhm| vizvastaH > visattho "vizvastaH" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'v' ityasya lope 'vizasta' iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 's' kAre "visasta" iti jAte "stasya" thaH" (prA. 3.12) ityanena sUtreNa 'sta' ityasya 'tha' kAre "visatha" iti sthite "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'th' kArasya dvitve "visaththa" iti jAte "vargeSu 'yujaH pUrvaH" (prA. 3.51) ityanena sUtreNa 'th' kArasya 't' kAre "visattha" iti jAte "Ita siMhajihvayozca (prA. 1.17) ityanena sUtreNa 'i' kArasya 'I' kAre "vIsattha" iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya otve "visattho" iti rUpaM siddhm| vizrambhaH > vIsambho "vizrambhaH" iti sthite "It siMhajihvayozca" (prA. 1.17) ityanena sUtreNa "i" kArasya "I" kAre "vIzrambha" iti jAte "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' ityasya lope "vIzambha" iti jAte "zaSoH "saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa "z" kArasya 's' kAre
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 prAkRta vyAkaraNam "vIsambha" iti jAte "ata ot soH " (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve","vIsambho" iti rUpaM siddham / samanvayaH sUtrasya AdhArabhUta niyamaH paryyAlocanAtmakaH / prAkRtabhASAyAH mAnya niyamastu saMskRtasvarANAm rUpANi parivarttante, kintu saMskRtasvarANAm gurutvaM saMrakSate ca / yadi mUla saMskRta svaraH gururbhavati, prAkRte parivartana samaye gurutvamapi sNrksste| ataH hasva svarasya dIrghatvamapiyuktam / anena sUtrAnusAreNa " jihvA" zabdasya ' hrasva ' 'i' 'kArasya dIrgha "I" kAraH bhavati / "saMyogAdyatvAt", "ji" guruH bhavati / parantu " sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa "jihvA" ityasya "v" kArasya lope hakAraH varttate / ataH "ji" ityasya "i" kAraH na gurUH / mUla gurUtvasya rakSA dIrgha 'I' kAre smbhvm'| phalataH 'i' kArastha dIrghatve " jIhA" iti prAkRta zabda siddhirbhavati / anekAni sUtrANi ayaM niyamasya saMrakSANArthaM racitam / 18. idItaH pAnIyAdiSu subodhinI pAnIyAdiSvIkArasya ikArAdezaH syAt / pAnIyavrIDitAlIkatIyedAnIMnirIkSitaH / gRhItAnItagaMbhIrAH pAnIyAdaya IdRzAH // pANiaM / viliaM / aliaM / duiaM / taiaM / dvitIyatRtIyayostIya. | I pratyayAntayoH / dANi / Nirikkhio / gahiraM // 19 // saJjIvanI pAnIyAdiSu ItaH IkArasya it ikAragamaH syAt / pANiaM, pAnIyam / no Na iti nasya NaH / kagacAdinA yalopaH / viliaM, vrIDitaM / sarvatra lavarAmiti rephalopaH / Dasya laH / tasya kagacAdinA lopaH / aliaM,
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 91 aliikm| duiaM, dvitiiym| takArayakArayoH kagacAdinA lopH| taiaM, tRtiiym| Rto'diti RkArasya aH| dvitIyatRtIyazabdau tiiyprtyyaantau| dANi, idaaniiN| Nirikkhio, niriikssitH| SkaskakSA kha iti kSasya khaH, tasya dvitve varge yujaH pUrva iti kH| no Na iti nasya nnH| tasya kagacAdinA lopH| gahiaM, gRhiitm| Rto'diti RkArasya atvm| gahiraM, gNbhiirm| khaMghathAdinA bhasya hH| mAMsAdiSu veti bindulopH| ANiaM, aaniitm| paaniiyvriidditaaliiktiiyedaaniiNniriiksstaaH| gRhItAmItagaMbhIrAH pAnIyAdaya iidRshaaH| prAkRtamaJjarI pAnIyAdiSvikAraH syaadiikaarsyaadivrtinH| pAnIyaM pANi vidyAdalIkamaliaM tthaa|| paaniiy-vriidditaaliik-dvitRtiiykriisskaaH| . gabhIrajJa tadAnIJca pAnIyAdirayaM gnnH||18|| manoramA "pAnIyam" ityevamAdiSvAderIkArasya ikAro bhvti| paanni| ali| vliaN| taANiM, kriso| dui / ti| ghirN| pAnIthaalIka-vyalIka-tadAnIM, kriiss-dvitiiy-tRtiiy-gbhiiraaH|| ambikA prathamasUtraM "AderataH" ityataH 'AdeH' iti padamanuvartate iti bhAmahena dRSTyA sNgtm| parantu udAharaNeSu "AdeH" iti zabdasya tAtparya na prtiiyte| yataH svayaM pAnIyam > pANiaM iti zabde madhyastha 'I' kArasya 'i' kAraH bhvti| ataH asmin sUtre 'AdeH' iti padasyanAnuvartanam spssttm| sUtrArthaH "pAnIyam" Adi saMskRta zabdasya "dIrgha-I" kArasya sthAne prAkRte "hasva -i" kAraH bhvti| alIkam, vyalIkam, tadAnIm, karISaH,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam dvitIyam, tRtIyam, tathA gabhIram iti zabdAn vodhayitum sUtre "Adi" padasya grahaNam spssttm| yathA pAnIyam > pANi pAnIyam' iti sthite "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'Na' kAre "pANIya" iti sthite "idItaH pAnIyAdiSu" (prA. 1.18) iti sUtreNa 'dIrgha-I' kArasya hasva-i' kAre pANiya" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'ya' ityasya lope "pANia" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve "pANiaM" iti rUpaM siddhm| alIkam > aliaM "alIkam" iti sthite "idItaH pAnIyAdiSu" (prA. 1.18) ityanena sUtreNa "I" kArasya hasva-i" kAre "alikam" iti jAte, "kagacajatada payavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' kArasya lope "alia" iti sthite "sorbindunapuMsaMke" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "aliaM" iti rUpaM siddhm| vyalIkam > valiaM "vyalIkam" iti sthite "adho manayAm" (prA. 3.2) ityanena sUtreNa 'ya' ityasya lope "valIkam" iti sthite, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' ityasya lope 'valIam' iti jAte "idItaH pAnIyAdiSu" (prA. 1.18) ityanena sUtreNa dIrgha-I" kArasya hrasva-i" kAre 'valia" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "valiaM" iti rUpaM siddhm| tadAnIm > taANiM "tadAnIm" iti sthite "kagacajatadapayavA prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'd' kArasya lope "taAnIm" iti sthite "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' ityasya 'N' kAre "taANIm"
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 93 " iti sthite "idItaH pAnIyAdiSu " ( prA. 1.18 ) ityanena sUtreNa "dIrgha - I " kArasya " hrasva-i" kAre, "taANi" iti sthite "mo binduH " (prA. 4. 12) ityanena sUtreNa antima hal (vyaJjana) 'm' ityasya sthAne binduH (anusvAre) Agame "taANiM" rUpaM siddham / karISaH > kariso "karISaH" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'S ' kArasya 's' kAre "karIsa" iti sthite " idItaH pAnIyAdiSu " (prA. 1.18) ityanena sUtreNa "dIrgha-I" kArasya " hrasva-i" kAre "karisa" iti sthite, "ata ot so" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya otve " kariso" iti rUpaM siddham / dvitIyam > duiaM "dvitIyam" iti sthite " sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'v' ityasya lope, "sandhAvacAmajlopavizeSA vahulam" (prA. 4. 1) ityanena sUtreNa 'i' kArasya 'u' kAre "dutIyam" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 't' 'y' kArayoH lope "duIam" iti prApte " idItaH pAnIyAdiSu" (prA. 1. 18) iti sUtreNa "dIrgha-I" kArasya " hrasva-i" kAre "duia" iti prApte "sorbindanapuMsake" (prA. 5.30 ) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "duiaM" iti rUpaM siddham / tRtIyam > taiaM " " tRtIyam" iti sthite "Rto't" (prA. 1.27) ityanena sUtreNa "R" kArasya "a" kAre "tatIyam" iti sthite " kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 't' 'y' kArayoH lope "taI am" iti jAte "idItaH pAnIyAdiSu " ( prA. 1.18) ityanena sUtreNa dIrgha - 'I' kArasya; hrasva-i' kAre 'taiam' iti sthite "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "taiaM" iti rUpaM siddham /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 gabhIram > gahiraM " gabhIram" iti sthite " khaghathadhabhAM haH " (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'bh' ityasya 'ha' kAre " gahIram" iti sthite "idItaH pAnIyAdiSu" ( prA. 1.18 ) iti sUtreNa " dIrgha-I kArasya " hrasva-i" kAre gahira" iti prApte, "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) gahiraM " iti rUpaM siddham / 19. ennIr3ApIr3akIdRzIdRzeSu subodhinI eSvIkArasya etvaM syAt / DuM / Amelo | keriso // eriso / prAkRta vyAkaraNam saJjIvanI eSu IkArasya ettvaM syAt / NeDDaM, nIDam | no NaH iti nasya NaH / nIDAdiSviti Dasya dvitvam / Amelo, ApIDaH / ApIDe ma iti pakArasya mH| Dasya laH / ata ot soritiotvam | kerisa, kIdRzaH / kvacidyuktasyApIti RkArasya riH / zaSoH sa iti zasya saH / eriso IzaH / RkArasya ritvaM pUrvavat / prAkRtamaJjarI nIDApIDedRzeSvItaH kIdRzeSyettvamiSyate / tadyathA Ner3hamAmelo eriso keriso kramAt // 19 // manoramA nIr3AdiSvIkArasyaikAro bhavati / NeDaM, Amelo, keriso, eriso / ambikA "idItaH pAnIyAdiSu" (prA. 1.18) ityataH "ItaH" iti padamanuvarttate / sUtrArthaH nIr3a, ApIr3a, kIdRza tathA IdRza Adi saMskRta zabdeSu "dIrgha-I" kArasya sthAneSu prAkRte 'e'-kAraH (et) bhavati /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH yathA nIDam > geDaM "nIDam" iti sthite "ennIr3ApIr3akIdRzIdRzeSu" (prA. 1.19) iti sUtreNa 'I' kArasya 'e' kAre "ner3am" iti jAte "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' ityasya 'Na' kAre "NeDam" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' . ityasya bindutve "NeDaM" iti rUpaM siddhm| anya vyAkhyAkAraiH "NeDDa" iti rUpaM sviikRtm| ApIr3aH > Amelo "ApIr3aH" iti sthite "ApIr3e maH (prA. 2.16) ityanena sUtreNa 'p' kArasya 'm' kAre "AmIr3a" iti sthite "Dasya ca" (prA 2. 33) ityanena sUtreNa 'D' kArasya 'la' kAre, "AmIla" iti sthite "ennIr3ApIr3akIdRzIdRzeSu" (prA. 1.19) ityanena sUtreNa 'I' kArasya "e" kAre "Amela" iti prApte "ata ot soH" (prA.5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve', "Amelo" iti rUpaM siddhm| kIdRzaH > keriso "kIdRzaH" iti sthite "ennIr3ApIr3akIdRzIdRzeSu" (prA. 1.19) iti sUtreNa 'I' kArasya 'e' kAre "kedRzaH" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'd' ityasya lope "keRzaH" iti sthite "kvacidyuktasyApi" (prA. 1.31) ityanena sUtreNa 'R' ityasya 'ri' kAre "kerizaH" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'z' ityasya 's' kAre "kerisa" iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", "keriso" iti rUpaM siddhm| IdRzaH > eriso "IdRzaH" iti sthite "ennIr3ApIr3akIdRzIdRzeSu" (prA. 1.19) ityanena sUtreNa "I" kArasya "e" kAre "edRza" iti sthite "kagacajatadapayavAM
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "d" kArasya lope, "eRza" iti sthite "kvacidyuktasyApi" (prA. 1.31) ityanena sUtreNa 'R' kArasya ri kAre "eriza" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 's' kAre "erisa" iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "eriso" iti rUpaM siddhm| 20. uta ot tuNDarUpeSu subodhinI tuNDatulyeSu zabdeSu ukArasya ottvaM syaat| tuNDaH puSkarazabdazca mustpustkmudgraaH| lubdhakaH sukumArazca tuNDatulyAH syuriidRshaaH|| toNddN| pokkhro| motthN| potth| moggro| loddho| somaalo||21|| saJjIvanI tuNDasadRzeSu zabdeSu utaH ukArasya okAraH syaat| toMDaM, tunnddm| pokkharo, pusskrH| SkaskakSAM kha iti Skasya khH| tasya dvitve varge yujaH pUrva iti kH| motthaM, mustm| stasya tha iti thH| tasya AdezatvAd dvitve varge yujaH pUrva iti tH| potthaaM, pustkm| stasya thakArAdikaM puurvvt| moggaro, mudgrH| upari lopa ityAdinA dasya lopH| zeSasya gasya dvitvm| loddhao, lubdhkH| sarvatra lavarAmiti vlopH| zeSasya dhasya dvitve varge yujaH pUrva iti dH| kagacAdinA klopH| somAlo, sukumaarH| kagacAdinA klopH| tataH sandhA vacAmitthAdinA ukArasya lopH| harIdrAdInAM ro la iti rephasya lH| tuNDaH puSkarazabdazca mustpustkmudgraaH| subdhakaH sukumArazca tuNDatulyAH syuriidRshaaH||21|| manoramA tuNDa ityevaMrUpeSu Ade rUkArasyaukAro bhvti| tonnddN| mottaa|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ avidhiH pokkharo / potthao / loddhao / koTTimaM // tuNDa - muktA puSkara-lubdhakakuTTimAni rupagrahaNaM sNyogproplkssnnaarthm| ambikA - 97 prathamasUtraM "AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" pdmnuvrttte| sUtre 'rUpa' zabdasya prayogam " tuNDaM" sadRzaM saMyukta vyaJjana varNAni nimittam, arthAt saMyuktAn vyaJjanavarNAn vodhayitum / sUtrArthaH " tuNDam " Adi (muktA, puSkaraH pustakam, lubdhakaH, kuTTimam ) tat sadRzaM saMyukta vyaJjanavarNayukta zabdeSu AdiSu vidyamAneSu "u" kArasya sthAneSu prAkRte "o" kAraH (ot) bhavati / yathA tuNDam > toNDaM 'tuNDam' iti sthite "uta ot tuNDarUpeSu" (prA. 1.20) ityanena sUtreNa Adi-u kArasya' 'o' kAre 'toNDa iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) " toNDaM" iti rUpaM siddham / muktA > mottA "muktA" iti sthite "uta ot tuNDarUpeSu" (prA. 1.20 ) ityanena sUtreNa Adi-u kArasya "o" kAre "moktA" iti sthite "upari lopa kagaDatadapaSasAm (prA. 3.1) ityanena sUtreNa 'k' ityasya lope " motA" iti prApte, "zeSAdezayordvitvabhanAdau " (prA. 3.50 ) ityanena sUtreNa 't' ityasya dvitve "mottA" rUpaM siddham / puSkaraH > pokkharo "puSkaraH" iti sthite "uta ot tuNDarUpeSu" (prA. 1.20) ityanena sUtreNa " Adi ukArasya "o" kAre "poSkaraH" iti sthite, "SkaskakSAM khaH" (prA. 3.29) ityanena sUtreNa 'Sk' ityasya 'kh' kAre "pokhara" iti jAte "zeSAdezayordvitvamanAdau " (prA. 3.50 ) ityanena sUtreNa 'kh' "
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 prAkRta vyAkaraNam ityasya dvitve "pokhkhara" iti prApte, "vargeSu yujaH pUrvaH' (prA. 3. 51) ityanena sUtreNa 'kh' ityasya 'k' kAre pokkhara' iti jAte "at ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve" "pokkharo" iti rUpaM siddhm| pustakam > potthaaM "pustakam" iti sthite "uta ot tuNDarUpeSu" (prA. 1.20) ityanena 'sUtreNa "Adi-u kArasya' 'o' kAre "postakam" iti sthite, "stasya thaH" (prA. 3.12) ityanena sUtreNa 'sta' ityasya 'tha' kAre pothakam iti jAte "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'th' ityasya dvitve "poththakam" iti jAte "vargeSu yujaH pUrvaH (prA. 3.51) ityanena sUtreNa 'th' ityasya 't' kAre "potthakam" iti prApte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' ityasya lope "potthaa" iti jAte sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su' ityasya bindutve (anusvAre) "potthaaM" rUpaM siddhm| lubdhakaH > loddhao "lubdhakaH" iti sthite "uta ot tuNDarUpeSu (prA. 1.20) ityanena sUtreNa "Adi-u kArasya' 'o'kAre "lobdhaka" iti sthite, "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ba' kArasya lope "lodhaka' iti sthite "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'dha' ityasya dvitve "lodhdhaka" iti jAte "vargeSu yujaH pUrvaH' (prA. 3.51) ityanena sUtreNa 'dh' ityasya 'd' kAre "loddhaka" iti jAte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "k" ityasya lope "loddhaa' iti prApte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane su" ityasya otve "loddhao" iti zabdaM siddhm| kuTTimam > koTTimaM "kuTTimam" iti sthite "uta ot tuNDarUpeSu" (prA. 1.20) ityanena sUtreNa 'Adi-u' kArasya 'o' kAre "koTTimam" iti jAte
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 99 "sorbindunapuMsake" ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "koTTimaM" iti rUpaM siddhm| 21. ulUkhale lvA vA subodhinI ulUkhalazabde lvA lUkAreNa saha ukArasya ottvaM vA syaat| ohalaM, uluuilN|| saJjIvanI ___ulUkhalazabde lvA lUkAreNa saha AdeH ukArasya ottvaM vA bhvti| ohalaM, uluuhlN| khaghathAdinA khasya hH|| prAkRtamaJjarI lUkAreNa saha syAd vA punrottvmuluukhle| ohalaM tadu viduH santaH pakSe viduruuluuhlm|| 21 // manoramA ulUkhalazabde la zabdena saha ukArasyaukAro bhavati vA, okhalaM, uluukhlN| ambikA _ "AderataH" (prA. 1.20) ityataH "AdeH" tathA "uta ot tuNDarUpeSu" (prA. 1.20) ityataH "ot" padadvayamanuvartate, sUtrastha "lvA" zabdaH "lU" zabdasya tRtIyA vibhakti ekvcnm| sUtrArthaH "ulUkhala'' iti saMskRta zabdasya 'lU' bhAgena saha "Adi-u'' (ut) kArasya vikalpena prAkRte "o' kAraH bhvti| yathA ulUkhalam > ohalaM "ulUkhalam" iti sthite "ulUkhale lvA vA" (prA. 1.21) ityanena sUtreNa "ulU' etayoH 'o' kAre "okhalam" iti jAte "khaghatha
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 prAkRta vyAkaraNam dhabhAM haH" ityanena sUtreNa 'kh' ityasya 'ha' kAre "ohala" iti jAte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre ) " ohalaM " iti rUpaM siddham / vikalpa abhAvapakSe tu " ulUhalaM " 22. anmukuTAdiSu subodhinI eSvAderUto'kArAdezaH syAt / mukuTaM mukulaM caiva saukumAryya tathopari / zabdajJA gurUvAhvAdIn mukuTAdIn pracakSate // muddN| mulN| soamallaM / avari / garUaM / 'bAhuzabde'pyukArasya viklpaadttvmissyte'| bAhA, bAhU // 23 // saJjIvanI mukuTAdiSu zabdeSu AderUkArasya at akArAdezaH syAt / mauDaM, mukuTam / kagacAdinA kalopaH / To Da iti Tasya DaH / maulaM, mukulm| soamallaM, saukumAryam / kagacAdinA kalopaH / auta oditi ottvam / adAto yathAdiSu veti AkArasya akAraH / paryastaparyANasaukumAryeSu laH iti ryasya laH / tasya AdezatvAd dvitvam / avari, upri| po va iti vasya vH| garUaM, guruukm| 'bAhuzabde'pyukArasya vikalpAdattvamiSyate ' / bAhA, bAhu / mukuTaM mukulaM caiva saukumAryaM tathopari / prAkRtamaJjarI AderUto bhavedattvaM padeSu mukuTAdiSu / mukuTaM maur3aM vidyAnmukulaM maulaM tathA // mukuTaM mukulaM gurvI sukumArI yudhiSTharaH / agurUpari zabdasya mukuTAdirayaM gaNaH // 22 //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 101 manoramA __ "mukuTa" ityevamAdiSvAderUkArasya sthAne akAro bhvti| mauDaM, garUaM, garUI, jahiTThilo, soamallaM, avri|| mukutt-mukul-guruu-gurviiyudhisstthir-saukumaary-upryH| ambikA ___ "AderataH" (prA. 2.2) ityataH "AdeH" tathA "uta ot tuNDarUpeSu (prA. 1.20) iti sUtrataH "utaH" iti pddvymnuvrtte| sUtrArthaH mukuTAdi (mukulam-gurU-gurvI-yudhiSThiraH-saukumAryam-upari) saMskRta zabdAnAm Adi tathA madhyastha 'u' kArasya sthAneSu prAkRte "hasva-a" kAraH bhvti| yathA mukuTam > mauDaM "mukuTam" iti sthite "anmukuTAdiSu" (prA. 1.22) ityanena sUtreNa Adi "u" kArasya "a" kAre "makuTam" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "ka" kArasya lope "mauTam" iti sthite "ToDaH' ityanena sUtreNa 'T' ityasya 'D' kAre "mauDam" iti sthite "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa "mauDaM" iti rUpaM siddhm| ___ mukulam > maulaM "mukulam" iti sthite "anmukuTAdiSu" (prA. 1.22) ityanena sUtreNa 'Adi-u' kArasya 'a-kAre "makulam' iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' ityasya lope "maulam" iti sthite "sorbindunapuMsake'' (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "maulaM' iti rUpaM siddhm|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 prAkRta vyAkaraNam gurUkam > garU ___"gurUkam" iti sthite "anmukuTAdiSu" (prA. 1.22) ityanena sUtreNa "Adi-u'' kArasya 'a'-kAre "garUkam" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' kArasya lope "garUam" iti sthite "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "gurUaM" iti rUpaM siddhm| gurvI > garaI "gurvI" iti sthite anmukuTAdiSu" (prA. 1.22) ityanena sUtreNa "Adi-u" kArasya "a-kAre" "garvI" iti sthite, rephasya 'ra' kAre "garavI' iti sthite, kagacajatadapayavAM proyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'v' kArasya lope "garaI" iti rUpaM siddhm| yudhiSThiraH > jahiTThilo "yudhiSThiraH" iti sthite "anmukuTAdiSu" (prA. 1.22) ityanena sUtreNa "Adi-u" kArasya "a" kAre "Aryo jaH" (prA. 2.31) ityanena Adi 'ya' kArasya 'j' kAre "jadhiSThiraH" iti jAte "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'dh' ityasya 'h' kAre SThasya ThaH (prA. 3.10) sUtreNa 'STha' ityasya 'Tha' kAre, "jahiThira" iti sthite "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'Tha' ityasya dvitve, "vargeSu yujaH pUrvaH (prA. 3.51) ityanena sUtreNa 'Th' kArasya 'T' kAre jahiTThira" iti sthite "haridrAdInAM ro laH' (prA. 2.30) ityanena sUtreNa 'r' ityasya 'l' kAre "jahiTThila'' iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.31) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "o" kAre "jahiTThilo'' iti rUpaM siddhm| saukumAryam > soamallaM "saukumAryam" iti sthite "auta ot" (prA. 1.41) ityanena sUtreNa "au' kArasya 'o' kAre "sokumAryam" iti sthite "anmukuTAdiSu (prA. 1.22) ityanena 'u'-kArasya 'a' kAre "sokamAryam" iti jAte,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 ajvidhiH "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' ityasya lope "soamAryam" iti jAte "paryastaparyAyasaukumAryeSu laH" (prA. 3.21) iti sUtreNa saMyukta vyaJjana samudAya '' sthAne 'la' iti prApte, "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'la' ityasya dvitve "soamAllam" iti sthite adAto yathAdiSu vA (prA. 1.10) ityanena sUtreNa 'A' kArasya akAre "soamallam" iti prApte "morbinduH" (prA. 4.12) ityanena sUtreNa 'm' ityasya bindutve (anusvAre) "soamallaM" iti rUpaM siddhm| upari > avari "upari" iti sthite "anmukuTAdiSu" (prA. 1.22) ityanena sUtreNa "Adi-u" kArasya 'a' kAre "apari" iti sthite "povaH" (prA. 2.15) ityanena "p" kArasya "v" kAre "avari" iti rUpaM siddhm| 23. itpurUSe roH subodhinI atra rUkAra ukArasya ittvaM syaat| puriso|| saJjIvanI atra purUSazabda rUkAre ukArasya it ikAraH syaat| puriso, puruussH| shsso| zaSo saH iti Sasya sH|| prAkRtamaJjarI yo'sau purUSa zabde'smin rephastatra sthitasya tu| ukArasya bhavedittvaM purUSaH purasio bhvet|| codyate nanu sUtre'sminadhakAro virudhyte| atItamapi yat sUtramitesta iti tatra c|| syAdetat parihatamyaM yat sUtre tvatra cocyte| "ekavAramanugrAhyaM skhalitaM kssmytaamiti||" itesta iti yaccodyaM tatrAbhAso na baadhyte| anyaccAhatya nirdezo dvayornehAsti duussnnm||
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 prAkRta vyAkaraNam ekasmineva zabde syAditi yadvivRtaM mukhe| prAyo vRttyA tadetAvAneva baadhvidhirbhrH||23|| manoramA "purUSa" zabde yo "rU' stasya 'u' kArasya 'i' kAro bhvti| puriso| ambikA "uta ot tuNDarUpeSu" (prA. 1.20) iti sUtrataH "utaH" pada manuvartate, "AderataH" (prA. 1.1) iti sUtrataH "AdeH" padasyAnuvRttirna bhvti| . sUtrArthaH 'purUSaH iti saMskRta zabdasya 'rU' ityasya 'u' (ut) kArasya sthAne prAkRte 'i' (it) kAraH bhvti| yathA purUSaH > puriso 'purUSaH iti sthite "itpurUSe roH" (prA. 1.23) ityanena "ru" ityasya "u'' kArasya "i" kAre "puriSa" iti sthite, "zaSoH saH" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'S' ityasya 'sa' kAre "purisa' iti prApte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya otve" "puriso" iti rUpaM siddhm| 24. udUto madhUke subodhinI eSu UkArasya ukAraH syaat| mdhuukmuurkhkuussmaannddshuudrorddhpuurtmuurtyH| bhUrjazUnyomicUrNoNA madhUkAdaya iidRshaaH|| mhuo| mukkho| kumhnnddN| suddo| uddhN| putto| muttii| bhujN| sunnnnN| ummo| cuunnnnN| ussnnaa| 'mUlyatAmbUlayostvottvamUkArasyeSyate budhaiH' mollN| nNbollN|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 105 saJjIvanI eSu zabdeSu UtaH UkArasya ut ukAraH syaat| mahuo, mdhuukH| khaghathAdinA dhasya hH| kasya kagacAdinA lopH| mukkho, muurkh| sarvatra lavarAmiti rephasya lopH| khasya zeSasya dvitvm| tasya varge yujaH pUrva iti kH| kumhaNDaM, kuussmaannddm| SmapakSmavismayeSu mhaH iti Smasya mhH| adAto yathAdiSu veti AkArasya akaarH| suddo, shuudH| sarvatra lavarAmiti rephlopH| zeSasya zeSAdezAdinA dvitvm| zaSoH sa iti zasya sH| uddhaM, uudhvN| sarvatra lavarAmiti rephvkaaryorlopH| tato dhasya dvitve varge yujaH pUrva iti dH| pUtto, puurtH| rephalopaH zeSadvitvaM caagvt| muttI, muurtiH| sarvatra lavarAmiti rephlopH| zeSasya tasya dvitvm| subhissupsu dIrgha iti ikArasya diirghH| antyasya hala iti sulopH| bhujaM bhuurj| rephalopAdikaM puurvvt| suNNaM, shuunym| adho manayAmiti ylopH| no NaH iti nasya nnH| tataH zeSAdezAdinA dvitvm| ummao, uurmyH| sarvatra lavarAmiti rephlopH| tato jaso veti jasaH otvm| cuNNaM cuurnnm| rephalopAdikaM puurvvt| uNNA, uurnnaa| mdhuukmuurkhkuussmaannddshuudrordhvpuurtmuurtyH| bhUrjazUnyormicUrNorNA madhUkAdaya iidRshaaH|| mUlyatAmbUlayostvottvamUkArasyeSyate budhaiH| mollaM, muulyN| adhomanayAmiti ylopH| tataH zeSasya lasya dvitvm| taMbolaM, taambuulm| masyAnusvAre adAto yathAdiSu veti AkArasya akaarH|| prAkRtamaJjarI yo'sau madhUkazabde'sminnUkAraH smprtisstthitH| ukAro vihitastasya madhUko mahuo mtH|| manoramA "madhUka" zabde "U" kArasya "u" kAro bhvti| mhuaN| ambikA anuvRtti vihinamidaM suutrm|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 sUtrArthaH prAkRta vyAkaraNam " madhUka" iti saMskRta zabdasya dIrgha U" (Ut) kArasya sthAne prAkRte "hrasva-a" kAraH bhavati / madhUkaH > mahuo " " madhUkaH" iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'dh' kArasya 'ha' kAre " mahUkaH' iti jAte "udUto madhUke" (prA. 1.24) ityanena sUtreNa "U" kArasya 'u' kAre "mahuka" iti prApte " kagacajatadapayavAM prAyo lopaH (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' ityasya lope " mahua" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", mahuo" iti rUpaM siddham / " samanvayaH "saMJjIvanI" vyAkhyAyAm " madhUkAdiSu" pAThaM svIkriyate, prAkRte etAdRzaH vahavaH zabdaH labhyate / tasmAt kAraNAt zabda sAdhutvaM paryAlocya " madhUkAdiSu pAThaM grahaNIyaM yuktam iti sva matam / 25. ad dukUle vA lasya dvitvam subodhinI dukUlazabde UkArasya akAro lasya ca dvittvaM yugapadvA bhavati / duallaM, duUlaM // saJjIvanI dukUlazabde UkArasya akAro lasya dvitvaM ca yugapad vikalpena bhavati / duallaM / pakSe kagacAdinA kalope dukUlamiti // 26 // prAkRtamaJjarI attvamUto dukUle vA syAttadA lasya ca dvitA / dukUlaM tu duallaM vA duUlaM vA nigadyate // 25 // manoramAH dukUla zabde 'U' kArasyAkAro bhavati vA / tatsaMyogena lakArasya dvitvam duallaM duUlaM /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 ajvidhiH ambikA udUto madhUke' (prA. 1.24) iti sUtrAt "UtaH pdmnuvrtte| sUtrArthaH ___"dukUla" iti saMskRta zabdasya 'U' (Ut) kArasya sthAne prAkRte vikalpena "a" (at) kAraH tathA paravartti 'la' vikalpena dvitva bhvti| 'U' kArasya sthAne 'a' kAre 'la' ityasya dvitvaM yuktam, anyathA na dvitvm| dukUlam > duallaM, duUlaM "dukUlam" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena 'k' ityasya lope "duUlam" iti sthite "ad dukUle vA lasya dvitvam" (prA. 1.25) ityanena sUtreNa "U" kArasya 'a' kAre tathA 'la' ityasya dvitve, "dualla" iti sthite, "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve "duallaM" iti rUpaM siddhm| aparapakSe "duUlaM" iti rupaM siddhm| 26. ennUpure subodhinI UkArasya etvaM syaat| nneurN|| saJjIvanI nUpurazabde UkArasya etvaM syaat| NeuraM, nuupurm| no Na iti nasya nnH| kagacAdinA pakArasya lopH||27|| prAkRtamaJjarI Uto nUpUrazabde'sminnekArastu vidhiiyte| Adezatvena teneha nUpuro Neuro mtH||26|| manoramA nUpura zabde UkArasya ekAro bhavati nneurN|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 prAkRta vyAkaraNam ambikA "udUto madhuke" (prA. 1.24) iti sUtrAt "UtaH" ityasya anuvRttiH bhvti| sUtrArthaH ___ "nUpuram" iti saMskRta zabdasya "U" (Ut) kArasya sthAne prAkRte "e" (et) kAraH bhvti| yathA nUpuram > NeuraM "nUpuram" iti sthite "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'Na' kAre, "NUpuram" iti jAte "ennUpure" (prA. 1.26) ityanena sUtreNa "U" kArasya 'e' kAre "Nepuram" iti jAte "kagacaja tadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena "p" kArasya lope "Neuram" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake su ityasya bindutve (anusvAre) "NeuraM" iti rUpaM siddhm| 27. Rto't subodhinI RkArasya attvaM syaat| taNhA, tRssnnaa|| saJjIvanI RkArasya attvaM syaat| taNhA, tRssnnaa| hrasraSNakSNaznAM graha iti NhaH // prAkRtamaJjarI RkArasya tvakAraH syAdutsargeNa pade pde| vRddhaM baddhaM mRdu mau kRSNaH kaNho mRr3o mdd'o| manoramA AdeH RkArasyAkAro bhavati, taNaM, ghaNA, maaM, kaaM, baddho, vsho|| tRnn-ghRnnaa-mRt-kRt-bRddh-vRssbhaaH|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 ajvidhiH ambikA prathama sUtraM "AderataH" (prA. 1.27) ityataH "AdeH' pdmnuvrtte| sUtrArthaH tRNam, ghRNA, mRtam, kRtam, vRddhaH vRSabhaH Adi saMskRta zabdAnAm Adi "R" kArasya (Rt) sthAne prAkRte "a" (at) kAraH bhvti| yathA tRNam > taNaM "tRNam" iti sthite "Rto't" (prA. 1.21) ityanena sUtreNa iAdi 'R' kArasya 'a' kAre "taNam" iti sthite, "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "taNaM" iti rUpaM siddhm| ghRNA > ghaNA "ghRNA" iti sthite "Rto't" (prA. 1.27) ityanena sUtreNa Adi "R" kArasya "a" kAre "ghaNA" iti rUpaM siddhm| mRtam > maaM "mRtam' iti sthite "Rto't" (prA. 1.27) ityanena sUtreNa Adi "R' kArasya "a" kAre "matam" iti jAte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 't' ityasya lope "maam" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "maaM" iti rUpaM siddhm| kRtam > kasaM "kRtam' iti sthite "Rto't" (prA. 1.27) ityanena sUtreNa "Adi-R" kArasya "a" kAre "katam' iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH'' (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "t" kArasya lope "kaam" iti sthite "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "kaaM" iti rUpaM siddhm|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 bRddhaH > baddho " bRddhaH" iti sthite "Rto't" (prA. 1.27) ityanena sUtreNa " Adi-R" kArasya "a" - kAre " baddhaH" iti sthite " ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", " baddho" iti rUpaM siddham / prAkRta vyAkaraNam vRSabhaH > vasaho "vRSabhaH" iti sthite " Rto't" (prA. 1.27) ityanena sUtreNa 'Adi-R" kArasya "a" -kAre " vaSabha" iti sthite, "zaSoH saH " (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'S' kArasya 's' kAre "vasabha" iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa "bh" ityasya "ha" kAre " vasaha" iti sthite "ata ot so: " ( prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "vasaho" iti rUpaM siddham / 28. idRSyAdiSu "" subodhinI eSu Rta ittvaM syAdvA RSirmasRNadhRSTau ca vRSabhaH pRthulo dRddhH| mRgo gRSTiH kRto gRddha RSyAdyA evamAdayaH // isa masi / dhiThTho / visaho / pihulaM / diDho / mio / giThThI / kiaM / giddha / itvAbhAvapakSe RSizabde ritvam, anyatra atvameva / vyavasthitavikalpo'yam, tena bhRGgabhRGgArazRGgArAH kRpaannkRpnnkRpaaH| zRGgAlahRdaye vRSTidRSTI ityeSu nityamiH // bhiNgo| bhiMgAlo | siMgAlo / kivANo / kivaNo / kivA / siAlo / hiaaM / viThThi / diThThI // saJjIvanI RSyAdiSu zabdeSu RkArasya ittvaM syAd vA / isI, RSiH / zaSoH
