Book Title: Jain Kavya Sahitya Jain History Series 6
Author(s): Gulabchandra Chaudhary
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001316/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jeo] mAhityano bRhada ItihANA bhaJJ - 9 fjI pI hatuM jene kAvya sAhi : prakAzaka : zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa pAlItANA-amadAvAda-muMbaI th Education International Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azAvatApazyadAsivanAmikAziAkAnarapAnakhasIdavAyavarmimAvAda mAravadhAyayaciramAcyavAvivamArAcA samAvanAmADikAyAdavavava mAmadhImadhigatavamavikAsacanAbAdinAnimAyAvasApanAvijaya pisAyAvinAmAzimAnayADiyAmAsayakAmAzAyaspazAkhi dipikAsAnancamAyApivikAzanAMzApavizanidhArikAryavAvayAlaya sphATikAva namasana napAvale dInAlAkaNalAlayAdavahInamapiyaMcavasavinAniyatAdhi kanirmacAvalAvAlayanavAlAbAlAnIyAevAmAdasavAsananeyavadha ganadhivadAmi dasaoNlagadhAjanisichAtAnamanatAkATI sAlAyavalagIkAraNAsAmadhikasamAvathanAra yuvamAvisurava koganavAna kamAyanAsananAyanAcirAsaMcamaMgamAvidhAtyAyoyanAmasaMvarmayAnagara lipikcAtamyATomADAikhAmiyAjademAvaniviyanAravalibAsanAkamAyA mApAtAmaganyApAsavanitAdhAmayAnAnAlAmArayAcakAmArA sAnadhArakArAnAjJAnacakApAyAdhijagAvasAdanamyAnapArAzyatkAsitAka vaMgamAnazcayAviSayayAmAsADIzAgavaNayamAdhAnavavivAjina nAbhikamAnADimAnAnAnAdarasAnAsayamAkAmmAnidhana nikAyAgimAyAnagaganmAnajhinInAmApaniAvasamAniAzavadhAyara mAdhAsujananamudyAnAparavaMzANasavidhAnAdhanadhAdimAvanAdavAmana nyanamanilAmapanikitavAnadinazivaprazciyavAMcAsubanAyAyanAmaya zAdA samayAnadhanAmayAmupAkamatacakamAnAunAvamAnikadhimAnazAmAda anyamadhigAkAryanArANA ucchAdanamAnacAlAyazamalavacikanAhI simaNidAvAsAkasamAkalApakA vivAdAyArAmapaJcAsamajAma niAdabAvannAmavaNInArakhAnAmAyikatriyavisinarvasanubayAsaka vApadAvAyamagaMlamasaravAni vidhAyamAmalaNAvatArAmavilAsa kamAnyapanIvAvAsamAmatA suvAsimAvadinAdAvidhAkAnakAAdhanA kakSAvArUvAsiAnAtinAzayanimAniyAjiyAdhIzarAmAyabATa malAdanAsavAnAkhAmAkSyAmivAsAlavasavAcAvayAnimatimayAta saan|ynaashi Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JanManAmAlA nikAyAginAcAnavAnmAnepajhina sAdhAsumanananudyAnagaravivAad nyannamanilImajayanikasyAnadinIya jhiyamasamApiemadAjanAtha ApasadikhAnAmAsumA. dadAyakhAlathAmakArakAkSA sekatyisamAnAmayiyAlArmanAka yAsubArasamAvasapanAyadhuma mamayAtamAmayAzupAkramanaya anAmadhikAryAMnA visamazidIvabAlAjala jarAkara nAhagavannAnanagamaMzAvasAnacyA pApadAyamagaMjamamakhAsani lAyavakSAganAmAsavarveda bhAdavAvidayamAchAdhAna vivanasikabhivazvAsa pAnAliyAnAsvAdhara baiMkamAilyapIvAvAsamAmadatAna kisAgasavAmAnAtinAvapaniyA sAryabhavAnA khAnadidyAnivAmAsiva mAnAjatiyAranAvadAdI sunAyajJahinAvamAkAdyAvArSibADa sunAvanAnAsAdharavAsAyalimamA salIlanavanAnAmayAnAnmiyavidAyamA mallakAnimAlayapanannayAmAgrAma prANyAziyamAdAyakonayanayamamAna nAsanakAUyAninimAyAmAkara phasavAyUmAnavamAnADAmA kesammAnajanAAnakAdavanAnava mujhagAisavATyAjonavamahAyA neviTanAcakSamaDamanAsasvAUma miTAyaziyAnAdhAkapaminimA banadhiTAyayubamAvAnajAlimamA yaghAdhicilayamyAnajikamAna nasvAmikamAjhaucAnakaGama vaciAvanalomimAjhimama vasabhivavAdaDinAvAsA yakavANamiDiyAyanalamamA mikameDalAuDAyazivAya adharamapAvadhiyAvazamAu45 mnaashaasvaamitaaktn||30HF nAmAyAvAdinanAkacAnAzAjA nalAgArAcanAnikitAvazA kAmanAsaminiTa maavvaattrmdhiyaa|vyaanikl sAkasamAsAdayazavayoganAkarI dAzAmadInAraNAnalasAniyata nikAzAvinamAnAranakAra pAjAsujanAisanmAdavivAda aTAgamabhakArayummAjamaimarayAda mAniyamAvabamapyAvAsimarAjievatearersonal use only HonaarimmsEimasasa www.janellbrecycore Prepe Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnImayamAkAmmAmiTyAvara yadIniAvasamAniAkhavadhAyanAmA zAnAvanadhAdigAvavAdavAnavavAni yavodhAsumanAyAyanAmayanArtha miDAyaziyAnAdhakapaminimA banadhiyAyiyugmAvAnajAlimamA yaghAvidhilayanyAnancfarmpAni yaH hAvasAnikartimAnadhAmAdAyasamaMda sakalAyajhapakanavavikrAIDatAlamarika vivAdAyAvayamapAnamadhAsavidhApaya yathAminasAnajyAmakuMDerAvaDaU~ malavaNAvanAcAmapilAsagAvakala nAsumapAnayudhiyAvazmA 41 mnshaasvaaminaakn|277 nAmAvaditana kazyAlAyAADA nalIbArAyanAnilakinadhizA khAnanAminAni EEEE vinAdAnavidhakiAlakAnamaMDa navAzAnAtAyavAyuveliyatamA yAnimaNiNimayAnimAmi saMzyakiNayAmAsakazAyAsada mAninAvaramAlavaNasemArAna parAjAvAjAnAisanmabhuvanAvivAda aTAvAmarkazekApazyamAdimakamayAda nAnimAyAvacamaTAvAsimarAmada avasAyAzAyakiNakanIsayara ppaTAmipaTinInAmApravakatAmA loganAnaTanaTanaTIpAvayInAnakamA mikSakAbalAmAmajhAnAmAvaNyadA akisAmatinAzakavaNAgitA maJcasAyanusAmAvakammANimiti ekA azAdhimaryAyAmAmamAra 1110canikalAnanAmacarimatiH yimana vimAsvApArivAnisamAra amAdyavipakanakA sarasAyakSiNAmipakamagiravAmapaTi maNAvasazAlinakilakAmAnimaga diivavAjamakhamaesavIjAvAnasikA amAvAkaDyAmadanadAsadevagaMdhA pAsvAyanAmikasadevamaphAnapAnara sAnAbhUivAdhAkAlinAnAmiva misamidyapadanAnArUne mivajhAlAkikasanyAzAmAyA napAta nakhaTApAnavAna vyAyAmAtAkAyadANagAMca nahaliparAjamaghAlApamAnAyatArthapAnA yasisavAmadhavAlayazAstrANAma vamanAcAkurAyAcAmaDAva kiMvA nApajivAniAmasAviSizvAtmayAdi yadhArApakoNAcchayAnamAlA jamavAjaharAkAjAvAmAgratA mizayAumachAnadhAtAgiradAra mayAnizayAkhAnAmA S u manilathemational Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nemi-vijJAna-kastUrasUri graMthazreNI naM. 22 jaina sAhityano bRhad itihAsa : bhAga - 6 jaina kAvyasAhitya (saMskRta tathA prAkRta) zubhAziSa 5. pU. AcArya zrI vijayacaMdrodayasUrIzvarajI mahArAja pa. pU. AcArya zrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI mahArAja mRtopAsanA pU. AcArya zrI vijayasomacaMdrasUrijI mahArAja sahayoga zrI sAMtAkrujha jaina tapAgaccha jaina saMgha, sAMtAkrujha, muMbaI prakAzaka . zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa (zrI samavasaraNa mahAmaMdira) pAlItANA-amadAvAda-muMbaI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayoga dAtA zrI sAMtAkrujha jaina tapAgaccha jaina saMgha sAMtAkrujha, muMbaI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityano bRhad itihAsaH grantha 6 jaina kAvyasAhitya (saMskRta tathA prAkRta) lekhaka gulAbacandra caudharI anuvAdaka nagIna jI. zAha zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa amadAvAda Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa'nI gujarAtI AvRttinA saMpAdako DaoN. nagIna zAha DaoN. 2maNIka zAha prakAzakaH zrI anilabhAI gAMdhI, TrasTIzrI zrI108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa, 110, mahAkAnta, vI.esa.hospITala pAse, amadAvAda-6. prakAzana varSa : gujarAtI AvRtti : prathama saMskaraNa I.sa.2006 mUlya H rUA. 500/ mudrAMkanaH mayaMka zAha, Imprezansa 215, golDa sauka komplekSa, sephAyara bilDIMganI pAchaLa, sI. jI. roDa, navaraMgapurA, amadAvAda-380 009. mudrakaH ke. bhIkhAlAla bhAvasAra mANibhadra prinTarsa 12, zAyonA esTeTa, dUdhezvara roDa, zAhIbAga, amadAvAda-4. phona : 25626996 . Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityano bRhad itihAsa ana zruta nlobh'nnnaa| chandradhanuSI saptaraMgonI jJAna niyAbhA.. suTara mAmA prasarAvatA, prabhu vayano mane prabhu GghaTezonA prabhArAbhUta sapta graMthonA pAvana preraDa sUrijAMdhava... pa. pU. AcArya zrI vijayacaMdrodayasUrIzvarajI mahArAja pa. pU. AcArya zrI vicaazokacaMdrasUrIzvarajI mahArAja zrI 108 phaina tIrthadarzana bhavana TrasTa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zalAzipa . na sAEiRm mA UFAel aci rAsa Rampratiradarn and 1381HERIFIEst ravAnA bhonina53vHmatijFARH "ONERgcsURER"MR17 mA Ramniinfo. YAA RApnea in paTanA-18ERE MAR HAMAmjytu Hamamu are al bhAramaPIMURE HAIRAT #hinyanATa. UNELH"M- 1 fINARRyfito MAAnantHAR Inme rAya alunayAfuarynamiti 24 HURRAZTUA Irger Frank wuf Grafien 440. RE- RERvidha in HuaR GIRdhArA ray Raut - - - - Earti Fer-tref het-2-13 yhure watiav - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhapRSTha stAzciyanI sthiya mukhapRSTha para prasiddha jainazAhamacaMdasUrinuM citra che. kalikAlasarvajJa hemacaMdrAcArya kavitA ane vyAjaNa, itihAsa ane purANa, yoga ane adhyAtma, koza ane alaMkAra, tyAga ane tapazcaryA, saMyama ane sa%AcAra, rAjakalyANa ane lokakalyANa evAM anekavidha kSetromAM sAta dAyakA jeTalA dIrdhakALa sudhI abhUtapUrva kArya karyuM. sAdhutA ane sAhityanA kSetre chellAM hajAreka varSamAM emanI sAthe tulanA karI zakAya tevI koI bIjI vibhUti najare paDatI nathI. - I.sa. 12mI sadImAM thaI gayelA AcArya hemacaMdratatkAlIna solaMkI rAjA siddharAja ane kumArapALanA guru samAna hatA.temanA utkaTa prabhAvathI ahiMsAno je pracAra pazcima bhAratamAM thayo tenA supariNAma Ajadina sudhI maLI rahyA che. jJAnanA kSetre temaNe eTaluM badhuM kAma karyu cheketeo kalikAlasarvajJa tarIke prasiddha thayA. saMskRta bhASAnA temaNe racelA adUbhuta vyAkaraNa "siddhahemazabdAnuzAsana"nI hAthInI aMbADI para mukI dhAmadhUmapUrvaka pATaNamAM zobhAyAtrA kADhavAmAM AvI hatI. prastuta citramAM citrakAre A prasaMgane tAdaza karI batAvyo che. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhityamAM jaina dharmanuM pradAna bhAratIya vAmane pUrvanA prAjJa jainAcAryoe samaye samaye potAnI pratibhAnA vaibhavathI samRddha banAvavA apUrva yogadAna Apela che. Agama, jainadarzana ke prakaraNo ja nahi paraMtu nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, koza, jayotiSa, vaidyaka Adi evo koI viSaya bAkI nahi hoya ke jene te mahApuruSoe potAnI anokhI kalamathI kaMDAryo nahIM hoya... AvA aNamola graMthonI nAmAvalinI, temAM nirUpita viSayonI, tenA kartA, teno racanAkALa, te graMthonuM zlokapramANa vagerenI saMpUrNa kahI zakAya tevI noMdha taiyAra karI AjathI 38 varSa pUrve keTalAka sAkSaroe "jaina sAhitya kA bRhad itihAsanA nAme sAta bhAgamAM prakAzita karI. - parama pUjya moTA mahArAjazrI (pa.pU.AcArya zrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI ma. sA.) tathA parama pUjaya gurudevazrI (pa. pU. AcArya zrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.) e vicAryuM ke A sAte bhAga jo gujarAtI bhASAmAM prakAzita thAya to khUba ja upayogI thaze.. tethI zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTanA TrasTIone preraNA karI - menejIMga TrasTI zrI anilabhAI gAMdhIe pro. zrI ramaNIkabhAI zAha tathA pro. zrI nagInabhAI zAha pAse gujarAtI karAvyuM. judAjudA zrI saMghoe pUjyazrInI vAtane svIkArI saMpUrNa sahayoga Apyo. tenI phaLazrutirUpe A sAte bhAga gujarAtImAM prakAzita thaI rahyA che. bhAga-1,2 ane 4 prakAzita thaI cUkyA che. A sAthe bhAga-6 jaina kAvyasAhitya rajU thaI rahyo che. A bhAgamAM jainAcAryo ane Itara jaina lekhakoe saMskRta-prAkRta bhASAmAM racelA purANo, caritakAvyo, mahAkAvyo ityAdIno paricaya ApavAmAM Avyo che. zvetAMbara ane digaMbara ane paraMparAnA AvA aneka graMthono paricaya ahIM ApavAmAM Avyo che. e ja vi.saM. 2062, aSADha su.15, maMgaLavAra pa.pU.A. zrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI muMbaI ma. nA gurubaMdhu pU.gurudeva(pa.pU.A.zrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.)nA caraNakiMkara somacaMdra vi. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya (gujarAtI AvRtti) zAsanasamrAT zrInemi-vijJAna-kastUrasUrIzvarajI ma.sA.nA paTTadhara pa.pU. AcArya bhagavaMtazrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI ma.sA., pa.pU. AcAryazrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.nA upadezathI zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa dvArA prakAzita thaI rahela jaina sAhityanA bRhad ItihAsano chaThTho bhAga vAcakonA caraNakamalamAM arpaNa karatAM ame AnaMda anubhavIe chIe. bhAga 1, 2 ane 4nA graMtho prasiddha thaI cUkyA che. prastuta bhAga chaThThAmAM jaina kAvya sAhityano paricaya ApavAmAM Avyo che. A prasaMge ame parama pUjya AcAryazrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI mahArAja, parama pUjya AcAryazrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI mahArAja, parama pUjya AcAryazrI vijaya somacaMdrasUrijI mahArAja tathA anya muni bhagavaMtono aMtaHkaraNapUrvaka AbhAra mAnIe chIe. gujarAtI AvRttinA mAnad saMpAdako DaoN. nagInabhAI zAha ane DaoN. ramaNIkabhAI zAhano A anuvAda kArya hAtha dha2vA mATe AbhAra mAnIe chIe. zrI pArzvanAtha zodha saMsthAna, vArANasI tathA tenA pUrvaniyAmaka DaoN. sAgaramalajI jainano anuvAdanuM prakAzana karavAnI paravAnagI ApavA mATe AbhAra mAnIe chIe. bhAga-6nA prakAzanamAM Arthika sahayoga ApavA badala zrI sAMtAkrujha jaina tapAgaccha jaina saMgha, sAMtAkrujha, muMbaIno AbhAra mAnIe chIe. uttama chApakAma mATe lesara imprezansavALA zrI mayaMka zAha tathA mANibhadra prinTarsavALA zrI kanubhAI bhAvasAra ane suMdara sacitra TAITala DijhAIna mATe kIMga imeja prA. lI.nA DAyarekTara zrI jIvaNabhAI vaDodariyAno AbhAra mAnIe chIe. tA. 1-7-2006 amadAvAda --anilabhAI gAMdhI, menejIMga TrasTI, zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya (gujarAtI AvRtti) jaina sAhityanA bRhad ItihAsanA bhAga-1,2 ane 4no gujarAtI anuvAda prakAzita thaI cUkyo che. prastuta bhAga 6 "jaina kAvya sAhitya"no anuvAda DaoN. nagIna zAhe karela che. A bhAganA mULa lekhaka Do. gulAbacaMdra caudharI hatA. A mahAnubhAvanuM RNa svIkArI temanA pratye sAdara kRtajJatA jJApita karIe chIe. Adhunika bhAratIya sAhityamAM sanmAnapUrNa sthAna prApta karanAra prastuta graMtharAjano gujarAtI anuvAda gujarAtanA vizALa jaina ane jainetara samAjane jaina * sAhityano sarvAgapUrNa paricaya ApavA samartha che. AvA mahattvapUrNa ane bRhatkAya graMthanuM prakAzana hAtha dharavA mATe preraka AcArya bhagavaMta zrI vijayacaMdrodayasUrIzvarajI ma.sA., pa.pU. AcAryazrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA., pa.pU. AcAryazrI vijaya somacaMdrasUrijI ma.sA.no jaina samAja sadAkALa RNI raheze. zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTanA TrasTIgaNano ane prakAzana kArya aMgenI saghaLI vyavasthA kALajIpUrvaka goThavI ApanAra menejIMga TrasTIzrI anilabhAI gAMdhIno ame hRdayapUrvaka AbhAra mAnIe chIe. amadAvAda tA. 15-6-2006 nagIna zAha ramaNIka zAha (gujarAtI AvRttinA mAnada saMpAdako) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta pustakamAM 1. pa 2. 35 43 prAstAvika 3-30 jaina kAvyasAhitya tatkAlIna paristhitio jaina kAvyasAhityanA sarjanamAM mULa preraNAo bhAratIya kAvyasAhitya ane jena kAvyasAhitya 19 jaina mahAkAvyonuM anya sAhityamAM sthAna paurANika mahAkAvya 31-230 jaina paurANika mahAkAvyonI pramukha vizeSatAo ane pravRttio 31 pratinidhi racanAo ane temanA upara AdhArita saMkSipta kRtio 33 rAmaviSayaka paurANika mahAkAvya mahAbhArataviSayaka paurANika mahAkAvya (saMskRta) tresaTha zalAkA mahApuruSaviSayaka paurANika mahAkAvya papa triSaSThizalAkApuruSacaritathI prabhAvita racanAo tresaTha zalAkApuruSonAM svataMtra paurANika mahAkAvya AdinAhacariyA 80 sumaInAhacariya 80 paumapahacariya supAsanAhacariya caMdappahacariya sekaMsacariya vasupucariya anantanAcariya saMtinAhacariya munisuvayasAmicariya neminAhacariya 87 pAsanAcariya mahAvIracariya padmAnandamahAkAvya 93 81 10 82 8da 88 89 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) zra 7 prathamuttIrthara upara anya racanAo ajitanAthapurANa camabhacarita zreyAMsanAthacarita vAsupUjyacarita vimalanAthacarita zaktinAthapurANa zAMttinAthacarita selinAthacarita eNnisuvratacarita neminAthamahAkAvya neminAthacarita pArzvanAthacarita mahAvIracarita vardhamAnacarita amamasvAmicarita bAra cakravartI tathA anya zalAkApuruSo upara svataMtra racanAo pratyekabuddhacarita kevalicarita prakIrNaka pAtronAM caritro mahAvIrakAlIna zreNikaparivAranAM caritro mahAvIrakAlIna anya pAtronAM caritro prabhAvaka AcAryaviSayaka kRtio kharataragacchIya AcAryonAM jIvanacaritro kumArapAlacarita vastupAla-tejapAlacarita vimalamaMtricarita jagaDUcarita sukRtasAgara pRthvIparaprabaMdha nAbhinandanoddhAraprabaMdha jAvaDacaritra ane jAvaDaprabaMdha 101 102 14 105 11) 113 116 116 118 126 126 127 128 160 177 178 19) 194 202 220 223 226 226 227 228 228 229 229 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) 229 230 231-391 233 265 266 317 334 360 365 371 374 karmavaMzotkIrtanakAvya kSemasaubhAgyakAvya kathAsAhitya aupadezika kathAsaMgraha dharmakathAsAhityanI svataMtra racanAo puruSapAtrapradhAna mukhya racanAo puruSapAtrapradhAna laghu kathAo strIpAtrapradhAna racanAo tIrthamAhAmyaviSayaka kathAo tithi-parva-pUjA-stotraviSayaka kathAo tithi, vrata, parva tathA pUjAviSayaka anya kathAo adbhutakathAo mugdhakathAo nItikathAsAhitya aitihAsika sAhitya aitihAsika mahAkAvyonI mukhya pravRttio guNavacanaddhAtrizikA yAzrayamahAkAvya vastupAla-tejapAlanuM kIrtikathAsAhitya sukRtasaMkIrtana vasattavilAsa kumArapAlabhUpAlacarita hammIramahAkAvya kumArapAlacarita vastupAlacarita jagaDUcarita sukRtasAgara amaranAma pethaDacarita prabaMdhasAhitya prabaMdhAvali prabhAvaka carita prabaMdhacintAmaNi 386 387 392-474 393 394 396 403 43 405 410 411 415 416 417 418 418 419 421 422 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) vividhatIrthakalpa prabandhakoza purAtanaprabandhasaMgraha vividha prakAranA jaina graMthomAM aitihAsika sAmagrI tugalaka vaMzanA jaina sroto nAbhinandanoddhAraprabandha aparanAma zatruMjayatIrthoddhAraprabandha mAlavAnA prAMtIya muslima zAsako mugalakALanA jaina sroto prazastio vastupAla ane tejapAlanAM sukRtonI smAraka prazastio sukRtakIrtikallolinI vastupAla-tejapAlaprazasti vastupAlaprazasti graMtha, dAtA tathA lipikAra-prazastio munisuvyayasAmicariyanI prazasti supAsanAhacariyanI prazasti neminAcariunI prazasti amamasvAmicaritanI prazasti paTTAvalI ane gurvAvali vicArazreNI athavA sthavirAvalI gaNadharasArdhazataka kharataragacchabRhadgurnAvali vRddhAcAryaprabaMdhAvali kharataragacchapaTTAvAlIsaMgraha gurvAvali gurnAvali athavA tapAgacchapaTTAvalI sUtra senapaTTAvalI balAtkAragaNanI paTTAvalIo kASThAsaMgha-mAthuragacchapaTTAvalI kASThAsaMgha-lADabAgaDa-putrATagara7paTTAvalI tIrthamAlAo vijJaptipatra * 426 427 429 429 430 431 431 432 43pa 437 437 438 439 441 442 443 443 444 449 4pa1 452 45ra 453 454 455 456 456 456 459 459 459 462 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhilekhasAhitya : pratimA yA mUrtilekhasaMgraha lalita vAya pradyumnacaritakAvya neminirvANamahAkAvya candraprabhacaritamahAkAvya vardhamAnacarita dharmazarmAlyudaya sanakumAracarita jayantavijaya naranArAyaNAnanda munisuvratakAvya zreNikacarita zAntinAthacarita jayodayamahAkAvya bAlabhArata ladhukAvya zrIdharacaritamahAkAvya jainakumArasaMbhava kAdambarImaMDana candravijayaprabaMdha kAvyamaMDana saMdhAna athavA anekArthaka kAvyo sindhAnamahAkAvya saptasaMdhAna gadyakAvya tilakamaMjarI tilakamaMjarIkathAsAra gadyacintAmaNi cakhUkAvya kuvalayamAlA yazastilakacempa 465 471 475-607 476 477 481 485 486 492 495 499 503 50pa 508 511 512 515 515 516 519 519 para0 para1 pa24 para pa31 pa31 536 536 538 pa39 pa39 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvandhacampU purdevampU caghUmaMDA gItikAvya rasamuktaka pAThya tikAvya-dUta yA saMdezAvyo (khaMDakAvyo) pArvAbhyudaya naimidUta jainameghadUta zIladUta pavanata 17-20mI zatAbdInAM dUtakAvyo jaina pAdapUrtisAhitya gItavItarAgaprabandha subhASita vAlaga stotrasAhitya dazyakAvya nATaka kavi rAmazcandra satya harizcandra nalavilAsa mallikAmakaranda kaumudImitrAnanda ravilAsa nirbhayabhImavyAyoga rohiNImRgAMka rAghavAbhyudaya yAdavAbhyudaya vanamAlA (15) candralekhAvijayaprakaraNa prabuddhauhiNeya draupadIsvayaMva2 moharAjaparAjaya 541 53 a pAmya 46 5. [49 O 551 552 554 556 559 50 563 572 574 575 576 577 578 579 581 581 581 582 582 582 583 584 585 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 587 589 589 pa90 pa92 pa95 pa96 596 mudritakumudacandra dharmAlyudaya zamAmRta hammIramadamardana karuNAvAyudha aMjanApavanaMjaya subhadrAnATikA vikrAntakaurava maithilIkalyANa jyotiSmabhAnATaka rajjAmaMjarI jJAnacandrodayanATaka jJAnasUryodayanATaka sAhityika TIkAo zabdAnukramaNikA sahAyaka graMthonI sUcI pa97 pa98 pa99 601 602 602 609 01 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhityathI amAruM tAtparya pelA vizALa sAhityathI che je kAvyazAstrasammata niyamonuM yathAsaMbhava anusaraNa karIne mahAkAvya, kathA (prAkRtamAM kAvyane kathA nAmathI oLakhavAmAM Ave che) tathA kAvyanA aneka prakAromAM arthAt dRzyakAvya ane zravyakAvya zAstrIyakAvya, gadyakAvya, campakAvya, dUtakAvya, gItikAvya vagere rUpamAM jaino dvArA racAyuM hoya. tene ame mukhya traNa khaMDomAM vibhakta karIne vivecana karIzuM. pahelA khaMDamAM paurANika mahAkAvya ane badhI ja jAtanI kathAono samAveza thaze. bIjA khaMDamAM aitihAsika sAhitya jema ke aitihAsika kAvya, prabandhasAhitya, prazastio, paTTAvalio, pratimAlekha, anya abhilekha, tIrthamAlAo, vijJaptipatro vagerenuM vivecana karavAmAM Avaze. trIjA khaMDamAM lalita vAkraya arthAt zAstrIya mahAkAvya, gadyakAvya, campU, nATaka vagere alaMkAra tathA rasazailIthI zobhatuM sAhitya samAviSTa thaze. A vizALa sAhitya aneka bhASAomAM jainoe racyuM che paraMtu prastuta bhAgamAM bhASAnI dRSTie ame saMskRta ane prAkRta bhASAmAM upalabdha sAhityane ja lIdhuM che. apabhraMza yA anya bhASAomAM upalabdha A prakAranuM sAhitya anya bhAgono viSaya banaze. - prakaraNa 1 prAstAvika sauprathama jainonA paraMparAsammata vAkrayamAM kAvyasAhityanI zuM sthiti che te jANI levuM khUba ja Avazyaka che. bhagavAna mahAvIranA samayathI laIne vikramanI 20mI zatAbdInA aMta sudhI lagabhaga 2500 varSonA dIrgha kALamAM jaina manISIoe prAkRta ane saMskRtanA je vipula vAkrayanuM nirmANa karyuM che tene suvidhAnI dRSTie Adhunika vidvAnoe prAcIna paribhASAone dhyAnamAM rAkhI mukhya traNa bhAgomAM vaheMcyuM che H pahelo bhAga Agamika, bIjo anuAgamika ane trIjo Agametara. Agamika sAhitya Aja ApaNane AcArAMga vagere 45 AgamonA rUpamAM tema ja temanA upa2 lakhAyela vizALa TIkAsAhitya - niryukti, cUrNi, bhASya ane TIkAonA rUpamAM maLe che. anuAgama sAhitya digaMbaramAnya zaurasenI Agamo kasAyapAgDa, SaTyuMDAgama tathA kundakundanA graMthonA rUpamAM prApta che. A baMne prakAranA sAhityanuM nirUpaNa A bRhad ItihAsanA pUrvenA graMthomAM prakAzita thaI gayuM che. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 Agametara sAhityathI amAruM tAtparya te sAhityathI che je jainAgamonI, viSaya ane zailInI dRSTie, anuyoga nAmanI eka vizeSa vyAkhyAnapaddhatinA rUpamAM IsvI sananI prAraMbhika zatAbdIothI racAvA mAMDyuM hatuM. tenA AviSkAraka AcArya AryarakSita manAya che. anuyogapaddhati cAra prakAre batAvavAmAM AvI che H 1. caraNakaraNAnuyoga, 2. dharmakathAnuyoga, 3. gaNitAnuyoga, 4. dravyAnuyoga. temanuM vizeSa vivecana na karatAM mAtra eTaluM ja sUcita karIzuM ke caraNakaraNAnuyogaviSayaka sAhitya aupadezika prakaraNonA rUpamAM ane gaNitAnuyoga tathA dravyAnuyogaviSayaka sAhitya Agamika prakaraNonA rUpamAM jaina sAhityanA bRhad ItihAsanA pUrva graMthomAM nirUpAyuM che. ahIM dharmakathAnuyoganA vize ja kaMIka kahevuM jarUrI che. jaina kAvyasAhitya dharmakathAnuyogano viSaya vizuddha AcaraNa karanArA mahApuruSonI jIvanakathAo che. AmAM samAviSTa viSayavastu eka vakhate jaina AgamanA 12mA aMga dRSTivAdanA cothA vibhAga anuyoganI viSayavastu hatI, tyAM te be upavibhAgomAM vibhakta hatI : 1. mUla prathamAnuyoga ane 2. gaMDikAnuyoga. mUla prathamAnuyogamAM arihaMtonAM garbha, janma, tapa, jJAna ane nirvANa saMbaMdhI itivRtta tathA ziSyasamudAyanAM varNano samAvavAmAM AvyAM che ane gaMDikAnuyogamAM kulakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva vagere anya mahApuruSonAM caritra hatAM. mAnyatA anusAra dRSTivAda aMgano viccheda thaI gayo hato tethI tenA eka vibhAga anuyogano paNa viccheda manAyo hato. AryarakSite teno uddhAra dharmakathAnuyoga aMtargata karyo, paNa IsvI sano prAraMbha thatAM thatAM te paNa vizIrNa thaI gayo. paMcakalpabhASya anusAra zAlivAhana rAjAnA samakAlIna AcAryakAlake (vIra. ni. 605 lagabhaga) jaina paraMparAgata kathAonA saMgraha rUpe prathamAnuyoga nAmathI A vizIrNa sAhityano karyo. vasudevahiMDI, punaruddhAra 1. samavAyAMga, sU. 147; nasUitra, sU. 56 2. gA. 1545-1549 3. tattha tAva suhammasAmiNA jaMbUnAmassa paDhamANuoge titthayaracakravaTTidasAravaMsaparUvaNAgayaM vasudevacariyaM kahiyaM ti / -vasudevahiMDI, prathama khaMDa, pR. 2 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika AvazyakacUrNi, AvazyakasUtra ane anuyogadvAranI hAribhadrIya vRtti tathA AvazyakaniryuktimAM prathamAnuyoga nAmathI je sAhityano ullekha che te punaruddhAra pAmelA prathamAnuyogane lakSIne che. digaMbara paraMparAmAM anuyoga yA dharmakathAnuyoganuM sAmAnya nAma prathamAnuyoga ApavAmAM AvyuM che. saMbhavataH tenI vizAlatA, upAdeyatA ane lokapriyatAnA kAraNe tene prathamaanuyoga kahevAmAM Avela che. keTalAka vidvAnonuM anumAna che ke A sAhityanuM vAstavika nAma to prathamAnuyoga hatuM kAraNa ke A nAmathI enA aneka ullekho che. paraMtu tenA lupta thavAne kAraNe AcArya kAlaka dvArA punaruddhAra pAmelA prathamAnuyogathI bheda darzAvavA mATe AgamasUtro - samavAyAMga ane nanTisUtramAM samAgata prathamAnuyogane "mUlaprathamAnuyoga' nAma ApavAmAM Ave che. yadyapi ukta AgamasUtro anusAra mUlaprathamAnuyogano viSaya kevaLa tIrthakaro ane temanA ziSyasamudAyonuM caritracitraNa che paraMtu bhASya, cUrNi ane vRtti sAhitya anusAra prathamAnuyogamAM tIrthakaronAM caritro sAthe cakravartI, nArAyaNa vagerenAM caritronAM varNano hovAnI vAta paNa lakhI che. Ano artha e samajavo joIe ke tIrthakaronAM caritronI sAthe anivAryapaNe saMbaMdha rAkhanAra cakravartI, vAsudeva vagerenAM caritro paNa prathamAnuyogano viSaya che. jo A artha na hota to AgamasUtronI vyAkhyA karanAra sAhityamAM AvI vAta na lakhI hota. Arya kAlaka dvArA punaruddhAra karavAmAM Avela prathamAnuyogamAM gaMDikAnuyoganI vAto paNa sammilita samajavI joIe. ukta AgamasUtro ane paMcakalpabhASyamAM ulikhita gaMDikAnuyoganI varNa vastune jotAM e nakkI karavuM muzkela che ke eno viSaya 1. ete savvaM gAhAhiM jahA paDhamANuoge taheva ihaipi vannijjati vittharato / - AvazyakacUrNi, bhA. 1, pR. 160 2. pUrvabavA: uttvamISAM prathamanuyotioDavayA: I - AvazyakatAribhadrIyavRtti, pR. 111-112 3. anuyogadvArahAribhadrIyavRtti, pR. 80 4. pariAo pavvajjA bhAvAo natthi vAsudevANaM / hoi balANaM so puNa paDhamANuogAo NAyavvo // - Avazyakaniryukti, gA. 412 5. vijayavallabhasUrismArakagrantha, pR. 5ra : prathamAnuyogazAstra ane tenA praNetA sthavira AryakAlaka (lekhaka muni puNyavijayajI) . Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jena kAvyasAhitya vAstavamAM kayo hato. paMcakalyabhASya anusAra Arya kAlaka prathamAnuyoga, lokAnuyoga ane saMgrahaNIonA praNetA hatA. lokAnuyoga aSTAMga nimittavidyAno grantha hato. teno nAza thaI jatAM gaMDikAnuyoganI racanA karavAmAM AvI. sAcuM game te ho paNa Aje to prathamAnuyoga ApaNI AgaLa nathI ane gaMDikAnuyoga paNa nathI. tethI prathamAnuyoganI bhASAzailI, varNanapaddhati, viSayavastu, chanda vageremAM kaI kaI vizeSatAo hatI e jANavA mATe ApaNI pAse atyAre koI sAdhana nathI. prathamAnuyogaviSayaka ApaNane je pratinidhirUpa racanAo maLe che - jemake vimalasUrinuM pamicariyuM, jinasenanuM harivaMzapurANa, jinasenanuM mahApurANa, zIlAMkanuM caupagnamahApurisacariyuM, bhadrezvarakRta kahAvali ane hemacandrakRta triSaSTizalAkApuruSacarita - te badhI racanAomAM temane prathamAnuyoga vibhAganI racanAo kahevAmAM AvI che ane prathamAnuyoganA AdhAre racAyelI aneka prAcIna racanAone (jamAMnI aneka anupalabdha che) potAno srota mAnavAmAM AvI che. prathamAnuyoga ane tenA AdhAre racAyelI prAcIna kRtio (je IsvI sannI prAraMbhika zatAbdIomAM racAI hatI) bhale na maLatI hoya, paraMtu prathamAnuyoga ane etadviSayaka pazcAtkAlIna seMkaDo racanAo tathA anya anuyogo (caraNakaraNa, gaNita ane dravyAnuyoga)nI paNa racanAo Agametara sAhityanI vizALatA, vyApakatA ane lokapriyatAnI avazya dyotaka che. Agamika sAhitya bahu pAchaLathI (I.sa. 4pa3-466mAM) lipibaddha thayuM hatuM tethI Agamika ane AgAmetara sAhitya vacce nizcita bhedarekhA kheMcavI saMbhava nathI. tema chatAM Agamika sAhitya pUrNa thatAM pahelAM ja Agametara sAhityanI racanAno prAraMbha thaI gayo hato ane tyArathI Aja sudhI Agametara sAhityanI kRtionI racanAo cAlu ja che. ame upara e paNa darzAvyuM che ke Agametara 1. pachI te kutte pake DiyAnuyoga yA ! 2. vimalasUrie pUrvagatamAMthI nArAyaNa ane baladevacaritra sAMbhaLI paumacariyanI racanA karI. caupannamahApurisIriyaM nibaddha nAmAvalionA (samavAyAMga, sUtra 132) AdhAre lakhAyuM che, padmacarita anuttaravAmpI kIrtidharanI racanAnA AdhAre racAyuM che, ane jinasenanA AdipurANano AdhAra kavi parameSThIkRta vAgarthasaMgraha jaNAvavAmAM Avyo che. 3. pAdaliptasUrikRta taraMgalolA (I. bIjI zatAbdI), bhadrabAhukRta vAsudevacarita Adi. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika sAhitya Agamika sAhityathI ekadama svataMtra nathI. teNe prAcIna AgamomAMthI ja bIjasUtrone lIdhAM che ane bAhya upAdAno tathA navIna zailIo dvArA te bIjasUtrone pallavita karI eka navuM rUpa dhAraNa karI lIdhuM che. Agametara sAhityanI prathamAnuyogaviSayaka sAmagrInuM navIna kAvyazailIomAM prastutIkaraNa ja ApaNuM jaina kAvyasAhitya che. jaina kAvyasAhitya : jaina vidvAna nUtana kAvyazailImAM IsvI trIjI cothI zatAbdIthI ja racanAo karavA lAgyA hatA. A zailImAM racAyelI kRtiomAM kAvyanA aneka prakAro ane kathAonAM bahuraMgI rUponAM darzana thAya che. temaNe vizALakAya paurANika mahAkAvyo, sAmAnya kAvyo, zAstrIya mahAkAvyo, khaMDakAvyo, gadyakAvyo, nATaka, campa vagere vividha kAvyaprakAronI tathA ramanyAsa, upanyAsa, dRSTAntakathA, nItikathA, purANakathA, laukikakathA, abhutakathA ane nAnAvidha kautukavardhaka kathAonI racanA karI jaina kAvyasAhityanI viSayavastu vastutaH vizALa che. temAM RSabha vagere 24 tIrthakaronAM samudita tathA pRthaka pRthaku caritra, bharata, sanakumAra, brahmadatta, rAma, kRSNa, pAMDava, nala vagere ane cakravartI jevI prasiddhi pAmanAra aneka narezonAM vividha prakAranAM AkhyAna, nAnA prakAranA sAdhu ane sAdhvIo, rAjA-rANIo, brAhmaNo ane zramaNo, zeTha ane zeThANIo, dhaniko ane garIbo, cora ane jugArIo, dhUrto ane gaNikAo, dharmIo ane adharmIo, puNyAtmAo ane pApAtmAo tathA nAnA prakAranA mAnavone viSaya banAvIne lakhAyelA kathAgraMtho jaina kAvyasAhityanI IsvI sanI zarUAtanI zatAbdIothI pAMcamI sudhImAM racAyelI keTalIka kRtionA to mAtra ullekho ja maLe che. pAMcamIthI dasamI sudhImAM lakhAyelI sarvAgapUrNa, vikasita ane AkaragraMtharUpa vizALa racanAo maLe che; temane ApaNe pratinidhirUpa racanAo gaNI zakIe paraMtu te racanAo AMgaLIne veDhe gaNI zakAya eTalI ja che. tethI UlaTuM, agIAramIthI aDhAramI zatAbdIomAM lakhAyelI etadviSayaka racanAo vizALa gaMgAnI dhArAnI jema pracura pramANamAM maLe che, ane atyAre paNa maMda ane kSINa dhArAnA rUpamAM pravAhita che. bhASAnA kSetramAM, jena kAvyasAhitya koI eka ja bhASAmAM kadI baddha rahyuM nathI. jainoe eka bAju mAMjala, prauDha, udAtta saMskRtamAM to bIjI bAju sarvagrAhya Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 - sarala saMskRtamAM tathA prAkRta, apabhraMza ane vividha janapadIya bhASAo - tamila, kannaDa, marAThI, gujarAtI, rAjasthAnI, hindImAM vizALa kAvyasAhityanuM sarjana karyuM che. jaina kAvyasAhitya prastuta bhAgamAM ame saMskRta ane prAkRtamAM racAyela etadviSayaka sAhityanuM vivaraNa karIzuM. tatkAlIna paristhiti koI paNa dharma ke saMpradAyanA viziSTa sAhityanuM adhyayana karavA mATe te yuganI rAjanaitika, dhArmika, sAmAjika ane sAhityika paristhitiono paricaya karI levo jarUrI gaNAya. jainonA kAvyasAhityanI upalabdha sAmagrInA AdhAre ApaNe kahI zakIe ke tenuM nirmANa IsvI sannI pAMcamI zatAbdIthI zarU thaI gayuM hatuM. rAjanaitika dRSTie A guptavaMzanI rAjayasattAnA astano kALa hato. uttara bhAratamAM san 450 AsapAsa hUNonuM AkramaNa thayuM hatuM. bhAratamAM kendrIya zAsanano abhAva thaI gayo hato ane bhArata aneka svataMtra saMgharSarata rAjavaMzomAM vibhakta thaI gayuM hatuM, ane A sthiti prAyaH aMgrejI zAsananI sthApanA thaI tyAM sudhI barAbara banI rahI. (1) rAjanItika paristhiti jaina dharme guptakALanA samayamAM yA tenAthI kaMIka vahelA pazcima ane dakSiNa bhAratane potAnI viziSTa pravRttionuM kendra banAvyuM hatuM. jainadharmanA anuyAyIo madhyakALamAM baMgALa, orissA, bihAra ane uttara pradezanAM keTalAMka sthAnomAM barAbara sthira rahyA hatA paraMtu temanI tatkAlIna sAhityika pravRttio vize ApaNe kaMI jANatA nathI. madhyakALamAM mALavA, rAjasthAna, uttara gujarAta tathA dakSiNa bhAratanA karNATaka vagere prAntomAM jainadharmano sAro samAdara rahyo ane tenI sAhityika pravRttiomAM jaina janatA uparAMta rAjavarga taraphathI tene saMrakSaNa ane preraNA maLatI rahI. dakSiNanA pUrvamadhyakAlIna rAjavaMzoe, jevA ke gaMga, kadamba, cAlukya ane rASTrakUToe, ane temane adhIna aneka sAmanto, maMtrIo ane senApatioe jainadharmane mAtra Azraya ja na Apyo paraMtu teo pote jaina vidhiniyamo anusAra cAlavA pravRtta paNa thayA. mAnyaphUTanA keTalAka rASTrakUTa rAjAo to pAkA jaina hatA ane temanA saMrakSaNamAM kaLA ane sAhityanA 1. vimalasUriSkRta paumacariyuM (530 vi.saM.) tathA saMghadAsa-dharmadAsagaNikRta vasudevadiMDI (chaThThI zatAbdI pahelAM). Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika nirmANamAM jainono phALo ghaNo mahattvano che. A yuganA pramukha kavio ane granthakAronuM eka maMDaLa hatuM jemanI racanAo mahAna pAMDityanAM udAharaNo che. vIrasena, jinasena, guNabhadra, zAkaTAyana, mahAvIrAcArya, svayaMbhU, puSpadanta, malliSeNa, somadeva, pampa vagere A yuganA che. temanI saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane kannaDa bhASAomAM racAyelI kAvyasAhityanI kRtio tema ja lAkSaNika sAhityanI arthAt gaNita, vyAkaraNa, rAjanIti vagere viSayanI kRtio sthAyI mahattva dharAve che. rASTrakUTa rAjA amoghavarSa (lagabhaga san 815-877 I.sa.) jinasenanA bhakta hatA ane potAnA jIvananA aMtima bhAgamAM temaNe jainadharma svIkAryo hato tathA keTalAka jaina graMtho racyA hatA. dakSiNa bhAratamAM vijayanagara sAmrAjya(14-15mI zatAbdI)nA patana pachI paNa keTalAya jaina sAmanta rAjAo hatA je aMgrejI zAsananA Agamana vakhate paNa sthira hatA. uttaramadhyakALamAM jainonI sAhityika pravRttionAM kendro gujarAtamAM aNahilapura, khaMbhAta ane bharUca, rAjasthAnamAM bhinnamAla, jAbAlipura, nAgapura, ajayameru, citrakUTa ane AghATapura, tathA mAlavAmAM ujjaina, gvAliyara ane dhArAnagara hatAM. te samaye gujarAtamAM caulukya ane vAghelA, rAjasthAnamAM cAhamANa, paramAra vaMzanI zAkhAo ane guhilauta tathA mAlavA ane paDozamAM paramAra, caMdela ane kahyuri rAjAo rAjya karatA hatA. A zAsaka vaMzoe jainadharma ane jaina samAjanI sAthe bahu sahAnubhUtibharyo ane samAdarapUrNa vyavahAra karyo, tethI jaina sAdhuo ane gRhasthone nirvighna sAhityasevA ane jIvanayApana karavAmAM ghaNI saphaLatA maLI tema ja temaNe temAM ghaNI pragati paNa karI. gujarAtamAM caulukya narezonA, khAsa karIne siddharAja jayasiMha ane kumArapAlanA, AzrayamAM jainadharme potAnA pratApI divaso joyA ane te yugamAM kalA ane sAhityanA sarjanamAM jainoe ApelA phALAe gujarAtane mahAna banAvI dIdhuM, je Aja paNa che. A samayathI gujarAtamAM sAhityika pravRttinA eka yugano prAraMbha thayo ane enuM zreya hemacandra ane emanA pachI thanAra aneka jaina kavione phALe jAya che. rAjadarabAromAM jainAcAryo ane vidvAnonA tyAgI jIvananI ane tenI sAthe temanI vidyopAsanAnI moTI pratiSThA hatI ane aneka rAjavaMzI loko paNa temanA bhakta ane upAsaka banavAmAM potAnuM kalyANa samajatA hatA. 9 muslima zAsanakALamAM jo ke jaina maMdirono jyAMtyAM nAza ka2vAmAM Avyo paraMtu saMbhavataH eTalA moTA pramANamAM nahi. te kALamAM paNa jainAcAryo ane 1. DaoN.dazaratha zarmA, arlI cauhANa DAyanesTI, pR. 227-228. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 gRhasthonI pratiSThA kAyama hatI. dilhInA sulatAna muhammada tugalaka jinabhadrasUrino khUba Adara karatA hatA. mugala samrATa akabara ane jahAMgIre AcArya hIravijaya, zAnticandra ane bhAnucandranA upadezothI prabhAvita thaI jIvarakSA mATe pharamAno kADhyAM hatAM. akabare AcArya hIravijayajIne jagadgurunI upAdhi ApI hatI ane emanA anurodhathI pajUsaNanA jaina vArSika parvanA samaye e sthAnomAM prANIhiMsAnI manAI pharamAvI hatI jyAM jaina loko rahetA hatA. A rAjanaitika sthitino prabhAva jaina kAvyasAhitya upara vividha rUpe paDyo ane IsvI sannI pAMcamI zatIthI anavarata jaina kAvyasAhityanuM sarjana thatuM rahyuM. (2) dhArmika paristhiti guptakALathI Aja sudhImAM bhAratamAM dhArmika paristhitimAM aneka uthalapAthala thaI che. guptayugamAM eka navIna brAhmaNadharmano udaya thaI rahyo hato jeno AdhAra vedonI apekSAe purANo vadhu manAtA hatA. brAhmaNadharmamAM aneka avatAronI pUjA ane bhakti pradhAna hatI. gupta nareza pote ja bhAgavata dharmanA anuyAyI hatA arthAt viSNupUjaka hatA paraMtu te ghaNA ja dharmasahiSNu hatA ane anya dharmone Azraya ApatA hatA. bauddhadharmanA mahAyAna saMpradAyano gupta rAjyonA Azraye sAro pracAra hato. nAlandA ane pazcimamAM valabhI bauddhadharmanAM navAM kendronA rUpamAM vikasI rahyAM hatAM. jainadharma paNa vikasita sthitimAM hato. valabhImAM devardhigaNi kSamAzramaNe pAMcamI zatAbdImAM jaina AgamonuM saMkalana karyuM. A yuganI sauthI moTI vizeSatA e che ke vibhinna dharmomAM paraspara AdAnapradAna ane saMmizraNa adhika pramANamAM vadhavA lAgyuM hatuM. jaina tIrthaMkara RSabhadeva ane bhagavAna buddhe hindu avatAromAM gaNAvA lAgyA hatA. te samayanA aneka dhArmika vizvAsomAM uthalapAthala thaI rahI hatI, dhArmika jIvanamAM vidharmI tattvo pravezavA lAgyAM hatAM ane eka ja kuTuMba ke rAjavAmAM vibhinna dharmonI eka sAthe upAsanA thavA lAgI hatI. tAMtrika dharmano vistAra vadhavA lAgyo hato. hindudharmanA bhAgavata, zAkta ane zaiva saMpradAyomAM tathA bauddhadharmamAM tAMtrika dharmano praveza thaI cUkyo hato. jainadharmamAM te mantravAdanA rUpamAM pravezI rahyo hato. tAMtrika devIdevatAonA rUpamAM camatkArapradarzana mATe ke vAdavivAdamAM sAmAne parAjita karavA mATe keTalIka devIo jevI ke javAlAmAlinI, cakrezvarI, padmAvatI vagereno AviSkAra thavA lAgyo hato. temanI svatantra mUrtionuM ke temanAM svatantra maMdironuM nirmANa thavA lAgyuM hatuM ane temanAM stotro-pUjAo racAvAM lAgyAM hatAM. zaiva ane vaiSNava dharmonA prabhAvanA kAraNe jaina tIrthaMkarone kartA-hartA mAnI temanAM bhaktiparaka stotro lakhAvA lAgyAM hatAM. jaina kAvyasAhitya -- Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika jaina AcAryoe AvA laukika dharmone paNa potAnA dharmamAM sthAna ApyuM; A laukika dharmo jainadharmasammata na hovA chatAM paNa lokamAM temano prabhAva hato. aneka jAtanAM parvo, tIrtho, mantro vagerenuM mAhAtmya manAvA lAgyuM ane enA nimitte aneka prakAranuM kathAsAhitya lakhAvA lAgyuM. A yugamAM saMgha sAthenI tIrthayAtrAne mahattva apAvA lAgyuM. jaina zramaNasaMghanI vyavasthAmAM paNa aneka parivartano thavA lAgyA hatA. mahAvIranirvANanA lagabhaga 600 varSa pachI jaina munio vana-udyAna ane parvatopatyakAno nivAsa choDI gAma-nagaromAM rahevAnuM ucita samajavA lAgyA hatA. Ane 'vasativAsa' kahe che. je gRhasthavarga pahelAM 'upAsaka' nAmathI saMbodhAto hato te dhIme dhIme niyata rUpe dharmazravaNa karavA lAgyo ane have te upAsaka-upAsikAne badale zrAvaka-zrAvikA kahevAvA lAgyo. vasativAsane kAraNe munio ane gRhastha zrAvakonI vacce najIkano saMparka thavAthI jaina saMghamAM aneka matabheda thayA ane AcAraviSayaka zithilatAo AvavA lAgI. IsvI sannI prAraMbhika zatAbdIomAM mUrti ane maMdironuM nirmANa zrAvakano pradhAna dharma banI gayo. munionuM dhyAna paNa jJAnArAdhanAthI haTI maMdiro ane mUrtionI dekhabhALamAM lAgavA mAMDyuM. teo pUjA ane jIrNoddhAra mATe dAnAdi grahaNa karavA lAgyA. pariNAme sAtamI zatAbdI pachIthI jinapratimA, jinAlayanirmANa ane jinapUjAnA mAhAtmya upara vizeSapaNe sAhityanirmANa thavA lAgyuM. 11 IsvI sannI prAraMbhika zatAbdIomAM munisamudAya kula, gaNa ane zAkhAomAM vibhakta hato, temAM munionuM ja prAbalya hatuM. paraMtu pachI dhIme dhIme gRhastha zrAvakonA prabhAvane kAraNe navAM nAmavALA saMgho, gaNo, gaccho ane anvayo udayamAM AvavA lAgyA tathA keTalIya gaccha-paraMparAo nIkaLI paDI. pahelAM jaina AgamasUtronuM paThanapAThana jaina sAdhuo mATe ja niyata hatuM paNa dezakALanA parivartananI sAthe sAthe zrAvakonA paThanapAThana mATe temanI rucine dhyAnamAM laI Agamika prakaraNo ane aupadezika prakaraNonI sAthe nUtana kAvyazailImAM paurANika mahAkAvya, bahuvidha kathAsAhitya ane stotro tathA pUjApAThonuM sarjana thavA lAgyuM. pAMcamIthI dasamI zatAbdI sudhImAM jaina manISIoe evI aneka vizALa ane pratinidhirUpa racanAo karI jemane uttarakAlIna kRtiono AdhAra mAnI zakAya. IsvI sannI 11mI ane 12mI zatAbdImAM dezanI rAjanaitika ane sAmAjika zvetAMbara paristhitimAM Avela parivartananI sAthe jaina saMghanA baMne saMpradAyo -- Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ra jaina kAvyasAhitya ane digaMbaranA AMtarika saMgaThanomAM navAM parivartano thayAM jene kAraNe jaina sAhityanA kSetramAM eka navI jAgRti AvI. digaMbara saMpradAyamAM tyAM sudhImAM aneka saMgha, gaNa ane gaccha banI cUkyA hatA ane temanA aneka mAnya AcArya maThAdhIza jevA banI gayA hatA ane dhIre dhIre eka navuM saMgaThana bhaTTAraka ke mahaMta varganA rUpamAM udayamAM AvI rahyuM hatuM je saMgaThanamAM badhA pAkA caityavAsI banavA lAgyA hatA. tevI ja rIte zvetAMbara saMpradAya caityavAsa ane vasativAsanA pariNAme aneka gaNo ane gacchomAM vibhAjita thavA lAgyo hato ane vibhinna gacchaparaMparAo phUTI nIkaLI hatI. gaNa ane gacchanA nAyakoe potapotAnA jUthanI pratiSThA mATe ane anuyAyIonI saMkhyA vadhAravA mATe judA judA pradezo ane nagaromAM paribhramaNa karavA mAMDyuM. te lokoe potAnA vidyAbaLa ane prabhAvI zaktisAmarthyathI rAjakIya varga ane dhanika vargane potAnA tarapha AkarSA ane vadhatA jatA ziSyavargane kAryakSama ane jJAnasamRddha banAvavA aneka jAtanI vyavasthA karI. tenA pariNAme dakSiNa ane pazcima bhAratanAM aneka sthAnomAM jJAnasatra ane zAstrabhaMDAronI sthApanA karavAmAM AvI. tyAM Agama, nyAya, sAhitya ane vyAkaraNa Adi viSayonA niSNAta vidvAnonI vyavasthA karavAmAM AvI, svAdhyAyamaMDaLo kholavAmAM AvyAM ane adhyApaka tathA adhyayanArthIonA mATe Avazyaka ane upayogI sAmagrInI jogavAI karavAmAM AvI. "vidAna sarvatra pUgyate" e yuktine mahattva ApI jaina sAdhu ane gRhastha varga potAnI vidyAviSayaka samRddhi vadhAravA tarapha vizeSa dhyAna ApavA lAgyA. jaina siddhAntanA adhyayana pachI anya dArzanika sAhityanuM tathA vyAkaraNa, kAvya, alaMkAra, chaMdazAstra ane jayotizAstra vagere sArvajanika sAhityanuM paNa vizeSa rUpe adhyayana thavA lAgyuM ane A viSayanA navA navA graMtho racAvA lAgyA. (3) sAmAjika paristhiti - amArA A Alocya yuganA pUrvamadhyakALamAM sAmAjika baMdhiyArapaNuM - jaDatA dhIme dhIme vadhatAM jatAM hatAM. bhAratIya samAja jAtiprathAthI jakaDAI rahyo hato ane dhArmika tathA rItarivAjanAM baMdhano daDha banI rahyAM hatAM. uttaramadhyakALa (11-12mI zatAbdI) AvatAM AvatAM samAja aneka jAtio ane upajAtiomAM vibhAjita thavA mAMDyo hato. dhIre dhIre pragatizIlatA, samanvaya ane sahiSNutAnA sthAne sthagitatA, rUDhiparatA ane kaThoratAe pagadaMDo jamAvI dIdho hato. samAjamAM mannatanna, ToNATucakA, zakuna-muhUrta vagere aMdhavizvAsoe azikSita ane zikSita baMnemAM ghara karyuM hatuM. dhArmika tema ja sAmAjika kSetromAM uttarottara bhedabhAva vadhato jato hato. kriyAkAMDa ane zuddhi Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika azuddhine kAraNe brAhmaNavargamAM chUtAchUtano vicAra vadhI rahyo hato. jAtio upajAtiomAM vibhakta thavAthI temanAmAM khAnapAna ane roTIbeTIno vyavahAra baMdha thavA lAgyo hato. kSatriya ane vaizya vargamAM paNa A navAM parivartanono prabhAva paDavA lAgyo hato. kSatriya varganA rAjavaMzo pAsethI zAsanakArya prAyaH chinavAI rahyuM hatuM. A kALanA aneka rAjavaMza prAyaH akSatriya varganA hatA. uttara bhAratamAM thANezvaranA puSpabhUti vaizya hatA. maukharI ane pazcAtkAlIna guptarAjA akSatriya ja hatA. baMgALanA pAla ane sena zUdra hatA. kanojanA gurjarapratihAra videzI hatA jemane pAchaLathI kSatriya banAvavAmAM AvyA hatA. paramAra ane cauhANanI bAbatamAM paNa AvuM ja hatuM. tAtparya e ke kSatriyavargamAM aneka tattvonuM saMmizraNa thaI rahyuM hatuM. sAmAnya kSatriyo vyApAra karI vaizyavRtti apanAvI rahyA hatA ane dhArmika dRSTie teo koI eka dharmamAM mAnatA na hatA tathA pazcima ane dakSiNa bhAratamAM to bahu saMkhyAmAM kSatriyo jainadharmAvalaMbI paNa banI rahyA hatA. A samayamAM vaizyavargamAM paNa navuM parivartana AvyuM. 6ThThI zatAbdI AsapAsa vaizyo jaina ane bauddha dharmanA prabhAvanA kAraNe khetI choDI cUkyA hatA; vaLI te samayamAM uttara bhAratamAM kheDUtonI apekSAe vepArIvarga sammAnanIya manAto hato. A samaye aneka kSatriyo vaizyavRtti svIkAravA lAgyA hatA. keTalAya jaina srotomAMthI jANavA maLe che ke keTalAka kSatriyo ahiMsAnA prabhAva nIce zastrajIvikA choDI vepAra ane levaDa-devaDanuM kAma karavA lAgyA hatA. A yugamAM vaizya loko aneka jAtio ane upajAtiomAM vaheMcAI gayA hatA. A samayano jaina dharma adhikAMzataH vepArIvarganA hAthamAM hato. dakSiNa bhAratamAM jainadharmAnuyAyIomAM Aja paNa brAhmaNa, kSatriya ane vaizya che paraMtu prAyaH badhA ja vepAra kare che. dakSiNa ane pazcima bhAratamAM dhanika vepArIvarganA AzrayamAM jainadharma bahu ja phulyophAlyo. aneka jaina vaizyone rAjyanAM kAmomAM sakriya sahayoga ApavAno avasara maLyo hato ane teo rAjyanA nAnAmoTA adhikArapadone zobhAvatA hatA. aneka jaina vibhinna rAjayonAM mahAmAtya ane mahAdaMDanAyaka jevAM pado upara paNa pratiSThita thayA hatA. dakSiNa ane pazcima bhAratanA aneka zilAlekho temanI amara gAthAo gAtA maLyA che. muslima kALamAM paNa jaina gRhasthonA kAraNe jainAcAryonI pratiSThA kAyama hatI. dilhI, AgrA ane amadAvAdanA jaina parivArono, temanA vyApArika sabaMdho ane vizALa dhanarAzinA kAraNe, mugala darabAromAM moTo prabhAva hato. rAjapUta rAjayomAM paNa aneka jaina Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 senApati ane maMtrIonAM mahattvapUrNa pado para hatA. mugalo sAthe daDhatApUrvaka laDanAra rANA pratApanA samayanA bhAmAzAha, AzAzAha ane bharamala vagere prasiddha che. IsTa INDiyA kaMpanInA samayamAM jagata zeTha, siMdhI vagere viziSTa parivAra hatA je rAjazeTha manAtA hatA ane rAjyazAsanamAM temano moTo prabhAva hato. rAjakIya pratiSThAnI sAthe sAthe A samayamAM jaina vaizya ghaNo ja supati ane prabuddha hato. jainAcAryonI jema te paNa sAhityasevAmAM rata hato. A samayamAM jaina gRhasthoe aneka graMthonuM sarjana karyuM che. apabhraMza mahAkAvya padmacaritanA sarjaka svayaMbhU, tilakamaMjarI jevA puSTa gadyakAvyanA praNetA dhanapAla, kannaDa cAmuNDarAyapurANanA lekhaka cAmuNDarAya, naranArAyaNAnanda mahAkAvyanA racanAra vastupAla, dharmazarmAbhyudayakAra harizcandra, paMDita AzAdhara, arhadghAsa, kavi maMDana vagere aneka jaina gRhastho ja hatA. jainAcAryo dvArA aneka graMthonA sarjanamAM, temanI pratio lakhAvI vitaraNa karavAmAM ane aneka zAstrabhaMDAronA nirmANamAM jaina vaizyavargano mukhya hAtha rahyo che. jaina kAvyasAhitya (4) sAhityika avasthA Alocya yuga pahelAM guptakALa saMskRta sAhityano suvarNayuga kahevAya che. te samaya sudhImAM vAlmIkirAmAyaNa, mahAbhArata, azvaghoSanAM kAvyo buddhacarita ane saundarananda tathA kAlidAsanAM raghuvaMza, kumArasaMbhava vagere ane prAkRta kAvyo gAthAsaptazatI ane setubaMdha racAI cUkyAM hatAM ane eka viziSTa kAvyAtmaka zailIno prAdurbhAva thaI cUkyo hato tathA saMskRta, prAkRta ane apabhraMzamAM uttarottara ucca koTinI racanAo thavA lAgI hatI. tyAM sudhImAM brAhmaNonAM mukhya purANo paNa aMtima rUpa dhAraNa karI rahyA hatA. A yugamAM kAvyone zAstrIya paddhati upara racavA mATe bhAmaNa, ThaMDI, rudraTa vagere vidvAnoe kAvyAlaMkAra, kAvyAdarza vagere kAvyazAstronA graMtho racyA. rItibaddha zailI upara A yugamAM aneka kAvyonuM sarjana thavA lAgyuM hatuM jemAM bhAravikRta kirAtArjunIya, mAghakRta zizupAlavadha, zrIharSakRta naiSayacarita bRhatrayInA nAmathI prasiddha che. zAstrIya paddhati upara kAvyanA aneka prakAronuM arthAt gadyakAvya, campU, dUtakAvya, anekArthakAvya, nATaka vagerenuM sarjana A yugamAM thayuM. - jaina vidvAnoe paNa A yuganI mAMga jANI. emano dharma ema to tyAga ane vairAgya upara pradhAnapaNe bhAra Ape che. temanA zuSka upadezone prabhAvotpAdaka lalita zailI vinA sAMbhaLavA koNa taiyAra hato ? jaina munione zRMgAra vagere kathAo sAMbhaLavA ane saMbhaLAvavAnI manA hatI, paraMtu zrAvakavargane sAdhAraNapaNe Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika A prakAranI kathAomAM vizeSa rasa paDato hato. yuganI mAMgane anurUpa jaina vidvAnoe kevaLa saMskRtamAM ja nahi paNa prAkRta ane apabhraMzamAM paNa aneka prakAranI racanAo karI. jaina vidvAna svabhAvataH saMskRta, prAkRta ane apabhraMzanA vidvAna hatA. prAkRta temanA dharmagraMthonI bhASA hatI ane janasAmAnya sudhI pahoMcavA mATe teo apabhraMzamAM racanAo karI teno vikAsa karI rahyA hatA tathA paMDita ane abhijAta varga sAthe saMparkamAM rahevA mATe saMskRtamAM paNa teo niSNAta hatA. saMskRta kharekhara te kALa sudhImAM pAMDityapUrNa vivecano ane racanAonI bhASA banI gaI hatI. te khAtara jainoe nyAya, vyAkaraNa, gaNita, rAjanIti ane dhArmika-upadezaprada viSayonA grantho uparAMta AlaMkArika zailImAM purANo, cirato ane kathAonuM gadyAtmaka ane padyAtmaka kAvyanA rUpamAM saMskRtamAM sarjana karyuM. sAhityasarjananA kSetramAM jainonuM sauprathama dhyAna lokaruci tarapha rahyuM che, eTale ja emaNe lokabhogya prAkRta, apabhraMza uparAMta aneka prAntIya bhASAo - kannaDa, gujarAtI, rAjasthAnI ane hindI vageremAM graMthonuM pracura pramANamAM sarjana karyuM. jainonA sAhityasarjananA kAmamAM rAjavarga ane dhanikavarge ghaNuM protsAhana ane preraNA ApI. tenI carcA ApaNe karI gayA chIe. 15 (5) lekhanakAryamAM suvidhA - jaina vidvAnone lekhanakAryamAM sAdhuvarga ane samAja taraphathI paNa aneka suvidhAo maLatI hatI. jyAre koI vidvAna navo graMtha racavAno prayatna karatA to te tene mATe banAvelI lAkaDAnI pATI ke kapaDA upara zabdone lakhatA ane te zabdonI vyutpatti upara ApasamAM vicAravimarza karatA. zabdonA yogya prayogone mATe prAcIna kavionA graMthomAMthI namUnAo levAmAM AvatA ane bhAvAnukUla racanAnuM sarjana karI saMzodhanakartAo pAse tenuM saMzodhana karI levAtuM. A rIte granthanA saMzodhita rUpane patthara-pATI-sleTa athavA lAkaDInI pATI vagere upara lakhIne tene sArA lahiyAo pAse graMtharUpamAM lakhAvI levAmAM AvatuM. graMtharacanA karatI vakhate khAsa khAsa sUcanA devA mATe vidvAna ziSya ane sAdhugaNa tatpara rahetA ane e rIte sahAya karatA. keTalIka vAra vidvAna upAsaka paNa A jAtanI sahAya karatA hatAM.1 jaina kAvyasAhityanA sarjanamAM mULa preraNAo (1) dhArmika bhAvanA - pUrva ane uttara madhyakALanI rAjanaitika, dhArmika, sAmAjika ane sAhityika paristhitio tathA lekhanakAryanI suvidhAono prabhAva 1. prabhAvakacarita - hemacandrAcAryacarita. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ApaNA Alocya yuganA jaina kAvyasAhitya upara vizeSa rUpe paDyo che. jaina kAvyakArono dRSTikoNa, A sAhityane jovAthI spaSTa jaNAya che ke dhArmika hato. jainadharmanA AcAra-vicArone ramaNIya rIte ane rocaka zailImAM rajU karI dhArmika cetanA ane bhaktibhAvanAne jAgrata karavAno temano mukhya uddeza hato.. jaina kavioe jaina kAvyonuM sarjana eka bAju svAntaHsukhAya karyuM che to bIjI bAju komalamati janatA sudhI jainadharmanA upadezone pahoMcADavA mATe karyuM che. AnA mATe temaNe dharmakathAnuyoga yA prathamAnuyogano sahAro lIdho che. sAmAnya janatAne sugama rIte dhArmika niyamo samajAvavA mATe kathAtmaka sAhityathI vadhu prabhAvazALI bIjuM sAdhana nathI. temanI keTalIka racanAone choDI adhikAMza kRtio vidvandvargane mATe nahi paraMtu sAmAnya kakSAnA janasamUhane mATe che. A kAraNe ja temanI bhASA adhika saraLa rAkhavAmAM AvI che. janatAne prabhAvita karavAne mATe aneka prakAranI jIvanaghaTanAo upara AdhArita kathAo ane upakathAonI yojanA A kAvyagraMthonI vizeSatA che. A vidvAnoe premAkhyAnaka kAvya racyuM hoya ke caritAtmaka paraMtu badhAMmAM dhArmika bhAvanAnuM pradarzana avazya karavAmAM AvyuM che. A dhArmika bhAvanAne abhivyakta karavAmAM temaNe jainadharmanA jaTila siddhAnto ane munidharma saMbaMdhI niyamone eTalA adhika nirUpita nathI karyA jeTalA jJAna-darzana-cAritranA sAmAnya vivecana sAthe ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya ane aparigrahasvarUpa sArvajanika vrato, dAna, zIla, tapa, bhAva, pUjA, svAdhyAya vagere AcaraNIya dharmone nirUpita karyA che. jaina kAvyasAhitya (2) vibhinna vargonA anuyAyIonI preraNA tyAgIvarga - caityavAsI, vasativAsI, yati, bhaTTAraka - mAM kriyAkAMDaviSayaka bhedone kAraNe navA navA gaNagacchono prAdurbhAva thayo. temanA nAyakoe potapotAnA gaNanI pratiSThA mATe ane anuyAyIonI saMkhyA vadhAravA mATe judAM judAM kSetromAM vizeSa rUpe bhramaNa karavA mAMDyuM. te loko potAnA ucca-cAritrya, pAMDitya tathA jyotiSa, maMtramaMtrAdithI tema ja anya camatkArothI rAjavarga ane dhanikavargane potAnI tarapha AkarSita karavA mAMDyA ane judAM judAM sthaLo upara caitya, upAzraya vagere dharmAyatanonI sthApanA karavA mAMDyA ane potAnA vadhatA jatA ziSyasamudAyanI preraNAthI tema ja potAnA AzrayadAtAonA anurodhathI vrata, parva, tIrtha vagerenuM tathA viziSTa puruSonA caritronuM varNana ka2vA kathAtmaka graMthonA sarjanamAM vizeSa dhyAna ApavA lAgyA. A yuganA aneka jaina kavione kAM to rAjyAzraya maLyo hato yA to teo pote ja maThAOza hatA. rASTrakUTa amoghavarSa ane tenA uttarAdhikArIonA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 17 AzrayamAM jinasena ane guNabhadra mahApurANa, uttarapurANanI, kumArapALanA guru hemacaMdra triSaSTizalAkApuraSacaritanI racanAo karI tathA vastupALanA AzramamAM pazcAtkAlIna keTalAya AcAryoe aneka rIte kAvyasAhityanI sevA karI. aneka kAvyagraMthomAM judA judA srotomAMthI maLelI preraNAono sAbhAra ullekha paNa maLe che. (3) gacchIya spardhA - yadyapi tyAgI vargane rAjyAzraya ane dhanikono Azraya maLato hato tathApi temane dhananI IcchA hatI nahi. temanI pAsethI maLatI sagavaDono upayoga teo potAnI gacchIya pratiSThA vadhAravAmAM ane sAhityanuM sarjana karavAmAM karatA hatA. kALanI dRSTie pAMcamIthI dasamI zatAbdIomAM kAvyagranthonuM sarjana eTalI tIvra gatithI ane eTalI pracura mAtrAmAM na thayuM jeTalI tIvra gatithI ane jeTalI pracura mAtrAmAM agIAramIthI caudamI zatAbdIomAM thayuM. dasamI zatAbdI pahelAM jo keTalIka vizALa ane pratinidhirUpa racanA lakhavAmAM AvI hatI to dasamI zatAbdI pachI traNa so varSomAM A saMkhyA vadhIne seMkaDonI saMkhyAmAM pahoMcI gaI. jaina vidvAnomAM jANe ke e samaye kathAsAhityanuM sarjana karavA mATe aMdaroaMdara moTI spardhA cAlI rahI hatI. amuka gacchavALA amuka vidvAne amuka nAmanA kathAgraMthanuM sarjana karyuM che e jANIne ke vAMcIne bIjA gacchavALA vidvAno paNa A prakAranA bIjA kathAgraMtho sarjavA utsuka banI jatA hatA. A rIte candragaccha, nAgendragaccha, rAjagaccha, caitragaccha, pUrNatallagaccha, vRddhagaccha, dharmaghoSagaccha, harSapurIyagaccha vagere vibhinna gaccha, je te zatAbdIomAM vizeSa prasiddha ane prabhAvazALI hatA, temAMthI pratyeka gacchanA vidvAnoe A jAtanA kathAgraMthonuM sarjana karavA sabaLa prayatno karyA. A yugamAM eka ja peDhInA vibhinna gacchIya be be, traNa traNa vidvAnoe tresaTha zalAkA mahApuruSonAM caritro tathA vrata, maMtra, parva, tIrthamAhAbhyanA prasaMgone laIne eka ja nAmanI be be, traNa traNa racanAo karI che. lokakathA, nItikathA, abhuta kathA tathA pazupakSI vagerenI hajAro kathAone laIne temaNe vizALakAya kathAkoSa graMtho paNa lakhyA. (4) aitihAsika ane samasAmayika prabhAvaka puruSonAM Adarza jIvana - jo ke jaina kavi dhana vagerenI bhautika IcchAothI para hatA to paNa kathAtmaka sAhitya uparAMta temaNe yuganI pariNatine anukULa aitihAsika ane ardhaaitihAsika kRtionuM sarjana karyuM. A kRtiomAM prAyaH evA ja rAjavaMza ke prabhAvaka puruSanI 1. prAkRtamAM kathA ane kAvya prAyaH eka arthamAM prayukta thayAM che. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 prazaMsA ke itivRtta lakhAyAM che jemaNe jainadharmanI prabhAvanA mATe potAnAM tana, mana ane dhanane lagAvI dIdhAM hatAM. siddharAja jayasiMha, 5ramArhata kumArapALa, mahAmAtya vastupAla, jagazAha ane pethaDazAha vagere udAramanA dharmaparAyaNa vyaktio hatI, je koI paNa deza, samAja, jAti mATe pratiSThAnI vastu hatI. jaina sAdhuoe temanA jainadharmAnukULa jIvanathI prabhAvita thaIne temane potAnAM kAvyonA nAyako banAvyA ane temanI prazastio lakhI. AcArya hemacandra kumArapALanA vaMzanI kIrtigAthA gAvA 'cAzrayakAvya'nuM sarjana karyuM, bAlacandrasUrie vastupAlanA jIvana upara 'vasantavilAsa' kAvyanI ane udayaprabhasUrie 'dharmAbhyudaya' kAvyanI racanA karI. A ja rIte prabhAvaka AcAryo ane puruSonA vize laghu nibaMdhonA rUpamAM prabaMdhasaMgraha, prabaMdhacintAmaNi, prabhAvakarata vagere lakhavAnI preraNA maLI. A kRtio najIkanA bhUtamAM thaI gayelA ke samasAmayika aitihAsika puruSonAM jIvana upara AdhArita hovAthI tatkAlIna itihAsa jANavA mATe bahu upayogI che. (5) anya mahAkavionI zailI vagerenuM anukaraNa saMskRta sAhityanI keTalIka khyAtiprApta kAvyakRtiomAMthI preraNA pAmIne jaina kavioe temanuM anukaraNa karIne ke temanI zailImAM aneka kAvyonuM sarjana karyuM. Ama ApaNe joIe chIe ke bANanI kAdambarInI zailInuM anusaraNa karIne dhanapAle 'tilakamaMjarI'nuM ane oDayadeva vAdIbhasiMhe 'gadyacintAmaNi'nuM sarjana karyuM, 'kirAtArjunIya' ane 'zizupAlavadha'nI zailInuM anusaraNa karIne haricandre 'dharmazarmAbhyudaya', munibhadrasUrie 'zAntinAthacaritra', vastupAle 'naranArAyaNAnanda' ane jinapAla upAdhyAye 'sanatkumAracarita' jevAM prauDha kAvyonuM sarjana karyuM. A rItibaddha zAstrIya mahAkAvyonA sarjana pAchaLa kAlidAsa, bhAravi, bANa vagere mahAkavionA samakakSa banavAnI ke temanA jevo yaza prApta karavAnI ke vidvattA pradarzita karavAnI bhAvanA pragaTa thatI lAge che. jaina kAvyasAhitya (6) dhArmika udAratA, niSpakSatA ane sahiSNutA sAhityasevAnA kSetramAM jainAcAryonI nIti niSpakSa hatI tathA dhArmika udAratAthI prerita hatI. temaNe aneka kRtio A bhAvanAthI prerAIne lakhI, vAMcI ane temane sAcavI. Ama ApaNe joIe chIe ke amaracaMdrasUrie vAyaDanivAsI brAhmaNonI vinaMtIthI 'bAlabhArata'nI tema ja nayacandrasUrie 'hammIramahAkAvya'nI racanA karI. mANikyacandre kAvyaprakAza upa2 saMketa TIkA lakhI tathA aneka jainetara mahAkAvyo upara jaina vidvAnoe paMcataMtra, prAmANika TIkAo lakhI, ane aneka jainetara kathAgraMthonuM - - - Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika vaitAlapaMcaviMzatikA, vikramacarita, paMcadaMDachatraprabaMdhanuM - praNayana karyuM. eTaluM ja nahi, temanI udAra sAhityasevAthI prabhAvita thaI anya dharma ane saMpradAyanA anuyAyIo temanI pAse potAnA devamaMdiro mATe kAvyamaya abhilekho lakhAvI te sthAnomAM lagAvatA hatA. udAharaNArtha, cittoDanA mokalajI maMdira mATe digaMbarAcArya rAmakIrti (vi.saM. 1207) pAse prazasti lakhAvavAmAM AvI hatI. tevI ja rIte, rAjasthAnanI sugaMdha pahADInA cAmuMDAdevInA maMdira mATe bRhadgacchIya jayamaMgalasUri pAse ane gvAliyaranA kacchavAhonA maMdira mATe yazodeva digaMbara pAse ane guhilota vaMzanA ghAghasA ane cirvA sthAno mATe ratnaprabhasUri pAse zilAlekho lakhAvavAmAM AvyA hatA. Ama ApaNe A Alocya yugamAM (pAMcamIthI Aja sudhI) jaina kAvyasAhityanA sarjanamAM aneka prakAranI preraNAo joIe chIe, temAMthI keTalIka pradhAna che - (1) dharmopadeza ane dhArmika bhAvanA 19 (2) gacchIya anuyAyIono anurodha (3) gacchIya spardhA (4) aitihAsika ane samakAlIna prabhAvaka puruSonAM Adarza jIvananuM citraNa karavAnI preraNA (5) jainetara mahAkavio ane kAvyonI samakakSatAe pahoMcavAnI ke temanI zailInuM anukaraNa karavAnI bhAvanA (6) dhArmika udAratA, niSpakSatA ane sahiSNutA bhAratIya kAvyasAhitya ane jaina kAvyasAhitya sAhitya 'sAhitya'zabda sahitamAMthI niSpanna thayo che. sAhityamAM sAmUhikatAno bhAva che. temAM zabda ane arthanA sahabhAva dvArA A loka, 52 loka, mitra, zatru, sajjana, durjana badhAna! samAna hitanuM pratipAdana thAya che. 'sAhitya' zabdano prayoga vyApaka ane saMkucita baMne arthamAM thAya che. keTalIka upAdhio sAthe te vyApaka arthamAM prayojAya che, jema ke bhAratIya -- 1. jaina zilAlekha saMgraha, trIjA bhAganI prastAvanA (mA. di. jai. gra.), muMbaI, 1957 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sAhitya, brAhmaNa-jaina-bauddha sAhitya, saMskRta sAhitya, prAkRta sAhitya ItyAdi. A vyApaka arthamAM paNa upAdhio dvArA sAhityanA arthano uttarottara saMkoca karavAmAM Avyo che, paraMtu sAhityakAra, sAhityAcArya vagere zabdomAM sAhityano prayoga ati saMkucita ane eka viziSTa dizA bhaNI thayo che. ahIM sAhitya lekhakanA vyaktitvane pragaTa kare che. sAhitya kevaLa siddhAnta, darzana, tarka Adi jJAnAtmaka ane gaNita, jyotiSa, Ayurveda Adi vijJAnAtmaka ja nahi kintu saMvegAtmaka, rAgAtmaka ane kalpanAtmaka paNa hoya che. sAhityakAra yA sAhityAcAryanI dRSTie sAhitya te graMthomAM nathI je sthAyI bauddhika rucinA tathyo ane satyothI vyApta che paraMtu temanAmAM che je pote ja sthAyI rucinA che. Ama sAhityamAM traNa tattvo pradhAnapaNe dekhAya che : 1. jIvana ane jagatanI prakhara anubhUti, 2. sAhityakAranuM saMvegasaMvalita vyaktitva ane 3. lalitapreraka zAbdika abhivyakti. bIjA zabdomAM Ama kahI zakAya ke jIvana ane jagatanA prakhara anubhavonI saMvegasaMvalita zAbdika abhivyakti sAhitya che. aMgrejImAM 'liTarecara' ane urdUmAM 'adaba' zabda sAhityanA arthane pragaTa kare che. aMgrejIno liTarecara to Letter (akSara)thI banyo che. tadanusAra samasta akSarajJAnano vistAra ja sAhitya che. paraMtu tenA vyApaka arthane saMkucita karatA briTenikA vizvakoSamAM Literatureno artha 'The best expression of the best thoughts reduced to writing' svIkArI utkRSTa vicAranI utkRSTa lekhanamAM abhivyaktine sAhitya mAnavAmAM AvyuM che. urdUmAM komaLatA, kalA, ziSTatA ane adAne adhika mahattva maLyuM che, tethI 'adaba' zabdano sAhitya mATe prayoga thayo che. kAvya saMskRta sAhityazAstramAM uparyukta sAhityano paryAyavAcI zabda kAvya che kAraNa ke sudIrgha kALa sudhI sAhityasarjana kavitAmAM ja thatuM rahyuM che. AcArya bhAmahe (chaThThI za.) 'zArthI sahita Avyam' kahIne zabda ane arthanA sAhitya(saMmilana)ne kAvya gaNyuM che ane pachI tenI paribhASA karatAM paMDitarAja jagannAthe kahyuM che 'maLIyArthapratipAva: zabda: Avyam'. A -- 1. kAvyAlaMkAra 2. rasagaMgAdhara jaina kAvyasAhitya --- Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 21 paribhASAmAM ramaNIya artha ane zabda baMne dvArA kAvyamAM rasa, alaMkAra ane dhvanino samanvaya nihita che. paMDitarAja jagannAthathI bahu ja pahelAM jainAcArya jinasene "kAvya' zabdanI vyutpatti karatAM tenI paribhASA nIce mujaba karI che - kaverbhAvo'thavA karma kAvyaM tajjhai nirucyate / tatpratItArthamagrAmyaM sAlaGkAramanAkulam // kavinA bhAva athavA karmane kAvya kahe che. kavinuM kAvya sarvasammata arthathI sahita, grAmyadoSathI rahita, alaMkArathI yukta ane prasAda vagere guNothI zobhita hoya che; arthAt zabda ane arthanuM te samucita rUpa je doSarahita ane guNaalaMkAra sahita (ramaNIya) hoya te kAvya che. jinasene artha ane zabda baMnenA saundaryane kAvya mATe grAhya darzAvatAM te lokonI AlocanA karI che jeo bemAMthI koI ekanA saundaryane upAdeya mAne che. temanuM kahevuM che ke alaMkAra sahita, zRMgAra vagere rasathI yukta, saundaryathI otaprota ane ucchiSTatArahita maulika kAvya sarasvatInA mukha samAna zobhAyamAna hoya che. jemAM rItinI ramaNIyatA nathI, padonuM lAlitya nathI ane rasano pravAha nathI te aNaghaDa kAvya che, te to karNakaTu grAmINa bhASA samAna che.' jinasena pratipAdita ukta paribhASAne jotAM jaNAI Ave che ke AcArye kAvyamAM bahiraMga tattva - rIti, padalAlitya (guNa ane zabdAlaMkAra) - tathA antaraMga tattva - rasa, bhAva, arthAlaMkAra ane maulikatA - baMnenuM hovuM Avazyaka mAnyuM che. paraMtu kAvyanI paridhine vistaratI joIne kAvyazAstrIoe tenI paribhASAmAM Avazyaka saMzodhana karyuM. AcArya mammaTe potAnA kAvyaprakAzamAM (san 1100 lagabhaga) kAvyamAM alaMkAranA abhAvamAM paNa kAvyatvane surakSita mAnyuM che. teNe doSarahita, guNavALI, alaMkArayukta tathA koI koI vAra alaMkArarahita zabdArthamayI racanAne kAvya kahela che. A rIte potAnA yuganI racanAone dhyAnamAM rAkhIne AcArya hemacandra kAvyanI paribhASA "moSI saLI sattA . 2 zabdAtha mAnavA chatAM sUtranI vRttimAM "vAro nirAltArorapi 1, AdipurANa, 1. 94 2. ejana, 1. 9pa-96 3. tadadoSau zabdArthoM saguNAvanalaMkRtI punaH kapi / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jaina kAvyasAhitya zabdArthoH vita vyatva sthApanA 1 lakhyuM che ane bIjA jaina sAhityazAstrI vAlmaTa (12mI za.) paNa "zabdAtha nirdoSa sALI prAyaH sannArI vyim' kahe che ane A sUtranI vRttimAM "prAyaH sAtaMjAra rUti nirI<Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 23 mizra. gadyano artha che je bolacAlane yogya hoya tema chatAM kAvyanA rUpamAM chandoyojanAthI rahita paraMtu kAvyonA Avazyaka guNovALI racanAne ja gadya kAvya kahevAya. gadya kAvyane AkhyAyikA ane kathA e be bhedomAM vibhakta karavAmAM Avela che. AkhyAyikA te che jemAM dhIrAdAtta nAyaka potAnA mukhe potAnA mitrone potAnuM jIvanavRttAnta aneka romAMcaka tattvo sAthe kaheto hoya. saMskRtamAM bANaracita harSacarita jevA graMtho AkhyAyikAmAM samAveza pAme che. kathA tene kahe che jemAM kavi pote nAyakanA jIvanavRttAntanuM varNana gadyamAM kare. A vargamAM dazakamAracarita, kAdambarI vagere Ave che. - chandobaddha racanAne padya kAvya kahe che. padya kAvyanA be bheda che - 1. prabandha kAvya ane 2. muktaka kAvya. prabandha kAvyamAM eka kathA hoya che ane tenAM badhAM padyo eka bIjA sAthe sambaddha hoya che. prabandha kAvyamAM varNana, prAkakathana, pArasparika saMbaMdha ane sAmUhika prabhAvanI pradhAnatA hoya che. jinasena anusAra pUrvIparArthadhaTanai pravandhaHarthAt pUrvApara saMbaMdhanA nirvAhapUrvakanI kathAtmaka racanA prabandha kAvya che. muktaka kAvyanuM pratyeka padya svataH pUrNa hoya che. temAM pratyeka padyanI svataMtra sattA hoya che. sphaTa kavitAo A prakAramAM samAveza pAme che. subhASito ane stotronA rUpamAM A prakAra abhipreta che. prabandha kAvya be rUpamAM maLe che - 1. mahAkAvya ane 2. kathAkAvya. mahAkAvyamAM jIvananuM sarvAgINa citraNa hoya che; vaLI, te sarcabaddha racanA hoya che ane tenuM kada paNa moTuM hoya che. jinasena anusAra mahAkAvya te che je aitihAsika ane paurANika pAtranA caritanuM rasAtmaka citraNa karatuM hoya ane dharma, artha tathA kAmanA phaLane darzAvatuM hoya. kathAkAvya te che jemAM rasAtmaka tema ja AlaMkArika zailImAM romAMcaka tattvono samAveza karIne kathAvarNana karavAmAM AvyuM hoya. A racanA chandobaddha hovAthI AkhyAyikA ane gadya kathAthI bhinna che paraMtu tattvonI daSTie eka che. hemacandra kathAkAvyanA AkhyAna, majjalikA, abhuta kathA, upakathA, sakalakathA, khaMDakathA vagere aneka bhedonuM varNana karyuM che. AmAM be bhedo mukhya che - 1. sakalakathA ane 2. khaMDakathA. sakalakathA kAvyamAM mahAkAvyanI jema jIvananA pUrNa bhAganuM citraNa hoya che. tenuM kathAnaka vistRta hoya che ane temAM avAntara kathAonI yojanA paNa hoya che paraMtu mahAkAvyAya bandhano(sargabaddhatA, chandaprayoga, bhASAnI gurutA vagere)nA abhAvamAM sakalakathA kAvya mahAkAvyathI judA prakAranuM kAvya che. jainonAM adhikAMza caritakAvyo A 1. AdipurANa, 1. 100. 2.ejana, 1. 19 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 prakAramAM samAveza pAme che; udAharaNArtha samarAdityacarita (pradyumnasUrikRta), nirvANalIlAvatI (jinezvarasUriSkRta) vagere.' khaMDakathA kAvyamAM jIvananA koI eka pakSanuM citraNa hoya che, athavA koI eka ja dhaTanAne mahattva ApavAmAM AvyuM hoya che. avAntara kathAonI yojanA temAM prAyaH nathI hotI. tene khaMDakAvya nAme paNa oLakhavAmAM Ave che. kAlidAsanuM meghadUta ane jaina vidvAnoe racelAM A prakAranAM aneka kAvyo kAvyanA A prakAramAM samAveza pAme che. - muktaka kAvyanA paNa be peTAbheda che * pAThya ane geya. bhartRharinuM nItizataka vagere pAThya muktakanAM udAharaNa che jyAre jayadevanuM gItagoviMda geya muktakanuM udAharaNa che. padmonI saMkhyA anusAra paNa muktakanA aneka bheda che jemake eka paghanI sphuTa kavitA muktaka, be padyavALuM yugma yA sandAnitaka, traNa paghavALuM vizeSaka, pAMca paghavALuM kalApaka, pAMcathI bAra ke cauda sudhI kulaka, zata paghavALuM zataka, vagere. jaina kAvyasAhitya mahAkAvyonA prakAra pAzcAtya samIkSAzAstrIoe mahAkAvyanAM be rUpo svIkAryAM che H 1. saMkalanAtmaka mahAkAvya (Epic of growth) ane 2. alaMkRta mahAkAvya. saMkalanAtmaka e te vikasanazIla mahAkAvyo che jemane aneka vidvAnoe vakhatovakhata zaNagAryAM che, saMbhALyAM che, pariSkRta karyAM che, parivardhita karyAM che ane yugo pachI temanuM vartamAna rUpa banyuM che. te mahAkAvyo prAcIna keTalIka gAthAonA AdhAre pallavita thayAM che. udAharaNa tarIke rAmAyaNa ane mahAbhAratanAM nAma tarata ja yAda Ave che. -- alaMkRta mahAkAvyanI racanA vyaktivizeSa dvArA karavAmAM Ave che. temAM kavi kalApakSa ane bhASAzailI upara vizeSa dhyAna Ape che. alaMkRta mahAkAvyono prAdurbhAva rAmAyaNa ane mahAbhArata pachI ja thayo che. temanAmAM e baMnenI svAbhAvikatA maLatI nathI. temanAmAM kalAtmakatA ane kRtrimatAnI tarapha vizeSa jhoka che. alaMkRta mahAkAvyonAM kathAnako ane zailI upara rAmAyaNa ane mahAbhAratano prabhAva paNa prAyaH jaNAya che, tethI temane anukRta mahAkAvya paNa kahevAmAM Ave che. jaina kAvyasAhityamAM vikasanazIla mahAkAvya nathI. alaMkRta yA anukRta mahAkAvyonuM ja bAhulya che. alaMkRta mahAkAvyone zailInI dRSTie traNa bhedomAM 1. jainonAM vizALa kathAkAvyo(kathAsAhitya)nuM vivecana mahAkAvyonA varNana pachI ApavAmAM Avaze. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika vibhakta karI zakAya che 1. zAstrIya mahAkAvya, 2. aitihAsika mahAkAvya, 3. paurANika mahAkAvya. keTalAMka mahAkAvyo evAM che jemAM mizra zailInA paNa darzana thAya che. eka tarapha zAstrIya zailI to bIjI tarapha aitihAsika zailI, jema ke hemacandrakRta kumArapAlacita. tevI ja rIte eka tarapha paurANika ane bIjI bAju aitihAsika, jema ke udayaprabhasUrinuM dharmAbhyudayakAvya. keTalAka vidvAno keTalAMka paurANika mahAkAvyomAM prematattva ane laukika AkhyAnonI prucaratA hovAne kAraNe temane romAMcaka mahAkAvya kahe che paraMtu kharekhara joIe to bhAratIya kavioe je kathAo kadAcit laukika premakathAo che te kathAone paNa sarasa rIte paurANika rUpamAM prastuta karI che, tethI te paurANika mahAkAvyo ja che 1. zAstrIya mahAkAvya te traNa rUpomAM maLe che. prathama to te zAstrIya mahAkAvya je bhAmaha, daNDI vagere alaMkArazAstrIo dvArA nirmita lakSaNagrantho pahelAM racAyAM che. temanAmAM lakSaNazAstrIo dvArA pratipAdita mahAkAvya saMbaMdhI badhI rUDhio ane niyamonuM andhAnukaraNa karavAmAM AvyuM nathI. temAM kavie potAnI pratibhAno svAbhAvika upayoga karyo che, tethI svAbhAvikatAnI sAthe kalAtmakatAne paNa sthAna maLyuM che. A zAstrIya mahAkAvyo kAvyazAstranI rItiothI baMdhAyelA na hovAne kAraNe rItimukta zAstrIya mahAkAvya kahevAya che. A prakAranA mahAkAvyomAM azvaghoSakRta buddhacarita ane saundarananda, tathA kAlidAsakRta raghuvaMza ane kumArasaMbhava ullekhanIya che. 25 -- bIjA prakAranA zAstrIya mahAkAvya rItibaddha che. A mahAkAvyo kAvyazAstrIo dvArA praNIta rItiothI baddha che. temanAmAM kRtrimatA, duruhatA ane pAMDityapradarzananI pracuratA hoya che. AvAM mahAkAvyomAM kathAvastunI upekSA hoya che ane alaMkAra, vAkcAturya, pAMDityapradarzana ane kalpanAonuM vadhu paDatuM bAhulya hoya che. bhAvikRta kirAtArjunIyam, mAghakRta zizupAlavadha, vastupAlakRta naranArAyaNAnanda vagere A prakAranAM mahAkAvya che. trIjA prakAranAM zAstrIya mahAkAvyone ApaNe zAsrakAvya ane bahrarthaka kAvyanA rUpamAM joIe chIe. zAsrakAvyamAM kAvyanI sAthe sAthe vyAkaraNazAstranA niyamonuM pradarzana hovAne kAraNe tene ukta nAma apAyuM che. AnAM udAharaNo che bhaTTikAvya, hemacandrakRta cAzrayakAvya Adi. bahrarthaka mahAkAvyomAM be ke bethI vadhAre kathAnakone vividha alaMkAro dvArA evAM to vaNI levAmAM AvyAM hoya che ke vAcakane camatkAra jevuM lAge che. AvAM mahAkAvyomAM dhanaMjayakRta dvisanmAna ane hemacandre tathA meghavijaye racelAM saptasaMdhAna vagere aneka kAvyo che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 2. aitihAsika mahAkAvya roma, yUnAna, cIna jevI ItihAsalekhananI paraMparA bhAratIya ItihAsamAM dekhAtI nathI chatAM bhAratIya kavi e zailIthI tadana aparicita hatA evuM nahi kahI zakAya. ItihAsane jALavavAnI vividha zailIo - abhilekha, granthaprazastio, pratimAlekha, paTTAvalIo, tIrthamAlAo vagerenuM darzana ApaNane bhAratIya sAhityamAM pracurapaNe thAya che. aitihAsika mahAkAvyanA rUpamAM gauDavaho, bhuvanAbhyudaya, navasAhasAMkacarita, vikramAMkadevacarita, rAjataraMgiNI, dvayAzrayamahAkAvya, sukRtasaMkIrtana vagere maLe che. A aitihAsika mahAkAvyo upara kavioe aneka paurANika, kAlpanika ane anaitihAsika ghaTanAono raMga caDAvyo che, tethI temane vizuddha aitihAsika mahAkAvya na kahI zakAya. . 3. paurANika mahAkAvya - paurANika mahAkAvyonAM Adi udAharaNa rAmAyaNa ane mahAbhArata che. rAmAyaNanI racanAnI uttarAvidha I.sa. bIjI zatAbdI manAya che. ane mahAbhArate aMtima rUpa dhAraNa ka2vAnI uttarAdhi I.sa.pAMcamI zatAbdI manAya che. tenA pachI ja chaThThI zatAbdImAM vimalasUrinI prAkRta kRti paumacariu, 7mI zatAbdImAM viSeNanuM saMskRta padmapurANa tathA pachInI zatAbdIomAM seMkaDo racanAo A zailImAM karavAmAM AvI che. jaina kavioe madhyakALamAM saMskRta, prAkRta ane apabhraMza bhASAomAM aneka paurANika mahAkAvyonuM sarjana karyuM che. A bhASAomAM racAyelAM mahAkAvyoe potAnAM samakAlIna anya bhASAonAM mahAkAvyone prabhAvita karyAM che. apabhraMzanAM premAkhyAnaka kAvyomAM je romAMcaka tattvo maLe che temano samAveza paNa A paurANika mahAkAvyomAM ahIMtahIM thayo che. jaina kAvyasAhitya jaina mahAkAvyonuM anya sAhityamAM sthAna vizvasAhityanI zreNImAM jaina mahAkAvyonI sthiti jANavA mATe tathA bhAratIya mahAkAvyonI pramukha pravRttiomAM temano phALo jANavA mATe e jarUrI che ke pAzcAtya ane bhAratIya mahAkAvyonI pramukha pravRttio upara ApaNe eka najara nAkhI laIe. pAzcAtya sAhityamAM mahAkAvyane 'epika' kahevAmAM Ave che. prAcIna ane arvAcIna kAvyavivecakoe arthAt araskrU, kemsa, hAlsa, viliyama roja ainiTa, vaoNlTera, ema. Diksana, ebarakrombI, TilayArDa, sI. ema. bAbarA, DabalyU, pI. kera vagere vidvAnoe mahAkAvyanI je vyAkhyAo ane paribhASAo nakkI karI che temanA dvArA nIce jaNAvelAM pramukha tattvonI jANakArI maLe che Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika (1) mahAkAvyano uddeza mahAna hoya che, te AdhyAtmika tathA bhautika baMne kSetrone sparze che. teno uddeza kathAnakanA mAdhyamathI upadeza devo, Ananda Apavo ane navIna mAnavasatyone pragaTa karI navIna mAnava samAjanuM nirmANa karavuM e che. 27 (2) A uddeza pAra pADavA mATe prakhyAta, vizALa ane mahattvapUrNa kathAnaka pasaMda karavuM joIe je paraMparAprApta kathAo ke aitihAsika ghaTanAo upara AdhArita hoya. (3) ukta uddezonuM pratinidhitva evA nAyaka dvArA thAya che je mahApuruSa, zUravIra ane vijetA hovo joIe. te mATe e Avazyaka nathI ke te mAnava ja hoya, devatA vagere alaukika vyakti paNa nAyaka hoI zake che. (4) mahAkAvyamAM jIvananAM vividha rUpo vaDe jIvananuM samagra citraNa hovuM joIe. A uddeza siddha karavA mATe mahAkAvyamAM gauNa pAtronI avatAraNA, vividha ghaTanAonI sRSTi, avAntara kathAonI yojanA vagere tattvonA sammizraNathI saMghaTita kathAnakanuM sarjana karavuM joIe. (5) mahAkAvyanA kathAnakanI pUrva ane a52 ghaTanAo ekabIjI sAthe sambaddha hovI joIe. kathAnaka anvitipUrNa, gatizIla ane susaMgaThita hovuM joIe. (6) mahAkAvyamAM atiprAkRta ane alaukika tattvono samAveza hovo saMbhave che. IliyaDa, oDisI, pereDAIjha laoNsTa jevAM mahAkAvyomAM bhUta, preta, devatA vagere atiprAkRta pAtro ane emanAM alaukika kAryono samAveza thayo che. (7) mahAkAvyanI zailI udAtta, gaMbhIra ane manohArI hovI joIe. (8) mahAkAvya chaMdobaddha racanA hovI joIe. chaMdano prayoga varjya viSayane anukULa hovo joIe tathA AdithI anta sudhI eka ja chaMdano prayoga hovo joIe. bhAratIya kAvyazAstrIo anusAra mahAkAvyamAM nIce jaNAvelAM tattvo hovA joIe. (1) te sarga, AzvAsa ke laMbhakothI baddha hovuM joIe. sargo na to adhika lAMbA joIe ke na to adhika TUMkA hovA joIe mahAkAvyamAM ochAmAM ochA ATha sarga hovA joIe. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jena kAvyasAhitya (2) mahAkAvyano udeza dharma, artha ane kAmanAM phaLane pradarzita karavAno che.' tethI tenuM kathAnaka vizALa hovuM joIe ane koI moTI ghaTanA upara Azrita hovuM joIe. (3) mahAkAvyamAM itihAsa ane purANa sAthe saMbaddha athavA paraMparAnI daSTie prakhyAta mahApuruSonuM caritracitraNa hovuM joIe. kathAnaka anutpAdya (itihAsapurANAzrita) tathA utpAdya (kavikalpanAjanya) ema be prakAranuM hoya che. anutpAdyanuM . kevaLa mALakhuM laI kavi potAnI kalpanAthI mahAkAvyanuM sarjana kare che. (4) kathAnakano vistAra saMgaThita ane vyavasthita rUpe karavA mATe pAMca nATyasaMdhionI yojanA karavI joIe. (5) jIvananA vyApaka ane gaMbhIra anubhavonuM citraNa karavA mATe mahAkAvyamAM avAntara kathAonI yojanA karavI jarUrI che. (6) nAyaka uparAMta pratinAyaka ane gauNa pAtronI avatAraNA paNa mahAkAvyamAM hovI joIe. (7) mahAkAvyamAM atiprAkRta ane alaukika tattvonuM hovuM Avazyaka che. alaukika kArya devatA, rAkSasa, yakSa, vyattara Adi dvArA ja nahi paraMtu manuSyo ane munio dvArA paNa dekhADavuM jarUrI che. (8) mahAkAvyamAM kavisaMpradAyasammata rAtri, prAta:kAla, madhyAhna, saMdhyA, SaDraRtu, parvata, vana, udyAnakrIDA, jalakrIDA tathA anya bAbatonAM varNana hovAM joIe. (9) kAvyanA AraMbhamAM maMgalAcaraNa, vastunirdeza, sajjanaprazaMsA ane rjananindA hovAM jarUrI che. kAvyanA aMtamAM hemacandrAcAryanA mate kavie potAno udeza pragaTa karavo joIe. (10) mahAkAvyanA mULa tattvanA rUpamAM rasanuM sthAna pramukha che. badhA AcAryoe mahAkAvyamAM nava rasonuM vidhAna anivArya mAnyuM che. vizvanAthe rasanuM kSetra sImita karatAM kahyuM che ke zRMgAra, vIra ane zAntamAMthI koI eka rasa pradhAna tathA anya raso gauNa hovA joIe. 1. mahApurANanRzvimahAnAya%ovaram | trivargaphalasandarbha mahAkAvyaM tadiSyate // AdipurANa, 1. 99. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 29 (11) mahAkAvyanAM anivArya tattvomAM alaMkAranI gaNanA karavAmAM badhA AcAryo ekamata nathI. (12) mahAkAvya chaMdobaddha hovuM jarUrI che. keTalAka AcAryonA mate sarganA aMte bhinna chaMdano prayoga karavo joIe. (13) mahAkAvyamAM udAtta bhASAno prayoga hovo joIe. te badhI rItio, guNo ane alaMkArothI yukta hovI joIe. mahAkavinuM bhASA upara asAdhAraNa prabhutva hovuM joIe. (14) vizvanAtha anusAra mahAkAvyanuM zIrSaka kavi, kathAvastu ke caritanAyakanA nAma uparathI rAkhavuM joIe. (15) vAlmaTa anusAra pratyeka sarganuM chelluM padya kavi dvArA abhipreta zrI, lakSmI Adi padothI aMkita hovuM joIe. pAzcAtya ane bhAratIya mahAkAvyaviSayaka mAnyatAo upara vicAra karIzuM to jaNAze ke temanI vacce khAsa aMtara nathI. tema chatAM bhAratIya kAvyazAstrIoe mahAkAvyane kaviparaMparAsakhkhata niyamothI kasIne bAMdhavAnI koziza karI che. teo mAne che ke mahAkAvyamAM sunizcita vaNya viSayonAM varNano avazya hovAM joIe. mahAkAvyanA AraMbhamAM maMgalAcaraNa, vastunirdeza, sajjana-durjana carcA, kavi dvArA AtmalAghava pradarzana vagere tathA mahAkAvyanA aMtamAM guruparaMparAnI prazasti hovI joIe. mahAkAvya sarcabaddha hovuM joIe ane sargonI saMkhyA ochAmAM ochI ATha hovI joIe tathA sarganA aMtima padyamAM kavie abhipreta zabdanI mudrA lagAvavI joIe. mahAkAvyanAM uparyukta tattvonA prakAzamAM jaina mahAkAvyomAM je samAnatA ane vizeSatA che tene nIce jaNAvavAmAM AvI che - (1) jaina mahAkAvya sarganA vikalpa AzvAsaka, kAMDa, pariccheda, utsAha, parva, laMbhaka, prakAza vageremAM vibhakta hoya che. (2) lagabhaga badhAM jaina mahAkAvyono prAraMbha maMgalAcaraNa, vastunirdeza, sajjanadurjanacarcA, AtmalaghutA, pUrvAcAryanA smaraNathI thAya che ane adhikAMza jaina mahAkAvyonA aMtamAM kavino paricaya ane temanI guruparaMparA ApavAmAM AvI hoya che. (3) temanuM kathAnaka itihAsa, purANa, dantakathA, prAcIna mahAkAvya, samasAmayika ghaTanA ke vyakti upara AdhArita hoya che. temanuM kathAnaka vyApaka ane susaMgaThita hoya che. adhikAMza jaina mahAkAvyomAM pAMca nATyasaMdhionI yojanA dvArA kathAnakano vistAra karavAmAM Avyo hoya che. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 (4) karma-phalano saMbaMdha darzAvavA mATe prAyaH badhAM jaina mahAkAvyomAM pUrvabhavanI kathAo ane avAntara kathAonI yojanA karavAmAM AvI che. jaina kAvyasAhitya (5) jaina mahAkAvyomAM kavisamayasammata varjya viSayonAM varNano arthAt saMdhyA, rAtri, sUryodaya, Rtu, vana, parvata, jalakrIDA vagerenAM varNano koI vAra mULa kathAmAM to koI vAra avAntara kathAomAM ApavAmAM Ave che. amaracaMdrasUrie to varjya viSayonA upavarjya viSayone batAvIne vastuvarNanane vadhArI dIdhuM che. (6) jaina mahAkAvyoe rasane mULa tattva mAnyuM che. adhikAMza jaina mahAkAvyomAM zAnta rasanI ja pradhAnatA che; zRMgAra, vIra vagerene gauNa sthAna apAyuM che. (7) jaina mahAkAvyomAM AvazyakatA anusAra alaMkArono upayoga thayo che. vAgbhaTe alaMkArone mahAkAvyanAM pramukha lakSaNomAM sthAna ApyuM nathI. (8) jaina mahAkAvyomAM anekanI bhASAzailI prauDha che paraMtu adhikAMza paurANika mahAkAvyonI bhASA garimApUrNa nathI. temanI aMdara prAkRta, apabhraMza, dezI zabdonA saMmizraNo jaNAya che. (9) jaina mahAkAvyono uddeza khAsa karIne dharmanA phaLane darzAvavAno che to paNa temAM trivarganAM arthAt dharma, artha ane kAmanAM phaLonI carcA che ane chevaTanuM phaLa mokSaprApti che ema darzAvyuM che. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 2 paurANika mahAkAvya jaina paurANika mahAkAvyonI pramukha vizeSatAo ane pravRttio (1) jaina paurANika mahAkAvyonI kathAvastu jainadharmanA zalAkApuruSo - tIrthakara, rAma, kRSNa vagere 63 mahApuruSonAM jIvanacaritone laIne nibaddha karavAmAM AvI che. te uparAMta anya dhArmika puruSonAM jIvanacarito paNa temAM varNavavAmAM AvyAM che. koI koI vAra vrata, tIrtha, paMca namaskAra vagerenuM mAhAbhya darzAvavA mATe paNa mahAkAvyanI racanA karavAmAM AvI che. A mahAkAvyone purANa, carita ke mAhAbhya mahAkAvyanA nAmathI paNa oLakhavAmAM Ave che. (2) A jIvanacaritonAM mULa jaina Agamo ane bhASyo tathA prAcIna purANomAM che. kathAnakamAM kalpanA dvArA paNa parivartana karavAnI ceSTA karavAmAM AvI nathI. (3) A badhAM mahAkAvyo dhArmika che. kathAnA mAdhyamathI dharmopadeza ApavAno temano uddeza che. tethI temanAmAM kAvyarasa gauNa ane dharmabhAva pradhAna che. AtmajJAna, saMsAranI nazvaratA, viSayatyAga, vairAgyabhAvanA, zrAvakonA AcAra vagerenuM pratipAdana tathA naitika jIvananI unnati mATe AdarzonI yojanA A kRtionA mukhya viSayo che. (4) karmaphaLanI anivAryatA dekhADavA mATe caritanAyako ane anya pAtronA pUrvabhavonI kathA mUla kathAnA Avazyaka aMga rUpe kahevAmAM Ave che. (5) aneka mahAkAvyomAM stotronI yojanA karavAmAM AvI che. stotromAM tIrthakaro ke paurANika puruSo ke munionI stuti karavAmAM AvI che. koI koI mahAkAvyamAM tIrthasthAno ane vratonuM mAhAbhya varNavavAmAM AvyuM che. (6) keTalAMya mahAkAvyomAM brAhmaNa, bauddha, cArvAka vagere darzananA siddhAntonuM khaMDana ane jaina darzananuM sthApana karavAmAM AvyuM che. (7) keTalAMka mahAkAvya bhAvAtmaka kAma, moha, ahaMkAra, ajJAna, rAga vagere tattvone pratIkayojanA dvArA pATAnA rUpamAM prastuta kare che. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jaina kAvyasAhitya (8) adhikAMza mahAkAvyomAM mULa kathAnI sAthe aneka avAntara kathAo ApavAmAM AvI che, A kAraNe kathAnakamAM zithilatA jaNAya che. tema chatAM A avAntara kathAomAM pracalita lokakathAonuM pracura mAtrAmAM darzana thAya che. A avAntara kathAo koI koI vAra to eka tRtIyAMza ke aDadhAthI paNa adhika bhAgane roke che. (9) racanAvinyAsamAM prAraMbha prAyaH ekasarakho dekhAya che - jema ke tIrthakaronI stuti, pUrvakavio ane vidvAnonuM smaraNa, sajjana-durjana carcA, deza, nagara, rAjA, rANInuM varNana, tIrthakara ke muninuM nagaranI bahAra udyAnamAM Agamana, rAjA ke nagarajanonuM tyAM Agamana, upadeza sAMbhaLavo ane saMvAdarUpa pukathAnuM varNana. (10) zAstrIya mahAkAvyocita varyu viSayomAM nadI, parvata, sAgara, prAtaH, saMdhyA, rAtri, caMdrodaya, surApAna, surati, jalakrIDA, udyAnakrIDA, vasanta vagere Rtu, zArIrika saundarya, janma, vivAha, yuddha ane dIkSA vagerenA varNana dvArA samagra jIvananuM citra UbhuM karavAmAM Ave che. (11) A mahAkAvyomAM alaukika ane aprAkRta tattvonI pradhAnatA jaNAya che. teo divyaloko, divyapuruSo, divyayugonI kalpanAthI ubharAya che, sAthe sAthe ja samaye samaye vidyAdhara, yakSa, gandharva, deva, rAkSasa vagerenI upasthitithI pAtrone sahAya karavAmAM AvI che. temanI upasthitino saMbaMdha pUrvabhavonAM karmo sAthe joDI te asvAbhAvikatAne dUra karavAno prayatna karavAmAM Avyo che. (12) A mahAkAvyomAM aneka premAkhyAnaka kAvyo che jemanI aMdara prema, milana, dUtapreSaNa, sainika abhiyAna, nagarAvarodha, yuddha ane vivAhane mahattva ApavAmAM AvyuM che. (13) paurANika mahAkAvyomAM mahAkAvyanI paraMparAthI viparIta kyAMka kyAMka kSatriyakulotpanna dhIrAdAtta rAjAne nAyaka na banAvI tenA badale madhyama zreNInA vaNiku Adi puruSone ane kyAMka strIne pramukha pAtranA rUpamAM pratiSThita karavAmAM Avela che. (14) A mahAkAvyo rasanI dRSTie adhikAMza zAntarasaparyavasAyI che. tathApi temanAmAM AvazyakatA anusAra zRMgAra, vIra, raudra, bhayAnaka rasonuM varNana che, paraMtu pradhAnatA to zAntarasane ja ApavAmAM AvI che. jIvananI aneka siddhio prApta karyA pachI anne koI munino upadeza sAMbhaLI jIvana ane saMsArathI virakti darzAvavI, saMkSepamAM A ja badhA paurANika mahAkAvyonuM lakSya che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 33 (15) zAstrIya niyamo anusAra "valpo mahAvyam' arthAt mahAkAvya sarcabaddha hovuM joIe. adhikAMza paurANika mahAkAvya sarcabaddha che, paraMtu keTalAMka mahAkAvyonI kathAnuM vibhAjana utsAha, parva, laMbhaka vagere nAmovALA vibhAgomAM thayuM che. (16) A paurANika mahAkAvyo zikSita ane paMDita varganI apekSAe vizeSataH janasAdhAraNane dhyAnamAM rAkhI racAyAM che. tethI temanI bhASA sarala ane svacchaMdI che. 13mI-14mI zatAbdI tathA tenA pachInA samayanAM mahAkAvyomAM kahevato, lokoktio tathA dezI zabdonA prayogothI bhASA vyAvahArika ane bolacAlanI bhASA jevI banI gaI che. (17) A mahAkAvyomAM anuSpa chaMdano prayoga adhika thayo che. anya chaMdomAM upajAti, mAlinI, vasantatilakA, vagere mukhya chaMdono prayoga bahoLo thayo che. temAM aneka prakAranA ardhasama ane viSama varNika chaMdo tathA apracalita chaMdono prayoga paNa thayo che, jemAM SaTrapadI, kuMDalika, AkhyAnakI, vaitAlIya, vegavatInAM nAmo ullekhanIya che. vaNika chaMdomAM chaMdazAstranA niyama anusAra jyAM jyAM yatinuM vidhAna che tyAM atyAnuprAsanA prayoga vaDe chaMdane navIna rUpa ApavAmAM AvyuM che. keTalAMka mahAkAvyomAM mAtrika chaMdono prayoga adhika thayo che, paraMtu kyAMka kyAMka A chaMdomAM atyAnuprAsanA prayogathI chaMdomAM geyatA guNa adhika . Avyo che ane layamAM gatizIlatA paNa AvI che. A anyAnuprAsa pratyeka caraNanA aMtamAM ja nahi paraMtu caraNanA madhyamAM paNa maLe che. pratinidhi racanAo ane temanA upara AdhArita saMkSipta kRtio jaina paurANika mahAkAvyono paricaya devAnA kramamAM amArI paddhati nIce mujaba raheze. sauprathama ame te pratinidhi racanAonuM vivecana karIzuM je uttaravartI paurANika kAvyono AdhAra che, srota che, upAdAna che. pratyeka pratinidhi racanAnI sAthe tenA AdhAra upara racAyelI saMkSipta kRtionuM paNa vivaraNa ApavAmAM Avaze, jethI eka ekanuM citra sAme AvatuM jAya. tyAra pachI alaga alaga tIrthakaro ane anya zalAkApuruSonAM caritonuM vivaraNa ApavAmAM Avaze ane e ja rIte anya prabhAvaka AcAryo ane puruSonAM caritonAM vivaraNa paNa. jaina mahAkAvyonI aneka pratinidhi racanAo Aja sudhI anupalabdha che. dAkSiNyAMka AcArya udyotanasUrie potAnI kuvalayamAlA' kathAnI prastAvanAmAM pAdaliptanI taraMgavatI, paparNaka kavionI racanA gAthAkoza, vimalAMkanuM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jaina kAvyasAhitya paumariyam, devagurUnuM supuruSacarita, harivarSanI harivaMzotpatti, sulocanAkathA, rAjarSi prabhaMjananuM yazodharacarita vagere aneka kavio ane racanAono ullekha karyo che, temAMthI amuka ja maLI zakI che jyAre aneka maLI zakI nathI. tevI ja rIte saMpadAsagaNino vasudevahiDI grantha khaMDita maLyo che. bhadrabAhukRta vasudevacaritano kevaLa ullekha ja maLe che. kavi parameSThikRta "vAgarthasaMgraha' tathA caturmukhanuM "pahemacarila' ane harivaMzapurANa Aja sudhI anupalabdha che. je upalabdha che temano ja paricaya ApavAmAM Avaze. bhAratIya sAhityamAM keTalAMka evAM rASTrIya caritra che je badhA ja vargone rucikara che. rAma ane kRSNa tathA kaurava-pAMDavonAM caritra A prakAranAM che. temanI kathAvastune laIne rAmAyaNa, mahAbhArata ane harivaMzapurANanuM sarjana thayuM che. vAlmIki rAmAyaNa AdikAvya manAya che. jainonAM paurANika mahAkAvya paNa A rASTrIya caritrone laIne zarU thAya che. A kramamAM vi.saM.pa30mAM racAyeluM vimalasUrinuM paumacariyuM prAkRtamAM lakhAyeluM prathama jaina mahAkAvya che. tenA AdhAre keTalIka saMskRta-prAkRta racanAo paNa thaI che. tevI ja rIte kaurava-pAMDavonA caritane laIne jinasene zaka saM. 70pamAM harivaMzapurANanI racanA karI. tenA anukaraNa rUpe pachInI zatAbdIomAM prAkRta, apabhraMza ane saMskRtamAM keTalIya kRtionuM sarjana thayuM. rAmAyaNa ane mahAbhArata viSayaka racanAo pachI kALanI dRSTie mahApurANono krama Ave che jemAM triSaSTizalAkA puruSonAM carito varNita che. temano prAraMbha jinasena-guNabhadranAM mahApurANa-uttarapurANathI (9mI zatAbdIno uttarArdha) thAya che. temano AdhAra laIne keTalIya racanAo e nAme ke purANasArasaMgraha 1. temano ullekha jaina AgamomAM arthAt samavAyAMga, jJAtAdharmakathA, kalpasUtra, jambudvIpaprajJapti, trilokaprajJapti, AvazyakaniyukticUrNi, vizeSAvazyakabhASya ane vasudevahiDImAM maLe che. tyAM temane "uttama puruSa'nI saMjJA ApI che. paraMtu pachI "zalAkApuruSa' saMjJA rUDha thaI. A zalAkApuruSonI saMkhyA jinasena ane hemacandra 63 ApI che. samavAyAMga (sU. 132)mAM 24 tIrthakara, 12 cakravartI, 9 nArAyaNa, 9 baladevane ja "uttama puruSa mAnI 54 saMkhyA ApI che paraMtu temAM 9 pratinArAyaNone umeratAM 63 saMkhyA thAya che. bhadrezvare potAnI "kahAvali'mAM 9 nAradonI saMkhyA umerI zalAkApuruSonI saMkhyA 7ra ApI che. hemacandra "zalAkApuruSa'no artha "nAtareravA." karyo che ane bhadrezvarasUrie "samyaktarUpa zalAkAthI yukta' evo artha karyo che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya yA caturviMzatijinendracaritra, triSaSTismRti Adi nAme racAI. A viSayano prAkRta grantha 'caupannamahApurisariya' ane 'kahAvali' paNa ullekhanIya che. saMskRtamAM viracita hemacaMdrAcAryanuM 'triSaSTizalAkApuruSacarita' mahAna Akara graMtha che. temAM ja aneka paurANika mahAkAvyono samAveza che. tenA ladhusaMskaraNarUpa keTalIka racanAo maLI che. temanuM kramazaH vivecana karavAmAM Avaze. rAmAyaNa, mahAbhArata tathA mahApurANo pachI alaga alaga tIrthaMkaronA jIvanacarito adhika saMkhyAmAM maLe che, jemanI racanA 10mIthI 18mI zatAbdI sudhImAM thaI che. temanuM vivecana paNa kramazaH karavAmAM Avaze. 35 rAmaviSayaka paurANika mahAkAvya paumacariya - prAkRta bhASAmAM nibaddha A kRti jaina purANasAhityamAM sauthI prAcIna kRti che. temAM jaina mAnyatA anusAra rAmakathAnuM varNana che. A graMtha 118 adhikAromAM vibhakta che. temAM kula 8651 gAthAo che. te bAra hajAra zlokapramANa che. temAM rAmanuM nAma padma che. temAM rAma nAmano prayoga paNa dekhAya che. A graMtha racavAmAM graMthakArano mULa uddeza e hato ke te pracalita rAmakathAnA brAhmaNa rUpa samAna potAnA saMpradAyanA loko mATe rAmakathAnuM jaina rUpa rajU kare. ghaNI bAbatomAM temanI rAmakathA vAlmIki rAmAyaNathI bhinna che. lAge che ke vimalasUrinI samakSa rAmakathA saMbaMdhI keTalIka evI sAmagrI paNa hatI je vAlmIki rAmAyaNamAM upalabdha na hatI ke kaMIka judI hatI, jemake rAmano svecchApUrvaka vanavAsa, svarNamRganI anupasthiti, sItAno bhAI bhAmaMDala, rAma ane hanumAnanA aneka vivAha, setubaMdhano abhAva vagere. A graMthanI sauthI moTI vizeSatA e che ke temAM rAvaNa, kuMbhakarNa ane sugrIva, hanumAna vagere rAkSaso ane vAnarone daityo ane pazuonA rUpamAM cItaravAmAM nathI AvyA paraMtu temane susaMskRta manuSyonA rUpamAM AlekhavAmAM AvyA che. 1. prAkRta grantha pariSad, vArANasI, 1962. graMthanuM nAma pratyeka sarganA aMte 'paumariyam' ApavAmAM AvyuM che. tene kyAreka kyAreka rAghavacarita, rAmadevarata ane rAmAravindacarita paNa kahevAmAM Avela che. A uparAMta tene purANa saMjJA paNa ApavAmAM AvI che. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 jena kAvyasAhitya graMthakartAe potAnA pUrva srotone sUcita karatAM kahyuM che ke temane A kathAnaka pUrva' nAmanA AgamamAM kathita ane nAmAvalinibaddha tathA AcAryaparaMparAgata rUpamAM maLyuM hatuM. je sUtrone AdhAre A graMtha racavAmAM Avyo che temano nirdeza granthanA prathama udezamAM karavAmAM Avyo che, to paNa graMtharacanAnI preraNA aMge je spaSTIkaraNa karavAmAM AvyuM che temAMthI saMketa maLe che ke lekhakanI samakSa vAlmIki rAmAyaNa avazya hatuM ane temAMthI preraNA laIne temaNe potAnA "pUrva sAhitya ane guruparaMparAthI prApta sUtrone pallavita karI A granthanuM sarjana karyuM che. lekhaka anusAra graMthanI kathAvastu sAta adhikAramAM vibhakta che - sthiti, vaMzotpatti, prasthAna, raNa, lavakuzotpatti, nirvANa ane aneka bhava. kathAnaka jaina mAnyatA anusAra sRSTinA varNanathI zarU thAya che ane prathama 24 udezomAM RSabha vagere tIrthakaronA varNana sAthe IkvAkuvaMza, caMdravaMzanI utpatti darzAvatAM vidyAdharavaMzomAM rAkSasavaMza ane vAnaravaMzono paricaya Apyo che. rAmanA janmathI laMkAthI pAchA pharyA pachI temano abhiSeka thayo tyAM sudhI arthAtuM rAmAyaNano mukhya bhAga rUpathI 86 sudhInA 61 uddezo ke parvomAM ApavAmAM Avyo che. graMthanA zeSa bhAgamAM sItAnirvAsana, lavAMgakuzanI utpatti, dezavijaya ane samAgama, pUrvabhavonuM varNana Adi vistArapUrvaka nirUpI aMte rAmane kevaLajJAna thavuM ane nirvANa prApta thavuM e ghaTanAo sAthe graMtha samApta thAya che. rAmacarita upara A eka evI prathama jaina racanA che jemAM yathArthatAnuM darzana thAya che ane jemAM aneka uTapaTAMga tathA atArkika vAtonuM nirasana thayuM che. temAM pAtronA caritracitraNamAM paristhitivaza udAtta bhUmikA rajU karavAmAM AvI che, ane puruSa tathA strI caritrane UMce uThAvavAmAM AvyAM che. temAM kaikeyIne IrSA jevI durbhAvanAnA kalaMkamAMthI bacAvavAmAM AvI che. dazarathe vRddhatvane kAraNe jyAre rAjya choDI vairAgya dhAraNa karavAno vicAra karyo tyAre gaMbhIra prakRtivALA bharatane paNa vairAgyabhAva utpanna thayo. kaikeyInI samakSa pati ane putra baMnenA viyoganI samasyA khaDI thaI ane teNe bharatane gRhastha jIvanamAM bAMdhI rAkhavAnI bhAvanAthI bharatane rAjyapada devA mATe dazaratha pAse vara mAgyo. rAma svecchAe (dazarathanI AjJAthI nahi) vanamAM jAya che. rAmane pAchA lAvavA mATe kaikeyI pote vanamAM jAya che ane rAmane kahe che ke bharate haju ghaNuM badhuM zIkhavAnuM che. rAjaya to tamAre ja karavAnuM che. akasmAta mArAthI je thayuM teno vicAra na karo, kSamA karo ane ayodhyA pAchA cAlo. A rIte bAli ane rAvaNanA caritra paNa ahIM udAtta darzAvyAM che. rAvaNane dhArmika ane vratI puruSanA rUpamAM AlekhavAmAM Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 37 Avela che. te sItAnuM apaharaNa to karI jAya che paNa teNe tenI IcchA viruddha balAtkAra karavAno vicAra ke prayatna karyo nahi kAraNa ke teNe koI paNa strI sAthe te strInI IcchA viruddha saMbhoga na karavAnuM vrata laI rAkhyuM hatuM. te sItAne pAchI mokalI devA Icchato hato paraMtu lokonI najaramAM pote Darapoka tarIke khape evA bhayane kAraNe teNe tema na karyuM. teno vicAra yuddhamAM rAma-lakSmaNa upara vijaya meLavIne pachI vaibhava sAthe sItAne pAchI soMpavAno hato. paumacariyuM rAmacarita uparAMta aneka kathAono Akara che. temAM aneka avAntara kathAo ApavAmAM AvI che tathA paraMparAgata aneka kathAone yathocita parivartana sAthe prasaMganukULa banAvavAmAM Avela che ane keTalIka navI ja kathAonuM sarjana karavAmAM AvyuM che. jo vAlmIki rAmAyaNa saMskRta sAhityanuM AdikAvya che to paumacariyuM prAkRta sAhityanuM. tenI bhASA mahArASTra prAkRta che. temAM deza, nagara, nadI, samudra, aTavI, Rtu, zarIrasaundaryanAM varNano mahAkAvyocita che. zRMgAra, vIra ane karuNa rasonI sucAru abhivyakti paNa sthAne sthAne thaI che tathA ucita sthAno upara bhayAnaka, raudra, bIbhatsa, adbhuta ane hAsya rasanAM udAharaNo paNa maLe che. varNanane anurUpa bhASA oja, mAdhurya ane prasAda guNothI yukta banatI gaI che. upamA vagere alaMkArono prayoga paNa pracura mAtrAmAM dekhAya che tathA gAthA chaMda uparAMta udezonA madhyamAM saMskRtanA chando upajAti, IndravajA, upendravajA, mAlinI, vasantatilakA, rucirA, zArdUlavikrIDita vagereno prayoga karavAmAM Avyo che. paumacariyanA anta parIkSaNa dvArA ApaNane gupta-vAkATaka yuganI aneka prakAranI aitihAsika ane sAMskRtika sAmagrI maLe che. temAM varNita aneka janajAtio, rAjyo ane rAjanaitika ghaTanAono tatkAlIna bhAratIya ItihAsa sAthe saMbaMdha sthApita karavAmAM Avyo che. dakSiNa bhAratanA kilakilo ane zrIparvatIyono ullekha che tathA AnandavaMza ane kSatrapa rudrabhUtino paNa ullekha che. ujjaina ane dazapuranA rAjAo vaccenA saMgharSanuM tathA gupta rAjA kumAragupta ane mahAkSatrayo vaccenA saMgharSanuM sUcana paNa temAM maLe che. temAM naMdyAvartapurano ullekha che jenuM sAmya vAkATakonI rAjadhAnI nandivardhana sAthe sthApavAmAM Ave che. 1 1. A AdhAro uparathI tenA racanAkALanuM nirdhAraNa karavAmAM AvyuM che. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 kAvya-sAhitya jainadharmanA siddhAntonA nirUpaNanI dRSTie paumacariyuM evI racanA che je sAmpradAyikatAthI para che. graMthamAM varNavavAmAM AvelAM aneka tathyonA vizleSaNathI jaNAya che ke temAM zvetAMbara, digaMbara ane yApanIya badhA saMpradAyono samAveza thaI gayo che. saMbhavataH vimalasUri e yuganA hatA jyAre jainomAM sAMpradAyikatAnA vibhAgo UMDA thaI zakyA na hatA. temanA upara sAMpradAyikatAno koI prabhAva nathI. temaNe paraMparAthI je sAMbhaLyuM, vAMcyuM ane dekhyuM tenuM varNana karyuM che pachI bhale te zvetAMbara ke digaMbara baMne paraMparAone pratikUla hoya. racanAra ane racanAkAla - graMthanA aMte ApavAmAM AvelI prazastimAMthI ApaNe jANIe chIe ke tenA kartA nAIlakula vaMzanA vimalasUri hatA, te rAhunA praziSya ane vijayanA ziSya hatA. A sivAya kavinA jIvana vize vadhu mAhitI nathI maLatI. prazastinI eka gAthAmAMthI jANa thAya che ke A kRti pa30 vIranirvANa saMvatamAM arthAt I.sa.4mAM racAI hatI. paraMtu AnA upara pAzcAtya vidvAna ha. yAkobI ane jaina vidvAna muni jinavijaya, muni kalyANavijaya ane 5. paramAnanda zAstrI tathA jainetara vidvAna ke. eca. dhruve zaMkA pragaTa karI che. sauthI moTI vAta to e che ke je nAIla kulanA te AcArya che tene nAIlI zAkhAnA rUpamAM vIra ni. saM. pa80 ke 600 lagabhaga vaja(vIra ni. saM. pa75)nA ziSya vajasene sthApela, ane te zAkhAmAM utpanna thayA hovAthI te avazya keTalIka peDhIo pachI thayA che. tethI varSa pa30, vIra ni. saM. na hotAM pachIno koI saMvata hovo joIe. yAkobIe tene tRtIya zatAbdInI racanA mAnI che, ane DaoN. ke. Ara. canTe tene vi.saM. pa30nI kRti gaNI che. paumacariyuM uparAMta vimalasUrinI keTalIka anya racanAo jaNAvavAmAM Ave che. paraMtu te kRtionuM kartutva vivAdAspada che. "praznottaramAlikA' eka evI racanA che jene bauddha, brAhmaNa ane jaina potapotAnA matanI batAve che. haridAsa zAstrI ane keTalAka anya vidvAno mAne che ke A kRti vimalasUrinI che. keTalAka vidvAna tene rASTrakUTa nareza amoghavarSa (9mI zatAbdI)nI racanA mAne che. 1. paumariyam, prAkRta grantha pariSadu, vArANasI, 1962, juo DaoN. vI. ema. kulakarNIe lakhelI prastAvanA, pR. 8-15. 2. e kriTikala sTaDI opha pamicariyuM, pR. 17 3. paumacariyanI aMgrejI prastAvanA, pR. 17, prAkRta grantha pariSadu, vArANasI, 196 2. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya kuvalayamAlAnI prastAvanArUpa gAthAomAM vimalAMka vimalasUrine yAda karavAmAM AvyA che ane temanI 'amRtamaya sarasa prAkRta bhASA'nI prazaMsA karavAmAM AvI che (kRti paumacayano ullekha nathI paNa lakSya te ja che). eka anya gAthA je nIce pramANe che buhayaNasahassadayiyaM harivaMsuppattikArayaM paDhamaM / vaMdAmi vaMdiyaMpi hu harivarisaM ceya vimalapayaM // (jeno artha DaoN. A. ne. upAdhyee A pramANe karyo che prathama harivaMzotpattikA2ka harivarSa kavinI budhajanomAM priya ane vimala abhivyakti (padAvalI)ne kAraNe vaMdanA karuM chuM.') temAM keTalAka zabdomAM parivartana karIne keTalAka vidvAno kalpanA kare che ke emAMthI 'hiravaMzacariyanA prathama raciyatA vimalasUri' evo dhvani nIkaLe che. paraMtu ukta gAthAthI vimalasUrinuM harivaMzakartRtva siddha thatuM nathI. DaoN. upAdhyee ukta gAthAnI bIjI paMktimAM 'visiM ceya vimattaparyaM'nA sthAne 'rivarsa ceya vimatapayaM' parivartita karavAmAM Apatti ApI che ke tema karatAM ukta gAthAmAM 'harivaMza' zabdanI punarAvRtti thAya che. bIjI vAta e che ke udyotanasUrie prastAvanArUpa gAthAomAM kAlakramathI ajaina ane jaina (dhe. tathA digaM.) kavione yAda karyA che. ukta kramamAM vimalAMka vimalanI pachI tipurisayasiddha 'supuruSacarita'nA sarjaka guptavaMzI devagupta, pachI prathama harivaMzotpattikAraka harivarSa, tenA pachI sulocanAkathAkAra, yazodharacaritakAra prabhaMjana, varAMgacaritakAra jaTila, padmacaritakAra raviSeNa tathA samarAdityakathAkAra ane potAnA guru hirabhadranuM smaraNa karyuM che. jo vimalasUrinI hiravaMsa nAmanI koI racanA hota to teno ullekha vimalanA kramamAM hota, paraMtu evuM nathI. tyAM to eka kavi ane tenI racanAnA aMtarALa pachI hiravaMzano ullekha Ave che. A 'harivaMsuSpatti' grantha prAkRtamAM ke saMskRtamAM paNa hoI zake che kAraNa ke prastAvanArUpa gAthAomAM prAkRta ane saMskRta baMne bhASAonA kavionuM smaraNa karavAmAM AvyuM che, tethI ukta gAthAmAMthI vimalasUri kRta 'harivaMsacirayaM' evo dhvani kADhavo saMbhava dekhAto nathI. 39 sItArita AmAM 465 prAkRta gAthAomAM bhuvanatuMgasUrie sItAnuM caritra lakhyuM che. sItAcaritra upara prAkRtamAM ajJAtakartRka be vadhu racanAo maLe 1. kuvalayamAlA (siM. jai. graM. 45), pR. 3 2. ejana, bhAga 2, prastAvanA, pR. 76, ane noTsa, pR. 126 3. jinaratnakoza, pR. 442. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 che. ekano graMthAtra 3100 ke 3400 che. bIjInI hastapratamAM saM. 1600 ApavAmAM Avela che. rAmalakSmaNacaritra sItAcaritranA racanAkramamAM lakhyuM che. padmarita yA padmapurANa A caritanI kathAvastu AThamA balabhadra padma (rAma), AThamA nArAyaNa lakSmaNa, pratinArAyaNa rAvaNa tathA temanA parivAro ane saMbaddha vaMzonuM caritavarNana che. A racanA saMskRta che. temAM 123 parva che jemAM anuSTupanA pramANathI 18023 zloko che. saMskRta jaina kathAsAhityamAM A sauthI prAcIna graMtha che. - jaina kAvyasAhitya Ane paNa 208 gAthAomAM bhuvanatuMgasUrie AmAM adhika pramANamAM anuSTul chandano prayoga thayo che. pratyeka parvanA aMte chaMdamAM parivartana karI vividha vRttono prayoga karavAmAM Avyo che. 42mA parvanI racanA nAnA chaMdomAM karavAmAM AvI che. 78mA parvanI vizeSatA e che ke temAM vRttagandhi gadyano paNa prayoga thayo che, jemAM bhujaMgaprapAta chandano AbhAsa maLe che. graMthakAre racanAnA AdhAra aMge sUcavyuM che ke teno viSaya zrI vardhamAna tIrthaMka2 pAsethI gautama gaNadharane ane temanI pAsethI dhAriNInA sudharmAcAryane prApta thayo. pachI prabhavane ane tenA pachI zreSTha vaktA kIrtidhara AcAryane prApta thayo. tyAra pachI temanA lakhANane AdhAra banAvIne raviSeNe A grantha pragaTa karyo.4 apabhraMza paumacariunA sarjaka svayaMbhUe paNa anuttaravAgmI kIrtidharano ullekha karyo che, paraMtu temanI kRti Aja sudhI maLI nathI ane temanI AcAryaparaMparA paNa maLatI nathI. prAkRtamAM 'paumariyam'nI kathAvastunA vinyAsa samAna ja A kRtimAM vastuvinyAsa dekhAya che. viSaya ane varNana prAyaH jemanAM tema tathA parva-pratiparva ane prAyaH ekadhArA aneka padyapratipadya maLI jAya che. tethI lAge che ke A graMtha vimalasUrikRta paumacariyuMne sAme rAkhI racAyo haze ane aneka aMzomAM 1. ejana, pR. 442 2. ejana, pR. 331 3. bhAratIya jJAnapITha, vArANasIthI traNa bhAgamAM sAnuvAda prakAzita, san 1958-59; mUla - mA. di. jai. graMthamAMlA, muMbaI, 3 bhAga, san 1985; jinaratnakoza, pR. 233 4. parva 123, 5. 166. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 41 teno chAyAnuvAda haze. tema chatAM baMne graMthonA tulanAtmaka adhyayana dvArA vidvAnoe anekavidha vyatikrama, parivartana, parivardhana, vibhinna saiddhAttika mAnyatAo vagere tathyo tarapha dhyAna kheMcyuM che. te uparAMta raviNanAM keTalAMya vivecano eTalA to pallavita ane parivardhita che ke saMskRtanI A kRti prAkRta paumariyamathI doDha gaNI karatAM paNa vadhAre che. tema chatAM viSayanI dRSTie temAM koI navIna kathAvastuno samAveza nathI." A baMnenI tulanAthI je niSkarSa nIkaLe che te e che ke raviSeNe A kRtine pUrNataH digaMbara paraMparAne anukULa banAvavAno prayatna karyo che jyAre paumariyam sAMpradAyikatAthI para che yA zvetAMbara-digaMbara mAnyatAthI alaga koI trIjI paraMparA yApanIyanI kRti che. jaina sAhityamAM rAmakathAnA be rUpa maLe che. eka rUpa to vimalasUrinA paumariyamAM, prastuta padmacaritamAM ane hemacandrakRta triSaSTizalAkApuruSacaritamAM, tathA bIjuM rUpa guNabhadranA uttarapurANamAM, puSpadantanA mahApurANamAM ane kannaDa ' cAmuMDarAyapurANamAM. paheluM rUpa adhikAMzataH vAlmIki rAmAyaNanA jevuM che jyAre bIjuM rUpa viSNupurANa tathA bauddha dazarathajAtaka sAthe maLatuM Ave che. granthakAraparicaya ane racanAkALa - A kRtinA sarjakanuM nAma raviSeNa che. temaNe padmacaritanA 123mA parvanA 167mAM padyanA uttarArdhamAM potAnI guruparaMparAno ullekha A rIte karyo che - indragurunA ziSya divAkara yati, divAkara yatinA ziSya ahammuni, ahammuninA ziSya lakSmaNasena ane temanA ziSya raviSeNa. paraMtu raviSeNe potAnA saMgha yA gaNagacchano koI ullekha karyo nathI ke na to temaNe sthAnAdinI mAhitI ApI che. paraMtu senAnsa nAmathI anumAna thAya che ke te saMbhavataH sena saMghanA hoya. temanA gRhasthajIvana ane temanI anya racanAonA viSayamAM paNa kaMI jANa nathI. nasIbayoge graMthakAre tenI racanAno saMvata ApI dIdho che. te mujaba mahAvIranirvANanA 1203 varSa 6 mahinA vItyA pachI A kRti racAI che. A sUcanA anusAra tenI racanA vi.saM. 734 yA san 676 I. mAM thaI che. 1. paM. nA. rA. premI, jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 87-108; padmapurANa, prastAvanA, pR. 21-3ra 2. ejana, pR. 93-98 3. parva 123. 18 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jaina kAvyasAhitya paravartI AcAryoe raviSeNa ane temanI kRtino sammAnapUrvaka ullekha karyo che. udyotanasUrie kuvalayamAlAmAM ane jinasene (ddhi.) harivaMzapurANamAM temane yAda karyA che. raviSeNe sudharmAcArya, prabhava ane kIrtidhara sivAya koI pUrvAcArya yA pUrvavartI kRtino ullekha karyo nathI. A padmacarita upara rAjA bhoja (paramAra)nA rAjyakAla saM. 1887mAM dhArAnagarImAM zrIcandra munie eka TippaNa lakhyuM che.' rAmAyaNa - A sarala saMskRta gadyamAM lakhAyelI racanA che. koI pUrvavartI padyAtmaka kRtinuM A parivartita rUpa che. tene jaina rAmAyaNa paNa kahe che. racayitA ane racanAkALa - AnI racanA tapAgacchIya vijayadAnasUrinA praziSya ane rAmavijayanA ziSya devavijaye vi.saM. 16pa2mAM karI hatI. tenuM saMzodhana dharmasAgaragaNinA ziSya padmasAgare karyuM hatuM. padmapurANa nAmanI anya kRtio (saMskRta) - 1. padmapurANa - jinadAsa (16mI zatAbdI). te bhaTTAraka sakalakIrtinA ziSya hatA. temAM temaNe raviSeNanA padmapurANanuM anusaraNa karyuM che. tenuM bIjuM nAma rAmadevapurANa che. 2. padmapurANa (rAmapurANa) - somasena (saM. 1656) - dharmakIrti (saM. 1669) - candrakIrti bhaTTAraka - candrasAgara - zrIcandra - zubhavardhanagaNi (prakAzita - hIrAlAla haMsarAja kAmanagara, sad. 1917) 8. rAmacaritra - padmanAbha 9. padmapurANapaMjikA - prabhAcandra yA zrIcandra je 4 % $ 1. pR. 4 (siMghI jaina graMthamAlA, 45) 2. sarga 1. 36 3. premI, jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 286-290 4. jinaratnakoza, pR. 331 - 5. ejana, pR. 234, 331 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 4 3 rAmakathAthI saMbaddha anya racanAo (saMskRta) - 1. sItAcaritra - A kAvyamAM 4 sarga che, jemAM kramazaH 95, 99, 153 ane 209 padya che. A aprakAzita che. tenI hastalikhita pratimAM saM. 1339 Apyo che. 2. sItAcaritra - zAntisUri 3. " - brahma. nemidatta - amaradAsa mahAbhArataviSayaka paurANika mahAkAvya (saMskRta) : harivaMzapurANa - mahAkAvyanI zailImAM racAyeluM brAhmaNa purANonuM anukaraNa karatuM A eka purANa che. A graMthano mukhya viSaya harivaMzamAM utpanna thayelA 22mA tIrthaMkara neminAthanuM caritra che. tenuM bIjuM nAma ariSTanemipurANasaMgraha paNa che jeno ullekha pratyeka sarganI puSyikAnA vAkyamAM karavAmAM Avyo che. graMthakAre ATha adhikAromAM tenA viSayanuM pratipAdana karyuM che. te ATha adhikAro che - lokanA AkAranuM varNana, rAjavaMzonI utpatti, harivaMzano avatAra, vasudevanI ceSTAo, neminAthanuM carita, dvArikAnuM nirmANa, yuddhavarNana ane nirvANa. A graMthamAM 66 sargo che. teno kula vistAra bAra hajAra zlokapramANa che. A graMtha neminAthapurANa ja nathI paraMtu tene kendra banAvI temAM itihAsa, bhUgoLa, rAjanIti, dharmanIti vagere aneka viSayo tathA aneka upAkhyAnonuM nirUpaNa thayuM che. lokasaMsthAnanA rUpamAM sRSTivarNana 4 sargomAM ApavAmAM Avela che. rAjavaMzotpatti ane harivaMzAvatAra nAmanA adhikAromAM covIsa tIrthaMkara, bAra cakravartI, nava nArAyaNa vagere tresaTha zalAkApuruSonAM ane seMkaDo avAntara rAjAo ane vidyAdharonAM caritonuM varNana karavAmAM AvyuM che. A rIte te eka mahApurANane paNa potAnAmAM garbharUpe samAve che. harivaMzanA prasaMgamAM aila ane yaduvaMzonuM paNa varNana ApavAmAM AvyuM che. 1. ejana, pR.442 2. mA. di. jai. graMthamALA, muMbaI, 2 bhAga, san 1930-31; bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1962 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya prAcIna jaina sAhityamAM kRSNanA pitA vasudevanuM cirata bahu rocaka ane vyApaka rUpamAM AlekhAyuM che. A AlekhanamAM 1-2 nahIM paNa 15 sarga (19-33 sarga) rokAyA che. A moTo bhAga graMthano caturthAMza jeTalo che. A graMtha pahelAM bhadrabAhukRta 'vasudevacarita' (anupalabdha) ane vasudevarSiDI (saMghadAsagaNikRta)mAM vasudevanI kautukapUrNa kathA kahevAmAM AvI che. vasudevanA carita sAthe saMbaddha zrI kRSNa, balarAma tathA anya yaduvaMzI puruSo - pradyumna, sAmba, jarakumAra AdinAM cirato ane rAjagRhanA rAjA jarAsaMdha ane mahAbhAratanA nAyako kaurava-pAMDavonuM varNana paNa jaina mAnyatA anusAra rajU karavAmAM AvyuM che. graMthanA uttarArdhane ApaNe yaduvaMzacirata ane jaina mahAbhArata paNa kahI zakIe. 44 neminAthanuM ATaluM vistRta varNana AnA pahelAM anyatra kyAMya svataMtra rUpe jovA nathI maLatuM. kevaLa uttarAdhyayanasUtranA 'rahanemijja' nAmanA 22mA adhyayanamAM te caritra aMza rUpe 49 gAthAomAM ApavAmAM AvyuM che. graMthamAM cArudatta ane vasaMtasenAno vRttAMta vistArathI ApavAmAM Avyo che. AnA pahelAM vasudevadiMDI ane bahatkathAzlokasaMgrahamAM paNa A kathAnaka AvyuM che jeno srota guNAtmyanI bRhatkathA manAya che. mRcchakaTikamAM A kathAnakane nATakanuM rUpa ApavAmAM AvyuM che. hiravaMzapurANa kevaLa eka kathAgrantha ja nathI paraMtu mahAkAvyanA guNothI gUMthavAmAM AveluM eka ucca koTinuM kAvya paNa che. AmAM badhA rasono sAro paripAka thayo che. yuddhavarNanamAM jarAsaMdha ane kRSNanI vaccenuM romAMcakArI yuddha vI22sano paripAka che. dvArikAnirmANa ane yaduvaMzIono prabhAva adbhutarasano prakarSa che. neminAthano vairAgya ane balarAmano vilApa karuNarasathI bharapUra che. A kAvyano aMta zAntarasamAM thAya che. prakRticitraNarUpa RtuvarNana, candrodayavarNana Adi aneka citra kAvyazailImAM AlekhavAmAM AvyAM che. graMthanI bhASA prauDha ane udAtta che tathA alaMkAra ane vividha chaMdothI vibhUSita che. resanA Alekhanane anukULa ja kavie chaMdo pasaMda karyA che. paMcAvanamo sarga yamakAdi alaMkArothI suzobhita che. neminAthanA stavanarUpa pUro 39mo sarga vRttAnugandhI gadyamAM lakhAyo che. padyamaya racanAomAM A prakArano prayoga raviSeNanA padmacarita uparAMta kevaLa ahIM ja jovA maLe che, bIje kyAMya jovA maLato nathI. kavinI varNanazailI apUrva che. vasudevanI saMgItakalAnA varNanamAM 19mA sarganA 120 zloka racAyA che. te varNana bharatamuninA nATyazAstrathI anuprANita che. A graMthagata lokavibhAganuM varNana Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 45 ane zalAkApuruSonuM varNana "tiloyapaSNatti sAthe ane dvAdazAMganuM varNana rAjavArtika sAthe meLa khAya che. vratavidhAna, samavasaraNa ane jinendravihAravarNana paNa khUba ja paripUrNa che. aitihAsika dRSTie harivaMzapurANa potAnA samayanI kRtiomAM nirALI kRti che. tenA kartAe potAno paricaya sArI rIte Apyo che. temaNe potAnI racanA zaka saMvata 70pamAM saurASTranA vardhamAnapuramAM pUrI karI hatI ane graMthasamAptivarSanA kALamAM potAnI cAre tarapha bhAratavarSanI rAjanaitika sthitinuM digdarzana karAvatAM jinasene kahyuM che ke te samaye uttara dizAmAM IndrAyudha, dakSiNa dizAmAM kRSNano putra zrIvallabha ane pUrvamAM avantinareza vatsarAja ane pazcimamAM sauronA adhimaMDala saurASTramAM vIra jayavarAha rAjaya karatA hatA. ATaluM ja nahi paNa A racanAmAM aitihAsika cetanAnuM adhika darzana paNa thAya che, jemake temAM bhagavAna mahAvIranA samayathI zarU karI guptavaMza ane kalkinA samaya sudhI madhyadeza upara zAsana karanAra pramukha rAjavaMzonI paraMparAno ullekha che, tathA avantInI gAdI para AvanAra rAjavaMza ane rAjavaMza (jemAM prasiddha rAjA vikramAditya thayA che)no krama Apyo che, sAthe ja jaina ItihAsanI dRSTie bhagavAna mahAvIrathI zarU karI 683 varSanI sarvamAnya guruparaMparA ane tenAthI AgaLa potAnA samaya sudhInI anyatra anupalabdha evI avicchinna guruparaMparA paNa ApI che, ane potAnA pUrvavartI aneka kavio ane kRtiono paricaya paNa karAvyo che. A rIte ApaNe harivaMzapurANamAM purANa, mahAkAvya, vividha viSayonuM pratipAdana karanAra vizvakoza tathA rAjanaitika ane dhArmika itihAsano srota AdinuM eka sAthe darzana karIe chIe. graMthakAre pote potAnA A graMthanA saMbaMdhamAM A rIte kahyuM che ke A harivaMzane je zraddhAthI vAMcaze tenI potAnI 1. vardhamAnapura karyuM ane A prazastimAM ullikhita narezo kayA e bAbate vidvAnomAM moTo matabheda che. A badhAnI samIkSA DaoN. A. ke. upAdhyee kuvalayamAlA (si.jai.2.46) bhAga 2nI aMgrejI prastAvanAnA pR. 105-107mAM vistArathI karI che. 2. sarga 66, para-pa3 3. sarga 60. 487-492 4. sarga 66, 21-33 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jaina kAvyasAhitya kAmanAo alpa yatna pUrI thaze tathA dharma, artha ane mokSane te prApta karaze.' atte graMthakAre harivaMzane samIhita siddhi mATe zrIparvata kahyo che. A zrIparvata Adhrapradezano nAgArjunIkopTA che je jinasenanA samaye paNa Rddhi-siddhinA mATe dezaprasiddha kendra manAtuM hatuM. - graMthakAraparicaya ane racanAkAla - A graMthanI samAptimAM 66mA sargamAM eka mahattvapUrNa prazasti ApavAmAM AvI che. temAMthI jANavA maLe che ke prastuta kRtinA sarjaka punnATasaMghIya jinasena che. tenAthI spaSTa thAya che ke A jinasena mahApurANa (AdipurANa)nA kartA mUlasaMghIya senAnvayI jinasenathI bhinna che. A jinasenanA gurunuM nAma kIrtiSaNa ane dAdAgurunuM nAma jinasena hatuM, jyAre bIjA jinasenanA gurunuM nAma vIrasena ane dAdAgurunuM nAma Aryanaji hatuM. putrATa karNATakanuM prAcIna nAma che, ane A dezamAMthI nIkaLelA munisaMghanuM nAma putrATasaMgha paDyuM. harivaMzanA 66mAM sargamAM mahAvIrathI zarU karI lohAcArya arthAt vI.ni. 683 varSa pachInA varSa sudhInI AcAryaparaMparA ApavAmAM AvI che, je paraMparA zrutAvatAra Adi anya graMthomAM maLe che. tyArabAda je AcAryaparaMparA ApavAmAM AvI che temAM punnATasaMghanA pUrvavartI aneka AcAryonAM nAmo ApavAmAM AvyAM che, jemake vinayadhara, zrutigupta, RSigupta, zivagupta (jemaNe potAnA guNothI ahiMdubalipada prApta karyuM hatuM), mandarAya, mitravIra, baladeva, balamitra, siMhabala, vIravitu, padmasena, vyAdhrahasti, nAgahasti, jiladaMDa, naSeiNa, dIpasena, dharasena, dharmasena, siMhasena, nadiSeNa, Izvarasena, abhayasena, siddhasena, abhayasena, bhImasena, jinasena, zAntiNa, jayasena, amitasena (putrATasaMghanA agraNI ane so varSa jIvanAra), temanA moTA gurubhAI kIrtiSeNa ane temanA ziSya jinasena (granthakartA). AmAM amita senane punnATasaMghanA agraNI kahevAmAM AvyA che. tethI pratIta thAya che ke teo ja punnATasaMghane choDI sauprathama uttara tarapha gayA haze ane temanI pahelAM jayasena guru sudhI A saMgha putrATa dezamAM ja vicaraNa karato rahyo haze - arthAta jinasenathI 50-60 varSa pahelAM ja kAThiyAvADamAM A saMghano praveza thayo haze. jinasene A graMthanI racanA zaka saM. 705 (san 783) arthAta vi.saM. 840mAM karI hatI. uparyukta gurnAvalIthI ApaNe e niSkarSa para pahoMcIe 1. sarga 66. 46 2. sarga 66-54 : caM rivaMzapukhyavarita: zrIparvataH sarvato | 3. sarga 66, 22-33 4. sarga dada, padya para : zArvazate samu diza vottarapUttara ... ! Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya chIe ke vIra nirvANa pachIthI vikrama saM. 840 sudhInI avicchinna guruparaMparA A graMthamAM surakSita che je anyatra jovA maLatI nathI ane A dRSTie A prazasti mahattvapUrNa che. jANavA maLe che ke punnATasaMghanI paraMparA vardhamAnapura (vaDhavANa - kAThiyAvADa)mAM jinasena pachI lagabhaga 150 varSo sudhI cAlatI rahI. tenuM pramANa ApaNane hariSaNanA "kathAkoza'mAM maLe che. hariSaNa paNa punnATasaMghanA hatA ane temanA kathAkozanI racanA jinasene harivaMza racyo pachI 148 varSe arthAta vi.saM. 989 (zaka saM. 853)mAM thaI hatI. harijeNe potAnA guru bhImasena, temanA guru hariSaNa ane temanA guru maunibhaTTAraka sudhIno ullekha karyo che. jo eka guruno samaya 25-30 varSa gaNavAmAM Ave to A anumAnathI harivaMzakartA jinasena, maunibhaTTArakanA gurunA guru hoI zake yA ekAda peDhI vadhu pahelAnA. jo jinasena ane maunibhaTTArakanI vaccenA ekabe AcAryonAM nAma bIje kyAMkathI jANI zakAya to pachI A graMthothI vIra nithI zaka saM. 853 sudhInI eka avicchinna guruparaMparA taiyAra thaI zake.' punnAsaMghano ullekha A be graMtho sivAya bIje kyAMya haju sudhI maLyo nathI. vidvAnonuM anumAna che ke putrATa(karNATaka)nI bahAra nIkaLyA pachI ja A saMgha putrATasaMgha kahevAyo jema AjakAla koI eka sthAna choDI bIjA sthAnamAM jaI rahe che tyAre te pUrva sthAnavALo kahevAvA lAge che. A graMthanI racanA nannarAjavasati pArzvanAtha maMdiramAM besI karavAmAM AvI hatI. 2 jo ke graMthakartA digaMbarasaMpradAyanA hatA chatAM paNa harivaMzanA aMtima sargamAM bhagavAna mahAvIranA vivAhanI vAta lakhI che je digaMbara saMpradAyanA anya graMthomAM jaNAtI nathI. lAge che ke A mAnyatA zvetAMbara yA yApanIya saMpradAyanA koI graMthamAMthI levAmAM AvI che. 1. jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 120-121. 2. harivaMzapurANa, sarga 66. para-papa 3. ejana, sarga da6. 8 : yazoyAcAM sutA yazodrA pavitraya vIravivAdimaoNMnnam | Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jene kAvyasAhitya jinasene potAnA pUrvavartI je vidvAnono ullekha karyo che te che - samantabhadra, siddhasena, devananTi, vajasUri, mahAsana (sulocanAkathAnA kartA), raviSeNa (padmapurANanA kartA), jaTAsiMhananTi (varAMgacaritanA kartA), zAnta (koI kAvya graMthanA kata), vizeSavAdi (gadyapadyamaya viziSTa kAvyanA sarjaka), kumArasena, vIrasena (kavionA cakravartI), jinasena (pArvAkyudayanA kartA) tathA eka anya kavi (vardhamAnapurANanA kartA).1 udyotanasUrie kuvalayamAlA (za. sa. 700 = vi. saM. 835 = san 778 I.)mAM potAnA pUrvavartI aneka jaina (je. ane digaM.) ane ajaina kavione yAda karyA che. keTalAka vidvAna raviSeNanA pAcarita ane jaTAnadinA varAMgacaritanI jema eka gAthA vaDe A harivaMzanI stutinI paNa kalpanA kare che je saMbhavita nathI kAraNa ke harivaMza kuvalayamAlA pachInI (5 varSa pachInI) racanA che. pUrvavartI racanAmAM paravartI racanAnA ullekhanI ochI ja saMbhAvanA rahe che. bIjI vAta e che ke kuvalayamAlAnA nIce ApelA padyamAM prathama harivaMzotpattinA kartA harivarSa kavinI, budhajanapriya hovAne kAraNe ane vimala abhivyaktine kAraNe, vaMdanA karavAmAM AvI che : buhayaNasahassadayiyaM harivaMsuppattikArayaM paDhamaM / vaMdAmi vaMdiyaMpi ha harivarisaM ceya vimalapayaM // AnAthI jANa thAya che ke te harivaMza anya kavinI kRti hatI, A na hatI. keTalAka vidvAna ukta gAthAthI vimalasUrikata harivaMzacariyuM hovAnI saMbhAvanA svIkAre che ane mAne che ke saMbhavataH jinasenano harivaMza vimalasUrinA prAkRta harivaMzacariyanI chAyA che. A viSayamAM ame paumariyanA prasaMge ukta saMbhAvanAnuM khaMDana karI dIdhuM che. hA, harivarSakRta prAkRta ke saMskRtamAM koI harivaMsuppatti upalabdha thAya to jinasenanA harivaMzanuM mULa zuM hatuM e viSaya upara kaMIka prakAza paDI 1. sarga 1. 31-40; AmAM vizeSavAdithI zuM udyotanasUri to abhipreta nathI ne ? temanI kuvalayamAlI gadyapadyamaya uktivizeSothI bharapura evuM kAvya che. 2. kuvalayamAlA siMghI jaina. granthamAlA, 45), pR. 3; ejana, dvitIya bhAga, prastAvanA, - pR. 76 ane noTsa pR. 126 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 49 zake ane bhagavAna mahAvIranA vivAhanA tadgata ullekhanI saMgati besI zake. pAMDavacarita - A sarcabaddha kRti che. temAM 18 sarga che. tenuM kathAnaka lokaprasiddha pAMDavonA caritra upara AdhArita che paraMtu kathAnaka jaina paraMparA anusAra varNita che, ane sAthe sAthe neminAthanuM carita svataH AvI gayuM che. A kAvyanA nAyaka pAMca pAMDava dhIrAdAtta ane udAtta kSatriya kulotpanna che. A kAvya vIrarasapradhAna che paraMtu tenuM paryavasAna zAntarasamAM thayuM che. zRMgAra, adbhuta ane raudra rasonI yojanA paNa AmAM aMgarUpa banI che. AmAM kAvyaparaMparAne anukULa pratyeka sargamAM eka chaMdano prayoga thayo che tathA sarvAnta chaMdaparivartana karavAmAM AvyuM che. AmAM mahAkAvya mATe jarUrI vaNya viSayo - nagarI, parvata, vana, upavana, vasaMta, grISma vagereno samAveza yathAsthAna thayo che. tenA sargonuM nAmakaraNa paNa vaNya viSayanA AdhAre karavAmAM AvyuM che. jo ke temAM mahAkAvyocita badhA ja guNa che paraMtu bhASAzailIgata prauDhatAnA tema ja udAtta kAvyakalAnA abhAvamAM te eka sAmAnya paurANika kAvya ja banI rahe che. paurANika kAvyonI jema temAM aneka vAto kalpanApUrNa ane atizayoktibharI che. varNanamAM aneka alaukika ane aprAkRtika zaktiono Azaro levAmAM Avyo che. ahIM tahIM avAntara kathAonI yojanA paNa karavAmAM AvI che, jemake nalakuberanI kathA. bhavAntaronA kathanamAM paNa aneka avAntara kathAo kahevAmAM AvI che. pAMDavacaritanA kathAnakano AdhAra "SaSThAMgopaniSadU tathA hemacandrAcAryanuM triSaSTizalAkApuruSacarita' tathA keTalAka anya graMtha che. A vAtane graMthakartAe pote nIcenA zlokamAM pragaTa karI che : SaSThAMgopaniSatriSaSTicaritAnAlokya kautUhalA- / detat kandalayAMcakAra caritaM pANDoH sutAnAmaham // pAMDavacaritanuM graMthapramANa lagabhaga ATha hajAra zloka che. tenA badhA sargomAM anuSTram chaMdano prayoga thayo che. sarSAntomAM prayukta anya chaMdonI saMkhyA 40 che. temAM mukhya vasaMtatilakA, zikhariNI, zArdUlavikrIta ane mAlinI che. graMthakAre bhASAnI prauDhatAnA abhAvane alaMkAronA prayoga dvArA kaMIka aMze dUra karavAno prayatna karyo che. zabdAlaMkAromAM anuprAsa, yamaka tathA vIsAno prayoga bahu anaka 1. kAvyamAlA sirijha, muMbaI, 1911, ji. 2. ko., pR. 242 2. pAMDavacarita, sarga 18, padya 280 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa0 jena kAvyasAhitya karavAmAM Avyo che. arthAlaMkAromAM upamA, unmelA ane rUpaka alaMkAranAM yaSTi prayoga darzanIya che. A kAvyamAM kavie potAnA yuganA samAjanuM citra AlekhyuM che. temAM te yuganA aneka rItarivAja, vivAhasaMskAra tathA pracalita anyavizvAsonI sArI jhAMkhI karAvavAmAM AvI che. pAMDavacarita eka dhArmika kAvya paNa che. temAM sthaLe sthaLe dhArmika upadezanI yojanA karavAmAM AvI che jemAM dayA, dAna, zIla, tapa tathA saMsAranI anityatA pratipAdita che. sarjaka ane racanAkALa - pAMDavacaritamAM ApavAmAM AvelI prazastimAMthI kavino vizeSa paricaya nathI maLato. temAMthI kevaLa eTaluM jANavA maLe che ke pAMDavacaritanA kartA devaprabhasUri maladhArI gacchanA hatA. temaNe A graMthanI racanA harSapurIya gacchanA hemacandrasUri-vijayasUri-candrasUri-municandrasUri-nA ziSya devAnandasUrinA anurodhathI karI hatI. prazastimAM racanAkAla Apyo nathI paraMtu devAnandasUri, jemanA anurodhathI A graMtha racavAmAM Avyo te, pramukha graMthasaMzodhaka pradyumnasUrinA guru kanakaprabhanA guru hatA. pradyumnasUrino sAhityika kAla saM. 131pathI saM. 1340 sudhI 25 varSano mAnI zakAya kAraNa ke temaNe saM. 1322mAM zreyAMsanAthacarita mAnatuMgasUrikRta) tathA te ja varSe munidevakRta zAntinAthacaritanuM saMzodhana karyuM ane saM. 1324mAM potAnA kAvya samarAdityacaritanI racanA karI tathA saM. 1334mAM prabhAcandrakRta prabhAvakacaritanuM saMzodhana karyuM. jo A kALathI pahelAM 25 varSa sudhI pradyumnasUrinA guru kanakaprabhano sAhityika kALa ane temanAthI 25 varSa pUrva sudhI kanakaprabhanA guru devAnandano sAhityika kALa mAnavAmAM Ave to kanakaprabhanuM sAhityika jIvana saM. 1290thI pachI ane devAnandanuM sAhityika jIvana saM. 1265 pachI mAnavuM joIe. A anumAnathI devAnandasUrino sAhityika kALa saM. 1265 lagabhaga sthira thAya che. eTale devaprabhasUrinI kRti pAMDavacaritano racanAkAla saM. 1265thI kaMIka pachIno hovo joIe. bIjA anumAnathI paNa ApaNe A niSkarSa para pahoMcI zakIe chIe. te che devaprabhasUrinA ziSya naracandrasUrino samaya. naracandrasUri paNa pAMDavacaritanA saMzodhakomAMnA eka hatA. A naracandrasUrie udayaprabhasUrikRta dharmAlyudaya mahAkAvya (saM. 1277-1290)nuM saMzodhana karyuM hatuM. A uparathI paNa te kALanI AsapAsa 1. pAMDavacarita, prazasti, padya 8-9 2. pAMDavacarita, prazasti, padya 10-11 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 51 pAMDavacaritanA racanAkALa hovo joIe ema nizcita jaNAya che. pAMDavacaritanA saMpAdakoe teno racanAkALa vi.saM. 1270 mAnyo che", je ukta anumAno sAthe lagabhaga baMdha bese che. harivaMzapurANa - jinasenanA harivaMzapurANanA AdhAra para racAyelI A kRtimAM 40 sarga che, temAM harivaMzakulotpanna 22mA tIrthaMkara neminAtha ane zrIkRSNa tathA temanA samakAlIna pAMDavo ane kauravonuM varNana che. tenA prathama 14 sargonI racanA bhaTTAraka sakalakIrti ane bAkInA sargonI racanA temanA ziSya brahma. jinadAse karI che. temAM raviNa ane jinasenano ullekha che. kartA ane racanAkALa - A graMthanA prathamAMzanA kartA bhaTTAraka sakalakIrti che. madhyakAlIna uttara bhAratamAM sakalakIrti nAmanA aneka bhaTTAraka thaI gayA che paraMtu temAMnA sarvaprathamajJAta sakalakIrtie aneka zAsanaprabhAva kAryo karyA hatAM ane vipula sAhityanuM sarjana karyuM hatuM. temanI kRtio saMskRta ane rAjasthAnI baMne bhASAomAM maLe che. temanA samayanA saMbaMdhamAM vivAda che. Do. kasturacaMda kAsalIvAla temano janma vi.saM. 1443mAM ane svargavAsa 1499mAM mAne che, jyAre DaoN. jyoti prasAda jaine temano janma 1418mAM ane svargavAsa 1499mAM mAnyo che. A baMne mata anusAra DaoN. vinanTaniste nakkI karelo svargavAsano samaya (saM. 1521) barAbara nathI ane na to DaoN. joharApurakare nirNata karelo kAla saM. 1450-1510 barAbara che. A sakalakIrti DuMgarapura (IDara) paTTanA saMsthApaka hatA tathA bAgaDa (sAgavADA) baDasAjana paTTanA paNa saMsthApaka hatA. temaNe lagabhaga 34 grantho lakhyA che jemAM 28 to saMskRta bhASAmAM ane 6 rAjasthAnI bhASAmAM che. saMskRta bhASAmAM racelA graMtho - 1. mUlAcArapradIpa, 2. praznottaropAsakAcAra, 3. AdipurANa, 4. uttarapurANa, 5. zAntinAthacaritra, 6. vardhamAnacaritra, 7. mallinAthacaritra, 8. yazodharacaritra, 9, dhanyakumAracaritra, 10. sukumAlacaritra, 1. jaina sAhityano saMkSipta itihAsa (mo. da. desAI)mAM pAMDavacaritano racanAkALa saM. 1270 lagabhaga mAnavAmAM Avyo che. 2. jinaratnakoza, pR. 460; rAjasthAna ke jaina saMta vyaktitva evaM kRtitva, pR. 27 3. rAjasthAna ke jaina satta: vyaktitva evaM kRtitva, pR. 1-21; jaina sadeza, zodhaka 16, pR. 181-188 tathA 208-209. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 11. sudarzanacaritra, 12. sadbhASitAvalI, 13. pArzvanAthapurANa, 14. siddhAntasAradIpaka, 15. vratakathAkoSa, 16. purANasArasaMgraha, 17. karmavipAka, 18. tattvArthasA2dIpaka, 19. paramAtmarAjastotra, 20. AgamasAra, 21. sAracaturvizatikA,. 22. paMcaparameSThIpUjA, 23. aSTAhnikApUjA, 24. solahakAraNapUjA, 25. jambusvAmicaritra, 26. zrIpAlacaritra, 27. dvAdazAnuprekSA, 28. gaNadharavalayapUjA. temano svargavAsa gujarAtanA mahesANA nAmanA gAmamAM saM. 1499mAM thayo hato, tyAM temanI samAdhiniSadyA Aja sudhI vidyamAna darzAvavAmAM Ave che. uttara purANanA dvitIyAMzanA kartA brahma. jinadAsa che, te sakalakIrtinA ziSya ane nAnA bhAI hatA. temanuM saMskRta ane rAjasthAnI upara samAna prabhutva hatuM paraMtu rAjasthAnI upara temane vizeSa anurAga hato. temanI saMskRta racanAo saMkhyAmAM bahu ja ochI che jyAre rAjasthAnI racanAo to 50thI paNa vadhu che. brahma. jinadAsanI nizcita janmatithi saMbaMdhamAM temanI racanAone AdhAre koI jANakArI maLatI nathI. te kyAM sudhI gRhastha rahyA ane kyArathI sAdhujIvana zarU karyuM e bAbate paNa kaMI sUcana maLatuM nathI. temanI mAtAnuM nAma zobhA ane pitAnuM nAma karNasiMha hatuM. te pATaNanA rahevAsI hUMbaDajAtinA zrAvaka hatA. temano janma bhaTTAraka sakalakIrti pachI thayo che kAraNa ke sakalakIrti temanA agraja hatA. brahma. jinadAse potAnI kevaLa be racanAomAM saMvat Apyo che, bAkImAM nathI Apyo. tadanusAra rAmarAjyarAsamAM vi.saM. 1508 tathA hiravaMzapurANamAM vi.saM. 1520 Apyo che. saMbhavataH rivaMzapurANa temanI aMtima kRti che. anya saMskRta racanAo A che jambusvAmicaritra, rAmacaritra (padmapurANa) tathA puSpAMjalivratakathA ane lagabhaga ATha jeTalI pUjAviSayaka laghukRtio. pAMDavapurANa A paurANika kAvyamAM pAMDavonI rocaka kathAnuM Alekhana karavAmAM AvyuM che. temAM 25 parvo che. tenI zlokasaMkhyA 6000 che. A purANanI racanAmAM graMthakartAe jinasenanA harivaMzapurANa vagere ane uttarapurANa tathA zvetAMbara racanA devaprabhasUrikRta pAMDavacaritano paryApta upayoga karyo che. graMthanA Antarika parIkSaNathI A vAta siddha thAya che. tema chatAM A purANanI kathAmAM anya jaina purANakAronI kRtiothI bheda che. A jaina hAbhArata paNa kahevAya jaina kAvyasAhitya - 1. jIvarAja jaina graMthamAlA, saM. 3, solApura, 19 2. ejana, prastAvanA, pR. 1-40 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya pa3 che. parvonI racanA anuSTram chaMdamAM karavAmAM AvI che paraMtu parvAnta chandamAM parivartana karavAmAM Avela che. pratyeka parvano AraMbha tIrthaMkaranI stutithI thAya che. tRtIya parvathI zarU karI pacIsamA parva sudhI RSabhathI 23mA tIrthaMkara pArzvanI kramazaH stuti karavAmAM AvI che. prathama parvamAM RSabha vagere covIsa tIrthaMkaronI ane bIjA parvamAM mahAvIranI stuti che. graMtharacanA sarasa, sarala saMskRtamAM che. graMthakartA ane racanAkAla - prastuta graMthanA kartA bhaTTAraka zubhacandra che. te bhaTTAraka vijayakIrtinA ziSya ane jJAnabhUSaNanA praziSya hatA. temanA ziSya zrIpAla varmI hatA. temanI sahAyathI bhaTTAraka zubhaca vAgyara (vAgaDa) prAnta antargata (sAgavADA) nagaramAM vi.saM. 1608 bhAdrapada dvitIyAnA dine A pAMDavapurANanI racanA karI che. pacIsamA parvanA aMte eka kaviprazasti che. temAM guruparaMparAno paricaya Apyo che ane sAthe sAthe temaNe racelI 25-26 graMthakRtionI sUcI ApI che.' bhaTTAraka zubhacandra moTA vidvAna hatA. trividhavidyAdhara (zabdAgama, yujyAgama ane paramAgamanA jJAtA) ane garbhASAkavicakravartI e temanI upAdhio hatI. temaNe sarjelA kAvyagrantha - candraprabhacarita, padmanAbhacarita, jIvandharacarita, candanAkathA, nandIzvarakathA. A uparAMta temaNe pUjAvidhAna, pratiSThA vagere viSayanA anya graMtho lakhyA che. pAMDavapurANa - A paurANika kAvyamAM 18. sarga che. kartA ane racanAkALa - AnA kartA bhaTTAraka vAdicandra hatA. te mUlasaMghanA bhaTTAraka jJAnabhUSaNanA praziSya ane prabhAcandranA ziSya hatA. temanI gAdI gujarAtamAM koIka sthaLe hatI. temaNe aneka graMtho lakhyA che, jemake pArzvapurANa, jJAnasUryodayanATaka, pavanadUta, zrIpAlaAkhyAna (gujarAtIhindI), yazodharacaritra, sulocanAcaritra, holikAcaritra ane aMbikAkathA. pAMDavapurANanI racanA saM. 1954mAM nodhakanagaramAM thaI hatI. 1. jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 383-384 2. jayapuranA terApaMthI baDA maMdiramAM A kRtinI eka prati che. ji. 2. ko., pR. 243; jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 388 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa4 jena kAvyasAhitya pAMDavapurANa - A jinasena, sakalakIrti ane anya graMthakartAonI racanAone AdhAre racAyelI sarala saMskRta padyAtmaka kRti che. kartA ane racanAkALa - AnA kartA kAThAsaMghIya nandItaTa gacchanA bhaTTAraka zrIbhUSaNa che. temaNe racelAM zAntinAthapurANa, pAMDavapurANa ane harivaMzapurANa upalabdha che. badhA graMthonI prazastiomAM racanAsaMvata ApavAmAM Avyo che. pAMDavapurANano racanAsamaya vi.saM. 1657 poSa suda trIja ravivAra Apyo che.' teo bhaTTAraka hatA ane sojitrA (gujarAta)nI gAdI para birAjamAna hatA. prazastimAM guruparaMparA paNa ApavAmAM AvI che. prastuta purANanI racanA sauryapura arthAt sUratamAM thaI che. pAMDavacaritra - A kAvyagraMtha devaprabhasUrikRta pAMDavacaritranuM saraLa saMskRtamAM rUpAntara che. temAM ahIM-tahIM devaprabhanI racanAmAMthI tathA bIjethI keTalAMka padya uddhata karavAmAM AvyAM che. temAM paNa 18 sarga che. graMthakAra ane racanAkALa - lekhake graMthanA aMte eka TUMkI prazastimAM potAnA vaMza ane guru Adino paricaya Apyo che. temAMthI jANavA maLe che ke tenA kartA devavijayagaNi che, te tapAgacchanA vijayadAnasUrinA ziSya rAmavijayanA ziSya hatA. temaNe amadAvAdamAM rahI A graMtha saM. 1960mAM racyo hato. tenuM saMzodhana zAnticandranA ziSya ratnacandra karyuM hatuM. harivaMzapurANa - tenI racanAno AdhAra jinasena, sakalakIrti vageree racelAM harivaMzapurANo che. tene sojitrAnA bhaTTAraka zrIbhUSaNe saM. 1675 caitra sudI 13nA dine pUrNa karela. pAMDavacaritra - zubhavardhanagaNikRta A graMthane harivaMzapurANa paNa kahevAmAM Ave che. A graMtha satyavijaya graMthamALA amadAvAda taraphathI bAlAbhAI mULacaMde prakAzita karela che. 1. paramAnaMda zAstrI, prazastisaMgraha, pR. 96; jaina sAhitya aura itihAsa (pramo), pR. 389, ji. 2. ko., pR. 243 2. yazovijaya jaina graMthamALA, saM. 26, vArANasI, vI.saM. 2438 3. rAjasthAna ke zAstrabhaMDAroM kI sUcI, di. bhA., pR. 218: paramAnanda zAstrI, prazastisaMgraha, pR. 49 4. jinaratnakoza, pR. 242 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya harivaMzapurANa ane pAMDavapurANa viSayaka anya racanAo 1. pAMDavacaratra (laghupAMDavacaritra) ajJAta 2. pAMDavapurANa kavi rAmacandra (saM. 1560 pahelAM) 3. hiravaMzapurANa dharmakIrti bhaTTAraka (saM. 1671) 4. hiravaMzapurANa zrutakIrti pa. hiravaMzapurANa jayasAgara 6. hiravaMzapurANa 7. hiravaMzapurANa - - - jayAnanda maMgarasa - tresaTha zalAkA mahApuruSaviSayaka paurANika mahAkAvya mahApurANa H AdipurANa - mahApurANa jinasena ane guNabhadranI vizAla racanAnuM nAma che. te 76 parvomAM vibhakta che. 47 parva sudhInI racanAnuM nAma AdipurANa che ane tenA pachI 48thI 36 parvonI racanAnuM nAma uttarapurANa che. A bRhatkAya graMthanuM parimANa anuSTubhanA 19207 zlokapramANa che. temAMthI AdipurANa 11429 zlokapramANa che ane uttarapurANa 7778 zlokapramANa che. 55 jinarsane 63 zalAkA puruSonA caritone bRhapramANamAM lakhavAnI pratijJA karI hatI, paraMtu atyaMta vRddha hovAne kAraNe te kevaLa AdipurANanAM 42 parva ane 43mA parvanAM traNa padya arthAt 10380 zlokapramANa racI svargavAsI thaI gayA. tyAra pachI temanA suyogya ziSya bAkInI kRtine apekSAkRta saMkSepa rUpamAM pUrNa karI. AdipurANamAM prathama tIrthaMka2 RSabhanA daza pUrvabhavo ane vartamAna bhavanuM tathA bharata cakravartInA caritranuM vistArathI varNana karavAmAM AvyuM che. prathama be parvo to prastAvanArUpa che, trIjAmAM kAla ane bhogabhUmio ane pAMcathI agIAra parvomAM RSabhadevanA daza pUrvabhavonuM savistara Alekhana che. bArathI paMdara e cAra parvomAM RSabhadevanAM garbha, janma, bAlyAvasthA, yauvana tathA vivAhanuM varNana che. soLamA parvamAM bharatAdi saMtAnonI utpatti, prajAne 1. jinaratnakoza, pR. 242-243, 460 2. syAdvAda graMthamAlA, Indora, vi.saM. 1973-75, hindI anuvAda sahita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, bhAga 1-3, 1951-54 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jaina kAvyasAhitya mATe asi, maSi, kRSi, vANijaya, sevA ane zilpa e che AjIvikAnuM pratipAdana che tathA kSatriya, vaizya ane zUdra A traNa vargonI sthApanAnuM varNana sattaramA parvamAM vairAgya, dIkSA, aDhAramAmAM 6 mAsanI tapasyA, ogaNIsamAmAM dharaNendra dvArA nimi-vinaminA mATe vijayArdhanI nagarIonuM pradAna, vIsamAmAM tapasyA pachI IzurasanA AhAranuM grahaNa varNita che. ekavIsamA parvamAM dhyAnanuM ane bAvIsathI pacIsamAM kevaLajJAnanI prApti, samavasaraNa, pUjA-stuti vagerenuM varNana che. chavvIsathI ADatrIsa A tera parvomAM bharata cakravartIne cakraratnanI prAptithI zarU karI digvijaya, tathA nagarapraveza pahelAM bhArata-bAhubali yuddha, bAhubalino vairAgya tathA dIkSA, ane bharata dvArA brAhmaNa varNanI sthApanAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. ogaNacAlIsathI ekatAlIsa A traNa parvomAM bhinna bhinna prakAranI kriyAo ane saMskAronuM varNana che. betAlIsathI chetAlIsa A pAMca parvomAM jayakumAra ane sulocanAnI rocaka kathA ApavAmAM AvI che, ane chetAlIsanA aMta bhAgamAM jayakumArano vairAgya, dIkSA, gaNadharapadanI prApti tathA bharatanI dIkSA ane kevalajJAnaprApti ane RSabhadevanI kailAsa parvata upara nirvANaprAptinI kathA ApavAmAM AvI che. jinasene potAnI kRtine "purANa" ane "mahAkAvya' baMne nAme oLakhAvyuM che. vAstavamAM te na to brAhmaNonA viSNupurANa vagere jevuM purANa che ke na to te zizupAlavadha vagere samAna mahAkAvya che. te mahAkAvyanAM bAhya lakSaNothI sampanna eka paurANika mahAkAvya che. AcArye purANa ane mahAkAvya baMnenI paribhASAne parimArjita karatAM lakhyuM che - jemAM kSetra, kAla, tIrtha, sapuruSa ane temanI ceSTAonuM varNana hoya te purANa che. A prakAranA purANamAM loka, deza, pura, rAjya, tIrtha, dAnatapa, gati ane kULa A ATha bAbatonuM varNana hovuM joIe.' purANano artha che "purAtanuM purANam' - arthAt prAcIna hovAthI purANa kahevAya che. purANanA be bheda che - purANa ane mahApurANa. jemAM eka mahApuruSanA caritanuM varNana hoya te purANa che, ane jemAM tresaTha zalAkApuruSonAM caritonuM varNana hoya 1. parva 1, 21-25 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya - te mahApurANa kahevAya che. je purANano artha che te ja dharma che sa ca dharmaH purALArtha: arthAt purANamAM dharmakathAnuM prarUpaNa hovuM joIe. mahAkAvyanI vyAkhyA karatAM jinasena kahe che ke je prAcIna kALanA ItihAsa sAthe saMbaMdha rAkhatuM hoya, jemAM tIrthaMkara, cakravartI vagere mahApuruSonuM caritracitraNa hoya tathA je dharma, artha ane kAmanAM phaLone darzAvatuM hoya tene mahAkAvya kahe che. A rIte parimArjita paribhASA dvArA purANa ane mahAkAvya vacce samanvaya sthApavAmAM Avyo che. AdipurANanA vistRta mALakhAmAM ApaNe purANa, mahAkAvya, dharmakathA, dharmazAstra, rAjanItizAstra, AcArazAstra ane yuganI AdivyavasthAnuM sUcana karanAra eka bRhat ItihAsanuM darzana karIe chIe. A AdipurANa digaMbara jainono eka vizvakoza che tathA eka prakAre temAM badhuM ja che je temaNe jANavuM joIe. temAM aneka prakAranAM bhaugolika nAma, bahuraMgI samAjaracanA, sAMskRtika jIvananAM citro, nAnA goSThio, vividha prakAranI kalAo, Arthika ane rAjanaitika siddhAnta, dArzanika tathA dhArmika vAtonI savistara mAhitI maLe che. A paurANika mahAkAvyamAM ja sauprathama garbhAdi soLa saMskArono ullekha Ave che. saMbhavataH brAhmaNa saMpradAyanA anukaraNamAM temaNe potAnA matanA anuyAyIo mATe temane vikalpa rUpe ApyA che. 57 sAhityika guNonI daSTie tenA aneka khaMDa saMskRta kAvyanAM suMdara udAharaNa che. mahAkAvyanA nAyakanA rUpe RSabhadeva uparAMta bharata, bAhubali Adi aneka pAtra che, temanAmAMthI aneka caritrono sAro vikAsa thayo che. pUrvabhavonA nimitte aneka avAntara kathAo ApavAmAM AvI che; temanAM keTalAMya pAtronAM caritronuM sarasa vizleSaNa karavAmAM AvyuM che. prakRticitraNa A kAvyamAM pRSThabhUminA rUpamAM pracura mAtrAmAM karavAmAM AvyuM che. kyAMka latAonuM varNana che to kyAMka saritAo ane parvatamAlAonuM paRtuvarNana, candrodaya, sUryodaya, jalavihAra vagere prasaMgomAM prakRticitraNa bahu svAbhAvika thayuM che. saundaryavarNanamAM kavie zAstrIya paddhati apanAvI che ane marudevI tathA zrImatI vagerenuM nakhazikha suMdara varNana karyuM che. 1. ejana, 1. 19 2. ejana, 9. 11, 12, 17; 26. 148 3. ejana, 3 4. ejana, 6. 69, 70. 75 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jena kAvyasAhitya rasayojanAnI dRSTie temAM zRMgAra, karuNa, vIra, raudra ane zAntarasanuM mukhyapaNe darzana thAya che. marudevI-nAbhirAya, zrImatI-vajaaMdha, jayakumArasulocanA vagerenA prasaMgamAM saMyogazRMgAranuM sAMgopAMga citraNa karavAmAM AvyuM che. A ja rIte lalitAMga, zrImatI-vajajaMghanA prasaMgamAM viyogazRMgAranuM varNana karavAmAM AvyuM che. zAntarasa to A purANano pradhAna rasa che. bharata-bAhubali ane jayakumAra ane arjakIrtinA prasaMgamAM vIrarasanuM paNa pratipAdana thayuM che. A kAvyamAM bhAva ane bhASAne sajAvavA mATe alakAronI yAjanA bahu cAturIthI karavAmAM AvI che. arthAlaMkAromAM upamA, ugraMkSA, rUpaka, parisaMkhyA, arthAntaranyAsa, kAliMga, vyatireka vagereno pracura prayoga thayo che. jyAMtyAM kavie citrakAvya tathA yamakAdi zabdAlaMkArono pracura prayoga karyo che. bhASA to prAMjala che ja, tene vyAvahArika banAvavA mATe aneka subhASitothI vibhUSita karavAmAM AvI che. A mahAkAvya kalpanAprakarSa, citraNaprAcurya, padyaracanAnI dhArAvAhikatA, zailInI prAsAdikatA, Adi guNone kAraNe aneka vidvAnonI prazaMsAne pAmyuM che. AdipurANanI racanA adhikAMzataH anuSTram chaMdamAM thaI che, paraMtu parvotte aneka chaMdono prayoga thayo che. keTalAMya parvomAM vividha chaMdono prayoga hRdayaMgama che. A dRSTie 28mA parvanuM vizeSa mahattva che. kavinuM chaMdo upara pUrNa prabhutva hatuM. temaNe 67 vibhinna chandono prayoga A kAvyamAM karyo che.' A kRtinI pazcAdvartI aneka racanAoe tenuM anukaraNa karyuM che. A mahApurANa upara bhaTTAraka lalitakIrtie raceluM saMskRta TippaNa maLe che; te prakAzamAM Avela che. lalitakIrti saMbhavataH 18mI-19mI sadInA bhaTTAraka hatA. 1. uttarapurANanI prastAvanA (bhAratIya jJAnapITha, vArANasI), pR. 11-13 2. bhAratIya jJAnapITha kAzIthI prakAzita saMskaraNamAM A TippaNono upayoga karavAmAM Avyo che paraMtu kheda che ke saMpAdake teno paricaya nathI Apyo. A graMthano paM. daulatarAmajI, 5. lAlArAmajI tathA paMpannAlAlajI sAhityAcA hiMdI anuvAda karyo che. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya pa9 kavi paricaya ane racanAkAla - A mahApurANanA kartA be vyaktio che - jinasena ane temanA ziSya guNabhadra. jinasenane AdarapUrvaka bhagavarjinasena paNa kahevAmAM Ave che. mahApurANanA aMte koI prazasti nathI paraMtu uttarapurANanA aMte je prazasti che temAMthI A kavinA jIvanano thoDo paricaya maLe che. temanI bIjI kRti jayadhavalA TIkAthI ApaNe jANIe chIe ke te bALapaNamAM ja dIkSita thaI gayA hatA, sarasvatInA mahAna ArAdhaka hatA tathA zarIre dubaLI pAtaLA ane dekhAvamAM bhavya ane ramya na hatA. kuzAgra buddhi, jJAnArAdhanA ane tapazcaryAthI temanuM vyaktitva mahanIya thaI gayuM hatuM. temaNe brAhmaNa smRtionuM ghaNuM adhyayana karyuM hatuM, tethI yA to svayaM brAhmaNa hovAne kAraNe mRtionA prabhAvathI jainAcArane navo vaLAMka Apyo. jinasena mUlasaMghanA paMcastUpAnvayanA AcArya hatA. temanA gurunuM nAma vIrasena hatuM ane dAdAgurunuM nAma AryanakTi hatuM. vIrasenanA eka gurubhAI jayasena hatA. jinasene potAnA AdipurANamAM temanuM smaraNa karyuM che. jinasenanA sadharmI yA satIrtha dazaratha muni hatA. jinasena ane dazarathanA ziSya guNabhadra thayA, A guNabhadra mahApurANanA zeSAMzanI ane uttarapurANanI racanA karI.' potAnA sAhityika jIvanamAM jinasenano traNa sthAno sAthe saMbaMdha hato - citrakUTa, baMkApura ane vATagrAma. citrakUTamAM elAcAryano nivAsa hato, jemanI pAse temanA guru vIrasene siddhAntagraMthono abhyAsa karyo hato. citrakUTa vartamAna cittoDa che. vATagrAmamAM rahIne temanA gurue dhavalA TIkA lakhI. vATagrAma, vaTapadra nAmonuM sAmya vidvAnoe vaDodarA sAthe sthApyuM che. baMkApuramAM rahIne jinasena ane guNabhadra mahApurANanI racanA karI hatI. tatkAlIna rASTrakUTa nareza amoghavarSa (I.sa.815-877) jinasenano moTo bhakta hato. te vakhate amoghavarSanuM rAjya keralathI gujarAta, mALavA ane citrakUTa sudhI vistareluM hatuM. jinasenano saMbaMdha citrakUTa vagere sAthe hovAthI tathA amoghavarSanuM te sammAna pAmyA hovAthI temanuM janmasthAna mahArASTra ane karNATakanA sImAvartI pradezamAM hovAnuM anumAna karI zakAya. 1. uttarapurANa, prazasti, padya 1-20. 2. jaina sAhitya aura itihAsa (paM. nAthurAma premI), pR. 127-154; mahApurANa, prastAvanA, pR. 31-32 3. uttarapurANa prazasti, padya 9 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya AdipurANanI utthAnikAmAM jinasene potAnA pUrvavartI suprasiddha kavio ane vidvAnonuM, temanI vizeSatA sAthe, smaraNa karyuM che - 1. siddhasena, 2. samantabhadra, 3. zrI datta, 4. prabhAcandra, pa. zivakoTi, 6, jaTAcArya, 7. kANabhikSu, 8. deva (devananDi), 9. bhaTTAkalaMka, 10. zrIpAla, 11. pAtrakesarI, 12. vAdisiMha, 13. vIrasena, 14. jayasena, 15. kavi paramezvara. A graMtha uparathI tenA racanAkALanI khabara paDatI nathI, chatAM anya pramANo dvArA jANavA maLe che ke te harivaMzapurANakAra dvitIya jinasenanA graMthakartutvakALamAM (zaka saM. 705 san 783) jIvita hatA. temanI khyAti pArvAnyudayanA sarjaka tarIke phelAyelI hatI. jinasene potAnA guru vIrasenanI adhUrI kRti jayadhavalAne zaka saM. 7pa9 (san 837)mAM samApta karI hatI. tyArapachI vRddhAvasthAkALamAM ja AdipurANanI racanA zarU karI hatI, paNa tene pUrNa karatAM pahelAM te divaMgata thaI gayA. sva. paM. nAthurAma premIe anumAna karyuM che ke temanuM AyuSya 80 varSa rahyuM haze ane teo zaka saM. 685 (san 763)mAM janmyA haze. jinasena dvitIyanA kALamAM (zaka saM. 725) te 20-25 varSa lagabhaga rahyA haze, jayadhavalAnI samApti vakhate 74 varSanA ane prastuta purANanI lagabhaga 10 hajAra zlokonI racanAnA samaye 80 ke tenAthI thoDA vadhu varSanA haze. temanI uparyukta traNa racanAo uparAMta bIjI koI kRti maLatI nathI. uttarapurANa - A purANa mahApurANano pUraka bhAga che. temAM ajitanAthathI zarU karI 23 tIrthakara, sagarathI zarU karI 11 cakravartI, 9 baladeva, 9 nArAyaNa ane 9 pratinArAyaNa tathA temanA kALamAM thanArA jIvandhara Adi viziSTa puruSonAM kathAnaka ApavAmAM AvyAM che. avAntara kathAnakomAM keTalAMka bahu rocaka rIte lakhAyAM che ane pazcAdvartI aneka kAvyonAM upAdAna banyAM che. temAM AThamA, soLamA, bAvIsamA, tevIsamA ane covIsamA tIrthaMkarone choDIne bAkInA tIrthakaronAM caritro atyaMta saMkSepamAM ApavAmAM AvyAM che, paraMtu varNanazailInI madhuratAne kAraNe te caritro paNa rocaka banI gayAM che. avAntara kathAomAM rAjA vasu ane 1. harivaMzapurANa, 1. 40 2. jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 141 3. syAdvAda graMthamAlA, Indora, saM. 1973-75, hi. a. na. : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1954 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 61 parvatanAM AkhyAna, abhayakumAranuM caritra tathA jIvandharacaritra atyaMta manohara uttarapurANanAM 67 ane 68mA parvomAM je rAmakathA ApavAmAM AvI che te paumacariya (prA.) ane padmacaritra (saM.)mAM Alikhita rAmakathAthI aneka bAbatomAM bhinna che. A purANamAM rAjA dazaratha vArANasInA rAjA hatA. rAmanI mAtAnuM nAma subAlA ane lakSmaNanI mAtAnuM nAma kaikeyI hatuM. sItAne maMdodarInA garbhamAMthI janmatI batAvavAmAM AvI che, tene aniSTakAriNI jANI rAvaNe peTImAM mUkI mithilAmAM jamInamAM dATI devarAvI hatI ane tyAMthI te janakane maLI. dazaratha pAchaLathI potAnI rAjadhAnI ayodhyA laI gayA hatA ane tyAMthI rAme dazarathanuM nimaMtraNa maLatAM sItA sAthe vivAha karyo. rAmanA vanavAsano koI ullekha nathI. rAma sItA sAthe potAnA pUrvajonI bhUminA darzana karavA banArasa gayA ane tyAMnA citrakUTa vanamAMthI rAvaNe sItAnuM apaharaNa karyuM. ahIM sItAnA ATha putrono ullekha che paraMtu lava-kuzano ullekha nathI. lakSmaNanuM maraNa eka asAdhya rogane kAraNe thayuM. rAme lakSmaNanA putrane rAjA banAvyo ane potAnA putrane yuvarAja banAvI pote dIkSA lIdhI, vagere. A kathA pAli "dazarathajAtaka" tathA adbhuta rAmAyaNa sAthe kaMIka samAnatA rAkhatI lAge che, paraMtu tenI anya vizeSa vAtonA srotonI jANakArI meLavavI kaThina che. A ja rIte 71mA parvamAM balarAma, zrIkRSNa, temanI ATha rANIo tathA pradyumna vagerenA bhavAntara AlekhavAmAM Avela che. AmAM jinasena (dvitIya)nA harivaMzapurANamAM ApavAmAM AvelAM keTalAMya sthAnonAM nAmo tathA kathAnaka vageremAM taphAvata jovAmAM Ave che. A uttarapurANamAM 48thI 76 sudhI ema kula 29 parvo che. ativistAra thaI javAnA bhayathI, thoDAmAM ja kathAo pUrI karI devAnuM vicArIne kavie potAnA kavitvanuM pradarzana nathI karyuM ane kevaLa poNA ATha hajAra zlokomAM kathAbhAga pUro karyo che. to paNa vacce vacce keTalAMya subhASito AvI gayAM che. AnA pratiparvanI racanA anuSTram chaMdamAM karavAmAM AvI che ane sarvAnta chanda badalavAmAM Avyo che. AmAM kula 16 prakAranA chaMdono prayoga thayo che. anuchubhanA pramANathI AnuM granthapramANa 7778 zloka che. kartA ane racanAkALa - graMthanA aMte 43 padyonI vividha chaMdomAM racAyelI prazasti che, tenA be bhAga che. prathama bhAga 1-27 padyono che, tenA racanAra guNabhadra che. bIjA bhAgamAM bAkInAM paDyo che, tenA racanAra guNabhadraziSya lokasena Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya che. prathama bhAgamAM graMthakartAe potAnI guruparaMparAno ullekha karyo che. tadanusAra te mUlasaMgha senAnvayamAM thayela vIrasena muninA praziSya ane jinasenanA ziSya hatA. ukta prazasti dvArA jANavA maLe che ke amoghavarSa jinasenanA moTA bhakta hatA. A prazastimAM mahApurANa ane uttarapurANano AdhAra kavi paramezvarakRta 'gadyakathAgrantha'1 che ema kahyuM che. guNabhadre lakhyuM che ke ativistAranA bhayathI ane atizaya hIna kALanA anurodhathI avaziSTa mahApurANane ATalA saMkSipta rUpamAM racavAmAM Avela che. 62 graMthakartAe kyAMya paNa granthasamAptino kALa Apyo nathI. prazastinA bIjA bhAgamAM temanA ziSya lokasene lakhyuM che ke jyAre rASTrakUTa akAlavarSano sAmanta lokAditya baMkApura rAjadhAnIthI saMpUrNa vanavAsa dezanuM zAsana karato hato tyAre zaka saM. 820nI zrAvaNa vada pAMcamanA divase A purANanI bhavya janoe pUjA karI. Aja sudhI vidvAnoe zaka saM. 820ne granthasamAptino saMvata mAnyo hato paNa te bhUla hatI. sva. paM. premInAM mate uttarapurANanI samApti jinasenanA divaMgata thavAnA varSa zaka saM. 765 pachI annatikAla bAda pAMcasAta varSamAM arthAt 770 ke 772mAM thaI hovI joIe. 2 guNabhadranI anya kRtiomAM 272 paghomAM racAyelo AtmAnuzAsana nAmano grantha maLe che. A graMtha vairAgyazatakanI zailImAM lakhAyo che. keTalAka vidvAno jinadattacaritra (9 sarga)ne paNa temanI racanA gaNe che. paraMtu lAge che ke te pazcAtkAlIna bhaTTAraka guNabhadranI racanA che. purANasAra temAM covIsa tIrthaMkarono saMkSipta paricaya ApavAmAM Avyo che. A saMkSipta racanAomAM prAcIna racanA che. BUTOR kartA ane racanAkAla tenA kartA lATa vAgaDasaMgha ane balAtkAra gaNanA AcArya zrInandinA ziSya muni zrIcandra che. temaNe A graMthanI racanA vi.saM. 1080mAM pUrI karI hatI. temanI anya kRtiomAM mahAkavi puSpadantanA mahApurANa uparanuM TippaNa tathA zivakoTinI mUlArAdhanA uparanuM TippaNa che. -- 1. jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 141-142 2. ejana, pR. 565 3. ejana, pR. 287 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 63 A graMthonA aMte prazasti ApavAmAM AvI che. tenA uparathI jANa thAya che ke A badhA graMtho prasiddha paramAra nareza bhAjadevanA samayamAM temaNe dhArAnagarImAM rahI lakhyA hatA. ( purANasArasaMgraha - prastuta graMthamAM AdinAtha, caMdraprabha, zAntinAtha, neminAtha, pArzvanAtha ane mahAvIranAM caritro AlekhavAmAM AvyAM che. AdinAtha caritre 5, candraprabhacaritre 1, zAntinAthacaritra 6, neminAtha caritre 5, pArzvanAthacaritre 5 ane mahAvIracaritre 5 sargo rokyA che. Ama A kRtimAM kula 27 sarga che. AmAMthI kevaLa 10 sargonA aMte puSyikAmAM graMthanuM nAma purANasArasaMgraha ApyuM che, 12 sargonI puSyikAmAM purANasaMgraha, be sargamAM mahApurANa-purANasaMgrahe, eka sargamAM mahApurANasaMgraha ane eka sargamAM kevaLa mahApurANa ane traNamAM kevaLa arthAkhyAnasaMgraha ApavAmAM Avela che. tenA kartA dAmanadinI aneka kRtiomAM caturvizatitIrthaMkarapurANa nAmanI eka kRti zravaNabelagolAnA bhaTTArakanA aMgata bhaMDAramAM che. luI rAIse potAnI maisUra ane durganI hastalikhita graMthasUcImAM prastuta racanA ane ukta purANa baMne racanAo eka ja che evuM sUcavyuM che. prastuta graMthanI ukta puSmikAo uparathI jaNAya che ke lekhake judA judA samayomAM dhIme dhIme covIsa tIrthaMkaronA caritro racyAM hatAM. temanI racanAnA samaye pUrA graMthanuM koI eka nAma nakkI karyuM na hatuM, tethI koI sarganA aMte koI nAma ApyuM che ane koI sarganA aMte koI, tethI lAge che ke graMtha pUrNa thatAM pUrA graMthanuM nAma caturvizatitIrthaMkarapurANa ke mahApurANa prasiddha thayuM haze ane sarmAnta puSmikAonA AdhAre te arthAkhyAnasaMgraha, arthAkhyAnasaMyuta, purANasArasaMgraha, ke purANasaMgraha paNa kahevAto rahyo. koIka kAraNe ukta pUrA graMthamAMthI ukta cha caritro kADhI karavAmAM AveluM temanuM pRthapha saMkalana paNa pracAramAM AvyuM haze ane tenI prasiddhi "purANasaMgraha' nAmathI ja prAyaH thaI haze. kartA ane racanAkAla - A graMthanA kartA dAmanadi AcArya che, evuM aneka sargonA aMte ApavAmAM AvelI puSpikAo uparathI jaNAya che. sAhitya ane 1. bhAratIya jJAnapITha, kAzIthI 1954mAM be bhAgomAM prakAzita (saMpAdaka ane anuvAdaka DaoN. gulAbacaMdra caudharI). 2. jinaratnakoza, pR. 2para 3. ejana, pR. 156 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 zilAlekha Adi dvArA dAmanandi nAmanA keTalAya AcAryo thayA hovAnuM jaNAya che. badhAno samaya 11mIthI 13mI zatAbdI vacce che. karNATaka pradezanA cikkahanasoge tAlukAmAM prApta aneka zilAlekhomAM dAmanandino ullekha maLe che. te zilAlekhomAMthI jANavA maLe che ke dAmanandri bhaTTArakano tathA temanI ziSyaparaMparAno hanasoge (panasoge)nA caMgAlva tIrthanI samasta vasadio (jinAlayo)mAM tathA AjubAjunI vasadiomAM pUrNa ekAdhikAra hato. hanasogemAM cAra prasiddha vasadio hatI AdIzvara, zAntIzvara, nemIzvara ane jinavadi. aMtima jinavasadimAM traNa svatantra khaMDa hatA, te traNamAM kramazaH candraprabha, pArzvanAtha ane vardhamAna pratimAo mULa nAyakanA sthAne pratiSThita hatI. anumAna karavAmAM Ave che ke A dAmanandri bhaTTAraka ja ukta caturvizatitIrthaMkarapurANanA kartA hatA ane sthAnIya mahattvanI dRSTie A mahApurANamAMthI uparyukta cha tIrthaMkaronAM caritro saMkalita karIne eka pRthak graMthanA rUpamAM temaNe ke temanA ziSyoe prasiddha karI dIdhA. saMbhavataH A ja pelo kahevAto purANasArasaMgraha che. zAntinAthacaritranA apekSAkRta adhika vistArane ane sargAnta puSpikAone tathA tenA aMtima sarganA aMtima padyane jovAthI evuM lAge che ke graMthakartAno sthAyI nivAsa hamasoge (panasoge)nI zAntIzvara vadi ja hato. tyAM ja temaNe graMtharacanA karI. bhagavAna zAntinAthanA te vizeSa bhakta jaNAya che. A dAmanandano samaya 11mI zatAbdInA madhyamAM lagabhaga paDelo che. jaina kAvyasAhitya DaoN. jayotiprasAdanA mate A dAmandi eka bIjA dAmandi arthAt ravicandranA ziSya paNa hoI zake, jemano samaya lagabhaga I.sa. 1025 che. te caturviMzatipurANa, jinazataka (zloka saM. 4000) nAmaka stutistotrasaMgraha, nAgakumAracaritra, dhanyakumAracaritra tathA dAnasAra (zloka saM. 3000) pAMca granthonA kartA che. DaoN. jaine anumAna karyuM che ke A ja dAmanandri eka mahAvAdI viSNubhaTTane parAjita karanAra hatA tathA AyajJAnatilakanA kartA bhaTTa vosiranA guru hatA tathA potAnA samayanA prabhAvaka AcArya hatA. A purANasAra nAmavALI keTalIka anya racanAo maLe che jemAM bha. sakalakIrtikRta gaghAtmaka che ane bIjI ajJAtakartRka che. 1. jai. zi. le. saM., bhAga 2, naM. 223, 239, 241 2. jaina sandeza, zodhAMka 22, bhA. di. jaina. saM. mathurA, oNkTobara, 1965 3. jinaratnakoza, pR. 116, 252 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 65 mahApurANa - tenuM bIjuM nAma "triSaSTimahApurANa" ke "triSaSTizalAkApurANa' che. tenuM parimANa be hajAra zlokapramANa che. temAM tresaTha zalAkA puruSonI saMkSipta kathA che. racanA suMdara ane prasAda guNathI yukta che. kartA ane racanAkAla - AnA kartA muni malliSaNa che. mahApurANamAM racanAno samaya zaka saM. 969 (vi.saM.1104) jeTha suda pAMcama jaNAvyo che. tethI malliSeNa vikramanI 11mI sadInA aMta ane 12mI sadInA prAraMbhanA vidvAna che. malliSaNanI guruparaMparA nIce mujaba che : ajitasena (gaMganareza rAyamalla ane senApati cAmuMDarAyanA guru)nA ziSya kanakasena, kanakasenanA ziSya jinasena ane jinasenanA ziSya malleiSaNa. te eka moTA maThapati hatA ane kavi hovAnI sAthe sAthe moTA maMtravAdI hatA. dhAravADa jillAnA mulagundamAM temano maTha hato, tyAM ja temaNe ukta mahApurANanI racanA karI hatI. temanI anya kRtiomAM nAgakumArakAvya, bhairavapadmAvatIkalpa, sarasvatImaMtrakalpa, javAlinIkalpa ane kAmacAMDAlIkalpa maLe che. triSaSTismRtizAstra - AmAM 63 zalAkA mahApuruSonAM jIvanacarito ati saMkSipta rUpamAM AlekhavAmAM AvyAM che. A bhagavad jinasena ane guNabhadranA mahApurANano sAra che. A graMtha khAMDilyavaMzI jAjAka nAmaka paMDitanI prArthanA ane preraNAthI nitya svAdhyAya karavA mATe racavAmAM Avyo che. Ane vAMcavAthI mahApurANano Akho kathA bhAga smRtipaTa para AvI jAya che. graMthakAre TippaNI rUpe tenA upara svopajJa "paMjikA' lakhI che. saMpUrNa racanAne 24 adhyAyomAM vibhakta karavAmAM AvI che. A graMtha 480 zlokapramANa che. AkhA graMthanI racanA sulalita anuSTram chandamAM karavAmAM AvI che. ' graMthakartA ane racanAkAla - A graMthanA kartA prasiddha paM. AzAdhara che. te vadheravAla jAtinA jaina hatA ane prasiddha dhArAnagarInI samIpa AvelA nalakacchapura (nAlachA)nA nivAsI hatA. temaNe lagabhaga 19 graMtho racyA che, temAMthI keTalAka upalabdha ane prakAzita che ane keTalAka Aja sudhI anupalabdha che. kAvyagraMthomAM 1. jinaratnakoza, pR. 163-305; jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 314-319 2. mANijyacaMdra di. jai. graMthamAlA, muMbaI, 1937; jinaratnakoza, pR. 165 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jena kAvyasAhitya temanI nIcenI kRtio che - 1. bharatezvarAbhyadaya kAvya svapajJa TIkA sahita, 2. rAjImatIvipralaMbha tathA 3. triSaSTimRtizAstra. bAkInI kRtiomAM zrAvakamuni AcAra, stotra, pUjA, vidhAna ane TIkAo che. - temanA granthonA aMte je prazastio ApavAmAM AvI che te paramAra rAjAonA ItihAsakAlane jANavA bahu upayogI che.' A graMthanA aMte je prazasti che te uparathI jaNAya che ke tenI racanA paramAra nareza jaitugidevanA rAjakALamAM vikrama saM. 1292mAM nalakacchapuranA neminAtha maMdiramAM thaI hatI. AdipurANa-uttarapurANa - AdipurANane "RSabhadevacarita' tathA RSabhanAthacarita' nAme paNa jANavAmAM Ave che. temAM 20 sargo che. uttarapurANanuM vizeSa vivaraNa nathI maLI zakyuM. kartA ane racanAkALa - A baMne kRtionA lekhaka bhaTTAraka sakalakIrti che. temano paricaya temanI anyatama kRti harivaMzapurANanA prasaMgamAM ApavAmAM Avyo che. tresaTha mahApuruSonAM caritothI saMbaMdhita kezavasena (saM. 1988) ane prabhAcandranuM karNAmRtapurANa paNa ullekhanIya che. rAyamallAnyudaya - AmAM covIsa tIrthakaronAM caritro mahApurANa anusAra ApavAmAM AvyAM che. A Aja sudhI aprakAzita che tathA tenI hastaprati khaMbhAtanA kalyANacaMdra jaina pustaka bhaMDAramAM che. patra saMkhyA 105 che. A graMtha akabaranA darabArI zeTha caudharI rAyamalla (agravAla digaMbara)nI vinaMtI ane preraNAthI racAyo che, tethI tenuM nAma "rAyamallAlyudaya' rAkhavAmAM AvyuM che." racayitA ane racanAkAla - tenA racayitA upAdhyAya padmasuMdara che. te nAgora tapAgacchanA bahu moTA vidvAna hatA. temanA guru padmameru ane praguru Anandameru hatA. padmasuMdara potAnA yuganA prabhAvaka AcArya hatA. bAdazAha akabaranA 1. vizeSa paricaya mATe juo jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 343-358. 2. jinaratnakoza, pR. 28 3. ejana, pR. 42 4. ejana, pR. 68 5. Ano paricaya pro. pITara pITarsane jarnala opha raoNyala eziyATika sosAyaTI, bombe brAMca (eksTrA naM. saM. 1887)mAM vistArathI Apyo che. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya darabAramAM 33 hindu sabhAsadonA pAMca vibhAgomAMthI temanuM nAma prathama vibhAgamAM hatuM. temaNe akabaranA darabAramAM eka mahApaMDitane vAdavivAdamAM parAsta paNa karyA hatA ane tethI sammAna pAmyA hatA. jodhapuranA hindu nareza mAladeve paNa temanuM sanmAna karyuM hatuM. "akabarazAhizRMgAradarpaNa'nI prazastimAMthI jANavA maLe che ke padmasuMdaranA dAdAgura AnandamerunuM akabaranA pitA humAyU ane pitAmaha bAbaranA darabAramAM moTuM sammAna hatuM. pAsuMdara ghaNA ja udAra buddhivALA hatA. temaNe digaMbara saMpradAyanA rAyamallanI vinaMtIthI ukta graMthanI ja nahi paraMtu pArzvanAthakAvyanI paNa racanA karI che. ukta baMne graMthonI prazastiomAM rAyamallanA vaMzano paricaya tathA kASThAsaMghanA AcAryonI guruparaMparA ApI che. padmasuMdare keTalAya graMthonuM sarjana karyuM che. bhaviSyadattaracita, rAyamallAlyudaya, yadusundaramahAkAvya, pArzvanAthamahAkAvya, pramANasundara, sundaraprakAzazabdArNava (koSa), zRMgAradarpaNa, kabUcarita (prAkRta), hAyanasuMdara (jyotiSa) ane keTalIya ladhu kRtio. A badhI racanAo temaNe vi.saM. 1626 ane 1639nI vacce racI che. temano svargavAsa vi.saM. 1639mAM thayo hato.' caupannamahApurisacariya - A caritamAM kevaLa 54 mahApuruSonAM caritonuM Alekhana che. jaina sAhityamAM mahApuruSonA saMbaMdhamAM be mAnyatAo che. samavAyAMgasUtranA 246thI 275 sUtromAM 63 zalAkApuruSonAM nAma ApyAM che paNa 9 prativAsudevone choDI bAkInA pa4ne ja sUtra 132mAM "uttamapuruSa' kahevAmAM AvyA che. A graMthamAM paNa 9 prativAsudevone choDI bAkInA pa4ne ja "uttamapuruSa' kahevAmAM AvyA che. paraMtu caritra AlekhananI dRSTie to temAM 51 mahApuruSonA caritronuM ja Alekhana che kAraNa ke zAnti, kuntha ane aranAtha e traNa nAma tIrthakara ane cakravartIo baMnemAM sAmAnya che. eTaluM ja nahi paNa viSayasUcI jovAthI jANavA maLe che ke vAstavika caritra 40 ja rahe che kAraNa ke pitAputra, agraja-anujanA saMbaMdhane lIdhe keTalAMka caritro sAthe sAthe ja ApavAmAM AvyAM che, eTale viziSTa caritonI saMkhyA 40 ja bAkI rahe che. 1. anekAnta, varSa 4 aMka 8; agaracaMda nAhaTA - 'upAdhyAya padmasuMdara aura unake grantha" tathA ejana, varSa 10 aMka 1 "kavi padmasundara aura zrAvaka rAyamalla'; nAthurAma premI - jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 395-403. 2. prAkRta TeksTa sosAyaTI, vArANasI, san 1961 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jena kAvyasAhitya mahApuruSonAM samudita caritronuM prAkRta bhASAmAM Alekhana karanArA upalabdha graMthomAM A graMthanuM sthAna sauprathama che. saMskRta-prAkRta bhASAomAM ekakakanI dRSTie paNa A graMtha sarvapradhAna che. saMskRtamAM AnA pahelAM mahApurANa' maLe che paraMtu te paNa ekakartuka nathI. tenI pUrti jinasenanA ziSya guNabhadrAcArye karI che. A graMtha 10800 zlokapramANa che. A eka gadyapadyamizrita racanA che. prAraMbhamAM RSabhadeva caritanA madhyamAM eka "vibudhAnandanATaka (saMskRta-prAkRta mizrita) Ave che ane atra-tatra apabhraMzamAM racAyelAM subhASito paNa Ave che. dezI zabdono prayoga paNa ucita mAtrAmAM thayo che. " lekhake kathAvastunA pUrvotonA rUpamAM AcAryaparaMparAthI prApta prathamAnuyogano nirdeza karyo che paraMtu temanI samakSa bhAgye ja prathamAnuyoga haze. graMthakAre pUrvavartI racanAomAMthI kathAvastu lIdhI che paraMtu temAM paNa keTalIya bAbatomAM bhinnatA jaNAya che. udAharaNa tarIke rAmakathAne ja lo. adhikAMza varNana to vimalasUri racita pamicariya samAna che paNa keTalIka vAtomAM bheda che, jemake rAvaNanI bahenane paumariyamAM candranakhA kahI che jyAre ahIM tenuM nAma sUrpanakhA che, paumariyamAM rAvaNa lakSmaNanA svaramAM siMhanAda karIne rAmane dhokho de che, paraMtu ahIM suvarNamaya mAyAmRgano prayoga karIne dhokho de che, ahIM rAmanA hAthe balino vadha thato batAvyo che jyAre pahemacariyamAM bali dIkSA le che. A badhI vAto uparathI lAge che ke A racanA upara vAlmIki rAmAyaNano adhika prabhAva che. graMthanA aMte zIlAMke to spaSTa kahyuM che ke rAmalakSmaNanAM caritra paumariyamAM vistArathI AlekhavAmAM AvyAM che. A graMthanAM 40 caritromAM 21 caritro to kathAonI ati saMkSipta noMdha jevAM lAge che. keTalAMka to 5-7 paMktiomAM ke aDadhA-poNA pRSThamAM ane vadhumAM vadhu eka ke savA pRSThamAM samApta karavAmAM AvyAM che. mAtra 19 caritra aneka vizeSatAonA kAraNe vistAra pAmyAM che - jemake mahApuruSanA kramathI 1-2. RSabha-bharata carita, 30-31. zAMtinAthacarita (tIrthaMkara-cakravartI), 41. mallisvAmI ane pa3. pArthasvAmIcarita - A cAra kathAnAyakanA pUrvabhavonuM vistArathI varNana che. 7. sumatisvAmacarita pUrvabhavanI kathA tathA zubhAzubha karmavipAkanA lAMbA upadezanA kAraNe vistArathI Alikhita che. 4. sagaracarita, 29. sanakumAracarita, 38. subhUmacarita, 49-50-51. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . paurANika mahAkAvya 54. neminAtha-kRSNa-baladevacarita, 52. brahmadattacakravartI, tathA vardhamAnasvAmIcarita A cha caritromAM kathAnAyakonA vividha prasaMgono vistAra che. 3. ajitasvAmIcarita, 17-18. dvipRSTha-vijayacarita, 20-21. svayaMbhU-bhadrabaladevacaritra, 34-35. arasvAmI(tIrthaMkara-cakravartI)carita A cAra caritromAM avAntara kathAonA kAraNe vistAra karavAmAM Avyo che. 1415. tripRSThaacalacaritramAM siMhavadhaghaTanA uparAMta mukhyapaNe pUrvabhavonA vRttAMtanA kAraNe vistAra thayo che. 5. saMbhavacarata, 8. padmaprabhacarita ane 10. candraprabhacarita A traNa caritomAM kramazaH karmabandha, deva-naraka gati tathA narakothI saMbaddha upadeza ja adhika che, carito to eka tAlikA mAtra banI gayAM che. - AmAM AvelI varuNavarmakathA, vijayAcAryakathA ane municandrakathA A traNa avAntara kathAonI tema ja brahmadattacakravartIcaritanA moTA bhAganI racanAzailI AtmakathAtmaka che. anya caritagraMthothI AnI vizeSatA e che ke AmAM sauprathama ApaNane nATakanA rUpamAM avAntara kathA racavAno namUno maLe che. A kAvyano pazcAtkAlIna saMskRta-prAkRta keTalAMka kAvyo upara prabhAva che. 69 - sAMskRtika sAmagrInI dRSTie AmAM yuddha, vivAha, janma ane utsavonAM varNanomAM tatkAlIna prathAo ane rItarivAjonAM noMdhapAtra ullekho maLe che. AmAM citrakalA ane saMgItakalAnI sArI sAmagrI ApavAmAM AvI che. AnI bhASA, zailI Adi mahAkAvyane anurUpa che. 1. prastAvanA, pR. 52-54. granthakAra ane temano samaya A caritagraMthanA kartAe potAnI oLakhANa traNa nAmothI ApI che 1. zIlAMka yA sIlaMka, 2. vimalamati ane 3. sIlAcariya. graMthanA aMte pAMca gAthAonI prazasti che. te uparathI jANa thAya che ke te nivRttikulanA AcArya mAnadevasUrinA ziSya hatA.' lAge che ke AcArya padanI prApti pUrve ane tyAra pachI graMthakAranuM nAma kramazaH vimalamati ane zIlAcArya rahyuM haze. 'zIlAMka' to upanAma jevuM lAge che ane te saMbhavataH temanI anya racanAomAM paNa prayukta thayuM che. dezInAmamAlAmAM hemacaMdre ApelAM keTalAMka ww Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 uddharaNo dvArA jANa thAya che ke zIlAMke racelI koI 'dezInAmamAlA' ke dezIzabdakozanI koI TIkA haze. ema to zIlAMka nAmanA anya AcArya paNa thaI gayA che paNa temanI racanAo AgamaviSayaka ja che. bRhaTTippanikAmAM 'caupannamahApurisariyaM'nI racanAno samaya vi.saM. 925 Apyo che. A zIlAcArya potAnA samakAlIna zIlAcArya a52nAma tattvAdityathI bhinna che. tattvAditye AcArAMga tathA sUtrakRtAMga upara vRtti lakhI che. - kahAvali A graMthamAM tresaTha mahApuruSonA caritronuM Alekhana che. tenI racanA prAkRta gadyamAM karavAmAM AvI che paNa ahIM-tahIM padya paNa maLe che. graMthamAM koI paNa prakAranA adhyAyono vibhAga nathI. kathAonA AraMbhamAM mA maLa', 'vALA maLa' ityAdi rUpe nirdeza mAtra karI devAmAM Avyo che. A kRti pazcAtkAlIna triSaSTizalAkapuruSacarita (hemacandra) Adi racanAono AdhAra che. tenA aitihAsika bhAga 'therAvalIriyaM'nI sAmagrIno hemacandra 'pariziSTaparva' aparanAma 'sthavirAvalIrita'mAM upayoga karyo che. AmAM rAmAyaNanI kathA vimalasUrikRta 'paumacariya'ne anusare che paNa ahIMtahIM keTalAka pheraphAra karavAmAM AvyA che, jemake sItAnA gRhanirvAsanA prasaMgamAM kahevAmAM AvyuM che ke jyAre sItA garbhavatI thaI tyAre teNe svapramAM joyuM ke tene be parAkramI putra thaze. svapranI A vAta sapatnIo mATe IrSyAno viSaya banI ane temaNe chalathI rAmanI AgaLa tene badanAma karavA IchyuM. temaNe sItAne rAvaNanuM citra banAvavAno Agraha karyo. pote rAvaNanAM mukha Adi aMgone joyAM ja nathI ema kahI sItAe rAvaNanA kevaLa pagonuM citra banAvyuM. eTale sapatnIoe lAMchana lagAvyuM ke sItA rAvaNa upara anurakta che ane tenAM caraNone vaMdana kare che. rAme jo ke tenA upara tatkAla koI dhyAna ApyuM nahi paNa sapatnIoe janatAmAM jyAre apavAda phelAvavo zarU karyo tyAre rAme vivaza banIne sItAne nirvAsita karavI paDI. jaina kAvyasAhitya rAvaNanA citranI A ghaTanA hemacandre paNa potAnA triSaSTizalAkapuruSacaritamAM ApI che. 1. AnuM saMpAdana u. pre. zAha gAyakavADa orienTala sirijha mATe karI rahyA che. (paraMtu te karI zakyA nathI. eTale have prAkRta TeksTa sosAyaTIe DaoN. ramaNIkabhAI ma. zAhane A kAma soMpyuM che. beeka varSamAM prakAzita thaI javAnI dhAraNA che. - anu.) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 71 kartA ane racanAkAla - A mahattvapUrNa kRtinA sarjaka bhadrezvarasUri che. te abhayadevasUrinA guru hatA. abhayadevanA ziSya ASADhano samaya vi.saM. 1248 che. tethI bhadrezvarano samaya 12mI zatAbdInAM madhyanI AsapAsa mAnI zakAya. paraMtu A graMthanI bhASA cUrtionI bhASAnI bahu ja najIka che. saMpAdake darzAvavAno prayAsa karyo che ke kahAvali graMtha 12mI zatAbdIthI bahu ja pahelAno che. juo ukta graMthanI sthavirAvalInA aMzamAMthI nIcenuM avataraNa : "ko 3 majhivA puvvagayAvagahI khamApahANo samaNo so khamAsamaNo nAma jahA AsI iha saMpayaM devalAya (devaloyaM) gao jiNabhaddi(cha)gaNi khamAsamaNo tti rayiyAiM ca teNa visesAvassaya visesaNavaI satthANi jesu kevalanANadassaNaviyArAvasare payaDiyAbhippAo siddhasena vivAyaro |' A avataraNa uparathI jaNAya che ke jinabhadra kSamAzramaNa saMparya (A samaye) devaloka gayA che. tethI kahAvaline jinabhadrathI ekadama cha cha zatAbdIo pAchaLa na mUkI zakAya. jinabhadra bahu ja khyAtiprApta hovAthI temanA mATe "sAMprata zabda be zatAbdIo pAchaLa e arthamAM laI zakAya. tethI kahAvaline AThamI zatAbdI pachInI racanA gaNavI ucita nathI. 1 caupamahApurisacariyaA prAkRta bhASAmAM racAyelo graMtha 103 adhikAromAM vibhakta che. teno mukhya chaMda gAthA che. te 10050 zlokapramANa che. temAM 8735 gAthAo ane 100 Itara vRtta che. A graMtha haju sudhI aprakAzita che. temAM paNa coppana mahApuruSonAM caritronuM Alekhana che. graMtha pUro thayA pachI upasaMhAramAM kahevAmAM AvyuM che ke pa4mAM 9 prativAsudevo umeravAthI tresaTha zalAkApuruSo bane che. AmAM tIrthakaronA yakSa-yakSiNIonA ullekho che, A ullekho prAcInatama graMthomAM nathI maLatA, tethI saMbhAvanA karI zakAya ke A graMtha zIlAMkanA caupUtramahApurisacariya pachI racAyo haze. kartA ane racanAkALa - AnA kartA Agra kavi che. graMthanA prAraMbha ane aMtamAM graMthakAre potAnA mATe "amma' zabda uparAMta koI vizeSa paricAyaka sAmagrI ApI 1. jaina satyaprakAza, bhAga 17, saM. 4, jAnyuArI 1959mAM u. pra. zAhano lekha; oNla InDiyA ori. kaoN. varSa 20 bhAga 2nA mR. 147mAM paNa saMpAdakano ukta abhiprAya Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jaina kAvyasAhitya nathI. keTalAka vidvAnonuM anumAna che ke vi.saM. 1190mAM racAyelI "AkhyAnakamaNikoza'nI vRttinA kartA Agradeva ane A caritanA kartA eka ja che, paraMtu ukta vRttimAM amma ane AgradevanA eka hovA aMgeno koI ja AdhAra maLato nathI.' A graMthanI anumAnataH 16mI zatAbdInI hastalikhita prati khaMbhAtanA vijayanemisUrIzvarazAstrasaMgrahamAM upalabdha che. triSaSTizalAkApuruSacarita - A mahAcaritamAM jainonAM kathAnaka, ItihAsa, paurANika kathAo, siddhAnta ane tattvajJAnano saMgraha che. A Akho graMtha 10 parvomAM vibhakta che. pratyeka parva aneka sargomAM vibhakta che. A graMthanuM parimANa 36000 zlokapramANa che. mahAsAgara samAna vizAla A graMthanI racanA hemacandrAcArye potAnI uttarAvasthAmAM karI hatI. temanI sudhAvarSiNI vANInuM gaurava ane mAdhurya A kAvyamAM svayaM anubhavI zakAya che. samakAlIna sAmAjika, dhArmika ane dArzanika praNAlionuM pratibiMba A vizAla graMthamAM aneka sthaLe joI zakAya che. A rIte AmAM gujarAtano te samayano samAja ane tenuM mAnasa sArI rIte pratibiMbita thayAM che. A dRSTie A racanAnuM mahattva hemacandrAcAryanI kRtiomAM viziSTa che. temanA "jyAzraya'mAM jeTaluM vaividhya dekhAya che tenAthI adhika A graMthamAM dekhAya che. tresaTha zalAkApuruSonAM carito 10 parvomAM A rIte samAviSTa che : 1lA parvamAM AdIzvara prabhu ane bharatacakrI. rajA parvamAM ajitanAtha tathA sagaracakrI. 3jA parvamAM saMbhavanAthathI zarU karI zItalanAtha sudhInA ATha tIrthakaronAM carito. 1. prAkRta TeksTa sosAyaTI, vArANasIthI prakAzita "AkhyAnakamaNikoza'nI bhUmikA, pR. 42 2. jaina AtmAnandasabhA, bhAvanagara, 1906-13 3. jinamaMDane 'kumArapAlacarita'mAM Ane 36000 zlokapramANa kahyuM che, muni puNyavijaya 32000 zlokapramANa darzAve che, pro. yAkobI 37000 zlokapramANa batAve che. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 73 4thA parvamAM zreyAMsanAthathI dharmanAtha sudhInA pAMca tIrthakara, pAMca vAsudeva, pAMca prativAsudeva ane pAMca baladeva tathA be cakravartI maghavA ane sanakumAra Ama kula 22 mahApuruSonAM carito che. pamA parvamAM zAntinAthanuM carita che. te eka ja bhavamAM tIrthakara ane cakravartI baMne hatA. temanAM be carito gaNavAmAM AvyAM. 6ThThA parvamAM kuMthanAthathI munisuvrata sudhInA cAra tIrthakara, cAra cakravartI, be vAsudeva, be baladeva tathA be prativAsudeva A cauda mahApuruSonAM carito che. temAM paNa kuMthunAtha ane aranAtha te ja bhavamAM cakravartI banyA hatA. temanI be cakravartI tarIke gaNatarI karavAmAM Ave che. 7mA parvamAM neminAtha, 10mA-11mAM cakravartI haripheNa ane jaya tathA AThamA baladeva, vAsudeva ane prativAsudeva - rAma, lakSmaNa tathA rAvaNa - nAM carito ema kula maLIne cha mahApuruSonAM carito che. 8mA parvamAM neminAtha tIrthakara tathA navamA vAsudeva, badaleva ane prativAsudeva - kRSNa, balabhadra ane jarAsaMdha ema kula maLIne cAra mahApuruSonAM carito che. pAMDava-kaurava paNa neminAthanA samakAlIna hatA. temanAM carito paNa A parvamAM AvyAM che. A parvanI kathAvastu jaina harivaMzapurANanA rUpamAM paNa kahevAmAM Ave che. digaMbara AcArya jinasenanuM saMskRtamAM racAyeluM harivaMzapurANa khUba prakhyAta che. A uparAMta svayaMbhU, dhavala vagere kavioe paNa potAnI kuzala kalama A viSaya upara calAvI che. ( 9mA parvamAM pArzvanAtha tIrthakara ane brahmadatta nAmanA bAramA cakravartInAM carito che. 10mA parvamAM bhagavAna mahAvIranuM jIvanacarita che. anya parvonI apekSAe A parva ghaNuM ja moTuM che. AkhA parvamAM kula 13 sargo che ane granthakAranI prazasti che. A parvamAM zreNika, koNika, sulasA, abhayakumAra, ceTakarAja, hallavihala, meghakumAra, nardiSeNa, cetanA, durgandhA, ArdrakumAra, RSabhadatta, devanandA, jamAli, zatAnIka, caMDapradyota, mRgAvatI, yAsAsAsA, Ananda Adi daza zrAvaka, gozAlaka, hAlIka, prasannacandra, krAMkadeva, gautamasvAmI, puMDarIkakaMDarIka, aMbaDa, dazArNabhadra, dhannA-zAlibhadra, rauhiNeya, udayana zatAnIkaputra, antima rAjarSi udAyana, prabhAvatI, kapilakevalI, kumAranadi sonI, udAyi, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya kulavAluka ane kumArapAla rAjA vagerenAM caritra ane prabandha bahu ja prabhAvaka rIte AlekhAyAM che. temAM paNa zreNika, koNika, abhayakumAra, ArdrakumAra, dardurAMkadeva, aMtima rAjarSi udAyana ane gozAlaka vagerenAM vRttAnto bahu ja vistArathI ApavAmAM AvyAM che. AmAMthI keTalAya aMzo bIjA graMthomAM alabhya che. pAMcamA ane chaThThA ArAno (kAlano) vRttAnta tathA utsarpiNI kALamAM AvanAro vRttAnta paNa khUba vistArathI Apyo che. A ane bIjI aneka bAbatothI paripUrNa A carita ghaNuM mahattva dharAve che. A caritagraMthamAM tatkAlIna aneka sAmAjika citra dRSTigocara thAya che, jemake RSabhadevanA vivAhanA prasaMgamAM hemacandrAcArye samakAlIna prathAo ane rItarivAjo varNavyAM che.1 74 dhArmika dRSTie tenI mahattA dasa parvomAM alaga alaga tIrthaMkaronI dezanA dvArA jaina siddhAntonA vivecanamAM che. temAM nayonuM svarUpa, kSetrasamAsa, jIvavicAra, karmasvarUpa, AtmAnuM astitva, bAra bhAvanA, saMsArathI virakti vagerenuM saraLa ane cittAkarSaka bhASAmAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. aitihAsika dRSTie paNa A caritagraMthanA dasamA parvanA be vibhAga atyanta upayogI che. eka to kumArapAlanA bhaviSyakathananA rUpamAM lakhAyeluM carita ane bIjo graMthanI aMtima prazasti. anya prazastimAM keTalIya vAto to prakaraNanA prAraMbhamAM ApavAmAM AvI che, paraMtu akhila prazasti aitihAsika dRSTie atyaMta upayogI che. 10mA parvanA 12mA sargamAM kumArapAlanA caritano ullekha karavAmAM Avyo che. temAM pATaNanuM, kumArapALanuM, tenA rAjyavistAranuM, jinapratimAnA prAsAdanuM tathA bIjI aneka bAbatonuM varNana che. rAjyavistAranuM varNana karatAM lakhyuM che ke 'sa kauberImAturUkamaindrImAtridazApagAm / yAmyAmAvindhyamAmbhodhiM pazcimAM sAdhayiSyati' // 1. parva 1, sarga 2, zlo. 796-804 2. gujarAtI bhASAntara parva 1-2nI prastAvanA, pR. 3 3. parva 10, sarga 12, zlo. 37-96 4. ejana, zlo. 52 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 75 arthAt te rAjA uttara dizAmAM turuSka deza sudhI, pUrvamAM gaMgA nadI sudhI, dakSiNamAM vidhyagiri sudhI ane pazcimamAM samudra sudhI pRthvInuM zAsana karaze. kAvya ane zabdazAstranI dRSTie paNa kAvya ati mahattvanuM che. te prasAdaguNathI vyApta che. alaMkAro ane kavikalpanAo tathA zabdamAdhuryathI paNa vyApta che. tenI bhASA saraLa kintu gauravapUrNa che. A graMtha vAMcavAthI zabdazAstra, chaMdazAstra, alaMkArazAstra, tattvajJAna, paurANika kathA, ItihAsa vagere aneka bAbatonI upalabdhi eka sAthe thAya che. hemacandranI sAthe kumArapALanuM prathama milana nIce pramANe varNavavAmAM AvyuM che - eka vakhata vajazAkhA ane candrakulamAM thayelA AcArya hemacandra te rAjAnI dRSTimAM Avaze. jayAre AcArya jinacaityamAM dharmadezanA detA haze tyAre temanI vaMdanA karavA potAnA zrAvaka maMtrI sAthe te rAjA Avaze. tattvane na jANatA hovA chatAM zuddha bhAvathI AcAryane vaMdanA karaze. pachI temanA mukhe zuddha dharmadezanA prItipUrvaka sAMbhaLI te rAjA samyaktapUrvaka aNuvrato svIkAraze ane pUrNa rIte bodha pAmI zrAvakonA AcAranA pAragAmI thaze. somaprabhakRta kumArapAlapratibodhanA AraMbhanA kathAnaka sAthe A varNana bahu ja maLatuM che. tethI aitihAsika satyanI dRSTie paNa AcAryanI sAthe kumArapALano saMbaMdha vADmaTa jevA jaina maMtrIonI preraNAthI bahu ja gADha thayo ane jainadharma prati kumArapALano AdhyAtmika bhAva hemacandrAcAryanA sahRdaya upadezothI atyaMta vRddhi pAmyo. - kartA ane racanAkAla - A caritagraMthanA kartA prasiddha AcArya hemacandra che, temanA jIvanacarita viSayaka bahuvidha sAmagrI upalabdha che. temanA jIvanacarita upara A "jaina sAhityanA bRhad itihAsanA pUrva bhAgomAM paryApta prakAza pheMkyo che. A caritagraMthamAM moTI prazasti ApI che, temAMthI jANavA maLe che ke A graMthanI racanA hemacandra caulukya nareza kumArapALanI vinaMtIthI karI hatI. saMbhavataH kumArapALe jainadharma svIkAryA pachI tenI vinaMtIthI hemacandra potAnA jIvananA 1. parva 10, prazasti, padya 16-20 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 aMtima varSomAM A graMthanI racanA karI hatI. DaoN. bUlhare tenI racanAno samaya vi.saM. 1216-1228 mAnyo che. vi.saM. 1229mAM hemacandrano svargavAsa thayo hato. 1 jaina kAvyasAhitya prazastimAMthI e paNa jANavA maLe che ke tenI racanA yogazAstranI racanA pachI ka2vAmAM AvI hatI. yogazAstranI vRttimAM keTalAya zloko triSTizalAkApuruSacaritamAMthI utAravAmAM AvyA che. A uparathI ApaNe mAnI zakIe ke ukta vRtti ane A ciratanI racanA eka sAthe thaI hatI. ATaluM ja nahi paraMtu pariziSTaparvanI yojanA paNa te ja samaye banI gaI hatI, tenAM paNa keTalAMka pramANo maLe che. jo ke hemacandre pUrvAcAryo ke temanI kRtiono ullekha karyo nathI chatAM temaNe aneka pUrvAcAryonI kRtiono upayoga karyo che. temanA pahelAM digaMbara ane zvetAMbara baMne saMpradAyonA kavioe A viSayane laIne saMskRta, prAkRta ane apabhraMzamAM racanAo karI che. temanA samaya sudhImAM tIrthaMkaronAM alaga alaga aneka AkhyAno paNa lakhAyAM hatAM. vimalasUri, raviSeNa, zIlAMka, jinasena prathama, dvitIya, svayaMbhU, puSpadanta, dhavala vagerenI kRtio uparAMta AvazyakasUtra tema ja bIjA sUtro upara racAyelI cUrNio tathA haribhadrasUrinI TIkAo vageremAM AvatI kathAo paNa hemacandrAcAryanI sAme hatI ja. pUrvavartI AcAryonI aneka kRtiono hemacandrAcArye potAnI A kRtimAM vattoocho upayoga karyo che. triSaSTizalAkApuruSacaritathI prabhAvita racanAo : caturviMzatijinendrasaMkSiptacaritAni (amaracaMdrasUri) - I.sa. 1328 pahelAM racAyelI A kRtimAM 24 adhyAya ane 1802 padya che. AmAM 24 tIrthaMkaronAM saMkSipta jIvanacarito ApavAmAM AvyAM che. kartAno Azaya badhA jinonAM caritro TUMkamAM lakhavAno hovAthI temane kAvyakalA darzAvavAno koI avakAza maLyo nathI. pratyeka adhyAyamAM mukhya viSayonI carcA A pramANe che 1. pUrvabhava, 2. vaMzaparicaya, 3. tIrthaMkarane vizeSa nAma ApavAnI vyAkhyA, 4. cyavana, garbha, janma, dIkSA ane mokSanA divaso, 5. caityavRkSanI UMcAI, 6. gaNadhara, sAdhu, sAdhvI, caudapUrvI, avadhijJAnI, mana:paryAyajJAnI, kevalI, vikriyA RddhidhArI 1. vizeSa jIvanacaritrane mATe juo hemacaMdrAcAryajIvanacaritra (kastUramala bAMThiyA), caukhambA vidyAbhavana, vArANasI 1. pariziSTa '' ane 'va'mAM graMthasUcI ApavAmAM AvI che. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 77 nyAyavAdI, zrAvaka ane zrAvikA parivAra, 7. Ayu, zaizavAvasthA, rAyAvasthA (jo hoya to), chabasthAvasthA ane kevalI avasthAnuM varNana. graMthakartA potAnA samayanA bahu moTA kavi hatA. temanI anya kRtio cheH padmAnanda, bAlabhArata vagere 13 graMtha. bAlabhAratanA paricaya sAthe A kavino vizeSa paricaya ApavAmAM Avyo che. mahApuruSacarita - A racanAmAM pAMca sargo che. RSabha, zAnti, nemi, pArtha ane vardhamAna e pAMca tIrthakaronuM Alekhana che. AnA upara eka TIkA paNa che, te saMbhavataH svopajJa che. temAM ukta kRtine kAvyopadezazataka yA dharmopadezazataka paNa kahevAmAM AvI che. tenA kartA merUtuMga che. temanI anya racanA prabaMdhacintAmaNi (san 1306) che. kavino vizeSa paricaya prabaMdhacintAmaNinA prasaMge ApavAmAM Avaze. laghuSiSTizalAkApuruSacarita - A graMtha hemacaMdrAcArya kRta triSaSTizalAkApuruSacaritanuM anusaraNa karI tenA AdhAre racAyo che. temAM 10 parvo che paraMtu tenI varNanazailI alaga lAge che. temAM koI tIrthaMkaranA caritramAM dikumArIono mahotsava vistArathI varNavAyo che, to koImAM dIkSA mahotsava, to koImAM samavasaraNanI racanA ati vistArathI nirUpita che. sarvatra IndronI stuti ane tIrthakaronI dezanA saMkSepamAM ApavAmAM AvI che. avAntara kathAo paNa saMkSipta rUpamAM ApavAmAM AvI che. jo ke A graMtha hemacandranA bRhatkAya graMthane anusarI racAyo che tema chatAM temAM zAntinAtha, neminAtha, pArzvanAtha ane mahAvIranAM caritronA saMkalanamAM 1. gAyakavADa ora. sirijha saM. 18, vaDodarA, 1932, pariziSTa "'; jinaratnakoza, pR. 234mAM padhAnandakAvyanA paricaya sAthe. 