Sammatitarka Prakaranam Part 1

Author(s): Siddhasen Divakarsuri, Kirtiyashsuri
Publisher: Sanmarg Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002563/1

Page #1

W
संगतितर्कप्रकरणम्
भाग-१ प्राचीनविभागः
ग्रन्थकर्त्तारः श्रुतकेवलि-महादार्शनिकशिरोमणिपूज्याचार्य श्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरीश्वराः
मूलटीकाकाराः
तर्कपञ्चाननपूज्याचार्य श्रीमदभयदेवसूरीश्वराः
अन्ये टीकाकाराः समर्थशास्त्रकारशिरोमणिपूज्याचार्य श्रीहरिभद्रसूरीश्वराः पूज्यमहामहोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिवराः
तदन्यमहापुरुषाश्च
सम्पादका:
प्रवनचनप्रभावकपूज्यपादाचार्यश्रीमद्विजयकीर्तियशसूरीश्वराः

Page #2

पू.आ.श्रीविजयरामचन्द्रसूरिस्मृति-संस्कृत-प्राकृतग्रन्थमाला - क्रमाङ्क-२५
संमतितर्कप्रकरणम्
भाग-१ [ प्राचीनविभागः ] [ पूर्वाचार्यविरचितवृत्तिसमन्वितम् ]
-: ग्रन्थकर्तारः :श्रुतकेवलि-महादार्शनिकशिरोमणि-दुष्षमानिशादिवाकरकल्प
पूज्याचार्यश्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरीश्वराः
___-: मूलटीकाकाराः :तर्कपञ्चाननपूज्याचार्यश्रीमदभयदेवसूरीश्वरा:
-: अन्ये टीकाकाराः :समर्थशास्त्रकारशिरोमणिपूज्याचार्यश्रीहरिभद्रसूरीश्वराः पूज्यमहामहोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिवरा:
तदन्यमहापुरुषाश्च
-: सम्पादकाः :तपागच्छाधिपतिपूज्यपादाचार्यश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणां पट्टप्रभावकवर्धमानतपोनिधिपूज्यपादाचार्यश्रीमद्विजयगुणयशसूरीश्वराणां चरणचञ्चरीकाः प्रवचनप्रभावकपूज्यपादाचार्यश्रीमद्विजयकीर्तियशसूरीश्वराः
For Preate & Personas Use Only

Page #3

ग्रन्थनाम
: संमतितर्कप्रकरणम् ग्रन्थकर्तारः
: श्रुतकेवलिपूज्याचार्यश्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरीश्वराः मूलटीकाकाराः : तर्कपञ्चाननपूज्याचार्यश्रीमदभयदेवसूरीश्वराः अन्ये टीकाकाराः : समर्थशास्त्रकारशिरोमणिपूज्याचार्यश्रीहरिभद्रसूरीश्वराः
पूज्यमहामहोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिवरा:
अन्यमहापुरुषाश्च पार्श्वप्रभाटीकाकाराः पू.आ.श्रीमद्विजयकीर्तियशसूरीश्वराः गुर्जरभाषाभावानुवादकारा: : पू.आ.श्रीमद्विजयकीर्तियशसूरीश्वराः
सम्पादकाः
प्रकाशकम् आवृत्तिः
: पू.आ. श्रीमद्विजयकीर्तियशसूरीश्वराः : सन्मार्गप्रकाशनम्, अहमदाबाद. : प्रथमा- वि.सं. २०६६, वि.सं. २५३६, ई.सं. २००९
प्रतयः
७००
मूल्यम्
: रूप्यकाणि १२५/
ISBN - 978-81-87163-58-9
| सूचनम् | ज्ञाननिधिव्ययेन मुद्रितोऽयं ग्रन्थोऽतो सम्पूर्ण मूल्यं तत्क्षेत्रे दत्त्वैव गृहस्थैः स्वामित्वमस्य करणीयं सुयोग्यं वा शुल्कं (नकरो) दत्त्वैष पठनीयः ।
- सन्मार्गप्रकाशनम्

Page #4

જૈનશાસન શિરતાજ વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ દીક્ષાયુગપ્રવર્તક - પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા
i
n
International 2010_02

Page #5

2010_02

Page #6

|
Cી વર્ધમાનતપોનિધિ પૂ.આ.શ્રી વિજય ગુણયશસૂરીશ્વરજી મહાશાજા
આ તેજસ્વી તવારીખો ? સંસારી નામ : ગગલદાસ વોહેરા માતા-પિતા : સંજીબેન સ્વરૂપચંદ વોહેરા વતન
: શ્રી ભોરોલતીર્થ કર્મભૂમિઃ અમદાવાદ ધર્મપત્નીઃ અ.સૌ. જીવીબહેન આધબોધ : પૂ.આ.શ્રી.વિજય સિદ્ધિસૂરીશ્વરજી (બાપજી) મહારાજા ગુદેવા : પૂ.આ.શ્રી વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા શિષ્ય-પ્રશિષ્યો : ૩૩, નિશ્રાવર્તી શ્રમણોઃ ૪૧ જન્મ
વિ.સં. ૧૯૮૦ વૈશાખ વદ ૩ ભોરોલ તીર્થ દીક્ષા
વિ.સં. ૨૦૨૩ પોષ સુદ ૧૪ મુરબાડ તીર્થ વડી દીક્ષા
વિ.સં. ૨૦૨૩ મહા વદ ૧૦ મુંબઈ-લાલબાગ ગણિ
વિ.સં. ૨૦૫૦ કારતક સુદ ૧૧ સુરત પંન્યાસ
વિ.સં. ૨૦૫ર વૈશાખ સુદ ૯ ભોરોલ તીર્થ ઉપાધ્યાય વિ.સં. ૨૦૫ર વૈશાખ સુદ ૯
ભોરોલ તીર્થ આચાર્ય વિ.સં. ૨૦૫ર વૈશાખ સુદ ૭
ભોરોલ તીર્થ કાળધર્મ
વિ.સં. ૨૦૬૫ આસો વદ ૪ મુંબઈ-લાલબાગ Jain Education અગ્નિસંસ્કાર 10 02 વિ.સં. ૨૦૬૫ For Private આસો વદ પકુv મુંબઈ-વાલકેશ્વર
www.ain
an org

Page #7

2010_02

Page #8

પ્રHIRારીયા
જૈનશાસન શિરતાજ , સંઘ સન્માર્ગ દર્શક, તપાગચ્છાધિરાજ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ આઠ-આઠ દાયકા સુધી પ્રવચન ગંગાનું વહેણ વહેવડાવી ભારતભરના ભવ્યોને જિનાજ્ઞા-મર્મનું મહાપ્રદાન કર્યું હતું. તેના મૂળમાં તેઓશ્રીમદે આજીવન કરેલી આગમાદિ શ્રુતની અપ્રમત્ત ઉપાસના હતી.
તેઓશ્રીમદની ઋતસિદ્ધિ અને શ્રુતવિનિયોગની હાર્દિક અનુમોદનાના બીજરૂપ તેઓશ્રીમની પુણ્યસ્મૃતિને અવિસ્મરણીય બનાવવા કાજે અમોએ તેઓશ્રીમદૂના મંત્રતુલ્ય નામ સાથે સંકળાયેલ ‘પૂ. આ. શ્રી. વિજય રામચંદ્રસૂરિસ્મૃતિ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ગ્રંથમાળા' પ્રકાશિત કરવાનો શુભ નિર્ણય કર્યો હતો. તેઓશ્રીમદ્ના પટ્ટાલંકાર, આજીવનગુરુચરણસેવી, સુવિશાલ ગચ્છાધિરાજ પૂ.આ.શ્રી વિજય મહોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજાના આશીર્વાદથી આ શ્રેણીમાં અમો ઠીક-ઠીક આગળ વધી શક્યા હતા.
વર્ધમાન તપોનિધિ પૂ.આ.શ્રી વિજય ગુણયશસૂરીશ્વરજી મહારાજની છત્રછાયા અને તેઓશ્રીના શિષ્યપ્રવર પ્રવચન-પ્રભાવક પૂ.આ. શ્રી વિજય કીર્તિયશસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શાસ્ત્રીય માર્ગદર્શનને પામી વિવિધ શ્રુત-સેવી મુનિવરો આદિ દ્વારા તૈયાર કરાયેલ વિવિધ વિષયના પ્રતાકાર તેમજ પુસ્તકાકાર અનેક ગ્રંથો છપાયા બાદ આ જ શ્રેણીના ૨૫મા પુષ્પ તરીકે “સંમતિતર્કપ્રકરણમ્ ભાગ-૧' ગ્રંથરત્નનું પ્રકાશન કરતાં અમને સવિશેષ આનંદની અનુભૂતિ થઈ રહી છે.
પરમ યોગીશ્વરશ્રી અરિહંતપ્રભુ અને તેમના આજ્ઞાશાસનના વર્તતા પ્રત્યેક સૂરિ-વાચક-સાધુવંદના અનુગ્રહ તેમજ શાસનદેવોની શુભ સહાયથી સમ્યગ્દર્શનને નિર્મળ કરનારા આવા વધુને વધુ દાર્શનિક ગ્રંથોના પ્રકાશનમાં અમે નિમિત્તરૂપ બનીએ એવી ભાવના ભાવવા સાથે સહુ કોઈ અધિકારી બની આવા શ્રુતરત્નોના અભ્યસન દ્વારા પરમાત્મા શ્રી અરિહંત દેવોના યોગસામ્રાજ્યના સ્વામી બની શાશ્વત સુખરૂપ મોક્ષને પામે એ જ શુભકામના.
- સભા પ્રકાશન
Jain Edth
International 2016
|
મી .

Page #9

લાભાર્થી
-
—
—
સંભા) પ્રકાશીત
દ્વારા આયોજિત પૂજ્યપાદ આચાર્ય શ્રી વિજય રામચંદ્રસૂરિ-મૃતિ-સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ગ્રંથમાળાના
૨પમા પુષ્પરૂપે પ્રકાશિત થતા પૂર્વાચાર્ય મહર્ષિકૃત વૃત્તિઓથી સુશોભિત શ્રુતકેવલિ પૂજ્યપાદ, હા આચાર્યવર્ય શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ મહારાજા રચિત
સંમતિતøપ્રશ્વર
૨,
શેઠ શ્રી કસ્તુરચંદ મૂવાજી સહપરિવાર સ્થાપિત શ્રી મહાવીરસ્વામી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક દહેરાસર,
(ખેતવાડી જૈન સંઘ), ૯મી ખેતવાડી, મુંબઈના જ્ઞાનવિધિના સદુપયોગ દ્વારા પ્રકાશિત થયો છે.
- જેની પણ અમો હાર્દિક અનુમોદના કરીએ છીએ અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓના હાથે ઉત્તરોત્તર ઉત્તમ કક્ષાની શ્રુતભક્તિ થતી રહે એવી શુભકામના કરીએ છીએ.
જન્મા પ્રદાન
Person

Page #10

જેઓના સાધનાપૂત પુણ્ય પ્રભાવે આ ગ્રંથરત્નનું સર્જન-સંપાદન થયું તેઓના પરમ પવિત્ર કરકમળોમાં શ્રદ્ધાસભર હૃદયે
સમર્પણમ્
૯ મારી અતિ નાની વયથી જ જેઓશ્રીએ મને
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનું શ્રવણ કરાવ્યું. ૯ જરાક સમજણો થયો એટલે “સંસાર કેવો ? ખારો-ખારો',
અને મોક્ષ કેવો ? મીઠો-મીઠો' સમજાવ્યો. * ચાર વર્ષની ઉંમરે આયંબિલ કરતો કર્યો; પૂજા, પ્રતિક્રમણ,
આ સામાયિક, પાઠશાળાનો વ્યસની બનાવ્યો. જે વચનસિદ્ધ પૂ.આ.શ્રી વિજય સિદ્ધિસૂરીશ્વરજી
(બાપજી) મહારાજાના ખોળામાં મારું સમર્પણ કર્યું. * ‘આપણે દીક્ષા જ લેવાની છે તેવા સંસ્કાર દઢમૂળ કર્યા. * પૂ. બાપજી મહારાજાનો કાળધર્મ થતાં તેઓશ્રીમદ્ભા આદર્શોના સાચા વારસદાર
વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ પૂ.આ.શ્રી વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાનો મને ભેટો
કરાવી આપ્યો. - જન્મથી અંતિમ સમય સુધી... મા કરતાં ય વધુ વાત્સલ્ય આપ્યું, બાપ તરીકે કડક
અનુશાસન કર્યું, ગુરુ તરીકે ગુરુનાં કર્તવ્યો અદા કરવામાં ક્યારેય પાછી પાની ન કરી પોતાના સ્વાર્થોનું વિસર્જન કરી મને પરમ ગુરુદેવની સેવામાં જોડ્યો.. ૮૬ વર્ષની જૈફ વયે પણ ટટ્ટાર બેસી, અનેક રોગોની સામે ઝીંક ઝીલી જપ-યોગ, સ્વાધ્યાય યોગ અને પરમ સમાધિમાં ઝીલતા રહી જેઓએ મારું અને મારા શિષ્યપ્રશિષ્યાદિ ગણનું અખંડ યોગક્ષેમ કર્યું છે,
તે સ્વનામધન્ય, આજીવનગુરુચરણસેવી, નિઃસ્પૃહમૂર્તિ, વીશસ્થાનકતપપ્રભાવક, વર્ધમાનતપોનિધિ
પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ગુણયશસૂરીશ્વરજી મહારાજાના
પાવન કરકમળોમાં
સંમતિતર્ક ભાગ-૧ ગ્રંથરત્નનું સમર્પણ કરી ધન્ય બનું છું.
- વિજય કીર્તિયશસૂરિ
201002
For Private
elinary org

Page #11

ગુરુ આવા જગતમાં નહિ મળે રે
ગૌરવવંતા ગુરુદેવ પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ગુણયશસૂરીશ્વરજી મહારાજા !
જૈન શાસન શિરતાજ, દીક્ષાયુગ પ્રવર્તક, તપાગચ્છાધિરાજ, ભાવાચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના તેઓશ્રીજી પરમવિનયી શિષ્યરત્ન હતા. વર્ધમાન તપોનિધિ એઓનું મુખ્ય બિરૂદ હતું; પરંતુ વર્ધમાન બિરૂદાવલીથી નવાજીએ તો પણ અલ્પોકિત થાય એવા વર્ધમાન ગુણગણોથી ભરપૂર એઓનું જીવન હતું, તે પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ગુણયશસૂરીશ્વરજી
મહારાજા હતા.
ગુજરાતના વાયવ્ય ખૂણે થરાદની પાસે આવેલું ભોરોલ તીર્થ એમનું વતન હતું. વાવ, થરાદ, સાંચોર જેવી ઐતિહાસિક નગરીઓથી ઘેરાયેલું આ તીર્થ એક જમાનામાં પિપ્પલપુર પત્તન અગર પિપ્પલાનક નામે મહાનગર હતું. પાસેનું ઢીમા તીર્થ એવું ઉપનગર હતું. સેંકડો કોટિપતિ શ્રેષ્ઠિઓ અત્રે વસતા. અનેક જિનમંદિરોથી નગરી ભરી ભરી હતી. કાળની થપાટ વાગતાં બધું વેર-વિખેર થયું. અનેક પ્રતિમાજી ભૂમિમાં બિરાજી દેવગણથી પૂજાતા રહ્યા.
વિ.સં. ૧૯૬૧માં ભોરોલ ભૂમિના ભાગ્યવિધાતા ભગવાન શ્રી નેમિનાથ પ્રભુ સ્વયંભૂ પ્રગટતાં ભૂમિનાં ભાગ્ય પલટાયાં. ક્રમસર ઉન્નતિ થવા લાગી. સંઘે સુંદર જિનાલય બનાવી પ્રભુને પધરાવતાં ભાવોની વૃદ્ધિ થતાં ઘર-ઘરમાં પ્રશસ્ત દ્રવ્યની પણ વૃદ્ધિ થવા લાગી.
વિ.સં. ૧૯૮૦માં પાલીતાણાના શ્રી આદીશ્વરદાદાની પ્રતિષ્ઠાના શુભ દિને એટલે જ વૈ.વ. ૬ના સેજીબાઈની કૂખથી નાનકડા બાળકનો જન્મ થયો. પિતા સ્વરૂપચંદને વધામણા મળતાં આનંદ થયો. બાળકને નવકાર સંભળાવાયો. દાદા શ્રી નેમનાથના દર્શન-પૂજન કરાવાયાં. બે એક વર્ષ પિતાનું વાત્સલ્ય મેળવ્યા બાદ પિતા જ્યારે દેવલોકની વાટે સંચરી ગયા ત્યારે બાળક ગગલદાસ તે ઘટનાને સમજી પણ શકતું ન હતું. કાકા ગમાનચંદે જાળવી મોટા કર્યા. ધર્મના સંસ્કાર આપ્યા. એ કાકા ચોમાસી પ્રતિક્રમણ કરીને આવ્યા બાદ કાળોતરા સર્પે ડંખ મારતાં નમસ્કાર મહામંત્રના સ્મરણપૂર્વક સ્વર્ગવાસી બન્યા હતા.
2010_02

Page #12

ગુરુદેવનું જીવન ચરિત્ર
ગગલદાસનું પ્રાથમિક શિક્ષણ ભોરોલ તીર્થમાં થયું. યુવાન થયા બાદ તેમણે અમદાવાદ આવવાનું નક્કી કર્યું. ભોરોલની ભૂમિ અને ભગવાન શ્રી નેમનાથની ભક્તિ છોડવી ન હતી. પણ વ્યવહારિક જવાબદારીઓને પૂરી કરવા માટે બીજો ઈલાજ ન દેખાતાં ભગવાનને ભેટી પ્રયાણ કર્યું.
રાજનગરમાં આવી ભાડાની જગ્યા લીધી. વ્યાય-નીતિથી ધંધો કર્યો. કાપડની ફેરી અને લારી કરી. આગળ જતાં પોતાની દુકાન પણ કરી. પ્રામાણિકતા અને દિલની ચોફખાઈથી વેપારીઓના તેમજ ગ્રાહકોના માનીતા બન્યા. આ ગાળામાં પરમાત્માના દર્શન-પૂજા, ગુરુવંદન-પૂજન-પ્રવચન શ્રવણ વગેરે આચારો જાળવી રાખ્યા. ઉપાશ્રયે-ઉપાશ્રયે ફરે. દરેક સાધુ ભગવંતોનાં પ્રવચનો સાંભળે. ઘરે બોલાવી વહોરાવે. અંગત પરિચય કરી ભક્તિનો લાભ લે. પણ એમની પરીક્ષક દૃષ્ટિ સાધુ તત્વને ગોતતી રહે. રાજનગરના અનેક ઉપાશ્રયોમાં ફરી વળ્યા બાદ વિદ્યાશાળે બિરાજમાન પૂ.આ.શ્રી વિજય સિદ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજામાં એમનું મન ઠર્યું. આદર્શ સાધુતા અહીં દેખાણી. એમણે મનોમન સમર્પણ કરી દીધું. હવે પ્રત્યેક બાબતમાં તેઓ ગુર્વાજ્ઞા મેળવી પ્રવર્તવા લાગ્યા.
આ અરસામાં રામપુરાના હકમચંદ કેવલચંદ વોહરાના શીલવતી-રૂપવતી કન્યા જીવીબેન જોડે એમનાં લગ્ન લેવાણાં. દાંપત્ય જીવન શરૂ થયું. ગગલભાઈનું મન સંસાર તરફ ઓછું અને સંયમ તરફ વધુ હતું. શ્રાવક જીવનને શોભાવે તેવા ઉપધાનાદિ તપો કર્યા. રાત્રિભોજન, અભક્ષ્યભક્ષણ જેવાં પાપોને તો ક્યારનો દેશવટો આપી દીધેલો.
એકવાર નગરશેઠના વડે પૂ.આ.શ્રી વિજય લબ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજાની નિશ્રામાં પૂ.આ.શ્રી વિજય રામચંદ્રસૂરિજી મહારાજાનું પ્રવચન સાંભળી માંહલ્યો જાગી ઊઠ્યો. જીવનની દિશા નક્કી કરી લીધી.
વિ.સં. ૨૦૦૬માં પાલીતાણા ચાતુર્માસ કર્યું. રહ્યા હતા આગમમંદિરમાં પણ ત્યાંના મહાત્માની સંમતિથી પૂ.આ.શ્રી વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાની નિશ્રામાં પૂ.આ.શ્રી વિજય રામચંદ્રસૂરિજી મહારાજાનાં થતાં પ્રવચનો સાંભળવા રોજ નરશીનાથા ધર્મશાળાએ જતા. આ પ્રવચનોએ વૈરાગ્યને જ્વલંત બનાવી દીધો. મનોમન ઘણા નિર્ણયો લઈ લીધા. સવિશેષ તપ ધર્મમાં જોડાઈ ગયા.
વિ.સં. ૨૦૦૮માં પુત્ર કાંતિલાલનો જન્મ થયો. જન્મ બાદ નવકારની ભેટ આપી. પુત્ર સમજણો થયો. ત્યારથી મા પુત્રમોહથી એનું અહિત ન કરી દે એની કાળજી રાખી, સાથે ને સાથે રાખતા, તપ કરાવતા. તપ પળાય એનું ધ્યાન રાખતા. પૂ.આ.શ્રી સિદ્ધિસૂરિજી (બાપજી) મહારાજા સાથે પુત્રનું પણ ભાવનાત્મક જોડાણ કરી આપ્યું. આદર્શ જીવન ઘડવૈયા બની પુત્રમાં ઉચ્ચત્તર વિદ્યાઓનું આધાન કર્યું.
2010_02

Page #13

ગુરુદેવનું જીવન ચરિત્ર
મન હવે સંયમ માટે થનગનતું હતું. સ્વજન-પરિવારની રજા માંગી. સમજવા કોઈ તૈયાર ન હતું. ખૂબ વિરોધ ઊઠ્યો. ગગલભાઈએ પણ વિરોધને ખાળવા ઉગ્રતર તપ, ત્યાગ અને અભિગ્રહો કરવા માંડ્યો. ૧૨-૧૨ વર્ષ સુધી મૂળથી ઘીનો ત્યાગ કર્યો. વર્ધમાન તપની ઓળીનો પાયો નાંખ્યો. ઉપરા ઉપરી ઓળીઓ કરવા લાગ્યા. માત્ર એક-બે દ્રવ્યની ઓળીઓ કરી. પારણે છઠ્ઠું અને એના પારણે ભાત-પાણી કે રોટલી-પાણીના આયંબિલો. વર્ષો સુધી આ ક્રમ ચાલ્યો. છ વિગઈઓ સદંતર મૂળથી બંધ કરી. એને ય ૬-૬ વર્ષો વીત્યાં. સ્વજનોએ દાદ ન આપી.
હવે અંતિમ તૈયારી રૂપે પુત્રને સ્કૂલ છોડાવી. ગુરુદેવ પાસે વિહારમાં મૂક્યો. ધંધાની જવાબદારી પોતાના પિતરાઈ ભાઈ-ભત્રીજાને સોંપી અને વિ.સં. ૨૦૨૩ની સાલમાં પોષ મહિને એ અમદાવાદથી ભાગી નીકળ્યા.
અનેક કલ્યાણ મિત્રોનો સાથ-સહકાર મળ્યો. મુંબઈ–મુરબાડ આવ્યા. પૂ.ગુરુદેવ વિહાર કરીને ત્યાં આવી ચૂક્યા હતા. પુત્ર કાંતિને તો પહેલેથી જ ત્યાં મોકલી આપ્યો હતો. પાંચ દિવસનો મંગલ મહોત્સવ થયો. કલ્યાણ મિત્ર પરિવારોએ સ્વજનોનો રોલ એવો ભજવ્યો કે પ્રાય: કોઈને ખ્યાલ ન આવ્યો કે આ ગુપ્ત દીક્ષા છે. પો.સુ. ૧૩ના પૂ. ગુરુદેવની દીક્ષાતિથિ ઉજવાઈ અને પો.સુ. ૧૪ના એ જ ગુરુદેવે પિતાપુત્રને દીક્ષાનાં દાન કર્યા. પોતાના શિષ્ય-પ્રશિષ્યરૂપે પૂ.મુ. શ્રી ગુણયશવિજયજી મહારાજ અને પૂ.મુ. શ્રી કીર્તિયશવિજયજી મહારાજ નામ રખાયાં. હિતશિક્ષા આપી. આપેલા નામોનો પરમાર્થ સમજાવ્યો. બંને પિતા-પુત્ર ગુરુ-શિષ્ય મુનિવરે ગુરુશીખને નખશીખ અવતારવાનો નિર્ણય કર્યો.
હવે બંને પૂ. ગુરુદેવની સેવામાં જોડાઈ ગયા. પરિવારનો મોટો વિરોધ ગુરુ પ્રભાવે વિલાઈ ગયો. રાજીખુશીથી ભૂલેશ્વર લાલબાગ, મુંબઈ ખાતે વડીદીક્ષા થઈ. પિતામુનિ સવિશેષ તપમાં અને પુત્રમુનિ અધ્યયનમાં લાગી ગયાં. બંનેએ સ્વ-સ્વ ક્ષેત્રે કાઠું કાઢ્યું.
પૂ.મુ. શ્રી ગુણયશવિજયજી મહારાજે જે રીતે પુત્ર મુનિનું બાળપણથી સંસ્કરણ કરેલું એ પૂ. ગુરુદેવથી છાનું ન હતું. તે કળા જોઈ એમણે પોતાની પાસે જાણવા-રહેવા આવતા મુમુક્ષુઓને તેમને સોંપવા માંડ્યા. માત્ર એક જ વર્ષના પર્યાયમાં આ જવાબદારી મળી, જે તેમણે સાંગોપાંગ નીભાવી ગુરુનો વિશ્વાસ સાર્થક કર્યો. પૂ. ગુરુદેવ ખૂબ સંતૃપ્ત થયા. આ જ રીતે પ્રારંભિક વર્ષોમાં પૂ. ગુરુદેવની અત્યંતર માંડલીમાં રહી એઓશ્રીની તમામ સેવા-વૈયાવચ્ચ આદિનો ભાર પિતામુનિશ્રીના વૃષભ
સ્કંધો પર મૂકાયો. એ પણ એમણે સાંગોપાંગ પાર પાડ્યો. વૈયાવચ્ચ સહેલી નથી. એમાં ય આવા ટોચની કક્ષાના ગુરુદેવની વૈયાવચ્ચ કરવી હોય તો તન-મનની ઘણી સજ્જતા જોઈએ. પૂ. મુનિશ્રીએ એ સજ્જતા કેળવી અને પૂ. ગુરુદેવને તેમજ ગચ્છને અપાર સંતોષ આપ્યો. આ ગુણના કારણે એમનો ઝડપી આત્મવિકાસ થયો. તપ-જપમાં તો અગ્રિમ હતા. હવે આધ્યાત્મિક પરિણતિઓ,
2010_02

Page #14

ગુરુદેવનું જીવન ચરિત્ર
સ્વરૂપાનુસંધાન, સંયમરતિ, મોક્ષની તાલાવેલી આદિમાં તેઓ અગ્રેસર બન્યા. આવી ગુણાવલી તેઓમાં સહજ રીતે આત્મસ્થ બની.
9
એમણે સંસ્કૃતનો ય અભ્યાસ કર્યો. અનેક મુમુક્ષુઓ અને મુનિવરોને ભણાવતાં-ભણાવતાં જાતે ય ભણવાનો પુરુષાર્થ કરતા. પરિણામે સંસ્કૃત બુકો થયા બાદ અઢળક ગ્રંથો તેમણે વાંચી લીધાં. પૂ. ગુરુદેવ જીવ્યા ત્યાં સુધી એમનો પડછાયો બનીને જીવ્યા. ૨૪ વર્ષ સુધી અખંડ ગુરુકુળવાસ સેવી અપાર નિર્જરા કરી. વિ.સં. ૨૦૪૭માં અષાઢ વદ ૧૪ના પૂ. ગુરુદેવના પરમસમાધિમય કાળધર્મથી તેઓ ભાંગી પડ્યા હતા. ગુણાનુવાદ સભામાં રડી પડ્યા હતા. ગુરુવિરહ ખમવો એમના માટે આસાન ન હતું. એમણે તપસ્વી સમ્રાટ પૂ.આ.શ્રી રાજતિલકસૂરિજી મહારાજ અને પોતાના વડીલ ગુરુબંધુ ગચ્છાધિપતિ પૂ.આ.શ્રી.વિજય મહોદયસૂરિજી મહારાજાનું સાંનિધ્ય જાળવી મનને મનાવ્યું. પૂ. ગુરુદેવના વિરહમાં પૂ. ગુરુદેવના પ્રવચન પુસ્તકોનું આલંબન લઈ મનને વાળ્યું. અનેકવાર એકનું એક પુસ્તક વાંચ્યું. એમને જાણે પોતાના ખોવાયેલા ગુરુદેવ એ પુસ્તકોના પાને મળી ગયા. એમનો રોજનો ક્રમ બની ગયો. પ્રકાશનું પહેલું કિરણ આવે કે હાથમાં પ્રવચન પુસ્તકની સ્થાપના થતી અને સાંજના અંતિમ કિરણે એ પુસ્તક બાજુ પર મુકાતું. પૂ. ગુરુદેવને એમણે જેટલાં વાંચ્યા હશે તેટલાં શાયદ કોઈએ નહિ વાંચ્યા હોય !
પૂ. ગુરુદેવે શાસનના અનેકાનેક કાર્યોની જવાબદારી પુત્રમુનિ પર નાંખેલી. પૂ.મુ. શ્રી કીર્તિયશવિજયજી મહારાજ હવે રોજિદાં પ્રવચનો પણ કરતા; પૂ. ગુરુદેવની અત્યંતર પર્ષદામાં બિરાજી શાસનના કાર્યોમાં મસલત પણ કરતા, સંમેલનના વિરોધની સભાઓમાં પૂ. ગુરુદેવે હુકમના પત્તારૂપે એમને પ્રવચનો કરવાની જવાબદારી સોંપેલી. પૂ.મુ.શ્રી ગુણયશવિજયજી મહારાજ પુત્રમુનિનું રખોપું હતા. એમનું જતન કરતા. અવસરે એમના કામો પાર પાડીને પણ એમને શાસન સેવા માટે નિશ્ર્ચિત રાખતા. પૂ. ગુરુદેવની કૃપા ગંગા બનીને આ બેય પિતા-પુત્ર મુનિવરો પર અવિરત વહેતી હતી.
એમની યોગ્યતા જોઈ સુરતમાં વિ.સં. ૨૦૫૦ની સાલમાં સમુદાયના વડીલ તપસ્વીસમ્રાટ્ પૂ.આ.શ્રી વિજય રાજતિલકસૂરીશ્વરજી મહારાજા તથા ગચ્છાધિપતિ પૂ.આ.શ્રી વિજય મહોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ એમને ગણિપદથી અલંકૃત કર્યા. પૂ. બાપજી મહારાજાના ભાવવારસદાર બંને સાધકો પૂ. બાપજી મહારાજાની જેમ જ સુરતમાં ગણિપદે આરૂઢ થયા. ગુરુભક્તોએ ત્યારે જિનભક્તિનો મહામહોત્સવ કર્યો હતો.
બંને પિતા-પુત્રના શાસ્ત્રીય માર્ગદર્શનથી એમના સાંસારિક વતન શ્રી ભોરોલતીર્થના શ્રીસંઘે પૂ. ગુરુદેવના આશિષ અને વાસક્ષેપ મેળવીને તીર્થના જિનાલયનો ભવ્યાતિભવ્ય ઉદ્ધાર કર્યો. ચોવીશ જિનાલય બન્યું. એની પ્રતિષ્ઠા પણ પૂ. ગુરુદેવે આપેલા સંકેતાનુસાર વિ.સં. ૨૦૫૨માં નક્કી થઈ.
2010_02

Page #15

10
ગુરુદેવનું જીવન ચરિત્ર
આ મહોત્સવે વડીલોએ બંને ગણિવરોને પંન્યાસપદથી અલંકૃત કરવાનો નિર્ણય કરેલો. પરંતુ એમની પરમાત્મ ભક્તિ, ગુરુભક્તિ અને સમુદાય ભક્તિમાંથી સર્જાયેલ પુણ્ય અચાનક વાયરો પલટાતાં પંન્યાસપદ ઉપરાંત પાઠક અને સૂરિપદ લક્ષ્મીથી તેઓને અલંકૃત કરવાનો નિર્ણય કરાયો. વૈ.સુ. ના પંન્યાસ અને પાઠક પદવી થઈ અને શ્રી નેમનાથદાદા ગાદીએ બેઠા ત્યારે વૈ.સ. ૭ના સુમુહૂર્તે હજારોની મેદની અને લાખ્ખો રૂપિયાની ઉછામણીઓના માહોલમાં બંને પિતા-પુત્રો સૂરિપદથી શોભાયમાન બન્યા. વડીલોએ હિતશિક્ષા આપી કે પૂ. ગુરુદેવના સમુદાયના ગૌરવને વધારનારા બનજો ! ‘તહત્તિ' કહીને સ્વીકૃત કરાયેલાં એ હિતવચનોને જીવનભર આબાદ નીભાવ્યાં. સ્વ જીવનમાં જીવી જાણ્યાં.
વિ.સં. ૨૦૫૧ની સાલથી વર્ધમાન તપોનિધિ સૂરિદેવશ્રીજીની નિશ્રામાં પુત્રસૂરિજીના સ્વતંત્ર ચાતુર્માસો થવા લાગ્યાં. અમદાવાદ-સુરત-મુંબઈ અને પાલીતાણામાં ચાતુર્માસો થયાં. શેષકાળમાં છેક ગિરનારજીથી લઈ રાજસ્થાનના નાકોડાજી સુધી અને મહારાષ્ટ્રમાં પૂના-નાસિકના પટ્ટામાં ય વિચરણ કર્યું. છેલ્લી શક્તિ પહોંચી ત્યાં સુધી તેઓ ચાલતા રહ્યા. શરીરે સાથ આપવાનો બંધ કરતાં ડોલીનો સહારો લેવો પડ્યો. પણ એમનો તપ, ત્યાગ, સ્વાધ્યાય, જપ અને આવનાર હર કોઈને સંસાર ત્યાગ કરી સંયમી બની જવાની જ એકમાત્ર હિતશિક્ષાનું દાન આમાં કોઈ ફેર ન પડ્યો. વાત્સલ્યના તેઓ મહાસાગર હતા. અનુશાસનમાં તેઓ અવ્વલ હતા. કોઈની ય નાનકડી ય ભૂલ ચલાવતા નહિ. નાનકડા ય ગુણને બિરદાવ્યા વિના રહેતા નહિ. એમનામાં એમના પૂ. ગુરુદેવનો વારસો પ્રતિફળ બનીને અવતર્યો હતો.
જયણા એમને વરેલી હતી. ઉપયોગ એમનો અત્યંત તાજો હતો. નજર છેલ્લા દિવસ સુધી સતેજ હતી. પાંચે ઈન્દ્રિયો અકબંધ અને પ્રશસ્ત બનેલી હતી. પ્રમાદ એમણે કર્યો નહિ અને પ્રમાદને એમણે ગાંડ્યો પણ નહિ. એમનું ધારેલું હિતકર કાર્ય એ કરીને જ રહેતા.
માત્ર ૧૬ વર્ષ જેટલા જાહેર જીવનમાં એમના હાથે ૧૦૦ જેટલા પુણ્યાત્મા દીક્ષિત બન્યા. બીજા ૧૦૦ જેટલા એમની પ્રેરણાથી વૈરાગી બની અન્યત્ર દીક્ષિત બન્યા હશે ! ૭૦ જેટલા ગૃહમંદિરોની પાવન પ્રતિષ્ઠા એમણે કરી. એમના પરિવારમાંથી ૨૬ પુણ્યાત્માઓની દીક્ષા થઈ, ગામ-પથકમાંથી ૩૩ પુણ્યાત્માઓ સંસારને અલવિદા કરી ચાલી નીકળ્યા. દસ જેટલા તો છ-રી પાલક સંઘો નીકળ્યા, જેના દ્વારા અઢળક શાસન પ્રભાવના થઈ હતી. ૧૨ શિખરબદ્ધ જિનાલયોની તેઓશ્રીની વરદ હસ્તે અંજન-પ્રતિષ્ઠાઓ થઈ. સાતે ક્ષેત્રમાં એમના ઉપદેશથી કરોડોનું દ્રવ્ય વપરાયું. મોટી મોટી ઉછામણીઓમાં એમની પ્રધાન નિશ્રા રહેતી. શ્રી ભોરોલતીર્થ તેમજ સ્મૃતિમંદિર અંજન પ્રતિષ્ઠાની ઉછામણી, સમેતશિખરજી તલેટી તીર્થ, લાલબાગ ભૂલેશ્વર જિનાલય અંજન પ્રતિષ્ઠાના ચડાવા વગેરે એમાંનાં આંખે ઉડીને વળગે એવા કેટલાક દાખલા છે.
2010 02

Page #16

ગુરુદેવનું જીવન ચરિત્ર
જીરાવલા તીર્થના નવતર પુનરુદ્ધારનો સંકેત તેઓશ્રીની તપ-જપથી પવિત્ર નિશ્રામાં જ પ્રાપ્ત થયેલો. નાકોડા તીર્થે દશકાઓમાં પહેલી વહેલી ચૈત્રી ઓળીમાં પણ તેઓશ્રીએ નિશ્રાદાન કરેલું. ભૂકંપ કે રેલના પ્રસંગે અનુકંપા-જીવદયામાં પણ કરોડો રૂપિયા તેઓ શ્રીમદ્ગી પાવન નિશ્રામાં વપરાયા હતા.
એમના કલ્યાણ મિત્રોને એ રોજ યાદ કરતા. એમને માર્ગે લાવવા, સંયમપંથે ચડાવવા ખૂબ પ્રયત્નશીલ રહેતા. એ માટે પત્રો પણ લખતા. સંસારીઓને સંસાર કીચડમાંથી બહાર કાઢવા તેઓ સતત પુરુષાર્થરતા હતા. પ્રત્યક્ષ પ્રેરણા, પત્ર દ્વારા હિતોપદેશ કરવામાં એ ન થાકતા.
એમની નિશ્રામાં આઠ તો ઉપધાન થયાં. આશરે ૫૦૦૦ પુણ્યાત્માઓએ ઉપધાન આરાધ્યાં. કરોડોની પ્રત્યેક સ્થળે આવક થઈ. હસ્તગિરિ તીર્થ માટે તેઓશ્રીના ઉપદેશથી કરોડો રૂપિયા અપાયા હતા. ત્યાં બીજા ગઢે ચોવીશ જિન-ગણધર પગલાંની મહાકાય ચોવીશ દેરીઓના નિર્માણ-અંજનપ્રતિષ્ઠામાં પણ તેઓશ્રીની નિશ્રા-માર્ગદર્શન મળ્યાં હતાં. પોતાના પ્રાણપ્યારા પૂ. ગુરુદેવની ૧૭ જેટલી પ્રતિમાઓની એમણે પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી.
એમનો પ્રભુપ્રેમ, ગુરુભક્તિનો ઉમળકો, જયણાનું લક્ષ્ય, જ્વલંત વૈરાગ્ય, નખશીખ ચારિત્રપાલન, નિર્મલતર શ્રદ્ધા અને કરણાભિલાષ, અંતિમ વયમાં પણ તપનો પ્રચંડ પુરુષાર્થ, સવિ જીવ કરું દીક્ષારસીની ઉત્કટ ભાવના અને તદનુસારી પ્રયત્ન વગેરે વગેરે ગુણોની યાદી એટલી મોટી છે કે એ એક એક ગુણને વર્ણવવા માટે ય પાનાનાં પાનાં ઓછાં પડે.
જીવનમાં અનેકવાર સિદ્ધિતપ, શ્રેણિતપ અને વર્ષીતપ જેવા મહાતપો કર્યા, અપ્રમત્તપણે માસક્ષમણ, વીશસ્થાનક જેવા તપો આરાધ્યાં તો સોળ-દશ-અનેક અઠ્ઠાઈઓ, વિશિષ્ટ અભિગ્રહપૂર્વક વર્ધમાન તપની ૧૦૦ + ૨૩ ઓળીઓ આરાધી અને તપાવલીમાં બતાવેલાં નાનામોટા અનેક તપોને કરીને એ સાચા અર્થમાં વર્ધમાન તપોનિધિ બન્યા હતા. છેલ્લું ચોમાસું તેઓશ્રીએ મુંબઈ-લાલબાગ (ભૂલેશ્વર)માં કરેલું. અહીં બાળદીક્ષા-સિદ્ધાંતની સુરક્ષા અને અત્રેના જિનાલયની પ્રતિષ્ઠા માટે એઓનું આગમન થયું હતું. બાળદીક્ષાની સુરક્ષાનું મહાન કાર્ય તેઓશ્રીના આલંબને ખૂબ જ શ્રેષ્ઠતમ રીતે સંપન્ન થયું હતું. પ્રતિષ્ઠા માટેની ઉછામણીઓ પણ આકાશને આંબવારી બની. હવે થોડો જ સમય બાકી હતો ત્યાં એમણે જીવનની બાજી સમેટવાનો પ્રારંભ કરી દીધો હતો.
અંતિમ ચાતુર્માસ દરમ્યાન એમનું સ્વાથ્ય કથળેલું હતું. છતાં ય એમણે એમનો નિત્ય આરાધના ક્રમ છોડ્યો ન હતો. અત્યંત ઉપયોગપૂર્વક બધી જ આરાધનામાં તેઓ ઓતપ્રોત રહ્યા. રોજ દેવવંદન, ઉપકારી ગુરુ ભગવંતની છબી આગળ બૃહદ્ ગુરુવંદન, નવસ્મરણાદિ સ્તોત્રોનું વાંચન, સૂરિમંત્ર, ગણિવિદ્યાની સમારાધના, ગુરુદત અનેક મંત્રપદોનું પારાયણ-ધ્યાન, આશ્રિતોનું સતત યોગક્ષેમ, દર્શન કરવા આવતા શ્રાવક-શ્રાવિકા વર્ગને એક માત્ર ધર્મલાભના આશીર્વાદનું દાન, દીક્ષા લેવા માટે યોગ્ય
2010_02

Page #17

12
ગુરુદેવનું જીવન ચરિત્ર
જણાયેલા શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને હિતશિક્ષા અને પ્રેરણા કરતા પત્રોનું લેખન, પુત્ર સૂરિદેવ પર શાસનના કાર્યો અંગે વિધ-વિધ સૂચનો, પોતાની સમતા અને સમાધિ અકબંધ રહે એવું અદ્ભુત આયોજન, સમાધિ પ્રબળ સહાયક એવું પોતાના ગુરુદેવનાં પ્રવચનોનું નિયમિત કલાકો સુધીનું વાંચન, એના ઉપયોગી અંશોની નોંધ કરી પુત્ર સૂરિવરને પ્રકાશનાર્થે ભલામણ, તપસ્વી મુનિવરોની ઉપબૃહણા અને કાળજી, દૂર સુદૂર રહેલા સાધ્વી સંઘના યોગક્ષેમની ભલામણ જેવાં અઢળક આત્મ હિતકર કાર્યોમાં તેઓ કર્તવ્યનિષ્ઠ બન્યા રહ્યા.
ચિકિત્સકો આવતા તો ચિકિત્સા કરવા દેતા. પરંતુ ચિકિત્સકને કહેતા કે, મારી સમાધિ માટે સહયોગ આપું છું, તમે મારી દ્રવ્ય ચિકિત્સા કરો છો, હું તમારી ભાવ ચિકિત્સા કરવા ઈચ્છું છું. તમે તમારી લાડ ક્યારે મારા હાથમાં આપો છો ? અહીં ક્યારે આવો છો ?” આ એમની કરુણા હતી. કરુણાની સરિતા વહેતી વહેતી હવે ખળખળ ગંગા બની હવે મહાસાગરમાં ભળવા અધીરી થઈ રહી હતી.
અંતિમ દિવસ પણ આવી ગયો. આજે પણ સૂરિજીએ રાત્રે અઢી વાગ્યાથી પાંચ વાગ્યાનો નિત્ય જાપ પૂર્ણ કર્યો. પ્રાભાતિક સ્મરણો ગણ્યાં. પ્રભુજી પધાર્યા તો ઊભા થઈ વિનય કર્યો. પ્રભુજીને પ્રદક્ષિણા આપી. ઊભાં ઊભાં દેવવંદન કર્યું. ખમાસમણાં પૂંજીને પ્રમાર્જીને જ આપ્યાં. સમ્યગ્દર્શન પુસ્તકનો સ્વાધ્યાય કર્યો. વ્યાખ્યાનમાં જવાની ભાવના વ્યક્ત કરી. પુત્ર સૂરિજીને વ્યાખ્યાનમાં જતાં અને વ્યાખ્યાન કરીને આવ્યા બાદ બે હાથ માથે મૂકીને આશીર્વાદ આપ્યા. હિત વચનો લખી આપ્યાં.
બાર, સાડી બાર સુધી ‘સમ્યગ્દર્શન' વાંચતા રહ્યા. પછી અચાનક સ્વાગ્યે વળાંક લીધો. પ્રેશર વધ્યું. પુત્રસૂરિદેવ તરત આવી ગયા. પરિસ્થિતિને જાણીને ઉપચાર કરાયા. ઉપચાર કારગત ન નીવડતાં સમાધિમાં સહાયક પદોનું શ્રવણ કરાવાયું. પોતાના પૂ. ગુરુદેવ જે અરિહંત પદ સાથે અનુસંધાન સાધી મુક્તિની દિશામાં પ્રયાણ કરી ગયા હતા. તે જ અરિહંત પદ સાથે અનુસંધાન સાધ્યું. ‘અરિહંતે સરણે પવન્જામિ' ના નાદમાં એકતાન બન્યા. વચ્ચે વચ્ચે શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ પ્રભુ અને શ્રી નેમિનાથ પ્રભુની પ્રતિકૃતિનાં દર્શન કરતાં પલકો નમાવી દર્શન-વંદન કર્યા. ‘ગુરુદેવ ! આપ જાગૃત છો ? જીવનભર કરેલી આરાધનાને સાર્થક કરવાનો હવે અવસર આવી ગયો છે વગેરે પ્રશ્તો પૂછાતાં પોતાના હાથના આંગળાથી અજપાજપ ચાલુ હોવાનું સૂચન કર્યું. પાટીયાથી પવન નાંખવાનો પ્રયત્ન થતાં બે વાર સૂચના કરી વિરાધના થતી અટકાવી. ખૂબ જ સમતાભર્યા ચિત્તે, સહજ સમાધિમાં લીન થઈને બપોરે ૩-૨૦ના સમયે તેઓ કાળધર્મને પામ્યા. આસો વદ ૪ ગુરુવારનો એ દિવસ હતો. પુત્ર-શિષ્ય સૂરિજીનો એક હાથ એમના મસ્તક પર હતો અને બીજો હાથ ગુરુદેવના હાથમાં હતો. એઓશ્રીના કાળધર્મના સમાચારે સૌના હદયના ધબકારા ચકાયો. આઘાતનો પાર ન
2010_02

Page #18

ગુરુદેવનું જીવન ચરિત્ર
રહ્યો. ચતુર્વિધ શ્રીસંઘ મોટી સંખ્યામાં નિર્ધામણા કરાવવા હાજર હતો. એ સૌએ અંતિમ આરાધના નજરોનજર નીહાળી હતી. ડૉ. શેખરભાઈના કહેવા મુજબ એમની ડૉક્ટરી લાઈફમાં આવું સહજ મૃત્યુ કોઈનું ય જોયું ન હતું.
એઓના પુણ્યદેહને વાસક્ષેપાદિ અંતિમ વિધિ કરીને પુત્રસૂરિજીએ સંઘને સોંપ્યો. સ્નાનાદિ સંસ્કાર થયા. શ્રેષ્ઠ પૂજા-ઉપચાર કરાયા. સંઘના દર્શન-પૂજનાર્થે વ્યાખ્યાન હૉલમાં પધરાવાયા. સંઘે લાઈન બંધ આવીને પૂજા કરી.
આસો વદ ૫+૬ શુક્રવારે અગ્નિ સંસ્કારના ચડાવા બોલાવાયા. મિનીટોમાં જ ત્રણ કરોડ જેટલી આવક થઈ. જીવનભર તદ્દન નિ:સ્પૃહ સૂરિવરના નિચ્ચેષ્ટ દેહના ચરણે ઉપકૃત લોકોએ ધનના ઢગલા કરી દીધા. દસ વાગે અંતિમ યાત્રા પ્રારંભાઈ. નવ શિખરી જરીયન પાલખીમાં બિરાજેલો દેહ બાણગંગા પહોંચ્યો. ધાનેરાના ચંપાબેન જયંતિલાલ અજબાણી તેમજ ભોરોલતીર્થના શાંતિલાલ હરિલાલ મહેતા પરિવારે અગ્નિ સંસ્કાર આપ્યો. પૂજ્યપાદનો પુણ્યદેહ પંચત્વમાં વિલીન થયો.
પાછળ દેવવંદન અને ગુણાનુવાદ થયા. બીજા દિવસે લાલબાગ સંઘમાં ભવ્યતમ ગુણાનુવાદ સભા થઈ એ પ્રસંગે અષ્ટાહ્નિકા મહોત્સવના લાભો મેળવવા ઉછામણીઓ બોલાઈ. દસેક મિનિટમાં જ આઠે દિવસો અપાઈ ગયા. પૂજ્યોની નિશ્રામાં કા.સુ. ૧૪ થી અષ્ટાહ્નિકા મહોત્સવ ઉજવાયો. રોજે રોજ પૂજ્યશ્રી અને અન્ય મુનિવરોએ ગુણાનુવાદ કર્યા.શ્રાવક સંઘના મોવડીઓએ પણ પૂજ્યશ્રીનો ઉપકાર વર્ણવ્યો. કલાકો સુધી ગુણાનુવાદ થવા છતાં કોઈ ઉઠતું ન હતું. સાંભળ્યા જ કરીએ તેમ સૌને થતું.
પૂજ્યશ્રીના સદ્ભુત ગુણગણોની અનુમોદનાર્થે અનેક ગામો-શહેરોમાં ભવ્યાતિભવ્ય મહોત્સવો થયા; હજુ પણ નવનવા મહોત્સવોના આયોજનો સંઘજનો વિચારી રહ્યા છે.
પૂજ્યશ્રીના જીવનને અંજલી આપવા માટેનો શુભ પ્રયત્ન સૌએ કરવા યોગ્ય છે અને એ પ્રયત્ન છે પોતાના હૈયામાં દીક્ષા જીવનની પ્રીતિ પ્રગટાવવી. પોતે દીક્ષા લેવા પ્રયત્નશીલ બનવું અને પોતાના પરિવારજનોને પણ એ પ્રીતિ-પ્રયત્નના પંથે ચલાવવું.”
પૂજ્યપાદના પરમ પ્રેરક જીવનને ભાવભરી અંજલી, તેઓશ્રીમદ્ભા પરમગુરુદેવશ્રીજીના પગલેપગલે ચાલી તેઓશ્રીએ જીવન ઉજાળ્યું. જતાં પોતાનો ભવ્ય વારસો પોતાના પટ્ટાલંકાર પ્રવચન પ્રભાવક પૂ.આ.શ્રી વિજય કીર્તિયશસૂરીશ્વરજી મહારાજાને સોંપીને ગયા. હવે તેઓશ્રીના આલંબને આપણે સૌએ આરાધના કરવાની છે.
2010_02

Page #19

સંપાદકીય भदं मिच्छादसणसमूहमइयस्स अमयसारस्स ।
जिणवयणस्स भगवओ संविग्गसुहाहिगम्मस्स ।। કલ્યાણ થાઓ ! આવો આશીર્વાદ, આવી એક શુભભાવના સંમતિતર્કપ્રકરણ ગ્રંથના રચયિતા ભાવી રહ્યા છે. આ શુભભાવના કોના માટેની છે ? જેને માટે આ કલ્યાણનાં વચનો દ્વારા આશીર્વચનો ઉચ્ચારી રહ્યા છે તેનું સ્વરૂપ શું છે ? તે વાત આપણે અહીં કરવી છે.
શાસ્ત્રકાર ભગવંત અહીં શ્રી જિનવચનને ઉદ્દેશીને આશીર્વચનો ઉચ્ચારી રહ્યા છે. આ ગાથામાં તે જિનવચનના ચાર વિશેષણો મૂકેલાં છે. ૧-જિનવચન મિથ્યાદર્શનોના સમૂહમય છે, ૨-જિનવચન અમૃતતુલ્ય મોક્ષને પમાડે છે, ૩-જિનવચન અનેક પ્રકારની લબ્ધિને ઉત્પન્ન કરાવવા માટે ઐશ્વર્યાનું છે, અને ૪-જિનવચન સંવિગ્ન જીવો દ્વારા જ સુખે કરીને જાણી શકાય તેવું છે. આ ચારે પ્રકારના વિશેષણથી વિશિષ્ટ એવા જિનવચનનું કલ્યાણ થાઓ. આ પ્રકારનું આશીર્વચન શાસ્ત્રકાર પરમર્ષિને શા માટે કહેવું પડ્યું હશે ? તે જાણવા માટે આપણે જૈનશાસનના સંપૂર્ણ ભૂતકાળને આંખ સામે લાવવો પડશે. જૈન દર્શનની સર્વોપરિતા :
આ અવસર્પિણીના ત્રીજા આરાના અંતે ભગવાન શ્રી ઋષભદેવ પરમાત્માના નિર્વાણગમન પછી લગભગ એક કોડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણ ચોથો આરો પૂરો થયો ત્યાં સુધીમાં ઘણી બધી ઘટનાઓ ઘટી હતી. જ્યારે ભગવાન શ્રી ઋષભદેવ પરમાત્માએ સર્વ જીવોને સંસાર સાગરમાં ડૂબતા બચાવવાની ભાવનાથી યથાવસ્થિત વસ્તુતત્ત્વની પ્રરૂપણા દ્વારા મોક્ષમાર્ગ સ્વરૂપ શ્રી જિનશાસનની સ્થાપના કરી હતી ત્યારે જયવંતા જૈનશાસન સિવાય કોઈપણ ધર્મ વિદ્યમાન ન હતો. રાજાઓ, રાજપુત્રો, મંત્રીઓ, સેનાપતિઓ, સામંત રાજાઓ, શ્રેષ્ઠીઓ, શ્રેષ્ઠીપુત્રો, સ્ત્રીઓ, બાળકો વગેરે અસંખ્ય સાધકો આ જૈનશાસનની અને તેમાં બતાવેલ તત્ત્વરૂપ જૈનદર્શનની આરાધના કરી મુક્તિપદને પામ્યા હતા. અન્ય દર્શનોની ઉત્પત્તિ :
પરમાત્માએ સ્થાપેલા શાસનમાં મરીચિ નામે અણગાર થયા. જે પરમાત્માના પૌત્ર તથા ભરત ચક્રવર્તીના પુત્ર હતા. દીક્ષા લીધા બાદ કેટલાક કાળે સંયમજીવનના સંપૂર્ણ આચાર ન પાળી શકવાના કારણે અને દીક્ષા છોડીને ગૃહસ્થ ધર્મ અંગીકાર કરવામાં લજ્જા વગેરે બાધક બનવાને કારણે વચલા માર્ગ તરીકે તેમણે ત્રિદંડિક વેશને ધારણ કર્યો હતો. આ ત્રિદડિક વેશને ધારણ કરવા છતાં તેઓ સમજવા આવનાર દરેકને પરમાત્માએ પ્રરૂપેલ યથાર્થ ધર્મ જ સમજાવતા અને પરમાત્માના ચરણોમાં જ દીક્ષા અપાવતા. પરંતુ એકવાર માંદગી આવી, અસંયમી હોવાથી કોઈ સાધુ પાણી વગેરે તેમને આપતા નથી, તેથી એક શિષ્યની ઈચ્છા ઉત્પન્ન થઈ. ત્યારે કપિલ નામનો અવિવેકી શિષ્ય મળ્યો અને તેના દ્વારા આ
2010 02

Page #20

સંપાદકીય
ત્રિદંડિક વેશની પરંપરા ચાલી કે જે સાંખ્યદર્શન તરીકે બહાર આવ્યું. ભરત મહારાજાએ બનાવેલ આર્ષ વેદો શ્રી સુવિધિનાથ પ્રભુ અને શ્રી શીતલનાથ પ્રભુના સમયગાળામાં નાશ પામ્યા, પણ તે પછી રસઋદ્ધિ-શાતા લોલુપી ગૃહસ્થ બ્રાહ્મણોએ પોતાની લાલસાને પોષવા માટે નવા વેદ બનાવ્યા. જેના આધારે વૈદિક, મીમાંસાદિ દર્શનોની ઉત્પત્તિ થઈ. જેમણે સમગ્ર ભરત ક્ષેત્રમાં પોતાના મતના ફેલાવા માટે ભરચક પ્રયત્નો કર્યા હતા. આ રીતે અનેકાનેક મતો, પાખંડો, ધર્મો, દર્શન અને સંપ્રદાયો ફૂલ્યા-ફાલ્યા. તીર્થકરોની સમવસરણ પર્ષદાનું વર્ણન સાંભળીએ ત્યારે ૩૯૩ પાખંડીઓ રોજ પરમાત્માના સમવસરણમાં આવીને બેસતા અને પોતાના મતને પુષ્ટ કરનારાં વચનો ગ્રહણ કરી પોતાના મતોનો ફેલાવો કરતા એવું જાણવા મળે છે. આ ઉપરાંત પ્રભુવીરના સમકાલીન ગૌતમબુદ્ધ થયા કે જેઓ શ્રી જિનવચનના ઋજુસૂત્ર નયના આધારે અન્ય નયોનો અપલાપ કરીને પોતાનું દર્શન ચલાવનાર બન્યા એમનું દર્શન બૌદ્ધ ધર્મ તરીકે ખ્યાતિને પામ્યું. અદ્વૈતવાદી ઉત્તરમીમાંસા દર્શન માત્ર સંગ્રહનયને ગ્રહણ કરીને અન્યાયોનો અપલાપ કરી પોતાનું દર્શન ચલાવનાર થયું. આ રીતે નિયતિવાદ, સત્કાર્યવાદ, અસત્કાર્યવાદ, નિત્યવાદ, અનિત્યવાદ, જ્ઞાનવાદ, કર્મવાદ વગેરે સેંકડો મતો પ્રભુવીરની હાજરીમાં વિદ્યમાન હતા કે જે મતો શ્રી જિનશાસનના સકલન સાપેક્ષ પ્રમાણવચનના એક-એક અંશને એકાંતષ્ટિથી પકડી અન્ય નયો અને વચનોનો અપલાપ કરીને પ્રવર્યા હતા. મિથ્યાદર્શનોના સમૂહરૂપ જૈનદર્શન કઈ રીતે ?
સ્યાદ્વાદ એ જૈનશાસનનો મૌલિક સિદ્ધાંત છે. આ સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતને અનેકાંતવાદ-વિભજ્યવાદસાપેક્ષવાદ તરીકે પણ ઓળખાવવામાં આવે છે. તે તથ્ય જણાવવા શાસ્ત્રકારે “મિચ્છાવિંસમૂદમય = મિથ્યાદર્શનોના સમૂહમય શ્રી જિનવચન છે” – એમ કહ્યું છે. જેટલાં પણ દર્શન છે, તેમની પાસે પોતાની કોઈ મૌલિકતા નથી; જ્યારે શ્રી જિનવચન સર્વથા મૌલિક છે. આ જ શ્રી જિનવચનમાંથી એક એક નયનો આશ્રય લઈને તે તે દર્શનોની ઉત્પત્તિ થયેલી છે. “તે તે દર્શનો કોઈ એક જ નયને એકાંતે સ્વીકૃત કરે છે અને અન્ય સર્વ નયોનો અપલાપ કરે છે માટે જ તે અન્ય દર્શનો ખોટાં છે. પણ જો તે દર્શનો અન્ય નયોનો અપલાપ ન કરે અને અન્ય-અન્ય નયોને પણ સાપેક્ષભાવે સ્વીકારે તો તે સાચાં પણ બની શકે છે” તેથી “જો તે જ દરેક નયોનો સમૂહ કરવામાં આવે અર્થાત્ દરેક નયોને પરસ્પર સાપેક્ષસુસંવાદી બનાવવામાં આવે તો તે પ્રમાણરૂપ એટલે સમ્યગ્દર્શનરૂપ બને છે માટે જ “સ્યાવાદ સ્વરૂપ શ્રી જિનવચન તે મિથ્યાદર્શનના સમૂહરૂપ બને છે.' એવું અહીં આપેશિક રીતે શાસ્ત્રકારે વર્ણવ્યું છે. નયોની નિરપેક્ષતા તથા સાપેક્ષતાનું પરિણામ :
પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ગ્રંથકારશ્રીએ તે વાતને સિદ્ધ કરવા માટે ક્યાંય કસર છોડી નથી. દરેકે દરેક તર્કો અને પ્રમાણો દ્વારા ડંકાની ચોટે એક જ વાત સિદ્ધ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે કે, જૈનશાસને પ્રરૂપેલા સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતના એક અંશનો અમલાપ પણ મિથ્યાદર્શનમાં પરિણમે છે. જો મૂળ નયો પરસ્પર સાપેક્ષ બને તો
2010 02

Page #21

સંપાદકીય
જ તે નય સમ્યક્ત્વ રૂપ બની શકે છે. મૂળનયોની જેમ ઉત્તરનયોમાં પણ આ જ સ્થિતિ છે. જો તે નયોને પરસ્પર નિરપેક્ષ માનો તો સંસારસ્થિતિ-લોકસ્થિતિ પણ ઘટતી નથી કે સુખ-દુ:ખ પણ ઘટતાં નથી, સંસારના કારણભૂત કર્મો પણ ઘટતાં નથી કે તે કર્મોનો બંધ-સ્થિતિ-સ્વભાવ વગેરે પણ ઘટી શકતા નથી. માટે અનેકાંત સિદ્ધાંતથી સાપેક્ષપણે જ દરેક નયને સ્વીકારવામાં સમ્યક્ત્વ છે, અન્યથા મિથ્યાત્વ છે. આ જ વાતો પ્રત્યેક પદ્યમાં તાર્કિક શૈલીથી જણાવવામાં આવી છે, જે ગ્રંથનું અધ્યયન કરતાં જાણી શકાય તેમ છે. ગ્રંથકાર મહર્ષિ અને ગુણગરિમા :
આવા મહાન્ ગ્રંથરત્નના રચયિતા છે શ્રુતકેવલી, વાદિવૃષભ, મહાતાર્કિક, સ્તુતિકાર ભગવંત શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિજી મહારાજા. હા, સમર્થ શાસ્ત્રકાર શિરોમણિ સૂરિપુરંદર પૂ.આ.શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજાએ તેઓ માટે “શ્રુતકેવલી' વિશેષણ વાપર્યું છે. તેઓશ્રીએ આ ગ્રન્થની રચના પ્રાકૃતપદ્યોમાં કરી છે. ભાષા અત્યંત મીઠી અને સરળ હોવા છતાં અર્થથી અત્યંત ગંભીર અને પ્રૌઢ છે.
આ મહાપુરુષનું જીવન આલેખન અનેક ગ્રંથરત્નોમાં પૂર્વના મહાપુરુષોએ કરેલ છે. જેમાં મુખ્યત્વે પૂ.આ.શ્રી ભદ્રેશ્વરસૂરીશ્વરજી રચિત કથાવલી, પૂ.આ.શ્રી પ્રભાચંદ્રસૂરીશ્વરજી રચિત પ્રભાવક ચરિત્ર, પૂ.આ.શ્રી મેરૂતુંગસૂરીશ્વરજી રચિત પ્રબંધચિંતામણિ, પૂ.આ.શ્રી રાજશેખરસૂરીશ્વરજી કૃત ચતુર્વિશતિપ્રબંધ, પ્રબંધકોશ, પૂ.મુ.શ્રી શુભશીલગણિ રચિત વિક્રમચરિત્ર તથા પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રી ધર્મસાગરગણિ રચિત પટ્ટાવલી વગેરે ગ્રંથો પ્રખ્યાત છે અને તે તે ગ્રંથોને આધારે અને અન્ય માહિતી વડે વર્તમાનમાં પ્રકાશિત થતા અનેક ગ્રંથોમાં પણ સામાન્યથી, વિશેષથી, ઐતિહાસિક માહિતીપૂર્વક ગ્રંથકારશ્રીજીનું જીવન આલેખાયું છે. સંમતિતર્ક ગ્રંથની પણ જે જે આવૃત્તિઓ અત્યાર સુધી બહાર પડી છે તેમાં પણ પ્રસ્તાવનામાં પૂ.આ.શ્રી દર્શનસૂરીશ્વરજી મ.સા., મુ. શ્રી જયસુંદર વિ.મ.સા. (હાલ આચાર્યશ્રી), ૫. સુખલાલ, પં. ધીરૂભાઈ વગેરેએ પણ ગ્રંથકારશ્રીજીના જીવનપટને પ્રકાશિત કરવા સારી મહેનત કરી છે. માટે આ પ્રકાશનમાં ગ્રંથકારશ્રીજીના જીવનકવનને ન આલેખતાં તે તે ગ્રંથો જોવાની જિજ્ઞાસુઓને સૂચના કરવામાં આવે છે.
ગ્રંથકારશ્રી પ્રકાંડ પંડિત હતા તો સાથોસાથ અતિવિશિષ્ટ કવિત્વશક્તિને પણ ધરાવતા હતા. તેઓશ્રી તર્કસમ્રાટ હતા તો ભક્તહૃદય કવિ પણ હતા. તેઓશ્રી સર્વશાસ્ત્રોના પારંગામી હતા તેમ સમર્થવાદી પણ હતા. ઈતિહાસવિદોના મતે તે વખતના આગમયુગમાં તર્કપ્રધાન વિવરણશૈલી દ્વારા ગ્રંથોની રચના કરનારા શ્વેતાંબર કે દિગંબર પરંપરામાં તેઓ પ્રથમ આચાર્ય હતા. તેમના ઘણા ગ્રંથો કદમાં નાના દેખાતા હોવા છતાં અર્થથી અતિગંભીર છે.
ગ્રંથકારશ્રીજીની ગુણગરિમાનું ગાન કરતાં કેટલાયે મહાપુરુષોએ પોતાના ગ્રંથોમાં તેમના માટે જે વિશેષણો વાપર્યા છે, તે વાંચતાં પણ તે તે મહાપુરુષોના હૃદયમાં ગ્રંથકારશ્રીજીની જ્ઞાન ગરિમા પ્રત્યે કેવો અહોભાવ હતો તે જણાયા વિના રહેતું નથી. સમર્થશાસ્ત્રકાર શિરોમણિ પૂ આ શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા પંચવસ્તુકગ્રંથમાં જણાવી રહ્યા છે કે,
2010_02

Page #22

સંપાદકીય
17
"ण य णो सहावणाओ सुअकेवलिणा जओ भणियं ।।१०४७।। आयरियसिद्धसेणेण सम्मईए पइट्ठिअजसेणं ।
તૂસMસિવિવારપ્પત્તનો તવષેvi ા૨૦૪૮ા” સ્યાદ્વાદરત્નાકરમાં પૂ.આચાર્ય શ્રી વાદિદેવસૂરિ મહારાજા ફરમાવી રહ્યા છે કે, “श्री सिद्धसेन-हरिभद्रप्रमुखाः प्रसिद्धाः, ते सूरयो मपि भवन्तु कृतप्रसादाः ।
येषां विमृश्य सततं विविधान् निबन्धान, शास्त्रं चिकीर्षति तनुप्रतिभोऽपि मादृक् ।।" સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસનમાં કલિકાલસર્વજ્ઞશ્રી જણાવી રહ્યા છે કે, “મનુ સિદ્ધસેનં વય: ” તથા અન્યયોગવ્યવચ્છેદાર્નાિશિકામાં લખ્યું છે કે,
"क्व सिद्धसेनस्तुतयो महार्था अशिक्षितालापकला क्व चैषा ।
तथापि यूथाधिपतेः पथस्थः स्खलद्गतिस्तस्य शिशुर्न शोच्यः ।।" પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી પ્રદ્યુમ્નસૂરિજી મહારાજા ફરમાવે છે કે,
"तमःस्तोमं स हन्तु श्रीसिद्धसेनदिवाकरः ।
યસ્યો સ્થિતં પૂર્વસૂરિવ યાવિધિઃ ” આગળ વધીને પૂ. ન્યાયાચાર્ય ન્યાયવિશારદ મહામહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજાએ ગ્રંથકારશ્રીજીને ઉદ્દેશીને “મદવિીિ ”, “સમયપરમાર્થનિઃ ”, “મા ”, “પ્રવરનોપનિષદ્દેદી", “વાનિવેસર” જેવાં અનેક વિશેષણો પોતાના ભિન્ન ભિન્ન ગ્રંથોમાં ઉલ્લેખ્યાં છે.
ગ્રંથકારશ્રીએ દેહનો ત્યાગ કર્યો છે એ એમ સૂચવતો “પુત્તિ વિદ્યોત: સાઋત્તિ ક્ષથે ” આ અર્ધશ્લોક જ્યારે સંભળાવવામાં આવ્યો ત્યારે ગ્રંથકારશ્રીનાં સંસારી પક્ષે બહેન એવા પૂ. સાધ્વીજી શ્રી સિદ્ધશ્રીજીના મુખમાંથી બાકીનો અર્ધશ્લોક સહજ રીતે સરી પડ્યો કે,
નૂનમર્તતો વાલી, સિદ્ધસેનો વિવાર: ” ગ્રંથકારશ્રીજીનું સાહિત્ય સર્જન :
ગ્રંથકારશ્રીજીનું શ્રુત સર્જન જોઈએ તો તેઓશ્રીએ બત્રીસ-બત્રીસી નામે એક ગ્રંથ બનાવ્યો હતો. તેમાંથી એકવીશ બત્રીસીઓ આજે પણ ઉપલબ્ધ છે. જો પ્રભાવકચરિત્રાનુસાર ન્યાયાવતાર ગ્રન્થને પણ તેની અંતર્ગત લઈએ તો બાવીશ બત્રીશીઓ આજે ઉપલબ્ધ થાય છે. આ એકવીશ બત્રીશી અને ન્યાયાવતાર સૂત્ર ઉપરાંત કલ્યાણ મંદિર સ્તોત્ર તથા સંમતિતર્ક ગ્રંથ મળી તેઓના બનાવેલા કુલ ચોવીશ ગ્રંથો વર્તમાનમાં ઉપલબ્ધ છે.
2010_02

Page #23

18
એકવીશ બત્રીસીઓમાં મુખ્યત્વે પ૨માત્માના ગુણો, અતિશયો, ૫રમાત્માનો ઉપદેશ, જૈન દર્શનનું સ્વરૂપ, અન્ય દર્શનોનું સ્વરૂપ, વાદ, કથા વગેરે વિષયોને સાંકળવામાં આવ્યા છે. ન્યાયાવતારસૂત્રમાં મુખ્યત્વે જૈનદર્શનના ન્યાયને તર્કવાદને જણાવવામાં આવ્યો છે. સાથોસાથ પ્રમાણોની ચર્ચા, પરાર્થનુમાનનું સ્વરૂપ વગેરેનું પણ વિશદ વર્ણન ક૨વામાં આવ્યું છે. કલ્યાણમંદિરસ્તોત્રથી તો સહુ કોઈ પરિચિત જ છે કે જે સ્તોત્રરૂપ સ્તવના દ્વારા ગ્રંથકારશ્રીજીએ અવંતિદેશમાં મહાદેવના લિંગમાંથી ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના બિંબને પ્રગટ કર્યું હતું. જે અવંતિ પાર્શ્વનાથ તરીકે પ્રસિદ્ધને પામ્યું. આ પ્રસંગ દ્વારા તેઓશ્રીએ સંવત્ પ્રવર્તક વિકમાદિત્ય રાજાને પ્રતિબોધ પમાડ્યો હતો. ક્યાંક આ કાર્ય બત્રીશીની સ્તવના દ્વારા સંપન્ન થયાનું પણ ઉલ્લેખાયું છે. આ ઉપરાંત સંમતિતર્ક ગ્રંથ કે જેની વિષયવસ્તુ આપણે આગળ વિસ્તારથી જોઈશું. આ દરેક ગ્રંથનું જો ઊંડાણથી અવલોકન ક૨વામાં આવે તો એ વાત સ્પષ્ટ થયા વગર નહિ રહે કે ગ્રંથકા૨શ્રીજીના ગ્રંથો સંસ્કૃતમાં હોય કે પ્રાકૃતમાં હોય, આગમિક હોય કે દાર્શનિક હોય એ દરેક શાખા ઉપર તેઓશ્રીજીની અસાધારણ પક્કડ હતી. ગ્રન્થરચના એવી પ્રવાહબદ્ધ ચાલે છે કે વાંચનારને ક્યાંય અટકવાનું મન ન થાય. જોકે એ ચોક્કસ છે કે તેઓશ્રીજીના ગ્રંથોનું વાંચન સામાન્ય અભ્યાસી માટે શક્ય નથી. કારણ કે, ભાષાના બોધથી સૂત્રનો પદાર્થ ખ્યાલ આવે, પણ વાક્યાર્થમહાવાક્યાર્થ-ઐદંપર્યાર્થ સમજવો કઠીન બને છે. માટે જ ગ્રંથકારશ્રી તથા તેમના ગ્રંથોની લોકપ્રિયતા હોવા છતાં તેમના ગ્રંથોનું સાતત્યપૂર્ણ અભ્યસન અભ્યાસુવર્ગમાં જોવા મળતું નથી. આ રીતે અર્થની દુરુહતા, ગંભીરતા અને વિશાળતા હોવાને કારણે જ બે ગ્રંથોને છોડી દઈએ તો અન્ય એક પણ ગ્રંથ ઉપર ટીકાઓ રચાયેલી પણ જોવા મળતી નથી. આમ છતાં ગ્રંથકારશ્રીના જે ગ્રંથનો સૌથી વધુ ઉપયોગ થતો હોય, જે ગ્રંથ ઉપર સૌથી વધુ ટીકાઓ જોવા મળતી હોય તો તે એકમાત્ર ગ્રંથ છે; ‘સંમતિતર્કપ્રકરણ.’ સંમતિતર્કપ્રકરણ : ગ્રંથ મહત્તા :
સંપાદકીય
જયવંતા શ્રીજૈનશાસનની દ્વાદશાંગીને સાડા નવ પૂર્વના ધા૨ક યુગપ્રધાન પૂ.આ.શ્રી આર્યરક્ષિતસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ ચાર અનુયોગમાં વિભાજન કરેલી છે. ૧-દ્રવ્યાનુયોગ, ૨-ગણિતાનુયોગ, ૩-કથાનુયોગ અને ૪-ચરણકરણાનુયોગ. આ ચારે અનુયોગમાં દ્રવ્યાનુયોગ પ્રધાનભાવને ભજનાર છે. ચરણકરણાનુયોગ પણ દ્રવ્યાનુયોગને આલંબને ટકે છે. ગીતાર્થતા, ભાવસમ્યક્ત્વ, પ્રરૂપણા માટેનું અધિકારીપણું વગેરે દ્રવ્યાનુયોગના જ્ઞાન વગર સંભવી શકતું નથી. આ દ્રવ્યાનુયોગના વિષય તરીકે નયપ્રમાણ-નિક્ષેપા-સપ્તભંગી-સ્વપરદર્શનનો બોધ-આત્મવાદ-કર્મવાદ-ષદ્રવ્ય વગેરેને જણાવવામાં આવ્યા છે. દ્રવ્યાનુયોગના આ વિષયોનું વર્ણન કરતાં ગ્રન્થોમાં તથા દર્શન પ્રભાવક શાસ્ત્રોમાં પ્રધાન સ્થાનને પામનાર ગ્રન્થોનું વર્ણન કરતાં શ્રી આચારાંગસૂત્રની ટીકામાં ટીકાકાર પરમર્ષિ પૂ. આચાર્ય શ્રી શીલાંકસૂરિજી મહારાજે લખ્યું છે કે, “દ્રવ્યાનુયોગઃ પૂર્વાનિ સમ્માવિજી ।” “વર્શનપ્રમાવòર્વા સમાવિમિઃ ।"
2010_02

Page #24

સંપાદકીય
19
દર્શન પ્રભાવક શાસ્ત્રોમાં સંમતિસૂત્રને મોખરાનું સ્થાન આપતાં ચૂર્ણિકાર મહર્ષિ પૂ.આ.શ્રી જિનદાસગણિજી મહત્તરે નિશીથસૂત્રની ચૂર્ણિના પ્રથમ ઉદ્દેશામાં જણાવ્યું છે કે,
"दंसणणाणप्पभावगाणि सत्थाणि सिद्धिविणिच्छिय-संमतिमादि गेण्हतो असंथरेमाणे जं अकप्पिअं पडिसेवति जयणातो, तत्थ सो सुही अपायच्छित्ती भवतीत्यर्थः ।"
ભાવાર્થ : સિદ્ધિવિનિશ્ચય, સંમતિસૂત્ર વગેરે દર્શન-જ્ઞાન પ્રભાવક શાસ્ત્રોને ભણતો સાધુ કારણવશ જો યતનાથી અકલ્પિત વસ્તુનું સેવન કરે તો પણ તે શુદ્ધ જ છે, તેને
પ્રાયશ્ચિત્ત લાગુ પડતું નથી. "दंसणप्पभावगाण सत्थाणं सम्मदियादिसुत्तणाणे य जो विसारदो णिस्संकियसुतत्थोत्ति वुत्तं भवति सो य उत्तिमट्ठपडिवनो, सो य जत्थ खित्ते ठिओ तत्थंतरा वा वेरज्जं मा तं सुत्तत्थं वोच्छिज्जंतु त्ति, अओ तग्गहणट्ठया पकप्पंति वेरज्जविरुद्धसंकमणं काउं।"
ભાવાર્થ : શ્રી સંમતિસૂત્ર વગેરે દર્શન પ્રભાવક શાસ્ત્રોરૂપ શ્રુતજ્ઞાનમાં જે વિશારદ હોય, નિ:શક્તિપણે સૂત્ર અને અર્થને ધારણ કરનાર હોય અને જો તેવા સાધુએ અનશન સ્વીકારેલ હોય તો તે સાધુ જે ક્ષેત્રમાં રહ્યા હોય અથવા તે ક્ષેત્રમાં વિરોધી રાજ્ય હોય તો પણ સૂત્રનો અર્થ વિચ્છેદ થવો જોઈએ નહિ. તેથી તે સૂત્રાર્થના ગ્રહણ માટે વિરોધી રાજ્યમાં જવું પણ કલ્પ છે. ન્યાયાચાર્ય-ન્યાયવિશારદ-મહામહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજા ગુજરાતી ભાષામાં સ્વરચિત દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના રાસ”માં દ્રવ્યાનુયોગના પ્રધાન ગ્રંથ તરીકે સંમતિતર્ક ગ્રંથને જણાવતાં કહે છે કે,
“સંમતિ-તત્ત્વારથ મુખ ગ્રંથ, મોટો જે પ્રવચન નિગ્રંથ” તથા દ્રવ્યાનુયોગમાં તન્મય સાધુને આધાકર્મ વગેરે દોષો પણ લાગતા નથી એવું જણાવતાં કહે છે કે, “એ યોગિ જો લાગઈ રંગ, આધાકર્માદિક નહિ ભંગ; પંચકલ્પ ભાષ્યઈ ઈમિ ભણિ૭, સદ્ગુરુ પાસ ઈસ્યું મેં સુણિી.” દર્શન પ્રભાવક શાસ્ત્રોના અધ્યયન માટેના અપવાદમાર્ગને જણાવતાં ભાષ્યકાર ભગવંત પૂજ્યપાદ શ્રી સંઘદાસગણિ ક્ષમાશ્રમણ પંચકલ્પભાષ્ય નામના છેદગ્રંથમાં તથા તેની ચૂર્ણિ કરતાં ચૂર્ણિકાર ભગવંત જણાવે છે કે, "दंसण पभावगाति अहवा णाणं अहिज्जमाणं तु ।
अत्तट्ठपरट्ठा वा जहलंभ गेण्ह पणहाणी ।।११६५ ।। चूर्णि : दंसणपभावगाणि वा सत्थाणि । अनुओगं वा दरिसणपभावकं । ते गिण्हमाणो जस्स वा पासे
2010 02

Page #25

20
गिues, तेसिं वा अट्ठाए गच्छंतो, अद्धाणे उग्गमाइ जं पडिसेवइ आहाराइ असुद्धं नाणाहिगमे वा नाणमधिज्जंतो नार्णानिमित्तं वा गच्छंतो, वायणारिअस्स वा जहा सिक्खापयंमि तो सुद्धो । तत्थ जं पडिसेवइ तं न सद्दहइ ।। "
સંપાદકીય
સમર્થશાસ્ત્રકાર શિરોમણિ પૂજ્ય આ. શ્રીહરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા, વાદિવેતાલ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીશાંતિસૂરીશ્વરજી મહારાજા, નવાંગી વૃત્તિકાર પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીઅભયદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજા, કલિકાલસર્વજ્ઞ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીહેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા, તર્કપંચાનન પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીઅભયદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજા, ન્યાયાચાર્ય-ન્યાયવિશારદ-પૂજ્યમહામહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજા જેવા અનેક મહાપુરુષો પોતાના વિશિષ્ટ ગ્રંથોમાં આ ગ્રંથગાથાઓને સન્માનભેર સ્થાન આપ્યું છે. એટલું જ નહિ, પણ ઘણા ખરા મહાપુરુષોએ પોતાના વિશિષ્ટ ક્ષયોપશમપૂર્વક તેના પદાર્થોની સ્પષ્ટતા-વિવેચના પણ કરી છે. અમને જે જે ગ્રંથોમાં સંમતિગાથાનો ઉલ્લેખ જોવા મળ્યો તે તે ગ્રંથોની નોંધ પરિશિષ્ટ-૧માં જણાવેલ છે. સંક્ષેપમાં કહીએ તો નય-પ્રમાણ-અનેકાંતવાદની સ્પષ્ટતા કરતા સૌથી પ્રાચીન અને સૌથી શ્રેષ્ઠ ગ્રંથ તરીકે આ ગ્રંથને ઓળખાવવો પડે.
આ ઉપરાંત દિગંબર સાહિત્યમાં પણ ષખંડાગમની ધવલાટીકા, હરિવંશપુરાણ, પદ્મપુરાણ, પંચાસ્તિકાય વગેરે ગ્રંથોમાં સંમતિતર્ક ગ્રંથની ગાથાઓનું બહુમાનપૂર્વક ઉદ્ધરણ ક૨વામાં આવ્યું છે. જેના આધારે દિગંબર પરંપરામાં પણ આ ગ્રંથને કેવા આદર-સન્માનથી સ્વીકારાયો છે તેનો ખ્યાલ આવી શકે છે.
સંમતિતર્ક પ્રકરણ : નામ :
આ ગ્રંથના નામ માટે વિદ્વાનોમાં થોડો વિવાદ ઉત્પન્ન થયેલ છે. ગ્રંથનું નામ સમ્મતિ, સન્મતિ કે સતિતó ? આ વિષયની સ્પષ્ટતા કરતાં વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ, કવિકુલકિરીટ - ૫૨મપૂજ્ય જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્વિજય લબ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ સ્વસંકલિત ‘સમ્મતિતત્ત્વસોપાન' ગ્રંથની પ્રસ્તાવનામાં લખ્યું છે કે,
“ Xxxx इदमेव च तत्र तत्र ग्रन्थेषु सम्मतिरिति सम्मतितर्क इति च व्यवह्रियते, समीचीना मतिर्यस्मात् स सम्मतिः, सम्यङ् मन्यतेऽवबुद्ध्यते प्रामाण्यसर्वज्ञत्वनयप्रमाणादिस्वरूपाणि यस्मात् स सम्मतिरिति वा, सम्यङ्मननं सम्मतिस्तत्पूर्वकस्तक हि यत्रेति सम्मतितर्क इति वा व्युत्पत्तिः, तक हि मिथ्यादृशां प्रामाण्यादिविषयो नयाभासमूलकः, तन्निरासोऽत्र प्रमाणमूलतकैः क्रियत इति सम्मतितर्क इत्यन्वर्थं नाम, इदमेव च नामास्य मूलस्य ग्रन्थंकर्त्तुरभिप्रेतमिति मौलविषयानुरोधात् प्राचीनलिखितमूलपत्रानुरोधाद् व्यवहाराच्च विज्ञायते ।
_2010_02

Page #26

સંપાદકીય
एतेन मूलस्य सन्मतिर्भितमेव नाम दिगम्बरपरम्परायां महावीरस्य वाचकत्वेन सन्मतिशब्ददर्शनात्तत्सिद्धान्तप्रतिपादकत्वेनास्य मूलस्य तेन सह सम्बन्धप्रदर्शनौचित्यात्, श्लेषेण श्रेष्ठमतिमत्त्वस्यापि प्रदर्शनौचित्यात्, सम्मतिशब्दव्यवहारस्तु सन्मतिशब्दस्य महावीरवाचकत्वेनाग्रहणाद् भ्रममूलक एवेति मतमपास्तम्, महावीरेणैव प्रतिपादितसिद्धान्तप्रतिपादकत्वेनाभ्युपेतत्वे भवजिनानां जिनानां शासनं सिद्धं प्रतिपाद्य तद्व्याख्यातृप्रतिपादितार्थावधारणसामर्थ्यसम्पादकत्वं निजप्रकरणस्याभिधाय तीर्थकरवचनसङ्ग्रहविशेषप्रतिपादकद्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनयादिव्यावर्णनस्य भद्रं जिनवचनस्य भगवत इत्युपसंहरणस्य च मूलकारकृतस्य चारुताऽनिर्वाहात्, सामान्यतयोक्तेहेतुमन्तरेण महावीरविशेषार्थपर्यवसायित्वव्यावर्णनस्यानौचित्यात् । सत्सु बहुषु महावीरपर्यायशब्देषु परम्परान्तरप्रसिद्धशब्दोपादाने प्रयोजनमन्तरेण मूलकृदभिप्रायकल्पनाया निर्मूलत्वात्, सम्मइ इति प्राकृताभिधानस्य गार्वाणवाण्यां सन्मतीत्येव च्छाया न तु सम्मतीत्यत्र नियामकाभावात्, सम्मतिशब्दस्योक्तरीत्या सार्थकत्वे बाधकाभावाञ्च।"
આ કારણોમીમાંસા જોતાં પ્રસ્તુત ગ્રંથનું નામ સમ્મતિ (સંમતિ) કે સમ્મતિતર્ક (સંમતિતર્ક) માનવું એ જ ઉચિત જણાય છે, પણ સન્મતિ નામ ઉચિત જણાતું નથી. સંમતિતર્ક પ્રકરણ : ગ્રંથ પ્રમાણ :
આ ગ્રંથને ત્રણ કાંડમાં વહેંચવામાં આવ્યો છે. પ્રથમ કાંડમાં ૫૪ ગાથા, બીજા કાંડમાં ૪૩ ગાથા તથા ત્રીજા કાંડમાં ૬૯ ગાથા છે. આ રીતે આર્યાવૃંદમાં બનેલ કુલ ૧૩૬ ગાથા પ્રમાણ આ ગ્રંથ છે. કેટલીક હસ્તલિખિત પ્રતોમાં ત્રીજા કાંડમાં નીચે જણાવેલી એક ગાથા વધુ મળે છે. જેમાં કહ્યું છે કે,
जेण विणा लोगस्स ववहारो सव्वहा न णिव्वडइ ।
तस्स भुवणेक्कगुरुणो णमोऽणेगंतवायस्स ।। ભાવાર્થ : જે (અનેકાંતવાદ)ના અભાવમાં સર્વ પ્રકારે લોકો વ્યવહાર સંભવી શકતો
નથી, તેવા ત્રણે ભુવનના અદ્વિતીય ગુરુ સમાન અનેકાંતવાદને નમસ્કાર થાઓ. જોકે આ ગાથા ઉપર એક પણ હસ્તલિખિત પ્રતમાં તર્કપંચાનનશ્રીજીની ટીકા ઉપલબ્ધ થઈ નથી, માટે આ ગાથાને પ્રક્ષિપ્ત ગાથા તરીકે સ્વીકારવામાં આવી છે. સંમતિતર્ક પ્રકરણ - ઉપલબ્ધ-અનુપલબ્ધ ટીકાઓ :
આની સ્પષ્ટતા માટે વર્તમાનમાં છેલ્લા વર્ષોમાં સાલ મુજબ પ્રકાશિત સંમતિતર્ક ગ્રંથની આવૃત્તિઓની નોંધ અમે પરિશિષ્ટમાં આપી છે. તે ઉપરાંત “જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ” પુસ્તકના ત્રીજા ખંડમાં આ અંગેની જે વિગતો મળી છે તે નીચે મુજબ છે.
2010_02

Page #27

સંપાદકીય
“સમ્મઈપથરણની ટીકાઓ :
(૧) સ્વોપજ્ઞ વિવરણ – પૂ.આ.શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિજીએ ૧૯૬ પદ્યમાં સમ્મઈપયરણ રચ્યું છે. એ ત્રણ કાંડમાં વિભક્ત છે. આ પાઈએ કૃતિનું મહત્ત્વ જોતાં એમ ભાસે છે કે તેઓ શ્રીમદે જાતે આના ઉપર સંસ્કૃતમાં વિવરણ રચ્યું હશે. આ પૂર્વે પ્રો. લોયમેને સ્વોપજ્ઞ વિવરણ હોવાની સંભાવના કરી છે.
(૨) મલ્લવાદી રચિત ટીકા - “વાદિમુખ્ય” પૂ.આ.શ્રી મલ્લવાદીસૂરિજીએ સમ્મઈપયરણ ઉપર સંસ્કૃતમાં ટીકા રચી હતી એમ પૂ.આ.શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી કૃત અનેકાન્તજયપતાકાની સ્વોપજ્ઞ વ્યાખ્યા (ખંડ ૧, પૃ. ૫૮ ને ૧૧૬) જોતાં જણાય છે. પૂ.ઉપા. શ્રી યશોવિજયગણિએ અષ્ટસહસ્ત્રીની ટીકામાં પૂ. શ્રી મલ્લવાદીસૂરિજીનો સમ્મઈપયરણના ટીકાકાર તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે. વિશેષમાં પૂ.આ. શ્રી મલવાદીસૂરિજીએ આ ટીકામાં કોટિશઃ ભંગો દર્શાવ્યા છે એમ પણ એમણે કહ્યું છે. બૂટિ માં આ ટીકાનું પરિમાણ ૭૯૦ શ્લોકનું નોંધાયું છે. આ ટીકાની હાથપોથી હજી સુધી તો કોઈ સ્થળેથી મળી આવી નથી એટલે વિશેષ તપાસ થવી ઘટે. એમ લાગે છે કે પૂ.ઉપાશ્રી યશોવિજયગણિએ તો આ ટીકા જોઈ હતી. એ જો લુપ્ત હોય તો સમ્મઈપયરણના અભ્યાસ માટેનું એક ઉત્તમ સાધન આપણે ગુમાવ્યું છે એમ કહેવાય.
(૩) સુમતિકૃતટીકા - પૂ.આ.શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ શાન્તરક્ષિતનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ શાન્તરક્ષિત બૌદ્ધ ગ્રંથકાર છે. એમણે તત્ત્વસંગ્રહ રચ્યો છે. આમાં “સ્યાદ્વાદપરીક્ષા” (કારિકા ૧૨૬૨ ઈ.) અને “બહિરર્થપરીક્ષા” (કારિકા ૧૯૮૦ ઈ.)માં સુમતિનું ખંડન કર્યું છે. આ દિગંબર સુમતિએ સમ્મઈપયરણ ઉપર ટીકા રચી છે એ વાત શ્રી વાદિરાજસૂરિકૃત પાર્શ્વનાથ ચરિત્રના પ્રારંભ ઉપરથી અને શ્રવણ બેલ્ગોલાની મલ્લિષણ પ્રશસ્તિ ઉપરથી જાણી શકાય છે. આ સુમતિનું બીજું નામ સન્મતિ પણ છે. એમણે રચેલી ટીકાની કોઈ હાથપોથી મળતી હોય એમ જણાતું નથી.
(૪) તત્ત્વબોધવિધાયિની કિંવા વાદમહાર્ણવ - પૂ.આ.શ્રી પ્રદ્યુમ્નસૂરિજીના શિષ્ય તર્કપંચાનની પૂ.આ.શ્રી અભયદેવસૂરિજીએ ૨૫૦૦૦ શ્લોક જેવડી અને પોતાના સમય સુધીની વિવિધ દાર્શનિક ચર્ચાઓને રજૂ કરનારી તત્ત્વબોધવિધાયિની નામની અને વાદમહાર્ણવ તરીકે પ્રખ્યાતિ પામેલી વિવૃતિ રચી છે. સમ્મઈપયરણના પ્રથમ કાંડની ૪૦મી ગાથાની વિવૃત્તિ (પૃ. ૪૪૭)માં એમણે કહ્યું છે કે એ આદ્ય બે ભંગોના ત્રણ ત્રણ પ્રકાર, તૃતીય અને ચતુર્થના દસ દસ અને પાંચમા વગેરેના ૧૩૦ પ્રકારો છે તે પૂ.આ.શ્રી મલવાદીસૂરિજીએ દર્શાવ્યા છે. વળી એ પૂ.આ.શ્રી મલ્લવાદીસૂરિજીએ કહ્યું છે કે એ ૧૪૨૩ પ્રકારો દ્ધિ. આદિ સંયોગની કલ્પના કરતાં કરોડ થાય છે. સમ્મઈપયરણના ત્રીજા કાંડની કમી ગાથાની વિવૃત્તિમાં (પૃ. ૭૫૪માં) મૂર્તિને આભરણો વડે ભૂષિત કરવી કે નહિ એ બાબતની ચર્ચા કરે છે. આ મહાકાય વિવૃતિની પ્રશસ્તિમાં પૂ.આ.શ્રી અભયદેવસૂરિજીએ કહ્યું છે કે આ રીતે
ક પં. સુખલાલ સંપાદિત સંમતિતર્કપ્રકરણ ભાગ ૧ થી ૫
2010_02

Page #28

સંપાદકીય
(સમ્મઈપયરણનાં) કેટલાંક સૂત્રોની વ્યાખ્યા વડે જે પુષ્કળ પુણ્ય મેં ઉપાર્જન કર્યું છે તેના વડે ભવ્ય જીવોનો સંસારનો ભય દૂર થઈ તેઓ જ્ઞાનગર્ભિત, નિર્મળ અને આનંદપૂર્ણ એવા અભયદેવ (?) અર્થાત્ મોક્ષને પામો. આમ જો કે અહીં કેટલાંક સૂત્રો” એમ કહ્યું છે. છતાં એમણે વ્યાખ્યા કરતી વેળા એકે પદ્યને કે એના મુખ્ય અંશને છોડી દીધેલ નથી. સમ્મઈપયરણનો સાંગોપાંગ અભ્યાસ કરનારે વાદમહાર્ણવનું પરિશીલન કરવું જોઈએ. પરંતુ આ મહાસાગરમાં પ્રવેશ કરવો એ કંઈ સાધારણ વાત નથી. આને લક્ષમાં રાખીને જૈનરત્ન, વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ, પૂજ્ય જૈનાચાર્ય શ્રી વિજયલબ્ધિસૂરિજીએ સમ્મતિતત્ત્વસોપાનની યોજના કરી છે.
(૫) ન્યાયાચાર્યકૃત ટીકા - ન્યાયાચાર્ય પૂ.મહો શ્રી યશોવિજયગણિએ સમઈપયરણનું આકંઠ પાન કર્યું છે. એમણે પોતાની વિવિધ કૃતિઓને આ અમૂલ્ય કૃતિમાંથી અવતરણો આપી એનું મૂલ્ય વધાર્યું છે. વિશેષમાં એ અવતરણો ઉપર પોતે વિવરણ પણ રચ્યું છે. કેટલીક વાર તો એ સ્વતંત્ર છે કેમ કે એ વાદમહાર્ણવને અનુસરતું નથી. કઈ કઈ કૃતિમાં સમઈપયરણની ગાથાઓ આવે છે એ બાબત ઉપર્યુક્ત સંસ્કરણમાં પાંચમા ભાગમાં ત્રીજા પરિશિષ્ટરૂપે રજૂ થઈ છે એટલે હવે તે તે સ્થળો તેમ જ ત્યાર પછી પ્રકાશિત કેટલીક કૃતિઓ જોઈ ફક્ત સંકલના જ કરવાની બાકી રહે છે. એ થતાં આપણને આ મહત્ત્વપૂર્ણ કૃતિ ઉપર પૂ.ઉપાશ્રી યશોવિજયગણિ જેવા પ્રતિભાશાળીને હાથે રચાયેલી લઘુ ટીકા મેળવવાનો લાભ થશે.
(૩) અજ્ઞાતકર્તૃક ટીકા - સમ્મઈપયરણ ઉપર કોઈકની ટીકા હોવાનો ઉલ્લેખ જિ. ૨ કો. (વિ. ૧, પૃ. ૪૨૩)માં છે.” સંમતિતર્ક પ્રકરણ : વિષય :
મહાવાદિ-શ્રુતકેવલિ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરીશ્વરજી મહારાજા રચિત અનેક ગ્રંથોમાં શ્રેષ્ઠ ગ્રંથ તરીકે સંમતિતર્ક ગ્રંથને જ સ્થાન આપવું ઘટે. આ ગ્રંથમાં વિષયોની વ્યાપકતા, જૈન શાસનના મૂળભૂત પદાર્થોની સ્પષ્ટતા, અર્થની ગંભીરતા, અનેકાંતવાદની સુદઢ સ્થાપના, અનુભવના પરિપાકરૂપ વચનો વગેરે આ ગ્રંથમાં સવિશેષ જોવા મળે છે.
પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ પ્રસ્તુત ગ્રંથ ત્રણ કાંડમાં વિભક્ત છે. ત્રણે કાંડના સામાન્ય વિષયોને અનુસરીને તેની ઓળખ આપવી હોય તો પ્રથમ કાંડને નયકાંડ, દ્વિતીય કાંડને ઉપયોગકાંડ અથવા જ્ઞાનકાંડ તથા તૃતીય કાંડને શેયકાંડ તરીકે ઓળખાવી શકાય.
ગ્રંથકારશ્રીએ પ્રથમ નયકાંડના પ્રારંભમાં જ જિનશાસનના અસાધારણ ગુણોની સ્તવના દ્વારા મંગલાચરણ કર્યા બાદ પ્રતિજ્ઞા કરી છે કે, “આગમના પદાર્થોને સમજવામાં મંદ બુદ્ધિવાળા જીવો શાસ્ત્રના પરમાર્થના વિસ્તારને પ્રકાશિત કરનારા મહાપુરુષોની સેવા કરવા પ્રેરાઈને આગમના હાર્દને પામી શકે તે રીતે અર્થને કહીશ.” દ્રવ્યાનુયોગના મહાન ગ્રંથરત્નના પ્રારંભમાં જ આ સ્વરૂપની પ્રતિજ્ઞા
2010 02

Page #29

A
સંપાદકીય
દ્વારા “ગચ્છમાં જ રહેવું, ગુરુનિશ્રાએ વસવું, ગુરુ ભગવંતની સેવા-ભક્તિ-વિનય-વૈયાવચ્ચ કરવી, તેના દ્વારા જ્ઞાનને પાત્ર બની જ્ઞાન મેળવવું વગેરે બાબતોનો અભુત દિશાનિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે.
તે પછી દ્રવ્યાસ્તિકન અને પર્યાયાસ્તિકનયનું સ્વરૂપ વર્ણવી, તેના જ ભેદ સ્વરૂપ અન્ય સર્વે નયો છે તે વાતની સ્પષ્ટતા કરી છે. નૈગમનયનો, સંગ્રહનય અને વ્યવહારનયમાં સમાવેશ કરી સંગ્રહ વગેરે છ નયોને જ સ્વીકારનાર ગ્રંથકારશ્રી છએ નયોને દ્રવ્યાતિકનય અને પર્યાયાસ્તિકનયમાં વિભાજિત કર્યા છે. ત્યાર બાદ પરસ્પર નિરપેક્ષ એવા દ્રવ્યાસ્તિકનય અને પર્યાયાસ્તિકનય મિથ્થારૂપ છે, તેની સ્પષ્ટતા કરીને બંને નયોનો સાધારણ વિષય, વિવેક્ષાથી જ નયનો ભેદ, એક નયને માન્ય વિષય બીજા નય માટે અમાન્ય, પરસ્પર નિરપેક્ષ બંને નયોને માન્ય વસ્તુનું ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપ, પરસ્પર નિરપેક્ષ દ્રવ્ય અને પર્યાયનો અભાવ જણાવી દ્રવ્યનું લક્ષણ, બંને નયો સુનય સ્વરૂપ કે દુર્નય સ્વરૂપ થવાનું કારણ વગેરે બાબતો તર્કપ્રધાન શૈલીથી સ્પષ્ટ કરી છે. આટલું વર્ણન કર્યા બાદ મુખ્ય નયોના વિષયને જ અન્ય નયો સ્પષ્ટ કરતા હોવાથી જે રીતે નિરપેક્ષ મુખ્ય નયો દૂષિત બને છે તે જ રીતે અન્યનયો પણ દૂષિત બને છે. આ રીતે મુખ્ય નયો હોય કે તેના આધાર પર રહેલા અન્ય નયો હોય, પણ જો તે નિરપેક્ષ હોય - અન્ય નયની માન્યતાનું ખંડન કરી પ્રવર્તતા હોય તો તે નયોમાં સંસારસ્થિતિ, સુખ-દુ:ખનો સંબંધ, કર્મબંધ, કર્મસ્થિતિ કે કર્મથી મોક્ષ વગેરે કાંઈપણ ઘટી શકતું નથી; તે વાત સચોટ રીતે જણાવવામાં આવી છે. આટલી સ્પષ્ટતા બાદ સર્વનયો મિથ્યારૂપ કે સમ્યકરૂપ ક્યારે બને ? - તે વાત રત્નાવલીના દૃષ્ટાંતથી જણાવવામાં આવી છે. સાથોસાથ દૃષ્ટાંતનું શું મહત્ત્વ છે ? તેનાથી લાભ શું ? તે જણાવી કાર્ય-કારણ અંગે નિરપેક્ષપણે પ્રવર્તતા સત્કાર્યવાદ્, અસત્કાર્યવાદ અને કાર્ય-કારણની અભિન્નતા માનનાર અદ્વૈતવાદની મિથ્યા માન્યતાઓનું ખંડન કરી સ્યાદ્વાદ-સાપેક્ષતા દ્વારા જ તેનો સમન્વય થઈ શકે છે તે વાત સ્પષ્ટ કરી છે. ત્યાર બાદ દ્રવ્યાસ્તિકનય અને પર્યાયાસ્તિકનયના વિષયરૂપ ક્રમિક અભેદ અને ભેદનું વર્ણન કરી દ્રવ્યને એક કે અનેક કઈ અપેક્ષાએ કહેવાય તે માટે દ્રવ્યના વ્યંજન-પર્યાયો અને અર્થ-પર્યાયોનું દૃષ્ટાંત દ્વારા સ્પષ્ટીકરણ કરી દ્રવ્યને એકાંતે એક કે અનેક માનવામાં આવતા દોષો જણાવ્યા છે.
આટલું વર્ણન કર્યા બાદ સ્યાદ્વાદની પીઠિકા સ્વરૂપ સપ્તભંગીનું પ્રતિપાદન કરી, વ્યંજન-પર્યાય અને અર્થ-પર્યાયમાં કેટકેટલા ભંગ સંભવે છે, તેનું નિરૂપણ કર્યું છે. તે પછી માત્ર પર્યાયનયની કે માત્ર દ્રવ્યાસ્તિકનયની દેશનામાં અપૂર્ણતા જણાવી કેટલાંક દૃષ્ટાંતોનો સહારો લઈ દેશનાનું ઔત્સર્ગિક અને આપવાદિક સ્વરૂપ વર્ણવી ધર્મોપદેશકોને ઉત્તમ માર્ગદર્શન પૂરું પાડીને પ્રથમ કાંડની પૂર્ણાહુતિ કરી છે. આ રીતે પ્રથમ કાંડમાં દ્રવ્યાસ્તિકનય અને પર્યાયાસ્તિકનયની મુખ્ય ધરી ઉપર આરોહણ કરી વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે અને મુખ્ય નયો હોય કે તેના ભેદ સ્વરૂપ અન્ય નયો હોય, પણ જ્યાં સુધી તે નયોનું અનેકાંતવાદથી-સ્યાદ્વાદથી-સાપેક્ષવાદથી નિરૂપણ કરવામાં આવતું નથી ત્યાં સુધી તે નયો સમ્યપણાને - સુનયપણાને પામી શકતા નથી, તે વાત અત્યંત-સચોટ અને સ્પષ્ટપણે જણાવી છે.
2010_02

Page #30

સંપાદકીય
25
ઉપયોગ કાંડ કે જ્ઞાનકાંડ સ્વરૂપ દ્વિતીયકાંડનો પ્રારંભ કરતાં પ્રથમ ગાથામાં દ્રવ્યાસ્તિકનયના વિષયરૂપ દર્શનનું (સામાન્યબોધનું) તથા પર્યાયાસ્તિકનયના વિષયરૂપ જ્ઞાનનું (વિશેષબોધનું) સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કર્યું છે. આ દર્શન અને જ્ઞાન બંને પરસ્પર સાપેક્ષ છે, તેમ જણાવી ઉપયોગવાદની ચર્ચાનો પ્રારંભ કર્યો છે. મતભેદ વગરના છદ્મસ્થના ઉપયોગનું નિરૂપણ કરી, મતભેદવાળા કેવલીના ઉપયોગમાં પ્રચલિત ત્રણ વાદો જણાવ્યા છે. ૧-પૂ.આ.શ્રી જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણનો ક્રમવાદ, ૨-પૂ.આ.શ્રી મલ્લવાદિસૂરિજી મહારાજાનો સહવાદ અને ૩-સ્વમાન્ય અભેદવાદ.
તે પૈકી સૌ પ્રથમ ગાથા ૪ થી ૮ માં સહવાદિપક્ષ દ્વારા ક્રમવાદિપક્ષનું અનુમાન, આગમ અને તર્ક દ્વારા ખંડન કરવામાં આવ્યું છે ત્યાર બાદ ગાથા ૯ થી ૧૪માં ભિન્ન ભિન્ન તર્કો દ્વારા સહવાદનું ખંડન કરી અભેદોપયોગવાદનું સ્થાપન કરવામાં આવ્યું છે. ફરી ક્રમવાદિના પ્રશ્નને ઉપસ્થિત કરીને તેનો ઉત્તર આપી તર્કસિદ્ધ જે અર્થ છે તે મુજબ જ સૂત્રની વ્યાખ્યા કરવાથી આગમ વિરોધ પણ નહિ આવે તેમ સ્પષ્ટ રીતે જણાવ્યું છે. આ રીતે અભેદ ઉપયોગ સિદ્ધ થવા છતાં કેવલજ્ઞાનથી કેવલદર્શનના ભિન્ન ઉલ્લેખનું કારણ શું? તેનું સમાધાન આપીને અમેદવારને સિદ્ધ કર્યો છે. ત્યાર બાદ એકદેશી મત મુજબ દર્શન અને જ્ઞાનના સ્વરૂપમાં આવતા દોષો જણાવી ચક્ષુદર્શન અને અચક્ષુદર્શન શબ્દનો અર્થ જણાવ્યો છે. આ રીતે કરેલ “દર્શન’ શબ્દની વ્યાખ્યા મુજબ મન:પર્યાયજ્ઞાનમાં દર્શન માનવાની આપત્તિનું નિરાકરણ, શ્રુતજ્ઞાનમાં ‘દર્શન' શબ્દનો અસંભવ, અવધિજ્ઞાન તથા કેવલજ્ઞાનમાં ‘દર્શન’ શબ્દની ઘટમાનતા કરી નિષ્કર્ષ જણાવ્યો છે કે, “એક જ કેવલોપયોગ બંને સ્વરૂપે છે” આ જ સ્વસિદ્ધાંત છે અને અન્ય “ક્રમિક ઉત્પત્તિ” કે “સહવાદ' એ પરસિદ્ધાંત છે.
આ રીતે કેવલીના ઉપયોગ અંગેના વાદની સ્પષ્ટતા કરી “શ્રદ્ધા” અર્થમાં વપરાતા સમ્યગ્દર્શન શબ્દને પણ સ્પષ્ટ કરી તેને સમ્યજ્ઞાન સ્વરૂપે જ સ્વીકાર્યો છે. ત્યારબાદ “કેવલજ્ઞાન સાદિ-અનંત છે” આ સૂત્રનું સ્પષ્ટીકરણ કરી જીવ અને જ્ઞાનરૂપ જીવના પર્યાયો પરસ્પર ભિન્ન છે એવા એકાંતપક્ષનું દૃષ્ટાંતપૂર્વક ખંડન કરી “દ્રવ્ય એ પર્યાયોથી એકાંતે ભિન્ન નથી” આ વાતનું સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે અને છેલ્લે આત્મદ્રવ્યનું સ્વાભાવિક અને વૈભાવિક પર્યાયો વડે એકપણા - અનેકપણાનું વર્ણન કરી અનેકાંતવાદની સ્થાપના કરીને આ કાંડનું પણ સમાપન કરવામાં આવ્યું છે.
શેયરૂપ ત્રીજા કાંડની શરૂઆતમાં જ સામાન્ય અને વિશેષ પરસ્પર સાપેક્ષ જ છે અને તે બંનેને નિરપેક્ષપણે રજૂ કરવાથી શું પ્રાપ્ત થાય તેની સ્પષ્ટતા કરી છે. ત્યારબાદ આપ્તવચનનું સ્વરૂપ રજૂ કરાયું છે. તે પછી કોઈપણ પર્યાયને એકાંતે માનવામાં આપત્તિ આવે છે માટે અનેકાંતથી જ કોઈપણ પર્યાયને સ્વીકાર કરવો જોઈએ તે જણાવી દ્રવ્ય અને ગુણ વચ્ચે એકાંતે ભેદ માનનાર પૂર્વપક્ષનું એકાંતે અભેદ માનનાર પક્ષ દ્વારા ખંડન કરાવી તેનું પણ ખંડન તર્કબદ્ધ રીતે કરવામાં આવ્યું છે. ત્યાર બાદ એકાંતે ભેદ તથા એકાંતે અભેદ માનવા સંબંધી પ્રસ્તુત ચર્ચાનો ઉપસંહાર કરતાં જણાવ્યું છે કે, જૈન
2010_02

Page #31

26
શાસનમાં એકાંતે ભેદ કે એકાંતે અભેદ માન્ય જ નથી. માત્ર શિષ્યની બુદ્ધિના વિકાસ માટે જ આ વાત રજૂઆત કરવામાં આવી છે. ત્યાર બાદ પરમાત્માના વચનમાં અનેકાંત સિદ્ધાંતની વ્યાપકતા જણાવતાં કહ્યું છે કે, “ખરેખર, અનેકાંત સિદ્ધાંત પણ અનેકાંતથી જ સમજાય છે.” ત્યારબાદ ગતિયુક્ત દ્રવ્ય, ગુણનિષ્પન્ન નામો તથા કુંભ-જીવનાં દ્રષ્ટાંતો વડે અનેકાંત સિદ્ધાંતનું અત્યંત સરળ ભાષામાં સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. તે પછી દ્રવ્યના ઉત્પાદ તથા નાશનું પેટા ભેદો દ્વારા સ્વરૂપ વર્ણન, ઉત્પાદ-નાશ અને સ્થિતિનો કાળભેદથી ભેદાભેદ, એક જ સમયમાં ઉત્પાદ વગેરે ત્રણનું દૃષ્ટાંત વડે સ્પષ્ટીકરણ, વિભાગથી ઉત્પન્ન થનારા ઉત્પાદને નહિ માનનાર વૈશેષિકમતનું ખંડન, વિભાગથી થનારા ઉત્પાદનું સ્વરૂપ, ઉત્પાદ-વિનાશ અને સ્થિતિની સમાનતા વગેરે પદાર્થો ૨જૂ કર્યા છે. ત્યારબાદ હેતુવાદ અને અહેતુવાદ (શ્રદ્ધાવાદ) રૂપ આગમવાદનું નિરૂપણ કર્યું છે. સિદ્ધાંતની પ્રરૂપણામાં કુશળતા ક્યારે પ્રગટે ?, પરિશુદ્ધ અને અપરિશુદ્ધ નયવાદનું સ્વરૂપ અને અન્ય દર્શનોનું પ્રમાણ વર્ણવી સાંખ્યદર્શન-બૌદ્ધદર્શન અને વૈશેષિક દર્શનની ઉત્પત્તિ યા નયને આભારી છે તેની સ્પષ્ટતા કરી તે કેમ ખોટા છે, તેના કા૨ણ સ્વરૂપ નિરપેક્ષતાનું વર્ણન કર્યું છે. તે પછી કાળ વગેરે કારણો, નાસ્તિ વગેરે છ મતો અને અસ્તિ વગેરે છ મતો એકાંતદૃષ્ટિને કારણે કઈ રીતે મિથ્યા બને છે તેની સ્પષ્ટતા કરી તેમાં સમ્યકૂપણું ક્યારે આવે તે માટે અનેકાંતની-સાપેક્ષતાની જ મહત્તા બતાવવામાં આવી છે. આગળ વધીને અનેકાંતવાદનું મહત્વ જણાવતાં કહ્યું કે, “જો વાદી વાદમાં અનેકાંતવાદનો સહારો ન લે તો તે ક્યારેય જીતી શકતો નથી અને જો તે અનેકાંતવાદને સહારો લે તો તેને જીતવો અશક્ય છે.” આ રીતે વાદમાં પણ અનેકાંતવાદની જ મહત્તા દર્શાવી પ્રરૂપણામાં પણ તેની મહત્તા સૂચવી છે.
સંપાદકીય
પ્રરૂપણામાં વિવેકની, અનેકાંતસિદ્ધાંતના જ્ઞાનની અને સૂત્ર સાથે અર્થજ્ઞાનની મહત્તા જણાવી શાસ્ત્રપર્યાલોચન ઉપર અત્યંત ભાર મૂકયો છે. આગળ વધીને ચારિત્રના સારને પામવા માટે પણ સ્વપર સિદ્ધાંતના પર્યાલોચનની કેટલી મહત્તા છે, તે વર્ણવી અંતે માત્ર જ્ઞાનથી કે માત્ર ક્રિયાથી મોક્ષ મળવો શક્ય નથી. પણ “જ્ઞાનયિામ્યાં મોક્ષઃ” જણાવી છેલ્લી ગાથામાં ચાર ચાર વિશેષણો વડે શ્રી જિનવચનની કલ્યાણ કામના કરવામાં આવી છે.
આ રીતે અનેકાંતવાદની મહત્તા, ઉત્પાદ વિભાગનું સ્વરૂપ, ધર્મવાદનું સ્વરૂપ, અન્ય દર્શનોની ઉત્પત્તિમાં કારણભૂત નયો, એકાંતદૃષ્ટિનું મિથ્યાપણું, વાદમાં તથા પ્રરૂપણામાં અનેકાંતની આવશ્યકતા સવિશેષ વર્ણવી ત્રીજા કાંડની સમાપ્તિ કરવામાં આવી છે.
આમ ત્રણે કાંડમાં મુખ્ય અનેકાંત સિદ્ધાંતની વ્યાપકતા જ સવિશેષ જોવા મળે છે. ટીકાકાર મહર્ષિ-તર્કપંચાનન પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી અભયદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજા
ટીકાકારશ્રી ચંદ્રકુલીય ચંદ્રગચ્છના પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીપ્રદ્યુમ્નસૂરિજી મહારાજાના શિષ્ય હતા. શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની પાઈય ટીકાના કર્તા વાદિવેતાલ પૂ.આ.શ્રીશાંતિસૂરિજી મહારાજા તર્કપંચાનનશ્રીજીને
. 2010_02

Page #32

સંપાદકીય
પોતાના પ્રમાણ શાસ્ત્રના ગુરુરૂપે બહુમાનપૂર્વક જણાવે છે. તર્કપંચાનનશ્રીજીનું જીવનચરિત્ર અન્ય કોઈ ગ્રંથોમાં જોવા મળેલ નથી. માત્ર નીચે જણાવેલ ગ્રંથોની પ્રશસ્તિમાં તેઓશ્રીજીનું શ્રીસંમતિસૂત્રની ૨૫૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ વાદમહાર્ણવ ટીકાના કર્તા સ્વરૂપે બહુમાનપૂર્વક નામોચ્ચારણ કરાયું છે.
શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિકૃત પ્રવચનસારોદ્ધારવૃત્તિ શ્રી માણિકયચંદ્રસૂરિકૃત પાર્શ્વનાથચરિત્ર શ્રી પ્રભાચંદ્રસૂરિકૃત પ્રભાવક ચરિત્ર વાદિવેતાલ શ્રી શાંતિસૂરિકૃત ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર પાઈયટીકા ટીકાકારશ્રીજીના અન્ય કોઈ ગ્રંથો હોવાનું વિશેષ જાણવા મળ્યું નથી. પ્રશસ્તિઓ વગેરે દ્વારા ઈતિહાસને જોતાં તેમના વિદ્યાશિષ્યો અને દીક્ષિત શિષ્યોનો પરિવાર ઘણો મોટો અને વિશાળ ફલકમાં વહેંચાયેલો હશે, તેવું અનુમાન કરી શકાય છે. પ્રસ્તુત પ્રકાશનની આવશ્યકતા :
જૈનદર્શનના મૂળભૂત અનેકાંતસિદ્ધાંતનું સચોટ રીતે સ્પષ્ટ નિરૂપણ કરતા અને જૈન દાર્શનિક ગ્રંથોમાં સર્વોચ્ચ કક્ષાના આ ગ્રંથનું અધ્યયન અને અધ્યાપન સકલ શ્રી જૈનસંઘમાં અતિ અલ્પ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. આ મહાન ગ્રંથરત્નના અધ્યયન અને અધ્યાપન ક્ષેત્રથી શ્રી જૈન સંઘ અળગો રહે તે આપણી ખોટ ગણાય. આ ખોટનું મુખ્ય કારણ જોવા જઈએ તો દરેકના હૈયામાં શ્રી સંમતિતર્ક ગ્રંથની બહુ અઘરા દાર્શનિક ગ્રંથ તરીકેની જ છાપ જોવા મળે છે. જેણે દર્શન શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કરવો હોય તેણે આ ગ્રંથ વાંચવો. આવી જ વિચારણા સવિશેષ જોવા મળે છે. પણ આ ગ્રંથ મુખ્યતાએ અનેકાંત સિદ્ધાંતનું પ્રરૂપણ કરે છે તે વાત ખ્યાલ બહાર રહી જાય છે.
વળી, આ ગ્રંથ ઉપરની પ્રાચીન તકવંચાનનશ્રીજીની ‘તત્ત્વબોધવિધાયિની' અર્થાત્ “વાદમહાર્ણવ ટીકા ઉપલબ્ધ છે. પણ તેનું કદ, ભાષા, દાર્શનિક ચર્ચા વગેરેની કઠિનતાને કારણે મોટા ભાગના અભ્યાસુ આ ટીકા સામે આંખ ઉંચી કરી જોવાનું પણ વિચારી શકતા નથી. તે પછી પૂ.આ. શ્રી દર્શનસૂરિજી મ.સા. દ્વારા “સંમતિતર્કમહાર્ણવાવતારિકા' નામની ટીકા રચવામાં આવી હતી. જે ટીકામાં દાર્શનિક ચર્ચાઓને સારું એવું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે અને તે પછી વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ, કલિકુલકીરિટ પૂ.આ. શ્રી લબ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ સંમતિતત્ત્વસોપાન ગ્રંથનું સંપાદન કર્યું હતું. જેમાં તેમણે તર્કપચાનનશ્રીજીની મુખ્ય ટીકાને જ નાના-નાના પ્રશ્નોત્તર પદ્ધતિમાં ઢાળી પૂર્વપક્ષ તથા ઉત્તરપક્ષ સમજવો સરળ પડે તેવી મહેનત કરી છે. પણ બંને ટીકામાં અનેકાંતસિદ્ધાંતની સ્પષ્ટતાની સાથોસાથ દાર્શનિક ચર્ચાઓને પણ પૂરતું સ્થાન આપેલું હોવાથી વર્તમાનકાળમાં દાર્શનિક બોધની રુચિ વિનાના જીવો તેનાથી દૂર જ રહેવાનું પસંદ કરે છે. આ બે ટીકા ઉપરાંત, પં. સુખલાલે ગુજરાતી ભાષામાં ગાથાર્થ અને
2010_02

Page #33

28
સામાન્ય ભાવાર્થ સાથેના પુસ્તકનું સંપાદન કરેલ છે, પણ તે અર્થબોધ માટે એટલું પર્યાપ્ત ન જણાયું. તેથી વર્ષો પૂર્વે સંમતિતર્ક ગ્રંથનું વિશિષ્ટ સંપાદન કરવાની મેં ભાવેલી ભાવના પ્રબળ બની હતી. વર્ષો પૂર્વે આ અંગેનું જે કાંઈ સાહિત્ય અને સંશોધનાદિની સામગ્રી એકત્રિત કરી હતી પણ અન્ય કાર્યવ્યસ્તતા વશ કાર્ય થઈ શક્યું ન હતું. છેલ્લે વર્ષ પહેલાં પં. ધીરૂભાઈએ પણ સંમતિતર્ક ગ્રંથ વાંચવા અભ્યાસુઓ પ્રેરાય તે માટે શક્ય સરળ ભાષામાં – પોતાની શૈલીથી ગુજરાતી ભાષામાં વિવેચન તૈયા૨ કર્યું હતું, જે તેમણે મને જોવા માટે મોકલાવ્યું હતું અને તે વખતે ગાથાર્થ - પદાર્થમાં જરૂરી ફેરફારો તેમને સૂચવ્યા હતા. પ્રાયઃ
મુજબ સુધા૨ો ક૨વાનો તેમણે પ્રયત્ન પણ કર્યો હતો. તેમના દ્વારા કરાયેલું એ વિવેચન તપાસતી વખતે વર્ષો પૂર્વે સેવેલી ભાવના પ્રબળ બનતાં કાર્ય શરૂ કર્યું. જેમાં માત્ર મૂળભૂત ગાથાઓને સ૨ળ-સંસ્કૃત ભાષામાં સમજાવે તેવી અક્ષરગમનિકા ટીકા બનાવીને મૂકવાનું પણ નક્કી કર્યું. જે સાધકોએ માત્ર મંડનાત્મક અનેકાંત સિદ્ધાંત સમજવો હોય, ન્યાયશૈલીથી જે અજાણ હોય, વિશિષ્ટ દાર્શનિક બોધની જેમની રુચિ ન હોય, સંક્ષેપમાં ગાથાર્થ-પદાર્થ જેણે જાણવા હોય – તેમના માટે આ નવતર પાર્શ્વપ્રભા ટીકાગ્રંથ ઉપકારક બનશે તેવી આશા રાખું છું.
ગ્રંથ સંપાદન પદ્ધતિ :
સંપાદકીય
પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં અમે ગ્રંથને બે ભાગમાં ૨જૂ કર્યો છે. પ્રથમ ભાગમાં તર્કપંચાનનશ્રીજીની ટીકાના મર્યાદિત ભાગનો સમાવેશ કર્યો છે. ૨૫૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ તર્ક પંચાનનશ્રીજીની ટીકામાં ગાથાના પ્રત્યેક પદોનો અર્થબોધ કરાવી, તદ્ વિષયક વાદ ઉત્થિત ક૨વામાં આવ્યો છે અને તે વાદની સમાપ્તિ બાદ અન્ય પદોનો અર્થબોધ કરાવ્યો છે. જેથી માત્ર ગાથાના પદોનો અર્થબોધ ક૨વાની ભાવનાવાળાને દુરાન્વય થાય છે માટે તર્કપંચાનનશ્રીજીની ટીકામાંથી જ માત્ર મૂળગાથાના પદોના ભાવને સ્પષ્ટ કરતી પંક્તિઓનો સંગ્રહ ક૨ી મૂળસ્પર્શી ટીકા જેવું સ્વરૂપ આ ભાગમાં તૈયાર કર્યું છે. આ સંકલનમાં એક પણ પદ-વાક્ય વગેરે પોતીકું ઉમે૨વામાં આવ્યું નથી. તર્કપંચાનનશ્રીજીના શબ્દોનો જ સંપૂર્ણતયા ઉપયોગ કરાયો છે. આની સાથે જ અન્ય જે પણ ગ્રંથોમાં સંમતિતર્કગ્રંથની ગાથાઓનું ઉદ્ધરણ મળ્યું છે, તે સર્વે સ્થાનોનો અહીં સંગ્રહ કરાયો છે. તે તે ગ્રંથોમાં મુખ્યતયા સઘળે સ્થાને તે તે ગાથાના અર્થ અને પદાર્થને પણ સ્પષ્ટ કરેલ છે. તો ક્યાંક માત્ર દિશાનિર્દેશ તરીકે સાક્ષીપાઠ તરીકે પણ ઉપયોગ થયો છે. તે તે ગ્રંથકારશ્રીઓ જ્યાં જ્યાં સંમતિનો આધાર લઈ તે ગાથાના પદાર્થોને ખોલ્યા છે તે સર્વનો અહીં સંગ્રહ કર્યો છે. તેવા સંગ્રહમાં આગમની ટીકાઓ, સમર્થશાસ્ત્રકારશિરોમણિ પૂ. આચાર્ય શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના ગ્રંથો તથા ટીકાઓ, કલિકાલસર્વજ્ઞ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીહેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાની ટીકાઓ, વાદિવેતાલ પૂજ્ય આચાર્યશ્રી શાંતિસૂરીશ્વરજી મહારાજાની ટીકાઓ, ન્યાયાચાર્ય-ન્યાયવિશારદ પૂજ્ય મહામહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજાના ગ્રંથો તથા ટીકાઓ, દિગંબર સંપ્રદાયના ગ્રંથો વગેરેમાંથી ઉદ્ધરણ કરી અમે તેનો સમાવેશ કરાયો છે. સવિશેષ જોવા જઈએ તો મહામહોપાધ્યાયશ્રીજીના ગ્રંથોમાં વિશેષ આ ગ્રંથ-ગાથાનો ઉપયોગ
. 2010_02

Page #34

સંપાદકીય
થયેલો જોવા મળે છે. તેમાં જ્ઞાનબિંદુ જેવા કેટલાક ગ્રંથો તો આ ગ્રંથના આધારે જ રચેલા જોવા મળે છે. તો વળી, અનેકાંત વ્યવસ્થાપકરણ, શાસ્ત્રવાર્તા-સમુચ્ચય ઉપરની સ્યાદ્વાદ કલ્પલતા ટીકા વગેરેમાં પણ આ ગ્રંથનો સવિશેષ આધાર લીધો હોય તેવું જોવા મળે છે. શક્ય તે સર્વેનો અત્રે સમાવેશ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. આ સંગ્રહ માટે અમે પં. સુખલાલ સંપાદિત સંમતિતર્ક ગ્રંથના પાંચમા ભાગમાં આપેલ પરિશિષ્ટનો તથા પૂ.આ.શ્રી દર્શનસૂરિજી મ. સંપાદિત સંમતિતક મહાર્ણવાવતારિકા ગ્રંથમાં આપેલી નોંધનો પણ ઉપયોગ કર્યો છે. તે ઉપરાંત અન્ય ઘણા સ્થાનોમાંથી આ ગ્રંથગાથાની ટીકા તથા ઉદ્ધરણો અમે મેળવ્યાં છે તે સર્વેની નોંધ કરી તેનો અમે પરિશિષ્ટ-૧ સ્વરૂપે પ્રથમ ભાગમાં ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ સિવાય પણ જો કોઈને કોઈ ગ્રંથમાં આ ગ્રંથનું કોઈપણ ઉદ્ધરણ મળે તો અમને ચોક્કસપણે જણાવવા વિનંતી, જેથી પુનઃ પ્રકાશન વખતે તેનો ઉપયોગ કરી શકાય.
આ ઉપરાંત પ્રથમ ભાગમાં જે જે ગાથાઓના શબ્દોમાં અન્ય ગ્રંથોમાં આપેલ ઉદ્ધરણ સાથે ફેરફાર જણાયો છે તે તે ફેરફારનો પાઠાંતર સ્વરૂપે ટિપ્પણમાં ઉલ્લેખ કરેલ છે. આ રીતે માત્ર પૂર્વોચાર્યોના શબ્દો દ્વારા જ સંમતિતર્ક ગ્રંથની ગાથાઓનો અર્થબોધ કરાવતો હોવાથી અમોએ પ્રથમ ભાગની પ્રાચીન વિભાગ તરીકે ઓળખાણ આપી છે.
બીજા ભાગમાં સંસ્કૃત પાર્થપ્રભા ટીકા તથા ગુજરાતી ભાષાંતરનો સમાવેશ કર્યો છે. તે પૈકી પ્રથમ પાર્થપ્રભા ટીકા રજૂ કરવામાં આવી છે. જેમાં પ્રાચીન જે જે ટીકાઓ પ્રાપ્ત થઈ છે, તેને આધારે તથા શક્ય પ્રયત્ન તેના કરતાં પણ વધુ સરળ શબ્દો દ્વારા સરળતાથી અર્થબોધ થાય તેનું ખાસ ધ્યાન રાખ્યું છે અને ત્યાર બાદ ઢું તાત્પર્યમ્ | વગેરે કહી ગાથાનો ભાવાર્થ સંસ્કૃત-સુગમ ભાષામાં રજૂ કર્યો છે. જેથી આગળ પાછળની ગાથાના અનુસંધાનપૂર્વક ગાથાનો શું ભાવ છે તે અલ્પ પ્રયત્ન સમજી શકાશે.
ત્યાર બાદ બીજા નંબરે ગુજરાતી ભાષાંતર વગેરે છે. જેમાં ગાથાની છાયા-અન્વયાર્થ-ગાથાર્થ અને તાત્પર્યાર્થ આપવામાં આવેલ છે. ભાષાંતરમાં જે ગાથાઓ અનુસંધાનવાળી જણાઈ તેમાં પરસ્પર ગાથાના જોડાણપૂર્વક અર્થસંકલના કરવી યોગ્ય જણાવાથી તે ગાથાઓનો ગાથાર્થ તથા તાત્પર્યાર્થ એક સાથે આપવામાં આવેલ છે. આ ભાગમાં સંસ્કૃત પાર્થપ્રભા ટીકા તથા ભાષાંતર બંને એકસાથે આપવામાં આવેલ છે. જેથી જિજ્ઞાસુઓની બંને પ્રકારની જિજ્ઞાસા એક સાથે સંતોષી શકાશે. આ સર્વ વિભાગોને ખ્યાલમાં રાખી બીજા ભાગની અમોએ અર્વાચીનવિભાગ સ્વરૂપે ઓળખાણ આપી છે.
આ ગ્રંથના મુફ સંશોધનાદિમાં વિદ્વાન મુનિરાજ શ્રી વૈરાગ્યરતિ વિ. મ., વિદ્વાન મુનિરાજ શ્રી સંયમકીર્તિ વિ.મ., વિદુષી સા. શ્રી પ્રશમિતાશ્રીજી મ., વિદુષી સા. શ્રી ચંદનબાળાશ્રીજી મ.વગેરેએ કરેલ સહાય આ પ્રસંગે ભૂલાય તેમ નથી અને તેઓએ જણાવેલ સૂચનોનો શક્ય સમાવેશ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે.
વિશેષ મારા શિષ્ય વર્તુળ અને એમાંય મુનિરાજ શ્રી મંગળયશવિજયજીએ સવિશેષપણે જે રીતે આ ગ્રંથના સંકલન-સંપાદન કાર્યમાં – પ્રફો જોવા વગેરેમાં જે જહેમત કરી છે તે અત્યંત અનુમોદનીય છે.
2010 02

Page #35

30
આજ રીતે પૂર્વાચાર્ય રચિત વિભિન્ન ગ્રંથોના સંશોધન-સંપાદન વગેરેમાં જીવનનો અમૂલ્ય સમય ફાળવી તે તે ગ્રંથોમાં જણાવેલ આચાર-વિચાર-પરિણતિ દ્વારા પોતાનો આત્મવિકાસ સાધે એ જ એક ભાવના ભાવું છું.
સંપાદકીય
મને પણ આ ગ્રંથના અધ્યયન, સંશોધન, સંપાદન અને નવતર૨ચનાની પુણ્યપળોમાં અપાર પ્રસન્નતાની જે અનુભૂતિઓ થઈ છે તેને શબ્દદેહ આપવો અસંભવ છે. આ પ્રસંગે સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતના પ્રકાશકોમાં શિરોમણિ તીર્થંકર ૫૨માત્માઓ, શ્રી ગણધર ભગવંતો, ચૌદ આદિ પૂર્વધર ભગવંતો, વિશિષ્ટ શ્રુતધર સૂરિ-વાચક મુનિવરો, સંમતિતર્ક મહાગ્રન્થના રચયિતા શ્રુતકેવલી પૂ.આ.શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરીશ્વરજી મહારાજા, વાદમહાર્ણવ ટીકાના રચિયતા તર્કપંચાનન પૂ.આ.શ્રી અભયદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજા, સુવિહિત શિરોમણિ પૂ.આ.શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા, સંમતિતર્ક ગ્રંથનું ‘અથ’થી ‘ઈતિ’ સુધિ આચમન કરનારા મારા પરોક્ષ ગુરુદેવ ન્યાયાચાર્ય-ન્યાય વિશારદ-પૂજ્ય મહામહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી ગણિવર આદિ મહાપુરુષોના ચરણોમાં કોટિકોટિ વંદના સહ સ્મરણપથમાં સંસ્થાપિત કરું છું. તો વળી, મને સમ્યગ્દર્શનનો એકડો ઘુંટાડી જગતના વાસ્તવિક સ્વરૂપનો યથાર્થબોધ કરાવનારા, સંઘ સન્માર્ગ દર્શક, અનેકાંતભાસ તિમિરતરણી, દીક્ષાયુગ પ્રવર્તક, પ્રવરગીતાર્થ, વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ, તપાગચ્છાધિરાજ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાનાં પાવન ચરણોમાં શ્રદ્ધા સુમન સમર્પિત કરું છે. મારા જીવનના પ્રત્યેક સત્કાર્યોમાં તેઓશ્રીની અનુગ્રહધારા નિરંતર વરસી રહી છે, એવો અનુભવ મેં સતત કર્યો છે અને કરી રહ્યો છું. તેઓ શ્રીમદ્ની પરમકૃપાથી આ મહત્કાર્ય અલ્પાવધિમાં પૂર્ણ થયું છું.
વિશસ્થાનકતપપ્રભાવક, વર્ધમાનતપોનિધિ, પ્રવર તપસ્વી, સતત તપ-જપ-સ્વાધ્યાયમગ્ન, આશ્રિતજન કલ્યાણકાંક્ષી, સૌને સુવિશુદ્ધ સંયમી બનાવી શિવસુખના સ્વામી બનાવું એવી ભવ્યભાવનામાં દિનરાત તલ્લીન એવા મા૨ા ૫૨મતા૨ક ગુરુદેવ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવશ્રીમદ્ વિજય ગુણયશસૂરીશ્વરજી મહારાજાનું પાવન સ્મરણ મારા આત્માના પ્રત્યેક પ્રદેશોને પુલકીત કહે છે. કારણ કે, મારા સમગ્ર જીવનના ઘડતરની જેમ આ સંપાદન-નવીન રચનાનું કાર્ય પણ તેઓશ્રીજીના પ્રત્યક્ષ સાંનિધ્યમાં જ સંપન્ન થયું છે.
આ મહાન ગ્રંથના ભાવોને જાણવા પ્રકાશવા એ અતિશય કઠીન હોવા છતાં ‘શુમે યથાશક્તિ યતનીયમ્' એ ન્યાયે સ્વ-૫૨ના કલ્યાણ માટે તથા ન્યાયશૈલીથી અજાણ, દાર્શનિક ચર્ચાની રુચિનો અભાવ હોય છતાં જૈન શાસનના મૌલિક અનેકાંત સિદ્ધાંત-નય-પ્રમાણ વગેરે પદાર્થો જાણાવાની તીવ્ર ઝંખનાવાળા સાધકો આ ગ્રંથના અભ્યાસ દ્વારા જીવનના પ્રત્યેક વ્યવહારોમાં અનેકાંત સિદ્ધાંતનો ઉપયોગ કરી જીવનને પરમાત્માની આજ્ઞામય બનાવે તેવા એકમાત્ર આશયથી આ ગ્રંથનું સંપાદન-રચના-કાર્ય કરવામાં આવ્યું છે.
2010_02

Page #36

સંપાદકીય
નિર્મળભાવે શક્તિ અનુસારે કરાયેલ આ શુભ યત્નમાં જ્યાં ક્યાંય પણ વીતરાગ પરમાત્માના વચનથી કે ગ્રંથકાર, વૃત્તિકાર મહર્ષિના આશયથી વિપરીત આલેખાયું હોય તો તે અંગે નિર્મળ ભાવને વરેલા અધિકૃત વિદ્વાનો ધ્યાન દોરી ઉપકૃત કરે તેવી વિનંતી કરું છું. તેમના દ્વારા જો કોઈ તેવી ક્ષતિ બતાવાશે તો સાભાર તેનો સ્વીકાર કરી આગળની આવૃત્તિમાં અને શક્ય હોય ત્યાં સુધી ચાલુ આવૃત્તિમાં પણ ત્વરિત તેનો સુધા૨ો ક૨વામાં આવશે.
સંઘ સ્થવિર પૂ.આ.શ્રી વિજય સિદ્ધિસૂરીશ્વરજી (બાપજી)
મહારાજાની ૫૦મી સ્વર્ગારોહણતિથિદિન,
શેઠ શ્રી મોતીશા લાલબાગ જૈન સંઘ, ભૂલેશ્વર, મુંબઈ. વિ.સં. ૨૦૬૫, ભાદરવા વદ ૧૪
2010_02
સંઘસન્માર્ગદર્શક, સમત્વયોગના સ્વામી, વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ, તપાગચ્છાધિરાજ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવેશ
31
શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યોત્તમ વિશસ્થાનક તપપ્રભાવક વર્ધમાનતપોનિધિ આજીવન
ગુરુચરણસેવી પૂજ્યપાદ
આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજય ગુણયશસૂરીશ્વરજી મહારાજાનો ચરણસેવક આચાર્ય વિજય કીર્તિયશસૂરિ.