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH sa iti Sasya sH| subhissupsu dIrgha iti ikArasya diirghtvm| tataH antyasya hala iti sulopH| vyavasthitavikalpo'yam, tena ittvAbhAvapakSe'pi RSizabde ittvameva, anyatra sarvatra attvm| masiNaM, msnnm| pakSe msnnN| Rto'diti attvm| evaM dhiTTho, dhaTTho, dhRssttH| STasya ThaH iti ThaH, tasya dvitve varge yujaH, pUrva iti ttH| visaho, vasaho; pihulaM, phulN| vRssbhpRthulyoH| khaghathAdinA thbhyorhtvm| diDho, dRDho, dRddhH| mio, mao, mRgH| giTThI, gaTThI, gRssttiH| pUrvavat SatvaM dvitvaM ca, ki, kaaM, kRtm| kagacAdinA tlopH| giddho, gaddho gRdhH| sarvatra lavarAmiti rephlopH| zeSasya dhasya dvitve varge yujaH pUrva iti dH| RSirmasRNadhRSTau ca vRSabhaH pRthulo dRddhH| mRgo gRSTiH kRtaM gRdhra RSyAdyA evmaadyH|| bhRGgabhRGgArazRGgArAH kRpANaH kRpaNaH kRpaa| zRgAlahRdaye vRSTidRSTI ityeSu nitymit|| bhiMgo, bhRnggH| naGohalIti Gasya binduH| tasya kapi tadvaryAnta iti vA ngtvm| bhiGgAro, bhRnggaarH| siGgAro shRnggaarH| kivANo, kivaNo, kRpaannkRpnnyoH| kivA kRpaa| po va iti vH| siAlo, shRgaalH| hiaaM, hRdym| kagacAdinA dyorlopH| viTThI, diTThI vRssttidRssttyoH| STasya ThaH, tasya dvitve varge yujaH pUrva iti tthH|| prAkRtamaJjarI RSvAdiSu padeSvittvamRkArasya vidhiiyte| tasmAdRSirisI vAcyo dRSTirdiTThI kRzaH kiso|| RSirdRSTiH kvazo ghRSTiH kvapA zRGgAra vRshcikaaH| mRdaGgo hRdayaM bhRGgaH zRgAlakvati sRssttyH|| visRSTazva mRgastadvad bhRtyazca ksrstthaa| AkRtiH prakRtizcaiva syAdRSyAdirayaM gnnH|| manoramA RSyAdiSu zabdeSu AdeH - "R' kArasya ikAro bhvti| isI,
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 prAkRta vyAkaraNam visI, giTThI, diTThI, siTThI, siGgAro, miaMko, bhiGgo, bhiGgAro, viiNho, vihiaM, kisaro, kiccA, vicchuo, siAlo, kiI, kivaa|| Rssi-vRssigRsstti-dRsstti-sRsstti-shRnggaar-mRgaangk-bhRngg-bhRnggaar-hRdy-vitRssnnaa-vRNhitkRshr-kRtyaa-vRshcik-shRgaal-kRti-kRssi-kRpaaH|| ambikA ___ "AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" "RtoDat" (prA. 1.27) ityataH "RtaH", pddvymnuvrtte| sUtrArthaH RSi Adi (vRSi, gRSTi, dRSTi, sRSTi, zRGgAra, mRgAGka, bhRGga, bhRGgAra, hRdaya, vitRSNa, vRMhita, kRzara, kRtyA, vRScika, zRgAla, kRti, kRSi, kRpA) saMskRta zabdAnAm Adi "R" kArasya sthAne prAkRte 'i' kAraH (it) bhvti| RSiH > isI "RSiH" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa Adi "R" kArasya "i" kAre "iSi" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'S' kArasya 's' kAre "isi" iti sthite, "subhissupsu dIrghaH' (prA. 5.18) ityanena sUtreNa idantasya dIrgha "isI" iti rUpaM siddhm| vRSiH > visI ___"vRSiH' iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa Adi - "R' kArasya "i" kAre "viSi" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa "S" kArasya 's' kAre "visi" iti prApte "subhissupsu dIrghaH' (prA. 5.18) ityanena sUtreNa idantasya doghe "visI" iti rUpaM siddhm| gRSTiH > giTThI "ga:'' iti sthite 'idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "Adi-R'' kArasya 'i' kAre "giSTi' iti sthite "STasya ThaH'' (prA. 3.10) ityanena sUtreNa 'ST' ityasya 'T' kAre "giThi" iti sthite
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa "Th" ityasya dvitve "giThi" iti jAte "vargeSu yujaH pUrvaH' (prA. 3.51) ityanena sUtreNa "T" ityasya "Ta" kAre "giTThi'' iti prApte "subhissupsu dIrghaH" (prA. 5.18) ityanena sUtreNa idantasya dIrghatve "giTThI'' iti rUpaM "siddhm"| dRSTiH > diTThI "dRSTiH" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "Adi-R" kArasya "i" kAre "diSTi" iti sthite "STasya ThaH" (prA. 3.10) ityanena sUtreNa "ST" ityasya "Th' kAre "diThi" iti sthite "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa "Th" ityasya dvitve "diThThi" iti sthite "vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 3.51) ityanena sUtreNa "" ityastha "T'' kAre, diTThi iti prApte "subhissupsu dIrghaH" (prA. 5.18) ityanena sUtreNa idantasya dIrghatve "diTThI" iti rUpaM siddhm| ___ sRSTiH > siTThI ___ "sRSTiH" iti sthite "iduSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa Adi "R" kArasya "i" kAre "siSTi'' iti sthite, "pRsya ThaH" (prA. 3.10) ityanena sUtreNa 'ST' ityasya 'Tha' kAre "siThi'' iti sthite, "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'Th' kArasya dvitve, "siThThi" iti jAte, "vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "Th" ityasya "T'' kAre "siTThi" iti prApte, "subhissupsu dIrghaH' (prA. 5.18) ityanena sUtreNa idantasya dIrghatve "siTThI" iti rUpaM siddhm| __ zRGgAraH > siMgAro "zRGgAraH" iti sthite 'idRSyAdiSu' (prA. 1.28) ityanena sUtreNa 'Adi-R" kArasya 'i' kAre "ziGgAra'' iti sthite ''zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 's' kAre "siGgAra'' iti sthite "yayi tadvargAntaH" (prA. 4.17) ityanena sUtreNa vikalpena yayi pare vargasya paJcamavarNasya anusvAre "siMgAra" iti sthite "ata ot soH'' (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve'' "siMgAro iti rUpaM. siddhm|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ __prAkRta vyAkaraNam ___ mRgAGkaH > miaMko miaGko "mRgAGkaH" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "Adi-R" kArasya "i" kAre "migAGka" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'ga' kArasya lope "miAGka" iti sthite, "sandhAvavacAmajlopavizeSA vahulam" (prA. 4.1) ityanena sUtreNa sandhyastha "A" kArasya 'a' kAre (ac vizeSe) "miaGkaH" iti jAte, "yayi tadvargAntaH" (prA. 4.17) ityanena sUtreNa vargasya paJcamavarNasya amAvapakSe, bindutve (anusvAre), "miaMka" iti jAte, ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", miaMko" iti rUpaM siddhm| . ... bhRGgaH > bhiGgo bhRGgaH" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "Adi-R" kArasya "i" kAre "bhiGga" iti sthite, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", bhiGgo" iti rUpaM siddhm| bhRGgAraH > bhiGgAro bhRGgAraH" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "Adi-R" kArazsya "i" kAre "bhiGgAra" iti sthite, "ata ot soH' (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", "bhiGgAro" iti rUpaM siddhm| hRdayam > hiaaM "hRdayam" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "Adi-R kArasya" "i" kAre hidaya" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa y kArayoH lope "hiaa" iti prApte "sovindunapuMsake" ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) hiaaM" rUpaM siddhm| vitRSNaH > viiNho "vitRSNaH" iti sthite, "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ avidhiH 115 'R' kArasya 'i' kAre vitiSNa" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 't' kArasya lope "viiSNa" iti jAte 'hnasnaSNAkSaNaznAM NhaH" (prA. 3.33) ityanena sUtreNa "SNa" ityasya "Nha" kAre "viiNha" iti 'prApte, "ata ot' soH" (prA. 5.1) sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", viiNho" iti rUpaM siddhm| bRMhitam > vihiaM "bRMhitam" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa Adi-R" kArasya "i" kAre "vihitam" iti jAte kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "t" kArasya lope vihia" iti prApte. "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iyanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "vihiaM" iti rUpaM siddhm| kRzaraH > kisarI "kRzaraH" iti sthite "idRSyAdiSu'' (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "Adi-R kArasya" "i" kAre "kizara" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 's' kAre "kisara" iti prApte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane "su" ityasya otve "kisaro" iti rUpaM siddhm| vRzcikaH > vicchuo asya prakriyAM "udikSuvRzcikayoH" (prA. 1.15) iti sUtraM prasaGge dssttvym| kRtyA > kiccA "kRtyA' iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "Adi-R" kArasya "i" kAre "kityA" iti sthite, "tyathyadyAM cachajAH' (prA. 3.27) ityanena sUtreNa "ty" ityasya 'ca' kAre, "kicA" iti sthite "zeSAdezayortuitvamanAdau" (prA. 3.50) ityane sUtreNa 'ca' ityasya divatve "kiccA" iti rUpaM siddhm|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 prAkRta vyAkaraNam zRgAlaH > siAlo 'zRgAlaH" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "Adi-R" kArasya "i" kAre "zigAla'' iti jAte "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 's' kAre "sigAla" iti jAte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'g' kArasya lope "siAla" iti prApte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve" "siAlo" iti rUpaM siddhm| kRtiH > kiI "kRtiH" iti sthite "idaSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "Adi-R" kArasya "i" kAre "kiti" iti sthite, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 't' kArasya lope kii" iti prApte, "subhissupsu dIrghaH' (prA. 5.18) ityanena sUtreNa idantasya "su" iti vibhakti pratyaye dIrghAdeze "kiI" iti rUpaM siddhm| . kRSiH > kisI "kaSiH" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) ityanena sUtreNa "Adi-R" kArasya "i" kAre "kiSi" iti sthite, "zaSoH saH" . (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'e' kArasya 's' kAre "kisi" iti prApte "subhissupsu dIrghaH' (prA. 5.18) ityanena sUtreNa idantasya 'su' iti vibhakti pratyaye dIrghAdeze "kisI" iti rUpaM siddhm| kRpA > kivA "kRpA' iti sthite "idRSyAdiSu' (prA. 1.28) ityanena sUtreNa Adi-R' kAzsya "i" kAre "kipA' iti sthite, "povaH' (prA. 2.15) ityanena sUtreNa 'p' kArasya 'v' kAre "kivA' iti rUpaM siddhm| samanvayaH "vitRSNaH" zabde madhyaga 'R' kArasya 'i' kAre iyaM anumIyate yat madhya (anAdi) "R" kArasyA'pi 'i' kAraH bhvti|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 29. udRtvAdiSu subodhinI Rta uttvaM syAt / RtupravRttivRttAntamRNAlapRthivImRtAH / prAvRTparabhRtabhrAtRjAmAtartvAdayaH smRtAH // uduu| pattI / vRttNto| muNAlaM / puhavI / muo / pAuso / parahuo / bhaauo| jAmAuMo // saJjIvanI 117 RtuzabdasadRzA RtvAdayaH / teSu RtvAdiSu zabdeSu RkArasya ukArAdezaH syAt / DUdU, RtuH / RtvAdiSu to da iti daH / subhissupsu dIrgha iti diirghH| pattI, pravRttiH / sarvatra lavarAmiti rephalopaH / pUrvavadanyat / vuttanto, vRttAntaH / adAto yathAdiSu vetyattvam / muNAlaM, mRNAlam / puhavI, pRthivI / at pathiharidrApRthivISvitIkArasya attvam / khaghathAdinA thasya haH / muo, mRtaH / pAuso, prAvRT / dikprAvRSoH sa iti saH / nasantaprAvRTzaradaH puMsIti puNstvm| ata ot sorityottvam / parahuo, prbhRtH| bhAuo, jaamuo| bhrAtRjAmAtRzabdayoH / svArthe ko veti kapratyayaH // 31 // RtupravRttivRttAntamRNAlapRthivImRtAH / prAvRT parabhRto bhrAtA jAmAtartvAdayaH smRtAH // prAkRtamaJjarI RtvAdiSu padeSu syAdRkArANAmukAratA / bhavedRturudu vRntaM vuMTaM prAvRT ca pAvuso // RturvRndAvanaM vRntaM vRttAnto vivRtaM dhRtam / mRNAla - pRthivI - prAvRT - tAlavRnta-pravRttayaH // vRttiH parivRtazceti syAhatvAdirayaM gaNaH / anna syuH kila keSAJcid bhrAtR-jAmAtR-mAtaraH // 29 //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 manoramA Rtu ityevamAdiSu AdeH RtaH ukAro bhavati / udU / muNAlo / puhavI / vundaavnnN| paauso| pauttI / NiudaM / saMvudaM / NivvudaM / vuttanto / parahuo / maauo| jaamaauo|| Rtu- mRNAla - pRthivI - vRndAvana-prAvRS-pravRttinivRta - saMvRta - nirvRta- vRttAnta - parabhRta- mAtRka - jAmAtRka ityevamAdayaH // ambikA prAkRta vyAkaraNam 'AderataH " ( prA. 1.1) ityataH " AdeH " tathA "Rto't" (prA. 1.27) iti sUtrataH "RtaH " padadvayamanuvarttate iti "bhAmaha AcAryasya" vicAram / parantu udAharaNAt pratIyate yat, anekAtra madhya "R" kArasya sthAne "u" kAraH Adizyate / ataH "AdeH" iti padasyAnuvarttanaM tu cintyameva / sUtrArthaH "" RtuH Adi (mRNAla, pRthivI, vRndAvana, prAvRT, pravRtti, nivRtta, saMvRtta, nirvRta, vRttAnta, parabhRta, mAtRka, tathA jAmAtRka) saMskRta zabdeSu vidyamAna "R" (Rt) kArasyasthAne prAkRte "u" (ut) kAraH bhavati / Rtu: > udU 66 " RtuH" iti sthite "udRtvAdiSu " ( prA. 1.29) ityanena sUtreNa 'Adi-R" kArasya "u" kAre "utuH" iti sthite "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'd' kAre "udu" iti prApte "subhissupsu dIrghaH " ( prA. 5.18) ityanena sUtreNa udantasya 'su' iti vibhakti pratyaye dIrghatve "udU" iti rUpaM siddham / mRNAlaH > muNAlo.. "mRNAlaH" iti sthite " uddhRtvAdiSu " (prA. 1.29) ityanena sUtreNa 'Adi-R" kArasya "u" kAre " muNAla " iti prApte " ata ot soH " (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve" " muNAlo " iti rUpaM siddham /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 ajvidhiH pRthivI > puhavI asyAH prakriyAH "at pathiharidApRthivISu" (prA. 1.13) sUtraprasaGge drssttvym| vRndAvanam > vundAvaNaM "vRndAvanam" iti sthite "udRtvAdiSu' (prA. 1.29) ityanena sUtreNa "Adi-R" kArasya "u" kAre "vundAvanam" iti jAte "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa "n" kArasya 'Na' kAre "vundAvaNa" iti prApte sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "vundAvaNaM" iti shbdHsiddhH| prAvRT > pAuso "prAvRT" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' kArasya lope "pAvRT" iti sthite "udRtvAdiSu" (prA. 1.29) ityanena sUtreNa "R" kArasya "u" kAre "pAvuT iti jAte "sarvatra lavarAm" ityanena sUtreNa "v" kArasya lope "pAuT" iti prApte "dik-prAvRSoH saH" (prA. 4.11) ityanena sUtreNa antyahal sthAne sa' Adeze "pAusa" iti prApte "nasAntaprAvRdzaradaHpuMsi" (prA. 4.18) ityanena sUtreNa 'prAvRT' zabda puMlliMgatvAt "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", "pAuso' rUpaM siddhm| . pravRttiH > pauttI . "pravRtti" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' kArasya lope "pavRtti" iti sthite "udRtvAdiSu" (prA. 1.29) ityanena sUtreNa "R" kArasya "u" kAre pavutti" iti jAte "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'v' kArasya lope "pautti'' iti prApte, "subhissupsu dIrghaH' (prA. 5.18) ityanena sUtreNa idantasya 'su' iti vibhaktipratyaye dIrghatve "pauttI" iti rUpaM siddhm| nivRttam > NiudaM nivRttam iti sthite "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'Na' kAre "NivRtta" iti sthite "udRtvAdiSu' (prA. 1.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 prAkRta vyAkaraNam 29) ityanena sUtreNa "R" kArasya "u" kAre "Nivutta" iti jAte "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'v' kArasya lope "Niutta" iti sthite "RtvAdiSu to daH'' (prA. 2.7) ityanena sUtreNa "t" kArasya 'da' kAre "Niuda'' iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5. 30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "NiudaM" iti rUpaM siddhm| - saMvRtam > saMvudaM . "saMvRtam" iti sthite "udRtvAdiSu" (1.29) ityanena sUtreNa "Adi-R" kArasya sthAne "u" kAre "saMvutam" iti jAte, "RtvAdiSu to daH' (prA. 2.7) ityanena sUtreNa "t" kArasya 'd' kAre, "saMvudam" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve "saMvudaM" iti rUpaM siddhm| / nirvRtam > NivvudaM - nirvRtam" iti sthile "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa "n" kArasya "N" kAre "NirvRtam" iti sthite, "udRtvAdiSu" (prA. 1.29) iti sUtreNa "R' 'kArasya "u" kAre " Nitam" iti jAte, "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa "ra" kArasya lope, "Nivutam" iti sthite, "zeSAdeMzayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'va' kArasya dvitve "Nivvutam" iti sthite "RtvAdiSu to daH" (prA. 2. 7) ityanena sUtreNa "t" kArasya "d" kAre "Nivvuda" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "NibbudaM" iti rUpaM siddhm| . vRttAntaH > vuttanto . "vRttAntaH" iti sthite "udRtvAdiSu' (prA. 1.29) ityanena sUtreNa "Adi-R' kArasya "u" kAre "vRttAnta' iti sthite, "adAto yathAdiSu vA' (prA. 1.10) ityanena sUtreNa 'A' kArasya 'a' kAre "vuttanta" iti sthite "ata ot soH' (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prabhAmA vibhakti ekavacane "su' ityasya otve" "vuttanto" iti rUpaM mim|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ avidhiH 121 parabhRtaH > parahuo parabhRtaH" iti sthite "udRtvAdiSu" (prA. 1.29) ityanena sUtreNaM R" kArasya 'u' kAre parabhuta" iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa "bh" kArasya "ha" kAre "parahuta" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA.2.2) ityanena sUtreNa "t" kArasya lope "parahua" iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhikti ekavacane "su" ityasya otve "parahuo" iti rUpaM siddhm| mAtRkaH > mAuo "mAtRkaH" iti sthite "udRtvAdiSu" (prA. 1.29) ityanena sUtreNa "R" kArasya 'u' kAre "mAtuka" itisthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa kt kArayoH lope "mAua" iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane "su" ityasya otve "mAao" iti rUpaM siddhm| jAmAtRkaH > jAmAuo . "jAmAtRkaH" iti sthite "udRtvAdiSu" (prA. 1.29) ityanena sUtreNa "R" kArasya "u" kAre "jAmAtuka" iti sthite, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH' (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "tk" kArayoH lope "jAmAua" iti prApte "ata-ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya otve "jAmAuo" iti rUpaM siddhm| ... 30. ayuktasya riH subodhinI ayuktasya riH|| varNAntareNAsaMyuktasya Rto rikAraH syaat| riNaM, Rnnm| prAkRtamaJjarI ayuktasya halA ritvamRkArasya vidhiiyte| .. RkSamAhurbudhA ricchaM RddhaM riddhaM RNaM rinnN|| : :
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 prAkRta vyAkaraNam manoramA varNAntareNAyuktasyAdeH "R" kArasya rikAro bhavati, rinnN| riddho| riccho| Rnn-Rddh-Rcch-ityevmaadyH|| ambikA "AderataH" (prA. 2.2) iti sUtrataH 'AdeH', "Rto't" (prA. 1.27) ityataH RtaH pddvymnuvrtte| . . .... sUtrArthaH saMskRtazabdeSu AdiSu vidyamAna tathA asaMyukta "R" (Rt) kArasya sthAne prAkRte "ri" kAraH bhvti| RNam > riNaM "RNam" iti sthite "ayuktasya riH" (prA. 1.30) ityanena sUtreNa Adi tathA ayukta "R" kArasya "ri" kAre "riNa" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa su" ityasya bindutve (anusvAre) "riNaM" iti rUpaM siddhm| RkSaH > riccho __ "RkSaH" iti sthite "ayuktasya riH" (prA. 1.30) ityanena sUtreNa Adi tathA ayukta "R" kArasya "ri" kAre "rikSa" iti sthite "akSyAdiSu ccha:' (chaH) (prA. 3.30) ityanena sUtreNa "kS" ityasya "cha" kAre "richa" iti jAte "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa "ch" ityasya dvitve, "vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 3. 51) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "riccho" iti rUpaM siddhm| RddhaH > riddho "RddhaH" iti sthite "ayuktasya riH" (1.30) ityanena sUtreNa Adi tathA ayukta "R" kArasya "ri" kAre "riddha" iti sthite, "upari lopaH kagaDatadapaSasAm" (prA. 3.1) ityanena sUtreNa 'da' kArasya lope, "ridha" iti sthite, "zeSAdezayorvRitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 123 sUtreNa "dh" kArasya dvitve "ridhdha" iti sthite "vargeSu yujaH pUrvaH (prA. 3.51) ityanena sUtreNa, dh kArasya "d" kAre "riddha" iti prApte, "ata ot soH' (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "riddho" iti rUpaM siddhm| 31. kvacidhuktasyApi subodhinI yuktasyA'pi mdhye|| // susaMskRtAdhavarNamadhyasthitasya Rto yuktatyApi rikArAdezaH syaat| yAriso, yaadRshH| tAriso taadRshH|| saJjIvanI yuktasyApi varNAntareNa saMyuktasya RkArasya rirityayamAdezo bhvti| apiH smuccye| jAriso, yaadRshH| Aderyo ja iti jH| tAriso, taadRshH| eriso, keriso| iidRshkiidRshyoH| enIDApIDakIdRzeDazeSviti IkArasya ettvm| sarvatra zaSoH sa iti zasya sH| prAkRtamaJjarI yuktasyApi vacidratvaM syAhakArasya tad ythaa| kIdRzaM kerisaM vidyAdIdRzaM punrerisN|| sadRzo yAdRzastadvadetAdRza itiishau| mAdRzAsmAdRzI caivaM yussmaadRshbhvaadRshau| tvAdRzo'nyAdRzastadvat kiidRsheshtaadRshaaH| prAyazaH kvacidityuktaM tathA lakSyeSu dRshytaam|| manoramA __varNAntareNa yuktasyApi kvacihakArasya rikAro bhvti| eriso| sriso| taariso| keriso|| ambikA "Rto't" (prA. 1.27) iti sUtrataH "RtaH" tathA "ayuktasya
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 riH" (prA. 1.30 ) iti sUtrataH "riH " padadvayamanuvarttate / sUtrArtha: prAkRta vyAkaraNam katipaya saMskRta zabdeSu varNAntarasaMyukta madhya "R" kArasya prAkRte "ri" kAraH bhavati / yathA IdRza: > eriso asya prakriyAM "ennIr3ApIr3akIdRzIdRzeSu" (prA. 1. 19) iti sUtraM prasaMge draSTavyam / sadRzaH > sariso sadRzaH" iti sthite "kvacidyuktasyApi " (prA. 1.31) ityanena sUtreNa "R" kArasya "ri" kAre, "sariza" iti sthite, zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 's' kAre "sarisa" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "sariso" iti rUpaM siddham / tAdRzaH > tAriso " " tAdRzaH" iti sthiteM "kaMgacajatadapayavAM prAyo lopaH " (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa "d" kArasya lope "tARza" iti sthite "kvacidyuktasyApi" (prA. 1.31) ityanena sUtreNa "R" kArasya "ri" kAre, "tAriza" iti sthite, "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa "z" kArasya "s" kAre "tArisa" iti sthite, "ata ot so: " ( prA. 5.1) sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "tAriso" iti rUpaM siddham / kIdRzaH > keriso asya prakriyAM "ennIr3ApIr3akIdRzIdRzeSu" (prA. 1.19) iti sUtraprasaGge drssttvym|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 ajvidhiH 32. vRkSevenarUrvA subodhinI atra vena vakAreNa saha Rto rutvaM vA syaat| rukkho, vRkssH| attvamittvaM tathA cottvaM rittvaM rutvamRto'tra yt| eSAM lakSyavazAt kAryo nizcayo na tu suutrtH|| Rta iti nivRttm|| saJjIvanI vRkSazabde vena vakAreNa saha RkArasya ruH syaadvaa| rukkho vRkssH| SkaskakSAM khaH iti kSasya khH| tasya dvitve varge yujaH pUrva iti kH| pakSe vaccho, vRkssH| kSmAvRkSakSaNeSu chaH, dvitvaM ca puurvvt| AttvamittvaM tathA cottvaM rittvaM rutvamRto'tra yt| eSAM lakSyavazAt kAryo nizcayo na tu suutrtH|| prAkRtamaJjarI vRkSazabde vakAreNa saha rutvamRtaH smRtm| vikalpena vidurvakSaM rukkhaM vA vacchameva vaa||32|| manoramA vRkSa zabde va zabdena saha R kArasya "rU" kAro bhavati vaa| rukkho, vccho| vyavasthita vibhASAjJApanAcchatvapakSe na bhavati, khatvapakSe tu nitymvbhvti|| ambikA __ "Rto't" (prA. 1.27) ityataH "RtaH" pdmnuvrtte| sUtrArthaH saMskRta "vRkSa" zabde vidyamAna "R" (Rt) kArasya, vRkss"| zabdasya 'va' bhAgena saha prAkRte vikalpena "ru" kAraH bhvti| .