2. jinaratnakoza, pR. 305. 3. jinaratnakoza, pR. 335; teno gujarAtI anuvAda 5. maphatalAla jhaveracaMdakRta choTAlAla mohanalAla zAha, unAdA (uttara gujarAta) dvArA vi.saM. 2005mAM prakAzita thayo che. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 graMthakAre triSaSTizalAkApuruSacaratanI apekSAe ukta tIrthaMkaro upara lakhAyelI svataMtra racanAono vizeSa upayoga karyo che, tethI temAM aneka prasaMgo navA AvI gayA che je triSaSTizalAkApuruSacaratamAM nathI. A kRti nAnI hovA chatAM temAM aneka vAtono saMgraha thayo che. tIrthaMkaracarita, rAmAyaNa, mahAbhArata, cakravarticaritra, baladeva, vAsudeva, prativAsudeva ane temanA aneka kathAprasaMgo ane aitihAsika prasaMgo temAM bharapUra che. jaina kAvyasAhitya eka to - A kRtinA nAmanI pAchaLa be vAtonuM anumAna karI zakAya che e ke triSaSTizalAkApuruSacaritane sAme rAkhIne A kRti racAI hoya yA to ukta kRtimAM je aneka prasaMga nathI temano samAveza karavA chatAM paNa AkAranI dRSTie laghutriSaSTizalAkApuruSacarata nAma rAkhavAmAM AvyuM hoya. A kRti saMkSepamAM ruci dharAvanArAo mATe bahu upakAraka che. teno granthAgra pa000 zlokapramANa che. kartA ane racanAkALa tenA kartA meghavijaya upAdhyAya che. temanA gRhastha jIvanano ItihAsa to kyAMyathI jANavA maLato nathI paraMtu temanA aneka graMthomAM je prazastio che temAM temaNe potAnAM nAmano, potAnA guru kRpAvijayano ane upAdhyAya vijayaprabhasUrinA nAmano ullekha karyo che. te prasiddha samrATa akabaranA kalyANamitra tapAgacchIya hIravijayasUrijInI paraMparAmAM thayA che. temanA graMthomAM je prazastio che temAM keTalIkano racanAkALa ApavAmAM Avyo che, je vi.saM. 1709thI 1760 sudhIno che. prastuta racanAno samaya jaNAvyo nathI. Ama temaNe 50 varSa sudhI satata sAhityasevA karI hatI. jo 20-25nI uMmarathI sAhityaracanAno prAraMbha karyo hoya to temanuM Ayu 80 varSanuM anumAnI zakAya. - temaNe aneka kAvyagraMtha racyA che. temaNe kirAtArjunIya, zizupAlavadha, naiSadhIya, meghadUtano sAro abhyAsa karyo hato. temaNe naiSadhIyanI samasyApUrti upara zAntinAthacaritra', 'zizupAlavadha'nI samasyApUrti upara 'devAnandamahAkAvya', 'kirAtasamasyApUrti' tathA 'medhadUtasamasyAlekha' Ama pAMca samasyApUrtikAvyonuM sarjana karyuM che. vaLI, temaNe samasaMdhAnamahAkAvya, digvijayamahAkAvya, ladhutriSaSTizalAkApuruSacarita, bhaviSyadattakathA, paMcAkhyAna, vijayadevamAhAtmyavivaraNa, yuktiprabodhanATaka (nyAyagraMtha), dharmamaMjUSA, candraprabhA (hemakaumudI), haimazabdacandrikA, haimazabdaprakriyA, varSaprabodha (jyotiSagraMtha), ramalazAstra, hastasaMjIvana, udayadIpikA, praznasundarI, vIsAyAvidhi, Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya mAtRkAprasAda, brahmabodha, arhadgItA vagere saMskRta graMthonI tathA aneka gujarAtI graMthonI paNa racanA karI che. laghutriSaSTi somaprabhakRta A graMthano ullekha meghavijayakRta laghutriSaSTizalAkApuruSacaritanI gujarAtI prastAvanAmAM paM. maphatalAle karyo che. triSaSTizalAkApuruSacarita ane mahApurANa para AdhArita keTalIka anya 1. laghumahApurANa yA laghutriSaSTilakSaNamahApurANa - caMdramunikRta. 2. triSaSTizalAkApuruSacaritra - vimalasUri racanAo 2 3. vajrasena 4. triSaSTizalAkApaMcAzikA (50 paghomAM) - kalyANavijayanA ziSya 5. triSaSTizalAkApuruSavicAra (63 gAthAo) ajJAta tresaTha zalAkApuruSonAM svataMtra paurANika mahAkAvya rAmakathA, mahAbhAratakathA tathA samudita tresaTha zalAkApuruSonAM paurANika mahAkAvyo (mahApurANo) ane temanAM saMkSipta rUpo pachI svataMtrarUpe tIrthaMkaro, cakravartIo, baladevo, vAsudevo vagerenAM jIvanacarito paNa ghaNAM lakhAyAM. 10mI sadIthI 18mI sadI sudhI A racanAo nirbAdha gatithI lakhAtI rahI. 12mI sadI ane 13mI zatAbdImAM A racanAo pracura mAtrAmAM lakhAI paNa AgaLanI zatAbdIomAM paNa temano krama cAlu rahyo. tIrthaMkaromAM sauthI vadhu mahAkAvyo zAntinAtha upara maLe che. te cakravartI padadhArI paNa hatA. bIjI zreNImAM 22mA tIrthaMkara neminAtha ane 23mA pArzvanAtha upara keTalAMya kAvyo racAyAM. trIjA kramamAM Adijina vRSabha, AThamA candraprabhu ane aMtima mahAvIra upara paNa caritakAvyonuM sarjana thayuM che. ema to anya tIrthaMkaro ane anya mahApuruSo upara caritagraMtho lakhAyA hovAnA chUTaka chUTaka ullekho maLe che. - ,, 37 - 79 sauprathama prAkRtamAM - vizeSataH mahArASTrI prAkRtamAM racAyelA graMthono paricaya ApavAmAM Avaze ane pachI saMskRtamAM racAyelA graMthono. 1. digvijayamahAkAvya ane devAnandamahAkAvya (si. jai, gra.)nI prastAvanA. 2. jinaratnakoza, pR. 163, 305. 3. ejana, pR. 165 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 jena kAvyasAhitya AdinAhacariya RSabhadevanA caritanuM vistArathI Alekhana karanAro A prathama graMtha che. AmAM pAMca pariccheda che. graMthAga 11000 zlokapramANa che. A graMthanuM bIjuM nAma RSabhadevacarita paNa che. AnI racanA upara "caupamahApurisacariyeno prabhAva che. ukta graMthanI eka gAthA AmAM gAthA saM. 4panA rUpamAM jemanI tema uddhata karavAmAM AvI che. apabhraMzanI gAthAo paNa AmAM maLe che. A haju sudhI aprakAzita che. kartA ane racanAkALa - A kRtinA kartA navAMgI TIkAkAra abhayadevasUrinA ziSya vardhamAnAcArya che. temanI bIjI racanAo che - 15000 gAthA pramANa manoramAcariyuM (saM. 1140) tathA dharmaratnakaraMDavRtti (saM. 1172) paNa. AdinAhacariyano racanAkALa saM. 1160 ApavAmAM Avyo che. prathama tIrthaMkara upara risabhadevacariya nAme 323 gAthAonI eka racanA vadhu male che, tenuM bIjuM nAma dharmopadezazataka paNa che. tenA kartA bhuvanatuMgasUri che. 2 bIjA ane trIjA tIrthakara upara prAkRtamAM koI racanA upalabdha nathI. cothA abhinandananAtha upara kevaLa eka racanAno ullekha maLe che.' sumaInAhacariya pAMcamA tIrthaMkara sumatinAthanA caritanuM varNana karanAro prAkRta ane saMskRtamAM A pahelo graMtha che. te 1621 zlokapramANa che. temAM aneka paurANika kathAo ApavAmAM AvI che. pATaNanA graMthabhaMDAronI sUcImAM teno nirdeza che. kartA ane racanAkALa - tenA kartA vijayasiMhasUrinA ziSya somaprabhAcArya che. te bRhagacchanA hatA. temano prasiddha graMtha "kumArapAlapratibodha' prakAzita thaI gayo che. temano vizeSa paricaya ukta prasaMge daIzuM. A graMtha temaNe kumArapALa rAjAnA rAjyakALamAM racyo hato. saMbhavataH A AcAryanI prathama kRti che, tethI ene kumArapALanA rAjyArohaNa varSa saM. 1199mAM lakhI hovI joIe. temanI 1. jinaratnakoza, pR. 28 ane pa7 2. ejana, pR. 57 3. ejana, pR. 14 4. ejana, pR. 446 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya anya kRtiomAM zatArthakAvya, zRMgA2vairAgyataraMgiNI, sUktimuktAvalI ane kumArapAlapratibodha che. paumapahacariya AmAM chaThThA tIrthaMkara padmaprabhanuM carita AlekhAyuM che. A racanA aprakAzita che. kartA ane racanAkALa - tenA kartA devasUri che. temanI bIjI kRti supArzvacarita (prAkRta)no paNa ullekha maLe che. temano alpa paricaya maLe che. te jAliharagacchanA sarvAnandanA praziSya tathA dharmaghoSasUrinA ziSya ane paTTadhara hatA. graMthakAre darzAvyuM che ke prAcIna koTika gaNanI vidyAdhara zAkhAmAMthI jAlihara ane kAsadrahagaccha eka sAthe nIkaLyA hatA. anya vAta je temaNe sUcavI che te e che ke temaNe devendragaNi pAse tarkazAstrano abhyAsa karyo hato ane haribhadrasUri pAse Agamano. temanA dAdAguru sarvAnanda pArzvanAthacaritanA kartA hatA. eka sarvAnandasUrinA pArzvanAthacaritano saMskRta caritomAM paricaya ApavAmAM Avyo che paraMtu te potAne sudharmAgacchIya kahe che, ane temanA pArzvanAthacaritano racanAkALa saM. 1291 che jyAre prastuta prAkRta kRtino samaya saM. 1254 darzAvavAmAM Avyo che. supAsanAhacariya A eka suvistRta ane ucca koTinI racanA che. temAM lagabhaga ATha hajAra gAthAo che. Akho graMtha traNa prastAvomAM vibhakta che. nAmathI spaSTa thAya che ke temAM sAtamA tIrthaMkara supArzvanAthanuM jIvanacaritra AlekhAyuM che. prathama prastAvamAM supArzvanAthanA pUrvabhavonuM varNana che ane bAkInA be prastAvomAM temanA vartamAna janmanuM. prathama prastAvamAM supArzvanAthanA manuSya ane devabhavonuM vistArapUrvaka varNana karatAM darzAvavAmAM AvyuM che ke kevI rIte temaNe aneka bhavomAM samyaktva ane saMyamanA prabhAvathI potAnA vyaktitvano vikAsa karIne tIrthaMkara prakRtino baMdha karI sAtamA tIrthaMkaranuM pada pAmyA. bIjA prastAvamAM temanAM janma, vivAha ane niSkramaNanuM varNana karavAmAM AvyuM che, je anya tIrthaMkaronAM janmAdinA varNana jevuM ja che. ahIM meruparvata upara devoe karelA janmAbhiSekanuM sarasa varNana che. trIjA prastAvamAM kevalajJAnanA varNanaprasaMge aneka Asano ane vividha taponuM 1. jinaratnakoza, pR. 234 2. ejana, pR. 445 81 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 varNana ka2vAmAM AvyuM che. A rIte graMthamAM vividha dharmopadeza ane kathAprasaMgonI vacce supArzvanAthanuM saMkSipta jIvana vikharAyeluM phelAyuM che. adhikAMza bhAgamAM samyagdarzananuM mAhAtmya, zrAvakanA bAra vrata, temanA aticAra tathA anya dhArmika viSayone laIne aneka kathAo ApavAmAM AvI che, A kathAomAM tatkAlIna buddhivaibhava, kalAkauzala, AcAra-vyavahAra, sAmAjika rItarivAja, rAjakIya paristhiti ane bhautika jIvana vagerenAM citro AlekhavAmAM AvyAM che. 1 jaina kAvyasAhitya A ciratanI bhASA upara apabhraMzano pUro prabhAva che. AmAM apabhraMzanAM lagabhaga 50 po paNa samAveza pAmelAM maLe che. saMskRtanI padAvalI paNa apanAvavAmAM AvI che. - kartA ane racanAkALa A kRtinA kartAnuM nAma lakSmaNaNi che. temanA gurunuM nAma hemacandrasUri hatuM, te harSapurIyagacchanA hatA, te jayasiMhasUrinA praziSya ane abhayadevasUrinA ziSya hatA. temanA gurubhAIomAM vijayasiMhasUri ane zrIcandrasUri hatA. A graMthanI racanAno prAraMbha temaNe dhaMdhuka nagaramAM karyo hato ane tenI samApti maMDalapurImAM karI. temaNe tene vi.saM. 1199nA mAgha suda 1 guruvAre samApta karyo hato. te varSe caulukya nareza kumArapALano rAjyAbhiSeka paNa thayo hato.2 supArzvanAthacarita upara prAkRtamAM jAhilaragacchanA devasUri tathA koI vibudhAcAryanI racanAono ullekha maLe che. caMdappahacariya prAkRta bhASAmAM AThamA tIrthaMkara caMdraprabha upara keTalAya kavioe racanAo karI che. temAM prathama racanA siddhasUrinA ziSya vIrasUrie saM. 1138mAM karI hatI. 4 jinezvarasUrikRta dvitIya caritamAM 40 gAthAo che, je khUba sarasa che. temAM candraprabha nAmanI sArthakatA darzAvatA kavi kahe che ke mAtAne garbhakALamAM caMdrayAnano 1. jaina vividha sAhitya zAstramAlA, banArasa, san 1918; jinaratnakoza, pR. 445; teno gujarAtI anuvAda - jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagarathI san 1925mAM prakAzita thayo che. 2. vizvamasa, kAmephri navanavavAsa gajjarlR - prazasti, gA. 15-16 * 3. jinaratnakoza, pR. 445 4. ejana, pR. 119 5. AnuM prakAzana mahAvIra graMthamAlAthI vi.saM. 1992mAM thayuM che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 83 dohada thayo hato e kAraNe temanuM nAma candraprabha rAkhavAmAM AvyuM (gAthA 12). jinezvarasUri nAmanA keTalAya AcArya thaI gayA. eka to vardhamAnasUrinA ziSya ane kharataragacchanA saMsthApaka (11mI sadInA uttarArdha) hatA, ane temanA graMtho jANItA che. evuM lAge che ke caMdappahacariyanA kartA bIjA jinezvarasUri che. eka jinezvarasUrie saM. 1175mAM prAkRta mallinAcariyuM (graMthAgra 5555) tathA neminAhacariyanI racanA karI hatI. saMbhavataH A jinezvarasUri ja ukta caMdaSpahacariyanA kartA che. trIjuM caMdaSpahacariyara paNa che jenA kartA upakezagacchIya yazodeva apara nAma dhanadeva che je devaguptasUrinA ziSya hatA. temaNe graMthAga 6400 zlokapramANa kAvyanI racanA saM. 1178mAM karI hatI. temanI bIjI kRtio che navapadaprakaraNa bu. nI bRhadravRtti ane navatattvaprakaraNanI vRtti. cothuM caMdakheMhacariyuM che jenA kartA vaDagacchIya haribhadrasUri che. temanI A racanAnI eka prati pATaNanA bhaMDAramAM che, teno graMthAgra 8032 zlokapramANa che. graMthakAranA dAdAgurunuM nAma jinacandra hatuM ane gurunuM nAma zrIcandrasUri hatuM. kahevAya che ke sUrie siddharAja ane kumArapALanA mahAmAtya pRthvIpAlanI vinaMtIthI covIsa tIrthakaronuM jIvanacarita lakhyuM hatuM paraMtu temAM prAkRtamAM lakhAyelAM caMdappahacariyuM ane mallinAcariyuM ane apabhraMzamAM lakhAyeluM semisAhacariu ja upalabdha che. sUri prAkRta, apabhraMza ane saMskRtanA prakAMDa vidvAna hatA. temano samaya 12mIno uttarArdha ane 13mIno pUrvAdha hato. pAMcamuM caMdappahacariyuM paNa che jenA kartA kharataragacchIya jinavardhanasUri che. temano AcAryapade ArUDha thavAno samaya che saM. 1461te pippalaka nAmanI kharatara zAkhAnA sthApaka hatA. A caMdakheMhacariyuM upara kharataragacchIya jinabhadrasUrinA praziSya ane siddhAntarucinA ziSya sAdhusomagaNie granthAgra 1315 zlokapramANa TIkA lakhI che. TIkAmAM sUcavyuM che ke jinavardhanasUrie A carita uparAMta bIjAM cAra caritonI paNa racanA karI che, paraMtu te caritonAM 1. jinaratnakoza, pR. 301 2. ejana, pR. 119 3. anekAnta, varSa 17, ki. 5, pR. 232 4. paTTAvalIparAga, pR. 363 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jena kAvyasAhitya nAma ApyAM nathI. anya racanAomAM mahArAja zAstra bhaMDAra nAgoramAM dAmodara kavikRta prAkRta caMdraprabhacarita upalabdha che. candraprabha upara nAgendragacchanA vijayasiMhasUrinA ziSya devendramaNie saM. 1264mAM pa325 zlokapramANavALI kRtine saMskRtaprAkRta ubhayamizra bhASAmAM racI che. apabhraMzamAM yaza-kIrtinI racanA 2409 zlokapramANavALI 11 saMdhiomAM racAyelI maLe che. navamA ane dazamA tIrthaMkara puSpadaMta ane zItalanAtha upara prAkRtamAM lakhAyelAM caritonA kevaLa ullekho maLe che. naditAtyakata gAthAlakSaNanA TIkAkAra ratnacaMdra temAM AvatAM be padyonI TIkAmAM darzAvyuM che ke A be padya eka prAkRta racanA puSkRdaMtacariyamAMthI levAmAM AvyAM che. agiyAramA tIrthaMkara zreyAMsanAtha upara be prAkRta paurANika kAvya maLe che. eka to bRhadragathvIya jinadevanA ziSya haribhadra saM. 1172mAM raceluM che. teno graMthAgra 6584 zlokapramANa che. bIjuM candragathvIya ajitasiMhasUrinA ziSya devabhadra raceluM che, teno graMthAjha 11000 zlokapramANa che. teno racanAsamaya jJAta nathI, paraMtu te vi.saM. 1332 pahelAM racAyuM che kAraNa ke mAnatuMgasUrie potAnA saMskRta zreyAMsacarita(saM. 1332)no AdhAra A kRti che ema kahyuM che. A racanAno ullekha pravacanasAroddhAraTIkAmAM temanA ziSya siddhasene karyo che. devabhadranI anya racanAomAM tattvabiMdu ane pramANaprakAza paNa che. vasupujacariya bAramA tIrthaMkara vAsupUjya upara candraprabhanI 8000 zlokapramANa racanA maLe che. teno prAraMbha "suhasividuvIra' zabdothI thAya che. pratye potAnA 1. jinaratnakoza, pR. 119 2. Atmavallabhasirijha saM. 9, aMbAlA; jinaratnakoza, pR. 119 3. jinaratnakoza, pR. 253; bhAMDArakara orieMTala risarca InsTITyuTa pUnAnI patrikA, bhAga 14, pR. 3 4. jinaratnakoza, pR. 399 5. ejana, pR. 400 6. ejana, pR. 348. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 85 pUrvavartI AcAryomAM pAdalipta, haribhadra ane jIvadevano tathA graMthomAM taraMgavatIno ullekha karyo che. keTalAya gacchomAM candraprabha nAmanA aneka AcAryo thaI gayA che. 12mI zatAbdImAM eka candraprabha mahattare saM. 1127-37mAM vijayacandracaritranI racanA karI hatI ane bIjA candraprabhasUrie pauSTramAsika gacchanI sthApanA saM. 1149mAM karI hatI tema ja prameyaratnakoza, darzanazuddhinI racanA karI hatI. kahI nathI zakAtuM ke prastuta racanAnA kartA kayA candraprabha che. 13mA tIrthaMkara upara paNa prAkRtamAM vimalacariyuM lakhAyAno ullekha maLe che.' anaMtanAhacariya AmAM caudamA tIrthaMkaranuM carita AlekhAyuM che. temAM 1200 gAthAo che. 2 graMthakAre temAM bhavyajanonA lAbhArthe bhakti ane pUjAnuM mAhAbhya vizeSa rUpe gAyuM che. temAM pUjAnTaka uddhata karavAmAM AvyuM che, jemAM puSpapUjA vagerenAM udAharaNo daIne jinapUjAne pApane haranArI, kalyANano saMcaya karanArI ane dAritryane dUra karanArI kahI che. temAM pUjAprakAzayA pUjAvidhAna paNa ApyuM che, je saMghAcArabhASya, zrAddhadinakRtya vageremAMthI uddhata karavAmAM AvyuM che. kartA ane racanAkALa- AnA kartA AgradevanA ziSya nemicandrasUri che. temaNe tenI racanA saM. 1216 AsapAsa karI che. saMbhavataH AkhyAnakamaNikoza, mahAvIracariyuM (saM. 1139) vagerenA kartA nemicandrasUrithI A nemicandra kAlanI daSTie bhinna che. ukta nemicandrano samaya 12mI zatAbdIno pUrvArdha che. paMdaramA tIrthaMkara dharmanAtha upara prAkRta racanAno ullekha maLe che. 1. jinaratnakoza, pR. 358 2. ejana, pR. 7 3. RSabhadevajI kezarImalajI zvetAMbara jaina saMsthA, ratalAma, sana 1939; prAkRta sAhitya . kA ItihAsa, pR. pa69-570. 4. jinaratnakoza, pR. 255 pa. ejana, pR. 189 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya saMtinAhacariya A guNasenanA ziSya ane hemacandrAcAryanA guru pUrNatalagacchIya devacandrAcAryakta soLamA tIrthaMkara zAMtinAthanuM carita che. teno graMthA 12000 zlokapramANa che. tenI racanA saM. 1160mAM thaI hatI. te prAkRta gadyapadyamaya che. vacce vacce apabhraMza bhASAno paNa prayoga thayo che. tenI racanA khaMbhAtamAM karavAmAM AvI hatI. tenI prastAvanAmAM nIce jaNAvelA AcAryono ullekha cheH indrabhUti (kavirAja cakravartI), bhadrabAhu jemaNe vasudevacarita lakhyuM (savAyatamae vahutiya), samarAdityakathAnA sarjaka haribhadra, kuvalayamAlAnA dAkSiNyacihnasUri, tathA upamitibhavaprapaMcAkyAnA kartA siddharSi. haju sudhI aprakAzita che. - temanI eka anya kRti mUlazuddhiprakaraNaTIkA (aparanA sthAnakaprakaraNaTIkA) che. tenA cothA ane chaThThA sthAnakamAM Avela candanAkathAnaka tathA brahmadattakathAnakane jovAthI jANavA maLe che ke temanI adhikAMza gAthAo tathA keTalAka nAnAmoTA gadyasaMdarbha zIlAMkAcAryanA caupannamahApurisacariyamAM AvelA "vasumasaMvihANaya' ane "baMbhAyattacakkavaciriyanI sAthe akSarazaH maLe che. A kathAonA avaziSTa bhAgomAMthI paNa keTalAya bhAgo alpAdhika zAbdika parivartana sAthe caupannamahApurisacariyanA ja jaNAya che. anumAna che ke saMtinAhacariyuM upara paNa caupamahApurisacariyeno prabhAva haze. te aprakAzita hoI AnAthI vizeSa kahevuM kaThina che. zAntinAtha upara A vizALa racanA uparAMta prAkRtamAM eka laghu racanA 33 gAthAomAM jinavallabhasUri racita tathA bIjI somaprabhasUri racitano ullekha maLe che. saMskRtamAM to zAntinAtha upara aneka racanAo thaI che. sattaramA tIrthaMkara kuMthunAtha ane aDhAramA tIrthaMkara aranAtha upara prAkRtamAM koI racanA maLatI nathI. ogaNIsamA tIrthaMkara mallinAtha upara prAkRtamAM 3-4 racanAo maLe che. temAM jinezvarasUrinI kRtinuM pramANa papapapa granyAgra che. tenI racanA saM. 1175mAM thaI hatI. jinezvarasUrinA prAkRta carito candarpohacariyuM ane 1. ejana, pR. 379; zreSThi hAlAbhAInA putra bhogIlAlanA aNahilapurasthita phophaliyAvADA AgalIzerI bhAMDAgAra, pATaNa. 2. jinaratnakoza, pR. 380 3. ejana, pR. 302 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya neminAhacariyuM paNa lagabhaga A ja samaye racAyAM hatAM. bIjI kRti candrasUrinA ziSya vaDagacchIya haribhadrasUrinI che. tenuM pramANa 9000 granthAjha che. te traNa prastAvomAM vibhakta che. tenI racanAmAM sarvadevagaNie sahAya karI hatI. graMthanA aMte ApelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke temaNe kumArapALanA maMtrI pRthvIpAlanI vinaMtIthI A caritanI tathA bIjA caritagraMthonI racanA karI hatI, temAMthI kevaLa candaSpahacariyuM ane apabhraMzamAM semisAhacariu maLe che. trIjI kRti bhuvanatuMgasUrinI racanA che. tenuM pramANa 500 granthAjha che. jesalameranA bhaMDAromAM tenI tADapatrIya hastaprati maLe che. cothI kRti 105 prAkRta gAthAmAM racAyelI ajJAtakartaka che. tenI hastalikhita prati upara saM. 1345 lakhela che. munisuvyasAmicariya vIsamA tIrthaMkara upara prAkRtamAM zrIcandrasUrinI eka mAtra racanA maLe che. temAM lagabhaga 10994 gAthAo che. te aprakAzita che. kartA harSapurIya gacchanA hemacandrasUrinA ziSya hatA. temanI bIjI kRtiomAM saMgrahaNIratna ane pradezavyAkhyATippana (saM. 1222) maLe che. prastuta caritano samaya nizcita nathI paraMtu eka hastalikhita prati anusAra saM. 1193 che. A granthanI prazastimAMthI jANavA maLe che ke lekhake AsApallipurI (vartamAna amadAvAda)mAM zrImAla kuLanA zreSTha zrAvaka zreSThi nAgilanA suputranA gharamAM rahIne grantha lakhyo hato. 21mA tIrthaMkara naminAtha saMbaMdhI eka prAkRta racanAno ullekha maLe che." neminAhacariya bAvIsamA tIrthaMkara neminAtha upara prAkatamAM traNa racanAo maLe che. eka racanA jinezvarasUrinI che, te saM. 117pamAM racAI che. bIjI racanA mAladhArI hemacandra (harSapurIya gacchanA abhayadevanA ziSya)nI che, tenuM pramANa 5100 1. jinaratnakoza, pR. 302; jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 279 2. ejana 3. ejana 4. ejana, pR. 311 5. ejana, 5. 202 6. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR. 135 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jaina kAvyasAhitya granthAjha che (samaya 12mIno uttarArdha). ane trIjI racanA bRhagacchanA vAdidevasUrinA ziSya ratnaprabhasUrinI che, A racanA vizALa che, teno racanAsaMvata 1233 che, te gadyapadyamayI che, te cha adhyAyomAM vibhakta che, ane tenuM pramANa 13600 granthAjha che. 1 pAsanAcariya AmAM 23mA tIrthaMkara pArzvanAthanuM carita vistArathI ApyuM che, te pAMca prastAvomAM vibhakta che. te prAkRta gadyapadyamAM lakhAyelI sarasa racanA che. temAM samAsAnta padAvalI ane chandanI vividhatA jovA maLe che. temAM saMskRtanA aneka subhASito paNa uddhata che. tenuM pramANa 9000 granthAjha che. A granthane tenI potAnI vizeSatA che. anya granthomAM pArzvanAthanA dasa bhavonuM varNana maLe che. trIjA, pAMcamA, sAtamA ane navamA bhavomAM devalokamAM ane nava raiveyakamAM deva rUpe pArzvanAtha utpanna thayA hatA. A cAra bhavonI gaNanA A caritranA lekhake karI nathI, tethI bAkInA cha bhavonuM varNana ja ApavAmAM AvyuM che. pahelA prastAvamAM pArzvanAthanA be pUrvabhavono ullekha che. pahelA bhavamAM marubhUti nAme maMtrIputra thayA. temAM kamaTha nAmanA potAnA bhAIthI mRtyu pAmyA. bIjA bhavamAM marubhUti ane kamaTha kramazaH hAthI ane kulluTasarpa thayA. bIjA prastAvamAM trIjA bhavamAM baMne kramaza: kanakavega vidyAdhara ane sarpa thayA. cothA bhavamAM teo vajanAbha rAjA ane bhIlanA rUpe hoya che. bhIlanA bANathI ukta rAjA maraNa pAme che. pAMcamA bhavamAM te baMne kramazaH kanaka cakravartI ane siMha thayA. muni avasthAmAM cakravartIne siMhe mArI nAkhyA. trIjA prastAvamAM chaThThA bhavamAM marubhUti vArANasInA rAjA azvasena ane vAmAnA putra 23mA tIrthaMkara pAnA rUpamAM janma le che ane kamaTha kaTha nAmano tApasa tathA meghamAlI nAmano deva bane che. A prastAvamAM pArzvanAthanI dIkSA ane tapasyAnuM varNana che tathA meghamAlI deva dvArA upasarganuM varNana che. cothA prastAvamAM pArzvanAthane kevaLajJAnanI prApti tathA temaNe Apela upadezanA prasaMgamAM potAnA pitAe karelA praznane laIne daza gaNadharonA temaNe kahelA pUrvabhavonuM varNana che. pAMcamAM prastAvamAM mathurA, kAzI, AmalakalpA vagere nagaromAM pArzvanAthe karelA vihAra ane dharmopadezanuM varNana che. 1. jinaratnakoza, pR. 217 2. jinaratnakoza, pR. 244; prakAzita - amadAvAda, 1944; gujarAtI anuvAda - jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi.saM. 2005 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 89 aMte sametazikhara upara pahoMcI temanA mokSa pAmavAnuM vRttAnta che. A prAkRta caritamAM guNabhadra racelA saMskRta uttarapurANamAM varNavelA pArzvanAthacaritathI keTalIka bAbatomAM aMtara che jemake marubhUtinI patnI vasundharA kamaTha pratye svayaM AkarSAI. temAM chaThThA bhavanA vajanAbhanA vivAhanA prasaMgamAM je yuddhanuM varNana che te raghuvaMzanA IndumatI-ajanA svayaMvaramAM thayelA yuddhanI yAda apAve che. tevI ja rIte AThamA bhAvamAM kanakabAju cakravartInA, khecararAjanI putrI padmA sAthenA vivAhano prasaMga abhijJAnazAkuntalagata duSyata-zakuntalAna vivAhanA prasaMganI yAda apAve che. racayitA ane racanAkALa - A caritanA racayitA devabhadrAcArya che. te vikramanI bAramI zatAbdInA mahAna vidvAna ane ucca koTinA sAhityakAra hatA. temanuM nAma AcArya padavInI prApti pahelAM guNacandragaNi hatuM. te vakhate saMvata 1139mAM zrI mahAvIracariyuM nAmano vistRta 12024 zlokapramANa graMtha temaNe racyo. temano bIjo graMtha kathAratnakoSa che, A temaNe AcArya banyA pachI vi.saM. 1158mAM racyo. prastuta pAsanAhacariyanI racanA temaNe vi.saM. 1168mAM govardhana zreSThinA vaMzaja vIrazreSThinA putra yazodeva zreSThinI preraNAthI karI hatI. A graMthanI prazastimAM lekhakanI gurnAvalI A pramANe ApavAmAM AvI cheH candrakula vajazAkhAmAM vardhamAnasUri thayA. temane be ziSyo hatA - jinezvarasUri ane buddhisAgarasUri. jinezvarasUrinA ziSya abhayadevasUri ane temanA ziSya prasannacaMdra thayA. prasannacaMdranA ziSya sumativAcaka ane temanA ziSya hatA devabhadrasUri. 1. mahAvIracariya aMtima tIrthaMkara mahAvIranA jIvana upara je prAkRta racanAo maLe che temAM A sarvaprathama che. A eka gadyapadyamaya kAvya che je ATha prastAvo (sargo)mAM vibhAjita che ane jenuM parimANa 12025 zlokapramANa che. tenA prAraMbhanA cAra sargomAM bhagavAna mahAvIranA pUrva bhavonuM varNana che ane chellA cAramAM temanA vartamAna bhavanuM. tenA upara ane temanI anya kRti pAsanAcariyuM para kAlidAsa, bhAravi ane mAghanA saMskRta kAvyono pUrNa prabhAva jaNAya che. A mahArASTrI prAkRtapradhAna racanAmAM ahIM-tahIM saMskRtanAM tathA apabhraMzanAM padyo udbhata che. temAM chaMdonI vividhatA che. pracura mAtrAmAM taddabhava ane tatsama zabdono 1. jinaratnakoza, pR. 306; prakAzita - devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra, muMbaI, san 1929, gujarAtI anuvAda - jaina AtmAnanda sabhA, vi.saM. 1994. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 prayoga dezI zabdonA badale thayo che. prathama prastAvamAM samyaktvaprAptinuM varNana che. bIjAmAM prathama pUrvabhavanA prasaMgamAM RSabha, bharata, bAhubali ane marIcinA bhavonuM nirUpaNa che. trIjAmAM vizvabhUtinI vasantakrIDA, raNayAtrA ane vairAgyanuM varNana che. AmAM nArAyaNa tripRSThanA pratinArAyaNa azvagrIva sAthenA yuddhanuM ane cakravartI priyamitranA digvijaya tema ja yAnuM varNana che. cothA prastAvamAM priyamitrano jIva nandana nAmano rAjA thAya che ane te rAjA proThila munine naravikramanuM carita pUche che. A carita ghaNuM ja rocaka che. nandana nRpano jIva ja kSatriyakuMDanA narezane tyAM trizalAnI kUkhe mahAvIra tarIke janma le che. A prastAvamAM maMtra, taMtra, vidyAsAdhanA tathA vAmamArganA tema ja kApAlikonA kriyAkAMDanuM varNana che. A ja prastAvamAM bhagavAna mahAvI2nA 28mA varSe temanA mAtApitAnA svargavAsanuM, moTA bhAI nandivardhananA rAjyAbhiSekanuM ane moTA bhAInI anumatithI mahAvIranA dIkSAgrahaNanuM varNana che. jaina kAvyasAhitya pAMcamA prastAvamAM zUlapANi yakSa ane caMDakauzika sarpane prabuddha karavAno vRttAnta che. chaThThA prastAvamAM AjIvaka matanA pravartaka maMkhalIputra gozAlanA mahAvIra sAthenA saMbaMdhanuM nirUpaNa che. sAtamAmAM mahAvIre sahana karelA parISahonuM tema ja temanI kevaLajJAnaprAptinuM varNana che. AThamA prastAvamAM mahAvIranirvANanuM nirUpaNa che. temAM mahAvIrano upadeza che, gaNadharonuM varNana che, caturvidha saMghanI sthApanAnuM nirUpaNa che, mahAvIranA jamAI jAmAlinI dIkSAnuM varNana che, jamAli dvArA nihavanuM pratipAdana che, gozAlake zrAvastImAM choDelI tejolezyAnuM Alekhana che, tathA bIjI bAbatonuM paNa vistArathI varNana che. A kAvyamAM aneka avAntara kathAo ApavAmAM AvI che tathA nagara, vana, aTavI, vivAhavidhi, utsava, vidyAsiddhi vagerenAM varNano dvArA kAvyane bahu ja rocaka banAvyuM che. A racanA gadyapadyamayI che. varNanane anukULa jyAre jevI jarUra paDI tyAre te mujaba gadya ke padyano prayoga karavAnI svatantratA kavine rahI che. raciyatA ane racanAkALa A mahattvapUrNa kRtinI racanA guNacaMdrasUrie karI che. A guNacaMdra AcArya padavI maLyA pachI devabhadrasUri kahevAtA hatA. temaNe potAnA chatrAvalI (chatrAla) nivAsI zeTha ziSTa ane vIranI vinaMtIthI A grantha vi.saM. 1139 jeTha sudI trIja somavAranA divase racyo hato. prazastimAM ziSTa ane vIranA parivArano paricaya Apyo che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya temanI traNa vizALa kRtionA aMte ApavAmAM AvelAM prazastipagho ghaNA mahattvanAM che. temanA dvArA devabhadrasUrinI guruparaMparA tathA racanAonA saMvanuM jJAna thAya che. te mujaba AcArya devabhadra sumativAcakanA ziSya hatA, AcArya pada maLyA pahelAM temanuM nAma guNacandragaNi hatuM. A nAmathI temaNe vi.saM. 1125mAM saMvegaraMgazAlA nAmanA ArAdhanAzAstrano saMskAra karyo hato ane vi.saM. 1139mAM mahAvIracariyuMnuM sarjana karyuM hatuM. saMvegaraMgazAlAnI puSpikAmAM 'tadvineya zrI prasannacandasUri samabhyarthitena guNacandragaNinA tathA tavvayaNeNaM guNacaMdeNaM' pado dvArA jANavA maLe che ke AcArya prasannacandra ane devendrasUrino pArasparika saMbaMdha dUrano hato ane baMne paraspara anurAgI hatA. guNacandra temane ghaNA AdarathI jotA hatA e vAta kathAratnakoza ane pArzvanAthanI prazastimAM AvatAM 'tassevodi' ane 'yapaNDamalevadi' padothI jaNAya che. prasannacaMdre guNacaMdranA guNothI AkarSAIne temane AcArya pade ArUDha karyA hatA. temaNe potAnA nAma sAthe koI gaNa-gacchano ullekha karyo nathI paNa vistRta prazastiomAM potAno saMbaMdha vajrazAkhA, caMdrakulanI paraMparA sAthe darzAvyo che. A kRtio uparAMta bIjI keTalIka kRtio paNa maLe che : pramANaprakAza, anantanAthastotra, staMbhanakapArzvanAtha tathA vItarAgastava.1 2. mahAvIracariya mahAvIra upara prAkRtamAM A bIjI racanA che. te padyabaddha che. tenuM pramANa 3000 granthAgra che. temAM kula 2385 5gha che. 2 91 teno prAraMbha mahAvIranA 26mA pUrvabhavamAM bhagavAna RSabhanA pautra marIcinA pUrvajanmamAM eka dhArmika zrAvakanI kathAthI thAya che. teNe eka AcArya pAse Atmazodhana mATe ahiMsAvrata dhAraNa karI potAnuM jIvana sudhAryuM ane AyunA aMte bharata cakravartInA putra marIci nAme temano janma thayo. eka samaya bharata 1. AtmAnanda jaina granthamAlA taraphathI prakAzita ane sva. muni puNyavijayajI dvArA saMpAdita kahArayaNakoso (1944)nA ante A badhI laghu kRtio prakAzita che. 2. jinaratnakoza, pR. 306; prakAzita - jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi.saM. 1973. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya cakravartIe bhagavAna RSabhanA samavasaraNamAM AgAmI mahApuruSonA saMbaMdhamAM temanAM jIvanono paricaya sAMbhaLatAM pUchyuM - bhagavan, tIrthaMkara koNa koNa thaze? zuM ApaNA vaMzamAM paNa koI tIrthaMkara thaze ? A praznanA uttaramAM bhagavAn RSabhe kahyuM ke IkSvAkuvaMzanA marIci aMtima tIrthaMkaranuM pada prApta karaze. bhagavAnanI potAnA vizenI A bhaviSyavANIne sAMbhaLI marIci prasannatAthI nAcavA lAgyA ane ahaMbhAvathI viveka tathA samyaktvanI upekSA karI tapabhraSTa thaI mithyAmatano pracAra karavA lAgyA. tenA pariNAme te aneka janmomAM bhaTakyA. 92 A racanAmAM bhagavAna mahAvIranA 25 pUrvabhavonuM varNana rocaka rIte thayuM che. bhASA saraLa ane pravAhI che. bhASAne prabhAvaka banAvavA mATe alaMkAronI yojanA paNa karavAmAM AvI che. racayitA ane racanAkAla A kRtinA raciyatA bRhadgacchanA AcArya nemicandrasUri che. temano samaya vikramanI 12mI sadI manAya che. temanI nAnImoTI pAMca racanAo maLe che 1. AkhyAnakamaNikoza (mULa gAthA para), 2. Atmabodhakulaka athavA dharmopadezakulaka, 3. uttarAdhyayanavRtti (pramANa 12000 zloka), 4. ratnacUDakathA (pramANa 3081 zloka) ane 5. mahAvIracariyuM (pramANa 3000 zloka). prastuta racanA temanI aMtima kRti che ane teno racanAkALa saM. 1141 che. -- ww temanI aMtima traNa kRtimAM ApavAmAM Avela prazastipadyomAMthI temanI guruparaMparAno paricaya A mujaba maLe che : bRhadgaccha (prA. vaDu, vaDagaccha)mAM devasUrinA paTTadhara nemicandrasUri thayA, temanA paTTadhara udyotanasUrinA ziSya Adradeva upAdhyAyanA ziSya nemicandrasUri thayA. racayitAnA dIkSAguru to Amradeva upAdhyAya hatA paraMtu te AnandasUrinA mukhya paTTadhara tarIke sthApita thayA hatA. paTTadhara thayA te pahelAM temanI sAmAnya muni avasthA (vi.saM. 1129 pahelAM)nuM nAma deviMda (devendra) hatuM. pachI temanAM baMne nAmo maLe che - devendragaNi ane nemi- drasUri. temanA vize vadhu mAhitI maLatI nathI. mahAvIracarita upara bIjI be prAkRta racanAono ullekhamAtra maLe che. te be che - mAnadevasUrinA ziSya devasUrinI racanA ane jinavallabhasUrinI racanA. antima kRti 44 gAthAomAM racAI che. tenuM bIjuM nAma duriyarAyasamI2stotra. 1. jinaratnakoza, pR. 306 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 93 saMskRtamAM tIrthakaronA jIvanacarita saMbaMdhI aneka judI judI kAvyaracanAo maLe che. temano paricaya have ApavAmAM Ave che. padhAnandamahAkAvya A mahAkAvya prathama tIrthakara RSabhadevanA caritra saMbaMdhI che. tenI racanA padmamaMtrInI vinaMtIthI karavAmAM AvI hovAthI tenuM nAma padmAnanda mahAkAvya rAkhavAmAM AvyuM. A kAvyanuM bIjuM nAma jinendracaritra paNa che. kavinI bIjI kAvyakRti bAlabhAratanI jema A kRti paNa "vIrAMka' cihnathI vibhUSita che. temAM 19 sarga che ane anuSTrabhu pramANathI zlokasaMkhyA 6381 che. tenI kathAno AdhAra triSaSTizalAkApurUSacaritra' che. kavie paraMparAgata kathAnakamAM kaMI paNa pheraphAra karyA vinA tene zreSTha mahAkAvyanA guNothI alaMkRta karavAmAM saphaLatA prApta karI che. prathama satre prastAvanArUpa che. bIjAthI chaThThA sarga sudhI RSabhadevanA 12 pUrvabhavonuM varNana che. sAtamAmAM janma, AThamAmAM bALalIlA, yauvana, vivAha; navamAmAM saMtAnotpatti, dazamAmAM rAjyAbhiSeka, agiyAramA-bAramAmAM jatukrIDA ane dIkSAgrahaNa, teramAmAM kevaLajJAnaprApti, caudamAmAM samavasaraNa - dezanA vagere, paMdara-soLa-sattaraaDhAramAmAM bharata-bAhubali-marIcinA vRttAnta sAthe aMte RSabhadeva ane bharatanA nirvANanuM varNana karavAmAM AvyuM che. vAstavamAM kathA 18mA sargamAM ja samApta thaI jAya che paraMtu ogaNIsamA sargamAM kavie prazastirUpe potAnI guruparaMparA, kAvyaracanA, udezya, preraNAdAyaka padyamaMtrInI vaMzAvalInuM vivaraNa ApyuM che. Ama Adi ane aMtanA sarga prastAvanA tathA prazastirUpe che, bAkInA 17 sargamAM kathAvarNana che. A kAvyamAM RSabhadeva, bharata ane bAhubalinA caritrane ja vikasita rUpa ApavAmAM AvyuM che, bAkInAne nahi. prakRticitraNa paNa bhavyarUpe karyuM che. saundaryacitraNamAM bAhyanI apekSAe AMtarika saundaryanuM Alekhana karavAmAM vizeSa dhyAna apAyuM che. 1. gAyakavADa orienTala sirijha, vaDodarA, 1932; jinaratnakoza, pR. 234. vizeSa paricaya DaoN. zyA. za. dIkSita likhita "13mI-14mI zatAbdImAM jaina saMskRta mahAkAvya'nA aprakAzita bhAgamAM ApavAmAM Avyo che. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 jaina kAvyasAhitya A kAvyanA parivezamAM kavie potAnA samayanAM pracalita rItarivAjo, aMdhavizvAso, vivAhavidhi vagerenuM nirUpaNa karI tatkAlIna samAjano paricaya Apyo che. 1, kavine potAnI bIjI kRti "bAlabhAratamAM jainadharmanA siddhAMto-niyamonuM nirUpaNa karavAno avasara maLyo na hato paNa A kAvyamAM temanA nirUpaNane pramukha sthAna ApavAmAM AvyuM che. dhArmika carcA dvitIya, tRtIya, caturtha ane teramA sargamAM Ave che. kAvyamAM vividha rasa ane alaMkAranI yojanA aneka sthaLe suMdara rIte karavAmAM AvI che. bhASApAMDityane pragaTa karavA mATe yamaka ane anuprAsano prayoga adhika mAtrAmAM thayo che. arthAlaMkAromAM mAlopamA, arthAntaranyAsa ane rUpakanI yojanA aneka sthaLe thaI che. anya alaMkAromAM asaMgati, mudrAdIpaka, viSama, sahokti, virodha, parivRttinA paNa suMdara prayogo thayA che. - A kAvyamAM adhikAMza sargomAM eka chaMdano prayoga thayo che ane sarvAnta chaMda badalAya che. 14-15mAM sargomAM vividha chandono prayoga paNa thayo che. paghAnanda kAvyamAM 34 chaMdono prayoga thayo che, temAMthI aneka evA chaMda che jemano prayoga anyatra ocho thayo che jemake sundarI, meghavihUrjitA, candriNI, - prabodhitA, utthApinI, Adi. racayitA ane racanAkAla - A kAvyanA sarjaka suprasiddha kavi amaracandrasUri che. A kAvyanI eka hastalikhita prAcIna prati saM. 1297nI maLe che. A prati uparathI siddha thAya che ke kRti e samaya pahelAM racAI che. A kAvyanI racanA vIsaladeva (saM. 1294-1338)nA rAjyakALamAM temanA maMtrI padmanI vinaMtIthI karavAmAM AvI hatI. tethI vIsaladevanA prathama rAjyavarSa saM. 1294 1. sarga 9. 71, 73-102; 2. 177 2. ejana, sarga 2. 17; 14. 67, 73-74, 106-107 Adi. 3. ejana, sarga 2.24, 73, 169; 4. pa7, 58, 100, 185, 216, 240; 6. 103; 12. 67; 16. 71 Adi. 4. pITarsanano prathama riporTa, pR. 58 tathA padhAnandanI aMgrejI bhUmikA, pR. 34 5. padmAnanda, sarga 19, zloka 60-61. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya pachI tenI racanA thaI haze ema jaNAya che. Ama teno racanAkALa saM. 1294 ane 1297 vacce hovo joIe. tenI racanA bAlabhArata pachI karavAmAM AvI hatI. prathama tIrthaMkara upara anya racanAo AdinAtha carita upara bIjI racanA vinayacaMdranI che. teno racanAkALa vi.saM. 1474 che. vinayacaMdra nAma dharAvatA aneka vidvAno thayA che paraMtu A vinayacaMdra koNa che e jJAta nathI. eka vinayacaMdra (raviprabhasUriziSya)nAM racelAM traNa carito - mallinAthacarita, munisuvratanAthacarita ane pArzvanAthacarita maLe che, paraMtu temano samaya vi.saM. 1300 AsapAsa che. tethI spaSTa che ke AdinAthacaritanA kartA A vinayacaMdrathI bhinna che. sakalakIrti (15mI zatI) dvArA racita AdinAthapurANamAM 20 sarga che ane zlokasaMkhyA 4628 che. tenI varNanazailI suMdara ane sarasa che. tenuM bIjuM nAma vRSabhanAthacaritra paNa che. bhaTTAraka sakalakIrtino paricaya temanA harivaMzapurANanA prasaMge ApI dIdho che. A ja viSayanI anya racanAomAM candrakIrti (17mo zataka), zAntidAsa ane dharmakIrti AdinI racanAono ullekha maLe che. nemikumAranA putra vAlmaTe kAvyamImAMsAmAM potAnA RSabhadevacaritano ullekha karyo che. te uparAMta saMskRta nATakakAra hastimalakata kannaDa gadyamAM AdipurANa ane zrIpurANa maLe che; tenA upara jinasenanA AdipurANano spaSTa prabhAva che. ajitanAthapurANa bIjA tIrthakara ajitanAtha upara kANasiMhanA putra aruNamaNi aparanAma lAlamaNie ajitanAthapurANa lakhyuM che. pAkura bhAganA lekhake tenI hastaprata jaina siddhAnta bhavana, ArAmAM joI hatI. be kRti maulika nathI paraMtu jinasenanA AdipurANa tathA harivaMzapurANa vagere graMthomAMthI vistRta aMzone uddhata karIne 1. jinaratnakoza, pR. 28 2. ejana, pR. 28; prakAzita - jinavANI pracAraka kAryAlaya, kalakattA, 1937 3. ejana, pR. 28-29 . 4. ejana, pR. 57 5. ejana, pR. 2 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 jaina kAvyasAhitya ane ukta tIrthaMkaranuM kaMIka caritra ApIne racavAmAM AvI che. - racayitA ane racanAkALa - A kRtinA kartA aruNamaNi gRhastha jaNAya che kAraNa ke temaNe potAnA pitAnuM nAma ApyuM che. temaNe potAne kASThAsaMgha, mAthuragaccha, puSkaragaNanA anuyAyI kahyA che tema ja zrutakIrtiziSya budharAghavanA ziSya paNa kahyA che. A granthane temaNe jahAnAbAdanA pArzvanAtha maMdiramAM besIne lakhyo hato. jahAnAbAda bihAramAM che ane kRtinI hastalikhita prati ArAmAM maLI che. trIjA tIrthakara saMbhavanAtha upara saMskRtamAM saMbhavanAthacaritrano ullekha maLe che. tenA racayitA koI merUtuMgasUri manAya che. A kAvyanI racanA saM. 1413mAM thaI hatI. temanI anya kRti kAmadevacaritra (saM. 1409)no ullekha maLe che. merUtuMga nAmanA traNa sUri thayA che. temanAmAM Amano koI vizeSa paricaya nathI maLato. cothA ane pAMcamA tIrthaMkara upara paNa saMskRta racanAonA ullekha maLe che. chaThThA tIrthaMkara padmaprabha upara paNa aneka saMskRta kAvyaracanAonA ullekho maLe che. temAM sauprathama saM. 1248mAM lakhAyelI potAnI pravacanasAroddhAraTIkAmAM siddhasenasUrie pote racelA pAprabhacaritano ullekha karyo che. siddhasena candragaccha sAthe saMbaMdha dharAvatA rAjagacchanA devaprabhasUrinA ziSya hatA.* bhaTTArakayugamAM padmanAbha (bhAvI prathama tIrthaMkara)nA carita upara aneka racanAo thaI che. temAM bha. sakalakIrtikRta pAnAthacaritano ullekha maLe che, tathA bha. jJAnabhUSaNanA ziSya bha. zubhacandra (17-18mo zataka)nA granthAjha 2405 zlokapramANa ane bha. vidyAbhUSaNa (saM. 1680) tathA somadatta (saM. 1960)nA padmanAbhapurANo granthabhaMDAromAM maLe che." sAtamA tIrthaMkara supArzva upara saMskRtamAM koI kAvyaracanA maLatI nathI. 1. jinaratnakoza, pR. 422 2. ejana, pR. 84 3. ejana, pR. 446 4. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 338; jinaratnakoza, pR. 234 5. jinaratnakoza, pR. 233 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya candraprabhacarita AThamA tIrthaMkara candraprabha upara aneka saMskRta kAvyo maLe che. temAM sauprathama AcArya varananTi(11mI sadIno prAraMbhIkRta candraprabha mahAkAvya che. teno vistArathI paricaya mahAkAvyonA prasaMge karAvyo che. bIjI kRti asaga kavi (saM. 1045 lagabhaga)nI hovAno ullekha maLe che. asaga kavie racelAM zAntinAthacarita ane vartamAnacarita paNa upalabdha che. - trIjI racanA pa325 zlokapramANa che. temAM vajAyudha nRpanI kathA bahu vistArathI ApI che, teno uttarabhAga nATakazelImAM racAyo che. kRtinA kartA nAgendragathvIya vijayasiMhasUrinA ziSya devendra yA devacandrasUri che. racanAsaMvata 1260 ApavAmAM Avyo che. cothI kRtino saMkSipta paricaya nIce Apyo che : tera sargonuM A kAvya haju sudhI aprakAzita che. temAM jainonA AThamA tIrthaMkara candraprabhanuM caritavarNana che. sargonAM nAma varya vastunA AdhAre rAkhavAmAM AvyAM che, jemake prathama sarca dAnavarNana, bIjo zIlavarNana ane trIjo tapovarNana. kutimAM candraprabhanA pUrvabhavonuM varNana che ja, sAthe sAthe vividha stotra ane dharmopadeza samasta kAvyamAM phelAyelAM che ane koI paNa sarga avAntara kathAothI khAlI nathI. avAntara kathAomAM kalAvAnu-kalAvatI, dhanadatta-devakI, cAritrarAja, samaraketu vagerenI kathAo mukhya che. mUlakathA ane avAjorakathAo aneka camatkArapUrNa ghaTanAothI bharapUra che. jo ke A kAvya tera sargomAM che chatAM tenI kathA to pahelA, chaThThA ane sAtamA A traNa sargomAM ja vartamAna che. bAkInA sargomAM vibhinna dezanAo ane avAntara kathAo che. bIjathI pAMcamA sarga sudhI yugandhara muninI dezanAo tathA AThamA sargathI teramA sudhI candraprabha tIrthaMkaranI dezanAo che. vibhinna avAjo kathAo ane dharmadazanAone kAraNe mULa kathAnaka ati zithila banI gayuM jaNAya 1. jinaratnakoza, pR. 119 2. Atmavallabha granya. saM. 9, muni caraNavijaya dvArA saMpAdita, aMbAlA, 1930; jinaratnakoza, pR. 119 3. jinaratnakoza, pR. 119; hemacandrAcArya jaina jJAnamaMdira, pATaNa, saM. 78, graMtha saM. 1889 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 jaina kAvyasAhitya kathA ane upakathAonAM aneka pAtronuM caritracitraNa kRtimAM thayuM che paraMtu prakRtivarNana ane kalAtmaka saundaryacitraNa alpa pramANamAM ja che. A kAvyamAM dharmopadezane vadhu paDatuM sthAna ApavAmAM AvyuM che. kRtinI bhASA saraLa tathA vaidarbhI rItithI yukta che. temAM pade pade anuprAsamaMDita padavinyAsa maLe che. kahevato, lokoktio ane sUktiono A caritanI bhASAmAM abhAva che. temAM dezI bhASAnA zabdono prayoga paNa nathI thayo tathA samasta padAvalIno prayoga paNa ocho thayo che. sAdazyamUlaka alaMkAromAM utvekSA ane rUpakano prayoga adhika thayo che. A kRtinI racanA anuSTram chaMdamAM thaI che paraMtu sargajo anya chaMdono prayoga thayo che. kavie kRtinuM parimANa 9141 zlokapramANa darzAvyuM che. : kavi paricaya ane racanAkALa- A kAvyanA ane prazasti che. temAM guruparaMparA ApI che. te anusAra sarvAnandasUri sudharmAcaracchanA hatA. sudharmAgacchamAM jayasiMha nAmanA eka prasiddha vidvAna thayA. temanI paTTaparaMparAmAM kramazaH candraprabhasUri, dharmaghoSasUri ane zIlabhadrasUri thayA. zIlabhadrasUrinA ziSya guNaratnasUri thayA. A guNaratnasUri prastuta kAvyanA kartAnA guru hatA. sarvAnandasUrie A kAvyanI racanA vi.saM. 130ramAM karI hatI. temanI bIjI kRti pArzvanAthacarita (saM. 1291) upalabdha che. pAMcamI kRti bhaTTAraka zubhacandrata che. temAM 12 sargo che. te upalabdha che. anya kavioe racelAM caMdraprabhacaritakAvyonA ullekho maLe che. te kaviomAM paMDitAcArya (ajJAta samaya), AMcalikagacchanA eka sUri, paM. zivAbhirAma (17mI sadI) tathA dharmacandaziSya dAmodara (saM. 1727)nAM nAmo jANamAM AvyAM che. dAmodaranI kRti jayapuranA paTodI maMdiramAM che. - navamA tIrthaMkara puSpadanta viSayaka koI eka saMskRta racanA jJAta che. dasamA tIrthaMkara zItalanAtha upara eka kRtino ullekha maLe che.* 1. prazasti zloka 7- zrI sarvAnandaSuinAnapILArpazupAMzuvarSe (2302). 2. rAjasthAna ke saMta : vyakti evaM kRtitva, pR. 100; jinaratnakoza, pR. 119 3. jinaratnakoza, pR. 119 4. ejana, pR. 384 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya zreyAMsanAthacarita agIAramA tIrthaMkara upara saMskRtamAM be racanAo maLe che. temAM prathama che mAnatuMgasUriSkRta'. A kAvyamAM 13 sarga che. te 5124 zlokapramANa che. sargonAM nAma varjya viSayanA AdhAre che. pratyeka sargamAM eka ja chaMdano prayoga thayo che, ane sargAnte chaMda badalAya che. pratyeka sarganA aMtima padyamAM te sarganA kathAnakane prastuta karavuM e zreyAMsanAthacaritanI vizeSatA che. AmAM zreyAMsanAthanA kevaLa be bhavonuM --nalinIMgulma ane mahAzukradevanuM - ja varNana che. kAvyamAM ratnasAra, satyakizreSThI, zrIdatta, kamalA Adi aneka avAntara kathAo che. te kathAomAM bhavAntaravarNanonI pradhAnatA che. sthAne sthAne jainadharmanA siddhAMto, upadezo ane stotronuM varNana che. kathAnakamAM aneka aprAkRta ane alaukika tattvono samAveza che. tema chatAM A kAvyamAM kathAnakanA pravAhamAM gati ane prabandhAtmakatA che. keTalIka avAntara kathAo hovA chatAM paNa zreyAMsanAthacaritanA kathAnakamAM zaithilya AvatuM nathI. ee A caritanAM mukhya pAtromAM bhuvanabhAnu, nalinIgulma ane zreyAMsanAtha che. nalinIgulma ane bhuvanabhAnunAM caritromAM to kaMIka vikAsa thayo che. zreyAMsanAthanA caritramAM koI svatantra vyaktitvanuM darzana thatuM nathI. temano janma ane anya mahotsavo anya tIrthaMkaronI jema ja darzAvAyA che. vividha upadezomAM temanuM upadezakasvarUpa dekhAya che. kathAnakanI pRSThabhUmi ane ghaTanAo tema ja caritrane anurUpa vAtAvaraNa nirmANa karavA mATe prakRticitraNa karavAmAM AvyuM che. pAtronA rUpavarNanamAM kavie vizeSa rasa lIdho che. jaina dharmanA ati pracalita niyamonuM ja varNana A kAvyamAM karavAmAM AvyuM che. kavie kaThina dArzanika siddhAntonA pratipAdana prati potAnI ruci dekhADI nathI. sAhityazAstramAnya vividha rasonI yojanAmAM A caritanA sarjakane paryApta saphaLatA maLI che. 1. jinaratnakoza, pR. 400; jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara, vizeSa paricaya DaoN. zyA. zaM. dIkSitalikhita '13-14mI zatAbdInAM jaina saMskRta mahAkAvya'mAM ApavAmAM Avyo che. 2. ejana, sarga 1. 36-37; 5. 25-26, 28, 29; 10. 34-36, 55-56 3. ejana, sarga 7: 176, 177, 179, 183, 250, 255 4. ejana, sarga 1. 216-220, 468-70, 2. 233-236; 6. 248-251, 253254; 10. 87-90, 238-240: Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 A ciratanI bhASA saraLa, suMdara ane madhura che. sarvatra prasaMgAnurUpa ane bhAvAnukUla che. kahevatono prayoga ocho thayo che. alaMkArono samucita prayoga karAyo che. anuprAsa ane yamakanA prayogathI bhASA zrutimadhura ane pravAhita banI gaI che. arthAlaMkAromAM sAdazyamUlaka upamA, utprekSA ane rUpakano prayoga ghaNo thayo che. temanI sAthe atizayokti, dRSTAnta, parisaMkhyA, vyatireka, brAntimAn vagere alaMkArono suMdara prayoga ahIM-tahIM maLe che. samasta zreyAMsanAthacarita anuSTup chaMdamAM nibaddha che, kevala pratyeka sarganA aMtima be padya anya chaMdomAM che. Ama A ciratamAM anuSTup, upajAti, lakSmI, vasaMtatilakA, AryA, svAgatA tathA zArdUlavikrIDita A sAta chaMdono prayoga thayo H kaviparicaya ane racanAkAla A caritanA aMte kavie prazasti ApI che. tenA anusAra granthakAra mAnatuMgasUri koTikagaNanI vairizAkhAgata candragaccha sAthe saMbaMdha dharAvatA hatA. candragacchamAM zIlacandra AcAryane pAMca ziSyo hatA - candrasUri, bharatezvarasUri, dhanezasUri, sarvadevasUri ane dharmaghoSasUri. temAMthI dharmaghoSasUri gacchAdhipati thayA. sarvadevasUrinI ziSyaparaMparAmAM kramazaH candraprabhasUri, jinezvarasUri, ratnaprabhasUri thayA. A ratnaprabhasUrinA ziSya mAnatuMgasUri prastuta kAvyanA sarjaka che. A kAvyanI racanA vi.saM. 1332mAM thaI che. A kAvyano AdhAra devabhadrAcAryaviracita prAkRta zreyAMsanAtharita che. A vAta kavie pote ja prathama sarganA 13mA ane 18mA padyamAM sUcavI che. A kAvyanuM saMzodhana prasiddha saMzodhaka pradyumnasUrie karyuM che. jaina kAvyasAhitya -- zreyAMsanAtha upara bIjI racanA bhaTTAraka surendrakIrti (saM. 1722-23)nI hovAno ullekha maLe che. 1. ejana, sarga 1. 170, 251, 427, 428; 2. 329-330; 7. 61 2..ejana, prazasti, zloka 12. 3. puMDarIkacarita, sarga 13. 144-145 4. jinaratnakoza, pR. 400 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya vAsupUjyacarita bAramA tIrthaMkara upa2 saMskRtamAM kevaLa eka ja kAvyaracanA maLe che. tenuM vivecana nIce ApyuM che. 1 A kAvyamAM vAsupUjyanA caritanuM varNana che. jo ke A kRti cAra ja sargamAM vibhakta che chatAM tenuM parimANa sADA pAMca hajAra zlokapramANa che. A kAvyanA kathAnakano AdhAra prAcIna jaina purANagrantho che. A kAvya AhlAdanAMkita che. sargonAM nAma varjya viSayanA AdhAre rAkhavAmAM AvyAM che. kRtimAM vAsupUjyanA pUrvabhavonuM varNana vistArathI karavAmAM AvyuM che. samasta kathAnakamAM stotro ane dharmopadeza vyApta che. temAM te samaye racAyelAM kAvyonI apekSAe vadhAre avAntarakathAo ApavAmAM AvI che. puNyADhava, haMsakezava, 2tisAra, vidyApati, sanatkumAra, zRMgArasuMdarI, saMvara, candrodara, sUracandra, vikrama, haMsa, lakSmIkuMja, nAgila, siMha, dharma, surasena-mahAsena, kezarI, sumitra, mitrAnanda ane sumitrA A ogaNIsa avAntarakathAonI yojanA A kAvyamAM karavAmAM AvI che. A kathAomAM paNa upakathAo che. kathAomAM aneka camatkArI tattvo dAkhala karavAmAM AvyAM che. 101 caritracitraNanI dRSTie kAvyamAM tIrthaMkara vAsupUjayanA caritrano pUrNa vikAsa darzAvAyo che. bAkInAM pAtro - vimalabodhi, vajranAbha, jayA vagere thoDA samaya mATe ja ApaNI samakSa upasthita thAya che. kavinAM prakRtivarNano ane saundaryavarNano prAyaH dhArmikatAthI otaprota che ane je che te ochAM ja che. dhArmika ane dArzanika tattvonI carcA ahIM-tahIM khUba karavAmAM AvI che. kAvyanA antima be sargomAM sAmAjika rIta-rivAjo, paraMparAo ane zraddhAonuM suMdara citraNa thayuM che. vAsupUjyanA janmathI mAMDI dIkSAnA avasara sudhI laukika rIta-rivAjonA ullekho Ave che. A caritanI saMskRta bhASA sarasa ane saraLa che. tenA anuSTup chaMdomAM madhuratA ane lAlitya bharapUra che. kyAMka kyAMka 8-10 zlokonAM kulakomAM lAMbA lAMbA samAsothI yukta padAvalIono prayoga thayo che. paraMtu kavie prAyaH asamasta zailIno ja prayoga karyo che. A ciratanI bhASAmAM AlaMkArikatA sarvatra 1. jainadharmaprasAraka sabhA, bhAvanagara, saM. 1966; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 192830; jinaratnakoza, pR. 348 2. ejana, 3. 350-400, 540-596 3. ejana, 2. 991; 3. 406-409. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jaina kAvyasAhitya vidyamAna che. anuprAsa ane yamaka jevA alaMkArono prayAga bahu ja thayo che. arthAlaMkAromAM upamA, uprekSA, daSTAnna ane arthAntaranyAsa vagere sAdazyamUlaka alaMkAronI yojanA paNa ahIM-tahIM thaI che. A rIte vividha alaMkArono prayoga karI kavie potAnA kAvyanA kalApakSane samRddha karyo che. prastuta kAvyamAM anuSTram ane vasaMtatilakA kevaLa A be chaMdono ja prayoga thayo che. AkhA sargomAM anuSTram chaMdano prayoga che ane badhA sargone aMte aMtima be padyomAM vasaMtatilakAno prayoga karavAmAM Avyo che. A caritanuM parimANa 5494 zlokapramANa che. A vAta kavie pote ja prazastimAM kahI che. kavi paricaya ane racanAkALa - kAvyanA aMte ApavAmAM AvelI prazastimAM kavinI guruparaMparAno paricaya che. te mujaba, granthakartA vardhamAnasUri nAgendragathvIya hatA. nAgendragacchamAM vIrasUrinA ziSya paramAravaMzIya vardhamAnasUri thayA. temanA paTTadhara kramazaH zrIrAmasUri, candradevasUri, abhayadevasUri, dhanezvarasUri ane vijayasiMhasUri thayA. vijayasiMhasUrinA ziSya ja prastuta kAvyanA sarjaka vardhamAnasUri che. temaNe aNahilapuramAM A kAvyanuM sarjana saM. 1299mAM karyuM hatuM. vimalanAthacarita teramA tIrthaMkara vimalanAtha upara saMskRtamAM cAra racanAo maLe che. temAM pahelI che pAMca sargomAM racAyeluM suMdara gadya caritakAvya. tenuM nAma to vimalanAthacarita che paraMtu tenA prathama traNa sargonAM nAma kramazaH dAnadharmAdhikAra, zIla-tapAdhikAra ane bhAvAdhikAra che, bAkInA be sargomAM tIrthaMkara vimalanAthanAM garbha, janma, tapa, kevaLajJAna, dezanA vagerenuM varNana che. pahelA dAnadharmAdhikAramAM vimalanAthanA pUrvabhavanA jIva rAjA padhasenanA varNananA prasaMge dharmanI zreSThatA upara subuddhinI kathA, kadAgraha upara kulaputranI kathA, dAnadharma upara ratnacUDanI kathA (AmAM bAlaka 1. ejana, sarga 1.1, 44; 2. 762, 763, 2006; 3. 9, 20, 433, 434, 656 2. ejana, prazasti, zloka 28-31 3. tato'sau nidhinidhyarkasaMkhye (1299) vikrmvtsre| AcAryazcaritaM cake vAsupUjyavibhoridam / / 4. hIrAlAla haMsarAja, jAmaganara, san 1910; A kRtino gujarAtI anuvAda jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagarathI saM. 1985mAM prakAzita thayo che. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 103 rohakanI avAntara kathA), ati lobha upara somazarmAnI kathA, tathA vANIthI jItanArI zeThANInI kathA ApavAmAM AvI che. bIjA zIlatapadharmAdhikAramAM zIlanA mAhAbhya upara zIlavatInI kathA, tapa-dharma upara nirbhAgyanI kathA, jinapUjA upara devapAlanI kathA, gurubhakti upara zreSThiputra mugdhanI kathA, dharmabhakti upara amarasiMha ane pUrNakalazanI kathA, tathA pramAda upara viSNuzarmAnI kathA ApavAmAM AvI che. trIjA bhAvAdhikAramAM bhAvadharmanA upara candrodaranI kathA tathA vilamanAthanA pUrvabhavanA jIva padhasena rAjAe pAMca samiti ane traNa guptinuM pAlana karyuM hatuM tenuM varNana che; A prasaMge pAMca samiti ane traNa gumimAMthI pratyekanuM mAhAbhya eka eka kathA dvArA samajAvyuM che. tyAra pachI pAsena rAjAe vIsa sthAnakanI ArAdhanA karI tIrthaMkara prakRti bAMdhI ane avasAna pAmI sahamrAra lokamAM gayA. cothA sargamAM sahastrAra svargathI zruta thaI vimalanAthanA garbhamAM AvyA tenuM varNana, tathA vimalanAthanAM janmamahotsava, vratagrahaNa, kevaLajJAnanuM varNana che. vacamAM varuNazeThanA cAra putronI kathA ane lobhAkara lobhAnandInI kathAo Ave che. pAMcamA sargamAM zrAvakadharmanA upadezamAM 12 vrato upara kramazaH nRpazekhara, vimalakamala, suradata-kamalasena, candrasurendradatta, devadatta-jayadatta, rauhiNeya ane tenA pitA, svarNazekhara-mahendra, vIrasenapadmAvatI, vAnara-aruNadeva, kAkajaMgha, malayaketu, zAntimatI-papralocanAnI kathAo tathA samyakta upara kuladhvajanI kathA ApI che. pachI gaNadharanI dharmadezanA Ave che ane vimalanAthanA nirvANagamananuM varNana Ave che. granthakAra ane racanAkALa - granthanA aMte prazasti che. temAMthI jJAta thAya che ke staMbhatIrtha (khaMbhAta)mAM bahattapAgacchanA ratnasiMhanA ziSya jJAnasAgare saMvata 1517mAM zrAvaNa vada pAMcamanA divase zANarAja zeThanI vinaMtIthI A kRti racI. zANarAja zeThe ratnasiMhasUrinA upadezathI giranAra parvata upara vimalanAthanuM maMdira banAvyuM hatuM ane saMbhava che ke vimalanAthanuM carita lakhavA mATe zeThe temane vinaMtI paNa karI haze. jJAnasAgaranI bIjI racanA zAntinAthacarita maLe che. anya racanAomAM brahmacArI kRSNajiSNu yA kRSNadAsanuM vimalapurANa maLe che. tene 10 sargo ane kula 2364 zloko che. kartAe potAne bhaTTAraka zrI ratnabhUSaNanA AmnAyanA ane ubhayabhASAcakravartI kahyA che. temaNe potAnA 1. mULa ane paM. gAdharalAlakRta anuvAda - jinavANI pracAraka kAryAlaya, kalakattA, saM. 1981; zrIlAla zAstrIkRta anuvAda - bhA. jai. si. pra. kalakattA tathA jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, kalakattA. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jena kAvyasAhitya pitAnuM nAma harSadava ane mAtAnuM nAma vIrikA ApyuM che. A kRtinI racanA temaNe potAnA anuja bra. maMgaladAsanI sahAyatAthI karI hatI. A prasAdapUrNa ane cittAkarSaka racanA che. anya be racanAo vimalanAtha upara maLe che - eka racanA saM. 1758mAM IndraraMsagaNie racelI che, bIjI ratnadigaNie racelI che ane keTalIka ajJAtakartaka racanAo paNa maLe che. caudamA tIrthaMkara upara vAsavasenakata anantanAthapurANa nAmanI racanAno ullekhamAtra maLe che.2 paMdaramA tIrthaMkara dharmanAtha upara keTalIka sAdhAraNa kakSAnI ane keTalIka mahattvapUrNa racanAo maLe che. saM. 1216mAM nemicandra raceluM dharmanAthacarita maLe che. saMbhavataH A nemicandra te ja che jemaNe saM. 1213mAM prAkRtamAM anantanAthacaritanI racanA karI hatI. bIjI racanA mahAkavi harizcandrakRta dharmazarmAlyudaya mahAkAvya che. AnuM varNana ame zAstrIya mahAkAvyonA prasaMgamAM karIzuM. trIjI racanA bhaTTAraka sakalakIrti (1pamI sadI)nI che. soLamA tIrthaMkara zAntinAtha, tIrthaMkara uparAMta pAMcamA cakravartI tathA kAmadevomAMthI eka kAmadeva paNa hatA. temanuM carita jaina lekhakone ghaNuM rocaka lAgyuM, tethI tenA upara aneka kAvyo saMskRtamAM lakhAyAM che. ahIM temano paricaya ApIe chIe. zAntinAthapurANa A caritamAM 16 sarga che ane kula 2500 padya che. tenI racanA zaka saM. 910 AsapAsa thaI che. kartA asaga kavi che. A kavinAM ja candraprabhacarita ane mahAvIracarita paNa maLe che. prastuta kAvyanA sAtamA sargamAM nAsikyanagaranI bahAra AvelA gajadhvaja zailano ullekha che. tene gajapaMtha tIrthanI AsapAsanA kSetra tarIke oLakhavAmAM Avela che. A ukta tIrthanI prAcInatA darzAve che.* kavi asaganI eka anya kRti laghuzAntipurANa paNa maLe che. temAM 12 sarga che. evuM lAge che ke kavinA 16 sargavALA zAntipurANanuM A laghu rUpa che. 1. jinaratnakoza, pR. 358 2. ejana, pR. 7 3. ejana, pR. 189 4. sarga 7. 98; jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 432 5. jinaratnakoza, pR. 336 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 105 1. zAntinAthacarita mammaTakata kAvyaprakAzanA TIkAkAra mANikyacandrasUrinI A bIjI racanA che. tenI eka tADapatrIya prati maLe che. temAM ATha sarga che. tenuM parimANa 5574 zlokapramANa che. teno nirdeza kavie pote karyo che. teno AdhAra haribhadrasUrikRta samarAIaikahA manAya che. temAM ema to mahAkAvyanAM prAyaH badhAM bAhyalakSaNo che paraMtu bhASAzaithilya, sarvAgINa jIvananuM citra upasthita karavAnI akSamatA ane mArmika sthAnonI atyalpatA tene mahAkAvya mAnatA roke che. sargonAM nAma varNita ghaTanAonA AdhAre rAkhavAmAM AvyAM che. temAM pade pade jainadharmasaMbaMdhI upadeza che. sAtamo sarga to jainadharmanA siddhAntothI pUro bharelo che. kAvyamAM vairAgyamUlaka zAntarasa pradhAna che. tenuM kathAnaka zithila che paraMtu temAM prabandharUDhionuM pAlana thayuM che. maMgalAcaraNa paramabrahmanI stutithI zarU thAya che. caritamAM avAntara kathAonI bharamAra che. chaThThA, sAtamA ane AThamA sargamAM vividha AkhyAno dAkhala karavAmAM AvyAM che. keTalAMka sthAne svamataprazaMsA ane paramatakhaMDana Ave che. kAvyamAM stotro ane mAhAlyavarNanonI pracuratA dekhAya che. chaThThA ane AThamA sargamAM zAntinAthanAM stotro tathA keTalAMya tIrthonAM mAhAbhyonuM varNana che. A zAntinAthanuM kathAnaka barAbara te ja che je munibhadrasUrikRta zAntinAtha mahAkAvyanuM che, paraMtu prastuta kAvyamAM kathAnakanuM vibhAjana navIna rIte karavAmAM AvyuM che. temAM prathama sargamAM zAntinAthanA prathama, dvitIya ane tRtIya bhavanuM varNana che,. bIjA sargamAM cothA ane pAMcamA bhavanuM, trIjA sargamAM chaThThA ane sAtamA bhavanuM, cothA sargamAM AThamA ane navamA bhavanuM ane pAMcamAsargamAM dasamA ane agIAramA bhavanuM varNana che. chaThThA sargamAM zAntinAthanAM janma, rAjyAbhiSeka, dIkSA, kevalajJAnotpatti ane dezanAnuM varNana che. sAtamA sargamAM dezanA antargata dvAdaza bhAvanA tathA zIlanA mahimAnuM varNana che ane chellA AThamA sargamAM zAntinAthanA nirvANanuM varNana che. kathAnakavibhAjananI dRSTie ja nahi paraMtu navIna avAntara 1. jinaratnakoza, pR. 380; hemacandrAcArya jaina jJAnamaMdira, prati 46,865 2. tu satasaMyuche paMraparAzatA phato (?) I pratyakSara/nA prasthAne marida II abhyAi pavajha | prazasti, zloka 20. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jena kAvyasAhitya kathAonI yojanAmAM paNa mANijyacandrasUrie potAnI maulikatA darzAvI che. A kAvyamAM kevaLa cAra ja pAtronuM caritracitraNa karavAno kavie prayAsa karyo che. bAkInAM pAtronuM caritra paraMparAsammata che, teno vikAsa nathI thayo. kAvyanI bhASA saraLa ane prasAdaguNayukta che. temAM adhikataranAnAsamAsovALI ke samAsarahita padAvalIno prayoga thayo che. zabdAlaMkAramAM yamaka ane anuprAsanA prayogathI bhASAmAM pravAhitA ane mAdhurya AvyuM che. arthAlaMkAromAM upamA, uakSA, rUpaka ane virodhAbhAsa Adi alaMkAronI suMdara yojanA karavAmAM AvI che. kAvyamAM prAya: anuSTram chaMdano prayoga thayo che paraMtu pratyeka sarganA aMte chaMda badalAya che ane mAlinI, vasantatilakA, zArdUlavikrIDita Adi keTalAka chaMdo prayukta thayA che. kavi paricaya ane racanAkAla - kAvyanA aMte prazasti che. temAM guruparaMparAnuM je varNana maLe che te kavikRta pUrvaracanA pArzvanAthacaritanI prazastinA vivaraNa sAthe pUrepUra meLa khAya che. te uparathI e nirvivAda che ke A kRtinA sarjakamANijyacandrasUri che. A kAvyanI samApti kasAmbitinagaramAM dIpAvalInA divase somavAre thaI hatI, kavi pote ja prazastimAM kahe che : dIpotsave zazidene zrImanmANikyasUribhiH / kasAmivatyAM mahApuryAM zrIgrantho'yaM samarthitaH // paraMtu AnAthI A kRtino racanAsaMvata jJAta thato nathI. mANikyacandranI anya kRti pArzvanAthacaritano racanAkAla tenI prazastimAM vi.saM. 1276 ApavAmAM Avyo che. saM. 1276mAM ja vastupAlane maMtrIpada maLyuM hatuM ane jinabhadrakRta prabandhAvalImAM vastupAla ane mANikyacandranI vaccenA sArA saMparkonuM vivaraNa ApavAmAM AvyuM che. tethI temanuM vi.saM. 1276 pachI jIvita hovuM sanizcita che. mANikyacandranI eka anya kRti kAvyaprakAza saMketaTIkA che, tenI prazasti uparathI A TIkAnI racanA saM. 1246 athavA saM. 1266mAM thaI hovAnuM spaSTa sUcavAya che, tethI saMbhava che ke prastuta kRti saMketaTIkA ane pArzvanAthacaritanI vacce ke keTalAka samaya pachI avazya racAI hovI joIe. sAmAnyataH A zAntinAthacaritanI racanA vikramanI teramI zatAbdInA uttarArdhamAM thaI ema mAnavAmAM koI Apatti na hovI joIe. anumAna karavAmAM Ave che ke kavinI vRddhAvasthAmAM racAyelI A kRti hovI joIe kAraNa ke kavi kRtimAM potAnA pAMDityanuM pradarzana karavAmAM udAsIna che jyAre kAvyaprakAzasaMketamAM temanA prauDha pAMDityanuM ane temanI asAmAnyabuddhinuM darzana thAya che. kavie A kAvyanI racanA dharmabhAvanAthI prerAIne Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 107 vAtA: suvAya karI che.' kavino vizeSa paricaya temanI anya kRti pArzvanAthacaritanA prasaMgamAM ApavAmAM Avyo che. 2. zAntinAtha carita A kRti 6 sargAtmaka che. temAM 5000 zloka che. tenA kartA paumikagacchIya ajitaprabhasUri che. te vIraprabhasUrinA ziSya che. temanI guruparaMparA A pramANe che : parNamikagacchamAM candrasUri, temanA ziSya devasUri, temanA ziSya tilakaprabha ane temanA ziSya vIraprabha thayA. A kRtinI racanA saM. 1307mAM thaI che. ajitaprabhasUrinI eka anya kRti bhAvanAsAra paNa maLe che. A kRti zAntinAthacarita pahelAM temaNe racI hatI.' 3. zAniAnAtha carita A sAta sargonuM kAvya che. te 4855 zlokapramANa che. A kAvyanA kathAnakano AdhAra prAcIna carita grantha che. sargonAM nAma varNanIya kathAMza para AdhArita che. eka sargamAM eka ja chaMdano prayoga karAyo che paraMtu sargAtte vibhinna chaMdo dvArA kathAparivartanano kaMIka saMketa karAyo che. kAvyamAM zAntinAtha, vajAyudha, azanighoSa, sutArA AdinA bhavAnsaronuM varNana karavAmAM AvyuM che. anya purANonI jema AmAM paNa alaukika ane atiprAkRtika ghaTanAonI bharamAra che. maMgalakuMbha dhanada, amaradatta nRpa vagere aneka avAntara kathAonI yojanAne kAraNe kathApravAhamAM zithilatA AvI gaI che. 1. zAntinAthacarita, sarga 1, zloka 33-34: prakrAnto'yamupakramaH khalu mayA ki tayagaryakramaH / svasyAnusmRtaye jaDopakRtaye ceto vinodAya ca // 2. jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, saM. 1973; jinaratnakoza, pR. 379; bilphiyo. InDikA. teno gujarAtI anuvAda paNa maLe che, te jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagarathI saM. 2003mAM prakAzita thayo che. 3. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 410 4. hemacandrAcArya jaina jJAnamaMdira, pATaNa, hasta. ka. 429 tathA 6840. A kRtino paricaya DaoN. zyAmazaMkara dIkSite potAnA zodhaprabaMdha "teramI-caudamI zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya'nA aprakAzita aMzamAM vistArathI Apyo che, te jovo joIe. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jaina kAvyasAhitya prastuta kAvya munibhadrasUrikRta zAntinAthacarita mahAkAvyanI pahelAM racAyuM che. baMnemAM kathAnaka ane avAntara kathAonI bAbate pUrNa sAmya che. kathAono krama paNa baMnemAM eka sarakho che. tethI munibhadrasUrinI kRtino AdhAra prastuta kAvya ja che. paraMtu mUla kathAnA vibhAjanamAM banne maulika che. munibhadrasUrie kathAne 19 sargomAM vibhAjita karI che jyAre prastuta kAvyamAM kathAnakanuM vibhAjana 7 sargomAM ja thayuM che. tenA prathama sargamAM zAntinAthanA prAraMbhanA traNa bhavonuM, bIjAmAM cothA ane pAMcamA bhavanuM, trIjAmAM chaThThA ane sAtamA bhavanuM, cothAmAM AThamA ane navamA bhavanuM, ane pAMcamAmAM dasamA ane agIAramA bhavanuM varNana che. chaThThA sargamAM zAntinAthanA janmathI mAMDI dIkSA sudhInuM varNana che tathA sAtamA sargamAM temanA mokSagamananuM varNana che. vibhinna avAntara kathAone kAraNe kathApravAhamAM zithilatA AvI gaI che. temAM zAntinAtha, temanA putro cakrAyudha ane azanighoSa ane sutArA A cAra pAtro ja mukhya che. prakRticitraNa ane saundaryacitraNa, kAvya dhArmikatAthI anuprANita hovAne kAraNe, vyApakarUpe sthAna pAmI zakyAM nathI. jainadharmanA siddhAnto ane niyamonuM vivecana aneka sthAne thayuM che. A kAvyanI bhASA saraLa ane prasAdaguNapradhAna che ane bhAva vyakta karavAmAM sakSama che. alaMkAronI yojanA karavAmAM kavino vizeSa Agraha jaNAto nathI, to paNa keTalAka alaMkAro to bhASApravAhamAM AvI gayA che. zabdAlaMkAromAM anuprAsa ane yamakano prayoga adhika thayo che ane arthAlaMkAramAM upamA, unmelA ane rUpakano. kAvyamAM anuSTabhu chaMdano prayoga thayo che ane sarvAnta chaMdaparivartana thayuM che jemAM zArdUlavikrIDita, AryA, zikhariNI, vasaMtatilakA tathA upajAti chaMdono prayoga thayo che. kavie A kAvyanuM parimANa 4855 zlokapramANa kahyuM che.' kartA ane racanAkAla - kAvyAtte prazasti ApIne kavie potAno paricaya Apyo che. temAMthI jJAta thAya che ke munidevasUri bRhadragacchIya hatA. temaNe guruparaMparA paNa ApI che. te mujaba, A gacchamAM municandra nAmanA vidvAna sUri 1. ejana, prazasti, zloka 18: pratyakSaraM ca saMkhyAnAt paMcapaMcAzatAdhikA / asminnanuSTubhAmaSTacatvAriMzacchatItyeva // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 109 thayA. temanI paTTaparaMparAmAM kramazaH devasUri, bhadrezvarasUri, abhayadevasUri, madanacandrasUri thayA. prastuta kRtinA kartA munidevasUri madanacandrasUrinA ziSya hatA. temaNe A kRtinI racanA saM. 1322mAM karI hatI. A kAvyanA saMzodhaka zrI pradyumnasUri hatA. prastuta zAntinAthacaritano AdhAra hemacandrAcAryanA guru devacandrasUri kRta prAkRtamAM racita bRhat zAntinAthacarita che. saMbhavataH te kAraNe munidevasUrie pratyeka sarganA ane devacandrasUrinI stuti karI che. munidevasUrinA ukta caritane AdhAra banAvIne zAstrIya mahAkAvyanI zailImAM 19 sargovALA zAntinAthacaritanI racanA bRhadgacchIya munibhadrasUrie saM. 1910mAM karI hatI, jenuM vivaraNa zAstrIya mahAkAvyonA prasaMgamAM prastuta karavAmAM Avaze. 4. zAttinAthacarita AmAM soLamA tIrthaMkara zAntinAthanuM caritravarNana che. te tIrthakara uparAMta cakravartI ane kAmadeva paNa hatA. temanI A badhI vizeSatAonuM A kAvyamAM nirUpaNa che. kAvya soLa adhikAromAM vibhakta che. teno granthAjha 4375 zlokapramANa che. tenI bhASA AlaMkArika tathA tenAM varNano rocaka ane prabhAvaka che. prAraMbhamAM zRMgAra rasane badale zAnta rasa tarapha pravRtta thavA bAbate kavie sAro prakAza pheMkyo che. AnA kartA bhaTTAraka sakalakIrti che, temano paricaya ApI dIdho che. 5. zAntinAthacarita - A kRtine saraLa saMskRta gadyamAM saM. 1535mAM bhAvacandrasUrie racI che." te pUrNimAgacchanA pArzvacandranA praziSya ane jayacandranA ziSya hatA. kRti 6500 1. ejana, prazasti, zloka 11. 2. ejana, sarga 1, zloka 17: ", . zrIpradyumnazciraM nandyAt granthasyAsya vizuddhikRt / 3. ejana, sarga 1, zloka 357 4. dulIcandrapannAlAla devarI, 1923; hindI anuvAda sahita-jinavANI pra. kA. kalakattA, - 1939. teno anuvAda sUratathI prakAzita che ane paMDita lAlArAma zAstrIe karyo che. 5. jinaratnakoza, pR. 379; jainasAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 516; jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, 1911; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1924; kSAntisUri jaina granthamAlA, amadAvAda, saM. 1995; gujarAtI anuvAda, bhAvanagara, saM. 1978. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zlokapramANa che. A kRtinA kartAe lakhelI saM. 1535nI eka prati lAlabAga, muMbaInA eka bhaMDAramAMthI maLI che. tenA cha prastAvomAM zAntinAtha tIrthaMkaranA bAra bhavonuM varNana che. varNanakramamAM aneka upadezAtmaka vArtAo paNa AvI gaI che. tethI kRtino AkAra bahu ja vadhI gayo che. vacce vacce prasaMgavaza bIjI kRtiomAMthI lIdhelAM prAkRta ane saMskRta padyono upayoga karavAmAM Avyo che. kRtinA aMtabhAgamAM ratnacUDanI saMkSipta kathA paNa ApavAmAM AvI che. zAntinAthaviSayaka anya racanAomAM ApaNane maLe che - jJAnasAgara (saM. 1517), aMcalagacchanA udayasAgara (granthAgra 2700), vatsarAja (hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara 1914 prakAzita), harSabhUSaNagaNi, kanakaprabha (granthAgra 485), ratnazekharasUri (granthAtra 7000), bhaTTA. zAntikIrti, guNasena, brahmadeva, brahmajayasAgara ane zrIbhUSaNa (saM. 1659), vagerenI kRtio maLe che. dharmacandragaNie zAntinAtharAjyAbhiSeka ane harSapramodanA ziSya Anandapramode zAntinAthavivAha nAmanI racanAo karI che. keTalIka ajJAtakartRka racanAo paNa maLe che. meghavijayagaNi (18mI sadI)nuM zAntinAthacarita kAvya maLe che, te naiSadhIyacaritanA pAdonA AdhAre zAntinAthanuM jIvanacarita prastuta kare che. tenuM vivecana pAdapUrti-sAhityanA AlekhanamAM karavAmAM Avaze. jaina kAvyasAhitya sattaramA tIrthaMkara kuMthunAtha upara padmaprabhaziSya vibudhaprabhasUrinI (13mI sadI) kRti (granthAtra 5555)no ullekha maLe che. aDhAramA tIrthaMkara aranAtha upara Aja sudhI koI racanA maLI nathI. mallinAthacarita 3 ogaNIsamA tIrthaMkara mallinAtha upara aneka saMskRta racanAo maLe che. temAM sauprathama che ATha sargonuM 'vinayAMkita' mahAkAvya. sargonAM nAma varNa viSayanA AdhAre rAkhavAmAM AvyAM che. A kAvyamAM mithilAnI rAjakumArI malli uparAMta sAketanA rAjA pratibuddha, caMpAnA rAjA candrachAya, zrAvastinareza rukSmI, vArANasIbhUpa zaMkha, hastinApuranareza adInazatru, kAMpillarAja jitazatrunA bhavAntaronuM varNana karavAmAM AvyuM che. pratyekabuddha ratnacandrakathA, satya haricandra 1. jinaratnakoza, pR. 380-38. 2. ejana, pR. 91 3. yazovijaya jaina granthamAlA, saM. 29, vI. saM. 2438 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 111 kathA vagere aneka avAntara kathAonI yojanA paNa AmAM karavAmAM AvI che. A avAntara kathAonA kAraNe kathAvastumAM zithilatA AvI gaI che. prathama traNa sargomAM kathA kutagatithI AgaLa vadhe che paraMtu cothA sargathI gati manthara thaI jAya che. chaThThA sargathI to kathAnI gati bahu ja maMda paDI jAya che. A kAvyamAM zvetAMbara jaina mAnyatA anusAra mallinAthane strI mAnavAmAM AvyA che. A kAvyamAM aneka pAtro che paraMtu mallinA caritra sivAya anya koInA caritrano vikAsa thayo nathI. prakRtivarNano paNa khUba karavAmAM AvyAM che. temAM parvata, samudra, Satu, sUryodaya, sUryAsta, udyAnakrIDA vagerenAM varNano svAbhAvika ane bhavya che. paurANika mahAkAvya hovAthI A caritamAM alaukika ane camatkArika tattvone paNa dAkhala karavAmAM AvyAM che. ahIM tahIM dhArmika tattvo tathA vividha jJAno paNa kavie kAvyamAM pradarzita karyA che. A kAvyanI bhASA prasAdaguNamayI, saraLa ane bhAvapUrNa che. bhASA upara kavinuM sAruM prabhutva dekhAya che. prasaMgo anusAra te kyAMka madhura ane snigdha che to kyAMka ojapUrNa che to vaLI kyAMka gaMbhIra che. ahIM bhASAnuM vyAvahArika rUpa dekhAya che. temAM dezI bhASAthI prabhAvita zabdono prayoga thayo che. kAvyamAM janapracalita lokoktio ane sUktiono prayoga paNa pracura mAtrAmAM thayo che. A caritanI racanA anuSTram chaMdamAM karavAmAM AvI che paraMtu sargAne chaMdane badalavAmAM Avyo che. AkhA kAvyamAM anuSTrabhu, zArdUlavikrIDita, mAlinI, IndravajA ane zikhariNI - A pAMca chaMdono prayoga thayo che. alaMkAranI yojanAmAM kavie koI vizeSa prayAsa karyo nathI chatAM kyAMka kyAMka upamA ane rUpaka alaMkAronAM sArAM udAharaNo maLe che. kavino zabdAlaMkAro pratye jhoka vadhu che. prastuta mallinAthacaritanuM parimANa prakAzita prati anusAra 4355 zlokapramANa che. jinaratnakozamAM tenuM parimANa 4250 zlokapramANa jaNAvyuM che.' 1. ejana, sarga 1. 116-18; 7. ra40-243; 8. 127 Adi. 2. ejana, 1. 51; 2.61; 2. 390; 2.418; 7.pa63; 8. 306 3. ejana, sarga 7. 164; 2. 403; 2.412; 7. 233; 8, 3369. 287 4. ejana, sarga 8. pa37; 7. 1025; 3.6 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jaina kAvyasAhitya kartA tathA racanAkALa - AnA kartA vinayacandrasUri che. temanA vize temanI anya kRti pArzvanAthacaritanA nirUpaNamAM kahevAmAM AvyuM che. mallinAthacaritanI prazastimAMthI jANavA maLe che ke A kRtinI racanA raviprabhasUrinA ziSya narendraprabha ane narasiMhasUrinA anurodhathI karavAmAM AvI hatI. tenuM saMzodhana kanakaprabhasUrinA . ziSya pradyumnasUrie karyuM hatuM.' anya kRtiomAM zubhavardhanagaNi, vijayasUri (racanA 4620 granthApramANa), bhaTTAraka sakalakIrti ane prabhAcandranI mallinAthacaritanI racanAo maLe che. bhaTTAraka sakalakIrtikRta mallinAthacaritamAM 7 sargo che ane kula maLIne 874 zloko che. vIsamA tIrthaMkara munisuvratanAtha upara paNa lagabhaga ATha saMskRta kAvyonuM sarjana thayuM che. temAM amasvAmicarita vagerenA kartA paurNamikagacchIya muniratnasUrinI racanA (laga. saM. 1252) 6806 zlokapramANa che. A kAvya 23 sargomAM vibhakta che. Aja sudhI te aprakAzita che. sUrino paricaya temanI prakAzita kRti amamasvAmicaritanI sAthe ApavAmAM Avaze. munisuvratacaritanI bIjI kRti vibudhaprabhanA ziSya padmaprabhasUrie saM. 1294mAM racI hatI. tenuM parimANa papapapa zlokapramANa che. kartAnI anya racanA kuMthucarita saM. 1304nI che, te maLe che. A ja kartA pArthastava, bhuvanadIpaka AdinA kartA paNa che ke koI bIjA pAprabha e vAtano nirNaya haju sudhI thaI zakyo nathI. 1. ejana, prazasti, zloka 9 2. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1930 3. jinavANI pracAraka kAryAlaya, kalakattA, saM. 1979; hindI - gAdharalAla zAstrI. tenI prAcIna ha, li. prati saM. 1515nI maLe che. 4. jinaratnakoza, pR. 303 5. ejana, pR. 310 6. ejana 7. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 396 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 11 3 trIjI racanA vizeSa ullekhanIya che. tethI teno paricaya ApavAmAM Ave munisuvratacarita vinaya' zabdAMkita A kAvyamAM ATha sargo che. tenA kartA vinayacandrasUri che. AkhA kAvyamAM dhArmika rUDhio ane gatAnugatikatAnuM pUrNapaNe nirUpaNa thayuM che. munisuvratasvAmInA pUrvabhavonA varNanane kAraNe tema ja avAntara ane prAsaMgika kathAone kAraNe mULa kathAnaka zithila banI gayuM che. pahelA sargamAM ja traNa avAntara kathAo - meghavAhana, saMkAzaRvika ane atyaMkara cakravartInI kathAonI yojanA karavAmAM AvI che. anya sargomAM vividha kathAonI yojanA karavAmAM AvI che. kAvyamAM aneka alaukika ane aprAkRta tattvone dAkhala karavAmAM AvyAM che. Ama to munisuvratacaritanuM kathAnaka laghu che paraMtu avAntara kathAonA umerAne kAraNe teno mahAkAvyocita vistAra thaI gayo che. avAntara kathAonA bAhulyane kAraNe kathApravAha maMda paDI gayo che ane aneka sthaLe temAM bAdhA paDI che. kAvyamAM aneka pAtro che paraMtu kevala munisuvratanA caritano ja vikAsa thaI zakyo che. bAkInAM pAtro to tenI chAyAmAM jatAM AvatAM jaNAya che. kavi prakRticitraNa prati udAsa jaNAya che. keTalAMka jUja sthAnoe ja prakRticitraNa karavAmAM AvyuM che. prakRticitraNanI jema saundaryacitraNa paNa bahu ja ochuM karavAmAM AvyuM che. paraMtu jaina dharmanA niyamo ane siddhAntonuM pratipAdana mukhyapaNe karyuM A caritanI bhASA saraLa che. kyAMka kyAMka samAsapradhAna bhASAno prayoga thayo che. kavie potAnI bhASAne vividha sUktio ane kahevatothI zaNagArI che. tenAthI bhASA sajIva ane bhAvamayI banI gaI che. tatkAlIna pracalita dezI bhASAnA zabdone paNa kAvyamAM sthAna maLyuM che. udAharaNArtha, kandukanA sthAne genduka ane zuMDAnA sthAne sUMDha, ajanA sthAne bakkara, vagere zabdo maLe che. 1. labdhisUrIzvara jaina granthamAlA, chANI (vaDodarA), vi.saM. 2013; jinaratnakoza, pR. 311 2. sarga 1, 223; 1. 264-265; 5.1; 6. 75; 6. 143, 147; 7. 441-443 vagere. 3. sarga 2. pa34; 6. 250; 7.400; 8.284; 8. 331, 9. 413 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jaina kAvyasAhitya kAvyanI racanA saMskRta hovA chatAM kyAMka kyAMka prAkatano prayoga paNa jovA maLe che.' alaMkAromAM kavine bahu ruci jaNAtI nathI. tema chatAM keTalAka alaMkAro svataH ja bhASApravAhamAM AvI gayA che. zabdAlaMkAromAM anuprAsano prayoga padyomAM dekhAya che. arthAlaMkAromAM upamA, ulTekSA ane sadehano prayoga adhika thayo che. kAvyamAM pratyeka sargamAM anuSTrano prayoga thayo che ane sarvAnta chaMdamAM parivartana thayuM che. kula maLIne agIAra chaMdo kAvyamAM maLe che. te che - anuSTrabhu, zArdUlavikrIDita, AryA, mAlinI, upajAti, sragdharA, majAkrAntA, hariNI, zikhariNI, IndravajA ane vaMzastha. kRti 4papara zlokapramANa che, A mAhitI AThamA sarganI puSyikAmAM ApavAmAM AvI che. kavi paricaya ane racanAkALa - A kAvyanA kartA te ja vinayacandrasUri che jemaNe mallinAthacarita ane pArzvanAthacarita racyAM che. prastuta kAvyanI racanA kyAre karavAmAM AvI eno ullekha kavie karyo nathI paraMtu te mallinAthacaritanA racAyA pachI racAyuM che evuM sUcana eka padyamAM maLe che. A kAvyanI racanA kavie puNyArjananI kAmanAthI karI che. 3 kavino vizeSa paricaya temanA pArzvanAthacaritanA prasaMgamAM ApavAmAM Avaze. - anya kRtiomAM ahaMdasa kavikRta munisuvratakAvyanuM varNana viziSTa mahAkAvyonA prasaMgamAM karavAmAM Avaze. A uparAMta kRSNadAsakRta munisuvratakAvya che, te 23 sargo dharAve che ane tenuM sarjana kalpavallImAM saM. 1681mAM thayuM che. 5 kezavasena, bhaTTAraka surendrakIrti (vi.saM. 1722-1733) ane hariSaNe racelAM munisuvrata kAvyonA ullekho maLe che. 1. sarga 4. 358-359 2. sarga 1.7. 3. sarga 8.394 4. jinaratnakoza, pR. 312 5. ejana, pR. 31 ra da, ejana, pR. 312 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 1 15 ekavIsamA tIrthaMkara neminAtha upara eka caritakAvyano ullekhamAtra maLe che.' bAvIsamA tIrthaMkara neminAtha upara aneka kAvyAtmaka racanAo maLe che. temAM prathama racanA sUrAcAryata neminAthacarita che. te dvisaMdhAnAtmaka che ane prathama tIrthakara RSabha upara paNa teno artha ghaTita thAya che. AnuM varNana balbarthaka kAvyomAM karavAmAM Avaze. AvI ja bIjI racanA ajitadevanA ziSya hemacandrasUrinI che, tenuM nAma nemidvisaMdhAna che, tenuM varNana paNa bahyarthaka kAvyomAM karavAmAM Avaze. somanA putra vATa (12mI sadI)nuM neminirvANakAvya 15 sargomAM vibhakta che, te zAstrIya mahAkAvyanI zailInuM che, tethI tenuM varNana tyAM karavAmAM Avaze. sAmAnya kakSAnI keTalIka kAvyaracanAono saMkSipta paricaya ahIM ApavAmAM Avaze. - tilakamaMjarIsAroddhAranA kartA (laghu) dhanapAla (saM. 1261)nA pitA kavi rAmane nemicarita mahAkAvya lakhyuM hatuM. tilakamaMjarIsAroddhAramAM tene suzliSTa zabdothI pUrNa, abhuta artha ane rasothI taraMgita mahAkAvya kahyuM che. kavi rAmana aNahillapuranivAsI pallIvAlakulIna tathA azeSa zAstronA jJAtA hatA. vi.saM. 1287mAM kavi dAmodare sallakhaNapura (mAlavA)mAM paramAravaMzI rAjA devapAlanA rAjyakALamAM eka neminAthacaritanI racanA karI hatI. kavinA pitAnuM nAma kavi mAlhaNa ane kavinA moTA bhAInuM nAma jinadeva hatuM. A ja dAmodara kavinuM eka anya kAvya candraprabhacarita paNa maLe che. lagabhaga san 1299mAM nAgendragacchanA vijayasenasUrinA ziSya udayaprabha paNa 2100 granthAgrapramANa neminAthacaritanI racanA karI hatI. (A to temanA ja dharmAlyudayakAvyano bhAga che.) A ja udayaprabha saM. 1299mAM upadezamAMlA upara TIkA paNa lakhI hatI.' vi. caudamI sadI AsapAsa sAMgaNanA putra vikrame nemicaritaDAvya racyuM hatuM. tenI racanA meghadUtanA pAdone laIne karavAmAM AvI hatI. tenuM varNana samasyApUrtikAvyanA prasaMge karavAmAM Avaze 1. ejana, pR. 301 2. tilakamaMjarIsAroddhAra, prazasti, padya 1-2 3. dhArA aura usake jaina sArasvata, guru gopAladAsa baraiyA smRti-grantha, pR. 543 4. jinaratnakoza, pR. 217 5. ejana, pR. 217; jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 359-361 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 16 jaina kAvyasAhitya neminAthamahAkAvya kA maka dRSTie A kRti mahattvapUrNa che. temAM 12 sarga che ane 703 padya che. sargonA nirmANamAM vividha chaMdono prayoga karavAmAM Avyo che. sarga 1, 4, 7 ane 9mAM anuSTram chaMda, pa-6mAM upendravajA, 3mAM IndravajA, 8mAM dratavilaMbita, 11mAM viyoginI tathA 2,10 ane 12mAM tema ja pratyeka sargane atte vividha chaMdono prayoga karavAmAM Avyo che. bhASA mAdhurya ane prasAdaguNathI yukta che. 12mA-sarganA aMte zabdAlaMkAranI chaTA jovA jevI che. A kAvyamAM pUrvabhavonuM varNana ekadama choDI devAmAM AvyuM che. sarga prathamamAM cyavanakalyANaka, bIjAmAM prabhAta, trIjAmAM janmakalyANaka, cothAmAM dikakumArIonuM Agamana, pAMcamAmAM meruvarNana, chaThThAmAM janmAbhiSeka, sAtamAmAM janmotsava, AThamAmAM paRtuo, navamAmAM kanyAlAbha, dasamAmAM dIkSAvarNana, agIAramAmAM mohasaMyamayuddhavarNana ane bAramAmAM janArdananuM Agamana, tenA dvArA stuti tathA neminAthanA mokSanuM varNana ApavAmAM Avela che. A laghu kAvyane prabhAtavarNana, meruvarNana, SaRtuvarNana Adi dvArA mahAkAvyocita lakSaNothI vibhUSita karavAne kAraNe tene mahAkAvyanI saMjJA paNa ApavAmAM AvI che. kartA ane racanAkALa - kAvyanA kartAnuM nAma kIrtirAja upAdhyAya che (ja pachI kIrtiratnasUri thayA). AnuM sUcana 12mAM sarganA aMtima padyamAM che. ukta padyamAM kavie A kAvyane "vyAkhyAnimittam' lakhyAnuM jaNAvyuM che paraMtu A kAvyanI prauDhatA joI evuM nathI lAgatuM. A kAvyanA paThanathI to evuM lAge che ke kavi vyAkaraNa, chaMda, alaMkAra ane zabdaprayoganA vizArada hatA. kavi kyAM ane kyAre thayA ane kaI AcArya paraMparAnA hatA e bAbate ukta kRtimAMthI jANavA maLatuM nathI. A kAvyanI eka hastalikhita pratimAM eka bAju upara lakhyuM che ke ". 1421 varSe zrI yoginIpure (dilhI) nizvitam'. saMbhavataH A ke AnA pUrveno kavino samaya haze. eka anumAna che ke kavi kharataragacchanA hatA. neminAthacarita Acaritra saMskRta gadyanA 13vibhAgomAM vibhakta che. granthapa285zlokapramANa 1. jinaratnakoza, pR. 217; yazovijaya jaina granthamAlA (saM. 38), bhAvanagara, vI.saM. 2440 2. devacandra lAlabhAI pustakoddhAra phaMDa, sUrata, 1920; gujarAtI anuvAda - jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi.saM. 1980; jinaratnakoza, pR. 217 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 117 AmAM neminAthanA nava pUrvabhavonuM, neminAtha ane rAmatInA nava bhavomAM uttarottara Adarza premanuM, patipatnInA alaukika snehanuM, rAmatInA vairAgyanuM, temanA sAdhvIjIvananuM, neminAthanIbAlakrIDAnuM, dIkSAnuM, kevaLajJAnanuM ane mokSagamananuM suMdara varNana che. sAthe sAthe kAvyamAM vasudeva rAjAnA caritranuM ane ucca zreNInAM puNyaphalo ane madhuraphalonuM varNana, zrIkRSNanAM caritra, vaibhava, parAkrama ane rAjyanuM varNana, pratinArAyaNa jarAsaMdhanA vadhanuM varNana, neminAtha prati zrIkRSNanI apUrva bhaktinuM varNana, taddabhava mokSagAmI zrIkRSNanA zAmba ane pradyumnanuM jIvanavRttAntavarNana, naladamayantInA jIvanacaritranuM nirUpaNa, nalarAjAnI potAnA baMdhu kuberathI jugAramAM hAranuM varNana, nalarAjAnA rAjatyAganuM varNana, damayantInA pativiyoganuM, tene paDelAM kaSTonuM, tenA adUbhuta pairyanuM, tenI zIlarakSAnuM varNana, pAMDavonA caritranuM nirUpaNa, draupadInA svayaMvaranuM varNana, tenI patisevAnuM varNana ane dvArikAdahananuM varNana Ave che. kavi ane racanAkALa - kAvyanA kartA tapAgacchanA hIravijayasUrIzvaranA paTTadhara kanakavijaya paMDitanA praziSya ane vAcaka vivekaharSanA ziSya guNavijayagaNi che. temaNe saurASTranA surapattana zahera pAse AvelA daMgabaMdaramAM saM. 1668nA ASADha mahinAnI pAMcame kRtino prAraMbha karyo ane zrAvaNa mahinAnI chaTTe kRti pUrNa karI. temaNe kRtinI racanA jItavijayagaNinA anurodhathI karI hatI. kRtinA aMte ApavAmAM AvelI prazastimAMthI A vAto jANavA maLe che. anya aprakAzita nemicaritanA kartAo che tilakAcArya (granthAgra 3500 zlokapramANa), narasiMha, bhojasAgara, hariNa, maMgarasatathA mallibhUSaNaziSya brahma. nemidatta; A badhAM nemicaritonA ullekho maLe che. brahma. nemidattanI kRtinuM nAma neminirvANakAvya tathA nemipurANa paNa che. tenI racanA saM. 1936mAM thaI hatI. temAM 13 sarga che. kartAe potAne mUlasaMgha sarasvatIgacchanA kahyA che. zAstrIya mahAkAvyanI zailImAM racAyela, neminAthaviSayaka eka mahAkAvyano nirdeza karavo rahI gayo. te che pAsundare raceluM yadusundara mahAkAvya. tenuM prakAzana lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdathI thayuM che. tevIsamA tIrthaMkara pArzvanAthanuM caritra ghaTanApradhAna ane camatkArI hovAne kAraNe jaina lekhakoe prAkRta, 1. jinaratnakoza, pR. 217-218 2. Ano hindI anuvAda paM. udayalAla kAsalIvAle karyo che - digambara jaina pustakAlaya, sUrata, saM. 2011 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 18 jaina kAvyasAhitya apabhraMza ane saMskRtamAM 2pathI paNa vadhu pArzvanAtha carito ane anya kAvyaprakAronI racanAo karI che. temAM saMskRtamAM jinasena pahelAe (9mI sadI) raceluM pArvAkyudaya uttama koTinuM samasyApUrtikAvya che. temAM meghadUtanAM badhAM ja padyono samAveza karavAmAM Avyo che. tenuM varNana anyatra karavAmAM Avaze. tenA pachI keTalIya ullekhanIya kRtio upalabdha che. temAMthI keTalIkano paricaya ahIM ApIe chIe. 1. pArzvanAtha carita A kRtimAM 23mA tIrthaMkara pArzvanAthanA jIvananuM kAvyAtmaka zailImAM Alekhana che.' kAvya 12 sargomAM vibhakta che. pratyeka sarganuM nAma varNa vastunA AdhAre rAkhavAmAM AvyuM che. pahelA sarganuM nAma aravindamahArAjasaMgrAmavijaya, bIjAnuM nAma svayaMprabhAgamana, trIjAnuM nAma vajaghoSasvargagamana, cothAnuM nAma vajanAbhacakravartiprAdurbhAva, pAMcamAnuM nAma vajanAbhacakravarticakraprAdurbhAva, chaThThAnuM nAma vajanAbhacakravartiprabodha, sAtamAnuM nAma vajanAbhacakravartidigvijaya, AThamAnuM nAma AnandarAjayAbhinandana, navamAnuM nAma digdavIparicaraNa, dasamAnuM nAma kumAracarita, agIAramAnuM nAma kevalajJAnaprAdurbhAva ane bAramAnuM nAma bhagavatrirvANagamana che. - kavie A kAvyane pArzvanAtha jinezvaracarita mahAkAvya kahyuM che. mahAkAvyanI zailIne anurUpa pratyeka sarganI racanA judA judA chaMdamAM karavAmAM AvI che ane saItte vividha chaMdonI yojanA karavAmAM AvI che. pahelA, sAtamA ane agIAramA sargamAM anuSTram chaMdano prayoga karavAmAM Avyo che, jyAre bAkInA sargomAM bIjA chaMdo prayojAyA che. sAtamA sargamAM yUharacanAnA prasaMge mAtrATyutaka, binducyataka, gUDhacaturthaka, akSaraTyutaka, akSaravyatyaya, nirokya vagerenuM pradarzana anuSTram chaMdomAM ja karavAmAM AvyuM che. chaThThA sargamAM vividha chaMdonI chaTA jovA jevI che. A kAvyanI bhASA mAdhuryaguNapUrNa che. kavinuM bhASA upara asAdhAraNa prabhutva che. te manorama kalpanAone sAkAra karavAmAM pUrepUrI samartha che. kavie bhAva ane bhASAne vibhUSita karavA alaMkArono prayoga karyo che. zabdAlaMkAromAM anuprAsano prayoga adhika thayo che. arthAlaMkAromAM upamA, ulTekSA, arthAntaranyAsa vagereno prayoga svAbhAvikarUpe karavAmAM Avyo che. 1. mANikacandra digambara jaina granthamAlA, muMbaI, saM. 1973; jinaratnakoza, pR. 246; hindI anuvAda (paM. zrIlAlakRta) - jayacandra jaina, kalakattA, 1922 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 1 19 kartA ane racanAkALa - A kAvyanA kartA vAdirAjasUri draviDasaMghanA nasiMgha (gaccha) ane argala anvaya (zAkhA)nA AcArya hatA. temanI upAdhio pataMkaSamukha, syAdvAdavidyApati ane jagadekamalavAdI hatI. te zrIpAladevanA praziSya, atisAgaranA ziSya ane rUpasiddhi (zAkaTAyana vyAkaraNanI TIkA)nA kartA dayApAla muninA satIrtha yA gurubhAI hatA. vAdirAja paNa emanI eka padavI ke upAdhi jaNAya che, temanuM vAstavika nAma koI bIjuM ja haze paraMtu nAmanA badale A upAdhinA vizeSa pracalanathI A upAdhi ja temanuM nAma banI gaI. zravaNabelagolAthI maLela malliSaNaprazastimAM vAdirAjanI moTI prazaMsA karavAmAM AvI che. vAdirAje pArzvanAthacaritanI racanA siMhacakrezvara yA caulukya cakravartI jayasihadevanI rAjadhAnI kaTTagarImAM rahIne zaka saM. 947nA kArataka suda trIjanA divase karI hatI. pArzvanAthacaritanI prazastinA chaThThA padya uparathI evuM jaNAya che ke te rAjadhAnI lakSmInuM nivAsasthAna hatuM ane sarasvatI devI (vAgvadhU)nI janmabhUmi hatI. potAnI bIjI kRti yazodharacaritanA trIjA sarganA antima (85mA) padyamAM ane cothA sarganA upAjya padyamAM kavie caturAIthI jayasiMhano ullekha karyo che. AnAthI spaSTa thAya che ke yazodharacaritanI racanA paNa jayasiMhanA rAjyamAM thaI hatI. dakSiNanA cAlukya nareza jayasiMhadevanI rAjasabhAmAM temanuM bahu sammAna hatuM ane te prakhyAtavAdI gaNAtA hatA. malliSaNaprazasti anusAra cAlukyacakravartInA jayakaTakamAM vAdirAje jayalAbha karyo hato. jagadekamallavAdI upAdhi paNa jayasiMhadeve temane ApI hatI ane temanI pUjA paNa karI hatI - siMhasamarcya pIThavibhavaH / vAdirAjano yuga jaina sAhityanA vaibhavano yuga hato. temanA samayamAM siddhAntacakravartI nemicandra, Indranadi, kanakanadi, abhayanadi tathA candraprabhacarita kAvyanA kartA vIrananTi, karNATakadezIya kavi ranna, abhinava pampa ane nayasena vagere thayA. gadyacintAmaNi tathA kSatracUDAmaNinA sarjaka oyadeva vAdIbhasiMha ane temanA guru puSpasena, gaMgarAja rAyamallanA guru vijayabhaTTAraka tathA malliSaNaprazastinA lekhaka mahAkavi malliSaNa ane rUpasiddhinA kartA dayApAla muni temanA samakAlIna hatA. 1, side pati nayAddei vasumata !' 2. "cItanvaMsidatAM rAmuralI dha dhAritam tathA "rApura9 nasado rAkhyatsargI vAra ' Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 20 jaina kAvyasAhitya A kAvya upara bhaTTAraka vijayakIrtiziSya zubhacandra paMjikA lakhI che. teno ullekha pAMDavapurANanI prazastimAM bhaTTAraka zubhacandra svayaM karyo che. tenI racanA temaNe bhaTTAraka zrIbhUSaNanA anurodhathI karI hatI ane tenI pahelI prati zrIpAla varNIe taiyAra karI hatI.' teramI zatAbdInA prAraMbhamAM eka sarvAnandasUri (jAliharagaccha)e pArzvanAthacaritanI racanA karI hatI. A ullekha temanA praziSya devasUrie potAnI racanA paumapabhacariyamAM karyo che. 2. pArzvanAthacarita mammaTAcAryanA kAvyaprakAzanI prathama TIkA saMketanA kartA mANikyacandrasUrinI A kRti che, te haju sudhI aprakAzita che. temAM dasa sarga che. tenuM parimANa 6770 zlokapramANa che. pratyeka sarganI puSyikAmAM tene mahAkAvya kahela che. mahAkAvyocita adhikAMza lakSaNono samanvaya temAM thayo che. temAM zAntarasa pradhAna che ane anya raso paNa gauNa rUpe vidyamAna che. pratyeka sargamAM eka ja chaMda prayukta che paraMtu sarmAnta chaMdaparivartana karavAmAM Avela che. temAM sUryodaya, sUryAsta, candrodaya, Rtu, vana vagerenAM varNano maLe che. sargonAM nAma varNita ghaTanAonA AdhAre rAkhavAmAM AvyAM che. mahAkAvya hovA chatAM temAM pramukha mahAkAvyone anurUpa bhASAzailI ane prauDha kavitvakalAno abhAva che, tethI tenI gaNanA sAmAnya mahAkAvyomAM mAnavI joIe. te eka paurANika mahAkAvya che. teno prAraMbha tIrthakaronI stutithI thAya che, temAM bhavAntaro ane aneka avAntara kathAonI yojanAo karavAmAM AvI che tathA pArzvanAthanAM janma, dIkSA, kevala ane nirvANa kalyANakonuM varNana alaukika ghaTanAothI bharapUra che. tenuM kathAnaka saMpUrNapaNe paraMparAsaMmata che. paurANika kAvyane anurUpa tenI racanA anuSTram chaMdamAM thaI che paraMtu sarvAnta mAlinI, zArdUlavikrIDita, sragdharA vagere chaMdono prayoga karavAmAM Avyo che. kyAMka kyAMka sargamaLe paNa cArapAMca padya anya chaMdomAM racAyAM che. A kAvyamAM kavinI abhiruci alaMkAromAM jaNAtI nathI tathA bhASAnA sahaja pravAhamAM ane bhAvonI 1. jinaratnakoza, pR. 246 2. ejana, pR. 445 3. tADapatrIya prati - zAntinAtha bhaMDAra, khaMbhAta, grantha saM. 207; jinaratnakoza, pR. 244 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 121 svAbhAvika abhivyaktimAM alaMkAra svataH AvI gayA che. bhASA saraLa ane prasAdaguNayukta che. kliSTa ane apracalita zabdono prayoga nahivat che. sUktio ane lokoktiono vizeSa prayoga kavie karyo nathI. kavi paricaya ane racanAkAla - caMnyAnta kavie prazasti ApI che. temAM temaNe potAnI guruparaMparA jaNAvI che. tethI jANavA maLe che ke A kRtinA kartA mANikyacandrasUri rAjagacchanA hatA. rAjagacchamAM bharatezvarasUri, temanA ziSya vIrasvAmI, temanA ziSya nemicandrasUri, ane temanA ziSya sAgaracandra thayA. sAgaracandranA ziSya pArzvanAthacaritanA kartA mANikyacandrasUri hatA. te mahAmAtya vastupAlanA samakAlIna hatA. udayaprabhasUrinA ziSya jinabhadra potAnI prabandhAvalImAM (saM. 1290) mANijyacandra ane vastupAlanA saMparkanuM vivaraNa ApyuM che. pArzvanAthacaritano racanAkAla kavie A pramANe jaNAvyo che : rasapiravi (1276) saMkhyAyAM sabhAyAM dIpaparvaNi / samarthitamidaM velAkUle zrIdevUpake // arthAt, saM. 1276mAM divALInA divase velakUla zrIdevakUpakamAM A kAvyanI racanA thaI. tenI racanA bhillamAlavaMzIya zeTha dehaDanI vinaMtIthI karavAmAM AvI. kavinI anya kRtiomAM zAntinAthacarita tathA kAvyaprakAzanI saMketa TIkA che. 3. pArzvanAthacarita A mahAkAvya "vinaya' zabdAMkita che. tenAmAM cha sargo che. te haju sudhI aprakAzita che. tenuM parimANa 4985 zlokapramANa che. sargonAM nAma varyu vastunA AdhAre rAkhavAmAM AvyA che. tenuM kathAnaka paraMparAsammata che. temAM kavie koI parivartana karyuM nathI. pUrvabhavonA varNanamAM aneka avAntara kathAonI yojanA karavAmAM AvI che. kRtinI racanAno udeza dhArmika sthAno ane sabhAomAM zraddhALu zrAvako dvArA tenuM pArAyaNa thAya ane bIjAone teo saMbhaLAve e che. A pArzvanAthacaritanuM kathAnaka paraMparAsaMmata hovA chatAM pUrvavartI pArzvanAthacaritothI 1. ejana, prazasti 2. hemacandrAcArya jaina jJAnamaMdira, pATaNa, hastalikhita pratio, kra. saM. 1918 ane 1968. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jena kAvyasAhitya bhinna che. tenA prathama traNa sargomAM ja pArzvanAthanA badhA ja pUrvabhavonuM nirUpaNa pUruM thaI jAya che. AgaLanA sargomAM dAna, zIla, tapa ane bhAvanAnA mAhAlyavarNanamAM navAM kathAnakonI yojanA karavAmAM AvI che. anya bAbatomAM paNa kavinI navInatA ane maulikatA spaSTa pragaTe che. A kAvyanI bhASA saraLa ane prasAdaguNayukta che. temAM kliSTa ane apracalita zabdono saMpUrNa abhAva che. samAsayukta padAvalIno prayoga bahu ocho thayo che. bhASApravAhamAM anuprAsonI jhaMkRti prAya: svataH ane pracuramAtrAmAM prApta thAya che. kyAMka kyAMka madhura sUktiono paNa prayoga thayo che. alaMkArono prayoga pracura thayo che ane temAM svAbhAvikatAnuM pUruM dhyAna rakhAyuM che. kavie anuSTram chaMdano prayoga karyo che paraMtu sarvAnta chaMdamAM parivartana karI IndravajA, zikhariNI, mAlinI ane upajAti chaMdono prayoga karavAmAM Avyo che. kavi paricaya ane racanAkALa - kAvyAnta kavie prazasti ApI che. temAMthI jaNAya che ke tenA kartA vinayacandrasUri candragacchanA hatA. candragacchamAM zIlaguNasUri nAmanA prasiddha vidvAna thayA hatA. temanA ziSya mAnatuMgasUri ane mAnatuMganA ziSya raviprabhasUri thayA, te moTA vidvAna hatA. temanA ziSyomAM narasiMhasUri, narendraprabhasUri ane vinayacandrasUri thayA. vinayacandrasUrie ja vinayAMka pArzvanAthacaritanI racanA karI che. te uparAMta kavie mallinAthacarita, munisuvratasvAmicarita, kalpanirukta, kAvyazikSA, kAlikAcAryakathA (prAkRta) tathA dIpAvalIkalpanI paNa racanA karI che. temaNe gujarAtI bhASAmAM paNa keTalAMya kAvyo racyAM che, temAMthI neminAthacaupaI ane upadezamAlAkathAnakachappaya maLe che. pArzvanAthacaritanA racanAkALa bAbate nizcitarUpe koI ullekha nathI. paraMtu vinayacandrasUrinA sattAkALa upara temanI anya racanAo prakAza pADe che. temaNe saM. 1286mAM udayaprabhasUrie racelI dharmavidhivRttinuM saMzodhana karyuM hatuM tathA kalpanirukta saM. 1325mAM ane dIpamAlikAkalpa saM. 134pamAM temaNe racyAM hatAM. A uparathI vinayacandrasUrino sAhityika kALa saM. 1286thI laIne 1. ejana, sarga 1. 65, 91, 186, pa24; 2. 82, 126 vagere. 2. dharmavidhiprazasti, zloka 11-12, 17 3. munisuvratasvAmicarita, prAstAvika, pR. 4 (prakAzaka - labdhisUrIzvara jaina granthamAlA, chANI) . Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 1345 sudhIno to nizcita thAya che ja. tenI vacce temaNe pArzvanAthacarita ane anya kRtio racI haze. 4. pArzvanAthacarita A kAvya pAMca sargonuM che. tenI eka mAtra tADapatrIya prati maLe che, paraMtu te ati jIrNa che. prAraMbhanAM 156 pRSTha lupta che. kula pRSThasaMkhyA 345 che. tenA kartA sudharmAgacchanA guNatnasUrinA ziSya sUryAnandasUri che. temanI bIjI racanA candraprabhacarita saM. 1302mAM racavAmAM AvI che. jinaratnakoza anusAra prastuta kRtino racanAkALa 1291 che. A kAvyanuM parimANa 8000 zlokapramANa siddha thAya che. 5. pArzvanAthacarita 123 3 A kAvyamAM ATha sargo che. A bhAvAMkita mahAkAvya che. sargonAM nAma varNa viSayanA AdhAre rAkhavAmAM AvyAM che. Ama to A caritamAM mahAkAvyanAM badhAM ja bAhya lakSaNo vidyamAna che chatAM temAM udAtta bhASA-zailI tathA utkRSTa kavitvakalAno abhAva che, tethI tene pramukha mahAkAvyonI paMktimAM sthAna maLI zakatuM nathI. tene eka paurANika mahAkAvya mAnavAmAM Avela che. teno prAraMbha rUDhipa2ka maMgalAcaraNathI karavAmAM Avyo che. kathAnaka paraMparAsaMmata che ane kavie temAM koI parivartana karyuM nathI. temAM pArzvanAthanA pUrvabhavo ane vacce vacce aneka kathAo tathA dharmopadezo ane stotronI yojanA karavAmAM AvI che. purANone anurUpa alaukika ane camatkArI ghaTanAo prastuta kAvyamAM Ave che. kAvya vairAgyabhAvanAthI ota-prota che. tenI racanA anuTum vRttamAM thaI che. paraMtu sargAnte anya chaMdamAM padyaracanA che - pahelA, chaThThA ane AThamA sarganA ante vasantatilakAno; bIjA, trIjA, cothA, pAMcamA ane sAtamA sarganA anve zArdUlavikrIDitano prayoga thayo che. vaLI, sAtamA sarganA madhyamAM padya 359thI 366 sudhI vasaMtatilakA chaMdano prayoga thayo che. prazastimAM uparyukta chandonA 1. saMdhavIpADA bhaMDAra, pATaNa, saM. 20 2. jinaratnakoza, pR. 245 3. yazovijaya jaina granthamAlA, san 1912; Ano sArAnuvAda aMgrejImAM blUmaphIlDe bAlTImorathI san 1919mAM prakAzita karAvyo hato. 4. samIkSya bahuzAstrANi zrutvA zrutadharAnanAt / grantho'yaM grathitaH svalpasUtreNApi mayA rasAt // sarga 1, zloka 11 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya prayoga sAthe mAlinI, upendravajrA, IndravajrA ane zikhariNI chaMdono prayoga thayo che. kAvyanI bhASA saraLa ane prasAdaguNayukta che. kliSTa zabdono ane samAsAnta padAvalIno prayoga ocho thayo che. bhASA prasaMgAnukULa ane bhAvAnurUpa che. lokoktio ane sUktiono prayoga paNa ahIM-tahIM maLe che. tenAthI bhASA madhura ane jIvanta banI gaI che. 124 kRtinuM parimANa anuSTunA mApathI 6074 zlokapramANa che. A kAvyanI kathA mANikyacandrasUri, sarvAnandasUri AdinAM pArzvanAthacarato sAthe maLatI che paraMtu avAntara kathAonI yojanA ane kathAvastunA sargomAM vibhAjananI dRSTie A kAvya bIjAM pArzvanAthacaritothI bhinna che. A kAvyamAM kathAvastunuM vibhAjana ATha sargomAM karavAmAM AvyuM che. pahelA sargamAM pArzvanAthanA pahelA, bIjA ane trIjA bhavanuM, bIjA sargamAM cothA ane pAMcamA bhavanuM, trIjA sargamAM chaThThA ane sAtamA bhavanuM, cothA sargamAM AThamA ane navamA bhavanuM varNana karavAmAM AvyuM che. pAMcamA sargamAM pArzvanAthanAM cyavana, janma, janmAbhiSeka, kaumAra tathA vijayayAtrAnAM varNano che. chaThThA sargamAM temanAM vivAha, dIkSA, kevalajJAna, samavasaraNa ane dezanAnAM varNana che. sAtamA sargamAM jina-gaNadharadezanAnuM ane AThamA sargamAM pArzvanAthanA vihAra ane nirvANanuM varNana che. Ama A kAvya vibhAjanamAM pUrva caritothI pUrNarUpathI bhinna che. aneka avAntara kathAone dAkhala karavAne kAraNe kAvyanuM kathAnaka zithila banI gayuM che. kaviparicaya ane racanAkALa * A kAvyanA aMte kavie prazasti ApI che. temAMthI jANavA maLe che ke AcArya kAlikanA anvayamAM saMDilla nAmanA gacchamAM candrakulamAM eka bhAvadevasUri nAmanA vidvAna thayA hatA. temanI paraMparAmAM kramazaH vijayasiMhasUri, vIrasUri ane jinadevasUri thayA. jinadevasUri pachI pUrvAMgata nAmakramathI (bhAvadeva, vijayasiMha, vIra tathA jinadeva) ziSyaparaMparA cAlatI rahI jemAMthI eka jinadevasUrinA ziSya bhAvadevasUri thayA, A bhAvadevasUri A pArzvanAthacaritanA kartA che. temaNe A kRtinI racanA saM. 1412mAM pATaNanagaramAM karI hatI. 1. grantha: sarvAzramanena pratye vasaMthA| vatu: satatyupetAni SaTsahasrAyanuThThamAm / prazasti, zloka 30 2. teSAM vineya vinayI bahu bhAvadevasRriH prasannajinadevaguruprasAdAt / zrIpattanAkhyanagare ravivizvavarSe (1412) pArzvaprabhozcaritaratnamidaM tatAna // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para gaka mahAkAvya 125 pArzvanAthacarita nAmanI keTalIya anya kavionI racanAo maLe che. temAM bhaTTAraka sakalakIrti (1pamI sadI) kRta kAvyamAM 23 sarga che.' tenI bhASA sIdhI, saraLa ane alaMkAramayI che. temAM kamaThanuM nAma vAyubhUti ApyuM che. saM. 1615, agahana sudI 14nA dine nAgaurI tapAgacchanA vidvAna upAdhyAya padmasuMdare paNa sAta sargovALA pArzvanAthakAvyanI racanA karI che. te AnandamerunA praziSya ane pAmerunA ziSya hatA. Anandameru ane pAsundara akabara bAdazAha dvArA sammAnita hatA. padmasundaranuM A pArzvanAthacarita mahAkAvya amadAvAdathI lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdire prakAzita karyuM che. saM. 1632mAM tapAgacchIya kamalavijayanA ziSya hemavijaye granthAgra 3160 pramANavALA pArzvanAthacaritranI racanA karI hatI. kRtinA antaraMga avalokanathI jANavA maLe che ke te hemacandrAcAryanA triSaSTizalAkApuraSacaritamAM ApavAmAM AvelA pArzvanAthacaritanI pratilipi mAtra che. saM. 1640 kArataka su. panA divase bhaTTAraka vAdicandra 1500 zlokapramANa pArzvapurANanI racanA vAlmIkinagaramAM karI hatI. temaNe pavanadUta, pArzvapurANa vagere keTalIya racanAo karI che. temanA gurunuM nAma bhaTTAraka prabhAcandra hatuM ane dAdAgurunuM nAma jJAnabhUSaNa hatuM. saM. 1654mAM tapAgacchanA hemasomanA praziSya ane saMghavIranA ziSya udayavIragaNie 5500 granthAgrapramANa dharAvatA pArzvanAthacaritanI racanA karI hatI, te saMskRta gadyamAM che ane temAM ATha vibhAgo che. te ja saMvata 1654mAM vaizAkha suda sAtama ne guruvAranA dine devagiri (dolatAbAda)nA pArzvanAtha maMdiramAM bhaTTAraka zrIbhUSaNanA ziSya candrakIrtie paNa pArzvanAthapurANanI racanA karI. temAM 15 sarga che. tenuM pramANa 2710 granthAjha che. chellA tIrthaMkara mahAvIra upara prAkRta-apabhraMza ane dezI bhASAomAM jeTalI kRtio maLe che tenI apekSAe saMskRtamAM svataMtra racanAo gaNIgAMThI che. temAMthI 1. jinaratnakoza, pR. 246; rAjasthAna ke jaina satta, pR. 11. 2. jinaratnakoza, pR. 244; jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 395-398 3. jinaratnakoza, pR. 245; prakAzita - cunnIlAla granthamAlA, muMbaI, saM. 1972 4. jinaratnakoza, pR. 246; jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 385 5. jinaratnakoza, pR. 245; prakAzita - jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, saM. 1970. 6. jinaratnakoza, pR. 246-47; jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 390; tenI hastalikhita prati aulaka pannAlAla sarasvatI bhavana, muMbaImAM che. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya kevaLa benA ja kaMIka paricaya maLyo che, bAkInI racanAonA kevaLa ullekho maLe che. 126 mahAvIracarita chellA tIrthaMkara mahAvIra upara lakhavAmAM AvelAM svataMtra caritomAM A prAcIna che. tenuM bIjuM nAma vardhamAnacarita ke sanmaticaritra che. temAM 18 sargo che. A kRtino ullekha dhavala vinA hirevaMzapurANamAM thayo che. kaviparicaya ane racanAkALa A kRtinI hastalikhita pratiomAM ekanI prazastimAM kahevAmAM AvyuM che ke tenA kartA asaga kavi che jemaNe zaka saM. 910 (vi.saM. 1045 lagabhaga)mAM ATha anya caritronI racanA karI hatI. temaNe racelAM candraprabhacaritra ane zAntinAthacaritra ja prastuta kRti uparAMta upalabdha che. vardhamAnacarita AmAM kula 20 adhikAra che. temAMthI prathama 6mAM mahAvIranA pUrvabhavonuM nirUpaNa che paraMtu bAkInA 14mAM garbhakalyANathI mAMDI nirvANaprApti sudhInuM caritra vistArathI nirUpAyuM che. tenI bhASA saraLa ane kAvyamaya che. varNanazailI pravAhamaya che. tenuM parimANa 3065 zlokapramANa che. tenuM bIjuM nAma mahAvIrapurANa ke vardhamAnapurANa paNa che. kartA sakalakIrtino paricaya pahelAM karAvI dIdho che. ra mahAvIranA anya caritakAromAM padmanandi, kezava ane vANIvallabha che. temanI kRtionA ullekha maLe che. jaina kavioe kevaLa purAtana tIrthaMkaronAM ja svatantra carito lakhyAM nathI paraMtu AgAmI tIrthaMkaromAMthI eka upara paNa kAvya lakhyuM, teno paricaya nIce Apyo che. bhaTTAraka yugamAM prathama bhAvI tIrthaMkara padmanAbha upara keTalIya kRtio racAI che. 1. paM. khUbacandrakRta hindI anuvAda sahita - mUlacanda kisanadAsa kApaDiyA, sUrata, 1918; marAThI anuvAda, solApura, 1931 2. jinaratnakoza, pR. 343; rAjasthAna ke jaina santa, pR. 13; nandalAla jainakRta hindI anuvAda - jinavANI pracAraka kAryAlaya, kalakattA 3. jinaratnakoza, pR. 343 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya amamasvAmicarita A vizALa kRtimAM bhAvitIrthaMkara amamasvAmInuM carita 20 sargomAM nirUpavAmAM AvyuM che. temAM dasa hajArathI paNa vadhu zloko che. temAM zrIkRSNano jIva AvanArI utsarpiNInA cothA ArAmAM amama nAmanA tIrthaMkara banavAno che,enI kathA che. prasaMgavaza prathama cha sargomAM jIvadayA upara dAmajJakakathA, tenI zithilatA upara zUdrakamunikathA, tenA tyAga upara nimbakamunikathA, rahasyabheda upara kAkabaMdhakathA, mitrakArya upara dRDhamitrakathA, pAMDitya upara sundarI-vasantasenAkathA tathA avAntaramAM lobhanandI, sarvAMgila, sumati, durmati, dhUtakArakunda, kamalazreSThI, satI sulocanA, kAmAMkura, lalitAMga, azoka, brahmacAribha> -bhAryA, durgavipra, tola rAjaputranI kathAo kahevAmAM AvI che. te pachI hirevaMzanI utpatti, temAM munisuvrata jinezvaranA pUrvabhavanuM varNana, bhRgukacchamAM azvAvabodhatIrthanI utpatti, munisuvratanA vaMzamAM IlApatirAjanuM varNana, kSIrakadambaka-nArada-vasurAja-parvatakathA, nandiSaNakathA, kaMsa tathA prativAsudeva jarAsaMdhanI utpatti, vasudevacaritrakathA, cArudatta-rudradattakathA, tadantargata meSadevakathita yajJapazuhiMsAno itihAsa, atharvavedakartA pippalAdanI utpatti, naladamayantIkathA, kuberadevapUrvabhavakathA - A badhuM pahelA cha sargomAM Ave che. te pachI neminAthano janma, kRSNajanma, dvArikAracanA, kRSNano rAjyAbhiSeka, DumiNIvivAha, pAMDava-draupadIsvayaMvara, pradyumna-zAmbacarita, jarAsaMdhavadha vagere, rAjImatIvarNana, neminAthadIkSA, dvArikAdahana, kRSNamaraNa, pAMDavazeSakathA, neminAthamokSagamana vagere; avasarpiNIthI utsarpiNInuM AvavuM, bhAvijina amamano janma, bAlyAdivarNana, vivAha-yauvarAjya, rAjyAbhiSeka, saMmatinRpadIkSA, amamadIkSA, kevalajJAna, samavasaraNa, dharmadezanA, samyaktva upara sUrarAjanI kathA, dharma upara rAjaputra puSpasAra ane maMtrIputra kSemaMka2nI kathA, ante amamasvAmInA gaNadharonuM varNana, tatkAlIna sundarabAhu vAsudeva ane prativAsudeva vajrabaMdha pachI amamasvAmInA nirvANanuM varNana che. 127 kartA - A kRtinA kartA candragacchIya, pUrNimAmatane pragaTa karanAra zrImAn candraprabhasUrinA ziSya dharmaghoSasUrinA ziSya samudraghodhasUrinA ziSya muniratnasUri che. temaNe A grantha koSAdhyakSamaMtrI yazodhavalanA putra bAlakavi maMtrI jagadevanI vinaMtIthI vi.saM. 1252nA varSamAM pattananagaramAM racyo hato. tenuM saMzodhana 1. paMnyAsa maNivijaya granthamAlA, amadAvAda, vi.saM. 1998, jinaratnakoza, pR. 14 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jena kAvyasAhitya kumArakavie karyuM hatuM. prathAjo muniratnanA ziSya jayasiMhasUriracita 33 zlokonI prazasti ApavAmAM AvI che. prAraMbhamAM graMthakartAe pUrvavartI aneka grantho ane granthakArono ullekha karyo che, jemake jinabhadragaNi kSamAzramaNa, vAcaka umAsvAti, siddhasena divAkara, haribhadra (mahattarApurA), bhadrakIrti, siddhaSi (upamitibhavaprapaMcAkathAnA kartA), taraMgavatInA kartA pAlittasUri, sAtavAhananA sabhAsada mAnatuMgasUri, bhojanA sabhAsada devabhadrasUri, triSaSTizalAkAnA kartA hemacandra, darzanazuddhinA kartA candraprabha ane tilakamaMjarInA sarjaka dhanapAla. muniratnanI anya kRti munisuvratacarita che. bAra cakravartI tathA anya zalAkApuruSo upara svataMtra racanAo - bharatezvarAbhyadayakAvya - A kAvyamAM RSabhadevanA jayeSTha putra ane prathama cakravartI bharatanA udAtta caritanuM Alekhana che. A kAvya "siddhayaMka-mahAkAvya' paNa kahevAya che. tenA kartA mahAkavi AzAdhara (vi.saM. 1237-1296) che. temano paricaya triSaSTimRtinA prasaMge ApavAmAM Avyo che. A mahattvapUrNa kRti upalabdha nathI, chatAM tenI suSamAne darzAvatAM keTalAMka padyo AzAdhare pote ja potAnI kRtionI TIkAomAM uddhata karyA che : 1. paramasamayasArAbhyAsasAnandasarpat, sahajamahasi sAyaM sve svayaM svaM viditvA / punarudayadavidyAvaibhavAH prANacArasphuradaruNavijRmbhA yogino yaM stuvanti // 2 sudhAgarvaM kharvantyabhimukhahaSIkapraNayinaH, kSaNaM ye te'pyurvaM viSamapavadantyaMga ! viSayAH / ta evAvirbhUya praticitadhanAyAH khalu tiro bhavantyandhAstebhyo'pyahaha kima karSanti vipadaH // ' A kAvya upara kavie svopajJavRtti paNa lakhI hatI. bharata upara anya racanAomAM jayazekharasUrikRta jainakumArasaMbhava mahAkAvya (lagabhaga 1464 vi.saM.) che, tenuM nirUpaNa zAstrIya kAvyonA prasaMge karavAmAM 1. jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 346 2. anagAra dharmAmRta-TIkA, pR. 633 3. mUlArAdhanA-TIkA, pR. 1065 4. devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA, sUrata, 1946 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 1 29 Avaze. muni puNyakuzaLe bharatanA caritra upara 'bharatezvarabAhubalimahAkAvya'nI racanA karI che, te aprakAzita che. bharatacaritra ane bharatezvaracaritra nAmanI be anya racanAonA ullekha maLe che paraMtu temanA kartAo ajJAta che. bIjA cakravartI sagaranA jIvana upara prAkRta kRti "sagaracakricarita'no ullekha maLe che, teno prAraMbha "suravaraHTvi nadRnIsesamai'thI thAya che. hastalikhita pratino samaya saM. 1191 ApavAmAM Avyo che, paraMtu lekhakanuM nAma ajJAta trIjA cakravartI maghavAnA jIvana upara koI svataMtra carita upalabdha nathI. sanakumAracarita (sarNakumAracariya) - cothA cakravartI sanaskumAranA jIvana upara prAkRta bhASAmAM racAyelI A moTI kRti che. tenuM parimANa 8127 zlokapramANa che. A caritamAM ukta nAyakanAM abhuta kAryonA varNanaprasaMge kahyuM che ke eka vAra te eka ghoDA upara beThA to ghoDo bhAgIne tene gADha jaMgalamAM laI gayo, tyAM tene aneka musIbatono sAmano karavo paDyo paraMtu te badhI upara teNe vijaya meLavyo ane tenI vacamAM teNe aneka vidyAdharaputrIo sAthe lagna karyA. kartA ane racanAkALa - tenA kartA zrIcandrasUri che. te candragacchamAM sarvadevasUrinA santAnIya jayasiMhasUriziSya devendrasUrinA ziSya hatA. praNetAe potAnA gurubhAInA rUpamAM yazobhadrasUri, yazodevasUri ane jinezvarasUrinAM nAmo ApyAM che. kRtinA prAraMbhamAM kavie haribhadrasUri, siddhamahAkavi abhayadevasUri, dhanapAla, devacandrasUri, zAntisUri, devabhadrasUri ane mAladhArI hemacandrasUrinI kRtionuM smaraNa karI temanA guNonI stuti karI che. zrIcandrasUrie ukta kRtinI racanA aNahilapura (pATaNa)mAM karpara paTTAdhipaputra somezvaranA gharanA uparanA bhAgamAM sthita vasatimAM rahI tyAMnA kuTuMbavALAonI 1. vijayadharmasUri jJAnamaMdira, AgrA 2. jinaratnakoza, pR. 292 3. pATaNanA granthonI sUcI (gAyakavADa prApya granthamAlA) bhAga 1, pR. 182-183 4. mohanalAla da desAI - jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR. 277; jinaratnakoza, pR. 812; pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA -- pAIya bhASAo ane sAhitya, pR. 11da. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jaina kAvyasAhitya vinaMtIthI karI hatI. tenI racanA saM. 1214 Aso vada 7 budhavAre thaI hatI. tenI pahelI prati hemacandramaNie lakhI hatI. sanakumAra cakravartInuM carita eTaluM rocaka che ke tenA upara bIjI aneka racanAo thaI che. saMskRtamAM 24 sargovALuM eka ucca koTinuM mahAkAvya paNa racAyuM che. tenA kartA kavi jinapAla upAdhyAya (saM. 1262-78) che. 1 tenuM vivecana mahAkAvyonA prasaMge karavAmAM Avaze. apabhraMza bhASAmAM neminAhacarikanI aMdara haribhadrasUrie raDA chaMdamAM sanaskumAranuM caritra vistArathI AlekhyuM che; tenuM saMpAdana, jarmana anuvAda sAthe, prasiddha jarmana vidvAna harmana yAkobIe karyuM che. saMskRta bhASAmAM sanakumAracaritra nAmanI eka ajJAta kavinI racanA paNa jesalameranA bhaMDAramAMthI maLI che. - pAMcamAM, chaThThA e sAtamA cakravartI zAntinAtha, kunthanAtha ane aranAtha che. arthAta soLamA, sattaramA ane aDhAramA tIrthakara che. tIrthakaracaritromAM temanA viSayanI racanAono paricaya ApI dIdho che. subhaumacarita - AmAM AThamA cakravartI subhaumanA caritranuM Alekhana che. A sAdhAraNa koTinI racanA che. te 7 sargomAM vibhakta che. kula 891 zloko che. pratyeka sargamAM "3$ va' kahIne anya kRtiomAMthI aneka aMzo uddhata karavAmAM AvyA che. A caritramAM kavie kathAprasaMgo dvArA abhimAna karavAnuM pariNAma, nidAnanuM phaLa, ati lobhanuM phaLa, ane navakAra maMtranuM mAhAbhya darzAvyuM che. kartA ane racanAkALa - AnA kartA bhaTTAraka ratnacandra prathama che. granthanA atte eka prazasti che, temAM temanI guruparaMparA ApI che. te mujaba bhaTTAraka sakalakIrtinI paraMparAmAM bhuvanakIrti, temanA ziSya ratnakIrti, temanA ziSya yaza-kIrti, temanA ziSya guNacandra, temanA ziSya jinacandra, ane jinacandranA ziSya sakalacandra thayA. sakalacandranA ziSya ratnacandra hatA. te mUlasaMghanA sarasvatIgacchanA bhaTTAraka hatA. kRtino racanAkALa saM. 1683 bhAdaravA suda 5 ApavAmAM Avyo che. A ratnacandranI anya racanA "cauvIsI' gujarAtImAM che. 1. jinaratnakoza, pR. 412 2. ejana 3. ejana 4. digaMbara jaina pustakAlaya, sUrata, vi.saM. 2018, mUla ane paM. lAlArAma zAstrIkRta | hindI anuvAda, jinaratnakoza, pR. 446 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvyA 131 paMDita jagannAthakRta "subhamacaritra'' nAmanI eka racanAno ullekha maLe che. navamA cakravartI mahApadmanA caritranuM Alekhana karatI koI paNa kRtino ullekha nathI maLato paraMtu dasamA cakravartI haripeNa upara prAkRtamAM racAyelA haripheNacaritrano ullekha maLe che. tevI ja rIte, agIAramAM cakravartI upara prAkRtamAM racAyelA jayacakrIcaritrano ullekha maLe che. bAramA cakravartI upara brahmadattacakravartikathAnaka yA brahmadattakathAnAmanI racanAno ullekha maLe che. triSaSTizalAkApuruSacaritra (hemacandra)nA navamA parvamAM vistArathI bAramA cakravartInuM caritra AlekhAyuM che, tenuM nAma che brahmadattacakravartikathAnaka.5 nava ardhacakravartI ke nava vAsudevo upara kevaLa kRSNa sivAya anya koI upara svataMtra racanA maLatI nathI. kRSNacarita (kaNahacariya) - A carita zrAddhadinakRtya nAmanI kRtimAM dRSTAnta rUpe devAmAM AvyuM che. tyAMthI laIne svatantra rUpe tenuM prakAzana karavAmAM AvyuM che. temAM 1163 prAkRta gAthA che. temAM vasudevacarita, kaMsacarita, cArudattacarita, kRSNa-balarAmacarita, rAjImatIcarita, neminAthacarita, draupadIharaNa, dvArikAdAha, baladevadIkSA, neminirvANa ane pachI kRSNa bhAvitIrthaMkara amama nAme thavAnA che enuM varNana karavAmAM AvyuM che. AkhI kathAno AdhAra vasudevahippI ane jinasenakRta harivaMzapurANa che. A racanA AdithI aMta sudhI kathApradhAna che. kartA ane racanAkALa - A kRtinA kartA tapAgacchanA devendrasUri che. temanI bIjI racanA sudaMsaNAcariyuM arthAt zakunikAvihAra paNa maLe che. temAM kartAe potAno paricaya A pramANe Apyo che : citrApAlakagacchamAM bhuvanacandra guru thayA. temanA ziSya hatA devabhadra muni. devabhadranA ziSya hatA jagaccandrasUri. 1. jinaratnakoza, pR. 446 2. ejana, pR. 461 3. ejana, pR. 133 4. ejana, pR. 28da 5. ejana 6. RSabhadeva kezarImala zvetAMbara saMsthA, ratalAma, san 1938 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jena kAvyasAhitya ane A jagaccandrasUrinA ziSya hatA devendrasUri. temanA eka gurubhAI vijayacandrasUri hatA. tapAgaccha paTTAvalI anusAra kartA devendrasUrinA dAdAguru vastupAla mahAamAtyanA samakAlIna hatA. prastuta kRSNacaritrano racanAkALa caudamI zatAbdIno uttarArdha thAya che. nava prativAsudevonA carito upara koI svataMtra kAvyo racAyAM nathI. tevI ja rIte nava baladevomAM rAma ane balabhadra sivAya bIjA koI upara kAvya racAyAM nathI. rAmaviSayaka racanAonuM varNana ame pahelAM karI dIdhuM che. balabhadracaritra upara zubhavardhanagaNie kAvya racyuM che, te prakAzita che. - jainadharmanA 24 tIrthakara, 12 cakravartI, 9 ardhacakravartI (nArAyaNa), 9 pratiardhacakravartI (pratinArAyaNa) ane 9 baladeva maLI kula 63 zalAkApuruSo uparAMta 24 kAmadeva (atizaya rUpavAna) che, temAMthI keTalAkanAM caritro to jaina kavione bahu ja rocaka lAgyAM che eTale temaNe temanA upara kAvyakRtionuM sarjana karyuM che. 2 24 kAmadeva A pramANe che - bAhubali, prajApati, zrIbhadra, darzanabhadra, prasenacandra, candravarNa, agnimukha, sanakumAra, vatsarAja, kanakaprabha, meghaprabha, zAntinAtha, kunthanAtha, aranAtha, vijayacandra, zrIcandra, nalarAjA, hanumAna, balirAja, vasudeva, pradyumna, nAgakumAra, jIvandhara ane jammu. AmAM sanakumAranuM caritra cakravartIonA prasaMgamAM ApavAmAM AvyuM che. zAnti, kuntha ane ara tIrthakaromAM Ave che. bAkInAmAM bAhubali, vijayacandra, zrIcandra, nalarAja, hanumAna, balirAja, vasudeva, pradyumna, nAgakumAra, jIvandhara ane jambunAM caritro upara jaina kavioe bahuvidha racanAo karI che. bAhubalinA jIvanacaritrane RSabhadeva yA bharata cakravartInAM caritronI sAthe ja sambaddha samajavAmAM Ave che ane temanI sAthe ja AlekhavAmAM Ave che paraMtu bAhubalicaritra" nAme be svataMtra racanAono ullekha maLe che. prathamano granthAgra 1. jinaratnakoza, pR. 282; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1922 2. kAmadevanA jIvananI vizeSatA e che ke te aneka AkarSaNothI bharapUra hoya che. temAM mAnavanI durbaLatAo ane tenA utthAna-patananuM citraNa darzAvavAmAM Ave che. badhA kAmadeva caramazarIrI (ta ja janmamAM mokSe janAra) hoya che. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 500 che, te saMskRtamAM che paraMtu tenA kartAnuM nAma ajJAta che. bIjI paNa saMskRtamAM che ane tenA kartA cArukIrti che. vijayacandracarita AmAM paMdaramA kAmadeva vijayacandra kevalInuM citra AlekhavAmAM AvyuM che. tene haricandrakathA paNa kahe che kAraNa ke temAM vijayacandra kevalIe potAnA putra haricandva mATe aSTavidha pUjA jala, caMdana, akSata, puSpa, dIpa, dhUpa, naivedya ane phaLanuM mAhAtmya ATha kathAo dvArA darzAvyuM che. A kRtinA be rUpo maLe che. laghu rUpano granthAgra 1300 che ane bRhad rUpano granthAtra 4000 (1163 gAthAo) che. A baMne rUpo prAkRta che. - 133 kartA ane racanAkALa AnA kartA kharataragacchanA abhayadevasUrinA ziSya candraprabha mahattara che. temaNe potAnA ziSya vIradevanI vinaMtIthI vi.saM. 1127mAM kRtinI racanA karI hatI. granthanA ante ApavAmAM AvelI nIcenI prazastimAMthI A vastu jANavA maLe che H muLimarudaMDa (2227) gup Ate sirivikramasa vaTTo raiyaM phuDakkharatthaM caMdappahamahayareNeyaM / - sva. dalAle candraprabha mahattarane amRtadevasUri (nivRttivaMza)nA ziSya mAnyA che. A mAnyatA jaina vividha sAhitya zAstramAlA'mAM prakAzita pratithI khaMDita thAya che. vijayacandrakevalIcaritra upara jayasUri ane hemaratnasUri tathA ajJAta lekhakanI racanAono ullekha maLe che paraMtu temanuM granthaparimANa ke temano racanAkALa jJAta nathI.5 zrIcandrakevalicarita - AmAM soLamA kAmadeva zrIcandranuM caritra nibaddha che. A kathA AcAmbavardhanatapanA mAhAtmyane pragaTa karavA racavAmAM AvI che. temAM 1. jinaratnakoza, pR. 283 2. ejana 3. jainadharma prasAraka sabhA, grantha saM. 16, bhAvanagara, 1906; kezavalAla premacandra kaMsArA, khaMbhAta, vi.saM. 2007; gujarAtI anuvAda - jainadharma pra. sa., bhAvanagara, vi.saM. 1962; jinaratnakoza, pR. 354 4. hIrAlAla 2. kApaDiyA - pAIya bhASAo ane sAhitya, pR. 111 5. jinaratnakoza, pR. 354 6. kuMvarajI ANaMdajI, bhAvanagara, vi.saM. 1993 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 cAra adhyAya che ane kula 3106 zloka che. kRti prasAdaguNathI bharapUra evuM eka saMskRta kAvya che. temAM janmathI ja oramAna bhAIonI pajavaNIthI kaMTALI zrIcandra mAtApitAne choDI eka viNanA gharamAM uchare che, pachI yuvAna thayA pachI dezadezAntaromAM tenuM bhramaNa, aneka rUpavatI kanyAo sAthe tenAM lagna, aneka adbhuta kAryonuM tenuM pradarzana, aMte mAtApitA sAthe tenuM milana, sAmrAjyapAlana vagerenuM Alekhana tema ja tenI tapasyAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. vacce vacce aneka prAkRta padyo uddhRta karavAmAM AvyAM che. A kRtino AdhAra koI prAcIna prAkRta racanA che. jaina kAvyasAhitya kartA ane racanAkALa kRtinA aMte ApavAmAM AvelA nIcenA paghathI jaNAya che ke saM. 598mAM siddharSie koI prAkRta caritranA AdhAre A kRti saMskRtamAM racI : vasvaMkeSumite varSe (598), zrIsiddharSiridaM mahat / prAk prAkRtacaritrAddhi, caritraM saMskRtaM vyavadhAt // paraMtu A racanA eTalI prAcIna lAgatI to nathI. A kRtinI anya eka pratimAM tene guNaratnasUrinI kRti mAnavAmAM AvI che. ApaNane guNaratnasUrino vizeSa paricaya maLato nathI. jo A prasiddha kRti upamitibhavaprapaMcAkathAnA kartA siddharSi dvArA racAI hoya to teno upara jaNAvelo samaya barAbara nathI. siddharSi (I.sa. 906) dasamI zatAbdInA vidvAna hatA. A racanAmAM upamitibhavaprapaMcA jevI udAttatA paNa nathI. ra zrIcandracaritra nAmanI be anya racanAono paNa ullekha maLe che. ekanA kartA ajJAta che ane bIjInA kartA AgamagacchanA jayAnandasUrinA ziSya 1. cotho adhyAya; jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 186 2. ukta zlokamAM ApelA saMvatne, DaoN. mirono (Mironow)e potAnA san 1911mAM siddharSi u52 lakhelA lekhamAM, gupta saMvat mAnyo che. tethI vi.saM. 974 ane I.san 917 Ave che, ane A rIte tenI upamitibhavaprapaMcAkathAnI racanA (saM. 962) sAthe samakAlikatA ghaTe che. paraMtu gupta saMvatno ATalA paravartI kALa sudhI prayoga anyatra jovA nathI maLato. tethI kRtine siddharSikRta mAnavI saMdehagrasta che. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 135 zIlasiMhagaNi che. A bIjI kRtimAM cAra adhyAya che, teno granthAgra 3700 zlokapramANa che ane racanAkALa saM. 1494 che.* sattaramA kAmadeva nala upara jaina kavioe saMskRta ane prAkRtamAM aneka kAvyo, kathAo ane prabaMdho lakhyAM che. temAM aneka to vizAla kRtionA bhAgarUpe che jyAre keTalAMka svatantra racanAo rUpe che. A badhAMmAM pramukha che mahattvapUrNa kAvya nalAyana. nalAyana - A kAvyamAM sattaramA kAmadeva nala ane temanI pativratA patnI damayantInuM carita jaina daSTie prastuta karavAmAM AvyuM che. nava maMgala' zabdAMkita mahAkAvya che. tenI racanA dasa skandhomAM karavAmAM AvI che. temAM kula 100 sarga ane 4056 zloko che. nalAyananuM bIjuM nAma "kuberapurANa" ane "zukapATha" paNa che. kavie nalanA janmathI zarU karI mRtyu sudhInuM pUruM vivaraNa ApyuM che, tethI kAvya vistRta thaI gayuM che. A kAvyanI kathAne traNa bhAgomAM vibhakta karI zakAya. prathama bhAgamAM nalanA janmathI damayantI sAthe tenA vivAha ane damayantIne laIne niSadha dezamAM Agamana sudhI, bIjA bhAgamAM nalanI dhUtakrIDAthI damayantInI punaHprApti sudhI tathA trIjA bhAgamAM nala dvArA zrAddhadharma svIkArathI mRtyu pachI kubera banavA sudhInI kathA Ave che. pahelA, bIjA ane trIjA skaMdhamAM prathama bhAganI kathAnuM nirUpaNa che. cothAthI AThamA skaMdha sudhInA skaMdhomAM bIjA bhAganI ane navamA-dasamA skaMdhomAM trIjA bhAganI kathAnuM nirUpaNa che. nalAyananuM kathAnaka jainacaritakRtiomAM upalabdha AkhyAno upara AdhArita che. tethI vyAsakRta mahAbhAratamAM upalabdha nalopAkhyAna sAthe tenI tulanA karatAM ApaNane jANavA maLe che ke aneka sthAne parivartana karavAmAM AvyuM che. paraMtu A parivartano kavie pote nathI karyA paraMtu teNe to jainaparaMparAgata nalacaritanI mULa kathAne jevI che tevI ja grahaNa karI che. chatAM, kAvyanA aneka aMzomAM kavinI maulikatA ane kAvyakuzaLatA jhaLake che. haMsa-bhaimI saMvAda, devadUta-nala-bhaimI saMvAda, nalavirahe damayantIvilApa, vagere prasaMgomAM paryApta maulikatA che. devadUta, nala ane damayantInI vacce thayelA vArtAlApa ane saMvAdamAM zrIharSakata 1. jinaratnakoza, pR. 396 2. yazovijaya jaina graMthamAlA, bhAvanagara, vi.saM. 1994; jinaratnakoza, pR. 205 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jena kAvyasAhitya naiSadhIyacaritano prabhAva dekhAya che. A prasaMgamAM aneka bhAvasAmya ane zabdasAmya jaNAya che. A nalAyana kAvyamAM bAra varSa sudhInA naladamayantI virahanuM varNana ati adUbhuta che. jugAramAM Asakta lokonI thatI durdazAnuM nirUpaNa khUba romAMcaka che. prasaMge prasaMge aneka camatkArI ghaTanAonuM varNana che. A kRtimAM zakuntalA, kalAvatI ane tilakamaMjarInI avAntarakathAo paNa rocaka che. A bRhat kathAmAM aneka pAtro che paraMtu nala ane damayantI sivAya bIjA koI paNa pAtranA caritrano vikAsa nathI thayo. AmAM nAyaka nalanuM caritranirUpaNa ati bhavya che. nAyikA damayantInuM paNa patiparAyaNa bhAratIya nArInA rUpamAM utkRSTa citraNa karavAmAM AvyuM che. A kAvyamAM prakRtivarNana paNa vividha rUpe thayuM che. nalAyananI zreSThatAnuM moTuM zreya to prakRti ane mAnavajIvananI vaccenA tAdAbhyanI sthApanAne jAya che. pAtronAM saundaryacitraNamAM kavie damayantInuM nakhazikha surekha sundara cittAkarSaka varNana karyuM che tathA nalanA samagra saundaryanuM udAtta-bhavya citraNa karyuM che. A paraMparAgata kathAnakamAM kavie potAnA samayanI rUDhio, paraMparAo, mAnyatAo ane rIti-rivAjonA prasaMge prasaMge ullekha karIne sAmAjika adhyayana mATe paryApta sAmagrI rajU karI che. paurANika kAvya hovA chatAM temAM bIjA paurANika kAvyonI jema jainadharmanA siddhAnto ane niyamonA pratipAdananuM bAhulya nathI. temAM dhArmika niyamonuM vivecana savistara kramazaH kyAMya ApyuM nathI paraMtu kyAMka kyAMka eTaluM saMkSepamAM ApyuM che ke kathApravAha kyAMya maMda ke zithila banato nathI. A kAvyamAM pradhAna rasa zAnta ja che chatAM bAkInA badhA rasonI paNa suMdara yojanA yogya prasaMgoe thaI che. alaMkArono prayoga svAbhAvika ane kAvyatattvane poSaka che. zabdAlaMkAromAM yamaka, anuprAsa ane vIsAno prayoga adhika thayo che. temAM pAMDityapradarzanArthe kliSTa, kRtrima ane zleSayukta padono prayoga thayo 1. skandha 2, sarga 4. 4-5, sarga 8, 44-49; skandha 1, sarga 2. 30-31, 37-39, sarga 12. 14-15 Adi. 2. skandha 2, sarga 14. 30-31; skandha 5, sarga 21. 68, sarga 7.2 3. skandha 2, sarga 9.8; skandha3, sarga 9. 22, 27, 34-36; skandha 4, sarga 1. 7, 8, 10, sarga 6. 65-67, 72-73. 4. skandha4, sarga 5. pa1-para; skandha 5, sarga 5. 18 5. skandha 1, sarga 14. 49, sarga 7. 32, 38; skandha 3, sarga 11.13; skandha 4, sarga 4. 30-33, Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya che. arthAlaMkAronA prayogamAM kavie svAbhAvikatAno pUro khyAla rAkhyo che. tenI bhASA vaividhyapUrNa che. eka bAju temAM saraLa bhASAno prayoga thayo che to bIjI bAju prauDha ane pAMDityapUrNa bhASAno prayoga thayo che. bhASA u52 kavinuM pUrNa prabhutva pragaTa thAya che. bhASA jANe kavinI IcchA mujaba nAce che. bhASAno eka pradhAna guNa alaMkRti kAvyamAM sarvatra najare caDe che. temAM anuprAsa ane yamakano prayoga pade pade maLe che. A alaMkAro bhASAne bhArarUpa nathI paraMtu bhASAnA saundaryamAM vadhAro kare che. anuprAsa ane yamakanA prayoge kAvyanI bhASAne pravAhI, gatimaya, caMcala ane lalita banAvI dIdhI che. A kAvyamAM prasaMge prasaMge kahevatono paNa suMdara prayoga thayo che, tene kAraNe bhASAnI vyAvahArikatA vadhI che. A kAvyanA pratyeka sargamAM anuSTupno prayoga adhika thayo che. keTalAka sargomAM vividha chaMdono prayoga thayo che, temAM chaMdo bahu ja jaldI jaldI badalavAmAM AvyA che. anya chaMdomAM mAlinI, AryA, zArdUlavikrIDita, vasantatilakA, mandAkrAntA, zikhariNI, pRthvI, drutavilambita, upajAti, IndravajrA, upendravajrA, hariNI, rathoddhatA, svAgatA, puSpitAgrA, maMjubhASiNI, sragdharA, bhRga, toTaka, bhujaMgaprayAta, vaMzastha, sagviNI, hariNaplutA tathA vividha prakAranA ardhasama varNika vRttono prayoga thayo che. savaiyA ane SaTkadI jevA saMskRtetara chaMdono prayoga paNa A kAvyamAM thayo che. kaviparicaya ane racanAkALa A kAvyanA aMte koI prazasti ApavAmAM AvI nathI. tethI kavino koI vizeSa paricaya maLato nathI. chatAM pratyeka skandhanA aMte je puSpikA ApavAmAM AvI che temAM kavie potAnuM tema ja potAnA gacchanuM nAma ApyuM che. tethI jANavA maLe che ke vaTagacchanA sUri mANikyadeve tenI racanA karI che. 137 --- 1. skandha 1, sarga 1. 31, 39, 40, 49; skandha 2, sarga 5. 33; skandha 3, sarga 9. 14, 16; skandha 4, sarga 6. 16; skandha 5, sarga 4. 3-4; skandha 7, sarga 5. 42 Adi. 2. skandha 4, sarga 3. 4, sarga 6.51, sarga 9.44, sarga 12.40 3. etat kimapyanavamaM navamaGgalAGkaM mANikyadevamuninA kRtinAM kRtaM yat / etat kimapyanavamaM navamaGgalAGkaM cakre yadatra vaTagacchanabhomRgAGkaH / prathama skandha / dvitIya skandha Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jaina kAvyasAhitya kavie tenI racanA kyAre karI e jANavAnuM vizeSa sAdhana na hovA chatAM kavinA samaya upara kAza pheMkanAra keTalIka bAbato ApaNane maLe che. nalAyananA trIjA skandhanA aMtima zlokamAMthI jANavA maLe che ke kavie A kAvya pahelAM yazodharacaritra nAmanA kAvyanI racanA karI hatI. banne kAvyomAM keTalAka zloko samAna rUpamAM maLe che. yazodhacaritranA prAraMbhamAM maMgalAcaraNanuM nIcenuM padya hemacandrakRta triSaSTizalAkApuruSacaritamAMthI lIdheluM jaNAya che. te padya che - karAmalakavadvizvaM kalayan kevalazriyA / acintyamAhAtmyanidhiH suvidhiodhaye'stu vaH // ' have hemacandrano samaya I.sa.nI bAramI zatAbdI hovAthI mANijyasUrino samaya tenA pachIno hovo joIe. jaina pratimAlekhasaMgrahamAM samAviSTa be lekhonA AdhAre e kahI zakAya ke mANikyasUri saM. 1327thI saM. 1375nI vacce jIvita hatA. saM. 1327mAM temaNe mahAvIrapratimAnI ane 1375mAM pArzvapratimAnI pratiSThA karAvI hatI. A be saMvatonI vaccenA kALamAM game tyAre temaNe potAnAM banne mahAkAvyonI racanA karI haze, ema ApaNe mAnI zakIe. nalAyanakAvyanA anya skandhonI puSpikAomAM mANijyasUrinI bIjI racanAonAM nAma maLe che, jemake 1. anubhavasAravidhi, 2. municarita, 3. manoharacarita, 4, paMcanATaka. paraMtu A graMthonI khoja Aja sudhI thaI nathI. jaina vidvAnonI nalaviSayaka saMskRta-prAkRta anya kRtio nIce pramANe che : 1. navavilAsanATaka - rAmacandrasUrikRta 2. nalacarita - triSaSTizalAkApuruSacarita antargata 1. etat kimapyanavamaM navamaGgalAGkaM zrImadyazodharacaritrakRtA kRtaM yat / - tRtIyaskandha / 2. skandha 9, sarga 2, zloka 8 tathA yazodharacaritra, sarga 2, zloka 33; skandha 9, sarga 2, zloka 26 tathA yazodharacaritra, sarga 2, zloka 34; skandha 5, sarga 1, zloka ra9 tathA yazodharacaritra, sarca 13, zloka 78 3. tri. za. pu. ca., parva 1.11 4. buddhisAgarasUri - jaina pratimAlekhasaMgraha, prathama bhAga, lekha saMkhyA 137 ane 981 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 139 3. nalacarita - dharmadAsagaNiviracita vasudevahiDI antargata 4, nalopAkhyAna - devaprabhasUriviracita pAMDavacarita antargata 5. nalacarita - devavijayagaNiviracita pAMDavacarita antargata 6. nalacarita - guNavijayagaNiviracita neminAthacarita antargata 7. davayaMtIcarita - somaprabhAcArya viracita kumArapAlapratibodha antargata 8. davayantIkathA - somatilakasUriviracita zIlopadezamAlAvRttimAM 9. davayantIkathA - jinasAgarasUriviracita kapUraprakaraTIkAmAM 10. davayantIkathA - zubhazIlagaNiviracita bharatezvarabAhubalivRttimAM 11. davayantIprabaMdha - (gadyarUpa) 12. davayantIprabaMdha - (padyarUpa) jaina granthAvalI 13. davayaMtIcariyara - pATaNabhaMDAra prAkRtasUcIpatra hanumAnacarita- covIsa kAmadevomAM hanumAna aDhAramA che. rAmacaritrakAvyomAM temanuM caritra sArI rIte AlekhAyuM che. chatAM temanA caritranuM avalaMbana laIne jaina kavioe svataMtra kAvyakRtio racI che. temAM 17mI zatAbdInA vidvAna brahmaajita 12 sargovALA eka hanUmaccaritranI racanA karI che. tene aMjanAcarita ke samIraNavRtta paNa kahe che. te te samayanuM lokapriya kAvya hatuM. kartA ane racanAkALa- brahmaajita saMskRtanA sArA vidvAna hatA. te golazRMgAra jAtinA zrAvaka hatA. temanA pitAnuM nAma vIrasiMha ane mAtAnuM nAma pIthA hatuM. te bhaTTAraka surendrakIrtinA praziSya ane bhaTTAraka vidyAnandinA ziSya hatA. temaNe bhRgukacchapura (bharUca)nA neminAtha caityAlayamAM hanUmaccaritranI racanA pUrI karI hatI. racanAsaMvat Apyo nathI. anya hanUmaccaritromAM 15mI zatAbdInA brahmajinadAsanI eka gujarAtI racanA che ane raviNa ane brahmadayAlanI racanAo paNa saMbhavataH dezI bhASAomAM che. hanumAnanI mAtA aMjanAnA nAmathI paNa keTalAMya carito lakhAyAM che, temano paricaya alaga ApavAmAM Avaze. 1. jinaratnakoza, pR. 166 2. ejana 3. jinaratnakoza, pR. 459; DaoN. kasturacandrakAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina santa: vyaktitva evaM kRtitva, pR. 195 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jaina kAvyasAhitya balirAjacarita - AmAM 19mA kAmadevanuM caritra AlekhAyuM che. tene balinarendrakathAnaka yA balinarendrAkhyAna paNa kahe che. tenuM bIjuM nAma bhuvanabhAnukevalicaritra paNa che. AnA upara aneka kavioe kAvyaracanAo karI che. saMskRtamAM A viSaya upara maladhArI hemacandra tathA haribhadrasUrikRta kAvyono ullekha maLe che. vijayasihasUrinA ziSya udayavijaya tathA maladhArIgacchanA vijayacandrasUrinI racanAono paNa nirdeza maLe che. A badhI kRtiono racanAkALa ajJAta che. balinarendrakathAnaka nAmanA saMskRtamAM upalabdha kAvyanA kartA tapAgacchanA dharmahaMsagaNinA ziSya IndraraMsagaNi che, temaNe saMvata 1554mAM A racanA karI hatI. A ja IndraraMsagaNie saM. 1557mAM A caritrane prAkRta bhASAmAM nibaddha karyuM hatuM. A ja caritra' hIrakalazagaNie saM. 1572mAM racyuM che. be anya ajJAtakartaka racanAo maLe che. vasudevacarita - kRSNanA pitA vasudeva jaina mAnyatA anusAra 20mA kAmadeva hatA. temanuM carita jaina sAhityamAM ghaNA rocaka ane vyApaka rUpamAM varNavavAmAM AvyuM che. A saMbaMdhamAM sauprathama jJAta racanA bhadrabAhukRta vasudevacaritra" che, te Aja sudhI anupalabdha che. teno ullekha devacandrasUri tathA mANikyacandrasUrinA zAntinAthacaritramAM karavAmAM Avyo che. vasudevahippI - Ano artha vasudevanI yAtrAo che. vasudevahiMDImAM vasudeva ghara choDI dezadezAntaramAM bhramaNa kare che enI kathAo ApI che. potAnI 1. jinaratnakoza, pR. 282 ane 298 2. ejana, pR. 298 3. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1919 4. jinaratnakoza, pR. 298 5. ejana 6. pATaNa grantha sUcIpatra, bhAga 1 (gAyakavADa orienTala sirijha saM. 76), pR. 204; jinaratnakoza, pR. 344 7. saMpAdaka - muni puNyavijayajI, AtmAnanda jaina granthamAlA, bhAvanagara, 1931; gujarAtI anuvAda - DaoN. bhogIlAla ja. sAMDesarA, AtmAnanda jaina granthamAlA, bhAvanagara, vi.saM. 2003; jinaratnakoza, pR. 344; A granthano prathama khaMDa ja haju sudhI prakAzita thayo che. temAM paNa 19-20 saMbhako anupalabdha che tathA 28mo apUrNa che. svIDIza bhASAmAM paNa Ano anuvAda prakAzita thayo che. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya yAtrAomAM vasudeva kevA kevA lokone maLavAno avasara pAme che, tene kevA kevA anubhavo thAya che e badhuM vasudevadiMDImAM varNita che. AkhI kRti so laMbhakomAM pUrI thAya che ane te be khaMDomAM vibhakta che. prathama khaMDamAM 29 laMbhako che ane tenuM parimANa 11 hajAra zlokapramANa che. A khaMDanA kartA saMghadAsaNa vAcaka che. bIjA khaMDamAM 71 laMbhako che, tenuM parimANa 17 hajAra zlokapramANa che ane tenA kartA dharmadAsaNa che. hakIkatamAM to dharmadAsagaNie potAnA 71 laMbhakonA saMdarbhane prathama khaMDanA 18mA laMbhakanI priyaMgusuMdarIkathA sAthe joDyo che yA to kahevAya ke eka rIte tyAMthI kathAno vistAra karyo che ane A rIte saMghadAsanI vasudevahiMDI (prathama bhAga)nA peTamAM potAnA aMzane bharavA prayatna karyo che. kahevAnuM e ke saMghadAsagaNinI 29 laMbhakovALI kRti svataMtra ane svayaM pUrNa hatI. paNa pachIthI dharmadAsagaNie potAnI kRtinuM sarjana karI saMghadAsagaNinI kRtinA madhyama aMza (18mA laMbhaka) sAthe joDI dIdhI. kathAnuM vibhAjana cha prakaraNomAM karavAmAM AvyuM che - kahuSpatti (kathotpatti), pIDhiyA (pIThikA), muha (mukha), padmimuha (pratimukha), sarIra (zarIra), ane uvasaMhAra (upasaMhAra). prathama kathotpattimAM jambusvAmicarita, kuberadattarita, mahezvaradattaAkhyAna, valkalacIri-prasannacandra AkhyAna, brAhmaNadArakakathA, aNADhiyadevotpatti vagerenuM Alekhana karI anne vasudevacaritranI utpatti darzAvI 141 che. prathama prakaraNa pachI 50 pRSThonuM eka mahattvapUrNa prakaraNa dhammillahiMDI nAmanuM Ave che. temAM dhammilla nAmanA koI sArthavAhaputranI kathA ApavAmAM AvI che. dhammilla dezadezAntaramAM bhramaNa karI 32 kanyAo sAthe lagna kare che. A prakaraNanuM vAtAvaraNa sArthavAhonI duniyAthI vyApta che. A prakaraNamAM zIlavatI, dhanazrI, vimalasenA, grAmINa gADAvALo, vasudattA AkhyAna, ripudamana narapati AkhyAna tathA kRtaghna kAgaDo vagere sundara laukika AkhyAno ane kathAo maLe che. bhAratanI prAcIna saMskRti jANavA mATe dhammilapiMDI prakaraNa bahu ja mahattvanuM che. ukta prakaraNa pachI bIjA prakaraNanI pIThikA Ave che. temAM pradyumna ane zambukumAranI kathA, balarAma-kRSNanI paTarANIono paricaya, pradyumnakumArano janma ane temanuM apaharaNa vagere pradyumnacaritamAM ApyuM che. trIjA prakaraNa mukhamAM kRSNaputra zAmba ane bhAnunI krIDAonuM varNana che. te aneka subhASitothI bharyuM che. cothA prakaraNa pratimukhamAM andhakavRSNino paricaya ane tenA pUrvabhavonuM varNana Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya che. anyakavRSNinA putromAM jyeSTha samudravijaya hato ane kaniSTha vasudeva. vasudevanI AtmakathA, pradhumne vyaMga karavAthI, zarU thAya che. prasaMga e che ke satyabhAmAnA putra subhAnunA vivAha mATe 108 kanyAone ekatra karavAmAM AvI paraMtu temane chInavI laIne rukRmiNIputra zAmbe vivAha karI lIdhA. tethI pradyumne potAnA dAdA vasudevane kahyuM, 'juo ! zAmbe to kaMI karyA vinA beThAbeThA ja 108 vadhuo meLavI lIdhI jyAre Apa to so varSa sudhI dezadezAntaramAM bhramaNa karIne so maNione ja meLavI zakyA.' vasudeve uttara Apyo ke zAmba to kUpamaMDUka che eTale saraLatAthI prApta bhogothI te saMtuSTa thaI jAya che. meM to paryaTana karI aneka sukhaduHkhono anubhava karyo che. paryaTana dvArA vividha prakAranA anubhavo thAya che ane jJAnamAM vRddhi thAya che. tyAra pachI vasudeva potAnA so varSonA bhramaNanuM vivaraNa prastuta kare che. 142 pAMcamuM prakaraNa zarIra pahelA laMbhakathI zarU thaI 29mA laMbhakamAM samApta thAya che. temAM je kanyAo sAthe lagna thAya che te kanyAonAM nAmo uparathI te te laMbhakanuM nAma rAkhavAmAM AvyuM che. A laMbhakonA kathAprasaMgomAM jaina purANomAM AvelAM aneka upAkhyAno, carito, ardha aitihAsika vRttonuM saMkalana ka2vAmAM AvyuM che. A saMkalana pazcAdbhartI aneka kAvyo ane kathAonuM upajIvya che. garvadattA laMbhakamAM viSNukumAracarita, cArudattarita Ave che tathA jUnA jamAnAmAM ApaNA dezamAM sArtha (kAphalo) kevI rIte cAlato hato ane vyApArI mAla lAdI samudramArge dezavideza arthAt cIna, suvarNabhUmi, yavadvIpa, siMhala, barbara ane yavana dezanI sAthe kevI rIte vepAra karato hato vagerenuM jIvaMta citra upasAvavAmAM AvyuM che. A ja garvadattA laMbhakamAM atharvavedapraNetA pippalAdanI kathA ApavAmAM AvI che. nIlajalasA ane somisira A be laMbhakomAM AkhuM RSabhadevapurANa ApavAmAM AvyuM che. temAM parvata-nArada-vasu upAkhyAna paNa ApavAmAM AvyuM che. temAM ja keTalAMya tIrthonI utpattikathAo paNa ApavAmAM AvI che. sAtamA laMbhaka pachI prathama khaMDano bIjo aMza zarU thAya che. madanavegA laMbhakamAM sanatkumAra cakravartInI kathA tathA rAmAyaNanI kathA ApavAmAM AvI che. ahIM nirUpita rAmakathA paumariyanI rAmakathAthI keTalIya vAtomAM bhinna che. te 1. jarnala oNpha oNrienTala IMsTiTyUTa, vaDodarA, vaoNlyUma 2, bhAga 2, pR. 128mAM pro. vI. ema. kulakarNIno lekha - 'vasudevahiMDInI rAmakathA'. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 1 43 vAlmIki rAmAyaNa sAthe ghaNI badhI maLatI che. sItAne vize kahevAmAM AvyuM che ke te maMdodarInI putrI hatI. tene eka nAnI peTImAM mUkI rAjA janakanI udyAnabhUmimAM dATI dIdhI hatI, jyAMthI haLa calAvatI vakhate te maLI hatI. 18mAM priyaMgasuMdarI laMbhakamAM sagaraputroe jayAre kailAza parvatanI cAre tarapha khAI khodI tyAre teo baLIne bhasma thaI gayA, te kathAne varNavI che. 19-20 saMbhako naSTa thaI gayA che. te pachI ketumatI laMbhakamAM zAMti, kuMthu, ara tIrthakaronAM carito tathA tripRSTha vagere nArAyaNo ane pratinArAyaNonAM carito paNa AlekhAyAM che. padmAvatI laMbhakamAM harivaMzakulanI utpatti darzAvI che. devakIlaMbhakamAM kaMsanA pUrvabhavonuM paNa varNana karavAmAM AvyuM che. Ama vasudevahiDImAM aneka AkhyAna, carito, ardha aitihAsika vRtto Ave che. te badhAMne uttarakAlIna prAkRta, saMskRta ane apabhraMza kavioe pallavita karI aneka kAvyonuM sarjana karyuM che. A grantha haribhadranI samarAIaikahAno paNa srota che. AmAMthI ja agaDadattanA caritane vikasita karavAmAM AvyuM che. jabUcaritonA sroto paNa AmAM maLe che. kartA ane racanAkALa - A kRtinA be khaMDonA be bhinna kartA che. pahelA khaMDanA kartA saMghadAsagaNi vAcaka che ane bIjAnA kartA dharmadAsagaNi che. paraMtu temanAM jIvanavRtta aMge ane temanI anya kRtio aMge kaMI mAhitI maLatI nathI. A kathA Agametara sAhityamAM prAcInatama gaNAya che. AvazyakacUrNinA kartA jinadAsagaNie teno upayoga karyo che. nizIthacUrNimAM setu ane ceTaka kathAnI sAthe teno "vasudevacarita' nAmathI ullekha karavAmAM Avyo che. jinabhadragaNi kSamAzramaNe potAnI kRti vizeSaNavatImAM paNa teno nirdeza karyo che. A ullekho uparathI jaNAya che ke teno racanAkALa lagabhaga pAMcamI zatAbdI hovo joIe. tenI bhASA paNa prAcIna mahArASTra prAkRta che jenI tulanA cUrNi granthonI bhASA sAthe karI zakAya che. dilso, gacchIya, vahAe, piva, gehempi vagere rUpo tathA dezI zabdonA prayogo temAM maLe che. A kathAgrantha gadyAtmaka samAsAnta padAvalIthI vibhUSita che. vacce vacce padyo paNa Ave che. bhASA saraLa, svAbhAvika ane prAsAdaguNayukta che. 1. vasudevahiMDInI bhApA vize DaoN. Aono lekha "buleTina oNpha dha skUla oNpha orienTala sTaDIjha', vaoNlyuma 8, tathA vasudevasiMDInA gujarAtI anuvAdanI prastAvanA. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jena kAvyasAhitya jarmana vidvAna AnsTopha vasudevasiMDInI tulanA guNADhyanI paizAcI bhASAmAM racAyelI bRhatkathA sAthe kare che. saMghadAsagaNinI A kRtine te bRhatkathAnuM rUpAntara mAne che. bRhatkathAmAM naravAhanadattanI kathA ApavAmAM AvI che ane temAM vasudevanuM carita che. guNADhyanI ukta racanAnI jema AmAM paNa zRMgArakathAnI pradhAnatA che paraMtu aMtara e che ke jainakathA hovAthI AmAM vacce vacce dharmopadeza vikharAyelo paDyo che. vasudevahiMDImAM eka bAju sadAcArI zramaNa, sArthavAha ane vyavahArapaTu vyaktionAM carito AlekhAyAM che to bIjI bAju kapaTI tapasvI, brAhmaNa, kuTTanI, vyabhicAriNI strIo ane hRdayahIna vezyAonA carito AlekhAyAM che. kathAnakonI zailI sarasa ane saraLa che. vasudevahiMDIsAra - 28 hajAra zlokapramANa vizALa kathAgrantha vasudevahiMDIno A sArasaMkSepa che, te 250 zlokapramANa prAkRta gadyamAM lakhAyo che. A vasudevahiDIsAranA kartA koNa che, temaNe zA mATe sAroddhAra karyo, eno nizcaya thaI zakyo nathI. granthanA aMte kevaLa eTaluM ja lakhyuM che ke "3 saMve sirinihALasUro RNa hI diyA' arthAt zrIguNanidhAnasUri mATe saMkSepamAM kathA kahevAmAM AvI che. paraMtu koNe kahI che e jaNAvavAmAM AvyuM nathI. A pratimAM teno spaSTa ke aspaSTa ullekha paNa nathI. tenA saMpAdaka paM. vIracandra anusAra A kRti traNa so ke cAra so varSothI vadhu prAcIna nathI. tene vasudevahiDIAlApaka' paNa kahe che paraMtu kRtinA aMte "vasudevadiMDI vakradI sattA lakhyuM che tethI tenuM "vasudevahiDIsAra' nAma barAbara che. pradyumnacarita - vIsamA kAmadeva vasudevanA pautra tathA navamAM nArAyaNa kRSNanA putra pradyumna jainadharmasaMmata ekavIsamA kAmadeva (atizaya rUpavAna) hatA. pradyumnanuM carita jaina kavione eTaluM to rucikara hatuM ke tene sAdhAraNa purANomAM paryApta sthAna devA uparAMta svataMtra kAvyo paNa tenA upara temaNe racyAM. Aja sudhI saMskRta, 1. bRhatkathAnuM saMskRta rUpAntara somadevakRta kathAsaritsAgara maLe che, temAM naravAhanadatta sAthe vivAhita kanyAonAM nAma uparathI laMbhakonAM nAma rAkhavAmAM AvyAM che. 2. hemacandrAcArya granthAvalI (saM. 4), pATaNa, san 1917 3. vasudevahiDI, jinasenanuM harivaMzapurANa (sargo 47-48), hemacandranuM triSaSTi zalAkApuruSacarita, guNabhadranuM uttarapurANa - A badhAMmAM pradhumnacarita ApavAmAM AvyuM che. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya apabhraMza ane hiMdImAM tenA upara racAyelI 25thI vadhu kRtio maLI che. ahIM saMskRtamAM upalabdha kRtionI sUcI ApI kathAvastuno saMkSipta paricaya ApIzuM ane keTalIka prakAzita kRtiono paNa. 1. pradyumnacarita mahAsenAcArya 11 ,, 4. zAmbapradyumnacarita 5. pradyumnacarita "" 6. 7. 8. 9. 10. 11. "" 33 33 "" 11 (11mI sadI) (15mI sadI) bhaTTAraka sakalakIrti bhaTTA. somakIrti yA somasena (saM. 1530) ravisAgaraNa zubhacandra ratnacandra bhaTTA. mallibhUSaNa bhaTTA. vAdicandra bhaTTA. bhogakIrti jinezvarasUri yazodhara 145 pradyumnanI saMkSipta kathA - zrIkRSNanI rANI rukmiNIthI pradyumna janmyA hatA. janmanI chaThThI rAte tene dhUmaketu rAkSasa apaharaNa karI laI gayo ane eka zilA nIce dabAvI bhAgI gayo. te vakhate kAlasaMvara vidyAdhare tene upADI lIdho ane potAnI patnIne putrarUpe ucheravA ApI dIdho. jyAre pradyumna yuvAna thayo tyAre teNe kAlasaMvaranA zatru siMharathane harAvyo. pradyumnanuM baLa ane tenuM pratibhAcAturya joI kAlasaMvaranA bIjA putro IrSAthI baLavA lAgyA. jinadarzananA bahAne teo tene vanamAM laI gayA ane eka pachI eka aneka vipattiomAM tene phasAvatA gayA paraMtu pradyumna to nirbhayatAthI vipattio upara vijaya meLavI aneka vidyAo pAmI samRddha banI gayo. teNe potAnA buddhikauzalathI pAlaka mAtA kaMcanamAlA pAsethI paNa traNa vidyAo prApta karI. paraMtu kaMcanamAlA potAno svArtha sadhAto nathI e joI gusse thaI gaI. kAlasaMvaranA kAna bharyA. te pradyumnane mAravA taiyAra thayo. te ja vakhate nArade AvI pradyumnano bacAva karyo. pachIthI vAstavika sthitinI jANa thaI. pradyumna dvArikA javA nIkaLyA. rastAmAM duryodhananA vivAha mATe jaI rahelI kanyAnuM apaharaNa karI vimAna dvArA dvArikA AvyA. dvArikA pA AvyA pachI potAnI bIjI mAtAnA putra bhAnukumAra ane satyabhAmAne potAnI vidyAothI 1. jinaratnakoza, pR. 264 ane 433 (saM. 1645) tapAgaccha (17mI sadI) (saM. 1671) tapAgaccha (17mI sadI) (17mI sadI) ajJAta samaya ajJAta samaya ajJAta samaya I Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 cakita karI dIdhA. tyAra bAda brahmacArIno veza laI te potAnI mAtA ruNi pAse gayA. tyAM potAnA kAkA balarAma ane satyabhAmAnI dAsIonI pajavaNI karI. pachI pradyumne mAyAmayI rumiNIne zrIkRSNanI sabhA AgaLathI hAtha pakaDI kheMcI laI jaIne zrIkRSNane lalakAryA. kRSNa ane pradyumna vacce khUba yuddha thayuM. AnI vacce nArade AvIne pradyumnano paricaya Apyo. tethI badhA khUba rAjI thayA. pradhumnanuM sAruM svAgata karavAmAM AvyuM ane nagaramAM utsava karavAmAM Avyo. pradyumne ghaNo samaya rAjasukha bhogavyA pachI dIkSA lIdhI ane aMte nirvANa prApta karyuM. pradyumnacaritra upara racAyelI kRtionA upara ApelA koThA pramANe ema kahI zakAya ke A caritrane sauprathama svatantra caritra ane kAvyanA rUpamAM prastuta karavAnuM zreya paramAravaMzIya nareza sindhurAja (I.sa. 995-998)nA samakAlIna AcArya mahAsenane jAya che. A kAvyanuM varNana zAstrIya mahAkAvyonA prasaMge karavAmAM Avaze. jaina kAvyasAhitya kAlakrame saMskRtamAM dvitIya racanA bhaTTA. sakalakIrti (15mI sadI) dvArA nirmita pradyumnacaritano ullekha maLe che. pradhumnarita - bhaTTA2ka somakIrtikRta pradhumnacarita kAlakramamAM trIjI racanA che. tenAM be saMskaraNa che : pahelAmAM 16 sarga che, tenuM parimANa 6000 zlokapramANa che, jyAre bIjAmAM 14 sarga che ane tenuM parimANa 4850 zlokapramANa che. mUla kRtinI bhASA saMskRta bahu ja sIdhIsAdI che. tenA paThanathI jaNAya che ke kartAnI A pahelI racanA haze. temAM arthagAMbhIrya, saundarya tathA zabdonuM saMgaThana udAtta nathI. chatAM kathAprabaMdha sundara tathA cittAkarSaka che. kartA ane racanAkAla granthanA aMte ApavAmAM AvelI prazastimAM kartAno paricaya ApavAmAM Avyo che. te anusAra bhaTTAraka somakIrti kASThAsaMghanI nandItaTa zAkhAnA saMta hatA tathA dasamI zatAbdInA prasiddha bhaTTAraka rAmasenanI paraMparAmAM te thayA hatA. temanA dAdAguru lakSmIsena hatA ane guru bhImasena hatA. saM. 1518 (san 1461)mAM racAyelI eka aitihAsika paTTAvalImAM temaNe potAne kASThAsaMghanA 87mA bhaTTAraka kahyA che. temanA gRhasthajIvanano koI paricaya maLato 1 1. mANikyacandra diga. jaina granthamALA, saM. 8; paM. nAthUrAma premI, jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 411; jinaratnakoza, pR. 264 2. DaoN. gu. ca. caudharI, poliTikala hisTrI oNpha nordhana IMDiyA, pR. 95 3. jinaratnakoza, pR. 264 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya nathI paraMtu saM. 1518mAM te bhaTTAraka pada upara hatA. ukta granthanI prazastimAM racanAkALa saM. 1531 poSa suda 13 budhavAra Apyo che. A kAvya uparAMta kavie saMskRtamAM yazodharacarita ane saptavyasanakathA lakhI hatI ane aneka kRtio rAjasthAnImAM paNa racI hatI. 147 sAmbhapradyumnacarita - AmAM pradyumna ane tenA anuja sAmbanAM lokaraMjaka caritronuM Alekhana 16 sargomAM prAMjala saMskRtamAM karavAmAM AvyuM che. A kAvya 7200 zlokapramANa che. kathAnA upodghAtamAM kahyuM che ke A kathA antakRdazAMganA cothA varganA AThamA sUtramAM Ave che ane tene sudharmA gaNadhare jambune kahI hatI. kartA ane racanAkALa kRtinA ante 53 paghonI eka prazasti che ane eka puSpikA paNa che. temAMthI jANavA maLe che ke A kRtinA kartA nUtanacaritraka2Napa2AyaNa paMDitacakracakravartI paM. zrI ravisAgaragaNi che. temaNe A kRtine saM. 1645mAM pUrI kahI hatI ane temanA ziSya jJAnasAgare tene lipibaddha karI hatI. tapAgacchanA hIravijayasattAnIya rAjasAgara temanA dIkSAguru hatA ane sahajasAgara tathA vinayasAgara temanA adhyApaka hatA.4 A racanA temaNe mAMDila nagaramAM kheMgAra rAjAnA rAjyakALamAM karI hatI.pa pradyumnacarita - Ane mahAkAvya paNa kahevAmAM AvyuM che. te 16 sargomAM vibhakta che. tenuM parimANa 3569 zlokapramANa che. temAM pradyumnane nimitta 1. sarga 18, padya saM. 169 2. DaoN. kastUracandra kAsalIvAla, rAjasthAna ke jaina santa : vyaktitva aura kRtitva, jayapura, 1961, pR. 43; jinaratnakoza, pR. 264; hindI anuvAda - bundUlAla pArTanI, jaina grantha kAryAlaya, madanagaMja, rAjasthAna 3. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1917; paM. maphatalAla jhaveracaMda, amadAvAda, vi.saM. 2008; jinaratnakoza, pR. 264 ane 433 4. padya saM. 48-53 5. tasmin mAMDalinAmni cArunagare kheMgArarAjottame, sampUrNasamajAyatorucaritaM pradyumnanAmAnAM / saMkhyAtazca sahasrasaptakamidaM dvAbhyAM zatAbhyAM (7200) zubhaM, paMcAMbhonidhiSanizApatimite 1645 varSe ciraM naMdatAn // 6. bI. bI. enDa kuM, khArageTa, bhAvanagara, vi.saM. 1974; jinaratnakoza, pR. 264 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jena kAvyasAhitya banAvIne saurASTra vagere dezo, dvArikA vagere nagarIo, vividha vana, naga, sarovara vagerenAM sarasa prAkRtika varNano ApavAmAM AvyAM che. eka bAju rakRmiNI, satyabhAmA vagere kRSNanI patnIonA jIvanAlekhana dvArA strIsvabhAvanuM, to bIjI bAju pravAsa, yAtrAo vagerenA suyogya citraNa dvArA prAcIna puruSonI paradezapravAsakuzaLatA ane yuddhAdi varNanomAM nItirItiparAyaNatAnuM darzana karAvavAmAM AvyuM che. kAvyamAM kyAMka kyAMka vasaMta, kAmakeli vagere dvArA yuvakonuM manoraMjana karavAmAM AvyuM che to kyAMka kyAMka AvatAM-jatAM pakSIo ane aMgaphuraNa ane temanAM phalAphalanI sUcanA zakunazAstra pramANe ApavAmAM AvI che. Ama dharma, artha, kAma ane mokSa puruSArthonI saphaLatA darzAvavAmAM kavie potAnI kuzaLatA pragaTa karI che. kartA ane racanAkALa - kavie potAno ati saMkSipta paricaya pratyeka sargamAM Apyo che tathA antamAM vistArapUrvaka vaMzAvalI ApI che. temAMthI jANavA maLe che ke te tapAgacchamAM hIravijayasansAnIya zAnticandra vAcakanA ziSya ratnacandragaNi thayA. A kRti temaNe sUratamAM saM. 1674nA Aso mahinAnI vijayAdasamInA divase pUrNa karI hatI. 1 ratnacandragaNie nAnI moTI aneka racanAo karI hatI e vAta A kRtinA pratyeka sarganA samAptivAkyamAMthI jANavA maLe che. te anusAra bhaktAmarastava, dharmastava, RSabhavIrasava, kRpArasakoSa, adhyAtmakalpadruma, naiSadhamahAkAvyavRtti, raghuvaMzakAvyavRtti Adi aneka kRtio temanI che. nAgakumAracarita - bAvIsamAM kAmadeva nAgakumAranuM carita zrutapaMcamI vratanuM mAhAsya pragaTa karavA mATe jaina kavioe kathAbaddha karyuM che. A carita upara mahAkavi puSpadantanI apUrva kRti nAyakumAracariu apabhraMzamAM che paraMtu saMskRtamAM paNa keTalIya racanAo thaI che jenuM saMkSipta vivaraNa nIce ApyuM che. 1. ratnayogIndra ke ratnAkara pAMca sarga samaya ajJAta 2. zikhAmaNi samaya ajJAta 3. jinasenaziSya malleiSaNa 500 zlokapramANa 11-12mI sadI 4. dharmadhara ke dharmavIra pa3 patra, pratyekamAM samaya ajJAta 10 paMkti ane pratyeka paMktimAM 32 akSara 1. yugamunisazazivarSe (2674) mArI vinayavivase . sUratabandare mahopAdhyAyazrIratnacandragaNibhiH viracitam // trisahasrA paMcazatI punarekonasaptatiH zlokAnAm (3569) 2. jinaratnakoza, pR. 209 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 149 5. dAmananTi samaya ajJAta 6. vIrasenaziSya zrIdharasena samaya ajJAta sthAna gonarda 7. vAdirAja samaya ajJAta 8. ajJAtakartaka kathAsAra - kanakapuranA rAjA jayaMdhara ane rANI pRthvIne nAgakumAra nAmano putra thayo. bALapaNamAM nAgoe tenI rakSA karI hovAthI tenuM nAma nAgakumAra pADavAmAM AvyuM. nAgadezathI ja te aneka vidyAo zIkhI yuvAna thayo hato ane tyAMnI suMdara kinnarIo sAthe teNe lagna karyA hatAM. nAgakumArano oramAna bhAI zrIdhara tenA upara ISadviSa karato hato. eka vAra jyAre nAgakumAra nagaranA eka madonmatta hAthIne vaza karavAmAM saphaLa thaI gayo tyAre zrIdhara khUba ja krodhe bharAyo. nAgakumAra potAnA pitAnA Agrahane vaza thaI keTalAka samaya mATe videzabhramaNa mATe gayo. sauprathama te mathurA pahoMcyo ane tyAMnA rAjAnI kanyAne bandIgRhamAMthI bahAra kADhI te kAzmIra gayo. tyAM vINAvAdanamAM tribhuvanaratine parAjita karI tenI sAthe lagna karyA. ramyaphavanamAM kAlaguphAvAsI bhImAsura sAthe pratyakSa meLApa thayo. kAMcanaguphAmAM pahoMcI teNe aneka vidyAo ane apAra saMpatti prApta karI. pachI girizikharavAsI rAjA vanarAja sAthe eno meLApa thayo ane tenI putrI lakSmI sAthe lagna karyA. tyAMthI te giranAra parvata tarapha gayo. tyAM teNe siMdhanA rAjA caMDapradyotanI sAme girinagaranA rAjAnI - potAnA mAmAnI - rakSA karI ane tenA badalAmAM tenI putrI sAthe lagna karyA. te pachI teNe abaMdhanagaranA atyAcArI rAjA sukaMThano vadha karyo ane tenI putrI rUkamiNI sAthe lagna karyA. chevaTe teNe pihitAva muni pAsethI potAnI priyA lakSmImatInA pUrvabhavanI kathA sAMbhaLI tathA zrutapaMcamInA upavAsanuM phaLa sAMbhaLyuM. A bAju tenA oramAna bhAI zrIdhare dIkSA laI lIdhI eTale tenA pitAe tene bolAvI teno rAjyAbhiSeka karyo ane pitAe dIkSA laI lIdhI. nAgakumAre paNa rAjasukha bhogavI dIkSA grahaNa karI ane anta te mokSe gayA. nAgakumAracarita - A pAMca sargonuM laghukAvya che. temAM 507 zloko che. temAM zrutapaMcamI yA zrIpaMcamInA mAhAbhyane darzAvavA mATe vIsamA kAmadevanA caritranuM Alekhana che. tene zrutapaMcamIkathA paNa kahevAmAM Ave che. tenA prAraMbhamAM 1. jinaratnakoza, pR. 209; nAthurAma premI - jaina sAhitya aura ItihAsa bIjuM saMskaraNa), pR. 315 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 kahevAmAM AvyuM che ke jayadeva vagere kavioe je gadyapadyamayI kathAo racI che te maMdabuddhione mATe kaThaNa che. huM malliSeNa vidvajjanonA manane haranArI te kathAne prasiddha saMskRta vAkyomAM padyapaddha karuM chuM.' A kAvya bahu sarala, sugama ane suMdara che. kartA ane racanAkALa ! - A kRtinA kartA malliSeNa che. granthanA ante ApelI prazastimAMthI kavi ane kAvya vize paryApta mAhitI maLe che. tenA anusAra, te pelA ajitasenanI ziSyaparaMparAmAM thayA che je ajitasena gaMganareza rAyamalla ane temanA maMtrI tathA senApati cAmuMDarAyanA guru hatA ane jemane nemicaMdra siddhAntacakravartIe 'bhuvanaguru' kahyA che. ajitasenanA ziSya kanakasena, kanakasenanA ziSya jinasena, ane jinasenanA ziSya malliSeNa. malliSeNe jinasenanA anuja yA satIrtha narendrasenane paNa gururUpe yAda karyA che. te nyAyavinizcayavivaraNakAra vAdirAjanA samakAlIna hatA. temano samaya agIAramI sadIno aMta ke bAramIno prAraMbha hoI zake. temanI aneka racanAo maLe che, jemake mahApurANa, bhairavapadmAvatIkalpa, sarasvatImantrakalpa, jvAlinIkalpa, kAmacAMDAlIkalpa. AmAMthI kevaLa mahApurANano racanAkALa jeTha suda 5, zakasaMvat 969 (vi.saM. 1104) ApavAmAM Avyo che. anya kRtiono racanAkALa ApavAmAM Avyo nathI. jIvandharacarita jainamAnya kAmadevomAM jIvandhara tevIsamA kAmadeva hatA. temanA caritane AdhAre saMskRta ane tamilamAM kavioe gadyakAvya, campakAvya tathA sAmAnyakAvyonI racanA karI che. guNabhadrakRta uttarapurANanA 75mA adhyAyamAM jIvandharanI kathA sauprathama jovA maLe che. atyAra sudhImAM upalabdha thayelI kRtionI sUcI nIce ApI che -- 1. kSatracUDAmaNi yA jIvandharacarita (laghukAvya) 2. gadyacintAmaNi (gadyakAvya) 1. kavibhirjayadevAdyaiH gadyairpadyairvinirmitam yattadevAsti cedatra viSamaM mandamedhasAm / prasiddhaiH saMskRtairvAkyairvidvajjanamanoharam yanmayA padyabandhena malliSeNena racyate // * * * * * jaina kAvyasAhitya tenaiSA kavicakriNA viracitA zrIpaMcamI satkathA / 2. jinaratnakoza, pR. 141 vAdIbhasiMha oDayadeva .. ,, Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 3. jIvandharacampU (campakAvya) 4. jIvandharacarita 5. 6. 7. '' ,, "" brahmayya zubhacandra (saM. 1603) jIvandharanI kathAno sAra rAjapurano rAjA satyaMdhara viSayAsakta thaI rAjakAjathI vimukha banI gayo ane rAjyabhAra potAnA maMtrI kAThAMgArane soMpI dIdho. potAnI rANInA prasavakALamAM vizvAsaghAtI maMtrI SaDyantra racI rAjAne mArI nAkhe che. paTarANI vijayA ane anya be rANIoe tathA rAjAnA cAra anya vizvAsu mitronI patnIoe guptarUpe janmelA putrane eka viNA ghare ucheryo. rANI vijayAnA e putranuM nAma jIvandhara pADavAmAM AvyuM. te bacapaNathI ja sUjhabUjhavALo ane camatkArI hato. AgaLa upara potAnA asAdhAraNa buddhicAturya ane zauryano teNe paricaya karAvyo. teNe eka sAdhune potAnA hAthe jamADI teno bhasmaka roga dUra karyo. yuvAnImAM pravezatAM teNe eka pachI eka ema ATha sundarI kanyAo sAthe lagna karyAM. pratyeka lagnaprasaMge potAnI vividha kalAonuM pradarzana karI teNe lokone Azcaryacakita karI dIdhA. te potAnI jAduI vIMTInI madadathI vezapalaTo paNa karI zakato hato. chellA lagnaprasaMge teNe potAno sAco paricaya anya rAjAone Apyo ane temanI madadathI vizvAsaghAtI maMtrIno vadha karI rAjya punaH prApta karyuM. eka vAra bagIcAmAM teNe vAMdarAonA jhUMDane krodhamAM laDatuM joyuM. tethI tene saMsAra pratye dhRNA thaI gaI ane te bhagavAna mahAvIranA samavasaraNamAM dIkSA laI tapasyA karI mokSe gayA.1 - 151 mahAkavi haricandra bhAskara kavi sucandrAcArya kSatracUDAmaNi - jIvandharane kSatriyomAM cUDAmaNitulya mAnI A kAvyanuM nAma kSatracUDAmaNi rAkhavAmAM AvyuM che. tenuM bIjuM nAma jIvandharacarita paNa che. 1. vinTaranitsa, hisTrI oNpha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 500-103. 2. rAkhatAM yunAno'yaM racanAno mahoyaiH / tejasA vayasA zUraH kSatracUDAmaNirguNaiH // 3. saMpAdaka - TI. e. kuppusvAmI, taMjora, 1903; hindI anuvAda, digaMbara jaina pustakAlaya, sUrata; jinaratnakoza, pR. 97 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1para jaina kAvyasAhitya tenI racanA AdithI aMta sudhI anuSTra, chaMdamAM thaI che. temAM kula maLIne 746 zloka che. te 11 lamba (lakSma)mAM vibhakta che. te pUrvavartI racanA gadyacintAmaNithI e arthamAM bhinna che ke gadyacintAmaNi to saMskRta gadyamAM ojapUrNa bhASAmAM zRMgAra Adi rasothI bharapUra racAI che ane prauDhamati jano dvArA paThanIya che jyAre prastuta kRti bahu ja saraLa ane prasAdaguNayukta zailImAM racAI che ane tene sukumAramativALA jano bahu ja sArI rIte vAMcI samajI zake che. A kRtinI sauthI moTI vizeSatA e che ke temAM kathAnI sAthe sAthe nIti ane upadeza paNa samAntara cAle che. kavi prAyaH zlokanA pUrvArdhamAM kathA kahetA rahe che ane sAthe sAthe uttarArdhamAM arthAntaranyAsa dvArA koI ne koI nIti ke zikSAnI sundara sUkti rajU kare che. udAharaNArtha - abodhayacca tAM patnI labdhabodho mahIpatiH / . tattvajJAnaM hi jAgati viduSAmAtisambhave // 1. 17 parAjeSTa punastena gavArthaM prahitaM balam / svadeze hi zazaprAyo baliSThaH kuJjarAdapi // 2. 64 matsarI kauraveNAyaM bhartsanAdayuyutsata / matsarANAM hi nodeti vastuyAthAtmyacintanam / / 20. rUba kartA ane racanAkALa - A kAvyanA kartA oDayadeva vAdIbhasiMha che. gadyakAvya gadyacintAmaNinA kartA ane A kAvyanA kartA eka ja hovAnuM anumAna che. keTalAka vidvAna racanAzailI ane zabdayojanAnI bhinnatAne kAraNe baMne kRtionA kartA eka hovAnI bAbatamAM saMdeha kare che. kavinA kSetra ane samaya aMge paNa vivAda che. vI. zeSagirirAvanA mate kavi kaliMganA gaMjAma jillAnA rahevAsI hatA. gaMjAma jillo tamilanADunI uttare che ane uDIsA prAnta antargata che. tyAM oDeya ane goDeya be jAtio rahe che. saMbhavataH kavi oDeya jAtinA saradArakumAra 1. DaoN. hIrAlAla jaina, bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR. 171 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 153 hatA kAraNa ke temanuM nAma oDayadeva paNa maLe che. uDIsA ane tamiladezamAM lokakathAomAM Aja paNa jIvandharanI kathA maLe che. kavinA jIvana aMge kaMI jANakArI maLatI nathI. temaNe potAnA gurunuM nAma puSpasena batAvyuM che. vidvAnonuM anumAna che ke vAdIbhasiMha temanI upAdhi hatI kAraNa ke temaNe vAdI rUpI siMhone jItyA hatA. kavinA samaya aMge paNa vidvAno eka mata nathI. paraMtu adhikAMza mato anusAra te kAM to 11mI sadInA prAraMbhanA kavi hatA kAM to ukta sadInA aMtanA. kavinI anya racanAomAM gadyacintAmaNi ane syAdvAdasiddhi prakAzita che. eka anya jIvandharacaritanA kartA bhaTTAraka zubhacandra che. temAM 13 sarga che. kavie tene dharmakathA kahI che. tenI racanA saM. 1603mAM navInanagaranA candraprabha jinAlayamAM thaI che. kartAno vizeSa paricaya ane temanI racanAono nirdeza ame temanI anya racanA pAMDavapurANanA prAraMbhamAM Apyo che. jIvantara saMbaMdhI gadyAtmaka kRti gadyacintAmaNino paricaya gadyakAvyomAM ane jIvanyaracampano paricaya cammakAvyomAM karAvavAmAM Avaze. bAkInI jIvanDara saMbaMdhI racanAono to ullekhamAtra maLe che. jabUsvAmicarita - jambu bhagavAna mahAvIranA antima gaNadhara tathA jainamAnya 24 kAmadevomAM aMtima kAmadeva hatA. A carita paNa jaina kavione 1. samayanirNaya mATe juo nyAyakumudacandra (mA. di. pratha.), prastAvanA, pR. 111; syAdvAdasiddhi (mA. di. grantha.), prastAvanA, pR. 11; jaina sAhitya aura ItihAsa, muMbaI, 1956, pR. 324-328; gadyacintAmaNi, zrIraMgam, 1916, prastAvanA, pR. 7-8; jaina siddhAnta bhAskara, ArA, bhAga 6, kiraNa 2, pR. 78-87 tathA bhAga 7, kiraNa 1, pR. 1-8; hisTrI opha klAsikala saMskRta liTarecara (ema. kRSNamAcArI), madrAsa, 1937, pR. 477; gaghacintAmaNi (bhAratIya jJAnapITha vArANasI), prastAvanA 2. rAjasthAna ke jaina santa: vyaktitva evaM kRtitva, pR. 1OO; prazasti, padya 7mAM racanAkALa Apyo che. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jaina kAvyasAhitya eTaluM badhuM rocaka lAgyuM ke tenA upara tama saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane dezI bhASAomAM 100thI vadhu racanAo karI che, 100thI vadhu racanAo to upalabdha che. ahIM kALakrame saMskRta, prAkRtamAM upalabdha sAmagrI tathA svatanta kAvyonI sUcI nIce ApI che." 1. saMghadAsagaNi (5-6 sadI) vasudevahiMDInuM kathAtpattiprakaraNa (prAkRta) 2. guNabhadrAcArya (lagabhaga san 850) uttarapurANanuM 7muM parva - 213 zloka (saMskRta) 3. jayasiMhasUri (sanuM 858) dharmopadezamAlA vivaraNamAM saMkSipta rUpe keTalIka paMktio ane jabUcarita sAthe saMbaMdha dharAvatI cAra kathAo prakIrNa rUpamAM (prAkRta) 4. bhadradevasUri (10-11mI sadI) kahAvalI antargata (prAkRta) 5. guNapAlamuni (vi.saM. 1076 pUrva) jabUcariya 16 udezaka (prAkRta) 6. ratnaprabhasUri (vi.saM. 1238) upadezamAlA upara vizeSa vRtti antargata (saMskRta) 7. jinasAgarasUri-pratiSThAsoma - kapUraprakaraTIkA aMtargata (saMskRta) 8. hemacandrAcArya (vi.saM. 1217-1229) pariziSTaparva- 4 parva (saMskRta) (guNapAlakRta jabUcariya anusAra) 9. udayaprabhasUri (vi.saM. 1279-90) dharmAlyudaya mahAkAvya 8 sarga (saMskRta) 10. jayazekharasUri (vi.saM. 1436) jabUsvAmicaritrakAvya 6 praka. (saMskRta) 11. ratnasiMhaziSya - nAma ajJAta (vi.saM. 1516) jambasvAmicarita (saMskRta) 12. brahmajinadAsa (vi.saM. 1520) jabUsvAmicaritra 11 saMdhi (saMskRta) 1. jinaratnakoza, pR. 129-132; DaoN. vimalaprakAza jaina dvArA saMpAdita jambusAmicarilanI prastAvanA, bhAratIya jJAnapITha vArANasI. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 13. bhuvanakIrtiziSya sakalacandra (vi.saM. 1520) jambucariya (prAkRta) 14. upA. padmasuMdara nAgaurI (vi.saM. 1626-29) jambucariya (prAkRta) 15. paM. rAjamalla (vi.saM. 1622) jambusvAmicaritra (saMskRta) 16. vidyAbhUSaNa bhaTTAraka (vi.saM. 1653) jambusvAmicaritra (saMskRta) 17. jinavijaya (vi.saM. 1785-1809) jambusvAmicaritra (prAkRta) 18. ajJAtakartRka - jambusvAmicaritra (saMskRta gagha) 19. padmasundara - jambusvAmicariya 750 gAthA (prAkRta) 20. sakalaharSa - jambusvAmicaritra (11 patra, saMskRta) 21. mAnasiMha jambusvAmicaritra gandhAgra 1300 (saMskRta) 22. ajJAta jambusvAmicaritra (14 patra, saMskRta) 23. ajJAta jambusvAmicaritra granthAgra 817 (saMskRta gadya) 24. ajJAta - jambusvAmicaritra granthAgra 1644 (saMskRta) jambusAmicariya (prAkRta) 25. ajJAta - 155 jambusvAmInuM saMkSipta kathAnaka - bhagavAna mahAvIranA samayamAM jambu rAjagRhanA eka zeThanA putra rUpe janmyA. te atizaya rUpALA hatA, ane aneka kaLAomAM pravINa hatA. eka vAra sudharmAsvAmIno upadeza sAMbhaLyA pachI temaNe brahmacaryavrata grahaNa karI lIdhuM ane vairAgyavRtti bhaNI AgaLa vadhyA. temane rokavA mATe mAtApitAe temanA lagna ATha sundara kanyAo sAthe karI nAkhyA paraMtu te kanyAo paNa temanA manane sAMsArika sukhomAM vALI na zakI. dIkSAnI AgalI rAte temanA gharamAM moTo DAkU corI karavA ghusyo paraMtu jammU to AkhI rAta potAnI patnIone saMsAranA du:khonuM jJAna karAvavA dRSTAntarUpe aneka kathAo eka pachI eka kahetA rahyA ane patnIonI dalIlone toDatA rahyA. pelo DAkU paNa jammUnA upadezo sAMbhaLI saMsArathI virakta thaI gayo. pariNAme, jambu, temanI patnIo ane pelo DAkU potAnA sAthIo sAthe dIkSita thaI gayA. jambusvAmI tapasyA karI sudharmAsvAmI pachI zramaNasaMghanA netA - gaNadhara banyA. te challA kaMvalI hatA ane vIranirvANa saMvata 64mAM te nirvANapadane pAmyA. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 pa6 jaina kAvyasAhitya jabUcariya - mahArASTrI prAkRtamAM racAyeluM A kAvya 16 uddezomAM vibhakta che. prathama be udezomAM "samarAIaikahAnI jema kathAonA cAra bheda - arthakathA, kAmakathA, dharmakathA ane saMkIrNakathA - batAvI dharmakathAne ja kAvyano pratipAdya viSaya kahyo che ane trIjA udezathI kathAno prAraMbha karavAmAM Avyo che. cothA ane pAMcamA udezomAM jabUsvAmInA pUrvabhavonuM Alekhana karavAmAM AvyuM che. chaThThA udezamAM jabUnAM janma, zikSA, yauvana vagerenuM varNana che. sAtamA udezamAM jabUnI vairAgya tarapha gatinuM tema ja mAtApitAe tene saMsAramAM bAMdhI rAkhavA mATe tenA ATha kanyAo sAthe karAvelA lagnanuM varNana che. AgaLanA udezomAM * temaNe temanI patnIone saMbhaLAvelAM AkhyAno, dRSTAnto ane kathAo, core paNa te upadezonuM sAMbhaLavuM, te saue sAthe dIkSA levI, jabUne kevaLajJAnaprApti ane temanuM mokSagamana A badhI bAbatonuM Alekhana che.' A kAvyamAM kartAe kathAkramane evo to vyavasthita banAvyo che ke vAcakanI jijJAsA tathA kutUhala AdithI aMta sudhI jaLavAI rahe che. temAM varNanonuM vaividhya che. A kAvya prAkRta gadya ane padyanA suMdara namUnA rajU kare che. kAvya dhArmika kathAnuM Adarza rUpa rajU kare che. nAyakane potAnI vIratA pragaTa karavAnI koI taka ja AvatI nathI. A kRti paravartI kaviono Adarza rahI che. kartA ane racanAkALa - AnA kartA nAIlagacchanA guNapAla muni che. te vIrabhadrasUrinA praziSya ane pradyumnasUrinA ziSya hatA. saMbhavataH kuvalayamAlAnA kartA udyotanasUrinA siddhAntaguru vIrabhadrAcArya ane guNapAla muninA dAdAguru vIrabhadrasUri baMne eka ja che. kRtinI zailI upara haribhadranI samarAIzcakahA ane udyotanasUrinI kuvalayamAlAno prabhAva dekhAya che. ukta kathAonI jema ja A kRti paNa gadyapadyamizrita che. - kartAnA tema ja kRtinA kALanA saMbaMdhamAM kyAMya koI ullekha nathI maLato paraMtu racanAzailI vagere uparathI anumAna thAya che ke te 10-11mI sadI AsapAsanI 1. siMghI jainazAstra vidyApITha, bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI, 1959; jinaratnakoza, pR. 130. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 157 racanA hovI joIe. tenI eka tADapatrIya hastaprata jesalamera jaina bhaMDAramAMthI maLe che, te 14mI sadI pahelAMnI che. jabUsvAmicarita - saMpUrNa kAvya 11 sargomAM vibhakta che. A kAvya saraLa saMskRtamAM racAyuM che. kAvyamAM subhASitono prayoga khUba thayo che. kAvyanI saM. 1536nI hastaprata maLe che. kartA ane racanAkAla - AnA kartA bhaTTAraka sakalakIrtinA anuja ane ziSya brahmacArI jinadAsa che. temaNe A kAvya saM. 1508-1520mAM racyuM hatuM. temano vizeSa paricaya temanI anya kRti harivaMzapurANanA prasaMgamAM karAvI dIdho che. jabUsvAmicarita - saMskRtamAM racAyeluM A kAvya 6 sargo dharAve che. temAM kula 726 zloka che. temAM pUrvokta guNapAla vagere dvArA viracita kathAomAM keTaluMka parivartana karavAmAM AvyuM che. tenA kartA jayazekharasUri che. te aMcalagacchanA hatA. A kAvyano racanAkALa vi.saM. 1436 che. jaMbUcariya - A kAvyamAM 21 udeza che. tene AlapakasvarUpajabUdaSTAnta ke jabUadhyayana paNa kahe che. A racanA prAkRtamAM che. prAraMbha "temAM Rttei'thI thAya che. tene "prakIrNaka" paNa kahe che. kartA ane racanAkALa - AnA kartA nAgaurIgacchanA pAsundara upAdhyAya che. te tapAgacchanA moTA vidvAna hatA. akabaranA hindu sabhAsadomAM eka te hatA, tenA pAMca vibhAgomAMthI te prathama vibhAgamAM hatA. temano tathA temanI racanAono paricaya "rAyamallAbyudaya'nA prasaMgamAM karAvavAmAM Avaze. 1. jinaratnakoza, pR. 132; rAjasthAna ke jaina santa: vyaktitva evaM kRtitva, pR. 26; A kAvya upara kavi vIrakRta apabhraMza kRti "jakhusAmicarila'no pUrNa prabhAva jaNAya che. 2. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, saM. 196 8-70; gujarAtI anuvAda tyAMthI ja, 1970; jinaratnakoza, pR. 132 3. jinaratnakoza, pR. 129 4. nAthurAma premI, jaina sAhitya aura itihAsa (ddhi. saM.), pR. 395-96. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jaina kAvyasAhitya jabUsvAmicarita - A kAvyamAM 13 sargo che ane 2400 padya che. kathAvastu be bhAgomAM vibhakta che. pahelA bhAgamAM pUrvabhavonuM Alekhana che ane bIjA bhAgamAM vartamAna bhavanuM Alekhana che. pahelA cAra sargonAM badhAM AkhyAno pUrvabhavothI saMbaddha che ane pAMcamA sargathI jabUnA A bhavanI kathA zarU thAya che. te zeThano putra hovA chatAM parAkramI ane vIra hato. teNe eka madonmatta hAthIne vaza karyo hato. tethI prabhAvita thaI cAra zrImaMta zeThoe potAnI kanyAonA lagna tenI sAthe karyAM hatAM. bAkInI kathA pUrvokta prakAre che. A kAvyane anuSTra, chaMdamAM ja racIne kavie kAvyacamatkRti utpanna karavAmAM koI kamI rAkhI nathI. kavi yuddhakSetranuM varNana karatI vakhate vIra ane bhayAnaka rasonuM jIvanta Alekhana kare che (7mo sarga). agIAramA sargamAM sUktiono suMdara rIte samAveza karavAmAM Avyo che. - kartA ane racanAkALa - AnA kartA kavi paM. rAyamalla che. temanI anya kRtiomAM paMcAdhyAyI, lATIsaMhitA ane adhyAtmakamalamArtaDa maLe che. prastuta kRtinI racanA AgrAnagaramAM saM. 1632 caitra vada AThame punarvasu nakSatramAM karavAmAM AvI hatI. kAvyanA prAraMbhamAM kavie AgrA (argalapura)nuM suMdara varNana ApyuM che. tyAM e samaye jajiyAvero nAbUda karanAra ane madyapAna upara pratibaMdha mUkanAra akabara bAdazAha rAja karatA hatA. A kAvya gargagotranA sAhu ToDara agravAla mATe racAyuM hatuM. kavie sAhu ToDaranA parivArano pUro paricaya Apyo che. sAdu ToDare mathurAnI yAtrA karI hatI ane tyAM jabUsvAmInA nirvANa sthAna upara apAra dhana kharce aneka stUpono jIrNoddhAra karAvyo hato. temanI vinaMtIthI kavie AgrAmAM rahevAsa daramyAna A kAvyanI racanA karI hatI. pachI kavi AgrA choDI vairATanagaramAM rahevA gayA ane bAkInI sAhityaracanAo tyAM karI. jaMbusAmicariya - A kAvyanI racanA prAkRta gadyamAM thaI che paNa kyAMka kyAMka subhASitonA rUpamAM prAkRta padyo paNa uddhata karavAmAM AvyAM che. temAM 1. mA. diga. jaina granthamAlA, saM. 35, muMbaI, 1936; jinaratnakoza, pR. 132 2. kavi vIrakRta apabhraMza jakhusAmicariuno A kAvya upara prabhAva jaNAya che. 3. jaina sAhitya vardhaka sabhA, bhAvanagara, vi.saM. 2004 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 159 jabUsvAmInA caritranuM saMkSipta varNana che. jabUsvAmIe potAnI patnIone kahelI prAyaH badhI ja daSTAntakathAo A kAvyamAM ApavAmAM AvI che. kartA ane racanAkALa - A kRti prAkRta caritomAM potAnI vizeSatA dharAve che kAraNa ke tenI racanA barAbara tevI ardhamAgadhI prAkRtamAM tevI ja gadyazailImAM karavAmAM AvI che jevI ke AgamonI. varNanone saMkSepamAM darzAvavA mATe ahIM paNa "bhAva" "vaphA" vagereno prayoga karavAmAM Avyo che. tethI A racanA AgamonA saMkalanakALa (pamI sadI) AsapAsanI jaNAya che paraMtu kRtinA aMte eka prAkRta padyamAM sUcavavAmAM AvyuM che ke A kRtine vijaya dayAsUrIzvarajInA AdezathI jinavijaye lakhI che, ane A kRtinI prati saM. 1814nA phAgaNa suda 9 zanivAranA divase navAnagaramAM lakhAI che. paraMtu vAstavika racanAkALa vi.saM. 1775 ane 1809nI vacce Ave che kAraNa ke tapAgacchapaTTAvalImAM 64mA paTTadhara vijaya dayAsUrino A ja samaya ApavAmAM Avyo che. jinavijaya nAmanA aneka muni thayA che. temAM eka kSamAvijayanA ziSya hatA ane bIjA hatA mANavijayanA ziSya. A bIjA mANavijayaziSya vijaya dayAsUrinA samakAlIna jaNAya che. ane te ja vadhAre saMbhavita jaNAya che kAraNa ke temanI zrIpAlacaritrarAsa, dhannAzAlibhadrarAsa Adi racanAo maLe che. A kRtinA kartAe 18mI zatAbdImAM paNa AgamazailImAM A kRti racIne eka asAdhAraNa kArya karyuM che. atyAra sudhI ame prAkRta-saMskRtamAM racAyelAM te paurANika kAvyono paricaya Apyo je tesaTha zalAkA mahApuruSo tathA covIsa kAmadevonA caritonI viSayavastuvALAM hatAM. ukta purANapuruSo uparAMta jainadharma ane siddhAntone mahattA pradAna karanAra temaja ukta mahApuruSomAMthI anekonA samakAlIna tathA mahAvIra pachI thayelA aneka adbhuta saMto, maharSio, sAdhvIo, satIo, rAjarSio, vyApAravIra zrAvakonAM jIvana upara paNa purANazailImAM kAvyo racAyAM che. bhagavAna RSabhanA samakAlIna bharata cakravartInA senApati jayakumAra apara nAma meghezvara ane temanI satI rANI sulocanAnAM caritro maLe che. tevI ja rIte RSabhadevanA 1. vijayadayAsUrIsara AesaM lahia bohaNaTThAe jiNavijayeNa ya lihiaM jambUcarittaM paramarammaM / / iti zrI jambUsvAmicaritraM sampUrNam / saM. 1814 varSe phAlguNa sudi 9 zanau zrInavAnagare zrIAdijinaprAsAdAt zubhaM bhavatu lekhakapAThakayoH / 2. pravezadvAra, pR. 4 3. bhAratIya saMskRti jainadharma yoni , pR. 148 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jaina kAvyasAhitya prathama gaNadhara upara puMDarIka carita, bhagavAna mahAvIranA prathama gaNadhara upara gautamacaritra ane gautamIyakAvya vagere tathA mahAvIranA samakAlIna rAjA zreNika ane tenA putra abhayakumAra vagere upara paNa caritrakAvyo racAyAM che. mahAvIra pachI thayelA yugaprabhAvaka AcAryo bhadrabAhu, sthUlabhadra, pAdalipta, kAlika, haribhadra, hemacandra vagere upara paNa caritrakRtio lakhAI che. e ja rIte satI strIomAM aMjanA, draupadI, damayantI, rAjImatI, candanabALA, mRgAvatI, jayantI vagere upara aneka caritakAvyo racAyAM che. ahIM ame suvidhAnI dRSTie pahelAM pratyekabuddho upara racAyelI keTalIka kRtiono paricaya ApIzuM ane pachI yathAsaMbhava anya racanAono paricaya ApIzuM. pratyekabuddhacarita jaina AcAryoe, vizeSataH zvetAMbara AcAryoe, bauddhonI jema pratyekabuddhonI kalpanA karI che. pratyekabuddho temane kahevAmAM Ave che jeo gRhasthAzramamAM rahetAM ja koIka nimitta pAmI bodhi prApta karI le che ane apane Apa dIkSita thaI upadeza dIdhA vinA ja zarIrano atta karI mokSe jAya che. pratyekabuddha prAya: ekalavihArI hoya che. te gacchavAsamAM rahetA nathI. uttarAdhyayanasUtramAM cAra pratyekabuddhono ullekha che : karakaMDu, nagnaI, nami ane dvimukha. zvetAMbara saMpradAyamAM temanI kathAo upara ghaNuM sAhityanirmANa thayuM che. bauddhonA pAlisAhityamAM paNa A cArene pratyekabuddha gaNI temanI kathAo ApI che. bauddha temane mahAtmA buddhanA pahelAM thayelA mAne che ane jaina tIrthaMkara pArzvanA tIrthakALamAM. paraMtu temanAM jIvanacaritro upara vicAra karatAM jaNAya che ke te cAre pratyekabuddha bhagavAna mahAvIranI dIkSA pahelAM pravrujita thayA hatA ane mahAvIranA zAsanakALamAM paNa jIvita hatA. pratyekabuddhonI saMkhyAmAM vivAda che. RSibhAsitamAM 45 pratyekabuddhanA upadezo saMgRhIta che, temAMthI 20 neminAthanA, 15 pArzvanAthanA ane 10 mahAvIranA tIrthakALamAM thayA hatA ema jaNAvyuM che. nandisUtramAM autpAtikI, vainayikI, kArmikI, pAriNAminI buddhithI yukta je munio hoya che te badhA pratyekabuddha kahevAya che. Ama mAnIne pratyekabuddhonI saMkhyAnI avadhi nizcita 1. 18. 45 2. kumbhakAra jAtaka (saM. 408) 3. RSibhASitasUtra, anuvAdaka - manohara muni, muMbaI, 1963 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 161 karavAmAM AvI nathI. je ho te, paraMtu zvetAMbara jainAcAryoe uttarAdhyayanamAM ullikhita cAra pratyekabuddho upara ghaNuM sAhitya racyuM che. te cAra uparAMta, aMbA, kummAputta tathA zAlibhadra vagere pratyekabuddho upara paNa keTalIya racanAo maLe che. uttarakALe temanAmAMthI aneka kathAnakomAM parivartana thavAthI temano pratyekabuddhanA rUpe ullekha thayo nathI. digaMbara mAnyatAmAM pratyekabuddhono svIkAra che. paraMtu temano ullekha kevaLa pUjAomAM ja thayo che. uttarAdhyayananA ukta cAra pratyekabuddhomAMthI kevaLa karakaMDa upara saMskRta, prAkRta ane apabhraMza bhASAmAM digaMbara saMpradAyonA vidvAnoe kAvyakRtionuM sarjana karyuM che paraMtu temaNe kyAMya karakaMDune pratyekabuddha kahyA nathI. uttarAdhyayanamAM AvelA pratyekabuddho upara samaSTirUpe keTalIka racanAo thaI che. temAM zrItilaka (prAkRta), jinaratna ane lakSmItilaka (saMskRta), jinavardhanasUri (saMskRta), samayasuMdaragaNi (saMskRta), bhAvavijayagaNi (saMskRta) tathA traNa ajJAtakartaka (ra apabhraMza ane 1 prAkRta) kAvyo upalabdha che. ahIM keTalAMka kAvyono paricaya nIce Apyo che. 1. pratyekabuddhacarita - A prAkRta bhASAmAM racAyeluM kAvya che. teno granthAgra 6050 zlokapramANa che. bRhaTTippanikA anusAra tenI racanA saM. 1261mAM zrItilakasUrie karI hatI. zrItilakasUri candragacchanA zivaprabhasUrinA ziSya hatA. kRti Aja sudhI aprakAzita che." 2. pratyekabuddhacarita - A kAvya saMskRtamAM racAyuM che. tenuM pUruM nAma pratyekabuddhamahArAjarSicatuSkacaritra che. tenA pratyeka parvamAM cAra sarga che, ane aMte eka cUlikA sarga che. Ama kAvyamAM kula 17 sargo che. tenuM parimANa 10130 zlokapramANa che. kAvya jinalakSmI zabdAMkita che, te tenA be kirtAone jaNAve che. kAvyamAM Alikhita cAre caritra ekabIjAthI saMpUrNapaNe pRthapha che. tethI kAvyamAM dhArAvAhikatAno abhAva che. chatAM, tene eka sArA paurANika mahAkAvyanuM rUpa ApI zakAyuM che. kavie temAM prakRticitraNa ane saundaryavarNanamAM paryApta rucizakti darzAvI che. puruSapAtromAM siMharatha ane strIpAtromAM madanarekhAnuM rUpavarNana kalpanAdaSTie sarasa che. jainadharmanA sAdhAraNa siddhAnto ane niyamonuM kAvyamAM sAruM pratipAdana che. 1. jaina sAhitya saMzodhaka, bhAga 1, aMka 2, pUnA 1925; jinaratnakoza, pR. 263 2. jesalamera bRhabhaMDAra, prati saM. 272, 273; jinaratnakoza, pR. 263 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 2 jaina kAvyasAhitya kAvyanI bhASA saraLa ane svAbhAvika che. ghaTanAo ane paristhitione anukULa zabdayojanA karavAmAM kavi saphaLa che. kAvyano pradhAna rasa zAntarasa che paraMtu anya rasonI niSpatti paNa barAbara karavAmAM AvI che. kAvya upara vyartha zabdAlaMkAro lAdavAno prayatna karavAmAM nathI Avyo. arthAlaMkAromAM upamA, rUpaka ane unjhakSAnA rocaka prayogo dekhAya che. sargAtte anya indono prayoga thayo che. kyAMka kyAMka sarganI vacce paNa anya vRttono prayoga thayo che. kathAvastu - uparyukta racanAomAM pratyekabuddha karakaMDu, dvimukha, nami ane nagnatinAM jIvanacaritro Alikhita che. te cAra samakAlIna hatA. temanI kathA saMkSepamAM nIce mujaba che : 1. caMpAnagarInA rAjA dadhivAhana hatA. temane padmAvatI nAmanI rANI hatI. eka vAra duSTa hAthI rANIne upADI gayo. rANI garbhavatI hatI. teNe eka nagara samIpa mazAnabhUmimAM putrane janma Apyo. rANI sAdhvI banI jAya che ane bALakane eka mAtaMga uchere che ane zikSaNa Ape che. bALakanuM nAma avakarNaka rAkhavAmAM AvyuM. tenA deha upara rukSakaMDU hatuM. ramatamAM te rAjA banI potAnA sAthIone prajA banAvI temanI pAse karanA rUpamAM potAnuM zarIra khaMjavALAvato hato, tethI loko tene karakaMDu kahetA. kAMcanapuranA rAjAnA mRtyu pachI daivayoge karakaMDune tyAMno rAjA banAvavAmAM Avyo. eka vAra teNe caMpApuranA rAjA dadhivAhanane patra lakhyo, temAM eka brAhmaNane gAma devAnI vAta hatI. paraMtu dadhivAhane teno asvIkAra karyo. AthI kupita thaI karakaMDue dadhivAhana upara AkramaNa karyuM. te vakhate sAdhvI padmAvatIe tyAM AvI pragaTa thaI yuddhanuM nivAraNa karyuM ane bApa-dIkarAne ekabIjAnI oLakhANa karAvI. rAjA dadhivAhana khUba khuza thayo ane vRddhAvasthAne kAraNe karakaMDune rAjayabhAra soMpI pote dIkSA laI lIdhI. eka vAra potAnI AjJAthI puSTa karavAmAM Avela baLadane vakhata jatAM vRddha thayelo joI rAjA karakaMDu saMsArathI virakta thaI gayA, teo muni banyA ane bhramaNa karavA lAgyA. 2. pAMcAla dezanA kAMpilyapuranA rAjAne sabhAbhavananuM nirmANa karatI vakhate eka camakadAra mukuTa maLyo, tene dhAraNa karavAthI te dvimukha be mukhavALo) dekhAvA lAgyo ane tethI tenuM nAma dvimukha paDI gayuM. pachI mukuTanA prabhAvathI te ujjayinInA rAjA 1. sarga ra. 128; 11. 