Page #37

संमतितर्कप्रकरणम् - भाग-१, अनुक्रमणिका
|કાંડ-૧)
ગાથા
વિષય
૫ત્ર
|
V
9
P
)
S
૩૨ ,
38
૧ જૈન શાસનની સ્તવનારૂપ મંગલાચરણ ૨ ગ્રંથ રચનાનો ઉદ્દેશ ૩ મુખ્ય બે નયો-દ્રવ્યાસ્તિકનય અને પર્યાયાસ્તિકન,
બાકીના નયો તેના ભેદ સ્વરૂપ છે. જ દ્રવ્યાસ્તિકનયના ભેદો – સંગ્રહ અને વ્યવહાર ૫ પર્યાયાસ્તિકનયના ભેદો-ઋજુસૂત્ર વગેરે ચાર નવો ૬ નિક્ષેપાઓમાં નયોની વ્યાપકતા ૭ મુખ્ય નયો નિરપેક્ષ હોય તો મિથ્થારૂપ છે. ૮ બંને નયોનો સાધારણ વિષય અર્થાત્ જ્ઞાનની અનેકાંતતા ૯ વિવક્ષાથી જ નયોનો ભેદ ૧૦ અન્ય નયનો વિષય અન્ય નય માટે અવિષયભૂત ૧૧ પરસ્પર નિરપેક્ષ બંને નયોને માન્ય વસ્તુનું ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપ ૧૨ પરસ્પર નિરપેક્ષ દ્રવ્ય અને પર્યાયનો અભાવ જણાવવાપૂર્વક દ્રવ્યનું લક્ષણ ૧૩ ઉત્પાદ વગેરે ત્રણે લક્ષણ બને ક્યારે ? ૧૪ બંને નયો અનેકાંત સ્વરૂપ બનવામાં કારણ ૧૫ નિરપેક્ષ એવા સર્વનયો દુર્નય થવાનું કારણ ૧૬ મૂળનયોને દૂષિત કરવાથી અન્યનયો પણ દૂષિત થવાનું કારણ ૧૭ નિરપેક્ષ એવા કોઈપણ એક નયમાં સંસાર ન ઘટવાનું કારણ ૧૮ નિરપેક્ષ એવા કોઈપણ એક નયમાં સુખ દુઃખનો સંબંધ ન ઘટવાનું કારણ ૧૯ નિરપેક્ષ એવા કોઈપણ એક નયમાં કર્મબંધ-સ્થિતિ ન ઘટવાનું કારણ ૨૦ કર્મબંધના અભાવે સંસાર-મોક્ષ ન ઘટી શકે ૨૧ સર્વનય સમ્યક્ત્વના કારણે ક્યારે બને ? ૨૨ રત્નોના દૃષ્ટાંતથી નિરપેક્ષ નો સમ્યક બનતાં નથી તેનું કથન ૨૩ રત્નોના દૃષ્ટાંતથી નિરપેક્ષ નય સમ્યકુ બનતાં નથી તેનું કથન ૨૪ રત્નાવલીના દૃષ્ટાંતથી સાપેક્ષ નો સમ્યક્ બને છે તેનું કથન ૨૫ રત્નાવલીના દૃષ્ટાંતથી સાપેક્ષ નય સમ્યક બને છે તેનું કથન
૩૯
૪૦
૪૦
૪૧
૪૧
૪૨,
૪૩
૪૪
४७
४७ ૪૮
४८
2010_02

Page #38

અનુક્રમણિકા
ગાથા
પત્ર
પO
પ૧
પ૩
પ૭
પણ
=
0
) 0
ને )
9 જે
તે )
૬૭
વિષય (કાંડ-૧) ૨૬ દૃષ્ટાંતના ગુણો ૨૭ કાર્ય-કારણ અંગે પ્રચલિત અન્ય દર્શનની મિથ્યા માન્યતાઓનું ખંડન ૨૮ પોતાનાથી અન્ય નયનું ખંડન કરનારા નયો મિથ્યા સ્વરૂપ ૨૯ બંને મૂળ નયોની વિષયમર્યાદા ૩૦ પર્યાયાસ્તિક નયના વિષય સ્વરૂપ ભેદનું વિશેષ વર્ણન ૩૧ એક દ્રવ્ય અનેક થવાનું કારણ ૩૨ વ્યંજનપર્યાય અને અર્થપર્યાયનું દૃષ્ટાંત ૩૩ દ્રવ્યને એકાંતે એક અથવા અનેક માનવામાં આવતા દોષો ૩૪ વ્યંજનપર્યાય અને અર્થપર્યાયનો વિષય તથા ઉપસંહાર ૩૫ અનેકાંત વસ્તુમાં એકાંતત્વનું કથન વકતાની અજ્ઞાનતાને સૂચવનાર ૩૬ સપ્તભંગીના પ્રથમ ૩ ભંગ ૩૭ સપ્તભંગીનો ચોથો ભંગ
સપ્તભંગીનો પાંચમો ભંગ ૩૯ સપ્તભંગીનો છઠ્ઠો ભંગ ૪૦ સપ્તભંગીનો સાતમો ભંગ ૪૧ વ્યંજનપર્યાયમાં અને અર્થપર્યાયમાં સપ્તભંગીનું સ્વરૂપ ૪ર માત્ર પર્યાયનયની દેશનામાં પૂર્ણતાનો અભાવ ૪૩ માત્ર દ્રવ્યાસ્તિકનયની દેશનાનું સ્વરૂપ ૪૪ નિરપેક્ષ દ્રવ્યાસ્તિકનયમાં પૂર્ણતાનો અભાવ ૪૫ પુરુષરૂપ દૃષ્ટાંતમાં ભેદભેદ સંબંધનું કથન ૪૬ દૃષ્ટાંત-દાષ્ટ્રતિકભાવ ૪૭ પાણી અને દૂધના દૃષ્ટાંતથી જીવ અને કર્મના અવિભાગનું કથન ૪૮ જીવન અને કર્મને આશ્રિત જ્ઞાનાદિ તથા રૂપાદિનું પણ અવિભાગનું કથન ૪૯ જીવ અને પુદ્ગલના એકમેકપણાથી થતા શાસ્ત્રીય વ્યવહારો ૫૦ જૈન શાસનમાં બાહ્ય અને અત્યંતરના વિભાગની સ્પષ્ટતા ૫૧ દ્રવ્યાસ્તિકનય અને પર્યાયાસ્તિકનયની પ્રરૂપણા પર નિરપેક્ષ એવા દ્રવ્યાસ્તિકનય અને પર્યાયાસ્તિકનયની પ્રરૂપણાનું ફળ ૫૩ જૈન શાસનની ઔત્સર્ગિક પ્રરૂપણાનું સ્વરૂપ પ૪ જૈન શાસનની અપવાદિક પ્રરૂપણાનું સ્વરૂપ
(n
<
ટ
(
©
9
0
-
9
2010 02

Page #39

અનુક્રમણિકા
| કાંડ-૨)
ગાથા
વિષય
૫ત્ર
૯૭
-
-
૧૦૦
૧૦૪
૧૦૫
૧ દર્શન અને જ્ઞાનનું સ્વરૂપ ૨ દર્શનમાં વિશેષ સાપેક્ષ સામાન્યબોધ અને જ્ઞાનમાં સામાન્ય સાપેક્ષ વિશેષબોધ ૩ સહવાદ પક્ષનું સ્થાપન :
છબસ્થના જ્ઞાન અને દર્શન ભિન્નકાલીન, કેવલીના જ્ઞાન અને દર્શન સમકાલીન ૪ ક્રમવાદિપક્ષ અને સહવાદીએ કરેલ તેનું ખંડન :
ક્રમવાદ = કેવલીમાં જ્ઞાન અને દર્શન ક્રમિક સહવાદ = ૧-ક્રમવાદી તીર્થકરની આશાતનાથી ડરતા નથી.
આગમ સૂત્રનું અર્થઘટન, સમi - તુન્યમ્ ૫ ર-અનુમાનથી ખંડન
કેવલજ્ઞાનાવરણીયના નાશથી કેવલજ્ઞાનની જેમ કેવલદર્શનાવરણીયના
નાશથી તે જ કાળે કેવલદર્શનની ઉત્પત્તિ ૬ ૩ - અનુમાનથી ખંડન :
મતિજ્ઞાનાવરણીય વગેરેના નાશથી મતિજ્ઞાન વગેરે જેમ ભિન્ન ન ઘટે તેમ
કેવલદર્શનનો પણ ભિન્ન અસંભવ. ૭ ૪ – આગમથી ખંડન :
કેવલજ્ઞાન સાદિ – અનંત છે. જ્ઞાન અને દર્શનને ક્રમિક માનતાં જ્ઞાનની હાજરીમાં દર્શન અને દર્શનની હાજરીમાં જ્ઞાન ન સંભવતાં
બંને સાદિ-સાંત માનવા પડશે. ૮ ૫ - તર્કથી ખંડન :
ક્રમિક માનશો તો બેમાંથી પહેલી ઉત્પત્તિ કોની ?
સહવાદિ પક્ષનું અર્થઘટન તથા એકોપયોગવાદી ગ્રંથકાર દ્વારા તેનું ખંડન ૯ સહવાદિ = બંનેની ઉત્પત્તિ એક જ સમયે
સિદ્ધાંતિ = ૧-એક જ સમયે બે ઉપયોગનો અસંભવ ૧૦ ૨ - દરેક સમયે સર્વજ્ઞ – સર્વદર્શી માનવા પડે અથવા
દરેક સમયે સર્વજ્ઞ-સર્વદર્શી નથી, એવું માનવું પડે. ૧૧ ૩ – જ્ઞાન ભક્ત છે અને દર્શન અવ્યક્ત છે,
કેવલીને વ્યક્ત-અવ્યક્તનો ભેદ કઈ રીતે ઘટે ?
૧૦૬
૧૦૮
૧૦૮
૧૧૦
૧૧૧
2010_02

Page #40

35
અનુક્રમણિકા
પત્ર
૧૧૨
૧૧૩
૧૧૪ ૧૧૫
૧૧૬ ૧૧૮
૧૧૯
ગાથા
વિષય (કાંડ-૨) ૧૨ ૪ - ક્રમવાદીમતે એક સમયે જ્ઞાતદષ્ટ બોલે છે તે ઘટતું નથી,
સહવાદીમતે એક સમયે અષ્ટજ્ઞાત બોલશે અથવા
અજ્ઞાતદષ્ટ બોલશે તેવું માનવું પડશે. ૧૩ ૫ - અજ્ઞાતવસ્તુ દષ્ટ થઈ અને અદૃષ્ટવસ્તુ જ્ઞાત થઈ. તો પછી
સર્વજ્ઞપણું કઈ રીતે ઘટે ? ૧૪ ૬ - બંને અનંત હોવા છતાં જ્ઞાનથી દર્શન અલ્પ ઘટશે. ૧૫ ક્રમવાદિ = ઉપયોગ ક્રમિક હોવા છતાં શક્તિથી જેમ ચાર જ્ઞાની કહેવાય,
તેમ કેવલજ્ઞાન-કેવલદર્શન ઘટે. સિદ્ધાંતિ = જેમ કેવલી પંચજ્ઞાની ન ઘટે, તેમ ભેદથી જ્ઞાનવાન
દર્શનવાનું પણ ન ઘટે. - ૧૬-૧૭ ચાર જ્ઞાનના દષ્ટાંતનું સ્પષ્ટીકરણ :
ચારે જ્ઞાનનો વિષય પરિમિત હોવાથી તેમાં ક્રમિક ઉપયોગ ઘટે.
પણ કેવલજ્ઞાન-દર્શનનો વિષય અપરિમિત હોવાથી ક્રમિક ઉપયોગ ન ઘટે. ૧૮ સિદ્ધાંતિ = અર્થ મુજબ જ સૂત્રની વ્યાખ્યા કરવાથી
આગમવિરોધ નહિ ઘટે. ૧૯ કેવલજ્ઞાનથી કેવલદર્શનના ભિન્ન ઉલ્લેખનું કારણ :
૧-મન:પર્યાયજ્ઞાનમાં માત્ર વિશેષનો બોધ છે. જ્યારે કેવલ ઉપયોગમાં
સામાન્ય અને વિશેષ ઉભયનો બોધ છે. ૨૦ ૨- આગમમાં દર્શનના ચાર ભેદ કહ્યા છે. ૨૧-૨૨ એકદેશીમત મુજબ દર્શન-શાનનું સ્વરૂપ:
જેમ મતિજ્ઞાનમાં અવગ્રહ માત્રને દર્શન અને વિશેષિતબોધને જ્ઞાન કહેવાય, તેમ કેવલજ્ઞાન-દર્શનમાં તફાવત સમજવો. દર્શનપૂર્વક જ્ઞાન છે. પણ જ્ઞાનપૂર્વક દર્શન નથી,
માટે બે વચ્ચે કથંચિત્ ભેદ છે. ૨૩-૨૪ એકદેશીમતમાં આવતા દોષો :
શાસ્ત્રમાં જ્ઞાનના આઠ ભેદ છે. જ્યારે દર્શનના ચાર ભેદ છે. શાસ્ત્રમાં શ્રોત્રદર્શન - શ્રોતજ્ઞાન આવા ભેદની પ્રસિદ્ધિ નથી.
ચક્ષુદર્શન અને ચાક્ષુષજ્ઞાન ભેદની શાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધિ ૨૫ ચક્ષુદર્શન અને અચક્ષુદર્શન શબ્દનો અર્થ :
અસ્પષ્ટ – અવિષયભૂત પદાર્થનો બોધ તે દર્શન
૧ર૦
૧૨૧
૧૨૧
૧ ૨૪
૧૨૫
2010_02

Page #41

36
ગાથા
વિષય (કાંડ-૨)
૨૬ પૂર્વપક્ષ = આ વ્યાખ્યા મુજબ મનઃપર્યાયજ્ઞાનને પણ
દર્શન કહેવાની આપત્તિ આવશે.
સિદ્ધાંતિ = મન:પર્યાયજ્ઞાનનો વિષય મનોદ્રવ્ય છે. ઘટ વગેરે દ્રવ્ય નથી. જ્ઞાન એ જ દર્શન સ્વરૂપે છે.
૨૭
૨૮
શ્રુતજ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષબોધનો અભાવ હોવાથી ‘દર્શન’ શબ્દ ન સંભવે.
૩૦
૨૯ અવધિજ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ બોધ હોવાથી ‘દર્શન’ શબ્દ સંભવે. કેવલજ્ઞાનમાં પણ પ્રત્યક્ષ બોધ હોવાથી ‘દર્શન’ શબ્દ સંભવે. ૩૧ નિષ્કર્ષરૂપે સ્વસિદ્ધાંત અને પરસિદ્ધાંતનું સ્પષ્ટીકરણ. સ્વસિદ્ધાંત = એક જ કેવલોપયોગ બંને સ્વરૂપે છે. પરસિદ્ધાંત કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન ક્રમિક ઉત્પન્ન થાય છે.
3333
૩૩
‘સમ્યગ્દર્શન’ શબ્દનું સ્પષ્ટીકરણ
૩૨ શ્રદ્ધા અર્થમાં વપરાતો ‘સમ્યગ્દર્શન' શબ્દ સમ્યજ્ઞાન સ્વરૂપ જ છે. સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યગ્દર્શન બંને અર્થથી એકરૂપ જ ઘટે છે.
‘કેવલજ્ઞાન સાદિ-અનંત છે' આ સૂત્રનું સ્પષ્ટીકરણ ઃ
-
૩૪ પૂર્વપક્ષ = કેવલજ્ઞાન આદિ-અનંત હોવાથી તેનો નાશ ઘટી શકે નહિ.
૩૫ સિદ્ધાંતિ = ૧-સિદ્ધિ પામતાં સમયે કેવલી ભગવંતના સંઘયણ વગેરે નાશ પામતાં હોવાથી તેનાથી અભિન્ન કેવલીપર્યાય પણ નાશ પામે છે. (કેવલજ્ઞાનનો નાશ) ૨-સિદ્ધપણાની ઉત્પત્તિ સાથે કેવલી પર્યાય પણ ઉત્પન્ન થાય છે.
=
૩૬
(કેવલજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ)
૩ - સત્તારૂપે કેવલીપર્યાય સાદિ-અનંત છે. (કેવલજ્ઞાનનું ધ્રુવપણું)
જીવ અને તેના જ્ઞાનાદિ પર્યાયો ભિન્ન હોવાની શંકાનું સ્પષ્ટીકરણ ૩૭ પૂર્વપક્ષ = જીવ અનાદિ અનંત છે અને કેવલજ્ઞાન
સાદિ અનંત છે, માટે જીવ કેવલજ્ઞાનરૂપ કઈ રીતે ઘટે
૩૮ પૂર્વપક્ષ = તેથી જીવ ભિન્ન છે અને તેના જ્ઞાનાદિ પર્યાયો પણ ભિન્ન છે. ૩૯ સિદ્ધાંતિ = એકાંતપક્ષનું ખંડનપૂર્વમાં થઈ ચૂક્યું છે હવે દૃષ્ટાંત કહેવાશે. ૪૦-૪૧ દૃષ્ટાંત વડે પદાર્થનું સ્પષ્ટીકરણ
૪૨ દ્રવ્ય એ પર્યાયથી એકાંતે ભિન્ન નથી
૪૩
આત્મ દ્રવ્યનું સ્વાભાવિક અને વૈભાવિક પર્યાયો
વડે એકપણા-અનેકપણાનું વર્ણન
. 2010_02
અનુક્રમણિકા

પત્ર
૧૨૬
૧૨૭
૧૨૮
૧૨૮
૧૨૯
૧૩૨
૧૩૩
૧૩૪
૧૩૭
૧૩૭
૧૩૮
૧૩૮
૧૩૮
૧૩૯
૧૩૯
૧૪૦
૧૪૧

Page #42

અનુક્રમણિકા
કાંડ-૩ |
ગાથા
વિષય
પત્ર
૧૪૩ ૧૪૪ ૧૪૫
૧૪૬
૧૪૬ ૧૪૮
૧૪૯
૧૫૦ ૧૫૩ ૧૫૪ ૧૫૪
૧૫૫
૧ પરસ્પર જોડાયેલા સામાન્ય અને વિશેષનું વર્ણન ૨ સામાન્ય અને વિશેષનું નિરપેક્ષપણે રજૂ કરવાનું ફળ ૩ આપ્તવચનનું સ્વરૂપ ૪ દ્રવ્ય જે સ્વરૂપે પરિણત થયું છે તેનું વર્ણન ૫ પદાર્થનું અસ્તિત્વ તથા નાસ્તિત્વમાં નિયામક તત્ત્વ ૬ એકાંતે વર્તમાનપર્યાય માનતાં આવતી આપત્તિનું નિરાકરણ ૭ એક પુરુષમાં ભેદભેદની વ્યવસ્થા
દ્રવ્ય અને ગુણ વચ્ચે એકાંતે ભેદ માનનાર પૂર્વપક્ષનું ખંડન ૮ પૂર્વપક્ષ = દ્રવ્ય અને ગુણ વચ્ચે એકાંતે ભેદ છે
| ઉત્તરપક્ષ = ગુણ શબ્દના વિષયમાં પરીક્ષા કરવા યોગ્ય છે. ૧૦ ગુણાસ્તિક નયનું અકથન ૧૧ પર્યાયો ગુણથી જુદા નથી ૧૨ પર્યાય અને ગુણની વ્યાખ્યામાં સમાનતા ૧૩ પૂર્વપક્ષ=આગમમાં ગુણાર્થિક નય પણ ઉપદેશામેલ છે. ૧૪ ઉત્તરપક્ષ=આગમમાં કરેલ ગુણ શબ્દનું સ્પષ્ટીકરણ ૧૫ દૃષ્ટાંત વડે ગુણ શબ્દનું સ્પષ્ટીકરણ
દ્રવ્ય અને ગુણ વચ્ચે એકાંતે અભેદ માનનારા પક્ષનું ખંડન ૧૬ પૂર્વપક્ષ=દ્રવ્ય-ગુણનો એકાંતે અભેદ ૧૭ પૂર્વપક્ષ=દૃષ્ટાંતપૂર્વક એકાંત અભેદનું સ્પષ્ટીકરણ ૧૮ પૂર્વપક્ષ=દૃષ્ટાંત-દાષ્ટ્રતિકભાવ ૧૯ સિદ્ધાંતપક્ષ-સંબંધથી પિતા વગેરે બૅવહાર ઘટે પણ
નાના-મોટાનો વ્યવહાર કઈ રીતે ઘટે ? ૨૦ પૂર્વપક્ષ=વિશેષ સંબંધથી તે પણ ઘટશે. ૨૧ સિદ્ધાંતપક્ષ=વિશેષ સંબંધથી વિશેષ પરિણામની અઘટમાનતા ૨૨ દ્રવ્યમાં થતી વિષમતાનું કારણ ૨૩ એકાંત ભેદવાદીએ રજૂ કરેલ દ્રવ્ય-ગુણનું બીજું લક્ષણ
અને તેના ભેદવાદની સમાલોચના
૧૫૬
૧૫૭ ૧૫૭
૧૫૮
૧૫૮
૧૫૮
૧૬૦
૧૬૧
0
૧૬૧
૧૬૨
0
૧૬૩
2010_02

Page #43

અનુક્રમણિકા
|
| ”
પત્ર
૧૬૪
૧૬૫
૧૬૬
૧૩૭
૧૭૧
૧૭૪ ૧૭૬
૧૭૭
૧૭૮
૧૮૦
३४
૧૮૨
૧૮૪ ૧૮૬
ગાથા
વિષય (કાંડ-૩). ૨૪ એકાંત ભેદવાદીએ રજૂ કરેલ દ્રવ્ય-ગુણનું બીજું લક્ષણ
અને તેના ભેદવાદની સમાલોચના ૨૫ એકાંત ભેદ તથા એકાંત અભેદ સંબંધી પ્રસ્તુત ચર્ચાનું પ્રયોજન ૨૬ શ્રી જિનોપદેશમાં એકાંત ભેદવાદ તથા એકાંત અમેદવાદનો અભાવ
અનેકાંત સિદ્ધાંત પણ અનેકાંતથી જ સમજાય ૨૮ અનેકાંતની વ્યાપકતા ૨૯ અનેકાંતને વ્યાપક જણાવનાર ગતિયુક્ત દ્રવ્યનું દૃષ્ટાંત ૩૦ અનેકાંતને વ્યાપક જણાવનારા ગુણનિષ્પન્ન નામોનું દૃષ્ટાંત
અનેકાંતને વ્યાપક જણાવનાર કુંભ અને જીવનું દૃષ્ટાંત
દ્રવ્યના ઉત્પાદનું સ્વરૂપ ૩૩ સ્વાભાવિક ઉત્પાદનું સ્વરૂપ
દ્રવ્યના નાશનું સ્વરૂપ ૩૫ ઉત્પાદ-નાશ-સ્થિતિનો કાળભેદથી ભેદાભેદ ૩૬ એક જ સમયમાં ઉત્પાદ વગેરે ત્રણનું દૃષ્ટાંત વડે સ્પષ્ટીકરણ
એક જ દ્રવ્ય ત્રણે કાળના વિષયથી વિશિષ્ટ ૩૮ વિભાગજ ઉત્પાદને નહિ માનનાર વૈશેષિકમતની રજૂઆત
વિભાગથી થનારા ઉત્પાદનું સ્વરૂપ ૪૦ એક દ્રવ્યના વિભાગથી અનેક દ્રવ્યની ઉત્પત્તિ ૪૧ ઉત્પાદ-વિનાશ-સ્થિતિની સમાનતા ૪૨ દ્રવ્યના ઉત્પાદના પ્રકારો ૪૩ હેતુવાદ અને અહેતુવાદરૂપ ધર્માવાદ ૪૪ હેતુવાદરૂપ ધર્માવાદનું સ્વરૂપ ૪૫ ' સિદ્ધાંતની પ્રરૂપણામાં કુશળતા ક્યારે ? ૪૬ પરિશુદ્ધ અને અપરિશુદ્ધ નયવાદનું સ્વરૂપ ૪૭ જેટલાં વચન માર્ગો તેટલાં પરદર્શનો ૪૮ સાંખ્યદર્શન અને બૌદ્ધદર્શનના આધારભૂત નયો ૪૯ વૈશેષિકમતના શાસ્ત્રો મિથ્યા હોવાના કારણો ૫૦ નિરપેક્ષ નયને આશ્રિત મતોમાં મિથ્યાત્વનો અવિનાભાવ ૫૧ સાપેક્ષ તથા નિરપેક્ષનયોનું ફળ
૧૮૭
૩૯
૧૯) ૧૯૧ ૧૯૨ ૧૯૩ ૧૯૪
૧૯૫
૧૯૮
૧૯૮ ૨૦૨ ૨૦૩ ૨૦૬ ૨૦૭ ૨૧૦ ૨૧૦
2010_02

Page #44

39
અનુક્રમણિકા
૫ત્ર
૨૧૧ ૨૧૩ ૨૧૮
૨૨૦
ગાથા
વિષય (કાંડ-૩) પર ઘટ દૃષ્ટાંત વડે સ્પષ્ટીકરણ પ૩ કાળ વગેરે કારણોનું મિથ્યાપણું અને સમ્યફપણું ૫૪ નાસ્તિ વગેરે છ મતોનું મિથ્યાપણું પ૫ મસ્તિ વગેરે છ મતોનું મિથ્યાપણું પક અનેકાંતદૃષ્ટિના અભાવે વાદમાં આવતા દોષો ૫૭ નયોમાં સાપેક્ષતા તથા નિરપેક્ષતાનું ફળ પ૮ વાદમાં અનેકાંતવાદીને જીતવો અશક્ય
વાદમાં કુશળતાના કારણો ૬૦ સ્યાદ્વાદ પ્રરૂપણાનો માર્ગ ૬૧ વિવેક વગરનો આગમબોધ અજ્ઞતાનો સૂચક છે ૬૨ વિવેક વગરના આગમબોધનું ફળ ૬૩ સિદ્ધાંત પ્રરૂપણાના અધિકારીના લક્ષણો ૬૪ અર્થનું જ્ઞાન નયવાદથી જ થાય ઉપ સૂત્રજ્ઞાતાએ અર્થપ્રાપ્તિમાં પ્રયત્ન કરવો
શાસ્ત્રપર્યાલોચન વગરના બાહ્ય આડંબરમાં આવતા દોષો
સ્વ-પર સિદ્ધાંતની વિચારણા વગર ચારિત્રના સારની અપ્રાપ્તિ ૬૮ માત્ર જ્ઞાન કે માત્ર ક્રિયાથી મોક્ષનો અભાવ ૬૯ જિનવચનની કલ્યાણ કામના
૨૨૧ ૨૨૨ ૨૨૩ ૨૨૪ ૨૨૪ ૨૨૫
૨૨૫
૨૨૬ ૨૨૭ ૨૨૭ ૨૨૮
૨૩૦
૨૩૫ ૨૩૬
2010_02

Page #45

2010_02
संमतितर्कप्रकरणम्
भाग-१
[ प्राचीनविभागः ]
[ पूर्वाचार्यविरचितवृत्तिसमन्वितम् ]
सूचनम्
मुद्रणव्यवस्थादोषेन ‘श्च’ स्थाने ‘प्टा’ अभवत् । तेन ग्रन्थमध्ये यत्र यत्र ‘प्टा' दृश्यते तत्र तत्र 'श्च' पठनीयः ।

Page #46

राजगच्छीय-तर्कपञ्चानन-श्रीमदभयदेवसूरिनिर्मिततत्त्वबोधविधायिन्याख्यायाः व्याख्यायाः मूलगाथास्पर्शिव्याख्यांशसहितं कतिपयमूलगाथानां च विभिन्नग्रन्थेषु तत्तद्ग्रन्थकारैः कारिताभिर्वृत्तिभिर्युक्तं महादार्शनिकशिरोमणिविक्रमादित्यादिनृपतिप्रतिबोधकश्रीसिद्धसेनदिवाकररचितं
संमतितर्क-प्रकरणम् ।
प्रथमः काण्डः । स्फुरद्वागंशुविध्वस्तमोहान्धतमसोदयम् | वर्धमानार्कमभ्यर्च्य यते सम्मतिवृत्तये ।।१।। प्रज्ञावद्भिर्यद्यपि सम्मतिटीकाः कृताः सुबह्वाः । ताभ्यस्तथाऽपि न महानुपकारः स्वल्पबुद्धीनाम् ।।२।। शेमुष्युन्मेषलवं तेषामाधातुमाश्रितो यत्नः ।
मन्दमतिना मयाऽप्येष नात्र संपत्स्यते विफल: ।।३।। 'इह च शारीर-मानसानेकदुःखदारिद्रोपद्रवविद्रुतानां निरुपमाऽनतिशयानन्तशिवसुखानन्यसमाऽवन्ध्यकारणसम्यग्ज्ञान-दर्शन-चारित्रात्मकपरमरत्नत्रयजिघृक्षया अतिगम्भीरजिनवचनमहोदधिमवतरीतुकामानां तदवतरणोपायमविदुषां भव्यसत्त्वानां तद्दर्शनेन तेषां महानुपकारः प्रवर्त्तताम्, तत्पूर्वकप्टात्मोपकारः' इति मन्वान आचार्यो दुष्षमाऽरसमाश्यामासमयोद्भूतसमस्तजनताहार्दसंतमसविध्वंसकत्वेनावाप्तयथार्थाभिधानः सिद्धसेनदिवाकरस्तदुपायभूतसम्मत्याख्यप्रकरणकरणे प्रवर्त्तमानः “शिष्टाः क्वचिदभीष्टे वस्तुनि प्रवर्त्तमाना अभीष्टदेवताविशेषस्तवविधानपुरस्सरं प्रवर्त्तन्ते” इति तत्समयपरिपालनपरस्तद्विधानोद्भूतप्रकृष्टशुभभावानल्पज्वलदनलनिर्दग्धप्रचुरतरक्लिष्टकर्माविर्भूतविशिष्टपरिणतिप्रभवां प्रस्तुतप्रकरणपरिसमाप्तिं चाऽऽकलयन् ‘अर्हतामप्यर्हत्ता शासनपूर्विका, पूजितपूजकप्टा लोकः, विनयमूलप्टा स्वर्गा-ऽपवर्गादिसुखसुमनःसमूहानन्दामृतरसोदग्रस्वरूपप्राप्तिस्वभावफलप्रदानप्रत्यलो धर्मकल्पद्रुमः' इति प्रदर्शनपरैर्भुवनगुरुभिरप्यवाप्तामलकेवलज्ञानसंपद्भिस्तीर्थकृद्भिः शासनार्थाभिव्यक्तिकरणसमये विहितस्तवत्वात् 'शासन
___JainEducation International 2010_02

Page #47

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१
मतिशयतः स्तवार्हम्' इति निष्टिान्वन् ‘असाधारणगुणोत्कीर्तनस्वरूप एव च पारमार्थिकस्तवः' इति च संप्रधार्य शासनस्याभीष्टदेवताविशेषस्य प्रधानभूतसिद्धत्व-कुसमयविशासित्वाऽर्हत्प्रणीतत्वादिगुणप्रकाशनद्वारेण स्तवाभिधायिकां गाथामाह
सिद्धं सिद्धत्थाणं ठाणमणोवमसुहं उवगयाणं ।
कुसमयविसासणं सासणं जिणाणं भवजिणाणं ।।१।। ___ अस्याप्टा समुदायार्थ एतत्पातनिकयैव प्रकाशित;, अवयवार्थस्तु प्रकाश्यते-शास्यन्ते जीवादयः पदार्था यथावस्थितत्वेन अनेनेति शासन द्वादशाङ्गम्, तञ्च सिद्धं प्रतिष्ठितम्निष्टिातप्रामाण्यमिति यावत्-स्वमहिम्नैव, नातः प्रकरणात् प्रतिष्ठाप्यम् । [S.T.P. 1]
शब्दसमुत्थस्य तु अभिधेयविषयज्ञानस्य यदि प्रामाण्यमभ्युपगम्यते तदा अपौरुषेयत्वस्यासम्भवाद् गुणवत्पुरुषप्रणीतस्तदुत्पादकः शब्दोऽभ्युपगन्तव्यः, अथ तत्प्रणीतत्वं नाभ्युपगम्यते तदा तत्समुत्थज्ञानस्य प्रामाण्यमपि न स्यादित्यभिप्रायवानाचार्यः प्राह-जिनानाम् राग-द्वेषमोहलक्षणान् शत्रून् जितवन्त इति जिनास्तेषां शासनं तदभ्युपगन्तव्यमिति प्रसङ्गसाधनम् । [S.T.P. 29]
अथापि स्यात्-स्वविषयाविसंवादिवचनविशेषस्य तद्विषयाविसंवादिज्ञानपूर्वकत्वमात्रमेव भवता प्रसाधितम्, न चैतावताऽनन्तार्थसाक्षात्कारिज्ञानवान् सर्वज्ञः सिद्धिमासादयति, सकलसूक्ष्मादिपदार्थसार्थसाक्षात्कारिज्ञानविशेषपूर्वकत्वे हि वचनविशेषस्य सिद्धे तज्ज्ञानवतः सर्वज्ञत्वसिद्धिः स्यात् । न च तथाभूतज्ञानपूर्वकत्वं वचनविशेषस्य सिद्धम्, अनुमानादिज्ञानादपि स्वविषयाविसंवादिवचनविशेषस्य संभवात्; न च तथाभूतज्ञानवान् सर्वज्ञो भवद्भिरभ्युपगम्यत इत्येतद् हृदि कृत्वाऽऽह सूरिः कुसमयविसासणं इति । सम्यक्-प्रमाणान्तराविसंवादित्वेन-ईयन्ते परिच्छिद्यन्ते इति समयाः-नष्ट-मुष्टि-चिन्ता-लाभाऽलाभ-सुखाऽसुखजीवित-मरण-ग्रहो-परागमन्त्रौषधशक्त्यादयः पदार्थाः-तेषां विविधम-अन्यपदार्थकारणत्वेन कार्यत्वेन चानेकप्रकारम्-शासनं प्रतिपादकं यतः शासनं कुः पृथ्वी तस्या इव । ___ अयमभिप्रायः-ज्ञत्व-प्रमेयत्वादेरनेकप्रकारस्य प्रतिपादितन्यायेन सर्वज्ञसत्त्वप्रतिपादकस्य हेतोः सद्भावेऽपि तत्कृतत्वेन शासनप्रामाण्यप्रतिपादनार्थं सर्वज्ञोऽभ्युपगम्यते; तस्य चान्यतो
• S.T.P = सन्मतितर्क प्रकरणम्, प्रका. गुजरात विद्यापीठ, पांच भाग ।
2010_02

.

Page #48

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१
हेतोः प्रतिपादनेऽपि तदागमप्रणेतृत्वं हेत्वन्तरात् पुनः प्रतिपादनीयं स्यादिति हेत्वन्तरमुत्सृज्य प्रतिपादनगौरवपरिहारार्थं वचनविशेषलक्षण एव हेतुस्तत्सद्भावावेदक उपन्यसनीयः, स चानेन गाथासूत्रावयवेन सूचितः । अत एव संस्कृत्य हेतुः कर्त्तव्यः । तथाहि-यो यद्विषयाऽविसंवाद्यलिङ्गानुपदेशानन्वयव्यतिरेकपूर्वको वचनविशेषः स तत्साक्षात्कारिज्ञानविशेषप्रभवः, यथाऽस्मदादिप्रवर्तितः पृथ्वीकाठिन्यादिविषयस्तथाभूतो वचनविशेषः, नष्ट-मुष्टिविशेषादिविषयाविसंवाद्यलिङ्गानुपदेशानन्वयव्यतिरेकपूर्वकवचनविशेषष्टाायं शासनलक्षणोऽर्थ इति ।
[S.T.P. 65] स्वासाध्याविनाभूतष्टा हेतुः साध्यधर्मिण्युपदर्शयितव्यो वादकथायामित्यभिप्रायवता आचार्येण गाथासूत्रावयवेन तथाभूतहेतुप्रदर्शनं कृतमिति । तथाहि-समयविशासनम् इत्यनेन गाथासूत्रावयववचनेन स्वसाध्यव्याप्तस्य हेतोः साध्यधर्मिण्युपसंहारः सूचितः [S.T.P.67]
प्रतिबन्धप्रसाधकं चास्य हेतोः प्रागेव दृष्टान्तधर्मिणि प्रमाणं प्रदर्शितमित्यभिप्रायवतैव आचार्येणापि कुसमयविसासणं इति सूत्रे कुः इत्यनेन दृष्टान्तसूचनं विहितम्, न च पक्षवचनाद्युपक्षेपः सूचितः ।
ननु भवत्वस्माद्धेतोर्यथोक्तप्रकारेण सर्वज्ञमात्रसिद्धिर्न पुनस्तद्विशेषसिद्धिः । तथाहि-यथा नष्ट-मुष्ट्यादिविषयवचनविशेषस्य अर्हत्सर्वज्ञप्रणीतत्वं वचनविशेषत्वात् सिध्यति तथा बुद्धादिसर्वज्ञपूर्वकत्वमपि तत एव सेत्स्यतीति कुतस्तद्विशेषसिद्धिः ? न च नष्टमुष्ट्यादिप्रतिपादको वचनविशेषोऽर्हच्छासन एवेति वक्तुं युक्तम्, बुद्धशासनादिष्वपि तस्योपलम्भात् इत्याशझ्याह सूरिः सिद्धत्थाणं इति । अस्यायमभिप्रायःप्रत्यक्षाऽनुमानादिप्रमाणविषयत्वेन प्रतिपादिताः शासनेन ये ते तद्विषयत्वेनैव तैर्निप्टिाता इति सिद्धाः, ते च 'अर्यन्ते' इति अर्था उच्यन्ते, तेषां शासनं प्रतिपादकम अर्हत्सर्वज्ञशासनमेव न बुद्धादिशासनम् । अतो वचनविशेषत्वलक्षणस्य हेतोस्तेष्वसिद्धत्वात् कुतस्तेषामपि सर्वज्ञत्वं येन विशेषसर्वज्ञत्वसिद्धिर्न स्यात् ? यथा चागमान्तरेण प्रत्यक्षादिविषयत्वेन प्रतिपादितानामर्थानां तद्विषयत्वं न संभवति तथाऽत्रैव यथास्थानं प्रतिपादयिष्यते ।
___ 2010_02

Page #49

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१
अथवा सिद्धार्थानाम् इत्यनेन हेतुसंसूचनं विहितमाचार्येण-सिद्धाः प्रमाणान्तरसंवादतो निष्टिाताः, येऽर्था नष्ट-मुष्ट्यादयः, तेषां शासनं प्रतिपादकं यतो द्वादशाङ्गं प्रवचनमतो जिनानां कार्यत्वेन संबन्धि; तेनायं प्रयोगार्थः सूचितः-प्रयोगटा-प्रमाणान्तरसंवादियथोक्तनष्टमुष्ट्यादि-सूक्ष्मान्तरितदूरार्थप्रतिपादकत्वान्यथाऽनुपपत्तेर्जिनप्रणीतं शासनम् । [S.T.P.68]
कुसमयविशासनम् इति च अत्र व्याख्याने बुद्धादिशासनानामसर्वज्ञप्रणीतत्वप्रतिपादकत्वेन व्याख्येयम् । तथाहि-कुत्सिताः प्रमाणबाधितैकान्तस्वरूपार्थप्रतिपादकत्वेन, समयाः कपिलादिप्रणीतसिद्धान्तास्तेषाम् “सन्ति पञ्च महब्भूया” (सूत्रकृ. प्र. श्रु., प्र. अ., प्र. उ., गा. ७) इत्यादिवचनसंदर्भण दृष्टेष्टविषये विरोधाधुद्भावकत्वेन विशासनम् विध्वंसकं यतः अतो द्वादशाङ्गमेव जिनानां शासनमिति भवत्यतो विशेषणात् सर्वज्ञविशेषसिद्धिरिति स्थितमेतज्जिनशासनं द्वादशाङ्गं तत्त्वादेव सिद्धं निष्टिातप्रामाण्यमिति ।
[ईश्वरस्वरूपवादः ] अत्र ईश्वरकृतजगद्वादिनः प्राहुः-युक्तमुक्तम् ‘सर्वज्ञप्रणीतं शासनम्, तत्प्रणीतत्वाञ्च तत् प्रमाणम्' इति । इदं त्वयुक्तम् ‘राग-द्वेषादिकान् शत्रून् जितवन्त इति जिनाः' । सामान्ययोगिन एवेश्वरव्यतिरिक्त एतल्लक्षणयोगिनः न पुनः शासनादिसर्वजगत्स्रष्टा ईश्वरः । तथा च पतञ्जलि:
“क्लेश-कर्म-विपाकाऽऽशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः” (योगद. पा. १, सू. २४) इति । अनेन सूत्रेण रागादिलक्षणक्लेशशत्रुरहितत्वं सहजमीश्वरस्य प्रतिपादितम्, न पुनर्विपक्षभावनाद्यभ्यासव्यापारात् क्लेशादिक्षयस्तत्र येन ‘रागादीन् स्वव्यापारेण जितवन्तः' इति वचः सार्थकं तद्विषयत्वेन स्यात् । तथा चान्यैरप्युक्तम्
"ज्ञानमप्रतिघं यस्य ऐश्वर्यं च जगत्पतेः ।
वैराग्यं चैव धर्मश्च सह सिद्धं चतुष्टयम्" ।। [ ] इत्याशङ्क्याह भवजिणाणं इति, भवन्ति नारक-तिर्यग्-नराऽमरपर्यायत्वेनोत्पद्यन्ते प्राणिनोऽस्मिन्निति भवः संसारः, तद्धेतुत्वाद रागादयोऽत्र 'भव'शब्देनोपचाराद् विवक्षिताः,तं जितवन्त इति जिनाः । उपचाराश्रयणे च प्रयोजनम्-न ह्यविकलकारणे रागादौ अध्वस्ते तत्कार्यस्य संसारस्य जयः शक्यो विधातुमिति प्रतिपादनम् । भवकारणभूतरागादिजये चोपायः
___ 2010_02

Page #50

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१
प्रतिपादितः प्राक्; तदुपायेन च विपक्षरागादिजयद्वारेण तत्कार्यभूतस्य भवस्य जयः संभवति नान्यथेति । न ह्युपायव्यतिरेकेणोपेयसिद्धिः; अन्यथोपेयस्य निर्हेतुकत्वेन देश-कालस्वभावप्रतिनियमो न स्यादिति सर्वप्राणिनामीश्वरत्वम्, न वा कस्यचित् स्यात् । प्रतिपादितप्टाायमर्थः
“नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वाऽहेतोरन्यानपेक्षणात् ।
अपेक्षातो हि भावानां कादाचित्कत्वसंभवः" ।। [ ] इत्यादिना ग्रन्थेन धर्मकीर्त्तिना । तन्न रागादिक्लेशविगमः स्वभावत एवेश्वरस्येति युक्तम् ।
[S.T.P.69]
ननु यदि तेषां भवनिबन्धनरागादिजेतृत्वं तदा शासनप्रणेतृत्वानुपपत्तिः, तज्जयानन्तरमेवापवर्गप्राप्तेः शरीराभावे वक्तृत्वासंभवात् । अथ रागादिक्षयानन्तरं नापवर्गप्राप्तिस्तर्हि रागादिजयो न भवक्षयलक्षणापवर्गप्राप्तिकारणम्, न हि यस्मिन् सत्यपि यन्न भवति तत् तदविकलकारणं व्यवस्थापयितुं शक्यम, यवबीजमिव शाल्यकुरस्य । अथ निरवशेषरागाद्यजयाद् अपवर्गप्राप्तेः प्रागेव तत्प्रणेतृत्वाददोषः, नन्वेवं तच्छासनस्य रागलेशा55श्लिष्टपुरुषप्रणीतत्वेन नैकान्तिकं प्रामाण्यम्, कपिलादिपुरुषप्रणीतस्येव इत्याशझ्याह सूरिःठाणमणोवमसुहमुवगयाणं इति । अस्याभिप्रायः-यद्यपि सर्वज्ञताप्रतिबन्धिघातिकर्मचतुष्टयक्षयाविर्भूतकेवलज्ञानसम्पदो जिनास्तथापि भवोपग्राहिशरीरनिबन्धनस्य कर्मणः सद्भावादल्पस्थितिकस्य न शरीराद्यभावात् शासनप्रणेतृत्वानुपपत्तिः, नापि रागादिलेशसद्भावात् तत्प्रणीतागमस्याऽप्रामाण्यम्, विपर्यासहेतो_तिकर्मणोऽत्यन्तक्षयात् । न च कर्मक्षयादपरस्याप्रवृत्तिनिमित्तत्वम, भवोपग्राहिणोऽद्यापि सामस्त्येनाक्षयात् तत्क्षये चापवर्गस्यानन्तरभावित्वात् कर्मक्षयस्यैवापवर्गप्राप्तावविकलकारणत्वादिति । अवयवार्थस्तु-तिष्ठन्ति सकलकर्मक्षयावाप्तानन्तज्ञानसुखरूपाध्यासिताः शुद्धात्मानोऽस्मिन्निति स्थानं लोकाग्रलक्षणं विशिष्टक्षेत्रम्, न विद्यते उपमा स्वाभाविकात्यन्तिकत्वेन सकलव्याबाधारहितत्वेन च सर्वसुखातिशायित्वाद् यस्य तत् सुखमानन्दरूपं यस्मिंस्तत् तथा, तत् 'उप' इति कालसामीप्येन गतानां प्राप्तानाम्, यद्वा 'उप' इत्युपसर्गः प्रकर्षेऽप्युपलभ्यते, यथा “उपोढरागेण" [ ] इति । तेन
2010_02

Page #51

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२
स्थानमनुपमसुखं प्रकर्षण गतानामिति । “परार्थे प्रयुज्यमानाः शब्दा वतिमन्तरेणापि तमर्थं गमयन्ति” [ ] इति न्यायादनुभूयमानतीर्थकृन्नामकर्मलेशसद्भावेऽपि तद् गता इव गता इत्युक्तास्तेन शासनप्रणेतृत्वं तस्यामवस्थायां तेषामुपपन्नमेव ।।
यद्वा “मुक्ताः सर्वत्र तिष्ठन्ति व्योमवत् तापवर्जिताः” [ ] इत्येतस्य दुर्नयस्य निरासार्थमाह सूरिः- ठाणमणोवमसुहमुवगयाणं अत्र च स्थानमनुपमसुखम्-प्रकर्षण अपुनरावृत्त्या गतानाम्-उपगतानामिति व्याख्येयम् ।
अथवा “बुद्ध्यादीनां नवानां विशेषगुणानामात्यन्तिकः क्षय आत्मनो मुक्तिः” [ ] इति मतव्यवच्छेदार्थमाचार्येण- ठाणमणोवमसुहमुवगयाणं इति सूत्रमुपन्यस्तम् । अस्य चायमर्थः-स्थितिः स्थानं स्वरूपप्राप्तिस्तद् अनुपमसुखम् 'उप' इति सकलकर्मक्षयानन्तरमव्यवधानेन गतानां प्राप्तानाम्-शैलेश्यवस्थाचरमसमयोपादेयभूतमनन्तसुखस्वभावमात्मनः कथञ्चिदनन्यभूतं स्वरूपं प्राप्तानामिति यावत् । [S.T.P. 133]
तत् स्थितमेतत् ‘अनुपमसुखादिस्वभावामात्मनः कथञ्चिदव्यतिरिक्तां स्थितिमुपगतानाम्' इति ।।१ ।। [S.T.P. 166]
एवमिष्टदेवतानमस्कारकरणध्वस्तप्रकरणपरिसमाप्तिविवन्धकृत्क्लिष्टकर्मान्तरायः सूरिर्जिनप्रणीतत्वेन शासनस्य प्रकरणमन्तरेणापि स्वतः सिद्धत्वात् तदभिधेयस्य निष्प्रयोजनतामाशङ्कमानः समयपरमत्थ इत्यादिगाथासूत्रेण प्रकरणाभिधेयप्रयोजनमाह
समयपरमत्थवित्थरविहाडजणपज्जुवासणसयनो ।
आगममलारहियओ जह होइ तमत्थमुनेसुं ।।२।। तदेव चास्या गाथायाः समुदायार्थः । तञ्च श्रोतृप्रवृत्त्यर्थं प्रयोजनस्य प्रतिपत्तिमन्तरेण प्रेक्षावतां प्रवृत्त्यनुपपत्तेः अनभिहितप्रयोजनस्य शास्त्रस्य प्रेक्षापूर्वकारिभिः काकदन्तपरीक्षादेरिवानाश्रयणीयत्वात् । अतः प्रयोजनप्रदर्शनेन तेषां प्रवर्त्तनाय शास्त्रस्यादौ वाक्यं तत्प्रतिपादनपरमुपादेयम् । तदुक्तम्
2010_02

Page #52

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२
"सर्वस्यैव हि शास्त्रस्य कर्मणो वाऽपि कस्यचित् । यावत् प्रयोजनं नोक्तं तावत् तत् केन गृह्यते" ।।
[श्लो. वा. सू. १ श्लो. १२] पुनरप्युक्तम्
“अनिर्दिष्टफलं सर्वं न प्रेक्षापूर्वकारिभिः । शास्त्रमाद्रियते तेन वाच्यमग्रे प्रयोजनम्" ।। [ ] "शास्त्रस्य तु फले दृष्टे तत्प्राप्त्याशावशीकृताः । प्रेक्षावन्तः प्रवर्त्तन्ते तेन वाच्यं प्रयोजनम्" ।। [ ] "यावत् प्रयोजनेनास्य सम्बन्धो नाभिधीयते । असम्बद्धप्रलापित्वाद् भवेत् तावदसङ्गतिः" ।।
[श्लो. वा. सू. १ श्लो. २०] "तस्माद् व्याख्याङ्गमिच्छद्भिः सहेतुस्सप्रयोजनः । शास्त्रावतारसम्बन्धो वाच्यो नान्यस्तु निष्फलः" ।।
[श्लो. वा. सू. १ श्लो. २५] इत्यादि । [S.T.P. 169]
अत्र च आगममलारहृदय इत्यनुवादेन समयपरमार्थविस्तरविहाटजनपर्युपासनसको यथा भवति तमर्थमुन्नेष्ये इति विधिपरा पदघटना कर्त्तव्या । [S.T.P. 172]
पदार्थस्तु मलमिव आरा प्राजनकविभागो यस्यासौ मलारो गौर्गली आगमे तद्वत् कुण्ठं हृदयं यस्य-तदर्थप्रतिपत्त्यसामर्थ्यात्-असौ तथा मन्दधीः, सम्यगीयन्ते परिच्छिद्यन्तेऽनेनार्था इति समय आगमः तस्य परमोऽकल्पितष्टाासावर्थः समयपरमार्थः तस्य विस्तरो रचनाविशेषः शब्दार्थयोप्टा भेदेऽपि पारमार्थिकसम्बन्धप्रतिपादनायाऽभेदविवक्षया ‘प्रथने वावशब्दे' (पाणि० ३, ३, ३३) इति घञ् न कृतः- तस्य विहाट इति दीप्यमानान् श्रोतृबुद्धौ प्रकाशमानानन् दीपयति प्रकाशयतीति विहाटप्टासौ जनप्टा चतुर्दशपूर्वविदादिलोकस्तस्य पर्युपासनम-कारणे कार्योपचारात् सेवाजनिततद्व्याख्यानं तत्र सह कर्णाभ्यां वर्त्तत इति सकर्णस्तद्
___ 2010_02

Page #53

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३
व्याख्यातार्थावधारणसमर्थः यथा इति येन प्रकारेण भवति तं तथाभूतमर्थमुन्नेष्ये लेशतः प्रतिपादयिष्ये । [S.T.P. 173]
शेषस्त्वत्र पूर्वपक्षग्रन्थः प्रतिपदमुच्चार्य न प्रतिविहितः ग्रन्थगौरवभयाद् दिग्मात्रप्रदर्शनपरत्वाच्च प्रयासस्य । इति स्थितमेतत्-समयपरमत्थवित्थर इति ।।२ । । [S.T.P.270]
[ द्रव्यास्तिकनयनिरूपणम् ] । [१ सदद्वैतप्रतिपादकः शुद्धद्रव्यास्तिकनयः ] अत्र च कुण्ठधियोऽप्यन्तेवासिनो योगिताप्रतिपादनार्थः प्रकरणारम्भः प्रतिपादितः, सा च विशिष्टसामान्य-विशेषात्मकतदुपायभूतार्थप्रतिपादनमन्तरेणातः प्रकरणान्न सम्पद्यत इति प्रकरणाभिधेयं योगितोपायभूतमर्थम्
तित्थयरवयणसंगह-विसेसपत्थारमूलवागरणी ।
दव्वढिओ य' पज्जवणओ य सेसा वियप्पा सिं ।।३।। इत्यनया गाथया निर्दिशति । अस्याष्टा समुदायार्थः पातनिकयैव प्रतिपादितः ।
अवयवार्थस्तु-तरन्ति संसारार्णवं येन तत् तीर्थम्-द्वादशाङ्गम् तदाधारो वा सङ्घः-तत् कुर्वन्ति उत्पद्यमानमुत्पादयन्ति तत्स्वाभाव्यात् तीर्थकरनामकर्मोदयाद् वेति “हेत्वाद्यर्थे टच्” [ ] तीर्थकराणां वचनम्-आचारादि अर्थतस्तस्य तदुपदिष्टत्वात्-तस्य सङ्ग्रहविशेषौ द्रव्य-पर्यायौ सामान्य-विशेषशब्दवाच्यावभिधेयौ तयोः प्रस्तारः-प्रस्तीर्यते येन नयराशिना सङ्ग्रहादिकेन स प्रस्तारस्तस्य संग्रह-व्यवहारप्रस्तारस्य मूलव्याकरणी आद्यवक्ता ज्ञाता वा द्रव्यास्तिकः-द्रुतिर्भवनं द्रव्यम्-सत्तेति यावत् तत्र ‘अस्ति' इति मतिरस्य द्रव्यास्तिकः “सह सुपा” (अ॰ २, पा० १, सू०४ पाणि. व्या० पृ० १६० अ० ६४९) इत्यत्र ‘सुपा सह' इति योगविभागात् मयूरव्यंसकादित्वाद् वा द्रव्य-आस्तिकशब्दयोः समासः, द्रव्यमेव वाऽर्थोऽस्येति द्रव्यार्थिकः द्रव्ये वा स्थितो द्रव्यस्थितः । परि समन्तात अवनम अवः-पर्यवो विशेषस्तज्ज्ञाता वक्ता वा, नयनं नयो नीतिः पर्यवनयः अत्र छन्दोभङ्गभयात् ‘पर्यायास्तिकः' इति वक्तव्ये ‘पर्यवनयः' इत्युक्तम् । [S.T.P.271] 1. वि (उत्तरा. पाइअटीका)
___ 2010_02

Page #54

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३
तेनात्रापि पर्याय एव ‘अस्ति' इति मतिरस्येति द्रव्यास्तिकवत् व्युत्पत्तिर्द्रष्टव्या; स च विशेषप्रस्तारस्य-ऋजुसूत्रशब्दादेः-आद्यो वक्ता । ननु च 'मूलव्याकरणी' इत्यस्य द्रव्यास्तिकपर्यायनयावभिधेयाविति द्वित्वाद् द्विवचनेन भाव्यम्, न; प्रत्येकं वाक्यपरिसमाप्तेः, अत एव चकारद्वयं सूत्रे निर्दिष्टम् । शेषास्तु नैगमादयो विकल्पा भेदाः अनयोर्द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकयोः । सिं इति प्राकृतशैल्या । “बहुवयणेण दुवयणं” [ ] इति द्विवचनस्थाने बहुवचनम् ।
तथाहि-परस्परविविक्तसामान्य-विशेषविषयत्वाद् द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकावेव नयौ, न च तृतीयं प्रकारान्तरमस्ति यद्विषयोऽन्यस्ताभ्यां व्यतिरिक्तो नयः स्यात् । तृतीयविषयस्य चासम्भवो भेदाभेदविनिर्मुक्तस्य भावस्वभावस्यापरस्यानुपपत्तेः । ताभ्यामन्य एकस्तद्वानर्थोऽस्तीति चेत्, न; स्वभावान्तराभावात् प्रकृतविकल्पानतिवृत्तेस्तत्स्वभावातिक्रमे वा खपुष्पसदृशत्वप्रसक्तेः । ताभ्यां तद्वतोऽर्थान्तरस्य सर्वथा सम्बन्धप्रतिपादनोपायासम्भवात समवायस्य तैरसम्बन्धे तद्व्यपदेशानुपपत्तेः, समवायान्तरकल्पनायामनवस्थाप्रसक्तेः विशेषणविशेष्यसम्बन्धकल्पनायामप्यपरापरतत्कल्पनाप्रसक्तेर्न सम्बन्धसिद्धिः । ततः स्थितमेतद् न किञ्चिन्नयद्वयबहिर्भावि भावस्वभावान्तरविकल्पनावलम्बि प्ररूपणान्तरमिति । केवलं तयोरेव शुद्ध्यशुद्धिभ्यामनेकधा वस्तुस्वभावनिरूपणविकल्पाभिधानवृत्तयो व्यवतिष्ठन्ते । ।
तत्र शुद्धो द्रव्यास्तिको नयः संग्रहनयाभिमतविषयप्ररूढकः । तथा च संग्रहनयाभिप्रायः सर्वमेकं सत्, अविशेषात् । [S.T.P.272]
अशुद्धस्तु द्रव्यार्थिको व्यवहारनयमतार्थावलम्बी एकान्तनित्यचेतनाऽचेतनवस्तुद्वयप्रतिपादकसाङ्खयदर्शनाश्रितः । [S.T.P.280]
अत्र पर्यायास्तिक ऋजुसूत्र-शब्द-समभिरूढ-वम्भूतनयप्रत्ययराशिमूलव्याकरणी शुद्धाऽशुद्धतया व्यवस्थितः पर्यायलक्षणविषयव्यवस्थापनपरो द्रव्यास्तिकनयाभिप्रेतवस्तुव्यवस्थापनयुक्तिं प्रतिक्षिपति । [S.T.P. 285]
अशुद्धद्रव्यास्तिकसाङ्ख्यमतप्रतिक्षेपकस्तु पर्यायास्तिकः प्राह-यदुक्तं कापिलै: ‘प्रधानादेव महदादिकार्यविशेषाः प्रवर्त्तन्ते' इति । [S.T.P.296]
2010_02

Page #55

१०
-
नयोपदेशे :
एवं सामान्यलक्षणं विविच्य तद्विभागमाह
अयं संक्षेपतो द्रव्य-पर्यायार्थतया द्विधा । द्रव्यार्थिकमते द्रव्यं तत्त्वं नेष्टमतः परम् ।।१२।। नयामृत०-अयमिति-अयं सामान्यलक्षणलक्षितो नयः सङ्क्षेपतः अवान्तरभेदापरिग्रहेण, द्रव्यपर्यायार्थतया द्रव्यार्थिकः पर्यायार्थिकष्टोति द्विधा द्विप्रकारः, तीर्थंकरवचनसङ्ग्रह-विशेषप्रस्तारमूलत्वेनेत्थमेव मूलनयविभजनात्, तदाह वादी [सम्मतौ ] -
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा- ३
“तित्थयरवयणसंगह-विसेसपत्थारमूलवागरणी ।
दव्वट्ठिओ अ पज्जवणओ अ सेसा विगप्पा सिं ।। " (१/३) ति तत्रादौ द्रव्यार्थिकमतमाह - द्रव्यार्थिकस्य मते द्रव्यं तत्त्वं परमार्थसत्; अतः द्रव्यात् पृथग् भिन्नं विकल्पसिद्धं गुण-पर्यायस्वरूपं तत्त्वं नेष्टम्, संवृतिसतोऽपि तस्य परमार्थतोऽसत्त्वादिति भावः
।।१२ ।।
ततः किम् ? इत्याह
-: तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे :
महामहोपाध्यायश्रीयशोविजयजीकृतविवरणम् (अध्याय - १, सूत्र ३५)
किंच सप्ततत्त्वविभागे प्रयोजनभेद उक्त एव, नवनयविभागे च न कष्टिशत्प्रयोजनभेदः । किं तु तीर्थंकरवचनसंग्रहविशेषण (विशेष) प्रयोजनाभ्यामादितो द्वयोरेव निरूपणं विधेयम् । तद्भेदजिज्ञासायां च सप्त निरूपणीया इति विभक्तविभागोऽयमेकप्रघट्टेन । नवानां मौलभेदानामभिधानं तु बालिशविलसितम् । तदिदमभिप्रेत्याह महावादी सिद्धसेनः [सम्मतौ ]
2010_02
"तित्थयरवयणसंगह-विसेसपत्थारमूलवागरणी ।
दव्वट्ठिओ य पज्जवणयो य सेसा विगप्पा सिं । । १ / ३ ।। " ति... ।। ३५ ।।
-: विशेषावश्यकभाष्ये :मलधारगच्छीयपू.आ.हेमचन्द्रसूरीकृतटीका

Page #56

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३
एयाण समोयारो दवट्ठिय-पज्जवट्ठियदुगम्मि ।
सेसेसु य संभवओ ताणं च परोप्परं कज्जो ।।३५८७।। एतेषां च संग्रहादिनयानां द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनयद्वये समवतारोऽन्तर्भावः कार्यः । उक्तं च[सम्मतौ]
"तित्थयरवयणसंगह-विसेसपत्थारमूलवायरणी ।
दव्वढिओ य पज्जवनओ य सेसा वियप्पा सिं ।।१/३ ।। तथा, तेषामेव संग्रहादिनयानां शेषेषु निष्टायनय-व्यवहार-ज्ञान-क्रियादिनयेषु पूर्वोक्तेषु वा सप्तसु नयशतेषु समवतारो विधेयः । तथा 'ताणं च' त्ति तेषामेव संग्रहादिनयानां परस्परं संभवतो यथासंभवं समवतारः कार्यः । तद्यथा-ऋजुसूत्रः पर्यायादिवादित्वसाम्यात् शब्दनये समवतरति, शब्दनयोऽपि भावाद्यभ्युपगमसाम्यात् समभिरूढे, सोऽपि प्रतिशब्दमन्यान्यार्थवाचित्वादिनैवम्भूते । एवमन्यथापि यथासंभवं परस्परमेषामन्तर्भावो वाच्य इति ।।३५८७।।
-: उत्तराध्ययनसूत्रे :
पाइअटीका-अध्ययन-१ नियुक्तिगाथा ३० ते हि तीर्थविधौ सर्वे, मातृकाख्यं पदत्रयम् । उत्पत्तिविगमध्रौव्यख्यापकं सम्प्रचक्षते ।।५।। उत्पत्तिविगमावत्र, मतं पर्यायवादिनः । द्रव्यार्थिकस्य तु ध्रौव्यं, मातृकाख्यपदत्रये ।।६।। ततष्टा-द्रव्यत्वमन्वयित्वेन, मृदो यद्वद् घटादिषु । तद्वदेवान्वयित्वेन, नामस्थापनयोरपि ।।७।। अन्वयित्वं तु सर्वत्र, सङ्केतान्नाम्र उच्यते । स्थापनायाप्टा तद्रूपक्रियातो बुद्धितोऽपि वा ।।८।। तन्नामस्थापनाद्रव्यनिक्षेपैरनुवर्तितः । द्रव्यार्थिकनयो भावनिक्षेपादितरः पुनः ।।९।।
तथा च महामतिः [सम्मतौ] - “तित्थयरवयणसंगह-विसेसपत्थारमूलवागरणी । दव्वढिओ वि' पज्जवणओ य सेसा वियप्पा सिं ।।१०।।" ।।१/३ ।। तथा “नामं ठवणा दविए त्ति एस दव्वट्ठियस्स निक्खेवो । भावो उ पज्जवट्ठिअस्स परूवणा एस परमत्थो ।।११।।" ।।१/६ ।।।
1. य (संमति.)
2010_02

Page #57

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३
(नयलक्षणानि)
(संग्रह-नैगमनयस्वरूपम्) अत्र च नैगम-संग्रह-व्यवहारलक्षणास्त्रयो नयाः शुद्ध्यशुद्धिभ्यां द्रव्यास्तिकमतमाश्रिताः ऋजुसूत्र-शब्द-समभिरूढ-एवम्भूतास्तु शुद्धितारतम्यतः पर्यायनयभेदाः । तथाहि-संग्रहमतं तावत् प्रदर्शितमेव, येषां तु मतेन नैगमनयस्य सद्भावस्तैस्तस्य स्वरूपमेवं वर्णितमराश्यन्तरोपलब्धं नित्यत्वमनित्यत्वं च नयतीति निगमव्यवस्थाभ्युपगमपरो नैगमनयः । निगमो हि नित्याऽनित्य-सदसत्-कृतक(काऽ)कृतकस्वरूपेषु भावेष्वपास्तसाङ्कर्यस्वभावः सर्वथैव धर्मधर्मिभेदेन सम्पद्यत इति । स पुनर्नैगमोऽनेकधा व्यवस्थितः प्रतिपत्त्रभिप्रायवशान्नयवशान्नयव्यवस्थानात । प्रतिपत्तारप्टा नानाभिप्रायाः । यतः केचिदाहुः-“पुरुष एवेदं सर्वम्" [श्वेताश्वत. उ. अ. ३, १५] इत्यादि, यदाश्रित्योक्तम्
"ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् ।
छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित्" [गीता अ. १५ श्लो. १] पुरुषोऽप्येकत्व-नानात्वभेदात् कैप्टिादभ्युपगतो द्वेधा, नानात्वेऽपि तस्य कर्तृत्वाऽकर्तृत्वभेदोऽपरैराश्रितः, कर्तृत्वेऽपि सर्वगतेतरभेदः, असर्वगतत्वेऽपि शरीरव्याप्त्यव्याप्तिभ्यां भेदः, अव्यापित्वेऽपि मूर्तेतरविकल्पाद् भेद एव । अपरैस्तु प्रधानकारणिकं जगद् अभ्युपगतम्, तत्रापि सेश्वर-निरीश्वरभेदाद् भेदाभ्युपगमः । अन्यैस्तु परमाणुप्रभवत्वमभ्युपगतं जगतः, तत्रापि सेश्वर-निरीश्वरभेदाद् भेदोऽभ्युपगतः, सेश्वरपक्षेऽपि स्वकृतकर्मसापेक्ष-त्वाऽनपेक्षत्वाभ्यां तदवस्थ एव भेदाभ्युपगमः । कैप्टिात् स्वभाव-काल-यदृच्छादिवादाः समाश्रिताः, तेष्वपि सापेक्षत्वाऽनपेक्षत्वाभ्युपगमाद् भेदव्यवस्था अभ्युपगतैव । तथा, कारणं नित्यम्, कार्यमनित्यमित्यपि द्वैतं कैप्टिादभ्युपगतम्, तत्रापि कार्यं स्वरूपं नियमेन त्यजति न वेत्ययमपि भेदाभ्युपगमः । एवं मूतैरेव मूर्त्तमारभ्यते, मूत्तैमूर्त्तम्, मूतैरमूर्त्तमित्याद्यनेकद्या प्रतिपत्त्रभिप्रायतोऽनेकधा निगमनान्नैगमोऽनेकभेदः ।
[ व्यवहारनयस्वरूपम् ] व्यवहारनयस्तु-अपास्तसमस्तभेदने(मे)कमभ्युपगच्छतोऽध्यक्षीकृतभेदनिबन्धनव्यवहार
2010_02

Page #58

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३
विरोधप्रसक्तेः-कारक-ज्ञापकभेदे(द)परिकल्पनानुरोधेन व्यवहारमाचर(मारच)यन् प्रवर्तते इति कारणस्यापि न सर्वदा नित्यत्वम् कार्यस्यापि न सर्वदा नित्यत्वम् कार्यस्यापि नैकान्ततः प्रक्षय इति । ततप्टा न कदाचिदनीदृशं जगदिति प्रवृत्तोऽयं व्यवहारो न केनापि प्रवर्त्यते अन्यथा प्रवर्तकानवस्थाप्रसक्तिः । ततो न व्यवहारशून्यं जगत् । न च प्रमाणाविषयीकृतः पक्षोऽभ्युपगन्तुं युक्तः अदृष्टपरिकल्पनाप्रसक्तेः, दृष्टानुरोधेन ह्यदृष्टमपि वस्तु कल्पयितुं युक्तम् अन्यथा कल्पनासम्भवादिति संग्रह-नैगमाऽभ्युपगतवस्तुविवेकालोकप्रतीतपथानुसारेण प्रतिपत्तिगौरवपरिहारेण प्रमाण-प्रमेय-प्रमितिप्रतिपादनं व्यवहारप्रसिद्ध्यर्थं परीक्षकैः समाश्रितमिति व्यवहारनयाभिप्रायः । ततः स्थितं नैगम-संग्रह-व्यवहाराणां द्रव्यास्तिकनयप्रभेदत्वम् । विषयभेदप्टौषां प्रतिपादितः
“शुद्धं द्रव्यं समाश्रित्य संग्रहस्तदशुद्धितः ।
नैगम-व्यवहारौ स्तां शेषाः पर्यायमाश्रिताः" ।। [ तदुक्तम्
“अन्यदेव हि सामान्यमभिन्नज्ञानकारणम् । विशेषोऽप्यन्य एवेति मन्यते निगमो नयः" ।। [ “सद्रूपतानतिक्रान्त-स्वस्वभावमिदं जगत् । सत्तारूपतया सर्व संगृण्हन् संग्रहो मतः" ।। [ ] "व्यवहारस्तु तामेव प्रतिवस्तुव्यवस्थिताम् । तथैव दृश्यमानत्वात् व्यवहारयति देहिनः" ।। [ ] इति ।
[ ऋजुसूत्रनयस्वरूपम् ] पर्यायनयभेदाः ऋजुसूत्रादयः
“तत्रर्जुसूत्रनीतिः स्यात् शुद्धपर्यायसंश्रिताः(ता)। नश्वरस्यैव भावस्य भावा (वात्) स्थितिवियोगतः" ।। [ ]
2010_02

Page #59

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३
देश-कालान्तरसम्बद्धस्वभावरहितं वस्तुतत्त्वं साम्प्रतिकम् एकस्वभावम् अकुटिलम् ऋजु सूत्रयतीति ऋजुसूत्रः । न हि एकस्वभावस्य नानादिक्-कालसम्बन्धित्वस्वभावमनेकत्वं युक्तम् एकस्यानेकत्वविरोधात् । न हि स्वरूपभेदादन्यो वस्तुभेदः स्वरूपस्यैव वस्तुत्वोपपत्तेः । तथाहि-विद्यमानेऽपि स्वरूपे किमपरमभिन्नं वस्तु यद् रूपनानात्वेऽप्येकं स्यादिति ? यद् वस्तुरूपं येन स्वभावेनोपलभ्यते तत् तेन सर्वात्मना विनश्यति न पुनः क्षणान्तरसंस्पर्शीति क्षणिकम्, क्षणान्तरसम्बन्धे तत्क्षणाकारस्य क्षणान्तराकारविशेषाप्रसङ्गात् अतो जातस्य यदि द्वितीयक्षणसम्बन्धः प्रथमक्षणस्वभावं नापनयति तदा कल्पान्तरावस्थानसम्बन्धोऽपि तन्नापनयेत्, स्वभावभेदे वा कथं न वस्तुभेदः अन्यथा सर्वत्र सर्वदा भेदाभावप्रसक्तिः ? अक्षणिकस्य क्रम-योगपद्याभ्यामर्थक्रियानुपपत्तेरसत्त्वम्, सहकार्युपढौकितातिशयमनङ्गीकुर्वतस्तदपेक्षाऽयोगादक्षेपेण कार्यकारिणः सर्वकार्यमेकदैव विदध्यादिति न क्रमकर्तृत्वम्, न वा कदाचनापि स्वकार्यमुत्पादयेत् निरपेक्षस्य निरतिशयत्वात् नहि निरपेक्षस्य कदाचित् करणमकरणं वा विरोधात्, तत्कृतमुका(मुपका)रं स्वभावभूतमङ्गीकुर्वतः क्षणिकत्वमेव । व्यतिरिक्तत्वे वा सम्बन्धासिद्धिः, अपरोपकारकल्पनेऽनवस्थाप्रसक्तिः । युगपदपि न नित्यस्य कार्यकारित्वम् द्वितीयेऽपि क्षणे तत्स्वभावात् ततस्तदुत्पत्तितः तत्क्रमप्रसक्तेः । क्रमाऽक्रमव्यतिरिक्तप्रकारान्तराभावाञ्च न नित्यस्य सत्त्वम् अर्थक्रियाकारित्वलक्षणत्वात् तस्य । प्रध्वंसस्य च निर्हेतुकत्वेन स्वभावतो भावात् स्वरसभङ्गुरा एव सर्वे भावाः इति पर्यायाश्रितर्जुसूत्राभिप्रायः । तदुक्तम्
“अतीतानागताकारकालसंस्पर्शवर्जितम् ।
वर्तमानतया सर्वमृजुसूत्रेण सूत्र्यते" ।। [ ] प्रमाण-प्रमेयनिबन्धनं यद्यपि शब्दाऽर्थी सामान्येन भवतः तथापि साक्षात् परम्परया वा प्रमाणस्य कारणमेव स्वाकारार्पकविषयः, “नानुकृतान्वयव्यतिरेकं कारणम् नाक(क)रणं विषयः” [ ] तथा
"अर्थेन घटयत्येनां नहि मुक्तार्थरूपताम् । तस्मात् प्रमेयाधिगतेः प्रमाणं मेयरूपता" ।। [ ]
2010_02

Page #60

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा - ३
7
इत्यादि वचनात् तदाकारानुविधायिनी तदध्यवसायेन च तत्राविसंवादात् संवित् प्रमाणत्वेन गीयते । अध्यक्षधीष्टथाऽशब्दमर्थमात्मन्याधत्ते अन्यथा अर्थदर्शनप्रत्युतिप्रसङ्गात् । न ह्यक्षगोचरेऽर्थे शब्दाः सन्ति तदात्मानो वा येन तस्मिन् प्रतिभासमानेऽपि नियमेन प्रतिभासेरन्निति कथं तत्संसृष्टाः (ष्टा) अध्यक्षधीर्भवेत् ? किञ्च वस्तुसन्निधानेऽपि तन्नामानुस्मृतिं विना तदार्थस्यानुपलब्धाविष्यमाणायामर्थसन्निधिरक्षदृग्जननं प्रत्यसमर्थ इति अभिधानस्मृतादु (?) पक्षीणशक्तित्वान्न कदाचनापीन्द्रियबुद्धिं जनयेत् सन्निधानाविशेषात् । यदि चायं भवतां निर्बन्धः-स्वाभिधानविशेषणापेक्षमेव चक्षुरादिप्रतिपत्ति(?) स्वार्थमवगमयति तदाऽस्तंगतेय-मिन्द्रियप्रभवाऽर्थाधिगतिः तन्नामस्मृत्यादेरसम्भवात् । तथादि-यत्रार्थे प्राक् शब्दप्रतिपत्तिरभूत् पुनस्तदर्थवीक्षणे तत्सङ्केतितशब्दस्मृतिर्भवेदिति युक्तियुक्तम् अन्यथा अतिप्रसङ्गः स्यात् न चेद् अनभिलापमर्थं प्रतिपत्ता पश्यति तदा तत्र दृष्टमभिलापमपि न स्मरेत् अस्मरंष्टा शब्दविशेषं न तत्र योजयेत् अयोजयंष्टा न तेन विशिष्टमर्थं प्रत्येतीत्यायातमान्ध्यमशेषस्य जगतः । ततः स्वाभिधानरहितस्य विषयस्य विषयिणं चक्षुरादिप्रत्ययं प्रति स्वत एवोपयोगित्वं सिद्धं न तु तदभिधानानां तदर्थसम्बन्धरहितानां पारम्पर्येणापि सामर्थ्यासम्भवात् । इत्यर्थनया व्यवस्थिताः ।
[ शब्दनयस्वरूपम् ]
शब्दनयास्तु मन्यन्ते - कारणस्यापि विषयस्य प्रतिपत्तिं प्रति नैव प्रमेयत्वं युक्तं यावदध्यवसायो न भवेत् सोऽप्यध्यवसायविकल्पष्टोत् तदभिधानस्मृति (तिं) विना नोत्पत्तुं युक्तः इति सर्वव्यवहारेषु शब्दसम्बन्धः प्रधानं निबन्धनम् । प्रत्यक्षस्यापि तत्कृताध्यवसायलक्षणविकलस्य बहिरन्तर्वा प्रतिक्षणपरिणामप्रतिपत्ताविव प्रमाणतानुपपत्तेः अविसंवादलक्षणत्वात् प्रमाणानाम्, प्रतिक्षणपरिणामग्रहणेऽपि तस्य प्रामाण्याभ्युपगमे प्रमाणान्तरप्रवृत्तौ यत्नान्तरं क्रियमाणमपार्थकं स्यात् । ततः प्रमाणव्यवस्थानिबन्धनं तन्नामस्मृतिव्यवसाययोजनमर्थप्राधान्यमपहस्तयतीति शब्द एव सर्वत्र प्रमाणादिव्यवहारे प्रधानं कारणमिति स्थितम् । शब्दनयष्टा ऋजुसूत्राभिमतपर्यायात् शुद्धतरं पर्यायं स्वविषयत्वेन व्यवस्थापयति । तथाहि‘तटः’ ‘तटी’ ‘तटम्’ इति विरुद्धलिङ्गलक्षणधर्माक्रान्तं भिन्नमेव वस्तु, नहि तत्कृतं धर्मभेदमननुभवतस्तत्सम्बन्धो युक्तः तद्धर्मभेदे वा स्वयं धर्मी कथं न भिद्यते ? यथा हि क्षणिकं वस्तु
2010_02
१५

Page #61

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा - ३
अतीताऽनागताभ्यां क्षणाभ्यां न सम्बन्धमनुभवत्येवं गोत्वादि कल्पनासामान्यविशेषस्वरूपपरस्परविरुद्धस्त्रीत्वाद्यन्यतमधर्मसम्बद्धं नान्यधर्मी (र्मि) सम्बद्धमनुभवति (?) विरुद्धधर्माध्यासस्य भेदलक्षणत्वात्, तथाप्यभेदे 'न किञ्चिद् भिन्नं जगदस्ति' इति भेदव्यवहार एवोत्सीदेत् । तथा, एकस्मिन्नुदकपरमाणौ ' आप:' इति बहुत्वसङ्ख्याया निर्देशोऽनुपपन्नः न ह्येकत्वसङ्ख्यासमाध्यासितं तदेव तद्विरुद्धबहुत्वसङ्ख्योपेतं भवतीत्येकसङ्ख्ययैव तन्निर्देष्टव्यम् । कालभेदाद् वस्तुभेदः ऋजुसूत्रेणाप्यभ्युपगत एवेति 'अग्निष्टोमयाजी पुत्रोऽस्य जनिता' इत्ययुक्तमेव वचः अतीताऽनागतयोः सम्बन्धाभावात् । तथा, अन्यकारकयुक्तं यत् तदेव अपरकारकसम्बन्ध (न्धं) नानुभवतीति अधिकरणं चेद् ग्रामः अधिकरणशब्दवाचि(करणवाचि) विभक्तिवाच्य एव न कर्माभिधानविभक्त्यभिधेयो युक्त इति 'ग्राममधिशेते' इति प्रयोगोऽनुपपन्नः । तथा, पुरुषभेदेऽपि नैकान्तद् (कं तद्) वस्तु इति 'एहि मन्ये रथेन यास्यसि नहि यास्यसि यातस्ते पिता' इति च प्रयोगो न युक्तः अपि तु 'एहि मन्यसे यथाहं रथेन यास्यामि' इत्यनेनैव परभावेनैतन्निर्देष्टव्यम् । एवमुपग्रहणभेदेपि 'विरमति' इति न युक्तः आत्मार्थतायां हि ‘विरमते' इत्यस्यैव प्रयोगसङ्गतेः । न चैवं लोकशास्त्र-व्यवहारविलोप इति वक्तव्यम्, , सर्वत्रैव नयमते तद्विलोपस्य समानत्वादिति यथार्थशब्दनात् शब्दनयो व्यवस्थितः ।
|
तदुक्तम्
१६
“विरोधिलिङ्ग-सङ्ख्यादिभेदात् भिन्नस्वभावताम् । तस्यैव मन्यमानोऽयं शब्दः प्रत्यवतिष्ठते" [
[ समभिरूढनयस्वरूपम् ]
एकसंज्ञासमभिरोहणात् समभिरूढस्त्वाह-यथा हि विरुद्धलिङ्गादियोगाद् भिद्यते वस्तु तथा संज्ञाभेदादपि । तथाहि-संज्ञाभेदः प्रयोजनवशात् सङ्केतकर्तृभिर्विधीयते न व्यसनितया अन्यथा अनवस्थाप्रसक्तेः ततो यावन्तो वस्तुनः स्वाभिधायकाः शब्दास्तावन्तोऽर्थभेदाः प्रत्यर्थं शब्दनिवेशात् नैकस्यार्थस्यानेकेनाभिधानं युक्तमिति 'घटः ''कुटः’'कुम्भः' इति वचनभेदाद् भिन्न एवार्थः, क्रियाशब्दत्वाद् वा सर्वशब्दानां सर्वेऽप्यन्वर्था एव वाचकाः ततो ‘घटते' 'कुटति’ 'कौ भाति' इति च क्रियालक्षणनिमित्तभेदात् नैमित्तिकेनाप्यर्थेन भिन्नेन भाव्यमिति 'घटः '
2010_02
]

Page #62

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १. गाथा - ३
इत्युक्ते कुतः 'कुट:' इति प्रतिपत्तिः तेन तदर्थस्यानभिहितत्वात् ? यथा वा 'पावक 'शब्दो - क्तेरन्यैव पावकशक्तिरन्वयव्यतिरेकाभ्यां लोकतः प्रसिद्धा तथा घटन-कुटनादिशक्तीनामपि भेदः प्रतीयत एवेति नानार्थवाचिन एव पर्यायध्वनयः नैकमर्थमभिनिवेशन्त इति समभिरूढः । उक्तं च
“तथाविधस्य तस्यापि वस्तुनः क्षणवृत्तिनः । ब्रूते समभिरूढस्तु संज्ञाभेदेन भिन्नताम्” ।। [ एवंभूतनयस्वरूपम् ]
शब्दामिधेयक्रियापरिणतिवेलायामेव ' तद् वस्तु' इति भूत एवंभूतः प्राह-यथा संज्ञाभेदाद् भेदवद् वस्तु तथा क्रियाभेदादपि, सा च क्रिया तद्धेत्त्री यदैव तामाविशति तदैव तन्निमित्तं तत्तद्व्यपदेशमासादयति नान्यदेत्यतिप्रसङ्गात् । तथाहि--यदा 'घटते' तदैवासौ ‘घट:' न पुनः ‘घटितवान्’‘घटिष्यते’ वा 'घटः' इति व्यपदेष्टुं युक्तः सर्ववस्तूनां घटतापत्तिप्रसङ्गात् । अपि च, चेष्टासमय एव चक्षुरादिव्यापारसमुद्भूतशब्दानुविद्धप्रत्ययमास्कन्दन्ति चेष्टावन्तः पदार्थाः यथावस्थितार्थप्रतिभास एव च वस्तूनां व्यवस्थापको नान्यताभूतः अन्यथा अचेष्टावतोऽपि चेष्टावत्तया शब्दानुविद्धेऽध्यक्षप्रत्यये प्रतिभास्यत्य ( भास इत्य) भ्युपगमे तत्प्रत्ययस्य निर्विषयतया भ्रान्तस्यापि वस्तुव्यवस्थापकत्वे सर्वः प्रत्ययः सर्वस्यार्थस्य व्यवस्थापकः स्यादित्यतिप्रसङ्गः । तन्न घटनसमयात् प्राक् पष्टशाद् वा 'घटः ' तद्व्यपदेशमासादयतीत्येवंभूतनयमतम् । उक्तं च
“एकस्यापि ध्वनेर्वाच्यं तदा तन्नोपपद्यते । क्रियाभेदेन भिन्नत्वादेवंभूतोऽभिमन्यते” ।। [
तत् स्थितमेतत् ऋजुसूत्रादयः पर्यायास्तिकस्य विकल्पा इति । अस्याष्टा गाथायाः सर्वमेव शास्त्रं विवरणम् ।।३ ।। [S.T.P. 310 to 314]
2010_02
] इति ।

१७

Page #63

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४
[ द्रव्यास्तिकैकप्रकृतिकयोः संग्रह-व्यवहारयोः
शुद्धाशुद्धतया भेदनिरूपणम् ] 'दव्वढिओ य पज्जवणओ य' इत्यादिपष्टााट्टैकदेशस्य विवरणाय आह सूरिः
दव्वट्ठियनयपयडी सुद्धा संगहपरूवणाविसओ ।
पडिरूवे पुण वयणथनिच्छओ तस्स ववहारो ।।४।। इति गाथासूत्रम् । अत च संग्रहनयप्रत्ययः शुद्धो द्रव्यास्तिकः व्यवहारनयप्रत्ययस्त्वशुद्ध इति तात्पर्यार्थः ।
अवयवार्थस्तु द्रव्यास्तिकनयस्य व्यावर्णितस्वरूपस्य प्रकृतिः स्वभावः शुद्धा इत्यसङ्कीर्णा विशेषासंस्पर्शवती संग्रहस्य अभेदग्राहिनयस्य प्ररूपणा-प्ररूप्यतेऽनयेति कृत्वा-उपवर्णना पदसंहतिस्तस्या विषयोऽभिधेयः । विषयापकारेण विषयिणो वृत्तस्य विषयव्यवस्थापकत्वादुपचारेण विषयेण विषयिप्रकथनमेतत् अन्यथा कः प्रस्तावः शुद्धद्रव्यास्तिकेऽभिधातुं प्रक्रान्ते संग्रहप्ररूपणाविषयाभिधानस्य ? [S.T.P.315]
व्यवहारस्य विशेषमिश्रितसत्ताविषयकत्वसाधनम् | तामेवाऽशुद्धं (द्धां) पडिरूवं पुण इत्यादिगाथापष्टाार्टेन दर्शयत्याचार्यः-प्रतिरूपं प्रतिबिम्बं प्रतिनिधिरिति यावत् । विशेषेण घटादिना द्रव्येण सङ्कीर्णा सत्ता, पुनरिति प्रकृतिं स्मरयति । तेनायमर्थः-विशेषेण संकीर्णा सत्ता प्रकृतिः स्वभावः वचनार्थनिष्टायः इति हेयोपादेयोपेक्षणीयवस्तुविषयनिवृत्ति-प्रवृत्त्युपेक्षालक्षणव्यवहारसंपादनार्थमुच्यत इति वचनम्, तस्य'घटः' इति विभक्तरूपतया ‘अस्ति' इत्यविभक्तात्मतया प्रतीयमानो व्यवहारक्षमः-अर्थस्तस्य निष्टायः निर्गतः पृथग्भूतः चयः परिच्छेदः तस्य इति द्रव्यास्तिकस्य व्यवहारः इति लोकप्रसिद्धव्यवहारप्रवर्त्तनपरः नयः । सोऽभिमन्यते यदि हि हेयोपादेयोपेक्षणीयस्वरूपाः परस्परतो विभिन्नस्वभावाः सद्रूपतया शब्दप्रभवे संवेदने भावाः प्रतिभान्ति ततो निवृत्तिप्रवृत्त्युपेक्षालक्षणो व्यवहारस्तद्विषयकप्रवृत्तिमासादयति नान्यथा; न चैकान्ततः सन्मात्राऽविशिष्टेषु भावेषु संग्रहाभिमतेषु पृथक् स्वरूपतया परिच्छेदोऽबाधितरूपो व्यवहारनिबन्धनं
2010_02

Page #64

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-५
संभवतीति । तथाहि-यद्यद्याका(यत् यदाका)रनिरपेक्षतया स्वग्राहिणि ज्ञाने प्रतिभासमाधत्ते तत् तथैव 'सत्' इति व्यवहर्तव्यम्, यथा प्रतिनियतंष्टा सत्तादिरूपम्, घटाद्याकारनिरपेक्षं च पटादिकं स्वावभासिनि ज्ञाने स्वरूपं सन्निवेशयतीति स्वभावो हेतुः । घटादिनिरपेक्षत्वं च पटादेः घटाद्यभावेऽपि भावात् अवभासमानाञ्च(सनाञ्च) सिद्धम् ।
यद्वा प्रतिशब्दो वीप्सायाम् रूपशब्दष्टा वस्तुन्यत्र प्रवर्त्तते । तेनायमर्थः-रूपं रूपं प्रति’यां वस्तु वस्तु प्रति यो वचनार्थनिष्टायस्तस्य प्रकृतिः स्वभावः स व्यवहार इति । तथाहि - प्रतिरूपमेव वचनार्थनिष्टायो व्यवहारहेतुर्न पुनरस्तित्वमात्रनिष्टायः, यतः ‘अस्ति' इत्युक्तेऽपि श्रोता शङ्कामुपगच्छन् लक्ष्यते अतः ‘किमस्ति' इत्याशङ्कायाम् 'द्रव्यम्' इत्युच्यते, तदपि 'किम् ? पृथिवी, सापि का ? वृक्षः, सोऽपि कः ? चूतः' तत्राप्यर्थित्वे यावत् 'पुष्पितः' ‘फलितः' इत्यादि तावन्निप्टिानोति यावद् व्यवहारसिद्धिरिति । व्यवहारो हि नानारूपतया सत्तां व्यवस्थापयति तथैव संव्यवहारसंभवात् । अतो व्यवहरतीति व्यवहार इत्यन्वर्थसंज्ञां बिभ्रत् अशुद्धा द्रव्यास्तिकप्रवृतिर्भवति ।।४ ।। [S.T.P.316]
[ पर्यायास्तिकैकप्रकृतिकानाम् ऋजुसूत्रादीनां शुद्धाशुद्धभावेन विभजनम् ] विशेषप्रस्तारस्य पर्यायनयो मूलव्याकरणी, शब्दादयष्टा शेषाः पर्यायनयभेदा इति प्रागुक्तम् तत्समर्थनार्थम्
मूलणिमेणं पजवणयस्स उजुसुयवयणविच्छेदो ।
तस्स उ सद्दाईआ साहपसाहा सुहुमभेया ।।५।। इति गाथासूत्रम् ।
अस्य तात्पर्यार्थः-पर्यायनयस्य प्रकृतिराद्या ऋजुसूत्रः स त्वशुद्धा, शब्दः शुद्धा, शुद्धतरा समभिरूढः, अत्यन्ततः शुद्धा त्वेवंभूत इति ।
अवयवार्थस्तु-मूलमादिः णिमेणं आधारः पर्यायो विशेषः तस्य नय उपपत्तिबलात् परिच्छेदः तस्य, ऋजु-वर्तमानसमयं वस्तु स्वरूपावस्थितत्वात् तदेव-सूत्रयति परिच्छिनत्ति
1- मूलनिमाणं (अने. व्य.) । 2-सद्दविकप्पा (द्वाद.नय.) । 3-मूलनिर्माणं मूलाधारः (अने. व्य.) ।
2010 02

Page #65

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-५
नातीताऽनागतम् तस्याऽसत्त्वेन कुटिलत्वात् तस्य वचनम-पदं वाक्यं वा तस्य विच्छेदोऽन्तः -सीमेति यावत् । 'ऋजुसूत्रवचनस्य' इति कर्मणि षष्ठी , तेन ‘ऋजुसूत्रस्य एवमयमर्थो नान्यथा' इति प्ररूपयतो वचनं विच्छिद्यमानं यत् तत् मूलनिमेनम् अत्र गृह्यते । [S.T.P. 317]
तदेवं प्रत्यक्षतः अनुमानतप्टा क्षणिकत्वव्यवस्थितेः स्थितमेव तद् मूलाधारः पर्यायनयस्य ऋजुसूत्रवचनविच्छेद इति । तस्य ऋजुसूत्रतरोः तुः अवधारणार्थः, तेन तस्यैव न द्रव्यास्तिकस्य शब्दादयः शब्दादर्थं गमयन्तः शब्दनयत्वेन प्रतीताः शब्दसमभिरूद्वैवंभूतास्त्रयो नयाः शाखाप्रशाखा इव स्थूलसूक्ष्मतर(लसूक्ष्मसूक्ष्मतर) दर्शित्वात् सूक्ष्मो भेदो विशेषो येषां ते तथा । यथा हि तरोः स्थूलाः शाखाः, सूक्ष्मास्तत्पशाखाः, प्रतिशाखाअति (शाखाप्टा) सूक्ष्मतराः एवम् ऋजुसूत्रतरोः स्थूल-सूक्ष्म-सूक्ष्मतराः शाखा-प्रशाखा-प्रतिशाखारूपा अशुद्ध-शुद्ध-शुद्धतरपर्यायास्तिकरूपाः शब्द-समभिरूढै-वंभूतास्त्रयो नया द्रष्टव्याः । तथाहिऋजुसूत्राभ्युपगतं क्षणमात्रवृत्ति वस्तु लिङ्गादिभेदाद् भिन्नं शब्दो वृक्षाच्छाखामिव सूक्ष्ममभिमन्यते एकसंज्ञं समभिरूढः शब्दाभिमतं वस्तु संज्ञाभेदादपि भिद्यमानं शाखातः प्रशाखामिव सूक्ष्मतरमध्यवस्यति, तदेव समभिरूढाभिमतं वस्तु शब्दप्रतिपाद्यक्रियासमावेशसमय एव स्थिति(?)भूत एवंभूतः क्रियाभेदाद् भिन्नं प्रशाखातः प्रतिशाखामिव सूक्ष्मतममधिगच्छत्येवं बाह्यार्थाभ्युपगमपरः शब्द-समभिरूढेवंभूतभेदवानवगन्तव्यः ।। [S.T.P.349]
-: अनेकान्तव्यवस्थायाम् :
ऋजुसूत्रनयस्वरूपवर्णने पत्र. ५४ अयं चर्जुसूत्रनयः पर्यायनयतरोर्मूलम्, शब्दादीनामेतच्छाखारूपत्वात्, तदुक्तं सम्मती
“मूलनिमाणं पजवणयस्स उज्जुसुअवयणविच्छेदो ।।
तस्स उ सद्दाईया, साहपसाहा सुहुमभेया ||१/५ ।।" अस्यार्थः-मूलनिर्माणं मूलाधारः, पर्यायनयस्य ऋजुसूत्रवचनविच्छेदो लक्षणया प्रतिक्षणविवेचनेन विच्छिद्यमानवचनफलीभूतऋजुसूत्राख्यो नयबोधः, तस्य ऋजुसूत्रतरोः, तुरवधारणार्थः, तेन तस्यैव न द्रव्यार्थिकस्य, शब्दादयः शब्दप्राधान्येनार्थोपसर्जनत्वेन प्रतीतिजनकाः शब्दसमभिरूद्वैवम्भूताख्यास्त्रयो नयाः, शाखाप्रशाखा इव स्थूलसूक्ष्मतरदर्शित्वात् सूक्ष्मो भेदो येषां ते तथा, यथा हि तरोः स्थूलाः शाखाः 1- मूलणिमेणं (संमति.) । 2- मूलमादिः णिमेणं आधारः (संमति.) ।
2010_02

Page #66

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-५
सूक्ष्मास्तत्प्रशाखा अतिसूक्ष्मसूक्ष्मतरास्तत्प्रतिशाखाः, एवं ऋजुसूत्रतरोः स्थूलसूक्ष्मसूक्ष्मतरशाखाप्रशाखाप्रतिशाखारूपा अशुद्धशुद्धशुद्धतराः शब्दसमभिरूद्वैवम्भूताख्यास्त्रयो नया द्रष्टव्याः । तथा हि ऋजुसूत्राभ्युपगतं क्षणमात्रावस्थितिवस्तु लिङ्गादिभेदाद्भिन्नं शब्दो वृक्षाच्छाखामिव सूक्ष्ममभिमन्यते, समभिरूढः शब्दाभिमतं वस्तु सञ्ज्ञाभेदादपि भिद्यमानं शाखातः प्रशाखामिव सूक्ष्मतरमध्यवस्यति, तदेव समभिरूढाभिमतं वस्तु एवम्भूतः क्रियाभेदाद्भिन्नं प्रशाखातः प्रतिशाखामिव सूक्ष्मतममधिगच्छतीति । एतच्च ऋजुसूत्रपदव्युत्पत्तिनिमित्तं प्रत्युत्पन्नग्राहित्वं पर्यायनयत्वमात्रपर्यवसन्नमभिप्रेत्य द्रष्टव्यम् ।
यद्वा विशेषणभेदाप्रयुक्तऋजुसूत्रविषयप्रतियोगिकभेदानाधारप्रतीतिविषयकत्वमिह शब्दादीनामृजुसूत्रभेदत्वं परिभाष्यते, न ह्येवं व्यवहारस्य सङ्ग्रहभेदत्वं प्रसज्यते, विशेषणभेदाप्रयुक्तसामान्यलक्षणसङ्ग्रहविषयप्रतियोगिकभेदाधारविशेषविषयत्वात्तस्य । शब्दभिन्नत्वे सति प्रत्युत्पनग्राहित्वं लक्षणमभिप्रेत्य तु न शब्दादीनामृजुसूत्रभेदत्वम्, अन्यथा नयविभाजकोपाधिव्याप्यविभाजकोपाधिमत्त्वेन नयप्रभेदत्वापत्तेः-“सत्त मूलणया पण्णत्ता” इति सूत्रव्याकोपप्रसङ्गात्, न चान्यथाऽपि नयविभाजकोपाधिरूपद्रव्यार्थिकत्वपर्यायार्थिकत्वव्याप्यसङ्ग्रहत्वऋजुसूत्रत्वादिकमादाय सङ्ग्रहर्जुसूत्रादीनां नयप्रभेदत्वं दुर्निवारम्, द्रव्यार्थिकत्वपर्यायार्थिकत्वयोः प्रकृतविभागप्रयोजकविभाजकोपाधित्वाभावेन तददोषादिति स्मर्तव्यम्, अत एव नव नया-द्रव्यार्थिकः-१ पर्यायार्थिको-२ नैगमः-३ सङ्ग्रहो-४ व्यवहार-५ ऋजुसूत्रः-७ शब्द:-७ समभिरूढ-८ एवम्भूतप्टो-९ त्येकविभागकरणलम्पटदिक्पटकपटमपास्तमापभ्रांशिकप्रबन्धेऽस्माभिः ।
एवं हि द्रव्यार्थिकत्वपर्यायार्थिकत्वाभ्यां सामान्यतो नयविभागं कृत्वा सङ्ग्रहर्जुसूत्रादीनां द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकभेदानामेवानुपदमुपदर्शनेन विभक्तविभागः कृतः स्यात्, नत्वेकविभागः, सङ्ग्रहर्जुसूत्राद्यन्तर्भावशीलयोर्द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकयोः पृथग्विभागस्य कर्तुमशक्यत्वात्, अन्यथाऽर्पितानर्पितभेदद्वयाधिक्येनैकादशधापि किं न नयविभागो देवानांप्रियस्याभिमतः स्यात् ?, न च पञ्च नया इत्येक आदेशः सप्तेत्यन्य इतिवत्सप्त नया इत्येकः आदेशो नवेत्यन्य इत्यस्मदभिप्रेतमिति साम्प्रतम्, भिन्नविषयाणां शब्दादीनां त्रयाणां शब्दत्वेनैक्यं स्वातन्त्र्यं चाभिप्रेत्य पञ्चसप्तादेशभेदद्वयसम्भवेऽपि प्रकृते विषयभेदाभावेन तदसम्भवात्, न च सप्तधा नवधा च तत्त्वविभागवन्नयविभागोऽपि तथा नानुपपन्न इति वक्तुं युक्तम्, तत्र केवलनिःश्रेयसोपयोग्यभ्युदयसंवलिततदुपयोगिबोधलक्षणप्रयोजनभेदेन विभागद्वैविध्यसम्भवेऽपि प्रकृते प्रयोजनभेदाभावेनानुयोगद्वारस्थानाङ्गतत्त्वार्थमहाशास्त्राद्यभिहितं सप्तधानयविभागमुल्लङ्घ्य नवधा तत्करणस्य सूत्राशातनाकलङ्कितत्वादिति दिग् । अयं च सर्वोऽपि ऋजुसूत्रवचनविस्तारो बाह्यार्थाभ्युपगमपरो द्रष्टव्यः ।
___ 2010_02

Page #67

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-६
यद्वा ऋजु बाह्यापेक्षया ग्राहकसंवित्तिभेदविकलमविभागं बुद्धिस्वरूपमकुटिलं सूत्रयतीति ऋजुसूत्रः शुद्धपयार्यास्तिकः, यद्वा सर्वधर्मविरहशून्यतेत्यभ्युपगमपरः शुद्धतरपर्यायास्तिकावलम्बी ऋजुसूत्रो व्यवस्थितः, अथवा सौत्रान्तिकवैभाषिकौ बाह्यार्थमाश्रितौ यथाक्रममृजुसूत्रशब्दौ, वैभाषिकेण नित्यानित्यशब्दवाच्यस्य पुद्गलस्याभ्युपगमाच्छब्दनये तस्यानुप्रदेशः । बाह्यार्थप्रतिक्षेपेण विज्ञानमात्राभ्युपगमपरः समभिरूढो योगाचारः । एकानेकधर्मविकलतया विज्ञानमात्रस्याप्यभाव इत्येवमभ्युपगमपर एवम्भूतो माध्यमिक इति सम्मतिवृत्तौ व्यवस्थितम्, तत्पूर्वपक्षसमाधानादिकमपि तत एवावसेयम्, विस्तरभयान्नेह विलिख्यते, नवीनतर्कस्पृहयालुभिष्टाात्रार्थे मत्कृतस्याद्वादकल्पलता परिशीलनीया । ऋजुसूत्रनयविचारः सम्पूर्णः ।।
-: द्वादशारनयचक्रे :
आरक ९ एवमेव चेति यदपि लक्षणकारेण शब्दनयलक्षणमुक्तम्-नाम-स्थापना-द्रव्यवाच्येष्टाकरणाद् भावयुक्तवाची शब्द: [ ] इति, भावः पर्यायो नियमो गुणो वा, तद्युक्तवाची तद्युक्तमर्थं ब्रूते इति शब्दनयमतं तदपि एवं युज्यते यदवक्तव्यमिति पर्यवणमात्रमाह, सामान्यविशेषैकत्वान्यत्वानेकात्मकस्य वस्तुनो वाचा वक्तुमशक्यत्वात् ।
शब्दनयदेशत्वात् पर्यवास्तिक एषः, [सम्मतौ] “तस्स तु सद्दविकप्पा साह-पसाहा सुहुमभेदा” (१/५) इति वचनाच्छब्दनयेऽन्तर्भूतः ।
[ नयवनिक्षेपाणामपि यथास्वं द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकरूपतया विभजनम् ] नयानुयोगद्वारवत् शेषानुयोगद्वारेष्वपि द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिको मूलव्याकरणिनाविति दर्शयन्ननयोर्व्यापकताम्
नाम ठवणा दविए त्ति एस दव्वट्ठियस्स निक्खेवो ।
भावो उ पजवट्ठिअस्स परूवणा एस परमत्थो ।।६।। इत्यनया गाथया दर्शयत्याचार्यः । अथवा वस्तुनिबन्धनाध्यवसायनिमित्तव्यवहारमूलकारणतामनयोः प्रतिपाद्य अधुना 1- सद्दाईआ (संमति.) । 2- अ (स्या. कल्प.) । 3- पज्जवट्ठियपरूवणा (द्वाद. नय,, स्या. कल्प.) ।
2010_02

Page #68

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-६
अध्यारोपिताऽनध्यारोपितनाम-स्थापना-द्रव्य-भावनिबन्धनव्यवहारनिबन्धनतामनयोरेव प्रतिपादयन्नाहाचार्यः-नामं ठवणा इत्यादि ।
अस्याप्टा समुदायार्थः नाम स्थापना द्रव्यम् इति एष द्रव्यार्थिकस्य निक्षेपः । भावस्तु पर्यायार्थिकनिरूपणाया निक्षेप इति एष परमार्थः ।
[१ नामनिक्षेपः ] [ नाम व्याख्याय तत्र संकेतविधि-तद्विषययोः प्ररूपणम् ] तत्र यस्य कस्यचिद् वस्तुनो व्यवहारार्थमभिधानं निमित्तसव्यपेक्षम् अनपेक्षं वा यत् सङ्केत्यते तन्नाम । सङ्केतकरणं तु क्वचिद् अभेदेन यथा 'अयं घटः' इति, क्वचिद् भेदेन यथा 'अस्य चायं घटशब्दो वाचकः' इति भेदेन । एतच्च समानासमानाकारंपरिणत्यात्मकेऽपि वस्तुनि समानाकारप्रतिपादनायैव नियोज्यते तस्यानुगतत्वेन तत्र संकेतकरणसौकर्यात् । असमानपरिणतेष्वननुगमात् आनन्त्याञ्च न तत्र सङ्केतः कर्तुं शक्यः । शब्दव्यापाराञ्च वस्तुगतसदृशपरिणतेरेव प्रतिभासनात् स एव शब्दार्थो यः शाब्द्यां प्रतीतौ प्रतिभातीति नाऽसदृशपरिणामोऽत्यन्तविलक्षणस्तस्यार्थ इति वस्तुस्थितिः । [S.T.P. 379)
__ [२ स्थापनानिक्षेपः] [ स्थापनां व्याख्याय मुख्य-प्रतिनिध्योर्भेदाभेदपक्षद्वयेऽपि तस्या द्रव्यार्थिकनिक्षेपरूपत्व-व्यवस्थापनम् ]
सङ्केताभिधानस्यार्थस्य प्रतिकृतिकल्पना स्थापनेति यद् वस्तु सद्भूताकारेण स्थाप्यत इति णिजन्तात् कर्मणि षु(यु)प्रत्ययः । सापि द्रव्यार्थिकस्य निक्षेपः मुख्य-प्रतिनिधिविभागाभावात् सदविशेषात् सर्वस्य मुख्यार्थक्रियाकरणात् अन्यथोपयाचितादेस्ततोऽसिद्धिप्रसक्तेः तन्निमित्तद्रव्यादिविनियोगव्यवहाराभावप्रसक्तेष्टा मुख्यपदार्थरूपत्वात् स्थापनाया द्रव्यार्थत्वात् । अथवा अध्यवसायोपरचितमेव स्थापनायास्तदेकत्वम्, न पुनर्वास्तवम् अन्यथा मुख्यप्रतिनिधिविभागाभावप्रसक्तेस्तद्रूपोपलक्षकत्वाभावप्रसक्तेष्टा । नाभेदे उपलक्ष्योपलक्षकभाव उपपन्नः । नापि भिन्नदेशकालचेतनाऽचेतनमुक्तादिविभागो न्यायानुगतो भवेदिति सर्वत्र
2010_02

Page #69

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा - ६
सद्भावासद्भावरूपतया प्रवर्त्तमानत्वात् द्रव्यधर्मसद्भावादेकत्वाध्यवसायकृतमेव तस्या द्रव्यार्थत्वमिति द्रव्यार्थिकनिक्षेपः स्थापना ।
२४
[ ३ द्रव्यनिक्षेपः ]
[ द्रव्यं व्याख्याय तत्र द्रव्यार्थिकनिक्षेपत्वभावनम् ]
द्रवति अतीताऽनागतपर्यायानधिकरणत्वेन अविचलितरूपं स (सत्) गच्छतीति द्रव्यम् तच्च भूतभाविपर्यायकारणत्वात् चेतनमचेतनं वा अनुपचरितमेव द्रव्यार्थिकनिक्षेपः [S. T.P.387]
[ द्रव्यनिक्षेपविषयस्य द्रव्यस्य आगमोक्तरीत्या स्वरूपवर्णनम् ]
द्रव्यं च अनुभूतपर्यायम् अनुभविष्यत्पर्यायं चैकमेव तेन 'अनुभूतपर्याय 'शब्देन तत् कदाचिदभिधीयते कदाचिच्च 'अनुभविष्यत्पर्याय' शब्देन यथा अतीतघृतसम्बन्धो घटो ‘घृतघटः’ इत्यभिधीयते भविष्यत्तत्सम्बन्धोऽपि तथैवाभिधानगोचरचारी । शुद्धतर- पर्यायास्तिकेन च निराकारस्य ज्ञानस्यार्थग्राहकत्वासम्भवात् साकारं ज्ञानमभ्युपगतम्, तत्संवेदनमेव चार्थसंवेदनं ज्ञानानुभवव्यतिरेकेणापरस्यार्थानुभवस्याभावात् घटोपयोग एव घटस्तन्मतेन । तत्पर्यायेण अतीतेन परिणतम्-परिणंस्यद् वा द्रव्यं तच्छब्दवाच्यं द्रव्यार्थिकमतेन व्यवस्थितं पूर्ववत् । अत एव घटाद्यर्थाभिज्ञस्तत्र च अनुपयुक्तो 'द्रव्यम्' इति प्रतिपादितो द्रव्यार्थिकनिक्षेपष्टा । द्रव्यमागमे अनेकधा प्रतिपादितम् इह तु युक्तिसंस्पर्शमात्रमेव प्रदर्श्यते तदर्थत्वात् प्रयासस्य । [ ४ भावनिक्षेपः ]
[ भावं व्याख्याय तत्र पर्यायार्थिकत्वकथनम् ]
भवति-विवक्षितवर्त्तमानसमयपर्यायरूपेण उत्पद्यते इति भावः, “ विभाषा ग्रहः " ( ३-११४३ सिद्धान्तकौ० अं० २९०५) इत्यत्र सूत्रे कैष्टिाद् “भवतेष्टा” इति णोऽपीष्यते । अथवा भूतिर्भावो वज्र-किरीटादिधारणवर्त्तमानपर्यायेणेन्द्रादिरूपतया वस्तुनो भवनम्, तद्ग्रहणपर्यायेण वा ज्ञानस्य भवनम् । यथा चायं पर्यायार्थिकप्ररूपणा तथा प्रदर्शित एव प्राक् न पुनरुच्यते । एष एव नयनिक्षेपानुयोगप्रतिपादितः उभयनयप्रविभागः परमार्थः परमं हृदयमागमस्यैतदव्यतिरिक्तविषयत्वात् सर्वनयवादानाम्, न हि शास्त्रपरमहृदयनयद्वय
2010_02