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 prAkRta vyAkaraNam vRkSaH > rukkho "vRkSaH" iti sthite "vRkSe vena rurvA" (prA. 1.32) ityanena sUtreNa, 'v' kAreNa saha R kArasya 'ru' kAre " rukSa" iti sthite, "SkaskakSAM khaH" (prA. 3.29) ityanena sUtreNa "kSa" kArasya kh" kAre "rukha" iti sthite, " zeSAdezayordvitvamanAdau " ( prA. 3.50 ) ityanena sUtreNa "kh" kArasya dvitve "rukhkha" iti sthite "vargeSu yujaH pUrva" (prA. 3.51) ityanena sUtreNa "kh" kArasya "k" kAre "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "rukkho" iti zabdaH siddhaH / vRkSaH > vaccho "vRkSaH" iti sthite "Rto't" (prA. 1.17) ityanena sUtreNa "R" kArasya "a" kAre "vakSa" iti sthite "kSamAvRkSakSaNeSu vA" (prA. 3.32) ityanena sUtreNa kSa" kArasya vikalpena "ch" kAre, "vacha" iti sthite, " zeSAdezayoditvamanAdau " (prA. 3.50 ) ityanena sUtreNa 'ch' kArasya dvitve "vachcha" iti jAte, "vargeSu yujaH pUrva:" (prA. 3.51) ityanena sUtreNa cha' kArasya c kAre vaccha iti sthite, "ata ot soH" (prA. 5.2) ityanena sUtreNa, adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "vaccho" iti rUpaM siddham / samanvayaH idaM sUtrasya vibhASA khalu, vyavasthita vibhASA / ataH "kS" kArasya 'kh' kAre ayaM niyamaH nityameva / parantu' "kS" kArasya "ch" kAre ayaM niyamaH na prayujyate / 33. lRtaH klRpta ili subodhinI lRkArasya ilirAdezaH syAt / kilittaM, klRptam / vetyanuvarttate / sa ca vyavasthita-vikalpArthaH / teneha na bhavati / liAro, lRkAraH // 34 // saJjIvanI lRto lRkArasya ilirAdezaH syAt / kilittaM, klRptam / veti vartate /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 127 sA ca vyvsthitvibhaassaa| teneha na bhvti| liAlo, lkaarH| lakAraRkArayoH sAvAd ayuktasyApi lakArasya riH| tasya haridrAdInAM -ro la iti ltvm|| prAkRtamaJjarI .. . kevalasyAprayuktatvAd lutaH klupte sthitasya tu| . ityAdezo bhavet klRptaM kilittaM kathyate budhaiH||33|| manoramA __klRptazabde lakArasya ilItyayamAdezo bhvti| kilittN| tadevamAdezAntaravidhAnAt prAkRte RkAralakArau na bhvtH|| ambikA . nAnuvRttiH vartate asmin suutre| sUtrArthaH saMskRta klupta zabdasya "la" kArasya sthAne prAkRte "ili" bhvti| yathA kluptam > kilittaM "klRptam" iti sthite "lataH klupta ili" (prA. 1.33) ityanena sUtreNa "la" ityasya "ili" iti prApte "kiliptam" iti sthite, "upari lopaH kagaDatadapaSasAm" (prA. 3.1) ityanena sUtreNa 'pa' kArasya lope, "kilitam" iti sthite "zeSAdezayordvitvamanAdau'' (prA. 3.50) ityanena sUtreNa "t" kArasya dvitve "kilittam" iti sthite "saurbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityane -- sUtreNa napuMsake "su" ityasya vindutve (anusvAre) "kilitaM" iti rUpaM siddhm| 34. eta id vedanAdevarayoH subodhinI etayorekArasya itvaM syaat| viaNA, veannaa| diaro, dearo||
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 prAkRta vyAkaraNam saJjIvanI etayoH zabdayoH eta ekArasya ikArAdezo bhavati vaa| tkaaro'sndehaarthH| viaNA, veaNA, vednaa| kagacAdinA dlopH| no Na iti nnH| diaro, dearo, devrH| ata ot sorityottvm| puurvvdnyt| 'ekArasya bhavedittvaM kesare'pi vibhaassyaa'| kisaro, kesaro, keshrH|| 35 // prAkRtamaJjarI eta id vedanAzabde devare ca vidhiiyte| vedanA viaNA tadvad devaro diaro mtH|| veaNA dearo ceti lakSye bhavati cedih| vena rurvetyato veti syaanmnndduukplutikrmaat|| manoramA vedanAdevarayorekArasya ikAro bhvti| viaNA, diaro| vAgrahaNanuvRtteH kvacid veaNA, dearo itypi|| ambikA bhAmaha AcAryasya matena saMbhavataH "vRkSe vena rurvA" (prA. 1.32) iti sUtrataH "vA" padamanuvartate, maNDUkapluti nyaayen| sUtrArthaH "vedanA", "devara" iti saMskRta zabdayoH "e" - kArasya sthAne prAkRte vikalpena "i" kAraH bhvti| yathA vedanA > viaNA, veaNA "vedanA'' iti sthite "eta id vedanAdevarayoH" (prA. 1.34) ityanena sUtreNa 'e' kArasya "i'' kAre "vidanA" iti sthite, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'd' ityasya lope, "vianA" iti jAte, "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'Na' kAre "viaNA" iti rUpaM siddhm| "i" kArasya abhAva pakSe
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 129 "veaNA" iti rUpaM siddhm| devaraH > diaro, dearo "devaraH" iti sthite "eta id vedanAdevarayoH" (prA. 1.34) ityanena sUtreNa "e" kArasya "i" kAre "divara" iti sthite, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "v" kArasya lope "diara" iti prApte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane "su" ityasya otve "diaro" iti rUpaM siddhm| "i" kArasya abhAva pakSe "dearo" iti rUpaM siddhm| 35. aita et subodhinI aita aikArasya sthAne ettvaM bhvti| selo, shailH|| saJjIvanI aita aikArasya sthAne ettvaM bhvti| selo, shailH| zaSoH sa iti zasya sH| kelAso, kailaashH| vesaaNo, vaishrvnnH| sarvatra samiti rlopH| seNNaM, sainym| adho manayAmiti ylopH| no Na ta nnH| zeSAdezAdinA dvitvm| veraM, vairm| tellaM, tailm| nIDAdiSu iti lasya dvitvm||36|| prAkRtamaJjarI aikArasya bhavedettvamutsargeNa pade pde| zailo nigadyate selo zaivalaM sealaM mtm||35|| manoramA AderaikArasya ekAro bhvti| selo, seccaM, erAvaNo, kelaaso| tellokkN|| shail-shaity-airaavnn-kailaas-trailokyaani|| ambikA AderataH (prA. 1.1) ityataH "AdeH" pdmnuvrtte|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 sUtrArthaH d prAkRta vyAkaraNam saMskRta zabdeSu " Adi ai" (ait) kArasya sthAne prAkRte "e" kAraH bhavati / yathA zailaH > selo, "zailaH" iti sthite " aita et" (1.35) iti sUtreNa Adi "ai" kArasya "e" kAre "zela" iti jAte, "zaSoH saH" (prA 2.43) ityanena sUtreNa "z" kArasya "s" kAre "sela" iti prApte " ata ot soH " (prA 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane "su" ityasya otve "selo" iti rUpaM siddhm| BHAR zaityam > seccaM *9766. "zaityam" iti sthite " aita et" (prA. 1.35) ityanena sUtreNa Adiai" kArasya "ai" kAre "zetyam" iti sthite, "zaSoH saH" 42) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 's' kAre, "setyam" iti 'tyathyadyAM cachajAH" (prA. 3. 27) ityanena sUtreNa "ty" ityasya "c" kAre "secam" iti sthite, "zeSAdezayordvitvamanAdau " (prA. 3. 50 ) ityanena sUtreNa "c" ityasya dvitve "secca" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve "seccaM " iti rUpaM siddham / airAvaNaH > erAvaNo "airAvaNaH" iti sthite " aita et" (prA. 1.35 ) ityanena sUtreNa " Adi-ai" kArasya "e" kAre " erAvaNa" iti sthite " aMta ot soH " ( prA. 5.1) ityanena sUtreNa, adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve" " erAvaNo" iti rUpaM siddham / kailAsaH > kelAso "kailAsaH" iti sthite " aita et" (prA. 1.35 ) ityanena sUtreNa "Adi-ai" 'kArasya 'e' kAre "kelAsaH" iti sthite " aMta ot
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 131 soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya " otve" " kelAso" iti rUpam siddham / trailokyam > tellokkaM << " trailokyam" iti sthite " aita et" (prA. 1.35) ityanena sUtreNa "Adi-ai" kArasya "e" kAre "telokyam" iti jAte, "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'r' kArasya lope "telokyam" iti jAte 'adhomanayAm" (prA. 3.2) ityanena sUtreNa 'y' kArasyalope, "telokam" iti jAte, "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50 ) ityanena sUtreNa "k" kArasya dvitve "telokkam" iti prApte " nIr3AdiSu (ca)" (prA. 3. 52) ityanena sUtreNa 'l' ityasya dvitve "tellokkam" iti jAte, "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "tellokkaM" iti rUpaM siddham / 36. daityAdiSvai (t) subodhinI eSu ekArasya ai ityAdizyate / daityakaitavavaizAkhasvairakairavabhairavAH / vaizaMpAyanavaidehyau daityAdyA evmaadyH|| I daicco kaiavaM vaisAho sairaM kairavaM vaisaMpAaNo vaidehI / siMhAvalokitanyAyAduttarasUtrAdveti varttate / tena 'aito lakSyavazAt syAtAM aidetau kvacittu vA' / sairaM seraM svairam / caitto cetto caitraH / vaijjo vejjo vaidyH| bhairavo bhairavo bhairavaH / iha tu na bhavati / daicco | daityaH // 37 // saJjIvanI aita ityanuvartate auta odityataH prAk / daityAdiSu zabdeSu aikArasya ait syAt / pUrveNa ettvaM prAptam / daicco, daityaH / tyathyadyAM cachajA iti tyasya catvam / tasya zeSAdezetyAdinA dvitvam / kaiavaM, kaitavam / kagacAdinA tlopH| valopo na bhavati, prAyograhaNAt / vaisAho, vaizAkhaH ! zaSoH sa iti zasya sH| khaghathAdinA khasya haH / sairaM, svairam / pUrvoktaparoktayoH parokto vidhirbalavAniti upari lopa ityAdinAM prAptaM salopaM bAdhitvA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 prAkRta vyAkaraNam sarvatra lavarAmiti vlopH| kairavaM, kairavam; bhairavaM, bhairvm| vaisaMpAaNo, vaishmpaaynH| po va iti vatvaM na bhavati, tatra praayogrhnnaanuvRtteH| vaidehI, vaidehii| daitykaitvvaishaakhsvairkairvbhairvaaH| vaizampAyanavaidehI daityAdyA evmaadyH|| siMhAvalokananyAyena uttaratra veti vrtte| tena 'aito lakSyavazAt syAtAmaidetau kvacittu vaa'| sairaM, sairaM, svairm| caitto, cetto, caitrH| vaijo, vejo, vaidyH| tyathyadyAM cachajA iti tyasya ctvm| bhairavo bheravo bhairvH| iha na bhavati daicco daityH|| prAkRtamaJjarI daityAdiSu padeSu syaadiritykssrdvym| daityastena daicco syAt svairaM ca sairaM mtm|| daityaH svairaM caityaM kaiTabhavaidehako ca vaishaakhH| vaizika-bhairava-vaizampAyana-vaidezikAzca daityaadiH|| manoramA daityAdiSu zabdeSu aikArasya ai ityayamAdezo bhvti| daicco, caitto, bhairavo, sairaM, vairaM, vaideso, vaideho, kaiavo, vaisAho, vaisio, visNpaainn|| daitya - caitra - bhairava - svaira - vaira - vaideza - vaideha - kaitava - vaizAkha - vaizika - vaizampAyana - ityaadyH|| ambikA sUtramidaM, "aita et" (prA 1.35) iti sUtrasya apavAda svarUpam, "aita et" iti sUtrataH "aitaH" tathA "AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" iti pddvymnuvrtte| sUtrArthaH daitya Adi (caitra, bhairava, svaira, vaira, vaideza, vaideha, kaitava, vaizAkha, vaizika, vaizampAyana ityAdayaH) saMskRta zabdeSu Adi "ai" (ait) kArasya sthAne prAkRte "ai" (ait) iti bhvti|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 ajvidhiH yathA daityaH > daicco "daityaH" iti sthite "daityAdiSvai (t)" (prA. 1.36) ityanena sUtreNa "ai" kArasya "ai" iti Adeze "daityaH" iti sthite "tyathyadyAM cachajAH" (prA. 3.27) ityanena sUtreNa "tya" ityasya "c" kAre, "daica" iti sthite, "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa "c" kArasya dvitve "daicca" iti prApte, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "daicco" iti rUpaM siddhm| caitraH > caitto __"caitraH" iti sthite "daityAdiSvai" (prA. 1.36) ityanena sUtreNa 'ai' kArasya 'ai" iti Adeze "caitra" iti sthite, "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' kArasya lope caita" iti sthite "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 't' kArasya dvitve "caitta" iti jAte, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "caitto" iti rUpaM siddhm| bhairavaH > bhairavo __"bhairavaH" iti sthite "daityAdiSvai (t)" (prA. 1.36) ityanena sUtreNa "ai" kArasya "ai" iti Adeze "bhairava" iti prApte, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya otve, "bhairavo" iti rUpaM siddhm| svaram > sairaM _ "svairam" iti sthite "daityAdiSvai (t)" (prA. 1.36) ityanena sUtreNa "ai" kArasya "ai" iti Adeze "sairam" iti prApte, "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "sairaM" iti rUpaM siddhm|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 prAkRta vyAkaraNam vairam > varaM "vairam" iti sthite "daityAdiSvai" (t)" (prA. 1.36) ityanena sUtreNa "ai" kArasya "ai" iti Adeze "vairam" iti prApte, "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "vairaM" iti rUpaM siddhm| vaidezaH > vaideso "vaideza" iti sthite "daityAdiSvai (t)" (prA. 1.36) ityanena sUtreNa Adi "ai" kArasya "ai" Adeze "vaideza" iti sthite, "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa "z" kArasya "s" kAre "vaidesa" iti sthite, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "vaideso" iti rUpaM siddhm| vaidehaH > vaideho "vaidehaH" iti sthite "daityAdiSvai (t)" (prA. 1.36) ityanena satreNa "Adi-ai" kArasya "ai" iti Adeze "vaideha" iti prApte, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "vaideho" iti rUpaM siddhm| kaitavam > kaiavaM "kaitavam" iti sthite "daityAdiSvai (t)" (prA. 1.36) ityanena sUtreNa "Adi-ai" kArasya "ai" iti Adeze "kaitavam" iti jAte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 't' kArasya lope "kaiavam" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "kaiavaM" iti rUpaM siddhm| vaizAkhaH > vaisAho "vaizAkhaH" iti sthite "daityAdiSvai (t)' (prA. 1.36) ityanena sUtreNa "Adi-ai" kArasya "ai" iti Adeze "vaizAkha" iti jAte, "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa "z" kArasya "s" kAre,
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 135 ajvidhiH "vaisAkha" iti jAte "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa "kh" ityasya "ha" kAre "vaisAha" iti prApte "ata ot soH"" ityanena sUtreNa (prA. 5.1) adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve" "vaisAho' iti rUpaM siddhm| vaizampAyanaH > vaisaMpAaNo "vaizampAyanaH" iti sthite "daityAdiSvai (t)" (prA. 1.36) ityanena sUtreNa "Adi-ai" kArasya "ai" iti Adeze "vaizampAyana" iti jAte "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena.sUtreNa "z" kArasya "s|' kAre "vaisampAyana" iti sthite "yayi tadavargAnta" (prA. 4.17) ityanenja sUtreNa 'm' ityasya pakSe anusvAre "vaisaMpAyana" iti jAte, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'y' ityasya .. lope, "vaisaMpAana" iti jAte "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena satreNa "na" kArasya "Na" kAre, "vaisaMpAaNa iti prApte, "ata' ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "vaisaMpAaNo" iti rUpaM siddhm| samanvayaH sadAnanda AcAryasya matena, pUrvasUtra "aita et" (prA. 1.35) ityanena sUtreNa "ai" ityasya "e" kAre ubhayarUpaM praaptm| 37. daivA vA subodhinI aittvaM vA syaat| daivaM pksse| ettvameva devvaM // 38 // saJjIvanI daivazabde aikArasya ait syAd vaa| daivaM devvaM daivm| ekArAdezapakSe sevAdiSviti vasya dvitvm|| 38 // prAkRtamaJjarI daivazabde ya aikArastasya syaadeviklptH| daivaM nigadyate devvaM pakSe divmucyte||
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 prAkRta vyAkaraNam manoramA daiva zabde aikArasya "ai" ityayamevamAdezo bhavati vaa| daivaM, devvaM, anAdezapakSe nIr3AditvAt dvitvm| ambikA _ "AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH", "aita et" (prA. 1. 35) iti sUtrataH "aitaH", tathA "daityAdiSvai (t)" (prA. 1.36) iti sUtrataH "ai" etAni padAni anuvrtnte| sUtrArthaH "daiva" iti saMskRta zabdasya Adi "ai" (ait) kArasya prAkRte vikalpena "ai" bhvti| yathA daivam > devvaM, daivaM "daivam" iti sthite "daivA vA" (prA. 1.37) ityanena sUtreNa "daiva" zabdasya Adi "ai" kArasya vikalpe "ai" iti Adeze "daiva" iti jAte sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "daivaM" iti rUpaM siddhm| yatra "ai" na Adizyate, tatra tu nIr3AdigaNe paThitatvAt "v" kArasya dvitva bhvti| 38. itsaindhave subodhinI ..ittvaM syaat| ettvaapvaadH| siNdhvN||39|| saJjIvanI __ saindhavazabde aikArasya ikArAdezaH syaat| ettvaapvaadH| siMdhavaM saindhvm|| 39 // prAkRtamaJjarI saindhave yo'yamaikArastasyekAro vidhiiyte| tataH saindhavamityetat santaH zaMsanti sindhvN||
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 ajvidhiH ____137 manoramA saindhavazabde aikArasya ikAro bhvti| sindhvN| ambikA - AderataH (prA. 1.1) iti sUtrataH "AdeH", tathA "aita et" (prA. 1.35) iti sUtrataH "aitaH" pddvymnuvrtte| sUtrArthaH ___ "saindhava" iti saMskRta zabdasya Adi "ai" (ait) kArasya prAkRte "i" (it) kAraH bhvti| yathA saindhavam > sindhavaM "saindhavam" iti sthite "itsaindhave" (prA. 1.38) ityanena sUtreNa "saindhava" zabdasya Adi "ai" kArasya "i" kAre "sindhava" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "sindhavaM" iti rUpaM siddhm| 39. Id dhairye subodhinI .. ittvaM syaat| dhiirN| aita iti nivRttm| saJjIvanI dhairyazabde aikArasya It syaat| dhiirm| tUryadhairyAdinA rH|| prAkRtamaJjarI dhairyazabde ya aikAra IttvaM yasya vidhiiyte| dhairyazabde tato prAjJA dhiirmitynushaaste|| manoramA dhairyazabde aikArasya IkAro bhvti| dhiirN||
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 prAkRta vyAkaraNam ambikA "AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" tathA "aita et" (prA. 1.35) iti sUtrataH "aita" iti pddvymnuvrtte| sUtrArthaH "dhairya' iti saMskRta zabdasya Adi "ai" (ait) kArasya sthAne prAkRte vikalpena "I" (It) kAraH bhvti| yathA __ dhairyam > dhIraM "dhairyam" iti sthite "Id dhairye" (prA. 1.39) ityanena sUtreNa Adi "ai" kArasya "I' kAre "dhIryam" iti jAte, "tUrya dhairyasaindaryAzcaryaparyanteSu raH" (prA. 3.18) ityanena sUtreNa "y' samudAyasya 'ra' kAre "dhIram" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "dhIraM" iti rUpaM siddhm| 40. oto'd vA prakoSThe kasya vA subodhinI okArasya uttvaM kakArasya vakArazca yugapadvA bhvet| pavuTTho, pottttho|| saJjIvanI prakoSThazabde okArasya uttvaM kakArasya vakArazca yugapadvA bhvti| pavuTTho, paoTTho, prkosstthH| sarvatra lavarAmiti rephlopH| STasya Tha iti tthH| tasya dvitve varge yujaH pUrva iti ttH| pakSe kagacAdinA klopH|| prAkRtamaJjarI attvamotaH prakoSThe tatsanniyogena kasya c| vatvaM vA syAt pavaTuM vA paoTuM vA nigdyte|| manoramA prakoSTha-zabde okArasya akAro bhavati vA tatsaMyogena ca kakArasya
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH vatvam / pavaTTho, paoTTo // ambikA sUtre'smin pUrvasUtrAt anuvRtirna varttate / 139 sUtrArthaH " prakoSTha " iti saMskRta zabdasya "o" (madhya) kArasya sthAne prAkRte vikalpena "at" prApte "k" kArasya sthAne "v" kAraH bhavati / yathA prakoSThaH > pavaTTho "prakoSThaH" iti sthite " sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'r' kArasya lope "pakoSTha" iti sthite, "oto'd vA prakoSThe kasya vA" (prA. 1.40 ) ityanena sUtreNa madhya "o" kArasya "a" kAre, pakaSTha iti jAte 'k' kArasya sthAne 'v' kAre ca prApte "pavaSTha" iti sthite "SThasya ThaH" (prA. 3.10 ) ityanena sUtreNa "STh" kArasya "Th" kAre " pavaTha" iti sthite, " zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3. 50) ityanena sUtreNa "Th" ityasya dvitve, "pavaThTha" iti jAte "vargeSu yujaH pUrva:" (prA. 3.51) ityanena sUtreNa "Th" ityasya "T" kAre " pavaTTha" iti prApte " ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "pavaTTho" iti rUpaM siddham / 41. auta ot subodhinI aukArasya ottvaM syAt / jovvaNaM yauvanam // 41 // saJjIvanI auta aukArasya okArAdezaH syAt / takAro'sandehArthaH / sohaggaM / dohaggaM saubhAgyadaurbhAgyayoH / khaghathAdinA bhasya haH / adho manayAmiti yalopaH / zeSAdezAdinA gasya dvitvam / hakArasya na bhavati / na rahoriti
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 prAkRta vyAkaraNam nissedhaat| jovvaNaM yauvanam / Aderyo ja iti yasya jaH / nIDAdiSviti vasya dvitvam / kosaMvI kaushaambii| adAto yathAdiSu vetyatyam / kotthaho kaustubhaH / stasya tha iti thaH / tasya dvitve varge yujaH pUrva iti taH / somittI saumitriH / komuI kaumudI // prAkRtamaJjarI aukArasya bhavedottvamutsargeNa pade pade / kaumudI komuI tadvat kaustubhacApi kotthuho // manoramA aukArasyAderokAro bhavati / kaumuI, jovvaNaM, kotthuho, kosambI // kaumudI, yauvanam kaustuma, kaushaambii| ambikA 'AderataH " ( prA. 1.1) iti sUtrataH " AdeH " padamanuvarttate / sUtrArthaH saMskRta zabdeSu AdiSu vidyamAneSu " au" (aut) kArasya sthAne prAkRte "o" (ot) kAraH bhavati / yathA "" kaumudI > komuI "kaumudI" iti sthite " auta ot " (prA. 1.41 ) ityanena sUtreNa " au" kArasya "o" kAre " komudI" iti jAte, kagacajatadapayavAM prAyo lopaH (prA. 2.2) ityanena sUtreNa " d" kArasya lope " komuI " iti rUpaM siddham / yauvanam > jovvaNaM "yauvanam" iti sthite " auta ot " ( prA. 1.41 ) ityanena sUtreNa Adi " au" kArasya "o" kAre "yovanam" iti jAte "AderyojaH" (prA. 2.31) ityanena sUtreNa Adi "y" kArasya "j" kAre " jovanam" iti sthite, "noNaH sarvatraH " (prA. 2.42) ityanena sUtreNa "n" kArasya
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 141 " N" kAre jovaNam iti jAte, "nIr3AdiSu ca " (prA. 3.52) ityanena sUtreNa 'v' kArasya dvitve "jovvaNam" ityatra "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "jovvaNaM" iti rUpaM siddham / kaustubhaH > kotthuho "kaustubhaH" iti sthite " auta ot " (prA. 1.41 ) ityanena sUtreNa Adi " au" kArasya "o" kAre "kostubhaH" iti jAte "stasya thaH" (prA. 3.12) ityanena sUtreNa "st" ityasya "th" kAre "kothubha" iti jAte, "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50 ) ityanena sUtreNa "th" ityasya dvitve "koththubha" iti sthite, "vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 3. 51) ityanena sUtreNa "th" kArasya " t" kAre "kotthubha" iti jAte, "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa "bh" ityasya "ha" kAre "kotthuha" iti jAte "ata ot so: " ( prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane "su" ityasya " otve" "kotthuho" iti rUpaM siddham / kauzAmbI > kosambI "kauzAmbI " iti jAte " auta ot " (prA. 1.41 ) ityanena sUtreNa " au" kArasya "o" kAre "kozAmbI" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa "z" ityasya "s" kAre "kosAmbI" iti prApte "adAtoyathAdiSu vA " (prA. 1.10 ) ityanena sUtreNa "A" kArasya "a" kAre " kosambI" iti rUpaM siddham / 42. paurAdiSvau (t) subodhinI eSu auto aut ityAdizyate / paurapauravamaunAni maulirauravakauravAH / goDakauzalasaudhani paurAdyA evamAdayaH // pauraM paurisaM mauNaM maulI rurvo| kauravo gauDo / kausalaM haM //
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 sajjIvanI auta ityanuvarttate utsaundaryAdiSviti yAvat / paura ityAdiSu zabdeSu AderaukArasya aut syAt / attvabAdhaH / pauro pauraH / paurisaM pauruSam / it puruSe roriti rukAra ukArasya ittvam / mauNaM maulI maunamaulizabdayoH / rauravo rauravaH / kauravA kauravAH / jaspratyayasya jazzasorlopa iti lopaH / jazzasGasyAMsu dIrgha iti dIrghaH / gauDA gauDAH / kausalaM kauzalam / sauhaM saudhm| paurapauruSamaunAni maulirauravakauravAH / gauDakauzalasaudhAni paurAdyA evamAdayaH // prAkRtamaJjarI prAkRta vyAkaraNam paurAkRtiSu zabdeSu aukArasya bhavedaH / pauraH syAt pauro tadvad jJeyamAkRtije gaNe // paurazca pauravazcaiva pauruSaM kauravastathA / raudrazceti vicetavyaH paurAkRtigaNo budhaiH // 42 // manoramA paura ityevamAdiSu zabdeSu aukArasya " au" ityayamAdezo bhavati / pauro / kurvo| pauriso // paura- kaurava - pauruSANi // AkRti gaNo'yam / kauzale vikalpaH kausalaM, kosalaM // kauzalam // ambikA " AderataH" (prA. 1.1) iti sUtrataH " AdeH " " ota ot " (prA. 1.41) ityataH '"autaH" padadvayamanuvarttate / sUtrArthaH - paura Adi (kauravaH, pauraSam, gaur3a, raurabaH) saMskRta zabdeSu Adi 'au" kArasya sthAne prAkRte "au" (aut) bhavati / 44 yathA pauraH > pauro "pauraH" iti sthite " paurAdiSvau (t)" (prA. 1.42) ityanena sUtreNa
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 143 "paura" zabdasya Adi " au" kArasya " au" iti Adeze paura iti sthite "ata ot soH " (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "pauro" iti rUpaM siddham / kauravaH > kauravo " " kauravaH" iti sthite " paurAdiSvau (t)" (prA. 1.42 ) ityanena sUtreNa "Adi-au" kArasya " au" iti Adeze "kaurava" iti sthite, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane su ityasya "otve", "kauravo" iti rUpaM siddham / pauruSam > paurisaM " pauruSam" iti sthite " paurAdiSvau (t)" (prA. 1.42 ) ityanena sUtreNa Adi - " au" kArasya " au" iti Adeze "pauruSam" iti jAte " itpuruSe roH " (prA. 1.23 ) ityanena sUtreNa "rU" ityasya 'u' (ut) kAra-sthAne 'i' (it) kArAdeze "pauriSam" iti jAte "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa "S" kArasya "s" kAre "paurisa" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve "paurisaM" iti rUpaM siddham / gaur3a > gaur3o " gaur3a : " iti sthite " paurAdiSvau (t)" (prA. 1.42) ityanena sUtreNa Adi - au kArasya ." au" iti Adeze "gaur3a" iti jAte, " " 'ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve" "gaur3o" iti rUpaM siddham / rauravaH > rauravo " ata 'rauravaH iti sthite " paurAdiSvau (t)" (prA. 1.42) ityanena sUtreNa Adi-au kArasya 'au" iti Adeze "raurava" iti jAte, 44 44 "" ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya 'otve", "rauravo" iti rUpaM siddham /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 43. A (t) ca gaurave subodhinI auta Attvam, cakArAt audityapi / gAravaM gauravaM // 43 // saJjIvanI audityanuvartate / gauravazabde aukArasya AkArAdezo bhavati aucc| gAravam gauravaM gaurvm|| 43 // prAkRtamaJjarI prAkRta vyAkaraNam manoramA gaurava - zabde aukArasya AkAro bhavati / cakArAdautvaM ca / gAravaM, gauravaM / ambikA " " auta ot " (prA. 1.41) iti sUtrataH " autaH" iti padamanuvarttate / sUtrArthaH yathA aukArasya bhavedAttvaM gaurave cAdaustathA / tena syAd gAravamiti jJeyaM gauravaM tathA // 43 // "gauravam" iti saMskRta zabdasya " au" (aut) kArasya sthAne prAkRte "A" tathA " au" ubhayaM Adizyate / - gauravam > gAravaM, gaurakhaM "gauravam" iti sthite "A (t) ca gaurave" (prA. 1.43 ) ityanena sUtreNa " au" kArasya "A" kAre "gArava" iti jAte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30 ) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) " gArava' iti rUpaM siddham / pakSe, "gaurava" ityasya " au" kArasya " au" iti Adeze "gauravaM" iti rUpaM siddham /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 ajvidhiH 44. utsaundaryAdiSu subodhinI : auta uttvaM syaat| sauMdaryazauNDau paulomI auprissttkmaussttiko| dauvArikazcaivamAdyAH saundaryAdyAH prkiirtitaaH| suMderaM suMDo pulomI upariTThiaM muTThio duaario|| 44 // saJjIvanI ____ saundaryasadRzeSu zabdeSu aukArasya uttvaM syaat| sundaraM saundrym| zayyAdiSu ityettvm| tUryadhairyAdinA yasya rH| suNDo shaunnddH| zaSoH sa iti zasya sH| pulomI paulomii| uvaviTThaaM aupvissttkm| po va iti vH| STasya Tha iti tthH| tasya dvitve varge yujaH pUrva iti ttH| kagacAdinA klopH| evaM muTThio, maussttikm| duArio dauvaarikH| saundaryazauNDau paulomI aupvissttkmaussttiko| dauvArikastathetyAdyAH saundaryAdyAH prkiirtitaaH||44|| prAkRtamaJjarI aukArasya bhaveduttvaM saundaryAdiSu tdythaa| saundaryyamapi sunderaM zauNDaH suNDo nigdyte|| saundarya-zauNDa-kaukSeyAstathA mauJjAyano'pi vaa| tathA dauvArikazceti saundaryAdirayaM gnnH||44|| manoramA saundarya ityevamAdiSu aukArasya ukAro bhvti| sunderN| munyjaaanno| sunnddo| kukkheao| duvvaario| saundarya-mauJjAyana-zauNDa-kaukSeyaka, dauvaarikaajH| ambikA ___"AderataH" (prA. 1.1) ityataH "AdeH" "auta ot" (prA. 1. 41) iti sUtrataH "autaH" ca pddvymnuvrtte|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 sUtrArthaH prAkRta vyAkaraNam "saundaryam" Adi maujjAyanaH, zauNDaH, kaukSeyakaH, dauvArikaH) saMskRta zabdeSu AdiSu vidyamAneSu " au" (aut) kArasya sthAne prAkRte 'u' kAraH (ut) bhavati / yathA saundaryam > sundaraM " " saundaryam" iti sthite " utsaundaryAdiSu " (prA. 1. 44 ) ityanena sUtreNa Adi - " au" kArasya "u" kAre "sundaryam" iti sthite, " tUrya dhairya saundaryAzcaryaparyanteSu raH" (prA. 3.18) ityanena sUtreNa "ry" samudAyasya 'r' kAre "sundaram" iti jAte "e zayyAdiSu " ( prA. 1. 5) ityanena sUtreNa 'a' kArasya 'e' kAre "sunderam" iti sthite "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "sunderaM" iti rUpaM siddham / mauJjAyanaH > muJjAaNo "mauJjAyana " iti sthite " utsaundaryAdiSu " (prA. 1.44) ityanena sUtreNa Adi - " au" kArasya "u" kAre " muJjAyana" iti sthite "kagacajatadapayavAM' prAyo lopaH " (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "y" kArasya lope " muJjAana" iti sthite, "no NaH sarvatraH " (prA. 2.42 ) ityanena sUtreNa "n" kArasya " N" kAre "muJjAaNa" iti prApte " ata ot soH" (prA. 5. 1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "muJjAaNo" iti rUpaM siddham / kaukSeyakaH > kukkheao " "kaukSeyakaH" iti sthite "utsaundaryAdiSu " (prA. 1.44) ityanena sUtreNa " Adi - au" kArasya "u" kAre "kukSeyakaH" iti sthite, "SkaskakSAM khaH" (prA. 3.29) ityanena sUtreNa "kS" ityasya " kh" kAre "kukheyaka" iti jAte, "zeSAdezaryordvitvamanAdau " (prA. 3.50 ) ityanena sUtreNa "kha" ityasya dvitve "kukhkheyaka" iti jAte "vargeSu yujaH pUrvaH " (prA. 3. 51) ityanena sUtreNa "kh" ityasya "k" kAre "kukkheyaka" iti