127-128, 365, 9. 3pa Adi. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 163 caMDapradyotane harAvI tene baMdI banAve che paraMtu potAnI putrI te rAjAnA premamAM paDe che eTale tenA lagna te rAjA sAthe karAvI rAjAne tenuM rAjya pAchuM ApI de che. eka vAra kASThanA staMbhane lokoe Indradhvaja banAvI bahumUlya vastrAbhUSaNothI tenI pUjA karI, pachI utsava pUro thayo eTale lokoe tene nIce pADI dIdho ane ghasaDIne laI javA lAgyA eTale te rastAmAM paDelAM maLamUtrathI lepAI gayo. A joI dvimukhane vairAgya jabhyo ane teNe saMsAra choDI dIkSA laI lIdhI. 3. sudarzanapuranA rAjA maNiratha hatA. te potAnA nAnA bhAI yugabAhunI patnI madanarekhA upara Asakta thaI jAya che. maNiratha madanarekhAne meLavavA potAnA bhAI yugabAhune mArI nAkhe che. madanarekhA bhAgI jAya che. te garbhavatI hatI. te raMbhAgRhamAM bALakane janma Ape che. sarovaramAM kapaDAM dhovA gaI hoya che tyAre tenuM apaharaNa thaI jAya che. A bAju raMbhAgRhamAMthI bALakane mithilAnareza padmaratha laI jAya che ane tene ucherI moTo kare che. bALakanuM nAma nami rAkhavAmAM AvyuM. te yuvAna thayo eTale pArathe tene rAjya soMpI dIdhuM ane pote dIkSA grahaNa karI. eka divasa naminA zarIramAM bhayaMkara dAhanI pIDA thaI. rANIo tenA mATe caMdana ghasavA lAgI paNa temanI baMgaDIonA avAjathI tene bahu pIDA thavA lAgI. tethI rANIoe eka sivAya bAkInI badhI baMgaDIo hAthamAMthI kADhI nAkhI, pariNAme avAja baMdha thaI gayo ane zAnti thaI gaI. tethI namie vicAryuM ke saMga - sauthI duHkhadAyaka che, A baMgaDIo bIjI baMgaDIonA saMgamAM avAja karatI hatI azAMti pedA karatI hatI, paraMtu ekalI rahevAthI te zAnta thaI gaI. eTale sAtti mATe ekAkI jIvana ja sarvazreSTha che. Ama tenAmAM vairAgya jabhyo ane teNe dIkSA laI lIdhI. 4. gAMdhAra dezano rAjA siMharatha hato. te vanavihAra mATe vanamAM gayo. tyAM teNe eka suMdara kanyA joI. teNe tenI sAthe lagna karI lIdhA. pachI teNe te suMdarIne potAnI jIvanakathA saMbhaLAvavA kahyuM. te suMdarI potAnA pUrvabhavanI kathA zarU kare che ane kahe che: huM pUrvabhavamAM kanakamaMjarI nAmanI eka citrakAranI putrI hatI ane Apa ApanA pUrvabhavamAM te vakhate rAjA jitazatru hatA. kanakamaMjarInA jitazatru sAthe lagna thayA. kanakamaMjarI mRtyu pachI svargamAMthI AvI rAjA daDharathanI putrI kanakamAlA thaI ane Apa jitazatru marIne siharatha thayA. eka devatAnA AdezathI huM kanakamAlA ahIM besIne tamArI ja pratIkSA karI rahI hatI jethI huM tamane patinA rUpamAM pAmI zakuM. rAjA siMharatha patnI kanakamAlAnI rajA laI ghare gayo ane prAya: dareka bIje trIje divase priyA kanakamAlAne yAda karI naga upara jAya che, eTale prajAe tenuM nAma naggati pADI dIdhuM. eka vAra te sainya sAthe upavanamAM jAya che. tyAM te AMbAnI eka maMjarI toDe che. dareka Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jaina kAvyasAhitya sainika paNa eka eka maMjarI toDe che. pariNAme AMkha nuM vRkSa TUMThuM thaI gayuM. suMdara vRkSanI thoDA ja vakhatamAM AvI durdazA thayelI joI nagnati saMsArathI virakta thaI gayA ane temaNe dIkSA aMgIkAra karI. cAre pratyekabuddha munivihAra karatAM karatAM kSitipratiSThitapura nagaramAM Ave che ane eka yakSamandiramAM ekabIjAne maLe che. ahIM karakaMDa potAnA kAna khaMjavALe che. te joI dvimukha kahe che, "tame rAjaya vagere badhuM tyAgI dIdhuM to pachI A kaMDUne sAthe laI kema pharo cho?" sAMbhaLI nami dvimukhane kahe che, "tame paNa rAjya tyAgI muni banyA cho eTale have tamAre paNa bIjAnA doSo jovA ucita nathI." A sAMbhaLI namnati namine kahe che, "badhuM choDI mokSamArga grahaNa karanAre paraniMdA na karavI joIe." A sAMbhaLI karakaMDu kahe che, "duSTabuddhithI karavAmAM AveluM paradoSakathana ja niMdA che, hitabuddhithI karavAmAM AveluM paradoSakathana anucitanahi paNa ucita che. nami, dvimukhaane naggatie je kaMI kahyuM te ahitanivAraNa mATe ja hatuM mATe te doSa nathI."karakaMDu vagere pachI tapa karI, marIne puSpottara vimAnamAM utpanna thayA ane tyAMthI Tyuta thaI manuSyabhava pAmyA. manuSyabhavamAM tapasAdhanA karI mokSe gayA. kavi paricaya ane racanAkALa - kAvyanA aMtamAM ApelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke kAvyaracanAra jinaratnasUri ane lakSmItilakagaNi e be vyaktio che. te sudharmAgacchamAM thayA hatA. temanA pahelAM A gacchamAM kramazaH jinacandrasUri, navAMgI TIkAkAra abhayadevasUri, jinavallabhasUri, jinadattasUri, jinacandrasUri, jinapatisUri, jinezvarasUri thayA hatA. prastuta baMne kartAo jinezvarasUrinA ja ziSyo hatA. kharataragacchakhUhagurnAvali anusAra jinezvarasUrie poSa suda 11 saMvata 1288nA dine jAvAlipura (jAlora - rAjasthAna)mAM lakSmItilakane dIkSA ApI hatI. saM. 1312nI vaizAkhI pUnamanA divase lakSmItilakane vAcanAcAryanuM pada ane saM. 1317nA mAgha suda 12nA dine upAdhyAyanI upAdhi maLI hatI. jinaratnasUrinuM pahelAnuM nAma jinavardhanagaNi hatuM. temane saM. 1283nI mAghavada 6nA dine vADmaTameru (bADamera)mAM jinezvarasUri dvArA dIkSA maLI hatI. saM. 1304 vaizAkha suda caudasanA dine temane AcArya pada maLyuM hatuM. A avasara upara ja jinezvarasUrie temanuM nAma jinaratnasUri rAkhyuM. A kRtinI racanAmAM pAlanapura nivAsI jagadharanA putrabhuvanapAla ane padmAkanA putra sADhale preraNA ApI hatI. A kAvyanI racanA saM. 1311mAM thaI hatI ane tenuM 1. kharataragacchakhUhagurnAvali, pR. 49-51 2. pratyekabuddhacaritra, prazasti, zloka 28-31 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya saMzodhana jinezvarasUri tathA anya sAhityika vidvAnoe karyuM hatuM. digaMbara sAhityamAM ukta cAra pratyekabuddhomAMthI kevaLa eka karakaMDunA ciratra upara keTalIka racanAo karavAmAM AvI che paraMtu temAM karakaMDune pratyekabuddha kahyA nathI ane temanA caritrane camatkArI tathA kautUhalavardhaka ghaTanAothI bharI devAmAM AvyuM che. A cirata upara eka prAcIna kRti apabhraMzamAM 'karakaMDucarau' upalabdha che, tenI racanA kanakAmara munie agIA2mI sadInA madhyabhAgamAM karI che. tenuM anusa2Na ka2Ine pachI uttarakALamAM A kathAnuM saMkSepa rUpa zrIcandrakRta kathAkoSamAM, rAmacandra mumukSukRta puNyAzravakathAkoSamAM ane nemidattakRta ArAdhanAkathAkoSamAM ApavAmAM AvyuM che. svatantra kAvya rUpamAM racAyelAM raI, jinendrabhUSaNa bhaTTAraka ane zrIdattapaMDitakRta karakaMDuritono paNa ullekha bhaMDAronI sUcIomAM maLe che. zubhacandra bhaTTArakakRta saMskRtamAM 15 sargovALuM kAvya paNa upalabdha che. apabhraMzanA marmajJa DaoN. hIrAlAla jaine karakaMDucariunI bhUmikAmAM ukta kathAnakanI pUrvakathAo sAthe tulanA ApI che tathA tenAM vividha tattvonI khoja karI che tathA avAntarakathAonA adhyayananI sAthe sAthe paravartI sAhitya rayaNaseharIkahA (jinaharSagaNikRta) ane hindI kAvya padmAvata (malika muhammada jAyasIkRta) upa2 ukta kathAnakano prabhAva darzAvyo che. ahIM uktaviSayaka saMskRta upalabdha kRtiono paricaya nIce Apyo che. 1. karakaMDucarita AmAM 15 sarga che. temAM kakaMDunI dakSiNa dezamAM vijayayAtrA, terApuramAM jaina guphAonuM nirmANa, tenI rANInuM apaharaNa, pachI siMhalayAtrA, pAchA pharatAM vidyAdharo dvArA karakaMDunuM apaharaNa ane vidyAdhara kanyAo sAthe tenA lagna, vagere ghaTanAonuM romAMcaka rIte Alekhana che. jo ke A kAvyanA racayitAe tene eka svataMtra kRtinA rUpe racavAno dAvo karyo che chatAM kRtine meLavavAthI e siddha thAya che ke te kanakAmara munie racelA 'karakaMDura'no anuvAdamAtra che. mUlakathAnI sAthe sAthe badhI ja avAntarakathAo paNa temAMthI jemanI tema upADI lIdhI che. - 1. ejana, prazasti, zloka 32. 2. jinaratnakoza, pR. 67 3. bhAratIya jJAnapITha vArANasI, 1964, bhUmikA, pR. 13-30 4. karakaNDucariu, prastAvanA, pR. 29 165 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya kartA ane racanAkALa - A kAvyanA racayitA (anuvAdaka) bhaTTAraka zubhacandra che. temano paricaya pAMDavapurANanA prasaMgamAM ApI dIdho che. kRtinA aMte ApelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke A kAvya javAchapuranA AdinAthacetyAlayamAM saM. 1611mAM racAyuM che. A kAvya pUruM karavAmAM kartAnA ziSya sakalabhUSaNa sahAyaka hatA.' 2. karakaMDucarita - A kAvya 4 sarganuM che. temAM kula 900 zloka che. tenA kartA bhaTTAraka jinendrabhUSaNa che. te vizvabhUSaNanA praziSya tathA brahma. harSasAgaranA ziSya hatA. AmAM avAntarakathAo bahu ja saMkSepamAM ApavAmAM AvI che. A ja kartAnI kRti "jinendrapurANano eka bhAga paNa A kRtine mAnavAmAM Ave kummAputtariya - RSibhASitasUtranA sAtamA adhyayanamAM kummApurU pratyekabuddha vize vAta che. temanA caritra upara paNa be kAvya maLe che. paheluM kAvya prAkRta che, temAM 207 gAthAo che. kathAnaka saMkSepamAM nIce mujaba che. eka vakhata bhagavAna mahAvIre potAnA samavasaraNamAM dAna, tapa, zIla ane bhAvanA rUpa cAra prakAranA dharmano upadeza ApI, kummApurU (kUrmAputra)nuM udAharaNa ApI kahyuM ke bhAvazuddhine kAraNe te gRhavAsamAM paNa kevaLajJAna pAmyA hatA. kuSmAputta rAjagRhanA rAjA mahindasIha ane rANI kumbhAno putra hato. tenuM asala nAma dharmadeva hatuM paraMtu tene kummApurU nAmathI paNa sau bolAvatA. teNe bacapaNamAM ja vAsanAone jItI lIdhI hatI ane pachI kevaLajJAna prApta karyuM. jo ke tene gharamAM rahetAM rahetAM ja sarvajJatva prApta karI lIdhuM hatuM chatAM mAtApitAne duHkha na thAya e khAtara dIkSA na grahaNa karI. tene gRhasthAvasthAmAM kevaLajJAna prApta thavAnuM kAraNa e hatuM ke teNe pUrvabhavomAM potAnA samAdhimaraNanI kSaNomAM bhAvazuddhi jALavavAno abhyAsa karyo hato. A kRtimAM para, 112, 160 saMskRta padya, 120-121 apabhraMzamAM tathA be gadya bhAga ardhamAgadhImAM Ave che. 1. padya saM. 54-56; rAjasthAna ke jaina santa: vyaktitva aura kRtitva, pR. 98 2. jinaratnakoza, pR. 67 3. jinaratnakoza, pR. 95; jaina vividha zAstra sAhityamAlA, saM. 131, vArANasI, 1919; DaoN. 5. la. vaidya, pUnA ane ke. vI. abhyakara, amadAvAdanuM saMskaraNa (1931) prastAvanA, TippaNa Adi sahita, e. TI. upAdhya, belagAMva, 1936 - bhUmikA, anuvAda, TippaNa sahita. 4. A kRtimAM kummAputtanA pUrvabhavonI paNa kathA ApavAmAM AvI che. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 167 kartA ane racanAkALa - A kAvyanA kartA tapAgacchanA AcArya hemavimalanA ziSya jinamANikya yA jinamANikyanA ziSya anantahasa che. keTalAka vidvAna anantahaMsane ja vAstavika kartA mAne che jyAre keTalAka temanA gurune. kRtimAM racanAkALa jaNAvyo nathI paraMtu tapAgacchapaTTAvalImAM hemavimalane papamA AcArya manAyA che ane temano samaya 16mI sadIno prAraMbha barAbara baMdha bese che. tethI prastuta kAvyano kALa 16mI sadIno pUrvArdha mAnI zakAya. bIjI racanA pUrNimAgacchanA vidyAratna karI che. temano samaya saM. 1577 che. kartAnI guruparaMparA A pramANe che - jayacandra, bhAvacandra, cAritracandra, municandra (guru). ambaDacaritra- RSibhASitasUtramAM ambaDane pratyekabuddha kahI temanA upadezonuM saMkalana karavAmAM AvyuM che. prathama upAMga aupapAtikasUtramAM ambaDa parivrAjakanI kathA ApI che. saMbhavataH temanA caritranA AdhAre uttarakAlIna kavioe potAnI abhuta kalpanAone joDIne 4-5 kRtio racI che. temAM muniratnasUrikRta kAvyano granyAgra 1290 che. racanAkALa jJAta nathI. anya racanAomAM amarasundara (1457), harSasamudra vAcaka (saM. 1599), jayameru (saM. 1pa71) tathA eka ajJAta kartAnI kRtio maLe che. ahIM kevaLa eka kRtino paricaya ApIzuM. ambaDacarita - Ane ambaDakathAnaka paNa kahe che. AmAM ambaDanI kathA ghaNI ja vicitratAthI varNavavAmAM AvI che. pahelAM te eka tAMtrika hatA ane temaNe yaMtra-maMtranA baLe, gorakhAdevI dvArA nirdiSTa sAta duSkara kAryo pAra pADI dekhADyAM. teNe 32 suMdarIo sAthe lagna karyA ane apAra dhana tathA rAjaya prApta karyuM. chevaTe teNe pravrajita thaI saMlekhanAmaraNathI dehatyAga karyo. A kathA saMskRtamAM che. temAM kavie potAnI vilakSaNa pratibhA darzAvI che ane kathAne siMhAsana dvAtrizikAmAM Alikhita vikramAdityanA ghaTanAcakra jevA ghaTanAcakra sAthe joDI che. 1. jaina sAhityano bRhad ItihAsa, bhAga 2, pR. 25-30, ambaDacaritra 2. jinaratnakoza, pR. 15; amadAvAdathI san 1923mAM prakAzita 3. ejana, pR. 15 4. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1910; teno jarmana anuvAda cArlsa krAuse karyo che, te lIpajhIgathI prakAzita thayo che (1922), vinTaranitsa, hisTrI opha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 340mAM tene kautukapUrNa lokakathA kahI che. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jaina kAvyasAhitya kartA ane racanAkALa - kRtinA kartA amarasuMdarasUri che. temanuM nAma somasuMdaragaNinA (vi.saM. 1457) ziSyomAM Ave che. amarasuMdarane saMskRtajalpapaTu' kahevAmAM AvyA che. racanAkALa jJAta nathI. dhanyazAlicarita - potAnA vivekathI pAtradAnarUpI dhArmika pravRtti dvArA jIvanane ucca sAdhanApatha upara laI javA mATe, zreNika ane mahAvIranA samakAlIna rAjagRhanA be zreSThiputra dhanyakumAra ane zAlibhadranAM caritro jaina kavione bahu priya thaI paDyAM che. dhanyakumAranI kathA anuttarovavAIyadasAomAM Ave che. samAdhimaraNa nAmanA prakIrNa kamAM dhanya ane zAlibhadranAM kathAnako (prAyopagamanasamAdhinAM udAharaNanA rUpe) Ave che. A baMne paNa pratyekabuddhonI zreNImAM Ave che. A baMnene eka sAthe rAkhIne dhanyakathA, dhanyacaritra, dhanyakumAracaritra, dhanyanidarzana, dhanyaratnakathA, dhanyavilAsa, dhanyazAlibhadracaritra, dhanyazAlicaritra ane zAlibhadracaritra nAmathI aneka kRtio racAI che, temanuM vivaraNa nIce pramANe che. 1. dhanyakumAra yA zAlibhadrayati guNabhadra (12mI sadI) 2. dhanyazAlicaritra pUrNabhadra (saM. 1285) 3. zAlibhadracaritra dharmakumAra (saM. 1334). 4. dhanyazAlibhadracaritra bhadragupta (saM. 1428) 5. dayAvardhana (saM. 1463) 6. dhanyakumAracaritra sakalakIrti (saM. 1464) 7. dhanyazAlicaritra (dAnakalpadruma) jinakIrti (saM. 1297) jayAnanda (saM. 1510) 9. dhanyakumAracaritra yaza-kIrti 10. dhanyakumAracaritra malleiSaNa (16mIno prAraMbha) 11. dhanyakumAracaritra . . nemidatta (saM. 1518-28) 1. jaina sAhityano bRhad ItihAsa, bhAga 1, pR. 243 2. gAthA 122; bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR. 172, vinTaranitya, hisTrI opha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 518; baMne sagAsaMbaMdhI hatA ane dIkSAmAM ekabIjAthI prabhAvita hatA. 3. jinaratnakoza, pR. 187 ane 382 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 169 12. zAlibhadracaritra vinayasAgara (saM. 1623) 13. '' prabhAcandra 14. " (prAkRta) ajJAta 15. " (prAkRta) 16. dhanyavilAsa dharmasiMhasUri (saM. 1685) 17. dhanyacaritra udyotasAgara (lagabhaga saM. 1742) 18. " bilpaNa kavi (?) - kathAno sAra-pratiSThitanagaramAM naigamazeTha ane lakSmI zeThANIne dhanacandravagere pAMca putro hatA. dhanyakumAra temAM pAMcamo hato. pUrvabhavamAM te pitAnA marI javAthI nirdhana thaI gayo hato ane vAcharaDAMne carAvI divaso pasAra karato hato. eka utsavanA divase nagaranAM bALakone khIra khAtAM joI teNe potAnI mAtA pAse khIra mAMgI. mAtAe pADozIo pAsethI dUdha, sAkara, cokhA mAMgI lAvI khIra banAvI ane garama garama khIra kADhI bALakane ApI te koI kAme bahAragaI. tevAmAM eka munirAja AvyA ane bALake prasanna manathI AhAradAnamAM khIra ApI dIdhI. mAtA pAchI AvI paNa bALake mAtAne kaMI na kahyuM. mAtA samajI ke bALake khIra khAI lIdhI che ane tene bIjI joIe che eTale mAtAe tene bIjI khIra ApI, bALakane khAIne sUI gayo. tethI tenAM keTalAMya vAcharaDAM pAchAM na AvyAM. UThIne te temane zodhavA nIkaLyo. rastAmAM tene eka muni maLyA. temanI pAsethI teNe zrAvakavrata grahaNa karyA. rAtre vAcharaDAMnI zodha karato hato tyAre eka siMhe tene mArI nAkhyo. munidAnanA prabhAve te dhanyakumAra thayo ane thoDA ja samayamAM te sakala kalAomAM pAraMgata banI gayo. tenA moTA bhAIo tenI IrSA karatA hatA. teNe jIvananI zarUAta karatAM ja aneka Azcaryajanaka kAmo karI batAvyAM. teNe pADAo sAthe laDIne hajAra dInAra meLavI, mRtaka pazu kharIdI temAMthI kImatI ratno meLavyAM, vagere. bhAIomAM vadhatI IrSAne kAraNe te ghara choDI gayo ane buddhivaibhavathI aneka camatkAronuM pradarzana karI teNe rAjagRhamAM aneka kanyAo sAthe tathA gobhadra zeThanI putrI (zAlibhadranIbena) sAthe lagno karyA ane sukhe jIvavA lAgyo. A bAju mAtApitA tathA bhAIonI hAlata kharAba ne kharAba thatI gaI, temane AjIvikA mATe majUrI karavI paDatI hatI. teNe temane madada karI ane bahu jakhyAti ane pratiSThA tene maLI. zAlibhadra pUrvabhavamAM garIba vidhavAnA putra hatA. temanuM nAma saMgamaka govALa hatuM. te gAyabaLada carAvato hato. carAvatI vakhate sAmAyikamAM tene khUba AnaMda thato hato. eka utsavanA divase badhAM gharomAM miSTAnna taiyAra thatuM joI teNe potAnI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 mAtAne miSTAnna banAvavAnuM kahyuM. te garIba mAtA mahAmuzkelIthI miSTAnna banAvI zakI ane pachI bALakane pIrasI bahAra kAme gaI. te ja vakhate pAraNA mATe eka muni AvI caDyA. saMgamake potAnuM bhojana temane ApI dIdhuM. rAte bhUkhane AraNe tene eTalI badhI vedanA thaI ke te marI gayo paraMtu AhAradAnarUpI puNyaphaLathI rAjagRhamAM zeTha gobhadra ane zeThANI bhadrAne tyAM te janmyo. tenuM nAma zAlibhadra pADavAmAM AvyuM. te khUba suMdara ane guNavAna hato. jyAre te yuvAna thayo tyAre tenA pitAe 32 kanyAo sAthe tenA lagna karAvyA ane A rIte te AnaMdapUrvaka divaso pasAra karavA lAgyo. tenA pitA muni banI gayA ane samAdhimaraNapUrvaka svarge gayA. devatA banI temaNe potAnA putra zAlibhadra mATe pracura dhanasaMgraha karyo. tethI te samaye eTalo dhanI ke jANe zAlibhadra' evI lokokti pracalita thaI gaI. eka divasa tenI mAtAe tenI vahuo mATe 32 bahumUlya ratnakambala kharIdI. temAMnI ekane paNa kharIdavAnuM sAmarthya rAjA zreNikamAM na hatuM. eka divasa potAnA vaibhavane jovA mATe rAjA zreNikane sAdhAraNa manuSyanA vezamAM AvelA joI ane potAnA upara paNa koI che e samajIne zAlibhadra saMsArathI virakta thaI gayA ane pratyekabuddha banI gayA ane dIkSA grahaNa karI tapa karavA lAgyA. potAnA sALAnA A caritrane joI dhanyakumAra paNa badho vaibhava choDI dIkSita thaI gayA. baMne ghora tapa karI mokSe gayA. jaina kAvyasAhitya dhanyakumAracarita A saMskRta laghukAvya che. temAM 7 sargo che. kAvyanI bhASA saraLa ane sarasa che. A kathAno AdhAra guNabhadranuM uttarapurANa jaNAya che. e vAta noMdhapAtra che ke dhanyakumAraviSayaka svatantra caritromAM A kRti sauprathama che ane A kRtimAM koI paNa pUrvavartI dhanyakumAracaritrano ke tenA lekhakano ullekha karavAmAM nathI Avyo. - kartA ane racanAkALa A kRtinA kartA mAthurasaMghanA AcArya mANikyasenanA praziSya ane nemisenanA ziSya guNabhadra muni che. temaNe AnI racanA mahAMbenA candelanareza paramardidevanA zAsanakALamAM madhyapradezanA vilAsapuranagaramAM laMbakaMcuka zrAvaka balhaNanI preraNAthI saM. 1227 ane 1257nI vacce koI samaye karI hatI. kartAnI anya kRtimAM bijoliyA pArzvanAthano staMbhalekha ane guNabhadrapratiSThApATha paNa che. 1. jinaratnakoza, pR. 187 2. kartAnA vizeSa paricaya mATe juo jaina sandeza, zodhAMka 8, pR. 274-76 ane pR. 301. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 171 dhanyazAlibhadrakAvya - A kAvyamAM 6 pariccheda che. 1 granthAjha 1460 ane temAM prazastinAM padyo umeratAM kula parimANa 1490 zlokapramANa che. kRtinA aMte vividha chandomAM 15 padyonI prazasti ApavAmAM AvI che. kRtine mahAkAvya kahevAmAM AvI che kAraNa ke temAM aneka raso, alaMkAro ane vividha chaMdono prayoga thayo che tathA saMkSepamAM nagaro, upavano, vagerenAM varNano paNa che. kathAno mULa uddeza dAnadharmanuM mAhAbhya darzAvavAno che, tethI ahIMtahIM sulalita padomAM dhArmika upadezo Ave che. kAvyamAM vacce vacce AvatAM ukhANAo ane saMvAdoe kathAnakane bahu ja sajIva ane rocaka banAvI dIdhuM che. kato ane racanAkALa - A kAvyanA praNetA jinapatisUrinA ziSya pUrNabhadrasUri che. temaNe jeTha suda 10, vi.saM. 1285mAM jesalameramAM rahIne A kRti pUrI karI hatI. temAM temane sarvadevasUrinI sahAyatA maLI hatI. prazastimAM kartAe potAnI guruparaMparA jinezvarasUrithI zarU karI che. kartAnI anya racanAo che atimuktakacaritra (saM. 1282) tathA kRtapuNyacaritra (saM. 1305). zAlibhadracarita - A laghukAvya che. te sAta prakramomAM vibhakta che. eka AlaMkArika kAvyanI badhI vizeSatAothI te yukta che. hemacaMdrAcAryanA triSaSTizalAkApuruSacaritanA 10mA parvano pa7mo adhyAya prastuta kAvyano AdhAra che. A kAvyanuM nAma dAnadharmakathA paNa che. aneka sUktio, nIti ane vyAvahArika kahevatothI tene suMdara banAvAyuM che. kartA ane racanAkALa - A kAvyanI racanA dharmakumAre saM. 1334mAM karI che. dharmakumAra nAgendrakuLanA AcArya somaprabhanA ziSya vibudhaprabhanA ziSya hatA. kAvyanI racanAmAM kanakaprabhanA ziSya ane aneka graMthonA saMzodhaka AcArya pradyumna 1. jinaratnakoza, pR. 188; jinadattasUri jJAnabhaMDAra, sUrata, vi.saM. 1991 2. prazasti, padya saM. 11-12. 3. jinaratnakoza, pR. 382; tenI kathAno saMkSepa aMgrejImAM vinTaraniTse potAnA graMtha hisTrI oNpha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 518mAM Apyo che. A kRti yazovijaya granthamAlA, vArANasIthI prakAzita (1910) che. blamaphIlTe amerikana orienTala sosAyaTInI patrikA, bhAga 43, pR. 257 Adi upara vistRta paricaya Apyo che. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jaina kAvyasAhitya sahAyatA karI hatI. pradyumnanA pahelAM prabhAcandra (prabhAvaka caritrakAre) tenuM saMzodhana karyuM hatuM. dhanyazAlibhadracarita - AnA kartA rudrapallIyagacchanA devaguptanA ziSya bhadragupta che. kAvyano racanAkALa saM. 1428 ApavAmAM Avyo che. dhanyazAlicarita - AnuM bIjuM nAma dhanyanidarzana paNa che. tenI racanA dayAvardhanasUrie saM. 1463mAM karI che. temanA gurunuM nAma jayapAMDu yA jayacandra yA jayatilaka che. kartAnI bIjI mahattvanI kRti ratnazekhararatnavatIkathA (saM. 1463) che, te jAyasInA hindI mahAkAvya padmAvatano srota manAya che. kartA vize vadhu mAhitI maLatI nathI. dhanyakumAracarita - A kAvya 7 sarganuM che. bhASA saraLa ane sundara che. granthAgra 850 zlokapramANa che. tenA kartA bhaTTAraka sakalakIrti che, temano paricaya pahelAM ApI dIdho che.' dhanyazAlicarita - A kAvyanuM bIjuM nAma "dAnakalpadruma' paNa che. A saMskRta padyabaddha racanA che. tenA kartA tapAgacchIya somasundaranA ziSya jinakIrti che. temaNe A kAvya saM. 1497mAM racyuM che. temanI bIjI kRtio che - namaskArastava svapajJavRtti sAthe (vi.saM. 1494); zrIpAlagopAlakathA, campakazreSThikathA, paMcajinastava tathA zrAddhaguNasaMgraha (vi.saM. 1498). 1. dhanyakumAracarita - A kAvyamAM pAMca sarga che ane kula 1140 zloka che. tenI racanA kharataragacchIya jinazekharanA praziSya ane jinadharmasUrinA ziSya jayAnanda saM. 1510mAM karI hatI. 1. jinaratnakoza, pR. 188. 2. ejana, pR. 187-188; jaina AtmAnanda sabhA (graM. 43), bhAvanagara, 1971 3. ejana, pR. 187; rAjasthAna ke jaina santa: vyaktitva aura kRtitva, pR. 11, hindI anuvAda - jaina bhAratI, banArasa, 1911. 4. pR. 51 5. jinaratnakoza, pR. 172, 187; devacaMda lAlabhAI granthamAlA, saM. 9, muMbaI, 1919 6. ejana, pR. 187; jinadattasUri pustakoddhAra phaMDa, sUrata, 1938 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 173 yaza-kIrti ane mallibhUSaNanA dhanyakumAracaritrano kevaLa ullekha ja maLe che. tevI ja rIte bilDaNakavikRta dhanyakumAracaritano kevaLa ullekha ja maLe che.' 2. dhanyakumAracarita - A pAMca sarganuM kAvya che. tenI racanA bhaTTAraka vighAnadi ane mallibhUSaNanA ziSya brahma. nemidatta karI hatI. brahma. nemidattano sAhityakALa saM. 1518-28 manAya che. zAlibhadracarita - A kAvyanI racanA vinayasAgaragaNie saM. 1623mAM karI hatI. A racanA ane tenA kartAnA saMbaMdhamAM vizeSa kaMI jANavA maLyuM nathI. prabhAcandrakRta zAlibhadracaritano paNa ullekha maLe che. prAkRtamAM paNa keTalAMka zAlibhadracaritronI bhALa maLI che. ekamAM 177 gAthAo che. prAraMbha "suravarayAnuM naknIselamAnaMthI thAya che. bIjAMono kevaLa ullekha ja maLe che.* dhanyavilAsa - Ano granyAgra 1100 zlokapramANa che. A kRti saMskRta che. tenA kartA dharmasiMhasUri che. tenI eka hastaprata maLI che.' dhanyacarita - A "saMskRtAbhAsajalpamaya' vizALa gadyaracanA che. teno granthAgra 9OOO zlokapramANa che. A kAvya nava pallavomAM vibhakta che. AmAM dhanyakumAra ane zAlibhadra bannenAM caritro che. A kRtino AdhAra jinakIrtinI upara jaNAvelI kRti dAnakalpadruma aparanAma dhanyazAlicaritra che. kRtinI vacce aneka avAntara kathAo Ave che. A kRti 1. jinaratnakoza, pR. 187 2. ejana 3. ejana, pR. 382 4. ejana 5. ejana, pR. 187 6. ejana; popaTalAla prabhudAsa, sihora dvArA vi.saM. 1996mAM prakAzita. 7. iti zrI jinakIrtiviracitasya padyabaddha zrIdhanyacaritrazAlinaH. mahopAdhyAyazrIjJAnasAgaragaNiziSyAlpamatigrathitagadyaracanAprabandhe ityevaM mayA dhanyamuneH zAlibhadramuneH caritaM saMskRtAbhAsajalpamayaM gadyabandhena likhitam / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 aneka laukika zikSAonI bharelI che. vacce vacce dezI bhASAonAM aneka padyo uddhRta che. kartA ane racanAkALa kartAe ATalo moTo grantha lakhavA chatAM potAnuM nAma ApyuM nathI. kevaLa jJAnasAgaraziSya alpamati eTaluM ja kahyuM che. jJAnasAgaranA ziSye prAcIna gujarAtImAM 21 prakArI ane aSTaprakArI pUjAnI racanA karI che. aSTaprakArI pUjAnI racanAnA aMte ApavAmAM AvelI prazastimAM saM. 1743 Apyo che. ane kartAnA nAma tarIke 'jJAna-udyota' evuM zliSTapada ApyuM che. saMbhava che ke gurunuM nAma jJAnasAgara ane ziSyanuM nAma udyotasAgara hoya.1 pRthvIcandracaritra - pRthvIcandra rAjAnI kathA paNa pratyekabuddhacaritonI zreNImAM Ave che kAraNa ke temaNe samyagdarzananA prabhAvathI potAno eTalo to AdhyAtmika vikAsa karyo hato ke temane gRhasthAvasthAmAM ja koInA upadeza vinA ja kevaLajJAna thaI gayuM ane mokSa paNa maLI gayo. ukta kathAne laIne jaina kavioe prAkRta, saMskRta tathA lokabhASAomAM aneka kRtio racI che. temAMthI je kRtio jJAta che temanI mAhitI nIce ApI che : - 1. pRhavIcandracariya 2. pRthvIcandracaritra 3. 4. 5. 6. 7. ajJAta 8. pRthvIcandraguNasAgaracaritra ajJAta 9. pRthvIcandracaritra ajJAta saMskRta gadya 10. ajJAta kathAsAra rAjA pRthvIcandra ane viSNaputra guNasAgara A bhava pahelAMnA dasa bhavomAM 1. rAjA zaMkha ane rANI kalAvatInA rUpe janma laI samyaktva ane zIlanA prabhAvathI uttarottara vikAsa karI pachInA bhavomAM 2. rAjA kamalasena 1. vadhu mATe juo ukta granthanI prastAvanA. "" ,, jaina kAvyasAhitya '' ,, ,, satyAcArya (saM. 1161) prAkRta mANikyasundara (saM. 1478)jUnI gujarAtI jayasAgaragaNi (saM. 1503) satyarAjagaNi (saM. 1534) labdhisAgara (saM. 1558) rUpavijaya (saM. 1882) . Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 175 ane rANI guNasenA, 3. devasiMha rAjA ane rANI kanakasuMdarI, 4. devaratha ane ratnAvalI, 5. pUrNacandra ane puSpasundarI, 6. zUrasena ane muktAvalI, 7. padmottara ane harivega (vidyAdhara rAjA), 8. girisundara ane ratnasAra (vaimAtRka bhAI), 9. kanakadhvaja ane jayasundara (sahodara bhAI), 10. kusumAyudha ane kusumaketu (pitA-putra) ane 11. anne mahArAjA pRthvIcandra ane zreSThiputra guNasAgara thayA. bannenA manobhAvo eTalA nirmaLa hatA ke banne gRhasthAvasthAmAM ja kevaLajJAnI banI gayA ane mokSe gayA. pRthvIndranA prathama bhava zaMkha-kalAvatIne laIne svataMtra kathAkRtio paNa racAI. ahIM pRthvIcandra rAjarSinI kathA saMbaMdhI keTalIka kRtiono paricaya ApIe chIe. puvIcaMdariya - A kRti prAkRta che. temAM 7500 gAthAo che. kRti vizALa che. te aneka avAjorakathAothI bharelI che. tenI racanA bRhadgathvIya sarvadevasUrinA praziSya ane nemicandranA ziSya satyAcAyaeN mahAvIra saM. 1631 arthAt vi.saM. 1161mAM karI hatI. tenI hastaprato maLe che. tenA upara 1100 zlokapramANa kanakacandrasUrikRta TippaNa tathA ratnaprabhasUrikRta caritrasaMketa TippaNa (500 zlokapramANa) paNa maLe che. 1. pRthvIcandracarita - A 11 soMvALI saMskRta racanA che. tenuM parimANa 2654 zlokapramANa che. tenI racanA kharataragacchanA jinavardhanasUrinA ziSya jayasAgaragaNie pAlanapuramAM saM. 1503mAM karI hatI. temanI bIjI kRti parvaratnAvalI che. 2. pRthvIcandracarita - A saMskRta kAvya anurupa chaMdamAM racAyuM che. temAM 11 sarga che. teno granthAjha 1846 zlokapramANa che. temAM sargonAM nAma pRthvIcandra ane guNasAgaranA 11 pUrva manuSyabhavonAM nAma uparathI rAkhavAmAM AvyAM che. 1. jinaratnakoza, pR. 255-256 2. ejana, pR. 2pa6 3. yazovijaya jaina granthamAlA (saM. 44), bhAvanagara, vi.saM. 1976; jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 516mAM Ane joyA vinA ja gadyapadyamaya zleSagrantha kahevAmAM Avela che. 4. prazasti, padya 10. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jena kAvyasAhitya kAvya aneka adbhuta ghaTanAothI bharyuM che. temAM saraLa ane prasAdapUrNa rIte aneka avAjorakathAo kahevAmAM AvI che. A kAvyano AdhAra pUrvAcAryonI prAkRta kRtio che. 1 kartA ane racanAkALa - A kAvyanA kartA satyarAjagaNi che. temaNe kRtinA anta 10 padyonI prazastimAM potAno paricaya Apyo che. temAMthI jANavA maLe che ke te pUrNimAgacchanA puNyaratnasUrinA ziSya hatA. A kRti amadAvAdamAM vi.saM. 1535mAM racAI che. racanA samaye temanA gurunI vidyamAnatA mAMDala pattananA RSabhadeva maMdiramAMthI maLela eka dhAtupratimAlekha (vi.saM. 1531)mAMthI jANavA maLe che. 3. pRthvIcandracarita - vRddhatapAgacchanA udayasAgaranA ziSya labdhisAgare A saMskRta kAvyane saM. 1558mAM racyuM hatuM. temanI bIjI racanA zrIpAlakathA saM. 1557mAM lakhAI hatI. 4. pRthvIcandracarita - A saMskRta gadyamayI 11 sargo dharAvatI bRhata kRti che. teno granthAjha 5901 zlokapramANa che. gadya saraLa che ane vacce vacce saMskRta ane prAkRta padyo paNa uddhata che. kavie potAnI racanAno AdhAra koI prAkRta kRtine mAnyo che : RvinA prAkRtI pravrutapRthvIndravatirtha sAdhavardhamAyA kiJcit likhyate / kartA ane kRtikALa - kRtinA aMte 11 padyonI prazasti ApI che. temAMthI jANavA maLe che ke tenA kartA tapAgacchanI saMvignazAkhAnA padmavijayagaNinA ziSya rUpavijayagaNi che. temaNe A kAvya amadAvAda nagaramAM vi.saM. 1882 zrAvaNa mAsamAM neminAthanA janmadine racyuM hatuM.' A ja viSayanI anya kRtionA kartAonAM nAma ajJAta che. temAM eka kRti saMskRta gadyamAM paNa maLe che." 1. prazasti , padya 4 2. jinaratnakoza, pR. 256; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1918 3. ejana, pR. 2pa6 4. jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, 1918; mesarsa e. ema. kaMpanI, bhAvanagara, 1936, prazasti, padya 5-11. 5. jinaratnakoza, pR. 256 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya ArdrakakumAracarita - RSibhASitasUtramAM Ardrakane 28mA pratyekabuddha mAnyA che. temaNe kAmavAsanAnI niMdA karI hatI. sUtrakRtAMga anusAra Ardraka eka anArya dezanA rAjakumAra hatA', zreNikaputra abhayakumAra sAthe temane maitrI hatI. ArdrakakumAre abhayakumA2ne bheTo mokalAvI hatI. abhayakumAre paNa temane dharmopakaraNo bheTa mokalyAM hatAM, temane meLavIne ArdrakakumAra pratibuddha thayA. jAtismaraNajJAna thavAthI ArdrakakumAre dIkSA laI lIdhI ane tyAMthI bhagavAna mahAvIra bhaNI vihAra karyo. ArdrakakumAracaritra upara ajJAtakartRka keTalIya racanAo maLe che. temAM ekamAM 159 prAkRta po che, ane bIjI ekamAM 170 prAkRta padyo che. temanI patnI zrImatI upara paNa zrImatIkathA' nAmanI ajJAtakartRka racanA maLI che. kevalicarita pratyekabuddhonAM caritonI jema ja vibhinna kALe thayelA keTalAka kevalIonAM (kevaLajJAnIonAM) ciratone paNa rocakatAne kAraNe jaina kavioe potAnAM kAvyonA viSaya banAvyA che. temAMthI kAmadevanA caritonA prasaMgamAM ame vijayacandrakevalicaritra (prAkRta), siddharSikRta zrIcandrakevalicaritra, bhuvanabhAnukeli(balinarendra)caritra, tathA jammUkevalicarita vagere keTalIka kRtiono paricaya ApI dIdho che. te uparAMta kelicaritra upara bIjI racanAo paNa maLe che. jayAnantakevalicarita - Ano granthAgra 675 zlokapramANa che. tenI racanA tapAgacchanA prabhAvaka AcArya somasundaranA ziSya munisundare (vi.saM. 14781503) karI che. -- 177 1. DaoN. jyotiprasAda jaine ArdrakakumArane IrAnanA samrATa kuruSa (I.pU. 558-530)nA putra gaNyA che. bhAratIya ItihAsa : eka dRSTi, pR. 67-68 2. jinaratnakoza, pR. 34; pATaNa sUcI, bhAga 1, pR. 153 ane 405 3. ejana, pR. 398 4. jinaratnakoza, pR. 134; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1968 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 jaina kAvyasAhitya bIjI kRti saMskRta gadyamAM che. tenI racanA tapAgacchanA prabhAvaka AcArya yazovijayanA gurubhAI pamavijaye saM. 1858mAM karI che. A kRtino AdhAra munisundarakRta racanA che. prakIrNaka pAtronAM caritro uparyukta zreNIbaddha (tIrthaMkara-cakravartIthI zarU karI pratyekabuddha sudhI) caritro ane paurANika kAvyo uparAMta saMskRta-prAkRtamAM aneka prakIrNaka kAvyo maLe che, te kAvyomAM evAM pAtronAM caritro AlekhavAmAM AvyAM che je uparyukta tIrthaMkaracakravartI AdinAM jIvanathI saMbaddha hoya ke temanA samakAlIna hoya, ane e pAtronAM bhavya jIvana pratye kavio ane zrotAone vizeSa abhiruci hoya. ahIM ame pahelA tIrthaMkarathI aMtima tIrthaMkara sudhInA kAlakhaMDamAM thayelAM pAtro upara AdhArita mukhya kAvyono paricaya karAvIe chIe. jayakumAra-sulocanAcarita - bharata cakravartInA senApati ane hastinApuranA rAjA jayakumAra (meghezvara) tathA temanI rANI sulocanAnA kautukapUrNa caritanA upara jaina kavioe sulocanAkathA yA carita, jayakumAracarita, sulocanAvivAha nATaka (vikrAntakaurava nATaka) Adi vividha prakAranAM kAvyo racyAM che. kathAprasaMgamAM kavione ukta caritanI keTalIya vAto rocaka jaNAI. jayakumAra saundarya ane zIlano bhaMDAra hatA. eka vAra te kAzIrAja akaMpananI putrI sulocanAnA svayaMvaramAM AvyA. aneka sundara rAjakumAro, eTale sudhI ke bharata cakravartInA putra arkakIrti temAM hovA chatAM sulocanAe varamALA jayakItine paherAvI. svayaMvara samApta thatAM ja bharataputra arkakIrti ane jayakumAra vacce yuddha zarU thayuM paraMtu vijaya jayakumArano thayo. A apriya ghaTanAnI khabara bharata cakravartIne mokalavAmAM AvI. te sAMbhaLI cakravartI bharate jayakumAranI bhAre prazaMsA karI. lagna pachI vidAya laIne jayakumAra cakravartI bharatane maLavA ayodhyA jAya che ane tyAMthI pAchA vaLI jyAre te potAnA paDAva tarapha jAya che tyAre mArgamAM gaMgA nadI pAra karatI vakhate tenA hAthIne eka devI magaranuM rUpa dharI pakaDI le che. tethI jayakumAra-sulocanA hAthI sAthe gaMgA nadImAM DUbavA lAge che. te samaye sulocanA paMcanamaskAramaMtranI ArAdhanAthI te upasargane dUra kare che. hastinApura pahoMcI 1. jinaratnakoza, pR. 134; A kRti pAlItANAthI san 1921mAM prakAzita thaI che. 2. ejana, pR. 132 ane 447 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya jayakumAra ane sulocanA aneka sukho bhogave che. eka divasa mahelanI aTArImAM beThAM beThAM bannee AkAzamArge jatuM vidyAdharadampatI joyuM ane bannene pUrvabhavanI ghaTanAnuM smaraNa thatAM banne mUrchita thaI gayAM. mUrchA vaLI jatAM bhavAvalionuM varNana karatAM karatAM sukhe samaya pasAra karavA lAgyAM. eka vAra eka deve AvI jayakumAranA zIlanI parIkSA karI. pachI jayakumAra saMsArathI virakta thaI gayA ane temaNe bhagavAna RSabhadeva pAse jaI dIkSA grahaNa karI. A kathAnaka upara nIcenI kRtio Aja sudhImAM maLI che : 1. mahAsena (vi.saM. 835thI pahelAM) 2. guNabhadra (vi.saM.905 lagabhaga) 3. hastimalla (13mI sadI) 4. vAdicandra bhaTTA. (vi.saM. 1661) 5. bra. kAmarAja (17mI sadIno uttarArdha) jayakumAracaritra 23 179 sulocanAkathA mahApurANanAM aMtima pAMca parvomAM vikrAntakaurava yA sulocanA nATaka sulocanArita 6. bra. prabhurAja 7. paM. bhUrAmala jayodayamahAkAvya A kRtiomAMthI vikrAntakauravano paricaya nATakonA prasaMgomAM tathA jayodayamahAkAvyano paricaya zAstrIya mahAkAvyonA prasaMgamAM ApIzuM. bAkInI kRtiono paricaya nIce Apyo che. sulocanAkathA Ano ullekha jinasene potAnA harivaMzapurANamAM, udyotanasUrie potAnI kuvalayamAlAmAM ane dhavalakavie potAnA apabhraMza harivaMzaramAM bhAre prazaMsAbharyA zabdomAM karyo che. kuvalayamAlAmAM A kathA vize nIce mujaba kahyuM che : saNNihiyajiNavariMdA dhammakahAbaMdhadikkhiyaNariMdA / kahiyA jeNa sukahiyA suloyaNA samavasaraNaM ca // 39 // arthAt jeNe samavasaraNa jevI sukathitA sulocanAkathA kahI. jema samavasaraNamAM jinendra zrotAo samakSa hoya che ane temano dharmopadeza sAMbhaLI rAjAo dIkSA le che, tevI ja rIte sulocanAkathAmAM paNa jinendra sannihita che ane temAM rAjAe dIkSA lIdhI che. kuvalayamAlA pachI pAMca varSe racAyelA harivaMzapurANamAM ukta kRti vize nIce pramANe kahyuM che : 1. jinaratnakoza, pR. 447; jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 420-421. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 mahAsenasya madhurA zIlAlaMkAradhAriNI / kathA na varNitA kena vaniteva sulocanA // arthAt zIlarUpa ane madhurA nitA jevI mahAsenanI sulocanAkathAnI prazaMsA koNe nathI karI ? dhavala mahAkavie raviSeNanA padmacaritanI sAthe mahAsenanI sulocanAkathAno ullekha karyo che muNi mahaseNa suloyaNu jeNa, paumacariu muNi raviseNeNa / kartA ane racanAkALa A kAvyanA kartA mahAsena che. te vi.saM. 835thI vahelA thayA che. udyotanasUri ane jinasena samakAlIna tathA ekadezastha hatA. tethI saMbhAvanA e che ke banne dvArA prazaMsita kathAgraMtha A eka ja hato. saMbhavataH te prAkRta racanA hatI. sulocanAcarita A kRti 9 paricchedomAM vibhakta che. teno granthAgra 4525 zlokapramANa che. prazasti anusAra te sugama saMskRtamAM racAI che. tenA kartA bhaTTAraka vAdicandra che. temanI anya kRtio che - pArzvapurANa, jJAnasUryodaya, pavanadUta, yazodhararita, pAMDavapurANa, vagere tathA keTalIka gujarAtI racanAo paNa. prastuta kRtinI eka prata IDaranA bhaMDAramAM che, tene kartAnA ziSya bra. sumatisAgare byArAnagaramAM vi.saM.1661mAM lakhI hatI. tethI kRtinI racanA avazya tenI keTalAMka varSo pahelAM thaI hovI joIe. - - 3. 4. ejana jaina kAvyasAhitya bra. kAmarAjanI A viSayanI racanAnuM nAma jayapurANa ke jayakumAracaritra che. A saMskRta kAvya che. temAM 13 sarga che. prabhurAjakRta jayakumAracaritrano ullekha mAtra maLe che. A cirata upara apabhraMzamAM bra. devasena ane 2IdhUnI racanAo paNa maLe che. bharatanA ukta senApatinA caritra uparAMta bharatanA eka putra ane RSabhadevanA 1. jinaratnakoza, pR. 447; jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 388 2. vihAya pAnjiM mumairvavano cakAra caritaM sAdhvyA vAdicandro'lpamedhasAm // jinaratnakoza, pR. 132 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 181 prathama gaNadhara' puMDarIkanA caritrane laIne paNa eka jaina kavie puMDarIka caritra racyuM che. teno paricaya nIce pramANe che. puMDarIkacarita - A mahAkAvya ATha sargomAM vibhakta che. temAM 2830 zloka che. tenuM parimANa 3300 zlokapramANa che. paurANika mahAkAvya hovAthI temAM aneka alaukika ane aprAkRta tattvono samAveza thayo che. sAthe sAthe stotro ane mAhAbhyonuM Alekhana paNa thayuM che. zatruMjayamAhAsyanuM varNana aneka sthAne thayuM che. kAvyamAM avAntara kathAonI aMdara. anya bhavonuM nirUpaNa karI karmaphala ane jainadharmanuM mahattva darzAvyuM che. A kAvyanA nAyakanuM kathAnaka vAstavamAM trIjA sargathI zarU thAya che. pahelA be sargomAM RSabhadeva ane bharata-bAhubalinuM varNana che. pahelAM kAvyamAM ATha sargo hovAnI vAta kahI che paraMtu ATha sargo pachI paNa 100 padyo Ave che. pachI ja kAvya samApta thAya che. hakIkatamAM A 100 padyono navamo sarga manAvo joIe paraMtu kavie kyAMya paNa tene navamo sarga kahyo nathI. kAvyanA nAyakanI mokSapadaprApti AThamA sarganA madhyabhAge ja darzAvavAmAM AvI che ane tyAM ja kathAnI samApti samajavI joIe paraMtu kavie AgaLa kaMIka vadhArIne RSabhadeva ane bharata cakravartInA nirvANane darzAvavA mATe kathAkrama cAlu rAkhyo che. A kAvyanA nAma uparathI spaSTa che ke puMDarIka ja kAvyanA nAyaka che. tethI temAM tenuM vyaktitva sarvAdhika prabhAvazALI hovuM joIe paraMtu tenuM vyaktitva to A kAvyamAM RSabhadeva ane bhAratanI AgaLa kaMIka dabAyeluM jaNAya che ane te kevaLa upadezakanA rUpamAM ja dekhAya che. Ama A kAvyamAM nAyakanA rUpamAM RSabhadeva, bharata ane puMDarIka traNe pAtra AgaLa Ave che. puMDarIkacaritanI bhASA saraLa ane sarasa che. temAM prasaMgAnurUpa oja, prasAda ane mAdhurya guNovALI bhASAno prayoga thayo che. sAmAnyataH bhASAmAM prasAdaguNanI adhikatA che paraMtu yuddha vagere prasaMgomAM te ojapUrNa banI jAya che. A caritanI bhASAmAM yamaka ane anuprAsano Agraha prabaLa che, tethI bhASAmAM gati, pravAhitA ane jhaMkRtinA guNo AvI gayA che. puMDarIkacaritamAM kyAMka kyAMka gadyano paNa 1. zvetAMbara mAnyatA anusAra 2. zAradA vijaya jaina granthamAlA dvArA prakAzita; jinaratnakoza, pR. 251 3. puMDarIkacarita, sarga 1, zloka 75-76; sarga 5, zloka 195, 337, vagere Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 prayoga karavAmAM Avyo che. prAkRtanAM gadya-padyanI yojanA paNa A ciratamAM karavAmAM AvI che. temAM keTalAMka prAcIna ardhamAgadhI AgamomAMthI uddharaNonA 1 - rUpamAM uddhRta karavAmAM AvyAM che jyAre keTalAMkanI racanA kavie pote karI che. A kAvya vividha alaMkAronI yojanAthI samRddha che. zabdAlaMkAromAM yamaka ane anuprAsano prayoga to pracura thayo che paraMtu arthAlaMkAromAM upamA, utprekSA ane rUpakano adhika prayoga thayo che. A ciratamAM vividha chaMdono prayoga noMdhapAtra che. mahAkAvyanA paraMparAgata niyamonuM pAlana na karIne pratyeka sargamAM aneka vRttono prayoga karavAmAM Avyo che, chanda zIghra badalavAmAM AvyA che. Ama to kAvyamAM anuSTupno prayoga sauthI vadhu thayo che. tenA pachI upajAti, vasaMtatilakA, vaMzastha ane zArdUlavikrIDitano prayoga kramazaH Ave che. anya chaMdomAM svAgatA, hariNI, sragdharA, mandAkrAntA, mAlinI, AryA Adi chaMdono prayoga thayo che. kaviparicaya ane racanAkAla - A caritanA aMte kavie potAnI guruparaMparA jaNAvI che. temAMthI jANavA maLe che ke A mahAkAvyanA kartA kamalaprabhasUri che. te candragacchanA hatA. temanA pUrvavartI AcAryomAM candragacchamAM candraprabhasUrinA ziSya dharmaghoSasUri thayA, temanAM caraNonI vaMdanA rAjA jayasiMha paNa karatA hatA. dharmaghoSasUri pachI temanA paTTa upara kramazaH kUcalasarasvatInI upAdhithI vibhUSita cakrezvarasUri vagere keTalAya AcAryo thayA, temAM eka ratnaprabhasUri hatA. puMDarIkacaritanA kartA kamalaprabhasUri A ratnaprabhasUrinA ziSya hatA. kamalaprabhasUrie A kAvyanI racanA gujarAtanA dhavalakka (dhoLakA) nagaramAM vi.saM 1372mAM karI hatI. prastuta kAvyanA nirmANanI preraNA kavine munioe ApI hatI. A kAvyano AdhAra bhadrabAhukRta zatruMjayamAhAtmya, vajasvAmIkRta zatruMjayamAhAtmya ane pAdaliptasUrikRta zatruMjayakalpa hatA ema darzAvavAmAM AvyuM che. jaina kAvyasAhitya anya mahApuruSomAM bhagavAna munisuvratanA tIrthakALamAM thayelA rAmacandranA carita sAthe joDAyelAM sItA ane lakSmaNanAM caritro uparAMta sugrIva upara sugrIvaritra' (prAkRta) maLe che. 1. puMDarIkacarita, sarga 3, zloka 10-11 2. zrIvikramarAjyendrAt trayodazazatamite / dvAsaptatyadhike varSe vihitaM dhavalake // 3. jinaratnakoza, pR. 444 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya ' 183 aMjanAsuMdarIcarita - hanumAnanI mAtA aMjanAsuMdarI upara aMjanAsuMdarIcarita nAmanuM kharataragacchanA jinacandrasUrinI ziSyA guNasamRddhimahattarAkRta 503 prAkRta gAthAonuM kAvya (saM. 1406), jinahaMsanA ziSya puNyasAgaragaNikRta (303 saMskRta zlokovALuM) kAvya, kharataragacchanA ratnamUrtinA ziSya merusundara upAdhyAyakRta (16mI sadI) kAvya tathA brahma. jinadAsakRta kAvya maLe che. rAjImatI-rUkamiNI-subhadrA-dropadIcarita- bhagavAna neminAtha ane kRSNakAlIna aneka dharmaparAyaNA strIonAM caritro paNa jaina kavioe racyAM che, jemake neminAthanI saMsArI patnI rAjImatI upara AzAdharakRta rAjImatIvipralaMbha (khaMDakAvya) tathA yazazcandrakRta rAjImatIprabodhanATaka; kRSNanI patnI rukamiNI upara ramiNIcarita (jinasamudra, 18mI sadI), samiNIkathAnaka (chatrasena AcArya); kRSNanI bena subhadrA upara subhadrAcaritra (granthAjha 1500) tathA pAMDavapatnI draupadI upara draupadIsaMharaNa (samayasuMdara, 17mI sadI), draupadIharaNAkhyAna (paMDita lAlajI) tathA ajJAtakartaka draupadIcarita. A badhAM kAvyo upalabdha che. varAMgacaritra - bAvIsamA tIrthaMkara neminAtha ane zrIkRSNanA samakAlIna rAjA ane puNyapuruSa varAMganuM kathAvastu, kAvyanA mAdhyamathI gRhasthadharma (aNuvrato) ane adhyAtmadharma lokone samajAvavA mATe, jaina kaviomAM priya rahyuM che. varAMganA caritamAM dharma-artha-kAma-mokSa caturvargasamanvita dharmakathAnuM darzana kAvyasarjakoe karyuM ane temaNe vAcakone karAvyuM. Aja sudhI varAMgacarita zIrSakavALAM traNa saMskRta, eka kannaDa ane be hindI kAvyo maLyAM che. kevaLa saMskRta kAvyono ja paricaya nIce Apyo che. 1. varAMgacarita - jaina caritakAvyomAM saMskRtamAM racAyeluM mahattvapUrNa sauprathama caritakAvya jaTAsiMhanadinuM varAMgacarita che. jo ke tenA pahelAMnuM raviSeNanuM padmacarita upalabdha che paraMtu te adhikAMza "paumacariyanI chAyArUpa siddha thayuM che ane vaLI te bahunAyakavALI racanA che. prastuta kAvya eka nAyakavALI racanA 1. ejana, pR. 4 2. ejana, pR. 331 3. ejana, pR. 33ra 4. ejana, pR. 445 5. ejana, pR. 183 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jaina kAvyasAhitya che. temAM 31 sargo che ane kula maLIne vividha vRttomAM racAyelA 2815 zloko kathAvastu - vinIta dezanA uttamapura nagaramAM rAjA dharmasena hatA. temane rANI guNavatI hatI. temane varAMga nAme rAjakumAra thayo. yuvAna thayo eTale tenAM lagna dasa rAjakumArIo sAthe karavAmAM AvyAM. eka vAra te nagaramAM bhagavAna neminAthanA pradhAna ziSya varadatta AvyA. temanI pAsethI rAjA dharmasene ane rAjakumAra varAMge dharma sAMbhaLyo ane aMte samyakta-mithyAtvanuM svarUpa samajI varAMge temanI pAse aNuvrato grahaNa karyA ane badhAM prANIo pratye maitrI ane premabharyuM AcaraNa zarU karyuM. rAjAne traNa so putro hovA chatAM paNa varAMganA guNothI prabhAvita thaI tene yuvarAja pada ApyuM. tene kAraNe varAMganI oramAna mAtA mRgasenA ane teno putra suSeNa IrSA karavA lAgyAM ane varAMgane bhagADavA mATe temaNe subuddhi nAmanA maMtrInI madada meLavI. eka vAra maMtrI dvArA paLoTAyelo duSTa ghoDo varAMgane savArI karavA Apyo. ghoDo varAMgane eka gADha jaMgalamAM laI gayo ane tyAM te ghoDo varAMgane pachADI bhAgI gayo. varAMgane jaMgalamAM aneka kaSTa sahevA paDyAM. eka vAra eka hAthInI madadathI teNe eka vAghanA mukhamAMthI potAnI jAta bacAvI. te jaMgalamAM ja eka pakSIe eka suMdarInuM rUpa dhAraNa karIne varAMgane lalacAvavAnI IcchA karI paraMtu svadArasaMtoSavratamAM te aDaga rahyo. tyAM bhramaNa karato hato tyAre bhIloe tene pakaDyo paraMtu bhIlonA mukhInA putrane sarpadaMzathI sAro karavAne kAraNe tene choDI mUkavAmAM Avyo. eka vAra bhIlo sAthe laDIne teNe vaNikonA saMghanI rakSA karI ane temanA mukhInI sAthe lalitapura AvIne "kazcidbhaTa' nAma rAkhIne rahevA lAgyo. A bAju varAMga acAnaka gAyaba thaI javAthI tenA mAtA-pitA ane patnIo bahu zokAkula banI gayAM paraMtu eka munie temane sAttvanA ApI eTale te badhAM dharmadhyAnamAM samaya vItAvavA lAgyA. eka vAra mathurAnA rAjAe lalitapura upara caDhAI karI paraMtu kazcidUbhaTa nAmadhArI varAMge lalitapuranA rAjAne madada karI duzmana rAjAne harAvI bhagADI mUkyo. eTale badalAmAM lalitapuranA rAjAe potAnI kanyAone tenI sAthe paraNAvI tene ardha rAjaya ApyuM. eka vakhata varAMganA pitAnA rAjya upara bakulanareze AkramaNa karyuM kAraNa ke varAMganA oramAna bhAI suSeNe jayArathI rAjayano bhAra saMbhALyo tyArathI zAsanakArya bagaDI 1. jinaratnakoza, pR. 342; DaoN. AdinAtha neminAtha upAdhdha (saM.), varAMgacarita, mANikacandra digaMbara jaina granthamAlA, muMbaI, 1938, Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 185 gayuM hatuM. varAMganA pitAe lalitapuranA rAjA pAse madadanI mAgaNI karI. A takano varAMge lAbha lIdho ane bakulanarezane parAsta karI te potAnA pitAnA nagaramAM pravezyo. uttamapuranI janatAe varAMganuM svAgata karyuM. pachI potAnA virodhIne kSamA ApI varAMga tyAMnuM rAjyazAsana saMbhALavA lAgyo ane pitAnI AjJAthI navA dezo jItavA nIkaLI paDyo. pachI teNe navuM rAjya sthApyuM ane Anartapurane potAnI rAjadhAnI banAvI. eka divasa potAnI paTarANIe pUchatAM teNe gRhastha dharmano marma samajAvyo ane tyAM jinagRha ane jinapratimAnI sthApanA karI. eka divase varAMge AkAzamAMthI eka tAro kharato joyo. tethI tene vairAgya jabhyo ane teNe potAnA putra sugAtrane rAjyabhAra soMpI dIdho. varAMge varadatta kevalI pAse jainI dIkSA lIdhI ane tapasyA karI varAMga mokSe gayA. varAMgacaritanA pratyeka sarganI puSpikAmAM varAMgacaritane dharmakathA kahevAmAM AvI che. jo ke kavie A racanAne mahAkAvyanI upAdhi nathI ApI tema chatAM temAM paurANika mahAkAvyanI aneka vizeSatAo che, jemake sargomAM vibhAjana, nagara, Rtu, keli, viraha, vivAha, yuddha, vijaya vagerenAM mahAkAvyocita varNano, vibhinna chaMdono prayoga ane sarvAnta chaMdaparivartana. kAvyano nAyaka varAMga dharmavIra ane yuddhavIra che. - varAMgacaritamAM jaina siddhAnto ane niyamonuM varNana ghaNuM che. cothAthI dasamo sarga tathA chavvIsamo ane sattAvIsamo sarga A nimitte ja racavAmAM AvelA che. jo A sargone kRtimAMthI dUra karavAmAM Ave to tethI ghaTanAonA AlekhanamAM koI phera paDato nathI. A kAvyamAM aneka sthaLe jIva ane karmano saMbaMdha, sukhaduHkhanuM kAraNa, samyakta ane mithyAtva, saMsAranuM svarUpa, gRhasthadharma, jinapUjA ane jinamaMdiranirmANanuM mahattva, mahAvrata, gupti, samiti vagerenuM nirUpaNa karyuM che. kavie aneka prasaMgoe anya matonI AlocanA karI che. temaNe saMsAranI utpatti-sthiti-pralayanAM kAraNa tarIke puruSa, Izvara, kAla, karma, daiva, graha, vagerenuM khaMDana karyuM che. tevI ja rIte kSaNabhaMgavAda, zUnyavAda, vijJAnavAda ane pratItyasamutpAdavAda e bauddha siddhAntonuM khaMDana karyuM che. kavie rudra, agni, brahmA, viSNu, Indra, kumAra ane buddhanA devapaNAnI paNa samIkSA karI che. kavie janmaAdhArita varNavyavasthAnuM khaMDana karyuM che ane purohitavarganI kaTu AlocanA 1. iti dharmakathoddeze caturvargasamanvite / sphuTazabdArthasandarbhe varAGgacaritAzrite / / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jena kAvyasAhitya karatI vakhate brAhmaNatvano kharo AdhAra to vidvattA, satyatA ane sAdhuzIlatA che ema kahyuM che.' kavie potAnA samayamAM (bAdAmInA cAlukyavaMzanA rAjyakALamAM) dakSiNa bhAratamAM jainadharmanuM suMdara citra rajU karyuM che. temaNe jaina maMdiro, jaina pratimAo ane jaina mahotsavonuM rocaka varNana karyuM che. rAjya taraphathI jaina maMdirone grAma vagerenuM dAna ApavAnA ullekho paNa temaNe karyA che. AnuM samarthana kadamba, caulukya ane rASTrakUTavaMzIya zilAlekho paNa kare che. A kAvya tatkAlIna anya sAmAjika ane rAjakIya paristhitinuM paNa digdarzana karAve che. vividha varNano ane dhArmika carcAo hovA chatAM kAvyazAstranI dRSTie A kAvyamAM keTalIka vizeSatAo ane truTio paNa che. kAvyano pradhAna rasa zAntarasa che; ane ucita prasaMgoe anya rasonuM Alekhana paNa thayuM che, jemake varAMga ane tenI navoDhA patnIonA kelivarNanamAM saMyogazRMgAranI, teramA sargamAM pulindavasatInA citraNamAM bibhatsa rasanI ane caudamA sargamAM yuddhavarNanamAM vIrarasanI abhivyakti suMdara rIte karavAmAM AvI che. varAMgacaritanI zailI astavyasta che. temAM saMskRta bhASAno pravAha eTalo sAro nathI. temAM keTalAya prAkRta zabdono saMskRtamAM prayoga thayo che, jemake goNa, tumba, barkara, addhA vagere. keTalAka saMskRta zabdonAM liMga badalI nAkhavAmAM AvyAM che, jemake geha, jAla, bhUSaNa, cakra zabdone puMliMgI ane akSata, vRttAntane napuMsakaliMgI banAvI devAyA che. azvaghoSa, vAlmIki vagerenI jema kavie dhAtunA aniyamita rUpono prayoga karyo che, jemake sasujune mATe sasachuM, juhuvAne mATe juhA, susAdhyane mATe susAdhayitvA, vagere. alaMkAronA prayogamAM kavi bahu UtaryA nathI, to paNa temanI aneka upamAo prazaMsAyogya che. udAharaNArtha - nidAghamAse vyajanaM yathaiva karAtkaraM sarvajanasya yAti / tathaiva gacchan priyatAM kumAro vRddhi ca bAlenduriva prayAtaH / / 28. 60 // varAMgacaritamAM vividha chandono prayoga thayo che. temAM upajAtino prayoga sarvAdhika thayo che (1879) ane kramamAM pachI Ave che anuSTapu (469). anya 1. prastAvanA, pR. 32-35, 68-70. 2. ejana, pR. 35-39, 70-73 3. ejana, pR. 42-48, 74-76 4. ejana, pR. 52 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya chaMdomAM dhruvilaMbita, bhujaMgaprayAta, vaMzastha, puSpitAgrA, praharSiNI, mAlabhAriNI, mAlinI ane vasaMtatilakA ullekhanIya che. kAvyamAM chaMdasaMbaMdhI aniyamitatAo paNa dRSTigocara thAya che, jemake anuSTupnA keTalAka zlokomAM nava akSara che, eka upajAtimAM eka caraNa vaMzasthanuM che, eka upajAtimAM akSarAdhikya che. kartA ane racanAkALa A kAvyamAM kartAnA nAmano kyAMya ullekha nathI, ane koI prazasti ApavAmAM AvI nathI. tethI kartAnA aMge aMtaraMga sAthya mUka che. paraMtu bAhya sAkSyo dvArA ApaNane avazya sahAyatA maLe che, jemake sauprathama udyotanasUrie potAnA kAvya kuvalayamAlAmAM (I.sa.778) vAMgarita ane tenA kartA jaTilano ullekha karyo che. tyAra pachI pAMca varSa bAda jinasene potAnA harivaMzapurANamAM (I.sa.783) kevaLa varAMgacaritanI prazaMsA karI che - "suMdarI nArInA jevI varAMgacaritanI arthapUrNa racanA potAnA guNothI konA hRdayamAM potAnA pratye gADha anurAga utpanna nathI karatI ?"3 eka anya jinasenanA AdipurANamAM (lagabhaga I.sa.838) kevaLa jaTAcAryanI prazaMsA karavAmAM AvI che, temAM varAMgacaritamAMthI ghaNI sAmagrI levAmAM AvI che. dhavala kavie potAnA apabhraMza harivaMzamAM (11mI sadI) to kartA ane kAvya banneno ekasAthe ullekha karyo che.pa kannaDa triSaSTizalAkApuruSacarita(cAmuMDarAyapurANa)nA kartA maMtrI ane senApati cAmuMDarAye potAnA purANanA eka gadyAMzamAM varAMgacaritanA prathama sarganA chaThThA ane sAtamA zlokane vyAkhyAna rUpe ApyA che ane prathama sarganA 15mA zlokane 'jaTAsiMhanandAcAryavRttam' kahIne uddhRta karyo che. ukta ullekho uparathI niSkarSa nIkaLe che ke A varAMgacaritanA kartA jaTila, jaTAcArya yA pUrNa nAma jaTAsiMhanandAcArya che. kannaDa sAhityanA kavio pampa, 1. ejana, pR. 48-49 2. jehiM kae ramaNijje varaMgapaumANacariyavitthAre / kaha va Na salAhaNijje te kaiNo jaDiyaraviseNo // varAGganeva sarvAGgairvarAGgacaritArthavAk / kasya notpAdayed gADhamanurAgaM svagocaram // 1.35 4. kAvyAnucintane yasya jaTAH pracalavRttayaH / arthAnsmAnuvadantIva jaTAcAryaH sa no'vatAt // 1.20 5. jiNaseNeNa harivaMsu pavittu jaDilamuNiNA varaMgacarittu / 3. = 187 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jaina kAvyasAhitya nayasena, janna, guNavarma, kamalabhava ane mahAbalie potAnA purANakAvyomAM jaTAsiMhanadino ullekha karyo che. temano sauprathama ullekha udyotanasUrinI kuvalayamAlAmAM (zaka saM. 700 = I.sa 778) thayo che, eTale te (jaTAsiMhananDi) tenAthI avazya pUrvavartI che. kannaDa sAhityamAM temanA vividha ullekho uparathI pramANita thAya che ke te karNATakavAsI hatA. karNATaka pradezanA pallakkIguMDa nAmanA DuMgara upara azokanA zilAlekha najIka be pagalAM che. tenI barAbara nIce kannaDa bhASAmAM be lITIno eka zilAlekha che. temAM lakhyuM che ke cAvacce jaTAsiMhananjAcAryanAM pagalAM taiyAra karAvyAM che. saMbhavataH kavinuM A samAdhisthaLa che. A kAvyanA saMpAdaka DaoN. A. ke. upAdhyee jaTAsiMhanadino samaya I.sa. sAtamI sadIno anta darzAvyo che. kavinA A kAvyanI tulanA aneka daSTie azvaghoSanA buddhacaritanI sAthe karI zakAya. kAlidAsa ane bhAravinI racanAo ane varAMgacarita vacce koI sAmya nathI.' varAMgacarita upara anya saMskRta racanAo 6ThThI-7mI zatAbdI pachInI che. 2. varAMgacarita - A bIjI racanAmAM 13 sarga che ane kAvyanuM parimANa 1383 anuSTazlokapramANa che. A kRtino AdhAra pUrvokta varAMgacarita che. paraMtu tenA kartAe ukta kathAnakamAMthI varNano ane dharmopadezo ochA karI nAkhyA che. dhArmika ane dArzanika carcAo paNa nAmamAtra che. kathAnakamAM kavie mAtra eTaluM parivartana karyuM che ke jyAM jaTAsiMhanandie varAMganA vairAgyanuM kAraNa AkAzamAMthI kharatA tArAnuM darzana jaNAvyuM che tyAM prastuta kAvyamAM tenA vairAgyanuM kAraNa tela ghaTavAthI dIpakanI kSINa thatI jyotanuM darzana karyuM che. A kAvya pUrva varAMgacaritanuM saMkSipta rUpa hovA chatAM paNa kavie potAnA bhAvone suMdara raso, alaMkAro ane chaMdomAM vyakta karavAmAM saphaLatA meLavI che. 1. prastAvanA, pR. 19 2. ejana, pR. 22 3. ejana, pR. 73 4. 5. jinadAsa pArzvanAtha phaDakula dvArA saMpAdita ane marAThImAM anUdita, solApu, 1927. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 189 temAM anAvazyaka vAtone dUra karI devAthI kathAnakamAM pUrNa dhArAvAhikatA maLe che. temAM bIjA sargamAM zRMgAra rasa, chaThThA ane AThamA sargamAM vIra rasa, sAtamA sargamAM karuNa ane zAnta rasanI yojanA karavAmAM AvI che. temAM pracalita badhA alaMkArono vyavahAra karavAmAM Avyo che. vividha chaMdonA prayogamAM kavi niSNAta che. prathama sargamAM vaMzastha, bIjA, chaThThA, navamA ane teramA sargamAM upajAti tathA cothA, pAMcamA, sAtamA, AThamA ane agIAramAM sargomAM anuSTapu, trIjA sargamAM svAgatA, dasamA sargamAM vasantatilakA, tathA bAramA sargamAM gIti tathA AryA chaMdano prayoga che. pratyeka sarganA aMtima be zlokomAM chaMdaparivartana dekhAya che. teramA sargamAM vividha chandono prayoga jovA maLe che. camatkAra upajAvavA kAvyamAM vacce vacce nItivacanono prayoga paNa karavAmAM Avyo che. kata ane racanAkALa - kavie kAvyanA aMte eka padya dvArA potAnuM nAma vardhamAna bhaTTAraka tathA mUlasaMgha, balAtkAragaNa ane bhAratIgaccha sUcita karela che. paraMtu temaNe potAnI guruparaMparA vagereno ullekha karyo nathI. jaina zilAlekhamAMthI balAtkAragaNanA be vardhamAnonAM nAma jANavA maLe che. zaka saM. 1307 (I.sa. 1385)nA vijayanagarathI maLelA eka lekhamAM dharmabhUSaNanA guru tarIke eka vardhamAnano ullekha che ane bIjA hummaca zilAlekhanA (I.sa.1530) racanAra tarIke manAya che. vijayanagaranA dharmabhUSaNa nyAyadIpikAnA kartA ja che, temanA samayanI pUrva sImA zaka saM. 1280 (I.sa.1358) mAnavAmAM AvI che. tethI temanA guruno samaya tenI AsapAsano haze. zravaNabelgolAthI maLelA eka lekhamAM eka vardhamAnasvAmIno samaya zaka saM. 1285 (I.sa.1363) Apyo che. jo A vardhamAna ja kAvyanA kartA hoya to temane I.sa.nI 14mI sadInA 1. svasti zrImUlasaMghe bhuvi viditagaNe zrIbalAtkArasaMjJe, zrIbhAratyAkhyagacche sakalaguNanidhivardhamAnAbhidhAnaH / AsId bhaTTArako'sau sucaritamakarocchrIvarAGgasya rAjJo, bhavya zreyAMsi tanvad bhuvi caritamidaM vartatAmArkatAram / / 13. 87 2. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 2, mA di. jaina granthamAlA, lekha saM. 185 3. vI, lekha saM. 667 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jena kAvyasAhitya uttarArdhanA vidvAna gaNI zakAya. hummacanA kannaDa-saMskRta lekhanA racanAra vardhamAne paNa dharmabhUSaNanA guru rUpe ukta vardhamAnanI stuti karI che.' jJAnabhUSaNa bhaTTArakakRta eka anya varAMgacaritano paNa ullekha maLe che. mahAvIrakAlIna zreNikaparivAranAM caritro - bhagavAna mahAvIranA samakAlIna rAjagRhanareza zreNika jainadharmanA anuyAyI hatA. jaina AgamomAM keTalAMya sthAno upara temanuM varNana Ave che. ahIM temano vizeSa paricaya devAnI jarUra nathI. jaina caritrakAvyomAM temanA upara keTalIya racanAo maLe che : 1. zreNikacaritra (zrAddhadinakRtyavRtti) - devendrasUri (saM. 1337 pahelAM) 2. zreNikayAzrayakAvya - jinaprabha (vi.saM. 13pa6) 3. zreNikapurANa yA caritra - bhaTTAraka zubhacandra (vi.saM.1612) 4. zreNika rAjakathA (gadya) - dharmavardhana yA dharmasiMha (vi.saM.1736 AsapAsa) 5. zreNikapurANa - bAhubali 6-7. zreNikacaritra - ajJAta zreNikacarita - A kAvyamAM 729 anuSTa, padya che. vacce vacce prAkRta padya paNa che. A kAvyane zrAddhadinakRtyavRttithI alaga karI prakAzita karavAmAM AvyuM che. tyAM prabhAvanAnA mahattvane darzAvavA mATe rajU karavAmAM AvyuM che. temAM saMkSepamAM zreNika, tenI rANIo, putro ane jIvananI aneka dhArmika ghaTanAonuM varNana che. A eka dhArmika kAvya che. temAM zreNika rAjAnA rAjanaitika jIvananuM koI citraNa nathI. kartA ane racanAkALa - AnA kartA jagandrasUrinA ziSya devendrasUri che. temano svargavAsa vi.saM.1327mAM thayo hato. temanI anya racanAo maLe che - pAMca navya karmagrantha saTIka, bhASyatraya, zrAddhadinakRtyavRtti, dharmaratnaTIkA, siddhapaMcAsikA ane sudarzanacaritra. 1. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 2, pR. 520 2. jinaratnakoza, pR. 342 3. ejana, pR. 399 4. RSabhadeva kezarImala je. jaina saMsthA, ratalAma, saM. 1994 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya anya zreNikacaritomAM jinaprabhanA zreNikacAzrayakAvyano paricaya zAstrIya kAvyonA prasaMgamAM karAvIzuM. bhaTTAraka zubhacandranuM zreNikapurANa eka sAdhAraNa racanA che, te hindI anuvAda sAthe prakAzita che. bAkInAMno ullekha mAtra maLe che. jaina AgamomAM kevaLa zreNikanuM carita varNita nathI paraMtu temanA rAjakumA2onuM caritavarNana paNa che. jaina kavioe jema zreNika upara svataMtra kAvyaracanAo karI che tema temanA rAjakumAro upara paNa caritakAvyo ane kathAkAvyo racyAM che. rAjA zreNikane aneka rANIo hatI ane aneka rAjakumAro hatA. temAMthI azokacandra (A rohiNI-azokacandranRpakathAnuM pAtra che) arthAt kuNika yA ajAtazatru upara, bIjA rAjakumAra abhayakumAra' upara, tathA anya rAjakumAromAM meghakumA2pa ane nandiSeNa upara caritakAvyo ane kathAo maLe che. te badhAMmAM abhayakumAracaritra upara racAyeluM eka kAvya kaMIka mahattvapUrNa che, eTale teno paricaya ahIM ApIe chIe. abhayakumAracarita - abhayAMkacihnita A kAvya 12 sargo dharAve che.deg tenuM parimANa 9036 zlokapramANa che. temAM rAjA zreNikanA putra abhayakumAranuM vismayakArI caritra AlekhAyuM che. sakSepamAM te A pramANe che rAjagRhanA rAjA prasenajitane aneka putro hatA. temAM cAturyaguNasaMpanna eka putra zreNika hato. paraMtu pitAnI upekSAne kAraNe te paradeza jato rahe che jyAM te zreSThIputrI nandAne paraNe che. keTalAka divaso pachI pitAne roga thayAnA samAcAra maLe che, eTale te rAjagRha pAcho phare che. tyAM tenuM rAjatilaka karI prasenajita svargavAsI thaI jAya che. A bAju pitRgRhe nandAne putra janme che, tenuM nAma abhayakumAra rAkhavAmAM Ave che. uMmaralAyaka thatAM abhayakumAra potAnI mAtAne laIne rAjagRha potAnA pitA pAse Ave che. putranA cAturyathI prasanna thaIne zreNika tene pradhAnamaMtrI banAve che. bIjA-trIjA sargamAM abhayakumAranI cAturIthI zreNikano vivAha vaizAlInareza ceTakanI putrI cellanA sAthe thAya che. garbhavatI thatAM cellanAne vicitra 1. diga. jaina pustakAlaya, sUrata 2. jinaratnakoza, pR. 399 3. ejana, pR. 17 4. ejana, pR. 12-13 5. ejana, pR. 313 6. ejana, pR. 199 7. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, 1917; jinaratnakoza, pR. 12 191 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jaina kAvyasAhitya dohada thAya che, tene abhayakumAra potAnI cAturIthI zAnta kare che. A ja rIte zreNikanI bIjI rANI dhAriNInA akAlavarSa dohadane paNa te potAnI cAturIthI pUro kare che. cothA sargamAM tenA aneka vismayakArI kAryonuM nirUpaNa che. pAMcamAthI sAtamA sargomAM zreNika ane tenI rANIo vizenI kathAo che. eka kathAmAM celanAno khovAyelo hAra abhayakumAra potAnI buddhicAturIthI zodhI Ape che. A ja rIte AThamAMthI dasamA sargomAM aneka kathAo kahevAmAM AvI che, te badhImAM koI ne koI rIte abhayakumAranI buddhicAturInuM nidarzana-pradarzana karAvavAmAM AvyuM che. agIAramAM sargamAM mahAvIrasvAmInuM rAjagRhImAM Agamana thatAM abhayakumAra dIkSA levAnI IcchA vyakta kare che ane bAramA sargamAM te dIkSA laI, tapa karI, sarvArthasiddhi vimAnamAM utpanna thAya che. A kAvyanI kathA bahu rocaka che. temAM prakRtinAM vividha rUponA citraNamAM kavine paryApta saphaLatA maLI che. aneka sthaLe kavie prakRtinuM svAbhAvika citraNa karyuM che. pAtronAM saundaryavarNano pratye paNa kavie pUratuM dhyAna ApyuM che. paraMtu te varNano paraMparAgata upamAno dvArA karavAmAM AvyAM che, sahaja rIte karavAmAM nathI AvyAM. abhayakumAracaritramAM kavie potAnA samayanA samAjanuM, samAjamAM phelAyelI dhAraNAo, pracalita rItarivAjo, andhavizvAsa ane mAnyatAonuM yathArtha citra rajU karyuM che. A kAvyamAM sAmAjika adhyayananI jeTalI sAmagrI maLe che teTalI te yuganAM anya kAvyomAM maLatI nathI. bhASAnI dRSTie paNa A kAvya mahattvapUrNa che. anya kAvyonI apekSAe tenI bhASA bahu ja vyAvahArika ane rUDhiprayogo-kahevatothI bharapUra che. temAM saraLatA ane sarasatA sarvatra vyApta che. samasta padAvalIono prayoga bahu ocho thayo che. kyAMka kyAMka anukUla zabdonA cayanathI suMdara citro rajU karavAmAM AvyAM che. A kAvyamAM lokoktio ane kahevatono atyadhika prayoga 1. ejana, sarga 1. 278-282; 2. 78; 3. 204-205, 242-243; 6.59-62; 8.5 2. ejana, sarga 1.197, 201; 2.2 3. ejana, sarga 1. 306-334, 392-410, 471-496; 2. 101-156; 3. 174 177, 183-185; 4. 108, 168, 258; 5. 229-230, pa69-571; . 9.40-47, 50, 51, pa6, 58, 431, 660-668; 11. 26 2, 903-904, 921-922 4. ejana, sarga 10. pa7-pa9 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya thayo che. temano prayoga evI kuzaLatAthI karavAmAM Avyo che ke temanuM svatantra astitva lupta thaI gayuM che ane teo vAkyanAM aMgabhUta banI gayAM che. A kAvyamAM dezI bhASAthI prabhAvita zabdono paNa bahu ja prayoga thayo che. kavie aneka dezI zabdone ja saMskRta rUpa ApI temano prayoga karyo che, jemake DoMgara (DuMgara-parvata), kedAraka (kyArI), hadate (hage che), siMdhana (sUcanA), tAluka (tAlA), vibhAmaNa (bichAnuM), proyituM (parovavuM), vagere. tenA bhASApravAhamAM alaMkArono svAbhAvika prayoga thayo che. zabdAlaMkAromAM anuprAsano prayoga adhika thayo che. arthAlaMkAromAM upamA, utprekSA, rUpaka ane arthAntaranyAsano prayoga bahu ja thayo che. kAvyanA pratyeka sarcamAM eka ja chaMdano prayoga thayo che ane sargAnte chaMdamAM parivartana karavAmAM AvyuM che. 1, 3, 5, 7, 9, 11 ane 12 sargomAM anuSTul chaMdano prayoga thayo che. bIjA sargamAM upajAtino, cothAmAM mAdhavano, chaThThAmAM rathoddhatAno, AThamAmAM vasantatilakAno prayoga thayo che. dasamA sargamAM ane prazastimAM vividha chaMdono prayoga thayo che. A kAvyamAM kula 15 chaMdono prayoga thayo che, te che anuSTup, upajAti, vasantatilakA, rathoddhatA, mAdhava, toTaka, sragviNI, dodhaka, drutavilambita, sragdharA, zArdUlavikrIDita, mAlinI, Arya, zikhariNI ane mandAkrAntA. kaviparicaya ane racanAkALa - * granthanA ante ApavAmAM AvelI prazastimAMthI kavino paricaya maLe che. te anusAra A kAvyanA kavi candratilaka upAdhyAya che. te candragacchanA tA. A ja candragacchamAM prasiddha vidvAna vardhamAnasUri thayA hatA. temanA pachI krama jinezvarasUri, abhayadevasUri, jinavallabhasUri, jinadattasUri, jinacandrasUri, janapatisUri ane jinezvarasUri thayA. kavi candratilaka upAdhyAya jinezvarasUrinA ziSya hatA. kavie jemanI pAsethI vibhinna zAstronuM jJAna meLavyuM hatuM te badhA muniono sAbhAra ullekha temaNe prazastimAM karyo che. A kRtinI racanA kavie jinapAla upAdhyAyanI preraNAthI karI hatI. tenuM saMzodhana lakSmItilakagaNi ane abhayatilakagaNie karyuM hatuM. kRtinI racanAno prAraMbha vAgbhaTTameru (bADamera) nagaramAM thayo hato ane tenI sAti gujarAtanA 193 1. ejana, sarga 1.130; 4. 394; 5.442, 702; 7. 690; 8 28, 153; 9.84, 172, 430, 486, 685, 922, 923; 11.721; 16 171 vagere. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jena kAvyasAhitya khaMbhAtanagaramAM vAghelA rAjA vasaladevanA rAjayamAM vi.saM.1312mAM dIvALInA divase thaI hatI. abhayakumAracarita nAmanI racanAomAM eka bhaTTAraka sakalakIrtinI racanAno ane eka ajJAtakartaka racanAno ullekha maLe che.' mahAvIrakAlIna anya pAtronAM caritra - bhagavAna mahAvIranA samakAlIna aneka santo, rAjAo, dhArmika rAjakumAro, rAjakumArIo tathA zeTho, gRhastha ane anya vargonA lokonAM caritro upara paNa jaina kavioe kAvyo racyAM che. rAjanyavargamAM rAjagRhanA rAjA zreNika ane tenA rAjakumAro uparAMta kauzAmbInA rAjA upara udayanacaritra, ujjainInA rAjA upara pradyotakathA, sindhasauvIra rAjA upara udAyanarAjakathA, dazArNabhadra dezanA rAjA upara dazArNabhadracarita' (prAkRta) tathA hastinApuranA rAjA upara zivarAjarSicarita racAyAM che. evI ja rIte rAjakumAromAM pRSThacaMpAnA rAjakumAra mahAzAla, atimuktaka ane mRgAputra upara racAyelAM caritakAvyo upalabdha che. dhArmika zeThomAM dhanyakumAra-zAlibhadra uparAMta sudarzana zeTha10 upara paNa keTalAMya kAvyo racAyAM che. dhanI gRhasthomAM kAmadeva zrAvakanuM caritra ullekhanIya che. e ja rIte Ananda vagere dasa zrAvako upara paNa caritakAvyo racAyelAM maLe 1. jinaratnakoza, pR. 13 2. ejana, pR. 46 3. ejana, pR. 264 4. ejana, pR. 46 5. ejana, pR. 171 6. ejana, pR. 384 7. ejana, pR. 307 8. ejana, pR. 4 9. ejana, pR. 313 10.ejana, pR. 444 11.ejana, pR. 84 12.ejana, pR. 30 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 195 che. sAmAnya vargamAMthI mAlAkAra arjuna upara tathA caurakarmanirata vyaktiomAM vidyuccara, rauhiNeya ane daDhaprahAri upara caritakAvyo maLe che. mahAsantomAM gautama gaNadhara ane jabUsvAmI uparAMta aMbaDa parivrAjaka ane gAMgeya muni upara racAyelAM caritakAvyo upalabdha che. bhakta strIomAM candanA, mRgAvatI, jayantI, prabhAvatI, zrImatI (ArdrakumAranI rANI), sulasA ane revatI zrAvikA vagere para kRtio lakhAI che. ahIM ame keTalIka racanAono paricaya ApIzuM. ' gautamacarita - bhagavAna mahAvIranA prathama gaNadhara gautama upara keTalAMya kAvyo racAyAM che, temAMthI A prastuta kAvyamAM pAMca sarga che. tenuM sarjana maMDalAcArya dharmacandra (digambara) karyuM che. dharmacandra bhaTTAraka yazakIrtinA ziSya bhAnukIrtinA praziSya ane zrIbhUSaNanA ziSya hatA. A kAvyano samaya saM. 1726 che. bhaTTAraka yazakIrtikRta eka racanAno nirdeza maLe che." trIjI racanAno saMkSipta paricaya nIce ApIe chIe. gautamIyakAvya - A kAvya 11 sargomAM vibhakta che. prAraMbhamAM zrotAonA manoraMjana mATe upavanazobhA, paRtuvarNana, samavasaraNazobhA vagerenuM varNana che. A kAvyakRtimAM gautama IndrabhUtinA saMzayanuM nivAraNa karavA mATe ane temane cAritramAM praveza karAvavA mATe bhagavAna mahAvIra upadeza de che. upadezamAM jainadharmanAM gUDha ne gUDha tathyo AvI gayAM che, jemake tarko dvArA Atmasiddhi vagere. IndrabhUti pachI agnibhUti, vyaktAcArya, sudharmA, maMDita, metArya vagerenA saMdehonA nirAkaraNanuM ane jainadharmanI dIkSAnuM nirUpaNa che. Ama A kAvyamAM prAraMbhika jainasaMghano eka nAnakaDo ItihAsa rajU karavAmAM Avyo che. kavie khUba kauzalapUrvaka kliSTa ane nIrasa viSayane paNa rocaka rIte kAvyamaya zailImAM rajU karyo che. 1. jinaratnakoza, pR. 3pa6 2. ejana, pR. 334 3. ejana, pR. 117 4. ejana, pR. 111 5. ejana . 6. ejana, pR. 112; devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaMDa sirIjha (saM. 90), 1940, vyAkhyA sahita. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 kaviparicaya ane racanAsamaya kharataragaccha aMtargata dattagacchanA pAThaka rUpacandragaNie saM. 1807mAM A kAvya racyuM. kRtinA aMte cAra zlokomAM kavinI prazasti ApI che. temAMthI jANavA maLe che ke temaNe jodhapura nagaramAM rAjA abhayasiMhanA rAjyakALamAM A kRti racI hatI. A kAvya upara vi.saM.1852mAM amRtadharmanA ziSya upAdhyAya kSamAkalyANagaNie gautamIyaprakAza nAmanI vyAkhyA lakhI hatI. bhagavAna mahAvIranA 11 gaNadhara hatA paraMtu gautama sivAya bIjA koI gaNadhara upara svatantra racanAo upalabdha nathI. gAMgeyabhaMgaprakaraNa bhagavAna mahAvI2 ane pArzvanAtha sattAnIya muni gAMgeya vacce nAraka jIvo vagere vize thayelI carcAnuM varNana bhagavatIsUtranA 9mA zatakanA 32mA uddezamAM ApavAmAM AvyuM che. tenI smRti tAjI rAkhavA mATe gAMgeya muninA jIvana upara padmavijaye saM. 1878mAM 54 prAkRta gAthAomAM tathA medhamuninA ziSya zrIvijaye 23 gAthAomAM svopajJa avasUri sAthe racanA karI che. uttamavijayanA ziSya dharmavijaya dvArA nirmita gAMgeyabhaMgaprakaraNano paNa ullekha maLe che. jaina kAvyasAhitya --- udAyanarAjakathA tathA prabhAvatIkathA - sindhu-sauvIra mahAvIra-buddhanA samayamAM eka vizALa rAjya manAtuM hatuM. tyAMnA rAjAnuM nAma udAyana hatuM. te potAnA samayano mahA parAkramI ane prabhAvaka rAjA hato. tenI rANInuM nAma prabhAvatI hatuM. te vaizAlInA rAjA ceTakanI putrI hatI. prabhAvatI nirgandha zrAvikA hatI, paraMtu udAyana tApasabhakta hato. prabhAvatI mRtyu pAmI svarge gaI. teNe potAnA patine pratibodhita karyo ane tene daDha niSThAvALo zrAvaka banAvyo. pachI teNe potAnA bhANeja kezIne rAjya soMpI dIkSA grahaNa karI lIdhI. jaina kavione udAyana rAjarSi ane prabhAvatInAM carito rocaka lAgyAM ane temaNe 1. temanuM bIjuM nAma rAmavijayopAdhyAya che ane temane dayAsiMhanA ziSya kahevAmAM AvyA che. 2. jinaratnakoza, pR. 104; AtmavIra granthamAlAmAM 1917mAM prakAzita 3. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagarathI prakAzita; tenI hastaprata saM. 1672nI maLI che. 4. jinaratnakoza, pR. 104 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 197 udAyananRpaprabandha, udAyanarAjakathA ane udAyanarAjacaritra nAme traNacAra kAvyo racyAM tathA rANI prabhAvatI upara prabhAvatIkathA, prabhAvatIkalpa, prabhAvatIcaritra (saMskRta), prabhAvatIdaSTAnta (prAkRta) nAmanI kRtio racI. mRgAputracarita - A prAkRta kRti uttarAdhyayananA 15mA adhyayana para AdhArita che. tenA kartAnuM nAma maLatuM nathI. vipAkasUtramAM paNa eka mRgAputranuM varNana maLe che, tenA dvArA duHkhavipAkanuM romAMcaka citra rajU karavAmAM AvyuM che. atimuktakacarita - antagaDadasAomAM be atimuktakonuM varNana maLe che : temAM eka che nemi ane kRSNanA samayanA atimuktaka, te hatA kaMsa ane devakInA agraja ane kumArAvasthAmAM dIkSA grahaNa karanAra. bIjA che mahAvIrakAlIna rAjakumAra, te AdhyAtmika samasyAonuM samAdhAna karavA kumArAvasthAmAM bhikSu jIvana svIkArI mokSe gayA. atimuktakanA caritrane laIne saMskRtamAM traNa racanAo maLe che. temAMthI eka 211 saMskRta paghomAM jinapatinA ziSya pUrNabhadragaNie saM. 1282mAM pAlanapuramAM rahI lakhI hatI. pUrNabhadragaNinI bIjI kRtio che dhanyazAlibhadracaritra (saM. 1285) tathA kRtapuNyacaritra (sa. 1305). bIjI kRti paNa saMskRtamAM che ane tenI racanA aMcalagacchanA zAlibhadranA ziSya dharmaghoSe saM. 1428mAM karI che. eka ajJAtakartaka atimuktacaritrano paNa ullekha maLe che. sudarzanacarita- A kRtimAM sudarzana muninuM caritra AlekhAyuM che. jaina paraMparA temane mahAvIrasamakAlIna antaHkRta kevalI mAne che. temanuM saMkSipta Alekhana antagaDadasAo tathA bhattapaNAmAM thayuM che. bhattapaIcchA ane mUlArAdhanA (bhagavatI ArAdhanA)mAM temane mokAra mantranA prabhAvathI mUrkha govALanA jIvanamAMthI utkarSa karI sudarzana zeTha thanArA ane te ja janmamAM mokSaphaLa prApta 1. jinaratnakoza, pR.46 2. ejana, pR. 266 3. ejana, pR. 313 4. ejana, pR. 4; jinadattasUri prAcIna pustakoddhAra phaMDa, sUrata, 1944 5. ejana, pR. 4 6. ejana Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jaina kAvyasAhitya karanArA tarIke darzAvavAmAM AvyA che. A kathAno vistAra hariSeNAcAryanA bRhatkathAkozamAM, zrIcandrakRta apabhraMza kahAkosumAM, tathA rAmacandra mumukSukRta puNyAzravakathAkozamAM ApavAmAM Avyo che. A viSayanuM sauprathama svataMtra kAvya apabhraMzamAM nayanazvinuM sudaMsaNacariu (saM.1100) che. te pachI ApaNane traNa saMskRta racanAono ullekha maLe che. temano saMkSipta paricaya nIce Apyo che. 1. bhaTTAraka sakalakIrti (15mIno uttarArdha) kRta kAvyamAM ATha pariccheda che.' tenI prAcIna hastaprata saM. 1654nI maLI che. sakalakIrti ane temanI kRtiono paricaya pahelAM ApI dIdho che. 2. bhaTTAraka mumukSu vidyAnabdikRta kAvya 12 adhikAromAM vibhakta che. tenuM parimANa 1362 zlokapramANa che. je prathama adhikAramAM mahAvIrasamAgama, bIjAmAM zrAvakAcAra ane tattvopadeza, AThamAmAM sudarzananA pUrvabhavo, tathA navAmAmAM dvAdaza anuprekSAonuM varNana che. bAkInA adhikAromAM sudarzananA vartamAna bhavanuM varNana che. AkhI kRti anurupU chaMdamAM nirmita che paraMtu adhikAranA anne chaMda badalAya che. kRtimAM "karUM ' kahIne anya kRtiomAMthI prAkRta ane saMskRta zloko uddhata karavAmAM AvyA che. prastuta kAvyanA pratyeka adhikAranI antima puSpikA tathA kRtinA aMte ApelI prazastimAM kartAe potAnA nAmano nirdeza karyo che ane guruparaMparAno ullekha karyo che. temAMthI jANavA maLe che ke kartA mumukSu vidyAnadi che. te mUlasaMghanA bhAratIyagacchanA balAtkAragaNanA bhaTTAraka prabhAcandranA praziSya tathA bhaTTAraka devakIrtinA ziSya hatA. vidyAnandinA ziSya mallibhUSaNa, zrutasAgara ane brahma. nemidatta paNa sArA kavi ane lekhaka hatA. vidyAnadino kAryakALa vi.saM. 1489thI 1538 manAya che. prastuta kAvyanI racanA temaNe gandhArapurI (bharUca 1. jinaratnakoza, pR. 444; rAjasthAna ke jaina santa : vyaktitva evaM kRtitva, marAThI anuvAda sAthe solApurathI san 1927mAM prakAzita; DaoN. nemicandra zAstrI, saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 454-56mAM vizeSa paricaya ApavAmAM Avyo che. 2. jinaratnakoza, pR. 444; bhAratIya jJAnapITha vArANasI, vi.saM. 2027, DaoN. hIrAlAla jaina dvArA saMpAdita, prastAvanA jovI. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya pAsenuM nagara)mAM saM. 1513 lagabhaga karI hatI. A kAvyanI prAcIna hastaprata saM. 1591nI maLe che. vidyAnandikRta ukta kAvyane ja bhUlathI temanA ziSya brahma. nemidattakRta,mallibhUSaNakRta ke vizvabhUSaNakRta mAnavAmAM AvyuM che. kAmadevacarita - mahAvIranA jIvanaprasaMgamAM dhanavAna gRhastha kAmadevanuM varNana Ave che. tene laIne rocaka kAvyanI racanA aMcalagacchanA merutaMgasUrie vi.saM.1409mAM karI che. 199 AnandasundarakAvya mahAvIrakAlIna dasa zrAvakonA samudita caritanA rUpamAM saMskRta AnandasundarakAvya aparanAma dazazrAvakacaritanI racanA sarvavijayagaNie karI che. ukta gaNie tapAgacchIya lakSmIsAgarasUrinA paTTadhara sumatisAdhunA paTTakALamAM mALavAnA gyAsudIna khilajInA rAjakarmacArI jAvaDanI vinaMtIthI A kAvya racyuM che. A kRtinI prAcIna hastaprata saM. 1551nI maLI che. sarvavijayagaNinI bIjI racanA sumatisambhava paNa maLe che, temAM sumatisAdhu ane jAvaDanuM caritra AlekhavAmAM AvyuM che. dazazrAvakonAM carito upara prAkRtamAM jinapatinA ziSya pUrNabhadragaNie saM. 1275mAM upAsakadazAkathA aparanAma dazazrAvakacarita ane sAdhuvijayanA ziSya zubhavardhane saM. 1542mAM granthAgra 800 zlokapramANa dazazrAvakacarita (prAkRta) raceluM che. ajJAtakaka AnandAdizrAvakacarita tathA dazazrAddhacarita nAmanI kRtio paNa maLe che. arjuna mAlAkAra - arjuna mALI ghaTanAvizeSanA prabhAvathI AkhI mAnavajAti prati vidrohI banI jAya che ane roja sAta vyaktione mArI nAkhavAno moTo -- 1. prastAvanA, pR. 13-17 2. jinaratnakoza, pR. 84; hemacandra sabhA, pATaNa, 1928 3. dazazrAvaka : Ananda, kAmadeva, culanIpitA, surAdeva, cullazataka, kuMDakolika, sadRAlaputra, mahAzataka, nandinIpitA, sAlihIpitA. 4. jinaratnakoza, pR. 30 5. ejana, pR. 56, 171 6. ejana, pR. 171 7. ejana, pR. 30 8. ejana, pR. 171 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jena kAvyasAhitya hiMsaka saMkalpa karI bese che. kAlAntare bIjI ghaTanAnA prabhAvathI te pratibaddha thaI bhagavAna mahAvIrano ziSya banI AtmakalyANa kare che. A caritra upara kharataragacchanA guNazekharanA ziSya nayaraMge saM. 1624 lagabhaga arjunamAlAkAra kartavya racyuM che. A caritra upara vartamAna yugamAM terApaMthI AcArya kAlUgaNithI dIkSita ane tulasIgaNinA ziSya candana munie sulalita saMskRta gadyamAM arjunamAlAkAra kRti racI che. teno racanAkALa saM. 2025 che. kAvyamAM sAta samucchavAsa che. candana muninI aneka saMskRta-prAkRta racanAo maLe che. saMskRtamAM che prabhavaprabodhakAvya, abhiniSkramaNa, jyotiskuliMga, upadezAmRta, vairAgyekasaprati, prabodha paMcapaMcAzika, anubhavazataka, paMcatIrthI, AtmabhAvadhAjhizikA, pathikAMcadazaka ane prAkRtamAM che rAyaNavAlakahA, jayacariyuM tathA sIIdhammasuttIo. rauhiNeyakathA - mahAvIrakAlIna prasiddha cora hato. mahAvIranA upadezathI teno uddhAra thayo hato. tenA para rAmacandrasUrie prabuddharauhiNeya nAmanuM saMskRta nATaka racyuM che. te uparAMta kAmadrahagacchanA devacandranA ziSya upAdhyAya devamUrtie A prastuta kRti racI che. upAdhyAya devamUrtinI anya racanAomAM vikramacarita maLe che. - vidyaccaracora pachIthI muni banI gayo hato. tenA upara bhaTTAraka sakalakIrtie racelI kRti maLe che.* - candanAcarita - mahAsatI candanA bhagavAna mahAvIranA sAdhvIsaMghanI pramukha hatI. tenA caritra upara bhaTTAraka zubhacandra kAvyanuM sarjana karyuM che. A kAvyamAM pAMca sarga che. tenI racanA vAgaDa pradezanA pUMgarapura nagaramAM thaI hatI. A viSayanI anya svataMtra racanAo saMskRta ke prAkRtamAM thaI nathI. 1. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 584 2. rAmalAla haMsarAja golachA, virATanagara (nepAla) dvArA prakAzita. teno hindI anuvAda chogamala copaDAe karyo che. 3. jinaratnakoza, pR. 334; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1908 tathA jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, 1916; Ano aMgrejI anuvAda nyU hevana (amerikA)thI san 1930mAM eca. jonsane "sTaDIjha Ina onara opha blamaphIlDa'mAM prakAzita karyo che. 4. jinaratnakoza, pR. 3pa6 5. sarga 5, padya saM. 208; rAjasthAna ke jaina santa : vyaktitva evaM kRtitva, pR. 100 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 201 mRgAvatIcarita - kauzAmbIno mahAvIrakAlIna rAjavaMza jainetara ane jaina sAhityamAM kavione vividha prakAranA kathAnakonA cayana mATe AkarSaka rahyo che. mahAvIranA samayamAM kauzAmbInA rAjA zatAnIkano parivAra prabuddha parivAra hato. tenI rANI mRgAvatI ane bena jayantI tathA putra udayanane jaina kavioe potAnAM caritakAvyo ane kathAkAvyonA viSaya banAvyAM che. mRgAvatI upara hIravijayasUrikRta mRgAvatIAkhyAna granthAjha 800 zlokapramANa maLe che. anya kRtiomAM mRgAvatIkulaka (prAkRta) tathA ajJAtakartRka mRgAvatIkathAno ullekha maLe che. mAladhArI devaprabhasUrikRta mRgAvatIcaritra pAMca sargonuM eka laghukAvya che, te anuSupa chaMdamAM racAyuM che. sarvAnta chanda badalAya che. temAM kula maLIne 1848 zloko che. A kAvyamAM darzAvavAmAM AvyuM che ke ujjayinInA rAjA pradyota mRgAvatIne tenA atizaya saundaryanA kAraNe meLavavA IcchatA hatA ane eTale teNe kauzAmbIne ghero nAMkhyo. mRgAvatIe potAnA buddhikauzalathI tene saphaLa na thavA dIdho. atte mRgAvatIe bhagavAna mahAvIra pAse dIkSA lIdhI. mahAvIre pradyotane parastrIvarjanano upadeza Apyo. devaprabhasUrinI anya racanAomAM pAMDavapurANa, sudarzanAcarita tathA kAkukelikAvya maLe che. mRgAvatIcaritramAM mRgAvatInA satItva ane buddhikauzalanuM tathA tenI jaina dIkSAnuM rocaka varNana karavAmAM AvyuM che. jayantIcarita- A kRtine siddhajayantIcaritra, jayantI praznottarasaMgraha ke kevaLa praznottarasaMgraha paNa kahevAmAM Ave che. A kRti prAkRtamAM racAI che. temAM mULa 28 gAthAo che. teno AdhAra bhagavatIsUtranA 12mA zatakano dvitIya udezaka che. tenI racanA pUrNimAgacchanA mAnatuMgasUrie karI che. tenA upara temanA ziSya malayaprabhasUrie eka vizALa vRtti lakhI che. vRttino granthAgra 6600 zlokapramANa che. A vRttimAM prAkRta bhASAmAM ja lagabhaga 56 kathAo ApavAmAM AvI che ane A rIte te eka sAro kathAkoza banI gaI che. temAM kauzAmbInI rAjakumArI tathA mRgAvatInI naNaMda tema ja udayananI phoInI paNa kathA che, te bhagavAna mahAvIranA zAsanakALamAM nirainya sAdhuone vasati devAne kAraNe prathama zayyAtarI 1. jinaratnakoza, pR. 313 2. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, saM. 1966 3. jinaratnakoza, pR. 133, 277 4. paMnyAsa maNivijaya granthamAlA, lIMca (mahesANA), vi.saM. 2006 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jaina kAvyasAhitya tarIke prasiddhi pAmI hatI. jayantIe mahAvIrane jIva ane karma vize aneka prazno pUkyA hatA. vRttikAre abhayadAnamAM meghakumArakathA, karuNAdAnamAM sammatinRpakathA, zIlapAlana upara sudarzana zeTha-manoramA kathA, mAnamAM bAhubalinI kathA tathA anya prasaMgomAM bappabhaTTasUri, AryarakSita AdinI kathAo ane antamAM jayantInI kathA ApI che. kartA ane racanAkALa - kRtinA aMte 20 zlokomAM kRtinA kartAnI tathA 18 zlokomAM kRtilekhakanI prazasti ApavAmAM AvI che. temAMthI jANavA maLe che ke vaTagacchamAM kramazaH sarvadevasUri, jayasiMhasUri, candraprabhasUri, dharmaghoSasUri, zIlaguNasUri thayA. te ja gacchanI pUrNimA zAkhAnA gacchapati mAnatuMgasUrie jayantI praznottaraprakaraNanuM nirmANa karyuM ane temanA ziSya malayaprabhe vi.saM. 1260 (jeTha vada 5)mAM tenA upara vRtti racI. A kRti saM. 1261mAM caulukya rAjA bhImadeva bIjAnA rAjyamAM prAgvATavaMzI zeTha dhavalanI putrI nAu zrAvikAe paMDita muMjAla pAse lakhAvI aMkuzilA sthAnamAM ajitadevane samarpita karI. mAnatuMganI anya racanAnA viSayamAM kaMI jANakArI nathI paraMtu malayapratye svapravicArabhASya nAmanI kRti racI hatI. - sulasAcarita - bhagavAna mahAvIranA zrAvikAsaMghanI pramukhA sulasA potAnA daDha samyakta mATe prasiddha hatI. tenA caritra upara AgamagacchIya jayatilakasUrie ATha sargovALuM A kAvya racyuM che. temAM 540 saMskRta zloko che. tenI aneka hastaprato maLe che. prAcInatama saM. 14pa3nI che. mahAvIrakAlIna anya zrAvikAomAM revatInA carita upara revatIzrAvikA kathA (saMskRta) maLe che. prabhAvaka AcAryaviSayaka kRtio jaina kavioe tIrthaMkara vagere mahApuruSonA samudita carito - mahApurANa yA triSaSTizalAkApuruSacarita AdinI jema samudita rUpamAM AcAryo munionAM 1. jinaratnakoza, pR. 447 2. ejana, pR. 333 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 203 carita upara paNa racanAo karI che. aneka munionAM nAmonuM saMkalana nirvANakArDa' vagere nityapATha karAtAM stotronA rUpamAM maLe che, paraMtu sAthe sAthe temanAM jIvana upara keTalAMka mahattvapUrNa kAvyo paNa racAyAM che. A viSayano bhadrezvarasUrikRta kahAvalino gherAvalIcariya" bhAga ullekhanIya che. AmAM sauprathama yugapradhAna AcAryonA saMpUrNa ItihAsanI sAmagrIno saMgraha karavAmAM Avyo che. temAM kAlakAcAryathI zarU karI haribhadrasUri sudhInA AcAryonAM caritro ApavAmAM AvyAM che. A viSayanI anya racanAo pariziSTaparva vagere mATe A kRti Adarza rahI che. sthavirAvalIcarita athavA pariziSTaparva - hemacandrAcAryanA triSaSTizalAkApuraSacaritranA 10 parvonA pariziSTanA rUpamAM racAyuM hovAthI tene pariziSTaparva kahevAmAM Ave che. triSaSTizalAkApuMsAM dazapUrvI vinirmitA / idAnIM tu pariziSTaparvAsmAbhirvitanyate // temAM jabUsvAmIthI zarU karI vajasvAmI sudhInA prabhAvaka AcAryonAM vismayakArI caritro AlekhavAmAM AvyAM che. jarmana vidvAna harmana yAkobI tene virAvalicarita kahe che, tema kahevA mATe be AdhAra che. pahelo e ke ukta granthanA prathama sargano chaThTho zloka che : "satra 2 navUvAdhyalisthavirAja thocate'.bIjo e ke pratyeka parvanA aMte AvatI puSyikAomAM "vivartIta mahAkAvya nAmollekha maLe che : cArAryazrIravirata pariziSTapavA varAvitrIvattei mahAvidyAnse... ! A granthamAM 13 parvo che, temanuM parimANa 3pa00 zlokapramANa che. A granthano udezya dharmopadeza che. hemacandra tene prAcIna daSTAnta, upadezapUrNa kathAo ane pUrvavartI yugapradhAna puruSonAM kathAnako ApIne rocaka ane ramya banAvI dIdho che. AmAM saMgraha rUpe aneka paurANika kathAo, nItikathAo tathA prAcIna sthavironAM jIvanavRttAnto maLe che. dharmanA paraMparAgata vistAramAM je 1. yAkobI, sthavirAvalIcarita athavA pariziSTaparva, bilphiyothekA InDikA (saM. 96), kalakattA, 1891; bIjuM parivardhita saMskaraNa, bhUmAna ane TAvane dvArA saMpAdita, 1932; 5. haragovindadAsa dvArA saMpAdita, jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, saM. 1968; AnA aneka uddharaNono anuvAda je. harTale jarmanamAM karyo hato, lIjhIga, 1908. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jaina kAvyasAhitya prAcIna pUrvadharoe bhAga lIdho temanAM kathAnako zramaNavargamAM guruziSyaparaMparAthI jIvita che. prathama, dasa Agamo upara bhadrabAhue niryuktio lakhI hatI, temAM A kathAnakono sAdhAraNa ullekha che. te niryuktiomAM vistArapUrvaka ullekha na thaI zakyo kAraNa ke te to gAthAo ane sUtrono artha ja darzAve che. te pachI sUtro ane niryuktione vistArathI samajAvavA mATe prAkRta cUrNio racAI. A cUrNiomAM A kathAnako vistArathI ullikhita che. A cUrNione paNa vistArathI samajAvatI TIkAo haribhadrasUri vagere AcAryoe lakhI. A vipula kathAnakonA samudAyano upayoga hemacandrAcArye pariziSTaparvanuM nirmANa karavAmAM karyo che. pro. yAkobIe pariziSTaparvanI saMpUrNa sAmagrInuM vizleSaNa karyuM che ane darzAvyuM che ke hemacaMdra potAnI A kRtimAM prAyaH pUrepUrI sAmagrI prAcIna srotomAMthI lIdhI che. tema chatAM hemacandranI A kRti kharekhara zlAghanIya che kAraNa ke te vikharAyelI sAmagrIne aitihAsika kramamAM joDe che ane ojasvI kAvyazailImAM prastuta kare. che. kAvyanI dRSTie te kathAnakone kalpanA ane kAvyamAdhurya ApIne hemacandra khUba zaNagAryA che ane Avazyaka vistAra tathA bhASAparivartana dvArA prAcIna paraMparAnA ItihAsane saccAIthI rajU karyo che. prathama parvathI pAMcamA parva sudhImAM jabUsvAmIthI zarU karIne bhadrabAhu sudhIno vRttAnta che. temAM bIjuM ane trIjuM parva aneka prakAranI prANIkathAo, lokakathAo ane nItikathAothI bhareluM che. pAMcamA parvanA madhya bhAgathI AThamA parva sudhI ApaNane bhAratanA prAcIna rAjanaitika ItihAsa mATenI adUbhuta sAmagrI prApta thAya che, jemake pATaliputranI sthApanA, nanda rAjAonuM AkhyAna, maurya candragupta ane temanA maMtrI cANakya, vararuci, zakaTAla, pachI bindusAra, azoka, sammati vagerenA vize mahattvapUrNa vAto kahevAmAM AvI che. A bhAga bhAratIya ItihAsa mATe atyaMta mahattva dharAve che. navamAthI teramA parva sudhInA A antima bhAgamAM sthUlabhadrathI zarU karI vajasvAmI sudhInI jaina paraMparAno ItihAsa rajU karavAmAM Avyo che. Ama prastuta kRtimAM jabUsvAmIthI vajasvAmI sudhInA paTTadharonAM jIvano ane temanA dvArA aitihAsika kathAnakono sAro saMgraha karavAmAM Avyo che. A kRti pUrve bhadrezvaranI kahAvalImAM 63 zalAkApuruSo uparAMta saMkSepamAM paTTadharo tathA kAlabhAcAryathI haribhadrasUri sudhInA yugapradhAnonI kathAo kevaLa saMgraharUpamAM ApI che. kahAvalIthI pariziSTaparvamAM e vizeSatA che ke pariziSTaparvamAM ekasUtratA, pravAhitA, prasAda ane suzliSTatA vagere guNo adhika che. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya A kRti anurubh chaMdamAM racAI che. kartA ane racanAkALa A kRtinA kartA prasiddha hemacandrAcArya che. temano paricaya agAu ApI dIdho che. A kRti temanA jIvananA uttarakALanI racanA che, tethI padyaracanAmAM temanuM adbhuta kauzala jaNAya che. prabhAvakacarita Ane 'pUrvarSicarita'paNa kahe che. A kRti eka rIte pariziSTaparvanI pUraka che. pariziSTaparvamAM jambuthI vajrasvAmI sudhInAM cirato ApavAmAM AvyA che jyAre prastuta kRtimAM lekhake vajasvAmIthI hemacandra sudhInA AcAryonAM jIvanacarito ApyAM che. bIjA zabdomAM, temAM vikramanI pahelI zatAbdIthI 13mI zatAbdI sudhInA AcAryonAM carito AlekhavAmAM AvyAM che. temanAmAM prAcIna AcAryomAM pAdalipta, siddhasena, mallavAdI, haribhadrasUri tathA bappabhaTTanAM carito ullekhanIya che. caulukya rAjAonA samakAlIna vIrasUri, zAntisUri, mahendrasUri, sUrAcArya, abhayadeva, vIradeva ane hemacandrasUrinAM cirato to gujarAtanA ItihAsa mATe ghaNAM ja mahattvapUrNa che. A caritonI aitihAsika vizeSatAne ame aitihAsika kAvyonA prasaMge darzAvIzuM. kartA ane racanAkAla - A kRtinI racanA candrakulanA rAjagacchanA candraprabhanA ziSya AcArya prabhAcandre vi.saM.1334mAM karI hatI. kRtinA aMte eka sArI prazasti ApI che. temAMthI kavino paricaya maLe che. A kRtinuM saMzodhana prasiddha saMzodhaka AcArya pradyumnasUrie karyuM che. kartAe potAnA saMkSipta viSayapravezamAM lakhyuM che ke temaNe A kRtinI sAmagrI potAnA pUrvavartI AcAryonI kRtiomAMthI tathA potAnA samayamAM pracalita AkhyAnomAMthI lIdhI che. temAM hemacandrAcAryanA viSayamAM ApavAmAM AveluM carita temanA viSayamAM upalabdha badhAM ciratomAM sauthI prAcIna gaNAya che. A kRti hemacandranA svargavAsa pachI 80 varSa bAda lakhAI - che. 1 - 205 A mahattvapUrNa kRti uparAMta kartAnI anya kRti maLatI nathI. prabhAcandra dharmakumAraracita dhanyazAlibhadracaritanuM (saM.1338) saMzodhana paNa karyuM hatuM. 1. paM. harinanda zarmA dvArA saMpAdita, nirNayasAgara presa, muMbaI, 1909; muni jinavijaya dvArA saMpAdita, siMghI jaina granthamAlA, 1940; jinaratnakoza, pR. 266 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 prabhAvakacaritra uparAMta jaina AcAryonA samUharUpa caritronuM Alekhana karanArI kRtio maLe che, te che - prabaMdhAvali, prabaMdhacintAmaNi ane prabaMdhakoza. jinabhadranI prabaMdhAvalimAM (saM. 1290) mAnatuMga, pAdalipta, haribhadra, abhayadeva, siddharSi ane devAcAryanAM cirato saMgRhIta che. prabaMdhAvali vartamAna purAtanaprabaMdhasaMgraha' antargata prakAzita thaI che. merutuMgakRta prabaMdhacintAmaNimAM (saM. 1361) saMkSepa ane sAmAsika zailImAM bhadrabAhu, vRddhavAdI, mallavAdI ane hemacandranAM ja caritro ApavAmAM AvyAM che, jyAre rAjazekharasUriSkRta prabandhakozamAM (saM. 1405) bhadrabAhu, nandila, jIvadeva, AryakhapaTa, pAdalipta, siddhasena, mallavAdI, haribhadra, bappabhaTTa ane hemacandrasUrinAM caritro saMgRhIta che. prabhAvakacaritamAM ApavAmAM AvelAM A AcAryonAM caritro sAthe tulanA karatAM jANavA maLe che ke rAjazekharanI sAme A AcAryonAM caritro viSayaka anya koI saMgraha paNa rahyo haze jemAMthI temaNe AcAryaviSayaka prabaMdho mATe keTalIka sAmagrI lIdhI haze kAraNa ke A AcAryonAM caritromAM keTalIya evI vAto che je prabhAvakacaratamAM nathI maLatI ane prabhAvakacaritanI keTalIya vAto AmAM nathI maLatI. tema chatAM prabandhakozanI pradhAna sAmagrI prabhAvakacaritramAMthI ja levAmAM AvI hoya evuM jaNAya che. purAtanaprabaMdhasaMgraha, prabaMdhacintAmaNi ane prabaMdhakozano vizeSa paricaya aitihAsika racanAonA prasaMge devAmAM Avaze.4 prabhAvakakathA jaina kAvyasAhitya - * prabhAvakacaritanI jema ja keTalAka prabhAvazALI AcAryonAM 1. siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 2, 1936 2. ejana, granthAMka 1, 1933 3. ejana, granthAMka 6, 1935 4. prabaMdha te ardha-aitihAsika kathAnakane kahevAmAM Ave che je saraLa saMskRta gadya ane koI koI vAra padyamAM paNa lakhavAmAM AvyuM hoya che. prabaMdhakozanA kartA rAjazekharasUrie (15mI sadI) ukta kozanA prAraMbhamAM caritra ane prabaMdhano bheda samajAvavA prayatna karyo che. temanA mate tIrthaMkaro Adi jainapurANanA mahApuruSo ane prAcIna rAjAo tathA AryarakSitasUri (mahAvIranirvANa 557) sudhInA jainAcAryonAM jIvanacaritrone caritrakRtio kahevAmAM Ave che, tyAra bAda thanArA AcAryo ane zrAvakonAM jIvanacaritone prabaMdha kahevAmAM Ave che. rAjazekharanI A mAnyatAno prAcIna AdhAra mAlUma nathI. je ho te, A prakAranI nAmapaddhatinA bhedanuM pAlana racanAomAM sadA thayuM nathI kAraNa ke kumArapAla, vastupAla, jagaDU Adi 12mI-13mI sadInA puruSonI Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 207 jIvano upara racavAmAM AvelI A eka kRti che. temAM kartAe potAnA che gurubhAIonAM - udayananTi, cAritraratna, ratnazekhara, lakSmIsAgara, vizAlarAja ane somadevanAM - carito ApyAM che. kartA ane racanAkALa - A kRtinA kartA tapAgacchIya prasiddha AcArya munisundarasUrinA ziSya zubhazIlagaNi che. kRtinI racanA vi.saM. 1504mAM thaI che. A varSa pahelAM kartAe vi.saM. 1490 ane 1499nI vacce vikramacaritra, ane pachI vi.saM. 1509mAM vizALa kathAgraMtha paMcazatIprabodhaprabaMdha arthAta bharatezvarabAhubalivRttinI racanA karI che. prabhAvaka AcAryonAM svataMtra caritro paNa maLe che. digaMbara-zvetAMbara saMghanA ItihAsamAM bhadrabAhunuM mahattvanuM sthAna che. te candragupta mauryanA samakAlIna manAya che. digambara paraMparA temane attima zrutakevalI kahe che. temanuM caritra prAcIna kRtiomAM ApavAmAM AvyuM che. keTalAya kathAgraMthomAM temanA cAritranuM Alekhana che. svataMtra caritranA rUpamAM paNa beeka racanA maLe che. bhadrabAhucarita - A cAra adhikAromAM vibhakta saMskRta kRti che. adhikAromAM kramazaH 129, 93, 99 ane 177 zloko che. AmAM digaMbara mAnyatA anusAra bhadrabAhunuM caritra AlekhAyuM che. kartAe potAnA pUrvavartI devasena ane hariNa dvArA pratipAdita kathAone joDIne caritra AlekhyuM che, tethI baMnenA caritrothI AmAM parivartana jaNAya che. kartAe haripheNanI paraMparAthI prApta ardhaphAlaka saMpradAya jIvanakathAone paNa caritro kahyAM che. prabaMdhono viSaya yadyapi ardha aitihAsika yA aitihAsika vyakti ja che tathApi temane racavAnuM dhyeya hatuM "dharmazravaNa mATe bhegA thayelA samAjane upadeza devo, jainadharmanA mAhAtmane darzAvavuM, sAdhuone samayAnukULa upadezanI sAmagrI ApavI ane zrotAono cittavinoda karavo. tethI prabaMdhone vAstavika ItihAsa yA jIvanacarita na samajavA joIe. 1. jinaratnakoza, pR. 266 2. jinaratnakoza, pR. 291; jaina bhAratI bhavana, banArasa, vI.saM. 2437, 5. udayalAla kAsalIvAlakRta hindI anuvAda Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ane zvetAMbaramatanI utpatti ApI che. AmAM luMkAmatanI utpatti vi.saM.1527mAM darzAvI che. jaina kAvyasAhitya - kartA ane racanAkAla A kRtinA kartA anantakIrtinA ziSya lalitakIrtinA ziSya ratnanandi che. kRtinA aMte eka padyamAM A kahevAyuM che tathA temAM lakhyuM che ke hIraka AryanA AgrahathI A ciratanI racanA karavAmAM AvI che, paraMtu kartAe kyAMya potAnA gacchanuM nAma ke kRtino racanAkALa jaNAvyo nathI. tema chatAM racanA saM. 1527 pachI thaI che kAraNa ke ukta saMvatamAM luMkAmatanI utpatti kRtimAM jaNAvI che. kRtinA saMpAdake kartAnuM ratnananda nAma dAdAgurunA nAma ane gurunA nAma uparathI ratnakIrti hovAnuM mAnyuM che ane sudarzanacaritakAra vidyAnandi dvArA stuta ratnakIrti sAthe kartAnuM ekatva sthApita karyuM che, paraMtu A barAbara nathI. vidyAnandinA sudarzanacaritrano samaya vi.saM. 1513 che, tethI temanA dvArA stuta ratnakIrtino samaya tenA pahelAMno hovo joIe. paraMtu prastuta kRtimAM kartAe laMkAmatanI utpattino samaya saMvat 1527 Apyo che, tethI avazya te A samaya pachI thayA che. kartAe anantakIrtine potAnA dAdAguru kahyA che paraMtu anantakIrtinA ziSya koI lalitakIrti (kartAnA guru) vize kaMI paNa jANakArI koI paNa anya sAdhano dvArA Aja sudhI maLI nathI, tethI kartAno samaya nakkI karavo kaThina che. bhaTTAraka ratnacandrakRta eka bhadrabAhuciratrano ullekha maLe che. tevI ja rIte eka bhadrabAhukathAno paNa nirdeza maLe che. sthUlabhadracarita - zvetAMbara saMghanA ItihAsamAM AcArya sthUlabhadranuM bahu moTuM sthAna che. temanuM caritra prAcIna granthomAM to ApyuM ja che paraMtu tenA upara cArapAMca svataMtra racanAo paNa maLe che. pahelI racanAmAM 684 saMskRta zloko che. tenA kartA caudamI sadInA jayAnandasUri che." te tapAgacchanA somatilakasUrinA ziSya hatA. temanI anya kRti kAlakAcAryakathA 1. 4. 157 2. jinaratnakoza, pR. 291 3. ejana 4. ejana, pR. 455, prakAzita - hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1910; devacandra lAlabhAI pustakoddhAra, granthAMka 25, muMbaI, 1925 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 209 prAkRtamAM maLe che. A kAvya upara padmanandanasUrie TIkA lakhI che. bIjI racanA pAsAgaranI che. tene zIlaprakAza paNa kahe che. temAM sAta sarga che. te saM. 1634mAM racAI che. kartA tapAgacchanA AcArya vimalasAgara ane dharmasAgaranA ziSya hatA. trIjI racanA zIladevakRtano ullekha maLe che. ajJAtakartaka cothIno paNa ullekha maLe che. tevI ja rIte, kezariyAjI maMdira jodhapuramAM vIrakalazanA ziSya sUcandra racelA sthUlabhadraguNamAlAmahAkAvyano ullekha maLe che. kAlakAcAryakathA - kAlakAcAryane kAlikAcArya paNa kahevAmAM AvyA che. yugapradhAna AcAryomAM temanI jIvanakathA bahu ja camatkArapUrNa manAI che. prAcIna granthomAM, jemake uttarAdhyayananiryukti tathA cUrNi, bRhatkalpabhASya tathA cUrNi, paMcakalpabhASya tathA cUrNi, dazAzrutaskaMdhacUrNi, nizIthacUrNi, vyavahAracUrNi, AvazyakacUrNi ane bhadrezvarakRta kahAvalImAM temanA jIvana saMbaMdhI aneka ghaTanAonuM varNana maLe che. te ghaTanAomAM ujajainInA gardabha rAjAno uccheda, nigodanI sUkSma vyAkhyA, suvarNabhUmigamana, AjIviko pAsethI nimittazAstranuM adhyayana, anuyogonI racanA tathA sAtavAhana rAjAne mathurAnA bhaviSyanuM kathana e aitihAsika tattvavALI ghaTanAo manAya che. temano samaya I.pUrva dvitIya ane I.nI prathama sadI vacce manAya che. DaoN. umAkAnta premAnanda zAhe temanI ekatA Arya zyAma sAthe sthApI che.* 1. jinaratnakoza, pR. 384-458; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1911 2. maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigrantha, kharataragaccha sAhitya sUcI, pR. 26 3. jinaratnakoza, pR. 86-88; ena. Dabalyu. brAuna, sTorI oNpha kAlaka, voziMgTana, 1933; sArAbhAI maNilAla navAba, amadAvAda dvArA prakAzita kAlakAcArya kathA; paMjAba vizvavidyAlaya patrikamAM 6 kathAo mULa ane DaoN. banArasIdAsa jaina kRta hindI anuvAda; kAlakAcAryakathAsaMgraha, 1945 4. DaoN. zAhe potAnA laghu grantha "suvarNabhUmimAM kAlakAcAryamAM prAcIna ane arvAcIna sAmagrInuM vizleSaNa karIne e mata pragaTa karyo che ke arvAcIna sAmagrImAM aneka nAmo vikRta che tathA kAlpanika vAto joDI dIdhI che. A vAtonA AdhAre ekAdhika kAlakArya Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 kAlakAcAryanA kathAnaka u52 11mI sadI pachI saMskRta-prAkRtamAM aneka racanAo, kAM to svatantra kAM to koI ne koI kathAsaMgraha yA carita antargata, karavAmAM AvI che. temano saMgraha pote ja eka vizALa sAhitya banI jAya che. tethI tenI rUparekhA ja mAtra ahIM rajU karIe chIe. 1. kAlakAcAryakathA 2. 3. 4. 5. devacandrasUri (saM. 1146) maladhArI hemacandra (12mI sadI) ajJAtakartRka bRhad racanA mahendrasUri' (saM. 1274 pahelAM) vinayacandrasUri (saM. 1286) devendrasUri (13mI sadI) rAmabhadrasUri (13mI sadI) bhAvadevasUri (saM. 1312) prabhAcandrasUri (saM. 1334) 6. 7. 8. 9. "" 93 "" "" 71 "2 .. "" 1. mUlazuddhiprakaraNa antargata 2. puSpamAlA antargata 3. 154 gAthAo, granthAtra 211 jaina kAvyasAhitya prAkRta prAkRta prAkRta saMskRta mAnavA saMbhavataH ucita nathI. prAcIna sAmagrInA vizleSaNathI e siddha thAya che ke badhI ghaTanAo sAthe sambaddha eka ja kAlaka hatA (juo - jaina saMskRti saMzodhana maMDaLa, vArANasIthI prakAzita temano ukta grantha.) - prAkRta saMskRta saMskRta prAkRta saMskRta 4. 52 zloka, lekhaka pallivAlagacchanA 48mA paTTadhara 5. 74 gAthA; kartA raviprabhasUrinA ziSya ane pArzvanAthacarita, mallinAthacarita AdinA kartA 6. 84 zloka; kartA jagaccandrasUrinA ziSya, zrAddhadinanRtya savRtti vagere bIjI aneka temanI kRtio. 7. 125 saMskRta padya; kartAnI anya racanA prabuddhauhiNeya nATaka 8. 19 gAthAo; candrakula khaMDilagacchanA yazobhadra kartAnA guru hatA, anya racanA pArzvanAthacarita 9. 156 saMskRta padya; kartAnI prasiddha kRti prabhAvakacarita aMtargata Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 8. 144 gAthAo 9. 107 gAthAo 33 19 "" 29 "2 "" "7 "" "3 "" 39 "" dharmaprabhasUri' (saM. 1398) prAkRta jayAnandasUri (14mI sadI) vinayacandra (14mI sadI) jinadevasUri* (14mI sadI) rAmacandrasUri (saM. 1412) somasundara (saM. 1458-1493) dharmaghoSasUri (saM. 1473) ajJAtakartRka (saM. 1490) ajJAtakartRka ajJAtakartRka0 zubhazIlagaNi11 (saM. 1509) devakallola12 (saM. 1566) prAkRta saMskRta saMskRta 1. 56 gAthA; kartA aMcalagacchIya devendrasUri (svarga. 1320)nA ziSya, trailokyaprakAza, cUDAmaNisAroddhAranA sarjaka 2. 120 gAthA; kartA tapAgacchanA dharmasAgaranA ziSya somatilakanA ziSya, temanI anya racanA sthUlabhadracaritra 3. 89 zloka; kartA ratnasiMhasUrinA ziSya ane payUSaNAkalpa, dIpamAlikAkalpanA racanAra 4. 97 padya; jinaprabhasUrinA ziSya 5. 17 saMskRta-prAkRta padya; kartA bRhadgacchIya devendrasUrinA ziSya jinacandranA ziSya 6. upadezamAlA antargata; gujarAtI padya, potAnA yuganA prabhAvaka AcArya, temanI gujarAtI aneka kRtio 7. 105 gAthAo; apara nAma dharmakIrti; devendrasUri (svarga. 1320)nA ziSya, aneka stotronA racanAra. 10.65 zloka, gujarAtI TIkA sahita 11.saMkSipta kathA 19 zlokomAM; zubhazIlagaNinI bharatezvarabAhubalivRttimAMthI 12.104 zloka; kartA upakezagacchanA karmasAgara pAThakanA ziSya hatA. 211 saMskRta gujarAtI prAkRta prAkRta prAkRta saMskRta saMskRta saMskRta Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 1 2. jaina kAvyasAhitya m 23. prAkRta m m 26. m m 2 , saMskRta m 30. ajJAta saMskRta mANijyasUri (16mI sadI) saMskRta kalyANatilaka (16mI sadI) kamalasaMyamopAdhyAya (16mI sadI) saMskRta guNaratnasUri (16mI sadI) saMskRta jinacandrasUri (saM. 1612) saMskRta samayasundaropAdhyAya (saM. 1666) saMskRta jayakIrti (17mI sadI) kanakasoma (saM. 1932) saMskRta jJAnameru (17mI sadI) zivanidhAnopAdhyAya (17mI sadI) saMskRta jinalAbhasUri (samaya ?) saMskRta kIrticandra (samaya ?) saMskRta kulamaMDana (samaya ?) saMskRta kanakAnidhAna (18mI sadI) saMskRta lakSmIvallabha (18mI sadI) saMskRta sumatihaMsa0 (saM. 1712) saMskRta 31. saMskRta 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 1. 67 vividha chaMdonuM sAruM kAvya, kartAnA nAma vibudhatilakanuM anumAna karavAmAM Ave che. 2. 104 zloka; mANijyasUri 6-7 thaI gayA che, kartAno nirNaya karavo kaThina che. 3. 56 gAthAo, gujarAtI TIkA sahita, kharataragacchIya jinasamudrasUrinA ziSya. 4. pippalagacchIya, bIjuM kaMI jJAta nathI. juo pippalagacchagurvAvali, A. vijayavallabha smAraka grantha. 5. bRhambarataragacchanA AcArya 6. 37 saMskRta-prAkRta padya ane saMskRta gadyamayI racanA, kartA bRhakharataragacchanA sakalacandranA ziSya ane bhAvazatakanA sarjaka 7. vAdi harSavardhananA ziSya 8. mahisundaranA ziSya 9, lakSmIkIrtinA ziSya 10. jinaharSasUri AdyapakSIyanA ziSya Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 2 13 e saMbhava nathI ke upara jaNAvela badhI racanAo tathA kartAono paricaya apAya. temAMthI keTalIya kRtiono paricaya ena. Dabalyu. brAunanA "sTorI oNpha kAlakamAM tathA 5. aMbAlAla premacaMda zAhe kAlakAcAryanI potAnI gujarAtI prastAvanAmAM Apyo che. temAM keTalAMya sArAM AlaMkArika laghukAvyo che. kathAnakano sAra - bhAratavarSanA dhArAvAsa nagaranA rAjA vairasiMhano putra kAlakakumAra aneka kalAomAM nipuNa hato. eka vAra guNAkarasUrino upadeza sAMbhaLI teNe jainI dIkSA grahaNa karI lIdhI. pachI potAnA ja gurunA paTTadhara banI pAMca so ziSyo sAthe te vihAra karavA lAgyA. kAlakanI bena sarasvatI paNa sAdhvI banI gaI. paNa tenA saundaryamAM moha pAmI ujjainano rAjA gabhilla tene potAnA aMtaHpuramAM laI gayo. tyAre kAlake tene bahu ja samajAvyo paraMtu badhuM vyartha jatAM kAlake apavAdamArga apanAvI sAdhuveza choDI gaIbhillano ucheda karavA nizcaya karyo ane sinDradeza pAra karI zaka rAjAne kAlaka bolAvI lAvyA. gardabhilla marAyo ane zaka rAjA urjanano rAjA banyo. kAlAntare tenA vaMzano uccheda karI vikramAditya rAjA banyA. A bAju kAlakAcArye prAyazcitta karI punaH niveza dhAraNa karyo ane dezadezAntaromAM bhramaNa karyuM. dakSiNa dezanA sAtavAhana rAjAnI vinaMtIthI temaNe paryuSaNanI paMcamI tithi badalIne caturthI karI dIdhI. eka vAra temaNe IndranI nigoda vizenI zaMkAo dUra karI. te potAnA durvinIta ziSya sAgarasUrine upadeza devA suvarNabhUmi paNa gayA. pachI temano samAdhipUrvaka svargavAsa thayo. paravartI racanAomAM varNavavAmAM AvelI aneka ghaTanAone satya mAnI keTalAka vidvAnoe be kAlakAcAryonI kalpanA karI che.' - vajasvAmicarita - vajasvAmInA caritra upara vajasvAmikathA tathA vajasvAmicaritra (prAkRta)nA ullekha maLe che. je be apabhraMza racanAono paNa A saMbaMdhamAM ullekha karavAmAM Avyo che. temAMnI eka racanA jinaharSasUrie saM. 1319mAM karI hatI. 1. dvivedI abhinandana granthamAM muni kalyANavijayajIno lekha. prathama kAlakAcArya, mahAvIra nirvANa saM. 300-376mAM tathA bIjA mahAvIra ni.saM. 425 lagabhaga ane 465 pahelAM. 2. jinaratnakoza, pR. 340. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jaina kAvyasAhitya pAdaliptasUrikathA - pAdaliptasUri taraMgavatIkathAnA kartA manAya che. temanuM eka carita prAkRta bhASAmAM racAyuM che. prAraMbha "tni rUda aravala' thI thAya che. tenI prAcInatama hastaprata saM. 1291nI che. bIjI pAdaliptasUrikathA(saMskRta)no paNa ullekha maLe che. siddhasenacarita - sanmatitarka Adi granthonA kartA siddhasena upara eka hastalikhita prati 1291nI pATaNanA bhaMDAramAM maLe che. te prAkRtamAM che. malavAdikathA - dvAdazAniyacakranA kartA malyavAdI upara paNa eka prAkRta racanA che. tenI hastalikhita prati saM. 1291nI maLI che." malayagiricarita - A kRtino ullekha maLe che. bappabhaTTicarita - gUrjara pratihAra nareza AmanAgAvalokaguru pAdalipta upara keTalIya racanAo maLe che. temAMthI ekanuM bIjuM nAma bappabhaTTasUriprabandha puNyapradIpa che. temAM 700 padya (saMskRta) che. kartAnuM nAma mANijyasUri che. A nAmanA 6-7 AcArya thayA che. temAMthI A kRtinA kartA kayA che e nirNaya karavo muzkela bIjI eka racanA "bappabhakTrikathA 685 prAkRta gAthAomAM upalabdha che. AnI prAcInatama prati saM. 1291nI maLe che. rAjazekharasUrinA prabaMdhakozamAMthI laIne bappabhaphicaritra alaga prakAzita karavAmAM AvyuM che. be ajJAtakartaka racanAonI paNa bhALa maLI che. 1. jinaratnakoza, pR. 243; pATaNa sUcI, bhAga 1, pR. 194-5 2. ejana 3. ejana, pR. 438; pATaNasUcI, bhAga 1, pR. 194-5 4. ejana, pR. 302; pATaNasUcI, bhAga 1, pR. 194-5 5. ejana 6. ejana, pR. 282 7. ejana; pATaNasUcI, bhAga 1, pR. 195 8. Agamodaya samiti granthamAlA, gaM. 46, muMbaI, 1926 9. jinaratnakoza, pR. 282 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 215 haribhadrasUricarita - haribhadrasUrinA carita uparanI svataMtra racanAomAM dhanezvarasUrikRta (12mI sadI) racanA ullekhanIya che. tenuM saMpAdana paM. haragovinda dAse vArANasImAM karyuM hatuM.' anya be racanAono - haribhadrakathA ane haribhadraprabaMdhano - paNa ullekha maLe che. 16-17mI sadInA tapAgacchIya vidvAna munioe potAnA gacchanA aneka prabhAvaka gurujanonA guNakIrtanamAM kAvyAtmaka zailImAM mahattvapUrNa caritrakRtio racI che. te kRtio te mahApuruSonAM AdhyAtmika jIvana ane dhArmika kRtyonuM Alekhana kare che, tethI te kRtio paurANika kAvyonI zreNImAM Ave che, to paNa temanAmAM tatkAlIna rAjanaitika, sAmAjika ane dhArmika pravRttionuM sAruM citraNa hovAthI te aitihAsika mahattva dharAvatAM kAvyo paNa manAya che. - jaina sAhityamAM saM. 1456thI 1500 sudhI somasundara yuga, saM. 1601thI 1700 sudhI hairaka yuga tathA saM. 1701 thI 1743 sudhI yazovijaya yugamAM prabhAvaka AcAryo upara A jAtanI aneka kRtio racAI che. temano saMkSipta paricaya ApIe chIe. temanA zAstrIya mahAkAvyatvanuM tathA aitihAsika mahAkAvyatvanuM digdarzana te prasaMgoe AgaLa upara karIzuM. somasaubhAgyakAvya - tapAgacchanA yugapradhAna somasundarasUri upara betraNa jIvanacaritra maLe che. paheluM to 10 sargAtmaka somasundaranA ja ziSya pratiSThAsome saM. 1524mAM (granthAjha 1300 zlokapramANa) racyuM che. bIjuM tapAgacchIyA lakSmIsAgaranA ziSya sumatisAdhue racyuM che. teno racanAkALa jJAta nathI. sumatisAdhuno svargavAsa saM. 1551mAM thayo hato. tethI A racanA tenA pahelAMnI avazya che. sumatisAdhunA caritra upara paNa eka sumatisaMbhavakAvya saM. 15471551 vacce racAyuM che. eka ajJAtakartaka trIjA somasaubhAgyakAvyano paNa ullekha maLe che.* 1. jinaratnakoza, pR. 459 2. ejana, pR. 453; Ano sAra "jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa', pR. 451-461mAM Apyo che. 3. ejana 4. ejana Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 16 jena kAvyasAhitya guruguNaratnAkarakAvya - A kAvyamAM tapAgacchanA paTTadhara lakSmIsAgarasUri (saM.1pa17-1547 gacchanAyakonuM jIvanavRttAnta cAra sargomAM nirUpAyuM che.' kAvya saMskRtamAM che. tenuM aitihAsika vivecana anyatra ApyuM che. - kartA ane racanAkALa - AnuM sarjana lIsAgaranA paTTakALamAM ja saM. 1pa41mAM somacaritragaNie karyuM hatuM. prazastimAM granthakartAe paricaya detI vakhate potAnI guruparaMparAmAM lakhyuM che ke pote tapAgacchanA somasundarasUrinA ziSya somadevasUri ane temanA ziSya caritrahaMsagaNinA ziSya hatA. sumatisaMbhava - A kAvyamAM tapAgacchIya vidvAna kavi sumatisAdhunuM jIvanacarita lakhavAno upakrama karavAmAM Avyo che paraMtu kAvyanAyakanA viSayamAM AnAthI vadhu jANakArI nathI maLatI. temanA karatAM ghaNI adhika upayogI sAmagrI mAMDavagaDhanA dhanADhya vepArI saMghapati jAvaDanI sAmAjika pratiSThA tathA dharmaniSThAnA viSayamAM maLe che. tenI carcA aitihAsika kAvyonA prasaMgamAM karIzuM. kartA ane racanAkALa - A racanA sarvavijayagaNie karI che. te zivahemanA ziSya ane jinamANikyanA chAtra hatA. kRtino racanAkALa ajJAta che paraMtu prAcIna pratilipi saM. 1554nI lakhelI maLI che. temAM saM. 1547mAM jAvaDe karelI pratimApratiSThAnuM varNana che. paraMtu sumatisAdhunA svargArohaNa (saM. 1551)no - ullekha nathI. te uparathI lAge che ke A kAvya saM. 1547 pachI paraMtu 1551 pahelAM racAyuM hovuM joIe. sarvavijayagaNinI anya racanA "dazazrAvakacarita' maLe jagadagurukAvya - A kAvyano granyAgra 233 zlokapramANa che. temAM saMskRta chaMdomAM tapAgacchanA hIravijayasUrinuM jIvanacarita AlekhAyuM che. saM. 1641mAM 1. jinaratnakoza, pR. 106; yazovijaya jaina granthamAlA, granthAMka 24, vIra saM. 2437. tenA cAra sargono sAra "jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa', pR. 496-502mAM mo. da. desAIe Apyo che. 2. jinaratnakoza, pR. 446; AnI eka mAtra prati eziyATika sosAyaTI opha beMgola, kalakattAmAM surakSita che (pratisaMkhyA 7305). A kAvyanA paricaya mATe gaMgAnagaranA pro. satyavrata tRSitano huM AbhArI chuM. 3. Ane harSakulagaNie IDaramAM lakhAvI hatI : saMvat 2014 varSe zrIphalma hInAre harSakulagaNayaH sumatisambhavamalIlikhallekhakena / 4. jinaratnakoza, pR. 128; yazovijaya jaina granthamALA, saM. 14, bhAvanagara. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya bAdazAha akabare hIravijayane jagadgurunI upAdhi ApI hatI. A kAvyanI racanA vimalasAgaragaNinA ziSya padmasAgaragaNie mAMgaroLamAM (saurASTra) rahI saM. 1646mAM karI hatI. padmasAgaranI anya kRtiomAM tilakamaMjarIvRtti, yazodhanacaritra, uttarAdhyayanakathAsaMgraha, pramANaprakAza saTIka, dharmaparIkSA vagere maLe che. kRpArasakoza A kRti paNa hIravijayasUrinA jIvanasaMbaMdhI che. temAM hIravijayanA upadezathI bAdazAha akabare je dayAmaya kAryo karyAM hatAM temanuM nirUpaNa che. kAvyamAM 128 zloko che. tenI racanA tapAgacchIya sakalacandra upAdhyAyanA ziSya zAnticandra upAdhyAye saM. 1646-48 vacce karI hatI. - AnA upara temanA ziSya ratnacandragaNie eka vRtti lakhI hatI. teno ullekha vRttikAre adhyAtmakalpadruma ane samyaktvasatimAM karyo che. hIrasaubhAgyamahAkAvya - A kAvyamAM hIravijayasUrinuM jIvana tathA temanAM dhArmika kAryo, prabhAvanA, akabara bAdazAha sAthe saMparka Adi prasaMgo vistArathI ApavAmAM AvyA che. A kAvya 17 sargonuM bRhatkAvya che. tenA adhikAMza sargomAM sothI vadhAre zloko che. caudamA sargamAM A saMkhyA 300 sudhI pahoMcI jAya che. A kAvya zrIharSanA naiSadhIyamahAkAvyane Adarza banAvI racavAmAM AvyuM che paraMtu tenA jevuM durUSa ane durbodha nathI. tenA mahAkAvyatva ane tenI aitihAsikatA upara pachI ukta prasaMgoe prakAza nAkhIzuM. -- kartA ane racanAkALa A kAvyanI racanA tapAgacchIya siMhavimalagaNinA ziSya devavimale sukhabodhA nAmanI svopajJa vRtti sAthe karI che. tenI racanAno prAraMbha to hIravijayasUrinA samayamAM ja thaI gayo hato evuM dharmasAgaragaNinI paTTAvalimAMthI jANavA maLe che paraMtu tenI samApti vijayadevasUrinA zAsanakALamAM ja thaI zakI hatI. tethI A kAvya saM. 1672thI saM. 1685 vacce racAI zakAyuM che. devavimalanA guru bahu prabhAvaka hatA. temaNe sthAnasiMha nAmanI ajaina vyaktine jaina dharmamAM dIkSita karI hatI. A vyakti pAchaLathI AgrAnA pramukha jainomAM eka hatI. devimalakRta hIrasaubhAgyanA AdhAre RSabhadAsa kavie saM. 1685mAM gujarAtImAM hIravijayasUrirAsanI racanA karI hatI. hIrasaubhAgyakAvyanuM 1. jinaratnakoza, pR. 95; kAntivijaya ItihAsamAlA; bhAvanagara, 1973 2. ejana, pR. 95 3. ejana, pR. 461; kAvyamAlA, nirNayasAgara presa, muMbaI, 1900. 217 * Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jaina kAvyasAhitya saMzodhana upAdhyAya kalyANavijayanA ziSya dharmavijaya vAcake karyuM hatuM. | vijayaprazastikAvya - A kAvyanA 16 sargonI racanA karyA pachI kavino svargavAsa thaI gayo, eTale guNavijaye chellA pAMca sargo joDI 21 sargamAM kRti pUrNa karI. temAM kula maLIne 1709 zloko che. A zloko vividha chaMdomAM racAyA che. temAM tapAgacchanA hIravijaya, vijayasena ane vijayadevasUrinAM caritonuM kAvyamaya zailImAM Alekhana che. A kAvyanA mahAkAvyatvanI ane tenA aitihAsika mahattvanI carcA pachI karavAmAM Avaze. kAvyakartA ane racanAkALa - kAvyanI racanA kamalavijayagaNinA ziSya hemavijayagaNie saM. 1681mAM karI che. te 17mI sadInA mahAna lekhaka hatA. temanI anya racanAomAM pArzvanAthamahAkAvya, kathAvatnAkara, anyoktimuktAmahodadhi, kIrtikallolinI, sUktiratnAvalI, vijayastuti vagere maLe che. badhI kRtionA aMte kavie potAno tathA kRtino paricaya Apyo che. vijayaprazastinA aMte to badhI kRtiono ullekha padyomAM karyo che. A kAvya upara kanakavijayanA ziSya ane aMtima pAMca sargonA kartA guNavijaye eka saMskRta TIkA lakhI che, tenuM parimANa 10,000 zlokapramANa che. A TIkA saM. 1688mAM lakhAI che. vijayadevamAhAbhya - A kAvyamAM 19 sarga che. temAM vividha chaMdomAM nirmita 1795 padyo che. temAM hIravijayasUrinA praziSya ane vijayasenasUrinA ziSya vijayadevanuM jIvanavRtta kAvyamaya zailImAM ApavAmAM AvyuM che. tenA aitihAsika mahattvanI carcA ukta prasaMgamAM karavAmAM Avaze. kartA ane racanAkALa - A kAvyanA praNetA bRhambarataragacchIya jinarAjasUrisattAnIya pAThaka jJAnavimalanA ziSya zrIvallabha upAdhyAya che. teno racanAsamaya ajJAta che paraMtu tenI prAcIna hastaprata saM. 1709nI maLe che. tenAthI jaNAya che ke bhUla kRtinI racanA te pahelAM thaI haze. 1. yazovijaya jaina granthamAlA, saM. 23, bhAvanagara, vIra saM. 2430, TIkA sahita; jinaratnakoza, pR. 354-355 2. jinaratnakoza, pR. 354; jaina sAhitya saMzodhaka samiti, amadAvAda, 1928 3. likhito'yaM granthaH paNDita zrI5 zrIraGgasomagaNiziSyamunisomagaNinA saM. 1709 varSe Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 219 AnA upara tapAgacchanA kRpAvijayagaNinA ziSya meghavijayagaNie vivaraNa lakhyuM che, temAM agharA zabdonA arthane spaSTa karyo che. meghavijayagaNino paricaya pahelAM ApI dIdho che. - bhAnucandragaNicarita - vAcaka sakalacandranA be ziSya hatA, te sUracandra ane zAnticandra. sUracandranA bhAnucandra nAmanA prabhAvaka ziSya hatA. bhAnucandranA caritra upara A kAvyanuM nirmANa cAra prakAzomAM thayuM che. A prakAzomAM kramaza: 128, 187, 76 ane 358 saMskRta zloko che. A caritakAvya anuSTra, chandamAM racAyuM che paraMtu kyAMka kyAMka anya chaMdono paNa prayoga thayo che. A kAvya mugala samrATa akabaranA aMtima varSo ane jahAMgIranA samayamAM (sanuM 1625-1627) bhAnucaMdra karelAM prabhAvanAkAryo tathA anya vAto upara prakAza pADe che. A vize aitihAsika kAvyonA prasaMge carcA karIzuM. kAvyakartA ane racanAmaya - A kAvyanI racanA bhAnucandranA ziSya tathA temanA aneka sAhityika anuSThAnonA sahayogI siddhicandragaNie karI hatI. kAvyanI racanAsaMvata koI upalabdha sAdhanathI jJAta thato nathI paraMtu A racanA samakAlika jaNAya che. potAnA gurunI jema siddhicandra paNa potAnA yuganA mahAna sAhityakAra hatA. temanI aneka racanAo maLe che : kAdambarIuttarArdhaTIkA, zobhanastutiTIkA, kAvyaprakAzakhaMDana, vAsavadattATIkA vagere 19 kRtio. samrATa jahAMgIre siddhicandrane khuza-sahamatIkSNabuddhi)nI upAdhi ApI hatI. devAnanda mahAkAvya - mAghakRta zizupAlavadha upara AdhArita sAta sargovALuM A pAdapUrtikAvya che, tenuM varNana pAdapUrtikAvyomAM karIzuM. temAM hIravijayanA praziSya vijayadevasUrinuM jIvanacaritra AlekhyuM che. tenI racanA kRpAvijayagaNinA ziSya meghavijayagaNie saM. 1755mAM karI che. meghavijayano paricaya anyatra Apyo che. - digvijayakAvya - AmAM 13 sargo che. temAM vividha chaMdomAM racAyelA 1294 zloko che. temAM tapAgacchanA vijayaprabhasUrinuM caritavarNana che. temAM prAraMbhika 1. jinaratnakoza, pR. 294; siMghI jaina granthamAlA, granyAMka 17, saM. 1997 2. jinaratnakoza, pR. 179; yazovijaya jaina granthamAlA, bhAvanagara, saM. 1969; siMdhI jaina granthamAlA, jhaLyAMka 7, 1937 3. jinaratnakoza, pR. 174; siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 14, 1945 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jena kAvyasAhitya pAMca sargomAM temanA guru vijayadevanuM caritra paNa ApyuM che. A paNa aitihAsika mahattva dharAvatuM kAvya che. tenuM ukta prasaMge varNana karIzuM. tenA kartA ukta meghavijayagaNi che. racanAkALa jJAta nathI. vijayollAsamahAkAvya - A eka ajJAta kRti hatI, tenI apUrNa prati saurASTranA jUnAgaDha zaheranA jJAnabhaMDAramAMthI maLI che. tenA kartA mahAmahopAdhyAya yazovijaya (17-18mI sadI) che, te aneka kRtionA sarjaka che. temAM zrI hIravijayasUrinI paraMparAmAM thayelA vijayadevasUrinA ziSya vijayasiMhasUrinuM jIvanavRtta AlekhAyeluM che. graMthano prAraMbha " nama:thI thAya che ane traNa maMgalAcaraNanA zlokonA prAraMbhamAM "UAra sAra', "jendra prazi' ane "jAramArAMdhatA| zabdono prayoga thayo che. cothA zlokathI yamakAlaMkArayukta bhASAno prayoga thayo che. te pachI vijayasiMhasUrinA nAmollekhapUrvaka caritano prAraMbha thAya che ane pahelo sarga 102 zlokomAM pUro thAya che. sarvAntamAM keTalAya zloko vividha chandomAM racAyA che. sarganA aMte ti zrIvinayose vinayAhUmarAtre prathama: : ' Ama lakhyuM che. kharataragacchIya AcAryonAM jIvanacaritro teramI-caudamI zatAbdInA keTalAya kharataragacchIya AcAryonA samakAlika 'racayitAo dvArA racAyelAM laghucarito maLe che, te prAkRtabhASAnibaddha dhArmika kAvyonA sArA namUnA che, sAthe sAthe temAMthI keTalIka aitihAsika mahattvanI vAto paNa pragaTa thAya che. jinapatisUripaMcAsikA - AmAM maNidhArI jinacandra (2)sUrinA ziSya jinapatinuM 55 gAthAomAM mAtApitA, nagara AdinAM nAmo sAthe janma (saM. 1210), dIkSA ane AcAryapada (saM.1223) sudhInuM caritra AlekhAyuM che. kartAe potAnuM nAma jaNAvyuM nathI paraMtu "fbaLavo niyamurugo' padothI pote jinapatinA ziSya che eTaluM ja kahyuM che. jinapati patrizat vAdavijetA manAya 1. mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava grantha, khaMDa 2, muMbaI, 1968, pR. 233 235 2. jinabhadrasUrisvAdhyAyapustikA (aprakAzita), ajImagaMjanI baDI posAlamAM saM. 1490mAM lakhAyelI prati. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 2 2 1 che. temaNe zAkaMbharI rAjA(pRthvIrAja)nA darabAramAM jayapatra meLavyo hato. - jinezvarasUricatuHsaptatikAAmAM 74 gAthAo che. temAM jinapatinA ziSya jinezvarasUrinA mAtApitA, nagaranAM nAmo sAthe janma (saM. 1245), dIkSA ane AcAryapada (saM. 1278)nuM varNana che. jinezvarasUri lakSaNa, pramANa ane zAstrasiddhAntanA pAragAmI hatA. temane 34 varSanI uMmare gacchAdhipatipada maLyuM hatuM. temaNe zatruMjaya Adi aneka tIrthonI yAtrA karI hatI. A ajJAtakartaka racanA che. jinaprabodhasUricatuHsaptatikAAmAM 74 gAthAo che. temAM jinezvarasUrinA ziSya jinaprabodhanAM pUrva kramAnusAra janma (saM. 1285), dIkSA ane AcAryapada (saM. 1331)nuM varNana che. te mahAna vidvAna ane prabhAvaka gacchanAyaka hatA. temaNe kAtavyAkaraNa upara durgAdaprabodhaTIkA vi.saM. 1328mAM racI hatI ane vivekasamudragaNita puNyasArakathAnuM saMzodhana karyuM hatuM. temano svargavAsa saM. 1341mAM thayo hato. A caritranA kartA vivekasamudragaNi che, te temanA saMghamAM vAcanAcArya hatA ane puNyasArakathAnA kartA hatA. jinacandrasUricatuH saptatikA - AmAM 74 gAthAo che. temAM jinaprabodhanA ziSya jinacandra (3)nA caritanuM Alekhana che. te mahA prabhAvaka AcArya hatA. temaNe potAnA yuganA cAra rAjAone pratibodhita karyA hatA. temane saM. 1341mAM AcAryapada maLyuM hatuM tathA temano svargavAsa saM. 1376mAM thayo hato. A kAvyanI racanA temanA ja ziSya jinakuzalasUrie karI hatI. | jinakuzalasUricayuttarI - AmAM 74 gAthAo che. temAM jinaca(3)nA ziSya ane paTTadhara jinakuzalasUrinAM janma (vi.saM.1337), dIkSA (saM. 1346), vAcanAcAryapada (saM.1375) ane AcAryapada (saM.1377)nuM varNana che. temano svargavAsa saM. 1389mAM thayo hato. temaNe potAnA paTTakALamAM aneka nagarodezomAM vihAra karI jaina dharmane khUba pratiSThA apAvI. A kAvyanI racanA temanA ja ziSya AcArya taruNaprabhe karI hatI. jinalabdhisUricayuttarI - jinalabdhisUri saMbaMdhI prApta adyAvadhi sAmagrImAM A ja prAmANika ane vistRta sAmagrI che. jinalabdhino janma saM. 1360mAM 1. dAdA jinakuzalasUrinA pariziSTamAM zrI agaracanda nAhaTAe prakAzita karI che. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 22 jena kAvyasAhitya thayo hato ane dIkSA jinacandrasUri (3) pAse saM. 1370mAM lIdhI hatI, temanuM nAma lablinidhAna hatuM. saM. 1388mAM jinakuzalasUrie temane upAdhyAyapada ApyuM. saM. 1389mAM jinakuzalasUrino svargavAsa thayo ane saM. 1390mAM temanA svargavAsa pachI lagabhaga sADA traNa mahinA bAda padmamUrti zullakane jinapadma nAmathI paTTapada maLyuM hatuM. 10 varSa pachI saM. 1400mAM A jinapadmasUrinA pada upara lablinidhAnopAdhyAyane jinalabdhisUri nAmathI paTTapada maLyuM hatuM. temano svargavAsa saM. 1404mAM thayo hato. A caritanI racanA temanA ja satIrthya taruNaprabhasUrie ja karI che. jinalabdhisUri upara cAra gAthAomAM jinalabdhisUri-stUpanamaskAra ane ATha gAthAomAM jinalabdhisUri-nAgapura-stUpa-stavana nAmanI saMkSipta kRtio paNa maLe che, te kRtiomAM temanA mAtApitAnAM nAma, janma, dIkSA, upAdhyAyapada, AcAryapada, svargavAsa Adi vAto ulikhita che. jinalabdhisUri aneka stotronA karyA hatA. jinakRpAcandrasUrIzvaracarita - A kAvyamAM vIsamI zatAbdInA kharataragacchIya AcArya kRpAcandrasUrinuM jIvanacarita ApyuM che. temAM 5 sarga che ane kula 1570 padyo che. padyo vividha chandomAM che. kRpAcandrasUrino janma saM. 1913mAM thayo hato, dIkSA 1936mAM, AcAryapada 1982mAM ane svargavAsa 1994mAM thayo hato. A kAvya vividha chaMdothI vibhUSita che. sargomAM vAraMvAra chaMda parivartana karavAmAM Avela che. 1. jemAMthI uparyukta racanAo prApta thaI che te "jinabhadrasUrisvAdhyAyapustikA prabhAvaka ane suprasiddha AcArya jinabhadrasUri dvArA ja saMkalita pustikA che. ukta sUrie ja jesalamera, khaMbhAta, pATaNa, jAlora, nAgora Adi sthaLe jJAnabhaMDAro sthApita karyA hatA ane aneka tIrtha-maMdironI pratiSThA karAvI hatI. tenI puSpikA A mujaba che : saM. 1490 varSe mArgazira sudi 7 gurau dine zatabhiSA nakSatre haraSaNayoge zrIvidhimArgIya suguru zrIjinarAjasUridIkSitena parama bhaTTAraka prabhu zrImajjinabhadrasUri AtmAnamavabodhArtha zrIsabsAyapusti saMsthULa nAtA zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsavagrantha, khaMDa 1, muMbaI, 1968, pR. 25-26mAM zrI agaracanTa ane bhaMvaralAla nAhaTAno lekha. 2. jinakRpAcandrasUri jJAnabhaMDAra, pAlItANAthI saM. 1995mAM prakAzita. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 2 23 kartA ane racanAkALa - A kAvyanA kartA kRpAcandranA ziSya jayasAgarasUri che. kRtinA aMte ApelI prazastimAM temaNe potAno janma saM. 1943, dIkSA saM. 1956, upAdhyAyapada saM. 1976 ane AcAryapada saM. 1990 pAlItANAmAM jaNAvela che. prastuta kAvyanI racanA saM. 1994mAM phAgaNa suda 13nA dine pAlItANAmAM karavAmAM AvI che. - vIsamI sadInA upAdhyAya labdhimunie potAnA gacchanA pUrvAcAryonA caritra upara ATha saMskRta kAvyo racyAM che. te nIce mujaba che : 1. yugapradhAna jinacandrasUri (6 sarga, 1212 zloka) saM. 1992 2. jinakuzalasUricarita (633 zloka) saM. 1996 3. maNidhArI jinacandrasUri (201 zloka) saM. 1998 4. jinadattasUricaritra (468 zloka) saM. 2005 5. jinaratnasUricaritra saM. 2011 6. jinayaza sUricaritra saM. 2012 7. jinaRddhisUricaritra saM. 2014 8. mohanalAlajI mahArAja saM. 2015 prabhAvaka AcAryonI jema ja jainadharmanA poSaka ane saMvardhaka rAjAo, maMtrIo, dhanI zeTha-zAhUkAro ane zrAvakonAM caritone paNa jaina kavioe potAnAM kAvyonA viSaya banAvyAM che. temAMthI keTalAMka kAvyono paricaya ApIe chIe. kumArapAlacarita gujarAtanA caulukya rAjA kumArapALa Ama to zaivadharmI hatA paraMtu AcArya hemacandra ane tatkAlIna aneka jaina dhaniko ane vidvAnonA kAraNe temaNe jainadharma ane siddhAntone samajavAmAM, temanuM anusaraNa karavAmAM ane temano pracAra karavAmAM ghaNo ja phALo Apyo hato. jaina vidvAnoe temanA carita upara mahAkAvya, laghukAvya, nATaka, prabaMdha, kathAgraMtha vagere racyAM che. temAMthI aneka samakAlika hovAthI aitihAsika mahattva dharAve che ane uttarakALe zrotAonI ruci 1. maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigranthamAM A racanAono ullekha che. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 vadhAravA mATe ane ahiMsA AdinuM mahattva darzAvavA mATe kevaLa dhArmika kAvyonA rUpamAM racAyelAM che jemAM cittavismayotpAdaka vAto paNa samAviSTa karavAmAM AvI 9. jaina kAvyasAhitya samakAlika vizAla racanAomAM sauprathama kumArapAla tathA temanA vaMzanuM varNana karanAruM caritra hemacandrAcAryakRta dyAzrayamahAkAvya (10 sarga saMskRta ane 8 sarga prAkRta)mAM maLe che. tenuM vivecana aitihAsika ane zAstrIya mahAkAvyonA nirUpaNamAM karIzuM. bIjuM caritra kumArapAlapratibodha che, te pradhAnataH kathAkoza ja che. teno paricaya kathAkozonA prasaMgamAM daIzuM. uttarakAlIna laghu racanAono saMgraha muni jinavijayajIe 'kumArapAlacaritrasaMgraha'' nAme prakAzita karAvI dIdho che. temanA sivAya paMdaramI sadInA pUrvArdha ane uttarArdhamAM be moTI ritakRtio paNa racavAmAM 'AvI che. temAM kumArapAlabhUpAlacaritanI racanA mahendrasUrinA ziSya jayasiMhasUrie 10 sargo (ane 6053 zlokomAM) karI che. A kAvyamAM aitihAsika ane paurANika banne zailIonuM sammizraNa thayuM che. paurANika zailInAM mahAkAvyonI jema tenA prAraMbhamAM nAyakanI vaMzaparaMparAnuM varNana tathA aMtima sargamAM kumArapAlanA pUrvabhavonuM varNana ApyuM che. sthaLe sthaLe jainadharmano upadeza vidyamAna che. A upadezomAM aneka avAntara kathAo garbhita che. mUla kathAnakamAM hemacandra ane kumArapAla saMbaMdhI aneka alaukika ane atiprAkRtika ghaTanAonI yojanA karavAmAM AvI che. saMbhavataH hemacandranA mRtyu pachI temanA vize aneka alaukika, camatkArapUrNa ghaTanAo zraddhALuomAM phelAI gaI haze ane A kiMvadantIono upayoga kavie potAnA A kAvyanirmANamAM karyo haze. A kAvyamAMthI prApta aitihAsika tathyonuM varNana aitihAsika kAvyonA prasaMge karIzuM. kAvyatvanI dRSTie kartAe kumArapAlabhUpAlacaritane ghaTanApradhAna kAvya banAvI dIdhuM che. tethI temAM vividha rasono sAro paripAka maLe che. kAvyanI bhASA saraLa ane pravAhI che. temAM dezI bhASAthI prabhAvita zabdono prayoga adhika thayo che. temAM alaMkArono prayoga ocho thayo che, tema chatAM sAdRzyamUlaka upamA, utprekSA 1. siMdhI jaina granthamAlA, graMthAMka 41, bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI, 1956 2. jinaratnakoza, pR. 92; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1915; goDIjI jaina upAzraya, muMbaI, 1926. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya ane arthAnta2nyAsa to jyAMtyAM jovA maLe che. anuSTul chaMdono ja adhika prayoga thayo che. kevaLa 116 zloko vividha chaMdomAM che. kumArapAlabhUpAlacaritanA aMte ApelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke tenA kartA jayasiMhasUri che, te kRSNarSigacchanA hatA. prazastimAM guruparaMparA paNuM ApI che. te mujaba kRSNarSigacchamAM jayasiMhasUri prathama thayA jemaNe saM. 1301mAM marubhUmimAM mantranA prabhAvathI varasAda lAvIne saMghane navajIvana ApyuM. temanA ziSya prasannacandra thayA. temanA ziSya mahendrasUri thayA. mahendrasUrinuM sammAna bAdazAha muhammadazAhe karyuM hatuM. prastuta kAvyanA kartA jayasiMhasUri (dvitIya) temanA ziSya hatA. A jayasiMhasUrinA ja ziSya nayacandrasUri hatA jemaNe hammIramahAkAvya jevI aitihAsika kRtinI racanA karI hatI. nayacandrasUrie ukta mahAkAvyanI prazastimAM jayasiMhasUrine SaTlASAcakrI sAraMgane (hammIranA rAjapaMDitane) harAvanAra tathA nyAyasAraTIkAnA kartA tathA navyavyAkaraNanA kartA mAnyA che. A jayasiMhasUri hammIramadamardananA kartAthI judA che. prastuta carita vi.saM.1422mAM samApta thayuM hatuM. 225 paMdaramI sadInA uttarArdhanuM kAvya che kumArapAlaprabandha. A gadyapadyamizrita racanA che. tene jinamaMDanagaNie vi.saM.1492mAM pUrI karI hatI. temaNe potAnI A kRtinI sAmagrI mukhyapaNe prabandhacintAmaNi ane kumAlapAlabhUpAlacaratamAMthI lIdhI che ane kumArapAlabhUpAlaciratamAMthI to ullekha karyA vinA aneka padyo khullaMkhullA uThAvyAM che, yadyapi prastuta kRti gadyamAM che. ukta be kRtio sivAya jinamaMDane prabhAvakacarita ane eka prAkRta kRtino paNa upayoga karyo che. kumArapAlaprabaMdha sAthe A prAkRta kRtine meLavI zakAI nathI. jinamaMDane moharAjaparAjyano sAra paNa Apyo che ane evuM samajI lIdhuM che ke ukta nATaka sAthe saMbaddha ghaTanA jANe ke vAstavamAM ghaTI hatI. jayasiMhasUrie ene pahelAM ja sArarUpe Apela che ane saMbhavataH jayasiMhasUrinI kRtimAMthI AmAM nakala karavAmAM AvI che. hakIkatamAM, jinamaMDananI A racanA upara nirdiSTa kRtiomAMthI cUMTelA aMzono zithila saMgraha che. ema to eka ItihAsalekhaka paNa niHsaMdeha 1. zrI vimarRpAt dvi dvi manvanke (1422)'yamagAyat / granthaH sasaptatrizatI SaT sahasrANyanuSTubhAm // 2. jinaratnakoza, pR. 93; AtmAnanda jaina sabhA, granthAMka 34, bhAvanagara, saM. 1971 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 jaina kAvyasAhitya potAnI sAmagrI vibhinna srotomAMthI ekatra kare che, paraMtu jinamaMDanamAM guNadoSavivekanI yogyatAno abhAva che ane temanA zramanuM phaLa te badhI ja truTiothI bhareluM che je truTio avizvasanIya srotothI ekaThI karelI sAmagrInA saMgrahamAM hoya che. A kAvyamAM hemacandranA vize keTalIka kalpita vAto kahevAmAM AvI che. jemake pahelI hemacandrasUrinA saMgItajJAnanI, bIjI hemacandrasUrinA ajaina zAstronA nakkara jJAnanI, trIjI hemacandrasUrie pazubalidAnanA anaucityane kevI rIte siddha karyuM tenI, cothI hemacandranA prazaMsakone rAjA taraphathI bakSiso maLatI hatI tenI." - A kAvyanA kartA jinamaMDanagaNi tapAgacchanA prabhAvaka AcArya somasudarasUrinA ziSya hatA. temaNe A kAvyanI racanA saM. 1491-92mAM karI hatI. temanI bIjI racanAo che dharmaparIkSA ane zrAddhaguNasaMgrahavivaraNa (saM. 1498). , vastupAla-tejapAlacarita gujarAtanA vAghelAvaMzIya rAjA viradhavalanA be sahodara maMtrIo vastupAla ane tejapAlanI kIrtigAthAo upara temanA samakAlamAM ane uttarakAlamAM jeTalAM kAvya, nATaka, prabaMdha ane prazastio vagere lakhavAmAM AvyAM che teTalAM bhAgye ja bhAratanA koI anya rAjapuruSa mATe lakhAyAM haze. temAM aneka to aitihAsika mahattva dharAve che ane keTalAMka zAstrIya mahAkAvyonA rUpamAM che. ane temanuM vivecana te prasaMgoe karIzuM. temanAM dhArmika kAryonuM varNana karavA mATe samakAlika AcArya udayaprabhe dharmAlyudayakAvya aparanAma saMghapaticarita racyuM che. A eka prakArano kathAkoza che, tethI teno paricaya kathAkozonA prasaMgamAM karIzuM. A baMne maMtrIbhAIonA caritra upara uttarakALe (arthAta 200 varSa pachI) eka svataMtra racanA jinaharSagaNikata vastupAlacarita (saM. 1441) maLe che. temAM vastupAla-tejapAla saMbaMdhI upalabdha pUrva sAmagrIno upayoga karavAmAM Avyo che. AnI vizeSa carcA aitihAsika kAvyomAM karIzuM. vimalamaMtricarita AmAM gujarAtanA caulukya bhIma (prathama)nA nagarazeTha ane pradhAna senApati vimalazAha poravADa (vi.saM.11mI sadIno pUrvArdha)nAM dhArmika kAryonuM varNana che. 1. kumArapAlaprabaMdha, pR. 37, 47, 49. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya kartA ane racanAkALa AnI racanA paMDita IndrahaMsagaNie saM. 1578mAM karI hatI. tenI racanAno AdhAra AcArya lAvaNyavijaya dvArA saM. 1568mAM gujarAtImAM nirmita vimalaprabaMdha che. paraMtu prastuta kAvyanA kartAe anya bIjI sAmagrIno upayoga paNa AmAM karyo che. vimaLazAha saMbaMdhI je purANI prazaMsAo ajJAtaprAya che ane je keTalIka prazastiomAM avaziSTa che temAMthI keTalIkano upayoga kavie prastuta kRtimAM karyo che. - vimala maMtrI para saM. 1578mAM saubhAgyanandi dvArA viracita kRti no paNa ullekha maLe che. Ano paNa AdhAra lAvaNyasamayano gujarAtI grantha che. 227 vimala maMtrI upara racAyelI A kRtio samasAmayika nathI, tethI temanuM aitihAsika mahattva vicAraNIya che. jagaDUcarita A kAvyamAM 13-14mI sadImAM thayelA prasiddha jaina zrAvaka jagazAhanuM carita nirUpAyuM che. A laghukAvyamAM 7 sarga che ane kula 388 zloka che. kAvyamAM jagaDUnAM aneka dhArmika kAryo tathA tenI paropakAritAnuM varNana che. temAM aneka aitihAsika prasaMgo Ave che, tenI carcA anyatra karIzuM. kaviparicaya ane racanAkALa kAvyanA pratyeka sarganA ante ApelI puSTikAmAMthI jANavA maLe che ke tenA kartA dhanaprabhasUrinA ziSya sarvAnanda hatA. kAvyanA aMte evI koI prazasti nathI ApI jemAMthI kavino vizeSa paricaya ane racanAno kALa jANI zakAya. to paNa kAvyanA prAraMbhamAM kavie lakhyuM che ke 'gurunAM vacanonuM smaraNa karIne huM jagaDUnA uttama ciratanI racanA karuM chuM'. A uparathI jaNAya che ke kavi jagaDUnA samakAlIna to nathI. temaNe jagaDUnAM pAvana kAryonuM vivaraNa gurunA mukhe sAMbhaLyuM hatuM. saMbhavataH kavinA guru dhanaprabhasUri - 1. jinaratnakoza, pR. 358; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara. 2. jinaratnakoza, pR. 358; jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 360 upara TippaNa. 3. jinaratnakoza, pR. 128; ma. da. khakhkhara, muMbaI, 1896mAM prakAzita, Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jena kAvyasAhitya jagaDUnA samakAlIna rahyA haze ane temaNe jaganAM puNyakAryono AMkhe dekhyo ahevAla potAnA ziSyane saMbhaLAvyo haze jenAthI prabhAvita thaIne kavie A kAvyanI racanA tatkAla arthAt sAMbhaLyA pachI tarata (mUla ghaTanA pachI 30-40 varSa pachI) saM. 1350 lagabhaga karI haze. zrI mohanalAla dalIcaMda desAIe A kAvyano racanAkALa vikramanI caudamI sadI mAnyo che.' jagaDUzAha upara eka anya kRti jagaDUzAhaprabaMdhano paNa ullekha maLe che. sukRtasAgara A ATha sargonuM laghukAvya che. temAM kula maLIne 1372 zloka che. temAM mAMDavagaDha (mALavA)nA caudamI sadInA pUrvArdhamAM thayelA prasiddha jaina vaNika pethaDa (pRthvIdhara) ane temanA putra jhAMjhaNanAM sukRta kAryono vistRta paricaya ApavAmAM Avyo che. A banne pitAputrano paricaya upadezataraMgiNImAM tathA pRthvIraprabaMdhamAM paNa saMkSepamAM ApavAmAM Avyo che. A kAvya potAnA yuganI dhArmika prabhAvanA batAvavA mATe bahu ja upayogI che. te tatkAlIna jaina tIrthonA mahattvanuM paNa digdarzaka che. pRthvIparaprabaMdha tene jhAMjhaNaprabaMdha ke pethaDaprabaMdha' paNa kahe che. temAM ukta pRthvIdhara ane temanA putra jhAMjhaNanAM dhArmika kAryonuM saMkSepamAM varNana karavAmAM AvyuM che. A A ja viSayanA kAvya sukRtasAgaranuM ja saMkSipta rUpa che. prastuta prabaMdha gadyapadyamaya che. uparyukta sukRtasAgara ane prastuta kRtinI racanA tapAgacchIya nadira-gaNinA ziSya ratnamaMDanagaNie karI che. ratnamaMDanagaNinI anya kRtio upadezataraMgiNI tathA bhojaprabaMdha (saM.1517) maLe che. 1. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 434 2. jinaratnakoza, pR. 128 3. jinaratnakoza, pR.443; jaina AtmAnandasabhA, jhaLyAMka 40, bhAvanagara, saM. 1971; tenA vizeSa paricaya mATe juo - mo. da. desAI, jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 404-406 tathA cimanalAla bhAIlAla zeTha, jainijhama Ina gujarAta, pR. 158 16 2. 4. nAthurAma premI, jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 470-471 5. jinaratnakoza, pR. 256; ahIM pethaDa nAma peiDa ema azuddha chapAyuM che. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika mahAkAvya 229 pethaDa aparanA pRthvI paranA caritra upara 16mI sadInA kavi rAjamale paNa pRthvIracarita lakhyuM che. nAbhinandanoddhAraprabaMdha AnuM bIjuM nAma zatruMjaya mahAtIrthoddhAraprabaMdha paNa che. temAM gurjarAtanA pATanagaranA prasiddha jhaverI samarasiMha amaranAma samarAzAhanA parivAranuM tathA temanAM dhArmika kAryonuM sarasa varNana karavAmAM AvyuM che. sAthe sAthe temaNe saM. 1375mAM zatruMjaya tIrtha upara karelAM uddhArakAryonuM paNa pracura varNana che. A paNa aitihAsika mahattva dharAvatI kRti che, tenuM vivecana pachI karIzuM. kartA ane racanAkALa - AnI racanA upakezagacchIya siddhasUrinA paTTadhara ziSya kakkasUrie saM. 1392mAM karI hatI. lagabhaga te ja samaye samarasiMhano svargavAsa paNa thayo hato. jAvaDacaritra ane jAvaDaprabaMdha jAvaDa (16mI sadInA madhya) mALavAnA mAMDavagaDhanA dhanADhya vepArI hatA ane sAthe sAthe mALavAnA tatkAlIna rAjA gyAsudIna khilajInA rAjyAdhikArI paNa hatA. ukta kAvyomAM jAvaDanA saMdhapatitvanuM tema ja temanI sAmAjika pratiSThA ane dharmaniSThAnuM varNana che. jAvaDa zrImAlabhUpAla ane laghuzAlibhadra kahevAtA hatA. A kAvyonA kartA ke racanAkALa vize kaMI mAhitI maLatI nathI. jAvaDanuM carita sarvavijayagaNie sumatisaMbhava nAmanA kAvyamAM vistArathI ApyuM che. A kAvyano racanAkALa saM. 1547thI 1551 vacce nirdhArita karavAmAM Avyo che. saMbhava che ke ukta banne kAvyo paNa lagabhaga te ja samayanI racanA hoya. karmavaMzotkIrtanakAvya akabaranA samayamAM bIkAneramAM karmacandra maMtrI osavALa jJAtinA moTA zUravIra, buddhizALI ane dAnavIra puruSa thaI gayA. te jaina bhakta ane kuzaLa rAjapriya puruSa hatA. temanI kIrti rAjasthAnathI dilhInA mugala darabAra sudhI 1. jinaratnakoza, pR. 210, 372; prakAzita - hemacandra granthamAlA; mo. da. desAI likhita jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 424-4ra7 ane ci. bhA. zeTha likhita jainijhama Ina gujarAta, pR. 171-180mAM samarasiMhanuM caritra vistArathI ApyuM che. 2. jinaratnakoza, pR. 134 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 jena kAvyasAhitya phelAI hatI. te kharataragacchanA yugapradhAna jinacandrasUrinAM prabhAvanAkAryomAM moTA sahayogI hatA. temanA jIvana upara saMskRtamAM lagabhaga 500 zlokonuM ukta kAvya kharataragacchanI kSemazAkhAnA pramodamANikyanA ziSya jayasoma upAdhyAye saM. 1950mAM vijayAdazamInA divase lAhoramAM racyuM che. A eka samakAlika racanA che. A kAvya upara temanA ja ziSya guNavijaye saM. 16papamAM saMskRta vyAkhyA lakhI che ane te ja varSamAM A kAvyano gujarAtI padyAnuvAda paNa karyo che. kSemasaubhAgyakAvya A kAvyane puNyaprakAza paNa kahe che. temAM maMtrI kSemarAjanAM puNyakAryonuM varNana che. tapAgacchanA AnandakuzalanA ziSya ratnakuzale saM. 1950mAM A kAvyanI racanA karI che. tene khImasaubhAgyAkhyudaya nAme paNa oLakhavAmAM Ave che. 1. jinaratnakoza, pR. 71; Ano sAra zrI desAIe potAnA jaina sAhityano saMkSipta ItihAsamAM pR. 571-575 upara Apyo che. 2. jinaratnakoza, pR. 100 3. AnI hastaprata vijayadharmasUri jJAnamaMdira, AgrAmAM upalabdha che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANasAhityanI jema ja jainonuM kathAsAhitya paNa khUba samRddha che. vedo ane pAli tripiTakonI jema jainonA ardhamAgadhI Agama granthomAM paNa nAnImoTI badhA prakAranI kathA-vAratAo maLe che. temAM dRSTAnta, rUpaka, saMvAda ane lokakathAo dvArA saMyama, tapa ane tyAganuM vivecana karavAmAM AvyuM che. jainAgamo upara lakhAyela niryukti, bhASya, cUrNi ane TIkAgranthomAM to apekSAkRta vikasita kathAsAhityanuM darzana thAya che. temAM aitihAsika, ardhetihAsika, dhArmika ane laukika vagere keTalIya jAtanI kathAo saMgRhIta che. vaLI, jainoe kathAonA ja pRthak granthonI racanA paNa moTI saMkhyAmAM karI che. prakaraNa 3 kathAsAhitya kathAnA bhedonuM nirUpaNa karatAM AgamomAM akathA, vikathA, kathA e traNa bheda karavAmAM AvyA che. temAM kathA upAdeya che, zeSa tyAjya che. upAdeya kathAnAM vibhinna rUponuM vargIkaraNa viSaya, zailI, pAtra ane bhASAnA AdhAre karavAmAM AvyuM che. viSayanI dRSTae kathAnA cAra prakAra che - arthakathA, kAmakathA, dharmakathA ane mizrakathA. dharmakathAnA cAra bheda karavAmAM AvyA che - AkSepiNI, vikSepiNI, saMvedanI ane nirvedanI. jainAcAryoe adhikatara A cArene upAdeya mAnI che. mizrakathAmAM manoraMjaka ane kautuvardhaka badhI ja jAtanAM kathAnako hoya che. jaina kathAkAroe A prakArane paNa prazaMsanIya gaNyo che. pAtronA AdhAre divya, mAnuSa ane mizra kathAo kahevAya che. bhASAnI dRSTie saMskRta, prAkRta ane mizra rUpamAM kathAo lakhAI che ane A traNe prakArone khUba apanAvavAmAM Avela che. A ja rIte zailInI dRSTie sakalakathA, khaMDakathA, ullAvakathA, parihAsakathA ane saMkIrNakathA ema pAMca prakAranI kathA mAnavAmAM AvI che. ahIM A badhInuM vistArathI vivecana saMbhava nathI paraMtu A badhA prakAromAM mizra yA saMkIrNa nAmanA prakAramAM aneka tattvonuM mizraNa hovAthI temAM janamAnasanuM anuraMjana karavAnI kSamatA adhika hoya che. te gadyapadyamizrita tathA prAkRta-saMskRta mizra rUpamAM paNa racAI che. jema Aja kathAsAhityamAM prayojana, kathAnaka, pAtra, ane zailI e cAra mULa tattva che tema kathAonA uparyukta bhedomAM A tattvonuM darzana sudUra atItanA sAhityamAM paNa thaI zake che. AjanA kathAsAhityanuM prayojana kevaLa lokacinuM Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232. jaina kAvyasAhitya manoraMjana karavAnuM ja mAtra nathI paraMtu pAThako mATe koI vicAradarzana prastuta karavAnuM paNa che, tevI ja rIte jaina kathAonuM prayojana paNa jaina AcAra-vicAra arthAt karmavAda tathA saMyama, vrata, upavAsa, dAna, parva, tIrtha AdinuM mAhAbhya prakaTa karavAnuM che. jo ke A dRSTie jaina kathAo AdarzonukhI che paraMtu tema hovA chatAM paNa te jIvananI vAstavika bhUmi upara khaDI che, tethI te kathAomAM sAmAjika jIvananAM vividha pAsAMonuM darzana thAya che. kathAnakanI daSTie A kathAonuM kSetra ghaNuM vyApaka che. temAM nItikathA, lokakathA, prANikathA, pakSikathA, bhAvAtmaka dhvanikathA, dharmakathA, purAtanakathA, devatakathA, daSTAntakathA, parIkathA, kalpitakathA, vagere badhI jAtanI kathAone sthAna maLyuM che. jo ke adhikAMza jaina kathAnako ghaTanAbahula che chatAM temane ghaTanApradhAna nahIM kahI zakAya. temanuM prayojana pAtronI caritragata vizeSatAone upasAvIne pAThakane eka nizcita lakSya pahoMcADavAnuM che. kathAnakonI jema jaina kathAsAhityanAM pAtronuM kSetra paNa ghaNuM vyApaka che. temAM rAjAthI raMka, brAhmaNathI cAMDAla, zAhukArathI cora, pativratAthI vezyA sudhInA badhA ja vargonAM pAtro samAviSTa che. puruSa, strI, deva, yakSa, kinnara, vidyAdhara, muni, bAla, vRddha, yuvA ane tyAM sudhI ke pazu-pakSI paNa pAtranA rUpamAM vidyamAna che. AjanA vArtAkAranuM prayojana potAnAM pAtronuM cAritrika vizleSaNa karavAnuM che. te temanA mAnasika attarlaeNnDane darzAve che, temanA cAritrika manovijJAnanuM adhyayana rajU kare che ane temanAM antartama gUDha rahasyone pragaTa kare che paraMtu prAcIna kathAonI jema jaina kathAomAM paNa pAtro kevaLa nimitta che. jaina kathAomAM pAtronuM sarjana vAstavamAM burAInuM phaLa burAI ane bhalAInuM phaLa bhalAI che e darzAvavA karavAmAM AvyuM che. zailInI dRSTie paNa Adhunika ane prAcIna kathAo vacce moTuM aMtara che. AjanI kathAomAM vibhinna zailIo dekhAya che. kyAMka teo kalAtmaka che, to kyAMka AtmacaritrAtmaka zailImAM che to kyAMka vaLI anya prakAranI zailImAM che. paraMtu prAcIna kathAonI jema jaina kathAo paNa ItivRttAtmaka zailImAM adhika che, jemake amuka nagaramAM amuka rAjA ke vyakti rahetI hatI. ahIM ame jaina kathAsAhityanAM keTalAMka amUlya ratno - kRtiono paricaya ApIe chIe. ema to jaina purANomAM bhAratIya kathAsAhityanAM evAM aneka ratno maLyAM che je anyatra durlabha che, to paNa pRthak rUpe aneka prakAranI moTI kRtio ane laghu kathAonA saMgraho bahu saMkhyAmAM maLe che. ahIM nirUpaNakramamAM sauprathama ame te kathAkozono paricaya ApIe chIe Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 233 je Agamo, cUrNio, TIkAonI paraMparAne anusarI prAcIna Adarzone darzAvanArI kathAonA saMgraho che. temAM AvelI aneka kathAo paravartI aneka svataMtra racanAono AdhAra che. tyAra pachI ame te mukhya kathAgranthonuM varNana karIzuM je dharma-artha-kAma puruSArthonuM eka sAthe pratipAdana karavAmAM sakSama che ane potAnI aMdara eka vizAla kathAjAla dharAve che. kramamAM te pachI nItikathA arthAta dAna, zIla, ahiMsA Adi vrato, parvo, tIrtho vagere saMbaMdhI kathAone varNavI kalpitakathA, lokakathA ane prANikathA vagere upara upalabdha racanAonuM vivecana karIzuM. aupadezika kathAsaMgraha jaina sAhityano bRhad ItihAsa bhAga 4mAM ApaNe joI gayA chIe ke Agamika prakaraNono uddabhava ane vikAsa kevI rIte thayo che. ame prAraMbhamAM kahI gayA chIe ke caraNakaraNAnuyogaviSayaka sAhitya dharmopadeza yA aupadezika prakaraNonA rUpamAM uddabhUta ane vikasita thayuM che. dharmopadezamAM saMyama, zIla, tapa, tyAga ane vairAgya vagere bhAvanAone mukhya darzAvavAmAM AvI che. temano upadeza komalamati zrotAone karavAne mATe kathAonuM sarasa mAdhyama pasaMda karavAmAM AvyuM che. pravacananA prAraMbhamAM pravacanakAra jaina sAdhu keTalAka zabdo ke zlokomAM potAnI dharmadezanAno prasaMga darzAve che ane pachI eka lAMbI manoraMjaka vArtA kahevI zarU kare che jemAM aneka romAMcaka ghaTanAo bane che ane aneka vAra eka kathAmAMthI bIjI kathAo phUTI nIkaLe che. Ama A aupadezika prakaraNo atyanta mUlyavAna kathAsAhityathI bharapUra che jemAM dareka jAtanI kathAo - ramanyAsa, upanyAsa, dRSTAntakathA, prANikathA, nItikathA, purANakathAo, parIkathAo, lokakathAo ane nAnAvidha kautukakathAo tathA adbhutakathAo maLe che. jainoe A prakAranA vizALa aupadezika kathAsAhityanuM nirmANa karyuM che. jaina sAhityano bRhad ItihAsanA cothA bhAgamAM dharmopadezaprakaraNa aMtargata je upadezamAlA, upadezaprakaraNa, upadezarasAyana, upadezacintAmaNi, upadezakandalI, upadezataraMgiNI, bhAvanAsAra vagere 50-60 racanAo saMkSipta vivaraNa sAthe ApI che te adhikAMza TakA ane vRttinA rUpamAM jaina kathAonA saMgraho ja che. udAharaNa tarIke dharmadAsagaNikRta upadezamAlAprakaraNane lo. tenA upara 10mI sadIthI 18mI sadI sudhImAM lagabhaga 20 saMskRta TIkAo lakhAI che. tenI 542 gAthAomAM daSTAntasvarUpa 310 kathAnakono saMgraha thaI gayo che. tevI ja rIte haribhadrasUrinA upadezapada uparanI vivRtiomAM kathAonI eka vizALa jAla Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jena kAvyasAhitya guMthAI che. jo ke A kathAo prAcIna jaina kRtiomAMthI levAmAM AvI che to paNa temane kahevAnI rIta nirALI che. te ja rIte jayasiMhasUri (vi.saM.915)kRta dharmopadezamAlAvivaraNamAM 1pa6 kathAo samAvavAmAM AvI che je saMyama, dAna, zIla vagerenA mAhAbhyane ane rAgadveSa Adi kubhAvanAonAM duSpariNAmone vyakta kare che. vijayalakSmI (saM. 1843) kRta upadezaprAsAdamAM sauthI vadhu 357 kathAnako maLe che. tevI ja rIte aupadezika kathA sAhityanA sArA saMgraharUpe jayakIrtinI zIlopadezamAlA, maladhArI hemacaMdranI vibhAvanA ane upadezamAlAprakaraNa, vardhamAnasUrinuM dharmopadezamAlAprakaraNa, munisuMdarano upadezaratnakAra, AsaDanI upadezakaMdalI ane vivekamaMjarIprakaraNa, zubhavardhanagaNinI vardhamAnadezanA, jinacandrasUrinI saMvegaraMgazAlA tathA vijayalakSmIno upadezaprAsAda che. jo ke digaMbara jaina sAhityamAM AvAM aupadezika prakaraNonI kamI che jenA upara kathAsAhityanuM nirmANa thayuM hoya, chatAM kundakundanA prAbhUtanI TIkAmAM, vaTTakeranA mUlAcAranI, zivAryanI bhagavatIArAdhanAnI tathA ratnakaraMDazrAvakAcAra vagerenI TIkAomAM aupadezika kathAonA saMgraho maLe che. aupadezika kathAsAhityane anusarI aneka kathAkozo ane kathAsaMgrahonuM paNa nirmANa thayuM che. temAM hariSaNano bRhatkathAkoza prAcIna che. bRhatkathAkoza - upalabdha kathAkozomAM A sauthI prAcIna che. temAM nAnImoTI badhI maLIne kula 157 kathAo che. graMthaparimANa sADA bAra hajAra zlokapramANa che.A kathAomAM keTalIka to cANakya, zakaTAla, bhadrabAhusvImI, kArtikeya vagere aitihAsika-rAjanaitika puruSo ane AcArya saMbaMdhI che, jo ke temanuM prayojana 1. DA. jagadIzacandra jaina, prAkRta sAhitya kA ItihAsa, pR. 490-pa24. temAM ukta sAhityanI aneka kathAonI vizeSatAnuM Alekhana che. 2. jainadharma prasAraka sabhA (gaM.saM. 33-36), bhAvanagarathI 1914-23mAM prakAzita tyAMthI ja 5 bhAgomAM gujarAtI anuvAda paNa prakAzita thayo che. 3. jinaratnakoza, pR. 283; DaoN. A. ke. upAdhya dvArA saMpAdita, sidhI jaina granthamAlA, JLyAMka 17; 122 pRSThomAM lakhAyelI tenI aMgrejI bhUmikA mahattvapUrNa che. 4. sadaaizaiddho tUne vaMzatavirtaka (1ra00), prazasti, padya 16 . Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya ItihAsanI apekSAe ArAdhanA-samAdhimaraNanuM mahattva darzAvavAnuM adhika che. temAM 131mI kathA - bhadrabAhu - mAM be vAto evI kahevAmAM AvI che je anya kathAgrantho ane zilAlekhothI viparIta che. A kathA anusAra bhadrabAhunuM samAdhimaraNa ujjayinI najIka AvelA bhAdrapada deza (sthAna)mAM thayuM hatuM ane bAra varSanA dukALanA samaye jainasaMghane dakSiNa dezamAM laI janArA temanA ziSya candragupta aparanAma vizAkhAcArya hatA. anya kathAo ane lekho anusAra bhadrabAhu pote ja dakSiNa saMgha sAthe gayA hatA ane temanuM samAdhimaraNa zravaNabelgolanA candragiri parvata upara thayuM hatuM. candragupta temanI sAthe gayA hatA ane temanuM nAma prabhAcandra hatuM. AmAM anya digaMbara kathAkAzonI jema samantabhadra, akalaMka ane pAtrakesarInI kathAo ApavAmAM AvI nathI. A kathAkozanI prazastimAM AThamA zlokamAM tene 'ArAdhanodbhuta' kahevAmAM Avela che. tethI jaNAya che ke ArAdhanA nAmanI koI kRtimAM je udAharaNarUpa kathAo hatI temane ahIM uddhRta karavAmAM AvI che. A hakIkatanA sUcanarUpe jyAMtyAM zivAryanI bhagavatIArAdhanAnuM nAma ApavAmAM AvyuM che. A kRtinA vidvAna saMpAdaka DaoN. AdinAtha ne. upAdhyeno mata che ke prastuta kRtinA keTalAka aMzo saMbhavataH koI prAkRta kRtimAMthI saMskRtamAM anUdita thayA che kAraNa ke temAM ghaNAM prAkRta nAmo jemanA tema rahI gayAM che, jemake medajja (metArya), bhArahevAse (bhAratavarSe), vANArasI (vArANasI), vijjudADha (vidyuiSTra) vagere. paMyA, vikuvvaNA vagere keTalAya zabdo saMskRta racanAomAM durlabha che, paraMtu prAkRta racanAomAM sulabha che. A badhuM jotAM 'ArAdhanodbhuta'no artha ArAdhanA nAmanI prAkRta kRtimAMthI ja uddhRta karavAmAM Avela ke levAmAM Avela evo hovo joIe. kartA ane racanAkAla kRtinA aMte ApelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke A kRtinA kartA AcArya hariSeNa che. prazastimAM temanI paraMparA ApavAmAM AvI che. te mujaba punnATa saMghamAM maunibhaTTAraka, temanA ziSya hariSaNa (prathama), temanA ziSya bharatasena (je aneka zAstronA jJAtA tathA koI kAvyanA kartA hatA) ane temanA ziSya prastuta hariSeNa (A kRtinA kartA) hatA. A kRtinI racanA kAThiyAvADanA vaDhavANa (vardhamAnapura) nAmanA zaheramAM vi.saM. 955mAM thaI hatI. A vaDhavANamAM zaka saM. 705 (vi.saM.830)mAM punnATa saMghanA eka AcArya jinasene harivaMzapurANanI racanA karI hatI. saMbhavataH hariSeNa paNa temanI paraMparAnA hoya; jo ApaNane jinasena ane hariSaNanA paradAdAguru maunibhaTTAraka vaccenI betraNa peDhIonI jANa thaI jAya to tenI sthApanA nizcitapaNe thaI zake. 235 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jena kAvyasAhitya jinasenanA harivaMzanI prazastinI jema ja A kathAkozanI prazasti paNa ghaNuM aitihAsika mahattva dharAve che. temAM lakhyuM che ke A kathAkoza te samaye racAyo hato jayAre vardhamAnapura vinAyakapAlanA rAjyamAM zAmila hatuM ane te rAjaya zakra ke IndranA jeTaluM vizALa hatuM. A vinAyakapAla pratihAravaMzano rAjA hato ane tenA sAmrAjyanI rAjadhAnI kanoja hatI. te mahendrapAlano putra hato ane potAnA bhAIo mahIpAla ane bhoja (dvitIya) pachI gAdI para Avyo hato. ukta kathAkozanI racanAnA lagabhaga eka varSa pahelAMnuM A rAjAnuM eka dAnapatra maLyuM che. A kathAkoza tatkAlIna saMskRtinA adhyayananI daSTie ghaNo upayogI che. cAra ArAdhanAonA mahattvane darzAvanArA keTalAka bIjA kathAkozo racAyA che. temAM prabhAcandra, siMhanadi, nemicandra ane brahmadevanA saMskRtamAM che jyAre chatrasenano prAkRtamAM che. ahIM be kathA kozono paricaya prastuta che. 1. kathAkoza - AmAM cAra ArAdhanAonuM phaLa prApta karanAra dharmAtmA puruSonI kathAo ApavAmAM AvI che. A kathAkoza saraLa saMskRta gadyamAM racAyo che. vacce vacce saMskRta-prAkRta uddharaNo ApavAmAM AvyAM che. tenI badhI kathAo zivAryanI bhagavatIArAdhanAthI saMbaddha che. A kathAkoza "ArAdhanA-satkathAprabaMdha' paNa kahevAya che. kRti be bhAgomAM vibhakta che paraMtu viSaya ane zailI uparathI jaNAya che ke te banne bhAga eka ja kartAe potAnA jIvananA pUrva ane uttara bhAgamAM lakhyA hatA. pahelA bhAgamAM 90 kathAo che ane bIjA bhAgamAM 32. - kartA ane racanAkALa - A kathAkozanI racanA paramAra nareza bhojanA uttarAdhikArI jayasiMhadevanA rAjyakALamAM prabhAcandra dhArAnagaramAM karI che. pahelA bhAganA aMte potAne paMDita prabhAcandra ane bIjA bhAganA aMte bhaTTAraka prabhAcandra kahe che. temano samaya vi.saM.1037thI 1112 sudhIno manAya che. temanI anya 1. vinAthaifpAnA rAjye zopamAna 43 / A padyanI vizeSa vyAkhyA mATe juo - DaoN. gu. ca. caudharI, poliTikala hisTrI opha nordharna IMDiyA, pR. 44; jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 220-23 2. jinaratnakoza, pR. 32; vizeSa paricaya mATe juo - DaoN. upAdhya dvArA likhita bRhatkathAkozanI aMgrejI prastAvanA, pR. 60-61 (siMdhI jaina granthamAlA, 17). Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 237 kRtio che : prameyakamalamArtaDa, nyAyakumudacandra, tattvArthavRttipadavivaraNa, zAkaTAyananyAsa, zabdAmbhojabhAskara, pravacanasArasarojabhAskara, mahApurANaTippaNa, ratnakaraMDaTIkA, samAdhitatraTIkA, vagere. 2. kathAkoza - A racanA saMskRta zlokabaddha che. eka rIte prabhAcandrakRta gadyAtmaka kathAkozanuM ja padyAtmaka ane vistRta rUpAntara che. to paNa temAM prabhAcandranA kathAkozanI 17 kathAo nathI ane navI nava kathAo umeravAmAM AvI che. prabhAcandrakRta ratnakaraMDaTIkAmAM ApavAmAM AvelI keTalIya kathAo sAthe A kathAkozanI kathAo maLatI Ave che. AmAM 100thI vadhAre kathAo che. tenA kartA brahma. nemidatta che. temano samaya 16mI sadIno prAraMbha che. temaNe potAnA gurubhAI malliSaNa bhaTTArakanA anurodhathI A kathAkozanI racanA karI hatI. keTalAka kathAkozo vibhinna nAme maLe che. kathAkozaprakaraNa - A kRti mULa ane vRtti banne rUpamAM che. mULamAM kevaLa 30 gAthAo che ane A gAthAomAM je kathAono ullekha che te ja kathAo prAkRta vRttinA rUpamAM gadyamAM vistArathI ApavAmAM AvI che. temAM mukhya kathAo 36 ane 4-5 avAntara kathAo che. temAM ghaNI kathAo prAyaH prAcIna jaina kRtiomAMthI levAmAM AvI che paraMtu ahIM kathAkAre temane navIna zailImAM ane navIna rUpamAM rajU karI che. temAM keTalIka kathAo kalpita paNa che, temano nirdeza kavie pote ja karyo che. A kRtinI racanA sAmAnya zrotAone dhyAnamAM rAkhI karavAmAM AvI che. tenI prAraMbhanI 7 kathAomAM jinapUjAnuM phaLa, 8mImAM jinastutinuM phaLa, 9mImAM sAdhusevAnuM phaLa, 10-2pamAM (A 16 kathAomAM) dAnanuM phaLa, tenAthI AgaLa traNa kathAomAM jainazAsanaprabhAvanAnuM phaLa, 2 kathAomAM muniniMdAnuM kuphaLa, eka 1. jinaratnakoza, pR. 32; bRhatkathAkoza, prastAvanA, pR. 62-63; teno hindI anuvAda traNa bhAgomAM jainamitra kAryAlaya, hIrAbAga, muMbaIthI vIra saM. 2440mAM prakAzita thayo che. 2. siMdhI jaina granthamAlA, saM. 25; jinaratnakoza, pR. 64 3. jiNasamayapasiddhAiM pAyaM cariyAI haMdi eyaaii| vayA judaddA ja parivathiyAruM f / gAthA 26 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jaina kAvyasAhitya kathAmAM muniapamAnanivAraNanuM suphaLa, eka kathAmAM jinavacanamAM azraddhAnuM kuphaLa, eka kathAmAM dharmotsAha pradAna karavAnuM suphaLa, eka kathAmAM guravirodhanuM phaLa, eka kathAmAM zAsanonnati karavAnuM phaLa tathA aMtima kathAmAM dharmotsAha pradAna karavAnuM phaLa varNavAyuM che. jo ke A kathAkozanI kathAo prAkRta gadyamAM lakhAI che to paNa prasaMge prasaMge prAkRta padyonI sAthe saMskRta ane apabhraMza padyo paNa maLe che. bhASAnI dRSTie kathAo saraLa ane sugama che. temAM vyartha zabdADaMbara ane dIrghasamAsono abhAva che. kathAomAM jyAM tyAM camatkAra ane kautUhalanAM tattvo vikharAyelAM paDyAM che. dhArmika kathAomAM zRMgAra ane nItinuM saMmizraNa pracurapaNe thayuM che, pariNAme manoraMjakatA vipula mAtrAmAM AvI gaI che. A kathAomAM tatkAlIna samAja, AcAravicAra, rAjanIti vagerenI sarasa sAmagrI vidyamAna che.' kartA ane racanAkALa - A kRtinA Adi ane aMta uparathI jANavA maLe che ke tenA kartA jinezvarasUri che. temanuM zvetAmbara saMpradAyamAM viziSTa sthAna che. temaNe zithilAcAragrasta caityavAsI yativarga viruddha AMdolana calAvI suvihita yA zAstravihita mArganI sthApanA karI hatI ane zvetAMbara saMghamAM nUtana skUrti ane nUtana cetanA utpanna karI hatI. temanA gurunuM nAma vardhamAnasUri hatuM ane bhAInuM nAma buddhisAgarasUri hatuM. te brAhmaNakuLamAM utpanna thayA hatA paraMtu - dhArAnagarInA zeTha lakSmIpatinI preraNAthI vardhamAnasUrinA ziSya banyA hatA. temanI vizALa ane gauravazALI ziSya paraMparA hatI, te paraMparAne kAraNe zvetAMbara samAjamAM nUtana yugano udaya thayo. temanI ziSya paraMparAmAM navAMgI vRttikAra abhayadevasUri, saMvegaraMgazAlAnA sarjaka jinacandrasUri, surasundarIkathAnA kartA dhanezvarasUri, jayantavijayakAvyanA racayitA abhayadeva (dvitIya), pAsanAhacariya ane mahAvIracariyanA praNetA guNacandrasUri aparanAma devabhadrasUri vagere aneka vidvAna, zAstrakAra, sAhitya upAsaka thaI gayA che. temanA ziSyapraziSyoe temane yugapradhAna birudathI saMbodhyA che. prastuta kathAkozaprakaraNa uparAMta temaNe racelI bIjI cAra kRtio che : pramAlakSma, nirvANalIlAvatIkathA, SaTrasthAnakaprakaraNa, paMcaliMgIprakaraNa. te cAramAMthI nirvANalIlAvatIkathA (prAkRta) Aja sudhI anupalabdha che. 1. DaoN. jagadIzacandra jaina, prAkRta sAhitya kA ItihAsa, pR. 421-439 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 239 A kathAkozaprakaraNanI racanA vi.saM. 1108 magazara vada pAMcama ravivAre thaI che. 1. kathAnakakoza - Ane kathAkoza yA kathAkozaprakaraNa paNa kahevAmAM Ave che. bRhaTTippaNikA anusAra A prAkRta kRti che ane temAM 239 gAthAo che.' kartAe prAraMbhamAM eka gAthAmAM kahyuM che ke A kozamAM keTalAka navo ane dRSTAntakathAo kahevAmAM AvI che jemane sAMbhaLavAthI mukti saMbhave che. gAthAomAM kathAono AkarSaka nAmothI ullekha karavAmAM Avyo che. kyAMka kyAMka eka ja dRSTAntanI ekathI vadhu kathAo ApavAmAM AvI che. dAkhalA tarIke pUjAnI bhAvanA mAtrathI svargasukhanI prApti thAya che, tenA mATe cothI gAthAmAM jinadatta, sUrasenA, zrImAlI ane roranArInAM nAmo daSTAnta tarIke ApyAM che. prathama 17 gAthAomAM badhI kathAo jinapUjA ane sAdhudAnathI saMbaMdhita che. gAthAo upara gadyapadyamizrita eka saMskRta TIkA che paNa temAM dAttakathAo prAkRtamAM ApavAmAM AvI che. kathAkAre temAM AgamavAkyo tathA saMskRta, prAkRta ane apabhraMzanAM keTalAMka padyone uddhata karyA che. kartA ane racanAkALa - A kathAkozamAM kartAnuM nAma ApyuM nathI paraMtu jinavijayajInA mate vardhamAnasUrinA ziSya jinezvarasUrie ja A gAthAo racIne temanI sAthe saMbaddha kathAonI racanA vartamAna rUpamAM karI che. saMbhava che ke temaNe temAM prAcIna sAmagrI paNa joDI dIdhI hoya. bRhathripaNikA anusAra teno samaya saM. 1108 che. zrI desAI anusAra A kRti saM. 1082thI 1095 vacce racAI che. tene Ama 11mI sadInA uttarArthanI racanA mAnI zakAya. 2. kathAnakoza - A racanA gadyapadyamayI che. temAM gadya saMskRtamAM che ane padya kyAMka saMskRtamAM ane kyAMka prAkRtamAM che. AmAM zrAvakonAM dAna, pUjA, zIla, 1. jinaratnakoza, pR. 65 (II); DaoN. A. ke. upAdhya, hariSaNanA bRhatkathAkozanI bhUmikA, pR. 39 2. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 208; vinTaraniTse potAnA graMtha hisTrI oNpha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 543mAM A kathAkozano samaya I.sa.1092 Apyo che, bhUlathI ahIM saMvanA sthAne san mAnI lIdho lAge che. 3. 5. jagadIzalAla zAstrI dvArA saMpAdita, motIlAla banArasIdAsa dvArA 1942mAM prakAzita; jinaratnakoza, pR. 65 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jaina kAvyasAhitya kaSAyadUSaNa, dhUta vagere upara 27 kathAono saMgraha che. prAraMbhamAM dhanadanI kathA che ane atte nalanI. A kathAo koI viSayakrama anusAra rajU karavAmAM nathI AvI. keTalAka viSayo AgaLa-pAchaLa be be vAra AvyA che paraMtu kathAonI punarAvRtti nathI thaI. pratyeka kathAnA AdimAM eka padya ApavAmAM AvyuM che, temAM kathAnuM prayojana sUcavavAmAM AvyuM che. te zailImAM paMcataMtra ane hitopadezanuM anukaraNa kare che. kartA ane racanAkALa - tenA kartAnuM nAma ApavAmAM nathI AvyuM. bIjA koI kathAkozakAre paNa A kathAkozanA kartAnA nAmano ullekha nathI karyo. paraMtu A kathAkozamAM karka, arikesarit ane mammaNano ullekha karavAmAM Avyo che ane A rAjAono samaya karNATaka rAjavaMzAvalI anusAra I.sa.10mI-11mI sadI che. A ullekho uparathI DaoN. sAlatore kalpanA karI che ke A kathAkozanI racanA I.sa.nI 11mI sadInA antima caturthamAM thaI haze.' A kRtinI hastaprato aMbAlA ane jIrA nAmanA sthaLo upara maLI che. temAM "cIThI' vagere hindI bhASAnA zabdo maLatA hovAthI evuM anumAna karavAmAM Ave che ke lahiyAoe temAM Avazyaka pheraphAro karyA che. tenI hastaprato vi.saM.1859 pahelAMnI maLatI nathI. teno aMgrejI anuvAda sI.eca.TaoNnIe karyo che. tenuM mUlyAMkana karatAM temaNe lakhyuM che ke A kathAo bhAratIya lokakathAonA yathArtha aMzo che jemane koI jainAcArye potAnA dharmanA anuyAyIonA gauravagAnanuM rUpa ApIne potAnI rIte pharIthI saMpAdita karyA che. kahArayaNakosa (kathA ratnakoza) - A kathAkozamAM 50 kathAo che, te be bRhad adhikAromAM vibhakta che. pahelA adhikAranuM nAma dharmAdhikArI-sAmAnyaguNavarNana che. temAM 9 samyaktapaTalanI tathA 24 sAmAnya guNonI ema kula 33 kathAo che. bIjA dharmAdhikArI-vizeSaguNa-varNanAdhikAramAM bAra vrato tathA vandana-pratikramaNa vagere sAthe saMbaMdha dharAvatI 17 kathAo che. A kathAonuM prayojana e darzAvavAnuM che ke sAro sAdhu ane sAro zrAvaka te ja che je potapotAnAM vratomAM niSNAta 1. jaina enTIkverI, bhAga 4, saM. 3, pR. 77-80 2. orienTala TrAnsalezana phaMDa, nyU sirijha, laMDana, 1895 3. AtmAnanda jaina graMthamALAmAM muni puNyavijayajI dvArA saMpAdita, san 1944mAM prakAzita; DaoN. jagadIzacandra jaina, prAkRta sAhitya kA ItihAsa, pR. 448-445; jinaratnakoza, pR. 66 WWW.jainelibrary.org, Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya che. sAro zrAvaka banyA vinA koI paNa sAro zramaNa nathI banI zakato. je aNuvratonuM pAlana karI zake che te ja mahAvratonuM pAlana karI zake che. suzrAvaka hovA mATe vyaktimAM sAmAnya ane vizeSa baMne guNa hovA joIe. suzrAvakanA sAmAnya guNa 33 che jemAM samyagdaSTi ane tenA ATha aticAra, dharmamAM zraddhA, devamaMdira ane munisaMghanI zraddhApUrvaka sevA karavI ane karuNA, dayA vagere mAnavIya vRttionuM poSaNa karavuM samAviSTa che. vizeSa guNa 17 che jemAM pAMca aNuvrata, sAta zikSAvrata, saMvaraNa, Avazyaka ane dIkSA samAviSTa che. A guNonA mahattvane prakAzita karanArI kathAo ja A kathAkozamAM ApavAmAM AvI che. A kathAkoza adhikAMza prAkRta padyomAM ja racAyo che, kyAMka kyAMka keTalAka aMzo gadyamAM paNa che. vacce vacce saMskRta ane apabhraMza pagho paNa Ave che. kathAo dvArA dhArmika ane aupadezika zikSA ApavI e ja A kathAkozanuM pradhAna prayojana che. kRtinuM parimANa 12,300 zlokapramANa che. A kathAkozanI badhI kathAo rocaka che. vana, upavana, Rtu, rAtri, yuddha, zmazAna, rAjaprAsAda, nagara vagerenAM sarasa varNano dvArA kathAkAre kathApravAhane gatizIla banAvyo che. A kathAomAM sAMskRtika mahattva dharAvatI ghaNI sAmagrI che. nAgadattakathAnakamAM kuladevatAnI ArAdhanA mATe uThAvavAmAM AvelAM kaSTothI te kALanA rItiravAjo tathA nAyakanAM caritra tathA vRttio upara prakAza paDe che. sudattakathAmAM gRhakalahanuM varNana karatAM kathAkAre sAsu, vahu, naNaMda ane bALakonA svAbhAvika citraNamAM pUrI kuzaLatA darzAvI che. sujasa zeTha ane tenA putronI kathAmAM bAlamanovijJAnanAM aneka tattvonuM citraNa che. dhanapAla ane bAlacandranI kathAmAM vRddhA vezyAnuM caritracitraNa suMdara thayuM che. kartA ane racanAkALa A kRtinA kartA devabhadrasUri (guNacandragaNi) che. temano paricaya temanI anya kRtio - mahAvIracariya tathA pAsanAhariyanA prasaMgamAM ApI dIdho che. tenI racanA temaNe vi.saM.1158mAM bharukaccha (bharUca) nagaranA munisuvrata caityAlayamAM pUrI karI hatI. A kRtinA kartAe potAnI anya kRtiomAM pAsanAhariya ane saMvegaraMgazAlA (kathAgrantha)no ullekha karyo che. 241 --- 1. vasubANaruddasaMkhe 11958 vaccaMte vikkamAo kAlammi / lihio paDhamammi ya potharmIi plijhamanavarseLa | prazasti, 9 2. Ano paricaya jaina sAhityano bRhad ItihAsa, bhAga 4mAM ApavAmAM Avyo che. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 AkhyAnakamaNikoza (akkhANayamaNikosa) 127 upadezaprada kathAo (AkhyAnako)no A bRhat saMgraha che. mULa kRtimAM 52 prakRta gAthAo che. pahelImAM maMgalAcaraNa che. bIjImAM pratijJAta vastuno nirdeza che ane bAkInI pacAsa gAthAone 41 adhikAromAM vibhakta karavAmAM AvI che. A gAthAomAM te te adhikAromAM pratipAdya viSaya saMbaMdhI dRSTAntakathAonAM pAtronAM nAmono nirdeza mAtra karavAmAM Avyo che. A kathAo pUrvAcAryonA grantho ane zrutaparaMparAthI prasiddha hatI. kartAe to kevaLa te badhIne vividha viSayo sAthe joDI temanuM viSayanI dRSTie vargIkaraNa karyuM che ane smRtipathamAM laghu rIte lAvavA mATe laghu kRtinA rUpamAM A sarjana karyuM che. A gAthAomAM Ama to 146 AkhyAnakono nirdeza kartAe karyo che paraMtu keTalAMyanI punarAvRtti paNa karavAmAM AvI che, eTale vAstavika saMkhyA 127 ja thAya che. 1. prAkRta TeksTa sosAyaTI, vArANasI, 1962 2. akkhAyaNamaNikosaM evaM jo paDhai kuNai jahayogaM / kartA ane racanAkALa A kathAtmaka gAthAonA racanAra bRhadgacchIya devendragaNi (nemicandrasUri) che. temano paricaya anyatama kRti mahAvIracariyanA prasaMgamAM ApI dIdho che. prastuta kathAkozanI racanA vi.saM.1129mAM thaI che. AkhyAnakamaNikozavRtti - ukta kartAnI jIvanasamApti pachI keTalAka dasakAo bAda A kRti upara eka bRhavRtti racavAmAM AvI. mULa gAthAo para vRtti saMskRtamAM che paraMtu 127 AkhyAnakomAMthI 14, 17, 23, 39, 42, 64, 109, 121, 122 ane 124 e to saMskRtamAM che, 22muM ane 43muM apabhraMzamAM ane bAkInAM AkhyAnaka prAkRtamAM che. 73mA bhAvabhaTTikA4 antargata 'aMtima cArudattariu apabhraMzamAM che. saMskRtamAM lakhAyelAM AkhyAnakomAM 17muM ane 124muM` gadyamAM che ane 14muM campUzailImAM che tathA prAkRtamAM lakhAyelAM - 5. caMDacUDAkhyAna 6. sItAAkhyAnaka jaina kAvyasAhitya deviMdasAhumahiyaM airA so lahai apavaggaM // 3. bharatAkhyAnaka ane somaprabhAkhyAnaka 4. adbhuta kathAnI dRSTie A atyanta mahattvanuM che. tenA amuka bhAganI tulanA 'arebiyana nAITsa' sAthe karI zakAya. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya AkhyAnakomAM 47muM prAkRta gadyamAM che, 123muM prAkRta upendravajAmAM ane bAkInAM 115 prAkRta AryA chaMdomAM che. kyAMka kyAMka bIjA chandono prayoga karavAmAM Avyo che paraMtu ghaNo ocho. A vRtti uparathI vRttikAranI saMskRta, prAkRta ane apabhraMza bhASAomAM paTutA jANavA maLe che. vRttikAre A kathAonuM kalevara prAyaH pUrvavartI kRtiomAMthI lIdhuM che ane A vAtano nirdeza temaNe jyAMtyAM karyo che. udAharaNArtha 10muM ane 65muM A banne AkhyAnako devendragaNi (nemicandrasUri)kRta mahAvIracariyamAMthI akSarazaH levAmAM AvyAM che. 32mA bakulAkhyAnakanI vizeSa ghaTanA jANavA mATe vRttikA2e devendragaNi (nemicandrasUri)kRta ratnacUDakathAne jovAnuM sUcana karyuM che. tevI ja rIte anya 19 AkhyAnomAM rAmacarita, haravaMza, Avazyaka, uttarAdhyayana, nizItha vagere grantho jovAnuM sUcana karyuM che. A AkhyAnakomAM keTalAMka to pracalita jaina paraMparAnI DhabanAM che, keTalAMka kukkuTAkhyAnaka (109) ajaina paraMparAnI paurANika DhabanAM che ane keTalAMka laukika udAharaNone anusarI lakhavAmAM AvyAM che. A AkhyAnakonI kathAvastune anyAnya sAhityanI sAthe tulanAtmaka dRSTie jovAmAM Ave to bahu ja rocaka vAto jANavA maLe. A kathAnakomAM aneka prakAranAM subhASito, sUkto ane lokoktio bharI paDI che. aneka prasiddha dezya ane prAkRta zabdo paNa vRttimAM maLe che. ra kartA ane racanAkALa -- A kathAtmaka vRttinA racanAra AmradevasUri che, te jinacandranA ziSya hatA. temaNe vRttinI racanA vi.saM.1190 (san 1133)mAM arthAt mULa gAthAonI racanA thayA pachI barAbara 60 varSa bAda karI hatI. kathAmahodadhi A kRtine karpUrakathAmahodadhi paNa kahevAmAM Ave che. temAM nAnImoTI badhI maLIne kula 150 kathAo che." vajrasenanA ziSya hariSeNe racelA upadezAtmaka kAvya 'karpUraprakara' yA sUktAvalInAM 179 padyomAM varNavAyela 97 jaina dhArmika ane naitika niyamonI saMketa rUpamAM ApavAmAM AvelI dRSTAntakathAonuM pUrNa vivaraNa devA mATe A kathAmahodadhinI racanA thaI che, tethI tene karpUrakathAmahodadhi paNa kahevAmAM Ave che. - 1. candanAnuM AkhyAna 2. prastAvanA, pR. 8-9 3. jinaratnakoza, pR. 68 4. A kathAonI sUcI piTarsana riporTa 3, pR. 316-19mAM ApavAmAM AvI che. 5. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1916 243 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 karpUrapraka2kAvyano prAraMbha 'karpUraprakara' vAkyathI thAya che, tethI tenuM nAma paNa te ja thaI gayuM. tenuM pratyeka pagha khUba suMdara rIte rajU karavAmAM AvyuM che ane prasaMgAnukUla dRSTAnto dvArA samajAvavAmAM AvyuM che. udAharaNa tarIke jIvadayA upara neminAthanuM tathA parastrIanurAganA kuphaLa upara rAvaNanuM dRSTAnta ApavAmAM AvyuM che. pratyeka padyamAM eka ke vadhu dRSTAntarUpa kathAo ApavAmAM AvI che. A dRSTAntone AdhAra banAvI kathAono vistAra karI A kRti racavAmAM AvI che. kartA ane racanAkALa A kRtinA kartA tapAgacchIya ratnazekharasUrinA ziSya somacandragaNi che. temaNe A racanA vi.saM.1504mAM karI hatI. jaina kAvyasAhitya - kapUraprakaranA AdhAra upara banelo bIjo kathAkoza paNa maLe che. te che kharataragacchIya jinavardhanasUrinA ziSya jinasAgaranI karpUraprakaraTIkA. teno samaya saM.1492thI 1520 manAya che. Ama A TIkA somacandrakRta kathAmahodadhinI samakAlIna che. AmAM ukta kAvyanA padyonI vyAkhyA karyA pachI dRSTAntakathA saMskRta zlokomAM ApavAmAM AvI che. kathAno praveza Agamo ke upadezamAlA jevA granthonAM gadyapadyamaya prAkRta uddharaNo ApIne karavAmAM Avyo che. AmAM kathAonAM zIrSaka ane krama 'kthAmahodadhi' samAna che. AmAM neminAtha, sanatkrumA2 vagere purANapuruSo, satyakI, cellaNA, kumArapAla vagere aitihAsika, ardhaaitihAsika vyaktio, ane atimuktaka, gajasukumAla vagere tapasvIo, tathA jaina paraMparAnAM dharmaparAyaNa strIpuruSonI kathAo ApavAmAM AvI che. kapUraprakara u52 tapAgacchIya caraNapramodanI tathA ajJAta kartAnI ema be vRtti maLe che, bIjI vRttino granthAgra 1768 che. uparAMta, harSakuzala ane yazovijayagaNinI TIkA, tathA merusuMdarano bAlAvabodha (TIkA) ane dhanavijayagaNikRta stabakanA ullekho maLe che. saMbhavataH AmAMthI keTalIka kRtio ukta kathAkozo samAna ja haze. kathAkoza (bharatezvarabAhubalivRtti) - mULamAM A 13 gAthAonI prAkRta racanA che. te 'bharahesarabAhubali' padathI zarU thAya che. saMbhavataH A nityasmaraNanI 1. jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, 1919 2. jinaratnakoza, pR. 69 3. devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra, muMbaIthI be moTA bhAgomAM san 1932 ane 1937mAM prakAzita Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 245 eka stuti che. AmAM 100 dharmAtmA gaNAvAyA che. temAM pa3 puruSa (pahelo bharata che ane chello meghakumAra che) ane 47 strIo (pahelI sulasA che ane chellI reNA che) che, A badhAM dharma ane tapa sAdhanAo mATe jainomAM sukhyAta che. adhikAMzataH A badhAM jaina kathAsAhityamAM upalabdha kathAonAM ja pAtro che. temano ullekha sUyagaDa, bhagavatI, nAyAdhammakahAo, antagaDa, uttarAdhyayana, paInvaya, Avasmaya, dasayAliya ane vividha niryuktio ane TIkAomAM thayo che. mULa prAkRta gAthAomAM to A nAmonI zRMkhalA mAtra ApavAmAM AvI che. sauprathama to A gAthAo jaina sAhityanAM vividha kSetronA abhyAsIo mATe bodhagamya rahI haze. paraMtu pachI mUla upara vistRta TIkA ane kathAonA pUrNa vivaraNanI AvazyakatA jaNAvA lAgI ane pariNAme A vizALa kathAkoza racAyo. A saMskRta TIkAmAM gadyapadyamizrita kathAo paNa ApavAmAM AvI che, temanAmAM jyAMtyAM prAkRta uddharaNo vIkharAyelAM che. TIkAmAM badhI kathAo ja kathAo che, tethI tene kathAkoza paNa kahevAmAM Ave che. kartA ane racanAkALa - A mahattvapUrNa kathAsaMgrahanA kartA zubhAzIlagaNi che. temanA gurunuM nAma hatuM munisuMdaragaNi. vikramanI 15mI sadImAM thaI gayelA yugaprabhAvaka AcArya somasuMdarano vizALa ziSya parivAra hato, A ziSya parivAra vidvAna ane sAhityasarjaka hato. somasuMdaranA paTTaziSya sahasrAvadhAnI munisuMdara hatA. temanA anya gurubhAIoe aneka kRtio racI che. zubhazIlagaNi A parivAranA sAhityasarjaka vidvAna hatA. zubhazIlagaNie A kathAkozanI racanA vi.saM. 1509mAM karI hatI. kRtinA aMte ApavAmAM AvelI prazastimAM racanAsaMvata ApavAmAM Avyo che. . zubhazIlagaNinI aneka racanAo upalabdha che. temAMthI keTalIka racanAomAM racanAsaMvata ApavAmAM Avela che, jemake vikramAdityacaritra (vi.saM. 1499), zatruMjayakalpa kathAkoza (vi.saM.1518), paMcazatIprabaMdha (vi.saM.1521), bhojaprabaMdha, prabhAvakakathA, zAlivAhanacaritra, puNyadhananRpakathA, puNyasArakathA, zukarAjakathA, jAvaDakathA, bhaktAmarastotramAhAbhya, paMcavargasaMgrahanAmamAlA, uNAdinAmamAlA ane aSTakarmavipAka, zubhazIlagaNi kathAtmaka racanAo karavAmAM vizeSa pravINa hatA. paMcazatIprabodhasaMbaMdha - kartAe kRtinA prAraMbhamAM tenuM nAma A pramANe sUcita karyuM che - "prantho hAthe pazcAtIkhavadhasaMdhanAmA citte mA tu ' jinaratnakozamAM Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jaina kAvyasAhitya paNa A ja nAma ApyuM che. paraMtu anya kathAkozonI jema AnAM saMkSipta nAmo kathAkoza ane prabaMdhapaMcazatI maLe che. A kathAkozamAM 4 adhikAra che, temAM kula 625 kathAprabaMdhono saMgraha che. prathama adhikAramAM 1thI 203 sudhI, bIjAmAM 204thI 426 sudhI, trIjAmAM 427thI 476 sudhI ane cothAmAM 477thI 625 sudhI kathAo ApavAmAM AvI che. kartAe A kathAonuM saMkalana karavAmAM aneka srotono AdhAra lIdho che. te kahe che, "6i ranano nizamya, zcit nigAnyAvizAta" arthAta guruparaMparA tathA jaina-jainetara kRtiono upayoga karIne A racanA karavAmAM AvI che. temAM vizeSataH prabhAvakacarita, prabaMdhacintAmaNi, purAtanaprabaMdhasaMgraha, prabaMdhakoza, upadezataraMgiNI, Avazyakaniyukti Adi jaina kRtio ane hitopadeza, paMcataMtra, rAmAyaNa, mahAbhArata Adi kRtiomAM prApta sAmagrIno upayoga karavAmAM Avyo che. prastuta kRti guruparaMparAthI upalabdha vizALa kathAsAhityanI pazcAtkAlIna vArasadAra che, tethI te bahu ja mahattvanI che. temAM kathAono viSayakrama jaNAto nathI, to paNa tenA traNa vibhAgo karI zakAya - 1. aitihAsika prabaMdha, 2. dhArmika kathAo, ane 3. laukika kathAo. aitihAsika prabaMdhomAM nanda, sAtavAhana, bhartuhari, bhoja, kumArapAla, hemasUri vagerenI kathAo jovA jevI che. A kRti gadyapadyamizrita che. temAM saMskRta, prAkRta ane apabhraMzanAM subhASito TheraThera jovA maLe che. temAM saMskRta vyAkaraNanA kaThina prayogothI mukta saraLa bhASAno prayoga karavAmAM Avyo che ane lokabhASAmAM pracalita aneka zabdonuM saMskRtIkaraNa karI temano prayoga pracura mAtrAmAM karavAmAM Avyo che. temAM aneka phArasI zabdono prayoga paNa jovA maLe che, jemake kalandara, kAgada, kharazAna, 1. suvAsita sAhitya prakAzana, sUrata, 1968, saMpAdaka muni zrI mRgendra; jinaratnakoza, pR. 224; vinTaranise hisTrI opha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 544, Ti.3mAM kahyuM che ke ITAliyana vidvAna pevolinIe A kathAgranthamAMthI laIne draupadI, kuntI, devakI, rukamiNI kathAo lakhI che. bIjA ITAliyana vidvAna balinIe pahelI pa0 kathAonuM mULa anuvAda sAthe prakAzita karyuM che. A ja vidvAne sultAna phiroja dvitIya (san 1220-1296) ane jinaprabhasUri sAthe saMbaMdha dharAvatI 16 kathAonuM nirUpaNa karyuM che. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 247 mAMhari, bIbI, masIta, mIra, mulANa (mullA), musalamAna, haja, harIja, vagere. tenI bhASA ane zabdonuM adhyayana eka alaga viSaya che. mULa zabdonuM saMskRtIkaraNa karyuM hovAthI keTalAMya sthAne artha karavAmAM moTI garabaDa thAya che. kartA ane racanAkALa - A kRtinA uparyukta zubhAzIlagaNi ja kartA che. A kRtinI prazastimAM racanAsaMvata vi.saM.15ra1 ApavAmAM Avyo che. ukta prazastimAM zubhazIlagaNie potAne ratnamaMDanasUrinA ziSya kahyA che, paraMtu A kathAkozanA eka adhikAranI prazastimAM potAno ullekha lakSmIsAgaranA ziSya tarIke karyo che : lakSmIsAgarasUrINAM pAdapadmaprasAdataH / - ziSyeNa zubhazIlena grantha eSa vidhIyate // 3 // A lakSmIsAgara zubhazIlagaNinA kAM to praguru hatA kAM to temanA guru munisuMdaranA gurubhAI hatA. potAnI anya kRtiomAM zubhAzIle potAne munisuMdarasUrinA ziSya kahyA che. saMbhavataH kartA zubhAzIle kRtajJatAvaza vidyA, Azraya ane dIkSA denAra traNa prakAranA guruonuM smaraNa karyuM che. 1. kathAkoza - Ane "kalpamaMjarI' paNa kahe che. tenI racanA AgamagacchanA jayatilakasUrie karI che. teno granyAgra 290 zlokapramANa che. teno samaya 15mI sadI jaNAya che. 2. kathAkoza- Ane "vratakathAkoza' paNa kahe che. tenI eka hastaprata jayapuranA pATodInA maMdiranA bhaMDAramAM upalabdha che. temAM judA judA vrato saMbaMdhI kathAono saMgraha karavAmAM Avyo che. kRtinI pUrI prati na maLavAthI e haju sudhI nakkI thaI zakyuM nathI ke temAM keTalI vratakathAo che. tenA kartA prasiddha bhaTTAraka sakalakIrti che, temano paricaya anyatra karAvyo che. 1. vikrama vihu-dvIpu-2 () prativareA. amuM vyadhAt prabandhaM tu zubhazIlAbhidho budhH|| 2. munisuvarajUrI vineyaH sumazImA - vikramacaritra, prazasti, padya 12 3. jinaratnakoza, pR. 65 4. ejana, pR. 65, 368; rAjasthAna ke jaina santa : vyaktitva evaM kRtitva, pR. 14 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jena kAvyasAhitya 3. kathAkoza - Ane vratakathAkoza ane kathAvalI paNa kahe che. temAM vrato, dhArmika kriyAo, niyamo, anuSThAno ane taponI kathAo ApavAmAM AvI che, jemake aSTAddhika vratakathA, AkAzapaMcamI, muktAsaptamI, candranaSaSThI, vagere. kato ane racanAkALa - A kathAkozanI racanA mUlasaMgha sarasvatIgaccha balAtkAragaNanA zratasAgara che. temaNe potAne brahma. yA dezayati kahyA che. temanA gurunuM nAma bhaTTAraka vidyAnaji hatuM, A vidyAnanTi pabanandinA praziSya ane devendrakIrtinA ziSya hatA. vidyAnTinuM bhaTTAraka pada gujarAtanA IDara nAmanA sthAne hatuM, ane temanA paTTadhara mallibhUSaNa ane temanA pachI lakSmIcandra bhaTTAraka thayA. mallibhUSaNane zrutasAgare gurubhAI kahyA che. zrutasAgara mahAvidvAna hatA. temane aneka upAdhio maLI hatI. temanI anya kRtio che - tattvArthavRtti, yazastilakacandrikA, audAryacintAmaNi, tattvatrayaprakAzikA, jinasahasranAmaTIkA, mahAbhiSeka TIkA, SaprAbhRtaTIkA, zrIpAlacarita, yazodharacarita, siddhabhaktiTIkA, siddhacakrASTakaTIkA Adi. temaNe pappAtanI saMskRta TIkAmAM paNa keTalIka kathAo ApI che. zratasAgara vikramanI 19mI sadInA vidvAna che. temanI koI paNa kRtimAM racanAsamaya Apyo nathI, paraMtu anya ullekho uparathI zrutasAgaranA samayanuM anumAna karavAmAM AvyuM che. keTalAka bIjA kathAkozo che, temane vratakathAkozo paNa kahe che. temAM dayAvardhana, devendrakIrti, dharmacandra ane malliSaNanI racanAono ullekha maLe che." anya kathAkozomAM vardhamAna, candrakIrti, siMhasUri tathA padmanadinI kRtionA ullekha maLe che. vardhamAna abhayadevanA ziSya hatA ane temanA kathAkozane zakunaratnAvali' paNa kahe che." 1. jinaratnakoza, pU. 66 ane 368 2. paM. nAthurAma premI, jaina sAhitya aura ItihAsa (ddhi.saM.), pR. 301-307. 3. bhAratIya jJAnapITha, vArANasIthI prakAzita 4. jinaratnakoza, pR. 368 5. ejana, pR. 65, 368 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 249 4. kathAkoza - ahIM keTalAka ajJAta lekhakonA saMskRta-prAkRta kathAkozono paricaya ApIe chIe. AmAMthI adhikAMzanI hastaprato pUnAnA bhAMDArakara prAcya maMdiranA sarakArI saMgrahavibhAgamAM upalabdha che.' 1. saMkhyA 478 (san 1884-86) - AnA pahelAM traNa patromAM hariSaNano kathAkoza che. te pachI pa3 vratakathAo che, temAM sugandhadazamI, SoDazakAraNa ane ratnAvalI saMskRtamAM che ane bAkInI apabhraMzamAM che. 2. saMkhyA 582 (san 1884-86) - AmAM saMskRta zloko pachI ja daSTAntakathAo ApavAmAM AvI che. temAM jinaprabhasUri, jagasiMha, sAtavAhana, jagaDUzAha vagerenA keTalAka prabaMdho paNa che. 3. saMkhyA 583 (san 1884-86) - A banne bAjuthI tUTela che. te saMskRta padyamAM che. temAM saMskRta-prAkRta banne prakAranAM uddharaNo che. saMbhavataH temAM samyaktakaumudInI ja kathAo che. 4. saMkhyA 1266 (san 1884-87) - A candraprabhanI stutithI zarU thAya che ane temAM saMskRtamAM ArAmatanaya, hariSeNa, zrISeNa, jImUtavAhana AdinI kathAo ApavAmAM AvI che. te apUrNa che. kevaLa 47 pRSTha upalabdha che. 5. saMkhyA 1267 (sanuM 1884-87) - AmAM te kathAo che je sAmAnyataH samyaktakaumudIkathA nAme jANItI che. prAraMbhanuM gadya kaMIka bIjI rItanuM che ane te A pramANe che - joveze patnapuranA mAryamurtisUrIzvara: | triu3maratafdhapasaMpratiroDa dhavezanAM rajUrva po po bhavyA: ! AmAM sAva atte pAtradAnanA daSTAntarUpe dhanapatinI kathA ApavAmAM AvI che. jo ke A saMskRta kRti che paraMtu temAM jyAMtyAM prAkRta gAthAo ApavAmAM AvI che. 6. saMkhyA 1268 (san 1884-87) - AmAM prAkRta kathAo ApavAmAM AvI che, jemake gaMdhapUjA upara zubhamatinI, dhUpapUjA upara vinayaMdharanI tathA anya daSTAntakathAo. AnI prazasti ane keTaloka aMza saMskRtamAM che. AnI racanA harSasiMhagaNie sAraMgapuramAM karI hatI. 1. A badhAno paricaya bRhatkathAkozamAM DaoN. upAdhya dvArA likhita prastAvanAnA AdhAre ApavAmAM Ave che. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jaina kAvyasAhitya 7. saMkhyA 1269 (1884-87) - A prati tUTelI che tathA lipi garabaDI che. temAM bhAvanA vize amaracandranI kathA, pAramArthika maitrI vize vikramAditya vagerenI kathAo che. patra 19mAM vetAlapaMcaviMzatikAnI kathA uddhata che ane apabhraMza tathA prAcIna gujarAtImAM nAnI nAnI keTalIka kathAo ApavAmAM AvI che. A kathAkozanI samApti eka prANikathAthI thAya che, te saMbhavataH paMcataMtranI 8. saMkhyA 1322 (1891-95) - AmAM madanarekhA, sanakumAra vagerenI kathAo saMskRtamAM ApavAmAM AvI che ane vacce vacce prAkRta tathA apabhraMzanAM padyo paNa ApavAmAM AvyAM che. 9. saMkhyA 1323 (1891-95) - A saMskRta gadyamAM che paraMtu vacce vacce saMskRta-prAkRta padyo rajU karavAmAM AvyAM che. temAM devapUjA vize devapAlanI, mAna saMbaMdhamAM bAhubalinI, mAyA saMbaMdhamAM azokadattanI, vandanapUjA saMbaMdhamAM madanAvalInI ema aneka viSayaka kathAo ApavAmAM AvI che. koI koI kathA prAkRta gAthAthI ja zarU thAya che. 10. saMkhyA 1324 (1891-95) - A tUTelo apUrNa grantha che. temAM prasannacaMdra, sulasA, cilAtiputra vagerenI kathAo saMskRta gadyamAM che. kyAMka kyAMka zloka paNa che. keTalAka bIjA kathAkozo nIce mujaba che : kathAsamAsa - aupadezika prakaraNagrantha "upadezamAlA'mAM ullikhita dRSTAnto upara svatantra kathAgrantho lakhavAnI vizeSa pravRtti jainAcAryomAM dekhAI che. upadezamAlA upara lagabhaga vIseka TIkAo racAI che. temAM aneka kathAtmaka che. prastuta racanA "upadezamAlA-kathAsamAsa' nAmathI paNa oLakhAya che ane saMkSepamAM kathAsamAsa' nAmathI paNa. AmAM badhI kathAo prAkRtamAM ApavAmAM AvI che. kartA ane racanAkALa - AnA kartA jinabhadra muni che, te zAlibhadranA ziSya hatA. temaNe A kRti saMvat 1204mAM racI hatI.' kathArNava - A saMskRta anuSTram chaMdamAM nirmita kathAono saMgraharUpa TIkAgrantha che. temAM RSimaMDalastotranI vyAkhyA karatAM namaskAranA rUpamAM ullikhita ane varNita zalAkApuraSo, temanA samakAlIna dharmAtmAo, pratyekabuddho, jinapAlita Adi kAlpanika vIro, metArya jevA tapasvIo ane mahAvIranA uttarakAlIna AcAryonAM kathArUpa jIvanacaritro ApavAmAM AvyAM che. temAMnI adhikAMza kathAo 1. jinaratnakoza, pR. 51; pATaNa hastapratasUcI, bhAga 1, pR. 90 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 251 Agamo, niryuktio ane prakIrNakomAM maLe che. aupadezika prakaraNo, mAhAbhyo ane dRSTAntakathAomAM je anaitihAsika ane paurANika pAtra lAgatAM hatAM te badhAM ahIM tapazUra ane jainadharmanI yathArtha vyaktio rUpa manAyAM che. kathArNavano granthagra 7pa90 zlokapramANa che. kartA ane racanAkALa kharataragacchanA guNaratnasUrinA ziSya padmamandiragaNie A kRtinI racanA vi.saM. 1553mAM karI che. 1. kathA ratnAkara - A 15 taraMgomAM vibhakta che. tenA aMte agaDadattanI kathA che. tenI racanA naracandrasUrie karI che. jainadharma saMbaMdhI kathAnaka sAMbhaLavAnI vastupAla mahAmAtyanI utkaMThA zAMta karavA mATe ja naracaMdra tapa, dAna, ahiMsA vagere saMbaMdhI aneka dharmakathAo dharAvato A kathAkoza racyo che. tene "kathAratnasAgara' paNa kahe che. tenI eka tADapatrIya prati saM. 1319nI maLe che. teno pranyAgra 2091 zlokapramANa che. A AkhI kRti anuSTram chaMdamAM racAI che. kartA ane racanAkALa - A kRtinA praNetA naracaMdrasUri mahAvidvAna hatA. te harSapurIya yA maladhArigacchanA devaprabhasUrinA ziSya hatA. te mahAmAtya vastupAlanA mAtRpakSanA guru hatA ane temaNe vastupAlane nyAya, vyAkaraNa ane sAhityamAM pAraMgata karyA hatA. temaNe racelI aneka kRtio maLe che, jemake nyAyakanDalI paMjikA, anardharAghavaTippaNa, jayotisAra, sarvajinasAdhAraNastavana vagere. prabaMdhakoza anusAra naracaMdrasUrinuM nidhana bhAdrapada 10 vi.saM.1287mAM thayuM hatuM. tethI prastuta racanAno samaya teramI sadInA madhyabhAga mAnavo joIe. 1. jinaratnakoza, pR. 60; RSimaMDalaprakaraNa, Atmavallabha granthamAlA, saM. 13, valada, 1939; khAsa karIne prastAvanA jovA jevI che. 2. jinaratnakoza, pR. 66; pATaNanI hastapratonuM sUcIpatra (gAyakavADa ori. si.), bhAga 1, pR. 14 3. ityabhyarthanayA cakrurvastupAlamaMtriNaH / naracandramunIndrAste zrIkathAratnasAgaram // 4. mahAmAtya vastupAla kA sAhityamaMDala, pR. 100-104 tathA 207-208 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jaina kAvyasAhitya 2. kathAratnAkara - A kathAkoza dasa taraMgomAM vibhakta che. temAM kula maLIne 258 kathAo che. AmAMthI ghaNI kathAo to saraLa saMskRta gadyamAM lakhAI che ane bahu ja thoDI gaMbhIra zailImAM lakhAI che. keTalIka kathAo saMskRta padyomAM paNa lakhAI che. vaLI, keTalIka kathAo paraMparAzruta che, keTalIka kalpanAprasUta che, keTalIka anya srotomAMthI levAmAM AvI che ane keTalIka jaina AgamomAMthI levAmAM AvI che. pratyeka kathAno prAraMbha eka ke be upadezAtmaka gAthA yA zlokathI thAya che. AkhI kRtimAM saMskRta, mahArASTrI, apabhraMza, jUnI hiMdI ane jUnI gujarAtI uddharaNo pracura mAtrAmAM maLe che. rAmAyaNa, mahAbhArata vagere vizALa grantho ane bhartuharizataka, paMcataMtra vagere aneka nItigranthomAMthI suparicita keTalAMka uddharaNo paNa levAmAM AvyAM che. kRtino jaina dRSTikoNa tenA prAraMbhanA zloko, bhAva ane kathAothI spaSTa thaI jAya che. temAM zuMgArathI laI vairAgya sudhInA vicAro ane bhAvono samAveza che. vinTaraniTsa kahe che ke AmAM aneka kathAo paMcataMtra yA tenA jevA kathAgranthomAM maLatI kathAo jevI che, jemake strIcAturyanI kathAo, dhUrtonI kathAo, mUrkhakathAo, prANikathAo, adbhuta kathAo, anya badhI jAtanA TucakA jemAM brAhmaNo tathA anya matono upahAsa che. paMcataMtranI jema ja kathAonI vacce vacce aneka saduktio phelAyelI paDI che. kathAone ekabIjI sAthe ema ja joDI devAmAM AvI che. kathAone eka DhAMcAmAM sajavAmAM nathI AvI. kRtino moTo bhAga vAstavamAM eka dRSTie bhAratIya ja che. jaina kathAgranthomAM sAmAnya rIte AvatAM nAmo uparAMta AmAM bhoja, vikrama, kAlidAsa, zreNika vagerenAM upAkhyAna ApavAmAM AvyAM che. keTalAka bhaugolika ullekho paNa AmAM taddana Adhunika che ane dilhI, cAMpAnera tathA ahamadAbAda jevAM nagaro sAthe saMbaMdha dharAvatI kathAo paNa che. TUMkamAM, Ano viSaya zikSAprada ane manoraMjaka banne kartA ane racanAkALa - A kRtinA kartA hemavijayagaNi che. te tapAgacchanA kalyANavijayagaNinA ziSya hatA. hemavijayagaNino vizeSa paricaya anyatra Apyo che. A kRtinI racanA saM. 16pa7mAM karavAmAM AvI che. temanI anya 1. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1911; Ano jarmana anuvAda 1920mAM harTala mahodaye karyo che. 2. vinTaranitya, hisTrI oNpha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 545 3. mitra varSegranthapu rAvanI | pUnamartakSayone vaturvaNyAM jIvI zuH prazasti Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya kRtio pArzvanAthamahAkAvya, anyoktimuktAmahodadhi, kIrtikallolinI, stutitridazataraMgiNI, sUktaratnAvalI, kastUrIprakara, RSabhazataka, vijayaprazastimahAkAvya Adi aneka che. Ano nirdeza vijayaprazastimahAkAvyanI prazastimAM karavAmAM Avyo che. 3. kathAratnAkara Ane 'dharmakathAratnAkarodvAra'1 yA 'kathAratnAkarodvAra' paNa kahevAmAM Ave che. temAM be adhyAya che. teno granthAgra 5500 zlokapramANa che. temAM sAdhunindAnuM phaLa darzAvavA mATe rumiNInI kathA paNa che. tenA kartA uttamarSi che. temanA vize kaMI paNa mAhitI maLatI nathI. eka ajJAtakartRka kathAratnAkarano paNa ullekha maLe che. kathAnakakoza AmAM 140 prAkRta gAthAo che. tenA upara saMskRtamAM vinayacandranI TIkA che. A kRtinuM nAma dhammANayakosa paNa che. pATaNa bhaMDAramAM tenI hastaprata che, temAM vi.saM.1166 racanA yA pratalekhanano samaya Apyo che. 253 - pATaNanA bhaMDAramAM 'kathAgrantha' nAmanA kathAzanI tADapatrIya prati che. tene mahattvapUrNa gaNavAmAM Ave che." bIjA tADapatrIya kathAkoza 'kathAnukramaNikA'no paNa ullekha maLe che, teno samaya saM.1166 che. kathAsaMgraha - Ane antarakathAsaMgraha yA vinodakathAsaMgraha paNa kahe che. A saraLa saMskRta gadyamAM lakhAyelo kathAgraMtha che. temAM 86 kathAo dhArmika ane naitika zikSAnI che ane bAkInI 14 vAkcAturI ane parihAsa dvArA manoraMjananI che. tenI zailI vAtacItanI che. zabdavinyAsapraNAlI dezaja zabdothI ghaNI raMgAyelI che. saMskRta, mahArASTrI ane apabhraMza padya AmAM pracura mAtrAmAM uSkRta che. aneka kathAo to siddhAntonI gAthA kahIne kahevAmAM AvI che. AvI gAthAomAM koI vratanuM mAhAtmya darzAvyuM che ane tene dRSTAntakathA ApIne samajAvyuM che. tenI 1. jinaratnakoza, pR. 66 2. pATaNanI hastapratonI sUcI, bhAga 1, (gAyakavADa o. sirijha saM. 76), pR. 42; jinaratnakoza, pR. 65 3. jinaratnakoza, pR. 65, 368 4. ejana, pR. 65 5. ejana. 6. ejana, pR. 11 ane 357 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jaina kAvyasAhitya zailI, racanAvinyAsa ane viSaya paMcataMtra jevAM che. A kRtinI racanAmAM lekhake dhArmika tathA laukika banne dRSTikoNo rAkhyA che. A daSTAntakathAomAM badhI ja jAtanI laukika caturAI bharI paDI che ane keTalIkamAM jainadharma tathA AcAranI chApa spaSTa dekhAya che. jo ke A viSayo upara bIjAoe paNa kathAo kahI che, to paNa saMbhava che ke A kathAsaMgrahanI adhikAMza kathAo kalpita hoya ane anurodhavaza racAI hoya. keTalIka kathAo pracalita bhAratIya kathAomAMthI levAmAM AvI che ane keTalIka jaina AgamonI TIkAomAMthI. attarakathA zIrSakano saMbhavataH e artha che ke jema pradhAna kathAnI upakathAo hoya che tema ahIM A daSTAntakathAo che. kartA ane racanAkALa - A kRtinA kartA rAjazekharasUri che. te prabaMdhakoza (saM.1405)nA kartA paNa che. temanA guru harSapurIyagacchanA sAgaratilakagaNi hatA. rAjazekharasUrinI anya kRtio che - SaDradarzanasamuccaya, syAdvAdakalikA, ratnAkarAvatArikApaMjikA ane nyAyakaMdalIpuMjikA. temano samaya 14mI sadIno madhya bhAga manAya che. ukta racanA uparAMta bIjA paNa kathAsaMgrahono ullekha jinaratnakozamAM che. . temanA vize vizeSa koI mAhitI nathI. temanI sUci tathA saMkSipta vivaraNa ahIM ApavAmAM Ave che : 1. hemAcAryano kathAsaMgraha 2. Anandasundarano kathAsaMgraha 3. maladhArIgacchIya guNasuMdaranA ziSya sarvasuMdara (saM.1510)no kathAsaMgraha 4. saMkhyA 335 (san 1871-72no ripoTa). A kathAsaMgrahamAM pahelI kathA vikramAdityanI che. te uparAMta zrIpAla vagerenI bIjI kathAo che, A kathAomAM jaina vrato ane AcAronAM phaLo tathA prabhAvo darzAvAyAM che. badhI kathAo saMskRtamAM che paraMtu temAM marAThI ane apabhraMza uddharaNo paNa che. kevaLa eka ja kathA A saMgrahamAM prAkRtamAM che. 5. saMkhyA 1272 (san 1884-87no riporTa). A kathAsaMgraha (saMvata 1524)mAM jIvakathA vagere keTalAya viSayo upara saMskRtamAM keTalIya upadezAtmaka 1. jinaratnakoza, pR. 66 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 255 nAnImoTI kathAo che. kathAsaMgrahano A eka sAro grantha che, jaina munio potAnAM pravacanomAM dRSTAnto ApavA teno upayoga karatA hatA. 6. saMkhyA 1326 (san 1891-9pano riporTa). A kathAsaMgrahamAM saMskRta gadyamAM ATha kathAo - kuracandra, padmAkara AdinI - sAdhuone vasati, zavyA, Asana, AhArapANI, auSadhi, vastra ane pAtranA dAnanA mahattvane darzAvavA ApavAmAM AvI che. A badhIno ullekha upadezamAlAnI 240mI gAthA vasahIsayaNAsaNa' AdimAM che. 7. saMkhyA 1326 (sana 1891-95no riporTa), A kathAsaMgrahamAM dhanadatta. nAgadatta, madanAvalI vagerenI kathAo pUjAnA bhinna bhinna prakAranAM phaLo darzAvavA mATe ApI che. uparyukta kathAsaMgraho uparAMta jinaratnakozamAM keTalAka kathAkozo vibhinna nAmothI ullikhita maLe che, jemake kathAkallolinI, kathAgrantha, kathAdvAtrizikA (paramAnanda), kathAprabaMdha, kathAzataka, kathAsamuccaya, kathAsaMcaya vagere. A badhAne tapAsavAthI jaina kathAsAhitya upara vizeSa prakAza paDavAnI AzA che. keTalAka kathAkozo anya nAmothI paNa upalabdha thayA che. puNyAzravakathAkoza - puNyAzravakathAkoza nAmanA keTalAka kathAsaMgraho che. viSayanI dRSTie A saMgrahomAM puNyArjananA kAraNabhUta kathAono saMgraha che. prastuta saMgrahanuM parimANa 4500 zlokapramANa che.* A saMgraha saMskRta gadyamAM che. te cha adhikAromAM vibhakta che. temAM kula pa6 kathAo che. prathama pAMca khaMDomAM ATha-ATha (aSTaka) kathAo che ane chaThThAmAM 16 che. kathAonAM prAraMbhika padyonI saMkhyA pa7 che paraMtu 12mI ane 13mI kathAone eka gaNavAmAM AvI che, tethI kathAo pa6 ja che. A kathAomAM 1. uparyukta keTalAka kathAsaMgrahono paricaya bRhatkathAkozanI prastAvanAmAM Do. upAdhyae ApelA vivaraNamAMthI lIdho che. 2. pR. 66-67 3. jinaratnakoza, pR. 2para; rAmacandra mumukSukRta, nemicandragaNikRta (granthAjha 4500) tathA nAgarAjakRta racanAo. kavi raIdhUe apabhraMzamAM 'puSNAvakahAkoso' lakhyo che. 4. jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, 1964, hindI anuvAda sahita. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 te puruSo ane strIonAM caritro AlekhavAmAM Avela che jemaNe devapUjA vagere gRhasthonAM cha dhArmika kRtyo karavAmAM vizeSa khyAti prApta karI hatI. prathama aSTakanI kathAo devapUjAjanya puNyanuM mAhAtmya darzAve che. bIjA aSTakamAM NamokAra mantranuM mAhAtmya, trIjA aSTakamAM svAdhyAyanuM phaLa ane cothA aSTakamAM zIlano prabhAva jaNAvela che. pAMcamA aSTakamAM parvo upara karavAmAM AvatA upavAsanuM mahattva darzAvatI ane chaThThA aSTakamAM pAtradAnathI thanArA puNyane darzAvatI kathAo ApavAmAM AvI che. pratyeka kathAnA AraMbhamAM eka zlokathI paMcataMtra-hitopadezanI jema kathAnA viSayanuM sUcana karAyuM che. A zloko kartAe svayaM racyA che ke pAchaLathI koIe joDI dIdhA che eno nirNaya karavo kaThina che. kathAo gadyamAM che, je uparathI to saraLa jaNAya che paraMtu prAyaH jaTila che. kathAonI aMdara upakathAo paNa AvI gaI che.janmAntaronI kathAonA varNanane kA2Ne kathAvastumAM jaTilatA AvI gaI che. jyAMtyAM saMskRta-prAkRtanAM keTalAMka pagho bIjethI uddhRta karAyelAM maLe che. kartAe kathAone keTalAya srotomAMthI lIdhI che ane kyAMka kyAMka srotano nirdeza paNa karI dIdho che.temAMthI keTalIka kathAono AdhAra kannaDa vaDDArAdhanA che tathA adhikAMza kathAo raviSeNakRta padmapurANa, jinasenakRta harivaMzapurANa, jinasenaguNabhadraskRta mahApurANa ane saMbhavataH bRhatkathAkozamAMthI levAmAM AvI che. jo ke A kRti Ama to saMskRtamAM racavAmAM AvI che chatAM lokapracalita zailImAM racAI hovAthI saMskRtavyAkaraNanA kaThora niyamonuM pAlana karavAmAM nathI AvyuM. tenI saMskRta bhASA tatkAlIna bolIothI prabhAvita che. jyAMtyAM kannaDa zailIno prabhAva dekhAya che. jaina kAvyasAhitya kartA ane racanAkALa kartAe prazastinA traNa zlokomAM potAno paricaya Apyo che. tadanusAra temanuM nAma rAmacandra mumukSu hatuM. te divyamuni kezavanandinA ziSya hatA. A divyamuni kezavanandi kukundAnvayI hatA, tathA mahAsaMyamI, aneka munio ane narezonA vaMdanIya, ane bahukhyAtiprApta hatA. rAmacandre mahAyazasvI vAdibhasiMha mahAmuni padmanandi pAse vyAkaraNazAstranuM adhyayana karyuM hatuM. - A kathokozanI racanA kyAre thaI, eno kyAMya ullekha nathI. kartAnA samayanI paNa koI mAhitI nathI. to paNa temanI vidyamAnatA 12mI sadInA pUrvArdhamAM saMbhavita mAnI zakAya. 1. juo - puNyAzravakathAkoza para lakhelI bhUmikA, pR. 30-32. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya kumArapAlapratibodha (kumAravAla-paDiboha) Ane jinadharmapratibodha ane hemakumAraci2ta paNa kahe che. temAM pAMca prastAva che. pAMcamo prastAva apabhraMza ane saMskRtamAM che. te pradhAnataH prAkRtamAM lakhAyelI gadyapadyamayI racanA che. temAM 54 kathAo saMgRhIta che. kartAe darzAvyuM che ke A kathAo dvArA hamecandrasUrie kumArapALane jainadharmanA siddhAnta ane niyamo samajAvyA hatA. A saMgrahanI adhikAMza kathAo prAcIna jaina zAstromAMthI levAmAM AvI che. temAM zrAvakanAM bAra vratonuM mahattva darzAvavA mATe tathA pAMca-pAMca aticAronAM duSpariNAmo darzAvavA mATe kathAo ApavAmAM AvI che. ahiMsAvratanuM mahattva darzAvavA mATe amarasiMha, dAmajJaka AdinI kathA, devapUjAnuM mAhAtmya darzAvavA mATe devapAlapadmottara AdinI kathA, supAtradAna mATe candanabALA, dhanya tathA kRtapuNyanI kathA, zIlavratanI mahattA darzAvavA mATe zIlavatI, mRgAvatI AdinI kathA, dyutakrIDAno doSa darzAvavA mATe nalanI kathA, parastrIsevanano doSa darzAvavA mATe dvArikAdahana tathA yAdavanI kathA vagere ApavAmAM AvI che. anne vikramAditya, sthUlabhadra, dazArNabhadranI kathAo paNa ApavAmAM AvI che. - = kartA ane racanAkALa A kRtinI racanA somaprabhAcArye karI che. somaprabhanA pitAnuM nAma sarvadeva ane pitAmahanuM nAma jinadeva hatuM. te poravADa jAtinA jaina hatA. somaprabhe kumAra avasthAmAM jainadIkSA lIdhI hatI. te bRhadgacchanA ajitadevanA praziSya ane vijayasiMhasUrinA ziSya hatA. somaprabhe tIvra buddhinA prabhAve badhAM zAstrono talasparzI abhyAsa karI lIdho hato. te mahAvIrathI cAlu thayelI potAnA gacchanI 40mI paTTaparaMparAnA AcArya hatA. temanI anya racanAo zatArthIkAvya, zRMgAravairAgyataraMgiNI, sumatinAthacaritra, sUktamuktAvalI Adi 257 1. jinaratnakoza, pR. 92; gAyakavADa orienTala sirijha, saM. 14, vaDodarA, 1920; teno gujarAtI anuvAda jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagarathI saM. 1983mAM prakAzita; vadhu mATe juo vinTaraniTsa, hisTrI opha InDiyana liTarecara, bhAga 2, 570; AlsaDorphe AlTa unDa nyU InDiza sTuDiyana, 1928, pR.8 upara tenAM vivaraNonI samIkSA karI che; pradyotakathA mATe 'enAlsa oNpha dhI bhAMDArakara o. risarca InsTI.', bhAga 2, pR. 121 juo; jagadIzacandra jaina, prAkRta sAhitya kA ItihAsa, pR. 463-472 2. velaNaka2 kommemorezana volyUma, pR. 41-44mAM DaoN. ghATageno lekha juo, Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 maLe che. zatArthIkAvyanI racanA karI hovAthI temanuM upanAma zatArthika paNa thaI gayuM hatuM. jaina kAvyasAhitya kumArapAlapratibodhanI racanA saM. 1241mAM thaI hatI arthAt kumArapALanA mRtyu pachI 11 varSa bAda. ItihAsanI dRSTie A adhika mahattvanI racanA che. dharmAbhyudaya - A kRtine saMghapaticaritra paNa kahevAmAM Ave che. temAM 15 sarga che ane AkhI kRtinuM parimANa 5200 zlokapramANa che. A kathAkAvyamAM mahAmAtya vastupAle kADhelI saMghayAtrAne nimitta banAvI dharmanA abhyudayane darzAvanArI aneka dhArmika kathAono saMgraha karavAmAM Avyo che. tenA prathama sargamAM vastupAlanI vaMzaparaMparAnuM varNana che tathA vastupAlanA maMtrI banavAno nirdeza che tathA paMdaramAM sargamAM vastupAlanI saMghayAtrAnuM aitihAsika vivaraNa che. tethI A kAvyane saMghapaticarita nAma paNa ApavAmAM AvyuM che. anya sargomAM arthAt 2thI 14 sargomAM paropakAra, zIlavrata ane prANIo pratye dAkhavela anukampAthI janya puNya saMbaMdhI aneka dharmakathAo tathA zatruMjaya tIrthanA uddhAra temaja mAhAtmya saMbaMdhI aneka kathAo ApavAmAM AvI che. rathI 7 sargomAM paropakAranuM mAhAtmya, navamA sargamAM tapanuM mAhAtmya ane 10thI 14mA sargamAM dInAnukampananuM mAhAtmya darzAvyuM che. A sargomAM guru vijayasenasUrie potAnA ziSya vastupAlane RSabhadeva, bharata, bAhubali, jambusvAmI, yugabAhu ane neminAthanI kathAo saMbhaLAvI ane A kathAonI aMdara paNa vIsa jeTalI avAntara kathAo kahI jemake abhayaMkaranRpakathA, aMgArakadaSTAnta, madhubinduAkhyAnaka, kuberadatta-kuberadattAkhyAnaka ane zaMkhampika Adi. A badhI kathAo anuSTul chaMdamAM ja kahevAmAM AvI che paraMtu A sargo (2-14)mAM pratyeka sarganA aMte chaMdaparivartana sAthe keTalAka zloko joDavAmAM AvyA che, A zlokomAM vastupAlanI prazaMsA che tathA prastuta racanAne mahAkAvya 1. jinaratnakoza, pR. 195; siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 4, muni caturavijayajI ane puNyavijayajI dvArA saMpAdita, muMbaI, 1949 2. neminAthacaritranA prasaMgamAM udayaprabhanI je svatantra racanAno ullekha karavAmAM Avyo che te svataMtra nathI paraMtu ahIMthI uddhRta ane alaga prakAzita racanA che. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 259 kahevAmAM Avela che temaja A kAvyane Itara mahAkAvyonI paddhati anusAra "lakSmI' padathI aMkita karavAmAM Avela che. evuM anumAna karavAmAM Ave che ke A prazastizloko mULa kartAnA nathI paraMtu pachIthI kRtinI pratilipi karanAra vastupAle pote ja A racanAne garimA pradAna karavA mATe joDI dIdhA che. kathAtmaka A sargonI bhASA paNa sahaja, saraLa ane mRdu che. sAdhAraNa saMskRta jANanAra paNa tenI bhASA saraLatAthI samajI zake che. kavinI zailI varNanAtmaka che, temAM kahevato ane lokoktiono prayoga bahu alpa thayo che. A kathAnaka bhAgamAM saMskRtajJomAM pracalita bolacAlanI bhASAno ja prayoga karavAmAM Avyo che. bhASAne zabdAlaMkArothI zaNagAravAno prayAsa saphaLa che. bhASAmAM anuprAsa ane yamakAlaMkAronI raNanAtmaka jhaMkRti je ahIM che te anyatra bahu ochI maLe che. sAdazyamUlaka arthAlaMkArono prayoga svAbhAvika rIte thayo che. A kAvyano aitihAsika bhAga (1 ane 15 sarga)mAM vividha chaMdono prayoga thayo che ane bhASA paNa udAtta che. kavi paricaya ane racanAkALa - kAvyanA aMte ApavAmAM AvelI prazasti uparathI jANavA maLe che ke tenA kartA nAgendragathvIya udayaprabhasUri hatA. temanA pahelAM nAgendragacchamAM kramaza: mahendrasUri, zAntisUri, AnandasUri, amaracandrasUri, haribhadrasUri, vijayasenasUri thayA. vijayasenasUri ja udayaprabhasUrinA ane vastupAlanA guru hatA. ukta prazastimAM dharmAlyudayanA racanAkALano ullekha kyAMya nathI. paraMtu tenI je sauthI prAcIna prati maLI che tene saM. 1290mAM svayaM vastupALe potAnA hAthe lakhI che. tenA aMte Avo ullekha che : saM. 4ra60 varSe caitra zu. 11 ravau stambhatIrthavelAkUlamanupAlayatA mahaM zrIvastupAlena zrIdharmAbhyudayamahAkAvyapustakamidamalekhi / tethI nizcita che ke A kRtinI racanA saM. 1290 pahelAM thaI che. prabaMdhacintAmaNi anusAra vastupALe saMghapati banIne prathama tIrthayAtrA saM.1277mAM karI hatI. tenI puSTi giranArano saM. 1293no eka zilAlekha paNa kare che. tethI dharmAlyudaya mahAkAvyanI racanA saM. 1277 pachI ane 1290 pahelAM kyAreka thaI che. 1. iti zrIvijayasenasUriziSyazrIudayaprabhasUriviracite zrIdharmAbhyudayanAmni saMghapaticarite 'lakSmyaGke mahAkAvya tIrthayAtravidhavo nAma..... sa 2. bhUmikA, pR. 147 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 60 jaina kAvyasAhitya samyaktakaumudI - A nAmanI aneka racanAo maLe che. keTalIkanAM nAma samyatvakaumudIkathAnaka, samyatvakaumudIkathA, samyatvakaumudI kathAkoSa, samyaktakaumudIcaritra ane samyaktakaumudI paNa che. A nAmonI aMdara AvelA samyakta (jainadharma pratye sAcI zraddhA) saMbaMdhI aneka laghukathAono saMgraha che. vibhinna kathAo eka pradhAna kathAnA cokaThAmAM samAvavAmAM AvI che, te A pramANe che - rAte ahaMdradAsa zeTha potAnI ATha patnIone kathAo saMbhaLAve che ke potAne kevI rIte samyakta prApta thayuM ane pelI patnIo paNa potAno vAro AvatAM potapotAne thayelA samyaktanI kathAo kahe che. A kathAone te vakhate chUpAveze maMtrI sAthe tyAM AvelA rAjAe ane tyAM chupelA core sAMbhaLI. A kathAomAM eka kathA rAjA suyodhananI che. te rAjA potAnA satyanArAyaNa koTavALane jALamAM phasAvavA mATe potAnA khajAnAmAM dhApa mAre che. koTavALa tene sAta divasa sudhI sAta kathAo dvArA cetavaNI ApI choDI mUke che paraMtu aMte rAjAno coranA rUpamAM bheda khulI jAya che ane loko tene rAjagAdI parathI uThADI mUke che. A laghu kathAkoza judA judA kartAoe racelo upalabdha che. je Aja sudhI jANavAmAM Avela prAcIna kRtiomAM sauthI prAcIna A samyaktakaumudI che, tenI racanA madanaparAjayanA kartA nAgadeve karI che. te lagabhaga 14mI sadInA pUrvArdhanA vidvAna che. tenI prAcInatama prati saM. 1489nI maLI che. temAM 3000 zloka che, temAM judI judI ATha kathAo ApavAmAM AvI che. dharmakalpadruma - A nava pallavomAM vibhakta bRhat kathAkoza che. teno granthAgra 4814 zlokapramANa che. temAM aneka rocaka kathAo ApavAmAM AvI che. 1. jinaratnakoza, pR. 424 2. jaina sAhityano bRhad ItihAsa, bhAga 4, pR. 210-211; temAM nAgadevakRta racanAno paricaya nathI Apyo. 3. jaina grantharatna kAryAlaya, hIrAbAga, muMbaIthI prakAzita; viSayanI tulanA ane kartAnA nirNaya mATe juo - varNa abhinandana granthamAM zrI rAjakumAra jainano lekha "samyaktakaumudInA kartA', pR. 375-379 4. jinaratnakoza, pR. 188; devacandra lAlabhAI pustakoddhAra, granthAMka 40, muMbaI, saM.1973; juo harTalano lekha : jheDa. DI. ema. jI., bhAga 65, pR. 429 vagere. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 261 kartA ane racanAkALa - AnI racanA munisAgara upAdhyAyanA ziSya udayadharme AnandarasUrinA paTTakALamAM karI hatI. Anandaratna AgamagacchIya AnandaprabhanA praziSya ane muniratnanA ziSya hatA. munisAgaranA ziSya udayadharma vize tathA paTTadhara Anandaratna vize sAhityika temaja paTTAvalIonA AdhAre mAhitI meLavavA prayatna karavA chatAM koI mAhitI maLI zakI nathI eTale racanAkALa vize kahevuM muzkela che. jarmana vidvAna vinTaraniTsanuM anumAna che ke te 15mI sadInA ke te pachInA granthakartA che. kalpadruma nAmanI anya racanAo paNa maLe che. temAMthI be ajJAtakartaka che, ekanuM nAma vIradezanA paNa che. anya bemAMthI ekanA racanAra pUrNimAgacchIya dharmadeva che ane temaNe kRtine saM. 1667mAM racI hatI. bIjI racanAnuM nAma parigrahapramANa che ane te eka laghu prAkRta kRti che. tenA kartA dhavalasArtha (zrAddha - zrAvaka) che. dAnaprakAza - A kathAgrantha ATha prakAzomAM vibhakta che. teno granyAgra 340 zlokapramANa che. temAM vasatidAna upara kuracandra-tArAcaMndrakRpakathA (1 pra.), zapyAdAna upara padhAkara zeThanI kathA (2 pra.), AsanadAna upara karirAjamahIpAlanI kathA (3 pra.), bhaktadAna upara kanakarathanI kathA (4 pra.),pANIdAna upara bhadraatibhadra nRpanI kathA (pa pra.), auSadhidAna upara revatInI kathA (6 pra.), vastradAna upara dhvajabhujaMganI kathA (7 pra.), pAtradAna upara dhanapatinI kathA (8 pra.) ApavAmAM AvI che. , karyA ane racanAkALa - kRtinA aMte cAra zlokanI prazasti ApavAmAM AvI che. te uparathI jANavA maLe che ke tenI racanA tapAgacchanA vijayasenasUrinA praziSya somakuzalagaNinA ziSya kanakakuzalagANae saM. 1656mAM karI hatI. kanakakuzalanI anya kRtio paNa maLe che - jinastuti (saM. 1641), kalyANamandirastotraTIkA, bhaktAmarastotraTIkA, caturvizatistotraTIkA, paMcamIstuti (cAre saM. 1652), vizAlalocanastotravRtti (saM.1953), sakalAstiotraTIkA 1. vinTaranitsa, hisTrI opha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 545 2. jinaratnakoza, pR. 188-189. 3. banne prakAzita. 4. stutisaMgrahamAM mahesANAthI san 1912mAM prakAzita. 5. aprakAzita. 6. triSaSTizalAkApuruSacaritanAM prathama 26 padyo upara TIkA, jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagarathI 194ramAM prakAzita. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 (saM.1654), kArtikazuklapaMcamIkathA (aparanAma jJAnapaMcamIkathA, saubhAgyapaMcamIkathA, varadattaguNamaMjarIkathA - saM. 1655), surapriyamunikathA (saM.1956), rohiNyazokacandranRpakathA (saM.1657), akSayatRtIyAkathA (gadya), dIpAlikAkalpa (prAkRta), ratnAkarapaMcaviMzatikATIkA ane mRgasundarIkathA (saM. 1667). 3 upadezaprAsAda - e eka vizALa kathAkoza che. temAM 24 staMbha che. pratyeka staMbhamAM 15-15 vyAkhyAna che. Ama badhAM malIne kula 360 vyAkhyAna thAya che. A granthanI prAsAda saMjJAnI siddhi mATe 361muM vyAkhyAna kahevAmAM AvyuM che. temAM kula maLIne dRSTAntakathAo 348 che tathA 9 parvakathAo ApavAmAM AvI che. jaina kAvyasAhitya viSayanI dRSTie prathama cAra staMbhomAM samyaktvanA prakAronuM varNana che, pathI 12 staMbhomAM zrAvakanA bAra vratonuM varNana che, 13mAmAM jinapUjA, tIrthayAtrA ane navakArajApanuM mahattva darzAvyuM che, 14mAmAM tIrthaMkaronA pAMca kalyANaka, dIpotsava vagerenuM varNana che, 15thI 17mAM jJAnapaMcamI vagere parvonuM varNana che, 18mAmAM jJAnAcAranuM, 19mAmAM tapAcAranuM ane 20mAmAM vIryAcAranuM varNana che, 21thI 23mAM jJAnasAra granthanAM 32 aSTako tathA prakIrNa viSayonuM nirUpaNa che, ane 24mAmAM aneka viSayonuM nirUpaNa che. A viSayonA vivecanamAM dRSTAnta tarIke je kathAo ApavAmAM AvI che temanAthI A kathAkoza vizALa banI gayo che. AmAM aneka paurANika, aitihAsika, AcAra saMbaMdhI tathA janapriya kathAo jovA maLe che. jaina zrAvako mATe A kRti bahu mahattvanI che. A kathAomAMthI parvo saMbaMdhI kathAone 'parvakathAsaMgraha'4 nAmathI alagathI prakAzita karavAmAM AvI che. temAM ASADha-cAturmAsika, dIpAlavI, kArtikapratipadA, jJAnapaMcamI, kArtikI pUrNimA, mauna ekAdazI, rohiNI-hutAzanI vagere parvonI kathAo ApavAmAM AvI che. 1. prakAzita 2. banne prakAzita 3. jainadharma prasAraka sabhA, grantha saM. 33-36, bhAvanagara, 1914-1923; tyAMthI ja pAMca bhAgomAM gujarAtI anuvAda paNa prakAzita thayo che. vi.saM.2001; 4. cAritrasmAraka granthamAlA, granthAMka 34, amadAvAda, saubhAgyapaMcamyAdiparvakathAsaMgraha' nAmathI hindI jainAgama prakAzaka samiti kAryAlaya, koTAthI vi.saM.2006mAM prakAzita. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 263 kartA ane racanAsamaya - 24mA taMbhanA aMte pa1 padyomAM gurupaTTAnukrama Apyo che ane tenA pachI 34 padyonI moTI prazasti ApI che. gurupaTTAnukramamAM sudharmA svAmIthI zarU karI potAnA samaya sudhInI guruparaMparA ApI che ane tapAgacchanI utpatti upara prakAza pheMkyo che. tyAra pachI tapAgacchanI paTTAvalI ApI che, temAMthI jANavA maLe che ke kartA vijayasaubhAgyasUrinA ziSya hatA. temanuM nAma vijayalakSmI hatuM ane temaNe A kRti upara premavijaya Adi munionA abhyAsa mATe upadezasaMgraha nAmanI vRtti lakhI hatI, te vRtti saM. 1843mAM samApta thaI hatI. paTTAvalIparAgamAM pRSTha 206 upara ApavAmAM AvelI tapAgacchAntargata vijayAnandasUrigacchaparaMparAmAM temano saMkSipta paricaya ApavAmAM Avyo che. siroDI ane haNAdarA vacce AvelA pAlaDI gAmamAM saM. 1797mAM temano janma thayo hato. pitAnuM nAma hemarAja ane mAtAnuM nAma AnaMdIbAI hatuM. saM. 1814mAM narmadA taTa upara AvelA sinoramAM dIkSA, te ja varSe sUripada ane saM. 1858mAM sUratamAM svargavAsa thayo hato. dharmakathA - saMskRtamAM lakhAyelo A kathAgrantha bRhat che. temAM nAnImoTI 15 kathAo ApavAmAM AvI che. temAM sItAcaritramahAkAvya 4 sargomAM varNita che, tenA papa6 zloka che. anya caritromAM asatya bhASaNa upara RSidattAkathA (485 zloka), samyakta upara vikramasenakathA (233 zloka) ane vajakarNakathA (99 zloka), jIvadayA upara dAmannakakathA (104 zloka), satyavrata upara dhanazrIkathA, corI upara nAgadattakathA, brahmacarya upara gajasukumAlakathA, parigrahaparimANa upara cArudattakathA, rAtribhojana upara vasumitrakathA, dAna upara kRtapuNyakathA, zIla upara narmadAsundarIkathA (205 zloka) ane vilAsavatIkathA (para2 zloka), tapa upara daDhaprahArikathA ane bhAvanA upara IlAtIputrakathA ApavAmAM AvI che. kartA yA saMgrahakartAnuM nAma ajJAta che paraMtu prazastimAM racanAsaMvat 1339 (dvitIya kArtika vadI) ApavAmAM Avyo che. ekAdazagaNadharacarita - Ano granyAgra 6500 zlokapramANa che. AmAM mahAvIranA agIAra gaNadharonI kathAo saMkalita che. tenI racanA kharataragacchanA devamati upAdhyAye karI che. 1. 5. kalyANavijayagaNikRta 2. jinaratnakoza, pR. 188; pATaNa granthabhaMDAra sUcI, bhAga 1, 175-176. 3. jinaratnakoza, pR. 61 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jena kAvyasAhitya yugapradhAnacarita - yugapradhAna AcAryonAM samudita caritrane viSaya banAvI 6OO0 granthAgra zlokapramANa eka racanA thaI hovAno ullekha jaina granthAvalimAM maLe che.1 saptavyasanakathA - saptavyasana eTale jugAra, corI, zikAra, vezyAgamana, parastrIsevana, madya ane mAMsabhakSaNanAM duSpariNAmone darzAvavA mATe sAta kathAonA saMgraha rUpa keTalIka kRtio maLI che. temAM somakIrti bhaTTArakakRta saptavyasanakathA(saM.1pa26)mAM sAta sarga che. kathAsAhityano A sAro grantha che. anya racanAomAM sakalakIrtikRta 18OO granthAgrapramANa tathA bhuvanakIrtikRta 3500 granthAgrapramANa ane keTalIka anyakartaka saptavyasanakathAo maLe che. samitiguptikaSAyakathA - AmAM ukta viSayanI kathAono saMgraha che. tenI racanA tapAgacchIya kamalavijayagaNinA ziSya kanakavijaye karI che. racanAkALa jJAta nathI. kAmakukSmAdikathAsaMgraha- A pAMca kathAono saMgraha che. te vijayanItisUrinA ziSya paMnyAsa dAnavijayajInA sadupadezathI prakAzita thayo che. temAM saMskRta gadyamAM kAmakazmakathA aparanAma pApabuddhidharmabuddhikathA, tathA pAMca pAponuM sevana karanAra subhUma cakravartInI kathA, abhayadAna denAra dAmannakanI kathA, tathA cAra niyamonuM pAlana karanAra vaMkacUlanI kathA ane zIla pALanArI narmadAsundarInI kathA che. badhI kathAo rocaka ane upadezaprada che. anya kathAkozo yA saMgrahomAM nIce jaNAvela kRtio maLe che : amarasenavajasenAdikathAdazaka, AvazyakakathAsaMgraha, aSTAdazakathA (sakalakIrti saM. 1522), upAsakadazakathA (pUrNabhadra saM. 1275, prAkRta), uttarAdhyayanakathAsaMgraha 2 (zubhazIla saM. 1pa60), uttarAdhyayanakathAo . 1. jinaratnakoza, pR. 321 2-5ejana, pR. 416 6.ejana, pR. 421 7. ejana, pR. 84 8. ejana, pR. 15 10. ejana, pR. 19 12. ejana, pR. 45 9. 11. 13. ejana, pR. 34 ejana, pR. pa6 ejana, pR. 45 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 265 (pAsAgaragaNikRta saM. 1657, ane puNyanandanamaNi kRta tathA be ajJAtakartRka), anaMgasihAdikathA', dvAdazakathA (lamIsUrikRta tathA ajJAtakartaka) , dvAdazabhAvanAkathA, dvAdazavratakathA (caritrakIrtigaNi), dazadaSTAnnacaritra (anantahaMsa saM. 1571), dazadaSTAntakathA (abhayadharmavAcaka), dazazrAvaka caritra (zubhavardhana saM. 1542), dAnacatuSTayakathA, dharmAkhyAnakoza (vinayacandra), dharmopadezakathA, dhanamitrAdikathA', kanakaaikyAdikathA, DhaMDhaNakumArAdikathA', modakAdikathA', vajAyudhAdikathA", vArSikakathAsaMgraha, veNavatsarAjAdInAM kathA, zikSAcatuTyakathA, zrAvakadinakRtyadRSTAntakathA, zrAvakavratakathAsaMgraha, sanakumArAdikathAsaMgraha 1 (48 kathAo), zrIeNakumArAdikathA, smaranarendrAdikathA3, somabhImAdikathA, saptanihnavakathA", hRsvakathAsaMgraha, (saM. 1413), paMcANuvratakathA, pArzvanAthacaritrasambaddhadazadaSTAntakathA", puruSadevapaMcakalyANakakathA, bharatASTapaTTanRpacaritra, caturazItidharmakathA", dvArvizatiparISahakathA", vagere. A kathAkozomAM cAra prakAranI ArAdhanA - tapa, zIla, jJAna, bhAvanA - tathA ahiMsA Adi 12 vrata, dAna, pUjA AdinA vividha prakAronuM mAhAbhya, tathA jJAnapaMcamI Adi vrato ane parvo tathA tIrthonA mAhAsya uparAMta nItikathAo, prANikathAo ane rocaka kalpanAkathAo, adbhuta kathAo ane mugdha kathAono saMgraha karavAmAM Avyo che. dharmakathAsAhityanI svataMtra racanAo pUrvokta vizALa paurANika sAhitya tathA kathAkozomAM je aneka prakAranAM kathAnako AvyAM che temAMthI anekane svataMtra racanAnA rUpamAM rajU karavAmAM AvyAM 1. jinaratnakoza, pR. 6 2-7. ejana, pR. 184 8. ejana, pR. 172 9. ejana, pR. 194 10. ejana, pR. 195 11. ejana, pR. 187 12. ejana, pR. 64 13. ejana, pR. 151 14. ejana, pR. 315 15.ejana, pR.340 16. ejana, pR. 348 17. ejana, pR. 365 18. ejana, pR. 383 19. ejana, pR. 392 20. ejana, pR. 394 21.ejana, pR. 412 22. ejana, pR. 398 23.ejana, pR.456 24. ejana, pR. 4para 25. ejana, pR. 415 26 ejana, pR.463 27. ejana, pR. 230. 28. ejana, pR.244 29. ejana, pR.253 30. ejana, pR. 292 31.ejana, pR. 113 32. vinaya bhakti sundara caraNa granthamAlA, pamuM puSpa, vi.saM.1996 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jena kAvyasAhitya che. te uparAMta laukika kathAone dharmakathAnA rUpamAM parivartita karavA mATe temanAmAM jyAMtyAM pheraphAro karI kalpita dharmakathAsAhityanuM sarjana karavAmAM AvyuM che. dharmakathAsAhityanI svataMtra racanAone ApaNe bhinna bhinna zailIomAM dekhIe chIe. vyaktigata racanAono paricaya sAthe A zailIono nirdeza ame karyo che. temanI anya vizeSatAone darzAvavAthI granthanuM kalevara vadhI javAno bhaya che, tethI jayAM jenI AvazyakatA jaNAze tyAM teno nirdeza mAtra karavAmAM Avaze. svataMtra racanAonA varNanakramamAM ame eka suvidhAjanaka vargIkaraNanuM avalaMbana lIdhuM che, tene vaijJAnika yA AlocanAtmaka vargIkaraNa na kahI zakAya. kyAMka ame ghaTanAo yA kathAsUtranuM ekasarakhuM anusaraNa karanArI racanAono eka sthAne paricaya Apyo che to kyAMka ekasarakho kalpanAbampa (motir) dharAvatI kRtionuM, kyAMka puruSapradhAna kathAonuM to kyAMka strIpradhAna kathAonuM vivaraNa eka sthAne rajU karyuM che. vaLI, tIrtho, parvo ane stotronuM mAhAbhya pragaTa karanArI kathAono paricaya paNa eka kramamAM devAno prayAsa karyo che. atte abhutakathAo, mugdhakathAo ane prANikathAo rUpI nItisaMbaMdhI kathAo upara jaina kathAkAronI saphaLa racanAono paricaya Apyo che. puruSapAtrapradhAna pramukha racanAo samarAIkahA - dharmakathAnI sAthe sAthe A eka prAkRta bhASAnI vizALa kRti che. AmAM 9 prakaraNo che, temanAM nAmo bhavanAmo uparathI rAkhavAmAM AvyAM 1. jinaratnakoza, pR. 419; bibliyothekA InDikA sirijha, kalakattA, 19ra6; vinTaraniTsa, hisTrI opha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 523-para5; saMskRta chAyA sAthe be bhAgomAM kramazaH 1938 ane 1942mAM amadAvAdathI prakAzita; bhava 1, 2, 6, madhusUdana modI, aMgrejI anuvAda ane bhUmikA, amadAvAda, san 193336; bhava 2, gorekRta aMgrejI bhUmikA, anuvAda sAthe, pUnA, 1955; AnA upara padmavijaye nava khaMDo ane geya DhALomAM saM.1839-42mAM gujarAtI rAsa lakhyo che; tenA upara zivajI devasI zAhe navalakathA lakhI che jene meghajI hIrajIe muMbaIthI prakAzita karI che; bIjI navalakathA "veranAM vipAka' zIrSaka nIce bhImajI harajIvana "suzIle Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 267 che. temAM jaina mahArASTrI prAkRta gadyanI pradhAnatA che paraMtu jayAMtyAM zaurasenIno prabhAva jaNAya che. vacce vacce padyabhAga paNa Ave che, te AryA chaMdamAM che paraMtu dvipadI, vipulA vagere chaMdono prayoga paNa thayo che. bhASA saraLa ane pravAhI che. subaMdhu ane bANanI kRtio jevI jaTila bhASAno prayoga sAmAnyataH nathI thayo, to paNa kyAMka kyAMka varNanaprasaMge lAMbA samAso ane upamA vagere alaMkArono prayoga thayo che jenAthI kartAnuM kAvyakauzala jJAta thAya che. tenAM keTalAMka varNano bANanI kAdambarI ane zrIharSanI ratnAvalithI prabhAvita che. A vizALa racanAno granthAjha 10000 zlokapramANa che. A kathAgranthamAM be ja AtmAonA nava mAnavabhavonuM vistRta ane saraLa varNana che. te che - ujjainanA rAjA samarAditya (pachIthI samarAditya kevalI) ane temane agnithI bhasmasAt karavAmAM tatpara girisena cAMDAla. eka potAnA pUrvabhavothI pApono pazcAttApa, kSamA, maitrI Adi bhAvanAo dvArA uttarottara vikAsa kare che ane chevaTe parama jJAnI ane mukta thaI jAya che to bIjo badalo levAnI bhAvanA sAthe saMsAramAM burI rIte phasAyelo rahe che. kathAvastu-samarAditya ane girisena potAnA mAnavabhavonA navamA pUrvabhavamAM kramazaH rAjaputra guNasena ane purohitaputra agnizarmA hatA. agnizarmAnI kurUpatAnI guNasena aneka rIte hAMsI uDAvato hato, tethI virakta thaI agnizarmAe diIkSA grahaNa karI lIdhI ane mAsopavAsa saMyamanuM pAlana karyuM. rAjapada maLatAM guNasene agnizarmA tapasvIne kramazaH traNa vAra AhAra mATe AmaMtrita karyA paraMtu traNa vAra rAjakAjamAM vyasta hovAthI temane bhojana na karAvI zakyA. tethI agnizama samajyA ke rAjAe vera levA mATe ja potAne traNa vAra nimaMtrita karIne AhArathI vaMcita rAkhyo. tethI krodhe bharAIne temaNe mArazAntika saMlekhanA dvArA prANatyAga karyo ane prANatyAganA samaye e vAtanuM nidAna (phalecchA) karyuM ke "mArA tapa, saMyama ane tyAganuM jo kaMI phaLa maLavAnuM hoya to janmajanmAntaromAM A mArA apamAnano badalo huM guNasenanA jIvane mArI leto rahuM.' A nidAnane bhAvanagarathI saMvat 2002mAM prakAzita karI che; teno hiMdI anuvAda (zrI kastUramala bAMThiyA) jinadattasUri sevAsaMgha, madrAsa-muMbaIthI saM.2021mAM prakAzita thayo che; A mahAgraMthano gujarAtI anuvAda hemasAgarasUrie Anandoma granthamAlA (31-33), khArAkuvA, muMbaIthI san 1966 I.mAM prakAzita karyo che. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 kA2Ne agnizarmAnuM uttarottara adhaHpatana thatuM rahyuM jyAM sudhI tene ante 'aho! tenI mahAnubhAvatA' e bhAva dvArA Atmabodha na thayo. agnizarmAnI badalAnI bhAvanAno krama ATha mAnavabhavo sudhI cAlato rahyo. te banne AgaLanA bhavomAM kramazaH (1) pitA-putra rUpe siMha-Ananda, (2) putramAtA rUpe zikhi-jAlinI, (3) pati-patnI rUpe dhana-dhanazrI, (5) sahodaronA rUpe jaya-vijaya, (6) pati-patnI rUpe dharaNa-lakSmI, (7) pitarAI bhAIonA rUpamAM sena-viSeNa, (8) rAjakumAra guNacandra ane vAnamantara vidyAdhara ane ante (9) samarAditya ane girisena thayA. A nava bhavomAM (prakaraNomAM) aneka avAntara kathAo ApI che : prathama bhavamAM vijayasena AcAryanI, bIjAmAM amaragupta-dharmaghoSa avadhijJAnInI, trIjAmAM vijayasiMha AcAryanI, cothAmAM yazodhara-nayanAvalInI, pAMcamAmAM sanankumAranI, chaThThAmAM arhattanI, sAtamAmAM kevalI sAdhvInI, AThamAmAM vijayadharmanI tathA navamAmAM pAMca avAntarakathAo ApI che jemanuM prayojana janmajanmAntaranAM karmaphaLonuM vivecana karavAnuM che. A kRtinI avAntara kathAo paravartI aneka racanAonuM upajIvya banI che. cothA bhavanI avAntara kathA yazodhara upara to 24thI vadhu prAkRta, saMskRta ane apabhraMza kAvyo racAyAM che. prAraMbhamAM graMthakAre potAnI kathAnA srota tarIke prApta ATha| saMgrahaNI gAthAono ullekha karyo che. temAMnI traNa nIce pramANe che : jaina kAvyasAhitya guNasena - aggisammA sIhA-NaMdA ya taha piA - puttA / sinni-nAtiLI mApha-suo, thaLa-dharamatio ya par3a-mannA || || jaya-vijayA ya sahoara, dharaNo lacchI ya taha paI-bhajjA / meLa-visena vittiga, kattA nami sattamar // 2 // guNacanda- - vANamantara samarAIcca giriseNa pANoya / egassa tao mukkho, NaMto aNNassa saMsAro // 3 // 1. A gAthAomAM nAyaka-pratinAyakanA nava mAnavabhavAntaronAM nAma, temano saMbaMdha, temanI nivAsanagarIo ane mAnavabhavomAM maraNa pachI prApta svarga-narakonAM nAma ApyAM che. A gAthAo kathAnakanI rUparekhA jevI lAge che ane graMthakAre pote ja lakhI hovAnI saMbhAvanA che. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya A gAthAonA saMbaMdhamAM kahevAmAM Ave che ke te haribhadra(kartA)nA gurue haribhadrane eka prasaMgamAM utpanna krodhanuM zamana karavA mATe mokalI hatI, temane AdhAra banAvI hirabhadre samarAIccakahAnuM sarjana karyuM. satya je ho te paraMtu A gAthAonA prAcIna srotanI bhALa maLatI nathI, tema chatAM temanI vyAkhyArUpe je bhavya kathAprAsAdane Ubho karavAmAM Avyo che te bhavya ane adbhuta che. temAM samAjanA vibhinna vargo - hajAma, dhobI, camAra, mAchImAra, pAradhI, cAMDAlathI zarU karI brAhmaNa, kSatriya (ThAkura), vaizya (vepArI ane sArthavAha)nAM jIvaMta citro jovA maLe che ane e citromAM bhAratanI madhyakAlIna saMskRtinuM udAtta ane bhavya rUpa paNa.1 -- 269 kartA ane racanAkALa A kRtinA kartA prasiddha haribhadrasUri (vi.saM.757823) che. temano paricaya ane temanI racanAonuM vivaraNa A 'jaina sAhityano bRhad ItihAsa'nA trIjA bhAgamAM ApavAmAM AvyAM che. A kathAnakanA saMgaThanamAM haribhadrasUrie pUrvavartI racanAo vasudevahiMDI, uvAsagadasAo, vipAkasUtra, uttarAdhyayana, nAyAdhammakahAo vagere jainagraMthonI tathA mahAbhArata, avadAna sAhitya ane guNAcanI bRhatkathA vagere jainetara sAhityanI sahAyatA lIdhI che ane potAnI kalpanAzakti ane saMvedanazIlatAthI samarAIccakahAne sarasa ane prabhAvotpAdaka banAvela che. paravartI kathAkArone A kathAgranthe bahu ja prabhAvita karyA che. kuvalayamAlAnA sarjaka udyotanasUrie teno ullekha 'samaramiyaMkAkahA' nAmathI karyo che. A kRti upara saM. 1874mAM kSamAkalyANa ane sumativarSane TippaNI lakhI che. A TippaNI prAyaH saMskRta chAyA rUpa che. 3 1. AnA mATe juo DaoN. nemicandra zAstrI, haribhadra ke prAkRta kathAsAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana, navamuM prakaraNa; DaoN. jagadIzacandra jaina, prAkRta sAhitya kA ItihAsa, pR. 394-411 2. no phajIr mavirahaiM, maLavAnuM jo na aMdhaz muyo / samayasayasatthakusalo samaramiyaMkA kahA jassa // premI abhinandana granthamAM muni puNyavijayajIno lekha : AcArya haribhadrasUri aura unakI samaramiyaMkAkahA 3. jinaratnakoza, pR. 419 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 samarAdityacaritra nAmanI mativarSanakRta eka laghu racanA maLe che. tevI ja rIte mANikyasUriSkRta samarabhAnuciratrano paNa ullekha maLe che. samarAdityasaMkSepa A haribhadrasUrikRta prAkRta samarAIccakahAno saMskRta bhASAmAM chaMdobaddha sAra che. A sAra ati saMkSipta hovA chatAM tenI bhASA AlaMkArika kAvyaguNothI pUrNa che. A kRti upamA, utprekSA, rUpaka, zleSa vagere arthAlaMkAra ane anuprAsa, yamaka Adi zabdAlaMkArothI bharapUra che. temAM sArvajanIna bhAvasUcaka vAkyAMza yA padma pracura mAtrAmAM maLe che jemano vidhivat saMgraha subhASita sAhitya mATe moTuM pradAna thaze. keTalAMka udAharaNa ahIM rajU karIe chIe : (1) svapratijJAM na muJcanti mahArAja tapasvinaH / 1. 165 (2) naivocitaM puMsAM mitradoSaprakAzanam / 2. 199 (3) abjeSu zrInivAseSu kRmayo na bhavanti kim / 4. 163 (4) bhavantyaparamArthajJAH janA viSayalolupAH / 6. 329 (5)mahatAmupavAro hi sagha: patnati nimitaH / 8. 267 bhASAnI dRSTie A kRti nUtana sAmagrIthI samRddha che. temAM keTalAka evA zabdono prayoga thayo che je kevaLa veda ane mahAbhAratamAM ja maLe che; keTalAka evA aprasiddha zabdo che je vyAkaraNamAM ja maLe che; keTalAka evA zabdo che je koSomAM maLe che paNa sAhityamAM prAyaH khUba ja alpa prayukta thayA che ane keTalAka evA navA zabdo che je prakAzita koSomAM paNa maLatA nathI.4 jaina kAvyasAhitya kartA ane racanAkALa pradyumnasUri che. temaNe A racanA vi.saM. 1324 (1268 I.)mAM karI hatI. graMthanA aMtamAM ApavAmAM AvelI A kRtinA kartA - 1. jinaratnakoza, pR. 419; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, san 1915 2. ejana, pR. 419; 3200 granthAgrapramANa 3. navaM kartumazaktena mayA mandadhiyAdhikam / prAkRtaM gadyapadyaM tat saMskRtaM padyamucyate // 1.30. 4. A viSaya upara vizeSa vivecana mATe juo : DaoN. I.DI.kulakarNIno lekha : leMgveja oNpha samarAdityasaMkSepa oNpha pradyumnasUri, oNla InDiyA ori. konpharansa, varSa 20, bhAga 2, pR. 241 5. pradyumnamya veH lakSmInAni mimidha: pitA / kumArasiMha ityukte . 11 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya prazastimAMthI jANavA maLe che ke pradyumnasUri candragacchanA hatA. gRhastha avasthAmAM temanA pitA ane mAtAnuM nAma kumArasiMha ane lakSmI hatuM. granthanA AdimAM temaNe potAnI guruparaMparA ApI che, te uparathI jANavA maLe che ke temanuM sAmAnya zikSaNa kanakaprabhasUri pAse thayuM hatuM. te uparAMta naracandra maladhArIe temane uttarAdhyayanano, vijayasene nyAyano tathA padmacandre AvazyakasUtrano abhyAsa karAvyo hato.1 pradyumnasUri bhAre moTA Alocaka vivecaka vidvAna jaNAya che kAraNa ke temaNe keTalIka kRtionuM saMzodhana ane pariSkAra karyo che. temaNe saMzodhita karelI kRtiono ullekha prasaMge prasaMge karyo che. dhUrtAkhyAna AcArya haribhadre dharmakathAnA eka adbhuta rUpano AviSkAra karyo che, te dhUrtAkhyAnanA rUpamAM pragaTa thayuM che, dhUrtAkhyAna bhAratIya kathAsAhityamAM vicitra kRti che. temAM khUba ja vinodAtmaka rIte rAmAyaNa, mahAbhArata ane purANonAM atiraMjita caritro ane kathAnako upara vyaMga karIne temane nirarthaka siddha karavAno prayAsa karavAmAM Avyo che. A racanA pracura hAsya ane vyaMgyathI paripUrNa che. temAM lagabhaga 480 prAkRta gAthAo che. te pAMca AkhyAnomAM vibhakta che. A saMpUrNa kRti saraLa prAkRtamAM racAI che. kathAvastu - ujjainInA udyAnamAM dhUrtavidyAmAM pravINa pAMca dhUrta potAnA seMkaDo anuyAyIo sAthe saMyogavaza bhegA thayA. pAMca dhUrtomAM cAra puruSa hatA ane eka strI. varasAda satata paDato hato ane khAvApIvAnI jogavAI karavI muzkela jaNAtI hatI. pAMce daLonA nAyakoe vicAravimarza karyo. temAMthI prathama mULadeve prastAva mUkyo ke ApaNe pAMce jaNe potapotAnA anubhavanI kathA kahI saMbhaLAvavI. tene sAMbhaLI bIjAo potAnA kathAnaka dvArA tene saMbhava darzAve. je evuM na karI zake ane AkhyAnane asaMbhava jaNAve te te divase badhA dhUrtonA bhojanano kharca upADe. mUladeva, kaMDarIka, elASADha, zaza nAmanA dhUrtarAjoe potapotAnA 271 - 1. 1. 22-25 2. jinaratnakoza, pR. 18; siMghI jaina granthamAlA (saM.15), muMbaI, 1944; AnA upa2 DaoN. upAdhyenI aMgrejI prastAvanA khAsa karIne jovI joIe. 3. mUladeva ane zaza ekadama kAlpanika nAmo nathI. mUladevane caurazAstrano pravartaka mAnavAmAM Ave che ane 'caturbhANI'mAM zazano ullekha mULadevanA mitra tarIke maLe che. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 asAdhAraNa anubhavo saMbhaLAvyA, te anubhavonuM samarthana paNa purANonA alaukika vRttAnto dvArA karyuM. pAMcamuM AkhyAna khaMDapAnA nAmanI dhutArInuM hatuM. teNe potAnA vRttAntamAM aneka asaMbhava ghaTanAono ullekha karyo, te badhI ghaTanAonuM samAdhAna kramazaH te dhUrtoe paurANika vRttAnto dvArA karI dIdhuM, pachI teNe eka adbhuta AkhyAna kahIne te badhAne teNe potAnA bhAgeDu nokaro puravAra karyA ane kahyuM ke jo tenA upara vizvAsa hoya to badhA tene svAminI mAne ane jo vizvAsa na hoya to badhA tene bhojana de, to ja te badhA parAjayamAMthI bacI zakaze. tenI A caturAIthI cikata thaI badhA dhUrtoe lAcArIthI tene svAminI mAnI lIdhI. pachI teNe potAnI dhUrtatA dvArA eka zeTha pAsethI ratnajaDita vIMTI meLavI ane tene vecIne khAdyasAmagrI kharIdI badhA dhUrtone bhojana karAvyuM. badhA dhUrtoe tenI pratyutpannamatinI prazaMsA karI ane svIkAra karyo ke puruSo karatAM strI vadhu buddhizALI hoya che. jaina kAvyasAhitya A nyAtmaka zailI dvArA lekhake asaMbhava, mithyA ane kAlpanika vAtonuM nirAkaraNa karI svastha, sadAcArI ane saMbhava AkhyAnonI tarapha saMketa karyo che. A dhUrtAkhyAnanA kartA prasiddha haribhadrasUri che. temano paricaya A ItihAsanA trIjA bhAgamAM Apyo che. A kathAno AdhAra jinadAsaNa (7mI sadIno uttarArdha)kRta nizIthacUrNi jaNAya che. tyAM A dhUrtonI kathA laukika mRSAvAda rUpe ApavAmAM AvI che, tene hirabhadre eka viziSTa vyaMgya-dhvanyAtmaka zailI dvArA vikasAvIne rajU karI che. haribhadranA puSTa vyaMgya ane upahAsa ApaNane pAzcAtya lekhaka sviphrUTa ane volTeranuM smaraNa karAve che. bhAratIya sAhityAM vyaMgya maLe che paraMtu avikasita ane mizra rUpamAM. haribhadranI A kRti tenAthI ghaNI ja AgaLa che. tenA Adarza upara paravartI aneka racanAo thaI che, jemake apabhraMza dharmaparIkSA (hariSaNa ane zrutakIrti) ane saMskRta dharmaparIkSA (amitagati). eka anya saMskRta dhUrtAkhyAnano ullekha maLe che, te ukta racanAnuM rUpAntara che. dharmaparIkSAkathA - dhUrtAkhyAnanI vyaMgyAtmaka zailInA rUpamAM prAkRta ane saMskRtamAM dharmapa2IkSA nAmanI aneka kRtio racAI. temAM keTalIkane choDI adhikAMza nAnImoTI 1. DaoN. AdinAtha neminAtha upAdhye, dhUrtAkhyAna Ina dha nizIthacUrNi, AcArya vijayavallabhasUri smAraka grantha, muMbaI, 1956 2. jinaratnakoza, pR. 199 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 273 kathAonA sArA saMgraha rUpa che. ahIM ame keTalIkano paricaya ApIe chIe. 1. dharmaparIkSA - A prAkRta gAthAomAM racAyelI kRti kavi jayarAme sarjI che. teno ullekha hariSeNe potAnI apabhraMza dharmaparIkSAmAM karyo che ane lakhyuM che ke potAnI A apabhraMza racanA jayarAmakRta dharmaparIkSA upara AdhArita che. 1 jayarAmanA jIvana ane temanI kRtionA vize adhika jANavAmAM AvyuM nathI. 2. dharmaparIkSA - A eka saMskRta kRti che. temAM 21 pariccheda che. AkhI kRti eka sarasa kathAnA rUpamAM zlokabaddha che. temAM zlokonI saMkhyA 1945 che. A kRtinuM mULa prayojana haribhadranA dhUrtAkhyAnanI jema anya dharmonI paurANika kathAonI asatyatAne, temanAthI vadhu kRtrima, asaMbhava ane samAnAntara uTapaTAMga AkhyAno kahIne puravAra karavAnuM che ane temanAthI vimukha karI sAcI dhArmika zraddhA utpanna karavAnuM che. ahIM aneka nAnAMmoTAM kathAnako ApavAmAM AvyAM che, temAM dhUrtatA ane mUrkhatAnI kathAonuM bAhulya che. manovega ane pavanavega be mitronA saMvAdanA rUpamAM kathA cAle che. kartA ane racanAkAla - AnA racanAra amitagati che. te kASThAsaMghamAthurasaMghanA vidvAna hatA. temanI guruparaMparA A pramANe che - vIrasena, temanA ziSya devasena, devasenanA ziSya amitagati (prathama), temanA nemiSaNa, nemiSaNanA mAdhavasena ane temanA ziSya amitagati. temanI anya racanAo che : subhASitaratnasandroha, paMcasaMgraha, upAsakAcAra, ArAdhanA, sAmAyikapATha, bhAvanAdvAtrizikA, yogasAraprAmRta Adi. amitagati dhArAnareza bhojanI sabhAnuM ratna hatA. prastuta kRtinuM sarjana kavie be ja mahinAmAM karyuM hatuM. teno racanAkALa vi.saM.1070 che. keTalAka 1. jinaratnakoza, pR. 189; agIAramI oNla InDiyA ori. konpharansa, 1941 (haidarAbAda)mAM vaMcAyelo DaoN. A. ke. upAdhyeno lekha 2. jinaratnakoza, pR. 190; hindI anuvAda, jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, muMbaI, 1908; jaina siddhAnta prakAzinI, kalakattA, 1908; vinTaranitsa, hisTrI oNpha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 563 AdimAM sAra Apyo che; ena. mironova, Di dharmaparIkSA Desa amitagati, likhriga, 1908. 3. amitagatirivedaM svasya mAsadvayena / prathitavizadakIrtiH kAvyamudbhUtadoSam / / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jena kAvyasAhitya vidvAnonuM anumAna che ke amita gatie potAnI A kRti jayarAmakRta prAkRta dharmaparIkSA yA haripheNakata apabhraMza dharmaparIkSA bemAMthI koI ekanA AdhAre racI che. kathAnaka, pAtronAM nAma vagere dhammaparikhA ane dharmaparIkSAnI bilakula samAna che. 3. dharmaparIkSA - A dharmaparIkSA saM. 164pamAM tapAgacchIya dharmasAgaranA ziSya padmasAgaragaNie racI che. temAM kula maLIne 1474 zloka che, temAMthI 1250 to lagabhaga amitagatinI dharmaparIkSAmAMthI jemanA tema lIdhA che. bannemAM manovega-pavanaveganI pradhAna kathA che. zvetAMbara saMpradAyamAnya keTalIka vAtomAM parivartana karavAmAM AvyuM che paraMtu aneka sthAne digaMbaramAnya vAto rahI gaI che. 4. dharmaparIkSA - AnI racanA tapAgacchIya somasuMdaranA ziSya jinamaMDanagaNie (1pamI sadIno chello dazako) karI che. teno granthAjha 1800 zlokapramANa che. jinamaMDananI anya kRtiomAM kumArapAlaprabaMdha (saM.1492) tathA zrAddhaguNasaMgrahavivaraNa (saM. 1498) maLe che. 5. dharmaparIkSA - AmAM manovega ane pavanavega nAmanA be mitrono saMvAda ati ramaNIya che. pavanavega devavaze saddharmanI bhAvanAthI vimukha hato ane anyadharmAvalaMbI banI gayo hato. tethI manovege rUpa badalI vidvAnonI sabhAmAM pavanavegane vividha prakAranAM dRSTAnto dvArA prabuddha karyo ane tene jAta jAtanI dalIlo vaDe samajAvI saddharmamAM sthira karyo. pavanavege paNa potAnI bhUlone sudhArI lIdhI ane manoveganI vAta svIkArI. A kRtimAM saddaasadharmanuM sAruM vivecana 1. jinaratnakoza, pR. 190; devacandralAlabhAI pustakoddhAra, (saM.15), muMbaI, 1913; hemacandra sabhA, pATaNa, saM. 1978. 2. tulanA mATe juo jaina hitaiSI, bhAga 13, pR. 314 AdimAM prakAzita pa. jugalakizora munnArano lekha - dharmaparIkSA kI parIkSA; jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 586, TippaNa pa13. 3. jinaratnakoza, pR. 190; jaine AtmAnanda sabhA (saM.97), bhAvanagara, saM. 1974 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 275 A kRti anuSTram chandamAM nirmita che ane 16 paricchedomAM vibhakta che. kartA ane racanAkALa - kRtinA aMte ApelI prazastimAM kartAnI guruparaMparA ApI che. tadanusAra zrIpAlacaritranA racanArA labdhisAgarasUrinA (saM. 1557) ziSya saubhAgyasAgare saM. 1571mAM AnI racanA karI ane anantahase tenuM saMzodhana karyuM.' dharmaparIkSA nAmanI racanAomAM 17mI sadImAM zrutakIrti ane pAkIrti kRta dharmaparIkSAkathAono ullekha maLe che. lagabhaga te ja sadImAM rAmacandra digaMbare pUjyapAdAnvayI pAnadinA ziSya devacandranA anurodhathI saMskRtamAM dharmaparIkSAkathAnI racanA karI. teno granthAgra 900 zlokapramANa che. varaMga jaina maThamAM koI vAdisiMhe racelI dharmaparIkSA hovAno ullekha maLe che. 18mI sadImAM tapAgacchIya vijayaprabhasUri(saM.1710-1748)nA zAsanakALamAM jayavijayanA ziSya mAnavijaye potAnA ziSya devavijaya mATe eka dharmaparIkSAnI racanA karI che. 4 yazovijayakRta dharmaparIkSA tathA devasenakRta dharmaparIkSA paNa maLe che paraMtu temano viSaya dhArmika siddhAntonuM prarUpaNa che. keTalIka ajJAtakartuta dharmaparIkSAo maLe che paraMtu temanA pratipAdya viSaya vize jANavA maLyuM nathI. - manovegakathA - A kathAsaMgraha amitagatinI dharmaparIkSA jevo ja pArevAsapUrNa che, te saMskRta gadyamAM racAyo che. kartAnuM nAma ajJAta che." manovega-pavanavegakathAnaka - A paNa ukta dharmaparIkSAnI jema ja manovegapavanaveganI pradhAna kathA laIne karavAmAM AvelI upahAsapUrNa kathAono saMgraha che. kartAnuM nAma ajJAta che. 1. jinaratnakoza, pR. 190; muktivimala jaina granthamAlA, granthoka 13, amadAvAda 2. bhaTTAraka saMpradAya, lekhAMka pa24 3. jinaratnakoza, pR. 190 4. ejana 5-6. ejana, pR. 301 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jaina kAvyasAhitya jaina kavioe rUpakAtmaka (allegorical) zailImAM paNa dharmakathA kahevAno upakrama karyo che. upamitibhavaprapaMcAkathA - A kathAmAM caturgatirUpa saMsArano vistAra upamA dvArA spaSTa karyo che. tenI saMskRtamAM samAsa dvArA A prakAranI vyutpatti che : upamitikRto narakatiryaG narAmaragaticatuSkarUpo bhavaH tasya prapaJco yasmin iti arthAt nArakI, tiryaMca, manuSya ane devagati rUpa bhava = saMsArano vistAra je kathAmAM upamiti = upamAno viSaya banAvAyo che te kathA upamitibhavaprapaMcAkathA kahevAya che. siddharSigaNie potAnA zabdomAM tene nIce pramANe varNavI che : kathA zarIrametasyA nAmnaiva pratipAditam / bhavaprapaJco vyAjena yato'syAmupamIyate // 55 // yato'nubhUyamAno'pi parokSa iva lakSyate / ayaM saMsAravistArastato vyAkhyAnamarhati // 56 // A graMtha ATha prastAvomAM vibhakta che. temAM bhavaprapaMcanI kathAnI sAthe sAthe prasaMgavaza nyAya, darzana, Ayurveda, jayotiSa, sAmudrika, nimittazAstra, svamazAstra, dhAtuvidyA, vinoda, vyApAra, durvyasana, yuddhanIti, rAjanIti, nadI, nagara AdinAM varNano pracura mAtrAmAM karavAmAM AvyAM che. kathAvastu - adamUlaparyanta nagaramAM eka kurUpa daridra bhikhArI raheto hato. te aneka rogothI pIDAto hato. tenuM nAma "niSphayaka' hatuM. bhIkhamAM tene je kaMI lUkhuMsUkuM bhojana maLatuM hatuM tenAthI tenI bhUkha maTatI na hatI, UlaTuM vadhatI ja jatI hatI. eka vAra te te nagaranA rAjA susthitanA mahele bhikSA levA gayo. dharmabodhakara' rasoIyAe tathA rAjAnI putrI "taddayAe tene svAdiSTa ane pauSTika 1. jinaratnakoza, pR. pa3; bilphiyothekA InDikA sirijha, kalakattA, 1899-1914; devacandralAlabhAI pustakoddhAra phaMDa (saM.46), muMbaI 1918-20; vinTaranisa, hisTrI oNpha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. para6-532mAM kathAnakanuM vivaraNa vistArathI karyuM che; jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 182-186; Ano jarmana anuvAda Dabalyu. kiTTele karyo che, lijhila, 1924; gujarAtI anuvAda-motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, traNa bhAgomAM (pR. 2100), zrIM kApaDiyAe A kathA upara vistRta samIkSAtmaka grantha "siddharSi' paNa lakhyo che. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 277 bhojana ApyuM, tenI AMkhomAM "vimalAloka' AMjaNa AMjaryuM ane "tattvaprItikara" jaLathI tenI mukhazuddhi karAvI. dhIme dhIme te svastha thavA lAgyo paraMtu ghaNA vakhata sudhI potAnA purANA asvAthyakara AhArane te choDI zakyo nahi. tyAre pelA rasoIyAe "sabuddhi nAmanI sevikAne tenI sevAmAM mUkI. tethI tenI bhojanaazuddhi dUra thaI ane Ama niSNuNyaka sapuNyaka banI gayo. have te potAne maLela auSadhino lAbha bIjAne ApavA prayatna karavA lAgyo. paraMtu tene pahelethI jANanArA loko teno vizvAsa karatA na hatA. tyAre "sabuddhi sevikAe salAha ApI ke potAnI traNe auSadhione kASThapAtramAM mUkI rAjamahelanA AMgaNAmAM te pAtra mUke jethI pratyeka vyakti te pAtramAMthI auSadhino lAbha svayaM laI zake. kavie prathama prastAvanAM aMtima padyomAM A rUpakano khulAso karyo che. adaSTamUlaparyanta' nagara e to A saMsAra che. ane "nipUNyaka' anya koI nathI paNa kavi pote ja che. rAjA "susthita' jinarAja che ane teno "mahela' jainadharma che. "dharmabodhakara' rasoIyo guru che ane tenI putrI "taddayA' tenI dayAdaSTi che. jJAna ja "AMjaNa che, sAcI zraddhA ja "mukhazuddhikara jala' che ane saccaritra ja "svAdiSTa bhojana che. "sabuddhi ja puNyano mArga che ane "kASThapAtra ane temAM rAkheluM bhojana,maMjana ane aMjanaAgaLa varNavavAmAM Avela kathA anusAra che. anantakALathI vidyamAna manujagati nAmanA nagaramAM "karmapariNAma' nAmano rAjA rAja kare che. te ghaNo ja zaktizALI, krUra tathA kaThora daMDa denAro che. te potAnA vinodane mATe bhavabhramaNa nATaka karAve che, temAM jAtajAtanAM rUpa dharI jagatanA prANIo bhAga le che. A nATakathI te ghaNo khuza rahe che ane tenI rANI "kAlapariNati' paNa tenI sAthe A nATakano rasa mANe che. temane putranI IcchA jAge che, putra janmatAM pitA taraphathI tenuM nAma "bhavya ane mAtA taraphathI tenuM nAma "sumati' rAkhavAmAM Ave che. te ja nagaramAM "sadAgama' nAmanA AcArya che. rAjA temanAthI khUba Dare che kAraNa ke te tenA e nATakano bhaMga kare che ane keTalAya abhinetAone e nATakathI choDAvI "nivRtti nagaramAM laI jaI vasAve che. te nagara tenA rAjaya bahAra che ane tyAM badhA khUba AnaMdamAM rahe che. eka vAra "prajJAvizAlA' nAmanI dvArapAlI rAjakumAra "bhavya'nI mulAkAta "sadAgama' AcArya sAthe karAvavAmAM saphaLa thAya che, ane sArA nasIbe rAjakumArane temanI pAse zikSaNa levAnI rajA paNa rAjArANI ApI de che. eka vakhata jayAre sadAgama potAnA upadezo bajAramAM detA hoya che tyAre kolAhala saMbhaLAya che. te samaye saMsArI jIva' nAmano cora pakaDAya che ane jyAre nyAyAlayamAM kolAhalapUrvaka Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jena kAvyasAhitya tene mokalAya che tyAre "prajJAvizAlA" dayA lAvI tene sadAgama AcAryanA Azraye lAvI de che. tyAM te mukta thaI potAnI kathA nIce mujaba kahe che - huM sauprathama sthAvara lokamAM vanaspati rUpe.pedA thayo ane "ekendriya nagaramAM rahevA lAgyo ane tyAM pRthvIkAya, jalakAya Adi gRhomAM kyAreka ahIM to kyAreka tahIM rahevA lAgyo. tyAra pachI nAnA kIDA-makoDA ane moTA hAthI vagere tiryaMcomAM (tralokamAM) jabhyo ane bhaTakyo. bahu vakhata sudhI duHkha bhogavIne aMte manuSya paryAyamAM rAjaputra nadivardhana thayo. jo ke mAro eka adaSTa mitra puNyodaya' hato, jeno huM A saphaLatAo mATe kRtajJa chuM, paraMtu eka bIjA mitra vaizvAnarane kAraNe huM mArga bhUlI gayo. pariNAme sArA sArA guruo ane upadezonA bodhanI mArA upara koI asara na thaI. vaizvAnarano prabhAva vadhato ja gayo ane chevaTe teNe rAjA dubuddhi ane rANI niSkaruNAnI putrI "hiMsA' sAthe mAruM lagna karAvI dIdhuM. A kusaMgatithI meM khUba zikAra khelyA ane asaMkhya jIvono zikAra karyo. corI, dhRta Adi vyasanomAM paNa meM kukhyAti prApta karI. yogya samaye huM mArA pitAno uttarAdhikArI rAjA banyo. A darpamAM meM aneka ghora karma karyA, eTale sudhI ke eka rAjadUtane tenA mAtA-pitA, strI, baMdhu ane sahAyako sAthe marAvI nAkhyo. eka vAra eka yuvaka sAthe mAre laDAI thaI ane ame bannee ekabIjAne vIMdhI mArI nAkhyA. pachI ame banne aneka pApayoniomAM utpanna thayA ane pAchaLa siMha-mRga, bAja-kabUtara, ahi-nakula Adi rUpe ekabIjAnA bhakSya-bhakSaka banatA rahyA. pachI huM ripudAruNa nAmano rAjakumAra thayo tathA zailarAja (darpa) ane mRSAvAda mArA mitra banyA. temanA prabhAvanA kAraNe mane puNyodayane maLavAno avasara na maLyo. pitAnA mRtyu pachI huM rAjA banyo. meM pRthvInA samrATanI AjJA mAnavAno InkAra karI dIdho. eka vAra eka jAdUgare mane utArI pADyo ane mArA ja sevakoe mAro vadha karI nAkhyo. mArAM potAnAM duSkRtyone pariNAme huM pachInA janmomAM naraka-tiryaMca yoniomAM bhaTakI chevaTe manuSyagatimAM janmyo ane zeTha somadevano putra vAmadeva banyo. "mRSAvAda, mAyA ane teya' mArA mitro banyA. eka zeThane tyAM corI karavAne kAraNe mane phAMsI thaI ane huM pAcho naraka ane tiryaMca lokamAM bhaTakyo. huM pharI eka vAra zeThanA putra tarIke jamyo. A vakhate "puNyodaya' ane "sAgara' (lobha) mArA mitra banyA. sAgaranI madadathI huM atula dhanarAzi kamAyo. meM eka rAjakumAra sAthe dostI karI, tenI sAthe samudrayAtrA karI ane lobhavaza tene mArI tenuM dhana paDAvI levAno prayatna karyo, paraMtu samudradevatAe tenI rakSA karI ane mane samudramAM pheMkI dIdho. game Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya tema karI huM taTe pahoMcyo ane durdazAmAM jyAMtyAM bhaTakavA lAgyo. eka vAra jyAre huM dhana dATavA Icchato hato tyAre mane eka vaitala khAI gayo. punaH naraka ane tiryaMca lokamAM bhramaNa karIne huM dhanavAhana nAme rAjakumAra thayo ane mArA pitarAI bhAI akalaMka sAthe ucharavA lAgyo. akalaMka dharmAtmA jaina banI gayo ane tenA dvArA huM sadAgama AcAryanA saMparkamAM Avyo. paraMtu mahAmoha ane parigraha sAthe mArI dostI thaI gaI ane huM temanAthI pUrepUro vazIbhUta thaI gayo. pariNAme huM nirdaya zAsaka banI gayo paraMtu mArI durnItine kAraNe mane rAjagAdI parathI uThADI mUkyo ane huM du:khI banI marI gayo. meM pharI naraka ane tiryak lokanuM bhramaNa karyuM. tyAra bAda sAketa nagarImAM amRtodara nAmano manuSya thayo, ane saMsArI jIvananA ucca stara upara cAlavA lAgyo. eka janmamAM rAjA guNadhAraNa banyo. A janmamAM sadAgama ane samyagdarzana sAthe mArI mitratA baMdhAI. pariNAme huM dharmAtmA zrAvaka ane sAro zAsaka banyo ane mArAM lagna kSamA, mRdutA, RjutA, satyA, zucitA Adi kumArIo sAthe thayAM, tethI meM nyAyanItithI rAjya karyuM ne chevaTe munivrata dhAraNa karI marIne deva thayo. pharI pAcho manuSya tarIke janmyo. have huM te ja saMsArI jIva anusundara samrAT chuM. A vakhate mahAmohano mArA upara koI prabhAva nathI. sadAgama ane samyagdarzana ja mArA antaraMga mitro che. A vakhate badhAMnA kalyANa mATe mArA potAnA anubhavo saMbhaLAvavA coranA rUpamAM huM upasthita thayo chuM ane punarjanmonA cakrane kahuM chuM. te pachI te saMsArI jIva potAnuM vRttAnta saMbhaLAvI dhyAnamagna banI gayo ane zarIra choDI uttama svargamAM deva thayo. 279 mahatI kathAno A ati saMkSipta sAra che. mULamAM samasta vRttAnta vistArathI saraLa, sarasa ane suMdara saMskRta gadyamAM ane kyAMka kyAMka padyamAM varNavavAmAM Avyo che. temAM vacce keTalAMka moTAM ane keTalAMka nAnAM pado AvyAM che ane pratyeka adhyAyanI samApti thatAM moTA moTA chando paNa jovA maLe che. temAM anya bhAratIya AkhyAnonI jema ja mULa kathAnakanA mALakhAmAM aneka upakathAo paNa samAviSTa karavAmAM AvI che. A mULa kathA rUpaka (allegory) yA rUpakonA rUpamAM che kAraNa ke temAM na kevaLa pradhAna kathAnaka paraMtu anya gauNa kathAnako paNa rUpakanA rUpamAM ja che. paraMtu temAM rUpakanAM lakSaNonuM barAbara pAlana karavAmAM AvyuM nathI. kavi pote be prakAranI vyaktiomAM bheda kare che. eka to nAyakanA bAhya mitro ane bIjA antaraMga mitro, antaraMga mitrone ja vyasyAtmaka ane mUrtAtmaka rUpa ApavAmAM Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 AvyuM che ane bhavacakra nATakanAM te ja yathArtha pAtro che, temane ja kavi zrAvakonI samakSa khullAM karI mUkavA mAMge che. siddharSinuM kahevuM che ke vAcakone AkarSavA mATe temaNe rUpakanI gUMthaNI karI che ane te kAraNe ja temaNe prAkRtamAM grantha na racatAM saMskRtamAM tenI racanA karI che. tenuM kAraNa e che ke prAkRta azikSitone mATe che jyAre zikSita lokonI mithyA mAnyatAonuM khaMDana karavA mATe ane temane samyak matamAM lAvavA mATe saMskRta ucita che. temanuM kahevuM che ke te pote evI saMskRta lakhaze je badhAMne samajAya. vAstavamAM bhASA bahu mRdu ane svaccha che, kyAMya na to lAMbA lAMbA zabdo che ke na to aspaSTatAno doSa che. saMskRtamAM grantha lakhanAra anya granthakAro kare che tema siddharSie paNa prAkRta zabdone ane pracalita bhAva pragaTa karanAra zabdone apanAvI lIdhA che. jaina kAvyasAhitya jainomAM A kAvyanI sarvapriyatA eTalA uparathI ja pragaTa thAya che ke grantha racAyAnA so varSa pachI ja temAMthI uddharaNo levAvA lAgyAM ane tenAM saMkSepo thavA lAgyA.1 kahI zakAtuM nathI ke teno pAzcAtya dezomAM prabhAva paDyo ke nahi paraMtu tene vAMcI aMgreja kavi jona banayananA rUpaka (allegory) Pilgrims ProgressnuM smaraNa thAya che. teno viSaya paNa saMsArInuM dharmayAtrA dvArA utthAna ja che ane aneka bAbatomAM upamitibhavaprapaMcAkathA sAthe meLa dharAve che paraMtu te na to AkAramAM ke na to bhAvomAM upamitikathAnI tulanAmAM AvI zake che. kathAkartA ane racanAkALa - A kathAnA aMte eka prazasti ApavAmAM AvI che. temAMthI jANavA maLe che ke prastuta kathAnI racanA AcArya siddharSie vi.saM.962 1. jinaratnakoza, pR. 54; saM. 1088mAM vidyamAna vardhamAnasUrie (jinezvarasUrinA guru) 1460 granthAgrapramANa 'upamitibhavaprapaMcAnAmasamuccaya'; saM. 1298mAM devendrasUrie (candragacchanA candrasUrinA ziSya) zlokomAM upamitibhavaprapaMcAkathAsArodvAra; devasUrie 2324 granthAgrapramANa upamitibhavaprapaMcodvAra (gadya) tathA haMsaratne upamitibhavaprapaMcAkathoddhAranI racanA karI che. A badhImAM devendrasUrinI racanA ati uttama che. temAM sAra mUla kathAnI sAthe sAthe cAle che. na to temAM kaMI choDI devAmAM AvyuM che ke na to kaMI navIna umeravAmAM AvyuM che. tenA paNa saMzodhaka pradyumnasUri che. kezarabAI jJAnamaMdira, pATaNa (gujarAta), vi.saM.2006. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 281 jayeSTha sudI paMcamI guruvAranA divase karI hatI. prazasti anusAra temanI guruparaMparA A pramANe che : nivRttikulamAM sUrAcArya thayA, temanA ziSya jyotiSa ane nimittazAstranA jJAtA delamahattara, temanA ziSya durgasvAmI. A durgasvAmI gRhasthAvasthAmAM dhanI, kIrtizALI brAhmaNa hatA ane temano svargavAsa bhillamAlamAM thayo hato. temanA ziSya siddharSi thayA. durgasvAmI ane siddharSi banne guru-ziSyane dIkSA gargarSie ApI hatI. A vAta siddharSie nathI kahI. paraMtu temaNe haribhadranI stuti khUba karI che ane temane potAnA "dharmanodharo guru mAnyA che. AnA uparathI keTalAka vidvAno evo mata dharAvatA thayA ke haribhadrasUri temanA guru hatA. paraMtu banne vacce kALanuM moTuM attara jotAM A mAnyatA asaMbhava che. saMbhavataH siddharSie haribhadra pratye sammAnano ATalo badho bhAva eTalA mATe pradarzita karyo che ke haribhadranI kRtiomAMthI temane ghaNI badhI preraNA maLI hatI, khAsa karIne lalitavistarA TIkAmAMthI. A kathAgrantha bhillamAla nagaranA jaina maMdiramAM racAyo hato ane durgasvAmInI gaNA' nAmanI ziSyAe tenI prathama prati taiyAra karI hatI. siddharSinuM carita prabhAvaka carita(14)mAM paNa ApavAmAM AvyuM che. temAM siddharSine mAghanA pitarAI bhAI kahevAmAM AvyA che paraMtu A vAtamAM koI aitihAsika tathya nathI. rUpakAtmaka dharmakathA upara saMskRtamAM bIjo grantha madanaparAjaya che. madanaparAjaya - kAma, moha, jina, mokSa Adine mUrtimAna pAtronuM rUpa ApIne eka laghukAvyanuM sarjana karavAmAM AvyuM che. temAM jinadeva dvArA karavAmAM AvelA kAmadevanA parAjayanuM citraNa che. kathAvastu - bhAvanagaranA rAjA makaradhvaja eka vAra potAnA pradhAna senApati moha dvArA e jANe che ke jinarAjanA lagna mukti kanyA sAthe thavAnA che, eTale te lagna rokavA mATe makaradhvaja mukti kanyA pAse potAnI patnIo rati ane prItine mokale che ane jinarAja pAse rAga ane dveSane mokale che. paraMtu te potAnA prayatnamAM saphaLa thato nathI ane jinarAja tenA dUtone kADhI mUke che. A bAju makaradhvajano senApati moha ane pelI bAju jinarAjano senApati saMvega taiyArI karI caDAI kare che. baMnenI senAo ekabIjIno sAmano kare che, yuddha thAya che. 1. saMvatsarazatanavake dviSaSTisahite'tilaMdhite cAsyAH / jyeSThe sitapaJcamyAM punarvasau gurudine samAptirabhUt / / 2. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 183 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jena kAvyasAhitya sIdhI TakkaramAM jinarAja makaradhvajane harAve che. makaradhvajanI patnIo tenA prANonI bhIkha mAge che eTale zukladhyAnavIra makaradhvajane potAnA rAjyanI sImAnI bahAra dhakelI de che. makaradhvaja ApaghAta karI jotajotAmAM anaMga banI adazya thaI jAya che. te pachI jinarAja siddhasenanI putrI mukti sAthe lagna karavA mATe karmadhanuSane toDI mokSapura ravAnA thAya che. A kathAnaka upara madanaparAjaya nAmanI keTalIya kRtio racAI che. temAM haridevakavikRta apabhraMza racanA prasiddha che. tenA AdhAre saMskRtamAM nAgadeve madanaparAjyanuM sarjana karyuM che. jinaratnakozamAM jinadeve ane ThAkuradeve racelAM madanaparAjayono ullekha maLe che. saMskRta madanaparAjayanA kartA kavi nAgadeve kRtinA aMte prazasti ApI che. temAMthI jANavA maLe che ke te dakSiNa bhAratanA hatA. te somakulamAM janmyA hatA. te kuLamAM aneka kavi ane vaidya thayA hatA. temanA pitA zrImallagi apabhraMza mayaNaparAjayacariunA kartAnA prapautra hatA. ukta apabhraMza racanAmAM jyAMtyAM bhASA, zailI, viSayavarNana ane prasaMgayojanAmAM parivartana karIne navuM rUpa ApIne saMskRta madanaparAjayacaritanI racanA karavAmAM AvI che. tene kartAe evI rIte rajU karyuM che jANe ke koI nATaka hoya. paraMtu madanaparAjaya na to nATaka che ke na to nATakIya zailImAM racAyelI kRti. temAM kavie manohArI rUpakonI eTalI badhI yojanA karI che ke ApaNe tene rUpakabhaMDAra kahIe to paNa atyukti nahIM thAya. tene paMcataMtra ane samyaktakaumudInI zailI upara sarjavAmAM Avela che. tethI temAM aneka subhASito ane sUktio bharapUra che. madanaparAjayano racanAkALa Apyo nathI paraMtu tenI eka hastaprata vi.saM. 1573nI maLI che. tethI te pahelAMnI A racanA hovI joIe. yazodharacaritra- ahiMsAnuM mAhAbhya tathA hiMsA ane vyabhicAranuM duSpariNAma darzAvavA yazodhara nRpanI kathA prAcIna kALathI jaina kavione bahu ja priya rahI che. tenA upara prAkRta, saMskRta ane apabhraMzamAM sAdhAraNathI zarU karI ucca koTinI 1. jinaratnakoza, pR. 300 2. bhAratIya jJAnapITha, vArANasIthI apabhraMza ane saMskRta banne madanaparAjaya prakAzita thayA che. bannenI bhUmikAo mahattvapUrNa che. DaoN. hIrAlAla jaine apabhraMza racanAnI bhUmikAmAM pratIka kathAsAhityano sAro paricaya Apyo che. A bhUmikA aneka bAbatomAM bahu ja upayogI che. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya aneka racanAo maLe che. yazodharacarita upara jJAta saMskRta-prAkRta racanAonI tAlikA nIce ApI che. 1. yazodharacarita '' 2. 3. yazodhara-candramati kathAnaka 4. yazastilakacampU 5. yazodharacarita 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 17 "" "" "" ,, ,, 99 "" 23 .. "" 33 37 39 "" 29 "" "" "" prabhaMjanakRta (kuvalayamAlAmAM ullekha) haribhadrasUrinI samarAIccakahA cotho bhava (9mI sadI) hariSaNa bRhatkathAkoza (10mI sadI) somadeva (10mI sadI) vAdirAja (11mI sadI) malliSeNa (11mI sadI) mANikyasUri (saM.1327-1375) vAsavasena (saM.1327-1375) padmanAbha kAyastha (saM.1402-1424) devasUri (ajJAta) bhaTTAraka sakalakIrti (15mI sadIno madhya) bhaTTAraka kalyANakIrti (saM. 1488) bhaTTAraka somakIrti (saM. 1536) bhaTTAraka padmanandi (16mI sadI) bhaTTAraka zrutasAgara ( brahmacArI nemidatta ( ,, - 1. jinaratnakoza, pR. 318-320, 466 33 ) ) hemakuMjara upAdhyAya (saM.1607thI pahelAM) jJAnadAsa (luMkAgaccha) (saM. 1623) padmasAgara (tapAgacchIya dharmasAgaraziSya)(lagabhaga saM. 1650) bhaTTAraka vAdicandra (saM. 1657) bhaTTAraka jJAnakIrti (saM. 1659) pUrNadeva (gadya) kSamAkalyANa (saM. 1839) (prAkRta) mAnadevendra 283 (ajJAta) Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jena kAvyasAhitya yazodharacaritanI kathAno sAra - eka vAra rAjapuranA rAjA mAridatta caMDamArIdevInA maMdiramAM badhI jAtanA prANIonI joDIonI bali caDAvavAnuM anuSThAna kare che jethI tene lokavijaya karanArI talavAra prApta thAya. tyAM naranArI tarIke bali mATe munikumAra abhayaruci ane abhayamatI (sahodara bhAIbahena)ne pakaDIne lAvavAmAM AvyAM. te banne eka munisaMghanA sadasya hatAM ane bhikSA mATe nagaramAM AvyAM hatAM. temane joI mAridattanuM citta karuNAthI dravI UDyuM ane teNe temano paricaya pUchyo. te bannee potAnA vartamAna janmano sIdho paricaya na ApatAM potAnA pUrvabhavonI kathA saMbhaLAvI ane aMte kahyuM ke te banne te rAjAnA bhANI-bhANiyo che. abhayarucie bali mATe lAvavAmAM AvelA aneka jIvone joI hiMsAnI kaThora niMdA karI ane potAnA pUrvajo sAthe saMbaMdha dharAvatI, jIvatA maraghAnI ja nahi paraMtu loTanA banAvelA maraghAnI bali caDAvavAthI ane tene khAvAthI kevAM dAruNa phaLo janmojanma bhogavavAM paDe che tenI abhuta kathA nIce pramANe kahI : abhayarucie kahyuM ke ATha pUrvabhavonI A kathA che. pahelA bhavamAM te ujjayinIno yazodhara nAmano rAjA hato. tenI rANI eka rAte kubaDA, kurUpa mahAvatanuM gAna sAMbhaLI tenA upara Asakta thaI gaI ane tenI sAthe premasaMbaMdha bAMdhI rAtanA pAchalA bhAgamAM tenI sAthe kAmakrIDA karavA lAgI. eka vAra rAte A kRtyane rAjAe pote potAnI najare joyuM paraMtu kulaniMdAnA bhayane kAraNe te bane te mArI na zakyo ane cUpacApa sUI gayo. savAre bahu bhAre hRdaye ane udAsInatApUrvaka te potAnI mAtAne maLyo ane udAsInatAnuM kAraNa eka duHsvapa darzAvyuM jemAM teNe potAnI rANInA duzcaritrano AbhAsa ApyA paraMtu te samajI na zakI ane duHsvapranA vAraNa mATe teNe devIne mATe bakarInA baccAno bali caDAvavA kahyuM. paraMtu teNe tema karavA InakAra karI dIdho paraMtu mAtAnA ati Agrahane kAraNe loTanA banAvelA maraghAno bali caDAvyo. to paNa A hiMsA ane rANInA vyabhicArane kAraNe tenuM dila eTaluM badhuM halI UThyuM ke teNe rAjapATa tyAgI tapasyA karavA IcchA karI. paraMtu rANIe tene Agraha karyo ke te tema kare te pahelAM devIno prasAda le, ane pachI tene tathA tenI mAne viSamizrita lADu khavaDAvI rANIe mArI nAkhyAM. mAtA ane putra marIne kramaza kUtaro ane mora thayA. banne saMyogavaza te ja mahelamAM bhegA thayA. more rANI sAthe saMbhoga karatA kubaDAnI AMkha phoDI nAkhavA vicAryuM paraMtu rANIe morane adhamUo karI nAkhyo ane kUtaro tene khAI gayo. rAjaputre gusse thaI kUtarAne mArI nAkhyo. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 285 pachInA janmomAM mAtA-putra banne kramazaH sApa ane noLiyo, magara ane matsya, bakarI ane bakarIputra, pADo ane bakaro, be maraghA banyAM. eka vakhata munino upadeza sAMbhaLI banne maraghAne jAtismaraNa thayuM ane te banne moTI bAMga pokAravA lAgyA. rAjA yazodharanA putre (tatkAlIna rAjA) potAnI rANIne potAnuM zabdadhitva dikhADavA te maraghAo upara bANa choDyAM jenA pariNAme banne maraghA marI gayA ane pachI te ja rAjAnA putra-putrI yugala - abhayaruci ane abhayamatI rUpe janmyA. eka vAra nagaranA eka jinAlayamAM sudattAcArya muni AvyA. rAjAe temane amaMgala rUpa mAnI temanA upara krodha karavA vicAryuM paraMtu eka vyakti pAsethI temano paricaya jANI tathA temano upadeza sAMbhaLI ane potAnA pitAmaha, pitAmahI tathA pitA vagerenA pUrvajanmano vRttAnta sAMbhaLI yazodhara virakta thaI gayA ane dIkSA laI sAdhu thaI gayA. abhayaruci ane abhayamatIe paNa potAnAM pUrvajanmonI dazAo sAMbhaLI kSullakavrato grahaNa karI lIdhAM. A badho vRttAnta sAMbhaLI mAridatta te kSullaka yugalanA guru pAse gayo ane saMsAra choDI dIkSA grahaNa karI. tenA putre paNa rAjyamAM hiMsAno niSedha karyo. A yazodharakathAnaka kuMbhAranA cakranI jema rajU karavAmAM AvyuM che, je mAridatta ane kSullaka yugalanA paraspara vArtAlApathI zarU thAya che ane te bannenA vArtAlApathI samApta thAya che.' uparyukta keTalIya racanAomAM mAridattanuM AkhyAna prAraMbhamAM na ApatAM granthAtte ApyuM che. upalabdha racanAomAM haribhadrasUrikRta samarAIaikahAmAM AvelI yazodharakathA paravartI racanAonuM upajIvya rahI che. paraMtu tenAM pAtro paravartI kathAomAM parivartita rUpamAM maLe che tathA temAM aneka ghaTanAo umeravAmAM AvI che. haribhadra kathAnA nAyaka-nAyikA tarIke yazodhara-nayanAvali nAmo ApyAM che. tyAM mAridattanuM AkhyAna nathI, ane na to caMDamArIdevInI samakSa pUrvaniyojita narabalinI ghaTanA che. samarAIaikahAmAM abhayamatI ane abhayaruci banne judA judA dezanAM rAjakumArarAjakumArI che, kAraNavaza te bannee vairAgya dhAraNa karela che. tyAM temane bhAIbahena tarIke mAnavAmAM nathI AvyAM. samarAIaikahAmAM yazodharakathA AtmakathAnA rUpamAM maLe che. tyAM yazodhara potAnI kathA dhana nAmanI vyakti mATe kahe che ane nahi ke abhayamatI, abhayaruci ane mAridatta mATe. 1. juo, DaoN. rAjArAma jainano lekha "yazodharakathAno vikAsa', jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 25, kiraNa 2, pR. 62-69, ArA, 1968. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jena kAvyasAhitya paravartI racanAomAM yazodharakathAno vikAsa aneka srotone AdhAre karavAmAM Avyo jaNAya che. ahIM ukta kathAviSayaka caritono paricaya ApIe chIe. 1. yazodharacarita - yazodharanA caritra upara saMbhavataH A pahelI svataMtra racanA che. teno sauprathama ullekha udyotanasUrie (saM.835) potAnI kuvalayamAlAmAM nIce pramANe karyo che : sattUNa jo jasaharo jasaharacarieNa jaNavae payaDo / kalimalapabhaMjaNo cciya pabhaMjaNo Asi rAyarisI // 40 // arthAt je zatruonA yazane haranAra hatA ane je yazodharacaritane kAraNe janapadamAM prasiddha thayA, te kalinA pAponuM prabhaMjana karanArA prabhaMjana nAmanA rAjarSi hatA. muni vAsavasene (vi.saM.1965 pahelAM) paNa potAnA yazodharacaritamAM lakhyuM che : prabhaMjanAdibhiH pUrvaM hariSeNasamanvitaiH / / yaduktaM tat kathaM zakyaM mayA bAlena bhASitum // arthAtu hariNa-prabhaMjana vagere kavioe pahelAM je kaMI kahyuM che te mArA jevA bAlakathI kevI rIte kahI zakAya ? bhaTTAraka jJAnakIrtie (vi.saM. 1659) potAnA yazodharacaritamAM potAnA pUrvavartI yazodharacaritanA je kartAonAM nAma jaNAvyAM che temAM prabhaMjananuM paNa 1. DaoN. pI. ela. vaidya prabhaMjanakRta yazodharacaritane uktaviSayaka kRtiomAMthI sauthI prAcIna kRti mAnI che (jasaharacariuM, kAraMjA, 1931, bhUmikA, pR. 24 ItyAdi); DaoN. A. ne. upAdhdha, kuvalayamAlA, bhAga 2, TippaNa 31, pR. 126 2. kuvalayamAlA (siMdhI jaina granthamAlA saM.45), pR.3 3. paM. nAthurAma premI, jaina sAhitya aura ItihAsa, pR.421 4. DaoN. ka. 2. kAsalIvAla, rAjasthAna ke jaina santa vyaktitva evaM kRtitva, pR.110 ane Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 287 nAma che - somadeva, haripeNa (apabhraMzanA kavi), vAdirAja, prabhaMjana, dhanaMjaya, puSpadaMta (apabhraMzanA kavi), vAsavasena. jo ukta bhaTTArake A badhI kRtio joIne ja A ullekha karyo hoya to samajavuM joIe ke vi.saM. 1650 sudhI prabhaMjanakRta yazodharacarita upalabdha hatuM. 2. yazodharacarita - cAra sargonuM A eka mahattvapUrNa laghu kAvya che. temAM vividha chaMdomAM racAyelA kula 296 zloko che. A kAvyanA sarjake koI paNa pUrvAcAryano ullekha karyo nathI, kevaLa "samantamadrAri (1.3) kahIne aTakI gayA che. A kAvyane prabhAvaka banAvavA mATe prauDha saMskRta bhASAmAM keTalAya rasonuM varNana karavAmAM AvyuM che, jemake abhayaruci ane abhayamatIne bali mATe laI jatI vakhate karuNa rasa, mahAvatanA varNanamAM bibhatsa rasa, cothA sargamAM vasantavarNana Adi. kathAmAM somadevanA yazastilakacampanuM anusaraNa karavAmAM AvyuM che. kartA ane racanAkALa - A kAvyanA sarjaka vAdirAja che. te draviDasaMghanI zAkhA nadisaMghanA argalAnvayanA AcArya hatA. temanI anya kRtiomAM pArzvanAthacarita, ekIbhAvastotra, nyAyagrantha nyAyavinizcayavivaraNa, adhyAtmASTaka, railokyadIpikA, pramANanirNaya maLe che. temano vizeSa paricaya pArzvanAthacaritanI sAthe Apyo che. A kAvyanA racanAkAlanA saMbaMdhamAM A kAvyamAMthI be mahattvanAM sUcano maLe che. paheluM trIjA sarganA antima 85mA padyamAM "vyAnvesiMhatAM amule varSa radhI dhAriNam' ane bIjuM cothA sarganA upAjya padyamAM "muuMgalo rAnI tamAra, A padyAzomAM kavie caturAIthI potAnA samakAlIna rAjA dakSiNanA caulukyavaMzI jayasiMhano ullekha karyo che. te uparathI jANavA maLe che ke A kAvyanI racanA jayasiMhanA samayamAM (zaka saM. 938-964) thaI che. tenI racanA vAdirAja pArzvanAthacaritanI racanA pachI karI hatI kAraNa ke temAM temaNe potAne pArzvanAthacaritanA kartA kahyA che. pArzvanAthacaritanI racanA zaka saM. 947nA 1. saMpAdaka TI.e. gopInAtha rAva, sarasvatI vilAsa sirijha saM.5, tAMjora, 1912; jinaratnakoza, pR. 319 2. 1.40; 2.39-40; cothA sargano prAraMbha 3. jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 191-308 4. zrIpArzvanAthakAkutsthacaritaM yena kIrtitam / tena zrIvAdirAjena dRbdhA yAzodharI kathA // 1.5 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jaina kAvyasAhitya kArtika sudI 3nA dine thaI hatI. tethI ApaNe anumAna karI zakIe ke A kRti te pachI zaka saM. 964 sudhImAM kyAreka racAI haze. zaka saM. 964 jayasiMhanA rAjyanuM chelluM varSa manAya che. 3. yazodharacarita - mANijyasUrikRta A kAvyamAM 14 sarga che. temAM kula maLIne 405 zloko che. kavie potAnI kathAno srota saMbhavataH haribhadrasUrinI samarAIccakahAne mAnyo che. A caritanuM kathAnaka saMgaThita ane dhArAvAhika che. temAM avAntara kathAo na hovAthI zithilatAne avakAza maLyo ja nathI. A caritramAM prakRticitraNa paNa vividha rUpomAM thayuM che, paraMtu adhikatara ghaTanAone anukaLa pRSThabhUmi pUrI pADavA mATe ja prakRtivarNano karavAmAM AvyAM che. A kAvyanA kartAe jainadharmanA pramukha siddhAntanuM - kevaLa ahiMsAnuM - hiMsAnA doSo ane ahiMsAnA guNonuM AdithI aMta sudhI varNana karyuM che. tenA pratipAdanamAM ja potAne sImita rAkhyA che ane jaina dharmanA anya niyamonuM nirUpaNa karyuM nathI. A kAvyanI bhASA prauDha ane garimAyukta na hovA chatAM atyanta saraLa ane prasAdaguNayukta avazya che. vividha sthitio ane ghaTanAonAM sajIva citro rajU karavAmAM kavine ghaNI saphaLatA maLI che. A kAvyamAM kahevato, lokoktio ane sUktiono paNa yogya avasare prayoga thayo che. A caritranI bhASAmAM bolacAlanA keTalAya dezI zabdo saMskRtanA vezamAM prayukta thayA che, jemake kuMcikA (kUcI), kaTAhI (kaDhAI), bhaTitra (bhI), miMTA (meDho), barkaraH (bakaro), cAraka (cArA), vaTaka (vATI) vagere. kavie A kAvyamAM alaMkAronI kRtrima ane asvAbhAvika yojanA prAyaH kyAMya karI nathI. bhASAnA svAbhAvika pravAhamAM ja aneka alaMkAra sahajapaNe svataH AvI gayA che. A caritramAM vividha chaMdono 1. pArzvanAtha carita, prazasti, padya 5 * 2. saMpAdaka hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1910; jinaratnakoza, pR. 319 3. 1.42-43, 71-72; 3.5, 61; 5.4-7; 6.2-4; 8.42-43, 45-48 vagere. 4. 2.68, 69; 3.40; 4.40; 6.70, 77, 113; 12. 75. 5. 2.7; 12.26 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 289 prayoga darzanIya che. 7, 9, 10, 11 ane 14 sargomAM koI eka vRttano prayoga karI saggajo chaMda parivartana karavAmAM AvyuM che. bAkInA sargomAM vividha chaMdono prayoga thayo che. samasta kAvyamAM 25 vRttono prayoga thayo che. keTalAka aprasiddha ane ajJAta chaMdono paNa prayoga thayo che. kavi paricacaya ane racanAkALa - A kAvyanA atte koI prazasti nathI ApI, tethI kavino vizeSa paricaya A kAvyamAMthI nathI maLato paraMtu nalAyana mahAkAvyanA trIjA skandhanA aMte kavie A paMktio lakhI che : stat kimapyanavamaM navamaMgalAMkaM zrImadyazodharacaritrakRtA kRtaM yat / tasyAryakarNanalinasya nalAyanasya skandho jagAma rasavIcimayastRtIyaH // AnAthI spaSTataH jANavA maLe che ke nalAyanakAvya ane prastuta kAvyanA kartA eka ja mANijyasUri che. temaNe nalAyana pahelAM yazodharacaritanI racanA karI hatI. mANijyasUri saM. 1327thI 1375 vacce jIvita hatA. te vaDagacchanA hatA ane temanA gurunuM nAma paDocandra(pAcandra)sUri hatuM. 4. yazodharacarita - AmAM ATha sargo che. tenI aMtima puSyikAmAM "ti yazodhararite munivarsivasenaote vAgye aSTaH: 7: samAsaH" vAkya che. prAraMbhamAM lakhyuM che : "ppaMganarlipa. pUrva ripeLasamanvitaiH | yaduOM tat varSa zakyuM nathI. vAra mASituY It' A uparathI jaNAya che ke temanA pahelAM prabhaMjana ane hariSabhera yazodharacarito lakhyAM hatAM. vAsavasene potAnA samaya ane kulAdino koI paricaya Apyo nathI. saM. 136pamAM thayelA apabhraMza kavi gandharve potAnA jasaharacarilamAM vAsavasenanI racanAno ullekha karyo che : "6 vAsavadha putra ra3 te varava baMdhabena dila arthAtu vAsavasene pUrve je grantha racyo hato tene joIne ja gaMdharve A kahyuM. A uparathI eTaluM to nakkI che ke teo gaMdharva kavithI arthAt saM. 136pathI pahelAM thayelA che. 5. yazodharacarita (apara nAma dayAsundarakAvyo - A kAvyamAM 9 sarga che. temAM kula maLIne 1461 zloko che. A aprakAzita kRti jaina siddhAnta bhavana, ArAmAM surakSita che. tenA pratyeka sarganI zlokasaMkhyA kramaza: 149, 79, 153, 1. hastalikhita prati, muMbaInA sarasvatI bhavana saM. 604 ; jayapuranA bAbA dulIcandranA bhaMDAramAM; naina sAhitya gaura tihAsa, pR. 255 2. haripheNa kadAca te ja haze ke jemanI dharmaparIkSA (apabhraMza) maLI che. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 234, 179, 180, 174, 191, 109 che. aMte 13 zlokonI eka prazasti che. A kAvyanuM bIjuM nAma dayAsunda2kAvya paNa che. kartA ane racanAkALa A kAvyanA kartAnuM nAma padmanAbha che. te kAyastha jAtinA hatA. temanA guru jaina bhaTTAraka guNakIrti (vi.saM.1468-73) hatA. temanA upadezathI temaNe A kAvya racyuM. tatkAlIna ghaNA bhaktoe ukta kAvyanI mukta kaMThe prazaMsA karI hatI. chelle ApelI prazastinA 10 zlokomAM kavie potAnA AzrayadAtA maMtrI kuzarAjano vistRta paricaya Apyo che. A kuzarAja gvAliyaranA tomaravaMzIya rAjA vikramadeva (vIramadeva saM. 1459-1483)nA maMtrimaMDaLanA pramukha sabhya hatA. temaNe gopAcala upara candraprabhanuM eka vizALa jinAlaya baMdhAvyuM hatuM. 1 . anya yazodharacaritomAM bhaTTA2ka sakalakIrtinA kAvyamAM 8 sargo che ane tenuM parimANa 1000 zlokapramANa che. kalyANakIrtinI racanAnuM 1850 granthAgrapramANa darzAvAyuM che. somakIrti (saM.1536)nA kAvyamAM ATha sarga che. tenI racanA temaNe goDhilI(mAravADa)mAM saM. 1536mAM karI hatI. temaNe jUnI hiMdImAM paNa eka yazodharacarita racyuM che. somakIrtino paricaya pradyumnacaritanA prasaMgamAM ApI dIdho che. temanI anya kRti samavyasanakathA paNa maLe che. zrutasAgarakRta yazodharacaritamAM 4 sarga che. zrutasAgara vidyAnandinA ziSya hatA. A vidyAnandi mUlasaMgha, sarasvatIgaccha, balAtkAragaNanA bhaTTAraka hatA. zrutasAgara bahu moTA vidvAna hatA. temaNe yazastilakacampa upara yazastilakacandrikA TIkA lakhI che, paraMtu te apUrNa che. temanI anya kRtiomAM tattvArthavRtti ane zrIpAlacarita ullekhanIya che. temaNe potAnI koI kRtimAM racanAsaMvata jaNAvyo nathI. paraMtu anya pramANo dvArA e prAyaH nizcita che ke te vikramanI 16mI sadImAM thayA che. dharmacandragaNinA ziSya hemakuMjara upAdhyAye paNa eka yazodharaciratanI racanA karI che, tenI saM. 1607nI hastaprata maLe che. luMkAgacchanA nAnajInA ziSya jJAnadAse paNa saM.1623mAM eka yazodharacarita lakhyuM hatuM.5 pArzvapurANanA kartA bhaTTAraka vAdicandre paNa saM. 1657mAM eka yazodharacaritane aMkalezvara (bharUca)nA cintAmaNi pArzvanAtha 4 1. jinaratnakoza, pR. 319 2. rAjasthAna ke jaina santa : vyaktitva evaM kRtitva, pR. 39-43 3. jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 371-377 4. jinaratnakoza, pR. 319 5. ejana jaina kAvyasAhitya Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 291 maMdiramAM besIne racyuM hatuM. ukta kAvyanI prazastimAM racanAsaMvata Apyo che ane kahyuM che ke A kAvya dayAnuM mAhAsya darzAvavA racavAmAM AvyuM che. saM. 1659mAM vAdibhUSaNanA ziSya jJAnakIrtie AmeranA mahArAjA mAnasiMha (prathama)nA maMtrI nAnUgodhAnI vinaMtIthI eka yazodharacarita banAvyuM, temAM 9 sarga che. tenI eka prati Amera zAstrabhaMDAramAM che. saM. 1839mAM kharataragacchIya amRtadharmanA ziSya kSamAkalyANe saMskRta gadyamAM yazodharacarita jesalameramAM rahIne racyuM.' zrIpAlacaritra- zrIpAlanuM caritra siddhacakrapUjA (aNahikA, nandIzvaradvIpapUjA) arthAt navapadamaMDalanuM mAhAbhya pragaTa karanAruM eka rUDha carita che. A caritane vattAochA parivartana sAthe zvetAMbara ane digaMbara baMne paraMparA mAne che. jevI rIte bIjA vrato ke anuSThAno mATe ekathI vadhu caritra maLe che tevI ja rIte Ane mATe paNa saMskRta-prAkRtamAM kula 26thI vadhu racanAo maLe che. - ukta pUjAno ullekha purANo che paraMtu tenuM mAhAsya darzAvavA ayodhyAnA hariSeNa rAjAnI kathA umeravAmAM AvI che, pachI potanapuranA vidyAdhara rAjAnI paNa. pahelAM naMdIzvarapUjA mULa rUpamAM vidyAdhara lokanI vastu hatI paraMtu vidyAdhara uparAMta mAnava sAthe saMbaMdha joDavA mATe lokakathAsAhityamAMthI zrIpAlanA caritrane dharmakathAnA rUpamAM ghaDIne taiyAra karavAmAM AvyuM. zrIpAla koI paurANika puruSa nathI. tenI je kathA maLe che tenuM vizleSaNa karavAthI tenI mukhya vastu jANavA maLe che : pUrvajanmonAM saMcita karmonAM phaLa darzAvavAnuM prayojana che. paraMtu sAthe sAthe te paNa jaNAve che ke temanAthI bacavA mATe alaukika zaktio pAsethI paNa madada maLI zake che ane te alaukika zakti che siddhacakrapUjA. kathAvastu- ujjainanA rAjA prajApAlane be rANIo hatI, eka zaiva ane bIjI jaina. ekanI putrI sarasundarI ane bIjInI mayanAsundarI. zikSAdIkSA pachI vAdasabhAmAM rAjA temane pUche che ke temanA sukhanuM zreya kone che? surasundarIe te 1. jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 388; thanAM rasidgha vArghidro carIrat | 2. rAjasthAna ke jaina santa vyaktitva evaM kRtitva, pR. 211; jinaratnakoza, pR. 319 3. keTaloga opha saMskRta enDa prAkRta menyusTITsa, bhAga 4, (lAlabhAI dalapatabhAI graMthamAlA saM. 20), pariziSTa, pR. 85 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 zreya pitAne che ema kahyuM jyAre mayanAe kahyuM ke dharmane. rAjAe surasundarI upara prasanna thaI tenA lagna zaMkhapuranA rAjA arimardana sAthe karAvI dIdhA jyAre bIjI mayanA upara krodhe bharAI tenA lagna koDhiyA rAjaputra zrIpAla sAthe karAvI dIdhA. jaina kAvyasAhitya zrIpAla campApurano rAjaputra hato. bacapaNamAM ja tenA pitAnuM maraNa thavAthI maMtrIe ane tenI pAsethI chInavI laIne kAkA ajitasene rAjya saMbhALyuM ane mAdIkarAne khatama karI devAnuM SaDayaMtra racyuM. tethI mA-dIkaro banne bhAgI nIkaLyA ane 700 koDhiyAonA gAmamAM zaraNa lIdhuM. tyAM zrIpAlane paNa koDha thaI gayo. mAtA upacAra mATe tene ujjayinI laI gaI. koDhiyAoe zrIpAlane potAnA mukhI tarIke cUMTI kADhyo hato ane tenA lagna mATe te lokoe rAjA pAse mayanAsundarIno hAtha mAMgyo. rAjA potAnI putrI mayanAnA lagna tenI sAthe karAvI de che. mayanAsundarI tene potAnAM karmonuM phaLa mAne che ane tenA nivAraNa mATe siddhacakranI pUjA kare che ane badhA koDhiyAono koDha maTI jAya che. keTaloka samaya tyAM rahI zrIpAla patnI pAsethI anumati laI yaza ane saMpatti kamAvA mATe videza jAya che. tyAM aneka rAjakuMvarIo sAthe lagna kare che, vyApAramAM bhAgIdAra dhavala zeTha dvArA chaLakapaTathI samudramAM pADI devA chatAM bacI jAya che ane te zeThanA aneka kapaTaprapaMcothI bacato zrIpAla saMpatti-vipatti vaccenI DAmADoLa dazAne pAra karI potAnI patnIo sAthe pAcho ujjaina AvI jAya che. pachI potAnI mA ane patnI mayanAne maLIne aMgadeza upara AkramaNa kare che. kAkA ajitasenane harAve che, ajitasena dIkSA laI le che. ane zrIpAla rAjasukha bhogave che. eka divasa te ja muni pAsethI potAnA pUrvajanmanI kathA sAMbhaLI jANI le che ke pote keTaloka kALa karmaphaLa bhogavI 9mA bhavamAM mokSa prApta karaze. digaMbara paraMparAnA kathAnaka anusAra rAjA pahupAlane eka rANI hatI ane tene be putrIo hatI surasundarI ane mayaNA. bannenI zikSA alaga alaga thAya che. surasundarInA lagna kauzAmbInA rAjA zRMgArasiMha sAthe thAya che ane mayaNAnA koDhiyA zrIpAla sAthe. (zrIpAlane koDha to rAjA thayA pachI thAya che). te koDhane kAraNe 12 varSathI pravAsamAM hatA. mayaNA siddhacakravidhithI tenA koDhanuM nivAraNa kare che. tyAra pachI be vidyAo prApta karI zrIpAla videzayAtrAe jAya che. tyAM samudramAM patana vagere kapaTaprayuktiomAMthI bacI kramazaH 4000 rAjakanyAo sAthe lagna kare che. pAchA AvIne potAnA kAkA vIradamana pAsethI rAja chInavI sukhabhoga kare che. pachI eka muni pAsethI potAnA pUrvabhavanI vAto sAMbhaLI te muni banI jAya che ane tapasyA karI mokSe jAya che. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya ukta banne rUpAntaromAM je samAna tathyo pratiphalita thAya che te che : zrIpAlanuM caMpApuranA rAjaputra hovuM, tene pUrva karmonA phalasvarUpa koDha thavo ane mayaNAnuM paNa pUrvakarmanA phalarUpe tathA pitAnI badalAnI bhAvanAne kAraNe zrIpAla sAthe lagna thavuM, zrIpAle gharajamAI na banIne potAnuM sAhasa ane potAno puruSArtha dekhADavo, samudrayAtrAnA anubhavo pragaTa karavA ane e darzAvavuM ke A kaSTomAMthI mukta thavAno upAya che siddhacakrapUjA. sirivAlakahA zrIpAlanA AkhyAna upara sauprathama eka prAkRta kRti 'sirivAlakahA'1 maLe che, temAM 1342 gAthAo che. temAM keTalAMka pagho apabhraMzamAM paNa che. prathama gAthAmAM kathAnuM prayojana jaNAvyuM che : arihAi navapayAI jhAittA hiyayakamalamajjhami / sirisiddhacakvamAhappamuttamaM kiM pi jaMpemi // tevIsamI gAthAmAM nava padonI gaNanA A pramANe ApI che : arihaM siddhAyariyA ujjhAyA sAhuNo a sammattaM / nANaM caraNaM ca tavo iyaM payanavagaM muNeyavvaM // - te pachI ukta padono nava gAthAomAM artha Apyo che ane temanA mAhAtmyanI carcA karI che. 288mI gAthAthI zrIpAlanI kathA ApI che. A kathAgrantha kalpanA, bhAva ane bhASAmAM udAtta che. temAM keTalAya alaMkArono saphaLatApUrvaka prayoga thayo che. kathAnakanI racanA AryA ane pAdAkulaka (copAI) chaMdomAM karavAmAM AvI che, paraMtu kyAMka kyAMka paDiA chaMdano paNa prayoga thayo che. kartA ane racanAkAla granthanA aMte kahevAmAM AvyuM che ke AnuM saMkalana vajrasena gaNadharanA paTTaziSya ane prabhu hematilakasUrinA ziSya ratnazekharasUrie karyuM che. temanA ziSya hemacandra sAdhue vi.saM.1428mAM A kRtine lipibaddha karI hatI. paTTAvalimAMthI jANavA maLe che ke ratnazekharasUri tapAgacchanI nAgapurIya - 293 1. jinaratnakoza, pR. 396; devacandra lAlabhAI pustakoddhAra (63), muMbaI, 1923. zrI vADIlAla je. coksI anusAra A kathAno AviSkAra sauprathama ratnazekharasUrie ja karyo che.A kathananuM samarthana ukta granthakAranA siddhacakrayantroddhAranA varNana dvArA thAya che. 2. sirivajjaseNa gaNahara paTTappai hematilayasUrINaM / sIsehiM rayaNaseharasUrIhiM imA hu saMkaliyA / / 1340 // tassIsa hemacaMdeNa sAhuNA vikkamassa narasaMmi / caudasa aTThAvIse lihiyA gurubhaktikalieNaM // 1341 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jaina kAvyasAhitya zAkhAnA hematilakanA ziSya hatA. te sulatAna phirojazAha tugalakanA samakAlIna hatA. temano janma vi.saM.1372mAM thayo hato ane 1384mAM temaNe dIkSA lIdhI hatI ane 1400mAM temane AcAryapada maLyuM hatuM. temanuM biruda hatuM mithyAtvakAranabhomaNi'. vi.saM. 1407mAM temaNe phirojazAha tugalakane dharmopadeza dIdho hato. temanI anya racanAo che - guNasthAnakramAroha, laghukSetrasamAsa, saMbohasattarI, guruguNaSatrizikA, chanda koza vagere. A racanAo upalabdha che. sirivAlakahA upara kharataragacchIya amRtadharmanA ziSya kSamA kalyANe saM.1869mAM TIkA lakhI che.' zrIpAlakathA - saMskRta gadyamAM racavAmAM AvelI A ati saMkSipta kathA che. 2 tenA kartA ukta ratnazekharasUrinA ziSya hemacandrasUri ja che. temAM potAnA gurunI racanAnI gAthAo ane bhAvono saMgraha mAtra che. - zrIpAlacarita - AmAM pa00 saMskRta zlokomAM kathA kahevAmAM AvI che. tenA kartA pUrNimAgacchanA guNasamudrasUrinA ziSya satyarAjagaNi che, temaNe saM. 1514 yA 1554mAM AnI racanA karI che. zrIpAlakathA yA carita - AmAM 500 zloka che. tenA kartA vRddha tapAgacchanA udayasAgaragaNinA ziSya labdhisAgaragaNi che. tenI racanA saM. 1557mAM thaI hatI. anya zrIpAlacaritomAM vRddha tapAgacchanA ja eka anya vidvAna vijayaratnasUrinA ziSya dharmavIre saMskRtamAM zrIpAlacaritanI racanA karI che. tenI prAcIna hastaprato saM. 1573, 1575 ane 1593nI maLe che. eka zrIpAlacaritranuM nirmANa saMskRta gadyamAM tapAgacchIya nayavimalanA ziSya jJAnavimalasUrie saM. 1745mAM karyuM hatuM. A caritra vijayaprabhasUrinA paTTadhara vijaya ratnasUrinA zAsanakAlamAM samApta thayuM hatuM.' 1. jinaratnakoza, pR. 369 2. nemivijJAna prasthamAlA (22), kezavalAla premacandra kaMsArA, khaMbhAta, vi.saM. 2008 3. jinaratnakoza, pR. 397; vijayadAnasUrIzvaraprasthamAlA (saM.4), sUrata, vi.saM.1995 4. jinaratnakoza, pR. 397 5. ejana; devacanda lAlabhAI pustakoddhAra (saM.pada), muMbaI, 1917 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya ukta prAkRta racanAne AdhAre kharataragacchanA jayakIrtisUrie paNa saM. 1868mAM granthAgrapramANa 1100 dharAvatA zrIpAlacaritanI racanA saMskRta gadyamAM karI che. tenA upara ajJAtakartRka eka TIkA paNa che. anya zrIpAlacaritonA kartAonAM nAma che - jIvarAjagaNi, somacandragaNi (saMskRta gadya), vijayasiMhasUri, vIrabhadrasUri (granthAgra 1334), pradyumnasUri (prAkRta racanA), saubhAgyasUri, harSasUri, kSemalaka, Indra devarasa, vinayavijaya (prAkRta) tathA labdhimuni. 295 temAM vinayavijayanI prAkRta racanA 4 khaMDomAM vibhakta che. tenI prAcIna prati saM. 1683nI maLe che. labdhimuninI 10 sargomAM vibhakta 1040 zlokapramANa racanA saM. 1990mAM racAIche. labdhimuni kharataragacchanA rAjamuninA ziSya che ane temaNe kharataragacchanA AcAryonAM keTalAMya jIvanacaritro lakhyAM che. uparyukta racanAomAM zvetAMbara paraMparAmAM pracalita zrIpAlanuM carita ApavAmAM AvyuM che. digaMbara saMpradAya sammata caritra upara sauthI prAcIna grantha zrIpAlacarita bhaTTAraka sakalakIrtikRta maLe che. te sAta paricchedomAM vibhakta che. temAM koTibhaTa zrIpAlanuM rAjyAvasthAmAM kuSTha thavuM, tenuM nivAraNa, samudrayAtrA, zUlI para caDavuM vagere ghaTanAo nATakIya rIte nirUpAI che. tenA kartAno paricaya pahelAM ApI dIdho che. graMthanI racanAno cokkasa kALa jANI zakAyo nathI. anya lekhakomAM vighAnandri, mallibhUSaNa, zrutasAgara, brahma. nemidatta (nava sargomAM, saM. 1585), zubhacandra, paM. jagannAtha tathA somakIrtikRta racanAono ullekha maLe che.4 ajJAtakartRka be zrIpAlacaritono paNa ullekha maLe che. temAMthI ekanI prAcIna prati saM. 1572nI che.5 1. ejana; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1908 2. ejana, pR. 397-398 3. ejana, pR. 398; jinadattasUri bhaMDAra, pAyadhunI, muMbaI, saM. 1991 4. ejana, pR. 397-398; jaina sAhitya aura ItihAsa; pR. 374; rAjasthAna ke jaina sanna : vyaktitva evaM kRtitva, pR. 13; temAMthI ekano hiMdI anuvAda jinavANI pracAraka kAryAlaya, kalakattAthI prakAzita thayo che. 5. ejana Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 jaina kAvyasAhitya zrIpAlacarita upara eka nATaka paNa dharmasundara apara nAma siddhasUrie saM. 1531mAM racyuM che. apabhraMza bhASAmAM kavi raIdhU ane paM. narasenanAM siripAlacariumAM digaMbara saMpradAya sammata kathAnaka ApavAmAM AvyuM che. gujarAtI ane hiMdI bhASAnA kavio mATe A carita bahu ja rocaka ane AkarSaka rahyuM che. bhaviSyadattakathA - zrIpAlakathAnI jema bhaviSyadattanI laukika kathAne zrutapaMcamInuM mAhAsya darzAvavA mATe dharmakathAmAM parivartita karavAmAM Avela che. kathAvastu - bhaviSyadatta eka vaNika putra che. te potAnA oramAna bhAI badhudatta sAthe vyApAra karavA paradeza jAya che, tyAM te dhana kamAya che ane lagna paNa karI le che paraMtu teno oramAna bhAI tene dago daI vAraMvAra duHkha de che, eTale sudhI ke tene dvIpamAM ekalo choDIne tenI patnI sAthe ghare pAcho Ave che ane tenI sAthe lagna karI levA Icche che. paraMtu te daramyAna bhaviSyadatta paNa yakSanI madadathI ghare pAcho phare che, potAno adhikAra meLave che ane rAjAne khuza karI rAjakanyA sAthe lagna kare che. chevaTe eka muni pAsethI potAnA pUrvabhavano vRttAnta sAMbhaLI virakta thaI putrane rAja sopI muni thaI jAya che. A kathA upara aneka kRtio racAI che. temano paricaya jJAnapaMcamI kathA upara racAyelI kRtionA prasaMgamAM ApavAmAM Avyo che. maNipaticarita (munipaticarita) - A caritrAtmaka kathAgraMthamAM maNipati (nRpa) muninA caritra sAthe temanA tathA kuMcika zeTha vaccenA saMvAda dvArA 16 kathAo ApavAmAM AvI che, temanuM saMkalana eka padyamAM A rIte che : hastI hAraH siMho metAryaH sukumArikA / bhadrokSA gRhakokilaH sacivAvaTuko'pi ca / nAgadatto varddhakizca cArabhaTyatha gopakaH siMhI zItAditahariH kASTharSiH SoDazo mataH // 1. ejana, pR. 398 2. ejana, pR. 300, 310; A kAvyanuM vAstavika nAma maNipaticarita che. prAkRtamAM maNivaIne pachI lekhakoe muNivaI karIne munipati (saMskRta) nAma ApI dIdhuM che. A vAtanuM spaSTIkaraNa hemacandra granthamAlA, amadAvAdathI prakAzita A granthanI prastAvanAmAM karavAmAM AvyuM che. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya A caritrano sAra nIce mujaba che : maNipatikA nagarIno maNipati nAmano rAjA hato. teNe eka divasa potAnA mAthAmAM pAkelo dhoLo vALa joI potAnA putra municandrane rAja soMpI damaghoSamuni pAse dIkSA laI lIdhI ane ekalA vihAra karavA lAgyo. eka vAra te ujjayinInI bahAra masANamAM kAyotsarga karatA hatA. tyAM bhayAnaka ThaMDIne kAraNe gopALa bALakoe bhaktithI munine vastra oDhADyuM paraMtu citAnI jhALa lAgavAthI vastrane Aga lAgI gaI ane maNipatimuni dAjhI gayA. tenI khabara te nagaranA zeTha kuMcikane paDI ane temaNe munine potAnA ghare lAvI temanI cikitsA karAvI tathA varSAkAla najIka hovAthI munine comAsuM tyAM vItAvavA Agraha karyo, tathA potAnA putranA bhayathI saMstAraka nIce potAnA dhanane dATI dIdhuM. paraMtu putra te dhanane uThAvI gayo. zeThe muni upara dhanacorIno AkSepa mUkyo ane hAthInI kathA kahI. eTale munie potAnI nirdoSatA darzAvavA eka hArakathA (A eka lAMbu kathAnaka che) kahI. A rIte te bannenI carcAmAM 8-8 = 16 kathAo kahevAI. paraMtu zeThanA mananI zaMkA dUra na thaI, eTale munie krodhe bharAIne zApa Apyo ke 'jeNe tAruM dhana lIdhuM hoya te phATI paDe.' tapanA prabhAvathI muninA zarIramAMthI tejolezyA nIkaLavA lAgI. eTale kuMcika zeThanA putre bhayabhIta thaI corI svIkArI muninI kSamA mAgI. munie kSamA ApI. paraMtu kuMcika zeThane vairAgya vyApI gayo. te dIkSA laI muni banyA. bannee nirdoSa tapasyA karI svarga meLavyuM. A kathA upara saMskRtamAM traNa ane prAkRtamAM eka racanA maLe che. 297 prathama racanA saMskRta gadya-padyamaya che. tenI racanA candragacchanA jammUkavie saM.1005mAM karI hatI. temanI anya racanA jinazatakakAvya upara saM. 1025mAM sAmbamunie TIkA lakhI hatI. tenI prazastimAMthI A kavinA gacchanI jANa thaI. kartAnA jIvananA vize vadhu kaMI ja jANavA maLatuM nathI. bRTTippanikAmAM maNipaticaritane munipaticarita kahIne '200 varSe navUnAdhRta 2200 30. 2007' ema lakhyuM che. tethI lAge che ke jambunAga ane jammUkavi eka ja hatA. banI zake ke jambunuM bIjuM nAma jambunAga hoya. A caritragrantha etadviSayaka anya racanAothI prAcIna, sundara ane AkarSaka che. tenI bhASA saraLa, spaSTArthayukta ane alaMkAravibhUSita che. prAraMbhamAM sajjanastuti, durjananindA, grISma Adi Rtu, sAyaMkALa tathA nagarI vagerenuM AkarSaka varNana che. kavi alaMkArapriya che paNa temanI bhASA prasAdaguNavALI che. A ciratranuM kathAnaka to bahu ja saMkSipta 1. hemacandra granthamAlA, ahamadAbAda, saM. 1978 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 jena kAvyasAhitya che paraMtu varNana ane prAsaMgika kathAothI te vistRta banI gayuM che. bIjI racanA prAkRta gAthAomAM che. te saMkSipta che. temAM kula 646 gAthAo che. te 805 zlokapramANa che. tenI racanA saM. 1172mAM bRhadgacchIya mAnadevanA praziSya ane upAdhyAya jinapatinA ziSya haribhadrasUrie karI che. je haribhadrasUrinI anya upalabdha kRtio che - zreyAMsacaritra, prazamarativRtti, kSetrasamAsavRtti ane baMdhasvAmitvaSaDazItikarmagranthavRtti. trIjI racanA saMskRta gadyamAM che. haribhadrasUrinA prAkRta caritra uparathI ja A kRti saMskRta gadyamAM racavAmAM AvI che. vAstavamAM A teno anuvAda mAtra che ane tenAthI laghu che. jinaratnakoza anusAra tenA kartA dharmavijayagaNi che. cothI racanA nayanandisUrikRta che, teno granthAga 625 pramANa che, teno ullekha maLe che.* pAMcamI racanA saMskRta gadyamAM che ane temAM prAsaMgika kathAo eTalI badhI che ke tenuM pramANa banne caritrothI moTuM thaI gayuM che. A granthanI bhASA astavyasta che. tenA kartAnuM nAma ajJAta che." eka munipaticaritrasAroddhAra nAmanI saMskRta kRtino paNa ullekha maLe che. gajasukumAlakathA - gajasukumAlane gajakumAra paNa kahevAya che. temanI kathA annakRtadazAMgamAM AvI che. te devakInA aMtima putra hatA. temanuM udAharaNa tapanI carama ArAdhanA, manuSyakRta upasargone acala bhAvathI sahana karavA tathA kSamAnI ucca koTinI pariNatinA mATe aneka kathAgranthomAM Ave che. tenA upara saMskRtamAM eka ajJAtakartaka racanAno ullekha maLe che. 1. jinaratnakoza, pR. 300, 310 2. nayaNamuNiruddasaMkhe vikkamasaMvaccharaMmi vaccante (1172) / bhaddavaya paMcamie samatthiaM carittamiNamotti / / 3. jinaratnakoza, pR. 311 4. ejana 5. maNipatirAjarSicaritanI prastAvanA, hemacaMdra granthamAlA, saM. 1978; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara dvArA saMpAdita ane prakAzita 6. jinaratnakoza, pR. 311 7. ejana, pR. 102 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 299 sukozalacarita-tapanI ArAdhanAnA mahattvane darzAvavA ane tiryaMca (vAghaNa)kRta upasargane kSamAbhAvathI sahana karavA joIe e kahevA mATe sukauzalamuninuM caritra aneka kathAkozomAM AvyuM che. harirSaNanA kathAkozamAM A caritra 284 zlokomAM AlekhAyeluM che. prAkRta (apabhraMza)mAM somakIrti bhaTTArakakRta tathA traNa ajJAtakartaka racanAo (jamAM 97 gAthA, 101 gAthA ane 107 gAthA che) maLe che. saMskRtamAM brahma. nemidatta ane bhaTTAraka narendrakIrtikuta racanAo maLe che. apabhraMzamAM 1302mAM racAyelI ajJAtakartaka kRti" tathA kavi raIdhUkRta sukosalacarikano ullekha maLe avantikamAla athavA sukumAlacarita - tapanI carama ArAdhanA ane tiryaMca (zRMgAlI)nA upasargone aDaga bhAvathI sahana karavAnA dRSTAnta tarIke avantisukumAlanI kathA ArAdhanA kathAkozo tathA anya kathAkozomAM kahevAmAM AvI che. hariSaNanA kathAkozamAM A kathA 260 zlokomAM ApavAmAM AvI che. dAnapradIpamAM tene upAzrayadAnanuM mahattva darzAvavA kahevAmAM AvI che. avantisukamAla AcArya suhastinA ziSya manAyA che ane kahevAmAM Ave che ke temanA samAdhisthaLa upara ujjainanuM mahAkAlezvara maMdira banyuM che. AnA upara svataMtra racanAomAM bhaTTAraka sakalakIrtikRta (15mI sadI) 9 sargAtmaka 1050 zlokomAM nibaddha eka kAvya maLe che. bIjI racanA bhaTTAraka prabhAcandranA ziSya vAdicandra (saM.1650-1660) racelI hovAno ullekha maLe che tathA anya ajJAtakartaka saMskRta racanAono ullekha paNa maLe che. pATaNa(gujarAta)nA tapAgaccha bhaMDAranA eka kathAsaMgrahamAM avantisukumAlakathA 119 prAkRta gAthAomAM upalabdha che. jinadattacarita - sAdhuparicaryA yA munine AhAradAnanA prabhAvathI vyakti jIvanamAM saMkaTothI bace che, potAnI zuddhi karI zake che, e tathyane darzAvavA mATe 1-6 ejana, pR. 443-444; hindImAM sukozalacaritra prakAzita che. gujarAtImAM aneka rAsa vagere upalabdha che. 7-9, ejana, pR. 443; sukumAlacaritra upara hindImAM gadya-padya racanAo prakAzita thaI che. 10. ejana, pR. 17; pATaNa bhaMDAra sUci, bhAga 1, pR. 405 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya jinadattanA caritra upara keTalIya kathAkRtio saMskRta-prAkRtamAM racavAmAM AvI che. jinadatte potAnA pUrvabhavamAM kevaLa pUrNimAnA divase eka munirAjane paricaryApUrvaka AhAradAna karyuM hatuM. tenA prabhAvathI te potAnA vartamAna bhavamAM ghUtavyasanathI saMpatti khoIne paNa nAnA prakAranAM camatkArI ane sAhasika kAryo karI zake che. te veSaparivartana kare che, samudrayAtrA kare che, hAthIne vaza kare che, rAjakanyAo sAthe lagna kare che ane vividha prakAranAM sukho bhogavI chevaTe tapasyA karI svarga prApta kare che. 300 A kathAnaka upara sauthI prAcIna ajJAtakartRka kRti prAkRta gadyamAM maLe che. tenI hastalikhita prati maNibhadrayatie varanAga mATe saM. 1186mAM taiyAra karI hatI. temAM jinadattano pUrvabhava prAraMbhane badale aMtamAM Apyo che. bIjI racanA prAkRta gadyapadyamAM che, te 750 granthAgrapramANa che. tenI racanA pADiyagacchanA nemicandranA praziSya ane sarvadevasUrinA ziSya sumatigaNie karI che. kRtino racanAkALa nizcita nathI, paraMtu eka prAcIna pratimAM te pratine aNahilapATaNamAM saM. 1246mAM lakhAvavAmAM AvI hovAno ullekha che. tethI kRtinI racanA te pahelAM thaI hovAnuM nizcita che. temAM viz2aputro ane sAMyAtrikonI yAtrAnuM rocaka varNana che. A kathAnaka saMbaMdhI trIjI racanA saMskRtamAM che. temAM 9 sarga che tathA 938 zloka che. tene jinadattakathAsamuccaya paNa kahe che. sargAntanA eka-eka be-be vRtta chaMdo sivAya AkhI kRti anurumAM che. tenI racanA guNabhadrAcArye karI che. 1. jinaratnakoza, pR. 135 2. siMdhI jaina granthamAlA, granthAMka 27, muMbaI, saM. 2009 3. ejana, banne racanAo eka ja graMthamAM prakAzita che. 4. vizeSa paricaya mATe juo - DaoN. jagadIzacandra jaina, prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka ItihAsa, pR. 505-508. 5. mANikacandra digaMbara jaina granthamAlA, muMbaI, saM. 1973; Ano hindI anuvAda paM. zrIlAla kAvyatIrtha, kalakattAthI prakAzita. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 301 guNabhadra nAmanA pAMca AcAryo thayA jANavA maLe che. temAMthI eka uttarapurANanA kartA guNabhadra che, paraMtu temanI kRti sAthe Ano koI meLa nathI. bIjA guNabhadra candala rAjA paramardinA zAsanakAla(sanuM 1170-1200)mAM thayA che. te paNa sArA kavi hatA. temaNe raceluM saMskRta dhanyakumAracaritra kAvya maLe che. te ja vijauliyA pArzvanAtha staMbhalekhanA lekhaka tathA pratiSThApAThanA lekhaka manAya che. bahu saMbhavita che ke A ja guNabhadra jinadattacaritranI racanA karI hoya. cothI racanA saMskRta gadya(granthAjha 1637)mAM che. tene saM. 1474mAM pUrNimAgacchanA guNasAgarasUrinA ziSya guNasamudrasUrie racI che. anya ekabe jinadattakathAono ullekha maLe che. apabhraMzamAM raI kavie jinadattacarikanuM sarjana karyuM che. naravarmakathA - samyaktanuM mAhAbhya prakaTa karavA mATe naravarmanarezanI kathAne laIne racAyelI betraNa kRtio maLe che. kathAvastu- rAjagRhanA rAjA naravarma hatA. temane haridatta nAmano putra hato. eka vAra videzayAtrAthI pAchA pharI rAjAnA mitra madanadatte rAjAne eka hAra Apyo ane kahyuM ke potAne eka deve hAra Apyo che, je deva pUrvabhavamAM potAno moTo bhAI hato ane eka muninA kahevA pramANe te deve have ApanA putra haridattarUpe janma lIdho che. haridatte paNa te hArane jotAM ja jAtismaraNa dvArA potAnA pUrvabhavanuM saghaLuM vRttAnta kahI saMbhaLAvyuM. te vakhate eka kevalI munino upadeza sAMbhaLI naravarme samyakta vrata grahaNa karyuM. eka vakhata Indra pAsethI temanI prazaMsA sAMbhaLI eka deve parIkSA karI. te deve rAjAne bhUkhathI pIDAyelA jaina sAdhuone laDatAjhagaDatA dekhADyA. rAjA potAnA rAjayamAM AvuM thatuM joI AtmaniMdA ane AtmagahaNA karavA lAgyA. deve A rIte rAjAne sAcA samyavI tarIke parakhyo. naravarme ghaNA vakhata sudhI gRhastha dharmanuM pAlana karI chevaTe dIkSA lIdhI ane sugati prApta karI. A kathAnaka upara sarvaprathama kRti naravarmamahArAjacaritra vivekasamudramaNi dvArA viracita maLe che. temAM pAMca sarga che. kRtinA anta kavie tenuM parimANa 5424 1. pratiSThApATha pazcAtkAlIna 16mI sadInA guNabhadranI racanA che. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jena kAvyasAhitya zlokapramANa ApyuM che. tenuM bIjuM nAma samyakvAlaMkArakAvya che. te avAntara kathAothI bharapUra che. tenI bhASA saraLa ane subodha che. badhA sargo anuSpa chaMdamAM che. sarvAnta zArdUlavikrIDita, vasaMtatilakA Adi chaMdono prayoga thayo che. tenA kartA kharataragacchIya jinaratnasUrinA ziSya vAcanAcArya vivekasamudragaNi che. tenI racanA temaNe khaMbhAtamAM saM.1325mAM dIpAvalInA divase karI hatI. racanA karavAnI vinaMtI bAhaDaputra bohitye karI hatI. A kRtinuM saMzodhana pratyekabuddhacaritanA kartA jinaratnasUri ane lakSmItilaka upAdhyAye karyuM hatuM. vivekasamudragaNinI anya racanAomAM jinaprabodhacatuHsaptatikA tathA puNyasArakathAnaka (saM.1334) male che. kharataragacchabRhadgurnAvali anusAra vivekasamudranI dIkSA vaizAkha zukla caturdazI saM. 1304mAM, vAcanAcAryanI upAdhi saM. 1323mAM ane svargavAsa jyeSTha zukla dvitIyA saM. 1378mAM thayo hato. naravarmacaritra upara bIjI racanA vinayaprabha upAdhyAyanI maLe che. tenI racanA saM.1412mAM thaI hatI. A eka laghu kRti che. teno granthAgra 800 zlokapramANa che. vinayaprabha kharataragacchanA jinakuzalasUrinA ziSya hatA. trIjI racanA (granthAjha 500 zlokapramANa) munisundarasUrikRtano ullekha maLe cothI racanA kharataragacchIya puNyatilakanA ziSya vidyAkIrtie saM. 1969mAM racI hatI." guNavarmacarita - abhiSeka vagere sattara prakAranI antipUjAnA mAhAbhyane darzAvavA mATe guNavarmA ane tenA 17 putronI kathAnI racanA thaI che." 1. jinaratnakoza, pR. 4ra7; jinaratnakozamAM tenuM apara nAma naravarmamahArAjacarita na devAnI bhUla thaI che; tenI prati bRhata bhaMDAra, jesalamera (prati saM. 274)mAM che. 2. pR. 49-65 3. jinaratnakoza, pR. 204; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1909 4. ejana, pR. 205 5. aprakAzita, maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI mRtigrantha, dvitIya khaMDa, pR. 28 da. jinaratnakoza, pR. 105; prakAzita - amadAvAda, 1901 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 303 kathAvastu - hastinApuramAM guNavarmA rAjaputre rAjaya maLyA pachI kramazaH ratnAvalI, kanakAvalI, ratnamAlA ane kanakamAlA rAjakumArIo sAthe lagna karyA. bIjI rAjakumArI sAthenA lagnaprasaMge pArzvanAtha jinamaMdiramAM bhaktibhAvathI pUjA karatI vakhate tene jAtismaraNa thayuM ke pUrvabhavamAM pote hastInApuramAM dhanadatta nAmanA zeTha hato, dhanadattane 4 patnIo hatI ane 17 prakAranI pUjA karavAthI 4 patnIthI tene 17 putra thayA hatA. jinapUjAnA prabhAvathI dhanadatta marIne deva thayo ane vartamAnamAM guNavarmA rAjA thayo. A janmamAM paNa tene (guNavarmAne) 17 putra thayA. temAM 17 prakAranI pUjAnAM nAma ApavAmAM AvyAM che. pratyeka pUjAnuM mAhAsya darzAvavA mATe eka kathA ema kula 17 kathAo ApavAmAM AvI che. A kathAgrantha 5 sargomAM vibhakta che. granthAga 1948 zlokapramANa che. temAM saMskRtanA vibhinna chaMdono prayoga thayo che. kartA ane racanAkALa - A kRtinA aMte ApavAmAM AvelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke tenA kartA aMcalagacchaza mANikyasuMdarasUri che. temaNe kRtine saM. 1484mAM satyapura(sAcaura)mAM vardhamAna jinabhavanamAM upAdhyAya dharmanandananA viziSTa sAnnidhyamAM samApta karI hatI. temanI anya kRtiomAM zrIdharacaritakAvya, zukarAjakathA, dharmadattakathAnaka, mahAbalamalayasundarIkathA, catupUrvIcampa, pRthvIcandracaritra (gadya) Adi maLe che. saravikramacariya - AmAM narasiMha nRpanA putra rAjakumAra naravikrama, tenI patnI zIlavatI ane te bannenA be putronA vipattibharyA jIvananuM varNana che. te cAre eka apriya ghaTanAne kAraNe rAjya choDI cAlyAM gayAM hatAM tathA vikhUTAM paDI gayAM hatAM ane aneka sAhasika ghaTanAo pachI punaH maLyAM hatAM. A kathA pUrvakarma-phalaparIkSAnA prayojanathI kahevAmAM AvI che. je A kathAne guNacandrasUrie mahAvIracariyamAM vistArathI ApI che. tene saMskRta chAyA sAthe alagathI prakAzita karavAmAM Avela che. A kathAnuM mahattva emAM che ke A kathA aneka jaina ane arjana lekhakoe gujarAtImAM AlekhelI kathA "candanamalayagirino AdhAra siddha thaI che. 1. sarga 2. 42-45 2. nemivijJAna granthamAlA (20), saM. 2008 3. zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava granthamAM prakAzita aMgrejI lekha Jain and Non-Jain Versions of the Popular Tale of Chandana-Malayagiri from Prakrit and Other Early Literary Sourccs' hy Ramusi N. Jani Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jaina kAvyasAhitya rayaNacUDarAyacariya - Ane racUDakathA athavA tilakasundarI-ratnacUkathAnaka paNa kahe che. A eka lokakathA che, teno saMbaMdha devapUjAdiphalapratipAdana sAthe joDavAmAM Avela che. kathA traNa bhAgomAM vibhakta che : 1, ratnacUDano pUrvabhava, 2. janma, hAthIne vaza karavA mATe javuM ane tilakasuMdarI sAthe lagna ane 3. ratnacUDanuM saparivAra merugamana ane devratasvIkaraNa. kathAvastu - pUrvajanmamAM kaMcanapuranA bakula mAlIe RSabhadeva bhagavAnane puSpa caDAvyA hatA, tenA phalarUpe gajapuranA kamalasenanA putra ratnacUDa tarIke teno janma thayo. yuvAna thayo tyAre eka madonmatta hAthInuM damana karyuM paraMtu hAthInuM rUpa dhAraNa karanAra vidyAdhare tenuM apaharaNa karI tene jaMgalamAM pheMkI dIdho. tyAra pachI te judA judA dezomAM bhramaNa karato aneka anubhavo meLave che, aneka rAjakanyAo sAthe lagna kare che ane aneka Rddhio-vidyAo paNa siddha kare che. tyAra bAda patnIo sAthe rAjadhAnImAM pAcho Ave che ane rAjavaibhava bhogave che. pachI dhArmika jIvana vItAvI svarga prApta kare che. kartA ane racanAkALa - tenA kartA nemicandrasUri (pUrva nAma devendramaNi) che. te bRhagacchanA udyotanasUrinA praziSya ane AgradevanA ziSya hatA. A 'racanAno samaya to jJAta nathI paraMtu temaNe potAnI bIjI kRti mahAvIracariyane saM. 1139mAM racI hatI. temanI anya kRtiomAM uttarAdhyayanaTIkA (saM.1129) tathA AkhyAnakamaNikoza paNa maLe che. temaNe ratnacUDakathAnI racanA paMDila padanivezamAM zarU karI hatI ane caDAvalipurImAM samApta karI hatI. tenI prAcIna prati saM. 1208nI maLe che. tenI tADapatrIya prati cakrezvara ane paramAnandasUrinI vinaMtIthI pradyumnasUrinA praziSya yazodeve saM.1221mAM taiyAra karI hatI. ratnacUDakathA - A kRti saMskRta padyomAM che. temAM tAmilinI nagarInA zeTha ratnAkaranA putra ratnacUDanI videzonI vANijyayAtrAnI kathA ApI che. kathAnI 1. jinaratnakoza, pR. 160, 326, 327; 5. maNivijaya graMthamAlA, ahamadAbAda, 1949 2. yazovijaya granthamAlA, saM. 43, bhAvanagara; jinaratnakoza, pR. 327; teno jarmana anuvAda je. haTale karyo che, 1922mAM te likjhIgathI prakAzita thayo che. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya vacce adbhuta rIte svapra ane tenuM phaLa, yAtrAe jatA putra ratnacUDane pitA dvArA zikSA jemAM vyAvahArika buddhi ane andhavizvAsonuM saMmizraNa che, yAtrAe nIkaLatI vakhate zubhazakunono ullekha, bhAgyazALI puruSanA zarIra uparanAM 32 tila vagere lakSaNonI gaNanA Adino samAveza karavAmAM Avyo che. yAtrA daramyAna ratnacUDa dhUrtonI nagarI anItipura pahoMce che. tyAM anyAyI rAjA rAjya kare che. tene avicArI maMtrI hato tathA azAMti purohita hato. A dhUrtonI duniyAmAM ratnacUDane aneka camatkArI ghaTanAono sAmano karavo paDe che. kathA bahu ja cAturyapUrNa ane manoraMjaka che. kathAnI vacce rohaka nAmanA bAlaka ane brAhmaNa somazarmAnA pitAnI kathAno AviSkAra karavAmAM Avyo che. rohaka pAli mahAummanga jAtakamAM AlekhavAmAM AvelA mahAsedha nAmanA puruSanI jema ja aneka asaMbhava kAryone potAnA buddhibaLathI pAra pADe che.' somazarmA brAhmaNanA pitA havAI killAo race che. kathAnakomAM taka maLe tyAre upadezAtmaka padyo mUkyAM che, te bahu rocaka che. ratnacUDa potAnA buddhikauzalathI dhana kamAI pAcho Ave che. A badhuM teNe pUrvajanmamAM karelA dAnanA prabhAvathI banyuM che e vAta tene muni dharmaghoSa kahe che. pachI anItipura (dhUrtanagarI)nI pratyeka ghaTanAne rUpakathI A saMsAramAM ghaTAvavAmAM Ave che ane A rIte kathAnI samApti thAya che. A kathA devendrasUriSkRta prAkRta ratnacUDakathA sAthe nAmasAmya dharAvatI hovA chatAM sarvathA bhinna che. kartA ane racanAkALa A kRtinA kartA tapAgacchIya ratnasiMhanA ziSya jJAnasAgara che. temano paricaya temanI anya kRti vimalanAthacaritanA prasaMgamAM 1. zloka saM. 22-57 2. zloka saM. 95-136 3. zloka saM. 111-114 4. zloka saM. 485-491 305 5. zloka saM. 218-309 6. zloka saM. 530-538 7. Ane tilakasundarI-ratnacUDakathAnaka paNa kahe che. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jena kAvyasAhitya Apyo che.' vimalanAthacaritanA dAnadharmAdhikAramAM A ja kathA saMskRta gadyamAM ApI che. ratnacUDakathA upara jinavallabhasUri, nemaprabha ane rAjavardhane paNa racanAo karI che. 2 ratnazekharakathA - rAjA ratnazekhara ane rANI ratnAvatInI laukika kathAne jaina kathAkAroe parvatithiArAdhananA kalpanAbaMdhamAM parivartita karI pragaTa karI che. kathAvastu - ratnapuranA rAjA ratnazekhara kinnara yugala pAsethI ratnAvatInI prazaMsA sAMbhaLI mugdha thaI jaI maravA Icche che. paraMtu teno maMtrI AzvAsana ApI ratnAvatInI bhALa meLavavA jaMgalomAM bhaTake che. eka yakSakanyAnA nirdezathI te agnikuMDamAM paDI pAtALalokamAM pahoMce che. tyAM eka yakSa pAsethI pelI kanyA (je mAnuSI hatI)nI utpatti jANI tenI sAthe lagna karI le che (kanyAnI utpattimAM tenA manuSyabhavanAM mAtApitAnI kathA ApI che jeo parvatithino bhaMga karavAthI yayonimAM utpanna thayA hatAM). te yakSe ja tene ratnAvatInuM sthAna batAvyuM, ratnAvatI sihalanarezanI putrI hatI. te yakSe ja tene vidyAbaLathI siMhaladvIpa paNa pahoMcADI dIdho. tyAM te yoginInA veSamAM ratnAvatIne maLyo. ratnAvatIe tene kahyuM ke te te puruSa sAthe ja lagna karaze je pUrvajanmamAM teno mRganA rUpamAM pati hato. yoginIe bhaviSyano vicAra karI batAvyuM ke teno te pati tene zIdhra kAmadevanA maMdiramAM dhUtakrIDA karato maLaze. Ama ratnavatIne samajAvI te pelI pakSavidyAnA baLathI potAnA rAjA pAse ratnapura pahoMcyo. tyAM rAjA sAta mahinAnI avadhi pUrI thatAM citAmAM baLI maravA taiyAra hato. rAjAne potAnI sAthe laI te siMhaladvIpa kAmadevanA maMdire pahoMcyo ane tyAM rAjA ane ratnapatInuM milana karAvyuM. bannenA lagna thayA. banne potAnA nagaramAM pAchA AvyAM. eka vAra eka zuka ane zukI AvIne temanA hAthamAM besI gayAM ane temane pUchatAM teo vidvattApUrNa vArtAlApa karatAM karatAM mUrNita thaI gayAM ane marI gayAM. rAjAe eka munine A ghaTanA vize pUchIne jANyuM ke te banne tenA pUrvaja hatA ane parvatithino bhaMga karavAne kAraNe te banne pakSiyonimAM utpanna thayA hatA. have te banne pApathI mukta thaI dharaNendra-padmAvatI banyA che. A jANI rAjA, rANI, maMtrI vagere saue parvatithinuM pAlana karavAnuM vrata lIdhuM ane chevaTe vratanA prabhAvathI temane svarga maLyuM. 1. pR. 102-103 2. jinaratnakoza, pR. 326-327. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya A kathAmAM jo parvatithipAlananI vidhine na joDIe to te bilkula laukika kathA ja che ane suprasiddha hindI kAvya jAyasIkRta padyAvatanI kathAno mUla srota siddha thAya che. DaoN. hIrAlAla jaine tenuM vizleSaNa karI A vastune sArI rIte siddha karI ApI che. 307 ukta kathAnakane laIne saMskRta-prAkRtamAM jaina kavioe 3-4 kRtio racI che. tapAgacchIya jayatilakasUrinA ziSya dayAvardhanagaNinI kRti sauthI prAcIna che, tene 'ratnazekhararatnavatIkathA yA 'parvavicAra' yA 'parvatithivicAra' kahevAmAM Ave che. temAM 380 zloka che ane teno racanA saM. 1463 che. dayAvardhananI bIjI kRti haMsakathA paNa che. A ja viSayanI bIjI kRti ratnazekharasUrinI che. A ratnazekhara koNa che, e kahevuM kaThina che. eka ratnazekhara 15mI sadInA pUrvArdhamAM ane bIjA 16mI sadInA prAraMbhamAM thayA che. trIjI racanA 'rayaNaseharIkahA' prAkRtamAM che. teno granthAtra 8000 zlokapramANa che. tenI racanA tapAgacchIya jayacandrasUrinA ziSya jinaharSagaNie karI che. temaNe A racanA citrakUTamAM karI hatI. A kathAno racanAsaMvata jJAta nathI paraMtu jinaharSagaNinI anya kRtio upalabdha che, temAMthI vastupAlacaritranI racanA saM. 1497mAM ane viMzatisthAnakasaMgrahanI saM.1502mAM thaI che. prastuta kRtinI prAcIna prati vi.saM.1512nI che, tethI tenI racanA tenAthI pahelAM thaI hovI joIe. keTalIka ajJAtakartRka ratnazekharakathAo paNa che, temAMthI ekanI prAcIna hastaprata saM. 1553nI maLI che. 1. madhyabhAratI patrikA, saMkhyA 2, DaoN. jainano aMgrejI lekha 'sorsIsa opha padmAvata'. 2. jinaratnakoza, pR. 328; labdhivijayasUrIzvara granthamAlA, bhAvanagara, saM. 2014. 3. ejana 4. ejana, pR. 324; jaina vividha sAhitya zAstramAlA (saM.10), vArANasI, 1918; jaina AtmAnaMda sabhA (saM.63), bhAvanagara, saM. 1974 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jaina kAvyasAhitya agaDadattapurANa (carita) - AnI kathA ati prAcIna hovAthI tene purANa nAma ApyuM che. temAM agaDadattanuM kAmAkhyAna ane cAturI varNita che. tenA kartA ajJAta che. agaDadattanI kathA vasudevahiMDI (pamI-6ThThI sadI), uttarAdhyayananI vAdivetAla zAntisUrikata ziSyahitA prAkRta TIkA (11mI sadI) tathA nemicandrasUri (pUrva nAma devendragaNi)kRta sukhabodhA TIkA (saM.1130)mAM Ave che. vasudevadiMDI anusAra agaDadatta ujjayinIno eka sArathIputra hato. pitAnuM mRtyu thatAM pitAnA parama mitra kauzAmbInA eka AcArya pAse te zastravidyA zIkhe che, tyAM tene sAmadattA sundarI sAthe prema thaI jAya che. thoDA vakhata pachI te parivrAjakaveSadhArI corano vadha kare che. tenA bhUmigRhane zodhI tenI benane maLe che. tyAM badalo levA tenA mATe goThavela paDyatramAMthI te bacI nIkaLe che. sAmadattAne laI ujjayinI pAchA pharatAM rastAmAM dhanaMjaya nAmanA cora sAthe tene sAmano karavo paDe che paNa te te corano vadha karI nAkhe che. ujajainI pahoMcyA pachI sAmadattAnI sAthe udyAnamAM vihAra karatI vakhate sAmadattAne sarpa Dase che. vidyAdhara yugalanA sparzathI te punaH cetanA meLave che. devakulamAM pahoMcI sAmadattA agaDadattanA vadhano prayatna kare che. strInindA ane saMsAravairAgyanA rUpamAM kathA samApta thAya che.. nemicandrasUrie uttarAdhyayanavRttimAM Ane pratibaddhajIvInA dRSTAnta tarIke kahI che. A kathAnaka pUrvokta kathAnakathI keTalIya bAbatomAM bhinna che. keTalIya ghaTanAo ane pAtronAM nAmomAM aMtara che. nemicandrasUrino srota saMbhavataH vasudevahiDInA srotathI bhinna haze. jarmana vidvAna Do. AsaDorse A kathAnakanuM vizleSaNa karI tene hajAro varSa prAcIna kathAnakonI zreNImAM mUkyuM che. saMbhavataH ati prAcInatAnA kAraNe ja ukta racanAne agaDadattapurANa kahI che. uttamakumAracarita - dAnanA mAhAbhyane pragaTa karavA mATe ukta laukika kathAno upayoga karavAmAM Avyo che. uttamakumAra eka rAjakumAra che. te vividha prakAranAM 1. jinaratnakoza, pR. 1; vinaya bhakti sundara caraNa granthamAlA (saM. 6), jAmanagara, saM. 1997; A racanA saMskRtanA 334 zlokomAM pUrI thAya che, tene dravyabhAvanidrAtyAganA dAnta tarIke Apela che.. 2. vasudevahiMDI, pR. 36-42 3. e nyUvarsana oNpha agaDadatta sTorI, nyU InDiyana eTIkverI, bhAga 1, san 1938 39 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 309 sAhasanAM kAryo kare che ane duHkho-saMkaTo pAra karato pade pade Rddhisiddhi prApta kare che. dharmakathAnI dRSTie darzAvavAmAM AvyuM che ke jIvanamAM vacce vacce tenA upara je duHkho paDyAM te pUrvabhavanAM duSkarmonuM pariNAma hatuM ane tene je saphaLatAo maLI tenuM kAraNa teNe pUrvabhavamAM munione je vastradAna karyuM hatuM te hatuM. A kathA laIne keTalAya lekhakonI racanAo maLe che. saMskRta zlokomAM prathama kRti tapAgacchIya somasuMdaranA ziSya jinakIrtikata che ane bIjI somasuMdaranA praziSya ane ratnazekharanA ziSya somamaMDanagaNikRta che. paTTAvalI anusAra somasuMdarane vi.saM.1457mAM sUripada maLyuM hatuM. tethI A racanAo 15mI sadInA aMtima dazakAonI hovI joIe. A viSayanI eka anya kRti zubhazIlagaNikRta maLe che. cothI racanA 16mI zatAbdInA kharataragacchIya bhaktilAbhanA ziSya cAracandranI che. temAM 686 zloko saraLa bhASAmAM che. temAM anya kRtiomAMthI uddhata prAkRta padyo paNa vacce vacce Ave che. aneka avAra kathAo paNa saMkSepamAM ApavAmAM AvI che. je A kathAnuM ajJAtakartaka saMskRta gadyamAM rUpAntara paNa maLe che. jarmana vidvAna vebare san 1884mAM AnuM saMpAdana karyuM ane sAthe jarmana anuvAda paNa karyo." 19mI sadInA kharataragacchIya vinItasuMdaranA ziSya sumativardhane paNa A kathA upara eka padyAtmaka racanA karI che. bhImasenanRpakathA - paMcapAMDavo uparAMta jaina kathAnakomAM keTalAya bhImasenanA caritro AlekhAyAM che. dhanezvarasUrikRta zatruMjayamAhAbhyamAM eka bhImasenacaritra AvyuM che ane yazodevakRta dharmopadezaprakaraNa (vi.saM.1305)mAM eka anya bhImasena nRpanuM caritra AvyuM che. saMskRtamAM svatantra racanAnA rUpamAM ajJAtakartRka traNa kRtiono ullekha maLe che. vIsamI sadImAM ukta banne caritone laIne tapAgacchIya 1-3. jinaratnakoza, pR. 41 4. ejana, pR.41; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1922; vardhamAna satyanIti harSasUri jaina granthamAlA, puSpa 15 5. ejana, pR. 42 6. maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI grantha, dvitIya khaMDa, pR. 26 7. jinaratnakoza, pR. 297 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jena kAvyasAhitya buddhisAgaranA ziSya ajitasAgare be racanAo karI che. pahelI racanA yazodevanA ukta kathAkozarUpI granthamAMthI kathAnaka laIne karavAmAM AvelI 13sargonI bRhatI racanA che. AmAM 2425 zloko che. AmAM badhA rasonuM Alekhana thayuM che paNa karuNa rasanI pradhAnatA che. bhImasena attarAyakarmanI prabaLatAne kAraNe aneka kaSTo sahana kare che ane munidAnanA prabhAvathI tathA vardhamAna tapanA prabhAvathI potAnuM rAjya meLave che. chevaTe tapasyA karI mokSapada prApta kare che. bIjI racanAmAM 268 zloko che. te zatruMjayamAhAbhya anusAra che. A kathAno nirdeza ame ukta mAhAtmanA prasaMgamAM karyo che. 17mI sadInuM yazovijayakRta eka ArSabhImacaritra paNa maLyuM che. campakazreSThikathAnaka - A eka saMskRta gadyamAM lakhAyelI kathA che. temAM anya kathAkozo tathA prabaMdhacintAmaNimAM AvelI campakazreSThinI kathA ApavAmAM AvI che. sAthe, tenI aMdara bIjA traNa suMdara upAkhyAno ApavAmAM AvyAM che. A upAkhyAno bhAgya ane puruSArthanuM mahattva darzAve che. saMkSepamAM kathA A pramANe che : caMpAnagarInA eka zeThane koI saMtAna hatuM nahi. gotradevIe kahyuM ke teno uttarAdhikArI dAsInA garbhathI utpanna thayelo bALaka banaze. A sAMbhaLI zeTha A bhavitavyatAne badalavAno prayatna karavA lAgyo. teNe dAsIne zodhI tene garbhiNI dazAmAM mArI nAkhI paraMtu bhAgyavaza tenuM bALaka jIvatuM nIkaLyuM ane bIjAoe tene ucheryuM. te moTo thayo tyAre zeThane A vAtanI khabara paDI. eTale tene mArI nAkhavA mATe koIkanA upara zeTha gupta patra lakhe che paraMtu zeThanI putrI tilottamA patramAM parivartana karI tene vivAhapatranA rUpamAM pheravI nAkhe che. Ama caMpaka pelA zeThano jamAI banI jAya che. tema chatAM zeTha tene marAvI nAkhavA Icche che paraMtu zeTha pote ja marAya che ane caMpaka teno uttarAdhikArI banI jAya che. 1. ajitasAgarasUri granthamAlA (saM.14-15), prAMtija (gujarAta). 2. jinaratnakoza, pR. 321; Ano aMgrejI ane jarmana anuvAda haTale san 1922mAM lijhagathI prakAzita karyo hato. tenuM eka saMskaraNa vidyAvijaya yatrAlayathI sanuM 191pamAM prakAzita thayuM hatuM. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 311 A kathAmAM traNa vArtAo dAkhala karavAmAM AvI che. prathama vArtA rAvaNanI che je bhAgyacakrane niSphaLa paDakAra de che. bIjI vArtAmAM puruSArtha vaDe vidhilikhita vAta paNa badalavAmAM Ave che. trIjI vArtA eka vaNikanI che, te badhAMne Thagato hoya che paraMtu aMte te pote ja eka vezyA dvArA ThagAya che. A chellI kathA khUba ja hAsyapUrNa che. A eka evI kathA che je pUrva ane pazcima banne dezomAM prasiddha che, je brAhmaNa ane bauddha sAhityamAM paNa jovA maLe che. kartA ane racanAkALa - AnA praNetA tapAgacchIya somasuMdarasUrinA ziSya jinakIrti che. temano samaya 15mI sadInA uttarArdha che. granthakAranI anya kRtio dAnakalpadruma apanAma dhanyazAlicaritra (vi.saM.1497), zrIpAlagopAlakathA, paMcanistava, namaskArastava (vi.saM.1494), zrAddhaguNasaMgraha (vi.saM.1498) caMpakazreSThInI kathA upara tapAgacchIya jayavimalagaNinA ziSya prItivimalanI racanA (saM. 1656) tathA jayasomanI racanA paNa maLe che. aghaTakumArakathA - A caMpakazreSThInI kathAnI jema ja laukika kathA che. temAM patravinimaya dvArA kathAnAyaka aghaTakumAranA mRtyuthI bacavAnI ghaTanA AvI che. AnA upara be ajJAtakartaka padyAtmaka kRtio maLe che. jinakIrtikRta aghaTanRpakumArakathA saMskRta gadyamAM che. teno jarmana anuvAda kumArI zArloTa krAuse san 1922mAM karyo che. uparyukta racanAno kALa ApavAmAM Avyo nathI. anumAnataH 15-16mI sadInI A racanA che. mUladevanRpakathA - mUladeva nRpanI lokasAhitya jagatanI eka kathAne supAtradAnanA dRSTAnna tarIke rajU karavAmAM AvI che. mUladeva pATaliputrano eka ati rUpavAna rAjakumAra hato. tene jugAranuM vyasana hatuM. tenA pitAe tene kADhI mUkyo. ujjainI pahoMcI te gulikAvidyAthI vaitAlikanuM rUpa dhAraNa karI manahara gIto gAto rahevA lAgyo. tenA upara devadattA nAmanI vezyA Asakta thaI gaI. vezyAnI mAe tene kapaTayuktithI tyAMthI bhAgI javA majabUra karyo. 1. jinaratnakoza, pR. 121; jamanAbhAI bhagubhAI, amadAvAda, 1916 2. ejana, pR. 121 3-5.ejana, pR.1 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 bhUkhatarasathI bhaTakatA tene bhikSAmAM thoDA kulmASa maLyA, te teNe munine AhAramAM ApI dIdhA. tethI prasanna thaI devIe vara mAMgavA kahyuM. teNe rAjya ane devadattA vezyAne varamAM mAgyAM. satpAtradAnane kAraNe tene aizvarya ane aneka kautukapUrNa kArya karavA maLyAM. prastuta kRti 122 saMskRta zlokomAM samApta thAya che. kartAnuM nAma ajJAta che.1 jaina kAvyasAhitya nAbhAkarRpakathA - devadravyanA sadupayoga upara nAbhAka nRpanI kathA kahevAmAM AvI che. temAM batAvyuM che ke nAbhAka kevI rIte devadravyanA sadupayogathI sadgati pAme che ane teno durupayoga karavAthI teno bhAI siMha ane eka nAga zeTha bhavAntaromAM kevAM duHkho pAme che. kathAprasaMgamAM zatruMjayatIrthanuM mAhAtmya paNa varNavavAmAM AvyuM che. A kRti saMskRta zlokomAM che paraMtu vacce vacce prAkRta gAthAo paNa Ave che. 'OM N va' kahIne prAkRta gAthAo ApI che. kathA ghaNI rocaka che. kartA ane racanAkAla A kRtinI racanA aMcalagacchIya merutuMgasUrie vi.saM.1464mAM karI che. te mahendrasUrinA ziSya hatA. temanI anya racanAo che - jainameghadUtasaTIka, kAtaMtravyAkaraNavRtti, SadarzananirNaya vagere. nAbhAkanRpakathA upara kamalarAjanA ziSya ratnalAbhakRta racanA tathA eka ajJAtakartRka nAbhAkanRpakathA paNa maLe che. mRgAMkacarita - Ane mRgAMkakumArakathA paNa kahe che. A eka lokakathA che, tene pAtradAnamAM sad-asadbhAvanAM phaLone jaNAvavA mATe upayogamAM lIdhI che. kathAvastu - mRgAMka ane padmAvatI sAthe bhaNatAM hatAM. padmAvatInA pitAe mRgAMkane potAnI putrIne ApavA mATe 80 koDIo ApI paraMtu mRgAMka to 80 koDIonI mIThAI kharIdI khAI gayo. padmAvatIe jyAre A jANyuM tyAre te khUba krodhe bharAI ane vakhata Avye mRgAMkane pATha bhaNAvavAnI dhamakI ApI. 1. vinaya bhakti sundara caraNa granthamAlA (saM.4), jAmanagara, saM. 1995 2. jinaratnakoza, pR. 210; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, saM. 1908 3. ejana, pR.210. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kathAsAhitya 313 yuvAvasthAmAM bhAgyavaza bannenA lagna thAya che. keTalIka vakhata vItyA pachI mRgAMkane purANI vAta yAda Ave che ane te badalo levA Icche che. pahelAM to te padmAvatIne choDI paradeza javA cAhe che paraMtu pachI padmAvatIne paNa sAthe laI jAya che. jalamArge jatAM eka dvIpamAM rAte padmAvatIne sUtI choDI mRgAMka jato rahe che. kaSTone pAra karatI padmAvatI eka vidyAdhara pAsethI adRzya banI javAnI, rUpa badalavAnI ane bIjAonI vidyAno nAza karavAnI vidyA meLave che. A vidyAonI madadathI te puruSaveSa dhAraNa karI susumArapuramAM rahe che ane tyAM rAjaputrone bhaNAvavAnuM, kara vasUla karanAra ophisaranuM tathA bIjA addabhuta kAmo te kare che. mRgAMka paNa nasIbayoge tyAM Ave che. karacorInA bahAne padmAvatI tene khUba herAna-parezAna kare che, Ama padmAvatI badalo le che paraMtu premAsaktibhAvathI. chevaTe mRgAMka pAse dInatAbhAva pragaTa karAvI pachI padmAvatI potAnuM asalI rUpe pragaTa kare che. mRgAMka pachI rAjAno jamAI banI rAjyapada paNa prApta kare che. eka vAra eka munine vipatti ane saMpattinA A parivartana vize te pUche che ane muni tene tenA kAraNa tarIke pUrvabhavamAM teNe pAtradAna karavA chatAM pahelAM tenA manamAM kubhAva ane pachI subhAva jAgavo te batAve che. A kathA upara mRgAMkakumArakathA nAmanI ajJAtakartaka racanA tathA 283 saMskRta zlokomAM racAyeluM mRgAkacaritra maLe che. A bIjI kRtinA kartA paMDita Rddhicandra che. te akabara ane jahAMgIranA darabAramAM khyAtiprApta upAdhyAya bhAnucandranA suyogya ziSya hatA. A kRtine vidvAna udayacandra zuddha karI hatI. dharmadattakathAnaka yA candradhavala-dharmadattakathA - A paNa eka laukika kathA che. paraMtu tene dharmakathAnA rUpamAM parivartita karI atithisaMvibhAga vratanuM mAhAbhya darzAvavA mATe teno upayoga karavAmAM Avyo che. kathAvastu - A kathAmAM be nAyaka che : candradhavala nRpa ane dharmadatta zeTha. dharmadattane eka yogInI kRpAthI suvarNapuruSa prApta thavAno ja hato tyAM to vacamAM candradhavale tene chupAvI dIdho. pachI tene paNa moTo hisso ApavAmAM Avyo. bannee eka munine AnuM kAraNa pUchyuM. munie pUrvajanmanI vAta kahI. temAM 1-2. jinaratnakoza, pR.313; sUratathI 1917mAM prakAzita; jaina AtmavIra sabhA (saM5), bhAvanagara, saM. 1973; hindI anuvAda - yazodharmamandira, dilhI dvArA prakAzita 3. prazasti, zloka 284-288. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jaina kAvyasAhitya dharmadattanA jIve pUrvabhavamAM sAdhuone 16 modaka ApyA hatA tethI tene 16 karoDanuM suvarNa maLyuM ane candradhavale agaNita modaka ApyA hatA tethI tene agaNita suvarNa ane dhanarAzi maLyAM. ukta kathAnakane laIne racAyelI keTalIya kRtio maLe che. sauprathama racanA aMcalagacchIya merUtuMganA ziSya mANikyasundarakRta che, teno samaya vi.saM.1484 che. temanI anya kRtiomAM zukarAjakathA Adi che. prastuta kathA pracalita saMskRta gadyamAM racavAmAM AvI che. vacce vacce saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane dezI bhASAnAM subhASita che. bIjI racanA vinayakuzalagaNikata che. teno racanAsaMvata jJAta nathI. A viSayanI anya kRtio ajJAtakartaka che. temAMthI eka prAcIna kRtino saMvata 1521 ApavAmAM Avyo che. ratnasAramatrikathA - vardhamAnadezanA (zubhavardhanagaNi)mAM parigrahaparimANanA dRSTAnta tarIke ratnasAranI kathA kahevAmAM AvI che. A kathAne laIne ajJAtakartaka ratnasAramannidAsIkathA maLe che. A kathAne laIne saMskRta gadyamAM tapAgacchIya AcArya yatIndrasUri(20mI sadI)e ratnasAracaritranI racanA karI che. ratnapAlakathA - ratnapAlanA janmakALamAM ja tenA mAtApitA nirdhana ane devAdAra banI jAya che ane zAhukAra tene 27 divasanI AyuvALAne RNa na cUkavAya tyAM sudhI laI jAya che. yuvAna thatAM kevI rIte te videzayAtrA kare che ane A bAju tenA mAbApa lAkaDA vecI du:kha uThAve che, ratnapAla kevI rIte temane devAmAMthI mukti apAve che ane sukhasaMpatti pAme che Adi caritra ApyuM che. AmAM jIva kevI rIte eka ja janmamAM karmanI vicitratAno anubhava kare che e darzAvavAno prayatna karavAmAM Avyo che. 1. jinaratnakoza, pR. 118, 189; haMsavijaya phrI lAyabrerI, ahamadAbAda, saM. 1981 2-3.ejana, pR. 189 4, ejana, pR. 328 5. yatIndrasUri abhinandana grantha, pR. 41 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya A kathAnakane laIne aneka kRtio racAI che. sauprathama ratnazekharasUrikRta racanA` maLe che. bIjI racanA tapAgacchanA bhAnucandragaNinI che. tenI prAcIna prati saM. 1962nI maLI che. trIjI racanA tapAgacchIya munisuMdaranA ziSya somamaMDanagaNinI che. vIsamI sadImAM terApaMthI muni nathamalajI(Tamako2)e saMskRtamAM ratnapAlacaritranI tathA candanamunie prAkRta gadyamAM saMskRta chAyA ane hindI anuvAda sAthe 'rayaNavAlakahA'nI racanA saM.2002mAM karI che. candrarAjacarita A kautuka ane camatkArathI bharelA caritramAM candrarAjanI kathA ApavAmAM AvI che. temAM candrarAja potAnI aparamAnI kapaTayuktiothI vividha prakAranAM du:kho bhogave che, eTale sudhI ke tene kukaDo banAvI devAmAM Ave che. A duHkhomAMthI tenI mukti zatruMjayatIrthanA sUryakuMDamAM snAna karavAthI thAya che. pachI te rAjyasukha bhogavI munisuvratasvAmInA samosaraNamAM dIkSA le che. A carita atimAnavIya tathA naTa AdinA camatkArothI bhareluM che. ukta kathAnakane laIne saMskRta gadyapadyamaya tathA hindI ane gujarAtImAM racanAo maLe che. GRA sauprathama guNaratnasUriviracita candrarAjacaritano ullekha maLe che. teno racanAsamaya jJAta nathI. vIsamI sadImAM tapAgacchanA vijayabhUpendrasUrie saMskRta gadyamAM saM. 1993mAM eka vizAla racanA karI che. temAM 28 adhyAya che. vacce vacce saMskRta tathA hindInAM aneka pagho uddhRta karavAmAM AvyAM che. A kRti paMDita kAzInAtha jaina dvArA saMkalita hindI caritranA AdhAre lakhavAmAM AvI che. - pAla-gopAlakathA - A kathAmAM ukta nAmanA be bhAIonA paribhramaNanuM tathA aneka prakAranAM sAhaso tema ja pralobhanone pAra karIne chevaTe dhArmika jIvana vyatIta karavAnuM rocaka vRttAnta ApavAmAM AvyuM che. 315 1-2.jinaratnakoza, pR. 327 3. ejana; jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, saM. 1969 4. bhAgavataprasAda raNachoDadAsa, ahamadAbAda, 1971; tenI saMskRta chAyA muni gulAbacandra nirmohIe tathA hindI anuvAda muni dulaharAje karyo che. 5. jinaratnakoza, pR. 121 6. bhUpendrasUri jaina sAhitya prakAzaka samiti, Ahora (mAravADa), saM. 1998 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jaina kAvyasAhitya A kathA upara eka ajJAtakartaka racanA maLe che. bIjI racanAnA kartA tapAgacchanA somasundarasUrinA ziSya jinakIrti che. tenuM jarmana bhASAntara thayuM che. A kathAne zrIpAla-gopAlakathA paNa kahevAmAM Ave che.. kRtapuNyacarita - supAtradAnane laIne kRtakarmanRpatikathA tathA kRtapuNya zeTha yA kayavannA zeThanI kathA kahevAmAM AvI che. kRtapuNyanI kathA kathAkoSaprakaraNa (jinezvarasUri) tathA dharmopadezamAlAvivaraNa(jayasiMhasUri)mAM AvI che. tenA upara svataMtra racanAo paNa maLe che. pahelI racanA jinapatisUrinA ziSya pUrNabhadragaNie jinapatinA paTTadhara jinezvaranA zAsanakALamAM saM.1305mAM karI hatI." bIjI racanA kRtapuNyakathA apanAma kayavajhAkahA ajJAtakartukano ullekha maLe - trIjI racanA vIsamI sadImAM vijayarAjendrasUrie paMcataMtranI zailImAM gadyAtmaka rUpamAM lakhI che. vacce vacce vArtAone joDavA mATe zloko uddhata karyA che. tenI racanA saM. 1985mAM thaI che.* pApabuddhi-dharmabuddhikathA - bhAvAtmaka ane kalpita pApabuddhi rAjA ane dharmabuddhi maMtrInA mAdhyamathI pApa ane dharmanA mAhAbhyane samajAvavA mATe ukta kathAnI kalpanA karavAmAM AvI che. A kathAne anya nAmothI paNa pragaTa karavAmAM AvI che, jemake kAmaghaTakathA, kAmakumbhakathA ane amaratejA-dharmabuddhikathA. AmAMthI keTalIkanA kartA jJAta che ane adhikAMzanA kartA ajJAta che. jJAtakartakaracanAomAM hIravijayasaMtAnIya mAnavijayanA ziSya jayavijaye pApabuddhi-dharmabuddhikathA aparanA kAmaghaTakathAnI racanA karI che. jayavijaye eka 1-3. jinaratnakoza, pR. 248, 396; AtmAnandajaya granthamAlA, DabhoI, saM. 1976; jeharTalakRta jarmana anuvAda, liskIga, 1917 4. ejana, pR. 95 5. ejana 6. rAjendra pravacana kAryAlaya, khaMDAlA (mAravADa), saM. 1988 7-9,jinaratnakoza, pR. 14, 84, 243; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1909; mAsTara umedacandra rAyacandra, pAMjarApoLa, ahamadAbAda; AnuM parivardhita rUpa bhUpendrasUri jaina sAhitya samiti, AhIra (mAravADa)thI prakAzita thayuM che. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya bRhat grantha dharmaparIkSAnI racanA karI hatI. A kathA teno khaMDamAtra che. kartAno samaya 16-17mI sadI anumAnita che. A viSayanI ajJAtakartRka saMskRta racanAono nirdeza maLe che. gujarAtImAM paNa keTalIya racanAo maLe che. puruSapAtrapradhAna laghu kathAo keTalAka aitihAsika puruSone laI kathAgrantho racAyA che. temanAmAM aitihAsikatAno aMza thoDo che. sammatinRpacarita - samrATa azokanA pautra sammatinA kathAtmaka caritrane laIne ekabe racanAo prakAzita thaI che. temanA kartA ane racanAkAlanI koI mAhitI ApavAmAM AvI nathI. 2 317 navanandacarita - nandarAjavaMzanA saMsthApaka navanandonI kathAtmaka carita sAthe saMbaMdha dharAvatI eka ajJAtakartRka racanA maLe che. racanAkALa jJAta nathI. tenI tADapatrIya prati jesalameramAM che. zAlivAhanacarita A kRtimAM sAtavAhananI kathA ApavAmAM AvI che. A 1800 zlokapramANa che. tenI racanA vi.saM.1540mAM thaI che. racanAkAra tapAgacchIya munisuMdarasUrinA ziSya zubhazIlagaNa che. - devardhigaNikSamAzramaNacarita * valabhI vAcanAnA pramukha devardhigaNi upara svataMtra racanAnA rUpamAM jainagranthAvalimAM devarSikathAno ullekha maLe che tathA amadAvAdanA DelAnA upAzrayanA bhaMDAramAM devardhigaNikSamAzramaNacarita upalabdha che. - akalaMkakathA prasiddha jaina naiyAyika AcArya akalaMkanA jIvana upara camatkArapUrNa kathAnuM nirmANa karavAmAM AvyuM che. svatantra racanAnA rUpamAM bhaTTAraka siMhanandri ane bhaTTAraka prabhAcandranI kRtionA ullekho maLe che. -- 1. jaina gUrjara kavio, bhAga 1-3, kRtisUcI 2. jinaratnakoza, pR. 422; AtmAnandajaya granthamAlA (DabhoI), saM. 1976; bIjI racanA - hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara 3. ejana, pR. 208 4. ejana, pR. 382 5-6.ejana, pR. 178 7.ejana, pR.1 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jena kAvyasAhitya pAtrakezarikathA - digaMbara muni pAtrakezarInI kathA upara malliSaNanI (16mI sadI) racanA maLe che. pAtrakezarInA viSayamAM paM. jugalakizora mujhAre mAnyuM che ke te bauddha tArkika dharmakIrti ane mImAMsaka kumArilanA prAyaH samakAlIna hatA. pAtrakezarIe racela jinendraguNasaMpatti, pAtrakezaristotra ane nyAyagraMtha trilakSaNakadarzanano ullekha maLe che. maMgvAcAryakathA - Arya maMgune pArthastha bhikSu kahevAmAM AvyA che. mathurAmAM subhikSA prApta hovA chatAM paNa AhArano koI pratibaMdha rAkhatA na hatA. temanI kathA upadezamAlA ane upadezaprAsAdamAM AvI che. temanA viSayamAM ukta kathAkRti maLe che. kartAnuM nAma ke racanAkALa jJAta nathI. IlAcIputrakathA - bhAvanA yA bhAvazuddhinA mahattvane darzAvavA mATe IlAcIputranI kathA ApavAmAM AvI che. A kathA kathopakozomAM varNavavAmAM AvI prastuta racanA prAkRtamAM nibaddha che. kartAnuM nAma ane racanAkAla ajJAta che. anAthamunikathA - anAthamuninI kathA uttarAdhyayanamAM AvI che. temanA pitA dhanADhya hatA. paraMtu te bacapaNathI aneka rogothI grasta hatA. temanI vedanAmAM koI bhAga paDAvI tene ochI karI zakyuM nahi. atyaMta nirAza thaI temaNe vicAryuM - "jo huM pote A vedanAthI mukta thaI jaIza to pravrajyA grahaNa karIza." te rogamukta thaI gayA. temaNe dIkSA laI lIdhI. temaNe rAjagRhanA meDikukSi caityamAM rAjA zreNikane sanAtha ane anAthano artha samajAvyo. A kathAnaka upara ajJAtakartaka racanA maLe che. A viSayanAM aneka gujarAtI kAvyo maLe che.* pradezIya yA paradezI carita- rAyapaseNiya sUtramAM rAjA pradeza ane kumArazramaNa kezInuM rocaka kathAnaka AvyuM che. te paravartI lekhakone bahu ja rocaka lAgyuM. tenA upara prAkRta, saMskRta ane gujarAtImAM aneka kRtio racAI che. 1. jinaratnakoza, pR. 243 2. ejana, pR. 300 3. ejana, pR.40 4. ejana, pR. 7 5. jaina gUrjara kavio, bhAga 3, pR. 408, 602, 646 Adi. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 1 saMskRtamAM ukta kathA upara kuzalaruciSkRta eka kRti che, tenI hastaprata saM.1564nI maLe che. bIjI cAritropAdhyAyakRta saM. 1913nI maLe che. prAkRtamAM 300 granthAgrapramANa racanA che. tenA kartAnuM nAma jJAta nathI. vaLI eka ajJAtakartRka racanAno ullekha maLe che. nAgadattakathA -- - nAgadattanI kathA keTalAya prasaMgonA udAharaNa tarIke rajU karAI che. AvazyakaniryuktinA pratikramaNa adhyayanamAM nAgadattanI kathA AvI che. hariSaNanA bRhatkathAkozamAM (10mI sadI) nirmohitAnA udAharaNa tarIke nAgadattanI kathA ApavAmAM AvI che. keTalAya kathAkozomAM adattagrahaNanA udAharaNa tarIke A kathA kahevAmAM AvI che. eka racanA` aSTAhnikA parvanA mAhAtmyane sUcita karavA mATe paNa racavAmAM AvI che. prAkRtamAM 1000 granthAgranuM nAgadattacariyuM* (ajJAtakartRka) paNa maLe che. vikramasenacarita AmAM rAjA vikramasenanA samyaktvalAbhathI laIne sarvArthasiddhi vimAna javA sudhInuM vRttAnta prAkRta chaMdomAM AlekhavAmAM AvyuM che. sAthe sAthe dAna, tapa, bhAvanAnA prasaMgomAM 14 kathAo paNa ApavAmAM AvI che. A eka upadezakathAgrantha che. tenA kartAe potAnA nAmamAM padmacandraziSya eTaluM ja kahyuM che. racanAkALa ajJAta che. = annikAcArya-puSpacUlAkathA AmAM tapasvI atrikAcArya ane sAdhuonI satata vaiyAvRtya (sevA) karI kevaLajJAna prApta karanArI mahilA puSpacUlAnI kathA ApavAmAM AvI che. zubhazIlagaNikRta bharatezvarabAhubalivRttimAM paNa A kathA AvI che. tenA pahelAM upadezamAlA ane upadezaprAsAdamAM paNa A kathA Ave che. --- 319 AnA upara svatantra racanA tapAgacchIya amaravijayanA ziSya munivijayanI maLe che. racanAsamaya ajJAta che. 1-4. jinaratnakoza, pR. 236 ane 263-264 5-6.ejana, pR. 210 7. ejana, pR. 350; pATaNa granthabhaMDAra sUcI, bhAga 1, pR. 173 8. 5mI ane 32mI kathA 9. jinaratnakoza, pR. 11 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 mRgajacarita hiMsAnA doSothI bacavA mATe tIvra tapasyA karI kaivalya prApta karanAra rAjaputra mRgajanI kathA' bRhatkathAkoza(riSaNa)mAM ApavAmAM AvI che. svatantra racanAnA rUpamAM kharataragacchIya padmakumAre 83 gAthAomAM AnI racanA karI che. racanAsamaya ajJAta che paraMtu gujarAtImAM A ja padmakumArakRta mRgajacopAI maLe che jeno racanAkALa saM. 1661 Apyo che. - prItikaramahAmunicarita - prItikaramuninA caritra upara digaMbara kavionI saMskRta racanAo maLe che. brahma. nemidattanI kRtimAM pAMca sarga che. tenI prAcIna prati saM. 1945nI maLI che. bIjI saMskRta racanA bhaTTAraka narendrakIrtinI maLe che. teno racanAsamaya jJAta nathI. narendrakIrti sattaramI sadInA aMtima tathA aDhAramI sadInA prathama dazakAnA vidvAna hatA. paMca NamokAra mantranA prabhAvathI aneka sukho maLe che, bhava pAra thaI jAya che, devagati maLe che. A kathA NamokAra mantranuM mAhAtmya darzAvavA mATe 605 saMskRta zlokomAM racavAmAM AvI che. racanAsamaya jJAta nathI paraMtu A racanAnA AdhAre saM. 1587mAM sAMDe2gacchanA dharmasAgaranA ziSya cahathe gujarAtImAM ArAmanandanacopaInI racanA karI che. ArAmanandanakathA p - jaina kAvyasAhitya ajAputrakathAnaka - puNyathI sAhasa, sadbhAva, kIrti vagere badhuM maLe che. AnA dRSTAnta tarIke ajAputra (AThamA tIrthaMkaranA prathama gaNadhara)nI kathA u52 be racanAo maLe che. eka racanA 561 zlokomAM che ane bIjI gadyamAM che. ekanA kartA jinamANikya che ane bIjInA mANikyasundarasUri (16mI sadI) che. A kathA upara gujarAtImAM keTalAya rAsa paNa maLe che. 1-2.kathA saM. 121 3. jinaratnakoza, pR. 313 4. jaina gUrjara kavio, bhAga 1, pR. 462 5. jinaratnakoza, pR. 281 6. ejana, pR. 33 7. jaina gUrjara kavio, bhAga 3, pR. 758 8. jinaratnakoza, pR.2 9. jaina gUrjara kavio, bhAga 3, pR. 537, 538 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 321 cANakyarSikathA - cANakyanuM caritra haripheNe bRhatkathAkozamAM ane hemacandrAcArye pariziSTaparvamAM ApyuM che. tenA upara devAcAryanI ukta svatantra racanA maLI che.' racanAkALa ApavAmAM Avyo nathI. mitracatuSkakathA - svadArasantoSavratanuM mAhAmya darzAvavA mATe sumukhanRpAdimitracatuSkakathA aparanAma mitracatuSkakathAnI 517 zlokonI racanA tapAgacchIya somasundarasUrinA ziSya munisundarasUrie saM. 1484mAM karI che. tenuM saMzodhana lakSmIbhadrasUrie karyuM hatuM. . koI saMyamaratnasUrie paNa mitracatuSkakathA (jhanyAgra 1631)nI racanA karI ukta vratanA mAhAbhyane prakaTa karavA mATe 5. rAmacandramaNie 11 sargovALuM eka sumukhanRpatikAvya saM. 1770mAM racyuM che. A kAvyanI eka truTita prati prApta thaI che. dhanadeva-dhanadattakathA - Ane dhanadattakathA, dhanadharmakathA paNa kahe che. supAtrane bhuktidAna karavAthI pApo dUra thaI jAya che ane saMpatti prApta thAya che. A vAtane darzAvavA mATe dhanadeva ane dhanadattanI kathA ApavAmAM AvI che. AnA upara sauprathama kRti saMskRta 440 zlokomAM nibaddha tapAgacchanA munisundaranI maLe che. racanAsaMvat 1484 ApavAmAM Avela che. bIjI racanA tapAgacchIya amaracandranI che. amaragnandrano samaya 17mI sadInA uttarArdha che. temanI gujarAtI racanAo kuladhvajakumAra (saM.1678) ane sItAviraha (saM.1979) maLe che. 1. jinaratnakoza, pR. 122 2. ejana, pR. 309, 447; jaina AtmAnanda sabhA, grajyAMka 75, bhAvanagara; gujarAtI anuvAda paNa tyAMthI saM. 1979mAM prakAzita. 3. ejana 4. zramaNa, varSa 19, aMka 8, pR. 30-31mAM zrI agaracanda nAhaTAno lekha "paM. rAmacandraracita sumukhanRpatikAvya' pa-6 jinaratnakoza, pR. 186, 187 7. jaina gUrjara kavio, bhAga 1, pR. 57, 508 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 2 jena kAvyasAhitya dhanadattakathA - zrAvakadharmamAM vyavahArazuddhi mATe amaracandra saMskRtamAM dhanadattakathA lakhI che. dhanadatta kathA upara gujarAtImAM keTalAya rAsa lakhAyA che. amarasena-vajasenakathAnaka - dAna ane pUjAthI apAra sukha maLe che. A vAta samajAvavA mATe amarasena-vajasena rAjarSinI kathA AmAM kahevAmAM AvI che. A kathAnaka upara keTalIya kRtio maLe che. pahelI kRti 16mI sadInA matinandanagaNinI che. te kharataragaccha antargata pippalaka gacchanA dharmacandragaNinA ziSya hatA. temanI anya kRti dharmavilAsa maLe che. A ja kathAnaka upara be ajJAtakartRka racanAo paNa che. temAMnI eka saM. 1658mAM racAI che. sattaramI ane aDhAramI sadImAM gujarAtImAM A kathAnaka upara keTalIya kRtio lakhAI amaradatta-mitrAnandakathAnaka - AmAM amaradatta-mitrAnandanA sarasa saMbaMdhanuM Alekhana karIne dAnanA prabhAvathI te bannee saMsAramAM kevI rIte sukha prApta karyuM te darzAvavAmAM AvyuM che. tenA racanAra bhAvacandragaNi che, te bhAnucandragaNinA ziSya hatA. temaNe A kathA zAntinAthacaritramAM varNavI che. AnA upara gujarAtImAM keTalAya rAsa racAyA che. sumitrakathA - A kathA (zubhavardhanagaNinI) vardhamAnadezanAmAM dasamA zrAvakavratanuM mAhAsya darzAvavA mATe ApI che. svataMtra racanAonA rUpamAM harSakuMjara upAdhyAyakRta sumitrAcaritra ane ajJAtakartaka sumitrakathA maLe che. rUpAsenakathA - AmAM dAnanuM mAhAbhya pragaTa karavA mATe rUpasena ane kanakAvatInI kathA ApI che. A kathAnaka upara aneka kRtio maLe che. 1. jinaratnakoza, pR. 186 2. jaina gUrjara kavio, bhAga 1, pR. 368 3. jinaratnakoza, pR. 14 4. ejana 5. jaina gUrjara kavio, bhAga 1, pR. 475; bhAga 2, pR. 165 6. jinaratnakoza, pR. 14; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1924 7. jaina gUrjara kavio, bhAga 1, pR. 200; bhAga 2, pR. 94, 224 8-9 jinaratnakoza, pR. 446 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 323 . ajJAtakartaka racanAomAM rUpasenakanakAvatIcaritra, rUpasenakathA, rUpasanapurANa nAmanA graMtho maLe che.1 jJAtakartaka racanAomAM tapAgacchIya harSasAgaranA praziSya ane rAjasAgaranA ziSya ravisAgare saM. 1636mAM rUpasenacaritra lakhyuM che. bIjI kRti sudhAbhUSaNa ane vizAlarAjanA ziSya jinasUrie saMskRta gadyamAM nirmANa karI che. teno racanAkALa jJAta nathI. trIjI racanA koI digaMbara dharmadeve lakhI che. kivirAjakathA - AsanadAnanA mAhAbhyane darzAvavA mATe kavirAjakathAnuM vidhAna thayuM che. A kathA upara saM. 1489mAM koI ajJAta kartAe kRtinI racanA karI che. dAnapradIpa (saM.1499)nA chaThThA prakAzamAM paNa A kathA samAviSTa che. vaMkacUlakathA - aupadezika kathAomAM dAna, zIla, tapa, bhAvanA vagerenuM ekacitte pAlana karavAno lAbha darzAvavA vaMkacUlanuM daSTAnta ApavAmAM Ave che. ukta kathA upara prAkRta vakkacUDakahA nAmanI kRtino ullekha maLe che. tenA kartA ke teno racanAkAla jJAta nathI. gujarAtImAM AnA upara keTalAMya kAvyo racAyAM che. tejasAranRpakathA - AmAM jinapratimAne jinasadaza mAnI ArAdhanA karavAnuM mAhAbhya pragaTa karavA mATe tejasAranRpanI kathA ApavAmAM AvI che. tenA kartAnuM nAma jJAta nathI.A kathAmAM dIpapUjAnuM vizeSa mAhAsya darzAvyuM che. gujarAtImAM kuzalalAbhakRta tejasArarAsa (saM.1624) paNa maLe che. guNasAgaracarita - pRthvIcandra nRpanA pUrvabhavonA sahayogI guNasAgara hatA. temanuM caritra paNa pRthvIcandra nRparSinI jema ja pAvana che. devendrasUrinA ziSya dharmakIrtie "saMghAcAravidhi'mAM guNasAgaranI kathA ApI che. 1-4.jinaratnakoza, pR.333 5. ejana, pR. 68 6. ejana, pR. 340 7. jaina gUrjara kavio, bhAga 1, pR. 483, 589 8. jinaratnakoza, pR. 161 9. gUrjara jaina kavio, bhAga 1, pR. 214 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jaina kAvyasAhitya AnA upara svataMtra racanA paNa maLe che. tenA kartA kharataragacchIya kSamAkalyANa upAdhyAya (19mI sadInA uttarArdha) che. 1 surapriyamunikathAnaka - pote karelAM karmonuM prAyazcitta karanAra surapriyamuninI kathAnI saM. 16pa6mAM tapAgacchIya vijayasenasUrinA ziSya kanakakuzale saMskRta chaMdomAM racanA karI che. teno gujarAtI anuvAda maLe che tathA gujarAtImAM keTalAya rAsa paNa maLe che. suvratatrakaSikathAnaka - suvratanI kathA upadezaprAsAdamAM AvI che. A kathAnaka upara be ajJAtakarttaka laghu racanAo maLe che. banne prAkRtamAM che. pahelI prakAzita kRtimAM 157 gAthA che ane bIjI aprakAzita kRtimAM kevaLa 59 gAthA che. kanakarathakathA - uttama pAtrane bhojanadAnanuM mAhAsya darzAvavA kanakaratha zeThanI kathA kahevAmAM AvI che. tenA upara eka ajJAtakartaka saMskRta racanA maLe che, teno racanAsaMvata 1489 che. eka anya racanA kanakarathacaritrano paNa ullekha maLe che. raNasiMhanRpakathA - dharmadAsagaNinI upadezamAlA upara ratnaprabhasUrie racelI doghaTTI' TIkAmAM (saM.1238) eka raNasiMhanI kathA Ave che. temAM kahevAmAM AvyuM che ke te vijayasena rAjA ane vijayA rANIno putra hato. A vijayasena dIkSA laI avadhijJAnI thayA ane temaNe potAnA sAMsArika putra raNasiMha mATe uvaesamAlAnI racanA karI. manAya che ke A vijayasena ja dharmadAsagaNi hatA. ukta raNasiMha nRpanI kathA upara eka prAcIna ajJAtakartaka kRti maLe che. ane bIjI kRti kharataragacchIya siddhAntarucinA ziSya munisome saM. 1540mAM racI che. 1. maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigraMtha, dvitIya khaMDa, pR. 27 2. jinaratnakoza, pR. 447; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1917; gujarAtI anuvAda - muni pratApavijayakRta, mukti-kamala-jaina mohanamAlA (12), vaDodarA, saM. 1976 3. ejana, pR. 447; vijayadAnasUrIzvara granthamAlA, sUrata, saM. 1995 4-pa.ejana, pR. 67 6. ejana, pR. 326 7. maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigrantha, dvitIya khaMDa, pR. 29 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya - phUlavAlakathA - phUlavAlanI kathA AgamomAM prasiddha che. upadezaprAsAda tathA zIlopadezamAlAmAM tenI kathA Ave che. tenA upara ajJAtakartRka eka racanAno ullekha maLe che.1 - priyaMkarakathA - upasargaharastotranA mahattvane varNavavA mATe priyaMkaranRpanI kathA kahevAmAM AvI che. tenI racanA tapAgacchanA vizAlarAjanA ziSya jinasUrie saMskRta gadyamAM karI che. 3 gajasiMhapurANa - Ane gajasiMharAjacarita paNa kahe che. temAM dazarathanagarInA rAjA gajasiMhe potAnA zIla vagere guNo dvArA aneka prakArano vaibhava prApta karyo hato tenuM Alekhana che. nizIthavRttimAM A caritra vistArathI ApyuM che. gujarAtImAM A caritrane viSaya karIne keTalAya rAsa racAyA che.4 saMskRtamAM ajJAtakartRka be racanAo maLe che. saMgrAmasUrakathA - samyaktvanuM mAhAtmya prakaTa karavA mATe rAjA saMgrAmasUranI kathA upadezaprAsAdamAM ApavAmAM AvI che. 5 F AnA upara svatantra racanA meruprabhasUrinI maLe che. gujarAtImAM saM. 1678mAM tapAgacchIya zAnticandranA ziSya ratnacaMdre eka kRti racI che. saMkAzazrAvakakathA pramAdI mitranA doSane pragaTa karavAnA dRSTAnta tarIke saMkAza zrAvaka yA saMkAza zeThanI kathA kahI che. tenA upara ajJAtakartRka eka kRti saMskRtamAM ane eka prAkRtamAM maLe che. saMkAzanI kathA haribhadrasUrinA upadezapadamAM (gA.403-412) AvI che. 325 -- 1. jinaratnakoza, pR. 95-96 2. ejana, pR. 280; devacandra lAlabhAI pu. granthamAlA (80), muMbaI 1932; zAradAvijaya jaina granthamAlA (1), bhAvanagara, 1921 3. ejana, pR. 102 4. jaina gUrjara kavio, bhAga 3, pR. 60, 63, 196, 524, 526 5. jinaratnakoza, pR. 410 6. jaina gUrjara kavio, bhAga 3, pR. 989 7. jinaratnakoza, pR. 408 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jaina kAvyasAhitya puNyasArakathA yA puNyadhanacarita - jinaratnakoza anusAra A banne zIrSako eka ja kRtinAM che.' A racanAnuM parimANa 1311 zlokapramANa che. temAM jIvadayAnuM mAhAsya darzAvyuM che. A racanA zubhAzIlagaNinI che. temanI bharatezvarabAhubalivRtti Adi aneka kRtio maLe che. puNyasArakathA - sAdharmika vAtsalyanuM phaLa darzAvavA mATe zreSThiputra puNyasAranI kathA kahevAmAM AvI che. A kathA upara racAyelI aneka kRtio maLe che. prathama racanA jinezvarasUrinA ziSya vAcanAcArya vivekasamudramaNinI che. A racanA saM. 1334mAM jesalameramAM thaI che. temAM 342 saMskRta zloko che. A kRtinuM saMzodhana jinaprabodhasUrie karyuM che. vivekasamudranI anya racanA naravarmacarita paNa maLe che. A kathAne viSaya karIne ajitaprabhasUrie ane bhAvacandra racelI saMskRta kRtio paNa maLe che. purandaranRpakathA - niraticArasaMyama tathA ugrazIlavratanA pAlananA dRSTAnta tarIke purandara nRpanI kathA ApavAmAM AvI che. A kathA upara keTalIya racanAo thaI che. eka kRti devendrasUrikRta che. teno racanAkAla jJAta nathI. bIjI che bhAvadevasUrinA ziSya bra. mAladeve racelI. saM. 1668mAM racAyelI mAladevanI gujarAtI kRti paNa maLe che. eka ajJAtakartaka purindaranRpacaritra prAkRtamAM maLe che. bra. zrutasAgare paNa purandaravidhikathopAkhyAna lakhyuM che. gujarAtImAM A viSayanI keTalIka racanAo maLe che. sadayavatsakumArakathA - satpAtradAna ane abhayadAnanuM mAhAtma darzAvavA mATe saMskRta ane gujarAtImAM ukta kumAra upara keTalIya kathAo racAI che. 1. jinaratnakoza, pR. 251; nAnajIbhAI popaTacandra dvArA mahAvIra jaina sabhA, khaMbhAta mATe san 1919mAM prakAzita 2-3. ejana, pR. 251, 252; AmAMthI pahelI jinadattasUri jJAnabhaMDAra kAryavAhaka, sUratathI saM. 2001mAM prakAzita tathA bhAvacandrakRta hIrAlAla haMsarAja, jAmanagarathI san 192pamAM prakAzita 4-7.ejana, pR. 252-253 8. jaina gUrjara kavio, bhAga 1, pR. 308-309 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 327 saMskRtamAM harSavardhanagaNikRta racanA maLe che. teno racanAsamaya jJAta nathI. devadattakumArakathA - saMtoSa ane virati tathA anAsaktibhAvanAnA mahattvane darzAvavA mATe saMskRta ane gujarAtImAM devadattakumAranA caritranuM Alekhana thayuM che. A kathA upara racAyelI ajJAtakartaka saMskRta kRti maLI che. - tribhuvanasiMhacarita - mahItalamAM karoDo upAyo che paraMtu karmaphala TALI zakAtuM nathI. karmaphalanI mahattA darzAvavA mATe A caritranuM citraNa saMskRta ane gujarAtImAM karavAmAM AvyuM che. saMskRta gadyamAM 684 nyAgrapramANa eka ajJAtakartaka racanA prakAzita thaI che. devakumAracarita- gujarAtI jaina kavioe devakumAranA kautuka ane AzcaryothI pUrNa caritrane sAta vyasana tyAgI gRhastha dharmamAM adattAdAna Adi vratonuM daDha pAlana karavAnA dAtta tarIke rajU karyuM che. saMskRtamAM para7 granthAgrapramANa eka racanA maLe che. kartA ane racanAkALa jJAta nathI. rAjasiMhakathA - NamokAra mantranuM mAhAsya pragaTa karavA mATe rAjasiMha ane ratnAvalInI kathA pazcima bhAratamAM prasiddha che. tenA upara saMskRtamAM eka ajJAtakartaka racanA maLe che. gujarAtImAM A kathAnaka upara racAyelA keTalAya rAsa maLe che. 6 saM. 1900mAM tapAgacchIya padmavijayanA ziSya rUpavijaye 413 zlokomAM rAjasiMharatnavatIkathAnI racanA karI che. mathanasiMhakathA - upadezaprAsAda ane zrAddhavidhimAM mAyAkapaTaviramaNanA prasaMgamAM tathA pratikramaNanA mahattvane pragaTa karavA mATe mahaNasiMhanI daSTAntakathA 1. jinaratnakoza, pR. 412 2. ejana, pR. 177; jaina gUrjara kavio, bhAga 3, pR. 802, 934 3. jinaratnakoza, pR. 161; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1922-23 4. ejana, pR. 177 5. ejana, pR. 331 6. jaina gUrjara kavio, bhAga 1-3mAM kRtionI anukramaNikA juo 7. jinaratnakoza, pR. 331 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jena kAvyasAhitya ApavAmAM AvI che. tene saMskRta chaMdomAM mathanasiMhakathAnA rUpamAM prastuta karavAmAM AvI che. kartA ane racanAkAla ajJAta che. vidyAvilAsanRpakathA - uttaravartI madhyayugamAM puNyanA prabhAvane darzAvavA mATe vidyAvilAsanRpanI kathA jaina kavione bahu rocaka lAgI. tenA upara saMskRta ane gujarAtImAM aneka kRtio racAI che. saMskRtamAM gadyAtmaka eka racanAnI hastaprata saM. 1488nI maLI che. bIjI gadyAtmaka racanA malayahaMsanI maLI che. paraMtu teno samaya jJAta nathI. trIjI racanA padyAtmaka devadattagaNinI che. anya racanAo ajJAtakartaka che. A kathA sAthe saMbaMdha dharAvatI eka kRti vidyAvilAsasaubhAgyasundarakathAnaka nAmanI paNa maLe che paraMtu tenA kartA jJAta nathI. maMgalakalazakathA - dAnanA mahattvane darzAvavA mATe maMgalakalazakumAranI kathA upara aneka kRtio racAI che. A kathA upadezaprAsAdamAM paNa AvI che. AnA upara udayadharmagaNikRta saM. 1pa2panI saMskRta racanA maLe che. bIjI racanA haMsacandranA ziSya(ajJAtanAmA)nI che. trIjI bhAvacandranI che. gujarAtImAM to A viSayanI vIsa jeTalI racanAo maLe che. 10 vinayaMdharacarita - jinamatamAM daDha zraddhAnuM mahattva darzAvavA mATe vinayaMdhara nRpanI kathA hariSaNanA bRhatkathAkozamAM AvI che. A kathA upara prAkRtamAM eka ajJAtakartaka racanA11 tathA zIladevasUrikRta eka saMskRta gadya racanAra maLe che. masyodarakathA - zAntinAthacaritamAM puNya(dharma)no mahimA pragaTa karavA mATe 1. ji-ratnakoza, pR. 300 2-6 ejana, pR. 356 7. ejana, pR. 299 8. ejana 9. ejana; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1924 10.jaina gUrjara kavio, traNe bhAgonI kRtionI anukramaNikA juo 11-12 jinaratnakoza, pR. 357 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 329 matsyodara nRpanI kathA ApI che. A kathA upara ajJAtakartaka racanA maLe che.' gujarAtImAM A kathA upara aneka rAsa lakhAyA che. vIrabhadrakathA - dukALamAM RtapAThanA doSo darzAvavA mATe vIrabhadra muninI kathA hariSaNanA bRhatkathAkozamAM ApavAmAM AvI che. vIrabhadranI kathAne laIne devabhadrAcArye vIrabhadracaritanI racanA karI che, te maLe che. vaLI, ajJAtakartaka vIrabhadrakathA ane vIrabhadracaritra paNa maLe che. kurucandrakathAnaka - karucandra nRpatinI kathA haribhadranA upadezapadanI TIkAmAM tathA anya aupadezika kathAsAhityamAM Ave che. A caritane laIne saMskRta gadyamAM eka racanA thaI che. tenI prAcIna prati saM. 1489nI maLI che paraMtu tenA kartAnuM nAma jJAta nathI. A kathAne dAnapradIpamAM (saM.1499) vasatidAnanA saMbaMdhamAM ApavAmAM AvI che. prajJAkarakathA - zayanadAnanA dRSTAnta tarIke prajJAkara rAjAnI kathA dAnapradIpamAM (cAritraratnagaNi) ApavAmAM AvI che. tenA upara ajJAtakartaka eka svataMtra racanA maLe che." subAhukathA - vidhivat pAtradAnanuM mahattva darzAvavA mATe subAhu muni yA nRpanA carita upara traNa ajJAtakartIka racanAono ullekha maLe che. pATaNa sUcIpatra anusAra be racanAo prAkRtamAM che. ekamAM 228 gAthA ane bIjImAM 215 gAthA che. eka ajJAtakartaka racanA saMskRtamAM paNa che. koIno racanAkALa ApavAmAM Avyo nathI. gujarAtImAM jinahaMsasUrinA ziSya puNyasAgare saM.1604mAM eka subAhusaMdhinuM nirmANa karyuM hatuM. 1. jinaratnakoza, pR. 30 2-4.ejana, pR. 363 5. ejana, pR. 94 6. ejana, pR. 257 7-9 ejana, pR. 445; pATaNa granthabhaMDArasUcI, bhAga 1, pR. 61, 91, 143, 161 10. jaina gUrjara kavio, bhAga 1, pR. 188 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 jena kAvyasAhitya haribaladhIvaracarita - vardhamAnadezanA (zubhavardhanagaNi)mAM jIvadayAnuM mahattva samajAvavA mATe haribala dhIvaranI kathA Ave che. A kathAnakane laIne saMskRtamAM haribalakathA ane haribalacarita nAmanI ajJAtakartaka racanAo tathA haribalasambandha nAmanI prAkRta racanAno ullekha maLe che. vIsamI sadInA tapAgacchIya AcArya yatIndrasUrie saM. 1984mAM haribaladhIvaracaritanI racanA saMskRta gadyamAM karI sundaranRpakathA - AmAM 164 zloka che. AmAM sundara nRpanA svadArasaMtoSavratapAlananI kathA che. AnA upara gujarAtImAM sundararAjA rAsa (saM.1551) AgamagacchanA kSamAkalaze racelo maLe che. kuladhvajakathAnaka - AmAM parastrItyAgavratanuM mAhAbhya darzAvavA mATe kuladhvaja kumAranI kathA kahevAmAM AvI che. A saMskRta racanAnA kartAnuM nAma jJAta nathI. gujarAtImAM kakkasUrinA ziSya kIrtiharSe saM. 1678mAM kuladhvajakumAra rAsa racyo che, te maLe che." susaDhacarita - rAjAnI AjJAno bhaMga karavAthI A bhava ane parabhavamAM aneka duHkho maLe che. susaDhe cothA ane chaThThA vratanuM pAlana karI te duHkhone pAra karyA. mahAnizIthanI aMtima cUlAmAM susaDhanuM carita AlekhAyuM che. tene laIne devendrasUrie prAkRta gAthAomAM eka kRtinI racanA karI che. tenI hastapratomAM 487thI pa20 prAkRta gAthAo maLe che. A caritra upara labdhimunie (20mI sadI) saMskRtamAM eka kRti racI che. gujarAtImAM A kathA upara keTalIya racanAo thaI che. 1. jinaratnakoza, pR. 459; haripeNanA bRhatkathAkAzamAM AvI ja mRgasena dhIvaranI kathA (saMkhyA 72) ApI che. 2. yatIndrasUri abhinandana grantha, pR. 41 3. jinaratnakoza, pR. 445 4. ejana, pR. 95 5. jaina gUrjara kavio, bhAga 1, pR. 92 6-7. jinaratnakoza, pR. 447-448; jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagarathI prakAzita 8. maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigraMtha, bIjo khaMDa, pR. 30 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya surasundaranRpakathA - ratnazekharasUriSkRta zrAddhavidhinI svopajJavRttimAM zrAvakanA guNo darzAvavA mATe surasundaranRpa ane tenI pAMca patnIonI kathA ApI che. tenA upara surasundaranRpakathA (prAkRta) nAmaka ajJAtakartRka racanAno ullekha maLe che. narasundaranRpakathA - haribhadrakRta upadezapadanI TIkAmAM tIvra bhaktinA dRSTAnta tarIke narasundaranRpakathA kahevAmAM AvI che. tenA upara svatantra ajJAtakartRka narasundaranRpakathAno ullekha maLe che. tenA upara bIjI racanA narasaMvAdasundara maLe che. tenA kartA rAjazekharanA ziSya ratnamaMDanagaNine mAnavAmAM Ave che. ratnamaMDana saMbhavataH te ja che jemanI bhojaprabaMdha, upadezataraMgiNI, pRthvIdharaprabaMdha ane sukRtasAgara racanAo maLe che. meghakumArakathA - mAnavRttinA duSpariNAmo darzAvavA mATe upadezavRttimAM meghakumAranI kathA AvI che. tene ja svataMtra racanAnA rUpamAM prastuta kRtimAM' rajU karavAmAM AvI che. A racanAmAM kartAnuM nAma ajJAta che. sahasramallacaurakathA jainadharmanI ArAdhanAnuM mahattva batAvavA mATe zubhavardhanagaNikRta vardhamAnadezanA(prAkRta)mAM ukta kathA ApavAmAM AvI che. tenA para ajJAtakartRka sahasramallacaurakathA'no ullekha maLe che. sAgaracandrakathA - samyajJAnanuM mAhAtmya pragaTa karavA mATe vardhamAnadezanAmAM sAgaracandra zeThanI kathA ApavAmAM AvI che. tene AdhAre racAyelI ajJAtakartRka kRti prAkRtamAM maLe che. teno racanAsamaya jJAta nathI. sAgarazreSThikathA - devadravyagrahaNanAM ane lobhanAM kuphaLane darzAvavA mATe sAgara zeThanI kathA upadezaprAsAdamAM ApI che. tenA upara ajJAtakartRka eka saMskRta kathA maLe che.7 1. jinaratnakoza, pR. 446 2. ejana, pR. 205 3. ejana, pR. 205, 406; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1919 4. ejana, pR. 313 331 5. ejana, pR. 429 6. ejana; upadezamAlA, 181; upadezaprAsAda 13-160mAM paNa anya prasaMgomAM sAgaracandrakathA ApavAmAM AvI che. 7. jinaratnakoza, pR. 429 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya nandayatikathA A 600 granthAgra parimANavALI ajJAtakartRka racanA che. temAM darzAvavAmAM AvyuM che ke nanda rAjakumAra sAdhu banI gayo hovA chatAM potAnI suMdarInuM ja dhyAna karyA kare che. nandano bhAI potAnAM aneka camatkArapUrNa kAryo dvArA nandane sundarIthI virakta karI de che. A ja viSayanuM eka nandopAkhyAna paNa maLe che.ra 332 -- A kathA hirabhadraskRta upadezapadanI TIkA(municandrakRta)mAM AvI che. A mahAkavi azvaghoSanA saundaranandanI kathAvastunuM ja anukaraNa lAge che. haMsarAja-vatsarAjakathA - puNyanA phaLarUpe rUpa, Ayu, phula, buddhi Adi maLe che. puNyanA ja phaLane darzAvavA mATe haMsarAja-vatsarAja rAjAonuM carita varNavavAmAM AvyuM che. A kathA upara maladhArIgacchanA guNasundarasUrinA ziSya sarvasundarasUrie eka kRti saM.1510mAM racI che. tene kathAsaMgraha paNa kahe che. bIjI kRti vAcaka rAjakIrtikRta che.4 teno granthAgra 1050 che. eka ajJAtakartRka racanAmAM 246 zloka che. gujarAtImAM jinodayasUrikRta (saM.1680) haMsarAjavaccharAja rAsa maLe che. dhanadarita - jaina kathA ane ItihAsamAM dhanada nAmanI keTalIya vyaktio thaI gaI che. dhanyazAlibhadranA dhanyakumArane paNa dhanada kahevAmAM Ave che ane gujarAtImAM tenA carita upara dhanadarAsa lakhAyA che. hariSeNanA kathAkozamAM paNa asatyaparihAranA mATe eka dhanadanI kathA ApavAmAM AvI che. madhyakALamAM zatakatrayanA kartA dhanadarAja zrAvakane paNa dhanada kahevAmAM Ave che. dhanadacaritra nAmanI traNa kRtio Aja sudhI maLI che. eka ajJAtakartRka dhanadakathAnaka 400 zlokapramANa che. te "naiva suvistI" padathI zarU thAya che. bIjI kRti saM. 1590mAM humAyU bAdazAhanA rAjyamAM kASThAsaMghIya zrI 1. jinaratnakoza, pR. 199 2. ejana, pR. 201 3-6.ejana, pR. 458 7. ejana, pR. 186 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 333 guNabhadrasUridevanA ziSya racI che.' trIjI racanA bhAnucandragaNinA ziSya bhAvacandranI che ane te prakAzita che. nimirAjakAvya - AmAM nimirAjanuM caritra che. A kAvya 5000 zlokapramANa che. navarasAtmaka hovA chatAM te zAntarasapradhAna che. tenI racanA prasiddha adhyAtmI ane mahAtmA gAMdhInA mAnya guru kavi rAyacanTe karI che. kavino dehotsarga mAtra 33 varSanI uMmare saM. 1957mAM rAjakoTamAM thayo hato. temanI aneka racanAo maLe che. paramahaMsasaMbodhacarita - haribhadranI kathA sAthe saMbaMdha dharAvatAM haMsa-paramahaMsanAM caritrone laIne ukta saMskRta racanA kharataragacchanA guNazekharagaNinA ziSya nayaraMge saM. 1624mAM karI hatI. temAM ATha sarga che.' anya laghu kathAgranthomAM nIce jaNAvelI kRtiono ullekha maLe che. vistArabhayathI badhAno paricaya devo zakya nathI : abhayasiMhakathA" (saMskRta, granthAjha 138), AryaASADhakathA, IndrajAlikakathA (ratnazekhara), gaMgadattakathAnaka' (saM.1982), gaMDUrAyakathA, caMDapiMgalacorakathA", karmasArakathA', kAkajaMghakokAsakakathAra yA kokAsakakathAnaka, kusumasAra (1700 gAthAo, nemacandra, saM. 1099), kRtakarmarAjarSi4, kharparacaurakathA5 (gadya), godhanakathA" (saMskRta), candrodayakathA, cAmaraharikathA, jinadAsakathA", daDhaprahArikathA(c), daSTAnnarahasyakathA, devakumAra-pretakumArakathA' (proSadhavrata para), dhanapatikathA (gadya, saM. 1489), dhannA kAkadIkathAo, dharmapAlakathA (saMskRta), dharmamitrakathA, dharmarAjakathA 7 (sAtamA vrata upara), 1. bhaTTAraka sampradAya, pR. 222 2. jinaratnakoza, pR. 186 3. ejana, pR. 212; jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 712 4. jinaratnakoza, pR. 236; maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigrantha, dvitIya khaMDa, pR. 28 5. jinaratnakoza, pR. 13. 6. ejana, pR. 34 7. ejana, pR. 39 8. ejana,pR.101 9. ejana, pR. 103 10.ejana, pR.113 11.ejana, pR. 73 12. ejana, pR. 83 13.ejana, pR. 24 14. ejana, pR.95 15. ejana, pR. 101 16 ejana, pR. 110 17.ejana, pR.121 18.ejana, pR.122 19. ejana, pR. 135 20-22.ejana, pR. 177 23-24.ejana, pR.187 25.ejana, pR.190 26 ejana, pR. 191 27.ejana, pR. 192 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 . jena kAvyasAhitya dhabasundarIkathA (prAkRta), dhUrtacaritrakathA, dhRSTakathA (puNyaphala upara), dhvajabhujaMgamakathA", nardiSaNakathA", nandadattakathA, naradevakathA, narabrahmacaritra6, nAgaketukathA, nAgazrIkathA, nidhidevabhogadevakathAnaka' (prAkRta), padhalocanakathA, padmAkarakathA, puNyAkyanRpakathA", pusaDakathA", phaladharmakuTumbakathA", bhadranandrikumAra kathA, bhadrazreSThikathA, mAlAkArakathA", yuvarAjarSikathA", rAjahaMsakathA, lokApavAdakathA, vajasvAmikathA, vatsarAjakathA (sarvasundarasUri, ajitaprabhasUri), vajasenacaritra", vasubhUtikathA", vasubhUtivasumitrakathA, vasurAjakathA, vastradAnakathA, vijayakumAracaritra (prAkRta), vidyApatizreSThikathA", vidyAsAgarazreSThikathAra (guNAkarakavi), vidyuccaramunicaritra, vidgamacaritra 4 (rAmacandrasUri), vizvasenakumArakathA (prAkRta), vIrAMgadakathA (haribhadra), vaizravaNakathA, zAmadevavAmadevakathA*, zAlakSamIyakathA, zivakumArakathA, sAhasamallakathA, sAvaghAcAryakathAra, suguNakumArakathA, sunakSatracaritra", sumanagopAlacaritra', suvarNabhadrAcAryacaritra' (padmanAbhakavi), somamunikathA, haMsapAlakathA, harizcandranRpatikathAnaka9, huMDikacorakathA(c), saMvibhAgavratakathA' Adi. strIpAtrapradhAna racanAo taraMgavaIkahA (taraMgavatIkathA) - A prAkRta kathAsAhityanI sauthI prAcIna 1. jinaratnakoza, pR. 197 2.ejana, pR. 198 3-6 ejana, pR.99 7-8 ejana, pR. 204 9. ejana, pR. 209 10. ejana,pR.210 11.ejana, pR. 212 12-13.ejana, pR. 234 14-15.ejana,pR. 2para 16 ejana, pR. 280 17-18 ejana, pR. 291 19 ejana,pR.309 20. ejana, pR. 318 21.ejana, pR.331 22-23.ejana,pR.34) 24.ejana 25. ejana, pR. 342 26-28,ejana,pR.345 29 ejana, pR.346, 30.ejana,pR. 353 31.ejana, pR. 355 32-34 ejana,pR.3pa6 3pa.ejana, pR.361 36 ejana,pR.363 37.ejana,pR.366 38.ejana,pR.381 39.ejana,pR.382 40.ejana,pR.383 41-42.ejana,pR.435 43.ejana,pR.444 44.ejana, pR.44pa 45.ejana,pR.446 46 ejana,pR.447 47.ejana,pR.4para 48.ejana,pR.459 49 ejana,pR.460 50.ejana,pR.462 pa1.ejana,pR.405 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 335 kathA che. teno ullekha anuyogadvArasUtra (130), dazavaikAlikacUrNi (3, pR. 109) tathA vizeSAvazyakabhASya (gAthA 1508)mAM maLe che. nizIthacUrNimAM malayavatI ane magadhasenA samAna taraMgavatIne lokottara dharmakathA kahI che.' udyotanasUrie cakravAla yugalathI yukta rAjahaMsone AnaMdita karanArI taraMgavatInI prazaMsA karI che. tene tyAM saMkIrNakathA kahI che. tevI ja rIte dhanapAla kavie tilakamaMjarImAM, lakSmaNagaNie supAsanAcariyamAM tathA prabhAcandrasUrie prabhAvakacaritamAM taraMgavatInuM udAtta zabdomAM smaraNa karyuM che.' taraMgavatI to tenA mULa rUpamAM ApaNane upalabdha nathI paraMtu tenuM saMkSipta rUpa 1642 prAkRta gAthAomAM "taraMgalolA' nAme maLe che. kartA ane racanAkALa - taraMgavatIkathAnA kartA eka prAcIna AcArya pAdaliptasUri che. kuvalayamAlAnI prastAvanAgAthAomAM temane rAjA sAtavAhananI goSThInI zobhA kahyA che. temano vizeSa paricaya prabhAvakacaritamAM ApavAmAM Avyo che. prophesara laoNyamAne kRtino racanAkALa I.sanI. bIjI-trIjI sadI svIkAryo che. taraMgalolA - Ane saMkSipta taraMgavatI paNa kahe che. temAM kathAvastune cAra khaMDomAM vibhakta karavAmAM AvyuM che. A eka adbhuta zRMgArakathA che paNa teno aMta dharmopadezamAM thAya che. kathA TUMkamAM A pramANe che : caMdanabAlAnA netRtvamAM sAdhvIsaMghamAM suvratA AryA hatI. tene potAnA rUpa-saundaryano garva hato. te eka 1. ejana, pR. 158 2. taraMgalolAnI bhUmikAmAM uddhata, pR.7 3. kuvalayamAlA, pR.3, gAthA 20; tilakamaMjarI, zloka 23; supAsanAcariya, puvvabhava, gAthA 9; prabhAvakacarita, pR. 29 4. jinaratnakoza, pR. 158; nemivijJAna granthamAlA, saM. 2000; jarmana vidvAna arnesTa laoNyamAne AnuM jarmana bhASAntara prakAzita karyuM che. A bhASAntarano gujarAtI anuvAda narasiMhabhAI paTele jaina sAhitya saMzodhaka (dvitIya khaMDa, pUnA, 1924)mAM prakAzita karyo che; pRthaka pustakanA rUpe A anuvAda babalacandra kezavalAla modI, amadAvAdathI san 1924mAM prakAzita; vinTaranisa, hisTrI opha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 52 2. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 zrAvikAne potAnI jIvanakathA kahe che - te eka dhanI viNanI sundara putrI hatI. eka divasa te upavanamAM krIDA karavA gaI to teNe haMsayugala joyuM. tethI te bebhAna thaI paDI gaI kAraNa ke tene jAtismaraNathI jANavA maLyuM ke te pote pUrvabhavamAM A ja rIte haMsayugala hatI. ane tenA patine eka zikArIe mArI nAkhyo hato. tyAre tenA premane kAraNe te paNa tenI sAthe baLI marI hatI. jaina kAvyasAhitya have te potAnA pUrvabhavanA patine zodhavA lAgI. teNe eka suMdara citrapaTa banAvyo. temAM haMsayugalanuM jIvanavRttAMta citrita hatuM. tenI madadathI teNe aneka viyogo, viraho pachI potAnA pUrvabhavanA patine zodhI kADhyo. te banne potAnA mAtApitAnI IcchA viruddha nAvamAM besI bhAgI nIkaLyA ane gandharva vidhithI lagna karI lIdhA. paradezamAM bhaTakatAM hatAM tyAre coroe temane pakaDyA ane kAlI devIne bali caDAvavA mATe laI gayA paraMtu game tema karI te bacI gayA. mAtApitAe temane zodhI temanuM lagna vidhivat karAvI dIdhuM. eka vAra banne patipatnI vasaMta RtumAM vanavihAra karatA hatA. tyAM temane eka munino upadeza sAMbhaLavA maLyo. A muni temanA pUrvabhavamAM narahaMsane mAranAra zikArI hatA. upadeza sAMbhaLI te banne eTalA to prabhAvita thayA ke temane saMsAra pratye vairAgya thayo ane bannee saMsArano tyAga karI dIkSA grahaNa karI. te ja taraMgavatI huM suvratA AryA chuM. A AtmakathA uttamapuruSamAM kahevAmAM AvI che. kartA ane racanAkAla A taraMgalolAnA kartA vIrabhadra AcAryanA ziSya nemicandragaNi che. temaNe mULa taraMgavatIkathAnA sarjana pachI lagabhaga 1000 varSe yaza nAmanA potAnA ziSyanA svAdhyAya mATe taraMgalolAnI racanA karI. nemicandra anusAra pAdalipte taraMgavatInI racanA dezI bhASAmAM karI hatI, te adbhuta rasasampanna ane vistRta hatI ane kevaLa vidvadbhogya hatI. kartAnA vize anya 1. nemicandragaNie pAdaliptanI taraMgavaInA vize nIcenI gAthAo lakhI che : pAlittaeNa raiyA vittharao taha ya desivayaNehiM / nAmeNa taraMgavaI kahA vicittA ya viulA ya // naya sA koI suNei no puNa pucchai neva ya kahei / visANa navara jogA iyarajaNo tIe ki kuNau // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 337 mAhitI jJAta nathI. kuvalayamAlA - A kathA strIpradhAna na hovA chatAM tene AkarSaka banAvavA mATe A nAma ApavAmAM AvyuM che. 13000 zlokapramANa A bRhat kRti mahArASTra prAkRtamAM gadyapadyamizrita campa zailImAM likhita prasAdapUrNa racanA che. temAM mahArASTranI sAthe kyAMka kyAMka kutUhalavaza to kyAMka vacanavazIbhUta banIne saMskRta, apabhraMza, drAviDI ane paizAcI tathA dezI bhASAno prayoga karyo che. A vAta kartAe pote nIcenA zabdomAM kahI che : pAiya bhAsA raiyA marahaTTaya desivaNNaya NibaddhA / suddhA sayala-kahacciya tAvasa-jiNa-sattha vAhillA // koUhaleNa katthai para-vayaNa-vaseNa sakya NibaddhA / kiMci apabbhaMsakayA dAviya pesAya AsillA // kartAe tene sargo, prakaraNo athavA adhyAyomAM vibhakta nathI karI ane kaMDikAone kramAMka ApyA nathI. tenI Aja sudhI kevaLa be ja hastaprata maLI che - eka tADapatranI ane bIjI kAgaLanI. tethI jaNAya che ke teno pracAra bahu ja ocho rahyo haze. tenuM eka kAraNa tenI pAMDityabharI bhASA ane zailI paNa che. temAM kyAMka rUpakonI bahulatA che, to kyAMka dIrgha lalitapadonI; kyAMka ullApaka kathA che to kyAMka kulaka; kyAMka gAthAo ane dvIpadI gItaka, to kyAMka dvivalaya, trivalaya ane caturvalaya; kyAMka daMDaka racanA, to kyAMka nArAca racanA; kyAMka vRtta, to kyAMka taraMga racanA, ane kyAMka mAlAvacana, vinyAsa vagere dekhAya che. kathAmAMthI ekarasatA yA nIrasatAne dUra karavA mATe kulavayamAlAnA kartAe nagaravarNana,yuddhavarNana, prakRticitraNa, vivAhavarNana Adi pracurapaNe ApyAM che 1. DaoN. A. ke. upAdhya dvArA saMpAdita ane be bhAgomAM prakAzita, siMdhI jaina granthamAlA (kramAMka 45-46), bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI, 1959 ane 1970. bIjA bhAgamAM vistRta aMgrejI prastAvanA che tathA ratnaprabhasUriviracita saMskRta kuvalayamAlAkathA paNa ApavAmAM AvI che. 2. pR.7 3. pR.10 4. pR.16 5. pR.170, 171 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 jena kAvyasAhitya ane yathAzakti mahAkAvyalakSaNathI kAvyane vibhUSita karyuM che. temAM vasudevahiDI ane samarAIaikahAnI jema, keLanA thaDanA daLonI jema, eka kathAmAMthI bIjI, bIjImAMthI trIjI ema nIkaLatI ja gaI che ane vaTavRkSanI jema eka zAkhAmAMthI bIjI ane bIjImAMthI trIjI ema zAkhAo phUTatI ja gaI che, ane A silasilo tyAM sudhI samApta nathI thato jyAM sudhI mukhya kathA samApta nathI thatI. rUparekhA - temAM kathAkAre darzAvyuM che ke A dukhapUrNa saMsAramAM bhramaNanuM kAraNa krodha, mAna, mAyA, lobha ane moha che, ane temanA prabhAvonuM digdarzana pAMca rUpako dvArA kathAtmaka rIte karavA mATe caMDasoma, mAnabhaTTa, mAyAditya, lobhadeva ane mohadattanA pAMca bhavonI rocaka kathA gUMthavAmAM AvI che. A pAMca bhavomAM traNa manuSyabhava che ane attarAlanA be devabhava che. prathama mAnavabhavamAM caMDasoma Adi dIkSA laI samAdhimaraNa pAmI devagatimAM jAya che ane paraspara vacanabaddha thAya che ke jyAM paNa temano AgaLa punarjanma thAya, ekabIjAne pratibaddha karaze. te badhA attarAla devagatimAMthI AvI bIjA mAnavabhavamAM kramazaH siMha (pazu), kuvalayacandra, kuvalayamAlA, sAgaradatta ane pRthvIsAra nAmanA mAnavo thayA. A janmamAM temaNe ekabIjAne pratibuddha karavAnuM kAma karyuM, tenA pariNAme attarAla devabhavamAM gayA, tyAMthI bhagavAna mahAvIranA samayamAM trIjA mAnavabhavamAM temaNe kramazaH maNirathakumAra, svayabhUdeva, mahArathakumAra, vajagupta ane kAmagajendranA rUpe janma dharyo. pachI bhagavAna mahAvIra pAse dIkSA lIdhI ane antakRta kevalI banI badhA mukta thayA. lekhake A kathAnuM nAma dvitIya mAnavabhavanA eka pAtra kuvalayamAlAnA nAma upara rAkhI kathA pratye vAcakomAM kutuhala pedA karavAnuM prayojana rAkhyuM che. - kathAvastu - ayodhyA nagarInA rAjA daDhavarmAne priyaMguzyAmA nAmanI rANI hatI. devInI kRpAthI temane eka putra thayo. tenuM nAma kuvalayacandra rAkhavAmAM AvyuM. moTA thaIne teNe badhI kriyAo ane kalAomAM pAraMgatatA prApta karI. kumAra rAjA sAthe azvakrIDA mATe jaI rahyo hato tyAre tenuM azvasahita apaharaNa thaI gayuM. AkAzamArge laI javAtA kumArane bacavAno koI upAya na jaNAvAthI teNe pote azvanA peTamAM charo mAryo ane pariNAme te azva sAthe bhUmi upara nIce AvI paDyo. te vakhate tene koI avAja ema kaheto saMbhaLAyo ke "kumAra kuvalayacandra, dakSiNa dizAmAM eka gAu jeTale dUra jAva, tyAM tamane koI apUrva vastu jovA maLaze.' kumAra tyAM gayo to aTavImAM teNe sAgaradatta munine joyA. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya te muni eka siMhane saMlekhanA karAvI rahyA hatA. kumAre munine azvasahita potAnA apaharaNanuM kAraNa pUchyuM. munirAje kahyuM - eka vakhata kauzAmbIno rAjA purandaradatta potAnA maMtrI vAsava sAthe udyAnamAM gayo. tyAM AcArya dharmanandana cAragatisvarUpa saMsAra vize potAnA ziSyone upadeza ApI rahyA hatA. rAjAe tyAM beThelA aneka dIkSito saMbaMdhamAM arthAt caMDasoma, mAnabhaTTa, mAyAditya, lobhadeva ane mohadatta saMbaMdhamAM AcAryane prazno pUchyA ane uttaramAM AcArye te pAtronAM vRttAnta kahyAM. temaNe kahyuM ke A badhA pUrvajanmomAM krodha, mAna, mAyA, lobha ane mohathI vazIbhUta thaI saMsAramAM bhamatA rahyA ane pachI dIkSA laI saMyamanuM pAlana karatA rahyA. pachI dharmanandana AcArya tyAMthI anya sthAne vihAra karI jAya che. caMDasoma Adi dIkSita marIne devalokamAM utpanna thayA. temaNe tyAM ekabIjAne prabuddha karavAnI pratijJA karI hatI ane eka vakhata dharmanAtha tIrthaMkaranA samavasaraNamAM pahoMcI A pAMca devoe potAnA bhaviSyanA vize prazno pUchyA hatA. keTaloka samaya pasAra thayA pachI lobhadevano jIva devalokathI cyuta thaI manuSyalokamAM sAgaradatta vepA2I tarIke janma le che, ane pachI te ja sAgaradatta muni banI jAya che, e muni tamArI samakSa che. pUrvabhavano mAnabhaTTano jIva tame (prazna pUchanAra) kuvalayacandra cho ane mAyAdattano jIva dakSiNadezanA rAjAnI kuMvarI 'kuvalayamAlA' rUpe janmyo che ane caMDasomano jIva A siMha che jene huM pratibodha daI rahyo chuM, tathA tamArA ane kuvalayamAlAthI pRthvIsAra nAmano kumAra thaze. 1 sAgaradatta muninI sUcanA anusAra kuvalayamAlAne pratibodha karavAne mATe kuvalayacandra dakSiNa deza tarapha tatkAla ravAnA thayo. tyAM vijayAnagarInA rAjA vijayasena ane tenI rANI bhAnumatIthI kuvalayamAlA janmI hatI. A kanyA badhA 339 1. kuvalayamAlA, pR. 111, kaMDikA 196. mArgamAM zAnta beThelA siMhane joI kuvalayacandrane pUrvajanmano saMbaMdha yAda AvI jAya che ane te siMhanI evI sthiti joI te bhagavAna jinendranAM vacano yAda kare che : 'jo meM riyALapha so zitAnuM paDivArU ! yo zitALuM Divarapha so mamaM pariyANai A vAkya ApaNane pAli mahAvagga (pR.317)mAM AvelA buddhavacananI yAda karAve che jyAM kahyuM che ke 'yo milane maM jhapaTTunnuSya so zitAnaM 3pa6ddethya / ' A sAmya adbhuta che. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jena kAvyasAhitya puruSono dveSa karatI hatI. koI puruSanuM mukha paNa jovA IcchatI na hatI. tenA vize eka munirAje kahyuM hatuM ke ayodhyAnA rAjAno putra kuvalayacandra samasyApUrti dvArA tene vaza karI tenI sAthe lagna karaze. mArgamAM yakSa jinezvara, vanasundarI eNikA, rAjaputra darpaphaliha AdinAM vRttAnto te jANI le che, pachI vijayAnagarImAM jaIne kuvalayamAlAnI pAdapUrti karI tenI sAthe lagna karI le che ane tene laIne svadeza pAcho phare che. kuvalayacandra pAcho AvatAM tenA pitA rAjA daDhavarmA dIkSA grahaNa kare che. kuvalayamAlAne thoDA samaya pachI eka putra janme che. tenuM nAma pRthvIsAra rAkhavAmAM Ave che. samaya pAkatAM kuvalayacandra ane kuvalayamAlA banne pRthvIsArane rAjyabhAra soMpI dIkSA grahaNa karI le che. bahu kALa sudhI rAjyasukha bhogavI pRthvI sAra paNa dIkSA le che. A bAju sAgaradatta muni ane siMhapaNa maraNa pAmI deva tarIke janme che. devAyu pUrNa thatAM tyAMthI zruta thaIne kuvalayacandrano jIva bhagavAna mahAvIranA samayamAM kAkardInagarImAM kaMcanaratha rAjAnA zikAravyasanI putra maNirathakumAra tarIke janmyo. kaMcanaratha rAjAnI vinaMtIthI bhagavAna mahAvIra A putranA eka bhavanI kathA kahe che, te sAMbhaLI vairAgya pAmI maNirathakumAra temanI pAse dIkSita thaI jAya che. A bAju mohadattano jIva devalokathI yuta thaI raNagajendranA putra kAmagajendra tarIke janma le che. te pote bhogavelA anubhavonI satyatA bhagavAna mahAvIranA mukhe sAMbhaLI dIkSA grahaNa kare che. lobhadevano jIva devalokathI yuta thaI traRSabhapuranagaranA rAjA candraguptanA putra vajagupta tarIke janme che. prAbhAtikanA zabdothI pratibodha pAmI te paNa bhagavAna mahAvIra pAse dIkSA grahaNa kare che. caMDasomano jIva paNa devalokamAMthI cyavI brAhmaNa yajJadevanA putra svayabhUdeva tarIke janma le che ane garuDanA vRttAntathI pratibodha pAmI bhagavAna mahAvIra pAse dIkSA le che. mAyAdityano jIva devalokathI zruta thaI rAjagRha nagarImAM rAjA zreNikano putra mahAratha thAya che ane potAne AvelA svapranuM spaSTIkaraNa bhagavAna mahAvIranA mukhe sAMbhaLI vairAgya pAme che ane dIkSA grahaNa karI le che. Ayuno aMta AvatAM te pAMce aMtima saMlekhanA svIkArI annakRta kevalI thAya che ane chevaTe siddhalokane pAme che. upara jaNAvelAM pAMca pAtromAMthI kuvalayacandra ane kuvalayamAlA e be ja pAtrone mukhya darzAvyAM che. temane ja kathAnA nAyaka-nAyikA banAvI bAkInAM pAtronI kathAo temanI kathA sAthe bAMdhI AkhI kathAne atyanta rocaka banAvavAno prayatna karavAmAM Avyo che. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya A kathAgrantha ghaTanAvaicitrya ane upAkhyAnonI pracuratAmAM vasudevahiMDI jevo che. potAnI prauDha zailI ane alaMkArasamRddhimAM subandhunI vAsavadattA ane bANabhaTTanI kAdambarInI tulanAmAM barAbara Ubho rahI zake tevo che. A kathAkRti upara hirabhadranI samarAIccakA ane trivikramanA nalacampUno prabhAva jaNAya che. A kathAgranthamAM bahuvidha sAMskRtika sAmagrI vIkharAyelI paDI che. maThomAM rahenAra vidyArthIo ane vANijyavyApAra mATe dUra dUra bhramaNa karanAra vaNikonI bolIono AmAM saMgraha che. AmAM samudrayAtrAnuM varNana che, maThomAM ApavAmAM AvatA zikSaNanuM temaja zAstronuM varNana che, 18 dezI bolIono dezonAM nAma sAthe ullekha che. utsava, vivAha, prahelikAo vagerenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. 341 granthanA AdimAM kartAe potAnA pUrvavartI aneka kavio ane AcAryono temanI kRtio sAthe ullekha karyo che. - granthakAra ane racanAkALa - A kRtinA kartAnuM nAma dAkSiNyacihna udyotanasUri che. kathAnA aMte kartAe eka 27 padyonI prazasti ApI che. temAM guruparaMparA, racanAsamaya ane sthAnano nirdeza karavAmAM Avyo che. tadanusAra uttarApathamAM candrabhAgA nadInA kinAre pavvaIyA nAmanI nagarImAM toramANa ke to22Aya nAmano rAjA rAjya karato hato. tenA guru guptavaMzIya AcArya hariguptanA ziSya mahAkavi devagupta hatA. temanA ziSya zivacandragaNi mahattara bhillamAlanA nivAsI hatA, temanA ziSya yakSadatta hatA. temanA NAga, biMda (vRnda), mammaDa, durgA, agnizarmA, baDesara (vaTezvara) vagere aneka ziSyo hatA, temaNe devamandiranuM nirmANa karAvI gUrjara dezane ramaNIya banAvyo hato. A ziSyomAM ekanuM nAma tattvAcArya hatuM. A tattvAcArya ja kuvalayamAlAnA sarjaka udyotanasUrinA guru hatA. udyotanasUrine vIrabhadrasUrie siddhAntanuM ane haribhadrasUrie yuktizAstranuM zikSaNa ApyuM hatuM. 1. kaMDikA 430 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jaina kAvyasAhitya A kRtinI racanA temaNe jAbAlipura(jAlora)nA bhagavAna RSabhadevanA maMdiramAM rahIne caitra kRSNA caturdazInA aparAhnamAM, jyAre zaka saMvata 700nA samApta thavAmAM eka ja divasa bAkI hato tyAre, pUrI karI hatI. te vakhate tyAM narahasti zrIvatsarAja rAjaya karatA hatA. te samaye vi.saM.835 Ave che ane I.sa. 779nI mArca 21nA dine samApta thayo samajavo joIe.' kuvalayamAlAkathA - paramAra narezo muMja, bhoja vagere tathA caulukya rAjAo siddharAja, kumArapALa vagerenA samayamAM apabhraMza ane prAkRta racanAone saMskRtanA rUpamAM mUkavAnA ke vizALa saMskRta kRtione sArarUpamAM mUkavAnA prayatno thayA che. kuvalayamAlAkathA paNa te prayatnomAMno eka che. Ane kuvalayamAlAkathAsaMkSepa 1. tassujjoyaNaNAmo taNao aha viraiyA teNa / taGgamalaMghaM jiNabhavaNamaNaharaM sAvayAulaM visamaM / / jAvAliuraM aTThAvayaM va aha asthi puhaIe / tuMgaM dhavalaM maNahArirayaNapasaraMta - dhayavaDADoyaM / usabha jiNidAyayaNaM karAviyaM vIrabhaddeNa / / tattha ThieNaM aha coddasIe cettassa kaNhapakkhammi / gimmaviyA bohikarI bhavvANaM hou savvANaM / parabhaDa-bhiuDI-bhaMgo pnniiynnrohinniiklaacndo| sirivaccharAyaNAmo raNahatthI patthivo jaiyA // ko kira vaccai tIraM jiNavayaNa-mahoyahissa duttAraM / thoyamaiNA vi baddhA esA hiridevivayaNeNa / / sagakAle volINe varisANa saehiM sattahiM gaehiM / egadiNeNUNehiM raiyA avaraNhavelAe / Na kaittaNAhimANo Na kavvabuddhIe viraiyA esA / dhammakaha tti NibaddA mA dose kAhiha imIe / 2. amitagatie potAnI pUrvavartI kRti dharmaparIkSAnuM (apabhraMza) tathA paMcasaMgraha ane ArAdhanA (prAkRta)nuM saMkSipta rUpAntara saMskRtamAM ApyuM che, samarAIaikahAno saMkSepa pradyumnasUrie samarAdityasaMkSepa (saM.1325) karyo che, tathA devacaMdranA prAkRta zAntinAthacaritranuM munideve saMskRta (saM.1322) rUpAntara karyuM che, ane devendrasUrie siddharSinI upamitibhavaprapaMcA-kathAno sAroddhAra (saM.1298) lakhyo che. 3. siMghI jaina granthamALAmAM prakAzita, san 197), Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya paNa kahevAmAM Ave che. A udyotanasUrinI vizALa prAkRta racanA kuvalayamAlAnuM zailIpUrNa saMskRta saMkSipta rUpAntara che. kuvalayamAlAne 13000 ke 10000 granthAgra darzAvAI che to A saMkSepane 3804, 3894 ke 3995 granthAgra mAnavAmAM Avyo che. kuvalayamAlAmAM koI vibhAga nathI jyAre A saMkSepa cAra prastAvomAM vibhAjita che. bIjo ane cotho prastAva prAyaH samAna vistAranA che jyAre prathama prastAvano vistAra temanAthI aDadhA jeTalo che ane trIjAno vistAra temanAthI bamaNA vistArathI thoDo ocho che. kuvalayamAlAnAM mUla ane saMskRta banne rUpomAM gadya ane padya spaSTataH milita che. A prAMjala ane vidvattApUrNa zailImAM racAyeluM eka saMskRta campU ja che. temAM prAkRta racanAnAM nagara, prAkRtika dRzya, upamAo ane utprekSAo vagerenAM lAMbAM vivaraNone ochAM karI nAkhyAM che paraMtu kathAnI eka paNa vAta choDI nathI. padyonuM suMdara saMskRta rUpAntara manohara che. A saMskRta racanA bhASApravAha vagerenI dRSTie prasAdapUrNa racanA che. jo ke AmAM gauNa pAtronAM nAmo ane padomAM vastuochuM aMtara che paraMtu prastuta saMkSepanA kartAe mUla kuvalayamAlAmAM bhrama pedA kare tevAM jeTalAM sthAno che temane spaSTa karyAM che. zatruMjaya tIrthanA vize keTalAMka pagho joDyAM che, vagere. kartA ane racanAkAla - A saMkSepanA kartA paramAnandasUrinA ziSya ratnaprabhAcArya che. A saMkSepanuM saMzodhana te samayanA prasiddha saMzodhaka pradyumnasUrie karyuM hatuM. tethI ratnaprabha pradyumnasUrinA samakAlIna (13mI sadIno madhya) che. nirvANalIlAvatIkathA A kathA strIpAtrapradhAna nathI chatAM paNa AkarSaNa karavA mATe A nAma pasaMda karavAmAM AvyuM che. kuvalayamAlAnI jema ja AmAM paNa saMsAraparibhramaNanAM kAraNo darzAvatI kathAo ApavAmAM AvI che. kuvalayamAlAmAM jema krodha, mAna, mAyA, lobha ane mohathI gherAyelI vyaktione kathAnAM pAtro banAvavAmAM AvI che tevI ja rIte nirvANalIlAvatImAM pAMca doSayugalone arthAt (1) hiMsA-krodha, (2) mRSA-mAna, (3) steya-mAyA, (4) maithuna-moha ane (5) parigraha-lobhane tathA sparzana vagere pAMca IndriyonI gulAmIne saMsAranuM kAraNa batAvIne temanuM phaLa bhogavanArI vyaktionI kathAo 1. kuvalayamAlA, aMgrejI prastAvanA, pR. 94 2. ejana, pR. 96 343 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 jena kAvyasAhitya kahevAmAM AvI che. kuvalayamAlAnI jema ja tenuM nAma paNa A kathAonA eka nAyikApAtranA nAma uparathI rAkhavAmAM AvyuM che ane kathAone pUrvabhavonAM dRSTAnto dvArA sAMkaLI levAmAM AvI che. A kathAnaka saMkSepamAM nIce mujaba che : rAjagRha nagaramAM siMha nAmano eka rAjaputra hato. tenuM lagna eka sAmantanI putrI lIlAvatI sAthe thayuM. rAjA-rANInA mRtyu pachI siMhe rAjyapada prApta karyuM ane potAnA mitra jinadAsanA saMparkathI te jainadharmI banI gayo. eka vakhata jinadattanA dharmaguru samarasena rAjagRhamAM Ave che ane te badhAM temano upadeza sAMbhaLavA jAya che. rAjA siMha muninA anupama vyaktitvathI prabhAvita thayo ane teNe temane potAno paricaya ApavA vinaMtI karI. munie potAnI ane potAnA pUrvabhavanA sAthIonI kathAo saMbhaLAvatAM kahyuM ke kauzAmbImAM vijayasena rAjA, jayasena maMtrI, zUra purohita, puraMdara koSAdhyakSa tathA sArthapati dhana potapotAnAM kartavyonuM pAlana karatA rahetA hatA. te nagaramAM sudharma muni AvyA eTale vijayasena vagere pAMce jaNa temane saMsAranA duHkhonuM kAraNa pUchavA gayA. muni ukta paMca doSayugalone saMsAranuM kAraNa batAve che ane temanuM phaLa bhoganAra kramazaH rAjaputra rAmadeva, rAjaputra sulakSaNa, vaNikaputra vasudeva, rAjakumAra vajasiMha tathA rAjaputra kanakarathanI dRSTAntakathAo kahe che. tyAra pachI sparzana Adi pAMca Indriyone vaza thavAthI maLatAM temanAM kuphaLane sUcavatI pAMca kathAonA prasaMgamAM zrotA tarIke upasthita vijayasena rAjA vagere pAMca vyaktionA pUrvabhavanI kathAo kahe che, te kathAo sAMbhaLI badhA vairAgya pAme che ane tapasyA karI svarge jAya che. tyAM te badhAe AgalAM janmo sudhAravA mATe ekabIjAne pratibodha karavAnI pratijJA lIdhI. svargathI yuta thaI te badhA judAM judAM sthaLe manuSya tarIke janme che. jayasena maMtrIno jIva samarasena nAmano rAjaputra thayo paraMtu te kusaMskArone kAraNe zikArI banI gayo. pUrva pratijJA anusAra tene purohita zUranA jIva eka deve hiMsA choDI devA upadeza karyo, eTale te rAjaputra dIkSA laI muni thaI gayo. tapasyAnA prabhAvathI muni samarasena potAnA pUrvabhavanA mitrone jANI le che ane temane dharmamArge caDAvavA mATe temane pratibodha devA bhramaNa kare che. | muni batAve che ke jayasenano jIva samarasena huM ja chuM ane vijayasena rAjAnA jIva rAjA siMhane ane sArthavAha dhananA jIva lIlAvatIne, je banne mArI sAme upasthita che temane, pratibaddha karavA huM Avyo chuM. A sAMbhaLI lIlAvatI ane sihane jAtismaraNa jJAna thayuM, temaNe jenI dIkSA grahaNa karI, ane tapasyA karI Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya mokSe gayA. 1 A kathAnakane laIne prAkRta bhASAmAM nivvANalIlAvaI nAmanI kathAkRti saM. 1082 ane 1095 vacce AzApallImAM jinezvarasUrie racI che. AkhI kRti prAkRta padyomAM che paraMtu te Aja sudhI anupalabdha che. teno ullekha aneka granthomAM Ave che ane tenA padalAlitya vagere guNonI prazaMsA karavAmAM AvI che. jinezvarasUrino paricaya temanI anya racanA kathAkoSaprakaraNanI sAthe ApavAmAM Avyo che. ukta prAkRta racanAnA kathAnakane AdhAra banAvIne saMskRtamAM nirvANalIlAvatIkAvyanI racanA ekavIsa utsAhomAM karavAmAM AvI che. tenI racanA 5350 zlokapramANa che. pratyeka utsAhanA aMte puSpikA che. temAM kavie jinezvarasUrinuM RNa svIkAryuM che. A jinAMka mahAkAvya che ane tene mahAkAvyocita lakSaNothI vibhUSita karavAno prayatna spaSTa jaNAya che. A kAvyanI zailIne alaMkArothI suzobhita karavAmAM AvI che. ema to kAvyamAM adhikataH anubh chaMdamAM ja kathA kahevAmAM AvI che paraMtu pAMcamA ane bAramA utsAhomAM vividha chaMdono prayoga thayo che. kAvyanA aMte kartAe prazasti ApI che. tenAthI tenA kartA jinaratnasUrinI guruparaMparA upara prakAza paDe che. te sudharmAgacchanA hatA. A ja gacchamAM prAkRta mahAkAvya nivvANalIlAvaInA sarjaka jinezvarasUri thayA hatA. temanI ziSyaparaMparAmAM kramaza jinacandrasUri - navAMgI TIkAkAra abhayadevasUri jinavallabhasUri jinadattasUri jinacandrasUri jinapatisUri jinezvarasUri thayA. A jinezvarasUrinA ziSya jinaratnasUri thayA. kharataragaccha bRhad gurvAvalimAM darzAvyuM che ke jinaratnasUrinuM pUrvanAma vijayavardhanagaNi hatuM. jinezvarasUrie temane vAgbhaTameru (bADamera)mAM saM. 1283nA mAgha mahinAnI kRSNa 6nA dine dIkSA ApI hatI. saM. 1304nA vaizAkha sudI 14nA dine jinezvarasUrie vijayavardhanagaNine AcAryapada upara sthApita karyA ane temane jinaratnasUri nAma ApyuM. saM. 1326mAM jinezvarasUrinA netRtvamAM tathA saM.1339mAM jinaprabodhasUrinA nAyakatvamAM kADhavAmAM AvelI saMghayAtrAomAM 345 - 1. jinaratnakoza, pR. 338 2. ejana, pR. 338 3. nirvANalIlAvatI, prazasti, zloka 13-16 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya jinaratnasUri sAthe hatA. jinaratnasUrie saM, 1341mAM lIlAvatIkathAsAranI racanA karI. A racanA jAbAlipattanamAM (jAlauramAM) thaI hatI. A racanAmAM paNa kavie potAnA sahayogI lakSmItilakaNanI sahAyatA lIdhI che. A racanAmAM pratyekabuddhacaritamAMthI paNa bahu sAmagrI lIdhI che. tenuM saMzodhana saumyamUrtigaNi tathA jinaprabodhayatie karyuM che. ukta racanAo uparAMta kavi kuMjarakRta lIlAvatIkAvya ane eka ajJAtakartRka lIlAvatIkathAno ullekha thayo che.4 346 RSidattAcarita - AmAM RSiavasthAmAM hariSaNa-prItimatithI janmelI putrI RSidattA ane rAjakumAra kanakarathanuM kautukatApUrNa caritra varNavAyuM che. kanakaratha eka anya rAjakumArI rumiNI sAthe lagna karavA jato hoya che tyAre mArgamAM eka vanamAM RSidattA sAthe lagna karI pAcho Ave che. rumiNI RSidattAne eka yoginInI sahAyathI rAkSasIrUpe kalaMkita kare che. tene phAMsInI sajA paNa thAya che. paraMtu RSidattA potAnA zIlanA prabhAvathI badhI muzkelIo pAra kare che ane potAnA priya sAthe samAgama kare che. A AkarSaka kathAnakane laIne saMskRta-prAkRtamAM racAyelAM keTalAMya kathAkAvyo maLe che. 5 A kathA upara sauthI prAcIna racanA prAkRtamAM che, tenuM parimANa 1550 granthAgra che. tenI racanA nAIlakulanA guNapAla munie karI che. kartAnI anya racanA 'jambucariya' paNa maLe che. IsidattAcariya (RSidattAcaritra)nI prAcIna prati saM. 1264 yA 1288nI maLe che. te uparathI nizcita che ke kRti te pahelAMnI racanA che. guNapAla munino samaya paNa 9-10mI sadInI vacceno anumAnathI nizcita karavAmAM Avyo che. bIjI racanA 1194 saMskRta zloko dharAve che. tenA cAra sargo che. temAM 1. kharataragacchabRhadgurvAvali, pR. 49, 52, 56 2. pratyekabuddhacarita, sarga 3, zloka 182-196; lIlAvatIkathAsAra, 1. 72-87 3. lIlAvatIkathAsAra, prazasti 4. jinaratnakoza, pR. 338 5-6.ejana, pR. 59 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya kramazaH pahelA sargamAM 258, bIjAmAM 278, trIjAmAM 540 ane cothAmAM 118 zloko che. kartAnuM nAma nathI ApyuM. anya ajJAtakartRka racanAo vibhinna parimANanI maLe che, jemake 2827 granthAgra, 442 granthAgra (saMskRta) ane 451 saMskRta zlokomAM. A caritra upa2 ajJAtakartRka eka RSidattApurANa ane RSidattAsatIAkhyAnanA ullekho maLe che.2 bhuvanasundarIkathA mahAsatI bhuvanasundarInI camatkArapUrNa kathAne laIne prAkRtamAM eka vizAla racanA karavAmAM AvI che. temAM 8911 gAthA che. A gAthAonuM parimANa bRTTippanikAmAM 10350 granthAgra darzAvyuM che. A racanA saM. 975mAM nAIlakulanA samudrasUrinA ziSya vijayasiMhe karI che. tenI prAcInatama prati saM. 1365nI maLI che. surasundarIcariya prAkRta bhASAmAM nibaddha A rAjakumAra makaraketu ane surasundarInuM eka premAkhyAna che. temAM 16 pariccheda che. pratyeka paricchedamAM 250 gAthAo che ane kula maLIne 4001 gAthAomAM kRti samApta thAya che. kathAvastu - surasundarI kuzAgrapuranA rAjA naravAhanadattanI putrI hatI. te aneka vidyAomAM niSNAta hatI. citra jovAthI tene hastinApuranA makaraketu nAmanA rAjakumAra upara Asakti thaI gaI. tenI sakhI priyaMvadA makaraketune zodhavA nIkaLI paDe che. tene buhilA nAmanI eka parivAjikAe kapaTathI nAstikatAmAM vALavA mATe bahu prayatno karyA paraMtu surasundarIe tene tarkothI parAjita karI dIdhI. tenAthI roSe bharAI parivrAjikAe surasundarInuM citrapaTa ujjainanA rAjA zatruMjayane dekhADyuM ane te rAjAne surasundarI sAthe lagna karavA uttejita karyo. zatruMjaye surasundarInA pitA pAse surasuMdarIno hAtha mAMgyo. paraMtu surasundarInA pitAe tenI mAMgaNIno asvIkAra karyo. tethI banne rAjAo vacce yuddha zarU thayuM. A daramyAna vaitADhya parvatanA eka vidyAdhare surasundarInuM apaharaNa karyuM ane tene 347 - 1-2.jinaratnakoza, pR. 59 3. ejana, pR. 299; jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 187 4. jinaratnakoza, pR. 67, 447; muni rAjavijaya dvArA saMpAdita ane jaina vividha zAstramAlA dvArA prakAzita, banArasa, saM. 1972; abhayadevasUri granthamAlA, bIkAnerathI paNa prakAzita; teno gujarAtI anuvAda jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagarathI 1915mAM prakAzita. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya ratnadvIpa laI jaI tyAM saMtADI rAkhI. tyAM surasundarI ApaghAta karavA mATe viSaphaLa khAI le che. daivayoge A arasAmAM teno sAco premI makaraketu tyAM AvI caDe che ane tenuM rakSaNa kare che ane tyAMthI jaIne te zatruMjaya rAjAno nAza kare che. paraMtu ahIM surasundarIno koI pUrvavairI vetAla surasundarIne upADI jAya che ane tene hastinApuranA udyAnamAM pADI de che. tyAMnA rAjA tene rakSaNa Ape che ane dAsI dvArA badhI vAta jANI le che. A bAju zatruMjayanA vadha pachI makaraketunuM paNa apaharaNa thaI jAya che. 348 moTI muzkelIo ane vividha ghaTanAo pachI surasundarI ane makaraketunuM punarmilana thAya che ane te bannenA lagna thAya che. chevaTe saMsArasukha bhogavI banne dIkSA le che ane tapasyA karI mokSapada pAme che. A kathAnI nAyikAnuM nAma surasundarI ane tenuM vRttAnta vAstavamAM 11mA paricchedathI AvavAnuM zarU thAya che. tenA pahelAM makaraketunA mAtApitA amaraketu ane kamalAvatInuM tathA te ja nagaranA zeTha dhanadattanuM ghaTanApUrNa vRttAnta ane kuzAgrapuranA zeThanI putrI zrIdattA sAthe lagna, A badhA ghaTanAcakranI vacce vidyAdhara citravega ane kanakamAlA tathA citragati ane priyasundarInAM premAkhyAno varNavAyAM che. A kathAnA prAraMbhamAM sajjanadurjanavarNana tathA prasaMge prasaMge maMtra, dUta, raNaprayANa, parvata, nagara, Azrama, saMdhyA, rAtri, sUryodaya, vivAha, vanavihAra AdinAM varNano karavAmAM AvyAM che. aneka alaMkArono prayoga paNa thayo che. AkhI kRtimAM AryAchaMdano vyavahAra thayo che paraMtu kyAMka kyAMka varNanavizeSamAM bhinna bhinna chaMdono paNa vyavahAra thayo che. kartA ane racanAkAla AnA praNetA dhanezvarasUri che. te jinezvarasUrinA ziSya hatA. kRtinA ante 13 gAthAonI prazastimAM kartAno paricaya Apyo che, racanAnuM sthAna jaNAvyuM che ane racanAnA kALano paNa nirdeza karyo che. te mujaba A kathAkAvya caDDAvallipurI (candrAvatI)mAM saM. 1095nA bhAdaravAnI kRSNa dvitIyA guruvAre dhaniSThA nakSatramAM racavAmAM AvyuM hatuM.1 saMbhavataH temanA - 1. tesiM sIsavaro dhaNesara munI evaM kahaM pAyauM / cAvala purI Thio sa guruNo ANAe pADhaMtarA || kAsI vikkama vaccharammi ya gae bANaMka sunnoDupe / mAse bhaddava gurummi kasiNe bIyA dhaNiTThA dine // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 349 ja guru jinezvarasUri kharataragacchanA saMsthApaka hatA. A kathA upara nayasundarakRta saMskRta surasundarIcaritrano ullekha maLe che.' narmadAsundarIkathA - A kathAmAM narmadA suMdarI aneka vicitra ane vikaTa paristhitiomAM paDavA chatAM potAnA satItvanuM rakSaNa kevI rIte kare che tenuM adbhuta Alekhana che. kathAvastu - narmadAsundarInuM lagna eka ajaina paraMtu lagna pahelAM jainadharma aMgIkAra karanAra mahezvaradatta vaNipha sAthe thAya che. mahezvaradatta narmadAsundarIne sAthe laIne dhana kamAvA mATe yavanadvIpa jAya che paraMtu tene narmadAsundarInA caritra upara zaMkA jAya che eTale tene kapaTathI mArgamAM sUtI choDI ne jato rahe che. pachI aneka kaSTo sahana karyA pachI narmadAsundarI potAnA kAkA vIradAsane maLI jAya che ane temanI sAthe te babbara deza jAya che. ahIMthI teno jIvanasaMgharSa uttarottara vadhato jAya che. babbara dezamAM hariNI nAmanI vezyAnI dAsIo tene phosalAvI bhagADI jAya che, vezyA tene potAnA jevuM jIvana jIvavA khUba dabANa kare che, dhamakAve che paraMtu narmadAsundarI potAnA zIlavratamAM daDha rahe che. pachI te bIjI kariNI nAmanI vezyAnA cakkaramAM phasAya che ane tyAMthI rAjA dvArA pakaDIne bolAvavAmAM Ave che paraMtu rastAmAM teNe gAMDI hovAno abhinaya karyo eTale te bacI zakI. pachI jinadAsa zrAvakanI madadathI te pAchI potAnA kAkA vIradAsa pAse pahoMcI zake che. chevaTe saMsArathI virakta thaI te suhastasUri pAse dIkSA grahaNa kare che. narmadAsundarInA kathAnakane laIne keTalAya kavioe prAkRta, apabhraMza ane gujarAtImAM kAvyo racyAM che. temAM devacandrasUri ane mahendrasUrikRta prAkRta racanA prakAzita thaI che. apabhraMzamAM jinaprabhasUrinI ane gujarAtImAM merusundaranI racanA paNa prakAzamAM AvI che. pahelI devacandrasUrinI racanA 250 gAthA pramANa che. temaNe potAnA pUrvagura AcArya pradyumnasUriracita "mUlazuddhiprakaraNa" nAmanI prAkRta kRtinA upara vistRta TIkA racI hatI. te TIkAmAM dRSTAntarUpa aneka prAcIna kathAonuM saMkalana karavAmAM AvyuM hatuM. temAM prastuta narmadAsundarInI kathA prasaMgavaza saMkSepamAM lakhI che. A racanA kathAgata mUlavastunA parijJAnamAM bahu upayogI che. devacandrasUrie anta ullekha karyo che ke A kathA mULa rUpamAM vasudevahiDI nAmanA prAcIna kathAgranthamAM 1. jinaratnakoza, pR. 447 2. ejana, pR. 205 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 jaina kAvyasAhitya prathita che. tenA AdhAre temaNe potAnI kRti racI che. A devacandrasUri suprasiddha kalikAlasarvajJa AcArya hemacandranA guru hatA. bIjI racanAnA kartA mahendrasUri che. temAM 1117 gAthAo che. vacce vacce keTaloya gadyabhAga Ave che. tethI tenA prakhyAjha 1750 zlokapramANa che. mahendrasUrie lakhyuM che ke temaNe A mUlakathA zAntisUri nAmanA AcAryanA mukhe sAMbhaLI hatI. sAhityika kRti tarIke mahendrasUrivALI kathAno mulAdhAra devacandrasUrinI uparyukta racanA hovAno saMbhava che. tenI racanA - 187mAM thaI hatI. mahendrasUrinI guruparaMparA ane anya racanAo vize pApa mAhitI maLI nathI. mahendrasUrinI racanA bahu saraLa, prAsAdika ane subodhAtmaka che. kathAnI ghaTanA AbAlavRddha saune race ane AkarSe evI sarasa rIte te kahevAmAM AvI che. vacce vacce lokoktio ane subhASitonI chaTA paNa jovA maLe che. prAkRta bhASAnA abhyAsIo mATe A racanA suMdara che. mahendrasUrie A racanA potAnA ziSyanI vinaMtIthI karI che. tenI prathama prati temanA ziSya zIlacandragaNie taiyAra karI hatI. - keTalIka ajJAtakartaka narmadAsundarIkathAo paNa maLI che. ekamAM 249 gAthAo che. eka ajJAtakartRka racanA prakAzita paNa thaI che. manoramAcarita - manoramAnI kathA jinezvarasUrikRta kahANayakosa (saM.1108)mAM ApavAmAM AvI che. temAM darzAvyuM che ke zrAvastIno rAjA koI nagaranA vepArInI patnIne potAnI rANI banAvavA Icchato hato. te saphaLa paNa thaI jAya che paraMtu chevaTe devatAo manoramAnA zIlanI rakSA kare che. A kathAne svataMtra vizAla prAkRta racanAnA rUpamAM sarjavAmAM AvI che, tenuM parimANa 15000 gAthAo che. A kRtinI racanA navAMgI TIkAkAra abhayadevanA ziSya vardhamAnAcArya saM. 1140mAM karI che. vardhamAnAcAryanI anya kRtiomAM AdinAhacariya (saM.1160) ane dharmaratnakaraMDakavRtti (saM.1172) maLe che. 1. jinaratnakoza, pR. 205; siMghI jaina granthamAlA, muMbaI, saM. 2016 2. ejana; haMsavijaya phrI lAyabrerI, amadAvAda, 1919 3. ejana, pR. 301; jaina granthAvali (zvetAmbara konpharansa, muMbaI), pR. 229 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 351 malayasundarIkathA - AmAM mahAbala ane malayasundarInI praNayakathAnuM Alekhana che. A nAmanI aneka racanAo vividhakartaka maLe che.' prathama 1256 gAthAonI prAkRta racanA ajJAtakartaka che. temAM eka paurANika kathAnuM adbhutakathA sAthe saMmizraNa karavAmAM AvyuM che. temAM pracura kalpanApUrNa anokhAM ane jAdUbharyA camatkArI kAryonA dhasamasatA pravAhamAM vAcaka kheMcAya che. A kathAmAM abhutakathA sAhityamAM sujJAta kalpanAbampo(motifs)nA tANAvANA AkhA vistAramAM gUMthAyelA che. temAM rAjakumAra mahAbala ane rAjakumArI malayasundarInuM Akasmika milana, pachI ekabIjAno viyoga, ane vaLI pAchuM sadA mATe temanuM milana AlekhAyela che. A badhuM temanAM pUrvopArjika karmonAM phaLonuM Azcaryajanaka rUpa che. pachI mahAbala jaina muni banI jAya che ane malayasuMdarI sAdhvI banI jAya che. Ama jaina paurANika kathAne abhutakathAthI saMmizrita karavAmAM AvI che. A kathAnaka jaina samAjamAM bahu pracalita rahyuM che. A kathAnaka upara 15mI sadImAM saMskRta gadyamAM aMcalagacchanA mANijyasUrie mahAbalamalayasundarI' nAmanI kathA racI che. prAkRta caritrane AdhAra banAvI saMskRta padyomAM AgamagaracchanA jayatilakasUrie paNa malayasundarIcaritranI racanA karI che. A kRti cAra prastAvomAM vibhakta che, ane temAM kula 2390 zloka che. jayatilakasUrie tene jJAnanuM mAhAbhya prakaTa karanAra jJAnaratnaupAkhyAna kahI che. temAM malayasundarIne bhagavAna pArzvanAthanA nirvANa pachI 100 varSa bAda janma letI darzAvI che." A ja sadImAM pallIgacchanA zAntisUrie 500 pranyAgrapramANa malayasundarIcaritrane saM. 1456mAM racyuM che. ane pippalagacchanA 1. jinaratnakaza, pR. 302, vinTaranitsa, hisTrI opha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 533 2. jinaratnakoza, pR. 302, muMbaIthI 1918mAM prakAzita 3. ejana; lAlabhAI pu. granthamAlA, muMbaI; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1910; vijayadAnasUrIzvara jaina granthamAlA, varateja, saM. 2009 4. jJAnAdudhriyate jantuH patito'pi mahApadi / ekazlokArthabodhena yathA malayasundarI / / 1. 19 / / 5. malasundarIcaritra, prastAva 4. 824 6. ejana; Ano jarmana anuvAda haTale InDiza mArsena' (1919)mAM karyo che; vinTaranilsa, hisTrI opha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 533 upara TippaNa. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 dharmadevagaNinA ziSya dharmacandre malayasundarIkathoddhAranI racanA karI che. eka ajJAtakartRka saMskRta malayasundarIcaritra paNa upalabdha che. madanarekhAcarita AmAM mithilAnA rAjA nami(pratyekabuddha)nI mAtA madanarekhAnuM caritra ApavAmAM AvyuM che. madanarekhA sudarzanapuranA rAjA maNirathanA anuja yugabAhunI patnI che. maNiratha tenA upara Asakta thAya che ane tene meLavavA mATe potAnA anujane mArI nAkhe che paraMtu maNiratha paNa sarpadaMzathI marI jAya che. madanarekhA potAnA zIlanI rakSA mATe tathA garbhastha bALakanI rakSA mATe bhAgI nIkaLe che. raMbhAgRhamAM nimano janma thAya che paraMtu sarovaramAM vastraprakSAlana mATe jatI vakhate bALakanuM apaharaNa thAya che. A duHkhanI dazAmAM eka vidyAdhara madanarekhAnA zIlane khaMDita karavA prayatna kare che paraMtu te caturAIthI bacI jAya che ane suvratA nAmanI sAdhvI banI jAya che. mithilAnA rAjA padmaratha bALakanuM pAlanapoSaNa kare che. zikSaNa ane vidyAo pAmI te rAjA bane che. madanarekhAno moTo putra tathA sudarzanapurano adhIza candrayaza ane mithilAno rAjA nima te banne vacce thanAra yuddhane suvratAe te banne sahodara che enI yAda apAvIne rokyuM hatuM. -- jaina kAvyasAhitya 1 A caritra pratyekabuddhakathAomAM namicaritranI sAthe AlekhAyuM che paraMtu pachI tenI rocakatAne kAraNe tenA upara aneka svatantra racanAo thaI che. saMskRta gadyamAM eka ajJAtakartRka racanAno ullekha maLe che. A kathAnakane laIne jinabhadrasUrie (12mI zatAbdI) madanarekhAAkhyAyikAcampU nAmanuM ucca koTinuM kAvya racyuM che. tenuM varNana ame campakAvyomAM ApIzuM. zubhazIlagaNinI bharatezvarabAhubalivRttimAM A caritra vistArathI ApavAmAM AvyuM che. gujarAtImAM saM. 1537mAM matizekhare (upakezagacchIya) A caritranI racanA karI che. 2 madirAvatIkathAnaka vardhamAnadezanA(zubhavardhanagaNi)mAM zIlanA mAhAtmya upara miMdarAvatInI rocaka kathA ApI che. tenA upara ajJAtakartRka eka racanA maLe che. - 1. jinaratnakoza, pR. 33 2. lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdathI prakAzita 3. jinaratnakoza, pR. 300; jaina gUrjara kavio, bhAga 3, pR. 469 4. jinaratnakoza, pR. 300 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 353 guNAvalIkathA - AmAM guNAvalIe zIlarakSA mATe karelA prayatnonuM varNana che. tenI racanA jinacandrasUrie karI che. te nAgapurIya tapAgacchanA sAgaracandrasUrinA ziSya hatA. temanI anya kRti siddhAntaranikAvyAkaraNa (saM.1850) paNa maLe che. zIlavatIkathA - kumArapAlapratibodhamAM AvelA ajitasena-zIlavatInA caritane laIne zIlavatIkathA ane zIlavatIcaritra nAmanI keTalIya racanAo maLe che. kathAvastu - zIlavatIno pati zreSThiputra ajitasena, rAjA sAthe paradeza javA taiyAra thayo tyAre tene potAnI patnInI bahu cintA thavA lAgI. zIlavatIe pratijJA karI vizvAsa pedA karyo ke tenuM zIla trikAlamAM bhaMga nahi thAya. paraMtu gharamAM tenA sasarAne tenA upara zaMkA thaI ane te tene rathamAM besADI tenA piyara tarapha ravAnA thayo. mArgamAM zIlavatIe potAnI caturAIthI keTalAMya abhuta kAryo karyA. tethI tenA sasarA prasanna thayA ane tene AkhA gharanI mAlikaNa banAvI dIdhI. eka vAra rAjAe paNa kramaza: azoka, ratikali, lalitAMga, kAmAkura vagerene mokalIne zIlavatInI parIkSA karI paraMtu zIlavatIe caturAIthI te badhAne pUrI dIdhA. eka vAra rAjA tenA pati ajitasenanI sAthe tenA ghare bhojana karavA AvyA. zIlavatIe pelI pUrI dIdhelI vyaktio pAse zIdhra bhojana taiyAra karAvyuM. pachI AkhuM rahasya khulyuM ke rAjAe mokalelA puruSonI kevI durdazA thaI hatI vagere. A kathAnakane laIne somatilakasUrie zIlavatIkathA lakhI. candragacchanA udayaprabhasUrie 988 granthAgrapramANa eka saMskRta racanA karI che, tenI prAcIna prati saM. 1400nI maLe che. A ja rIte rudrapalIya gacchanA AnandasundaranA ziSya AjJAsundare saM.1562mAM zIlavatIkathAnI saMskRta racanA karI che.* vinayamaMDanagaNi ane nemivijaye ukta kathAnaka upara zIlavatIcaritra nAmanI kRtio racI che. zIlavatIkathA upara ajJAtakartaka be prAkRta racanAo paNa maLI che." 1. jinaratnakoza, pR. 106 2-6 jinaratnakoza, pR. 384-85mAM uparyukta badhI kRtionI noMdha che. temAMthI eka prakAzita thaI gaI che. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 citrasena-padmAvatIcarita Ane padmAvatIcaritra tathA zIlAlaMkArakathA paNa kahe che. temAM svadArasantoSavratanuM mAhAtmya darzAvavA mATe citrasena ane padmAvatInI kathA kahevAmAM AvI che. - -- kathAvastu rAjaputra citrasena ane maMtrIputra ratnasAra mitro hatA. bannenA rUpathI nagaranI yuvatIo AkarSavA lAgI. lokoe phariyAda karI. rAjAe jakamAM AvI sAta ratno ApI rAjakumArane rAjya choDI javA kahyuM. rAjakumAra potAnA mitra sAthe rAjya choDI jato rahe che. bhaTakatAM bhaTakatAM jaMgalamAM eka yuvatInuM citra joI rAjakumAra bebhAna thaI jAya che. bhAnamAM AvatAM te ane teno mitra eka kevalIne A aMge pUche che ane jANI le che ke te citra padmAvatInuM che. pUrvabhavamAM citrasena ane padmAvatI haMsayugala hatAM ane banne A bhavamAM mAnavajAtimAM janmyAM che. citrasena ane teno mitra padmAvatInI zodhamAM ratnapura jAya che. tyAM citrasene pUrvabhavanuM citra dorI pradarzita karyuM. padmAvatI te citra joI bebhAna thaI jAya che. svayaMvara dvArA tenuM lagna citrasena sAthe thAya che. pAchA pharatAM eka vaTavRkSa upara beThelAM yakSa-pakSInI vAto sAMbhaLI ratnasAra citrasena-padmAvatIne aneka durghaTanAothI bacAve che paraMtu chellI ghaTanAmAM ratnasArane pApANa rUpe parivartita thavuM paDe che. citrasenane khUba du:kha thAya che ane te yakSane ratnasAranI muktino upAya pUche che. padmAvatI potAne putra janmatAM tene khoLAmAM laI jevI potAnA hAthathI ratnasAranI pASANa pratimAne sparza kare che tevo ja te sajIvana thaI jAya che. pachI citrasenanA sAhasika kAryonuM varNana che. chevaTe citrasena ane padmAvatI zrAvakanA 12 vrato grahaNa kare che ane tIrthayAtrAo kare che. jaina kAvyasAhitya A kathAne laIne aneka racanAo thaI che. sauprathama dharmaghoSagacchanA mahIcandrasUrinA ziSya pAThaka rAjavallabhe 511 saMskRta zlokomAM eka racanA saM. 1524mAM karI che. A kathA temaNe potAnI paDAvazyakavRttimAM paNa saMkSepamAM 200 zlokomAM ApI che ane lakhyuM che ke A kathA zIlataraMgiNImAMthI levAmAM AvI che. bIjI racanA saM. 1649mAM devacandranA ziSya kalyANacandre karI hatI. trIjI racanA saM. 1960mAM buddhivijaye dezI bhApAthI mizrita jaina saMskRtamAM 1. jinaratnakoza, pR. 126 ane 235; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1924 2. ejana, pR. 123 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 355 karI che. buddhivijaya hIravijayasUrisattAnIya vijayadAnasUrinA praziSya ane paM. jaganmallanA ziSya hatA. A racanA temaNe tyAre karI hatI jyAre vijayasenasUri paTTadhara hatA. anya racanAomAM hemacandra, padmAsana, zIlavijaya, ratnazakhara ane pUrNamallakRta saMskRtamAM nibaddha kRtio maLe che. gujarAtImAM niyavijaya ane bhaktivijayanI racanAono ullekha maLe che. mAnatuMga-mAnavatIcarita - A lokakathAne mRSAvAdaparihAra sAthe joDavAmAM AvI che. A kRti mULamAM paMDita mohanavijaya dvArA saM. 1760mAM viracita mAnatuMga-mAnavatarAganA AdhAre racAyelI saMskRta racanA che. A kRti nAnA nAnA ATha sargomAM vibhakta che. kathAvastu eTalI manohara che ke Adhunika citrapaTa upara paNa sarasa rIte teno abhinaya rajU karI zakAya. kathAvastu - avantInA eka zeThanI putrI mAnavatI potAnI sakhIo samakSa vinodavaza potAnA abhimAnI ravabhAvanuM varNana kare che ane kahe che ke potAnA patine badhI rIte potAnA vazamAM rAkhaze. A vAta avantIno rAjA mAnatuMga sAMbhaLI jAya che. tenA garvane utAravA mATe mAnatuMga tenI sAthe lagna kare che ane prathama milana vakhate ja tene daMDa devA mATe eka alaga mahelamAM baMdha karI tene rAkhe che ane potAnI garvoktine siddha karavA mAnavatIne te kahe che. mAnavatI chAnImAnI potAnA pitAne kahI eka suraMga banAvarAvI yoginInA veze temAMthI bahAra nIkaLI jAya che. mAnavatI yoginInA vezamAM rAjA mAnatuMga upara jAdu jevuM kare che. eka prasaMge te rAjA pAse potAnA paga dhovaDAve che ane caraNodaka pIvaDAve che. te yoginI apsarAnuM rUpa dhAraNa karI rAjA pAse potAnA garvanI bIjI zarato pUrI karAve che. eka vakhata rAjAnA anya lagnanA prasaMgamAM mAnavatI tene chetarI garbha dhAraNa kare che ane cihna tarIke vIMTI, motIno hAra vagere laI le che ane potAnA ekAnta mahelamAM AvI rahe che. jyAre rAjAne garbha rahyo 1. jinaratnakoza, pR. 123; jaina vidyAbhavana, kRSNanagara, lAhora, 1941, aMgrejI anuvAda sahita, saMpAdaka mUlarAja jaina. 2. ejana, pR. 123 ane 235 3. ejana, pR. 123 4. gUrjara jaina kavio, bhAga 2, pR. 436: grantha mesarsa e.e. enDa kaMpanI, pAlItANAthI prakAzita) Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3pa6 jene kAvyasAhitya hovAnI jANa thAya che tyAre te ane tenI bIjI rANIo khUba khinna thAya che. pachI rAjAne samAcAra maLe che ke tene putra thayo che. rAjA tene daMDa devA jAya che paNa pachI badho bheda khulI jAya che eTale rAjA lajjita thAya che ane potAnI patnIne ane putrane moTo utsava karI ghare laI Ave che. A lokakathAne dhArmika kathAnA rUpamAM A rIte parivartita karI dIdhI che - mAnavatIe pUrvabhavamAM jUTha bolavAnuM choDI dIdhuM hatuM eTale A janmamAM tenA phaLarUpe tene evI zakti maLI ke vinodamAM bolelAM potAnAM garviSTa vacanone paNa te zaktithI te pUrAM karI zakI. * kartA ane racanAkAla - A racanA paMnyAsa tilakavijayagaNie saM. 1939mAM karI che. temanI anya racanAo ane vizeSa paricaya aMge kaMI jANI zakAyuM nathI. ArAmazobhAkathA - ArAmazobhAkathA laukika kathAsAhityanI rocaka kathA che paraMtu samyaktano mahimA darzAvavA mATe tene dharmakathAnuM rUpa ApavAmAM AvyuM jaina kathAomAM te ApaNane haribhadrakRta samyaktasaptatikA upara saMghatilakasUrie racelA tattvakaumudI nAmanA vivaraNa(vi.saM.1422)mAM maLe che. svataMtra racanAnA rUpamAM saM. 1537mAM jinaharSasUrie saMskRta chaMdomAM pa00 granyAgrapramANa ArAmazobhAkathAnI racanA karI che. jinaharSasUri kharataragacchIya pippalakazAkhAnA jinacandrasUrinA ziSya hatA. bIjI svataMtra racanA 420 prathAgrapramANa A ja jinacandrasUrinA ziSya malayahaMsagaNie (16mI sadI) karI che. A kathAnaka upara keTalIka ajJAtakaphUMka racanAo paNa maLe che. anaMgasundarIkathA - AmAM ujajainanA rAjA jayasenanI rANI ane kumAra kezInI mAtA anaMgasundarInI kathA 300 zlokomAM AlekhavAmAM AvI che." kartAnuM nAma ajJAta che. 1. tripremUryacce vaimIce muva (1932) racayAmAsa paMnyAso gaNIndrastilakAbhidhaH / / 2-4.jinaratnakoza, pR. 33 5. ejana, pR. 7 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya guNasundarIcarita AmAM puNyapAla rAjAnI rANI guNasundarInA zIlanuM adbhuta varNana che. tene puNyapAlarAjakathA paNa kahe che. tenI prAcIna pratio saM. 1658 ane 1676nI maLe che. kartAnuM nAma jJAta nathI. A kathAnaka upara gujarAtImAM jinakuzalasUrie saM.1665mAM guNasundarIcatuSpadInI racanA karI che. gujarAtImAM anya racanAo paNa che. padmazrIkathA A prAkRtamAM racAyelI 318 granthAgrapramANa' laghu kathA che. temAM nAyikA padmazrI potAnA pUrvabhavamAM eka zeThanI putrI hatI, te bAlavidhavA banI potAnuM jIvana potAnA be bhAIo ane temanI patnIo sAthe eka bAju IrSyA ane santApamAM to bIjI bAju dharmasAdhanAmAM vItAvatI rahI. bIjA janmamAM pUrva puNyanA phaLarUpe te rAjakumArI banI. paraMtu je pApakarma bAkI rahyuM hatuM tenA pariNAme tene patiparityAganuM du:kha bhogavavAnuM AvyuM, tema chatAM saMyama ane tapasyAnA baLe chevaTe tene kevaLajJAna thayuM ane te mokSe gaI. tenA kartAnuM nAma ane teno racanAsamaya ajJAta che. A kathAnaka upara apabhraMzamAM kavi dhAhile paumasiricariu racyuM, te maLe che. rohiNIkathA nArI pAtromAM rohiNInI kathA vibhinna rUpomAM prastuta karavAmAM AvI che. upadezaprAsAdamAM traNa vibhinna rohiNI nAmanI nArIonI kathA ApavAmAM AvI che. eka rohiNI vikathA karanArI, bIjI vratanuM pAlana karanArI ane trIjI satI. zubhazIlagaNikRta bharatezvarabAhubalivRttimAM rohiNI satInI kathA ApI che. -- svataMtra racanAonA rUpamAM prAkRtamAM eka kRti 134 gAthAomAM rUpavijayagaNinI che, bIjI ajJAtartRka cAra prastAvovALI che, tathA trIjIno ullekha nanditAcanA gAhAla khaNamAM rohiNIcaritra tarIke maLe che. saMskRtamAM bhAnukIrti ane narendradevanI racanAono ullekha karavAmAM Avyo che. ajJAtakartRka keTalIka rohiNIkathAo ane rohiNIcaritro paNa maLe che. 1. jinaratnakoza, pR. 105, 251 2. ejana, pR. 105 3. ejana, pR. 234 4. siMghI jaina granthamAlAmAM prakAzita 5-10.jinaratnakoza, pR. 333 357 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 jena kAvyasAhitya kanakakuzalakRta rohiNyazokacandrakRpakathA tathA rohiNeyakathAno paricaya vratakathAonA prasaMgamAM ApavAmAM Avyo che. campakamAlAkathA - supAsanAcariyamAM samyaktaprazaMsAmAM campakamAlAnuM daSTAnta AvyuM che. ukta kathAnakane laIne svataMtra kathAgranthanI racanA karavAmAM AvI che. campakamAlA cUDAmaNizAstranI paMDitA hatI ane A zAstranI sahAyatAthI jANatI hatI ke teno pati koNa thaze ane tene keTalAM bALako thaze. AnI racanA tapAgacchIya munivimalanA ziSya bhAvavijayagaNie saM. 1708mAM karI hatI. bhAvavijayanI anya racanAomAM uttarAdhyayanaTIkA (saM.1981) tathA SatrizatajalpavicAra maLe che. bIjI racanA 20mI sadInA tapAgacchAcArya yatIndrasUrie saMskRta gadyamAM campakamAlAcaritra zIrSaka nIce karI che. teno racanAkAla saM. 1990 che. kalAvatIcarita - zIlanA mAhAbhyane darzAvavA mATe kalAvatInuM caritra saMskRta-prAkRta banne prakAranI racanAomAM maLe che. ajJAtakartaka prAkRta kalAvatIcaritanI eka hastalikhita pratimAM saM. 1291 ApavAmAM Avyo che. saMskRta zlokomAM nibaddha ajJAtakartaka kalAvatIkathA paNa maLe che. kamalAvatIcarita - AmAM megharatha rAjA ane rANI kamalAvatInuM caritra ApavAmAM AvyuM che. rAjArANI saMsArathI virakta thaI jAya che paNa rANI kamalAvatI nAnA dUdhapItA bALakane kAraNe 20 varSa gharamAM zIla pALatI rahe che ane putrane gAdIe besADI dIkSA laI le che. AnA upara saMskRtamAM eka ajJAtakartaka racanA maLe che. gujarAtImAM vijayabhadra (15mI sadI) kRta kamalAvatI rAsa maLe che. kanakAvatIcarita - Ane rUpasenacaritra paNa kahe che. temAM rUpasena rAjA ane rANI kamalAvatInuM AkhyAna varNavAyuM che. saMskRtamAM jinasUriracita (ajJAtakAla) 1. jinaratnakoza, pR. 334 2. ejana, pR. 121; jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, saM. 1970 3. yatIndrasUri abhinandana grantha, pR. 42 4-5.jinaratnakoza, pR. 34 6. ejana, pR. 67 7. jaina gUrjara kavio, bhAga 1, pR. 14 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 359 tathA ajJAtakartaka (saM.1604) racanAo maLe che. gujarAtImAM sAdhvI hemazrIe raceluM kanakAvatIAkhyAna (saM.1644) maLe che. * zIlacampakamAlA - AmAM dhanahInane dAna devAnuM mAhAsya darzAvavA mATe campakamAlAnI kathA ApI che. kartAnuM nAma ajJAta che. kuntaladevIkathA - garva karyA vinA dAna devAnA dRSTAnta tarIke kuntaladevInuM kathAnaka dAnapradIpa(saM.1499)mAM AvyuM che. tene koI lekhake svataMtra racanA rUpe saMskRta zlokomAM racyuM che paNa racanAsaMvata jJAta nathI.' aeNkAribhakTrikakathA - upadezaprAsAdamAM ukta kautukapUrNa kathA AvI che. tenA upara eka ajJAtakartaka racanA maLe che." mRgasundarIkathA - zrAvakadharmanI dazavidha kriyAonuM yatnapUrvaka pAlana karavAnA dRSTAntarUpe mRgasundarInI kathA kahevAmAM AvI che. tenA upara aneka kRtionA sarjaka kanakakuzalagaNie saM. 1967mAM eka racanA karI che. eka bIjI ajJAtakartaka racanAno paNa ullekha maLe che. gujarAtImAM A kathA upara racanAo che. zIlasundarIzIlapatAkA - AmAM zIlataraMgiNI kRtimAM varNavavAmAM AvelI zIlasundarInI kathA ApavAmAM AvI che. temAM caturvidha AhArano tyAga karI saMyamapAlana dvArA potAnA janmano uddhAra karanArI zIlasundarI nAyikA che. gujarAtImAM zIlasundarIrAsa paNa maLe che. subhadrAcarita - AmAM sAgaradatte jainadharma svIkAryo eTale subhadrAnA mAtApitAe tenuM lagna sAgaradatta sAthe karAvyuM. ahIM sAsu-vahu ane jaina-bauddha 1. jinaratnakoza, pR. 67 2. jaina gUrjara kavio, bhAga 1, pR. 286 3. jinaratnakoza, pR. 384 4. ejana, pR. 91 5. ejana, pR. 2 6. ejana, pR. 313 7. ejana, pR. 385 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 bhikSuonA pArasparika kalahano AbhAsa maLe che. AmAM subhadrAnA zIladharmanuM sarasa nirUpaNa che. A kathAnaka kathAkoSaprakaraNamAM (jinezvarasUri) paNa AvyuM che. ajJAtakartRka prastuta racanA 1500 granthAgrapramANa che. abhayadevanI saM. 1161mAM racAyelI apabhraMza kRtino paNa ullekha maLe che. anya nArI pAtro upara je kathAo maLe che te nIce mujaba che - abhayazrIkathA, jayasundarIkathA', jinasundarIkathA' (zIla upara), dhavyasundarIkathA" (prAkRta), nAgazrIkathA, puNyavatIkathA, puSpavatIkathA, maMgalamAlAkathA, madhumAlatIkathA'', ratisundarIkathA, ratnamaMjarIkathA, rasamaMjarIcaritra, zAntimatIkathA", sUryayazAkathA*, somazrIkathA', saubhAgyasuMdarIkathA, haMsAvalIkathA9, harizcandratArAlocanIcaritra, padminIcaritra, magadhasenAkathA, madanAvalikathA, madanadhanadevIcarita4. tIrthamAhAtmyaviSayaka kathAo tIrthonA mAhAtmyane prakaTa karavA mATe aneka kathAkoza ane svatantra kAvyonuM paNa sarjana thayuM che. AmAM sauthI prAcIna dhanezvarasUrinuM zatruMjayamAhAtmya che. tene raivatAcalamAhAtmyaSa paNa kahe che. zatruMjayamAhAtmya A hindu purANomAM maLatI mAhAtmyazailImAM racAyuM che. A eka mahAkAvya che. temAM 14 sargo che. sargo prAyaH zlokomAM racAyA che. teno prAraMbha saMsAravarNanathI thAya che. pachI rAjA mahIpAlanAM adbhuta kAryonI tathA pachI prathama jina RSabhadevanI kathA ApavAmAM AvI che. temAM -- 1. jinaratnakoza, pR. 445 2. ejana 3. jinaratnakoza, pR. 13 6. ejana, pR. 197 9. ejana, pR. 254 12.ejana, pR.326 15.ejana, pR.381 19.ejana,pR.459 jaina kAvyasAhitya 4. ejana, pR. 134 7. ejana, pR. 210 10.ejaMna, pR. 299 13.ejana, pR. 327 16-17.ejana, pR.452 20.ejana, pR. 460 23-24.ejana, pR. 300 22.ejana, pR. 299 25.ejana, pR. 333, 372; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1908. 5. ejana, 138 8. ejana, pR. 251 11.ejana, pR. 300 14.ejana, pR.329 18.ejana, pR. 453 21.ejana, pR. 336 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 36 1 bharatabAhubaliyuddhanuM, yAtrAnuM, bharate karelI dharmakSetronI sthApanAnuM ane khAsa karIne to zatruMjaya parvata upara teNe banAvelAM maMdironuM varNana che. 9mAM sargamAM rAmakathA ApI che. 10, 11 ane 12mA sargomAM kRSNa ane ariSTanemi sAthe saMbaMdha dharAvatI pAMDavonI kathA Ave che. 10mA adhyAyamAM bhImasena aMge je kathA kahevAmAM AvI che te mahAbhAratanI bhImakathAthI ekadama judI che. ahIM tenI kathA nIce pramANe che : eka vakhata eka vyApArI jahAja dvArA bhIma samudra pAra karI rahyA hatA. paraMtu samudranI madhyamAM eka khaDakanI AjubAju jahAja bhamavA lAgyuM. eka popaTa bacavAno upAya batAvyo. teNe kahyuM ke koI eka jaNe maravA mATe taiyAra thavuM paDaze, teNe parvata tarapha tarIne javuM paDaze ane tyAM jaI teNe bhAkhaMDa pakSIone vismita karavA paDaze. A kAma karavAnuM bhIme mAthe lIdhuM, teNe jahAjanI rakSA karI, paraMtu parvata upara te ekalA rahI gayA. sahAyaka popaTe temane bhAgavAno rasto batAvyo. te pote samudramAM paDyA, eka mAchalI temane gaLI gaI, mAchalIne cIrI te kinArA upara bahAra nIkaLI AvyA. te laMkAdvIpa hato. aneka sAhasika kAmo karyA pachI temane eka rAjya maLyuM paraMtu thoDA samaya pachI rAjyano tyAga temaNe karyo ke jethI te zatruMjayanA eka zikhara raivata upara muni banIne rahI zake. caudamA sargamAM pArzvanAthanI kathA che ane chelle mahAvIranI eka lAMbI bhaviSyavANI che. te bhaviSyavANImAM keTalAya prakAranAM aitihAsika avataraNo che, jemano artha Aja sudhI spaSTa thaI zakyo nathI. kartA ane rAjyakALa - AnA kartA dhanezvarasUri che. temanA vize kahevAya che ke saurASTranA rAjA zIlAdityanI (valabhI se. 477 = 7-8mI sadI) vinaMtIthI temaNe prastuta kRtinI racanA karI hatI. paraMtu zatruMjayamAhAsyamAM saM. 1199thI 12:30 vacce rAjaya karanAra kumArapALanuM vRttAnta paNa Ave che. tethI kRti eTalI prAcIna nathI. vAstavamAM valabhImAM zIlAditya nAmanA cha rAjAo thaI gayA che paraMtu jaina lekhako eka ja zIlAdityano ullekha kare che. dhanezvarasUri paNa aneka thayA che. saMbhavataH A dhanezvarasUri 13mI ke te pachInI sadInA lekhaka jaNAya che. 1 1. mohanalAla dalIcandra desAI, jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 14pa-146 para TippaNa 138. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 2 jena kAvyasAhitya zatruMjayamAhAsya upara eka ajJAtakartaka vyAkhyA tathA ravikuzalanA ziSya devakuzale racelI bAlAvabodha TIkA (saM.1967mAM lakhAyelI) maLe che.' A mAhAbhyanuM saMkSipta rUpa saM. 1967mAM khaMbhAtanA mahIrAjanA putra RSabhadAse zatruMjayoddhAra nAme karyuM che. vaLI, dhanezvarasUrinI kRtine AdhAra banAvI zatruMjayamAhAbhyollekha nAmanuM kAvya 15 adhyAyomAM saraLa saMskRta gadyamAM saM. 1782mAM haMsarane racyuM che. haMsaratna tapAgacchanI nAgapurIya zAkhAnA nyAyaratnanA ziSya hatA. zatruMjaya tIrthanA mAhAbhyane prakaTa karavA mATe upakezagacchIya siddhasUrinA paTTadhara ziSya kakkasUrie saM. 1392mAM zatruMjaya mahAtIrthoddhAraprabaMdhanI racanA karI che. tenuM aparanA nAbhinandanodvAraprabaMdha paNa che. A eka aitihAsika mahattvanI racanA che. Ano paricaya ame pahelAM ApI dIdho che. A ja viSayanI anya racanAomAM jinaharSasUrikRta zatruMjayamAhAlya, nayasuMdarano saM. 1938mAM nirmita zatruMjayoddhAra tathA tapAgacchanA vinayaMdharanA ziSya vivekadhIragaNie saM. 1587mAM racelo zatruMjayoddhAra aparanA ISTArthasAdhaka ullekhanIya che. zatruMjayatIrtha vizenI aneka kathAono saMgraha zatruMjayakathAkoza che. tene dharmaghoSasUrikRta zatruMjayakalpa upara 12500 zlokapramANa vRttinA rUpamAM zubhazIlagaNie saM. 1518mAM banAvyo che. zukarAjakathA - zatruMjaya tIrthanA mAhAbhyane eka anya rIte pragaTa karavA mATe 1. jinaratnakoza, pR. 372 2. ejana, pR. 373 3. ejana, pR. 372 4. ejana 5. ejana 6. ejana, pR. 373 7. ejana; jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, saM. 1973, 8. ejana, pR. 37ra Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 363 zukarAjakathAnI racanA keTalAka AcAryoe karI che. temAM kSitipratiSThitapuranA rAjakumAra zukarAjanI kathA che. zukarAja vimalagiri upara jaI maMtrasAdhana karI zatrune jItanAro - zatruMjaya banI gayo hato tyArathI ukta tIrthanuM nAma zatruMjaya paDI gayuM: gurUtra tvA naidhane zatruthoDabhUti mahotsavaM kRtvA vize: zatruJjaya iti nAma prakhyApayAmAsa / kartA ane racanAkALa - AnI racanA aMcalagacchIya merUtuMganA ziSya mANijyasuMdare 500 zlokomAM karI che. mANikyasuMdara bahu sArA kavi hatA. temanI bIjI racanAo catuH parvocapU, zrIdharacaritra (saM.146 3), dharmadattakathAnaka, mahAbalamalayasundarIcaritra, ajAputrakathA, AvazyakaTIkA, pRthvIcandracaritra (prAcIna gujarAtI, saM. 1478) ane guNavarmacaritra (saM.1484) che. zukarAjakathAviSayaka anya kRtio zubhazIlagaNikRta (16mI sadIno pUrvArdha) tathA keTalIka ajJAtakartaka paNa maLe che. sudarzanAcarita - bharUca (bhRgukaccha)nA zakunikAvihArajinAlayanA mAhAbhyane darzAvavA mATe sudarzanAnI kathA upara jJAtakartaka be prAkRta racanAo, eka saMskRta racanA tathA eka ajJAtakartaka prAkRta racanA maLI che.' ajJAtakartaka prAkRta racanAnI hastalikhita prati saM. 1244nI maLI che. keTalAka vidvAnonuM anumAna che ke A ja pazcAddavartI kRtiono AdhAra rahI che. bIjI racanA paNa prAkRtamAM che. tenA kartA maladhArI devaprabhasUri (13mI sadInA uttarArdha) che. A kRti 1887 zlokapramANanI che. trIjI racanAno paricaya kathAnI sAthe ApIzuM. cothI racanA saMskRtamAM che, te koI mANijyasUrie raceluM sudarzanAkathAnaka che. sudaMsaNAcariya - tenuM bIjuM nAma zakunikAvihAra paNa che. A prAkRta kRtimAM 4002 gAthAo che. vacce vacce zArdUlavikrIDita Adi chaMdono prayoga thayo che. temAM dhanapAla, sudarzana, vijayakumAra, zIlavatI, azvAvabodha, bhrAtA, dhAtrIsuta 1. jinaratnakoza, pR. 386; haMsavijaya jaina phrI lAyabrerI, granthAMka 20, saM. 1980. 2. ejana 3. ejana, pR. 444 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jena kAvyasAhitya ane dhAtrI e ATha adhikAra che, je 16 udezomAM vibhakta che. sudarzanA siMhaladvIpamAM zrIpuranagaranA rAjA candragupta ane rANI candralekhAnI putrI hatI. bhaNIgaNI te moTI viduSI ane kalAvatI banI gaI. eka vAra teNe rAjasabhAmAM jJAnanidhi purohitanA matanuM khaMDana karyuM. dharmabhAvanAthI prerita thaI te bhRgukacchanI yAtrAe gaI ane tyAM teNe munisuvrata tIrthakaranuM maMdira tathA zakunikAvihAra nAmanuM jinAlaya banAvyuM. sudarzananuM A caritra hiraNyapuranA zeTha dhanapAle potAnI patnI dhanazrIne saMbhaLAvyuM. kathAmAM prasaMgavaze aneka strIpuruSonAM tathA vividha anya ghaTanAonAM rocaka vRttAnto dAkhala karavAmAM AvyAM che. kartA ane racanAkAla - AnA kartA tapAgacchIya jagaccandrasUrinA ziSya devendrasUri che. kartAe potAnA vize kahyuM che ke te citrApAlakagacchIya bhuvanacandra guru, temanA ziSya devabhadra muni ane temanA ziSya jagandrasUrinA ziSya hatA. temanA eka gurubhAI vijayacandrasUrie A granthanA nirmANamAM sahAyatA karI hatI. kahevAya che ke devendrasUrine gUrjara rAjAnI anumatipUrvaka vastupAla maMtrI samakSa AbU upara sUripada ApavAmAM AvyuM hatuM. devendrasUrie vi.saM.1323mAM vidyAnandane sUripada ApyuM hatuM tathA saM. 13ra7mAM te svargavAsI thayA hatA. tethI A granthanI racanA te samaya (saM.1327) pUrve thaI che. temanI anya kRtiomAM paMcanavyakarmagrantha saTIka, traNa Agamo upara bhASya, zrAddhadinakRtya savRtti tathA dAnAdikulaka maLe che. anya tIrthomAM dakSiNa bhAratanA zravaNabelgolanA mAhAbhyane pragaTa karavA mATe gomaTezvaracaritra nAmanI eka saMskRta racanAno ullekha maLe che. tevI ja rIte madhyapradezanA eka anya tIrtha suvarNAcala "sonAgiranA mAhAbhyane darzAvavA mATe devadatta dIkSite saM. 1845mAM "svarNAcalamAhAbhya'nI racanA karI che. tenA 1. jinaratnakoza, pR. 444; Atmavallabha grantha sirijha, valAda (amadAvAda)thI san 1932mAM prakAzita; kathAgranthanI anya vizeSatAo mATe juo prAkRta sAhitya kA ItihAsa, pR. 561-266. 2. jinaratnakoza, pR. 111 3. bAbU choTelAla jaina smRtigrantha, pR. 115. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 365 aMtima adhyAyamAM bhaTTAraka paraMparAno ItihAsa Apyo che. girinArodvAra' nAmanI eka anya racanAmAM girinAranuM mAhAbhya varNavAyuM che. ghaNAM badhAM tIrthono saMkSipta paricaya ApavAnA AzayathI jinaprabhasUrie. vividhatIrthakalpanI racanA (saM.1364-89) karI che, te prakAzita che. tene paricaya A ItihAsanA caturtha bhAgamAM ApI dIdho che. tithi-parva-pUjA-stotraviSayaka kathAo jaina vidvAnoe tapa, zIla, jJAna ane bhAvanAnI jema tathA tIrthonA mAhAbhyonI jema potAnA dharma yA saMpradAyanAM mAnya parvo tathA puNyatithionA mAhAbhyane darzAvavA aneka kathAgrantho racyA che. A pravRttino sUtrapAta 1415mI sadIthI vizeSa thayo che paraMtu 16-17mI sadImAM A viSayanA vizALa sAhityanuM sarjana thayuM che. ahIM keTalIka racanAono paricaya ApIzuM paraMtu anya kRtiono vistAramayathI mAtra ullekha ja karIzuM. pAzcAtya dezomAM A kathAo upara paNa sAruM samIkSAtmaka adhyayana zarU thaI gayuM che. tethI A sAhitya paNa mananIya che, upekSaNIya nathI. - jJAnapaMcamIkathA - kArtika zukla paMcamIne jJAnapAMcama ane saubhAgyapAMcamanA nAmathI paNa samajavAmAM Ave che. A divase granthone pATa upara rAkhI temanI pUjA, saMmArjana, lekhana Adi karavuM joIe ane "namo nANassa'nA 1000 japa karavA joIe. tenuM mAhAbhya pragaTa karavA mATe jJAnapaMcamI kathA, zrutapaMcamIkathA, kArtikazuklapaMcamIkathA, saubhAgyapaMcamIkathAyA paMcamIkathA, varadattaguNamaMjarIthA tathA bhaviSyadattacaritra' nAmathI aneka kathAgrantho racAyA che. 1. jinaratnakoza, pR. 105 2. ejana, pR. 148 3. ejana, pR. 85 4. ejana, pR. 226, 453 5. ejana, pR. 341 6. ejana, pR. 293 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 temAM sauthI prAcIna nANapaMcamIkahAo nAmano grantha che. temAM dasa kathAo saMkalita karavAmAM AvI che, te kathAo che - jayaseNakahA, nandakA, bhaddAkahA, vIrakahA, kamalAkahA, guNANurAgakahA, vimalakA, dharaNakahA, devIkahA ane bhavissayattakahA. AkhI racanAmAM 2804 gAthAo che. A saMgrahagata bhavissayattakahAnA kathAbIjane laIne dhanapAle apabhraMzamAM bhavisayattakahA yA sUryapaMcamIkahA nAmanuM mahattvapUrNa kAvya lakhyuM che, ane tenuM saMskRta rUpAntara meghavijayagaNie bhaviSyadattacaritra nAmathI rajU karyuM che. A sauthI prAcIna nANapaMcamIkahAo kRtinA kartA sajjana upAdhyAyanA ziSya mahezvarasUri che. temanA vize vizeSa koI jANakArI nathI. A kRtinI sauthI prAcIna tADapatrIya prati vi.saM.1109nI pATaNanA saMdhavI bhaMDAramAMthI maLI che. tethI anumAna thAya che ke racanA tenAthI paNa purANI che. mahezvarasUrine ja bhUlathI mahendrasUri lakhIne uktakartRka bhaviSyadattakathAnI bhaviSyadattAkhyAna nAmathI keTalIka pratio paNa maLI H jaina kAvyasAhitya teramI-caudamI sadImAM A kathAne laIne saMskRta ke prAkRtamAM saMbhavataH koI racanA karavAmAM AvI nathI. paMdaramI sadImAM zrIdhara nAmanA digaMbara vidvAne saMskRtamAM bhaviSyadattacaritranI racanA karI che, tenI hastaprata saM. 1486nI maLI che, tethI A racanA te pUrvenI avazya che. sattaramI sadInA prAraMbhamAM upAdhyAya padmasundare paNa eka bhaviSyadattaritanI racanA kArtika sudI 5 saM. 1614mAM karI hatI. A ja sadInA uttarArdhamAM tapAgacchIya kanakakuzale kArtika zukla paMcamInA divase jJAnazrutanuM mAhAtmya darzAvavA mATe koDhiyA varadatta ane gUMgI guNamaMjarInI kathA bahu rocaka rUpe nibaddha karI che, tene varadattaguNamaMjarIkathA, guNamaMjarIkathA, saubhAgyapaMcamIkathA, jJAnapaMcamIkathA ane kArtikazuklapaMcamIkathA paNa kahevAmAM Ave che. keTalAka vidvAno A vibhinna nAmone kAraNe vibhinna kRtio mAnI beThA che paNa te bhrama che. kanakakuzalanI A kRti 152 zlokonI che ane saM. 1955mAM tenI racanA 1. siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 25, bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI, saM. 2005. 2. anekAnta, jUna 1941, pR. 350. 3. elaka pannAlAla sarasvatI bhavanamAM saM. 1615nI hastaprata; jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 396, Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya thaI che. kanakakuzala aneka laghukAya kRtionA sarjaka hatA, temano ullekha ApaNe karI gayA chIe. 367 A kathAne laIne mANikyacandranA ziSya dAnacandra paNa saM. 1700mAM jJAnapaMcamIkathA (varadattaguNamaMjarIkathA)nI racanA karI che. aDhAramI sadInA prasiddha granthakAra ane kavi meghavijaye (vi.saM.1709-1760) zrutapaMcamImAhAtmya u52 2042 zlokonuM bhaviSyadattacarita' lakhyuM che, te 21 adhikAromAM vibhakta che. enA zlokonI vacce vacce hitopadeza, paMcacA Adi graMthomAMthI subhASito uSkRta karavAmAM AvyAM che. tene anuprAsa, yamaka vagere zabdAlaMkArothI vibhUSita karavAmAM AvyuM che. meghavijaya upAdhyAyano paricaya ApI dIdho che ane temanI kRtino ullekha keTalAya prasaMgoe karI gayA chIe. keTalAka vidvAnoe tene dhanapAlakRta 2000 gAthApramANa apabhraMza bhavisayattakahA (22 saMdhio)nuM saMskRta rUpAntara mAnyuM che. *3 19mI sadImAM kharataragacchIya kSamAkalyANa upAdhyAye (saM.1829-65) jJAnapaMcamInA mAhAtmya upara saMskRtamAM gadyapadyamayI saubhAgyapaMcamI kathA racI che. teno paghabhAga to kanakakuzalakRta A ja viSayanI kRtimAMthI lIdho che ane gaghabhAga temaNe pote ja racyo che. kSamAkalyANe racelI anya vratakathAo paNa maLe che - akSayatRtIyAkathA, merutrayodazIkathA, maunaekAdazIkathA, rohiNIkathA, vagere. A viSayanI anya racanAomAM jinaharSakRta (ajJAtasamaya), pArzvacandrakRta, sundaragaNikRta, maMjusUrikRta, muktivimalakRta' (vi.saM.1969mAM 102 saMskRta paghomAM) tathA keTalIka ajJAtakartRka kRtio maLe che. 1. jinaratnakoza, pR. 148 2. himmata granthamAlA, aMka 1mAM paM. maphatalAla jhaveracaMda gAMdhI dvArA saMpAdita gujarAtI anuvAda amadAvAdathI prakAzita. 3. prAkRta sAhitya kA ItihAsa, pR. 441 uparanuM TippaNa. 4. jinaratnakoza, pR. 85, 149, 226, 341 5. dayAvimala granthamAlA, amadAvAda Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 rohiNyazokacandranRpakathA tenAM bIjAM nAmo che : rohiNeyakathAnaka, rohiNIvratakathA yA rohiNItapamAhAtmya. AmAM rohiNIvratanA mAhAtmya vizenI kathA ApI che. rohiNI nakSatromAM cothuM nakSatra che ane pratyeka mahinAmAM je divase te candramA sAthe saMpRkta thAya che te divase strIo upavAsa karI savArasAMja pratikramaNa kare che. A vrata 14 varSa ane 14 mahinA cAle che. A vrata gujarAtamAM strIo ja kare che paraMtu A kathAmAM strIpuruSa bannee A vratanuM pAlana karavAnuM vidhAna che tathA tene 7 varSa ane 7 mahinA sudhI pAlana karavAnuM kahyuM che. A kRtinI racanA tapAgacchIya vijayasenasUrinA ziSya somakuzalagaNinA ziSya kanakakuzalagaNie saM. 1656mAM karI hatI. kanakakuzale anya aneka laghukRtionI racanA karI che. pauSadazamIkathA - pauSa mahinAnI kRSNa dazamInA divase bhagavAna pArzvanAthanuM janmakalyANaka che. te divasanA vratanuM mAhAtmya jaNAvavA mATe zeTha sUradattanI kathA kahevAmAM AvI che. te anya matAvalaMbI hato ane durbhAgyavaza tenI sArI nidhi jatI rahevAthI te garIba banI gayo hato. teNe pauSa kRSNa dazamInA divase pArzvanAthanI ArAdhanA karIne sArI nidhine punaH prApta karI lIdhI hatI. A kathAnaka upara koI jinendrasAgare racelI', dayAvimalanA ziSya muktivimale racelI (saM. 1971) ane eka ajJAtakartAe racelI kRtio maLe che. muktivimalanI racanA saMskRta gadyamAM che. temAM vacce vacce aneka saMskRta po udbhuta che. jaina kAvyasAhitya merutrayodazIkathA - mAgha kRSNa trayodazIne merutrayodazI kahe che. A divase pAMca meru parvatonI nAnI AkRti banAvIne pUjavAthI je phaLa maLe che tenuM mAhAtmya rAjA anantavIrya ane rANI prItimatInA putra pAMgulanI paMgutA dUra thaI javA dvArA darzAvyuM che. 1. jinaratnakoza, pR. 334; jaina AtmAnanda sabhA (granthAMka 36), bhAvanagara, saM. 1901; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1912, A kathAno pUro anuvAda ane vivaraNa helena ema. jonasane amerikana oriyanTala sosAyaTInI patrikAnA bhAga 68, pR. 168-175mAM prakAzita karela che. 2. jinaratnakoza, pR. 257 3. yazovijaya jaina granthamAlA, banArasathI prakAzita - parvakathAsaMgraha, bhAga 1, 2436. 4. dayAvimala jaina granthamAlA, amadAvAda, 1918-19. vIra saM. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya A kathAnakane laIne eka racanA kharataragacchIya amRtadharmanA ziSya kSamAlyANe saM. 1860mAM, bIjI labdhivijaye ane trIjI muktivimale (vi.saM.1971 mAgha zukla paMcamInA dine) karI che. be ajJAtakartRka racanAo paNa maLe che. muktivimalanI racanAmAM prazastipada sahita 322 5dha che. sugandhadazamIkathA - bhAdrapada zukla dazamIne sugandhadazamI kahe che. A divase vrata karavAthI, dhUpa AdithI pUjA karavAthI zArIrika kuSThavyAdhi, durgandhi Adi roga dUra bhAge che. A vratanA mAhAtmyane pragaTa karavA mATe saMskRta, apabhraMza ane dezI bhASAomAM lakhAyelI aneka racanAo maLe che. temAM eka 161 saMskRta zlokomAM nibaddha che. temAM tilakamatI nAmanI viNatrInI kathA che. te potAnA pUrvabhavamAM munine kaDavI tuMbaDIno AhAra daIne aneka durgatiomAM gaI ane A vratanA prabhAve sugati pAmI. tilakamatInI aparamAnI kapaTajALanI yojanAe A kathAne khUba kautukavardhaka banAvI dIdhI che. tenA kartA aneka vratakathAo ane tattvArthavRtti Adi granthonA lekhaka zrutasAgara che. te vidyAnanti bhaTTArakanA ziSya hatA. temano paricaya anyatra ApI dIdho che. temano samaya saM. 1513 ane 1530 vacceno che evuM anumAna karAya che. 369 sugandhadazamIkathA upara eka ajJAtakartRka racanA maLe che.pa holikAvyAkhyAna A gadyamayI saMskRta racanA che. tenA kartA abhidhAnarAjendranA saMkalayitA AcArya vijayarAjendrasUri che. temAM phAlguna zukla - 1. jinaratnakoza, pR. 315; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1919 2. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, 1917 3. dayAvimala granthamAlA, jamanAbhAI bhagubhAI, amadAvAda, 1919 4. bhAratIya jJAnapITha, vArANasIthI vi.saM.2021mAM prakAzita ane DaoN. hIrAlAla jaina dvArA saMpAdita sugandhadazamI (apabhraMza) kathAnI sAthe pR.30-48mAM hiMdI anuvAda sahita. 5. jinaratnakoza, pR.444 6. rAjendrasUri smRtigrantha, pR. 92-94, rAjendrapravacana kAryAlaya, khuDAlAthI prakAzita Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 jaina kAvyasAhitya pakSamAM azlIlatApUrNa rIte ujavavAmAM AvatA hoLI parvanI utpatti jaina mAnyatA anusAra kevI rIte ane kema thaI che te jaNAvyuM che. ukta AcAryanI kathAtmaka racanAomAM dIpamAlikAkathA (saMskRta gadya) ane paMcAkhyAnakathAsAra paNa maLe che. temanI anya lagabhaga 60 jeTalI racanAo maLe che. hoLInA parva upara anya racanAomAM raja:parvakathA' (holiraja:parvakathA) tathA jinasundara, zubhakaraNa, kSamAkalyANa, mAladeva, mANikyavijaya, puNyasAgara ane phattendrasAgara Adi kRta hutAzanIkathA ane holikAparvakathAo maLe che. stotrakathAo - vrato, tIrtho, parvo ane pUjAnA mAhAtmavarNananI jema ja aneka pramukha stotronuM mAhAsya pragaTa karavA mATe stotrakathAo paNa racavAmAM AvI che. bhaktAmarakathA - A nAmanI kRtio keTalAya kartAonI maLI che. temAM sauprathama rudrapallIyagacchanA guNAkara apanAma guNasundarasUrie racelI kathA che, teno racanAsaMvata 1426 che. temAM 44 padyomAMthI keTalAMka padyonA mAhAsya upara 26 kathAo ApI che. bIjI kathAkRti brahma. rAyamallakRta che, tene temaNe saM. 1967mAM racI che. eka anya bhaktAmara stotracaritra vizvabhUSaNakRta upalabdha che. vizvabhUSaNa anantabhUSaNanA ziSya hatA. eka ajJAtakartaka bhaktAmarastotramaMtrakathAno ullekha maLe che. * uvasaggahaprabhAvakathA - AmAM prasiddha stotra uvasaggaharanA mAhAbhyanuM varNana karavA mATe tapAgacchIya sudhAbhUSaNanA ziSya jinaharSasUrie kathAo lakhI 1. jinaratnakoza, pR. 326 2. ejana, pR. 462 3. ejana, pR. 463 4. ejana, pR. 290; devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, kanyAMka 70, muMbaI, saM. 1988. 5. ejana, pR. 288-289 6. ejana, pR. 289 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 371 che. tenI prAcInatama pratino lekhanasaMvata 1539 ApavAmAM Avyo che. A mAhAbhya darzAvavA temaNe priyaMkara rAjAnI kathAno ullekha karyo che. raSimaMDalastotragatakathA - Ano kevaLa ullekha ja maLe che. je namaskArakathA - paMca mokAra maMtra upara saMskRta zlokomAM namaskArakathA, namaskAraphaladaSTAnna Adi racanAono ullekha maLe che. tithi, vrata, parva ane pUjAviSayaka anya kathAo : granthanAma kartAnuM nAma akSayatRtIyAkathA kanakakuzala (17mIno uttarArdha) kSamAkalyANa (19mI sadI) ajJAtakartaka akSayavidhAnakathA" zrutasAgara (1damIno pUrvArdha) anantavratakathA anantacaturdazIpUjakathA anantavratavidhAnakathA ajJAta azmakArapUjA kathA (pUjASTaka) candraprabha mahattara (saM.1481), 10 ( " ) ajJAta 11 ( " ) ajJAta (prAkRta, 1000 granyAgra) aSTAtikAthA anantahaMsa (16mIno uttarArdha) surendrakIrti, hariNa, samAkalyANa (19mI sadI) AkAzapaMcamI kathA zratasAgara (16mIno pUrvArdha), ajJAta ajJAta 1. jinaratnakoza, pR. 54-55 2. ejana, pR. 61 3. ejana, pR. 201-202 4. ejana, pR. 1; kSamAkalyANakRta- hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1971mAM prakAzita 5. bhaTTAraka sampradAya, pR. 462 6-8.jinaratnakoza, pR. 7 9-11.ejana, pR. 18 12-13.ejana, pR. 10. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 satyanAma kartAnuM nAma AdityavratakathA (ravivratakathA) zrutasAgara (16mIno pUrvArdha), bhAnukIrti, ajJAta udyotapaMcamIkathA ajJAta, TIkAkAra kanakakuzala (17mIno uttarArdha) ekAdazIvratakathA catuHparvakathA caturmAsaparvakathA" cAturmAsikaparvakathA cAturmAsikaparvavyAkhyAna cAturmAsikavyAkhyAna 13 candranaSaSThI jinapUjASTakaviSayakathA jinamukhAvalokanavratakathA' caitrapUrNimAkathA dazaparvakathA (dazaparvakathAsaMgraha)kSamAkalyANa 10 ajJAta (137 prAkRta gAthAo) mANikyasundara ane ajJAtakartRka ajJAtakartRka bhAvaprabhasUri (saM.1782) kSamAkalyANa (19mI sadI), samayasundara (saM.1665) dharmamandiragaNi (saM. 1749), 500 granthAga bra. zrutasAgara ajJAta (prAkRta) ajJAta amaracandra, TIkA jIvarAja, saM. 1869 dIpamAlikAkathA 4 dIpotsavakathA15 dvAdazaparvakathA tribhuvanakIrti ajJAta nandIzvarakathA. (aSTAhnikA bra. nemicandra, zubhacandra jaina kAvyasAhitya "" yA siddhacakrakathA) niHduHkhasaptamI8 (nirdoSasaptamI) zrutasAgara 1. ejana, pR. 28, bhaTTAraka 2. jinaratnakoza, pR. 46 6-8.ejana, pR.122 11.ejana, pR. 135 16.ejana, pR. 184 17.ejana, pR. 200, 210; bhaTTAraka sampradAya, pR. 374. 18. bhaTTAraka sampradAya, pR. 174 sampradAya, pR. 163, 290, 443 3. ejana, pR. 61 9.ejana, pR. 118 12. ejana, pR. 168 4-5.ejana, pR. 113 10. ejana, pR. 135 13-15.ejana,pR.175 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya granthanAma parvakathA parvakathA parvakathAsaMgraha palyavidhAnavratopAkhyAnakathA puSpAMjalIkathA bhAnusaptamIkathA muktAvalikathA* meghamAlA meghamAlAvratAkhyAna merupaMktikathA merutrayodazIvyAkhyAna mArgazIrSaekAdazI11 maunaekAdazIkathA12 lakSaNapaMktikathA vratakathAkoza19 1-3.jinaratnakoza, pR. 240 5. jinaratnakoza, pR. 294 7-8.jinaratnakoza, pR. 315 10.jinaratnakoza, pR. 315 12-13.ejana, pR. 316 16.ejana, pR. 329 18.bhaTTAraka sampradAya, pR. 175 kartAnuM nAma ajJAta (prAkRta) ajJAta (saMskRta) vijayalakSmIkRta upadezaprAsAdano eka aMza, 8 parvonI kathA zrutasAgara (16mI sadI) zrutasAgara (16mI sadI) ajJAta matisAgara ajJAta, zrutasAgara ajJAta maunavratakathA13 ratnatrayavidhAnakathA 4 ratnatrayavratakathA15 rakSAbandhanakathA' (viSNukumArakathA)sakalakIrti rAtribhojanatyAgakathA zrutasAgara kSamAkalyANa (saM.1860) ravisAgara, saubhAgyanandri, dhIravijayagaNi, dhanacandra, kSamAkalyANa guNacandrAcArya 373 bra. nemidatta, hemasena, bra.jinadAsa devendrakIrti, dharmacandra, malliSaNa, zrutasAgara 4. bhaTTAraka sampradAya, pR. 174 6. bhaTTAraka sampradAya, pR. 451 9. bhaTTAraka sampradAya, pR. 175 11. ejana, pR. 307 14-15. ejana, pR. 327 17.ejana, pR. 331 19.jinaratnakoza, pR. 368 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 zaradutsavakathA zravaNadvAdazIkathA SoDazakAraNakathA saptadazaprakArakathA siddhacakrakathA bhaTTAraka siMhanandi zrutasAgara zrutasAgara mANikyasundara zubhacandra, ajJAta adbhuta kathAo 'E vikramAdityaviSayaka kathAnaka - vi.saM.1200thI 1500 vacce traNaso varSomAM vikramAdityanI paraMparAne laIne jaina kavioe bahuvidha sAhityanuM sarjana karyuM che. vi.saM.1200 pahelAM jaina sAhityamAM vikramanA ullekho bahu thoDA maLe che. paraMtu tenA naga2 ujjayinInuM prAcIna jaina sAhityamAM pracura pramANamAM varNana karavAmAM AvyuM che. vikrama saMbaMdhI jaina paraMparAnuM udgamasUtra siddhasene racelI manAtI eka gAthA che, temAM siddhasena vikramAdityane kahe che ke 1199 varSa vItyA pachI tamArA jevo eka rAjA (kumArapALa) thaze. A gAthA avazya koIe kumArapALanI dAnazIlatA ane dayAnI kIrti phelAyA pachI ja lakhI haze. lAge che ke tenA pUrvavartI kALamAM atIta jaina rAjAomAM vikramane samAviSTa karavAmAM AvyA na hatA kAraNa ke te avivekI rAjA hato, te evA sAhasika kAryo karato hato jemAM tenA zatruono nirmama vadhu te karato hato; AvuM tenuM citra hatuM. tethI te udAra ane dhArmika rAjAonI paMktimAM sthAna na pAmI zakyo. paraMtu vikramanA svabhAvanuM eka bIjuM pAsuM paNa hatuM ane te hatuM potAnAM sAhasika kAryo dvArA niHspRhabhAve janasevA karavI te. A udeza sAcA jaina rAjAnA Adarzo sAthe pUrepUro meLa khAya che. vikrama sAdhAraNa vyaktinA mATe paNa, pachI bhalene te teno ghora zatru paNa kema na hoya, potAnuM sarvasva tyAM sudhI ke potAnA jIvananuM balidAna devA paNa taiyAra thaI jato. uparAMta, te udAra hRdayavALo rAjA hato, tenAmAM asIma karuNA bharI hatI. 1. ejana, pR. 378 3. jinaratnakoza, pR. 405 4.ejana, pR. 415 5. ejana, pR. 436 6. punne vAsasahasse sayammi varisANa navanavai ahie / ho kumaranarindo tuha vikkamarAya sAriccho // - 2.bhaTTAraka sampradAya, pR. 174 prabandhacintAmaNi, pRSTha 8, pagha 8 jaina kAvyasAhitya Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 375 kumArapALanA udaya pachI tenA jevA rAjA vikramAdityanA jIvananA ukta pAsAe jaina kavione AkarSyA ane tene parama dAnI tathA anekavidha alaukika zaktiono puMja mAnyo. dAnanA mATe tene suvarNapuruSanI prAptinI tathA alaukika kAryo mATe tenI agnivetAlanI siddhinI kalpanA karavAmAM AvI che. kumArapALanA pachI so varSa bAda to vikrama eka Adarza jaina rAjA ja manAyA. - saM. 1200 pachI vikramane dAnta rUpe rajU karanAro graMtha che somaprabhAcAryano kumArapAlapratibodha (saM.1241). temAM vikramanA parapurapravezanI nindA tathA tenA paropakAra-dayAbhAvonI prazaMsA karavAmAM AvI che ane kahevAmAM AvyuM che ke teNe suvarNapuruSa dvArA yAcakone sukhI karyA hatA ane vividha Rddhio dvArA prajAnI unnati karI hatI. tyAra pachI prabhAcandranA "prabhAvaka carita' (saM.1334)mAM aneka vAto vikrama vize kahevAmAM AvI che, jemake bhRgupura (bharUca) tIrthano uddhAra, vAyaTamAM mahAvIra jinAlayanuM nirmANa, tene dharmalAbha kahetAM ja siddhasenane eka karoDa rUpiyA ApavA, vagere. merUtuMge "prabandhacintAmaNi' (saM.1361)mAM vikrama vize sauprathama eka svataMtra prabandha racyo che. temAM tene janmathI daridra, bAlyakALamAM rAjyamAMthI niSkAsita ane pachI tene rAjyaprApti, tenA aneka camatkAro vagerenI vAto kahevAmAM AvI che. jinaprabhasUrinA vividhatIrthakalpamAM (saM.136pa-1390) jo ke vikramanuM jIvanavRtta ApyuM nathI paraMtu vividha prasaMgoe tene jaina dharmanA prasArakanA rUpamAM darzAvavAmAM Avela che. tevI ja rIte rAjazekharanA prabandhakoza'mAM (saM.1405) vikramAdityanuM svataMtrapaNe jIvanavRtta ApavAmAM nathI AvyuM paraMtu tenA aneka jIvanaprasaMgone saMkalita karavAmAM AvyA che. temAM vikramAdityanA putra vikramasenanI kathAnA prasaMgamAM cAra putaLIonI kathA ApavAmAM AvI che, te cAramAMthI traNa to kathAsaritsAgaramAM kahevAyelI "vetAlapaMcavizati'nI kathA sAthe meLa khAya che. prabandhasAhityamAM vikramAdityanA laghucaritranI sAthe vizeSapaNe aneka lokakathAo gUMthavAmAM AvI che.' 1. vizeSa vivaraNa mATe juo vikrama volyuma, siMdhiyA prAcya pariSadu, urjanathI sane 1948mAM prakAzita, pR. 637670 upara hari dAmodara velakarano lekha "vikramAditya Ina jaina TreDizana'. ukta granthamAM vikramAdityanI aitihAsikatA upara aneka mahattvapUrNa lekha che. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 jena kAvyasAhitya 1.vikramacarita vikramAdityanA caritranuM svataMtra ane sarvAgINa jaina rUpAntara sauprathamadevamUrti upAdhyAyakRta vikramacaritramAM (saMskRta) jovA maLe che. temAM 14sarga che, temAM vibhinna chaMdomAM racAyelA kula maLIne 4820 zloko che. A sargomAM kramazaH 94, 132, 200, 685, 244, 290, 223, 249, 159, 339, 682, 140, 242 ane 1140 zloko che. prathama sargamAM vikramano janma ane bAlyakAla AlekhAyo che. bIjA sargamAM vikramanI rohaNagirinI yAtrA ane agnivetAlanI prAptitathA avantinA rAjyanI prApti varNavAI che. trIjA sargamAM svarNapuruSanI prAptinuM varNana che. cothA sargamAM paMcadaMDa chatranI prAptinuM varNana che. pAMcamA sargamAM dvAdazAvarta vaMdananI jaina kathAo ApavAmAM AvI che. chaThThA sargamAM vikramanuM pelI rAjakumArI pAse javuM je rAjakumArI evA puruSa sAthe lagna karavA Icche che ke je puruSa tene rAtrimAM cAra vArtAo saMbhaLAvIne jAya-nirUpaNa che. sAtamA sargamAM vikrama ane siddhasenanI kathA ApI che. AThamA sargamAM vikramanA rAjakumArI haMsAvalI sAthenA vivAhanuM Alekhana che. navamA sargamAM vikrama dvArA parapurapravezavidyAnI vAta che. dazamA sargamAM ratnacUDanI kathA Ave che. agIAramAM sargamAM vikramanI vividha zaktio saMbaMdhI kathAo che. bAramA sargamAM kIrtistaMbhanA nirmANa saMbaMdhI vividha vArtAo che. teramA sargamAM vikrama ane zAlivAhana saMbaMdhI kathA che. ane caudamA sargamAM vikramasena ane siMhAsana saMbaMdhI batrIsa kathAo varNavAyelI che. uparyukta vivaraNathI jANavA maLe che ke devamUrtie vikrama vizenI te badhI lokakathAono saMgraha karyo che je temanI pahelAM jaina paraMparAne jJAta hatI. sAthe sAthe temaNe vikramanA jIvanavRttanA citrane pUruM karavA mATe lagabhaga pAMca adhyAya vadhArAmAM joDI dIdhA che. A kAvyamAM vikramane pAkA jaina bhakta rAjA tarIke cItaravAmAM Avela che ane zrAvaka mATe darzAvAyelAM badhAM vratonuM pAlana karanAra tathA potAnA pratyeka sAhasika kAryanAM AraMbha-samAptimAM jaina tIrthaMkara yA devI-devatAonI pUjA karanAra tarIke darzAvela che. A rIte dhArmika jaina rAjAo vacce vikramanuM sthAna devamUrtie antima rUpamAM surakSita karI dIdhuM che ane prAyaH jaina pAThAntaravALI siMhAsana saMbaMdhI 32 kathAone paNa tenA jIvana sAthe joDI dIdhI che paraMtu te kathAone siMhAsanaddhAtrizikAnA rUpamAM nathI kahevAmAM AvI. A kathAomAM kyAMka kyAMka devamUrtie parivartano paNa karyA che. | vikramAditya saMbaMdhI jaina kathAomAM eka addabhuta kathA paMcadaMDacchatranI kathA che. jo ke jaina prabandhomAM (prabandhacintAmaNi AdimAM) teno ullekha nathI karavAmAM 1, jinaratnakoza, pR. 349; tenI hastalikhita prati hemacandrAcArya jJAnamandira, pATaNamAM upalabdha che. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 377 Avyo paraMtu keTalAya jaina lekhakoe tenA upara svatantra racanAo karI che.' devamUrtie A kathAne potAnA kAvyanA cothA sargamAM ApI che. kato ane racanAkALa - A kRtinA kartA devamUrti che. te kAsadrahagacchanA devacandrasUrinA ziSya hatA. kRtinI racanA saM. 1471 yA 1475 lagabhaga karavAmAM AvI che. temanI anya racanA rohiNeyakathA paNa maLe che. 2. vikramacarita - vikramAditya sAthe joDAyelI pracalita lokakathAonA saMgraharUpe zubhazIlagaNikRta bIjI racanA maLe che. A racanA 12 adhyAyomAM vibhakta che ane temAM kula maLIne 1897 zloko che. racanA saraLa varNanAtmaka . zailImAM lakhAI che. temAM devamUrtinI pUrva racanA anusAra ja vikramanuM pUrva jIvanavRtta devAno prayatna karavAmAM Avyo che. banne kRtiomAM aneka prAkRta ane apabhraMza padyo prakSita che. A kAvyanI vizeSatA e che ke AmAM devamUrtinI racanAnI jema siMhAsana saMbaMdhI batrIsa kathAo ApavAmAM nathI AvI paraMtu prabandhakozanI jema kevaLa cAra kathAo ja ApavAmAM AvI che. AmAM vikramAdityanA putranuM nAma devakumAra apara nAma vikramasena ApavAmAM AvyuM che. AnA navamA sargamAM paMcadaMDacchatranI kathA ApavAmAM AvI che. - kartA ane racanAkALa - A kRtinA kartA tapAgacchIya munisundarasUrinA ziSya zubhazIlagaNi che. te aneka granthonA lekhaka che. temano paricaya ame ApI dIdho che. prastuta vikramacaritranI racanA saM. 1499mAM karavAmAM AvI hatI.' 1. AnA para koI jainetara lekhakanI racanA maLatI nathI. 2. jinaratnakoza, pR. 350; hemacandrAcArya granthamAlA, amadAvAda, saM. 1981, be bhAgomAM prakAzita. 3. A kRtinI traNa hastapratomAM racanA saMvata 1499 ApavAmAM Avyo che : nidhAnanidhisindhvinduvatsarAt vikramArkataH / zubhazIlayatizcake caritraM vikramoSNagoH / paraMtu vIra upAzrayanA jJAnabhaMDAranI pratimAM saM. 1490 ApavAmAM Avyo che : zrImadvikamakAlAcca khaMnidhiratnasaMjJake (1490) / varSe mAghe site pakSe zuklacAturdazIdine // puSye ravau stambhatIrthe zubhazIlena pnndditaa| vidadhe racitaM hyetat vikramArkasya bhUpateH / / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya anya vikramacaritromAM paM. somasUrikRta (granthAgra 6000) tathA saMskRta gadyamAM sAdhuratnanA ziSya rAjamerukRta racanAono ullekha maLe che ane zrutasAgarakRta vikramaprabandhakathAno paNa ullekha maLe che. 378 vikramAdityanI paMcadaMDacchatranI kathA pazcima bhAratanA jaina lekhakone bahu rocaka lAgI che ane A prasaMgane laIne temaNe keTalIka kRtio racI che. A prasaMga upara jainetara lekhakonI koI paNa kRti maLI nathI. A ja rIte vikrama saMbaMdhI siMhAsananI batrIsa kathAo ane vetAlapaMcaviMzatikathA upara paNa jainoe svatantra kRtionI racanA karI che. - paMcadaMDacchatrakathA - kathA nIce pramANe che : eka vakhata rAjA vikrama ujjainInA bajA2mAMthI pasAra thaI rahyo hato tyAre tenA sevakoe dAminI nAmanI jAdUgaraNInI dAsIne mAra mAryo, AthI nArAja thaIne dAminIe potAnI jAdUI lAkaDI (abhedya daMDa) vaDe bhUmi upara traNa rekhAo dorI, A rekhAo rastAne rokatI traNa dIvAlonA rUpamAM pheravAI gaI. rAjAnI senA paNa tene na toDI zakI. eTale rAjAne bIjA rastethI mahela javuM paDyuM. rAjAe dAminIne bolAvI to teNe kahyuM ke A dIvAlone rAjA tyAre ja dUra karI zakaze jyAre te potAnA Adezone pUrA karI pAMca jAdUI lAkaDIo (daMDo) prApta karaze. rAjAe teno svIkAra karyo. Ama tenA alaga alaga pAMca AdezothI vikramane pAMca jAdUI daMDa maLI gayA, te daMDo vaDe te pelI dIvAlo toDI zakyo. A jANI Indre eka siMhAsana mokalyuM, siMhAsanamAM pAMca daMDo upara eka chatra lAgeluM hatuM. rAjA siMhAsana upara eka zubha divase beThA. A kathA upara svatantra prathama racanA paMcadaMDAtmakavikramacaritra che. tenI racanA saM. 1290 yA 1294mAM thaI hovAnuM darzAvavAmAM Ave che. paraMtu tenA kartAnuM nAma ajJAta che. bIjI racanA pUrNacandrasUrinI che.* te saMskRta gadyamAM che. teno racanAkALa 15mI 1. jinaratnakoza, pR. 350 2. oNla InDiyA orienTala konpharansanA san 1959nA vivaraNa pR. 131 ItyAdimAM prakAzita somAbhAI pArekhano lekha Some Works on the Folk-tale of uPage #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya sadIno prAraMbha manAya che. teno ullekha vikramapaMcadaMDaprabandha yA vikramAdityapaMcadaMDacchatraprabandha nAmathI paNa thayo che. teno granthAtra 400 che. trIjI racanA sAdhupUrNimAgacchanA abhayacandranA ziSya rAmacandre 550 zlokomAM saM. 1490mAM karI che.' A racanA anuSTup chandamAM karavAmAM AvI che ane pAMca sargomAM vibhakta che. tene vikramacaritra paNa kahevAmAM Avela che paraMtu temAM vikrama dvArA prApta kevala paMcadaMDacchatra (siMhAsanamAM pAMca daMDo upara lAgeluM chatra)nI ghaTanAnuM ja varNana che. temAM nagaro, AbhUSaNo, khAdya sAmagrI vagerenAM lAMbAM varNano che. A racanA paravartI aneka prAcIna gujarAtI ane rAjasthAnI kRtiono Adarza rahI che. 379 paMcadaMDacchatrakathA devamUrtikRta vikramacaritranA cothA sargamAM tathA zubhazIlakRta vikramacaritranA navamA sargamAM paNa nirUpavAmAM AvI che. paMcadaMDacchatraprabaMdha nAmanI be ajJAtakartRka racanAo paNa lagabhaga 15mI sadInI maLI che. banne saMskRta gadyamAM che. eka racanA dAminI jAdUgaraNInA pAMca AdezanA sthAne pAMca kAryomAM vibhakta che. bIjImAM prAraMbhamAM ja vikramAdityautpattiprabaMdha nAme eka nAno prabaMdha Apyo che, te saMbhavataH kAlakAcAryakathAmAMthI lIdho che. * prAkRtamAM eka paMcadaMDapurANa hovAno ullekha maLe che. eka ajJAtakartRka paMcadaMDakathAno paNa ullekha maLe che.5 vikramAdityanA caritra sAthe saMbaddha vetAlanI kathArUpa paccIsa praznonI ghaTanA tathA vikramAdityanA siMhAsana upara teno putra bese te pahelAM 32 putaLIoe praznAtmaka rUpathI kahelI vArtAonA prasaMgane laIne paNa jaina kavioe racanAo 1. ejana, hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1912, zIrSaka 'paMcadaMDAtmaka vikramacaritram'; pro. e. vebare tene jarmana prastAvanA sAthe romana lipimAM barlinathI 1877mAM prakAzita karI che. 2. hastalikhita prati - hemacandrAcArya jJAnamaMdira, pATaNa, saMkhyA 1782. ejana, saMkhyA 1780 3. 4. jinaratnakoza, pR. 224 5. ejana, pR. 365 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 jaina kAvyasAhitya karI che ane te maLe paNa che. A banne prasaMgo eka prakAranI adbhuta kathAo vetAlapaMcaviMzatikA - vikramAdityanA camatkArI jIvanavRttanI sAthe vetAlanI paccIsa kathAo bahu prAcIna kALathI joDAyelI che. ukta kathAo para eka jaina racanA paNa maLI che, tenA kartA tapAgacchIya kuzalapramodanA praziSya ane vivekapramodanA ziSya siMhapramoda che. tenI racanA saM. 1602mAM thaI hatI. tenI prAcInatama prati saM. 1620nI maLI che. siMhAsanatkAtrizikA - granthAjha 1100 pramANa A saMskRta kAvyanI racanA tapAgacchIya devendrasUrinA ziSya kSemakaragaNie karI che. teno racanAsaMvata to jJAta nathI paraMtu eka prAcInatama prati. saM. 1478nI ane bIjI saM. 1514nI maLI che. bIjI racanA saMskRta gadyamAM che. tenA kartA samayasundara che. tenI prAcIna prati saM. 1724nI maLI che. siddhasena divAkara nAmathI kalpita eka ukta nAmanI kRtino ullekha maLe che ane A ja rIte eka ajJAtakartaka kRtino paNa. devamUrtikRta vikramacaritranA 14mA sargamAM 1140 padyomAM siMhAsanadvatrizikAnI kathA ApavAmAM AvI che. Ano granthAgra jinaratnakozamAM 6266 Apyo che, te barAbara nathI kAraNa ke saMpUrNa vikramacaritrano ja prAgra pa300 darzAvAyo che. | vikramAdityanI jema ja pratyekabuddha aMbaDanA jIvananI sAthe paNa aneka camatkArI kathAonI jALa gUMthIne jaina kavioe aneka aMbacaritonuM sarjana karyuM che. 1. jinaratnakoza, pR. 365 2. ejana, pR. 436 3. ejana 4. ejana 5. siMhAsana ddhAtrizikAnAM jaina rUpAntaronuM tulanAtmaka adhyayana karato ane jainetara rUpothI aMtara darzAvato amerikana vidvAna phreMkalina eDagaraTane lakhelo "vikramsa eDavencarsa nAmano bRhad grantha che - hArvarDa oNrienTala sirIjha, 26. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 381 aMbaDakathA - teramI zatAbdInI muniratnasUrikRta saMskRta gadyapadyamayI racanAmAM , aMbaDanI sAthe ApavAmAM AvelI kathAomAM vikramanI paMcadaMDacchatra, siMhAsanabatrIsI tathA vetAlapaMcavizikAnI kathAo joDAyelI maLe che. saMbhavataH 14-1pamI sadImAM racAyelI vikramAditya saMbaMdhI ukta kathAracanAomAM muniratnasUrikRta aMbAcaritano ghaNo prabhAva rahyo hovo joIe. A kathAgranthamAM aMbaDane gorakhayoginInA sAta AdezonuM pAlana karI dhana, vidyA, Rddhi-siddhi prApta karato ApaNe dekhIe chIe, jema vikramAditya dAminI jAdUgaraNanA pAMca AdezonuM pAlana karI camatkArI paMcadaMDacchatra prApta kare che tema. muniratnasUrie be padyomAM A vAta kahI paNa che. bhoja-muMjakathA - vikramAdityanI jema ja jaina kavioe rAjA muMja ane bhojane paNa potAnI javAkhyAnapriyatAnA viSaya banAvyA che. vikramAditya sAthe joDAyelI siMhAsanadvAtrizikA kathAone bhojanI kathA sAthe paNa joDavAmAM AvI 1. jinaratnakoza, pR. 15; satyavijaya granthamAlA, granyAMka 11, san 1928; teno gujarAtI anuvAda "aMbaDa vidyAdhara rAsa' nAmathI vAcakamaMgalamANikya saM. 1639mAM karyo che tathA tenuM saMpAdana pro. balavantarAya ThAkore san 1953mAM karyuM che. 2. mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNa mahotsava grantha (1968 I.sa.)mAM pR. 11-123mAM prakAzita somAbhAI pArekhano gujarAtI lekha ambaDakathAnA AntarapravAho' juo. . A lekhamAM kathAnuM tulanAtmaka vivaraNa che. 3. yatpuryAmujjayinyAM sucaritavijayI vikramAdityarAjA vaitAlo yasya tuSTaH kanakanaramadAdviSTaraM putrikAzriH / asminArUDha evaM nijazirasi dadhau paJcadaNDAtapatram cake vIrAdhivIraH kSititalamanRNAM so'smi saMvatsaraGkaH // 36 // itthaM gorakhayoginIvacanataH siddho'mbaDaH kSatriyaH saptAdezavarA sakautukabharA bhUtA na vA bhAvinaH / dvAtriMzanmitaputrikAdicaritaM yad gadyapadyena tat cakre zrImuniratnasUrivijayastadvAcyamAnaM budhaiH // 37 // ityAcAryazrImuniratnasUriviracite ambaDacarite gorakhayoginIdattasaptAdezakara-ambaDakathAnakaM apUrNam | Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 che ane darzAvyuM che ke vikramanA mRtyu pachI tenuM siMhAsana eka khetaramAM chupAvI devAmAM AvyuM hatuM. te khetarano mAlika siMhAsananA cotarA para besI potAnA khetaranI dekhabhALa karato hato. te khetara khUba ja upajAu hatuM. rAjA bhojane A khabara paDI eTale teNe te khetara kharIdI lIdhuM ane te cotarAne toDAvI rAjA vikramanA camatkArI siMhAsanane meLavyuM. te siMhAsana para besatAM pahelAM bhojane siMhAsananI rakSA karanArI batrIsa devIonI praznAtmaka kathAo dvArA potAnI parIkSA ApavI paDI, temAM saphaLa thayA pachI ja te tenA upara besI zakyo. A kathA dvArA vikramAdityanA mAhAtmya samAna bhojanuM mAhAtmya darzAvAyuM che. bhojanA caritrane bIjA prakAranAM janAkhyAno sAthe gUMthIne svatantra kRtionI paNa racanA karavAmAM AvI che. temAM jainetara racanAomAM ballAlakRta 'bhojaprabaMdha' prasiddha che. jaina kAvyasAhitya 2 bhojacarita A viSayanI jaina kRtiomAM rAjavallabhakRta A kRti sauthI prAcIna che. A kRti pAMca prastAvomAM vibhakta che. temAM kula maLIne 1575 zloko che. temAMthI 35 apabhraMzamAM che ane bAkInA saMskRtamAM che. saMskRta zlokomAM paNa prAkRta zabdo kyAMka kyAMka maLe che. zloko adhikAMza anuSTup chaMdamAM che paNa kyAMka kyAMka IndravajA, upendravajA, zAlinI, vasantatilakA, zArdUlavikrIDita Adi chaMdomAM nibaddha zloko bIjI kRtiomAMthI uddharaNarUpe lIdhelA che. AmAM varNavAyelI lokakathAono AdhAra, prabandhacintAmaNi ane kathAsaritsAgara che. sAhityika dRSTie A racanA sAdhAraNa koTinI che. temAM aneka bhASAviSayaka tathA bhaugolika truTio bharI paDI che. paraMtu bhojanA saMbaMdhamAM traNa zIrSo (kapAlo) ane be rAkSaso dvArA camatkArikatA darzAvAI che. bhojanA parakAyapravezanI kathA cothA prastAvamAM ApavAmAM AvI che. pAMcamA prastAvamAM bhojanA putro devarAja ane vatsarAjanAM sAhasika kAryonuM varNana che. 1. eDagaraTana, vikramsa eDaveMcarsa, hArvarDa ori. sirIjha, 26, I.sa.1926. 2. jinaratnakoza, pR. 292; bhAratIya jJAnapITha, vArANasIthI DaoN. bahAduracandra chAbaDA ane zaMkaranArAyaNan dvArA saMpAdita, aMgrejImAM vivaraNAtmaka TippaNa, prastAvanA, saM. 2020. 4 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya tene jaina kathAomAM annadAnanuM mAhAtmya pragaTa karavA mATe joDavAmAM AvI che (varitramannavAnastha rve autUhalapriyam). A dRSTie kavinI A kRti zatAbdIo sudhI satata jaina saMpradAyamAM priya rahI che. kavie bhoja sambandhI aneka aitihAsika tathyonA vizleSaNamAM maulikatA darzAvI che. kartA ane racanAkALa bhojacaritranA pratyeka prastAvanA aMte kartAnuM nAma rAjavallabha pAThaka ApyuM che, te dharmaghoSagacchanA mahItilakasUrinA ziSya hatA. racanAnA kAlanirNayanA saMbaMdhamAM be bAbatothI madada maLe che : eka to mahItilakasUrino ullekha karatA saM. 1486thI 1513 sudhInA zilAlekho maLyA che. bIjI bAbata e ke tenI prAcInatama hastaprata saM,1498nI maLI che. te uparathI e nizcita thAya che ke kRtinI racanA rAjavallabhe saM. 1498 pahelAM avazya karI dIdhI hatI. 383 rAjavallabhanI anya racanAomAM citrasena-padmAvatI (saM.1524) ane khaDAvazyakavRtti (saM.1530) maLe che. bhojaprabaMdha - ukta rAjavallabhanA samakAlIna zubhazIlagaNie eka anya bhojaprabaMdhanI racanA karI che, teno granthAtra 3700 darzAvavAmAM Avyo che. zubhazIlagaNi tapAgacchIya somasundaranA praziSya ane munisundaranA ziSya hatA. temanI vikramacaritra, bharatezvarabAhubalivRtti vagere aneka kathAtmaka racanAo maLe che. eka bIjA bhojaprabaMdhanI racanA saM. 1517mAM ratnamaMDanagaNie karI che. A prabaMdhamAM bhojanA manAyelA be putronI kathAo pramukha hovAthI tene devarAjaprabaMdha yA devarAja-vatsarAjaprabaMdha paNa kahe che." temanI anya racanAomAM upadezataraMgiNI, sukRtasAgara tathA pRthvIdharaprabaMdha maLe che. temano pasciya pRthvIdharaprabaMdhanA prasaMgamAM Apyo che. 1. bhojacaritanI aMgrejI prastAvanA, pR. 11-23. 2. ejana, prastAvanA, pR. 5; jaina lekhasaMgraha, saMkhyA 1180, 2311, 1144, 1492 ane 1534; bIkAnera jaina lekhasaMgraha, saMkhyA 901, 1935. 3. jinaratnakoza, pR. 299 *. ejana 5. ejana, pR. 178 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 A viSayanI anya racanA bhojaprabaMdha satyarAjagaNikRta paNa maLe che. satyarAjanI anya racanA pRthvIcandracaritra (saM.1535) paNa maLe che. merutuMgakRta prabaMdhacintAmaNi (saM.1361)mAM nirUpavAmAM Avela bhojabhImaprabaMdhamAMthI ukta racanAomAM moTI madada levAmAM AvI che. A prabaMdha paNa bhojanA saMbaMdhanI aneka lokakathAothI bharelo che paraMtu temAM aitihAsikatAnI adhika rakSA karavAmAM AvI che. bhojanA kAkA muMja upara adbhuta kathA racAI che. prabaMdhacintAmaNimAM muMjarAjaprabaMdhamAM muMjarAja saMbaMdhita aneka uktio ApavAmAM AvI che. svatantra racanAonA rUpamAM kRSNarliMgacchIya mahendrasUrinA ziSya jayasiMhasUri (saM.1422 lagabhaga) dvArA racita muMjanarendrakathA tathA saM. 1475mAM racAyelI eka ajJAtakartRka muMjabhojanRpakathA maLe che. mahIpAlakathA yA mahIpAlacarita A kathAno nAyaka vAstavamAM adbhuta kathAno eka rAjaputra che. A kathAmAM adbhuta kathA ane paurANika kathAnuM sAruM sammizraNa ka2vAmAM AvyuM che. AnA upara saMskRta ane prAkRtamAM keTalIya racanAo maLe che.pa jaina kAvyasAhitya kathAvastu - mahIpAla koI dezano rAjA na hato paraMtu ujjayinInA rAjA narasiMhanI pAse rahenAro kalAvicakSaNa rAjaputra hato. rAjAe tene potAnA manovinoda mATe rAkhyo hato paraMtu te kalAone zIkhavA mATe jyAM-tyAM bhamato hato. tethI rAjAe nArAja thaIne tene kADhI mUkyo. mahIpAla potAnI patnI sAthe bhamato bhamato bharUcamAM Avyo ane tyAMthI jahAjamAM besI kaTAdvIpa javA mATe nIkaLI paDyo paraMtu durbhAgyavaza samudramAM ja jahAja tUTI javAthI game tema karIne kinAre pahoMcyo ane te kaTAdvIpanA ratnapura nagaramAM rahevA lAgyo. tyAM ratnaparIkSAmAM potAnI kalA dekhADI teNe rAjaputrI sAthe lagna karI lIdhA ane tenI sAthe jahAjamAM besI potAnI pahelI patnI somazrInI zodhamAM nIkaLI paDyo. rAjAe potAnI putrI ane jamAInI dekharekha mATe atharvaNa nAmanA maMtrIne sAthe 1. ejana, pR. 299 2. siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 1, pR. 25-52 3-4.jinaratnakoza, pR. 310 5. eMjana, pR. 308; vinTaranitsa, hisTrI oNpha InDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 536 537 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya mokalyo paraMtu teNe rAjaputrI ane dhananA lobhamAM tene kapaTathI samudramAM nAkhI dIdho. tyAra pachI atharvaNa maMtrIe rAjaputrI sAthe prema karavA IchyuM. rAjaputrI paNa tene jUThuM AzvAsa ApI potAnA zIlanI rakSA karavA mATe cakrezvarI devInI upAsanA karavAmAM lAgI gaI. A bAju mahIpAla samudramAM paDyA pachI eka moTI mAchalIne AdhAre kinAre AvI gayo ane tyAM teNe ratnasaMcayapuranA rAjAnI putrI zaziprabhA sAthe lagna karyA ane tene traNa camatkArI vastuo maLI : pahelI jAdUI zayyA jenA para besI te jyAM Icche tyAM jaI zakato hato, bIjI jAdUI lAkaDI jenA vaDe te ajeya banI gayo, ane trIjI vastu te sarvakAmita mantra jenAthI te Icche te rUpa dhAraNa karI zakato hato. mahIpAlane te ja nagaramAM potAnI be pUrvapatnIo maLI gaI. te vidyAonI madadathI teNe keTalAya camatkAro batAvyA. tethI prasanna thaIne tyAMnA rAjAe tene potAno maMtrI banAvyo ane potAnI putrI candrazrI sAthe tenA lagna karAvI ApyA. tyAra bAda te potAnI cAre patnIone laIne potAnI pUrva nagarI ujjayinInA rAjA pAse pAcho Avyo ane rAjAe paNa tenA camatkAro joI tenuM sanmAna karyuM. chevaTe mahIpAle jainI dIkSA lIdhI ane saMyama pALI mokSapada prApta karyuM. mahivAlakahA - ukta kathAnaka upara A sarvaprathama racanA che. te prAkRtamAM che ane temAM 1826 gAthAo che. te adhyAya AdimAM vibhAjita nathI. tenI bhASA sarasa ane saraLa che. vacce vacce aneka upadeza ane avAntara kathAo ApavAmAM AvI che. varNanaprasaMge namaskAramantrano prabhAva, caMDIpUjA, zAsanadevatA, yakSakuladevatA vagerenI pUjA, bali Adi prathAonuM digdarzana karAvavAmAM AvyuM che. tenA kartA vIradevagaNa che. kRtinA aMte cAra gAthAomAM temaNe potAnI kevaLa guruparaMparA ja ApI che. te mujaba candragacchamAM kramazaH devabhadra-siddhasenamunicandrasUri thayA. temanA ziSya prastuta kRtinA kartA che. A kRtino racanAsaMvata Apyo nathI paraMtu kartAnA dAdAguru ane paradAdAgurunI keTalIya racanAo maLe che. candragacchanA devabhadre prAkRta zreyAMsacaritranI racanA (vi.saM.1248 pahelAM) karI hatI ane siddhasene saM. 1248 pahelAM padmaprabhacaritranI tathA ukta saMvatamAM pravacanodvAra para tattvavikAzinI TIkA ane stutio racI hatI. saMbhavataH A .. 385 1. jinaratnakoza, pR. 304; hIrAlAla devacandra zAha, zAradA mudraNAlaya, pAnakora nAkA, amadAvAda, saM. 1998. 2. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 338. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 jaina kAvyasAhitya ja siddhasene (siMhasene) saM. 1213mAM pratiSThA karAvI hatI. A AdhAre siddhasenanA praziSya vIradevagaNino samaya teramI sadInA uttarArdha Ave che. bIjI be racanAo saMskRta kAvyanA rUpamAM maLe che. ekanA kartA cAritrasundaragaNi che, te bRhattapAgacchamAM ratnAkarasUrinI paraMparAmAM abhayasiMhasUri-jayatilakaratnasiMhanA ziSya hatA. vinTaraniTse A kRtimAM 14 sarga hovAnuM lakhyuM che. jinaratnakozamAM teno granthAjha 895 zlokapramANa darzAvyo che. cAritrasundare A kAvyanI racanA kyAre karI hatI te nizcitapaNe jANavA maLyuM nathI paraMtu te 15mInA atte ane 16mInA prAraMbhamAM vidyamAna hatA. temaNe zubhacandramaNinA anurodhathI daza sargovALuM kumArapAlacarita kAvya 2032 zlokomAM saM. 1487mAM racyuM hatuM ane 1484 ke 1487mAM zIladUtakAvya ane pachI AcAropadezanI racanA temaNe karI hatI. temaNe keTalIka pratiSThAo saM. 1523 sudhI karAvI hatI. bIjI saMskRta kRtimAM pAMca sarga che. tenA kartA che tapAgacchanA ratnanandinA ziSya cAritrabhUSaNa. potAnI guruparaMparAne vijayacandrathI prAraMbha karI ratnAkarasUrinI paraMparAmAM abhayanandi-jayakIrti-ratnanandinAM nAmo ApyAM che. paraMtu abhayanadi Adi nAma ukta gacchanI paraMparAmAM nathI maLatAM. tenA badale abhayasiMha, jayatilaka ane ratnasiMha maLe che. cAritrabhUSaNane badale cAritrasundaranI keTalIka kRtio maLI che. saMbhavata: cAritrabhUSaNa ane temanI guruparaMparA nAma bhinna hovAthI pRthapha rahI hoya. e paNa saMbhAvanA che ke cAritrabhUSaNa ane cAritrasundara eka ja vyakti hoya. mugdhakathAo bharatakArniMzikA- A batrIsa kathAono saMgraha che. A mugdha (mUrkha, viTa) 1. paTTAvalIsamuccaya, pR. 205 2. jinaratnakoza, pR. 308; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1909 ane 1917. 3. ejana; A kAvyanI hastaprata jaina siddhAnta bhavana ArAmAM (jha/132) 24 patromAM che; vizeSa paricaya mATe juo - DaoN. nemicandra sAstrI, saMskRta kAvya ke vikAsameM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 467-671. 4. jinaratnakoza, pR. 292; je. harTala dvArA saMpAdita, lijhIga, 1921; harTalano mata che ke A kAtrizikAnA lekhaka gujarAta nivAsI koI jaina vidvAna hovA joIe. AvI kathAo 492 I.sa. pUrve paNa mojUda hatI. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 387 kathAonuM sundara udAharaNa che. teno uddeza e darzAvavAno che ke jevI rIte dhUrto ane ThagonAM rahasyo jANIne temanAthI potAnI jAtane bacAvI levI joIe tevI ja rIte mUrNonI mUrkhatAthI paNa potAnI jAtane bacAvavI jarUrI che. AmAM mugdha kathAonA bahAne jIvanamAM saphaLatA prApta karavA mAMgatA puruSane apratyakSa rUpe zikSA ApavAmAM AvI che. kathAkAre pote ja grantharacanAnuM prayojana pragaTa karyuM che : saMsAramAM niHzreyasanI prAptinA Icchuka lokoe sadeva potAnA sadAcaraNanA jJAnamAM vRddhi karatA rahevuM joIe. A sadAcaraNanuM parijJAna mUrkhajanonAM carito vAMcI thaI zake che. A caritrone lekhaka potAnI buddhithI kalpita ghaTanAo ane prasaMgonA anarthadarzana dvArA abhivyakta kare che. A prakAranI abhivyakti tathA mUrkhajano dvArA vyavahata AcaraNanA parivAra mATe lekhake bhaTakatAtrizikAnI racanA karI che. A saMgrahamAM aneka laMpaTo, vaMcako, dhUrtonuM sarasa citraNa jovA maLe che. AmAM adhikAMza kathAo zaivapaMthI sAdhuonA upahAsathI bharelI che. pAMcamI kathAmAM grAma kavinI tulanA zaiva upAsaka sAthe karavAmAM AvI che. sAtamI kathAmAM evA eka mUrkha ziSyanI kathA che je dhIre dhIre 32 bATI khAI jAya che paNa zaiva gurune eka paNa Apato nathI. teramI kathAmAM svarganI gAyanI kathA che ane soLamImAM eka jaTAdhArI zaiva celAnI. A jAtanI prakIrNa kathAo AgamonI niyuktio, cUrNio ane bhASyomAM Thera Thera vikharAyelI paDI che. rAjazekharasUrinA kathAkoza aparanAma vinodakathAsaMgrahamAM keTalIya kathAo A zreNInI che. nItikathAsAhitya nItikathAno artha che nItiviSayaka pATha zIkhavanAra thAo. A kathAomAM adhikatara pAtra mAnavetara kSudra prANI hoya che. nItikathA eka kalpita kathA che, tenA vAcyakathAnakamAM koI paNa prakAranI yathArthatA nathI hotI. 1. marIjha tava paTTA naMva muddA samuddhA na paThati na gaNaMte neva kavvaM kaNaMte / / vayamapi na paThAmo kintu kavvaM kunnaamo| tadapi bhukha marAmo karmaNA ko'tra doSaH / / 2. mUrNaziSyo Urtavyo guru suracchitA ! viDambayati sotyantaM yathA baTakabhakSakaH / / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 prAraMbhamAM lokavyavahAramAM prANIonA paNa dRSTAnto ApavAmAM AvatAM hatAM. prANIonAM dRSTAnto sAMbhaLavAmAM saune sugama ane grAhya hoya che. prANI paNa mAnavavat vyavahAra karI zake che, kyAreka koIka samaye prANIo ane mAnavomAM A STie koI antara hatuM nahi Adi vAtomAM azikSita janasAdhAraNano vizvAsa hato. jaina kAvyasAhitya paMcatantra, hitopadezanI kathAone nItikathAo kahevAmAM Ave che. paraMtu durbhAgyathI mUla paMcatantra aprApta che. tenAM kevaLa uttarakAlIna saMskaraNo ja maLe che. jaina kathAkAroe paMcataMtranI zailI ane viSayathI prabhAvita thaIne kathAkoza lakhyA che. maladhArI rAjazekharakRta 'kathAsaMgraha'mAM paMcataMtra jevI ja kathAo jovA maLe che. hemavijayakRta 'kathAratnAkara'mAM bhartRharinAM zatako ane paMcataMtra vageremAMthI aneka sUktio lIdhI che. eTaluM ja nahi paraMtu paMcataMtranAM jaina saMskaraNo paNa maLe che. paMcataMtranA viziSTa adhyetA jarmana vidvAna harTala anusAra paMcataMtranAM sarvAdhika lokapriya saMskaraNo jaina vidvAnoe ja taiyAra karyAM che. eka evuM saMskaraNa che jene tenA saMpAdaka zrI kose gArTane Textus Simplicior nAmathI varNavyuM che. harTala ane amerikana vidvAna ejarTana anusAra enA lekhaka koI ajJAtanAmA jaina vidvAna hatA. temano samaya 900thI 1199 sudhIno manAya che. temAM paMcataMtranI aneka kathAonuM rUpAntara thaI gayuM che. paMcAkhyAna yA paMcAkhyAnaka - zrI ejarTana anusAra AnI racanA taMtrAkhyAyikA ane Textus SimpliciornA AdhAre karavAmAM AvI che. AnA kartA jaina muni pUrNabhadra che. A saMskaraNanI sauthI moTI vizeSatA e che ke temAM paMcataMtranI kathAonA laukika pakSane koI hAni nathI pahoMcADavAmAM AvI. temAM paMcataMtranuM nItikathAtmaka rUpa surakSita rakhAyuM che.' A kRtinA aMte ATha paghonI eka prazasti ApI che. temAM lakhyuM che ke viSNuzarmAe sUktiothI bharapUra kathAovALuM nRpanItizAstra paMcataMtra racyuM hatuM je vakhata jatAM vizIrNavarNa thaI gayuM hatuM. tene maMtrI somazarmAnA anurodhathI nRpatinItivivecana mATe zrI pUrNabhadrasUrie saMzodhita karyuM. A kAryamAM pratyeka 1. DaoN. harTala, dha paMcatantra, bhAga 2, 1908. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya akSara, pada, vAkya, kathA ane zlokanuM saMzodhana karavAmAM AvyuM che. ante A granthanuM parimANa 4600 zloka darzAvyuM che ane racanAsaMvata 1255, phAgaNa vida tRtIyA ravivAra darzAvyo che ane kahyuM che ke Ane jIrNodvAra jevo mAnavo.2 purANI racanAnA jIrNoddhAranA arthAt navuM rUpa ApavAnA mahanIya kAryane pragaTa karatAM kavie potAnI namratA ja pragaTa karI che. AmAM smRtizAstromAMthI uddharaNo ApavAmAM AvyAM che, te laukika nItivAkyothI bhinna nathI. AvazyakatA mujaba temano upayoga karavAnA kAryamAM pUrNabhadre potAnuM kauzala batAvyuM che. harTala mahodaye paMcAkhyAnanA mahattvane A zabdomAM darzAvyuM che : potAnA siddhAntono upadeza devA mATe bauddhoe nItikathAone toDImacaDIne pachI apanAvI che. paMcataMtranuM koI bauddha saMskaraNa maLatuM nathI, e koI saMjoganI vAta nathI. jaina saMskaraNa paMcAkhyAnamAM jainoe purANI nItikathAone ja sArA bhAratavarSamAM, eTale sudhI ke InDocIna ane InDoneziyA sudhInA pradezomAM, lokapriya banAvI che. saMskRta tathA anya dezI bhASAomAM lakhAyeluM A paMcataMtra A badhA dezomAM 1. kathAnvitaM sUktavisUktaM viSNuzarmA nRpanItizAstram // 1 // zrIsomamaMtrivacanena vizIrNavarNam, Alokya zAstramakhilaM khalu paMcataMtram | zrIpUrNabhadraguruNA guruNAdareNa, 389 saMzodhitaM nRpatinItivivecanAya // 2 // pratyakSaraM pratipadaM prativAkyaM pratikathaM pratizlokam / zrIpUrNabhadrasUrirvizodhayAmAsa zAstramidam // 3 // vinTaranitsa, hisTrI oNpha InDiyana liTarecara, jilda 3, bhAga 1, pR. 321-24. 2. vatvArIha sannALi tatvamAM pAtAni 2 / granthasyAsya mayA mAnaM gaNitaM zlokasaMkhyayA // 7 // zarabANataraNivarSe ravikaravadiphAlgune tRtIyAyAm / jIrNoddhArazcAsau pratiSThito'dhiSThito vibudhaiH // 8 // Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 jena kAvyasAhitya eTaluM badhuM lokapriya banI gayuM ke jaino khuda e vAta bhUlI gayA ke mULe jaina vidvAne ene lakhyuM hatuM. 1 prAcIna jaina kathAgrantha vasudevapiMDI, bRhatkalpabhASya, vyavahArabhASya, AvazyakacUrNi, dazavaikAlikacUrNi vageremAM paMcataMtranI zailImAM lakhAyelAM nIti ane lokavyavahAra saMbaMdhI aneka AkhyAno maLe che. temAMthI keTalAMya AkhyAnonuM vikasita rUpa paMcAkhyAnamAM vidyamAna jaNAya che. harTala mahodaye samIkSA karatAM e paNa kahyuM che ke pUrNabhadrasUrie potAnA paMcataMtramAM keTalAka ajJAta srotomAMthI keTalIka navI kathAo ane sUktio laI temane dAkhala karela che. A kRtinI bhASAzAstrIya vizeSatAo upara harTalanI mAnyatA che ke anya vAtonI sAthe sAthe granthakartAe potAnI racanAmAM prAkRta racanAo athavA kathAono laukika bhASAmAM upayoga karyo che. 2 paMcAkhyAnasAroddhAra - bIjAM jaina paMcataMtromAM dhanaratnamaNikRta paMcAkhyAna yA paMcAkhyAnasAroddhAra maLe che. teno racanAkAla saM. 154pathI pahelAMno che kAraNa ke ukta saMvatanI tenI hastaprata maLI che. 1. harTala, ona dha liTarecara opha dha zvetAmbarsa opha gujarAta, liSkIga, 1922, pR. 7 2. DaoN. jagadIzacandra jaina, prAkRta jaina kathAsAhitya, pR. 78-92mAM nItikathAnI aneka kathAo ApIne temanA srotone darzAvavAmAM AvyA che. koTA (AdivAsI jAti) lokakathA ke kalpanAbandha (MotifonI tulanA keTalIka jaina kathAo sAthe karavAmAM AvI che. juo - M.B.EmeneannA jarnala oNpha amerikana orienTala sosAyaTI (67)mAM lekha sTaDIjha Ina dha phokaTelsa oNpha InDiyA'; strIzuddhiparIkSAnA kalpanAbabdha mATe juo - (1) sTAnDarDa DikzanarI oNpha phokalora, mAyatholojI enDa lijanDa, bhAga 1, mAriyA lIca, nyUyorka, 1949mAM "cesTITI TesTa' ane "ekTa oNpha Tutha' nAmanA lekha. 3. jinaratnakoza, pR. 230. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAsAhitya 391 paMcAkhyAnodvAra - bIjI racanA tapAgacchIya kRpAvijayanA ziSya meghavijayakRta paMcAkhyAnoddhAra che. tenI racanA saM. 1716mAM thaI che. A bALakone nItizAstranI zikSA devA mATe lakhAyela che. aneka navI kathAono temAM samAveza thAya che. antima ratnapAlanI kathA paMcataMtranA anya koI saMskaraNamAM maLatI nathI. A saMskaraNa vaDagacchanA ratnacandragaNinA ziSya vatsarAjagaNikRta gujarAtI paMcAkhyAnacaupAI upara AdhArita che. paMcAkhyAnavArtika - AnI racanA kIrtivijayagaNinA caraNasevaka jinavijayagaNie karI che. vi.saM.1730mAM phalaudhI nagarImAM tenI racanA karavAmAM AvI hatI. A racanA jUnI gujarAtImAM che, zloka saMskRtamAM che. 19mI kathAmAM sugarI ane vAMdarAnI ane 30mImAM sasaluM ane madonmatta siMhanI vArtA che. AmAM somadevanA nItivAkyAmRta ane hemacandrAcAryanA ladhvannItizAstra nAmanA granthono ullekha karavAmAM Avyo che. - zukaddhAsatatikA - nItikathA upara paMcataMtra samAna bIjI kRti zukasapratikAnuM jaina rUpAntara paNa maLe che. saM. 1638mAM guNarusUrinA ziSya ratnasundarasUrie zukaddhAsaptatikAnI racanA karI che. tene rasamaMjarI tathA zukasapratikA" paNa kahe che. eka ajJAtakartaka zukaddAsapratikA" kathAno paNa ullekha maLe che. A kathAsaMgrahamAM zuke kahelI zIlarakSA mATenI 70 yA 72 vArtAo kahevAmAM AvI che. 1. ejana; siMghI jaina granthamAlAthI prakAzita devAnandakAvyanI bhUmikA; kItha, hisTrI oNpha klAsikala saMskRta liTarecara, pR. 260; vinTaranitsa, hisTrI oNpha InDiyana liTarecara, bhAga 3, pR. 325. 2. AnuM prakAzana je. paTele lijhIgathI 1922mAM karyuM che. 3-4 jinaratnakoza, pR. 386 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4 aitihAsika sAhitya koI paNa vastunuM mUlya te vastunA ItihAsanA jJAna vinA AMkI zakAya nahi. tethI pratyeka vastu ke viSayanA mUlyAMkana mATe ItihAsanuM jJAna jarUrI che. ItihAsanA jJAnathI ApaNane aneka samasyAo ukelavAmAM ghaNI madada maLe che. pratyeka deza, dharma, saMskRti, jAti vagerenA ItihAse mAnavamastiSkanI aneka samasyAo ukelI ApI che. ItihAsa jANavAnI anekavidha sAdhanasAmagrI hoya che. ItihAsa kathAvArtAnI jema kyAMya lakhelo nathI hoto. koI paNa deza ke dharmano ItihAsa eTale te dezanA rAjArANIo ke dharmAdhikArIonI vaMzAvaLIone jANI levI eTaluM ja mAtra nathI paraMtu te badhI ja paristhitionuM adhyayana che ke je paristhitioe te dezanuM gaurava vadhAryuM hoya. A dRSTikoNathI bhAratavarSanA ItihAsane joIe to te eka prakAre aneka jAtionA sammizraNano ane aneka saMskRtionA AdAnapradAnano ItihAsa ja che. sarvAMgINa bhAratIya ItihAsa jANavA mATe aneka sAdhanasAmagrIonA adhyayananI sAthe sAthe brAhmaNa, jaina, bauddha sAhityanuM tulanAtmaka ane samanvayAtmaka adhyayana atyaMta jarUrI che. tevA adhyayana vinA je paNa ItihAsa lakhAyo che te ekAMgI ane aparipUrNa che. A sAhityatrayInA adhyayananA abhAvamAM ItihAsane rajU karanArI anya sAdhanasAmagrIonI - abhilekho, prAcIna mudrAo, citro tathA sthApatyonI - moTI bhrAmaka vyAkhyAo thaI che tathA je varganI jyAre prabhutA thaI teNe tyAre potAnI chApa mArI dIdhI che. bhAvI ItihAsavettAonuM kAma te bhUlone sudhAravAnuM che tathA ukta adhyayana dvArA bhAratIya ItihAsane mATe niSpakSa ane svastha sAmagrI rajU karavAnuM che. jaina aitihAsika sAmagrInAM vividha aMgo che. vizALa Agama sAhitya tathA jaina purANo ane kathAomAM aneka prakAranI anuzrutio bharI paDI che je 1. DaoN. motIcandra, kucha jaina anuzrutiyAM aura purAtattva, paM. nAthUrAma premI abhinandana grantha, pR. 229 ane AgaLa. Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 393 anuzrutionuM jainetara anuzrutio sAthe ane purAtattvasAmagrI sAthe tulanAtmaka tathA samanvayAtmaka adhyayana karIne bhAratIya ItihAsanA prAgaitihAsika, sindhasAMskRtika, vaidika ane aupaniSadika yugonI pravRttio jANI zakAya che. jaina anuzrutionA covIsa tIrthakaromAMthI antima traNa tIrthakaro - ariSTanemi, pArzvanAtha ane vardhamAna mahAvIra - aitihAsika vyaktio siddha thayA che. mahAvIrottara kALamAM jaina saMghanAM saMgaThana, vyavasthA, matabheda, saMpradAyo, upasaMpradAyo ane paMtho vagerenA udayathI vartamAna kALa sudhI kramika prAmANika ItihAsa, jainadharmaparAyaNa rAjAo, sAmanto, rAjanItijJo, zAsako-prazAsako, senAnAyako ane yoddhAono ItihAsa, dezanI rAjanIti ane svAtaMtrya saMgrAmamAM tathA navarASTranirmANamAM jainonA phALAnI vAta, jaina tIrtho, sAMskRtika ane kalAkendrono ItihAsa, jaina parvo ane tahevArono ItihAsa jANavA mATe bahuvidha aitihAsika sAdhano che, jevAM ke aitihAsika kAvyo, prabandha sAhitya, prazastio, paTTAvalio, gurvAvalio, zilAlekho, mUrtilekho, vijJaptipatro, tIrthamAlAo vagere. sva. DaoN. kAzIprasAda jAyasavAla jainonI aitihAsika cetanAnI prazaMsA karatAM lakhyuM che ke jainoe Azare 2500 varSanI saMvatagaNanAno hisAba bhAratIyomAM sauthI sAro rAkhyo che. tenAthI jANavA maLe che ke prAcIna samayamAM aitihAsika paripATInI varSagaNanA amArA dezamAM hatI. jyAre te bIje badhethI lupta ane naSTa thaI gaI tyAre kevaLa jainomAM ja te bacI rahI. jainonI gaNanAnA AdhAre ame paurANika ane aitihAsika ghaTanAone, je buddha ane mahAvIranA samayathI A bAjunI che, samayabaddha karI ane joyuM ke temano barAbara meLa sujJAta gaNanA sAthe thaI jAya che. ghaNI aitihAsika vAtonI jANakArI jainonA aitihAsika abhilekho, prazastio ane paTTAvalIomAMthI maLe che. aitihAsika mahAkAvyonI mukhya pravRttio saMskRtanAM anya aitihAsika mahAkAvyonI jema jaina aitihAsika mahAkAvyomAM paNa nimna prakAranI pravRttio jaNAya che : 1. temanA caritranAyaka rAjAmahArAjAo ja nathI hotA paraMtu satta, mahatta ane dhanI mAnI zeTha paNa hoya che. 2. temanA kartAo rAjyAzrita yA anya dhanI-mAnI lokonA Azrita hatA ane AzrayadAtAonI prazaMsA karavAnI temanI pravRtti rahetI. tethI temanAM racelAM kAvyomAM nAyakanA parAjayanI ke anya apriya vAto nathI AvatI. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 3. A kAvyomAM nAyakanI vIratA yA mAhAtmyanuM pradarzana karavA mATe digvijaya, sasaMgha yAtrAo vagerenAM kAlpanika vivaraNo pradarzita karavAmAM AvyAM che. kyAMka kyAMka nAyakanA utkarSane pragaTa karavA mATe pratinAyakanI kalpanA paNa karavAmAM AvI che. jaina kAvyasAhitya 4. adhikAMza A kAvyomAM ghaTanAonI tithionAM vivaraNa ItihAsasammata ja che, keTalAMka kAvyomAM nathI. 5. A kAvyomAM nAyakanI vaMzaparaMparA ane kulotpattinAM vivaraNo paurANika rIte ApavAmAM AvyAM che. jainonAM aitihAsika kAvyo hariSeNanI samudraguptaviSayaka alhAbAdaprazasti, bANabhaTTa dvArA ricata harSavardhanaprazastinA rUpamAM harSacarita, bilhaNakRta vikramAMkadevacarata ane kalhaNanI rAjataraMgiNInI jema bahu upayogI che. ahIM temano paricaya ApIe chIe. guNavacanadvAtriMzikA siddhasena divAkara vize manAya che ke temaNe batrIsa dvAtriMzikAo (32 zlokonuM eka evAM batrIsa kAvyo) racyAM hatAM. temAMthI 21 prakAzita thaI gaI che, temAMthI pAMcamAM kartAnuM nAma aMzataH yA pUrNataH maLe che. 1, 2 ane 16mI batrIsIonAM aMtima padyomAM 'siddha' zabda maLe che jyAre pamI ane 21mI batrIsIomAM pUruM nAma 'siddhasena' maLe che. bAkInI batrIsIomAM nAmano saMketa ke cihna paNa nathI ApavAmAM Avyo paraMtu paraMparA ane zailIne jotAM temanA kartA siddhasena hovAmAM koI gaMbhIra Apatti hoI zake nahi. 1 temAMthI 11mI dvAtriMzikA prazasti anusAra 'guNavacanadvAtriMzikA' che. A eka rAjAnI prazasti che. temAM te rAjAne tvayA, bhavAn, tvat, tava, bhavatA ane tyA sarvanAmo dvArA tathA bIjA puruSomAM prayukta kriyAo santuSyase, - vahisa, surAyase, harisa, karosi ane asi dvArA tathA nRpate, narapate, narendra, nRpa, rAjan ane kSitipate saMbodhano dvArA lakSita karavAmAM Avela che. AmAM kevaLa 28 zloko che. saMbhava che ke amArA mATe mahattvanA cAra zloko khovAI 1. madhyabhAratI patrikA, 1, julAI, 1962, mAM mULa saMskRta pATha tathA aMgrejI anuvAda DaoN. hIrAlAla jaine Apyo che. temAM tulanAtmaka TippaNo mahattvapUrNa che. - Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 395 gayA hoya yA to koI vaiyaktika kAraNothI alaga karI devAyA hoya. e paNa saMbhava che ke A batrIsI kevaLa 28 zlokonI ja hoya kAraNa ke bIjI dvatrizikAomAM paNa padyonI saMkhyA aniyamita che. udAharaNa tarIke, 21mImAM 33, 10mImAM 34 padyo che to 8mImAM 26 ane 15mI tathA 19mImAM 31 padyo che. anya dvAtrizikAono viSaya to tIrthakaronI stuti yA jaina siddhAntonuM vivecana che, jayAre A dvAtrizikAno viSaya nIce mujaba che : te rAjAne vize kavi uccakoTinI birudAvalInA rUpamAM kahe che ke tame kIrtimAM tamArA pUrvajothI bahu ja AgaLa cho (1). tame jagatabharamAM mahimAzALI cho (2). tamArI kIrti daze dizAomAM prasarI rahI che (3). tamArA guNoe tamArI kIrtine vanapradezomAM paNa phelAvI dIdhI che (4). tame bIjAonA pratApane DhAMkI diIdho che (5). tamArA anugrahasvabhAve tamArI kIrti vadhArI dIdhI che (6). tamArA guNo divya che (7). saMsAramAM evI koI jagyA nathI jyAM tamArI kIrti na pahoMcI hoya (8). rAjyazrI tamArA vakSa:sthala para krIDA kare che (9). tame buddhi vagere guNothI divya cho (10). tame tamArI dAna (anugraha) prakRtithI pravIra zatruone vaza karI lo cho (11). vasudhA bahu kALa pachI tamArA ekacchatra rAjyamAM AvI che, bAkInA rAjAo tamArA AjJApAlaka che (12). tame krodhathI zatruone ukhADI pheMko cho ane parAjita zatruo upara kRpA karI sogaNI rAjayalakSmI temane Apo cho (13-14). tame mAna sivAya bIjA guNone pasaMda karatA nathI arthAta mAna upara tamAro ekAdhikAra che ane jo te guNa bIjAomAM cAlyo jAya to temane nirmaLa karI devAmAM Ave che (15). tamArI AjJAnuM ullaMghana karIne ja zatru yaza pAmI zake che paraMtu temanAmAM evI hiMmata kyAM che? (16). zaradaRtu tamArA zatruone gamatI nathI kAraNa ke te tamArA digvijayano samaya che (17). eka vakhata saMjogathI tamArI talavAre tamArA vakSa:sthaLa upara kSata karIne rAjyalakSmIne sthira karI dIdhI hatI (18). tamAre adhIna caMcalA lakSmI ane pRthvI paraspara spardhAthI vRddhi pAmI rahI che (19). tamArI sAthe vRddhi pAmelI (vRddhA thayelI) lakSmIno yauvanaguNa badalAyo nathI (20). tamArI manuSyarUpamAM hari (devarAja) hovAnI vAta tyAM sudhI rahasya banI rahI jyAM sudhI prAntapatirUpI meghoe janakalyANakAriNI yojanAo dvArA tene pragaTa na karI (21). tame kharekhara mahIpAla cho kAraNa ke tame khinna pRthvIne vakSa:sthala para dhAraNa karo cho. jayAre tame garbhamAM hatA tyAre pRthvIe nUtana yuganA Agamanano saMketa karI dIdho hato (22). viruddha guNo paNa tamArAmAM nirvirodha rahe che (23). sUryanI dIptithI Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya paNa tamArI dIpti uttama che (24). tame vidvAnonI sabhAmAM vaktRtva mATe prasiddha cho (25). tamArI vivAdazakti, sAhasa, patraracanA, maMtrIpariSad tamArA virodhIo mATe IrSyAno viSaya che (26). tamAro janma kalinA kramano vyatikrama (vikrama) karIne thayo che (27). tamArI sarvavyApI prabhutA avarNanIya che (28). A paghonA saMketone DaoN. hIrAlAla jaine guptavaMzI samrATa candragupta dvitIya vikramAdityanA zilAlekho, mudrAo ane kAlidAsanA raghuvaMzamahAkAvyanAM pado sAthe meLavIne e vAtane niHsaMdeha siddha karI che ke A ukta nAmavALA guptavaMzI rAjAnI ja prazasti che. tenA kartA kavi siddhasena che je jaina ane jainetara ullekho uparathI vikramAdityanA samakAlIna siddha thAya che. Ama A samakAlIna kavie karelI prastuta prazasti eTalI ja mahattvanI che jeTalI alhAbAdamAM utkIrNa kavi hariSaNakRta samudraguptaprazasti. 1 gujarAtanA kavioe caulukyavaMza ane tenA prasiddha rAjA jayasiMha siddharAja ane kumArapAlanA rAjyakALanuM vivaraNa devA mATe aneka aitihAsika kAvyonuM sarjana karyuM che. temAM prathama Ave che cAzrayamahAkAvya. cAzrayamahAkAvya 396 A kAvyanI racanA . hemacandrasUrie potAnA vyAkaraNagrantha 'siddhahemazabdAnuzAsana' yA 'haimavyAkaraNa'nA niyamone bhASAgata prayogothI samajAvavA ane udAhRta karavA mATe karI che. jema haimavyAkaraNa saMskRta ane prAkRta 1. A Contemporary Ode to Chandra Gupta Vikramaditya, madhyabhAratI patrikA, 1. jabalapura vizvavidyAlaya, julAI, 1962 2. saMpA. e. vI. kathavaTe, sarga 1-20 (saMskRta), 2 bhAga, bombe saMskRta sirijha, 1885, 1915 ane sa. pA. paMDita, sarga 21-28 (prAkRta), te ja sirijha, 1900; dvitIya saMskaraNa H saMpA. 5. la. vaidya, pariziSTa sAthe hemacandranuM prAkRta vyAkaraNa, te ja graMthamALAmAM 1936mAM prakAzita; pro. maNilAla nabhubhAI dvivaidI kRta saMskRta cAzrayanuM bhASAMtara (gujarAtI) 1893mAM prakAzita; pro. kezavalAla hiMmatalAla kAmadArakRta hemacandranuM cAzrayakAvya 1936mAM prakAzita vagere. Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya . 397 bhASAmAM vibhakta che tema A kAvya paNa te banne bhASAomAM vibhakta che. A kAvyanA 28 sargomAMthI prathama ra0 sargo saMskRtamAM che, te saMskRta vyAkaraNanA niyamone udAhata kare che. ane chellA ATha sargo prAkRta bhASAmAM che, te prAkRta vyAkaraNanA niyamone udAhata karavA racAyA che. A ATha sargonA aMtima bhAgane kumArapAlacarita (kumAravAlacariya) paNa kahevAmAM Ave che. saMskRta kayAzrayanuM parimANa 2828 zlokapramANa che ane prAkRta yAzrayanuM parimANa 1500 zlokapramANa che. saMskRta-prAkRtamaya A kAvyanuM tevuM ja mahattvanuM sthAna che jevuM saMskRtamAM bhaTTikAvyanuM che. jo ke A grantha saMskRta-prAkRta vyAkaraNanA niyamonAM sAhityika udAharaNo rajU karavA mATe racAyo che, chatAM temAM A maryAdAonI aMdara keTalAka apavAdone choDI kAmacalAu rIte gujarAtanA caulukya vaMzanA ItihAsane rajU karavAmAM Avyo che. AcArya hemacandrano Azaya A be AzrayavALA kAvya dvArA eka bAju vyAkaraNanA niyamone samajAvavAno ane bIjI bAju aitihAsika kAvya lakhavAno arthAta caulukya vaMzanuM - khAsa karIne A vaMzanA rAjA siddharAja jayasiMha ane kumArapALanuM - guNavarNana karavAno hato viSayavastu - saMskRta bhAganA prathama sargamAM aNahilapuramAM caulukya vaMzanI utpattinuM ane te vaMzanA prathama nareza mUlarAjanA guNonuM varNana karavAmAM AvyuM che. bIjAthI pAMcamA sargamAM mULarAjanA rAjyakALano ItihAsa rajU karAyo che. chaThThA sargamAM mULarAjanA uttarAdhikArI cAmuMDarAjanuM varNana che. sAtamAM sargamAM durlabharAja ane temanA, moTA bhAI vallabharAjanuM varNana che. AThamA sargamAM durlabharAjanA uttarAdhikArI bhatrIjA bhImanA rAjyakALanuM nirUpaNa che. navamA sargamAM bhIma, bhoja tathA cedirAja vaccenA yuddhanuM varNana che. A ja sargamAM bhImanA putra kSemarAja ane karNanuM varNana che tema ja karNanI rAjyaprApti tathA mayaNalla devI sAthe tenA vivAhanuM varNana che. dasamA sargamAM karNa dvArA putraprAptinA mATe lakSmInI upAsanA ane putrotpattinuM varadAna maLyAnuM varNana che. agIAramAM sargamAM jayasiMhano janma, rAjyArohaNa, karNano svargavAsa tathA jayasiMhanA vijayanuM varNana che. bAramAthI paMdaramA sargomAM 1. saMskRta yAzraya upara abhayatilakagaNie vi.saM. 1312mAM TIkA lakhI che. tenuM saMzodhana lakSmItilakagaNie karyuM che. prAkRta jyAzraya upara pUrNakalazagaNie vi.saM.1307mAM TIkA lakhI che. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 jaina kAvyasAhitya jayasiMhanA daivI camatkArothI bharapUra vividha vijayo, dhArmika kAryo tathA svargaprAptinuM varNana che. soLamA sargamAM kumArapAlanI rAjayaprApti tathA teNe karelA aneka narezonA vidrohanA zamananuM varNana che. vijayaprasaMge Abu parvata upara tenA AgamananuM tathA AbUnA mAhAbhyanuM varNana che. sattaramA sargamAM rAtri, candrodaya, surata AdinuM varNana che. aDhAramA sargamAM kumArapAlanA prasthAnanuM ane ogaNIsamAmAM arNorAja sAthenA yuddhanuM varNana che. vasamA sargamAM amAri ghoSaNA, mRtakadhanaagrahaNa, maMdiranirmANa vagere kumArapAlanAM lokopakArI kAryonuM varNana che. A sargamAM kumArapAlasaMvata cAlu thayAno ullekha che. prAkRtajyAzrayanA prathama sargamAM aNahilapuramAM cAraNo dvArA kumArapALanI kIrtinuM varNana tathA zayanotthAnathI laIne zramagRhagamana sudhInI kumArapAlanI dinacaryAnuM varNana Ave che. bIjA sargamAM malazrama, kuMjarayAtrA, jinamandirayAtrA, jinapUjA vagerenuM varNana che. trIjA sargamAM upavana, vasantazobhA AdinuM varNana che. cothAsargamAM grISmavarNana ane pAMcamAmAM anya RtuonA vihAra vagerenuM sAlaMkAra varNana che. chaThThAmAM candrodayavarNana che. te ja sargamAM rAjadarabAramAM sandhivigrahikanIvijJAti dvArA koMkaNAdhIza mallikArjuna upara vijaya thavAthI kumArapAladakSiNAdhIza banI gayAnA tathA pazcima dizAnA aneka rAjAoe kumArapAlanI adhInatA svIkArI lIdhAnA ane kAzI, magadha, gauDa, kAnyakubdha, dazArNa, cedi, jaMgaladezavagere dezanA rAjAoe kumArapAlanI adhInatA grahaNa karI lIdhI hovAnA samAcAra ApavAmAM AvyA che. tyAra pachI kumArapAlanA zayananuM varNana che. sAtamA sarganA prAraMbhamAM rAjAnI paramArthacittAnuM varNana che. pahelAM AcAryonI stuti ane pachI zrutadevatAnI stuti ApavAmAM AvI che. AThamA sargamAM zrutadevIno upadeza ApavAmAM Avyo che. A varNanamAM kavie viSayanI pasaMdagI ane tyAgamAM vicArapUrvaka kAma lIdhuM che. ahIM yAzrayakAvyanI aitihAsikatA vicAratI vakhate e jANI levuM Avazyaka che ke hemacandra potAnA dayAzrayakAvyanA keTalAka khAsa padyo dvArA vyAkaraNanAM udAharaNomAM ItihAsa garbhita karavAnA prayatnamAM kyAM sudhI saphaLatA yA asaphaLatA prApta karI che. - ahIM ApaNe taddhita pratyayonAM udAharaNo mATe rajU karavAmAM AvelA eka padyane laIe : tattaddhitaM kartRbhirAtmabhartuH, sametya vRddhairyuvabhiH kSaNAdvA / duSTairathAvantibhaTaiH sa vapro'dhyArohya bhItaiH raNatUryavAdyAt // 14. 37 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 399 A padyamAM ItihAsanA rUpamAM avanti bhaTonI hAlatanuM varNana che. teo vRddhayuvAna badhA potAnA durganI rakSAmAM lAgI gayA ane caulukya senAnA yuddhanagArAonA avAjathI DaryA nahi. AmAM hemacandra dIrghakAla cAlanArA yuddhanA eka dazyanuM varNana karatA jaNAya che je yuddhanAM vivaraNone temaNe niHsaMdeha sAMbhaLyAM che. paraMtu A padyamAM hemavyAkaraNanA cothA adhyAyanA prathama pATanAM 1-6 tathA 11 sUtronAM udAharaNo devAmAM AvyAM che. saMbhava che ke A padya ItihAsa ane vyAkaraNa banne udezyonI pUrti kare che. A prakAranAM aneka paDyo che. ahIM bIjo namUno rajU karIe chIe : supreyasI kasaNayA bahu viSNumitra grAme'pyabhUt sasuta eva jano nRpe'smin / subhrAtRputrasahite kSatanADikRtta, taMtrI - - kavattimAya na revatapi che. A padyamAM kumArapAlanI amAri ghoSaNAnA prabhAvanuM varNana che, sAthe sAthe hemavyAkaraNanAM pAMca sUtro 7. 3. 176-180nAM udAharaNo rajU karavAmAM AvyAM che. "sujhAtR[trahite padanI TIkAkAra abhayatilakagaNie vyAkhyA karIne artha kADhyo che ke ajayapAla kumArapAlanA bhatrIjA hatA paraMtu eka samakAlIna srotamAMthI jANavA maLe che ke ajayapAla kumArapAlano putra hato. A uparathI jaNAya che ke hemacanTe karelA zabdonA vicitra prayogane kAraNe TIkAkAre putrane bhatrIjo samajI lIdho paraMtu A padya dvArA kumArapAlanI amAri ghoSaNAnA prabhAvanuM varNana karavAmAM hemacandra saphaLa rahyA che. ahIM have eka evA padyane darzAvIe chIe jemAM hemacandra ItihAsa ane vyAkaraNa bannenA udezyane pUrNa karela che paraMtu agAu ApelA padyamAM tema karavAmAM te asaphaLa rahyA che. temaNe 14mA sarganA 7ramA padyamAM varNana karyuM che ke siddharAje yazovarmAne, je eka prakAranI cakalI jevo hato tene, harAvyo; paraMtu AgaLa 1. zobhano bhrAtA kumArapAlo yasya sa subhrAtA mahIpAladevastasya putro'jayapAladevastena shite| 2. surathotsava, 15.31 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 eka padyamAM kahyuM che ke yazovarmAne harAvyA pachI siddharAja jayasiMhe aneka sImAvartI rAjAone parAjita karyA. temAMthI eka eka rAjAne laIne temanI tulanA bhinna bhinna prANIo sAthe karI che ane kahyuM che ke siddharAje temane evI rIte baMdhanamAM rAkhyA jevI rIte pazupakSIone baMdhanamAM rAkhavAmAM AvatA hatA. jo ke A paghamAM, bIjAM sAdhano dvArA ApaNe jANIe chIe te mujaba, saMskRta kAvyane anukULa vezamAM barAbara mAhitI ApavAmAM AvI che paraMtu AgaLanuM pagha to 6.1. 81-96nAM kevaLa udAharaNonA rUpamAM che. temAMthI aitihAsika tathya kADhavuM e kharekhara bhrAnti che. A jAtanAM aneka padyo che. udAharaNa mATe hemacandra kahe che ke grAharipunI patnInuM nAma nIlI hatuM (4.48). ahIM tarata ja ApaNane saMdeha thAya che, kAraNa ke hemacandra pAsethI e AzA rAkhavI kaThina che ke te pelI rANInuM nAma jANe jenA patine mULarAje I.sa.nI dasamI sadImAM parAjita karyo hoya. hemacandre ApelI mAhitInA srotonI ApaNe sugamatAthI zodha karI zakIe chIe. hemacandre potAnA eka sUtra 2.4.24nA udAharaNamAM potAnI laghuvRttimAM paNa nIlI zabda Apyo che. laghuvRtti cAzrayakAvya pahelAM racAI gaI hatI. e spaSTa che ke nIlInuM koI sAcuM astitva ja nathI, tene to sUtranuM udAharaNa rajU karavAnI suvidhA ane AvazyakatA mATe upajAvI kADhavAmAM Avela che. vaLI, eka bIjA prasaMgamAM hemacandre nirdeza karyo che ke mUla2AjanA traNa mitra rAjAo hatA - revatImitra, gaMgamaha ane gaMgAmaha (4.1.2), paraMtu laghuvRtti jovAthI jANavA maLe che ke te traNa eka sUtra 2.4.99nAM udAharaNo rUpa che. AvAM saMyoga ane nAma durlabha che eTale vadhu saMbhava to e che ke AvA nAmadhArIo mUlarAjanA mitra rAjAo hatA nahi. A saMbhAvanA vadhu dRDha tyAre banI jAya che jyAre ApaNe jANIe chIe ke lakSmIkarNanA darabAramAM bhImano dUta DiMga mAre che ke bhImanA mitra rAjAo ghaNA hatA jemanAM vicitra nAmo yanti, ranti, nanti, ganti, hanti vagere hatAM (9.36). kharekhara to A zabdone potAnI laghuvRttimAM hemacandre '1 tti ji vIryazca' sUtranAM udAharaNo tarIke ApyA che jemanA ''ne dIrgha na karavAno nirdeza che. spaSTa che ke A paghanuM koI aitihAsika mahattva nathI. jaina kAvyasAhitya hemacandranA samakAlamAM AvatAM ApaNe joIe chIe ke kumArapAla viruddha laDanAra arNorAjanA mitra rAjAonAM nAma laghuvRttimAM aneka sUtronAM (6.3.625) udAharaNa tarIke ApavAmAM AvyAM che paraMtu cAhaDanuM nAma, je cAhaDe hemacandra anusAra paNa kumArapAla viruddha arNorAjano pakSa lIdho hato temanuM nAma, Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 401 vyAkaraNanA koI paNa sUtranA udAharaNa tarIke ApavAmAM nathI AvyuM. aneka ItihAsagranthonuM kathana che ke A avasara upara cAhaDa kumArapAla viruddha laDyA hatA. tethI e siddha thAya che ke cAhaDa vAstavika vyakti hatA. e kahevuM jarUrI che ke mUlarAja, bhIma ane arNorAjanA mitra rAjAonAM nAma che jyAzrayakAvyamAM maLe che te anya srotomAM bilakula maLatAM ja nathI. kayAzrayakAvyanuM bIjuM rUpa tenuM mahAkAvyatva che. tene hemaca mahAkAvyocita sArabhUta tattvothI sajAvyuM paNa che. temanI sAthe ItihAsane koI saMbaMdha nathI paraMtu te kALanA dhArmika ane sAmAjika rItarivAjone jANavA mATe pracura sAmagrI temanAmAMthI maLe che." ahIM ame hemacandra jemanI upekSA karI che te aitihAsika vAto bAbata saMkSepamAM vicAra karIzuM. ame ahIM te rAjAonA rAjyakALa upara vicAra nahIM karIe jemanuM hemacandrane sAkSAt jJAna na hatuM. hemacandra siddharAja ane kumArapAlanA rAjyamAM rahetA hatA eTale ame AzA rAkhIe chIe ke temane A banne rAjAonI gatividhionuM sAkSAt jJAna hatuM. tema chatAM temaNe kumArapAlanA rAjayanuM varNana to barAbara karyuM che paraMtu kumArapAlanA prAraMbhika jIvananuM varNana to temaNe ApyuM ja nathI. saMbhavataH hemacandra kumArapAlanA prAraMbhika jIvana vize - eTalA mATe mauna rahyA kAraNa ke siddharAja jayasiMhe ghaNA vakhata sudhI tene trAsa Apyo hato. paraMtu koI paNa ItihAsalekhaka mATe sArabhUta vAtonI upekSA karavA mATe koI bahAnuM na hoI zake. saMbhavataH evuM lAge che ke hemacandra jANI joIne e vAtone choDI dIdhI che je vAto te caulukya rAjAonI kIrtine mATe apamAnajanaka hoya. hemacandra jayasiMha siddharAjanA pUrvaja nRpa bhIma ane dhArAnareza bhoja vaccenA saMbaMdhane paNa mauna dharI TALI dIdho che je saMbaMdhane vize merUtuMga, somezvara vagere ItihAsalekhakoe vistArathI lakhyuM che. bhoja upara bhImano vijaya caulukya ItihAsa mATe vizeSa ghaTanA hatI. hemacandra sauprathama vidvAna che jemaNe bhojano ullekha karyo che ane te paramAranarezanA duHkhAttathI nizcitapaNe paricita hatA. A tathyano temaNe chUpo saMketa mAtra karyo che jyAre te kahe che ke lakSmIkaNe bhImane bhojanI svarNamaMDapikA ApI hatI. A chUpo saMketa karavA pAchaLa hemacandrano 1. vizeSa mATe juo - 2. cu. modI, saMskRta yAzrayakAvyamAM madhyakAlIna gujarAtanI sAmAjika sthiti. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 bhAva bhojamAM potAnA jevo pAMDityapUrNa AtmA jovAno hato ane temanA manamAM paramAra manISI prati eTaluM badhuM sanmAna hatuM ke tenA patananuM varNana karavAmAM te potAne asamartha anubhavatA hatA. jaina kAvyasAhitya vismaya to e vAtanuM che ke cAzrayano sauthI vadhu anaitihAsika bhAga e to siddharAjanA rAjyakAlanuM varNana che. tenA mAlavAvijaya ane tenAM dhArmika kAryo sivAya evI koI aitihAsika ghaTanAnuM varNana nathI jemAM daivI camatkAronI vAto na hoya. 10mAM sargamAM karNe karelI devInI pUjA, devInuM pragaTa thaI putraprAptinuM varadAna devuM, pariNAme jayasiMhano putrarUpe janma vagere camatkArika vAtonuM AgalA cAra sargomAM varNana karavAmAM AvyuM che. 13mA sargamAM barbarakano parAjaya, 14mA sargamAM paramAra yazovarmA sAthenuM yuddha ane 15mA sargamAM jayasiMhane putra prApta na thavo ane kumArapAlanuM uttarAdhikArI banavuM vagere ghaTanAo vAstavika hovA chatAM paNa atimAnavIya tattvonA vadhu paDatA puTone kAraNe ayathArtha jevI bhAse che. Azcarya che ke hemacandre A badhuM te siddharAja jayasiMhanA vize lakhyuM che jenA darabAramAM temaNe potAnA jIvananAM uttama varSo vItAvyAM hatAM ane kIrti prApta karI hatI, e mAnavuM barAbara nathI ke temaNe ItihAsa lakhavA dhAryo hato. vadhu saMbhava to e che ke vyAkaraNanA niyamonAM udAharaNoe tema karavAne badale temane daivatakathA (Myth) lakhavA bAdhya karyA hatA. tema chatAM A maryAdAonI aMdara dhyAzrayakAvyamAM hemacandre kAmacalAu rIte eka sAro ItihAsa rajU karyo che ane e spaSTa che ke hemacandre viSayonI pasaMdagI ane tyAga vicArapUrvaka karyAM che. drAzrayakAvyane halAyudhanA kavirahasya jevI anya kRtiothI bhinna ja mAnavuM joIe. kavirahasyamAM dhAturUponuM chaMdomaya nidarzana ane sAthe sAthe ja rASTrakUTa rAjA kRSNa tRtIyanuM guNavarNana prastuta che paraMtu temAM zAsaka rAjAnI koI aitihAsika ghaTanAonuM varNana nathI. tethI UlaTuM cAzrayakAvyamAM nizcitapaNe aneka aitihAsika ghaTanAonuM vivaraNa maLe che. U~cAzrayakAvyanI tulanA pakSapAta karyA vinA ItihAsa tarIke kalhaNanI rAjataraMgiNI sAthe ApaNe karI zakIe. ItihAsanA rUpamAM te bilhaNanA vikramAMkadevacaritanI samakakSa paNa gaNAya. dayAzrayakAvya vartamAna arthamAM samajavAmAM Avato ItihAsa bhale na hoya paraMtu potAnI maryAdAnI aMdara aneka mahattvapUrNa mAhitI ApI Adhunika vaijJAnika ItihAsalekhakanA zraddhAnuM pAtra te banI zakyuM che. Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya vastupAla-tejapAlanuM kIrtikathAsAhitya caulukya vaMzanA paravartI rAjA dvitIya bhImanA samayanA gujarAtano ItihAsa pramANamAM sauthI vadhu vigatavALo ane vadhu vizvasanIya sAdhanasAmagrI(sAhityika, purAtattvIya)vALo che. tenuM kAraNa te samayamAM thayelA cANakyanA avatAra jevA gujarAtanA be mahAna ane advitIya banyuMmaMtrI vastupAla-tejapAla hatA. A banne bhAIonA zaurya, cAturya ane audArya Adi aneka adbhuta guNone laIne temanA samakAlIna gujarAtanA pratibhAvAna paMDito ane kavioe temanI kIrtine amara karavA mATe jeTalAM kAvya, prabandha ane prazastio vagerenI racanA karI che teTalAM bhAratamAM bIjA koI paNa rAjapuruSa mATe racAyAM nathI. samakAlika temanA upara lakhAyelAM kAvyomAM jaina racanAo sukRtasaMkIrtana ane vasantavilAsa che. sukRtasaMkIrtana A kAvyamAM 11 sargo ane 553 pagho che. temAM mahAmAtya vastupAlanA jIvana ane kAryakalAponuM, khAsa karIne temanAM dhArmika ane lokapriya kAryonuM, adhika varNana che. 403 tenA prathama sargamAM aNahilavADamAM rAjya karanAra prathama rAjavaMza cApotkaTa yA cAvaDA rAjAonI vaMzAvalI ane ukta nagaranuM varNana ApavAmAM AvyuM che. ahIM khAsa ullekhanIya vAta e che ke A paheluM aitihAsika kAvya che jemAM cAvaDA vaMzanuM varNana che. tenA pachI udayaprabhakRta sukRtakIrtikallolinImAM ja ukta 1. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, granthAMka 51, saM. 1974; InDiyana enTIkverI, bhAga 31, pR. 477 ane AgaLa; jinaratnakoza, pR. 443; A kAvya mULa, teno jarmana anuvAda ane bhUmikA jI. buhalare jarmana patrikA zizruMgantherinne (bhAga 119, san 1899)mAM bahAra pADyAM hatAM. jarmana anuvAda ane bhUmikAno aMgrejI anuvAda I.eca.barjese 1903mAM InDiyana enTIkverImAM prakAzita karyo, pachI alaga pustikAnA rUpamAM jarmana ane aMgrejI banne pATha prakAzita thayA; siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 32. 2. cAvaDAvaMzano prAcInatama zilAlekhIya ullekha vi.saM. 1208 (I.sa.1152)nI vaDanagaranI kumArapAlaprazastimAM maLe che. cAvaDAonI vaMzAvalI mATe juo InDiyana enTIkverI. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya vaMzanuM varNana maLe che. hemacandra A vaMza vize mauna che, jyAre kharekhara to A vaMzanA vanarAje ja aNahilavADanI sthApanA karI hatI. cAvaDA zAkhAnA ATha 404 rAjAonAM nAma arisiMhe A pramANe gaNAvyAM che : vanarAja, yogarAja, ratnAditya, vairasiMha, kSemarAja, cAmuMDa, rAhaDa ane bhUmaTa. A AThamAMthI ekalA vanarAjanA viSayamAM mAhitI ApavAmAM AvI che ke teNe aNahilavADamAM paMcAsarA pArzvanAthanuM maMdira karAvyuM hatuM, jeno AgaLa upara vastupALe jirNoddhAra karAvyo. bIjA sargamAM caulukya vaMzanuM varNana che. temAM mUlarAjathI bhImadeva dvitIyanA rAjyakALa sudhInuM saMkSipta vivaraNa che. bhImadeva dvatIyanA vize kahevAmAM AvyuM che ke te cintAothI bahu ja gherAyelA hatA kAraNa ke tenA rAjyane sAmanto ane mAMDalikoe haDapa karI lIdhuM hatuM. trIjA sargamAM bhIme vAghelA lavaNaprasAdanI sarvezvara pada upara, vIradhavalanI yuvarAja pada upara tathA vastupAla-tejapAlanI maMtrI pada upara niyuktinI sUcanA ApI dIdhI hatI. cothAthI agIAramA sargo sudhI vastupAlanAM sukRtyo, satkAryonAM varNanothI bharapUra che, temAMthI tatkAlIna dhArmika, sAmAjika rItarivAjonuM digdarzana maLe che ane kAvyanuM zIrSaka sukRtyonA saMkIrtana dvArA caritArtha karavAmAM AvyuM che. kartA ane racanAkALa - A kAvyanA kartA Thakkura arisiMha che. prabandhakoza anusAra A kavi vAyaDa gacchanA jinadattasUrinA anuyAyI hatA. arisiMha jaina zrAvaka hovA chatAM paNa suprasiddha gadyakAra ane kavi muni amaracandranA guru hatA. A banne sAhityakAro eka gRhastha ane bIjA sAdhu paraspara maLIne kAma karatA hatA. arisiMha vastupAlanA priya kavi hatA tathA vAdhelAnarezanA eka rAjadarabArI hatA. 1 kAvyane vAMcavAthI jANavA maLe che ke tenI racanA tyAre karavAmAM AvI hatI jyAre vastupAla potAnI sattAnA zikhare hatA. to paNa vastupAlanA jIvanakAlanA vi.saM.1278 (I.sa.1222) pachInI ja A kAvyaracanA hovI joIe kAraNa ke temAM AbU upara mallinAthanI banAvAyelI kulikAnuM varNana che, A kulikA te ja varSamAM banI hatI. sAthe ja te racanA vi.saM.1288-89 pahelAM thaI hovI joIe kAraNa ke temAM vastupAle karelAM badhAM kAryonuM varNana nathI. A kAvya uparAMta arisiMhanI anya kRtionI mAhitI nathI maLatI. 1. buhala2, InDiyana enTIkverI, bhAga 31, pR. 480. Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 405 vasattavilAsa - A kAvyamAM prasiddha amAtya vastupAlanA jIvanacaritranuM varNana che. vastupAlane tenA kavimitroe ApeluM bIjuM nAma vasansapAla hatuM. A eka aitihAsika kAvya che. temAM 14 sargo ane kula maLIne 1021 zloko che. tenuM parimANa 1516 zlokapramANa che. pratyeka sarganA aMte kavie vastupAlanA putra jaitrasiMhanI prazaMsAmAM eka vRtta racyuM che, jaitrasiMhanI vinaMtIthI ja kavie A kAvyanI racanA karI che. vastupAlanA samakAlika kavi dvArA racAyeluM hovAthI temAM varNavAyelI ghaTanAonI saccAImAM saMdeha karavA mATe bahu ja ocho avakAza che. gujarAtanA ItihAsa upara A kAvyamAMthI nIce jaNAvelAM tathyonI jANakArI maLe che : 1. brahmAnA aMjalijalamAMthI caulukyavaMzanI utpatti tathA mUlarAjathI bhIma bIjA sudhInA rAjAonuM varNana. AmAM jayasiMha, kumArapAla ane bhIma bIjAnA vize apekSAkRta vistArathI varNana che. - 2. vAghelAzAkhAnA arNorAja, tenA putra lavaNaprasAda tathA tenA putra viradhavalanuM varNana karIne kaI paristhitiomAM vastupAla-tejapAlanI maMtrIpada upara niyukti thaI tenuM varNana che. 3. vastupAlanA prAgvATa vaMzanuM varNana tathA pUrvaja caMDapa, caMDaprasAda, somanA varNana pachI somanA putra azvarAja (vastupAlanA pitA) ane tenI patnI kumAradevInuM varNana che. temanAthI malladeva, vastupAla ane tejapAla e traNa putro thayA. 4. vastupAlanI maMtrIpada upara niyuktine kAraNe viradhavalanA rAjayanI dinapratidina unnati thavI. viradhavale lATa deza upara AkramaNa karIne ane khaMbhAta chInavI laIne tyAM vastupAlane gavarnara banAvavA. vastupAle zAsanavyavasthAmAM karelA sudhArA ane sarva dharmo pratye darzAvelo saMpUrNa samabhAva. vastupAlano kAvyaprema tathA kavio pratye tenuM sammAna. 1. gAyakavADa orienTala sirijha, vaDodarA, 1917; jinaratnakoza, pR. 344. 2. sarga 1.75. 3. A varNanane kIrtikaumudI ane sukRtasaMkIrtana sAthe ApaNe meLavI zakIe. 4. A varNana kIrtikaumudImAM varNavAyela kathAnuM anukaraNa jaNAya che. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya 5. mAravADa dezanA rAjAo ane lUNasAka rAjA vacce yuddha, mAravADanA rAjAonI madade vIradhavalanuM gamana. bhRgukacchanA zAsaka zaMkhanA AkramaNano vastupAle sAmano karI tene parAjita karavo. 6. vastupAlanuM saMgha sAthe zatruMjaya ane giranAranI yAtrAe javuM. vastupAlanuM maraNa mAgha kRSNA paMcamI saM. 1296 somavAre zatruMjayamAM thavuM. Ama to vasaMtavilAsanI kathAvastu TUMkI che paNa teno vistAra mahAkAvyocita vidhithI karavAmAM Avyo che. prathama cAra sarga kathAnakanI bhUmikAmAtra rajU kare che. pahelA sargamAM kavie kAvyanI mahattA para prakAza pheMkI potAno paricaya Apyo che, bIjAmAM aNahilapattana nagaranuM varNana karyuM che tathA trIjAmAM mUlarAjathI bhIma bIjA sudhInA caulukya rAjAono paricaya tathA vAdhelA vIradhavaLa ane tenA pUrvajono paricaya ApI vIradhavala dvArA vastupAla-tejapAlanI maMtrIpade niyuktinuM varNana karavAmAM AvyuM che. cothA sarcamAM vastupAlanA guNonuM varNana karIne vIradhavale tenI khaMbhAtanA zAsaka tarIke karelI niyuktinuM vivaraNa rajU karavAmAM AvyuM che. pAMcamA sargathI kathAne gati maLe che. AmAM lUNasAka rAjA sAthe mAravADanA rAjAnuM yuddha phATI nIkaLavuM ane vIradhavalanA sasainya nIkaLI paDavAnuM varNana. A ja sargamAM lATanA rAjA zaMkhanuM dhavalakkaka upara AkramaNa ane vastupAle tene parAjita karI bhagADI mUkavAnuM varNana. chaThThA sargamAM kavie paraMparAnusAra RtuvarNana karyuM che, tevI ja rIte sAtamAmAM puSpAvacaya, dolAkrIDA ane jalakrIDAnuM varNana karyuM che tathA AThamAmAM candrodayanuM varNana karyuM che. navamA sUryodaya nAmanA sargamAM rAtrimAM nidrAmagna vastupAla svapra dekhe che jemAM eka pagavALo dharma laMgaDAto vastupAla pAse AvI vinaMtI kare che ke kaliyuganA prabhAve huM eka pAda rahI gayo chuM,' tethI Apa tIrthayAtrAo karIne mArI vyAkuLatAne dUra karo. vastupAla tenI vinaMtI svIkAre che. te ja vakhate prAtaHkAla thaI jAya che ane vastupAla jAgI jAya che. AmAM kathAnakanuM tUTelu sUtra pharI pakaDI lIdhuM che. dasamA sargathI teramA sarga sudhI vastupAlanI tIrthayAtrAonuM vistRta varNana che. dasamA sarcamAM zatruMjayayAtrA, agIAramAmAM prabhAsatIrthayAtrA, bAramAmAM raivatakagirivarNana ane teramAmAM raivatakayAtrAvarNana che. A teramA sargamAM vastupAlanuM 406 1. A varNana bhAgavatapurANa (1.16-17)nA anukaraNa mujaba che. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya pAchA dhavalakkaka AvavAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. aMtima caudamA sargamAM vastupAle karelAM aneka dharmakAryonuM vivaraNa ApyuM che tathA mAdha kRSNA paMcamI somavAra saM. 1296 prAtaH sadgati javAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. AmAM rUpakatattvano Azraya levAmAM Avyo che. A kAvyamAM kavie caritracitraNa tarapha vizeSa dhyAna ApyuM che. temAM vastupAla, tejapAla, vIradhavala, zaMkha vagere aneka pAtra che paraMtu vastupAlanA udAtta caritranuM citraNa karavuM e ja A kAvyanuM prayojana che. prAkRtika citraNa paNa A kAvyamAM sArI rIte karavAmAM AvyuM che. hA, e vAta sAcI ke kaviparaMparAsammata saundaryacitraNa nahivat che. tevI ja rIte sAmAjika citraNa karavAvALI vizeSa sAmagrI paNa AmAM nathI. paraMtu tatkAlIna rAjanaitika ItihAsa jANavA mATenI pracura sAmagrI temAM che. kavie dhArmika siddhAntonuM paNa kyAMya nirUpaNa nathI karyuM paraMtu dharmanI ArAdhanAmAM tIrthayAtrAne vizeSa mahattva ApyuM che. 407 rasonI abhivyaktinI dRSTie A kAvya vIrarasapradhAna che. pAMcamA sargamAM vI22sanI niSpatti sarasa rIte karavAmAM AvI che. yuddhaprasaMgamAM raudrarasa ane bIbhatsarasanI jhAMkhI paNa karAvavAmAM AvI che. dasamAMthI teramA sarga sudhI vastupAlanI dharmavIratA ane dAnavIratAnuM citraNa karavAmAM AvyuM che. chaThThA, sAtamA ane AThamA sargomAM saMyogazRMgArano paripAka thayo che. A kAvyanI bhASA saraLa, komaLa, svAbhAvika, prauDha ane parimArjita che. sAmAnyataH bhASA bhAvAnukULa che. jyAMtyAM sUktiono prayoga paNa thayo che. bAramA sargamAM zabdakrIDA ane pAMDityapradarzana karatAM durUSa paghono prayoga karyo che. bhASAne sajAvavA mATe vividha alaMkAronI yojanA paNa kavie pracura mAtrAmAM karI che. zabdAlaMkAromAM anuprAsa, yamaka ane vIpsAno ane arthAlaMkAromAM upamA ane utprekSAno pracura prayoga thayo che. anya alaMkAromAM apadghati, asaMgati, virodha, arthAntaranyAsa, atizayoktino prayoga darzanIya che. chaMdonA prayogamAM kavie mahAkAvyanI paraMparAne apanAvI che. pratyeka sargamAM eka chaMdano prayoga ane sargAnte chaMdaparivartana karela che. keTalAka sargomAM vividha chaMdonI yojanA paNa thaI che. A rIte A kAvyamAM 29 chaMdo prayojAyA che. temAM upajAtino prayoga sauthI vadhu thayo che. 1. sarga 10. 7, 17, 23; 11. 82 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 kaviparicaya ane racanAkALa A kAvyanA sarjaka bAlacandrasUri che. prathama sargamAM kavie pote jaina muni thayA pahelAMnA jIvanano paricaya Apyo che. te mujaba te moDhe2ka grAmavAsI dharAdeva brAhmaNa ane temanI patnI vidyutanA muMjAla nAmanA putra hatA. bAlyAvasthAmAM ja virakta thaI muMjAle jainI dIkSA grahaNa karI. temanA guru candragacchIya haribhadrasUrie temanuM dIkSAnuM nAma bAlacandra rAkhyuM. bAlacandre potAnA samayanA prasiddha vidvAna padmAditya pAse zikSaNa lIdhuM tathA vAdidevagacchanA udayaprabhasUri pAsethI sArasvata mantra prApta karyo jenA phalasvarUpa te mahAkavi banI prastuta kAvyanI racanA karI zakyA. - -- dIkSAguru haribhadre potAnA jIvananI aMtima kSaNomAM bAlacandrane potAnA pada upara AcAryapada upara pratiSThita karyA. prabandhacintAmaNimAM kahyuM che ke vastupAle bAlacandranI kavitvazaktithI prasanna thaIne temanA AcAryapadanA mahotsavamAM eka hajA2 dramma kharca karyo. bAlacandrasUrie 'karuNAvajAyudha' nAmanuM pAMca aMkovALuM nATaka paNa racyuM che, vastupAlanI eka saMghayAtrA vakhate zatruMjayamAM yAtrALuonA vinodArtha AdinAtha maMdiramAM A nATaka bhajavAyuM hatuM. A uparAMta bAlacandrasUrie AsaDa kavikRta 'vivekamaMjarI' tathA 'upadezakaMdalI' nAmanA graMtho upara TIkAo lakhI che. vasantavilAsa kavinI aMtima kRti che ane te vastupAlanA maraNa pachI lakhAI hatI kAraNa ke temAM vastupAlanA svargagamananuM varNana che. vastupAlanuM maraNa saM. 1296mAM thayuM hatuM. A kAvyanI racanA vastupAlanA putra caitrasiMhanA manovinoda mATe karavAmAM AvI hatI. jaitrasiMhane potAnA pitAnA jIvanakALamAM ja saM. 1279mAM khaMbhAtanA gavarnara banAvavAmAM AvyA hatA. tyAre temanuM Ayu 25 varSa lagabhaga rahyuM haze ane vastupALanA mRtyu samaye temanuM Ayu 42-43 varSa rahyuM haze. jo te 80 varSanuM Ayu pUruM karI maryA hatA to temanuM maraNa saM. 1333-34 lagabhaga thayuM haze. A kAvyanI racanA jaitrasiMhanA jIvanakALamAM ja thaI gaI hatI eTale tenI racanAno samaya saM. 1296thI saM. 1334 vacceno manAvo joIe. jaina kAvyasAhitya vastupAlanA jIvana para lakhAyeluM bIjuM aitihAsika kAvya che saMghapaticaritra aparanAma dharmAbhyudayakAvya. tenA prathama sargamAM vastupAlanI vaMzaparaMparA tathA vastupAla mantrI banyAno nirdeza che. antima sargamAM vastupAlanI saMghayAtrAnuM aitihAsika vivaraNa ApavAmAM AvyuM che. A kAvya adhikAMza dharmakathAothI Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 409 bhareluM che. A kAvyanuM vivecana ame kathAsAhityanA prakaraNamAM karI dIdhuM che. te vastupAla-tejapAla A be maMtrIone nimitta banAvI nATaka, prazastio, zilAlekha vagere racAyAM che, te badhAMmAM tatkAlIna gujarAtanA ItihAsane jANavA mATe ghaNI sAmagrI maLe che. samakAlika sAhityamAM jayasiMhasUrie raceluM hammIramadamadana nATaka vastupAlanA rAjanaitika ane phojI jIvananA nirUpaNamAM upayogI che kAraNa ke temAM muslima AkramaNane viphala karanArI yuddhanItinuM varNana nATakIya zailImAM karavAmAM AvyuM che. A nATakano vizeSa paricaya ame have pachI ApavAnA chIe. jinabhadranI (I.sa.1234) prabandhAvalImAM vastupAlanA jIvananI keTalIka evI ghaTanAonI tarapha IzAro karavAmAM Avyo che je ghaTanAo mukhya kAlakramanI samasyAone ukelavAmAM parama sahAyaka banI che. tevI rIte narendraprabhasUrinI vastupAlaprazasti, udayaprabhasUrinI sukRtakIrtikallolinI ane vastupAlastuti tathA jayasiMhasUrikRta vastupAla-tejapAlaprazasti paNa aitihAsika mahattva dharAve che. temano paricaya prazastikAvyomAM ApIzuM. pachInA samayanI sAhityika sAmagrImAM merUtuMganI prabandhacintAmaNi (I.sa. 1305), rAjazekharano prabandhakoza (I.sa. 1349) ane purAtanaprabandhasaMgraha (jemAM 13mI, 14mI, 15mI sadInA aneka prabandha saMkalita che), jinaprabhasUrino vividhatIrthakalpa tathA jinaharSagaNinuM vastupAlacarita che. temano paricaya yathAsthAna ApavAmAM Avaze. tevI ja rIte vastupAla-tejapAlanA jIvanane lagatA aneka zilAlekho maLe che tathA granthaprazastio paNa maLe che. temano paNa yathAsaMbhava paricaya devA prayatna karIzuM. - caudamI-paMdaramI sadInA aneka jaina vidvAnoe aitihAsika mahAkAvyonI racanA karI che. caulukya rAjA kumArapAla upara racAyelAM keTalAMka kAvyono ullekha ame paurANika mahAkAvyono paricaya detI vakhate karyo che. tyAM temanuM aitihAsika mahattva batAvyuM na hatuM. ahIM ame temAMthI keTalAMkano paricaya ApIe chIe. 1. juo, pR. 258 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 jena kAvyasAhitya kumArapAlabhUpAlacarita A kAvyamAMthI nimnalikhita aitihAsika tathyonI jANakArI maLe che. temAM mULarAjathI ajayapAla sudhInA gujarAtanA rAjAonuM kramika vivaraNa ApavAmAM AvyuM che. tethI A kAvyano prathama sarga bahu mahattvano che. temAM mULarAjanA janmanuM eka evuM varNana maLe che je bIjI jagyAe maLatuM nathI. A varNana adhika hada sudhI eka zilAlekhathI paNa samarthita che. jayasiMha siddharAjane A kAvyamAM zaivadharmAnuyAyI tathA saMtAnarahita rAjA kahevAmAM Avyo che. teNe kumArapAlane uttarAdhikAra na maLe te mATe herAna parezAna karyo hato. kumArapALanA vize lakhyuM che ke prAraMbhamAM te zaivadharmAnuyAyI hato, pachI hemacandranA prabhAvathI te jaina banI gayo hato. udayana teno mahAmAtya hato ane vAbhaTa teno amAtya. kumArapAle potAnA sALA kRSNadevane AMdhaLo banAvI dIdho hato. teNe jAbAlapura, karu tathA mAlavanA rAjAone potAnA prabhAvamAM lAvI dIdhA hatA ane AmIra, saurASTra, kaccha, paMcanada ane mUlasthAnanA rAjAone parAjita karyA hatA. kumArapAle ajameranA zAsaka arAja sAthe sAro evo samaya yuddha karyuM hatuM ane tene harAvyo hato. teNe meDatA ane pallIkoTanA rAjAone jItyA hatA tathA koMkaNanareza mallikArjunane harAvyo hato ane A viSayanA upalakSyamAM AdmabhaTane "rAjapitAmaha'nuM biruda ApyuM hatuM. kumArapAle somanAthano jIrNoddhAra karAvyo hato. somanAthanI yAtrAmAM hemacandrasUri temanI sAthe hatA. kumArapAle saurASTranA rAjA samarasa sAthe yuddha karyuM hatuM, te yuddhamAM udayananuM mRtyu thayuM hatuM. - vAmbhaTe zatruMjaya tIrthano be vAra uddhAra karyo hato. hemacaMdrasUrie bhRgukacchamAM AmrabhaTe nirmANa karAvelA munisuvratanAtha caityamAM saM. 1211mAM jinabiMbanI pratiSThA karI hatI. kumArapAla saMghapati banIne tIrthayAtrA karavA nIkaLyo hato. saM. 1229mAM hemacandranuM mRtyu thayuM hatuM tathA tenA eka varSa pachI saM. 1230mAM kumArapAlanuM mRtyu thayuM hatuM. kumArapAla pachI ajayapAla rAjagAdI upara Avyo hato. A kAvyanA aneka guNo tathA kavi paricaya vize ame lakhI gayA chIe. 1. jinaratnakoza, pR. 92; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1915; goDIjI jaina upAzraya, muMbaI, 1926 . Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 41 1 A kAvyanA kartA jayasiMhasUrinA praziSya eka bIjuM aitihAsika kAvya racyuM che, te cauhANavaMza vize che. teno paricaya nIce pramANe che : hammIramahAkAvya A kAvyamAM raNathaMbhoranA cauhANavaMzI antima nareza hammIra ane dilhInA bAdazAha allAuddIna vacce thayelA aitihAsika yuddhanuM varNana che. temAM 14 sarga che ane kula maLIne 1564 zloko che. aitihAsika zailInA mahAkAvyomAM A eka mahattvapUrNa kRti che. A kAvyanuM kathAnaka sargakramamAM A pramANe che : prathama sargamAM cAhamAna kulanI utpatti tathA vAsudevathI siMharAja sudhI hammIranA pUrvajonuM varNana che. bIjA ane trIjA sargamAM pRthvIrAja cAhamAna ane sahAbadIna vacce sAta vAra yuddha ane chevaTe pRthvIrAjano parAjaya ane baMdIgRhamAM mRtyu thavAnuM varNana che. cothA sargamAM hammIranA janmanuM varNana che. hammIra pRthvIrAjanA pautra govindarAjanI zAkhAmAM tenA pautra jaitrasiMha ane rANI hIrAdevIno putra hato. pAMcamA sargamAM vasaMtaRtu AvatAM yuvaka hammIranA udyAnagamananuM ane udyAnamAM paurapaurAMganAonI vanakrIDAnuM varNana che. chaThThA sargamAM jaitrasAgaramAM temanI jalakrIDAnuM varNana che. sAtamA sargamAM saMdhyA, candrodaya tathA rAtrivarNana che. AThamA sargamAM jaitrasiha hammIrane rAjA banAve che ane rAjanIti upara ati mahattvano upadeza Ape che. thoDA samaya pachI temanuM mRtyu thaI jAya che. navamA sargamAM hammIranA digvijayanuM varNana che. dilhInA bAdazAha allAudInano eka mugala saradAra allAuddInanuM apamAna karI bhAgIne hammIranA zaraNamAM Ave che. hammIra te saradArane allAudInane pAcho soMpato nathI tethI allAuddIna potAnA bhAI ullakhAnane hammIra upara AkramaNa karavA mokale che. hammIra te samaye koTiyajJa karI rahyo hato tethI trizuddhivrata lIdhuM hovAne kAraNe pote yuddhakSetramAM na gayo ane teNe potAnA senApati bhImasena ane dharmasiMhane yuddha karavA mokalyA. dharmasiMhanI mUrkhatAthI 1. saMpAdaka nIlakaMTha janArdana kIrtane, nirNayasAgara presa, muMbaI, 1879; muni jinavijaya dvArA saMpAdita, rAjasthAna granthamAlAmAM prakAzita, AmAM dazaratha zarmAnI bhUmikA paThanIya che. vizeSa mATe juo DaoN. zyAmazaMkara dIkSitakRta "teravI-caudavI zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya', pR. 163-192. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 cauhANasenA hAre che ane bhImasiMha marAya che. hammIra krodhe bharAI dharmasiMhanI baMne AMkho kaDhAvI nAkhe che ane tene dezanikAla kare che tathA potAnA jAtIya bhojane daMDanAyaka banAvI de che. paraMtu dharmasiMha potAnI kUTanItithI pharI potAnuM pada prApta karI le che ane hammIranA kAna bharI bhojanuM sarvasva chInavI laI tene bhagADI mUke che. bhoja dilhI jaI allAuddIna sAthe maLI jAya che. bhojanA sthAne hammIra ratipAlane niyukta kare che. dazamA sargamAM ullekhAnanuM parAjita thavuM, bhojanA parivAranI durdazAnuM varNana sAMbhaLI allAuddInamAM krodhanI Aga bhabhUkI UThavI ane hammIrano nAza karavAnI pratijJA karavI, A badhAnuM varNana che. agIAramA sargamAM nisurattakhAna ane ullekhAnanuM vizALa senA sAthe AvavuM ane nisurattakhAnanuM yuddhamAM marAvuM darzAvAyuM che. bAramA sargamAM allAuddInanuM svayaM raNastaMbhapura AvavuM, tenI senA ane hammIra vacce be divasa sudhI bhayaMkara saMgrAma thavo, yuddhamAM allAudInanI ghaNI badhI senAnuM marAvuM varNavAyuM che. teramA sargamAM allAuddIne ratipAlane lAMca ApavI ane tene potAne pakSe karI levo, ratipAle anya karmacArIone allAudInanA pakSe karI levA, A vizvAsaghAtathI hammIrane jayanI AzA na hovI, pariNAme antaHpuranI strIonuM jauharanI AgamAM baLI maravuM ane yuddhamAM potAnI hAra nizcita che jANI hammIre pote potAno vadha karavo, A badhuM varNavAyuM che. caudamA sargamAM hammIranA guNonI stuti ane bhoja, ratipAla vagerenI nindA che. anne granthakartAnI prazasti sAthe kAvya samApta thAya che. jaina kAvyasAhitya hammIramahAkAvyanI kathAvastunA uparyukta vizleSaNathI spaSTa thAya che ke A kAvyanA prathama cAra sargomAM ItivRttAtmakatA adhika che. A sargo cauhANavaMzanA ItihAsanuM kAma kare che. pachInA cAra (5-8) sargomAM kavie mahAkAvyanI zailInuM anusaraNa karyuM che. vaLI pAchI ItihAsanI vAta navamA sargathI AgaLa vadhIne teramA sargamAM samApta thaI jAya che. caudamo sarga prazastirUpe che. vastutaH hammIramahAkAvya eka duHkhAnta mahAkAvya che, teno aMta nAyakanA parAjaya ane maraNa sAthe thAya che. kAvyamAM A aitihAsika tathyanI upekSA karavAmAM nathI AvI. tema chatAM tenA paThanathI pAThakonA manamAM nirAzAnI bhAvanAno saMcAra thato nathI. tenuM mastaka zaraNAgatanA pratipAlana mATe ane jAtigauravanI rakSA mATe karavAmAM AvelI kurabAnIthI gauravathI UMcuM UThe che. aitihAsika dRSTie A kRti suspaSTa, sugaThita che ane alaukika tattvothI rahita che. raNathaMbhora zAkhAnA cauhANonA ItihAsavarNanamAM sAla, mAsa, pakSa, tithi, vAra, nakSatra AdinA varNananI sAthe Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 413 sAthe ghaTanAonA kAryakAraNasaMbaMdhane darzAvIne kavie ItihAsakAronAM hRdayamAM UMcA sammAnanuM sthAna prApta karI lIdhuM che. mahAkAvyIya tattvonI dRSTie jovA jaIe to A eka udAtta kAvya che. temAM nAyaka ane pratinAyaka arthAt hammIra ane allAuddIna tathA anya sahAyaka ane pratipakSI pAtronuM sAruM caritracitraNa karavAmAM AvyuM che, tevI ja rIte prakRtinuM paNa vyApaka citraNa thayuM che. pAMcamAthI navamA sarga sudhI tathA teramA sargamAM prakRtinuM citraNa ja kavinuM lakSya che. saundaryavarNanamAM kavie puruSapAtromAM hammIra ane strIpAtromAM hammIranI mAtA hIrAdevI tathA nartakI dhArAdevInuM saundaryavarNana karyuM che. samAjacitraNanI paNa jyAMtyAM jhalaka ApavAmAM AvI che, jemake sAmAnya janatA tathA rAjAmahArAjAomAM muhUrta ane zubhalagnonA prati apUrva vizvAsa, hindu rAjAomAM yajJanI paraMparA, rAjanItimAM chaLakapaTa Adi. kavie A kAvyamAM dhArmika bhAvanA nahivatu vyakta karI che. kevaLa maMgalAcaraNamAM jinadevatA ane brAhmaNadevatA bannene namaskAra karyA che tathA bIje sthAne hammIra dvArA mArinivAraNa ane saptavyasanavarjananI ghoSaNA karavAmAM AvI rasayojanAnI daSTie A potAnA yuganuM zreSTha kAvya che. temAM zuMgAra ane vIra rasane pramukha sthAna apAyuM che. kavie pote ja A kAvyane zRMgAravIrAbhuta kAvya kahyuM che. tevI ja rIte raudra, karuNa ane vAtsalya rasonI abhivyakti paNa yathAsthAna thaI che. A kAvyanI bhASAmAM garimA ane prauDhatA che. kAvyalekhaka nayacandrasUrinI bhASA tenA padalAlityane mATe paMDitomAM prasiddha rahI che. temanI bhASAmAM mAdhurya, oja ane prasAda traNe guNone yathAsthAna darzAvyA che. kavie bhASAmAM sUktio ane subhASitono yazAsthAna prayoga karI mohakatA pedA karI che. vividha alaMkAronI yojanA karI kavie kAvyasaundaryanI vRddhi karI che. zabdAlaMkAromAM yamaka ane anuprAsano prayoga jyAMtyAM karavAmAM Avyo che, te svAbhAvikatAthI yukta paNa che. arthAlaMkAromAM upamA, unmelA ane rUpaka alaMkAronI yojanA adhika thaI che. nayacandrasUrinI upamAo to nAvInyapUrNa che. anya alaMkArono paNa upayoga yathAsthAna thayo che. chaMdonA prayogamAM kavie mahAkAvyanA chaMdovidhAna saMbaMdhI niyamonuM prAyaH pAlana karyuM che. kAvyamAM sarvAnta nAnA chaMdono prayoga thayo che. dazamA sargamAM vividha chaMdonI yojanA karavAmAM AvI che. A kAvyamAM kula maLIne 26 chaMdono prayoga thayo che. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 jene kAvyasAhitya kavi paricaya ane racanAkALa - A kAvyanA aMte prazastimAM kavie potAno paricaya Apyo che. te mujaba A kAvyanA kartA mahAkavi nayacandrasUri che.' te kumArapAlabhUpAlacaritranA kartA kRSNagacchIya jayasiMhasUrinA ziSya prasannacandrasUrinA ziSya hatA. prazastimAM kavie A kAvyanI racanA mATe be preraNAstrono ullekha karyo che. paheluM e ke hammIranA divaMgata AtmAe nayacandrasUrine svapramAM AvIne hammIracaritanuM sarjana karavAno Adeza Apyo. bIjuM e ke gvAliyaranA tatkAlIna zAsaka vIramadeva tomara(I.sa. 1440-1474)nI e ukti ke prAcIna kavionAM kAvyo jevI manohara kAvyanI racanA atyAre koNa karI zake che ? A paDakAranA phaLarUpe nayacandrasUrine sarasa kAvyanuM sarjana karavAnI preraNA maLI. A kAvyanI racanA kyAre thaI eno spaSTa ullekha maLato nathI. zrI agaracaMda nAhaTAne koTAnA jaina bhaMDAramAMthI A kAvyanI prAcInatama hastaprata vi.saM.1486nI maLI che, tethI kAvyanI racanA tenA pahelAM to avazya thaI cUkI hatI. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsanA lekhaka zrI mo. da. desAIe A kAvyano racanAkALa lagabhaga saM. 1440 mAnyo che. tenI puSTi ItihAsanna vidvAna DaoN. dazaratha zarmAe paNa karI che. temanuM kahevuM che "hammIramahAkAvyamAM samaya Apyo nathI paraMtu anumAna dvArA kaMIka jJAna ApaNe meLavI zakIe chIe. nayacandrasUrie potAnA dAdAguru jayasiMhasUrinA "kumArapAlabhUpAlacarita'nI TIkA saM. 1422mAM lakhI hatI. jayasiMhasUrie prasanna thaIne nayacandrasUrine "vadhAnasAvadhAna: pramAni: vitvaniSpatiH' vizeSaNothI abhihita karyA hatA. A vizeSaNone dhyAnamAM letAM temanI Ayu te vakhate 30 varSanI rahI haze. "hammIramahAkAvyanI racanA vakhate kavi labdhapratiSTha banI gayA hatA. tethI saM. 1422 pachI thoDA samaya bAda arthAta saM. 1440 lagabhaga A kAvyano racanAkAla mAnavo ucita lAge che. jemanA rAjayakALamAM A kAvya racAyuM hatuM te tomaranareza vIramadevano samaya jayapura bhaMDAranA eka granthathI jANavA maLe che, te mujaba temaNe saM. 1479 sudhI rAjya karyuM hatuM. jo lagabhaga je samaye ukta kAvyanI racanA karavAmAM AvI hatI te saM. 1440ne ukta rAjAnuM prathama rAjayavarSa mAnavAmAM Ave to ukta rAjAno rAjayakAla lagabhaga 40 varSa baMdha bese che, ane A saMbhava che. saMbhavataH nayacandrasUri vIramanA darabAramAM tenA rAjayanA prAraMbhamAM ja pahoMcyA hatA. navA 1. sarga 14, zloka 26 ane 43. 2. nAgarI pracAriNI patrikA, varSa 64, saM. 2016, pR. 67. Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 415 rAjAne te samaye kAvyano zokha hato. nayacandra tyAre 50 varSanA haze. A badhA uparathI anumAna thAya che ke ukta kAvyanI racanA saM. 1440 AsapAsa, saMbhavata: saM. 1450 pahelAM thaI che. kumArapAlacarita A paMdaramI sadInuM kumArapAla upara bIjuM kAvya che.' temAM 10 sarga ane kula maLIne 2032 zloka che. teno aitihAsika aMza atyalpa che, tema chatAM temAMthI kumArapAla tathA temanA pUrvajonA vize keTalIka mAhitI avazya prApta thAya che. tethI tene aitihAsika kAvya kahe che. A kAvyamAMthI nIce jaNAvelI aitihAsika vAto jJAta thAya che : (1) bhImadeva mUlarAjano pratApI vaMzaja hato. temanI be patnIothI be putro karNarAja ane kSemarAja thayA hatA. (prathama sarga) (2) karNarAja potAnA putra jayasihadevane rAjya ApI AzApallI jato rahyo. te tatkAlIna mAvalanarezane daMDita karavA mAMgato hato paraMtu teno zIgha dehAnta thaI gayo. jayasiMhe potAnA pitAnI pratijJA pUrI karI paraMtu teNe mAlavarAjane punaH pratiSThita karyo. teNe karNATa, lATa, magadha, kaliMga, baMga, kAzmIra, kIra, mara, sidhu Adi dezone jItIne potAnA rAjayano vistAra karyo. (bIjo sarga) (3) kSemarAjanA putra tribhuvanapAlane traNa putro hatA- kumArapAla, mahIpAla, kIrtipAla. jayasiMhe kumArapAlanA pitAno vadha karAvyo ane pariNAme kumArapAlane paNa janmabhUmi choDI dezAntaromAM bhaTakavuM paDyuM. (bIjo sarga) () jayasiha pachI kumArapAla siMhAsana upara beThA. temaNe zAkaMbharInA rAjA arNorAjane harAvyo hato. temanA maMtrIputra aMbaDe koMkaNarAja mallikArjunano prANAnta karI ghaNuM dhana prApta karyuM. gajanInA bAdazAhe kumArapAla upara AkramaNa karyuM paraMtu hemacandra tene maMtrabalathI bAMdhI dIdho. DAhalanareza kaNe paNa kumArapAla upara caDAI karavAnI yojanA karI hatI paraMtu tema karatAM pahelAM ja te maraNa pAmyo. (3, 6, 10 sarga) (5) cAlukyonI kuLadevI kaMTezvarI hatI. (6) hemacandra kumArapAlane jainadharmamAM dIkSita karyo hato. (pAMcamo sarga) 1. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, saM. 1973; jinaratnakoza, pR. 92. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 jaina kAvyasAhitya (7) hemacandra ane kumArapAla tathA jainamaMtrI vAlmaTa, AmRbhaTa vagere dvArA jainadharmanI prabhAvanAviSayaka carcAo jayasiMhasUrinA kumArapAlabhUpAlacaritranA samAna ja che. A kAvyane mahAkAvyocita anya lakSaNothI zaNagAryuM che. temAM vIrarasa pradhAna che chatAM karuNa, raudra, bIbhatsa tathA adbhuta rasone paNa yathocita sthAna maLyuM che. alaMkAromAM zabdAlaMkArone adhika apanAvAyA che. arthAlaMkArono paNa prayoga bhASAbhivyaktimAM sahAyakanA rUpamAM karavAmAM Avyo che, kRtrima ke balAtu nahi. kAvyanA adhikAMza samAM ane vargomAM kavie aneka vRttono prayoga karyo che. jyAMtyAM chandaparivartana dvatagatithI thayuM che paraMtu aitihAsika kAvyamAM A kavikauzalano apavyaya che. kula maLIne 24 chandono prayoga thayo che. kavi paricaya ane racanAkAla - A kAvyanA rtA cAritrasundaragaNi che. temanuM aparanA cAritrabhUSaNa paNa che. temanA gurunuM nAma bhaTTAraka ratnasiMhasUri che, te sattapogacchanA AcArya hatA. temanI guruparaMparA A prakAre che : vijayendusUri, kSemakIrti, ratnAkarasUri, abhayanandi, jayakIrti, ratnanadi yA ratnasiMha. prastuta kAvyanI racanA saM. 1487mAM karavAmAM AvI che. tenI racanAmAM preraka zubhacandragaNi hatA. cAritrAsundaramaNinI anya racanAomAM zIladUta (vi.saM. 1487), mahIpAlacarita tathA AcAropadeza upalabdha che. vastupAlacarita paMdaramI sadImAM kumArapAlacaritanI jema vastupAlanA caritra upara prastuta kAvya eka bRhad racanA che. temAM ATha prastAva che ane teno granthAgra 4839 zlokapramANa che.' A kRtimAM vastupAlanuM jIvanavRtta vistArathI ApavAmAM AvyuM che. tethI te sUkSma adhyayana yogya che kAraNa ke caritranAyakanA maraNanA 200 varSa pachI racAI hovA chatAM tenA jIvananAM keTalAMya tathyo temAMthI maLe che jemane koI paNa samakAlika lekhake ApyAM nathI. caritrakAre vastupAlanAM jIvana ane kAryo sAthe 1. jinaratnakoza, pR. 345; hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara; teno gujarAtI anuvAda jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagarathI saM. 1974mAM prakAzita thayo che. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya saMbaMdha dharAvatI potAnA samayamAM upalabdha pUrvavartI badhI aitihAsika sAmagrIno upayoga karyo che. muni jinavijayanA kathanAnusAra kalhaNanI rAjataraMgiNInuM jevuM aitihAsika mUlya che tevuM ja A kAvyanuM paNa che. A prakAranA bIjA graMthomAM jevI atizayoktio maLe che temanAthI A apekSAkRta mukta che. paraMtu kartAe eka mahattvapUrNa vAtano jevo ullekha karavo joIe evo ullekha karyo nathI. merutuMgAcArye prabandhacantAmaNimAM tathA anya purAtana prabandhomAM ane gujarAtI rAsomAM spaSTa lakhyuM che ke vastupAla-tejapAlanI mAtA kumAradevInuM AzArAja sAthe punarlagna thayuM hatuM paraMtu jinaharSe potAnI kRtimAM teno AbhAsa paNa nathI Apyo. lAge che ke kavinA samayamAM punarlagna sAmAjika dRSTie heya manAvA lAgyuM hatuM. kaviparicaya ane racanAkAla A kRtinA sarjaka jinaharSagaNi che. temanA guru jayacandrasUri hatA. A kRtinI racanA citoDamAM saM. 1497mAM thaI hatI. temanI anya kRtiomAM ratnazekharakathA, ArAmazobhAcaritra, viMzatisthAnakavicArAmRtasaMgraha ane pratikramaNavividha vagere maLe che. temanI kRtio 'harSIka'thI aMkita che. rAjAo ane mantrIo uparAMta dAnavIra zeTho, mahAjanonAM carito upara racAyelAM kAvyomAMthI paNa aitihAsika mahattvanI mAhitI maLe che. jagasphUrita Ano paricaya pahelAM ApI dIdho 417 maLe che : (1) 1 che. A kRtimAMthI nIce mujaba mAhitI saM. 1312thI 1315 sudhI gujarAtamAM bhayaMkara dukALa paDyo hato, temAM vIsaladeva jevA rAjAo pAse paNa anAja rahyuM na hatuM. (2) saM. 1312thI 1315mAM gujarAtamAM vIsaladevanuM, mAlavAmAM madanavarmAnuM, dilhImAM mojadIna (nasIruddIna)nuM tathA kAzImAM pratApasiMhanuM zAsana hatuM. (3) pAra pradezano zAsaka pIThadeva aNahillapuranA zAsaka lavaNaprasAdano samakAlIna hato. (4) te samaye gujarAtano dariyAI vyApAra unnati upara hato. bhAratIya jahAjo dariyA pAranA dezomAM AvanajAvana karatAM hatAM. 1. paricaya mATe juo pR. 227. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 jaina kAvyasAhitya (5) vIsaladevanA darabAramAM somezvara vagere kavio hatA. sukRtasAgara yA pethaDacarita Ano paricaya pahelAM ApI dIdho che. pethaDa zeTha mAlavAnA paramAra rAjA jayasiMha dvitIya dvArA rAjacihnathI sammAnita thayA hatA. temanuM sammAna devagiri ane gujarAtanA tatkAlIna darabAromAM paNa hatuM. devagirinA rAjAe temane maMdiranuM nirmANa karavA mATe ghaNI bhUmi dAnamAM ApI hatI. temanA putra jhAMjhaNe gujarAtanA rAjA sAraMgadeva (I.sa. 1274-96) sAthe bhojana lIdhuM hatuM. pethaDanA pitAe 45 jaina AgamonI aneka hastaprato bharUca, devagiri AdinA sarasvatIbhaMDArone bheTa ApI hatI. prabandhasAhitya carita ane kathAsAhitya sAthe sambaddha gujarAta ane mAlavAnA kSetramAM jaina pratibhAe eka viziSTa prakAranA sAhityanuM sarjana karyuM, te "prabandha sAhityanA nAmathI prasiddha thayuM. te prabandhakAvyothI bhinna che. prabandha eka prakAranuM aitihAsika ke adhaaitihAsika kathAnaka che je saraLa saMskRta gadyamAM ane kyAreka padyamAM paNa racAyuM che. prabandhacintAmaNi, prabandhakoSa, bhojaprabandha, vividhatIrthakalpa, prabhAvakacarita, purAtanaprabandhasaMgraha vagere grantha A sAhityanAM udAharaNo che. prabandhakozanA kartA rAjazekharasUrie prabandha ane caritanuM aMtara darzAvatAM lakhyuM che ke : "zrIkRSamavardhamAnaparyantananAnAM ravInAM raNAM RSI vAryakSatAntAnAM vRttAni caritAni ucyante / tatpazcAtkAlabhAvinAM tu narANAM vRttAni prabandhA iti / ' paraMtu temanA A kathanano koI prAcIna AdhAra nathI ane A bhedanuM sAhityakAroe pAlana paNa nathI karyuM. udAharaNa tarIke, kumArapAla, vastupAla, jaga vagerenAM caritone carito kahevAmAM AvyAM che ane prabandha paNa, jemake jinamaMDanagaNinI racanA kumArapAlaprabandha ane jayasiMhasUrinI racanA kumArapAlabhUpAlacarita yA anya grantha jAvaDacaritra ane jAvaDaprabandha vagere. prabandhonA viSayane jotAM ApaNe kahI zakIe ke te evA prakAranA nibaMdho che je zAsaka, vidvAna, sAdhu, gRhastha ane tIrtha tathA koI ghaTanA saMbaMdhI aitihAsika jANakArIne AdhAre racAyA che. jarmana vidvAna buhalaranA zabdomAM prabo racavAnuM prayojana hatuM dharmazravaNa mATe 1. paricaya mATe juo pR. 228. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya ekatra thayelA samAjane dharmopadeza Apavo ane jainadharmanAM sAmarthya ane mahattvane pragaTa karavA mATe sAdhuo dvArA dRSTAntarUpa ucita sAmagrI prastuta ka2vI ane laukika viSayone AdhAre zrotAone rucira cittavinoda karAvavo. tema chatAM keTalAka prabandho bahu vicitra kalpanAo, uTapaTAMga vAto, tithiviparyAsa ane aneka bhUlo ane truTiothI bharelA che. tethI prabandhone vAstavika ItihAsa ke jIvanacaritra samajavA na joIe paraMtu evI sAmagrIno ItihAsaracanAmAM vicAra-vivekapUrvaka upayoga karavo joIe. temanI ekadama avahelanA karavI e paNa barAbara nathI kAraNa ke prabandhono adhikAMza bhAga abhilekho ane vizvasanIya srotothI samarthita che. bhAratano madhyakAlIna ItihAsa prabandhomAM rahelI sAmagrIno upayoga karyA vinA pUrNa paNa nahIM gaNI zakAya. A prakAranA sAhityano sUtrapAta to hemacandre karI dIdho hato ane temanuM anusaraNa karIne prabhAcandre prabhAvakacarita lakhyuM ane pachI aneka grantho lakhAyA. A prabandhomAM ApaNane aitihAsika mahattva dharAvatA rAjA, mahArAjA, zeTha ane munionA vize pracalita kathAvArtAono saMgraha maLe che. temanAM varNanonI abhilekho ane anya sAhityika AdhArothI parIkSA karatAM ame e niSkarSa upara pahoMcyA chIe ke te bahudhA aitihAsika tathyonI samIpa che. A viSayanI keTalIka kRtiono paricaya nIce ApIe chIe. prabandhAvali upalabdha prabandhomAM sauprathama ApaNane jinabhadrakRta prabandhAvali maLe che. temAM 40 gadya prabandho che. te adhikAMzataH gujarAta, rAjasthAna, mAlavA ane vArANasI sAthe saMbaMdha dharAvatI aitihAsika vyaktio ane ghaTanAo vize che ane keTalAka to lokakathAone laIne lakhAyA che. je rUpamAM te prApta thaI che tene pUrNa na kahI zakAya. te mahAmAtya vastupAlanA jIvanakALamAM tenA putra caitrasiMhanI vinaMtIthI saM. 1290mAM racAI hatI paraMtu temAM keTalAka prabandha evI ghaTanAo vize paNa che je vastupAlanA mRtyu pachI banI hatI. emAM eka prabandha arthAt 'valabhIbhaMgaprabandha' prabandhacintAmaNimAMthI akSarazaH nakala karI utArI levAmAM Avyo che. vaLI, tenA be prabandho pAdaliptAcAryaprabandha ane ratnazrAvakaprabandhane prabandhakozamAMthI lIdhA che. prabandhAvalinI racanAzailI khUba ja saraLa ane sIdhI che, jyAre prabandhakozanI zailI AlaMkArika ane unnata che. A 1. Life of Hemachandra (Buhler), pp. 3-4. 419 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 jena kAvyasAhitya uparathI e vAta siddha thAya che ke prabandhakozanA kartAe jinabhadranI prabandAvalimAMthI ja A banne prabandha potAnA prabandhakozamAM lIdhA che. ema jovA jaIe to uttarakAlIna prabandhagrantho potAnA keTalAka viSayo mATe A prabandhAvalinA RNI che. tene muni jinavijayajIe potAnA grantha "purAtanaprabandhasaMgrahanI aMdara prakAzita karela che. temAM upalabdha pRthvIrAjaprabandhamAM candavaradAInA tathAkathita pRthvIrAjarAso kAvyanAM bIjo rahelAM che tathA Adhunika lokabhASAo ane sAhityanAM bIja paNa maLe che. tenI bhASA te saMskRta che je eka lokabhASAnuM rUpa dharAve che. te kevaLa prAkRtanA prayogothI ja otaprota nathI paraMtu tatkAlIna kSetrIya bhASAnA zabdothI paNa otaprota che. jene prAkRta ane prAcIna tathA arvAcIna gujarAtI bhASAnuM jJAna nathI te tenA prabandho, keTalAya zabdo, vAkyo ane bhAvone nahi samajI zake. gujarAtanA jaina lekhakoe A bhASAno potAnA kathA tathA prabaMdha granthomAM khUba upayoga karyo che. gujarAta ane madhya bhAratanA keTalAka bhAgone choDI AvI bhASAno prayoga anyatra nathI thayo. A bhASA ukta pradezonAM rAjakAryo ane rAjadarabAronI bhASA paNa rahI che. A bhASA gujarAtamAM musalamAnonA rAjasthApana pachI paNa kAnUnI dastAvejonI bhASA rahI che, je dastAvejo nyAyAlayomAM rajisTara karavA mATe svIkAravAmAM AvatA hatA. A bhASA pelA paMDitonI bhASA nathI je pANini yA hemacandra praNIta vyAkaraNanA niyamone vaLagI rahetA hatA. A bhASAnI tulanA IsvI sananI zarUAtanI sadIomAM lakhAyelA bauddha grantho mahAvastu ane lalitavistara vagerenI bhASA sAthe karI zakAya, A bauddha granthonI bhASAne "gAthA saMskRta' kahetA hatA. gujarAtanA jaina lekhakonI A bhASAne pRthaka nAma to nathI ApavAmAM AvyuM paNa ApaNe tene varnAkyulara saMskRta yA sarvasAdhAraNa janatAmAM rAmajAtI saMskRta kahI zakIe. kartA - A prabandhAvalinA kartA jinabhadra che. te udayaprabhasUrinA ziSya hatA. temanA vize vizeSa mAhitI maLatI nathI. jinabhadra aitihAsika ane paurANika kathAnakonA saMgraharUpa prabandAvali vastupAlanA putra jayantasiMhanA paThanapAThana mATe taiyAra karI hatI. 1. purAtanaprabandhasaMgrahanuM prAstAvika vaktavya, pR. 8. 2. tenI bhASA ane zabdo mATe juo : mahAmAtya vastupAla kA sAhityamaMDala, pR. 203 204, Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya prabhAvakacarita A kRtino paricaya pahelAM ApI dIdho che. temAM varNavavAmAM AvelA 22 AcAryomAM vIrasUri, zAntisUri, mahentra, sUrAcArya, abhayadevAcArya, vIradevagaNa, devasUri ane hemacandrasUri A ATha gujarAtanA caulukyonA samayamAM aNahilapATaNamAM vidyamAna hatA ane keTalAya gujarAtanA rAjAonA paricayamAM AvyA hatA ane keTalAye gujarAtanA utkarSa mATe mahattvano phALo Apyo hato. A AcAryonA keTalAka kAryakalAponI aitihAsika pRSThabhUmi devA mATe ghaNA rAjAonI prasaMgakathAo ApavAmAM AvI che. te rAjAomAM mukhya che : bhoja, bhIma pahelo, siddharAja ane kumArapAla. bhoja ane bhImanI prasaMgakathAomAM to koI aitihAsika tathya nathI paraMtu hemacandrAcAryanuM carita siddharAja ane kumArapAlanAM rAjyonAM vivaraNa vinA saMbhavatuM nathI. tethI aitihAsika dRSTie A kRtinuM 'hemacandrasUricarita' bahu mahattvanuM che. Ama to A kRtimAM gujarAtathI laIne baMgALa sudhI pUrA uttara bhAratanuM paryavekSaNa rajU karavAmAM AvyuM che. tethI te vividha mAhitInI khANa che. tema chatAM A mAhitIno upayoga ItihAsamAM bhAre zodha ane parIkSAMpUrvaka karavo joIe. jo tenA kartA maulika kRtio upara ja nirbhara hota, jemake temaNe bahu hada sudhI tema karyuM che, to bhAratIya ItihAsanA sAdhanomAM tenuM mUlya rAjataraMgiNIthI ochuM na hota paraMtu tenAthI adhika hota kAraNa ke kalhaNanI kRti kevaLa kAzmIra saMbaMdhI che jyAre A kRti pUrA uttara bhArata saMbaMdhI che. paraMtu durbhAgyathI aitihAsika sAmagrImAM ghaNI kiMvadantIo ane vArtAonuM mizraNa karI devAmAM AvyuM che, tethI te mAhitIono khUba sAvadhAnIthI upayoga karavo joIe. udAharaNa tarIke 'bappabhaTTasUricarita'ne ja lo. temAM nIce jaNAvela rAjanaitika ItihAsanI sAmagrI maLe che : 421 (1) Ama nAgAvaloka kanojanA rAjA hatA. te gauDarAjA dharmapAlano pratidvandvI ane bhojano (mihirano) pitAmaha hato. tenuM maraNa vi.saM.890mAM thayuM hatuM. te bappabhaTTisUrino mitra ane ziSya hato. tene ApaNe gUrjarapratihAravaMzI 'nAgabhaTa dvitIya' mAnI zakIe. 1. juo pR. 205. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya (2) dharma dharmapAla nAmano gauDa dezano pAlanareza hato. dharmapAlanA darabAramAM vardhamAnakuMjara nAmano eka bauddha paMDita hato. dharmapAla eka bauddha rAjA hato e to ItihAsaprasiddha che. vardhamAnakuMjara nAmanA bauddha paMDitanuM nAma to jJAta nathI paraMtu kuMjaravardhana nAmanA bauddha yakSano ullekha maLe che. (3) kanojanA rAjA yazovarmAne AmanA pitA kahyA che, A vAta ItihAsaviruddha jaNAya che. Ama (nAgabhaTTa)nA pitAnuM nAma vatsarAja hatuM. yazovarmA te hoI zake jeNe koI gauDarAjAne mArI nAkhyo hato tathA je pote kAzmIranA muktApIDa lalitAditya dvArA vi.saM.797mAM marAyo hato. te gauDavahonA kartA vAtirAjano samakAlIna ke pUrvavartI hato paraMtu bappabhaTTano samakAlIna na hato kAraNa ke bappabhaTTa tenA mRtyu pachI traNa varSa bAda janmyA hatA. granthakartAne koI pUrvavartI pAsethI A khoTI mAhitI maLI ane yazovarmA tathA muktApIDane bhrAnta rUpamAM cItaryA. 422 (4) vAtirAja - gauDavahonA sarjaka - paNa bappabhaTTinA samakAlIna koIka rIte mAnI zakAya, jo ema mAnavAmAM Ave ke yazovarmAnA yazanuM varNana tenA mRtyu pachI vAtirAje potAnA kAvyamAM karyuM hatuM. (5) gujarAtanA rAjA jitazatru ane rAjagRhanA rAjA samudrasenanA vize ItihAsa kaMI ja jANato nathI. zakya che ke te banne koI jAgIradAra hoya. (6) DhuMDhuMka nAgAvalokano putra hato ane bhojano pitA. banI zake ke A rAmabhadranuM ja vikRta nAma hoya. (7) DhuMDhuMkano putra ane nAgAvalokano pautra bhoja hato, jene mihirabhoja mAnI zakAya. A rIte anya caritonuM vizleSaNa rajU karavAthI bahumUlya aitihAsika sAmagrI prApta karI zakAya. samagra granthanuM vivecana ahIM karavuM zakya nathI. prabandhacintAmaNi 1 prabandhasAhityano A trIjo grantha che. Akho grantha pAMca prakAzomAM vibhakta 1. jinaratnakoza, pR. 265; siMghI jaina granthamAlA, 1; te ja granthamAlAmAM hajArIprasAda dvivedIkRta hindI anuvAda; DaoN. rAmacandra dInAnAtha zAstrIkRta gujarAtI anuvAda, muMbaIthI saM. 1945mAM prakAzita; sI. Ara. TAvanekRta aMgrejI anuvAda bibliothekA InDikA sirijha, kalakattAthI 1899-1901mAM prakAzita. Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 4 23 che. badhA prakAzomAM kula maLIne 11 prabanyo che, temAMthI 6 to prathama prakAzamAM ane 2 caturtha prakAzamAM tathA bAkInA prakAzomAM eka eka che. A grantha paNa sAmAnyata: laghuprabandhonA saMgraharUpa che. prathama prakAzanA prathama traNa prabandhomAM vikramAditya, sAtavAhana ane bhUyarAja (pratihAra bhoja?) e traNenI prasaMgakathAo ApI che. cotho prabaMdha vanarAjadiprabaMdha kahevAya che. temAM cApotkaTa (cAvaDA) vaMzano saMkSipta ItihAsa rajU karavAmAM Avyo che. mUlarAjadiprabandha nAmanA pAMcamA prabandhamAM caulukyonA ItihAsano prAraMbha thAya che ane durlabharAjanA rAjya sudhI te jAya che. yathArthataH AmAM mULarAjanA tatkAlIna traNa uttarAdhikArIonAM nAma ane tithio sivAya temanA viSayamAM alpa kahevAmAM AvyuM che. chaThThA muMjarAjaprabandhamAM paramAra rAjA vAkapati muMja vizenI prasaMgakathAo ApavAmAM AvI che. bIjo prakAza bhojabhImaprabandha kahevAya che. bhIma ane bhojanA paraspara saMbaMdha vizeno A prabandha che. temAM senAdhyakSa kulacandra digaMbara, mAgha paMDita, dhanapAla, zItA paMDita, mayUra-bANa-mAnatuMgaprabandha tathA anya prabandha paNa che. trIjo prabandha siddharAjadiprabandha kahevAya che. temAM bhImanA antima divaso tathA karNanA rAjayanuM keTalAMka pRSThomAM varNana karI adhikAMza bhAgamAM siddharAjanA rAjyanI ghaTanAonuM varNana che. AmAM sammilita keTalAka laghuprabandhonAM nAma A pramANe che : lIlAvaidya, sAjU maMtrI, mayaNalladevI, mAlavavijaya, siddhahema, rudramAla, sahasraliMgatAla, navaghaNayuddha, raivatakoddhAra, zatrujayayAtrA, devasUri tathA pApaghaTa vagere. cothA prakAzamAM be moTA prabandho che. pahelAmAM kumArapAlanA rAjyanuM varNana che. temAM tenAM janma, mAtA-pitA, pUrvajIvana, rAjyaprApti ane jainadharmIgIkaraNa vagerenuM vistArathI varNana che. AmAM hemacandra ane kumArapAla saMbaMdhI keTalIya kathAo paNa che. antamAM ajayadeva (ajayapAla)nAM kukRtyonuM tathA mUlarAja dvitIya ane bhIma dvitIyanAM rAjyonuM thoDuM varNana karI varadhavalanI rAjyapadaprApti varNavavAmAM AvI che. A prakAzanA bIjA prabandha vastupAla-teja:pAlaprabandhamAM banne bhAIonAM kAryonuM varNana che. temAM banne bhAIonAM janmadivRtta, zatruMjayAditIrthayAtrA, zaMkhasubhaTa sAthe yuddha vagerenuM nirUpaNa che. pAMcamo prakAza prakIrNaprabandha kahevAya che. temAM aitihAsika vyaktionI prasaMgakathAo ApavAmAM AvI che. temAM nandarAja, zilAditya, valabhIbhaMga, puMjarAja, govardhana, lakSmaNasena, jayacandra, jagadeva-paramardi, pRthvIcandraprabandha, varAhamihira, bhartuhari, vaidya vAbhaTa, kSetrAdhipa (kSetrapAla) vagerenuM saMkSipta varNana che. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya A kRtinA nirmANamAM kartAnuM spaSTa prayojana pelI bahudhA zruta purANI kathAone, je budhajanonAM cittane tyAre prasanna karatI na hatI temane, karavAnuM che : punaH sthApita bhRzaM zrutatvAnna kathAH purANAH prINanti cetAMsi tathA budhAnAm vRttaistadAsannasatAM prabandhacintAmaNigranthamahaM tanomi I A granthamAM adhikAMza rocaka prasaMgakathAo che. A prasaMgakathAonuM mULa saMdigdha che ane aneka to kAlpanika che. A granthamAM keTalAMka bahu mahattvanAM aitihAsika upAkhyAno paNa che jemane ApaNe vi.saM.940-1250 sudhIno gujarAtano sAmAnya ItihAsa mAnI zakIe. karnala kinlAka phArbase potAnA 'rAsamAlA' nAmanA gujarAtanA ItihAsanA prathama moTA bhAgano mukhya AdhAra A granthane banAvyo hato. bombe gejheTiyaranA prathama bhAgamAM je aNahilapurano ItihAsa ApavAmAM Avyo che teno mukhya AdhAra A ja prabandhacintAmaNi che. gujarAtanA ItihAsa mATe prabandhacintAmaNi je sAmagrInI pUrti kare che tevI sAmagrI bIjA koI granthamAM nathI maLatI. A granthane ane kAzmIranA ItihAsa mATe rAjataraMgiNIne choDI bhAratavarSanA anya koI prAnta mATe ItihAsa grantha nathI maLatA, aNahilapuranA saMbaMdhamAM je vAto A granthamAM ApavAmAM AvI che prAyaH te badhI ja vizvasanIya che. temAM aNahilapuranA rAjAono je rAjyakAla darzAvAyo che te anya aitihAsika ane purAtattvIya sAmagrIthI samarthita che. kartAe gujarAtane A kALamAM vizeSa prasiddhi apAvanA2 ane gujarAtanA gauravanI vRddhimAM phALo ApanAra puruSonA prabandhone ekatra karavAno prayatna karyo che. kartA pote eka jaina AcArya hatA ane jaina zrotAonuM manoraMjana karavA mATe grantharacanA karavI e temanuM mukhya prayojana hatuM. tethI e svAbhAvika che ke jaina tathyo tarapha temano pakSapAta hoya. tema chatAM gujarAtanA samucita gaurava ane prabhAva upara temane anurAga hato. tethI jaino sAthe jarA paNa saMbaMdha na dharAvatI aneka vAto temAM saMgRhIta che. te vAtone kevaLa ItihAsasaMgrahanI dRSTie kartAe potAnA saMgrahamAM sthAna ApyuM che. A granthano sauthI moTo doSa e che ke temAM potAnA yuganI (I.sa.1304), je yuganuM lekhakane pratyakSa jJAna hatuM tenI, upekSA karavAmAM AvI che ane tenA badale te kAlakhaMDa upara lakhavAmAM AvyuM che jenA mATe lekhakane maukhika paraMparA tathA pUrvavartI racanAo upara nirbhara rahevuM paDyuM che. prabandhacintAmaNimAM gujarAtano ItihAsa vAstavamAM kumArapAlanA mRtyu vi.saM.1229 sAthe baMdha thaI jAya che. 424 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 4 25 badhelo(vAghelAo)nA viSayamAM te kaMI nathI lakhato sivAya eTaluM ke te bhIma bIjA pachI AvyA. A ja teno doSa che. jo kartAe potAnA samayano ItihAsa lakhyo hota to temano A grantha kalhaNane graMthanI koTino manAta. A prabandhanA lekhake ItihAsa lakhavAmAM e anubhava avazya karyo ke rAjAonA vaMza ane temanI tithio khUba mahattvanI che. jo ke prabandhacintAmaNimAM ApavAmAM AvelI tithio barAbara nathI tema chatAM te keTalAka mahinA ke varSamAM azuddha che, vizeSa azuddha nathI. saMbhavataH prAcIna dastAvejone joIne temaNe rAjAnA rAjapada prApta karavAnuM varSa to jANyuM paraMtu sAcI tithi na jANI. jo temane A mAhitInA koI paNa jAtanA sroto na maLI zakyA to tithi aMge te anumAna karatA hoya evuM lAge che ane vizvAsa karavA lAyaka eka kathA racI de che. tema chatAM eTaluM to jaNAya che ke te tithinA mahattvane samajatA hatA. jayAre bIjI bAju ApaNe joIe chIe ke jyAzrayakAvya, kIrtikaumudI (somezvarakRta) ane anya kRtiomAM tithi aMge eka paNa nirdeza ApavAmAM Avyo nathI. A prabandhanA kartAe eka prakAre ItihAsa lakhavAnI AvazyakatA samajI hatI. temanI badhI prasaMgakathAonA tANAvANA ItihAsane antabhaMga banAvIne gUMthyA, temanA kramamAM koI rukAvaTa nathI ane badhAM tathyo sAdhAraNataH nizcita kAlakramanA rUpamAM mUkavAmAM AvyAM che. kartAnI rajUAta karavAnI paddhati paNa barAbara che ane temaNe caulukyonA ItihAsanA e mahattvapUrNa bhAvane paNa samajI lIdho hato ke temanA ItihAsanuM lekhana mAlavAnA paramAronA ItihAsane darzAvyA vinA asaMbhava che. kartA - saMskRta sAhityamAM A apUrva kRtinA kartA merUtuMgasUri che. te nAgendragacchanA candraprabhanA ziSya hatA. A granthanI racanA vaDhavANa (vardhamAnapura)mAM 1. A darzAve che ke badhelavaMza jainadharmano daDha samarthaka na hato, jevo ke te keTaloka kAla mATe manAto rahyo che. 2. ahIM e yAda rAkhavuM joIe ke kalhaNanI rAjarigaNIno prAraMbhika sarga sadoSa che jayAre pachInA sargo, jemAM kalhaNa te ghaTanAonuM varNana kare che je ghaTanAonuM tene yA tenA pitAne pratyakSa jJAna hatuM, sAco ItihAsa batAve che. A vastu ApaNane prabandhacintAmaNimAM nathI maLatI. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 saM. 1361mAM karavAmAM AvI hatI. temanI anya kRtio vicArazreNI yA sthavirAvalI tathA mahApuruSacirata che. vividhatIrthakalpa jaina kAvyasAhitya Ano paricaya pahelAM ApI dIdho che. temAM aneka tIrthonA aMge aneka aitihAsika vAto kahevAmAM AvI che. A vAto padmArtI aneka prabaMdhono AdhAra banI che. prabandhakozamAM prabhAvakacarita ane prabandhacintAmaNimAMthI jeTalI sAmagrI levAmAM AvI che tenAthI ya vadhu sAmagrI vividhatIrthakalpamAMthI levAmAM AvI che, eTale sudhI ke keTalAMka pUrAM prakaraNo yA prabandho jemanA tema akSarazaH uSkRta karI levAmAM AvyAM che. sAtavAhanaprabandha, vaMkacUlaprabandha ane nAgArjunaprabandha A traNe prakaraNo tIrthakalpanI pUrI nakala che. sAtavAhana nRpa u52 23mo pratiSThAnapattanakalpa, 33mo pratiSThAnapurakalpa, 34mo pratiSThAnapurAdhipatisAtavAhanacaritakalpa A traNa kalpo che. vaMkacUlanuM varNana DhIMpurItIrthakalpa(43muM)mAM tathA nAgArjunanuM vRttAnta staMbhanakalpa-zilocha(59muM)mAM che. A pAchaLano prabaMdha tIrthakalpamAM prAkRta bhASAmAM racAyo che, prabaMdhakozanA kartAe tene zabdazaH saMskRtamAM anUdita karI prabaMdhakozamAM dAkhala karI dIdho che. e paNa saMbhavita che ke vividhatIrthakalpanA kartAe prabandhacintAmaNimAMthI ukta prakaraNane saMskRtamAMthI prAkRtamAM anuvAda karIne lakhI lIdhuM hoya evuM lAge che kAraNa ke bannenI zabdaracanA prAyaH ekasarakhI che. kartA jinaprabhasUri potAnA samayanA bahuzruta vidvAna ane pratibhAzALI puruSa hatA. bhAratanI saMskRtinA mahA saMkaTakAlamAM te vidyamAna hatA. temanA samayamAM bhAratavarSanA hindu rAjyonuM sAmUhika patana thayuM hatuM ane IslAmI sattAnuM sthAyI zAsana jAmI gayuM hatuM. gujarAtanI prAcIna sAMskRtika vibhUtino AkharI paDado temanI najara AgaLathI gujarI rahyo hato. vividhatIrthakalpanA ullekhAnusAra maMtrI mAdhavanI preraNAthI allAuddIna khilajIe potAnA bhAI ulugakhAMne gujarAta vijaya karavA mATe mokalyo hato. khilajI vaMzano zIghra vinAza thayA pachI gujarAtanuM zAsana sulatAna muhammada tugalake saMbhALyuM. jinaprabhasUrino A sulatAna sAthe pratyakSa paricaya hato ane 1. pR. 77 upara paricaya Apyo che. 2. paricaya mATe juo jaina sAhitya kA bRhad ItihAsa, bhAga 4, pR. 321-324 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 4 27. te temanuM ghaNuM sammAna karato hato. te temanI keTalIya camatkArI vAtothI prabhAvita hato. bAdazAhe temane keTalAMya pharamAno ApyAM jenAthI temaNe hastinApura, mathurA vagere tIrthonI sasaMgha yAtrAo karI ane dharmotsavo karyA ane rAjasabhAmAM temaNe vAdavivAdo paNa karyA. temanA ziSya jinadevasUri ghaNA vakhata sudhI sulatAnanI sAthe rahyA ane sammAnita thayA. temanA kahevAthI sulatAne kannAna nagaranI mahAvIrapratimAne dilhImAM sthApita karAvI. A pratimA keTalAya divasa tugalakAbAdanA zAhI khajAnAmAM paNa rahI. eka proSadhazAlA paNa te samaye sulatAnanI AjJA ane sahAyatAthI dilhImAM banI. sulatAnanI mAtA makhamejahAM begama paNa jaina guruono Adara karatI hatI. - A rIte potAnA A granthamAM jyAMtyAM jinaprabhasUrie keTalIya aitihAsika ghaTanAonI upayogI mAhitI ApI che. vi.saM.845mAM mleccha rAjA (araba zAsako dvArA valabhInA nAzano ullekha A graMthamAM karavAmAM Avyo che. saM. 1081mAM mahamUda gajanavIe gujarAta para karelA AkramaNano ullekha samagra sAhityamAM ekamAtra A graMthamAM maLe che. tevI ja rIte anya aneka vizvasanIya aitihAsika vAto temAM maLe che. prabandhakoza A 24 prabandhono saMgrahagrantha che. tethI tenuM bIjuM nAma caturvizatiprabandha paNa che. temAM 10 jaina AcAryo, 4 kavio ane 7 rAjAo tathA 3 rAjamAnya puruSonAM carito che. 10 AcAryomAM bhadrabAhuthI hemacandra sudhI ane 4 kavi paMDitomAM harSa, harihara, amaracandra ane madanakIrti badhA aitihAsika puruSo che. 7 rAjAomAM sAtavAhana, vaMkacUla, vikramAditya, nAgArjuna, vatsarAja udayana, lakSmaNasena ane madanavarmAnAM carito grathita che. temAMthI chellA be - lakSmaNasena ane madanavarmAno samaya madhyakAlano uttara bhAga che ane ItihAsagranthomAM temanA vize ghaNuM lakhAyuM che. vatsarAja udayana jaina, bauddha ane brAhmaNa srotothI sujJAta che. mahAkavi bhAsa 1. kanyAnanIyamahAvIrapratimAkalpa 2. satyapuratIrthakalpa 3. jinaratnakoza, pR. 264; siMghI jaina granthamAlA, kramAMka 6 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 jena kAvyasAhitya vageree tenA upara keTalAMya nATaka lakhyAM che. sAtavAhana ane vikramAditya bhAratIya sAhitya ane anuzrutimAM bahu prasiddha che. vikramAdityaprabandhanI sAmagrIne guNavacanadvArnAizikAmAM varNavAyelI vAto sAthe meLavIne puravAra karavAmAM AvyuM che ke te guptavaMzI candragupta (dvitIya) vikramAditya hatA. vaMkacUla (puSpacUlapuSpacUlA) jaina kathAvArtAonA rAjA jaNAya che. tenI aitihAsikatA jaNAtI nathI. nAgArjunanI kathA aitihAsika rAjAnA rUpamAM saMdigdha che, te yogI yA siddha puruSa jaNAya che. Ama 7 tathAkathita rAjAomAM panA ja jIvana ItihAsopayogI che. 3 rAjamAnya puruSomAMthI AbhaDa ane vastupAla jANItA che. saMghapati ratnazrAvaka ajJAta jevA lAge che. prabandhakozamAM potAnA pUrvavartI prabandhomAMthI ghaNI badhI sAmagrI levAmAM AvI che, A tathya muni jinavijayajIe ukta granthanA prAstAvika vakatavyamAM rajU karyuM che. prathakAranI maulika racanA tarIke harSa, harihara, amaracandra ane madanakIrti prabandhone gaNAya. temanuM varNana anya prabandhagranthomAM nathI maLatuM. prabandhakozanI racanA saraLa ane subodha gadyamAM karavAmAM AvI che. A prakAranI gadyaracanA bahu ja ochI maLe che. tenAM vAkyo bilakula alaga alaga ane nAnAM nAnAM che tathA bolacAlanI bhASA jevAM lAge che. apracalita ane dezya zabdono prayoga temAM niHsaMkoca thayo che. kartA ane racanAkALa - A kRtinA aMte ApavAmAM AvelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke praznavAhana kula, koTika gaNa, harSapurIya gacchanI madhyama zAkhAmAM thayelA maladhArI abhayadevasUri sattAnIya ane tilakasUrinA ziSya rAjazekhare A kRtinI racanA saM. 140pamAM dilhImAM mahaNasiMhanI vasatimAM rahIne karI hatI. 1. prabandhacintAmaNinA sAtavAhanaprabandha ane vividhatIrthakalpanA pratiSThAnapurakalpamAM AnuM caritavarNana che. 2. madhyabhAratI patrikA, aMka 1, julAI 1962mAM DaoN. hIrAlAla jainano lekha : A Con temporary Ode to Chandra Gupta Vikramaditya. 3. vaMkacUlacaritano paricaya pahelAM ApI dIdho che. AnA pahelAM vividhatIrthakalpamAM DhIMpurIkalpa aMtargata vaMkacUlanA caritanuM varNana che. 4. pR. 2-3 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya temanI anya racanAomAM antarkathAsaMgraha (kautukakathA), syAdvAdakalikA, syAdvAdadIpikA, ratnAkarAvatArikApaMjikA ane SaDgarzanasamuccaya maLe che. purAtanaprabandhasaMgraha 429 muni jinavijayajIne pATaNanA bhaMDAramAM eka prabandhasaMgrahanI prati maLI hatI, temAM aneka prabandhono saMgraha hato. durbhAgyathI prati khaMDita hatI tethI kartAnuM nAma jANI zakAyuM nahi. tenA aMtima pRSTha 76mAM prabandhano kramAMka 66 Apyo che. lAge che ke temAM bIjA paNa prabandho hatA. upadezataraMgiNImAM caturviMzatiprabandha (prabandhakoza) uparAMta dvisaptatiprabandhano paNa ullekha maLe che. saMbhavataH A purAtanaprabandhasaMgraha te ja grantha hoya. AmAM prabandhacintAmaNi ane prabandhakozanA keTalAya prabaMdhonI punarAvRtti thaI che. keTalAya navA prabandho paNa che, jemake bhojagAMgeyaprabandha, dhArAbaMsaprabandha, madanavarma-jayasiMhadevaprItiprabandha, pRthvIrAjaprabandha, nAhaDarAyaprabandha, nADola lAkhanaprabandha. A prati 15mI sadImAM lakhAyelI jaNAya che. muni jinavijayajIe A pratinI sAmagrI ane pUrvokta jinabhadrakRta prabandhanAvalinI sAmagrI laIne 'purAtanaprabandhasaMgraha'1 prakAzita karela che. vividha prakAranA jaina granthomAM aitihAsika sAmagrI ApaNane evA aneka grantho maLyA che jemAM jo ke granthaprazasti nathI paraMtu te grantho potAnAthI pUrve thayelA AcAryo, temanI kRtio khAsa karIne temanA viSaya, kartA ane granthanI mAhitInI sAthe sAthe Akasmika rIte potAnA samayanI mahattvapUrNa aitihAsika ghaTanAno ullekha kare che. pazcAtkAlIna AcAryo ane kRtio dvArA pUrvavartI granthakAro ane granthonA ullekha, mAnya granthakAronA pUrva dRSTikoNonuM khaMDana, bhASA ane viSayonuM svarUpa, pUrvavartI kRtiomAMthI uddharaNo vagere evI aneka vAto che jenAthI granthakartAonI sApekSita sAmayikatA nizcita karI zakAya che. ApaNA jaina tArkika dArzanika sAhityanI bAbatamAM e vizeSataH sAcuM che ke tenA dvArA ApaNane kevaLa jaina graMthakArono kAlakrama nizcita karavAmAM ja nahi paraMtu mahattvapUrNa brAhmaNa ane bauddha tArkikono kAlakrama nizcita karavAmAM paNa adbhuta madada maLe che. jaina vidvAnomAM e eka praNAlikA hatI ke teo pUrvavartI AcAryonI kArikAone potAnA matanA samarthanamAM ke bIjAnA matanA khaMDanamAM uddhRta karatA hatA. aneka vAra grantho ane granthakAronAM nAmono paNa 1. siMghI jaina granthamAlA, kramAMka 2. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 jena kAvyasAhitya teo ullekha karatA hatA. A uddharaNo ApaNane vibhinna AcAryonA sApekSika yugano nizcaya karavAmAM ke vistRta paNa nizcita samayAvadhi sudhI pahoMcavAmAM samartha banAve che. A uparAMta jaina vidvAnoe lAkSaNika sAhityanI vividha zAkhAomAM keTalAya grantho lakhyA che. te grantho ApaNane bhAratIya rAjanaitika ItihAsanI keTalIya mahattvanI mAhitI Ape che. udAharaNa tarIke caulukya siddharAja jayasiMhanA samayamAM vardhamAnasUrie raceyAla "gaNaratnamahodadhi' nAmanA vyAkaraNa granthamAM dhArAnareza bhojanI upAdhi ane dharmano ullekha che tathA siddharAja vize keTalAya ullekho che. hemacandrakRta zabdAnuzAsanamAM siddharAjanI mAlavA sAthe varSo sudhI cAlelI laDAIno ullekha che. malayasUrikRta anya saMskRta vyAkaraNa granthamAM arNorAja upara kumArapAlanA vijayano ullekha che. tevI ja rIte nemikumAranA putra vAlmaTa kavie racelA kAvyAnuzAsanamAM ane somanA putra bAhaDa (vAlmaTa)nA vATAlaMkAramAM ane hemacandrAcAryanA chaMdonuzAsanamAM siddharAjanI prazaMsA karatAM keTalAMya padyo che. soLamI sadInA prAraMbhamAM ratnamaMdira gaNikRta upadezataraMgiNImAM gujarAtanA ItihAsa sAthe saMbaMdha dharAvatI aneka vAto che. A ja samayanA upadezasaptati granthamAM bhImadeva prathamanA sAMdhivigrahika DAmaranAgaranI kathA tathA bIjI aitihAsika vAto ApavAmAM AvI che. AcAropadeza ane zrAddhavidhimAM kumArapAla, vastupAla, tejapAla vagere saMbaMdhI keTalIya vAtono ullekha che. sattaramI sadInA dharmasAgara upAdhyAyanA grantha "pravacanaparIkSAmAM cAvaDAo, caulukyo ane badhelonI (vAghelAonI) vaMzAvalIo ApI che. purANakathAsAhityanA granthomAM vikharAyelI sAmagrInI tarapha ame te te granthano paricaya ApatI vakhate ja dhyAna kheMcyuM che. tugalaka vaMzanA jaina sroto A vaMzanuM rAjya san 132 1thI 1414 sudhI TakyuM. A vaMzamAM prasiddha traNa sulatAna thayA : (1) gayAsudIna tugalaka (I.sa.1321-1325), (2) muhammada bina tugalaka (I.sa.1325-51) ane (3) phirojazAha tugalaka (I.sa.1351-1388). A sulatAnonA rAjyamAM ane prAntIya zAsakonA rAjyamAM jainadharma, jainAcAryonAM kAryo, jaina sAhitya, maMdira, tIrtha vagerenI Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya sthiti upara prakAza pheMkavA mATe keTalAka graMtho upalabdha che. aitihAsika prasaMgamAM ahIM temanuM digdarzana mAtra karAvIe chIe. nAbhinandanodvAraprabandha aparanAma zatruMjayatIrthoddhAraprabandha A kRtimAM prAcIna svatantra gujarAtanA aMtima mahAjana samarAzAhanAM mahattvapUrNa kAryonuM vivaraNa ApatAM tugalakavaMzanA sulatAno ane temanA prAntIya zAsakonI mahattvapUrNa mAhitI ApI che, A mAhitI tatkAlIna bhAratanA dhArmika ItihAsanA nirmANamAM sahAyaka sAbita thaI che. samarAzAha traNa bhAIo hatA. moTo bhAI sahajapAla dakSiNa dezanA devagiramAM (dolatAbAdamAM) vasato hato. vaceTa bhAI sAhaNa khaMbhAtamAM vasIne potAnA pUrvajonI kIrti phelAvI rahyo hato ane samarAzAha pATaNamAM rahI prabhAvazALI banyo hato. tatkAlIna dilhIno sulatAna gayAsudIna tugalaka tenA upara ghaNo sneha rAkhato hato ane teNe tene telaMgAnAno sUbedAra banAvyo hato. gayAsuddInano uttarAdhikArI muhammada tugalaka paNa tene bhAI samAna gaNato hato ane potAnA samayamAM paNa teNe tene te pada upara rahevA dIdho. samarAzAhe potAnA prabhAvathI pAMDudezanA svAmI vIra vallAlane sulatAnanI cuMgAlamAMthI choDAvyo ane musalamAnonA atyAcArothI aneka hiMduonI rakSA karI. teNe te musalamAna zAsakonA kALamAM jainadharmanI prabhAvanAnAM aneka kAryo karyAM. jinaprabhasUrinA vividhatIrthakalpamAMthI paNa tugalakavaMzanA rAjyakALamAM jainadharmanI sthitinI ghaNI mAhitI maLe che. mAlavAnA prAntIya muslima zAsako A zAsakonA rAjyakALamAM jainone sAro Azraya maLato rahyo. mAMDavagaDhamAM aneka dhanADhya ane prabhAvaka jaina vyApArIo hatA. temAMthI keTalAkane to samaye samaye rAjamantrI ke pradhAnamantrI ane anya aneka viziSTa pado saMbhALavAnI taka maLI hatI. mAMDavagaDhanA sulatAna hozaMgazAha gorInA (I.sa.1405-1432) mahApradhAna maMDana nAmanA jaina hatA, te ghaNA ja zAsanakuzaLa ane mahAna 431 1. granthano saMkSipta paricaya pR. 229 upara Apyo che. 2. vizeSa mAhitI mATe juo : DaoN. jyotiprasAda jaina, bhAratIya ItihAsa - eka dRSTi, pR. 411-416. Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 jena kAvyasAhitya sAhityakAra hatA. temaNe racelA granthonI prazastiomAM darzAvavAmAM AvyuM che ke kevI rIte temanA pUrvajo paNa vibhinna rAjadarabAromAM viziSTa pado upara hatA. 1 maMDana pachI paNa temanA vaMzadharo mAlavAnA zAsakonA sArA sahAyako ane padAdhikArIo banI rahyA. sumatisaMbhavakAvya, jAvaDacaritra ane jAvaDaprabandhamAMthI paNa mAlavAnA sulatAna gayAsudIna khilajInA (I.sa.1483-1501) zAsanakALanI ghaNI mAhitI maLe che. guruguNaratnAkaramAM (saM. 1541) aneka prAntIya zAsakonA samayamAM jaina dharma ane samAjanI sthitinuM digdarzana karAvavAmAM AvyuM che. mAlavAnA prajApriya, nyAyapAlaka sulatAna mahamUda khilajInA (I.sa.1436-1482) maMtrI mAMDavagaDhavAsI candrasAdhu (cAMdAsAha) hatA. gayAsuddIna khilajInA rAjyakALamAM poravADa jAtinI pramukha vyaktio sUrA ane vIrA nAmanI jaina hatI. ukta maMDana kavino vaMzaja megha A sulatAnano maMtrI hato ane tene "phUkaramalikanI upAdhi ApavAmAM AvI hatI. A ja pramANe bIjI paNa mahattvapUrNa aitihAsika vAto kahevAmAM AvI che. mugalakALanA jaina sroto mugalavaMzanA muslima zAsakomAMthI akabara, jahAMgIra ane zAhajahAM vize keTalAMka jaina aitihAsika kAvyomAMthI ghaNI bahumUlya mAhitI maLe che. tapAgacchIya upAdhyAya pAsuMdarakata pArzvanAthakAvya, rAyamallAlyudaya ane akabarazAhizRMgAradarpaNanI prazastiomAMthI jANavA maLe che ke padmasundara akabara dvArA sanmAnita hatA, temanA dAdAguru Anandameru akabaranA pitA hUmAyuM ane pitAmaha bAbara dvArA satkRta hatA. vi.saM.1632mAM 5. rAjamale racelA 1. yatIndrasUri abhinandana granthamAM prakAzita dolatasiha loDhAno lekha : maMtrI maMDana aura unakA gauravazALI vaMza; jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 477-480. 2. bhAratIya ItihAsa - eka daSTi, pR. 427 3. paricaya mATe juo, pR. 216 4. paricaya mATe juo, pR. 229 5. paricaya mATe juo, pR. 216 6. A graMthano saMkSipta paricaya pahelAM ApI dIdho che. Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 433 jabUsvAmicaritramAM akabaranI prazaMsA karatAM kavie lakhyuM che ke samrATe dharmanA prabhAvathI jajiyAvero baMdha karIne yazanuM upArjana karyuM, temanA mukhamAMthI hiMsaka vacano nIkaLatAM na hatAM, hiMsAthI te sadA dUra rahetA hatA ane temaNe jugAra ane madyapAnano pratibaMdha lagAvI dIdho hato. saM. 1650mAM racAyelA karmavaMzotkIrtanakAvyamAM darzAvavAmAM AvyuM che ke bIkAneranA rAjAno pradhAna karmacandra baththAvata rAjA sAthe aNabanAva thavAne kAraNe akabara bAdazAhanA zaraNe gayo hato ane akabare tene potAno eka pratiSThita maMtrI banAvI dIdho. karmacandra pUrvavartI sulatAno dvArA apaharaNa karAyelI aneka dhAtunI banelI jinamUrtione musalamAno pAsethI pAchI meLavI ane temane bIkAneranA maMdiromAM mokalI ApI. samrATa akabare potAnA zAhajAdA salIma para AvI paDelA aniSTa grahonI zAMti jainadharmAnusAra karavA mATe abulaphajala Adi vidvAna maMtrIonI salAhathI karmacandra bacchAvatane Adeza Apyo hato. ukta maMtrInA AgrahathI bAdazAhe amadAvAdanA sUbedAra Ajama khAMne pharamAna mokalyuM ke mArA rAjayamAM jainatIrtho, jainamaMdiro ane jainamUrtione koI vyakti koI paNa prakAranI kSati pahoMcADI zake nahi ane A AjJAnuM ullaMghana karanArane bhISaNa daMDa bhogavavo paDaze. meDatA durgamAMthI maLatA te samayanA zilAlekhomAMthI jANavA maLe che ke akabare jaina munione yugapradhAnapada ApyAM hatAM, prati varSa ASADhanI aSTAlikAmAM amAri (jIvahiMsAniSedha) ghoSaNA karI hatI, khaMbhAtanI khADImAM mAchalIono zikAra baMdha karAvyo hato, zatruMjaya vagere tIrthone verAmAMthI mukta karyA hatA ane sarvatra gorakSAno pracAra karyo hato, vagere. I.sa.1595mAM porTugIjha pAdarI pinTeroe paNa temAMnI aneka vAtonuM samarthana karyuM che. AIne akabarI paNa A vAtonI puSTi kare che. tapAgacchIya AcArya hIravijaya AdinAM jIvanacaritro upara lakhAyelAM hIrasaubhAgyamahAkAvya' vagere granthomAMthI paNa mugala bAdazAhonI dhArmika bhAvanAo vize jANavA maLe che. san 1582 AsapAsa kAbulathI pAchA pharyA pachI akabare gujarAtanA zAsaka zihAbuddIna ahamadakhAna upara pharamAna mokalIne AcArya hIravijayane AgrA 1-2 A graMthono saMkSipta paricaya pahelAM ApI dIdho che. 3. bhAratIya ItihAsa - eka daSTi, pR. 488. Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434. jaina kAvyasAhitya darabAramAM AvavA mATe nimatraNa ApyuM. AcArya gujarAtathI page cAlIne AgrA pahoMcyA. samrATe temanuM moTuM sanmAna karyuM ane aneka bheTo dharI. temanA anurodhathI samrATe paryuSaNaparvamAM 12 divasa sudhI jIvahatyAno niSedha karyo, vagere. san 1584 jUnamAM temaNe hIravijayajIne "jagadguru'nI upAdhi ApI ane temanA ziSya zAnticandrane upAdhyAya pada ApyuM. san 1582thI 1586 sudhI hIravijaya AgrAmAM rahyA. akabara ane hIravijayajInA saMbaMdhonuM varNana padmasAgarakRta jagadgurukAvya' ane devavimalakRta "hIrasaubhAgyakAvya'mAM maLe che. vairATa (jayapura - san 1587) tathA zatruMjaya (san 1593)mAMthI prApta zilAlekhomAMthI paNa A vAtanI puSTi thAya che. . upAdhyAya zAnticandra bAdazAhanAM dayAmaya kAryonuM varNana karavA mATe kRpArasakoza'nI racanA karI. bAdazAhanAM ahiMsA kAryonuM varNana ala badAunIe paNa karyuM che. vinsenTa smithe potAnA graMtha "akabara'mAM paNa A vAtonuM pratipAdana karyuM che. upAdhyAya zAnticandrano akabara upara bahu prabhAva hato. eka varSa IdanA samaye te samrATanI pAse ja hatA. IdanA eka divasa pahelAM temaNe samrATane kahyuM ke have te tyAM nahi rahe kAraNa ke pachInA divase IdanA upalakSyamAM aneka pazuo marAze. temaNe kurAnanI AyAtothI siddha karyuM ke kurabAnInuM mAMsa ane khUna khudAne pahoMcatuM nathI, khudA A hiMsAthI khuza nathI thatA paraMtu parahejagArIthI khuza thAya che. roTI ane zAka khAvAthI ja rojA kabUla thaI jAya che. anya aneka musalamAna granthothI paNa temaNe bAdazAha ane tenA darabArIo samakSa e puravAra karyuM ane bAdazAha pAse ghoSaNA karAvI ke A Ida upara koI paNa prakArano vadha na karavAmAM Ave. zAnticandra Avazyaka kArya hoI gujarAta cAlyA gayA ane potAnA ziSya bhAnucandrane akabaranA darabAramAM mUkatA gayA. bhAnucandrano akabaranA zeSa jIvana ane jahAMgIranA prAraMbhika jIvana sAthe ghaNo saMparka hato. akabare potAnA be zAhajAdA salIma ane dadAniyAlanI zikSA bhAnucandrane soMpI hatI. abulaphajalane paNa bhAnucandra bhAratIya darzana bhaNAvyuM hatuM. bhAnuca samrATa mATe "sUryasahasranAma'nI racanA karI ane A kAraNe te pAdazAha akabara jalAluddIna sUryasahasranAmAdhyApaka' kahevAtA hatA. te phArasInA paNa moTA vidvAna hatA. bAdazAhe khuza thaIne temane "khuzaphahama' upAdhi ApI hatI. akabarane bhAnucandramaNi upara khUba AsthA hatI. AnA samarthanamAM ghaNI sAmagrI che. temAMthI kevaLa beno ullekha karIe chIe. eka vakhata akabara bhayAnaka Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya ziradardathI pIDAtA hatA. tene dUra karavAmAM koI cikitsakane saphaLatA na maLI. eTale samrATe bhAnucandranuM smaraNa karyuM ane bolAvyA. temaNe samrATanA zira upara hAtha mUkI cintAmaNipArzvanAthanI stuti karI. tenAthI ziradarda sadAne mATe dUra thaI gayuM. rAjyanA umarAvoe tenI khuzImAM kurabAnI mATe pazuo ekaThA karyA paraMtu khabara paDatAM ja bAdazAhe tene tarata ja baMdha karAvI dIdhI. eka vAra zikAra karatAM bAdazAhane mRganA ziMgaDAnI coTa lAgI ane be mahinA sudhI palaMgamAM paDyA rahyA. te samaye koIne maLavA na devAnI AjJA hatI paraMtu bhAnucandra ane abulaphajalane mATe koI AzA na hatI. bhAnucandranA ziSya siddhicandre racelA 'bhAnucandragaNicarita'mAM' ukta vAto uparAMta jahAMgIra, nUrajahAM tathA keTalAya darabArIonuM caritracitraNa karavAmAM AvyuM che. AcArya hIravijayanA pradhAna ziSya vijayasena upara hemavijayagaNie racelA 'vijayaprazastimahAkAvya'mAM tathA temanA praziSya vijayadeva upara zrIvallabha upAdhyAye racela 'vijayadevamAhAtmya'mAM tathA meghavijayagaNie racelAM 'vijayamAhAtmyavivaraNa', digvijayakAvya, 'devAnandamahAkAvya'4 vageremAM akabara ane jahAMgIra vize aneka aitihAsika vAto kahevAmAM AvI che. vijayasenasUrine akabare lAhora bolAvyA hatA. temanA ziSya nandrivijaye aSTa avadhAna karyAM tyAre akabare temane khuzaphahama(a man of sharp intellect)nI upAdhi ApI hatI. vijayasenagaNie samrATanA darabAramAM 'Izvara kartA hartA nathI' viSaya upara anya dharmonA vidvAno sAthe aneka zAstrArtha karyA hatA ane temane savAI hIravijayasUri'nI upAdhi maLI hatI. temanA anurodhathI akabare gAya, baLada vagere pazuonI hiMsA aTakAvI dIdhI hatI.5 san 1582thI laIne lAMbA samaya sudhI akbara ane jahAMgIranA darabAramAM koI ne koI vidvAna jainAcArya rahyA hatA. prazastio prazastino artha thAya che guNakIrtana. saMskRta sAhityano A eka ghaNo rocaka prakAra che. AlaMkArika zailInA kAvyarUpamAM racAtI hovA chatAM paNa prazastiono viSaya ItihAsaprasiddha vyakti ja hoya che ane tethI prazastio atItanA 435 1-4.A granthono paricaya pahelAM ApI dIdho che. 5. vizeSa mAhitI mATe 'akabara ANi jainadharma sUrIzvara ANi samrAT' graMtha juo; jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 135-560 khAsa jovAM joIe. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 jaina kAvyasAhitya ItihAsanA saMyojanamAM ghaNI sAmagrI pUrI pADe che. vaidika sAhitya aMtargata brAhmaNo ane upaniSadomAM "gAthA nArAzaMsI' arthAta prasiddha vira vyaktionI prazaMsAnAM gItono bahu vAra ullekha maLe che. A gIto trasvedanI dAnatutio ane atharvavedanAM aneka sUkto sAthe sambaddha che ane pazcAtkAlIna vIra gAthAomAM varNavAyelI zaurya ghaTanAonuM prAgRpa paNa che. temano viSaya yoddhAo ane narezonAM gauravamaya kAryonuM varNana ja che. kAlAntare A ja gAthAo koI eka vyaktivizeSa athavA ghaTanAvizeSane laIne bahu moTA mahAkAvyomAM vikAsa pAmI. pachInA samayamAM guptayuganI AsapAsa A prazastio ApaNane utkIrNa lekhonA rUpamAM tathA svata- guNavacananA rUpamAM paNa maLe che. samudragupta vizenI hariSaNaprazasti alhAbAdanA eka staMbha upara maLI che. skaMdaguptano giranArazilAlekha ane mandasoranA sUryamaMdiranI vatsabhadriprazasti paNa A prakAranI che. siddhasena divAkarakRta guNavacanadvAtrizikA utkIrNa lekha na hovA chatAM paNa A prakAranI prazasti che, temAM candragupta dvitIya vikramAdityanuM guNakIrtana karyuM che. uttarakAle maMdiro, mUrtio vagere sthApatyonI smRtinA rUpamAM aneka prakAranI prazastio lakhavAnI paraMparA cAlu thaI AgaLa cAlI. jaina manISIo paNa A bAbatamAM pAchaLa na rahyA. dakSiNa bhArata, gujarAta, rAjasthAna tathA madhya bhAratamAM jaina vidvAnoe eka viziSTa prakAranI prazastio paNa lakhI, te prazastione granthaprazasti arthAt pustakanI stutigAthA kahe che. A granthaprazastio sAmAnyataH granthonA atte ane koI koI vAra prAraMbhamAM paNa yA to puSyikAnA rUpe granthanA koI adhyAyanA aMte ke pratyeka adhyAyanA aMte maLe che. I.sa. chaThThI sadInI pahelAM racAyelA graMthomAM ApaNane AvI prazastio prAya: nathI maLatI paraMtu 7mI sadIthI AgaLanA samayamAM racAyelA granthomAM AvI prazastiono adhika ane sarvasAmAnya prayoga thavA lAgyo. kAvyAtmaka Adarza prazastio paNa jaina vidvAnoe lakhI che. temanuM aitihAsika ane kAvyAtmaka mahattva vibhinna prakAranuM che. koI koI prazastio bahu ja TUMkI hoya che arthAta keTalIka paMktionI ja mAtra, to keTalIka to so so paMktio ke zloko jeTalI lAMbI hoya che. keTalIka gadyamAM hoya che to keTalIka pUrepUrI padyamAM ja mAtra. keTalIka gadya ane padyamAM mizrita paNa hoya che. aitihAsika daSTie A prazastiomAM mahattvano aMza sAdhAraNataH vaMzaparicaya, zaurya athavA dharmakarmavarNana hoya che. aneka prazastio sthApatya aMgenI che, temAM sthApatyanA nirmAtA yA dAtAno vRttAnta ApavAmAM Avyo hoya che. jo nirmAtA yA dAtA Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 437 tatkAlIna rAjA na hoya to te prazastimAM tatkAlIna rAjA vize kaMI ne kaMI ullekha karI devAmAM Ave che. pachI dAnanuM varNana karavAmAM Ave che ane pachI zenA mATe ane zI zaratothI dAna karavAmAM AvyuM hatuM teno paNa ullekha karavAmAM Ave che. sthApatyaprazastiomAM nirmAtA zilpInuM, pratiSThA karAvanAra gurunuM, prazastinA racanAra kavinuM, tAmra yA zilA para lakhanAra lekhakanuM ane tene utkIrNa karanAra tvaSTAnuM nAma ApavAmAM Ave che. sthApatyaprazastio(zilAlekho ane tApralekho)nI jema ja granthaprazastio yA svataMtra kAvyAtmaka prazastio mahattvapUrNa ane vizvasanIya che - phera mAtra eTalo ja che ke A prazastio alpasthAyI kAgaLa ke tADapatra upara lakhAyelI maLe che, jyAre sthApatyaprazastio dIrthasthAyI pASANa ke dhAtu upara utkIrNa maLe che. jyAM sudhI aitihAsika daSTie racanA ane vivaraNanI vAta che tyAM sudhI banne ekasamAna che. svatanta kAvyAtmaka prazastionA paricayakramamAM ame pahelAM ja aitihAsika kAvyonI pahelAM prAcInatAnI daSTie guNavacanadvAtrizikA nAmanI eka prazastino paricaya ApI dIdho che. keTalIka bIjI upalabdha prazastiono paricaya paNa ahIM ApIe chIe. vastupAla ane tejapAlanAM sukRtonI smAraka prazastio vastupAla-tejapAla vizenI nAnI moTI aneka prakAranI prazastio maLe che. prathama prazasti che : sukatakIrtikallolinI 179 zlokonI lAMbI A prazasti che, te vastupAlanAM sukRtonI paricAyaka stutikathA ja che. AmAM te vAtonuM saMkSipta varNana che jemanuM varNana arisiMhanA kAvya sukRtasaMkIrtanamAM paNa che. paraMparAnusAra maMgalAcaraNa pachI padya 9-18mAM cAvaDA vaMzanA rAjAonA zauryanuM varNana che, tyAra bAda 19-69 padyomAM caulukya nRponuM varNana, te pachI 70-97 padyomAM vIradhavala ane tenA pUrvajonI prazaMsA karavAmAM AvI che. vastupAlanuM vaMzavRkSa, teno maMtritvakAla ane tenA parivAranI prazaMsA 98-137 padyomAM che. padya 138-140 vastupAlanAM zauryakAryonuM varNana kare che ane padya 141-149 vastupAlanI saMghayAtrAonuM varNana kare che. padya 150-157mAM nAgendragacchanA AcAryonI paTTAvalI ApI che. padya 158-61mAM vijayasenasUrinI 1. jinaratnakoza, pR. 443; gAyakavADa prAcya granthamAlA, kramAMka 10(vaDodarA, 1920)mAM hammIramadamardana nATakanA pariziSTa tarIke prakAzita. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 jena kAvyasAhitya prazaMsA karavAmAM AvI che. te pachI padya 16 2-77mAM kartAe vastupAle nirmANa karAvelAM dhArmika ane laukika bhavanone gaNAvyAM che ane atte padya 178mAM prazastinA kartAnuM nAma ane 179mAM AzIrvacana ApavAmAM Avela che. A prazastinA kartA udayaprabhasUri che. temano paricaya dharmAsyudayakAvyanA prasaMgamAM ApavAmAM Avyo che. kavie A prazastine zatruMjaya parvata upara AdinAthanA maMdiramAM koI sthAne zilApaTTa upara utkIrNa karAvavA mATe racI hatI. udayaprabhasUrie vastupAle taMbhatIrthamAM nirmANa karAvelA upAzrayanI paNa eka prazasti racI che. AmAM 19 padya che ane keTaloka bhAga gadya che. AmAM nirmAtA vastupAla ane temanA gurunuM vaMzavRkSa che tathA temanI prazaMsA che. te sivAya bIjuM kaMI nathI. A ja AcAryanI 33 padyonI saMgraharUpa eka vastupAlaprazastimaLe che. A koI ghaTanAvizeSa upara yA koI sukRtanI smRtimAM racavAmAM AvI lAgatI nathI, paraMtu bhinna bhinna avasaro upara vastupAlanI prazaMsA upara racavAmAM AvelAM padyonAM saMgraharUpa che. A padyo ghaNA ja sarasa che.' udayaprabhasUrikRta 5 padyono eka anya prazastilekha paNa maLe che. temAM neminAtha ane AdinAtha pratye bhaktibhAva vyakta karatA vastupAlanI dAnazIlatA ane dhArmikatAne darzAvI temanA dIrdhAyanI kAmanA karavAmAM AvI che. A vastupAla-tejapAlaprazasti - 77 padyomAM racAyeluM A kIrtikAvya che. bhRgukacchanA zakunivihAra nAmanA munisuvratasvAmInA maMdiramAM nAnI devakulikAo upara tejapAle svarNa dhvajadaMDa caDhAvyA tenI smRtimAM A kAvya racAyuM che. temAM anya prazastionI jema ja caulukya rAjAonuM varNana padya 4-31mAM tathA baghelAonuM (vAghelAonuM) varNana 32-38 padyomAM tathA dAtA vastupAla-tejapAlanuM vaMzavRkSa padya 39-51mAM ane 1. mahAmAtya vastupAla kA sAhityamaMDala, pR. 182. 2. mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava granthamAM pR. 303-330 upara prakAzita muni puNyavijayajIno lekha "puNyazloka mahAmAtya vastupAlanA aprasiddha zilAlekho tathA prazastilekho'mAM prazastikramAMka 2. 3. jinaratnakoza, pR. 345; gAyakavADa prApya granthamAlA, kramAMka 10(vaDodarA, 1920)mAM hammIramadamardana nATakanA pariziSTa tarIke prakAzita. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya padya 52-62mAM tenAM sukRtyonI sUcI ApavAmAM AvI che. padya 63-71mAM maMdiranA mukhya adhiSThAtA tathA prazastinA racanAra jayasiMhanA upadezathI ane potAnA agraja vastupAlanI AjJAthI tejapAla dvArA svarNa dhvajadaMDonA nirmANanuM varNana che. ante dhvajadaMDo, maMdira ane banne maMtrIo mATe AzIrvacana che. A prazastinA racanAra che vIrasiMhasUrinA ziSya jayasiMhasUri. temaNe ja hammIramadamardana nATakanuM sarjana karyuM che, te eka aitihAsika nATaka ja che ane vastupAlanI zauryakathA kahe che. 1. vastupAlaprazasti A prazasti 26 zlokonI che. pahelA zlokamAM maMgalAcaraNa che, bIjAmAM vastupAla-tejapAla ane temanA pUrvajonuM varNana che. zeSa kAvyamAM potAnA AzrayadAtAnI stuti ja che. AnA racanAra naracandrasUri che. te harSapurIya yA maladhArIgacchanA devaprabhasUrinA ziSya hatA. te vastupAlanA mAtRpakSanA guru hatA. temaNe vastupAlane nyAya, vyAkaraNa ane sAhitya vagerenA grantho bhaNAvyA hatA. te keTalIya kRtionA kartA ane TippaNakAra hatA. temano phalita jyotiSa uparano grantha jyotiHsAra yAne nAracandrajyotiHsAra maLe che. temaNe zrIdharanI nyAyakandalI upara ane murArinA anartharAghava nATaka upara TippaNo lakhyAM che tathA jaina kathAnako upara kathAratnasAgara tathA caturvizatijinastotranI racanA karI che. 2. vastupAlaprazasti A prazasti 104 paghonI che. tenI racanA naracandrasUrinA ziSya narendraprabhasUrie karI che. A aitihAsika ane sAhityika dRSTie keTaluMka mahattva dharAve che. tenA prathama padyamAM jina ane mahAdevanI zleSamaya stuti che, padya 2-12mAM caulukyavaMzanA rAjAonI kIrtigAthA che, 13-17mAM badhelA (vAdhelA) vaMzanuM varNana che, padya 18-24mAM vastupAlanA pUrvajonuM varNana che ane vastupAlanA potAnA guNonuM varNana padya 25-28mAM che. tyAra pachI 98 padya sudhI vastupAlanI tIrthayAtrAo, jIrNoddhAra ane dharmazAlAnirmANa Adi kAryonuM varNana che. padya 99 1. mahAmAtya vastupAla kA sAhityamaMDala, pR. 101 2. jinaratnakoza, pR. 345 439 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 jena kAvyasAhitya 104mAM nAgendragacchanA AcAryonuM varNana che ane prazastikartA tathA temanA gurunuM paNa varNana che. narendraprabhasUrinI bIjI vastupAlaprazasti' 37 padyovALI maLe che. temAM rAjA viradhavala ane banne bhAIonI kIrtine varNavavAmAM AvI che. temAM koI paNa aitihAsika ghaTanAno ullekha nathI. - ukta banne prazastionA racanAra narendraprabhasUri vastupAlanA samayanA eka vidvAna muni hatA. temaNe potAnA guru naracandrasUrinI AjJAthI vastupAlanI prItyartha alaMkAramahodadhikArikA ane vRttinI racanA saM. 1282mAM karI hatI. temanI anya kRtiomAM "kAkulthakelinATaka 1500 zlokapramANano ullekha maLe che. dhArmika viSayo upara temanI vivekapAipa ane vivekakalikA nAmanI be racanAo maLe che. narendraprabhasUri vastupAla sAthe zatrujayayAtrAmAM gayA hatA ane temaNe 370 padyonI prazasti yAtrAno prAraMbha thatAM ja racI ane bIjI prazasti yAtrAnI samApti thatAM zatruMjaya upara racI. 3. vastupAlaprazasti cAra padyonI eka prazasti vastupAlanA parama mitra yazovare racelI maLI che. temAM vastupAlanA guNonuM kIrtana mAtra che, aitihAsika vAta koI paNa nathI. yazovIra vastupAlano aMtaraMga mitra hato. samakAlIna kavi somezvare banne mitrone sarasvatInA be putro kahIne prazaMsA karI che. jayasiMhasUrinA hammIramadamardana nATakamAM (aMka 2, zloka 48) kahyuM che ke vastupAla yazovarane potAnA moTA bhAI jevo Adara ApatA hatA. prabandhomAM yazovare racelAM keTalAMya padyono ullekha maLe che. tethI jANavA maLe che ke te sArA saMskRta kavi hatA, jo ke temanI 1. mahAmAtya vastupAla kA sAhityamaMDala, pR. 184 2. mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava graMthamAM pR. 303-330mAM prakAzita muni puNyavijayajIno lekha "puNyazloka mahAmAtya vastupAlanA aprasiddha zilAlekho tathA prazastilekhomAM prazastilekhAMka 5. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya koI racanA Aja sudhI maLI nathI. te saMDerakagacchanA AcArya zAntisUrinA anuyAyI hatA ane jAloranI rahevAsI rAjamAnya vyakti hatA. 4. vastupAlaprazasti ra A prazasti 12 paghonI che. te thoDA samaya pahelAM prakAzamAM AvI che. tenA racanAra sukRtasaMkIrtanakAvyanA kartA arisiMha Thakkura che. temAM vastupAlanuM nAma vasantapAla ane vastupAla banne ApyAM che ane udAtta kAvyamaya zailImAM yazogAthA varNavI che. AmAM koI aitihAsika ghaTanAno ullekha nathI. grantha, dAtA tathA lipikAra-prazastio grantha saMbaMdhI prazastio be prakAranI che : eka granthakAraprazasti ane bIjI pustakaprazasti. granthakAraprazastimAM granthakArano potAno paricaya, temanI guruparaMparA, racanAnuM sthAna ane samaya vagereno ullekha hoya che. pustakaprazasti be prakAranI hoya che : eka dravyadAna karI hastaprata lakhAvanAranI prazasti ane bIjI lekhanakArya karanAra lipikAra (lahiyA)nI prazasti. AvI prazastio piTarasana, bhAMDArakara vagere vidvAnonA riporTomAM tathA pATaNa, khaMbhAta, jesalamera, vaDodarA, amadAvAda, lIMbaDI, jayapura, bIkAnera, Amera Adi jainabhaMDAronI vivaraNAtmaka sUcIomAM tathA jainapustakaprazastisaMgraha' nAmanA granthomAM ApavAmAM AvI che. AvI prazastio madhyayugIna bhAratanA sabhrAnta jaina parivAronA ItihAsanI paNa bahu upayogI mAhitI pUrI pADe che. A mAhitI gujarAta ane madhya bhAratamAMthI prApta granthomAM karNATaka ane tamila dezamAMthI prApta granthonI apekSAe adhika che. 441 1. yazovIranA vizeSa paricaya mATe juo DaoN. bhogIlAla sAMDesarAkRta mahAmAtya vastupAla kA sAhityamaDaMla, pR. 81-85. 2. mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava grantha, pR. 303-330, prazastilekhAMka 6. 3. atyAra sudhI prakAzita A prakAranA granthomAM muni jinavijayajI dvArA saMpAdita jainapustakaprazastisaMgraha, zrI amRtalAla maganalAla zAha dvArA saMpAdita prazastisaMgraha (2 bhAga), paM. ke. bhujabalI zAstrI dvArA saMpAdita prazastisaMgraha, paM. paramAnanda zAstrIkRta jainagranthaprazastisaMgraha bhAga 1 (saMskRta-prAkRta) ane bhAga 2 (apabhraMza) tathA DaoN. kastUracaMda kAsalIvAla dvArA saMpAdita prazastisaMgraha vizeSa ullekhanIya che. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 jena kAvyasAhitya 10mI sadIthI pahelAMnA keTalAka ja hastalikhita graMtho evA maLe che jemAM prathama prakAranI prazastio (granthakAraprazastio) che. bhAratIya ItihAsa vize chUTIchavAI mAhitIne ekaThI karavAmAM jaina granthakAronI prazastio mahattvapUrNa srota manAI che. jo temane ucita rIte ekaThI karavAmAM Ave ane pratimAlekhonI sAthe - je pratimAlekho moTI saMkhyAmAM utkIrNa maLyA che ane prakAzita paNa thayA che temanI sAthe - tathA anya abhilekho sAthe temanuM adhyayana karavAmAM Ave to kevaLa navAM tathyo ja prakAzamAM Avaze ema nahi paraMtu te uparAMta sujJAta tathyonI vacceno paraspara saMbaMdha paNa spaSTa thaze ane tithikramanA ApaNA adhyayanamAM ApaNane bahu ja sArAM phaLo paNa prApta thaze. samakAlIna rekarDa hovAthI A prazastio dezanA rAjanaitika ane sAmAjika ItihAsanA nirmANa mATe paNa mahattvapUrNa srota che. temAMthI tatkAlIna dhArmika ane sAhityika pravRttiono paNa paricaya maLe che. pustakaprazastio ApaNane dAnadAtA, temanA parivAra, vaMzAvalI, jAti ane gotra vagerenI mAhitI Ape che. te uparAMta te pustakaprazastiomAMthI bhUgoLanI paNa sAmagrI maLe che. madhyakAlIna jainAcAryonA pArasparika vidyAsaMbaMdho, gaccho sAthe temanA saMbaMdho, temanA kAryakSetrano vistAra, jJAnaprasAra mATe temaNe karelA prayatno vagerenI pUratI sAmagrI paNa maLe che. zrAvakonI jAtionA vikAsa ane nikAsa upara paNa teo sAro prakAza pADe che. granthakAraprazastionA mahattvane ame pahelAM ja granthonA paricayanI sAthe sAthe sUcavatA gayA chIe. ame kulavayamAlA, harivaMzapurANa, uttarapurANa, hariSaNakathAkoza vagerenI prazastionA mahattvane yathAsthAne darzAvela che. temanA mahattvane pharIthI ahIM vistArapUrvaka varNavavAno avakAza nathI. to paNa ahIM ame becAra anya prazastionuM vivaraNa rajU karIe chIe. munisuvyasAmicariyanI prazasti saM. 1193mAM racAyelA ukta kAvyamAM harSapurIyagacchanA zrIcandrasUrie lagabhaga 100 padhAnI eka moTI prazasti ApI che. A prazastimAM granthakAre potAnA dAdAguru ane gurunA guNonuM bahu vistArathI varNana karyuM che. temAM zAkaMbharInareza pRthvIrAja, gvAliyaranareza bhuvanapAla, saurASTranA rAjA kheMgAra ane aNahilapuranA rAjA siddharAja jayasiMha vagereno ullekha che. te vakhate pATaNano eka saMgha giranAra tIrthanI yAtrA mATe gayo ane vanathalImAM teNe paDAva nAkhyo. te saMghamAM AvelA lokonAM AbhUSaNo vagere joI soraThanarezanuM mana 1. graMthano paricaya pR. 87 upara Apyo che. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 44 lalacAyuM. tenA lobhI sahacaroe kahyuM ke pATaNanI moTI lakSmI ghera beThA tamArI pAse ahIM AvI gaI che ane ghaNA lokoe saMghane lUMTI potAnA khajAnA bharI dIdhA. rAjAne eka tarapha lakSmIno lobha ane bIjI tarapha jagatamAM apakIrti phelAvAno bhaya hato eTale te dvidhAmAM hato. rAjAe saMghane ghaNA divasa sudhI tyAMthI javA na dIdho. tyAre granthakAranA prabhAvaka guru AcArya hemacandra (bIjA hemacandra) taka joI kheMgAranI sabhAmAM gayA ane tene dharmopadeza ApI tenA duSTa vicArane badalI nAkhyo ane saMghane ApattimAMthI bacAvI lIdho, vagere. A jAtanI keTalIya aitihAsika vAto granthakAre A prazastimAM ApI che. aNahilavADa, bharuca, AzApallI, harSapura, raNathaMbhora, sAMcora, vaNathalI, dholakA ane dhaMdhukA vagere sthAnono tathA maMtrI zAstu, aNahilapuranA zeTha sIyA, bharUcanA zeTha dhavala ane AzApallInA zrImAlI zeTha nAgila vagere keTalAya prakhyAta nAgarikono ullekha A prazastimAM che. supAsanAhacariyanI prazasti uparyukta zrIcandrasUrinA gurubhAI lakSmaNagaNie saM. 1199nA mAgha sudI dazamI guruvAranA divase mAMDalamAM rahIne supAsanAcariya nAmano moTo grantha racyo. tenA aMte 17 gAthAonI eka sArI prazasti che. te prazastimAM mahattvanI vAto che paraMtu sauthI mahattvanI vAta to e che ke je samaye A grantha pUro thayo te samaye aNahilapuramAM rAjA kumArapAla rAjya karatA hatA. kumArapAlanA rAjayano A samakAlIna prathama ullekha che. prabandhacittAmaNi vageremAM A rAjAno rAjagAdI upara besavAno samaya saM.1199 Apyo che. A ullekha tatkAlIna ane asaMdigdha kathana sAthe barAbara meLa khAya che. Do. devadatta bhAMDArakare eka vakhata godharA ane mAravADanA eka lekhano bhrAnta artha karI kumArapALa saM. 1200 pachI rAjagAdI upara Avyo hovAnI saMbhAvanA jaNAvI hatI ane kahyuM hatuM ke prabandhacintAmaNimAM ApeluM varSa sAcuM nathI, paraMtu ukta samakAlIna prazastinA ullekhathI bhAMDArakaranA matano nirAsa thaI jAya che. neminAhacariunI prazasti - saM. 1216mAM kumArapAlanA rAjyakAlamAM haribhadrasUri nAmanA eka AcAryuM neminAhacariu nAmanA granthamAM eka prazasti apabhraMzamAM lakhI che. mastrI pRthvIpAlanI preraNAthI AcArye A grantha racyo che. tethI granthakAre potAnI guruparaMparAnA paricayanI sAthe A maMtrInA pUrvajono paNa ochovatta paricaya Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 jaina kAvyasAhitya Apyo che. maMtrI pathvIpAla suprasiddha daMDanAyaka maMtrI vimalazAha poravADano vaMzaja hato. mULe A loko zrImAlanA nivAsI hatA, pAchaLathI pATaNa pAse AvelA gAMbhu nAmanA sthAnamAM AvI vasyA hatA ane jyAre aNahilapuranI sthApanA thaI tyAre te loko tyAM AvI vasyA. cAvaDAvaMzanA rAjA vanarAjanA samayamAM A vaMzano prasiddha puruSa nitraya hato. te hAthI-ghoDA ane dhanasamRddhithI yukta hato. vanarAja tene potAnA pitA samAna gaNato hato ane vanarAje pote tene AgrahapUrvaka tyAM vasAvyo hato. nitrayane lahara nAmano eka ghaNo parAkramI putra hato, te vidhyAcalathI aneka hAthIone pakaDIne lAvato hato. gujarAtanA navodita sAmrAjayane baLavAna banAvavAmAM teno moTo phALo hato. vanarAjathI laI durlabharAja caulukya sudhI 11 rAjAonA koI ne koI pradhAna pada upara A vaMzanA puruSo kramazaH AvatA rahyA hatA. durlabharAjanA samayamAM vIra nAmano pradhAna hato. tene be putra hatA, moTo neDha ane nAno vimala. moTo to bhImadeva caulukyano mahAmAtya hato ane nAno daMDanAyaka. bhImanA AdezathI AbUnA paramAra rAjAne jItavA mATe vimala moTI senA laIne candrAvatI gayo ane te rAjAne jItI tene gujarAtano eka sAmAnta banAvI dIdho. pachI vimale aMbAdevInI kRpAthI Abu parvata upara AdinAthanuM suprasiddha bhavya maMdira nirmANa karAvyuM. neDhano putra dhavala thayo, te karNadeva caulukyano eka amAtya hato. teno putra Ananda hato, te siddharAja ane kumArapAlanA samayamAM paNa koI eka pradhAna pada upara hato. teno putra mahAmAtya pRthvIpAla thayo. teNe AbU parvata upara vimalazAhanA maMdiramAM potAnA pUrvajonI hAthI upara beThelI 7 mUrtio banAvarAvI hatI tathA pATaNanA paMcAsara pArzvanAtha maMdiramAM eka bhavya maMDapa banAvarAvyo hato. teNe candrAvatI, rohA, varAhI, sAvaravADA vagere gAmomAM devasthAnono jIrNoddhAra karAvyo, aneka pustako lakhAvI bhaMDArone ApyAM, vagere vAto prazastimAM kahevAmAM AvI che. te eka prabandha jevI lAge che. vanarAja cAvaDA vize sauprathama ullekha A ja che ema manAya che. vimala maMtrI vize sauprathama khoja A ja che. gujarAtanA rAjavaMzanI ane pradhAnavaMzanI avicchinna paraMparA aitihAsika dRSTie bahu mUlyavAna che. Ama A prazasti gujarAtanA ItihAsa mATe khUba mahattva dharAve che. amamasvAmicaritanI prazasti amasvAmicaritano paricaya pahelAM ApI dIdho che. tenA aMte 34 padyovALI prazastimAM te samayanA gujarAtanI aneka pramukha vyaktiono ullekha maLe che. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya je gRhasthanI preraNAthI A ciratranI racanA karavAmAM AvI hatI te kumArapAlanA mahAmAtya yazodhavalano putra jagadeva hato. te varAhIno nivAsI zrImAla vaizya hato. te sAro vidvAna hato ane bALapaNathI kavitA karato hato. hemacandrAcArye tene bAlakavinI padavI ApI hatI. te bAlakavinA nAmathI sarvatra jANIto hato. teno eka ghaniSTha mitra nirnaya maMtrI brAhmaNa hato. tenA pitA rudrazarmA kumArapAlanA rAjyotiSI hatA. maMtrI nirnaya ane eka anya bhaTTa sUdana banne rAjamAnya brAhmaNa hatA ane jainadharma prati khUba sahAnubhUti rAkhatA hatA. muniratnanI A kRtinuM saMzodhana rAjyanA variSTha nyAyAdhIza kavi kumAre (kavi somezvaranA pitAe) karyuM hatuM ane tenI prathama hastalipi gUrjara maMtrI udayarAjanA vidvAna putra sAgaracandre lakhI hatI ane A caritranuM prathama zravaNa vaiyAkaraNAgraNI paM. pUrNapAla ane yazaHpAla tathA svayaM bAlakavi (jagadeva) tathA AmaNa ane mahAnanda nAmanA sabhyoe karyuM hatuM. pachI bAlakavie A granthanI aneka pratio potAnA kharce lakhAvI vidvAnone bheTa ApI. A prazastimAM AvelA mahAmAtya yazodhavalano ullekha saM. 1218nA kumArapAla saMbaMdhI eka lekhamAM Ave che. gUrjara rAjapurohita kavi somezvaranA pitA kavi kumAra bhIma bIjAnA samaye saM. 1255mAM gujarAtanA variSTha nyAyAdhIza hatA. A navI vAta A prazastimAMthI jANavA maLe che. jaina vidvAna ane rAjAnA agragaNya brAhmaNa vidvAnomAM paraspara bahu ja sahAnubhUti ane mitratA hatI, A vAtanuM sundara udAharaNa A prazastimAMthI maLe che. 445 ahIM prazastionuM mahattva darzAvavA mATe ame keTalIka ja prazastionuM vivaraNa ApyuM che. A jAtanI aneka prazastiono ame vakhatovakhata nirdeza karatA rahyA chIe. temanI saMkhyA bahu moTI che. granthakAraprazasti uparAMta pustakaprazastinuM ghaNuM mahattva che. te kALe jJAnapriya gRhasthoe tADapatra, kAgaLa Adi upara pustakone lakhAvIne saMgraha karavAmAM hajAro-lAkho rUpiyAno kharca karyo hato ane moTA moTA sarasvatI bhaMDAronI sthApanA karI hatI. te gRhasthonAM sukRtyonI smAraka prazastio A pustakonI sAthe joDavAmAM AvatI hatI. A pustakaprazastio 12mI zatAbdInA prAraMbhathI gujarAtamAM lakhAyelA granthomAM adhikatara maLe che. te prazastiomAMthI siddharAja, kumArapAla, bhImadeva, vIsaladeva, arjunadeva, sAraMgadeva vagerenAM rAjyo, temanA rAjyAdhikArIo ane aneka jaina zrAvako vize jANakArI maLe che. sAmAjika Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 jena kAvyasAhitya ane bhaugolika paristhitionA jJAna mATe A prazastio bahu upayogI che. udAharaNa tarIke eka prazastino paricaya ahIM ApIe chIe. saMDera grAmamAM rahenArA parabata ane konDa nAmanA be bhAIoe saM. 1pa71mAM seMkaDo grantho potAnA kharce lakhAvIne eka moTA jJAnabhaMDAranI sthApanA karI hatI. temanA A kAryane darzAvanArI 33 padyonI eka prazasti temanA dvArA lakhAvavAmAM AvI ane pratyeka pustakanA aMte joDavAmAM AvI. pUnA, bhAvanagara, pATaNa ane pAlItANAnA jaina bhaMDAronI hastapratiomAM A prazasti maLe che. teno paricaya ahIM nIce ApIe chIe. pUrvakALe saMDera gAmamAM poravADa jAtinA AbhU nAmanA zeTha rahetA hatA. temanI cothI peDhIe caMDasiMha nAmano puruSa thayo. tene sAta pratApI putro hatA. A putromAM sauthI moTo pethaDa hato. pethaDane te sthAnanA jAgIradAra sAthe koI kAraNasara jhaghaDo thayo ane tethI teNe te sthAna choDyuM ane bIjA nAmanA kSatriya vIranI sahAyatAthI teNe bIjApura nAmanuM eka navuM ja nagara vasAvyuM. te navA gAmamAM rahevA AvanAra loko pAsethI phALo bhego karI teNe eka jainamaMdiranuM nirmANa karyuM ane tyAM pittaLanI mahAvIra jinanI moTI vizALa mUrti sthApita karI. pethaDe AbU upara vastupAlatejapAla nirmita maMdirano jIrNoddhAra paNa karAvyo. karNadeve badhelA (vAghelA)nA rAjayamAM saM. 1360mAM potAnA cha bhAIo sAthe teNe zatruMjaya, giranAra vagerenI yAtrA mATe eka saMgha kADhyo. te pachI teNe bIjI vAra cha bhAIo sAthe A tIrthonI saMgha kADhI yAtrAo karI. saM. 1377mAM gujarAtamAM moTo bhISaNa dukALa paDyo. te samaye teNe lAkho dInajanone annadAna karIne temanA prANa bacAvyA. hajAro suvarNa mahoro kharcIne teNe cAra jJAnabhaMDAronI sthApanA karI. A pethaDathI cothI peDhIe maMDalika nAmano puruSa thayo. teNe aneka maMdiro, dharmazALAo vagere dharmasthAno baMdhAvyA. saM. 1868mAM jayAre dukALa paDyo tyAre teNe lokone khUba anna ApI sukhI karyA. saM. 1477mAM moTo saMgha kADhI zatruMjaya vagere tIrthonI yAtrA karI. tene ThAIA nAmano putra hato. ThAIAne vijitA nAmano putra thayo. A vijitAne traNa putra hatA - parabata, DuMgara ane narabaMda. parabata ane vRMgara banne bhAIoe maLIne saM. 1559mAM eka vidvAnane upAdhyAya padavI devAnA prasaMge moTo utsava karyo hato. saM. 1560mAM jIrAvalA ane AbU vagere tIrthonI yAtrA karI hatI. gaMdhAra baMdaramAM jaI tyAMnA upAzrayone kalpasUtranI Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya hastalikhita pratio bheTa ApI hatI. gare potAnA bhAI parabata sAthe maLIne 1591mAM saMDeramAM eka jJAnabhaMDAra banAvyo hato. DUMgarano putra kAnhA thayo. A rIte A prazastimAM eka dhanADhya kuTuMbanA 300 varSa sudhIno saMkSipta ItihAsa ApavAmAM Avyo che. saM. 1377mAM ane 1468mAM gujarAtamAM moTo dukALa paDyo hato. A vAtanI jANa A prazastithI thAya che. saM. 1360mAM karNadevanuM rAjyazAsana bahu dUra sudhI hatuM, A vAtanI jANa paNa A prazastithI thAya che. pethaDa zeThe kADhelA saMghanuM varNana tatkAlIna racanA pethaDarAsamAM maLe che ane tenAthI be varSa pachI lakhAyelI prazastinAM varNanonI puSTi thAya che. A jAtanI anya prazastiomAMthI ghaNI aitihAsika vAto jANI zakAya che. A pustakaprazastio dvArA zrImAla, poravADa, osavAla, DIsAvAla, pallIvAla, moDha, vAyaDA, dhAkaDa, hUMbaDa, nAgara vagere gujarAta, madhya bhAratanI pradhAna vaizya jAtio ane kuTuMbono prAmANika paricaya maLI jAya che. pustakaprazastino eka prakAra lipikAraprazasti che, tenuM paNa ghaNuM mahattva che. prAcIna samayamAM grantho tADapatra upara lakhAtA hatA. tADapatrane vRkSa uparathI lAvI bahu ja zrama ane samaya kharcI taiyAra karavAmAM AvatAM hatAM. tenA mATenI zAhI banAvavAnI prakriyA judI rahetI hatI. lahiyAo ane nakala karanArAono eka varga hato. temAM aneka vidvAno, paMDito ane rAjyAdhikArIono paNa samAveza thato hato. kAyastha, nAgara ane keTalIka vAra jaina lahiyAo paNa kAma karatA hatA. pATaNa vagere bhaMDAromAM tADapatra upara lakhelAM pustako che. temAMthI keTalAMya maMtrI ke maMtrIputranA hAthe lakhAyelAM che to keTalAMya daMDanAyaka ane AkSapaTalikanA hAthe lakhAyelAM che. adhikAMza jaina yatio lekhanaklAmAM pravINa hatA ane potAnA upayoga mATe ghaNAM pustako lakhatA hatA. moTA moTA AcAryo paNa niyamita lekhanakArya karatA rahetA hatA. lahiyAo potAnA hAthe lakhAyelA granthonA aMte lakhavAno samaya, sthAna, potAnuM nAma vagereno ullekha pAMcadasa paMktiomAM karatA hatA. A lekhone puSpikAlekha paNa kahe che. A puSpikAlekhomAM aneka rAjA, rAjasthAna, samaya, padavI, amAtya vagere pradhAna rAjyAdhikArIonA vize tathA bIjI aitihAsika bAbato vize ullekho maLe che. 447 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 jena kAvyasAhitya ahIM ItihAsanA nirmANamAM puSyikAlekhonA upayoganuM eka udAharaNa rajU karIe chIe. gUrjaranareza siddharAja jayasiMhanA nAma sAthe prabandho tathA lekhomAM siddhacakravartI, tribhuvanagaMDa, avantInAtha vagere biruda joDAyelAM maLe che. A vizeSaNo zA mATe lAgyAM ane emano krama zuM che tenI vigata granthomAM maLatI nathI. zilAlekha ane tAmrapatra paNa te jaNAvavAmAM samartha nathI. paraMtu temano prAmANika AdhAra A puSyikAlekhomAM maLe che. saM. 1157mAM lakhAyelI nizIthacUrNi pustakamAM lipikAre lipibaddha karavAnA samayano nirdeza karatAM "zrInaviSe evo sAmAnya ullekha karyo che. ItihAsa dvArA ApaNe jANIe chIe ke te vakhate jayasiMha nAno hato ane tethI tenA vatI tenI mAtA mInaLadevI rAjya calAvatI hatI. te samaye tenA parAkramano prAraMbha thayo na hato. saM. 1164mAM lakhAyelI "jIvasamAsavRttinI puSyikAmAM te narezane "samastara/govanavinita mahAragAdharIna paramezvara zrI nalida va' vagere birudothI yukta lakhyA che. tethI jANavA maLe che ke te samaye te rAjataMtrane svataMtrapaNe calAvI rahyA hatA. saM. 1166mAM lakhAyelI "AvazyakasUtra'nI puSyikAmAM te narezane mahArAjAdhirAjanI sAthe "mailokyagaMDa' vizeSaNa ApavAmAM AvyuM che. A te rAjAnA, "barbara' nAmanA rAjAne jItavAnA parAkramane sUcave che. saM. 1179mAM lakhAyelI "paMcavAstuka graMthanI puSyikAmAMthI jANavA maLe che ke teno mahAmAtya zAstuka hato ane tyAra pachI te ja varSamAM lakhAyelI uttarAdhyayanasUtra'nI puSyikAmAM jayasiMhanuM biruda "siddhacakravartI ApavAmAM AvyuM che ane mahAmAtyanuM nAma Azuka ApyuM che. lAge che ke te vakhate zAntake nivRtti laI lIdhI hatI. Ama gujarAtanA anya rAjAono ItihAsa lakhavAmAM A pudhdhikAlekhono prayoga upayogI puravAra thayo che. 1. jainapustakaprazastisaMgraha (siMghI jaina granthamAlA, kramAMka 18), pR. 19. 2. ejana, pR. 100 3. ejana 4. ejana, pR. 65 5, ejana, pR. 101; ame amArA grantha "poliTikala hisTrI opha nordhana InDiyAmAM A jAtanI anya puSpikAono upayoga karIne ItihAsanuM nirmANa karyuM che. Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 449 paTTAvalI ane gurnAvali jema brAhmaNo ane upaniSadonA samayamAM adhyetAo brahmAthI laIne mAtmafmaradhIta' sudhInA vidyAvaMzanuM smaraNa karatA hatA tema jaino paNa zramaNa bhagavAna mahAvIrathI zarU karIne temanA gaNa ane gaNadharonI paraMparAnuM smaraNa karatAM kAlAntaranA AcAryonI guruziSya paraMparA dvArA potAnA vidyAvaMzanI pUrI nodha rAkhatA hatA. tethI jaina saMgha e jIvita saMsthA banI rahyo. jema zAsaka rAjAonI vaMzAvalI cAlatI hatI tema dharmazAsaka AcAryonI hatI.1 jaina saMghanA saMgaThananI mUla rekhA kalpasUtramAM maLe che. temAM maLatI paTTAvalI ane sthavirAvalInuM samarthana mathurAnA kaMkAlITIlAmAMthI prApta pahelI-bIjI sadInA pratimAlekhothI thAya che. tyAMno zaktizALI saMgha samasta uttarApathamAM prakhyAta hato. kAlAntare saMghanuM eka prAntIya saMgaThana dhIre dhIre vadhatuM gayuM. AgamomAM bIjI paTTAvalI nanTisUtragata sthavirAvalI che, tenI racanA AcArya devardhigaNi kSamAzramaNe karI hatI. A 43 gAthAonI che. temAM anuyogadharonI arthAta sudharmAthI devardhigaNi sudhInI paTTAvalI ApavAmAM AvI che. mahAvIra pachI jaina saMghamAM saMpradAyabhedanAM kAraNonuM saMkalana to vibhinna granthomAM karavAmAM AvyuM che paraMtu te saMbaMdhI IsvI sananI prAraMbhika sadIonA digaMbara-zvetAMbara saMpradAyabhedanAM adhaaitihAsika upAkhyAna ApaNane haribhadra ane zAntisUrinI TIkAomAM maLe che, temAM boTika matanI utpatti ApavAmAM AvI che ane tevI ja rIte hariSaNanA bRhatkathAkozamAM, devasenanA darzanasAramAM (vi.saM.999), dvitIya devasenanA bhAvasaMgrahamAM tathA ratnanadinA bhadrabAhucaritamAM zvetAMbara saMghanI utpattinI kathA ApI che. 1. jinaratnakoza, pR. 108-109mAM gurnAvalionI tathA pR. 232mAM paTTAvalIonI sUcI ApavAmAM AvI che. 2. paTTAvalI paTTadharAvalInuM saMkSipta rUpa che. paTTano artha Asana yA sammAnanuM sthAna che. rAjAonA Asanane siMhAsana kahe che ane guruonA Asanane paTTa kahe che. A paTTa upara AsIna guruone paTTadhara ane temanI paraMparAne paTTAvalI kahe che. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 jaina kAvyasAhitya digaMbara saMpradAyanI paTTAvalIonuM prAcIna rUpa keTalAka prAcIna zilAlekhomAM tathA tiloyapaNatti, pakhaMDAgamanA vedanAkhaMDanI dhavalA TIkA, kasAyapAhuDanI jayadhavalA TIkA, jinasenakRta AdipurANa, dvitIya jinasenakRta harivaMzapurANa, guNabhadrakRta uttarapurANa ane IndranadinA zrAvatAra (lagabhaga 16mI sadI)mAM maLe che. A badhAmAM ApavAmAM AvelI AcAryaparaMparAo kevalI, caturdazapUrvadhara, dazapUrvadhara, ekAdazAMgadhara vagere AcAryo sudhInI che. madhyakALamAM pazcima ane dakSiNa bhAratamAM jainAcAryonA vividha saMgha, gaNa, gaccha udayamAM AvyA ane temano saMbaMdha prAcInakALanI paTTadharaparaMparA sAthe che e darzAvavA mATe aneka prakAranI zvetAMbara ane digaMbara saMpradAyanI paTTAvalIo ane gurnAvalio racavAmAM AvI. vartamAna kALamAM A paTTAvalIonA sArA moTA saMgraho prakAzita thayA che, temAM zvetAMbara paTTAvalIonA saMgraho ullekhanIya che - muni darzanavijaye saMpAdita karelo paTTAvalIsamuccaya be bhAgamAM; muni jinavijayajIe saMpAdita karela vividhagacchIya paTTAvalIsaMgraha ane kharataragaccha bRhadgurvAvali; 5. kalyANavijayagaNikRta paTTAvalIparAgasaMgraha ane muni hastimale saMkalita karelo paTTAvalIprabandhasaMgraha vagere. digaMbara saMpradAyanI aneka paTTAvalIo - jemake senagaNa paTTAvalI, naMdisaMgha balAtkAragaNa sarasvatIgaccha paTTAvalI, mUla (nandi) saMghanI bIjI paTTAvalI, zubhacandrAcAryanI paTTAvalI ane kAThAsaMgha gurvAvali 1. DaoN. vidyAdhara joharApurakara saMpAdita bhaTTAraka sampradAyanA prAraMbhamAM AmAMthI keTalIkanuM saMkSipta vivaraNa ApavAmAM AvyuM che. 2. paTTAvalIo saMskRta, prAkRta, rAjasthAnI, gujarAtI ane kannaDa bhASAomAM lakhAyelI maLe che. 3. InDiyana enTIkverI, bhAga 11, pR. 245-256mAM Extracts from the Historical Records of the Jains aMtargata kharataragaccha paTTAvalI (saM. 1876)mAM 7) zvetAmbara paTTadharono tathA tapAgaccha paTTAvalImAM (saM. 1732) 61 paTTadharono paricaya ApavAmAM Avyo che. InDiyana enTIkverI, bhAga 23, pR. 169-182mAM Pottavalis of the Anchala Gaccha and other Gacchashi 9 u$lacul ane InDiyana enTIkverI, bhAga 19, pR. 233-242mAM Pattavali of Upakesha Gaccha ApavAmAM AvI che. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 451 vagere - jaina siddhAnta bhAskaranA prathama bhAgamAM tathA jainahitaiSI, varSa 6, InDiyana enTIkverI, bhAga 20-21 tathA bhaTTAraka sampradAyamAM maLe che. ukta svatantra racanAo uparAMta zilAlekho ane tAmrapatronA prAraMbha ane antamAM bahudhA jainAcAryo tathA dharmaguruonI vistIrNa paTTAvalIo ApavAmAM AvI che : jemake - jainazilAlekhasaMgraha (DaoN. hIrAlAla jaina saMpAdita), bhAga 1mAM zravaNabelagolAmAMthI maLela lekha saMkhyA 1 ane 105 tathA 42, 43, 47 ane 50mAM digaMbara saMpradAyanA AcAryonI, zatruMjaya tIrthanA AdinAtha maMdiranA zilAlekhamAM (vi.saM. 1650) tapAgacchanI paTTAvalI ane aNahilapATaNanA eka lekha (epi. InDikA, bhAga 1, pR. 31-324)mAM kharataragacchanA udyotanasUrithI jinasiMhasUri sudhInA 45 AcAryonI paTTAvalIo ApI che. pratyeka saMgha, gaNa ane gacchanI paTTAvalImAM bhagavAna mahAvIrathI zarU karIne Aja sudhInA jaina paTTadhara AcAryonI zRMkhalAbaddha paraMparA surakSita che ane guruziSya paraMparAnA rUpamAM ullekha karatAM sAthe sAthe jaina saMghanA AcAryonAM yazasvI kAryonuM vivaraNa paNa gUMthI levAmAM AvyuM che. ahIM ame keTalIka paTTAvalIo yA gurnAvaliono paricaya ApIzuM. vicArazreNI yA sthavirAvalI AmAM paTTadhara AcAryonI paraMparAnI sAthe sAthe keTalAka rAjAonI paraMparAgata tithio sahita sUcI ApavAmAM AvI che, te ItihAsanI daSTie bahu mahattvapUrNa siddha thaI che. banne rA'thI zarU thanArI keTalIka prAkRta gAthAonI vRttinA rUpe saMskRta gadyamAM lakhAyelI A racanA che. temAM bhagavAna mahAvIra ane vikramAditya 1. bhAga 20, pR. 341mAM Two Pattavalis of the Saraswati Gaccha of Digambara Jains ane bhAga 21, pR. 57mAM Three further Pattavalis of Digambaras. 2. jinaratnakoza, pR. 352; jaina sAhitya saMzodhaka, khaMDa 2, aMka 304, san 1925; AnuM saMkSipta vivaraNa jarnala opha dha bomba brAMca opha royala eziyATika sosAyaTI, bhAga 9, pR. 147mAM ApyuM che. lekhake potAnA granthaPolitical History of Northern India from Jain SourcesmAM Ano khAsso upayoga karyo che. Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 vacce 470 varSano gALo batAvyo che. temAM prasiddha AcArya kAlaka tathA jinabhadra ane haribhadranuM paNa varNana ka2vAmAM AvyuM che. tenAthI gujarAtanA aneka rAjAonA rAjyakAlanI mAhitI maLe che. jaina kAvyasAhitya tenI racanA prasiddha grantha prabandhacintAmaNinA kartA meruttuMge karI che. gaNadharasArdhazataka AmAM 150 gAthAo che. temAM kharataragacchanA AcAryonuM jIvanavRtta ApyuM che. tenI racanA jinavallabhasUrinA ziSya jinadattasUrie (vi.saM.1211thI pahelAM) karI hatI. temAM lakhyuM che ke vardhamAnasUrinA ziSya ane paTTadhara jinezvarasUrine kharataranI upAdhi ApavAmAM AvI hatI, tethI gacchanuM nAma kharatara thaI gayuM. jinapatisUrinA ziSya sumatigaNie saM. 1295mAM AnA upara 6000 granthAgrapramANa vRtti lakhI che. mUla ane vRtti bannene paTTAvalI paNa kahevAmAM Ave che. A banne upara sarvarAjagaNanI TIkA ane padmamandiragaNinI vRtti (saM.1646) paNa maLe che. kharataragacchabRhadgurvAli ra A grantha 4000 zlokapramANa che. temAM vikramanI agIAramI sadInA prAraMbhamAM thayelA AcArya vardhamAnasUrithI laIne caudamI sadInA aMte thayelA jinapadmasUri sudhInA kharataragacchanA mukhya AcAryonAM vistRta carito varNavAyAM che. gurvAvala arthAt guruparaMparAnAM ATalAM vistRta ane vizvasta caritonuM varNana karanAro Avo koI bIjo grantha Aja sudhI jANyo nathI. AmAM pratyeka AcAryanuM jIvanacaritra ghaNuM vistArathI ApyuM che. kayA AcArye kyAre dIkSA lIdhI, kyAre AcAryapadavI meLavI, kayA kayA pradezamAM vihAra karyo, kyAM kyAM comAsAM karyAM, kayAM kayAM sthAnoe kevo dharmapracAra karyo, keTalAM ziSyaziSyAone dIkSA ApI, kayA kayAM vidvAnanI sAthe zAstrArtha yA vAdavivAda karyo, kayA rAjAnI sabhAmAM kevuM sammAna meLavyuM, ItyAdi aneka jarUrI vAtonuM A granthamAM ghaNI ja vizada 1. jinaratnakoza, pR. 103 ane 232 (v-vi); hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1916; gAyakavADa orienTala sirijha, bhAga 27nA pariziSTamAM prakAzita, 2. jinaratnakoza, pR. 101; siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 42, muMbaI, vi.saM. 2013, Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 453 rIte varNana karavAmAM AvyuM che. gujarAta, mevADa, mAravADa, siMdha, vAgaDa, paMjAba ane bihAra vagere dezomAM, aneka gAmomAM rahenAra seMkaDo dharmiSTha ane dhanika zrAvakazrAvikAonAM kuTuMbono ane vyaktiono nAmollekha maLe che, sAthe sAthe ja temaNe kyAM kevI rIte pUjA-pratiSThA ane saMghotsava vagere dharmakAryo karyA, enuM nizcita vidhAna maLe che. aitihAsika dRSTie A grantha viziSTa prakAranI eka anokhI kRti che. temAM rAjasthAnanA aneka rAjavaMzo saMbaMdhI ItihAsasAmagrI, rAjakIya hilacAla ane upadrava tathA bhaugolika vAto ApavAmAM AvI che. 1 kato - prastuta gurnAvalimAM saM. 130pa ASADha zu. 10 sudhIno vRttAnta to zrI jinapatisUrinA vidvAna ziSya zrI jinapAlopAdhyAye dilhInivAsI zeTha sAhujInA putra hemacandranI abhyarthanAthI saMkalita karyo che. te pachIno vRttAnta paNa paTTadhara AcAryonI sAthe rahenArA vidvAna munio dvArA lakhAyo hoya ema jaNAya che. tenI eka prati 86 patronI che ane 15-16mI sadImAM lakhAyelI bIkAneranA kSamAkalyANa jJAnabhaMDAramAM vidyamAna che. temAM saM. 1313 sudhIno ItihAsa varNavAyo che. 2 vRddhAcAryaprabandAvali gurnAvalinA rUpamAM A kRti prAkRta bhASAmAM che. temAM vardhamAnasUrithI laIne jinaprabhasUri sudhInA dasa AcAryonuM varNana ApavAmAM AvyuM che. jinaprabhasUri vividhatIrthakalpa vagere aneka granthonA praNetA che. te potAnA samayamAM khUba prabhAvazALI ane pratibhAsampanna AcArya hatA. temanuM sanmAna dilhInA bAdazAha muhammada tugalaka karatA hatA, A vAta keTalIya paTTAvalIo ane prabandhAtmaka 1. siMghI jaina granthamAlAthI prakAzita ukta granthanI bhUmikAmAM pU. 6-12mAM A gurvAvalinA aitihAsika mahattvane darzAvato zrI agaracanda nAhaTAno lekha prakAzita che. 2. tenA pachI ItihAsa jANavA mATe ApaNane koI paNa A koTinI gurvAvali upalabdha nathI paraMtu zRMkhalAbaddha ItihAsa lakhavAnI prathA uttarakALe barAbara cAlu rahI che. saM. 1860nI eka sUcI anusAra jesalameranA suprasiddha jaina jJAnabhaMDAramAM te samaye 312 patronI eka gurnAvali vidyamAna hatI. 3. siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 42, pR. 89-96. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya kRtiomAMthI jANavA maLe che. paraMtu jinaprabhasUrinuM nAma suddhAM upara jaNAvelI kharataragacchagurvAvalimAM ApavAmAM AvyuM nathI. A uparathI jaNAya che ke ukta gurvAvalinA saMkalanakartAno mukhya uddezya potAnI ja guruparaMparAnuM mahattva darzAvavAnuM hatuM ane anya gacchIya yA anya zAkhIya AcAryo vize upekSAbhAva rAkhavAnuM hatuM. A prabandhAvalinuM nirmANa jinaprabhasUrinI ziSyaparaMparAnA koI ziSya karyuM che. 454 kharataragacchapaTTAvalIsaMgraha A cAra paTTAvalIono saMgraha che. muni jinavijayajIe saMgraha karI tenuM saMpAdana karI prakAzita karyo che. temAM eka to prazastinA rUpamAM che, temAM kula 110 saMskRta padya che ane te AcArya jinahaMsasUrinA samayamAM racAI che paraMtu tenA kartAnuM nAma nathI ApyuM. jinahaMsano samaya vi.saM.1582 che ane te ja varSamAM te racAI che. temAM kharataragacchanA AcAryono samaya vyavasthita Apyo che. bIjI paTTAvalI saMskRta gadyamAM che. tenI racanA saM. 1674mAM thaI che. tagata tithikrama avyavasthita che. trIjI paTTAvalI paNa avyavasthita che. temAM jaNAvela paTTaparaMparA tathA tithikrama badhuM avyavasthita che. cothI paTTAvalI saM. 1830mAM amRtadharmanA ziSya upAdhyAya kSamAkalyANe racI che. A prathama traNa paTTAvalIo sAthe ghaNI badhI maLatI Ave che. 2 kharataragacchanI aneka hastalikhita paTTAvalIono paricaya paM. kalyANavijayagaNie saMpAdita karela paTTAvaliparAgasaMgrahamAM che tathA maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigranthamAM 23 paTTAvalIo ane gurvAvalionI sUcI ApavAmAM AvI che. 1. jinaratnakoza, pR. 101; pUraNacandrajI nAhara dvArA kalakattAthI san 1932mAM prakAzita. 2. jinaratnakoza, pR. 101 3. ka. vi. zAstrasaMgraha samiti, jAlora. 4. dvitIya khaMDa, pR. 31-32. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya gurvAli 1 munisundarasUrie saM. 1466mAM eka vijJaptigrantha potAnA guru devasundarasUrinI tevAmAM samarpita karyo hato, tenuM nAma che tridazataraMgiNI. A vijJaptipatranuM sothI vadhu mahattva saMskRta sAhitya ane ItihAsamAM che. AnA jevo vistRta ane prauDha patra koIe lakhyo nathI. te 108 hAtha lAMbo hato ane temAM eka ekathI caDiyAtAM vicitra ane anupama seMkaDo citro hatAM tathA hajAro kAvyo (po) temAM dekhAtAM hatAM. temAM traNa stotra ane 61 taraMgo hatA. vartamAnamAM te Akho maLato nathI. kevaLa trIjA stotrano gurvAli nAmano eka vibhAga ane prAsAda Adi citrabandha aneka stotra jyAMtyAM phelAyelAM maLe che. 455 A gurvAvalimAM vividha chaMdomAM racAyelAM 496 padya che. temAM zramaNa bhagavAna mahAvIrathI zarU karI lekhaka sudhI tapAgacchanA AcAryono saMkSipta ane vizvAsapAtra ItihAsa che. gurvAli yA tapAgacchapaTTAvalIsUtra 3 Ane ukta be nAmo uparAMta kaivala paTTAvalI paNa kahe che. A 21 prAkRta padyonI gurvAli che. te prAcIna paTTAvalIone AdhAre ghaNI sAvadhAnIthI taiyAra karavAmAM AvI che. temAM bhagavAna mahAvIrathI laIne tapAgacchanA AcArya hIravijayasUri ane temanA ziSya vijayasenasUri sudhI 59 AcAryonI paTTadhara paraMparA ApavAmAM AvI che. tenA kartA dharmasAgaragaNi che. tenA upara svopajJa vRtti paNa che, tenA aMte lakhyuM che ke A paTTAvalI zrI hIravijayasUrIzvaranA AdezathI upAdhyAya zrI vimalaharSagaNi, upAdhyAya kalyANavijayagaNi, somavijayagaNi, paM. labdhisAgaragaNi pramukha gItArthoe ekaThA thaIne saM. 1648nA caitra vada 6 zukravAre ahamadAbAda nagaramAM zrI munisundarakRta gurvAvali, jIrNa paTTAvalI, duSmamAsaMgha stotrayaMtraka AdinA AdhAre saMzodhita karI che. 1. jinaratnakoza, pR. 109; yazovijaya jaina granthamAlA, vArANasI, saM. 1961. 2. zrImahAparvAdhirAja zrIparyuSaNAparvavijJaptitridazataraGgiNyAM tRtIye zrIguruvarNanasrotasi gurvAvalinAmni mahAhRde'nabhivyaktagaNanA ekaSaSTistaraMgAH / 3. jinaratnakoza, pR. 108; paTTAvalIsamuccaya (vIramagAma, 1933), bhAga 1, pR. 41-47; paTTAvalIparAgasaMgraha (jAlora, 1966), pR. 133-155. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 tapAgacchanI mukhya zAkhA ane prazAkhAonI aneka paTTAvalIone jevI ke upAdhyAya guNavijayagaNikRta tapAgaNayatiguNapaddhati, upAdhyAya meghavijayakRta tapAgacchapaTTAvalI, upAdhyAya ravivardhanakRta paTTAvalIsArodvAra, nayasundarakRta bRhatpauSadhazAlikapaTTAvalI (prAkRta), laghupauSadhazAlikapaTTAvalI, tapAgacchasAgarazAkhApaTTAvalI 1-2-3, vijayasaMvignazAkhApaTTAvalI, sAgarasaMvignazAkhA, vimalasaMvignazAkhA, pArzvacandragacchapaTTAvalI 1-2, bRhadgacchagurvAvali, ukezagIyapaTTAvalI, paurNamikagacchapaTTAvalI, aMcalagacchapaTTAvalI, pallivAlagacchIyapaTTAvalI vagerene paTTAvalIparAgasaMgrahamAM paM. kalyANavijayagaNie saMkalita karI che. temanuM vaiziSTaya ane mahattva paTTAvalIparAgasaMgrahamAMthI jANI levuM joIe. digaMbara saMpradAyanI keTalIka paTTAvalIono saMkSipta paricaya nIce Apyo che. senapaTTAvalI jaina kAvyasAhitya senagaNanI be paTTAvalIo maLe che. pahelI 47 saMskRta paghomAM che. te bhaTTAraka lakSmIsena (saM.1580 lagabhaga) sudhI che. bIjI saMskRta gadyamAM che. te lagabhaga 50 anucchedonI racanA che. temAM senagaNanA 47mA paTTadhara dilhI siMhAsananA adhIzvara chatrasena bhaTTArakanI guruparaMparAnuM varNana che. gaNanA anusAra chatrasena senagaNanA 47mA bhaTTAraka hatA. temano samaya saM. 1754 hato. banne paTTAvalIomAM ullikhita AcAryomAM bhImasenathI kaMIka aitihAsika svarUpa dekhAya che. tenA pahelAM paNa 26 bhaTTArakonuM varNana AvyuM che. bIjI paTTAvalImAM AvelA aMtima bhaTTAraka chatrasenano prabhAva kAraMjAthI dilhI sudhI hato. temanI keTalIya kRtio maLe che. balAtkAragaNanI paTTAvalIo balAtkAragaNa ane tenI vibhinna zAkhAono paricaya 'bhaTTAraka sampradAya'mAM vyavasthita rIte Apyo che. tenI IDara zAkhAnI be paTTAvalIo prakAzamAM AvI 1. jaina enTIkverI, bhAga 14, aMka 2, pR. 1-7. 2. jaina siddhAnta bhAskara, varSa 1, pR. 38; AnAthI kaMIka bhinna ane vadhu sArI prati zrI mA. sa. mahAjana, nAgapuranA saMgrahamAM che. vizeSa vivecana mATe juo DaoN. vi. joharApurakara saMpAdita bhaTTAraka sampradAya, pR. 26-38. Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 457 che. pahelI saMskRta gadyamAM che. temAM bhaTTAraka padmanadi, sakalakIrti, bhuvanakIrti, jJAnabhUSaNa, vijayakIrti, zubhacandra (pAMDava purANa vagere aneka granthonA kartA), sumatikIrti, guNakIrti ane vAdibhUSaNa sudhInI paraMparA ApavAmAM AvI che, tathA te bhaTTArakono mahimA, granthakartutva vagere upara prakAza nAkhavAmAM Avyo che. vAdibhUSaNano samaya saM. 16pa2 AsapAsa che. ukta paTTAvalInA aneka bhaTTAraka sArA granthakAra hatA. - IDara zAkhAnI bIjI paTTAvalI (gurnAvali) saMskRta chaMdomAM che, temanI saMkhyA 63 che. AmAM bhaTTAraka sakalakIrtithI laIne candrakIrti (saM.1832) sudhInI paraMparA ApavAmAM AvI che. A gurnAvali bahu mahattvanI che. temAM guddhiguptathI laIne abhayakIrti sudhI lagabhaga 100 AcAryonAM nAma ApyAM che, A AcAryo vanavAsI hatA ane temane balAtkAragaNanI prAcIna paraMparA sAthe joDavAmAM AvyA che (1-21 padya sudhI). te pachI uttara bhAratanI bhaTTArakapIThonI paraMparA vasantakIrtithI zarU karavAmAM AvI che (padya 21). vasantakIrtinA vize kahevAmAM Ave che ke te ja digaMbara munionA vastradhAraNanA pravartaka hatA. temanI jAti badheravAla hatI ane temanuM nivAsasthAna ajamera hatuM. te saM. 1264nI mAgha zu. panA dine padArUDha thayA hatA tathA 1 varSa 4 mAsa paTTa para hatA. temano ullekha bijoliyAnA zilAlekhamAM paNa thayo che. vasantakIrti pachI kramaza: vizAlakIrti, zubhakIrti, dharmacandra, ratnakIrti, prabhAca (74 varSa sudhI paTTAdhIza), pAnadi thayA. bhaTTAraka paghanandinA traNa pramukha ziSyoe traNa bhaTTArakaparaMparAo zarU karI. te traNa paraMparAono AgaLa upara aneka prazAkhAomAM vistAra thayo. temAMthI IDara zAkhAnA sakalakIrti ane temanI bhaTTaparaMparAnuM varNana prastuta gurnAvalinA padya 32thI 62 sudhImAM vistArathI ApyuM che. zubhacandrathI cAlu thayelI dilhIjayapurazAkhAnuM varNana bIjI gurnAvalimAM ApyuM che tathA devendrakIrtithI cAlu thayelI paraMparA sUratazAkhAnI anya paTTAvalIomAM jovI joIe. 1. jaina siddhAnta bhAskara, varSa 1, kiraNa 4, pR. 46 prabhUti; vizeSa vivecana mATe juo - bhaTTAraka sampradAya, pR. 153-1pa6. 2. jaina siddhAnta bhAskara, varSa 1, kiraNa 4, pR. 51 vagere; bhaTTAraka sampradAya, pR. 153 158. 3. jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 490 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 jaina kAvyasAhitya balAtkAragaNa-dilhI-jayapurazAkhAnI eka paTTAvalI 42 ponI maLe che. A paTTAvalI IDarazAkhAnI ukta 63 padyonI gurnAvalimAM kaMIka pheraphAra karI banAvavAmAM AvI che. tenAM 26, 27 ane 28mA padya ukta gurnAvalimAM kramazaH 27, 29 ane 30mA padya che. padya 29mAM ukta zAkhAnA zubhacandra (saM.14501507) bhaTTArakanuM varNana che. tyAra pachI ukta zAkhAnA jinacandra, prabhAcandra, candrakIrti, devendrakIrti ane narendrakIrtinuM varNana karI A paTTAvalI samApta thAya che. temAM bhaTTAraka jinacandra ati prasiddha che. temanA dvArA pratiSThita mUrtio sauthI vadhu che. pratiSThAkartA zeTha jIvarAja pApaDIvAlanA prayatnothI A hajAro mUrtio bhAratanA khUNe khUNe pahoMcI che. temanI pratiSThA saM. 1548 akSayatRtIyAnA dine thaI hatI. balAtkAragaNa-bhAnupurazAkhA tathA sUratazAkhAnI paTTAvalIo paNa saMskRta bhASAmAM racAyelI maLI che. pahelImAM saMskRta papa-pa6 paDyo che. A zAkhAno prAraMbha bhaTTAraka sakalakIrtinA praziSya bhaTTAraka jJAnakIrtithI thAya che. prastuta paTTAvalInA 34 padyo sudhI prAcIna paraMparAnuM varNana karIne pachI A zAkhAnA paTTadharonuM varNana 35mA padhathI karyuM che. AmAM jJAnakIrtithI (saM.1534) laIne bhaTTAraka ratnacandra (saM.1774-86) sudhInI paraMparA ApavAmAM AvI che. sUratazAkhAnI paTTAvalI saMskRta gadyamAM che ane temAM paNa pUrvAcAryothI saMbaMdha joDIne bhaTTAraka padmanadinA ziSya devendrakIrtithI (saM. 1493) zarU thayelI ukta zAkhAnuM vistArathI varNana karavAmAM AvyuM che. te varNanane ukta zAkhAnA bhaTTAraka vidyAnadinA (saM. 1805-1822) ziSya devendrakIrti (saM.1842) sudhI lAvI samApta karavAmAM AvyuM che. tene nasiMghabiradAvalI paNa kahevAmAM Ave che. tenI racanA devendrakIrti (dvitIya)nA ziSya sumatikIrtie karI che. 1. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 1, kiraNa 4, pR. 81; A paTTAvalInA pramANa tarIke keTalAka zilAlekho ApavAmAM AvyA che. vizeSa vivecana mATe juo bhaTTAraka sampradAya, pR. 97-113. 2. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 9, pR. 108-109; bhaTTAraka sampradAya, pR. 159- 168. 3. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 9, pR. 46-53; bhaTTAraka sampradAya, pR. 169-201. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 4pa9 balAtkAragaNanI eka paTTAvalI prAkRta bhASAmAM paNa maLe che. tene nadisaMdhabalAtkAragaNa-sarasvatIgacchanI paTTAvalI kahevAmAM Ave che. kASThAsaMgha-mAthuragacchapaTTAvalI A paTTAvalI pa3 saMskRta padyomAM racAI che. tenA 21 padyomAM kASThAsaMghanA prAcIna paTTadharonAM nAmo ApyA pachI madhyakAlIna mAthuragacchanI mAdhavasenathI (13mI sadIno pUrvAdhI zarU thayelI paraMparAnuM 22mA padyathI vistArathI varNana karavAmAM AvyuM che. A varNana antima paTTadhara munIndrakIrti (saM.1952) sudhI pahoMcI samApta thayuM che. tenA kartAnuM nAma ajJAta che. A eka sArI kAvyAtmaka kRti che. kASThAsaMgha-lADavAgaDa-punnATagacchapAvalI A saMskRta gadyamayI kRti che. temAM ullekhAyelA AcAryomAM mahendrasena (12mI sadIno uttarArdha) pahelI aitihAsika vyakti jaNAya che. temaNe triSaSTipuruSacaritra lakhyuM hatuM ane mevADamAM kSetrapAlane upadeza ApI camatkAra dekhADyo hato. temanI pahelAM aMgajJAnI AcAryo pachI kramathI vinayadharathI laIne kezavasena sudhI 16 AcAryono ullekha che tathA mahendrasenanI paraMparAnA tribhuvanakIrti (16mI sadI) sudhInuM varNana che. tIrthamAlAo bhAratIya anya dharmonI jema jainonAM paNa potAnAM tIrtho che. A jaina tIrtho uttarathI dakSiNa sudhI ane pUrvathI pazcima sudhI sArA bhAratamAM phelAyelAM che. te tIrthonAM darzanavaMdana mATe prAcIna kALathI ja jaina saMghapati ane munigaNa samArohapUrvaka lAMbI-lAMbI yAtrAo karatA hatA ane temanI yAtrAonuM vivaraNa ane tIrthono paricaya teo lakhatA hatA. A yAtrAo ane tIrthono paricaya 1. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 1, pR. 103-107; bhaTTAraka sampradAya, pR. 213 247. 2. zrI mA.sa.mahAjana, nAgapuranA saMgrahamAM; bhaTTAraka sampradAya, pR. 248-262. 3. premI abhinandana granthamAM jaina sAhitya kA bhaugolika mahattvanA lekhaka zrI agaracaMda nAhaTAe tIrthamAlAviSayaka prakAzita sAmagrIno paricaya Apyo che. Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 jaina kAvyasAhitya moTAM moTAM purANomAM ane caritAtmaka granthomAM vistArathI ApavAmAM Avyo che. A vAtano ullekha ame vividha prasaMgoe karatA AvyA chIe. A viSaya upara svataMtra kRtio paNa racAI che. A viSayano sauthI prAcIna grantha ApaNane dhanezvarasUrino "zatruMjayamAhAbhya' (13mI sadIno pUrvArdha) nAmano maLyo che. teno paricaya tIrthamAhAbhyaviSayaka kathAomAM ame ApI dIdho che. digaMbara saMpradAyanA lekhakoe paNa 13mI sadImAM keTalIka tIrthamAlAonuM praNayana karyuM che. temAM prathama ullekhanIya nAnI-nAnI be bhaktio che : pahelI prAkRta nirvANabhakti ke nirvANakAMDa ane bIjI saMskRta nivaNabhakti." prAkRta nirvANabhakti yA nirvANakAMDamAM covIsa tIrthaMkara ane anya RSimunionAM nirvANasthAnono nirdeza karI tyAMthI mukti meLavanArane namaskAra karavAmAM AvyA che. nirvANakAMDamAM kevaLa 19 gAthAo maLe che. tenI aneka pratio maLe che, te badhImAM gAthAsaMkhyA ekasarakhI nathI. kyAMka kyAMka garabaDa paNa che. nirvANakAMDanA aMte kyAMka kyAMka ATha gAthAo vadhAre paNa lakhelI maLe che "gaya g ("atizayakSetrakAMDa) nAmathI. paraMtu evuM lAge che ke te judo ja che. bhASAkAra paM. bhagavatIdAse A ATha gAthAono to anuvAda ja nathI karyo. bIjI saMskRta nirvANabhaktimAM 32 padya che. tenAM pahelAM 20 padyomAM kevaLa mahAvIranAM pAMce kalyANakonuM varNana che ane pachI AgaLanAM 12 padyomAM kailAsa, campApura, giranAra, pAvApura, amedazikhara, zatruMjayano ullekha mAtra karI anya nirvANasthAnonAM nAma mAtra ApyAM che. pahelAM 20 pone vAMcIne to lAge che ke te eka svataMtra stotranAM paDyo che jemanA aMte tene vAMcavAthI pAThakone naralokadevalokanuM sukha bhogavyA pachI mokSapada prApta thAya che evuM darzAvyuM che. banne bhaktio svataMtra racanAo che. prAkRta nirvANakAMDamAM pazcima bhAratanAM keTalAMka evAM tIrthonAM nAma che je saMskRta nirvANabhaktimAM nathI ane saMskRta nirvANabhaktimAM varNavAyelAM keTalAMka tIrthonAM nAma prAkRta nirvANakAMDamAM nathI. tethI evuM jaNAya che ke banne bhaktio vibhinna kAlonI racanAo che ane saMbhava che ke temanA kartAo ekabIjAnI racanAthI aparicita rahyA haze. prAkRta nirvANakAMDamAM varNavAyela keTalAMya tIrthomAMthI mokSagamana karanArA mahApuruSonuM samarthana yA to prAcIna zAstro dvArA thatuM nathI yA to viparIta puravAra 1, pR. 422-42 3. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 461 thAya che. jemake tAraura (tArApura)mAMthI varAMga AdinuM mokSe javuM lakhyuM che paraMtu varAMgacarita anusAra teo mukta thayA ja nathI paraMtu sarvArthasiddhie gayA che. gAthA 8mAM tuMgIgirimAMthI rAma, hanumAna AdinuM mokSe javuM lakhyuM che paraMtu uttarapurANa anusAra te badhA sanmedazikharamAMthI mokSe gayA che. prabhAcandranA (12mI sadI) kriyAkalApamAM saMskRta nirvANabhakti saMgRhIta che, prAkRta nirvANabhakti yA nirvANakAMDano saMgraha nathI. prabhAcandranA kathana anusAra saMskRta bhaktio pAdapUjya (?) svAmIkRta che. paraMtu A pAdapUjya yA pUjyapAda koNa che ? lakhyuM nathI. anya srotomAMthI paNa ukta lekhake racI hovAnI puSTi thatI nathI. 5. AzAdharanA (13mI sadI) kriyAkalApamAM prabhAcandranA kriyAkalApanI adhikAMza bhaktio saMgRhIta che paraMtu temaNe temanA kartAo aMge koI vAta lakhI nathI. AzAdharanA kriyAkalApamAM prAkRta nirvANabhaktinI kevaLa pAMca ja gAthAo ApavAmAM AvI che. zeSa gAthAo temAM chUTI gaI lAge che. jo ke A banne bhaktionI racanAno samaya Aja sudhI barAbara jANavAmAM Avyo nathI to paNa eTaluM to kahI ja zakAya ke te banne kavi AzAdhara pahelAMnI arthAtu cha-sADA cha so varSa pahelAMnI nizcita che. 13mI sadImAM vividha tIrthonI paricAyikA eka anya kRti zAsanacatustrizikA maLe che. temAM 26 tIrthasthAno ane temanI prabhAvazALI jaina pratimAonuM varNana maLe che. temAM kula 36 zloko che, te anuSTram mAnathI 84 zlokapramANa che. paheluM padya anuNbhamAM che ane aMtima prazastipadya mAlinI chaMdamAM che. viSayavastunAM pratipAdaka bAkInAM padyo zArdUlavikrIDita chandramAM che. badhA zArdUlavikrIDita chandonAM aMtima caraNono dvitIyAI "divAsanAM zAsana'thI samApta thAya che. tenA kartA potAnA samayanA prasiddha AcArya madanakIrti che, te digaMbara vizAlakIrtinA ziSya hatA. rAjazekharasUrie saM. 140pamAM racelA potAnA prabandhakozamAM temanA jIvana vize "madanakIrtiprabandha' nAmano eka prabandha lakhyo che. madanakIrtinI upAdhi mahAprAmANikacUDAmaNi" paNa hatI. zAsanacatustrizikAnI racanA dhArAnagarImAM karavAmAM AvI hatI. tenA lekhaka madanakIrti kavi paM. AzAdharanA samakAlIna hatA. A kRti aitihAsika daSTie 1. paM. darabArIlAla nyAyAcArya dvArA saMpAdita ane vIra sevA maMdira, sarasAvAthI san 1949mAM prakAzita; candAbAI abhinandana graMtha, pR. 403-405. Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 mahattvanI che. temAM paramAranareza jaitugidevanA samayamAM mAlavA upara thayelA muslima AkramaNano ullekha maLe che (mna che: pratApAtai:). jaina kAvyasAhitya tIrthamAlA saMbaMdhI anya racanAomAM jinaprabhasUrikRta vividhatIrthakalpa, aMcalagacchIya mahendrasUrikRta (saM.1444) tIrthamAlAprakaraNa, dharmaghoSanA ziSya mahendrasUriSkRta tityamAlAthavaNa (tIrthamAlAstavana) ane dharmaghoSakRta tIrthamAlAstavanano saMkSipta paricaya A bRhad ItihAsanA cothA bhAgamAM ApavAmAM Avyo che. gujarAtI, rAjasthAnI Adi bhASAomAM tIrthayAtrAonuM vivaraNa rajU karatA keTalAya grantho racAyA che. vijayadharmasUrie prAcInatIrthamAlAsaMgraha prakAzita karAvyo hato. vi.saM. 1746mAM zIvijaye racelI tIrthamAlA ane bra. jJAnasAgare racelI tIrthAvalI paNa ullekhanIya che. bhAratIya bhUgolanA anusaMdhAnamAM A tIrthamAlAomAMthI, purANagata tIrthamAhAtmyonI jema, bahu madada maLI zake che. vijJaptipatra varSAkALamAM zvetAMbara jaina paryuSaNa parvanA chellA divase sAMvatsarika parva ujave che, te divase 5raspara kSamAyAcanA ane kSamAdAna karavAmAM Ave che. A avasare dUravartI gurujanone je kSamApatro mokalavAmAM AvatAM hatAM temane khamApaNA yA vijJaptipatra kahevAtAM. gujarAtamAM tene TIpaNA kahe che. zvetAMbara saMpradAyanA eka varganA AcAryo zrIpUjya kahevAtA hatA. temaNe A jAtanA patralekhanano vizeSa vikAsa karyo. pahelAM A patro khamApaNA mATe lakhAtAM hatAM paNa pachIthI je sthAnIya jaina saMghane dharmaprabhAvanA mATe koI AcAryane ke munine AvatA varSe comAsuM karAvavAnI utkaMThA thatI te saMgha temane nimaMtraNa devA mATe prArthanApUrNa nimantraNapatra ke vinattipatranA rUpamAM vijJaptipatrano upayoga karavA lAgyA. AvAM vijJaptipatronuM ugamasthAna gujarAta-kAThiyAvADa hatuM paraMtu dhIme dhIme rAjasthAnathI baMgALa sudhInA kSetramAM teno prasAra thaI gayo. pahelAM to vijJaptipatro moTA kAgaLa upara lakhavAmAM AvatAM hatAM, A kAgaLa 10thI 12 IMca pahoLo raheto hato paraMtu pachI to vijJaptipatro eTalA badhA lAMbA thavA lAgyAM ke temAMno eka vi.saM.1466mAM lakhAyelo to 108 hAtha 1. zrI agaracanda nAhaTAno A viSaya uparano lekha juo. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 463 lAMbo maLyo che. A ja rIte bIkAneramAMthI 97 phuTa lAMbo ane 11 IMca pahoLo maLyo che. A lAMbA vijJaptipatromAM citrakArIne bharapUra sthAna ApavAmAM AvyuM che. preSaNasthAnano citramaya paricaya ApavAmAM Avyo che. bIkAneramAMthI maLela ukta patranA pa5 phuTamAM bIkAneranAM mukhya bajAra ane darzanIya sthAnonuM vAstavika ane kalApUrNa citraNa che. A vijJaptipatromAM jaina saMghanA sadasyono paricaya, kSetrIya bhaugolika varNana ane kyAreka kyAreka ItihAsaviSayaka ghaTanAo paNa ApavAmAM Ave che. AgrA jaina saMgha taraphathI yugapradhAna vijayasenasUri upara pATaNa mokalavAmAM Avela eka vijJaptipatramAM mugala samrATa jahAMgIre saM. 1610mAM AgrAnA jaina samAjane pharamAna Apela e ghaTanA aMkita che. temAM jahAMgIra, zAhajAdA khurrama tathA rAjA rAmadAsanAM paNa citro che. citrakAra prasiddha zAlivAhana che, te jahAMgIrI darabAranA kuzaLa citArAomAMnA eka hatA. temAM AgrAnI tatkAlIna janatAnuM paNa citrAMkana che. A rIte ja meDatAthI vIramapura mokalavAmAM AvelA 32 phuTa lAMbA vijJaptipatramAM 17 phuTamAM vividha prakAranI citrakArI ApI A vijJaptipatromAM keTalAMka to saMskRtamAM lakhAyAM che jyAre adhikAMza saMskRtamizrita sthAnIya bhASAmAM lakhAyelAM maLe che. teo gadya ane padya bannemAM maLe che. saMskRtamAM lakhAyelAM keTalAMya vijJaptipatro prathama paMktinAM AlaMkArika kAvyonA namUnAo che. temAM keTalAMya khaMDakAvya ane dUtakAvyanAM sarasa udAharaNo che. jaina kavioe dUtakAvyaprakArano upayoga A jAtanAM patro lakhavAmAM paNa 1. aneka vijJaptipatrono paricaya zrI agaracaMda nAhaTAe Apyo che. A aMge temanA nIce jaNAvelA lekho paThanIya che : (1) paune chaH sau varSa prAcIna vijJaptipatra, vikAsa, 1.1; vIra, 25.10-12. (2) bIkAnera kA sacitra vijJaptipatra, rAjasthAna bhAratI, 1.4; vIra, 24.48. (3) bIkAnera kA eka prAcIna sacitra vijJaprilekha, rAjasthAna bhAratI, 3.3-4. (4) jayapurI kalama kA eka vijJaprilekha, avantikA, 1.10. (5) udayapura kA sacitra vijJaptipatra, nAgarI pracAriNI patrikA, pa7. 2-3; jaina - sadeza, 17. 18. (6) udayapura kA eka vijJaptipatra, zodhapatrikA, 4.3. (7) upA. meghavijaya ke cAra vijJaptilekha, jaina satyaprakAza, 13.1. (8) bIkAnera jaina lekhasaMgraha kI bhUmikA, pR. 87-94. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya karyo che. A prakAranI kRtiomAM vinayavijayakRta IndudUta', vijayAmRtasUrikRta mayUradUta, meghavijayakRta meghadUta - samasyAlekha tathA cetodUta che. keTalIka vijJaptiono ahIM saMkSipta paricaya ApIe chIe : saMskRta kAvyanA rUpamAM sauthI prAcIna vijJapitra" saM. 1466nuM maLyuM che, te 108 hAtha lAMbuM che. tenuM bIjuM nAma "tridazataraMgiNI che. tene munisundarasUrie potAnA guru devasundarasUri upara lakhyuM hatuM. tenA eka bhAgamAM tapAgacchanI gurnAvali paNa che. tenuM varNana ame pahelAM ApI dIdhuM che. vijJapti triveNInAmanuM eka vijJaptipatra saM. 1484mAM jayasAgaragaNie lakhyuM che. temAM sindhadezanA malivAhanapurathI kavie aNahilapuramAM rahetA potAnA guru kharataragacchanAyaka jinabhadrasUri upara vijJaptirUpe eka patra lakhyo che, temAM temaNe potAnA tIrthapravAsa AdinuM varNana karyuM che. A suMdara kAvya che. patralekhaka jayasAgaragaNi pRthvIcandracaritrA (saM. 1503), pArzvajinAlayaprazasti (saM.1473), parvaratnAvalI Adi aneka granthonA kartA che. temanA dIkSAguru hatA jinarAja, vidyAguruo hatA jinavardhana ane upAdhyAya jinabhadrasUri. saM 1660 AsapAsa tapA. AnandavijayanA ziSya meruvijaye saMskRtamAM racelA eka vijJaptipatrano ullekha maLe che.' tyAra pachI saMskRta kAvyarUpamAM vinayavijaye racelAM traNa vijJamipatra maLe che. paheluM che IndudUta. te kAlidAsanI meghadUtanI zailImAM racAyuM che. tene vinayavijaye I 1. kAvyamAlA, 14, nirNayasAgara presa, muMbaI. 2. jaina grantha prakAzaka sabhA, amadAvAda, saM. 2000. 3. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, saMkhyA 24. 4. ejana, saMkhyA 25 5. muni jinavijaya dvArA saMpAdita vijJaptitriveNI, pR. 30 Adi. 6. jinaratnakoza, pR. 355; jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, 1916. 7. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 474-75. 8. jinaratnakoza, pR. 6papa 9. kAvyamAlA, 14, nirNayasAgara presa, muMbaI. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 465 jodhapurathI sUrata nagaramAM virAjamAna guru vijayaprabhasUri upara lakhyuM che. temAM jodhapura, jAlora, sirohI, Abu, siddhapura, amadAvAda, vaDodarA, bharuca ane sUratanuM varNana che. teno vizeSa paricaya ame dUtakAvyonA prasaMge ApIzuM. vinayavijayakRta bIjuM vijJaptipatra saM. 1994mAM lakhAyuM che. tene amadAvAda pAse AvelA bArejA gAmamAM virAjatA pote khaMbhAtamAM virAjatA potAnA guru vijayAnandasUri upara lakhyuM che. trIjuM vijJaptipatra vinayavijaye devapaTTana (prabhAsa pATaNa)thI aNahilapurapATaNamAM sthita vijayadevasUrine mokalyuM hatuM. tenI racanA adbhuta che. tenA paghono ardhAza prAkRtamAM che ane ardhIza saMskRtamAM che.' vinayavijaya hIravijayanA ziSya kIrtivijayanA ziSya hatA. temaNe nayakarNikA, patrizalpa (saMskRta gadya), zAntisudhArasa vagere aneka granthonI racanA karI DaoN. hirAnanda zAstrIe lakhelo grantha Ancient vijnaptipatrasmAM lagabhaga 24 vijJaptipatrono paricaya ApavAmAM Avyo che. temAM aneka vijJaptipatro rAjasthAnI ane gujarAtI bhASAmAM che. lagabhaga 6 saMskRtamAM che : 3. ghoghA vijJaptipatra saM. 1717; 4. devAsa vijJapti (18mI sadI); -8. be bhagna vijJaptipatra; 9. zinora vijJapitra saM. 1821; 15. zinora vijJaptipatra saM. 1833 (AMzika saMskRta ane AMzika rAjasthAnI). anya vijJaptipatromAM upAdhyAya samayasundare (18mI sadI) racelA vijJamipatra (mahAdaMDakastutigarbha), jJAnatilakakRta (18mI sadI) vijJapitra vagereno ullekha maLe che. abhilebasAhitya koI paNa rASTra, bhASA ane sAhityano ItihAsa jANavA mATe abhilekhonuM sarvopari sthAna che kAraNa ke abhilekhomAM prakRtinI parivartanazIla dRSTinI bahu 1. muni jinavijaya dvArA saMpAdita vijJaptitriveNI. 2. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 648-49, 3. vaDodarA sTeTa presa, 1942; teno bIjo, trIjo adhyAya (aMgrejImAM) khAsa vAMcavo joIe. 4. maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigrantha, khaMDa 2, pR. 24. Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 jena kAvyasAhitya ochI asara thaI zakI che. temanI aMdara saraLatAthI koI paNa prakAranA saMzodhana ane parivartanane avakAza nathI ane je karavAmAM Ave, jemake rASTrakUTa tAmrapatromAM bahudhA jovA maLe che, to tarata ja pakaDAI jAya che. abhilekhomAM prAyaH samakAlIna ghaTanAono ullekha thato hovAthI temanI prAmANikatAmAM saMdeha thato nathI. bhAratIya ItihAsanI aneka samasyAone ukelavAmAM A lekho bahu ja madadarUpa thayA che, jayAM sAhitya cUpa che yA bahu ocho prakAza nAMkhe che tyAM A lekho ApaNane nizcayAtmaka mAhitI Ape che. ahIM ame jaina abhilekha sAhityanI keTalIka vizeSatAo jaNAvIe chIe. jaina abhilekhasAhitya vividha mAdhyamo upara utkIrNa thayeluM maLe che, jevAM ke zilA, zilAnirmita maMdira, staMbha, guphA, pASANa, dhAtupratimA, caraNa, devalI, smAraka, zayyApaTa, tAmrapaTa ane yaMtra vagere upara utkIrNa thayeluM maLe che paraMtu keTalAka lekha dIvAlo ane kASThapaTTikAo upara kALI zAhIthI lakhelA maLyA che je 550 varSa jeTalA jUnA che. kALI zAhInA akSaro pASANa upara jemanA tema ATalA varSo sudhI rahevA e AzcaryanI vAta che. A lekha Aja sudhI vidyamAna rahIne prAcIna zAhInA TakAupaNAnA ja sAkSI banI rahyA che. AvI ja rIte pustakanA parivejhana upara soyathI gUMthelA paNa jaina lekha (bIkAnerathI) maLyA che. tevI ja rIte buhalarane rezama upara zAhIthI chApelo grantha ane piTarsanane kapaDA upara zAhIthI chApelo grantha maLyo che paraMtu soyathI gUMthelo lekha eka navInatA jaNAya che. - jaina abhilekhonI prakRti samajavA mATe temanuM ApaNe aneka dRSTie vargIkaraNa karI zakIe chIe, jemake uttara bhAratanA, dakSiNa bhAratanA yA pazcima bhAratanA lekha, sampradAyanA AdhAre digaMbara ane zvetAMbara lekha, vistRta STikoNathI rAjanaitika ane dhArmika lekha. paraMtu vAstavamAM temanA be ja vargo karavA ThIka che : eka to rAjanaitika je zAsanapatronA rUpamAM che tyAM to adhikArIvarga sAthe saMbaMdha dharAve che ane bIjo sAMskRtika je janavarga sAthe saMbaMdha dharAve che. temAMthI rAjanaitika ane adhikArI varga sAthe saMbaMdha dharAvatA lekha prAyaH prazastinA rUpamAM hoya che. temanAmAM rAjAonI biradAvalIo, sAmarika vijaya, vaMzaparicaya vagere sAthe maMdira, mUrti yA muni vagere mATe bhUmidAna, grAmadAna vagerenuM varNana hoya che. A varganA lekhomAM kaliMgarAja khAravelano hAthIguphA zilAlekha (prathama-dvitIya I.sa.pU.), ravikIrtiracita cAlukya pulakezi dvitIyano zilAlekha (634 I.sa.), Iknakano ghaTiyAla prastaralekha (vi.saM.918), kavi zrIpAlaracita kumArapAlanI Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 467 vaDanagaraprazasti (vi.saM. 1208), hathuMDInA dhavala rASTrakUTano bIjApuralekha (997 I.sa.), vijayakIrti munikRta vikramasiMha kacchavAhAno dubakuMDalekha (1088 I.sa.), jayamaMgalasUriracita cAciga cAhamANano sundhAdrilekha vagere prazastilekho ja che. A prazastiomAM keTalIkanuM mahattva to eTaluM badhuM che ke keTalIka rAjazAkhAono paricaya kevaLa A jaina prazastio dvArA ja thayo che, jema ke orissAnA hAthIguphAthI prApta zilAlekho dvArA khAravela ane tenA vaMzano, hathuMDInA lekha dvArA tyAMnA rASTrakUTono, gvAliyaranA sAsuvahu zilAlekha dvArA kacchavAhonI gvAliyara zAkhAno ane dubakuMDa lekha dvArA tyAMnI kacchavAhonI zAkhAno. janavarga sAthe saMbaMdha dharAvatA lekhonuM kSetra bahu vistRta che. A lekho potAnI dhArmika mAnyatA mATe bhakta ane zraddhALu puruSa yA strIvarga dvArA lakhAvAyA che. AvA lekha ekabe paMktionA rUpamAM mUrtinI cokIo upara tathA kuTuMba ane vyaktinI prazaMsAmAM ucca koTinA kAvyanA rUpamAM paNa maLe che. A jAtanA aneka lekha uttara bhAratamAM mathurA, Abuparvata, giranAra, zatruMjaya vagere tIrthomAMthI tathA dakSiNa bhAratamAM zravaNabelagolA vagere sthAnomAMthI maLyA che. te lekhomAMthI aneka jAtionA sAmAjika ItihAsa ane jainAcAryonA saMgha, gaNa, gaccha ane paTTAvalInA rUpamAM dhArmika ItihAsa uparAMta sAMskRtika ane rAjanaitika ItihAsano paricaya maLe che. A lekhomAM prAyaH mUrtio, dharmasthAno ane maMdironA nirmANano kALa noMdhAyelo hoya che, pariNAme kalA ane dharmanA vikAsakramane samajavAmAM ghaNI madada maLe che ane sAmAjika sthitinuM nizcita jJAna, jevuM ke eka dezathI bIjA dezamAM jaino kyAre kevI rIte phelAyA ane tyAM jainadharmano prasAra adhikAdhika kyAre thayo, paNa thaI jAya che. aneka bhakta puruSo ane strIonAM nAma paNa lekhomAMthI jANavA maLe che, A nAmo bhASAzAstranI dRSTie bahu mahattvanAM che. 9mI zatAbdI pachInA aneka lekhomAM adhikAMza nAma apabhraMza ane tatkAlIna lokabhASAnA rUpane pragaTa kare che. jainonuM abhilekha sAhitya prAcIna kALathI arvAcIna kALa sudhI koI eka bhASAnI paridhimAM baMdhAI rahyuM nathI. temAM prAkRta, saMskRta, mizra saMskRta, kannaDamizra saMskRta, kannaDa, tamila, marAThI, gujarAtI ane hiMdI bhASAno paNa prayoga thayo che. dakSiNanA keTalAka lekha tamilamAM ane adhikAMza kannaDamizrita saMskRtamAM che. dakSiNa bhAratamAMthI saMskRta bhASAmAM lakhAyelA evA mahattvanA lekha maLyA che je kAvyanA suMdara namUnA che. temAM cAlukya pulakezinI ehola prazasti, rASTrakUTa govindanA banne ane kaDabamAMthI maLelA lekha, amoghavarSano konnara zilAlekha tathA Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya anya lekhomAM malliNa prazasti, sUdI, madanUra, kulacumbarU ane lakSmazvara vageremAMthI maLelA lekho saMskRta padya ane gadya kAvyonAM sarasa udAharaNa che. uttara bhAratanA adhikAMza jaina lekha keTalAka apavAda sAthe vizuddha saMskRtamAM ja racavAmAM AvyAM che. 468 prAkRta bhASAmAM jeTalA paNa abhilekha maLyA che temAM sauthI prAcIna eka jaina lekha maLyo che, te ajamerathI 22 mAIla dUra bAralI (vaDalI) nAmanA gAmamAMthI eka pASANastaMbha upara 4 laghupaMktiomAM utkIrNa maLyo che. tene vAMcI sva. gaurIzakaMra hI. ojhAe batAvyuM che ke temAM vIra ni.saM.84 lakhyuM che. ukta lekhanI lipi paNa azoka pahelAMnI manAI che. te pachI azokanA lekho pachI ApaNane orisAmAMthI hAthIguMphAno zilAlekha rAjA khAravela ane tenA parivArano maLe che. te pachI mathurA ane pabhosAmAMthI maLela jaina lekho prAkRtamAM ja che. mathurAnA keTalAka lekho saMskRtamizra prAkRtamAM ane keTalAka saMskRtamAM che. tenA bahu samaya pachI gUrjara pratihAranI jodhapura zAkhAno eka lekha ghaTiyAlamAMthI (vi.saM.918) mahArASTrI prAkRtamAM maLyo che. pachI 14-18mI sadI sudhI pazcima 1. aneka prAcIna jaina granthomAM e jAtanA ullekho maLe che ke vIra nirvANanA ATalA varSo pachI amuka kArya thayuM ane ATalA varSa pachI amuka rAjA yA AcArya thayA vagere, tethI ukta lekhamAM vI.ni.saM.no ullekha zaMkAno viSaya na hovo joIe. 2. A lekha san 1827 ke te pahelAM sTaliMga mahodayane maLyo hato. tyAra pachI tenI nakala banAvavAmAM ane tene ukelavAmAM ucca koTinA aneka vidvAnoe athAka parizrama karyo. temAM jemsa prinsepa, janarala kaniMghAma, rAjendralAla mitra, bhagavAnalAla IndrajI, rAkhAladAsa benarjI, kAzIprasAda jAyasvAla, veNImAdhava baruA, zazikAnta jaina vagere ullekhanIya che. 3. epigrAphiyA InDikA, bhAga 1-2; InDiyana enTIkverI, bhAga 33; jaina zilAlekhasaMgraha, bhAga 2; jaina hitaiSI, bhAga 10, 13; jaina siddhAnta bhAskara patrikAmAM aneka lekha; premI abhinandana grantha ane varNI abhinandana granthamAM aneka lekha. 4. jarnala oNpha royala eziyATika sosAyaTI, 1896, pR. 513 vagere; jaina lekhasaMgraha (nAha2), bhAga 1, saMkhyA 945. Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya bhAratanA aneka sthAnomAMthI prAkRtamAM lekho maLyA che, temAM zatruMjayamAMthI ja lagabhaga 50 ane bAkInA AbU, pATaNa, sikrA ane mAMDavImAMthI maLyA che. jaina vidvAnoe A badhA lekha dharmAnurAgavaza ja nathI lakhyA paraMtu ItihAsapriyatAthI paNa lakhyA che. temaNe temAMthI aneka lekhonI racanA potAnA dharmasthAno ane saMpradAyanA upayoga mATe nathI karI paraMtu anya dharma ane saMpradAyanA upayoga mATe karI che. ApaNane evA aneka lekha maLe che jemane jaina vidvAnoe Itara saMpradAyanAM maMdiro yA sthAno mATe banAvyA che. udAharaNa tarIke digaMbara rAmakIrtie cittoDagaDha prazasti (1150 I.sa.) ahIMnA mokalajI maMdira mATe, bRhadgacchanA jayamaMgalasUrikRta sundhAdri lekha cAmuMDAdevInA maMdira mATe, yazodeva digaMbare gvAliyaranA sAsuvahu' maMdira mATe tathA ratnaprabhasUrie guhalotonA ghAghasA ane cirvAnA viSNupa maMdira mATe lekho lakhyA hatA. ahIM e na samajavuM joIe ke te lekho te sthAnomAM jaino pAsethI chInavIne laI javAyA hatA. paraMtu tethI UlaTuM te lekho vizeSataH te sthAno mATe ja jainAcAryoe lakhyA hatA kAraNa ke te lekhonA aMte jainAcAryanuM nAma, temanI guruparaMparA, guNa, gaccha sivAya ApaNane evuM kaMI maLatuM nathI je jaino sAthe saMbaMdha dharAvatuM hoya. eTale sudhI ke maMgalAcaraNanAM padya paNa ajaina devIdevatAonA maMgalAcaraNathI zarU thAya che. hA, keTalAkamAM OM sarvajJAya namaH, padmanAthAya namaH vagerethI prAraMbha thayo che. A lekha nizcitapaNe jainAcAryonI udAratA ane hRdayanI vizAlatAne sUcita kare che. 469 sauthI vadhAre jaina zilAlekha dakSiNa bhAratamAM sacavAyelA maLyA che. pAzcAtya vidvAno I.hulsa, je.epha.lITa, luI rAIsa vageree sAutha InDiyana Inskripzansa, InDiyana enTIkverI, epigrAphiyA karNATikA vagere granthomAM tyAMnA hajAro lekhono saMgraha karyo che. A lekho pASANapaTTo ane tAmrapatro upara saMskRta ane 1. epigrAphiyA InDikA, bhAga 2, pR. 421; hisTorikala Inkripzansa oNpha gujarAta, bhAga 2, saMkhyA 146. 2. epigrAphiyA InDikA, bhAga 9, pR. 70-77; jaina lekhasaMgraha (nAhara), bhAga 1, saMkhyA 903. 3. InDiyana enTIkverI, bhAga 15, pR. 33-46. 4. rAjapUtAnA myujhiyama riporTa, 1927, pR.3. 5. viyenA orienTala jarnala, bhAga 21. pR. 142. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 jene kAvyasAhitya jUnI kannaDa vagere bhASAomAM utkIrNa che. prAcIna kannaDanA lekhomAM jainonA bahu adhika che, kAraNa ke uttara karNATaka ane maisUra rAjayamAM jainono nivAsa prAcIna kALathI hato. uttara bhAratanA lekhomAM paNa jaina lekhonI saMkhyA bahu adhika che. san 1908mAM phreMca vidvAna DaoN. e. gerinoe "ripArTUra da epigrAphI jaina' prakAzita karyo hato, temAM san 1907nA aMta sudhImAM prakAzita 850 jaina lekhono saMkSipta paricaya ApavAmAM Avyo che. temAM 809 lekha evA che jemano samaya temanA upara lakhelo che athavA to sAkSIothI jJAta thayo che. A lekho I.sa.pU. 24rathI laIne I.sa.1866 sudhInA arthAt lagabhaga 2200 varSanA che. temAM zvetAMbara ane digaMbara banne sampradAyanA lekho che. tyAra pachI san 1915, 1927 ane 1929mAM kalakattAthI pUraNacandrajI nAhare jaina lekhasaMgrahanA kramazaH traNa bhAgo prakAzita karyA, temAM zvetAMbara saMpradAyanA hajAro mULa lekhono saMgraha che, A saMgrahamAM adhikAMza bIkAnera ane jesalameranA che. san 1917 ane 1921mAM muni jinavijayajIe "prAcIna jaina lekhasaMgraha nAmathI be bhAgo prakAzita karyA hatA. pahelA bhAgamAM kaliMganareza khAravelanA zilAlekhane bahu mahattva ApavAmAM AvyuM che ane bIjA bhAgamAM zatruMjaya, Abu, giranAra, vagere aneka sthAnonA 557 lekho prakAzita karavAmAM AvyA che. dakSiNanA digaMbara saMpradAyanA jaina lekhono saMgraha DaoN. hIrAlAla jaine jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, I.sa.1928mAM saMpAdita karIne prakAzita karyo che. temAM zravaNabelagolA tathA nikaTavartI sthAnonA 500 lekha saMkalita thayA che. jaina zilAlekha saMgrahanA bIjA ane trIjA bhAgamAM gerinonI sUcInA AdhAre paM. vijayamUrti zAstrIe 850 jaina lekhonuM saMkalana karyuM che, temAM pa3pa lekhono pUro pATha ane saMkSipta hiMdI vivaraNa Apela che. bAkInA 140 lekha prathama bhAgamAM AvI gayA che tathA 175 zvetAMbara saMpradAyanA lekha che tethI temano ullekha mAtra karavAmAM Avyo che. A rIte jaina zilAlekhanA prathama traNa bhAgomAM kula 1035 lekhono saMgraha thayo che. gerino ane DaoN. hIrAlAla jainanAM saMkalano pachI bAkI rahelA lagabhaga 654 lekhono saMgraha DaoN. vidyAdhara joharApurakare jaina zilAlekha saMgraha 1. amadAvAda ane bhAvanagarathI prakAzita. 2. mANikacandra digaMbara jaina granthamAlA, muMbaIthI prakAzita. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 471 cothA bhAganA rUpamAM san 1961mAM prakAzita karAvyo. Ama 1689 digaMbara jaina zilAlekho ukta cAra bhAgomAM prakAzita thaI gayA che. A cAra bhAgomAMthI prathama bhAgamAM DaoN. hIrAlAla jaine lakhelI 162 pRSThanI, trIjA bhAgamAM Do. gulAbacaMdra caudharIe lakhelI 173 pRSThanI ane cothA bhAgamAM DaoN. vidyAdhara joharApurakare lakhelI 33 pRSThanI vidvattApUrNa prastAvanAo che. zravaNabelagolAnA zilAlekhonA saMgrahanI (jaina zi.saM.bhAga 1) jema ja AbunA 664 lekhono saMgraha "abuMda prAcIna lekhasaMdoha" nAmathI sva. muni jayantavijayajIe saM. 1994mAM prakAzita karAvyo che. ukta munijIe saM. 200pamAM AbU pradezanA 99 gAmonA 645 lekhono saMgraha "arbudAcala pradakSiNA lekhasaMgraha' nAme prakAzita karyo che. anya lekhasaMgrahomAM AcArya vijayadharmasUrie saMpAdita karelo "prAcIna jaina lekhasaMgraha ullekhanIya che, te san 1929mAM prakAzita thayo che. temAM saM. 1123thI 1547 sudhInA pa00 zvetAMbara saMpradAyanA lekhono saMgraha che. pratimA yA mUrtilekhasaMgraha bhAratanA rAjanaitika ane vizeSataH saMghIya ItihAsane jANavA mATe pratimAlekha mahattvapUrNa sAdhana che. purAtattva sAthe saMbaMdha hovAne kAraNe A sAmagrI atyadhika vizvasanIya manAya che. pratimAlekhonI aitihAsikatA eTalA mATe adhika mAnavAmAM Ave che kema ke temanA upara kiMvadattio ane atizayoktiono prabhAva vadhu paDyo nathI kAraNa ke tyAM lakhavAnI jagA ochI hovAthI mukhya mukhya vAtono ja ullekha thAya che. hastalikhita granthomAM je sthAna puSmikAonuM che te ja sthAna mUrtio uparanA pratimAlekhonuM che. bhAratamAM jeTalA pratimAlekho jaina samAjamAM maLe che teTalA bhAgye ja koI anya samAjamAM maLatA haze. suvidhA mATe ApaNe pratimAo ke mUrtione be vargomAM vaheMcI zakIe - prastara yA pASANamUrti ane dhAtumUrti. dhAtumUrtionI saMkhyA apekSAkRta adhika 1. bhAratIya jJAnapITha, vArANasIthI prakAzita 2-3 yazovijaya jaina granthamAlA, bhAvanagara 4, bhAvanagara Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 jaina kAvyasAhitya che. salekha prastaramUrtionI saMkhyA jo seMkaDo hoya to salekha dhAtumUrtionI saMkhyA hajAro haze. 10mI sadI pachInI bahu ja ochI evI dhAtumUrtio haze je salekha nahIM hoya. Aja sudhI prApta sauthI prAcIna pratimA lohAnIpura paTanAnI che, te pASANanI che. jo ke tenA upara koI lekha nathI paraMtu viziSTa pAliza ane camakanA AdhAre teno samaya mauryakAlIna (I.sa.pUrve 300) manAyo che. mathurAthI jainonI aneka mUrtio maLI che je mukhya traNa vargomAM vaheMcI zakAya tIrthaMkarapratimAo, devIonI mUrtio ane AyAgapaTTa. temanA upara utkIrNa lagabhaga so lekhomAMthI ApaNane aitihAsika, dhArmika ane sAmAjika mahattva dharAvatI bahu ja sAmagrI maLe che. temanAmAM ulikhita zaka ane kuzANa rAjAonAM nAma tathA tithio uparathI ApaNane temanA kramika ItihAsa tathA rAjyakALanI avadhinI jANakArI maLe che. sAmAjika ItihAsanI dRSTie paNa A lekha ghaNA mahattvanA che. temanAmAM gaNikA, nartakI, luhAra, gandhika, sonI, grAmika, zreSThI vagere jAtio tathA varganA lokonAM nAma maLe che jemaNe mUrti vagerenAM nirmANa, pratiSThA ane dAna kAryo karyAM hatAM. Ama jANavA maLe che ke be hajAra varSa pahelAM jainasaMghamAM badhA vyavasAyanA loko barAbarIthI dharmArAdhana karatA hatA. adhikAMza lekhomAM dAtAvarganA rUpamAM strIonI pradhAnatA hatI je ghaNA garvathI potAnA puNyamAM bhAgIdAra potAnA AtmIyone banAvatI hatI. A lekhomAMthI eka vadhu mahattvanI vAta sUcita thAya che ke te samaye loko vyaktivAcaka nAmanI sAthe mAtAnuM nAma joDatA hatA, jemake mogaliputra, kauzikIputra vagere. jainadharmanA prAcIna ItihAsanI dRSTie mathurAnA A lekha ghaNA ja mahattvanA che. A lekhomAM mUrtionA saMsthApakoe kevaLa potAnuM ja nAma utkIrNa karAvyuM nathI paraMtu potAnA guruonuM nAma paNa utkIrNa karAvyuM che ke jemanA saMpradAyanA pote hatA. lekhomAM aneka gaNo, kulo ane zAkhAonAM nAma paNa ApavAmAM AvyAM che je jainAgama, kalpasUtra ane nadisUtranI paTTAvalImAM maLe che. te samaye gaNo AdinA astitvathI te mahAna yuganuM, tenA jIvananI gatividhinuM tathA sAthe sAthe saMpradAyonI paraMparAne surakSita rAkhavAmAM levAyelI vizeSa sAvadhAnInuM anumAna ApaNe karI zakIe chIe. | guptakALamAM ApaNane jainamUrtionAM kevaLa uccatama udAharaNa ja nathI maLatAM paraMtu te mUrtioe to te kALanA ItihAsanI jaTila samasyAonuM samAdhAna karavAmAM mahattvapUrNa phALo paNa Apyo che. ItihAsakAromAM mahArAjAdhirAja rAmaguptanA saMbaMdhamAM chellA 50 varSothI sAro evo vAdavivAda cAlI rahyo hato. temanA Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAhitya 473 astitvane darzAvavA mATe "devIcandragupta' nATaka ane keTalAka tAMbAnA sikkA maLyA hatA paraMtu temanA astitvano aMtima nirNaya to jaina mUrtionA lekhothI ja thaI zakyo che. gayA varSe guptakALanI traNa jaina mUrtio vidizAnA (madhya pradeza) vezanagaranI najIkanA gAma durjanapuramAM bulaDojharathI jamIna sApha karatAM maLI che, te mUrtio upara guptakAlIna lipimAM mahArAjAdhirAja rAmagupta' evuM spaSTapaNe lakheluM lakhANa maLyuM che. guptakALamAM pittaLa Adi dhAtuo dvArA pratimAonuM nirmANa karavAnI kalAno jainoe vikAsa karyo hato ane mugalakALa AvatAM AvatAM to teno prasAra pracura mAtrAmAM thaI gayo hato. tenuM pradhAna kAraNa e hatuM ke musalamAna mUrtibhaMjaka hatA ane pASANamUrtiono sahelAIthI nAza thaI zakato hato jayAre dhAtupratimAono eTalI sahelAIthI nAza thaI zakato na hato. pratimAlekhonA mahattvane samajIne Aja sudhImAM aneka pratimAlekhasaMgraho prakAzita karavAmAM AvyA che. AcArya buddhisAgarasUrie san 1917 ane 1924mAM zvetAMbara jaina dhAtupratimAlekhasaMgrahanA be bhAgomAM 2683 pratimAlekha prakAzita karAvyA che. vijayadharmasUrinA uparinirdiSTa prAcIna jaina lekhasaMgrahamAM paNa adhikAMza pratimAlekho ja che. sva. pUraNacandra nAharanA prAcIna jaina lekhasaMgrahanA traNa bhAgomAM prAyaH pratimAlekho ja adhika che; bIjA ane trIjA bhAgamAM to bIkAnera ane jesalameranA ja pratimAlekhono saMgraha che, A pratimAlekhonI saMkhyA 1500thI vadhu che. muni jayantavijayanA AbUnA lekhasaMgrahomAM paNa prAyaH hajAro pratimAlekho saMkalita che. AcArya vijayayatIndrasUri "yatIndra vihAra digdarzana'nA cAre bhAgomAM aneka pratimAlekho saMgRhIta che. muni kAntisAgare saMpAdita karelA "jaina dhAtupratimAlekhamAM 369 pratimAlekha saMvatakramathI saM. 1080thI 1952 sudhInA che. pariziSTamAM zatruMjaya tIrthasaMbaMdhI dainaMdinI paNa chApI che. san 1953mAM upAdhyAya muni vinayasAgare saMvatanA anukrama mujaba 1200 lekhono saMgraha pratiSThAlekhasaMgraha' nAmathI prakAzita karyo che, temAM sva. DaoN. vAsudevazaraNa agravAle mahattvapUrNa bhUmikA lakhI che. tenI pradhAna vizeSatA zrAvakazrAvikAonAM nAmo che. Aja sudhI sauthI moTo pratimAlekhasaMgraha zrI agaracandrajI nAhaTAno 'bIkAnera lekhasaMgraha che, temAM bIkAnera ane jesalamera pradezonA 3000 pratimAlekho 1. adhyAtmaprasAraka maMDaLa, pAdarA 2. yatIndra sAhityasadana, khuDAlA 3. jinadattasUri jJAnabhaMDAra, sUrata 4. nAhaTA bradharsa, 4 jagamohana mallika lena, kalakattA Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 saMgRhIta che, temAM aneka zmazAnalekha ane satIlekha paNa AvI gayA che. tenI bhUmikA, prAkathana ane pariziSTa vagere atyanta mahattvanAM che. nAhaTAjIe potAnA 'vaktavya' zIrSakavALA lekhamAM Aja sudhI saMkalita karavAmAM AvelA paraMtu aprakAzita aneka lekhonI mAhitI ApI che, tethI pratimAlekhonI saMkhyA keTalI vizALa che te jANavA maLe che. paM. lakSmaNabhAI bhojake taiyAra karelo 'pATaNajainadhAtupratimAlekhasaMgraha' bI. ela. InsTITyUTa dilhIthI prakAzita thayo che. digaMbara jaina pratimAlekhonA paNa keTalAka saMgraho ullekhanIya che, jemake zrI choTelAla jaine saM. 1979mAM jaina pratimA yaMtrasaMgraha prakAzita karyo che. saM. 1994mAM kAmatAprasAda jaine pratimAlekhasaMgrahamAM mainapurInI pratimAonA lekho prakAzita karyA che. A ja rIte zAntikumAra ThavalIe nAgapura pratimAlekhasaMgrahamAM 497 pratimAonA lekhono saMgraha jaina zilAlekha saMgraha caturtha bhAganA pariziSTa 3mAM prakAzita karela che. DaoN. vidyAdhara joharApurakaranA bhaTTAraka saMpradAyamAM paNa aneka pratimAlekhono saMgraha AvI gayo che. 1. jaina siddhAnta bhavana, ArA. jaina kAvyasAhitya Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 lalita vADmaya A prakaraNamAM zAstrIya mahAkAvya, gadyakAvya, campU, dUtakAvya, nATaka vagere (alaMkAra ane rasa zailImAM sarjavAmAM Avela) sAhityano samAveza thAya che. zAstrIya mahAkAvyanA traNa vargo che - rItimukta, rItibaddha ane zAstrakAvyabahvarthakakAvya. A traNa vargono paricaya ApaNe prAstAvikamAMthI karI lIdho che. jaina kavioe prAkRtamAM koI paNa prakAranA zAstrIya mahAkAvyanI racanA karI nathI. saMskRtamAM A prakAranAM kAvyonI saMkhyA bahu ja ochI che. te kAM to prAyaH bhAravi, mAtha AdinAM mahAkAvyonuM anukaraNa karIne racAyelAM, rItibaddha mahAkAvyonA vargamAM maLe che kAM to bhiTTamahAkAvya AdinuM anukaraNa karIne racAyelAM, zAsrakAvya ane bahrarthakakAvyonA vargamAM maLe che. A mahAkAvyomAM nimnalikhita vizeSatAo jaNAya che. (1) temanI racanAmAM lakSaNagranthomAM prApta mahAkAvyasaMbaMdhI niyamonuM adhikAMza pAlana thayuM che. (2) bhAvi, mAgha tathA zrIharSa vagerenAM mahAkAvyonA Adarzane anusarIne temanI kathAvastu atyanta svalpa rAkhavAmAM AvI che paraMtu vastuvyApArano anAvazyaka vistAra ka2vAmAM Avyo che. prAkRtika varNanonA bAhulyane kAraNe temanuM kathAnaka zithila lAge che. (3) temanAmAM ThekaThekANe kavie pAMDityapradarzana, vAkcAturI ane kalpanAvaibhava dekhADavAnI ceSTA karI che. (4) temanI bhASA kirAtArjunIya, zizupAlavadha Adine Adarza mAnIne cAle che. tethI bhASAzailI udAtta, prauDha ane kyAMka kyAMka durbodha banI gaI che. temanAmAM rasa, alaMkAra ane chaMdoyojanA upara bahu ja jora devAmAM AvyuM che. rasomAM zRMgAra, vIra ane zAntane pradhAnatA devAmAM AvI che. anya rasonuM citraNa gauNapaNe karavAmAM AvyuM che. alaMkAromAM zabdAlaMkAra tathA citrakAvyonI zramasAdhya yojanA ullekhanIya che. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya (5) A mahAkAvyomAM kavioe dharma, rAjanIti ane vividha zAstraviSayaka jJAnanuM pradarzana karyuM che. pradhumnacaritakAvya A kAvyanI prakAzita pratimAM 14 sarga che ane kula maLIne 1532 zloko che. navamo sarga sauthI moTo che. temAM vividha chaMdomAM nirmita 349 zloko che. AThamA sargamAM 197 tathA pAMcamAmAM 150 zloko che. sauthI ochA zloko 13mA sargamAM che 44. 2 kartA ane racanAkALa prakAzita pratimAM granthakartAnI koI prazasti nathI. paraMtu kAraMjAnA jaina bhaMDAranI pratimAM 6 zlokonI eka prazasti maLe che. te anusAra A kRtinA kartA mahAsenasUri che. te lATabargaTasaMghamAM siddhAntonA pAragAmI jayasena muninA ziSya guNAkarasenanA ziSya hatA. te paramAranareza muMja dvArA pUjita hatA ane rAjA bhojanA pitA sindhurAja yA sindhulanA mahattama (mahAmAtya) parpaTa temanA caraNakamalonA anurAgI hatA. mahAsene A kAvyanI racanA karI ane rAjAnA anucara vivekavAn madhane tene lakhI kovidajanone ApyuM. tenA pratyeka sarganA aMte mahAsenane sindhurAjanA mahAmahattama parpaTanA guru kahyA che, A sUcave che ke parpaTa jainadharmanuyAyI hatA ane temanA mATe A kAvyanuM sarjana thayuM hatuM. kAvyanirmANano samaya prazastimAM Apyo nathI paraMtu muMja ane sindhulanA ullekhathI tenA samayanuM anumAna karI zakAya che. sindhurAjano samaya lagabhaga I.sa.995-998 che. A granthanI racanA paNa te ja varSomAM thaI hovI joIe. 476 - 1. mANikacandra digaMbara jaina granthamAlA, muMbaI, 1967; paM. nAthUrAma premI, jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 411; jinaratnakoza, pR. 264; tenA mahAkAvyatva mATe juo DaoN. nemicandra zAstrI, saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 109-139. 2. AsIt zrImahAsenasUriranaghaH zrImuMjarAjArcitaH / sImA darzanabodhavRttatapasAM bhavyAbjinIbAndhavaH // zrIsindhurAjasya mahattamena zrIparpaTenArcitapAdapadmaH / vAra tenAmiti: pravanyuM te pAvanuM niSThitamaMtasya | prazasti padya 3-4 3. DaoN. gulAbacandra caudharI, poliTikala hisTrI oNpha nordhana InDiyA, pR. 95. Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 477 pradyumnacarita upara lakhAyelI racanAonI tAlikA anusAra kahI zakAya ke Ane sauprathama svataMtra carita ane kAvya tarIke rajU karavAnuM zreya mahAsenAcAryane che. kAlakramathI saMskRtamAM pradyumnacarita upara bIjI racanA sakalakIrti bhaTTAcArye (15mI sadI) karI hovAno ullekha maLe che.' neminirvANamahAkAvya A kAvyamAM bAvIsamA tIrthaMkara neminAthanuM jIvanavRtta AlekhAyuM che. temAM paMdara sarga che. pratyeka sarganI samAptimAM AvatA vAkyamAM tene "mahAkAvya' kahevAmAM Avela che. temAM kramaza: pahelAthI paMdaramA sarga sudhI 83 + 60 + 40 + 62 + 72 + 51 + 55 + 80 + 57 + 46 + 58 + 70 + 84 + 48 + 85 = kula 958 zloko che. nAgoranA zAstrabhaMDAramAM A kAvyanI cAra hastaprata che. A hastapratomAM 13mA sargamAM 85 zloka ane agnimamAM 88 zloka che. tethI kula maLIne 962 zloko thAya che. teramA sargamAM neminAthanA pUrvabhavonuM varNana che ane bAkInA sargomAM vartamAna bhava ane tenI sAthe saMbaMdha dharAvatI anya vAtonuM. kAvyanI bhASA saraLa hovAnI sAthe sAthe atyanta sarasa che. vividha chaMdono prayoga karavAmAM prastuta kAvyanA kartA ati kuzaLa che. sAtamA sargamAM AryA, zazivadanA, babUka, vidyumnAlA, zikhariNI, pramANikA, mAdhabhaMga, haMsaruta, rukamavatI, mattA, mAlinI, maNiraMga, rathoddhatA, hariNI, IndravajA, pRthvI, bhujaMgaprayAta, aizvarA, rucirA, mandAkrAntA, vaMzastha, amitAkSarA, kusumavicitrA, priyaMvadA, zAlinI, mauktikadhAma, tAmarasa, toTaka, candrikA, maMjubhASiNI, mattamayUra, nadinI, azokamAlinI, sagviNI, zaramAlA, azruta, zazikalikA, somarAjI, caMDavRSTi, dvatavilaMbita, praharaNa kalikA, bhramaravilAsitA ane vasantatilakA che. A chaMdomAM aneka chaMdo evA che jenI jANakArI vRttaratnAkara'nA praNetA kedArabhaTTane paNa nahatI. A chaMdomAM keTalAka evA paNa che jemano prayoga kAlidAsa, bhAravi, mAgha tathA uttarakAlIna vIranadi ane harica vagere prasiddha 1. jinaratnakoza, pR. 264 2. kAvyamAlA, pada, nirNayasAgara presa, muMbaI, 1936 3. saMkhyA 21, 99, 107 ane 254 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 mahAkavionA mahAkAvyomAM paNa jovA nathI maLato, jemake caMDavRSTi, teno prayoga sAtamA sarganA 46mA zlokamAM thayo che. 1 prastuta mahAkAvyamAM anuprAsa ane yamaka vagere aneka zabdAlaMkArono tathA upamA, dIpaka, rUpaka, zleSa, parisaMkhyA ane virodhAbhAsa vagere aneka arthAlaMkArono suMdara prayoga thayo che. A kAvyano pradhAna rasa zAnta che. mahAkAvyomAM nAyikAnuM nakhazikha saundaryavarNana ka2vAmAM Ave che paraMtu neminirvANamAM A jAtanuM varNana kyAMya nathI. A kAvyanI A vizeSatA che. jaina kAvyasAhitya kathAvastu prathama 25 zlokomAM maMgalastuti pachI be zlokomAM sajjanadurjananI carcA karavAmAM AvI che. tyAra pachI kathA A pramANe cAle che : - surASTra dezamAM dvAravatI (dvArikA) nagarI hatI. tenA rAjA samudravijaya kuzaLatAthI pRthvInuM zAsana karatA hatA. eka samaye teNe potAnA anuja vasudevanA putra govindane (zrIkRSNane) yuvarAja pada daIne rAjyano bhAra halako karyo ane putraprAptine mATe aneka prakAranAM vrato karyAM (prathama sarga), eka vakhata te sabhAmAM beThA hatA tyAre temaNe AkAzamAMthI bhUtala upara utaratI surAMganAone dekhI. te rAjasabhAmAM utarI AvI ane rAjAno jaya bolI. temane suvarNAsano para besADavAmAM AvI ane AvavAnuM kAraNa pUchavAmAM AvyuM. temaNe kahyuM - AjathI cha mahinA pachI mahArANI zivAnA garbhamAM bAvIsamA tIrthaMkara nemino janma thaze, tethI devarAja Indra mahArANInI sevA karavA amane mokalI che. pachI te mahArANInI sevA karavA lAgI. samaya jatAM rAte jinamAtAe soLa svapro dekhyAM (bIjo sarga), jinamAtAe te svapro rAjAne kahyAM ane rAjAe te svonuM phaLa pratApI putra thavAnuM kahyuM. rANIe garbha dhAraNa karyo (trIjo sarga), mahArANI zivAe nava mahinA pachI sakala lokanandana nandanane janma Apyo. lokamAM ghaNo Ananda thayo, devo janmakalyANaka ujavavA AvyA (cotho sarca), te devoe bALaka jinane praNAma karyA, pachI teo temane pAMDuka zilA para laI gayA ane tyAM temano abhiSeka karI utsava ujavyo. pachI devo svarga pAchA gayA (pAMcamo sarga), krame krame bALaka zaizava avasthA pAra karI yuvA avasthAe pahoMcyA. tyAra pachI kavie chaThThA sarganA 17mA zlokathI vasantavarNana, raivatagirivarNana (sAtamo sarga), jalakrIDAvarNana (AThamo sarga), sAyaMkAla tathA candrodayavarNana (navamo sarga) tathA madhupAna ane 1. DaoN. nemicandra zAstrI, saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 297 ane AgaLa. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAvaya 478 suratavarNana (dasamo sarga) karIne mAghanA zizupAlavadha anusAra mahAkAvyanI paraMparAno nirvAha karatAM 11mA sargathI pharI kathAkramane cAlu karyo che. caitra mahinAmAM rAjA ugrasenanI putrI rAjImatI raivataka parvata upara krIDA karavA Ave che ane tyAM te neminAthane joI kAmavedanAnI pIDA anubhave che. A bAju samudravijaye yuvarAja kRSNane neminA vivAha mATe rUpavatI rAjImatIno hAtha mAMgavA mokalyA. kRSNa ugrasena AgaLa kanyAdAna mATe prastAva mUkyo. ugrasene teno saharSa svIkAra karyo. A jANIne rAjImatIne parama Ananda thayo. svIkRti meLavI kRSNa pAchA AvyA (11mo sarga), vivAhanI taiyArIo thaI. neminAthe banIThanIne ratha para caDI vivAha mATe prasthAna karyuM. rAjadhAnImAM moTo utsava ujavAyo. A bAju rAjImatIne paNa khUba zaNagAravAmAM AvI. banne pakSe Anandano sAgara hele caDyo. nemi ugrasenanA nagare pahoMcyA (1ramo sarga). jevA te rathamAMthI utaravA taiyAra thayA ke temaNe vivAhayajJamAM bAMdhelAM pazuono cItkAra sAMbhaLyo. temaNe AMkho pahoMLI karI najIkanI vADIne joI jemAM pazuo karuNa krandana karatA hatA. temaNe potAnA sArathine pUchyuM ke eka sAthe bAMdhelAM ATalAM badhAM pazuonuM zuM prayojana che ? sArathie kahyuM ke ApanA vivAhamAM AvelA mahemAno mATe viziSTa bhojana banAvavA A pazuonI "vasA'no upayoga thaze. A sAMbhaLatAM ja nemine bhavAntaranI smRti thaI ane te AvelA sagAsaMbaMdhIonI abhilASA viruddha bolyA ke huM A parigraha (vivAha) nahIM karuM ane paramArthasiddhi mATe prayatna karIza. temaNe hiMsAnA bhayAvaha rUpane loko AgaLa rajU karI potAnAM pUrvajanmonuM varNana karyuM (13mo sarga). temaNe badho vaibhava choDI raivataka (giranAra) parvata upara jaI munivrata grahaNa karI lIdhuM ane ghora tapasyA karI, tenA phaLarUpe temane kevaLajJAna (pUrNa jJAna) thayuM (14mo sarga). tyAra pachI bhavya jIvonA kalyANa mATe samavasaraNa sabhAmAM upadeza devo zarU karyo. rAjImatIe paNa jainI dIkSA laIne potAnAM karmabaMdhano kApyAM (15.87). aneka vyaktioe munivrata aMgIkAra karI lIdhuM ane keTalIke zrAvakavrata. sAmAnyapaNe kAvyanuM prayojana anurAganI zikSA ApavAnuM che paraMtu jaina kAvyomAM A vAta pUrNapaNe caritArtha thatI nathI. A kAvya anuraktimAMthI virakti tarapha javAnI zikSA Ape che. kartA ane racanAkAla - nirNayasAgara presa, muMbaInI kAvyamAlAmAM prakAzita neminirvANakAvyamAM sarvAnta ApelI paMktiomAM A kAvyanA kartAnuM nAma vAbhaTa Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 ApyuM che paraMtu kavinA paricaya mATe koI prazasti nathI ApI. kintu hastalikhita pratiomAM nimnalikhita eka zlokanI prazasti maLe che, temAMthI kavino bahu ja thoDo paricaya maLe che : jaina kAvyasAhitya ahicchatrapurotpannaprAgvATakulazAlinaH / chAsssya sutazcakre prabandhaM vAgbhaTaH kaviH // A uparathI jANavA maLe che ke neminirvANanA kartA vAgbhaTa chAhaDanA putra hatA tathA prAgdhATa arthAt poravADa kuLanA hatA ane ahicchatrapuramAM janmyA hatA. temaNe na to potAnA koI guru vagerenuM nAma lakhyuM che ke na to koI anya paricaya Apyo che. temaNe potAnA koI pUrvavartI kavi yA AcAryanuM smaraNa paNa karyuM nathI ke jene AdhAre temanA samaya upara prakAza pADI zakAya. granthanuM AMtiraka nirIkSaNa batAve che ke vAgbhaTa digaMbara saMpradAyanA hatA. kAvyanA prAraMbhanA maMgalAcaraNamAM mallinAtha tIrthaMkarane IzvAkuvaMzI rAjAnA putra (zvetAMbara saMpradAyanI jema putrI nahIM) mAnyA che tathA bIjA sargamAM digaMbaramAnya 16 svapronuM varNana che. A uparathI temanuM digaMbara saMpradAyanA hovuM nizcita che. A kAvya upara digaMbara bhaTTA2ka jJAnabhUSaNanI eka paMjikA TIkA maLe che. bIjI koI TIkA maLI nathI. A kAvya upara mAdhanA zizupAlavadhanI spaSTa chAyA che je chaThThA sargathI 10mA sarga sudhI joI zakAya che. kAvyanI viSayavastu guNabhadranA uttarapurANamAMthI lIdhI 1. ArAnA jaina siddhAnta bhavanamAM saM. 1727, pauSa kRSNA aSTamI zukravAre lakhAyelI hastapratamAM (jaina hitaiSI, bhAga 15, aMka 3-4, pR. 79); zravaNabelgolanA sva. paM. dau. jinadAsa zAstrInA pustakAlayamAM prApta hastapratamAM (jaina hitaiSI, bhAga 11, aMka 7-8, pR. 482); gulAlavADI, muMbaInA vIsapaMthI jaina maMdiranA bhaMDAramAM A kAvyanI traNa hastaprato (naM.20, 64, 65)mAM je hastapratone sva. paM. nAthUrAma premIe joI hatI (jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 327 upara TippaNa). 2. ahicchatrapura uttara pradezanA jillA barelInuM rAmanagara manAya che paraMtu gau. hIrAcandra ojhA anusAra nAgora (jodhapura)nuM purANuM nAma nAgapura yA ahicchatrapura hatuM. kavi vAgbhaTa prathamanuM janmasthAna nAgora ja hovuM joIe. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 481 jaNAya che. tethI te avazya temanA pachI thayA che. candraprabhacarita mahAkAvyanA kartA vIrana%i (11mI sadInA pUrvArdha) vADmaTanI zailIthI avazya prabhAvita hatA tathA vAmbhaTAlaMkAramAM neminirvANanAM aneka paghone udAharaNa tarIke uddhata karavAmAM AvyAM che. tethI neminirvANanI racanA A bannenI pachInI na hoI zake. eTale vAlmaTano samaya dasamI sadI hovo joIe. teramI sadInA prAraMbhe mahAkavi haricanTe potAnA mahAkAvya dharmazarmAbhyadayamAM aneka sthAne neminirvANamAMthI pracura mAtrAmAM bhAva, bhASA ane zabda lIdhA che. candraprabhacaritamahAkAvya AmAM AThamA tIrthaMkara candraprabhanA caritane mahAkAvyatvanuM rUpa ApavAmAM AvyuM che. temAM 18 sarga che ane kula maLIne 1691 zloko che. aMte kartAnI prazastinA 6 zloka alagathI ApyA che. badhA sargonA attima zlokamAM "udaya' zabda Avyo che. tethI A kAvya udayAMka che.' - candraprabhacaritanI kathAvastuno mukhya AdhAra uttarapurANa che. uttarapurANanA 54mA parvamAM candraprabhanA kula maLIne sAta bhavonuM varNana che. tenA aMte kevaLa eka zlokamAM te sAte bhavonAM nAma kramathI ApavAmAM AvyAM che : 1. jemake vAbhadAlaMkAra 28 = neminirvANa 7.16; 30 = 7.50; 32 = 6.51; 33 = 7.25; 34 = 6.46; 39 = 6.47; 40 = 7.26; 63 = 10.25; 69 = 10.35 2. jaina sadeza, zodhAMka 8, pR. 285-286, 5. amRtalAla jainano lekhaH vAlmaTa aura harizcandrameMpUrvavartI kauna. A ja pramANonA AdhAre DaoN. nemicandra zAstrIe neminirvANa mahAkAvyane candraprabhacarita ane dharmazarmAlyudayanI pachInI racanA mAnela che: juo - saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 282-283. 3. jinaratnakoza, pR. 119; kAvyamAlA, nirNayasAgara presa, muMbaI, 1912; jIvarAja prasthamAlA, solApura, 1970; tenA mahAkAvyatva vize juo - saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 81 ane AgaLa. 4. ti zrIvIratiqyA vApattei mahAtre............... sa Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 2 jaina kAvyasAhitya zrIvarmA zrIdharo devo'jitaseno'cyutAdhipaH / padmanAbho'hamindro'smAn pAtu candraprabhaH prabhuH // A krama anusAra A kAvyamAM paNa candraprabhanuM carita ApavAmAM AvyuM che ane prazastipadyonA atte eka zArdUlavikrIDitamAM kramazaH sAte bhavono ullekha karavAmAM Avyo che : yaH zrIvarmanRpo babhUva vibudhaH saudharmakalpe tatastasmAccAjitasenacakrabhRdabhUdyazcAcyutendrastataH / yazcAjAyata padmanAbhanapatiyoM vaijayantezvaro, yaH syAttIrthakara: sa saptamabhave candraprabhaH pAtu naH // kRtinA prAraMbhe 6 zlokomAM maMgalAcaraNa, 2 zlokomAM sajjana-durjana carcA tathA bemAM potAnI laghutA pachI pAMcamA bhavanA jIva padmanAbhanI kathAthI viSayavastuno prAraMbha thAya che (1 sarga). padmanAbha zrIdhara muni pAsethI potAnA pUrva bhavone sAMbhaLe che (2 sarga). tyAra pachI candraprabhanA sAtamA bhAva pUrvenA jIva zrIvarmAnuM varNana che, te tapasyA karI zrIdhara deva bane che (3-4 sarga). zrIdharano jIva ajitaMjaya rAjA ane ajitasenA rANIthI ajitasena rAjakumAra thAya che. tene yuvarAja padavI maLe che. candraruci nAmano asura tenuM apaharaNa kare che (5 sarga). te pachI asure tene manoramA sarovaramAM pADI devo, pachI aTavI parvatamAM tenuM bhaTakavuM, yuddhavarNana, vivAhavarNana, pachI potAnA nagaramAM tenuM pAchA pharavuM vagerenuM varNana (6 sarga); ajitasenane lokottara aizvaryanI prApti, rAjyAbhiSeka, digvijayayAtrA AdinuM varNana (7 sarga) karavAmAM AvyuM che. tyAra pachI vasanta, upavanavihAra, jalakeli, saMdhyA, candrodaya, rAtrikrIDA, nizAvasAnanAM varNano Ave che (8-10 sarga), ajitasena rAjAnuM sabhAmAM AvavuM, gajakrIDA jovI, gaja dvArA eka vyaktinuM mRtyu thatuM dekhI vairAgya thavo, tapasyA karavI, marIne acyatendra thavuM, pachI padmanAbhano janma (pAMcamA bhavano jIva), padmanAbhano potAnA pUrva bhavo aMgenA muniupadezamAM saMdeha, vanakeli gajanuM AvavuM ane tene vaza karI levo (11 saga), pRthvIpAla rAjAnA dUtanuM gaja mATe AvavuM ane tarka rajU karavo, rAjAnA IzAre yuvarAjanI uktiprayuktio tathA ma-vicAravarNana (12 saga), pRthvIpAla upara AkramaNa karavA prasthAna, rastAmAM AvatI nadI (13 sarga), maNikUTa parvata vagerenuM tathA senA sannivezanuM varNana, senA sahita pRthvIpAla rAjAnuM Agamana (14 sarga), saMgrAma tathA pRthvIpAla rAjAno vadha, zatrunA kapAyelA mastakane joI padmanAbhane thayelo Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 483 vairAgya, putrane rAjaya soMpI tapasyA karavI ane zarIra tyAgI ahamindra thavuM , AdinuM varNana (15 sarga), pUrva dezanI candrapurI nagarImAM mahArAjA mahAsena ane mahArANI lakSmaNAnA putrarUpe garbhamAM AvavuM (16 sarga), candraprabha jinano janma, janmakalyANaka, bAlakrIDA, vivAha, sAmrAjyalAbha, saMsAranI asAratAnuM jJAna, tapagrahaNa vagere (17 sarga), jaina siddhAntonuM saMkSepamAM varNana karavAmAM AvyuM che. kAvyanI varNa vastune jovAthI jaNAya che ke AmAM mahAkAvyocita badhA guNono samAveza karavAmAM Avyo che. A kAvyamAM prasaMgata anya rasono prayoga thayo che paraMtu zAnta rasane pradhAnatA ApavAmAM AvI che. bAkInA raso aMga banI rahyA che, aMgI nathI banI zakyA. kartA ane racanAkAla - prastuta kRtinA kartA AcArya vIrananTi che. temanI A ja ekamAtra kRti maLe che. temanI guruparaMparA kRtinA aMte prazastimAM ApI che. tenAthI jANavA maLe che ke AcArasAranA kartA vIranani jemanA guru meghananDi hatA te tathA mahendrakIrtinA ziSya eka bIjA vIranadi A be vIranadiothI ApaNA A padmaprabhacarita mahAkAvyanA kartA vIranaji judA che. A kAvyanI prazastimAM vIranadinA gurunuM nAma abhayananTi ApyuM che. A abhayanadinA guru vibudhaguNanadi hatA. vibudhaguNanadinA gurunuM nAma guNanandi hatuM. te dezIyagaNanA AcArya hatA. prazastimAM lakhyuM che ke vIranadie potAnA buddhibaLathI samasta vADumayane AtmasAta karI lIdhuM hatuM - te sarvata svatatra hatA. sajjanonI sabhAomAM kutarkone mATe aMkaza samAna temanAM vacano sadA vijayI hatAM, A kAraNe temano yaza paNa khUba hato. 1. DaoN. nemicandra zAstrI, saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyo kA yogadAna, pR. 81 ane AgaLa 2. babhUva bhavyAmbujapAbandhuH patirmunInAM gaNabhRtsamAnaH / sadagraNIrdezagaNAgragaNyo guNAkaraH zrIguNanandinAmA // 1 // guNagrAmAmbhodheH sukRtavasatermitramahasA masAdhyaM yasyAsIna kimapi mhiishaasituriv| sa tacchiSyo jyeSThaH zizirakarasaumyaH samabhava viyAto nAnA vivudha"nIti muvane ! 2 . . munijananutapAdaH prAstamithyApravAdaH / satagukhasamRddhatartha ziSya: prasi: Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 jena kAvyasAhitya abhayanadinA ziSya hovAne saMbaMdhe vIranadi ane gosAranA kartA nemicandra siddhAntacakravartI banne satIA hatA. nemicandra si.ca.temanAthI ghaNA ja prabhAvita hatA. temaNe karmakAMDamAM temano traNa vAra sammAnapUrvaka ullekha karyo che. potAnA sahAdhyAyI dvArA maMgalAcaraNanA prasaMgomAM A prakAranuM smaraNa vIranandinI pratiSThAnuM dyotaka che. A uparAMta prasiddha dArzanika ane viziSTa kavi vAdirAjasUrie potAnA kAvya pArzvanAthacaritamAM vIranadinA nAmanI ane temanI kRtinI prazaMsA karI che. kavi dAmodare potAnI kRti candraprabhacaritamAM vIranadine vaMdana karatAM kavIza' kahyA che tathA paMDita govinTe temano ullekha potAnI racanAnA prAraMbhamAM dhanaMjaya, asaga ane harizcandanI pahelAM karyo che. kavi AzAdhare potAnI kRti sAgAradharmAmRtamAM candraprabhacaritano eka zloka uddhata karyo che. mahAkavi harizcandra dharmazarmAlyudayanI rUparekhA prAyaH candraprabhacaritane sAme rAkhI taiyAra karI hatI. viranTie potAnI kRtimAM potAnA pUrvavartI koI paNa kavino ke kRtino ullekha nathI karyo. tethI jANavA maLe che ke samakAlIna ane paravartI AcAryo ane kavio upara vIranandino ghaNo prabhAva hato. to paNa neminirvANano temanA upara kaMIka prabhAva to avazya hato. vIranadi nemicandra si.ca.nA satIrthya hatA eTale temano samaya te ja hovo joIe je samaye temanA sahAdhyAyIno hoya. nemicanTe karmakAMDanI racanA abhavadabhayanandI jainadharmAbhinandI svamahimajitasindhurbhavyalokaikabandhuH // 3 // bhavyAmbhojavibodhanodyatamaterbhAsvatsamAnatviSaH ziSyastasya guNAkarasya sudhiyaH zrIvIranandItyabhUt / svAdhInAkhilavAGmayasya bhuvanaprakhyAtakIrteH satAm saMsatsu vyajayanta yasya jayino vAcaH kutarkAGkazAH // 4 // zabdArthasundaraM tena racitaM cArucetasA / zrIjinenduprabhasyedaM caritaM racanojjvalam // 5 // 1. karmakAMDa, gAthA 436, 785, 896. 2. pArzvanAthacarita, 1. 30 3. candraprabhacarita, 119 4. puruSArthAnuzAsana, 22 5. 1.11nI vyAkhyAmAM candraprabhacaritano zloka 4. 28 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya senApati cAmuMDarAyanI vinaMtIthI karI hatI. A cAmuMDarAye gommaTasvAmInI mUrtinI pratiSThA caitra zukla paMcamI ravivAra arthAt 22 mArca san 1028mAM zravaNabelgola nAmanA sthAne karI hatI, tethI vIrandino samaya 11mI sadIno prAraMbha mAnI zakAya. vardhamAnacarita AmAM bhagavAna mahAvIranA vartamAna bhavanI ane pUrvabhavomAM marIci, vizvanandI, azvatrIva, tripRSTha, siMha, kapiSTha, hariSeNa, sUryaprabha vagerenI kathAo varNavavAmAM AvI che. 485 tenI kathAvastu uttarapurANanA 74mA parvamAMthI levAmAM AvI che paraMtu kavie kathAvastune mahAkAvyocita banAvavA mATe temAM kApakUpa paNa karI che. kavi asage pururavA ane marIcinA AkhyAno choDI dIdhAM che ane zvetAtapatrA nagarInA rAjA nandivardhananA AMgaNAmAM putrajanmotsavathI kathAnakanI zarUAta karavAmAM AvI che. A Arambhasthala bahu ja ramaNIya thaI paDyuM che. pUrva bhavAvalinA prAraMbhika ghaTanAMzane dekhADyo nathI paraMtu munirAjanA mukhe kahevaDAvyo che. Ama uttarapurANanI kathAvastu akSuNNa rahI che. kavie e vAtanuM pUruM dhyAna rAkhyuM che ke paurANika kathAnaka mahAkAvyanuM rUpa dhAraNa karI zake, e mATe temaNe pUro prayatna karyo che. A mahAkAvyamAM jIvananAM pradhAnatattvonI vyAkhyA rajU karavAmAM AvI che, jemake pitAputrano sneha nandivardhana ane nandananA jIvanamAM, bhAIno sneha vizvabhUti ane vizAkhabhUtinA jIvanamAM, patipatnIno prema tripRSTha ane svayaMprabhAnA jIvanamAM, vividha bhogavilAsa hiraSaNanA jIvanamAM ane zaurya tathA adbhuta kAryonuM varNana tripRSThanA jIvanamAM. A kAvyanI zailI mahAkAvyocita garimAmayI udAtta che, ane gaMbhIra rasavyaMjanA paNa temAM vidyamAna che. te sAthe ja saMdhyA, prabhAta, madhyAhna, rAtri, vana, sUrya, nadI, parvata AdinAM sAMgopAMga varNano paNa che. 1. jinaratnakoza, pR. 342; saMpAdana ane marAThI anuvAda -- jinadAsa pArzvanAtha phaDakule, prakAzaka - rAvajI sakhArAma dozI, solApura, 1931; hindI anuvAda - paM. khUbacandra zAstrI, prakAzaka - mUlacanda kisanadAsa kApaDiyA, sUrata, 1918; Ano saMkSipta ullekha pahelAM pR. 126 upara karI dIdho che. ahIM vizeSa paricaya prastuta che. 2. saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 150-152. Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 jaina kAvyasAhitya mahAkAvie A kAvyane vividha alaMkAro ane chaMdothI paNa zaNagAryuM che. vardhamAnacarita upara pUrvavarta kaviono prabhAva jovA maLe che. tenI zailI prAyaH bhAravinA kirAtArjunIyamanI zailI sAthe maLatI che. raghuvaMza, zizupAlavadha, candraprabhacarita, neminirvANa Adi kAvyo sAthenuM yatkiMcit sAdRzya paNa dekhAya che. kartA ane racanAkALa - kavinI eka anya kAvyakRti zAntinAthacaritanI prazastimAMthI jANavA maLe che ke tenA kartA asaga kavi hatA. temanA pitAnuM nAma paTumati ane mAtAnuM nAma vairati hatuM. kavinA gurunuM nAma nAgananTa hatuM. kavie zrInAthanA rAjyakALamAM colarAjayanI judI judI ATha nagarIomAM ATha kRtionI racanA karI che. vardhamAnacaritanI prazasti anusAra A kAvyano racanAkALa zaka saMvata 910 (I.sa.988) che. kavinA guru nAganadi saMbhavataH te ja nAganadi che jemano ullekha zravaNabelagolanA 108mA zilAlekhamAM nanTisaMghanA AcArya tarIke che. paraMtu nadisaMghanI paTTAvalImAMthI to temanA vize kaMI paNa jANavA maLatuM nathI. dharmazarmAlyudaya A mahAkAvyamAM paMdaramA tIrthaMkara dharmanAthanA jIvanacaritanuM Alekhana che. temAM 21 sargo che ane kula maLIne 1765 zloko che. atte granthakartAnI prazasti 10 zlokomAM ApavAmAM AvI che. A kAvyanI kathAvastuno AdhAra AcArya guNabhadrakRta uttarapurANanuM 61muM parva che jemAM dharmanAthanuM carita mAtra para padyomAM AlekhAyuM che, temAM dharmanAthanA kevaLa be pUrva bhavo ane vartamAna bhavanuM varNana che. " 1. A mahAkAvyanA alaMkAronA parizIlana mATe juo - saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 153-161. 2. chaMdo mATe paNa te ja grantha juo, pR. 161. 3. kAvyamAlA, 8, nirNayasAgara presa, muMbaI, 1933; jinaratnakoza, pR. 193; hindI anuvAda - paM. pannAlAla sAhityAcAryakRta, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI. 4. uttarapurANa, parva 61. 54 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAmaiya ATalI nAnI kathAvastune laIne sarasa, suMdara zabdAvalI, manohara bhAvo ane kalpanAonI madadathI ATalA vizAla kAvyanI sRSTi kavinI vizAla pratibhAnuM phaLa che. 487 kathAno prAraMbha karatAM pahelAM 9 zlokomAM maMgalAcaraNa, pachI 22 zlokomAM potAnI laghutA, kAvyano sAra-niHsAra, sajjana-durjana nirUpaNa karIne uttara kozala dezanA ratnapura nagaranuM varNana che. bIjA sargamAM rAjA mahAsena ane rANI suvratAne putra na hovAnI cintAnuM tathA vanapAla dvArA udyAnamAM cAraNa muninA AgamananA samAcAra maLavAnuM varNana che. trIjA sargamAM purajana-parijana sameta rAjAnA munidarzana mATe gamananuM ane pote tIrthaMkaranA pitA banaze evI bhaviSyavANInA munimukhe zravaNanuM nirUpaNa che. cothA sargamAM rAjAnI vinaMtIthI muni dharmanAthanA be pUrvabhavonI kathA kahe che ane sarvArthasiddhi vimAnathI cyuta thaI mahArANI suvratAnA garbhamAM AvavAnI vAta kahe che. pAMcamA sargamAM lakSmI vagere devIo dvArA karAtI suvratAnI paricaryAnuM, suvratAe dekhelAM 16 svapronuM tathA garbhadhAraNa prasaMge devatAoe karelA pUjAutsavanuM varNana che. chaThThAthI AThamA sarga sudhI janmakalyANaka, janmAbhiSeka vagerenuM varNana che. navamA sargamAM bAlyakAlathI yuvAvasthA prApta karavAnuM, svayaMvara mATe vidarbha deza prasthAna karavAnuM tathA mArgamAM AvatI gaMgAnadInuM varNana che. dasamA* sargamAM mArgamAM kinnarendranI vinaMtIthI dharmanAthanA vindhyagirimAM vizrAmanuM tathA tyAM kubera nagarInI racanA AdinuM varNana che. agIAramA sargamAM dharmanAthanI sevA mATe upasthita cha RtuonuM varNana che. bAramA sargamAM vanazrIsuSamA ane puSpAvacayanuM varNana che, teramA sargamAM narmadA nadImAM jalakrIDAnuM varNana che. caudamA sargamAM saMdhyA, rAtri, candrodaya vagerenuM varNana che. paMdaramA sargamAM madyapAna ane saMbhogazRMgAranuM varNana che. soLamA sargamAM prabhAtavarNana che tathA dharmanAthanuM vidarbha tarapha prasthAna varNita che tathA vidarbhadezavarNana che ane vidarbha nareza sAthenA meLApanuM varNana che. sattaramA sargamAM svayaMvaranuM varNana, rAjakanyA IndumatI dvArA dharmanAthanuM varaNa, vivAhavarNana tathA patnI sAthe svadeza pAchA pharavuM varNita che. aDhAramA sargamAM dharmanAthano nagarapraveza, pitA mahAsena dvArA dIkSAgrahaNa tathA dharmanAthanA rAjyAbhiSekanuM varNana che. ogaNIsamA sargamAM dharmanAthanA senApati supeNanuM vidarbhamAM anya rAjAo sAthe yuddha tathA temAM vijaya prApta karI supaNanA pAchA pharavAnuM varNana che. vIsamA sargamAM ulkApAta 1. dasamAthI soLamA sarga sudhI mAghanA zizupAlavadhanI zailIno prabhAva spaSTa jaNAya che. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 jena kAvyasAhitya joI dharmanAthane vairAgya thavo, dIkSA levI, tapasyA karavI, kevalajJAna thavuM vagerenuM nirUpaNa che tathA samavasaraNanuM varNana che ane ekavIsamI sargamAM dharmadezanA, bhramaNa tathA mokSagamananuM varNana che. kathAnakanA uparyukta vizleSaNathI jANavA maLe che ke sAva nAnA kathAnakane kavie mahAkAvyanuM vistRta rUpa ApyuM che. temAM pahelAthI chaThThA sarga sudhI paraMparAgata kathAnI pradhAnatA che, paraMtu pachInA sargomAM kathAvastune gauNa karI alaMkRta varNanone pradhAnatA ApavAmAM AvI che. dasathI soLa sargomAM mahAkAvyAya viSayonAM varNano che. sattarathI vIsa sargomAM punaH kathAvastunA sUtrane pakaDI lIdhuM che. prastuta kAvyanuM kathAnaka laghu hovA chatAM paNa kavie potAnAM pAtronuM caritracitraNa sArI rIte karyuM che. temAM dharmanAtha, mahAsena, suvratA, cAraNamuni ane suSeNa e pAMca ja pAtra mukhyapaNe dekhAya che. tevI ja rIte, prAkRtika varNano karavAmAM kavi bahu saphaLa rahyA che. temanuM kSetra A viSayamAM ghaNuM vyApaka che.' pAtronAM saundaryavarNano paNa kavie yathAsthAna rajU karyA che. kavie jayAMtyAM tatkAlIna sAmAjika sthitinuM citra paNa AlekhyuM che. temaNe A kAvyanA cothA ane ekavIsamI sargamAM jaina dharma ane darzananA pramukha siddhAntone rajU karyA che. dharmazarmAlyudaya ramaNIya bhAvo ane kalpanAono vizAla bhaMDAra che. temAM vividha rasono, khAsa karIne zAnta ane zRMgAra rasano, sAro paripAka thayo che. navamA sargamAM vAtsalyarasa, sattaramAmAM zRMgArarasa, ogaNIsamAmAM vIrarasa tathA vIsamAmAM zAntarasanI mArmika abhivyaMjanA thaI che. A kAvyanI bhASA atyanta prauDha ane parimArjita che. bhASA upara kavinuM asAdhAraNa prabhutva dekhAI Ave che. bhASAmAM svAbhAvikatA ane sajIvatAnA darzana thAya che. yathAsthAna mAdhurya, oja ane prasAda traNe guNono prayoga thayo che paraMtu mAdhurya guNa saMpUrNa kAvyamAM chavAyelo che. kAvyaparaMparA anusAra A kAvyamAM paNa eka sarga (19mo) pAMDityapradarzana ane zabdakIDA mATe racAyo che. temAM vividha citrakAvyonI yojanA karavAmAM AvI che - gomUtrika, ardhabhrama, murajabaMdha, sarvatobhadra, SoDazadalakamala tathA cakrabaMdha vagere. A ja rIte ekAkSara, 1. sarga 2.77; 3. 26-27, 13-38; 10.9; 11.72; 14,8, 39; 16.18, - 45-46 vagere. 2. sarga 2.15, 19; ka. 28 Adi, Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya kSara, niroc, atAlavya akSaro dvArA pagharacanA karavAmAM AvI che. uparyukta citrAlaMkAro uparAMta kavie vividha alaMkAronI yojanA karI che. temAM svAbhAvikatAnuM dhyAna rAkhavAmAM AvyuM che. zabdAlaMkAromAM anuprAsa ane yamakano prayoga pracura thayo che ane arthAlaMkAromAM sAdRzyamUlaka alaMkAro upamA, utprekSA, rUpaka ane arthAntaranyAsano prayoga bahu thayo che. chaMdonA prayogamAM kavinuM kSetra vyApaka che. temaNe 25 chaMdono prayoga karyo che. pratyeka sargamAM eka ja sargano prayoga karI sargAnte chaMdaparivartana karavAmAM AvyuM che. dasamA sargamAM vividha chaMdono prayoga karyo che. kAvyamAM upajAti, anuSTup ane vaMzasthano prayoga sauthI vadhu thayo che. kavie potAnA A kAvyamAM pUrvavartI koI paNa kavi, granthakAra ke graMthano ullekha karyo nathI. paraMtu kAvyanA adhyayanathI jANavA maLe che ke tenA upara mAghanA zizupAlavadha, vAgbhaTanA neminirvANa ane vIranandinA candraprabhacaritano prabhAva pracura mAtrAmAM che. dharmazarmAbhyudayanAM nIcenAM pagho (1) 4.29 (2) 5.2 (3) 5.54 (4) 6.3 (5) 6.20 (6) 7.1 5.68 (7) 3.52 dharmazarmAbhyudayanAM nIcenAM pagho candraprabhacaritanAM nIcenAM pagho sAthe tulanIya che. (1) 21.8 18.2 (2) 21.90 18.78 (3) 21,99 18.88 A ja rIte dharmazarmAbhyudayanA cothA sarganAM ane candraprabhacaritanAM dArzanika carcAnAM padyo tulanIya che. 489 neminirvANanAM nIcenAM pagho sAthe tulanIya che. 1.70 2.2 2.39 4.5 4.23 5.1 kaviparicaya ane racanAkAla kAvyanA 19mA sarganA aneka citrabandhomAM tathA 21mA sargane antima padyamAM kAvyanA kartAnuM nAma haricandra ApyuM che. -- Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 jaMna kAvyasAhitya kavie 10 padyonI prazastimAM kRtinA aMte potAno paricaya Apyo che ke zrIsampanna moTI mahimAvALA ane sArA jagatanA zaNagAra rUpa nomakono vaMza che, tenA hastAvalaMbanane kAraNe rAjayalakSmI vRddha thavA chatAM paNa durgapathathI alita thatI nathI. kAyastha kulamAM Andradeva nAmano puruSaratna thayo. tenI patnInuM nAma racyA hatuM. tenAthI harizcandra nAmano putra thayo. te arahaMta bhagavAnanA caraNakamalono bhramara hato. tenI vANI sArasvata srotamAM nirmaLa thaI gaI hatI. potAnA bhAI lakSmaNanI bhakti ane zaktinA kAraNe harizcandra tevI ja rIte nirvAkuLa banIne zAstrasamudra pAra karI gayA jevI rIte rAme lakSmaNanA kAraNe saMtu pAra karyo hato.' prazastimAMthI e jANavA maLe che ke kavi eka rAjamAnya kuLanA hatA ane A rAjamAnyatA emane tyAM peDhIothI cAlatI AvI hatI. kavie mAtApitA, potAnuM nAma ane anujanuM nAma ApavA uparAMta potAnA vaMzano tathA potAnA pUrvaja guruo ane AcAryano koI paricaya Apyo nathI. te kyAMnA rahevAsI hatA e paNa ukta prazastimAM jaNAvyuM nathI. kavi kayA saMpradAyanA hatA e paNa ukta prazastimAMthI jANavA maLatuM nathI paraMtu kRtinI AMtiraka tapAsa uparathI e spaSTa thAya che ke te digaMbara matAnurAgI hatA. temaNe A kAvyanI kathA uttarapurANamAMthI lIdhI che, dharmadezanAnA prasaMgamAM temaNe candraprabhacaritanI zailInuM anusaraNa karyuM che, neminirvANakAvyanAM aneka padyo sAthe paNa A kAvyanAM aneka padyAnuM noMdhapAtra maLatApaNuM che, tathA pAMcamA sargamAM digaMbaramAnya 16 svapronuM varNana che, trIjA sarganA AThamA zlokamAM digaMbara sAdhuno samAgama vagere kartA harizcandra digaMbara matAnuyAyI hovAnuM sUcave che. paraMtu te kaTTara digaMbara na hatA. temaNe zvetAMbara granthonuM tathA jainetara granthonuM paNa adhyayana karyuM hatuM. antima (21mA) sargamAM je kharakarmono ullekha che te hemacandranA yogazAstra upara AdhArita kavinuM adhyayana vyApaka hatuM. temaNe potAnI kRtinA sarjanamAM tattvArthasUtra, AdipurANa, uttarapurANa , yazastilakacampagaghacintAmaNi, candraprabhacarita, 1. prazasti , padya 1-5 2. TMUtte nAjha nadInA ! 3. (1) dha.za., sarga 21, zloka 1 31 = yo. zA. pR. 1dada (ra) dhaza, sarga 21, zloka 136 = tho. zA. tU. pra. pR. 493 (3) dha.za., sarga 21, bloka 145 = yo. dA. tR. pra. pR. 57 (8) dha.za., sarga - 1, kalaka 1da - yo, zA. tU. pra. pR. 5da9 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkrayA 491 neminirvANa, yogazAstra, triparizalAkApurucarita vagere jaina granthonA tathA raghuvaMza, kumArasaMbhava, nAgAnandanATaka, harSacarita, kAdambarI, dazakumAracarita, gauDavaha, zizupAlavadha , nalIyU, naiSadhIyacarita, dhvanyAlAka, kAvyaprakAza tathA hindu purANo, jyotiSa, Ayurveda, kAmazAstra, koSa, vyAkaraNa ane alaMkArazAstranA graMthonA gahana adhyayanano upayoga karyo che ane dharmazarmAsyudaya kAvyanI racanA karavA mATe ghora parizrama karyo che. tethI te potAnI granthaprazastinA antima padyamAM lakhe che - "mavatu 2 zramaviH sarve vInAM nanA: arthAtu badhA loko kavionA parizramane jANe samaje. - harizcandra alaMkArazAstranuM gaMbhIra adhyayana karyuM hatuM paraMtu te rasadhvani saMpradAyanA to sArthavAha hatA - nAyaka hatA (raHAdhvani sArthavAha). harizcandranI kIrti temanA potAnA samayamAM ja khUba phelAI gaI hatI. temane sarasvatIputra samajavAmAM AvatA hatA. te anya kavionI pachI thayA hovA chatAM temanI gaNanA pahelI thavA lAgI hatI. te potAnA samayamAM ja eka adhikArI vidvAna thaI cUkyA hatA. kAzamIranA eka maMtrI kavi jaNe (I. sa. 1247) potAnI subhASitamuktAvali'mAM dharmazarmAlyudayanuM eka padya uddhata karI temano ullekha candrasUri' nAmathI karyo che. saMbhava che ke "candra temanuM upanAma rahyuM hoya ane jaina vidvAna hovAthI emanI "sUri' upAdhi hoya." A kAvyanI prazastimAM ke bIje kyAMya dharmazarmAlyudayano racanAkAla Apyo nathI. to paNa teno racanAkAla anya sAdhanothI jANI zakAya che. A kAvyanI prAcInatama hastalikhita prati pATaNa bhaMDAramAMthI maLI che, temAM pratilipikAla 1. jarmana vidvAna DaoN. ha. yAkobIe viyenA orienTala jarnala, bhAga 1, pR. 138 vageremAM "mAgha ane bhAravi' lekhamAM zizupAlavadhanAM aneka padyo tathA gauDavaDanAM aneka padyo sAthe dharmazarmAlyudayanAM paghonI bhASA ane bhAvonuM sAmya darzAvyuM che. 2. padya saM.10nI aMtima paMkti 3. prazastipadya 7 4. vAr3evatAH samaH sarca: pazcimoDapi prathamatannnA (prazastipadya da) 5. dharmazarmAlyudayanA bIjA sarganA padya 40 sAthe subhASita muktAvalinA pR. 185 upara mudrita padyanI tulanA karo - suhattamAvekata unnatA stanau gurUnitambo'pyayamanyataH sthitaH / kathaM bhaje kAntimitIva cintayA tatAna tanmadhyamatIva tAnavam / / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 jaina kAvyasAhitya saM. 1287 ApavAmAM Avyo che. tethI te samaya pahelAM A kRtinI racanA avazya thaI hovI joIe. tenI pUrvAvadhi AcArya hemacandranA yogazAstra pachInI ja Ave che kAraNa ke kAvyanA 21mA sargamAM je kharakarmono ullekha che te hemacandranA yogazAstra para AdhArita che, A vAta ame pahelAM kahI gayA chIe. hemacandrano samaya 12mI zatAbdIno uttara bhAga ane 13mI zatAbdIno pUrva bhAga che. tethI harizcandrano samaya teramI zatAbdI (vikrama)nA uttara bhAgamAM rAkhI zakAya che. anumAna che ke pATaNa bhaMDAramAMthI maLelI dharmazarmAlyudayanI saM. 1287nI prati sarvaprathama che, tethI vidvAnono mata che ke ukta kAvyanI racanA saM. 125thI 1287 vacce kyAreka thaI che. harizcandra nAmanA aneka vidvAna saMskRta sAhityamAM thaI gayA che paraMtu te badhA dharmazarmAlyudayanA vidvAna kartA kavi harizcandrathI judA che ane paravartI che. sanaskumAracarita A eka utkRSTa koTinuM mahAkAvya che. temAM sanakumAra cakravartInuM carita manohara zailImAM AlekhAyuM che. temAM 24 sargo che. temAM ghaTanAonA Adhikya, ghaTanAonA samudita vikAsa tathA pAtronI karmazIlatAnA kAraNe nATaka vAMcatAM jevo AnaMda thAya tevo AnaMda thAya che. kathAvastu nIcenA krame cAle che : 1-3 sargamAM kAMcanapurano rAjA vikrama yaza potAnA nagaranA vaNika nAgadattanI suMdara patnI viSNuzrInuM apaharaNa karIne premane vaza thaIne potAnI anya rANIonI upekSA kare che. rANIo mAtrika vidhithI viSNuzrIne marAvI nAkhe che. rAjA tenuM aMtima darzana karavA mazAna jAya che paraMtu viSNuzrInA zabamAMthI bhayaMkara durgadha nIkaLatI hovAthI rAjAne vairAgya thAya che ane tapasyA karI svarge jAya che. 4-6 sargomAM vikramayaza ane nAgadattanA jIvonI, deva ane manuSya bhavomAM, badalAnI verabhAvanAnuM varNana che. 7mA sargamAM vikrama yazano jIva hastinApuranA rAjAnA kumAra tarIke janma le che. AThamA sargamAM tenuM nAma sanakumAra rAkhavAmAM Ave che ane yuvAna thatAM tene yuvarAja banAvavAmAM 1. jaina sadeza, zodhAMka 7, pR. 251-254; 5. amRtalAla zAstrIno lekha : mahAkavi harizcandra. 2. jinaratnakoza, pR. 412; vizeSa paricaya mATe juo - terahava-caudahavI zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya (3. zyAmazaMkara dIkSita), pR. 222-249. Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdatha 493 Ave che, tenuM varNana che. 9-11mA sargomAM sanakumAranA apaharaNanuM, tenA mitra dvArA tenI khojanuM ane prAptinuM varNana che. 12-22 sargomAM sanakumAranA sUcanathI tenI patnI bakulamatI azva dvArA sanakumAranA apaharaNathI zarU karI sanakumAre karela yakSavijayanuM, sanakumAranA bhAnaveganI ATha kanyAo sAthe vivAha AdinuM, sanakumAranA azanighoSa sAthe yuddhanuM ane bakulamatI Adi kanyAo sAthe tenA vivAhanuM varNana kare che. A prasaMgamAM caudamA ane soLamA sargamAM kramazaH candrodaya ane zarada RtunuM varNana che. bAvIsamA sarganA anta mAhitI maLe che ke sanakumAra potAnA mAtApitAne maLavA mATe nIkaLI paDe che. tevIsamA sargamAM sanakumArano nagarapraveza, keTaloka samaya vItyA pachI sanakumAranuM saundarya jovA eka devanuM Agamana ane tenI kAntine acAnaka kSaNa thatI joI 6 mahinAmAM mRtyunI saMbhAvanA jaNAvI jatA rahevuM, te sAMbhaLI sanakumArane vairAgya thavo - A badhuM varNavAyuM che. covIsamA sargamAM sanakumAre vrata-upavAsa karavAM, temanA zarIramAM sAta bhayaMkara vyAdhio thavI, deva vaDe sanakumAranI parIkSA, chevaTe paMcaparameSThi maMtranuM smaraNa karI sanakumAranuM mokSagamana varNavAyuM che. ahIM kAvya samApta thAya che. A kAvyanuM kathAnaka sAruM saMgaThita ane vyavasthita che. badhI ghaTanAo ekabIjI sAthe saMbaddha che, tethI kathAnakamAM avicchinnatA ane dhArAvAhikatA che. temAM anya paurANika mahAkAvyomAM maLatA doSo arthAt avAntara kathAonI yojanA lA lAMbAM varNanono abhAva che. sanakumAracaritramAM aneka pAtro che paraMtu te badhAMmAM sanaskumAranA pAtrano sArI rIte vikAsa karavAmAM Avyo che. anya pAtromAM azvasena (pitA), mahendra (mitra), bakulamatI (patnI) vagere che. prakRticitraNa paNa A kAvyamAM vividha rUpomAM thayuM che. caudamo ane soLamo sarga A bAbatamAM sArAM udAharaNo rajU kare che, anya sargomAM paNa prakRtinAM vyApaka rUpo maLe che. saundaryavarNanamAM kavie nakhazikha varNana karyuM che, temAM paNa svAbhAvika saundaryanuM, nahi ke prasAdhanasAmagrIthI alaMkRta saundaryanuM. sAmAjika citraNamAM kavie vaivAhika rItarivAjo sivAya anya sAmAjika paraMparAonuM varNana prAyaH nathI karyuM. 1. sarga 10. 61, pa, 64, 65; 11.5, 14; 12. 41, da9; 15.14; 16.63. Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 jaina kAvyasAhitya tevI ja rIte A kAvyamAM jainadharmanA niyamo yA dArzanika siddhAntonuM vivecana paNa nahivata che. trIjA sargamAM guNADhyasUrinI dezanAno saMketa mAtra karavAmAM Avyo che. paraMtu parokSa rIte jainadharmanI mahattAnuM pratipAdana karavuM e A kAvyanuM prayojana che. A kAvyano pradhAna rasa zAntarasa che paraMtu anya rasonI abhivyakti paNa thaI che. AThamA sargamAM sanakumAranI bAlakrIDAonA varNanamAM vAtsalyarasanora sundara udraka thayo che. dasamA sargamAM sanakumAranI khojanA samaye aTavInA varNanamAM bhayAnakarasa tathA mRta viSNuzrInA durgandha mAratA zabanA citraNamAM bIbhatsa rasanI niSpatti karavAmAM AvI che. azanighoSa ane sanaskumAra vaccenA yuddhavarNanamAM vIrarasa" joI zakAya che. bhASA, rIti, guNa ane alaMkAranI dRSTie paNa A kAvya mahanIya che. bhASAmAM garimA ane udAttatA che. raso ane bhAvanAone anukuLa bhASA pravAhita thaI che. jyAMtyAM kahevato ane lokoktiono prayoga paNa thayo che." kevaLa eka sarga ekavIsamAnI bhASAmAM pAMDityapradarzana karavAmAM AvyuM che jene samajavA mATe bauddhika vyAyAma karavo paDe che. AmAM citrabandhanAM vividha udAharaNo rajU karavAmAM AvyAM che. A ja sargamAM zabdAlaMkAronI chaTAnuM pradarzana karavAmAM AvyuM che paraMtu anya sargomAM svAbhAvikatAnI rakSA karIne ja arthAlaMkArono prayoga thayo che. temAM upamA, unmelA ane rUpakano prayoga pracuratAthI thayo che. anya alaMkAromAM sajeza, udAharaNa, saMbhAvanA, vizeSokti, parisaMkhyA, ekAvalI, mudrA Adi darzanIya che. A kAvyanA sargomAM prAyaH eka chaMdano ja prayoga thayo che ane sarganA atte chaMda badalavAmAM Avyo che. keTalAka sargomAM vividha chaMdono paNa prayoga karavAmAM Avyo che. A kAvyamAM kula maLIne cotrIsa chaMdono prayoga thayo che. sauthI vadhu upajAti, anuSTapu ane vaMzasthano prayoga thayo che. aparicita yA alpaparicita 1. sarca 23. 8-11; 16.6; 18. 14-22 2. sarga 8.5, 23 3. sarga 10, 27, 31, 34 4. sarga 3, 31-35 5. sarga 20 6. sarga 1. 84; 2.3, 88, 90; 5. 4; 18, 23. Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya ? 495 chaMdomAM yugmavimalA, maNiguNanikarA, caMDavRSTi, prayAtodaMDaka, arNavAkhyadaMDaka, vyAlAkhyadaMDaka Adi che kartA ane racanAkAla - kRtinA aMte ApavAmAM AvelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke mahAkAvyanA kartA jinapAlagaNi che. te candrakulanI pravaravajazAkhAnA muni hatA. kharataragacchanA saMsthApaka jinezvarasUrinI paraMparAmAM thayelA jinapatisUrinA te ziSya hatA. kharataragacchanI bRhadgurnAvali anusAra jinapAle saM. 122pamAM dIkSA lIdhI hatI, saM. 1269mAM jinapatisUrie temane upAdhyAya pada ApyuM hatuM, saM. 1273mAM paM. manojAnandane harAvIne jinapAla upAdhyAye nagarakoTanA rAjA pRthvIndra pAsethI jayapatra meLavyo hato. temano svargavAsa saM. 1311mAM thayo hato.' abhayakumAracarita (saM.1312)nA kartA candratilakagaNine jinapAla upAdhyAye dhArmika grantho bhaNAvyA hatA. zrI mo. da. desAI anusAra jinapAla upAdhyAye saM. 1262mAM SasthAnakavRttinI racanA karyA pachI A mahAkAvyanI racanA karI hatI. A kAvyanI prAcIna hastalikhita prati saM. 1278 vaizAkha vadI panI maLe che. tethI sanakumAracaritano racanAkALa saM. 1262 ane 1278 vacceno mAnI zakAya che. kavie ukta kAvyanI racanA bhaktibhAvathI prerAIne karI hatI. jayantavijaya A mahAkAvyamAM magadha dezanA rAjA jayanta ane tenA vijayonuM varNana karavAmAM AvyuM che. temAM 19 sarga che ane mahAkAvya "zrI" zabdAMkita che. temAM kula padyo 1548 che. te anuSTabhumApathI 2200 zlokapramANa che. 1. kharataragacchabRhadgurnAvali (si.jai.2.), pR. 44-50 2. abhayakumAracarita, prazasti, zloka 38-40 3. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 395 4. sarga 24.112 5. kAvyamAlA, 75, nirNayasAgara presa, muMbaI, jai. dha. pra. sa. bhAvanagara; jinaratnakoza, pR. 133; tenA mahAkAvyatva mATe juo - saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 308 ItyAdi. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 jena kAvyasAhitya sargo anusAra A kAvyanuM saMkSipta kathAnaka A pramANe che : prAraMbhamAM ATha zlokomAM maMgalAcaraNa ane 6 padyomAM sajjanadurjanasvabhAvavivecana pachI kathAno AraMbha thAya che. tyAra pachI magadha dezanI jayantI nagarInA rAjA vikramasiMha, temanI rANI prItimatI ane maMtrI subuddhino paricaya ApavAmAM Avyo che (1 sarga). tyAra pachI hAthaNI ane gajazizune joIne rANIne saMtAna na hovAthI udAsInatA thAya che, rAjA prANonI bAjI lagAvIne paNa rANInI IcchA pUrI karavAnI pratijJA kare che (ra sarga). matrI subuddhi pratijJA pUrNa karavAnA sAdhana tarIke paMcaparameSThi maMtra batAve che, udAharaNa tarIke dhanAvaha zeThanI kathA kahevAmAM Ave che, dhanAvahe ukta maMtranA prabhAve aneka vipattio pAra karI hatI (3 sarga). pachI rAjAe rAte nagaravIkSA karavI, nArIcItkAranuM anugamana karI namaskAra maMtranA baLe eka devane parAsta karavo ane tenI pAsethI muktAhAra prApta karavo ane AgaLa jatAM eka kanyAnI bali caDAvavA tatpara eka yogIne parAsta karI kanyAne prApta karavI - A badhuM varNavAyuM che (4 sarga). kanyAnA paricayathI jANa thavI ke te potAnI rANInI bahena che. pachI eka devatA yogIno ane rAjA vikramasiMhano pUrvajanma varNave che (5 sarga). tyAra bAda rAjAe kanyAne tenA pitA pAse laI javI, kanyAnA pitAe kanyAnA vivAha rAjA vikramasiMha sAthe karavA, navavivAhitA patnI sAthe rAjAne potAnI nagarImAM pAchA AvavuM ane devatAe Apelo motIno hAra rANI prItimatIne devo, rANIe garbha dhAraNa karavo ane vakhatasara rANIne jayanta nAmanA putrane janma devo - A badhuM AlekhAyuM che (6 sarga). pachI jayanta yuvAna thatAM tenuM yuvarAja thavuM ane vasattatratumAM vanazrI jovA upavana javuM varNavAyuM che (7 sarga). te pachI dolAndolana, puSpAvacaya, jalakeli, sUryAsta ane candrodayanuM varNana che ane saMdhyA samaye rAjadhAnImAM yuvarAjanA pAchA AvavAnuM sUcana karavAmAM AvyuM che. (8 sarga) eka vAra siMhalanarezanA hAthInuM jayantI nagarImAM bhAgI AvavuM, rAjAnI AjJAthI hAthIne pakaDavo, siMhalanarezanA mAMgavA chatAM hAthIne pAcho na Apavo, siMhalanareze AkramaNa karavuM ane teno sAmano karavA jayanta sasainya javuM sarga navamAmAM AlekhAyuM che. tyAra bAda siMhalanRpanA mRtyunuM tathA jayantanI vijayayAtrAnuM varNana che (sarga 10). pachI jayantanA digvijayanuM varNana Ave che (11 sarga). tyAra pachI gaganavilAsapuranA rAjAnI putrI kanakavatInA vivAhAthe devatAe jayantanuM apaharaNa karavuM ane jayanta eka jinamaMdiramAM jaI dharmasUri muninA Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 497 mukhe dezanA sAMbhaLavI, enuM varNana che (12 sarga). pachI jayanta-kanakavatInA vivAhanuM varNana che (13 sarga). vivAha pachI ISyavaza AkramaNa karanAra rAjA mahendranA yuddhamAM vadhanuM varNana che (14 saga). - tyAra bAda jayantanA pitA vikramasiMhane muninA upadezathI samyaktanI prApti, vAdavivAdamAM munie eka brAhmaNane harAvavo ane te brAhmaNane sabhAmAMthI kADhI mUkavo, te samaye jayantanuM pAchuM AvavuM (15 sarga) ane eka svayaMvaramAM jaI ratisuMdarI dvArA pasaMda thavuM (16 sarga), vidyAdevI dvArA jayanta ane ratisuMdarInA pUrvabhavanuM varNana (17 sarga), jayanta ratisuMdarI samakSa kareluM grISma, varSA ane zarada RtunuM varNana, ratisuMdarInA pitAe jayantane hastinApurano rAjA banAvyo tenuM varNana (18 sarga). tyAra pachI pitAnuM AmaMtraNa maLatAM jayantanuM hastinApurathI jayantI nagarI pahoMcI javuM, pitA pAsethI rAjyabhAra grahaNa karavo, vikramasiMhe dIkSA levI tathA jayanta nItipUrvaka prajApAlana karavuM ane jinendrabhaktino pracAra ' karavo ane saudharmayatinuM sammAna prApta karavuM, atte satpAtradAnanuM mahattva varNavavAmAM AvyuM che (19 sarga). A kAvyanI kathAvastumAM kyAMka kyAMka pUrvabhavonA varNananA kAraNe kathApravAhamAM zithilatA jaNAya che paraMtu dhArAvAhikatA avicchinna che. navamA, dasamA ane caudamA sarganA yuddhaprasaMgomAM pAtronA kathopakathanathI nATakIya sajIvatA daSTigocara thAya che. vastutaH jayantavijayanI kathAsAmagrI sarala, vyApaka ane susambaddha che. AmAM keTalAMya pAtro che paraMtu vikramasiMha ane jayantanAM caritrano sAro vikAsa thayo che. prakRticitraNa paNa kAvyamAM vyApakapaNe karavAmAM AvyuM che. dezo ane RtuonA varNanamAM tenuM udAtta darzana thAya che. prakRtisaundaryanI jema mAnavasaundaryanAM vividha pAsAMonuM citraNa paNa kavie A kAvyamAM karyuM che. A kAvyamAM tatkAlIna sAmAjika paraMparAonI jhalaka paNa jyAMtyAM jovA maLe che. kAvyanuM pradhAna lakSya jayantakathA dvArA paMcaparameSThi namaskAra maMtrano mahimA darzAvavAnuM che. ema to kavie jainadharmanA niyamo ane siddhAntonA pratipAdanamAM adhika vistRta vivaraNa prastuta nathI karyuM to paNa paMdaramA sargamAM 1. sarga 8. 60, 68; 12. 33; 14. 15, 18-19, 36; 18.19 vagere 2. sarga 1. 67-69; 13. 35; 17. 84 3. sarga 19. 12, 58; 13. pa1, 81, 84, 94; 16, 14 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 jaina kAvyasAhitya dhArmika tattvonuM nirUpaNa pradhAna thaI gayuM che. A nirUpaNamAM kaMIka zAstrArtha zailI apanAvavAmAM AvI che. tarkonA AdhAre sarvajJasiddhi paNa karavAmAM AvI che.1 A kAvyamAM vividha rasono paripAka thayo che. temAM vIrarasa pradhAna che. vIrarasanA sahAyakanA rUpamAM raudra ane bhayaMkara rasono paripAka thayo che. te uparAMta aMgarUpamAM vAtsalya, zRMgAra ane zAntarasa paNa vidyamAna che. je A kAvyanI bhASA zuddha ane sarala che. bhASA upara kavinuM pUrNa prabhutva dekhAya che. temAM kliSTatA ane asvAbhAvikatAno saMpUrNa abhAva che. prasaMgane anukULa rUpaparivartananI kSamatA A kAvyanI bhASAnI vizeSatA che. bhASAmAM lokoktio ane sUktiono sAro prayoga karavAmAM Avyo che, tene pariNAme bhASA adhika prabhAvazALI banI gaI che. tevI ja rIte kAvyanI bhASA zabdAlaMkAro ane arthAlaMkArothI suzobhita che. temAM zrutimadhura anuprAso ane yamaka Adi zabdAlaMkAronA pracura prayogo thayA che. arthAlaMkAromAM upamA, ubhekSA, rUpaka, atizayokti, sahokti vagere aneka alaMkAronI yojanA thaI che. A kAvyanA pratyeka sargamAM pradhAnata: eka ja chaMdano prayoga thayo che ane sarvAnta chaMdaparivartana karavAmAM AvyuM che. kavino priya chaMda upajAti jaNAya che. teno prayoga pahelA, chaThThA, dasamA, caudamA, sattaramA ane ogaNIsamA sargomAM thayo che. A kAvyamAM kula maLIne 18 chaMdono prayoga thayo che. anuSTrabhumApathI A kAvyanI zlokasaMkhyA 2200 che. prakAzita racanAmAM 1548 padyo che. kartA ane racanAkAla - kavie kAvyanA aMte eka prazasti ApI che. tenA pramANe kartA abhayadevasUri che. temaNe ukta prazastimAM potAnI guruparaMparA ApatAM lakhyuM che ke candragacchIya vardhamAnasUrinA ziSya jinezvarasUri thayA, temanA ziSya navAMgITIkAkAra abhayadevasUri thayA, temanA ziSya prasiddha vidvAna jinavallabhasUri thayA, temanA ziSya jinezvarasUri thayA, temanA ziSyanuM nAma 1. sarga 15.8, 10, 12, 17, 22-42 vagere 2. sarga 10. 27-28, 9, 38-39; 4. 9-12, 14; 16. 37; 6. 96-97; 18. - pa0, 55-56 vagere. 3. sarga 5. 28, 3pa, pada, pa7; 13. 109; 19. 46 4. dvAviMzatizatamAnaM zAstramidaM nirmitaM jayatu / / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya 499 paDyendu munirAja hatuM. A kAvyanA kartA A ja paDyendu munirAjanA ziSya hatA. ukta prazastimAMthI kavinA vize anya vAto jANavA maLatI nathI. prazastimAM A kAvyanI racanAno samaya saM. 1 278 lakhyo che ( hirahuniinira(1278)-ifmatavikramanArezvarasamayAn ) naranArAyaNAnanda ' A kAvya mahAbhAratanA te kathAprasaMgane laI racAyuM che jemAM kRSNa ane arjunanI maitrI, raivataka upara temano vihAra tathA aMte arjuna dvArA subhadrAnuM haraNa nirUpAyuM che. A laghu kathAnakane zAstrIya mahAkAvyane anurUpa evuM vyApaka rUpa ApavAmAM AvyuM che. A kAvyamAM 16 sarga che. tenuM racanAparimANa 740 zloka che. chello sarga prazastisarga che, temAM kavie potAno, potAnI vaMzaparaMparAno tathA potAnA guruno paricaya Apyo che. A sargano mULa kathAnaka sAthe koI saMbaMdha nathI. kevaLa 15 sargono ja mULa kathAnaka sAthe saMbaMdha che. sargonAM nAma vaNya viSayanAM nAma uparathI ApavAmAM AvyAM che. prathama sarganuM nAma "puranRpavarNana' che. temAM dvAravatI nagarI tathA zrIkRSNanuM nirUpaNa che. bIjA sarga "sabhAvarNana'mAM arjunanA prabhAsa tIrthamAM AgamananA samAcAra maLe che. trIjA sarga "naranArAyaNasaMgama'mAM zrIkRSNanA arjuna sAthe thayelA milananuM Alekhana che tathA pUchavAmAM AvatAM arjune kareluM raivataka parvatanuM varNana che. cothAmAM RtuvarNana, pAMcamAmAM codayavarNana, chaThThAmAM surApAna-suratavarNana ane sAtamAmAM sUryodayavarNana paraMparAgata zailI anusAra karavAmAM AvyAM che. AThamA sargamAM potAnA parivAra ane senA sahita balarAmanuM raivataka parvata para Agamana AlekhAyuM che, tethI A sargane "senAnivezavarNana' nAma apAyuM che. navamA sargamAM puSpAvacayaprapaMca che arthAt zrIkRSNa-arjunanuM vanakrIDA mATe vanamAM javuM tathA strIoe jhUle jhUlavuM ane puSyone vINavuM varNavAyuM che. dasamA "subhadrAdarzana'mAM jalakrIDAnA samaye subhadrA ane arjunanuM ekabIjA pratye mugdha thavuM darzAvAyuM che. agIAramA sargamAM arjuna ane subhadrAnuM ekabIjA mATe vyAkuLa thavuM tathA dUtI dvArA bannenI raivataka parvata para maLavAnI yojanA 1. jinaratnakoza, pR. 204; gAyakavADa orienTala sirijha, vaDodarA, 1916; mahAkAvyatva mATe juo - DaoN. zyAmasuMdara dIkSita, terahavIM-caudaha vIM zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya, pR. 97-120; DaoN. nemicandra zAstrI, saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 329-352. 329-35Q." - - - - - - - - - - : Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa00 jaina kAvyasAhitya varNavavAmAM Avela che. bAramA sargamAM subhadrAnuM kAmadevanI pUjA mATe raivataka parvata upara javuM tathA arjune tene potAnA rathamAM besADI tenuM apaharaNa karavuM, balarAme arjuna sAthe yuddha mATe taiyAra thavuM, zrIkRSNa balarAmane samajAvavuM varNavAyuM che. teramA sargamAM senApati sAtyakinI senA sAthe arjunanuM yuddha AlekhAyuM che. caudamAM sarga "arjunAvarjana'mAM balarAma ane zrIkRSNa yuddhane zAnta karavuM ane paMdaramAM sargamAM balarAma dvArA arjuna ane subhadrAno vivAha varNavAyela che. Ama A kAvya mahAbhAratanA laghuprasaMgane mahAkAvyocita vidhithI vistArapUrvaka Alekhe che. parvata, Rtu, saMdhyA AdinAM varNano kathAvastunA vikAsamAM zithilatA pedA kare che. kathAvastunI dhArAvAhikatA paNa A varNanothI vicchinna thaI che. paraMtu kavie keTalAMka prAcIna kAvyone - zizupAlavadha ane kirAtAjunIyamune - Adarza banAvIne potAnA A kAvyanI racanA karI che, tethI te A doSonA doSI nathI. pelAM kAvyomAM paNa A doSo vidyamAna che. te kAvyonI jema ja naranArAyaNAnandamAM paNa kathAnaka gauNa ane vastuvyApAravarNana ane alaMkRta prakRticitraNa pradhAna banI gayela che. A kAvyanAM badhAM pAtro paurANika che. tethI temanAM caritranA vikAsamAM paurANika rUpanI rakSA karavAmAM AvI che. temAM zrIkRSNa ane arjunanAM caritra vizeSa mahattva dharAve che, te banne AdithI aMta sudhI dekhAya che. prakRticitraNanuM bhavya rUpa A kAvyamAM daSTigocara thAya che. prakRtinAM vibhinna rUponuM saundaryacitraNa karavAmAM kavie pUratuM dhyAna ApyuM che. pAtronA saundaryavarNanamAM kevaLa subhadrAnA saundaryanuM citra upasthita karavAmAM AvyuM che, anya koI pAtranuM nahi. rasanI dRSTie AmAM zRMgArarasanI pradhAnatA che. zRMgArarasane anukULa surApAna, surata, vanakrIDA, puSpAvacaya, dolA ane jalakrIDAnAM varNano che. anya rasomAM raudra, vIra ane bhayAnaka paNa prasaMge prasaMge dekhAya che. A kAvyamAM hAsya, karuNa ane zAntarasano abhAva che. - bhAvAnukULa bhASA, rIti, guNa, alaMkAra ane chaMdanI yojanAnI dRSTie paNa A eka bhavya ane prauDha kAvya che. A kAvyanI bhASA bhAva ane paristhitine anurUpa ja kyAMka komaLa, kyAMka madhura ane kyAMka ojasvinI che.A kAvyanI bhASAgata vizeSatAomAM rUpaparivartananI kSamatA, kAnti ane prasAdaguNatA, citrAtmakatA ane prabhAvotpAdakatA sarvatra jovA maLe che. A kAvyamAM eka sarga (14mo) evo paNa che jyAM bhASAmAM atidurahatA ane kRtrimatA che. temAM kavie Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya pAMDityapradarzana mATe zabdo sAthe 2mata karI che. kyAMka ekAkSara (la) zloka, kyAMka kSara (5 ane 2, la ane ka), kyAMka caturakSara (na, ke, ta ane 2) zloka, kyAMka SaDakSara (za, 2, va, ya, sa, la) zloka ane kyAMka aMtastha akSarono ja prayoga karavAmAM Avyo che. A ja rIte koI zlokamAM dantya, koImAM tAlavya, koImAM ochya, koImAM mUrdhanya, to koImAM saMyuktAkSarono bahiSkAra karavAmAM Avyo che.' mahAkavi mAghanA zizupAlavadhanI jema ja kavie A kAvyanA pUrA 14mA sargane citrAlaMkArathI citrita karyo che. temAM sazarazarAsanabandha, gomUtrikAbandha, murajabandha, SoDazadalakamalabandha, khaDgabandha, sarvatobhadra, kavinAmAMkazaktibandha vagerenI racanA karavAmAM AvI che. Ama 14mA sargamAM zabdAlaMkAronI bharamAra che. A sarga sivAya sarvatra arthAlaMkAranA prayogamAM kavie svAbhAvikatAnuM dhyAna rAkhyuM che. arthAlaMkAromAM upamA, utprekSA, ananvaya, arthAntaranyAsa, atizayokti, parisaMkhyA vagere alaMkAronAM suMdara udAharaNo A kAvyamAM vidyamAna che. 501 A kAvyanA pratyeka sargamAM alaga alaga chaMdono prayoga thayo che ane sarganA aMte chaMda badalavAmAM Avyo che. kula maLIne 21 chaMdono prayoga thayo che. chaThThA sargamAM eka ajJAtanAmA ardhasama varNika chanda (na na ra ya sa bha 2 ya)no prayoga thayo che. kaviparicaya ane racanAkAla kAvyanA chellA sargamAM kavie prazastimAM potAno, potAnI vaMzaparaMparAno ane potAnA guruno paricaya Apyo che. te mujaba tenA kartA vastupAla che. te dhoLakA (gujarAta)nA rAjA vIradhavala tathA temanA putra vIsaladevanA mahAmAtya hatA. te jainadharmanA temaja gujarAtanA ItihAsamAM eka advitIya vyakti thaI gayA. temanA anekavidha guNonI prazaMsA tatkAlIna lekhakoe khUba karI che. te vIra yoddhA ane nipuNa rAjanItijJanI sAthe sAthe vidvAna kavi ane kAvyamarmajJa paNa hatA. naranArAyaNAnanda uparAMta zatruMjayamaMDana, AdinAthastotra, girinAramaMDana, neminAthastotra, aMbikAstotra vagere aneka stotronI racanA temaNe karI che. temaNe racelAM subhASito jalhaNanI 1. sarga 14. 3, 5, 13, 21, 22, 23, 25, 28, 29, 33, 42 vagere. 2. sarga 14. 9, 11, 16, 17, 27, 34. 3. sarga 1. 23, 42; 3.4; 8. 29, 37; 11. 7, 13; 12. 54, 66, 79; 13. 28. Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 'sUktimukvAvalI' ane zArkadharanI 'zAndharapaddhati'mAM uddhRta karavAmAM AvyAM che. 'prabandhacintAmaNi' (meratuMga), 'caturvizatiprabandha' (jayazekhara), 'vastupAlacarita' (jinaharSa) ane 'purAtanaprabandhasaMgraha' vagere granthomAM paNa vastupAlanI sUktio maLe che. samakAlIna abhilekho ane kAvyomAM vastupAlanAM keTalAMya birudo maLe che, jemake sarasvatIdharmaputra, kavikuMjara, kavicakravartI, vAndevatAsuta, kUcalasarasvatI, sarasvatIkaMThAbharaNa vagere. te aneka kavionA AzrayadAtA paNa hatA. temanA sAhityamaMDalamAM rAjapurohita somezvara, harihara, nAnAkapaMDita, madana, subhaTa, maMtrI yazovIra ane arisiMha hatA. anya kavio ane vidvAno jemake amaracandrasUri, vijayasenasUri, udayaprabhasUri, naracandrasUri, narendraprabhasUri, bAlacandrasUri, jayasiMhasUri, mANikyacandrasUri vagere munigaNa vastupAlanA gADha saMparkamAM hatA. prazasti anusAra vastupAlanuM bIjuM nAma vasantapAla hatuM. te aNahillapattananA eka zikSita kuTuMbamAM janamyA hatA. temanA prapitAmaha caMDapa gUrjaranarezanI rAjasabhAnA darabArI hatA. temanA pitAnuM nAma azvarAja yA AzArAja hatuM tathA mAtAnuM nAma kumAradevI hatuM. potAnA mAtApitAnA puNyArtha vastupAle giranAra vagere keTalAMya tIrthonI yAtrA karI hatI. temanA guru vijayasenasUri hatA. jaina kAvyasAhitya 1. mahAmAtya vastupAla kA sAhityamaMDala, pR.55 2. ejana, pR. 60-116 3. sarga 16. 38 4. sarga 16.16 5. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 398 prastuta kAvyano racanAkAla ApavAmAM Avyo nathI. vastupAle AdinAthanAM be maMdironuM nirmANa saM. 1287 (Abu parvata upara) ane saM. 1288 (giranAra parvata u52)mAM karAvyuM hatuM. teno ullekha A kAvyamAM nathI. temaNe saM. 1277mAM zatruMjayanI yAtrA karI hatI ane AdinAthastotranI racanA karI hatI. tenA pachI ja A kAvyanI racanA karavAmAM AvI che. tethI anumAna thAya che ke saM. 1277 ane 1287 vacce temaNe A kAvya racyuM che. vastupAlano svargavAsa mAgha kRSNA 5 saM. 1296 (san 1240)mAM thayo hato.pa - Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya 503 munisuvratakAvya A kAvyamAM vIsamA tIrthaMkara munisuvratasvAmInuM jIvanavRtta AlekhAyuM che. tenA kathAnakano AdhAra guNabhadrakRta uttarapurANa che. A kAvyanuM bIjuM nAma kAvyaratna che. te 10 sargomAM vibhakta che. temAM kula maLIne 408 padya che. Ama A laghu kAvyamAM munisuvratasvAmInA garbhajanmathI laIne mokSa sudhInuM jIvanacaritra ghaNI ja rocaka rIte AlekhAyuM che. sargonAM nAma varNavavAmAM AvelI ghaTanA anusAra apAyAM che. pahelA sarganuM nAma bhagava-abhijanavarNana che, temAM magadhadeza ane rAjagRha nagaranuM varNana che. bIjAmAM mAtApitAnu, trIjAmAM garbhadhAraNanuM, cothAmAM janmotsavanuM, pAMcamAmAM mandarAcala upara zizune lAvavAnuM tathA chaThThAmAM janmAbhiSeka ane nAmakaraNanuM varNana che. sAtamAmAM kumArAvasthA, yauvana, vivAha ane sAmrAjyapadaprAptinuM varNana che. AThamAmAM pariniSkramaNanuM, navamAmAM tapazcaryAnuM, dasamAmAM upadeza ane muktipadaprAptinuM varNana che. Ama kathAnakamAM suniyojita vikAsakrama dekhAya che. kavie anya kAvyonI jema pUrvajanmonAM varNanothI kAvyane kaMTALAjanaka nathI banavA dIdhuM. tethI A kAvyamAM dhArAvAhikatA ane gatizIlatA avicchinna che. temAM sumitra (bhagavAnanA pitA), padmAvatI (mAtA) ane munisuvrata e traNa ja pAtra che. temanA caritrano AmAM vikAsa karavAmAM Avyo che. A laghukAya kAvyamAM vividha prAkRtika dazyonAM varNanone sthAna ApIne tene manohara banAvavAnI ceSTA karavAmAM AvI che. tevI ja rIte mAnavasaundaryanuM citraNa paNa A kAvyamAM karavAmAM AvyuM che. mAtra padmAvatInA varNanamAM A vastu sArI rIte dekhAya che. A kAvya zAstrIya mahAkAvyazailInuM kAvya che. temAM ukta zailInAM mahAkAvyonI jema vistRta vastuvarNana tathA kAvyAtmakatA adhika che ane kavino alaMkAro tarapha vizeSa jhoka che, to paNa temAM paurANika rUpanI rakSA thaI che ane tenA tarapha paNa jhoka che, tethI temAM banne zailIonuM mizraNa dekhAya che. paraMtu anya paurANika 1. devakumAra granthamAlA, prathama puSpa, jaina siddhAnta bhavana, ArA, 1929; jinaratnakoza, pR. 312. 2. sarga 1.20 3. sarga 1. 24, 30, 36, 40; 3.19; 9.3, 9, 10, 13, 22, 27, 28; 10. 17. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 zailInAM mahAkAvyothI viparIta A kAvyamAM avAntara ane prAsaMgika kathAono abhAva che, ane sAthe sAthe upadezAtmakatA yA dezanAono paNa abhAva che. kevaLa dasamA sargamAM jinendrakRta jIvAjIvAdi tattvonA nirUpaNano saMketa mAtra karavAmAM Avyo che. A kAvyamAM komala rasonuM ja citraNa thayuM che. tethI vIra, raudra, bIbhatsa ane bhayAnaka rasono sadaMtara abhAva che. A eka vairAgyamUlaka kAvya che. tethI temAM zAntarasanI pradhAnatA che. jyAMtyAM hAsya ane vAtsalyarasanAM paNa darzana thAya che. A kAvyanI bhASA prauDha ane sarasa che. tenI bhASAno sauthI moTo guNa ekarUpatA che. temAM kyAMya adhika kliSTatA ane avyavasthA nathI. A kAvyanI bhASAnI sauthI moTI vizeSatA e che ke te alaMkArothI suzobhita che. AkhA kAvyamAM bhAgye ja evo zloka maLe je alaMkArathI rahita hoya. paraMtu alaMkArono prayoga svAbhAvika rIte karavAmAM Avyo che, sAyAsa mArImacaDIne nahi. zabdAlaMkAromAM anuprAsa tathA arthAlaMkAromAM upamA, utprekSA, bhrAntimAn ane parisaMkhyAno prayoga kAvyamAM bahu thayo che. anya alaMkAromAM rUpaka, arthAntaranyAsa, atizayokti Adi paNa darzanIya che. A kAvya upara eka sArI TIkA lakhAI che, temAM pratyeka zlokanA alaMkArano nirdeza karavAmAM Avyo che. A kAvyanA pratyeka sargamAM eka ja chaMdano prayoga thayo che ane sargAnte chaMdane badalavAmAM Avyo che. pahelA, bIjA, cothA ane pAMcamA sargamAM upajAti chaMdano prayoga thayo che. chaThThA ane dasamA sargamAM vividha chaMdono prayoga thayo che. kula maLIne 12 chaMdono prayoga thayo che. kaviparicaya tathA racanAkAla kavie A kAvyanA aMte koI prazasti ApI nathI, to paNa dasamA sarganA 63mA zloka uparathI jaNAya che ke tenA kartAnuM nAma arhadAsa che. A kAvya uparAMta arhadAsakRta be anya kRtio maLe cheH purudevacampU ane bhavyakaMThAbharaNa. prastuta kAvya ane uparyukta kRtionA keTalAka zlokomAMthI jANavA maLe che ke arhadAsanA kAvyaguru paM. AzAdhara hatA. paM. jaina kAvyasAhitya -- 1. sarga 8. 3-4; 2. 30-31 2. sarga 5. 31; 6. 31; 7.7 3. 'arhadAsa: samancumita', 'arhaddAzoyamityuM khinapativruti' vagere. Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya AzAdharano samaya temanI kRtionI prazastiomAMthI saM. 1300 AsapAsano jaNAya che. AzAdharano aMtima grantha 'anagAradharmAmRta' che. tenI racanA vi.saM.1300mAM samApta thaI hatI. arhadAse dasamA sarganA 64mA zlokamAM AzAdharanA 'dharmAmRta'nA pAnano ullekha karyo che tathA bhavyakaMThAbharaNanA eka zlokanuM nirmANa 'sAgAradharmAmRta'nA eka zlokanA anukaraNarUpe karyuM che. A badhA uparathI spaSTa jaNAya che ke te avazya AzAdharanA nikaTavartI kavi rahyA haze. anumAnathI temano samaya saM. 1300 ane saM. 1325nI vacceno rahyo haze. A kAvya upara eka sArI saMskRta TIkA maLe che. anumAna che ke te kavinI svopajJa TIkA che. zreNikacarita 505 A mahAkAvyanuM bIjuM nAma durgavRttiyAzraya mahAkAvya che. A kAvyamAM zreNikacaritranI sAthe sAthe kAtantravyAkaraNa para prApta durgasiMhe racelI vRtti anusAra vyAkaraNanA siddha prayogone pradarzita karavAmAM AvyA che. tethI A kAvyanAM be nAma rAkhavAmAM AvyAM che. temAM 18 sarga che. pratyeka sarganuM nAma temAM varNavAyelI ghaTanAne AdhAre rAkhavAmAM AvyuM che. A kAvyanA kathAnakano kramika vikAsa dekhAto nathI. kathAnakanA prathama agIAra sargomAM jinezvara ane temanA upadezonI pradhAnatA che. A sargo dhArmika vAtAvaraNathI vyApta che paraMtu bAramA sargathI kathAnakano pravAha ekadama vaLAMka le che. A sargomAM deve Apelo hAra khAvAI javAnuM ane tenI tatparatAthI khojanuM varNana karavAmAM AvyuM che. kAvyanA aMtima sAta sargonA kathAnakamAM dhArmika vAtAvaraNano abhAva che ane laukikatAnI pravRtti adhika che. kathAnakanA A sahasA vaLAMke kathAne be bhAgamAM vibhakta karI dIdhI che. ane baMne vibhAgone bahu ja zithila sUtrathI joDavAmAM AvyA che, tethI kAvyamAM pAMca saMdhionI yojanAno 1. terahavIM-codahavIM zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya, pR. 326. 2. bhUmikA, pR. 3 3. jinaratnakoza, pR. 186 ane 399; jaina dharmavidyA prasAraka varga, pAlItANAthI kevaLa prathama sAta sarga prakAzita, bAkInA agIAra sarga haju sudhI aprakAzita che. vizeSa paricaya mATe juo - DaoN. zyAmazaMkara dIkSita, terahavIM-caudahavI zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya, pR. 120-143. Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 nirvAha pUrNataH thayo nathI. A truTi sivAya A racanAmAM mahAkAvyanAM anya badhAM zAstrIya lakSaNono nirvAha karavAmAM Avyo che. tenI sAthe sAthe udAtta bhASAzailI, prauDha kavitvakalpanA, gaMbhIra pAMDitya, ucca Adarza ane mAnava jIvananI vividhatAnuM darzana paNa A kAvyamAM thAya che. zreNikacaritramAM zAstrIya zailInI sAthe sAthe paurANika zailInuM paNa darzana thAya che. temAM anya paurANika mahAkAvyonI jema sthAne sthAne bhagavAna mahAvIranI dezanAo ane dezanAomAM paNa avAntara kathAonI yojanA karavAmAM AvI che. A kAvyamAM bhavAntaronA varNana dvArA pUrvajanmanAM puNya-pApanAM phaLo uttarabhavamAM darzAvavAmAM AvyAM che, jemake seDuka brAhmaNa jainadharmaviruddha kArya karavAnA kAraNe deDako bane che ane deDako bhaktibhAvanAthI deva banI jAya che. ghaNI atimAnavIya ghaTanAonuM varNana paNa A kAvyamAM che. A badhI paurANika vizeSatAo hovA chatAM paNa zreNikacaritane ApaNe paurANika mahAkAvya nathI mAnI zakatA kAraNa ke tenA pratyeka padyamAM ukta vyAkaraNano koI ne koI siddha prayoga avazya darzAvavAmAM Avyo che. tethI, zAstrIyatAnI tarapha adhika bala hovAne kAraNe tene zAstrIya kAvya gaNavuM joIe. A kAvyanI kathAvastunuM saMkSipta vivaraNa nIce mujaba che pahelAthI chaThThA sarga sudhI rAjagRha nagara, zreNika nareza, tenI rANIo ane rAjakumAra abhayanuM varNana tathA mahAvIranuM Agamana, temanA darzanArtha lokonuM javuM, samavasaraNamAM arcanA-vaMdanA tathA temanI dezanAnuM nirUpaNa che. sAtamA sargamAM dezanA samaye eka koDhiyo AvI potAnA pUyarasathI mahAvIranI pUjA karI temane 'marI jAva', zreNikane 'jIvo', abhayakumArane 'jIvo cAhe maro' ane kAlazaukarI kasAIne 'na jIvo na maro' kahe che. tethI krodhika thaIne zreNika sainikone tene pakaDI levA Adeza Ape che paraMtu te antardhAna thaI jAya che. tyAre AzcaryamAM paDI rAjA mahAvIrane te koDhiyA vize pUche che. AThamA, navamA ane dasamA sargomAM koDhiyA suranA pUrva bhavanuM varNana ApavAmAM AvyuM che ane teNe je kahyuM tenI vyAkhyA ApavAmAM AvI che tathA zreNikanuM rAjabhavane pAchA pharavAnuM varNana che. agIAramA sargamAM te ja deva zreNikanA samyaktvanI parIkSA kare che ane prasanna thaI eka gollaka ane eka amUlya hAra Ape che. bAramA sargamAM kAlazaukarI kasAInA maraNanuM tathA tenA putra sulasanA dhArmika jIvananuM varNana karavAmAM AvyuM che. jaina kAvyasAhitya Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 507 teramA sargamAM zreNika rANI nandAne golaka ane callaNAne hAra Ape che, tenuM varNana che. caudamA sargamAM rAjA zreNikanI dinacaryAnuM varNana che. paMdaramAM sargamAM hAranA tUTavAnuM, hArane joDI samo karanArA maNikAranuM marIne vAMdarA thavAnuM, hArane joDIne samo karavA mATe rAjAe pUruM dhana na ApyuM hovAne kAraNe avasara maLatAM hArane uThAvI potAnA putrone hAra ApI devAnuM varNana che. - soLamA sargamAM hAranI khoja karavA mATe abhayakumArane ApavAmAM AvelA AdezanuM nirUpaNa che. sattaramA sargamAM vAnara hAra laIne dhyAnastha susthitAcArya muninA kaMThamAM paherAvI de che ane abhayakumAra muninA darzana mATe tyAM AvI pahoce che, tenuM varNana che. aDhAramA sargamAM AcArya susthita pAsethI hAra meLavI abhayakumAra pitAne soMpI de che, ahIM kathAnakanI samApti thAya che. A kAvyanA pratyeka sarganA atte AgAmI sarganI kathAnuM sUcana karI devAmAM AvyuM che. A kAvyamAM vyAkaraNanA siddha prayogo tarapha vizeSa dhyAna ApavAmAM AvyuM che tema chatAM jayAMtyAM kavie prakRticitraNa paNa vividha rUpomAM karyuM che. paraMtu puruSa yA strInA saundaryanuM citraNa A kAvyamAM nahivat che kAraNa ke kavinuM dhyAna prabaLapaNe vyAkaraNa tarapha che. kintu kavinI dhArmika AgrahanI prabaLatAne kAraNe kAvyamAM dhArmika niyamo ane siddhAntonuM vivecana khUba thayuM che.' vyAkaraNanA pakSane 18 sargomAM A pramANe rajU karavAmAM Avela che : prathama sargamAM pAMce saMdhio tathA keTalAMka sarvanAma rUpa, bIjA sargamAM zabda rUpa, trIjAmAM keTalAka sarvanAma rUpa ane kAraka, cothAmAM samAsa, pAMcamAmAM taddhita, chaThThAmAM kriyAonAM vartamAnakAlika rUpa, sAtamAmAM bhUtakAlika rUpa, AThamAthI agIAramAmAM kriyAonA vividha siddha rUpa ane bAramAthI aDhAramAmAM kRdantanA rUpa - A pramANe kAta- upara maLatI durgavRtti anusAra vyAkaraNanA siddha prayogone pradarzita karavAmAM kavine paryApta saphaLatA maLI che. Ama to A kAvyano pradhAna rasa zAntarasa che paraMtu zRMgAra, karuNa, raudra, vIra vagere rasono paNa sAro paripAka dekhAya che. 1. sarga 5. 13, 14, 17, 42, 63, 77, 88-89; 6. 63, 64, 85, 168, 169 vagere. Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 jaina kAvyasAhitya A kAvyanI bhASA vyAkaraNanA prayogothI bhAre hovAthI judA prakAranI che. temAM bhASAnI svAbhAvikatA surakSita nathI rahI zakI. aneka sthaLe apracalita ke alpaparicita zabdono prayoga karavAmAM Avyo che. to paNa kAvyamAM Thera Thera bhASAsauSThava, lAlitya ane manohara padavinyAsanA darzana thAya che. Ama temAM sarala ane kaThina banne prakAranI bhASAno prayoga karavAmAM Avyo che. kyAMka kyAMka bhASAmAM kahevatono paNa prayoga thayo che. vividha alaMkAronI yojanA paNa A kAvyamAM karavAmAM AvI che. zabdAlaMkAromAM anuprAsano prayoga adhika thayo che. arthAlaMkAromAM upamA, rUpaka ane ubhelAnAM darzana adhika thAya che. pAMcamA sargane choDIne kavie pratyeka sarganI racanA anuSTrabhu chaMdamAM karI che paraMtu sarganA aMte vividha chaMdono prayoga karavAmAM Avyo che. pAMcamA sargamAM vividha chaMdono prayoga jovA jevo che. keTalAka apracalita chaMda jevA ke vaizvadevI, nivAsa, vegavatI Adino prayoga paNa kavie karyo che. zreNikacaritamAM badhA maLIne kula 2267 zloko che. kavi paricaya ane racanAkAla - A kAvyanA kartA jinaprabhasUri che. te laghukharataragacchanA sthApaka tathA candragacchIya jinezvarasUrinA praziSya ane jinasiMhasUrinA ziSya hatA. te muslima zAsaka muhammada tugalaghanA samakAlIna hatA ane tenA dvArA sanmAnita thayA hatA. temaNe aneka kRtio para TIkAo lakhI che tathA aneka stotro racyAM che. te prasiddha grantha "vividhatIrthakalpa'nA kartA che. A granthanI prazastimAMthI jANavA maLe che ke temaNe A granthanI racanA dayAkaramuninI vinaMtIthI vi.saM.13pa6mAM karI hatI.' zAntinAthacarita A mahAkAvyanI kathAvastuno AdhAra munidevasUrikRta "zAntinAthacarita' che. kavie potAnA kAvyamAM munidevasUrinuM anukaraNa karyuM che, pariNAme kathAnakamAM kavino maulika phALo kaMI ja nathI. mULa kathAnI sAthe temAM avAttara kathAonI bharamAra che jemake maMgalakuMbhakathAnaka, dhanadaputrakathA, amaradattanRpakathA, 1. prazastipadya 2 2. yazovijaya jaina granthamAlA, vArANasI, vIra saM. 2437 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 509 vaNikatayakathA, parivrATakathA, amRtAmrabhUpatikathA, skendilaputrakathA, guNavarmakathA, agnizamadvijakathA, bhAnudattakathA, mAdhavakathA vagere. AmAM keTalIka avAjora kathAo to khUba lAMbI che. dhanadattakathA pa-6-7 sargo roke che. A avAjora kathAonA cayanamAM paNa A kAvyanA kartA munibhadra munidevanuM anukaraNa karyuM che. munidevasUrinA zAntinAthacaritramAM je avAjorakathAo maLe che barAbara te ja ane te ja kramamAM prastuta kAvyamAM vidyamAna che. A ja rIte prastuta kAvyamAM jaina dharmanA te ja badhAM tattvonuM vivecana thayuM che jemanuM vivecana munidevasUrie karyuM che. tevI ja rIte A kAvyamAM kathAvastu pUrNatayA munidevanA zAntinAthacaritra"nA pagale pagale ja cAlI che. temAM paNa munibhadra maulika sRjanazaktino paricaya nathI Apyo, to paNa A kAvya potAnI prauDha bhASAzailI ane udAtta abhivyaMjanAzaktithI potAnuM AgavuM sthAna karI lIdhuM che. A dRSTie te maulika ane navIna lAge che. A kAvya ogaNIsa sargomAM vibhakta che. anuSTrabhumApathI tenuM racanAparimANa 6272 zlokapramANa che. bhavAntaro ane avAntara kathAnakonA prAcaryanI sAthe A kAvyamAM stotro ane mAhAbhyono samAveza adhika mAtrAmAM thayo che tathA pratyeka sarganA prAraMbhamAM kavi zAntinAthanuM stavana kare che, vacce vacce devatAo ane kathAnakanAM pAtro jinendranI stutio kare che, tathA devatAo megharatha vagere sapuruSonI stutio kare che. zatruMjayamAhAlya Adi beeka mAhAbhya paNa A kAvyamAM che. A kAvyamAM aneka puruSa ane strI pAtro che paraMtu caritracitraNanI dRSTie te badhAMmAM zAntinAtha, cakrAyudha, azanighoSa ane sutArA ja pramukha pAtro che, temanAM ja caritrono vikAsa thayo che, bAkInAM pAtronAM caritrono nahIM. A kAvyamAM prakRticitraNa ochuM che. kyAMka kyAMka savAra, sAMja, sarovara, upavana ane judI judI RtuonuM varNana karavAmAM AvyuM che. strI-puruSanA saundaryanuM citraNa kavie karyuM che paraMtu tene paraMparAgata upamAno dvArA ja, to paNa A prayogomAM kavinI kalpanAo ghaNI badhI maulika ane suMdara A kAvyamAM samasAmayika sAmAjika paristhitinuM suMdara varNana thayuM che. potAnA jamAnAmAM janma, vivAha Adi avasare thatA sAmAjika-dhArmika kAryonuM Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 jaina kAvyasAhitya vistRta vivaraNa ApIne kavie sAmAjika rItarivAjo upara sAro prakAza pheMkyo che. kAvyakalAnA aMtaraMga pakSane kavie vividha rasonI yojanA dvArA puSTa karyo che. kAvyamAM pradhAna rasa zAntarasa che paraMtu zRMgAra, vIra, raudra, bhayAnaka ane vAtsalyarasanI chaTA paNa jyAM tyAM najare paDe che. A kAvyanI bhASAmAM prauDhatA, lAlitya ane anekarUpatAnuM darzana thAya che. kavie tene alaMkArothI zaNagAravAnI ceSTA karI che. zabdAlaMkAromAM yamakano prayoga to vAraMvAra aneka sthAne thayo che paraMtu bhASAnI saralatA akSata che. tevI ja rIte anuprAsa ane khAsa karIne atyAnuprAsonI yojanA karavAmAM AvI che. arthAlaMkAromAM sAdazyamUlaka alaMkArono arthAt upamA, unmelA ane arthAntaranyAsano prayoga bahu ja thayo che. A kAvyamAM adhikatara alaMkAra yatnasAdhya che chatAM jyAM tyAM svAbhAvika yojanA paNa dekhAya che. A kAvyanA pratyeka sargamAM eka chaMdano prayoga thayo che ane sarganA atte chaMda parivartana karavAmAM AvyuM che. caudamA sargamAM vividha chaMdono prayoga thayo che. kula maLIne 19 chaMdono prayoga thayo che. temAM upajAtino prayoga sarvAdhika thayo che. - kavi paricaya ane racanAkAla- kAvyanA aMte ApavAmAM AvelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke A kAvyanA kartA munibhadrasUri hatA. te bRhagacchanA hatA. ukta gacchamAM municandrasUri nAmanA gacchapati thayA hatA. temanA pade kALakrame devasUri, bhadrezvarasUri, vijayendusUri, mAnabhadrasUri tathA guNabhadrasUri thayA. guNabhadrasUri dilhInA bAdazAha muhammada tugalaghanA samakAlIna hatA ane tenAthI sammAnita hatA. A ja guNabhadranA ziSya A kAvyanA kartA munibhadrasUri hatA. tatkAlIna muslima nareza phIrojazAha tugalagha temane bahu mAna Apato hato. teno ullekha kavie pote karyo che. 2 A kAvyanI racanA munibhadrasUrie bhaktibhAvanA ane khAsa to pAMDityapradarzananI bhAvanAthI prerAIne karI che. kavie kAvyapaMcaka - raghuvaMza, 1. sarga 1. 54; 3. 113, 119, 120-128; 4. 26, 59-60, 100-110, 115-118 vagere. 2. prazastittva 9. " Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdhaiya kumArasaMbhava, kirAtArjunIya, zizupAlavadha ane naiSadhacarita - samakakSa jaina saMskRta sAhityamAM kAvyanA abhAvanI pUrti karavA A kAvyanI racanA karI che. A kAvyanuM saMzodhana rAjazekharasUrie karyuM hatuM. kavie A kAvyanI racanAno samaya paNa ukta prazastimAM saM. 1410 Apyo che. jayodayamahAkAvya A kAvyamAM 28 sarga che. temAM jinasena prathame potAnA mahApurANamAM nirUpelA RSabhadeva-bharatakAlIna jayakumA2-sulocanAnA paurANika kathAnakane mahAkAvyanuM rUpa ApavAmAM AvyuM che. tenA 3-5 sargomAM svayaMvaranuM varNana che, 6-8mAM yuddhanuM varNana che, 9mAmAM jayakumAranA vivAhanuM vistRta varNana Adi che, 14mA sarcamAM vanakrIDAnuM varNana che, 15mAmAM saMdhyAvarNana che, 16mAmAM pAnagoSThIvarNana che, 17mAmAM rAtrinuM ane saMbhoganuM varNana che, ane 18mAmAM prabhAtavarNana che. A badhAM varNano mahAkAvyane anurUpa che. A kAvyamAM kavie vividha chaMdo, zabda ane artha alaMkAro tathA vividha rasonA sannivezanI sAthe kathAnakane ghaNI ja rocaka rIte rajU karyuM che. anuprAsano sthaLe sthaLe adhika mAtrAmAM prayoga thavAthI kyAMka kyAMka arthanI spaSTatAmAM bAdhA paDe che. prastuta kAvyamAM kaviparaMparAnA niyamonA nirvAhanI sAthe sAthe AdhunikatAno puTa vizeSa dekhAya che. navA parivezamAM purANA chaMdono prayoga jovA jevo che. sAmAnyataH pratyeka sarganA upAttva zlokamAM prAyaH koI ne koI cakrabandhano prayoga karavAmAM Avyo che, A kavinI zabdAlaMkArapriyatAne sUcave che. A kAvyanA uktivaicitryanA keTalAka namUnA nIce mujaba che : vitAyA: viH jatAM sijoviH punaH / ramaNIramaNIyatvaM patirjAnAti no pitA 11 *** 1. ejana, padya 13-14 2. ejana, padya 11 3. ejana, padya 12 4. prakAzaka brahma. sUrajamala, vI.saM. 2476 511 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 1 yadAlokanataH saghaH saralaM taralaM tarAm rasikasya mano bhUyAt kavitA vaniteva sA 11 *** saduktimapi gRhNAti prAjJo nAjJo janaH punaH 1 kimakUpAravat kUpaM vardhayed vidhudIdhitiH // " kartA ane racanAkAla A Adhunika kALanI racanA che. A kAvyanA anve ApavAmAM AvelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke A kAvyanA kartA bAlabrahmacArI vANIbhUSaNa paM. bhUrAmala zAstrI che. te jayapura pAse AvelA rANAlI gAmanA nivAsI digaMbara jaina khaMDelavAla jAtinA chAvaDA gotranA hatA. prazastimAM temaNe potAnA pitAnuM nAma zreSThi caturbhuja ane mAtAnuM nAma dhRtavarI devI jaNAvyuM che. A kAvyane kavie navya paddhatithI raceluM kAvya kahyuM che. A kAvyanI racanA saM. 1994 AsapAsa thaI che. keTalAka jaina kavioe jaina kathAnako sivAya anya kathAnako upara paNa mahAkAvyo racyAM che. temAM amaracandrasUrinuM bAlabhArata mahattvanuM che. ------ jaina kAvyasAhitya bAlabhArata 3 A kAvya 'mahAbhArata'nI saMpUrNa kathAno sAra che. mULa mahAbhAratanI jema A paNa 18 parvomAM vibhAjita che ane A parvo paNa eka ke ekathI vadhu sargomAM vibhAjita che. sargonI kula saMkhyA 44 che. kAvyamAM kula maLIne 5482 padya che. te padyo vividha 23 chaMdomAM racAyAM che. kAvyano granthAgra 6950 zrlokapramANa che. A kAvyanI kathAsAmagrI mahAbhAratamAMthI levAmAM AvI che. mULa mahAbhAratane saMkSipta karavAmAM kartAe kevaLa tenA kathAbhAga upara ja dhyAna ApyuM che ane nIti tathA dharmazAstranI vAto prAyaH choDI dIdhI che. tethI zAntiparva ane anuzAsanaparva jevAM ane moTAM parvo eka eka sargamAM ja samApta karavAmAM AvyAM che. jyAM mahAbhAratamAM vividha ghaTanAomAM mahAkAvyocita dhArAvAhikatAno avarodha che 1. puruSapadArthadharAlokamite vikramoktasaMvatsare hite / zrAvaLamAsimiti pratiyAti pUrNa binaparahitanatti // 28.110 2. navyAM paddhatimukSuvRttimi: vyAvyuM mataM tatkRtam // 3.117 3. kAvyamAlA (saMkhyA 45), nirNayasAgara, muMbaI, 1894 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 513 tyAM bAlabhAratanA kathAnakamAM dhArAvAhikatAno sAro prabhAva dekhAya che. ahIM vividha ghaTanAomAM sAmaMjasya sthApIne susaMgaThita kathAnaka banAvavAmAM kavi sArA saphaLa thayA che. kavie mULa mahAbhAratanA kathAnakamAM koI parivartana nathI karyuM. A kAvyamAM jayAM tyAM pAtronA kathopakathanamAM nATakIya sajIvatA vidyamAna che. bAlabhAratamAM mahAkAvyonAM zAstrIya lakSaNono nirvAha karavA mATe AdiparvanA 7mAM sargamAM vasaMtavarNana ane AThamAMthI agIAramAmAM puSpacayana, jalakrIDA, candrodaya, madyapAna, kAmakelio vagerenAM varNano ApavAmAM AvyAM che. bAramA sargamAM khAMDavavananuM varNana tathA sabhAparvanA cothA sargamAM RtuvarNana ane droNa tathA bhISmaparvomAM yuddhavarNana ane strIparvamAM strIonA vilApa dvArA karUNa bhAvonuM Alekhana karavAmAM AvyuM che. Ama vizAlakAya mahAbhAratanuM saMkSipta rUpa ApavAno prayAsa karavAmAM Avyo che. caritracitraNamAM pAMDavonuM caritra "bAlabhAratamAM sauthI adhika vyApaka che, teo ja pradhAna pAtronA rUpamAM ApaNI samakSa Ave che. temanI sAthe bhISma, karNa, duryodhana, droNa vagere pAtro paNa potAnI paraMparAgata vizeSatAo sAthe nirUpAyAM che. strIpAtromAM kuttI, draupadI, subhadrA vagerenuM caritrAMkana paNa suMdara rIte thayuM che. prakRticitraNa paNa prAya: pratyeka parvamAM thayuM che. potAnA yugamAM phelAyelA jAtajAtanA aMdhavizvAso, zukana-apazukano, zubha-azubha svapronAM varNano dvArA tatkAlIna samAjanI sthitinA eka aMzanuM citraNa paNa A kAvyamAM thayuM che. - A kAvyamAM jainadharmanA tattvonuM pratipAdana karavAno prayatna kyAMya paNa thayo nathI kAraNa ke AnI racanA brAhmaNonI vinaMtIthI ja karavAmAM AvI che. AmAM bhISma dvArA rAjadharma, Apaddharma ane mokSadharmano upadeza mahAbhArata anusAra ja ApavAmAM Avyo che. AmAM kavi maulika nathI. A kAvyanI bhASA vaividhyapUrNa, parimArjita, prAMjala ane pravAhI che. mAdhuryaguNa aneka sthaLe dekhAya che. kAvyamAM karNakaTu zabdono nitAnta abhAva che. tenI bhASAzailImAM garimA, bhavyatA ane udAttatA vidyamAna che je anya kAvyomAM bahu ochAM maLe che. kavie pote bAlabhAratane "vANIvezma' tathA bhASArUpI pRthvI upara khaDuM karavAmAM AveluM zreya ane zobhAnuM bhavana" kahyuM che. kavie A kAvyanAM bhAva ane bhASAne alaMkArothI ukvala banAvavAno prayatna karyo che. zabdAlaMkAromAM anuprAsano adhika prayoga thayo che ane Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 jaina kAvyasAhitya arthAlaMkAromAM unmelA, virodhAbhAsa, apavruti, dIpaka Adi alaMkArono sAro prayoga karavAmAM Avyo che. bAlabhAratamAM adhikAMza sargomAM eka ja chaMdano prayoga thayo che paraMtu sarmAnta chaMdaparivartana karavAmAM AvyuM che. sarca 19, 33, 34, 43 ane 44mAM aneka chaMdono prayoga thayo che. temAM kula maLIne 27 chaMdono prayoga thayo che. temAM anuSTrabhuno prayoga sarvAdhika thayo che. aMtima sargane choDI badhA sargonA prAraMbhamAM kartAe eka eka padya dvArA vyAsadevanI prArthanA karI che. pratyeka sarganA aMte vIra zabdano prayoga karI kAvyane vIrAMka kAvya kahyuM che. temAM kula maLIne 5482 padya che, teno granthAjha anuNubhUmApathI 6950 zloka thAya che. - kavi paricaya ane racanAkAla - kAvyanA aMte ApavAmAM AvelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke A kAvyanA kartA prasiddha kavi amaracandrasUri che. te vAyaTagacchanA hatA. temanAthI pahelAM vAyaTagacchamAM parakAyapravezavidyAmAM nipuNa jIvadevasUri thayA hatA. temanI ziSya paraMparAmAM "vivekavilAsa'nA kartA zrI jinadattasUri thayA. A jinadattasUrinA ja ziSya amaracaMdrasUri thayA. te potAnA samayanA mUrdhanya vidvAna hatA. gurjaranareza vasaladeve temane kavisArvabhaumanI upAdhi ApI hatI. temanA jIvanano paricaya temanI bIjI kRti "padmAnandamahAkAvya'mAMthI tathA ratnazekharasUrikRta "caturvizatiprabaMdha' ane ratnamaMdiramaNikRta "upadezataraMgiNI'mAMthI paNa maLe che. temanA kalAgura arisiMha Thakkara hatA. kavi Azukavi hatA ane vAya-nivAsI brAhmaNonI vinaMtIthI temaNe saMpUrNa mahAbhAratano saMkSepa bAlabhArata' zIdhra racI dIdho. kAlAntare koSThAgArika padma maMtrInI vinaMtIthI kavie padmAnandamahAkAvyanI racanA karI. kavinI anya kRtio che - (1) kAvyakalpalatA yA kavizikSA, (2) kAvyakalpalatAvRtti, (3) caturvizatijinendrasaMkSiptacaritAni, (4) sukRtasaMkIrtananA pratyeka sarganAM aMttima cAra padya, (5) svAdizabdasamuccaya, (6) kAvyakalpalatAparimala, (7) kAvyakalpalatAmaMjarI, (8) kAvyakalApa, (9). - chandoratnAvalI, (10) alaMkAraprabodha ane (11) sUktAvalI. 1. A chaMdonA adhyayana mATe juo hari dAmodara velakarano lekha : prosoDiyala prekTIsa opha saMskRta poeTsa, jarnala opha dhI bomba brAMca oNpha dhI raoNyala eziyATika sosAyaTI, bhAga 24-25, pR. 51. Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya amaracandrasUrie bAlabhAratanI racanA kyAre karI, tenI mAhitI kyAMya maLatI nathI. 'caturviMzatiprabaMdha'mAMthI jANavA maLe che ke kavi vIsaladeva vAdhelAnA samakAlIna hatA. A rAjAno rAjyakAla saM. 1294thI saM. 1328 manAya che. tethI bAlabhAratanI racanA A gALAmAM thaI hovI joIe. pATaNanA aSTApada jinAlayamAM ama2candrasUrinI pratimA che, tene saM. 1349mAM sthApavAmAM AvI hatI. teno artha e ke te varSa pahelAM kavino svargavAsa thaI gayo hato. anya anumAno u52thI siddha thAya che ke bAlabhAratano racanAkAla saM. 1277 ane saM. 1294 vacceno hovo joIe.1 laghukAvya jaina kavioe mahAkAvyanI saMkhyAthI ghaNI ja vadhAre saMkhyAmAM laghukAvyonuM sarjana karyuM che. A laghukAvyomAM jo ke kathA jIvanavyApI hoya che chatAM sargonI saMkhyA ochI hoya che. paurANika mahAkAvyo antargata eka vastukathAnuM nirUpaNa karanArAM AvAM aneka laghukAvyonuM varNana ame ApyuM che, jemake vAdIbhasiMhanuM kSatracUDAmaNikAvya, vAdirAjanuM yazodharacarita, jayatilakasUrinuM malayasundarIcarita, somakIrtinuM pradyumnacarita vagere. 15mI-17mI sadI sudhI bhaTTArakoe - sakalakIrti, brahma. jinadAsa, zubhacandre A prakAranAM aneka caritAtmaka laghukAvyo racyAM hatAM. A kAvyomAM zAstrIya mahAkAvyomAM maLe che tevI kathAtmaka vividha bhaMgimAo nathI maLatI ane na to paurANika mahAkAvyomAM maLe che tevI avAntara kathAonI jALa. A laghukAvyomAM pradhAna vastukathA saMkSepamAM parimita sargomAM 6-8 ke 10-12 sargomAM ApavAmAM AvI hoya che tathA vastuvarNana vyApaka rUpamAM rajU karavAmAM nathI AvatuM. ahIM ame keTalIka racanAono paricaya ApIe chIe. zrIdharacarita mahAkAvya A kAvya 9 sargomAM vibhakta che. temAM kula maLIne 1313 zloko che. teno granthAgra 1689 che. kavie potAnI chaMdajJatAno vizeSa paricaya Apyo -- 515 - 1. terahavIM-caudahavIM zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya, pR. 255-257. 2. jinaratnakoza, pR. 396; cAritrasmAraka granthamAlA, granthAMka 48, vI.saM. 2478. Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 jaina kAvyasAhitya che. te mATe temaNe pratyeka sarganA chaMdono nirdeza karavA chaMdone pUrA lakSaNa sAthe sarganA prAraMbhe ke sthAne sthAne sUcita karyA che. temaNe aneka aprasiddha chaMdono prayoga karyo che ane saubhAgyathI te chaMdonAM nAmono nirdeza karIne temaNe vAcako upara moTo upakAra karyo che. kAvyanA pratyeka sarganA antima padyamAM kavie potAnA nAmano "mANikya' zabda Apyo che ane samAptisUcaka vAkyamAM "maNijyAM zrIzrIdhararite padathI jaNAvyuM che ke kAvya "mANikyAMka' che. A kAvyamAM bhagavAn pArzvanAthanA pUrvabhavanA jIva vijayacandra ane temanI paTTarANI sulocanAnuM rocaka caritracitraNa karavAmAM AvyuM che. jo ke kAvyanuM zIrSaka vijayacandranA sAtamA pUrvabhavanA jIva zrIdharanA nAma uparathI rAkhavAmAM AvyuM che chatAM A kathAnA nAyaka to vijayacandra ja che ane vijayacandranAM sAhasika kAryonuM tathA temanA vairAgyanuM varNana e kAvyanI kathAvastu che. prastuta kAvyamAM A kathAne nibaddha karavAmAM kavie mahAkAvyanAM badhAM lakSaNone apanAvyAM che paraMtu sargonI saMkhyA ochI hovAthI tene laghukAvya gayuM che. temAM zRMgAra, hAsya, adbhuta, zAnta vagere rasonuM Alekhana kavie ghaNA ja kauzalathI karyuM che. bhASA prasAdaguNapUrNa che. kavi kalpanAo karavAmAM ghaNA catura che. A kAvya upara kavie pote durgapadavyAkhyA lakhI che, temAM pratyeka sarganA AdimAM chaMdonAM sUcaka lakSaNo ApavAmAM AvyAM che. kavi paricaya ane racanAkAla - kRtinA aMte ApavAmAM AvelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke tenA kartA mANikyasuMdara che. temaNe A kRtine devakulapATakamAM vi. saM. 1463mAM racI hatI ane merumaMDalanA satyapuramAM zrIpUjaya gacchAdhIza pAse zuddha karAvI hatI. ukta prazastimAMthI e paNa jANavA maLe che ke aMcalagacchanA merUtuMga temanA dIkSAguru hatA ane jayazekharasUrIzvara guru hatA. temanI anya racanAo che - catuSkarvI, zukarAjakathA, pRthvIcandracaritra (jUnI gujarAtI), guNavarmacaritra, dharmadattakathA, ajAputrakathA ane Avazyaka TIkA vagere. jainakumArasaMbhava prastuta kAvya 11 sargomAM vibhakta che ane temAM bharatakumAranI kathA kahevAmAM Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya AvI che. tenI racanA mahAkavi kAlidAsanA kumArasaMbhavamAMthI preraNA laIne karavAmAM AvI che. tenI kathAvastu saMkSepamAM A pramANe che ayodhyAnA rAjA nAbhirAya ane rANI marudevInA putra RSabhano janmAbhiSeka thayo. te zaizavAvasthA samApta karI yuvAvasthAmAM praveze che (sarga 1). RSabhanI kIrti sarvatra phelAya che. Indra Adi devone RSabhadevanA vivAhanI ciMtA thAya che. mahArAja nAbhirAye paNa RSabhadevane vivAhano anurodha karyo (sarga 2). anya prajAjanoe paNa anurodha karyo. A anurodhono koI uttara RSabhadeve Apyo nahi. 'mauna e svIkRtinuM lakSaNa che' e niyame temanA vivAhanI taiyArIo karavAmAM AvI (sarga 3). sumaMgalA ane sunaMdAne lagnamaMDapamAM lAvavAmAM AvI. apsarAo nabhomaMDalamAM nRtya karavA lAgI, vagere (sarga 4). RSabhadevanuM sumaMgalA ane sunaMdA sAthe pANigrahaNa thayuM. cAre tarapha jaya-jaya dhvani saMbhaLAvA lAgyo. A sargamAM patipatnInA saMbaMdho ane kartavyonuM nirUpaNa che (sarga pa). pachI rAtri, candrodaya, SaRtu vagere varNanAtmaka prasaMgo ApyA che. sargAnta sumaMgalAne garbha rahyAnuM sUcana karavAmAM AvyuM che (sarga 6). eka rAtrinA pAchalA praharamAM sumaMgalAne cauda svapro Ave che. te tenuM phaLa jANavA prabhunA vAsagRhamAM jAya che (sarga 7). RSabhadeva eka eka svapranuM phaLa jaNAve che ane kahe che ke sumaMgalA cakravartI putrane janma Apaze (sarga 9). sumaMgalA potAnA vAsabhavanamAM Ave che ane sakhIone Akho vRttAnta jaNAve che (sarga 10). Indra AvIne sumaMgalAnA bhAgyanI prazaMsA kare che ane tene kahe che ke samayanI avidha pUrI thatAM tene putraratnanI prApta thaze, tenA patinuM vacana kadI mithyA na hoI zake. tenA putranA nAma uparathI A bhUmi 'bhArata' nAma ane vANI 'bhAratI' nAme oLakhAze. madhyAhnavarNana sAthe kAvya samApta thAya che (sarga 11). 517 jo ke kavi kAlidAsakRta kumArasaMbhavanI jema jaina kumArasaMbhavanuM prayojana kumAra(bharata)nA janmanuM varNana karavAno che paraMtu jema kumArasaMbhavanA prAmANika bhAga (prathama ATha sarga)mAM kArtikeyanA janmanuM Alekhana karavAmAM nathI AvyuM 1. jinaratnakoza, pR. 94, 114; bhIsamI mANeka, muMbaI dvArA prakAzita; jaina pustakodvAra saMsthA, surata, 1946. Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 tema ja jaina kavie temanA A mahAkAvyamAM paNa bharatakumAranA janmano ullekha kyAMya nathI karyo ane Ama banne kAvyonAM zIrSaka temanA pratipAdya viSaya anusAra caritArtha nathI. jaina kumArasaMbhavamAM chaThThA sargamAM sumaMgalAnA garbhAdhAnano nirdeza karyA pachI paNa kAvyane pAMca vadhAre sargomAM kheMcyuM che. tethI kathAkrama vizRMkhala thayo che ane kAvyano aMta ghaNo Akasmika ane nirAzAjanaka rIte thayo che, bhale ne te kavinI varNanAtmaka prakRtine anukULa hoya. je ho te, paraMtu kAlidAsano prabhAva kavi upara ghaNo che ane te temanI kRti kumArasaMbhavathI khAsa karIne prabhAvita che. kumArasaMbhava ane jaina kumArasaMbhavanI parikalpanA, kathAnakanA vikAsa ane ghaTanAonA saMyojanamAM paryApta sAmya che. A kAvyanI zailImAM je prasAdaguNa ane AkarSaNa che te paNa kAlidAsanI zailInI sahajatA ane prAMjalatAnA prabhAvane kAraNe ja che. A kAvyanI kathA Ama to bahu ja laghu che ane 3-4 sargonI ja sAmagrI che paraMtu kavie temAM vividha varNano, saMvAdo, stotro ane prazastigAno bharIne kathAne 11 sarganI banAvI dIdhI che. A kAvyanI bhASAzailI udAtta ane prauDha che. kavie vibhinna rasonuM citraNa to karyuM che paraMtu koI eka rasanuM pradhAnapaNe pallavana nathI karyuM. A kAvyamAM alaMkAronI surucipUrNa yojanA karavAmAM AvI che. kAvyamAM citrabaMdhanI yojanA kyAMya karavAmAM nathI AvI. chaMdonI yojanAmAM kavie zAstrIya niyamonuM pAlana karyuM che. pratyeka sarcamAM eka chaMdano prayoga thayo che ane sargAnte chaMdaparivartana karavAmAM AvyuM che. kavie kula maLIne 17 chaMdono prayoga karyo che. A badhA chaMdo sujJAta che. kaviparicaya ane racanAkAla A kAvyanA kartA kavi jayazekharasUri che. te aMcalagacchanA mahendrasUrinA ziSya hatA. jaina kumArasaMbhavanI prazastimAM A kAvyano racanAkAla vi.saM.1483 ApavAmAM Avyo che. prazastimAM temanI anya racanAono nirdeza paNa karavAmAM Avyo che, jema ke upadezaciMtAmaNi (saM.1436), prabodhaciMtAmaNi (saM.1464), dhammilacarita.4 --- 1. prodhopavezazna vintAmarmALagRtottau / kumArasaMbhavaM kAvyaM caritaM dhammilasya ca // 2. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara. 3. jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara. 4. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara. jaina kAvyasAhitya Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdyaya 519 A kAvya upara kavinA ziSya dharmazakharagaNie TIkA lakhI che. kAvyanuM saMzodhana mANijyasuMdarasUrie karyuM che. anya laghukAvyomAM maMDanakavinAM traNa laghukAvyo ullekhanIya che. temanuM saMkSipta vivaraNa nIce ApIe chIe. kAdambarImaMDana kavi maMDananI kRtiomAMnI A eka che. tenI racanA maMDane mALavAnA bAdazAha hozaMgazAhanA anurodhathI karI hatI. hozaMgazAhane maMDana jevA vidvAnonI saMgatithI saMskRta sAhitya pratye ghaNo prema thaI gayo hato. eka vakhata sAMje teNe eka viddhagoSThI rAkhI ane maMDana kavine kahyuM, "meM kAdambarInI ghaNI prazaMsA sAMbhaLI che, tenI kathA sAMbhaLavAnI mane ghaNI lAlasA che paraMtu rAjakAryamAM vyasta rahevAne kAraNe ATalo moTo graMtha sAMbhaLavAno mane samaya nathI. tame to moTA vidvAna cho, teno saMkSepa karI mane saMbhaLAvo." bAdazAhanI IcchA pUrI karavA maMDane mULa kAdambarIno saMkSepa anuSTram chaMdomAM cAra paricchedomAM karyo che. candravijayaprabandha A kAvyamAM candra ane sUrya vacceno saMgrAma thayo hovAnuM varNana che ane ATha praharanA bhayaMkara saMgrAma pachI candramAno vijaya dekhADyo che. A apUrva kAvyanA sarjaka vidvAna maMtrI ane kavi maMDana che. A kAvyanA sarjananuM kAraNa manoraMjaka che. eka rAte maMDananA nivAse prasiddha vidvAno ane kaviono moTo samAroha hato. pUnama hovAne kAraNe candramAM paNa pUrNa kalAo sAthe hato. sabhA AkhI rAta ane bIjA divase saMdhyA sudhI barAbara cAlatI rahI. vidvAnoe candramAne potAnI samasta kalAo sAthe pUrvamAM udaya pAmato joyo, pachI savAre ravinA kiraNothI parAsta thaI pazcimamAM nisteja thaI vilIna thato joyo ane punaH potAnI samasta kalAo sAthe pUrvamAM udaya pAmato joI 1. jinaratnakoza, pR. 84; hemacandrAcArya granthAvalI, saMkhyA 8, pATaNa (gujarAta)thI prakAzita. A kRtinI prAcIna hastalikhita prati saM. 1pa04mAM lakhAyelI maLe che. 2. jinaratnakoza, pR. 120; hemacandrAcArya sabhA, pATaNa (gujarAta), saMkhyA 10. Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa20 jaina kAvyasAhitya te ja bhAvone laI eka kAvyanI racanA karavAno prastAva rAkhyo jemAM candra ane sUrya vaccenA saMgrAmanuM varNana hoya ane atte candramAno vijaya darzAvavAmAM Avato hoya. maMDane A prastAva svIkAryo ane prastuta kAvyanI temaNe racanA karI. kAvyamaMDana A kAvyamAM 13 sargo che. temAM vividha chaMdomAM kauravo ane pAMDavonI kathA AlekhAI che. granthA... 1250 zlokapramANa che. A kAvyamAM vaNya viSayone adhika rocaka banAvavA mATe kavie raso, alaMkAro tathA aneka chaMdonI yojanA karI che. kRtimAM aneka sthAno evAM che je kavinI prauDha kAvya suSamAno AnaMda Ape che. - kartA - A kAvyanA kartA mahAkavi maMDana maMtrI che. pratyeka sarganA aMte kavie TUMkI prazasti ApI che. kRtinI samAptimAM stragdharA chaMdamAM eka prazasti dvArA kavie potAnAM sthAna, vaMza vagereno paricaya Apyo che. te mujaba zrImAla vaMzanA jhAMjhaNa saMghavInA bIjA putra bAhaDano te nAno putra hato. te ghaNo pratibhAzALI, vidvAna ane rAjanItijJa hato. tenAmAM zrI ane sarasvatI banneno apUrva meLa hato. mALavAmAM mAMDavagaDhanA hozaMgazAhano te maMtrI hato. te vyAkaraNa, alaMkAra, saMgIta tathA anya zAstrono moTo vidvAna hato. vidvAno upara tene ghaNI prIti hatI ane kalAnI upAsanAmAM te sadA rata raheto hato. 1. jinaratnakoza, pR. 90; hemacandrAcArya granthAvalI, saMkhyA 17, pATaNa (gujarAta)thI prakAzita. A kRtinI prAcIna hastalikhita prati saM. 1504 bhAdrapada zukla paMcamInI lakhelI maLe che. 2. zrI ninendranirmAtoH zrImAnavaMzonnatiH. zrImadvAhaDanandanasya dadhataH zrImaNDanAkhyAM kaveH / / kAvye kauravapANDavodayakathAramye kRtau sdgunne| mAdhuryaM prathu kAvyamaNDana ite sargo'yamAdyo'bhavat // 3. astyetanmaNDapAkhyaM prathitamaricamUdurgrahaM durgamuccai yasminnAlamasAhirnivasati balavAnduHsaha: paarthivaanaam| yacchauryeraMmando prabaladharaNibhRtsainyavanyAbhipAtI, zatrustrIbASpavRSTyA'pyadhikataramaho dIpyate sicyamAnaH / / 53 / / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 521 tenI kavigoSThImAM aneka vidvAna, kalAkAra ekatra thatA hatA ane temane te bhUmi, vastra Adi ApI saMtuSTa karato hato. tenA jIvanacarita upara kavi mahezvare eka manohara kAvya racyuM che. maMDane lakhelA ke lakhAvelA granthonI pratiomAM ApavAmAM AvelI prazastiomAMthI jANavA maLe che ke te paMdaramI sadInA aMta sudhI jIvita hato.1 maMDane aneka kRtionuM sarjana karyuM che. temAMthI je prakAzamAM AvI che tenI yAdI nIce mujaba che : (1) kAdambarImaMDana, (2) campamaMDana, (3) candravijayaprabandha, (4) alaMkAramaMDana, (5) kAvyamaMDana, (6) zRMgAramaMDana, (7) saMgItamaMDana, (8) upasargamaMDana, (9) sArasvatamaMDana, (10) kavikalpadruma. kartAe potAnI pratyeka kRtinI sAthe potAnuM nAma joDyuM che. maMDanano artha bhUSaNa paNa laI zakAya. te kRtiomAM alaMkAramaMDana ane kavikalpadruma kAvyazAstra upara, saMgItamaMDana saMgItazAstra upara, upasargamaMDana saMskRtanA pra, parA, Adi upasargo upara ane sArasvatamaMDana sArasvata vyAkaraNa upara lakhAI che. bAkInI kRtio kAvyo che. saMdhAna yA anekArthaka kAvya saMskRta bhASAmAM jyAM eka bAju eka vastunA aneka paryAyavAcI zabdo hoya che tyAM keTalAka evA zabdo paNa che jemanA aneka artho hoya che. saMskRtanI A vizeSatAno jaina manISIoe kAvyanA kSetramAM sauprathama prayoga karyo. temaNe saMdhAna arthAt zleSamaya citrakAvyonI racanA karI che ane saMdhAnano stotra sAhityanA rUpamAM paNa vikAsa karyo che. temaNe dvisaMdhAna, catuHsaMdhAna, paMcasaMdhAna, saptasaMdhAna ane caturvizatisaMdhAna kAvyonuM sarjana karyuM che. anekArtha kAvyonI racanA karavA taraphanI jaina kavionI pravRtti I.sa.nI pamI-6ThThI sadIthI zarU thaI che. vasudevahiDInI cattAri aDhagAthAnA cauda artho 1. yatIndrasUri abhinandana grantha, khaMDAlA, rAjasthAna, vi.saM.2015, pR. 128-134, daulatasiMha loDhA, maMtrI maMDana aura usakA gauravazAlI vaMza 2. AmAM prathama cha grantha hemacandrAcArya sabhA, pATaNathI prakAzita thayelA che. Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para ra. jaina kAvyasAhitya karavAmAM AvyA che. saMskRtamAM maLatAM saMdhAnakAvyomAM sauthI prAcIna ane uttama kAvya dhanaMjayanuM dvisaMdhAna kAvya (8mI sadI) che. jaina siddhAnta bhavana, ArAmAM 11mI sadInA eka paMcasaMdhAna mahAkAvyanI kannaDa hastaprata upalabdha che. tenA kartA zAntirAja kavi che. A ja viSayanI 11mI sadInI eka racanA sUrAcArya kRta neminAthacarita' (nAbheyanemidvisaMdhAna) (saM. 1090) che. tenA zleSamaya paDyo dvArA neminAthanA carita sAthe RSabhadevanA jIvacaritano artha paNa nIkaLe che. A jAtanI eka bIjI racanA nAbheyanemidvisaMdhAna (12mI sadI) che. A kAvyamAM paNa nemi ane RSabhanI kathAo samAntara cAle che. kahevAya che ke AnuM saMzodhana kavicakravartI zrIpAle karyuM che. AnI hastaprato vaDodarA ane pATaNanA bhaMDAromAM surakSita che. prasiddha AcArya hemacandranA ziSya vardhamAnagaNie kumAravihAraprazastikAvya racyuM che. temAM 87muM padya evuM addabhuta anekArthI racyuM che ke prAraMbhamAM temaNe tenA cha artho karyA paraMtu pachI temanA ziSya 116 artha karyA. temAMthI 31 artha kumArapAla saMbaMdhI, 41 artha hemacandrAcArya saMbaMdhI ane 109 artha vAbheTa maMtrI saMbaMdhI nIkaLe che. A padya TIkA sAthe prakAzita thaI gayuM che. - vardhamAnagaNinA samakAlIna somaprabhAcArya zatArthika kAvyanA rUpamAM eka padyanI racanA karI ane tenA upara pote ja TIkA racI. temAMthI temaNe 106 artho kADhyA che jemAM 24 tIrthakaro, brahmA, viSNu, maheza tathA caulukya nareza jayasiMha, kumArapALa, ajayapAlanA artho samAveza pAme che. A kAvya TIkA sAthe prakAzita thaI gayuM che. 1. kAvyamAlA, granthAMka 57, nirNayasAgara presa, muMbaI, 1926 2. jinaratnakoza, pR. 229 3. jinaratnakoza, pR. 216 4. ejana, pR. 210 pa. anekArthasAhityasaMgraha, prAcIna sAhityoddhAra granthAvalI, puSpa 2, amadAvAda 6. ejana, pR. 1-68 7. ejana, pR. 68-134 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdhaiya pachI 15mIthI 20mI sadI sudhI jaina kavioe A dizAmAM pracura racanAo karI. temAM mahopAdhyAya samayasuMdaracarita 'aSTalakSI' (saM. 1649) bhAratIya kAvyasAhityanuM ja nahi paraMtu samagra vizvasAhityanuM advitIya ratna che. kahevAya che ke eka vAra akabaranI sabhAmAM jainonA 'zastra suttassa anaMto go' vAkyano koIe upahAsa karyo. A vAta ukta upAdhyAyane khaTakI ane ukta sUtravAkyanI sArthakatA darzAvavA mATe rAnAno te saum' A ATha akSaravALA vAkyanA dasa lAkha bAvIsa hajAra cAra so sAta artha karyA ane vidvAno samakSa akabarane saMbhaLAvyA. tethI sau cikata thaI gayA. pachI kavie ukta arthomAMthI asaMbhava yA yojanAviruddha artho kADhI nAkhI A grantha 'aSTalakSI'* banAvyo. kavi lAbhavijaye 'namo TurvA vaiirivAranivArane / arhata yozinAthAya mahAvIrAya tAyine / / ' A zlokanA pAMca so artha karyA che. A prakAranI racanAomAM manohara ane zobhane racelA catusaMdhAna kAvyano ullekha maLe che. A prasaMgamAM narendrakIrtinA ziSya paM. jagannAthanI (saM.1699) be racanAo 'saptasaMdhAna' ane 'caturviMzatisaMdhAna' paNa ullekhanIya che. 'caturviMzatisaMdhAna'mAM zleSamaya eka ja padyamAM 24 tIrthaMkarono arthabodha karAvatI stuti che. A pagha nIce mujaba che. zreyAn zrIvAsupUjyo vRSabhajinapatiH zrIdumAMko'tha dharmo, haryaMkaH puSpadanto munisuvratajino'nantavAk zrIsupArzvaH / zAntiH padmaprabhoro vimalavibhurasau vardhamAno'pyajAMko, larnima sumatiravatu sacchrIjagannAthadhIram // A kAvyanA saMskRta TIkAkAra kavi jagannAtha pote ja che. keTalAka vidvAna paMDitarAja jagannAthane (rasagaMgAdharakArane) ukta padyanA kartA mAne che paraMtu TIkAnA 1. devacandra lAlabhAI jaina pustakodvAra phaMDa, surata, granthAMka 81 2. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 8, kiraNa 1 3. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 5, kiraNa 4, pR. 225 523 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 jaina kAvyasAhitya aMte ApelI puSpikA uparathI e spaSTa che ke ukta kavi paMDitarAjathI judA che. . 18mI sadInI mahopAdhyAya meghavijayanI racanA "satasaMdhAna' (saM.1760) paNa anupama che. A kAvya 9 sargomAM racAyuM che. pratyeka zleSamaya zlokamAMthI RSabha, zAnti, nemi, pArtha ane mahAvIra e pAMca tIrthakaro tathA rAma ane kRSNa ema kula sAta mahApuruSonAM caritronA artha nIkaLe che. ukta kAvyo uparAMta anekArthaviSayaka keTalAMya stotro racAyelAM maLe che, jemake jJAnasAgarasUriracita navakhaMDapArzvanAthastava, somatilakasUricita vividhArthamayasarvajJastotra, ratnazekharasUriracita navagrahagarbhitapArzvastavana tathA pArzvastava, meghavijayaracita paMcatIrthastuti, samayasundararacita yarthakarNapArthastava Adi. ahIM saMdhAna viSayaka be kAvyono vizeSa paricaya Apyo che. dvisandhAnamahAkAvya A mahAkAvyamAM 18 sarga che. A kAvyano pratyeka zloka be artha Ape che. tethI kAvyanuM nAma dvisaMdhAna rAkhyuM che. tenuM bIjuM nAma rAghavapAMDavIya paNa che. A nAma kAvyanI kathAvastune sUcita kare che, arthAt A kAvyamAM rAmAyaNa ane mahAbhAratanI kathA eka sAthe ghaNI ja kuzaLatAthI grathita karavAmAM AvI che. A banne mahAkAvyonuM kathAcakra bhAratIya sAMskRtika paraMparAnuM avibhAjya aMga banI gayuM che ane koI paNa kavi ekI vakhate ekI sAthe bannenI viSayavastune jo grahaNa kare to te saraLatAthI tema karI zake che. khAsa karIne eTalA mATe ke A kathAonuM varNana karatAM aneka svatanta mahAkAvyo maLe che jemAM koI ekanA cayana ane vivecanane mATe aneka prakAranA vicAra ane saMdarbho ApavAmAM AvyAM 1. ejana, bhAga 8, kiraNa 1, pR. 24mAM zrI agaracanda nAhaTAno lekha. 2. kAvyamAlA sirijha, saMkhyA 49, muMbaI, 1895; jinaratnakoza, pR. 185; bhAratIya jJAnapITha, vArANasIthI nemicandranI TIkA sAthe prakAzita, 1970; A kAvyanA mahAkAvyatva ane anya guNo mATe juo - DaoN. nemicandra zAstrI, saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 36 3-387. . Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 525 che. te samayanA sAhityamAM "rAghavapAMDavIya' zIrSaka ghaNuM ja priya hatuM. kavi dhanaMjayanI kRti uparAMta kavirAja ane zrutakIrti Adi kavioe paNa A nAmavALI kRtio racI che ane A ja rIte A prakAranA nAmavALI - rAghavayAdavIya, rAghavapAMDavayAdavIya Adi kRtio paNa che. je ho te, dhanaMjayanI potAnI kRtinuM pradhAna nAma "hisandhAna che ane mahAkavi daMDI pachI dhanaMjaya A prakAranA lekhakomAM agraNI che. "rAghavapAMDavIya kevaLa gauNa nAma lAge che. kathAvastu - kAvyanA prAraMbhamAM maMgala zlokamAM munisuvrata athavA nemi (zleSa dvArA) tathA sarasvatIne namaskAra karyA che. pachI zleSAlaMkAranI madadathI rAma ane pAMDavonI kathAonuM Alekhana karavAmAM AvyuM che. pahelA sargamAM ayodhyA ane hastinApuranuM varNana che. bIjA sargamAM dazaratha ane pAMDurAjanuM varNana, trIjAmAM rAghavakauravotpattinuM varNana, cothAmAM rAghavapAMDavAraNyagamananuM Alekhana, pAMcamAmAM tumula yuddhanuM varNana, chaThThAmAM kharadUSaNavadha ane gograhanivartananuM varNana, sAtamAmAM sItAharaNanuM Alekhana, AThamAmAM laMkA dvArAvatIprasthAnanuM varNana, navamAmAM mAyAsu grIvavigrahanuM tathA jarAsaMdhabalavidrAvaNanuM nirUpaNa, dasamAmAM lakSmaNasugrIvavivAda tathA jarAsaMdhadUta ane nArAyaNanA vaccenA vivAdanuM Alekhana, agIAramAmAM sugrIva jAmbahanumAna vacce parAmarza ane nArAyaNapAMDavAdi parAmarzanuM Alekhana, bAramAmAM lakSmaNa dvArA tathA vAsudeva dvArA koTizilAnA uddharaNanuM varNana, teramAmAM hanumannArAyaNadUtAbhigamananuM Alekhana, caudamAmAM sainyaprayANavarNana, paMdaramAmAM kusumAvIya tathA jalakrIDAnuM varNana, soLamAmAM saMgrAmanuM varNana, sattaramAmAM rAtrisaMbhogavarNana ane aDhAramAmAM rAvaNanA ane jarAsaMdhanA vadhanuM tathA yAdavapAMDavonI niSphaTaka rAjayaprAptinuM varNana che. kavie A kathAne gaNadhara gautame zreNika mATe kahI hovAnuM darzAvyuM che, prAyaH badhA digaMbara jaina kavi potAnI kathAvastu vize Ama ja kahe che. kavie ghaTanAonA nirUpaNanI apekSAe mahattvapUrNa varNano upara ja adhika bhAra dIdho che. anya jaina kAvyonI apekSAe A kAvyamAM keTalIka vizeSatAo che. tenA koI paNa sargamAM jaina siddhAnto yA niyamonuM vivecana nathI jyAre anya kAvyonA koI eka sargamAM to jaina siddhAnto yA niyamonuM vivecana hoya che. badhAM jaina kAvyo prAya: mukhya nAyakanA nirvANagamana sAthe samApta thAya che paraMtu A kAvya nirvighna rAjayaprApti sAthe samApta thAya che. A kAvyanI saMskRta bhASA kliSTa che. tene samajavA mATe zramanI jarUra paDe che. kAvyanA adhikAMza zloko vividha alaMkArothI zaNagAryA che. TIkAkAra nemicandra Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 jena kAvyasAhitya te alaMkArone potAnI TIkA padakaumudImAM sArI rIte darzAvyA che. antima sargamAM (khAsa karIne zloka naMbara 43 ane AgaLa) zabdAlaMkAronA aneka prakArono prayoga karavAmAM Avyo che. A pravRtti bhAravi, mAgha vagere kaviomAM paNa dekhAya che. zloka kramAMka 143 sarvagata pratyAgatanuM udAharaNa che. A kAvyanA AThamA sargane choDI pratyeka sargamAM eka ja chaMdano prayoga karavAmAM Avyo che ane sarvAnta keTalAka zloko vividha chaMdomAM racAyA che. kula maLIne 31 vividha chaMdono prayoga thayo che. tenA aDhAra sargomAM kula zloko 1105 che. A kAvya potAnI pUrvavartI racanAothI - raghuvaMza, meghadUta, kirAtArjanIya ane zizupAlavadhathI - anuprANita che. - kavi paricaya ane racanAkAla - A kAvyanA kartA mahAkavi dhanaMjaya che. kavie potAnA vaMza yA guruvaMza vagereno koI ullekha potAnI koI paNa kRtimAM nathI karyo. TIkAkAra nemicandra A kAvyanA aMtima zlokanI vyAkhyAmAM kavinA pitAnuM nAma vasudeva, mAtAnuM nAma zrIdevI ane gurunuM nAma dazaratha jaNAvyuM che. saMbhavataH kavi gRhastha hatA. dhanaMjayanI A kRti potAnA ja yugamAM bahu utkRSTa manAvA lAgI hatI ane A kAvyanI racanAne kAraNe ja kavi "kisanmAnakavi' nAmathI prasiddha banI gayA hatA. kavie potAnA utkRSTa kAvyane akalaMkanA pramANazAstra ane pUjayapAdanA vyAkaraNa samAna ucca koTinuM kahyuM che : pramANamakalaMkasya pUjyapAdasya lakSaNam / dinyAnaH vevya ratnAthapazcamam . nAmamAlA, 201. kavi ane tenA kAvyanI khyAti pazcAtkAlIna kaviomAM bahu ja hatI. dhArAnareza bhoje potAnA "zRMgAraprakAza' (11mI sadInA madhya)mAM "iDano dhanaMgathI vA didhAnapravalpo rAmAyaNa mahAmAratAthavanuvaMti vaDe ukta kavinuM smaraNa karyuM che. bhojanA samakAlIna prabhAcandrAcArye paNa potAnA grantha 1. bhoja, zRMgAraprakAza, madrAsa, 1962, pR. 406 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdraya . 527 prameyakamalamArtaDamAM A kAvyano ullekha karyo che. vAdirAje potAnA pArzvanAthacaritamAM (san 1025) kisandhAnanI prazaMsAmAM nIceno zloka lakhyo che. anekabhedasandhAnAH khananto hRdaye muhuH / bANA dhanaMjayonmuktAH karNasyeva priyAH katham // arthAt aneka (be) prakAranA sandhAna (nizAna ane artha)vALAM ane hRdayamAM vAraMvAra bhoMkAnArAM dhanaMjaya (arjuna ane dhanaMjaya)nAM bANa (ane zabda) karNane (kuntIputra karNa ane kAnone) kema priya hoya ? A ja rIte kannaDa kavi durgasihe (san 1025 AsapAsa) potAnA grantha paMcatatramAM dhanaMjaya ane tenA rAghavapAMDavIya kAvyanuM smaraNa karyuM che. bIjA kannaDa kavi nAgavarmAe (sanuM 1090 AsapAsa) paNa potAnA grantha "chandombadhimAM dhanaMjayano ullekha karyo che. - dhanaMjaya ane dvisantAnanI prazaMsAmAM mahAkavi rAjazekhare (sanuM 900 AsapAsa) eka zloka nIce mujabano lakhyo che (teno saMgraha 12mI sadInA ja(c)Ne potAnI "sUktimuktAvali'mAM karyo che) : dvisandhAne nipuNatAM satAM cakre dhanaMjayaH / yayA jAtaM phalaM tasya satAM cakre dhanaMjayaH // dhanaMjaye sindhAnamAM je nipuNatA prApta karI tenAthI tene sajjanonA samUhamAM dhana ane jayarUpa phaLa prApta thayuM. dhanaMjaye potAnI koI kRtimAM potAnA samayano koI ullekha nathI karyo paraMtu . uparyukta ullekho temanA samayanirNayamAM avazya sahAyatA kare che. dhanaMjayanI uttarAvadhi rAjazekhara, bhoja, prabhAcandra, vAdirAja vagere dvArA karavAmAM AvelA ullekho uparathI 10mI sadI pahelAMnI baMdha bese che kAraNa ke te sadI sudhImAM te pUrNa khyAti pAmI cUkyA hatA. aA uttarAvadhine vadhu sImita karavA mATe vadhu eka pramANa che. temanA eka grantha "anekArthanAmamAlAnA eka padyanuM uddharaNa navamI sadInA AcArya vIrasene (san 816) potAnI dhavalA TIkAmAM ApyuM che. te padya nIce ApyuM che : Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 jaina kAvyasAhitya hetAvevaM prakArAdau vyavacchede viparyaye / prAdurbhAve samAptau ca iti zabdaH prakIrtitaH // A uparathI eTaluM to nizcita thAya che ke dhanaMjaya navamI zatAbdI pachInA to nathI ja. pUrvAvadhi nizcita karavA mATe dhanaMjayanI nAmamAlAno upara jaNAvelo zloka "pramANa5tna' ApaNe TakI zakIe. A zlokamAM jemano nAmollekha thayo che te akalaMkano samaya 7mI-8mI sadI che, tethI dhanaMjaya tenAthI pUrvanA na hoI zake. TUMkamAM ApaNe dhanaMjayane AThamI sadInA madhya ane san 816nI vacce kyAreka thayelA mAnI zakIe. kavinI anya kRtiomAM upalabdha nAmamAlA anekArthanAmamAlA nAmano laghu ane upayogI koza tathA viSApahArastotra che. temanI eka anya kRti yazodharacarita hatI. bhaTTAraka jJAnakIrtie (vi.saM.1650) potAnA yazodharacaritamAM pahelAM racAyelAM yazodharacaritonA kartAonAM nAmo ApyAM che, temAM dhanaMjayanuM nAma paNa che. saMbhava che ke A dhanaMjaya koI bIjA ja hoya kAraNa ke vi.saM. 16pa0 pahelAM bIjA koI lekhake A mahAkavinA yazodharacaritano ullekha nathI karyo. temanI anupama kalamathI prasUta kRtinuM vacce ATalA badhA samaya sudhI ajJAta rahevuM saMbhavatuM nathI. - dvisaMdhAna A prakAranuM sarvazreSTha ane saMbhavataH upalabdha sauprathama kAvya che. tenuM anukaraNa karIne pAchaLathI A prakAranAM kAvyonI paraMparA zarU thaI gaI. zrutakIrti aividyanuM (san 1100-1150) rAghavapAMDavIya, mAdhava bhaTTanuM rAghavapAMDavIya, sacyAkaranandinuM rAmacarita, haridattasUrinuM rAghavanaiSadhIya, cidambaranuM rAghavapAMDavayAdavIya vagere A paraMparAnAM kAvyo che. dvisaMdhAna kAvya upara keTalIka TIkAo maLe che. temAM eka padakaumudI che. tenA kartA vinayacandranA ziSya ane padmanadinA praziSya nemicandra che. bIjI TIkA rAghavapAMDavIyaprakAzikA che. tenA kartA paravAdigharaTTa rAmabhaTTanA na kavi devara che. A banne TIkAono samaya ajJAta che.' 1. dhanaMjaya ane dvisaMdhAna kAvya upara eka vistRta lekha DaoN. A. ke. upAe vizvezvarAnanda InDolojikala jarnala (mArca-sapTembara 1970, bhAga 8, aMka 1-2, pR. 125-134)mAM lakhyo che. 2. jinaratnakoza, pR. 185, 329; jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 108 ane AgaLa. Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 529 satasaMdhAna meghavijayagaNinA ullekhAnusAra eka satasaMdhAna mahAkAvyanI racanA aneka kRtionA sarjaka prasiddha AcArya hemacanTe karI hatI, paraMtu te ghaNuM ja vaheluM lupta thaI gayuM. | upalabdha bIjA saptasaMdhAna mahAkAvyanI racanA meghavijayagaNie karI che. A kAvyanA pratyeka zleSamaya zloka dvArA RSabha, zAnti, nemi, pArtha ane mahAvIra pAMca tIrthakaro ane rAma tathAkRSNa A sAta mahApuruSonAM caritrono artha maLe che. A kAvyamAM nava sargo che. tenuM kathAnaka pUrvavartI racanAo triSaSTizalAkApuruSacarita vageremAMthI levAmAM AvyuM che. kathAvastu- bharatakSetramAM kozala, kura, madhya ane magadha deza nAmanAM janapadomAM kramazaH ayodhyA, hastinApurI, zauryapurI, vArANasI, mathurA ane kuDapura nagarIo che. temAM ayodhyAmAM RSabhadeva ane rAmacandrano, hastinApurImAM zAntinAthano, , zauryapurImAM neminAthano, vArANasImAM pArzvanAthano, vaizAlImAM mahAvIrano ane mathurAmAM zrIkRSNano janma thayo hato. A nagarIomAM rahenArA ukta mahApuruSonA pitAonAM nAmonA ullekha pachI ukta mahApuruSonI mAtAone garbhadhAraNa pahelAM thayela svapradarzananuM ane te svapronAM phaLanA zravaNanuM varNana Ave che ane te sAthe pahelo sarga pUro thAya che. bIjA sargamAM ukta pAMca tIrthakaronAM janmanuM temaja temanA janmAbhiSekanuM varNana che. trIjA sargamAM ukta sAta mahApuruSonA bAlyakALa, yuvAvasthA ane rAjyaprAptinuM Alekhana che. cothA sargamAM tIrthakaro rAjA banatAM ja dezanI sampattinI vRddhi thavAnuM, RSabha Adine putra AdinI prApti thavAnuM ane zrIkRSNakAlIna kauravapAMDavonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. A sarganA aMtima bhAgamAM kavie zleSanA AdhAre RSabha, zAnti, nemi, pArzva, mahAvIra ane rAmanA jIvananI ghaTanAonuM vivecana karavAmAM AvyuM che. rAma antaHpuranA jayanTanA kAraNe vanamAM jAya che, bharata virakta thaI rAjazAsananuM saMcAlana kare che. tIrthaMkaro dIkSA grahaNa karavAnI taiyArI kare che. 1. jinaratnakoza, pR. 416; abhayadevasUri granthamAlA, bIkAnera; vividha sAhitya zAstramAlA (saMkhyA 3), vArANasI, 1917; jaina sAhityavardhaka sabhA, sUrata vi.saM.2000, zrImad vijayAmRtasUrIzvaraviracita "saraNI TIkA sahita prakAzita. Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 pAMcamA sargamAM tIrthaMkaro dIkSA grahaNa karI judA judA dezomAM vihAra kare che, kaThora tapazcaryA kare che, tathA bAvIsa parISahone ane aneka prakAranA upasargone sahana kare che. pachI rAma, lakSmaNa ane sItAnA vanavAsanuM varNana Ave che. lakSmaNa zUrpaNakhAne daMDa de che, rAvaNa sItAnuM apaharaNa kare che, hanumAna sItAnI khoja kare che ane rAvaNanI sabhAne AtaMkita kare che A badhuM AlekhAyuM che. zrIkRSNanA vize kahevAmAM AvyuM che ke zizupAla-jarAsaMdha sAthe laDavA mATe temaNe pAMDavo sAthe daDha mitratA karI ane dvArakAne sudRDha banAvI. chaThThA sargamAM tIrthaMkaroe karmonI nirjarA karIne kevaLajJAnane prApta karavuM ane devoe kevalajJAnakalyANakanI pUjA karavI enuM varNana che. pachI rAme sugrIva AdinI madadathI rAvaNa upara vijaya prApta karavo ane zrIkRSNe potAnA zatruonuM unmUlana karI ardhacakravartIpada prApta karavuM enuM nirUpaNa che. sAtamA sargamAM tIrthaMkaronA samavasaraNanI racanAnuM, bharata Adi rAjAonI upasthitinuM, tIrthaMkaronA vihAranuM, vihArathI prANIonA klyANanuM, tyAra pachI SaRtuonuM, ane tIrthaMkarono upadeza sAMbhaLI aneka vyaktioe dIkSA grahaNa karavAnuM varNana che. AThamA sargamAM bharata cakravartInI vijaya yAtrAnuM, zilAtIrtha upara jinapratimAonA vaMdananuM, bhagavAna RSabhadevanA mokSagamana pachI temanI paripAlita bhUminI bharate rakSA karI tenuM tathA rAma-kRSNanA pakSamAM aneka rAjAo para temanA vijayanuM varNana che. 7-8 sargonI vizeSatA e che ke temanAmAM vividha chaMdono prayoga thayo che. yamakAlaMkAranA badhA bhedo ane aMtima bheda mahAyamakanAM paNa udAharaNo ApavAmAM AvyAM che. jaina kAvyasAhitya navamA sargamAM RSabhanI jagatamAM phelAyelI kIrtinuM varNana karyAM pachI anya tIrthaMkaronI nirvANaprAptinuM varNana ApyuM che. tyAra pachI rAmanI rAjyaprAptinuM; sItAthI be putronI prAptinuM, sItAnI agniparIkSAnuM, sItAnI saMsAraviraktinuM, sItAnI dIkSAnuM, pachI kAlAntare rAmane vairAgya thavAnuM, rAmanI tapasyAnuM ane rAmanI nirvANaprAptinuM varNana ApavAmAM AvyuM che. tevI ja rIte zrIkRSNa dvArA dvArakAnI rakSAnuM, yAdavonA upadravane kAraNe dvaipAyana muni dvArA dvArakAnA sarvanAzanuM, balarAmane vairAgya thavAnuM, balarAmanI tapasyAnuM ane balarAmanI nirvANaprAptinuM varNana che, ane te sAthe kAvya samApta thAya che. A kAvyamAM kula maLIne 442 zloko che. kartA ane racanAkAla AnA kartA tapAgacchanA prasiddha upaIdhyAya meghavijaya che. temano paricaya aMge ane temanI kRtio vize ame anyatra temanI eka Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya kRti laghutriSaSTizalAkApuruSacaritanA prasaMgamAM paryApta mAhitI ApI che. A graMnthanI prazastimAMthI jANavA maLe che ke tenI racanA vi.saM.1760mAM thaI hatI. gadyakAvya saMpUrNa saMskRta kAvyasAhityamAM gadyakAvyonI saMkhyA bahu ja thoDI che. saMskRtamAM gadyakAvya lakhavuM e to kavionI kasoTI gaNAtI 'gadyaM kavInAM nikaSaM vadanti'. I.sa.nI 6ThThI sadIthI 8mI sadI sudhImAM gadyakAvyanA keTalAka namUnAo subandhunI 'vAsavadattA', bANanI 'kAdambarI' ane 'harSacarita' tathA daMDInA 'dakumAracarita'nA rUpamAM maLe che. pachI be sadI bAda dhanapAlanI 'tilakamaMjarI' ane vAdIbhasiMhanI 'gadyacintAmaNi'nA rUpamAM be jaina gadyakAvyonAM darzana thAya che. A banneno saMkSipta paricaya nIce ApIe chIe. 531 - tilakamaMjarI 2 A eka gadya AkhyAyikA che. A kAvyanuM nAma nAyikAnA nAma uparathI rAkhavAmAM AvyuM che. A kAvya pUrva kavionI kRtio bANanI kAdambarI ane udyotanasUrinI kuvalayamAlA AdinuM anukaraNa karIne racavAmAM AvyuM che. 1. viyavratamunInAM (1760 vi.saM.) pramALAt parivatsare / nRto'yamudyama:...... kathAvastu kozala dezanA IkSvAku rAjA meghavAhana ane rANI madirAvatIne niHsantAnapaNAnuM duHkha hatuM. putraprApti mATe vanamAM jaI devopAsanA karavAno temane vicAra Avyo paraMtu eka vaimAnika devanA anurodhathI ghare rahIne ja temaNe zrIdevInI upAsanA karI. devIe prasanna thaI putraprAptinuM varadAna ApyuM ane bAlANa nAmanI vIMTI paNa ApI. putranuM nAma hiravAhana rAkhavAmAM AvyuM. te dhIre dhIre moTo thayo ane badhI vidyAono pAragAmI banyo. eka vakhata eka // saptasaMdhAnaprAntaprazasti. 2. kAvyamAlA sirijha, nirNayasAgara presa, muMbaI, 1938; zAntisUrIracita TippaNI tathA vijayalAvaNyasUriracita TIkA (parAga) sAthe, vijayalAvaNyasUrIzvara jJAnamaMdira, boTAda, vi.saM.2008; guru gopAladAsa baraiyA smRtigrantha, pR.484-91mAM DaoN. harIndrabhUSaNa jainano lekha 'mahAkavi dhanapAla aura unakI tilakamaMjarI'. Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa32 jaina kAvyasAhitya dUte ukta rAjAne temanA pradhAna senApati vajAyudhanA daMkSiNavijayanA samAcAra ApyA ane kahyuM ke te vijayamAM eka samaraketu nAmanA kumArane, je ghAyala thaI paDyo hato tene, vajAyudha lAvyA che ane tene rAjA AgaLa mokalyo che. rAjAe te kumArane potAnA putranI jema rAkhyo ane harivahana tathA samaraketu banne mitranI jema rahevA lAgyA. eka vAra krIDAmaMDapamAM manoraMjanamAM tallIna kumArane eka bandIputre eka tADapatra lAvIne ApyuM, temAM eka AryA chaMda lakhyo hato. teno artha samaraketu sivAya koI samajI na zakyuM. bIjA lokoe vAraMvAra pUchatAM teNe dakSiNa dizAmAM dvIpAttaromAM potAnI dariyAI vijayayAtrAnuM vistArathI varNana karyuM ane tyAMnA kAMcInareza kusumazekharanI rUpavatI putrI malayasundarI pratyenA potAnA tIvra AkarSaNanuM smaraNa thatAM te tenI smRtithI vyAkuLa thaI gayo. A daramyAna eka strIdaravAne rAjakumAra harivahanane eka suMdarInuM citra dekhADyuM, A citrane gandharvaka nAmano yuvaka lAvyo hato. gandharvaka jaNAvyuM ke A citra vidyAdhara nRpa cakrasenanI putrI tilakamaMjarInuM che je puruSamAtranI AkRti tarapha aruci dharAve che. kadAca koI apUrva suMdara rAjakumAranA darzanathI tenI ruci dUra thaI jAya ema mAnI A pRthvI upara astitva dharAvatA evA rAjakumAranuM citra dorI tenI pAse laI javA mATe pote prayatnazIla che ane hamaNA ja pote kAMcInareza kusumazekhara pAse potAnA rAjAno saMdeza laI jaI rahyo che. A sAMbhaLI samarAne kAMcInI rAjakumArI malayasuMdarI pAse saMdezo mokalavAnI sArI taka maLI gaI ane te saMdeza lakhIne teNe gaMdharvakane Apyo paNa kharo. gaMdharvakanA gayA pachI harivAhananA cittamAM tilakamaMjarInI dhUna lAgI gaI. eka vakhata banne rAjakumAra anya mitro sAthe dezAntarabhramaNamAM nIkaLI paDyA ane kAmarUpa deza pahoMcyA. te dezanA rAjAe temano khUba satkAra karyo. tyAM harivAhane eka tophAne caDelA hAthIne vaza karyo. hAthI thoDA samaya pachI potAnI pITha para harivAhana beTho eTale tene laIne gAyaba thaI gayo. thoDA samaya pachI 1. DaoN. motIcandra jarnala opha uttarapradeza hisTorikala sosAyaTI, bhAga 20, aMka 1-2mAM ukta aMzano anuvAda pragaTa karI tatkAlIna nAvikataMtra upara sAro prakAza pheMkyo che. Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya 533 eka zuke harivahananA samAcAra eka dUtane ApyA, A samAcAra sAMbhaLI samaraketu harivAhananI zodhamAM nIkaLI paDyo ane dhIme dhIme vaitAdyaparvatanA adRSTapAra nAmanA sarovara pAse pahoMcI gayo. tyAM vizrAma karatAM teNe atimadhuraM svara sAMbhaLyo ane tenuM anusaraNa karato te eka suMdara maThe pahoMcyo, tyAM teNe gandharvakane joyo ane kadalIvanamAM parivAhanane joyo, banne maLIne khUba prasanna thayA. harivAhane samaraketune tilakamaMjarInA darzananI vAta karI ane sAthe ja najIkamAM eka vanamAM eka tApasa kanyAne dekhyAnI vAta kahI, A tApasakanyA bIjI koI nahi paNa samaraketunI premikA malayasuMdarI hatI, te samaraketunA virahamAM tyAM tapasyA karI rahI hatI. harivahana teno atithi banI rahevA lAgyo. tyAM tilakamaMjarIne harivahana taraphanuM AkarSaNa vadhavA lAgyuM ane banne patrAdipreSaNa dvArA vyAkuLa thavA lAgyA. A daramyAna teo eka maharSinA mukhe cArenAM pUrvajanmano vRttAnta jANI zakyA. atte harivAhananA lagna tilakamaMjarI sAthe ane samaraketunA malayasuMdarI sAthe thAya che ane AkhyAyikA paNa samApta thAya che. bANakata kAdambarI ane tilakamaMjarInI kathAvastumAM bahu samAnatA che. jema kAdambarI kAvya upavibhAgomAM vibhakta nathI tema tilakamaMjarI paNa vibhakta nathI. banne kathAono prAraMbha padyothI thAya che, te padyomAM banne kavioe kathA, gadya ane campa vize potAnA vicAra pragaTa karyA che. banne kathAomAM gadyanI vacce vacce jyAM tyAM padyono prayoga thayo che. jema kAdambarInI nAyikA gandharvakulotpanna kAdambarI vivAha pUrva parakIyA ane mugdhA tathA vivAha pachI svakIyA ane madhyA che tema tilakamaMjarInI nAyikA vidyAdharI tilakamaMjarI vivAha pUrve parakIyA ane mugdhA tathA vivAha pachI svakIyA ane madhyA che. teno pradhAna nAyaka harivAhana ane sahanAyaka samaraketu kAdambarInA candrApIDa ane vaizampAyananI jema ja parama mitro che tathA anukUla ane dhIrodAtta che. nAyakanuM nAyikA sAthe milana paNa kAdambarInI jema ja thayuM che. bannemAM prathama upanAyikA ane pachI nAyikA Ave che. upanAyikA malayavatI ane tenA tapanI vidhinuM varNana mahAzvetAnA varNana jevuM che. banne gadyakAvyonAM kathAnakonA anya aMzomAM paNa samAnatA dekhAya che, jemake kAdambarImAM ujjayinIno rAjA tArApIDa ane rANI vilAsavatI ni:santAnapaNAne kAraNe duHkhI che, tilakamaMjarImAM paNa meghavAhana ane rANI madirAvatI niHsaMtAnapaNAne kAraNe duHkhI che. banne kathAomAM samAnapaNe devatAonI Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 jaina kAvyasAhitya pUjA vagerene putrotpattimAM nimitta darzAvAyAM che. tilakamaMjarImAM AvatuM ayodhyAnuM zukrAvatAra siddhAyatana (jaina maMdira) kAdambarImAM AvatA ujjayinInA mahAkAla devAyatananI yAda apAve che. kAdambarInI jema tilakamaMjarImAM aneka laukika ane alaukika (vidyAdharajagata) pAtrone kathAnakamAM utAryA che. zailInI dRSTie paNa banne kAvyomAM samAnatA che. bannee zabdAlaMkAro ane arthAlaMkAronA prayoga dvArA ghaTanA ane varNanane bhAre banAvI dIdhAM che. arthAlaMkAromAM bANane parisaMkhyAlaMkAra ane virodhAbhAsa atiprita che, tevI ja rIte tilakamaMjarIkArane paNa te banne alaMkAro priya che. kathA ane zailImAM sAdagdha hovA chatAM kAdambarIne tilakamaMjarInuM upajIvya na kahI zakAya. kAdambarInuM upajIvya jema guNADhyanI bRhatkathA che tema tilakamaMjarInuM upajIvya pUrvavartI aneka kRtio che.' tilakamaMjarImAM anya gadyakAvyonI apekSAe aneka vizeSatAo che : (1) tenuM gadya adhika lAMbA ane aneka padothI nirmita samAsonI bahulatAthI rahita che. (2) temAM gleSAlaMkAranI vadhu paDatI bharamAra nathI. (3) temAM agaNita vizeSaNono ADaMbara nathI, tethI kathAnA AsvAdamAM camatkRti che. (4) temAM zrutyanuprAsa dvArA zravaNamadhuratA utpanna karavAmAM AvI che, vagere. kavie tene "baddhatirakSA tA thA' kahI che. A kAvya potAnA varNanavaividhya ane vaicitryanA kAraNe bANathI AgaLa nIkaLI gayuM che. temAM sAMskRtika jIvana, rAjAono vaibhava, temanAM vinodanAM sAdhano, tatkAlIna goSThIo, aneka prakAranAM vastronAM nAma, nAvikataMtra, yuddhAstra vagerenuM jIvaMta varNana maLe che. 1. prAraMbhika zlokomAM kavie potAnA pUrvavartI kavio ane temanI kRtiono ullekha karyo che. 2. vijayalAvaNyasUrIzvara jJAnamaMdira, boTAdathI prakAzita tilakamaMjarInI prastAvanA, pR. 14-16. Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya A gadyakAvya aitihAsika mahattvanuM paNa che. tenA prAraMbhamAM dhArAnA paramAra rAjAonI vairisiMhathI bhoja sudhInI vaMzAvalI ApavAmAM AvelI che. kavi pote paramAra rAjA muMjanI sabhAnA sadasya hatA tathA muMje temane sarasvatIpadathI vibhUSita karyA hatA. kartA tathA racanAkAla A gadyakAvyanA kartAnuM nAma dhanapAla che. kavinA pitAnuM nAma sarvadeva ane pitAmahanuM nAma devarSi hatuM. pitAmaha madhyapradezanA sAMkAzya nAmanA gAmanA (vartamAna phardukhAbAda jillAmAM 'saMkisa' nAmanA gAmanA) mULa nivAsI hatA, te brAhmaNa hatA ane sAMkAzya choDI ujjayinImAM AvI vasyA hatA. dhanapAlane zobhana nAmano nAno bhAI ane sundarI nAmanI eka bahena hatI. kavi dhanapAla vedavedAMga AdinA paMDita hatA. kahevAya che ke dhanapAlano nAno bhAI zobhana jaina muni thaI gayo hato ane tenAthI prabhAvita thaIne kavie paNa jainadharma svIkAryo hato. dhanapAla vize prabhAvakacaritanA 'mahendrasUriprabaMdha'mAM, prabandhacintAmaNinA 'dhanapAlaprabandha'mAM, ratnamaMdiragaNinA 'bhojaprabaMdha'mAM, vageremAM keTalAMya AkhyAno ApyAM che. dhanapAla muMja ane bhojano samakAlIna hovAthI teno samaya vikramanI 11mI sadI che. - temanI anya racanAomAM pAIyalacchInAmamAlA, RSabhapaMcAzikA ane vIrazuI maLe che. kavie pAIyalacchInAmamAlAnI racanA vi.saM.1029mAM dhArAnagarImAM potAnI nAnI bena sundarI mATe karI hatI. dhanapAle tilakamaMjarInI racanA rAjA bhojanA jinAgamokta kathA sAMbhaLavAnA kutUhalane pUrNa karavA mATe karI hatI.4 1. padya 38-51 2. padya 53 : zrImuMgena sarasvatIti sarvatti kSoLimRtA vyAtaH / 3. vikkamakAlassa gae auNattIsuttare sahassammi kajje kaNi bahiNIe 'sundarI' nAma dhijjAe / 4. niHzeSa vADmayavido'pi jinAgamoktAH, zrotuM kathAH samupajAtakutUhalasya / tasyAvadAtacaritasya vinodahetoH, rAjJaH sphuTayadbhutarasA racitA katheyam // 535 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 jaina kAvyasAhitya tilakamaMjarIkathAsAra dhanapAlanA prasiddha gadyakAvya "tilakamaMjarI"nA AdhAre anuSTrabhu chaMdamAM "tilakamaMjarIkathAsAranI racanA thaI che. temAM 1200thI kaMIka vadhAre paDyo che. tenA kartA eka anya dhanapAla che, te aNahilapuranA pallIvAla jaina kuLamAM janmyA hatA. A dhanapAle temanI A racanA kArtika sudI aSTamI guruvAra vi.saM. 1261mAM samApta karI hatI. gacintAmaNi A bIjuM gadyakAvya che. tenA lekhake eka bAju jIvantaranA laukika kathAnakane laIne saraLamAM saraLa saMskRta padyomAM kSetracUDAmaNi jevA laghukAvyanuM sarjana karyuM to bIjI bAju alaMkRta gadyakAvyanI zailImAM kaThinamAM kaThina saMskRtamAM gaghacintAmaNinuM sarjana karyuM. A gadyakAvya kSatracUDAmaNinI jema ja agIAra lalmomAM vibhakta che ane tenI jema ja jIvaMdharanuM carita temAM AlekhAyuM che. A gadyakAvyanI vizeSatA e che ke kavine ahIM potAnA kalpanAvaibhavanuM, varNanapaTutA ane mAnavIya bhAvanAonuM mArmika citraNa karavAno mokaLo avasara maLyo che. temAM anya lAvAdI kavionI jema ja kavie zabdakrIDA-kutUhala dekhADyAM che, bhAvabhaMgimAonuM ramaNIya Alekhana rajU karyuM che tathA sAnuprAsika samAsAnta padAvalInA ane virodhAbhAsa tathA parisaMkhyAlaMkAranA camatkAro darzAvyA che. gadyasarjaka tarIke zabdonI punaruktithI bacavA mATe kavie navA navA zabdo banAvyA che, jemake pRthvI mATe ambadhinemi, muni mATe madhana, Indra mATe balanikUdana, sUrya mATe nalinasahacara, candramA mATe yAminIvallabha vagere. A kAvyanI racanAmAM pUrvavartI kaviono prabhAva to dekhAya che paraMtu te prabhAvamAM te alpAnukaraNanA doSathI mukta che. subadhunA gadyakAvya vAsavadattAmAM 1. lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdathI san 1970mAM prakAzita. 2. vANI vilAsa presa, zrIraMgam, 1916; bhAratIya jJAnapITha, vArANasIthI hindI anuvAda ane saMskRta TIkA sAthe paM. pannAlAla sAhityAcArya dvArA saMpAdita, vi.saM. 2015. Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 537 zleSa tathA anya alaMkAronI bharamArathI tenA saundaryano ghAta ja thayo jyAre gadyacintAmaNimAM parimita ane sAragarbhita alaMkAronA prayoganA kAraNe A kAvyanI zobhA vadhI che ja. bANanI kAdambarI pratyeka varNanamAM vizeSaNonI bharamArathI eTalI badhI jaTila thaI gaI che ke vAcaka tenA rasAsvAdathI lagabhaga vaMcita ja rahI jAya che, te jANe ke jaMgalamAM phasAI jAya che, bhUlo paDI jAya che. paraMtu gadyacintAmaNi A doSathI paNa mukta che. gadyacintAmaNimAM padalAlitya, zravaNamadhura zabdavinyAsa, svacchanda vacanavistAranI sAthe sAthe sugama rIte kathAbodha paNa thaI jAya che. kavie A kAvyanA bhASApravAhane eTalo ja pravAhita karyo che jethI kAvyavRkSanuM rasathI siMcana thAya paNa te temAM DUbI na jAya. daMDInA dazakumAracaritamAM prAraMbhamAM ja eTalI badhI ghaTanAone dAkhala karI dIdhI che ke vAcaka mATe temanuM avadhAraNa kaThina che. temAM bhASAno pravAha ane padalAlitya paNa prAraMbhamAM jeTalA pradarzita thayA che teTalA pachI rahetAM nathI kintu uttarottara kSINa ja thatAM jAya che ane chelle to kathAnakanuM hADapiMjara ja dekhAya che paraMtu gadyacittAmaNimAM evuM nathI thayuM. temAM bhASAno pravAha AdithI aMta sudhI ajagna pravAhita rahe che.' A gadyakAvyanA prathama saMpAdaka svargIya kuSNusvAmIe tenI vizeSatAo nIcenI paMktiomAM pragaTa karI che : "asya kAvyapathe padAnAM lAlityam, zrAvyaH zabdasaMnivezaH, nirargalA vAgvaikharI, sugamaH kathAsArAvagamaH, cittavismAyikAH kalpanAH, cetaHprasAdajanako dharmopadezaH, dharmAviruddhA nItayaH, duSkarmaNo viSamaphalAvAptiriti vilasanti viziSTa muI: " arthAt A kAvyamAM padonuM lAlitya, zravaNamadhura zabdonI racanA, apratihata vANI, saraLa kathAsAra, cittane AzcaryamAM nAkhI de tevI kalpanAo, cittane prasanna karanAro dharmopadeza, dharma viruddha na janArI nItio ane duSkarmonAM kaTu phaLonI prApti, vagere viziSTa guNothI suzobhita che. A kAvyamAM tatkAlIna sAMskRtika citraNa sAruM che. temAM vividha prakAranAM vAdya, vastra, bhojanagRha, AkAzamAM uDavAnAM yaMtro, kanphakakrIDA vagerenAM ghaNAM ja 1. A kAvyanI anya vizeSatAo mATe guru gopAladAsa baraiyA smRtigrantha, pR. 474 483mAM prakAzita pa. pannAlAla sAhityAcAryano lekha "gaghacintAmaNi parizIlana' juo. 2. gadyacintAmaNi, zrIraMgam, prastAvanA, pR. 9. Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 jena kAvyasAhitya manohArI varNano maLe che. AcArya Aryanadino jIvalvarane zikSAtta upadeza kAdambarImAM zukanAro candrApIDane ApelA upadezanI yAda karAve che. kartA ane racanAkAla - AnA kartA ane kSatracUDAmaNinA kartA eka ja che - AcArya vAdIbhasiMha amaranAma oDayadeva. temano paricaya ukta kAvyanA prasaMgamAM ApavAmAM Avyo che. anya gadyakAvyomAM siddhasenagaNikata baMdhumatI nAmanI AkhyAyikAno paNa ullekha maLe che paNa te Aja sudhI upalabdha thaI nathI. capUkAvya madhyakAlIna bhAratIya janacie gadyapadyanI mizra zailImAM eka evA sAhityaprakArane janma Apyo jene cam kahevAmAM Ave che. jo ke pazcAtkAlIna saMskRta kAvyazAstrIoe A sAhityaprakArano svIkAra karI "gadyapadyamayI vANI campa' evuM tenuM lakSaNa karyuM che paraMtu hakIkatamAM "campa zabda saMskRta bhASAno nathI kintu draviDa bhASAno che. dhAravADanivAsI kavi da. rA. bendrano mata che ke kannaDa ane tulu bhASAomAM mULa zabda kena-cena kaMpu ane cempa e rUpomAM niSpanna thaIne sundara ane manohara arthano bodha karAve che. gadyapadyamizrita kAvyavizeSane janatAe sauprathama suMdara ane manohara arthamAM cempa nAmathI varNavyuM haze ane pachI rUDhibaLathI cempa yA capu nAmathI te prasiddha thayuM. ukta kavino e paNa mata che ke campano sIdho saMbaMdha jaina tIrthakaronAM paMcakalyANako sAthe che ane paMca-paMca zabda ja gam-gam gapUnI jema campa banI gayo. saMskRta sAhityakSetra mATe jainonuM A anupama pradAna che. kannaDamAM capUkAvyanA sarjaka jaina kavi pampa, ponna ane ranna che, A kannaDa cakhUkAvyo saMskRtamAM upalabdha capUkAvyonI pahelAM racAyAM che. kannaDamAM A sAhityanuM sarjana avazya 8mI-9mI sadImAM thaI gayuM hatuM. 10mI sadImAM rASTrakUTa rAjAonA rAjyakAlamAM saMskRtanA prathama campaonI - pahelAM trivikramabhaTTakRta navacam (san 915) ane pachI somadevakRta jaina ca-- "yazatilakanI (san 959) - racanA thaI hatI. jaina capUkAvyomAM Aja sudhI 3-4 kRtio ja upalabdha thaI zakI che. temano kramazaH saMkSipta paricaya nIce Apyo che. 1. marudharakezarI abhinandana grantha, jodhapura, vi.saM. 2025, pR.279-81mAM e. ke. bhujabalI zAstrIno lekha. Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdraya pa39 kuvalayamAlA A mahArASTrI prAkRtamAM racAyeluM gadyapadyamizrita campa che. teno paricaya ame kathAsAhityamAM ApI dIdho che. yazastilakacam A cakyUprakAranuM vikasita ane prauDha rUpa che, tenI koTinuM saMskRta sAhityamAM bIjuM koI campakAvya nathI. A campa kevaLa gadyapadyano zreSTha namUno ja nathI paraMtu jaina ane ajaina dhArmika ane dArzanika siddhAntono bhaMDAra, rAjataMtrano anupama grantha, vividha chaMdonuM nidhAna, prAcIna vArtAo, daSTAnto ane uddharaNonuM saMgrahAlaya ane navIna zabdono koza paNa che. somadevanI A kRti temanI sAhityika pratibhA ane kavihRdayathI sampanna vizAla pAMDityanI eka che. A campamAM jaina purANomAM varNavAyelI ane jaina kavione atipriya evI yazodhara rAjAnI kathAne levAmAM AvI che. A kathA gharALu durghaTanA upara Azrita eka yathArtha kathA che. A du:khAtta ghaTanAnI cAre bAju eka rIte naitika ane dhArmika upadezonI jALa gUMthavAmAM AvI che. somadevanI kavitvazaktinI e sauthI moTI kasoTI hatI ke te vyabhicAra ane hatyA upara AdhArita eka kathAne laI subaLyuM ane bANanI zailImAM upanyAsa lakhavAnuM sAhasa karI temAM saphaLa thayA. hakIkatamAM samasta saMskRta sAhityamAM yazastilaka ja ekaluM evuM kAvya che je dAmpatya jIvananI ghaTanAne laI, tenA kRtrima premabhAgane choDI, bhAgyacakranA khela ane jIvananAM kaThora satyonuM nirUpaNa kare che. A kAvya ATha AzvAsomAM vibhakta che. ghaTanAsthala yodheya dezanuM rAjapura nAmanuM nagara che. tyAM rAjA mAridatta viravaibhava tAntrikanA prabhAvathI caMDamAri devInA maMdiramAM pratyeka varganAM prANIonAM joDAono bali devA mATe udyata hato. 1. nirNayasAgara presa, muMbaIthI be bhAgomAM prakAzita, 1901-3; 5. suMdaralAla jaina dvArA saMskRta-hindI TIkA sAthe mahAvIra jaina granthamAlA, vArANasIthI 1960 ane 1971mAM prakAzita; tenA sAMskRtika pakSanA adhyayana mATe juo-jIvarAja granthamAlA, solApurathI 194pamAM prakAzita prA. kRSNakAnta hArdikInI kRti "yazastilaka enDa InDiyana kalcara' tathA pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasIthI 1967mAM prakAzita DaoN. gokulacandra jainanI kRti "yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana'. Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 jena kAvyasAhitya narayugalanA rUpamAM navadIkSita jaina yati abhayaruci ane kullikA abhayamatine tyAM lAvavAmAM Ave che. rAjAne temanA pratye snehabhAva jAge che (nasIbajoge te banne rAjAnI benanA putra-putrI hatAM, temane rAjA tatkALa oLakhI na zakyo.) rAjA te banne bAlayatione siMhAsana de che. banne eka pachI eka te rAjAnI prazaMsA kare che ane rAjAne jainadharma pratye AkRSTa kare che (AzvAsa 1). temAMthI bAlakayati abhayaruci mAridatta rAjAne potAnA pUrvajanmono vRttAnta kahe che ane yazodhara rAjAnI kathA saMbhaLAve che. A kathA pAMcamA AzvAsamAM samApta thAya che. tyAra pachI hiMsArata pelA rAjAmAM ahiMsAdharmanI jJAnajyoti pragaTe che ane 6-8 AzvAsomAM upadezanA rUpe rocaka zailImAM zrAvakAcAranuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. ukta aMzane "upAsakAdhyayana' nAme paNa varNavavAmAM Ave che. campanA aMte darzAvAyuM che ke rAjA mAridatta ane tenI kuLadevI caMDamAri jainadharmamAM dIkSita thaI gayA. ukta yazodharanI kathAno srota pUrvavartI racanA prabhaMjanakRta yazodharacaritamAM ane haribhadrasUrikRta samarAIaikahAnA caturtha bhAvamAM maLe che, paraMtu kavie temAM keTalAMya parivartano karyA che. haribhadranI racanAmAM mAridatta ane manuSyayugalanI balinI kathA nathI tathA bannemAM mukhya pAtronAM nAmomAM paNa aMtara che. ukta campalekhake kathAne sAdhana banAvIne brAhmaNadharma upara AkSepa karyA che jayAre haribhadranA kathAnakamAM teno tadana abhAva che. kirtA ane racanAkAla - A kRtinA kartA AcArya somadevasUri che. te devasaMghanA yazodevanA ziSya nemidevanA ziSya hatA. te bahuzruta vidvAna hatA, A vastu temano ukta graMtha vAMcavAthI jANavA maLe che. temaNe nyAya ane rAjanIti vize keTalAya grantho lakhyA hatA paraMtu ukta cakyU sivAya temano bIjo prasiddha 1. A kathA upara racAyelA vistRta sAhityano paricaya ame pahelAM ApI dIdho che. 2. A aMza ukta nAmathI 5. kailAzacandra zAstrI dvArA saMpAdita ane anUdita tathA saMskRta TIkA sahita bhAratIya jJAnapITha vArANasIthI 1944mAM prakAzita thayo che. tenI bhUmikA paThanIya che. 3. AnA vizeSa paricaya mATe juo - paM. nAthUrAma premI, jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 190 Adi; upAsakAdhyayana (bhAratIya jJAnapITha), prastAvanA, pR. 13-26; yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana, pR. 27-41; pro. kRSNakAnta hArdikI, yazastilaka enDa InDiyana kalcara, prathama adhyAya. Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdatha 541 graMtha nItivAkyAmRta ja upalabdha che. nItivAkyAmRtanI prazastimAM je "yazodharacarita'no ullekha che te ja A yazastilakacagyu che. temAM bhAravi, bhavabhUti, bhartuhari, guNAsya, vyAsa, bhAsa, kAlidAsa, bANa vagere kavionA, guru, zukra, vizAlAkSa, parAzara, bhIkha, bhAradvAja vagere rAjanItizAstrapraNetAonA tathA keTalAya vaiyAkaraNonA ullekho che. yazodhara nRpanA caritracitraNamAM kavie rAjanItinI vistRta ane vizada carcA karI che. yazastilakano trIjo AzvAsa rAjanItinA tattvothI bharapUra che. A campanI racanA rASTrakUTa nareza kRSNanA sAmaMta cAlukya arikezarI tRtIyanA rAjyakALamAM thaI hatI. racanAkAla vi.saM.1016 (san 959) ApavAmAM Avyo che. temAM tatkAlIna saMskRti ane sabhyatAnI aneka vAtonuM suMdara varNana che. pro. hArdikInA zabdomAM - bhAratIya sAhityanA ItihAsamAM somadeva pramukha bahumukhI pratibhAmAMnA eka hatA ane temano anupama grantha yazastilaka temanI anekavidha pratibhAno paricAyaka che. te gadyapadyanI racanAmAM ghaNA ja kuzaLa, bahusmRtisampanna, jaina siddhAntanA pAragAmI ane samakAlIna darzanonA sArA samAlocaka hatA. te rAjanItinA gaMbhIra paMDita hatA tathA A viSayamAM temanA banne graMtha yazastilaka ane nItivAkyAmRta ekabIjAnA pUraka che. te prAcIna janakathAsAhitya ane dhArmika kathAonA sArA saMpAdaka hatA tathA sAthe sAthe nATakIya saMvAdone rajU karavAmAM ghaNA ja pravINa hatA. te mAnava ane tenA svabhAvanI vividhatAonA UMDA adhyetA hatA. Ama saMskRta sAhityamAM somadevanI sthiti kharekhara atulanIya che." A campa upara zrIdevaracita paMjikA maLe che ane pAMca AzvAso upara zrutasAgara bhaTTArakakRta saMskRta TIkA tathA 6-8 AzvAso upara paM. jinadAsa phaDakulekRta upAsakAdhyayanaTIkA prakAzita thaI gaI che. jIvantarI A kRtinI puSpikAnAM vAkyomAM sarvatra kRtinuM nAma "camyujIvandhara' maLe 1. TI.esa.kumbusvAmI zAstrI dvArA saMpAdita-prakAzita, zrIraMgam, 1905; 5. pannAlAla sAhityAcArya dvArA saMpAdita, bhAratIya jJAnapITha, vArANasIthI saM.201pamAM prakAzita - AmAM saMskRtamAM kaumudI TIkA tathA hindI anuvAda ApavAmAM Avyo che. A saMskaraNanI 44 pR.nI prastAvanA paThanIya che. Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya che paraMtu vidvAno tene uparyukta nAme oLakhe che. temAM jIvandharanA caritanuM Alekhana che. saMskRta sAhityanAM prasiddha campakAvyomAMnuM A eka che tathA jaina sAhityanAM campUomAM yazastilakacampU pachI AnuM nAma Ave che. te agIAra lambhomAM vibhakta che. tenI kathAno AdhAra gadyacintAmaNi ane kSatracUDAmaNi che jemAM jIvandharanI kathA gadya ane padyamAM vistArathI varNavavAmAM AvI che. prastuta campUmAM pratyeka lakSmanI kathAvastu tathA pAtronAM nAma vagere ukta banne kRtio sAthe samAnatA dharAve che. A campUmAM te vaiziSTya to nathI je yazastilakacampUmAM maLe che paraMtu tenI racanA sarasatA ane saralatAnI dRSTie prazaMsanIya che. temAM alaMkAronI yojanA vizeSarUpe hRdayane AkarSe che. paghonI apekSAe gadyanI racanA adhika pAMDityapUrNa che. keTalAMya gadyo eTalAM to kautukabharyAM che ke temane vAMcI kavinI pratibhAno camatkAra anubhavAya che. nagarIvarNana, rAjavarNana, rANIvarNana, candrodaya, sUryodaya, vanakrIDA, jalakrIDA, yuddha vagerenAM varNanone kavie yathAsthAna zaNagArIne mUkyAM che. keTalAka alaMkAronI chaTA ahIM darzanIya che : 542 "yazca kila saMkrandana ivAnanditasumanogaNaH, antaka iva maMhiSIsamadhiSThitaH, varuNa ivAzAntarakSaNaH, pavana iva padmAmodarsacaraH, hara iva mahAsenAnuyAtaH, bhadagaNo'pyanAgo, vibudhapatirapi kulInaH, suvarNadharo'pyanAdityAgaH, sarasArthapoSakavacano'pi narasArthapoSakavacanaH ahIM zliSTa pUrNopamAlaMkAra ane virodhAbhAsAlaMkAra darzanIya che. "yasya pratipakSalolAkSINAM kAnanavIthikAdambinIzampAyamAnatanusampadAM vadaneSu vArijabhrAntyA papAta haMsamAlA, tAM karAGgulIbhirnivArayantInAM tAsAM karapallavAni cakarSuH kIrazAvakAH.... tatazcalitaveNInAmeNAkSINAM nAgabhrAntyA karSanti sma veNI mayUrAH / 2 A gaghAMzamAM bhrAntimAna alaMkAra che ane karuNarasano paripoSa paNa darzanIya che. A gadhAMzano pUro bhAga upalabdha saMskRta sAhityamAM ajoDa che. 1. bhAratIya jJAnapITha saMskaraNa, pR. 8 2. ejana, pR. 11 ******* Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 543 A campanAM padyo, gadyo ane bhAvo sAthe sAdazya dharAvatA aMzonuM tulanAtmaka adhyayana sva. kuSNusvAmI zAstrIe pote saMpAdita karelA A granthanA saMskaraNamAM tathA kSatracUDAmaNinA saMskaraNamAM sArI rIte karyuM che, te tyAM jovuM joIe. bhAratIya jJAnapIThathI prakAzita saMskaraNanI bhUmikAmAM paNa keTalAka ullekhonuM digdarzana karAvavAmAM AvyuM che. lAge che ke A kAvyanI racanA gadyacintAmaNi ane kSatracUDAmaNi sAme rAkhIne karavAmAM AvI che. anya kRtionI jema A kRtimAM paNa raghuvaMza, kumArasaMbhava, zizupAlavadha ane naiSadhano prabhAva dekhAya che. kartA ane racanAkAla - A cammu ane dharmazarmAlyudaya mahAkAvyanA kartA eka ja mahAkavi harizcandra manAya che. banne kAvyonA bhAvo ane zabdomAM je samAnatA che tathA Thera Thera sAdazya, alaMkArayojanA ane zabdavinyAsanI je ekasarakhI zailI che te paryAptarUpe siddha kare che ke bannenA kartA eka che.' jIvandharacayUnI hastalikhita pratinAM puSmikAvAkyomAM tenA kartA harizcandrano ullekha maLe che. granthAjo granthakartAe pote potAnA nAmano ullekha karyo che. purudevacampa A campa dasa stabakomAM vibhAjita che. temAM purudeva arthAt bhagavAna AdinAthanuM carita AlekhAyuM che. tenI racanAmAM arthagAMbhIryanI apekSAe zabdonA cayanamAM vizeSa dhyAna apAyuM che. sarvatra arthAlaMkAranI apekSAe zabdAlaMkArano prayoga adhika dekhAya che. A granthanA anta parIkSaNathI jANavA maLe che ke A granthanA padyabhAganI racanAmAM jinasenAcAryanA AdipurANano (mahApurANano) 1. prastAvanAmAM sAzyaparaka aneka avataraNo ApyAM che, pR. 37-40 2. ti mahAvidandrivitti ...........! 3. siddhaH zrIharindravADmaya Adi, padya 58, lakSma 11 4. purudevacampapahelAM 12mI sadImAM jinabhadrasUrie eka madanarekhAkhyAyikAcampanI racanA karI hatI. A prakAzita thayuM che. bhUlathI teno paricaya ApavAno rahI gayo che. teno ullekha pR. 3para upara karyo che. ma. bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1972, 5. pannAlAla sAhityAcArya dvArA saMpAdita ane anUdita; mANikacandradigaMbara jaina granthamAlA, muMbaI (saM.1985)thI 5. phUDakule zAstrI dvArA saMpAdita ane prakAzita, jinaratnakoza, pR. 253 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 sAro upayoga karavAmAM Avyo che kAraNake granthamAM ukta purANanA kyAMka to pUrA zloko ane kyAMka eka ke be caraNo jemanA tema kAvyanA aMganA rUpamAM grahaNa karI lIdhAM che. tenuM gadya saraLa che. kaThina gadyakhaMDone samajAvavA mATe sahAyaka TIkA paNa ApavAmAM AvI che. kartA ane racanAkALa A campakAvyanA kartA kavi arhadAsa che. temano paricaya temanI anya kRti munisuvratakAvyanA prasaMge Apyo che.' arhadAsano samaya vi.saM.1325 lagabhaga manAyo che. tethI A racanA caudamI sadInA pUrvArdhanI 39. -AN jaina kAvyasAhitya campamaMDana A cammUkAvyara ATha paTalomAM vibhAjita che. temAM draupadI ane pAMDavonI kathA varNavavAmAM AvI che. gadyapadyanI sulalita zailImAM racAyeluM A laghu camUkAvya che. kartA ane racanAkAla A kAvyanA kartA mALavAnA prasiddha kavi maMDana che. temaNe ja kAdambarImaMDana vagere grantho racyA che. te 15mI sadInA kavi hatA. A kAvyanI prAcIna hastalikhita prati saM. 1504mAM lakhAyelI maLe che. anya campuomAM jayazekharasUrinuM naladamayantIcampU ullekhanIya che. gItikAvya - saMskRta kAvyazAstrIoe gItikAvya nAme koI paNa kAvyaprakAra mAnyo nathI, paraMtu saMskRtamAM gItikAvya che. gItikAvya tene kahevAmAM Ave che jemAM geyarUpe rasapUrNa eka bhAvanI abhivyakti hoya. pAzcAtya kAvyazAstrIo ane hindI kAvyamarmajJoe gItikAvya aMge pUro vicAra karyo che. tenI paryAlocanA karavAthI keTalAMka pramukha tattvo sAme Ave che, te A pramANe che : (1) antavRttinI pradhAnatA, (2) saMgItAtmakatA, (3) nirapekSatA, (4) rasAtmakatA, (5) rAgAtmaka anubhUtionI saghanatA, (6) bhAvasAndratA, (7) citrAtmakatA, (8) samAhita prabhAva, (9) mArmikatA, (10) saMkSiptatA, (11) svAbhAvika abhivyakti ane (12) sahaja antaHpreraNA. 1. terahavIM-caudahavI zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya (DaoN. zyAmazaMkara dIkSita), pR. 325326 upara kaviparicaya Apyo che. 2. hemacandrAcArya granthamAlA, pATaNa (gujarAta), 1918; jinaratnakoza, pR. 121. Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya saMskRtamAM prabaMdhAtmaka gItikAvya ane muktaka gItikAvya evA be prakAra maLe che. prabaMdhAtmaka gItikAvya meghadUta ke tene anusarIne racAyelAM aneka saMdezakAvyo che. paraMtu adhikAMza gItikAvya muktaka zailImAM racAyAM che. muktaka gItikAvyanA be bheda che : (1) rasamuktaka ane (2) rasetaramuktaka. rasamuktakamAM meghadUta, pArvAbhyudaya, caurapaMcAzikA, gItagovinda, gItavItarAga kAvyo Ave che. raseta gItisAhityamAM stotra, zataka Adi sAhityanuM sthAna che. ahIM ApaNe gItikAvyanA kSetramAM jaina kavioe ApelA phALAnI carcA karIzuM. rasamuktaka pAThya gItikAvya - dUtakAvya yA saMdezakAvya (khaMDakAvya) A prakAranA sAhitye saMskRta sAhityamAM gItikAvyanA (Lyric PoetrynA) abhAvanI pUrti karI che. dUtakAvya viraha ke vipralaMba zRMgAranI pRSThabhUmi laIne racAyAM che. temanAmAM nAyaka nAyikAne ke nAyikA nAyakane dyUtanA mAdhyamathI saMdeza mokale che. dUtanuM kAma koI puruSa, pakSI, bhramara, megha, pavana, candramA, caraNacihna, mana yA zIla vagere tattvo dvArA karAvAya che. A zailImAM be vastu dekhAya che : eka viyoga ane bIjI prakRti ke bhAvanAnuM mAnavIkaraNa. prasaMgavaza dUtakAvyomAM nagara, parvata, nadI, sUryodaya, candrodaya, rAtri, vasaMta ane jalakrIDA vagerenAM varNano Ave che paraMtu te varNano eTalAM to saMkSipta hoya che ke kAvyano AkAra moTo nathI thaI zakato, tethI ApaNe tene khaMDakAvya ke gItikAvya kahIe chIe. Ama to bhAvanAkrAnta mAnasa dvArA amuka prANIne dUta banAvI prayesIne saMdeza mokalavAnI sUjha prAcIna bhAratIya sAhityamAM maLe che paraMtu mahAvi kAlidAsanuM meghadUta to tenuM anokhuM udAharaNa che. saMskRtanAM dUtakAvyono prAraMbha paNa tenAthI ja thAya che. pachInAM dUtakAvyonI racanAmAM ukta kAvyamAMthI sahAyatA meLavI hovAnA saMketo spaSTa jaNAya che. 545 jaina kavioe dUtakAvyanA kSetrano ane tenI vastukathAno vikAsa karavAmAM mahattvapUrNa phALo Apyo che. pahelI vAta to e ke temaNe vipralaMbha zRMgAranA 1. saramA-paNisaMvAda, Rgveda, maMDala 10, anuvAka 8, sUkta 108 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 jena kAvyasAhitya sthAne zAntarasanuM pratipAdana karyuM, A prakAranI sauprathama racanA jinasenanuM pArvAvyudaya kAvya che. bIjI vAta e ke temaNe dUtakAvyo dvArA dhArmika niyamo ane tAtvika siddhAntono upadeza Apyo. trIjI vAta e ke temaNe kAvyAtmaka patraracanAne dUtakAvyanI rIte rajU karI. A patrone vijJaptipatro kahe che. te vijJaptipatra paryuSaNa parvanA samaye zvetAmbara jaina sAdhuoe potAnA guruone dUtakAvyonA DhaMgathI lakhelA patro che. A prakAranAM kAvyo vizeSe 17mI ane te pachInI sadIomAM lakhAyAM che. dUtakAvyomAM A je nUtana saMskAra karavAmAM AvyA che te pragaTa kare che ke jainomAM dUtakAvyaprakAra bahu priya hato. lokamAnasane samajanAra jaina kavioe eTale ja potAnA nIrasa dharmasiddhAnto ane niyamono pracAra karavA mATe A kAvyaprakArano Azaro lIdho. A kAryamAM paNa temaNe sAhityika saundarya ane saralatAnI hAni na thavA dIdhI. jainonAM badhAM ja dUtakAvyo saMskRtamAM maLyAM che, prAkRtamAM eka paNa nahi. pradhAna dUtakAvyomAM pArzvanAtha ane neminAtha jevA mahApuruSonAM jIvanavRtta AlekhAyAM che. keTalAka jaina kavioe meghadUtanA zlokonA aMtima ke prathama pAdane laIne samApUrti karI che. A prakAranuM prAcIna dUtakAvya jinasenakRta pArvAkyudaya (sanuM 783thI pahelAMnuM) che. pachI 13mI sadIthI Aja sudhI jaina kavioe A dUta paraMparAno paryApta vikAsa ane pallavana karyuM che. temAM ullekhanIya racanAo nIce mujaba che : vikramanuM nemidUta (I.sa.13mI sadInuM aMtima caraNa), merUtuMganuM jaina meghadUta (I.sa.1346-1414), cAritrasundaragaNinuM zIladUta (1pamI sadI), vAdicandranuM pavanadUta (17mI sadI), vinayavijayagaNinuM IndudUta (18mI sadI), meghavijayanuM meghadUtasamasyAlekha (18mI sadI), ajJAtakartaka cetodUta ane vimalakIrtigaNinuM candradUta. pAmyudaya A kAvyamAM 4 sargo che. pahelAmAM 118 zloka, bIjAmAM 118, trIjAmAM pa7 ane cothAmAM 71 Ama cAra sargomAM kula maLIne 364 zloka che. teno pratyeka zloka meghadUtanA krame zlokanA eka caraNa ke be caraNone samasyAnA rUpamAM 1. nirNayasAgara presa, muMbaI, 1909, TIkA sahita; bAlabodhinI TIkA ane aMgrejI anuvAda sAthe, saMpAdaka mo. go. koThArI, prakAzaka gulAbacandra hIrAcandra kansTrakzana hAusa, belArDa esTeTa, muMbaI, 1965. Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya 547 laI pUro karavAmAM Avyo che. meghadUtanI jema ja temAM mandAkrAntA chaMdano prayoga karavAmAM Avyo che ane kAvyanI bhASA paNa tevI ja prauDha che, paraMtu samasyApUrtinA rUpamAM kAvyanI zailI jaTila banI gaI che jene pariNAme paMktionA bhAvamAM jyAM tyAM viparyastatA AvI gaI che. A kAvyano vaNya viSaya 23mA tIrthaMkara pArzvanAthanI upara thayelA ghora upasarga saMbaMdhI che. temAM upasarga karanAra zaMbara yakSanA pUrvajanmanA kathAnako sAthe joDIne kathAvastu ApavAmAM AvI che. purANomAM AlekhAyelA pArzvanAthanA caritrane aneka sthaLe kavie AvazyakatA anusAra parivartita karyuM che paraMtu meghadUtanA uddhata aMzanA pracalita arthane vidvAna kavie potAnA svataMtra kathAnakamAM prasaMgocita arthamAM prayojIne ghaNI vilakSaNatAno paricaya Apyo che. ekabe ke dasapaccIsa paMktionI samasyA eka vAta che paraMtu saMpUrNa kAvyane A rIte AtmasAt karavuM e to kharekhara vilakSaNa vAta ja che. A kAvyamAM samasyApUrtinuM Alekhana traNa rUpamAM rAkhavAmAM AvyuM che : (1) pAdaveSTita, (2) ardhaveSTita ane (3) antaritAveSTita. antaritAveSTitamAM paNa ekAntarita, yantarita vagere keTalAya bhedo che. prathama pAdaveSTitamAM meghadUtanA zlokanuM koI eka caraNa levAmAM AvyuM hoya che, bIjA adhiveSTitamAM koI be caraNa ane trIjA antaritAvekhitamAM meghadUtanA zlokanA prathama-caturtha yA dvitIyacaturtha yA prathama-tRtIya yA dvitIya-tRtIya caraNo levAmAM AvyAM che. traNa prakAranAM udAharaNo anyatra joI levAM joIe. vistArabhayane kAraNe ahIM ApavA saMbhava nathI. Ama to pArlAbyudaya kAvya meghadUtanI samasyApUrtimAM racAyuM che, tethI te zreNImAM rAkhI zakIe. vaLI, temAM dUta yA saMdeza zailInAM koI lakSaNo paNa nathI. 1. vistRta kathAvastu mATe juo - DaoN. nemicandra zAstrI, saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 473-474. 2. pro. kAzInAtha bApUjI pAThakanuM kahevuM che ke: The first place among Indian poets is allotted to Kalidasa by consent of all. Jinasena, however, claims to be considered a higher genius than the author of the Cloud Messenger (meghadUta). 3. saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 475-477. Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 jaina kAvyasAhitya tene ApaNe sAruM pAdapUrtikAvya kahI zakIe. prastuta kAvyamAM jaina dharmanA koI siddhAntanuM pratipAdana nathI. kartA ane racanAkAla - A kAvyanA kartA prasiddha jinasenAcArya che jemaNe mahApurANa(AdipurANa)nI racanA karI che. ukta prasaMge temano vistRta paricaya Apyo che. pArvAvyudayano ullekha dvitIya jinasene harivaMzapurANamAM (zaka saM. 705, san 783 I.sa.) karyo che, tethI A kAvya tenAM pahelAM racAyuM che e nizcita che. nemidUta A kAvyamAM 126 zloko che. tenI racanAmAM meghadUta kAvyanAM aMtima caraNonI samasyApUrti karavAmAM AvI che. temAM bAvIsamA tIrthaMkara neminAtha ane rAjImatI yA rAjulanA virahaprasaMganuM varNana che. vastutaH te meghadUta para AdhArita eka maulika kAvya che. tenA nAmano e artha nathI ke temAM neminAthe dUtanuM kAma karyuM che, paraMtu nAyikA dvArA nAyaka nemine lakSya karIne dUta (vRddha brAhmaNa) mokalAyo hovAnA kAraNe kAvyanuM nAma nemidUta rAkhyuM che. meghadUtamAM nAyaka dUta mokale che jyAre nemidUtamAM nAyikA dUta mokale che. ghaTanAprasaMga e che ke neminAtha potAnA vivAhajamaNane mATe vADAmAM bhegA karavAmAM AvelAM pazuonuM karuNa krandana sAMbhaLI virakta thaI raivataka parvata upara yogI banI jAya che. vadhu rAjImatI eka vRddha brAhmaNane dUta tarIke tene manAvavA mATe mokale che. ahIM dvArikAthI raivataka parvata sudhInuM suMdara varNana karavAmAM AvyuM che. anne rAjImatIno viraha zamabhAvamAM pariNata thaI jAya che. sakhIonA ane rAjumatInA neminAthane gRhI banAvavAnA prayatnonuM varNana ja saMkSepamAM A kAvyanI viSayavastu che. A kAvya potAnI bhASA, bhAva ane padyaracanAmAM tathA kAvyaguNothI ghaNuM ja suMdara banI gayuM che. kavie virahIjanonI yathArtha duHkhAvasthAnuM ja varNana karyuM 1. koTA prakAzana, vi.saM.2005; kAvyamAlA, bIjo gucchaka, pR. 85-104. Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya 549 che tenAthI mAluma paDe che ke te evA anubhavonA dhanI hatA. pAThaka pratyeka padyamAM varNavavAmAM AvelI rAmatInI duHkhita avasthAmAM tanmaya banIne te duHkhane svayaM anubhavavA lAge che. zAntarasapradhAna hovA chatAM paNa nemidUta saMdezakAvyanI apekSAe virahakAvya adhika che. temAM kAvyacamatkAra, uktivaicitrya ane rAgAtmaka vRttinI gaMbhIratAno madhura ane karuNa paripAka che. kartA ane racanAkALa - AnA kartA khaMbhAtanivAsI sAMgaNano putra kavi vikrama che. te kayA saMpradAyanA hatA e vivAdagrasta che. sva. paM. nAthurAma premI temane hUMbaDa (digaMbara) jAtinA mAne che, to muni vinayasAgarajI kharataragacchAdhIza jinezvarasUrinA ziSya hovAthI temane hUmbaDa (zvetAmbarAsnAyI) kahe che. nemidUtanA adhyayanathI e spaSTa che ke A kRti asAmpradAyika che. temAM zvetAMbara ke digaMbara AmnAyanI koI vAta nathI kahevAmAM AvI. A kAvyanI prAcInatama prati saM. 1472nI ane bIjI vi.saM.1519nI maLI che, tethI vi.saM.147ra pahelAM kavinI vidyamAnatA mAnavAmAM koI jAtano virodha nathI. premIjInA mate kavi 13mI sadI ane vinayasAgaranA mate 14mI sadImAM thayA che. jaina meghadUta neminAtha ane rAjamatInA prasaMgane laIne A bIjuM dUtakAvya che. temAM kavie bIjAM dUtakAvyonI jema meghadUtanI samasyApUrtino Azaro nathI lIdho. A nAmasAmya sivAya zailI, racanA, vibhAga vagere aneka bAbatomAM te svataMtra che. temAM cAra sarga che ane sargomAM kramazaH 50, 49, 55 ane 4ra paDyo che. kathAvastu saMkSepamAM nIce pramANe che : nemikumAra pazuonA karuNa cItkAra sAMbhaLI vaivAhika veSabhUSA tyAgIne rastAmAMthI ja raivataka (giranAra) parvata upara muni banI tapasyA karavA jatA rahyA. rAmatI, jenI sAthe nemikumArano vivAha thaI rahyo hato te, ukta samAcAra sAMbhaLI mUchita thaI gaI. sakhIoe upacAra 1. vivecana mATe juo - saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 478 479 2. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, 1924. Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papa0 jaina kAvyasAhitya karatAM tenI mUcha vaLI ane te bhAnamAM AvI. teNe potAnI samakSa upasthita meghane potAnA virakta patino paricaya ApI priyatamane zAnta karavA, rIjhavavA mATe dUta tarIke pasaMda karyo ane potAnI duHkhita avasthAnuM varNana karI potAnA prANanAthane mokalavAno saMdeza saMbhaLAvyo. A saMdeza sAMbhaLI sakhIo rAjImatIne samajAve che ke nemikumAra manuSyabhavane saphaLa banAvavA mATe vItarAgI thayA che, te have anurAga tarapha pAchA vaLI nahi zake. kyAM megha, kyAM tAro saMdeza ane kyAM nemakumAranI vItarAgI pravRtti ? A badhAMno meLa khAto nathI. chevaTe rAjImatI zoka choDI neminAtha pAse jaIne sAdhvI banI jAya che. padalAlitya, alaMkArabAhulya ane prAsAdikatAnA kAraNe A ucca koTinuM kAvya che paraMtu zliSTa pado ane vyAkaraNanA kliSTa prayogonA kAraNe A kAvya durUha banI gayuM che. temAM megha ane neminAthano paricaya to ApavAmAM Avyo che paraMtu bhaugolika sthAnonA nirdezano abhAva che. kartA ane racanAkALa - A dUtakAvyanA kartA merUtuMga AcArya che. te aMcalagacchanA mahendraprabhasUrinA ziSya hatA. te prabaMdhacintAmaNinA kartA merUtuMgathI bhinna che. A kAvyanI racanA saMvata kyAMya Apyo nathI paraMtu merUtuMgano samaya vi.saM.1403thI 1473 sudhIno siddha thAya che. A samayamAM kavie jainameghadUta, saptatikAbhASya, laghuzatapadI, dhAtupArAyaNa, padarzananirNaya, bAlabodhavyAkaraNa, sUrimaMtrasAroddhAra Adi ATha grantha lakhyA che. AnA upara zIlaratnasUriviracita vRtti prakAzita che.' zIladUta A kAvya kAlidAsanA meghadUtanA anukaraNamAM banAvavAmAM AvyuM che ane tenA pratyeka zlokanA cothA caraNane samasyApUrtinA rUpamAM apanAvavAmAM Avela che. tethI teno chaMda mandAkrAntA che. zlokasaMkhyA 131 che. temAM sthUlabhadra ane kozA vezyAnA prasiddha kathAnakane laIne sthUlabhadranA brahmacarya mahAvratane AdhAra 1. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, 1928 2. yazovijaya jaina granthamAlA, vArANasI, 1915; jinaratnakoza, pR. 384; jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 469. Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAyA 551 banAvI temanA jagavismayakArI zIlanuM varNana karavAmAM AvyuM che. kozA sthUlabhadrane aneka rIte zIlathI Tyuta karavAno prayatna kare che paraMtu tenA pachI sthUlabhadranA anupama upadezothI te khuda zIlavrata dhAraNa karI le che. zIla jevA bhAvAtmaka tattvane dUtanuM rUpa ApIne kavie potAnI maulika kalpanAzaktino sAro paricaya Apyo che. kAvyamAM dIrgha samAsa prAyaH nathI. alaMkAromAM u--kSAnI yojanA jovA jevI che. meghadUtanI zRMgAraparaka paMktione zAntarasaparaka banAvavAmAM kavie addabhuta pratibhA dekhADI che. kartA ane racanAkALa - AnI racanA bRhat tapAgacchanA AcArya cAritrasundaragaNie saM. 1484mAM khaMbhAtamAM karI hatI. cAritrasundaragaNie anya kRtiomAM kumArapAlacarita, mahIpAlacarita ane AcAropadezanI racanA karI hatI. temano paricaya temanA anya kAvyonA prasaMge Apyo che. pavanadUta A meghadUtanI samasyApUrti nathI paraMtu svata- kRti che. tema chatAM tene ApaNe meghadUtanI chAyA kahI zakIe. temAM 101 mandAkrAntAmAM racAyelA zloko che.' AmAM meghanA badale pavanane dUta banAvavAmAM Avela che. tenI kathAvastu nAnI che : ujjayinInA rAjA vijayanI rANI tArAne azanivega nAmano vidyAdhara upADI jAya che. rAjA potAnI priyA pAse pavanane dUta banAvIne potAnA virahasaMdeza sAthe mokale che. pavana paNa sAma, dAma, daMDa ane bhedano prayoga karI chevaTe tArAne laIne vijaya pAse AvI tene soMpI de che. pavanadUta eka virahakAvya che. temAM vipralaMbhazRMgArano paripAka sAro thayo che. racanAmAM prasAdaguNa ane bhASAmAM pravAhitA lAvavAmAM kavi saphaLa thayA che. kAvyamAM kavie naitika, sAmAjika ane dhArmika zikSA paNa ApI che. kartA ane racanAkALa - A kAvyanA kartA bhaTTAraka vAdicandra (17mI sadI) che. temaNe pArzvapurANa, pAMDavapurANa, yazodharacarita vagere aneka kRtio racI che. temano paricaya pahelAM ApI dIdho che. 1. hindI jaina sAhitya pracAraka kAryAlaya, muMbaIthI 1914mAM hindI anuvAda sahita prakAzita; kAvyamAlA, gucchaka 13, pR. 9-24. Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 17-20mI sadInAM dUtakAvyo sattaramI sadInA muni vimalakIrtie candradUta nAmanuM eka anya dUtakAvya racyuM che. temAM 169 zloko che. A kAvya medhadUtanI pAdapUrtinA rUpamAM racAyuM che paraMtu kavie kyAMka kyAMka bhAvonA spaSTIkaraNa mATe adhika zloko racI svataMtratA paNa dekhADI che. teno varNaviSaya e che ke kavie candrane saMbodhIne zatruMjaya tIrtha upara rahelA Adijinane potAnI vaMdanA pahoMcADI che. pUruM kAvya vAMcyA pachI paNa e jANavA maLatuM nathI ke kavie potAnA namaskAra candramAne kayA sthAnathI laI javA kahyuM. to paNa racanA ghaNI bhAvapUrNa ane vidvattAnI paricAyaka che. anekArtha kAvyanI dRSTie paNa A dUtakAvyanuM mahattva che. tenA kartA vimalakIrti sAdhusundaranA ziSya hatA. A sAdhusundara sAdhukIrti pAThakanA ziSya hatA. prastuta kAvyano racanAkAla saM. 1681 che. aDhAramI sadImAM ApaNane pramukha traNa dUtakAvyo maLe che. prathama cetodUta, bIjuM meghadUtasamasyAlekha ane trIjuM IndudbhUta. prathama cetodUtamAM ajJAta kavi potAnA gurunAM caraNonI kRpAdRSTine ja potAnI preyasInA rUpamAM mAnIne tenI pAse potAnA cittane dUta banAvIne mokale che. temAM gurunA yaza, viveka ane vairAgya AdinuM vistRta varNana che. temAM 129 mandAkrAntAmAM racAyelA zloko che. jaina kAvyasAhitya bIjA meghadUtasamasyAlekhamAM upAdhyAya meghavijaya auraMgAbAdathI potAnA gurunA ciraviyogathI vyathita thaIne temanI pAse meghane dUta banAvIne mokale che. megha guru pAse jevI rIte saMdeza laIne jAya che tevI rIte pratisaMdeza laIne pAcho Ave che. kAvyamAM 130 mandAkrAntAvRttavALA zloko che ane aMte eka anubh zloka che. temAM auraMgAbAdathI devapattana (gujarAta) sudhInA mArganuM varNana Ave che. viSaya, bhAva, bhASA ane zailInI STie A kAvya badhAM dUtakAvyomAM zreSTha che. kartA ane racanAkALa A kAvyanA kartA aneka kAvyakRtionA sarjaka vidvAna mahopAdhyAya meghavijayajI che. temaNe keTalAMya samasyApUrtikAvyo paNa racyAM che. temano paricaya temanI anya kRtionA prasaMgamAM ApI dIdho che. A kAvya saM. 1727mAM pUruM thayuM hatuM. -- 1. candradUta, prazasti-padya 167-168, jinadatta sUri jJAnabhaNDAra, sUrata. 2. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi.saM.1970 3. ejana Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya pa63 aDhAramI sadInuM trIjuM dUtakAvya IndubUta che. temAM mandAkrAntAvRttamAM 131 zloko che. A koI samasyApUrtikAvya nathI paraMtu svataMtra racanA che. temAM jodhapuramAM cAturmAsa rahelA vinayavijayagaNie sUratamAM cAturmAsa rahelA potAnA guru vijayaprabhasUri pAse candramAne dUta banAvIne sAMvatsarika kSamApanA saMdeza ane abhinandana mokalyA hatA. temAM jodhapurathI sUrata sudhI mArgamAM AvatAM jaina maMdiro ane tIrthonuM varNana paNa ghaNuM AvyuM che, A eka prakAranuM vijJaptipatra che. kAvyanI bhASA pravAhamaya ane prasAdapUrNa che. temAM kavinI varNanazakti ane udAtta bhAvonuM darzana pracura mAtrAmAM thAya che. dUtakAvyanI paraMparAmAM A prakAranA kAvyano prayoga navIna che. InduddatanI koTinuM bIjuM kAvya "mathuradUta che. te vi.saM.1993mAM racAyuM che. temAM 180 zloko che. temAMthI adhikAMza zikhariNI chaMdamAM racAyelA che. tenA kartA dhuraMdharavijaya che. temAM kapaDavaMjamAM cAturmAsa rahelA vijayAmRtasUrie jAmanagaramAM rahelA potAnA guru vijayanemisUri upara vaMdanA ane kSamApanAsaMdeza mokalyo, te kathAvastu che. temAM dUta tarIke mayUrane pasaMda karavAmAM Avela che. ahIM mayUranuM varNana kAvyadRSTie bahu mahattvanuM che. temAM kapaDavaMjathI jAmanagara sudhInA mArgamAM AvatAM sthAno ane tIrthonuM bhaugolika varNana paNa karavAmAM AvyuM. che. ukta dUtakAvyo uparAMta bIjA keTalAMka dUtakAvyonI paNa jANakArI granthabhaMDAronI sUcIomAMthI maLe che, jema ke jakhUkavinuM IndradUta. te mAlinI chaMdomAM nibaddha 23 zlokonuM kAvya che. temAM aMtya camakane pratyeka padyamAM citrita karavAmAM Avela che. vinayaprabha dvArA saMkalita candradUta ane ajJAtakartaka manodUta" paNa sUcIomAM noMdhAyelAM che. 1. jaina sAhityavardhaka sabhA, zirapura (pazcima khAnadeza), 1946; kAvyamAlA, gucchaka 14. 2. jaina grantha prakAzaka sabhA, granthAMka pa4, amadAvAda, vi.saM. 2000 3. Notices of Sanskrit Mss, Vol.11, p. 158; jinaratnakoza, pR. 464 8. Third Report of Operations in Search of Sanskrit Mss., Bombay Circle, p.292; jinaratnakoza, pR. 464 5. jaina granthAvalI, pR. 332 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papa4 jena kAvyasAhitya jaina pAdapUrtisAhitya ukta dUtakAvyonA parizIlanathI ApaNane jANavA maLe che ke pArvAnyudaya, zIladUta, nemidUta, candradUta ane meghadUtasamasyAlekha Adi pAdapUrti yA samasyApUrti kAvyaprakAra aMtargata ja Ave che. A kAvyaprakArane vikasita karavAmAM jaina kavioe bahu moTo phALo Apyo che. A kAraNe ja jaina kAvyomAM bahuvidha ane bahusaMkhyaka pAdapUrtikAvyo maLe che. saMbhavataH jainetara sAhityamAM AvAM kAvyo bahu ja ochAM che. pAdapUrtikAvyanI racanA karavI e kaMI saheluM kAma nathI. A viziSTa kAryamAM mULa kAvyanA marmane hRdayaMgama karavAnI sAthe sAthe kartAmAM utkRSTa kavitvazakti, asAdhAraNa pAMDitya, bhASA upara pUrNa prabhutva ane navIna arthone uddabhAvana karanArI pratibhAnI parama AvazyakatA che. te AvazyakatA eTalA mATe paNa che kemake bIjAnI padAvalione temanA bhAva, artha ane lAlityanA guNo sAthe potAnA DhAMcAmAM DhALavAnuM kAma ati duSkara ane ulajhanothI bharyuM che ane temAM saphaLa thavA mATe upara darzAvelA guNo hovA bahu ja jarUrI che. je kavi mULa padonA bhAvonI sAthe potAnA bhAvonuM jeTaluM adhika sundara samizraNa karI zake che ane evA kAryamAM sahaja prApta thanArI kliSTatA ane nIrasatAthI potAnA kAvyane bacAvI zake che te kavi teTalI ja adhika mAtrAmAM saphaLa banavAnuM gaurava prApta karI zake che. je pAdapUrtikAvyane vAMcatI vakhate kAvyamarmajJa paNa pAdapUrtinuM bhAna bhUlI jaIne maulika utkRSTa kAvyanA rasAsvAdano Ananda anubhavavA lAge te pAdapUrtikAvyano kavi ja saphaLa gaNAya. jaina kaviomAM pAdapUrtikAvyanA nirmANanI sUjha kyArathI AvI, te kahI nathI zakatA paraMtu A dizAmAM sauprathama jinasenAcAryanuM pArvAkyudaya kAvya I.sa. navamI zatAbdInuM che. tenuM varNana ApaNe pahelAM karI dIdhuM che. tenA pachI paMdaramI sadI pahelAMnuM evuM koI kAvya maLatuM nathI. 15-17mI sadImAM A prakAranAM kAvyomAM uttarottara vadhAro thayo che ane aDhAramI sadImAM to teno pUro vikAsa thayo jaNAya che. vIsamI sadImAM pAdapUrtikAvya kevaLa gurustutiparaka ja racAyAM jaina pAdapUrtikAvyone ApaNe suvidhAnI dRSTie nIce pramANe vibhakta karI zakIe chIe : (1) meghadUtanI pAdapUrtinAM kAvyo : A kAvyonuM vivaraNa ApaNe dUtakAvyomAM rajU karI dIdhuM che. Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya (2) zizupAlavadhanI samasyApUrti : udAharaNArtha, mahopAdhyAya meghavijayakRta devAnandAbhyudaya', AnuM vivaraNa paNa ApaNe ApI dIdhuM che. temAM mAgha kavinA zizupAlavadhanA pratyeka zlokanA aMtima caraNane laIne bAkInAM traNa caraNo meghavijaye pote navAM racIne sAta sargovALI A kAvyaracanA karI che. 555 (3) naiSadhakAvyanI samasyApUrti : udAharaNArtha, pUrvokta meghavijayakRta zAntinAthacaritra. temAM naiSadhakAvyanA prathama sarganA samasta paghonAM caraNonI (kevaLa 28mA padyanA cothA pAda sivAya) pAdapUrti karIne cha sargovALuM kAvya racavAmAM AvyuM che. naiSadhanA prathama caraNane prathama caraNamAM, bIjAne bIjAmAM, trIjAne trIjAmAM, ane cothAne cothAmAM niyojita karIne prathama sargane pUrNataH samAviSTa karI dIdho che. eTaluM ja nahi, paNa A kAvyamAM kyAMka kyAMka naiSadhIyakAvyanA eka ja caraNane bhinna bhinna arthonI apekSAthI be-be traNa-traNa vAra paNa pUrita yA niyojita ka2vAmAM Avela che. (4) jaina stotronI pAdapUrti : udAharaNArtha, 1. prasiddha bhaktAmara stotranI samasyApUrti tenuM vivaraNa ame stotrasAhityamAM ApIzuM. 2. kalyANamandirastotranI samasyApUrti jema ke bhAvaprabhasUrikRta jainadharmavarastotra, pArzvanAthastotra, vijayAnandasUrIzvarasvatana, vIrastuti vagere. 3. uvasaggaharastotranI pAdapUrti 4 4. prasiddha vibhinna jaina stutionI pAdapUrti. 5 (5) jainetara stotra-vyAkaraNAdinI pAdapUrti : jema ke 1. zivamahimnastotranI pAdapUrtimAM ratnazekharasUrikRta RSabhamahimnastotra. 2. kalApavyAkaraNasaMdhigarbhita 1. siMghI jaina granthamAlA, muMbaI, 1937 2. paM. haragoviMdadAsa dvArA saMzodhita ane vividha sAhitya zAstramAlA dvArA 1918mAM prakAzita 3. devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, granthAMka 80; jaina satyaprakAza, varSa 5, aMka 12mAM prakAzika zrI agaracaMda nAhaTAno lekha. 4. jaina stotra tathA stavanasaMgraha arthasahita 1907mAM prakAzita 5. zrI agaracaMda nAhaTAno lekha - zrI mahAvIrastavana (saMsA2dAvA pAdapUrtirUpa), jaina satyaprakAza, 5. 10 tathA nAhaTAlikhita bhavArivAraNa pAdapUrtyAdi stotrasaMgrahanI prastAvanA. 6. jinaratnakoza, pR. 58 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya AnA prathama cAra stava - AmAM 'siddhavargasamAnAya' Adi kalApavyAkaraNanAM saMdhisUtronI pAdapUrtimAM 23 zloko racavAmAM AvyA che. 3. zaMkherazvarapArthastuti zlokomAM amarakoSanA prathama zlokanAM cAreya caraNone atyaMta kuzaLatAthI samAviSTa karavAmAM AvyAM che. prathama zlokanA prathama caraNamAM amarakoSanA prathama zlokanuM prathama caraNa, bIjA zlokanA bIjA caraNamAM tenuM bIjuM caraNa, trIjA zlokanA trIjA caraNamAM tenuM trIjuM caraNa, tathA cothA zlokanA cothA caraNamAM tenuM cothuM caraNa che. 556 A uparAMta keTalAMya subhASito, prakIrNa pagho ane aprasiddha kAvyonI pAdapUrtinA rUpamAM jaina pAdapUrtisAhitya maLe che. badhAMne gaNAvavA-noMdhavA ahIM zakya nathI. dUtakAvyo ane pAdapUrtisAhitya uparAMta gItikAvyanA geya rasamuktaka kAvyanuM eka sundara jaina udAharaNa gItavItarAga kAvya che. gItavItarAgaprabandha AnI racanA jayadevanA gItagovindanA anukaraNamAM karavAmAM AvI che. teno ullekha jinASTapadI nAmathI paNa jinaratnakozamAM karavAmAM Avyo che, saMbhavataH tenuM kAraNa aSTaka yA aSTapadomAM tenI racanA che. temAM kavie tIrthaMkara RSabhadevanA dasa pUrvabhavonI kathAnuM varNana karIne stuti karI che. kathAvastune 25 laghu prabandhomAM vibhakta karavAmAM AvI che, temanAM nAma A pramANe che H 1. mahAbalasaddharmaprazaMsA, 2. mahAbalavairAgyotpAdana, 3. lalitAMgavanavihAra, 4. zrImatIjAtismaraNa, 5. vajaMghapaTTakathA, 6. zrImatIsaurUpyavarNana, 7. 1. jainastotrasandoha, bhAga 2mAM prakAzita 2. zrI agaracaMda nAhaTAno lekha 'jaina pAdapUrti kAvyasAhitya', jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 3, kiraNa 2-3 3. jinaratnakoza, pR. 105, 139; DaoN. A. ne. upAdhye dvArA saMpAdita, bhAratIya jJAnapITha, vArANasIthI 1972mAM prakAzita; zivAjI vizvavidyAlaya, kolhApuranI patrikA (1969)mAM DaoN. upAdhyeno lekha 'paMDitAcArya kA gItavItarAga' 4. ukta kAvya upara DaoN. upAdhyenI aMgrejI bhUmikA Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya zrImatIvirahavarNana, 8. bhogabhUmivarNana, 9. AryanA guruguNanuM smaraNa, 10. zrIdharasvargavaibhavavarNana, 11. suvidhiputrasaMbodhana, 12. acyutendradivyazarIravarNana, 13. vajranAbhastrIvarNana, 14. sarvArthasiddhivimAnavarNana, 15. marudevIvarNana, 16. SoDazasvapravarNana, 17. prabhAtavarNana, 18. bhagavajranmAbhiSekavarNana, 19. bhagavatparamaudArikadivyadehavarNana, 20. bhagavadairAgyavarNana, 21. bhagavattapo'tizayavarNana, 22. bhagavatsamavasaraNazAlavedIvarNana, 23. samavasaraNabhUmivarNana, 24. aSTaprAtihAryavarNana, 25. bhagavAnanuM mokSagamana ane aMte kartAno paricaya. 557 A gItikAvyamAM dazAvatAra samAna rAjA jayavarmA, mahAbala vidyAdhara, lalitAMgadeva, vajaMgha, Arya, zrIdhara, suvidhi, vajranAbhi, sarvArthasiddhivimAna ane RSabhadevanuM gItAtmaka nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. ukta kAvyamAM prema, jJAna, saundarya ane bhaktinuM samanvayAtmaka rUpa dekhAya che tathA kAvyakalAno ucita samavAya paNa che. ahIM prabandhakAvyonI svAbhAvika sundaratA, gItikAvyonI madhuratA ane stotrakAvyonI tanmayatAnA darzana thAya che. AmAM gItagoviMda samAna ja zRMgAra ane zAntarasanI dhArAo maLe che ane kavino kalpanAvaibhava nitya navIna sRSTinuM sarjana karato dekhAya che. A kAvyamAM kalpanAcamatkAranI sAthe upamA, utprekSA, rUpaka, atizayokti, arthAntaranyAsa, anumAna, kAvyaliMga vagere alaMkAronI zobhA paNa che. samAsayukta padonA prayoganA kAraNe tenI zailIne gauDI zailI kahevAya paraMtu komala kAnta padAvalIno sadbhAva hovAthI temAM kaThoratA AvI nathI. A kAvyamAM gItagovindanI jema ja gItitattva dekhAya che, jemake gurjarIrAga, dezIrAga, vasantarAga, mANavauDIrAga, kannaDarAga, AzAvarIrAga tathA tAlomAM aSTatAla, yatitAla, yatiyatitAla, ekatAla Adi. AvI ja rIte rAga ane tAlanI yojanAthI A kAvya pUrNa geyarUpa che. A nUtana kAvyanA keTalAka namUnAo joIe : 1. DaoN. nemicandra zAstrI, saMskRtagItikAvyAnucintanam, pR. 126-40; pI. jI. gopAlakRSNa ayyara, jarnala opha orienTala risarca, madrAsa, 1928, pR. 350 365. Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 jaina kAvyasAhitya bhuvi dhRtasurapatilIlApAtra variSTha bhavasi mahAbala puNyagariSTha / bhUmipa tava dharmaphalena jaya dharaNIzapate khecarabhUpa jaya dharaNIzapate / - 1.8. suragirinandanaprabhRtimanoharavilasadudyAnasaMghAte surapativRtalalitAGgasuro divijottamaviharaNapUte / vyaharadati surabhibharitavasante nartanasaktajanena samaM nijavirahisurasya durante / -3.8 maMjulacampakakusumasamAyataraJjitanAsAsAraM puJcitanAyakamaNigaNarAjitasiJjitavakSohAram dadhe vRSabhajino lalitAmaladhRNibharitamanupamazarIram / -19.4 racayitA ane racanAkAla - A kAvyanA aMte 25mA prabaMdhamAM ApelI prazastimAMthI jANavA maLe che ke tenA kartA zravaNabelagola jainamaThanA bhaTTAraka abhinava cArakIrti paMDitAcArya che. temano janma siMhapuramAM thayo hato. bhaTTAraka pada prApta karyuM te pahelAM temanuM zuM nAma hatuM te amane jANavA maLyuM nathI. bhaTTArakapada maLyA pachI temanuM nAma cArakIrti paDyuM, ema to zravaNabelagolanA maThAdhIzonuM sAmAnya nAma cArukIrti ja che. A kAvyanI racanA gaMgavaMzI rAjaputra devarAjanI vinaMtIthI zravaNabelagolanI bAhubalinI pratimAnI samIpa karavAmAM AvI hatI. zravaNabelagolanA zilAlekha naM. 254 (105) je IsvI sana 1398no che ane naM. 258 (108) je IsvI sana 1432no che, temAMthI abhinava paMDitAcArya vize ApaNane thoDuMka jANavA maLe che. I.sa.1398mAM ukta AcArye potAnA paralokagata gurunI smRtimAM eka lekha sthApita karyo hato ane I.sa.1432mAM temaNe sallekhanA dhAraNa karI hatI ane lekhamAM temanA ziSya zratasAgare paMDitendra yogirAsTra nAmathI temano ullekha karyo che.' 1. ukta kAvyanI aMgrejI prastAvanA, pR. 16-20. Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya papa9 . A gItavItarAgaprabandha je gaMgavaMzI devarAjanA mATe racavAmAM AvyuM hatuM tenA vize zravaNabelagolanA zilAlekhomAM (saMkhyA 337-41) mAhitI maLe che. A zilAlekhomAM ukta kavine zrImad abhinava cArakIrti paMDitAcArya, zrImad paMDitAcArya yA zrImatu paMDitadevara kahevAmAM AvyA che ane temane mUlasaMgha, dezIyagaNa, pustakagaccha, kundakundAnvayanA darzAvyA che. zilAlekha saMkhyA 337mAM temanI ziSyA bhImAdevIno ullekha che je devarAya mahArAyanI rANI hatI. zrI Ara. narasiMhAcAranA mate A devarAya vijayanagaranRpa devarAya prathama (I.sa.1406-16) hovA joIe ane ukta lekhano samaya lagabhaga I.sa.1410 hovo joIe. gItavItarAgaprabandhamAM devarAjane rAjaputra kahela che ane jo tene barAbara arthamAM levAmAM Ave to ukta granthanI racanA I.sa. 1400 lagabhaga thaI hovI joIe. te vakhate devarAya rAjaputra hatA. yogirAja paMDitAcAryakata pArvAkyudayanI TIkA paNa maLe che, te lagabhaga I.sa.1432nI racanA haze kAraNa ke sana 1432nA lekhamAM ja temane yogirAja zabdathI ullekhavAmAM AvyA che. pAThya muktaka kAvyomAM subhASitonuM paNa pramukha sthAna che. subhASita : subhASita ane sUktionA rUpamAM jaina manISIonI prAkRta ane saMskRtamAM aneka racanAo maLe che. subhASita kAvyone mukhyapaNe dharmopadeza yA dhArmika sUktikAvya, naitika sUktikAvya ane kAma yA premaparaka zRMgArasUktikAvyanA rUpamAM ApaNe joIe chIe. jaina vidvAnoe sadAcAra ane lokavyavahArano upadeza devA mATe svatanna rUpe aneka subhASita padyonuM nirmANa karyuM che, temAM prAyaH jainadharmasammata sadAcAro ane vicArothI raMjita upadeza ApavAmAM Avyo che. ema to jaina purANo ane anya sAhityika racanAomAM subhASito bharyA paDyAM che paraMtu kevaLa temanuM ja adhyayana karanArAone tathA vividha prasaMgo upara bIjAone saMbhaLAvavA mATe temanI svataMtra rUpe paNa racanA karavAmAM AvI . prAkRtamAM dhArmika sUktikAvyanA rUpamAM dharmadAsagaNikRta upadezamAlA, haribhadrasUrikRti upadezapada, maladhArI hemacandrakRta upadezamAlA ane AsaDhamunikRta vivekamaMjarI, lakSmIlAbhagaNikRta vairAgyasAdhanaprakaraNa, padmananTikRta dhammarasAyaNaprakaraNa vagere vizeSa ullekhanIya che. temano paricaya A bRhad Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 jaina kAvyasAhitya ItihAsanA cothA bhAganA trIjA prakaraNa dharmopadeza aMtargata Apyo che. tevI ja rIte saMskRtamAM guNabhadranuM AtmAnuzAsana (9mI sadI), zubhacandra prathamano jJAnArNava, haribhadrakRta dharmabiMdu ane dharmasAra, hemacandrAcArya kRta yogazAstra prakAza, ratnamaMDanagaNikRta upadezataraMgiNI, padhAnandanuM vairAgyazataka vagere jovA jevo che. temano paNa saMkSipta paricaya ukta bhAganA trIjA prakaraNamAM Apyo che. naitika sUktikAvya rUpe saMskRtamAM amitagatino subhASitaratnasandroha, ahadAsanuM bhavyajanakaMThAbharaNa, somaprabhanuM sUktimuktAvalikAvya, narendraprabhanA vivekapAdapa, vivekakalikA Adi che. A prakAranI anya kRtiomAM malliSaNanI sajjanacittavallabha (12mI sadI) kRti, ajJAtakartaka sindurakhakara yA somatilakasomaprabhakRta zRMgAravairAgyataraMgiNI, rAjazekharakRta upadezacintAmaNi, harisenanuM kapUraprakara, darzanavijayanuM anyoktizataka, haMsavijayagaNinI anyoktimuktAvalI, ajJAtakartaka AbhANazataka, dhanarAjakRta dhanadazatakatraya, tejasiMhakRta dAntazataka Adi ullekhanIya che. kAvyanI dRSTie AmAM aneka (dharma ane nItitattvapradhAna) rasetara muktaka kAvyo che ane aneka rasamuktaka kAvyo paNa che. prAkRtamAM hAlanI gAthAsaptazatI samAna ja vajjAlagna nAmanuM eka rasamuktaka kAvya maLyuM che. vajrAlagna vajjA lagnamAM 795 gAthAo che. temanuM saMkalana zvetAMbara muni jayavallabha karyuM che. temAM paNa aneka prAkRta kavionI subhASita gAthAo saMgRhIta che. vajAlagnagata vajjA zabda dezI che. teno artha adhikAra yA prastAva thAya che. eka ja viSaya sAthe saMbaMdha dharAvatI gAthAo eka vajjA aMtargata saMkalita karavAmAM AvI che, jema ke bhatRharinA nItizatakamAM. jayavallabhe prAraMbhamAM ja AnuM spaSTIkaraNa A pramANe karyuM che : 1. jinaratnakozamAM Ano saMkSipta paricaya ApavAmAM Avyo che. 2. jinaratnakoza, pR. 340; pR.236mAM tenAM paghAlaya, vajAlaya vagere nAmo ApyAM che; bibliothekA InDikA sirIjha (royala eziyATika sosAyaTI oNpha beMgola), kalakattA, 1914-1923. Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya 561 vivihakaiviiyANaM gAhANaM varakulANi ghettUNa / raiyaM vajjAlaggaM vihiNA jayavallahaM nAma // 3 // ekkatthe patthAve jattha paDhijjanti pauragAhAo / / taM khalu vajjAlaggaM vajja tti ya paddhaI bhaNiyA // 4 // arthAt jayavallabhe vibhinna kavioe racelI sarasa gAthAone bhegI karIne vidhivata vajjAlagnanI racanA karI che. temAM eka prastAva yA adhikAramAM saMbaddha pracura gAthAonuM saMkalana karavAmAM AvyuM che. vajjA zabda paddhati (nItizatakanI paddhati)nuM nAmAntara che, tethI tene vajjAlanga kahe che. A kAvyanA vargo yA prastAvomAM kavie lokajIvana sAthe joDAyelI bhAvanAono saMgraha karyo che. keTalIka vajjAonAM nAmo A pramANe che : zrotu, gAthA, kAvya, sajjana, durjana, mitra, sneha, nIti, dhIra, sAhasa, daiva, vidhi, dIna, dAridraya, sugRhiNI, satI, asatI, kaTTinI, vezyA, vasanta, grISma, prAvR, zarada, hemanta, zizira, kamala, candana, vaTa, tAla, palAza, ratnAkara, suvarNa, dIpaka Adi. sajjanavakkAmAM kavie sajjana vize je udAtta bhAvAbhivyaMjaka gAthAonuM saMkalana karyuM che yA temAM keTalIka potAnI racelI gAthAo paNa dAkhala karI che tevA bhAvonuM nirUpaNa anya koI kavie saMbhavataH nathI karyuM. sughariNIvAmAM bhAratIya lalanAnuM suMdara varNana karavAmAM AvyuM che. daridravajjA vageremAM paNa kavie hRdayasparzI bhAvonI ja abhivyakti karI che. zRMgArarasaparaka padyomAM paNa kivie dhArmika ane vIra bhAvone vyakta karyA che. kartA jayavallabha jaina hovA chatAM paNa A saMgrahamAM koI paNa jAtanI sAmpradAyikatA dekhAtI nathI. anumAna karavAmAM Ave che ke teno racanAkAla cothI sadI che. A kAvya upara saM. 1393mAM ratnadevagaNie eka saMskRta TIkA lakhI che. A TIkAnI racanA karavA preranAra koI dharmacandra hatA. A dharmacandra bRhadgacchanA mAnabhadrasUrinA ziSya haribhadrasUrinA ziSya hatA. A TIkA sAthenA mULamAM aneka gAthAo hemacandraracita ane sandazAsakanA lekhaka abdula rahamAna racita che. 1. AnA vizeSa paricaya mATe juo-DaoN. jagadIzacandra jaina, prAkRta sAhitya kA ItihAsa; DaoN. nemicandra zAstrI, prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka ItihAsa, pR. 377-383. 2. jinaratnakoza, pR. 236. Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 2 jaina kAvyasAhitya anumAna che ke TIkAkAre A gAthAone pAchaLathI joDI dIdhI che. mULa kRtinA viSayavastunA aMtaraMga parIkSaNathI e vAta spaSTa jaNAya che ke A kAvyanA kalevaramAM pachI-pachInI sadIomAM vRddhi thatI rahI che. - vajjAlagnanA kartAnA vize nAma sivAya koI paNa srotamAMthI kaMI ja jANavA maLatuM nathI. saMskRtamAM A prakAranI kRtiomAM AcArya somadevasUrinI "nItivAkyAmRta" ullekhanIya che. teno paricaya A ItihAsanA pAMcamA bhAgamAM rAjanItinI kRtinA rUpamAM ApavAmAM Avyo che. sUtrabaddha zailImAM racAyelA tenA 32 samudezomAMthI dharma, artha ane kAma samudezomAM tathA divasanuSThAna, sadAcAra, vyavahAra, vivAha ane prakIrNa samudezomAM keTalAMya sUtro dainika vyavahAramAM upayogI subhASito jevAM che, temanAmAM jainadharmasammata upadeza zabdabaddha karavAmAM Avyo che. A sUtronI pradhAnatAnA kAraNe kRtinuM nAma "nItivAkyAmRta' rAkhavAmAM AvyuM che. kartA somadevano paricaya anyatra yazastilakacampa kAvyanA prasaMgamAM ApavAmAM Avyo che. subhASitono eka pramukha grantha AcArya amitagatikRta "subhASitaratnasandoha" che. temAM sAMsArika viSayanirAkaraNa, mamatva-ahaMkAratyAga, Indriyanigrahopadeza, strIguNadoSavicAra, sadasasvarUpanirUpaNa, jJAnanirUpaNa Adi 32 prakaraNo che ane pratyeka prakaraNamAM vIsa vIsa paccIsa paccIsa zloko che. kartAno paricaya temanI anya kRti dharmaparIkSAnA prasaMgamAM ApI dIdho che. prastuta kRtinI racanA vi.saM.1050 pauSa sudI paMcamIe samApta thaI hatI jayAre rAjA muMja pRthvInuM pAlana karI rahyA hatA. kRtimAM kula 922 zloko che." somaprabhAcAryakRta "zRMgAravairAgyataraMgiNI'mAM vividha chaMdomAM racAyelAM 46 padyomAM naitika upadezonuM saMkalana che. temAM kAmazAstrAnusAra strIonA hAvabhAva ane lIlAonuM varNana karI temanAthI sAvadhAna rahevAno upadeza ApavAmAM Avyo che. tenA upara AgrAnA paM. nandalAle saMskRta TIkA lakhI che. 1. jaina sAhityano bRhad ItihAsa, bhAga 5, pR. 229-240 2. jinaratnakoza, pR. 445-446; kAvyamAlA, 82, nirNayasAgara presa, muMbaI, 1909; jaina sAhityano bRhad ItihAsa, bhAga 4, pR. 221-22; nAthurAma premI, jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 279; nemicandra zAstrI, saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 494-96. 3. nirNayasAgara presa, muMbaI, 1942. Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya pa63 A viSayanI anya racanAomAM rAmacandrano subhASitakoza, kIrtivijayano subhASitagrantha, munideva AcAryano subhASitaratnakoza (58 kArikAo), sakalakIrtikRta subhASitaratnAvalI yA subhASitAvalI (392 zloka), tilakaprabhasUrikRta subhASitAvalI, jJAnasAgarakRta subhASitaSatrizikA, laMkAgacchanA yazasvIgaNikRta subhASitaSadgizikA, dharmakumArakRta subhASitasamudra, zubhacandrakRta subhASitArNava Adi kRtio ullekhanIya che.' stotrasAhitya jainonuM stotrasAhitya prAkRta, saMskRta, apabhraMza tathA anya janapadIya , bhASAomAM vipula rAzimAM maLe che. temAMthI saMskRta-prAkRtamAM ja upalabdha vipula rAzine prastuta karavo zakya nathI, to bIjAnI to vAta ja zI karavI, to paNa saMskRta-prAkRta stotrasAhityanuM siMhAvalokana mAtra ahIM karavAmAM Ave che. bhAratIya vAmayamAM stotra-stavananI paraMparA AdikAlathI cAlatI rahI che. Indra, varuNa, uSA vagerenAM RgvadamAM surakSita sUkto stavano ja che. sAmavedane geya stotronuM saMkalana kahI zakAya. yajurveda ane atharvavedamAM aneka stotro draSTavya che. atharvavedanuM pRthvI sUkta eka rASTrIya stotra che. rAmAyaNa, mahAbhArata, purANa vageremAM pracura mAtrAmAM stotro che. saMskRta sAhityanAM badhAM mahAkAvyomAM maMgalAcaraNanA rUpamAM yA vacamAM paNa stutio Ave che. svataMtrapaNe paNa kavioe aSTako, kulako, caturdazako, dvAtrizikAo, SatrizikAo, catvArizako ane zatakonA rUpamAM stotronI racanA karI che. bANabhaTTanuM caMDIzataka, murArinuM sUryazataka ane vallabhAcAryanuM yamunASTaka prasiddha ja che. - stotrakAvyano svatarUpamAM prAraMbha bauddhomAM thayo hato. kavi mAtRceTanuM adhyardhazataka sauthI prAcIna jaNAya che. tyAra pachI puSpadantanuM zivamahimnastotra, mayUranuM sUryazataka vagere ane stotra-gItikAvyo Ave che. 1. jinaratnakoza, pR. 445-446 2. jaina kavioe A prakAromAM potAnAM aneka stotronI racanA karI che. siddhasena divAkara ane rAmacandrasUriracita dvatrizikAtmaka stotra prasiddha ja che. Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 jena kAvyasAhitya jaina sAhityamAM stotrane thaI, thuti, stuti yA stotra nAmathI samajavAmAM Ave che. stava ane stavana paNa tenAM nAma che. jo ke stava ane stotra vacce arthabheda darzAvavAno keTalAka vidvAnoe prayatna karyo che paraMtu e arthabheda pahelAM kadAca rahyo haze kiMtu pAchalA samayamAM to te ekArthaka manAya che. prAcIna jaina AgamomAM AcArAMga, sUtrakRtAMga vageremAM upadhAna-zrutAdhyayana ane varastava (vIratyaya) jevI virala bhAvAtmaka stutio jovA maLe che paraMtu madhyakAla AvatAM AvatAM uvasaggahara, svayambhastotra, bhaktAmara, kalyANamandira Adi hRdayanA bhAvone jagADanArAM aneka stotro racAyAM. A stotromAM 24 tIrthakaronuM guNakIrtana karatAM stotro pramukha che. temAM paNa sauthI vadhu saMkhyA pArzvanAtha saMbaMdhI stotronI che. lagabhaga teTalAM ja stotro 24 tIrthakaronI sammilita stutinA rUpe lakhAyAM che. tyAra pachI RSabhadeva ane mahAvIra upara racAyelAM stotronI saMkhyA Ave che, bAkInA tIrthakaro saMbaMdhI stotro tethI paNa ochAM che. paMcaparameSThI arthAt arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya ane sarva sAdhuonI bhakti upara racAyelAM stotro apekSAe saMkhyAmAM ochAM ja che. jainadharmamAM bhaktinuM prayojana ArAdhyane khuza karI kaMIka pAmavAnuM nathI, tethI ahIM bhaktinuM rUpa dAsya, sakhya ane mAdhuryabhAvathI sarvathA juduM che. uttarAdhyayanamAM stotranA phaLanI bAbatamAM eka rocaka saMvAda maLe che : thavaghubaMgAllekha maLe ! jIve kiM jaNayai ? thavathuimaMgaleNaM nANadaMsaNacarittabohilAbhaM jaNayai / nANadaMsaNacarittabohilAbhasampanne ya NaM jIve aMtakiriyaM kappavimANovavattiyaM mArAM mAheru arthAt stuti karavAthI jIva jJAna, darzana ane cAritrarUpa 1. jinaratnakoza, pR. 247-248, 453mAM pArzvanAtha para racAyelAM stotronI sUcI ApavAmAM AvI che. 2. ejana, pR. 113-116, 135-138mAM A stotronI sUcI che. 3. ejana, pR. 27-29, 57-59, 321 (yugAdidevahuti vagere), 4. ejana, pR. 307, 363 5. adhyayana 29, sUtra 14; uttarAdhyayana aMgrejI prastAvanATippaNIsahita jAla zApenTiyara, upasalA, 1922. Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya bodhilAbha kare che. bodhilAbhathI ucca gatiomAM jAya che, tenA rAgAdi zAnta thAya che vagere. AcArya samantabhadra stutine prazastapariNAmotpAdikA kahe che. jainadharma anusAra ArAdhya to vItarAgI hoya che, te na to kaMI le che ke na to kaMI de che paraMtu bhaktane tenA sAnnidhyathI evI to preraka zakti maLe che jethI te badhuM ja meLavI zake che. * jainadharmanA prAcInatama stotra prAkRta bhASAmAM maLe che. temAM kundakundrAcAryakRta 'tisthaya2suddhi' tathA 'siddhabhakti' Adi prAcIna che. bhadrabAhunuM racAyeluM kahevAtuM 'uvasaggaharastotra'paNa prAcIna che, te pAMca prAkRta gAthAonuM che. te eTaluM to prabhAvaka stotra manAyuM che ke tenA upara sAruM evuM parikarasAhitya taiyAra thaI gayuM che. tenA upara atyAra sudhImAM 9 TIkAo lakhAI che. prAkRtanAM anya ullekhanIya stotromAM nandiSaNakRta ajiyasaMtithaya', dhanapAlakRta RSabhapaMcAzikA ane vIrazuI, devendrasUriSkRta aneka stotra jema ke cattAriaTThadasathava, samyaktvasvarUpastava, gaNadharastava, caturvizatijinastava, jinarAjastava, tIrthamAlAstava, nemicaritrastava, parameSThistava, puMDarIkastava, vIracaritrastava, zAzvatacaityastava, saptatizatajinastotra ane siddhacakrastava, dharmaghoSasUrinuM IsimaMDalathotta, nannasUrinuM sattarisayathotta, mahAvIrathava, pUrNakalazagaNinuM stambhanapArzvajinastava, jinacandrasUrinuM namukkAralapagaraNa vagere. 1. stuti: stotuH sAdho: jhurAlapariNAmAya sa tA / - avenmA vA stutya: tamapi tatastasya 7 sattaH // - svayaMbhUstotra, 21.1. 2. suhRttvayi zrIsubhagatvamaznute dviSaMstvayi pratyayavat pralIyate / bhavAnudAsInatamastayorapi prabho ! paraM citramidaM tavehitam // 565 - ejana, 14. 14 3. jinaratnakoza, pR. 168; prabhAcandrAcAryakRta saMskRta TIkA sahita, dazabhakti, solApura, 1921 4. jinaratnakoza, pR. 54; devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, muMbaI, 1933; jainastotrasandoha, dvitIya bhAga, pR. 1-13, amadAvAda 5. jinaratnakoza, pR. 3, ahIM A stotranI 6 TIkAono ullekha che. E 6. ejana, pR. 58, ahIM tenAM keTalAMya saMskaraNo tathA 7 TIkAono ullekha che. 7. ejana, pR. 363; devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, muMbaI, 1933 8. devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, muMbaI Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 jena kAvyasAhitya abhayadevasUrikRti jayatihuaNastotra apabhraMza bhASAmAM che ane temAM staMbhanaka pArzvanAthanI stuti che. A paNa prabhAvaka stotromAMnuM eka che. digaMbara saMpradAyamAM pracalita prAkRta nirvANakAMDastotra paNa priya stotromAMnuM eka che. saMskRta bhASAmAM to jaina stotra bahumukhI dhArAmAM pravAhita thayAM che. aneka stotra vividha chaMdomAM ane alaMkAromAM racAyAM che. keTalAMka zleSamaya bhASAmAM che, to keTalAMka pAdapUrtinA rUpamAM che, to keTalAMka vaLI dArzanika ane tArkika zailImAM paNa racAyAM che. - tArkika zailImAM racAyelAM stotromAM AcArya samantabhadrakRta svayambhastotra, devAgamastotra, yujyanuzAsanapa ane jinazatakAlaMkAra, AcArya siddhasenanI keTalIka dvatrizikAo tathA AcArya hemacandrakRta ayogavyavacchedaddhAtrizikA ane anyayogavyavacchedaDhAtrizikA khAsa ullekhanIya che. temanA upara keTalIya TIkAo paNa lakhAI che, te TIkAo jainanyAyanA grantho tarIke kAma Ape che. AlaMkArika zailImAM racAyelAM stotromAM mahAkavi zrIpAla (prajJAcakSu)nI sarvajinapatistuti (29 zlokomAM), hemacandranA pradhAna ziSya rAmacandrasUrikRta aneka dvAtrizikAo ane stotradeg, jayatilakasUrikRta caturAvalIcitrastava 1. jinaratnakoza, pR. 133, ahIM tenI 6 TIkAono ullekha che. 2. ejana, pR. 214 3-6.vIrasevAmandira, dilhI, 1950-1951 7. jinaratnakoza, pR. 183, 343, 369; jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagarathI prakAzita. 8. ejana, pR. 15 9. ejana, pR. 11 10.A stotronA paricaya mATe juo - nATyadarpaNa : e kriTikala sTaDI, pR. 235-237. 11.stotraratnAkara, dvitIya bhAga, vi.saM.1970; anekAnta, prathama varSa, kiraNa 8-10, pR. 520-pa28. Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya Adi noMdhapAtra che. zleSamaya zailImAM racAyelAM stotro che vivekasAgararacita vItarAgastava (30 artha), nayacandrasUriSkRta staMbhanapArzvastava (14 artha) tathA somatilaka ane ratnazekharasUrinibaddha aneka stotro. prakAzamAM AvyAM che pAdapUrti yA samasyApUrti rUpe racAyelAM stotronI saMkhyA paNa kaMI ochI nathI. temAM mAnatuMganA bhaktAmarastotranI samasyApUrtinA rUpamAM racAyelAM keTalAMya stotro jema ke mahopAdhyAya samayasuMdarakRta RSabhabhaktAmara 45 zlokomAM (A badhAmAM cothA pAdanI pUrti che), kIrtivimalanA ziSya lakSmIvimalakRta (bhaktAmaranA cothA pAdanI pUrtinA rUpamAM) zAntibhaktAmara, dharmasiMhanA ziSya ratnasiMhasUrikRta nemi-rAjImatInI stutinA rUpamAM 49 zlokovALuM nemibhaktAmara (tenuM bIjuM nAma prANapriyakAvya), dharmavardhanagaNikRta vIrastutinA rUpamAM vIrabhaktAmara, dharmasiMhasUrinuM sarasvatIbhaktAmara, tevI ja rIte ukta stotranI samasyApUrti rUpe jinabhaktAmara, AtmabhaktAmara, zrIvallabhabhaktAmara ane kAlUbhaktAmara Adi ullekhanIya che. kalyANamandirastotranI samasyApUrtinA rUpamAM bhAvaprabhasUrikRta jainadharmavarastotra, ajJAtakartRka pArzvanAthastotra, vIrastuti tathA vijayAnandasUrIzvarastavana maLe che. uvasaggaharastotranI pAdapUrti rUpe paNa aneka stotro maLe che. anya stotromAM ajJAtakartRka pArzvanAthasamasyAstotra ullekhanIya che. A prakAranAM keTalAMya stotrono ullekha ame pAdapUrtisAhityamAM karI dIdho che. - 567 - saMskRta bhASAmAM racAyelI anya stutiomAM devanti pUjyapAdanI (chaThThI sadI) siddhabhakti vagere bAra bhaktio ane siddhipriyastotra, pAtrakezarInI 1. jainastotrasamuccaya, bhAga 1, pR. 76 2. jinaratnakoza, pR. 289; hIrAlAla 2. kApaDiyA, kAvyasaMgraha, bhAga 1-2, Agamodaya samiti, muMbaI; stotraratnAkara, prathama bhAga, mahesANA, 1913. jinaratnakoza, pR. 80 3. 4. devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, granthAMka 80, pR. 45-48 5. jinaratnakoza, pR. 247; siddhAntasArAdisaMgraha (mANikacandra digaMbara jaina granthamAlA, bhAga 21), muMbaI, vi.saM.1969. 6. nityapAThasaMgraha, kAraMjA, 1956; siddhipriya, kAvyamAlA, saptama gucchaka, pR. 30. Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya (chaThThI sadI) jinendraguNasaMstuti yA pAtrakezarIstotra', mAnatuMgAcAryanuM (sAtamI sadI) bhaktAmarastotra' (AdinAthastotra), bappabhaTTanAM' (8mI sadI), sarasvatIstotra, zAntistotra, caturviMzatijinastuti, vI2stava, dhanaMjayanuM (8mI sadI) viSApahAra", janasenanuM (9mI sadI) jinasahasranAma, vighAnandanuM zrIpurapArzvanAtha', kumudacandranuM (siddhasena 11mI sadI) kalyANamandira, zobhanamunikRta (11mI sadI) caturviMzatijinastuti, vAdirAjasUrikRta jJAnalocanastotra ane ekIbhAvastotra, bhUpAlakavikRta (11mI sadI) jinacaturvizatikA, AcArya hemacandrakRta (12mI sadI) vItarAgastotra, mahAdevastotra' ane mahAvIrastotra', jinavallabhasUriracita (12mI sadI) bhavAdivAraNa, ajitazAntistava Adi aneka stotra, paM. AzAdharakRta (13mI sadI) siddhaguNastotra, jinaprabhasUrinAMpa (13mI sadI) siddhAntAgamastava, ajitazAntistavana vagere aneka stotra, mahAmAtya vastupAlanuM (13mI sadI) 568 1. prathama gucchaka, prakAzaka - pannAlAla caudharI, kAzI, vi.saM.1982 2. kAvyamAlA, saptama gucchaka, pR. 1 3. Agamodaya samiti, muMbaI, 1926; jainastotrasandoha, bhAga 1 4. kAvyamAlA, saptama gucchaka, pR. 22 5. bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1954 6. vI2 sevA mandira, dilhI, vi.saM.2006 7. kAvyamAlA, saptama gucchaka, pR. 10 8. ejana, pR. 132-160; Agamodaya samiti, muMbaI 9. siddhAntasArAdisaMgraha (mANikacandra diga. jaina granthamAlA), pR. 124 10.kAvyamAlA, saptama gucchaka, pR. 17-22 11.ejana, pR. 26 12.devacandra lAlabhAI jaina pustakodvAra, granthAMka 1 13.kAvyamAlA, saptama gucchaka, pR. 102-107 14.jainastotrasandoha, bhAga 1 15 kAvyamAlA, saptama gucchaka, pR. 86, 107-119; jainastotrasandoha, bhAga 1; jinaprabhasUrie RSabhadeva upa2 11 zlokomAM eka stotra phArasI bhASAmAM racyuM che (jainastotrasamuccaya, nirNayasAgara presa, muMbaI, 90muM stotra saMskRta avasUri sAthe). Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdvaya 569 aMbikAstavana', padmanadi bhaTTArakakRtara rAvaNa-pArzvanAthastotra, zAntijinastotra, vitarAgastotra Adi, zubhacandra bhaTTAraka kRta zAradAstavana, munisundarakata (14mI sadI) stotraratnakoSa, bhAnucandragaNikRta sUryasahasranAmastotra Adi stotro hajAronI saMkhyAmAM jJAtakartRka ane ajJAtakartaka upalabdha thayAM che. te badhAMno ullekha karavo duSkara che. jaina samAjamAM sauthI vadhu priya be stotro manAya che : eka to che mAnatuMgAcAryanuM bhaktAmarastotra je prathama tIrthaMkaranI stutinA rUpamAM racAyuM che (44 yA 48 zlokomAM) ane bIjuM che kumudacandra raceluM kalyANamadirastotra (44 zloko) jemAM pArzvanAthanI stuti karavAmAM AvI che. A banne stotra potAnA ArAdhya prati vyakta karavAmAM AvelA bhaktipUrNa udAra ane samanvayAtmaka bhAvonA kAraNe ucca koTinAM manAya che. bhaktAmaranA keTalAka zloko dhyAnArha che : tvAmAmananti munayaH paramaM pumAMsa mAdityavarNamamalaM tamasaH purastAt / tvAmeva samyagupalabhya jayanti mRtyu nAcaH zivaH zivaparA munIndra ! vaLyA che 2rU che tvAmavyayaM vibhumacintyamasaMkhyamAdyaM brahmANamIzvaramanantamanaGgaketum / yogIzvaraM viditayogamanekamekaM jJAnasvastyamamalaM pravadanti santaH // 24 // 1. mahAmAtya vastupAla kA vidramaMDala, pR. 193; jainastotrasamuccaya, pR. 143 2. anekAnta, varSa 9, kiraNa 7 3. DaoN. kailAzacandra jaina, jainIjhama Ina rAjasthAna, solApura, 1964, pR. 167 4. jaina stotrasaMgraha, bhAga 2; jinaratnakoza, pR. 453 5. jinaratnakoza, pR. 452; jaina yuvaka maMDala, sUrata, vi.saM. 1998 6. kAvyamAlA, saptama gucchaka, pR. 6. Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 jena kAvyasAhitya buddhastvameva vibudhArcitabuddhibodhAt tvaM zaMkaro'si bhuvanatrayazaMkaratvAt / dhAtAsi dhIra ! zivamArgavidhevidhAnAt vyaktaM tvameva bhagavan ! puruSottamo'si // 25 // ArAdhyanI udAratA ane stotAnI vinayazIlatAne vyakta karatA kalyANamandirastotranA be zloko paThanIya che : tvaM nAtha ! duHkhijanavatsala ! he zaraNya ! kAruNyapuNyavasate ! vazinAM vareNya ! bhaktyA nate mayi maheza ! dayAM vidhAya duHkhAMkuroddalanatatparatAM vidhehi // 39 // devendravandha ! viditAkhilavastusAra ! saMsAratAraka ! vibho ! bhuvanAdhinAtha ! trAyasva deva ! karuNAhUda ! mAM punIhi sIdantamadya bhayadavyasamnAmburAzeH // 41 // stotraracanAmAM hemacandrAcArya sauthI mahAna samanvayavAdI hatA. temaNe racelAM vItarAgastotra, mahAvIrastotranA zloko sadA smaraNIya che : bhavabIjAMkurajananA rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // yatra yatra samaye yathA yathA yo'si so'syabhidhayA yayA tayA / vItadoSakaluSaH sa cedbhavAneka eva bhagavannamo'stu te // trailokyaM sakalaM trikAlaviSayaM sAlokamAlokitaM sAkSAdyena yathA svayaM karatale rekhAtrayaM sAMguli / rAgadveSabhayAntakajarAlolatvalobhAdayo 1. vyabhAmA, sama gu274, pR. 17 2. devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, muMbaI 3. mena. Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAsa~ya nAlaM yatpadalaMghanAya sa mahAdevo mayA vandyate // yo vizvaM vedavedyaM jananajalavidherbhaMginaH pAradRzvA paurvAparyAviruddhaM vacanamanupamaM niSkalaMkaM yadIyam / taM vande sAdhuvandyaM sakalaguNanidhiM dhvastadoSadviSantaM . buddhaM vA vardhamAnaM zatadalanilayaM kezavaM vA zivaM vA // dakSiNa bhAratanA jaina zilAlekhomAM paNa A jAtanA samanvayavAdI maMgalAcaraNa draSTavya che : nayanti yasyAvato'pi mAratI vibhUtayastIrthastRto'pi zivAya dhAtre sugatAya viSNave jinAya tasmai sakalAtmane namaH / 571 jaina stotronA saMgrahanA rUpamAM aneka saMskaraNo prakAzita thayAM che. temAMthI kAvyamAlA, muMbaInA prathama ane saptama gucchakomAM aneka stotronuM saMkalana thayuM che. muni caturavijayajIe saMpAdita karela jainastotrasandoha, bhAga 1-2mAM aneka prAkRta-saMskRta stotro saMkalita che. tenA bhAga 1nA pariziSTamAM prakAzita badhAM stotronI sUcI ApavAmAM AvI che, te khUba ja upayogI che. caturavijayajIe saMpAdita kareluM eka anya saMkalana jainastotrasamuccaya be bhAgomAM che. temAM tathA yazovijaya jaina granthamAlAthI prakAzita jainastotrasaMgrahamAM (be bhAga) aneka stotronuM saMkalana thayuM che. Agamodaya samiti, muMbaIe pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyAnA saMpAdakatva nIce stotronA saTIka, sacitra ane samaMtra keTalAya bhAgo prakAzita karyA che, te stotrasAhityanA jJAna mATe mahattvapUrNa che. sArAbhAIM maNilAla navAba, amadAvAda dvArA prakAzita mahAprAbhAvika navasmaraNamAM gujarAtI anuvAda ane mAhAtmyakathAo sAthe uvasaggahara, bhaktAmara, kalyANamandira Adi 9 stotronuM savistara nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. jarmana viduSI Dr. Charlotte KrausekRta Ancient Jain HymnsmAM 8 stotronI aitihAsika pRSThabhUmi sAthe stotrasAhityanA mahattvane darzAvatI 9 pRSThonI bhUmikA ApavAmAM AvI che, te paThanIya che. mA. digaM. jaina graMthamAlAmAM prakAzita siddhAntasArAdisaMgraha 1. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 3, pR. 85 2. jaina stotronA saMgrahanI vidhi prAcIna che. vi.saM.1505mAM himAMzugaNie kareluM eka saMkalana maLe che - jinaratnakoza, pR. 145; anya stotrakozonI sUcI jinaratnakoza, pR. 453mAM ApavAmAM AvI che. 3. siMdhiyA orienTala sirIjha, saMkhyA 2, ujjaina, 1952 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa72 jena kAvyasAhitya paNa aneka stotronI mAhitI mATe prazaMsanIya che. jainonA asaMkhya aprakAzita stotronAM nAma ane namUnAo granthabhaMDAronI prakAzita sUcIomAM sArI rIte jovA maLI zake che. dazyakAvya - nATaka kAvyanA be mukhya bhedo che - zrAvya ane dazya. nATaka yA rUpaka dazya kAvya che. bhAratIya paraMparAmAM tenAM mULa RgvadamAM zodhI zakAya che. RgvadanAM saMvAda sUktomAM nATakasAhityanuM prAcInatama rUpa maLe che. A saMvAdasUktomAM saramA. ane paNi, yama ane yamI, vizvAmitra ane nadI, pururavA ane urvazI vaccenA saMvAdo che. nATakanAM pradhAna tatvo saMvAda, saMgIta, nRtya ane abhinaya che. adhikAMza vidvAno mAne che ke A cAreya tattvo vedamAM maLatAM hovAthI nATakanI utpatti vaidika sUktomAMthI thaI che. rAmAyaNa ane mahAbhArata kALamAM AvatAM nATakanAM keTalAMka spaSTa rUpo ullekhAyelAM maLe che. virATaparvamAM raMgazALAno nirdeza che. harivaMzapurANamAM rAmAyaNanI kathA upara eka nATaka bhajavAyAnI carcA che. rAmAyaNamAM raMgamaMca, naTa, nATakano vibhinna sthaLoe nirdeza che. pANininI aSTAdhyAyImAM naTasUtra ane nATyazAstrano paNa ullekha maLe che. pAtaMjala mahAbhASyamAM kaMsavadha ane balibaMdhana nAmanA be nATakonAM spaSTa nAmo Ave che. rAyapAseNiyasuttamAM (dvitIya bhAga) sUryAbhadeva adhikAramAM ullekha che ke devadevIoe mahAvIrasvAmI pAse 3ra prakAranAM nATako bhajavavAnI traNa vAra anumati mAgI paraMtu uttara na maLyo eTale temaNe mahAvIranA svargathyavana, garbha, janma, abhiSeka, bAlakrIDA, yauvana, niSkramaNa, tapazcaryA, kevalajJAna, tIrthapravacana, nirvANa Adi prasaMgonuM vAjiMtro vagADI, saMgIta saMbhaLAvI, nRtya ane abhinaya karI mUka abhinaya jevuM nATaka bhajavyuM. 10mA upAMga puSyikAmAM Indra mahAvIra samakSa sUryAbhadeva dvArA nATyavidhinuM prarUpaNa karAvyuM che. tyAM sUrya, zukra Adi dasa vyaktio taraphathI bhajavAyelA nATakano ullekha maLe che. piDanijutti (gA.474-480)mAM "raTTavAla" nATakano ullekha Avyo che. temAM bharata cakravartInuM jIvanRtta ASADhabhUti munie bhajavyuM che. tene joI rAjA-rAjakumAra vagere saMsArathI udvigna thaI gayA. kahe che ke saMsAranI hAni thatI joI A nATakano nAza karI devAmAM Avyo. uttarAdhyayananI vRttimAM nemicandra madhukarIgIta ane soyAmaNi A be nATakono ullekha karyo che. prabaMdhakozamAM kahevAmAM AvyuM che Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya ke bappabhiTTanA gurubhAI nannasUrie vRSabhajarita nATaka Ama rAjA (kanojana2eza)nA rAjadarabAramAM bhajavyuM hatuM. prAcIna jaina nATakakRtiomAM zIlAMkAcAryanA cauppaNapurisacariyamAM vibudhAnanda nATaka ApavAmAM AvyuM che. vardhamAnasUrinA manoramAcaritranI prazastimAM (vi.saM.1140) ullekha che ke buddhisAgarasUrie koI nATaka lakhyuM hatuM. 573 vartamAnamAM upalabdha jainaajaina saMskRta-prAkRta nATakakRtio seMkaDo che paraMtu te badhImAM utkRSTatama to 20thI bhAgye ja vadhu haze. prAcIna kavio bhAsa, kAlidAsa, zUdraka, vizAkhadatta, bhavabhUti ane harSanI racanAo te ucca koTinI kRtiomAM Ave che. uttarakAlIna nATakakRtio kevaLa temanA anukaraNa jevI che. madhyayuganA prAraMbhakALa sudhImAM saMskRta nATakanA ItihAsano yuga samApta thaI cUkyo hato, tema chatAM vidyA ane adhyayananI paraMparAne ghaNI laganIthI surakSita rAkhavAmAM AvI ane abhinayakalAnuM poSaNa rAjadarabAro ane samAjanA susampanna varganA AzrayamAM thatuM ja rahyuM. madhyayugottarakALamAM jaina kavio dazyakAvyanA kSetramAM AgaLa vadhyA. caulukyayugIna gujarAtamAM jainoe kevaLa nATako racyAM ane bhajavyAM ja na hatA paraMtu nATyazAstra upara paNa grantho racyA hatA. hemacandranA kAvyAnuzAsanano 8mo adhyAya ane temanA ziSya rAmacandranuM nATyadarpaNa te kALanI pratinidhirUpa racanAo che. A rAmacandre to 10-11 nATakonuM sarjana paNa karyuM hatuM. A paraMparA uttarakAlIna caulukyayugamAM paNa cAlu rahI. upalabdha jaina nATakone kathAvastunA AdhAre ApaNe pAMca vibhAgomAM vaheMcI zakIe chIe : paurANika, aitihAsika, rUpakAtmaka (allegorical), kAlpanika ane sAMpradAyika, paurANika jevAM ke rAmacandrakavikRta nalavilAsa, raghuvilAsa vagere, hastimalla kRta maithilIkalyANa, vikrAntakaurava Adi; aitihAsika jevAM ke devacandrakRta candralekhAvijayaprakaraNa, jayasiMhasUriSkRta hammIramadamardana ane nayacandrakRta raMbhAmaMjarI; rUpakAtmaka jevAM ke moharAjaparAjaya, jJAnasUryodaya vagere; kAlpanika jevAM ke rAmacandrakRta mallikAmakaranda, kaumudImitrAnanda Adi; sAmpradAyika jevAM ke mudritakumudacandra. Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa74 jaina kAvyasAhitya sauprathama ahIM ame rAmacandra kavie racelI nATakakRtiono saMkSipta paricaya ApIe chIe. pahelAM kavino paricaya ApIe chIe. kavi rAmacandra hemacandrAcAryanA ziSyomAM rAmacandra sarvapradhAna hatA. rAmacandranA vyaktigata jIvananA saMbaMdhamAM adhika jANakArI nathI to paNa paM. lAlacaMda gAMdhIe navavilAsanI bhUmikAmAM lakhyuM che ke rAmacandra vi.saM.114pamAM janmyA hatA. temane saM. 1166mAM sUripada maLyuM hatuM. te saM. 1228mAM hemacandranA ziSya banyA ane paTTadhara banyA ane saM. 1230mAM svargavAsI thayA. prabhAvakacaritamAM hemacandranuM jIvanacaritra prakaTa karatAM kahevAmAM AvyuM che ke rAmacandra eka yogya ziSya hatA je hemacandranI paraMparAne calAvI zakatA hatA. gujarAtanA nATyakAromAM rAmacandra sarvocca hatA. temaNe nATyazAstranuM pUrNa adhyayana karyuM hatuM. temanI te viSayanI kRti nATyadarpaNa eka maulika racanA che. temAM nATakanA prakAro, svarUpa ane rasonuM evuM varNana karyuM che je bhAratanA nATyazAstrathI bhinna che. temAM keTalAMya upalabdha ane anupalabdha nATakonA paNa ullekho che jemAM khuda kavinI racanAo paNa che. temAM vizAkhadattanA eka lupta nATaka "devIcandraguptamAMthI aneka uddharaNo ApyAM che je gupta ItihAsanI lupta kaDIo saMkalita karavAmAM ghaNAM pramANita siddha thayAM che. temanI zailImAM pratibhA ane pravAha che. te A kalAmAM nipuNa hatA, sAdhAraNamAM sAdhAraNa kahAnIne kevI rIte suMdaratama nATakIya rUpamAM parivartita karavI tenuM adUbhuta kauzala temanAmAM hatuM. temaNe bhAvAbhivyaktimAM paryApta maulikatA pradarzita karI che. te uparAMta te prathama zreNInA samAlocaka, kavitAnA hArdika prazaMsaka ane tatkAla samasyApUrti karavAmAM nipuNa hatA. temaNe aneka AlaMkArika stotro paNa racyAM che. rAmacandrasUri cAra prakAranAM saMskRta nATakonA sarjaka hatA : nATaka, prakaraNa, nATikA ane bAyoga. temanI paurANika ane kAlpanika kathAvastu upara racAyelI kRtiono paricaya nIce ApIe chIe. 1. bhogIlAla ja. sAMDesarA, hemacandrAcArya kA ziSyamaMDala; nATyadarpaNa e kriTikala sTaDI, pR. 229-222. Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdraya pa75 1. satyaharizcandra rAmacandrasUrie Ane potAnuM Adi rUpaka kahyuM che. tene nATaka kahevAmAM AvyuM che. tenI kathAvastu satyavAdI harizcandra saMbaMdhI che. A kathAno AdhAra mahAbhArata che paraMtu abhinayane anukULa parivartano karavAmAM AvyAM che. AmAM cha aMka che. mahAbhAratamAM harizcandra svapramAM vizvAmitrane rAjya ApI de che ane potAnA satyanI parIkSAnuM du:kha sahana kare che. ahIM te eka AzramanI hariNIno zikAra karavAthI tenA prAyazcittarUpe yAtanAono bhAra uThAvI le che. rANI sutArA ane rAjaputra rohitAzvanI sAthe rAjA rAjya choDI jatAM prajAnA uddeganA bhAvane vyakta karavAmAM kavi jozamAM AvI jAya che. A karuNa ghaTanAne kavie evI rIte varNavI che ke bhavabhUtinA uttararAmacaritanuM smaraNa thaI Ave che. cothA aMkamAM mAMtrika dvArA sutArAne rAkSasInA rUpamAM upasthita karavAnI ghaTanA rAjazekharanA kapUramaMjarIsaTTakanI yAda karAve che jemAM bhairavAnaMda kapUramaMjarIne snAnAdri vastramAM upasthita kare che. paraMtu rAmacandranuM A citraNa raMgamaMcanI maryAdAnuM ullaMghana kare che. tevI ja rIte pAMcamA aMkamAM harizcandra mAMsakhaMDa ApavAnI ghaTanA nAgAnandanATakanuM smaraNa karAve che jemAM zaMkhacUDane bacAvavA mATe jImUtavAhana garuDane potAno bali Ape che. - kavie potAnA "nAdarpaNa'nA siddhAnta "nATaka jIvanamAM sukha ane duHkha bannenuM pratibiMba hoya che ne darzAvavAno pUro prayatna karyo che. kavie nATakamAM eTalA badhAM padyonI racanA karI che ke nATyavyApAranA svAbhAvika pravAhamAM bAdhA pahoMce che. saMbhavataH A viSayamAM temanI A Adi kRti hatI tethI AvuM thayuM haze. A nATaka subhASito ane kahevatothI bharapUra che. teno sana 1913mAM ITAliyana bhASAmAM anuvAda thayo che. 1. jinaratnakoza, pR. 412, 460; nirNayasAgara presa, muMbaI, atre ane paurANika dvArA saMpAdita; satyavijaya jaina granthamAlAmAM muni mAnavijaya dvArA saMpAdita ane satya zrI harizcandra nRpati prabandha antargata aMkavibhAga dIdhA vinA prakAzita, amadAvAda, 1924; nATyadarpaNa : e kriTikala sTaDI, pR. 224 upara saMkSipta paricaya. Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa76 jaina kAvyasAhitya 2. nalavilAsa A nATakamAM sAta aMka che. tenI kathAvastuno paNa AdhAra mahAbhArata ja che. jaina sAhityamAM prApta nalakathA upara te bilakula Azrita nathI ane na to temAM sAMpradAyikatAnI jarA paNa gabdha che. mahAbhAratamAM nalakathAnA keTalAka evA prasaMgo che, jevA ke haMsa dvArA nalano saMdeza, kalino naLanA zarIramAM praveza ane pakSIo dvArA nalanA vastrAbhUSaNa laI javAM Adi, jemane raMgamaMca upara na dekhADI zakAya temane A nATakamAM parivartita karI raMgamaMcane anurUpa banAvyA che. kavie karelAM A parivartano maulika suMdaratAmAM vadhAro ja kare che. pratyeka aMkamAM kavinI pratibhA, uktavaicitrya jhaLake che. AmAM damayantInuM caritra mahAbhAratanI apekSAe adhika udAtta che. temAM keTalAya evA saMvAdo che je prekSako/pAThakone dravIbhUta karI de che. nala ane damayantInA viyoganA karuNa dazyathI koI paNa saMvedanazIla prekSaka dravita thayA vinA nahi rahe. A uttararAmacaritanI yAda apAve che. kavi rAmacandramAM bhAva abhivyakta karavAnI zakti kAlidAsa ane bhavabhUti samAna ja che. kavi varNano ane saMvAdo dvArA loko samakSa anokhAM dazyo khaDAM karI de che. svayaMvaranuM dazya ghaNuM ja prabhAvaka che ane ApaNane raghuvaMzanA chaThThA sarganI yAda apAve che. A nATakamAM aneka kahevato ane subhASito bharyAM paDyAM che. jema ke - susthe hRdi sudhAsiktaM, duHsthe viSamayaM jagat / vastu mirartha vA manaHsaMvapUta tataH che (pR.59) zaoNpi zirasa chinne durbanatu na tuti (pR.85) 1. jinaratnakoza, pR. 205; gAyakavADa orienTala sirIjha, 29, vaDodarA, 1926, tenI prastAvanA jovI. DaoN. suzIlakumAra Dee potAnA graMtha "hisTrI oNpha saMskRta liTarecara', pR. 465 upara AnA vize sahAnubhUtipUrvaka nathI lakhyuM; nATyadarpaNa : e kriTikala sTaDI, pR. 223 upara Ano saMkSipta paricaya Apyo che. Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya pa77 3. mallikAmakaranda AnI prastAvanAmAM Ane nATaka kahevAmAM AvyuM che paraMtu hakIkatamAM A prakaraNa che kemake enI kathA kAlpanika che. jo ke prakaraNamAM 10 aMko rAkhavAnuM vidhAna che paraMtu AmAM to kevaLa cha ja aMka che. rAmacandrasUrie potAnA nATyadarpaNamAM Ane prakaraNa kahyuM che. A kavinI anya racanA kaumudImitrANandanI jema ja A paNa sAmAjika nATaka che. nAyikA mallikA eka vidyAdhara kanyA hatI. navajAta zizunA rUpamAM te vRkSonI kuMjamAM paDI hatI. eka zeThe tene joI. zeThe tenuM pAlana karyuM. tenI AMgaLIomAM vainateyanI mahoravALI vIMTIo hatI ane vALamAM eka bhUrjapatra bAMdheluM hatuM. bhUrjapatramAM lakhyuM hatuM : "16 varSa pachI caitra vadI caudasanA divase huM tenA pati ane rakSakane mArIne tene baLapUrvaka upADI jaIza.' mallikA yuvatI banI. eka rAte kAmadevanA maMdiramAM te gaLe phAMso khAvA jAya che tyAre makaranda tene bacAve che. banne vacce prema thAya che ane vadhe che. mallikA makarandane potAnA banne kAnanAM AbhUSaNa Ape che. makarandane eka vakhata jugArIo pakaDe che. mallikAnA dharmapitA zeTha paisA ApI tene choDAve che. makaranda zeTha pAsethI jANI le che ke mallikAnA apaharaNano samaya AvI pahoMcyo che eTale te mallikAne bacAvavAno prayatna kare che paraMtu koI adaSTa zakti mallikAnuM apaharaNa karI jAya che (1-2 aMka). te vidyAdharalokamAM Ave che. tyAM eka rAjakumAra citrAMgada sAthe vivAha karavA InkAra karI de che. makaranda tyAM pahoMcI jAya che. mallikAnI mAtA tene joI kuddha thaI jAya che (aMka 3). makaranda nirAza thaI jAya che paraMtu tene eka popaTano bheTo thAya che je makarandanA sparzathI vaizravaNa nAmano manuSya banI jAya che. te potAnI vipattinI kathA kahe che. te daramyAna makaranda citrAMgadane maLe che ane citrAMgadanA mANaso tene pakaDI le che (aMka 4). makarandanA kAmamAM vaizravaNa ane tenI patnI manoramA madada karavAnI pratijJA kare che. mallikA makarandane potAnA daDha premanI vAta kare che ane pachI potAnI mAtAne ane citrAMgadane paNa (kapaTarUpe) (aMka 5). chaThThA aMkanA prAraMbhamAM vikhaMbhakamAM mallikA makarandane badale potAno prema ane anurAga citrAMgada pratye darzAve che je chalarUpe tenA manamAM vizvAsa utpanna 1. nATyadarpaNa : e kriTikala sTaDI, pR. 230mAM saMkSipta paricaya. Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyasAhitya kare che. A aMkamAM ApaNe joIe chIe ke eka gaMdhamUSikA tApasInI AjJAthI citrAMgada ane mallikAnA asala vivAha pahelAM eka bIjo vivAhotsava thAya che jemAM sAmAnya prathA anusAra mallikA ane yakSAdhirAjanA vivAhano abhinaya thAya che. mallikA ane yakSa vacceno vivAha sampanna thAya che paraMtu yakSAdhirAjanA rUpamAM svayaM makaranda hoya che. chevaTe te vivAhathI badhA rAjI thAya che ane nATakanI samApti AnandapUrvaka sumeLathI thAya che. nATakanA aMte mudrAlaMkAra dvArA kartAnuM nAma (rAmacandra) sUcavAyuM che. A eka zuddha prakaraNa che. 4. kaumudImitrANanda 578 A eka sAmAjika nATaka che. tene lekhake prakaraNa kahyuM che. temAM dasa aMka che. temAM kautukanagaravAsI dhanavAna zeTha jinasenano putra mitrANanda ane eka AzramanA kulapatinI dIkarI kaumudI vaccenA premanI kathAnuM varNana che. tene kaumudInATaka paNa kahe che. prathama aMkamAM mitrANanda potAnA mitra maitreya sAthe samudrayAtrAe nIkaLe che. rastAmAM varuNadvIpamAM temanuM vahANa tUTI jAya che. tyAM mitrANanda eka suMdara kanyAne jhUle jhUlatI dekhe che. banne ekabIjA pratye AkarSAya che. mitrANanda kulapati pAse Ave che. kulapati tenuM ghaNA snehathI svAgata kare che ane potAnI putrI kaumudI sAthe vivAha karavAno prastAva mUke che. A vakhate varuNa Ave che ane badhAM jAya che. bIjA aMkamAM mitrANanda varuNe vRkSamAM jaDI dIdhelA puruSanI rakSA kare che. te puruSa siddha hato. te mitrANandane divya hAra bheTa Ape che. trIjA aMkamAM mitrANanda ane kaumudI maLe che. kaumudI mitrANandanAM rUpayauvana ane divya hAranA kAraNe tenA upara pUrNa Asakta bane che ane mitrANandane potAnA pitA kulapati ane bIjAonuM rahasya batAvI de che; te rahasya e hatuM ke tenA pitA hakIkatamAM sAdhu na hatA, pratyeka vaNik jeNe kaumudI sAthe vivAha karelA tene vivAhagRhanI nIce DhAMkelA kUvAmAM dhakelI devAmAM Avato hato. eTale 1. jinaratnakoza, pR. 96; jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi.saM.1973; A nATakanA aMkonA saMkSipta paricaya mATe juo - nATyadarpaNa : e kriTikala sTaDI, pR. 225-227. Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya pa79 kaumudI mitrANandane tyAMthI potAnA pUrva patio pAsethI meLaveluM dhana laI laMkA bhAgI javAnuM ane potAnA pitA pAsethI sarpadaMzano maMtra zIkhI levAnuM kahe che. banneno vivAha thAya che. mitrANanda kulapati pAsethI sarpadaMzano maMtra zIkhI le che. kavi bhAvI ghaTanAone carthaka zloko dvArA sUcave che. cothA aMkamAM banne laMkAnI rAjadhAnI raMgazAlAmAM praveze che. nagaramAM pravezatAM ja mitrANandane cora tarIke pakaDavAmAM Ave che ane gadheDA upara besADI nagaramAM pheravavAmAM Ave che. tenuM zarIra raktacaMdanathI lepavAmAM Ave che. pAMcamAthI dasamA aMta sudhI AkhuM prakaraNa aneka alaukika vAtAvaraNa ane ghaTanAothI bhareluM che, A ghaTanAo ekabIjI sAthe zithilapaNe joDAyelI che. sAtamA aMkamAM eka vaNika putrI sumitrA sAthe bheTo thAya che. te makarandanI premikA banI jAya che. mitrANanda-kaumudI ane makaranda-sumitrA aneka ghaTanAcakra pAra karIne anta AnandapUrvaka rahe che. hAsyarasanI khoTane kavi pracura mAtrAmAM nirUpelA abhutarasathI pUrI karI de che. DaoN. kIthe A prakaraNanI AlocanAmAM kahyuM che ke A kRti pUrepUrI anATakIya che, temAM keTalAya kathAprasaMgone nATakarUpe gati karavAmAM AvyA che, pariNAme te Adhunika mUkanATaka (Pantomime) jevuM banI gayuM che. vadhArAmAM te kahe che ke A racanAmAM prekSakomAM addabhutarasa jAgrata karanArA aneka camatkAra sivAya bIjo koI prakArano rasa nathI. A ja rIte DaoN. Dee kahyuM che ke tenI kathA daMDInA dazakumAracarita jevI che ane lekhakane te rUpamAM lakhavAno prayatna karavo hato. nATakIya kRtinA rUpamAM temAM koI adhika tattva nathI ane sAhityika dRSTie paNa koI ullekhanIya vAta nathI. pazcAtkAlIna AnA jevAM prakaraNomAM nATakIya prasaMgonI apekSAe jaTila kathAnako ja vizeSa jovA maLe che. 5. raghuvilAsa A ATha aMkonuM nATaka che. temAM rAmanA vanavAsa ane sItAmilananI ghaTanA 1. e.bI.kItha, saMskRta DrAmA, pR. 258-259; gujarAtI anuvAda, bhAga 2, pR. 376 377. 2. su. ku. De, hisTrI opha saMskRta liTarecara, pR. 475-476 3. jinaratnakoza, pR. 326; A nATakanA aMkonA saMkSipta paricaya mATe juo - ke. eca. trivedI, nATyadarpaNa : e kriTikala sTaDI, pR. 228. Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 jaina kAvyasAhitya jaina rAmAyaNa anusAra varNavavAmAM AvI che. rAmacandrasUrinAM nATakomAM A evuM nATaka che jene nATyadarpaNamAM ghaNI vAra uddhata karavAmAM Avela che. prathama aMkamAM rAjA dazarathanA vacanapAlana mATe rAma, sItA ane lakSmaNa vanamAM jAya che. bIjA aMkamAM rAvaNa sItAnuM haraNa karI jAya che, sItAne bacAvavA jatAM jaTAyunuM mRtyu thAya che. trIjA aMkamAM rAmano karuNa vilApa, ane rAmano hanumAna-sugrIva sAthe paricaya nirUpAyo che. cothA aMkamAM rAvaNanI rAjadhAnInuM varNana, sItAne AkarSavAmAM rAvaNanI niSphaLatAnuM varNana che. pAMcamA aMkamAM vibhISaNa rAvaNane sAcI salAha Ape che paNa tenuM koI pariNAma AvatuM nathI. rAmano saMdeza laI dUta Ave che ane pAcho jAya che. chevaTe banne bAjuthI yuddha zarU thaI jAya che. chaThThA aMkamAM yuddhanuM vivaraNa che, rAvaNanI zaktithI lakSmaNa mUchita thaI jAya che, hanumAna vagere mUcha dUra karavA prayatno kare che. sAtamA aMkamAM maMdodarI vagere badhAM rAvaNane samajAve che paraMtu kaMI asara thatI nathI, rAvaNano rAma sAthe anna sudhI laDI levAno nizcaya. AThamA aMkamAM rAma-rAvaNa yuddhanuM varNana che. rAvaNa chaLathI sItAne tenA pitA janaka dvArA rAmanA mRtyunA samAcAra pahoMcADe che, sItA agnimAM kUdI paDavA taiyAra thAya che, hanumAna dvArA A khabara maLatAM ja rAma sItAne bacAvavA doDI jAya che. rAvaNanA maraNanI khabara nepathyamAMthI ApavAmAM Ave che. nATakano anta rAma-sItAnA sAnanda salinamAM Ave che. jAmbavatta attima zubhAzaMsA vAMcI saMbhaLAve che. A nATakamAM sItAnA apaharaNanI ghaTanA bIjI rIte nirUpAI che. rAvaNanuM veza badalIne rAma pAse AvavuM - A kavinuM nUtana nirmANa che ane ghaNuM rocaka tathA nATakIya che paraMtu lAMbAM lAMbAM padyonI bharamArathI vAtAvaraNanuM saundarya naSTa thayuM che ane kathAnA svAbhAvika pravAhamAM bAdhA AvI che. sItA khovAI javAthI rAme karelo vilApa kAlidAsanA vikramorvazIyanI yAda apAve che, te ghaNo ja hRdayadrAvaka che. nATakamAM divya tattvanI - rAkSasonI divya zaktinI - bharamAra che jene kautuhala vadhAravAmAM Avazyaka samajavAmAM AvI che. A nATakanuM saMkSipta rUpa "raghuvilAsanATakoddhAramAM maLe che. temAM gadya bhAgane choDI daIne kevaLa padyone rAkhyAM che ane A rIte nATaka aDadhuM thaI gayuM Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdyaya 581 6. nirbhayabhImavyAyoga A eka aMkanuM rUpaka che jene vyAyoga kahevAmAM Ave che. temAM mahAbhAratavarNita bakAsura vadhane kathAvastu banAvela che. temAM bhIma eka brAhmaNa yuvAnane rAkSasa bakanI cuMgAlamAMthI choDAve che ane pote potAnI jAtane bali tarIke rajU karI bakAsurano vadha kare che. A vyAyoga kavi bhAsanA madhyamavyAyoga jevo ja che. jo ke bannenA ghaTanAprasaMgo judA che paraMtu nAyaka bhIma bannemAM eka che. vadhya brAhmaNanI mAtA ane patnInuM karuNa krandana zrIharSanA nAgAnandanI yAda karAve che. A racanA ekadama saraLa ane prasAdapUrNa che. temAM jijJAsA ane kautUhala kramazaH vadhIne carama biMdue pahoMce che. temAM erisToTalanA siddhAnta saMkalanatrayanuM arthAt sthAnanI ekatA, samayanI ekatA ane ghaTanAnI ekatAnuM pUrepUruM pAlana thayuM che. 7. rohiNImRgAMka A rAmacandranuM anya eka prakaraNa che,te anupalabdha che. tene nATyadarpaNamAM be sthAne uddhata karavAmAM Avela che. prakaraNa hovAthI tenI kathAvastu kalpita ja che. teno viSaya rohiNI ane mRgAMkano praNayaprasaMga jaNAya che. 8. rAghavAkyudaya rAmanI kathA para AdhArita nATaka che, te anupalabdha che. rAmacandrasUrie potAnA nATyadarpaNamAM teno dasa vAra ullekha karyo che. bRhaTTippaNikAmAM kahyuM che ke A nATakamAM dasa aMko che. rAmanI kathA para AdhArita A ja kavinuM bIjuM nATaka raghuvilAsa paNa che paraMtu bannenA ghaTanAprasaMgo judA che. raghuvilAsamAM rAmanA vanavAsanI ane rAmanA sItAmilananI ghaTanA che to rAghavALyudayamAM sItAnA svayaMvaranI ghaTanA che. jaNAya che ke raghuvilAsa pahelAM rAghavAkyudayanI racanA thaI hatI kemake raghuvilAsanI prastAvanAmAM rAmacandranI pAMca uttama kRtiomAM teno ullekha Ave che. 1. jinaratnakoza, pR. 314; yazovijaya jaina granthamAlA, 19, vArANasI, vIra saM. 2437 2-3.nATyadarpaNa : e kriTikala sTaDI, pR. 232-233. Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 jaina kAvyasAhitya 9. yAdavALyudaya rAmacandrasUrinuM A nATaka paNa anupalabdha che paraMtu nATyadarpaNamAM teno ATha vAra ullekha thayo che. temAM mukhyapaNe kRSNanA jIvananI ghaTanAo varNavI che jemAM kaMsavadha ane jarAsaMdhavadha pachI kRSNanA rAjyAbhiSekano abhinaya che. raghuvilAsamAM rAmacandrasUrinI pAMca uttama kRtiomAM rAghavAkyudaya sAthe Ano paNa ullekha che. AmAM paNa 10 aMka hovAnuM jaNAya che. nATakakAre aMtima padyamAM mudrAlaMkAra dvArA potAnA nAmano nirdeza karyo che. 10. vanamAlA rAmacandrasUrikRta A eka nATikAra che. A racanA paNa maLatI nathI. nATyadarpaNamAM te eka vAra uddhata che. temAM rAjA (saMbhavataH nala) ane damayantIno saMvAda che jemAM damayantI nala upara anya nArImAM Asakta hovAno AkSepa karI kuddha thAya che. saMbhavataH A nATikAmAM nala ane nAyikA vanamAlA vaccenA premavyApAranuM varNana che. nAyaka nala che. nATikAnA lakSaNa anusAra ahIM nAyaka gupta rUpe nAyikAne prema kare che. jayeSTha rANI roSa pragaTa kare che ane bAdhAo upasthita kare che paraMtu atte nAyaka-nAyikAnA vivAha mATe saMmata thAya che. candralekhAvijayaprakaraNa A racanA hemacandranA bIjA eka ziSya devacandranI che. temAM pAMca aMka kumAravihAranA mUlanAyaka pArzvanAtha samIpa sthApavAmAM AvelA ajitanAthanA maMdiramAM vasantotsava upara kumArapAlanI pariSadanA vinodArthe A nATaka bhajavAyuM 1. ejana, pR. 233 2. nATyadarpaNa, pR. 115; jinaratnakoza, pR. 341; nATyadarpaNa : e kriTikala sTaDI, pR. 233 3. jinaratnakoza, pR. 120; ahIM tenA kartAdevacandrane hemacandrAcAryanA guru gaNyA che, te khoTuM che. A devacandra hemacandrAcAryanA ziSya hatA. hemacandranA gurunuM nAma devacandrasUri hatuM. Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdyaya pa83 hatuM. A nATakamAM sapAdalakSa yA zAkazmarI (Adhunika sAMbhara, rAjasthAna)nA rAjA arNorAja upara kumArapAlanA vijayanuM ane arNorAjanI bena sAthe kumArapAlanA vivAhanuM varNana che. A prakaraNanI nAyikA candralekhA eka vidyAdharI che. kartA ane racanAkALa - A nATakanA kartA hemacandrAcAryanA ziSya devacandra che. tenI racanAmAM temaNe zeSa bhaTTArakanI madada lIdhI hatI. temanI bIjI racanA mAnamudrAbhaMjana nATaka che je sanaskumAra cakravartI ane vilAsavatIne laIne racAyuM che paraMtu te upalabdha nathI. prabuddharauhiNeya A cha aMkonuM nATaka che. temAM bhagavAna mahAvIranA samakAlika rAjagRhanareza zreNikanA rAjyakALanA prasiddha cora rauhiNeyanA prabuddha thavAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. tenI racanA pAcandranA putro vyApAraziromaNi be bhAIo yazovara ane ajayapAlanI vinaMtIthI karavAmAM AvI hatI ane lagabhaga vi.saM.12pa7mAM A nATaka temaNe nirmANa karAvelA jAloranA AdIzvara jinAlayanA yAtrotsava upara bhajavAyuM hatuM. hemacandra potAnA yogazAstramAM rauhiNeyanI kathA daSTAnta tarIke ApI che. kartA ane racanAkALa - AnA kartA prasiddha tArkika devasUri (vi.saM.1226mAM svargavAsa) sattAnIya jayaprabhasUrinA ziSya rAmabhadra che. temanA vize vizeSa mAhitI maLatI nathI. 1. jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa, pR. 280 2. ejana; jinaratnakoza, pR. 309 3. jaina AtmAnanda sabhA, saMkhyA 50, bhAvanagara, vi.saM. 1974; jinaratnakoza, pR. 265; e.bI.kItha, saMskRta prAmA, laMDana, 1954, pR. 229-260, Ano gujarAtI anuvAda "saMskRta nATaka', bhAga 2, pR. 277-78mAM che. 4. Ano paricaya "jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa pR. 325mAM Apyo che. Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 jaina kAvyasAhitya draupadIsvayaMvara A saMskRta nATaka be aMkanuM che. gujarAtanareza 'abhinava siddharAja biradadhArI mahArAja bhImadeva bIjAnI (vi.saM.1235-98) AjJAnusAra tripuruSadevanI samakSa vasaMtotsava vakhate bhajavAyuM hatuM. tenA abhinayathI rAjadhAnI aNahilapuranI prajA bahu ja khuza thaI hatI. A vAta nATakanA prAraMbhamAM sUtradhAranA kathanathI jANavA maLe che. temAM evA keTalAka zloko racavAmAM AvyA che ke jemane padazaH vibhakta karIne aneka pAtro dvArA bolAvavAmAM AvyA che. kartA ane racanAkAla- AnA kartA mahAkavi zrIpAlanA pautra ane siddhapAlanA putra mahAkavi vijayapAla che. kartAnI anya koI kRti maLI nathI. anya ullekhothI jANavA maLe che ke kavinuM kuLa ghaNuM pratiSThita ane sarasvatIbhakta hatuM. kavinA pitA ane pitAmaha rAjakavi hatA. te prAgvATa (poravADa) vaizya tathA zvetAmbara saMpradAyanA jaina hatA. temanA kuTuMbe aNahilapuramAM svataMtra jaina maMdira ane upAzrayanuM nirmANa karAvyuM hatuM. nATakamAM kartAne mahAkavi kahevAmAM AvyA che. te uparathI jaNAya che ke kavie A kRti uparAMta bIjI keTalIka kRtionuM sarjana karyuM hatuM je kAM to nAza pAmI gaI che kAM to koI granthabhaMDAromAM prakAzanI pratIkSA karI rahI che. A nATakamAM vijayapAlanA pitAnuM nAma siddhapAla ApyuM che. te paNa mahAkavi hatA. jo ke temanI koI kRti Aja sudhI maLI nathI paraMtu zArthIkAvya, sUktamuktAvalI, sumatinAthacaritra, kumArapAlapratibodha Adi saMskRta-prAkRta kRtionA kartA somaprabhasUrie ukta aMtima be kRtionI prazastiomAM siddhapAlano ullekha karyo che. te banne kRtionuM sarjana temaNe siddhapAle nirmANa karAvelA upAzrayamAM rahIne karyuM hatuM. kumArapAlapratibodhamAM becAra sthAnoe siddhapAlano ullekha che ane eka sthAne lakhyuM che ke : kaiyAvi nivaniyutto kahai kahaM siddhapAlakaI / (vApi tRtiyu: vAghati thI siddhapatrivavi) kumArapAlapratibodhamAM ukta kavie racelAM keTalAMka padyo sivAya bIjI koI kRti maLI nathI. siddhapAlanA pitA zrIpAla hatA. te potAnA samayanA prasiddha mahAkavi hatA. 1. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, 1918, saMpAdaka - muni jinavijayajI. 2. bhUmikA, pR. 1-7 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdyaya pa8pa somaprabhAcArye temanuM yazogAna sumatinAthacaritra tathA kumArapAlapratibodhanI aMtima prazastiomAM karyuM che. gurjaranareza siddharAja jayasiMhanA te bAlamitra hatA. moharAjaparAjaya A nATakanA zIrSakano artha che - moha arthAt ajJAna upara vijaya. A nATakamAM pAMca aMko che. temAM gujarAtanA caulukya rAjA kumArapAle AcArya hemacandranA upadezathI jainadharmano svIkAra karavo, prANIonI hiMsAne aMTakAvavI tathA adatta mRtadhanApaharaNano tyAga karavo vagerenuM citraNa che. A nATaka prAcIna kALanA jaina rUpakano (Allegory) sAro namUno che. viSayavastu ane abhinayanI daSTie A nATaka madhyayugIna yuropanA khristI nATako samAna lAge che. saMskRta sAhityamAM AvAM bIjAM nATako paNa che jemAM ullekhanIya che caMdela rAjA kIrtivarmAnA rAjyamAM (I.sa.1065) kRSNamitre raceluM "prabodhacandrodaya' nATaka. prabodhacandrodaya moharAjaparAjaya karatAM so varSa pahelAM racAyuM hatuM. evuM jaNAya che ke A nATaka ajayapAlanA rAjyakALamAM (I.sa. 117477) lakhAyuM hatuM ane thArApadra (Adhunika tharAda, banAsakAMThA)mAM banAvAyela kumArapAlanA maMdira kumAravihAramAM mahAvIranI rathayAtrAnA mahotsavamAM bhajavAyuM hatuM. A nATakamAM rAjA, vidUSaka ane AcArya hemacandra sivAya bAkInAM badhAM pAtro bhAvAtmaka - puNyAtmaka ane pApAtmaka vastuonAM rUpako che. pakSa-vipakSanAM pAtronAM nAma nIce mujaba che : pakSa : rAjA - vivekacandra, dUta - jJAnadarpaNa, jyotiSI - gurUpadeza, maMtrI - puNyaketu, sipAhI - dharmakuMjara, rANI - zAnti, putrI (rAjakumArI) - kRpAsundarI, mAsI - zAntisundarI, kUpa - sadAgama, nadI - dharmacintA, udyAna - dharma, vRkSa - dama, ghaTa - dhyAna, sakhI - samatA, kavaca - yogazAstra, guTikA - vItarAgastuti. 1. gAyakavADa orienTala sirIjha, kramAMka 9, vaDodarA, 1918; vistArabhayathI ahIM teno sAra Apavo zakya nathI. Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 jaina kAvyasAhitya vipakSa : rAjA - moharAja, rANI - rAjayazrI, sakhI - raudratA, kumArapAlanI rANI - kIrtimaMjarI ane sALo - pratApa. A nATakamAM aneka guNo che. sauprathama to saraLa saMskRtamAM racAyuM che. temAM e jAtanI kRtrimatA nathI je ADaMbarapUrNa anya nATakone dUSita karI de che. temAM ApaNane kumArapAlakAlIna jainadharmanI vividha gatividhionuM vizada citraNa maLe che jenuM samarthana gujarAtanA zilAlekho ane anya sAdhano kare che. jinamaMDanagaNie potAnA kumArapAlaprabaMdhamAM (saM. 1492) A rUpakanI kathAvastuno saMkSepa Apyo che ane darzAvyuM che ke kRpAsundarI sAthe kumArapAlano vivAha saM. 1216mAM thayo hato arthAt te divase kumArapAle pragaTapaNe jainadharma aMgIkAra karyo hato. A nATakamAM jugAranA aneka prakAra tathA prANIvadha upara bhAra mUkanArA aneka matono ullekha maLe che. A nATakanI prAkRta bhASA hemacandranA prAkRta vyAkaraNanA niyamothI prabhAvita che. temAM mAgadhI tathA jaina mahArASTrano prayoga thayo che. kartA ane racanAkAla - A nATakanA kartAe potAno paricaya sUtradhAranA mukhe Apyo che. te mujaba temanuM nAma yazapAla kavi che. te moDhavaMzanA (moDhavaNika) maMtrI dhanadeva ane mAtA rukamiNIno putra hato. te cakravartI ajayadevanA caraNasarojano haMsa hato. cakravartI ajayadeva caulukya ajayapAla ja che, te kumArapAlano uttarAdhikArI hato. A ajayadeve I.sa. 1229-32 sudhI rAjaya karyuM hatuM. nATakanA aMte lakhyuM che : "ndriya patnavivAM moharanArano nAma naTim ' saMbhava che ke yazapAla ukta rAjAnA maMtrI yA zAsaka rahyA hoya. A nATakanI racanAno kALa ukta rAjAno rAjyakALa mAnI zakAya. 1. kRpAsundaryAH saM. 1216 mArgasudi dvitIyA dine pANi jagrAha zrIkumArapAla mahIpAla: shriimrhddevtaasmkssm| 2. zrImoDhavaMzAvataMsena zrIajayadevacakravarticaraNarAjIvarAjahaMsena maMtridhanadevatanujanmanA rukmiNI kukSilAlitena......paramArhatena yaza:pAlakavinA vinirmitaM moharAjaparAjayo nAma nATakam / Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya 587 mudritakumudacandra A nATakamAM pAMca aMka che. kathAvastu bahu laghu che, te pAMcamA aMkanI samAptinI kaMIka pahelAM sUcavavAmAM AvI che, te mujaba tArkika devasUrie koI digambara muni kumudacandrane siddharAja jayasiMhanA darabAramAM strImuktisiddhi viSaya upara vAdamAM harAvyA hatA, e A nATakamAM darzAvavAmAM AvyuM che. strImuktinI vAta to 11-13mI sadInA jaina nyAyagranthomAM khaMDanamaMDananA rUpamAM Ave che. digaMbara prabhAcandrAcArye potAnI be kRtiomAM - nyAyakumudacandra ane prameyakamalamArtaDamAM - strImuktinuM khaMDana karyuM che ane tenuM maMDana vAdidevasUrie syAdvAdaratnAkara nAmanI kRtimAM karyuM che. syAdvAdaratnAkara ane prabhAcandranI kRtionI viSayavastunI tulanA karyA pachI ema kahI zakAya ke prakaraNono krama ane pUrvapakSa ane uttarapakSanI sthApanAnI paddhatimAM syAdvAdaratnAkara nyAyakumudacandranI bahu ja samIpa che ane kyAMka kyAMka to banne kRtiomAM eTaluM badhuM zabdasAmya che ke banne kRtionI pAThazuddhi karavAmAM ekabIjAno mUla pratinI jema upayoga karI zakAya che. prastuta nATakamAM strImuktinA pakSa-vipakSamAM kaMI na kahetAM prekSakonI samakSa 10-15 miniTano kevaLa zAbdika abhinaya ja rajU karavAmAM Avyo che. te pahelAMnA aMkomAM ukta vivAdanI bhUmikA mAtra che, temAM darzAvavAmAM AvyuM che ke be saMpradAyanA loko ekabIjAne lAMchita karavAmAM kevo rasa letA hatA ane rAjavarga kevI rIte be pakSonuM samarthana karavAmAM AnaMda leto hato. A kAryamAM lAMcaruzavatanI paNa AzaMkA karavAmAM AvI che tathA daivI prayogo paNa karavAmAM AvyA che jema ke nATakanA aMte vajArgalA yoginIno AviSkAra. 1. yazovijaya jaina granthamAlA, kramAMka 8, kAzI, vIra saM. 2432 2. dhyAnamAM rahe ke nyAyakumudacandra ATalI mahattvapUrNa kRti hovA chatAM paNa tenI prAcIna hastaprato ochI maLe che. anumAna che ke ukta viSayanuM rocaka ane AlaMkArika zailImAM pratipAdana karanArA nUtana grantha syAdvAdaratnAkaranA prabhAvanA kAraNe tenAM vAcana-pAThanaprasAra ruddha thaI gayAM haze. A rokAI gayelA pracAra-prasArane sAMpradAyika Savaza vyaktivizeSanA parAjayanA rUpamAM rajU karavAnI daSTie mudritakumudacandranA nAmakaraNane samajI zakAya. Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 jaina kAvyasAhitya A nATakamAM jayasiMhane nirNAyakanI bhUmikA adA karato dekhADyo che. A nATakanI ghaTanAne keTalAka vidvAnoe prabhAvaka carita ane prabandhacintAmaNimAM ApavAmAM AvelAM varNanone AdhAre aitihAsika mAnI che paraMtu tenI aitihAsikatAmAM sauthI moTI bAdhA e che ke te ghaTanAmAM vAdI tarIke cItaravAmAM Avela digaMbarAcArya kumudacandra koNa hatA tenI bhALa Aja sudhI maLI zakI nathI. vAdidevasUrinA samayamAM arthAtu vi.saM.1143-1226 vacce digaMbara saMpradAyamAM A nAmanA tathAkathita caturAzItivivAdavijayI vAdIndra kumudacandranuM nAma ja maLatuM nathI. nATakanI kathAvastu - ghaTanA bhale ne vAstavika na hoya paraMtu A nATaka tatkAlIna dhArmika, sAmAjika ane rAjakIya sthitinI manovaijJAnika pRSThabhUmine rajU karavAmAM saphaLa rahyuM che. tenA dvArA te samayanI dhArmika spardhAo, dharmAcAryonI pArasparika asahiSNutA, rAjAno svadezajanmA pratye pakSapAta ane tenA vijayane jovAnI utkaMThA vagere mAnavasvabhAva upara Azrita vAto che. A nATakanI bhajavaNI kayA prasaMge thaI hatI tenI mAhitI ApavAmAM AvI nathI. paraMtu nATaka kutUhalavardhaka sAruM sAhityika sarjana che. kartA ane racanAkAla - A nATakanA rtA dhakaTakuLanA zeTha dhanadevanA pautra tathA pAcandranA putra kavi yazazcandra che. temaNe sapAdalakSa dezamAM koI zAkazmarI (vartamAna sAMbhara) rAjA pAsethI ammunnati prApta karI hatI. temanA pitAmaha zAkaMbharInarezanA rAjazeTha hatA. yazazcandra aneka prabandhonI racanA karI hatI, evuM nIcenA zlokamAMthI jANavA maLe che : kartA'nekaprabandhAnAmatra prakaraNe kaviH / AnandakAvyamudrAsu yazazcandra iti zrutaH // temanuM "rAjImatIprabodha' nAmanuM eka nATaka maLe che. bAkInI racanAonI koI mAhitI maLatI nathI. 1. jinaratnakoza, pR. 331. Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya dharmAbhyudaya A ekAMkI nATaka che. temAM rAjarSi dazArNabhadranA jIvanano ghaTanAprasaMga varNavAyo che. prastAvanAmAM sUcita karyA mujaba A nATaka pArzvanAthanA maMdiramAM bhajavAyuM hatuM. tenA kartA eka jaina sAdhu medhaprabhAcArya che, temanA vize kaMI jANavA maLatuM nathI. ghaNuM karIne te gujarAtanA hatA kAraNa ke A nATakanI hastaprato gujarAtamAM ja maLI che. teno racanAkAla jJAta nathI paraMtu pATaNanA saMghabhaMDA2mAM eka tADapatrIya prati che jeno lekhanasamaya vi.saM.1273 che. tethI tenA pahelAM A nATakanI racanA avazya thaI che. 589 tene 'chAyAnATyaprabaMdha' paNa kahevAmAM Avela che ane raMgamaMca upara te bhajavAyuM hovAnA spaSTa nirdezo ApavAmAM Avela che, jema ke 'jyAre rAjA sAdhu thaI javAno vicAra vyakta kare tyAre yavanikAnI aMdaranI bAju sAdhunA vezamAM eka pUtaLuM besADI devAmAM Ave' (yavaniAntarAt tivezadhArI putrastatra sthApanIyaH, pR.15). saMskRta rUpako ane uparUpakonI sUcImAM chAyAnATakano koI ullekha nathI, tethI tenuM svarUpa kevuM hovuM joIe e ApaNe jANatA nathI. aMgrejImAM chAyAnATakane 'zeDo ple' kahevAmAM Ave che. ahIM ukta prakAranA nATakothI kavi zuM kahevA mAMge che e samajAtuM nathI. gujarAtImAM A prakAranuM eka nATaka subhaTakRta dUtAMgada ane bIjuM eka ajJAta kavie raceluM 'zamAmRta' che. zamAmRta neminAthanA jIvana upara AdhArita A bIjuM ekAMkI chAyAnATaka che. tenI prastAvanAmAM kahevAmAM AvyuM che : 'mAvata: zrIneminAthasya yAtrAmahotsave vidvadbhiH sabhAsadbhirAdiSTo'smi yathA zrIneminAthasya zamAmRtaM nAma chAyAnATakamabhinayasveti' (pR.1). 1. jaina AtmAnanda sabhA, kramAMka 61, bhAvanagara, vi.saM.1975; teno jarmana anuvAda jheDa.DI.ema.jI., bhAga 75, pR. 69 vageremAM ane Indische Shatten-theatermAM pR. 48vageremAM thayo che; jinaratnakoza, pR. 195; kItha, saMskRta DrAmA, pR. 55 ane 269. 2. jinaratnakoza, pR. 378; jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi.saM.1979mAM prakAzita. Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa90 jaina kAvyasAhitya AnA kartAnuM nAma ratnasiMha ApyuM che. kartAe potAno samaya ane paricaya nathI Apyo paraMtu saMbhava che ke te neminAthacarita upara AdhArita 48 padyonA samasyApUrtikAvya "prANapriya'nA kartA hoya. chAyAnATakonI A keTalIka racanAo jovAthI ApaNe eTaluM to kahI zakIe chIe ke saMskRtanAM chAyAnATako saMkSipta ane saraLa ekAMkI racanAo hatI. banne racanAomAM gadyapadyano prayoga che paraMtu dharmAbhyadayamAM padyathI ghaNuM vadhAre gadya che. temanAM keTalAMka pAtro pAse prAkRtamAM paNa saMvAda karAvavAmAM AvyA che. sAhityamAM chAyAnATaka kahevAtI zailI apekSAkRta pAchaLanI che kAraNa ke nATyazAstranA granthomAM teno kyAMya ullekha nathI thayo. A nATakomAM pUtaLIno prayoga e vAtanuM sUcana kare che ke saMskRta nATakanA vikAsamAM kaThapUtaLInAM chAyAnATakono paNa hAtha che. 1 hammIramadamardana A nATakanuM saMskRta sAhityamAM potAnuM AgavuM sthAna che. paurANika ghaTanAo para lakhAyelAM saMskRta nATako to bahu maLyAM che paraMtu temAM aitihAsika nATako to gaNyAgAMThyAM che ane temAMya samakAlIna ghaTanAonuM citraNa karanArAM to che ja nahi, paraMtu saubhAgyathI hammIramadamardananI racanA samakAlika ghaTanA upara thaI temAM gujarAtanA vAghelAvaMzI rAjA viradhavala ane tenA maMtrI vastupAle musalamAnonA AkramaNane kevI rIte khALyuM enuM citraNa che. nATakanA zIrSakamAM Avato hammIra arabI zabda che. te amIranuM apabhraMza rUpa che. teno artha te bhASAmAM "eka saradAra' thAya che. ahIM te dilhInA sulatAna mATe prayojAyo che. A sulatAnane nATakamAM kyAMka kyAMka milaThThI kAra paNa kahevAmAM Avela che. 1. mahAmAtya vastupAla kA sAhityamaMDala, pR. 166 2. jinaratnakoza, pR. 4pa9; gAyakavADa prAcya granthamAlA, kramAMka 10, vaDodarA, 1920. Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya A nATakanA hammIra ane nayacandrasUriracita pazcAtkAlIna hammIramahAkAvyanA hammIrane eka gaNavAnI bhUla na karavI joIe kAraNa ke A mahAkavya to mevADanA cauhANa rAjA hammIranA ItihAsa sAthe saMbaMdha dharAve che ane prastuta nATakathI 200 varSa pachInI kRti che. 591 A nATakamAM pAMca aMka che. vastupAlanA putra jayantasiMhanI vinaMtIthI khaMbhAtamAM bhImezvaranA yAtrAmahotsavamAM te bhajavAyuM hatuM. A nATakanuM ghaTanAsthaLa khaMbhAtanI AsapAsa AveluM che. turuSka hammIra tathA yAdava rAjA siMhaNa ane lATadezanA keTalAka saradAra khaMbhAta upara AkramaNa karavA IcchatA hatA. vIradhavalanA maMtrI vastupAla mAravADanA rAjA, surASTranA saradAra ane lATanA keTalAka saradAro sAthe sAmano kare che. guptacaro dvArA zatrudalamAM phUTa paDAvavAmAM Ave che. yuddhasthaLanuM varNana raMgamaMca upara dUtonA saMvAda dvArA rajU karavAmAM Ave che. dUtaprayoga dvArA sthAnIya zatruone meLavIne vastupAla dUto vaDe ja turu senAmAM aMdhAdhUMdhI, nAsabhAga macAvI de che. ante potAnI raNanItinA kAraNe te zatruone bhagADI mUke che. rAjA vIradhavalane tethI nirAzA thAya che kAraNa ke te potAnA zatruone keda na karI zakyA, paraMtu te potAnA maMtrInI raNanItinuM ullaMghana karavAmAM lAcAra hato. nATakanA aMtamAM milacchIkArane bAdhya thaIne vIradhavala sAthe saMdhi karato darzAvyo che. AmAM pAtrone ApavAmAM AvelAM nAma tatkAlIna ItihAsathI oLakhAI gayAM che. A nATaka uttaramadhyayugIna racanA hovAthI atyanta alaMkArabahula che ane tenI zailI kRtrima che. to paNa saMvAdo joradAra che, kavitAo manohAriNI che ane upamAothI alaMkRta che. vastupAla, tejapAla ane vIradhavalanuM caritracitraNa sAruM karavAmAM AvyuM che ane jIvanta che. pAMcamA aMkamAM vIradhavalanuM naravimAnamAM besIne aneka sthAno jotAM jotAM pAchAM pharavAnuM varNana e kavino kAlpanika kSetramAM vicaraNa karavAno prayAsa che. AkhA nATakamAM kevaLa eka ja strIpAtra che ane te che rANI jayataladevI (vIradhavalanI rANI). kavino dAvo che ke prastuta nATakamAM 1. 'zrImInezvarasya yAtrAyAM zrImatA nayantasiMhena samAviSTo'smi mapi prabaMdhananetum' ItyAdi, pR. 1. Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa92 jena kAvyasAhitya nava rasonuM Alekhana thayuM che. saMbhava che ke strIpAtra vinA zRMgArika bhAvanI khoTa hatI eTale tene pUrI karavA mATe jayataladevIne dAkhala karavAmAM AvyA. jo ApaNe tene nATakanI nAyikA samajIe to vIradhavalane nATakanA mukhya nAyaka mAnavA paDe ane nATakakAre saMbhavataH e svIkArIne attamAM varadhavala pAse bharatavAkya bolAvaDAvyuM che. bIjI rIte vicAratAM nATakanuM mukhya pAtra vastupAla lAge che kAraNa ke tenA mahAna vyaktitvathI badhI ghaTanAo chavAI gaI che. mudrArAkSasamAM cANakyanI jema A nATakamAM vastupAlane citrita karavAno prayatna jaNAya che. kartA ane racanAkAla- A nATakanA lekhaka jayasiMhasUri che. te vIrasiMhasUrinA ziSya tathA bharUcanA munisuvratanAtha caityanA adhiSThAtA hatA. A nATakanA kartA jayasiMhasUri ane dvitIya jayasiMhasUrine eka mAnavAnI bhUla na karavI joIe kAraNa ke dvitIya jayasiMhasUri kRSNarSigacchanA AcArya tathA mahendrasUrinA ziSya hatA, temaNe saM. 1308mAM kumArapAlacaritanI racanA karI hatI. nATakakAra A kRtimAM vastupAla-tejapAlanA dAnakAryothI prabhAvita jaNAya che. temaNe vastupAlanA putranI vinaMtIthI A nATakanI racanA karI hatI. A nATakanI racanA vi.saM.1279 arthAt jayantasiMhanA rAjyapAlatvanI prAraMbhatithi ane jesalameranA bhaMDAramAM surakSita tADapatrIya pratinI lekhanatithi vi.saM.1286 vaccenA samayagALAmAM koI samaye thaI haze.' jayasiMhasUrinI bIjI kRti 77 padyomAM racAyelI vastupAla-tejapAla prazasti karuNAvajAyudha A ekAMkI nATaka che. tenI kathAvastumAM vajAyudha cakravartIne bAja pakSIne potAnuM mAMsa ApIne kabUtaranI rakSA karatA darzAvyA che. tenI racanA varadhavalanA 1. mahAmAtya vastupAla kA sAhityamaMDala aura saMskRta sAhitya meM usakI dena, pR. 109. 2. jinaratnakoza, pR. 68; jaina AtmAnanda sabhA, kramAMka pa6, bhAvanagara, vi.saM.1973; Ano gujarAtI anuvAda amadAvAdathI vi.saM.1943mAM prakAzita. Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya pa93 mahAmAtya vastupAlanI vinaMtIthI zatruMjaya tIrtha upara RSabhadevanA utsavamAM bhajavavA mATe karavAmAM AvI hatI. A nATakanI kathAno nAyaka vajAyudha cakravartI pUrvabhavamAM zAntinAthano jIva hato. te bhavamAM tenI dayAlutA ane dharmiSThatAnI parIkSA be devoe kabUtara ane bAjanuM rUpa dhAraNa karIne karI hatI. jainetara sAhityamAM paNa A kathA rUpAntare maLe che, jema ke mahAbhAratanA zAntiparvamAM zibi ane kabUtaranI kathA ane bauddha jAtaka kramAMka 499nI kathA. A kathA jaina kathAgranthomAM sauprathama saMghadAsagapaNanI (lagabhaga I.sa.500) vasudevahiMDInA 21mA laMbhakamAM ane pachIthI aneka jaina purANomAM maLe che. A nATaka moharAjaparAjaya, prabuddharauhiNeya ane dharmAbhyadayanI jema ja jainadharmanA pracAra mATe jainapriya kathAnakane laIne racavAmAM AvyuM che. teno adhikAMza rAjA ane temanA maMtrI vacce temaja rAjA ane bAja pakSI vacce thayelA dhArmika vAdavivAdanA rUpamAM che. kyAreka kyAreka vidUSakanI hAsyoktiothI vAtAvaraNamAM sajIvatA AvI jAya che paraMtu ekaMdare nATakamAM abhinaya ocho che. saMvAdanI apekSAe kavitAo adhika che. A laghu nATakamAM 137 padyo Ave che. keTalAMka padyo dhyAna ApavA jevAM che. vidUSaka paralokanA astitvamAM saMdeha kare che to rAjA udAharaNa dvArA samAdhAna kare che : karasthamapyevamamI kRSIvalAH kSipanti bIjaM pRthupaMkasaMkaTe / vayasya kenApi kathaM vilokitaH samasti nAstItyathavA phalodayaH // 50 // kartA ane racanAkALa - A nATakanA kartA mahAkavi bAlacandrasUri che. temano vistRta paricaya temanI anya vasantavilAsa mahAkAvya nAmanI aitihAsika kRtinA prasaMgamAM ApI dIdho che.' dakSiNa bhAratanA keTalAka jaina kavioe paNa saMskRtamAM dazyakAvyo racyAM che. temAM vadhAre to nahi paraMtu kevaLa 4-5 ja kRtio prakAzamAM AvI che jemAMthI cAranA kartA che kavi hastimalla ane ekanA kartA che temanA ja vaMzaja brahmadevasUri. nATakakAra haslimala ane temano samaya - dAkSiNAtya jaina kaviomAM saMskRta nATakakAra tarIke kavi hastimallanuM vizeSa sthAna che. hastimalla vatsagotrI dakSiNI brAhmaNa hatA. temanA pitAnuM nAma govindabhaTTa hatuM. te temano pAMcamo putra hatA. 1. A bhAganuM pR. 408 juo. Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 jaina kAvyasAhitya temanA bAkInA pAMca bhAIo zrIkumAra, satyavAkya, devavallabha, udayabhUSaNa ane vardhamAna paNa kavio hatA paraMtu ApaNe temanAthI prAya: aparicita chIe. hatimallanAM birudo hatAM sarasvatI svayaMvaravallabha, mahAkavitalaja ane sUktiratnAkara. rAjAvalakathAnA kartAe kavine ubhayabhASAkavicakravartI kahyA che. hatimalla pote gRhastha hatA. temanA vaMzaja brahmasUrie potAnA pratiSThAsAroddhAramAM kavinA putrapautrAdinuM varNana karyuM che ane temanuM nivAsasthAna guDipattana (tAMjoranuM dIpaguDi) darzAvyuM che. hastimallanuM mULa asala nAma zuM hatuM, enI jANa nathI. A biruda temane pAMDya rAjA taraphathI maLyuM hatuM. pAMDya rAjAno ullekha kavie keTalAMya sthAne karyo che paraMtu te pAMDya rAjA koNa hatA ane temanI rAjadhAnI kyAM hatI eno ullekha kyAMya maLato nathI. haslimallano samaya karnATakakavicaritranA kartA Ara. narasiMharAcArya I.sa. 1290 arthAta vi.saM.1348 nizcita karyo che. sva. 5. jugalakizora munnAra brahmasUrine vikramanI 15mI zatAbdInA vidvAna mAne che, ane hatimalla temanA pitAmahanA pitAmaha hatA, tethI 100 varSa pahelAMno hastImallano samaya caudamI zatAbdI anumAna dvArA nizcita karI zakAya. hastimallanA cAra nATako prakAzita thayAM che. te cAra che - aMjanApavanaMjaya, subhadrAnATikA, vikrAntakaurava ane maithilIkalyANa (troTaka). temaNe racelAM bIjAM cAra nATakono ullekha mAtra maLe che. A nATako che - udayanarAja, bharatarAja, arjunarAja ane meghezvara. anya eka racanA "pratiSThAtilakano paNa ullekha maLe che ane saMbhavataH tenI hastaprata ArAnA siddhAntabhavanamAM che. temaNe kannaDa bhASAmAM racelA AdipurANa (purucarita) ane zrIpurANa be grantho paNa maLe che.' ahIM ukta kavie racelAM cAra nATakono paricaya ApIe chIe. 1. vizeSa paricaya mATe juo "aMjanApavanaMjaya' (mANikacandra digaMbara jaina granthamAlA, muMbaI)nI aMgrejI prastAvanA, pR. 5-14 tathA hindI prastAvanA, pR. 63-68. Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAdbhaya pa95 aMjanApavanaMjaya A nATakamAM 7 aMka che. temAM vidyAdhara rAjakumArI aMjanAno svayaMvara, rAjakumAra pavanaMjaya sAthe vivAha ane temanA putra hanumAnano janma - A ghaTanAprasaMgo varNavavAmAM AvyA che. aMjanA-pavanaMjayanuM aneka utAra-caDhAvathI bhareluM carita jaina sAhityamAM sArI rIte jANItuM che. vimalasUrinA paumacariyanA 15-18 udezaka ane raviNanA padmapurANa tathA svayambhanA paumacarikanI saMdhi 18-19 A caritano AdhAra che paraMtu nATakakAre temAM Avazyaka parivartano karyA che. svayaMvaranI yojanA kavinI potAnI kalpanA che. pUrva caritomAM vivAhanA pahelAM pavanaMjaya aMjanAthI virakta hato paraMtu ahIM tenAthI ekadama UlaTuM che, moTuM parivartana che. raMgamaMca upara na darzAvavA lAyaka anya ghaTanAo jevI ke zizu hanumAnanuM vimAnamAMthI paDI javuM ane zilAnA cUrecUrA thaI javA vagere AmAM nathI darzAvavAmAM AvI. nATakamAM kathopakathanazailI sArI che paraMtu kyAMka kyAMka nAyaka ane vidUSakanA kathana lAMbA ane samAsabahula thaI gayAM che. A nATakanA rUpamAM mahAkAvya hoya evuM lAge che. Ane raMgamaMca upara bhajavavuM kaThina che. chaMdonI yojanAmAM, dazyAvalI upasthita karavAmAM ane kahevato jevAM vAkyonI racanAmAM kavi pUrepUrA dakSa che. keTalIka sUktio dhyAnArha che : (1) suvAhA di mAtherAnAM pariNAva: I (pR.9). (2) na hatu tu nAma raiva . (pR. 177) (3) manubhUta dazoditi vanyujha sAnnidhyam . (pR.115) (4) svajIvari: rAju khamavo mata . (pR.86) 1. jinaratnakoza, pR. 4; mANikacandra digaMbara jaina granthamAlA, puSpa 43, pro. mAdhava vAsudeva paTavardhana dvArA sampAdita, muMbaI, 1950, AmAM subhadrAnATikA paNa ApI 2. aMjanApavanaMjayanI aMgrejI prastAvanAmAM pro. paTavardhane pR. 24-25mAM te badhAM AvAM vAkyonuM saMkalana karyuM che. Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 jaina kAvyasAhitya subhadrAnATikA A cAra aMkonI nATikA che. temAM RSabhadevanA putra bharata cakravartInI sAthe kaccharAjanI putrI ane vidyAdhara naminI bena subhadrAnA pariNayanI ghaTanAnuM varNana che. A nATikAnI kathAvastu jaina jagatamAM suprasiddha che. subhadrA-bharatanA vivAhanI carcA jinasene AdipurANanA 32mA sargamAM kevaLa pAMca padyomAM karI che paraMtu kavi hastimale teno nATakIya vistAra karyo che ane tene zrIharSanI ratnAvalIne sAme rAkhI eka nATikAnuM suMdara rUpa ApavAno saphaLa prayatna karyo che. temAM sAhityazAstrokta nATikAnAM lakSaNonuM pAlana sArI rIte thayuM che paraMtu saMvAdomAM kyAMka kyAMka vistAra ane samAsabahula padono prayoga aucityanI maryAdAnuM ullaMghana kare che. kahevato, subhASitothI yukta saMvAdo tenI AgavI vizeSatA che. keTalAka namUnA nIce pramANe che : (1) vAge vigho mo: 9tu je ra vAma: . (pR.54) (2) garti tuM, anAmikAna rinyatAm . (pR.70) (3) yatrIttaranirapeva mahAmAna sagohitasiddhi 5 (pR.83) (4) suto mitamAtA nayutam (pR.86) vikrAntakaurava A nATaka cha aMkonuM che. temAM hastinApuranA rAjA somaprabhanA putra kauravezvara (jayakumAra) ane kAzInA rAjA akampananI putrI sulocanAnA vivAhanuM citraNa karavAmAM AvyuM che. tene sulocanAnATaka paNa kahe che. 1. mANikacandra digaMbara jaina granthamAlA, puSpa 43mAM pro. mA. vA. paTavardhana dvArA saMpAdita, muMbaI, 1950, A aMjanApavanaMjaya sAthe prakAzita che. tenI aMgrejI prastAvanAmAM nATikAnA aMkono sAra Apyo che ane kahevato jevI sUktionuM saMkalana (pR.56 pa7) karyuM che. 2. jinaratnakoza, pR. 350; mANikacandra digaMbara jaina granthamAlA, puSpa 3, muMbaI, 1972. Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya tenuM kathAnaka jaina jagatamAM suprasiddha che. kathAvastuno AdhAra jinasenakRta AdipurANa che. AdipurANamAM 43thI 45 parvomAM jayakumAra-sulocanAnuM kathAvarNana che. hastimalle AdipurANanA kathAnakanuM pUrI rIte anukaraNa karyuM che, kevaLa nAmomAM kaMIka parivartana karyuM che. AdipurANamAM kaMcukI rAjAonuM varNana kare che paraMtu ahIM pratIhAranuM nAma ApyuM che. AdipurANamAM akaMpananI bIjI putrInuM nAma lakSmImatI yA akSamAlA che jyAre ahIM ratnamAlA che. bAkInuM kathAnaka prAyaH ekasarakhuM maLatuM Ave che. tene nATakIya rUpamAM piravartita karavAmAM hastimalle apUrva kauzala dekhADyuM che. temAM paghonI bahulatAnA kAraNe ghaTanApravAhamAM bAdhA AvI che paraMtu Ama to badhA saMvAdo sArA che. te subhASito ane sUktiothI bharapUra che. prAkRtamAM nirmita saMvAda kyAMka kyAMka lAMbA jaNAya che. temAM aneka nUtana zabdono prayoga apekSAkRta adhika thayo che, jema ke niSkuTa (gRhArAma), gosarga (prabhAta), pArI, vITI (pAnanuM bIDuM), sahasAna (mayUra), AndolikA (DoLI yA pAlakhI), niSTApa (bhayAnaka garmI), saMpeTa (kruddha), abhisAra (AkramaNa) vagere. maithilIkalyANa A nATakamAM pAMca aMka che tathA sItA ane rAmanA svayaMvaranuM Alekhana che.1 pahelA cAra aMkomAM rAma-sItAnuM paheluM milana, AkarSaNa, viraha, kAmavedanA vagerenuM varNana che. pAMcamA aMkamAM sItAnA svayaMvaranI taiyArI thAya che. svayaMvaramAM rAma vajAvarta nAmanA divya dhanuSane toDe che ane sItA temanA gaLAmAM varamALA paherAve che. banneno vivAha utsavapUrvaka thAya che. 597 sItAnA svayaMvaranuM varNana vimalasUrinA paumacariyanA uddeza 38mAM, raviSeNanA padmapurANanA parva 38mAM ane svayambhanA paumacaranI saMdhi 21mAM ApavAmAM AvyuM che. ukta jaina purANo anusAra rAjA janaka potAnA rAjyanI rakSAne najaramAM rAkhIne sItAno vivAha rAma sAthe karAvavA Icche che. nArada sItAnA gharamAM Ave che ane tenA dvArA anAdara pAmI teno badalo levAnI bhAvanAthI A vivAhamAM bAdhaka bane che. te janakanuM apaharaNa karAve che ane vidyAdharo 1. jinaratnakoza, pR. 315; mANikacandra digaMbara jaina granthamAlA, puSpa 5, muMbaI, 1973, teno sAra ane samIkSA 'aMjanApavanaMjaya'nI bhUmikAmAM pro, paTavardhane ApyAM che ane temAM AvelI badhI sUktionuM saMkalana karyuM che. Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 dvArA pradatta dhanuSa toDavAmAM saphaLatA prApta karanAra varanI sAthe vivAha karAvI devAnuM vacana te pALe che. paraMtu kavivara hastimalle nATakIya abhinayane yogya ukta ghaTanAone pasaMda na karIne prAraMbhathI ja rAma-sItAnA premavyApAra upara ja nATakane Azrita karyuM che. nATakakAra nAyakanAyikAnA milanane keTalIya vAra dekhADIne udIpana bhAvonuM citraNa kare che. hastimallanI A rUpakAtmaka aMtima kRti che. te anya kRtionI apekSAe saraLa tathA pravAhI che. nATyazAstra anusAra Ane troTaka kahevI joIe. sAhityadarpaNa anusAra troTaka uparUpakano eka prakAra che. troTakanuM lakSaNa nIce pramANe che : jaina kAvyasAhitya saptASTanavapaJcAkaM divyamAnuSasaMzrayam / troTAM nAma tat prAchuM: pratyAM savidUSam // 5.273 A nATakamAM A lakSaNa pUrepUruM ghaTe che. tenI saMvAdazailI sarasa che tathA sUktio ane subhASitothI bharapUra che. jyotiprabhAnATaka A nATakanI kathAvastu 16mA tIrthaMkara zAntinAthanA navamA pUrvabhavanA jIva amitateja vidyAdhara ane tripRSTha nArAyaNanI putrI jyotiprabhAnuM romeMTika caritra che. amitatejanuM pAvana ciratra to guNabhadranA uttarapurANanA 62mA parvamAM AlekhAyuM che paraMtu tyAM jyotiprabhAnA caritranuM koI vizeSa Alekhana nathI. saMbhava che ke A nATakano AdhAra koI evuM zAntinAthacirata haze jemAM jyotiprabhAnA romeTika jIvananuM nirUpaNa hoya. kartA ane racanAkALa A nATakanA kartA brahmasUri che. te nATakakAra hastimallanA vaMzaja che ane temanAthI lagabhaga 100 varSa pachI vikramanI 15mI zatAbdImAM thayA che. temanA be grantho trivarNAcAra ane pratiSThAtilaka prasiddha che. - 1. jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 413; A nATaka beMgaloranA saMskRta mAsika patra 'kAvyAdhi' (sana 1893-94)mAM prakAzita thayuM che; jinaratnakoza, pR. 151. 2. proSe nAyate prAtaH vidyA maMgalavAram / kiM rUpayantu tacceha brahmasUrikRtizca kA || Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya A nATakanI racanA bhagavAna zAntinAthanA janmakalyANakanA pUjAmahotsavanA divase bhajavavA mATe karavAmAM AvI hatI. rambhAmaMjarI A eka saTTaka che. te apUrNa che. tenI kevaLa traNa ja yavanikAo maLe che. tene hastalikhita ane mudrita pratiomAM bhUlathI nATikA kahevAmAM Avela che, 'samAtA ramyAmaMnarI nATiA'. lekhake to naTa ane sUtradhAranA mAdhyamathI tene saTTaka ja kahela che. 599 AnuM kathAnaka laghu che. te anusAra banArasano rAjA paMgu upanAmadhArI jaitracandra yA jayacandra sAta sAta rANIo hovA chatAM potAne cakravartI siddha karavA mATe lATanareza devarAjanI putrI rammA sAthe lagna kare che. A saTTaka vizvanAthanI yAtrAmAM ekaThA thayelA lokonA manoraMjana mATe rAjAnI IcchAthI bhajavavA mATe racAyuM hatuM. temAM caitrasiMhanA pitAnuM nAma malladeva ane mAtAnuM nAma caMdralekhA lakhyuM che. lekhaka nayacandre A kathAnakane kyAMkathI lIdhuM hovAnA saMketo ekathI vadhu vAra ApyA che. AnA pahelAM jaitracandranuM kaMIka varNana prabandhacintAmaNi, purAtanaprabandhasaMgraha ane prabandhakozamAM maLe che. te granthomAM tene vArANasIno rAjA to kahyo che paraMtu tenA pitAnA nAma aMge madkya nathI. tenI sAta rANIo ane AThamI rammAnA vize prabandhomAM koI ullekha nathI. rAjAnuM upanAma 'paMgu' yA 'paMgula' hatuM e vAta to prabandhomAM paNa maLe che ane tenI je vyAkhyA 1. jinaratnakoza, pR. 329; rAmacandra zAstrI ane bI. kevaladAse nirNayasAgara presa, muMbaIthI I.sa.1889mAM Ane prakAzita karela che. A saTTakanI yavanikAonI viSayavastu mATe juo - DaoN. jagadIzacandra jaina, prAkRta sAhitya kA ItihAsa, pR. 633; DaoN. nemicandra zAstrI, prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka ItihAsa, pR. 426-31; DaoN. A. ne. upAdhye, 'nayacandra aura unakA grantha ramyAmaMjarI', premI abhinandana grantha, pR. 441, Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 jaina kAvyasAhitya rabbAmaMjarImAM ApI che lagabhaga tevI ja prabandhomAM paNa ApI che. tethI spaSTa thaI jAya che ke nayacandrano nAyaka gaDhavAla jaitrIndra (jayacandra) aitihAsika vyakti hato. nayacandra kapUramaMjarInA DhaMganuM saTTaka banAvavA mATe kathAnakamAM keTalAka umerA karyA che. jo ke lekhake prastuta kRtine eka rIte kapUramaMjarIthI zreSTha kahI che paraMtu hakIkatamAM te kapUramaMjarInuM anukaraNa che. vasaMtavarNana, vidUSaka ane dAsI vacceno kalaha, dvArapAle virahI rAjAnuM citta prakRtivarNana tarapha vALavuM vagere kapUramaMjarInuM smaraNa karAve che. keTalAka bhAvo to thoDA attara sAthe bannemAM sarakhA che, jema ke vidUSakanuM svapradarzana tathA azoka, bakula ane kurabakathI rAjAnI vAsanAonuM uttejita thavuM ane premapatrano Azaya Adi. jo ke kapUramaMjarInuM kathAnaka nAnuM che paraMtu tenI jarA paNa tulanA razmAmaMjarI sAthe nathI karI zakAtI. A saTTakano udezya zo che e anta sudhI jANavA maLatuM nathI ane na to phaLanI prApti thAya che. kathAno aMta kevI rIte thayo e jijJAsA aMta sudhI rahe che. A eka khaMDita saTTaka che. razmAmaMjarInAM prAkRta padya eTalAM prabhAvavALAM nathI jeTalAM ke kapUramaMjarInAM che. nayacandra saMskRtamAM bhAvAbhivyakti karavAmAM mahAna paMDita hatA ane temanAM keTalAMka pagho kharekhara temanI kavitvazaktinAM paricAyaka che. dazyakAvya tarIke rajjAmaMjarIno koI sAro prabhAva nathI. sabhya prekSakavRMda samakSa raMgamaMca upara eka rAjAne eka pachI be rANIothI kAmavidvala banato dekhADavo e kevI rIte sAruM hoI zake? tenA zRMgArapUrNa bhAvo paNa gaMbhIra ane udAtta nathI. citraNamAM paNa prabhAvanI apekSAe dekhADo vadhu che. kavie naTa, sUtradhAra, pratihArI dvArA rAjAnI prazaMsAmAM saMskRta, prAkRta ane marAThI chaMdono prayoga karyo che. A eka mahattvapUrNa zailI che ke nayacandra saMskRta bolanArAM keTalAMka pAtronAM mukhamAM prAkRta padyo paNa mUkI dIdhAM che ane prAkRta bolanArAM pAtronAM mukhamAM saMskRta padya. saTTakamAM saMskRtano prayoga zAstrasammata na hovAthI ahIM vyatikrama sUcave che. kartA ane racanAkAla - AnA kartA nayacandrasUri che. temanI eka anya aitihAsika kRti "hammIramahAkAvya che. ukta kAvyanA prasaMge temano vistRta Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAya paricaya ApI dIdho che. racanA apUrNa hovAthI teno racanAkALa jANI zakAyo nathI. jJAnacandrodayanATaka hakIkatamAM A koI nATaka nathI. tene lekhake '5ramAtmavivaraNa' kahela che. paraMtu tenA pAMca vibhAgone aMka kahyA che. amuka viSaya zarU thAya tyAre tenI 'zarUAta'nA arthamAM 'pravizati' ane samApta thAya tyAre 'samApti'nA arthamAM 'niSkA' zabdono prayoga karyo che. jIva, baMdha, sAmAnyasaMvit, vizeSasaMvit, karma, cit, zabdabrahma, cidvilAsa jevA viSayonuM nirUpaNa che. ahIM koIne pAtro rUpe rajU karyA nathI, personi fication nathI. ahIM koI saMvAda nathI. gadya nathI. kevaLa 398 pagho vividha moTA chaMdomAM che. jaina tattvajJAnanI kRti che. kuMdakuMdanI kRtio ane temanI TIkAono kRti upara ghaNo prabhAva che. tenA kartA samrAT akabaranA samakAlika padmasundara che. temanI anya kRti 'rAyamallAbhyudayakAvya'nA prasaMge temano paricaya ApI dIdho che. temano sAhityika kAla vi.saM.1626thI 1639 che. jJAnasUryodayanATaka Aeka saMskRtanATaka che. tezrIkRSNamizranAprabodhacandrodayanA javAbamAM racAyelI kRti che. prabodhacandrodayamAM kSapaNakanA (digaMbara jaina muninA) pAtrane bahu ja nindita ane dhRNita rUpamAM cItaravAmAM AvyuM che. kadAca teno badalo levA jJAnasUryodayanATakanI racanA thaI che. banne racanAomAM bahu samAnatA che. pAtronAM nAmo prAyaH samAna che, tenI sAthe eka ja AzayavALAM vIsa jeTalAM padyo ane gadyavAkyo thoDI zabdonI heraphera sAthe ekasarakhAM maLe che. 601 jJAnasUryodayanI aSTazatI e prabodhacandrodayanI upaniSat che. kAma, krodha, lobha, daMbha, ahaMkAra, mana, viveka vagere ekasarakhAM che. jJAnasUryodayanI dayAprabodhacandrodayanI zraddhA che. banne kramazaH dayA ane zraddhAnuM guma thaI javuM batAve che. jJAnasUryodayamAM aSTazatIno pati 'prabodha' che ane prabodhacandrodayamAM upaniSatno pati 'puruSa' che. jJAnasUryodayanA kartAe prabodhacandrodayanI jema ja bauddhono upahAsa karyo che ane kSapaNakanA badale sitapaTane khaDoM karI zvetAMbara jainono paNa upahAsa karyo che. saMbhava che ke 'mudritakumudacandra'nI pratikriyAmAM Ama karavAmAM AvyuM hoya. 1. keTalAka vidvAno ukta saTTakane jaina kavi nayacandranI racanA mAnavA taiyAra nathI. 2. DaoN. nagIna zAha dvArA saMpAdita, lA.da.vidyAmaMdira, amadAvAdathI I.sa.1981mAM prakAzita, aMgrejI prastAvanA sAthe. jinaratnakoza, pR. 147. 3. jaina sAhitya aura ItihAsa, pR. 385 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 jaina kAvyasAhitya kartA ane racanAkALa - AnA kartA vAdicandra che. te mUlasaMghanA bhaTTAraka jJAnabhUSaNanA praziSya ane prabhAcandranA ziSya hatA. temaNe ukta nATakane mAgha sudI 8 vi.saM. 1648nA divase madhUka nagara (mahuvA, gujarAta)mAM samApta karyuM hatuM. temano paricaya pahelAM ApI dIdho che. anya nATakomAM Agamagazkeza malayacandrasUrikRta "manmathamathananATya apara nAma "sthUlabhadranATaka' ullekhanIya che. tenI racanA AcArya sthUlabhadra ane kozA (vezyA)nA upAkhyAna upara karavAmAM AvI che. A gAyakavADa prAcya vidyA saMsthAnanA jarnalamAM (1966-67) prakAzita thayela che. meghavijayagaNikRta "yuktiprabodhanATakamAM vANArasIya mata (diga.terApantha)nuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. AnA upara svopajJa TIkA paNa maLe che. jinaratnakozamAM kavi ahaMduddAsaracita "aMjanApavanaMjaya ane kezavasena bhaTTArakakRta "RSabhadevanirvANAnanda nATakano ullekha maLe che. sAhityika TIkAo jaina vidvAnoe kevaLa svatantarUpe kAvyasAhityanuM sarjana ja nathI karyuM paraMtu bhAvI peDhIo mATe te sAhityane bodhagamya banAvavA mATe laghu tathA vizAlakAya TIkAo (vibhinna nAmovALI) paNa racI che. te TIkAono yathAsaMbhava ullekha ame te te kAvyanA prasaMgamAM karatA AvyA chIe. to paNa granthabhaMDAronI prakAzita bRhat sUcIomAMthI aneka ajJAta TIkAonI jANakArI maLatI rahI che. temane jijJAsuo kaSTa karIne tyAMthI jANI le. jaina vidvAnoe kevaLa jaina sAhitya upara ja TIkAo nathI lakhI paraMtu sAMpradAyikatAno moha choDIne temaNe jainetara sAhityanA nyAya, vyAkaraNa, jayotiSa Adi grantho upara saMskRta bhASAmAM bahuvidha TIkAo lakhavA sAthe ja jainetara kAvyo, nATako, dUtakAvyo vagere upara viziSTa ane samAdaraNIya TIkAo paNa lakhI che jemAMthI aneka TIkAothI saMskRtano adhyetAvarga suparicita che ane lAbhAnvita paNa che. 1. vasuvedarasAbjAGke varSe mAghe sitaassttmiidivse| zrImanmadhUkanagare siddho'yaM bodhasaMrambhaH // 3 // 2. jinaratnakoza, pR. 320 3. ejana, pR. 4 4. ejhana, pR. 57 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya kAdambarI u52 eka mAtra prakAzita prAcIna TIMkAnA lekhaka bhAnucaMdragaNisiddhicaMdragaNinuM nAma kayA saMskRtajJathI ajANyuM che ? kAvyaprakAzanA marmajJa mANikyacandrasUri tenA upara lakhelI saMketaTIkA mATe sadA yAda raheze. 15mI-16mI sadImAM jaina vidvAnomAM aneka TIkAkAra thayA che jemaNe svataMtra racanAonI apekSAe TIkAonI racanA karavAnA kAryane ja jIvananA vrata tarIke svIkAryuM. kharataragacchanA cAritravardhanagaNi (15mI sadI) aneka sAhityika kRtio upara TIkAo lakhavA mATe khAsa prasiddha che. temanI jaina kAvyomAM sUktimuktAvalI Adi aneka grantho uparAMta raghuvaMza, kumArasaMbhava, meghadUta, naiSadha ane zizupAlavadha kAvyo upara paNa TIkAo maLe che. kharataragacchanA ja guNavinayopAdhyAye (16mI sadI) paNa aneka jaina grantho upara TIkAo lakhavAnI sAthe sAthe raghuvaMza, naladamayantIcampU, khaMDaprazasti vagere upara TIkAo lakhI che. tevI ja rIte zAntisUrie ghaTakarparakAvya, vRndAvanakAvya, zivabhadrakAvya ane rAkSasakAvya u525 TIkAo lakhI che. sarvAdhika TIkAo jaina kavioe mahAkavi kAlidAsanAM kAvyo raghuvaMza, kumArasaMbhava ane meghadUta upara lakhI che. 'raghuvaMza'* upara nIce jaNAvelI TIkAo nimnokta AcAryoe lakhelI maLe che : (1) ziSyahinaiSiNI cAritravardhana (vi.saM.1507) (2) TIkA kSemahaMsa (16mI sadI) (3) vizeSArthabodhikA - guNavinaya (vi.saM.1646) - 1. nirNayasAgara presa, muMbaI 2. AnandAzrama sirijha, pUnA, 1921 3. jinaratnakoza 603 4. ejana pa. ejana, pR. 113, 329, 364, 383 6. ejana, pR. 325; maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigrantha, dvitIya khaMDa, pR. 24. Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 (4) subodhinI (5) arthAlApanikA (6) TIkA jinasamudrasUri (16mI sadI) (7) subodhinI - dharmameru (17mI sadI) - (8) sugamAnnayA sumativijaya (vi.saM.1698) (9) TIkA - zrIvijayagaNi - -- - guNaratna (vi.saM.1667) - - (10) TIkA - puNyaharSa (18mI sadI) bIjA kAvya kumArasaMbhava upara nIce jaNAvelI TIkAo jaina vidvAnoe lakhI che : (1) kumAratAtparya (2) TIkA -- kSemahaMsa (16mI sadI) mitraratna (vi.saM.1574) (sAta sarga sudhI) (3) avasUri (4) TIkA dharmakIrti (digaMbara) (5) TIkA jinasamudrasUri (16mI sadI) (6) TIkA lakSmIvallabha (vi.saM.1721) (7) TIkA samayasundara (17mI sadI) (8) TIkA jinavallabhasUri (9) TIkA kumArasena (10) vRtti (11) bAlabodhinI samayasundara (vi.saM.1692) -- cAritravardhana (16mI sadI) kalyANasAgara - jaina kAvyasAhitya jinabhadrasUri (15mI sadI) mahAkavi kAlidAsanA khaMDakAvya meghadUtara upara paNa ghaNI badhI jaina TIkAo maLe che jevI ke : 1. jinaratnakoza, pR. 93; maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigrantha, dvitIya khaMDa, pR. 22 2. jinaratnakoza, pR. 313-14; maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigrantha, dvitIya khaMDa, pR. 24; samayasundara upAdhyAye meghadUtanA prathama padyanA traNa artha karyA che. Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vADraya 605 (1) TIkA - AsaDha kavi (2) vRtti - kSemahaMsa (16mI sadI) (3) bAlAvabodha - mahAmeru (4) avacUri - kanakakIrti (17mI sadI) (5) avacUri - sumativinaya (6) avacUri - vinayacandra (vi.saM.1964) (7) paMjikA - guNaratna (17mI sadI) (8) TIkA - cAritravardhanagaNi (15mI sadI) (9) TIkA - jinahaMsasUri (10) TIkA - mahimasiMha (vi.saM. 1693) (11) TIkA - sumativijaya (18mI sadI) (12) TIkA - samayasundara upAdhyAya (17mI sadI) (13) TIkA - zrIvijayagaNi (14) TIkA - vijayasUri (vi.saM.1709) (15) TIkA - megharAjagaNi (16) meghalatA - ajJAtakartaka mahAkavi kAlidAsanAM kAvyo pachI mahAkavi bhAravinA prasiddha mahAkAvya kirAtAjunIyarna upara paNa be jaina TIkAo maLe che : vi.saM.1603 yA 1613mAM racAyelI vinayasundarakRta TIkA tathA tapAgacchanA dharmavijayagaNita dIpikA TIkA. - prAcIna gadyakAvyomAM subadhunI vAsavadattA upara siddhicandramaNikRta vRtti maLe che tathA sarvacandrakRta vRtti ane narasiMhasenakRta TIkAno ullekha maLe che. tevI ja rIte, mahAkavi bANakRta gadyakAvya kAdambarInA pUrva khaMDa upara bhAnucandramaNikRta tathA uttara khaMDa upara siddhicandragaNikRta TIkA prakAzita che. tenA upara sUracandra 1. jinaratnakoza, pR. 91 2. ejana, pR. 348; jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 2, kiraNa 1 3. jinaratnakoza, pR. 84 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 jena kAvyasAhitya (17mI sadI) kRta eka anya TIkAno paNa ullekha maLe che. anya mahAkAvyomAM bhaTikAvya para kumudAnandakRta subodhinI ane zizupAlavadha mahAkAvya para cAritravardhananI (15mI sadI) ane dharmacinI (17mI sadI) TIkAo tathA lalitakIrtikRta (17mI sadI) sahadhvAntadIpikA TIkA maLe che. samayasundara upAdhyAye paNa A kAvyanA trIjA sarga upara TIkA lakhI che. tevI ja rIte zrIharSanA naiSadhIyacarita mahAkAvya para cAra TIkAo maLe che. temAM sauthI prAcIna vi.saM.1170mAM racAyelI municandrasUrikRta TIkA che. bIjI TIkA vi.saM. 1511mAM cAritravadhUne (kharataragaccha) ane trIjI TIkA jinarAjasUrie (kharataragaccha, 17mI sadI) lakhI che. tapAgacchanA ratnacandragaNie (17mI sadI) subodhikA nAmanI TIkA paNa ukta mahAkAvya para lakhI che, te maLe che. anya jainetara kAvyomAMthI "navodaya' para AdityasUrikRta TIkA, rAghavapAMDavIya para padmananda, puSpadanta ane cAritravardhananI TIkAo, khaMDaprazasti' (hanumatkRtA) para dharmazekharasUrikRta (vi.saM. 1501) vRtti, guNavinayakRta subodhikA (vi.saM.1641) ane ajJAtakartaka vRtti, ghaTakarparakAvya para zAntisUrinI ane pUrNacandranI TIkAo, vRndAvanakAvya, zivabhadrakAvya ane rAkSasakAvya para zAntisUrikRta TIkAo, durdhaTakAvya para puNyazIla munikRta TIkA ane jagadAbharaNakAvya para jJAnapramodakRta TIkA maLe che. capUkAvyomAM damayantIcampa para prabodhamANijyakRta TippaNI tathA caMDapAlakRta TIkA maLe che. ane nalacampa para guNavinayagaNie racelI TIkA maLe che. 1. ejana, pR.334; maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigraMtha, dvitIya khaMDa, pR. 25 2. maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigraMtha, dvitIya khaMDa, pR.25 3. jinaratnakoza, pR. 219 4. ejana, pR. 329 5. ejana, pR. 101 6-7.ejana, pR. 113, 329, 364, 383 8 ejana, pR. 465 9. ejana, pR. 166 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vAkraya subhASitomAM bhartRhiranA zatakatraya para dhanadarAja (vi.saM.1490), dhanasArasUri, abhayakuzala (vi.saM.1755) tathA rAmavijaya upAdhyAyanI (vi.saM.1788) racelI TIkAo maLe che. temanA kevaLa vairAgyazataka para guNavinaya upAdhyAya (vi.saM.1647), sahajakIrti (17mI sadI), jinasamudra (vi.saM.1740) ane jJAnasAgaranI (18mI sadI) racelI TIkAo maLe che. temanA kevaLa zRMgArazataka para jinavallabhasUriSkRta (12mI sadI) TIkA maLe che. 18mI sadInA rAmavijaye (rUpacandre) bhartRharizataka ane amaruzataka para TabArtha lakhyA che. jainetara nATakomAM kavi murArinA anartharAghava para tapAgacchanA jinaharSagaNinI vRtti, naracandrasUrinuM (13mI sadI) TippaNa ane devaprabhasUrinI rahasyAdarza TIkA maLe che. tevI ja rIte zrIkRSNa mizranA prabodhacandrodaya' nATaka para ratnazekharasUri, jinaharSa tathA kAmadAse racelI vRttio maLe che. prAkRtanA prasiddha saTTaka karpUramaMjarI para paNa premarAjakRta laghuTIkA ane dharmacandrakRta (16mI sadI) TIkA maLe che. prAcIna jaina granthabhaMDAronI jude jude samaye prakAzita thayelI sUcIomAMthI ApaNane anya kAvyagrantho para racAyelI TIkAonI mAhitI maLe che, te badhInuM saMkalana ahIM zakya nathI. te badhI TIkAo jaina manISIonI sAMpradAyikatAnI bhAvanAthI mukta sAhityika sevAne darzAve che. 607 1. ejana, pR. 370 2. ejana, pR. 366; maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigrantha, khaMDa 2, pR. 25 3. maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigrantha, dvitIya khaMDa, pR. 21 4. jinaratnakoza, pR. 7 5. ejana, pR. 265; jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 2, kiraNa 1 6. jinaratnakoza, pR. 68 - 7. sAMpradAyikatAnI bhAvanAthI upara UThI sAhityasevA karavAnAM udAharaNo bIjAM paNa maLe che. te mATe juo - zrI agaracanda nAhaTAno lekha : digaMbara grantho 52 zvetAMbara vidvAnoM kI TIkAoM evaM anuvAda (vIravANI, 4.23) tathA jaina granthoM para jainetara TIkAoM (bhAratIya vidyA, 2. 3-4). Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMklezvara 290 aMgadeza 292 aMcalagaccha 110, 157, 197, 199, 303, 312, 314, 351, 363, 462, 116, 518, 150 aMcalagaccha-paTTAvalI 456 aMjanA 139, 160, 195 aMjanAcarita 139 aMjanApavanaMjaya 594, 595, 602 aMjanAsundarI 183 aMjanAsundarIcarita 183 aMbaDa 73 akaMpana 178, 596, 597 akabara 10, 66, 67, 78, 125, 157, 158, 217, 219, 229, 313, 432-435, 523, 601 akabarazAhizRMgAradarpaNa 67, 432 akalaMka 235, 279, 317, 526 akalaMkakathA 317 akAlavarSa 62 akSamAlA 597 zabdAnukramaNikA akSayatRtIyAkathA 262, 367, 371 akSayavidhAnakathA 371 agaDadatta 143, 251, 308 agaDadattapurANa 308 agaracanda nAhaTA 414, 473 agni 184 agnibhUti 195 agnimukha 132 agnizarmA 267, 341, 509 aghaTakumAra 311 aghaTakumArakathA 311 aghaTanRpakumArakathA 311 accakAribhaTTikAkathA 359 acyutendra 482 aja 89 ajamera 410, 457 ajayadeva 423, 186 ajayapAla 399, 410, 423, 522, 583, 585, 586 ajayameru 9 ajAtaputrathA 363 ajAtazatru 191 ajAputra 320 ajAputrakathA 516 ajAputrakathAnaka 320 ajitaMjaya 482 ajitadeva 115, 257 ajitadevasUri 202 ajitanAtha 60, 72, 96, 582 ajitanAthapurANa 95 ajitaprabhasUri 107, 326, 334 ajitazAntistava 568 ajitazAntistavana 568 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 ajitasAga2 310 ajitasiMhasUri 84 ajitasena 65, 150, 292, 353, 482 ajitasenA 482 ajiyasaMtithaya 565 aNahilapATana 300, 421,451 aNahilapura 9, 129, 397, 398, 424, 442, 443, 464, 584 aNahilapurapATana 465 aNahilavADa 403, 404, 443 aNahillapattana 406, 502 aNahillapura 102, 536 aNADhiyadeva 141 115, 417, atibhadra 261 atimuktaka 194, 197, 244 atimuktakacarita 171, 197 atharvaNa 384 atharvaveda 127, 142, 436, 563 adInazatru 110 adRSTapAra 533 adhyardhazataka 563 adhyAtmakamalamArtaNDa 158 adhyAtmakalpadruma 148, 217 adhyAtmASTaka 287 anaMgasiMhAdikathA 265 anaMgasundarI 356 anaMgasundarIkathA 356 anagAradharmAmRta 505 anantakIrti 208 anantacaturdazIpUjAkathA 371 anantanAthacarita 104 anantanAthapurANa 104 anantanAthastotra 91 anantanAhacariya 85 anantabhUSaNa 370 anantavIrya 368 anantavratakathA 371 anantavratavidhAnakathA 371 anantahaMsa 167, 265, 275, 371 anartharAghava 607 jaina kAvyasAhitya anartharAvaghaTippaNa 251 anartharAghavanATaka 439 anAthamunikathA 318 anItipura 305 anuttarovavAiyadasAo 168 anubhavazataka 200 anubhavasAvividha 138 anuyogadvAra 5 anuyogadvA2sUtra 334 anekArthanAmamAlA 527 antaHkRdazAMga 147. annakRtadazAMga 298 annagaDa 245 antagaDadasA 197 antarakathAsaMgraha 253 antarkathAsaMgraha 429 anyakavRSNi 142 annikAcArya 319 atrikAcArya-puSpacUlAkathA 319 anyayogavyavacchedadvAtriMzikA 566 anyoktimuktAmahodhi 218, 253 anyoktimuktAvalI 560 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 611 anyoktizataka pa60 abaMdhanagara 149 abulaphajhala 433-435 abdula rahamAna 561 abhaya 506 abhayakIrti 457 abhayakumAra 61, 63, 74, 160, 177, 191, 507 abhayakumAracarita 191, 495 abhayakuzala 607 abhayacandra 379 abhayatilakagaNi 193, 399 abhayadeva 88, 205, 206, 238, 248, 350, 360 abhayadevasUri 71, 80, 82, 89, 102, 109, 129, 133, 164, 193, 238, 345, 498, 566 abhayadevAcArya 421 abhayadharmavAcaka 265 abhayanadi 119, 386, 416, 483, abhinandananAtha 80 abhinavacArakIrti papa8, papa9 abhinavapampa 119 abhiniSkramaNa 200 atyaMkara 113 amama 127 amamasvAmicarita 112, 127, 444 amaraketu 348 amarakoSa papa6 amaragupta 268 amaracandra 250, 321, 322, 372, 404, 467, 428 amaracandrasUri 18, 30, 76, 94, 259, 502, 512, - 514, pa15 amaratejA-dharmabuddhikathA 316 amaradatta 107, 322, 59 amaradatta-mitrAnandakathAnaka 322 amaradAsa 43 amaravijaya 319 " amarasiMha 103, 257 amarasundara 167 amarasundarasUri 168 amarasena 322 amarasenavajasenakathAnaka 322 amarasenavajasenAdikathAdazaka 264 amaruzataka 607 amitagati 270-275, pa60, 562 amitateja vidyAdhara pa98 amitasena 46 amIra pa90 amRtadevasUri 133 484 abhayamati 540 abhayamatI 284-287 abhayaruci 284-287, 540. abhayazrIkathA 360 abhayasiMha 196, 386 abhayasiMhakathA 333 abhayasiMhasUri 386 abhayasena 46 abhijJAnazAMkutala 89 abhidhAnarAjendra 369 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 2 jena kAvyasAhitya amRtadharma 196, 291, 294, 369, 454 amRtAmra 509 amoghavarSa 9, 16, 38, 19, 467 ambaDa 161, 167, 195, 380, 381, 415 ambaDakathA 381 ambaDacarita 167, 381 akhAdevI 444 ambAlAla premacandra zAha 213 ambika kathA 53 ambikAsvatana pa69 ambikAstotra 501 ambalinemi 536 amma 71, 72 ayogavyavacchedaddhAtrizikA pa66 ayodhyA 36, 61, 178, 291, 338, 340, pa17, pa25, pa29, 530, 534 aranAtha 73, 86, 110, 130, 132 araba 427 aravinda 118 arar 26, 581 araha 146 arikezarI tRtIya 541 arikesarinuM 240 arimardana 292 ariSTanemi 361, 393 ariSTanemipurANasaMgraha 43 arisiMha 404, 437, pa0ra arisiMha Thakkura 441, 514 argala anvaya 119 aruNadeva 103 aruNamaNi 95, 96 arkakIrti 58, 178 argalapura 158 arjuna 499, 500, para7 arjunadeva 445 arjunamAlAkAra 195, 199 arjunamAlI 199 arjunarAja pa94 arNorAja 398, 420, 401, 405, 410, 415, 430, 583 arthAlApanikA 604 ardhaphAlaka saMpradAya 207 arbada prAcIna lekhasaMdoha 471 arbudAcala pradakSiNA lekhasaMgraha 471 ahaMdara 268 ardhagItA 79 arhadAsa 14, 114, 260, 504, 505, 544, 560, 602 ahammuni 41 alaMkAraprabodha pa14 alaMkAramaDana para1 alaMkAramahodadhikArikA 440 alabaTAunI 434 alAuddIna 411-413, 4ra6 avakarNaka 162 avacUri 604, 605 avantisukumAla 299 avantisukumAlakathA 299 avantI 45, 355, 376 azanighoSa 107, 108, 493, 494, 509 azaninirdoSa 106 azanivega papa1 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA azoka 127, 188,204, 317, 353, 468 azokacandra 191 azokadatta 250 azrugrIva 90, 485 azvaghoSa 14, 25, 186, 188, 332 azvarAja 405, 502 azvasena 88, 493 aSTakarmavipAka 245 aSTaprakArapUjAkathA 371 aSTalakSI 523 aSTAdazakathA 264 aSTAdhyAyI 572 aSTApada jinAlaya 515 aSTAkSikA 372 aSTAhnikAkathA 371 aSTAhnikApUjA 52 asaMgala 118 asaga 97, 104, 126, 484-486 ahamadAbAda 13, 54, 87, 176, 252, 317, 433, 441, 455, 465, 571 ahicchatrapura 480 AineakabarI 433 AMcalikagaccha 98 AkAzapazcamIkathA 371 AkkhANayamaNikosa242 AkhyAnakamaNikoza 72, 85, 242 AkhyAnakamaNikoza-vRtti 242 AkhyAnamaNikoza 92, 304 Agamagaccha 134, 202, 247, 261, 330, 351 Agamagaccheza 602 AgamasAra 52 AgrA 13, 158, 217, 433, 463, 562 613 AdhATapura 9 AcArAMga 3, 70, 564 AcAropadeza 386, 416, 551 Ajama khAM 433 AjJAsundara 353 Atmabokulaka 92 AtmabhaktAmara 567 AtmabhAvadvAtriMzikA 200 AtmAnuzAsana 560 Adijina 552 AdityavratakathA 372 AdityasUri 606 AdinAtha 63, 166, 408, 438, 444, 502, 543 AdinAthacaritra 95 AdinAtha neminAtha upAdhye 39, 188, 235 AdinAthapurANa 95 AdinAthamaMdira 451 AdinAthastotra 501, 502, 568 AdinAhacariya 80, 350 AdipurANa 46, 51, 55, 66, 95, 187, 450, 490, 544, 548, 594, 196, 197 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 14 jaina kAvyasAhitya AdIzvara 72 AdIzvara jinAlaya 583 AnaMdavaMza 37 AnaMdIbAI 263 Ananda 73, 118, 194, 268, 444 Anandakuzala 230 Anandaprabha 261 Anandapramoda 110 Anandameru 66, 67, 125, 432 AnandaratnasUri 261 Anandavijaya 464 Anandasundara 254, 3pa3 AnandasundarakAvya 199 AnandasUri 92, 259 AnandAdizrAvaka carita 199 Anartapura 185 Antrapradeza 46 AbU 364, 398, 404, 444, 446, 465, 467, 469, 470, 471, 473, pa02 AbhaDa 428 AbhANazataka pa60 AbhIra 410 AbhU446 Ama 422 AmaNa 445 AmanAgAvaloka 421 Ama rAjA pa73 AmalakalpA 89 Amera 291, 441 Amrakavi 71 Amradeva 71, 85, 304 ApradevasUri 243 AgradevopAdhyAya 92 AmRbhaTa 410, 416 Ara. narasiMhAcAra papa9, pa94 ArA 85, 289, 594 ArAdhanA 273, 342 ArAdhanA-kathAkoSa 165 ArAdhanAzAstra 91 ArAdhanA-satkathA-prabaMdha 236 ArAmatanaya 249 ArAmanandanakathA 320. ArAmanandanacaupAI 320 ArAmazobhAkathA 3pa6 ArAmazobhAcaritra 417 Adraka 177. ArtakakumAra 177 AdrakakumAracarita 177 ArdrakumAra 73, 74, 195 Ardradeva 490 Arya papa7 AryaASADhakathA 333 AryakhapaTa 206 Aryananda 46, 59, 538 AryarakSita 4, 202 AryarakSitasUri 206 ArSabhImacaritra 310 AlApaka svarUpajabUdaSTAnta 1pa7 AlsaDorka 144, 308 Avazyaka 5, 76, 243, 271, 448 AvazyakakathAsaMgraha 264 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA - 6 15 AvazyakacUrNi 5, 143, 209, 390 AvazyakaTIkA 363, 516 Avazyakaniryukti 5, 246, 319 Avazyakaniryukti-cUrNi 34 Avasmaya 245 AzAdhara 14, 65, 128, 183, 461, 484, 504, 505, pa68 AzApallI 345, 415, 443 AzArAja 417, 502 AzAzAha 14 Azuka 448 Azukavi 514 ASADha 71 ASADhabhUti pa72 AsaDa 234, 408 AsaDhakavi 605 AsaDhamuni 559 AsApallipurI 87 ikvAku 36, 2, 480, pa31 InDiyana enTIkverI 469. InDocIna 389 InDoneziyA 389 IndudUta 464, pa46, papara, papa3 IndumatI 89, 487 Indra 185, 213, 236, 378, 478, pa36, pa63, pa72 Indraguru 41 IndrajAlikakathA 333 Indradevarasa 295 Indrana8i 119, 450 IndrabhUti 86, 195 IndraraMsagaNi 104, 140, 227 IndrAyudha 4pa IlAcIputra 318 IlAcIputrakathA 318 IlApatirAja 127 IlAhAbAda 394, 396, 436 ISTArthasAdhaka 362 IsidattAcariya 346 IsimaNDalathora pa65 IDara 51, 180, 248, 4pa6-458 IrAna 177 IliyaDa 27 Izvarasena 46 IsAI 585 I. hulza 469 ukezagaccha 3para ukezagacchIya-paTTAvalI 456 ugrasena 479 ujjayinI 163, 201, 23pa, 284, 292, 297, 374, 384, 385, pa33-535, - 551 ujajaina 9, 37, 213, 267, 291, 292, 299, 347, 356 ujjainI 194, 209, 271, 308, 311, 378 uDIsA fpara, 153 uNAdinAmamAlA 245 uttamakumAra 308 uttamakumAracarita 308 uttamapura 184, 185 uttamarSi ra53 uttamavijaya 196 uttara kozala 487 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 jaina kAvyasAhitya uttarapurANa 17, 34, 41, 51, para, 55, 60, 66, 89, 150, 154, 170, 301, 442, 450, 461, 480, 481, 485, 486, 490, 503, 598 uttara pradeza 8, 480 uttararAmacarita 575, 576 uttarAdhyayana 44, 160, 161, 197, 243, 245, 269, 271, 308, 318, 448, pa64, 572 uttarAdhyayanakathAo 264 uttarAdhyayanakathAsaMgraha 217, 264 uttarAdhyayanacUrNi 209 uttarAdhyayanaTIkA 304, 358 uttarAdhyayananiryukti 209 uttarAdhyayanavRtti 92, 308 uttarApatha 341 udayacandra 313 udayadIpikA 78 udayadharma 261 udayadharmagaNi 328 udayana 201, 410, 494 udayanacaritra 194 udayanandi 207 udayanarAjakathA 194 udayaprabha 115, 258, 266, 403 udayaprabhasUri 18, 25, 50, 121, 122, 154, 259, 3pa3, 408, 409, 420, 438 udayabhUSaNa pa94 udayarAja 44pa udayavijaya 140 udayavIragaNi 125 udayasAgara 110, 176 udayasAgaragaNi 294 udAyana 73, 74, 196 udAyananRpaprabandha 196 udAyanarAjakathA 196 udAyanarAjacaritra 197 udAyI 74 udyotanasUri 33, 39, 42, 48, 92, 156, 179, 180, 187, 188, 269, 286, 304, 335, 341, 343, 451, pa31 udyotapaMcamIkathA 372 udyotasAgara 169, 174 upakezagaccha 83, 229, 362 upadezakaMdalI 233, 234, 408 upadezacintAmaNi 233, 518, pa60 upadezataraMgiNI 228, 233, 246; 331, 383, 429, 430, 514, 560 upadezapada 233, 325, 329, 331, 332, papa9 upadezaprakaraNa 233 upadezaprAsAda 234, 262, 318, 319, 324, 325, 327, 328, 331, 357, 359, 373 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 6 17 ( 73 upadezamAlA 115, 154, 233, 250, 255, 318, 319, 324, 559 upadezamAlAkathAnakachappaya 122 upadezamAlA-kathAsamAsa 250 upadezamAlA-prakaraNa 233, 234 upadezaratnAkara 234 upadezarasAyana 233 upadezavRtti 331 upadezasaMgraha 263 upadezasati 430 upadezAmRta 200 upamitibhavaprapaMca 86, 128 upamitibhavaprapaMcAkathA 134, 276, 342 upamitibhavaprapaMcAkathAsAroddhAra 280 upamitibhavaprapaMcAnAmasamuccaya 280 upamitibhavaprapaMcoddhAra 280 upasargamarDana pa21 upAsakadazakathA 191, 264 upAsakAcAra 273 upAsakAdhyayana 540 upAsakAdhyayana-TIkA 541 umAkAnta premAnanda zAha 209 umAsvAti 128 urvazI pa72 ulugakhAM 426 ulUkhAna 411, 412 uvaesamAlA 324 uvasaggahara pa64, 571 uvasaggaharaprabhAvakathA 370 uvasaggaharastotra 555, pa65, pa67 uvAsagadasA 269 uSA pa63 Rgvada 436, pa63, 572 Rddhicandra 313 RSabha 7, 36, pa3, 55, 77, 79, 90-92, 115, 158, 360, 517, pa24, pa29 RSabhadatta 73 RSabhadAsa 217, 362 RSabhadeva 10, pa6, pa7, 74, 80, 93, 132, 142, 160, 176, 179, 181, 258, 304, 342, 511, pa22, pa30, papa6, papa7, pa64, - pa93, pa96 RSabhadevacarita 66, 80, 95, 66 RSabhadevanirvANAnandanATaka 602 RSamapaMcAzikA pa35, pa65 RSabhapura 340 RSabhabhaktAmara 567 8Sabhamahimnastotra papapa >RSabhavIrastava 148 RSabhazataka 256 RSigupta 46 RSidattA 346 RSidattAcarita 346 RSidattApurANa 347 RSidattAsatIAkhyAna 347 RSibhAsitasUtra 160, 166, 167, 177 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 jena kAvyasAhitya RSimaNDalastotragatakathA 371 ekAdaza-gaNadharacarita 266 ekAdazIvrata 372 ekIbhAvastotra 287, pa68 e. gerino 470 ejarTana 388 eNikA 340 ena. Dabalyu. brAuna 213 epigrAphiyA karNATikA 469 ebarakrombI 26 ema. Diksana 26 elAcArya 59 elASADha 271 ehole 467 aila 43 oDayadeva 18, 119, 152, 538 oDeya 152, 153 orissA 8, 467, 468 osavAla 229, 447 auDisI 27 audAryacintAmaNi 248 aupapAtika 167 auraMgAbAda papara kaMkAlI TIlA 449 kaMcanapura 304 kaMcanamAlA 145 kaMcanaratha 340 kaMcukI 597 kaMDarIka 73, 271 kaMsa 127, 131, 197, 182 kaMsavadha pa72 kakkasUri 229, 330, 362 kakka 466 kaccha 410 kaccharAja 596 kacchavAhA 19 kachavAhA 467 kaTAhadvIpa 384 kaTTamerI 119 kai 88 kaDaba 467 kaTezvarI 415 kahacariya 131 kathAkallolinI 255 kathAkoza 47, 236, ra37, 239, 244, 246, 247, 299, 310, 332, 387 kathAkozaprakaraNa 237, 238 kathAkoSa 165 kathAkoSaprakaraNa 238, 316, 345, 360 kathAgrantha rapa3, 255 kathA dvAtrizikA 255 kathAnakakoza 239, 253 kathAnukramaNikA 253 kathAprabandha 2papa kathAmahodadhi 243 kathAratnakoza 91, 240 kathA ratnakoSa 89 kathAratnasAgara 251, 439 kathAratnAkara 218, 251, 388 kathA ratnAkaroddhAra 253 kathAva 250 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA kathAvalI 248 kathAzataka 255 kathAsaMgraha 253, 254,299, 332, 388 kathAsaMcaya 255 kathAsamAsa 250 kathAsamuccaya 255 kathAsaritsAgara 375, 382 kadamba 8, 186 kanaka 88 kanakakIrti 605 kanakakuzala 324, 357, 358, 366, 367, 371, 372 kanakakuzalagaNi 261, 359, 368 kanakacandrasUri 175 kanakadhvaja 175 kanakana i119 kanakanidhAna 212 kanakapura 149 kanakaprabha 110, 132, 171 kanakaprabhasUri 50, 112, 271 kanakabA 89 kanakamaMjarI 163 kanakamAlA 163, 303, 348 kanakaratha 261, 324, 344, 346 kanakarathakathA 324 kanakarathacarita 324 kanakavatI 496, 497 kanakavijaya 117, 218 kanakavijayagaNi 264 kanakavega 88 kanakazrechyAdikathA 265 kanakasundarI 175 kanakasena 65, 150 kanakasoma 212 619 kanakAmara 165 kanakAvatI 322, 358 kanakAvatIAkhyAna 359 kanakAvatIcirata 358 kanakAvalI 303 kAna nagara 427 kannauja 13, 236, 421, 422, 573 kapaDavaNaja 553 kapilakevalI 73 kaSThi 485 kamaTha 88, 89, 125 kamalaprabhasUri 182 kamalabhava 188 kamalarAja 312 kamalavijaya 125 kamalavijayagaNi 218 kamalazreSThI 127 kamalasaMyamopAdhyAya 212 kamalasena 103, 174, 304 kamalA 99 kamalAvatI 348, 358 kamalAvatIkathA 358 kamalAvatIrita 358 kamalAvatIrAsa 358 yavanAkathA 316 karakaNDa 160-162, 164, 165 karakaNDariu 165 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 20 jaina kAvyasAhitya karakaDucarita 165, 166 kalAvatIcarita 358 kariNI 349 kalAvicakSaNa 384 karirAjakathA 323 kaliMga 152, 415, 466, 470 karirAjamahIpAla 261 kali pa76 karuNAvAyudha pa92 kaliyuga 406 karka 240. kalki 45 karNa 397, 402, 513, pa27 kazUri 9 karNadava 444, 446, 447 kalpanirukta 122 karNarAja 541 kalpamaMjarI 247 karNasiMha para kalpavalI 113 karNATa 415 kalpasUtra 34, 446, 472 karNATaka 59, 188, 204, 470 kalyANakIrti 283, 290 karNAmRtapurANa 66 kalyANacandra 3pa4 karnATaka 46, 47, 64, 119, 441, kalyANatilaka 212 pa94 kalyANamaMdira pa64, pa68, pa71 kapUrakathAmahodadhi 243 kalyANamaMdira stotra 555, 567, pa69, kipUraprakara pa60 pa70 kapUraprakaraTIkA 139, 244 kalyANamaMdirastotraTIkA 261 kapUraprakaraTIkA 154 kalyANavijaya 38, 78, 218 kapUramaMjarI pa75, 600, 607 kalyANavijayagaNi 252, 450, 454, kapUramaMjarIsaTTaka 575 456 karmakArDa 484 kalyANasAgara 604 karmacandra bacchAvata 433 kalhaNa 394, 402, 417, 421, 426 karmacandra maMtrI 229 kavikalpadruma para1 karmavaMzotkIrtanakAvya 229, 433 kavi paramezvara 60 karmavipAka para kavirAja pa25 karmacArakathA 333 kavizikSA pa14 kalakattA 470 kazcibhaTa 184 kalApakaraNasaMdhigarbhitastava 555, papa6 kazmIra 149, 415, 421, 422, kalAvatI 97, 136, 174, 175, 424, 481 358 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 6 2 1 kasAI pa06 kasAmbita 106 kasAyapAhuDa 3, 450 kasturacandra kAsalIvAla pa1 kastUraprakara 253 kahAkosu 198 kahAyaNakosa 350 kahArayaNakosa 91, 240 kahAvalI 6, 34, 35, 70, 154, 203, 204, 209 kAMcanapura 162, 492 kAMcI 532 kAMpilyanagara 162 kAMpilyarAja 110 kAkajaMgha 103, 127 kAkafdhakokAsakakathA 333 kAkandInagarI 340 kAkulthakelinATaka 440 kAkusthakelikAvya 201 kAThiyAvADa 46, 47, 235, 462 kANabhikSu 60 kAtaMtravyAkaraNa 221, 505 kAtaMtravyAkaraNavRtti 312 kAdambarI 18, 23, 267, 341, 491, 519, 531, 533, pa34, 537, pa38, 603, 605 kAdambarIuttarArdhaTIkA 219 kAdambarIyaDana pa19, para1, 544 kAntisAgara 473 kAnyakunja 398 kAnha 446 kAnhaNasiMha 95 kAnhA 447 kAbula 433 kAmakuklakathA 316 kAmakukSmAdikathA-saMgraha 264 kAmagajendra 338, 340 kAmaghaTakathA 316 kAmacAvhAlIkalpa 65, 150 kAmatAprasAda jaina 474 kAmadAsa 607 kAmadeva 194, 281, 500, pa77 kAmadevacarita 96, 199 kAmarAja 179, 180 kAmarUpa 532 kAmAMkura 127, 3pa3 kAraMjA 4pa6, 476 kArtikazuklapaMcamIkathA 261, 365 : kArtikazuklapaMcamImAhAsyakathA 366 kArtikeya 234, 517 kAlaka 4-6, 213, 452 kAlakakumAra 213 kAlabhAcArya 203, 210, 213, 379 kAlabhAcAryakathA 209 kAlazaukarI 506 kAlasaMvara vidyAdhara 145 kAlika 124, 160 kAlikAcArya 209 kAlikAcAryakathA 122 kAlidAsa 14, 18, 24, 25, 89, 188, 252, 396, 464, 477, 517, 518, 241, 545, 550, pa73, 575, 580, 603, 605 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 jaina kAvyasAhitya kAlIdavI 336 kAlUgaNi 200 kAlUbhaktAmara 567 kAvyakalApa 514 kAvyakalpalatA 514 kAvyakalpalatAparimala pa14 kAvyakalpalatAmaMjarI 514 kAvyakalpalatAvRtti 514 kAvyaprakAza 18, 21, 104, 106, 120, 121, 491, 603 kAvyaprakAzanalDana 219 kAvyamaDana pa20, 221 kAvyamImAMsA 95 kAvyaratna 503 kAvyazikSA 122 kAvyAdarza 14 kAvyAnuzAsana 430, 573 kAvyAlaMkAra 14 kAvyopadezazataka 77 kAzI 89, 398, 417, 596 kAzInAtha jaina 315 kAzIprasAda jAyasavAla 393 kASThAjhAra 151 kASThAsaMgha 54, 67, 96, 146, 273, 332, 450 kASThAsaMgha-mAthuragacchapaTTAvalI 459 kASThAsaMgha-mAthurasaMgha 273 kASThAsaMgha-lADabAgaDa-punnATagacchAvalI 459 kAsadragaccha 81, 200, 377 killAka phArbasa 424 kirAtasamasyApUrti 78 kirAtArjunIya 14, 18, 25, 78, 475, 486, 500, 511, pa26, 605 kiItha pa78 kIra 415 kIrtikallolinI 218, 253 kIrtikaumudI 425 kIrticandra 212 kIrtidhara 40, 42 kIrtipAla 415 kIrtimaMjarI 586 kIrtirAja 116 kIrtivarmA 585 kIrtivijaya 465, 263 kIrtivijayagaNi 391 kIrtivimala pa67 kIrtiSeNa 46 kirtiharSa 330 kuMcika 296, 297 kuMjara 346 kuNika 191 kuNDapura 529 kuntadevI 3pa9 kuntaladevIkathA 359 kuttI 246, 513, 227 kunyu 143 kunyucarita 112 kunyunAtha 73, 86, 110, 130, 132 kukunda 3, 234, 256, 565, 601 kundakundAnvaya papa9 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA kapusvAmI 537, 543 kubera 117, 127 kuberadatta 141 kuberapurANa 135 kumAra 185, 445, 517 kumArakavi 128 kumAragupta 37 kumAratAtparya 604 kumAradevI 405, 417, 502 kumAranandri sonI 74 kumArapAla 9, 17, 18, 74, 75, 80, 82, 83, 87, 206, 223, 244, 246, 257, 258, 342, 374, 375, 396, 402, 405, 409, 410, 415, 416, 418, 421, 423, 425, 430, 443, 445, 466, 522, 582, 583, 585, 586 kumArapAlacarita 25, 223, 386, 397,415, 416, 551, 592 kumArapAlacaritrasaMgraha 224 kumArapAlapratibodha 75, 80, 81, 139, 224, 257, 353, 375, 584, 585 kumArapAlaprabandha 225, 274, 418, 586 kumArapAlabhUpAlacarita 224, 225, 410,414, 416, 418 kumArapAlacariya 397 kumAravAlapaDiboha 257 kumAravihAra 582, 585 kumAravihA2prazastikAvya 522 kumArasaMbhava 14, 25, 491, 510, 511, 517, 518, 143, 603, 604 kumArasiMha 271 kumArasena 48, 604 kumudacandra 568, 569, 587, 588 kumudAnanda 606 kumbhakarNa 35 kumbhA 116 kummAputta 161, 166 kummAputtacariya 166 kuru 410, 529 kucandra 255, 329 kucandrakathAnaka 329 kuruSa 177 kurga 63 kulacandra 423 kulacumbarU 468 kuladhvaja 103 623 kuladhvajakathAnaka 330 kuladhvajakumA2 321, 330 kuladhvajakumAra2Asa 330 kulapati 578 kulaputraka 102 kulamaNDana 212 kulavAluka 74 kuvalayacandra 338, 341 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 kuvalayamAlakathA 342 kuvalayamAlakathAsaMkSepa 342, 343 kuvalayamAlA 33, 39, 42, 45, 48, 86, 156, 179, 187, 188, 269, 283, 286, 335, 337, 344, 131, 539 kuve2-nagarI 487 kuza 61 kuzarAja 290 kuzalapramoda 380 kuzalalAbha 323 kuzApura 347, 348 kuSANa 472 kuSThIdeva 507 kusumaketu 175 kusumazekhara 532 kusumasAra 333 kusumAyudha 175 kUrmaputra 166 phUlavAla 325 kUlavAlakakathA 325 kRtakarmanRpatikathA 316 kRtakarmarAjarSi 333 kRtapuNya 257 kRtapuNyakathA 316 kRtapuNyacarita 171, 197, kRpAcandra 223 kRpAcandrasUri 222 316 kRpArasakoza 217, 334 kRpArasakoSa 148 kRpAvijaya 78, 391 kRpAvijayagaNi 219 kRpAsundarI 585, 186 kRSNa 7, 31, 34, 44, 45, 51, 73, 131, 140, 141, 148, 183, 187, 361, 479, 524, 529, 541, 182 kRSNagaccha 414 kRSNacarita 131 kRSNajiSNu 103 kRSNa tRtIya 402 kRSNadAsa 103, 114 kRSNadeva 510 kRSNamizra 585 kRSNarSigaccha 225, 384, 592 ke. Ara. candra 38 ke. eca. dhruva 38 ketumatI 143 kemsa 26 kerala 59 kevalicarita 177 kezariyAjI 209 jaina kAvyasAhitya kezarI 101 kezava 126 kezavasena 66, 114, 459, 602 kezI 196, 318 kaikeyI 36, 61 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 6 25 kailAza pa6, 143, 460 koMkaNa 398, 410, 415 kokAsakakathAnaka 333 koTA 414 koTikagaNa 81, 100, 428 koTizilApa25 koNika 73, 74 konnara 467 kozala para9, 531 kozA pa50, papa1, 602 kose gArTana 388 kautuka pa78 kaumudI pa78, pa79 kaumudInATaka 578 kaumudImitrANanda pa73, pa77, pa78 kaurava pa20, pa25, pa29 kauravezvara pa96 kauzAmbI 194, 201, 292, 308, 339, 344 kauzikIputra 472 kSatracUDAmaNi 119, 150, 151, pa15, pa36, pa38, 242, 543 kSatriyakuDa 90 kSamA kalaza 330 kSamA kalyANa 196, 269, 283, 291, 294, 324, 363, 369, 373, 454 . '' kSamA kalyANajJAnabhaMDAra 453 kSamAvijaya 159 kSitipratiSThitapura 164, 363 kSIrakadambaka 127 kSetrapAla 423, 4pa9 kSetrasamAsavRtti 298 kSetrAdhipa 423 kSemaMkara 127 kSemakaragaNi 380 kSemakIrti 416 kSemarAja ra30, 397, 404, 415 kSemalaka 295 kSemazAkhA 230 : ' . ' ' kSemasaubhAgyakAvya 230 kSemahaMsa 604, 605 - khaMDapAnA 272 khaMbhAta 86, 103, 193, 302, 362, 405, 406, 408, 431, 433, 441, 465, 549, 551, pa91 khaDuprazasti 603, 676 khaDelavAla pa12 kharataragaccha 83, 116, 133, 172, 175, 183, 196, 200, 220, 222, 230, 244, 251, 263, 291, 294, 295, 302, 309, 320, 322, 324, 333, 345, 349, 356, 363, 369, 4pa1, 4para, 454, 464, 495, 549, 603, 676 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 jena kAvyasAhitya kharataragaccha-gurnAvali 454 kharataragaccha-paTTAvali-saMgraha 454 kharataragacchabRhadgurnAvali 164, 302, - 452 kharatarazAkhA 83 kharadUSaNa pa25 kharparacaurakathA 333 khurrama 463 khAMDilyavaMzI 65 khAravela 466, 468, 470 khImasaubhAgyAbhyadaya ra30 kheMgAra 147, 442, 443 becararAja 89 gauDavaha 491 gaMgadattakathAnaka 333 gaMganareza 65, 150 gaMgamaha 400 gaMgarAja 119 gaMgavaMza 558, 559 gaMgA 75 gaMgAmaha 400 gaMjAma 152 gaMdhamUSikA 578 gaMdhAra 446 gaganavilAsapura 496 gajanI 415 gajapaMtha 104 gajapura 304 gajasiMha 325 gajasiMhapurANa 325 gajasiMharAjacarita 325 gajasukumAla 244 gajasukumAlakathA 298 gaNadhara 153 gaNadharavalayapUjA para gaNadharasArdhazataka 45ra. gaNadharastava 565 gaNaratnamahodadhi 430 gaNA 281 gaCrAyakathA 333 gadyakathAgranya 62 gaghacittAmaNi 18, 119, 150, 15ra, 1pa3, 490, 531, pa36, 542, 543 gatti 400 gandharva 289 gandharvaka pa3ra, pa33 gandharvadatA 142 gandhArapurI 198 gayAsudIna khilajI 199, 229, 432 gayAsudana tugalaka 430, 431 gargagotra 158 gargaSi 281 gardabhilla 213 gaDhavAla 600 gAMgeya 195, 196 gAMgeyabhaMgaprakaraNa 196 gAMdhAra 163 gAthAkoza 33 gAthAlakSaNa 84 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 62 7 gAthAsaptazatI 14, pa60 gAhAlambaNa 3pa7 giranAra 103, 149, 436, 442, 446, 460, 467, 470, 502, 549 girinagara 149 girinAra 259, 365, 406, 479 girinAramaraDana 501 girinAroddhAra 365 girisundara 175 girisena 267, 268 gItagovinda 24, 545, 556, 557 gItavItarAga 545 gItavItarAgaprabandha 556 gujarAta 8, 9, 53-54, 59, 7ra, 182, 183, 205, 223, 226, 229, 248, 299, 396, 397, 403, 405, 409, 410, 417, 421, 426, 4ra7, 430, 431, 433, 434, 436, 441, 444, 448, 53, 42, 501, 5para, pa73, 574, 584-586, 589, 590, 602 guDipAna 594 guNakIrti 290, 457 guNacandra 89, 130, 268 guNacandramaNi 89, 91, 238, 241 guNacandrasUri 90, 303 guNacandrAcArya 373 guNanadi 483 guNapAla 154, 156, 157 guNapAlamuni 154 guNabhadra 9, 10, 34,41, 55, 59, 61, 62, 65, 150, 168, 170, 179, 256, 450, 480, 486, 503, 560, 598 guNabhadrasUri 294, 510 guNabhadrasUrideva 332-333 guNabhadrAcArya 68, 154, 301 guNamaMjarI 366 guNamaMjarIkathA 366 guNasUri 391 guNaratna 604, 605 guNaratnasUri 98, 123, 134, 212, 251, 315 guNavacanaddhAtrizikA 394, 428, 436, 437 guNavatI 184 guNavarma 188, 509 guNavarmacarita 302, 3ra3, pa06 guNavarmA 302, 303 guNavijaya 218, 230 guNavijayagaNi 117, 139, 456 guNavinaya 603, 606, 607 guNazekhara 200 guNazekharagaNi 333 guNasamudrasUri 301 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 jena kAvyasAhitya guNasamRddhimahattarA 183 guNasAgara 174, 175, 323 guNasAgaracarita 323 guNasAgarasUri 301 guNasundara 254 guNasundarasUri 332, 370 guNasundarI 357 guNasundarIcatuSpadI 357 guNasundarIcarita 357 guNasena 110, 267 guNasenA 174 guNasthAnakramAroha 294 guNAkarakavi 334 guNAkarasUri 313 guNAkarasena 476 guNADhya 44, 144, 269, 534, - 541 guNAvalI 3pa3 guNAvalakathA 353 gupta 8, 10, 13, 37, pa74 guptakAla 472, 473 guptavaMza 39, 45, 341, 396, 428 guddhigupta 4pa7 guru 541 guruguNaratnAkara 216, 432 guruguNaSatrizikA 294 arjara-pratihAra 13, 214, 421, , 468 gurvAvalI 46, 449, 455 gulAbacandra caudharI 471 guhalota 469 guhilota 19 gerino 470 goDhilI ra90 goDeya 152 godhanakathA 333 godharA 443 gopAcala 290 gopAla 197 gobhadra 170 gomaTezvaracaritra 364 gommasAra 484 gokhkhasvAmI 485 gorakhayoginI 381 gorakhAdevI 167 govanazreSThI 89 govardhana 423 govinda 467, 478, 484 govindabhaTTa 193 govindarAja 411 gozAla 90 gozAlaka 73, 74 gauDa 241, 398, 422 gauDavaha 26, 422 gautama 40, 195, 196, para5 gautamacarita 160, 195 gautamasvAmI 73 gautamIyakAvya 160, 195 gautamIyaprakAza 196 gaurIzaMkara hIrAcaMndra ojhA 468 grAharipu 400 gvAliyara 9, 19, 290, 414, 442, 467, 469 5 - Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 6 29 ghaTakarparakAvya 606 ghaTiyAla 466, 468 gharkaTakula 588 ghAghasA 19, 469 vRtavarI devI 512 cauppaNapurisacariya pa73 calappannamahApurisacariya 6, 35, 67, 71, 80, 86 cautha 320 caMdarpohacariya 82 cakrasena pa32 cakrAyudha 106, 108, 509 cakrezvara 304 cakrezvarasUri 182 cakrezvarI 10, 385 caDAvalipurI 304, 348 caDakauzika 90 caNDapa 405, 50ra caNDapAla 606 caNDapiMgalacorakathA 333 carDapradyota 73, 149, 163 caDaprasAda 405 caNDamArI 283, 285, pa39, 540 caDasiMha 446 caNDasoma 338, 339, 340 caDIzataka pa63 caturvakathA 372 catupUrvIca-- 303, 363 caturavijaya 571 caturazItidharmakathA 265 caturbhuja pa12 caturmukha 34 caturvizatijinastava pa65 caturvizatijinastuti 568 caturvizatijinastotra 439 caturvizatijinendracaritra 35 caturvizatijinendrasaMkSiptacarita 76, 514 caturvizatitIrthaMkarapurANa 63, 64 caturvizatipurANa 64 caturvizatiprabandha 427, 468, 502, pa14, 515 caturvizatisaMdhAna pa23 caturvizatistotraTIkA 261 caturthArAvalIcitrastava pa66 catuSkarvI pa16 catusaMdhAnakakAvya pa23 cattAriaThThadasathava pa65 candanabAlA 160, 257, 335 candanamalayagiri 303 candanamuni 200, 315 candranaSaSThI 372 candanA 86, 195, 200 candanAkathA pa3 candanAcarita 200 candappahacariya 87 canTela 9, 170, 301, 585 candra 103, 519, 520, 552 candrakIrti 42, 95, 125, 248, 457, 458 candrakula 75, 89, 91, 124, 205, 495 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 jaina kAvyasAhitya candragaccha 17, 96, 100, 122, 127, 129, 161, 182, 193, 271, 280, 297, 353, 385, 408, 498, 508 candragaNi pa69 candragiri 235 candragupta 235, 340, 364, 396, 428, 436 candragupta maurya 207 candracchAya 110 candratilaka 193 candratilakagaNi 495 candradUta 546, papara-554 candradevasUri 102 candradhavala 313, 314 candradhavala-dharmadattakathA 313 candranakhA 68 candrapurI 483 candraprabha 63, 64, 79, 82, 85, 97, 128, 153, 205, 249, 290, 425, 481 483 candraprabhacarita pa3, 84, 97, 104, 115, 119, 123, 126, 481, 484, 486, 489, 490 candraprabhamahattara 85, 133, 371 candraprabhasUri 85, 98, 100, 127, 182, 202 candraprabhA 78 candrabhAgA nadI 341 candramA 368, 519, pa20, 536,553 candramuni 79 candrayaza 352 candrarAja 315 candrarAjacarita 315 candraruci 482 candralekhA 364, 583, 599 candralekhAvijayaprakaraNa pa73, 582 candravaMza 36 candravarNa 132 candravijayaprabaMdha 519, para1 candrazrI 385 candrasAgara 42 candrasAdhu 432 candrasUri 50, 87, 100, 107, 280, 491 candrApIDa pa33, pa38 candrAvatI 348, 444 candrodayakathA 333 candrodara 101, 103 campaka 310 campakamAlA 358, 3pa9 campakamAlAkathA 358 campakamAlAcaritra 358 campakazreSThikathA 172 campakazreSThikathAnaka 310 campakazreSThI 310, 311 campA 110 campAnagarI 16ra, 310 campAnera (cAMpAnera?) upara Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 631 cAritrasundagiNi 386, 416, 246, campApura 162, 292, 293, 460 capUjIvandara pa41 capUmaDana para1, 544 caraNapramoda 244 caraNamuni 488 caritrakIrtigaNi 265 caritraraMsagaNi 216 cAciga 467 cANakya 204, 234, 321, 403, 592 cANakyarSikathA 321 cAturmAsaparvakathA 372 cAturmAsikaparvakathA 372 cAturmAsikaparvavyAkhyAna 372 cAturmAsikavyAkhyAna 372 cApotkaTa 403, 423 cAmarahArikathA 333 cAmuNDa 404 cAmuMDarAja 397 cAmuNDarAya 14, 65, 150, 187, 485 cAmuDarAyapurANa 14, 41, 187 cAmuDA 19, 469 cAraNa 487 cAritracandra 167 cAritrabhUSaNa 386, 416 cAritraratna 207 cAritraratnagaNi 329 cAritrarAja 97 cAritravardhana 604, 606 caritravardhanagaNi 603, 60pa cAritrasundara 386 cAritropAdhyAya 319 cArukIrti 133 cArucandra 309 cArudatta 44, 127, 131, 142 cArlosa krAusa 311 cArvAka 31 cAlukya 8, 119, 186, 415, 466, 467 cAvaDA 403, 406, 423, 430, 437, 444 cAvaNya 188 cAhaDa 400, 401 cAhamAna 9, 411, 467 cikkanasoge 64 cittoDa 19, 19, 417 citauDagaDha 468 citrakUTa 9, 59, 61, 307 citragati 348 citralekhA pa77 citravega 348 citrasena 354, 383 citrasena-padmAvatIcarita 354 citrAMgada pa77, 578 citrApAlakagaccha 131, 364 cidambara pa28 cintAmaNi pArzva 435 cintAmaNi pArzvanAtha maMdira 291 civa 19, 469 cilAtiputra 250 cIna ra6, 142 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 jena kAvyasAhitya ceTaka 73, 191, 196 cetodUta 464, 546, papara cedi 398 cedirAja 397 celanA 73 cellanA 191, 192, 244, pa07 caitragaccha 17 citrapUrNimAkathA 372 colarAya 486 caurapaMcAzikA pa45 caulukya 9, 75, 82, 119, 186, 202, 205, 223, 226, 287, 342, 396, 397, 399, 406, 403, 406, 409, 4ra1, 423, 425, 430, 437-439, 444, pa22, pa73, 585, 586 cauvIsI 130 cauhAna 13, 411, 412, 511 chatrasena 216, 4pa6 chandonuzAsana 430 chandombadhi pa27 chandoratnAvalI 514 chAvaDA gotra 512 chAhaDa 480 choTelAla jaina 474 jaMgaladeza 398 jaMbUsAmicariya 158 jagaccandrasUri 131, 190, 364 jagaDu 206, 418 jagaDUcarita 227, 417 jagaDUzAha 18, 227, 228, 249 ' jagaDUzAhaprabaMdha 228 jaganseTha 14 jagadAbharaNakAvya 606 jagadeva 445 jagadgurukAvya 216, 434 jagadeva 127 jagadeva-paramardi 423 jagadhara 164 jagannAtha 20, 21, 131, 295, 523 jaganmalla 3papa jagasiMha 249 jaTAcArya 60, 187 jaTAna~i 48 jaTAyu pa80 jaTAsiMhanadi 48, 143, 147, 188 jaTila 39, 187 jaDila 187 janaka 61, 580, 597 janna 188 jamAli 73, 90 jambukevalicarita 177 jabU 132, 147, 155, 20pa jambu-adhyayana 157 jabUkavi 297, papa3 jabUcarita 67 jabUcariya 154-1pa7, 346 jambudvIpaprajJapti 34 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 633 jabUnAga 297 jayantasiMha 420, 591, pa92 jabUsvAmicarita pa2, 153, 157, jayantI 160, 195, 201, 202 158, 433 jayantIcarita 201 jabUsvAmI 141, 155, 1pa6, 158, jayantInagarI 496 159, 195, 203, 204, jayantIpraznottaraprakaraNa 202 258 jayantIpraznottarasaMgraha 201 jaya 73, 268 jayapADuM 172 jayaMdhara 149 jayapura 52, 98, 247, 414, 434, jayakaTaka 119 * 441, 4pa7, 458, pa12 jayakIrti ra12, 234, 386, 416 jayapurANa 180 jayakIrtisUri 295 jayaprabhasUri 583 jayakumAra pa6, 58, 160, 178, jayamaMgalasUri 19, 467, 469 179, 511, pa96, 597 jayame 167 jayakumAracarita 178, 179, 180 jayarAma pa73, 574 jayakumAra-sulocanAcarita 178 jayavarmA papa7 jayacakrIcarita 131 jayavallabha pa60, 561 jayacandra 109, 167, 172, 423, jayavijaya 275, 316 pa99, 600 jayavimalagaNi 311 jayacandrasUri 307, 417 jayazekhara pa02 jayacariya 200 jayazekharasUri 128, 154, 157, jayataladevI 591 516, 518, 544 jayatilaka 172, 386 jayasAgara 55 jayatilakasUri 202, 247, 307, jayasAgaragaNi 174, 175, 464 ' ' 351, 515, pa66 jayasAgarasUri 223 jayatihuaNastotra pa66 jayasiMha 98, 119, 182, 287, jayadatta 103 288, 397, 398, 402, jayadeva 24, 150, papa6 405, 418, 439, 448, jayadhavalA 60 pa22, 588 jayadhavalATIkA 450 jayasiMhadeva 119, 236, 415, 429 jayanta 495, 497 jayasiMha siddharAja 396, 402, 410 jayantavijaya 471, 473, 495, 497 jayasiMhasUri 82, 128, 129, 154, jayantavijayakAvya 238 202, 224, 225, 233, 316, 384, 409, 411, 414, 416, 439, 440, para, pa73, pa92 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 jaina kAvyasAhitya jayasundara 175 jayasuMdarIkathA 360 jayasUri 133 jayasena 46, 59, 60, 344, 3pa6, jAliharagaccha 81, 82 jAlora 164, 342, 441, 465, 583 jAvaDa 199, 216, 229 jAvaDakathA 245 jAvaDacaritra 229, 418, 432 jAvaDaprabaMdha 229, 418, 432 jAbAlipattana 346 jAvAlipura 164, 342 jitadaMDa 46 jitazatru 110, 163, 422 jina 439 jinaRddhisUri caritra 223 jinakIrti 168, 172, 173, 309, 311, 316 jinakuzalasUri 221, 222, 302, 3pa7 jayasoma 210, 311 jayA 101 jayAnaMda 55, 168, 172 jayAnaMdakevalicarita 177 jayAnaMdasUri 134, 208, 211 jayodayamahAkAvya 171, 511 jayAsaMdha 44, 73, 117, 127, - pa25, 530, 582 jalpaNa 491, 501, 127 javAchapura 166 jasaharacariu 289 jahAMgIra 10, 219, 313, 432, 434, 435, 463 jahAnAbAda 96 jAka 65 jAbAlapura 410 jAbAlipura 9 jAmanagara 553 jAMba pa25 jAMbavaMta 180 jAyasI 172, 307 jAlinI 268 jAlihara 81 jinakuzalasUricarita 223 jinakuzalasUri-caDuttarI 221 jinakRpAcandrasUrIzvaracarita 222 jinacandra 83, 130, 221, 243, 458 jinacandrasUri 164, 183, 193, 212, 222, 230, 234, 238, 345, 3pa3, 3pa6, pa65 jinadatta 239, 300, 344 jinadattakathAsamuccaya 300 jinadattacariu 301 jinadattacarita 62, 299 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA jinadattasUri 164, 193, 345, 404, 452, 514 jinadattasUricaritra 223 jinadAsa 42, 51, 52, 139, 157, 183, 349, 373, 115 jinadAsakathA 333 jinadAsagaNi 143, 272 jinadAsa phaDakule 541 jinadeva 84, 115, 257, 282 jinadevasUri 124, 211, 427 jinadharmapratibodha 257 jinadharmasUri 172 jinapati 197, 199, 220, 221, 298, 316 jinapatisUri 164, 171, 193, 316, 345, 452, 453, 495 jinapatisUri-paMcAzikA 220 jinapadmasUri 222, 452 jinapAla 18, 130, 193, 453 jinapAlagaNi 495 jinapujASTakaviSayakathA 372 jinaprabodha 221 jinaprabodhacatuHsaptatikA 302 jinaprabodhayati 346 jinaprabodhasUri 326, 345 jinaprabodhasUri-catuHsaptatikA 221 jinaprabha 191 jinaprabhasUri 10, 246, 249, 349, 365, 375, 426, 427, 431, 453, 454, 462, 508, 568 635 jinabhaktAmara 567 jinabhadra 106, 121, 206, 250, 409, 419, 420, 429, 452 jinabhadrakSamAzramaNa 71, 128, 143 jinabhadrasUri 83, 352, 464, 604 jinabhadrasUrisvAdhyAyapustikA 222 jinamaMDana 226 jinamaMDanagaNi 225, 274, 418, 586 jinamANikya 167, 216, 320 jinamukhAvalokanavratakathA 372 jinayazaHsUricaritra 223 jinaratna 161 jinaratnakoza 111, 123, 246, 254, 282, 298, 326, 380, 386, 556, 602 jinaratnasUri 164, 302, 346, 445 jinarAja 464 jinarAjasUri 218, 606 jinarAjastava 565 jinalabdhisUri 221, 222 jinalabdhisUrI-cahuttarI 221 jinalabdhisUri-nAgapura-stUpa-stavana 222 - jinalabdhisUri-stUpanamaskAra 222 jinalAbhasUri 212 jinavardhana 464 jinavardhanagaNi 83, 161, 164, 175, 244 jinavallabha 86 jinavallabhasUri 92, 164, 193, 306, 345, 452, Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 jena kAvyasAhitya 498, pa68, 604, 607 jinavijaya 38, 155, 158, 224, 239, 417, 420, 428, 429, 450, 454, 470 jinavijayagaNi 391 jinazataka 64 jinazatakakAvya 297 jinazatakAlaMkAra pa66 jinazekhara 172 jinasamudra 607 jinasamudrasUri 604 jinasahasranAma pa68 jinasahasranAmaTIkA 248 jinasAgara 147, 244 jinasAgarasUri 139 jinasAgarasUri-pratiSThAsoma 154 jinasiMhasUri 451, 508 jinasundara 370 jinasundarIkathA 360 jinasUri 323, 325, 358 jinasena 6, 9, 17, 21, 23, 34, 42, 45, 47, 48, 51, para, pa4, 57, 59, 6062, 65, 68, 73, 76 , 95, 117, 131, 148, 150, 179, 180, 187, 236, 2pa6, 420, 511, pa43, 146, 548, papa4, pa6 8, pa78, pa96, 597 jinastuti 261 jinahaMsa 183 jinahaMsasUri 329, 454, 605 jinaharSa 367, 502, 607 jinaharSagaNi 165, 226, 307, 417, 607 jinaharSasUri 213, 356, 362, 370 jinendraguNasaMtuti pa68 jinendraguNasampatti 318 jinendracaritra 93 jinendrapurANa 166 jinendrabhUSaNa 165 jinendrasAgara 368 jinezvara 316, 340 jinezvarasUri 24, 82, 83, 86, 87, 89, 100, 129, 145, 164, 165, 171, 193, 221, 238, 239, 280, 316, 326, 345, 349, 350, 360, 452, 495, 498, 508, 549 jinezvarasUricatuHsaptatikA 221 jinodayasUri 332 jItavijayagaNi 117 jImUtavAhana 249, 575 jIrAvAlA 446 jIvadeva 85, 206 jIvadevasUri 514 jIvandara 60, 61, 132, 150-1para, pa36, pa38, 242 jIvanDaracampa 151, 153, 541 jIvandharacarita pa3, 150, 151,153 jIvarAja 372, 458 jIvarAjagaNi 295 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 637 jIvasamAsavRtti 448 jugalakizora mukSAra 318, 594 jUnAgaDha 220 je. epha. phUlITa 469 jaitugideva 66, 462 jaitrIndra pa99, 600 jaitrasAgara 411 jaitrasiMha 405, 408, 411, 419 jainakumArasaMbhava 128, 516 jaina granthAvalI 139, 317 jainadharmavarastotra 555, pa67 jaina dhAtupratimAlekha 473 jaina pustakaprazastisaMgraha 441 jaina pratimA yaMtrasaMgraha 474 jaina pratimAlekhasaMgraha 138 jainamahAbhArata 44, para jainameghadUta pa46, 249, papa0 jainameghadUta saTIka 312. jainarAmAyaNa 73, 580 jaina lekhasaMgraha 470, 473 jaina zilAlekhasaMgraha 470, 471, 474 jainastotrasaMgraha 571 jainastotrasandroha 571 jainastotrasamuccaya pa71 jaisalamera 87, 130, 157, 171, 291, 317, 326, 441, 470, 473, 474, 592 jodhapura 67, 196, 209, 464, 465, 468, 480, papa3 joharApurakara 51 jJAtAdharmakathA 34 jJAnakIrti 283, 286, 291, 458, 528 jJAnacandrodayanATaka 601 jJAnatilaka 64, 465 jJAnadarpaNa 585 jJAnadAsa 283, 290 jJAnapaMcamIkathA 262, 365-367 jJAnapramoda 606 jJAnabhUSaNa pa3, 96, 125, 190, 480, 602 jJAnameru 212 jJAnalocanastotra pa68 jJAnavimala 218 jJAnavimalasUri 294 jJAnasAgara 103, 110, 305, 462,. pa63, 607 jJAnasAgaragaNi 174 jJAnasAgarasUri para4 jJAnasUryodaya 180, 573 jJAnasUryodayanATaka pa3, 601 jJAnArNava pa60 jyotiHsAra 251, 439 jyotiprasAda jaina 51, 64 jyotiSa 281 jyotiprabhA 598 jyotiSmabhAnATaka 598 jyotiskuliMga 200 javAlA mAlinI 10 kvAlinIkalpa 65, 15), jhaMjhaNaprabaMdha 228 jhAMjhaNa 228, 418, 120 JpAya 571 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 jena kAvyasAhitya TiyArDa 26 ToDara 158 ThAIo 446 ThAkuradeva 282 DiDila padaniveza 304 Dablyu. pI. kera 26 DAmaranAgara 430 DuMgara 446, 447 DuMgarapura pa1, 200 DelA upAzraya bhaDAra 317 DhaDhaNakumArAdikathA 25 DhapurI 426 yuddhaka 422 saravikramacariya 303 bhAga 341 rIdhammasuttIo 200 semisAhacarika 83, 87 tarjara 594 taMtrAkhyAyika 388 tattvakaumudI 356 tattvatrayaprakAzikA 248 tattvabindu 84 tattvavikAzinI TIkA 385 tattvAcArya 341 tattvAditya 70 tattvArthavRtti248, 290 . tattvArthavRttipadavivaraNa 237 tattvArthasAradIpaka para tattvArthasUtra 490 tapAgaccha 42, 54, 66, 117, 125, 131, 147, 145, 147, 148, 157, 167, 17 177, 178, 199, 207209, 215, 219, 226, 228, 230, 244, 252, 261, 263, 264, 274, 275, 277, 283, 293, 294, 299, 305, 307, 309-311, 314, 317, 319, 321, 3ra3, 324, 325, 327, 330, 323, 358, 362, 364, 366, 368, 370, 380, 383, 386, 391, 432, 433, 451, 455, 456, 464, pa30, 605-607 tapAgaccha-paTTAvalI 132, 159, 167, 456 tapAgapaTTAvalIjha 455 tapAgacchazAkhA-paTTAvalI 450 tapAgaccha-saMvignazAkhA 176 tapAgaNayatiguNapaddhati 456 tamiladeza 15ra, 441 tamilanADu 1para taraMgalolA 335 taraMgavaIkahA 334 taraMgavatI 33, 85, 128, 335, 336 taraMgavatIkathA 214, 334, 336 taruNaprabha 221 taruNaprabhasUri 222 tAmilinI nagarI 304 tAraura 461 tArA papa1 tArApIDa 533 . Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA tArApura 461 titvamAlathavaNa 462 tityayarasuddhi 565 tilakaprabha 107 tilakaprabhasUri 563 tilakamaMjarI 14, 18, 128, 136, 531-533, 535, 536 tilakamaMjarIkathAsAra 536 tilakamaMjarIvRtti 217 tilakamaMjarIsAra 536 tilakamaMjarIsAroddhAra 115 tilakamatI 369 tilakavijayagaNi 356 tilakasundarI 304 tilakasundarI-ratnacUDakathAnaka 304 tilakasUri 428 tilakAcArya 117 tilottamA 310 tiloyapaNatti 45, 450 tIrthamAlA 459, 462 tIrthamAlAprakaraNa 462 tIrthamAlAstava 565 tIrthamAlAstavana 462 tIrthAvalI 462 tuMgIgiri 461 tugalakavaMza 430, 431 tugalakAbAda 427 turaka 75, 591 tulasIgaNi 200 tejapAla 226, 404, 407, 409, 417, 423, 430, 437439, 446, 591, 192 tejasAra 323 tejasAranRpakathA 323 tejasArarAsa 323 tejasiMha 560 terahapaMthI 53 terApanthI 200, 315 terApura 165 telaMgAnA 431 tomara 414 tomaravaMza 290 toramANa 341 torarAya 341 tosila 127 tridazataraMgiNI 455, 464 tripuruSadeva 584 tripRSTha 90, 143, 485 tripRSThanArAyaNa 598 tribhuvanakIrti 372, 459 tribhuvanapAla 415 tribhuvanarati 149 tribhuvanasiMhacarita 327 trilakSaNakadarzana 318 trilokaprazami 34 trivarNAcAra 598 trivikrama 341 * trivikrama bhaTTa 538 trizalA 90 triSaSTipuruSacaritra 459 triSaSTimahApurANa 65 triSTizalAkApaMcAzikA 79 639 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 jena kAvyasAhitya triSaSTizalAkApurANa 65 dayAvimala 368 triSaSTizalAkApuruSacarita 6, 17, 3pa, dayAsundarakAvya 289, 290 41, 49, 72, da. rA. vendra pa38 78, 79, 93, dardarAdeva 73, 74 125, 128, darpaphaliha 340 131, 138, daraidAniyAla 434 171, 187,. darzanabhadra 132 202, 203, darzanavijaya 350, pa60 491, 529 darzanazuddhi 85, 128 triSaSTizalAkApuruSamahAcarita 70 darzanasAra 449 triSaSTizalAkApuruSavicAra 79 davayaMtIkathA 139 . triSaSTimRti 35, 128 davayaMtIcarita 139 triSaSTismRtizAstra 65, 66 davayaMtIcariya 139 alaukyadIpikA 287. davayantIprabandha 139 tharAda 585 dazakumAracarita 23, 191, pa31, thAnezvara 13 pa37, 279 thArApadra 585 dazadRSTAntakathA 265 therAvalIcariya 203 dazadaSTAnnacaritra 265 dathvI 14, 25, pa25, pa31, pa37, dazaparvakathA 372 579 dazapura 37 dattagaccha 196 dazaratha 36, 61, pa25, pa26, 580 dadhivAhana 162 dazarathajAtaka 41, 61 damaghoSamuni 297 dazarathanagarI 325 damayantI 117, 127, 135, 136, dazarathamuni pa9 160, 576, 582 dazaratha zarmA 414 damayantImpa 206 : dazavaikAlikacUrNi 334, 390 dayAkaramuni 108 dazazrAddhacarita 199, 216 dayApAla 119 dazazrAvaka caritra 265 dayAvardhana 168, 248 dazArNa 398 dayAvardhanagaNi 307 dazArNabhadra 73, 194, 257, 589, dayAvardhanasUri 172 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 641 dazArNabhadracarita 194 dazAzrutaskalpacUrNi 209 dasayAliya 245 dAkSiNyacihnasUri 86 dAnakalpadruma 172, 173, 311 dAnacatuSTayakathA 265 dAnacandra 367 dAnaprakAza 261 dAnapradIpa 299, 323, 329, 359 dAnavijaya 264 dAnasAra 64 dAmanadi 63, 64. 149 dAmannaka 127, 257, 264 dAminI 378, 379, 381 dAmodara 84, 98, 115, 484 - digvijayakAvya 219, 435 digvijaya mahAkAvya 78 dillI 13, 116, 229, 2pa2, 411, 412, 417, 467, 428, 431, 453, 456, 457, 458, 10, 190 divAkara yati 41 divyamuni kezavanadi 256 dIpaguDi 594 dIpamAlikAkathA 370, 372 dIpamAlikAkalpa 122 dIpasana 46 dIpAlikAkalpa 262 dipAvalIkalpa 122 dIpikATIkA 605 dIpotsavakathA 37ra dugra 341 dubakaDa 467 duriyarAyasamIrastotra 92 durganyA 73 durgAdaprabodhaTIkA 221 durgavipra 127 durgavRttiyAzraya 50pa durgasiMha 505, pa27 durgasvAmI 281 durdhaTakAvya 606 durjanapura 473 durmati 127 durmukha 160 duryodhana 14pa, pa13 durlabharAja 397, 423, 444 duSyanta 89 duSkamAsaMghastotrayaMtraka 455 dutAnaMda 589 dRDhaprahAri 195 daDhaprahArikathA 333 dRDhamitramaMthA 127 daDharatha 163 daDhavarmA 338, 340 diSTAnnarahasyakathA 333 dRSTAntazataka pa60 daSTivAda 4 delamahattara 281 deva 60 devakallola 211 devakI 97, 143, 197, 246, 298 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 jena kAvyasAhitya devakIrti 198 devakumAra 327, 377 devakumAracarita 327 devakumAra-pretakumArakathA 333 devakulapATakapura 516 devakuzala 362 devagiri 125, 418, 431 devagupta 34, 39, 172, 341 devaguptasUri 83 devacandra 200, 275, 342, 354, pa73, 582, 583 devacandrasUri 97, 109, 129, 140, 210, 349, 350, 377 devacandrAcArya 86 devadatta 103 devadattakumAra 327 devadattakumArakathA 327 devadattagaNi 328 devadatta dIkSita 364 devadatta bhAMDArakara 443 devadattA 311 devanandA 73 devanadi 48, 60 devananTi pUjyapAda pa67 devapaTTana 465 devapattana 552 devapAla 103, 115, 250 devapAla padmottara 257 devaprabhasUri 50, pa2, 54, 89, 96, 139, 251, 363, 439, 607 devabhadra 84, 91, 131, 385 devabhadramuni 364 devabhadrasUri 90, 128, 129, 238, 241 devabhadrAcArya 89, 100, 329 devamati 263 devamUrti 200, 376, 377, 379, 380 devara pa28 devaratha 175 devaravallabha pa94 devarAja 382, papa8, papa9, pa99 devarAjaprabaMdha 383 devarAja-vatsarAjaprabaMdha 383 devarAya mahArAya 559 devardhikathA 317 devardhigaNi 10, 317 devardhigaNi kSamAzramaNa 449 devardhigaNikSamAzramaNacarita 317 devarSi pa35 devavijaya 42, 275 devavijayagaNi pa4, 139 devavimala 217, 434 devasaMgha pa40 devasiMha 174 devasundarasUri 380, 455, 464 devasUri 81, 82, 92, 107, 109, 120, 280, 283, 421, 423, 510, 583, 587 devasena 180, 207, 273, 275, 449 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 64 devAgamastotra pa66 devAcArya 206, 321 devAnandamahAkAvya 78, 219, 435 devAnandasUri pa0 devAnandAbyudaya papapa deviMda 92 devIcandragupta 473, pa04 devendra 92, 97 devendrakIrti 248, 373, 3pa7, 458 devendragaNi 81, 84, 92, 242, 243, 304, 308 devendrasUri 91, 129, 131, 190, 210, 280, 305, 323, 326, 330, 342, 364, pa65 dezInAmamAlA 70 dezIyagaNa 483, papa9 dehaDa 121 doghaTTI TIkA 324 daulatAbAda 125, 431 dhUtakArakunda 127 daMgabandara 117 draviDasaMgha 119, 287 droNa pa13. draupadI 117, 127, 131, 160, 183, 246, pa13, 544 draupadIcarita 183 draupadIsaMharaNa 183 draupadIsvayaMvara 584 draupadIharaNAkhyAna 183 dvatrizikA pada6 dvAdazakathA 265 dvAdazaparvakathA 372 dvAdazabhAvanAkathA 265 dvAdazavratakathA 265 dvAdazAnuprekSA para dvAdazAranayacakra 214 dvArakA 148, pa30 dvAravatI 478, 499 dvArAvatI pa25 dvArikA 43, 44, 117, 131, 145, 478, 548 dvArvizatiparISahakathA 265 dvimukha 162, 164 dvisaMdhAna pa25 dvisaMdhAnakAvya pa22 dvisaMdhAnamahAkAvya pa24 dvisaMmatikAprabaMdha 429 dvaipAyanamuni pa30 carthakarNapArthastava para tyAzraya 72 tyAzrayakAvya 18, 25, 26, 425 tyAzrayamahAkAvya 224, 396 dhaMdhukanagara 8ra dhaMdhukA 443 dhana ra68, 285 dhanaMjaya 25, 287, 308, 484, pa22, pa2pa-pa28, pa68 dhanacandra 169, 373 dhanada 24), 332, 508 dhanadakathAnaka 332 dhanadacarita 332 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 dhanadatta 97, 255, 303, 321, 348, 509 dhanadattakathA 321, 322, 332 dhanadarAja 560, 607 dhanadarAsa 332 dhanadazataphatraya 560 dhanadeva 83, 321, 586, 588 dhanadeva-dhanadattakathA 321 dhanadharmakathA 321 dhanapati 261 dhanapati kathA 333 dhanapAla 14, 18, 128, 129, 335, 363, 366, 367, 423, 531, 535, 536, 565 dhanaprabhasUri 227 dhanamitrAdikathA 265 dhanaratnagaNi 390 dhanavAhana 279 dhanavijaya 218 dhanavijayagaNi 244 dhanazrI 131, 268, 364 dhanasArasUri 607 dhanAvahaseTha 496 dhanezasUri 100 dhanezvarasUri 102, 215, 238, 309, 348, 360-362, 460 dhannA 73 dhannAkAkadIkathA 333 dhannAzAlibhadrarAsa 159 dhanya 257 dhanyakathA 168 dhanyakumAra 168, 169, 170, 173, 194, 332 dhanyakumAracarita 51, 64, 168, 170, 172, 173, 301 jaina kAvyasAhitya dhanyacaritra 168, 173 dhanyanidarzana 168, 172 dhanyaratnakathA 168 dhanyavilAsa 168, 173 dhanyazAlicarita 168, 172, 173, 311 dhanyazAlibhadra 332 dhanyazAlibhadrakAvya 171 dhanyazAlibhadracarita 168, 172, 197, 205 dhammakkhANayakosa 253 dhammarasAyanaprakaraNa 559 dharmilla 141 dhammillacarita 518 dhammillahiMDI 141 dharaNa 268 dharaNendra 56, 306 dharasena 46 dharAdeva 408 dharAvAsa nagara 213 dharma 101 dharmakathA 263 dharmakathA2tnAkaroddhAra 253 dharmakalpadruma 260 dharmakIrti 42, 55, 95, 323, 604 dharmakuJja2 585 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA dharmakumAra 168, 171, 205, 563 dharmaghoSa 197, 268, 305, 462 dharmaghoSagaccha 17, 354, 383 dharmaghoSasUri 81, 98, 100, 127, 182, 202, 211, 362, 565 dharmacandra 98, 195, 248, 352, 373, 457, 561 dharmacandragaNi 110, 290, 322 dharmadatta 313, 314 dharmadattakathA 516 dharmadattakathAnaka 303, 314, 363 dharmadAsagaNi 139, 141, 143, 233, 324, 559 dharmadeva 166, 261, 323 dharmadevagaNi 352 dharmadha2 148 dharmadhI2 148, 294 dharmanandana 303, 339 dharmanAtha 73, 85, 104, 339, 486 488 dharmanAthacarita 104 dharmaparIkSA 217, 226, 272, 373, 317, 342, 562 dharmaparIkSAkathA 272, 275 dharmapAla 421, 422 dharmapAlakathA 323 dharmapitAseTha 577 dharmaprabhasUri 211 dharmabindu 560 dharmabhUSaNa 189, 190 dharmamaMjUSA 78 dharmamandiragaNi 372 dharmamitrakathA 333 dharmameru 604 dharmaratnakaraNDavRtti 80, 350 dharmaratnaTIkA 190 dharmarAjakathA 333 dharmaci 606 dharmavardhana 190 dharmavardhanagaNi 567 dharmavijaya 196 dharmavijayagaNi 298, 605 dharmavidhivRtti 122 dharmavilAsa 322 dharmazarmAbhyudaya 14, 18, 104, 481, 484, 486, 543 645 dharmazekhara 519 dharmazekharasUri 606 dharmasiMha 190, 411, 412, 567 dharmasiMhasUri 169, 173, 567 dharmasAgara 209, 274, 283, 320, 430 dharmasAgaragaNi 42, 217, 455 dharmasAra 560 dharmasundara 296 dharmasUri 497 dharmasena 46, 184 dharmastava 148 dharmahaMsagaNi 140 dharmAkhyAnakoza 265 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 dharmAbhyudaya 18, 25, 50, 154, 226, 258, 408, 438, 589, 590, 593 dharmAmRta 505 dharmopadezakathA 265 dharmopadezakulaka 92 dharmopadezaprakaraNa 309 dharmopadezamAlA 154 dharmopadezamAlAprakaraNa 234 dharmopadezamAlAvivaraNa 234, 316 dharmopadezazataka 77, 80 dhavala 73, 76, 123, 180, 187, 202, 443, 443, 466 dhavalavi 179 dhavalakka 182 dhavalaka 406, 407 dhavalasArtha 261 dhavalA TIkA 59, 450, 527 dhavyasundarIkathA 334, 360 dhAkaDa 447 dhAtupArAyaNa 550 dhAravADa 65, 538 dhArA 429, 526, 535 dhArAdevI 513 dhArAnagara 9, 236 dhArAnagarI 42, 65, 238, 461 dhAriNI 192 dhAhila 357 dhIravijayagaNi 373 dhuraMdharavijaya 553 dhUrtacaritrakathA 334 dhUrtAkhyAna 271-273 dhRSTakathA 334 dholakA 182, 443, 501 dhvajabhujaMga 261 dhvajabhujaMgamakathA 334 dhvanyAloka 491 naMdyAvartapura 37 nagarakoTa 495 nagaMI 160 nagati 162-164 nathamala 315 nadI 572 nanti 400 nanda 204, 246 nandadattakathA 334 nandana 485 nandrayatikathA 332 narAja 423 nandarAjakumAra 332 nandarAjyavaMza 317 jaina kAvyasAhitya nandalAla 562 nandA 191, 507 nanditADhya 84, 357 nandiratnagaNi 228 narjila 206 nandivardhana 37, 90, 278, 485 nandrivijaya 435 nandriSaNa 46, 73, 127, 191, 565 nandriSaNakathA 334 nandisaMgha 119, 287, 450, 459, 486 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 6 47 nandisaMgha-birudAvalI 458 nandisUtra 5, 160, 449, 472 nandItaTaga7 54 nandIzvarakathA pa3, 372 nandopAkhyAna 332 nandarAjavasati 47 nandasUri pa65, pa73 namaskArakathA 371 namaskAraphaladaSTAnta 371 namaskArastava 172, 311 nami pa6, 160, 162-164, 3pa2 naminAtha 87, 115 namukkAraphalapagaraNa pa6pa nayakaNikA 465 nayacandra 18, 22, 225, 413, 414, pa67, 191, 600 nayanakTi 198 nayanandisUri 298 nayanAvalI 269, 285 nayaraMga 200, 333 nayavijaya 355 nayavimala 294 nayasundara 349, 4pa6 nayasena 119, 188 naracandra 251 naracandrasUri 50, 251, 439, 440, naranArAyaNAnanda 14, 18, 25, 499 narabada 446 narabrahmacaritra 334 naravarma 301 naravarmakathA 301 naravarmacarita 326 naravarmamahArAjacaritra 301 naravAhanadatta 144, 347 naravikrama 90, 303 narasaMvAdasundara 331 narasiMha 117, 303, 384 narasiMhasUri 112, 122 narasiMhasena 605 narasundarapakathA 331 narasena 296 narendrakIrti 299, 320, 458, para3 narendradeva 357 narendraprabha 112, 560 narendraprabhasUri 122, 409, 439, 44O narendrasena 150 narmadA 263, 487 narmadAsundarI 264, 349 narmadAsundarIkathA 349 nala 7, 117, 127, 132, 135, 136, 240, 257, pa76, 582 nalakacchapura 65, 66 nalakUbara 49 nalIyU 341, 491, 538, 606 607. naradevakathA 334 naranArAyaNa 499 . Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 jena kAvyasAhitya nalacarita 138, 139 naladampattIcampa 544, 603 nalavilAsa 138, pa73, pa74, 576 nalAyana 135 nalAyanamahAkAvya 289 nalinasahacara pa36 nalinIgulma 99 navodaya 606 nalopAkhyAna 139 navakhaDapArzvastava pa24 navagrahagarbhitapArzvastavana pa24 navatattvaprakaraNa 83 navanandacarita 317 navapadaprakaraNa 83 navasahasAMkacarita 26 navAnagara 159 navInanagara 1pa3 navyavyAkaraNa 125 nasIrudIna 417 nAIlakula 38, 346, 347 nAilagaccha 156 nAu zrAvikA 202 nAgakumAre 132, 148, 149 nAgakumArakAvya 65, 149 nAgakumAracarita 64, 148 nAgaketukathA 334 nAgadatta 255, 319, 492 nAgadattakathA 319 nAgadattariya 319 nAgadeva 260, 282 nAgadeza 149 nAganadi 486 nAgapura 9, 293, 3pa3, 362, 474, 480 nAgapurIyazAkhA 293, 294 nAgabhaTTa 422 nAgabhaTTa dvitIya 421 nAgara 447 nAgavarmA pa27 nAgazrIkathA 334, 360 nAgahati 46 nAgAnanda 181 nAgAnandanATaka 491, 575 nAgArjuna 426-428 nAgArjunIkoDDA 46 nAgAvaloka 422 nAgila 87, 101, 443 nAgendrakula 171 nAgendragaccha 17, 84, 97, 102, - 115, 259, 425, 437, 440 nAgaura 66, 84, 477, 480 nAgaurI 125 nAgaurIgaccha 157 nATyadarpaNa pa73-575, pa77, 580 582 nATyazAstra 44, pa74 nADolalAkhana 429 nANapaMcamIkahA 366 nAthurAma premI 60, 549 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 6 49 nAnajI 290 nAnAkapaNDita pa02 nAnUgodhA 291 nAbhAka 312 nAbhAkanRpakathA 312 nAbhinandanoddhAraprabaMdha 229, 362, 431 nAbhirAya 58, pa17 nAbheyanemidvisaMdhAna pa22 nAmamAlA pa26, 528 nAyakumAracariu 148 nAyAdhammakahA 245, 269 nAracandrajayotisAra 439 nArada 127, 143, 145, 146, 597 nArAyaNa pa25 nAlachA 65 nAlandA 10 nAsikya 104 nAhaDarAya 429 niHduHkhasaptamI 372 nidhideva-bhogadevakathAnaka 334 nitraya 444 nimirAja 333 nimirAjakAvya 333 nimbakamuni 127 nirdoSasaptamI 372 nirNaya 445 nirbhayabhImavyAyoga 581 nirbhAgya 103 nirvANakADa 460 nirvANakAnDastotra pa66 nirvANabhakti 460 nirvANalIlAvatI 24 nirvANalIlAvatIkathA 238, 343 nivaNalIlAvatIkAvya 345 nivRttikula 281 nivRttivaMza 133 nivANalIlAvaI 345 nizItha 243 nizIthacUrNi, 143, 209, 272, 335, 448 nizIthavRtti 324 niSadha 135 nisurattakhAna 412 nItivAkyAmRta 391, 541, pa62 nItizataka 24, pa60 nIlajalasA 142 nIlI 400 nUrajahAM 435 nRpazekhara 103 nemaprabha 306 nemi 77, 79, 131, 197, 478, 479, pa04, pa05, pa29, pa67 nemikumAra 95, 430, 549, 550 nemicandra 85, 104, 119, 150, 175, 236, 300, 333, 372, 484, pa25, 528, 572 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 nemicandragaNi 336 nemicandrasUri 85, 92, 121, 242, 243, 304, 308 nemicaritakAvya 115 nemiritra 115 nemicaritrastava 565 nemidatta 43, 117, 165, 168, 173, 198, 199, 237, 283, 295, 299, 320, 373 nemidUta 546, 548, 149, 554 nemideva 540 nemiddhisaMdhAna 115 nemithAna 43, 44, 49, 51, 63, 73, 77, 87, 115, 117, 127, 131, 139, 160, 176, 183, 184, 244, 258, 438, 477, 479, 522, 546, 54850, 189 neminAthacaupaI 122 neminAthacarita 115, 116, 139, 258, 522, 590 neminAthapurANa 43 neminAthamaMdira 66 neminAthamahAkAvya 116 neminAthastotra 501 neminAhari 130, 443 neminAhariya 83, 87 neminirvANa 484, 486, 489, 491 neminirvANakAvya 115, 117, 490 neminirvANamahAkAvya 477 nemipurANa 117 nemi-bhaktAmara 567 nemivijaya 353 nemiSeNa 273 nemisena 170 naigama 169 naiSadha 543, 603 jaina kAvyasAhitya naiSadhakAvya 555 naiSadharita 511 naiSadhamahAkAvya 217 naiSadhamahAkAvyavRtti 148 naiSadhIya 78 naiSadhIyacarita 14, 110, 135, 491, 606 nodhakanagara 53 nomaka 490 nyAyakandalI 439 nyAyakandalIpaMjikA 251, 254, 429 nyAyakumudacandra 237 nyAyadIpikA 189 nyAyaratna 262 nyAyaviniyavivaraNa 287 nyAyasAra-TIkA 225 paMgu 599 paMgula 599 paMcakalpabhASya 4, 5, 6, 209 paMcakalpabhASyacUrNi 209 paMcajinastava 172, 311 paMcataMtra 18, 240, 246, 250, 252, 282, 316, 367, 388, 390, 391 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 651 paMcatIrthI 200 paMcatIrthIstuti para4 paMcadamyakathA 379 paMcadamsachatrakathA 379 paMcadamhachatraprabandha 19 paMcadaNDapurANa 379 paMcadaDaprabaMdha 379 paMcadaDAtmakavikramacaritra 378 paMcanada 410 paMcanATaka 138 paMcaparameSThIpUjA para paMcamIstuti 261 paMcalinIprakaraNa 238 paMcavargasaMgrahanAmamAlA 245 paMcavAstuka 448 paMcazatIprabaMdha 245 paMcazatIprabodhaprabaMdha 207, 245 paMcasaMgraha 273, 342 paMcasaMdhAna-mahAkAvya pa22 paMcastUpAnvaya 59 paMcAkhyAna 78, 388, 390 paMcAkhyAnaka 389 paMcAkhyAnakakathAsAra 370 paMcAkhyAnacaupAI 391 paMcAkhyAnavArtika 391 paMcAkhyAnasAroddhAra 390 paMcAkhyAnoddhAra 391 paMcANuvratakathA 265 paMcAdhyAyI 158 paMjAba 4pa3 paMjikA pa41, 605 paInaya 245 paumacariu ra6, 34, 40, pa95 paumacariya 6, 34, 35, 40, 41, 61, 68, 70, 142, 183, 597 paumapabhacariya 81, 120 paumasiricariu 3pa7 paMcamIkathA 365 paTanA 474 paTTAvalI ra17, 309, 449, 455 paTTAvalIparAga 266 paTTAvalIsAroddhAra 4pa6 paTumati 486 paTodI 98 paDocandra 289 paNi pa72 paNDitAcArya 98, 559 pattana 139 pattananagara 127 pathikAMcadazaka 200 padakaumudI pa26, 528 padma 35, 40, 94 pAkumAra 320 padmacandra 271, 319, 588 padmacandrasUri 289 padmacarita 14, 39, 40, 44, 48, 61, 73, 180, 183 padmanandanasUri 209 padmananda 126, 248, 275, 283, 457, 4pa8, pa28, pa59, pa69, 606 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 padmanAtha 42, 96, 290, 482 padmanAbhakavi 334 padmanAbha kAyastha 283 padmanAbharita 53 padmanAbhapurANa 96 padmapurANa 26, 40, 42, 48, 256, 195, 597 padmapurANa-paMjikA 42 padmaprabha 81, 110, 112 padmaprabhacaritra 96, 385 padmaprabhasUri 112 padmamaMtrI 93, 514 padmamandiragaNi 251, 452 padmamahAkAvya 42 padmamUrti 222 padmameru 66, 125 padmaratha 163, 352 padmalocanA 103 padmalocanakathA 334 padmavijaya 178, 196, 327 padmasAgaragaNi 217 padmavijayagaNi 176 padmazrI 357 padmazrIkathA 357 padmasAgara 42, 209, 217, 283, 434 padmasAgaragaNi 264, 274 padmasundara 66, 67, 125, 155, 157, 366, 432, 601 padmasundara nAgaurI 155 padmasena 45, 102, 103, 355 padmA 89 padmAka 164 padmAkara 255, 261 padmAkarakathA 329, 334 padmAditya 408 padmAnanda 77, 560 padmAnanda-mahAkAvya 93, 514 padmAvata 165, 172, 307 padmAvatI 10, 103, 143, 162, 306, 312, 313, 354, 386, 503 padmAvatIcaritra 354 padminIrita 360 padmandu 499 padmotta2 175 panasoge 64 pabhosA 468 jaina kAvyasAhitya 55 9, 188, 538 paradezIcirata 318 parabata 446, 447 paramardi 301 paramardideva 170 paramahaMsasaMbodharita 333 paramAtmarAjastotra 52 paramAnanda 255 paramAnanda zAstrI 38 paramAnandasUri 304, 343 paramAra 9, 13, 42, 63, 66, 102, 115, 146, 236, 342, 401, 402, 418, 425, 444, 461, 476, 535 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 953 pATanagara 229 pATana-sUcIpatra 329 pATaliputra 204, 311 pATodI 247 pAMDicchayagaccha 300 pANini 420, 572 pANDava 7, 513, pa20, pa25, pa29, pa30, 544 pANDavacarita 50, 51, 54, 55, 139 parameSThistava pa6pa paravAdigharaTTa pa28 parAzara 541 pariziSTaparva 70, 76, 154, 203, 205, 321 parpaTa 476 parvakathA 373 parvakathAsaMgraha 373 parvata 142 parvatithivicAra 307 parvaratnAvalI 175, 464 parvavicAra 307 palyavidhAnavRtopAkhyAnakathA 373 palakkIguDu 188 pallivAlagacchIya-paTTAvalI 456 pallIkoTa 410 pallIgaccha 351 pallIvAla 115, 447, pa36 pavanajaya pa95 pavanadUta pa3, 125, 180, 546, 551 pavanavega 274 pahupAla 292 pAMgula 368 pAMcAla 162 pATana pa2, 74, 83, 124, 129, 2pa3, 299, 429, 431, 441, 442, 443, 444, 446, 463, 468, 491, 492, 515, para2, 589 pADavapurANa para, pa3, 54, 55, 120, 153, 166, 180, 457, papa1 pADuMdeza 431 pADurAja pa25 pAThya 594 pAtaMjala 572 pAtrakezarI 60, 235, 318, pa67 pAtrakezarIkathA 318 pAtrakezarIstotra 318, pa68 pAdapUjya 461 pAdalipta 33, 85, 160, 205, 206, 214, 336, 419 pAdaliptasUri 182, 214, 33pa pAdaliptasUrikathA 214 pApaDIvAla 458 pApabuddhi dharmabuddhikathA 316 pAra-pradeza 417 pArzva pa3, 77, 125, 160, 524, pa29 pArzvakIrti 275 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 pArzvacandra 109, 367, 183 pArzvacandragaccha-paTTAvalI 456 pArzvacaritra 95 pArzvajina 582 pArzvajinAlayaprazasti 464 pArzvanAtha 47, 63, 64, 73, 77, 79, 88, 89, 91, 117118, 120, 122-125, 138, 160, 171, 196, 351, 361, 368, 393, 404, 444, 116, 546, 547, 564, 566, 569, 589 pArzvanAthakAvya 67, 125, 432 pArzvanAthacarita 81, 98, 106, 107, 112, 114, 117, 118, 120, 287, 288, 484, 527 pArzvanAthacaritrasambaAdazadRSTAntakathA265 pArzvanAtha-jinamaMdira 303 pArzvanAthajinezvaracarita 118 pArzvanAthapurANa 52 pArzvapurANa 53, 125, 180, 290, 551 pArzvanAthamaMdi2 96 pArzvanAthamahAkAvya 218, 252 pArzvanAthasamasyAstotra 567 pArzvanAthastaMbhalekha 301 pArzvanAthastotra 555, 567 pArthastava 112, 524 jaina kAvyasAhitya pArzvabhyudaya 60, 118, 545, 546, 548, 554, 559 pAvApura 460 pAla 13 pAla-gopAlakathA 315 pAlaDIgrAma 263 pAlanapura 164, 175, 197 pAlanareza 422 pAlittasUri 128 pAlItAnA 223, 446 pAsanAhariya 88, 89, 238, 241 piTarsana 441, 466 piNDanijutti 572 pinhero 433 pippalaka 83 pippalakagaccha 322, 351 pippalakazAkhA 356 pippalAda 127, 142 pihitAsava 149 pIThadeva 417 pIthA 139 puMjarAja 423 puNDarIka 72, 181 puNDarIkacarata 160, 181 puNDarIkastava 565 puNyakuzala 129 puNyaketu 585 puNyatilaka 302 puNyadhanacarita 326 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 655 paNyadhanapakathA 245 puNyanandanagaNi 265 puNyapAla 3pa7 puNyapAla rAjakathA 3pa7 puNyaprakAza 230 puNyapradIpa 214 puNyaratnasUri 17pa puNyavatIkathA 360 puNyazIlamuni 606 puNyasAgara 329, 370 puNyasAgaragaNi 183 puNyasAra 326 puNyasArakathA 221, 245, 326 puNyasArakathAnaka 302 puNyaharSa 604 puNyAtya 101 puNyAkyanRpakathA 334 puNyAzravakathAkoSa 165, 198, 2papa punnaDakathA 334 putrATa 46, 47 putrATasaMgha 46, 47, 235 purandara 326, 344 puradradatta 339 purandaranRpakathA 326 purandaranRpacaritra 325 purandaravidhi kathopAkhyAna 326 purANa pa63 purANasAra 62, 64 purANasArasaMgraha 34, pa, 63 purAtanaprabandha 206 purAtanaprabaMdhasaMgraha 246, 418, 420, 429, 504, 599 purudeva pa43 purudevacampa pa04, 543 purudevapaMcakalyANakathA 265 pururavA 485, 572 puruSacarita 593 purtagAlI 433 pulakezi 466, 467 pulinda 186 paSkaragaNa 96 puSpacUlA 319 puSpadanta 9, 41, 62, 70, 84, 98, 148, 287, 563, 606 puSpadantariya 84 puSpabhUti 13 puSpavatIkathA 360 puSpasAra 127 puSpasuMdarI 175 puSpasena 119, 153 puSpAMjalivratakathA para puSpAMjalIkathA 373 pustakagaccha papa9 puhavIcaMdariya 174, 17pa pUjyapAda 275, 461 pUnA 249, 446 pUraNacandra nAhara 470, 473 pUrNakalaza 103 pUrNakalazagaNi pa6pa pUrNacandra 175, 606 pUrNacandrasUri 378 pUrNatalagaccha 17, 86 pUrNadeva 283 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6pa6 jaina kAvyasAhitya pUrNapAla 445 pUrNabhadra 168, 264, 388, 389 pUrNabhadragaNi 197, 199, 316 pUrNabhadrasUri 171, 388, 390 pUrNamalla 355 pUrNimAga7 109, 167, 176, 201, 261, 294, 301 pUrNimAzAkhA 202 pUrvarSicarita 205 pRthvI 149 * pRthvIcandra 174, 175, 323, 423, 495 pRthvIcandraguNasAgaracaritra 174 pRthvIcandracaritra 174-176, 303, 363, 384, 464, 516 pRthvIdhara 228, 229 pRthvIracarita 229 pRthvIparaprabaMdha 228, 331, 383 pRthvIpAla 83, 87, 443, 444, 482 pRthvIrAja 221, 411,429, 442 pRthvIrAjarAso 420 pRthvIsAra 338, 339, 340 pRSThacappA 194 pethaDa 228, 229,418, 446, 447 pethaDacarita 418 pethaDaprabaMdha 228 pethaDarAsa 447 pethaDazAha 18. parADAIjha laoNsTa 27 podanapura 291 ponna pa38 poravADa 226, 2pa7, 432, 444, 446, 447, 480, 584 pauSTramAsikagaccha 85 pIrNamikagaccha 107, 112 paurNamikagaccha-paTTAvalI 4pa6 pauSadazamIkathA 368 prajApati 132 prajApAla 291 prajJA kara 329 pratApa 586 pratApasiMha 417 pratikramaNavidhi 417 pratibuddha 110 pratimAlekhasaMgraha 474 pratiSThAtilaka pa94, 598 pratiSThAnapattana 426 pratiSThAnapura 426 pratiSThApATha 170. pratiSThAsAroddhAra 594 pratiSThAsoma 215 pratihAra 423 pratihAra-vaMza 236 pratIhAra 597 pratyekabuddhacarita 160, 161, 302, 346 pratyekabuddhamahArAjarSicatuSkacaritra 161 pradezavyAkhyATippana 87 pradezI 318 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA pradezIrita 318 pradhumna 44, 61, 117, 127, 132, 141, 146, 172 pradyumnacarita 144, 146, 147, 290, 515 pradyumnacaritakAvya 476 pradyumnasUri 24, 50, 100, 109, 112, 156, 205, 270, 271, 280, 295, 304, 342, 343, 349 pradyota 201 pradyotakathA 194 prabaMdhakoza 206, 214, 246, 251, 254, 375, 377, 404, 418, 426, 429, 461, 172, 576, 599 prabaMdhacintAmaNi 18, 77, 206, 225, 246, 259, 310, 375, 382, 384, 408, 417, 422, 426, 429, 443, 452, 502, 535, 550, 188, 599 prabaMdhapaMcazatI 246 prabaMdhasaMgraha 18 prabaMdhAvali 106, 121, 206, 409, 419, 420, 429 prabuddhauhiNeya 583, 193 prabuddhauhiNeya-nATaka 200 prabodhacandrodaya 585, 601, 607 prabodhacintAmaNi 118 prabodhapaMcapaMcAzikA 200 prabodhamANikya 606 pramaMjana 34, 39, 283, 286, 287, 289, 540 prabhava 40, 42 prabhavabodhakAvya 200 prabhAcandra 42, 50, 53, 60, 66, 112, 125, 169, 172, 173, 198, 205, 210, 235-237, 299, 317, 375, 419, 457, 458, 461, 526, 587, 602 prabhAvakakathA 207, 245 prabhAvakacarita 18, 50, 172, 205, 2007, 225, 246, 281, 335, 375, 418, 421, 426, 535, 574, 188 prabhAvatI 74, 195, 195, 197 prabhAvatI-kathA 196 prabhAvatIkalpa 197 prabhAvatIdRSTAnta 197 prabhAsa 499, 406 prabhAsapATana 465 prabhurAja 179, 180 pramANanirNaya 287 657 pramANaprakAza 84, 91 pramANaprakAza-saTIka 217 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 jaina kAvyasAhitya pramANazAstra pa26 pramANasundara 67 pramAlakSma 238 prameyakamalamArtaNDa 237, pa27, 587 prameyaratnakoza 85 pramodamANijya 230 pravacanaparIkSA 430 pravacanasArasarojabhAskara 237 pravacanasAroddhAraTIkA 84, 96 pravacanoddhAra 385 pravaravajazAkhA 495 prazamarativRtti 298 praznavAhanakula 428 praznasundarI 79 praznottaramAlikA 38 praznottarasaMgraha 201 praznottaropAsakAcAra pa1 prasannacandra 73, 89, 91, 141, 225, 250 prasannacandrasUri 414 prasenacandra 132 prasenajita 191 prAgvATa 204, 405, 480, 584 prAcIna jaina lekha-saMgraha 470, 471, 473 prAcInatIrthamAlAsaMgraha 462 prANapriya 590 prANapriyakAvya pa67 priyaMkara 325, 371 priyaMkarakathA 325 priyaMguThyAmAM 338 priyaMgasundarI 141, 143 priyaMvadA 347 priyaMsundarI 348 priya mitra 90 prItikara 320 prItikaramahAmunicarita 320 prItimatI 346, 368, 496 prItivimala 311 premarAja 607. premavijaya 263 premI 62 proThila 90 pharendrasAgara 370 pharkhAbAda pa3pa phaladharmakuTumbakathA 334 philauthI 391 phirojazAha tugalaka 294, 430, 510 biMkApura pa9, 62 baMgAla 8, 13, 421, 46ra baMdhumatI pa38 bakAsura 581 bakulanareza 184 bakulamatI 493 bakulamAlI 304 badheravAla 4pa7 badhela 425, 430, 438 baTezvara 341 baDagaccha 83, 87, 289 baDasAjanapaTTa 51 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 659 baDasera 341 baDhamAna 235 banArasa 61, pa99 banAsakAMThA 585 banyudatta 296 bappabhaTTa 205, 206, 422, pa67, 573. bappabhaphrikathA 214 bappabhadricarita 214 bappabhakisUri 202, 421 bappabhaTTasUriprabandha 214. babbaradeza 349 bambaI 110, 479, 571 barelI 480 barbara 142, 448 barbaraka 402 baladeva 46, 131 balabhadra 73, 132 balabhadracaritra 132. balamitra 46 balarAma 44, 61, 131, 141, 146, 499, 500, 530 balAtkAragaNa 62, 189, 198, 248, 290, 450, 456-459, bali pa72 balinarendrakathAnaka 140 balinarendrAkhyAna 140 balirAja 132 balirAjacarita 140 ballAla 382 balpaNa 170 bAgaDa 51, 453 bAgaDapradeza 200 bADamera 164, 193, 345 bADalI 468 bANa 18, 267, 423, 531, pa33, 537, 539, 541, pa63, 605 bANabhaTTa 341, 394 bAdAmI 186 bAbara 67, 432 bAralI 468 bArejA 465 bAlakavi 445 bAlacandra 408 bAlacandrasUri 18, 408, 193 bAlabodhavyAkaraNa 550 bAlabodhinI 604 bAlabhArata 18, 77, 93, 94, 95, 512 bAlAruNa pa31 bAlAvabodha 244, 362, 605 bAli 36, 68 bAhaDa 430, pa20 .. bAhaDaputra bohitya 302 bAhubali pada-58, 90, 93, 132, 181, 190, 202, 250, 258, 558 biMda 341 biMdusAra 204 biliyA 170, 4pa7 bilDaNa 169, 173, 394, 402 bihAra 8, 96, 453 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 bIkAnera 229, 433, 453, 462, 463, 466, 470, 473 bIkAnera lekha-saMgraha 473 bIjA 446 bIjApura 446, 466 buddha 10, 185, 196 buddhArita 14, 25, 188 buddhivijaya 354, 355 buddhisAgara 310 buddhisAgarasUri 89, 238, 473, 573 budharAghava 96 buhala2 76, 418, 466 buhilA 347 buTTippaNikA 239, 581 bRTTipanikA 70, 161, 297 bRhatkathA 44, 144, 269, 534 bRhatkathAkoza 198, 234, 256, 283, 319, 328, 449 bRhatkathAzlokasaMgraha 44 bRhatkalpabhASya 209, 390 bRhatkalpabhASyapUrNi 209 bRhatkharataragaccha 218 bRhattapAgaccha 103, 386 bRhatpauSadhazAlika-paTTAvalI 456 bRhadga7 19, 80, 84, 88, 92, 108, 109, 175, 242, 257, 298, 304, 469, 510, 561 bRhadgaccha-gurvAli 456, 495 bRhadgurvAvalI 345 bRhaTippanikA 347 bRhad-tapAgaccha 551 bRvRtti 83 bauddha 31, 563 byArAnagara 180 brahmaajita 139 brahmacAribha> bhAryA 127 brahmajayasAgara 110 brahmajinadAsa 154 brahmadatta 7, 73 brahmadattakathA 131 jaina kAvyasAhitya brahmadattacakravartikathAnaka 131 brahmadayAla 139 brahmadeva 110, 236 brahmadevasUri 596 brahmabodha 79 brahmaccha 151 brahmasUri 594, 598 brahmA 185, 522 brAhmaNadAraka 141 bhaktAmara 564, 567, 571 bhaktAmarakathA 370 bhaktAmarastava 148 bhaktAmarastotra 555, 567-569 bhaktAmarastotracaritra 370 bhaktAmarastotraTIkA 261 bhaktAmarastotramaMtrakathA 300 bhaktAmarastotramAhAtmya 245 bhaktilAbha 309 bhaktivijaya 355 bhagavaI 245 bhagavajjinasena 59 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA bhagavatI-ArAdhanA 197, 234 bhagavatIdAsa 460 bhagavatIsUtra 196, 201 bhaTTavosira 64 bhaTTasUdana 445 bhaTTAkalaMka 60 bhaTTikAvya 25, 397 bhattapaiNA 197 bhadra 261 bhadrakIrti 128 bhadragupta 168, 172 bhadranandrikumArakathA 334 bhadrabAhu 34, 44, 86, 140, 160, 182, 204, 206, 207, 235, 427, 565 bhadrabAhukathA 208 bhadrabAhurita 207, 449 bhadrabAhusvAmI 234 bhadrazreSThikathA 334 bhadrA 170 bhadrezvara 6, 34, 204, 209 bhadrezvarasUri 71, 109, 154, 203, 510 bharaTakadvAtriMzikA 386 bharata 36, 55-58, 90, 93, 128, 132, 159, 178, 180, 181, 245, 258, 361, 511, 517, 129, 530, 572, 574, 196 661 bharatakumAra 516, 518 bharatakSetra 529 bharatacakravartI 91, 92 bharatacakrI 72 bharataritra 129 bharata-bAhubali 360,361 bharatamuni 44 bharatarAja 594 bharatasena 235 bharatASTapaTTanRpacaritra 265 bharatezvaracaritra 129 bharatezvarabAhubalimahAkAvya 129 bharatezvarabAhubalivRtti 139, 207, 244, 319, 326, 352, 357, 383 bharatezvarasUri 100, 121 bharatezvarAbhyudayakAvya 66, 128 bharamala 14 bharukaccha 241 bharUca 9, 139, 241, 291, 363, 375, 384, 418, 443, 465, 592 bhartRhari 24, 246, 388, 541, 560, 607 bhartRharizataka 252, 607 bhavabhAvanA 234 bhavabhUti 541, 573, 575, 576 bhavAdivAraNa 568 bhaviSyadatta 296 bhaviSyadattakathA 78, 296, 366 bhaviSyadattacarita 67, 365-367 bhaviSyadattAkhyAna 366 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 bhavisattakA 367 bhavissayattakA 366 bhavyakaThAbharaNa 504 bhavyajanakaNThAbharaNa 505, 560 bhANDArakara 441 bhAnukIrti 195, 357, 372 bhAnukumAra 145, 340 bhAnucandra 10, 219, 313, 434 bhAnucandragaNi 315, 322, 333, 334, 603, 605 bhAnucandragaNicarita 219, 435 bhAnudatta 509 bhAnupura 458 bhAnumati 339 bhAnuvega 493 bhAnusaptamIkathA 373 bhAmaNDala 35 bhAmaha 14, 20, 25 bhAmAzAha 14 bhArata 204, 226, 517 bhAratavarSa 45, 213, 235, 389, 392 bhAratIyagaccha 189 bhAradvAja 541 bhAvi 18, 25, 89, 188, 475, 486, 526, 451, 605 bhAvacandra 167, 326, 328, 333 bhAvacandragaNi 322 bhAvacandrasUri 109 bhAvadeva 124 bhAvadevasUri 210, 326 bhAvanagara 446 bhAvanAdvAtriMzikA 273 bhAvanAsAra 233 bhAvaprabhasUri 372, 555, 567 bhAvavijayagaNi 161, 358 bhAvasaMgraha 449 bhASyatraya 190 jaina kAvyasAhitya bhAsa 427, 541, 573, 181 bhAskarakavi 151 bhinnamAla 9 bhillamAla 281, 341 bhillamAlavaMza 121 bhIma 226, 361, 397, 400, 403, 405, 421, 423, 425, 445, 581 bhImadeva 202, 404, 415, 430, 444, 445, 584 bhImasiMha 411, 412 bhImasena 46, 47, 146, 309, 310, 361 bhImasenanRpakathA 309 bhImAdevI 559 bhImAsura 149 bhImezvara 591 bhISma 513, 541 bhuvanakIrti 130, 155, 264, 457 bhuvanacandra 131, 364 bhuvanatuMgasUri 39, 40, 80, 87 bhuvanadIpaka 112 bhuvanapAla 164, 442 bhuvanabhAnukevalicaritra 140, 177 bhuvanasundarI 347 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 6 63 bhuvanasundarIkathA 347 bhuvanAlyudaya 26 bhUbhaTa 404 bhUyarAja 423 bhUrAmala 179, 512 bhRgukaccha 127, 363, 364, 406, 410, 438 bhRgukacchapura 139 bhRgupura 375 bhairavapadyAvatIkalpa 65, 150 bhairavAnanda pa75 bhogakIrti 145 bhoja 42, 128, 236, 246, 252, 273, 342, 381, 384, 397, 401, 412, 421, 430, 476, pa26, pa35 bhojagAMgeya 429 bhojacarita 382 bhojadeva 63 bhojaprabaMdha 228, 245, 331, 382 - 384, 418, 535 bhojapuMjakathA 381 bhojasAgara 117 maMkuzilA 202. maMgarasa 55, 117 maMgalakalazakathA 328 maMgalakalazakumAra 328 maMgalakuMbha 107, 508 maMgaladAsa 104 maMgalamAlAkathA 360 maMgu 318 maMgvAcAryakathA 318 maMjusUri 367 maMDana 14, 431, 432, 519 pa21, 544 maMDanamaMtrI pa20 maMDalapurI 82 maMDalika 446 maMDikukSicatya 318 maMDita 195 makaraketu 347, 348 makaradhvaja 281, 282 makaranda pa77-79 makhadUmejahAMbegama 427 magadha 398, 415, pa29 magadhadeza 495, 496, 503 magadhasenA 335 magadhasenAkathA 360 madhana 476 maghavA 73, 129 maNikUTaparvata 482 maNidhArI jinacandra 220 maNidhArI jinacandrasUri 223 maNipati 296, 297 maNipatikAnagarI 297 maNipaticarita 296 maNibhadrayati 300 maNiratha 163, 3pa2 maNirathakumAra 338, 340 matinandanamaNi 322 mativardhana 270 atizekhara 352 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 jaina kAvyasAhitya mahisAgara 119, 373 masyodara 329 masyodarakathA 328 mathanasiMhakathA 327 mathurA 89, 149, 158, 184, 209, 318, 427, 449, 467, 468, 472, 502, pa29 madanakIrti 427, 468, 461 madanacandrasUri 109 madanadatta 301 madanadhanadevIcaritra 360 madanaparAjaya 260, 281 madanarekhA 161, 163, 250, 3para madanarekhAAkhyAyikAcampa 352 madanarekhAcarita 3para madanavarmA 417, 427, 429 madanavegA 142 madanAvalikathA 360 madanAvalI 250, 255 madanUra 468 madirAvatI 3pa2, pa31, pa34 madirAvatIkathAnaka upara madhukarIgIta pa72 madhumAlatIkathA 360 madhUkanagara 602 madhyadeza pa29 madhyapradeza 170, 472, pa3pa manojAnanda 495 manodUta papa3. manoramA 202, 350, 482, pa77 manoramAcarita 350, pa73 manoramAcariya 80 manovega ra74 manovegakathA 275 manovega-pavanavegakathAnaka 275 manohara pa23 manoharacarita 138 mandarArya 46 mandasaura 436 mandodarI 61, 143, 580 mase 467 manmathamathananATya 602 maphatalAla 79 mammaTa 21, 105 mammaDa 341 mammaNa 240 mayaNaparAjayacariu 282 mayaNallAdevI 397, 423 mayaNA 292 : mayanAsundarI 291, 292 mayUra 423, 563 mayUradUta 464, papa3 marIci 90-93, 485 mara 415 marudevI pa7, 58, pa17 marubhUti 88, 89 maladhArI abhayadevasUri 428 maladhArIgaccha 50, 140, 251, 254, 332, 439 mAladhArI devaprabhasUri 201 mAladhArI hemacandra 87, 129, 140, 210, 234, 559 malayaketu 103 malayagiricarita 214 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 665 malayacandrasUri 602 malayaprabha 202 malayaprabhasUri 201 malayavatI 335, pa33 malayasundarI 3pa1, pa32, pa33 malayasundarIkathA 351 malayasundarIkathoddhAra upara malayasundarIcaritra 351, 352, 515 malayasUri 430 malayahaMsa 328 malayahaMsagaNi 3pa6 malika muhammada jAyasI 165 malladeva 405, pa99 mallavAdikathA 214 malavAdI 205, 206, 214 malli 110, 111 mallikA pa77, 578 mallikAmakaranda pa73, 277 mallikArjuna 398, 410, 415 mallinAtha 86, 111, 404, 480 mallinAthacarita 51, 95, 110, 114, 122 mallinAcariya 83 mallibhUSaNa 117, 145, 173, 198, 199, 248, 295 malivAhanapura 464 malliSeNa 9, 65, 119, 148, 150, 168, 237, 248, 283, 318, 373, 468, pa60 malleiSaNaprazasti 119 mahaNasiMha 327, 428 mahamUda khilajI 432 mahamUda gajanavI 427 mahAummagna jAtaka 305 mahAkAlezvara maMdira 299 mahAtmA gAMdhI 333 mahAdaNDakastutigarbha 465 mahAdeva 439 mahAdevastotra pa70 mahAnanda 445 mahAnizItha 330 mahApadma 131 mahApurANa 6, 17, 34, 41,46, 55, 60, 62, 65, 68, 79, 1pa0, 179, 202, 256, 511, 544, 4pa7 mahApurANaTippaNa 237 mahApuruSacarita 77, 426 mahAbala 351 mahAbalamalayasundarI 351 mahAbalamalayasundarIkathA 303 mahAbalamalayasundarIcaritra 363 mahAbala vidyAdhara papa7 mahAbali 188 mahAbhArata 14, 24, 26, 34, 44, 135, 246, 2pa2, 269, 361, 499, 512, 514, pa24, pa63, 572, 575, 581, pa93 mahAbhASya pa7ra mahAbhiSekaTIkA 248 mahAyAna 10 mahAratha 340 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jena kAvyasAhitya mahArathakumAra 338 mahArASTra 59 mahAvata 284 mahAvastu 420 mahAvIra 4pa-47, 49, 53, 63, 73, 77, 79, 89, 126, 138, 151, 1pa3, 1papa, 1pa9, 166, 168, 175, (177, 190, 192, 194202, 2pa2, 263, 338, 340, 361, 375, 393, 427, 446, 449, 4pa1, 455, 460, 485, 506, pa24, pa29, pa64, 572, 583, 585 mahAvIracarita 104, 126 mahAvIracariya 85, 89, 91-92, 238, 241243, 303, 304 mahAvIrathava pa65 mahAvIrapurANa 126 mahAvIrAcArya 9 mahAvrata papa0 mahAzAla 194 mahAzukradeva 99 mahAzvetA pa33 mahAsedha 305 mahAsana 48, 101, 146, 179, 180, 477, 483, 487 mahAsenasUri 476 mahAsenAcArya 145 mahiMdasIha 166 mahimasiMha 605 mahivAlakahA 385 mahItaTa 591 mahItilakasUri 383 mahIpAla 236, 360, 384, 415 mahApAlakathA 384 mahIpAlacarita 384, 416, papa1 mahImeru 605 mahIrAja 362 mahuA 602 mahendra 103, 493, 497 mahendrakIrti 483 mahendrapAla 236 mahendraprabhasUri paNO mahendrasUri 205, 210, 224, 225, 2pa9, 312, 349, 350, 366, 384, 421, 462, pa18, 535, pa92 mahendrasena 4pa9 maheza pa22 mahezvara para 1 mahezvaradatta 141, 349 mahezvarasUri 366 mahesANA pa2 mahobe 170 mAMgarola 217 mAMDala 443 mAMDalapattana 176 mAMDalinagara 147 mAMDavagaDha 216, 229, 431, pa20 mAMDavI 469 mAMDoMgaDha 228 mAgha 14, 25, 89, 219, 281 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 423, 475, 477, 479, 480, 489, 101, 526 mANavijaya 159 mANikyacandra 18, 106, 121, 167 mANikyacandrasUri 105, 120, 124, 140, 502, 603 mANikyadeva 137 mANikyavijaya 370 mANikyasundara 174, 314, 363, 372, 374, 516 mANikyasundarasUri 303, 320, 519 mANikyasUri 138, 212, 214, 270, 283, 288, 289, 351, 363 mANikyasena 170 mAtaMga 162 mAtRkAprasAda 79 mAtRceTa 363 mAthuragaccha 96 mAthurasaMgha 170, 173 mAdhava 426, 509 mAdhavabhaTTa 528 mAdhavasena 459 mAnatuMga 122, 202, 206, 355, 423, 567-569 mAnatuMga-mAnavatIcarita 355 mAnatuMgasUri 50, 84, 99, 100, 122, 128, 201, 202 mAnadeva 298 mAnadevasUri 69, 92 mAnadevendra 283 mAnabhaTTa 338, 339 mAnabhadrasUri 510, 561 mAnamudrAbhaMjana 583 mAnavatI 355, 356 mAnavijaya 275, 316 mAnasiMha 155, 291 mAnyaphUTa 8 mAyA 525 mAyAditya 338, 339, 340 mAravADa 290, 406, 443, 456, 591 mAridatta 284-286, 539, 540 mArgazIrSaekAdazI 373 mAladeva 67, 326, 370 mAlava 410, 415 mAlavA 8, 59, 115, 199, 228, 417-419, 425, 430 432, 462, 519, 544 mAlAkArakathA 334 mAlhaNa 115 mitracatuSkakathA 321 mitraratna 604 mitravIra 46 mitrAnanda 101, 322, 578, 579 mithilA 61, 110, 352 mithilAnareza 163 milacchIkA2 590, 591 mihirabhoja 422 667 mInaladevI 448 muMja 342, 381, 384, 476, 535, 562 muMjanarendrakathA 384 muMjabhojanRpakathA 384 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 jena kAvyasAhitya muMjAla 202, 408 muktApIDa 422 muktAvalI 175 muktAvalIkathA 373 muktivimala 367-369 mugala 13, 229, 411, 432 mugalakAla 432 mudrArAkSasa 592 mudrAlaMkAra 578 mudritakumudacandra 573, 587, 601 municandra 108, 167, 297, 332 municandrasUri 50, 385, 510, 606 municarita 138 munideva 50, 342, pa63 munidevasUri 108, 109, 504, 509 munipaticarita 296 munipaticaritrasAroddhAra 298 munibhadra 509 munibhadrasUri 18, 105, 108, 109, 510. muniratna 128, 261, 445 muniratnasUri 112, 127, 167, 381 munivijaya 319 munivimala 358 munisAgara 261 munisundara 177, 234, 245, 315, 321, 383, 455, pa69 munisundaragaNi 245 munisundarasUri 207, 247, 302, 317, 321, 377, 455, 414 munisuvrata 73, 113, 147, 182, 241, 364, para5 munisuvratakAvya 114, 503, 544 munisuvratacarita 112, 113 munisuvratanAtha 112, 410 munisuvratanAthacaritra 95 munisuvratanAthacaitya pa92 munisuvratasvAmicarita 122 munisuvratasvAmI 113, 315, 438, 503 munisuvyayasAmicariya 87, 442 munisoma 324 munIndrakIrti 459 mumukSu 198 murAri 439, pa63, 607 mulaguMda 65 musalamAna pa90 muhammada tugalaka 17, 406, 431, 453, 508, 510 muhammada bina tugalaka 430 muladeva 271, 311 muladevanRpakathA 311 mUlarAja 397, 400, 404-406, - 410, 415, 423, 433 mUlazuddhiprakaraNa 349 mUlazuddhiprakaraNaTIkA 86 mUlasaMgha 46, pa3, pa, 62, 117, 130, 189, 248, 290, papa9, 602 mUlasaMghabhAratIgaccha 198 mUlasthAna 410 mUlAcAra 234 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA mUlAcArapradIpa 51 mUlArAdhanA 62, 197 mRgadhvaja 320 mRgajacarita 320 mRgajacaupAI 320 mRgasuMdarI 359 mRgasuMdarIkathA 262, 359 mRgasenA 184 mRgAMka 312, 313, 581 mRgAMkakumArakathA 312, 313 mRgAMkarata 312, 313 mRgAputra 194, 197 mRgAputracaritra 197 mRgAvatI 73, 190, 195, 201, 257 mRgAvatIAkhyAna 201 mRgAvatIkathA 201 mRgAvatIkulaka 201 mRgAvatIcirata 201 mRcchakaTika 44 mekumAra 73, 191, 202, 245, 331 meghakumArakathA 331 meghadUta 24, 78, 115, 118, 464, 526, 545-548, 550552, 554, 603, 604 meghadUtasamasyAlekha 78, 546, 552, 554 meghanandri 483 meghaprabha 132 meghaprabhAcArya 589 meghamAlA 373 meghamAlAvratAkhyAna 373 meghamAlI 88 meghamuni 196 megharatha 358 669 megharAjagaNi 605 meghalatA 605 meghavAhana 113, 531, 534 meghavijaya 25, 78, 79, 367, 391, 456, 464, 124, 530, 546, 552, 555 meghavijayagaNi 110, 219, 366, 435, 529, 602 meghezvara 160, 178, 594 meDatA 410, 433, 463 metArya 195, 235 meruttuMga 77, 96, 206, 314, 363, 375, 384, 401, 417, 452, 502, 516, 546, 550 merutaMgasUri 96, 199, 312, 425 merutrayodazIkathA 367, 368 merutrayodazIvyAkhyAna 373 merupaMktikathA 373 meruprabhasUri 325 merumaMDala 516 meruvijaya 464 merusuMda2 183,244, 349 mevADa 453, 459, 591 meSadeva 127 maitreya 578 maithilIkalyANa 573, 594, 597 mainapurI 474 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 jaina kAvyasAhitya maisUra 63, 470 mokalajI 19, 469 mogaliputra 472 mojadIna 417 moDha 447 moDhavaMza pa86 moDheraka 408 modakAdikathA 26pa mohadatta 238-340 mohanalAlajI mahArAja 223 mohanalAla dalIcandra desAI 228, 414 mohanavijaya 355 moharAja pa86 moharAjaparAjaya 225, 573, 585, 593 maukharI 13 mauna ekAdazIkathA 367, 373 maunavratakathA 373 maunibhaTTAraka 47, 235 mauryakAla 472 mauryacandragupta 204 yakSa pa78 yakSadatta 341 yajurveda pa63 yajJadeva 340 yatIndravihAra-digdarzana 473 yatIndrasUri 314, 330, 358 yaduvaMza 43, 44 yaduvaMzacarita 44 yadusundara 67, 117 yanti 400 yama 572 - yamadhana 536 yamI pa72 yamunASTaka pa63 thava 162 yadvIpa 142 yavanadeza 142 yavanadvIpa 349 yuvarAjarSikathA 334 yaza-kIrti 84, 130, 168, 173, 195 yazapAla 445 yaza 336 yazacandra 183 yazadeva 89 yazapAla pa86 yazazcandra 588 yazatilaka 538 yazastilakacandrikA 248, 290 yazastilakacempa 283, 287, 290, - 490, 539, 542, 562 yazasvIgaNa pa63 yazodeva 19, 83, 304, 309, 310, 469, 540. yazodevasUri 129 yazodhara 145, 268, 282, 284 286, pa39, 541 yazodhara-candramati-kathAnaka 283 yazodharacarita 34, 39, 51, 23, 119, 138, 147, 180, 217, 248, 283, 286, 515, 528, 540, papa1 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA yazodhavala 127, 445 yazobhadrasUri 129 yazovarmA 399, 400, 406, 422 yazovidaya 178, 215, 220, 275, 310 yazovijayagaNi 244 yazovI2 440, 502, 583 yAdava 525, 591 yAdavAbhyudaya 582 yApanIya 38, 41, 47 yAminIvallabha 536 yAsAsAsA 73 yuktiprabodhanATaka 78, 602 yuktyanuzAsana 566 yugandhara 97 yugapradhAnacarita 264 yugabAhu 163, 258, 352 yUnAna 26 yuro5 585 yogarAja 404 yogazAstra 76, 490-492, 583 yogazAstraprakAza 559 yogasA2prAmRta 273 yoginIpura 116 yogirAT 558 yogirAT paNDitAcArya 548, 559 yodheya 539 raMgazAlA 579 raMbhAmaMjarI 573 2i 180, 164, 296, 299, 301 raghuvaMza 14, 25, 89, 486, 491, 510, 126, 543, 576, FOF raghuvaMzakAvyavRtti 148 raghuvaMzamahAkAvya 396 raghuvilAsa 576, 579, 181, 582 raghuvilAsanATakodvAra 580 raja:parvakathA 370 raTavAla 573 raNagajendra 340 raNathaMbhora 411, 443 raNasiMha 324 raNasiMhanRpakathA 324 raNastaMbhapura 412 ratikeli 353 ratipAla 412 ratisAra 101 ratisundarI 497 ratisundarIkathA 360 ratnakaraNDaTIkA 237 671 ratnakaraRszrAvakAcAra 234 ratnakIrti 130, 208, 457 ratnakuzala 230 ratnacandra 54, 84, 110, 130, 145, 208, 325, 458 ratnacandragaNi 148, 217, 391, 606 ratnacUDa 102, 110, 304, 376 ratnacuDakathA 92, 243, 304 ratnatrayavidhAnakathA 373 ratnadevagaNi 561 ratnadvIpa 348 ratnanandi 208, 386, 416, 449 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 jaina kAvyasAhitya ratnanandigaNi 104 ratnapAla 314, 391 ratnapAlakathA 314 2napAlacaritra 315 ratnapura 306, 354, 384, 487 ratnaprabhasUri 19, 88, 100, 154, 175, 182, 324, 469 ratnaprabhAcArya 343 ratnabhUSaNa 104 ratnamaMjarIkathA 360 ratnamaMjarIcaritra 360 ratnamaMDanagaNi 228, 331, 383, 560 ratnamaskanasUri 247 ratnamandiragaNi 430, 514, pa35 ratnamAlA 330, 297 ratnamUrti 183 ratnayogIndra 148 ratnalAbha 312 ratnAvatI 306, 327 ratnazekhara 207, 376, 309, 333, 355 ratnazekharakathA 306, 417 ratnazekhararatnavatIkathA 172, 307 ratnazekharasUri 110, 244, 293, 294, 307, 315, 331, pa14, pa04, pa67, 607 ratnazrAvaka 428 ratnasaMcayapura 385 ratnasAra 99, 175, 314, 354 ratnasAracaritra 314 ratnasArakatrIkathA 314 ratnasArama7IdAsIkathA 314 ratnasiMha 103, 154, 305, 386, 414, 590 'ratnasiMhasUri 103, 416, 567 ratnasuMdarasUri 391 ratnAkara 148, 304 ratnAkarapaMcaviMzatikATIkA 262 ratnAkarasUri 386, 416 ratnAkarAvatArikAdhaMjikA 254 ratnAditya 404 ratnAvatArikApaMjikA 429 ratnAvalI 175, 267, 303, pa06 racyA 490 ratti 400 ranna 119, 538 2malazAstra 78 raksA pa99 razmAmaMjarI pa99 rayaNacUDarAyacariya 304 rayaNavAlakahA 200, 315 rayaNaseharIkahA 165, 307 ravikIrti 466 ravikuzala 362 ravicandra 64 raviprabhasUri 95, 112, 122 ravivardhana 4pa6 ravivratakathA 372 raviSeNa 26, 39, 40, 48, pa1, 76, 139, 180, 183, 2pa6, 595 ravisAgara 323, 373 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 673 ravisAgaragaNi 147 rasagaMgAdhara para3 rasamaMjarI 391 rAkSasakAvya 603, 606 rAkSasavaMza 36 rAdhava pa25 rAghavacarita 3pa rAghavanaiSadhIya pa28 rAghavapANDavayAdavIya para5, para8 rAghavapADavIya pa24, 528, 606 rAghavapADavIyaprakAzikA pa28 rAghavayAdavIya pa25 rAghavALyudaya 581 rAyamalla 119 rAjakIrti 33ra rAjakoTa 333 rAjagaccha 17, 96, 121, 205 rAjagRha 155, 166, 168, 170, 190-192, 194, 301, 318, 340, 344, 422, 503, 506, 583 rAjataraMgiNI 26, 394, 402, 417, 4ra1, 424 rAjapura 151, 284, pa39 rAjapUta 13 rAjamalla 155, 229, 432 rAjamuni 295 rAjameru 378 rAjavardhana 306 rAjavallabha 354, 382 rAjavallabha nATaka 383 rAjazekhara 331, 375, 388, 428, - 527, pa60, pa7pa rAjazekharasUri 206, 214, 254, - 387, 418, 461, 511 rAjasAgara 147, 323 rAjasiMha 327 rAjasiMhakathA 327 rAjasiMha-ratnavatIkathA 327 rAjasthAna 8, 9, 19, 164, 229, 419, 436, 4pa3, 462, 583 rAjahaMsakathA 334 rAjAvalIkathA pa94 rAjImatI 117, 127, 131, 160, 183, 479, 148, pa67 rAjImatIprabodha pa88 rAjImatIprabodhanATaka 183 rAjImatIvipralaMbha 66, 183 rAjula 548 rAjayazrI 586 rANApratApa 14 rANAlI 512 rAtribhojanatyAgakathA 373 rAma 7, 31, 34, 36, 37, 40, 61, 68, 70, 73, 132, 142, 361, 461, 490, pa24, pa2pa, pa29, pa30, pa79-581, 597 rAmakIrti 19, 469 rAmagupta 472, 473 rAmacandra 55, 73, 182, 198, 275, 379, 563, 573 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 rAmacandragaNi 321 rAmacandramumukSu 165, 256 rAmacandrasUri 138, 211, 334, 577, 580-582 rAmacarita 42, 52, 243, 528 rAmadAsa 463 rAmadeva 344 rAmadevacarata 35 rAmadevapurANa 42 rAmana 115 rAmanagara 480 rAmapurANa 42 rAmabhaTTa 528 rAmabhadra 422, 583 rAmabhadrasUri 200, 210 rAmarAjyarAsa para rAmalakSmaNacaritra 40 rAmavijaya 42, 54, 607 rAmavijayopAdhyAya 607 rAmasUri 102 rAmasena 146 rAmAyaNa 14, 24, 26, 34-37, 41, 42, 61, 68, 70, 142, 143, 246, 252, 271, 524, 563, 572 rAmAravindacarita 35 rAyacandra 333 rAyapaseNiya 318 rAyapaseziyasutta 572 rAyamalla 65-57, 150, 158, 370 rAyamallAbhyudaya 66, 67, 167, 432, 601 rAvaNa 35-37, 40, 61, 68, 70, 73, 244, 311, 125, 530, 580 rAvaNa-pArzvanAthastotra 569 rASTrakUTa 8, 9, 16, 38, 59, 62, 186, 402, 466, 467, 538, 541 rAsabhavaMza 45 rAsamAlA 424 jaina kAvyasAhitya rAhaDa 404 rAhu 38 riporTera da epigrAphI jaina 470 risabhadevacariya 80 rukmiNI 127, 142, 145, 146, 148, 149, 183, 246, 253, 346, 186 rukmiNIkathAnaka 183 rukmiNIcarita 183 rukmI 110 rudra 185 rudraTa 14 rudradatta 127 rudrapallIyagaccha 172, 353, 370 rudrabhUti 37 rudramAla 423 rudrazarmA 445 rUpacandra 607 rUpacandragaNi 196 rUpavijaya 174, 327 rUpavijayagaNi 176 rUpasiddhi 119 rUpasena 322, 358 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 675 rUpAsenakathA 322, 323 rUpasenakanakAvatIcaritra 323 rUpasenacaritra 323, 358 rUpAsenapurANa 323 reNA 245 revatI 195, 202, 261 revatImitra 400 revatIzrAvikAkathA 202 raivata 361, 423, 478 raivataka 406, 479, 499, 500, 548, 149 raivatAcalamAhAbhya 360 roma 26 roranArI 239 rohaka 30pa rohaNagiri 376 rohA 444 rohiNI 357, 268, 581 rohiNIkathA 357, 367 rohiNIcaritra 357 rohiNItAmAhAbhya 368 rohiNImRgAMka 581 rohiNIvratakathA 368 rohiNeya 200 rohiNeyakathA 200, 358, 377 rohiNeyakathAnaka 368 rohiNyazokacandranRpakathA 262, 358, 368 rohitAzva 575 raudratA 586 rauhiNeya 73, 103, 195, 583 laMkA 36, pa25, 579 laMkAdvIpa 361 lakSaNapaMktikathA 373 lakSmaNa 37, 40, 61, 68, 73, 182, 490, pa25, 530, 580 lakSmaNagaNi 82, 335, 443 lakSmaNasena 41, 423, 427 lakSmaNA 486 lakSmI 149, 169, 268, 271, 487, 220 lakSmIkarNa 400, 401 lakSmIkuMja 101 lakSmIcandra 248 lakSmItilaka 161, 302 lakSmItilakagaNi 164, 193, 346 lakSmIpati 238 lakSmIbhadrasUri 321 lakSmImatI 149, 597 lakSmIlAbhagaNi papa9 lakSmIvallabha 212, 604 lakSmIvimala pa67 lakSmIsAgara 207, 215, 247 lakSmIsAgarasUri 199, 216 lakSmIsUri 265 lakSmIsana 146, 456 laksezvara 468 laghukSetrasamAsa 294 laghukharataragaccha pa08 laghutriSaSTi 79 laghutriSaSTilakSaNamahApurANa 79 laghutriSaSTizalAkApuruSacarita 77, 231 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 laghu-pANDavacaritra 55 laghupauSadhazAlika-paTTAvalI 456 laghumahApurANa 79 laghuzatapadI 550 laghuzAntipurANa 104 labdhimuni 223, 295, 330 labdhivijaya 369 labdhisAgara 174, 176 labdhisAgaragaNi 275, 294, 455 lalitakIrti 58, 208, 606 lalitapura 184 lalitavistara 420 lalitAMga 58, 127, 353, 557 lalitAditya 422 lava 42 lavaNaprasAda 402, 405, 417 lavAMgakuza 36 lahara 444 lATa 405, 406, 415, 591, 199 lATabargaTasaMgha 476 lATavAgaDasaMgha 62 lATIsaMhitA 158 lAbhavijaya 523 laoNyamana 335 lAlacandra gAMdhI 574 lAlajI 183 lAlabA lAlamiNa 95 lAvaNyavijaya 227 lAvaNyasamaya 227 lAhaura 230, 435 limbaDI 441 lIlAvatI 344 lIlAvatIkathA 346 lIlAvatIkathAsAra 346 lIlAvatIkAvya 346 lIlAvaidya 423 laMkAgaccha 283, 290, 563 laMkAmata 208 luIsa rAIsa 63, 469 lUNasAka 406 lokasena 61, 62 lokAditya 62 lokApavAdakathA 334 jaina kAvyasAhitya lobhadeva 338-340 lobhanandI 127 lobhAkara 103 lobhAnandI 103 lohAcArya 46 lohAnIpura 472 vaMkacUla 264, 323, 426-428 vaMkacUlakathA 323 vaMga 415 vakkacUDakA 323 vAlagna 560 vajra 38 vajragupta 338, 340 vajraghoSa 118 vagha 58, 557 vajranAbha 88, 89, 101, 118 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA vajranAmi 557 vajrazAkhA 75, 89, 91 vajrasiMha 344 vajrasUri 48 vajrasena 38, 79, 243, 293, 322 vajrasenacaritra 334 vajrasvAmikathA 213, 334 vajrasvAmicarita 213 vajrasvAmI 182, 203-205, 213 vajrAyudha 97, 107, 532, 592 vajrAyudhAdikathA 265 vajrArgalA 587 vaTagaccha 137, 202 vaTapadra 58 vaTTakera 234 vaDagaccha 92, 391 vaDanagara 467 vaDodarA 441, 465, 522 vaDhamANa 425 vaDhavANa 47 vatsagotrI 593 vatsabhaTTi-prazasti 436 vatsarAja 45, 110, 132, 332, 342, 382, 422 vatsarAja udayana 427 vatsarAjakathA 334 vatsarAjagaNi 391 vadheravAla 65 vanakeli 482 vanathalI 442, 443 vanapAla 487 vanamAlA 582 vanarAja 149, 404, 423, 444 varaMga 275 varadatta 184, 185, 366 varadattaguNamaMjarIkathA 262, 365-367 varanAga 300 vaca 204 varAMga 183-186, 461 varAMgarita 39, 48, 183, 461 varAhamihira 423 varAhI 444, 445 varuNa 563, 578 varuNadvIpa 578 varuNaseTha 103 vajravarta 597 963 vartamAnacarita 97 vardhamAnasUri 238, 498 vardhamAna 40, 64, 77, 189, 190, 248, 594 vardhamAnakuMja2 422 vardhamAnagaNi 522 vardhamAnacarita 51, 126, 485 vardhamAnajinabhavana 303 vardhamAnadezanA 234, 314, 322, 330, 331, 352 vardhamAnapura 45, 47, 235, 425 vardhamAnapurANa 48, 126 vardhamAnasUri 83, 89, 102, 193, 234, 239, 280, 430, 452, 453, 573 vardhamAnasvAmI 189 vardhamAnAcArya 80, 350 varSaprabodha 78 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 valabhI 10, 317, 361, 427 valkalacIri 141 vallabharAja 397 vallabhAcArya 563 vasantakIrti 457 vasantanivAsa 403 vasattapAla 405, 441, 502 vasantavilAsa 18, 405 vasantasenA 44, 127 vasu 60, 142 vasudatta 141 vasudeva 43, 117, 127, 131, 140, 144, 344, 478, 526 vasudevacarata 34, 44, 86, 140, 143 vasudevahiNDI 4, 34, 44, 131, 139, 140, 154, 269, 308, 338, 341, 349, 390, 121, 593 vasudevahiNDIAlApaka 144 vasudevahiIsAra 144 vasudharA 89 vasupujjacariya 84 vasubhUtikathA 334 vasubhUtivasumitrakathA 334 vasurAja 127 vasurAjakathA 334 vastupAla 14, 17, 18, 25, 106, 121, 132, 206, 226, 251, 258, 364, 403, 416, 423, 428, 430, 437, 446, 501, 569, 590-593 vastupAlacarita 226, 307, 416, 502 jaina kAvyasAhitya vastupAla-tejapAlacarita 226 vastupAla-tejapAlaprazasti 409, 438, 592 vastupAlaprazasti 409, 438,439 vastupAlastuti 409 vastradAnakathA 334 vAkATaka 37 vAti muMja 423 vAgaDa 53 vAgarthasaMgraha 34 vAgbhaTa 22, 29, 30, 75, 95, 115, 410, 416, 423, 430, 479-481, 489, 522 vAgbhaTameru 164, 193, 345 vAgbhaTAlaMkAra 430, 481 vAvara 53 vAghelA 9, 194, 404-406, 425, 430, 438, 446 vAdhelAvaMza 226, 439, 590 vATagrAma 59 vANIvallabha 126 vAdicandra 53, 125, 145, 179, 181, 283, 290, 299, 546, 551, 602 vAdidevagaccha 408 vAdidevasUri 88, 587, 188 vAdibhUSaNa 291, 457 vAdirAja 119, 149, 150, 283, 287, 515, 527 vAdirAjasUri 119, 484, 568 vAdivetAla zAntisUri 308 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA vAdisiMha 60, 275 vAdIbhasiMha 18, 119, 150, 152, 515, 131, 538 vAdIbhasiMha mahAmuni padmandi 256 vAnamantara 268 vAnara 103 vAnaravaMza 36 vAmadeva 278 vAmA 88 vAyaTa 375 vAyagaccha 514 vAyaDagaccha 404 vAyaDA 447 vAyasa 141 vAyubhUti 125 vArANasI 61, 88, 110, 215, 235, 419, 529, 599 vArSikakathAsaMgraha 265 vaoNlTera 26, 272 vAlmIki 14, 34-37,41, 68, 143, 186 vAlmIkinaga2 125 vAsava 339 vAsavadattA 341, 531, 536, 605 vAsavadattATIkA 219 vAsavasena 104, 283, 286, 289 vAsudeva 411, 525 vAsudevazaraNa agravAla 473 vAsupUjya 84, 101 vAsupUjyacarita 101 viMdhyagiri 75, 487 viMdhyAcala 444 viMzatisthAnakavicArAmRtasaMgraha 417 vizatisthAnakasaMgraha 307 vikrama 101, 115, 252, 374, 378, 381, 382, 546, 549 vikramacarita 19, 200, 207, 376, 379, 380, 383 vikramadeva 290 -265 vikramapaMcadaMDaprabaMdha 379 vikramaprabaMdhakathA 378 vikramayaza 492 vikramasiMha 467, 496, 497 vikramasena 319, 375-377 vikramasenacarita 319 vikramAMkadevacarita 26, 394, 402 vikramAditya 45, 167, 213, 250, 254, 257, 374-382, 396, 423, 427, 451 vikramAdityacaritra 245 vikramAdityapaMcadaMDacchatra-prabaMdha 379 vikramorvazIya 580 vikrAMtakaurava 178, 573, 594, 196 vicArazreNI 426, 451 vijaya 38, 268, 551 vijayakIrti 53, 120, 467 vijayakumAra 363 vijayakumAracaritra 334 vijayagaNi 357 vijayacandra 132, 133, 386, 516 vijayacandrakevalicaritra 177 vijayacandracarita 85, 133 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 vijayacandrasUri 132, 140, 364 vijayadayAsUri 159 vijayadAnasUri 42, 54, 355 vijayadeva 220, 435 vijayadevamAhAtmya 218, 435 vijayadevamAhAtmyavivaraNa vijayadevasUri 217-220, 465 vijayadharma 268 vijayadharmasUri 462, 471, 473 vijayanagara 9, 189, 559 vijayanItisUri 264 vijayanemisUri 553 78, 435 vijayapAla 584 vijayaprabha 78 vijayaprabhasUri 219, 275, 294, 465, 553 vijayaprazastikAvya 218 vijayaprazastimahAkAvya 253, 435 vijaya bhaTTAraka 119 vijayabhadra 358 vijayabhUpendrasUri 315 vijayamUrti zAstrI 470 vijayayatIndrasUri 473 vijayaratnasUri 274 vijayarAjendrasUri 316, 369 vijayalakSmI 234, 263, 373 vijayavaAnagaNi 345 vijayasaMvignazAkhA-paTTAvalI 456 vijayasiMha 268, 347 vijayasiMhasUri 80, 82, 84, 97, 102, 124, 140, 220, 257, 295 vijayasUri pa0, 112, 605 vijayasena 218, 271, 324, 339, 344 jaina kAvyasAhitya vijayasenasUri 115, 258, 259, 261, 324, 355, 368, 435, 437, 455, 463 vijayasaubhAgyasUri 263 vijayastuti 218 vijayahIrasUrIzvara 455 vijayA 151, 324 vijayAnagarI 339, 340 vijayAnasUri 263, 465 vijayAnandasUrIzvarastavana 555, 567 vijayAmRtasUri 464, 553 vijayArdha 56 vijayendusUri 416, 510 vijayollAsamahAkAvya 220 vijitA 446 viauliyA 301 vijJaiitraveNI 464 vijJaptipatra 462 vijJaptipatrI 464 vizTaranitsa 51, 252, 261, 386 vidarbha 487 vidizA 473 vidyAkIrti 302 vidyAdevI 497 vidyAdhara 551, 577 vidyAdhara joharApurakara 470, 474 vidyAdhara nami 596 vidyAdhara vaMza 36 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA vidyAdhara zAkhA 81 vidyAdharI 583 vidyAnanda 364, 568 vidyAnandi 139, 173, 1989, 199, 208, 248, 290, 295, 369, 458 vidyApati 101 vidyApatizreSThikathA 334 vidyAbhUSaNa 96, 155 vidyAratna 167 vidyAvilAsa 328 vidyAvilAsanRpakathA 328 vidyAvilAsasaubhAgyasundarakathAnaka 328 vidyAsAgarazreSThikathA 334 vidyuccara 195, 200 vidyuccaramunicaritra 334 vidyuta 408 vidrumacaritra 334 vinami 56 vinayaMdhara 249, 328, 362 vinayaMdharacarita 328 vinayakuzalagaNi 314 vinayacandra 95, 211, 253, 265, 528, 605 vinayacandrasUri 112, 122, 210 vinayadhara 46, 459 vinayaprabha 302, 553 vinayamaNDanagaNi 353 vinayavijaya 295, 464, 465 vinayavijayagaNi 546, 553 vinayasAgara 147, 169, 473, 549 vinayasAgarargANa 173 vinayasundara 605 vinAyakapAla 236 vinItadeza 184 vinItasura 309 vinodakathAsaMgraha 253, 387 vinsenTa smitha 434 vipAkasUtra 197, 269 vibudhaguNanandri 483 vibudhaprabha 112, 171 vibudhaprabhasUri 110 vibudhAcArya 82 vibudhAnandanATaka 573 vibhISaNa 580 vimala 39, 48, 444 vimalakamala 103 vimalakIrti 552 vimalakIrtigaNi 546 vimalagiri 363 vimalacariya 85 vimalanAtha 102, 103 vimalanAthacarita 102, 305, 306 vimalapurANa 103 vimalaprabaMdha 227 vimalabodhi 101 vimalamaMtricarita 226 vimalamaMtrI 227 vimalamati 69 vimalazAha 226, 227 vimalasaMvignazAkhA 456 vimalasAgara 209 vimalasAgaraNa 217 681 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 jaina kAvyasAhitya vimalasAha 444 vimalasUri 6, 26, 34, 35, 38, 41, 48, 68, 70, 76, 79, 595, 597 vimalasenA 141 vilamaharSagaNi 455 vimalAMka 33, 39 vilAsapura 170 vilAsamatI pa33, 583 viliyama roja baeNniTa 26 vividhatIrthakalpa 365, 375, 418, 426, 431, 453, 462, pa08 vividhArthamayasarvajJastotra pa24 vivekakalikA 440, pa60 vivekacandra 585 vivekadhIragaNi 362 vivekapAipa 440, pa60 vivekapramoda 380 vivekamaMjarI 408, papa9 vivekamaMjarIprakaraNa 234 vivekavilAsa pa14 vivekasamudragaNi 221, 301, 326 vivekasAgara pa67. vivekaharSa 117 vizAkhadatta pa73, pa74 vizAkhabhUti 485 vizAkhAcArya 235 vizAlakIrti 457, 461 vizAlarAja ra07, 323, 325 vizAlalocanastotravRtti 261 - vizAlAkSa pa41 vizeSaNavatI 143 vizeSavAdI 48 vizeSArthabodhikA 603 vizeSAvazyakabhASya 34, 335 vizvananTi 485 vizvanAtha 28, 29, 599 vizvabhUti 90, 485 vizvabhUSaNa 166, 199, 370 vizvasenakumArakathA 334 vizvAmitra pa72, pa7pa viSApahAra pa68 viSeNa 268 viSNu 10, 185, 469, pa22 viSNukumAra 142 viSNukumArakathA 373 viSNupurANa 41, pa6 viSNubhaTTa 64 viSNuzarmA 103, 388 viSNuzrI 492, 494 vItarAgastava 91, pa67 vItarAgastotra pa69, 570 vIra 90, 444, pa67 vIrakalaza 209 vIracandra 144 vIracaritrastava 565 vIrajayavarAha 45 vIrathuI 535, pa65 vIradamana 292 vIradAsa 349 vIradeva 205 vIradevagaNi 385, 386, 421 vIradezanA 261 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA : 683 viradhavala 226, 406, 423, 437, 440, 501, pa90, pa93 vIrana%i 97, 119, 477, 481, 483-485, 489 vIraprabha 107 vIraprabhasUri 107 vIrabhaktAmara pa67 vIrabhadra 329, 336 vIrabhadrakathA 329 vIrabhadracaritra 329 vIrabhadrasUri 156, 295, 341 vIrabhadrAcArya 156 virama 414 vIramadeva 290, 414 vIramadeva tomara 414 vIramapura 463 vIravallAla 431 vIravatu 555 vIravitu 46 vIravaibhava pa39 vIra zreSThI 89 vIrasiMha 139 vIrasiMhasUri 439, 592 vIrasUri 82, 102, 124, 205, 421 vIrasena 9, 46, 48, 19, 60, 62, 103, 149, 273, pa27 vIrastava pa68 vIrastuti pa67 vIrasvAmI 121 vIrAMgadakathA 334 vIrA 432 vIrikA 104 visaladeva 94, 194, 17, 18, 445, 51 4, 515 vIsAyaMtravidhi 79 vRddhagaccha 17 vRddhatapAgaccha 176, 294 vRddhavAdI 206 vRddhAcArya-prabaMdhAvali 453 vRnda 341 vRndAvanakAvya 603, 606 vRSabhadhvajacarita pa73 vRSabhanAthacaritra 95 veNavatsarAjAdInAMkathI 265 vetAlapaMcaviMzatikA 19, 380 vebara 309 vezanagara 473 vaitADhya 347 vairasiMha 404 vairAgyarasAyanaprakaraNa 559 vairAgyazataka 62, pa60, 607 vairAgyekasaptati 200 vairATa 158, 434 vairizAkhA 100 vairisiMha 213, 535 vaireti 486 vaizampAyana pa33 vaizAlI 191, 196 vaizravaNa pa77 vaizravaNakathA 334 vaizvAnara 278 vyaktAcArya 195 vyavahAracUrNi 209 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 jaina kAvyasAhitya vyavahArabhASya 390 vyAdhrahasti 46 vyAsa 135, 541 vratakathAkoza pa2, 247, 373 zaMkha 110, 174, 406, 575 zaMkhapura 292 zaMkhasubhaTa 423 zaka 213, 472 zakaTAla 204, 234 zakuMtalA 89, 136 zakunaratnAvalI 248 zakunikAvihAra 131, 363, 438 zakra 236 zatakatraya 332, 607 zatAnIka 73 zatAnIkaputra 73 zatArthakAvya 81 zatArthIkAvya 257, 584 zatruMjaya 221, 229, 258, 315, 343, 347, 361, 363, 406, 408, 423, 433, 438, 440, 446, 467, 469, 473, pa02, 593 zatruMjayakathAkoza 362 zatruMjayakalpa 182, 362 zatruMjayakalpakathAkoza 245 zatruMjayatIrtha 312, 362, 410, 451, 4para zatruMjayatIrthoddhAraprabaMdha 431 zatruMjayamaMDana pa01 zatruMjaya mahAtIrthoddhAraprabaMdha 229, 362 zatruMjayamAhAbhya 181, 309, 360, * 362, 460, 509 zatruMjayamAhAbhyolekha 362 zatruMjayoddhAra 362 zabdAnuzAsana 430 zabdAmbhojabhAskara 237 zabhAmRta 589 zabukumAra 141 zaradutsavakathA 374 zaza 271 zaziprabhA 385 zAkaMbharI 221, 415, 442, 583, 588 zAkaTAyana 9, 119 zAkaTAyananyAsa 237 zANarAja zeTha 103 zAnta 48 zAnti 77, 143, pa04, pa29, 585 zAntikIrti 110 zAntikumAra ThavalI 474 zAnticandra 10, 54, 148, 217, 219, 325, 434 zAntijinastotra pa69 zAntidAsa 95 zAntinAtha 63, 64, 73, 77, 79, 86, 104-110, 130, 132, 509, 593, 598 zAntinAthacarita 18, 50, 51, 78, 97, 105, 107, 126, 140, 322, 238, 342, 355, 486, 504, 598 zAntinAthapurANa pa4, 104 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA zAntinAtharAjyAbhiSeka 110 zAntinAthavivAha 110 zAntipurANa 104 zAntibhaktAmara 567 zAntimatI 103 zAntimatIkathA 360 zAntirAjakavi 522 zAntiSeNa 46 zAntisudhAsa 465 zAntisundarI 585 zAntisUri 43, 129, 205, 259, 350, 351, 421, 441, 449, 603, 606 zAntistotra 568 zAntIzvara 64 zAntu 446 zAntuka 448 zAmadevavAmadevakathA 334 zAmba 117, 127, 142 zAmbhapradyumnacarita 145 zAradAstavana 569 zAfargaMdhara 502 zArgadharapaddhati 502 zAlakSamIyakathA 334 zAlibhadra 73, 161, 168-170, 173, 194, 197, 250 zAlibhadracarita 171, 173 zAlivAhana 4, 376, 463 zAlivAhanacarita 245, 317 zAzvatacaityastava 565 zAsanacatusiMzikA 461 zAhajahAM 432 zikSAcatuSTayakathA 265 zikhAmaNi 148 zikhi 268 zilAditya 423 zivakumArakathA 334 zivakoTi 60, 62 zivagupta 46 zivacandragaNimahattara 341 zivanidhAnopAdhyAya 212 zivaprabhasUri 161 zivabhadrakAvya 603, 606 zivamahimnastotra 555, 563 zivarAjarSicarita 194 zivahema 216 zivA 478 zivAbhirAma 98 zivArya 234-236 zivi 593 zizupAla 530 zizupAlavadha 14, 18, 25, 56, 78, 219, 475, 479, 480, 486, 489, 491, 500, 501, 511, 126, 143, 555, 603, 606 ziSTa 90 ziSyahinaiSiNI 603 zihAbuddIna ahamadakhAna 433 zItalanAtha 72, 84, 98 zItA paMDita 423 zIlagaNasUri 122, 202 zIlacandra 100 685 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 zIlacandragaNi 350 zIlacampakamAlA 359 zIlataraMgiNI 354, 359 zIladUta 386, 416, 546, 550, 553 zIladeva 209 zIladevasUri 328 zIlaprakAza 209 zIlabhadrasUri 98 zIlaratnasUri 550 zIlavatI 103, 141, 257, 303, 353 zIlavatIkathA 353 zIlavatIcaritra 353 zIlavijaya 355, 462 zIlasiMhagaNi 134 zIlasundara 359 zIlasundarIrAsa 359 zIlasundarIzIlapatAkA 359 zIlAMka 6, 68-71, 76, 573 zIlAMkAcArya 86 zIlAcArya 69, 70 zIlAditya 361 zIlAlaMkArakathA 354 zIlopadezamAlA 224, 325 zIlopadezamAlAvRtti 139 zukadyAsapratikA 391 zukapATha 135 zukarAja 363 zukarAjakathA 245, 303, 314, 362, 516 zukra 541, 572 zukladhyAnavI2 282 zubhakaraNa 370 zubhakIrti 457 zubhacandra 53, 96, 98, 120, 145, 151, 153, 165, 166, 190, 191, 200, 295, 372, 374, 458, 115, 560, 563, 569 zubhacandragaNi 386, 416 zubhacandrAcArya 450 zubhamati 249 zubhavardhana 199, 265 zubhavardhanagaNi 42, 54, 112, 132, 234, 314, 322, 330, 331, 352 zubhazIla 264, 379 zubhazIlagaNi 139, 207, 211, 245, 247, 309, 317, 319, 326, 352, 357, 362, 363, 307, 383 zUdraka 573 zUdrakamuni 127 zUra 344 zUrasena 175 zUrpaNakhA 530 zUlapANi 90 zRMgAradarpaNa 67 zRMgAraprakAza 526 zRMgAramaMDana 521 jaina kAvyasAhitya zRMgAravairAgyataraMgiNI 81, 257, 560, 562 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 687 zRMgArasiMha ra92 zRMgArasuMdarI 101 zeSagirirAva 152 zeSabhaTTAraka 583 zailarAja 278 zaivadharma 410 zobhana pa23, pa35 zobhanamuni pa68 zobhanastutiTIkA 219 zauryapurI pa29 zramaNakezI 3pa6 zramaNadvAdazIkathA 374 zravaNabelagola 486, 558, pa59 zravaNabelagolA 119, 451, 467, 470, 471 zravaNabelgola 235, 485 zravaNabelgolA 63, 189, 364 zrAddhaguNasaMgraha 172, 311 zrAddhaguNasaMgraha-vivaraNa 226, 274 zrAddhadinakRtya 85 zrAddhadinakRtyavRtti 190 zrAddhavidhi 327, 331 zrAvakadinakRtyadaSTAntakathA 265 zrAvakavratakathAsaMgraha 265 zrAvastI 90, 110, 350 zrIkumAra pa94 zrIkRSNa 61, 117, 127, 144, 183, 499, 530 zrIkRSNa mizra 601, 607 zrIguNanidhAnasUri 144 zrIcandra 42, 62, 132, 165, 198 zrIcandrakevalicarita 133, 177 zrIcandracaritra 134 zrIcandrasUri 81, 83, 87, 129, 442, 443 zrItilakasUri 161 zrIdatta 60, 99 zrIdattapaMDita 165 zrIdattA 348 zrIdeva 541 zrIdevakUpaka 121 zrIdevI para6, pa31 zrIdhara 149, 366, 439, 482, pa16, 557 zrIdharacarita 303, 362 zrIdharasena 149 zrInanTi 62 zrInAtha 486 zrIparvata 46 zrIpAla 60, 254, 291-2-3, 295, 466, pa22, 566, 584 zrIpAlaAkhyAna 53 zrIpAlakathA 176, 294, 296 zrIpAlagopAlakathA 172, 311, 316 zrIpAlacarita pa2, 248, 275, 290, 294 zrIpAlacaritrarAsa 159 zrIpAladeva 119 zrIpAla varmI pa3, 120 zrIpuranagara 364 zrIpurapArzvanAtha pa68 zrIpurANa 95, 194 zrIpUjya 462 zrIpUjya gacchAdhIza 516 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 jaina kAvyasAhitya zrIbhadra 132 zrIbhUSaNa pa4, 110, 120, 125, - 195 zrImatI pa7, 18, 177, 195 zrImatIkathA 177 zrImatu paMDitadeva, papa9 zrImallagi 282 zrImAla 444, 445, 447 zrImAlakula 87 zrImAlavaMza pa20 zrImAlI 239 zrIvarmA 482 zrIvallabha 45, 218, 435 zrIvallabhabhaktAmara pa67 zrIvijaya 196 zrIvijayagaNi 604, 605 zrISeNa 249 zrISeNakumArAdikathA 265 zrIharSa 14, 135, 217, 267, 475, 581, pa96, 606 zrutakIrti pa5, 96, 272, 275, 525 zrutakIrti aividya pa28 zrutapaMcamIkathA 365 zrutasAgara 198, 248, 283, 290, - 295, 325, 369, 371 374, 378, 241, papa8 zrutAvatAra 46, 4pa0 zrutiguma 46 zreNika 73, 74, 160, 168, 170, 177, 190-192, 194, 252, 318, 340, 506, 507, pa25, 583 zreNikacarita 190, 505 zreNikanyAzrayakAvya 190 zreNikarAjakathA 190 zreyAMsacaritra 298, 385 zreyAMsanAtha 73, 84, 99 zreyAMsanAthacarita 50, 99 zreSThiputra 103 zvetAtapatrA nagarI 485 zvetAMbara jaina dhAtupratimAlekha-saMgraha 473 pakhaMDAgama 3, 450 patrizalpa 465 SatrizajalpavicAra 3pa8 SaTraprAbhRta 234, 248 paprAbhRtaTIkA 248 SasthAnaprakaraNa 238 SaTrasthAnakavRtti 495 paDAvazyakavRtti 354, 383 padarzananirNaya 312, 550 padarzanasamuccaya 254, 489 SaSThAMgopaniSad 49 SoDazakAraNakathA 374 saMkAzaRvika 113 saMkAzazrAvakakathA 325 saMkisa pa35 saMkSimataraMgavatI 335 saMgamaka 169 saMgItamaMDana pa21 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 689 saMgrahaNIratna 87 saMgrAmasUra325 saMgrAmasUrakathA 325 saMghatilakasUri 356 saMghadAsagaNi 34, 44, 141, 143, 154, 593 saMghapaticarita 226, 258, 408 saMghavIra 125 saMghAcArabhAga 85 saMghAcAravidhi 323 saMDera 447 saMtinAhacariya 86 saMdhyAkaranadi pa28 saMbohasattarI 294 saMbhavanAtha 96 saMbhavanAthacaritra 96 saMyamaratnasUri 321 saMvara 101 saMvibhAgavratakathA 334 saMvegaraMgazAlA 91, 234, 238, 241 sakalakIrti 41, 51, 54, 64, 66, 95, 104, 112, 125, 130, 145, 157, 168, 172, 194, 198, 200, 247, 264, 283, 290, 25, 299, 373, 457, 477, 515, 563 sakalacandra 130, 155, 217, 219 sakalaharSa 155 sakalArtastotraTIkA 261 sagara 60, 129, 143 sagaracakricarita 129 sagaracakrI 72 sajana 366 sajjanacittavallabha pa60 sarNakumAracariya 129 - saccheilla 124 saDerakagaccha 441 saMDeragAma 446 sattapagaccha 416 sattarisayathotta pa65 satyaMdhara 151 satyakizreSThi 99 satyakI 244 satyapura 303, 516 satyabhAmAM 142, 145, 146, 148 satyarAjagaNi 174, 176, 294, 384 satyavAkya 594 satya harizcandra pa75 satyAcArya 174, 175 sadayavatsakumArakathA 326 sabhASitAvalI para sanakumAra 73, 101, 130, 132, 142, 244, 250, 268, 492-494, 583 sanakumAracarita 18, 129, 492 sanakumArAdikathAsaMgraha 265 saMdezarAsaka pa61 saMdehadhvAttadIpikA 606 sanmaticaritra 126 sanmatitarka 214 sapAdalakSa 583, 588 saptatikAbhASya 550 * Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 jaina kAvyasAhitya saptatizatajinastotra 565 samadazaprakArakathA 374 saptanihnavakathA 265 saptavyasanakathA 147, 264, 290 saptasaMdhAna 523, pa04 saptasaMdhAnamahAkAvya 78 samantabhadra 48, 60, 235, 287, . pa65, pa66 samayasundara 372, 380, 465, 523, 524, pa67, 604 samayasuMdaragaNi 161 samayasundaropAdhyAya 212, 605, 606 samaraketu 97, 532, 533 samarabhAnucaritra 270 samaramiyaMkAkahA 269 samarasa 410 samarasiMha 229 samarasena 344 samarAccakahA 105, 143, 156, 266, 270, 283, 285, 288, 338, 341, 342, 540 samarAditya 267, 268 samarAdityakathA 39, 86 samarAdityacarita 24, 50, 270 samarAdityasaMkSepa 270, 342 samarAzAha 229, 431 samavAyAMga 5, 34, 67 samAdhitaMtraTIkA 237 samitiguptikaSAyakathA 264 samIraNavRtta 139 . samudragupta 394, 396, 436 samudraghoSasUri 127 samudravijaya 142, 478, 479 samudrasUri 347 samudrasena 422 sammati 202, 204, 317 sammatinRpacarita 317 sambhavanAtha 7ra sanmedazikhara 89, 460, 461 samyaktakaumudI 249, 260, 282 samyaktakaumudIkathA 260 samyaktakaumudIkathAkoSa ra60 samyaktakaumudIkathAnaka ra60 samyatvakaumudIcaritra 260 samyaktasaptati 217 samyaktasaptatikA 3pa6 samyaktasvarUpastava 3pa6 samyakvAlaMkArakAvya 301 saramAM 572 sarasvatI pa9, 119, 213, pa20, 525, 535, 584 sarasvatIgaccha 117, 130, 248, 290, 420, 4pa9 sarasvatIbhaktAmara pa67 sarasvatImaMtrakalpa 65, 150 sarasvatIstotra pa68 sarvaprila 127 - sarvacandra 605 sarvajinapatistuti pa66 sarvajinasAdhAraNastavana 251 sarvadava 257, 535 sarvadevagaNi 87 * Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNika 691 sarvadevasUri 129, 171, 175, 202, 300 sarvarAjagaNi 4para sarvavijayagaNi 199, 216, 229 sarvasuMdara 254 sarvasuMdarasUri 332, 334 sarvAnaMda 81, 227 sarvAnaMdasUri 81, 98, 120, 123, 124 salIma 433, 434 sAletora 240 sallakhaNapura 115 sahajakIrti 607 sahajapAla 431 sahajasAgara 147 sahasramallacaurakyA 331 sahAbadIna 411 sAMkAlya 535 sAMgaNa 115 sAMDaragaccha 320 sAMbhara 583, 588 sAutha InDiyana Iskripzansa 469 sAkata 110, 279 sAgaracandra 121, 331, 445 sAgaracandrakathA 331 sAgaracandrasUri 353. sAgaratilakagaNi 254 sAgaradatta 338, 339, 359 sAgarazreSThikathA 331 sAgarasaMvignazAkhA 4pa6 sAgarasUri 213 sAgaraseTha 331 sAgavADA 51, 23 sAgAradharmAmRta 484, 505 sAcora 443 sAsaura 303 sADhala 164 sAtavAhana 128, 209, 213, 246, 249, 317, 323, 335, 426-428 sAtyaki 500 sAdhu kIrti 552 sAdhupUrNimAgaccha 379 sAdhuratna 378 sAdhu vijaya 199 sAdhusuMdara pepara sAdhusomagaNi 83 sAjUmaMtrI 423 sAmaMta 344 sAmaveda 563 sAmAyikapATha 273 sAmba 44, 147 sAmbapradyumnacarita 147 sAmbamuni 297 sAraMgadeva 418, 445 sAraMgapura 249 sAracaturvizatikA para sArasvatamaMDana pa21 sArAbhAI maNilAla navAba 571 sArthapati 344 sArthapatidhana 344 sArthavAhana 344 sAvaNavADA 444 sAvadyAcAryakathA 334 Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 jaina kAvyasAhitya sAhaNa 431 sAhasamallakathA 334 sAhityadarpaNa 598 sAhujI 453 siMdhI 14 siMdha 149, 453 siMha 101, 268, 344, 485 siMhaNa 591 siMhanadi 236, 317, 374 siMhapura pa58 siMhapramoda 380 siMhabala 46 siMharatha 145, 161, 163 siMharAja 411 siMhala 142, 165 siMhaladvIpa 306, 363 siMhalanareza 496 siMhavimalagaNi 217 siMhasUri 248 siMhasena 46, 386 siMhAsanatkAtrizikA 167, 380 sikkA 469 siddhaguNastotra pa68 siddhacakrakathA 372, 374 siddhacakrastava pa65 siddhacakrASTakaTIkA 248 siddhacandragaNi 605 siddhajayaMtIcaritra 201 siddhapaMcAzikA 190 siddhapAla 584 siddhapura 465 siddhabhakti pa65, pa67 siddhabhaktiTIkA 248 siddhamahAkavi 129 siddharAja 83, 342, 399, 401, 402, 421, 423, 44 siddharAja jayasiMha 9, 18, 397, 400, 430, 442, 448, 585, 587 siddharSi 86, 128, 134, 177, 206, 280, 281, 342 siddharSigaNi 376 siddhasUri 82, 229, 296, 362 siddhasena 46, 48, 60, 84, 96, 205, 214, 282, 375, 385, 396, 566, 568 siddhaseegaNi pa38 siddhasenacarita 214 siddhasena divAkara 128, 374, 380, 394, 436 siddhasenasUri 96 siddhahema 423 siddhahemazabdAnuzAsana 396 siddhAMtAgamastava pa68 siddhAMtaranikAvyAkaraNa 3pa3 siddhAMtaruci 83, 324 siddhAMtasAradIpaka para siddhAMtasArAdisaMgraha 571 siddhArtha 90 siddhicandra 435 siddhicandragaNi 219, 603, 605 siddhipriyastotra pa67 sinora 263 siMdUraprakara 560 siMdhu 194, 196, 415 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA siMdhudeza 213, 494 siMdhurAja 146, 476 siMdhula 476 siripAlacariu 296 sirivAlakahA 293 siroDI 263 sirohI 465 sI. eca. TonI 240 sI. ema. bAbarA 26 sItA 35, 61, 70, 143, 182, 125, 530, 579, 597 sItAcaritra 39, 40, 43 sItAcariya 69 sItAviraha 321 sIyA 443 sIlaMka 69 sukaMTha 149 su. ku. De 579 sukumAlacarita 52, 299 sukRtakIrtikallolinI 403, 409, 437 sukRtasaMkIrtana 26, 403, 437, 441, 514 sukRtasAgara 228, 331, 383, 418 sukozalacarita 299 sukosalacara 299 sukauzalamuni 299 sukhabodhA 217 sukhabodhA-TIkA 308 sugaMdhadazamIkathA 369 sugamanvayA 604 sugAtra 185 693 suguNakumArakathA 334 sugrIva 35, 182, 525, 530, 580 sugrIvatri 182 sucandrAcArye 151 tA 106, 107, 109, 575 sudaMsagariu 198 suzAnapariyA 363 susaNAgariya 131 sudattAcArya 285 sudarzana 194, 197, 198, 363 sudarzanacarita 52, 197, 208 sudarzanapura 193, 352 sudarzanaseTha 202 sudarzanA 393, 364 sudarzanAkathAnaka 363 sudarzanAcarita 190, 201 sudharma 344 sudharmA 40, 42, 195, 449 sudharmAgaccha 81, 98, 123, 164, 345 sudharmAsvAmI 155, 156, 263 sudhAbhUSaNa 323, 370 sunaMdA 517 sunakSatracaritra 334 sundaragaNi 367 sundaranRpa 330 sundaranRpakathA 330 sundaraprakAzazabdArNava 67 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 jaina krAvyasAhitya sundarabAhu 127 sundararAjarAsa 330 sundarI pa35 sundhapahADI 19 sudhAdri 467, jace supArzva 96 supArzvacA 83 supArzvanAtha 81, 182 supAsanAhacaripa 81, 335, 358, 443 supuruSacarita 34, 39 supratiSThitanagara 169 subadhu 341, pa36, pa39, 605 subAlA 61 subAhukathA 329 subAhusaMdhi 329 subuddhi 102, 184, 496 subodhikA 548, 606 subodhinI 604, 606 subhaTa 504, 589 subhadrA 183, 3pa9, 360, 499, 500, 513, 596 subhadrAcarita 183, 3pa9 subhadrAnATikA pa94, pa06 subhAna 142 subhASitakoza pa63 subhASitagraMtha pa63 subhASitamuktAvali 491 subhASitaratnakoza pa63 subhASitaratnasaMdoha 273, pa60, 56 2 subhASitaratnAvalI pa63 subhASitaSatrizikA pa63 subhASitasamudra pa63 subhASitArNava pa63 subhASitAvalI para3 subhUma 264 subhauma 130 subhaumacarita 130, 131 sumaMgalA pa17, pa18 sumanahicariyA 80 -sumati 127 sumatirti 457, 458 sumatigaNi 300, 4para sumatinAtha 80 sumatinAthacaritra 257, 584, 585 sumativarNana 269, 309 sumativAcaka 89, 91 sumativijaya 604, 605 sumativinaya 605 sumatisaMbhava 199, 216, 229 sumatisaMbhavakAvya 215, 432 sumatisAgara 180 sumatisAdhu 199, 215, 216 sumati haMsa 212 sumanagopAlacaritra 334 sumitra 101, 103 sumitrakathA 322 sumitracaritra 322 sumitrA 101, 579 sumukhanRpatikAvya 321 sumukhanupAdimitracatuSkakathA 321 suyodhana ra60 suradatta 103 sura5ttana 117 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 695 surapriyamuni 324 surapriyamunikathA 262 surapriyamunikathAnaka 324 surasuMdara 331 surasuMdaratRpakathA 331 surasuMdarI 291, 292, 347, 348 surasuMdarIkathA 238 surasuMdarIcaritra 349 surasuMdarIcariya 347 surasena 101 surASTra478, pa91 surendrakIrti 100, 114, 139, 371 surendradatta 103 sulakSaNa 344 sulasa 506 sulasA 73, 195, 202, 245, 250 sulasAcarita 202 sulocanA pa6, 127, 160, 178, 511, 516, pa96, 597 sulocanAkathA 34, 39, 48, 178 sulocanAcarita pa3, 178, 179, 180 sulocanAnATaka 179, 1961 sulocanAvivAhanATaka 178 suvarNabhadrAcAryacaritra 334 suvarNabhUmi 142, 209, 213 suvarNAcala 364 suvidhi 557 suvrata 324 suvrataRSikathAnaka 324 suvratA 35ra, 487, 488 suvratAAryA 335, 336 suSeNa 184, 487, 488 susaDha 330 susaDhacarita 330 susumArapura 313 susthitAcArya 507 suhastasUri 349 suhasti 299 suktamuktAvalI 257, 584 sUktaratnAvalI 253 sUktAvalI 514 sUktimuktAvalI 87, 501, 102, 527, pa60, 603 sUktiratnAvalI 218 sUtrakRtAMga70, 177, 564 sUdI 468 sUyagaDa 245 sUyapaMcamIkahA 366 sUcandra 101, 209, 219, 605 sUrata 54, 198, 263, 457, 458, 464, 465, papa3 sUradatta 368 sUrasenA 239 sUrA 432 sUrAcArya 115, 205, 281, 421, - 522 sUrimaMtrasArodvAra 550 sUrpanakhA 68 sUrya pa19, pa20, 536, 572 sUryaprabha 485 sUryayazAkathA 360 sUryazataka pa63 sUryasahasranAma 434 Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 jaina kAvyasAhitya sUryasahasranAmastotra 569 sUryAbhadeva 572 seThAnI 103 setuka brAhmaNa 506 setubaMdha 14 sena 13, 268 senagaNa 456 senagaNa-paTTAvalI 450 senasaMgha 41 senAnvaya 46, 62 sojitrA 54 sonAgira 364 soma 115, 405, 430 somakIrti 145, 146, 264, 283, 290, 295, 299, 115 somakula 282 somakuzalagaNi 261, 368 somacandra 244 somacandragaNi 244, 295 somacaritragaNi 216 somatA 585 somatilaka pa67 somatilakasUri 139, 208, 323, 524 somatilaka-somaprabha pa60 somadatta 96 somadattA 308 somadeva 9, 207, 278, 283, 287, 391, pa38, 541 somadevasUri 216, 540, pa62 somanAtha 410 somaprabha 75, 79, 171, 224, pa60, 585, 196 somaprabhasUri 86, 584 somaprabhAcArya 80, 139, 257, 375, pa22, pa62 somabhImAdikathA 265 somamaMDanagaNi 309, 315 somamunikathA 334 somavijaya 455 somazarmA 103, 305, 388 somazrI 384 somazrIkathA 360 somasirI 142 somasuMdara 172, 177, 211, 215, 245, 274, 309, 383 somasuMdaragaNi 168, 215, 216, 2 26 somasuMdarasUri 215, 216, 226, 311, 316, 321 somasUri 378 somasena 42, 145, 456 somasaubhAgyakAvya 215 somezvara 129, 401, 418, 440, 445, 502 soyAmaNi 572 soraTha 443 soMrahakAraNapUjA para sodharmayati 497 saundarananda 14, 25, 332 saubhAgyana%i 227, 373 saubhAgyapaMcamI 367 saubhAgyapaMcamIkathA 26 2, 365, 366 saubhAgyasAgara 275 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 697 saubhAgyasuMdarIkathA 360 saubhAgyasUri 295 saumyamUrtigaNi 346 saura 45 saurASTra45, 117, 147, 217, 220, 361, 410, 442 sauryapura 54 sauvIra 194, 196 skadila 509 skandagupta 436 : sTorI opha kAlaka 213 staMbhatIrtha 103, 438 staMbhanaka 426, 566 staMbhanaka pAnistava 565 staMbhanaka pArzvanAtha 91 khaMbhapArzvastava pa67 stabaka 244 stutitridazataraMgiNI 253 stotraratnakoSa 269 sthavirAvalI 70, 406, 4pa1 sthavirAvalIcarita 203 sthAnakaprakaraNaTIkA 86 sthAnasiMha 217 sthUlabhadra 160, 204, 208, 257, - 550, 551, 602 sthUlabhadraguNamAlAmahAkAvya 209 sthUlabhadracarita 208 sthUlabhadranATaka 602 smaranarendrAdikathA 265 svAdizabdasamuccaya 514 syAdvAdakalikA 2pa3, 429 syAdvAdadIpikA 428 syAdvAdaratnAkara 587 syAdvAdasiddhi 153 svayaMprabha 118 svayaMprabhA 485 svayambha9, 14, 40, 73, 76, 595, 597 svayambhadeva 338, 340. svayambhastotra pa64, 566 svarNazekhara 103 svarNAcalamAhAbhya 364 sviphTa 272 haMsa 101 haMsakezava 101 haMsacandra 328 haMsapAlakathA 334 haMsaratna 280, 362 haMsarAja 332 haMsarAjavaccharAjarAsa 332 haMsarAja-vatsarAjakathA 332 haMsavijayagaNi pa60 haMsAvalI 376 hiMsAvalI kathA 360 haNAdarA 263 haMthuDI 466, 467 hanasoge 64 hanumAna 35, 132, 183, 461, pa25, pa30, 580, 595 hanumAnacarita 139 hanUmaccaritra 139 hanUmAna 139 Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 hanti 400 hammIra 225, 411-414, 590 hammIramadamardana 225, 409, 439, hammIramadamardananATaka 440 hammIramahAkAvya 18, 22, 225, 411, 591, 600 573, 590 haragovindadAsa 215 hiragupta 341 haricandra 18, 104, 110, 133, 151, 477, 481, 484, 489, 490-492, 543 haricandrakathA 133 hariNI 349 hiradatta 301 haridattasUri 528 haridAsa zAstrI 38 hiradevavi 282 hirabalakathA 330 haribalacarita 330 haribaladhIva2 330 hirabaladhIvaracirata 330 hirabalasaMbaMdha 330 haribhadra 39, 84, 128, 143, 156, 160, 206, 271, 273, 285, 329, 331, 332, 341, 449, 452, 560 hirabhadrakathA 215 haribhadraprabaMdha 215 haribhadrasUri 76, 81, 83, 87, 105, 129, 140, 203, 215 jaina kAvyasAhitya 233, 259, 269,272, 281, 283, 288, 298, 325, 341, 356, 408, 443, 540, 559, 561 haribhadrasUricarita 215 harivaMza 39, 43, 46, 187, 243 hiravaMkula 51, 143 harivaMzara 179 harivaMzacariya 39, 48 harivaMzapurANa 6, 34, 42, 52, 54, 55, 60, 66, 73, 95, 126, 131, 157, 179, 187, 235, 256, 442, 450, 548, 572 harivaMzotpatti 34 harivaMsuSpatti 39, 48 harivarSa 34, 39, 48 harivAhana 531, 532, 533 rivega 175 harizcandra 14, 575 harizcandratArAlocanIyarita 360 harizcandranRpatikathAnaka 334 hariSeNa 47, 73, 114, 117, 131, 198, 207, 234, 235, 243, 249, 256, 272, 283, 286, 289, 291, 299, 319, 320, 328332, 346, 371, 394, 396, 449, 485 hariSaNakathAkoSa 442 hariSeNacaritra 131 hariSeNa-prazasti 436 Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnukramaNikA 69 harisena pa0 hAbsa 26 hari 427, 420, 500 hAyanasundara 67 harTala 388-390 hAlIka 73 harmana yAkobI 38, 130, 203 hitopadeza 240, 246, 256, 367, harSa 427, 428, 173 - 388 harSakuMjara 322 hiraNyapura 364 kuzala 244 hIraka Arya 208 carita 23, 394, 491, 231 hIrakalazagaNi 140 harSadava 104 hIravijaya 10, 147, 148, 218, harSapura 443 316, 433, 434, 465 harSapurIyarAccha 17, 50, 82, 87, 88, hIravijayasUri 78, 201, 216, 251, 254, 220, 355, 455 428, 439, 442 hIravijayasUrirAsa 217 harSapramoda 110 hIravijayasUrIzvara 117 harSabhUSaNamaNi 110 hIrasaubhAgyakAvya 434 harSavardhana 394 hIrasaubhAgyamahAkAvya 217, 433 -harSavardhanagaNi 387 hIrAdevI 411, 413 harSasamudravAcaka 167 hIrAnanda zAstrI 465 harSasAgara 166, 323 hIrAlAla jaina 165, 307, 396, harSasiMhagaNi 249 451, 470, 471 harSasUri 295 hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA pa71 halAyudha 402 huNDikacorakathA 334 hallavihalla 73 hutAzinIkathA 370 hastasaMjIvana 78 humAyU 67, 332, 43ra hastinApura 110, 178, 194, 303, hummaca 189, 190 347, 348, 427, 492, hUMbaDa pa2, 447, 149 497, 125, 596 hUNa 8 hastinApurI pa29 hemakuMjara 283, 290 hastimalla 85, 179, 450, 573, hemakumAracarita 257 593, pa04, 596, pa97, hemakaumudI 78 598 hemacandra 6, 9, 17, 21, 28, 34, hAthIgumlA 466, 467, 468 41, 49, 69, 74, 125, 128, 130, 138, 160, 171, 203, 223, 324, 226, 293, 350, 355 Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 jaina kAvyasAhitya 391, 397, 400, 410, 415, 419, 420, 423, 430, 443, 453, 490, 492, 522, 529, papa9, pa61, pa66, 570, 573, 582, 585 hemacandrasUri 50, 82, 87, 115, 129, 2pa7, 294, 396, 410, 421 hemacandrAcArya 86, 109, 154, 321, 445 hematilaka 294 hematilakasUri 293 hemaratnasUri 133 hemarAja 263 hemavijaya 125, 388 hemavijayagaNi 218, 2para . hemavimala 167 hemazrI 359 hemasUri 246 hemasena 373 hemasoma 125 hemAcArya 254 haimavyAkaraNa 396 haimazabdacandrikA 78 haimazabdaprakriyA 78 hairaka 215 holikAcaritra 53 holikAparvakathA 370 holikAvyAkhyAna 369 holiraja:parvakathA 370 hozaMgazAha pa19, 220 hozaMgazAha gorI 431 hrasvakathAsaMgraha 265 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka graMthonI sUcI akabara ANi jainadharma, sUrIzvara ANi samrATa anagAradharmAmRta-TIkA anekAnta anekArthaka sAhitya saMgraha, amadAvAda, 1935 arlI cauhAna DAInesTIja: dazaratha zarmA, dillI, 1959 oNna dha liTarecara oNpha dha zvetAMbarsa je harTajha, lAIpaniMga, 1922 AvazyakacUrNi Avazyaka-hAribhadrIyavRtti InDiyana enTikvarI upAsakAdhyAyana saMpA.- paM. kailAzacandra zAstrI, vArANasI, 1944 raSibhAsitasUtraH anu.- anu. manohara muni, muMbaI, 1963 epigrAphiyA INikA kAvyAnuzAsana: hemacandra kAvyAlaMkAra bhAmaha kAvyAkhyudhi keTalaoNga oNpha saMskRta enDa prAkRta menyuskiTsa, bhA. 4, amadAvAda, 1968 kriTikalasTaDI oNpha paumacariyuM ke. Ara. candra guru gopAladAsa baraiyA smRtigrantha, sAgara, 1967 candAbAI abhinandana grantha, sarasAvA, 1949 jarnala oNpha amerikana orienTala sosAyaTI jarnala oNpha orienTala InsTITyUTa Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O - jaina kAvyasAhitya jarnala oNpha orienTala risarca jarnala oNpha baoNmba brAMca oNpha royala eziyATika sosAyaTI jarnala oNpha yu. pI. hisTorikala sosAyaTI jarmana oNpha raoNyala eziyATika sosAyaTI jinaratnakozaH hari dAmodara velaNakara, pUnA, 1944 jaina gUrjara kavio mohanalAla dalIcandadesAI, bhAga 1-3, muMbaI, 1926-1931 jaina pustikAprazastisaMgraha saMpA.-muni jinavijaya, muMbaI, 1943 jaina pratimAlekhasaMgrahaH buddhisAgarasUri, bhAga 1 jaina lekhasaMgraha: pUraNacaMda nAhara, bhAga 1, kalakattA jaina zilAlekhasaMgraha, bhAga 2-3, muMbaI, 1957 jaina saMdeza jaina satyaprakAza jaina sAhitya aura ItihAsaH paM. nAthurAma premI, muMbaI, 1956 jene sAhitya kA bRhad ItihAsa, bhAga 1-5, vArANasI, 1966-69 jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa: mo. da. desAI, muMbaI, 1933 jaina sAhitya saMzodhaka jaina siddhAnta bhAskara jaina hitiSI jainijhama Ina gujarAta sI. bI. zeTha, muMbaI, 1953 DiskipTiva keTalaoNga oNpha menyujhiTsa sI. DI. dalAla, bhA. 1, vaDodarA, 1959 terahava-caudahavazatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya: DA. zyAmazaMkara dIkSita, jayapura, 1969 tharDa riporTa oNpha oNpharezansa Ina sarca oNpha saMskRta menyuskiTsa bombe sarkala dvivedI abhinaMdana graMtha Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka graMthonI sUcI dharmavidhiprazasti nAgarIpracAriNI patrikA nATyadarpaNa-e kriTikala sTaDI : ke. Ara. trivedI, amadAvAda, 1966 noTisis oNpha saMskRta menyuskripTsa, bhAga 2 nyU InDiyana enTikvarI paTTAvalI-parAgasaMgraha : paM. kalyANavijayagaNi, jAlora, 1966 paTTAvalI-samuccaya H saMpA. - muni darzanavijaya, bhAga 1, vIramagAma, 1933 pAiya bhASAo ane sAhitya : pro. hI. 2. kApaDiyA paoNliTikala hisTrI oNpha naoNrdhana InDiyA phroma jaina sorsisH jI. sI. caudharI, amRtasara, 1963 purAtanasaMgraha H saMpA. - muni jinavijaya, kalakattA, 1936 prazastisaMgraha : paM. paramAnanda zAstrI 703 prAkRta jaina kathA-sAhitya : DA. jagadIzacandra jaina, amadAvAda, 1971 prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka ItihAsa : DA. nemicandra zAstrI, vArANasI, 1966 prAkRta sAhitya kA ItihAsa : DA. jagadIzacandra jaina, vArANasI, 1961 premI abhinandana grantha, TIkamagaDha, 1946 prosIDiMgsa oNpha oNla InDiyA orienTala kaoNnpharensa bAbU choTelAla jaina smRtigrantha bIkAnera jaina lekhasaMgraha : saMpA. ~ agaracanda nAhaTA, kalakattA, vI. saM. 2482 buleTina oNpha dha skUla oNpha orienTala sTaDIjha bhaTTArasa sampradAya : DA. vidyAdhara joharApurakara, solApura, 1958 - bhAratIya ItihAsa - eka dRSTi H DA. jyotiprasAda jaina, vArANasI, 1961 bhAratIya vidyA bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna H DA. hIrAlAla jaina, bhopAla 1962 Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 04 jena kAvyasAhitya maNidhArI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRtigrantha, dillI, 1971 madhyabhAratI patrikA marudhara kezarI abhinandana grantha, jodhapura, vi.saM.2025 mahAmAtya vastupAla kA sAhityamaDala aura saMskRta sAhitya meM usakI dena : DaoN. bhogIlAla sAMDesarA, vArANasI, 1959 mahAvagna mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNa mahotsava grantha, khaMDa 1-2, muMbaI, 1968 mUlarAdhanA-TIkA yatIndrasUri abhinandana grantha, khaMDAlA (rAja.), vi.saM. 2015 yazastilaka enDa InDiyana kalcara ke. ke. hAdikI, solApura, 1949 yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana Do. gokulacandra jaina, vArANasI, 1967 rasagaMgAdhara: 5. jagannAtha, muMbaI, 1939 rAjapUtAnA myujhiyama riporTa, 1927 rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAro kI sUcI, bhAga 2, jayapura, 1954 rAjasthAna ke jaina saMta vyaktitva evaM kRtitva: DA. kasturacanda kAsalIvAla, jayapura, 1961 rAjasthAna bhAratI rAjendrasUri smRtigrantha, khaMDAlA, 1957 lAIpha oNpha hemacandraH jaoNrja bulara, kalakattA, 1931 varNI abhinandana grantha vAgabhaTAlaMkAra : vAmbhaTa vikAsa vikrama vaoNlyuma, ujjaina, 1946 vikramsa eDaveMcarsa : epha. hAravI, 1926 vijayavallabhasUri smAraka grantha, muMbaI, 1956 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka graMthonI sUcI 705 vIyenA oriyaTala jarnala vIra vIravANI velaNakara komemorezana vaoNlyuma, muMbaI, 1965 zodhapatrikA zramaNa saMskRta kAvyakevikAsameM jaina kaviyoM kA yogadAna: DA. nemicandra zAstrI, vArANasI, 1971 saMskRta DrAmAH e. bI. katha, laMDana, 1954 saMskRta yAzrayakAvyamAM madhyakAlIna gujarAtanI sAmAjika sthiti : rA. cu. modI, amadAvAda, 1942 sTAnDarDa DikzanarI oNpha phokalora, mAItholojI enDa lIjenDa, bhA. 1, nyUyorka, 1949 suvarNabhUmi meM kAlakAcArya DA. umAkAnta zAha, vArANasI, 1956 haribhadra ke prAkRta kathA-sAhityakA AlocanAtmaka parizIlana Do. nemicandra zAstrI, mujaphpharapura, 1965 hisTorikala Iskripzansa oNpha gujarAta jI. vI. AcArya, bhA. 2, muMbaI, 1935 hisTrI opha InDiyana liTarecara : ema. vinTaranilsa, bhA. 2, kalakattA, 1933 hisTrI opha InDiyana liTarecara, ema. vinTaranitsa, bhAga 3, khaMDa 1, vArANasI, 1963 hisTrI oNpha klAsikala saMskRta liTarecara ema. kRSNAmAcArI, madrAsa, 1937 hisTrI oNpha saMskRta liTarecara esa. ke. de, kalakattA, 1947 hisTrI oNpha saMskRta liTarecara e. bI. katha hemacandrAcArya- jIvanacaritra: kastUramala bAMThiyA, vArANasI, 1967 Jain 4ucation International Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (I) girirAjAnI godamAM, najare nihALatAM, manane harI letA zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana samavasaraNa mahAmaMdiranI AcherI jhalaka jagatanA tamAma dharmomAM jaina dharmanI eka mahattA enAM bhavya, alaukika ane adhyAtmabhAvanAthI bharapUra tIrtho che. A tIrtho bhaktanI bhakti, zreSThInI dAnavIratA, sAdhakanI upAsanA ane sAdhujanonI samatAno saMdeza ApIne saMsArasamudra taravA mATe jinabhaktino upadeza Ape che. samagra dezamAM ja nahi balke videzomAM aneka jinAlayo AvelAM che, paraMtu A badhA jinAlayanI yAtrA karIne potAnI bhaktibhAvanAne dhanya karavAnI paLa sahune sAMpaDatI nathI. kyAreka zArIrika ke Arthika zakti na hoya, to kyAreka samaya ke sagavaDano abhAva hoya. AthI ja pAlitANAmAM AvelA zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana ane zrI samavasaraNa mahAmaMdiramAM eka sAthe aneka tIrthonAM darzana ane bhAvapUjanano lAbha maLe che. jANe tIrthonuM saMgamasthAna ja joI lo ! girivara darzana viralA pAve A saMgamasthAna tIrthAdhirAja zrI zatruMjaya girirAja caDatAM ja jamaNI bAju AveluM che. deza ane videzanA khUNe khUNethI pratyeka jaina tIrthAdhirAja zrI zatruMjayanI yAtrA karavAnI sadaiva jhaMkhanA rAkhato hoya che. AthI ja zrI 108 tIrthadarzana bhavana pAlitANAmAM nirmANa karavAmAM AvyuM, jethI siddhagirinI yAtrAe AvanAra yAtrALune anokho tIrthadarzana, vaMdana ane pUjanano dharmamaya suyoga sAMpaDe che. nimittamAtram AnI racanAnuM nimitta surata desAI poLanA zrI suvidhinAtha jinamaMdiramAM zrI desAI poLa peDhInA saMsthApaka dharmaniSTha DAhyAbhAI (kIkAbhAI) ratanacaMda kinArIvALAe taiyAra karAvela zrI 108 jaina tIrthadarzana banyuM. ahIM prAcIna tIrthonA mULanAyakajInA 36 30 iMcanI sAijhanAM citro dIvAla para birAjamAna karavAmAM AvyAM. paramapUjaya dharmarAjA AcArya deva zrI vijayakastUrasUrIzvarajI mahArAja tathA pa. pU. paMnyAsajI (hAla AcArya ma.sA.) zrI caMdrodayavijayajI gaNi mahArAjanI nizrAmAM vi. saM. 2024nA kArataka vada2nA roja enuM udghATana karavAmAM AvyuM. tyArabAda DAhyAbhAIe 108 tIrthono eka paTTa bahAra pADyo. pachI potAnA dIkSA grahaNanA divase ja vi. saM. 2026 poSa suda 11nA 108 tIrthadarzanAvali nAmaka eka Alabama prakAzita karyuM. jemAM 108 tIrthanA mULanAyaka, derAsara ane temano itihAsa levAmAM Avyo. - Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (II) lokaAdara pAmela AnuM nimitta joIne vi. sa. 2028mAM surendranagaramAM zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana ane zrI samavasaraNa mahAmaMdiranuM nirmANa karavAno nirNaya karyo. pUjya dharmarAjA gurudevazrInI sphuraNA thAya che sAkAra 450 zrI 108 jaina tIrthadarzana ane zrI samavasaraNa mahAmaMdira, sarasvatI maMdiranI bAjumAM (bAbunA derAsaranI sAme) vIsa hajAra vAra 400 phUTa laMbAI-pahoLAIvALI vizALa jamIna para taiyAra karavAmAM AvyuM che. 2500 varSa pahelAM tIrthaMkara paramAtmA zrImahAvIra svAmI jemAM birAjamAna haze, e samavasaraNa kevuM haze ? jinAgamo, samavasaraNastava Adi prAcIna stavo, stavanomAM ane anyatra paNa samavasaraNa saMbaMdhI ullekha maLe che te ja rIte keTalAya zilpIoe potAnI kalA temaja AgavI sUjhathI enI racanAno khyAla Apyo che, to keTalAMya citrakAroe enAM citra paNa banAvyAM che. pUjya AcAryadeva zrI vijaya kastUrasUrIzvarajI mahArAja potAnA dhyAnamAM zrI samavasaraNanuM ciMtana karatA hatA. A samaye 108 jaina tIrthadarzana goThavavAnI vicAraNA cAlI rahI hatI. evAmAM ekAeka teozrIne eka nUtana vicAra sphUryo. emaNe vicAryuM ke samavasaraNa paNa banAvavuM ane temAM 108 tIrtho AvI jAya tevI ramaNIya racanA karavI. evI sarasa goThavaNI karavI ke jethI vartamAna covIzI, 108 pArzvanAthajI, 108 tIrthapaTTo tathA 108 citrapaTTo vagere badhuM ja A saMgamamAM mahAsaMgama banI rahe. samavasaraNanI saphaLatAnA sukAnI pUjya guru bhagavaMto paramapUjya AcAryadeva zrI vijaya kastUrasUrIzvarajI mahArAjanA paTTadhara paramapUjya AcArya zrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI mahArAjanI zilpa-sthApatya saMbaMdhI sUjha-bUjhanA sahArA sAthenA saMpUrNa mArgadarzana heThaLa pUjya tapasvI muni zrI kuzalacaMdravijayajI ma. sA.nI jahematathI A kArya sArI evI saphaLatAne pAmyuM. temaja A tIrthadhAmanA utthAnamAM mArgadarzana pUjyAcArya mahArAja tathA teozrInA gurubaMdhu pa. pU. AcArya zrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA., 5.pU.AcArya zrI vijaya jayacaMdrasUrIzvarajI ma.sA., pa.pU.paM. zrI pramodacaMdravijayajIgaNI ma.sA.,pa.pU.paM. zrI ajitacaMdravijayajI gaNi ma.sA., 5.pU.paM. zrI vinItacaMdravijayajI gaNi ma.sA., pa.pU.paM. zrI hrIMkAracaMdravijayajI gaNi ma.sA., pa.pU.paM. zrI puSpacaMdravijayajI gaNi, paM. zrI somacaMdra vi.ma., pa.pU. munizrI amaracaMdra vi.ma., 5.pU. muni kailAsacaMdra vi.ma., pU. muni zrI rAjacaMdra vi. ma. Adi dharmarAjA pUjya gurudevanA ziSya-praziSya samudAyano athAka prayatna paNa nimittarUpa banela che. Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) vizvamAM ajoDa zrI samavasaraNa mahAmaMdira zrI samavasaraNa mahAmaMdira jonArane prathama najare ja jANe AkAzamAMthI UtarI AvyuM hoya tevuM lAge che. jemAM zrI pArzvanAthajI 108, tIrthapaTTo 108 ane citrapaTTo paNa 108 che. tenI UMcAI paNa 108 phUTanI rAkhI che. mahA maMdiramAM pravezatAM zrI nemi-vijJAna-kastUrasUrIzvarajI dharmoghAna Ave che. suMdara kArIgarIthI zobhatuM AkarSaka A pravezadvAra dUrathI ja yAtrALunA manane mohI le che. tenI banne bAju nIkaLatI paththaramAMthI kaMDArela cakronI cakrAvali ane tenI u52 5ththa2mAM ja aMkita akSaronI adbhutatA dvAranI zobhAmAM abhivRddhi kare che. dvAranI aMdaranA bhAgamAM eka tarapha paraba ane bIMjI bAju vizrAMtigRhanuM suMdara Ayojana vicArela che. hAla yAtriko mATe ThaMDA ane ukALelA pANInI paraba paNa rAkhelI che. lIlA-gulAbI kamaLonI paMkti samavasaraNanI AsapAsa patharAyela kamaLo jevI lAge che. mukhya daravAjAmAM pravezatAM ja jamaNA hAthe eka ajoDa ane advitIya maMdiranA darzana thAya che. traNa gaDha rUpe tenI racanA thaI che. zAstrIya rIte taiyAra karela cAre dizAnA bAra daravAjA, suMdara kamAno, dvArapALo, bAre parSadA, caityavRkSa ane azokavRkSa najare caDhyA vagara rahetAM nathI ane tethI ja Aje zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana ane zrI samavasaraNa mahAmaMdira vizvamAM enI bhavyatA, pavitratA ane mahattAthI khyAtanAma banyuM che. ahIM mAtra jinAlaya ja nahi paraMtu jaina khagoLa, bhUgoLa ane jaina itihAsanI mArmika jhAMkhI thatI hovAthI ja Ane mahAmaMdira kahevAmAM Ave che. prabhudarzanathI mana pAvana bane che mukhya dvAranA uMbaramAM paga mUkatAM ja kyAM pahelA darzana karavA javuM ? te vicAramAM mugdha banela (muMjhAto) bhAvika zrI AdinAthadAdAnI bhavyamUrtinA darzanathI te tarapha jatI jAjvalyamAna ArasanI pagathAra dvArA aMdaranA daravAje pahoMcI jAya che ane pahoMcatA ja AMkha TharI jAya che. aho keTalo vizALa Doma ! temaja nAMkhI najare nIrakhI na zakAya eTalo UMco mANeka staMbha. A mahAmaMdiranI vizvabharamAM sauthI moTI e ja viziSTatA che ke 42 phUTa UMco ane 70 phUTa pahoLo goLa ghummaTa(Doma) paththarathI ja taiyAra thayela che. vIMTI jevA A vartuLAkAramAM 42 phUTa UMco ane 16 phUTa pahoLo aSTamaMgalathI temaja cheka Toca upara UMdhA kamaLanI pAMkhaDIothI suzobhita mANekathaMbha ratnanI jema dIpI UThe che. mANekastaMbhanI cAre dizAmAM vartamAna covIsa tIrthaMkaronI bhAvollAsa jagADatI 24 mUrtio birAjamAna che. A covIsamAMthI cAre bAjunA mULanAyaka tIrthaMkara zrI AdinAthajI, zrI zAMtinAthajI, zrI neminAthajI, zrI pArzvanAthajInI 41-41 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (IV) iMcanI AdhyAtmika cetanAne jAgrata karatI pratimAo suMdara pavAsaNa upara birAjamAna che. temaja DomanI goLAImAM cAre dizAmAM kula 27-27nA vibhAgamAM, judAM judAM nAmothI vartamAnamAM prasiddha kula 108 zrI pArzvanAtha prabhunI mUrtio thAMbhalA vinAnI, jhUlatI kamAno upara rahela ghummaTavALI judIjudI mInI (nAnIzI) devakulikAmAM pratiSThita karela che. dareka prabhunI palAThImAM zrI samavasaraNa maMdiranA pratIka sahita lAMchano kaLAmayatAthI kotaravAmAM Avela che. A rIte eka sAthe thatA 24+ 108 =132 prabhunA darzanathI jIvana-mana pAvana banI jAya che. A che mahAmaMdiranuM AMtaradarzana prabhudarzanathI pAvana pathika prANapyArAM evA aitihAsika tIrthonAM darzana karavA bahAra Ave che. jayAM sAmenI goLAImAM 27-27nA 4 vibhAgamAM bhAratabharanAM 108 tIrthanAM jinAlayo, tenA mULanAyaka bhagavAna, teno itihAsa ane paricaya sAthe, je te tIrthomAM jaIne lIdhela AbehUba tasvIro Adhunika leminezana paddhatithI Arasa para mUkavAmAM Avela che. zrI giririjathI zarU karI rAjayavAra goThavela 108 tIrthapaTTonA darzanathI darzaka jANe te tIrthonI yAtrA karyAno saMtoSa anubhave che. te tIrthapaTTonI sAmenI goLAImAM prabhu zrIvIranA samayathI Ajadina sudhImAM thayelAM. dharma-saMgha-deza ane samAja mATe potAnuM AgavuM samarpaNa karanAra puNyavaMta evA 27 sAdhu, ra7 sAdhvIjI, 27 zrAvaka ane 27 zrAvikAnAM citro paNa Arasa upara leminezana karI mUkavAmAM AvyAM che. atyAre paNa itihAsanAM pAnAM ukelatAM jANavA maLela aitihAsika hakIkato dvArA A citro je rIte benamUna taiyAra karelAM che, te jotAM lAge che ke A citrapaTTo lAgavAthI A mahAmaMdiranI darzanIyatA/aitihAsikatAno ghaNo ja vadhAro thayo che ane sAthe sAthe jaina itihAsamAM eka suvarNapRSThano umero thayo che. mahAmaMdiramAM zilpanI sAthe sAhityanuM gaThana samavasaraNa maMdiranA aMdaranA cAre daravAjA upara tIrthaMkara prabhunA cAra viziSTa vizeSaNone darzAvatA - (1) mahAmAyaNa; (2) mahAgo5; (3) mahAsArthavAha; (4) mahAniryAmakanAM dazyo kalAtmaka rIte kaMDAryA che. vaLI cAre dizAnA cAra mukhya daravAjAnI AjubAjunA be-be blaoNka (rUma) kula ATha blaoNka suMdara nakazIkAmanAM kArothI zaNagAryA che. pahelA-bIjA dvAramAM 16 vidyAdevInA, trIjA dvAramAM zubha zukana, cothA dvAramAM cAra zaraNa, cAra sAdhana ane cAra prakAranAM dAnanA; pAMcamA-chaThThA dvAramAM navakAra-vajapaMjaranI vividha mudrAnA ane navakAranA padonAM pratIko, sAtamA dvAramAM ATha pratihArya ane AThamA dvAramAM aSTamaMgalanA Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ () pratIko jhINavaTabharI daSTie jotAM najare caDhe che. AThe blokamAM pahelAmAM hamaNAM vahIvaTI oNphIsa che, bIjAmAM gurugaNa pradarzita karatuM bhavya gurumaMdira - zrI gautama svAmIjI, pUjaya zAsanasamrATu, pUjya zrI vijJAnasUrijI ma.sA, pUjya dharmarAjA gurudevanI guru pratimA tathA mA cakkasarI ne mAM padmAvatInI mUrtiothI dIpe che. jyAre bAkInA bIjA blokamAM atIta, anAgata ne vartamAna covIzIno khyAla paNa ApavAmAM Avaze. zAzvatA tIrthakaronA paricaya citronI sAthe 63 zalAkA puruSa, 45 AgamanI pAMca vAcanA, aDhI dvIpa, utsarpiNI - avasarpiNI kALapAMcamA-chaThThA ArAnI temaja zrI vIrapATa paraMparAnI samaja ApatAM citro vagere mUkavAmAM Avaze. mahAmaMdiranuM hRdayaMgama bahAranuM bhavyadarzana, sadehe vicaratA bhAva jinezvara bhagavaMtanI lokottara puNyAino khyAla zrI samavasaraNa mahAmaMdiranA aMdaranA vibhAgonA darzanathI prabhAvita puNyAtmA upara birAjamAna prabhu zrIvIrane vaMdana karavA utkaTa banI bahAra Ave che. tyAM tyAre mukhya daravAjA upara tIrthakara prabhunAM avana, janma, dIkSA ane nirvANa kalyANakanAM kaMDArelA dRzyone, nIkaLatAM jamaNI bAjue paththaramAMthI banAvela, sAkSAt jevI lAgatI gADAmAM rahela UMcI IndradhvajAne, vizALa bhIMto upara paththaramAM kaMDArela rAjA dazArNabhadrane indra mahArAjAnI prabhuvIranA caraNomAM AtmasamarpaNa bhAva prakaTa karatA paTTane, pradakSiNAkAre AgaLa vadhatAM pAchaLanA bhAgamAM zrI neminAtha prabhu ne kRSNa mahArAjA; zrI pArzvanAthajI, zrI AdinAthajI prabhu ne marudevA mAtAjInA paTTane temaja zrI prabhuvIra pratye saMpUrNa samarpitatA prakaTa karatA zreNika mahArAjanI bhaktinAM dazyone temaja nAnI nAnI vADIone joI prasanna bane che. jayAre yAtrikane pUjA-bhakti karavA mATe jarUriyAtavALuM sAdhana joIe, te mATe DAbI bAjue rahela bhaktibhavana tarapha najara jAya che, jyAM Adhunika solAra mazIna dvArA yAtriko mATe garama-ThaMDA pANInI suMdara vyavasthA che ane prabhunI prakSAla pUjA mATe jarUrI pANIno saMcaya samavasaraNanI aMdara rahela TAMkAmAM temaja navA taiyAra thayela kuMDamAM thAya che. yAtrALunI A badhI vyavasthA joI samavasaraNa upara javA mATe pagathiyAM caDhatAM nAnA nAnA pattharanAM kuMbho, kAMgarA, suMdara toraNa-kamAnovALA cAre taraphanA bAre daravAja, pahelA gaDhamAM paththaramAM kaMDArelA vividha vAhano, bIjA gaDhamAM vibhinna pazu-pakSIo, trIjA gaDhamAM sAdhu-sAdhvI-manuSya-strI-deva-devIonI bAre parSadAne nihALato, to kyAreka viziSTa thAMbhalIe TekaNa uparaTeko leto, dhIme dhIme 108 pagathiyAM caDhI upara pahoMce che. jayAM suMdara pavAsaNa upara zrI mahAvIra svAmIjInI sAta hAthanI kAyAne lakSamAM rAkhIne padmAsane beThela 61 iMcanI pratimA aSTapratihArya sahita Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (VI) cAre dizAmAM birAjamAna che. upara mAtra paththarathI ja nirmANa karela azokavRkSa ane caityavRkSanuM suMdara DALI pAMdaDAM sAthe nirmANa karyuM che. 27 phUTa UMcA ane 37 phUTano vyApa dharAvatA A vRkSanuM vajana aMdAje 500 Tana che. te badhuM vajana vRkSanI vaDavAI jevA dekhAtA totiMga thAMbhalA upara patharAI gayeluM che. pAMgaratA paroDhiye/prabhAte paramAtmAnA pUjakane ahIM anupama Atmika AphlAda avanavA anubhava thAya che. A rIte zrI samavasaraNa e mAtra maMdira nahi, balba mahAmaMdira che, jemAM jinazAsananI dhArmika ane AdhyAtmika bhavyatA, zilpa ane raMgarekhAmAM guMjI UThe che. * * * * * zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa TrasTImaMDaLa tathA pustaka prAptisthAna (1) zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana phona naM. 02848-2492, 2561 zrI samavasaraNa mahAmaMdira, taLeTI roDa, pAlitANA - 364270 (2) zrI mahendrabhAI khUbacaMda zAha C/o ratanacaMda jorAjI enDa kuM., goDIjI bilDIMga naM. 1, kIkA sTrITa, pAyadhunI, muMbaI-400 002. (3) zrI kAMtilAla ratilAla zAha saradAra sosAyaTI baMgalo, surendranagara - 360001. zrI azvinabhAI zAMtilAla saMghavI kAyastha mahollo, gopIpurA, surata. (5) zrI anilabhAI zAMtilAla gAMdhI 110, mahAkAtta bilDiMga, vI.esa.hospiTala sAme, Azrama roDa, amadAvAda - 380006. (6) zrI mahendrabhAI caMdulAla vakhAriyA C/o vakhAriyA bradharsa, javAharacoka, surendranagara - 363 001. (7) zrI harSadarAya premacaMda zAha C/o dharmendra vAsaNa bhaMDAra, mahAtmA gAMdhI roDa, bhAvanagara - 364001. (8) zrI harSadarAya cunIlAla bhArata TreDIMga kaMpanI, 111, TanaTanapurA sTrITa, muMbaI-400009. Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) zrI mukezabhAI jamanAdAsa zAha 36, saMpatarAva sosAyaTI, alakApurI, vaDodarA. (10) zrI ramezabhAI gAThANI 2, svInagara baMgaloja, seTelAITa roDa, somezvara jaina maMdira sAme, amadAvAda-380015 (11) zrI kIrITabhAI cunIlAla zAha sI-27, vasuMdharA epArTamenTa, trIje mALe, kRSNanagara, bhAvanagara. (1) sarasvatI pustaka bhaMDAra (VII) nIcenA pustaka vikretAo pAsethI paNa zrI jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa prakAzita pustako prApta thaze. (2) pArzvaprakAzana hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda-1 (3) navabhArata sAhityamaMdira jhaverIvADa nAkA, rIlIpha roDa, amadAvAda-1 ***** (4) navabhArata sAhityamaMdira zrI mahAvIra svAmI derAsara pAse, gAMdhI roDa, amadAvAda-1 (5) sevaMtIlAla vI. jaina 134, prInsesa sTrITa, muMbai-400002 20, mahAjana galI, pahele mALe, jhaverI bajAra, muMbai-400002 Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama zrInemi-vijJAna-kastUrajJAnamaMdira, surata tathA zrI 108 jaina tIrthadarzana TrasTa-pAlItANA prakAzita graMthonI yAdI graMthanuM nAma (VIII) 1. abhidhAna ciMtAmaNI koza (caMdrodayaTIkA) prathamAvRtti dvitIyAvRtti 2. arhatyaMtana-pauSTika vidhAna 3. abhidhAna ciMtAmaNi (vyutpatti ratnAkara TIkA) 4. ajita-vinIta svAdhyAya saMgraha 5. ArAmasohAkA 6. AtmadarpaNa 7. karuNarasa kadaMbaka pAia tathA saMskRta 8. karmaprakRti-bhAga-1 9. karmaprakRti-bhAga-2 10. karmaprakRti-bhAga-3 11. Glory of Jainism 12. gAgaramAM sAgara 13. caturvizati jina stavavRti 14. cAlo covIzI buhArIe 15. jinazAsananI kirtIgAthA 16. jinazAsananI kirtIgAthA 17. jinazAsananI balihArI 18. jaina darzana siddhAMto ane paricaya bhAga-1 19. jaina darzana siddhAMto ane paricaya bhAga-2 20. jaina dharma ke mUlatatva - bhAga-1 21. jaina dharma ke mUlatatva - bhAga-2 22. jaina darzananuM talunAtmaka digdarzana 23. tIrthAdhirAjane ca2Ne - prathamAvRti 24. tIrthAdhirAjane caraNe - dvitIyAvRti bhASA gujarAtI prAkRta gujarAtI prAkRta-saMskRta gujarAtI gujarAtI gujarAtI aMgrejI gujarAtI gujarAtI hiMdI gujarAtI gujarAtI gujarAtI gujarAtI hiMdI hiMdI gujarAtI gujarAtI gujarAtI prakAzana samaya 2013 2029 2055 1997 2054 2013 2054 2054 2044 2044 2044 2044 2024 2022 2022 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. nitya smaraNikA gujarAtI 26. naiSadha mahAkAvya (zrI ratnacaMdrajI gaNikRta TIkA) yantrastha (IX) 27. pagya namaskAra stavavRti saMskRta 28. pAia vijJANa kahA-bhAga-1- prathamAvRti prAkRta prAkRta prAkRta prAkRta dvitIyAvRti 29. pAia vijJANa kahA-bhAga-2-prathamavRti dvitIyAvRti 30. pAia vitrANa gAhA 31. prAkRta rUpamAlA 32. prAkRta vijJAna pAThamAlA-prathamAvRtti dvitIyAvRti tRtIyAvRti cartuthyAvRti prAkRta-saMskRta gujarAtI sAthe prAkRta-gujarAtI 1982 prAkRta-gujarAtI 1996 prAkRta-gujarAtI 2004 prAkRta-gujarAtI 2019 prAkRta-gujarAtI 2044 prAkRta-gujarAtI 2047 33. prAkRta mArgadarzikA 34. prAkRta vijJAna kathAo bhAga-1 prathamAvRtti gujarAtI 2024 gujarAtI 2032 2014 2032 2042 2047 2010 1998 1998 2054 2018 2055 2004 2004 2007 2025 dvitIyAvRti 35. prAkRta vijJAna kathAo bhAga-2 prathamAvRtti dvitIyAvRti 36. pratiSThAkalpa-aMjana zalAkAvidhi (jUnI) prathamAvRti 37. prItinI rIti 38. pistAlIsa AgamanI saMkSipta rUparekhA 39. paMDia dhaNavAlakahA 40. mahopAdhyAya bhAnucaMdra gaNicaritam 41. merU zikhara navarAve 42. vinaya saurakAM 43. sacitra sarasvatI prAsAda 44. zrAvaka dharma vidhAna 45. girijaMbU sAmI cariya 46. siri vijayacaMdra kevalI cariya 47. siri usahaNAha cariya gujarAtI gujarAtI gujarAtI gujarAtI saMskRta saMskRta gujarAtI gujarAtI guja-saMskRta gujarAtI saMskRta saMskRta prAkRta 2032 2004 2013 2024 2027 2046 Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2027 2038 2033 2008 48. siricaMdarAya cariyuM 49. siri caMdarAya cariyuM gujarAnuvAda 48. siri usaNA cariyuM gurjarAnuvAda 49. zrIpAlacaritram (saMkSipta) dharmopadeza 50. zrI jina strota kozaH pa1. zrI vitarAga stotrAdi saccaya: pa2. zrI sthamana pArzvanAtha mAhAtmaya pa3. zrI upadyAna tapa mArgadarzikA 54. zrI 108 jaina tIrtha darzanAvalI 55. zrI 108 jaina tIrtha darzanAvalI pa6. surata tIrtha vaMda dakaroDa pa7. sUrya sahastranAmamAlA 58. sUrya pUja (puMja). 59. saMkhita taraMgavaI kahA (taraMgalolA) 60. saMkSipta prAkRta upamAlA 61. saMskRta maMdirAMta pravezikA (bIjI buka) 62. haripAlI saMcaya 63. hema nUtana ladhuprakriyA 64.jJAtaputra zramaNa bhagavAna mahAvIra 65. prAkRta vijJAna graMtha prAkRta gujarAtI gujarAtI saMskRta saMskRta saMskRta gujarAtI gujarAtI guja-aMgrejI guja-hiMdI gujarAtI saMskRta gujarAtI prAkRta prAkRta 1996 2023 2052 2052 2054 2053 2000 2005 gujarAtI 2025 gujarAtI 2025 20pa0 prAptisthAna zrI nemi-vijJAna-kastUrasUri jJAnamaMdira kAyastha mahollo, gopIpurA, surata-1 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (XI) zrInemi-vijJAna-kastUrasUri graMtha zreNI krama graMthanuM nAma 1. prAkRta vijJAna bALa pothI - 1 2. prAkRta vijJAna bALa pothI - 2 3. prAkRta vijJAna bALa pothI - 3 4. prAkRta vijJAna bALa pothI - 4 5. zrI vIza sthAnaka tapa ArAdhanA vidhi 6. zrI vIza sthAnaka tapa (kathAo sahita) 7. zrI vIza sthAnakanI kathAo 8. vaMdu jina covIza 9. bhakti vaibhava 10. prAkRta vijJAna saMkSepa 11. he jInA jAgIza 12. pratiSThA kalpa- aMjana zalAkA-pratiSThAvidhi (dvitIyAvRti) 13. dazavaikAlikasUtram 14. karmaprakRti bhAga-3 15. mauna ekAdazI parva 16. abhidhAna cintAmaNi nAmamAlA 17. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-1 - aMga Agama 18. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-2 - aMgabAhya Agamo 19. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-3- Agami vyAkhyAo 20. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-4 - karma sAhitya-AAgamika prakaraNa 21. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-5 - lAkSaNika sAhitya 22. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-6 - kAvya sAhitya 23. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-7 - kannaDatAmila, marAThI 24. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-8 - jaina sAhitya parti 25. jaina sAhityano bRhad itihAsa (apabhraMza) bhAga-9 Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNa svIkAra amo AbhArI chIe paramapUjaya AcAryazrI vijayacaMdrodayasUrIzvarajI mahArAja, parama pUjya AcAryazrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI mahArAja, parama pUjya AcAryazrI vijayasomacaMdrasUrijI mahArAja tathA anya muni bhagavatonA. bhAga-6 jaina kAvya sAhitya nA prakAzanamAM Arthika sahayoga ApavA badala zrI sAMtAkrujha jaina tapAgaccha jaina saMgha, sAMtAkrujha, muMbaInA. A prakAzananA Arthika sahayogamAM phALo ApanAra aneka saMsthAo tathA dAtAzrIonA. zrI pArzvanAtha jaina zodha saMsthAna, vArANasInA tathA tenA pUrva niyAmaka DaoN. sAgaramalajI jainanA. gujarAtI AvRtinA mAnad saMpAdako DaoN. nagInabhAI zAha tathA DaoN. ramaNIkabhAI zAhanA. uttama chApakAma mATe lesara ImezansavALA zrI mayaMka zAha tathA mANibhadra prinTarsavALA zrI kanubhAI bhAvasAra ane suMdara sacitra TAITala DijhAIna mATe kIMga Imeja prA. li. nA DAyarekTara zrI jIvaNabhAInA vaDodariyAnA. li. zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTanA TrasTIo. Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcakanoMdha Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcakanoMdha Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadakA pigatamavijJAnAcApinItizAkhA sAratadikArya meM yAvAnAmatimAnayAvAsa bhAzAya surazA jJAnakhAnapApivikA noniyA pikAyA yaHkami sUryamAlA DhAlAdevamaciva savinAni yasa varSa tAvakA vAma samAdhAna va satyaniSadi nisAnamapani kATI sakadevA lilAvAsAminimAzrayatAmA visu dAdAsA kavilAvA ganapada sida sAdhanAya mAgiyasaMga mAnaviSyatyavAyoryaNA saMvayana kAra sAmagamAnivivabhAvava lipizrI kamanya vyakti vaninAthamA madyAnAnAnakamAra thArUpolisAtava kAgatAjJAnApAya agAdi kAsivAna meM 4viSAyAmamA svayamapinisvAkarUna 0 nAbhikamAnAdikamAnA nAnAdarasA // prayamaH kAgAmiparAvadava 14 yAminIvonagamAne prazinAva nirvivasa monividhAnA jmaanH||17 nivezanaMsavizAMnAca tathAdinAvanAdavAnavAnaM banAyA yanAmayanAtha nAma dineza yauna sAmagrI supAkramataca kamAna 13 vimAnikavimAnazcAmAdAryamaMtra maitriNA kAryazA navInama jisa vidyApaya vaDa samadIpamAlAlA kI vivAdAyA divANAvAsAyika thiya pAyasamama svAsaniH vidhIyamAmalakSaNAvatArAmali vAmAna panA nAhI sAtA 9 panAva la nyapUrNa vAnAsamA madana simAvavitAdAnavidhAko kAna meMDa nAmiti pani prAtipavitrA rAnA bAnAIcI madidhAmi vAma sivAnimAyAmayAnikhApitAbhi liyyetasa datiyAnAza vINApANiyAmAsa kazAyAmaka hinAsammakAdyAJcArjigAidiAra mnomaalinaa| jAlArAja 100 laka azyA mArUna siddhA jani yathA yaH pAU pudIrAma sukht||| ghaTAka www.ainerary.org Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azAvanApazyadaNAminAmikAzikAnaranikhAdivAnarmimAvAdakA dAsabodhayAcanamAdhyavApivamAnarAdhAmasamAyinAmAikAyAdavavaMDAcA mAmAmApAthamA vikAsakhalanAbAAdhanAtADAcamAranAmAvalimakA gimAyAvinAmAnimAnajayAvayAhAzavAjubhAvazAyarakzAzivanA dAiyajAtayAnaccakAyAdhivimAnanAcaNAvidhAnavAdhikAthAyAlayAI m smArikAya irzanAlAkaNAlayAdavajamInamapiyazavasaivimAniyanapIya kAramamAvalAvAlayAvAlAbAlAmAyApakhAsakasayAsataleyavadhaye veganAyavarahimajalidhiobulisinApAnamanAtikATIraja lAlAyivasAjiAgyAsAmidhimAdhavanArasusamAvisunakkA tapAvala subiir| kavAyanAnajAyanAcirAnavasaMgamAlaviyAyavAcoTIganAsavarmayAnagaramA likviJcAnapadAvAjAinAmiyAjadamAvanivivinAvaliyakamAyayikA mAyAnAkavAsyAsivaninAvamAmayAmAnAlAkamArayAcakavapinArAta vegamAnadhayaviSayadhAmAsApaDohAgaNayantradhAnisuvAmAnAsana mAnadhArakArAlAjAnasamAyAjANAzAsaSEDivyWRammitrAlA ammnAbhikamanADimAnAnAnAdarajhAnasaTAmAkAmmAbhipagAja nikAyAganAthAnabAnamAnepajhinAmAmAyAniyiMvasanAnikhivadhAyanA mAdhAsujanananudyAnabhAvanivezaNamavizAnAdhanadhAdivagAvavAdavAmI nyatramanilAmancapaniAjharavAnAdAzcaTayAlayavarNAnubanAyAyanAmayana g mamayAnazmAmayAmapAkamanavakamAnADAvasAnikartimAnadhAsAvATI anya amejimAkAnAgAvadenazAnAlAyAmakalayavikrAIDa kisamaNidAyabAlAkalApakAvivAdAyAvayamapaJcAnamAravAda nAdAvanAmanAmanAmazAnaDAmAyika vidyArthiyamitavasanayAmaka yApadAvAyasamayamamavAjanividhAyamAnalavaNAvatArAmapisADI yaUmAlAilyayAvAvAsamAsadatAvAbhimAnamiTAvadhAkAnakAmiDa kamAvAkavAminAjAyajJiAnAjJayanimAliyAvijiyAnAzATAkhAlaANORE FaitAnacAnADUsAmadiyAnivAsAsavaDavAmIjJavaNAnisacilara sAmAYiINSvAjAjJavavAnisabhilisavAnimAmi Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAnivAyA baka asAmAna mAna maikalpikamA nAma naki yAmAsa yazvama lAyArAma AdivA nika pAnAliya majAvatAnakhisAdhAra ilAkAnAmAnana kimanilAlayita azyAgivilAsamA nImakAyAninimAra mihAyAga pradhAnAvArUpamitimA vimAna kanmA yA vishilynyaan||18 yA paadhiyaam||4 zAsitAka nAmAdyAvadinanakAnA nagArAcanAninakitavizA kAnanaH mini St Preate & Personal pADAkhAlAmannavivAda nAbhikamAnADika nika ||14yaaminiinaanmaane sAdhIsudyAta dari nyannamatinI manitA mamayaunasAmagrI supAkara anya maMtriNAkArya kimAdAya nAdAna pAdyadArAyamamaMtramamasvI baiMkamA basamA madata karmavAcinitA taaryn||bhvaanaaiicaa madidyAnivAsa mAtA janijArAnAzI sunAthahinAmA dyA phAla vAdya mAna banAnA hai sammAna sAdava ||mvaav himAca ke nastamamikatA yAva nasImasA mitrapi yakasyAmiDiyAyanana mikameDala yAMziva bhAvajA vympriyaa||ani tAkasumAsAzvAnAva tila minAra dA www.jalnelibrary.dle Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI 108 jaina tIrtha darzana bhavana-samavasaraNa mahAmaMdira - pAlItANA