Page #70

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-६
व्यतिरिक्तः कष्टिान्नयो विद्यते सामान्यविशेषस्वरूपविषयद्वयव्यतिरिक्तविषयान्तराभाद: द् विषयिणोऽप्यपरस्य नयान्तरस्याभाव इति प्राक् प्रतिपादितमिति ।।६।। [S.T.P.406]
___- शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्तबक ७, गाथा.१७ ननु तथापि “णामाइतियं दव्ववियस्स भावो अ पज्जवणयस्स” [वि. आ. भा. ७५] इति मङ्गलाधिकारेऽभिधाय, उपोद्धाते “भावं चिय सद्दणया सेसा इच्छंति सव्वणिक्खेवे” [वि. आ. भा. २८४७] इति वदतां भाष्यकृतां कोऽभिप्रायः ? इति चेत् ? अयमभिप्रायः - पूर्व शुद्धचरणोपयोगरूपभावमङ्गलाधिकारसंबन्धाद् नैगमादिना जलाहरणादिरूपभावघटाभ्युपगमेऽपि घटोपयोगरूपभावघटानभ्युपगमात् तथोक्तिः, पृथगनिक्षेपाच्च न प्रत्ययस्याभिधानतुल्यता । अग्रे तु व्यवस्थाधिकाराद् विशेषोक्तिः, इति 'द्रव्यार्थिकस्य नामादित्रयम्' इत्यत्र नावधारणम्, ‘पर्यवनयस्य भावः' इत्यत्र चावधारणम्, इत्यनेन स्वातन्त्र्येण नामादित्रयविषयत्वमेव द्रव्यार्थिकस्येत्यभिप्रेत्य नयान्तरेण वा पूर्वं तथोक्तिः । अत एवोक्तं तत्त्वार्थवृत्तौ-“अत्र चाद्या नामादयस्त्रयो विकल्पा द्रव्यार्थिकस्य, तथा तथा सर्वार्थत्वात्, पाप्टात्यः पर्यायनयस्य, तथापरिणतिविज्ञानाभ्याम्” इति । अत एव च
“नाम ठवणा दविए त्ति एस दव्यट्ठियस्स णिक्खेवो ।
__ भावो अ पजवट्ठि अपरूवणा एस परमत्थो ।।" [१/६] इति सम्मतिगाथायाम् । अथवा, वस्तुनिबन्धनाध्यवसायनिमित्तव्यवहारमूलकारणतामनयोः प्रतिपाद्याधुनाऽध्यारोपिता-ऽनध्यारोपितनाम-स्थापना-द्रव्य-भावनिबन्धनव्यवहारनिबन्धनतामनयोरेव प्रतिपादयन्नाहाचार्य:-इति द्वितीयावतरणिका । इति दृढतरं सुधीभिर्विभावनीयम् ।
इत्येवं बुद्धनिक्षेपो मौढ्यक्षेपोद्यतः सुधीः । तथा तथा प्रयुञ्जीत यथा संधा न बाधते ।। इति ।। १७ ।।
-: द्वादशारनयचक्रे :
आरक-८ ___ एवं चैतदित्याधुक्तार्थोपनयः । तत्र शब्दनयस्य एतद्दर्शनम्-यथार्थाभिधानमेव न्याय्यम् । लक्षणं
1- उ (संमति.) । 2-पज्जवट्ठिअस्स परूवणा (संमति.) ।
2010_02

Page #71

२६
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-६
च यथार्थाभिधानं शब्दः [तत्त्वार्थभा० १/३५] । तथा नाम-स्थापना-द्रव्य-भिन्नलिङ्गादिवाच्येटाकरणाद्भावयुक्तवाची शब्दः [ ] इति च लक्षणान्तरम् । तत्र विभागेन द्रव्यद्रव्यार्थवाच्यं पूर्वनयेषूक्तमिष्टं न करोतीति नैगमादिगोचरमनेनापि व्यावर्तितमेव शब्दनयेन । व्यवहारगोचरनामद्रव्यार्थवाच्यमपीष्टं न करोतीत्यधुना व्यावर्तितम् । ऋजुसूत्रस्यार्थपर्यायस्य गोचरं च भिन्नलिङ्गादिवाच्यमिष्टं न करोतीति यथा वचनादि साधु इति मन्यमानः शब्दनयः प्रवर्तते युक्त्या च यथा तस्य मतं शब्दस्य तथा प्रकारान्तं प्रदर्शितम् । तथाचार्यसिद्धसेनाऽप्याह [सम्मतौ] -
“नामं ठवणा दविए त्ति एस दवट्ठियस्स णिक्खेवो । भावो उ पज्जवट्ठियपरूवणा एस परमत्थो ।।" [१/६] त्ति ।
-: विशेषावश्यकभाष्ये :
स्वोपज्ञटीकायाम्, गाथा. ७५ णामाइतियं दव्वट्ठियस्स भावो य पज्जवणयस्स ।
संगहववहारा पढमगस्स सेसा य इतरस्स ।।७५ ।। णामादिति० गाहा । अत्र च नाम-स्थापना-द्रव्यनिक्षेपत्रयं द्रव्यास्तिकस्यैवाभिमतम, न पर्यायास्तिकस्य, तदर्थशून्यत्वात् । पर्यायास्तिकस्य तु भाव एव । द्रव्यास्तिकनयावलम्बिनौ संग्रहव्यवहारौ, ऋजुसूत्रादयस्तु पर्यायनयमतानुसारिण आचार्यसिद्धसेनाभिप्रायात्; अन्यथा हि सूत्रेऽभिहितम्“उज्जुसुतस्स एगे अणुवयुत्ते आगमतो एगं दव्वावस्सयं, पुधत्तं णेच्छति' (अनु० १४) इति, अतस्स द्रव्यमिच्छन् कथं भावमात्रग्राहिणं पर्यायनयमालम्बति ? ।।७५ ।।
- विशेषावश्यकभाष्ये :
पू. कोट्याचार्यकृतटीकायाम्, गाथा. ७५ इदानीमयं नामादिक्षेपः सामान्यतो विशेषतष्टा नयैः परिमृग्यते इति, अत आह
नामाइतियं दव्वट्ठियस्स भावो य पज्जवनयस्स ।
संगहववहारा पढमगस्स सेसा य इयरस्स ।।७५।। 'नामाइ' इत्यादि, तत्र नामादिनिक्षेपत्रयं द्रव्यास्तिकस्य मतम्, तदर्थशून्यत्वात् तस्य चाभावाव1-पज्जवट्ठिअस्स परूवणा (संमति.) ।
2010_02

Page #72

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड -१, गाथा- ७
लम्बित्वाद् द्रव्यास्तिकत्वाद्, 'भावो य पज्जवणयस्स' मप्तं तदर्थाशून्यत्वाद्, तथा संग्रहव्यवहारौ द्वावपि ‘पढमगस्स’त्ति प्रथमनयमतावलम्बिनौ, शेषास्तु-ऋजुसूत्रादयः, इतरस्य द्वितीयस्य मतमालम्बत इति वाक्यशेषः, एतच्चाचार्यसिद्धसेनाभिप्रायेण उच्यते, न सूत्राभिप्रायेण, तथाहि सूत्रेऽभिहितम्“उज्जुसुयस्स एगे अणुवउत्ते [ एगं दव्वं ] आगमंतो एगं दव्वावस्सयं, पुहत्तं नेच्छइ” इत्यतोऽसौ द्रव्यमिच्छन् कथं भावमात्रग्राहिणं पर्यायनयमालम्बते इति गाथार्थः ।।७५।।
[ द्रव्य-पर्याययोरन्योन्यव्याप्तिज्ञप्तये निरपेक्षनयाश्रितवचसामसत्यत्वकथनम् ] एतदपि नयद्वयं शास्त्रस्य परमहृदयम् ' द्रव्यं पर्यायाशून्यम्, पर्यायाष्टा द्रव्याविरहिणः' इत्येवंभूतार्थप्रतिपादनपरम्, नान्यथेत्येतस्यार्थस्य प्रदर्शनार्थमाह
पज्जवणिस्सामण्णं वयणं दव्वट्ठियस्स 'अस्थि'ति । अवसेसो वयणविही पज्जवभयणा सपविक्खो ।।७।।
परस्परनिरपेक्षस्य नयद्वयस्य प्रत्येकमेवं वचनविधिः- द्रव्यास्तिकस्य अननुषक्तविशेषं वचनम् ‘अस्ति’इत्येतावन्मात्रम्, पर्यायास्तिकस्य त्वपरामृष्टसत्तास्वभावं ‘द्रव्यम्' ‘पृथिवी’ ‘घटः’ ‘शुक्लः’ इत्याद्याश्रितपर्यायम् । परस्परनिरपेक्षं चोभयनयवचोऽसदेव, वचनार्था - सत्त्वात् । वचनमसदर्थमिति तदर्थस्याप्यसत्त्वमावेदितं भवतीति समुदायार्थः ।
२७
अवयवार्थस्तु-पर्यायनयेन सह निःसामान्यम् असाधारणं वचनं द्रव्यास्तिकस्य अस्ति इति एतत्, भेदवाद्यभ्युपगतस्य विशेषस्य सत्तारूपतानुप्रवेशात् । एतच्च वचो निर्विषयम्, निर्विशेषत्वात्, वियत्कुसुमाभिधानवत्
“निर्विशेषं हि सामान्यं भवेच्छशविषाणवत्” (श्लो० वा० आकृति० श्लो० १०) इति प्रसाधितत्वान्नाव्याप्तिर्हेतोः । असिद्धिः पराभ्युपगमादेव परिहृता । तन्न एकान्तभावनाप्रवृत्तस्य द्रव्यास्तिकनयस्य परमार्थता । पर्यायास्तिकस्याप्येवंप्रवृत्तस्य न सेति पष्टार्थेन प्रतिपादयति- अवशेष इति शेषः स चोपयुक्तादन्यः वचनविधिः वचनभेदः सत्ताविकलविशेषप्रतिपादकः पर्यायेषु सत्ताव्यतिरिक्तेष्वसत्सु भजनात् सत्ताया आरोपणात् सप्रतिपक्षः इति सतः प्रतिपक्षः - विरोधी असन् भवति । तथाहि पर्यायप्रतिपादको वचनविधिरवस्तुविषयः, निःसामान्यत्वात्, खपुष्पवत् । भावना तु द्रव्यार्थिकवचनविपर्ययेण प्रयोगस्य कार्या ।
2010_02

Page #73

२८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-८
अथवा “अर्थाभिधानप्रत्ययास्तुल्यनामधेयाः”[ ] इति अर्थ-प्रत्ययोः स्वरूपमभिधाय अभिधानस्य द्रव्यास्तिक-पर्यायास्तिकस्वरूपस्य तदभिधायकस्य वा प्रतिपादनार्थमाहपज्जवणिस्सामण्णं इत्यादि । पर्यायानिष्क्रान्तम्-तद्विकलम्-सामान्यं सङ्ग्रहस्वरूपं यस्मिन् वचने तत् पर्यायनिस्सामान्यं वचनम् । किं पुनस्तत् ? इत्याह-अस्ति इति, तच्च द्रव्यार्थिकस्य स्वरूपम् प्रतिपादकं वा । यद्वा पर्यायः ऋजुसूत्रनयविषयाद् अन्यो द्रव्यत्वादिविशेषः, स एव च निष्टिातं सामान्यं यस्मिंस्तत् पर्यायनिस्सामान्यं वचनम् । द्रव्यत्वादिसामान्यविशेषाभिधायीति यावत् । तञ्च अशुद्धद्रव्यार्थिकसम्बन्धि तत्प्रतिपादकत्वेन तत्स्वरूपत्वेन वा । अवशेषो वचनविधिः वर्णपद्धतिः सप्रतिपक्षः अस्य वचनस्य पर्यायार्थिकनयरूपः तत्प्रतिपादको वा पर्यायसेवनात्; अन्यथा कथमवशेषवचनविधिः स्यात् यदि विशेषं नाश्रयेत् ? ।।७।। [S.T.P.407]
[ द्रव्य-पर्याययोरन्योन्यसम्मिश्रत्वसूचनाय ज्ञानानेकान्तवर्णनम् ] एवं तावद् द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकभेदेन भेदमनुभवतां नयानां स्वरूपं प्रतिपाद्य अनेकान्तभावभावनयैवैषां सत्यता नान्यथेत्येतत्प्रतिपादनार्थं ज्ञानानेकान्तमेव तावदाह
पज्जवणयवोक्वंतं वत्थु दवट्ठियस्स वयणिज्जं ।
जाव दविओवओगो अपच्छिमवियप्प-निव्वयणो ।।८।। द्रव्यास्तिकस्य वक्तव्यम्-परिच्छेद्यो विषयः, निष्टायकर्तृ वचनं निर्वचनम्, विकल्पष्टा निर्वचनं च विकल्प-निर्वचनम्, न विद्यते पप्टिामं यस्मिन् विकल्पनिर्वचने तत्-तथा-तथाविधं तद यस्य द्रव्योपयोगस्यासौ अपष्टिामविकल्पनिर्वचनः सङ्ग्रहावसान इति यावत ततः परं विकल्प-वचनाऽप्रवृत्तेः । यावद् अपष्टिामविकल्पनिर्वचनो द्रव्योपयोगः प्रवर्त्तते तावद् द्रव्यार्थिकस्य विषयो वस्तु, तञ्च पर्यायाक्रान्तमेव; अन्यथा ज्ञानाऽर्थयोरप्रतिपत्तेरसत्त्वप्रसक्तिः । न हि पर्यायाऽनाक्रान्तसत्तामात्रसद्भावग्राहकं प्रत्यक्षम् अनुमानं वा प्रमाणमस्ति, द्रव्यादिपर्यायाक्रान्तस्यैव सर्वदा सत्तारूपस्य ताभ्यामवगतेः ।
1-वत्तव्वं (अने. व्य., ज्ञानबि.) ।
2010_02

Page #74

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा-८
यद्वा यद् वस्तु सूक्ष्मतरतमादिबुद्धिना पर्यायनयेन स्थूलरूपत्यागेनोत्तरोत्तरसूक्ष्मरूपाश्रयणाद् व्युत्क्रान्तम् गृहीत्वा त्यक्तम्, यथा किमिदं मृत्सामान्यं घटादिभिर्विना प्रतिपत्तिविषयो यावत् शुक्लतमरूपस्वरूपोऽन्त्यो विशेषः एतद् द्रव्यार्थिकस्य वस्तु विषयः यतो यावद् अपष्टिमविकल्पनिर्वचनोऽन्त्यो विशेषस्तावद् द्रव्योपयोगः द्रव्यज्ञानं प्रवर्तते; न हि द्रव्यादयो विशेषान्ताः सदादिप्रत्यया विशिष्टैकान्तव्यावृत्तबुद्धिग्राह्यतया प्रतीयन्ते, न च तथाऽप्रतीयमानास्तथाभ्युपगमार्हाः अतिप्रसङ्गात् ।।८।। [S.T.P.408]
-: अनेकान्तव्यवस्थायां
व्यवहारनयस्वरूपवर्णने, पत्र - २८
ननु सामान्यविशेषात्मके वस्तुनि विशेषं गृह्णता व्यवहारेण सामान्यमपि सम्भृतसामग्र ग्राह्यमेव, सूक्ष्मसूक्ष्मतरपर्यायनयत्यक्तस्यार्थस्य द्रव्यार्थिकविषयत्वात् । तदुक्तं सम्मतीपज्जवणयवुक्कतं वत्युं दव्वद्वियस्स वत्तव्यं ।
जाव दविओवओगो, अपच्छिमवियप्पनिव्वयणो ।। १-८ । । "त्ति
अत्र न विद्येते पष्टिामे विकल्पनिर्वचने सविकल्पकधीव्यवहारलक्षणे यत्र स तथा सङ्ग्रहावसान इति यावत्, ततः परं विकल्पवचनाप्रवृत्तेः, ईदृशो यावद् द्रव्योपयोगः प्रवर्तते तावद् द्रव्यार्थिकस्य वचनीयं वस्तु, तच पर्यायनयेन वि विशेषेण, उदूर्ध्वम्, क्रान्तमेव विषयीकृतमेव पर्यायानाक्रान्तसत्तायां मानाभावादित्येकोऽर्थः ।
--
यद्वा यद्वस्तु सूक्ष्मसूक्ष्मतरसूक्ष्मतमादिबुद्धिना पर्यायनयेन स्थूलरूपं त्यजता व्युत्क्रान्तं गृहीत्वा मुक्तं किमिदं मृत्सामान्यं यष्टटादिविशेषान्यबुद्धिविषयीभवेदित्येवमाकारेण यावच्छुक्लरूपतमोऽन्त्यो विशेषस्तावत्तत्सर्वं द्रव्यार्थिकस्य वचनीयम् I यतो यावदपष्टिमविकल्पनिर्वचनोऽन्त्यो विशेषस्तावद्द्रव्योपयोगः प्रवर्तत इति द्वितीयोऽर्थः ।।
1- वयणिज्जं [संमति, नयो . ]
२९
-: नयोपदेशे :
गाथा १५
“पज्ञ्जवणयवुक्कंतं वत्युं दव्वट्ठि अस्स वयणिज्जं ।
जाव दविओवओगो अपच्छिमविकप्प - णिव्वयणो” ।। [सम्मतौ - १/८ ] त्ति
2010_02

Page #75

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा - ९
न विद्यते पष्टिामे विकल्प - निर्वचने सविकल्पधीर्व्यवहारलक्षणो यत्र स तथा सङ्ग्रहावसान इ यावत्, ततः परं विकल्प - वचनाप्रवृत्तेः, ईदृशो यावद् द्रव्योपयोगो प्रर्वतते तावद् द्रव्यार्थिकस्य वचनीयं वस्तु, तच्च पर्यायनयेन वि विशेषण, उत् ऊर्ध्वम्, क्रान्तमेव विषयीकृतमेव पर्यायानाक्रान्तसत्तायां मानाभावादित्येकोऽर्थः ।
३०
यद्वा यद् वस्तु सूक्ष्मतर - सूक्ष्मतमादिबुद्धिना पर्यायनयेन स्थूलरूपं त्यजता ( उत्तरत्र सूक्ष्मरूपाश्रयणात्) व्युत्क्रान्तं गृहीत्वा मुक्तम्, यथा 'किमिदं मृत्सामान्यं यत् घटादिविशेषानुपरक्तता विषयीभवेद्' इत्येवमाकारेण यावच्छुक्लरूपतमोऽन्त्यो विशेषस्तावत् तत् सर्वं द्रव्यार्थिकस्य वचनीयता, यावदपष्टिमविकल्पनिर्वचनो योऽन्त्यः विशेषस्तावद् द्रव्योपयोगः प्रवर्तत इति द्वितीयोऽर्थः । । -: ज्ञानबिन्दु: :"पजवणयवुक्तं वत्युं दव्वट्टियस्स वत्तव्यं ।
}
जव दविओवओगो अपच्छिमवियप्प-निव्वयणो ।।" [ सम्मतौ - १ / ८ ] इति ।
पर्यायनयेन व्युत्क्रान्तं गृहीत्वा विचारेण मुक्तं वस्तु द्रव्यार्थिकस्य वक्तव्यम् । यथा 'घटो द्रव्यम्' इत्यत्र घटत्वविशिष्टस्य परिच्छिन्नस्य द्रव्यत्वविशिष्टेनाऽपरिच्छिन्नेन सह भेदान्वयाऽसम्भव इति मृदेव द्रव्यमिति द्रव्यार्थिकप्रवृत्तिस्तत्रापि सूक्ष्मेक्षिकायामपरापरद्रव्यार्थिकप्रवृत्तिः यावद्द्रव्योपयोगः । न विद्येते पष्टिमे उत्तरे विकल्पनिर्वचने सविकल्पकधीव्यवहारौ यत्र स तथा, शुद्धसङ्ग्रहावसान इति यावत् । ततः परं विकल्पवचनाऽप्रवृत्तेः इत्येतस्याः अर्थः ।
[ वस्तुगत्या द्वयात्मक एव तत्त्वे नयद्वयविषयविवेकस्य विवक्षाधीनत्वाभिधानम् ] तदेवं न सत्ता विशेषविरहिणी, नापि विशेषाः सत्ताविकला इति प्रदर्योपसंहरन्नाहदव्वट्टिट्ठओ त्ति तम्हा नत्थि णओ नियम सुद्धजाईओ । ण य पज्जवट्टिओ णाम कोइ भयणाय' उ विसेस ।।९।।
तस्माद् द्रव्यार्थिकः इति नयः शुद्धजातीयो विशेषविनिर्मुक्तो नास्ति नियमेन इत्यवधारणार्थः, विषयाभावेन विषयिणोऽप्यभावात् । न च पर्यायार्थिकोऽपि कटिशन्नयः 'नाम' इति प्रसिद्धार्थः-नियमेन शुद्धस्वरूपः सम्भवति, सामान्यविकलात्यन्तव्यावृत्तविशेषविषया
1- वयणिज्जं (संमति.) 2 - भयणाइ (अने.व्य., स्या. कल्प.) ।
2010_02

Page #76

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-९
भावेन विषयिणोऽप्यभावात् । यदि विषयाभावाद् इमौ नयौ न स्तः यदुक्तम् 'तीर्थकरवचनसङ्ग्रह'-इत्यादि तद् विरुध्यत इत्याह-भयणाय उ विसेसो भजनायास्तु विवक्षाया एव विशेषः-'इदं द्रव्यम् अयं पर्यायः' इत्ययं भेदः तथा तद्भेदाद् विषयिणोऽपि तथैव भेद इत्यभिप्रायः । भजना च-सामान्यविशेषात्मके वस्तुतत्त्वे उपसर्जनीकृतविशेषं यद् अन्वयिरूपं तद् ‘द्रव्यम्' इति विवक्ष्यते यदा तदा द्रव्यार्थिकविषयः, तदा तूपसर्जनीकृतान्वयिरूपं तस्यैव वस्तुनो यद् असाधारणं रूपं तद् विवक्ष्यते तदा पर्यायनयविषयस्तद् भवतीति ।।९।। [S.T.P.408]
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
व्यवहारनयस्वरूपवर्णने, पत्र-२८ - अत एव द्रव्यपर्यायविषयताभ्यां तदितराविषयतया वा न शुद्धजातीयद्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकभावव्यवस्था, किन्तूपसर्जनीकृतान्यार्थ-प्रधानकृतस्वार्थविषयतयानेकान्तानुप्रवेशादेव । तदुक्तं [सम्मतौ] -
“दव्वट्ठिओत्ति तम्हा, णत्थि णओ णियम सुद्धजाईओ । .
ण य पज्जवडिओ णाम, कोइ भयणाइ'उ विसेसो ।। १/९ ।।" भजना उपसर्जनप्रधानभावावगाहना । ।
-: नयोपदेशे :
गाथा-१५ अत एव द्रव्य-पर्यायविषयतया तदितराविषयतया वा न शुद्धजातीयद्रव्यार्थिकव्यवस्था, किन्तूपसर्जनीकृतान्यार्थ-प्रधानीकृतस्वार्थविषयतया, तदुक्तम् [सम्मतौ] -
“दव्वढिओ त्ति तम्हा णत्थि णयो नियम सुद्धजाईओ ।
ण य पज्जवट्ठिओ णाम कोइ भयणाय उ विसेसो " ।। १/९ ।। त्ति भजना- उपसर्जन-प्रधानभावावगाहना । आह-सामान्यसङ्ग्रहेऽपि शुद्धद्रव्यार्थेकान्तिको न
1-भयणाय (संमति.)
___ 2010_02

Page #77

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१०
स्यादिति चेत् ? न स्यादेव, पर्यायनयविचारानवतारदशायामेव तस्य शुद्धत्वव्यवस्थितेः, तदवतारे तु पूर्वप्रवृत्तद्रव्यार्थिकाप्रामाण्यनिष्टायेन तदर्थाभावस्यैव निष्टायात् ।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम्, स्तबक ७, गाथा-१० अत एव द्रव्यास्तिकादेः प्रत्येकमित्थंरूपतया सत्त्वम्, अनित्थंरूपतया चाऽसत्त्वं परिभाषितम् [सम्मतौ]
“दव्वट्ठिउ त्ति तम्हा णत्थि णओ णियम सुद्धजातीओ ।
न य पज्जवढिओ णाम कोइ भयणाइ'उ विसेसो ।। १/९ ।।" इति । [अने ?]न हि विषयभेदकृतोऽनयोर्भेदः, द्वयात्मकस्यैव प्रातिस्विकरूपेण द्वाभ्यां ग्रहात्, किन्तु भजनया विवक्षाभेदकृतप्रतिभासभेदादित्युत्तरार्धतात्पर्यम् ।
_ [ विवक्षाकृतस्य नयद्वयविषयविवेकस्य विशदीकरणम् ] एवंरूपभजनाकृतमेव भेदं दर्शयितुमाह
दव्वट्ठियवत्तव्वं अवत्थु णियमेण पज्जवणयस्स ।
तह पज्जववत्थु अवत्थुमेव दबट्ठियनयस्स ।।१०।। पर्यायास्तिकस्य द्रव्यास्तिकाभिधेयमस्तित्वम् अवस्त्वेव भेदरूपापन्नत्वात् द्रव्यास्तिकस्यापि पर्यायास्तिकाभ्युपगता भेदा अवस्तुरूपा एव भवन्ति, सत्तारूपापन्नत्वात् । अतो भजनामन्तरेणैकत्र सत्तायाः अपरत्र च भेदानां नष्टत्वाद् ‘इदं द्रव्यम् एते च पर्यायाः' इति नास्ति भेदः । न च प्रतिभासमानयोर्द्रव्य-पर्याययोः कथं पर्यायास्तिक-द्रव्यास्तिकाभ्यां प्रतिक्षेपः इति वक्तव्यम्, यतः प्रतिभासोऽप्रतिभासस्य बाधको न तु मिथ्यात्वस्य; मिथ्यारूपस्यापि प्रतिभासनात । तथाहि पर्यायास्तिकः प्राह-न मया द्रव्यप्रतिभासो निषिध्यते-तस्यानुभूयमानत्वात्-किन्तु विशेषव्यतिरेकेण द्रव्यस्याप्रतिभासनाद् अव्यतिरेके तु व्यक्तिस्वरूपवत् तस्यानन्वयाद् उभयरूपतायाप्टौकत्र विरोधात् गत्यन्तराभावात् द्रव्यप्रतिभासस्तत्र मिथ्यैव । विशेषप्रतिभासस्त्वन्यथा, बाधकाभावात् यतः प्रतिक्षणं वस्तुनो निवृत्ते शोत्पादौ पर्यायलक्षणं न स्थितिः । द्रव्यार्थिकस्तु भजनोत्थापितस्वरूपः प्राह-अस्माकमप्ययमेवा
1-भयणाय (संमति.) । 2-होइ पज्जाए (अने.व्य., नयो., स्या. कल्प.)
2010_02

Page #78

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा - १०
भ्युपगमः-न विशेषप्रतिभासप्रतिक्षेपः किन्तु तस्य भेदाभेदोभयविकल्पैर्बाध्यमानत्वाद् मिथ्यारूपतैव अभेदप्रतिभासस्तु अनुत्पादव्ययलक्षणस्य द्रव्यस्य - तद्विषयस्य सर्वदाऽवस्थितेरबाध्यमानत्वात्-सत्य इति ।।१०।। [S. T.P. 409]
-: अनेकान्तव्यवस्थायां
व्यवहारनयस्वरूपवर्णने, पत्र- २८
तथा (या) च कथं वस्तुगत्या सामान्यविषयस्य व्यवहारस्य तदभावाऽर्थं यत्न इति चेत्, न हि सार्वजनीनो नयान्तरार्थप्रतिभासो नयान्तरेण बाध्यते किन्तु तदप्रामाण्यं विषयीक्रियत इति ज्ञानप्रामाण्यसंशयादर्थसंशय इव तदप्रामाण्यनिष्टायात्तदर्थाभावनिष्टाय इति सामान्यनयाप्रामाण्यनिष्टायप्रयुक्ततदभावनिष्टायत्वमेव तदभावार्थयत्नपरत्वमिति न कोऽपि दोषः । तदिदमुक्तं महावादिना [सम्मतौ] -
“दव्वट्ठियवत्तव्यं, अवत्थु नियमेण होइ पज्जा ।।
तह पज्जववत्थु अवत्थुमेव दव्वट्ठियणयस्स ।। १/१० ।।” अवस्तु-इतरनयप्राधान्योपस्थितिजनिततन्नयाप्रामाण्यनिष्टायकृताऽवस्तुत्वनिष्टायविषयः,
तथा चैतदभ्युच्चयार्थमुक्तम् [सम्मतौ ] -
-
“उप्पज्यंति चयंति अ, भावा णियमेण पञ्जवणयस्स । दव्वट्ठियस्स सव्वं, सया अणुप्पण्णमविण ।। १/११ ।।”
तदुक्तम् [सम्मतौ]—
-:
2010_02
:
नयोपदेशे
गाथा - १५
:
३३
“दव्वट्ठिअवत्तव्यं अवत्थु नियमेण होइ पज्जाए ।
तह पज्जववत्थु अवत्थमेव दव्वट्ठि अनयस्स" ।। १/१० ।।
अवस्तु — इतरनयप्राधान्योपस्थितिजनितनयाप्रामाण्यनिष्टायकृतावस्तुत्वनिष्टायविषयः, तस्मात्
1- पज्जवणयस्स (संमति ) । 2- वियंति ( संमति ) ।

Page #79

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-११
पर्यायविनिर्मुक्तप्रकारताकस्य पर्यायनिष्ठोपसर्जनत्वाख्यविषयताकस्य वा द्रव्यार्थिकस्य तत्तर्कोपनीतस्वार्थविचारदशायामेव शुद्धत्वम्, पर्यायनयार्थान्तरभावाकाङ्क्षायां चाशुद्धत्वमिति विवेकः ।। १५ ।।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम्, स्तबक ७, गाथा-११ तस्मात् पर्यायार्थिक उत्पाद-व्ययप्रतिभासे सत्यत्वमवगच्छति, ध्रौव्यप्रतिभासे त्वसत्यत्वम्, न तु तत्प्रतिभासमेव प्रतिक्षिपति, अनुभूयमानतद्विषयताऽतद्विषयताकत्वस्य व्यवस्थापयितुमशक्यत्वात् । न खलु सहस्रेणापि बाधकैः ‘इदं रजतम्' इति प्रतीते रङ्गत्वावलम्बनत्वं व्यवस्थापयितुं शक्यते । द्रव्यास्तिकोऽपि ध्रौव्यप्रतिभासे सत्यत्वमवगच्छति, उत्पाद-व्ययप्रतिभासे त्वसत्यत्वम् । तदुक्तम् [सम्मतौ]
“दवट्ठियवत्तव्यं अवत्थु नियमेण होइ पजाए । तह पज्जववत्थु अवत्थुमेव दव्वट्टियणयस्स ।। १/१०।। उप्पजंति चयंति अ भावा निअमेण पजवनयस्स ।
दव्वट्ठियस्स सव्वं सया अणुप्पन्नमविणहूँ ।। १/११ ।।" इति । अयं च स्वविषयपक्षपातोऽयुक्तः, उभयप्रतिभासप्रामाण्यस्य तुल्ययोगक्षेमत्वादित्युक्तम् । ततष्टा त्र्यात्मकं वस्तु प्रमाणतः पर्यवसितमिति ।। ११ ।।
[ निरपेक्षयद्वयमेकमेव वस्तु यथा यथा मन्यते तथा विभज्य वर्णनम् ] कल्पनाव्यवस्थापितपर्यायास्तिक-द्रव्यास्तिकयोरेवंलक्षणप्रदर्शितस्वरूपयोमिथ्यारूपताप्रतिपत्तिः सुकरा भविष्यतीत्याह
उप्पज्जंति वियंति य भावा नियमेण पज्जवणयस्स ।
दव्वट्ठियस्स सव्वं सया अणुप्पन्नमविणटुं ।।११।। उत्पद्यन्ते प्रागभूत्वा भवन्ति विशेषेण निरन्वयरूपतया गच्छन्ति नाशमनुभवन्ति भावाः पदार्थाः नियमेन इत्यवधारणे पर्यायनयस्य मतेन प्रतिक्षणमुत्पाद-विनाशस्वभावा एव भावाः पर्यायनयस्याभिमताः । द्रव्यार्थिकस्य सर्वं वस्तु सदा अनुत्पन्नमविनष्टम आकालं
1-पज्जवणयस्स (संमति.) । 2-वियंति (संमति.) | 3-चयंति (स्या. कल्प.)
_ 2010_02

Page #80

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-११
स्थितिस्वभावमेवेति मतम् । एतच्च नयद्वयस्याभिमतं वस्तु प्राक् प्रतिपादितमिति न पुनरुच्यते ।।११ || [S.T.P. 409]
-: विशेषावश्यकभाष्ये :
मलधारगच्छीयपू.आ.हेमचन्द्रसूरीकृतटीका अथ वक्ष्यमाणनियुक्तिगाथायाः प्रस्तावनामाहदव्वं गुणो त्ति भइयं सामइयं सव्वनयमयाधारं । तं दब्व-पज्जवद्वियनयमयमंगीकरेऊणं ।। २६४२ ।। इह सामायिकं सर्वनयमताधारं सर्वनयविचारविषय इत्यर्थः, ततस्तन्मतेन भाज्यं भजनीयं द्रव्यं गुणो वा भवति । ततस्तद् द्रव्यार्थिक-पर्यायास्तिकनयद्वयमतमङ्गीकृत्य विचार्यते । इति गाथापञ्चकार्थः ।। २६४२ ।। कथं विचार्यते ? इत्याह
जीवो गुणपडिवन्नो नयस्स दव्वट्ठियस्स सामइयं ।
सो चेव पज्जवट्ठियनयस्स जीवस्स एस गुणो ।। २६४३ ।। जीव आत्मा गुणैः प्रतिपन्न आश्रितः, द्रव्यमेवार्थो यस्य न तु पर्यायाः स द्रव्यार्थिकस्तस्य द्रव्यार्थिकस्य नयस्य मतेन सामायिकम् । इदमुक्तं भवति- गुणाः खल्वौपचारिकत्वादसन्त एव, द्रव्यव्यतिरेकेण तेषामनुपलम्भात् । ततप्टा न्यग्भूतगुणग्रामो जीव एव मुख्यवृत्या सामायिकं न तु पर्याया इति द्रव्यार्थिकनयो मन्यते । आह- ननु रूपादयो गुणा यदि न सन्ति, तर्हि कथं लोकस्य द्रव्ये तत्प्रतिपत्तिः ? । उच्यते- भ्रान्तैवेयम्, । चित्रे निम्नोन्नतप्रतिपत्तिवत् । इत्यस्य नयस्याभिप्रायः । स एव सामायिकादिगुणः पर्यायार्थिकनयस्य परमार्थतोऽस्ति, न तु जीवद्रव्यम्, यस्माज्जीवस्यैष गुणः, जीव इति तत्पुरुषोऽयम्, स चोत्तरपदप्रधानः, यथा तैलस्य धारा तैलधारेति, न चात्र धारातिरिक्तं किमपि तैलमस्ति । एवं ज्ञानादिगुणातिरिक्तं जीवद्रव्यमपि नास्तीति पर्यायार्थिकनयाभिप्रायः । इति नियुक्तिगाथार्थः ।। २६४३ ।।
अत्र भाष्यम्
इच्छइ जं दव्वनओ दव्वं तञ्चमुवयारओ य गुणे । सामइयगुणविसिट्ठो तो जीवो तस्स सामइयं ।। २६४४ ।।
___ 2010_02

Page #81

३६
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१२
पजाओ चिय वत्थु तचं दव्वं च तदुवयाराओ ।
पजवनयस्स जम्हा सामइयं तेण पज्जाओ ।। २६४५ ।। व्याख्या- यद् यस्माद् द्रव्यार्थिकनयस्तथ्यं सत्यं द्रव्यमेवेच्छति, गुणांस्तूपचारत एव मन्यते न तु सत्यान्; ततस्तस्मात् सामायिकगुणविशिष्ट उपसर्जनीभूतसामायिकादिगुणो मुख्यतया जीव एव तस्य द्रव्यार्थिकनयस्य सामायिकमिति । यस्मात् पर्यायार्थिकनयस्य मतेन पर्याय एव तथ्यं निरुपचरितं वस्तु, द्रव्यं पुनस्तेष्वेव पूर्वापरीभूतपर्यायेषूपचारतो व्यवह्रियते, न तु परमार्थतस्तदस्ति, तेषु पर्यायेषूपचारस्तदुपचारस्तस्मादिति समासः । तेन तस्मात् कारणात् पर्याय एवास्य मुख्यतया सामायिकम्, न जीवद्रव्यमिति ।। २६४४ - २६४५ ।। [अन्योन्यमुक्तयोर्द्रव्य-पर्याययो स्तित्वोक्तिपूर्वकमुत्पाद-व्यय-ध्रौव्याणां
द्रव्यलक्षणत्वेन वर्णनम् ] परस्परनिरपेक्षं चोभयनयप्रदर्शितं वस्तु प्रमाणाभावतो न सम्भवतीत्याह
दव्वं पज्जवविउयं दव्वविउत्ता य पज्जवा णत्थि ।
उप्पाय-ट्ठिइ-भंगा हंदि दवियलक्खणं एयं ।।१२।। द्रव्यं पर्यायवियुक्तं नास्ति मृत्पिण्ड-स्थास-कोश-कुशूलाद्यनुगतमृत्सामान्यप्रतीतेः । द्रव्यविरहिताष्टा पर्याया न सन्ति अनुगतैकाकारमृत्सामान्यानुविद्धतया मृत्पिण्ड-स्थास-कोशकुशूलादीनां विशेषाणां प्रतिपत्तेः । अतो द्रव्यार्थिकाभिमतं वस्तु पर्यायाक्रान्तमेव न तद्विविक्तम् पर्यायाभिमतमपि द्रव्यार्थानुषक्तं न तद्विकलम्, परस्परविविक्तयोः कदाचिदप्यप्रतिभासनात् । किंभूतं पुनर्द्रव्यमस्तीत्याह-उत्पाद-स्थिति-भङ्गा यथाव्यावर्णितस्वरूपाः परस्पराविनिर्भागवर्तिनः, हन्दि इत्युपप्रदर्शने; द्रव्यलक्षणं द्रव्यास्तित्वव्यवस्थापको धर्मः एतद् दृश्यताम्, यतः पूर्वोत्तरपर्यायपरित्यागोपादानात्मकैकान्वयप्रतिपत्तिस्तथाभूतद्रव्यसत्त्वं प्रतिपादयतीत्युत्पादव्यय-ध्रौव्यलक्षणं वस्त्वभ्युपगन्तव्यम् । एतञ्च त्रितयं परस्परानुविद्धम्, अन्यतमाभावे तदितरयोरप्यभावात् । [S.T.P.410]
2010_02

Page #82

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१२
३७
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
व्यवहारनयस्वरूपवर्णने, पत्र-२९ नन्वेवं सङ्ग्रहव्यवहारयोरवधारणांशे द्वयोरपि मिथ्यात्वं स्यात् सामान्यविशेषान्यतराभाववद्विशेष्यत्वाभाववत्यन्यतरस्मिँस्तदभाववद्विशेष्यकत्वावगाहित्वादिति चेत्, स्यादेव, उत्पादस्थितिभङ्गाः समुदिता हि द्रव्यलक्षणम्, न तु प्रत्येकम्, एकैकविनिर्मोकेण द्रव्याप्रतीतेरिति प्रत्येकलक्षण-ग्राहिणौ द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिको मूलनयाविह हि मिथ्यादृष्टी, न चास्ति तृतीयः कष्टिान्नय इति, द्वयोर्मूलनययोरेव यदि परस्परात्यागरूपविशेषेण भज्यमानयोरेव सम्यक्त्वहेतुता, न तु निरपेक्षग्राहिणोः, तदा कैव प्रत्याशा निरपेक्षग्राहिणां मूलनयार्थप्रज्ञापनामात्रव्यापृतानां विशिष्टांशाधिगममात्रेण भेदभाजामुत्तरनयानां प्रामाण्ये इति । यद्वादी [सम्मतौ] -
“दव्यं पज्जवविजुयं, दव्वविजुत्ता य पजवा णत्थि । उप्पायट्ठिइभंगा, हंदि दवियलक्खणं एयं ।। एए पुण संगहओ, पाडिक्कमलक्खणं दुवेझंपि । तम्हा मिच्छट्ठिी, पत्तेयं दोवि मूलणया ।। ण य तइओ अत्थि णओ, ण य सम्मतं ण तेसु पडिपुण्णं । जेण दुवे एगंता, विभजमाणा अणेगंतो ।। जह एए तह अण्णे, पत्तेअं दुण्णया णया सव्वे । हंदि हु मूलणयाणं, पण्णवणे वावडा तेवि ।। सव्वणयसमूहम्मि वि, णत्थि णओ उभयवायपण्णवओ । मूलनयाण उ आणं, पत्तेयं विसेसियं बिंति ।।" [१/१२ तः १६]
-: नयोपदेशे :
गाथा-१७ इदं च शुद्धपर्यायास्तिकनयमतम्, तदवान्तरभेदास्तु यावदपष्टिामविकल्पनिर्वचनं द्रव्यार्थिकावान्तरभेदवत् न्यायसिद्धा नानाविधा अभ्युपगन्तव्याः । अथैवं पष्टिामविकल्पनिर्वचनतया माध्यमिकदर्शनप्रवर्तक एवम्भूत एव शुद्धपर्यायार्थिकः स्यात्, इष्यते च सूत्रोऽपि शुद्धपर्यायार्थिक इति कथमियं व्यवस्थेति चेत् ? क्षणिकविषयताव्यापकपर्यायविषयताशाली शुद्धपर्यायार्थिक इति
___ 2010_02

Page #83

३८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१२
परिभाषाश्रयणादिति गृहाण । नन्वेवं शुद्धद्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकयोरितरेतरविषयप्रतिक्षेपकत्वेन समुदितद्रव्यलक्षणाग्राहित्वेन मिथ्यादृष्टित्वमवान्तरतद्भेदानां च वैपरीत्येन सम्यग्दृष्टित्वं स्यादिति यथाश्रुतशुद्धाशुद्धविवेकानुपपत्तिरिति चेत् ? इदमित्थमेव जात्या शुद्धाशुद्धत्वैकान्तस्य वादिनैव प्रतिक्षिप्तत्वात्, यो नयोपयोगः स्वार्थे इतरनयार्थसंयोजनायां व्यापिपर्ति तस्य तावत्याऽपेक्षया सम्यग्दृष्टित्वस्य, यथाश्रुतार्थप्रवाहप्रवृत्तस्य तथोपयोगवैकल्येन मिथ्यादृष्टित्वस्य च सम्प्रदायसिद्धत्वात्, तदुक्तम् [सम्मतौ] -
"दव्वं पज्जवविउअंदव्वविजुत्ता य पज्जवा णत्थि । उप्पाय-ट्ठिइ-भंगा हंदि दविअलक्खणं एयं ।। एए पुण संगहओ पाडिक्कमलक्खणं दुविण्हं पि । तम्हा मिच्छद्दिट्ठि पत्तेयं दो वि मूलनया ।। ण य तइओ अत्थि णओ न य सम्मत्तं न तेसु पडिपन्नं । जेण दुवे एगन्ता विभज्जमाणा अणेगन्तो ।। जह एए तह अन्ने पत्तेयं दुन्नया नया सव्वे । हंदि हु मूलनयाणं पन्नवणे वावडा ते वि ।। सव्वणयसमूहम्मि वि णत्थि णओ उभयवायपण्णवओ । मूलनयाण उ आणं पत्तेयं विसेसि बिंति ।।" [१/१२ तः १६] त्ति
-: आचाराङ्गनिर्युक्तौ:
गाथा-१७० टीका तदेवं भेदाभेदोपपत्तिभिर्व्याकुलितमतिः शिष्यः पृच्छति-उभयथाऽपि दोषापत्तिदर्शनात्कथं गृह्णीमः ? आचार्य आह-अत एव भेदाभेदोऽस्तु, तत्राभेदपक्षे द्रव्यं गुणो भेदपक्षे तु भावो गुण इति, तथाहि-गुणगुणिनोः पर्यायपर्यायिणोः सामान्यविशेषयोरवयवावयविनोर्भेदाभेदव्यवस्थानेनैवात्मभावसद्भावात्, आह हि [सम्मतौ] -
दव्वं पज्जवविजुयं दव्वविउत्ता य पजवा णत्थि । उप्पायट्ठिइभंगा हंदि दवियलक्खणं एयं ।। १/१२ ।।
2010_02

Page #84

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१३
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :- .
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम्, स्तबक ७, गाथा ३ एतदुपपत्तेरेव स्थलान्तरमाह
पयोव्रतो न दध्यत्ति न पयोऽत्ति दधिव्रतः ।
अगोरसवतो नोभे तस्मात्तत्त्वं त्रयात्मकम् ।। ३ ।। पयोव्रतः क्षीरभोजनव्रतः, न दध्यत्ति न दधि भुङ्क्ते । यदि च दनः पयस एकान्ताऽभेदः स्यात् तदा तस्य दधि भुञ्जतोऽपि न व्रतभङ्गः स्यात् । तथा, दधिव्रतः दधिभोजनव्रतः, न पयः दुग्धम् अत्ति । पयसो दध्न एकान्ताऽभेदे च भुञ्जतो न दधिभोजनव्रतभङ्गः स्यात् । ततो दधिपयसोः कथञ्चिद्भेदः । तथा अगोरसवतः आरनालादिभोजनव्रतः, उभे दुग्धदधिनी नात्ति इति गोरसभावेन द्वयोरभेदः, अन्यथा कृतगोरसपप्रत्याख्यानस्य दुग्धाद्येकैकभोजनेऽपि न व्रतभङ्गः स्यादिति । तस्मात् द्रव्यपर्यायोभयात्मकत्वात् त्रयात्मकम् उत्पाद-व्यय-ध्रौव्याऽपृथग्भूतं वस्तु । तथा च समयपरमार्थवेदिनः [सम्मतौ] -
दव्वं पजवविउअं दव्वविउत्ता य पजवा णत्थि ।
उप्पाय-ट्ठिइ-भङ्गा हंदि ! दवियलक्खणं एयं ।। १/१२ ।। इति । [स्वतन्त्राणामुत्पाद-व्यय-ध्रौव्याणां द्रव्यलक्षणत्वाभावात् प्रत्येकं नयद्वयस्य मिथ्यात्वकथनम्] एते च परस्परसव्यपेक्षा द्रव्यलक्षणम् न स्वतन्त्रा इति प्रदर्शनायाह
एए पुण संगहओ पाडिक्कमलक्खणं दुवेण्हं पि ।
तम्हा मिच्छद्दिट्ठी पत्तेयं दो वि मूलणया ।।१३।। एत्ते उत्पादादयः सङ्ग्रहतः शिबिकोद्वाहिपुरुषा इव परस्परस्वरूपोपादानेनैव लक्षणम् । प्रत्येकं एकका उत्पादादयो द्वयोरपि द्रव्यास्तिक-पर्यायास्तिकयोः अलक्षणम् उक्तवत् तथाभूतविषयाभावे तद्ग्राहकयोरपि तथाभूतयोरभावात् उत्पादादीनां च परस्परविविक्तरूपाणामसम्भवात् । तस्मातन्मिथ्यादृष्टि एव प्रत्येकं परस्परविविक्तौ द्वावपि एतौ द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकस्वरूपौ मूलनयौ समस्तनयराशिकारणभूतौ ।।१३ । । [S.T.P.415]
_ 2010_02

Page #85

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१४-१५
[उभयारब्धतृतीयनयाभावेऽपि द्वयोरेव नययोरन्योन्यसव्यपेक्षयोस्सम्यक्त्वप्रतिपादनम्] स्यादेतत् भवतु परस्परनिरपेक्षयोमिथ्यात्वम्, उभयनयारब्धस्त्वेकः सम्यग्दृष्टिभविष्यतीत्याह
ण य तइओ अत्थि णओ ण य सम्मत्तं ण तेसु पडिपुण्णं ।
जेण दुवे एगन्ता विभज्जमाणा अणेगन्तो ।।१४।। न च तृतीयः परस्परसापेक्षोभयग्राही अस्ति नयः कष्टिात् तथाभूतार्थस्यानेकान्तात्मकत्वात् तद्ग्राहिणः प्रत्ययस्य नयात्मकत्वानुपपत्तेः । न च सम्यक्त्वं न तयोः प्रतिपूर्ण प्रतिषेधद्वयेन प्रकृतार्थावगतेः । अशेषं हि प्रामाण्यं सापेक्षं गृह्यमाणयोरनयोरेवंविषययोर्व्यवस्थितं येन द्वावपि एकान्तरूपतया व्यवस्थितौ मिथ्यात्वनिबन्धनम् तत्परित्यागेनाऽन्वय-व्यतिरेको विशेषण परस्परात्यागरूपेण भज्यमानौ गृह्यमाणावनेकान्तो भवतीति सम्यक्त्वहेतुत्वमेतयोरिति ।।१४ । । [S.T.P.416] __ . [ निरपेक्षग्राहित्चे मूलनयवदुत्तरनयानामपि मिथ्यात्ववर्णनम् ]
एवं सापेक्षद्वयग्राहिणो नयत्वानुपपत्तेस्तृतीयनयाभावः प्रदर्शितः, निरपेक्षग्राहिणां तु मिथ्यात्वं दर्शयितुमाह
जह एए तह अण्णे पत्तेयं दुण्णया णया सव्वे ।
हंदि हु मूलणयाणं पण्णवणे वावडा ते वि ।।१५।। यथा एतौ निरपेक्षद्वयग्राहिणौ मूलनयौ मिथ्यादृष्टी तथा उभयवादरूपेण व्यवस्थितानामपि परस्परनिरपेक्षत्वस्य मिथ्यात्वनिबन्धनस्य तुल्यत्वात् प्रत्येकम् इतरानपेक्षा अन्येऽपि दुर्नयाः न च प्रकृतनयद्वयव्यतिरिक्तनयान्तरारब्धात्वादुभयवादस्य नयानामपि वैचित्र्यादन्यत्रारोपयितुमशक्यत्वात् तद्रूपस्यान्ये सम्यक्प्रत्यया भविष्यन्तीति वक्तव्यम्, यतः हंदि इत्येवं गृह्यतां हुः इति हेतौ मूलनयद्वयपरिच्छिन्नवस्तुन्येव व्यापृतास्तेऽपि तद्विषयव्यतिरिक्तविषयान्तराभावात् सर्वनयवादानां च सामान्यविशेषोभयैकान्तविषयत्वात् । तन्न नयान्तरसद्भावः यतः तदारब्धोभयवादे नयान्तरं भवेत् ।।१५।। [S.T.P.416]
_ 2010_02

Page #86

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१६-१७
____४१
[ सङ्ग्रहादीनां मूलनयग्राह्यग्राहित्वान्नोभयवादप्रज्ञापकत्वमिति प्रदर्शनम् ] ननु सङ्ग्रहादिनयसद्भावात् कथं तद्व्यतिरिक्तनयान्तराभाव; ? सत्यम्, सन्ति सङ्ग्रहादयः किन्तु तद्विषयव्यतिरिक्तविषयान्तराभावतस्तद्वितयविषयास्तेऽपि तद्रूषणेनैव दूषिताः यतो न मूलच्छेदे तच्छाखास्तदवस्थाः संभवन्तीत्याह
सव्वणयसमूहम्मि वि णत्थि णओ उभयवायपण्णवओ ।
मूलणयाण उ आणं पत्तेयं विसेसियं बिंति ।।१६।। संग्रहादिसकलनयसमूहेऽपि नास्ति कष्टिाद् नय उभयवादप्ररूपकः यतः मूलनयाभ्यामेव यत् प्रतिज्ञातं वस्तु तदेव आश्रित्य प्रत्येकरूपाः संग्रहादयः पूर्वपूर्वनयाधिगतांशविशिष्टमंशान्तरमधिगच्छन्तीति न विषयान्तरगोचराः । अतो व्यवस्थितम् परस्परात्यागप्रवृत्तसामान्यविशेषविषयसङ्ग्रहाद्यात्मकनयद्वयाधिगम्यात्मकत्वात् वस्त्वप्युभयात्मकम् ।।१६।।
[S.T.P. 416] [ नित्यानित्यैकान्तपक्षद्वयेऽप्यात्मनि संसारसुख-दुःखादेरनुपपत्तिप्रदर्शनम् ] न केवलं बाह्यघटादिवस्तु उभयात्मकं तथाविधप्रमाणग्राह्यत्वात् किन्त्वान्तरमपि हर्ष-शोकभय-करुणौदासीन्याद्यनेकाकारविवर्त्तात्मकैकचेतनास्वरूपं तदात्मकहर्षाद्यनेकविकारानेकात्मकं च स्वसंवेदनाध्यक्षप्रतीतम्, तस्य भेदाभेदैकान्तैकरूपताभ्युपगमे दृष्टाऽदृष्टविषयसुखदुःखसाधनस्वीकार-त्यागार्थप्रवृत्ति-निवृत्तिस्वरूपसकलव्यवहारोच्छेदप्रसक्तिरिति प्रतिपादयितुमाह
ण य दवट्ठियपक्खे संसारो णेव पज्जवणयस्स ।
सासयवियत्तिवायी जम्हा उच्छेअवाईआ ।।१७।। द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनयद्वयाभिमते वस्तुनि न संसारः सम्भवति, शाश्वतव्यक्ति प्रतिक्षणान्यत्वेकान्तात्मकचैतन्यग्राहकविषयीकृतत्वात् पावकज्ञानविषयीकृते उदकवत् । तथाहि-संसारः संसृतिः सा चैकान्तनित्यस्य पूर्वावस्थाऽपरित्यागे सति न सम्भवति तत्परित्यागे नैव-गतेः भावान्तरापत्तेर्वा-संसृतेः सम्भवात् । नाप्युच्छेदे उत्पत्त्यनन्तर
2010_02

Page #87

४२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१८
निरन्वयध्वंसलक्षणे संसृतिः सम्भवति गतेः भावान्तरापत्तेर्वा कथञ्चिद अन्वयिरूपमन्तरेण अयोगात् । अथैकस्य पूर्वाऽपरशरीराभ्यां वियोग-योगौ संसारः असावपि सदा अविकारिणि न सम्भवति, नित्यस्य पूर्वाऽपरशरीराभ्यां वियोग-योगानुपपत्तेः । निरन्वयक्षणध्वंसिनोऽप्येकाधिकरणत्वासम्भवात् न तल्लक्षणः संसारः । न च अमूर्तस्यात्मनः असर्वगतैकमनोऽभिष्वक्तशरीरेण विशिष्टवियोग-योगौ संसारः मनसोऽकर्तृत्वेन शरीरसम्बन्धस्यानुपपत्तेः । यो ह्यदृष्टस्य विधाता स तन्निवर्तितशरीरेण सह सम्बध्यते, न चैवं मनः, न च मनसः शरीरसम्बन्धेऽपि तत्कृतसुख-दुःखोपभोक्तृत्वम् आत्मनि तस्याभ्युगमात् तदर्थं च शरीरसम्बन्धोऽभ्युपगम्यत इति तत्सम्बन्धपरिकल्पनं मनसो व्यर्थम्, मनसि सुखदुःखोपभोक्तृत्वाभ्युपगमे वा आत्मकल्पनावैयर्थ्यम् मनस आत्मत्वसिद्धेः ।।१७।। [S.T.P.417] तथा -
सुह-दुक्खसम्पओगो ण जुज्जए णिञ्चवायपक्खम्मि ।
एगंतुच्छेयम्मि य सुह-दुक्खवियप्पणमजुत्तं ।।१८।। सुखेन अबाधास्वरूपेण, दुःखेन बाधनालक्षणेन, सम्प्रयोगः सम्बन्धः न युज्यते न घटते आत्मनो नित्यवादपक्षे द्रव्यास्तिकाभ्युपगमे सुखस्वभावस्य अविचलितरूपत्वात् सदा सुखरूपतैव आत्मनः न दुःखसम्प्रयोगः दुःखस्वभावत्वे तद्रूपतैव तत्त्वादेव । एकान्तोच्छेदे च पर्यायास्तिकपक्षे सुख-दुःखसम्प्रयोगो न युज्यत इति सम्बन्धः । तथा पक्षद्वयेऽपि सुखार्थम् दुःखवियोगार्थं च विशिष्टं कल्पनं यतनम्-'कल्पतेः' अत्र यतनार्थत्वात्-अयुक्तम् अघटमानकम् सुख-दुःखोपादानत्यागार्थप्रयत्नस्याप्ययुक्तत्वमुक्तन्यायात् । "संसरति निरुपभोगं भावैरधिवासितं लिङ्गम् ।” [ साङ्ख्ययका० ४० ] इति साङ्ख्यमतमपि निरस्तम् न्यायस्य सर्वैकान्तसाधारणत्वात् ।।१८ । । [S.T.P. 417]
दशवैकालिकनियुक्तौ
गाथा-६० सुहदुक्खसंपओगो न विजई निश्चवायपखंमि ।
एगंतुच्छेअंमि अ सुहदुक्खविगप्पणमजुत्तं ।। ६० ।। ___ 1-विज्जई (दश. निर्यु.) । 2-जुज्जए (संमति.) ।
2010_02

Page #88

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-१९-२०
सुखदुःखसंप्रयोगः सम्यक् संगतो वा प्रयोगः संप्रयोगः अकल्पित इत्यर्थः न विद्यते नास्ति न घटत इत्यर्थः, क्व ? नित्यवादपक्षे नित्यवादाभ्युपगमे संप्रयोगो न विद्यते, कल्पितस्तु भवत्येव, यथाऽऽहुर्नित्यवादिनः- “प्रकृत्युपधानतः पुरुषस्य सुखदुःखे स्तः, स्फटिके रक्ततादिवद् बुद्धिप्रतिबिम्बाद्वाऽन्ये” इति, कल्पितत्वं चास्य आत्मनस्तत्त्वत एव तथापरिणतिमन्तरेण सुखाद्यभावाद् उपधानसन्निधावप्यन्धोपले रक्ततादिवत्, तदभ्युपगमे चाभ्युपगमक्षतिः, बुद्धिप्रतिबिम्बपक्षेऽप्यविचलितस्यात्मनः सदैवैकस्वभावत्वात् सदैवैकरूपप्रतिबिम्बापत्तेः, स्वभावभेदाभ्युपगमे चानित्यत्वप्रसङ्ग इति । मा भूदनित्यैकान्तग्रह इत्यत आह- • एकान्तेन सर्वथा उत् प्राबल्येन छेदो विनाशः एकान्तोच्छेदः-निरन्वयो नाश इत्यर्थः, अस्मिंष्टा किम् ? सुखदुःखयोर्विकल्पनं सुखदुःखविकल्पनम्, अयुक्तम् अघटमानकम्, अयमत्र भावार्थ:- एकान्तोच्छेदेऽपि सुखाद्यनुभवितुस्तत्क्षण एव सर्वाथोच्छेदादहेतुकत्वात्तदुत्तरक्षणस्योत्पत्तिरपि न युज्यते, कुतः पुनस्तद्विकल्पनमिति गाथार्थः ।।
[ एकान्तपक्षे चात्मनि कर्मणो बन्ध-स्थितिकारणानुपपत्तिप्रकटनम् ] एकान्तपक्षे आत्मसुख-दुःखोपभोग-निर्वर्त्तकशरीरसम्बन्धहेत्वदृष्टोत्पादकनिमित्तानामप्यसम्भवं दर्शयन्नाह
कम्मं जोगनिमित्तं बज्झइ बन्ध-1 ध-ट्ठिई कसायवसा । अपरिणउच्छिण्णेसु य बंधट्ठिइकारणं णत्थि ।। १९ ।।
४३
कर्म अदृष्टम्, योगनिमित्तं मनो-वाक्कायव्यापारनिमित्तम्, बध्यते आदीयते, बध्यत इति बन्धः अदृष्टमेव तस्य स्थितिः कालान्तरफलदातृत्वेन आत्मन्यवस्थानम् सा कषायवशात् क्रोधादिसामर्थ्यात् एतदुभयमपि एकान्तवाद्यभ्युपगते आत्मचैतन्यलक्षणे भावे अपरिणते उत्सन्ने च बन्धस्थितिकारणं नास्ति ।। १९ ।। [S. T.P. 418]
[ एकान्तवादे बन्धाऽभावेन तन्मूलकसंसारनिवृत्त्यादेरनुपपत्तिप्रकाशनम् ) किञ्च, एकान्तवादिनां संसारनिवृत्तितत्सुखमुक्तिप्राप्त्यर्था प्रवृत्तिष्टासङ्गतेत्याहबंधम्मि अपूरन्ते संसारभओघदंसणं मोज्झं ।
बन्धं व विणा मोक्खसुहपत्थणा णत्थि मोक्खो य ।।२०।।
बन्धे वाऽसति संसारो जन्म मरणादिप्रबन्धस्तत्र तत्कारणे वा मिथ्यात्वादावुपचारात्
2010_02

Page #89

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२१
तच्छब्दवाच्ये भयोघो भीतिप्राचुर्यं तस्य दर्शनम् ‘सर्वं चतुर्गतिपर्यटनं दुःखात्मकम्' इति पर्यालोचनं मौढ्यं मूढता अनुपपद्यमानसंसारदुःखौघविषयत्वात् मिथ्याज्ञानं वन्ध्यासुतजनितबाधागोचरभीतिविषयपर्यालोचनवत् मिथ्याज्ञानपूर्विका च प्रवृत्तिर्विसंवादिन्येव, बन्धेन विना संसारनिवृत्ति-तत्सुखप्रार्थना च न भवत्येव तथा मोक्षष्टानुपपन्नः निरपराधपुरुषवत् अबद्धस्य मोक्षासम्भवात्, बन्धाभावष्टा योग-कषाययोः प्रकृति-स्थिति-अनुभाग-प्रदेशात्मकबन्धहेत्वोरेकान्तपक्षे विरुद्धत्वात् । न चैकरूपत्वात् ब्रह्मणो बन्धाद्यभावप्रेरणा न दोषाय, चेतनाऽचेतनादिभेदरूपतया जगतः प्रतिपत्तेः । न च भेदप्रतिपत्तिमिथ्या अविद्यानिर्मितत्वादिति वक्तव्यम अविद्यायाः प्रतिपत्तिजननविरोधात, अविरोधे विद्यारूपताप्राप्तेद्वैतप्राप्तिरिति । प्रतिविहितप्टाद्वैतवाद इति न पुनः प्रतन्यते ।।२० || [S.T.P. 419) [ सर्वेषामपि नयानामन्योऽन्याऽनिश्रितत्वे मिथ्यात्वम् अन्योन्यनिश्रित्वे
पुनः सम्यक्त्वमिति प्रतिपादनम् ] । तदेवमेकान्ताभ्युपगमे बन्धहेत्वाद्यनुपपत्तेरैहिकाऽऽमुष्मिकसर्वव्यवहारविलोपः इत्येकान्तव्यवस्थापकाः सर्वेऽपि मिथ्यादृष्टयो नयाः अन्योन्यविषयाऽपरित्यागवृत्तयस्तु त एव सम्यक्त्वं प्रतिपद्यन्त इत्युपसंहरन्नाह
तम्हा सव्वे वि णया 'मिच्छादिट्ठी सपक्खपडिबद्धा ।
अण्णोण्णणिस्सिआ उण हवंति सम्मत्तसब्भावा ।।२१।। यस्माद् एकान्तनित्याऽनित्यवस्त्वभ्युपगमो बन्धादिकारणयोग-कषायाभ्युपगमबाधितः तदभ्युपगमोऽपि नित्याद्येकान्ताभ्युपगमप्रतिहतः इत्येवंभूतपूर्वोत्तराभ्युपगमस्वरूपाः तस्माद् मिथ्यादृष्टयः सर्वेऽपि नयाः स्वपक्षप्रतिबद्धाः स्व आत्मीयः पक्षः अभ्युपगमस्तेन प्रतिबद्धाः प्रतिहता यतस्तत इति । नयज्ञानानां च मिथ्यात्वे तद्विषयस्य तदभिधानस्य च मिथ्यात्वमेव । तेनैवं प्रयोग:-मिथ्या सर्वनयवादाः, स्वपक्षेणैव प्रतिहतत्वात् चौरवाक्यवत् । अथ तेषां प्रत्येक मिथ्यात्वे बन्धाद्यनुपपत्तौ सम्यक्त्वानुपपत्तिः सर्वेत्रेत्याह-अन्योन्यनिश्रिताः परस्परा
1-एवं (तत्वा. विवरण, तत्वा. सिद्ध. टीका, आचा. टीका) 12. मिच्छद्दिट्ठी (अने. व्य., स्या. कल्प., तत्वा विवरण)। 3-सपखपडिवन्ना (अने.व्य., तत्वा. विवरण) | 4-ते चैव सम्मत्तं (आचा.टीका) ।
2010_02

Page #90

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२१
४५
परित्यागेन व्यवस्थिताः पुनर् इति त एव सम्यक्त्वस्य यथावस्थितवस्तुप्रत्ययस्य सद्भावा भवन्तीति न बन्धाद्यनुपपत्तिः ।।२१।। [S.T.P. 419]
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
व्यवहारनयस्वरूपवर्णने, पत्र २९ नन्वेवं सर्वेऽपि नयवादा मिथ्या, स्वपक्षेणैव प्रतिहतत्वाञ्चौरवाक्यवद्' इत्यनुमानात्सर्वेषामेव नयानां मिथ्यादृष्टित्वे तत्समुदायेऽपि सम्यक्त्वं न स्यादिति चेत्, न अन्योन्यनिश्रितत्वेन समुदाये सम्यक्त्वसम्भवात् । आह च [सम्मतौ] -
"तम्हा सव्वे वि णया, 'मिच्छद्दिट्ठी संपक्खपडिवन्ना।
अण्णुण्णणिस्सिया पुण, हवंति सम्मत्तसब्भावा ।। १/२१ ।।” सम्यक्त्वस्य यथावस्थितप्रत्ययस्य, भावयन्तीति भावाः, सन्तो भावाः सद्भावाः अवन्ध्यकारणानीत्यर्थः । ज्ञानात्मकनयपक्षे सम्यक्त्वसद्भावाः सम्यक्त्वस्वभावा इति वार्थः । प्रत्येकं मिथ्यावधारणानामन्यनिश्रितसमुदायेपि कथं सम्यक्त्वम्, स्वगोचरापरित्यागेन तत्रापि तेषां विषयान्तराप्रवृत्तेरिति चेत् । अत्र सम्मतिवृत्तिकृतः । प्रत्येकमप्यपेक्षितेतरांशस्वविषयग्राहकतयैव सन्तो नयास्तद्व्यतिरिक्तरूपतया त्वसन्त इति सतां सत्समुदाये सम्यक्त्वे न कष्टिाद्दोषः । नन्वितरेतरविषयापरित्यागवृत्तीनां कथं ज्ञानानां समुदायः सम्भवति ? येन तत्र सम्यक्त्वमभ्युपगम्येत, अनुक्तोपालम्भ एषः । ह्येकदानेकज्ञानोत्पादतस्तेषां समुदायो विवक्षितः, अपि त्वपरित्यक्तेतररूपविषयाध्यवसाय एव समुदायः, अन्योन्यनिश्रिता इत्यनेनाप्ययमेवार्थः प्रतिपादितः । न हि द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकाभ्यामत्यन्तपृथग्भूताभ्यामङ्गुलिद्वयसंयोगवदुभयवादोऽपरः प्रारब्धः इत्याहुः ।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम्, स्तबक-७, गाथा-१० ननु यद्येवं द्रव्यास्तिक-पर्यायास्तिकयोर्द्वयोरपि प्रत्येकं मिथ्यात्वं तदा सिकतासमुदाये तैलवत् तत्समुदायेऽपि सम्यक्त्वाभावात् कथं “प्रमाण-नयैरधिगमः” [त० सू०१-६] इति चेत् ? सत्यम्, न ह्यत्र दलप्रचयलक्षणः समुदाय उच्यते, पर्यायस्याऽदलत्वात्, इतरेतरविषयाऽपरित्यागवृत्तीनां ज्ञानानां समुदायाभावात्, क्वचित् क्रमिकतत्समुदायस्याऽव्यापकत्वाञ्च; किन्त्वितरनयविषयीकृतरूपाऽ1-मिच्छादिट्ठी (संमति.) । 2-सपक्खपडिबद्धा (संमति.)
2010_02

Page #91

४६
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२१
व्यवच्छेदकत्वम्, तदेव चान्योन्यनिश्रितत्वं गीयते । इदमेव च प्रवृत्तिनिमित्तीकृत्य तत्र सम्यक्त्वपदं प्रवर्तते । तदिदमुक्तम् [सम्मतौ] -
“तम्हा सव्वे वि णया 'मिच्छट्ठिी सपक्खपडिबद्धा । अण्णोण्णणिस्सिआ उण हवंति सम्मत्तसब्भावा ।। १/२१ ।।” इति ।
-: तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे :महामहोपाध्यायश्रीयशोविजयजीकृतविवरणे, अध्याय-१, सूत्र-६ अथ प्रमाणनययोर्ज्ञानात्मकत्वात्सामान्यविशेषात्मकवस्तुपरिच्छेदित्वाञ्च कः प्रतिविशेष इति चेत्, अत्र टीकाकृतः सर्वनयांशावलम्बिज्ञानं प्रमाणम् । अनेकधर्मात्मके वस्तुन्येकधर्मावधारणं च नयः । स च मिथ्या, द्वयोरेकत्वबुद्धिवत् । यदाह
एवं सव्वे वि णया, 'मिच्छट्ठिी सपक्खपडिवन्नात्ति ।' अपरे त्वाहुः- परस्परापेक्षा नैगमादयो नयाः, तैः परस्परापैक्षैर्यद् ज्ञानं समस्तवस्तुस्वरूपालम्बनं जन्यते तदनवगतवस्तुपरिच्छेदाभ्युपायत्वात् प्रमाणम्, ये पुनर्भेगमादयो निरपेक्षाः परस्परेण, ते नयाभासा इति । अत्र प्रथमपक्षे सर्वेषां धर्माणां सर्वावच्छेदेन धर्मिणि न पर्याप्तिः, किन्तु प्रत्येकमित्यनन्तधर्मात्मकेऽप्येकधर्मावधारणस्य द्वयोरेकत्वबुद्धिवन्नाप्रामाण्यम् ।
द्वितीयपक्षे च सकलनयघटितसप्तभङ्ग्यात्ममहावाक्यैकदेशस्य नयत्वसिद्धावप्युदासीनतयाऽसङ्ग्रह इति सप्तधर्मात्मकत्वबोधकतापर्याप्त्यधिकरणं वाक्यं प्रमाणम्, तदेकदेशबोधकतापर्याप्त्यधिकरणं तदितरादूषकं नयः, तदितरदूषकं तु दुर्नय इत्ययमेव लक्षणविभागो युक्तः ।।
- तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे :___ पू. सिद्धसेनगणिकृतटीकायाम्, अध्याय-१, सूत्र-७ ननु च प्रमाणमपि सामान्यविशेषात्मकवस्तुपरिच्छेद्येव, नया अपि चैवंविधविषयोपनिपानित एवेति नास्ति कष्टिाद् विशेषः, ज्ञानात्मकत्वाद्धि नया न भेदेनोपादेयाः प्रमाणादिति, असत्या एव नया इति [चेदतो] हेयतया न्याय्यमुपादानमित्येतदपि न, यतो वक्ष्यति– “न विप्रतिपत्तयोऽर्थाध्यवसाया” इति [१-३५] तथा “निययवयणिजसव्वा" [सम्मतौ-१/२८] इत्यादि । उच्यते-प्रमाणनयानामयं भेदः,
1-मिच्छादिट्ठी (संमति.) । 2-तम्हा (संमति.) । 3-सपक्खपडिबद्धा (संमति.) ।
2010_02

Page #92

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२२-२३
xia
प्रमाणं समस्तवस्तुस्वरूपपरिच्छेदात्मकं मत्यादि नयास्तु एकांशावलम्बिन इत्यतो भिन्नविषयता, प्रत्यक्षपरोक्षवत् । एतदुक्तं भवति-सर्वनयांशावलम्बि ज्ञानं प्रमाणम्, यत् तु ज्ञानमनेकधर्मात्मकं सद्वस्तु एकधर्मावधारणेनावच्छिनत्त्येवमात्मकमेवैतदिति तन्नया इति कथ्यन्ते, अतष्टा प्रमाणं सम्यग्ज्ञानम्, नयास्तु मिथ्याज्ञानम्, यत आह- “एवं सव्वेवि नया मिच्छादिट्ठी [सम्मतौ-१/२१] ।" इत्यादि ।
-: आचाराङ्गसूत्रे :पू.आ. शीलाङ्काचार्यकृतटीकायाम्, अ. १, उ. ७, सू. ६१ तदेवं सर्वेऽपि नयाः परस्परनिरपेक्षा मिथ्यात्वरूपतया न सम्यग्भावमनुभवन्ति, समुदितास्तु यथावस्थितार्थप्रतिपादनेन सम्यक्त्वं भवन्ति, यत उक्तम् [सम्मतौ] -
“एवं सव्वेवि णया मिच्छादिट्ठी सपक्खपडिबद्धा ।
अण्णोण्णणिस्सिया पुण हवंत ते चेव सम्मत्तं ।।१/२१ ।।" तस्मादुभयं परस्परसापेक्षं मोक्षप्राप्तये अलम्, न प्रत्येकं ज्ञानं चरणं चेति, निर्दोषः खल्वेष पक्ष इति व्यवस्थितम् । [ प्रत्येकं नयेषु मिथ्यात्वेऽपि समुदितेषु सम्यक्त्वस्य रत्नावलीदृष्टान्तेन समर्थनम् ]
न च समुदायाभावे नया एव परस्परव्यावृत्तस्वरूपा इति न क्वचित् सम्यक्त्वम्, नयप्रमाणात्मकैकचैतन्यप्रतिपत्तेः रत्नावलीवत् इत्येतदाह- [S.T.P.420]
'यद्वा यत् प्रत्येकं नयेषु न सम्यक्त्वम् तत् तेषां समुदायेऽपि न भवति, यथा सिकतासु प्रत्येकमभवत् तैलं तासां समुदायेऽपि न भवति' इत्यत्र हेतोरनैकान्तिकताप्रतिपादनार्थमाह जहऽणेयलक्खण. इत्यादि
जहऽणेयलक्खणगुणा वेरुलियाई मणी विसंजुत्ता । रयणावलिववएसं न लहंति महग्घमुल्ला वि ।।२२।। तह णिययवायसुविणिच्छिया वि अण्णोण्णपक्खणिरवेक्खा । सम्मइंसणसदं सव्वे वि णया ण पावेंति ।।२३।।
1-तम्हा (संमति.) | 2-सम्मत्तसब्भावा (संमति.) ।
2010_02

Page #93

४८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२४-२५
जह पुण ते चेव मणी जहा गुणविसेसभागपडिबद्धा । 'रयणावलि'त्ति भण्णइ जहंति पाडिक्कसण्णाउ ।।२४।। तह सव्वे णयवाया जहाणुरूवविणिउत्तवत्तव्वा ।
सम्मइंसणसदं लहन्ति ण विसेससण्णाओ ।।२५।। यथा अनेकप्रकारा विषविघातहेतुत्वादीनि लक्षणानि नीलत्वादयष्टा गुणा येषां ते वैडूर्यादयो मणयः पृथग्भूता रत्नावलीव्यपदेशं न लभन्ते महार्घमूल्या अपि ।।२२ ।।
तथा प्रमाणावस्थायाम् इतरसव्यपेक्षस्वविषयपरिच्छेदकाले वा स्वविषयपरिच्छेदकत्वेन सुनिष्टिाता अपि अन्योन्यपक्षनिरपेक्षाः ‘प्रमाणम्' इत्याख्यां सर्वेऽपि नया न प्राप्नुवन्ति निजे च इतरनिरपेक्षसामान्यादिवादे सुविनिष्टिाता हेतुप्रदर्शनकुशला अन्योन्यपक्षनिरपेक्षत्वात् सम्यग्दर्शनशब्दं ‘सुनयाः' इत्येवंरूपं सर्वेऽपि सङ्ग्रहादयो नया न प्राप्नुवन्ति ।।२३ ।।
यदा पुनस्त एव मणयो यथा गुणविशेषपरिपाट्या प्रतिबद्धाः 'रत्नावलि' इति आख्यामासादयन्ति प्रत्येकाभिधानानि च त्यजन्ति रत्नानुविद्धतया रत्नावल्यास्तदनुविद्धतया च रत्नानां प्रतीतेः 'रत्नावली' इति तत्र व्यपदेशः न पुनः प्रत्येकाभिधानम् ।।२४ ।।
तथा सर्वे नयवादा यथानुरूपविनियुक्तवक्तव्या इति यथा इति वीप्सार्थे अनु इति सादृश्ये रूपम् इति स्वभावे तेनानुरूपमित्यव्ययीभावः पुनर्यथाशब्देन स एव “यथाऽसादृश्ये" (पाणि० अ० २ पा० १ सू० ७ सिद्धान्तकौ० अं० ६६१ पृ० १६३) इत्यनेन । यद् यदनुरूपं तत्र विनियुक्तं वक्तव्यम् उपचारात् तद्वाचकः शब्दो येषां ते तथा यथानुरूपद्रव्यध्रौव्यादिषु प्रमाणात्मकत्वेन व्यवस्थिताः सम्यग्दर्शनशब्दं ‘प्रमाणम्' इत्याख्यां लभन्ते न विशेषसंज्ञाः पृथग्भूताभिधानानि एकानेकात्मकत्वेन चैतन्यप्रतिपत्तेरन्यथा चाप्रतिपत्तेरिति । ननु नयप्रमाणात्मकचैतन्यस्याध्यक्षसिद्धत्वेन ‘रत्नावलि' इति दृष्टान्तोपादानं व्यर्थम्, न; अध्यक्षसिद्धमप्यनेकान्तमनभ्युपगच्छन्तं प्रति व्यवहारसाधनाय दृष्टान्तोपादानस्य साफल्यात् । प्रवर्तितष्टा तेनापि तत्रानैकान्तव्यवहारः ।।२५ । । [S.T.P. 421]
2010_02

Page #94

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२४-२५
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
व्यवहारनयस्वरूपवर्णने, पत्र-२९ अत्रेदं मनाग्मीमांसामहे-ननु विशिष्टैकाध्यवसायस्य समुदायार्थत्वे द्वित्वविशिष्टावग्रहादिजनितघटपटोभयसमूहालम्बनवत्सकलनयार्थसमूहावम्बनमेकं प्रमाणज्ञानं प्राप्नोति, तञ्चायुक्तम्, क्रमिकनयवाक्यैः समूहालम्बनैकप्रमाणज्ञानजननायोगात्, सकलनयार्थवाचकस्य च वाक्यस्याप्येकस्य सप्तभङ्ग्या निषेत्स्यमानत्वात्, न च परेषामवयववाक्यार्थज्ञानजन्यन्यायवाक्यार्थज्ञानवदस्माकमपि क्रमिकनयवाक्यार्थज्ञानजन्यमहावाक्यार्थज्ञानरूपप्रमाणात्मकैकाध्यवसायोपपत्तिरिति वाच्यम् । न्यायवाक्यस्थलेऽपि प्रतीत्यसमुत्पादेनैकैकजनितखण्डवाक्यार्थज्ञानसमुदायस्यैव महावाक्यार्थज्ञानत्वेनास्माभिरभ्युपगमात्, शबलाध्यवसायान्यथानुपपत्त्या परमतस्यायुक्तत्वात्, अन्यथाङ्गुलिद्वयसंयोगस्थानीयोभयवादारम्भप्रसङ्गाच्च । किं चेयं कल्पना रत्नावलीदृष्टान्तेन नयप्रमाणात्मकैकचैतन्योपपादकसम्मतिवचनविरुद्धत्वादेवानुपादेया । एवं हि तत् [सम्मतौ] -
"जहऽणेगलक्खणगुणा, वेरुलियाई मणी विसंजुत्ता ।
रयणावलिववएस, ण लहंति महग्घमुल्लावि ।। १/२२ ।।" यथानेकप्रकारा विषघातहेतुत्वादीनि लक्षणानि नीलत्वादयष्टा गुणा येषां ते वैडूर्यादयो मणयः पृथग्भूता रत्नावलीव्यपदेशं न लभन्ते महार्थमूल्या अपि ।
“तह णिययवायसुविणिच्छिया वि अण्णुण्णपक्खणिरवेक्खा ।
सम्मइंसणसई, सव्वे वि णया ण पाविति ।। १-२३ ।।" तथा प्रमाणावस्थायामितरसव्यपेक्षस्वविषयपरिच्छेदकाले वा स्वविषयपरिच्छेदकत्वेन सुविनिष्टिाता अप्यन्योन्यनिरपेक्षाः प्रमाणमित्याख्यां सर्वेऽपि नया न प्राप्नुवन्ति, निजे वा (च इतर) निरपेक्षसामान्यादिवादे सुविनिष्टिाता अपि हेतुप्रदर्शनकुशला अपि, अन्योन्यपक्षनिरपेक्षत्वात्सम्यग्दर्शनशब्दं सुनया इत्येवं रूपं सर्वेऽपि सङ्ग्रहादयो नया न प्राप्नुवन्ति ।।
“जह पुण ते चेव मणी, जहागुणविसेसभागपडिबद्धा । रयणावलित्ति भण्णइ, जहेंति पाडेक्कसण्णाओ ।। १/२४ ।।"
2010_02

Page #95

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड -१, गाथा - २६
यथा पुनस्त एव मणयो यथागुणविशेषपरिपाट्या प्रतिबद्धा रत्नावलीति भण्यन्ते, प्रत्येकाभिधानानि च त्यजन्ति रत्नानुविद्धतया रत्नावल्यास्तदनुविद्धतया च रत्नानां प्रतीतेः, रत्नीयसन्निवेशविशेषस्य तद्विशिष्टरत्नानां वा रत्नावलीशब्दवाच्यत्वाद्विशिष्टानामविशिष्टवाचकशब्दावाच्यत्वाद्विशिष्टाविशिष्टयोः कथञ्चिद्भेदस्य प्रातीतिकत्वात् ।
५०
“ तह सव्वे णयवाया, जहाणुरूवविणउत्तवत्तव्वा । सम्मदंसणस, लहंति ण विसेससण्णाओ ।। १/२५ ।।”
तथा सर्वे नवादा यथानुरूपविनियुक्तवक्तव्याः, यथेति वीप्सार्थे, यद् यदनुरूपं तत्र तत्र विनियुक्तं वक्तव्यमुपचारात्तद्वाचकः शब्दो येषां ते तथा, सम्यग्दर्शनं प्रमाणमित्याख्यां लभन्ते, न विशेषसंज्ञाः पृथग्भूताभिधानानि, अजहद्वृत्त्यैकोपयोगत्वविशिष्टसाकाङ्क्षसकलनयवाक्यजनितनयज्ञानानां तादृशनयज्ञानीयाऽजहद्वृत्त्यैकोपयोगस्य वा प्रमाणशब्दवाच्यत्वाद्विशिष्टनयात्मकस्यापि प्रमाणचैतन्यस्य शुद्धनयशब्दवाच्यत्वात् नन्वग्रहादिचतुष्टयात्मकमतिज्ञानोपयोगवत्साकाङ्क्षसकलनयवाक्यजनितनयप्रमाणात्मकचैतन्यस्याध्यक्षसिद्धत्वात्तत्र रत्नावलीदृष्टान्तोपादानं व्यर्थमिति चेत्, न, एकानेकात्मकोपयोगे स्वसंवेदनसिद्धेऽपि वादिविप्रतिपत्तिजसंशयनिरासेन निष्टायदाढयर्थं तदुपादनात् ।
[ दृष्टान्तोपन्यासप्रयोजकानां तद्गुणानां परिगणनम् ]
दृष्टान्तगुणप्रतिपादनायाहलोइयपरिच्छयसुहो निच्छयवयणपडिवत्तिमग्गो य । अह पण्णवणाविसउत्ति तेण वीसत्थमुवणीओ ।। २६ ।।
व्युत्पत्तिविकल-तद्युक्तप्राणिसमूहसुखग्राह्यत्वम् मजनकत्वं च अथ इत्यवधारणार्थः अनन्तधर्मात्मकवस्तुप्ररूपकवाक्यविषयत्वं दृष्टान्तस्यैव । एतैः कारणैः शङ्काव्यवच्छेदेन अयमुपदर्शित इति गाथातात्पर्यार्थः ।
एकानेकात्मकभावविषयवचोऽवग
न चावल्यवस्थायाः प्राग् उत्तरकालं च रत्नानां पृथगुपलम्भात् इह च सर्वदा तथोपलम्भाभावाद् विषममुदाहरणमिति वक्तव्यम्, आवल्यवस्थाया उदाहरणत्वेनोपन्यासात् । न च दृष्टान्तदान्तिकयोः सर्वथा साम्यम् तत्र तद्भावानुपपत्तेः । । २६ । । [S. T.P. 422]
2010_02

Page #96

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२७
.. -: अनेकान्तव्यवस्थायां :
- व्यवहारनयस्वरूपवर्णने, पत्र-३० “लोइयपरिच्छयसुहो, णिच्छयवयणपडिवत्तिमग्गो य ।
अह पण्णवणाविसओ त्ति, तेण वीसत्थमुवणीओ ।। १/२६ ।।” [सम्मतौ] लौकिकपरीक्षकाणां व्युत्पत्तिविकलतद्युक्तप्राणिनां सुखः सुखप्रतिपत्त्युपायः, निष्टायवचनस्यैकानेकात्मकनिष्टायवाक्यस्य प्रतिपत्तिमार्गः प्रामाण्यप्रदर्शकः, अथेत्यवधारणे, प्रज्ञापनाविषयः प्रकृतनिदर्शनवाक्यविषयो रत्नावलीदृष्टान्त इति, तेन कारणेन, विश्वस्तं निःशङ्क यथा ज्ञायते तथा, ज्ञापयितुमिति शेषः, उपनीत उपदर्शितः । न चावल्यवस्थातः प्रागुत्तरकाले च रत्नानां नियतोपलम्भात्प्रमाणावस्थायाप्टा प्रागुत्तरकालं नयानां तदभावादुदाहरणवैषम्यमिति वाच्यम् । प्रमाणस्यैकानेकात्मकोपपत्तिमात्रार्थमावल्यवस्थोदाहरणोपादानात्, सर्वथासाम्ये दृष्टान्तदाान्तिकभावानुपपत्तेः । रत्नादिकारणेष्वावल्यादिकार्यं सदेवेति साङ्ख्यः, तेषामेवानेन रूपेण व्यवस्थितत्वात्तदव्यतिरिक्तं विकारमात्रं कार्यं परिणमत एवेति साङ्ख्यविशेषः । न खलु कार्यं कारणे प्रागुत्पत्तेर्विद्यते, न वा कारणं कार्यरूपेण परिणमते, किन्तु तत्र पृथग्भूतमेव कार्यं सामग्रीत उत्पद्यते इति वैशेषिकादयः । न कार्यं कारणं वास्ति द्रव्यमात्रमेव तत्त्वमित्यपरे ।। - [दृष्टान्तस्य साध्यसमतां वदतामेकान्तवादिनां निरासाय पञ्चानां तदभिप्रायाणां निर्देशः]
(१) “रत्नादिकारणेष्वावल्यादिकार्यं सदेव” [ ] इति साङ्ख्यः । (२) “तेषामेवानेन रूपेण व्यवस्थितत्वात् तदव्यतिरिक्तं विकारमात्रं कार्यं त एव” [ ] इति साङ्ख्यविशेष एव ।
(३-४) “न कार्यं कारणे विद्यते इति तेभ्यस्तत् पृथग्भूतम् नहि कारणमेव कार्यरूपेण व्यवतिष्ठते परिणमते वा” [ ] इति वैशेषिकादयः । (५) “न च कार्यम् कारणं वास्ति द्रव्यमात्रमेव तत्त्वम्” [ ] इत्यपरः । एवंभूताभिप्रायवन्त एकान्तवादिनो दृष्टान्तस्य साध्यसमतां मन्यन्ते तान् प्रत्याह
इहरा समूहसिद्धो परिणामकओ व्व जो जहिं अत्थो ।
ते तं च ण तं तं चेव व त्ति नियमेण मिच्छत्तं ।।२७।। 1-व (अने. व्य.) । 2-चेव त्ति (अने. व्य.) ।
___ 2010_02

Page #97

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा - २७
इतरथा उक्तप्रकारादन्यथा समूहे रत्नानां सिद्धो निष्पन्नः परिणामकृतो वा मण्यादिष्वावल्यादिः क्षीरादिषु दध्यादिर्वा यो यत्र अर्थः ते मण्यादय आवल्यादि कार्यं क्षीरं वा दध्यादिकम् तत्र तत्सद्भावात् तस्य तत्परिणामरूपत्वात् । 'समूहसिद्ध : ' ' परिणामकृता वा ' इति द्वयोरुपादानं लौकिकव्यवहारापेक्षया । परमार्थतस्तु परमाणुसमूहपरिणामात्मकत्वात् सर्व एव समूहकृतः परिणामकृतो वेति न भेदः । [S.T.P. 423]
५२
क्षणिकवद् एकान्ताक्षणिकेष्वप्यर्थक्रियालक्षणं सत्त्वं पूर्वोपदर्शितन्यायेन व्यावृत्तम् सत्तासम्बन्धलक्षणस्य च सत्त्वस्यातिव्याप्तित्त्वाऽसम्भवादिदोषदुष्टत्वात् असत्त्वमित्येकान्ताऽक्षणिका अप्यसन्तो भावा इत्युत्पाद - व्यय - ध्रौव्यलक्षणमेव भावानां सत्त्वमभ्युपगन्तव्यमिति नैकान्ततः कारणेषु कार्यमसदिति न तत् इति पक्षो मिथ्यात्वमिति स्थितम् ।
ब्रह्माद्वैतवादस्यापि प्रागेव प्रतिषेधः कृत इति तदेव वा इति अयमपि पक्षो मिथ्यात्वम् । ततः कारणे परिणामिनि वा कार्यम् परिणामो वा सदेव तावेव तावसदेव वा तत् तत्रेति न कारणमेव कार्यम् परिणामी वा परिणामः । न कार्यम् नापि कारणम् अपि तु द्रव्यमात्रं तत्त्वमिति तदेव वेति नियमेन एकान्ताभ्युपगमे सर्व एवैते मिथ्यावादा उक्तन्यायेन नियमेन मिथ्यात्वम् इत्यभिधानात् कथञ्चिदभ्युपगमे सम्यग्वादा ऐवेते इत्युक्तं भवति यत उत्पाद-व्यय- ध्रौव्यात्मकत्वे वस्तुनः स्थिते तद् वस्तु तत्तदपेक्षया कार्यम् अकार्यं च, कारणम् अकारणं च, कारणे कार्यं सच्च असच कारणं कार्यकाले विनाशवत् अविनाशवञ्च तथैव प्रतीतेरन्यथा चाऽप्रतीतेः ।।२७।। [S. T.P. 429]
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :व्यवहारनयस्वरूपवर्णने, पत्र ३०
इति नानाविधाभिप्रायवदेकान्तवादिमते दृष्टान्तस्य साध्यसमतेत्यत आह [सम्मतौ ]
“ इहरा समूहसिद्धो, परिणामकओव्व जो जहिं अत्थो ।
तं तं तं - त्ति नियमेण मिच्छतं ।। १/२७ ।।”
ण
—
इतरथोक्तप्रकारानभ्युपगमे, समूहसिद्धो रत्नावल्यादिः परिणामकृतो वा क्षीरादिषु दध्यादिर्यः,
1- च (संमति.) । 2- चेव व त्ति ( संमति ) ।
2010_02

Page #98

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२८
यत्रार्थः सर्वस्यैव परमाणुसमूहपरिणामोभयकृतत्वेऽपि विकल्पाभिधानं लौकिकव्यवहारापेक्षया, ते रत्नादयः, तदेवावल्यादिकमेव, तद्दध्यादिकं न तदेव न क्षीरादिकमेवेति, नियमेन मिथ्यात्वम्, सत्कार्यवादे कारणव्यापारवैफल्यप्रसङ्गात्, असत्कार्यवादे च क्षीरादिकमेव दध्यादित्वेन परिणतमिति व्यवहारविलोपप्रसङ्गात्, सदसत्कार्याभ्युपगमे च तिर्यक्प्रचयेनैवोर्ध्वताप्रचयेनापि सामूहिकव्यवहारक्षमकार्यसम्भवादात्मद्रव्यानुस्यूतनयप्रमाणात्मकचैतन्यमप्रत्यूहमिति भावः । [ स्वे स्वेऽशे सत्यानामपि नयानां परांशविचालने मिथ्यात्वात् समयज्ञः
सापेक्षावधारणं करोतीति वर्णनम् ] अत एकान्तरूपस्य वस्तुनोऽभावात् सर्वेऽपि नयाः स्वविषयपरिच्छेदसमर्था अपि इतरनयविषयव्यवच्छेदेन स्वविषये वर्तमाना मिथ्यात्वं प्रतिपद्यन्त इत्युपसंहरन्नाह
णिययवयणिज्जसञ्चा सब्बनया परवियालणे मोहा ।।
ते उण ण दिट्ठसमओ विभयइ सच्चे व अलिए वा ।।२८।। निजकवचनीये स्वांशे परिच्छेद्ये सत्याः सम्यग्ज्ञानरूपाः सर्व एव नयाः संग्रहादयः परविचालने परविषयोत्खनने मोहाः मुह्यन्तीति मोहा मिथ्याप्रत्ययाः परविषयस्यापि सत्यत्वेनोन्मूलयितुमशक्यत्वात् तदभावे स्वविषयस्याप्यव्यवस्थितेः ततष्टा परविषयस्याभावे स्वविषयस्याप्यसत्त्वात् तत्प्रत्ययस्य मिथ्यात्वमेव तद्व्यतिरिक्तग्राहकप्रमाणस्य चाभावात् तस्मात् तानेव नयान् पुनः शब्दस्यावधारणार्थत्वात् न इति प्रतिषेधो विभजनक्रियायाः दृष्टः समयः सिद्धान्तवाच्यमनेकान्तात्मकं वस्तुतत्त्वं येन पुंसा स तथा स न विभजते सत्येतरतयास्वेतरविषयमवधारयमाणोऽपि तथा तान् न विभजते अपि त्वितरनयविषयसव्यपेक्षमेव स्वनयाभिप्रेतं विषयं सत्यमेवावधारयतीति यावत् । 'ग्राह्यसत्यासत्याभ्यां ग्राहकसत्यासत्ये' इत्येवमभिधानम् तच दृष्टाऽनेकान्ततत्त्वस्य विभजनम् ‘स्यादस्त्येव द्रव्यार्थतः' इत्येवंरूपम् ।।२८ ।। [S.T.P.429]
1-अदिट्ठसमओ (गुरु. विनि., द्वाद. नय.) | _ 2010_02

Page #99

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२८
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
व्यवहारनयस्वरूपवर्णने, पत्र ३० एतदेवाह [सम्मतौ] -
णिययवयणिजसा, सव्वणया परवियालणे मोहा ।
ते पुण ण दिट्ठसमओ, विभयइ सचे व अलिए वा ।। १/२८ ।। निजकवचनीये स्वांशे परिच्छेद्ये, सत्याः सम्यग्ज्ञानरूपाः, सर्व एव नयाः सङ्ग्रहादयः, परविचालने परविषयोत्खनने, मुह्यन्तीति मोहा मिथ्याप्रत्ययाः, परविषयस्यापि सत्यत्वेनोन्मूलयितुमशक्यत्वात्, तदभावे स्वविषयस्याप्यव्यवस्थितेः, तस्मात्तानेव नयान्, पुनः शब्दस्यावधारणार्थत्वाद्, दृष्टसमयो निर्णीतानेकान्ततत्त्वः, सत्यान्वाऽलीकान्वा न विभजते, अपि तु प्रमाणावस्थायां सापेक्षतया स्यादस्त्येव द्रव्यार्थत इत्यादिरीत्या नयविषयं विभजेतेत्यर्थः । तस्मान्नयप्रमाणात्मकमेकरूपमेवात्मस्वरूपं व्यवस्थितम् ।
--: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम् स्तबक-७ गाथा १० तदिदमुक्तम् [सम्मतौ] -
"णिययवयणिज्जसञ्चा सव्वणया परविआलणे मोहा ।
ते उण ण दिट्ठसमओ विभयइ सञ्चे व अलिए वा ।।" १/२८ ।। अस्यार्थः-निजकवचनीये स्वविषये परिच्छेद्ये सत्याः सम्यग्ज्ञानरूपाः सर्व एव नयाः सङ्ग्रहादयः, तद्वति तदवगाहित्वात् । परविचालने परविषयोत्खनने मोहा मुह्यन्तीति मोहा असमर्थाः, परविषयस्यापि सत्यत्वेनोन्मूलयितुमशक्यत्वात्, तदभावे स्वविषयस्याप्यव्यवस्थितेः, मिथो नान्तरीयकत्वात् । अतः परविषयस्याभावे स्वविषयस्याप्यसत्त्वात् तत्प्रत्ययस्य मिथ्यात्वमेवेत्यवधारयन दृष्टसमयो ज्ञातानेकान्तः पुनस्तान् नयान् न विभजते सत्यानलीकान् वा, किन्त्वितरनयविषयसव्यपेक्षतया ‘अस्त्येव द्रव्यार्थतः' इत्येवं भजनया स्वनयाभिप्रेतमर्थं सत्यमेवावधारयति, यद् तत्र यदपेक्षयास्ति तस्य तत्र तदपेक्षया ग्राहकत्वेनैव नयप्रामाण्यात् ।
2010_02

Page #100

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२८
. -: गुरुतत्त्वविनिश्चये :
उल्लास-१ यदप्युक्तं “शुद्धष्टा निष्टायनयः” इति स एवाश्रयणीय इति तत्राह
सुद्धतं पुण दोण्ह वि, णियवत्तव्वाणुगाणमविसिटुं ।
सट्टाणे बलिआणं, जं भणियं संमईइ इमं ।। ४४ ।। सुद्धतं पुणत्ति । शुद्धत्वं पुनः द्वयोरपि निष्टायव्यवहारयोः निजवक्तव्यानुगयोः स्वाभिमततत्त्वानुसारिणोः स्वस्थाने स्वविषये बलिकयोः इतराप्रतिक्षेप्ययोरविशिष्टम्, “सव्वे वि होंति सुद्धा, णत्थि असुद्धो णओ उ सट्ठाणे ।” इति व्यवहारभाष्यवचनेनेतरापेक्षयाऽशुद्धस्यापि स्वापेक्षया शुद्धत्वात्, दीर्घत्वहस्वत्वयोरिव शुद्धत्वाशुद्धत्वयोरव्यवस्थितत्वात्, यद् भणितं सम्मतावेतन्महामतिना ।। ४४ ।।
णिययवयणिज्जसञ्चा, सव्वणया परविआलणे मोहा ।
ते पुण अदिट्ठसमओ, विभयइ सञ्चे व अलिए वा ।। ४५ ।। .. _ 'णियय'ति । निजकवचनीये सत्या अर्थप्रतिपादकत्वात् सर्वे नया नैगमादयः परस्य नयस्य विचारणे परेण नयेन विचालने- स्वार्थस्य परित्याजने वा 'मोघा' विफला असत्या इति यावत्, अन्यार्थाप्रतिपादकत्वादन्यनयप्रतिबन्धेन स्वार्थाप्रतिपादकत्वाद्वा । तान् नयान् पुनः अदृष्टसमयः' अज्ञातसिद्धान्तपरमार्थः विभजते एकान्तेन निष्टिानोति सत्यान् अलीकान् वा स्यात् । सत्यत्वा सत्यत्वप्रतिपादने तु दृष्टसमयतैवेति भावः ।। ४५ ।।।
___-: नयोपदेश: :स्वार्थनिष्टायकत्वरूपं नयप्रामाण्यसंशयेन विषयसंशयात् निष्टायस्यानिष्टायपरिणत्या न कथञ्चिदित्यत्रापि नयानामनेकान्त एवेति शिक्षयति
स्वार्थे सत्या परैना असत्या निखिला नयाः ।
विदुषां तत्र नैकान्त इति दृष्टं हि सम्मतौ ।। १० ।। नयामृत०-स्वार्थ इति । स्वार्थे स्वविषये, सत्याः निष्टाायकाः, परैः नयैः नूना अप्रामाण्याः शङ्काविषयीकृताः, असत्याः अनिष्टाायकाः, निखिला नयाः नैगमादयः, विदुषां सिद्धान्तव्युत्पन्नानाम्, 1-ण दिट्ठसमओ (संमति.) ।
2010_02

Page #101

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२८
तत्र नयप्रामाण्याऽप्रामाण्ययोः, नैकान्तः, वक्तुं युक्त इति शेषः, इति दृष्टं परीक्षितम्, हि सम्मतौ, अभियुक्तवचनसंवादप्रदर्शनमेतत्, तद्वचनं च
“णिययवयणिजसञ्चा, सव्वणया परविआलणे मोहा । ते पुण ण दिट्ठसमयो विभयइ सञ्चे य अलीए वा ।। १/२८ ।।" त्ति ।
-: द्वादशारनयचक्रे :
आरक-१
स एव व्यवहारनयाश्रयाल्लौकिको ब्रूते - को हि वादानामिति एकान्तवादानाम् अन्तं कर्तुं शक्रुयात्- उच्छेदं शक्रुयात् कर्तुमिति । किं कारणम् ? न हि साङ्ख्याभिहिताः सत् कारणे कार्यम्,
असदकरणादुपादानग्रहणात् सर्वसम्भवाभावात् ।
शक्तस्य शक्यकरणात् कारणभावाञ्च सत् कार्यम् ।। [साङ्ख्यका० ९] इत्येवमादयो हेतवः, न वा वैशेषिकोक्ताः क्रियागुणव्यपदेशाभावादसत् [वै० सू० ९।१।१] इत्यादयः, 'क्षणिका घटादयः प्रत्ययायत्तजन्मत्वात्' इत्यादयो वा बौद्धोक्ताः परस्परेणोच्छेत्तुं शक्यन्ते, अभियुक्तबुद्ध्युत्कर्षपरम्पराया अदृष्टनिष्ठत्वात् । एतस्मिन्नर्थे ज्ञापकमाह-आह चेति, नाहमेव स्वमनीषिकया ब्रवीमि, किं तर्हि ? अन्येऽप्येवं ब्रुवते ।
णिययवयणिजसञ्चा सव्वणया परवियालणे मोहा ।
ते पुण अदिट्ठसमयो विभजइ सञ्चे व अलिए वा ।। [सम्मतौ १।२८] स्वविषयसत्यत्वादेवाविचाल्या इति तञ्चालने मोघाः । तेषामनेकान्तस्थितिस्वत्त्वानवबोधात 'सत्यमेव, असत्यमेव वा' इत्यदृष्टसमयस्तान् विभजते इत्याचार्यसिद्धसेनः ।
-: न्यायखण्डखाघे (महावीरस्तवे) :
_ विभाग-३, गाथा-४० नन्वेवमन्यव्यावृत्त्यप्रत्यायकत्वानिःस्वरूपत्वं नयस्य प्राप्तम्, तत्राह-नयस्य हि निजं स्वरूपं ताटस्थ्यमौदासीन्यमेव, कस्मात् स्वार्थेषु विचित्रेषु स्वविषयेषु, अयोगविरहस्यायोगव्यवच्छेदस्य, प्रतिपत्तिमात्रात्, तदिदमभिप्रेत्योक्तं भगवता सम्मतिकृता, 1-ण दिट्ठसमओ (संमति.)।
2010_02

.

Page #102

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-२९-३०
५७
“णिययवयणिज्जसञ्चा सव्वणया परविआलणे मोहत्ति" एवं च नैयायिकादिनयाः स्वार्थायोगव्यवच्छेदप्रतिपादनमात्रेण तूष्णीन्तिष्ठन्तु, न तु नयान्तरखण्डनायापि प्रगल्भन्ताम्, तत्तर्कविचारप्रहारोपनिपाते केनान्तरा हस्तादानादित्युक्तं भवति ।।४० ।। [ सर्वस्यापि वस्तुनोऽभेदरूपेण द्रव्यार्थिकपरिच्छेद्यस्यैव भेदरूपेण पुनः
पर्यायार्थिकपरिच्छेद्यत्वाभिधानम् ] अतो नय-प्रमाणात्मकैकरूपताव्यवस्थितमात्मस्वरूपम् अनुगतव्यावृत्तात्मकम् उत्सर्गापवादरूपग्राह्यग्राहकात्मकत्वाद् व्यवतिष्ठत इत्यर्थप्रदर्शनायाह
दबट्ठियवत्तव्वं सव्वं सब्वेण णिञ्चमवियप्पं ।
आरद्धो य विभागो पज्जववत्तव्वमग्गो य ।।२९।। यत् किञ्चिद् द्रव्यार्थिकस्य संग्रहादेः सदादिरूपेण व्यवस्थितं वस्तु वक्तव्यं परिच्छेद्यं तत् सर्वं सर्वेण प्रकारेण नित्यं सर्वकालम् अविकल्पं निर्भेदम्, सर्वस्य सदसद्विशेषात्मकत्वात् तच्च भेदेन सम्पृक्तमिति दर्शयितुमाह-आरब्धष्टा विभागः स एवाविभागः सत्तारूपो यो द्रव्यादिनाऽऽकारेण, प्रस्तुतष्टा भेदः चशब्दस्य प्रक्रान्ताऽविभागानुकर्षणार्थत्वात् पर्यायवक्तव्यमार्गप्टा पर्यायास्तिकस्य यद् वक्तव्यं विशेषः तस्य मार्गः पन्था जातः-पर्यायार्थिकपरिच्छेद्यस्वभावो विशेषः सम्पन्न इति यावत् ।।२९ । । [S.T.P.429] [शब्दार्थगतत्वेन पर्यायस्य द्वैविध्यं प्रदर्श्य तस्य द्विविधस्यापि पुनर्भेदाभेदरूपेण विवेचनम्] एवं भेदाभेदरूपं वस्तूपदर्श्य भेदस्य पर्यायार्थिकविषयस्य द्वैविध्यमाह
सो उण समासओ चिय वंजणणिअओ य अत्थणिअओ य ।
अत्थगओ य अभिण्णो भइयव्वो वंजणवियप्पो ।।३०।। स पुनर्विभागः समासतः संक्षेपतो व्यञ्जननियतः शब्दनयनिबन्धनः अर्थनियतष्टा अर्थनयनिबन्धनष्टा । तत्र अर्थगतस्तु विभागः अभिन्नः सङ्ग्रह-व्यवहार-ऋजुसूत्रार्थप्रधाननयविषयोऽर्थपर्यायोऽभिन्नः असदद्रव्यातीतानागतव्यवच्छिन्नाभिन्नार्थपर्यायरूपत्वात् तद्विषया नया अपि ‘अर्थगतो विभागोऽभिन्नः' इत्युच्यते । भाज्यो व्यञ्जनविकल्प इति । विकल्पितः
2010_02

Page #103

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा - ३१
शब्दपर्यायो भिन्नः अभिन्नष्टानेकाभिधान एकः एकाभिधानष्टौकः इति कृत्वा, समानलिङ्गसङ्ख्याकालादिरनेकशब्दो ‘घटः’‘कुटः’‘कुम्भः' इत्यादिक एकार्थ इति शब्दनयः । समभिरूढस्तु भिन्नाभिधेयौ घट- कुटशब्दौ भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तत्वात्, रूप- रसादिशब्दवत् इत्येकार्थ एकशब्द इति मन्यते । एवंभूतस्तु चेष्टासमय एव घटो 'घट' शब्दवाच्यः अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । तदेवम् अभिन्नोऽर्थो वाच्योऽस्येत्यभिन्नार्थो घटशब्द इति मन्यते ।। ३० ।। [S.T.P. 430]
[ एकस्यैव वस्तुनस्त्रैकालिकानन्तशब्दार्थपर्यायशालितयाऽनन्तप्रमाणत्वेन सर्वात्मकत्वाख्यानम् ]
यत् तदन्यतो विभक्तेन स्वरूपेणैकमनेकं च वस्तूक्तम् तद् अनन्तप्रमाणमित्याख्यातुमाहएगदवियम्मि जे अत्थपज्जया वयणपज्जया व
तीयाणागयभूया तावइयं तं हवइ दव्वं ।। ३१ ।।
५८
एकस्मिन् जीवादिद्रव्ये अर्थपर्याया अर्थग्राहकाः संग्रह-व्यवहार-ऋजुसूत्राख्याः तद्ग्राह्या वा अर्थभेदाः वचनपर्यायाः शब्दनयाः शब्द-समभिरूढ - एवंभूताः तत्परिच्छेद्या वस्त्वंशा वा ते च अतीतानागतवर्त्तमानरूपतया सर्वदा विवर्त्तन्ते विवृत्ताः विवर्त्तिष्यन्त इति तेषामानन्त्याद् वस्त्वपि तावत् प्रमाणं भवति । तथाहि - अनन्तकालेन सर्वेण वस्तुना सर्वावस्थानां परस्परानुगमेनाऽऽसादितत्वात् अवस्थातुष्टावस्थानां कथञ्चिदनन्यत्वात् घटादिवस्तु पटपुरुषादिरूपेणापि कथञ्चिद् विवृत्तमिति सर्वं सर्वात्मकं कथञ्चिदिति स्थितम् । दश्यते चैकं पुद्गलद्रव्यं अतीता-ऽनागत-वर्त्तमानद्रव्य-गुण-कर्म-सामान्य- विशेषपरिणामात्मकं युगपत् क्रमेणापि तत् तथाभूतमेव । एकान्ताऽसत उत्पादायोगात् सतष्टा निरन्वयविनाशासम्भवादिति प्रतिपादितत्वात् ।।३१ । । [S.T.P.430]
-: आचाराङ्गसूत्रे :
उद्देश- ४
पू. आ. शीलाङ्काचार्यजीकृतटीकायाम् अध्ययन-३, जे एगं जाइ से सव्वं जाणइ, जे सव्वं जाणइ से एगं जाणइ (सू० १२२ )
1- एकदवियस्स (आचा. टीका) 1
2010_02

Page #104

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३१
यः कष्टिादविशेषितः एकं परमाण्वादि द्रव्यं पष्टाात्पुरस्कृतपर्यायं वा जानाति परिछिन्नत्ति स सर्वं स्वपरपर्यायं जानाति, अतीतानागतपर्यायिद्रव्यपरिज्ञानस्य समस्तवस्तुपरिच्छेदाविनाभावित्वाद, इदमेव हेतुहेतुमद्भावेन लगयितुमाह-जे सव्वमित्यादि, यः सर्वं संसारोदरविवरवर्ति वस्तु जानाति स एकं घटादि वस्तु जानाति, तस्यैवातीतानागतपर्यायभेदैस्तत्तत्स्वभावापत्त्याऽनाद्यनन्तकालतया समस्तवस्तुस्वभावगमनादिति, तदुक्तम् [सम्मतौ] -
“एगदवियस्स जे अत्थपजवा वयणपजवा वावि । तीयाणागयभूया तावइयं तं हवइ दव्वं ।। १/३१ ।।"
-: द्वादशारनयचक्रे :
आरक-१ तद्यथा-एकपरमाणुवर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शपरिणामैः सप्रभेदैः स्वाभाविकैः पुरस्कृतैः पप्टात्कृतैप्टा व्यणुकादिभिः सांयोगिकैर्महास्कन्धपर्यन्तैर्वैस्रसिकैः प्रायोगिकैप्टा कार्मणशरीरा-दिभिरभिसम्बध्यते । यथोक्तम् [सम्मतौ] -
एक्कदवियम्मि जे अत्थपज्जया वयणपज्जया वा वि। तीताणागतभूता तावइअं तं हवइ दव्वं ।। [१/३१]
-: नयोपदेशे :
गाथा-३ एकवस्तुग्रहे तद्गतस्व-परपर्यायकुक्षिप्रवेशेन सर्वेषामेव ग्रहात्, अनुवृत्ति-व्यावृत्तिसंबन्धपर्यालोचने तावत् प्रमाणस्यैव वस्तुनोऽनुभवात् । तदाह महावादी सम्मतौ -
एगदविअम्मि जे अत्थपजवा वयणपजवा वा वि । तीयाऽणागयभूआ, तावइयं तं हवइ दव्वं" ।। १/३१ ।। इति ।
1-एकदवियम्मि (संमति.) ।
2010_02

Page #105

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड -१, गाथा - ३२-३३
[व्यञ्जनार्थपर्यायभावनया पुरुषस्य भेदाभेदात्मकत्वसमर्थनेन वस्तुमात्रस्याऽनेकान्तरूपत्वसूचनम् ]
६०
एवं तावद् बाह्याभ्यन्तरभेदेन द्विविधस्यापि वस्तुनोऽनेकान्तात्मकत्वं प्रतिपाद्य तत्प्रतिपादनवाक्यनयानामपि तथाविधमेव स्वरूपम्, नान्यादृग्भूतमस्तीति प्रतिपादयन्नाहपुरिसम्म पुरिससद्दो जम्माई मरणकालपज्जन्तो ।
तस्स उ बालाईया पज्जवजोया बहुवियप्पा ।। ३२ ।।
अथवा अर्थ-व्यञ्जनपर्यायैः शक्ति-व्यक्तिरूपैरनन्तैरनुगतोऽर्थः सविकल्पो निर्विकल्पष्टा प्रत्यक्षतोऽवगतः, इदानीं पुरुषदृष्टान्तद्वारेण व्यञ्जनपर्यायं तदविकल्पकत्वनिबन्धनम् अर्थपर्यायं च तत्सविकल्पत्वनिमित्तमाह-पुरिसम्मि इत्यादिना सूत्रेण
अतीतानागतवर्त्तमानानन्तार्थ-व्यञ्जनपर्यायात्मके पुरुषवस्तुनि 'पुरुष' इति शब्दो यस्यासौ पुरुषशब्दः तद्वाच्योऽर्थो जन्मादिर्मरणपर्यन्तोऽभिन्न इत्यर्थः ' पुरुषः' इत्यभिन्नाभिधानप्रत्ययव्यवहारप्रवृत्तेः तस्यैव बालादयः पर्याययोगाः परिणतिसम्बन्धा बहुविकल्पा अनेकभेदाः प्रतिक्षणसूक्ष्मपरिणामान्तर्भूता भवन्ति तत्रैव तथाव्यतिरेकज्ञानोत्पत्तेः एवं च ‘स्यादेकः’ इत्यविकल्पः 'स्यादनेकः' इति सविकल्पः सिद्धः, अन्यथाऽभ्युपगमे तदभाव एवैति विपक्षे 'अत्थि 'त्ति णिव्वियप्पं' इत्यनन्तरगाथया बाधां दर्शयिष्यति ।
द्वितीयपातनिकाऽऽयातगाथार्थस्तु-पुरुषवस्तुनि पुरुषध्वनिर्व्यञ्जनपर्यायः शेषो बालादिधर्मकलापोऽर्थपर्याय इति गाथासमुदायार्थः । [S.T.P.431]
[ पुरुषस्य भेदाभेदैकान्ताभ्युपगमे अभावरूपतापत्त्या दूषणम् ]
यथा पुरुषस्तथा सर्वं वस्त्वेकम् अनेकं वा सर्वस्य तथैवोपलब्धेः अन्यथाभ्युपगमे एकान्तरूपमपि तन्न भवेदिति दर्शयन्नाह
अस्थि ति णिव्वियप्पं पुरिसं जो भणइ पुरिसकालम्मि । सो बालाइ वियप्पं न लहइ तुल्लं व पावेज्जा ||३३||
2010_02

Page #106

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३४
६१
इति ।
अस्ति इति एवं निर्विकल्पं निष्क्रान्ताशेषभेदस्वरूपं पुरुषम् एकरूपं पुरुषद्रव्यं यो ब्रवीति पुरुषकाले पुरुषोत्पत्तिक्षण एव असौ बालादिभेदं न लभते बालादिभेदरूपतया नासौ स्वयमेव व्यवस्थितिं प्राप्नुयात् । नापि तद्रूपतया अपरमसौ पश्येत् । एवं चाभेदरूपमेव तत् पुरुषवस्तु प्रसज्येत । तुल्यं वा प्राप्नुयात् तदप्यभेदरूपं बालादितुल्यतामेव अभावरूपतया प्राप्नुयात् भेदाऽप्रतीतावभेदस्याप्यप्रतीतेरभाव इति भावः ।
यद्वा अस्ति इति एवं निर्विकल्पम् निष्टिातो विकल्पो भेदो यस्मिन् पुरुषद्रव्ये तद् निर्विकल्पं भेदरूपं पुरुषं तत्स्वरूपलाभकाले भणति असौ बालादिविकल्पं न लभेत तुल्यम् इति द्रव्यतुल्यतामेवासौ प्राप्नुयात् । अत्रापि पूर्ववत् तदग्रहे तदग्रहाद् भेदरूपताया अप्यभाव इति भावः । न चैवमेवास्त्विति वक्तव्यम्, सर्वव्यवहारोच्छेदप्रसक्तेरिति भेदाभेदरूपमेव वस्त्व स्तु ।।३३ | | [S.T.P. 440]
[ पुरुषे शब्दार्थ-पर्यायाभ्यां भेदाभेदरूपत्वस्य व्यवस्थापनम् ] अस्यैवोपसंहारार्थमाह
वंजणपज्जायस्स उ पुरिसो 'पुरिसो' त्ति णिञ्चमवियप्पो ।
बालाइवियप्पं पुण पासइ से अत्थपज्जाओ ।।३४।। शब्दपर्यायेणाऽविकल्पः पुरुषः बालादिना त्वर्थपर्यायेण सविकल्पः सिद्ध इति गाथातात्पर्यार्थः ।
“व्यञ्जयति व्यनक्ति वाऽर्थानिति व्यञ्जनम् शब्दः न पुनः शब्दनयस्तस्य ऋजुसूत्रार्थनयविषयत्वाद्” इति केचित्-तस्य पर्यायः आ जन्मनो मरणान्तं यावदभिन्नस्वरूपपुरुषद्रव्यप्रतिपादकत्वम्, तद्वशेन तत्प्रतिपाद्यं वस्तुस्वरूपमत्र ग्राह्यम् उपचारादेवं च द्वितयमप्येतत् पुरुषः 'पुरुषः' इति अभेदरूपतया न भिद्यते-व्यञ्जनपर्यायमतेन पुरुषवस्तु सदा अविकल्पम् भेदं न प्रतिपद्यत इति यावत् । बालादिविकल्पं बालादिभेदं पुनस्तस्यैव पश्यति अर्थपर्यायः ऋजुसूत्राद्यर्थनयः । अत्रापि विषयिणा विषयः ऋजुसूत्राद्यर्थनयविषयः अभिन्ने
_ 2010_02

Page #107

दर
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३४-३५
पुरुषरूपे भेदस्वरूपो निर्दिष्टः उपचारात् । एवं चाभिन्नं पुरुषवस्तु भेदं प्रतिपद्यत इति यावत् ।।३४ । । [S.T.P.441]
-: नयोपदेशे :
गाथा-५ अत एव सविचारणया सामान्यदृष्ट्या च सर्वं निर्विकल्पकं विशेषदृष्ट्या च सर्वं सविकल्पकमित्यनेकान्तः पुरुषदृष्टान्तेन संमतौ प्रतिपादितः । तथाहि
"वंजणपज्जायस्स उ पुरिसो ‘पुरिसो'त्ति निश्चमविअप्पो ।
बालाइविगप्पं पुण पासइ से अत्थपज्जाओ ।। १/३४ ।। व्यञ्जयति व्यनक्ति चार्थानिति व्यञ्जनं शब्दः, न पुनः शब्दनयः, तस्य सूत्रसमानपर्यायविषयत्वात्, तस्य पर्यायः वाच्यता तद्ग्राहकनयेन पुरुषः, पुरुष इति पुरुषत्वप्रकारकज्ञानविषय इति, नित्यम् आ जन्मनो मरणान्तं यावद्, अविकल्पः पुरुषत्वातिरिक्ताप्रकारकज्ञानविषयः, इदमुपलक्षणं द्रव्यत्ववस्तुत्वादिनाऽप्यविकल्पत्वस्य, शुद्धद्रव्योपयोगे तु पदद्वयस्य निर्धर्मकत्वलक्षणया शुद्धधर्मिविषयकभानविषयत्वमेवाविकल्पत्वं द्रष्टव्यम्, से तस्य पुरुषस्य, अर्थपर्यायः ऋजुसूत्राद्यर्थग्राहकनयः, पुनर्बालादिविकल्पं बालादिभेदं पश्यति ।। ३४ ।।
[ वस्तुनोऽनेकान्तात्मकत्वेऽप्येकान्तरूपत्वं वदतोऽप्रमाणत्वख्यापनम् ] एवं निर्विकल्प-सविकल्पस्वरूपे प्रतिपाद्ये पुरुषादिवस्तुनि तद्विपर्ययेण तद् वस्तु प्रतिपादयन् वस्तुस्वरूपानवबोध स्वात्मनि ख्यापयतीति दर्शनार्थमाह
सवियप्प-णिब्बियप्पं इय पुरिसं जो भणेज्ज अवियपं ।
सवियप्पमेव वा णिच्छएण ण स निच्छिओ समए ।।३५।। सविकल्पनिर्विकल्पं स्यात्कारपदलाञ्छितं पुरुषद्रव्यं यः प्रतिपादकः तद् वस्तु ब्रूयात् अविकल्पमेव सविकल्पमेव वा निष्टायेन इत्यवधारणेन स यथावस्थितवस्तुप्रतिपादने प्रस्तुते अन्यथाभूतं वस्तुतत्त्वं प्रतिपादयन् न निष्टिात इति निष्टायो निष्टिातम् तद् अस्यास्तीति निष्टिातः'अर्शआदित्वात् अच् समये परमार्थेन वस्तुस्तत्त्वस्य परिच्छेत्तेति यावत् । तथाहि
___ 2010_02

Page #108

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३५
प्रमाणपरिच्छिन्नं तथैवाविसंवादि वस्तु प्रतिपादयन् वस्तुनः प्रतिपादक इत्युच्यते । न च तथाभूतं वस्तु केनचित् कदाचित् प्रतिपन्नम् प्राप्यते वा येन तथाभूतं तद्वचस्तत्र प्रमाणं भवेत् तथाभूतवचनाभिधाता वा तज्ज्ञानं वा प्रमाणतया लोके व्यपदेशमासादयेत् ।।३५ । । [S.T.P.441]
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
सङ्ग्रहनयस्वरूपवर्णने, पत्र २६ सोऽयं देवदत्त इति वाक्ये लक्षणाभ्युपगमे बीजाभावात, तत्तेदन्ताविशिष्टयोर्भेदाभेदस्य सार्वजनीनत्वेन विरोधाभावात्, न हि प्रत्यक्षसिद्धेऽर्थे विरोधो नाम, अन्यथा चित्ररूपचित्रज्ञानादावपि नानारूपसमावेशबाधेनाखण्डांशलक्षणास्वीकारापत्तेः । प्रतीतिबलात्तत्रप्यखण्डांशे लक्षणा स्वीक्रियत एवेति चेत्, तर्हि द्रव्यनयदृष्ट्याऽखण्डप्रतिभासवत्पर्यायनयदृष्ट्या सखण्डप्रतिभासोऽपि सार्वजनीनो न ह्यवयवव्यतिरिक्तोऽवयवी कप्टिादनुभूयते इत्यखण्डवाचकपदस्य सखण्डांश एव किं न लक्षणा स्वीक्रियते ?, न ह्येका प्रतीतिः स्वगृहकुटुम्बिनी अन्या च परगृहकुटुम्बिनीति त्वदिच्छामात्रं प्रामाणिकैरनुरोत्स्यते, उभयप्रतीत्यनुरोधे चोभयात्मकमेव वस्तु जिनेश्वरशिष्यीभूय विभाव्यताम् । तदिदमभिप्रेत्योक्तं भगवता सम्मतिकृता
“सवियप्प-णिब्बियप्पं, इय पुरिसं जो भणेज अवियप्पं ।
सवियप्पमेव वा णिच्छएण ण स णिच्छिओ समए ।। १/३५ ।।" सखण्डाकारप्रतीतिविषयत्वं सविकल्पत्वम, अखण्डाकारप्रतीतिविषयत्वं च निर्विकल्पत्वम्, ततः प्रमाणमार्गेण सखण्डाखण्डोभयरूपत्वमेव वस्तुनो व्यवस्थितम्, इत्थं चाखण्डैकरूपं ब्रह्म प्रतिपादयन् वेदो निष्टायनयमेवालम्बत इति विचारणीयम् ।
- नयोपदेशे :
गाथा-५ सविअप्प-णिव्विअप्पं इय पुरिसं जो भणेज अविअप्पं ।
सविअप्पमेव वा णिच्छएण ण स णिच्छिओ समये ।।सम्मतौ-१/३५ ।। सविकल्पं निर्विकल्पं स्यात्काराङ्कितं तदुभयपदघटितमहावाक्यबोधरूपपुरुषद्रव्यस्य यो भणेद् अविकल्पमेव सविकल्पमेव वा, निष्टायेन एकान्तेन समये परमार्थे, न निष्टिातः निष्टायो निष्टिातं
2010_02