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajvidhiH 147 46 sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa ky kArayoH lope "kukkheaa" iti prApte 'ata ot soH" (prA. 5. 1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane "su" ityasya 'otve", "kukkheao" iti rUpaM siddhm| 46 dauvArikaH > duvvArio '"dauvArikaH" iti sthite " utsaundaryAdiSu" (prA. 1.44) ityanena sUtreNa Adi - " au" kArasya "u" kAre "duvArika" iti sthite, "kagacajatadapayavA prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "k" kArasya lope "duvAria " iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "duvArio" iti rUpaM siddham /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH ayuktavidhiH 1. ayuktasyAnAdau subodhinI ataH paraM yatkArya tadayuktasya halantarAMyuktasyA'nAdau madhye varNayoH sthitasya veditvym| adhikaarsuutrmidm||1|| saJjIvanI ___ adhikaaro'ym| yadita UrdhvamanukramiSyAmastadayuktasyAsaMyogavataH anAdau madhye sthitasya halo bhavatIti veditvym| ayuktasyeti zaSoH sa (sUtra 2.39) ityataH praagymdhikaarH| anAdAvityasya tu Aderyo ja (sUtra 2.28) ityataH praak||1|| prAkRtamaJjarI adhikaarstvyuktsyetyaapricchedpuurnnaat| anAdAviti cAderyoja ityasmAdvidheH puraa|| ayuktasya halAnyena svena vA vidhiruttrH| anAdau vartamAnasya pdessvityvgmytaam|| 1 // manoramA adhikAro'yam ita uttaraM yadvakSyAmastadayuktasya vyaMjanasyAnAdau vartamAnasya kArya bhavatItyevaM veditvym| vakSate kAdInAM lopH| mudd'| ayuktasyeti kim? aggho| akko| "anAdau" iti kim? kamalaM ayuktasyetadApariccheda smaapteH| anAdAviti ca A jkaarvidhaanaat|| ambikA ayamadhikAra suutrm| Aparicchedam "ayuktasya" padasya tathA "anAdau" padasyAdhikAraH "y' kArasya sthAne "j' kArasya vidhAnaM sUtraM yAvadarthAt "Aderyo jaH" (2.31) iti sUtraM paryantaM adhikRtm|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH sUtrArthaH 149 sampUrNa dvitIya paricchede antargatAnAm sUtrANAm vidhAnaM tu ayukta vyaJjana samudAyasya anAdau arthAt madhya tathA antya varNe bhavati / samanvayaH dvitIya paricchede asaMyukta vyaJjanavarNeSu kevalaM zabdasya madhyastha tathA antya vyaJjanAnAm lopaH tathA vikArasya kArya anuSThIyate / sutre " ayuktasya" padasya grahaNaM " ardhaH > aggho" Adi zabdAnAm saMyukta vyaJjanasya vikArAprApti tathA " anAdau" ityasya grahaNaM "kamalaM" Adi zabdeSu Adi vyaMjanasya lopA'bhAva nimittaM / 2. kagacajatadapayavAM prAyo lopaH subodhinI kAdInAM vyaJjanamAtrANAM lopavidhau grahaNam, akaarstvessaamuccaarnnmaatraarthm| yathA tasmAcchaso naH puMsItyAdau nakArAdyuttaramakAraH / kAdInAmasaMyuktAnAmanAdau sthitAnAM lopaH syAt / vaulo vakulaH / sAaro sAgaraH raaNA racanA raaNI rajanI suraaM surataM maaNo madanaH rUaM rUpaM AuhaM AyudhaM kaI kaviH / ayuktasyeti kim ? anAdAviti kim / kaMkaNo kaGkaNaH / gaMgA gaGgetyAdayaH / 'prAyaH zabdaH kagAdInAM lopAtivyAtibAdhakaH / tena akovaNo akopanaH sagaaM svagataM cUcuaM cUcukaM sadaaM sadayamityAdayaH sidhyanti / 'ISatspaSTaH prayojyo yaH kvacillupteSu kAdiSu / ' kaNayaM kanakaM caNayA canakAH / gayaNaM gaganaM vayaNaM vadanaM mayaNo madanaH ityAdau // 2 // saJjIvanI kagacAdInAM vyaJjanamAtraM pratyekaM nirdizyate / akaarstvessaamuccaarnnaarthH| tato dvndvH| eSAM kAdInAM navAnAmayuktAnAmasaMyogavatAmanAdau madhye sthitAnAM prAyo bAhulyena lopaH / kasya - baulo varAI bakulavarAkyoH / gasya - sAaro NaaraM saagrngryoH| casya - raaNA suiraM racanAsucirayoH / jasya-muaNo raaNI sujnrjnyoH| tasya - asaI suraaM asatIsuratayoH / dasya-maaNaM saaNaM mdnsdnyoH| pasya- rUaM bhUo rupabhUpayoH / yasya- AuhaM saraU
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 prAkRta vyAkaraNam aayudhsryvoH| vasya-kaI kviH| subhissupsu diirghH| dearo devrH| ayuktasyeti kiM kaGkaNo kngknnH| gaGgA gnggaiv| aJcalaM aJcalameva caJcalo caJcala ityevmaadyH| 'prAyaHzabdaH kagAdInAM lopaativyaaptibaadhkH'| akovaNo akopnH| po vaH iti vH| sagaaM svgtN| sarvatra lavarAmiti vlopH| cUcuaM cuucukN| sadaaM sdymityaadyH| 'ISatspRSTaH prayojyo yaH kvacillupteSu kaadissu'| kaNayaM kanakaM caNayA cnnkaaH| jazzasorlopa iti jaso lopH| jazzasaGasyAMsa dIrghaH iti diirghH| gayaNaM ggnN| vayaNaM vdnN| mayaNo madana ityaadau| 'gatvaM madakale kasya tathA marakate'pi c'| mayagalo mdklH| maragayaM marakataM tadayorlope kRte iisstspRssttykaarH||2|| prAkRtamaJjarI kagacAnAM jakArasya tadapAnAM yvorpi| navAnAJca halAmuktaH prAyo lopaH pade pde|| bahulaM prAya ityuktaM prAyaH kAtyAyamena vai| yathA cihAdau co lope na pratijJA virudhytaam|| kasya lope bhavet kAkaH kAo gasya nagoM o| casya kAco bhavet kAo jasyApi ma bhujo bhuau|| tasya bhUtaM bhaved bhUaM dasya tadvat padaM pI pasya pApaM viduH pAaM yasya lope svayaM s|| vasya sevA bhavet seA prAyo lopnidrshnm| prAya ityasya zabdasya bhulaarthtvvibhrmaat|| Fron HARE . ya ityasa nAthatvAta bhramA SadSouttaraitar zrItasvArasyavara pAlApAnavAmakA aMsujalaM sataraMga palaajalaM vaNagI ca bhultvaat| syAta kilssynt|| manoramA kAdInAM navAnAM varNAnAmayuktAnAmanAdau vartamAnAnAM prAyo lopo bhvti| kasya tAvat- mulo| nnulN| gsy-maaaro|nnarN| csy-vannN|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 151 suuii| jsy-go| radN| tsy-k| viaannN| dsy-gaa| mo| psy-kii| viulN| suuurisii| supuruSa iti yadyapi uttarapadasya puruSa zabdasyAMdistathApi lopo bhavati ityanena jJApayati vRttikAraH, yathA uttrpdaadirnaadiriveti| ysy-caaunnaa| nnannN| vsy-jii| diaho| mukul| nkul| saagr| ngr| vcn| suucii| gj| rjt| kRt| vitaan| gdaa| md| kpi| vipul| sussuruss| vaayunaa| nyn| jiiv| divs| prAyo grahaNAd yatra zruti sukhamasti tatra na bhvtvev| sukusumN| piagmnnN| scaavN| avjl| atul| aadro| apaaro| ajso| sbddhuumaann| sukusum| priyaagmn| scaap| apjl| atul| aadr| apaar| ayshH| sbhumaan| ayuktsyaiv| skko| mggii| shkr| bhaarg|| anaadaavityev| kaalii| gndho| kaal| gndh||2|| sUtre'smin paricchedasya prathamasUtra "adhuktasyAnAdau''(prA. 2.1) ityataH "ayuktasya" tathA "anAdau" padadvayam anuvrtte| vyajana vaNA nAma ..... HT T E : saMskRta zabdAnAm asaMyukta tathA anAdau vidyamAne k g c j t d pa ya tathA v iti vyaMjana varNAnAm prAkRta bhASAyAm prAyataH lopaH bhvnti| __ "ka" lopaH - mukulaH > maMulI mukulaH iti sthite "kaigacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena 'ka' kArasya lopai "muula" iti jIte "anmukuTAdiSu" (prA. 1.22) iti sUtreNa Adi "u' kArasya 'a' kAre "maula" iti prApte "ata ot sauH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa akArAnta zabdasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "autve" "maulo" rUpaM siddhm| nakulaH 'ulI "nakulaH" iti sthite "kaMgacajatadapayavAM prAyo lIpaH' (prA. 2. 3) ityanena sUtreNa "ka" kArasya lopai "naula" iti sthite "nauNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena 'n' kArasya 'Na' kAre "Naula" iti I . RE. ... 2
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 prAkRta vyAkaraNam jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa. adanta zabdasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", "Naulo" iti rUpaM siddhm| "g" lopaH - sAgaraH > sAaro. ___ "sAgaraH" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa 'g' kArasya lope "sAara" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve" "sAaro" iti rUpaM siddhm| nagaram > "araM "nagara" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa 'g' kArasya lope 'naara' iti jAte "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) iti sUtreNa 'n' kArasya "Na" kAre 'Naara' iti prApne "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsakaliGgI zabdAnAm "su" ityasya anusvAre prApte "NaaraM" rUpaM siddhm| ca" lopaH - vacanam > vaaNaM .. "vacanam" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa "c" kArasya lope "vaanam" iti jAte "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa "n" kArasya "N" kAre vaaNam iti jAte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.3) ityanena sUtreNa napuMsake su ityasya bindutve (anusvAre) "vaaNaM" rUpaM siddhm| sUcI > sUI / - sUcI iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena "c" kArasya lope 'sUI' iti rUpaM praaptm| ... "ja" lopaH - gajaH > gao "gaja" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa "j" kArasya lope 'gaa' iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "o"tve "gao" iti rUpaM siddhm|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 153 ayuktavidhiH rajatam > raadaM :. "rajatam" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa "j" kArasya lope "raatam" iti jAte "RtvAdiSu todaH" (prA. 2.7) ityanena sUtreNa anAdau vidyamAne 't' kArasya sthAne 'd' kAre 'raadam' iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "raadaM" rUpaM siddhm| ta lopaH - kRtam > kaaM "kRtam" iti sthite "RtoDat" (prA. 1.27) ityanena sUtreNa Adi RkAra (Rt) sya sthAne akAre (at) "katam" iti jAte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 't' kArasya lope "kaa" iti jAte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anasvAre) "kaaM" rUpaM siddhm| _ vitAnam > viANaM "vitAnam" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "t" kArasya lope "viAna" iti sthite "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa "n" kArasya 'Na' kAre 'viANa' iti rUpaM jAte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "viANaM" rUpaM siddhm| _ "da" lopaH - gadA > gaA ... "gadA" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. . 2) ityanena sUtreNa "d" kArasya lope 'gaA' iti rUpaM jaatm| madaH > mao "madaH" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa 'd' kArasya lope "maa" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA-vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve', "mao" rUpaM siddhm|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 G irmir.... prAkRta vyAkaraNam ___ "paM" lopaH - kapiH OM kaI 'kapi' iti sthite "kaMgacajatadapayavI prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'pa' kArasya lopai "kaI" iti jAte "subhissupsudIrghaH (prA. 5.18) iti sUtreNa "i" kArasya 'I' kAre "kaI" iti rUpaM siddhm| vipulam > viulaM "vipulam" iti sthite "kaiMgacajatadapayavA prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "p" kArasya lopai "viula" iti jAte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "viulaM" iti rUrSe siddhm| ___"ya" lopaH - vAyuH 5 vAU "vAyu" iti sthite "kagaMjatadaparyavAM prAyo lopaH' (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa "y" kArasya lopai "vAu~" iti jAte "subhissupsu dIrghaH' (prA. 5.18) ityanena sUtreNa prAkRta ikArAnta tathA ukArAnta zabdAnAm saMskRtasya su, bhis, tathA supa vibhakti pratvayAnAm upasthitI mUlazabdasya antima 'I' kArasya tathA '3' kArasya dIrgha I kAraH OM kArazca bhvti| " : On > "aga -- "nayanam" iti sthite "kaigajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 3. 2) ityanena sUtreNa 'ya' kArasya lopai "anam" iti jAte "nauNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'Na' kAre "NaaNam" iti jAte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) iti sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve anusvAre "NaaNaM" iti rUpaM jaatm| "va" lauSaH - divasa: > diahA~ "divasa" iti sthite "kaMgacajatadaSayavI prAyo lopaH" (zrI. 2. 2) ityanena sUtreNa 'v' kArastha lo diasa" iti jAte "divasa sasya" (prA. 2.46) iti sUtreNa "divasa" zabda 's' kArasya 'ha'
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 ayuktavidhiH kAre 'diaha" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "diaho" iti rUpaM siddhm| jIvaH > jIo jIva iti sthite "kagavajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'v' kArasya lopai "jI" iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "o"vai "jIau" iti rUpaM jaatm| samanvayaH sUtre "prAyaH" zabdasya grahaNaM tu uccAraNa zrutisukha zabdeSu uparokta sUtre pAbhAva prakAzotha AARALLAHRAIMIRAA prakAzAyatA / udAharaNArtha .. .... . . .... sukusumam > sukasume, privagamanam > piagamaNaM Adi zabdeSu 'k' tathA 'g' dhvanyauH lopana bhvti| ___ vyaJjanavarNAnAM lopa sati teSu vidhamAneSu svarANAM loparna bhvti| yathA- "mukula" ityasya 'ke' kArasva lope'pi 'u' ityasya lopo ma bhvti| 3. yamunAyo masrya subodhinI makArasya lopa: syaat| unnii||3|| saMjIvanI lopa itynuvrtte| bhunAzabda masya lopo bhvti| junnaa| AdeyoM ja iti jH||3|| arr makArastha Un ymnaayaa| kArasya lopaH sApa viSAyata pavasAdhakAraNa
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 prAkRta vyAkaraNam manoramA yamunAzabde makArasya lopo bhvti| junnaa| ambikA ayuktasyAnAdau (prA. 2.1) ityataH ayuktasya tathA anAdau pddvymnuvrtte| sUtrArthaH - yamunA zabde anAdau vidyamAne aMsayukta 'ma' varNasya prAkRte loprbhvti| yathA yamunA > jauNA "yamunA" iti sthite "yamunAyAM masya" (prA. 2.3) iti sUtreNa 'm' kArasya lope 'yaunA' iti sthite "Aderyo jaH" (prA. 2.32) iti sUtrAnusAreNa AdibhUtasya 'ya' kArasya 'j' kAre "jaunA" iti sthite "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) iti sUtreNa 'n' kArasya 'N' kAre "jauNA" iti rUpaM siddhm| / 4. sphaTikanikaSacikureSu kasya haH subodhinI eSu kakArasya hakAraH syaat| phaliho nihaso cihuro siihro|| saJjIvanI ka ityakSaraM sssstthyntm| eSu caturSu zabdeSu kasya hatvaM syaat| pUrveNa lopaH praaptH| uttarasUtreSu ca AdezasyAkAra uccaarnnaarthH| evmaadipricchedprismaapteH| phaliho sphttikH| upari lopa iti slopH| sphaTike la iti Tasya lH| Nihaso nikssH| cihuro cikurH| sIharo shiikrH|| 4 // prAkRtamaJjarI sphaTike nikaSe tadvaccikure zIkare'pi c| / mAnA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 157 hatvaM vidhIyate kasya ka eva prakRtau ytH|| sphaTikaM phalihaM prAhurnikaSaM NihasaM tthaa| cikuraM cihuraM bhUyaH zIkaraJcApi siihrN|| 4 // manoramA ___anAdAviti vrtte| eSu kasya hakAro bhvti| lopaapvaadH| phliho| nnihso| cihuro|| ambikA sUtramidaM, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) iti lopa sUtrasya apvaadH| "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH 'anAdau' pdmnuvrtte| . sUtrArthaH sphaTika, nikaSa tathA cikura Adi saMskRta zabdAnAm anAdi 'k' kArasya sthAne prAkRte 'ha' kAraH bhvti| sphaTikaH > phaliho . 'sphaTika' iti sthite "spasya sarvatra sthitasya' (prA. 3.36) iti sUtreNa 'spa' ityasya 'pha' ityevamAdeze 'phaTika' iti jAte "sphaTike laH" (prA. 2.22) iti sUtreNa 'T' kArasya 'la' kAre 'phalika' iti jAte "sphaTikanikaSa cikureSu kasya haH" (prA. 2.4) iti sUtreNa 'k' kArasya 'h' kAre 'phaliha' iti sthite "ata ot soH' (prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya otve, "phaliho' rUpaM siddhm| nikaSaH > Nihaso nikaSaH iti sthite "noNaH sarvatra' (prA. 2.42) ityanena sUtreNa "n" kArasya "Na" kAre "NikaSa' iti sthite "sphaTikanikaSacikureSu kasya haH" (prA. 2.4) iti sUtreNa "k' kArasya "ha' kAre, "NihaSa" iti jAte "zaSaH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa "" kArasya s kAre "Nihasa" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 prAkRta vyAkaraNam sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve', "Nihaso" iti rUpaM siddhm| cikuraH > cihuro . "cikuraH" iti sthite "sphaTikanikaSacikureSu kasya haH" (prA. 2.4) iti sutreNa "ka" kArasya 'ha' kAre "cihara" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) iti sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane su ityasya otve, "cihuro" padam siddhm| 5. zIkare bhaH - manoramA ___ zIkara zabde k kArasya 'bh' kAro bhvti| siibhro| ambikA adhyAyasya prathama sUtraM "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.5) ityataH "anAdau" ityasya anuvRttirbhvti| / sUtrArthaH saMskRta "zIkara" zabdasya "k" kArasya sthAne prAkRte "bh" kAraH bhvti| yathA . zIkaraH > sIbharo "zIkaraH" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'za' kArasya 's' kAre, "sIkara" iti sthite "zIkare bhaH" (prA. 2.5) ityanena sUtreNa 'k' kArasya 'bha' kAre, "sIbhara" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya otve "sIbharo" iti rUpaM siddhm| sUtrasyAsya subodhinI saJjIvanI prAkRtamaJjarITIkAH noplbhyte| 6. candrikAyAM maH subodhinI kakArasya makAraH syaat| cNdimaa|| 5 //
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 ayuktavidhiH saJjIvanI ka itynuvrtte| candrikAzabde kasya matvaM bhvti| cNdimaa| dre ro veti rlopH||5|| prAktamaJjarI candrikAyAM kakArasya makArAdeza ucyte| teneha candrikAzabde rUpaM sidhyati cndimaa||6|| manoramA candrikAzabde kakArasya makAro bhvti| cndimaa| ambikA adhyAyasya prathamasUtraM "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH anAdau pdmnuvrtte| sUtrArthaH _ "candrikA" iti saMskRta zabdasya 'k' kArasya sthAne prAkRte 'm' kAraH bhvti| yathA candrikA > candimA candrikA iti sthite "candrikAyAM maH" (prA. 2.6) ityanena sUtreNa 'k' kArasya 'm' kAre, candrimA iti jAte "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa saMyukta vyaMjana 'ra' kArasya lope "candimA" iti rUpaM siddhm| 7. RtvAdiSu to daH subodhinI eSu takArasya dakAraH syaat| RtvAgatazrutakhyAtitataH saamprtnirvRtaaH| pratAritaratiprItya RtvAdyA evmaadyH| udU Aado sudaM khAdI tado sampadaH Nivvudo padArido rIdi
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 prAkRta vyAkaraNam piidii| ayaM dakArAdezaH prAyeNa saurseniimaagdhyordrssttvyH| mahArASTrayAM takAralopa ev||6|| saJjIvanI / ___ ta ityakSaraM sssstthyntm| RtutulyeSu zabdeSu takArasya dakArAdezo bhvti| udU RtuH| udRtvAdiSu ita RkArasya uttvm| subhissupsu dIrgha iti diirghH| AAdo aayaatH| sudaM shrutm| sarvatra lavarAmiti rlopH| zaSo saH iti zasya sH| napuMsake sorbinduriti binduH| khAdI khyaatiH| adho manayAmiti ylopH| pUrvavad diirghH| antyasya hala iti slopH| tado ttH| sampadaM saamprtN| adAto yathAdiSu vetyttvm| sarvatra lavarAmiti rlopH| 'bindvAdIdUtparasyeha dvitvaM zeSasya neSyate' iti pasya dvitvaM na bhvti| Nivvudo nirvRtH| udRtvAdiSu RkArasya uttvm| ralope kRte zeSAdezAdinA vasya dvitvm| no NaH iti nnH| padArido prtaaritH| radI pIdI rtipriityoH| RtvAgatazrutikhyAtitataH saamprtnirvRtaaH| . pratAritaratiprItya RtvAdyA evmaadyH|| ayaM dakArAdezaH prAyeNa saurseniimaagdhyordrssttvyH| iha tu kagacAdinA tlopH||6|| prAkRtamaJjarI RtvAdiSu padeSu syAttakArasya dkaartaa| " bhaved RturudU ratnaM radaNaM ca hataM hdN|| . Rtu saMyatarajatAgatahatAssudussudbhya uttaraJca kRtm| saMvyAdibhyaJca kRtaM prtipttiirtnmRtvaadiH|| 7 // manoramA Rtu ityevamAdiSu ta kArasya dakAro bhvti| uduu| radN| aaado| aatruttii| nnivvudii| sNvudii| suidii| aaidii| hdo| sNjdo| viudN| sNyaado| sNpdi| pdd'ivddii|| Rtu - rajata - Agata - nirvatti - AvRtti - saMvRti - sukRti - AkRti - hata - saMyata - vivRta - saMyAta - samprati - prtipttyH|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 161 ambikA prathamasUtra "ayuktasyAnAdau' (prA. 2.1) ityataH "anAdau" pdmnuvrtte| sUtrArthaH "Rtu" Adi saMskRta zabdAnAm anAdau vidyamAne "t" kArasya sthAne prAkRte "d" kAraH bhvti| rajata, Agata, nirvRti, AvRti, saMvRti Adi zabdAnAm grahaNArtham sUtre "Adi" zabda nirdishyte| ayaM niyamaH khalu zaurasenI tathA mAgadhI prAkRtaM nimittm| ma. ma. mathurAprasAda dIkSitaiH "prAkRtaprakAza" sya Adhunika zailyAm likhita saMskRta vyAkhyA candrikAyAmapyuktam -- ayaM dakArAdezaH prAyeNa zaurasenI - maagdhyodrssttvyH| mahArASTrAyAM ta kAralopa ev||7|| RtuH > udU asya prakriyAM tu prathama paricchede "udRtvAdiSu" (prA. 1.29) sUtra prasaGge drssttvyN| rajatam > raadaM asya prakriyAM tu asmin paricchede "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) iti sUtrasya 'ja lopa' prasaGge drssttvym| AgataH > Aado 'Agata' iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa 'g' kArasya lope "Aata" iti jAte "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) iti sUtreNa 't' kArasya 'd' kAre, "Aada" iti jAte, ata ot soH (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "Aado" rUpaM siddhm| nirvRtiH > NivvudI "nirvRttiH" iti sthite "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'Na' kAre "NirvRttiH" iti jAte "udRtvAdiSu" (prAH 1.29) iti sUtreNa sUtrasya Adi padena "nirvRtti" zabdasya 'R' (Rt) kArasya sthAne 'u' kArAdeze "Nitti" iti jAte "sarvatra
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 prAkRta vyAkaraNam lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' ityasya lope, "Nivuti" iti prApte "zeSAdezayodvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena 'v' kArasya dvitve "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) iti sUtreNa "t" kArasya 'd' kAre "subhissupsu dIrghaH" (prA. 5.18) ityanena 'i' kArasya 'I' kAre NinvudI iti rUpaM siddhm|| AvRtiH > AvudI "AvRti" iti sthite "udRtvAdiSu" (prA. 1.29) iti sUtreNa sUtrasya Adipadena 'AvRti' zabdasya 'R' (Rt) kArasya sthAne 'u' kArAdeze 'Avuti' iti jAte "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'd' kAre, "subhissupsu dIrghaH" (prA. 5.18) ityanena sUtreNa 'i' kArasya sthAne dIrgha 'I' kAre "AvudI" iti rUpaM siddhm| saMvRtiH > saMvudI "saMvRti" iti sthite "udRtvAdiSu" (prA. 1.29) iti sUtreNa sUtrasya Adi padena saMvRti zabdasya "R" (Rt) kArasya sthAne "u" kArAdeze "saMtuti" iti jAte, "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) ityanena sUtreNa 't' kArasya "d" kAre "subhissupsu dIrghaH" (prA. 5.18) ityanena sUtreNa hasva "i" kArasya dIrgha 'I' kAre saMvudI iti rUpaM siddhm| sukRtiH > suidI "sukRti" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) iti sUtreNa 'R' (Rt) kArasga 'i' (it) kAre 'sukiti' iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' kArasya lope "suiti" iti jAte "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'd' kAre suidi iti prApte subhissupsu dIrghaH" (prA. 5.18) ityanena hrasva 'i' kArasya 'I' kAre, "suidI' iti rUpaM siddhm| AkRtiH > AidI "AkRti" iti sthite "idRSyAdiSu" (prA. 1.28) iti sUtreNa 'R' (Rt) kArasya 'i' (it) kAre "Akiti'' iti jAte
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 163 "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "" kArasya lope, "Aiti" iti sthite "RtvAdiSu to daH" (prA. 2. 7) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'd' kAre, "Aidi" iti jAte "subhissupsu dIrghaH' (prA. 5.18) ityanena hasva 'i' kArasya dIrgha 'I' kAre "AidI" rUpaM siddhm| hataH > hado ___ "hata" iti sthite "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'd' kAre, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa aMdantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve', "hado" rUpaM praaptm| saMyataH > saMjado 'saMyata' iti sthite "Aderyo jaH" (prA. 2.31) (ayuktasyAnAdau, prA. 2.1 ityataH "anAdau' padasya anuvRttitvAt) ityanena sUtreNa anAdi 'ya' kArasya 'j' kAre "saMjata" iti jAte "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'd' kAre, "saMjada" iti prApte "ata ot soH" (prA. 5.18) ityanena sUtreNa adantasya prathamA-vibhakti ekavacane "su" ityasya 'otve', 'saMjado' rUpaM siddhm| vivRtam > viudaM 'vivRtam' iti sthite "udRtvAdiSu" (prA. 1.29) ityanena sUtreNa 'R' kArasya 'u' kAre "vivuta" iti jAte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'v' kArasya lope, "viuta" iti prApte "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'd' kAre, "viuda" iti sthite "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsaka zabdasya "su" ityasya bindutve (anusvAre) "viudaM" rUpaM siddhm| saMyAtaH > saMyAdo 'saMyAta' iti sthite "RtvAdiSu todaH'' (prA. 2.7) ityanena 't' kArasya 'd' kAre, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve" saMyAdo iti rUpaM
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 siddham / prAkRta vyAkaraNam samprati > saMpadi " samprati" iti sthite "mo binduH " (prA. 4. 12) ityanena 'm' ityasya bindutve (anusvAre), "saMprati" iti jAte "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'r' kArasya lope, "saMpati" iti prApte "RtvAdiSu todaH" (prA. 2.7) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'd' kAre " saMpadi" rUpaM siddham / pratipatti > par3ivaddI " pratipatti" iti sthite " sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'r' kArasya lope "pratisaravetasapatAkAsu DaH " (prA. 28) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'D' kAre, "po vaH" (prA. 2.15) ityanena sUtreNa 'p' kArasya 'v' kArAdeze, "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'd' kAre, "subhissupsu dIrghaH" (prA. 5.18) ityanena sUtreNa prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasyopasthitau hrasva 'i' kArasya dIrgha 'I' kAre 'par3ivadI' rUpaM siddham / 8. pratisaravetasapatAkAsu DaH subodhinI eSu DaH syAt tasya / paDivaaNaM prtivcnm| veddiso| paDAA / ' pratizabde takArasya rephalopAvapi kvacit' / pariTThiaM pratiSThitam pariTThAnaM pratiSThAnam / paiNNA / pratijJA / 'tasya DatvaM harItakyAM prAbhRte mRtake tathA / haraDaI pAhuDaM maDao // 7 // saJjIvanI ta ityanuvartate airAvate veti yAvat / eSu zabdeSu takArasya DatvaM syAt / paDihaaM pratihataM / paDivaaNaM prativacanam / kagacAdinA calopaH / ' pratizabde takArasya rephalopAvapi kvacit' / pariTThiaM prtisstthitm| upari lopa ityAdinA SalopaH / pUrvavadanyat / evaM paiNNA pratijJA / mnajJapaJcAzatpaJcadazasu Na iti jJa iMtyasya NaH / tasya zeSAdezAdinA dvitvam / veDiso vetasaH / idISadityAdinA ittvam / paDAA patAkA /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH ___165 _ 'tasya DatvaM harItakyAM prAbhRte mRtake tthaa'| haraDaI hriitkii| Dasya (1) vazAdIkArasya attvm| pAhuDaM praabhRtm| sarvatra lavarAmiti rlopH| khaghathAdinA hatvaM bhsy| udRtvaadissvityuttvm| maDao mRtkH| Rto'dityttvm|| 7 // prAkRtamaJjarI prativetasayostasya patAkAyAJca Do bhvet| paDikchando veDiso ca paDAA ceti tttrym|| 8 // manoramA __eSu zabdeSu 't' kArasya DakAro bhvti| lopaapvaadH| pdd'isro| vedd'iso| pdd'aaaa| ambikA ___ "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) iti sUtrAt "anAdau" tathA "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) ityataH "taH" pddvymnuvrtte| sUtrArthaH pratisara vetasa tathA patAkA Adi saMskRta zabdAnAm anAdau vidyamAne "t" kArasya sthAne prAkRte 'D' kAraH bhvti| pratisaraH > par3isaro 'pratisara' iti sthite "pratisaravetasapatAkAsu DaH" (prA. 2.8) iti sUtreNa 't' kArasya 'D' kAre "par3isara" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve', "par3isaro" iti rUpaM siddhm| vetasa > ver3iso asya prakriyAM prathamaparicchede "idISatpakvasvapnavetasavyajanamRdAGgA'GgAreSu" (ca) (prA. 1.3) sUtraprasaGge drssttvym| patAkA > par3AA 'patAkA' iti sthite "pratisaravetasapatAkAsu DaH" (prA. 2.8) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'D' kAre, "par3AkA" iti sthite
