________________
: ૨૧૨:
કરેલ જેમાંથી ૬૪ તે કંપનીના પિતાના જ હતા. આ કાર્ય તેમના પરમ સાથી અને ગુજર રંગપાલીતાણા કંપની ભાયાવદરમાં બળી ગયા પછી ભૂમિના અજોડ રસ કવિ શ્રી રઘુનાથ બ્રહ્મભટ્ટ જુનાગઢના નવાબે પુનઃ ઉભી કરાવી આપેલી કે કરતા. તેમની હાસ્યરસ પર એટલી ફાવટ હતી કે જેને સામાન હજુ પણ જુનાગઢમાં પડેલ છે. બીજા નાટયકારના નાટકમાં પણ તેઓ પ્રહસન
લખતા. ઉત્તરાવસ્થામાં તેઓએ રાજકોટ રહીને થોડા હવે આપણે હળવદ તરફ જઇએ. ધ્રાંગધ્રાના રે નાટક પણ લખેલાં તેમનું દિલનાદાન” અજીતસિંહને પણ કંપનીને ખુબજ શોખ હતો.
નાટક “મૃતિમંદિર' ના સૌજન્યથી પ્રકાશીત પણ ફૂલસ્વરૂપ હળવદન શ્રી નરભેરામ શલે ૧૯૪૪
થઈ રહ્યું છે. તેમને ગુજરાત સરકાર પ્રતીવર્ષ સંવતમાં “હળવદ સત્ય સુબોધ નાટક મંડળી”
રૂ. ૧૮૦૦ની સહાય કરતી તેમણે દેશી, લક્ષ્મીકાંત રચેલ અને ચલાવેલ. આ નરભેરામે મોરબી કંપ
વિગેરેમાં ભાગીદારી પણ રાખેલી. મૌરાષ્ટ્રમાં સર નીના સમય દરમ્યાન આમરણમાં પણ એકવાર લાખાજી રાજથી માંડીને અનેક રાજવીઓ સાથે કંપની ચલાવેલી.
તેમની આ રમુજી શૈલીથી જ મીત્રતા બંધાઈ હતી. હવે આપણે ત્રાપજ ભણી પ્રયાણ કરીએ. અને તે ત્યાં સુધી કે સર લાખાજી રાજ પાસે કવિ ત્યાંના બે નાટય કારે આપણે લઈએ. એકતો પર
એ છે . પાગલ સિવાય કોઈજ રજ વિના ન જઈ શકતું. માનંદ મણીશંકર ત્રાપજકર કે જેમણે અનેક ના તેઓ તા. ૧૧-૨-૧૬ના રોજ રાજકેટમાં અવગુજરાતને આપ્યા છે અને હાલ તેઓ ત્રાપજમાં વિ. સાન પામ્યા. આ મુરખીને “કવિ મણીલાલ માને છે, ત્રાપજ કરે ખાસ કરીને પાલીતાણા કંપનીમાં પાગલ સ્મૃતિ ઉપખંડ” પણ સ્મૃતિ મંદિરમાં સ્થપિતાના મોજીલો મહારાજાસંઘ બહારવટીયો, પાયેલ છે કે જેના ઉદ્ઘાટક શ્રી દુર્ગાપ્રસાદ દેસાઈને મહારાજા મુંજ, સોરઠના સિંહ, વિરહાક, અનારકલી પણ અહીં યાદ કરવા જરૂરી છે. કારણ કે સૌરાષ્ટ્રી સતી શોભના, વિગેરે નાટકે આપણાં, બાદમાં રા' માં રંગભૂમિમાં તેમને ફાળો અવિસ્મરણીય હતો અને છે. પણ તેઓ સારૂ રહ્યા, મણીલાલ ત્રીભવન ત્રિવેદી યાને કવિ પાગલ આ કવિ પાગલે ગુર્જર રંગભૂમિને તા. ૧૮-૩-૧૮૬૨માં વાંકાનેર જન્મેલ અને વધુમાં વધુ નાટકો આપ્યા છે. તેમના ૧૦૮ નાટકો ૧૫-૪-૧૯૨૩માં વાંકાનેરમાં મૃત્યુ પામેલ અનેક તે પ્રસિદ્ધ છે, પરંતુ હું થોડા સંશોધન બાદ રાજ્યના રાજકવિ નથુરામ સુંદરજી શકવે માત્ર નાટકે તેમના વધુ નાટકે આપની સમક્ષ રજુ કરીશ ન લખતાં નાટય શાસ્ત્ર, કાવ્ય શાસ્ત્ર, સંગીત શ સ્ત્ર તેમણે મોરબી કંપનીથી કારકીર્દીિ શરૂ કરેલ બાદમાં વિ. વિધ-વિધ સાહિત્ય ક્ષેત્રે પણ ખેડેલ. તેઓ આયનૈતિક, દેશી નાટક સમાજ, લક્ષ્મીકાંત નાટક અંગારીક કાળે ઘણું સુંદર લખતાં નાનો મોટો સમાજ, તથા ઠેઠ મરાઠી નાટક મંડળીઓ સધી ચૂંબક તેમના નાટકે લઈને જ આગળ આવેલ, તેઓ તેમણે પોતાના નાટકે આપેલ મહારાષ્ટ્ર પ્રજામાં તે કાળમાં પણ હિન્દી દેવનાગરી લીપીમાં ગુજરાતી પણ પાગલ પ્રખ્યાત હતા. વળી તેઓ એક કુશળ લખતા કે જેનું જ્વલંત ઉદાહરણ તે “ઝાલાવંશ વિષક પણ હતા. અને પાગલના અભિનયથી જ વારિધિ” આવા સમર્થ કવિ નાટયકારને પણ તેઓ પાગલ કહેવાયા હતા. જોકે તેમનું અંગત “રાજકવિ નથુરામ શુકલ સ્મૃતિ ઉપખંડ” મોરબી જીવન પણ પાગલ જેવું મસ્ત અને નીખાલસ હતું. તેઓની વિશિષ્ટ શૈલી એ પ્રકારની હતી કે તેઓ
ના સ્મૃતિ મંદિરમાં સ્થાપવામાં આવેલ છે કે પોતાની નાટક કૃતિઓમાં સમાજનું નગ્ન સત્ય જ જ્યાં તેમનું સાહિત્ય, ટાઓ, નાટકોની યાદી રજુ કરતા, તેઓ નાટયગીતો લખતા નહિં પરંતુ વિગેરે ઉપલબ્ધ છે.
ન ત્રિવેદી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