Page #109

६४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३५
तदस्यास्तीति निष्टिातः, अर्शआदित्वादच्प्रत्ययः, न तदर्थे इत्यर्थः, दुर्नयाभिनिवेशाद् नयत्वाद् वा संपूर्णानेकान्तवस्तुस्वरूपापरिच्छेदादिति रहस्यम् ।। ३५ ।।
-: ज्ञानबिन्दुः :सविकल्पाविकल्पयोरनेकान्तस्य समर्थनम्“तत्त्वमसि" (छान्दो. ६/८/७) इत्यादावपि आत्मनस्तत्तदन्यद्रव्यपर्यायोपरागासम्भवविचारशतप्रवृत्तावेव शुद्धद्रव्यविषयं निर्विकल्पकमिति शुद्धदृष्टौ घटज्ञानाद् ब्रह्मज्ञानस्य को भेदः । एकत्र सदद्वैतमपरत्र ज्ञानाद्वैतं विषय इत्येतावति भेदे त्वौत्तरकालिकं सविकल्पकमेव साक्षीति सविकल्पकाऽविकल्पकत्वयोरप्यनेकान्त एव श्रेयान् । तदुक्तम् [सम्मतौ] -
“सविअप्प-णिव्विअप्पं इय पुरिसं जो भणेज अविअप्पं ।
सविअप्पमेव वा णिच्छएण ण स णिच्छिओ समए ।।” १/३५ ।। इति । न च निर्विकल्पको द्रव्योपयोगोऽवग्रह एवेति तत्र विचारसहकृतमनोजन्यत्वानुपपत्तिः, विचारस्य ईहात्मकत्वेन ईहाजन्यस्य व्युपरताकाङ्क्षस्य तस्य नैप्टायिकापायरूपस्यैव अभ्युपगमात्, अपाये नामजात्यादियोजनानियमस्तु शुद्धद्रव्यादेशरूपश्रुतनिश्रितातिरिक्त एवेति विभावनीयं स्वसमयनिष्णातैः ।
-: अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणे :
परिच्छेद-१ काण्ड-३ यदि च शुद्धब्रह्मणि निर्विकल्पकविषयत्वमेव तत्त्वमसीत्यादिवाक्यादपि जहदजहल्लक्षणयाखण्डब्रह्मण्येव पदवृत्तिग्रहेण निर्विकल्पकशाब्दबोधोपपत्तिरिति विभाव्यते तदा द्रव्यार्थादेशात् सर्वत्र विशेषविनिर्मोकेण निर्विकल्पकपदशक्तिग्रहसम्भवात् सर्वस्यैव निर्विकल्पकैकवेद्यत्त्वमस्त्विति निर्विकल्पसविकल्पकतयापि पदार्थानामनेकान्त एव श्रेयान् । तदुक्तं पुरुषद्रव्यमाश्रित्य सम्मती -
सवियप्प-णिव्विअप्पं, इयं पुरिसं जो भणेज्ज अविअप्पं ।
सविअप्पमेव वा णिच्छएण ण स णिच्छिओ समए ।।१।। त्ति (१/३५) ___ तथा च सर्वप्रमाणानां निर्विकल्पकादेशाद्विधातृत्वं सविकल्पकादेशाच्च निषेद्धत्वमिति तुल्यौ विधिनिषेधाविति मन्तव्यम्, अधिकमेतत्तत्त्वं नयामृततरङ्गिण्यां प्रतिपादितमस्माभिरिति तत एवाधिमन्तव्यम् ।
2010_02

Page #110

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३६
___ [ सप्तभङ्गीस्वरूपविचारणा ] परस्पराक्रान्तभेदाभेदात्मकस्य वस्तुनः कथञ्चित् सदसत्त्वमभिधाय तथा तदभिधायकस्य वचसः पुरुषस्यापि तदभिधानद्वारेण सम्यग्मिथ्यावादित्वं प्रतिपाद्य अधुना भावाभावविषयं तत्रैवैकान्तानेकान्तात्मकमंशं प्रतिपादयतो विवक्षया सुनय-दुर्नय-प्रमाणरूपतां तत्प्रतिपादकं वचो यथा अनुभवति तथा प्रपञ्चतः प्रतिपादयितुमाह
यद्वा यथैव तद् वस्तु व्यवस्थितं तथैव वचनात् प्रतिपादयतो वक्तुनिपुणत्वं भवति अन्यथा साङ्ख्य-बौद्ध-कणभुजामिव अभिन्न-भिन्न-परस्परनिरपेक्षोभयवस्तुस्वरूपाभिधायिनाम् अर्हन्मतानुसारिणामपि 'स्यादस्ति' इत्यादिसप्तविकल्परूपतामनापन्नवचनं वक्तृणां स्यात्कारपदाऽलाञ्छितवस्तुधर्म प्रतिपादयतामनिपुणता भवेदिति प्रपञ्चतः सप्तविकल्पोत्थाननिमित्तमुपदर्शयितुं गाथासमूहमाह
अत्यंतरभूएहि य णियएहि य दोहि समयमाईहिं ।
वयणविसेसाईयं दब्बमवत्तव्वयं पडइ ।।३६।। अस्यास्तात्पर्यार्थः-अर्थान्तरभूतः पटादिः निजो घटः ताभ्यां निजार्थान्तरभूताभ्यां सदसत्त्वं घटवस्तुनः प्रथम-द्वितीयभङ्गनिमित्तं प्रधान-गुणभावेन भवतीति प्रथम-द्वितीयौ भङ्गो १-२ । यदा तु द्वाभ्यामपि युगपत् तद् वस्तु अभिधातुमभीष्टं भवति तदा अवक्तव्यभङ्गकनिमित्तम्, तथाभूतस्य वस्तुनोऽभावात् प्रतिपादकवचनातीतत्वात् तृतीयभङ्गसद्भावः वचनस्य वा तथाभूतस्याभावाद् अवक्तव्यं वस्तु ३ ।। ३६ ।। [S.T.P.442]
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
सप्तभङ्गस्वरूपवर्णने पत्र-६९ तदिदमभिप्रेत्योक्तं सम्मतौ
“अत्यंतरभूएहि य, णियएहि य दोहि समयमाईहिं । वयणविसेसाईअं दव्वमव्वत्तव्वयं पडइ ।। १/३६ ।।"
1-समयमाइ8 (स्या. कल्प.) ।
2010_02

Page #111

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा - ३६
अस्यार्थः– अर्थान्तरभूतैर्निजकैष्टा पर्यायैः क्रमेण स्यात् सन् स्यादसन्निति द्वौ भङ्गौ भवत इति शेषः । द्वाभ्यां चादिभ्यां प्रागुक्ताभ्यां प्रकाराभ्याम्, समकं युगपद्विवक्षितमिति शेषः, द्रव्यं वचनविशेषातीतं सत्तथाविधवचनवाच्यताऽनापन्नं सद्, अवक्तव्यकं पतति तृतीयभङ्गविषयतामास्कन्दतीति । अत्र च निजार्थान्तरपर्यायैरनेकान्तोपजीविनैगमव्यवहारविशुद्धतारतम्योपदर्शकवसतिदृष्टान्तनीत्या यथाक्रमसङ्कुचद्भिः क्रमेण युगपञ्चादिष्टैरूपदर्शितेषु षोडशस्ववक्तव्यविकल्पेषु मध्ये एकादशसु त्रयोऽपि भङ्गाः सम्भवन्ति, द्वादशादिषु पञ्चसु स स्वतन्त्रैकान्ते नयार्पितैस्तैः प्रत्येकं समुदाये च सर्वथाऽवक्तव्यत्वभङ्ग एवोत्तिष्ठते, स च बाधितः सन् कथञ्चिदवक्तव्यत्वे पर्यवस्यति, तस्य कथञ्चित्त्वं च भङ्गद्वयाधीनम्, इत्थं च त्रयाणां भङ्गानां क्रमाभिधानमेव सम्प्रदायसिद्धमिति । -: शास्त्रवार्त्तासमुच्चये :
६६
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम् स्तबक- ७, गाथा २३
यदि वा, रूपादयः पररूपम्, मतुबर्थः स्वरूपम्, रूपाद्यात्मकैकाकारावभासप्रत्ययविषयव्यतिरेकेणापररूपसम्बन्ध्यनवगतेर्विशेष्याभावाद् न रूपादिमान् घट इत्यवाच्यः । न चैकाकारप्रतिभासग्राह्यव्यतिरेकेणापररूपादिप्रतिभासः, इति विशेषणाभावादप्यवाच्यः । अनेकान्ते तु कथञ्चित्
तथा ।
अथवा, बाह्यः पररूपम्, उपयोगस्तु स्वं रूपम्, ताभ्यामादिष्टोऽवक्तव्यः, तथाहि-य उपयोगः स घट इत्युक्तौ उपयोगमात्रमेव घट इति सर्वोपयोगस्य घटत्वप्रसक्तिः, इति प्रतिवाच्यः । यो घटः स उपयोग इत्युक्तावुपयोगस्यार्थत्वप्रसक्तेरुपयोगाभावे घटस्याप्यभाव इति कथं नावाच्यः ? I तदिदमुक्तम् [सम्मतौ] -
1
“" अत्यंतरभूएहि य णियएहि अ दोहि समयमाइ ।
वयणविसेसाईयं दव्वमवत्तव्वयं पडइ || १ / ३६ ।।” इति ।
-: अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणे :
परिच्छेद १, काण्ड १६
कथञ्चिदर्पितयोः-स्वपररूपाभ्यां विवक्षितयोः, तथाप्रतिपत्तिसद्भावाच्च तादृशयोस्तयोरेकाधिकरणत्वधीसद्भावाच्च, न च दृष्टेऽनुपपन्नं नाम, भिन्नस्वभावयोरप्येकत्वं दृष्टान्तेन प्रसिद्धेनोपदर्शयति
1- समयमाईहिं (संमति ) ।
2010_02

Page #112

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३७
शाब्देतरेत्यादि । स्पष्टास्पष्टविषयतया भिन्नस्वभावत्वेन सिद्धयोः प्रत्यक्षशाब्दबोधयोर्यथैक- . विषयत्वमेकद्रव्याश्रयत्वं चाविरुद्ध तथा सत्त्वासत्त्वयोरेकाश्रयत्वमपीति युगपदादिष्टाभ्यां तद्भेदादानेकभेद इत्येते त्रयो निरवयवद्रव्यविषयत्वात् सकलादेशरूपाः सदसत्त्वसदवक्तव्यत्वादयष्टात्वारस्तु चरमाः सावयवद्रव्यविषयत्वाद्विकलादेशरूपाः, देशभेदं विनैकत्र तु क्रमेणापि सदसत्त्वविवक्षा सम्प्रदायविरुद्धत्वान्नोदेतीति न निरवयवद्रव्यविषयत्वमेषामित्यस्मदभिमतोक्तमेव युक्तमिति मन्तव्यम् । तदेतद्रहस्यं स्वसमयव्युत्पत्तिरसिकमनोविनोदाय सम्मतिगाथाभिरेव व्युत्पादयामः
अत्यंतरभूएहिं णियएहि य दोहिं समयमाईहिं ।
वयणविसेसाईयं दव्वमवत्तव्वयं पडइ ।। [१/३६] अर्थान्तरभूतः पटादिः निजो घटादिः ताभ्यां द्वाभ्यां सदसत्त्वं घटवस्तुनः प्रथम-द्वितीयभङ्गनिमित्तं प्रधानगुणभावेन भवतीति सोपस्कारं व्याख्येयम् । ‘समयमाइहिं' इत्यनन्तरं तुर्गम्यः, द्वाभ्यामिति चानुवर्त्तते, समकमादिरादानं ययोस्ताभ्यां सहार्पिताभ्यां तु द्वाभ्यामित्यर्थः । वचनविशेषातीतं वचनस्य विशेषः शक्तिस्तमतीतमतिक्रान्तं सत् तथाविधवाचकाविषयीभूतमिति यावत् । द्रव्यं घटादि, अव्यक्तव्यम्, पतति अशक्तिभाराद्वक्तव्यताशिखरे स्थातुं न शक्नोतीत्यर्थः । अव्यक्तव्यतां वा पततीति व्याख्येयम्, तथाहि-द्वयोर्धर्मयोः प्राधान्येन गुणभावेन वा प्रतिपादने न किञ्चिद्वचः समर्थम् ।
[ चतुर्थभङ्गनिरूपणम् ] एवं निरवयववाक्यस्वरूपं भङ्गकत्रयं प्रतिपाद्य सावयववाक्यरूपचतुर्थभङ्गकं प्रतिपादयितुमाह
अह देसो सब्भावे देसोऽसब्भावपज्जवे णियओ ।
तं दवियमत्थि णत्थि य आएसविसेसियं जम्हा ।।३७।। अथ इति यदा देशो वस्तुनोऽवयवः सद्भावेऽस्तित्वे नियतः ‘सन्नेवायम्' इत्येवं निष्टिातः अपरप्टा देशोऽसद्भावपर्याये-नास्तित्व एव-नियतः- असन्नेवायम्' इत्यवगतः अवयवेभ्योऽवयविनः कथञ्चिदभेदाद् अवयवधर्मेस्तस्यापि तथाव्यपदेशः यथा 'कुण्ठो देवदत्तः' इति । ततोऽवयवसत्त्वासत्त्वाभ्यामवयवी अपि सदसन् सम्भवति । ततः तद् द्रव्यमस्ति च नास्ति
_ 2010_02

Page #113

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३७
चेति भवत्युभयप्रधानावयवभागेन विशेषितं यस्मात् । तथाहि-यद अवयवेन विशिष्टधर्मेण आदिश्यते तद् अस्ति च नास्ति च भवति । तथा, स्वद्रव्य-क्षेत्र-काल-भावैर्विभक्तो घटः स्वद्रव्यादिरूपेणास्ति परद्रव्यादिरूपेण च स एव नास्ति । तथा च पुरुषादि वस्तु विवक्षितपर्यायेण बालादिना परिणतं कुमारादिना चापरिणतमित्यादिष्टमिति योज्यम्-४ ।।३७ ।।
[S.T.P.446]
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
सप्तमभङ्गस्वरूपवर्णने, पत्र-७० आह च [सम्मतौ] -
“अह देसो सब्भावे, देसोऽसब्भावपज्जवे णियओ ।
तं दवियमत्थि णत्थि य, आएसविसेसियं जम्हा ।। १/३७ ।।" अस्यार्थः- यदा देशो वस्तुनोऽवयवः सद्भावेऽस्तित्वे नियतः सन्नेवायमित्येवं निष्टिातः, अपरष्टा देशोऽसद्भावपर्याये नास्तित्व एव नियतोऽसन्नेवायमित्यवगतः, अवयवेभ्योऽवयविनः कथञ्चिदभेदादवयवधर्मेस्तस्यापि तथा व्यपदेशो, यथा 'कुण्ठो देवदत्त इति' ततोऽवयवसत्त्वासत्त्वाभ्यामवयव्यपि सदसन् सम्भवति, ततस्तद्रव्यस्ति च नास्ति चेति भवति, आदेशेन उभयप्रधानावयवभागेन विशेषितं यस्मात् ।
तथाहि, यदवयवेन विशिष्टधर्मेण आदिश्यते तदस्ति च नास्ति च भवति, तथा स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्विभक्तो हि घटोऽस्ति परद्रव्यादिरूपेण च स नास्तीति । आद्ययोरपि भङ्गयोः स्वद्रव्यपरद्रव्याभ्यां विभज्यत एव घट इति तत्समुदायात्कोऽस्य विशेष इति चेत्, न, तत्रास्तित्वनास्तित्वावच्छेदकद्वारा विभागेऽप्यवयवद्वारा विभागाभावात्, अत्र तु तद्द्वारा विभागेन विशेषात् । तद्वारा विभागकरण एव किं बीजमिति चेत् ? सावयवनिरवयवात्मकवस्तुनस्तथाप्रति पत्तिजनकसावयवनिरवयवत्वशबलैकस्वरूपवाक्यत्वेन प्रामाण्यरक्षार्थमिति दिक् ।।
2010_02

Page #114

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा - ३७
-: अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणे
परिच्छेद- १, काण्ड १६
भङ्गाः षोडश योगतर्कवदिमे भूयो विचारक्षमाः, साकल्येन च तैर्नियम्यत इदं भङ्गत्रयं वस्तुनि |
तेनैतान् सुधियो वदन्ति सकलादेशान् विवक्षावशा
देशस्थांटातुरः परांस्तु विकलादेशान्निदेशाद् गुरोः ।।१।। ( शार्दूल०)
एतदन्यतरेणैव सप्तभङ्ग्यैक्यमिष्यते ।
शब्दसाम्येन नैकत्वं तत्त्वतः षोडशैव ताः ।।२ ।।
हार्थे कोटिशो भङ्गा निर्दिष्टा मल्लवादिना । मूलसम्मतिटीकायामिदं दिङ्मात्रदर्शनम् ।।३।।
एत एव सप्तभङ्गाः स्यात्पदलाञ्छनविरहिणोऽवधारणैकस्वभावा विषयाभावाद्दुर्नया भवन्ति । धर्मान्तरोपादानप्रतिषेधाकरणात्, स्वार्थमात्रप्रतिपादनपराः स्यात्पदमहिम्ना विवक्षितैकधर्मावधारणपरा वा सुनया इति विभागः ।
--
एवं निरवयववाक्यात्मकं भङ्गत्रयं प्रतिपाद्य सावयववाक्यरूपं चतुर्थं भङ्गं प्रतिपादयितुमाह [सम्मतौ]
अह देसो सब्भावे देसोऽसब्भावपज्जवे णियओ ।
तं दवियमत्थि णत्थि य आएसविसेसियं जम्हा ।।२ ।। [१ / ३७]
2010_02
६९
अथेति यदा देशो वस्तुनोऽवयवो धर्मो वा, सद्भावेऽस्तित्वे, नियतो विवक्षितः, देशापरोऽसद्भावे नास्तित्वे तदा तद् द्रव्यमस्ति च नास्ति चेति देशाभेदद्वारेण वाच्यम् । अक्षिपाणिगतकाणकुण्टत्वयोगात् काणकुण्ट इव देवदत्तः, तदाह यस्मात्तद् द्रव्यमादेशविशेषितम् उभयस्वाश्रयसमवायित्वरूपपरम्परासम्बन्धावच्छिन्नधर्मद्वयप्रकारतानिरूपितैकविशेष्यताकौपादानिकबोधेच्छाविषयीकृतमिति यावत् । यथाश्रुते घटपदस्य देशपरस्यावृत्त्याः प्रकारताद्वयनिरूपितविशेष्यताद्वयशालिन एव बोधस्य जननादौपादानिकबोध- पर्यन्तमनुधावनम्, एवमग्रेऽपि
प्रधानावयवाभेदेनार्पितं
बोध्यम् ।
-

Page #115

७०
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३८
[ पञ्चमभङ्गप्रदर्शनम् ] पूर्वभङ्गकप्रदर्शितन्यायेन पञ्चमभङ्गकप्रदर्शनायाह
सब्भावे आइट्ठो देसो देसो य उभयहा जस्स ।
तं अत्थि अवत्तव्वं च होइ दवि वियप्पवसा ।।३८।। सद्भावेऽस्तित्वे यस्य घटादेर्धर्मिणो देशो धर्म आदिष्टोऽवक्तव्यानुविद्धस्वभावे अन्यथा तदसत्त्वात् । न ह्यपरधर्माप्रविभक्ततामन्तरेण विवक्षितधर्मास्तित्वमस्य सम्भवति खरविषाणादेरिव । तस्यैवापरो देश उभयथा अस्तित्वनास्तित्वप्रकाराभ्यामेकदैव विवक्षितोऽस्तित्वानुविद्ध एवावक्तव्यस्वभावः अन्यथा तदसत्त्वप्रसक्तेः न ह्यस्तित्वाभावे उभयाविभक्ता शशशृङ्गादेरिव तस्य सम्भविनी, प्रथम-तृतीयकेवलभङ्गव्युदासस्तथाविवक्षावशादत्र कृतो द्रष्टव्यः । तत्र प्रथम-तृतीययोर्भङ्गकयोः परस्पराविशेषणभूतयोः प्रतिपाद्येनाधिगन्तुमिष्टत्वात्, प्रतिपादकेनापि तथैव विवक्षितत्वात्, अत्र तु तद्विपर्ययात् अनन्तधर्मात्मकस्य धर्मिणः प्रतिपाद्यानुरोधेन तथाभूतधर्माक्रान्तत्वेन वक्तुमिष्टत्वात् तद् द्रव्यमस्ति च अवक्तव्यं च भवति तद्धर्मविकल्पनवशात धर्मयोस्तथापरिणतयोस्तथाव्यपदेशे धर्म्यपि तद्वारेण तथैव व्यपदिश्यते ५ ।।३८ ।। [S.T.P. 447]
___ -: अनेकान्तव्यवस्थायां :
सप्तभङ्गस्वरूपवर्णने, पत्र-७० एकस्य देशस्य सत्त्वेनाऽपरस्य च युगपदुभयथादेशे द्वितीयो विकलादेशः । आह च [सम्मतौ]
"सब्भावे आइट्ठो, देसो देसो य उभयहा जस्स ।
तं अत्थि अवत्तव्वं च होइ दवियं विअप्पवसा ।। १/३८ ।।" अस्यार्थः-सद्भावेऽस्तित्वे, यस्य घटादेर्धर्मिणः, देशो धर्मः आदिष्टोऽवक्तव्यानुविद्धः, स्वभावे, अन्यथा तदसत्त्वात्, न ह्यपरधर्माऽप्रविभक्ततामन्तरेण विवक्षितधर्मास्तित्वमस्य सम्भवति, खरविषाणादेरिव, तस्यैवापरो देश उभयथास्तित्वनास्तित्वप्रकाराभ्यामेकदैव विवक्षितोऽस्तित्वानुविद्ध एवावक्तव्यस्वभावे, अन्यथा तदसत्त्वप्रसक्तेः, न ह्यस्तित्वाभावे उभयाविभक्तता शशशृङ्गादेरिव तस्य
2010_02

Page #116

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३८
सम्भविनी, प्रथमतृतीयकेवलभङ्गव्युदासस्तथाविवक्षावशादत्र . कृतोऽत्र द्रष्टव्यः, तत्र प्रथमतृतीययोर्भङ्गयोः परस्पराविशेषणीभूतयोः प्रतिपाद्येनाधिगन्तुमिष्टत्वात्, प्रतिपादकेनापि तथैव विवक्षितत्वाद्, अत्र तु तद्विपर्ययादनन्तधर्मात्मकस्य धर्मिणः प्रतिपाद्यनुरोधेन तथाभूतधर्माक्रान्तत्वेन वक्तुमिष्टत्वात्तद्रव्यमस्ति चावक्तव्यं च भवति, तद्धर्मविकल्पवशाद्धर्मयोस्तथापरिणतयोस्तथा व्यपदेशे धर्म्यपि तद्द्वारेण तथैव हि व्यपदिश्यते ।
अत्रेदमवधेयम् - परस्परविशेषणीभूतयोरस्तित्वावक्तव्यत्वयोरत्र न विवक्षा, चैत्रो रक्तदण्डवानितिवत् स्यादस्त्यवक्तव्यष्टा घट इत्यतोऽस्तित्वविशिष्टाऽवक्तव्यत्ववान् घट इत्यबोधात्, किन्तु चकारबलाद् ‘एकत्र द्वयम्' इति न्यायेन विदेशे दण्डी कुण्डली चेत्यत्र चैत्रे दण्डकुण्डलयोरिव प्रकृते घटेऽस्तित्वाऽवक्तव्यत्वयोः परस्पराऽविशेषणीभूतयोरेव भानात् । एकत्र द्वयभाने द्वयोः सामानाधिकरण्येन वैशिष्ट्यमप्यौत्सर्गिकं भासत इति चेत्, तर्हि सम्भूयभङ्गद्वयजनितबोधेऽपि तद्भानमावश्यकमिति कस्ततो विशेषः । वस्तुतो मिलिताभ्यां प्रथमतृतीयाभ्यामस्तित्वविशिष्टे घटेऽवक्तव्यवैशिष्ट्यज्ञानं सुकरम्, द्वितीयमिलनस्यापि ‘अधिकं प्रविष्टे न तु तद्धानिः' इति न्यायेनादुष्टत्वात्, प्रकृते तु ‘एकत्र द्वयम्' इति न्यायेनापि न बाधो देशेऽसत्त्वस्य देशेऽवक्तव्यत्वस्य च विवक्षणादिति विपरीतो विशेषः, परस्परविशेषणीभूतयोरेकवाक्येन बोध्यत्वप्रकारकतात्पर्यविषयतया तु विशेषो न भङ्गान्तरनिमित्तं फलाविशेषात्, अन्यथा विशेषणविशेष्यभाव कामचारस्यापि तथात्वप्रसङ्गात्, तथापि देशविशेषितपरस्परविशेषणविशेष्यभावेनात्र विशेषो द्रष्टव्यः, प्रकृतेऽस्त्यवक्तव्यपदयोर्देशास्तित्वविशिष्टदेशावक्तव्यत्वविशिष्टयोरेव तात्पर्यानुपपत्त्या लक्षणास्वीकारात्, तयोप्टा तादात्म्येन वैशिष्ट्यबाधस्यैतद्भङ्गफलत्वात्, अयमेव परस्परानुवेधार्थोऽपि द्रष्टव्यः, चतुर्थभङ्गेऽप्युभयप्रधानावयवभागेनैव विशेषोपदेशादत्राग्रेऽपि तस्यैव विशेषस्याऽविशिष्टत्वादिति दिग् ।।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम् स्तबक-७, गाथा-२३ यदा च देशोऽस्तित्वेऽवक्तव्यत्वानुविद्धस्वभाव आदिश्यते, अपरप्टा देशोऽस्तित्वनास्तित्वाभ्यामेकदैव विवक्षितोऽस्तित्वानुविद्ध एवावक्तव्यत्वस्वभावे, तदा पञ्चमभङ्गप्रवृत्तिः, प्रथमतृतीयकेवलभङ्गव्युदासोऽत्र विवक्षाभेदकृतो द्रष्टव्यः, प्रथम-तृतीययोः परस्परानुपरक्तयोः प्रतिपाद्येनाधिगन्तुमिष्टत्वात्, प्रतिपादकेनापि तथैव विवक्षितत्वात्, अत्र तु तद्विपर्यतात्, अनन्तधर्मात्मकस्य धर्मिणः प्रतिपाद्यनुरोधेन तथाभूतधर्माक्रान्तत्वेन वक्तुमिष्टत्वात् । तदिदमाह [सम्मतौ]
_ 2010_02

Page #117

७२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३९
“सब्भावे आइट्ठो देसो देसो अ उभयहा जस्स। तं अत्थि अवत्तव्वं च होइ दवियं विअप्पवसा ।। १/३८ ।।" -: अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणे :
__ परिच्छेद १, काण्ड १६ उक्तन्यायेन पञ्चमभङ्गप्रदर्शनायाह[सम्मतौ] -
सब्भावे आइट्ठो देसो देसो य उभयहा जस्स ।
तं अत्थि अवत्तव्वं च होइ दवियं विअप्पवसा ।। १/३८ ।। सद्भावे अस्तित्वे यस्य घटादेर्धर्मिणो देश आदिष्टो देशष्टापर उभयथाऽस्तित्वनास्तित्वप्रकाराभ्यामेकदैव विवक्षितः तद् द्रव्यं अस्ति चावक्तव्यं च भवति, विकल्पवशाद् उक्तोभयधर्माक्रान्तदेशद्वारेण धर्मिणो विवक्षावशात्, तेन प्रथमतृतीयभङ्गसंयोगेनान्यथासिद्धिव्युदासः, केवलधर्मविवक्षाया देशाविशेषितद्रव्य एव सम्भवात्, देशद्वारा द्रव्ये उभयधर्मविवक्षाया एव युक्तत्वादिति बोध्यम् ।
[ षष्टभङ्गप्रदर्शनम् ] षष्ठभङ्गकं दर्शयितुमाह
आइट्ठोऽसब्भावे देसो देसो य उभयहा जस्स ।
तं णत्थि अवत्तव्वं च होइ दवियं वियप्पवसा ।।३९।। यस्य वस्तुनो देशोऽसत्त्वे निष्टिातः ‘असन्नेवायम्' इत्यवक्तव्यानुविद्धः अपरप्टासदनुविद्ध उभयथा ‘सन्नसंप्टा' इत्येवं युगपन्निष्टिातस्तदा तद् द्रव्यं नास्ति च अवक्तव्यं च भवति विकल्पवशात् तद्व्यपदेश्यावयववशात् द्रव्यमपि तद्व्यपदेशमासादयति । केवलद्वितीयतृतीयभङ्गकव्युदासेन षष्ठभङ्गः प्रदर्शितः ६ ।।३९ ।। [S.T.P.447]
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
सप्तभङ्गस्वरूपवर्णने, पत्र-७१ देशेऽसत्त्वस्य देशे च युगपदुभयोर्विवक्षणे षष्ठः, आह च [सम्मतौ] -
2010_02

Page #118

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-३९
आइट्ठोऽसब्भावे, देसो देसो य उभयहा जस्स ।
तं णत्थि अवत्तव्वं च होइ दवियं वियप्पवसा ।। १/३९ ।। अस्यार्थः यस्य वस्तुनो देशोऽसत्त्वे आदिष्टोऽसन्नेवायमिति अवक्तव्यतानुविद्धो विवक्षितोऽपरटासदनुविद्धः, उभयथा सदसत्त्वाभ्यामादिष्टस्तदा तद् द्रव्यं नास्ति चावक्तव्यं च भवति विकल्पवशात्, तद्व्यपदेश्यावयवाभेदोपचारात् द्रव्यस्यापि तद्व्यपदेशासादनात्, देशानुपरक्तद्वितीयतृतीयभङ्गव्युदासेनायं षष्ठो भङ्गः प्रवर्तते ।।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम्, स्तबक-७, गा. २३ यदा च वस्तुनो देश एकोऽसत्त्वेऽवक्तव्यत्वानुविद्धे निष्टिातः अपरष्टासत्त्वानुविद्धो युगपदुभयथा विवक्षितस्तदा तथाव्यपदेश्यावयववशादवयविनि षष्ठभङ्गप्रवृत्तिः, केवलद्वितीयतृतीयभङ्गव्युदासः, प्राग्वत् प्रतिपाद्यजिज्ञासावशात् । तदिदमाह [सम्मतौ] -
"आइट्ठोऽसब्भावे देसो देसो य उभयहा जस्स । तं णत्थि अवत्तव्यं च होइ दविअं विअप्पवसा ।।" १/३९ ।। -: अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणे :
परिच्छेद-१, काण्ड-१६ षष्ठं भङ्ग दर्शयितुमाह [सम्मतौ] -
आइट्ठो सब्भावे देसो, देसो य उभयहा जस्स ।
तं णत्थि अवत्तव्यं च होइ दवियं विअप्पवसा ।। [१/३९] यस्य वस्तुनो देश एकोऽसत्त्वे नियतोऽपरष्टा सत्त्वासत्त्वाभ्यां युगपद् आदिष्टः तद् द्रव्यं तथा विकल्पवशान्नास्ति चावक्तव्यं च भवति, केवलद्वितीयतृतीयभङ्गव्युदासः प्राग्वद्भाव्यः ।
2010_02

Page #119

७४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४०
[ सप्तमभङ्गप्रकाशनम् ] सप्तमप्रदर्शनायाह
सब्भावाऽसब्भावे देसो देसो य उभयहा जस्स ।
तं अस्थि णत्थि 'अवत्तव्वयं च दवियं वियप्पवसा ।।४०।। यस्य देशिनो देशोऽवयवः देशो धर्मो वा सद्भावनियतो निष्टिातः अपरस्तु असद्भावे असत्त्वे तृतीयस्तु उभयथा इत्येवं देशानां सदसदवक्तव्यव्यपदेशात् तद् अपि द्रव्यमस्ति च नास्ति चावक्तव्यं च भवति विकल्पवशात् तथाभूतविशेषणाध्यासितस्य द्रव्यस्यानेन प्रतिपादनादपरभङ्गव्युदासः । एते च परस्पररूपापेक्षया सप्तभङ्ग्यात्मकाः प्रत्येकं स्वार्थं प्रतिपादयन्ति नान्यथेति प्रत्येकं तत्समुदायो वा सप्तभङ्गात्मकः प्रतिपाद्यमपि तथाभूतं दर्शयतीति व्यवस्थितम् ।७।
अत्र चाद्यभङ्गकस्त्रिधा, द्वितीयोऽपि त्रिधैव, तृतीयो दशधा, चतुर्थोऽपि दशधैव, पञ्चमादयस्तु त्रिंशदधिकशतपरिमाणाः प्रत्येकं श्रीमन्मल्लवादिप्रभृतिभिर्दर्शिताः । पुनष्टा षड्विंशत्यधिकचतुर्दशशतपरिमाणास्त एव द्वयादिसंयोगकल्पनया कोटीशो भवन्तीत्यभिहितं तैरेव । अत्र तु ग्रन्थविस्तरभयात् तथा न प्रदर्शितास्तत एवावधार्याः ।
अथानन्तधर्मात्मके वस्तुनि तत्प्रतिपादकवचनस्य सप्तधा कल्पने अष्टमवचनविकल्पपरिकल्पनमपि किं न क्रियत इति न वक्तव्यम् तत्परिकल्पननिमित्ताभावात् । तथाहि-न तावत् सावयवात्मकमन्योन्यनिमित्तकं तत् परिकल्पयितुं युक्तम्, चतुर्थादिवचनविकल्पेषु तस्यान्तर्भावप्रसक्तेः । नापि निरवयवात्मकमन्योन्यनिमित्तकं तत् परिकल्पनामर्हति प्रथमादिष्वन्तर्भावप्रसक्तेः । न च गत्यन्तरमस्तीति नाष्टमभङ्गपरिकल्पना युक्ता । किञ्च, असौ क्रमेण वा तद्धर्मद्वयं प्रतिपादयेत्, यौगपद्येन वा ? प्रथमपक्षे गुणप्रधानभावेन तत्प्रतिपादने प्रथमद्वितीययोरन्तर्भावः प्रधानभावेन तत्प्रतिपादने चतुर्थे । यौगपद्येन तत्प्रतिपादने तृतीये, भङ्गकसंयोगकल्पनया भङ्गान्तरकल्पनायां प्रथमद्वितीयभङ्गकसंयोगे चतुर्थभङ्गक एव प्रसज्यते, प्रथमतृतीयसंयोगात् पञ्चमप्रसक्तिः , द्वितीय-तृतीयसंयोगात षष्ठप्रसक्तिः , प्रथमद्वितीय1-अवत्तव्वं (अष्टसहस्री.)।
2010_02

Page #120

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४०
तृतीयसंयोगात् सप्तमः, प्रथमचतुर्थादिसंयोगकल्पनायां पुनरुक्तदोषः । तस्मान्न कथञ्चिदष्टमभङ्गसम्भव इत्युक्तन्यायात् वस्तुप्रतिपादने सप्तविध एव वचनमार्गः ।।४० ।। [S.T.P.447]
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
सप्तभङ्गस्वरूपवर्णने, पत्र-७० देशेऽस्तित्वस्य देशे नास्तित्वस्य देशे च युगपदुभयोर्विवक्षायां सप्तमः । आह च [सम्मतौ] -
“सब्भावासब्भावे, देसो देसो य उभयहा जस्स ।
तं अत्थि णत्थि अवत्तव्वयं च दवियं विअप्पवसा ।। १/४० ।।" अस्यार्थः-यस्य देशिनो देशोऽवयवो देशो धर्मो वा, सद्भावे सत्त्वे नियतोऽपरस्त्वसद्भावेऽसत्त्वे, तृतीयस्तूभयथात्येवं देशानां सदसदवक्तव्यव्यपदेशात्तदपि द्रव्यमस्ति च नास्ति चावक्तव्यं च भवति विकल्पवशात्, तथाभूतविशेषणाध्यासितस्य द्रव्यस्यानेन प्रतिपादनादपरभङ्गव्युदासः । एते च परस्पररूपापेक्षया सप्तभङ्गयात्मकाः प्रत्येकं स्वार्थं प्रतिपादयन्ति नान्यथेति प्रत्येकं तत्समुदायो वा सप्तभङ्गात्मकः प्रतिपाद्यमपि तथाभूतं दर्शयतीति सम्प्रदायविदो वदन्ति ।
तत्र जिज्ञासितसप्तधर्मात्मकताप्रतिपादकत्वपर्याप्त्यधिकरणमहावाक्यत्वरूपसप्तभङ्गीत्वं समुदाय एव निरुक्तप्रतिपादकत्वाधिकरणवाक्यत्वरूपं च तत्प्रत्येकमपीति विवेकः । अत एव स्यात्पदलाञ्छनविवक्षितधर्मावधारकत्वेन स्वार्थमात्रप्रतिपादनप्रवणत्वेन च द्विधा सुनयत्वमुदाहरन्ति, आद्यं सप्तभ
ङ्ग्यात्मकमहावाक्यैकवाक्यतापन्नवाक्ये, अन्त्यं चोदासीने धर्मान्तरोपादानप्रतिषेधाकारिणि, इत्थं च स्यादस्तीत्यादि प्रमाणम्, अस्त्येवेत्यादि दुर्नयः, अस्तीत्यादिकः सुनयः, न तु स व्यवहाराङ्गम्, स्यादस्त्येवेत्यादिस्तु सुनय एव व्यवहारकारणम्, स्वपरानुवृत्तव्यावृत्तवस्तुविषयप्रवर्तकवाक्यस्य व्यवहारकारणत्वादिति ग्रन्थकृतो विवेचयन्ति ।
अत्र सप्तभङ्ग्यामाद्यभङ्गकस्त्रिधा, द्वितीयोऽपि त्रिधा, तृतीयो दशधा, चतुर्थोपि दशधैव, पञ्चमादयस्तु त्रिंशदधिकशतपरिमाणाः प्रत्येकं श्रीमन्मल्लवादिप्रभृतिभिर्दर्शिताः ।
--: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम् स्तबक-७ गा. २३ यदा च वस्तुनो देश एकः सत्त्वे नियतः द्वितीयष्टााऽसत्त्वे, तृतीयस्तूभयथाऽभिधित्सितस्तदा तथाभूतविशेषणाध्यासितस्यानेनैव प्रकारेण प्रतिपादनादीदृशेऽर्थेऽपरभङ्गविषयाऽप्रसरात् सप्तमभङ्गप्रवृत्तिः । तदिदमाह [सम्मतौ]
2010_02

Page #121

७६
“सब्भावासब्भावे देसो देसो अ उभयहा जस्स ।
तं अत्थि णत्थि अवत्तव्वयं च दविअं विअप्पवसा ।। १/४०" ।। इति ।
-: अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणे :
परिच्छेद १, काण्ड - १६
सप्तमं प्रदर्शयति [सम्मतौ] -
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा - ४१
सब्भावास भावे देसो, देसो य उभयहा जस्स ।
तं अत्थि णत्थि 'अवत्तव्वं च होइ दवियं विअप्पवसा [१/४०]
यस्य देश एकः सद्भावे अपरो असद्भावे अन्यष्टा उभयथा नियतस्तद् द्रव्यं तथाविकल्पवशादस्ति नास्त्यवक्तव्यं च भवति, विशिष्टविवक्षया केवलभङ्गत्रयव्युदासः । न चात्राष्टमवचनविकल्पपरिकल्पनापि सम्भवदवतारा, तन्निमित्ताभावात्, सावयवात्मकस्य निरवयवात्मकस्य तन्निमित्तस्य चतुर्थादिषु प्रथमादिषु चान्तर्भावात्, गत्यन्तरस्य चासत्त्वात् । न चावक्तव्यत्ववद्वक्तव्यत्वेनाष्टमेन भवितव्यम्, सप्रतिपक्षमौलभङ्गजिज्ञासामूलजिज्ञासाविषयत्वेनावक्तव्यत्वाश्रयणेऽपि तद्विपर्ययेण वक्तव्यत्वानाश्रयणात्, अत एवावक्तव्यत्वसप्तभङ्ग्यामपि मौलभङ्गद्वयोत्थापिताकाङ्क्षाविषयस्यावक्तव्यत्वस्यान्यस्यैव तृतीयभङ्गे प्रवेशान्न न्यूनत्वमिति वदन्ति तेन व्यवस्थितः सप्तविधो वचनमार्गः ।
[ सप्तानां भङ्गानामर्थनये शब्दनये च यथासंभवं विभजनम् ]
अन्योन्यापरित्यागव्यवस्थितस्वरूपवाक्यनयानां शुद्धयशुद्धिविभागेन संग्रहादिव्यपदेशमासादयतां द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयावेव मूलाधार इति प्रदर्शनार्थमाह
एवं सत्तवियो वयणपहो होइ अत्थपज्जाए । वंजणपज्जाए उण सवियप्पो णिव्वियप्पो य ।। ४१ ।।
एवं इत्यनन्तरोक्तप्रकारेण सप्तविकल्पः सप्तभेदः वचनमार्गो वचनपथः भवत्यर्थपर्याये अर्थनये संग्रह-व्यवहार-ऋजुसूत्रलक्षणे सप्ताप्यनन्तरोक्ता भङ्गका भवन्ति । तत्र प्रथमः संग्रहे
1- अवत्तव्वयं ( संमति ) ।
2010_02

Page #122

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४१
सामान्यग्राहिणि, ‘नास्ति’ इत्ययं तु व्यवहारे विशेषग्राहिणि, ऋजुसूत्रे तृतीयः, चतुर्थः संग्रहव्यवहारयोः, पञ्चमः संग्रह - ऋजुसूत्रयोः, षष्ठो व्यवहार - ऋजुसूत्रयोः, सप्तमः संग्रह-व्यवहारऋजुसूत्रेषु । व्यञ्जनपर्याये शब्दनये सविकल्पः प्रथमे पर्यायशब्दवाच्यताविकल्पसद्भावेऽप्यर्थस्यैकत्वात् । द्वितीय-तृतीययोर्निर्विकल्पः द्रव्यार्थात् सामान्यलक्षणान्निर्गतपर्यायाभिधायकत्वात् समभिरूढस्य पर्यायभेदभिन्नार्थत्वात् एवंभूतस्यापि विवक्षितक्रियाकालार्थत्वात् लिङ्गसंज्ञा-क्रियाभेदेन भिन्नस्यैकशब्दावाच्यत्वात् । शब्दादिषु तृतीयः, प्रथम-द्वितीयसंयोगे चतुर्थः तेष्वेव चानभिधेयसंयोगे पञ्चम-षष्ठ-सप्तमा वचनमार्गा भवन्ति ।
अथवा प्रदर्शितस्वरूपा सप्तभङ्गी संग्रह - व्यवहार - ऋजुसूत्रेष्वेवार्थनयेषु भवतीत्याह-एवं सत्तवियप्पो इत्यादिगाथाम् । अस्यास्तात्पर्यार्थः
७७
अर्थनय एव सप्त भङ्गाः, शब्दादिषु तु त्रिषु नयेषु प्रथम द्वितीयावेव भङ्गौ । यो ह्यर्थमाश्रित्य वक्तृस्थः संग्रह-व्यवहार-ऋजुसूत्राख्यः प्रत्ययः प्रादुर्भवति सोऽर्थनयः अर्थवशेन तदुत्पत्तेः अर्थं प्रधानतयासौ व्यवस्थापयतीति कृत्वा, शब्दं तु स्वप्रभवमुपसर्जनतया व्यवस्थापयति तत्प्रयोगस्य परार्थत्वात् । यस्तु श्रोतरि तच्छब्दश्रवणादुद्गच्छति शब्द-समभिरूढ-एवंभूताख्यः प्रत्ययस्तस्य शब्दः प्रधानम्, तद्वशेन तदुत्पत्तेः अर्थस्तूपसर्जनम्, तदुत्पत्तावनिमित्तत्वात् स शब्दनय उच्यते । तत्र च वचनमार्गः सविकल्प निर्विकल्पतया द्विविधः - सविकल्पं सामान्यम्, निर्विकल्पः पर्यायः तदभिधानाद् वचनमपि तथा व्यपदिश्यते । तत्र शब्द- समभिरूढौ संज्ञाक्रियाभेदेऽप्यभिन्नमर्थं प्रतिपादयत इति तदभिप्रायेण सविकल्पो वचनमार्गः प्रथमभङ्गकरूपः । एवंभूतस्तु क्रियाभेदाद् भिन्नमेवार्थं तत्क्षणे प्रतिपादयतीति निर्विकल्पो द्वितीयभङ्गकरूपस्तद्वचनमार्गः । अवक्तव्यभङ्गकस्तु व्यञ्जननये न सम्भवत्येव यतः श्रोत्रभिप्रायो व्यञ्जननयः स च शब्दश्रवणादर्थं प्रतिपद्यते न शब्दाश्रवणात् अवक्तव्यं तु शब्दाभावविषय इति नावक्तव्यभङ्गकः व्यञ्जनपर्याये सम्भवतीत्यभिप्रायवता व्यञ्जनपर्याये तु सविकल्प-निर्विकल्पौ प्रथमद्वितीयावेव भङ्गावभिहितावाचार्येण तुशब्दस्य गाथायामेवकारार्थत्वात् । । ४१ । । [S.T.P. 448] -: अनेकान्तव्यवस्थायां :
सप्तभङ्गस्वरूपवर्णने, पत्र - ७२
2010_02

Page #123

७८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड -१, गाथा - ४१
अत्रैवं नयविभागमुपदिशन्ति श्रीसिद्धसेनदिवाकरपादाः [सम्मतौ ]
“ एवं सत्तवियप्पो वयणपहो होइ अत्थपज्जाए । वंजणपज्जा पुण, सवियप्पो णिव्वियप्पो य ।। १/४१ ।।”
अस्यार्थः एवमनन्तरोक्तप्रकारेण सप्तविकल्पः सप्तभेदः, वचनपथो भवत्यर्थपर्यायेऽर्थनये सङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्रलक्षणे, सप्ताप्यनन्तरोक्ता भङ्गका भवन्ति । तत्र प्रथमो भङ्गः सङ्ग्रहे सामान्यग्राहिणी, नास्तीत्ययं तु व्यवहारे विशेषग्राहिणि, ऋजुसूत्रे तृतीयः, चतुर्थः सङ्ग्रहव्यवहारयोः, पञ्चमः सङ्ग्रहर्जुसूत्रयोः षष्ठो व्यवहारर्जुसूत्रयोः, सप्तमः सङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्रेष्विति विभागः । ।
अत्र यद्धर्मप्रकारकः सङ्ग्रहाख्यो बोधः प्रथमभङ्गफलत्वेनाभिमतस्तद्धर्माभावप्रकारको व्यवहाराख्यबोध द्वितीयभङ्गफलत्वेनैष्टव्यः तेन स्याद् घटः स्यान्नीलघट इत्यादिसामान्यविशेषसङ्ग्रहव्यवहाराभ्यां न सप्तभङ्गीप्रवृत्तिरित्यवधेयम् ।।
अथ तृतीयभङ्गस्य ऋजुसूत्रनिमित्ततायां किं बीजं युगपत्सत्त्वासत्त्वाभ्यामादिष्टं हि सङ्ग्रहव्यवहारावप्यवक्तव्यमेव ब्रूतः, सङ्ग्रहव्यवहारौ युगपदुभयथाऽऽदिशत एव, नेति चेत्, ऋजुसूत्रोऽपि कथं तथाऽऽदिष्टुं प्रगल्भताम्, मध्यमक्षणरूपायाः सत्तायास्तेनाप्यभ्युपगमात् । सङ्ग्रहाभिमतयावत्सजातीयविशेषानुवृत्तसामान्यानभ्युपगमादृजुसूत्रेणावक्तव्यत्वभङ्ग उत्थाप्यत इति चेत्, सोऽयं प्रत्येकावक्तव्यत्वकृतोऽवक्तव्यत्वभङ्गः, तदुत्थापने च सङ्ग्रहोपि समर्थः, ऋजुसूत्राभिमतमध्यमक्षणरूपसत्तानभ्युगन्त्रा तेनापि तदुत्थापनस्य सुकरत्वादिति चेत्,
अत्रेदमाभाति–सङ्ग्रहव्यवहारौ युगपन्नोभयथादेष्टुं प्रगल्भेते, स्वानभिमतांशादेशेऽनिष्टसाधनत्वप्रतिसन्धानात्, ऋजुसूत्रस्य तु वर्तमानपर्यायमात्रग्राहिणस्तिर्यगूर्ध्वतास्पदाधारांशान्यतररूपसामान्यान्यापोहरूपविशेषौ च सांवृतावेवेति तदपेक्षया युगपदुभयथाऽऽहार्यतदादेशसम्भवादवक्तव्यभङ्गोत्थानमनाबाधम्, न चैवमपि तज्जनितबोधस्य प्रसङ्गरूपत्वाद्विपर्ययपर्यवसने सङ्ग्रहव्यवहारान्यतरसाम्राज्यमिति वाच्यम्, विषयाबाधे कूटलिङ्गजानुमितेरिव प्रकृतभङ्गजबोधस्य प्रमात्वेन विपर्ययपर्यवसानकदर्थनानवकाशाद् । अधिकं बहुश्रुता विदन्ति ।
व्यञ्जनपर्याये शब्दनये पुनः सविकल्पः प्रथमे पर्यायशब्दवाच्यताविकल्पसद्भावेऽप्यर्थस्यैकत्वात्, द्वितीयतृतीययोर्निर्विकल्पकष्टा, द्रव्यार्थात्सामान्यलक्षणान्निर्गतस्य पर्यायरूपस्य विकल्पस्याभिधायकत्वात्तयोः, समभिरूढस्य पर्यायभेदभिन्नार्थत्वात् एवम्भूतस्यापि विवक्षितक्रियाकालार्थत्वात्,
2010_02

Page #124

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४१
तथा च घटो नाम घटवाचकयावच्छब्दवाच्यः शब्दनयेऽस्त्येव, समभिरूदैवम्भूतयोस्त्येिवेति द्वौ भनौ लभ्येते, लिङ्गसंज्ञाक्रियाभेदेन भिन्नस्यैकशब्दावाच्यत्वाच्छब्दादिषु तृतीयः, प्रथमद्वितीयसंयोगे चतुर्थः, तेष्वेव चानभिधेयसंयोगे पञ्चमषष्ठसप्तमा वचनमार्गा भवन्ति । अथवाऽन्यथास्याः व्याख्यातात्पर्यम्, अर्थनय एव सप्त भङ्गाः ।
-: नयोपदेशे :
गाथा-६ अत्र सप्तभङ्ग्यामित्थं नयविभागमुपदिशन्ति श्रीसिद्धसेनदिवाकरपादाः [सम्मतौ] -
“एवं सत्तविअप्पो वयणपहो होइ अत्थपज्जाए ।
वंजणपज्जाए पुण सविअप्पो णिव्विअप्पो अ।। १/४१ ।।" एवम् अनन्तरोक्तप्रकारेण, सप्तविकल्पः सप्तभेदः, वचनपथो भवति, अर्थपर्याये अर्थनये सङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्रलक्षणे, तत्र प्रथमो भङ्गः सङ्ग्रहे सामान्यग्राहिणि द्वितीयस्तु 'नास्ति' इत्ययं व्यवहारे विशेषग्राहिणि, ऋजुसूत्रे तृतीयः, चतुर्थः सङ्ग्रह-व्यवहारयोः, पञ्चमः सङ्ग्रहर्जुसूत्रयोः, षष्ठो व्यवहारर्नुसूत्रयोः, सप्तमः सङ्ग्रह-व्यवहारर्नुसूत्रेष्विति । प्रयोगष्टौतेप्टातुर्थ-तृतीययोर्व्यत्ययेनेष्यत इति न तृतीये ऋजुसूत्रयोजनानुपपत्तिः । अत्र यद्धर्मप्रकारकः सङ्ग्रहाख्यो बोधः प्रथमभङ्गफलत्वेनाभिमतस्तद्धर्माऽभावप्रकारको व्यवहाराख्यो बोध एव द्वितीयभङ्गफलत्वेनैष्टव्यः, तेन ‘स्याद् घटः' 'स्यानीलघटः' इत्यादि सामान्य-विशेषसङ्ग्रह-व्यवहाराभ्यां न सप्तभङ्गीप्रवृत्तिः, नवैकवचनबहुवचनादिना भङ्गान्तरवृद्धिरित्यवधेयम् । __ अथ तृतीयभङ्गस्यर्जुसूत्रनिमित्तकतायां किं वीजम् ? युगपत्सत्त्वाऽसत्त्वाभ्यामादिष्टं हि सङ्ग्रहव्यवहारावप्यवक्तव्यमेव ब्रूतः, सङ्ग्रह-व्यवहारौ युगपदुभयथाऽऽदिशत एव नेति चेद् ? ऋजुसूत्रोऽपि कथं तथाऽऽदेष्टुं प्रगल्भताम् ? मध्यमक्षणरूपायाः सत्तायास्तेनाप्युपगमात्, सङ्ग्रहाभिमतयावद्व्यक्त्यनुवृत्तसामान्यानभ्युपगमादृजुसूत्रेणाऽवक्तव्यत्वभङ्गो न स्थाप्यत इति चेत् ? सोऽयं प्रत्येकावक्त-व्यत्वकृतोऽवक्तव्यत्वभङ्गः, तदुत्थापने च सङ्ग्रहोऽपि समर्थः ऋजुसूत्राभिमतमध्यमक्षणरूप-सत्तानभ्युपगन्त्रा तेनापि तदुत्थापनस्य सुकरत्वादिति चेत् ?
2010_02

Page #125

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४१
अत्रेदमाभाति-सङ्ग्रह-व्यवहारौ युगपत्रोभयथाऽऽदेष्टुं प्रगल्भेते स्वानभिमतांशादेशेऽनिष्टसाधनत्वप्रतिसन्धानात्, ऋजुसूत्रस्य तु वर्तमानपर्यायमात्रग्राहिणस्तिर्यगूलताधारांशान्यतररूपं सामान्यम् अन्यापोहरूपो विशेषष्टोति द्वावपि संवृतावेवेति तदपेक्षया युगपदुभयथाहार्यतदादेशसम्भवादवक्तव्यभङ्गोत्थानमनाबाधम् । न चैवमपि तज्जनितबोधस्य प्रसङ्गरूपत्वाद् विपर्ययपर्यवसाने सङ्ग्रह-व्यवहारान्यतरसाम्राज्यमिति वाच्यम्, विषयाबाधे कूटलिङ्गजानुमितिरिव प्रकृतभङ्गजबोधस्य प्रमात्वेन विपर्ययपर्यवसानकदर्थनानवकाशात् ।
व्यञ्जनपर्याये शब्दनये पुनः सविकल्पः प्रथमे पर्यायशब्दवाच्यताविकल्पसद्भावादर्थस्यैकत्वाञ्च, द्वितीय-तृतीययोनिर्विकल्पष्टा द्रव्यार्थात् सामान्यलक्षणानिर्गतस्य पर्यायरूपस्य विकल्पस्याभिधायकत्वात् तयोः, तथा च घटो नाम घटवाचकयावच्छब्दवाच्यः शब्दनयेऽस्त्येव, समभिरूद्वैवंभूतयोस्त्येिवेति द्वौ भङ्गो लभ्येते । लिङ्ग-संज्ञा-क्रियाभेदेन भिन्नस्यैकशब्दावाच्यत्वाच्छब्दादिषु तृतीयः । प्रथम-द्वितीय-संयोगे चतुर्थः, तेष्वेव चानभिधेयसंयोगे पञ्चम-षष्ठ-सप्तमवचनमार्गाः सम्भवन्ति । अथवा शब्दनये पर्यायान्तरसहिष्णौ सविकल्पो वचनमार्गः, तदसहिष्णौ तु निर्विकल्प इति द्वावेव भङ्गो अवक्तव्यभङ्गस्तु व्यञ्जननये न सम्भवत्येव, श्रोतरि शब्दोपरक्तार्थबोधनस्यैव तत्प्रयोजनत्वात्, अवक्तव्यबोधनस्य च तन्नये सम्प्रदायविरुद्धत्वेन तथाबुबोधयिषाया एवासम्भवादित्यधिकमस्मत्कृतानेकान्तव्यवस्थायाम् ।
तदेवं प्रतिपर्यायं सप्तप्रकारबोधजनकतापर्याप्तिमद् वाक्यं प्रमाणवाक्यमिति लक्षणं सिद्धम् । इत्थञ्च तदन्तर्भूतस्य तष्टहिभूतस्य वाऽन्यतरभङ्गस्य प्रदेश-परमाणुदृष्टान्तेन नयवाक्यत्वमेवेत्यर्थतो लभ्यते । इतरप्रतिक्षेपी तु नयो नयाभासो दुर्नयो वेत्युच्यते ।
मलयगिरिचरणास्तु- “नयो दुर्नयः सुनयटोति दिगम्बरी व्यवस्था, न त्वस्माकं नयदुर्नययोराऽविशेषात्, स्याच्छब्देन विवक्षितधर्मोपरागेण कालादिभिरभेदवृत्त्याऽभेदोपचाराद् वाऽनन्तधर्मात्मकवस्तुप्रतिपादने प्रमाणवाक्यस्यैव व्यवस्थितेः, अत एव स्याच्छब्दलाञ्छिततयैव सर्वत्र साधूनां भाषाविनयो विहितः, अवधारणी भाषा च निषिद्धा, तस्या नयरूपत्वात्, नयानां च सर्वेषां मिथ्यादृष्टित्वात्, तथा चानुस्मरन्ति- “सव्वे णया मिच्छावायिणो” [ ] त्ति, न च, सप्तभङ्गात्मकं प्रमाणवाक्यम्, एकभङ्गात्मकं च नयवाक्यमित्यपि नियन्तुं शक्यम्, सप्त भङ्गाः सप्तविधजिज्ञासोपाधिनिमित्तत्वात्, न च तासां सार्वत्रिकत्वम्, को जीवः ? इति प्रो लक्षणमात्रजिज्ञासया 'स्याज्ज्ञानादिलक्षणो जीवः' इति प्रमाणवाक्यरूपस्योत्तरस्य सिद्धान्तसिद्धत्वात्, स्यात्पदस्य चात्राऽनन्तधर्मात्मकत्वद्योतकत्वेन प्रामाण्याङ्गत्वम्, द्योतकत्वं चात्रौपसम्पदानकी शक्तिर्लक्षणा
2010_02

Page #126

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा - ४१
वेत्यन्यदेतत्, तत्र च श्रुतपदप्रतिपाद्यधर्मांशे लौकिकी विषयता स्यात्पदद्योत्या, अनन्तधर्मात्मकत्वांशे च लोकोत्तरेति विशेषः” इत्यभिसन्दधते, तन्मतमनुरूध्य प्रमाणलक्षणान्तरं समुच्चिनोति - च- पुनः, यद् वाक्यम्, एकधर्मगं प्रतिनियतैकधर्मप्रतिपिपादयिषया प्रयुक्तम्, [ अपरोल्लेखि] स्यात्पदादपरे येऽनन्ता धर्मास्तांल्लिखतीत्येवंशीलं वाक्यम्, तदपि प्रमाणवाक्यं व्यवर्तव्यमित्यर्थः ।
अयं स समुच्चयो मयापि सम्प्रदायमतमिति कृत्वा समुन्नीतः, वस्तुतो नयदुर्नयविभागो न दैगम्बर एव, हेमसूरिभिरपि “सदेव सत् स्यात् सदिति त्रिधार्थो मीयेत दुर्नीति-नय-प्रमाणैः” [अन्ययोगव्य० लो. २८] इत्यादि विभज्याभिधानात् आकरे नयतदाभासानां व्यक्तेर्बोधितत्वाच्च । अवधारणी च भाषा एकान्तवादात्मकैव निषिद्धा, न तु नयरूपाऽपि, तस्याः प्रमाणपरिकरत्वेन तत्रावधारणीत्वस्य निष्टायकत्वरूपभाषालक्षणान्वयेनैव सिद्धान्तसिद्धत्वात्, अत एव निराकाङ्क्षाऽनासन्नादिस्थले शब्दसमानाकारमानसस्वीकारे किमपराद्धं शाब्दबोधेनेति पर्यनुयोगे मानसस्य संशयाऽऽकारस्यापि सम्भवाद् निष्टायकरूपशाब्दबोधानुपपत्तेरेव योक्तिकैर्निराकृतः । न च, भाषामात्रस्यावधारणीत्वेऽप्याराधकत्व-विराधकत्व-तदुभया-ऽनुभयैः सत्यादिभेदचतुष्टयोपदेशान्नयभाषाया देशाराधकत्वेन तृतीयभङ्ग एव निक्षेपात् साधूनामनादरणीयत्वमित्यपि युक्तम्, चतुर्धा विभागस्य द्रव्य-भावभाषायामेवोपदेशात्, तत्र च परिभणितमिश्रभाषाभेददशकानन्तर्भावादेव नयभाषायां दोषाभावात्, श्रुतभावभाषायाष्टा तृतीयभाषायामेवानधिकृतत्वात्, चारित्रभावभाषायामाद्यन्तयोर्भाषयोरधिकृतत्वेऽप्यायुक्ततया चतसृणामपि भाषणे आराधकत्वाविरोधस्य प्रज्ञापनादावुक्तत्वात् ।
किञ्च, प्रतीत्यसत्यालक्षणमत्र स्फुटमेव किं नोन्नीयते ? न च सप्तभङ्गात्मक वाक्यस्यैव प्रतीत्यसत्यात्वम्, अपेक्षात्मकबोधजनकवाक्यत्वस्यैव तल्लक्षणत्वात्, अन्यथैकत्रापेक्षया हस्व-दीर्घादि लौकिकवचनस्यालक्ष्यत्वापत्तेः । न च सत्या सर्वत्राऽलौकिक्येव लक्ष्या, जनपदसत्यादिभेदानुपसङ्ग्रहापत्तेः ।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
शब्दादित्रयनयस्वरूपवर्णने, पत्र - ५७
अत्रेदमाभाति यद्यपि सम्मती
“ एवं सत्तविअप्पो, वयणपहो होइ अत्थपज्जाए ।
वंजणपज्जाए पुण, सवियप्पो णिव्वियप्पो य ।। १-४१ ।।” त्ति ।
2010_02
८१

Page #127

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४१
गाथयाऽर्थपर्यायाश्रिता सप्तभङ्गी सङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्रैर्व्यञ्जनपर्यायाश्रिता च शब्दसमभिरूढवम्भूतैः सूचिता, तथाप्येतत्प्रकारद्वयाभिधानमर्थव्यञ्जनसाधारणपर्यायसामान्याश्रितसप्तभङ्ग्या अप्युपलक्षणम्, सा च स्वपरपर्यायाणां क्रमयुगपद्विवक्षावशान्नयद्वयेनाऽशुद्धशुद्धशुद्धतरपर्यायविवक्षया च नयत्रयेणापि सम्भवतीति ऋजुसूत्रशब्दप्रयुक्तसप्तभङ्ग्या द्वितीयादिना व्यवहारर्जुसूत्रशब्दप्रयुक्तायां च तस्यां तृतीयादिना भङ्गेनर्जुसूत्राच्छब्दस्य विशेषिततरार्थत्वं युक्तम्, न चैवं ऋजुसूत्रकृतसत्तापेक्षयाऽसत्ताग्राहिणो व्यवहारस्यापि ततो विशेषिततरार्थत्वप्रसङ्गदूषणानुद्धारः, सम्प्रदायाविरुद्धभङ्गविषयीभूतेनार्थेन विशेषिततरत्वस्याभिधित्सितत्वात्, सम्प्रदायप्टोत्तरोत्तरभङ्गप्रवृत्तावुत्तरोत्तरनयावलम्बनेनैव दृष्टो नान्यथेति न कष्टिाद्दोष इति विभावनीयं सुधीभिः ।।
-: द्रव्यगुणपर्यायनो रास :
ढाल-४, गाथा-१३ महो तो भ. °nj छ “सकलनयार्थप्रतिपादकतात्पर्यादधिकरणवाक्यं प्रमाणवाक्यम्" में લક્ષણ લેઈનંઈ, તેહવે ઠામે–સ્યાત્કારલાંછિત સકલનયાર્થ-સમૂહાલંબન એકભંગઈ પણિ નિષેધ नथा.ठेटिं-व्यं४ नपान भिं–२ मा ५९ अर्थसिद्धि सम्मति नविष ५। ७६ तथा च तद्गाथा
एवं सत्तविअप्पो, वयणपहो होइ अत्थपजाए ।
वंजणपजाए पुण, सविअप्पो णिव्विअप्पो य ।। १ ।। એહનો અર્થ_એવં પૂર્વોક્ત પ્રકારઈ, સપ્તવિકલ્પ સપ્તપ્રકાર વચનપંથ-સપ્તભંગીરૂપવચનમાર્ગ તે–અર્થપર્યાય-અસ્તિત્વ–નાસ્તિત્વાદિકનઈ વિષઈ હોઈ, વ્યંજનપર્યાય જે ઘટકુંભાટિશબ્દવાચ્યતા, तन विष-सविकल्पः-विषि३५ निर्विकल्पः निषेध३५: अ २ ४ win 8. ५।भवतव्याहि मानो, भाटिं-तव्य विषय तो विरोध था. अथवा-सविकल्पः श-सममि३ढनयमत, आन-निर्विकल्पः अवमभूतनयमत , भ. २. न .. मर्थनय प्रथम ४. तो व्यं४ नपाय भान नही, ते भा25- नयनी i प्रवृत्ति नथी. अघिई अनेकान्तव्यवस्थाथी nij
2010_02

Page #128

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४१
तदेवमेकत्र विषये प्रतिस्वमनेकनयविप्रतिपत्तिस्थले स्यात्कारलाञ्छिततावन्नयार्थप्रकारकसमूहालम्बनबोधजनक एक एव भङ्ग एष्टव्यः, व्यञ्जनपर्यायस्थले भङ्गद्वयवद् । यदि च-सर्वत्र सप्तभङ्गीनियम एव आश्वासः तदा-चालनीयन्यायेन तावन्नयार्थनिषेधबोधको द्वितीयोऽपि भङ्गः, तन्मूलकाप्टाान्येऽपि तावत्कोटिकाः पञ्चभङ्गाप्टा कल्पनीयाः, इत्थमेव निराकाङ्क्षसकलभङ्गनिर्वाहाद् इति युक्तं पश्यामः । એ વિચાર સાદ્વાદપંડિતઈ સૂક્ષ્મ બુદ્ધિ ચિત્તમાંહિ ધારવો. ૧૩
-: अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणे :
परिच्छेद-१, काण्ड-१६ अत्र नयविभागप्रदर्शनार्थमाह [सम्मतौ] -
एवं सत्तविअप्पो वयणपहो होइ अत्थपज्जाए ।
वंजणपज्जाए पुण सविअप्पो णिव्विअप्पो य ।। [१/४१] एवं-उक्तप्रकारेण सप्तविकल्पः सप्तभेदो वचनपथः अर्थपर्याये-अर्थनये सङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्रलक्षणे भवति । तत्र प्रथमः सङ्ग्रहे सामान्यग्राहिणि, द्वितीयो व्यवहारे विशेषग्राहिणि, तृतीयपक्ष ऋजुसूत्रे सूक्ष्मवर्तमानक्षणग्राहिणि, एकदोभयार्पणाया वर्तमानक्षणनियतत्वात्, चतुर्थः सङ्ग्रहव्यवहारयोः, पञ्चमः सङ्ग्रहर्जुसूत्रयोः, षष्ठो व्यवहारर्जुसूत्रयोः, सप्तमः सङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्रेषु । व्यञ्जनपर्याये विषयिलक्षणया शब्दनये सविकल्पः साम्प्रताख्यभेदे, पर्यायशब्दवाच्यताविकल्पसद्भावात्, निर्विकल्पः समभिरुद्वैवंभूतयोः पर्यायक्रियाभेदभिन्नार्थत्वात् तयोः । तथा च स्यादस्ति स्यान्नास्तीत्यत्र घटपदेन यावद्घटवाचकपदावाच्यत्वावच्छिन्नो धर्म्युपादेयः, तस्य फलतः प्रथमशब्दभेदे सत्त्वम्, द्वितीयतृतीययोष्टाासत्त्वमिति भेदद्वयं सिद्ध्यति । सविअप्पणिब्वियप्पं [१/३५] इत्यादिसिद्धसविकल्पकत्वनिर्विकल्पकत्वभङ्गद्वयोपादाने प्रकृतसप्तभङ्गीमुपक्रम्य धर्मान्तरसप्तभङ्गीसाधनेऽर्थान्तररूपनिग्रहस्थानप्रसङ्गादित्यस्माकमनेकान्तव्यवस्थादौ मनीषोन्मेषः ।
2010_02

Page #129

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४२-४३
__ [ केवलपर्यायार्थिकनयस्य मतमुपदर्य तस्यापूर्णत्वाभिधानम् ] इदानीं परस्पररूपापरित्यागप्रवृत्तसंग्रहादिनयप्रादुर्भूततथाविधा एव वाक्यनयास्तथाविधार्थप्रतिपादका इत्येतत् प्रतिपाद्य अन्यथाभ्युपगमे तेषामप्यध्यक्षविरोधतोऽभाव एवेत्येतदुपदर्शनाय केवलानां तेषां तावन्मतमुपन्यस्यति
जह दवियमप्पियं तं तहेव अस्थि त्ति पज्जवणयस्स ।
ण य स समयपनवणा पज्जवणयमेत्तपडिपुण्णा ।।४२।। यथा वर्तमानकालसम्बन्धितया यद् द्रव्यमर्पितं प्रतिपादयितुमभीष्टं तत् तथैवास्ति नान्यथा-अनुत्पन्न-विनष्टतया भावि-भूतयोरविद्यमानत्वेनाप्रतिपत्तेः अप्रतीयमानयोष्टा प्रतिपादयितुमशक्तेरतिप्रसङ्गाद् वर्तमानसम्बन्धिन एव तस्य प्रतीतेः इति पर्यायार्थिकनयवाक्यस्याभिप्रायः । एतद् अनेकान्तवादी दूषयितुमाह - न इति प्रतिषेधे, स इति तथाविधो वाक्यनयः परामृश्यते समय इति सम्यग ईयते परिच्छिद्यत इति समयोऽर्थस्तस्य प्रज्ञापना प्ररूपणा पर्यायनयमाने द्रव्यनयनिरपेक्षे पर्यायनये प्रतिपूर्णा पुष्कला सम्पद्यते । न स वाक्यनयः सम्यगर्थप्रत्यायनां पूरयतीति यावत् पर्यायनयस्य सावधारणैकान्तप्रतिपादन-रूपस्याध्यक्षबाधनात् तप्टाधां चाग्रतः प्रतिपादयिष्यति ।।४२ । । [S.T.P.449]
[ केवलद्रव्यार्थिकनयमतस्य प्रदर्शनम् ] द्रव्यार्थिकवाक्यनयेऽप्ययमेव न्याय इति तदभिप्रायं तावदाह
पडिपुण्णजोब्वणगुणो जह लज्जइ बालभावचरिएण ।
कुणइ य गुणपणिहाणं अणागयसुहोवहाणत्थं ।।४३।। प्राप्तयौवनगुणः पुरुषो लज्जते बालभावसंवृत्तात्मीयानुष्ठानस्मरणात् 'पूर्वमहमप्यस्पृश्यसंस्पर्शादिव्यवहारमनुष्ठितवान्' यथा इत्युदाहरणार्थो गाथायामुपन्यस्तः यथैव ततोऽतीतवर्त्तमानयोरेकत्वमवसीयते । करोति च गुणेषु उत्साहादिषु प्रणिधानमैकाग्र्यम् अनागतं यत् सुखं तस्योपधानं प्राप्तिस्तस्यै तदर्थम् ‘मयैतस्मात् सुखसाधनात् सुखमाप्तव्यम्' इति । यतप्टौवमतोऽनागत-वर्तमानयोरैक्यम् ।।४३ । । [S.T.P.449]
2010_02

Page #130

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४४
-: शास्त्रवार्तासमच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम्, स्तबक-७ न चाप्यभेद एवेत्याह
युवैव न च वृद्धोऽपि नान्यार्थं चेष्टनं च तत् ।
अन्वयादिमयं वस्तु तदभावोऽन्यथा भवेत् ।। ३० ।। न च युवैव वृद्धोऽपि सर्वथा वृद्धपर्यायापन्न एव, ‘इदानीमयं युवा न वृद्धः' इति प्रतीतेः । न च तत्काले तत्र यूनि तत्संतानीयवृद्धभेद एव, यतोऽन्यार्थं संतानान्तरवृद्धवत् न च चेष्टनं कायव्यापाररूपम् । तत् तस्मात्, वस्तु अन्वयादिमयम्, आदिना व्यतिरेकग्रहादन्वय-व्यतिरेकशबलम्, अन्यथा तदभावः अधिकृतवस्त्वभावो भवेत्, सर्वथाऽसत्सद्भावविरोधात् । तदिदमुक्तं सम्मतिकृता
पडिपुन्नजोव्वणगुणो जह लज्जइ बालभावचरिएण । कुणइ य गुणपणिहाणं अणागयसुहोवहाणत्थं ।। १/४३ ।। ण य होइ जोव्वणत्थो बालो अन्नो वि लज्जइ न तेण ।
ण वि अ अणागयतग्गुणपसाहणं जुजइ विभत्ते ।। १/४४ ।। इति । [ केवलद्रव्यार्थिकनयमतस्याप्यपूर्णत्वमिति प्रदर्शनेन वस्तुनो भेदाभेदरूपत्वसूचनम् ] अत्रापि मते यथावस्थितवस्तुस्वरूपप्ररूपणा न प्रतिपूर्यत इति सूत्रान्तरेण दर्शयति__ण य होइ जोव्वणत्थो बालो अण्णो वि लज्जइ ण तेण ।
ण वि य अणागयवयगुणपसाहणं जुज्जइ विभत्ते ।।४४।। न च भवति यौवनस्थः पुरुषो बालः अपि त्वन्य एव अन्योऽपि न लज्जते बालचरितेन पुरुषान्तरवत् तेनानन्यः । नाप्यनागतवृद्धावस्थायां सुखप्रसाधनार्थमुत्साहस्तस्य युज्यते अत्यन्ताभेदे । एतदेवाह-विभक्त इति विभक्तिर्भेदः । अकारप्रश्लेषाद् अविभक्ते भेदाभावेऽविचलितस्वरूपतया तत्प्रसाधकगुणयत्नासम्भवात् । तस्मान्नाऽभेदमात्रं तत्त्वम् कथञ्चिद्रेदव्यवहृतिप्रतिभासबाधितत्वात् । नापि भेदमात्रम् एकत्वव्यवहारप्रतिपत्तिनिराकृतत्वादिति भेदाभेदात्मकंतत्त्वमभ्युपगन्तव्यम् अन्यथा सकलव्यवहारोच्छेदप्रसक्तिः ।।४४ । । [S.T.P.450] 1-अणागयवयगुण० (संमति.) । 2-अणागयतग्गुण० (स्या. कल्प.) ।
___ 2010_02

Page #131

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड -१, गाथा- ४५-४६
[ पुरुषदृष्टान्ते भेदाभेदात्मकत्वपरिणतिर्बाह्यप्रत्यक्षेण सिद्धेति प्रदर्शनम् ] एवमभेदभेदात्मकस्य पुरुषतत्त्वस्य यथा अतीतानागतदोषगुणनिन्दाभ्युपगमाभ्यां सम्बन्धः तथैव भेदाभेदात्मकस्य तस्य सम्बन्धादिभिर्योग इति दृष्टान्तदान्तिकोपसंहारार्थमाहजाइ-कुल- रूव-लक्खण- सण्णा - संबंधओ अहिगयस्स । बालाइभावदिट्ठविगयस्स जह तस्स संबंधी ।। ४५ ।।
८६
जातिः पुरुषत्वादिका, कुलं प्रतिनियतपुरुषजन्यत्वम्, रूपं चक्षुर्ग्राह्यत्वलक्षणम्, लक्षणं तिलकादि सुखादिसूचकम्, संज्ञा प्रतिनियतशब्दाभिधेयत्वम्, एभिर्यः सम्बन्धस्तदात्मपरिणामः ततस्तमाश्रित्य अधिगतस्य ज्ञानस्य (ज्ञातस्य) तदात्मकत्वेनाभिन्नावभासविषयस्य यद्वा सम्बन्धो जन्यजनकभावः एभिरधिगतस्य तत्स्वभावस्यैकात्मकस्येति यावत् बालादिभावैर्दृष्टैर्विगतस्य तैरुत्पादविगमात्मकस्य तथा भेदप्रतीतेस्तस्य यथा तस्य सम्बन्धो भेदाभेदपरिणतिरूपो भेदाभेदात्मकत्वप्रतिपत्तेर्बाह्याध्यक्षः । । ४५ । । [S.T.P.450]
[ आध्यात्मिकप्रत्यक्षतोऽपि तत्र दृष्टान्ते यथा भेदाभेदात्मकत्वसिद्धिस्तथा दान्तिके जीवेऽपि तद्योजनम् ]
आध्यात्मिकाध्यक्षतोऽपि तथाप्रतीतेस्तथारूपं तद् वस्त्विति प्रतिपादयन्नाह दृष्टान्तदान्तिकोपसंहारद्वारेण
तेहिं अतीताणागयदोसगुणदुगंछणऽब्भुवगमेहिं ।
तह बंध - मोक्ख - सुह - दुक्खपत्थणा होइ जीवस्स ||४६ ||
ताभ्यामतीतानागतदोष- गुणजुगुप्सा -ऽभ्युपगमाभ्यां यथा भेदाभेदात्मकस्य पुरुषत्वस्य सिद्धिः तथा दार्ष्टान्तिकेऽपि ' तह बंध - मोक्ख- सुह- दुक्खपत्थणा होइ जीवस्स' इति तथा बन्ध-मोक्ष- सुख-दुःखप्रार्थना तत्साधनोपादानपरित्यागद्वारेण भेदाभेदात्मकस्यैव जीवद्रव्यस्य भवति बालाद्यात्मकपुरुषद्रव्यवत् । न च जीवस्य पूर्वोत्तरभवानुभवितुरभावात् बन्ध-मोक्षभावाभावः उत्पाद-व्यय- ध्रौव्यात्मकस्य तस्यानाद्यनन्तस्य प्रसाधितत्वात् ।।४६ ।। [S.T.P.451]
2010_02

Page #132

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - १, गाथा- ४७
एतदेवाह
[ जल- दुग्धदृष्टान्तेन जीव- कर्मणोरविभागकथनम् ]
अण्णोणाणुगाणं 'इमं व तं व' त्ति विभयणमजुत्तं । जह दुद्ध - पाणियाणं जावंत विसेसपज्जाया ।। ४७ ।।
अन्योन्यानुगतयोः परस्परानुप्रविष्टयोः आत्म-कर्मणोः 'इदं वा तद् वा' इति 'इदं कर्म अयमात्मा' इति यद् विभजनं पृथक्करणं तद् अयुक्तम् अघटमानकम्, प्रमाणाभावेन कर्त्तुमशक्यत्वात् । यथा दुग्ध-पानीययोः परस्परप्रदेशानुप्रविष्टयोः । किंपरिणामोऽयमविभागो जीवकर्मप्रदेशयोः ? इत्याह- यावन्तो विशेषपर्यायास्तावान् । अतः परमवस्तुत्वप्रसक्तेः अन्त्यविशेषपर्यन्तत्वात् सर्वविशेषाणाम् ' अन्त्य' इति विशेषणान्यथानुपपत्तेः ।। ४७ ।।
[S.T.P. 452]
-: शास्त्रवार्त्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम्, स्तबक- ३, गाथा- ४२
८७
इयं च देहस्पर्शादिसंवित्तिष्टा अन्योन्यव्याप्तिजा गुडशुण्ठीद्रव्ययोरिव शरीराऽऽत्मनोर्जात्यन्तरतापत्तिप्रभवा, प्रतिप्रतिकं तदनुभवात्, एकाभावेऽप्यभावाच्च । युक्तं चैतत्, अविभागदर्शनात्, नरत्वादेरेकनिष्ठत्वेऽतिप्रसङ्गात्, व्यासज्यवृत्तित्वे च परस्यापसिद्धान्तः, व्यासज्यवृत्तिजात्यनभ्युपगमात्, एकाश्रयत्वानुभवविरोधात्, शरीराऽप्रत्यक्षेऽप्यन्धकारे नरत्वप्रतीत्यनुपपत्तेष्टा । तदिदमाह भगवान् सम्मतिकारः
2010_02
गाणं इमं व तं वत्ति विभयणमजुत्तं । जह दुद्ध-पाणियाणं जावंत विसेसपज्जाया ।। [१/४७] ।। अन्योन्यानुगतयोरात्म-कर्मणोर्दुग्ध-पानीययोरिव यावन्तो विशेषपयार्यास्तावत्सु इदं वा तद् वा इति' विभजनमयुक्तम्, प्रमाणाभावात् ।
-: द्वादशारनयचक्रे :
आरक-८
परमार्थतस्तु वादपरमेश्वरवाद एवायम् । कस्मात् ? एकैकद्रव्यानन्तपर्यायत्वादस्मन्मतमेव, अहं

Page #133

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४८
हि त्वयैव सह विरुध्ये न वादपरमेश्वरेण । तेन च सह को विरोधः ? तस्य हि मतम्-एकैकं द्रव्यमनन्तपर्यायम्, सापेक्षनिरपेक्षाष्टा परिणामाः पर्यायाः शक्तय इत्युच्यन्ते, द्रव्याणि चान्योन्यानुगतशक्तित्वात् सर्वशक्तीनि । यथाह [सम्मतौ] -
अण्णोण्णाणुगताणं इमं व तं व त्ति विभयणमयुत्तं । जध दुद्ध-पाणियाणं जावंत विसेसपजाया ।। [१/४७] -: द्रव्यगुणपर्यायनो रास :
ढाल-१३, गाथा-१० એ ભાવિ સંમતિ ભણિઉં રે, અનુગત અર્થ અસેસ. જલ-પય જિમ નવિ વિભજિઈ રે, યાવત અંત્ય વિશેસો રે. ૨૧૮ ચતુ૨૦
में मावि-से अभिप्राय, सम्मति अंथमifB 36 , ४-अनुत-सत्यंत संबद्ध, मशेष dिi-सव, अर्थ, ४८:५य:भि-भार:नीर: परि, विमान - पृथ: २७ नही. Beitis अंत्य विशेष-शुद्ध पुरात: 94: सक्ष- विमा. यथा-२१८ “औदारिकादिवर्गणानिष्पन्नाच्छरीरादेर्शानधनासंख्येयप्रदेश आत्मा भिन्नः” इति । अत्र गाथा
अण्णोण्णाणुगयाणं इमं व तं व' त्ति विभयणमजुत्तं ।
जह दुद्ध-पाणियाणं जावंत विसेसपजाया ।। १/४७ इति ।। २१८. [जीव-कर्मणोरन्योन्यानुप्रवेशेन तदाश्रितज्ञानादि-रूपादीनामपि परस्परानुप्रवेशवर्णनम्] जीव-कर्मणोरन्योन्यानुप्रवेशे तदाश्रितानामन्योन्यानुप्रवेश इत्याह
रूआइपज्जवा जे देहे जीवदवियम्मि सुद्धम्मि ।
ते अण्णोण्णाणुगया पण्णवणिज्जा भवत्थम्मि ।।४।। रूप-रस-गन्ध-स्पर्शादयो ये पर्याया देहाश्रिता जीवद्रव्ये विशुद्धस्वरूपे च ये ज्ञानादयस्तेऽन्योन्यानुगता जीवे रूपादयो देहे ज्ञानादय इति प्ररूपणीया भवस्थे संसारिणि अकारप्रश्लेषाद् वा असंसारिणि । न च संसारावस्थायां देहात्मनोरन्योन्यानुबन्धात् रूपादिभिस्तद्व्यपदेशः मुक्त्यवस्थायां तु तदभावात् नासौ युक्त इति वक्तव्यम्, तदवस्थायामपि
2010_02

Page #134

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४८-४९
देहाद्याश्रितरूपादिग्रहणपरिणतज्ञान-दर्शनपर्यायद्वारेणात्मनस्तथाविधत्वात् तथाव्यपदेशसम्भवात् आत्मपुद्गलयोप्टा रूपादि-ज्ञानादीनामन्योन्यानुप्रवेशात् कथञ्चिद् एकत्वम् अनेकत्वं च, मूर्त्तत्वम् अमूर्त्तत्वं चाव्यतिरेकात् सिद्धमिति ।।४८ । । [S.T.P.453]
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम् स्तबक-३, गा. ४२ एवं तर्हि ज्ञानादयोऽपि देहे स्युः, देहरूपादयोऽप्यात्मनीति चेत् ? इष्टापत्तिः । तदाह [सम्मतौ]
रूवाइपजवा जे देहे जीवदवियम्मि सुद्धम्मि ।
ते अण्णोण्णाणुगया पण्णवणिज्जा भवत्थम्मि ।।१/४८ ।। इति । ‘गौरोऽहं जानामि' इत्यादिधियस्तथैवोपपत्तेः, रूपादि-ज्ञानादीनामन्योऽन्यानुप्रवेशेन कथञ्चिदेकत्वा-ऽनेकत्व-मूर्तत्वादिसमावेशात् । अत एव दण्डात्मादीनामेकत्वमनेकत्वं च स्थानाङ्गे व्यवस्थितम् । तदाह [सम्मतौ] -
“एवं एगे आया, एगे दंडे अ होइ किरिया य ।
करणविसेसेण य तिविहजोगसिद्धी व अविरुद्धा ।।१/४९ ।। [ परस्परानुप्रवेशादात्म-पुद्गलयोः कथञ्चिदेकत्वस्यानेकत्वस्य चोपपादनम् ] एतदेवाह
एवं “एगे आया एगे दंडे य होइ किरिया य" ।
करणविसेसेण य तिविहजोगसिद्धी वि अविरुद्धा ।।४९।। एवं इत्यनन्तरोदितप्रकारेण मनो-वाक्-कायद्रव्याणामात्मन्यनुप्रवेशात् आत्मैव न तद्व्यतिरिक्तास्त इति तृतीयाङ्कस्थाने “एगे आया" (स्थाना० सू० २ पृ० १०) इति प्रथमसूत्रप्रतिपादितः सिद्धः एक आत्मा एको दण्ड एक क्रियेति भवति मनो-वाक्-कायेषु दण्डक्रियाशब्दौ प्रत्येकमभिसम्बन्धनीयौ करणविशेषेण च मनो-वाक्-कायस्वरूपेणात्मन्यनुप्रवेशावाप्तत्रिविधयोगस्वरूपत्वात् त्रिविधयोगसिद्धिरपि आत्मनः अविरुद्धैवेति एकस्य
1-वि (संमति.) । 2-व (स्या. कल्प.) ।
2010_02

Page #135

९०
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-४९-५०
सतस्तस्य त्रिविधयोगात्मकत्वात् अनेकान्तरूपता व्यवस्थितैव । न चान्योन्यानुप्रवेशात् एकात्मकत्वे बाह्याभ्यन्तरविभागाभाव इति अन्तर्हर्षविषादाद्यनेकविवर्त्तात्मकमेकं चैतन्यम्, बहिर्बाल-कुमार-यौवनाद्यनेकावस्थैकात्मकमेकं शरीरमध्यक्षतः संवेद्यत इत्यस्य विरोधः बाह्याभ्यन्तरविभागाभावेऽपि निमित्तान्तरतः तद्व्यपदेशसम्भवात् ।।४९ । । [S.T.P.453] [ आत्म-पुद्गलयोर्वस्तुतो बाह्याभ्यन्तरविभागाभावेऽप्यभ्यन्तरव्यपदेशस्य
मनोनिमित्तकत्वेन समर्थनम् ] | एतदेवाह
ण य बाहिरओ भावो अब्भंतरओ य अस्थि समयम्मि ।
णोइंदियं पुण पड्डञ्च होइ अब्भंतरविसेसो ।।५।। आत्म-पुद्गलयोरन्योन्यानुप्रवेशात् उक्तप्रकारेण अर्हत्प्रणीतशासने न बाह्यो भावः अभ्यन्तरो वा संभवति मूर्त्तामूर्तरूपादितयाऽनेकान्तात्मकत्वात् संसारोदयवर्तिनः सकलवस्तुनः । अभ्यन्तरः इति व्यपदेशस्तु नोइन्द्रियं मनः प्रतीत्य तस्यात्मपरिणतिरूपस्य पराप्रत्यक्षत्वात् शरीर-वाचोरिव । [S.T.P.453]
- शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायाम् स्तबक-३ गाथा-४२ नन्वेवमन्तहर्ष-विषादाद्यनेकविवर्तात्मकमेकं चैतन्यम्, बहिर्बाल-कुमार-यौवनाद्यनेकावस्थात्मकमेकं शरीरमध्यक्षतः संवेद्यत इत्यस्य विरोधः, बाह्या-ऽभ्यन्तरविभागाभावादिति चेत् ? सत्यम्, आत्मभिन्नत्वाभ्यां तद्व्यपदेशाद् । तदाह [सम्मतौ] -
ण य बाहिरओ भावो अभंतरओ अ अत्थि समयम्मि ।
णोइंदियं पुण पडुश्च होइ अब्भंतरविसेसो ।। [१/५०] सर्वस्यैव मूर्ताऽमूर्त्तादिरूपतयाऽनेकान्तात्मकत्वात् 'अयं बाह्यः, अयं चाभ्यन्तरः' इति समये न वास्तवो विभागः । अभ्यन्तर इति व्यपदेशस्तु नोइन्द्रियं मनः प्रतीत्य, तस्याऽऽत्मपरिणतिरूपस्य पराऽप्रत्यक्षत्वात्, शरीर-वाचोरिव । न च तद्वदेव तस्य परप्रत्यक्षत्वापत्तिः, इन्द्रियज्ञानस्या
_ 2010_02

Page #136

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-५१
शेषपदार्थस्वरूपग्राहकत्वाऽयोगात् । एवं च स्याद्वादोक्तिरेव युक्ता न तु परस्परनिरपेक्षनयोक्तिर्विना । श्रोतृधीपरिकर्मणानिमित्तम्, वस्तुनोऽनेकान्तात्मकत्वात् । तदाह [सम्मतौ] -
दव्वट्ठियस्स आया बंधइ कम्मं फलं च वेएइ । बिइयस्स भावमेत्तं ण कुणइ ण य कोइ वेएइ ।। [१/५१] दव्वट्ठियस्स जो चेव कुणइ सो चेव वेयए नियमा । अण्णो करेइ अण्णो परिभुंजइ पज्जवणयस्स ।। [१/५२] जे वयणिज्जविअप्पा संजुजंतेसु होति एएसु ।। सा ससमयपण्णवणा तित्थयरासायणा अण्णा ।। [१/५३] पुरिसज्जायं तु पडुच जाणओ पण्णविज अण्णयरं ।
परिकम्मणानिमित्तं दाएही सो विसेसंपि ।। [१/५४] तस्माद् देहात्मनोऽन्योन्यव्याप्तिजैव देहस्पर्शादिसंवित्तिरिति सिद्धम् । इति हेतोः, बन्धादि सङ्गतं युक्तम्, कार्यान्यथानुपपत्तेः ।। ४२ ।। [ निरपेक्षयोर्द्रव्यास्तिक-पर्यायास्तिकयोर्मतेन यथा यथा कर्मबन्धस्तत्फलप्ररूपणा
भवति तथोपवर्णनम् ] अस्य च मिथ्यात्वादिपरिणतिवशोपात्तपुदगलाङ्गाङ्गिभावलक्षणो बन्धः तद्वशोपनतसुखदुःखाद्यनुभवस्वरूपप्टा भोगः अनेकान्तात्मकत्वे सत्युपपद्यते अन्यथा तयोरयोग इति प्रतिपादनार्थमाह-दव्वट्ठियस्स इत्यादि ।
अथवा परस्परसापेक्षद्रव्यास्तिक-पर्यायास्तिकयोः प्ररूपणा प्रदर्शितन्यायेन सम्भविनी, निरपेक्षयोः कथं सा ? इत्याह -
दव्वट्ठियस्स आया बंधइ कम्मं फलं च वेएइ ।
बीयस्स भावमेत्तं ण कुणइ ण य कोइ वेएइ ।।५१।। द्रव्यास्तिकस्येयं प्ररूपणा-आत्मा एकः स्थायी कर्म ज्ञानादिविबन्धकं बनाति स्वीकरोति तस्य कर्मणः फलं च कार्यरूपं वेदयते भुङ्क्ते आत्मैव । द्वितीयस्य तु पर्यायार्थिकस्येयं
2010_02

Page #137

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-५२-५३
प्ररूपणा-नैवात्मा स्थाय्यस्ति किन्तु भावमात्रं विज्ञानमात्रमिति न करोति न च कष्टिाद् वेदयते उत्पत्तिक्षणानन्तरध्वंसिनः कर्तृत्वाऽनुभवितृत्वायोगात् ।।५१ । । [S.T.P.455] तथेयमपि तयोस्तथाभूतयोः प्ररूपणेत्याह
दवट्ठियस्स जो चेव कुणइ सो चेव वेयए णियमा ।
अण्णो करेइ अण्णो परिभुंजइ पज्जवणयस्स ।।५२।। य एव करोति स एव वेदयते नित्यत्वात् द्रव्यास्तिकस्यैतन्मतम् । अन्यः करोत्यन्यष्टा भुङ्क्ते क्षणिकत्वात् पर्यायनयस्य । ननु पूर्वगाथोक्तमेव पुनरभिदधता पिष्टपेषणमाचार्येण कृतं भवेत्, न; उत्पत्तिसमनन्तरध्वस्तेन करणम् भोगो वा सम्भवीति प्राक् प्रतिपादितम् इह तु उत्पत्तिक्षण एव कर्त्ता तदनन्तरक्षणष्टा भोक्तेति न पुनरुक्तता । उक्तं च परैः-“भूतिर्येषां क्रिया सैव कारकं सैव वोच्यते” [ ] इति ।।५२ ।। [S.L.P.455] [ सापेक्षनयद्वयाश्रितानामेव कथंचित्पदाङ्कितानां वचसां स्वसमयप्ररूपणात्वं
नान्येषामित्यभिधानम् ] इयमसंयुक्तयोरनयोः स्वसमयप्ररूपणा न भवति या तु स्वसमयप्ररूपणा तामाह
जे वयणिज्जवियप्पा संजुज्जंतेसु होन्ति एएसु ।
सा ससमयपण्णवणा 'तित्थयराऽऽसायणा अण्णा ।।५३।। ये वचनीयस्याभिधेयस्य विकल्पास्तत्प्रतिपादका अभिधानभेदाः संयुज्यमानयोरन्योन्यसम्बद्धयोर्भवन्त्यनयोर्द्रव्यास्तिक-पर्यायास्तिकवाक्यनययोः । ते च–'कथञ्चिन्नित्य आत्मा कथञ्चिदमूर्तः' इत्येवमादयः । सा एषा स्वसमयस्येति तदर्थस्य प्रज्ञापना निदर्शना अन्या तु निरपेक्षयोरनयोरेव नययोर्या प्ररूपणा सा तीर्थकरस्यासादनाऽधिक्षेपः । “एगमेगेणं जीवस्स एएसे अणंतेहिं णाणावरणिज्जपोग्गलेहिं आवेढियपवेढिए” [ ] इति तीर्थकृद्वचने प्रमाणोपपन्ने सत्यपि
1-सिद्धन्तविराहणा (नयो.) |
2010_02

Page #138

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-५३
९३
“नामूर्तं मूर्त्ततामेति मूर्तं नायात्यमूर्त्तताम् । .
द्रव्यं कालत्रयेऽपीत्थं च्यवते नात्मरूपतः" ।। [ ] इति । तीर्थकृन्मतमेवैतन्नयवादनिरपेक्षमिति कैष्टिात् प्रतिपादयद्भिस्तस्याधिक्षेपप्रदानात् ।।५३ । |S.T.P.456]
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
सप्तभङ्गस्वरूपवर्णने, पत्र-१५ एते च नयाः प्रत्यक्षादिस्थलेऽजहद्वृत्त्यैकोपयोगरूपतया सापेक्षाः प्रमाणतामास्कन्दन्ति, शब्दस्थले च साकाङ्क्षखण्डवाक्यजसप्तभङ्ग्यात्मकमहावाक्यरूपाः प्रमाणम्, न निरपेक्षाः, तदुक्तं सम्मतौ
जे वयणिज्जवियप्पा, संजुजंतेसु होति एएसु ।
सा ससमयपण्णवणा, तित्थराऽऽसायणा अण्णा ।। १/५३ ।। ये वचनीयस्याभिधेयस्य विकल्पास्तत्प्रतिपादका अभिधानभेदाः, संयुज्यमानयोरन्योन्यसम्बद्धयोर्भवन्ति, अनयोर्द्रव्यास्तिकपर्यायास्तिकनयवाक्ययोः, ते च ‘कथञ्चिन्नित्य आत्मा' 'कथञ्चिदनित्य' इत्येवमादयः । सैषा, स्वसमयस्य तत्त्वार्थस्य, प्रज्ञापना निदर्शना, अन्या निरपेक्षनयप्ररूपणा तीर्थकरस्याशातना अधिक्षेपः, तत्प्ररूपणोत्तीर्णत्वात् ।
- नयोपदेश: :कुतस्तर्हि वैशेषिकदर्शनमुत्पन्नं कथं वा तन्न सम्यगित्याकाङ्क्षायामाह
द्वाभ्यां नयाभ्यामुन्नीतमपि शास्त्रं कणाशिना ।
__ अन्योऽन्यनिरपेक्षत्वान्मिथ्यात्वं स्वमताग्रहात् ।। ११८ ।। नयामृत०-द्वाभ्यामिति । द्वाभ्यां सामान्य-विशेषग्राहिभ्यां सङ्ग्रह-व्यवहाराभ्यां नयाभ्याम्, उन्नीतं पृथग् व्यवस्थापितमपि, कणाशिना कणादमुनिना, शास्त्रम्, अन्योऽन्यनिरपेक्षत्वात् परस्परद्वयावलम्बनमेव शास्त्रस्य सम्यक्त्वप्रयोजकम्, किन्तु यथास्थाने तद्विनियोगः स च स्वप्रयुक्तभङ्गविविक्तद्रव्य-पर्यायोभयावगाहित्वात्, स्वमताग्रहात् स्वकल्पनाभिनिवेशात्, मिथ्यात्वम्, नहि नयद्वयेतरयावद्भङ्गानां स्याद्वादलाञ्छितानां परस्परसाकाङ्क्षाणां तात्पर्यविषयतया सम्पद्यते, एकतरस्याप्यतात्पर्य सिद्धान्तविराधनया अपरिहारात्, तदाह [सम्मतौ] -
_ 2010_02

Page #139

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा-५४
“जे वयणिज्जविअप्पा संजुज्जन्तेसु होन्ति एएसु ।
सा ससमयपन्नवणा 'सिद्धन्तविराहणा अण्णा ।।” १/५३ ।। [ स्याद्वादशः अधिकारिविशेष सति निरपेक्षनयद्वयाश्रितान्यपि वांसि प्रयुञ्जानो न
दोषभागिति प्रथनम् ] परस्परनिरपेक्षयोरनयोः प्रज्ञापना तीर्थकरासादना इत्यस्यापवादमाह
पुरिसज्जायं तु पडुच जाणओ पण्णवेज्ज अण्णयरं ।
परिकम्मणाणिमित्तं दाएही सो विसेसं पि ।।५४।। पुरुषजातं प्रतिपन्नद्रव्यपर्यायान्तरस्वरूपम् श्रोतारं वा प्रतीत्य आश्रित्य ज्ञकः स्याद्वादवित् प्रज्ञापयेत् आचक्षीत अन्यतरत् पर्यायम् द्रव्यं वा-अभ्युपेतपर्यायाय द्रव्यमेव, अङ्गीकृतद्रव्याय च पर्यायमेव कथयेत् । किमित्येकमेव कथयेत् ? परिकर्मनिमित्तं बुद्धिसंस्कारार्थम् । परिकर्मितमतये दर्शयिष्यत्यसौ स्याद्वादाभिज्ञः विशेषमपि द्रव्य-पर्याययोः परस्परावि निर्भागरूपमेकांशविषयविज्ञानस्यान्यथा विपर्ययरूपताप्रसक्तिः स्यात् तदितराभावे तद्विषयस्याप्यभावात् ।।५४ ।। इति तत्त्वबोधविधायिन्यां सम्मतिटीकायां प्रथमकाण्डम् ।। [S.T.P.456]
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
सप्तभङ्गस्वरूपवर्णने, पत्र-६५ उत्सर्गतः स्याद्वाददेशनाया एव तीर्थकरेण विहितत्वाद्' ‘विभजवायं च वियागरिज्जा' इत्याद्यागमवचनोपलम्भात् । पुरुषविशेषमपेक्ष्यापवादतस्त्वेकनयदेशनायामपि न दोषः, तदाह सम्मतौ
पुरिसज्जायं तु पडुञ्च जाणओ पन्नवेज अन्नयरं ।
परिकम्मणाणिमित्तं, ठाएहि सो विसेसं पि ।। १/५४ ।। पुरुषजातं प्रतिपन्नद्रव्यपर्यायान्यतरस्वरूपं श्रोतारं प्रतीत्य आश्रित्य, ज्ञकः स्याद्वादविद्, प्रज्ञापयेदन्यतरदज्ञातं परिकर्मनिमित्तम, अज्ञातांशसंस्कारपाटवार्थम्, ततः परिकर्मितमतये 1-तित्थयरासायणा (संमति.) । 2-ठाएहि (अने. व्य.) । 3-दाएही (संमति.) ।
2010_02

Page #140

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-१, गाथा- ५४
स्थापयिष्यत्यसौ स्याद्वादविशेषमपि परस्पराऽविनिर्भागरूपम्, ततष्टोयमेकनयदेशनापि भावतः
स्याद्वाददेशनैवेति फलितम् ।।
तदुक्तं वादिनैव [सम्मतौ ]
“ पुरिसज्जायं तु पहुच जाणओ पण्णविज्ज अन्नयरं । परिकम्मणानिमित्तं दााहेही सो विसेसं पि" ।। १ / ५४ ।। त्ति,
नयोपदेशे
गाथा - ६
प्रमाणवाक्यमपि ह्यनेकान्तरुचिशालिनं पुरुषविशेषमधिकृत्यैव प्रयुज्यते, तदनयोर्द्वयोरपि कारणिकत्वे प्राप्ते स्वस्वकाले उत्सर्गिकत्वमेव न्यायसिद्धम्, विप्रतिसिद्धकारणविधिस्थले तथाव्युत्पत्तेः, तस्मात् ‘स्याज्ज्ञानादिलक्षणो जीवः' इत्यपि सुनयवाक्यमेव एकभङ्गरूपत्वात्, प्रमाणवाक्यता तत्राप्युत्थाप्याकाङ्क्षाक्रमेण भङ्गषट्कसंयोजनयैव ।
उक्तसूत्र एव प्रतिवचने प्राह
-: उपदेशहस्यम् :
इह विभज्जवाओ आणत्तो ण य निरुद्धपत्थारो । एयं कहमविरुद्धं, भन्नइ सोआरमहिगिच्च ।। ९९ ।।
नन्विह-‘संकिज्जया' इत्यादिसूत्रे, विभज्यवादः स्याद्वादः आज्ञप्तः सर्वत्र भाषितुमनुज्ञातः, तथा निरुद्धप्रस्तारः-स्तोकार्थविस्तरष्टा नानुज्ञातः, एतद्द्वयं कथमविरुद्धम् ? स्याद्वादप्रकाशने विस्तरावश्यंभावात् ? भण्यते - प्रत्युत्तरं विधीयते; श्रोतारं श्रोतृविशेषं अधिकृत्याविरुद्धमेतत् निखिलनयचतुरं प्रपञ्चितज्ञं प्रतिपत्तारमुद्दिश्य विस्तरेण स्याद्वादप्रतिपादनात्, एकतरनयप्रियं च तमुद्दिश्य स्याद्वादप्रतिपत्तियोग्यतामाधातुं स्तोकप्रतिपादनात्तदानीमपि स्याद्वादप्रतिपादनयोग्यताया अनपायात्, तथा चाह सम्मतिकार:
पुरिसज्जायं तु पडुच जाणओ पन्नवेज्ज अण्णयरं । परिकम्मणाणिमित्तं दाहेही सो विसेसंपि ।।१ / ५४ ।।
2010_02
९५
एवं श्रोतृभेदेन स्याद्वादप्रतिपादने भजनापि भवेत् तत्परिज्ञानं विना तु सम्यक्त्वमपि न व्यवतिष्ठत इति ।
"

Page #141

संमतितर्कग्रन्थे
* क्व सिद्धसेनस्तुतयो महार्था अशिक्षितालापकला क्व चैषा ।। तथापि यूथाधिपतेः पथस्थः स्खलद्गतिस्तस्य शिशुर्न शोच्यः ।।
- अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका ।। NRS * श्री सिद्धसेन-हरिभद्रप्रमुखाः प्रसिद्धाः,
ते सूरयो मयि भवन्तु कृतप्रसादाः । येषां विमृश्य सततं विविधान् निबन्धान्; शास्त्रं चिकीर्षति तनुप्रतिभोऽपि मादृक् ।।
- स्याद्वादरत्नाकरे, वादिदेवसूरिमहाराजा ।। * तमःस्तोमं स हन्तु श्रीसिद्धसेनदिवाकरः । यस्योदये स्थितं मुकैरूलूकैरिव वादिभिः ।।
- आ. प्रद्युम्नसूरिमहाराजा ।। * द्रव्यानुयोगः पूर्वाणि सम्मत्यादिकश्च ।
- आचारांगसूत्रटीका, पृ. १।।
*दर्शनप्रभावकैर्वा सम्मत्यादिभिः ।
निजाम - आचारांगसूत्रटीका, पृ. २४९।। ।
2010_02

|

Page #142

राजगच्छीय-तर्कपञ्चानन- श्रीमदभयदेवसूरिनिर्मित
तत्त्वबोधविधायिन्याख्यायाः व्याख्यायाः मूलगाथास्पर्शिव्याख्यांशसहितं कतिपयमूलगाथानां च विभिन्नग्रन्थेषु तत्तद्ग्रन्थकारैः कारिताभिर्वृत्तिभिर्युक्तं महादार्शनिकशिरोमणिविक्रमादित्यादिनृपतिप्रतिबोधक श्रीसिद्धसेनदिवाकररचितं
संमतितर्क-प्रकरणम् ।
द्वितीयकाण्डः ।
[ १ उपयोगनिरूपणम् ]
[ व्यस्तयोर्दर्शन- ज्ञानयोः लक्षणमभिधाय द्रव्यास्तिक-पर्यायास्तिकाभ्यां तयोः स्वभावस्य विभज्य वर्णनम् ]
एवमर्थाभिधानरूपज्ञेयस्य सामान्य - विशेषरूपतया द्वयात्मकत्वं प्रतिपाद्य 'ये वचनीयविकल्पाः संयुज्यमानयोरनयोर्नययोर्भवन्ति सा स्वसमयप्रज्ञापनाऽन्यथा तु सा तीर्थकृदासादना ' इति यदुक्तम् तदेव प्रपञ्चयितुम् 'उपयोगोऽपि परस्परसव्यपेक्षसामान्य-विशेषग्रहणप्रवृत्तदर्शनज्ञानस्वरूपद्वयात्मकः प्रमाणम्, दर्शन-ज्ञानैकान्तरूपस्त्वप्रमाणम्' इति दर्शयितुं प्रकरण - मारभमाणो द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकाभिमतप्रत्येकदर्शन-ज्ञानस्वरूपप्रतिपादिकां गाथामाहाचार्यःजं सामण्णग्गहणं दंसणमेयं विसेसियं णाणं । दोह वि णयाण एसो पाडेक्कं अत्थपज्जाओ । । १ । ।
द्रव्यास्तिकस्य सामान्यमेव वस्तु तदेव गृह्यते अनेनेति ग्रहणं दर्शनमेतद् उच्यते, पर्यायास्तिकस्य तु विशेष एव वस्तु स एव गृह्यते येन तत् ज्ञानम् अभिधीयते ग्रहणम् विशेषितम् इति विशेषग्रहणमित्यभिप्रायः । द्वयोरपि अनयोर्नययोरेष प्रत्येकमर्थपर्यायः अर्थ विषयं पर्येति अवगच्छति यः सोऽर्थपर्यायः ईदृग्भूतार्थग्राहकत्वमित्यर्थः ।
[ उपयोगस्य साकारानाकारते स्पष्टयित्वा तयोः प्रामाण्याऽप्रामाण्यकथंताभिधानम् ] उपयोगस्य चानाकार-साकारते सामान्य-विशेषग्राहकते एव तत्र तत्राभिधीयेते । अविद्यमान आकारः भेदो ग्राह्यस्य अस्येत्यनाकारं दर्शनमुच्यते । सह आकारैर्ग्राह्यभेदैर्वर्त्तते यद् ग्राहकं तत्
2010_02

Page #143

९८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-२
साकारं ज्ञानमित्युच्यते । निराकार-साकारोपयोगौ तूपसर्जनीकृततदितराकारौ स्वविषयावभासकत्वेन प्रवर्तमानो प्रमाणम् न तु निरस्तेतराकारौ, तथाभूतवस्तुरूपविषयाभावेन निर्विषयतया प्रमाणत्वानुपपत्तेरितरांशविकलैकांशरूपोपयोगसत्तानुपपत्तेष्टा । तेनैकान्तवाद्यभ्युपगमः ‘बोधमात्रं प्रमाणम् साकारो बोधोऽनधिगतार्थाधिगन्तृत्वविशिष्टः स एव ज्ञातृव्यापारोऽर्थदृष्टताख्यफलानुमेयः संवेदनाख्यफलानुमेयो वा अनधिगतार्थाधिगन्ता इन्द्रियादिसंपाद्यः अव्यभिचारादिविशेषणविशिष्टार्थोपलब्धिजनिका सामग्री तदेकदेशो वा बोधरूपोऽबोधरूपो वा साधकतमत्वात् प्रमाणम्' इत्यादिरूपोऽयुक्तः ।।१ || [S.T.P.458] [ दर्शनविषयीभूतस्य प्रमेयस्य न विशेषाकारेण शून्यत्वम् न वा ज्ञानविषयीभूतस्य
सामान्याकारेण इति निरूपणम् ] सामान्यविशेषात्मके च प्रमाणप्रमेयरूपे वस्तुतत्त्वे व्यवस्थिते द्रव्यास्तिकस्यालोचनमात्रं विशेषाकारत्यागि दर्शनं यत् तत् सत्यम्, इतरस्य तु विशेषाकारं सामान्याकाररहितं यद् ज्ञानं तदेव पारमार्थिकमभिप्रेतम् ‘प्रत्येकमेषोऽर्थपर्यायः' इति वचनात् । प्रमाणं तु द्रव्यपर्यायौ दर्शनज्ञानस्वरूपावन्योन्याविनिर्भागवर्तिनाविति दर्शयन्नाह
दव्वढिओ वि होऊण दंसणे पज्जवट्ठिओ होइ ।
उवसमियाईभावं पडुञ्च णाणे उ विवरीयं ।।२।। अस्यास्तात्पर्यार्थः-दर्शनेऽपि विशेषांशो न निवृत्तः नापि ज्ञाने सामान्यांश इति । द्रव्यास्तिकोऽपि इति आत्मा द्रव्यार्थरूपः स भूत्वा दर्शने सामान्यात्मके स ह्यात्मा चेतनालोकमात्रस्वभावो भूत्वा तदैव पर्यायास्तिको विशेषाकारोऽपि भवति । यदा हि विशेषरूपतयाऽऽत्मा संपद्यते तदा सामान्यस्वभावमपरित्यजन्नेव विशेषाकारप्टा विशेषावगमस्वभावं ज्ञानं दर्शने सामान्यपर्यालोचने प्रवृत्तोऽप्युपात्तज्ञानाकारः, न हि विशिष्टेन रूपेण विना सामान्यं संभवति । एतदेवाह-औपशमिकादिभावं प्रतीत्य इति औपशमिक-क्षायिकक्षायोपशमिकादीन् भावान् अपेक्ष्य विशेषरूपत्वेन ज्ञानस्वभावाद् वैपरीत्यं सामान्यरूपतां प्रतिपद्यते विशेषरूपः सन् स एव सामान्यरूपोऽपि भवति, न ह्यस्ति सामान्यं विशेषविकलं वस्तुत्वात् शिबकादिविकलमृत्त्ववत् विशेषा वा सामान्यविकला न सन्ति असामान्यत्वाद् मृत्त्वरहितशिबकादिवत् ।।२ ।। [S.T.P.596]
___ 2010_02

Page #144

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-३
[ उपयोगस्वाभाव्यादेव छाद्मस्थिकयोनि-दर्शनयोः क्रमवर्तित्वम्, न पुनः
केवलिगतयोस्तयोः सहवर्तित्वाद् इति प्रतिपादनम् ] अत्र च सामान्यविशेषात्मके प्रमेयवस्तुनि तद्ग्राहि प्रमाणमपि दर्शनज्ञानरूपं तथापि च्छद्मस्थोपयोगस्वाभाव्यात् कदाचिद् ज्ञानोपसर्जनो दर्शनोपयोगः कदाचित्तु दर्शनोपसर्जनो ज्ञानोपयोग इति क्रमेण दर्शनज्ञानोपयोगी, क्षायिके तु ज्ञानदर्शने युगपद्वर्तिनी इति दर्शयन्नाह सूरिः
मणपज्जवणाणंतो णाणस्स य दरिसणस्स य विसेसो ।
केवलणाणं पुण दंसणं ति णाणं ति य समाणं ।।३।। मनःपर्यायज्ञानमन्तः पर्यवसानं यस्य विश्लेषस्य स तथोक्तो ज्ञानस्य च दर्शनस्य च विश्लेषः पृथग्भावो मत्यादिषु चतुर्षु ज्ञानदर्शनोपयोगौ क्रमेण भवत इति यावत् । तथाहिचक्षुरचक्षुरवधिज्ञानानि चक्षुरचक्षुरवधिदर्शनेभ्यः पृथक्कालानि छद्मस्थोपयोगात्मकज्ञानत्वात् श्रुत-मनःपर्यायज्ञानवत् । वाक्यार्थविशेषविषयं श्रुतज्ञानम्, मनोद्रव्यविशेषालम्बनं च मनःपर्यायज्ञानम् एतद्द्वयमपि अदर्शनस्वभावं मत्यवधिज्ञानदर्शनोपयोगाद् भिन्नकालं सिद्धम् । केवलज्ञानं पुनः केवलाख्यो बोधो दर्शनमिति वा ज्ञानमिति वा यत् केवलं तत् समानं समानकालं द्वयमपि युगपदेवेति भावः । तथाहि-एककालौ केवलिगतज्ञानदर्शनोपयोगी तथाभूताप्रतिहताविर्भूततत्स्वभावत्वात् तथाभूतादित्यप्रकाशतापाविव यदैव केवली जानाति तदैव पश्यतीति सूरेरभिप्रायः ।।३ । । [S.T.P. 596]
___- ज्ञानबिन्दुः :छाद्मस्थिकज्ञानदर्शनयोरेव क्रमवर्तित्वम्एतञ्च तत्त्वं सयुक्तिकं सम्मतिगाथाभिरेव प्रदर्शयामः ।
“मणपज्जवनाणंतो नाणस्स य दरिसणस्स य विसेसो ।
केवलनाणं पुण दंसणं ति नाणं ति य समाणं ।।" [२/३] युगपदुपयोगद्वयाभ्युपगमवादोऽयम्-मनःपर्यायज्ञानमन्तः पर्यवसानं यस्य स तथा, ज्ञानस्य दर्शनस्य च वि लेषः पृथग्भाव इति साध्यम् । अत्र च छद्मस्थोपयोगत्वं हेतुर्द्रष्टव्यः । तथा च प्रयोगः
2010_02

Page #145

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा - ४
1
चक्षुरचक्षुरवधिज्ञानानि चक्षुरचक्षुरवधिदर्शनेभ्यः पृथक्कालानि, छद्मस्थोपयोगात्मकज्ञानत्वात्, श्रुतमनःपर्यायज्ञानवत् | वाक्यार्थविषये श्रुतज्ञाने, मनोद्रव्यविशेषालम्बने मनःपर्यायज्ञाने चाऽदर्शनस्वभावे मत्यवधिजाद्दर्शनोपयोगाद् भिन्नकालत्वं प्रसिद्धमेवेति टीकाकृतः दर्शनत्रयपृथक्कालत्वस्य कुत्रापि एकस्मिन्नसिसाधयिषितत्वात्, स्वदर्शनपृथक्कालत्वस्य च सिसाधयिषितस्य उक्तदृष्टान्तयोरभावात् सावरणत्वं हेतुः, व्यतिरेकी च प्रयोगः, तज्जन्यत्वं वा हेतु:, यद्यज्जन्यं तत्ततः पृथक्कालमिति सामान्यव्याप्तौ यथा दण्डात् घट इति च दृष्टान्त इति तु युक्तम् ।
केवलज्ञानं पुनर्दर्शनं दर्शनोपयोग इति वा ज्ञानं ज्ञानोपयोग इति वा समानम्, तुल्यकालं तुल्यकालीनोपयोगद्वयात्मकमित्यर्थः । प्रयोगष्टा - केवलिनो ज्ञानदर्शनोपयोगावेककालीनौ, युगपदाविर्भूतस्वभावत्वात्, यावेवं तावेवम्, यथा रवेः प्रकाशतापौ । [केवलज्ञान-दर्शनयोः सहभावित्वे विप्रतिपद्यमानानां केषांचिन्मतस्य साधिक्षेपं निर्देश: ] अयं चागमविरोधीति केषांचिन्मतमुपदर्शयन्नाह
१००
केई भांति "जइया जाणइ तइया ण पासइ जिणोति । सुत्तमवलंबमाणा तित्थयरासायणाऽभीरू ||४॥
केचित् ब्रुवते " यदा जानाति तदा न पश्यति जिनः" इति । सूत्रम् - " केवली णं भंते ! इमं रयणप्पभं पुढविं आयारेहिं पमाणेहिं हेऊहिं संठाणेहिं परिवारेहिं जं समयं जाणइ नो तं समयं पासइ ? हंता गोयमा ! केवली णं” [ ] इत्यादिकम्-अवलम्बमानाः ।
अस्य च सूत्रस्य किलायमर्थः केवली सम्पूर्णबोधः 'णं' इति प्रश्नोऽभ्युपगमसूचकः । ‘भन्ते !' इति भगवन् ! इमां रत्नप्रभामन्वर्थाभिधानां पृथ्वीमाकारैः समनिम्नोन्नतादिभिः प्रमाणैर्दैर्घ्यादिभिः हेतुभिरनन्तानन्तप्रदेशिकैः स्कन्धैः संस्थानैः परिमण्डलादिभिः परिवारैः घनोदधिवलयादिभिः ‘जं समयं णो तं समयं' इति च " कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे ” [पा० २-३५] इति द्वितीया अधिकरणसप्तमीवाधिका तेन यं समयं जानाति यदा जानातीत्यर्थः 'णो तं समयं पश्यतीति न तदा पश्यतीति भावः । विशेषोपयोगः सामान्योपयोगान्तरितः सामान्योपयोगष्टा विशेषोपयोगान्तरितस्तत्स्वाभाव्यादिति प्रश्नार्थः । उत्तरं पुनः 'हंता गोयमा !' इत्यादिकं प्रश्नानुमोदकम् 'हंता' इत्यभिमतस्यामन्त्रणम् 'गौतम' इति गोत्रामन्त्रणम्
2010_02

Page #146

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-४
१०१
प्रश्नानुमोदनार्थं पुनस्तदेव सूत्रमुचारणीयम् हेतुप्रश्नस्य चात्र सूत्रे उत्तरम्-“साकारे से णाणे अणागारे दंसणे” [ ] साकारं विशेषावलम्बि अस्य केवलिनो ज्ञानं भवति अनाकारमतिक्रान्तविशेषं सामान्यालम्बि दर्शनम् । न चानेकप्रत्ययोत्पत्तिरेकदा निरावरणस्यापि तत्स्वाभाव्यात् न हि चक्षुर्ज्ञानकाले श्रोत्रज्ञानोत्पत्तिरूपलभ्यते । न चावृतत्वात् तदा तदनुत्पत्तिः स्वसमयेऽप्यनुत्पत्तिप्रसङ्गात् । ततो युगपदनेकप्रत्ययानुत्पत्तौ स्वभाव एव कारणम् नावरणसद्भावः । सन्निहितेऽपि च द्व्यात्मके विषये विशेषांशमेव गृह्णन् केवली तत्रैव सामर्थ्यात् सर्वज्ञ इति व्यपदिश्यते सर्वविशेषज्ञत्वात् सर्वसामान्यदर्शित्वाञ्च सर्वदर्शी । यच्चैवं व्याख्यायामकिञ्चिज्ज्ञत्वं केविलनो होढदानं चेति दूषणम्, तन्न; यतो यदि तत् केवलं ज्ञानमेव भवेद् दर्शनमेव वा ततः स्यादकिञ्जिज्ज्ञता न चैवम् आलदानमपि न संभवति 'यं समयं' इत्याधुक्तव्याख्यायाः सम्प्रदायाविच्छेदतोऽपव्याख्यानत्वायोगात् । न च दुःसम्प्रदायोऽयम् तदन्यव्याख्यातॄणामविसंवादात् “जं समयं च णं समणे भगवं महावीरे" [ ] इत्यादावप्यागमे असकृदु-चार्यमाणस्यास्य शब्दस्यैतदर्थत्वेन सिद्धत्वात् । ततो दुर्व्याख्यैषा-यैः समकं यत्समकमिति भवतैव होढदानं कृतम् । [ केवलोपयोगद्वयस्य क्रमभावित्वं प्रतिषेध्य तत्सहभावित्वपरतया आगमस्य
__व्याख्यानम् ] एते च व्याख्यातारस्तीर्थकरासादनाया अभीरवस्तीर्थकरमासादयन्तो न बिभ्यतीति यावत् । सा च 'न किञ्चिज्जानाति तीर्थकृदित्यधिक्षेपः' 'अन्यथोक्ते तीर्थकृतैवमुक्तम्' इत्यालदानम् । तथाहि-यदि विषयः सामान्यविशेषात्मकस्तदा विषयि केवलं विशेषात्मकं वा भवेत् सामान्यात्मकं वा ? यदि विशेषात्मकमिति पक्षस्तदा निःसामान्यविशेषग्राहित्वात् तेषां च तद्विकलानामभावात् निर्विषयतया तदवभासिनो ज्ञानस्याभाव इत्यकिञ्चिज्ज्ञः सर्वज्ञस्ततो भवेत् । अथ सामान्यात्मकम् एवमपि विशेषविकलसामान्यरूपविषयाभावतो निर्विषयस्य दर्शनस्याप्यभावान्न किञ्चित् केवली पश्येत् । अथायुगपद् ज्ञानदर्शने तस्याभ्युपगम्येते तथापि यदा जानाति न तदा पश्यति, यदा च पश्यति न तदा जानातीत्येकरूपाभावे अन्यतरस्याप्यभावात् पूर्ववदकिञ्चिज्ज्ञोऽकिञ्चिद्दर्शी च स्यात् । उभयरूपे वा वस्तुन्यन्यतरस्यैव ग्राहकत्वात् केवलोपयोगो विपर्यस्तो वा भवेत् । तथाहि-यद् उभयरूपे वस्तुनि सामान्यस्यैव
2010_02