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 prAkRta vyAkaraNam ,"kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' kArasya lope "par3AA" iti rUpaM siddhm| 9. vasatibharatayorhaH / subodhinI vasahI bhrho|| 8 // saJjIvanI etayoH zabdayostakArasya hatvaM syaat| vasahI bhrho||8|| prAkRtamaJjarI hatvaM vasatizabde syAd bharate tasya tad ythaa| vasatiM vasahiM vidyAd bharataM bharahaM tthaa|| 9 // manoramA vasati-bharata zabdayoH takArasya hakAro bhvti| vshii| bhrho| ambikA ___"ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "anAdau" tathA "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) ityasmAt 'taH' pddvymnuvrtte| sUtrArthaH ___'vasati' tathA 'bharata' zabdayoH anAdau vidyamAne 't' kArasya sthAne prAkRte 'ha' kAraH bhvti| vasatiH > vasahI 'vasatiH' iti sthite "vasatibharatayorhaH" (prA. 2.9) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'ha' kAre, "subhissupsu dIrghaH" (prA. 5.18) ityanena sUtreNa "su" iti vibhakti pratyaye mUla i kArasya dIrghatve "su" lope "vasahI" iti rUpaM siddhm| / bharataH > bharaho 'bharataH' iti sthite "vasatibharatayorhaH" (prA. 2.9) ityanena sUtreNa
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 167 't' kArasya 'ha' kAre, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve' bharahoM rUpaM siddham / 10. garbhite NaH subodhinI saJjIvanI garbhitazabde takArasya NakArAdezo bhavati / gabbhiNoM / sarvatra lavarAmiti ralopaH / zeSasya bhasya dvitve varge yujaH pUrva iti baH // 9 // tasya NaH syAt / gabbhiNo // 9 // prAkRtamaJjarI "6 manoramA garbhita zabde 't' kArasya 'N' kAro bhavati / gabbhiNaM / ambikA 'ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH " anAdau" padamanuvarttate / saMskRtasya " garbhita" zabdasya " t" kArasyasthAne prAkRte " N" kAraH bhavati / sUtrArthaH zabde garbhitamityasmin NakArAdeza iSyate / takArasya tato rUpaM garbhitasya tu gambhiNaM // 10 // garbhitam > gabmiNaM "garbhitam" iti sthite "savatra lavarAm" (prA. 3. 3) ityanena sUtreNa 'r' ityasya lope " zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50 ) ityanena sUtreNa 'bh' ityasya dvitve, "vargeSu yujaH pUrva:" (prA. 3.52) ityanena punaH 'bhU' kArasya v kAre, "gabbhita" iti sthite, "garbhiteNaH" (prA. 2.20 ) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'N' kAre, "mo binduH" (prA. 4.12 ) ityanena sUtreNa
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 prAkRta vyAkaraNam antima hal (vyaMjana) 'm' kArasya sthAne prAkRte bindutve (anusvAre) "gabbhiNaM" rUpaM siddhm| 11. airAvate ca subodhinI tasya No vA syaat| erAvaNo eraavo|| 10 // saJjIvanI ___Na itynuvrtte| airAvatazabde takArasya NakArAdezo bhavati vaa| eraavnno| pakSe eraavo| 'aita et' iti etvm| pakSe kagacAdinA tlopH|| 10 // manoramA airAvata zabde takArasya NakAro bhvti| eraavnno| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "anAdau" "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) ityataH "taH" iti pddvymnuvrtte| sUtrArthaH airAvata iti saMskRta zabdasya anAdau vidyamAne 't' kArasyasthAne prAkRte 'Na kAraH bhvti| ___ airAvataH > erAvaNo "airAvata" iti sthite "aita et" (prA. 1.35) ityanena sUtrAnusAreNa Adi 'ai' kArasya 'e' kAre "erAvata" iti sthite, "airAvate ca" (prA. 2.11) ityanena sUtreNa 't' kArasya 'Na' kAre 'erAvaNa' iti sthite "ata ot soH' (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "erAvaNo" iti rUpaM siddhm| 12. pradIptakadambadohadeSu do laH subodhinI eSu dasya laH syaat| palittaM Nijante'pISyate plaaviam| kalaMbo
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 169 dohlo|| 11 // saJjIvanI i ityakSaraM sssstthyntm| eSu dakArasya latvaM syaat| plitN| idItaH pAnIyAdiSu iti ittvm| upari lopa ityAdinA plopH| zeSasya dvitvm| Nijante'pi issyte| palAvi prdiipitm| kalambo kdmbH| dohalo dohdH| yAvat sAntavad vidhiriti dvitIyasyA'pi latvaM na bhvti| alaadaavdhikaaraat||11|| prAkRtamaJjarI tasya latvaM pradIpte syAt kadambe dohade'pi c| tatkrameNa palittaM ca kalambaM dohalaM viduH||12|| manoramA eSu zabdeSu da kArasya 'la kAro bhvti| plitN| klNbo| dohlo| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH 'anAdau' pdmnuvrtte| sUtrArthaH pradIpta, kadamba, tathA dohada Adi saMskRta zabdAnAm anAdau vidyamAne 'd' kArasya sthAne 'la' kAraH bhvti| yathA pradIptaH > palitto 'pradIpta' iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa '' ityasya lope "padIpta" iti sthite, "pradIptakadambadohadeSu do laH" (prA. 2.12) ityanena sUtreNa "d" ityasya 'la' kAre, "palIpta" iti sthite "idItaH pAnIyAdiSu" (prA. 1.18) ityanena sUtreNa Adi padena "pAnIya" atirikta anya zabdAnAm dIrgha 'I' kArasya hasva 'i' kAre, "palipta" iti jAte, (yuktasya) "upari lopaH kagaDatadapaSasAm" (prA. 3.1) ityanena sUtreNa 'p' ityasya lApe, "palita" iti jAte
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 prAkRta vyAkaraNam "zeSAdezayodvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa "t" kArasya dvitve, "palitta" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve', "palitto" rUpaM siddhm| kadambaH > kalambo 'kadamba' iti sthite "pradIptakadamvadohadeSu do laH" (prA. 2. 12) ityanena sUtreNa 'd' kArasya sthAne 'la' kAre "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya otve "kalambo' rUpaM siddhm| dohadaH > dohalo "dohadaH" iti sthite "pradIptakadambadohadeSu do laH" (prA. 2. 12) ityanena sUtreNa 'd' ityasya 'la' kAre dohala iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve', "dohalo" rUpaM siddhm| 13. gadgade raH subodhinI daspa'yuktasya raH syaat| gggro|| 12 // saJjIvanI da ityanuvartate ayuktasyeti c| gadgadazabde ayuktasyaM dasya rephAdezo bhvti| gggrN| upari lopa ityAdinA dlopH| zeSAdezAdinA gasya dvitvm| napuMsake sorbinduriti binduH||12|| prAkRtamaJjarI zabde gadgada ityasmin yo dakAro'sti tasya tu| vidhIyate hi rephatvaM gadgado gaggaro bhvet||13|| manoramA gadgadazabde dakArasya rephAdezo bhvti| gggro|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 ayuktavidhiH ambikA __"ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "anAdau" tathA "pradIptakadambadohadeSu do laH" (prA. 2.12) ityataH 'daH' pddvymnuvrtte| sUtrArthaH __ saMskRta "gadgadaH" zabdasya anAdau vidyamAne (antya) 'd' kArasya sthAne prAkRte 'ra' kAraH bhvti| yathA gadgadaH > gaggaro "gadgada" iti sthite "upari lopaH kagaDatadapaSasAm" (prA. 3. 1) ityanena sUtreNa d kArasya lope "gagada" iti sthite, "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena 'g' ityasya dvitve "gaggada" iti sthite "gadgade raH" (prA. 2.13) ityanena sUtreNa 'd' (antya) ityasya 'ra' kAre "gaggara" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA, bhikti ekavacane 'su' ityasya "otve" "gaggaro" iti rUpaM siddhm| 14. saMkhyAyAJca subodhinI ___ saMkhyAzabde ayuktasyAnAdau sthitasya dasya raH syaat| eAraha ekaadsh| ayuktasyeti kim? ceuddaha cturdsh||13|| sajjIvanI ____da iti vrtte| ra iti c| ayuktasyAnAdAviti c| saMkhyAvAcinI zabde ayuktasyAnAdau sthitasya da syarephAdezaH syaat| eAraha ekaadsh| kagacAdinA klopH| dazAdiSu ha iti zasya hH|| antyasya hala iti nlopH| bAraha teraha dvAdaza tryodsh| 'lopaH sAco yakArasya kvacinnityaM kvacinna vA' iti ylopH| sandhAvacAmityAdinA akaarvisrgyorettvm| paNNaraha pnycdsh| mnajJadinA Jcasya nnH| sattaraha sptdsh| upari lopa ityAdinA plopH| aTThAraha assttaadsh| STasya Tha iti tthtvm| SNAntAM
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 / prAkRta vyAkaraNam saMkhyAM binA bhavediti jazzasGasyAMsu dIrghaH iti prAptasya diirghsyaabhaavH| Ayuktasyeti kim? cauddaha cturdsh| anAdAviti kim? daha dsh||13|| prAkRtamaJjarI saMkhyAyAM satsu zabdeSu syAd dakAramya rephtaa| aSTAdazATThAraha syAt tathA dvAdaza baarh|| 14 // manoramA saMkhyAvAcinI zabde yo dakArastasya rephAdezo bhvti| eaarh| baarh| terh| ekaadsh-dvaadsh-tryodshaaH| ayuktasyetyeva neha - cuddh| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH ayuktasya, anAdau, "pradIptakadambadohadeSu do laH" (prA. 2.12) ityataH 'daH', "gadgade raH" (prA. 2.13) ityataH "raH" iti padAni anuvrtnte| sUtrArthaH saMskRtasya saMkhyAvAcaka zabdAnAm anAdau vidyamAne asaMyukta "d" kArasya sthAne prAkRte 'ra' kAraH bhvti| parantu Adau vidyamAne 'da' kArasyApi 'ra' kAraH na bhvti| yathA- daza daha, evaJca, 'caturdazaH' saMkhyAvAcaka zabdo'pi 'd' kAra saMyuktatvAt atra 'd' kArasya 'ra' kAraH na prAptaM, tasmAt kAraNAt "cuddh"| yathA ekAdaza > eAraha 'ekAdaza' iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa 'k' kArasya lope, eAdaza iti prApte "saMkhyAyAJca" (prA. 2.14) ityanena sUtreNa 'd' kArasya 'ra' kAre, eAraza iti jAte "dazAdiSu haH" (prA. 2.44) ityanena sUtreNa dazAdiSu aSTAdazaM paryanteSu 'z' kArasya 'h' kAre 'eAraha' iti rUpaM siddhm|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 ayuktavidhiH dvAdazaH > bAraha 'dvAdaza' iti sthite "upari lopaH kagaDatadapaSasAm" (prA. 3. 1) ityanena sUtreNa AdibhUtasya 'd' kArasya lope bAdaza iti sthite, "saMkhyAyAJca" (prA. 2.14) ityanena sUtreNa 'd' ityasya 'ra' kAre bAraza iti sthite, "dazAdiSu haH" (prA. 2.44) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 'h' kAre "bAraha" iti rUpaM siddhm| trayodaza > teraha asya prakriyAM prathama paricchedasya "e zayyAdiSu" (prA. 1.5) iti sUtraprasaGge drssttvym| 15. po vaH prAkRtaprakAzaH pasya lopastathA vatvaM jJeye lkssyaa'nusaartH| subhagAyA bhavatyatra durbhagAyazca gasya vH|| 14 // subodhinI ayuktasyAnAdisthitasya pasya vaH syaat| kavAlo kpaalH| anAdAviti kim? paI ptiH| ayuktasyeti kim? vippo viprH| nanu rephalope kRte yAvad dvittvaM na bhavati tAvadeva vatvaM kathaM na syAdityucyate kRtAkRtaprasiGgattvAd dvitvasyaiva prvRtteH| saJjIvanI pa ityakSaraM sssstthyntm| ayuktasyAnAdau sthitasya pakArasya vakArAdezo bhvti| kavAlo ullAvo kpaalollaapyoH| kavolo uvamA kpolopmyoH| ayuktasyeti kim? vippo sppuriso| viprstpurussyoH| nanu rephatakArayorlope kRte yAvad dvitvaM na pravartate tAvat pasya vatvaM kathaM na syaadityucyte| kRtA'kRtaprasaGgitvAd dvitvasyaiva prvRtteH| anAdAviti kim? paI paMDio ptipnnddityoH| palopaM prati kagacAdisUtrasyAviSayavibhAgo lkssyvshaat| 'subhagAyA bhavatyatra durbhagAyAzca gasya vH'| sUhavA subhagA dUhavA durbhgaa| 'IdUtAvidutoH sthAne syAtAM lakSyA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 prAkRta vyAkaraNam nurodhataH' iti uutvm| khadhathAdinA bhasya hH| duhavetyatra Uduta ityAdinA uutvm||14|| prAkRtamaJjarI pakArasya vakAraH syAcchabde zabde vidhaantH| kapAlaM tat kavAlaM syAt kopaH kovo vapA vvaa|| nanu codyate kiM nvetat prAyo lopavidhau punH| pakAraH paThitasteSAM madhyataH sthaaNninaamiti|| ucyate bahulatvena pasya vatvaM na duussnnm| prAyolopazca dRzyeta vApI vAI kapiH kii|| manoramA pakArasyAyuktasyAnAdivartine vakArAdezo bhvti| saavo| svho| ulvo| shaapH| shpthH| ulpH| prAyograhaNAdyatra lopo na bhavati tatrAyaM vidhiH|| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "ayuktasya" tathA "anAdau", pddvymnuvrtte| parantu sUtramidaM "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) iti lopa sUtrasya apavAda suutrm| sUtrArthaH saMskRta zabdAnAmayuktAnAmanAdau vidyamAne "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) iti sUtreNa alupta 'p' kArasya sthAne 'v' kAraH bhvti| yathA zApaH > sAvo "zApaH" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 's' kAre "sApa" iti sthite, "povaH" (prA. 2.15) ityanena sUtreNa 'p' kArasya 'v' kAre "sAva'' iti jAte, "ata
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 175 ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", "sAvo" iti rUpaM siddhm| . / zapathaH > savaho "zapathaH" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa "z" kArasya "s" kAre "sapatha" iti sthite, "povaH" (prA. 2. 15) ityanena sUtreNa "p" kArasya "v" kAre "savatha" iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa "th" kArasya 'ha' kAre "savaha" iti jAte, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve', "savaho" iti rUpaM siddhm| ulapaH > ulavo "ulapaH" iti sthite "povaH" (prA. 2.15) ityanena sUtreNa 'p' kArasya 'v' kAre "ulava" iti jAte, "ata ot soH" (prA. 5. 1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya otve "ulavo" iti rUpaM siddhm| 16. ApIr3e maH subodhinI atra maH syaat| aamelo|| 15 // saJjIvanI ___pa itynuvrtte| ApIDazabde pasya matvaM syaat| vatvaM praaptm| Amelo aapiiddH| ennIDApIDetyAdinA IkArasya etvm|| Dasya ceti Dasya lH|| 15 // prAkRtamaJjarI ApIDe vartamAnasya puurvsuutraapvaadtH| pasya syAnmatvamApIDamAmelaM vAgvido viduH|| 16 // manoramA ApIr3azabde pakArasya makAro bhvti| aamelo|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam 176 ambikA " " ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH " anAdau " tathA povaH (prA. 2.16) ityataH 'paH' iti padadvayamanuvarttate / sUtrArthaH saMskRta ApIr3a zabdasya anAdau vidyamAne 'p' kArasya sthAne prAkRte 'm' kAraH bhavati / yathA ApIr3aH > Amelo " ApIr3a" iti sthite " ApIr3e maH " (prA. 2.16) ityanena sUtreNa 'p' kArasya 'r3a' kAre " AmIr3a" iti jAte, "ennIr3ApIr3akIdRzI dRzeSu " (prA. 1. 19) ityanena sUtreNa 'I' kArasya 'e' kAre, "Amer3a" iti jAte "Dasya ca" (prA. 2.23) ityanena sUtreNa 'D' kArasya 'l' kAre " Amela" iti jAte, "ata ot soH" ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", 'Amelo' rUpaM siddham / 17. uttarIyAnIyayor (yo) jjo vA subodhinI uttarIyazabdasyAnIyasya ca sambandhI yo yakArastasya jja ityAdizyate / uttarijjaM ramaNijjaM uttarIaM ramaNIaM // 16 // saJjIvanI ya ityakSaraM SaSThyantam / uttarIyazabde anIyapratyaye ca yakArasya dvitvApanno ja ityAdezo bhavati vA / uttarijjaM uttarIaM uttarIyam / yatra pakSe ja ityAdezaH tatra idItaH pAnIyAdiSu iti ittvam / ramaNijjaM ramaNIaM ramaNIyam / karaNijjaM karaNIaM karaNIyam / nanu zeSAdezayordvitvamanAdAviti dvitve siddhe kimartho dvijakAraka AdezaH ? asadetat, tatra yuktasyetyadhikArAd yuktavarNAdezAnAM tatra vidhiH / atra tu yuktAnAM varNAnAmAdeza iti kathameSAM dvitvaM syaat|| 16 //
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH prAkRtamaJjarI uttarIyapade yasya jakAraH syAd dviruktimAn / anIyapratyaye caivaM vikalpena vidhIyate // uttarIyaM viduH prAjJA uttarijjaM yathA tathA / karaNIyamiti prAhuH karaNijjaM pureva vA // 17 // 177 manoramA uttarIya zabdeDanIyapratyayAnte ca yasya jjo bhavati vA / uttarIaM; uttarijjaM; amaNIaM, ramaNijjaM / bharaNIaM, bharaNijjaM / ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.17) ityataH " anAdau " padamanuvarttate / sUtrArthaH saMskRta uttarIya tathA anIya (anIyara) pratyayAnta zabdAnAmanAdau vidyamAne "yU" kArasya sthAne prAkRte vikalpena "jj" kArAdezaH bhavati / yathA uttarIyam > uttarIaM 'uttarIyam' iti sthite " kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa 'y' kArasya lope, "uttarIa" iti sthite "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30 ) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "uttarIaM" iti rUpaM siddham / uttarIyam > uttarijjaM 'uttarIyam' iti sthite "uttarIyAnIyayora (yo) jjo vA" (prA. 2.17) ityanena sUtreNa anAdau vidyamAne 'y' kArasya vikalpena "jj" kAre, "uttarIjja" iti sthite "idItaH pAnIyAdiSu" (prA. 1.18) ityanena sUtreNa dIrgha "I" kArasya hrasva 'i' kAre, "uttarijja" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30 ) ityanena sUtreNa 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "uttarijjaM " rUpaM siddham /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 prAkRta vyAkaraNam ramaNIyam > ramaNIaM "ramaNIyam" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'ya' kArasya lope, "ramaNIa" iti jAte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake "su" ityasya bindutve (anusvAre) "ramaNIaM" rUpaM siddhm| ramaNIyam > ramaNijjaM 'ramaNIyam' iti sthite "uttarIyAnIyayora (yo) jjo vA' (prA. 2.17) ityanena sUtreNa anAdau vidyamAne 'ya' kArasya vikalpena 'jj' kAre, "ramaNIjja" iti jAte "idIta pAnIyAdiSu" (prA. 1.18) ityanena sUtreNa dIrgha "I" kArasya hrasva 'i' kAre, "ramaNijja" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "ramaNijjaM" rUpaM siddhm| samanvayaH manoramAkArAbhimataM sUtrapAThe "yaH" kAraH naasti| parantu 'yaH' ityasya AvazyakatAM vrtte| anyathA "ApIr3e maH" (prA. 2.16) iti pUrvavartI sUtrataH "paH' iti padasya anuvRttiH anivaarym| "candrikA" Adi vyAkhyAyAm 'yaH' kArasya sthiti yuktNtthaa'trevgrhnniiym| 18. chAyAyAM haH subodhinI atra yasya haH syAd vaa| chAhI chAhA chaaaa| AtapA'bhAva iti vktvym| tena kaNaachAamityAdau kAMtivAcitvAd na bhvti|| 17 / saJjIvanI ya itynuvrtte| veti c| chAyAzabde yakArasya hakArAdezaH syAda vaa| chAhI chAhA chAA chaayaiv| hatvapakSe ekatra AdIto bahulamiti iiprtyyH| AtapAbhAva iti vktvym| tena kaNaachAaM agN| paumachAaM muhaM ityAdau na bhvti|| 17 //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 ayuktavidhiH manoramA chAyAzabde 'ya' kArasya hakAro bhvti| chaahaa| ambikA "ayuktasyAnAdau' (prA. 2.1) ityataH "anAdau" tathA "uttarIyAnIyayora (yo) jjo vA" (prA. 2.17) ityataH 'yaH' pddvymnuvrtte| sUtrArthaH saMskRtasya 'chAyA' zabdasya anAdau vidyamAne "ya" kArasyasthAne prAkRte 'ha' kArAdezaH bhvti| yathA chAyA > chAhA 'chAyA' iti. sthite "chAyAyAM haH" (prA. 2.18) ityanena sUtreNa anAdau vidyamAne 'ya' kArasya 'h' kAre "chAhA" iti rUpaM siddhm| samanvayaH katipaya viduSAM mataiH sUtre 'vA' padasya (vikalpArtham) anuvRttirapi vrtte| ataH vikalpapakSe "y' kArasya "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa lope "chAA" iti rUpamapi prAkRte uplbhyte| 19. kabandhe bo maH prAkRtamaJjarI kabandhe vartamAnasya halo ytvmihessyte| adhikArAd bakArasya kayandhaM taM vidurbudhaaH|| manoramA kabandha zabde bakArasya 'ma' kAro bhvti| kmNdho| ambikA "ayuktasya anAdau" (prA. 2.1) ityataH "anAdau" pdmnuvrtte|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 sUtrArthaH prAkRta vyAkaraNam saMskRta '"kabandha" zabdasya anAdau vidyamAne "b" kArasya sthAne prAkRte "m" kArAdezaH bhavati / yathA kabandhaH > kamaMdho, kayaMdho " kabandhaH" iti sthite - "kabandhe bo maH" (prA. 2.19) ityanena 'b' kArasya "m" kAre, "kamandha" iti jAte "naJorhali" (prA. 4.14) ityanena sUtreNa 'n' kArasya halipare bindutve (anusvAre), "kamaMdha" iti prApte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "kamaMdho" iti rUpaM siddham / samanvayaH "kamaMdha" (mastakahIna zarIram ) zabdaH puMliGge tathA napuMsakaliGge vyvhriyte| "kamaMdha" zabdesya paryyAyavAcI "kyNdh"| asya sUtrasya subodhinIsaJjIvanITikA nopalabhyate / A. baladeva upAdhyAyena sampAdita pustake manoramA TikAyAm "kabandhe bo yaH" iti prApyate / prAkRta zabdamahArNave "kayaMdha" (pRSThA 226) "kamaMdha" (pR. 223) ubhayaMprAptam / tasmAt sUtre 'm' tathA 'y' ubhayasya sannivezamAvazyakamiti svamatam / 20. To r3a subodhinI ayuktasyAnAdisthitasya Tasya DaH syAt / phuDaM / ayuktasyeti kim? ghaNTA / anAdAviti kim? TaMkAro // 18 // saJjIvanI Ta itvakSaraM SaSThyantam / ayuktasya anAdau sthitasya Tasya DakArAdezo bhavati / raDiaM phuDaM kukkuDo / rttitsphuttkukkuttessu| ayuktasyeti kim? bhaTTo ghaNTA / anAdAviti kim ? TaMkAro TaGkAraH / 'adAto yathAdiSu vA' ityAkArasya na attvam // 18 //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 ayuktavidhiH prAkRtamaJjarI TakArasya DakAraH syAt sAmAnyena pade pde| kheTaH kheDo kaTuH kaDU kUTaH kUDo kaTaH kddo||20|| manoramA ____TasyAnAdivartino Da kAro bhvti| nnddo| vidd'vo|| nttH| vittpH|| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH ayuktasya tathA "anAdau" pddvymnuvrtte| sUtrArthaH saMskRta zabdAnAm anAdau vidyamAne asaMyukta 'T' kArasya sthAne prAkRte "D' kAraH bhvti| yathA naTaH > NaDo 'naTaH' iti sthite "Tor3aH" (prA. 2.20) ityanena sUtreNa 'T' kArasya 'D' kAre, "naDa" iti prApte "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'Na' kAre, "NaDa" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve', "NaDo" iti rUpaM siddhm| viTapaH > vir3avo "viTapaH" iti sthite "Tor3aH" (prA. 2.20) ityanena sUtreNa 'T' 'kArasya 'D' kAre, "vir3apa' iti prApte "po vaH" (prA. 2.25) ityanena 'sUtreNa 'p' kArasya 'v' kAre, "vir3ava' iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhaktiekavacane su ityasya otve "vir3avo" rUpaM siddhm| samanvayaH anyavyaJjanavarNena saMyukta 'T' kArasya 'D' kAraH na bhvti|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 yathA prAkRta vyAkaraNam bhaTTaH > bhaTTo 'TTa' kAraH yathAvat sthite atra kevalam " ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", 'bhaTTo' rUpaM siddham / " 22. saTAzakaTakaiTabheSu DhaH subodhinI eSu DhaH syAt / DatvApavAdaH / saDhA saaDhaM keDhavo // 19 // saJjIvanI Ta ityanuvartate uttaratra ca / eteMSu Tasya DhakAraH syaat| ddtvsyaapvaadH| saDhAo saTAH / 'jaso vA' iti otvam / saaDhaM zakaTam / 'zaSoH saH' iti zasya sH| keDhavo kaiTabhaH / 'aita et' iti ettvm| 'kaiTabhe vaH' iti bhasya vH| ' ata ot soH, iti ottvam // 19 // * prAkRtamaJjarI Tasya DhatvaM saTAyAM syAcchakaTe kaiTabhe'pi ca / saDhA ca saaDhoM caivaM tathA kaiDhavo mataH // 21 // manoramA eteSu "Ta" kArasya "Dha" kAro bhavati / saDhA / saaDho / keDhavo / ambikA "" ayuktasyAnAdau " (prA. 2.1) ityataH 'anAdau' tathA 'ToDa:" (prA. 2.20) ityataH 'TaH' iti padadvayamanuvarttate / sUtrArthaH "saTA", "zakaTa" tathA "kaiTabha" Adi saMskRta zabdAnAmanAdau vidyamAne 'T' kArasya sthAne prAkRte "Dha" kArAdezaH bhavati /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 ayuktavidhiH saTA > saDhA "saTA" iti sthite "saTAzakaTakaiTabheSu DhaH" (prA. 2.21) ityanena sUtreNa 'T' kArasya 'da' kAre "saDhA" iti rUpaM siddhm| zakaTaH > saaDho "zakaTa" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa "z" kArasya "s" kAre "sakaTa" iti jAte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' kArasya lope 'saaTa' iti sthite "saTAzakaTakaiTabheSu DhaH" (prA. 2.21) ityanena sUtreNa 'T' kArasya. 'da' kAre, "saaDha" iti prApte "ata ot soH" (prA. 5. 1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "saaDho" rUpaM siddhm| kaiTabhaH > keDhavo "kaiTabha" iti sthite "aita et" (prA. 1.35) ityanena sUtreNa Adi 'ai' kArasya "e" kAre "keTabha' iti sthite "saTAzakaTakaiTabheSu DhaH" ityanema sUtreNa "T" kArasya "Dh' kAre "keTabha' iti sthite "kaiTabhe vaH" (prA. 2.29) ityanena sUtreNa anAdi 'bh' kArasya 'v' kAre "keDhava" iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", "keDhavo" iti rUpaM siddhm| 22. sphaTike laH subodhinI Tasya laH syaat| phliho|| 20 // saJjIvanI sphaTikazabde Tasya lAdezo bhvti| phaliho sphttikH| sphaTikAdinA kasya haH prAkRtamaJjarI sphaTike Tasya lastasmAt sphaTiko phaliho mtH||22||
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 prAkRta vyAkaraNam manoramA sphaTika zabde 'Ta' kArasya lakAro bhvti| phliho| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "anAdau" tathA "ToDaH" (prA. 2.20) ityataH "TaH" pddvymnuvrtte| ambikA saMskRta "sphaTika" zabdasyAnAdau vidyamAne "T" kArasya sthAne prAkRte 'la' kAraH bhvti| sphaTikaH > phaliho asya zabdasya prakriyAM dvitIya paricchede "sphaTikanikaSacikureSu, kasya haH" (prA. 2.4) sUtraprasaGge drssttvym| 23. Dasya ca subodhinI Dasya ca laH syAd anaadisthitsyaayuktsy| talAo tddaagH| ayuktasyeti kim? uddddiinno| anAdAviti kim? DAiNI ddaakinii| kvacidvA Dasya lAdezaH kvacidvA neSyate budhaiH'| gulo guDo guddH| dAlimaM dADimaM pIDiaM pIliaM piidditN| lauDo lguddH| nivilo niviDaH, ityaadau|| 21 // saJjIvanI la itynuvrtte| ayuktasyAnAdau sthitasya Dasya la AdezaH syaat| talAo Nialam tddaagnigddyoH| kagacAdinA glopH| solaha ssoddsh| 'zaSoH saH' iti Sasya sH| 'dazAdiSu haH' iti zasya hH| 'antyasya halaH' iti nlopH| 'jazzasorlopaH' iti jaso lopH| ayuktasyeti kim? uDDINo maNDavo uddddiinmnnddpyoH| anAdAviti kim? DAiNI DakkAro ddaakiniiddkaaryoH| vyavasthitavibhASayA kvacibA Dasya laadeshH| gulo guDo guddH| dAlimaM daaddimmev| ApIliaM ApIDiaM