Page #147

१०२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-४
ग्राहकं तद्विपर्यस्तम् यथा सांख्यज्ञानम् तथा च सामान्यग्राहि केवलदर्शनमिति तथा, यद् विशेषावभास्येव तथाभूते वस्तुनि तदपि विपर्यस्तम् यथा सुगतज्ञानम् तथा च केवलज्ञानमिति । यथा च सामान्यविशेषात्मकं वस्तु तथा प्रतिपादितमनेकधा ।
होढदानमपि सूत्रस्यान्यथाव्याख्यानादुपपन्नम् । तथाहि-न पूर्वप्रदर्शितस्तत्रार्थः किन्त्वयम्केवली इमां रत्नप्रभां पृथिवीं यैराकारादिभिः समकं तुल्यं जानाति न तैराकारादिभिस्तुल्यं पश्यतीति किमेवं ग्राह्यम् ? ‘एवम्' इत्यनुमोदना । ततो हेतौ पृष्टे सति तत्प्रतिवचनं भिन्नालम्बनप्रदर्शकं तत्-ज्ञानं साकारं भवति यतो दर्शनं पुनरनाकारमित्यतो भिन्नालम्बनावेतौ प्रत्ययाविति । इदं चोदाहरणमात्रं प्रदर्शितम् । एवं च सूत्रार्थव्यस्थितौ पूर्वार्थकथनमाल दानमेव । 'जं समयं' इत्यत्र 'ज' शब्दे ‘अम्' भावः प्राकृतलक्षणात्
णीया लोवमभूया आणीया दो वि बिंदु-दुब्भावा ।।
अत्थं वहति तं चिय जो चिय सिं पुव्वनिविट्ठो ।। [ ] अभूत एव बिन्दुरिहानीतः । यथा 'यत्कृतसुकृते' इति “जंकयसुकयं” [ ] इति लोकप्रयोगे ।।४ ।। [S.T.P. 606]
__ -: ज्ञानबिन्दुः :केवलज्ञानदर्शनयोः क्रमवादस्य खण्डनम्अयमभिप्राय आगमविरोधीति केषाञ्चिन्मतम्, तानधिक्षिपन्नाह
केई भणंति “जइया जाणइ तइया ण पासइ जिणो” त्ति ।
सुत्तमवलंबमाणा तित्थयरासायणाऽभीरू ।। [२/४] केचिज्जिनभद्रानुयायिनो भणन्ति-'यदा जानाति तदा न पश्यति जिनः' इति । सूत्रम् “केवली णं भंते इमं रयणप्पभं पुढविं आयारेहिं पमाणेहिं हेऊहिं संठाणेहिं परिवारेहिं जं समयं जाणइ णो तं समयं पासइ ? हंता गोयमा ! केवली णं...' (प्रज्ञापना, पद ३०, सू. ३१४) इत्यादिकमवलम्बमानाः ।
अस्य च सूत्रस्य किलायमर्थस्तेषामभिमतः केवली=सम्पूर्णबोधः । णमिति वाक्यालङ्कारे । भंते इति भगवन् ! इमां रत्नप्रभामन्वर्थाभिधानां पृथ्वीमाकारैः समनिम्नोन्नतादिभिः, प्रमाणैर्देादिभिः, हेतुभिः
2010_02

Page #148

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-४
१०२
अनन्तानन्तप्रदेशिकैः स्कन्धैः, संस्थानैः परिमण्डलादिभिः, परिवारैर्घनोदधिवलयादिभिः । 'जं समयं णो तं समयमिति' च “कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे” (पा.२ ।३।५) इति द्वितीया सप्तमीबाधिका, तेन यदा जानाति न तदा पश्यति इति भावः । विशेषोपयोगः सामान्योपयोगान्तरितः, सामान्योपयोगष्टा विशेषोपयोगान्तरितः, तत्स्वाभाव्यादिति प्रश्नार्थः । उत्तरं पुनः हंता गोयमेत्यादिकं प्रश्नानुमोदकम् । गौतमेति गोत्रेणामंत्रणम्, प्रश्नानुमोदनार्थं पुनस्तदेव सूत्रमुच्चारणीयम् । हेतुप्रश्नस्य चात्र सूत्रे उत्तरम्-“सागारे से नाणे हवइ अणागारे से दंसणे” (प्रज्ञापना, पद ३०, सू. ३१४) इति । साकारं विशेषावलम्बि अस्य केवलिनो ज्ञानं भवति, अनाकारमतिक्रान्तविशेषं सामान्यावलम्बि दर्शनम् ।
न चानेकप्रत्ययोत्पत्तिरेकदा निरावरणस्यापि, तत्स्वाभाव्यात् । न च चक्षुर्ज्ञानकाले श्रोत्रज्ञानोत्पत्तिरुपलभ्यते । न च आवृतत्वात्तदा तदनुत्पत्तिः, स्वसमयेऽपि अनुत्पत्तिप्रसङ्गात् । न च अणुना मनसा यदा यदिन्द्रियसंयोगस्तदा तज्ज्ञानमिति क्रमः परवाद्यभिमतोऽपि युक्तिमान्, सर्वाङ्गीणसुखोपलम्भाधुपपत्तये मनोवर्गणापुद्गलानां शरीरव्यापकत्वकल्पनात्, सुषुप्तौ ज्ञानानुत्पत्तये त्वङ्मनोयोगस्य ज्ञानसामान्ये हेतुत्वेन रासनकाले त्वाच-रासनोभयोत्पत्तिवारणस्य इत्थमप्यसम्भवाञ्च । ततो युगपदनेकप्रत्ययानुत्पत्तौ स्वभाव एव कारणं नान्यत् । सन्निहितेऽपि च द्वयात्मके विषये सर्वविशेषानेव केवलज्ञानं गृह्णाति, सर्वसामान्यानि च केवलदर्शनमिति स्वभाव एवानयोरिति ।
एते च व्याख्यातारस्तीर्थकराशातनाया अभीरवः तीर्थकरमाशातयन्तो न बिभ्यतीति यावत् । एवं हि निःसामान्यस्य निर्विशेषस्य वा वस्तुनोऽभावेन न किञ्चिज्जानाति केवली न किञ्चित्पश्यति इत्यधिक्षेपस्यैव पर्यवसानात् । न च अन्यतरमुख्योपसर्जनविषयतामपेक्ष्योभयग्राहित्वेऽपि उपयोगक्रमाऽविरोधः, मुख्योपसर्जनभावेन उभयग्रहणस्य क्षयोपशमविशेषप्रयोज्यत्वात्, केवलज्ञाने छद्मस्थज्ञानीययावद्विषयतोपगमे अवग्रहादिसङ्कीर्णरूपप्रसङ्गात् । उक्तसूत्रस्य तु न भवदुक्त एवार्थः किन्तु अयं– केवलीमां रत्नप्रभां पृथिवीं यैराकारादिभिः समकं तुल्यं जानाति न तैराकारादिभिस्तुल्यं पश्यतीति किमेवं ग्राह्यम् ? (हन्ता) एवमित्यनुमोदना । ततो हेतौ पृष्टे सति तत्प्रतिवचनं भिन्नालम्बनप्रदर्शकं तज्ज्ञानं साकारं भवति यतो दर्शनं पुनरनाकारमित्यतो भिन्नालम्बनावेतौ प्रत्ययाविति प्रत्यपादीति टीकाकृतः । अत्र यद्यपि ‘जं समयं' इत्यत्र 'जं' इति अम्भावः प्राकृतलक्षणात्, यत्कृतमित्यत्र ‘जंकयं' इति प्रयोगस्य लोकेऽपि दर्शनादिति वक्तुं शक्यते, तथापि तृतीयान्तपदवाच्यैराकारादिभिः लुप्ततृतीयान्तसमासस्थयत्पदार्थस्य समकपदार्थस्य च अन्यूनानतिरिक्तधर्मविशिष्टस्य रत्नप्रभायां भिन्नलिङ्गत्वादनन्वय इति ‘यत् समकम्' इत्यादि क्रियाविशेषणत्वेन
2010_02

Page #149

१०४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-५
व्याख्येयम् । रत्नप्रभाकर्मकाकारादिनिरूपितयावदन्यूनानतिरिक्तविषयताकज्ञानवान् न तादृशतावदन्यूनानतिरिक्तविषयताकदर्शनवान् केवलीति फलितोऽर्थः । यदि तादृशस्य विशिष्टदर्शनस्य निषेध्यस्याऽप्रसिद्धेर्न तनिषेधः “असतो णत्थि णिसेहो” (विशेषा. गा. १५७४) इत्यादिवचनादिति सूक्ष्ममीक्ष्यते, तदा क्रियाप्रधानमाख्यातमिति वैयाकरणनयाश्रयणेन रत्नप्रभाकर्मकाकारादिनिरूपितयावदन्यूनानतिरिक्तविषयताकं ज्ञानं न तादृशं केवलिकर्तृकं दर्शनमित्येव बोधः सर्वनयात्मके भगवत्प्रवचने यथोपपन्नान्यतरनयग्रहणे दोषाऽभावादिति तु वयमालोचयामः । [ आगमेन केवलज्ञान-दर्शनयोर्योगपद्यमभिधाय अनुमानयुक्त्या पुनस्तत्प्रतिपादनम् ] आगमेनाभिधाय योगपद्यं ज्ञान-दर्शनयोरनुमानेनाऽपि तयोस्तद् दर्शयितुमाह
केवलणाणावरणक्खयजायं केवलं जहा णाणं ।
तह दंसणं पि जुज्जइ णियआवरणक्खयस्संते ।।५।। केवलज्ञानावरणक्षये यथोत्पन्नं विशेषावबोधस्वभावं ज्ञानं तथा तदैव दर्शनावरणक्षये सति सामान्यपरिच्छेदस्वभावं दर्शनमप्युत्पद्यताम् न ह्यविकलकारणे सति कार्यानुत्पत्तिर्युक्ता तस्यातत्कार्यताप्रसक्तेरितरत्राप्यविशेषतोऽनुत्पत्तिप्रसक्तेष्टा । ज्ञानकाले दर्शनस्यापि संभवः तदुत्पत्तौ कारणसद्भावाद् युगपदुत्पत्त्यविकलकारणघटपटयुगपदुत्पत्तिवत् । ननु च हेतौ सत्यपि श्रुताद्यावरणक्षयोपशमे श्रुताद्यनुत्पद्यमानमपि कदाचित् दृष्टमित्यनैकान्तिको हेतुः, न; श्रुतादौ क्षीणावरणत्वस्य हेतोरभावात्-श्रुतादेः क्षीणोपशान्तावरणत्वात् । भिन्नावरणत्वादेव च श्रुतावधिवन्नैकत्वमेकान्ततो ज्ञानदर्शनयोरेकदोभयाभ्युपगमवादेनैव ।।५।।
-: ज्ञानबिन्दुः :हेतुयौगपद्यादपि बलेन उपयोगयोगपद्यमापतति इत्याह
"केवलनाणावरणक्खयजायं केवलं जहा नाणं ।
तह दंसणं पि जुजइ णियआवरणक्खयस्संते ।।" [२/५] स्पष्टा, नवरं निजावरणक्षयस्यान्त इति दर्शनावरणक्षयस्यानन्तरक्षण इत्यर्थः । न च एकदोभयावरणक्षयेऽपि स्वभावहेतुक एव उपयोगक्रम इत्युक्तमपि साम्प्रतम्, एवं सति स्वभावेनैव सर्वत्र निर्वाहे कारणान्तरोच्छेदप्रसङ्गात्, कार्योत्पत्तिस्वभावस्य कारणेनेव तत्क्रमस्वभावस्य तत्क्रमेणैव निर्वाह्यत्वाञ्च ।
___ 2010_02

Page #150

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-६
१०५
___ एतेन सर्वव्यक्तिविषयकत्वसर्वजातिविषयकत्वयोः पृथगेवावरणक्षयकार्यतावच्छेदकत्वादर्थतस्तदवच्छिन्नोपयोगद्वयसिद्धिः इत्यपि अपास्तम् । तत्सिद्धावपि तत्क्रमाऽसिद्धेरावरणद्वयक्षयकार्ययोः समप्राधान्येन अर्थगतेरप्रसराञ्च । न च ‘मतिश्रुतज्ञानावरणयोः एकदा क्षयोपशमेऽपि यथा तदुपयोगक्रमस्तथा ज्ञानदर्शनावरणयोर्युगपत्क्षयेऽपि केवलिन्युपयोगक्रमः स्यात्' इति शङ्कनीयम्, तत्र श्रुतोपयोगे मतिज्ञानस्य हेतुत्वेन, शाब्दादौ प्रत्यक्षादिसामग्र्याः प्रतिबन्धकत्वेन च तत्सम्भवात्; अत्र तु क्षीणावरणत्वेन परस्परकार्यकारणभावप्रतिबन्धकभावाद्यभावेन विशेषात् । [ सर्वज्ञे छाद्मस्थिकक्रमोपयोगाभावात् तदृष्टान्तेनैव तत्र केवलज्ञानादन्यदा
केवलदर्शनाभावप्रतिपादनम् ] यज्जातीये यो दृष्टस्तज्जातीय एवासावन्यत्राप्यभ्युपगमार्हो न जात्यन्तरे धूमवत् पावकेतरभावाभावयोः अन्यथानुमानादिव्यवहारविलोपप्रसङ्गादित्याह
भण्णइ खीणावरणे जह मइणाणं जिणे ण संभवइ ।
तह खीणावरणिज्जे विसेसओ दंसणं नत्थि ।।६।। यथा क्षीणावरणे मति-श्रुताऽवधि-मनःपर्यायज्ञानानि जिने न संभवन्तीत्यभ्युपगम्यते तथा तत्रैव क्षीणावरणीये विश्लेषतो ज्ञानोपयोगादन्यदा दर्शनं न संभवतीत्यभ्युपगन्तव्यम् क्रमोपयोगस्य मत्याद्यात्मकत्वात् तदभावे तदभावात् ।।६।।
-: ज्ञानबिन्दुः :एतदेवाह
"भण्णइ खीणावरणे, जह मइनाणं जिणे ण संभवइ ।
तह खीणावरणिज्जे विसेसओ दंसणं णत्थि ।। (२/६) भण्यते निष्टिात्योच्यते, क्षीणावरणे जिने यथा मतिज्ञानं मत्यादिज्ञानं अवग्रहादिचतुष्टयरूपं वा ज्ञानं न सम्भवति, तथा क्षीणावरणीये वि लेषतो ज्ञानोपयोगकालान्यकाले दर्शनं नास्ति, क्रमोपयोगत्वस्य मत्याद्यात्मकत्वव्याप्यत्वात् सामान्यविशेषोभयालम्बनक्रमोपयोगत्वस्य च अवग्रहाद्यात्मकत्वव्याप्यत्वात, केवलयोः क्रमोपयोगत्वे तत्त्वापत्तिरित्यापादनपरोऽयं ग्रन्थः । प्रमाणं तु केवलदर्शनं केवलज्ञानतुल्यकालोत्पत्तिकम्, तदेककालीनसामग्रीकत्वात्, तादृशकार्यान्तरवत्, इत्युक्ततर्कानुगृहीतमनुमानमेवेति द्रष्टव्यम् ।
2010_02

Page #151

१०६
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-७
[ क्रमवादिमतेऽनुमानविरोधवदागमविरोधोऽप्यापततीति प्रदर्शनम् ] न केवलं क्रमवादिनोऽनुमानविरोधः आगमविरोधोऽपीत्याह
सुत्तम्मि चेव साई अपज्जवसियं ति केवलं वुत्तं ।
सुत्तासायणभीरूहि तं च दट्ठव्वयं होइ ।।७।। साद्यपर्यवसाने केवलज्ञानदर्शने क्रमोपयोगे तु द्वितीयसमये तयोः पर्यवसानमिति कुतोऽपर्यवसितता ? तेन क्रमोपयोगवादिभिः सूत्रासादनाभीरुभिः “केवलणाणे णं भंते !" [ ] इत्यादि आगमे साद्यपर्यवसानताभिधानं केवलज्ञानस्य केवलदर्शनस्य च द्रष्टव्यं पर्यालोचनीयं भवति । सूत्रासादना चात्र सर्वज्ञाधिक्षेपद्वारेण द्रष्टव्या अचेतनस्य वचनस्याधिक्षेपायोगात् ।
न च द्रव्यापेक्षयाऽपर्यवसितत्वम् द्रव्यविषयप्रश्नोत्तराश्रुतेः । अथ भवतोऽपि कथं तयोरपर्यवसानता पर्यायाणामुत्पादविगमात्मकत्वात् ? न च द्रव्यापेक्षयैतदिति वाच्यम् अस्मत्पक्षेऽप्यस्य समानत्वात् । तद्विषयप्रश्नप्रतिवचनाभावान्नेति चेत् तर्हि भवतोऽपि द्रव्यापेक्षयाऽपर्यवसानकथनमयुक्तम्, असदेतत्; तयोर्युगपद् रूपरसयोरिवोत्पादाभ्युपगमान्न ऋजुत्व-वक्रतावत् । एवमपि सपर्यवसानतेति चेत्, न; कथंचित् केवलिद्रव्यादव्यतिरेकतस्तयोरपर्यवसितत्वात् । न च क्रमैकान्तेऽप्येवं भविष्यत्यनेकान्तविरोधात् । न चात्रापि तथाभावस्तथाभूतात्मकैककेवलिद्रव्याभ्युपगमात् रूपरसात्मकैकद्रव्यवद् अक्रमरूपत्वे च द्रव्यस्य तदात्मकत्वेन तयोरप्यक्रम एव । न च तयोस्तद्रूपतया तथाभावो न स्वरूपतस्तथात्वेऽनेकान्तरूपताविरोधान्निरावरणस्याक्रमस्य क्रमरूपत्वविरोधाञ्च तस्यावरणकृतत्वात् । किञ्च, यदि सर्वथा क्रमेणैव तयोरुत्पत्तिरनेकान्तविरोधः । अथ कथञ्चित् तदा युगपदुत्पत्तिपक्षोऽप्यभ्युपगतः । न च द्वितीये क्षणे तयोरभावे अपर्यवसितता छाद्मस्थिकज्ञानस्येव युक्ता । पुनरुत्पादादपर्यवसितत्वे पर्यायस्याप्यपर्यवसितताप्रसक्तिः । द्रव्यार्थतया तत्त्वे द्वितीयक्षणेऽपि तयोः सद्भावोऽन्यथा द्रव्यार्थत्वायोगात् ।।७।।
2010_02

Page #152

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-७
१०७
-: ज्ञानबिन्दुः :न केवलं क्रमवादिनोऽनुमानविरोधः अपि त्वागमविरोधोऽपीत्याह
“सत्तंमि चेव 'साई-अपज्जवसियं' ति केवलं वुत्तं ।
सुत्तासायणभीरुहिं तं च दट्ठव्वयं होइ ।।" [२/७] साद्यपर्यवसिते केवलज्ञानदर्शने सूत्रे प्रोक्ते क्रमोपयोगे तु द्वितीयसमये तयोः पर्यवसानमिति कुतोऽपर्यवसितता ? । तेन सूत्राशातनाभीरुभिः क्रमोपयोगवादिभिस्तदपि द्रष्टव्यम् । चोऽप्यर्थः । न केवलं केवली णं भंते इमं रयणप्पभं पुढविं' इत्याधुक्तसूत्रयथाश्रुतार्थानुपपत्तिमात्रमिति भावः । न च द्रव्यापेक्षयाऽपर्यवसितत्वम्, द्रव्य विषयप्र नोत्तराश्रुतेः । न च “अर्पितानर्पितसिद्धेः” (तत्वार्थ, सूत्र-५/३१) इति तत्त्वार्थसूत्रानुरोधेन द्रव्यार्पणयाऽश्रुतयोरपि तयोः कल्पनं युक्तम् अन्यथा पर्यायाणामुत्पादविगमात्मकत्वात् भवतोऽपि कथं तयोरपर्यवसानता ? इति पर्यनुयोज्यम् ; यद्धर्मावच्छिन्ने क्रमिकत्वप्रसिद्धिः, तद्धर्मावच्छिन्ने अपर्यवसितत्वान्वयस्य निराकाङ्क्षत्वाद् अन्यथा ऋजुत्व-वक्रत्वे अपर्यवसिते इति प्रयोगस्यापि प्रसङ्गात् । मम तु रूपरसात्मकैकद्रव्यवदक्रमभाविभिन्नोपाधिकोत्पादविगमात्मकत्वेऽपि केवलिद्रव्यादव्यतिरेकतस्तयोरपर्यवसितत्वं नानुपपन्नम् ।
अथ पर्यायत्वावच्छेदकधर्मविनिर्मोकेण शुद्धद्रव्यार्थादेशप्रवृत्तेः क्रमैकान्तेऽपि केवलयोरपर्यवसिततत्वमुपपत्स्यते, अत एव पर्यायद्रव्ययोरादिष्टद्रव्यपर्यायत्वं सिद्धान्ते गीयते तत्तदवच्छेदकविनिर्मोकस्य विवक्षाधीनत्वादिति चेत् ? किमयमुक्तधर्मविनिर्मोकस्तत्तत्पदार्थतावच्छेदकविशिष्टयोः अभेदान्वयानुपपत्त्या शुद्धद्रव्यलक्षणया, उत उक्तधर्मस्य विशेषणत्वपरित्यागेन उपलक्षणत्वमात्रविवक्षया ? । आद्ये आद्यपद एव लक्षणायां 'शुद्धद्रव्यं शुद्धात्मद्रव्यं वा अपर्यवसितम्' इत्येव बोधः स्यात् । सादित्वस्यापि तत्र अन्वयप्रवेशे तु केवलिद्रव्यं साद्यपर्यवसितम्' इत्याकारक एव । उभयपदलक्षणायां तु शुद्धद्रव्यविषयको निर्विकल्पक एव बोध इति 'केवलज्ञानदर्शने साद्यपर्यवसिते' इति बोधस्य कथमपि अनुपपत्तिः । अन्त्ये य केवलत्वोपलक्षितात्मद्रव्यमात्रग्रहणे तत्र सादित्वान्वयानुपपत्तिः केवलिपर्यायग्रहणे च नवविधोपचारमध्ये पर्याये पर्यायोपचार एवाश्रयणीयः स्यादिति समीचीनं द्रव्यार्थादेशसमर्थनम् । नियतोपलक्ष्यावच्छेदकरूपाभावेऽपि संमुग्धोपलक्ष्यविषयकतादृशबोधस्वीकारे च ‘पर्यायोऽपर्यवसितः' इत्यादेरपि प्रसक्तिः । द्रव्यार्थतया केवलज्ञानकेवलदर्शनयोः अपर्यवसितत्वाभ्युपगमे द्वितीयक्षणेऽपि तयोः सद्भावप्रसक्तिः अन्यथा द्रव्यार्थत्वायोगात् ।
2010_02

Page #153

१०८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-८-९
[ सोपसंहारमागमविरोधस्य स्पष्टीकरणम् ] तदेवं क्रमाभ्युपगमे तयोरागमविरोध इत्युपसंहरन्नाह
संतम्मि केवले दंसणम्मि णाणस्स संभवो णत्थि ।
केवलणाणम्मि य दंसणस्स तम्हा सणिहणाई ।।८।। क्रमोत्पादे सति केवलदर्शने न तदा ज्ञानस्य संभवस्तथा केवलज्ञाने न दर्शनस्य तस्मात् सनिधने केवलज्ञानदर्शने ।।८।।
___ -: ज्ञानबिन्दुः :तदेवं क्रमाभ्युपगमे तयोरागमविरोध इत्युपसंहरन्नाह
“संतंमि केवले दंसणम्मि नाणस्स संभवो णत्थि ।
केवलनाणम्मि य दंसणस्स तम्हा अनिहणाइं ।।" [२/८] स्वरूपतो द्वयोः क्रमिकत्वेऽन्यतरकालेऽन्यतराभावप्रसङ्गः, तथा च उक्तवक्ष्यमाणदूषणगणोपनिपातः, तस्मात् द्वावप्युपयोगौ केवलिनः स्वरूपतोऽनिधनावित्यर्थः ।। [प्रकरणकारेण क्रमोपयोगद्वयवादिनम् सहोपयोगद्वयवादिनं च पर्यनुयुज्य स्वपक्षस्योपन्यासः]
अत्र प्रकरणकारः क्रमोपयोगवादिनं तदुभयप्रधानाक्रमोपयोगवादिनं च पर्यनुयुज्य स्वपक्षं दर्शयितुमाह
दंसणणाणावरणक्खए समाणम्मि कस्स पुव्वअरं ।
होज्ज समं उप्पाओ हंदि दुए णत्थि उवओगा ।।९।। सामान्यविशेषपरिच्छेदकावरणापगमे समाने कस्य प्रथमतरमुत्पादो भवेत् अन्यतरस्योत्पादे तदितरस्याप्युत्पादः स्यात् न चेदन्यतरस्यापि न स्यादविशेषात् इत्युभयोरप्यभावप्रसक्तिः । अक्रमोपयोगवादिनः कथमिति चेत् समम् एककालम् उत्पादस्तयोर्भवेत् सत्यक्रमकारणे कार्यस्याप्यक्रमस्य भावादित्यक्रमौ द्वावुपयोगौ । अत्रैकोपयोगवाद्याह-'हंदि दुवे णत्थि उवओगा' इति द्वावप्युपयोगौ नैकदेति ज्ञायताम् सामान्यविशेषपरिच्छेदात्मकत्वात् केवलस्येति ।।९।। 1-अनिहणाई (ज्ञानबिन्दु) 12-सनिहणाई (संमति.) । 3-समं उप्पाओ (संमति.) ।
___ 2010_02

Page #154

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा- ९
-: ज्ञानबिन्दु: :
इत्थं ग्रन्थकृदक्रमोपयोगद्वयाभ्युपगमेन क्रमोपयोगवादिनं पर्यनुयुज्य स्वपक्षं दर्शयितुमाह
“दंसणनाणावरणक्खए समाणम्मि कस्स पुव्वयरो ।
2
होज्ज व समओप्पाओ, हंदि दुवे णत्थि उवओगा ।।" [२ / ९]
सामान्यविशेषपरिच्छेदावरणापगमे कस्य प्रथमतरमुत्पादो भवेत् ? अन्यतरोत्पादे तदितरस्याप्युत्पादप्रसङ्गात्, अन्यतरसामग्र्या अन्यतरप्रतिबन्धकत्वे च उभयोरप्यभावप्रसङ्गात् । “ सव्वाओ लद्धीओ सागारोवओगोवउत्तस्स" इति वचनप्रामाण्यात् प्रथमं केवलज्ञानस्य पष्ठात् केवलदर्शनस्योत्पाद इति चेत् ? न, एतद्वचनस्य लब्धियौगपद्य एव साक्षित्वात्, उपयोगक्रमाक्रमयोरौदासीन्यात् योगपद्येनापि निर्वाहेऽर्थाद्दर्शनेऽनन्तरोत्पत्त्यसिद्धेः, एकक्षणोत्पत्तिककेवलज्ञानयोरेकक्षणन्यूनाधिकायुष्कयोः केवलिनोः क्रमिकोपयोगद्वयधाराया निर्वाहयितुमशक्यत्वाच्च ।
१०९
अथ ज्ञानोपयोगसामान्ये दर्शनोपयोगत्वेन हेतुतेति निर्विकल्पकसमाधिरूपछद्मस्थकालीनदर्शनात् प्रथमं केवलज्ञानोत्पत्तिः, केवलदर्शने केवलज्ञानत्वेन विशिष्य हेतुत्वाच्च द्वितीयक्षणे केवलदर्शनोत्पत्तिः, ततष्टा क्रमिकसामग्रीद्वयसम्पत्त्या क्रमिकोपयोगद्वयधारानिर्वाह इति एकक्षणन्यूनाधिकायुष्कयोस्त्वेकक्षणे केवलज्ञानोत्पत्त्यस्वीकार एव गतिरिति चेत् ? न, “दंसणपुव्वं नाणं” ( सन्मति २ / २२ ) इत्यादिना तथाहेतुत्वस्य प्रमाणाभावेन निरसनीयत्वात्, उत्पन्नस्य केवलज्ञानस्य क्षायिकभावत्वेन नाशाऽयोगाच्य । न च मुक्तिसमये क्षायिकचारित्रनाशवदुपपत्तिः, क्षायिकत्वेऽपि तस्य योगस्थैर्यनिमित्तकत्वेन निमित्तनाशनाश्यत्वात्, केवलज्ञानस्य चाऽनैमित्तकत्वाद् उत्पतौ ज्ञप्तौ चावरणक्षयातिरिक्तनिमित्तानपेक्षात्वेनैव तस्य स्वतन्त्रप्रमाणत्वव्यवस्थितेः, अन्यथा 'सापेक्षमसमर्थम्' इतिन्यायात्तत्राऽप्रामाण्यप्रसङ्गात् ।
एतेन केवलदर्शनसामग्रीत्वेन स्वस्यैव स्वनाशकत्वमिति केवलज्ञानक्षणिकत्वम्, इत्यपि अपास्तम् अनैमित्तिके क्षणिकत्वाऽयोगात्, अन्यथा तत्क्षण एव तत्क्षणवृत्तिकार्ये नाशक इति सर्वत्रैव सूक्ष्मर्जुसूत्रनयसाम्राज्यस्य दुर्निवारत्वादिति किमतिपल्लवितेन ? नन्वियमनुपपत्तिः क्रमोपयोगपक्ष एवेत्यक्रमौ द्वावुपयोगौ स्तामित्याशङ्कते मल्लवादी - “ भवेद्वा समयमेककालमुत्पादस्तयोः” इति । तत्रैकोपयोगवादी ग्रन्थकृत् सिद्धान्तयति 'हन्दि ' ज्ञायतां द्वावुपयोगी नैकदेति, सामान्यविशेषपरिच्छेदात्मकत्वात् केवलज्ञानस्य यदेव ज्ञानं तदेव दर्शनमित्यत्रैव निर्भर: उभयहेतुसमाजे समूहालम्बनोत्पादस्यैव अन्यत्र दृष्टत्वात् नात्र अपरिदृष्टकल्पनाक्लेश इति भावः ।
2-व समओप्पाओ (ज्ञानबिन्दु)
2010_02

Page #155

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-१०
[ केवलज्ञान-दर्शनयोरभेदपक्ष एव सर्वज्ञत्व-सर्वदर्शित्वोपपत्तिरिति प्रकटनम् ] यदेव ज्ञानं तदेव दर्शनमित्यस्मिन्नेव वादे सर्वज्ञतासंभव इत्याह
जइ सव्वं सायारं जाणइ एक्कसमएण सव्वण्णू ।
जुज्जइ सयावि एवं अहवा सव्वं ण याणाइ ।।१०।। यदि आकारात्मकं वस्तु भवनं भवनात्मकं वा आकारात्मकं सामान्यविशेषयोरविनिर्भागवृत्तित्वात सर्वं साकारं जानस्तदात्मकं सामान्यं तदैव पश्यति तत् पश्यन् वा तदव्यतिरिक्तं विशेषं तदैव जानाति उभयात्मकवस्त्ववबोधैकरूपत्वात् सर्वज्ञोपयोगस्य सदा सर्वज्ञत्वं सर्वदर्शित्वं च तस्य सर्वकालं युज्यते प्रतिक्षणमुभयात्मकैकरूपत्वात् तस्य । अथवा सर्वं सामान्यं साकारं वा वस्तु न पश्यति न जानाति च तथाभूतयोस्तयोरसत्त्वात् जात्यन्धवत् आकाशवद्वा । अथवा सर्वं न जानात्येकदेशोपयोगवृत्तित्वाद् मतिज्ञानिवत् । युगपत् क्रमेण चैकान्तभिन्नोपयोगद्वयवादिमते न सर्वज्ञता सर्वदर्शिता चेत्याशय आचार्यस्य ।
[ क्रमाऽक्रमाऽभेदपक्षत्रयग्राहिण आचार्यान् नामग्रहं निर्दिश्य तैः स्वस्वपक्षपोषकतया व्याख्यातानां सूत्राणां संसूचनम्]
अत्र च जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणपूज्यानामयुगपद्भाव्युपयोगद्वयमभिमतम् । मल्लवादिनस्तु युगपद्भावि तद्द्वयमिति । सिद्धान्तवाक्यान्यपि “सागारमणागारं लक्खणमेयं तु सिद्धाणं" (प्रज्ञाप० द्विती० प० सू० ५४ गा० १६०) । तथा “केवलणाणुवउत्ता जाणंति” (प्रज्ञाप० द्विती० प० सू० ५४ गा० १६१) इत्यादीनि युगपदुपयोगवादिना स्वमतसंवादकत्वेन व्याख्या तानि । क्रमोपयोगवादिना तु “सव्वाओ लद्धीओ” [ विशेषाव०भा० गा० ३०८९] इत्यादीनि स्वमतसंवादकत्वेन । प्रकरणकारोपि स्वमतसंवादकान्येतान्यन्यानि च व्याख्यातवान् ।।१०।।
-: ज्ञानबिन्दुः :अस्मिन्नेव वादे केवलिनः सर्वज्ञतासम्भव इत्याह
"जइ सव्वं सायारं जाणइ एकसमएण सव्वण्णू । जुजइ सयावि एवं अहवा सव्वं न जाणाइ ।।" [२/१०]
2010_02

Page #156

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-११
यदि सर्वं सामान्यविशेषात्मकं जगत् साकारं तत्तजातिव्यक्तिवृत्तिधर्मविशिष्टम्, साकारमिति क्रियाविशेषणं वा निरवच्छिन्नतत्तज्जातिप्रकारतानिरूपिततत्तद्व्यक्तिविशेष्यतासहितं परस्परं यावद्रव्यपर्यायनिरूपितविषयतासहितं वा यथा स्यात् तथेत्यर्थः । जानात्येकसमयेन सर्वज्ञः ‘पश्यति च' इति शेषः, तदा सदापि सर्वकालं युज्यते, एवं सर्वज्ञत्वं सर्वदर्शित्वं चेत्यर्थः अथवा इत्येतद्वैपरीत्ये सर्वं न जानाति सर्वं न जानीयादेकदेशोपयोगवर्तित्वाद् मतिज्ञानिवदित्यर्थः तथा च केवलज्ञानमेव केवलदर्शनमिति स्थितम् । [ साकारानाकारोपयोगयोरेकान्तिकभेदासंभवप्रदर्शनेन अनेकान्तस्य समर्थनम् ] साकारानाकारोपयोगयो:कान्ततो भेद इति दर्शयन्नाह सूरिः
परिसुद्धं सायारं अवियत्तं दंसणं अणायारं ।
ण य खीणावरणिज्जे जुज्जइ सुवियत्तमवियत्तं ।।११।। ज्ञानस्य हि व्यक्तता रूपं दर्शनस्य पुनरव्यक्तता न च क्षीणावरणे अर्हति व्यक्तताव्यक्तते युज्यते । ततः सामान्यविशेषज्ञेयसंस्पर्शी उभयैकस्वभाव एवायं केवलिप्रत्ययः । न च ग्राह्यद्वित्वाद् ग्राहकद्वित्वमिति तत्र संभावना युक्ता केवलज्ञानस्य ग्राह्यानन्त्येनान्ततापत्तेः । अन्योन्यानुविद्धग्राह्यांशद्वयभेदाद् ग्राहकस्य तथात्वकल्पने एकत्वानतिक्रमान्न दोष इति ।
सूरेरयमभिप्रायः-न चैकस्वभावस्य प्रत्ययस्य शीतोष्णस्पर्शवत् परस्परविभिन्नस्वभावद्वयविरोधो दर्शनस्पर्शनशक्तिद्वयात्मकैकदेवदत्तवत् स्वभावद्वयात्मकैकप्रत्ययस्य केवलिन्यविरोधात् अनेकान्तवादस्य प्रमाणोपपन्नत्वात् ।।११।।
___-: ज्ञानबिन्दुः :अव्यक्तत्वादपि पृथग्दर्शनं केवलिनि न सम्भवतीत्याह- “परिसुद्धं सायारं अविअत्तं दंसणं अणायारं ।
ण य खीणावरणिज्जे जुजइ सुवियत्तमवियतं ।।" [२/११] ज्ञानस्य हि व्यक्तता रूपम् दर्शनस्य पुनरव्यक्तता । न च क्षीणावरणेऽर्हति व्यक्तताऽव्यक्तते युज्येते, ततः सामान्यविशेषज्ञेयसंस्पर्म्युभयैकस्वभाव एवायं केवलिप्रत्ययः । न च ग्राह्यद्वित्वाद् ग्राहकद्वित्वमिति सम्भावनापि युक्ता, केवलज्ञानस्य ग्राह्यानन्त्येनान्ततापत्तेः । विषयभेदकृतो न
2010_02

Page #157

११२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-१२
ज्ञानभेद इत्यभ्युपगमे तु दर्शनपार्थक्ये का प्रत्याशा ? आवरणद्वयक्षयादुभयैकस्वभावस्यैव कार्यस्य सम्भवात् । न च एकस्वभावप्रत्ययस्य शीतोष्णस्पर्शवत् परस्परविभिन्नस्वभावद्वयविरोधः, दर्शनस्पर्शनशक्तिद्वयात्मकैकदेवदत्तवत्स्वभावद्वयात्मकैकप्रत्ययस्य केवलिन्यविरोधात् । ज्ञानत्वदर्शनधर्माभ्यां ज्ञानदर्शनयोर्भेदः, न तु धर्मिभेदेनेति परमार्थः । अत एव तदावरणभेदेऽपि स्याद्वाद एव । तदुक्तं स्तुतौ ग्रन्थकृतैव
“चक्षुर्दर्शनविज्ञानं परमाण्वौष्ण्यरौक्ष्यवत् ।
तदावरणमप्येकं न वा कार्यविशेषतः ।।" [निष्टाय० द्वा० ८] इति ।। परमाणावुष्णरुक्षस्पर्शद्वयसमावेशवञ्चाक्षुषे ज्ञानत्वदर्शनत्वयोः समावेश इत्यर्थः । इत्थं च चाक्षुषज्ञानदर्शनावरकर्मापि परमार्थत एकम्, कार्यविशेषत उपाधिभेदतो वा नैकमिति सिद्धम् । एवमवधिकेवलस्थलेऽपि द्रष्टव्यम् । तदाह
“चक्षुर्वद्विषयाऽख्यातिरवधिज्ञानकेवले ।
शेषवृत्तिविशेषात्तु ते मते ज्ञानदर्शने ।।" [द्वा. १०/३०] इति । “चक्षुर्वञ्चाक्षुषवद्विषयाऽख्यातिः स्पृष्टज्ञानाभावः अस्पृष्टज्ञाने इति यावत्, भावाभावरूपे वस्तुनि अभावत्वाभिधानमपि दोषानावहम्। शेषा वृत्तयः स्पृष्टज्ञानानि ताभ्यो विशेषोऽस्पृष्टताविशेषण वक्ष्यमाणरीत्याऽस्पृष्टाऽविषयवृत्तित्वव्यङ्ग्येन, तस्मात्ते अवधिकेवले ज्ञानपदेन दर्शनपदेन च वाच्ये इत्येतदर्थः । [ क्रमाक्रमोपयोद्वयपक्षे शास्त्रसिद्धं ज्ञात-दृष्टभाषित्वं भगवतो न घटते इत्यभिधानम् ] क्रमाक्रमोपयोगद्वयाभ्युपगमे तु भगवत इदमापन्नमिति दर्शयति
अद्दिष्टुं अण्णायं च केवली एव भासइ सया वि ।
एगसमयम्मि हंदी वयणवियप्पो न संभवइ ।।१२।। अदृष्टमेव ज्ञातं जात्यन्धहस्तिपरिज्ञानवत् अज्ञातमेव च दृष्टमलातचक्रदर्शनवत् । सर्वकालमेव केवली भाषत इत्येतदापन्नमक्रमोपयोगपक्षे । क्रमवलुपयोगपक्षे तु एकस्मिन् समये जानाति यत् तदेव भाषते ज्ञातं न च दृष्टम् समयान्तरे तु यदा पश्यति तदापि दृष्टं भाषते न ज्ञातम्, बोधानुरूप्येण वाचः प्रवर्तनात् । बोधस्य चैकांशावलम्बित्वादक्रमोपयोगपक्षे,
2010_02

Page #158

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-१३
११३
।
क्रमोपयोगपक्षे तु तत्त्वाद् भिन्नसमयत्वाञ्च तत एकस्मिन् समये ज्ञातं दृष्टं च भाषत इत्येष वचनविशेषो भवदर्शने न संभवतीति गृह्यताम् ।।१२।।
___-: ज्ञानबिन्दु: :क्रमाऽक्रमोपयोगद्वयपक्षे भगवतो यदापद्यते तदाह
“अघिटुं अण्णायं च केवली एव भासइ सया वि । .
एगसमयम्मि हंदी वयणविगप्पो ण संभवइ ।।" [२/१२] इति । आद्यपक्षे ज्ञानकालेऽदृष्टम्, दर्शनकाले चाज्ञातम्, द्वितीयपक्षे च सामान्यांशेऽज्ञातं विशेषांशे चाऽदृष्टम्, एवमुक्तप्रकारेण केवली सदा भाषते ततः ‘एकस्मिन् समये' ज्ञातं दृष्टं च भगवान् भाषते' इत्येष वचनस्य विकल्पो विशेषो भवद्दर्शने न सम्भवतीति गृह्यताम् । न चान्यतरकालेऽन्यतरोपलक्षणात् उपसर्जनतया विषयान्तरग्रहणाद् उक्तवचनविकल्पोपपत्तिः, एवं सति भ्रान्तच्छद्मस्थेऽपि तथाप्रयोगप्रसङ्गात् । यदा कदाचित् शृङ्गग्राहिकया ज्ञानदर्शनविषयस्यैव पदार्थस्य तबुद्धावनुप्रवेशादिति स्मर्तव्यम् । [क्रमाक्रमपक्षद्वये भगवतः अज्ञातदर्शितया अदृष्टज्ञायितया च सर्वज्ञत्वासंभवप्रदर्शनम्] तथा च सर्वज्ञत्वं न संभवतीत्याह
अण्णायं पासंतो अद्दिटुं च अरहा वियाणंतो ।
किं जाणइ किं पासइ कह सव्वण्णु त्ति वा होइ ।।१३।। अज्ञातं पश्यन्नदृष्टं च जानानः किं जानाति किं वा पश्यति न किञ्चिदपीति भावः । कथं वा तस्य सर्वज्ञता भवेत् ? ।।१३।।
-: ज्ञानबिन्दुः :तथा च सर्वज्ञत्वं न सम्भवतीत्याह
“अण्णायं पासंतो अद्दिटुं च अरहा वियाणंतो ।
किं जाणइ किं पासइ कह सव्वण्णु त्ति वा होइ ।।" [२/१३] अज्ञातं पश्यन अदृष्टं च जानानः किं जानाति किं वा पश्यति ? । न किञ्चिदित्यर्थः । कथं वा तस्य सर्वज्ञता भवेत् ? । न कथमपीत्यर्थः ।
2010_02

Page #159

११४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-१४
[ आगमसिद्धसमसंख्यकविषयावगाहित्वयुक्त्या केवलज्ञानदर्शनयोरभेदसमर्थनम् ] ज्ञानदर्शनयोरेकसंख्यत्वादप्येकत्वमित्याह
केवलणाणमणंतं जहेव तह दंसणं पि पण्णत्तं ।
सागारग्गहणा हि य णियमपरित्तं अणागारं ।।१४।। अत्र तात्पर्यार्थः-यद्येकत्वं ज्ञान-दर्शनयोर्न स्यात् ततोऽल्पविषयत्वाद् दर्शनमनन्तं न स्यादिति “अणन्ते केवलणाणे अणंते केवलदंसणे” [ ] इत्यागमविरोधः प्रसज्येत । दर्शनस्य हि ज्ञानाद् भेदे साकारग्रहणादनन्तविशेषवर्तिज्ञानादनाकारं सामान्यमात्रावलम्बि केवलदर्शनं यतो नियमेनैकान्तेनैव परीतमल्पं भवतीति कुतो विषयभेदादनन्तता? __ युगपदुपयोगद्वयवादी अनन्तं दर्शनं प्रज्ञप्तमित्यस्यां प्रतिज्ञायां ‘साकारग्गहणाहि य णियमऽपरित्तं' इत्यकारप्रश्लेषात् साकारे विशेषे गतं यत् सामान्यं तस्य यद् ग्रहणं दर्शनं तस्य नियमोऽवश्यंभावस्तेनापरीतमपरिमाणमिति साकारगतग्रहणनियमेनापरीतत्वादिति हेतुमभिधत्ते । यञ्चापरीतं तदनन्तं यथा केवलज्ञानम् अपरीतता च दर्शनस्य द्रव्य-गुण-कर्मादेः साकारस्य च सकलस्य द्रव्यत्व-गुणत्व-कर्मत्वादिना स्वसामान्येन तावत्परिमाणेनाशून्यत्वात सामान्यविकलस्य पर्यायस्यासंभवात् । विशेषतादात्म्यव्यवस्थितसामान्यस्य दर्शनविषयस्यानन्त्येन दर्शनस्यापरीतत्वं नासिद्धमिति भवति तस्यानन्त्यसिद्धिरिति व्यवस्थितः ।।१४ । ।
-: ज्ञानबिन्दुः :समसंख्यकविषयकत्वेनापि केवलयोरैक्यम्ज्ञानदर्शनयोर्विषयविधयैकसंख्याशालित्वादपि एकत्वमित्याह
"केवलनाणमणंतं जहेव तह दंसणं पि पण्णत्तं ।
सागारग्गहणाहि य णियमपरित्तं अनागारं ।।" [२/१४] यद्येकत्वं ज्ञानदर्शनयोर्न स्यात् तदाऽल्पविषयत्वाद्दर्शनमनन्तं स्यादिति “अणंते केवलनाणे अणंते केवलदंसणे” इत्यागमविरोधः प्रसज्येत । दर्शनस्य हि ज्ञानाद् भेदे साकारग्रहणादनन्तविशेषवर्ति• ज्ञानादनाकारं सामान्यमात्रावलम्बि केवलदर्शनं यतो नियमेन एकान्तेनैव परीतमल्पं भवतीति कुतो
_ 2010_02

Page #160

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-१५
११५
विषयाभावादनन्तता ? न च 'उभयोस्तुल्यविषयत्वाऽविशेषेऽपि मुख्योपसर्जनभावकृतो विशेषः' इति वाच्यम्, विशेषणविशेष्यभावेन तत्तन्नयजनितवैज्ञानिकसम्बन्धावच्छिन्नविषयतया वा तत्र कामचारात् । आपेक्षिकस्य च तस्यास्मदादिबुद्धावेवाधिरोहात् । एतञ्च निरूपिततत्त्वम् ‘जं जं जे भावे' (आव० २८२) इत्यादिनियुक्तिगाथाया नयभेदेन व्याख्याद्वये अनेकान्तव्यवस्थायाम् अस्माभिः । अक्रमोपयोगद्वयवादी तु प्रकृतगाथायां साकारे यद् ग्रहणं दर्शनं तस्य नियमो अवश्यंभावो यावन्तो विशेषास्तावन्त्यखण्डसखण्डोपाधिरूपाणि जातिरूपाणि वा सामान्यानीति हेतोस्तेनाऽपरीतं अनन्तमित्यकारप्र लेषेण व्याचष्टे । [ अभेदवाद्युक्तस्य केवले अपर्यवसित्वादिदोषस्य क्रमवादिना समुद्धरणम् तस्य च
पुनरभेदवादिना प्रतिसमाधानम् ] क्रमवादिदर्शने ज्ञानदर्शनयोरपर्यवसितत्वादिकं नोपपद्यत इति यत् प्रेरितमेकत्ववादिना तत्परिहारार्थमाह
भण्णइ जह चउणाणी जुज्जइ णियमा तहेव एवं पि ।
भण्णइ ण पंचणाणी जहेव अरहा तहेयं पि ।।१५।। यथा क्रमोपयोगप्रवृत्तोऽपि मत्यादिचतर्ज्ञानी अपर्यवसितचतुर्ज्ञान उत्पद्यमानतज्ज्ञानसर्वदोपलब्धिको व्यक्तबोधो ज्ञातदृष्टभाषी ज्ञाता द्रष्टा संज्ञेयवर्ती चावश्यमेव युज्यते तच्छक्तिसमन्वयात् तथैतदपि एकत्ववादिना यदपर्यवसितादि केवलिनि प्रेर्यते तद् युज्यत एव ।
अत्रैकत्ववादिना प्रतिसमाधानं भण्यते यथैवार्हन्न पञ्चज्ञानी भवति तथैतदपि क्रमवादिना यदुच्यते भेदतो ज्ञानवान् दर्शनवानिति च तदपि न भवतीति सूत्रकृतोऽभिप्रायः ।।१५।।
[S.T.P. 610] -- ज्ञानबिन्दु: :क्रमवादे ज्ञानदर्शनयोरपर्यवसितत्वादिकं नोपपद्यत इति यदुक्तं तत्राक्षेपमुट्टङ्कय समाधत्ते
"भण्णइ जह चउनाणी जुजइ णियमा तहेव एयं पि ।
भण्णइ ण पंचनाणी जहेव अरहा तहेयं पि ।" [२/१५] भण्यते आक्षिप्यते यथा क्रमोपयोगप्रवृत्तोऽपि मत्यादिचतुर्ज्ञानी तच्छक्तिसमन्वयादपर्य
2010_02

Page #161

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-१६
वसितचतुर्ज्ञानो ज्ञातदृष्टभाषी ज्ञाता दृष्टा च नियमेन युज्यते; तथैतदपि एकत्ववादिना यदपर्यवसितत्वादि क्रमोपयोगे केवलिनि प्रेर्यते तदपि सार्वदिककेवलज्ञानदर्शनशक्तिसमन्वयात् उपपद्यत इत्यर्थः । भण्यते अत्रोत्तरं दीयते यथैवाहन्न पञ्चज्ञानी तथैवेतदपि कमवादिना यदुच्यते भेदतो ज्ञानवान् दर्शनवांप्टा तदपि, न भवतीत्यर्थः । मत्याद्यावरणक्षयेऽपि एकदेशग्राहिणो मतिज्ञानादेरिव दर्शनावरणक्षयेऽपि तादृशदर्शनस्य केवलिनि भेदेनानुपपत्तेरिति भावः । इयांस्तु विशेषः यदभेदेनापि केवलज्ञाने दर्शनसंज्ञा सिद्धान्तसम्मता, न तु मतिज्ञानादिसंज्ञेति, तत्र हेतू अन्वर्थोपपत्त्यनुपपत्ती एव द्रष्टव्ये । अयं च प्रौढिवादः । वस्तुतः क्रमवादे यदा जानाति तदा पश्यति इत्यादेरनुपपत्तिरेव, आश्रयत्वस्यैवाख्यातार्थत्वात् । लब्धेरतदर्थत्वे तु घटाऽदर्शनवेलायामपि ‘घटं पश्यति' इति प्रयोगप्रसङ्गात्, घटदर्शनलब्धेः तदानीमपि विद्यमानत्वात् । 'चक्षुष्मान् सर्वं पश्यति न त्वन्धः' इत्यादौ त्वगत्या लब्धेर्योग्यताया वाख्यातार्थत्वमभ्युपगम्यत एव, न तु सर्वत्राप्ययं न्यायः अतिप्रसङ्गात् । न च सिद्धान्ते विना निक्षेपविशेषमप्रसिद्धार्थे पदवृत्तिरवधार्यते । षट्षष्टिसागरोपमस्थितिकत्वादिकमपि मतिज्ञानादेर्लब्ध्यपेक्षयैवेति दुर्वचम्, एकस्या एव क्षयोपशमरूपलब्धेस्तावत्कालमनवस्थानात्, द्रव्याद्यपेक्षया विचित्रापरापरक्षयोपशमसन्तानस्यैव प्रवृत्त्युपगमात् । किन्तु एकजीवावच्छेदेन अज्ञानातिरिक्तविरोधिसामग्र्यसमवहितषट्षष्टिसागरोपमक्षणत्वव्याप्यस्वजातीयोत्पत्तिकत्वे सति तदधिकक्षणानुत्पत्तिकस्वसजातीयत्वरूपं तत् पारिभाषिकमेव वक्तव्यम्, एवमन्यदप्यूह्यम् । [ मत्यादिज्ञानचतुष्करूपे दृष्टान्ते यत्र यत्रोपयोगे विषयभेदस्तत्र तत्रासर्वार्थत्वमिति
व्याप्तेर्भावनम् ] क्रमेण युगपद्वा परस्परनिरपेक्षस्वविषयपर्यवसितज्ञानदर्शनोपयोगौ केवलिन्यसर्वार्थत्वान्मत्यादिज्ञानचतुष्टयवन्न स्त इति दृष्टान्तभावनायाह
पण्णवणिज्जा भावा समत्तसुयणाणदसणाविसओ ।
ओहिमणपज्जवाण उ अण्णोण्णविलक्खणा विसओ ।।१६।। मतिश्रुतयोरसर्वपर्यायसर्वद्रव्यविषयतयाऽभिन्नार्थत्वे श्रुतस्यासर्वार्थग्रहणात्मकभावनया मतिरपि तथा भावितैवेति श्रुतज्ञानस्यैव गाथायामसर्वार्थत्वभावना प्रदर्शिता । प्रज्ञापनीयाः शब्दाभिलाप्या भावा द्रव्यादयः समस्तश्रुतज्ञानस्य द्वादशाङ्गवाक्यात्मकस्य दर्शनाया 1-य (ज्ञानबिन्दु)।.
2010_02

Page #162

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-१६
११७
दर्शनप्रयोजिकायास्तद्वाक्योपजाताया बुद्धेविषय आलम्बनम् मतेरपि त एव शब्दानभिधेया विषयः शब्दपरिकर्मणानपेक्षस्य ज्ञानस्य यथोक्तभावविषयस्य मतित्वात् । अवधिमनःपर्याययोः पुनरन्योन्यविलक्षणा भावा विषयः अवधेः पुद्गलाः मनःपर्यायज्ञानस्य मन्यमानानि द्रव्यमनांसि विषयः इति असर्वार्थान्येतानि मत्यादिज्ञानानि परस्परविलक्षणविषयाणि च अत एव भिन्नोपयोगरूपाणि ।।१६ ।। [S.T.P.616]
____ -ज्ञानबिन्दुः :क्रमेण युगपद्वा परस्परनिरपेक्षस्वविषयपर्यवसितज्ञानदर्शनोपयोगी केवलिन्यसर्वार्थत्वाद् मत्यादिज्ञानचतुष्टयवन्न स्त इति दृष्टान्तभावनापूर्वमाह
“पण्णवणिज्जा भावा समत्तसुअनाणदंसणाविसओ ।
ओहिमणपज्जवाण य अण्णोण्णविलक्खणा विसओ ।। तम्हा चउब्विभागो जुज्जइ ण उ नाणसण जिणाणं ।
सयलमणावरणमणंतमक्खयं केवलं जम्हा ।।" [२/१६, १७] प्रज्ञापनीयाः शब्दाभिलाप्या भावा द्रव्यादयः समस्तश्रुतज्ञानस्य द्वादशाङ्गवाक्यात्मकस्य दर्शनायाः दर्शनप्रयोजिकायास्तदुपजाताया बुद्धेः विषयः आलम्बनम्, मतेरपि त एव शब्दावसिता विषया द्रष्टव्याः, शब्दपरिकर्मणाहितक्षयोपशमजनितस्य ज्ञानस्य यथोक्तभावविषयस्य मतित्वात् मतिश्रुतयोरसर्वपर्यायसर्वद्रव्यविषयतया तुल्यार्थत्वप्रतिपादनाञ्च, अवधिमनःपर्याययोः पुनरन्योन्यविलक्षणा भावा विषयः अवधे रुपिद्रव्यमात्रम्, मनःपर्यायस्य च मन्यमानानि द्रव्यमनासीत्यसर्वार्थान्येतानि । तस्मात् चतुर्णां मत्यादीनां विभागो युज्यते तत्तत्क्षयोपशमप्रत्ययभेदात्, न तु जिनानां ज्ञानदर्शनयोः । 'नाणदंसण त्ति' अविभक्तिको निर्देशः सूत्रत्वात् ।
कुतः पुनरेतदित्याह-यस्मात् केवलं सकलं परिपूर्णम् । तदपि कुतः ? यतोऽनावरणम, न हि अनावृतमसकलविषयं भवति । न च प्रदीपेन व्यभिचारः यतोऽनन्तम् अनन्तार्थग्रहणप्रवृत्तम् । तदपि कुतः ? । यतोऽक्षयम्, क्षयो हि विरोधिसजातीयेन गुणेन स्यात्, तदभावे तस्याऽक्षयत्वम्, ततष्टा अनन्तत्वमनवद्यमिति भावः । तस्मात् अक्रमोपयोगद्वयात्मक एक एव केवलोपयोगः । तत्रैकत्वं व्यक्त्या, द्वयात्मकत्वं च नृसिंहत्ववदांशिकजात्यन्तररूपत्वमित्येके । माषे स्निग्धोष्णत्ववद्व्याप्यवृत्तिजातिद्वयरूपत्वमित्यपरे । केवलत्वमावरणक्षयात्, ज्ञानत्वं जातिविशेषः, दर्शनत्वं च विषयताविशेषः दोषक्षयजन्यतावच्छेदकं इति तु वयम् ।
2-उ (संमति.) । 3-णाणदंसणजिणाणं (संमति.)
2010_02

Page #163

११८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-१७
[ मत्यादिवैधhण केवलोपयोगस्य असर्वार्थत्वाभावेन . विषयभेदाभावादक्रमोपयोगद्वयात्मकैकरूपत्वसाधनम् ] एवमसकलार्थत्वं भिन्नोपयोगपक्षे दृष्टान्तसमर्थनद्वारेण प्रदोपसंहारद्वारेणाक्रमोपयोगद्वयात्मकमेकं केवलमन्यथा सकलार्थता तस्यानुपपन्नेति दर्शयितुमाह
तम्हा चउब्विभागो जुज्जइ.ण उ णाणदंसणजिणाणं ।
सयलमणावरणमणंतमक्खयं केवलं जम्हा ।।१७।। यस्मात् केवलं सकलं सकलविषयं तस्मान्न तु नैव ज्ञानदर्शनप्रधानानां निर्मूलिताशेषघातिकर्मणां जिनानां छद्मस्थावस्थोपलब्धतत्तदावरणक्षयोपशमकारणभेदप्रभवमत्यादिचतुर्ज्ञानेष्विव ज्ञानदर्शनयोः पृथक् क्रमाक्रमविभागो युज्यते । कुतः पुनः सकलविषयत्वं भगवति केवलस्यानावरणत्वात् न ह्यनावृतमसकलविषयं भवति । न च प्रदीपादिना व्यभिचारोऽनन्तत्वात् अनन्तत्वं च द्रव्यपर्यायात्मकानन्तार्थग्रहणप्रवृत्तोत्पादव्ययध्रौव्यात्मकोपयोगवृत्तत्वेनाक्षयत्वात् । यथा च सकलपदार्थविषयं सर्वज्ञज्ञान तथा प्राक् प्रदर्शितम् । ततोऽक्रमोपयोगद्वयात्मकमेकमिति स्थितम् न चाक्रमोपयोगद्वयात्मकत्वे कथं तस्य केवल व्यपदेश इति क्रमाक्रमभिन्नोपयोगवादिना प्रेर्यम् इन्द्रियालोकमनोव्यापारनिरपेक्षनिरावरणात्मसत्तामात्रनिबन्धनतथाविधार्थविषयप्रतिभासस्य तथाविधव्यपदेशविषयत्वात् । अद्वैतैकान्तात्मकं तु तन्न भवति सामान्यविशेषोभयानुभयविकल्पचतुष्टयेऽपि दोषानतिक्रमात् । तथाहि- न तावत् सामान्यरूपतया तदद्वयं सामान्यस्य विशेषनिबन्धनत्वात् तदभावे तस्याप्यभावात्, नापि विशेषमात्रत्वात् तदद्वयम् अवयवावयविविकल्पद्वयानतिक्रमात्, न तावत् तदवयवरूपम् अवयव्यभावे तदपेक्षावयवरूपताऽसंभवात्, न चावयविरूपम् अवयवाभावे तद्रूपस्यासंभवात्, न च तद्वयातिरिक्तविशेषरूपम् असदविशेषप्रसङ्गात्, न चैकान्तव्यावृत्तोभयरूपम् उभयदोषानतिक्रमात्, न चानुभयस्वभावम् असत्त्वप्रसक्तेः, न च ग्राह्यग्राहकविनिर्मुक्ताऽद्वयस्वरूपम् तथाभूतस्यात्मनः कदाचिदप्यननुभवात् सुषुप्तावस्थायामपि न ग्राह्यग्राहकस्वरूपविकलमद्वयं ज्ञानमनुभूयते ।।१७।।
1-णाणदंसण जिणाणं (ज्ञानबिन्द्र) ।
2010_02

Page #164

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-१८
[ अभिन्नोपयोगवादिना स्वपक्षे समापतत आगमविरोधस्यार्थगत्या व्याख्यान्तरमाश्रित्य
परिहरणम् ] ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयात्मकैककेवलोपयोगवादी स्वपक्षे आगमविरोधं परिहरन्नाह
परवत्तव्वयपक्खाअविसिट्ठा तेसु तेसु सुत्तेसु ।
अत्थगईअ उ तेसिं वियंजणं जाणओ कुणइ ।।१८।। परैर्वेशेषिकादिभिर्यानि वक्तव्यानि प्रतिपाद्यानि तेषां पक्षा अभ्युपगमाः “युगपद् ज्ञानानुत्पत्तिः” [ ] “नागृहीतविशेषणा विशेष्ये बुद्धिः” [ ] इत्यादयः तैरविशिष्टा अभिन्ना भगवन्मुखाम्भोजनिर्गतेषु तेषु तेषु सूत्रेषु “जं समयं पासइ णो तं समयं जाणइ” [ ] इत्यादिषु अभ्युपगमाः प्रतिभासन्ते । न च ते तथैव व्याख्येयाः प्रमाणबाधनात् । तस्मात् अर्थगत्यैव सामर्थ्येनैव तेषां व्यक्तिं सकलवस्तुव्याप्यनेकान्तात्मकैककेवलावबोधप्रभवद्वादशाङ्गकश्रुतस्कन्धाविरोधेन व्याख्यां ज्ञको ज्ञाता करोति । श्रुतावधिमनःपर्यायकेवली त्रिविधो “जं समयं पासइ नो तं समयं जाणइ" । [ ] न त्वेवं केवलकेवली तस्यासर्वज्ञताप्राप्तेरिति सूरेरभिप्रायः ।।१८।।
-: ज्ञानबिन्दुः :अभेदपक्षे आगमविरोधपरिहारः
ननु-“भवदुक्तपक्षे 'केवली णं' इत्यादि सूत्रे जं 'समय' इत्यादौ यत्समकमित्याद्यर्थो न सर्वस्वरससिद्धः, तादृशप्रयोगान्तरे तथाविवरणभावात् तथा नाणदंसणट्ठयाए दुवे अहं' (भग० १८/ १०) इत्याद्यागमविरोधोऽपि, यद्धर्मविशिष्टविषयावच्छेदेन भेदनयार्पणं तद्धर्मविशिष्टापेक्षयैव द्वित्वादे: साकाङ्क्षत्वात्, अन्यथाऽतिप्रसङ्गात्- इत्याशक्य युक्तिसिद्धः सूत्रार्थो ग्राह्यस्तेषां स्वसमयपरसमयादिविषयभेदेन विचित्रत्वात् इत्यभिप्रायवानाह
3"परवत्तव्वयपक्खा अविसुद्धा तेसु तेसु अत्थेसु ।
अत्थगईअ उ तेसिं विअंजणं जाणओ कुणइ ।।" [२/१८] परेषां वैशेषिकादीनां यानि वक्तव्यानि तेषां पक्षा अविशुद्धाः तेषु तेष्वर्थेषु सूत्रे तन्नयपरि- . कर्मणादिहेतोर्निबद्धाः । अर्थगत्यैव सामर्थ्य नैव तेषामर्थानां व्यक्ति सर्वप्रवादमूलद्वादशाङ्गाऽविरोधेन
1-परवत्तव्ययपक्खा अविसुद्धा (ज्ञानबिन्दु) । 2-अत्थेसु (ज्ञानबिन्दु) । 3-परवत्तव्वयपक्खाअविसिट्ठा (संमति.) 4-सुत्तेसु (संमति.)
2010_02

Page #165

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-१९
ज्ञको ज्ञाता करोति । तथा च 'जं समयं' इत्यादेर्यथाश्रुतार्थे केवली श्रुतावधिमनःपर्यायकेवल्यन्यतरो ग्राह्यः परमावधिकाधोवधिकच्छद्मस्थातिरिक्तविषये स्नातकादिविषये वा तादृशसूत्रप्रवृत्तौ तत्र परतीर्थिकवक्तव्यताप्रतिबद्धत्वं वाच्यम्, एवमन्यत्रापीति दिक् । - [अक्रमोपयोगद्वयात्मकमेकं चेत् केवलं किमिति मनःपर्यायवदागमे तस्य ज्ञानमात्रतया न कथनम् किमिति च ज्ञान-दर्शनरूपतया द्वैविध्येन वर्णनमिति चोद्ये मर्मोप्टाटनम् ]
यद्यक्रमोपयोगद्वयात्मकमेकं केवलं किमिति मनःपर्यायज्ञानवत् तद् ज्ञानत्वेनैव न निर्दिष्टम्? तस्मात् “केवलनाणे केवलदसणे” [ ] इति भेदेन सूत्रनिर्देशात् क्रमेण युगपद्वा भिन्नमुपयोगद्वयं केवलावबोधरूपमित्याशङ्कयाह
जेण मणोविसयगयाण दसणं णत्थि दव्वजायाण ।
तो मणपज्जवणाणं णियमा णाणं तु णिद्दिष्टुं ।।१९।। यतो मनःपर्यायज्ञानविषयगतानां परमनोद्रव्यविशेषाणां विशेषरूपतया बाह्यस्य चिन्त्यमानस्य घटादेर्लिङ्गिनो गमकतोपपत्तेः दर्शनं सामान्यरूपं नास्ति द्रव्यरूपाणां चिन्त्यमानालम्बनपरमनोद्रव्यगतानां चिन्त्याविशेषाणां विशेषरूपतया बाह्यार्थगमकत्वात तद्ग्राहि मनःपर्यायज्ञानं विशेषाकारत्वाद् ज्ञानमेव ग्राह्यदर्शनाभावाद् ग्राहकेऽपि तदभावस्ततो मनःपर्यायाख्यो बोधो नियमाद् ज्ञानमेवागमे निर्दिष्टो न तु दर्शनम् । केवलं तु सामान्यविशेषोपयोगैकरूपत्वात् केवलं ज्ञानं केवलं दर्शनं चेत्यागमे निर्दिष्टम् ।।१९।।
__ -: ज्ञानबिन्दुः :'केवलनाणे केवलदंसणे' इत्यादि भेदेन सूत्रनिर्देशस्यैकार्थिकपरतैवेत्यभिप्रायेण उपक्रमते
"जेण मणोविसयगयाण दंसणं णत्थि दव्यजादाणं ।
तो मणपज्जवनाणं नियमा नाणं तु णिद्दिटुं" [२/१९] यतो मनःपर्यायज्ञानविषयगतानां तद्विषयसमूहानप्रविष्टानां परमनोद्रव्यविशेषाणां बाह्यचिन्त्यमानार्थगमकतौपयिकविशेषरूपस्यैव सद्भावात् दर्शनं सामान्यरूपं नास्ति, तस्मात्, मनःपर्यायज्ञानं ज्ञानमेवाऽऽगमे निर्दिष्टम्, ग्राह्यसामान्याभावे मुख्यतया तद्ग्रहणोन्मुखदर्शनाभावात् । केवलं तु सामान्यविशेषोभयोपयोगरूपत्वात् उभयरूपैकमेवेति भावः ।
___ 2010_02

Page #166

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - २, गाथा - २०-२१
[ एकत्वेऽपि केवलस्य ज्ञान - दर्शनोभयरूपतया शास्त्रे पाठात् तस्य कथंचिदनेकरूपत्वाभ्युपगमनम् ]
तथा पुनरप्येकरूपानुविद्धामनेकरूपतां दर्शयन्नाह
चक्खु अचक्खुअवाहिकेवलाण समयम्मि दंसणविअप्पा । परिपढिया केवलणाणदंसणा तेण ते अण्णा ।। २० ।।
चक्षुरचक्षुरवधिकेवलानां स्वसमये दर्शनविकल्पा भेदाः परिपठितास्तेन दर्शनमध्ये पाठाद् दर्शनमपि केवलम् ज्ञानमध्ये पाठाद् ज्ञानमपि अतो भिन्ने एव केवलज्ञानदर्शने न चात्यन्तं तयोर्भेद एव केवलान्तर्भूतत्वेन तयोरभेदात् न चैवमभेदादद्वैतमेव सूत्रयुक्तिविरोधात् तत्परिच्छेदकस्वभावतया कथंचिदेकत्वेऽपि तथा तद्व्यपदेशात् ।। २० ।।
-: sualdog:
निर्देशभेदेनैव कथञ्चित्तयोरनैक्यं नान्यथा
--
सूत्रे उभयरूपत्वेन परिपठितत्वादप्युभयरूपं केवलं न तु क्रमयोगादित्याह
“चक्खु अचक्खु अवधिकेवलाण समयम्मि दंसणविअप्पा | परिपठिआ केवलनाणदंसणा तेण विय अण्णा" [२/२०]
१२१
स्पष्टा । चक्षुरादिज्ञानवदेव केवलं ज्ञानमध्ये पाठात् ज्ञानमपि, दर्शनमध्ये पाठाच्च दर्शनमपीति परिभाषामात्रमेतदिति ग्रन्थकृतस्तात्पर्यम् ।
[ एकदेशिना मत्युपयोगं दृष्टान्तीकृत्य एकस्यापि केवलोपयोगस्य द्विरूपत्वसमर्थनम् ] एतदेव दृष्टान्तद्वारेणाह
दंसणमोग्गहमेत्तं 'घडो' त्ति णिव्वण्णणा हवइ णाणं । जह एत्थ केवलाण वि विसेसणं एत्तियं चेव ।। २१ । ।
2010_02
अवग्रहमात्रं मतिरूपे बोधे दर्शनम् 'इदम्' 'तत्' इत्यव्यपदेश्यम् 'घटः' इति निष्टायेन वर्णना निष्टायात्मिका मतिज्ञानं यथेह तथेहापीति दान्तिकं योजयति 'जह एत्थ' इत्यादिना
1-विय (ज्ञानबिन्दु) । 2- ते ( संमति ) ।

Page #167

१२२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-२२
केवलयोरप्येतावन्मात्रेणैव विशेषः एकान्तभेदाभेदपक्षे तत्स्वभावयोः पूर्वोक्तदोषप्रसङ्गाद् अजहद्वृत्त्यैकरूपयोरेवाभिनिबोधिकरूपयोस्तत्तद्रूपतया तथाव्यपदेशसमासादनात् कथंचिदेकानेकात्मकत्वोपपत्ते दैकान्ते तयोरप्यभावापत्तेः ।।२१।।
- ज्ञानबिन्दुः :मतिज्ञानादेः क्रम इव केवलस्याऽक्रमेऽपि सामान्यविशेषाऽजहद्वृत्त्येकोपयोगरूपतया ज्ञानदर्शनत्वमित्येकदेशिमतमुपन्यस्यति
“दंसणमुग्गहमेत्तं 'घडो'त्ति निव्वन्नणा हवइ नाणं ।
जह इत्थ केवलाण वि विसेसणं इत्तियं चेव ।।" [२/२१] अवग्रहमानं मतिरूपे बोधे दर्शनम्, इदं तदित्यव्यपदेश्यम्, घट इति निष्टायेन वर्णना तदाकाराभिलाप इति यावत्, कारणे कार्योपचाराञ्च घटाकाराभिलापजनकं घटे मतिज्ञानमित्यर्थः । यथाऽत्रैवं तथा केवलयोरप्येतावन्मात्रेण विशेषः । एकमेव केवलं सामान्यांशे दर्शनं विशेषांशे च ज्ञानमित्यर्थः । __[ पुनरप्येकदेशिना क्रमिकभेदं दूषयितुं शास्त्रीययुक्त्या ज्ञान-दर्शनयोः
कथंचिदन्यत्वव्यवस्थापनम् ] इतष्टा कथञ्चिद् भेद:
दंसणपुठ्वं णाणं णाणणिमित्तं तु दंसणं णत्थि ।
तेण सुविणिच्छियामो दंसणणाणाण अण्णत्तं ।।२२।। दर्शनपूर्वं ज्ञानम्, ज्ञाननिमित्तं तु दर्शनं नास्तीत्युक्तं यतः सामान्यमुपलभ्य पष्टााद् विशेषमुपलभते न विपर्ययेणेत्येवं छद्मस्थावस्थायां हेतुहेतुमद्भावक्रमः । तेनाप्यवगच्छामः कथञ्चित् तयोर्भेद इति । अयं च क्षयोपशमनिबन्धनः क्रमः केवलिनि च तदभावादक्रम इत्युक्तम् ।।२२।।
1-दंसणनाणा ण (ज्ञानबिन्दु) ।
2010_02

Page #168

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-२२
___-: ज्ञानबिन्दुः :एकदेश्येव क्रमिकभेदपक्षं दूषयति
“दंसणपुव्वं नाणं, नाणनिमित्तं तु दंसणं णत्थि ।
तेण सुविणिच्छियामो दंसणनाणा ण अण्णत्तं ।।" [२/२२] दर्शनपूर्वं ज्ञानमिति छद्मस्थोपयोगदशायां प्रसिद्धम् । सामान्यमुपलभ्य हि पटात् सर्वो विशेषमुपलभत इति, ज्ञाननिमित्तं तु दर्शनं नास्ति कुत्रापि तथाऽप्रसिद्धेः । तेन सुविनिष्टिानुमः दसणनाणा इति दर्शनज्ञाने नाऽन्यत्वं न क्रमापादितभेदं केवलिनि भजत' इति शेषः । क्रमाभ्युपगमे हि केवलिनि नियमाज्ज्ञानोत्तरं दर्शनं वाच्यम्, सर्वासां लब्धीनां साकारोपयोगप्राप्यत्वेन पूर्वं ज्ञानोत्पत्त्युपगमौचित्यात् । तथा च ज्ञानहेतुकमेव केवलिनि दर्शनमभ्युपगन्तव्यम्, तञ्चात्यन्ताऽदर्शनव्याहतमिति भावः । यत्तु क्षयोपशमनिबन्धनक्रमस्य केवलिन्यभावेऽपि पूर्वं क्रमदर्शनात्त.जातीयतया ज्ञानदर्शनयोरन्यत्वमिति टीकाकृव्याख्यानम्, तत् स्वभावभेदतात्पर्येण सम्भवदपि दर्शने ज्ञाननिमित्तत्वनिषेधानतिप्रयोजनतया कथं शोभत इति विचारणीयम् । ___ ननु यथा परेषां कल्पितः क्रमो वर्णनिष्ठो बुद्धिविशेषजनकतावच्छेदकोऽस्माकं च भिन्नाभिन्नपर्यायविशेषरूपः, तथा केवलिज्ञानदर्शननिष्ठस्तादृशः क्रम एवावरणक्षयजन्यतावच्छेदकः स्यादिति नोक्तानुपपत्तिरिति चेत् ? न, क्रमवत्प्रयत्नप्रयोज्यस्य सुवचत्वेऽप्यक्रमिकावरणक्षयप्रयोज्यस्य केवल्युपयोगक्रमस्य दुर्वचत्वादनन्यगत्याऽक्रमिकादप्यावरणद्वयक्षयात् क्रमवदुपयोगोत्पत्त्यभ्युपगमे च तन्नाशकारणाभावादविकलकारणात्तादृशोपयोगान्तरधाराया अविच्छेदाञ्च “जुगवं दो णत्थि उवओगा" (आव० ९७९) इति वचनानुपपतिः । न च 'ज्ञानस्य दर्शनमेवार्थान्तरपरिणामलक्षणो ध्वंस इत्युपयोगाऽयोगपद्यम्' साम्प्रतम्, साधनन्तपर्यायविशेषरूपध्वंसस्यैवावस्थितिविरोधित्वादर्थान्तरपरिणामलक्षणध्वंसस्याऽतथात्वात् अन्यथा तत्तत्संयोगविभागादिमात्रेणानुभूयमानघटावस्थित्युच्छेदापत्तेः । न च ‘जुगवं दो णत्थि उवओगा' इत्यस्योपयोगयोर्युगपदुत्पत्तिनिषेध एव तात्पर्यम्, न तु युगपदवस्थानेऽपीत्युपयोगद्वयधाराणां नाशकारणाभावेन सहावस्थानेऽपि न दोष इति साम्प्रतम्, अक्रमवादिनाप्येवं क्रमावच्छिन्नोपयोगद्वययौगपद्यनिषेधपरत्वस्य वक्तुं शक्यत्वात्, सूत्राऽसंकोचस्वारस्यादरे यदेव ज्ञानं तदेव दर्शनमित्यस्मदुक्तस्यैव युक्तत्वादिति दिक् ।
2-दंसणणाणाण (संमति.)
2010_02
- For Private &Personal use Only

Page #169

१२४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-२३-२४
[ एकदेशीये अवग्रहमात्रमतिज्ञानस्य दर्शनत्वाभ्युपगमे समापततो दोषस्याभिधानं
तत्समर्थनं च ] यदुक्तम् ‘अवग्रहमात्रं मतिज्ञानं दर्शनम्' इत्यादि तदयुक्तम् अतिव्याप्तेरित्याह
जइ ओग्गहमेत्तं दंसणं ति मण्णसि विसेसिअंणाणं । मइणाणमेव दंसणमेवं सइ होइ निष्फण्णं ।।२३।। एवं सेसिंदियदंसणम्मि नियमेण होइ ण य जुत्तं ।
अह तत्थ णाणमेत्तं घेप्पइ चक्खुम्मि वि तहेव ।।२४।। यदि मत्यवबोधे अवग्रहमानं दर्शनं विशेषितं ज्ञानमिति मन्यसे मतिज्ञानमेव दर्शनमित्येवं सति प्राप्तम् न चैतद् युक्तम् । “स द्विविधोऽष्टचतुर्भेदः” (तत्त्वार्थ० अ० २ सू० ९) इति सूत्रविरोधात् ।।२३ ।।
एवं शेषेन्द्रियदर्शनेष्वप्यवग्रह एव दर्शनमित्यभ्युपगमेन मतिज्ञानमेव तदिति । न च तद् युक्तं पूर्वोक्तदोषानतिवृत्तेः । अथ तेषु श्रोतादिष्विन्द्रियेषु दर्शनमपि भवत् तद् ज्ञानमेव, मात्रशब्दस्य दर्शनव्यवच्छेदकत्वात् । अत एव तत्र ‘श्रोत्रज्ञानम्' इत्यादिव्यपदेश उपलभ्यते 'श्रोत्रदर्शनम्' 'घ्राणदर्शनम्' इत्यादिव्यपदेशस्तु नागमे क्वचित् प्रसिद्धस्तर्हि चक्षुष्यपि तथैव गृह्यतां चक्षुर्ज्ञानम्' इति न तु 'चक्षुर्दर्शनम्' इति । अथ तत्र दर्शनम् इतरत्रापि तथैव गृह्यताम् । ज्ञानदर्शनयोरुपलम्भरूपत्वे अविशेषप्रसङ्गस्तयोरिति चेत् एवमेतद्रूपतया स्वभावभेदात् तु भेद इति ।।२४ ।।
-: ज्ञानबिन्दुः :मतिज्ञानमेवावग्रहात्मना दर्शनम्, अपायात्मना च ज्ञानमिति यदुक्तं दृष्टान्तावष्टम्भार्थमेकदेशिना तद्दूषयन्नाह
“जइ उग्गहमित्तं दंसणं ति मण्णसि विसेसिया नाणं । मइनाणमेव दंसणमेवं सइ होइ निष्फण्णं ।।" [२/२३]
1-विसेसिया (ज्ञानबिन्दु)12-विसेसिअं (संमति.)।
2010_02

Page #170

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - २, गाथा - २५
यदि मतिरेवावग्रहरूपा दर्शनम् विशेषिता ज्ञानमिति मन्यसे तदा मतिज्ञानमेव दर्शनमित्येवं सति प्राप्तम् । न चैतद्युक्तम्, “स द्विविधोऽष्टचतुर्भेदः " (तत्त्वार्थ० २ / ९) इति सूत्रविरोधात्, मतिज्ञानस्याष्टाविंशतिभेदोक्तिविरोधाच्च ।
“ एवं सेसिन्दियदंसणम्मि णियमेण होइ ण य जुत्तं ।
अह तत्थ नाणमित्तं घेप्पइ चक्खुम्मि वि तहेव ।। " [२ / २४ ]
एवं शेषेन्द्रियदर्शनेष्वप्यवग्रह एव दर्शनमित्यभ्युपगमेन मतिज्ञानमेव तदिति स्यात्, तच्च न युक्तम्, पूर्वोक्तदोषानतिवृत्तेः । अथ तेषु श्रोत्रादिष्विन्द्रियेषु दर्शनमपि भवज्ज्ञानमेव गृह्यते, मात्रशब्दस्य दर्शनव्यवच्छेदकत्वात्, तद्व्यवच्छेदष्टा तथाव्यवहाराभावात्, श्रोत्रज्ञानं घ्राणज्ञानमित्यादिव्यपदेश एव हि तत्रोपलभ्यते, न तु श्रोत्रदर्शनं घ्राणदर्शनमित्यादिव्यपदेशः क्वचिदागमे प्रसिद्धः, तर्हि चक्षुष्यपि तथैव गृह्यतां चक्षुर्ज्ञानमिति न तु चक्षुर्दर्शनमिति । अथ तत्र दर्शनम्, इतरत्राऽपि तथैव गृह्यतां युक्तेस्तुल्यत्वात् ।
[ ज्ञान एव चक्षुरचक्षुर्दर्शनप्रवादसमर्थनाय दर्शनपदस्य अर्थाभिधानम् ] नन्ववग्रहस्य मतिभेदत्वाद् मतेष्टा ज्ञानरूपत्वाद् अवग्रहरूपस्य दर्शनस्याभाव एव भवेत् उच्यते
णा अपुट्ठे अविसए य अत्थम्मि दंसणं होइ । मोत्तूण लिंगओ जं अणागयाईयविसएसु ।। २५ ।।
अस्पृष्टेऽर्थरूपे चक्षुषा य उदेति प्रत्ययः स चक्षुर्दर्शनं ज्ञानमेव सत् इन्द्रियाणामविषये च परमाण्वादौ अर्थे मनसा ज्ञानमेव सद् अचक्षुर्दर्शनम्, मुक्त्वा मेघोन्नतिरूपाल्लिङ्गाद् भविष्यद्वृष्टौ नदीपूराद् वोपर्यतीतवृष्टौ वा लिङ्गिविषयं यद् ज्ञानं तस्यास्पृष्टाविषयार्थस्याप्यदर्शनत्वात् ।।२५।।
-: ज्ञानबिन्दुः
कथं तर्हि शास्त्रे चक्षुर्दर्शनादिप्रवाद इत्यत आह
---
" नाणमपुट्ठे अविसए अ अत्थम्मि दंसणं होइ ।
मुत्तूण लिङ्गओ जं अणागयाईयविसएसु ।।" [२/२५]
2010_02
१२५

Page #171

१२६
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-२६
अस्पृष्टेऽर्थे चक्षुषा य उदेति प्रत्ययः स ज्ञानमेव सत् चक्षुर्दर्शनमित्युच्यते, इन्द्रियाणामविषये च परमाण्वादावर्थे मनसा च उदेति प्रत्ययः स ज्ञानमेव सदचक्षुर्दर्शनमित्युच्यते । अनुमित्यादिरूपे मनोजन्यज्ञानेऽतिप्रसङ्गमाशङ्क्याह-अनागतातीतविषयेषु यल्लिङ्गतो ज्ञानमुदेति 'अयं काल आसन्नभविष्यदृष्टिकस्तथाविधमेघोन्नतिमत्त्वात्, अयं प्रदेश आसन्नवृष्टमेघः पुरविशेषवत्त्वात्' इत्यादि-रूपं तन्मुक्त्वा । इदमुपलक्षणं भावनाजन्यज्ञानातिरिक्तपरोक्षज्ञानमात्रस्य तस्याऽस्पृष्टाविषयार्थस्याऽपि दर्शनत्वेनाऽव्यवहारात् । [ अस्पृष्टाविषयावगाहित्वेऽपि न मनःपर्यायबोधस्य दर्शनत्वप्रसङ्ग इति सयुक्तिकं
प्रतिपादनम् ] यद्यस्पृष्टाऽविषयार्थज्ञानं दर्शनमभिधीयते ततः
मणपज्जवणाणं दंसणं ति तेणेह होइ ण य जुत्तं ।
भण्णइ णाणं णोइंदियम्मि ण घडादओ जम्हा ।।२६।। एतेन लक्षणेन मनःपर्यायज्ञानमपि दर्शनं प्राप्तं परकीयमनोगतानां घटादीनामालम्ब्यानां तत्रासत्त्वेनास्पृष्टेऽविषये च घटादावर्थे तस्य भावात् न चैतद् युक्तम् आगमे तस्य दर्शनत्वेनापाठात् । भण्यते अत्रोत्तरम् णोइंदियम्मि मनोवर्गणाख्ये मनोविशेषे प्रवर्तमानं मनःपर्यायबोधरूपं ज्ञानमेव न दर्शनं यस्मादस्पृष्टा घटादयो नास्य विषयो लिङ्गानुमेयत्वात् तेषाम् । तथा चागमः “जाणइ बज्झेऽणुमाणाओ” (विशेषा० भा० गा० ८१४) । ननु च परकीयमनोगतार्थाकारविकल्पस्योभयरूपत्वात् किमिति तद्ग्राहिणो मनःपर्यायावबोधस्य न दर्शनरूपता ? न, मनोविकल्पस्य बाह्यार्थचिन्तनरूपस्य विकल्पात्मकत्वेन ज्ञानरूपत्वात् तग्राहिणो मनःपर्यायज्ञानस्यापि तद्रूपतैव घटादेस्तु तत्र परोक्षतैवेति दर्शनस्याभाव एव मनोविकल्पाकारस्योभयरूपत्वेऽपि छाद्मस्थिकोपयोगस्य परिपूर्णवस्तुग्राहकत्वासंभवाञ्च न मनःपर्यायज्ञाने दर्शनोपयोगसंभवः ।।२६।।
____ 2010_02

Page #172

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-२७
। १२७
-: ज्ञानबिन्दुः :यद्यस्पृष्टाविषयार्थज्ञानं दर्शनमभिमतं तर्हि मनःपर्यायज्ञानेऽतिप्रसङ्ग इत्याशङ्क्य समाधत्ते
"मणपज्जवनाणं दंसणं ति तेणेह होइ ण य जुत्तम् ।
भन्नइ नाणं णोइन्दियम्मि ण घडादओ जम्हा।।" [२/२६] एतेन लक्षणेन मनःपर्यायज्ञानमपि दर्शनं प्राप्तम्, परकीयमनोगतानां घटादीनामालम्ब्यानां तत्राऽसत्त्वेनाऽस्पृष्टेऽविषये च घटादावर्थे तस्यभावात् । न चैतद्युक्तम्, आगमे तस्य दर्शनत्वेनाऽपाठात् । भण्यतेऽत्रोत्तरम्-नोइन्द्रिये मनोवर्गणाख्ये मनोविशेषे प्रवर्तमानं मनःपर्यायबोधरूपं ज्ञानमेव न दर्शनम्, यस्मादस्पृष्टा घटादयो 'नाऽस्य विषय' इति शेषः, नित्यं तेषां लिङ्गानुमेयत्वात् । तथाचाऽऽगमः “जाणइ बज्झेऽणुमाणाओ” (विशेषा. गा.८१४) त्ति । मनोवर्गणास्तु परात्मगता अपि स्वाश्रयात्मस्पृष्टजातीया एवेति तदंशेऽपि दर्शनत्वप्रसङ्गः । परकीयमनोगताऽर्थाकारविकल्प एवाऽस्य ग्राह्यस्तस्य चोभयरूपत्वेऽपि छाद्मस्थिकोपयोगस्याऽपरिपूर्णार्थग्राहित्वान्न मनःपर्यायज्ञाने दर्शनसम्भव इत्यप्याहुः ।
[ अस्पृष्टाविषयावगाहि ज्ञानमेव दर्शनम् न ततः पृथगिति प्रतिपादनम् ] किञ्च,
मइसुयणाणणिमित्तो छउमत्थे होइ अत्थउवलंभो ।
एगयरम्मि वि तेसिं ण दंसणं दंसणं कत्तो ? ।।२७।। मतिश्रुतज्ञाननिमित्तश्छद्मस्थानामर्थोपलम्भ उक्त आगमे । तयोरेकतरस्मिन्नपि न दर्शनं संभवति न तावदवग्रहो दर्शनं तस्य ज्ञानात्मकत्वात् ततः कुतो दर्शनम् ? नास्तीत्यर्थः । अस्पृष्टेऽविषये चार्थे ज्ञानमेव दर्शनं नान्यदिति प्रसक्तम् ।।२७।।
-: ज्ञानबिन्दुः :किञ्च
“मइसुअनाणणिमित्तो छउमत्थे होइ अत्थउवलम्भो ।
एगयरम्मि वि तेसिं ण दंसणं दसणं कत्तो ।" [२/२७] मतिश्रुतज्ञाननिमित्तश्छद्मस्थानामर्थोपलम्भ उक्त आगमे । तयोरेकतरस्मिन्नपि न दर्शनं सम्भवति । न चाऽवग्रहो दर्शनम्, तस्य ज्ञानात्मकत्वात् । ततः कुतो दर्शनम् ? नास्तीत्यर्थः ।
।
2010_02

Page #173

१२८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-२८-२९
[ अस्पृष्टार्थावगाहित्वेऽपि श्रुतज्ञानस्य दर्शनत्वाभावप्रतिपादनम् ] ननु श्रुतमस्पृष्टे विषये किमिति दर्शनं न भवेत् ? इत्याह
जं पञ्चक्खग्गहणं ण इन्ति सुयणाणसम्मिया अत्था ।
तम्हा दंसणसद्दो ण होइ सयले वि सुयणाणे ।।२८।। यस्मात् श्रुतज्ञानप्रमिताः पदार्था उपयुक्ताध्ययनविषयास्तथाभूतार्थवाचकत्वात् श्रुतशब्दस्य प्रत्यक्षं न गृह्यन्ते अतो न श्रुतं चक्षुर्दर्शनसंज्ञम् मानसमचक्षुर्दर्शनं श्रुतं भविष्यतीत्येतदपि नास्ति अवग्रहस्य मतित्वेन पूर्वमेव दर्शनतया निरस्तत्वात् ।।२८।। .
- -: ज्ञानबिन्दुः :ननु श्रुतमस्पृष्टेऽर्थे किमिति दर्शनं न भवेत् ? तत्राह
“जं पञ्चक्खग्गहणं ण इन्ति सुअनाणसम्मिया अत्था ।
तम्हा सणसहोतम ण होइ सयले वि सुअनाणे ।।" [२/२८] __ यस्माच्छ्रुतज्ञानप्रमिता अर्थाः प्रत्यक्षग्रहणं न यान्ति अक्षजस्यैव व्यवहारतः प्रत्यक्षत्वात्, तस्मात् सकलेऽपि श्रुतज्ञाने दर्शनशब्दो न भवति । तथा च व्यञ्जनावग्रहाविषयार्थप्रत्यक्षत्वमेव दर्शनत्वमिति पर्यवसन्नम् । प्रत्यक्षपदादेव श्रुतज्ञानवदनुमित्यादेावृत्तौ परोक्षभिन्नत्वे सतीति विशेषणं न देयम्, 'मुत्तूण लिङ्गओ जं' इत्युक्तस्याप्यत्रैव तात्पर्यं द्रष्टव्यम् । इत्थं चाऽचक्षुर्दर्शनमित्यत्र नञः पर्युदासार्थकत्वादचक्षुर्दर्शनपदेन मानसदर्शनमेव ग्राह्यम्, अप्राप्यकारित्वेन मनस एव चक्षुःसदृशत्वान्न घ्राणदर्शनादीति सर्वमुपपद्यते । [ अवधिज्ञान एवं प्रवृत्तिनिमित्तवशेन दर्शनशब्दस्यापि लब्धावकाशत्वसमर्थनम् ] नन्वेवमवधिदर्शनस्याप्यभावः स्यादित्याह
जं अप्पुट्ठा भावा ओहिण्णाणस्स होंति पञ्चक्खा ।
तम्हा ओहिण्णाणे सणसद्दो वि उवउत्तो ।।२९।। यस्मादस्पृष्टा भावा अण्वादयोऽवधिज्ञानस्य प्रत्यक्षा भवन्ति चक्षुर्दर्शनस्येव रूपसामान्यम् ततस्तत्रैव दर्शनशब्दोऽप्युपयुक्तः ।।२९ ।।
2010_02

Page #174

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-३०
१२९
___-: ज्ञानबिन्दुः :तथा च ‘अवधिदर्शनमपि कथं सङ्गच्छते ? तस्य व्यञ्जनावग्रहाविषयार्थग्राहित्वेऽपि व्यवहारतः प्रत्यक्षत्वाभावात् - इति शङ्कायाः प्रत्यक्षपदस्य व्यवहारनिश्चयसाधारणप्रत्यक्षार्थत्वात्, अवधिज्ञानस्य च नैप्टायिकप्रत्यक्षत्वाऽव्याहतेः परिहारमभिप्रायन्नाह
"जं अप्पुट्ठा भावा ओहिण्णाणस्स होन्ति पञ्चक्खा ।
तम्हा ओहिण्णाणे दंसणसद्दो वि उवउत्तो ।।" [२/२९] स्पष्टा । उपयुक्तः लब्धनिमित्तावकाशः । [ सिद्धान्तिना एकस्यैव केवलोपयोगस्य ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयरूपत्वव्यावर्णनम् ] केवलावबोधस्तु ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयात्मको ज्ञानमेव सन् दर्शनमप्युच्यत इत्याह
जं अप्पुढे भावे जाणइ पासइ य केवली णियमा ।
तम्हा तं णाणं दंसणं च अविसेसओ सिद्धं ।।३०।। यतोऽस्पृष्टान् भावान्नियमेनावश्यंतया केवली चक्षुष्मानिव पुरःस्थितं चक्षुषा पश्यति जानाति चोभयप्राधान्येन । तस्मात् तत् केवलावबोधस्वरूपं ज्ञानमप्युच्यते दर्शनमप्यविशेषत उभयाभिधाननिमित्तस्याविशेषात् न पुनर्ज्ञानमेव सदविशेषतोऽभेदतो दर्शनमिति सिद्धम् । यतो न ज्ञानमात्रमेव तत् नापि दर्शनमात्रं केवलम् नाप्युभयाक्रमरूपं परस्परविविक्तम् नापि क्रमस्वभावम् अपि तु ज्ञानदर्शनात्मकमेकं प्रमाणमन्यथोक्तवत् तदभावप्रसङ्गात् । . [सूर्यभिप्रायेण ज्ञानपञ्चक-दर्शनचतुष्कयोः स्वरूपविभजनम्]
छद्मस्थावस्थायां तु प्रमाणप्रमेययोः सामान्यविशेषात्मकत्वेऽप्यनपगतावरणस्यात्मनो दर्शनोपयोगसमये ज्ञानोपयोगस्यासम्भवाद् अप्राप्यकारिनयन-मनःप्रभवार्थावग्रहादिमतिज्ञानोपयोगप्राक्तनी अवस्था अस्प(स्पृ)ष्टावभासिग्राह्यग्राहकत्वपरिणत्यवस्था व्यवस्थितात्मप्रबोधरूपा चक्षुरचक्षुर्दर्शनव्यपदेशमासादयति ।
द्रव्यभावेन्द्रियालोकमतिज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमादिसामग्रीप्रभवरूपादिविषयग्रहणपरिणतिप्टात्मनोऽवग्रहादिरूपा मतिज्ञानशब्दवाच्यताम नुते ।
2010_02

Page #175

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा - ३०
श्रुतज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमवाक्यश्रवणादिसामग्रीविशेषनिमित्तप्रादुर्भूतो वाक्यार्थग्रहणपरिणतिस्वभावो वाक्यश्रवणानिमित्तो वा आत्मनः श्रुतज्ञानमिति शब्दाभिधेयतामाप्नोति ।
१३०
रूपिद्रव्यग्रहणपरिणतिविशेषस्तु जीवस्य भवगुणप्रत्ययावधिज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमप्रादुर्भूतो लोचनादिबाह्यनिमित्तनिरपेक्षः अवधिज्ञानमिति व्यपदिश्यते तज्ज्ञैः अवधिदर्शनावरणकर्मक्षयोपशमप्रादुर्भूतस्तु स एव तद्द्रव्यसामान्यपर्यालोचनस्वभावोऽवधिदर्शनव्यपदेशभवति ।
भाग्
अर्धतृतीयद्वीपसमुद्रान्तर्वर्तिसकलमनोविकल्पग्रहणपरिणतिर्मनःपर्यायज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमादिविशिष्टसामग्रीसमुत्पादिता चक्षुरादिकरणनिरपेक्षस्यात्मनः मनःपर्यायज्ञानमिति वदन्ति विद्वांसः ।
छाद्मस्थिकोपयोगं चात्मा स्वप्रदेशावरणक्षयोपशमद्वारेण प्रतिपद्यते न त्वनन्तज्ञेयज्ञानस्वभावस्यात्मन एतदेव खण्डशः प्रतिपत्तिलक्षणं पारमार्थिकं रूपं सामान्यविशेषात्मकवस्तुविस्तरव्यापि युगपत्परिच्छेदस्वभावद्वयात्मकैककेवलावबोधतात्त्विकरूपत्वात् तस्य । तच्च तस्य स्वरूपं केवलज्ञानदर्शनावरणकर्मक्षयाविर्भूतं करणक्रमव्यवधानातिवर्तिसकललोकालोकविषयत्रिकालस्वभावपरिणामभेदानन्तपदार्थयुगपत्सामान्यविशेषसाक्षात्करणप्रवृत्तं केवलज्ञानं केवलदर्शनमिति च व्यपदिश्यते ।
तेन 'अवग्रहरूप आभिनिबोधो दर्शनम् स एव चेहादिरूपो विशेषग्राहको ज्ञानं तद्व्यतिरिक्तस्यापरस्य ग्राहकस्याभावात् तस्यैवैकस्य तथाग्रहणात् तथाव्यपदेशादुत्फणविफणावस्थासर्प्पद्रव्यवत् ततस्तयोरवस्थयोरव्यतिरेकात् तस्य च तद्रूपत्वादेक एवाभिनिबोधो दर्शनं मतिज्ञानं चाभिधीयत इति सूत्रकृतोऽभिप्रायः' इति यत् कैष्टिद् व्याख्यातं तदसङ्गतं लक्ष्यते आगमविरोधात् युक्तिविरोधाच्च । न ह्येकान्ततोऽभेदे पूर्वमवग्रहो दर्शनं पष्टाद् ईहादिकं ज्ञानं तयोष्टा तत्रान्तर्भाव इति शक्यमभिधातुम् कथंचिद्भेदनिबन्धनत्वादस्य आत्मरूपतया तु तयोरभेदोऽभ्युपगम्यत एव ।
न चैकस्यैव मतिज्ञानस्योभयमध्यपातादुभयव्यपदेशः अवग्रहस्य दर्शनत्वे 'अवग्रहादिधारणापर्यन्तं मतिज्ञानम्' इत्यस्य व्याहतेः तस्य वाऽदर्शनत्वे 'अवग्रहमात्रं दर्शनम्' इत्यस्य विरोधात् आगमविरोधष्टा तद्व्यतिरेकेण दर्शनानभ्युपगमे तदभ्युपगमे वाऽष्टाविंशतिभेद
2010_02

Page #176

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा - ३०
मतिज्ञानव्यतिरिक्तदर्शनाभ्युपगमात् कुतो ज्ञानमेव दर्शनं छद्मस्थावस्थायाम् ? केवल्यवस्थायां तु क्षीणावरणस्याऽऽत्मनो नित्योपयुक्तत्वात् सदैव दर्शनावस्था वर्तमानपरिणतेर्वस्तुनोऽवगमरूपायाः प्राक् तथाभूतानवबोधरूपत्वासंभवात् तथाभूतज्ञानविकलावस्थासंभवे वा प्रागितरपुरुषाविशेषप्रसङ्गात् । ततो युगपज्ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयात्मकैकोपयोगरूपः केवलावबोधोऽभ्युपगन्तव्य इति सूरेरभिप्रायः ।। ३० ।।
ज्ञानबिन्दुः
-
केवलज्ञानेऽपीदं लक्षणमव्याहतमित्याह
--
"जं अप्पुट्ठे भावे जाणइ पासइ य केवली नियमा ।
तम्हा तं नाणं दंसणं च अविसेसओ सिद्धं ।।" [२/३०]
१३१
यतोऽस्पृष्टान् भावान्नियमेनाऽवश्यतया केवली चक्षुष्मानिव पुरःस्थितं जानाति पश्यति चोभयप्राधान्येन तस्मात्तत्केवलज्ञानं दर्शनं चाविशेषतः उभयाभिधाननिमित्तस्याविशेषात् सिद्धम् । मनःप्रर्यायज्ञानस्य तु व्यञ्जनावग्रहाऽ विषयार्थकप्रत्यक्षत्वेऽपि बाह्यविषये व्यभिचारेण स्वग्राह्यतावच्छेदकावच्छेदेन प्रत्यक्षत्वान्न दर्शनत्वमिति निष्कर्षः ।
अत्र यट्टीकाकृता - प्रमाणप्रमेययोः सामान्यविशेषात्मकत्वेऽप्यपनीतावरणे युगपदुभयस्वभावो बोधः, छद्मस्थाऽवस्थायां त्वनपगतावरणत्वेन दर्शनोपयोगसमये ज्ञानोपयोगाभावादप्राप्यकारिनयनमनः प्रभवाऽर्थावग्रहादिमतिज्ञानोपयोगप्राक्काले चक्षुरचक्षुर्दर्शने अवधिज्ञानोपयोगप्राक्काले चावधिदर्शनमाविर्भवति' इति व्याख्यातं तदर्धजरतीयन्यायमनुहरति, प्राचीनप्रणयमात्रानुरोधे श्रोत्रादिज्ञानाद् प्रागपि दर्शनाऽभ्युपगमस्याऽवर्जनीयत्वात्, व्यञ्जनावग्रहार्थावग्रहान्तराले दर्शनानुपलम्भात्, तदनिर्देशाच्च, असङ्ख्येयसामयिकव्यञ्जनावग्रहान्त्यक्षणे “ ताहे हुन्ति करे " ( नन्दी० सू० ३५) इत्यागमेनार्थावग्रहोत्पत्तेरेव भणनात्, व्यञ्जनावग्रहप्राक्काले दर्शनपरिकल्पनस्य चात्यन्ताऽनुचितत्वात् । तथा सति तस्येन्द्रियार्थसन्निकर्षादपि निकृष्टत्वेनानुपयोगत्वप्रसङ्गाच्च । प्राप्यकारीन्द्रियजज्ञानस्थले दर्शनानुपगमे चान्यत्रापि भिन्नतत्कल्पने न किञ्चित्प्रमाणम्, 'नाणमपुट्टे' इत्यादिना ज्ञानादभेदेनैव दर्शनस्वभावप्रतिपादनात् 'चक्षुर्वद्विषयाख्यातिः' इत्यादिस्तुतिग्रन्थैकवाक्यतयाऽपि तथैव स्वारस्याच्च । छद्मस्थज्ञानोपयोगे दर्शनोपयोगत्वेन हेतुत्वे तु चक्षुष्येव दर्शनं नान्यत्रेति कथं श्रद्धेयम् ? तस्माच्छ्रीसिद्धसेनोपज्ञनव्यमते न कुत्राऽपि ज्ञानाद्दर्शनस्य कालभेदः । किन्तु स्वग्राह्यतावच्छेदकावच्छेदेन व्यञ्जनावग्रहाऽविषयीकृतार्थप्रत्यक्षत्वमेव दर्शनमिति फलितम् ।
2010_02

Page #177

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-३१
यदि च चाक्षुषादावपि ज्ञानसामग्रीसामर्थ्यग्राह्यवर्तमानकालाद्यंशे मितिमात्राद्यंशे च न दर्शनत्वव्यवहारस्तदा विषयताविशेष एव दर्शनत्वम् । स च कचिदंशे योग्यताविशेषजन्यताऽवच्छेदकः, क्वचिञ्च भावनाविशेषजन्यताऽवच्छेदकः, केवले च सर्वांशे आवरणक्षयजन्यताऽवच्छेदक इति प्रतिपत्तव्यम् । न च ‘अर्थेनैव धियां विशेष इति (न्या०कु० ४-४) न्यायादर्थाऽविशेष ज्ञाने विषयताविशेषाऽसिद्धिः' इति शङ्कनीयम्, अर्थेऽपि ज्ञानानुरूपस्वभावपरिकल्पनात्, अर्थाऽविशेषेऽपि परैः समूहालम्बनाद्विशिष्टज्ञानस्य व्यावृत्तये प्रकारिताविशेषस्याऽभ्युपगमाञ्च । न हि तस्य तत्र भासमानवैशिष्ट्यप्रतियोगिताज्ञानत्वमेव विशिष्ट्यज्ञानत्वं वक्तुं शक्यम्, दण्डपुरुषसंयोगा इति समूहालम्बनेऽतिप्रसङ्गात् । न च भासमानं यद्वैशिष्ट्यप्रतियोगित्वं (तन्निरूपकज्ञानत्वमेव तथा, 'दण्डपुरुषसंयोगप्रतियोगित्वानुयोगित्वानी'ति ज्ञाने दण्डविशिष्टज्ञानत्वापत्तेः । न च स्वरूपतो भासमानमित्याधुक्तावपि निस्तारः, प्रतियोगित्वादेरतिरिक्तत्वे प्रकारितत्वादेर्ज्ञाननिष्ठस्य कल्पनाया एव लघुत्वात् । अनतिरेके तु दण्डदण्डत्वानिर्विकल्पकेऽपि दण्डादिविशिष्टज्ञानत्वापत्तेः ।
एतेन स्वरूपतो भासमानेन वैशिष्ट्येन गर्भितलक्षणमप्यपास्तम्, संयुक्तसमवायादेः सम्बन्धत्वे स्वरूपत इत्यस्य दुर्वचत्वाञ्च । तस्मात् पराभ्युपगतप्रकारिताविशेषवदाकारविशेषः स्याद्वादमुद्रयाऽर्थानुरुद्धस्तदननुरुद्धो वा ज्ञाने दर्शनशब्दव्यपदेशहेतुरनाविलस्तत्समय एवाऽर्थज्ञानयोरविनिगमेनाऽऽकाराकारिभावस्वभावाविर्भावादित्येष पुनरस्माकं मनीषोन्मेषः । [ एक एक केवलोपयोगो व्यात्मक इति स्वसिद्धान्तः समयान्तरोत्पादवचनं तु
परतीर्थिकमतकथनमिति विभजनम् ] द्वयात्मक एक एव केवलावबोध इति दर्शयन्नाह
साई अपज्जवसियं ति दो वि ते ससमयओ हवइ एवं ।
परतित्थियवत्तव्वं च एगसमयंतरुप्पाओ ।।३१।। द्वे अपि ते ज्ञानदर्शने यदि युगपद् न नाना भवतस्तदा स्वसमयः स्वसिद्धान्तः "साद्यपर्यवसिते' इति घटते यस्त्वेकसमयान्तरोत्पादस्तयोः ‘यदा जानाति तदा न पश्यति' इत्येवमभिधीयते स परतीर्थिकशास्त्रं नार्हद्वचनम नयाभिप्रायेण प्रवृत्तत्वादिति सूरेरभिप्रायः ।।३१ ।।
2010_02

Page #178

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-३२
१३३
-: ज्ञानबिन्दुः :तस्माद् द्व्यात्मक एक एव केवलावबोध इति फलितं स्वमतमुपदर्शयति
"साई अपज्जवसियं ति दो वि ते ससमयं हवइ एवं ।
परतित्थियवत्तव्यं च एगसमयंतरुप्पाओ ।।" [२/३१] साद्यपर्यवसितं केवलमिति हेतोझै अपि ज्ञानदर्शने ते उभयशब्दवाच्यं तदिति यावत् । अयं च स्वसमयः स्वसिद्धान्तः । यस्त्वेकसमयान्तरोत्पादस्तयोर्भण्यते तत्परतीर्थिकशास्त्रम्, नार्हद्वचनम्, नयाऽभिप्रायेण प्रवृत्तत्वादिति भावः ।
[ एवंभूततत्त्वश्रद्धानरूपस्य सम्यग्दर्शनस्य सम्यग्ज्ञानरूपत्वमेव इति वर्णनम् ] एवंभूतं वस्तुतत्त्वं श्रद्दधानः सम्यग्ज्ञानवानेव पुरुषः सम्यग्दृष्टिरित्याह
एवं जिणपण्णत्ते सद्दहमाणस्स भावओ भावे ।
पुरिसस्साभिणिबोहे सणसद्दो हवइ जुत्तो ।।३२।। एवमनन्तरोक्तविधिना जिनप्रज्ञप्तान भावान् श्रद्दधानस्य पुरुषस्य यदाभिनिबोधिकं ज्ञानं तदेव सम्यग्दर्शनम् विशिष्टावबोधरूपाया रुचेः सम्यग्दर्शनशब्दवाच्यत्वादिति भावः ।।३२।।
-: ज्ञानबिन्दु: :एवम्भूतवस्तुतत्त्वश्रद्धानरूपं सम्यग्दर्शनमपि सम्यग्ज्ञानविशेष एव । सम्यग्दर्शनत्वस्याऽपि सम्यग्ज्ञानत्वव्याप्यजातिविशेषरूपत्वात्, विषयताविशेषरूपत्वाद्वेत्याह
“एवं जिणपण्णत्ते सद्दहमाणस्स भावओ भावे ।
पुरिसस्साभिणिबोहे दंसणसद्दो हवइ जुत्तो ।।" [२/३२] जिनप्रज्ञप्तभावविषयं समूहालम्बनं रुचिरूपं ज्ञानं मुख्यं सम्यग्दर्शनम्, तद्वासनोपनीतार्थविषयं घटादिज्ञानमपि भाक्तं तदिति तात्पर्यार्थः ।
-: तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे :
महामहो.यशोविजयजीकृतविवरणे अ.१, सू.१ अत्रेदमवधेयम्, न ह्यपायमात्रे रुचित्वं वक्तुं शक्यं घटाद्यपाये तदननुभवात्, किन्तु जीवाजीवादि
2010_02

Page #179

१३४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-३३
समूहालम्बनज्ञानविशेष एव, अत एव श्रद्धात्वं ज्ञानत्वव्याप्यो जातिविशेष इति परेऽपि वदन्ति, तदवच्छिन्ने च दर्शनावरणक्षयोपशमानामेकशक्तिमत्त्वादिना हेतुत्वमिति ज्ञानावरणविशेष एव दर्शनावरणम्, पृथग्विभागादिप्रक्रिया तु गोवृषन्यायात्, तदिदमभिप्रेत्योक्तं सम्मतौ
“एवं जिणपण्णते, सद्दहमाणस्स भावओ भावे ।
पुरिसस्साभिणिबोहे, दंसणसद्दो हवइ जुत्तो ।। १ ।। त्ति" श्रद्दधतः समूहालम्बनतयाऽवगृह्णतो भावतो रुचिरूपतया । तथा च पूर्वद्वयलाभे भजनीयमुत्तरमिति केयं वाचो युक्तिः, द्वितीयलाभे प्रथमस्यापि भजनीयत्वावकाशात् । यदि च मुख्यं सम्यग्दर्शनं रुचिरूपोक्तज्ञानविशेष एव, भाक्तं चानेकान्तागमवासनोपनीतसर्वानैकान्त्यावगाहिघटाद्यपायोऽपीति तदुभयसामान्यं सगृह्यते तदा भवति सम्यग्ज्ञानेन समं सामनैयत्यम् ।
[ सम्यग्ज्ञाने दर्शनत्वस्य नियततया दर्शने सम्यग्ज्ञानत्वस्य विकल्पनीयतया
सम्यग्दर्शनं विशिष्टज्ञानरूपमेव इति फलिताभिधानम् ] ननु यदि सम्यग्ज्ञाने सम्यग्दर्शनं नियमेन दर्शनेऽपि सम्यग्ज्ञानं किमिति न स्यात् ? न, एकान्तरुचावपि सम्यग्ज्ञानप्रसक्तेरित्याह
सम्मण्णाणे णियमेण दंसणं दंसणे उ भयणिज्जं ।
सम्मण्णाणं च इमं ति अत्थओ होइ उववण्णं ।।३३।। सम्यग्ज्ञाने नियमेन सम्यग्दर्शनं दर्शने पुनर्भजनीयं विकल्पनीयं सम्यग्ज्ञानम् एकान्तरुचौ न संभवति अनेकान्तरुचौ तु सम्यग्दर्शने समस्ति । यतप्टौवमतः सम्यग्ज्ञानं चेदं सम्यग्दर्शनं च विशिष्टरुचिस्वभावमवबोधरूपमर्थतः सामर्थ्यादुपपन्नं भवति ।।३३ ।।
-: ज्ञानबिन्दुः :ननु सम्यग्ज्ञाने सम्यग्दर्शननियमवद्दर्शनेऽपि सम्यग्ज्ञाननियमः कथं न स्यात्, इत्यत्राह
“सम्मन्नाणे णियमेण दंसणं, दंसणे उ भयणिजं ।
सम्मन्नाणं च इमं ति अत्थओ होइ उववण्णं ।।" [२/३३] सम्यग्ज्ञाने नियमेन सम्यग्दर्शनम्, दर्शने पुनर्भजनीयं विकल्पनीयम्, सम्यग्ज्ञानं एकान्तरुचौ न
2010_02

Page #180

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा- ३३
सम्भवति, अनेकान्तरुचौ तु समस्तीति । अतः सम्यग्ज्ञानं चेदं सम्यग्दर्शनं चेत्यर्थतः सामर्थ्यादेकमेवोपपन्नं भवति । तथा च सम्यक्त्वमिव दर्शनं ज्ञानविशेषरूपमेवेति निर्व्यूढम् ।
प्राचां वाचां विमुखविषयोन्मेष सूक्ष्मेक्षिकायाम्, येऽरण्यानीभयमधिगता नव्यमार्गाऽनभिज्ञाः । तेषामेषा समयवणिजां सन्मतिग्रन्थगाथा; विश्वासाय स्वनयविप्रणिप्राज्यवाणिज्यवीथी ।। १ ।। भेदग्राहिव्यवहतिनयं संश्रितो मल्लवादी, पूज्याः प्रायः करणफलयोः सीम्नि शुद्धर्जुसूत्रम् । भेदोच्छेदोन्मुखमधिगतः सङ्ग्रहं सिद्धसेन - स्तस्मादेते न खलु विषमाः सूरिपक्षास्त्रयोऽपि ।। २ ।।
चित्सामान्यं पुरुषपदभाक्केवाख्ये विशेषे, तद्रूपेण स्फुटमभिहितं साधनन्तं यदेव । सूक्ष्मैरंशैः क्रमवदिदमप्युच्यमानं न दुष्टम्; तत्सूरीणामियमभिमता मुख्यगौणव्यवस्था । । ३ ।।
तमोऽपगमचिज्जनुः क्षणभिदानिदानोद्भवाः, श्रुता बहुतराः श्रुते यविवादपक्षा यथा । तथा क इव विस्मयो भवतु सूरिपक्षत्रये; प्रधानपदवी धियां क्व न दवीयसी दृश्यते । । ४ । ।
प्रसह्य सदसत्त्वयोर्न हि विरोधनिर्णायकम् विशेषणविशेष्ययोरपि नियामकं यत्र न । गुणाऽगुणविभेदतो मतिरपेक्षया स्यात्पदात्; किमत्र भजनोर्जिते स्वसमये न सङ्गच्छते ! । । ५ । ।
प्रमाणनयसङ्गता स्वसमयेऽप्यनेकान्तधी-,
1
र्नयस्मयतटस्थतोल्लसदुपाधिकिर्मीरिता । कदाचन न बाधते सुगुरुसम्प्रदायक्रमम्; समञ्जसपदं वदन्त्युरुधियो हि सद्दर्शनम् ||६ ।।
2010_02

१३५

Page #181

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-३३
रहस्यं जानन्ते किमपि न नयानां हतधियो, विरोधं भाषन्ते विविधबुधपक्षे बत खलाः ।
अमी चन्द्राऽऽदित्यप्रकृतिविकृतिव्यत्ययगिरः; निरातङ्का कुत्राऽप्यहह न गुणान्वेषणपराः ।।७।। स्याद्वादस्य ज्ञानबिन्दोरमन्दान्मन्दारद्रोः को फलास्वादगर्वः, द्राक्षासाक्षात्कारपीयूषधारादारादीनां को विलासप्टा रम्यः ।।८।।
-: तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे :
महामहो.यशोविजयजीकृतविवरणे अ.१, सू.१ तदिदमाहसम्मन्नाणे णियमेण दंसणं दंसणे उ भइअव्वं । सम्मन्नाणं च इमं, ति अत्थओ होइ उववन्नं ।। १ ।। दर्शने तु भक्तव्यम्, इति, एकान्तरुचौ न भवत्यनेकान्तरुचौ तु भवत्येवेति, अविशेषितदर्शनेन सह भजनोक्तावपि सम्यक्पदविशेषणे, नेयमित्याशयेनाह-'इदं सम्यग्दृष्टिप्रत्यक्षं सम्यग्ज्ञानं चशब्दात् सम्यग्दर्शनमित्यर्थत उपपन्नम्' अर्थापत्तिसिद्धमित्यर्थ इति । इदं पुनरन्यदवधेयम् । एवं सति चारित्रमपि ज्ञानविशेष एव, विषयप्रतिभासात्मज्ञानतत्त्वसंवेदनेषु बुद्धिज्ञानाऽसम्मोहेषु च तृतीयस्य तत्स्थानेऽभिषेचनीयत्वात्, तदावरणस्य च चारित्रमोहत्वेन पृथगभिधानं प्राग्वदेव, ज्ञानैकशेषे विनिगमकं चात्मगुणानामात्मनो ज्ञस्वाभाव्यमेव । तदिदमुक्तम्
“आत्मानमात्मना वेत्ति, मोहत्यागाद्यदात्मनि । तदेव तस्य चारित्रम्, तज्ज्ञानं तच्च दर्शनम् ।। १ ।।" तथा च उत्तरलाभे पूर्वद्वयनैयत्यं स्वरूपतो न तु भेदगर्भतयेति दिग् ।
[ सूत्रोक्तं साद्यपर्यवसितत्वं शब्दशः स्पृशतां केषांचिदाचार्याणां गर्विष्ठतया
सम्यग्वादित्वाभावप्रतिपादनम् ] अत्र साद्यपर्यवसितं केवलज्ञानं सूत्रे प्रदर्शितम् अनुमानं च तथाभूतस्य तस्य प्रतिपादकं संभवति । तथाहि-घातिकर्मचतुष्टयप्रक्षयाविर्भूतत्वात् केवलं सादि न च तथोत्पन्नस्य पष्टात्तस्यावरणमस्ति अतोऽनन्तमिति न पुनरुत्पद्यते विनाशपूर्वकत्वादुत्पादस्य न हि
2010_02

Page #182

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-३४-३५
१३७
घटस्याविनाशे कपालानामुत्पादो दृष्ट इत्यनुत्पादव्ययात्मकं केवलमित्यभ्युपगमवतो निराकर्तुमाह
केवलणाणं साई अपज्जवसियं ति दाइयं सुत्ते ।
तेत्तियमित्तोत्तूणा केइ विसेसं ण इच्छंति ।।३४।। केवलज्ञानं साद्यपर्यवसितमिति दर्शितं सूत्रे इत्येतावन्मात्रेण गर्विताः केचन विशेष पर्यायं पर्यवसितत्वस्वभावं विद्यमानमपि नेच्छन्ति ते न च सम्यग्वादिनः ।।३४ ।। .
[ सिद्धान्तिना केवलस्य पर्यवसितत्वप्रदर्शनम् ]
यतः -
जे संघयणाईया भवत्थकेवलिविसेसपज्जाया ।
ते सिज्झमाणसमये ण होंति विगयं तओ होइ ।।३५।। ये वज्रऋषभनाराचसंहननादयो भवस्थस्य केवलिनः आत्मपुद्गलप्रदेशयोरन्योन्यानुवेधाद् व्यवस्थितेः विशेषपर्यायास्ते सिध्यत्समयेऽपगच्छन्ति तदपगमे तदव्यतिरिक्तस्य केवलज्ञानस्याप्यात्मद्रव्यद्वारेण विगमात् अन्यथाऽवस्थातुरवस्थानामात्यन्तिकभेदप्रसक्तेः केवलज्ञानं ततो विगतं भवतीति सूत्रकृतोऽभिप्रायः ।।३५ ।।
-: द्रव्यगुएरापर्यायनो रास :
a.c, u.१४ એણઈ ભાવઈ ભાસિઉં સમ્મતિ માંહિ એ ભાવ રે.
સંઘયણાદિક ભવભાવથી, સીઝંતાં કેવલ જાઈ રે. ૧૪૭ જિન भ-५२५॥मथी सर्व द्रव्यन सिक्षायोग समर्थिी . मे ४ अभिप्राय-सम्मति ग्रंथमांडिं मे ભાવભાષિઉં જે-“જે સંઘયણાદિક ભવભાવથી સીઝતાં મોક્ષસમયઇ કેવલજ્ઞાન જાઈ–ભવસ્થકેવલજ્ઞાન પર્યાયઈ નાશ થાઈ, એ અર્થ તે સિદ્ધપણઇ–સિદ્ધ કેવલજ્ઞાનપણઈ ઊપજઈ, તેહજ-કેવલજ્ઞાનભાવ છઈ-ધ્રુવ છઈ. એ મોક્ષગમન-સમયછે જે વ્યયઃ ઉત્પતિઃ હુઆ, તત્પરિણતસિદ્ધદ્રવ્યાનુગમથી શિવમાંभोक्षमाBि 3. लक्षL 5. गाथे
_ 2010_02

Page #183

१३८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - २, गाथा - ३६-३७-३८
जे संघयणाईआ, भवत्थकेवलिविसेसपज्जाया । सिज्झमाणसमए, ण होंति विगयं तओ होइ ||२ / ३५ ।।
सिद्धत्तणेण य पुणो उप्पण्णो एस अत्थपज्जाओ । केवलभावं तु पडुच्च केवलं दाइअं सुत्ते । । २ / ३६।।
भाव सेना "केवलनाणे दुविहे पण्णत्ते - भवत्थकेवलनाणे य सिद्धकेवलनाणे य" हत्याहि
સૂત્રિ ઉપદેશ છઈ ૧૪૭.
[ सिध्यत्समये केवलस्य विनाशवद् उत्पादस्यापि प्रदर्शनम् अपर्यवसितत्वविषयकसूत्रोक्तेरपेक्षाविशेषेण समर्थनं च ]
विनाशवत् केवलज्ञानस्योत्पादोऽपि सिध्यत्समय इत्याह
सिद्धत्तणेण य पुणो उप्पण्णो एस अत्थपज्जाओ । केवलभावं तु पडु केवलं दाइयं सुते । ३६ ।।
सिद्धत्वेनाशेषकर्मविगमरूपेण पुनः पूर्ववदुत्पन्न एष केवलज्ञानाख्योऽर्थपर्याय उत्पादविगमध्रौव्यात्मकत्वाद् वस्तुनः अन्यथा वस्तुत्वहानेः । यत् त्वपर्यवसितत्वं सूत्रे केवलस्य दर्शितं तत् तस्य केवलभावं सत्तामात्रमाश्रित्य कथंचिदात्माव्यतिरिक्तत्वात् तस्य आत्मष्टा द्रव्यरूपतया नित्यत्वात् ।। ३६ ।।
[ स्वरूप लक्षणाभ्यां जीव- केवलयोर्भेदे सत्यपि कथं तयोरेकत्वमित्यस्याः केषांचिदाशङ्काया उल्लेखः ]
ननु केवलज्ञानस्यात्मरूपतामाश्रित्य तस्योत्पादविनाशाभ्यां केवलस्य तौ भवतः न चात्मनः केवलरूपतेति कुतस्तद्द्वारेण तस्य तावित्याह
जीवो अणाइणिहणो केवलणाणं तु साइयमणंतं । इअ थोरम्मि विसेसे कह जीवो केवलं होइ ।। ३७ ।। तम्हा अण्णो जीवो अण्णे णाणाइपज्जवा तस्स । उवसमियाईलक्खणविसेसओ केइ इच्छन्ति ।। ३८ ।।
2010_02

Page #184

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-३९-४०
१३९
. जीवोऽनादिनिधनः केवलज्ञानं तु साद्यपर्यवसितमिति स्थूरे विरुद्धधर्माध्यासलक्षणे विशेषे छायातपवदत्यन्तभेदात् कथं जीवः केवलं भवेत् ? जीवस्यैव तावत् केवलरूपता असंगता दूरतः संहननादेरिति भावः ।।३७।।
तस्माद् विरुद्धधर्माध्यासतोऽन्यो जीवो ज्ञानादिपर्यायेभ्यः अन्ये च ततो ज्ञानादिपर्याया लक्षणभेदाञ्च तयोर्भेदः । तथाहि - ज्ञान-दर्शनयोः क्षायिकः क्षायोपशमिको वा भावो लक्षणम् जीवस्य तु पारिणामिकादि वो लक्षणमिति केचित् व्याख्यातारः प्रतिपन्नाः ।।३८ ।।
[ प्रागुक्तामाशङ्कां निरसितुमुपक्रमः ] एतन्निषेधायाह
अह पुण पुव्वपयुत्तो अत्थो एगंतपक्खपडिसेहे ।।
तह वि उयाहरणमिणं ति हेउपडिजोअणं वोच्छं ।।३९।। यद्यप्ययं पूर्वमेव द्रव्यपर्याययोर्भेदाभेदैकान्तपक्षप्रतिषेधलक्षणोऽर्थः प्रयुक्तो योजितः 'उप्पाय-ट्ठिइ-भंगा' [प्र० का० गा० १२] इत्यादिना अनेकान्तव्यवस्थापनात् तथापि केवलज्ञाने अनेकान्तात्मकैकरूपप्रसाधकस्य हेतोः साध्येनानुगमप्रदर्शकप्रमाणविषयमुदाहरणमिदमुत्तरगाथया वक्ष्ये ।।३९ ।। [ अनेकान्तात्मकैकरूपत्वेन साध्येन सत्त्वस्य हेतोर्व्याप्तिं प्रसाधयितुं दृष्टान्तोपन्यासः ] तदेवाह
जह कोइ सद्विवरिसो तीसइवरिसो णराहिवो जाओ ।
उभयत्थ जायसद्दो वरिसविभागं विसेसेइ ।।४०।। यथा कष्टिात् पुरुषः षष्टिवर्षः सर्वायुष्कमाश्रित्य त्रिंशद्वर्षः सन्नराधिपो जात उभयत्र मनुष्ये राजनि च जातशब्दोऽयं प्रयुक्तो वर्षविभागमेवास्य दर्शयति । षष्टिवर्षायुष्कस्य पुरुषसामान्यस्य नराधिपपर्यायोऽयं जातः अभेदाध्यासितभेदात्मकत्वात् पर्यायस्य नराधिपपर्यायात्मकत्वेन चायं पुरुषः पुनर्जातो भेदानुषक्ताभेदात्मकत्वात् सामान्यस्य एकान्तभेदेऽभेदे वा तयोरभावप्रसङ्गान्निराश्रयस्य पर्यायप्रादुर्भावस्य तद्विकलस्य वा
2010_02

Page #185

१४०
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-४१-४२
सामान्यस्यासंभवात् संशयविरोधवैयधिकरण्याऽनवस्थोभयदोषादीनामनेकान्तवादे च प्रागेव निरस्तत्वात् ।।४० ।।
[ दृष्टान्तगृहीतव्याप्तेः सत्त्वहेतोर्दाान्तिके केवले उपनयनम् ] दृष्टान्तं प्रसाध्य दाान्तिकयोजनायाह
एवं जीवद्दव्वं अणाइणिहणमविसेसियं जम्हा ।
रायसरिसो उ केवलिपज्जाओ तस्स स विसेसो ॥४१।। एवमनन्तरोक्तदृष्टान्तवज्जीवद्रव्यमनादिनिधनमविशेषितभव्यजीवरूपं सामान्यं यतो राजत्वपर्यायसदृशः केवलित्वपर्यायस्तस्य तथाभूतजीवद्रव्यस्य विशेषस्तस्मात् तेन रूपेण. जीवद्रव्यसामान्यस्यापि कथंचिदुत्पत्तेः सामान्यमप्युत्पन्नं प्राक्तनरूपस्य विगमात् सामान्यमपि तदभिन्नं कथंचिद् विगतं पूर्वोत्तरपिण्डघटपर्यायपरित्यागोपादानप्रवृत्तैकमृद्रव्यवत् केवलरूपतया जीवरूपतया वा अनादिनिधनत्वान्नित्यं द्रव्यमभ्युपगन्तव्यम् प्रतिक्षणभाविपर्यायानुस्यूतस्य च मृद्रव्यस्याध्यक्षतोऽनुभूतेन दृष्टान्तासिद्धिस्तस्मात् केवलं कथंचित् सादि कथंचिदनादि कथंचित् सपर्यवसानं कथंचिदपर्यवसानं सत्त्वादात्मवदिति स्थितम् ।।४१ ।। [ जीव-तत्पर्यायगतं प्रामाणिकं व्यवहारमाश्रित्य द्रव्यपर्याययोरेकान्तभेदनिराकरणम् ] न द्रव्यं पर्यायेभ्यो भिन्नमेवेत्याह
जीवो अणाइनिहणो 'जीव' त्ति य णियमओ ण वत्तव्यो ।
जं पुरिसाउयजीवो देवाउयजीवियविसिट्ठो ॥४२॥ जीवोऽनादिनिधनो 'जीव' एव विशेषविकल इति नियमतो न वक्तव्यम् । यतः पुरुषायुष्कजीवो देवायुष्कजीवाद् विशिष्टो जीव एव इति त्वभेदे पुरुषजीव इत्यादिभेदो न भवेत् केवलस्य सामान्यस्य विशेषप्रत्ययाभिधानानिबन्धनत्वान्निनिमित्तस्यापि विशेषप्रत्ययाभिधानस्य संभवे सामान्यप्रत्ययाभिधानस्यापि निर्निमित्तस्यैव भावात् तन्निबन्धनसामान्याभ्युपगमोऽप्युयुक्तः स्यादिति सर्वाभावः । न च विशेषप्रत्ययस्य बाधारहितस्यापि मिथ्यात्वमितरत्रापि तत्प्रसक्तेरिति प्रतिपादनात् ।।४२ ।।
2010_02

Page #186

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-२, गाथा-४३
१४१
[ आत्मद्रव्यस्य स्वाभाविकैर्वेभाविकैप्टा पर्यायैः कथंचिदेकानेकत्वप्रदर्शनम् ] केवलज्ञानस्य कथंचिदात्माऽव्यतिरेकादात्मनो वा केवलज्ञानाव्यतिरेकात् कथञ्चिदेकत्वं तयोरित्याह
संखेज्जमसंखेज्जं अणंतकप्पं च केवलं णाणं ।
तह रागदोसमोहा अण्णे वि य जीवपज्जाया ।।४३।। आत्मन एकत्वात कथञ्चित तदव्यतिरिक्तं केवलमप्येकम केवलस्य वा ज्ञानदर्शनरूपतया द्विरूपत्वात् तदव्यतिरिक्त आत्माऽपि द्विरूपः असंख्येयप्रदेशात्मकत्वादात्मनः केवलमप्यसंख्येयम् अनन्तार्थविषयतया केवलस्यानन्तत्वादात्माऽप्यनन्तः । एवं रागद्वेषमोहा अन्येऽपि जीवपर्यायाश्छद्मस्थावस्थाभाविनः संख्येयाऽसंख्येयानन्तप्रकारा आलम्ब्यभेदात् तदात्मकत्वात् संसार्यात्माऽपि तद्वत् तथैव स्यात् । सोमिलब्राह्मणप्रश्नप्रतिवचने चागमे एतदर्थप्रतिपादकं च सूत्रम्-“एगे भवं दुवे भवं” इत्यादि “जाव अणेगभूयभावभविए भवं” इति प्रश्ने उत्तरं-“सोमिला ! एगे वि अहं जाव अणेगभूयभावभविए य अहं । से केणटेणं भंते ! एवं वुञ्चइ ? एगे वि अहं” इत्याद्युत्तरहेतुप्रश्ने हेतुप्रतिपादनम् । “सोमिला ! दव्वट्ठयाए एगे अहं, णाणदंसणट्ठयाए दुवे अहं” [भगवती० श० १८ उ० १० सू० ६४७] इत्यादि प्रकृतार्थसंवादि सिद्धम् | रागादीनां चैकाद्यनन्तभेदत्वमात्मपर्यायत्वात् यो ह्यात्मपर्यायः स एकाद्यनन्तभेदो यथा केवलावबोधस्तथा च रागादय इति स्थित्युत्पत्तिनिरोधात्मकत्वमर्हत्यपि सिद्धमिति यत् परेणोक्तम – “अनेकान्तात्मकत्वाभावेऽपि केवलिनि सत्त्वात यत् सत् तत् सर्वमनेकान्तात्मकमिति प्रतिपादकस्य शासनस्याव्यापकत्वात् कुसमयविशासित्वं तस्यासिद्धम्" [ ] इति तत् प्रत्युक्तं द्रष्टव्यम् ।।४३ ।।
इति तत्त्वबोधविधायिन्यां सम्मतिटीकायां द्वितीयं काण्डम् ।
2010_02

Page #187

१४२
THA HE
* अनुसिद्धसेनं कवयः ।
- कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिमहाराजा ।।
* भण्णइ एगतेणं अम्हाणं कम्मवाय णो इट्ठो ।
ण य णो सहाववाओ सुअकेवलिणा जओ भणिअं ।।१०४७।। आयरियसिद्धसेणेण सम्मईए पइट्टि अजसेणं । दूसमणिसादिवागरकप्पत्तणओ तदक्खेणं ।।१०४८।।
पञ्चवस्तौ, पू.आ.श्रीहरिभद्रसूरिमहाराजा
★ तथा च महामतिः xxx
हा - उत्तराध्ययनसूत्रे, वादिवेतालशांतिसूरिमहाराजा ।।
E
2010_02

Page #188

राजगच्छीय-तर्कपञ्चानन-श्रीमदभयदेवसूरिनिर्मिततत्त्वबोधविधायिन्याख्यायाः व्याख्यायाः मूलगाथास्पर्शिव्याख्यांशसहितं कतिपयमूलगाथानां च विभिन्नग्रन्थेषु तत्तद्ग्रन्थकारैः कारिताभिर्वृत्तिभिर्युक्तं महादार्शनिकशिरोमणिविक्रमादित्यादिनृपतिप्रतिबोधकश्रीसिद्धसेनदिवाकररचितं
संमतितर्क-प्रकरणम् ।
तृतीयकाण्डः । [ सामान्यविशेषयोरन्योन्यानुविद्धस्वरूपत्वप्रदर्शनम् ] एवं दर्शन-ज्ञानात्मनोः परस्परविनिर्भागरूपतां प्रतिपाद्य इदानीं सामान्य-विशेषयोरन्योन्यानुविद्धं स्वरूपमुपदर्शयन्नाह
सामण्णम्मि विसेसो विसेसपक्खे य वयणविणिवेसो ।
दव्वपरिणाममण्णं दाएइ तयं च णियमेइ ।।१।। सामान्ये ‘अस्ति' इत्येतस्मिन्, विशेषो द्रव्यमित्ययम्; तथा विशेषपक्षे च घटादौ, ‘अस्ति' इत्येतस्य वचनस्य नाम-नामवतोरभेदात् सत्तासामान्यस्य, विनिवेशः प्रदर्शनम्, द्रव्यपरिणतिमन्यां सत्ताख्यस्य द्रव्यस्य पृथिव्याख्यां परिणतिमन्यां सत्तारूपापरित्यागेनैव वृत्तां दर्शयति विशेषाभावे सामान्यस्याप्यन्यथाभावप्रसक्तेः-यद् यदात्मकं तत् तदभावे न भवति, घटाद्यन्यतमविशेषाभावे मृद्वद् विशेषात्मकं च सामान्यमिति तदभावे तस्याप्यभावः । तथा, तकं च विशेषम्, द्वितीयपक्षे सामान्यात्मनि नियमयति विशेषः सामान्यात्मक एव तदभावे तस्याप्यभावप्रसङ्गाद् यतः सामान्यात्मकस्य विशेषस्य सामान्याभावे, घटादेरिव मृदभावे, न भावो युक्तः ।।१।।
[ सामान्य-विशेषयोरेकान्तभेदं वदतो दोषापत्तिप्रकटनम् ] न च विशेषाद् व्यतिरिक्तं सामान्यमेकान्ततः, तस्माद् वा विशेषा नियमतो भिन्नाः, इत्यभ्युपगन्तव्यम् अध्यक्षादिप्रमाणविरोधाद् इत्याह
2010_02

Page #189

१४४
एतणिव्विसेसं एयंतविसेसियं च वयमाणो । दव्वस्स पज्जवे, पज्जवाहि दवियं णियत्तेइ ||२||
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा- २
एकान्तेन निर्गता विशेषा यस्मात् सामान्यात् तद् विशेषविकलं सामान्यं वदन् द्रव्यस्य पर्यायान् ऋजुत्वादीन् निवर्तयति ऋजु-वक्रतापर्यायात्मिकाङ्गुल्यादिद्रव्यस्य अध्यक्षादिप्रमाणप्रतीयमानस्य विनिवृत्तिप्रसक्तेरध्यक्षादिप्रमाणबाधापत्तिः । तथा, एकान्तविशेषं सामान्यरहितं वदन् पर्यायेभ्यो विशेषेभ्यो द्रव्यं निवर्तयति, एवं चाङ्गुल्यादिद्रव्याऽव्यतिरिक्तऋजुवक्रतादिविशेषस्य प्रत्यक्षाद्यवगतस्य निवृत्तिप्रसक्तिः । न चाऽबाधितप्रमाणविषयीकृतस्य तथाभूतस्य तस्य निवृत्तिर्युक्ता, सर्वभावनिवृत्तिप्रसक्तेः अन्यभावाभ्युपगमस्यापि तन्निबन्धनत्वात् तत्प्रतीतस्याप्यभावे सर्वव्यवहाराभाव इति प्रतिपादितम् ।
अत्राह-‘सामण्णम्मि’ इत्यादिकाण्डं नाऽऽरब्धव्यम् उक्तार्थत्वात्, यतो न तावदनेन वस्तु अनेकान्तात्मकं प्रतिपाद्यते ' एगदवियम्मि' [ प्र० का ० गा० ३१] इत्यादिना 'इहरा समूहसिद्ध'[प्र० का० गा० २७] इत्यादिना च तस्य प्रतिपादितत्वात् । तथा, 'उप्पाय-ट्ठिइ-भंगा हंदि दवियलक्खणं एयं' [प्र० का० गा० १२] इत्यनेन लक्षणद्वारेण सर्वस्य सतः अनेकान्तात्मकत्वं प्रदर्शितमेव । अथ प्रमाणविषयवाक्यनिरूपणार्थमिदं प्रस्तूयते, तदपि न सम्यक् ; 'सवियप्पणिव्वियप्पं' [प्र० का० गा० ३५] इत्यादिना तस्यापि निरूपितत्वाद् वाक्यस्य च वस्तुत्वात् तन्निरूपणे तस्यापि निरूपितत्वान्न तन्निरूपणार्थमप्येतदपुनरुक्तम्, एवमेतत्; किन्तु प्रमेयप्राधान्येन तद्ग्राहकस्य प्रमाणस्यापि निरूपणमित्येतत्प्रदर्शनद्वारेण तत्प्रतिपादकवाक्यावतारः प्राग् विहितः, इह त्वविद्यमानप्रमेयस्य प्रमाणस्य प्रमाणत्वासंभवात् प्रमाणनिरूपणद्वारेण प्रमेयनिरूपणमिति प्रदर्शनद्वारेण तद्वाक्यावतार इत्यदोषः । यद्वा अनेकान्तपक्षोक्तदोषपरिहारोऽनेकधा व्यवस्थाप्यत इति न कष्टिाद् दोषः 'सामण्णम्मि' इत्यादि सूत्रसंदर्भविरचने । । २ ।।
2010_02

Page #190

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३
१४५
[ आप्तवचनस्यानेकान्तात्मकवस्तुबोधकत्वेन स्वरूपकथनम् ] सामान्य-विशेषानेकान्तात्मकवस्तुप्रतिपादकं वचनमाप्तस्य, इतरदितरस्येत्येतदेव दर्शयन्नाह
पचप्पन्नं भावं विगय-भविस्सेहिं जं समण्णेइ ।
एयं पडुञ्चवयणं दव्वंतरणिस्सियं जं च ।।३।। प्रत्युत्पन्नं भावं-वस्तुनो वर्तमानपरिणामम् विगत-भविष्यद्भ्यां पर्यायाभ्यां यत् समानरूपतया नयति प्रतिपादयति वचः तत् प्रतीत्यवचनं समीक्षितार्थवचनं सर्वज्ञवचनमित्यर्थः, अन्यञ्चानाप्तवचनम् । [S.T.P.628]
परमाण्वारम्भकद्रव्यात् कार्यद्रव्यं द्व्यणुकादि द्रव्यान्तरं वैशेषिकाभिप्रायतस्तेन निःसृतं संबद्धं कारणं परमाण्वादि यत् प्रतिपादयति तदपि प्रतीत्यवचनम् ।
अथवा एकद्रव्यादन्यद् द्रव्यं द्रव्यान्तरं तस्मिन् निःसृतं संबद्धं यत् तदपि प्रतीत्यवचनम् । यथा-दीर्घतरं मध्यमिकाङ्गुलिद्रव्यमपेक्ष्य हस्वतरमङ्गुष्ठकद्रव्यमिति वचः । ह्रस्व-दीर्घादिकस्तु स्वधर्म एव द्रव्यान्तरविशेषाभिव्यङ्ग्यः पितेव पुत्रादिना । __ यद्वा गोत्वसदृशपरिणतियुक्ताच्छाबलेयद्रव्यात् तत्सदृशपरिणतियुक्तं बाहुलेयादि द्रव्यान्तरं तस्मिन् निःश्रितं संबद्धं वाचकत्वेन ‘गौः' इति यद् वचनं तदपि प्रतीत्यवचनम् । न पुनः केवलतिर्यक्सामान्य-विशेष-तद्वदुभयादिप्रतिपादकम् असद्भूतार्थप्रतिपादकत्वाद् उन्मत्तवाक्यवत् [S.T.P. 629] ।।३।।
___-शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.१ गा.४९ अत्र कार्यस्य सत्त्वं पूर्वोत्तरकालयोः । पर्यायार्थिकनयानुसारिणः पर्यायद्वारेणैवादिशन्ति, द्रव्यस्य निष्पन्नत्वेनाऽदलत्वात् । द्रव्यार्थिकनयानुसारिणस्तु तेन रूपेण द्रव्यस्यानुत्पन्नत्वाद् द्रव्यद्वारैवादिशन्ति । तदिदमुभयाभिप्रायेणोक्तं सम्मतौ“पञ्चप्पन्नं भावं विगयभविस्सेहिं जं सम्मण्णेइ, एयं पडुचवयणं" । [३/३] इति ।
2010 02

Page #191

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा- ४-५
[ आप्तवचने समुपतिष्ठमानाया एकान्तपक्षाश्रिताया आशङ्काया अनेकान्तपक्षाश्रयणेन निराकरणम् ]
ननु प्रत्युत्पन्नपर्यायस्य स्वकालवदतीताऽनागतकालयोः सत्त्वे अतीताऽनागतकालयोर्वर्तमानकालतापत्तेः अन्यथा तद्रूपतया तयोस्तत्सत्त्वासंभवात्-त्रैकाल्यायोगात् तस्य तद्विशिष्टतानुपपत्तेस्तथाभूतार्थप्रतिपादकं वचनमप्रतीत्यवचनमेवेत्याशङ्क्याऽऽह
दव्वं जहा परिणयं तहेव अस्थि त्ति तम्मि समयम्मि ।
विग - भविस्सेहि उ पज्जएहिं भयणा विभयणा वा ।।४।।
१४६
द्रव्यं चेतनाचेतनम्, यथा तदाकारार्थग्रहणरूपतया घटादिरूपतया वा परिणतं वर्तमानसमये तथैव अस्ति । विगत- भविष्यद्भिस्तु पर्यायेर्भजना कथंचित् तैस्तस्यैकत्वम्, विभजना विगतभजना नानात्वं कथंचित्, 'वा' शब्दस्य कथंचिदर्थत्वात् । ततः प्रत्युत्पन्नपर्यायस्य विगत - भविष्यद्भयां न सर्वथैकत्वमिति कथं तत्प्रतिपादकवचनस्याप्रतीत्यवचनतेति भावः । ।४ ।।
[ संभवद्भिः पर्यायैर्घटादेर्वस्तुनः अस्तित्व - नास्तित्वप्ररूपणम् ] ननु घटादेरर्थस्य कैः पर्यायैरस्तित्वम् अनस्तित्वं वा ? इत्याहपरपज्जवेहिं 'असरिसगमेहिं णियमेण णिचमवि नत्थि । सरिसेहिं पि वंजणओ अत्थि ण पुणऽत्थपज्जाए ।।५।। वर्तमानपर्यायव्यतिरिक्तभूत-भविष्यत्पर्यायाः परपर्यायास्तैर्विसदृशगमैर्विजातीयज्ञानग्रायैर्नियमेन निष्टायेन नित्यं सर्वदा नास्ति तद् द्रव्यम्, तैरपि तदा तस्य सद्भावे अवस्थासंकीर्णताप्रसक्तेः । सदृशैस्तु व्यञ्जनतः सामान्यधर्मैः सत् - द्रव्य-पृथिवीत्वादिभिः विशेषात्मकैप्टा शब्दप्रतिपाद्यैरस्ति, सामान्य - विशेषात्मकस्य शब्दवाच्यत्वात् । सामान्यमात्रस्य तद्वाच्यत्वे शब्दादप्रवृत्तिप्रसक्तेरर्थक्रियासमर्थस्य तेनानुक्तत्वात् सामान्यमात्रस्य च तदुक्तस्यार्थक्रियाऽनिर्वर्तकत्वात्, विशेषमन्तरेण सामान्यस्यासंभवात् सामान्यप्रतिपादनद्वारेण लक्षणया
1 विसरिसगमेहिं (अने.व्य.)
2010_02

Page #192

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-५
१४७
विशेषप्रतिपादनमपि शब्दान्न संभवति, क्रमप्रतिपत्तेरसंवेदनात्; विशेषाणां त्वानन्त्यात् संकेतासंभवतः शब्दावाच्यत्वम् । परस्परव्यावृत्तसामान्य-विशेषयोरप्यवाच्यत्वम् उभयदोषप्रसङ्गात् । तत उभयात्मकं वस्तु गुण-प्रधानभावेन शब्देनाभिधीयत इति सदृशैर्व्यञ्जनतोऽस्तीत्युपपन्नम् । न पुनर्नैव अर्थपर्यायैः ऋजुसूत्राभिमतार्थपर्यायेण तद् अस्ति, अन्योन्यव्यावृत्तवस्तुस्वलक्षणग्राहकत्वात् तस्य । अयं चार्थः पूर्वसूत्र एव प्रदर्शित इत्यन्यथा गाथासूत्रं व्याख्येयम-अन्यवस्तुगताः पर्याया विसदृशसदृशतया द्विप्रकाराः, तत्र विसदृशैर्विवक्षितो घटादि वास्ति । सदृशैस्तु कैप्टिादुक्तवदस्ति, कैप्टिान्नेति तात्पर्यार्थः ।।५।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.७४ ततः सदृशव्यञ्जनपर्यायैरेव सर्वमस्ति न त्वन्यैरित्ययमनेकान्त एव व्यवस्थितः, तदिदमुक्तं[सम्मतौ]
"परपज्जवेहिं 'विसरि-सगमेहिं णियमेण णिञ्चमवि णत्थि ।।
सरिसेहि वि वंजणओ, अत्थि ण पुण अत्थपजाए ।।३/५।।" विसदृशगमैर्विजातीयज्ञानग्राद्यैः ।
-: अष्टसहसीतात्पर्यविवरणे :
परि. १, का. १५ तत्त्वतस्तु सामान्यदृष्ट्या सर्वे निरपेक्षा विशेषदृष्ट्या च सर्वे सापेक्षा इति व्यापकोऽनेकान्त एव विजयते, व्यञ्जनपर्यायैः सदृशानामप्यर्थपर्यायैर्वेसदृश्यस्य शास्त्रसिद्धत्वात् । तदाह प्रवचनोपनिषद्वेदी महावादी सिद्धसेनः-[सम्मतौ]
परपज्जवेहिं असरिसगमेहिं णियमेव णिच्चमवि णत्थि । सरिसेहिं पि वंजणओ अत्थि ण पुणत्थपज्जाए ।।१।। इति, [३/५]
1 असरिसगमेहिं (संमति.)
___JainEducation International 2010_02

Page #193

१४८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-६
[ वर्तमानपर्यायेऽपि द्रव्यस्यानेकान्तात्मकत्वसमर्थनम् ] ननु प्रत्युत्पन्नपर्यायेण भावस्यास्तित्वनियमे एकान्तवादापत्तिरित्याशङ्क्याह
पचुप्पण्णम्मि वि पज्जयम्मि भयणागई पडइ दव्वं ।
जं एगगुणाईया अणंतकप्पा गम[गुण विसेसा ।।६।। वर्तमानेऽपि परिणामे स्व-पररूपतया सदसदात्मरूपताम्, अधो-मध्योर्खादिरूपेण च भेदाऽभेदात्मकतां च भजनागतिमासादयति द्रव्यम्, यत एकगुणकृष्णत्वादयोऽनन्तप्रकारास्तत्र गुणविशेषास्तेषां च मध्ये केनचिद् गुणविशेषेण युक्तं तत् । तथाहि-कृष्णं द्रव्यं तद्रव्यान्तरेण तुल्यम् अधिकम् ऊनं वा भवेत् प्रकारान्तराभावात्, प्रथमपक्षे सर्वथा तुल्यत्वे तदेकत्वापत्तिः; उत्तरपक्षयोः संख्येयादिभागगुणवृद्धि-हानिभ्यां षट्स्थानकप्रतिपत्तिरवश्यंभाविनी ।
स्यादेतत् पुद्गलद्रव्यस्य तादृग्भूतापरपुद्गलद्रव्यापेक्षया अनेकान्तरूपता युक्ता, प्रत्युत्पन्ने त्वात्मद्रव्यपर्याये कथमनेकान्तरूपता ? न, आत्मपर्यायस्यापि ज्ञानादेस्तत्तद्ग्राह्यार्थापेक्षयाऽनेकान्तरूपता पुद्गलवन्न विरुध्यते । तथा द्रव्य-कषाय-योगोपयोग-ज्ञान-दर्शन-चारित्रवीर्यप्रभेदात्मकत्वादात्मनः पुद्गलवदनेकान्तरूपता आर्षे प्रतिपादितैव“कइविहे णं भंते ! आया पण्णत्ते ? गोयमा ! अट्ठविहे । तं जहा-दविए आया" [भगवतीसू० शत० १२, उ० १०] इत्यादौ ।।६।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प. ७४ नन्वेवमपि प्रत्युत्पन्नपर्यायेणास्तित्वनियमेऽप्येकान्तवादापत्तिरिति चेत्, अत्राहु:- [सम्मतौ]
“पच्चुप्पण्णंमि वि पजयंमि भयणागइं पडइ दव्वं ।
जं एगगुणाईया, अणंतकप्पा गम [गुण] विसेसा ।।३/६ ।।" “प्रत्युत्पन्नेऽपि वर्तमानेऽपि, पर्याये, स्वपररूपतया सदसदात्मिकां मध्योर्खादिरूपेण च भेदाभेदात्मिकां भजनागतिं विकल्पपद्धति, पतत्यासादयति, द्रव्यं, यद्यस्मात्कारणाद्, एकगुणकृष्णत्वादयोऽनन्तकल्पा अनन्तप्रकारास्तत्र गुणविशेषाः, तेषां च मध्ये केनचिदेव गुणविशेषेण युक्तं
2010_02

Page #194

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-७
तत्, तथाहि, कृष्णं द्रव्यं तद् द्रव्यान्तरेण तुल्यमधिकमूनं वा भवेत्, प्रकारान्तराभावात्, प्रथमपक्षे सर्वथातुल्यत्वे तदेकत्वापत्तिः, तथा च नीलनीलतरादिप्रतीतिबाधः, उत्तरपक्षयोः सङ्ख्येयादिभागगुणवृद्धिहानियां षट्स्थानकप्रतिपत्तिरवश्यम्भाविनीति प्रत्युत्पन्नपर्यायेणापि भजनाऽबाधितैव ।। -: न्यायखण्डखाद्ये (महावीरस्तवे ) :विभाग-३, गा-४३
यथा च नानाजातिसमावेशनिबन्धनष्टिशत्रव्यवहारस्तथा नानापर्यायसमावेशनिबन्धनोऽपि, भेददृष्ट्या तथानुभवात्, षड्गुणहानिवृद्धिपर्यायाणां स्वकारणायातत्वाच्च तदुक्तम् - [सम्मत्तौ ] “पचुप्पण्णंमि वि पज्जयंमि भयणाग पडइ दव्वं । जं एगगुणाईआ अणंतकप्पा गमविसेसत्ति” [३/६]
तस्मादीदृशि सूक्ष्मेऽर्थे मनोऽनिवेशयतः शिरोमणेः प्रज्ञापराध एव भूयानिति किमत्र ब्रूमः । ।४३ ।। [ आत्मनोऽनेकान्तात्मकत्वस्य बुद्धिगम्यतया प्रदर्शनम् ]
इतष्टानेकान्तात्मकता आत्मनः प्रतिपत्तव्येत्याह
कोवं उप्पायंतो पुरिसो जीवस्स कारओ होइ । तत्तो विभयव्वो परम्मि सयमेव भइयव्वो ।।७।।
१४९
कोपपरिणतिमुपनयन् पुरुषो जीवस्य परभवप्रादुर्भावे निर्वर्तको भवति, तन्निमित्तस्य कर्मण उपादानात् । कोपपरिणाममापद्यमानष्टा पुरुषस्ततः परभवजीवाद् विभजनीयो भिन्नो व्यवस्थापनीयः, कार्य-कारणयोर्मृत्पिण्ड-घटवत् कथंचिद् भेदात्; अन्यथा कार्य-कारणभावाभावप्रसङ्गात् । न चासौ ततो भिन्न एव परस्मिन् भवे स्वयमेव पुरुषो भजनीयः आत्मरूपतया अभेदेन व्यवस्थाप्यत इति भावः घटाद्याकारपरिणतमृद्द्रव्यवत् कथंचिदभिन्न इत्यनेकान्तः ।
यद्वा कोपपरिणतिमन्यस्मिन् जीवे उत्पादयन् पुरुषः कारको भवति । ततोऽसौ कोपकारकत्वेन विभजनीयः कोपपरिणतियोग्ये जीवे कारकः, अन्यत्राकारक इति ।।७।।
2010_02

Page #195

१५०
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-८
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प. ७५ प्रकारान्तरेणाप्यात्मनोऽनेकान्तरूपतामुपपादयति सम्मतिकारः
“कोवं उप्पायन्तो पुरिसो जीवस्स कारओ होइ ।
तत्तो विभइयव्वो, परंमि सयमेव भइयव्यो ।। ३/७।।" कोपं कोपपरिणतिम्, उत्पादयन् पुरुषः, जीवस्य परभवप्रादुर्भावपरिणतिविशिष्टस्य, कारको निर्वर्तको भवति, तन्निमित्तिकर्मण उपादानात्, कोपपरिणाममापद्यमानष्टा पुरुषः, ततः परभवजीवाद्, विभजनीयो भिन्नो व्यवस्थापनीयः, कार्यकारणयोर्मुत्पिण्डघटवत्कथञ्चिद्भेदात्, अन्यथा कार्यकारणभावाभावप्रसङ्गात् । 'वीतरागजन्मादर्शन' न्यायेनैकत्वेन सिद्धस्य जीवस्य कथं भवभेदेन भेद इति चेत् ?, मृद्रव्यतयैकत्वेन सिद्धस्य मृत्पिण्डघटभावाभ्यामपि कथं भेदो, न हि मृत्पिण्डघटभावाभ्यां मृद इव देवमनुजभावाभ्यां जीवस्य वैलक्षण्यमप्रामाणिकमिति विभावनीयम् । न चासौ ततो भिन्न एव, यतः, परस्मिन्भवे, स्वयमेव पुरुषो, भजनीय आत्मरूपतयाऽभेदेन व्यवस्थापनीयो, घटाद्याकारपरिणतमृद्र्व्यवदित्यनेकान्तः । यद्वा कोपपरिणतिमन्यस्मिन् जीवे उत्पादयन् पुरुषः कारको भवति, ततोऽसौ कोपकारकत्वेन विभजनीयः कोपपरिणतियोग्ये जीवे कारकोऽन्यत्राकारक इति ।। __ [ द्रव्य-गुणयोः कथंचिदभेदमनिच्छतां केषांचित् तयोर्भेदविषयाऽऽशङ्का ] द्रव्यं गुणादिभ्योऽनन्यत् तेऽपि द्रव्यादनन्य एवेत्येतदनेकान्तममृष्यमाणा आहुः
रूव-रस-गंध-फासा असमाणग्गहण-लक्खणा जम्हा ।
तम्हा दव्वाणुगया गुण त्ति ते केइ इच्छंति ।।८।। रूप-रस-गन्ध-स्पर्शाः असमानग्रहण-लक्षणा यस्मात् ततो द्रव्याश्रिता गुणा इति केचन वैशेषिकाद्याः, स्वयूथ्या वा सिद्धान्तानभिज्ञा अभ्युपगच्छन्ति । तथाहि-गुणा द्रव्याद् भिन्नाः, भिन्नप्रमाणग्राह्यत्वात्, भिन्नलक्षणत्वाञ्च; स्तम्भात् कुम्भवत् । न चासिद्धौ हेतू, द्रव्यस्य 'यमहमद्राक्षं तमेव स्पृशामि' इत्यनुसंधानाध्यक्षग्राह्यत्वात रूपादीनां च प्रतिनियतेन्द्रियप्रभवप्रत्ययावसेयत्वात् ‘दार्शनं स्पार्शनं च द्रव्यम्' इत्याद्यभिधानादसमानग्रहणता द्रव्य-गुणयोः सिद्धा । तथा, विभिन्नलक्षणत्वमपि- “क्रियावद् गुणवत् समवायिकारणं द्रव्यम्” [वैशेषिकद०
2010_02

Page #196

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-८
१५१
3
१-१-१५] “द्रव्याश्रय्यगुणवान् संयोगविभागेष्वकारणमनपेक्षः” [वैशेषिकद० १-१-१६] इति । वचनात् सिद्धम् ।।८।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.७५ अथ द्रव्यगुणानां भेदाऽभेदानेकान्तममृष्यमाणानां मतमुत्थापयति
"रूवरसगंधफासा, असमाणग्गहणलक्खणा जम्हा ।
तम्हा दव्वाणुगया, गुण त्ति ते केइ इच्छंति ।। ३/८ ।।" रूपरसगन्धस्पर्शा असमानग्रहणलक्षणा यस्मात्ततो द्रव्याश्रिता गुणास्तद्भिन्ना एवेति, केचन वैशेषिकाद्याः स्वयूथ्या वा सिद्धान्ताऽनभिज्ञा अभ्युपगच्छन्ति । तथा हि गुणा द्रव्याद्भिन्ना भिन्नप्रमाणग्राह्यत्वाद्भिवलक्षणत्वाञ्च, स्तम्भात्कुम्भवत् । न चासिद्धौ हेतू, द्रव्यस्य ‘यमहमद्राक्षं तमेव स्पृशामि' इत्यनुसन्धानाद् व्यक्षग्राह्यत्वाद्, रूपादीनां च प्रतिनियतेन्द्रियप्रभवप्रत्ययावसेयत्वाद्, ‘दार्शनं स्पार्शनं च द्रव्यम्' इत्याद्यभिधानादसमानग्रहणता द्रव्यगुणयोः सिद्धा । तथा विभिन्नलक्षणत्वमपि “क्रियावद्गुणवत्समवायिकारणं वा द्रव्यम्” “द्रव्याश्रया निर्गुणा गुणा" इत्यादिवचनात्सिद्धम् ।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.७ गा.३१ उक्तमेव स्पष्टयन्नाह
अन्वयो व्यतिरेकप्टा द्रव्यपर्यायसंज्ञितौ ।
अन्योन्यव्याप्तितो भेदाभेदवृत्त्यैव वस्तु तौ ।। ३१ ।। अन्वयो व्यतिरेकप्टोत्येतावंशी द्रव्य-पर्यायसंज्ञितौ–'द्रव्यं' 'पर्याय'टोति द्रव्य-पर्यायपदवाच्यौ । एतेन 'द्रव्यं, गुणाः, पर्यायाप्टा' इति विभागः केषाञ्चिदनभिज्ञस्वयूथ्यानां परयूथ्यानां वा निरस्तः, विभिन्ननयग्राह्याभ्यां द्रव्यपर्यायत्वाभ्यामेव विभागात् । यदि च गुणोऽप्यतिरिक्तः स्यात् तदा तद्ग्रहार्थं द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकवद् गुणार्थिकनयमपि भगवानुपादेक्ष्यत्, न चैवमस्ति, रूप-रस-गन्धस्पर्शानामर्हता तेषु तेषु सूत्रेषु “वण्णपज्जवेहिं०” इत्यादिना पर्यायसंज्ञयैव नियमनात् । ‘गुण एव तत्र पर्यायशब्देनोक्त' इति चेत् ? नन्वेवं गुणपर्यायशब्दयोरेकार्थत्वेऽपि पर्यायशब्देनैव भगवतो देशना, इति न गुणशब्देन पर्यायस्य तदतिरिक्तस्य वा गुणस्य विभागौचित्यम् । “एकगुणकाल:
2010_02

Page #197

१५२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-८
दशगुणकाल:" इत्यादौ गुणशब्देनापि भगवतो देशनाऽस्त्येव इति चेत् ? अस्त्येव संख्यानशास्त्रधर्मवाचकगुणशब्देन, न तु गुणार्थिकनयप्रतिपादनाभिप्रायेण । येन च रूपेण विभिन्नमूलव्याकरणि(णी)नयग्राह्यता तेनैव रूपेण विभागः, अन्यथाविभागस्य संप्रदायविरुद्धत्वात् । अत एव "गुणपर्यायवद् द्रव्यम्” इति सूत्रे गुण-पर्यायपदाभ्यां युगपद-ऽयुगपद्भाविपर्यायविशेषोपादानेऽपि न त्रैविध्येन सामान्यविभाग इति तत्त्वम् । तदिदमाहुः- [सम्मतौ]
रूव-रस-गंघ-फासा असमाणग्गहणलक्खणा जम्हा । तम्हा दव्वाणुगया गुण त्ति ते केइ इच्छंति । ८ ।। दूरे ता अण्णत्तं गुणसद्दे चेव ताव पारिच्छं । किं पजवाहिओ होज पज्जवे चेव गुणसण्णा ।। ९ ।। दो पुण नया भगवया दव्वट्ठिअ-पज्जवद्विआ णिअया । एत्तो अ गुणविसेसे गुणट्ठिअणओ वि जुजंतो ।। १० ।। जं च पुण अरहया तेसु तेसु सुत्तेसु गोअमाईणं ।। पज्जवसण्णा 'णिअमा वागरिआ तेण पज्जाया ।। ११ ।। परिगमणं पज्जाओ अणेगकरणं गुण त्ति तुल्लट्ठा । तहवि न गुण त्ति भण्णइ पज्जवणयदेसणा जम्हा ।। १२ ।। जंपंति अत्थि समए एगगुणो दसगुणो अणंतगुणो । रूवाईपरिणामो भन्नइ तम्हा गुणविससो ।। १३ ।। गुणसद्दमन्तरेण वि तं तु पज्जवविसेससंखाणं । सिज्झइ, णवरं संखाणसत्थधम्मो 'तइगुणो' त्ति ।। १४ ।। जह दससु दसगुणम्मि य एगम्मि दसत्तणं समं चेव । अहिअम्मि वि गुणसद्दे तहेव एवं पि दट्टव्वं ।। १५ ।। [३/८ तः १५] इति ।
1.णियया (संमति.)
2010_02

Page #198

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा - ९
[ द्रव्य - गुणयोरेकान्तभेदाशङ्कां निराकर्तुं गुणशब्दस्यार्थपरीक्षा ]
एतत्परिहारायाह
दूरे ता अण्णत्तं गुणसद्दे चेव ताव पारिच्छं ।
किं पज्जवाहिओ होज्ज पज्जवे चैव गुणसण्णा ।।९।।
दूरे तावद् गुण-गुणिनोरेकान्तेनान्यत्वम् - असंभावनीयमिति यावत्-गुणात्मकद्रव्यप्रत्ययबाधितत्वाद् एकान्तगुणगुणिभेदस्य । न च समवायनिमित्तोऽयमभेदप्रत्ययः, तस्य निषिद्धत्वात् । न चैकत्वप्रत्ययस्य प्रागुपन्यस्तानुमानबाधा, एकत्वप्रत्ययाध्यक्षबाधितकर्मनिर्देशानन्तरप्रयुक्तत्वेनैकशाखाप्रभवत्वानुमानस्येव तस्य कालात्ययापदिष्टत्वात् । ततो गुणगुणिनोरेकान्तान्यत्वस्यासंभवात् गुणशब्दे एव तावत् पारीक्ष्यमस्ति किं पर्यायादधिके गुणशब्दः ? उत पर्याय एव प्रयुक्त इति ? अभिप्रायष्टा न पर्यायादन्यो गुणः, पर्यायष्टा कथंचिद्द्रव्यात्मक इति विकल्पः कृतः ।। ९ ।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प. ७५
एतन्मतं परिजिहीर्षुराह
“ दूरे ता अण्णत्तं, गुणसद्दे चेव ताव पारिच्छं ।
किं पज्जवाहिए होज्ज, पज्जवे वा वि गुणसण्णा ।। ३-९ ।।”
दूरे तावद् गुणगुणिनोरेकान्तेनान्यत्वम्, असम्भावनीयमिति यावत्, गुणात्मकद्रव्यप्रत्ययबाधितत्वादेकान्तेन गुणगुणिभेदस्य । न च समवायनिमित्तोऽयमभेदप्रत्ययः, तत्र प्रमाणाभावात्, न चैकत्वप्रत्ययस्य प्रागुक्तानुमानबाधा, एकत्वप्रत्ययाध्यक्षबाधितकर्मनिर्देशानन्तरं प्रयुक्त्वेनैकशाखाप्रभवत्वानुमानस्येव तस्य कालात्ययापदिष्टत्वात्, ततो गुणगुणिनोरेकान्तान्यत्वस्यासम्भवाद्, गुणशब्द एव तावत्पारीक्ष्यमस्ति, किं पर्यायादधिके गुणसंज्ञा गुणशब्दः प्रवर्तते किं वा पर्याय एव भवेत्, पर्यायानन्यत्वे कथञ्चिद् द्रव्यात्मकत्वमेवेत्यभिप्रायः ।
1. वा वि (अने. व्य.) 2. चेव ( संमति ) ।
१५३
2010_02

Page #199

१५४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-१०-११
[ गुणस्य पर्यायाद् भेदे तृतीयस्य गुणार्थिकनयस्यापि वचनीयत्वप्रसञ्जनम् ] यदि पर्यायादन्यो गुणः स्यात् पर्यायार्थिकवद् गुणार्थिकोऽपि नयो वचनीयः स्यादित्याह
दो उण णया भगवया दव्वट्ठिय-पज्जवट्ठिया नियया ।
एत्तो य गुणविसेसे गुणट्ठियणओ वि जुज्जंतो ।।१०।। द्वावेव मूलनयौ भगवता द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिको नियमितो, तत्रातः पर्यायादधिके गुणविशेष ग्राह्ये सति तद्ग्राहकगुणास्तिकनयोऽपि नियमितुं युज्यमानकः स्याद् अन्यथा अव्यापकत्वं नयानां भवेद् अर्हतो वा तदपरिज्ञानं प्रसज्येत ।।१०।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प. ७५ यदि च पर्यायादन्यो गुणः स्यात्तदा पर्यायार्थिकवद् गुणार्थोऽपि नयः स्यादित्यनिष्टापत्तिमाह
“दो उ णया भगवया, दव्वट्ठियपज्जवट्ठिया नियया ।
एत्तो य गुणविसेसे, गुणट्ठियणओ वि जुजंतो ।। ३/१० ।।" द्वावेव मूलनयौ, भगवता द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिको नियमितावितः पर्यायादधिके, गुणविशेषे ग्राह्ये सति, तद्ग्राहको गुणास्तिकनयोऽपि नियमितुं युज्यमानकः स्याद्, अन्यथाऽव्यापकत्वं नयानां भवेत् ।।
[ तृतीयस्य गुणार्थिकनयस्य भगवदनुक्तत्वोपपादनम् ] न च भगवताऽसावुक्त इत्याह
जं च पुण अरिहया तेसु तेसु सुत्तेसु गोयमाईणं ।
पज्जवसण्णा 'णियया वागरिया तेण पज्जाया ।।११।। यतः पुनर्भगवता तस्मिंस्तस्मिन् सूत्रे “वण्णपज्जवेहिं, गंधपज्जवेहिं" [भगवती सू० शत० १४, उ० ४ सू० ५१३] इत्यादिना पर्यायसंज्ञा नियमिता वर्णादिषु गौतमादिभ्यः व्याकृता-स्ततः पर्याया एव वर्णादयो न गुणा इत्यभिप्रायः ।।११।।
1.णिअमा (स्या. कल्प.) ।
2010_02

Page #200

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-१२
१५५
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प. ७५ न च भगवताऽसावुक्त इत्याह
जं च पुण अरहया, तेसु तेसु सुत्तेसु गोयमाईणं ।
पज्जवसण्णा णियया, वागरिया तेण पज्जाया ।। ३/११ ।। यत् पुनर्भगवता तस्मिँस्तस्मिन्सूत्रे ‘वण्णपज्जवेहिं' इत्यादिना, पर्यायसंज्ञा नियमिता वर्णादिषु, गौतमादिभ्यो व्याकृता, ततः पर्याया एव वर्णादयो न गुणा इत्यभिप्रायः ।।
[ तुल्यार्थत्वाद् आगमाञ्च पर्यायशब्देन गुणस्यैवाभिधानमिति कथनम् ] अथ तत्र गुण एव पर्यायशब्देनोक्तः तुल्यार्थत्वात् आगमाञ्च“य एव पर्यायः स एव गुणः” [ ] इत्यादिकात् । एतदेवाह
परिगमणं पज्जाओ अणेगकरणं गुण त्ति तुल्लत्था ।
तह वि ण 'गुण'त्ति भण्णइ पज्जवणयदेसणा जम्हा ।।१२।। परि समन्तात् सहभाविभिः क्रमभाविभिष्टा भेदैर्वस्तुनः परिणतस्य गमनं परिच्छेदो यः स पर्यायो विषय-विषयिणोरभेदात्; अनेकरूपतया वस्तुनः करणं-करोतेर्ज्ञानार्थत्वात्-ज्ञानम्विषय-विषयिणोरभेदादेव-गुणः इति तुल्यार्थी गुण-पर्यायशब्दौ, तथापि न ‘गुणार्थिकः' इत्यभिहितस्तीर्थकृता पर्यायनयद्वारेणैव देशना यस्मात् कृता भगवतेति ।।१२।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प. ७५ अथ तत्र गुण एव पर्यायशब्देनोक्तः किं न स्यादित्यादिशङ्कायामाह___ “परिगमणं पज्जाओ, अणेगकरणं गुण त्ति तुल्लत्था ।
तह वि ण गुणत्ति भण्णइ, पजवणयदेसणा जम्हा ।। ३/१२ ।। परि समन्तात्सहभाविभिः क्रमभाविभिष्टा भेदैर्वस्तुनः परिणतस्य गमनं परिच्छेदो यः स पर्यायो विपयविपयिणोरभेदादनेकरूपतया वस्तुनः करणं 'करोतेर्ज्ञानार्थत्वात्' ज्ञानम्, विषयविषयिणोर
2010_02

Page #201

१५६
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-१३
भेदादेव गुणो ‘गुण्यते पृथक्क्रियतेऽनेन' इति धात्वर्थानुसाराद्, इति व्युत्पत्तिनिमित्तमपेक्ष्य, तुल्यार्थी गुणपर्यायशब्दौ, तथापि गुणा इति पर्याया न भण्यन्ते, पर्यायविशेषवाचकस्य गुणशब्दस्य पर्यायसामान्योक्तावप्रवृत्तेः, न च गुणशब्दस्य पर्यायसामान्य एव शक्तिः कल्पनीया, यस्मात् पर्यायनयद्वारेणैव भगवता देशना कृता, न तु गुणार्थिकनयद्वारा, अतो व्युत्पत्तिनिमित्ततौल्येऽपि गुणपर्यायशब्दयोः सामान्यविशेषभावापन्नप्रवृत्तिनिमित्तभेदान्न पर्यायत्वमिति ।
[ भगवतो गुणद्वारेणापि देशनादर्शनान्न गुणाभाव इति पूर्वपक्षः ] गुणद्वारेणापि देशनायां भगवतः प्रवृत्तिरुपलभ्यते इति न गुणाभाव इत्याह
जंपन्ति अस्थि समये एगगुणो दसगुणो अणंतगुणो ।
'रूवाई परिणामो भण्णइ तम्हा गुणविसेसो ।।१३।। जल्पन्ति द्रव्य-गुणान्यत्ववादिनः-विद्यते एव सिद्धान्ते “एगगुणकालए दुगुणकालए" [भगवतीसू० शत० ५, उ० ७ सू० २१७] इत्यादि रूपादौ व्यपदेशस्तस्माद् रूपादिर्गुणविशेष एवेत्यस्ति गुणार्थिको नयः उपदिष्टप्टा भगवतेति ।।१३।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प. ७६ ननु पर्यायशब्द: क्रमभाविधर्मवाचक एव, गुणशब्दष्टा सहभाविधर्मवाचक एव, तथा च गुणः पर्यायेभ्योऽतिरिच्यन्ते पर्यायातिरिक्तगुणाभिधानान्यथानुपपत्त्या च गुणार्थिकनयोऽपि भगवताऽर्थादुपदिष्ट एवेत्याशङ्कते
“जंपंति अत्थि समए, एगगुणो दसगुणो अणंतगुणो ।
रुवाइयपरिणामो, भण्णइ तम्हा गुणविसेसो ।। ३-१३ ।।" जल्पन्ति द्रव्यगुणान्यत्ववादिनो, अस्ति विद्यत एव, सिद्धान्ते ‘एगगुणकालए दुगुणकालए' इत्यादिः रूपादौ व्यपदेशः, तस्माद्रूपादिपरिणामो गुणविशेष एवेत्यस्ति गुणार्थिकोऽपि नय उपदिष्टप्टा भगवतेति ।
1. रूवाइयपरि० (अने. व्य.) । 2. रूवाई परि० (संमति.) ।
2010_02

Page #202

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-१४-१५
१५७
[ उक्तस्य पूर्वपक्षस्य सिद्धान्तवादिना निराकरणम् ] अत्राह सिद्धान्तवादी
गुणसद्दमंतरेणावि तं तु पज्जवविसेससंखाणं ।
सिज्झइ णवरं संखाणसत्थधम्मो 'तइगुणो'त्ति ।।१४।। रूपाद्यभिधायिगुणशब्दव्यतिरेकेणापि ‘एकगुणकालः' इत्यादिकं पर्यायविशेषसंख्यावाचकं वचः सिध्यति न पुनर्गुणास्तिकनयप्रतिपादकत्वेन, यतः संख्यानं गणितशास्त्रधर्मः'अयं तावद्रुण इति एतावताऽधिको न्यूनो वा भावः' इति गणितशास्त्रधर्मत्वादस्येत्यर्थः
।।१४।। -: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.७६ अत्राह सिद्धान्तवादी
“गुणसद्दमन्तरेणावि तं तु पजवविसेससंखाणं ।
सिज्झइ णवरं संखाणसत्थधम्मो न उ गुणो त्ति ।। ३/१४ ।।" तत्तु प्रागुक्तं वचनम्, गुणशब्दमन्तरेणापि रूपाद्यभिधायकगुणशब्दं विनापि, पर्यायविशेषसंख्यानं पर्यायविशेषसंख्यावाचकम्, सिध्यति, न त्चतिरिक्तगुणगुणार्थिकनयप्रतिपादनपरम्, तत्र गुणशब्दस्यतावताऽधिको न्यूनो वा भाव इति गणितशास्त्रधर्मवचनत्वादिति भावः ।।
[ सिद्धान्तिना स्वोक्तस्यार्थस्य दृढीकरणम् ] दृष्टान्तद्वारेणामुमेवार्थं दृढीकर्तुमाह
जह दससु दसगुणम्मि य एगम्मि दसत्तणं समं चेव ।
अहियम्मि वि गुणसद्दे तहेव एवं पि दट्ठव्वं ।।१५।। यथा दशसु द्रव्येषु, एकस्मिन् वा द्रव्ये दशगुणिते दशशब्दातिरेकेऽपि दशत्वं सममेव तथैव एतदपि न भिद्यते-‘परमाणुरेकगुणकृष्णादिः' इति । एकादिशब्दाधिक्ये गुण
१.न उ गुणो त्ति (अने. व्य.) । २. तइगुणो त्ति (संमति.) |
2010_02

Page #203

१५८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-१६-१७-१८
पर्यायशब्दयोर्भेदो वस्तु पुनस्तयोस्तुल्यमिति भावः । न च गुणानां पर्यायत्वे वाचकमुख्यसूत्रम् "गुण-पर्यायवद् द्रव्यम्” (तत्त्वार्थ० अ० ५, सू० ३७) इति विरुध्यते, युगपदयुगपद्भाविपर्यायविशेषप्रतिपादनार्थत्वात् तस्य । न चैवमपि मतुष्प्रयोगाद् द्रव्यविभिन्नपर्यायसिद्धिः, नित्ययोगेऽत्र मतुब्विधानात् द्रव्य-पर्याययोस्तादात्म्यात् सदाऽविनिर्भागवर्तित्वात् अन्यथा प्रमाणवाधोपपत्तेः । संज्ञा-संख्या-स्वलक्षणाऽर्थक्रियाभेदाद् वा कथंचित् तयोरभेदेऽपि भेदसिद्धेर्न मतुवनुपपत्तिः ।।१५।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.७६ दृष्टान्तद्वारेणामुमर्थं दृढीकर्तुमाह
“जह दससु दसगुणमि य, एगमि दसत्तणं समं चेव ।
अहियंमि वि गुणसद्दे, तहेव एवं पि दट्ठव्वं ।। ३/१५ ।।" यथा दशसु द्रव्येषु, एकस्मिन् वा द्रव्ये दशगुणिते गुणशब्दातिरेकेऽपि, दशत्वं सममेव तथैवैतदपि न भिद्यते परमाणुरेकगुणकृष्णादिरित्येकादिशब्दाधिकगुणशब्देनापि तदधिकार्थाप्रतिपादनादिति द्रष्टव्यम् । [ भेदस्य निरासेनाभेदस्य फलितत्वेऽप्येकान्तिना तस्य दाढाय सोपनयमुदाहरणम् ] एवं द्रव्य-पर्याययोर्भेदैकान्तप्रतिषेधे अभेदैकान्तवाद्याह
एयंतपक्खवाओ जो उण दव्व-गुण-जाइभेयम्मि । अह पुब्बपडिक्कुट्ठो उआहरणमित्तमेयं तु ।।१६।। पिउ-पुत्त-णत्तु-भव्वय-भाऊणं एगपुरिससंबंधो । ण य सो एगस्स पिय त्ति सेसयाणं पिता होइ ।।१७।। जह संबन्धविसिट्ठो सो पुरिसो पुरिसभावणिरइसओ । तह दवमिंदियगयं रूवाइविसेसणं लहइ ।।१८।।
1. भाणिज्ज (अने. व्य.) ।
2010_02

Page #204

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-१६-१७-१८
१५९
एकान्तव्यतिरिक्ताभ्युपगमवादो यः पुनर्रव्य-गुण-क्रियाभेदेषु स यद्यपि पूर्वमेव प्रतिक्षिप्तः भेदैकान्तग्राहकप्रमाणाभावात् अभेदग्राहकस्य च 'सर्वमेकं सदविशेषात विशेष वा वियत्कुसुमवदसत्त्वप्रसङ्गाद्' इति प्रदर्शितत्वात् ।
तथापि तत्स्वरूपे दाढ्योत्पादनार्थमुदाहरणमात्रमभिधीयतेपितृ-पुत्र-नप्तृ-भाग्नेय-भ्रातृभिर्य एकस्य पुरुषस्य संबन्धस्तेनासावेक एव पित्रादिव्यपदेशमासादयति । न चासावेकस्य पिता पुत्रसंवन्धतः-इति शेषाणामपि पिता भवति ।
यथा प्रदर्शितसंबन्धविशिष्टः पित्रादिव्यपदेशमाश्रित्यासौ पुरुषरूपतया निरतिशयोऽपि सन् तथा द्रव्यमपि घ्राण-रसन-चक्षुस्-त्वक-श्रोत्रसंबन्धमवाप्य रूप-रस-गन्ध-स्पर्शशब्दव्यपदेशमात्रं लभते द्रव्यस्वरूपेणाविशिष्टमपि नहि शक्रेन्द्रादिशब्दभेदाद गीर्वाणनाथस्येव रूपादिशब्दभेदाद् वस्तुभेदो युक्तस्तदा द्रव्याद्वैतैकान्तस्थितेः कथंचिद भेदाभेदवादो द्रव्य-गुणयोर्मिथ्यावाद इति ।।१६।।१७।।१८।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८२ आह च महामतिः
“पिउपुत्तणत्तुभाणिजभाऊणं एगपुरिससंबन्धो । ण य सो एगस्स पिय त्ति सेसयाणं पिया होइ ।। ३/१७ ।।" जह सम्बन्धविसिट्ठो, सो पुरिसो पुरिसभावणिरइसओ ।
तह दव्वमिंदियगयं, रूवाइविसेसणं लहइ ।। ३/१८ ।। “पितृपुत्रनप्तृभागिनेयभ्रातृभिर्य एकस्य पुरुषस्य सम्बन्धः तेनासावेक एव पित्रादिव्यपदेशमासादयति, न चासावेकस्य पिता पुत्रः संवृत्त इति शेषाणामपि पिता भवति, यथा प्रदर्शितसम्बन्धविशिष्टः पित्रादिव्यपदेशमाश्रित्यासौ पुरुषरूपतया निरतिशयोऽपि संस्तथा द्रव्यमपि घ्राणरसनचक्षुस्त्वक्श्रोत्रसम्बन्धमवाप्य गन्धरसरूपस्पर्शशब्दव्यपदेशमात्रं लभते द्रव्यस्वरूपेणाविशिष्टमपि, न हि शकेन्द्रादिशब्दभेदाद्गीर्वाणनाथस्येव रूपादिशब्दभेदाद्वस्तुभेदो युक्तः, न चैवं पित्रादिवद् घटादेरपि सावधिकत्वप्रसङ्गः, पित्रादिव्यवहारस्येव रूपादिव्यवहारस्य सावधिकत्वेऽपि
___ 2010_02

Page #205

.
१६०
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-१९
वस्तुनोऽतथात्वात् । न चक्षुर्ग्राह्यताविशिष्टद्रव्यस्य रूपादित्वे ग्राह्यतायाः शक्तिरूपायाः अतीन्द्रियत्वेन रूपाद्यतीन्द्रियतापत्तिः, विशेषणाप्रत्यक्षत्वेऽपि विशेष्यविधया तत्प्रत्यक्षत्वसम्भवाच्छक्तिभेदाच्च न चाक्षुषादिज्ञानसङ्कर इति दिग् ।।
[कथंचिद् भेदाभेदं मिथ्या वदतोऽभेदेकान्तपक्षस्य निराकरणम् ] अस्य निराकरणायाह
होज्जाहि दुगुणमहुरं अणंतगुणकालयं तु जं दव्वं ।
ण उ डहरओ महल्लो वा होइ संबंधओ पुरिसो ।।१९।। यदि नाम आम्रादिद्रव्यमेव रसनसंबन्धाद् ‘रसः' इति व्यपदेशमात्रमासादयेत् द्विगुणमधुरं रसतः कुतो भवेत् तथा नयनसंबन्धाद् यदि नाम 'कृष्णम्' इति भवेद् अनन्तगुणकृष्णं तत् कुतः स्याद् वैषम्यभेदावगतेर्नयनादिसंबन्धमात्रादसंभवात् । तथा, पुत्रादिसंबन्धद्वारेण पित्रादिरेव पुरुषो भवेद् न त्वल्पो महान् वेति युक्तः । विशेषप्रतिपत्तेरुपचरितत्वे मिथ्यात्वे वा सामान्यप्रतिपत्तावपि तथाप्रसक्तेरिति भावः ।।१९।।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
___ अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८२ नन्वेवं द्रव्याद्वैतैकान्तसिद्धेः कथञ्चिद्भेदाभेदवादो द्रव्यगुणयोरघटमानः स्यादिति चेत्, न, रूपादीनां गुणभेदेन व्यवहारोपपत्तावपि द्रव्याविशेषेऽपि तद्विशेषदर्शनेन भेदस्यापि सम्भवात्, आह च
“होजाहि दुगुणमहुरं, अणंतगुणकालयं तु जं दव्वं ।
ण उ डहरओ महल्लो, व्व होइ सम्बन्धओ पुरिसो ।। ३/१९ ।।" यदि नामाम्लादिद्रव्यमेव रसनसम्बन्धाद्रस इति व्यपदेशमात्रमासादयेत्, द्विगुणमधुरं रसनतो कुतो भवेत, तथा नयनसम्बन्धाद्यदि नाम कृष्णमिति भवेदनन्तगुणकृष्णं तत्कुतः स्यात्, वैषम्यभेदावगतेनयनादिसम्बन्धमात्रादसम्भवात्, तथा पुत्रादिसम्बन्धद्वारेण पित्रादिरेव पुरुषो भवेन्न त्वल्पो महान्वेति युक्तः, विशेषप्रतिपत्तेरुपचरितत्वे मिथ्यात्वे वा सामान्यप्रतिपत्तावपि तथा प्रसक्तेरिति भावः ।।
2010_02

Page #206

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२०-२१
१६१
[ अभेदैकान्तवादिन आशङ्का ] अत्राहाभेदैकान्तवादी
भण्णइ संबंधवसा जइ संबंधित्तणं अणुमयं ते ।
णणु संबंधविसेसे संबंधिविसेसणं सिद्धं ।।२०।। संबन्धसामान्यवशाद् यदि संबन्धित्वसामान्यम् अनुमतं तव ननु संबन्धविशेषद्वारेण तथैव संबन्धिविशेषोऽपि किं नाभ्युपगम्यते ? ।।२०।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८२ अत्राहैकान्ताऽभेदवादी
“भण्णइ सम्बन्धवसा, जइ सम्बन्धित्तणं अनुमयं ते ।
नणु सम्बन्धविसेसे, सम्बन्धिविसेसणं सिद्धं ।। ३/२० ।।" सम्बन्धसामान्यवशाधदि सम्बन्धित्वसामान्यमनुमतं तव, ननु सम्बन्धविशेषद्वारेण सम्बन्धिविशेषोऽपि किं नाभ्युपगम्यते ? ।।
[ सिद्धान्तवादिनाऽऽशङ्कानिरसनम् ] - सिद्धान्तवाद्याह
जुज्जइ संबंधवसा संबंधिविसेसणं ण उण एयं ।
णयणाइविसेसगओ रूवाइविसेसपरिणामो ।।२१।। संबन्धविशेषवशाद् युज्यते संबन्धिविशेषः यथा दण्डादिसंबन्धिविशेषजनितसंबन्धविशेषसमासादितसंबन्धिविशेषोऽवगतः । द्रव्याद्वैतवादिनस्तु न संबन्धिविशेषः नापि संबन्धविशेषः संगच्छत इति कुतो रसनादिविशेषसंबन्धजनितो रसादिविशेषपरिणामः ? ।।२१।।
___ 2010_02

Page #207

१६२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२२
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८२
सिद्धान्तवाद्याह
जुजइ सम्बन्धवसा, सम्बन्धिविसेसणं ण उण एयं ।
नय(रस)णाइ विसेसकओ, रूवा(रसा)इ विसेसपरिणामो ।। ३/२१ ।।" सम्बन्धविशेषाद् युज्यते सम्बन्धिविशेषो, यथा दण्डादिसम्बन्धविशेषजनितसम्बन्धविशेषसमासादितपुरुषादिसम्बन्धिविशेषोऽवगतः, द्रव्याद्वैतवादिनस्तु न सम्बन्धिविशेषो नापि सम्बन्धविशेषः सङ्गच्छत इति कुतो रसनादिविशेषसम्बन्धजनितो रसादिविशेषपरिणामः ? ।। [ अनेकान्तवादे अनन्त-द्विगुणादिवैषम्यपरिणतिः कथं घटते इत्याशङ्का तन्निरासष्टा ] नन्वनेकान्तवादिनोऽपि रूप-रसादेरनन्त-द्विगुणादिवैषम्यपरिणतिः कथमुपपन्ना ? इत्याह
भण्णइ विसमपरिणयं कह एयं होहिइ त्ति उवणीयं ।
तं होइ परणिमित्तं ण व त्ति एत्थऽत्थि एगंतो ।।२२।। शीतोष्णस्पर्शवदेकत्रैकदा विरोधाद् भण्यते ‘एकत्र आम्रफलादौ विषमपरिणतिः कथं भवति' इति परेण प्रेरिते उपनीतं प्रदर्शितमाप्तेन-तद् भवति परनिमित्तम् द्रव्य-क्षेत्र-कालभावानां सहकारिणां वैचित्र्यात् कार्यमपि वैचित्र्यमासादयति-तद् आम्रादि वस्तु विषमरूपतया परनिमित्तं भवति, न वा ‘परनिमित्तमेव' इत्यत्राप्येकान्तोऽस्ति, स्वरूपस्यापि कथंचिन्निमित्तत्वात् । तन्न द्रव्याद्वैतैकान्तः संभवी ।।२२ ।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८३ नन्वनेकान्तवादिनोऽपि रूपरसादेरनन्तगुणद्विगुणादिवैषम्यपरिणतिः कथमुपपन्नेत्याशङ्कायामाह
“भण्णइ विसमपरिणयं(ई) कह एयं होहिइ त्ति उवणीयं । तं होइ परणिमित्तं, ण व त्ति पत्थित्थ एगंतो ।। ३/२२ ।।"
1. णत्थित्थ (अने. व्य.) । 2. एत्थऽत्थि (संमति.) ।
2010_02

Page #208

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२३
१६३
शीतोष्णस्पर्शवदेकत्रैकदा विरोधाद्भण्यते एकत्राम्रफलादौ विषमपरिणतिः कथं भवतीति परेण प्रेरिते, उपनीतं प्रदर्शितमाप्तेन तद्वैषम्यं भवति परनिमित्तं द्रव्यक्षेत्रकालभावानां सहकारिणां वैचित्र्यात्तदाम्रादिवस्तु विषमरूपतया परिणमतीति वैषम्यं परनिमित्तमित्यर्थः, न च परनिमित्तमेवेत्यत्राप्येकान्तोऽस्ति, स्वरूपस्यापि तत्र कथञ्चिन्निमित्तत्वाद्, अन्यथा द्विगुणरसादीनां देशनियमानुपपत्तेः, विरोधष्टा कालभेदेन वा निरसनीयः, न चैकत्रैव प्रदेशे द्विगुणरसादित्वे एकगुणरसादिद्वयसमावेशाद्विरोधः सम्भावनीयः, एकैकगुणापेक्षया द्विगुणपर्यायवतो रसस्य प्रत्येकातिरिक्तत्वेनाविरोधात्, अत एव परापेक्षया षट्स्थानपतितत्वमप्यविरुद्धम्, आपेक्षिकधर्मयोईस्वत्वदीर्घत्वयोरिव विरोधासिद्धेरिति दिग् । तन्न द्रव्याद्वैतैकान्तः सम्भवी ।। [ प्रागुक्तस्य लक्षणस्य बाधाद् भेदैकान्तवादिना द्रव्य-गुणयोर्लक्षणान्तराभिधानम्
अभेदैकान्तवादिना च विकल्प्य तद्दूषणम् ] द्रव्य-गुणयोर्भेदैकान्तवादिना प्राक् प्रदर्शिततल्लक्षणस्यैकत्वप्रतिपत्त्यध्यक्षबाधितत्वाद् लक्षणान्तरं वक्तव्यम् तदाह
दव्वस्स ठिई जम्म-विगमा य गुणलक्खणं ति वत्तव्वं ।
एवं सइ केवलिणो जुज्जइ तं णो उ दवियस्स ।।२३।। द्रव्यस्य लक्षणं स्थितिः, जन्म-विगमी लक्षणं गुणानाम्, एवं सति केवलिनो युज्यत एतल्लक्षणम्-तत्र किल केवलात्मना स्थिते एव चेतनाचेतनरूपा अन्ये अर्था ज्ञेयभावेनोत्पद्यन्ते, अज्ञेयरूपतया च नश्यन्ति । न तु द्रव्यस्याण्वादेर्लक्षणमिदं युज्यते, न हि अणौ रूपादयो जायन्ते अत्यन्तभिन्नत्वात् गव्यश्वादिवत् । अथवा केवलिनोऽपि सकलज्ञेयग्राहिणो नैतल्लक्षणं युज्यते । न चापि द्रव्यस्य अचेतनस्य, गुण-गुणिनोरत्यन्तभेदे असत्त्वापतेः असतोप्टा खरविषाणादेरिव लक्षणासंभवादिति ।।२३ ।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
___ अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८३ अथ द्रव्यगुणयोर्भेदैकान्तवादिनो द्रव्यगुणलक्षणानुपपत्तिमुद्भावयन्ति
“दव्वस्स ठिई जम्मविगमा य गुणलक्खणं ति वत्तव्वं । एवं सइ केवलिणो, जुजइ तं णो उ दवियस्स ।। ३/२३ ।।"
___ 2010_02

Page #209

१६४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२४
द्रव्यस्य लक्षणं स्थितिः, जन्मविगमी लक्षणं गुणानामेवं सति केवलिनो युज्यत एतल्लक्षणम्, तत्र किल केवलात्मना स्थित एव चेतनाचेतनारूपा अन्येऽर्था ज्ञेयभावेनोत्पद्यन्ते, अज्ञेयरूपतया च नश्यन्ति, न तु द्रव्यस्याण्वादेर्लक्षणमिदं युज्यते, न ह्यणौ रूपादयो जायन्ते अत्यन्तभिन्नत्वाद् गव्यश्वादिवत्, अथवा केवलिनोऽपि सकलज्ञेयग्राहिणो नैतल्लक्षणं युज्यते, न चापि द्रव्यस्याचेतनस्य, गुणगुणिनोरत्यन्तभेदेऽसत्त्वापत्तेरसतोप्टा खरविषाणादेरिव लक्षणासम्भवादिति द्रव्यार्थान्तरभूतगुणवादिनः ।
दव्वत्थंतरभूया मुत्ताऽमुत्ता य ते गुणा होज्ज ।
जइ मुत्ता परमाणू णत्थि अमुत्तेसु अग्गहणं ।।२४।। द्रव्यार्थान्तरभूतगुणवादिनो द्रव्यादर्थान्तरभूतगुणा मूर्ताः, अमूर्ता वा भवेयुः ? यदि मूर्ताः परमाणवो न तर्हि परमाणवो न भवन्ति, मूर्तिमद्रूपाद्याधारत्वात् अनेकप्रादेशिकस्कन्धद्रव्यवत् । अथामूर्ताः, अग्रहणं तेषाम् अमूर्तत्वात् आकाशवत् । ततो द्रव्य-गुणयोः कथंचिद् भेदाभेदावभ्युपगमनीयौ अन्यथोक्तदोषप्रसक्तेः । तथाहि-द्रव्य-गुणयोः कथंचिद् भेदः यथाक्रममेकानेकप्रत्ययावसेयत्वात, कथंचिदभेदोऽपि रूपाद्यात्मना द्रव्यस्वरूपस्य रूपादीनां च द्रव्यात्मकतया प्रतीतेः; अन्यथा तदभावापत्तेः ।।२४ ।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८३ अत्रोत्तरम्
“दव्वत्थंतरभूया, मुत्तामुत्ता य(व) ते गुणा होज्जा ।
जइ मुत्ता परमाणू, णत्थि अमुत्तेसु अग्गहणं ।। ३/२४ ।।" द्रव्यार्थान्तरभूता गुणा मूर्ता अमूर्ता वा भवेयुः, यदि मूर्ता न तर्हि परमाणवो भवन्ति, मूर्तिमद्रूपाद्याधारत्वाद्, अनेक प्रादेशिकस्कन्धवत्, अथामूर्ताः, अग्रहणं तेषां अमूर्त्तत्वादाकाशवत् । ततो द्रव्यगुणयोः कथञ्चिद्भेदाभेदावभ्युपगमनीयौ, अन्यथा प्रतीतिविरोधात् । तथाहि-द्रव्यगुणयोर्यथाक्रममेकानेकप्रत्ययावसेयत्वात्कथञ्चिद्भेदः प्रतीयते, कथञ्चिदभेदोऽपि रूपाद्यात्मना द्रव्यस्वरूपस्य रूपादीनां च द्रव्यात्मकतया प्रतीतेः, अन्यथा तदभावापत्तेः, एतञ्च विवक्षामात्रेणोच्यतेऽन्यथा जात्यन्तरात्मके वस्तुनि भेदाभेदादन्यतरकथाया एवासम्भवात्, न हि चित्रं वस्तु नीलपीताद्यन्यतरतया कथ्यते चर्च्यते वा, एकतरजिज्ञासया केवलं तथा प्रतीयत इति ।
2010_02

Page #210

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२५
[ प्रस्तुतप्रपञ्चस्य शिष्यबुद्धिवेशद्यमात्रप्रयोजनकत्वकथनम् ]
ततः
सीसमईविप्फारणमेत्तत्थोऽयं कओ समुल्लावो ।
इहरा कहामुहं चेव णत्थि एवं ससमयम्मि ।।२५।। शिष्यबुद्धिविकाशनमात्रार्थोऽयं कृतः प्रबन्धः, इतरथा कथैवैषा नास्ति स्वसिद्धान्ते 'किमेते गुणा गुणिनो भिन्नाः, आहोस्विद् अभिन्नाः' इति, अनेकान्तात्मकत्वात् सकलवस्तुनः ।।२५ ।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८३ एतदाह
"सीसमईविष्फारणमेत्तत्थोयं कओ समुल्लावो ।
इहरा कहामुहं चेव, णत्थि एवं ससमयम्मि ।। ३/२५ ।।" शिष्यबुद्धिविकासनमात्रार्थोऽयं कृतः प्रबन्धः, इतरथा कथैवैषा नास्ति स्वसिद्धान्ते, किमेते गुणा गुणिनो भिन्ना आहोस्विदभिन्ना ? इति, ‘अनेकान्तात्मकत्वात्सकलवस्तुनः ।
-: नयोपदेशे :
गा.
६
ननु तथाप्युत्सर्गतोऽनादरणीयत्वादेव नय-दुर्नयभाषयोरविशेषः, तथा चोक्तं वादिना- [सम्मतौ]
“सीसमइविष्फारणमेत्तत्थोऽयं कओ समुल्लावो ।
इहरा कहामुहं चेव णत्थि एवं ससमयंमि" ।। ३/२५ ।। इति चेत्, न-शिष्यमतिविष्फारकत्वं हि नयवाक्यस्य प्रमाणात्मकमहावाक्यजन्यशाब्दबोधजनकावान्तरवाक्यार्थज्ञानजनकत्वम्, तदनुकूलाकाङ्क्षोत्थापकत्वं वा, तेन तस्यादरणीयत्वस्यैव सिद्धेः ।
1. एयं (नयो., तत्त्वा. यशो.कृतविव.) ।
2010_02

Page #211

१६६
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२६
-: तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे :
महामहो.यशोविजयजीकृतविवरणे अ.१, सू.३५ उत्सर्गतो हि पारमेश्वरप्रवचनपरिणतबुद्धीनां स्याद्वादाभिधानमेवोचितं परिपूर्णवस्तुप्रतिपादकत्वात्, तद्व्युत्पत्त्यर्थितया तु शिष्याणामंशग्राहिषु नयवादेष्वप्यपवादतः प्रवृत्तिरुचितैव ।
“अशुद्ध वर्त्मनि स्थित्वा, ततः शुद्धं समीहत” इत्यादिन्यायादिति भावः । तदिदमाह-सम्मतौ महावादी
“सीसमईविष्फारणमेतत्थोयं कओ समुल्लावो ।
इहरा कहामुहं चेव, णत्थि एवं ससमयंमि ।। ३/२५ ।।" इति ।। [ वस्तुत्वे कथंचिद् भेदाभेदात्मके व्यवस्थितेऽपि तदन्यथावादिनां मिथ्यादृष्टित्वकथनम् ] एवंरूपे च वस्तुतत्त्वे अन्यथारूपं तत् प्रतिपादयन्तो मिथ्यावादिनो भवन्तीत्याह
ण वि अस्थि अण्णवादो ण वि तव्वाओ जिणोवएसम्मि ।
तं चेव य मण्णंता अवमण्णंता ण याणंति ।।२६।। नैवास्ति अन्यवादो गुण-गुणिनोः, नाप्यनन्यवादो जिनोपदेशे द्वादशाङ्गे प्रवचने सर्वत्र कथंचिदित्याश्रयणात् । तदेव अन्यदेवेति वा मन्यमानाः मननीयमेव अवमन्यमाना वादिनोऽभ्युपगतविषयावज्ञाविधायित्वाद् अज्ञा भवन्ति अभ्युपगमनीयवस्त्वस्तित्वप्रतिपादकोपायनिमित्तापरिज्ञानाद् मृषावादिवदिति तात्पर्यार्थः । ततोऽनेकान्तवाद एव व्यवस्थितः ।।२६ । ।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८३ एवंरूपे च वस्तुतत्त्वेऽन्यथारूपं तत्प्रतिपादयन्तो मिथ्यावादिनो भवन्तीत्याह
___ “ण वि अत्थि अण्णवाओ, ण वि तव्याओ जिणोवएसम्मि ।
तं चेव य मण्णंता अवमण्णंता ण याणंति ।। ३/२६ ।।" नैवास्त्यन्यवादो गुणगुणिनो प्यनन्यवादो जिनोपदेशे द्वादशाङ्गे प्रवचने, सर्वत्र कथञ्चिदित्या
2. एवं (संमति.) ।
___JainEducation International 2010_02

Page #212

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा - २७
श्रयणात्, तदेवान्यदेवेति वा मन्यमाना मननीयमेवावमन्यमाना वादिनोऽभ्युपगतविषयावज्ञाविधायित्वादज्ञा भवन्ति, अभ्युपगमनीयवस्त्वस्तित्वप्रतिपादकोपायनिमित्तापरिज्ञानान्मृषावादिवदिति तात्पर्यार्थः । ततोऽनेकान्तवाद एव व्यवस्थितः ।।
[ अनेकान्तस्य व्यापकतां प्रदर्शयितुमनेकान्तेऽप्यनेकान्ताभ्युपगमनम् ] ननु 'सर्वत्रानेकान्तः' इति नियमे अनेकान्तेऽप्यनेकान्ताद् एकान्तप्रसक्तिः । अथ नानेकान्ते अनेकान्तवादस्तर्हि अव्यापकोऽनेकान्तवाद इत्यत्राह
भयणा विहु भइयव्वा जह भयणा भयइ सव्वदव्वाइं । एवं भयणा नियमो वि होइ समयाविरोहेण ।। २७ ।।
यथा भजना अनेकान्तो भजते सर्ववस्तूनि तदतत्स्वभावतया ज्ञापयति तथा भजनाऽपि अनेकान्तोऽपि भजनीयः अनेकान्तोऽप्यनेकान्त इत्यर्थः-नय- प्रमाणापेक्षया 'एकान्तथाऽनेकान्तष्टा' इत्येवं ज्ञापनीयः । एवं च भजनाऽनेकान्तः संभवति, नियमष्टा एकान्तष्टा सिद्धान्तस्य " रयणप्पभा सिआ सासया सियाऽसासया” [ जीवाजीवाभि० प्रतिप० ३ उ० १ सू० ७८ ] इत्येवमनेकान्तप्रतिपादकस्य “ दव्वट्टयाए सासया, पज्जवट्टयाए असासया” ] इत्येवं चैकान्ताभिधायकाविरोधेन ।
[
१६७
न चैवमव्यापकोऽनेकान्तवादः, 'स्यात् 'पदसंसूचितानेकान्तगर्भस्यैकान्तस्य तत्त्वात् अनेकान्तस्यापि ‘स्यात्’कारलाञ्छनैकान्तगर्भस्य अनेकान्तस्वभावत्वात् । न चानवस्था, अन्यनिरपेक्षस्वस्वरूपत एव तथात्वोपपत्तेः यद्वा स्वरूपत एवानेकान्तस्यैकान्तप्रतिषेधेनानेकान्तरूपत्वात् ‘स्यादेकान्तः' 'स्यादनेकान्तः' इति कथं नानेकान्तेऽनेकान्तोऽपि । अनेकान्तात्मकवस्तुव्यवस्थापकस्य तद्व्यवस्थापकत्वं स्वयमनेकान्तात्मकत्वमन्तरेणाऽनेकान्तस्याऽनुपपन्नमिति न तत्राऽव्यापकत्वादिदोष इत्यसकृदावेदितमेव । । २७।।
1. ० याविराहणया (अने. व्य., स्या. कल्प., गुरु विनि., उप. रह . ) ।
2010_02

Page #213

१६८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२७
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८३ ननु सर्वत्राऽनेकान्त इति नियमेऽनेकान्तेऽप्यनेकान्तादेकान्तप्रसरिक्तिरिति चेत्, अत्र वदन्ति
“भयणा वि हु भइयव्वा, जह भयणा भयइ सव्वदव्वाइं ।
एवं भयणाणियमो वि, होइ समयाविराहणया' ।।३/२७ ।।" “यथा भजनाऽनेकान्तो भजते सर्ववस्तूनि तदेतत्स्वभावतया ज्ञापयति, तथा भजनाप्यनेकान्तोऽपि, भजनीया अनेकान्तोऽप्यनेकान्त इतीष्टमस्माकं इति नयप्रमाणापेक्षयैकान्तष्टानेकान्तप्टोत्येवमसौ ज्ञापनीयः, तथाहि नित्यानित्यादिशबलैकस्वरूपे वस्तुनि नित्यत्वानित्यत्वावाधेकतरधर्मावच्छेदनैकतरधर्मात्मकत्वमुभयावच्छेदेन वोभयात्मकत्वं तथा नित्यानित्यत्वादिसप्तधर्मात्मकत्वप्रतिपादकतत्पर्याप्त्यधिकरणेऽनेकान्तमहावाक्येऽपि सकलनयवाक्यावच्छेदेनोक्तरूपमनेकान्तात्मकत्वं प्रत्येकनयवाक्यावच्छेदेन चैकान्तात्मकत्वं न दुर्वचमिति भावः । एतदेवाह एवमुक्तरीत्या, भजनाऽनेकान्तः सम्भवति, नियमष्टौकान्तप्टा, समयस्य सिद्धान्तस्य–“रयणप्पभा सिय सासया सिय असासया” – इत्येवमनेकान्तप्रतिपादकस्य-“दव्वट्ठयाए सासया पज्जवट्ठयाए असासया” — इत्येवं चैकान्तभिधायकस्याविरोधेन । न चैवमव्यापकोऽनेकान्तवादः, स्यात्पदसंसूचितानेकान्तगर्भस्यैवैकान्तस्वभावत्वादनेकान्तस्यापि स्यात्कारलाञ्छनैकान्तगर्भस्यानेकान्तस्वभावत्वात् । न चानवस्था देशकात्ाभ्यामवयवावयविरूपस्य वस्तुन इव स्याद्वादस्याप्येकान्तानेकान्तात्मकस्यैव प्रमाणादेव प्रतीतेः, भिन्नैकान्ताऽनेकान्तावलम्बनेऽप्यस्या ज्ञप्तिविरोधित्वाभावात्स्वसामग्रीमहिम्ना तादृशस्यैवोत्पत्तेर्मिथोऽनपेक्षणादुत्पत्तिविरोधिताया अपि वक्तुमशक्यत्वात्, न चोत्पत्तिज्ञप्त्यन्यतराप्रतिबन्धिकाप्यनवस्था दूषणम्, यत्तार्किकाः-“मूलक्षयकरी प्राहुरनवस्थां हि दूषणम् ।” इति, न चेदेवं तदा प्रमेयत्वे प्रमेयत्वाद्युपगमेऽप्यनवस्थादोषो दुर्निवारः स्यात्, यद्वा यथा नैयायिकादीनां 'घटाभावोऽतिरिक्त एव, तदभावष्टा घट एव, तृतीयाभावष्टाद्य एव, चतुर्थप्टा द्वितीय एव' इत्यादिरीत्या नानवस्था तथाऽस्माकं अनेकान्तः१, अनेकान्तानेकान्त एकान्तः२, तदनेकान्त आद्य एव, तदनेकान्तप्टा द्वितीय एवेति तृतीयचतुर्थाद्यनेकान्तानामाद्यद्वितीययोरेव पर्यवसानात्काऽनवस्था नाम । एकान्तनियामकस्वपरूपयोरनवस्थानादेकान्तगर्भानेकान्तस्य परिज्ञातुमशक्यत्वाज्झप्तिप्रतिबन्धिकैवेयमनवस्थेति कष्टिात्, तन्न, इत्थमपि 'गुडशुण्ठी' न्यायेनानवच्छिन्नानेकान्ते दोषाभावात् । सावच्छिन्नानेकान्तवादेऽपि सूक्ष्मावच्छेदकजिज्ञासोपरम एवानेकान्तप्रयोगान्तरपरिश्रमोपरमेऽनवस्थानवकाशादिति दिग् ।।
1. व्याविरोहेण (संमति.) ।
2010_02

Page #214

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२७
१६९
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.७, गा. २ न च शोकादिकं निर्हेतुकमिति वक्तुं युक्तम्, नित्यं सत्त्वस्याऽसत्त्वस्य वा प्रसङ्गात् । न च युष्माकमपि तत्र घटमुकुटोभयार्थिना युगपच्छोकप्रमोदोत्पाद इति वाच्यम्, एकत्रोभयार्थिप्रवृत्त्ययोगात् । एकत्र देशे तत्प्रवृत्तौ चोभयस्य कथञ्चित्प्रत्येकातिरेकेण दोषाभावात्, येन रूपेण यत्रेच्छा तेन रूपेण तन्नाशो-त्पाद-स्थितिज्ञानानामेव शोक-प्रमोद-माध्यस्थ्यहेतुत्वात्, अनेकान्तस्याप्यनेकान्तानुविद्वैकान्तगर्भत्वात् । तदुक्तम्
"भयणा वि हु भइयव्वा जह भयणा भयइ सव्वदव्वाइं । एवं भयणा नियमो वि होइ समयाविराहणया ।।" ३/२७ ।। इति ।
-: गुरुतत्त्वविनिश्चये :
उ. १ गा. ५२ तथा च सिद्धव्याख्याता न्यायावतारविवृतौ स्यादस्त्येव जीव इति प्रमाणवाक्यमुपन्यस्तवान्, तथा च तद्गतो ग्रन्थः
“यदा तु प्रमाणव्यापारमविकलं परामृश्य प्रतिपादयितुमभिप्रयन्ति तदाङ्गीकृतगुणप्रधानभावाशेषधर्मसूचककथञ्चित्पर्यायस्याच्छब्दविभूषितया सावधारणया च वाचा स्यादस्त्येव जीव इत्यादिकया दर्शयन्ति । अतोऽयं स्याच्छब्दसंसूचिताभ्यन्तरीभूतानन्तधर्मकस्य साक्षादुपन्यस्तजीवशब्दक्रियाभ्यां प्रधानीकृतात्मभावस्यावधारणव्यवच्छिन्नतदसम्भवस्य वस्तुनः संदर्शकत्वात्सकलादेश इत्युच्यते, प्रमाणप्रतिपन्नसम्पूर्णार्थकथनमिति यावदित्यादि ।"
तस्मादस्मदुक्तैव प्रमाणनयव्यवस्था समीचीना, यथा यो नाम नयो नयान्तरसापेक्षः स परमार्थतः स्यात्पदप्रयोगमभिलषन् सम्पूर्ण वस्तु गृह्णातीति प्रमाणेऽन्तर्भावनीयः । नयान्तरनिरपेक्षस्तु नयो दुर्नयः, स च नियमान्मिथ्यादृष्टिरेव, सम्पूर्णवस्तुग्राहकत्वाभावादिति ।"
अत्रेदमवधेयम्-यो नाम नयो नयान्तरापेक्षस्तस्य प्रमाणान्तर्भाव व्यवहारनयः प्रमाणं स्यात्, तस्य तपःसंयमप्रवचनग्राहकत्वेन संयमग्राहिनिष्टायविषयविषयकत्वेन तत्सापेक्षत्वात् । शब्दनयानां च निक्षेपचतुष्टयानभ्युपगन्तॄणां भावाभ्युपगन्तृशब्दनयविषयविषयकत्वेन तत्सापेक्षत्वात्प्रमाणत्वापत्तिः । नयान्तरवाक्यसंयोगेन सापेक्षत्वे च ग्राह्ये स्यात्पदप्रयोगेण सप्रतिपक्षनयद्वयविषयावच्छे
1. व्याविरोहण (संमति.) ।
2010_02

Page #215

१७०
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२७
दकस्यैव लाभात, तेनानन्तधर्मकत्वापरामर्शः, न चेदेवं तदाऽनेकान्ते सम्यगेकान्तप्रवेशानुपपत्तिरवच्छेदकभेदं विना सप्रतिपक्षविषयसमावेशस्य दुर्वचत्वात्, इष्यते चायम्, यदाह महामतिः -
"भयणा वि हु भइयव्वा जह भयणा भयइ सव्वदव्वाइं । एवं भयणानियमो वि होइ समयाविराहणया ।। ३/२७ ।। इति" ।।
-: उपदेशरहस्ये :
गाथा १०१ “ऐतेहिं दोहिं ठाणेहिं ववहारो ण विज्जइ । एतेहिं दोहिं ठाणेहिं अणायारं तु जाणए ।।३।। 'सर्वं नित्यमेवानित्यमेव वा' एताभ्यां द्वाभ्यां स्थानाभ्यामभ्युपगम्यमानाभ्यामनयोर्वा पक्षयोर्व्यवहारो लोकस्यैहिकामुष्मिकयोः कार्ययोः प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणयोर्न विद्यते । एकान्तनित्यत्वे घटाद्यर्थं कुम्भकारादेर्मोक्षाद्यर्थं तपस्विप्रभृतीनां च प्रवृत्त्यनुपपत्तेः, एकान्ताऽनित्यत्वेऽपि लोकानामनागतभोगार्थं धनधान्यादिसंग्रहार्थं मुमुक्षूणां च मोक्षार्थं प्रवृत्त्यनुपपत्तेरेव, नित्यानित्यत्वयोः प्रतिनियताश्रयत्ववादेऽप्येकत्र मृदादौ स्थासकुशूलघटाधनेककार्यार्थप्रवृत्तेरनुपपत्तेरेकस्यानेकपरिणामित्वविरोधात्, अत एतयोः स्थानयोरेकान्तत्वेनाश्रीयमाणयोरनाचारं मौनीन्द्रागमबाह्यत्वरूपं जानीयात् । 'तु'शब्दो विशेषणार्थः, 'कथञ्चिन्नित्यानित्ये वस्तुनि व्यवहारो युज्यते' इत्येतद्विशिनष्टि, एकांशमादाय नयव्यवहारस्योभयमादाय च प्रमाणव्यवहारस्योपपत्तेः । न चैवमपि स्यान्नित्यमेव स्यादनित्यमेवेति च प्राप्तम्, तत्राप्येवकारार्थावधारणबलाद् येनाकारेण नित्यत्वं तेन नित्यत्वमेवेत्येकान्तत्वापत्तिरिति शङ्कनीयम्, अनित्यत्वासंवलितस्य नित्यत्वव्यवच्छेदस्याप्रसिद्धेः, तत्संवलितस्य च तस्य सत्त्वे किञ्चिदपेक्षया एकान्तसंवलितानेकान्तानपायात्, तथा चाह सम्मतिकारः
"भयणावि हु भइयव्वा जह मयणा भयइ सव्वदव्वाई । एवं भयणानियमो वि होइ समयाविराहणया ।।" (३-२७)
1. न्याविरोहेण (संमति.) ।
2010_02

Page #216

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२८
१७१
[ षड् जीवनिकायास्तदघाते च धर्म इत्यत्राप्यनेकान्तव्यवस्थापनम् ] नन्वनेकान्तस्य व्यापकत्वे ‘षड् जीवनिकायाः' 'तदघाते वा धर्मः' इत्यत्राप्यनेकान्त एव स्यादित्याशङ्कयाऽऽह
णियमेण सद्दहंतो छक्काए भावओ न सद्दहइ ।
हंदी अपज्जवेसु वि सद्दहणा होइ अविभत्ता ।।२८।। नियमेनाऽवधारणेन ‘षडेवैते जीवाः कायाप्टा' इत्येवं श्रद्दधानः षट्कायान् भावतः परमार्थतो न श्रद्धत्ते जीवराश्यपेक्षया तेषामेकत्वात् कायानामपि पुद्गलतयैकत्वात् जीवपुद्गलप्रदेशानां परस्पराविनिर्भागवृत्तित्वाञ्च जीवप्रदेशानां स्याद् अजीवत्वम् प्रत्येक प्राधान्यविवक्षया स्याद् अनिकायत्वम् सूत्रविहितन्यायेन प्रवृत्तस्याऽप्रमत्तस्य 'हिंसाऽप्यहिंसा' इति ‘तप्टाते स्यादधर्मः' इति । न भावसम्यग्दृष्टिरसौ स्यात्, द्रव्यसम्यग्दृष्टिस्तु स्यात् 'भगवतैवमुक्तम्' इति जिनवचनरुचिस्वभावत्वात् । ततोऽपर्यायेष्वपि न विद्यन्ते अर्चिमुर्मुरादयो विवक्षितपर्याया येषु पुद्गलेषु तेष्वपि अविभक्तश्रद्धानं यत् तदपि भावत एव भवेत्'अर्चिष्मानयं भावो भूतो भावी वा' इति । तन्नाऽव्यापकोऽनेकान्तवादः ।।२८ ।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८४ नन्वनेकान्तस्य व्यापकत्वे ‘षड्जीवनिकायास्तष्टाते चाधर्म' इत्यत्राप्यनेकान्तः स्यादिति चेत्, अत्राहु:
“णियमेण सद्दहंतो छक्काए भावओ ण सद्दहइ ।
हंदी अपज्जवेसु वि, सद्दहणा होइ अविभत्ता ।। ३/२८ ।।" नियमेनावधारणेन षडेवैते जीवाः कायाप्टोत्येवं श्रद्दधानः षट्कायान्भावतः परमार्थतो न श्रद्धत्ते, जीवराश्यपेक्षया तेषामेकत्वात्कायानामपि पुद्गलतयैकत्वात्, जीवपुद्गलप्रदेशानां परस्पराऽविनिर्भागवृत्तित्वाज्जीवप्रदेशानां स्यादजीवत्वम्, प्रत्येकं प्राधान्यविवक्षया स्यादनिकायत्वं सूत्रविहितन्यायेन प्रवृत्तस्याप्रमत्तस्य न हिंसेति, तष्टातेऽपि स्यादधर्म इति न भावसम्यग्दृष्टिरसौ, द्रव्यसम्यग्दृष्टिस्तु स्यादेवान्यदर्शनासद्ग्रहनिवृत्त्या जिनवचनरुचिस्वभावस्य संक्षेपसम्यक्त्वलक्षण-त्वात्, तथा च पारम) [उत्तरा०अ०२८]
2010_02

Page #217

१७२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२८
“अणभिग्गहियकुदिट्ठी, संखेवरुइत्ति होइ णायव्यो ।
अविसारओ पवयणे, अणभिग्गहिओ य सेसेसु" ।। २६ ।। त्ति । ततोऽपर्यायेष्वपि न विद्यन्तेऽचिमुर्मुरादयो विवक्षितपर्याया येषु पुद्गलेषु तेष्वप्यविभक्तश्रद्धानं यत्तदपि भावत एव भवेदर्चिष्मानयं भावो भूतो भावी वेति, न हि भूतभाविपर्यायोपरक्तवाक्यं द्रव्यतः सत्यं भवति, सविशेषेण' इति न्यायाद् भूतभाविपर्यायध्वंसप्रागभावावगाहित्वात्, तत्र द्रव्यतः सत्यत्वमिति चेत्, न तथापि धर्माशे द्रव्यतोऽविभक्तस्यापि धर्म्यंशे विभक्तस्य प्रत्ययस्य भावत एव सम्भवात्, तन्नात्राप्यव्यापकोऽनेकान्तवादः ।।
वस्तुतो नियमेन षट् कायान् श्रद्दधद्भावतो न सम्यग्दृष्टिरित्यत्रैव हेतुरयम्, हन्दि यतः अपर्यायेषु एकादिप्रकाररहितेषु षट्सु कायेषु श्रद्धाऽविभक्ता भवति स्याद्वादज्ञानपरिसमाप्याकाङ्क्षापरिपूर्त्याऽविश्रान्ता भवति
“एगविहदुविहतिविहा”–इत्यादिप्ररूपणयैव तद्विश्रान्तिसम्भवादित्ययमर्थोऽनुभवसम्मुखीन इति ध्येयम् ।
-: अष्टसहसीतात्पर्यविवरणे :
परि. ६, का. ७७-७८ तदाह सम्मतौ महावादी
नियमेण सद्दहंतो छक्काए भावओ ण सद्दहइ ।
हंदी अपज्जवेसु वि सद्दहणा होइ अविभत्ता ।। [३/२८] अस्या अर्थः-नियमेन षडेवेत्यवधारणेन षटकायान् श्रद्दधदपि भावतो न श्रद्धत्ते, प्रकृतधर्मघटितसप्तभङ्गपर्याप्तप्रकारताकबोधादिजनितसमूहालम्बनरुचेरेव प्रकृतधर्मभावश्रद्धापदार्थत्वात्, तदाह-अपर्यायेषु भङ्गान्तरसंवलनरहितेषु धर्मेषु, अपेभिन्नक्रमत्वात् श्रद्धाऽप्यविभक्ताऽसम्पूर्णा भवति, द्रव्यश्रद्धापर्यवसन्ना भवतीति यावत् । अयमस्माकं मनीषोन्मेषः । अन्ये त्वेवमुत्तरार्द्ध व्याचक्षते- हन्दि यतोऽपर्ययेष्वविवक्षितपर्यायेषु पुद्गलेष्वपि श्रद्धाऽविभक्ता एकरूपा भवतीति, तथा च पूर्वोत्तराद्धाभ्यां जीवपुद्गलयोः सामान्यत एकरूपत्वोपदर्शनात्तदुभयघटितनिकायषट्कैकान्तबाधात्तच्छ्रद्धानस्य द्रव्यसम्यक्त्वरूपत्वमेव जिनवचनाभिनिवेशदशायाम्, स्वाभिनिवेशदशायां तु शुद्धात्मस्वरूपबाधनेन तन्मात्रविश्रान्तान्तरङ्गरत्नत्रयबाधनान्मिथ्यात्वरूपत्वमेवेति तदभिप्रायमप्य
2010_02

Page #218

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२८
१७३
विरुद्धमेवाकलयामः । तदेवं विस्ताराज्ञारुचिभेदेन हेतुवादाहेतुवादयोर्व्यापकत्वं व्यवस्थितम्, आहरणतद्देशतदोषोपन्यासादिहेतुविस्तरस्तु मत्कृतोपदेशामृततरङ्गिणीतो बोध्यः, यथा तद्व्यापकत्वे निःशङ्कं चेतः स्यादित्युपरम्यते । व्यवहारतस्तु हेतुबहुलत्वात् प्रायो दृष्टिवादाख्य आगमो हेतुवादः, तदितरप्टााहेतुवाद उच्यते, तदपेक्षयाऽयं प्रज्ञापकविभागः सम्मतिसिद्धः
जो हेउवायपक्खम्मि हेउओ आगमे य आगमिओ ।
सो ससमयपण्णवओ सिद्धंतविराहगो अण्णो ।।१।।त्ति [३/४५] अन्यस्य विराधकत्वं च प्रतिपादकवचस्यनास्थादिदोषोत्पादनादिति बोध्यम् ।।७८ ।।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.७, गा.३० न चैवमनेकान्ते ‘षडेव जीवनिकायाः' इति श्रद्धानवतां सम्यक्त्वभङ्गः, विभागवाक्याद् न्यूनताऽलाभेऽनेकान्तव्याघाताद् मिथ्यात्वापत्तेरिति वाच्यम्; भावतस्तेषामनेकान्तपरिज्ञानशून्यानामसम्यग्दष्टित्वादेव, जीवराश्यपेक्षया तेषां कायानामपि पुद्गलतया जीव-पुद्गलप्रदेशानां च परस्पराऽविनिर्भागवृत्तितयैकत्वस्याऽश्रद्धानात् । द्रव्यत एव च ‘भगवतैवमुक्तम्' इति जिनवचनरुचिस्वभावत्वेन सम्यग्दृष्टित्वात् । तदुक्तम्
णिअमेण सद्दहतो छक्काए भावओ ण सद्दहइ । हंदी अपजवेसु वि सद्दहणा होइ अविभत्ता ।। ३/२८ ।। इति ।
-: अध्यात्मसारे :
षष्ठे वैराग्यभेदाधिकारे एकान्तेन हि षट्काय-श्रद्धानेऽपि न शुद्धता । सम्पूर्णपर्ययालाभाद्, यन्न याथात्म्यनिष्टायः ।।२२।।
2010_02

Page #219

१७४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२९
[ गतिमत्यपि द्रव्ये अपेक्षाविशेषेण गत्यगती प्रदानेकान्तस्य व्यापकत्वोपपादनम् ]
नन्वनेकान्तस्य व्यापकत्वे ‘गच्छति तिष्ठति' इत्यत्राऽप्यनेकान्तः स्यात्, तथाभ्युपगमे च तयोरभावप्रसक्तिरित्येतदेवाऽऽह
गइपरिणयं गई चेव केइ णियमेण दवियमिच्छंति ।
तं पि य उड्डगईयं तहा गई अनहा अगई ।।२९।। _ 'गतिक्रियापरिणामवद् द्रव्यं गतिमदेव' इति केचिद् मन्यन्ते, तदपि गतिक्रियापरिणतं जीवद्रव्यं सर्वतो गमनाऽयोगाद् ऊर्ध्वादिप्रतिनियतदिग्गतिकं तैर्वादिभिरभ्युपगन्तव्यम्; एवं च तत् तथा प्रतिनियतदिग्गमनेनैव गतिमत्; अन्यथाऽपि गतिमत् स्यात् तदाऽभिप्रेतदेशप्राप्तिवद् अनभिप्रेतदेशप्राप्तिरपि तस्य भवेदित्यनुपलभ्यमानयुगपद्विरुद्धोभयदेशप्राप्तिप्रसक्तेरत्राप्यनेकान्तो नाऽव्यापकः । अभिप्रेतगतिरेव तत्राऽनभिप्रेताऽगतिरिति चेत्, न; अनभिप्रेतगत्यभावाभावे प्रतिनियतगतिभाव एव न भवेत् तत्सद्भावे वा तदवस्थोऽनेकान्तः ।।२९ ।।
अनेकान्तव्यवस्थायां
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८५ नन्वनेकान्तस्य व्यापकत्वे गच्छति तिष्ठतीत्यत्राप्यनेकान्तः स्यादिति चेत्, स्यादेवेत्याह
“गइपरिणयं गई चेव, केइ णियमेण दवियमिच्छंति ।
तं पि य उड्डगई, तहा गई अण्णहा अगई ।। ३/२९ ।।" गतिक्रियापरिणतं द्रव्यं गतिमदेवेति केचिन्मन्यन्ते, तदपि गतिक्रियापरिणतं जीवद्रव्यं सर्वतो गमनायोगादूर्ध्वादिप्रतिनियतदिग्गतिकं तैर्वादिभिरभ्युपगन्तव्यम्, एवं च तत्तथाप्रतिनियतदिग्गमनेन गतिमदन्यथा चाऽगतिमदेव, अन्यथापि यदि गतिमत्स्यात् तदाऽभिप्रेतदेशप्राप्तिवदनभिप्रेतदेशप्राप्तिरपि तस्य भवेदित्यनुपलभ्यमानयुगपद्विरुद्धोभयदेशप्राप्तिप्रसक्तिरित्यत्राप्यनेकान्तो नाव्यापकः, अभिप्रेतगतिरेव तत्रानभिप्रेतागतिरिति चेत्, न अनभिप्रेतगत्यभावाभावे प्रतिनियतगतिभावस्यैवाभावात्, तत्सद्भावे च तदवस्थोऽनेकान्तः । ननु गतिमदेवेत्येकान्तेन गतिसामान्यवति गतिसामान्याभावो निषिध्यते स च गतिविशेषाभावेन नापोद्यते, नहि विशेषाभाव एव सामान्यभाव इति कोऽयमनेकान्त इति चेत्, न, गतिसामान्यवत्यपि गतिविशेषाभावेन भावाभावोभयरूपतासमावेशादेवानेकान्तसाम्राज्यात् । न च विशेषाभावेभ्यः सामान्यभावोऽपि सर्वथातिरिक्तः, किन्तु
2010_02

Page #220

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-२९
यावद्विशेषाभावाधिकरणावच्छेदेनातिरिक्तो यत्किञ्चिद्विशेषाभावाधिकरणावच्छेदेन चानतिरिक्त इति गतिसामान्यवति विशेषरूपेण तत्सामान्याभावोऽपि न दुर्लभः । गतिमति गतित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावनिषेधान्नैकान्तव्याघात इति चेत्, न, सामान्यरूपेण विशेषाभावमादायेत्थमपि वक्तुमशक्यत्वात्, गतित्वावच्छिन्नगतिसामान्यनिष्ठप्रतियोगिताकाभावेन सह गतिसामान्यविरोधैकान्त एवेति चेत्, न, सामान्यावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वस्याधिकरणविशेषावच्छेदेनैव सम्भवात्, तत्तदधिकरणान्तर्भावेन विरोधाविरोधयोरप्यनेकान्तस्यैव साम्राज्यात् । यदि च सामान्यावच्छिन्नप्रतियोगिताकोऽभावोऽतिरिक्त एव तदा द्रव्यविशेष रूपं न तु द्रव्यसामान्य इति प्रतीत्या सामान्यावच्छिन्नाधिकरणताकोऽप्यभावोऽतिरिक्तोऽभ्युपगन्तव्यः, तस्मादभावस्य सामान्याधिकरणकत्वस्य सामान्यप्रतियोगिताकत्वस्य स्वतः सामान्यविशेषभावस्य चानेकान्तक्रोडीकृतत्वाद्भावाभावयोर्विरोधाविरोधावपि तादृशावेवेत्यभिप्रायात् । एतेन ‘भावाभावसामान्ययोरेव विरोधकल्पनाद्भेदाभेदाद्यनेकान्तसमावेशोऽप्रामाणिकः' इत्यपास्तम्, विरोधस्यापि विशेषविश्रान्तत्वेन यथानुभवं गुणगुण्यादिभेदाभेदाद्यविरोधकल्पन एव लाघवादित्यधिक मत्कृतनयरहस्ये ।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.७, गा.३० एवं ‘गच्छति-तिष्ठति' इत्यादौ, ‘दहनाद् दहनः-पचनात् पचनः' इत्यादौ, ‘जीवद्रव्यमजीवद्रव्यं' चेत्यादावप्यन्वयव्यतिरेकव्याप्तिर्भावनीया, गतिस्थित्यादिपरिणतस्याप्यूर्ध्वगतिभूतलस्थितित्याद्यपेक्षयैव गति-स्थितिमत्त्वात्, अन्यथाऽभिप्रेतदेशप्राप्ति-स्थितिवदनभिप्रेतदेशप्राप्तिस्थित्योरपि प्रसङ्गात्, तथास्वभावसत्त्वे कारणाभावस्याऽप्रयोजकत्वात्, कारणसमाजेन तथास्वभावस्यैवाक्षेपात् अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । दहनादेरपि दाहादिपरिणामयोग्यापेक्षयैव दहनादित्वात, अन्यथा चाऽतथात्वात, अदहनस्याप्युदकादिद्रव्यस्य स्वयमदहनत्वेऽपि पृथिव्याद्यदहनव्यावृत्ततया कथञ्चिदतथात्वात्, समयाविरोधेन भजनाप्रवृत्तेः, जीवाऽजीवयोरपि कुम्भाद्यपेक्षया जीवापेक्षया चाऽतथात्वात्, अन्यथा सर्वस्य सर्वात्मकतापत्तेः । तदिदमाह
गइपरिणयं गई चेव केइ णिअमेण दविअमिच्छंति । तं पि अ उड्डगइअंतहा गई अण्णहा अगई ।। ३/२९ ।। गुणणिव्वत्तिअसण्णा एवं दहणादओ वि दट्ठव्वा । जं तु जहा पडिसिद्धं दव्यमदव्वं तहा होइ ।। ३/३० ।।
2010_02

Page #221

१७६
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३०
कुम्भो ण जीवदवि जीवो वि ण होइ कुंभदविअं ति । तम्हा दो वि अदविअं अण्णोण्णविसेसिआ हुंति ।। ३/३१ ।। इति । --: न्यायखण्डखाघे (महावीरस्तवे) :
विभाग-१, गा. १६ तथा शाब्दबोधस्यापि नयभेदेन व्युत्पत्तिसङ्कोचादुपपत्तेः, योग्यताज्ञानस्यापि सम्बन्धविशेषनियन्त्रितस्य सम्भवात् । तदयं सामान्यरूपेण विशेषाभाव एव प्रसक्तः स च प्रतियोगितावच्छेदाकावच्छिन्नसत्त्वस्याभावविरोधित्वादनुपपन्न इति चेत् । न । विरोधस्य सम्बन्धविशेषनियन्त्रितत्वेनोक्तोत्तरत्वात्, तदयं निमित्तभेदाद्विशेषप्रतियोगिकत्वेन सामान्यरूपेण विशेषाभावो वोच्यतां सामान्यरूपेण प्रतियोग्युल्लेखाद्विशिष्टसम्बन्धेन सामान्याभावो वेति स्याद्वादिनां न किमपि दुर्वचम् । अनेनैवाभिप्रायेणाह-गन्धहस्ती सम्मती
“गइपरिणयं गई चेव, केइ णियमेण दवियमिच्छन्ति ।
___ तं पि य उड्ढगईअंतहा गई अण्णहा अगई" ।। ३/२९ ।। त्ति। कुतोऽपि निमित्तात् यद् यदेकान्तेन परैः स्वीक्रियते निमित्तभेदावतारेण तत्तन्निराकृत्य स्याद्वादविषयसमुञ्चयमर्यादायां नेयम्, गतिमत्त्वादेरिव गुणवत्त्वादेरप्येकान्तद्रव्यलक्षणत्वायोगादिति एतत्तात्पर्यम् ।।
[ दहनादावपेक्षाविशेषेणादहनत्वादिकं निरूप्यानेकान्तस्य व्यापकत्वसमर्थनम् ] स्यादेतत् ‘दहनाद् दहनः, पवनात् पवनः' इत्यत्राप्यनेकान्ते दहनादावदहनादेविरुद्धरूपस्य संभवात् स्वरूपाभावः स्यादित्यत्राह
गुणणिव्वत्तियसण्णा एवं दहणादओ वि दट्ठव्वा ।
जं तु जहा पडिसिद्धं दव्वमदव्वं तहा होइ ।।३०।। गुणेन दहनादिना निर्वर्तितोत्पादिता संज्ञाऽभिधानं येषां तेऽपि दहन-पवनादय एवमेवाऽनेकान्तात्मका द्रष्टव्याः । तथाहि-दाह्यपरिणामयोग्यं तृणादिकं दहतीति दहनः तदपरिणतिस्वभावं स्वात्माकाशाऽप्राप्त-वज्राऽण्वादिकं न दहतीति । तेन यद् द्रव्यं यथा दहनरूपतया प्रतिषिद्धं तद् अद्रव्यमदहनादिरूपम् तथा भजनाप्रकारेण स्याद् दहनः स्यान्नेति भवति ततो नाऽव्यापी अनेकान्तः ।
2010_02
-

Page #222

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३०-३१
१७७
तथा, 'अदहनः' इत्यत्राप्यनेकान्तः । तथाहि-यद् उदकद्रव्यं यथा दहनरूपेण प्रतिषिद्धंदहनो न भवतीति ‘अदहनः' इति तदपि न सर्वथा अदहनद्रव्यं भवति, पृथिव्यादेरदहनरूपाद् व्यावृत्तत्वात् अन्यथा दहनव्यतिरिक्तभूतैकत्वप्रसङ्ग इत्यनेकान्त एव अदहनव्यावृत्तस्य तद्रव्यत्वात् ।।३०।।
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८५ स्यादेतद्, दहनाद्दहनः पचनात्पचन इत्यत्राप्यनेकान्ते दहनादावदहनादिविरुद्धरूपस्य सम्भवात् स्वरूपाभावप्रसङ्गस्तत्राह
"गुणनिव्वत्तियसण्णा, एवं दहणादओ वि दट्ठवा ।
जंतु जहा पडिसिद्धं, दव्वमदव्वं तहा होइ ।। ३/३० ।। " गुणेन दहनादिना निर्वर्तिता उत्पादिता संज्ञा येषां तेऽपि दहनपचनादयः, एवमेवानेकान्तात्मका द्रष्टव्याः, तथा हि दाहपरिणामयोग्यं तृणादिकं दहतीति दहनः, तदपरिणतिस्वभावं त्वात्माकाशाप्राप्तवज्राण्वादिकं न दहतीत्यदहनः, तेन यद् द्रव्यं यथा दहनरूपतया प्रतिषिद्धम्, तदद्रव्यमदहनादिकम्, तथा भजनाप्रकारेण स्याद्दहनः स्यानेति भवति, ततो नाव्याप्यऽनेकान्तः । तथाऽदहन इत्यत्रा-प्यनेकान्तः, तथाहि यदुदकद्रव्यं दहनरूपेण प्रतिषिद्धं दहनो न भवतीत्यदहन इति भवति तदपि न सर्वथाऽदहनद्रव्यं भवति, पृथिव्यादेरदहनरूपाद् व्यावृत्तत्वात्, अन्यथा दहनव्यतिरिक्तभूतैकत्वप्रसङ्ग इत्यनेकान्त एव, दहनव्यावृत्तस्य तदतद्रव्यत्वात् । [ सर्वस्यापि वस्तुनः प्रतिनियतस्वरूपान्यथानुपपत्त्या स्वरूपास्तित्व
पररूपनास्तित्वाभ्युपगमेनानेकान्तात्मकत्वप्रदर्शनम् ] नन्वेवं तदतव्यत्वाद् जीवद्रव्यमजीवद्रव्यम् अजीवद्रव्यं च जीवद्रव्यं स्यादित्याशङ्कयाऽऽह. कुंभो ण जीवदवियं जीवो वि ण होइ कुंभदवियं ति ।
तम्हा दो वि अदवियं अण्णोण्णविसेसिया होति ।।३१।। कुम्भो जीवद्रव्यं न भवतीति जीवोऽपि न भवति घटद्रव्यम् । तस्माद् द्वावपि अद्रव्यमन्योन्यविशेषितौ परस्पराभावात्मकौ ।
2010_02

Page #223

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड ३, गाथा- ३१-३२
यतोऽयमभिप्रायः-जीवद्रव्यं कुम्भादेरजीवद्रव्याद् व्यावृत्तम् अव्यावृत्तं वा ? प्रथमपक्षे स्वरूपापेक्षया जीवो जीवद्रव्यम्, कुम्भाद्यजीवद्रव्यापेक्षया तु न जीवद्रव्यमित्युभयरूपत्वादनेकान्त एव । द्वितीयविकल्पे तु सर्वस्य सर्वात्मकतापत्तेः प्रतिनियतरूपाभावतस्तयोरभावः खरविषाणवत् ततः सर्वमनेकान्तात्मकम् - अन्यथा प्रतिनियतरूपताऽनुपपत्तेः-इति व्यवस्थितम् ।।३१ ।।
१७८
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प. ८६
नन्वेवं तदतद्द्द्रव्यत्वाज्जीवद्रव्यमजीवद्रव्यम् अजीवद्रव्यं च जीवद्रव्यं स्यात् इत्याशङ्कायामाह - “कुंभो ण जीवदवियं जीवो वि ण होइ कुंभदवियं ति ।
तम्हा दो वि अदवियं अण्णोण्णविसेसिया होंति ।।३/३१ ।। "
“कुम्भो जीवद्रव्यम् न भवति, जीवोऽपि न भवति, घटद्रव्यं, तस्माद् द्वावप्यद्रव्यमन्योन्यविशेषितौ परस्पराभावात्मकौ । यतोऽयमभिप्रायः जीवद्रव्यं कुम्भादेरजीवद्रव्याद्, व्यावृत्तमव्यावृत्तं वा, प्रथमपक्षे स्वरूपापेक्षया जीवो जीवद्रव्यं कुम्भाद्यजीवद्रव्यापेक्षया तु न जीवद्रव्यमित्युभयरूपत्वादनेकान्त एव । द्वितीयविकल्पे तु सर्वस्य सर्वात्मकत्वापत्तेः, प्रतिनियतरूपाभावतस्तयोरभावः खरविषाणवत्, ततः सर्वमनेकान्तात्मकम्, अन्यथा प्रतिनियतरूपतानुपपत्तेरिति व्यवस्थितम् ।
[ उत्पादपर्यायस्य प्रयोग - विस्रसाजन्यत्वेन द्वैविध्यकथनम् ]
अत्र प्रागुक्तम्-‘प्रत्युत्पन्नं पर्यायं विगतभविष्यद्भ्यां यत् समानयति वचनं तत् प्रतीत्यवचनम्' इति, तत्र वचनादिकोऽपि पर्यायः, स चाऽप्रयत्नानन्तरीयको वचनविशेषलक्षणो घटादिकस्तु प्रयत्नानन्तरीयक इति केचित् संप्रतिपन्नास्तन्निराकरणाय 'यद् यतोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रतीयते तत् तत एवाऽभ्युपगन्तव्यम् अन्यथा कार्यकारणभावाभावप्रसक्तिः’ इत्याह
उपाओ दुवियप्पो पओगजणिओ य वीससा चेव । तत्थ उ पओगजणिओ समुदयवायो अपरिसुद्धो ||३२||
द्विभेद उत्पादः-पुरुषेतरकारकव्यापारजन्यतया अध्यक्षानुमानाभ्यां तथा तस्य प्रतीतेः ।
2010_02

Page #224

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३२
१७९
पुरुषव्यापारान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वेऽपि शब्दविशेषस्य तदजन्यत्वे घटादेरपि तदजन्यताप्रसक्तेर्विशेषाभावात् प्रत्यभिज्ञानादेष्टा विशेषस्य प्रागेव निरस्तत्वात् तत्र प्रयोगेण यो जनित उत्पादः-मूर्तिमद्रव्यारब्धावयवकृतत्वात्-स समुदायवादः, तथाभूताऽऽरब्धस्य समुदायात्मकत्वात् । तत एवाऽसावपरिशुद्धः, सावयवात्मकस्य तच्छब्दवाच्यत्वेन अभिप्रेतत्वात्
।।३२।। -: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.७, गा.१ अत्रोत्पादः ‘उत्पन्नमिदम्' इति धीसाक्षिको धर्मः । स द्विविधः-१. प्रयोगजनितः, २. विस्रसाजनितष्टा । पुरुषव्यापारजनित आद्यः, स च मूर्तिमद्रव्यारब्धावयवकृतत्वाद् समुदयवादः, तत एव चासावपरिशुद्ध इति गीयते । तदुक्तम्
"उप्पाओ दवियप्पो पओगजणिओ अ वीससा चेव ।
तत्थ य पओगजणिओ समुदयवाओ अपरिसुद्धो ।। ३/३२ ।।" इति अत्राऽपरिशुद्धत्वं स्वाश्रययावदवयवोत्पादापेक्षया पूर्णस्वभावत्वम् । न ह्यपूर्णावयवो घट उत्पद्यमानः कात्न्ये॒नोत्पन्न इति व्यवह्रियत इति । ननु च प्रयोगजन्य उत्पादः, घटादेरेव प्रयत्नजन्यत्वात्, उत्पादस्य त्वाद्यक्षणसंबन्धरूपस्याऽतथात्वादिति चेत् ? न, 'मुद्गरपाताद् नष्टो घटः' इति व्यपदेशाद् नाशे मुद्गरपातजन्यत्ववत् 'पुरुषव्यापारादुत्पन्नो घटः' इति व्यवहारादुत्पादेऽपि पुरुषव्यापारजन्यत्वस्यावश्यकत्वात्, विविच्याननुभूयमानत्वेनोत्पादापलापे च नाशस्याप्यपलापप्रसङ्गात्, उत्पत्तेराद्यक्षणसंबन्धेनान्यथासिद्धौ नाशस्यापि चरमक्षणसंबन्धनाशेऽन्ययासिद्धेः सुवचत्वात्, अन्यत्र तदाधारताप्रत्ययस्यात्पत्त्याधारताप्रत्ययस्येवावच्छेदकत्वेनोपपत्तेः । 'घटप्रतियोगिकत्वेन नाशो विलक्षण एवानुभूयत' इति चेत् ? तथोत्पादोऽपीति तुल्यम् । किञ्च, एवमाद्यक्षणे 'आद्यक्षणसंबन्धवान् घटः' इतिवत् ‘आद्यक्षण उत्पन्नो घटः' इति प्रयोगो न सूपपदः स्यादिति न किञ्चिदेतत् ।
____ 2010_02

Page #225

१८०
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा- ३३
-: द्रव्यगुणपर्यायनो रास :
ढा. ८. १८
હવઈ-ઉત્પાદના ભેદ કહઈ છઈ—
દ્વિવિધ—પ્રયોગજ વીસસા, ઉત્પાદ પ્રથમ અવિશુદ્ધ રે.
તે નિયમઈ સમુદયવાદનો, યતનઈં સંયોગજ સિદ્ધ રે. ૧૫૨. જિન૦
द्विविध-उत्पाः २. प्रा छ; खेड :- प्रयोग, जीभे-वीससा - हतां स्वभाव नित पहिलोઉત્પાદઃ તે વ્યવહારનો છે, તે માટઈં-અવિશુદ્ધ કહિઈં. તે નિર્ધાર—સમુદયવાદનો તથા યતનઈં કરી अवयवसंयोग सिद्ध अहि. अत्र सम्मतिगाथा
उपाओ दुविअप्पो, पओगजणिओ अ वीससा चेव ।
तत्थ य पओगजणिओ, समुदयवाओ अपरिसुद्धो ।। ३ / ३२ ।। -: अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणे
परि. १, का. ११
ननु एवमुत्पादादित्रयस्य कारणानपेक्षत्वे घटोत्पादाद्यर्थे दण्डग्रहणादौ प्रवृत्तिर्न स्यादिति आशङ्कायां आह-तद्विशेष एवेति इत्थं चोत्पादस्य प्रायोगिकवैश्रसिकभेदेन द्विविधत्वाद् द्वितीये हेत्वनपेक्षायामपि प्रथमे तदपेक्षाध्रौव्यान्न प्रवृत्त्युच्छेद इति भावः । एतच्चोत्पादद्वैविध्यं
2010_02
:
“उप्पाओ दुविअप्पो पओगजणिओ अ वीससा च" [३/३२]
इत्यादिग्रन्थेन भगवता सम्मतिकारेणापि भणितमिति नास्मत्सम्प्रदायप्रतिकूलेयं कल्पनेति बोध्यम् । एवं सति कालादिहेतुपञ्चकसामग्र्याः कार्योत्पत्तिमात्रनियतत्वभङ्गेनापसिद्धान्तभीस्तु गौणमुख्यभावेन तदभङ्गद् वारणीया, उक्तद्वैविध्यस्य प्रयोगविश्रसाप्राधान्येनैव व्यवस्थितेरिति दिग् । [ विस्रसाजन्यस्याप्युत्पादस्य द्वैविध्यवर्णनम् ]
विस्रसाजनितोऽप्युत्पादो द्विविध इत्याह
साभाविओ व समुदयकओ व्व एगत्तिओ व्व होज्जाहि । आगासाईआणं तिन्हं परपच ओऽणियमा ।। ३३ ।।
स्वाभाविकष्टा द्विविध उत्पादः - एकः समुदयकृतः प्राक्प्रतिपादितावयवारब्धो घटादिवत् ।