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 185 vyaapiidditmityaadissu| kvacinnaiva lH| lauDo NiviDo lguddnividdyoH| ityaadissu|| 21 // prAkRtamaJjarI DakarAsya lakAra syAd veti vaktavyamatra tu| dADimI dAlimI pakSe dADimI tdvdissytaam|| manoramA . DakArasyAyuktasyAnAdibhatasya lakAro bhvti| daalimN| tlaa| vlhii| proyaH ityevdaaddimN| bdd'isN| NibiDaM daaddimH| tdd'aagH| vlbhii| bdd'ishN| nibiddm|| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "ayuktasya" tathA "anAdau" sUtrasya 'ca' padena "sphaTike laH" (prA. 2.22) ityataH 'la' etAni - pdaanynuvrtnte| sUtrArthaH - saMskRta zabdeSu anAdau vidyamAne asaMyukta "D" kArasya sthAne . prAkRte "l" kArAdezaH bhvti| yathA dADimam > dAlima "dADimam" iti sthite "Dasya ca" (prA. 2.23) ityanena sUtreNa 'D' kArasya 'l' kAre, "dAlimam" iti jAte "morbinduH" (prA. 4.12) ityanena sUtreNa 'm' kArasya bindutve (anusvAre) "dAlimaM" rUpa siddhm| tar3Akam > talAaM "tar3Akam" iti sthite "Dasya ca" (prA. 2.23) ityanena sUtreNa 'D' kArasya 'l' kAre, "talAkam" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa "k" kArasya lope "talAa" iti sthite "morbinduH" (prA. 4.12) ityanena sUtreNa "m" kArasya bindutve (anusvAre, "talAaM" iti rUpaM siddhm|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 prAkRta vyAkaraNam - Sor3aza > solaha 'Sor3aza' iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'e' kArasya 's' kAre "sor3aza" iti jAte, "Dasya ca" (prA. 2. 23) ityanena sUtreNa 'D' kArasya 'la' kAre "solaza" iti jAte, "dazAdiSu haH" (prA. 2.44) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 'h' kAre "solaha" iti rUpaM siddhm| samanvayaH saMyuktaH 'Da' kAraH 'l' kAre na privrtte| yathA uDDInaH > uDDINo "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH (prA. 2.2) ityataH "prAya" padasya anuvRttitvAt katicitsthAne 'D' ityasya 'la' kAraH na, bhvti| yathA nibiDam > nnividdN| "nivir3am" iti sthite "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'N' kAre, "D" ityasya 'la' kAre aparivartitatvAt "NiviDa" iti jAte, "morbinduH" (prA. 4.12) ityanena sUtreNa 'm' . ityasya bindutve "NiviDaM" rUpaM siddhm| 24. Tho r3haH subodhinI ayuktasyA'nAdau sthitasya Thasya DhaH syaat| kaDhiNo ktthinH| ayuktasyeti kim? knnttho| anAdAviti kim? tthkkuro||22|| ... saJjIvanI Tha ityakSaraM sssstthyntm| ayuktasyAnAdau sthitasya ThakArasya DhakArAdezaH syaat| paDhiaM kaDhiNo ptthitktthinyoH| luDhio kamaDho lutthitkmtthyoH| ayuktasyeti kim? kaNTho gittttho| anAdAviti kim? * Thakkuro tthaaro|| 22 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 ayuktavidhiH prAkRtamaJjarI ThakArasya DhakAraH syAdutsargeNa pade pde| pIThI pIDhI matA mAThI mADhI tadvanmaTho mddho||24|| manoramA ThakArasyAyuktasyAnAdi bhUtasya DhakAro bhvti| mddho| jddhrN| kddhorN|| mtthH| jtthrm| ktthorm|| ambikA ___ "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "ayuktasya" tathA "anAdau" pddvymnuvrtte| sUtrArthaH saMskRtazabdeSu anAdau vidyamAne asaMyukta "t' kArasya sthAne prAkRte 'DhU' kAraH bhvti| yathA __maThaH > maDho 'maThaH' iti sthite "Tho DhaH" (prA. 2.24) ityanena sUtreNa '' kArasya 'Dh' kAre, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve', "maDho" rUpaM siddhm| kaThoram > kaDhoraM 'kaThoram' iti sthite "ThoDhaH" (prA. 2.24) ityanena sUtreNa "" kArasya "Dha" kAre, "morbindaH" (prA. 4.12) ityanena sUtreNa 'm' ityasya "bindutve" (anusvAre) "kaDhoraM" rUpaM siddhm| . jaTharam > jaDharaM 'jaTharam' iti sthite "ThoDhaH" (prA. 2.24) ityanena sUtreNa 'Th' kArasya 'Dh' kAre, "morbinduH" (prA. 4.12) ityanena sUtreNa 'm' ityasya "bindutve" (anusvAre) "jaDharaM" rUpaM siddhm|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 prAkRta vyAkaraNam samanvayaH anyavyaMjanavarNena saha saMyukta 'Th' ityasya 'da' kAraH na bhvti| yathA __kaNThaH > kaMTho "kaNTha" iti sthite "yayi tadavargAntaH" (prA. 4.17) ityanena sUtreNa vikalpena 'N' ityasya anusvAre, "ata ot soH" (prA. 5. 1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "kaMTho" iti rUpaM siddhm| atra 'Th' ityasya 'da' kAre na privrtte| 25. akole (Tha) llaH subodhinI . atra Thasya llaH syaat| aNkollo||23|| ... saJjIvanI . aMkoThazabde Thasya dvitvamApanno lla AdezaH syaat| aNkollo||23|| prAkRtamaJjarI itaretarasaMzliSTalakAradvitayaM bhvet| ThasyAM koThe taDhaM koThamaMkollaM tadvido viduH|| 25 // manoramA ___ aGkolazabde lakArasya lakAro bhvti| angkollo| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "anAdau" tathA "Tho DhaH" ityataH (prA. 2.24) 'ThaH' pddvymnuvrtte| sUtrArthaH 'aGkoTha' iti saMskRta zabdasya anAdau vidyamAne "" kArasya sthAne prAkRte "ll" kAraH aadishyte|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 ayuktavidhiH yathA aGkoThaH > aMkollo "aGkoTha" iti sthite "yayi tadavargAntaH' (prA. 4.17) ityanena sUtreNa vikalpena 'Ga' ityasya anusvAre "aMkoTha' iti jAte "aGkole (Tha) llaH" (prA. 2.25) ityanena sUtreNa 'Th' ityasya sthAne "ll" Adeze, "aMkolla" iti prApte "apta ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", * "aMkollo" rUpaM siddhm| 'candrikA' Adi vyAkhyAyAm "aGkoThe" iti uplbdhm| 26. phobhaH prAkRtamaJjarI phakArasya bhakAratvaM prAyeNAtra pade pde| zephAlI tena sebhAlI repho rebho kaphaH kbho|| manoramA phakarasyAyuktasyAnAdibhUtasya bhakAro bhvti| sibhaa| sebhaaliaa| sbhrii| sNbhlN| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "ayuktasya", tathA "anAdau" pddvymnuvrtte| sUtrArthaH saMskRtazabdeSu anAdau vidyamAne asaMyukta 'ph' kArasya sthAne (prAkRte) 'bh' kArAdezaH bhvti| yathA ziphA > sibhA ziphA iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 's' kAre, "siphA' iti jAte "phobhaH" (prA. 2.26)
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 prAkRta vyAkaraNam ityanena sUtreNa 'ph' kArasya 'bh' kAre "sibhA" iti rUpaM jaatm| __ zephAlikA > sebhAliA "zephAlikA" iti sthite "zaSoH saH' (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 's' kAre, "sephAlikA" iti jAte "phobhaH" (prA. 2.26) ityanena sUtreNa 'ph' kArasya 'bha' kAre "sebhAlikA" iti prApte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' kArasya lope "sebhAliA" iti rUpaM siddhm| . zapharI > sabharI _ 'zapharI' iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'za' kArasya 's' kAre, "sapharI" iti jAte "phobhaH" ityanena sUtreNa 'ph' ityasya 'bh' kAre "sabharI" iti rUpaM siddhm| 27. khaghathadhabhAM haH subodhinI eSAmanuktAnAmanAdisthitAnAM haH syaat| mehalA mekhlaa| meho meghaH pahio pathikaH aharo adharaH sehAliA zephAlikA vallaho vllbhH| ayuktasyeti kim? saGkho Nigghoso ityaadi| anAdau kim? khalo ghaNo ityaadi| 'na hatvaM khaghathAdInAM pareSAM biMduto bhvet'| saMkho lNghnmityaadau| 'prAyaHzabdAnuvRttyA'pi hatvA'bhAvaH kvcidvvet'| akhaNDo NavaghaNo adhamo bahuphalo abhao 'kakude tu dakArasya hakAraH paridRzyate' kuhN||24|| saJjIvanI eSAM khAdInAm ayuktanAmanAdau sthitAnoM hAdezaH syaat| khasya tAvat-muhalA mehalA mukhraamekhlyoH| ghasya-amoho meho amoghmeghyoH| thasya-pahio mahio pthikmthikyoH| ghasya-aharo bahiro adhrbdhiryoH| phasya-suhalA sehAliA suphlaasephaalikyoH| bhasya-vallaho karaho vallabhakara bhyoH| ayuktasyeti kim? saGkho Nigghoso pattharo
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 191 bandhaNo NiSphalo nnibbhro| anAdAviti kim? khalo ghaNo thiro dhIro phaNA bhIsaNo / 'na hatvaM khaghathAdInAM pareSAM binduto bhavet / saMkho laMghaNaM maMtharA baMdhuro kiMphalo kuMbho / kvacit tadvargAnta iti tadvargAdanyatrAyaM niSedhaH / tadvargAnte tu ayuktasyeti satrAdhikArAt hatvAbhAvaH / 'prAyaHzabdAnuvRttyApi hattvAbhAvaH kvacid bhavet / akhaMDo NigghaNo thiro adhamo bahuphalo abhajo ityAdayaH / ' kakude tu dakArasya hakArAdeza iSyate' | kauhaM // 24 // prAkRtamaJjarI khaghathAnAM dhakArasya bhakArasyApi ho bhavet / mekhalA vighaso nAtho vidhiH zobhanamIdRzam // mehalA vihaso NAho vihI sohaNamucyate // pakhalo palaaghaNo pAtheaM ghaNasabhA krameNa punaH / paJcasveSu na hatvaM prAyovRttiprasaGgena // 27 // manoramA khAdInAM paJcAnAmayuktAnAmanAdi varttinAm hakAro bhavati / khasya tAvat - muhaM / mehalA / ghasya- meho / jahaNa / thasya - gAhA / savaho / dhasya - rAhA, bahiro / bhasya - sahA, rAsaho / prAya ityeva - pkhlo| palaMghaNo / adhIro / adhnno| upaladdhabhAvo // mukham, mekhalA, meghaH, jaghanam, gAthA, zapathaH, rAdhA, badhiraH, sabhA, rAsabhaH, prakhala, pralaGghanaH, adhIraH, adhanaH, upalabdhabhAvaH // ambikA (( 'ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "ayuktasya" tathA "anAdau" pddvymnuvrttte| sUtrArthaH saMskRtazabdeSu anAdauvidyamAneSu asaMyukta 'kh', 'gh', 'th', 'dh', tathA 'bh' dhvaninAM sthAneSu prAkRte prAyataH 'ha' kAraH bhavati /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 prAkRta vyAkaraNam yathA kha > ha = mukham > muhaM 'mukham' iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'kh' ityasya 'h' kAre "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) 'muhaM' iti rUpaM siddhm| mekhalA > mehalA - 'mekhalA' iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa .. 'kh' ityasya "ha" kAre "mehalA" iti rUpaM siddhm| gha > ha = meghaH > meho 'meghaH' iti sthite "khayathathabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'gh' ityasya 'ha' kAre, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "meho" iti rUpaM siddhm| jaghanam > jahaNaM "jaghanam" iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'gh' ityasya 'ha' kAre, "jahanam" iti jAte "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'Na' kAre, "jahaNam" iti prApte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "jahaNaM" iti rUpaM siddhm| tha > ha = gAthA > gAhA "gAthA" iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'th' ityasya 'ha' kAre gAhA iti rUpaM siddhm| zapathaH > savaho anya prakriyAM asmin paricchede "povaH" (prA. 2.15) sUtraprasaGge drssttvym| dha > ha = rAdhA > rAhA - 'rAdhA' iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193 ayuktavidhiH 'dh' kArasya 'ha' kAre "rAhA" iti rUpaM siddhm| badhiraH > bahiro "badhiraH" iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'dh' ityasya 'h' kAre, "bahira" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa "adantasya prathamAvibhaktiekavacane 'su' ityasya otve "bahiro" iti rUpaM siddhm| bha > ha = rAsabhaH > rAsaho "rAsabhaH" iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa "bh" ityasya "ha" kAre, "rAsaha" iti prApte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa "adantasya prathamAvibhaktiekavacane 'su' ityasya "otve" "rAsaho" iti rUpaM siddhm| sabhA > sahA "sabhA" iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'bh' ityasya 'h' kAre "sahA" rUpaM siddhm| samanvayaH prastuta sUtre "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityataH "prAyaH" pdsyaanuvRttirbhvti| ataH katipayazabdeSvoparoktadhvaninAM 'ha' kAraH na bhvti| yathA prakhalaH > pakhalo "prakhalaH" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' ityasya lope "pakhala" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5. 1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve' 'pakhalo' rUpaM siddhm| atra 'kha' ityasya na 'ha' kaarH| adhIraH > adhIro "adhIraH" iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhaktiekavacane 'su' ityasya 'o' kAre, 'dh' kArasya
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 prAkRta vyAkaraNam "prAyaH" iti padena 'ha' kAre aparivartitatvAt "adhIro" rUpaM siddhm| abhayaH > abhao 'abhayaH' iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2. 2) ityanena sUtreNa 'ya' ityasya lope "ata ot soH" (prA. 5. 1) ityanena adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'o' kAre 'abhao' rUpaM siddhm| __ apica, vyaJjanavarNenasaMyuktena khaghathadhabha iti dhvaninAM na tu 'ha' kAraH bhvti| yathA nirghoSaH > Nigyoso 'nirghoSa' iti sthite "no NaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'Na' kAre, "NirghoSa" iti jAte "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'r' ityasya lope, "NighoSa" iti prApte "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'gh' ityasya dvitve, "NighghoSa" iti sthite "vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 3.51) ityanena sUtreNa 'gh' kArasya 'g' kAre, "NigghoSa" iti prApte "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa "e" kArasya 's' kAre, "Nigghosa" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti "ekavacane' 'su' ityasya "o" kAre "Nigghoso" iti rUpaM siddhm| nirbharaH > Nilbharo "nirbharaH" iti sthite "no NaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'Na' kAre, "Nirbhara" iti jAte "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' kArasya lope, "Nibhara" iti prApte "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'bh' kArasya dvitve, "Nibhbhara" iti prApte "vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 3.51) ityanena "bh' kArasya 'b' kAre, "Nibhara" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhaktiekavacane 'su' ityasya
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 ayuktavidhiH otve "Nibbharo" iti rUpaM siddhm| - etayoH dvayoH udAharaNayoH 'gh' tathA 'bh' saMyuktatvAt 'ha' kAreNa na privrttte| 28. prathamazithilaniSadheSu DhaH subodhinI eSu thaghayoDhaH syaat| paDhamo siDhilo nisddho||25|| saJjIvanI eSAM thakArasya dhasya ca DhAdezaH syaat| pddhmo| prathamaH siDhilo nisaDho zithilaniSadhayoH 'zaSoH saH' iti sH||25|| prAkRtamaJjarI prathame zithile caiva niSadhe'pi ca Dho bhvet| thadhayoH paDhamaM tena siDhilo NisaDho krmaat|| manoramA eteSu thadhayorDakAro bhvti| paDhamo siddhilo| nnisddho| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.28) ityataH "anAdau" tathA "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityataH 'th' tathA 'dh' kArau anuvrtte| sUtrArthaH prathamaH, zithilaH, tathA niSadhaH iti saMskRta zabdAnAmanAdau vidyamAne 'th' kArasya tathA 'dh' kArasya sthAne prAkRte "Dh" kAraH aadishyte| yathA prathamaH > paDhamo ___ "prathamaH" iti sthite "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'ra' kArasya lope, "pathama" iti sthite "prathamazithilaniSadheSu DhaH" (prA. 2.28) ityanena sUtreNa 'th' kArasya 'Dha' kAre, "paDhama" iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 prAkRta vyAkaraNam prathamAvibhaktiekavacane "su" ityasya "o" kAre 'paDhamo' rUpaM siddhm| zithilaH > siDhilo "zithilaH" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' ityasya 's' kAre, "sithila" iti jAte "prathamazithilaniSadheSu DhaH" (prA. 2.28) ityanena sUtreNa 'th' ityasya 'da' kAre "siDhila" iti jAte "ata ot soH" ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane 'su' ityasya 'o' kAre "siDhilo" rUpaM siddhm| niSadhaH > NisaDho - "niSadhaH" iti sthite 'n' ityasya 'Na' kAre, "no NaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa, "zaSoHsaH" (prA. 2.43) iti sUtreNa 'Sa' kArasya 's' kAre, "Nisadha" iti jAte "prathamazithilaniSadheSu DhaH" (prA. 2.28) ityanena 'dh' ityasya 'da' kAre, "NisaDha" iti prApte "ata ot soH" ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhaktiekavacane "su" ityasya "o" kAre, "NisaDho" rUpaM siddhm| 29. kaiTabhe vaH subodhinI atra bhasya vaH syaat| keddhvo||26|| saJjIvanI kaiTabhazabde bhasya vAdezaH syaat| hatvasya baadhkH| keDhavo saTAzakaTAdinA Tasya ddhH| 'aita et' iti ettvm|| 26 / / prAkRtamaJjarI kaiTabhe tu bhakArasya vakArAdeza issyte| tataH kaiTabha ityeSa vAcyaH kaiDhavo budhaiH|| manoramA kaiTabhazabde 'bha' kArasya 'va' kAro bhvti| keddhvo|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 197 ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.29) ityataH "anAdau" tathA "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityataH "bh" iti pddvNymnuvrtte| "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.17) iti sUtrasya 'bha' kArasya sthAne 'ha' kArasya bAdhakasUtrameva suutrmidm| sUtrArthaH . "kaiTabha' zabdasya anAdau vidyamAne "bh' kArasya sthAne prAkRte "v" kArAdezaH bhvti| kaiTabhaH > keDhavo asya prakriyAM tu "saTAzakaTakaiTabheSu duH" (prA. 2.21) sUtraprasaGge drssttvym| 30. haridrAdInAM rolaH subodhinI eSAM rasya laH syaat| hridraamukhraanggaarsukumaaryudhisstthiraan| . . kirAtaparighau caiva haridrAdIn prcksste|| haliddA muhalo iMgAlo somAlo juhiTThilo kilAo phliho| anAdAvityadhikAro nivRttH||27|| saJjIvanI ra ityakSaraM sssstthyntm| haridrAsadRzeSu zabdeSu rephasya lAdezaH syaat| haladdI hridraa| at pathiharidrApRthivISviti ikArasya attvm| dre ro vA iti rlopH| zeSAdinA dasya dvitvm| antyasya hala iti sulopH| muhalo mukhrH| khaghathAdinA khasya hH| iMgAlo anggaarH| idISadityAdinA akArasya ittvm| somAlo sukumaarH| uta ot tuNDarUpeSu iti ataH ottvm| kagacAdinA klopH| sandhAvacAmityAdinA ulopH| juhiThuilo yudhisstthirH| Adaryo jaH iti jH| khadhathAdinA dhasya htvm| upari lopaH ityAdinA plopH| cilAo kiraatH| 'kirAte ca' iti kasya yH|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 prAkRta vyAkaraNam kagacAdinA talopaH / phaliho paridhaH / puruSaparidhAdinA pasya phaH / khaghathAdinA khasya haH / haridrAmukharAGgArasukumArayudhiSThirAH / kirAtaparighau caivaM haridrAdIn prakalpayet // 27 // prAkRtamaJjarI haridrAdipadAnAM yo rephastasya lakAratA / haridrA tu halAddA syAt karuNA kaluNA matA // haridrA kAraNaM caraNaM caiva parighaH parikhA tathA // 30 // karuNAGgAra sukumAra yudhiSThirAH / 44 - - - manoramA haridrA ityevamAdInAM rephasya lakAro bhavati / haladdhA / calaNo / muhalo / jahiTThilo / somAlo / kaluNaM / aMgulI / iGgAlo / cilaado| phalihA / phaliho / haridrA-caraNa-mukhara - yudhiSThira-sukumAra- karuNa - aMgurIaMgAra- kirAta - parikhA - paridha - ityevamAdayaH / ambikA 'ayuktasyAnAdau " ( prA. 2.1) ityataH 'ayuktasya' tathA anAdauM padadvayamanuvarttate / sUtrArthaH haridrA - caraNa-mukhara - yudhiSThira-sukumAra- karuNa- aMguro- aMgAra-kirAtaparikhA - paridha eleSu saMskRta zabdeSu anAdau vidyamAne tathA asaMyukta 'r' dhvanau sthAne prAkRte "lU" kAraH bhavati / yathA haridrA > haladdA asya prakriyAM tu "at pathiharidrA pRthivISu" (prA. 2.13) iti sUtraprasaGge drssttvym|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199 ayuktavidhiH gharaNaH > calaNo ___ "caraNaH' iti sthite "haridrAdInAM rolaH'' (prA. 2.30) ityanena sUtreNa 'ra' ityasya 'la'tve "calaNa" iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhaktiekavacane 'sa' ityasya "otve", "calaNo" iti rUpaM siddhm| mukharaH > muhalo 'mukharaH' iti sthite "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'kh' ityasya 'h' kAre "muhara" iti sthite "haridrAdInAM ro laH" (prA. 2.30) ityanena sUtreNa 'ra' ityasya 'la' kAre, "muhalo" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adamtasya prathamA vibhaktiekavacane "su" ityasya "otve", "muhalo" rUpaM siddhm| __yudhiSThiraH > jahiTThilo asya prakriyAM "anmukuTAdiSu" (prA. 1.22) iti sUtraprasaGge drssttvym| sukumAraH > somAlo "sukumAraH" iti sthite "anmukuTAdiSu" (prA. 1.22) ityanena sUtreNa "Adi 'u' ityasya 'a' kAre, "sakumAra" iti sthite "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' ityasya lope "saumAra" iti jAte "Adi-a" tathA 'u' etayoH guNe "somAra" iti sthite "haridrAdInAM rolaH" (prA. 2.30) ityanena sUtreNa 'r' ityasya 'la' kAre, "somAla" iti jAte, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhaktiekavacane 'su' ityatya otve, "somAlo" iti rUpaM siddhm| karuNam > kaluNaM 'karuNa' iti sthite, "haridrAdInAM ro laH" (prA. 2.30) ityanena sUtreNa 'r' kArasya 'l' kAre, "kaluNa" iti jAte "sorbindunapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya 'binduttve' (anusvAre) 'kaluNaM' rUpaM siddhm|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 prAkRta vyAkaraNam aMgurI > aMgulI 'aMgurI' iti sthite "haridrAdInAM ro laH" (prA. 2.30) ityanena sUtreNa 'ra' kArasya 'la' kAre, "aMgulI" iti rUpaM siddhm| aMgAraH > iGgAlo asya prakriyAM "idIpratpakcasvapnavetasavyajanamRdAGgA'GgAreSu" (prA. 1.3) sUtraprasaGge drssttvym| kirAtaH > cilAdo asyaprakriyAM "kirAte ca" (prA. 2.33) iti sUtraprasaGge drssttvym| parikhA > phalihA asyaprakriyAM "puruSaparidhayaparikhAsu phaH" (prA. 2.36) iti sUtra prasaGge drssttvym| paridhaH > phaliho asya prakriyAM "puruSaparidhaparikhA su pha" (prA. 2.36) iti sUtra prasaGge drssttvym| . 31. Aderyo jaH subodhinI padAdisthitasya yasya jaH syaat| juaI yuvtiH| Aderiti kim? nnannN| 'prakSiptapUrvakasyApi yasya jAdeza issyte'| gaaddhjovvnnaa||28|| saJjIvanI ya ityakSaraM sssstthyntm| AdibhUtasya yakArasya jAdezo bhvti| jovvaNaM yauvnm| auta ot iti ottvm| 'nIDAdiSu' iti vasya dvitvm| no NaH iti nnH| juaI yuvtiH| kagacAdinA tvyorlopH| subhiHsupsudIrghaH iti diirghH| jAminI yaaminii| Aderiti kim? avaavo avyvH| aaNaM aynm| 'bhUtapUrvAdikasyApi yasya jAdeza issyte'| gaaddhjovvnnaa| bAlajuaI baalyuvtiH| sajAmiNI syaaminii| saMjamo ajoggo sNymaayogyyoH||28||
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 ayuktavidhiH prAkRtamaJjarI anAdAviti muktaM tadAderiti pade pde| adhikAro'yamA "no NaH sarvatra" ityamutaH puraa|| padasyAderyakArasya jakAratvaM vidhiiyte| yajJo jaNo bhaved bhUyo yAtrA jattA yamo jmo||32|| manoramA anAdiriti nivRttm| AdibhUtasya "ya" kArasya jakAro bhvti| jtttthii| jso| jkkho|| yssttiH| yshH| ykssH|| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH 'ayuktasya" pdmnuvrtte| sUtre "Ade" iti grahaNatvAt "anAdau" pdmpynuvrtte| sUtrArthaH saMskRtazabdeSu AdiSu anAdiSvapi vidyamAne asaMyukta "y" ityasyasthAne prAkRte 'j' kAraH bhvti| yathA yauvanam > jovvaNaM "yauvanam" zabdasya prakriyAM prathamaparicchedasya "auta ot" (prA. 1.41) sUtraprasaGge drssttvym| yazaH > jaso "yazaH" iti sthite "Aderyo jaH" (prA. 2.31) ityanena sUtreNa 'ya' kArasya 'j' kAre, "jaza" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2. 43) ityanena sUtreNa 'z' ityasya 's' kAre, "jasa' iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'o' kAre, "jaso" rUpaM siddhm| ___ yakSaH > jakkho "yakSaH" iti sthite "Aderyo jaH" (prA. 1.31) ityanena sUtreNa
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 prAkRta vyAkaraNam 'y' ityasya 'j' kAre, "jakSa" iti jAte "kaskakSAM khaH" (prA. 3.29) ityanena sUtreNa 'kS' ityasya 'kh' kAre, "jakha" iti prApte, "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'kh' kArasya dvitve, "jakhkha" iti jAte, "vargeSuyUjaH purvaH" (prA. 3.51) ityanena sUtreNa 'kh' ityasya "k" kAre "jakkha" iti prApte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhaktiekavacane 'su' ityasya 'o' kAre "z2akkho" rUpaM siddhm| yamunA > jamuNA 'yamunA' iti sthite "Aderyo jaH" (prA. 2.31) ityanena sUtreNa Adi 'y' ityasya 'j' kAre, "jamunA" iti jAte "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa "n" ityasya 'Na' kAre, "jamuNA" iti rUpaM siddhm| 32. yaSTayAM laH subodhinI atra yasya laH syaat| laTThI khggltttthii||29|| saJjIvanI ___ yaSTizabde akArasya lAdezaH syaat| laTThI yssttiH| STasya ThaH iti tthH| tasya dvitve varge yujaH pUrvaH iti ttH| subhiHsupsu dIrghaH iti diirghH| antyasya halaH iti sulopH| tadanto'pi khaggalaTThI mahulaTThI khnggyssttimdhuyssttyyoH||29|| prAkRtamaJjarI yaSThizabde bhavedAderyakArasya lkaartaa| yaSTistena bhavellaTThI puurvsuutraapvaadtH||32|| manoramA yaSTizabde 'ya' kArasya 'la' kAro bhvti| lttttii|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH ambikA 203 "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "ayuktasya" tathA "AderyojaH" (prA. 2.31) ityataH "AdeH" pddvymnuvrttte| sUtrArthaH saMskRtasya yaSTi zabdasya Adau vidyamAne asaMyukta "y" kArasya sthAne prAkRte 'la' kAraH bhavati / yathA yaSTiH > laTThI "yaSTiH" iti sthite " yaSTayAM laH" (prA. 2.32) ityanena sUtreNa 'y' ityasya 'l' kAre, "laSTi" iti sthite "STasya ThaH" (prA. 3.10 ) ityanena sUtreNa STasya v' kAre, "laThi" iti jAte " zeSAdezayardvitvamanAdau " (prA. 3.50 ) ityanena sUtreNa 'ThU' ityasya dvitve, "lati" iti prApte "vargeSu yujaH pUrva:" (prA. 3.51) ityanena sUtreNa 'v' ityasya 'T' kAre, "laTThi" iti jAte, "subhissupsu dIrgha" (prA. 5.18) ityanena sUtreNa idantasya dIrghatve " laTThI" iti rUpaM siddham / 33. kirAte caH subodhinI atrAdivarNasya caH syAt / cilaao| 'mlecche vAcye lacAdezau na hare kAmarUpiNi' / harakirAo // 30 // saJjIvanI Aderityanuvartate no NaH ityataH prAk / kirAtazabdasyAdevarNasya cAdezaH syAt / cilAo / haridrAditvAt laH / kagacAdinA talopaH / 'mlecchavAcye lacAdezau na hare kAmarUpiNi / tena kirAo haraH // 30 // prAkRtamaJjarI AdeH kirAtazabdasya vakArasya cakAratA / vidhIyate kirAtazca cilAo kathyate budhaiH // 33 //
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 prAkRta vyAkaraNam manoramA kirAtazabde AdervarNasya 'ca' kAro bhvti| cilaado| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "ayuktasya" tathA "Aderyo jaH" (prA. 2.31) ityataH 'AdeH' pddvymnuvrtte| sUtrArthaH saMskRtasya kirAtazabdasya AdivarNa 'k' kArasyasthAne prAkRte 'ca' kAraH bhvti| yathA kirAtaH > cilAdo "kirAtaH" iti sthite 'kirAte caH' (prA. 2.33) ityanena sUtreNa 'k' ityasya 'ca' kAre "cirAta" iti sthite, "haridrAdInAM rolaH" (prA. 2.30) ityanena sUtreNa 'ra' kArasya 'la' kAre "cilAta" iti sthite, "RtvAdiSu to daH" (prA. 2.7) ityanena sUtreNa 't' ityasya ' 'd' kAre "cilAda" iti sthite, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasyaprathamAbhiktiekavacane 'su' ityasya 'otve', 'cilAdo' iti ruupNsiddhm| 34. kubje khaH subodhinI atrAdeH khaH syaat| khujjo| "khAdezo namradehatve, na kubje pusspvaacinii|" phullai kubjaM vsNtmmi||31|| saJjIvanI kubjazabde AdervarNasya khAdezo bhvti| khujo| sarvatra lavarAmiti vlopH| zeSAdezAdinA dvitvm| 'khAdezo namradehatve na kubje pusspvaacinii'| phullai kubjaM vsNtmmi||31||