Page #226

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा- ३३
अपरष्टीकत्विकोऽनुत्पादिताऽमूर्तिमद्द्रव्यावयवारब्ध आकाशादिवत् । आकाशादीनां च द्रव्याणामवगाहकादिघटादिपरद्रव्यनिमित्तोऽवगाहनादिक्रियोत्पादोऽनियमाद्
त्रयाणां
अनेकान्ताद् भवेत्, अवगाहक- गन्तृ-स्थातृद्रव्यसन्निधानतोऽम्बर-धर्माऽधर्मेष्ववगाहन-गतिस्थितिक्रियोत्पत्तिनिमित्तभावोत्पत्तिरित्यभिप्रायः ।
एवं मूर्तिमदमूर्तिमदवयवद्रव्यद्वयोत्पाद्याऽवगाह-गति-स्थितीनां यथोक्तप्रकारेण तत्रोत्पत्तेः अवगाह-गति-स्थितिस्वभावस्य च विशिष्टकार्यत्वाद् विशिष्टकारणपूर्वकत्वसिद्धेस्तत्कारणे आकाशादिसंज्ञाः समयनिबन्धनाः सिद्धाः ।।३३।।
-: शास्त्रवार्त्तासमुच्चये :स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त. ७, गा. १
स च द्विविधः - समुदयजनितः ऐकत्विकष्टा । तत्र मूर्तिमद्द्रव्यावयवारब्धः समुदयजनितः इतरष्टौकत्विकः । आद्योऽभ्रादीनामुत्पादः घटादीनामप्यप्रथमतया विशिष्टनाशस्य विशिष्टोत्पादनियतत्वात् । न हि मूर्तावयवसंयोगकृतत्वं समुदयजनितत्वम्, विभागकृतपरमाण्वाद्युत्पादेऽव्याप्तेः, किन्तु मूर्तावयवनियतत्वम् । तच्च तदवस्थावयवस्याप्यवस्थाविशेषात् संभवीति । द्वितीयस्तु गगनधर्मा-ऽधर्मास्तिकायानामवगाहक-गन्तृ-स्थातृद्रव्यसंनिधानतोऽवगाहन-गति-स्थितिक्रियोत्पत्तेरनियमेन स्यात्परप्रत्ययः, मूर्तिमदमूर्तिमदवयवद्रव्यद्वयोत्पाद्यत्वाद् अवगाहनादीनां स्यादैकत्विकः स्याद-नैकत्विकष्टोति भावः । तदुक्तम्
“साभाविओवि समुदयकउ व्व एगत्तिउ व्व होज्जाहि । आगासाईआणं तिहं परपचओऽणियमा ।। ३/३३ ।।”
,
-:
2010_02
દ્રવ્યગુણપર્યાયનો રાસ :
ढा. ८ गा. २०
सह४६ थाई, ते-वीससा, समुहयः खेडत्व प्रकार २.
समुहयः अयेतन अंधनो, वसी सथित्तः भीस: निरधार रे १43. विन જે-સહજઈ-યતન વિના ઉત્પાદ થાઈ, તે વિશ્વસાઉત્પાદ કહિઈં. તે विडः उक्तं च
१८१

એક સમુદયજનિત, બીજો

Page #227

१८२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३४
"साहाविओ वि समुदयकओ व्व एगत्तिओऽत्थ होजाहि" ।।३/३३ ।। સમુદયજનિત વિશ્વસાઉત્પાદ, તેઅચેતનસ્કંધ અભ્રાદિકનો. તથા–સચિત્તઃ મિશ્ર શરીર: વર્ણાદિકનો નિર્ધાર-જાણવો. ૧૫૩
ढl.c, u.२७ પરપ્રત્યય ધર્માદિકણો, નિયમઈ ભાષિઓ ઉત્પાદ રે.
નિજપ્રત્યય પણ તેહ જ કહો, જાણી અંતરનયવાદ રે. ૧૫૯. જિન) ધર્માસ્તિકાયાદિકનો ઉત્પાદ, તે નિયમઈ પરપ્રત્યય, સ્વોપષ્ટસ્મગત્યાદિપરિણતજીવ પુદ્ગલાનિમિત્તજ ભાષિઓ. ઉભયજનિત તે-એકજનિત પણિ હોઈ, તે માર્ટિ-તેહનઈ નિજપ્રત્યય પણિ કહો.
अंत२नया:-निश्यय: व्यवहार. १५0न, में अर्थ. “आगासाईआणं तिहं परपञ्चओऽणियमा।। ३/३३ ।।" એ સમ્મતિગાથા મધ્યે સાકાર પ્રશ્લેષઈ બીજો અર્થ વૃત્તિકારઈ કહિઓ છઈ, તે અનુસરીનઈ લિખ્યો ७७. १५७.
[ उत्पादवद् विगमस्यापि द्वैविध्यवर्णनम् ] उत्पादवद् विगमोऽपि तथाविध एवेत्याह
विगमस्स वि एस विही समुदयजणियम्मि सो उ दुवियप्पो ।
समुदयविभागमेत्तं अत्यंतरभावगमणं च ।।३४।। विगमस्याप्येष एव द्विरूपो भेदः-स्वाभाविकः प्रयोगजनितप्टोति तद्वयातिरिक्तस्य वस्तुनोऽभावात पूर्वावस्थाविगमव्यतिरेकेणोत्तरावस्थोत्पत्त्यनुपपत्तेः न हि बीजादीनामविनाशेऽङ्कुरादिकार्यप्रादुर्भावो दृष्टः । न चाऽवगाह-गति-स्थित्याधारत्वं तदनाधारत्वस्वभावप्राक्तनावस्थाध्वंसमन्तरेण संभवति तत्र समुदयजनिते यो विनाशः स उभयत्रापि द्विविधःएकः समुदयविभागमात्रप्रकारो विनाशः यथा पटादेः कार्यस्य तत्कारणपृथक्करणे तन्तुविभागमात्रम्, द्वितीयप्रकारस्त्वर्थान्तरभावगमनं विनाशो यथा मृत्पिण्डस्य घटार्थान्तरभावनोत्पादो विनाशः । न चार्थान्तररूपविनाशविनाशे मृत्पिण्डप्रादुर्भावप्रसक्तिरिति वक्तव्यम, पूर्वोत्तर कालावस्थयोरसंकीर्णत्वात्-अतीततरत्वेन प्राक्तनावस्थाया उत्पत्तेः अतीतस्य च वर्तमानताऽयोगात्-तयोः स्वस्वभावापरित्यागतस्तथानियतत्वात् तुच्छरूपस्य ह्यभावस्याऽभावः स्यादपि तदभावरूपः, न तु वस्त्वन्तरादुपजायमानं वस्त्वन्तरमतीतरावस्थारूपं भवितुमर्हति
1. वा (स्या. कल्प., द्रव्य. रास) ।
2010_02

Page #228

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३४
१८३
तर-तमप्रत्ययार्थव्यवहाराभावप्रसक्तेः । प्रतिपादितं च कस्यचिद् रूपस्य निवृत्त्या रूपान्तरगमनं वस्तुनः प्रागिति न पुनरभिधीयते ।।३४ ।।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.७, गा.१ ___ व्ययोऽपि स्वाभाविकः प्रयोगजनितप्टोति द्विविधः । तद्द्वयातिरिक्तस्य वस्तुनोऽभावात्, पूर्वावस्थाविगमव्यतिरेकेणोत्तरावस्थोत्पत्त्यनुपपत्तेः । न हि बीजादीनामविनाशेऽङ्कुरादिकार्यप्रादुर्भावो दृष्टः । न चावगाह-गति-स्थित्याधारत्वं तदनाधारत्वस्वभावप्राक्तनावस्थाध्वंसमन्तरेण संभवतीति । तत्र समुदयजनित उभयत्रापि द्विविधः-समुदयविभागरूप एकः, यथा पटादेः कार्यस्य तन्त्वादिकारणपृथक्करणम् । अन्यष्टार्थान्तरभावगमनलक्षणः, यथा मृत्पिण्डस्य घटार्थान्तरभावः । नाशत्वं चास्याजनकत्वस्वभावाऽपरित्यागे जनकत्वाऽयोगात् । न चैवं घटविनाशे मृत्पिण्डप्रादु
र्भावप्रसक्तिः, पूर्वोत्तरावस्थयोः स्वभावतोऽसंकीर्णत्वात् वस्त्वन्तररूपे वस्त्वन्तररूपस्यापादयितुमशक्यत्वात् । ऐकत्विकनाशष्टौकत्विकोत्पादवद् वैनसिकभेद एवेति । तदुक्तम्--
“विगमस्स वि एस विही समुदयजणिअम्मि सो उ दुविअप्पो । समुदयविभागमेत्तं अत्यंतरभावगमणं वा ।।" [३/३४] । इति ।
-: द्रव्यगुपर्यायनो रास :
ढl. ४, u. २७ અણુનઈ છઈ યદ્યપિ ખંધતા. રૂપાંતર અણુ સંબંધ રે. સંયોગ-વિભાગાદિક થકી, તો પણિ એ ભેદ પ્રબંધ રે. ૧૫૯. જિન)
યદ્યપિ-અણુનઇ અણુસંબંધઇ ખંધતા છઈ, તે રૂપાંતર પરિણામ જ છછે, તો પણિ સંયોગવિભાગાદિકરૂપઈ દ્રવ્યવિનાશ-દ્વૈવિધ્યનું જ, એ ઉપલક્ષણ જાણવું. જે માટઈ-દ્રવ્યોત્પાદવિભાગઈ જ જિમ–પર્યાયોત્પાદવિભાગ, તિમ-દ્રવ્યનાશવિભાગઈ જ પર્યાયનાશ વિભાગ હોઈ. તે સમુદય વિભાગ અનઈ-અર્થાતરગમનઃ એ ૨ પ્રકાર ઠહરાઈ. પહલો–સંતુપર્યત પટનાશઃ બીજો ઘટોત્પત્તિ મૃતિંડાદિનાશઃ જાણવો.૧૫૯ उक्तं च सम्मतौ
“विगमस्स वि एस विही समुदयजणिअम्मि सो उ दुविअप्पो ।
समुदयविभागमित्तं अत्यंतरभावगमणं वा ।।" ३/३४ इति । 1. च (संमति.) ।
2010_02

Page #229

१८४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३५
[ उत्पाद-विनाश-ध्रौव्याणां भिन्नाभिन्नकालत्वस्यार्थान्तरानर्थान्तरत्वस्य चाभिधानम् ]
न चोत्पाद-विनाशयोरैकान्तिकतद्रूपताऽभ्युपगमे अनेकान्तवादव्याघातः, कथंचित् तयोस्तद्रूपताऽभ्युपगमात्, तदाह
तिण्णि वि उप्पायाई अभिण्णकाला य भिण्णकाला य ।
अत्यंतरं अणत्थंतरं च दवियाहि णायव्वा ।।३५।। त्रयोऽप्युत्पाद-विगम-स्थितिस्वभावाः परस्परतोऽन्यकालाः यतो न पटादेरुत्पादसमय एव विनाशः तस्यानुत्पत्तिप्रसक्तेः । नाऽपि तद्विनाशसमये तस्यैवोत्पत्तिः अविनाशापत्तेः । न च तत्प्रादुर्भावसमय एव तत्स्थितिः तद्रूपेणैवावस्थितस्यानवस्थाप्रसक्तितः प्रादुर्भावाऽयोगात् । न च घटरूपमृत्स्थितिकाले तस्या विनाशः तद्रूपेणावस्थितस्य विनाशानुपपत्तेः । न च घटविनाशविशिष्टमृत्काले तस्या एवोत्पादो दृष्टः । नाऽपि तदुत्पादविशिष्टमृत्समये तस्या एव ध्वंसोऽनुत्पत्तिप्रसङ्गत एव युक्तः । ततस्त्रयाणामपि भिन्नकालत्वात् तद् द्रव्यमर्थान्तरं नानास्वभावम् न ह्यन्योन्यव्यतिरिक्तकालोत्पाद-विगम-ध्रौव्याऽव्यतिरिक्तमेकस्वरूपं द्रव्यमुपपद्यते तस्य तेभ्यो भेदप्रसक्तेः । न च तद् भिन्नमेवास्तु तत्त्रितयविकलस्य तस्य तथाऽनुपलब्धितोऽसत्त्वात् । न चैकस्य द्रव्यस्याभावादनेकान्ताभावप्रसक्तिः यतोऽभिन्नकालाष्टोत्पादादयः । नहि कुशूलविनाशघटोत्पादयोभिन्नकालता; अन्यथा विनाशात् कार्योत्पत्तिः स्यात् घटाधुतरपर्यायानुत्पत्तावपि प्राक्तनपर्यायध्वंसप्रसक्तिष्टा स्यात् । पूर्वोत्तरपर्याय-विनाशोत्पादक्रियाया निराधाराया अयोगात् तदाधारभूतद्रव्यस्थितिरपि तदाऽभ्युपगन्तव्या । न च क्रियाफलमेव क्रियाधारः तस्य प्रागसत्त्वात्; सत्त्वे वा क्रियावैफल्यात् । ततस्त्रयाणामभिन्नकालत्वात् तदव्यतिरिक्तं द्रव्यमभिन्नं न नाना । न च घटोत्पादविनाशापेक्षया भिन्नकालतयाऽर्थान्तरत्वम् कुसूल-घटविनाशोत्पादापेक्षया अभिन्नकालत्वेनानर्थान्तरत्वादेकान्त इति वक्तव्यम्, द्रव्यस्य पूर्वावस्थायां भिन्नाऽभिन्नतया प्रतीयमानस्योत्तरावस्थायामपि भिन्नाऽभिन्नतया तस्यैव प्रतीतेरनेकान्ताऽव्याहतेः । न चाऽबाधिताऽध्यक्षादिप्रतिपत्तिविषयस्य तस्य विरोधाधुद्भावनं युक्तिसंगतम् सर्वप्रमाण-प्रमेयव्यवहारविलोपप्रसङ्गात् । अत एव अर्थान्तरमनन्तरं चोत्पादादयो द्रव्यात्, तद्वा तेभ्यस्तथेति
___JainEducation International 2010_02

Page #230

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३५
१८५
प्रतिज्ञेयम् द्रव्यात् तथाभूततद्ग्राहकत्वपरिणतादात्मलक्षणात् प्रमाणादित्यपि व्याख्येयम् नहि तथाभूतप्रमाणप्रवृत्तिस्तथाभूतार्थमन्तरेणोपपन्ना धूम इव धूमध्वजमन्तरेण, संवेद्यते च तथा भूतग्राह्य-ग्राहकरूपतया अनेकान्तात्मकं स्वसंवेदनतः प्रमाणमिति न तदपलापः कर्तुं शक्यः; अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् ।
यद्वा देशादिविप्रकृष्टा उत्पत्ति-विनाश-स्थितिस्वभावा भिन्नाभिन्नकाला अर्थान्तरानान्तररूपाः, द्रव्यत्वात्-द्रव्याव्यतिरिक्तत्वादित्यर्थः-अन्यथोत्पादादीनामभावप्रसक्तेः । तेभ्यो वा द्रव्यमर्थान्तरानर्थान्तरम्, द्रव्यत्वात् । प्रतिज्ञार्थैकदेशता च हेतो शङ्कनीया द्रव्यविशेषे साध्ये द्रव्यसामान्यस्य हेतुत्वेनोपन्यासात् ।।३५ ।।
___-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.१, गा.७५ न तथाभाविनं हेतुमन्तरेणोपजायते ।
किञ्चिन्नश्यति चैकान्ताद् यथाह व्यासमहर्षिः ।। ७५ ।। तथाभाविनं-कार्यरूपतया भवनशीलं, हेतुं विना कमपि न जायते, तत्परिणामकृतद्रव्यावस्थाविशेषरूपत्वात् तत्परिणामोत्पादस्य । न चैकान्ताद्-द्रव्यपृथग्भावेन किञ्चिद् नश्यति, तत्परिणामोत्तरद्रव्यावस्थारूपत्वात् तद्विनाशस्य । न चैवं द्रव्यमेव स्यात् न तूत्पादविनाशौ, कथञ्चिद् भिन्नत्वस्यापीष्टत्वात् । तदिदमुक्तं सम्मतौ
तिण्णि वि उप्पायाई अभिन्नकाला य भिन्नकाला य ।
अत्यंतरं अणत्यंतरं च दवियाहि णायव्वा ।। ३/३५ ।। अत्रैकप्रतियोगिनिरूपितत्वेन तद्विशिष्टद्रव्यनिरूपितत्वेन वोत्पादस्थितिविगमानां भिन्नकालता, यथा घटोत्पादसमये घटविशिष्टमृदुत्पादसमये वा न तद्विनाशः, अनुत्पत्तिप्रसक्तेः । नापि तद्विनाशसमये तदुत्पत्तिः, अविनाशप्रसक्तेः । न च तत्प्रादुर्भावसमय एव तत्स्थिति, तद्रूपेणावस्थितस्यानवस्थाप्रसक्त्या प्रादुर्भावाऽयोगात् । अतो द्रव्यादर्थान्तरभूतास्ते, अनेकरूपाणामेकद्रव्यरूपत्वायोगात् । भिन्नप्रतियोगिनिरूपितत्वेन तद्विशिष्टद्रव्यनिरूपितत्वेन वाऽभिन्नकालता, यथा कुशूलतद्विशिष्टमृन्नाशघटतद्विशिष्टमृदुत्पादमृत्स्थितीनाम् । अत ऐकरूप्येण द्रव्यादनान्तरभूतत्वम्, इति सम्प्रदायः ।
2010_02

Page #231

१८६
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३६
-: न्यायखण्डखाद्ये (महावीरस्तवे) :
विभाग-४, गा-३ एवं व्यवहारनयाभिमते दीर्घ ग्रहोत्पत्तिकालेऽभिन्नकालानां तदुत्पत्तिनाशस्थितीनां प्रत्येक कालत्रयस्पर्शिविलक्षणयोगेन सप्तविंशतिर्भङ्गाः, भिन्नकालानां च कालत्रययोगेन सप्तविंशतेस्त्रिधा गुणने एकाशीतिभङ्गा उत्पद्यन्ते । न चैते कल्पनामात्रनिर्मितवपुषो, निपुणं निरूपणे प्रज्ञावद्भिः सर्वेषामेवाकलनात् । तदिदमुक्तं सम्मतौ महावादिना
“तिण्णि वि उप्पायाई अभिण्णकाला य भिण्णकाला य ।
अत्यन्तरं अणत्थतरं च दवियाउ णायव्वा ।।३/३५ ।।" इति । इत्थं विवेचन एव हि वर्तमानपाकक्रियाकालेऽपि किञ्चित्पक्वं किञ्चित् पच्यते किञ्चित् पक्ष्यते इत्यादयो नियतव्यवहाराः प्रवर्त्तन्ते, प्रस्थकन्यायेन बहुभेदनैगमाश्रयणात् ततः पूर्वमपि, न चाद्यकृतिप्रागभावं चरमकृतिध्वंसं चादायानागतातीतत्वव्यवहारैकान्तोपपादनं श्रेयः ।।
__[ उक्तस्यार्थस्य प्रत्यक्षसिद्धेनोदाहरणेनोपोद्वलनम् ] अत्रैवार्थे प्रत्यक्षप्रतीतमुदाहरणमाह
जो आउंचणकालो सो चेव पसारियस्स वि ण जुत्तो ।
तेसिं पुण पडिवत्ती-विगमे कालंतरं णत्थि ।।३६।। य आकुञ्चनकालोऽङ्गुल्यादेव्यस्य स एव तत्प्रसारणस्य न युक्तो भिन्नकालतया आकुञ्चनप्रसारणयोः प्रतीतेस्तयोर्भेदः, अन्यथा तयोः स्वरूपाभावापत्तेरित्युक्तम् तत्तत्पर्यायाभिन्नस्याङ्गुल्यादिद्रव्यस्यापि तथाविधत्वात् तदपि भिन्नमभ्युपगन्तव्यम् अन्यथा तदनुपलम्भाद् अभिन्नं च तदवस्थयोस्तस्यैव प्रत्यभिज्ञायमानत्वात् । तयोः पुनरुत्पाद-विनाशयोः-प्रतिपत्तिष्टा प्रादुर्भावः, विगमष्टा विपत्तिः-प्रतिपत्ति-विगमं तत्र कालान्तरं भिन्नकालत्वमङ्गुलिद्रव्यस्य च नास्ति । पूर्वपर्यायविनाशोत्तरपर्यायोत्पत्त्यङ्गुलिद्रव्यावस्थितीनामभिन्नकालता अभिन्नरूपता च प्रतीयते एकस्यैव द्रव्यस्य तथाविवर्तात्मकस्याध्यक्षतः प्रतीतेः । ।
अथवा 'कालान्तरं नास्ति' इत्यत्र 'अ'कारप्रश्लेषाद् नञप्टोपादानात् प्रतिषेधद्वयेन प्रकृतार्थगतेः कालान्तरं कालभेद उत्पादादेव्यस्य चास्तीति कथंचिद् भेद इत्यर्थः-कथंचिद्
2010_02

Page #232

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३७
१८७
भेदेनाऽपि प्रतिपत्तेः । तेनोत्पत्ति-विनाश-स्थितीनां परस्पररूपपरित्यागाऽपरित्यागप्रवृत्त- . प्रत्येकत्र्यात्मकैकरूपत्वेऽपि न वर्तमानपर्यायात्मकस्यैवाऽतीताऽनागतकालयोः सत्त्वम् वस्तुनस्त्र्यात्मकत्वाभ्युपगमात् । अतीताऽनागतकालयोरपि तद्रूपेण सत्त्वे उत्पादविनाशयोरभावेन कथं त्र्यात्मकत्वं तस्य भवेत् द्रव्यस्योत्पत्ति-विनाशनिमित्तत्वादतीतादितायाः अन्यथा वर्तमानवत् तदभावात् ? न च तत्पर्यायस्याऽतीताऽनागतकालयोरभावे कथं नित्यत्वमिति वाच्यम्, कथंचित् तस्याभ्युपगमात् परित्यक्तोपादित्स्यमानपूर्वोत्तरपर्यायस्यान्यान्यवेषपरित्यागोपादानैकनटपुरुषवद् द्रव्यस्य विवर्तात्मकत्वात् । सर्वथा नित्यत्वे पूर्वोत्तरव्यपदेशाभावप्रसक्तेः । सर्वथाऽनित्यत्वेऽप्युभयत्रैकप्रतिभासव्यपदेशादिव्यवहाराभावष्टा स्यात् । न चैकानेकत्वप्रतिभासो मिथ्या । ततो यदेव विनष्टं शिबकरूपतया तदेवोत्पन्नं मृद्रव्यं घटादिरूपतया अवस्थितं च मृत्त्वेनेति त्र्यात्मकं तत् सर्वदा द्रव्यमिति व्यवस्थितम् ।।३६ ।। [ उत्पादादित्रयं प्रत्येकं त्र्यात्मकवत् त्रैकालिकमप्यस्ति इति वदत एव
यथार्थवक्तृत्वाभिधानम् ] यथोत्पाद-व्यय-स्थितीनां प्रत्येकमेकैकं रूपं त्र्यात्मकं तथा भूत-वर्तमान-भविष्यद्भिरप्येकैकं रूपं त्रिकालतामासादयतीत्येतदेवाह
उप्पज्जमाणकालं उप्पण्णं ति विगयं विगच्छंतं ।
दवियं पण्णवयंतो तिकालविसयं विसेसेइ ।।३७।। उत्पद्यमानसमये एव किञ्चित् पटद्रव्यं तावदुत्पन्नम्-यद्येकतन्तुप्रवेशक्रियासमये तद् द्रव्यं तेन रूपेण नोत्पन्नं तर्जुत्तरत्रापि तन्नोत्पन्नमित्यत्यन्तानुत्पत्तिप्रसक्तिस्तस्य स्यात् । न चोत्पन्नांशेन तेनैव पुनस्तदुत्पद्यते तावन्मात्रपटादिद्रव्योत्पत्तिप्रसक्तेरुत्तरोत्तरक्रियाक्षणस्य तावन्मात्रफलोत्पादने एव प्रक्षयाद् अपरस्य फलान्तरस्याऽनुत्पत्तिप्रसक्तेः । यदि च विद्यमाना एकतन्तुप्रवेशक्रिया न फलोत्पादिका, विनष्टा सुतरां न भवेत् असत्त्वात् अनुत्पत्त्यवस्थावत् न ह्यनुत्पन्नविनष्टयोरसत्त्वे कष्टिाद विशेषः । ततः प्रथमक्रियाक्षणः केनचिद रूपेण द्रव्यमुत्पादयति, द्वितीयस्त्वसौ तदेव अंशान्तरेणोत्पादयति अन्यथा कियाक्षणान्तरस्य वैफल्यप्रसक्तेः । एकेनांशेनोत्पन्नं सद् उत्तरक्रियाक्षणालांशेन यद्यपूर्वमपूर्वं तद् उत्पद्येत तदोत्पन्नं भवेद्
___ 2010_02

Page #233

१८८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३७
नान्यथेति प्रथमतन्तुप्रवेशादारभ्यान्त्यतन्तुसंयोगावधिं यावद् उत्पद्यमानं प्रबन्धेन तद्रूपतयोत्पन्नम्, अभिप्रेतनिष्ठारूपतया चोत्पत्स्यत इत्युत्पद्यमानम् उत्पन्नमुत्पत्स्यमानं च भवति, एवमुत्पन्नमपि उत्पद्यमानमुत्पत्स्यमानं च भवति, तथोत्पत्स्यमानमपि उत्पद्यमानमुत्पन्नं चेत्येकैकमुत्पन्नादिकालत्रयेण यथा त्रैकाल्यं प्रतिपद्यते तथा विगच्छदादिकालत्रयेणाप्युत्पादादिरेकस्त्रैकाल्यं प्रतिपद्यते । तथाहि-यथा यद् यदैवोत्पद्यते तत् तदैवोत्पन्नम् उत्पत्स्यते च । यद् यदैवोत्पन्नं तत् तदैव उत्पद्यते उत्पत्स्यते च । यद् यदैवोत्पत्स्यते तत् तदैवोत्पद्यते उत्पन्नं च । तथा, तदेव तदैव यदुत्पद्यते तत् तदैव विगतं विगच्छद् विगमिष्यञ्च । तथा, यदेव यदैवोत्पन्नं तदेव तदैव विगतं विगच्छद् विगमिष्यञ्च । तथा, यदेव यदैवोत्पत्स्यते तदेव तदैव विगतं विगच्छद् विगमिष्यञ्च । एवं विगमोऽपि त्रिकाल उत्पादादिना दर्शनीयः, तथा स्थित्याऽपि त्रिकाल एव सप्रपञ्चः प्रदर्शनीयः । एवं स्थितिरपि उत्पाद-विनाशाभ्यां सप्रपञ्चाभ्यामेकैकाभ्यां त्रिकाला प्रदर्शनीयेति द्रव्यमन्योन्यात्मकतथाभूतकालत्रयात्मकोत्पाद-विनाश-स्थित्यात्मकं प्रज्ञापयंस्त्रिकालविषयप्रादुर्भवद्धर्माधारतया तद् विशिनष्टि । अनेन प्रकारेण त्रिकालविषयं द्रव्यरूपं प्रतिपादितं भवति; अन्यथा द्रव्यस्याभावात् तद्वचनस्य मिथ्यात्वप्रसक्तिरिति भावः
।।३७।। -: व्याख्याप्रज्ञप्तौ :पू.आ. अभयदेवसूरिकृतटीकायाम्, श. १, उ. १, सू. ८ एतत्सूत्रसंवादिसिद्धसेनाचार्योऽप्याह
“उप्पज्जमाणकालं उप्पण्णं ति विगयं विगच्छंतं ।
दवियं पण्णवयंतो तिकालविसयं विसेसेइ ।।१।।” इति, 'उत्पद्यमानकाल'मित्यनेनाद्यसमयादारभ्योत्पत्त्यन्तसमयं यावदुत्पद्यमानत्वस्येष्टत्वाद्वर्त्तमानभविष्यत्कालविषयं द्रव्यमुक्तम्, उत्पन्नमित्यनेन त्वतीतकालविषयम्, एवं विगतं विगच्छदित्यनेनापीति, ततप्टोत्पद्यमानादि प्रज्ञापयन् स भगवान् द्रव्यं विशेषयति, कथम् ?, त्रिकालविषयं यथा भवतीति संवादगाथार्थः ।
2010_02

Page #234

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३७
१८९
-: नयोपदेशे :
गा. ३२ “कज्जमाणे कडे" [ ] त्ति भगवद्वचनं तूत्पादादीनामेकधर्मिसंसर्गितया त्रैकाल्यविषयत्वेन प्रमाणार्थकतया व्याख्येयम्, तथाहि-आद्यतन्तुप्रवेशक्रियासमये पटट्रव्यं यदि तेन रूपेण नोत्पन्नं तर्दृत्तरत्रापि नोत्पन्नमित्यन्ता(न्तेऽप्य)नुत्पन्नं स्यात्, उत्पन्नांशेनैव चोत्पत्तौ फलान्तराभावप्रसङ्गः, इत्यादित एव प्रबन्धेनोत्पद्यमानं तद्रूपतयोत्पन्नमभिप्रेतरूपतया चोत्पत्स्यते, एवमुत्पन्नमप्युत्पद्यमानमुत्पत्स्यमानं च, तथोत्पत्स्यमानमप्युत्पद्यमानमुत्पन्नं च, इत्येकैकं त्रैकाल्यं प्रतिपद्यते, एवं विगच्छदादिकालत्रयेणाप्युत्पद्यमानादिरेकैकत्रैकाल्यं प्रतिपद्यते, यदैवोत्पद्यमानं तदैव विगतं विगच्छद् विगमिष्यञ्चेत्यादिरीत्या, (एवं विगमोऽपि त्रिकाल उत्पादादिना दर्शनीयः सम्मतिवृत्तितः), एवं स्थित्याऽपि त्रिकाल एव सप्रपञ्चकम्, एवं स्थितिरप्युत्पाद-विनाशाभ्यां सप्रपञ्चाभ्यां त्रिकालस्पर्शिनी प्रदर्शनीयेति सर्वैरेभिः धर्मैः त्रिकालस्पर्शिभिरविनाभूतं द्रव्यं प्रतिपादयद् वाक्यं प्रमाणमेवेति, तदिदमाह सम्मतिकारः
“उप्पज्जमाणकालं उप्पन्नं ति विगयं विगच्छंतं । दवियं पण्णवयंतो तिकालविसयं विसेसेइ" ।। ३/३७ ।।
--: द्रव्यगुपर्यायनो शश:
a. c, ou. જો તુઝ ઉત્પત્તિ વિશિષ્ટનો, વ્યવહાર નાશનો ઈષ્ટ રે. તો વ્યવહારિ ઉત્પત્તિ આદરો,
જે પહિલાં અછતિ વિશિષ્ટ રે. ૧૪૫. જિન) જો-ઉત્પત્તિધારારૂપ નાશનઈ વિષઈ ભૂતાદિકપ્રત્યય ન કહિ , અનઇં– ધાતુનો અર્થ નાશઃ નઇ उत्पत्तिः स २ २४, तदुत्पत्तिात्रयनो मन्वय संभवतो . महतi-नश्यत्समय “नष्टः" मे પ્રયોગ ન હોઈ; જે માર્ટિ-તે કાલઈ નાશોત્પત્તિનું અતીતત્વ નથી. ઈમ સમર્થન નાશવ્યવહારનું જો કરો છો, તો વ્યવહારઇ-ઉત્પત્તિક્ષણ-સંબંધમાત્ર કહો.તિહા–પ્રાગભાવધ્વંસના કાલત્રયથી કાલત્રયનો અન્વય સમર્થન કરો. અનઇં–જો ઇમ વિચારસ્યો-“ઘટનઇં વર્તમાનત્વાદિકઇ જિમ પટવર્તમાનત્વાદિ વ્યવહાર ન હોઇ, ઘટધર્મ વર્તમાનત્વાદિકઈ ઘટવર્તમાનત્વાદિ વ્યવહાર ન હોઈ, તિમ-નાશોત્પત્તિ
વર્તમાનતાદિકઇં નાશવર્તમાનતાદિવ્યવહાર ન હોઇ. તો-ક્રિયાનિષ્ઠાપરિણામરૂપવર્તમાનત્વઃ ___ Jain Education-international 2010_02

Page #235

१९०
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३८
-
सतातत्व: -"नश्यति, नष्ट: उत्पद्यते, उत्पन्नः” में विस्त-व्यव३२समर्थन ४२१. अत एव याव-निष्ठाव-योगपविqals “उत्पद्यमानमुत्पन्नम्, विगच्छद् विगतम्” मे सैद्धान्ति प्रयोग संभव. ५२मत--"इदानीं ध्वस्तो घटः" में, माघक्ष व्यवहा२ सर्वथा न घ20. महमा२४नयमे संभव. अत्र सम्मतिः
उप्पज्जमाणकालं, उप्पण्णं ति विगयं विगच्छंतं ।
दवियं पण्णवयंतो, तिकालविसयं विसेसेइ ।। ३/३७ ।। [ विभागजन्यमुत्पादमनिच्छतां केषांचिद् उत्पादार्थानभिज्ञत्वख्यापनम् ] नन्वन्तरगमनलक्षणस्य विनाशस्यासंभवात् विभागजस्य चोत्पादस्य; तद्वयाभावे स्थितेरप्यभावात् तत् त्रैकाल्यं दूरोत्सारितमेवेति मन्यमानान् वादिनः प्रति तदभ्युपगमप्रदर्शनपूर्वकमाह
दव्वंतरसंजोगाहि केचि दवियस्स बेंति उप्पायं ।
उप्पायत्थाऽकुसला विभागजायं ण इच्छंति ।।३८।। समानजातीयद्रव्यान्तरादेव समवायिकारणात् तत्संयोगासमवायिकारण-निमित्तकारणादिसव्यपेक्षाद् अवयवि कार्यद्रव्यं भिन्नं कारणद्रव्येभ्य उत्पद्यत इति द्रव्यस्योत्पादं केचन ब्रुवते । ते चोत्पादार्थानभिज्ञा विभागजातं नेच्छन्ति ।।३८ ।।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.१, गा.७५ नन्वेवं ‘परमाणुर्नित्यः' इति व्यवहारोऽपि भ्रान्तः स्यात्, परमाणोः परमाणुभावेन नाशस्याप्यभ्युपगमात्, अत एवावयव-विभागोत्तरं तथोत्पादप्रतिपादनात्, तदुक्तम्- [सम्मतौ]
दव्वंतरसंजोगाहि केई दवियस्य बेन्ति उप्पायं । उप्पायत्थाऽकुसला विभागजायं ण इच्छंति ।। ३/३८ ।। अणु-दुअणुएहिं दब्वे आरद्धे तिअणुअं ति ववएसो । तत्तो अ पुण विभत्तो अणुत्ति जाओ अणू होइ ।। ३/३९ ।। इति ।
2010_02

Page #236

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३९
१९१
युक्तं चैतत्, प्राक् परमाणुतासत्त्वे स्थूलकार्याभावप्रसङ्गाद् इति चेत् ? न, व्यावहारिकनित्यतालक्षणे समुदयविभागरूपस्यैव व्ययस्य प्रवेश्यत्वादिति ।
-: द्रव्यगुएरापर्यायनो रास :
ढा. ४, ५. २१ સંયોગ વિના એકત્વનો, તે દ્રવ્યવિભાગઈ સિદ્ધ રે. જિમ–બંધ વિભાગઈ અણુપણું, વલી કર્મ વિભાગઈ સિદ્ધ રે. ૧૫૪. જિન)
સંયોગવિના જે વિશ્રસાઉત્પાદ: તે એકત્વિક જાણવો. તે દ્રવ્યવિભાગઈ સિદ્ધ કહતાં ઉત્પન્ન જાણવો. જિમ ઢિપ્રદેશાદિક–સ્કંધ–વિભાગઈ અણુંપણું કહેતા-પરમાણુ દ્રવ્યનો ઉત્પાદ, તથા-કર્મ- વિભાગઇ સિદ્ધપર્યાયનો ઉત્પાદ “અવયવસંયોગઈ જ દ્રવ્યની ઉત્પત્તિ હોઈ, પણિ-વિભાગઇ ન હોઈ.” એહવું જે-નૈયાયિકાદિક કહે છઈ તેહનઈ એકત્વતાદિ વિભાગઇ ખંડપટોત્પતિ કિમ ઘટછે ? પ્રતિબંધકાભાવસહિત અવસ્થિતાવયવસંયોગનઈ હેતુતા કલ્પતાં મહાગૌરવ હોઈ, તે માટિ–કિહાંઈક સંયોગઃ કિહાંઈક વિભાગઃ દ્રવ્યોત્પાદક માનવો. તિવારઇ-વિભાગજ પરમાણુત્પાદ પણિ અર્થસિદ્ધ થયો. એ સતિમર્દિ સૂચિઉં ७७. तदुक्तम्- [सम्मतौ]
दव्वंतरसंजोगाहि केई दवियस्य बिंति उप्पायं । उप्पायत्थाऽकुसला विभागजायं ण इच्छंति ।। ३/३८ ।।। अणु-दुअणुएहि दव्वे आरद्धे “तिअणुअं" ति ववएसो ।
तत्तो अ पुण विभत्तो “अणु" त्ति जाओ अणू होइ ।। ३/३९ ।। [प्रतिवादिसंमतोत्पादप्रक्रियाकथनपूर्वकं सिद्धान्तसमतस्य विभागजन्योत्पादस्य समर्थनम्] कुतः पुनर्विभागजोत्पादानभ्युपगमवादिन उत्पादार्थानभिज्ञाः ? यतः
अणु दुअणुएहिं दब्वे आरद्धे 'तिअणुयं' ति ववएसो ।
तत्तो य पुण विभत्तो अणु त्ति जाओ अणू होइ ।।३९।। द्वाभ्यां परमाणुभ्यां कार्यद्रव्ये आरब्धे अणुः' इति व्यपदेशः परमाणुद्वयारब्धस्य व्यणुकस्याणुपरिमाणत्वात् । त्रिभि_णुकैप्टातुर्भिर्वाऽऽरब्धे त्र्यणुकम्' इति व्यपदेशः; अन्यथोत्पत्तावुपलब्धिनिमित्तस्य महत्त्वस्याभावप्रसक्तेः ।
2010_02

Page #237

१९२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-३९-४०
यदि च परमाणवः स्वरूपापरित्यागतः कार्यद्रव्यमारभन्ते स्वात्मनोऽव्यतिरिक्तं तदा कार्यद्रव्यानुत्पत्तिप्रसक्तिः । न हि कार्यद्रव्ये परमाणुस्वरूपापरित्यागे स्थूलत्वस्य सद्भावस्तस्य तदभावात्मकत्वात् । तस्मात् परमाणुरूपतापरित्यागेन मृद्रव्यं स्थूलकार्यस्वरूपमासादयतीति तद्रूपतापरित्यागेन च पुनरपि परमाणुरूपतामनुभवतीति वलयवत् पुद्गलद्रव्यपरिणतेरादिरन्तो वा न विद्यते इति न कार्यद्रव्यं कारणेभ्यो भिन्नम् । न चार्थान्तरभावगमनं विनाशोऽयुक्त इति तद्रूपपरित्यागोपादानात्मकस्थितिस्वभावस्य द्रव्यस्य त्रैकाल्यं नानुपपन्नम् । यथा च एकसंख्यासंयोग-महत्त्वाऽपरत्वादिपर्यायैः परमाणूनामुत्पत्तेः कार्यरूपाः परमाणवस्तथा बहुत्वसंख्याविभागाऽल्पपरिमाण-परत्वात्मकत्वेन प्रादुर्भावात् परमाणवः कार्यद्रव्यवत् तथोत्पन्नाप्टााभ्युपगन्तव्याः, कारणान्वयव्यतिरेकानुविधानोपलम्भस्य कार्यताव्यवस्थानिबन्धनस्यात्रापि सद्भावादिति अयमर्थः 'तत्तो य' इत्यादिना गाथापप्टार्धेन प्रदर्शितः । तस्माद् एकपरिमाणाद् द्रव्याद् विभक्तः विभागात्मकत्वेनोत्पन्नः अणुरिति अणुर्जातो भवति एतदवस्थायाः प्राक् तदसत्त्वात्; सत्त्वे वा इदानीमिव प्रागपि स्थूलरूपकार्याभावप्रसङ्गात् इदानीं वा तद्रूपता तद्रूपाविशेषात् प्राक्तनावस्थायामिव स्यात् । एवं चतुर्विधकार्यद्रव्याभ्युपगमोऽसंगतः ।।३९ । ।
[ प्रतिवादिमतमाक्षिप्य प्रतिबन्दीतया स्वेष्टस्य विभागजन्योत्पादस्य समर्थनम् ] प्रस्तुतमेवाक्षेपद्वारेणोपसंहरत्याचार्यः--
बहुयाण एगसद्दे जइ संजोगाहि होइ उप्पाओ ।
णणु एगविभागम्मि वि जुज्जइ बहुयाण उप्पाओ ।।४०।। द्व्यणुकादीनां सति संयोगे यद्येकस्य त्र्यणुकादेः कार्यद्रव्यस्योत्पादो भवति-अन्यथैकाभिधानप्रत्ययव्यवहारायोगात् नहि बहुषु ‘एको घट उत्पन्नः' इत्यादिव्यवहारो युक्तः-'ननु' इत्यक्षमायाम् । एकस्य कार्यद्रव्यस्य विनाशेऽपि युज्यत एव बहूनां समानजातीयानां तत्कार्यद्रव्यविनाशात्मकानां प्रभूततया विभक्तात्मनामुत्पाद इति । तथाहि-घटविनाशाद् बहूनि कपालानि उत्पन्नानीत्यनेकाभिधानप्रत्ययव्यवहारो युक्तः; अन्यथा तदसंभवात् । ततः प्रत्येकं त्र्यात्मकास्त्रिकालाप्टोत्पादादयो व्यवस्थिता इत्यनन्तपर्यायात्मकमेकं द्रव्यम् ।।४० ।।
2010_02

Page #238

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४१
१९३
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.७, गा. १३ एवं च ‘पृथिव्यादयष्टात्वारः परमाणुरूपा नित्या एव, कार्यरूपास्त्वनित्याः' इति तेषां प्रक्रियापि निरस्ता, परमाणूनामपि कार्याभिन्नतयाऽर्थान्तरभावगमनरूपस्य नाशस्य, विभागजातस्य चोत्पादस्य समर्थनात् । यथा हि बहूनामेकशब्दव्यपदेशनिदानं समुदयजनित उत्पादः, तथैकस्य बहुशब्दव्यपदेशनिदानं विभागजातोऽपि स किं नाभ्युपेयः ? । व्यवहरन्ति हि भग्ने घटे ‘बहूनि कपालान्युत्पन्नानि' इति । एवं परमाणूनामप्येकनाशे युक्तो बहुत्वेनोत्पादः । तदाहुः- [सम्मतौ]
बहुआण एगसद्दे जह संजोगाहि होइ उप्पाओ ।
नणु एगविभागम्मि वि जुजइ बहुआण उप्पाओ ।। [३/४०] इति । [एकस्मिन्नपि समये प्रत्येकं द्रव्यमनन्तपर्यायात्मकं प्रागुक्तरीत्या सिध्यति इत्यभिधानम्]
नन्वनन्ते काले भवत्वनन्तपर्यायात्मकमेकं द्रव्यम्, एकसमये तु कथं तत् तदात्मकमवसीयते ? प्रदर्शितदिशा तदात्मकं तदवसीयत इत्याह
एगसमयम्मि एगदवियस्स बहुया वि होंति उप्पाया ।
उप्पायसमा विगमा ठिई उ उस्सग्गओ णियमा ।।४१।। एकस्मिन् समये एकद्रव्यस्य बहव उत्पादा भवन्ति, उत्पादसमानसंख्या विगमा अपि तस्यैव तदैवोत्पद्यन्ते विनाशमन्तरेणोत्पादस्यासंभवात् नहि पूर्वपर्यायाविनाशे उत्तरपर्यायः प्रादुर्भवितुमर्हति; प्रादुर्भावे वा सर्वस्य सर्वकार्यताप्रसक्तिः, तदकार्यत्वं वा कार्यान्तरस्येव स्यात् । स्थितिरपि सामान्यरूपतया तथैव नियता स्थितिरहितस्योत्पादस्याभावात् भावे वा शशशृङ्गादेरप्युत्पत्तिप्रसङ्गात् ।।४१ ।।
- द्रव्यगुएरापर्यायनो रास :
al., u. १८ નિજપરપર્યાયઈ એકદા, બહુ સંબંધઈ બહુ રૂ૫ રે. ઉત્પત્તિ નાશઃ ઈમ સંભવઈ, નિયમઈ તિહાં ધોવ્ય સ્વરૂપ રે. ૧૫૧ જિન)
2010_02

Page #239

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा-४२
हम-निष्ठपर्याय - वः पुछ्गल नहं, तथा-परपर्यायां-खाडाशः धर्मास्तिडायः अधर्मास्तिडायः खे ત્રણ દ્રવ્યનઇં, એકકાલઈ ઘણઈ સંબંધઈં બહુપ્રકાર-ઉત્પત્તિઃ નાશઃ સંભવઈં જેટલા-સ્વઃ ૫૨ઃ પર્યાય, तेटला-उत्पत्तिः नाशः होई. तेवती- तिहां- ध्रौव्यस्व३प तेलां निरधार छ. पूर्वापरपर्यायानुगतઆધારાંશ તાવન્માત્ર હોઈ, તે વતી.
अत्र सम्मतिगाथा
१९४
एगसमयम्मि एगदवियस्स बहुआ वि होंति उप्पाया । उप्पायसमा विगमा, ठिई उ उस्सग्गओ णियमा ।। ३ / ४१ ।।
[ एकस्मिन् द्रव्ये एकसमयेऽनन्तधर्मात्मकत्वस्य दृष्टान्तेन साधनम् ] एतदेव दृष्टान्तद्वारेण समर्थयन्नाह
काय-मण-वयण - किरिया - रुवाइ गईविसेसओ वाव । संजोयभेयओ जाणणा य दवियस्स उप्पाओ ।।४२।।
यदैवानन्तानन्तप्रदेशिकाहाराभावपरिणतपुद्गलोपयोगोपजातरस-रुधिरादिपरिणत
वशाविर्भूतशिरोऽङ्गुल्याद्यङ्गोपाङ्गभावपरिणतस्थूरसूक्ष्मसूक्ष्मतरादिभेदभिन्नावयवात्मकस्य कायस्योत्पत्तिस्तदैवानन्तानन्तपरमाणुपचितमनोवर्गणापरिणतिप्रतिलभ्यमनउत्पादोऽपि तदैव वचनस्यापि कायोत्कृष्टतरवर्गणोत्पत्तिप्रतिलब्धवृत्तिरुत्पादः, तदैव च कायाऽऽत्मनोरन्योन्यानुप्रवेशाद् विषमीकृताऽसंख्यातात्मप्रदेशे कायक्रियोत्पत्तिः, तदैव च रूपादीनामपि प्रतिक्षणोत्पत्तिविनश्वराणामुत्पत्तिः, तदैव च मिथ्यात्वाऽविरति -प्रमाद- कषायादिपरिणतिसमुत्पादितकर्मबन्धनिमित्ताऽऽगामिगतिविशेषाणामप्युत्पत्तिः, तदैव चोत्सृज्यमानोपादीयमानानन्तानन्तपरमाण्वापादिततत्प्रमाणसंयोग-विभागानामुत्पत्तिः ।
यद्वा यदैव शरीरादेर्द्रव्यस्योत्पत्तिस्तदैव त्रैलोक्यान्तर्गतसमस्तद्रव्यैः सह साक्षात् पारंपर्येण वा संबन्धानामुत्पत्तिः सर्वद्रव्यव्याप्तिव्यवस्थिताकाश-धर्माधर्मादिद्रव्यसंबन्धात्, तदैव च भाविस्वपर्याय-परज्ञानविषयत्वादीनां चोत्पादनशक्तिनामप्युत्पादः शिरो-ग्रीवा-चञ्चु-नेत्रपिच्छोदर-चरणाद्यनेकावयवान्तर्भावकमयूराण्डकरसशक्तीनामिव; अन्यथा तत्र तेषामुत्तरकालमप्यनुत्पत्तिप्रसङ्गात् । उत्पाद-विनाश-स्थित्यात्मकाष्टा प्रतिक्षणं भावाः शीतोष्णसंपर्का
2010_02

Page #240

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४२-४३
१९५
दिवशादवान्तरसूक्ष्मतर-तमादिभेदेन तथैव स्व-परापेक्षया युगपत क्रमेण चोपलब्धेः । न च तरतमादिभेदेन नव-पुराणतया क्रमेणोपलब्धिः प्रतिक्षणं तथोत्पत्तिमन्तरेण संभवति । न चास्मदाद्यध्यक्षं निरवशेषधर्मात्मकवस्तुग्राहकं येनानन्तधर्माणामेकदा वस्तुन्यप्रतिपत्तेरभाव इत्युच्येत अनुमानतः प्रतिक्षणमनन्तधर्मात्मकस्य तस्य प्रदर्शितन्यायेन प्रतिपत्तेः । सकलत्रैलोक्यव्यावृत्तस्य च वस्तुनोऽध्यक्षेण ग्रहणे-तद्व्यावृत्तीनां परमार्थिकतद्धर्मरूपतया अन्यथा तस्य तद्व्यावृत्तताऽयोगात्-कथं नानन्तधर्माणां वस्तुन्यध्यक्षेण ग्रहणम् ? ||४२ ।।
[ आगमस्य हेतुवादाहेतुवादाभ्यां द्वैविध्येन विभजनम् ] इदानीं विदितनयत्वाद् विशिष्टप्रज्ञः शिष्यो विगृह्य कथनयोग्यः संपन्न इति तस्य विग्रहकथनोपदेशमाहदुविहो इत्यादि । अथवा प्रत्यक्ष-परोक्षरूपः संक्षेपतो द्विविध उपयोग आत्मनः । तत्र प्रत्यक्षोपयोगस्त्रिविधः अवधि-मनःपर्याय-केवलभेदेन । तत्र केवलोपयोगः सकलविषयः प्राक प्रतिपादितः । अवधिमनःपर्यायोपयोगस्त्वसकलविषयोऽस्मदादिभिरागमगम्यः । परोक्षोपयोगस्तु मति-श्रुतरूपो द्विविधः । तत्राक्ष-लिङ्गप्रभवमत्युपयोगस्य स्वरूपमावेदितम् । श्रुतोपयोगस्य त्वाचार्यस्तद्धेतुभूतहेत्वहेतुवादभेदभिन्नागमप्रतिपादनद्वारेण स्वरूपमाह
दुविहो धम्मावाओ अहेउवाओ य हेउवाओ य ।
तत्थ उ अहेउवाओ भवियाऽभवियादओ भावा ।।४३।। वस्तुधर्माणामस्तित्वादीनामासमन्ताद् वादस्तत्प्रतिपादक आगमः अहेतु-हेतुवादभेदेन द्वैविध्यं प्रतिपद्यते । प्रमाणान्तरानवगतवस्तुप्रतिपादक आंगमोऽहेतुवादः । तद्विपरीतस्त्वसौ हेतुवादः-हिनोति गमयत्यर्थमिति हेतुस्तत्परिच्छिन्नोऽर्थोऽपि हेतुः, तं वदति य आगम; स हेतुवादः । यस्तु वस्तुस्वरूपप्रतिपादकत्वेऽपि तद्विपरीतोऽसावहेतुवादो दृष्टिवादात् प्रायेणान्यः । तत्र त्वहेतुवादो भव्याभव्यस्वरूपप्रतिपादक आगमः तद्विभागप्रतिपादनेऽध्यक्षादेः प्रमाणान्तरस्याप्रवृत्तेः-नहि 'अयं भव्यः, अयं त्वभव्यः' इत्यत्रागममन्तरेण प्रमाणान्तरप्रवृत्तिसंभवोऽस्मदाद्यपेक्षया । ।
2010_02

Page #241

१९६
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४३
ननु ‘तद्विभागप्रतिपादकं वचो यथार्थम् अर्हद्ववचनत्वात् अनेकान्तात्मकवस्तुप्रतिपादकवचोवत्' इत्यनुमानात् तद्विभागप्रतिपत्तौ कथं न तस्यानुमानविषयता ? न; एवमप्यागमादेव तद्विभागप्रतिपत्तेः-तद्व्यतिरेकेण प्रमाणान्तरस्य तत्प्रतिपत्तिनिबन्धनस्याभावात् । अर्हदागमस्य च प्रधानार्थसंवादनिबन्धनत्प्रणीतत्वनिष्टायेऽनुमानतोऽतीन्द्रियार्थविषये प्रामाण्यं निष्टीयत इत्यभ्युपगम्यत एव । आगमनिरपेक्षस्य तु प्रमाणान्तरस्यास्मदादेस्तत्र प्रवृत्तिर्न विद्यत इत्येतावताऽहेतुवादत्वमेतद्विषयागमस्योच्यत इति ।।४३ ।।
___-: अष्टसहस्खीतात्पर्यविवरणे :
परि. ६, का. ७७-७८ स्यात् सर्वं हेतुतः सिद्धमित्यादि, ननु कथमेतत् कात्स्येन हेतुसिद्धत्वाद्यभिधानं घटते ? हेतुसिद्धागमसिद्धानामर्थानामवान्तरविभागेनैव व्यवस्थितत्वात्, तदाह सम्मतिकारः
दुविहो धम्मावाओ अहेउवाओ अ हेउवाओ अ ।
तत्थ उ अहेउवाओ भवियाभविआदओ भावा ।। ३/४३ ।। अस्या अर्थः-धर्माणामस्तित्वादीनामासमन्ताद्वादस्तत्प्रतिपादक आगमोऽहेतुवादो हेतुवादष्टोति द्विधा, तत्र प्रमाणान्तरानवगतार्थप्रतिपादक आगमोऽहेतुवादः, तद्विपरीतो हेतुवादो । हेतोर्हेतुपरिच्छिन्नस्य वादो हेतुवाद इति व्युत्पत्तेः । तत्र त्वहेतुवादो भव्याभव्यत्वादयो भावाः, विषयाध्यवसानेन विषय्यभिधानमेतत् भव्याभव्यत्वादिप्रतिपादक आगम इत्यर्थः । न ह्ययं भव्योऽभव्यो वेत्यत्रास्मदादीनां प्रमाणं प्रवर्त्तते, न च तद्विभागप्रतिपादकं वचनं यथार्थम् अर्हद्वचनत्वादित्यनुमानप्रवृत्तेर्व्याघातः, वचनविभागावच्छेदकत्वेन तत्प्रवृत्तावपि स्वातन्त्र्येण तदप्रवृत्तेः, तथा च भव्याभव्यत्वादयोऽहेतुवादसिद्धाः, अन्ये च हेतुवादसिद्धा इति व्याप्त्या प्रकृतसप्तभङ्गी न युक्तेति चेत्, मैवम्, स्याच्छब्दमर्यादयैव सर्वानुपपत्तिनिरासात्, अहेतुवादसिद्धस्याप्यर्थस्य तत्तद्धर्मिणि तत्प्रतिपादितलिङ्गेन हेतुवादत्वव्यवस्थितेः, तदुक्तं सम्मतावेव
भविओ सम्मइंसण-नाण-चरित्तपडिवत्तिसंपुन्नो ।
णियमा दुक्खंतकडो त्ति लक्खणं हेउवायस्स ।।३/४४ ।। प्रयोगटायम-भव्योऽयं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रप्रतिपत्तिसम्पूर्णत्वात सम्प्रतिपन्नपुरुषवदिति, किं बहुना ? अहेतुवादसिद्धेऽप्यर्थे ततोऽनेकान्तात्मकत्वसाधिका निराकाङ्क्षतात्पर्यार्थप्रतिपत्तिपर्यन्ताप्टा
2010_02

Page #242

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४४
१९७
या उपपत्तयस्ता हेतुवादसिद्धत्वमुपपादयन्ति, श्रुतमात्रेण ज्ञातस्याज्ञातप्रायत्वात्, ताप्टाोपपत्तयः श्रुतोपयोगानन्यत्वान्न श्रुतत्वव्याहन्त्र्य इत्याधुपपादितं ज्ञानबिन्दौ अस्माभिः । अत एव पदार्थप्रतिपत्त्यागमात् निष्टिातमप्यर्थं सिसाधयिषाधीनपक्षतयाऽनुमिन्वतेऽनुमानरसिकाः, मननसाध्यश्रद्धाविशेषस्येत्थमेवोपपत्तेः, अत एव नियमतः षट्कायश्रद्धानेऽपि जिनवनचरुचिमत्त्वाद् द्रव्यतः सम्यग्दृष्टित्वम्, न तु भावतो, भावसम्यग्दर्शनस्य सकलनयविषयविवेचनसाध्यत्वादेकविधद्विविधादिपर्यायापरिच्छेदे तदनुपपत्तेरिति वदन्ति ।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.२, गा.२५ सर्वत्र दर्शनं यस्य तद्वाक्यात् किं न साधनम् ?
साधनं तद् भवत्येवमागमात्तु न भिद्यते ।। २५ ।। अथ यस्य सर्वत्र-सर्वक्षेत्रेषु, दर्शनं दुःखबाहुल्यज्ञानम्, तद्वाक्याद् दुःखबाहुल्यं ज्ञात्वा साधनम्-उक्तप्रसङ्गसाधनम्, किं न भवेद, आपाद्यव्यतिरेके निष्टायसाम्राज्याद् ?, इति चेत्, तत् साधनं भवत्येव, तु-पुनः, एवम्-उक्तप्रकारेण, आगमाद् न भिद्यते, श्रुतानुसारिमतेः श्रुतान्तर्भूतत्वात् । अत एव भव्याभव्यादिभावानां पूर्वम्
"तत्थ य अहेउवाओ भवियाऽभवियादओ भावा" इति गाथाप्रतीकेनाऽहेतुवादविषयत्वमुक्त्वापि
"भविओ सम्मइंसण-नाण चरित्त-पडिवत्तिसम्पण्णो ।
__णियमा दुक्खंतकडो त्ति लक्खणं हेउवायस्स ।।३/४४ ।।" इति गाथानन्तरमागमोपगृहीतहेतुप्रवृत्त्या हेतुवादविषयत्वमुक्तं भगवता सम्मतिकृता, इत्यवधेयम्
।।२५।।
[आगमोक्तस्य वस्तुनो हेतुद्वारा वास्तविकत्वसाधनमेव हेतुवादस्य लक्षणमिति सूचनम्]
वचनव्यापार केवलमपेक्ष्यायं क्रमः । यदा तु ज्ञान-दर्शन-चारित्रत्रितये यथावदनुष्ठानप्रवणः तद्विकलप्टा पुरुषः प्रतीयते तदा अनुमानगम्योऽपि तद्विभागो भवति, यथा-भव्यः अभव्यो वाऽयं पुरुषः, सम्यग्ज्ञानादिपरिपूर्णाऽपरिपूर्णत्वाभ्याम्, लोकप्रसिद्धभव्याऽभव्यपुरुषवत् । अहेतु
2010_02

Page #243

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा- ४४-४५
वादागमावगते वा धर्मिणि भव्याऽभव्यस्वरूपे तद्वि ( तदवि) परीतनिर्णयफलो हेतुवाद: प्रवर्तते । योऽयमागमे भव्यादिरभिहितः स तथैव यथोक्तहेतुसद्भावात् इत्याह
,
१९८
भविओ सम्मद्दंसण - णाण- चरित्तपडिवत्तिसंपन्नो । णियमा दुक्खंतकडो त्ति लक्खणं हेडवायस्स ।।४४।।
भव्योऽयम्, सम्यग्दर्शन- ज्ञान-चारित्रप्रतिपत्तिसंपूर्णत्वात् उक्तपुरुषवत् । तत्परिपूर्णत्वादेव नियमात् संसारदुःखान्तं करिष्यति कर्मव्याधेरात्यन्तिकं विनाशमनुभविष्यति, तन्निबन्धनमिथ्यात्वादिप्रतिपक्षाभ्याससात्मीभावात्, व्याधिनिदानप्रतिकूलाचरणप्रवृत्ततथाविधातुरवत् । यः पुनर्न तत्प्रतिपक्षाभ्याससात्म्यवान् नासौ दुःखान्तकृद् भविष्यति तन्निदानानुष्ठानप्रवृत्ततथाविधातुरवत् इति हेतुवादस्य लक्षणम् । हेतुवादष्टा प्रायो दृष्टिवादस्तस्य द्रव्यानुयोगत्वात्, “सम्यग्दर्शन - ज्ञान - चारित्राणि मोक्षमार्गः” [ तत्त्वार्थसू० १-१] इत्यादेरनुमानादिगम्यस्यार्थस्य तत्र प्रतिपादनात् । यथा चात्रानुमानादिगम्यता तथा गन्धहस्तिप्रभृतिभिर्विक्रान्तमिति नेह प्रदर्श्यते ग्रन्थविस्तरभयात् । ।४४ । ।
[ जीवादितत्त्वं कथं प्रतिपादयन् सिद्धान्तस्य आराधकः कथं वा प्रतिपादयन् तस्य विराधक इत्यभिधानम् ]
“जीवाऽजीवाऽऽश्रव-बन्ध-संवर- निर्जरा-मोक्षास्तत्त्वम्” [तत्त्वार्थसू० १-४] इत्युभयवादागमप्रतिपाद्यान् भावांस्तथैवाऽसंकीर्णरूपान् प्रतिपादयन् सैद्धान्तिकः पुरुषः इतरस्तु तद्विराधक इत्याह
जो हेउवायपक्खम्मि हेउओ आगमे य आगमिओ । सो ससमयपण्णवओ सिद्धंतविराहओ अन्नो ।। ४५ ।।
यो हेतुवादागमविषयमर्थं हेतुवादागमेन, तद्विपरीतागमविषयं चार्थमागममात्रेण प्रदर्शयति वक्ता स स्वसिद्धान्तस्य द्वादशाङ्गस्य प्रतिपादनकुशलः, अन्यथा प्रतिपादयंष्टा तदर्थस्य प्रतिपादयितुमशक्यत्वात् तत्प्रतिपादके वचस्यनास्थादिदोषमुत्पादयन्-सिद्धान्तविराधको भवति सर्वज्ञप्रणीतागमस्य निस्सारताप्रदर्शनात् तत्प्रत्यनीको भवतीति यावत् ।
2010_02

Page #244

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४५
तथाहि-पृथिव्यादेर्मनुष्यपर्यन्तस्य षड्विधजीवनिकायस्य जीवत्वमागमेन अनुमानादिना च । प्रमाणेन सिद्धं तथैव प्रतिपादयन् स्वसमयप्रज्ञापकः, अन्यथा तद्विराधकः । यतः प्रव्यक्तचेतने त्रसनिकाये चैतन्यलक्षणं जीवत्वं स्वसंवेदनाध्यक्षतः स्वात्मनि प्रतीयते, परत्र त्वपरेणानुमानतः । वनस्पतिपर्यन्तेषु पृथिव्यादिषु स्थावरेषु अनुमानतप्टौतन्यप्रतिपत्तिः । तथाहिवनस्पतयष्टोतनाः, वृक्षायुर्वेदाभिहितप्रतिनियतकालायुष्कविशिष्टौषधप्रयोगसंपादितवृद्धिहानि-क्षत-भग्नसंरोहण-प्रतिनियतवृद्धिषड्भावविकारोत्पादनाशावस्थानियतविशिष्टशरीरस्निग्धत्व-रूक्षत्व-विशिष्टदौहृद-बालकुमार-वृद्धावस्था प्रतिनियतविशिष्टरसवीर्यविपाक प्रतिनियतप्रदेशाहारग्रहणादिमत्त्वान्यथानुपपत्तेः, विशिष्टस्त्रीशरीरवत् इत्याद्यनुमानं भाष्यकृत्प्रभृतिभिर्विस्तरतः प्रतिपादितं तचैतन्यप्रसादकमित्यनुमानतस्तेषां चैतन्यमानं सिध्यति । साधारण प्रत्येकशरीरत्वादिकस्तु भेदः“गूढसिर-संधि-पव्वं समभंगमहीरगं च छिण्णरुहं । साहारणं सरीरं तब्विवरीयं च पत्तेयं ।।”
[जीवविचा० गा० १२] इत्याद्यागमप्रतिपाद्य एव ।
जीवलक्षणव्यतिरिक्तलक्षणास्त्वजीवा धर्माऽधर्माऽऽकाश-काल-पुद्गलभेदेन पञ्चविधाः । तत्र पुद्गलास्तिकायव्यतिरिक्तानां स्वतो मूर्तिमद्र्व्यसम्बन्धमन्तरेणात्मद्रव्यवदमूर्तत्वाद् अनुमानप्रत्ययावसेयता । तथाहि-गति-स्थित्यवगाहलक्षणं पुद्गलास्तिकायादिकार्यं विशिष्टकारणप्रभवम्, विशिष्टकार्यत्वात्, शाल्यकुरादिकार्यवत्, यष्टाासौ कारणविशेषः स धर्माऽधर्माऽऽकाशलक्षणो यथासंख्यमवसेयः । कालस्तु विशिष्टपरापरप्रत्ययादिलिङ्गानुमेयः । पुद्गलस्तिकायस्तु प्रत्यक्षाऽनुमानलक्षणप्रमाणद्वयगम्यः । यस्तेषां धर्मादीनामसंख्येयप्रदेशात्मकत्वादिको विशेषस्तत्प्रदेशानां च सूक्ष्म-सूक्ष्मतरत्वादिको विभागः स “कालो य होइ सुहुमो” [ ] इत्याद्यागमप्रतिपाद्य एव, नागमनिरपेक्षयुक्यवसेयः । एवमाश्रवादिष्वपि तत्त्वेषु युक्तयाऽऽगमगम्येषु युक्तिगम्यमंशं युक्तित एव, आगमगम्यं तु केवलागमत एव प्रतिपादयन् स्वसमयप्रज्ञापकः, इतरस्तु तद्विराधक इति प्रज्ञापकलक्षणमवगन्तव्यम् ।।४५ ।।
___ 2010_02

Page #245

२००
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा- ४५
-: पञ्चवस्तु प्रकरणम् :
अह वक्खाणेअव्वं जहा जहा तस्स अवगमो होइ । आगमि अमागमेणं, जुत्तीगम्मं तुं जुत्तीए । । ९९१ ।।
अथ व्याख्यानयितव्यं किमपि श्रुतं, कथमित्याह- यथा यथा श्रोतुः अवगमो भवति, परिज्ञेत्यर्थः, तत्रापि स्थितिमाह-आगमिकं वस्तु आगमेन, यथा 'स्वर्गेऽप्सरसः, उत्तराः कुरव' इत्यादि, युक्तिगम्यं पुनर्युक्त्यैव यथा देहमात्रपरिणाम्यात्मेत्यादीति गाथार्थः । । ९९१ ।
किमित्येतदेवमित्याह
तथा
जम्हा उ दोहवि इहं भणिअं पन्नवगकहणभावाणं । लक्खणमणघमईहिं, पुव्वायरिएहिं आगमओ ।।९९२ ।।
यस्मात् द्वयोरपि अत्र प्रवचने भणितं प्रज्ञापककथनभावयोः, पदार्थयोरित्यर्थः, लक्षणं स्वरूपं, कैरित्याह- अनघमतिभिः अवदातबुद्धिभिः पूर्वाचार्यैः, कुत इत्याह- आगमात्, न तु स्वमनीषिकयैवेति गाथार्थः ।। ९९२ ।।
किंभूतं तदित्याह
जो उवायक्खम्मि हेउओ आगमे अ आगमिओ ।
सो समयपण्णवओ, सिद्धंतविराहओ अन्नो ।। ९९३ ।।
यो हेतुवादपक्षे युक्तिगम्ये वस्तुनि हेतुको हेतुना चरति, आगमे चागमिको, न तत्रापि मतिमोहनीं युक्तिमाह, स एवंभूतः स्वसमयप्रज्ञापको भगवदनुमतः,
सिद्धान्तविराधकोऽन्यः,
तल्लाघवापादनादिति गाथार्थः । । ९९३ । ।
आगो अत्थो, आणाए चेव सो कहेयव्वो ।
दिट्ठति दिट्टंता, कहणविहि विराहणा इहरा । । ९९४ ।।
आज्ञाग्राह्योऽर्थः आगमग्राह्यः आज्ञयैवासौ कथयितव्यः, आगमेनैवेत्यर्थः दान्तिको दृष्टान्ताद् दृष्टान्तेन, कथनविधिरेष सूत्रार्थे, विराधनेतरथा कथनस्येति गाथार्थ: ।।९९४।।
2010_02

Page #246

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४५
२०१
-: उपदेशरहस्यम् :जो हेउवायपक्खंमि हेउओ आगमे य आगमिओ ।
सो ससमयपण्णवओ सिद्धंतविराहगो अण्णो ।। १५१ ।। [३/४५ सम्म०] यः कष्टिाद्धेतुवादपक्षे जीवकर्मादौ युक्तिमार्गसहे वस्तुनि हेतुको युक्तिप्रणयनप्रवीणः, आगमे च देवलोकपृथ्वीसंख्यादावर्थे आगममात्रगम्ये आगमिकः आगममात्रप्रज्ञापनाप्रवीणः स स्वसमयप्रज्ञापक उच्यते । व्यवच्छेद्यमाह-सिद्धान्तविराधको जिनवचनानुयोगविनाशकः अन्यः प्रागुक्तविशेषणविकल: साधुः । तथाहि युक्तिमार्गसहेष्वप्यागमगम्यत्वमेव पुरस्कुर्वता तेन नास्तिकादिप्रणीतकुयुक्तिनिराकरणाभावान्न श्रोतृणां दृढा प्रतीतिः कर्तुं पार्यते, आगमगम्येषु तु युक्तिपथातीतेषु युक्तिमुटुंकयन्नसंपादितनियतार्थप्रतीतिर्विफलारम्भत्वेन स्वयमेव वैलक्ष्यं भजते, श्रोतुष्टानादेयवचनो भवतीति न विपरीतव्यवहारिणा तेन सम्यसिद्धान्त आराधितो भवति ।। १५१ ।।
___-: तत्त्वार्थश्लोकवार्तिके :
__ अ. १ श्रद्धानुसारिणोऽपि ह्यागमादेव प्रवर्तयितुं शक्या, न यथा कथंचित् प्रवचनोपदिष्टतत्त्वे श्रद्धामनुसरतां श्रद्धानुसारित्वादन्यादृशामतिमूढमनस्कत्वात् तत्त्वार्थश्रवणेऽनधिकृतत्वादतिविपर्यस्तवत् तेषां तदनुरूपोपदेशयोग्यत्वात् सिद्धमातृकोपदेशयोग्यदारकवत् । प्रेक्षावन्तः पुनरागमादनुमानाच्च प्रवर्तमानास्तत्त्वं लभन्ते, न केवलादनुमानात्प्रत्यक्षादितस्तेषामप्रवृत्तिप्रसंगात् । नापि केवलादागमादेव विरुद्धार्थमतेभ्योपि प्रवर्तमानानां प्रेक्षावत्त्वप्रसक्तेः । तदुक्तम् -
“सिद्धं चेद्धेतुतः सर्वं न प्रत्यक्षादितो गतिः । सिद्धं चेदागमात्सर्वं विरुद्धार्थमतान्यपि ।।” इति । तस्मादाप्ते वक्तरि संप्रदायाव्यवच्छेदेन निष्टिाते तद्वाक्यात्प्रवर्तनमागमादेव । वक्तर्यनाप्ते तु यत्तद्वाक्यात्प्रवर्तनं तदनुमानादिति विभागः साधीयान् । तदप्युक्तम्"वक्तर्यनाप्ते यद्धेतोः साध्यं तद्धेतुसाधितम् । आप्ते वक्तरि तद्वाक्यात्साध्यमागमसाधितम् ।।" न चैवं प्रमाणसंप्लववादिविरोधः, क्वचिदुभाभ्यामागमानुमानाभ्यां प्रवर्तनस्येष्टत्वात् । प्रवचनस्याहेतुहेतुमदात्मकत्वात् । स्वसमयप्रज्ञापकत्वस्य तत्परिज्ञाननिबन्धनत्वादपरिज्ञाताहेतुवादागमस्य सिद्धांतविरोधकत्वात् । तथा चाभ्यधायि - [सम्मतौ]
2010_02

Page #247

२०२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४६
"जो हेदुवादपखम्मि हेदुओ आगमम्मि आगमओ।
सो ससमयपण्णवओ सिद्धंतविराहओ अण्णोति ।। ३/४५ ।।" तत्रागममूलमिदमादिवाक्यं परापरगुरुप्रवाहमाध्याय प्रवचनस्य प्रवर्तकं तत्त्वार्थ लोकवार्तिकं प्रवक्ष्यामीति वचनस्यागमपूर्वकागमार्थत्वात् ।
-: आचारागसूत्र :
पू.आ.श्री शीलाङ्काचार्यजीकृतटीकायाम् अ. २, उ. ६ स्यादेतत्-कथं तर्हि धर्मकथा कार्येत्युच्यते–'कोऽयं' इत्यादि, यो हि वश्येन्द्रियो विषयविषपराङ्मुखः संसारोद्विग्नमना वैराग्याकृष्यमाणहृदयो धर्मं पृच्छति, तेनाचार्यादिना धर्मकथिकेनासौ पर्यालोचनीयः-कोऽयं पुरुषो ? मिथ्यादृष्टिरुत भद्रकः, केन वाऽऽशयेनायं पृच्छति, कं च देवताविशेषं नतः, किमनेन दर्शनमाश्रितमित्येवमालोच्य यथायोग्यमुत्तरकालं कथनीयम्, एतदुक्तं भवति-धर्मकथाविधिज्ञो ह्यात्मना परिपूर्णः श्रोतारमालोचयति द्रव्यत:-क्षेत्रतः किमिदं क्षेत्रं तञ्चनिकैर्भागवतैरन्यैर्वा तज्जातीयैः पार्श्वस्थादिभिर्वोत्सर्गरुचिभिर्वा भावितम्, कालतो दुष्षमादिकं कालं दुर्लभद्रव्यकालं वा, भावतोऽरक्तद्विष्टमध्यस्थभावापन्नमेवं पर्यालोच्य यथा यथाऽसौ बुध्यते तथा तथा धर्मकथा कार्या, एवमसौ धर्मकथायोग्यः, अपरस्य त्वधिकार एव नास्तीति, उक्तं च- [सम्मतौ]
“जो हेउवायपक्खंमि हेउओ आगमम्मि आगमिओ ।
सो ससमयपण्णवओ सिद्धंतविराहओ अण्णो ।।३/४५ ।।" [हेतुसाध्यमर्थं हेतोरेव इतरं चागमत एव साधयतो नयवादः शुद्धो नान्यस्य इति कथनम्]
यो हेतुसाध्यमर्थं हेतुना साधयति आगमसिद्धं च आगमेन, तस्य नयवादः परिशुद्धः नान्यस्येत्येतदेवाऽऽह-परिसुद्ध' इत्यादि ।
यद्वा वस्तुधर्मप्रतिपादकोऽहेतु-हेतुवादप्रभेद आगमो वाक्य-नयरूपः परिशुद्धतरभेदेन द्विरूपतां प्रतिपद्यते इत्याह
परिसुद्धो नयवाओ आगममेत्तत्थसाहओ होइ ।
सो चेव दुण्णिगिण्णो दोण्णि वि पक्खे विधम्मेइ ।।४६।। परि समन्तात् शुद्धो नयवादः यदा विवक्षिताऽविवक्षितानन्तरूपात्मकवस्तुप्रतिपादकं
2010_02

:

Page #248

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४६-४७
२०३
नयवाक्यं प्रवर्तते ‘स्यान्नित्यम्' इत्यादिकं तदा भवति, प्रमाणपरिशुद्धागमार्थमात्रस्य न्यूनाधिकव्यवच्छेदेन प्रतिपादनात् अधिकस्याऽसंभवेन न्यूनस्य च नयानामसर्वार्थत्वप्रसङ्गतोऽर्थस्य परिशुद्धागमविषयत्वायोगात् । स एव नयवादः इतररूपनिरपेक्षैकरूपप्रतिपादकत्वेन यदा दुनिक्षिप्तः प्रमाणविरुद्धार्थप्रतिपादकत्वेनाऽवतारितस्तदा द्वितीयधर्मनिरपेक्षस्य प्रतिपाद्यधर्मस्याऽप्यभावतोऽप्रतिपादनाद् अपरिशुद्धो भवति, प्रमाणविरुद्धस्य तथा तदर्थस्य व्यवस्थायितुमशक्यत्वात् ।।४६ ।।
[ अपरिशुद्धनयवादरूपपरसमयानां संख्यानम् ] अपरिशुद्धप्टा नयवादः परसमयः स कियद्भेदो भवति ? इत्याह
जावइया वयणपहा तावइया चेव होंति णयवाया ।
जावइया णयवाया तावइया चेव परसमया ।।४७।। अनेकान्तात्मकस्य वस्तुन एकदेशस्य यद् अन्यनिरपेक्षस्याऽवधारणम् अपरिशुद्धो नयः, तावन्मात्रार्थस्य वाचकानां शब्दानां यावन्तो मार्गाः हेतवो नयाः तावन्त एव भवन्ति नयवादास्तत्प्रतिपादकाः शब्दाः । यावन्तो नयवादास्तावन्त एव परसमया भवन्ति स्वेच्छाप्रकल्पितविकल्पनिबन्धनत्वात् परसमयानां परिमितिर्न विद्यते । ननु यद्यपरिमिताः परसमयाः कथं तन्निबन्धनभूतानां नयानां संख्यानियमः “नैगम-संग्रह-व्यवहारर्जुसूत्र-शब्दसमभिरूढैवंभूता नयाः” [तत्त्वार्थ, सू० १-३३] इति श्रूयते ? न; स्थूलतस्तच्छुतेः, अवान्तरभेदेन तु तेषामपरिमितत्वमेव स्वकल्पनाशिल्पिघटितविकल्पनामनियतत्वात् तदुत्थप्रवादानामपि तत्संख्यापरिमाणत्वात् ।।४७।।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.७, गा.६६ न चेयमतन्त्रसिद्धेत्याह
मतिज्ञानविकल्पत्वान्न चानिष्टिरियं यतः । एतप्टलात्ततः सिद्धं नित्यानित्यादि वस्तु नः ।। ६६ ।।
___ 2010_02

Page #249

२०४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४७
यतो मतिज्ञानविकल्पत्वाद् न चेयमनिष्टिः प्रत्यभिज्ञाङ्गीकारो नापसिद्धान्त इत्यर्थः, वासनाधारणाफलत्वेन तदुपगमात्, तत एतष्टलात् प्रत्यभिज्ञान्यथानुपपत्तेः नः अस्माकं नित्यानित्यादि वस्तु सिद्धम्, आदिना सदसदादिग्रहः । तदेवं सिद्धो वस्तुयाथात्म्यपरिच्छेदप्रवणः स्याद्वादः । एतदेकदेशालम्बना एव परस्परनिरपेक्षाः प्रवर्तन्तेऽपरिमिताः परसमयाः । तदुक्तम्
जावइआ वयणपहा तावइआ चेव हुंति णयवाया ।
जावइआ णयवाया तावइआ चेव परसमया ।। [३/४७] ।। इति । अस्यार्थः-यावन्तो वचनपथाः वक्तृविकल्पहेतवोऽध्यवसायविशेषाः, तावन्तो नयवादाः तज्जनितवक्तृविकल्पाः शब्दात्मकाः, सामान्यतो नैगमादिसप्तभेदोपग्रहेऽपि प्रतिव्यक्ति तदानन्त्यात् । यावन्तष्टा नयवादास्तावन्त एव परसमयाः, निरपेक्षवक्तृविकल्पमात्रकल्पितत्वात् तेषाम् ।।
___ -: विशेषावश्यकभाष्यम् :अथवा, किमनेन स्तोकभेददर्शनेन ?, उत्कृष्टतोऽसंख्याता अपि नया भवन्ति । तेऽपि चापिशब्दाद् द्रष्टव्या इति दर्शयन्नाह
जावन्तो वयणपहा तावन्तो वा नया विसद्दाओ ।
ते चेव य परसमया सम्मत्तं समुदिया सव्वे ।। २२६५ ।। वा अथवा, यावन्तो वचनपथा वचनमार्गा वचनप्रकारास्तेऽपीहापिशब्दात संगृहीताः । य एव च नयास्त एव च सावधारणाः सर्वेऽपि परसमयास्तीर्थिकसिद्धान्ताः, समुदितास्तु निरवधारणाः स्याच्छब्दलाञ्छिताः सर्वेऽपि नयाः सम्यक्त्वं जिनशासनभावं प्रतिपद्यन्त इत्यर्थः । आह च स्तुतिकारः
उदधाविव सर्वसिन्धवः समुदीर्णास्त्वयि नाथ ! दृष्टयः । न च तासु भवान् प्रदृश्यते प्रविभक्तासु सरित्स्विोदधिः ।। इति ।।२२६५ । ।
-: षड्दर्शनसमुच्चये :
गुणरत्नसूरीकृतवृत्तौ का. १, गा. १ नन्वत्र सर्वदर्शनवाच्योऽथों वक्तुं प्रकान्तः, स च संख्यातिक्रान्तः, तत्कथं स्वल्पीयसानेन प्रस्तुतशास्त्रेण सोऽभिधातुं शक्यः, जैनादन्यदर्शनानां परसमयापरनामधेयानामसंख्यातत्वात् । तदुक्तं सन्मतिसूत्रे श्रीसिद्धसेनदिवाकरेण
_ 2010_02

Page #250

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४७
२०५
“जावइया वयणपहा तावइया चेव हुंति नयवाया ।
जावइया नयवाया तावइया चेव परसमया ।। ३/४७ ।।" व्याख्या-अनन्तधर्मात्मकस्य वस्तुनो य एकदेशोऽन्यदेशनिरपेक्षस्तस्य यदवधारणं सोऽपरिशुद्धो नयः । स एव च वचनमार्ग उच्यते । एवं चानन्तधर्मात्मकस्य सर्वस्य वस्तुन एकदेशानामितरांशनिरपेक्षाणां यावन्तोऽवधारणप्रकाराः संभवन्ति तावन्तो नया अपरिशुद्धा भवन्ति । ते च वचनमार्गा इत्युच्यते । ततोऽयं गाथार्थः-सर्वस्मिन् वस्तुनि यावन्तो यावत्संख्या वचनपथा वचनानामन्योन्यैकदेशवाचकानां शब्दानां मार्गा अवधारणप्रकारा हेतवो नया भवन्ति तावन्त एव भवन्ति नयवादाः, नयानां तत्तदेकदेशावधारणप्रकाराणां वादाः प्रतिपादकाः शब्दप्रकाराः । यावन्तो नयवादा एकैकांशावधारणवाचकशब्वप्रकाराः तावन्त एव परसमयाः परदर्शनानि भवन्ति, स्वेच्छाप्रकल्पितविकल्पनिबन्धनत्वात्परसमयानाम्, विकल्पानां चासंख्यत्वात् । अयं भावः-यावन्तो जने तत्तदपरापरवस्त्वेकदेशानामवधारणप्रतिपादकाः शब्दप्रकारा भवेयुस्तावन्त एव परसमया भवन्ति । ततस्तेषामपरिमितत्वमेव, स्वकल्पनाशिल्पिघटितविकल्पानामनियतत्वात् तदुत्थप्रवादानामपि तत्संख्यापरिमाणत्वादिति । तदेवं गणनातिगाः परसमया भवन्ति ।।
-: स्याद्वादमञ्जरीटीकायाम् :
गा.२८
अथ दुर्नयनयप्रमाणस्वरूपं किञ्चिनिरूप्यते । तत्रापि प्रथमं नयस्वरूपम् । तदनधिगमे दुर्नयस्वरूपस्य दुष्परिज्ञानत्वात् । अत्र च आचार्येण प्रथमं दुर्नयनिर्देशो यथोत्तरं प्राधान्याववोधनार्थः कृतः । तत्र प्रमाणप्रतिपन्नार्थेकदेशपरामर्शी नयः । अनन्तधर्माध्यासितं वस्तु स्वाभितैकधर्मविशिष्टं नयति प्रापयति संवेदनकोटिमारोहयति इति नयः । प्रमाणप्रवृत्तेरुत्तरकालभावी परामर्श इत्यर्थः । नयाप्टाानन्ताः, अनन्तधर्मत्वात् वस्तुनः तदेकधर्मपर्यवसितानां वक्तुरभिप्रायाणां च नयत्वात् । तथा च वृद्धाः- “जावइआ वयणपहा तावइया चेव हुँति नयवाया” इति ।
2010_02

Page #251

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा- ४८
]
[ कं कं नयमाश्रित्य कस्कः समयः प्रस्थित इति प्रश्नस्य व्याकरणम् ननु कं नयमाश्रित्य कः परसमयः प्रवृत्तः ? को वा कस्य विषयः ? इत्याहजं काविलं दरिसणं एयं दव्वट्ठियस्स वत्तव्वं । सुद्धोअणतणअस्स उ परिसुद्धो पज्जवविअप्पो ।।४८ ।।
२०६
यत् कापिलं दर्शनं सांख्यमतम् एतद् द्रव्यास्तिकनयस्य वक्तव्यम् - तद्विषयविषयम् तदुत्थापितं चेति भावः- :- शौद्धोदनेस्तु परिशुद्धः पर्यायविशेष एव वक्तव्यः-परिशुद्धपर्यायास्तिकनयविशेषविषयं तदुत्थापितं च सौगतमतमित्यभिप्रायः । मिथ्यास्वरूपनयप्रभवत्वाद् अनयोर्मिथ्यात्वं प्राक् प्रदर्शितमेव । ।४८ ।।
-: शास्त्रवार्त्तासमुच्चये
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त. ७, गा. ६६
यावन्तष्टा नयवादास्तावन्त एव परसमयाः, निरपेक्षवक्तृविकल्पमात्रकल्पितत्वात् तेषाम् । तथाहि–कापिलं दर्शनं निरपेक्षद्रव्यार्थिकनयविकल्पप्रसूतम्, बौद्धदर्शनं च निरपेक्षशुद्धपर्यायास्तिकनयविकल्पजनितम्, द्वाभ्यामपि च परस्परनिरपेक्षाभ्यां द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकाभ्यां प्रणीतमौलूक्यदर्शनम् । तदाह - [ सम्मतौ ]
काविलं दरिसणं एयं दव्वट्ठि अस्स वत्तव्वं ।
सुद्धो अणतणयस्स उ परिसुद्धो पज्जवविअप्पो ।। ३/४८ ।। दोहि वि णएहि णीअं सत्थमुलूएण तह वि मिच्छतं । सविसयप्पहाणत्तणेण अन्नुन्नणिरवेक्खं ।। ३/४९ ।।
--
एवमौपनिषददर्शनादीनामपि संग्रहनयादेः प्रादुर्भूतिर्भावनीया ।
1. णिरवेक्खा ( संमति ) ।
2010_02

Page #252

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४९
२०७
[ द्रव्यास्तिक-पर्यायास्तिकोभयाश्रितस्यापि वैशेषिकसमयस्य कथं मिथ्यात्वमिति
प्रश्नस्य प्रतिवचनम् ] | ननु भवतु परस्परनिरपेक्षैकैकनयावलम्बिनोः साङ्ख्य-सौगतमतयोमिथ्यात्वम्, कणभुग्मतस्य तु द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनयद्वयावलम्बिनः कथं मिथ्यात्वम् ? इत्यत्राह
दोहि वि णएहि णीअं सत्थमुलूएण तह वि मिच्छत्तं ।
जं सविसअप्पहाणत्तणेण अण्णोण्णनिरवेक्खा' ।।४९।। द्वाभ्यामपि द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनयाभ्यां प्रणीतं शास्त्रम् उलूकेन वैशेषिकशास्त्रप्रणेत्रा, द्रव्य-गुणादेः पदार्थषट्कस्य नित्यानित्यैकान्तरूपस्य तत्र प्रतिपादनात् ।
[ कणादोक्तषट्पदा व्यवस्थाया उपन्यासः ] तथाहि-द्रव्य-गुण-कर्म-सामान्य-विशेष-समवायाख्याः षडेव पदार्थाः, न्यूनाऽधिकप्रतिपादकप्रमाणाभावे परस्परविविक्तस्वरूपषट्पदार्थव्यवस्थापकप्रमाणविषयत्वात्, उभयाभिमतघटादिषट्पदार्थवत् । तत्र पृथिव्यप्-तेजो-वाय्वाकाश-काल-दिगात्म-मनांसि नवैव द्रव्याणि । 'पृथिवी आपः तेजो वायुः' इत्येतत् चतुःसंख्यं नित्याऽनित्यभेदाद् द्विप्रकारं द्रव्यम्; तत्र परमाणुरूपं नित्यम् “सदकारणवन्नित्यम्” [वैशेषिकद० ४-१-१] इति वचनात्, तदारब्धं तु ट्यणुकादि कार्यद्रव्यमनित्यम् । आकाशादिकं तु नित्यमेव, अनुत्पत्तिमत्त्वात् । एषां च द्रव्यत्वाभिसंबन्धाद् द्रव्यरूपता, द्रव्यत्वाभिसंबन्धष्टा द्रव्यत्वसामान्योपलक्षितसमवायः, तत्समवेतं वा सामान्यम्, एतच्चेतरव्यवच्छेदकमेषां लक्षणम् । तथाहि-पृथिव्यादीनि मनःपर्यन्तानि इतरेभ्यो भिद्यन्ते 'द्रव्याणि' इति वा व्यवहर्तव्यानि द्रव्यत्वाभिसंबन्धात्, यानि तु नैवम् न च तानि द्रव्यत्वाभिसंबन्धवन्ति, यथा गुणादिवस्तूनि, इति केवलव्यतिरेकिहेतुबलात्, पृथिव्यादीनि द्रव्याणि गुणादिभ्यो व्यावृत्तरूपाणि सिद्धानि । पृथिव्यादीनामपि भेदवतां पृथिवीत्वाभिसंबन्धादिकं लक्षणमितरेभ्यो भेदव्यवहारे तच्छब्दवाच्यत्वे वा साध्ये केवलव्यतिरेकिरूपं द्रष्टव्यम् । अभेदवतां त्वाकाश-काल-दिग्दव्याणामनादिसिद्धतच्छन्दवाच्यता द्रष्टव्या । नवैव चैतानि द्रव्याणि, न्यूनाधिकत्वप्रतिपादकप्रमाणाभावे
1.णिखेक्खं (स्या. कल्प.) ।
2010_02

Page #253

२०८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४९
परस्परव्यावृत्तनवलक्षणयोगित्वात्, उभयाभिमतनवघटादिवत् । एवं रूपादयष्टातुर्विंशतिगुणाः । उत्क्षेपणादीनि पञ्च कर्माणि । पराऽपरभेदभिन्नं द्विविधं सामान्यमनुगतज्ञानकारणम् । नित्यद्रव्यवृत्तयोऽन्त्या विशेषा अत्यन्तव्यावृत्तबुद्धिहेतवः । अयुतसिद्धानामाधार्याऽऽधारभूतानाम् ‘इह' इतिप्रत्ययहेतुर्यः संबन्धः स समवाय एको व्यापकप्टा । अत्र च पदार्थषट्के द्रव्याणि गुणाष्टा केचिन्नित्या एव, केचित् त्वनित्या एव । कर्म अनित्यमेव । सामान्य-विशेषसमवायास्तु नित्या एवेति पदार्थव्यवस्था । ततप्टौतत् शास्त्रं तथापि मिथ्यात्वम्, तत्प्रदर्शितपदार्थषट्कस्य प्रमाणबाधितत्वात् । [S.T.P.657]
तदेवमुलूकप्रतिपादितशास्त्रस्य मिथ्यात्वम् तदभिहितपदार्थानामप्रमाणत्वात् प्रमाणबाधितत्वाञ्च । आचार्यस्तु एतत् सर्वं हृदि कृत्वा तन्मिथ्यात्वाऽविनाभूतं प्रतिपादितसकलन्यायव्यापकम् ‘जं सविसय' इत्यादिना गाथापष्टार्थेन हेतुमाह-यस्मात् स्वविषयप्रधानताव्यवस्थिताऽन्योन्यनिरपेक्षोभयनयाश्रितं तत् अन्योन्यनिरपेक्षनयाश्रितत्वस्य मिथ्यात्वादिनाऽविनाभूतत्वात् ।।४९ ।। [S.T.P.704]
-: विशेषावश्यकभाष्यम् :एवं सामान्य-विशेषेषु प्ररूपितेषु परः प्राह
नणु दव्य-पज्जवट्ठियनयावलंबि त्ति नेगमो चेव ।
सम्मट्ठिी साहु व्व कीस मिच्छत्तभेओऽयं ? ।। २१९३ ।। आह– नन्वेयं सति यत् सामान्यं तद् द्रव्यम्, विशेषास्तु पर्यायाः, ततो द्रव्य-पर्यायास्तिकनयद्वयमतावलम्बित्वात् सम्यगदृष्टिरेवायं नैगमनयः, जैनसाधुवत् । न हि जैनसाधवोऽपि द्रव्य-पर्यायोभयरूपाद् वस्तुनोऽन्यत् किञ्चिदिच्छन्ति । तत् किमित्यसौ मिथ्यात्वभेदः ? इति ।। २१९३ ।।
जं सामनविसेसे परोत्परं वत्थुओ य सो भिन्ने । मन्नइ अञ्चंतमओ मिच्छविट्ठी कणादो व्व ।। २१९४ ।। दोहिं वि नएहिं नीयं सत्थमुलूएण तह वि मिच्छत्तं ।
जं सविसयप्पहाणत्तणेण अन्नोन्ननिरवेक्खा ।। २१९५ ।। यद् यस्मात् सामान्य-विशेषौ नैगमनयः परस्परमत्यन्तभिन्नौ मन्यते, वस्तुनोऽप्याधारभूताद् द्रव्य
2010_02

Page #254

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-४९
२०९
गुण-कर्म-परमाणुरूपादत्यन्तभिन्नौ स ताविच्छति; जैनसाधवस्तु परस्परं स्वाधाराञ्च कथञ्चिदेव तौ भिन्नाविच्छन्ति; अतो मिथ्यादृष्टिरेवाऽयम्, कणादवदिति; तथाहि-द्वाभ्यामपि द्रव्य-पर्यास्तिकनयाभ्यां सर्वमपि निजं शास्त्रं नीतं समर्थितमुलूकेन तथापि तद् मिथ्यात्वमेव, यद् यस्मात् स्वस्वविषयप्राधान्याभ्युपगमेनोलूकभिमतौ द्रव्य-पर्यायास्तिकनयावन्योन्य-निरपेक्षौ, जैनाभ्युपगतौ पुनस्तौ परस्परसापेक्षौ, स्याच्छब्दलाञ्छितत्वादिति ।। २१९४ ।। २१९५ ।।
-: प्रमाणमीमांसा :
सू. ३० तत्र 'द्रव्यपर्याय'ग्रहणेन द्रव्यैकान्तपर्यायैकान्तवादिपरिकल्पितविषयव्युदासः । 'आत्म'ग्रहणेन चात्यन्तव्यतिरिक्तद्रव्यपर्यायवादिकाणादयोगाभ्युपगतविषयनिरासः । यच्छ्रीसिद्धसेनः
“दोहिं वि नएहिं नीयं सत्थमुलूएए तह वि मिच्छत्तं । जं सविसयप्पहाणत्तणेण अन्नोन्ननिरविक्खा" ।। ३/४९ ।। त्ति ।। ३० ।। -: द्रव्यगुणपर्यायनो रास :
ढा. ५, गा. ६ એહ વિશેષાવશ્યકઈ સમ્મતિમાં પણિ ધારો રે. छम नयथी सवि संभवई, मेह-अमेहु५या। ३. ७०. यान०. मेड अर्थ विशेषावश्यकई तथा सम्मतिमाही ७६ म-धारो दोहि वि णयहि णीअं, सत्थमुलूएण तह वि मिच्छतं ।
जं सविसयप्पहाणत्तणेण अण्णुण्णनिरवेक्खा ।। २१९५ ।। स्वार्थग्राही इतरांशाप्रतिक्षेपी सुनयः, इति सुनयलक्षणम् । स्वार्थग्राही इतरांशप्रतिक्षेपी दुर्नयः, इति दुर्नयलक्षणम् ।
म-नयी-नयवियारथी, मे: मम: प्राय व्यवहार संभव. तथा-नय-संतविशेषथी: ગ્રાહકવૃત્તિવિશેષરૂપ ઉપચાર પણિ સંભવઈ. તે માટઈ-ભેદઃ અભેદઃ તે મુખ્યપણઈ પ્રત્યેકનયવિષયઃ મુખ્યમુખ્યપણઈ ઉભનયવિષયઃ ઉપચાર-તે મુખ્યવૃત્તિની પરિ નયપરિકર પણિ વિષય નહીં. એ સમો માર્ગ શ્વેતામ્બરપ્રમાણ-શાસ્ત્રસિદ્ધ જાણવો. ૩૦
_ 2010_02

Page #255

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा - ५०-५१
[ अन्योन्यनिरपेक्षनयाश्रितानां वादानां मिथ्यात्वराहित्याभावप्रतिपादनम् ]
अन्योन्यनिरपेक्षनयाश्रितस्य मिथ्यात्वाऽविनाभूतत्वमेव दर्शयन्नाह
जे संतवायदोसे सक्कोलूया भांति संखाणं ।
संखा य असव्वाए तेसिं सव्वे वि ते सचा ।। ५० ।।
२१०
यान् एकान्तसद्वादपक्षे द्रव्यास्तिकाभ्युपगतपदार्थाभ्युपगमे शाक्यौलूक्या दोषान् वदन्ति साङ्ख्यानां क्रिया-गुणव्यपदेशोपलब्ध्यादिप्रसङ्गादिलक्षणान् ते सर्वेऽपि तेषां सत्या इत्येवं संबन्धः कार्यः । ते च दोषाः एवं सत्याः स्युः यद्यन्यनिरपेक्षनयाभ्युपगतपदार्थप्रतिपादकं तत् शास्त्र मिथ्या स्यात् नान्यथा प्रागपि कार्यावस्थात एकान्तेन तत्सत्त्वनिबन्धनत्वात् तेषाम् अन्यथा कथंचित् सत्त्वे अनेकान्तवादापत्तेर्दोषाभाव एव स्यात् । साङ्ख्या अपि असत्कार्यवाददोषान् असदकरणादीन् यान् वदन्ति ते सर्वे तेषां सत्या एव एकान्ताऽसति कारणव्यापारासंभवात् अन्यथा शशशृङ्गादेरपि कारणव्यापारादुत्पत्तिः स्यात् । [S.T.P.705]
तस्माद् द्रव्यास्तिक-पर्यायास्तिकाभ्यां केवलाभ्यां सहिताभ्यामन्योन्यनिरपेक्षाभ्यां व्यवस्थापितं वस्तु असत्यमिति तत्प्रतिपादकं शास्त्रं सर्वं मिथ्येति व्यवस्थितम् ||५० | | [S.T.P. 709] [ अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां निरपेक्षनयद्वये मिथ्याज्ञानरूपत्वस्य दृढीकरणम् ] अमुमेवार्थमन्वय-व्यतिरेकाभ्यां दृढीकर्तुमाह
ते उ भयणोवणीया सम्महंसणमणुत्तरं होंति ।
जं भवदुक्खविमोक्खं दो वि न पूरेंति पाडिक्कं ।। ५१ । ।
तौ द्रव्य-पर्यायास्तिकनयौ भजनया परस्परस्वभावाऽविनाभूततया उपनीतो सदसद्रूपैकान्तव्यवच्छेदेन तदात्मकैककार्यकारणादिवस्तुप्रतिपादकत्वेन उपयोजितौ यदा भवतस्तदा सम्यग्दर्शनमनुत्तरं नास्ति अस्माद् अन्यद् उत्तरं प्रधानं यस्मिंस्तत् तथाभूतं भवतः परस्पराविनिर्भागवर्तिद्रव्यपर्यायात्मकैकवस्तुतत्त्वविषयरुच्यात्मकाऽबाधिताऽवबोधस्वभावत्वात् । यदा तु अन्योन्यनिरपेक्षद्रव्य-पर्यायप्रतिपादनत्वेन उपनीतौ भवतो न तदा सम्यक्त्वं प्रतिपद्येते यस्मात् संसारभाविजन्मादिदुः खविमोक्षमात्यन्तिकं विश्लेषं द्वावपि तौ प्रत्येकं न विधत्तः
2010_02

Page #256

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-५१-५२
२११
मिथ्याज्ञानात् सम्यक्क्रियानङ्तया आत्यन्तिकभवोपद्रवान्निवृत्त्यसिद्धेः तद्विपर्ययकारणत्वात् तञ्चासकृत् प्राक् प्रतिपादितमिति न पुनः प्रतन्यते । ततः कारणात् कार्यं कथंचिद् अन्यत् कथंचिदनन्यत् अत एव तदतद्रूपतया ‘सञ्च असञ्च' इति ।।५१ ।।
[ कार्य-कारणयोर्भेदाभेदरूपत्वदर्शनेनानेकान्तरूपत्वोपपादनम् ] अमुमेव अर्थमुपसंहारद्वारेण उपदर्शयन्नाह
नत्थि पुढवीविसिट्ठो 'घडो'त्ति जं तेण जुज्जइ अणण्णो ।
जं पुण घडो'त्ति पुव्वं ण आसि पुढवी तओ अण्णो ।।५२।। नास्ति सद्रव्यमृत्पृथिवीत्वादिभ्यो विश्लिष्टो भिन्नो घटः सदादिव्यतिरिक्तस्वभावतया तस्यानुपलम्भात् । किञ्च, यदि सत्त्वादयो धर्मा घटाद् एकान्ततो भिन्नाः सोऽपि वा तेभ्यो भिन्नः स्यात् तदा न घटस्य सदादित्वं स्यात् स्वतोऽसदादेरन्यधर्मयोगेऽपि शशशृङ्गादेरिव तथात्वायोगात् सदादेरपि घटाद्याकाराद् अत्यन्तभेदे निराकारतया अत्यन्ताभावस्येव उपलम्भविषयत्वायोगाद् ज्ञेयत्व-प्रमेयत्वादिधर्माणामपि सदादिधर्मेभ्यो भेदे असत्त्वम् सदादेस्तु तेभ्यो भेदे अज्ञेयत्वाद् असत्त्वमेव “उपलम्भः सत्ता” [ ] इति वचनात् । ततः सदादिरूपतया उपलभ्यमानत्वाद् घटस्य तेभ्योऽभिन्नरूपताऽभ्युपगन्तव्या प्रमेयव्यवस्थितेः प्रमाणनिबन्धनत्वात् । यत् पुनः पृथुबुनोदराद्याकारतया पूर्व सदादिर्न आसीत् ततोऽसौ अन्यस्तेभ्यो घटरूपतया प्राक् सदादेरनुपलम्भात् प्रागपि तद्रूपस्य सदादौ सत्त्वे अनुपलम्भायोगात् दृश्याऽनुपलम्भस्य च अभावाव्यभिचारित्वात् तदतद्रूपतायां च विरोधाभावात् प्रतीयमानायां तदयोगात् अबाधितप्रत्ययस्य च मिथ्यात्वासंभवाद् बाधाविरहस्य च प्रागेव उपपादितत्वात् ।।५२ ।।
-: विशेषवश्यकभाष्यम् :आह - यद्यैकत्ववद् भेदे ऽपि कार्य-कारणयोस्तुल्य उपालम्भः, तर्हि कथं नाम लोकप्रसिद्धस्तन्तुपटादीनां कार्य-कारणभावः सिध्यति ? इति भवन्त एव कथयन्तु, इत्याह
जं कज्ज-कारणाइं पज्जाया वत्थुणो जओ ते य । अन्नेऽणन्ने य मया तो कारण-कज्जभयणेयं ।। २१०३ ।।
2010_02

Page #257

२१२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-५२
यद् यस्माद् घट-मृत्पिण्डादिलक्षणे कार्य-कारणे वस्तुनः पृथ्विव्यादे: पर्यायौ वर्तेते, तौ च घटमृत्पिण्डलक्षणौ पृथ्वीपर्यायौ परस्परं यतो यस्मादन्यावनन्यौ च मतौ । तत्र संख्या-संज्ञा-लक्षणादिभेदादन्यत्वम्, मृदादिरूपतया सत्त्व-प्रमेयत्वादिभिष्टानन्यत्वम् । तस्मात् कार्य-कारणयोरियमन्याऽनन्यत्वलक्षणा भजना द्रष्टव्या । ततप्टा कथञ्चित् तयोः परस्परं भेदे, कथञ्चित्त्वभेदे कार्य-कारणभाव इति भावार्थः ।। २१०३ ।। एतदेवाह
नत्थि पुढवीविसिट्ठो घडो त्ति जं तेण जुज्जइ अणन्नो ।
जं पुण घडो त्ति पुव्वं न आसि पुढवी तओ अन्नो ।। २१०४ ।। पृथिव्या मृत्तिकाया विशिष्टो व्यतिरिक्तो तन्मयो घटो नास्ति न दृश्यते यद् यस्मात्, तेन तस्माद् युज्यतेऽनन्यो मृत्तिकातोऽभिन्नः । यत् पुनः ‘घटः' इति व्यक्तेन रूपेण पूर्वं घटनिष्पत्तेः प्राग् नासीद् नाभूत् किन्तु पृथिवी मृत्तिकैवासीत्, अन्यथा सर्वथैकत्वे पृथिवीकालेऽपि घटो दृश्यतेति भावः, ततस्तस्माज्ज्ञायते- पृथिवीतोऽन्यो घट इति । एवं यथा मृद्-घटयोरन्या-ऽनन्यत्वमेव, एवं सर्वत्र कार्य-कारणयोस्तद् भावनीयमिति ।। २१०४ ।।
'जह तंतवो निमित्तं पडस्स वेमादओ तहा तेसिं ।
जं चेट्टाइनिमित्तं तो ते पडयस्स नेमित्तं ।। २१०५ ।। यथा तन्तवः पटस्य निमित्तं कारणं तथा तेनैव प्रकारेण यस्मात् तेषां तन्तूनामातान-वितानादिचेष्टाया निमित्तं वेमादयस्ततो निमित्तस्येदं नैमित्तिकं कारणं पटस्य भवतीति ।। २१०६ ।।
__-: दशवैकालिकसूत्रे :
पू.आ.श्री हरिभद्रसूरीकृतटीकायाम् अ. १ अत्राह-'धर्मो मङ्गलमुत्कृष्ट'मित्यादौ धर्मग्रहणे सति अहिंसासंयमतपोग्रहणमयुक्तम्, तस्या हिंसासंयमतपोरूपत्वाव्यभिचारादिति, उच्यते, न, अहिंसादीनां धर्मकारणत्वाद्धर्मस्य च कार्यत्वात्कार्यकारणयोप्टा कथञ्चिद्भेदात्, कथंचिद्भेदष्टा तस्य द्रव्यपर्यायोभयरूपत्वात्, उक्तं च
“णत्थि पुढवीविसिट्ठो घडोत्ति जं तेण जुज्जइ अणण्णो ।
जं पुण घडुत्ति पुव्वं नासी पुढवीइ तो अन्नो" ।। १ ।। इत्यादि, गम्यादिधर्मव्यवच्छेदेन तत्स्वरूपज्ञापनार्थं वाऽहिंसादिग्रहणमदुष्टमित्यलं विस्तरेण ।।
___ 2010_02

Page #258

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-५३
२१३
__ [ सदायेकान्तवत् कालायेकान्तेऽपि मिथ्यात्वख्यापनम् ] सदायेकान्तवादवत् कालाद्येकान्तवादेऽपि मिथ्यात्वमेव इत्याह
कालो सहाव-णियई पुब्बकयं पुरिसकारणेगंता ।
मिच्छत्तं ते 'चेव समासओ होंति सम्मत्तं ॥५३॥ काल-स्वभाव-नियति-पूर्वकृत-पुरुषकारणरूपा एकान्ताः सर्वेऽपि एकका मिथ्यात्वम् त एव समुदिताः परस्पराऽजहद्वृत्तयः सम्यक्त्वरूपतां प्रतिपद्यन्ते इति तात्पर्यार्थः ।
तन्न कालाद्येकान्ताः प्रमाणतः संभवन्तीति तद्वादो मिथ्यावाद इति स्थितम् । त एव अन्योन्यसव्यपेक्षा नित्याद्येकान्तव्यपोहेन एकानेकस्वभावाः कार्यनिर्वर्तनपटवः प्रमाणविषयतया परमार्थसन्त इति तत्प्रतिपादकस्य शास्त्रस्यापि सम्यक्त्वमिति तद्वादः सम्यग्वादतया व्यवस्थितः
।।५३ ।। -: पञ्चवस्तुकप्रकरणम् :भण्णई एगंतेणं, अम्हाणं कम्मवाय नो इट्ठो ।
ण य सो सहाववाओ, सुअकेवलिणा जओ भणिअं ।। १०४७ ।। 'भण्यते ऽत्र' 'नैकान्तेनास्माकं' -जैनानां 'कर्मवाद एवेष्टः न च न स्वभाववाद' इष्टः, श्रुतकेवलिना यतो भणितं' वक्ष्यमाणमिति गाथार्थः ।। १०४७ ।।
आयरियसिद्धसेणेण सम्मईए पइट्ठिअजसेणं ।
दूसमणिसादिवागरकप्पत्तणओ तदक्खेणं ।। १०४८ ।। 'आचार्यसिद्धसेनेन सम्मत्यां' भणितं वक्ष्यमाणम्, सम्मत्यां वा ‘प्रतिष्ठितयशसा' तेन, तथा 'दुष्षमानिशादिवाकरकल्पत्वात्' कारणात् 'तदाख्येन' दिवाकरनाम्नेति गाथार्थः ।। १०४८ ।। यद् भणितं तदाह
कालो सहाव-निअई, पुवकयं पुरिसकारणेगंता । मिच्छत्तं ते चेव उ, समासओ होंति सम्मत्तं ।। १०४९ ।। [३/५३सम्म.]
1. चेव उ (पञ्चवस्तु, उपदेशपद, नयोपदेश, स्या. कल्प., सूत्र. टीका) । 2. चेव (संमति.) ।
_ 2010_02

Page #259

२१४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-५३
कालः स्वभावो नियतिः पूर्वकृतं पुरुषकारणं एकान्ता एते कालादय एव कारणं विश्वस्येत्येवम्भूताः मिथ्यात्वम्, त एव समासतो भवन्ति सम्यक्त्वम्, सर्व एव समुदिताः सन्तः फलजनकत्वेनेति गाथार्थः ।। १०४९ ।।
-: उपदेशपद: :ननु कथमित्थं अनेककारणा बुद्धिर्जाता इत्याशक्य सर्वमेव कार्यमनेककालादिकारणजन्यमिति दर्शयन्नाह
कालो सहाव-नियई पुव्वकयं पुरिसकारणेगंता ।
मिच्छत्तं ते चेव उ समासओ होंति सम्मत्तं ।।१६४ ।। [३/५३ सम्म.] कालस्वभावनियतिपूर्वकृतपुरुषकारणरूपा एकान्ताः सर्वेऽप्येकका मिथ्यात्वं तत एव समुदिताः परस्परात्यजद्वृत्तयः सम्यक्त्वरूपतां प्रतिपद्यन्ते । इति गाथातात्पर्यार्थः ।।
तत्र काल एव एकान्तेन जगतः कारणमिति कालवादिनः प्राहुः । तथाहि - सर्वस्य शीतोष्णवर्षवनस्पतिपुरुषादेर्जगतः प्रभवस्थितिविनाशेषु ग्रहोपरागयुतियुद्धोदयास्तमयगमनागमनादौ च काल: कारणम्, तमन्तरेण सर्वस्यास्यान्यकारणत्वाभिमतभावसद्भावेऽप्यभावात् । तदुक्तं
“काल: पचति भूतानि कालः संहरते प्रजाः ।
काल: सुप्तेषु जागर्ति कालो हि दुरतिक्रमः ।।१।।" असदेतत्, तत्कालसद्भावेऽपि वृष्ट्यादेः कदाचिददर्शनात् । न च तदभवनमपि तद्विशेषकृतमेव, नित्यैकरूपतया तस्य विशेषाभावात् । विशेषे वा तज्जननाजननस्वभावतया तस्य नित्यत्वव्यतिक्रमात्,- स्वभावभेदाद् भेदसिद्धेः । न च वायुमण्डलादिकृतो वर्षादिर्विशेषः, तस्याप्यहेतुकतया भावात् । न च काल एव तस्य हेतुः, इतरेतराश्रयदोषप्रसक्तेः-सति कालभेदे वर्षादिभेदहेतोर्ग्रहमण्डलादेर्भेदः, तद्भदाञ्च कालभेद इति परिस्फुटमितरेतराश्रयत्वम् । अन्यतः कारणाद् वर्षाभिदेऽभ्युपगम्यमाने न काल एवैकः कारणं भवेदित्यभ्युपगमविरोधः, कालस्य च कुतष्टिाद् भेदाभ्युपगमेऽनित्यत्वमित्युक्तम् । तत्र च प्रभवस्थितिनाशेषु यद्यपरः कालः कारणम्, तदा तत्रापि स एव पर्यनुयोग इत्यनवस्थानाद् न वर्षादिकार्योत्पत्तिः स्यात् । न चैकस्य कारणत्वं युक्तम्, क्रमयोगपद्याभ्यां तद्विरोधात् । तन्न काल एवैकः कारणं जगतः ।।१।।
1. चेव (संमति.) ।
2010_02

Page #260

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-५३
२१५
__ अपरे तु स्वभावत एव भावा जायन्त इति वर्णयन्ति । अत्र यदि स्वभावकारणा भावा इति तेषामभ्युपगमः, तदा स्वात्मनि क्रियाविरोधो दोषः । नात्युत्पन्नानां तेषां स्वभावः समस्ति । उत्पन्नानां तु स्वभावसंगतावपि प्राक्स्वभावाऽभावेऽप्युत्पत्तेर्निर्वृत्तत्वाद् न स्वभावस्तत्र कारणं भवेत् । अथवा कारणमन्तरेण भावा भवन्ति स्वपरकारणनिमित्तिजन्मनिरपेक्षतया सर्वहेतुनिराशंसस्वभावा भावा इति शब्दार्थः । तर्हि प्रत्यक्षविरोधो दोषः । तथा हि-अध्यक्षानुपलम्भाभ्यामन्वयव्यतिरेकतो बीजादिकं तत्कारणत्वेन निष्टिातमेव । यस्य हि यस्मिन् सत्येव भावः, यस्य च विकाराद् यस्य विकारः, तत्तस्य कारणत्वमुच्यते । उच्छूनादिविशिष्टावस्थाप्राप्तं च बीजं कण्टकादितैक्ष्ण्यादेरन्वयव्यतिरेकवदध्यक्षानुपलम्भाभ्यां कारणतया निष्टिातमिति न स्वभावैकान्तवादोऽपि ज्यायान् ।।२।।
सर्वस्य वस्तुनस्तथा तथा नियतरूपेण भवनाद् नियतिरेव कारणमिति केचित् । तदुक्तम् - “प्राप्तव्यो नियतिबलाश्रयेण योऽर्थः सोऽवश्यं भवति नृणां शुभोऽशुभो वा । भूतानां महति कृतेऽपि हि प्रयत्ने नाभाव्यं भवति ना भाविनोऽस्ति नाशः ।।१।।" असदेतत्, शास्त्रोपदेशवैयर्थ्यप्रसक्तेः, तदुपदेशमन्तरेणाप्यर्थेषु नियतिकृतबुद्धेर्नियत्यैव भावात् । दृष्टादृष्टफलशास्त्रप्रतिपादितशुभाशुभक्रियाफलनियमाभावष्टा स्यात् । इति केवलनियतिवादोऽपि न श्रेयान् ।।३।। जन्मान्तरोपात्तमिष्टानिष्टफलदं कर्म सर्वजगद्वैचित्र्यकारणमिति कर्मवादिनः । तथा चाहुः
“यथा यथा पूर्वकृतस्य कर्मणः फलं निधानस्थमिवावतिष्ठते ।
तथा तथा तत्प्रतिपादनोद्यता प्रदीपहस्तेव मतिः प्रवर्त्तते ।।१।।" असदेतत्, कुलालादेर्घटादिकारणत्वेनाध्यक्षतः प्रतीयमानस्य परिहारेणापरादृष्टकारणप्रकल्पनयाऽनवस्थाप्रसङ्गतः क्वचिदपि कारणप्रतिनियमानुपपत्तेः । न च स्वतन्त्रं कर्म जगद्वैचित्र्यकारणमुपपद्यते, तस्य कर्बधीनत्वात् । न चैकस्वभावात् ततो जगद्वैचित्र्यमुपपत्तिमत्, कारणवैचित्र्यमन्तरेण कार्यवैचित्र्यायोगात् । अनेकस्वभावत्वे च कर्मणो नाममात्रनिबन्धनैव विप्रतिपत्तिः, पुरुष-काल स्वभावादेरपि जगद्वैचित्र्यकारणत्वेनार्थतोऽभ्युपगमात् । इति कर्मैकान्तवादोऽपि न विचारसहः ।।४।।
अन्ये तु वर्णयन्ति; पुरुष एवैकः सकललोकस्थितिसर्गप्रलयहेतुः प्रलयेऽप्यलुप्तज्ञानातिशयः । तथा चोक्तम् -
2010_02

Page #261

२१६
“ऊर्णनाभ इवांशूनां चन्द्रकान्त इवाम्भसां । प्ररोहाणामिव प्लक्षः स हेतुः सर्वजन्मनाम् ।।१।।” इति ।
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा- ५३
एतदपि न घटते, यतः प्रेक्षापूर्वकारिणां प्रवृत्तिः प्रयोजनवत्तया व्याप्ता, अतः किं प्रयोजनमुद्दिश्यायं जगत्करणे प्रवर्त्तते ? नेश्वरादिप्रेरणात्, अस्वातन्त्र्यप्रसक्तेः, न परानुग्रहार्थम्, अनुकम्पया दुःखितसत्त्वनिर्वर्त्तनानुपपत्तेः । न तत्कर्मप्रक्षयार्थम्, दुःखितसत्त्वनिर्माणे प्रवृत्तेस्तत्कर्मणोऽपि तत्कृतत्वेन तत्प्रक्षयार्थं तन्निर्माणप्रवृत्तावप्रेक्षापूर्वकारितापत्तेः । इति नैतद्वादोऽपि विदुषां मनोमोदावहः । । ५ । । अतो न कालाद्येकान्ताः प्रमाणतः सम्भवन्तीति तद्वादो मिथ्यावाद इति । त एवान्योऽन्यसव्यपेक्षानित्याद्येकान्तव्यपोहेनैकानेकस्वभावकार्यनिर्वर्त्तनपटवः प्रमाणविषयतया परमार्थसन्त इति तद्वादः सम्यग्वाद इति स्थितम् ।। १६४ ।।
-: नयोपदेशे :
गा. १२४
तथा च सकलनयदृष्ट्या मुद्द्रपंक्तयादिदृष्टान्तेन सिद्धान्तसिद्धा पञ्चकारणी सर्वत्र सङ्गतिमङ्गति, तत्पक्षस्य सर्वनयमत्वेन सम्यग्रूपत्वात्, एककारणपरिशेषपक्षस्य च दुर्नयत्वेन मिथ्यारूपत्वात्, तदाहुराचार्याः- [सम्मतौ ]
“कालो सहाव णियई पुव्वकयं पुरिसकारणेगन्ता ।
मिच्छतं ते चेव 'उ समासओ हुन्ति सम्मत्तं ।। ३ / ५३ ।।”
-: शास्त्रवार्त्तासमुच्चये :स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त. ७, गा. ५२
अत्र प्रसङ्गाद् वार्त्तान्तरमाह
कालादीनां च कर्तृत्वं मन्यन्तेऽन्ये प्रवादिनः ।
केवलानां तदन्ये तु मिथः सामग्रयपेक्षया ।। ५२ ।।
अन्ये प्रवादिनः एकान्तवादिनः, कालादीनाम्, आदिना स्वभावादिग्रहः, केवलानां परकृप्तहेतुरहितानाम्, कर्तृत्वम् असाधारणत्वेन हेतुत्वम्, मन्यन्ते । तदन्ये तु अनेकान्तवादिनः सामग्र्यपेक्षया सामग्रीप्रविष्टत्वेन, मिथः परस्परम्, सहकारिलक्षणं कर्तृत्वं 'मन्यन्ते' इति प्राक्तनानुषङ्गः । इदमेवाऽभिहितं सम्मतिकारेण
1. चेव ( संमति ) ।
2010_02

Page #262

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-५३
२१७
"कालो सहाव-णियइ पुव्वकयं पुरिसकारणेगंता । मिच्छतं ते चेव उ समासओ हुं ति सम्मत्तं ।। १५० ।। इति ।। ५२ ।। -: सूत्रकृताङ्गसूत्रटीकायाम् :
अ. १२ ननु च कथं कालादीनां प्रत्येकं निरपेक्षाणां मिथ्यात्वस्वभावत्वे सति समुदितानां सम्यक्त्वसद्भावः ?, न हि यत्प्रत्येकं नास्ति तत्समुदायेऽपि भवितुमर्हति, सिकतातैलवत्, नैतदस्ति, प्रत्येकं पद्मरागादिमणिष्वविद्यमानापि रत्नावली समुदाये भवन्ती दृष्टा, न च दृष्टेऽनुपपन्नं नामेति यत्किञ्चिदेतत्, तथा चोक्तम्
"कालो सहाव णियई पुव्वकयं पुरिस कारणेगंता । मिच्छत्तं ते चेव उ समासओ होति संमत्तं ।। ३/५३ ।। सव्वेवि य कालाई इह समुदायेण साहगा भणिया । जुजंति य एमेव य सम्मं सव्वस्स कज्जस्स ।। २ ।। न हि कालादीहिंतो केवलएहिं तु जायए किंचि । इह मुग्गरंधणादिवि ता सव्वे समुदिता हेऊ ।। ३ ।। जह णेगलक्खणगुणा वेरुलियादी मणी विसंजुत्ता । रयणावलिववएसं ण लहंति महग्घमुल्लावि ।। ४ ।। तह णिययवादसुविणिच्छियावि अण्णोण्णपक्खनिरवेक्खा । सम्मइंसणसदं सव्वेऽवि णया ण पाविति ।। १/२३ ।। जह पुण ते चेव मणी जहा गुणविसेसभागपडिबद्धा । रयणावलित्ति भण्णइ चयंति पाडिक्कसण्णाओ ।। १/२४ ।। तह सव्वे णयवाया जहाणुरूवविणिउत्तवत्तव्वा । सम्मइंसणसई लभंति ण विसेससण्णाओ ।। १/२५ ।। तम्हा मिच्छट्ठिी सव्वेवि णया सपक्खपडिबद्धा । अण्णोण्णनिस्सिया पुण हवंति सम्मत्तसब्भावा ।। १/२१ ।।"
1. चेव (संमति.)
2010_02