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 ayuktavidhiH prAkRtamaJjarI vidhIyate kuJjazabde kakArasya khkaartaa| anena vidhinA santaH kujaM khuzaM prcksste||34|| manoramA kubjazabde AdervarNasya khakAro bhvti| khujjo| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH ayuktasya tathA "AderyojaH" (prA. 2.31) ityataH "AdeH" pddvymnuvrtte| sUtrArthaH ___ saMskRtasya "kubja" zabdasya Adi varNa 'k' kArasya sthAne prAkRte 'kha' kAraH bhvti| yathA kubjaH > khujjo 'kubjaH' iti sthite "kubje khaH" (prA. 2.34) ityanena sUtreNa 'k' ityasya 'kh' kAre "khubja" iti sthite, "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3) ityanena sUtreNa 'b' ityasya lope "khuja" iti jAte "zeSAdezayerdvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'j' ityasya dvitve, "khujja" iti sthite, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhaktiekavacane 'su' ityasya "o" kAre "khujjo" rUpaM siddhm| 35. dolAdaNDadazaneSu DaH subodhinI eSvAderDaH syaat| DolA DaMDo ddsnno||32|| saJjIvanI eSu zabdeSu AdervarNasya DakArAdezo bhvti| DolA DaMDo ddsnno| dazanazabde jsshsorlopH| jaszasGasyAMsu dIrghaH iti diirghH|| 32 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 prAkRta vyAkaraNam prAkRtamaJjarI dolAyAM daNDazabde ca dazane ca ddkaartaa| AdeH syAt kramazo DolA DaNDo ca DasaNo mtH||35|| manoramA eSu AdervarNasya DakAro bhvti| ddolaa| ddNddo| ddsnno| ambikA __ "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "ayuktasya' tathA "AderyojaH" (prA. 2.31) ityataH "AdeH" pddvymnuvrtte| sUtrArthaH dolA, daNDa tathA dazana Adi saMskRta zabdeSu ayuktasya Adi 'da' kArasya sthAne prAkRte 'Da' kAraH bhvti| yathA dolA > DolA "dolA' iti sthite "dolAdaNDadazaneSu DaH" (prA. 2.35) ityanena sUtreNa 'd' ityasya 'D' kAre DolA rUpaM siddhm| daNDaH > DaNDo "daNDaH' iti sthite "dolAdaNDadazaneSu DaH' (prA. 2.35) ityanena sUtreNa 'd' ityasya 'D' kAre, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve', "DaNDo" rUpaM siddhm| dazanaH > DasaNo "dazanaH" iti sthite "dolAdaNDadazaneSu DaH" (prA. 2.35) ityanena sUtreNa 'd' kArasya 'D' kAre, "Dazana" iti jAte, "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' ityasya 's' kAre, "Dasana" iti prApte, "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'Na' kAre "DasaNa" iti sthite, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 207 sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve', " DasaNo" rUpaM siddham / 36. paruSaparidhaparikhAsu phaH subodhinI eSvAdeH phaH syAt pharusaM phaliho phalihA / saJjIvanI eSu zabdeSu AdervarNasya phaH syAt / pharusaM paruSam, phaliho phalihA parighaparikhayoH / haridrAdInAM ro laH iti laH / khaghathAdinA khaghayorhatvam / prAkRtamaJjarI paruSe parighe caiva parikhAyAM ca pho bhavet / pharuso phaliho, tadvat phalihA ca trayaH krmaat||37|| manoramA eteSu AdervarNasya phakAro bhavati / faruso / phaliho / phalihA // ambikA (( 'ayuktasyAnAdau " (prA. 2.1) ityataH 'ayuktasya' tathA 'Aderyo jaH" (prA. 2.31) ityataH "AdeH" padadvayamanuvarttate / sUtrArthaH paruSaH, paridhaH, parikhA Adi saMskRta zabdAnAm kArasyasthAne prAkRte 'ph' kAraH Adizyate / yathA AdivarNa 'y' paruSaH > pharuso 'paruSaH' iti sthite "paruSaparidhaparikhAsu phaH" (prA. 2.36) ityanena sUtreNa 'p' ityasya 'ph' kAre "pharuSa" iti sthite, "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'S' ityasya 's' kAre 'pharusa' iti sthite "ata ot so: " ( prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve', "pharuso" iti rUpaM siddham /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 prAkRta vyAkaraNam paridhaH > phaliho "paridhaH" iti sthite "paruSaparidhaparikhAsu phaH" (prA. 2.36) ityanena sUtreNa 'p' ityasya 'ph' kAre, 'pharidha" iti jAte "haridrAdInAM ro laH" (prA. 2.30) ityanena sUtreNa 'ra' ityasya 'la' kAre, "phalidha" iti jAte "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'dh' ityasya 'ha' kAre, "phaliha" iti jAte "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhaktiekavacane 'su' ityasya 'o'tve "phaliho" rUpaM siddhm| parikhA > phalihA "pArikhA" iti sthite "paruSaparidhaparikhAsu phaH" (prA. 2.36) ityanena sUtreNa "p" ityasya 'ph' kAre, "pharikhA" iti sthite, "haridrAdInAM ro laH" (prA. 2.30) ityanena sUtreNa 'r' ityasya 'l' kAre, "phalikhA" iti jAte, "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa "kh" ityasya "ha". kAre, "phalihA" iti rUpaM siddhm| 37. panase'pi subodhinI 'panase'pi pakArasya phakArAdeza issyte'| phnnsN|| saJjIvanI 'panase'pi pakArasya phakArAdeza issyte'| phnnso||33|| manoramA __panasazabde'pi 'p' kArasya 'ph' kAro bhvti| phnnso| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) tathA "AderyojaH" (prA. 2.31) ityataH yathAkrame 'ayuktasya' tathA 'AdeH' pddvymnuvrtte| ambikA saMskRtasya 'panasa' zabdasya AdivarNa 'p' kArasya sthAne prAkRte 'ph' kAraH aadishyte|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 ayuktavidhiH yathA panasaH > phaNaso "panasaH" iti sthite "paruSaparidhaparikhAsu phaH" (prA. 2.36) ityanena sUtreNa 'p' kArasya 'pha' kAre, "phanasa" iti jAte, "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya "Na" kAre, "phaNasa" iti prApte, "ata ot soH" (prA. 2.37) ityanenasUtreNa adantasyaprathamAvibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", "phaNaso" rUpaM siddhm| samanvayaH "dIpti" vyakhyAkArasyamatena 'panasa' zabdaH pUrvavartIsUtre (paruSaparidhaparikhAsu phaH mA. 2.36) samAviSTe, prastutasUtramanAvazyakamiti prtiyte| parantu svamatena idaM pratipAdyate, paruSa, paridha, parikhA eteSAm zabdAnAMmadhyavarti varNaH 'ra' kAraH, tataH bhAmahena 'panasa' zabda nimittaM svatantrasUtranirmitam, uccAraNa tathA shrutisukhNtvaat| 38. bisinyAM bhaH subodhinI ___ atrAderbhaH syaat| bhisinnii| 'pradhAnyAd bisazabdasya syAd bhAdezo'striyAM tu vaa'| bhisaM visN||34|| saJjIvanI bisinIzabde AdervarNasya bhaH syaat| bhisinnii| 'prAdhanyAd bisazabdasya syAd bhAdezo'striyAM tu vaa'| bhisaM bisaM bismev||34|| prAkRtamaJjarI amuSmin bisinIzabde vbkaarsyaadivrtinH| vidhIyate bhakAratvaM bisinI bhisinI mtaa| manoramA bisinI zabde AdervarNasya bhakAro bhvti| bhisinnii| strIliGga nirdezAdiha na bhavati - visN|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 prAkRta vyAkaraNam ambikA ___"ayuktasyAmAdau" (prA: 2.1) ityataH 'ayuktasya' tathA "Aderyo jaH' ityataH "AdeH" pddvymnuvrtte| .. . satrArthaH .. . .... ... . . saMskRtasya strIliGga "bisinI" zabdasya Adi 'b' kArasya sthAne prAkRte "bhU" kAraH bhvti| yathA bisinI > bhisiNI ...... "bisinI" iti sthite "bisinyAM bhaH" (prA. 2.38) ityanena sUtreNa 'b' ityasya 'bh' kAre "bhisinI" iti jAte, "noNaH sarvatra" . (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'Na' kAre "bhisiNI" iti rUpaM siddhm| samanvayaH sUtre strIliGga nirdezatvAt kevalaM strIliGgAtmakazabdeSu ayaM niyamaH pryujyte| puMliGge ayaM niyamaH na pryujyte| yathA bisam > bisaM 39. manmathe vaH subodhinI atrAdevaH syaat| vmmho||35|| saJjIvanI manmathazabde AdervarNasya vAdezaH syaat| vmmho| nmo maH iti mH| tasya zeSAdezAdinAdvitve khaghathAdinA thasya hH||35|| prAkRtamaJjarI zabde manmatha ityasmin vakArAdeza issyte| makArasyAdibhUtasya manmatho vammaho mtH||40||
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH manoramA manmathazabde AdervarNasya va kAro bhavati / vmmho| ambikA 211 (( 'ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH 'ayuktasya', "AderyojaH" .(prA. 2.31) ityataH "AdeH " padadvayamanuvarttate / sUtrArthaH saMskRtazabdasya "manmatha " zabdasya Adi varNa "m" kArasya sthAne prAkRte "v" kAraH Adizyate / yathA manmathaH > vammaho "manmatha" iti sthate "manmathe vaH" (prA. 2.39) ityanena sUtreNa 'm' kArasya "v" kAre, "vanmatha" iti jAte, "nmomaH" (prA. 3. 43) ityanena sUtreNa 'nma' ityasya 'ma' Adeze, "vamatha" iti prApte, "zeSAdezayordvitvamanAdau " (prA. 3.50 ) ityanena sUtreNa 'm' ityasya dvitve " vammatha" iti jAte, "khaghathadhabhAM haH " (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'th' ityasya 'ha' kAre, " vammaha" iti prApte " ata ot soH " (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasyaprathamAvibhakti ekavacane "su" ityasya "otve", "vammaho" rUpaM siddhm| 40. lAhale NaH subodhinI eSvAderNaH syAt / NAhalo laahlo| gaMgaNaM laMgalaM gaMgUlaM laMgUlaM // 36 // saJjIvanI eSu zabdeSu AdervarNasya NakArAdezo bhavati vA / Nahalo lAhalo lAhalameva / NAMgalaM lAMgalaM / NAMgUlaM lAMgUlaM / adAto yathAdiSu vA ityattvam / napuMsake sorbinduH iti binduH // 36 //
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 prAkRta vyAkaraNam sUtrasyAsya prAkRtamaJjarI TIkA noplbhyte| manoramA lAhalazabde AdervarNasya NakAro bhvti| nnaahlo|| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "ayuktasya" tathA "Aderyo jaH'' (prA. 2.31) ityataH "AdeH" pddvymnuvrtte| sUtrArthaH "lAhala" iti saMskRta zabdasya Adi varNaH 'la' kArasya sthAne prAkRte 'Na' kAraH bhvti| yathA lAhalaH > NAhalo "lAhalaH" iti sthite "lAhale NaH" (prA. 2.40) ityanena sUtreNa 'la' ityasya 'Na' kAre, "NAhala" iti sthite, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasyaprathamAvibhaktiekavacane "su" ityasya "o"tve "NAhalo" rUpaM siddhm| 41. SaTazAvakasaptaparNAnAM chaH subodhinI eSvAdeH chaH syaat| chaTThI sssstthii| chAo chttvnnnno| Aderiti naa'nuvrtte||37|| saJjIvanI eSvAdervarNasya cha: syaat| chaTThI sssstthii| upari lopa ityAdinA sslopH| zeSasya dvitve varge yujaH pUrvaH iti ttH| chappao chammuho ssttpdssnnmukhyoH| uparyapi ca vaktavyo lopo varNAntarasya ca' iti ttnnyorlopH| zeSAdezAdinA dvitvm| chAo shaavH| chattavaNNo sptprnnH| upari lopaH ityAdinA sarvatra lavarAmiti prephyorlopH| zeSAdezAdinA tnnyordvitvm| po vaH iti vH|| 37 / /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 ayuktavidhiH prAkRtamaJjarI SaTzabde zatazabde ca saptaparNapade'pi c| syAcchatvaM chappao chAo chattivaNo mataH krmaat||41|| manoramA eteSAmAdervarNasya chakAro bhvti| chtttthii| chmmuho| chaavo| chttvnnnno|| sssstthii| ssnnmukhH| shaavkH| sptprnnH|| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "ayuktasya", "AderyojaH" (prA. 2.31) ityataH "AdeH" pddvymnuvrtte| sUtrArthaH SaS, zAvakaH, saptaparNaH Adi saMskRta zabdeSu Adi varNa 'S', 'z', tathA 's' kAreSu sthAneSu prAkRte 'ch' kAraH bhvti| yathA __ SaSThI > chaTThI "SaSThI" iti sthite "SaTzAvakasaptaparNAnAM chaH" (prA. 2.41) ityanena sUtreNa 'e' kArasya 'ch' kAre, "chaSThI" iti jAte, "STasya ThaH" (prA. 3.10) ityanena sUtreNa 'STha ityasyApi 'Th' kAre, "chaThI" iti jAte, "zeSAdezayordvitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 'Th' ityasya dvitve "chaThThI" iti prApte "vargeSu yujaH pUrvaH" (prA. 3.51) ityanena sUtreNa 'Th' ityasya 'T' kAre "chaTThI" iti rUpaM siddhm| zAvakaH > chAvao "zAvakaH" iti sthite "SaTazAvakasaptaparNAnAM chaH" (prA. 2. 41) ityanena sUtreNa 'z' ityasya 'cha' kAre, "chAvaka" iti jAte, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' ityasya lope, "chAvaa" iti sthite "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya 'o' kAre, "chAvao" iti rUpaM siddhm|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 prAkRta vyAkaraNam saptaparNaH > chattavaNNo "saptaparNaH" iti sthite "SaTzAvakasaptaparNAnAM chaH" (prA. 2.41) ityanena sUtreNa 's' ityasya 'ch' kAre, "upari lopaH kagaDatadapaSasAm" (prA. 3.1) ityanena sUtreNa saMyukta 'p' ityasya lope, "chataparNa" iti sthite, "zeSAdezayorvRitvamanAdau" (prA. 3.50) ityanena sUtreNa 't' kArasya dvitve, "chattaparNa" iti jAte, "pAvaH" (prA. 2.15) ityanena sUtreNa 'p' kArasya 'v' kAre, "chattavarNa". iti prApte, "sarvatra lavarAm" (prA. 3. 3) ityanema sUtreNa '' ityasya lope, "zeSAdezayordvitvamanAdau" (pra2 50) ityanena sUtreNa 'N' ityasya dvitve, "chattaghaNNa" iti jAte, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasyaprathamAvibhaktiekavacane "su" ityasya 'otve', "chattavaNNo' rUpaM siddhm| 42. noNaH sarvatra subodhinI ayuktasya nasya NaH syaat| ghnntthnnii| ayuktasyeti kim? antrN| atrA'yuktatvaM svabhinnahalantareNa sambodhyaM boddhvym| tena uNNaapaoharetyAdau nakAreNaiva yuktasya syaadev| ayuktasyeti adhikAro nivRttH||38|| saJjIvanI ___ ayuktsyetyev| na ityakSaraM sssstthyntm| ayuktasya varNAntareNAyuktasya nakArasya NakArAdezo bhvti| ghaNatthaNI ghnstnii| stasya thaH iti thH| tasya dvitve varge yujaH pUrvaH iti tH| NaaNaM vannN| ayuktasyeti kim? antarA antarA kandarA kndraa| bandhurA bndhuraa| kathaM tarhi uNNaaM paNNaaM ityAdau nntvm| varNAntareNa yuktamiti vishessyitvym| tena yatrAnyena varNena saha nakArasya yogaH tatrAyuktasyetyanena vishessH| 'Adau kvApi nakArasya NatvabhAvo'pi dRshyte'| NUNaM nuunm||38|| prAkRtamaJjarI nivRttAdirayuktasyetyadhikArastataH prm| sarvatra nasya NatvaM syAt pAnaM pANaM nada nnii||42||
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 ayuktavidhiH manoramA Aderiti nivRttm| sarvatra nakArasya NakAro bhvti| nnii| knnaN| vannN| maannsinnii|| ndii|| knkm|| vcnm| mnsvinii|| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "ayuktasya", ("AderyojaH" (prA. 2.31) ityataH "AdeH" iti padasya anuvartanam samAptam) pdmnuvrtte| sUtrArthaH - saMskRtazabdeSu sarvatra (Adi, madhya tathA antya) vidyamAneSu tathA asaMyuktaH "n" dhvaneH sthAne prAkRte "Na" kAraH bhvti| yathA .. nadI > NaI "nadI" iti sthite, "noNaH sarvatra' (prA. 2.42) ityanena sUtreNa Adi 'n' kArasya 'Na' kAre, "NadI' iti jAte "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'd' ityasya lope "NaI" rUpaM siddhm| ___ kanakam > kaNaaM "kanakam" iti sthite "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa madhya 'n' kArasya 'Na' kAre, "kaNaka" iti jAte, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' kArasya lope, "kaNaa" iti sthite, "sorbindurnapuMsake" (prA. 5.30) ityanena sUtreNa napuMsake 'su' ityasya bindutve (anusvAre) "kaNaaM" rUpaM siddhm| vacanam > vaaNaM asya zabdasya prakriyAM "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) iti sUtrasya 'ca' lopaprasaGge drssttvym| samanvayaH anyadhyaninA saha yukta 'n' kArasya ma nntvm|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 prAkRta vyAkaraNam yathA kandarA > kandarA, kandaA 43. zaSoH saH subodhinI etayoH saH syaat| sesoH shessH| assoH ashvH|| 39 // saJjIvanI ____ ayuktasyeti nivRttm|shssyoH sakArAdezaH syaat| sasao sohio shshkshobhityoH| asso assamo ashvaashrmyoH| sarvatra lavarAmiti vryorlopH| zeSAdezAdinA sasya dvitvm| adAto yathAdiSu vA, iti attvm| seso meso shessmessyoH|| 39 / / prAkRtamaJjarI zaSayorvihitaM satvaM sarvatrApi zivaM sivN| palAzaJca palAso syAt paSThI saTThI bhUSA muusaa||43|| manoramA sarvatra zakAraSakArayossakAro bhvti| zasya sho| nnisaa| aNso| sssysNttho| vsho| ksaa||shbdH| nishaa| aNshH| ssnnddhH| vRssbhH| kssaaym|| ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH "ayuktasya" tathA "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityataH "sarvatraH" pddvymnuvrtte| sUtrArthaH saMskRta zabdeSu sarvatra (Adi, madhya tathA antya) vidyamAneSu 'z' tathA 'e' kArayoH prAkRte 's' kAraH bhvti| yathA zabdaH > sado 'zabdaH' iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' ityasya 's' kAre, "sabda" iti sthite, "sarvatra lavarAm" (prA. 3.3)
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH " ata ityanena sUtreNa 'b' ityasya lope, "sada" iti jAte "zeSAdezaryodvitvamanAdau" (prA. 3.50 ) ityanena sUtreNa 'd' ityasya dvitve "sadda" iti prApte, ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'otve', "saddo" rUpaM siddham / zazakaH > sasao 217 'zazakaH' iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43 ) ityanena sUtreNa Adi tathA madhya 'z' kArasya 's' kAre, "sasaka" iti jAte, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'k' kArasya lope, "sasaa" iti prApte, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", 'sasao' rUpaM siddham / "" nizA > NisA 'nizA' iti sthite "noNaH sarvatra" (prA. 2.42) ityanena sUtreNa 'n' kArasya 'N' kAre, "NizA" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2. 43) ityanena sUtreNa antya 'z' kArasya 's' kAre 'NisA' rUpaM siddham / SaNDhaH > saMNDho " SaNDhaH" iti sthite 'zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa Adi 'S' kArasya 's' kAre, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane "su" ityasya " otve" "saMNDho" rUpaM siddham / vRSabha: > vasaho "vRSabhaH" zabdasya prakriyAM "Rto't" (prA. 1.27) iti sUtraprasaGge draSTavyam / kaSAyam > kasAaM " kaSAyam" iti sthite "zaSoH saH" (prA. 2.43 ) ityanena sUtreNa 'b' kArasya 's' kAre, " kasAya" iti sthite, "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH" (prA. 2.2) ityanena sUtreNa 'y' ityasya lope, "kasAa" iti jAte, "sorbindunapuMsake (prA. 5.30 ) ityanena sUtreNa napuMsake
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 'su' ityasya bindutve "kasAaM" rUpaM siddham / 44. dazAdiSu haH subodhinI prAkRta vyAkaraNam dazAdiSvaSTAdazAnteSu zasya haH syAt / daha ityAdi / uttarasUtrAtsiMhAvalokitanyAyena vetyanuvarttate / tena dazasu dizAsu ityAdau na hatvam / 'pASANe'pi SakArasya hatvaM nirdizyate budhaiH' pAhANo / atra zaborekasamAsasthayormadhyAt zakAra eva kathamanuvarttate ? na ca dazAdiSu SakArAbhAvAttadanuvRttiriti yuktaM SoDazASTAdazazabdayoH sskaarsttvaat| yadyapyenaM tathApi maNDUkaplutinyAyenAnAdAvityatrApi saMbudhyate, tena SoDazazabde na bhavati / aSTAdazazabde'pi ThakAravidherbala vattvAddhattvA'bhAvaH // 40 // saJjIvanI za ityanuvartate / daza AdiryeSAM te dazAdayaH / teSu dazAdiSu aSTAdazaparyanteSu zasya hAdezaH syAt / daha daza / eAraha ekAdaza / kagacAdinA kalopaH / bAraha / upari lopa ityAdinA dalopaH / teraha / 'lopaH sAco yakArasya kvacinnityaH kvacinna vA' iti sAco yasya lopaH / sandhAvacAmityAdinA akAravisargayorettvam / cauddaha / kagacAdinA sarvatra lavarAmiti tarayorlopaH / zeSasya dvitvam / paNNaraha / nmajJAdinA Jcasya NaH / zeSAdezAdinA dvitvam / solaha Dasya ceti laH / sattaraha / upari lopa ityAdinA palopaH / zeSAdezAdinA dvitvam / aTThAraha / STasya ThaH / pUrvavad dvitvam / sarvatra anena sasya haH / 'khyAyAM ceti dasya rH| antyasya hala iti nalopaH / jazzasorlopaH / 'jasi dIrghaH zasi tvettvaM SNAntAM saMkhyAM vinA bhavet' iti jazzasGasyAMsu dIrghaH iti prAptasya dIrghasyAbhAvaH / 'saMkhyAvAcI dazetyatra vyAkhyAnAdavagamyate ' / teneha na bhavati / dasAo dazAH / jazo vA iti jasa ottvam / adazaM viirm| avidyamAnA dazA yasya taM adazam / iha kasmAnna bhavati dasamI avatthA dasasu disAsu ? ucyate - uttarasUtrAt siMhAvalokitanyAyena vetyanuvartanena kvApi na bhavati / 'pASANe'pi SakArasya hatvaM nirdizyate budhaiH' / pAhANo / asya kathaM samAvezaH ? tasya zaSormadhyAt zakAra
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 219 eva sthitatve'pyanudIrya- mANo'nuvartate, na SakAraH / brUmaH - dazAdiSu SakArasya smbhvaat| tarhi evaM sthite SoDaza aSTAdazazabdayorSakArasya hatvaM syAt, satyam; kiJca, maNDUkaplutinyAyena anAdAvityatra sambadhyate / tena SoDazazabde na bhavati / aSTAdazazabde pratipadoktatvena STasya Tha iti ThakAreNa pravRtte Sasya hatvAbhAvaH // 40 // prAkRtamaJjarI dazAdiSu smRtaM hatvaM zasyetyarthAd viziSyate / zaSayoH prakRtitvena dazazabdo bhaved daha // ayaM SaDbhyo lugisyatra kRtalopavidhirbhavet / atrASTAdazaparyantA dazAdyAH syurdahAdayaH // 44 // manoramA daza ityevamAdiSu zakArasya hakAro bhavati / daha / eaarh| bAraha / teraha / daza- ekAdaza-dvAdaza- trayodazAH / ambikA "ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH " ayuktasya", tathA "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityataH 'zaH' iti padadvayamanuvarttate / sUtrArthaH saMskRtasya 'daza' AdizabdeSu vidyamAneSu 'z' kArasya sthAne prAkRte 'ha' kAraH bhavati / sUtre " Adi" zabdasya tAtparyaM tu ekAdazAl " aSTAdaza" paryantaM zabdam / yathA 'dazaH' iti sthite 'z' kArasya 'ha' kAre dazaH > daha " dazAdiSu haH " (prA. 2.44 ) ityanena sUtreNa " daha" iti rUpaM siddham / ekAdaza > eAraha asya prakriyAM tu "saMkhyAyAzca" (prA. 2.14) sUtraprasaGge draSTavyam /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 prAkRta vyAkaraNam dvAdaza > bAraha asya prakriyAM tu "saMkhyAyAJca" (prA. 2.14) sUtraprasaGge draSTavyam / 45. saMjJA (yAM) vA subodhinI nAmni dazazabde zasya haH syAdvA / dahamuho dasamuho dshmukhH|| 41 // saJjIvanI dazetyanuvartate / ha iti c| saMjJAyAM nAmni dazanzabde zasya hatvaM vA syAt / dahamuho dasamuho / daharaho dasaraho dazamukhadazarathayoH / khaghathAdinA khathayorhaH / atra ekAdazAdayo nAnuvartante / teSAM sNjnyaayaamsNbhvaat|| 41 // prAkRtamaJjarI saMjJAyAM gamyamAnAyAM hatvaM vA syAd dazAdiSu / dazAsyastu dahasso vA dasasso vA bhavediha // 45 // manoramA saMjJAyAM gamyamAnAyAM dazazabdezasya hatvaM vA bhavati / dahamuho, pakSe dsmuho| dahabalo, dasabalo / daharaho, dasaraho // dshmukhH| dshblH| dazarathaH / ambikA " " ayuktasyAnAdau " (prA. 2.1) ityataH " ayuktasya " tathA "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityataH 'zaH' iti padadvayamanuvarttate / sUtrArthaH saMskRta " daza" zabdena yogena " anya" saMjJAvAcakaH zabdasiddherprakriyAyAM "daza" zabdasya "z" kArasya sthAne prAkRte vikalpena "ha" kAraH bhavati / dazamukhaH > dahamuho, dasamuho " dazamukhaH" iti sthite "saMjJA (yAM) vA" (prA. 2.45 ) ityanena
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH sUtreNa 'z' ityasya 'ha' kAre, "dahamukha" iti prApte, "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa "kh" ityasya 'ha' kAre, "dahamuha " iti jAte, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamA vibhakti ekavacane 'su' ityasya 'o' kAre "dahamuho" iti rUpaM siddham / 221 vikalpapakSe 'z' ityasya "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 's' kAre " dasamuho" iti rUpaM siddham / dazabalaH > dahabalo, dasabalo "dazabalaH" iti sthite " saMjJA (yAM) vA" (prA. 2.45 ) ityanena sUtreNa 'z' ityasya 'ha' kAre, "dahabala" iti sthite, "ata ot soH" (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasya prathamAvibhakti ekavacane 'su' ityasya "otve", "dahabalo" itirUpaM siddham / vikalpapakSe "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityanena sUtreNa 'z' kArasya 's' kAre, dasabalo rUpaM siddham / dazarathaH > daharaho, dasaraho " dazarathaH " iti sthite " saMjJA (yAM) vA (prA. 2.45 ) ityanena sUtreNa "z" ityasya "h" kAre, "khaghathadhabhAM haH" (prA. 2.27) ityanena sUtreNa 'th' kArasya 'ha' kAre, "ata ot soH " (prA. 5.1) ityanena sUtreNa adantasyaprathamAvibhaktiekavacane 'su' ityasya 'o" kAre, "daharaho" rUpaM siddham / vikalpapakSe "zaSoH saH " (prA. 2.43) ityanena sUtreNa "z" kArasya "s" kAre "dasaraho" rUpaM siddham / "6 46. divase sasya subodhina divase sasya haH syAdvA / diaho diaso // 42 // saJjIvanI ha ityanuvartate veti ca / divase sakArAdezaH syAdvA / diaho diaso // 42 //
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 prAkRtamaJjarI prAkRta vyAkaraNam hatvaM divasazabde vA sakArasya vidhIyate / divaso diaho vAcyaH pakSe syAd diaso punaH // 46 // manoramA divasazabde sa kArasya hakAro vA bhavati / diaho / diaso // divasaH // ambikA " " 'ayuktasyAnAdau " (prA. 2.1) ityataH " ayuktasya" tathA "saMjJA (yAM) vA" (prA. 2.45 ) ityataH 'vA' iti padadvayamanuvarttate / sUtrArthaH saMskRta 'divasa' zabdasya 's' kArasya sthAne prAkRte vikalpena "ha" kAraH bhavati / yathA divasaH diaho, diaso asya prakriyAM "kagacajatadapayavAM prAyo lopaH " (prA. 2.2) iti sUtrasya "va" lopaprasaGge drssttvym| anya pakSe 'diaso' iti, na tu 's' kArasya 'ha' kAraH / 47. snuSAyAM NhaH subodhinI maNDUkaplutinyAyena Sasyetyanuvarttate, nAnyat / snuSAzabde Sasya Nha iti aadishyte| soNhA | vRttai prAkRtasUtrANAM sdaanndsynirmitau| paricchedaH subodhinyAM dvitIyo'gAdayaM vidhiH // 2 // saJjIvanI maNDUkaplutinyAyena Sasyetyanuvartate, nAnyat / snuSAzabde Sasya
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuktavidhiH 223 "hAdezaH syaat| soNhA / uta ot tuNDarUpeSu iti ottvam / adho manayAmiti nalopaH // 43 // prAkRtamaJjarI snuSAzabde tvayuktasya SakArasya vikalpataH / hatvamuktaM snuSA soNhA bhavet pakSe nhusA matA // yuktAdezo hi yuktasyetyAhuH kecidasAdhu tat / hra-tra-SNetyAdisamprApte pahatve yuktasya ko vidhiH / ayuktasyetyagatyaitat kathamante skhalet kaviH / uttIrya dustaraM sindhuM ko nu pAre nimajjati // 47 // manoramA snuSAzabde Sa kArasya NhakAro bhavati / soNhA / ambikA "" 'ayuktasyAnAdau" (prA. 2.1) ityataH 'ayuktasya" tathA maNDUkaplutinyAyena "zaSoH saH" (prA. 2.43) ityataH 'S' kArasya anuvRttirbhavati / sUtrArthaH "" saMskRta "snuSA" zabdasya 'S ' kArasya sthAne prAkRte "Nha" kAraH bhavati / yathA snuSA > soNhA " snuSA" iti sthite " adho manayAm" (prA. 3.2) ityanena sUtreNa 'n' kArasya lope "suSA" iti sthite " uta ot tuNDarUpeSu" (prA. 1.20) ityanena sUtreNa "u" kArasya "o" kAre " soSA" iti sthite "snuSAyAM NhaH" (prA. 2.47) ityanena sUtreNa 'snuSA' ityasya 'S' kArasya 'Nha' kAre " soNhA" iti rUpaM siddham /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 zabdarUpam prAkRtasyazabdAnAm vizeSatAmidaMprakAreNa(1) vyaJjanAnta shbdaanaambhaavH| (2) dvivacanasyAbhAvaH prilksste| (3) ghyaJjanAnta saMskRtazabdasya tathA katipayAnyasvarAnta zabdAnAmakAreNa privrtnm| (4) caturthI vibhkterbhaavH| (5) katipaya-vibhaktinAM smaantaa| prAkRtaprakAzamAdhArIkRtvA katipaya-zabdAnAm rUpANi atropasthApyate (a) nAmarUpam puMlliga zabdaH akArAntaH 'vaccha' (vRkSa) zabdaH e. va. ba. va. pra. vaccho vacchA dvi. vacchaM vacde, vacchA tR. vaccheNa vacchehi paM. vacchA, vacchAdo; vacchAdu, vacchAhinto, vacchAsunto vacchAhi Sa. vacchassa vacchANa sa. vacche, vacchabhima vacchesu saM. vaccha vacchA anyaakArAnta zabdAnAm etAdRza rUpANi bhvnti| ikarAntaH 'aggi' (agni) zabdaH pra. aggI aggIo, agmiNo dvi. aggi aggiNo, aggI tR. ambiNA aggIhi paM. aggIdo, aggIdu aggIhinto, aggIsunto
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 Sa. sa. saM. aggi tR. paM. aggaNo, aggissa aggimi pra. vAU dvi. vAuM Sa. anena prakAreNa anya ikArAnta vAuNA vAUdo, vAUdu vANo, vAussa vAummi pra. rAA dvi. rAa tR. rAiNA, raNNA paM. rAA, rAAdo, Ahi rAiNo, raNo rAe, ammi Sa. sa. saM. rAa Sa. sa. ukArAnta 'vAu' (vAyu) zabdaH sa. saM. vAu guru, vihu, (vidhu), indu Adi ukArAnta zabdAnAm etAdRza rUpANi / 'an' mUlaka akArAnta 'rAa' (rAjan) zabdaH ANo, A ANa pra. bhattAro dvi. bhattAraM rAAdu, tR. bhattAreNa, bhattuNA paM. bhattArA, bhattArAdo, aggINa aggIsu aggIo, aggiNo zabdAnAm etAdRza rUpANi / bhattArAdu, bhattArAhi bhattArassa, bhattuNo bhattAre, bhattArammi, bhattummi prAkRta vyAkaraNam vAUo, vANo vANo vAUhi vAUhinto, vAUsunto vAUNa vAUsu vAUo, vAuNo rAhi ANo, A 'R' mUlaka akArAnta 'bhattAra' (bhartR) zabdaH Ahinto, rAAsunto rAANa rAesu bhattArA, bhattRNo bhattAre, bhattUNo bhattArehi bhattahinto, bhattAsunto bhattArANa bhattAresu, bhattUsu
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 pariziSTam saM. bhattAra bhattArA, bhattuNo 'R' mUlaka akArAnta 'piara' ('pidara' zau. saM. pitR) zabdaH pra. piA, piaro piarA, piuNo dvi. piaraM piare, piuNo piareNa, piuNA piarehi paM. piarA, piarAdo, piarAdu piarAsunto, piarAhunto Sa. piarasya, piuNo piarANa sa. piare, piarammi, piummi piaresu, piUsu saM. pia, piara piarA, piuNo. anena prakAreNa "jAmAara" (jAmAta) tathA "bhAara" (bhrAta) zabdayoH rUpANi bhvnti| ____ 'an' mUlaka akArAnta 'appANa' (Atman) zabdaH pra. appANo, appA appANA, appANo appANaM, appaM appANe, appANo, appA, appe appANeNa, appaNA appANehi, appehi paM. appANA, appANAdo, appANAdu, appANAhinto, appANAsumto appANAhi, appA, appAdo apsAsunto, appAhinto appANassa, appaNo appANAtha, appANa appANe, appANammi appANesu, appesu appe, appammi saM. appANa, appa appANA, appANo napuMsaka liGga akArAnta 'vaNa' (vana) zabdaH pra. vaNaM vaNAi, vaNANi dvi. vaNaM vaNAi, vaNANi sa. vaNaM vaNAi, vaNANi zeSa puM. vacchavat ikArAnta 'dahi' (dadhi) zabdaH pra. dahi dahIi, dahINi dvi. dahi dahIi, dahINi
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma 4. mAlaM TTha 228 prAkRta vyAkaraNam saM. dahi dahIi, dahINi zeSa puM. 'aggi' vat ukArAnta 'mahu' (madhu) zabdaH mahUi, mahUNi mahUi, mahUNi mahUi, mahUNi zeSa puM. 'vAu' vat strIliGga zabdaH AkArAnta 'mAlA' zabdaH pra. mAlA mAlA, mAlAu, mAlAo mAlA, mAlAu, mAlAo tR. mAlAi, mAlAe mAlAhi mAlAdo, mAlAdu mAlAhinto, mAlAsunto mAlAi, mAlAe mAlANa sa. mAlAi, mAlAe mAlAsu saM. mAle, mAlA mAlA, mAlAu, mAlAo IkArAnata 'NaI' (navI) zabdaH pra. NaI NaI, NaIu, NaIo dvi. gaI NaI, NaIu, NaIo tR. NaIi, NaIa, NaIA, NaIe, NaIhi NaIdo, NaIdu NaIhinto, NaIsunto Sa. NaIi, NaIa, NaIA, NaIe NaINa sa. , , NaIsu NaI, NaIu, NaIo UkArAnta 'vahU' (vadhU) zabdaH pra. vahU vahU, vahUu, vahUo dvi. vahuM vahU, vahUu, vahUo tR. vahUi, vahUa, vahUA, vahUe vahuhi paM. vahUdo, vahUdu vahUhinto, vahUsinto Sa. vahUi, vahUa, vahuA, vahUe saM. NaI vahUNa
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 sa. saM. " , vahu pariziSTam vahUsu vahU, vahUu, vahao UkArAnta 'vijjU' (vidyut) zabdaH vijjU vijjU, vijjUa, vijjUu vijju , , vijjUa, vijjUA, vijjUhi vijjUi, vijjUe vijjUdo, vijjUdu vijjUhinto, vijjUsinto vijjUa, vijjUA vijjUNa vijjUi, vijjUe vijjUa, vijjUA, vijjUi, vijjUsu vijjUe vijjU vijjU, vijjUo, vijjau dhvani parivarttanatvAt akArAnta, IkArAnta tathA UkArAnta strIliMGgavAcI prAkRta zabdAnAm rUpANi uparyukta zabda rUpasya sadRzaM bhvti| (A) sarvanAma ___ 'savva' (sarva) zabdaH (puMlliga) ba. pra. savvo savve dvi. savvaM savveNa savvehi savvAdo, savvAdu, savvAhi savvAhinto, savvAsunto Sa. savvassa savvANaM, savvAsaM sa. savvassi, savvammi, savvattha savvAsuM, savvesu saM. he savva, he savvo he savve napuMsaka liMga rUpANi pra. savvaM savvAi savvaM savvAi savvAi zeSa puMlliGgavat savva
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 pra. dvi. pra. dvi. tR. savvAi, savvAe, savvAa paM. savvAa, savvAi, savvAe Sa. sa. saM. pra. dvi. savvA savvaM tR. paM. " Sa. " tR. keNa, kiNA paM. kado, katto Sa. sa. ko kaM savvA, sabve pra. dvi. kaM. '16 '18 " kaM " kassa, kAsa kasmi, kassi, kattha, kAhe kaiA, kahi kA kaM strIliGga rUpANi 'ka' (kim) zabdaH (puM.) savve, savvA, savvAi, savvAo "1 kA a, kAi, kA, kIa, kIi, kI kAa, kAi, kAe, katto, kIa, kI kAi, kAe, kasa, kissA, kIse savvAhi savvAhinto, savvAsunto savvANa savvAsu savvA, savvAi, savvAo napuMsaka liGga kehi kAhinto, kAsuto kANa, kesa kesu kAi kAi zeSa puM. vat strIliGga prAkRta vyAkaraNam kA, kAu, kAo "" "" kAhi, kIhi kAhinto, kAnto, kIhinto, kIsunto kANa, kesi
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam sa. pra. dvi. tR. paM. Sa. saM. kIa, kIi, kIe, kAa, kAi, kAe, kAhe, kaiyA, kahi pra. dvi. so taM teja tatto, tado, to tassa, tAsa, se, bi duo ti pra. dvi. amuM pra. tammi, tassi, tattha, tA taiA, tahi tR. amuNA paM. Sa. sa. am, aha "ta" (tad) iti napuMsakaliGgasya rUpANi "ka" (kim) zabda sAdRzam, tathA (tad) strIliMgasya rUpa "kA" (kim ) strIliGga sadRzam / amena prakAreNa "ja" (yat) tathA eta ( etat) zabdasya trINi liGgAni "ta" (tat) iti zabdasya trINi liGgAni sadRzam / amu (adas) zabdaH (puMlliGga) amUdo, amUdu, amUhi amuNo, amussa amummi, amussi amuttha amu, aha " amU, aha ta (tad) zabdaH (puMlliGga) dvi. amuM kAsu, te tehi tohinto, tosunto si, tANa, si su tR. amUi, amUa, amUA, amUe amU, amUo, amuNo "" napuMsaka liGga amUhi amUhinto amUsinto amUNa amUsu amUi kIsu "" zeSaH puMlliGgavat strIliGga "" " amU, amUo, amUu "" amUhi , 231
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 prAkRta vyAkaraNam paM. amUdo, amUdu amUhinto, amUsinto SaM. amUi, amUa amUNa __ amUA, amUe amUsu tumha (yuSmad) zabdaH pra. tumaM, taM tujhe, tumhe dvi. tuM, tumaM, taM tujhe, tumhe, vo tR. tai, tae, tumae, te, tume, tummehi, tujhehi, tumhehi de, tumAi tatto, taitto, tumAdo, tumhAhinto, tumhAsunto tumAdu, tumAhi tumo, tuha, tujjha, tumma, tumha, vo, bhe, tujjhANaM, tumhANaM te, de, tuva sa. tai, tae, tumae, tume, tue, tujjhesu, tumhesu tumammi, tumasmi amha (asmad) zabdaH e. va. haM, ahaM, ahaaM, ahammi amhe maM, mamaM, ahammi amhe, No me, mamAi, mai, mae amhehi matto, maitto, mamAdo, amhAhinto, amhAsunto mamAdu, mamAhi meha, mama, majjha majjha, No, amha, amhANaM, amhe mai, mae, mamammi, mamasmi amhesu saMkhyAvAcaka zabdaH akArAnta ea (eka) zabda (puM.) pra. eo, ego (zau.) ee, ege (zau.) dvi. eaM, egaM, (zau.) ee, ege (zau.), eA, eA (zau.) zeSa rUpaM puM. savva sadRzam ba. va.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 pariziSTam strIliGga eA, egA (zau.) eA, eAo, eAu, egA, egAo, egAu (zau.) ea, egaM (zau.) zeSArUpaM strIliGga 'savvA' sadRzam napuMsakaliGga eaM, egaM (zau.) eAI, egAiM (zau.) ea, ega (zau.) zeSa puNllinggvt| okArAnta 'do' (dvi) zabdaH trISu liGgeSu ekarUpatA bahuvacana do, duve, doNi AAAAAAA dohi dohinto, dosunto doNhaM dosu ikArAnta ti (tri) zabdaH trISu liGgeSu ekarUpatA bahuvacana tiNNi tIhi tIhinto, tIsunto tiNhaM tIsu ukArAnta 'catu' (catura) zabdaH trISu liGgeSu ekarUpatA bahuvacana .. cattAro, cattAri
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam NEW ime catUhi cAhinto, catUsunto catuNDaM catUsu hemacandreNa 'cau' rUpamapisvIkriyate, parantu prAkRta-prakAze saGketamasya na lbhyte| ima (idam) zabdaH (puMlliGga) imo imaM ime, imA imeNa, imiNA imehi imA, imAdo, imAdu imAhinto, imAsunto imAhi imassa, assa imANa, imesi . imammi, imassi, imesu assi , iha napuMsakaliGga idaM, iNaM, iNamo imAi zeSa puMlliGgavat strIliGga imA, imAo, imAu pra. dvi. tR. imA ima imAa, imAi, imAe imatto, imAa, imAi, imAu imAa, imAi, imAe , " imAhi imAhinto, imAsunto Sa. sa. imANa, imesi imAsu
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 2 kriyArUpam prAkRtabhASAyAm kriyArUpeSu nimnalikhita vizeSatAmetAdRzam (1) dvivacanasyAbhAvaH (2) AtmanepadaparasmaipadayoH prAyataH ekiikrnntaa| (3) dazalakArasya sthAne, paJcalakArANAm prayogaH dRzyate - laT, laT, loTa, laG, lung| (4) kartRvAcya tathA karmavAcye prAyataH smaantaa| (5) dhvani parivartanatvAt bhinna kriyArUpeSu smaantaa| (6) prAyataH sarveSu gaNeSu ekruupaanni| kartRvAcyasya kriyArUpam ___ ho, huva (bhU) dhAtu vartamAnakAla e.va. ba.va. pra.pu. hoi, hubai, hoe, huvae (mAhA.) honti huvanti (mAhA.), bhaunti (zau.) hojjai, hojjAi, hojja, hojjA hojyanti, hojja, hajjA (mAhA.) bhodi. (zaura.) ma.pu. hosi, hubasi, hosa huvasa hoha, huvaha, hohitthA, huvahitthA (mAhA.) hojjasi, hojjAsi, (mAhA.) hojjitthA, hojja, hojja, hojjA, bhosi (zau.) hojjA u.pu. homi, huvami, huvAmi (mAhA.) homo, havimo, havAmo, homu, havimu, hojjami, hojjAmi, hojja, havAmu, homa, havima, havAma (mAhA.) bhomi (zau.) hojjamo, hojjAmo, hojjamu, hojjAmu, hojjama, hojjAma, hojja, hojjA, (mAhA.) bhogo, bhomu, bhoma (zau.) bhaviSyatkAla (saMskRtasya luT tathA lRT lakArayoH sthAneyoH) ba.va. pra.pu. hohii, huvahii, hojja, hojjA hohinti, havahinti, hojahinti, e.va.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 u.pu. prAkRta vyAkaraNam hojjahii, hojjAhii, (mAhA.) hojjAhinti, hojja, hojjA bhavissadi (zau.) hohisi, huvahisi, hohii, hohi, huvahiha, hojjahiha, hojjAhuvahii, hojjahisi, hojjAhisi hiha, hojja, hojjA hojjA (mAhA.), bhavissasi (zau.) / hossAmi, hohAmi, hohimi, hojja- hossAmo, huvassAmo, hossAma, ssAmi, hojjahAmi, hojjAssAmi, huvasyAmu, hossAmu, huvassAmu, hojjAhAmi, hossaM, hojja, hohAmo, huvahAmo, hohAmu, huvahAmu hojjA, huvassAmi, huvahAmi, hohAma, huvahAma, hohissA, hohitthA huvahimi (mAhA.) bhavissAmi huvahissA, huvahitthA, hojjassAmo, (zau.) hojjahAmo, hojjassAmu, hojjassAma, (-'hA' iti sahitena yukta mapi) hojja, hojjA bhUtakAla (saMskRtasya liT, laG tathA luG lakAreSu sthAneSu) e.va. ba.va. pra.pu. hohIa, huvIa hohIa, huvIa a.pu. , u.pu. vidhyAdi (saMskRtasya loT, AzIliGa tathA vidhiliG sthAneSu) pra.pu. hou, huvau, hojjau, hojjAu, hontu, huvantu, hojjantu, hojjAntu, hojja, hojjA (mAhArASTrI), hojja, hojjA (mAhA.), bhontu, bhodu (zau.) (zau.) ma.pu. hosu, huvasu, hojjasu, hojjAsu, hoha, huvaha, hojjaha, hojjAha, hojja, hojjA (mAhA.) bhosu (zau.) hojja, hojjA (mAhA.) bhoha (zau.) u.pu. homu, huvamu, hojjamu, hojjAmu, homo, huvamo, hojjamo, hojjAmo, hojja, hojjA (mAhA.), bhomu (zau.) hojja, hojjA (mAhA.) bhomo ___ kriyAtipatti ('luG lakAra) e. va.. ba. va. pra.pu. hojja, huvajja, hojjA, huvajjA hojja, huvajja, hojjA, huvajjA, honto, huvanto, homANo, honto, huvanto, homANo, huvamANo
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 pariziSTam ma.pu. u.pu. prAkRtaprakAze saMketamasya na labhyate, parantu atyupayogItvAt vyAkaraNasya anyAnyagranthamAdhArIkRtvA atra prstuyte| anenaprakAreNa atyalpa bhinnatayA saha prAkRtasya anya dhAtunAm etAdRzaM rUpANi iti jnyeym| NijantarUpANi prAkRte mUla dhAtau athavA AdiSTa dhAtau preraNArthaka rUpAya 'Nica' sthAne 'e' tathA 'Ave' pratyayayoH prayogaH bhvti| dhAtoH Adi bhUtasvara 'a' kArasya sthAne 'A' kAraH bhvti| idamAdhArIkRtvA ho, huva (bhU) dhAtoH Nijanta rUpANi etAdRzam vartamAnakAla e. va. ba. va. pra.pu. hoei, huvei, hoAvei, huvAvei hoenti, huventi, hoAventi, huvaaventi| ma.pu. hoesi, huvesi, hoAvesi, hoeha, huveha, hoAveha, huvAveha huvAvesi u.pu. hoemi, huvemi, hoAvemi, hoemo, huvemo, hoAvemo, huAvemo, huvAvemi hoemu, huvemu, hoAvemu, huAvemu, hoema, huvema, hoAvema, huAvema bhaviSyatkAla e. va. ba. va. pra.pu. hoe hii, huvehii, hoAvehii, hoehinti, huvehinata, hoAvehinti huvaavehii| huvaavehinti| ma.pu. hoehisi, huvehisi, hoAve- hoehiha, huvehiha, hoAvehiha, hisi, huvaavehisi| huvaavehih| u.pu. hoessaM, huvessaM, hoAvessaM, hoesyAmo, huvessAmo, hoAvessAmo, huvAvessaM, hoessAmi, huvessAmi huvAvessAmo, hoehAmo, huvehAmo, . hoAvessAmi, huAvessAmi hoAvehAmo, huvAvehAmo, hoehAmu, hoehAmi, huvehAmi, hoAvehAmi huvehAmu, hoAvehAmu, huvAvehAmu
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 huvAve hAmi Adi / u.ma. pu. ekavacana bahuvacana pra.pu. hoehIa, huvehIa, hoAvehIa hoehIa, huvehIa, hoAvehIa, huvAvehIa ityAdi / huvAvehIa ityAdi " bhUtakAla pra.pu., ma.pu., u.pu., ityAdi / vidhyAdi ma.pu. hoesu, huvesu, hoAvesu, huvAve ityAdi / u.pu. hoemu, huvemu, hoAvemu, huvA e. va. ba. va. pra.pu. hoeu, huveu, hoAveu, huvAveu hoentu, huventu, hoAventu, huvA - ityAdi / ventu ityAdi / prAkRta vyAkaraNam e. va. pra. pu. hoIai, huve ai hoijjai, huvejjai hoeha, huveha, hoAveha, huvAveha, ityAdi / kriyAtipatti e. va. + ba. va. hoejja, huvejja, hoejjA, huvejjA hoAveTja, huvAvejja, hoAvejja, hovAvejjA hoto, huvento, hoAvento, huvAvento ho mANA, huvemANo, hoAvemANo, huvAvemANo anena prakAreNa anyadhAtunAm Nijanta, preraNArthaka vA rUpANi parilakSate / karmavAcya tathA bhAvavAcyasyarUpam homo, huvemo, hoAvemo, huvAvemo ityAdi / karmavAcye bhAvavAcye ca prAkRte mUla AdiSTa dhAtuSu tiG pratyayAt pUrvaM '"Ia" tathA "ijja" pratyayAbhyAm yogena ho 'huve' dhAtvoH karmaNi tathA bhAve adholikhita rUpANi bhavati / vartamAnakAla ba. va. hoI anti, huve anti hoijjanti, huvejjanti
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam ityAdi / ma.pu. hoIAsi, huve Asi hoijjasi, huvejjasi ityAdi / u. pu. hoIAmi, hUveAmi hoijjAmi, huvejjAmi ityAdi / ityAdi / hoI aha, huve aha hoijjaha, huvejjaha ityAdi / pra. pu. ma.pu. u.pu. hoIAmo, huveAmo, hoijjAmo huvejjAmo / hoI Amu, huve Amu, hoijjAmu, huvejjAbhu | hoIAma, huveAma, hoijjAma, huvejjAma ityAdi / AcArya hemacandrasya matAnusAreNa bhaviSyatkAla, kriyAtipati kartRvAkyasya rUpaM sadRzam paraM, prAkRtaprakAze asmin sambandhe kutrApi 'na nirdizyate / 239 bhUtakAla ekavacana evaM bahuvacana hoIahIa, huve ahIa, hoijjahIa, huvejjahIa, ityAdi / vidhyAdi e. va. pra. pu. hoIau, huve au hoijjau, huvejjau ma.pu. hoIasu, huve asu hoijjasu; huvejjasu u.pu. hoIamu, huve amu hoijjamu, huvejjamu anena prakAreNa anyadhAtunAm karmavAcya tathA bhAvavAcyasya rUpANi bhavati / karmavAcya tathA bhAvavAcyayoH preraNArthaka rUpaM ba. va. hoI antu, huve antu hoijjantu, huvejjantu hoI aha, huve aha hoijjaha, huvejjaha hoiamo, huve amo hoijjamo, hujjamo prAkRte mUladhAtau "Avi" pratyayasyasaMyojanAt Ia, ijja tathA tatpazcAt tiG pratyayasya upAdAnaM kriyate / bhAvavAcyayoH saMketa prAkRtaprakAze na labhyate
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 prAkRta vyAkaraNam vartamAnakAla e. va. ba. va. hoAvIai, huvAvIai hoAvIanti, huvAvIanti pra.pu. hoAvIjjai, huvAvIjjai hoAvIjjanti, huvAvIjanti ityaadi| ityaadi| hoAvIasi, huvAvIasi / hoAvIaha, huvAvIaha ma.pu. hoAvIjjasi, huvAvIjjasi hoAvIjjaha, huvAvIjjaha ityaadi| ityaadi| hoAvIAmi, huvAvIAmi hoAvIAmo, huvAvIAmo, u.pu. hoAvIjjAmi, huvAvIjjAmi hoAvIjjamo, huvAvIjjAmo, ityaadi| hoAvIAmu, huvAvIAmu, hoAvIjjAmu, huvAvIjjAmu ityaadi| anena prakAreNa ho, huva Adi dhAtvoH anyAnyakAlasya ekavacanasya rUpamapi jnyeym|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara kA kiNa * pariziSTam - 3 ... / 'prAkRtaprakAze' pratipAdita dhAtvAdezaH prAkRta dhAtuH saMskRta dhAtuH adhyAya tathA sUtram akkhana dRz (dRzir) 8.69 kaDha kvath .8.39 kR (DukRJ) 8.13 karisa kRS 8.11 kR (DukRJ) 8.17 krI ' 8.30 kuNa kR (DukRJ) 8.13 ke ('kiNa) krI 8.31 khA khAd 8.27 khuppa masj (Tumasj) 8.68 gam (gamla) 8.58 gA (ga) 8.26 gAa gA (ga) 8.25 gAha 8.61 graha 8.16 ghola ghuN 8.6 campa carc 8.65 calla 8.53 ciNa ci (ciJ) 8.29 cumba jampa jalpa 8.24 jambhAa jubh (bhI) 8.23 jiNa 8.56 gamma graha geNha, dhet les related cal cubi 8.71 8. jANa
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam 242 jiNa, jivva jujjha 8.57 yudha 8.48 8.64 chinda chid 8.38 jhA dhyA (dhyai) 8.26 8.25 jhAa jhiJja 8.37 ThA sthA (SThA) 8.26 ThAa 8.25 8.47 8.69 Nacca Niakka Nolla tara, tIra nRt (nRtI) dRz (dRzir) nud zak (zakla) tvar (JitvarA) 8.7 8.70 8.5 tuvara . 8.4 8.46 tuS dagdha (daha) daDhDha 8.62 dhA 8.33 diNNa 'datta' 8.62 dUma dU (dUGa) 8.8 thipa 8.22 dhAv (dhAvu) 8.27 paNa dhU (dhUJ) 8.56 dhuNa 8.57 dhumA 8.32 dhmA dhU (dhUJ) dhuvva 8.57 paDa 8.51 8.20 pA, pAa
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam pAla pulaa phala phuha baDDha bIha bujjha bhama bhada bhara bhA bhinda bho mara marisa mala mANa milla mu~ja rata ramma ruNja rundha, ruda rUsa ro rumbha lagga lijjha pad dRz paT sphuT vRdh (vRdhu) bhI (JibhI) budha bhrami bhU smR bhI (JibhI) bhid (bhivir) bhUj mR (mRGa) mRS mRd mA (mAGa) mIl jJA 'raJj' ram 'rudita' rudh rud ruS rud lag liha 8.10 8.69 8.9 8.53 8.44 8. 19 8.48 8.71 8.3 8.18 8.19 8.38 8.55 8.54 8.11 8.50 8.36 8.54 8.23 8.62 8.58 8.62 8.49 8.42 8.46 8.55 8.52 8.59 243
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 luja lUja lubha luvva vaa vacca vajja vara varisa vA, vAa vAsa vAha visa visUra viva vuha ve veDDha sakka saDa sara suNa suNa, suvva supa samara suvva sUsa hamma lU (lUJ) "" mRj lU (lUJ) zak vraj tras vR (vRG) vRS mlaM 1. kAs gAh gras khid vij masj vid veST zak zad (zadlR) sR zru zru (bhA. vA. tathA ka. vA.) mRj smR zru (bhA. vA. tathA ka. vA.) zuS han prAkRta vyAkaraNamM 8.56 8.57 8.67 8.57 8.70 8.47 8.66 8.36 8. 11 8. 21 8.35 8.34 8.28 8.63 8.68 8.55 8.40 8.52 8.51 8.12 8.56 8.57 8.67 8.18 8.57 8.46 8.45
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 pariziSTam harisa hittha 8.11 has (bhA. vA. tathA ka. vA.) 8.58 'tras' dhAtu tathA 'kta' pratyayasya saMyukta rUpa 'trasta' 8.62 'ha' (bhA. vA. tathA ka. vA.) 8.60 bhU ('kta' pratyaya) hIra 8.22 8.1 huA; ho huNa huNa, huvva 8.56 hu (bhA. vA. tathA karmaNye) 8.57 8.1
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 4 granthe niviSTaM tathA bhAmahasammataH sUtrAnukramaNikA (a) aMkole (Tha) llaH at pathiharidrApRthivISu adAto yathAdiSu vA ad dukUle vA lasya dvitvam anmukuTAdiSu ayuktasyAnAdau A (t) ca gaurave AderataH AderyojaH ApIDe maH A samRddhayAdiSu bA (A) It siMhajihRyozca Id dhairye i ita et piNDasameSu istaH padAde ityapuruSu roH itsadAdiSu itsaindhave idItaH pAnIyAdiSu idISatpakvasvapnavetasavyajanamRdaGgAGgAreSu idRSyAdiSu (I) 2.25 1.13 1.10 1.25 1.22 2.1 1.43 1.1 1.31 2.16 1.2 1.12 1.14 1.23 1.11 1.38 1.18 1.3 1.18 1.17 1.39
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam uta ot tuNDarUpeSu uttarIyAnIyayor (yo) jjo vA utsaundaryAdiSu udikSuvRzkiyoH udUto madhUke udRtvAdiSu ulUkhale : vA vA RtoData RtvodiSu to daH R rIti (ayuktasya riH) lRtaH klRpta ili eta id vedanAdevayoH ennIDApIDakIdRzIdRzeSu ennUpure e zayyAdiSu (ca) aita et airAvate ca (R) (lR) (e) (ai) (o) o ca dvidhA kRtraH oto'd vA prakoSThe kAsya vA o badare dena 1.20 2.17 1.44 1.15 1.24 1.29 1.21 1.27 1.7 1.33 1.34 1. 19 1.26 1.5 1.35 1.11 1.16 1.40 1.6 247
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 prAkRta vyAkaraNam auta ot 1.41 2.2 2.19 . 2.33 kagacajatadapayavAM prAyo lopaH kabandhe bo maH kirAte caH kubje khaH kaiTabhe vaH kvacidyuktasyApi 2.34 : 2.29 . khaghathadhabhAM haH 1.27 gadagade raH garbhite NaH . . 1.13 1.10 . . . . ro caturthIcaturdazyostunA candrikAyAM maH chAyAyAM haH __ 2.24. Dasya ca
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ pariziSTam 249 2.44 . dazAdiSu haH divase sasya daivyAdiSvai (ta) daivA vA dolAdaNDadazaneSu 2.46 1.39 / 1.37 1.35 . no NaH sarvatra .. 2.42 . 2.37 2.36 panase'pi paruSaparighaparikhAsu pha po voH paurAdiSvaDa (t) prati saravetasapatAkAsuDaH prathamazithilaniSadheSu DhaH / pradIptakadambadohadeSu do laH 2.15 1.42 2.8 2.28 2.12 pho bhaH 2.26 bisinyAM bhaH / 2.38 2.39 manmathe vaH mayUramayUkhayorkhA vA 1.8 yamunAyAM masya yaSTayAM laH 2.3 2.32
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 lavaNanavamallikayorvena lAhale NaH lopoDaraNye vasati bharatayorhaH vRkSe vena rurvA zaSoH saH zIkare bhaH SaTzAvakasaptaparNAnAM chaH saMkhyAyAJca saTAzakaTakaiTabheSu DhaH snuSAyAM NhaH sphaTikanikaSacikureSu kasya haH sphaTike laH haridrAdInAM ro la (la) (va) (za) (sa) (ha) prAkRta vyAkaraNam 1.7 2.40 1.4 2.9 1.32 1.43 2.5 1.41 2. 14 2.21 2.47 2.4 2.22 2.30
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 5 granthe samAgatAnAM mUla saMskRta zabdAnAM prAkRtarUpasyAnukramaNikA saMskRta prAkRta sUtra pRSThA 193 A 194 . 194 53 adhIraH abhayaH abhijAti araNyam alIkam aGkoThaH aGgAraH aMgurI azvaH 2.27 2.27 1.2 1.4 - 1.18 2.25 2.30, 1.3 2.30 1.2 92 A 189 59 A > adhIrI abhao > . ahijAI, AhinAI > raNaM > aliaM aMkollo > iGgAlo aMgulI > asso, Asso (A) > AidI Aado Amelo AvudI > accheraM __ (i) 200 200 55 2.7 162 161 AkRtiH AgataH ApIDaH AvRtiH Azcaryam 95 2.7 1.19, 2.16 2.7 1.5 162 64 ikSu ___ 1.15 1.19, 1.31 85 95 IdRzaH eriso vvv ISat isi 1.3 57
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 prAkRta vyAkaraNam 103 175 1.22 2.15 2.23 1.35 186 63 1.10 177 upari > avari ulapaH > ulavo uDDInaH > uDDINo utkaraH > ukkero utkhAtam > ukkhaaM, ukkhavA uttarIyam > uttarijjaM, uttari * ulUkhalam . . > ohalaM . (R) RNam > riNaM RtuH > udU RddhaH RSiH RkSaH . > riccho 2.17 1.21 99 2 118 V 12-2 1.29, 2.7 1.30 1.25 1.30 V FEL 112 122 ekAdaza > eAraha. 2.14, 2.44 172,219 airAvaNa airAvataH erAvaNo erAvaNo 1.35 2.11 130 168 > (ka) 2.24 kaThoram kadamba 2.12 2.42 kanakam kapiH kabandhaH karISaH karuNam > > > > kaDhoraM kalambo kaNaaM kaI kamaMdho, kayaMdho kariso kaluNaM 2.19 .1.18 2.30 199 /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam kaSAyam kaNThaH kirAtaH kIdRzaH kuTTimam kubjaH klRptam kRtam kRtiH kRpA kRzaraH kRSiH kRtyA kaiTabhaH kaim kailAsaH kaumudI kauravaH kauzAmbI kaukSayakaH kaustubhaH khAditam gajaH gadgadaH gadA garbhitam V V L V V V V V V V > V V > > kasAaM kaMTho cilAdo keriso kohimaM khujjI kilittaM kaaM kiI kivA kisaro kisI kiccA keTavo kaiavaM kelAso komuI kauravo kosambI kukkheao khaiaM, khAiaM (ga) gao gaggaro kha gaA gabbhiNaM 2.43 2.24 2.33, 2.30 1.19, 1.31 1.20 2.34 1.33 1.27, 2.2 1.28 1.28 1.28 1.28 1.28 2.21 1.36 1.35 1.41 1.42 1.42 1.44 1. 42 1.10 2.2 2.13 2.2 2.10 253 217 188 204 95 98 205 127 109 116 116 115 116 115 183 134 130 140 143 141 146 141 76 152 171 153 167
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 gabhIram gAthA gurukam gurvI sRSTiH gaur3aH gauravam ghRNA caturthI caturdazI caraNaH candrikA cATu cAmaram cikuraH cihnam caitraH chAyA jaghanam jaTharam jAmAtRkaH jihvA V V V L V V V V V > > L gahiraM gAhA garuaM garaI giTTI ur3o gAravaM, gauravaM ghaNA (ca) cotthI, cautthI codRsI, cadadRsI, codahI, cI calo candimA (gha) cADu, caDu camaraM, cAmaraM cihuro cendhaM, cindhaM caitto chAhA jahaNaM jar3haraM jAmAuo jahA (ja) prAkRta vyAkaraNam 1.18 94 2.27 192 1.22 102 1.22 102 1.28 112 1.42 143 1.43 144 1.27 1.9 1.9 2.30 2.6 1.10 1.10 2.4 1.12 1.36 2.18 2.27 2.24 1.29 1.17 109 70 70 199 159 75 75 158 80 133 179 192 187 121 89
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 pariziSTam jIvaH >. jIo 2.2 155 73 92 taDAkam > talAaM tathA >. taha, tahA tadA. _ > tai, taA tadAnIm > . taANiM tAdRzaH / tAriso tAlavRntakam > tAlaveNTaaM, talaveNTaaM tuNDam . > toNDu tRNam > taNaM tRtIyam > taiaM trailokyam > tellokkaM trayodazaH > teraho 2.23 1.10 1.11 * 1.18 1.31 1.10 124 AAAAAAAAAAA 74 1.20 97 109 1.27 1.20 1.35 1.5, 2.14 131 EX 2.44 219 206 220 2.35 2.45 2.45 2.45 221 221 2.35 206 dazaH > daha dazanaH DasaNo dazamukhaH . > dahamuho, dasamuho dazavalaH dahavalo, dasavalo dazarathaH daharaho, dasaraho daNDaH > DaNDo dADimam dAlima dAvAgniH davAggI, dAvAggI divasaH > diaho, diaso dvAdazaH bAraha dvitIyam > duiaM dvidhAkriyate > dohAijja, duhAijjai dvidhAkRtam > dohAiaM, duhAiaM.. AAAAAAAAAAAAA 185 76 2.23 1.10 2.2 154, 222 2.44, 2.14 173 1.18 . 93 1.16 87 1.16
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 AA A 129 prAkRta vyAkaraNam 1.25 1.28 113 1.34 1.37 136 1.36 2.35 206 2.12 170 256 dukUlam > duallaM, duUlaM dRSTiH diTThI devaraH > diaro, deaMro daivam devvaM, daivaM daityaH > daicco dolA > DolA dohadaH > dohalo dauvArikaH > duvvArio (dha) dhammillam > dhammellaM, dhammilaM dhairyam > dhIraM 133 1.44 147 151 D 151 D 2.20 D 2.42 1.7 D 154 D 2.4 2.27 157 194 nakulaH > Naulo nagaram NaaraM naTaH NaDo nadI navamallikA > NomalliA nayanam NaaNaM nikaSaH Nihaso nirghoSiH > Nigghoso nidrA NeddA, NiddA nibiDam NiviDaM nivRttam NiudaM nivRtam NivvudaM nirvRttiH > NivvudI nirbharaH > Nibbharo nizA NisA niSadhaH > NisaDho D 1.12 80 D 2.12 186 D 1.29 119 D 1.29 120 161 2.7 2.27 2.43 2.28 D 194 217 196
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 pariziSTam nIDam nUpuram 1.12 95 > > NeDaM NeuraM 1.26 108 2.5 pakvam patAkA panasaH paryantam paruSaH parabhRtaH parikhA paridhaH panthAH pAnIyam piNDam piSTam puruSaH pustakam puSkaraH pRthivI pauraH pauruSam prakaTam prakoSThaH prakhalaH pratipatti pratipadA pratiSiddhiH pratisaraH AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA pikkaM par3AA phaNaso perantaM pharuso parahuo phalihA phaliho paho pANiaM peNDaM, piNDaM peTheM, piTTha puriso potthaaM pokkharo puhavI pauro paurisaM pAaDaM, paaDaM pavaTTho pakhalo paDivaddI par3ivaA, pAr3ivaA paDisiddhI, pAr3isiddhI paDisaro 165 2.37 209 1.5 65 2.36 207 1.26 121 2.30, 2.36 200, 208 2.30, 2.36 200, 208 1.13 1.18 1.12 1.12 1.33, 2.36 1.20 98 1.20 97 1.13, 1.29 83 1.42 __142 1.42 143 1.2 1.42 139 . 2.27 2.7 1.2 193 164 53 1.2 28
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 prathamaH prAkRta vyAkaraNam 2.28 195 2.12 169 1.29 pradIptaH pravRttiH prasiddhi prasuptam 1.2 54 AAAAAAAAAA paDhamo palitto pauttI pasiddhI, pasiddhI paMsuttaM, pAsuttaM paharo, pahAro pattharo, patthAro pauaM, pAuaM pAuso pioti prahAraH 10 75 prastAraH 1.10 74 1.10 74 prAkRtam prAvaTa priya iti 1.29 1.14 (va) V vaaNaM 152 V boraM 2.2, 2.42 2.12 2.27 V 193 V vacanam badaram vadhiraH vasatiH vallI vAyuH - viTapaH 166 V 1.5 65 154 V 2.2 V 2.20 181 vitAnam V 2.2 V 1.28 114 vahiro vasahI vellI vAU vir3avo viANaM viiNho > viulaM viudaM bhisiNI vIsattho > veNhU, viNhU > vIsambho > vRttanto > vasaho 2.2 154 V 2.7 163 V 2.38 vitRSNaH vipulam vivRtam visinI vizvastaH viSNuH vizrambhaH vRttAntaH vRSabhaH 210 V 1.17 89 1.12 81 1.17 89 1.29 120 1.27, 2.43 109, 217
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 V 112 1.28 1.32 126 V 1.17 V 86 V 1.15 1.28 1.29 115 V 119 V 1.3 58 pariziSTam vRSiH visI vRkSaH > rukkho, vaccho bRddhaH baddho vRzcikaH vicchuo bRMhitam vihiaM. vRndAvanam vundAvaNaM vetasaH ver3iso vedanA viaNA, veaNA vaideso vaidehaH vaideho _ > varaM vaizAkhaH vaisAho vaizampAyanaH > vaisaMpAaNo vyajanakam > viuNaaM vyalIkam > valiaM V 1.34 128 vaidezaH V 134 1.36 1.36 V 134 vairam 134 V 1.36 134 1.36 135 2.12 1.18 bhaTTaH 2.21 166 bharataH 2.9 114 AAAAA bhaTTo bharaho bhiGgo bhiGgAro bhairavo bhRGgaH bhRGgAraH bhairavaH 1.28 114 1.28 133 1.36 182 (ma) maThaH V 187 2.24 2.2 madaH V 153 V 1.24 106 maDho mao mahuo maNaMsiNI moho, maUho moro, maUro V madhUkaH manasvinI mayUkhaH mayUraH 53 V V
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta vyAkaraNam 2.2 / 153 2.39 211 1.22 101 101 muhaM 260 mAtRkaH > mAuo manmathaH vammaho mukuTam mauDaM mukulam > maulaM mukulaH maulo mukham mukharaH muhalo muktA > mottA mekhalA mehalA meghaH > meho mRNAlaH mRNAlo mRtam > maaM mRdaGgaH > miiGgo mRgAGkaH > miaMko, miaGko mauJjAyanaH > mujAaNo 2.2 2.27 2.30 1.20 151 191 199 96 2.27 192 2.27 192 118 1.29 1.27 109 1.3 59 1.28 114 1.44 146 V yathA jaha, jahA 1.10 73 yadA V jai, jaA 1.11 78 yamunA V jauNA 1. 156 V 202 201 201 yamunA jamuNA yazaH > jaso yakSaH > jakkho yaSTiH > laTThI yudhiSThiraH > jahiTThilo yauvanam > jovvaNaM 2.31 2.31 2.31 2.32 2.30, 1.22 1.41, 2.32 203 102 140 rajatam / rAdhA > > raadaM rAhA 2.2, 2.7 2.27 153 192
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 2.17 178 pariziSTam ramaNIyam ramaNIyam rAsabhaH rauravaH - 2.17 178 > > > > ramaNIaM ramaNizaM rAsaho rauravo 2.27 193 143 1.42 lavaNam 67 V V lAhalaH loNaM NAhalo > loddhao ___ 1.7 1.7 2.40 1.20 lubdhakaH V 2.21 183 2.15, 2.27 175, 192 2.26 190 V V 2.43 217 V 1.5 63 V 2.43 216 V 2.15 174 V 2.41 213 V 2.28 196 zakaTaH saaDho zapathaH > savaho zapharI sabharI zazakaH sasao zayyA sejjA zabdaH saddo zApaH sAvo zAvakaH chAvao zithilaH siDhilo ziphA sibhA zIkaraH sIbharo zRgAlaH siAlo zRGgAraH siMgAro zephAlikA > sebhAliA zailaH selo zaityam > seccaM ____ (Sa) SaSThI > chaTThI V 2.26 189 V 2.5 158 V 1.28 116 V 1.28 113 2.26 190 . V 2.35 130 1.35 130 2.42 213
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 SaNDhaH SoDazaH > saMNDho > solaha prAkRta vyAkaraNam 2.43 217 2.23 186 2.22 1.11 2.27 183 78 78 193 1.30 124 2.2 2.41 214 2.7 164 1.17 1.12 2.30 saTA saDhA sadA > sai, saA sabhA > sahA sadRzaH > sariso sadRkSam > saricchaM, sAricchaM samRddhiH sAmiddhI, samiddhI saptaparNaH chattavaNNo samprati saMpadi sAgaraH > sAaro siMhaH sIho sindUram sendUraM, sindUraM sukumAraH somAlo sukRtiH suidI sUcI > sUI sRSTiH > siTTI saindhavam sindhavaM saundaryam sundaraM saukumAryam > soamallaM svapnaH > siviNo svairam sairaM saMvRtam saMvudaM saMvRtiH saMvudI saMjado saMyAdo sphaTikaH > phaliho AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA 162 2.7 2.2 1.28 1.39 1.5, 1.44 __ 1.22 1.3 1.36 1.29 2.7 2.7 152 113 137 63, 146 102 saMyataH saMyAtaH 133 120 162 163 163 157 2.7 2.4, 2.22
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam snuSA sohA saMsthApitam > saMThaviaM, saMThAviaM (ha) hata haridrA hAlikaH hRdayam V V V V hado haladdA hAlio, hAlio hiaaM 2.47 1.10 2.7 1.13, 2.30 1. 10 1.28 263 223 76 163 82, 198 77 114
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. salilA nAyakaH "aJjaliH" utkalapradezasya (ur3isA) rAjadhAnyAM bhUvanezvaranagaryAM gaurIvrate 11 pravRArI dinAGke janmagrahaNaM kRtvtii| pituH zrI ramAkAnta nAyakasya mAtuH sAvitrI devyAzcAzIvadiH ucca zikSA prAptA'pi sadAsarvadA vidyAlayagarUM zrIzrI ambikaacrnnNsmrti| sva. gurUpradattena "aJjaliH" nAmnA paricayAbhilASukA, svaracita saMskRtagranthe "aJjaliH" iti ullikhaate| sA snAtaka-snAtakottara zreNyAm prathamasopAne uttiirnnaa| dillI vizvavidyAlayataH viziSTAcArya (M.Phil) tathA vidyA vAcaspati (Ph.D) upAdhiM labdhvA adhunA utkala pradezasya gajAmamaNDale brahmapuranagare "rAmAdhIna saMskRta mahAvidyAlaye vyAkaraNa viSaye adhyApikA rUpeNa niyuktaa| tayA racitAM prathamapustakaM (The variants of the root "to sleep" in the Mahabharata) 8888 3Toca dillI nagarasya zaktinagarastha "parimala prakAzana" dvArA prkaashitm| tayA racite dve anye pustake (Concept of Rebirth, Sex-sublimation in Sanskrit literature) prakAzAya prstuuyete| tayA viracita-aneke; zodhanibandhAzcApi prkaashitaaH| "utkalIya saMskRtyau durgApUjA", tathA "mahAbhArate nArI" ityAkhyau nibandhau sarvabhAratIya AkAzavANI - brahmapura (gajAma, ur3izA) dvArA pracAritau prasAritau c| tasyAH jIvanasya paramalakSyaM vidyaarjnm| bhagavadavizvAsI sA gurUcaraNeSu dhyAnaM kRtvA sarvakAryamArabhate, saphalatA prAptavatI c| asmin granthe svaracita maGgalAcaraNe "parAmbApade" iti zabdena svagurUM "ambikAcaraNaM" smrti| svavyAkhyAmapi "ambikA" iti zabdena iSTadevI jagadjananI jagadambAM tathA guruvaramambikAcaraNaM nirdishti| ISBN : 81-85268-67-3
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratibhA prakAzana PRATIBHA PRAKASHAN (Oriental Publishers & Book-Sellers) 29/5, Shakti Nagar, Delhi-110007 GRATIBRA