Page #263

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा - ५४
[ आत्मन्येकान्तरूपस्य नास्तित्वादिवादषट्कस्य मिथ्यारूपत्वकथनम् ] यथैते कालाद्येकान्ता मिथ्यात्वमनुभवन्ति स्याद्वादोपग्रहात् तु त एव सम्यक्त्वं प्रतिपद्यन्ते तथा आत्माऽपि एकान्तनित्याऽनित्यत्वादिधर्माध्यासितो मिथ्यात्वम् अनेकान्तरूपतया तु अभ्युपगम्यमानः सम्यक्त्वं प्रतिपद्यत इत्याह
२१८
णत्थि ण णो ण कुणइ कयं ण वेएइ णत्थि णिव्वाणं । णत्थि य मोक्खोवाओ छम्मिच्छत्तस्स ठाणाई ।। ५४ ।।
नास्ति आत्मा एकान्तत इति बृहस्पतिमतानुसारी । अस्ति आत्मा किन्तु प्रतिक्षणविशरारुतया चित्तसंततेर्न नित्य इति बौद्धाः । अस्ति आत्मा नित्यो भोक्ता न तु करोति इति सांख्याः त एव प्राहुः कर्ता असौ न भोक्ता प्रकृतिवत् कर्तुर्भोक्तृत्वानुपपत्तेः । यद्वा येन कृतं कर्म नासौ तद् भुक्ते क्षणिकत्वाद् चित्तसंततेः इति बौद्धाः क्षणिकत्वात् चित्तसंततेः कृतं न वेदयते इति बौद्ध एव आह । कर्ता भोक्ता च आत्मा किन्तु न मुच्यतेऽसौ चेतनत्वात् अभव्यवत्-रागादीनामात्मस्वरूपाऽव्यतिरेकात् तदक्षये तेषामपि अक्षयात् इति याज्ञिकः निर्हेतुक एवासौ मुच्यते तत्स्वभावताव्यतिरेकेण अपरस्य तत्र उपायस्य अभावात् इि मण्डली प्राह । एतानि षड् मिथ्यात्वस्य स्थानानि षण्णामप्येषां पक्षाणां मिथ्यात्वाधारतया व्यवस्थितेः ।
तथाहि - एतानि नास्तित्वादिविशेषणानि साध्यधर्मिविशेषणतया उपादीयमानानि किं प्रतिपक्षव्युदासेन उपादीयन्ते, आहोस्वित् कथंचित् तत्संग्रहेण इति कल्पनाद्वयम् । प्रथमपक्षे अध्यक्षविरोधः स्वसंवेदनाध्यक्षतष्टौतन्यस्य आत्मरूपस्य प्रतीतेः कथंचित् तस्य परिणामनित्यताप्रतीतेष्टा शरीरादिव्यापारतः कर्तृत्वोपलब्धेष्टा स्वव्यापारनिर्विर्तितभक्तसूपादिभोक्तृसंवेदनाच्च पुद्गलक्षणविलक्षणतया रागादिविविक्ततया च शमसुखरसावस्थायां कथंचित् तस्य उपलब्धेटा स्वोत्कर्षतरतमादिभावतो रागाद्यपचयतरतमभावविधायिसम्यग्ज्ञानदर्शनादेरुपलम्भाच्च । अनुमानतोऽपि विरोधः तथाभूतज्ञानकार्यान्यथानुपपत्तितः चैतन्यलक्षणस्य आत्मनः सिद्धिः घटादिवद् रूपादिगुणतः ज्ञानस्वरूपगुणोपलम्भात् कथंचित् तदभिन्नस्य आत्मलक्षणस्य गुणिनः सिद्धिरिति कथं नानुमानविरोधः ? इतरधर्मनिरपेक्ष
2010_02

Page #264

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-५४
२१९
धर्मलक्षणस्य विशेषणस्य तदाधारभूतस्य च विशेष्यस्य अप्रसिद्धेः अप्रसिद्धविशेषणविशेष्योभयदोषैर्दुष्टप्टा पक्षः । 'आत्मा' इति वचनेन तत्सत्ताभिधानम् ‘नास्ति' इत्यनेन च तत्प्रतिषेधाभिधानमिति पदयोः प्रतिज्ञावाक्ये व्याघातः लोकविरोधष्टा तथाभूतविशेषणविशिष्टतया धर्मिणो लोकेन व्यवह्रियमाणत्वात् स्ववचनविरोधष्टा तत्प्रतिपादकवचनस्य इतरधर्मसापेक्षतया प्रवृत्तेः । हेतुरपि इतरनिरपेक्षैकधर्मरूपोऽसिद्धः तथाभूतस्य तस्य क्वचिद् अनुपलब्धेः सर्वत्र तद्विपरीत एव भावाद् विरुद्धष्टा । दृष्टान्तप्टा साध्यसाधनधर्मविकल: तथाभूतसाध्यसाधनधर्माधिकरणतया कस्यचिद् धर्मिणः अप्रसिद्धेः । तन्न प्रथमः पक्षः । नापि द्वितीयः स्वाभ्युपगमविरोधप्रसङ्गात् साधनवैफल्यापत्तेष्टा तथाभूतस्य अनेकान्तरूपतया अस्माभिरप्यभ्युपगमात् । तस्माद् व्यवस्थितमेतद् एकान्तरूपतया षडपि एतानि मिथ्यात्वस्य स्थानानि ।।५४ ।।
-: धर्मपरीक्षा :नन्वभव्यानामन्तस्तत्त्वशून्यानामनाभोगः सार्वदिको भवतु, आभिग्रहिकं तु कथं स्याद् ? इति भ्रान्तस्याशङ्कामपाकर्तुमाभिग्रहिकभेदानुपदर्शयति
णत्थि ण णिञ्चो ण कुणइ कयं ण वेणइ णत्थि णिव्वाणं ।
णत्थि य मोक्खोवाओ आभिग्गहिअस्स छ विअप्पा ।। ९ ।। . णित्थित्ति । नास्त्येवात्मा, न नित्य आत्मा, न कर्ता, कृतं न वेदयति, नास्ति निर्वाणम, नास्ति मोक्षोपाय इत्याभिग्रहिकस्य चार्वाकादिदर्शनप्रवर्तकस्य परपक्षनिराकरणप्रवृत्तद्रव्यानुयोगसारसम्मत्यादि ग्रन्थप्रसिद्धाः षड्विकल्पाः, ते च सदा नास्तिक्यमयानामभव्यानां व्यक्ता एवेति कस्तेषामाभिग्रहिकसत्त्वे संशय इति भावः ।
-: गुरतत्त्वविनिश्चये :
उ. ४, गा. २ दसचउदसविहबज्झब्भंतरगंथा उ जे मुणी मुक्का ।
ते णिग्गंथा तेसिं, पंचण्ह परूवणं वुच्छं ।।२।। मिथ्यात्वं-नास्ति १ न नित्यः २ न करोति ३ कृतं न वेदयति ४ नास्ति निर्वाणं ५ नास्ति निर्वाणोपायः ६ इति षड्भिः स्थानैस्तत्त्वार्थाश्रद्धानम्, यदाह सम्मतिकारः
“णत्थि ण णिो ण कुणइ, कयं ण वेएइ णत्थि णेव्वाणं । णत्थि य मोक्खोवाओ, छ म्मिच्छत्तस्स ठाणाइं ।। १ ।।"
2010_02

Page #265

२२०
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-५५
[ आत्मन्येकान्तरूपस्यास्तित्वादिवादषट्कस्य मिथ्यारूपत्वकथनम् ] न केवलं 'नास्ति' इत्यादिषण्मिथ्यात्वस्थानानि तद्विपर्ययेणापि एकान्तवादे तथैव तानीति दर्शयन्नाह
अत्थि अविणासधम्मी करेइ वेएइ अस्थि णिव्वाणं ।
अत्थि य मोक्खोवाओ छम्मिच्छत्तस्स ठाणाइं ।।५५।। 'आस्ति आत्मा' इति पक्षः पूरणादेर्वादिनः । ‘स च अविनाशधर्मी' इत्येषा प्रतिज्ञा कपिलमतानुसारिणः । ‘कर्तृ-भोक्तृस्वभावोऽसौ' इति मतं जैमिनेः । 'तथाभूत एवासौ जडस्वरूपः' इति अक्षपादकणभुग्मतानुसारिणः । 'अस्ति निर्वाणम्' 'अस्ति च मोक्षोपायः' इत्यामनन्ति नास्तिक-याज्ञिकव्यतिरिक्ताः पाषण्डिनः । एते च अभ्युपगमा एकान्ताभ्युपगमत्वाद् मिथ्यास्थानानि, एष्वपि पूर्ववद् विकल्पद्वयेऽपि तद्दोषानतिक्रान्तेः एकान्तेन तदस्तित्वादेरध्यक्षाऽनुमानाभ्यामप्रतीतेः तथाभ्युपगमे च स्वास्तित्वेनेवान्यभावास्तित्वेन तस्य भावात् सर्वभावसंकीर्णताप्रसक्तेः स्वस्वरूपाऽव्यवस्थितेः खपुष्पवद् असत्त्वमेव स्यात् इत्यादिदूषणमसकृत् प्रतिपादितम् । हेतु-दृष्टान्तदोषाष्टा पूर्ववद् अत्रापि वाच्याः ।
चतुर्थपादं तु गाथायाः केचिद् अन्यथा पठन्ति-“छस्सम्मत्तस्स ठाणाई" ति । अत्र तु पाठे इतरधर्माऽजहद्वृत्त्या प्रवर्तमाना एते षट् पक्षाः सम्यक्त्वस्य आधारतां प्रतिपद्यन्ते इति व्याख्येयम् । न च स्यादस्ति आत्मा’ ‘स्यान्नित्यः' इत्यादिप्रतिज्ञावाक्यम् अध्यक्षादिना प्रमाणेन बाध्यते स्व-परभावाभावोभयात्मकभावावभासकाध्यक्षादिप्रमाणव्यतिरेकेण अन्यथाभूतस्य अध्यक्षादेरप्रतीतेः तेन अनुमानाऽभ्युपगम-स्ववचन-लोकव्यवहारविरोधोऽपि न प्रतिज्ञायाः अध्यक्षादिप्रमाणावसेये सदसत्तात्मके वस्तुनि कस्यचिद् विरोधस्यासंभवात् । न चाप्रसिद्धविशेषणः पक्षः लौकिक-परीक्षकैस्तथाभूतविशेषणस्याविप्रतिपत्त्या सर्वत्र प्रतीतेः अन्यथा विशेषणव्यवहारस्य उच्छेदप्रसङ्गात् अन्यथाभूतस्य तस्य कचिदपि असंभवात् तथाभूतविशेषणात्मकस्य धर्मिणः सर्वत्र प्रतीते प्रसिद्धविशेष्यतादोषः । नापि अप्रसिद्धोभयता दूषणम् तथाभूतद्वयव्यतिरेकेणान्यस्यासत्त्वतः प्रमाणाविषयत्वात् । हेतुरपि नाऽप्रसिद्धः तत्र तस्य सत्त्वप्रतीतेः, विपक्षे सत्त्वासंभवाद् नापि विरुद्धः अनैकान्तिकताऽपि अत एवायुक्ता ।
2010_02

Page #266

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-५५-५६
२२१
दृष्टान्तदोषा अपि साध्यादिविकलत्वादयो नात्र संभविनः असिद्धत्वादिदोषवत्येव साधने तेषां भावात् । न च अनुमानतः अनेकान्तात्मकं वस्तु तद्वादिभिः प्रतीयते अध्यक्षसिद्धत्वात् यस्तु प्रतिपन्नेऽपि ततस्तस्मिन् विप्रतिपद्यते तं प्रति तत्प्रसिद्धेनैव न्यायेन अनुमानोपन्यासेन विप्रतिपत्तिनिराकरणमात्रमेव विधीयते इति न अप्रसिद्धविशेषणत्वादेर्दोषस्यावकाशः । प्रतिपक्षपरिणामपरभागादीनां तु उत्तरविकाराऽर्वाग्भागदर्शनान्यथानुपपत्त्या अनुमाने न अध्यक्षादिबाधा अस्मदाद्यध्यक्षस्य सर्वात्मना वस्तुग्रहणाऽसामर्थ्यात् स्फटिकादौ च अर्वाग्भागपरभागयोरध्यक्षत एवैकदा प्रतिपत्तेः । न च स्थैर्यग्राह्यध्यक्षं प्रतिक्षणपरिणामानुमानेन विरुध्यते अस्य तदनुग्राहकत्वात् कथंचित् प्रतिक्षणपरिणामस्य तत्प्रतीतस्यैव अनुमानतोऽपि निष्टायात् ।।५५।। [एकान्तवादिनः साधर्म्यण वा वैधhण वैकान्तधर्मयुक्तधर्मिसाधनाशक्तत्वाभिधानम्]
अनेकान्तव्यवच्छेदेन एकान्तावधारितधर्माधिकरणत्वेन धर्मिणं साधयन्नेकान्तवादी न साधर्म्यतः साधयितुं प्रभुः नापि वैधर्म्यतः इति प्रतिपादयन्नाह
साहम्मउ व्व अत्थं साहेज्ज परो विहम्मओ वा वि ।
अण्णोण्णं पडिकुट्ठा दोण्णवि एए असव्वाया ।।५६।। समानस्तुल्यः साध्यसामान्यान्वितः साधनधर्मो यस्य असौ सधर्मा साधर्म्यदृष्टान्तापेक्षया साध्यधर्मी तस्य भावः साधर्म्यम् ततो वा अर्थ साध्यधर्माधिकरणतया धर्मिणं साधयेत् परः अन्वयिहेतुप्रदर्शनात् साध्यधर्मिणि विवक्षितं साध्यं यदि वैशेषिकादिः साधयेत् तदा तत्पुत्रत्वादेरपि गमकत्वं स्यात्, अन्वयमात्रस्य तत्रापि भावात् । अथ वैधाद् विगतस्तथाभूतः साधनधर्मो यस्माद् असौ विधर्मा तस्य भावो वैधर्म्यम् ततो वा व्यतिरेकिणो हेतोः प्रकृतं साध्यं साधयेद् उभाभ्यां वा 'वा'शब्दस्य समुच्चयार्थत्वात्-तथापि तत्पुत्रत्वादेरेव गमकत्वप्रसक्तिः श्यामत्वाभावे तत्पुत्रत्वादेरन्यत्र गौरपुरुषेऽभावाद् उभाभ्यामपि तत्साधने अत एव साध्यसिद्धिप्रसक्तिः स्यात् । [S.T.P. 719]
1. दो वि अ (स्या. कल्प.) ।
2010_02

Page #267

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा - ५६-५७
किञ्च, एकान्तवाद्युपन्यस्तहेतोः किं सामान्यं साध्यम्, आहोस्विद् विशेषः उत उभयं परस्परविविक्तम्, उतस्विद् अनुभयमिति विकल्पाः । तत्र न तावत् सामान्यम् केवलस्य तस्य असंभवात् अर्थक्रियाकारित्वविकलत्वाच्च । नापि विशेषः तस्य अननुयायित्वेन साधयितुमशक्यत्वात् । नापि उभयम् उभयदोषानतिवृत्तेः । नापि अनुभयम् तस्य असतो हेत्वव्यापकत्वेन साध्यत्वायोगात् । एतदेव आह गाथापष्टार्थेन - अन्योन्यप्रतिक्रुष्टौ प्रतिक्षिप्तौ द्वावपि एतौ सामान्य- विशेषैकान्तौ असद्वादाविति । इतर विनिर्मुक्तस्य एकस्य शशशृङ्गादेरिव साधयितुमशक्यत्वात् ।। ५६ । । [S.T.P. 725]
२२२
-: शास्त्रवार्त्तासमुच्चये :
:
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त. ७, गा. २४
किञ्च, परः साध्यं साधयन् न तावत् सामान्यं साधयेत्, केवलस्य तस्याऽसंभवात् । नापि विशेषम्, तस्याननुयायित्वेन साधयितुमशक्यत्वात् । न च सामान्योपरागेण विशेषस्याप्यनुयायित्वम्, समवायनिषेधेन तदुपरागाऽसिद्धेः 'पर्वतो जातिमद्वान्' इत्यादावतिप्रसङ्गाच्च । नाप्युभयम्, उभयदोषाऽनतिवृत्तेः । नाप्यनुभयम्, तस्याऽसत्त्वात् इत्याद्यूह्यम् । तदिदमुक्तम्- [सम्मतौ]
“साहम्मओ व्व अत्थं साहिज्ज परो विहम्मओ वा वि ।
अन्नोन्नं पडिकुट्टा दो व अ एए असव्वाया " ।। ३ / ५६ ।। इति । [ परस्परभिन्नं सामान्य-विशेषयोः स्वरूपमनूद्य तस्य निराकरणम् ] सामान्य-विशेषयोः स्वरूपं परस्परविविक्तमनूद्य निराकुर्वन् आहदव्वट्ठियवत्तव्वं सामण्णं पज्जवस्स य विसेसो । एए समोवणीआ विभज्जवायं विसेसेंति ।। ५७ ।। द्रव्यास्तिकस्य वक्तव्यं वाच्यम् विशेषनिरपेक्षं सामान्यमात्रम्, पर्यायास्तिकस्य पुनः अनुस्यूताकारविविक्तो विशेष एव वाच्यः एतौ च सामान्यविशेषौ अन्योन्यनिरपेक्षौ एकैकरूपतया परस्परप्राधान्येन वा एकत्र उपनीतौ प्रदर्शितौ विभज्यवादम् अनेकान्तवादं सत्यवादस्वरूपम् अतिशयाते असत्यरूपतया ततस्तौ अतिशयं लभेते इति यावत्-विशेषे साध्ये
1. दोण्णवि (संमति ) ।
2010_02

Page #268

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-५७-५८
२२३
अनुगमाभावतः, सामान्ये साध्ये सिद्धसाधनतया साधनवैफल्यतः, प्रधानोभयरूपे साध्ये उभयदोषापत्तितः, अनुभयरूपे साध्ये उभयाभावतः साध्यत्वायोगात् । तस्माद् विवादास्पदीभूतसामान्यविशेषोभयात्मकसाध्यधर्माधारसाध्यधर्मिणि अन्योन्यानुविद्धसाधर्म्यवैधर्म्यस्वभावद्वयात्मकैकहेतुप्रदर्शनतो नैकान्तवादपक्षोक्तदोषावकाशः संभवी, अत एव गाथापटाार्धेन-एतौ सामान्य-विशेषौ समुपनीतौ परस्परसव्यपेक्षतया ‘स्यात्'पदप्रयोगतो धर्मिणि अवस्थापितौ विभज्यवादम् एकान्तवादम् विशेषयतो निराकुरुतः एवमेव तयोरात्मलाभात् अन्यथा अनुमानविषयस्य उक्तन्यायतः असत्त्वात् इत्यपि दर्शयति ।।५७।।
-: शास्त्रवार्तासमुच्चये :
स्याद्वादकल्पलताटीकायां स्त.७, गा.२४ अनेकान्ते तु न साध्यसिद्धिरनुपपन्ना, कथञ्चिद् वह्निमत्तायाः साध्यत्वेन ‘पर्वतो द्रव्यवान्' इत्यादावनतिप्रसङ्गात्, वह्निमत्ताया द्रव्यवत्तासामान्यक्रोडीकृतत्वेऽपि कथञ्चिदतिरेकात्, विवादास्पदीभूतसामान्य-विशेषोभयात्मकसाध्यधर्माधारसाध्यधर्मिसिद्धेष्टा; अन्यथा ‘पर्वतसामान्यं वह्निमत्तयाऽनुमिनोमि' 'इमं पर्वतं वह्निमत्तयाऽनुमिनोमि' इत्यादि विभज्याध्यवसायाकारानुपपत्तेः, इतरत्र संशयाऽनिवृत्तिप्रसङ्गाञ्च । इत्यन्यत्र विस्तरः । तदिदमाह - [सम्मतौ]
“दव्वट्ठिअवत्तव्यं सामण्णं पजवस्स य विसेसो ।
एए समोवणीया विभजवायं विसेसंति ।। ३/५७ ।। इति । तदेवं 'स्याद्वादिनो न क्वचिदपि निष्टायो युज्यते' इति पूर्वपक्षिणोक्तं निराकृतम् ।। २४ ।।
_[ अनेकान्तरूपतया वस्तु साधयतो वादिनोऽजेयत्वाभिधानम् ] यत्र अनुमानविषयतया अभ्युपगम्यमाने साध्ये दूषणवादिनः अवकाश एव न भवति तदेव साध्यं हेतुविषयतया अभ्युपगन्तव्यमिति दर्शयन्नाह
हेउविसओवणीयं जह वयणिज्जं परो नियत्तेइ ।
जइ तं तहा पुरिल्लो दाइंतो केण जिव्वंतो ।।५८।। हेतुविषयतया उपनीतम् उपदर्शितं साध्यधर्मिलक्षणं वस्तु पूर्वपक्षवादिना ‘अनित्यः शब्दः' इत्येवं यथा वचनीयं परो दूषणवादी निवर्तयति सिद्धसाध्यताऽननुगमदोषाधुपन्यासेन
2010_02

Page #269

૨૨૪
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-५८-५९-६०
एकान्तवचनीयस्य तदितरधर्माननुषक्तस्य अनेकदोषदुष्टतया निवर्तयितुं शक्यत्वात् । यदि तत् तथा द्वितीयधर्माक्रान्तं स्यात्' शब्दयोजनेन पुरिल्लः पूर्वपक्षवादी अदर्शयिष्यत ततोऽसौ नैक केनचिद् अजेष्यत । जितप्टासौ तथाभूतस्य साध्यधर्मिणोऽप्रदर्शनात् प्रदर्शितस्य च एकान्तरूपस्य असत्त्वात् तत्प्रदर्शकोऽसत्यवादितया निग्रहार्ह इति ।।५८ ।।
[ एकान्तानिष्टिातरूपाभ्यां वस्तु वदतो लोककपरीक्षकाग्राह्यावचनत्वकथनम् ] एतदेव दर्शयन्नाह
एयन्ताऽसब्भूयं सब्भूयमणिच्छियं च वयमाणो ।
लोइय-परिच्छियाणं वयणिज्जपहे पडइ वादी ।।५९।। आस्तां तावद् एकान्तेन असद्भूतम् असत्यम्, सद्भूतमपि अनिष्टिातं वदन् वादी लौकिकानाम् परीक्षकाणां च वचनीयमार्ग पतति ।।५९ ।।
[ निर्दोषभावप्ररूपणाया मार्गप्रकाशनम् ] स एव च सन्मार्गः इति उपसंहरन्नाह
दव्वं खित्तं कालं भावं पज्जाय-देस-संजोगे ।
भेदं च पडुञ्च समा भावाणं पण्णवणपज्जा ।।६०।। द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव-पर्याय-देश-संयोगान् भेदं चेत्यष्टौ भावान् आश्रित्य वस्तुनो भेदे सति समा सर्ववस्तुविषयायाः प्रज्ञापनायाः स्याद्वादरूपायाः पर्या पन्था मार्ग इति यावत् ।
तत्र द्रव्यं पृथिव्यादि, क्षेत्रं स्वारम्भकावयवस्वरूपं तदाश्रयं वा आकाशम्, कालं युगपदयुगपञ्चिरक्षिप्रप्रत्ययलिङ्गलक्षणं वर्तनात्मकं वा नव-पुराणादिलक्षणम्, भावं मूलाङ्कुरादिलक्षणम्, पर्यायं रूपादिस्वभावम्, देशं मूलाङ्कुरपत्रकाण्डादिक्रमभाविविभागम्, संयोगं भूम्यादिप्रत्येकसमुदायं द्रव्य-पर्यायलक्षणम्, भेदं प्रतिक्षणविवर्तात्मकं वा जीवाजीवादिभावानां प्रतीत्य समानतया तदतदात्मकत्वेन प्रज्ञापना निरूपणा या सा सत्पथ इति न हि तदतदात्मकैकद्रव्यत्वादिभेदाभावे खरविषाणादेर्जीवादिद्रव्यस्य विशेषः यतो न द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावपर्याय-देश-संयोग-भेदरहितं वस्तु केनचित् प्रत्यक्षाद्यन्यतमप्रमाणेन अवगन्तुं शक्यम् ।।६० ।।
2010_02

Page #270

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-६१-६२
२२५
[ विवेचनविकलामागमस्य प्रतिपत्तिमाश्रयतां तत्त्वानभिज्ञत्वख्यापनम् ] ये तु अविवेचितागमप्रतिपत्तिमात्रमाश्रयन्ते ते अनवगतपरमार्था एव इति प्रतिपादयन्नाह
पाडेक्कनयपहगयं सुत्तं सुत्तहरसद्दसंतुट्ठा ।।
अविकोवियसामत्था जहागमविभत्तपडिवत्ती ॥६१।। प्रत्येकनयमार्गगतं सूत्रम्-"क्षणिकाः सर्वसंस्काराः विज्ञानमात्रमेवेदं भो जिनपुत्राः । यद् इदं त्रैधातुकम्” [ ] इति, “ग्राह्यग्राहकोभयशून्यं तत्त्वम्” इति, “नित्यमेकमण्डव्यापि निष्क्रियम्” [ ] इत्यादि, “सदकारणवद् नित्यम्” [वैशेषिकद० ४-१-१] इति, “आत्मा रे श्रोतव्यो ज्ञातव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः” [बृहदा० उ० २-४-५] इत्यादि, “सत्ता-द्रव्यत्वसंबन्धात् सद्रव्यं वस्तु” [ ] इति, “परलोकिनोऽभावात् परलोकाभावः” [ ] “चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः” [मीमांसाद० १-१-२] इति, “धर्माधर्मक्षयंकरी दीक्षा" [ ] इत्यादिकमधीत्य सूत्रधरा वयम्' इति शब्दमात्रसंतुष्टा गर्ववन्तः अविकोविदसामर्थ्याः अविकोविदम् अज्ञं सामर्थ्य येषां ते तथाऽविदितसूत्रव्यापारविषया इति यावत् । किमित्येवं ते ? इत्याह- यथाश्रुतमेव अविभक्ता अविवेकेन प्रतिपत्तिरेषामिति कृत्वा सूत्राभिप्रायव्यतिरिक्तविषयविप्रतिपत्तित्वात् इतरजनवद् अज्ञा इत्यभिप्रायः । अथवा स्वयूथ्या एव एकनयदर्शनेन कतिचित् सूत्राणि अधीत्य केचित् ‘सूत्रधरा वयम्' इति गर्विता यथावस्थितान्यनयसव्यपेक्षसूत्रार्थापरिज्ञानाद् अविदितात्मविद्वत्स्वरूपा इति गाथाभिप्रायः ।।६१ ।।
[ निरपेक्षकनयप्रवृत्तानां दोषोद्भावनम् ] अथ एषामेकनयदर्शनेन प्रवृत्तानां यो दोषस्तमुद्भावयितुमाह
सम्मइंसणमिणमो सयलसमत्तवयणिज्जणिद्दोसं ।
अत्तुक्कोसविणट्ठा सलाहमाणा विणासेंति ।।६२।। सम्यग्दर्शनमेतत् परस्परविषयाऽपरित्यागप्रवृत्तानेकनयात्मकम् तञ्च ‘स्यान्नित्यः' इत्यादि सकलधर्मपरिसमाप्तवचनीयतया निर्दोषम्, एकनयवादिनस्त्वविषये सूत्रव्यवस्थापनेन आत्मोत्कर्षेण विनष्टाः स्याद्वादाभिगमं प्रति अनाद्रियमाणा ‘वयं सूत्रधराः' इत्यात्मानं श्लाघमानाः सम्यग्दर्शनं विनाशयन्ति तदात्मनि न व्यवस्थापयन्तीति यावत् ।।६२ ।।
2010_02

Page #271

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-६३
[ न शासनभक्तिमात्रेण नाप्यांशिकज्ञानमात्रेणानेकान्तप्ररूपणाकुशल इति कथनम् ] अथ न ते आगमप्रत्यनीकाः तद्भक्तत्वात् तद्देशपरिज्ञानवन्तष्टोति कथं तद् विनाशयन्तीति ?
अत्राह
२२६
हु सासणभत्तीत्तएण सिद्धंतजाणओ होइ ।
ण विजाणओ वि णियमा पण्णवणाणिच्छिओ णामं ।। ६३॥
न च शासनभक्तिमात्रेणैव सिद्धान्तज्ञाता भवति न च तदज्ञानवान् भावसम्यक्त्ववान् भवति अज्ञातस्य अर्थस्य विशिष्टरुचिविषयत्वानुपपत्तेस्तद्भक्तिमात्रेण श्रद्धानुसारितया द्रव्यसम्यक्त्वम् । मार्गानुसार्यवबोधमात्रानुषक्तरुचिस्वभावं तु सदपि न भावसम्यक्त्वसाध्यफलनिर्वर्तकम् भावसम्यक्त्वनिमित्तत्वेनैव तस्य द्रव्यसम्यक्त्वरूपत्वोपपत्तेः । न च जीवादितत्त्वैकदेशज्ञाताऽपि नियमतोऽनेकान्तात्मकवस्तुस्वरूपप्रज्ञापनायां निष्टिशतो भवति एकदेशज्ञानवतः सकलधर्मात्मकवस्तुज्ञानविकलतया सम्यक् तत्प्ररूपणाऽसंभवात् । तथाहिसर्वज्ञो यथावस्थितैकदेशज्ञो जीवादिसकलतत्त्वज्ञता तु आगमविदः सामान्यरूपतया अभिधीयते “मति श्रुतयोर्निबन्धो द्रव्येष्वसर्वपर्यायेषु ” [ तत्त्वार्थ० १ २७] इति वचनात् । [S.T.P. 732]
तदेवमेकान्तवादिप्रकल्पितस्य प्रमाण- प्रमेयादेः सर्वस्य अघटमानत्वात् तच्छासनं दृष्टवत् अदृष्टार्थेऽपि विसंवादित्वाद् अप्रमाणम् । तत्प्रतिपक्षभूतं च यथोक्तजीवादितत्त्वप्रकाशकं सर्वत्र दृष्टार्थे अव्यभिचारित्वात् अदृष्टार्थेऽपि सहेतुके हेयोपादेयस्वरूपे बन्ध-मोक्षलक्षणे वस्तुतत्त्वे प्रमाणमिति स्थितम् । अतः पूर्वापरैकवाक्यतया सकलानन्तधर्मात्मकजीवादितत्त्वप्रतिपादकसूत्रसंदर्भस्य नय- प्रमाणद्वारेण प्रवृत्तस्य तात्पर्यार्थज्ञाता सिद्धान्तज्ञाता न पुनरपरिहृतविरोधतदेकदेशज्ञाता । न चैकदेशज्ञः स्याद्वादप्ररूपणायाः सम्यक् समर्थ इति व्यवस्थितम् ।।६३ ।। [S.T.P. 745]
2010_02

Page #272

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा - ६४-६५
[ अर्थवशात् सूत्रस्य निष्पत्तिर्न तु निरपेक्षसूत्रमात्रेणार्थस्येति कथनम् ] सूत्रस्य सूचनार्थत्वात् अर्थवशात् तस्य निष्पत्तिः न पुनः सूत्रमात्रेणैव अन्यनिरपेक्षेण अर्थनिष्पत्तिः इत्याह
सुत्तं अत्थनिमेणं न सुत्तमेत्तेण अत्थपडिवत्ती । अत्थगई उण णयवायगहणलीणा दुरभिगम्मा ।। ६४ ।।
अनेकार्थराशिसूचनात् सूते वा अस्माद् अर्थराशिः शेते वा अस्मिन् अर्थसमूहः श्रूयते वा अस्माद् अनेकोऽर्थ इति निरुक्तवशात् सूत्रम् । अर्यत इति अर्थः साक्षात् तस्याभिधेयः गम्यष्टा सामर्थ्यात् तस्य स्थानमेव सूत्रम् यथार्थं सूत्रार्थव्यवस्थापनात् सूत्रान्तरनिरपेक्षस्य तस्य अर्थव्यवस्थापने प्रमाणान्तरबाधया तदर्थस्य तत्सूत्रस्य उन्मत्तकवाक्यवत् असूत्रत्वापत्तेः । अत एव निर्युक्त्याद्यपेक्षत्वात् सूत्रार्थस्य न सूत्रमात्रेणैव अर्थस्य पौर्वापर्येण अविरुद्धस्य प्रतिपत्तिः अयथार्थतयाऽपि अविवृतस्य तस्य श्रुतेः । अर्थस्य तु यथाव्यवस्थितस्य गतिः प्रतिपत्तिः पुनर्द्रव्यार्थ-पर्यायार्थलक्षणनयवादावेव गहनं विपिनम् तत्र लीना तथा च दुरधिगम्या दुरवबोधा सकलनयसम्मतार्थस्य प्रतिपादकं सूत्रम् - " जीवो अणाइणिहणो” [ ] इत्यादिवाक्यवद् न प्रमाणार्थसूचकं स्यात् प्रवृत्तानि च नयवादेन सूत्राणि । तथा च आगमः
“ णत्थि एण विहूणं सुत्तं अत्थो य जिणमए किञ्चि । आसज्ज उ सोआरं गए णअविसारओ बूआ ” ।।
[ अधीतसूत्रस्यार्थसंपादने प्रयत्नाभावे शासनविडम्बकत्वकथनम् ]
[आवश्यकनि० उवग्घायनि० गा० ३८ ] इति । । ६४ ।।
यत एवम् अनेकान्तात्मकार्थप्रतिपादकत्वेन सूत्रं व्याख्येयम्
तम्हा अहिगयसुत्तेण अत्थसंपायणम्मि जइयव्वं । आयरियधीरहत्था हंदि महाणं विलंबेन्ति । । ६५ ।।
२२७
2010_02
तस्मात् इति पूर्वोक्तार्थप्रत्यवमर्शार्थः अधिगतम् अधीतम् अशेषं सूत्रं येन असौ तथा अधीतत्कालव्यावहारिकाशेषसिद्धान्तेन इति यावत् अर्थसंपादने तद्विषयप्रमाण-नय

Page #273

२२८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-६५-६६
स्वरूपावधारणे यतितव्यम् । अधीत्य सूत्रं श्रोतव्यम् श्रुत्वा नयसर्वसंवादविनिष्टायपरिशुद्ध भावनीयम् अन्यथा आचार्या धीरहस्ता अशिक्षितशास्त्रार्था अनभ्यस्तकर्माऽपि कर्मणि धृष्टतया व्याप्रियते येषां हस्तस्ते धीरहस्ता आचार्याप्टा ते अशिक्षितधृष्टाप्टा इति यावत् हंदि गृह्यताम् ते तादृशा महाज्ञाम् आप्तशासनं विगोपयन्ति विडम्बयन्ति इति यावत् ||S.T.P.746]
एवमन्यदपि आगमबाह्यं स्वमनीषिकया परपरिकल्पितमागम-युक्तिप्रदर्शनेन प्रतिषेद्धव्यम् न्यायदिशः प्रदर्शितत्वात् । तदेवम् अनधीताऽश्रुतयथावदपरिभावितागमतात्पर्या दिग्वासस इव आप्ताज्ञां विगोपयन्तीति व्यवस्थितम् ।।६५ । । [S.T.P.755] [बहुश्रुतत्वादिदर्पात् तात्पर्यापरिज्ञानाचानिष्टिातशास्त्रार्थस्य सिद्धान्तप्रत्यनीकत्वकथनम्] यत एवं ततः
जह जह बहुस्सुओ संमओ य सिस्सगणसंपरिवुडो य ।
अविणिच्छिओ य समए तह तह सिद्धतपडिणीओ ।।६६।। यथा यथा बहुश्रुतः सम्यगपरिभावितार्थानेकशास्त्रश्रवणमात्रतः तथाविधाऽपराऽविदितशास्त्राभिप्रायजनसंमतष्टा शास्त्रज्ञत्वेन अत एव श्रुतविशेषानभिज्ञैः शिष्यगणेः समंतात् परिवृतष्टा अविनिष्टिातष्टा समये तथाविधपरिवारदात् समयपर्यालोचनेऽनादृतत्वात् तथा तथा सिद्धान्तप्रत्यनीकः यथावस्थितवस्तुस्वरूपप्रकाशकार्हदागमप्रतिपक्षः निस्सारप्ररूपणया अन्यागमेभ्योऽपि भगवदागममधः करोतीति यावत् ।।६६ ।।
-: पञ्चवस्तुकप्रकरणम् :जह जह बहुस्सुओ सम्मओ य सीसगणसंपरिवुडो अ ।
अविणिच्छिओ य समए, तह तह सिद्धंतपडिणीओ ।। ९४७ ।। यथा यथा बहुश्रुतः श्रवणमात्रेण सम्मतष्टा तथाविधलोकस्य शिष्यगणसम्परिवृतष्टा किमित्याहबहुमूढपरिवारप्टा, अमूढानां तथाविधपरिग्रहणाद्, अविनिष्टिातटा अज्ञाततत्त्वष्टा समये सिद्धान्ते तथा तथा ऽसौ वस्तुस्थित्या सिद्धान्तप्रत्यनीकः सिद्धान्तविनाशकः, तल्लाघवापादनादिति गाथार्थः
।। ९४७ ।।
2010_02

Page #274

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-६६
२२९
-: उपदेशमाला :
हेयोपादेयाटीका अधुना गौरवद्वारं व्याचिख्यासुस्तावद् गौरववतः स्वरूपमाह -
जह जह बहुस्सुओ सम्मओ य सीसगणसंपरिवुडो य ।
अविणिच्छिओ य समए, तह तह सिद्धंतपडिणीओ ।। ३२२ ।। जह जह बहुस्सुओ० गाहा । यथा यथा बहुश्रुतः श्रवणमात्रेण, सम्मतप्टा तथाविधलोकस्य, शिष्यगणसंपरिवृतप्टा बहुमूढपरिवारप्टा, मूढानां तथाविधपरिग्रहणाद्, अविनिष्टिातटाज्ञाततत्त्वष्टा समये सिद्धान्ते, ज्ञाततत्त्वस्य ऋद्धिरससातगौरवेषु प्रतिबन्धाभावात्, तद्वतः परमार्थतो ज्ञानशून्यत्वात्, तथा तथाऽसौ वस्तुस्थित्या सिद्धान्तप्रत्यनीकः सिद्धान्तविनाशकस्तल्लाघवापादनादिति ।। ३२२ ।।
-: उपदेशरहस्य :जह जह बहुस्सुओ संमओ अ सीसगणसंपरिवुडो अ ।
अविणिच्छिओ अ समए तह तह सिद्धंतपडिणीओ ।। १५३ ।। [३/६६ सम्म०] यथा यथा बहुश्रुतः परिपठितबहागमः, संमतष्टा बहुमतः संसाराभिनन्दिनां गतानुगतिकप्रवाहपतितानां तदनुवर्तिनां चान्येषां बाह्याडम्बरदर्शनमात्रोदितविस्मयानां मुग्धमतीनां च, च पुनः शिष्यगणैर्विनेयवृन्दैः संपरिवृतः समन्तात् परिवृतः, अविनिष्टिातः सम्यगपरिणतष्टा प्रवचने, ऐदम्पर्याज्ञानाद्विरत्यबह्वाञ्च यथास्थितसिद्धान्तस्य विपर्यासापादानात्, अतो नेदृशगुर्वाश्रयणं युक्तं किन्तूक्तगुणवदगुर्वाश्रयणमेव श्रेय इति भावः ।। १५३ ।।
-: गुरुतत्त्वविनिश्चये :
उ. २, गा. ७६ जह जह बहुस्सुओ संमओ अ सीसगणसंपरिवुडो अ ।
अविणिच्छिओ अ समए, तह तह सिद्धंतपडिणीओ ।।७६ ।। 'जह जह'त्ति । यथा यथा बहुश्रुतः श्रुतपल्लवग्राहितया बहुश्रुतत्वख्यातिमान्, अत एव सम्मतः बहुजनादृतः शिष्यगणसंपरिवृतष्टा अविनिष्टिातः साकल्येन तात्पर्याग्राही च समये सिद्धान्ते तथा तथा सिद्धान्तप्रत्यनीको वृथाऽऽडम्बरेण बहूनां मिथ्यात्वोत्पादकत्वाच्छिवभूत्यादिवत् ।।७६ ।।
2010_02

Page #275

२३०
[ क्रियाप्रधानानां ज्ञानयोगमसाधयतां क्रियाफलानुभवाभावकथनम् ]
तस्मात् शास्त्रमधीत्य तदर्थावधारणं विधेयम् अवधृतष्टा तदर्थो नय-प्रमाणाभिप्रायतो यथावत् परिभावनीयः अन्यथा तत्फलपरिज्ञानविकलताप्रसक्तिरित्याह
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा- ६७
I
चरण-करणप्पहाणा ससमय-परसमयमुक्कवावारा चरण- करणस्स सारं णिच्छयसुद्धं ण याणंति ।। ६७ ।।
चरणं श्रमणधर्मः
"
'वय-समणधम्म-संजम वेयावच्चं च बंभगुत्तीओ ।
णाणइतियं तव-कोहणिग्गहाई चरणमेयं । । [ ओघनि० गा० २] इति वचनात् । व्रतानि हिंसाविरमणादीनि पञ्च, श्रमणधर्मः क्षान्त्यादिर्दशघा, संयमः पञ्चास्रवविरमणादिः सप्तदशभेदः, वैयावृत्त्यं दशधा आचार्याराधनादि, ब्रह्मगुप्तयो नव वसत्यादयः, ज्ञानादित्रितयं ज्ञान - दर्शन - चारित्राणि, तपो द्वादशधा अनशनादि, क्रोधादिकषायषोडशकस्य निग्रहष्टा इति अष्टधा चरणम् । करणं पिण्डविशुद्ध्यादिः
“पिंडविसोही समिई भावण-पडिमाइ - इंदियनिरोहो ।
पडिलेहण-गुत्तीओ अभिग्गहा चेव करणं तु" ।। [ओघनि० गा० ३]
इति वचनात् । तत्र पिण्डविशुद्धिः त्रिकोटिपरिशुद्धिराहारस्य
“संसट्टमसंसट्ठा उद्घड तह अप्पलेविया चेव ।
उग्गहिया पग्गहिया उज्झियहम्माय सत्तमिया" ।। इति
सप्तधा वा, समितिः ईर्यासमित्यादिः पञ्चधा, भावना अनित्यत्वादिका द्वादश, प्रतिमा मासादिका द्वादश भिक्षूणाम् दर्शनादिका एकादश उपासकानाम्, इन्द्रियनिरोधः चक्षुरादिकरणपञ्चकसंयमः प्रतिलेखनं मुखवस्त्रिकाद्युपकरणप्रत्युपेक्षणमनेकविधम्, गुप्तिः मनो-वाक्कायसंवरणलक्षणा त्रिधा, अभिग्रहा वसतिप्रमार्जनादयोऽनेकविधाः- एतयोष्टारण-करणयोः प्रधानास्तदनुष्ठानतत्पराः स्वसमय-परसमयमुक्तव्यापाराः अयं स्वसमयः अनेकान्तात्मकवस्तुप्ररूपणात् अयं च परसमयः केवलनयाभिप्रायप्रतिपादनात् इत्येतस्मिन् परिज्ञानेऽनादृता
2010_02

Page #276

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-६७
२३१
अनेकान्तात्मकवस्तुतत्त्वं यथावत् अनवबुद्ध्यमानाः तदितरव्यवच्छेदेन इति यावत् । चरणकरणयोः सारं फलम् निष्टायशुद्धं निष्टायटा तत् शुद्धं च ज्ञान-दर्शनोपयोगात्मकं निष्कलङ्कम् न जानन्ति न अनुभवन्ति ज्ञान-दर्शन-चारित्रात्मककारणाप्रभवत्वात् तस्य कारणाभावे च कार्यस्य असंभवात् अन्यथा तस्य निर्हेतुकत्वापत्तेः चरण-करणयोप्टा चारित्रात्मकत्वात् द्रव्य-पर्यायात्मकजीवा-दितत्त्वावगमस्वभावरुच्यभावेऽभावात् ।
अथवा चरण-करणयोः सारं निष्टायेन शुद्धं सम्यग्दर्शनं ते न जानन्ति न हि यथावस्थितवस्तुतत्त्वावबोधमन्तरेण तचिः न च स्वसमय-परसमयतात्पर्यार्थानवगमे तदवबोधः बोटिकादेरिव संभवी । अथ जीवादिद्रव्यार्थ-पर्यायार्थापरिज्ञानेऽपि यद् अर्हद्भिरुक्तं तदेव एकं सत्यमित्येतावतैव सम्यग्दर्शनसद्भावः
“मण्णइ तमेव सञ्चं णिस्संकं जं जिणेहिं पन्नत्तं” [ ] इत्याद्यागमप्रामाण्यात्, न; स्वसमयपरसमयपरमार्थानाभिज्ञैर्निरावरणज्ञान-दर्शनात्मकजिनस्वरूपाऽज्ञानवद्भिस्तदभिहितभावानां सामान्यरूपतयाऽपि अन्यव्यवच्छेदेन सत्यस्वरूपत्वेन ज्ञातुमशक्यत्वात्; नन्वेवमागमविरोधः सामायिकमात्रपदविदो माषतुषादेर्यथोक्तचारित्रिणस्तत्र मुक्तिप्रतिपादनात् सकलशास्त्रार्थज्ञताविकलव्रतस्य व्रताद्याचरणनैरर्थक्यापत्तिष्टा तत्साध्यफलानवाप्तेः न च यथोपवर्णितचरण-करणसम्यग्दर्शनवैफल्यै भवतः ज्ञानादित्रितयस्यापि तत्र पाठात् । न, ये यथोदितचरण-करणप्ररूपणासेवनद्वारेण प्रधानाद् आचार्यात् स्वसमयपरसमयमुक्तव्यापारा न भवन्तीति नञोऽत्र संबन्धात्-ते चरण-करणस्य सारं निष्टायशुद्धं जानन्त्येव गुर्वाज्ञया प्रवृत्तेः चरणगुणस्थितस्य साधोः सर्वनयविशुद्धतया अभ्युपगमात्
“तं सव्वणयविसुद्धं जं चरणगुणट्ठिओ साहू” [आवश्यक नि० सामाइअनि० गाथा १०२] इत्याद्यागमप्रामाण्यात् अगीतार्थस्य तु स्वतन्त्रचरण-करणप्रवृत्तेः व्रताद्यनुष्ठानस्य वैफल्यमभ्युपगम्यत एव“गीयत्थो य विहारो बीओ गीयत्थमीसओ भणिओ ।” [ ] इत्याद्यागमप्रामाण्यात् ।।६७।।
2010_02

Page #277

२३२
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-६७
-: अनेकान्तव्यवस्थायां :
अनेकान्तवादस्वरूपवर्णने प.८६ "अनेकान्तव्यवस्थितिश्रद्धैव भावतः सम्यक्त्वम्” तद्विकलानामुत्कृष्टचारित्रानुष्ठानस्यापि तथाविधफलाभावात्, तदुक्तं वादिगजकेसरिणा श्रीसिद्धसेनदिवाकरण
“चरणकरणप्पहाणा, ससमयपरसमयमुक्कवावारा ।
चरणकरणस्स सारं, णिच्छयसुद्धं ण याणंति ।। ३-६७ ।।" चरणं श्रमणधर्मः
"वयसमणधम्मसंजम-वेयावञ्चं च बंभगुत्तीओ ।
नाणाइतियं तवकोहणिग्गहाई चरणमेयं ।। १ ।।” इति वचनात् । व्रतानि हिंसाविरमणादीनि पञ्च, श्रमणधर्मः क्षान्त्यादिर्दशधा, संयमः पञ्चाश्रवविरमणादिः सप्तदेशभेदः, वैयावृत्त्यं दशधाऽऽचार्याराधनादि, ब्रह्मगुप्तयो नव वसत्यादयः, ज्ञानादित्रितयं ज्ञानदर्शनचारित्राणि, तपो द्वादशधाऽनशनादि, क्रोधादिकषायषोडशकस्य निग्रहप्टोत्यष्टधा चरणम् ।। करणं पिण्डविशुद्ध्यादि
“पिंडविसोही समिई, भावणपडिमा य इंदियनिरोहो ।
पडिलेहणगुत्तीओ, अभिग्गहा चेव करणं तु ।। १ ।।” इति वचनात् । तत्र पिण्डविशुद्धिस्त्रिकोटिपरिशुद्धिराहारस्य, समितिरीर्यासमित्यादिः पञ्चधा, भावना अनित्यत्वादिका द्वादश, प्रतिमा मासादिका द्वादश भिक्षूणाम्, दर्शनादिका एकादशोपासकानाम्, इन्द्रियनिरोधष्टाक्षुरादिकरणपञ्चकसंयमः, प्रतिलेखनं मुखवत्रिकाधुपकरणप्रत्युपेक्षणमनेकविधम्, गुप्तिर्मनोवाकायसंवरलक्षणा त्रिधा, अभिग्रहा वसतिप्रमार्जनादयोऽनेकविधाः । एतयोप्टारणकरणयोः प्रधानास्तदनुष्ठानतत्पराः, स्वसमयपरसमयमुक्तव्यापाराः अयं स्वसमयोऽनेकान्तात्मकवस्तुस्वरूपप्ररूपणाद्, अयं च परसमयः केवलनयाभिप्रायप्रतिपादनादित्येतस्मिन् परिज्ञानेऽनादृताः, अनेकान्तात्मकवस्तुतत्त्वं यथावदनवबुध्यमानास्तदितरव्यवच्छेदेनेति यावत्, चरणकरणयोः सारं फलम्, निष्टायशुद्धं निष्टायटा तच्छुद्धं च ज्ञानदर्शनोपयोगात्मकम्, निष्कलङ्कं न जानन्ति नानुभवन्ति, ज्ञानदर्शनचारित्रात्मककारणप्रभवत्वात्तस्य, कारणाऽभावे च कार्यस्यासम्भवात्, अन्यथा तस्य निर्हेतुकत्वापत्तेः, करणचरणयोप्टा चारित्रात्मकत्वात्, द्रव्यपर्यायात्मकजीवादितत्त्वावगमस्वभावरुच्यभावेऽभावात्, अथवा चरणकरणयोः सारं निप्टायेन शुद्धं सम्यग्दर्शनं ते न जानन्ति, न हि
_ 2010_02

Page #278

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-६७
२३३
यथावस्थितवस्तुतत्त्वावबोधमन्तरेण तद्रुचिः, न च स्वसमयपरसमयतात्पर्यार्थानवगमे तदवबोधो बोटिकादेरिव सम्भवी ।
-: उपदेशरहस्यम् :विभज्यवादमेवाभिष्टौति
एसो पवयणसारो सव्वं इच्चत्थमेव गणिपिडगं ।
एअंमि अविण्णाए विहलं चरणं जओ भणियं ।।१०२।। एषः विभज्यवादः प्रवचनसारः, एतप्टोधनेनैव प्रवचनस्य फलवत्त्वात् । “एगे आया” [स्थानांग १-१] इत्यादेरपि तन्त्रपरिकर्मितमत्या एकत्वानेकत्वादिसप्तभङ्गीपरिकर्मितबोधस्यैवोत्पत्तेः, एकनयावधारणे मिथ्यादृष्टिवचनाऽविशेषप्रसङ्गात् । न केवलं प्रवचनकार्यमेवायं अपि तु तत्कारणमपीत्याह-सर्वं निरवशेषम् इत्यर्थकमेव उपदिष्टविभज्यवादार्थकमेव, गणिपिटकं द्वादशाङ्गीरूपम्, अर्थं हि भगवानुपदिशति सूत्रं च ततो गणधरा ग्रनन्ति, स च त्रिपदीरूपः स्याद्वादमूर्तिरिति सिद्धं गणिपिटकस्य स्याद्वादहेतुकत्वम्, यत एवं ततः एतस्मिन्नविज्ञाते अपरिच्छिन्ने विफलम् असारं चरणं चारित्रम्, स्याद्वादरुचिरूपसम्यग्दर्शनशुद्धिशून्यत्वात् । यतो भणितं सम्मतौ [३-६७] श्रीसिद्धसेनदिवाकरपादैः ।।१०२ ।।
चरणकरणपप्पहाणा ससमयपरसमयमुक्कवावारा ।
चरणकरणस्स सारं णिच्छयसुद्धं ण याणंति ।।१०३ ।। [३/६७] चरणं “वयसमणधम्मे"त्यादिगाथोक्तसप्ततिभेदम्, करणमपि “पिंडविसोहीसमिई"त्यादिगाथोक्तसप्ततिभेदम्, ताभ्यां प्रधानास्तत्र नैरन्तर्यादरवन्त इत्यर्थः, स्वसमयपरसमययोर्मुक्तोऽनादृतो व्यापारः स्याद्वादपरिकर्मितधिया विवेचनात्मा यैस्ते तथा 'चरणकरणानुष्ठानेनैव कृतार्था वयम्, किमस्माकं तर्ककर्कशेन वादरसिकरमणीयेन स्याद्वादेन प्रयोजनमि'त्येवं ज्ञानाभ्यासाद् व्यावृत्ता इत्यर्थः, चरणकरणस्य चरणकरणानुष्ठानस्य सारं स्वजन्यफलोत्कर्षाङ्गम्, निष्टायशुद्धं परमार्थदृष्ट्याऽवदातं न तु बाह्यक्रियावल्लोकदृष्ट्यैवापाततो रमणीयमित्यर्थः, न जानन्ति न विचारयन्ति, तदावरणकर्मदोषात् । एवं च तेषामल्पफलमेव चरणकरणानुष्ठानमित्यर्थः ।।१०३ ।।
____ 2010_02

Page #279

२३४
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-६७
-: पञ्चास्तिकायसङ्ग्रहे :
गा. १७२ अथ ये तु केवलव्यवहारावलम्बिनस्ते खलु भिन्नसाध्यसाधनभावावलोकनेनाऽनवरतं नितरां खिद्यमाना मुहुर्मुहुर्धर्मादिश्रद्धानरूपाध्यवसायानुस्यूतचेतसः प्रभूतश्रुतसंस्काराधिरोपितविचित्रविकल्पजालकल्माषितचैतन्यवृत्तयः, समस्तयतिवृत्तसमुदायरूपतपःप्रवृत्तिरूपकर्मकाण्डोड्डमराचलिताः, कदाचित्किञ्चिद्रोचमानाः, कदाचित् किञ्चिद्विकल्पयन्तः, कदाचित्किञ्चिदाचरन्तः, दर्शनाचरणाय कदाचित्प्रशाम्यन्तः, कदाचित्संविजमानाः, कदाचिदनुकम्पमानाः, कदाचिदास्तिक्यमुद्वहन्तः, शङ्काकाङ्क्षाविचिकित्सामूढदृष्टितानां व्युत्थापननिरोधाय नित्यबद्धपरिकराः, उपबृंहणस्थितिकरणवात्सल्यप्रभावनां भावयमाना वारंवारमभिवर्धितोत्साहा, ज्ञानाचरणाय स्वाध्यायकालमवलोकयन्तो, बहुधा विनयं प्रपञ्चयन्तः, प्रविहितदुर्धरोपधानाः, सुष्ठु बहुमानमातन्वन्तो, निह्नवापत्तिं नितरां निवारयन्तोऽर्थव्यञ्जनतदुभयशुद्धौ नितान्तसावधाना;, चारित्राचरणाय हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहसमस्तविरतिरूपेषु पञ्चमहाव्रतेषु तन्निष्ठवृत्तयः, सम्यग्योगनिग्रहलक्षणासु गुप्तिषु नितान्तं गृहीतोद्योगा, ईर्याभाषैषणादाननिक्षेपोत्सर्गरूपासु समितिष्वत्यन्तनिवेशितप्रयत्नाः, तपआचरणायानशनावमौदर्यवृत्तिपरिसंख्यानरसपरित्यागविविक्तशय्यासनकायक्लेशेष्वभीक्ष्णमुत्सहमानाः, प्रायष्टिात्तविनयवैयावृत्त्यव्युत्सर्गस्वाध्यायध्यानपरिकरांकुशितस्वान्ता, वीर्याचरणाय कर्मकाण्डे सर्वशक्त्या व्याप्रियमाणाः, कर्मचेतनाप्रधानत्वाद्दूरनिवारिताऽशुभकर्मप्रवृत्तयोऽपि समुपात्तशुभकर्मप्रवृत्तयः, सकल क्रियाकाण्डम्बरोत्तीर्णदर्शनज्ञानचारित्रैक्यपरिणतिरूपां ज्ञानचेतनां मनागप्यसंभावयन्तः, प्रभूतपुण्यभारमन्थरितचित्तवृत्तयः, सूरलोकादिक्लेशप्राप्तिपरम्परया सुचिरं संसारसागरे भ्रमन्तीति । उक्तञ्च[सम्मतौ]
“चरणकरणप्पहाणा ससमयपरमत्थमुक्कवावारा । चरणकरणस्स सारं णिच्छयसुद्धं ण जाणंति" ।।३/६७।।
-: દ્રવ્યગુણપર્યાયનો રાસ
ढा. १, . २ :“विना द्रव्य-अनुयोग-विया२ य२९।-४२४ानो नहीं ओ सा२."
સમ્મતિ ગ્રંથે ભાષિર્ડ ઈસ્યું, તે તો બુધ-જન-મનમાં વસ્યું. ૨ "द्रव्य-अनुयोगविया विन। १९ २२॥सित्तरी-४२९सित्तरीनो सार 15 न.” मेडj -सम्मति अंथन विष 36, ते तो ध४ननमनमाड वसलं, प!ि मायष्टिनायितमा न स यथा
___ 2010_02

Page #280

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-६८
२३५
चरणकरणप्पहाणा, ससमयपरसमयमुक्कवावारा। चरणकरणस्स सारं, णिच्छयसुद्धं न जाणंति ।। ३/६७ ।। -: द्रव्यगुणपर्यायनो रस :
ढा. ४, गा. १४ સપ્તભંગ એ દઢ અભ્યાસી, જે પરમારથ દેખાઈ રે. જસ કરતિ જગિ વાધઈ તેહની, જઈન ભાવ તસ લેખઈ રે. ૫૪.
મૃતધર્મઈ મન દઢ કરી રાખો, જિમ શિવસુખફલ ચાખો રે. એ-કહિયા જે સપ્તભંગ, તે દઢ અભ્યાસ-સકલાદેશઃ વિકલાદેશ ન સપ્તભંગઃ પ્રમાણસપ્તભંગઃ ઈત્યાદિ ભેદઈ ઘણો અભ્યાસ કરી, જે પરમાર્થ દેખઈ-જીવાજીવાદિ પરમાર્થ રહસ્ય સમજાઈ, તેહની યશ કીર્તિ વાધઈ “જે માટઈ સ્યાદ્વાદપરિજ્ઞ નઈ જ જૈનનઈ તર્કવાદનો યશ છઈ અનઈ જૈનભાવ પણિ તેહનો જ લેખઈ; જે માર્ટિ નિશ્ચયથી સમ્યકત્વ સ્યાદ્વાદપરિજ્ઞાનેં જ છઈ.” ૫૪.
उक्तं च सम्मतौ
चरणकरणप्पहाणा, ससमयपरसमयमुक्कवावारा ।
चरणकरणस्स सारं, णिच्छयसुद्धं ण याणंति ।। ३/६७ ।। એ ચોથઈ ઢાલઈ ભેદભેદ દેખાડ્યો, અનઈ સપ્તભંગીનું સ્થાપન કરિઉં.
[ ज्ञानक्रिययोरन्यतरवैकल्ये मोक्षफलवन्ध्यत्वकथनम् ] अत्र च सम्यग्दर्शनस्य सम्यग्ज्ञानादभेदादज्ञान-क्रिययोरन्यतरविकलयो शेषकर्मक्षयलक्षणफलनिर्वर्तकत्वं संभवतीति प्रतिपादयन्नाह
णाणं किरियारहियं किरियामेत्तं च दो वि एगंता ।
असमत्था दाएउं जम्म-मरणदुक्ख मा भाई ।।६।। ज्ञायते यथावद् जीवाजीवादितत्त्वमनेनेति ज्ञानम् क्रियत इति क्रिया यथोक्तानुष्ठानम् तया रहितम् ‘जन्म-मरण-दुःखेभ्यो मा भैषीः' इति दर्शयितुं दातुं वा असमर्थम् न हि ज्ञानमात्रेणैव पुरुषो भयेभ्यो मुच्यते क्रियारहितत्वात् दृष्टप्रदीपनकपलायनमार्गपगुवत् । क्रियामात्रं वा ज्ञानरहितम् न 'तेभ्यो मा भैषीः' इति दर्शयितुम् दातुं वा समर्थम्-न हि क्रियामात्रात् पुरुषो
2010_02

Page #281

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड - ३, गाथा - ६८-६९
भयेभ्यो मुच्यते सज्ज्ञानविकलत्वात् प्रदीपनकभयप्रपलायमानान्धवत् । तथा चागमः
" हयं णाणं कियाहीणं हया अण्णाणओ किया ।
पासंतो पंगुलो डड्डो धावमाणो य अंधओ" ।। [आवश्यकनि० पढमाव० गा० २२]
२३६
उभयसद्भावस्तु ‘तेभ्यो मा भैषीः' इति दर्शयितुं समर्थः । तथाहि - सम्यग्ज्ञान-क्रियावान् भयेभ्यो मुच्यते उभयसंयोगवत्त्वात् प्रदीपनकभयान्धस्कन्धारूढपङ्गुवत् । उक्तं च
“संजोगसिद्धीए फलं वयंति” [आवश्यकनि० पढमाव० गा० २३] इत्यादि ।
तस्मात् सम्यग्ज्ञानादित्रितयनयसमूहाद् मुक्तिः नयसमूहविषयं च सम्यग्ज्ञानम् श्रद्धानं च तद्विषयं सम्यग्दर्शनम् तत्पूर्वं च अशेषपापक्रियानिवृत्तिलक्षणं चारित्रम्-प्रधानोपसर्जनभावेन मुख्यवृत्त्या वा-तत् त्रितयप्रदर्शकं च वाक्यमागमो नान्यः एकान्तप्रतिपादकस्य असदर्थत्वेन विसंवादकतया तस्य प्राधान्यानुपपत्तेः जिनवचनस्य तु तद्विपर्ययेण दृष्टवद् अदृष्टार्थेऽपि प्रामाण्यसंगतेः । । ६८ ।।
[ अनेकान्तमयत्वेन जिनवचनस्य स्तवनं पार्यन्तिकमङ्गलविधानं च ] तस्य तथाभूतस्य स्तुतिप्रतिपादनाय मङ्गलार्थत्वात् प्रकरणपरिसमाप्तौ गाथासूत्रमाह
भद्दं मिच्छादंसणसमूहमइयस्स अमयसारस्स । जिणवयणस्स भगवओ संविग्गसुहाहिगम्मस्स ।। ६९ ।।
भद्रं कल्याणम् जिनवचनस्य अस्तु इति संबन्ध: मिथ्यादर्शनसमूहमयस्य; ननु यद् मिथ्यादर्शनसमूहमयं तत् कथं सम्यग्रूपतामासादयति ? न हि विषकणिकासमूहमयस्य अमृतरूपतापत्तिः प्रसिद्धा, न; परस्परनिरपेक्षसंग्रहादिनयरूपापन्नसांख्यादिमिथ्यादर्शनानां परस्परसव्यपेक्षतासमासादितानेकान्तरूपाणां विषकणिकासमूहविशेषमयस्य अमृतसंदोहस्येव सम्यक्त्वापत्तेः । दृश्यते हि विषादयोऽपि भावाः परस्परसंयोगविशेषसमासादितपरिणत्यन्तरा अगदरूपतामात्मसात्कुर्वाणाः मध्वाज्यप्रभृतयस्तु विशिष्टसंयोगावाप्तद्रव्यान्तरस्वभावा मृतिप्राप्तिनिमित्तविषयरूपतामासादयन्तः । न च अध्यक्षप्रसिद्धार्थस्य पर्यनुयोगविषयता अन्यथा
2010_02

Page #282

संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-६९
२३७
अग्न्यादेरपि दाह्यदहनशक्त्यादिपर्यनुयोगोपपत्तेः । अत एव निरपेक्षा नैगमादयो दुर्नयाः सापेक्षास्तु सुनया उच्यन्ते । अभिहितार्थसंवादि चेदं वादिवृषभस्तुतिकृत्सिद्धसेनाचार्यवचनम्
"नयास्तव स्यात्पदलाञ्छना इमे रसोपविद्धा इव लोहधातवः ।
भवन्त्यभिप्रेतफला यतस्ततो भवन्तमार्याः प्रणता हितैषिणः" [ ] इति । अथवा सांख्याद्येकान्तवादिदर्शनसमूहमयैकस्य चूर्णनस्वभावस्य मिथ्यादृष्टिपुरुषसमूहविघटनसमर्थस्य वा यद्वा मिथ्यादर्शनसमूहा नैगमादयः-एकैकस्य नैगमादेर्नयस्य शतविधत्वात्
“एक्केको वि सयविहो” [आवश्यक नि० उवग्घायनि० गा० ३६] इत्याद्यागमप्रामाण्यात्-अवयवा यस्य तद् मिथ्यादर्शनसमूहमयम् जिनवचनस्य नैगमादयः सापेक्षाः सप्त अवयवास्तेषामपि एकैकः शतधा व्यवस्थितः इत्यभिप्रायः । [S.T.P.757]
अथ प्रतिवादी अपि असाधनाङ्गस्य साधनाङ्गत्वेन उपादानात् स्वपक्षसिद्धिमकुर्वन् मिथ्याभिनिवेशी निगृह्यते इति चेत्, न; उभयोर्निग्रहप्राप्तेरित्युक्तत्वात् । तस्माद्
“असाधनाङ्गवचनमदोषोद्भावनं द्वयोः । निग्रहस्थानमन्यद्धि न युक्तमिति नेष्यते” । [ ] इत्यादिवादन्यायलक्षणमेकान्तवादिनां सर्वमसंगतमुक्तन्यायात् सर्वस्य चैकान्तसाधनाङ्गत्वात् तस्य असत्त्वेन साधयितुमशक्यत्वात् अनेकान्तस्य च निर्दोषत्वेन तत्र दोषोद्भावनस्य अदोषोद्भावनरूपत्वात् दोषानुद्भावनस्य च निर्दोषे पराजयानधिकरणत्वात् तदुद्भावनस्यैव तत्र निग्रहार्हत्वात् इत्यलं पिष्टपेषणेन इति व्यवस्थितम् मिथ्यादर्शनसमूहमयत्वं मयिकत्वं वा । न विद्यते मृतं मरणं यस्मिन् असौ अमृतो मोक्षः तं सारयति गमयति प्रापयतीति वा तस्य अवन्ध्यमोक्षकारणत्वात् मोक्षप्रतिपादकत्वाञ्च । 'अमयसायस्स' वा इति पाठे अमृतवत् स्वाद्यते इति अमृतस्वादम् अमृततुल्यमिति यावत् । तथा रागाद्यशेषशत्रुजेतृपुरुषविशेषैरुच्यत इति जिनवचनम् तस्य अनेन विशिष्टपुरुषप्रणीतत्वनिबन्धनं प्रामाण्यं निगमयति । क्षीराश्रवाद्यनेकलब्ध्याद्यैश्वर्यादिमतो भगवत इत्यनेनापि विशेषणेन तस्य ऐहिकसंपद्विशेषजनकत्वमाह । संविग्नैः संसारभयोद्वेगाविर्भूतमोक्षाभिलाषैः अपकृष्यमाणराग-द्वेषाऽहंकारकालुष्यैः ‘इदमेव जिनवचनं तत्त्वम्'
2010_02

Page #283

२३८
संमतितर्कप्रकरणे, काण्ड-३, गाथा-६९
इत्येवं सुखेन अवगम्यते यत् तत् संविग्नसुखाभिगम्यम् । एतेनापि विशिष्टबुद्ध्यातिशयसंवित्समन्वितयतिवृषनिषेव्यत्वमस्य प्रतिपादयति । एवंविधगुणाध्यासितस्य जिनवचनस्य सामायिकादिबिन्दुसारपर्यन्तश्रुताम्भोधेः कल्याणमस्तु इति प्रकरणसमाप्तौ अन्त्यमङ्गल संपादनार्थं विशिष्टां स्तुतिमाह ।
___ इति तत्त्वबोधविधायिन्यां सन्मतिटीकायां तृतीयं काण्डं समाप्तम् । इति कतिपयसूत्रव्याख्यया यद् मयाऽऽप्तं कुशलमतुलमस्मात् सन्मते व्यसाथैः । भवभयमभिभूय प्राप्यतां ज्ञानगर्भ विमलमभयदेवस्थानमानन्दसारम् ।।
पुष्यद्वाग्दानवादिद्विरदघनघटाकुण्ठधीकुम्भपीठप्रध्वंसोद्भूतमुक्ताफलविशदयशोराशिभिर्यस्य तूर्णम् । गन्तुं दिग्दन्तिदन्तच्छलनिहितपदं व्योमपर्यन्तभागान्
स्वल्पब्रह्माण्डभाण्डोदरनिबिडभरोत्पिण्डितैः संप्रतस्थे ।। प्रद्युम्नसूरेः शिष्येण तत्त्वबोधविधायिनी । तस्यैषाऽभयदेवेन सन्मतेर्विवृतिः कृता ।।
अङ्कतो ग्रन्थप्रमाणम् २५००० ।। प्रवादिमदमर्दनप्रकटसन्मतिव्याजतो निवेशितजगत्त्रयस्फुरितसान्द्रकीर्तिद्रुमः । समस्तजगतीतले गुणवतां शिरःशेखरो जयत्यतुलवागभयदेवसूरिः प्रभु ।। [S.T.P.761]
2010_02

Page #284

परिशिष्टानि
SATTA
NRESENA
2010_02

Page #285

T
★ स्फुरन्ति वादिखद्योताः साम्प्रतं दक्षिणापथे । नूनमस्तंगतो वादी सिद्धसेनो दिवाकरः ।।
महामहोपाध्याय श्रीयशोविजयवाचकानां शब्देषु
★ तदिदमभिप्रेत्याह महावादी सिद्धसेनः । ★ तथा च समयपरमार्थवेदिनः
✩
भगवता सम्मतिकृतः.....
★ श्री सिद्धसेनदिवाकरपादाः
★ प्रवचनोपनिषद्वेदी महावादी सिद्धसेनः
★ वादिगजकेसरिणा श्रीसिद्धसेनदिवाकरेण
2010_02
-
- सिद्ध श्री साध्वी ।।

सिद्धत्व
तत्वार्थविवरणे ।।
स्याद्वादकल्पलतायाम् ।।
न्यायखण्डखाद्ये ।
-
अनेकान्तव्यवस्थायाम् ।।
अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणे ।।
अनेकान्तव्यवस्थायाम् ।।

Page #286

संमतिगाथा
ग्रन्थनाम
१/३
१/४
प्रथमं परिशिष्टम् संमतितर्कगाथासमुद्धृतानां ग्रन्थानां सूचिः
स्वरूपम् । उद्धृतग्रन्थे स्थानम् | नयोपदेशः
अवतरणिका | गा. १२ तत्त्वार्थाधिगम सूत्रे, महामहो. यशोविजयजीकृतविवरणम्
अ-१, सू. ३५ विशेषावश्यकभाष्यम्
उद्धरण |गा. ३५८७ उत्तराध्ययनसूत्रे पाइअटीका
उद्धरण अध्य-१, निर्यु-३० विशेषावश्यकभाष्ये कोट्याचार्यकृतटीका उद्धरण |गा. ४३३० धर्मपरीक्षा
उद्धरण |गा. २४ नयोपदेशः
उद्धरण गा. ११० अनेकान्तव्यवस्था ।
टीका पत्र-५४ द्वादशारनयचक्रम्
उद्धरण आ-९, पत्र-७६३ द्वादशारनयचक्रम्
उद्धरण आ-८, पत्र-७३७ प्रतिमाशतकम्
गा. ३० प्रतिमाशतकम्
उद्धरण |गा. ९५ शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका अवतरणिका स्त. ७, गा. १७ द्वादशारनयचक्रम्
अवतरणिका आ-८, पत्र-५९६ विशेषावश्यकभाष्यम् (स्वोपज्ञ)
पदार्थसाम्य |गा. ७५ विशेषावश्यकभाष्यम् (कोट्याचार्य टीका) पदार्थसाम्य |गा. ७५ अनेकान्तव्यवस्था
टीका पत्र. २८ नयोपदेशः
टीका गा. १५ ज्ञानबिन्दुः
टीका तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे, महामहो. यशोविजयजीकृतविवरणम्
उद्धरण अ. १, सू. ३५ न्यायखण्डखाद्यः (महावीरस्तवः)
उद्धरण वि. २, गा. ३० अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम्
अवतरणिका परि. १, का. ३ अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम्
उद्धरण परि. २, का. ३४
2010_02

Page #287

२४२
संमतितर्कप्रकरणे
संमतिगाथा
ग्रन्थनाम
१/९
१/१० १/१०, ११
१/११
१/१२-१६
१/१२
स्वरूपम् | उद्धृतग्रन्थे स्थानम् | अनेकान्तव्यवस्था
अवतरणिका पत्र-२८ नयोपदेशः
| अवतरणिका गा. १५ शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका उद्धरण स्त. ७, गा. १० नयोपदेशः
उद्धरण गा. ८३ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे, महामहो. यशोविजयजीकृतविवरणम्
उद्धरण अ. १, सू. ३५ नयोपदेशः
टीका |गा. १५ अनेकान्तव्यवस्था
अवतरणिका पत्र-२८ शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्वाद्वादकल्पलताटीका अवतरणिका | स्त. ७, गा. ११ । विशेषावश्यकभाष्यम्
पदार्थसाम्य | गा. २६४२ तः २६४५ अनेकान्तव्यवस्था
अवतरणिका पत्र-२९, नयोपदेशः
अवतरणिका | गा. १७ आचाराङ्गसूत्रे आ. शीलाङ्काचार्यजीकृतटीका अवतरणिका नियु. १७० शास्त्रवार्तासमुञ्चये, स्वाद्वादकल्पलताटीका अवतरणिका | स्त. ७, गा. ३ दिक्पटचोराशीबोल
उद्धरण |गा. ८२ दशवैकालिकसूत्रे, आ. हरिभद्रसूरीजीकृतटीका | टीका निर्यु. ६० अनेकान्तव्यवस्था
टीका पत्र-२९ शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्वाद्वादकल्पलताटीका अवतरणिका | स्त. ७, गा. १० तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे, महामहो. यशोविजयजीकृतटीका अवतरणिका | अ. १, सू. ६ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे, आ. सिद्धसेनगणिकृतटीका | उद्धरण अ. १, सू. ९ आचाराङ्गसूत्रे, आ. शीलाङ्काचार्यजीकृतटीका अवतरणिका अ. १, उ. ७, सू. ६१ निष्टायव्यवहारगर्भितश्रीसीन्धरस्वामिस्तवन । उद्धरण ढा. १, गा. ६ सूत्रकृताङ्गसूत्रे, आ. शीलाङ्काचार्यजीकृत टीका उद्धरण श्रु.१,अ.१२,नि. १२१ अनेकान्तव्यवस्था
टीका | पत्र-२९ अनेकान्तव्यवस्था
टीका | पत्र-२९ अनेकान्तव्यवस्था
पत्र-३० अनेकान्तव्यवस्था
टीका
पत्र-३० अनेकान्तव्यवस्था
टीका पत्र-३०
१/१४ १/१८ १/२१
१/२१-२५
१/२२ १/२३ १/२४ १/२५ १/२६
टीका
2010_02

Page #288

प्रथमं परिशिष्टम्
२४३
संमतिगाथा १/२७ १/२८
स्वरूपम् | उद्धृतग्रन्थे स्थानम् | टीका | पत्र-३० टीका | पत्र-३० टीका स्त. ७, गा. १०
टीका | उ. १, गा. ४५ अवतरणिका गा. १० अवतरणिका | आ. १ अवतरणिका | वि. ३, गा. ४० उद्धरण परि. १०, का. १०३ उद्धरण अ. १, सू. ६
१/३१
ग्रन्थनाम अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्वाद्वादकल्पलताटीका गुरुतत्त्वविनिष्टायः नयोपदेशः द्वादशारनयचक्रम् न्यायखण्डखाद्यः, (महावीरस्तव) अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे, महामहो. यशोविजयजी कृतविवरणम् दिक्पटचोराशीबोल तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे, आ. सिद्धसेनगणिकृतटीका धर्मपरीक्षा आचाराङ्गसूत्रे, आ. शीलाङ्काचार्यजीकृतटीका द्वादशारनयचक्रम् नयोपदेशः नयोपदेशः नयोपदेशः अनेकान्तव्यवस्था नयोपदेशः ज्ञानबिन्दुः अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् अनेकान्तव्यवस्था शास्त्रवार्तासमुञ्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् अनेकान्तव्यवस्था अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम्
|गा. ३
१/३३ १/३४ १/३५
उद्धरण गा. ७९ उद्धरण | अ. १, सू. ६ उद्धरण गा.८ उद्धरण श्रु.१,अ.३,उ.४,सू. १२२ उद्धरण आ. १ अवतरणिका | गा. ३ उद्धरण टीका | गा. ५ टीका पत्र-२६
| गा. ५ अवतरणिका अवतरणिका परि. १, का. ३ उद्धरण परि. १, का. १६
टीका | पत्र-६९ अवतरणिका | स्त. ७, गा. २ टीका | परि. १, का. १६
| पत्र-७० टीका परि. १, का. १६
टीका
१/३६
१/३७
टीका
2010_02

Page #289

२४४
संमतितर्कप्रकरणे
टीका
टीका
टीका
संमतिगाथा
ग्रन्थनाम १/३८ अनेकान्तव्यवस्था
शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्वाद्वादकल्पलताटीका अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् अनेकान्तव्यवस्था शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका
अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् १/४० अनेकान्तव्यवस्था
शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका
अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् १/४१ अनेकान्तव्यवस्था
नयोपदेशः अनेकान्तव्यवस्था द्रव्यगुणपर्यायनो रास अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम्
प्रमेयमाला १/४३, ४४ | शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्वाद्वादकल्पलताटीका १/४७ शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलता टीका
द्वादशारनयचक्रम् द्रव्यगुणपर्यायनो रास विशेषावश्यकभाष्ये, कोट्याचार्यकृतटीका
अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् |१/४८, ४९ शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका १/५०, ५४ शास्त्रवार्तासमुच्चये स्याद्वादकल्पलताटीका १/५३ अनेकान्तव्यवस्था
नयोपदेशः अनेकान्तव्यवस्था नयोपदेशः उपदेशरहस्यः ज्ञानबिन्दुः
स्वरूपम् । उद्धृतग्रन्थे स्थानम्
टीका पत्र-७० अवतरणिका स्त. ७, गा. २३
टीका परि. १, का. १६
टीका | पत्र-७१ | अवतरणिका | स्त. ७ गा. २३ टीका | परि-१, का. १६
| पत्र-७० अवतरणिका | स्त. ७, गा. २३
| परि. १, का. १६ टीका | पत्र-७२
| गा. ६ अर्थघटन | पत्र-५७ टीका ढा. ४, गा. १३ टीका परि. १, का. १६ उद्धरण । | १०, पृथिवी प्रकरणे अवतरणिका | स्त. ७, गा. ३० अवतरणिका | स्त. ३, गा. ४२ उद्धरण आ. ८ उद्धरण | ढा. १३, गा. १० उद्धरण गा. ४५ उद्धरण | परि. १, का. ४
उद्धरण स्त. ३, गा. ४२ अवतरणिका स्त. ३, गा. ४२
टीका पत्र-१५ अवतरणिका | गा. ११८ टीका | पत्र ६५
गा. ६ अवतरणिका | गा. ९९
टीका
१/५४
टीका
२/३
2010_02

Page #290

प्रथमं परिशिष्टम्
संमतिगाथा
स्वरूपम् | उद्धृतग्रन्थे स्थानम् उद्धरण | विं. १८, गा. २
२/३ २/४
२/५
टीका टीका टीका टीका
२/६
२/७
२/८
टीका
टीका
टीका
टीका टीका टीका
२/९ २/१० २/११ २/१२ २/१३ २/१४
२/१५ २/१६, १७
२/१८ २/१९ २/२० २/२१ २/२२ २/२३ २/२४ २/२५ २/२६ २/२७ २/२८ २/२९ २/३० २/३१
ग्रन्थनाम विंशतिर्विंशिका ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दुः ज्ञानबिन्दु:
टीका टीका टीका टीका टीका टीका टीका टीका टीका टीका
टीका
टीका टीका टीका टीका टीका
टीका
2010_02

Page #291

२४६
संमतितर्कप्रकरणे
|संमतिगाथा
२/३२
स्वरूपम् | उद्धृतग्रन्थे स्थानम् | टीका टीका अ. १, सू. १
|
अवतरणिका | परि. १, का. १
टीका
२/३३
२/३५ २/३५,३६
३/३
3/५
३/६
ग्रन्थनाम ज्ञानबिन्दुः तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे, महामहो. यशोविजयजीकृतविवरणम् अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् ज्ञानबिन्दुः तत्त्वार्थधिगमसूत्रे, महामहो. यशोविजयजीकृतविवरणम् अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् द्रव्यगुणपर्यायनो रास शास्त्रवार्तासमुञ्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका अनेकान्तव्यवस्था अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम् अनेकान्तव्यवस्था न्यायखण्डखाद्यः (महावीरस्तव) अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था
३/८ ३/८-१५
टीका अ.१, सू.१ . उद्धरण परि. १, का. ४ उद्धरण | ढा. ९, गा. १४ अवतरणिका | स्त. १, गा. ४०
उद्धरण | पत्र-७४ अवतरणिका | परि. १, का. १५
टीका | पत्र-७४ अवतरणिका | वि. ३, गा. ४३
टीका | पत्र-७५
टीका पत्र-७५ अवतरणिका| स्त.७, गा.३ टीका पत्र-७५ टीका पत्र-७५
पत्र-७५ टीका पत्र-७५ उद्धरण
पत्र-७६ पत्र-७६ पत्र-७६
पत्र-८२ टीका पत्र-८२ टीका पत्र-८२
३/९
३/१०
टीका
३/११ ३/१२
टीका
टीका टीका
३/१३ ३/१४
३/१५ ३/१७, १८
३/१९ ३/२०
टीका
2010_02

Page #292

प्रथमं परिशिष्टम्
२४७
ग्रन्थनाम
संमतिगाथा ३/२१ ३/२२ ३/२३ ३/२४ ३/२५
स्वरूपम् | उद्धृतग्रन्थे स्थानम् टीका पत्र-८२ टीका | पत्र-८३ टीका पत्र-८३ टीका
पत्र-८३ टीका | पत्र-८३ अवतरणिका | गा. ६
टीका
३/२६ ३/२७
अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था नयोपदेशः तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे, महामहो. यशोविजयजीकृतविवरणम् न्यायखण्डखाद्यः (महावीरस्तव) अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका गुरुतत्त्वविनिष्टायः उपदेशरहस्यः धर्मपरीक्षा अनेकान्तव्यवस्था शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका प्रतिमाशतकटीका प्रतिमाशतकटीका अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम् अनेकान्तव्यवस्था शास्त्रवार्तासमुञ्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका न्यायखण्डखाद्यः (महावीतस्तव) अनेकान्तव्यवस्था अनेकान्तव्यवस्था शास्त्रवार्तासमुञ्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका द्रव्यगुणपर्यायनो रास अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम्
३/२८
टीका
अवतरणिका अ. १, सू. ३५ उद्धरण |वि. ३, गा. ४२
पत्र-८३ टीका पत्र-८३ अवतरणिका | स्त. ७, गा. २ अवतरणिका | उ. १, गा. ५२ अवतरणिका | गा. १०१ उद्धरण गा. ८१
| पत्र-८४ अवतरणिका स्त. ७, गा. ३० उद्धरण | गा. १५ उद्धरण गा. ९२ टीका परि. ६, का. ७७-७८/
टीका पत्र-८५ अवतरणिका |स्त. ७, गा. ३० अवतरणिका | वि. १, गा. १६
टीका पत्र-८५
टीका पत्र-८६ अवतरणिका | स्त. ७, गा. १
उद्धरण ढा. ९, गा. १९ अवतरणिका | परि १, का. ११
३/२९
३/३० ३/३१ ३/३२
2010_02

Page #293

२४८
संमतितर्कप्रकरणे
संमतिगाथा ३/३३
३/३४
स्वरूपम् । उद्धृतग्रन्थे स्थानम् | अवतरणिका स्त. ७, गा. १ उद्धरण | ढा. ९, गा. २०
उद्धरण | ढा. ९, गा. २३ अवतरणिका | स्त. ७, गा. १
उद्धरण अवतरणिका स्त. १, गा. ७५ अवतरणिका | वि. ४, गा. ३ . अवतरणिका | गा. ३२ उद्धरण ढा. ९, गा. १२
३/३५
३/३७
३/३८,३९
ग्रन्थनाम शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका द्रव्यगुणपर्यायनो रास द्रव्यगुणपर्यायनो रास शास्त्रवार्तासमुञ्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका द्रव्यगुणपर्यायनो रास शास्त्रवार्तासमुञ्चये, स्याद्वदकल्पलताटीका न्यायखण्डखाद्यः (महावीरस्तव) नयोपदेशः द्रव्यगुणपर्यायनो रास तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे, महामहो. यशेविजयजीकृतविवरणम् व्याख्याप्रज्ञप्तिः शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका द्रव्यगुणपर्यायनो रास शास्त्रवार्तासमुञ्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् द्रव्यगुणपर्यायनो रास अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका उपदेशरहस्यः पञ्चवस्तुः तत्त्वार्थ लोकवार्त्तिकः आचाराङ्गसूत्रे, आ. शीलाङ्काचार्यजी कृतटीका अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् द्वादशारनयचक्रम् यतिलक्षणसमुच्चयः शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका विशेषावश्यकभाष्यम्
३/४० ३/४१
उद्धरण अ. १, सू. १०
टीका श. १, उ. १, सू. ८ अवतरणिका | स्त. १, गा. ७५
उद्धरण ढा. ९, गा. २ अवतरणिका | स्त. ७, गा. १ उद्धरण परि. १, का. ११ उद्धरण |ढा. ९, गा.१
| परि. ६, का. ७७७० अवतरणिका | स्त. २, गा. २
टीका गा. १५१
टीका गा. ९ अवतरणिका | अ. १
३/४३, ४४
३/४५
उद्धरण अ. २, उ.६ अवतरणिका | परि. ६, का. ७७ ७८/ उद्धरण आ. ८ उद्धरण | गा. १७६ टीका स्त.७, गा. ६६ टीका |गा. २२६५
३/४७
2010_02

Page #294

प्रथमं परिशिष्टम्
२४९
| संमतिगाथा
३/४८,४९
३/४९
ग्रन्थनाम
स्वरूपम् | उद्धृतग्रन्थे स्थानम् | षड्दर्शन समुञ्चये, आ. गुणरत्नसूरिकृतटीका टीका का. १, गा. १ श्राद्धजीतकल्पे, आ.धर्मघोषसूरिकृतटीका टीका गा. ५७ वृत्ती स्याद्वादमञ्जरी टीका
अवतरणिका | गा. २८ स्थानाङ्गसूत्रे, आ. अभयदेवसूरिकृतटीका उद्धरण स्था. ७, उ. ३, सू. ५५२ उत्तराध्ययनसूत्रे, पाइअटीका
उद्धरण अ. १ द्वादशारनयचक्रम्
उद्धरण आ. १ धर्मपरीक्षा
उद्धरण | गा. २४ शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका अवतरणिका | स्त. ७, गा. ६६ धर्मपरीक्षा
उद्धरण | गा. २४ विशेषावश्यकभाष्यम्
टीका | गा. २१९५ आवश्यकनियुक्तौ, हारिभद्रीयटीका
उद्धरण |गा. ७५५ प्रमाणमीमांसा
उद्धरण | सू. ३० द्रव्यगुणपर्यायनो रास
उद्धरण ढा. ५, गा. ६ स्थानाङ्गसूत्रे, आ. अभयदेवसूरिकृतटीका उद्धरण स्था.७,उ.३,सू. ५५२ वीतरागस्तोत्रे, आ. प्रभानन्दसूरिकृतदुर्गप्रकाशटीका
उद्धरण |प्र. ८, गा. १२ सिद्धिविनिष्टायटीका
उद्धरण प्र. ६, गा. २१ विशेषावश्यकभाष्यम्
टीका |गा. २१०४ दशवैकालिकसूत्रे, आ. हरिभद्रसूरिकृतटीका उद्धरण अ. १ विशेषावश्यकभाष्ये, आ. कोट्याचार्यकृतटीका उद्धरण | गा. ४५ पञ्चवस्तुकप्रकरणम्
टीका | गा. १०४९ उपदेशपदः
टीका | गा. १६४ नयोपदेशः
अवतरणिका | गा. १२४ शास्त्रवार्तासमुच्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका अवतरणिका | स्त. ७, गा. प२ सूत्रकृताङ्गसूत्रे, आ. शीलाङ्काचार्यकृतटीका | अवतरणिका | अ. १२ मार्गपरिशुद्धिः
उद्धरण |गा. १६७ विंशतिर्विंशिका
उद्धरण |विं. ४, गा. १४ उत्तराध्ययनसूत्रे, पाइअटीका
उद्धरण निर्यु. ७१ वृत्तौ
३/५० ३/५२
३/५३
2010_02

Page #295

२५०
संमतितर्कप्रकरणे
३/५४
३/६३
टीका
संमतिगाथा
ग्रन्थनाम धर्मपरीक्षा गुरुतत्त्वविनिष्टायः उत्तराध्ययन सूत्रे, पाइअटीका सूत्रकृताङ्गसूत्रे, चूर्णी
सूत्रकृताङ्गसूत्रे, चूर्णी ३/५६ शास्त्रवार्तासमुञ्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका ३/५७ शास्त्रवार्तासमुञ्चये, स्याद्वादकल्पलताटीका ३/५८ द्वादशारनयचक्रम्
प्रतिमाशतकवृत्तिः ३/६६ उपदेशरहस्यः
पञ्चवस्तुकप्रकरणम् उपदेशमालायां, हेयोपादेयाटीका गुरुतत्त्वविनिष्टायः मार्गपरिशुद्धिः यतिलक्षणसमुच्चयः ३५० गाथार्नु स्तवन स्थानाङ्गसूत्रे, आ. अभयदेवसूरिकृतटीका स्थानाङ्गसूत्रे, आ. अभयदेवसूरिकृतटीका धर्मसंग्रहः अनेकान्तव्यवस्था उपदेशरहस्यः पञ्चास्तिकायसंग्रहटीका द्रव्यगुणपर्यायनो रास द्रव्यगुणपर्यायनो रास मार्गपरिशुद्धिः प्रतिमाशतकटीका
सम्यक्त्वषट्स्थानस्वरूपनी चोपाइ सम्मतिवृत्ति अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् | सम्मतिवृत्ति| अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम्
स्वरूपम् उद्धृतग्रन्थे स्थानम् | टीका गा.९ उद्धरण उ.४, गा. २ उद्धरण निर्यु. २४१ उद्धरण | गाथा-५३४ उद्धरण सूत्र-६३१-३४ अवतरणिका स्त. १, गा. २७ अवतरणिका | स्त.७, गा. २४
उद्धरण आ. ७ उद्धरण गा.६१ टीका गा. १५३
गा. ९४७ टीका गा. ३२२ टीका | उ. २, गा. ७६ उद्धरण | गा.१३३ उद्धरण गा. ७२ उद्धरण ढा. ७, गा.१३ उद्धरण स्था.४,उ.३,गा. ३२७ उद्धरण स्था.६,उ.३,सू.४९६ उद्धरण | अधि. ३, गा. १३० टीका पत्र-८६
गा.१०३ अवतरणिका | गा. १७२
उद्धरण | ढा. १, गा. २ उद्धरण ढा. ४, गा. १४ उद्धरण गा. २९४ उद्धरण | गा.१५ उद्धरण ढाल-चाल (अन्तिम) उद्धरण परि. १, का. १६ उद्धरण परि.१, का. १४
३/६७
टीका
_ 2010_02

Page #296

द्वितीयं परिशिष्टम्
संमतितर्कप्रकरणे तर्कपञ्चाननश्रीमदभयदेवसूरिकृतटीकागतानि
विशिष्टशब्दानि
शब्दः
व्याख्या अचक्षुदर्शनम् इन्द्रियाणामविषये परमाण्वादौ अर्थे मनसा ज्ञानमेव सद् अचक्षुर्दर्शनम् । २/२५ अनाकारम् सामान्यग्राहकम्, अविद्यमान आकारः भेदो ग्राह्यस्य अस्य इति अनाकारं
दर्शनमुच्यते । २/१ अनियमः अनेकान्तः । ३/३३ अनुत्पन्नमविनष्टम् आकालं स्थितिस्वभावम् । १/११ अनुपमसुखम् न विद्यते उपमा स्वाभाविकात्यन्तिकत्वेन सकलव्याबाधारहितत्वेन च
सर्वसुखातिशायित्वाद् यस्य तत् सुखमानन्दरूपं यस्मिंस्तत् अनुपमसुखम् । १/१ अन्योन्यनिश्रिताः परस्परापरित्यागेन व्यवस्थिताः । १/२१ । अर्थः
अर्यत इति अर्थः साक्षात्तस्याऽभिधेयो गम्यष्टा सामर्थ्यात् । ३/६४ अर्थगत्या व्यक्तिम् सकलवस्तुव्याप्यनेकान्तात्मकैककेवलावबोधप्रभवद्वादशाङ्गकश्रुतस्कन्धा
विरोधेन व्याख्याम् । २/१८ अर्थनयः यो ह्यर्थमाश्रित्य वक्तृस्थः संग्रह-व्यवहार-ऋजुसूत्राख्यः प्रत्ययः प्रादुर्भवति
सोऽर्थनयः, अर्थवशेन तदुत्पत्तेः अर्थं प्रधानतयासौ व्यवस्थापयतीति कृत्वा । १/३८ अर्थनियतः अर्थनयनिबन्धनः । १/३० अर्थपर्यायाः अर्थग्राहकाः संग्रह-व्यवहार-ऋजुसूत्राख्याः तग्राह्या वा अर्थभेदाः । १/३१ अर्थपर्यायः अर्थं विषयं पर्येति अवगच्छति यः सोऽर्थपर्यायः ईदृग्भूतार्थग्राहकत्वमित्यर्थः । २/१ अर्थसम्पादनः तद्विषयप्रमाण-नयस्वरूपावधारणम् । ३/६५ अर्थान्तरम् नानास्वभावम् । ३/३५ अर्पितम् प्रतिपादयितुमभीष्टम् । १/४२ अमृतः
न विद्यते मृतं मरणं यस्मिन् असौ अमृतः मोक्षः । ३/६९ असद्भूतम् असत्यम् । ३/५९ अवक्तव्यम्
तथाभूतस्य वस्तुनोऽभावात् प्रतिपादकवचनातीतत्वात्, वचनस्य वा तथाभूतस्याभावाद् अवक्तव्यम् । १/३६
2010_02

Page #297

२५२
संमतितर्कप्रकरणे
शब्द:
व्याख्या अहेतुवादागमः प्रमाणान्तरानवगतवस्तुप्रतिपादक आगमोऽहेतुवाद: । ३/४३ आगममलारहृदयः । मलमिव आरा प्राजनकविभागो यस्यासौ मलारो गौर्गली, आगमे तद्वत् कुण्ठं हृदयं
यस्य-तदर्थप्रतिपत्त्यसामर्थ्यात् - असौ तथा मन्दधीः । १/२ उच्छेदः
उत्पत्त्यनन्तरनिरन्वयध्वंसलक्षणः । १/१७ उपगतानाम् 'उप' इति कालसामीप्येन गतानां प्राप्तानाम्, यद्वा प्रकर्षेण गतानाम्, यद्वा
प्रकर्षेण अपुनरावृत्त्या गतानाम्, यद्वा 'उप' इति सकलकर्मक्षयानन्तरमव्यवधानेन गतानां प्राप्तानाम् - शैलेश्यवस्थाचरमसमयोपादेयभूतमनन्तसुखस्वभावमात्मनः
कथञ्चिदनन्यभूतं स्वरूप प्राप्तानामिति यावत् । १/१ ऋजुसूत्रः देश-कालान्तरसम्बद्धस्वभावरहितं वस्तुतत्त्वं साम्प्रतिकम् एकस्वभावम्
अकुटिलम् ऋजु सूत्रयतीति ऋजुसूत्रः । १/३ ऋजुसूत्रवचनम् ऋजु-वर्त्तमानसमयं वस्तु स्वरूपावस्थितत्वात् तदेव सूत्रयति परिच्छिनत्ति
नातीतऽनागतम्, तस्याऽसत्त्वेन कुटिलत्वात् तस्य वचनम् - पदं - वाक्यं वा । १/५ कर्म
अदृष्टम् । १/१९ कालम्
युगपदयुगपञ्चिरक्षिप्रप्रत्ययलिङ्गलक्षणं वर्तनात्मकं वा नव-पुराणादिलक्षणम् ।
३/६० कुलम्
प्रतिनियतपुरुषजन्यत्वम् । १/४५ कुसमयविशासनम् कुत्सिताः प्रमाणबाधितैकान्तस्वरूपार्थप्रतिपादकत्वेन, समयाः
कपिलादिप्रणीतसिद्धान्ताः तेषाम् दृष्टेष्टविषये विरोधाद्युद्भावकत्वेन विशासनं
विध्वंसकम् । १/१ क्रिया
क्रियते इति क्रिया यथोक्तानुष्ठानम् । ३/६८ क्षेत्रम
स्वारम्भकावयवस्वरूपम् तदाश्रयं वाऽऽकाशम् । ३/६० गुणः
अनेकरूपतया वस्तुनः करणं करोतेर्ज्ञानार्थत्वात् ज्ञानम् विषयविषयिणोरभेदादेव
गुणः । ३/१२ चक्षुदर्शनम् अस्पृष्टेऽर्थरूपे चक्षुषा य उदेति प्रत्ययः स चक्षुर्दर्शनं ज्ञानमेव सत् । २/२५ जातिः
पुरुषत्वादिका । १/४५ जिनाः
रागद्वेषमोहलक्षणान् शत्रून् जितवन्त इति जिनाः । १/१ जिनोपदेशः द्वादशाङ्गप्रवचनः । ३/२६
_ 2010_02

Page #298

द्वितीयं परिशिष्टम्
२५३
शब्द: ज्ञानम्
ज्ञानम् ज्ञानम् तीर्थकरः
दर्शनम् दर्शनम् दुःखम् दृष्टसमयः देशः द्रव्यास्तिकः
द्रव्यनिक्षेपः
व्याख्या पर्यायास्तिकस्य विशेष एव वस्तु स एव गृह्यते येन तत् ज्ञानम् । २/१ विशेषावबोधस्वभावम् । २/५ ज्ञायते यथावद् जीवादितत्त्वमनेनेति ज्ञानम् । ३/६८ तरन्ति संसारार्णवं येन तत् तीर्थम् - द्वादशाङ्गम् तदाधारो वा सङ्घः तत् कुर्वन्ति उत्पद्यमानमुत्पादयन्ति तत्स्वाभाव्यात् तीर्थकरनामकर्मोदयाद् वेति तीर्थंकरः । १/३ द्रव्यास्तिकस्य सामान्यमेव वस्तु तदेव गृह्यते अनेनेति ग्रहणं दर्शनम् । २/१ सामान्यपरिच्छेदस्वभावम् । २/५ बाधनालक्षणम् । १/१८ दृष्टः समयः सिद्धान्तवाच्यमनेकान्तात्मकं वस्तुतत्त्वं येन पुंसा सः । १/२८ वस्तुनोऽवयवः । १/३७ द्रुतिर्भवनं द्रव्यम् - सत्तेति यावत् - तत्र ‘अस्ति' इति मतिरस्य द्रव्यास्तिकः, द्रव्यमेव वाऽर्थोऽस्येति द्रव्यार्थिकः द्रव्ये वा स्थितो द्रव्यस्थितः । १/३ द्रवति अतीताऽनागतपर्यायानधिकरणत्वेन अविचलितरूपं सत् गच्छतीति द्रव्यम्, तञ्च भूतभाविपर्यायकारणत्वात् चेतनमचेतनं वा अनुपचरितमेव द्रव्यार्थिकनिक्षेपः । १/६ द्रव्यास्तित्वव्यवस्थापको धर्मः । १/१२ वस्तुधर्माणामस्तित्वादीनाम् आ - समन्ताद् वादः तत्प्रतिपादकः आगमः । ३/४३ अशिक्षितशास्त्रार्था अनभ्यस्तकर्मापि कर्मणि धृष्टतया व्याप्रियते येषां हस्तस्ते धीरहस्ता । ३/६५ यस्य कस्यचिद् वस्तुनो व्यवहारार्थमभिधानं निमित्तसव्यपेक्षम् अनपेक्षं वा यत् सङ्केत्यते तन्नाम् । १/६ निष्टायकर्तृ वचनम् । १/८ पर्यायः । १/४१ निष्टिातो विकल्पो भेदो यस्मिन् तद् । १/३३ निर्गतः पृथग्भूतः चयः परिच्छेदः निष्टायः । १/४ निष्टायो निष्टिातम् तद् अस्यास्तीति निष्टिातः, परमार्थेन वस्तुसत्त्वस्य परिच्छेत्तेति यावत् । १/३५
द्रव्यलक्षणम् धर्मावादः धीरहस्ता
नाम
निर्वचनम् निर्विकल्पः निर्विकल्पम् निष्टायः निष्टिातः
_ 2010_02

Page #299

२५४
संमतितर्कप्रकरणे
शब्दः निःसामान्यम्
नैगमनयः
परपर्यायाः परमार्थः परविचालनम् परीक्षकः पर्यवनयः
पर्याययोगाः पर्यायाः
पर्यायास्तिकः
व्याख्या असाधारणम्, अथवा निष्क्रान्तम् तद्विकलम् - सामान्यं सङग्रहस्वरूपं यस्मिन् तत, अथवा निष्टिातं सामान्यं यस्मिंस्तत् । १/७ राश्यन्तरोपलब्धं नित्यत्वमनित्यत्वं च नयतीति निगमव्यवस्थाभ्युपगमपरो नैगमनयः । १/३ वर्त्तमानपर्यायव्यतिरिक्तभूतभविष्यत्पर्यायाः परपर्यायाः । ३/५ परमोऽकल्पितष्टासावर्थः परमार्थः । १/२ परविषयोत्खननम् । १/२८ व्युत्पत्तियुक्तः । १/२६ परि समन्तात् अवनम् अवः-पर्यवो विशेषः तज्ज्ञाता वक्ता वा, नयनं नयः नीतिः । १/३ परिणतिसम्बन्धाः । १/३२ परि समन्तात् सहभाविभिः क्रमभाविभिष्टा भेदैर्वस्तुनः परिणतस्य गमनं परिच्छेदो यः स पर्यायः । ३/१२ | पर्याय एव ‘अस्ति' इति मतिरस्येति पर्यायास्तिकः, पर्यायमेव वाऽर्थोऽस्येति पर्यायार्थिकः, पर्याय वा स्थितो पर्यायस्थितः । १/३ शब्दाभिलाप्याः । २/१६ प्रमाणपरिच्छिन्नं तथैवाविसंवादि वस्तु प्रतिपादयन् वस्तुनः प्रतिपादक इत्युच्यते । १/३५ प्रतिबिम्बं प्रतिनिधिरिति यावत् । १/४ समीक्षितार्थवचनं सर्वज्ञवचनमित्यर्थः । ३/३ परस्परविविक्तः । १/१३ इतरानपेक्षः । १/१५ प्ररूप्यतेऽनयेति कृत्वा-उपवर्णना पदसंहतिस्तस्या विषयोऽभिधेयः । १/४ विवक्षा । १/९ तैस्तस्यैकत्वम् । ३/४ अनेकान्तः । ३/२७ परस्पर स्वभावाऽविनाभूतता । ३/५१ भवन्ति नारक-तिर्यग्-नराऽमरपर्यायत्वेनोत्पद्यन्ते प्राणिनोऽस्मिन्निति । भवः संसारः, तद्धेतुत्वाद् रागादयोऽत्र ‘भव' शब्देनोपचाराद् विवक्षिताः । १/१
प्रज्ञापनीयाः प्रतिपादकः
प्रतिरूपम् प्रतीत्यवचनम्
प्रत्येकम्
प्रत्येकम् प्ररूपणाविषयः भजना भजना भजना
भजना
भवः
2010_02

Page #300

द्वितीयं परिशिष्टम्
शब्द:
भावः
भावः
भावाः
महाज्ञा
मोहाः
मूलनयौ मूलव्याकरणी
रूपम्
लक्षणम्
लौकिकः
वक्तव्यम्
वचनम्
विकल्पनम्
विकल्पाः
विगच्छन्ति
विच्छेदः
विभजनम्
विभजना
विभज्यमानौ
विभज्यवादम्
विशासनम्
विश्लेषः
विषयम्
विहाटजनः
2010_02
व्याख्या
परमार्थः । ३/२८
भवति-विवक्षितवर्त्तमानसमयपर्यायरूपेण उत्पद्यते इति भावः अथवा भूतिर्भावः वज्र-किरीटादिधारणवर्त्तमानपर्यायेणेन्द्रादिरूपतया वस्तुनो भवनम् | १/६
पदार्थाः | १/११
आप्तशासनम् । ३ / ६५
मुह्यन्तीति मोहा मिथ्याप्रत्ययाः । १/२८ समस्तनयराशिकारणभूतौ । १ / १३
आद्यवक्ता ज्ञाता वा । १/३
चक्षुर्ग्राह्यत्वलक्षणम् । १/४५
तिलकादि - सुखादि सूचकम् | १/४५ व्युत्पत्तिविकलः । १/२६
परिच्छेद्यो विषयः | १/८
२५५
-
हेयोपादेयोपेक्षणीयवस्तुविषयनिवृत्ति-प्रवृत्त्युपेक्षालक्षणव्यवहारसंपादनार्थमुच्यत
इति वचनम् । १/४
विशिष्टं कल्पनं यतनम् - 'कल्पतेः' अत्र यतनार्थत्वात् । १/१८
भेदाः | १/३
विशेषेण निरन्वयरूपतया गच्छन्ति नाशमनुभवन्ति । १/११
अन्तः सीमेति यावत् | १/५
पृथक्करणम् । १/४७
विगतभजना नानात्वम् । ३/४
विशेषेण परस्परात्यागरूपेण भज्यमानौ गृह्यमाणौ । १/१४
अनेकान्तवादं सत्यवादस्वरूपम् । ३ / ५७
एकान्तवादम् । ३/५७
विविधम्
प्रतिपादकम् । १/१
पृथग्भावः । २/३
आलम्बनम् । २/१६
विहाट इति दीप्यमानाम् श्रोतृबुद्धौ प्रकाशमानानर्थान् दीपयति प्रकाशयतीति विहाटष्टशासी जनष्टा चतुर्दशपूर्वविदादिलोकः । १/२

अन्यपदार्थकारणत्वेन कार्यत्वेन चानेकप्रकारम्-शासनम्

Page #301

२५६
संमतितर्कप्रकरणे
व्या
शब्द:
व्याख्या व्यञ्जननियतः शब्दनयनिबन्धनः । १/३० व्यञ्जनपर्यायाः शब्द-समभिरूढ-एवंभूताः तत्परिच्छेद्या वस्त्वंशा वा । १/३१ व्यञ्जनम्
व्यञ्जयति व्यनक्ति वाऽर्थानिति व्यञ्जनम् - शब्द: । १/३४ व्यवहारनयः लोकप्रसिद्धव्यवहारप्रवर्त्तनपरनयः । १/४ व्युत्क्रान्तम् गृहीत्वा त्यक्तम् । १/८ शब्दनयः
शब्दनयास्तु मन्यन्ते - कारणस्यापि विषयस्य प्रतिपत्तिं प्रति नैव प्रमेयत्वं युक्तं यावदध्यवसायो न भवेद् सोऽप्यध्यवसायिकल्पप्टोत् तदभिधानस्मृतिं विना
नोत्पत्तुं युक्तः इति सर्वव्यवहारेषु शब्दसम्बन्धः प्रधानं निबन्धनम् । १/३ शब्दादयः
शब्दादर्थं गमयन्तः शब्दनयत्वेन प्रतीताः शब्दसमभिरूढैवंभूतास्त्रयो नयाः । १/५ शासनम्
द्वादशाङ्गम् । १/१ संज्ञा
प्रतिनियतशब्दाभिधेयत्वम् । १/४५ संविग्नः
संसारभयोद्वेगाविर्भूतमोक्षाभिलाषोऽपकृष्यराग-द्वेषाऽहङ्कारकालुष्यः । ३/६९ संसारः
जन्म-मरणादिप्रबन्धः । १/२० सङ्ग्रहविशेषौ द्रव्य-पर्यायौ सामान्य-विशेषशब्दवाच्यावभिधेयौ । १/३ सत्याः
सम्यग्ज्ञानरूपाः । १/२८ सप्रतिपक्षः . सतः प्रतिपक्षः विरोधी असन् । १/७ समम्
एककालम् । २/९ समयः
अर्हत्प्रणीतशासनम् । १/५० समयः
सम्यग् ईयते परिच्छिद्यते इति समयोऽर्थः । १/४२ समयाः
सम्यक् - प्रमाणान्तराविसंवादत्वेन ईयन्ते परिच्छिद्यन्ते इति समयाः नष्ट मुष्टि चिन्ता-लाभाऽलाभ-सुखाऽसुखजीवित-मरण-ग्रहो-परागमन्त्री-षधशक्त्यादयः
पदार्थाः । १/१ समस्तश्रुतज्ञानदर्शना द्वादशाङ्गवाक्यात्मकस्य दर्शना, दर्शनप्रयोजिकायास्तद्वाक्योपजाता बुद्धिः । २/१६ सम्यक्त्वम् यथावस्थितवस्तुप्रत्ययः । १/२१ सम्यग्दर्शनशब्दम् ‘सुनयाः' इत्येवंरूपम् । १/२३
'प्रमाणम्' इत्याख्याम् । १/२५ सम्यग्दर्शनम् विशिष्टावबोधरूपाया रुचेः सम्यग्दर्शनशब्दवाच्यत्वात् । २/३२ सविकल्पम्
सामान्यम् । १/४१
विाश
2010_02

Page #302

द्वितीयं परिशिष्टम्
२५७
व्याख्या
सिद्धम्
शब्दः साकारम् विशेषग्राहकम्,
सह आकारैर्ग्राह्यभेदैर्वर्त्तते यद् ग्राहकं तत् साकारं ज्ञानमित्युच्यते । २/१ प्रतिष्ठितम् - निष्टिातप्रामाण्यमिति यावत्
स्वमहिम्नैव नातः प्रकरणात् प्रतिष्ठाष्यम् । १/१ सिद्धाः
प्रमाणान्तरसंवादतो निष्टिाताः । १/१ सिद्धार्थाः प्रत्यक्षाऽनुमानादिप्रमाणविषयत्वेन प्रतिपादिताः शासनेन ये ते तद्विषयत्वेनैव
तैर्निष्टिाता इति सिद्धाः, ते च अर्यन्ते इति अर्था उच्यन्ते । १/१ सुखम्
अबाधास्वरूपम् । १/१८ सूत्रम्
अनेकार्थराशिसूचनात् सूते वाऽस्मादर्थराशिः शेते वाऽस्मिन्नर्थसमूहः श्रूयते
वाऽस्मादनेकोऽर्थ इति निरुक्तवशात् सूत्रम् । ३/६४ स्थानम् तिष्ठन्ति सकलकर्मक्षयावाप्तानन्तज्ञानसुखरूपाध्यासिताः शुद्धात्मानोऽस्मिन्निति
स्थानं लोकाग्रलक्षणं विशिष्टक्षेत्रम् । १/१ स्थापना
सङ्केताभिधानस्थार्थस्य प्रतिकृतिकल्पना स्थापनेति यद् वस्तु सद्भूताकारेण
स्थाप्यत इति णिजन्तात् कर्मणि 'यु'प्रत्ययः । १/६ स्थितिः
कालान्तरफलदातृत्वेन आत्मन्यवस्थानम् । १/१९ स्वपक्षप्रतिबद्धाः __ स्व आत्मीयः पक्षः अभ्युपगमस्तेन प्रतिबद्धाः प्रतिहताः । १/२१ हेतुवादागमः हिनोति गमयति अर्थमिति हेतुः, तत्परिच्छिन्नोऽर्थोऽपि हेतुः, तं वदति य आगमः
स हेतुवादः । ३/४३ प्रायोदृष्टिवादस्तस्य द्रव्यानुयोगत्वात् । ३/४४
2010_02

Page #303

अणु दुअणुएहिं अण्णायं पासंतो अण्णो करेइ अण्णो अण्णोण्णं पडिकुट्ठा अण्णोण्णणिस्सिआ उण अण्णोण्णाणुगयाणं 'इमं व अत्तुक्कोसविणट्ठा अत्यंतरं अणत्थं अत्यंतरभूएहि य अत्थगईअ उ तेसिं अत्थगई उण अस्थमओ य अभिण्णो अत्थि अविणासधम्मी अस्थि त्ति णिब्वियप्पं अस्थि य मोक्खोवाओ अद्दिट्ट अण्णायं च अपरिणउच्छिण्णेसु य अवसेसो वयणविही अविकोवियसामत्था अविणिच्छिओ य समए असमत्था दाएउं अह तत्थ णाणमेत्तं अह देसो सब्भावे अह पण्णवणाविसउ अह पुण पुव्वपयुत्तो अह पुब्बपडिक्कुट्टो अहियम्मि वि गुणसद्दे आइट्ठोऽसब्भावे देसो आगममलारहियओ
तृतीयं परिशिष्टम् संमतितर्कप्रकरणगाथानां प्रथम-तृतीयचरणयोः अकारादिक्रमः
का./गा./च.
३/३९/१ | आगासाईआणं २/१३/१ | आयरियधीरहत्था १/५२/३ | आरद्धो य विभागो ३/५६/३
इअ थोरम्मि १/२१/३ |इहरा कहामुहं चेव १/४७/१ | इहरा समूहसिद्धो ३/६२/३
उप्पज्जति वियंति ३/३५/३ | उप्पज्जमाणकालं १/३६/१ | उप्पाओ दुवियप्पो २/१८/३ उप्पाय-ट्ठिइ-भंगा ३/६४/३ | उप्पायत्थाऽकुसला १/३०/३
| उप्पायसमा विगमा ३/५५/१
उभयत्थ जायसद्दो १/३३/१
| उवसमियाईभावं पडुञ्च ३/५५/३
| उवसमियाईलक्खणा २/१२/१ | एए पुण संगहओ १/१९/३
| एए समोवणीआ १/७/३
एगंतणिव्विसेसं ३/६१/३
| एगंताऽसब्भूयं ३/६६/३
|एगंतुच्छेयम्मि य ३/६८/३
| एगदवियम्मि जे
एगयरम्मि वि तेसिं २/२४/३
| एगसमयम्मि १/३७/१
एगसमयम्मि हंदी १/२६/३
एत्तो य गुणविसेसे २/३९/१
एयंतपक्खवाओ
एयं पडुचवयणं ३/१५/३
एवं “एगे आया एगे १/३९/१
एवं जिणपण्णत्ते १/२/३
|एवं जीवद्दव्वं
का./गा./च.
३/३३/३ ३/६५/३ १/२९/३ २/३७/३ ३/२५/३ १/२७/१
१/११/१ ३/३७/१ ३/३२/१ १/१२/३ ३/३८/३ ३/४१/३ २/४०/३
२/२/३ २/३८/३ १/१३/१ ३/५७/३
३/२/१ ३/५९/१ १/१८/३ १/३१/१ २/२७/३ ३/४१/१ २/१२/३ ३/१०/३ ३/१६/१
३/३/३ १/४९/१ २/३२/१ २/४१/१
३/१६/३
2010 02

Page #304

तृतीयं परिशिष्टम्
२५९
एवं भयणा एवं सइ केवलिणो एवं सत्तवियप्पो एवं सेसिंदियदसणम्मि ओहिमणपज्जवाण उ कम्मं जोगनिमित्तं करणविसेसेण य काय-मण-वयण कालो सहाव किं जाणइ किं किं पज्जवाहिओ कुंभो ण जीवदवियं कुणइ य गुणपणिहाणं कुसमयविसासणं केई भणंति “जइया केवलणाणं पुण दंसणं केवलणाणं साई केवलणाणमणंतं जहेव केवलणाणम्मि य केवलणाणावरणक्खयजायं केवलभावं तु कोवं उप्पायंतो गइपरिणयं गई चेव गुणणिव्वत्तियसण्णा गुणसद्दमंतरेणावि चक्खुअचक्खुअवहि चरण-करणप्पहाणा चरण-करणस्स जं अप्पुट्ठा भावा जं अप्पुढे भावे जं एगगुणाईया जंकाविलं जं च पुण अरिहया जंतु जहा
का./गा./च. ३/२७/३ |जं पञ्चक्खग्गहणं ण ३/२३/३ जंपन्ति अस्थि १/४१/१ जं पुणघडो'त्ति २/२४/१ | जं पुरिसाउयजीवो २/१६/३ जं भवदुक्खविमोक्खं १/१९/१ जं सविसअप्पहाण १/४९/३ |जं सामण्णग्गहणं ३/४२/१ जइ ओग्गहमेत्तं ३/५३/१ | जइ तं तहा २/१३/३ जइ मुत्ता परमाणू ३/९/३ जइ सव्वं सायारं ३/३१/१ |जह एए तह १/४३/३ |जह एत्थ केवलाण
१/१/३ |जह कोइ सटिवरिसो २/४/१ जह जह बहुस्सुओ
२/३/३ जहऽणेयलक्खणगुणा । २/३४/१
जह दवियमप्पियं २/१४/१ |जह दससु दसगुणम्मि २/८/३ जह दुद्ध-पाणियाणं २/५/१ |जह पुण ते चेव २/३६/३ |जह संबन्धविसिट्रो ३/७/१
जाइ-कुल-रूव-लक्खण ३/२९/१ जावइया णयवाया ३/३०/१ जावइया वयणपहा ३/१४/१ | जाव दविओवओगो २/२०/१
जिणवयणस्स भगवओ ३/६७/१
जीवो अणाइणिहणो ३/६७/३ जीवो अणाइनिहणो २/२९/१ जुज्जइ संबंधवसा २/३०/१ | जुज्जइ सयावि एवं ३/६/३ जेण दुवे एगन्ता ३/४८/१ जेण मणोविसयगयाण . ३/११/१ जे वयणिज्जवियप्पा ३/३०/३ |जे संघयणाईया
का./गा./च.
२/२८/१ ३/१३/१ ३/५२/३ २/४२/३
३/५१/३ ३/४९/३
२/१/१ २/२३/१ ३/५८/३ ३/२४/३ २/१०/१ १/१५/१ २/२१/३ २/४०/१ ३/६६/१ १/२२/१ १/४२/१
३/१५/१ १/४७/३ १/२४/१ ३/१८/१ १/४५/१ ३/४७/३ ३/४७/१
१/८/३ ३/६९/३ २/३७/१ २/४२/१ ३/२१/१ २/१०/३ १/१४/३ २/१९/१ १/५३/१ २/३५/१
2010_02

Page #305

२६०
संमतितर्कप्रकरणे
जे संतवायदोसे जो आउंचणकालो जो हेउवायपक्खम्मि ण उ डहरओ णणु एगविभागम्मि णणु संबंधविसेसे णत्थि ण णिञ्चो णस्थि य मोक्खो ण य खीणावरणिज्जे णयणाइविसेसगओ ण य तइओ ण य दव्वट्ठियपक्खे ण य पज्जवट्ठिओ ण य बाहिरओ भावो ण य स समयपत्रवणा ण य सो एगस्स ण य होइ जोव्वणत्थो ण वि अस्थि ण विजाणओ वि ण वि य अणागय ण हु सासणभत्तीमत्तएण णाणं अपुढे अविसए णाणं किरियारहियं णियमा दुक्खंतकडो णियमेण सद्दहंतो णिययवयणिज्जसञ्चा णोइंदियं पुण पडुच्च तं अस्थि अवत्तव्वं तं अस्थि णत्थि तं चेव य तं णत्थि अवत्तव्वं तं दवियमस्थि णत्थि
तं पि य उड्डगईयं - तं होइ परणिमित्तं
का./गा./च.
३/५०/१ | तत्तो य पुण ३/३६/१ तत्तो विभएयव्वो ३/४५/१ | तत्थ उ अहेउवाओ ३/१९/३ तत्थ उ पओगजणिओ ३/४०/३ तम्हा अण्णो जीवो ३/२०/३ तम्हा अहिगयसुत्तेण ३/५४/१ तम्हा ओहिण्णाणे ३/५४/३ तम्हा चउविभागो २/११/३ तम्हा तं णाणं ३/२१/३ तम्हा दंसणसद्दो ण १/१४/१ तम्हा दव्वाणुगया १/१७/१ तम्हा दो वि
१/९/३ | तम्हा मिच्छद्दिट्ठी १/५०/१. तम्हा सव्वे वि १/४२/३ | तस्स उ बालाईया ३/१७/३ |तस्स उ सद्दाइआ १/४४/१ तह खीणावरणिज्जे ३/२६/१ तह णिययवायसुविणिच्छिया ३/६३/३ तह दंसणं पि १/४४/३ तह दव्वमिंदियगयं ३/६३/१ तह पज्जववत्थु २/२५/१ तह बंध-मोक्ख-सुह ३/६८/१ तह रागदोसमोहा ३/४४/३ | तह वि उयाहरणमिणं ३/२८/१ तह वि ण गुण १/२८/१ तह सव्वे णयवाया १/५०/३ | तिण्णि वि उप्पायाई १/३८/३ |तित्थयरवयणसंगह १/४०/३ तीयाणागयभूया तावइयं ३/२६/३ | ते अण्णोण्णाणुगया १/३९/३ | ते उण ण दिट्ठसमओ १/३७/३ | ते उ भयणोवणीया ३/२९/३ | तेण सुविणिच्छियामो ३/२२/३ | ते तं च ण तं
का./गा./च.
३/३९/३
३/७/३ ३/४३/३ ३/३२/३ २/३८/१ ३/६५/१ २/२९/३ २/१७/१ २/३०/३ २/२८/३ ३/३८/३ ३/३१/३ १/१३/३ १/२१/१ १/३२/३ १/५/३ २/६/३ १/२३/१
२/५/३ ३/१८/३ १/१०/३ १/४६/३ २/४३/३ २/३९/३ ३/१२/३ १/२५/१ ३/३५/१
१/३/१ १/३१/३ १/४८/३ १/२८/३ ३/५१/१ २/२२/३ १/२७/३
2010_02

Page #306

तृतीयं परिशिष्टम्
तेत्तियमित्तोत्तूणा
का./गा./च.
३/६/१ ३/३/१ १/८/१
तेसिं पुण
ते सिज्झमाणसमये तेहिं अतीताणागयदोस तो मणपज्जवणाणं दंसणणाणावरणक्खए दंसणपुव्वं णाणं दंसणमोग्गहमेत्तं घडो' दवियं पण्णवयंतो दव्वं खित्तं कालं दव्वं जहा परिणयं दव्वंतरसंजोगाहि दव्वं पज्जवविउयं दव्वढिओ अ पज्जव दव्वढिओ त्ति तम्हा दव्वढिओ वि होऊण दव्वट्ठियनयपयडी दव्वट्ठियवत्तव्वं अवत्थु दव्वद्वियवत्तव्वं सव्वं दव्ववियवत्तव्वं सामण्णं दव्वट्ठियस्स आया दवट्ठियस्स जो चेव दव्वट्ठियस्स सव्वं दव्वत्थंतरभूया मुत्ता दव्वपरिणाममण्णं दव्वस्स ठिई दव्वस्स पज्जवे दुविहो धम्मावाओ दूरे ता अण्णत्तं दो उण णया दोण्ह वि णयाणं दोहि वि णएहि नत्थि पुढवीविसिट्ठो नामंठवणा दविए
का./गा./च. २/३४/३ | पचुप्पण्णम्मि वि ३/३६/३ | पचुप्पन्नं भावं २/३५/३ | पज्जवणयवोक्कंतं १/४६/१ पज्जवणिस्सामण्णं २/१९/३ | पज्जवसण्णा णियया
२/९/१ | पडिपुण्णजोव्वणगुणो जह २/२२/१ पडिरूवे पुण वयण २/२१/१ |पण्णवणिज्जा भावा ३/३७/३ परतित्थियवत्तव्वं ३/६०/१ | परपज्जवेहिं असरिस ३/४/१ | परवत्तव्वयपक्खाअविसिट्ठा ३/३८/१ | परिकम्मणाणिमित्तं १/१२/१ परिगमणं पज्जाओ १/३/३ | परिपढिया केवलणाण १/९/१ परिसुद्धं सायारं २/२/१ | परिसुद्धो नयवाओ १/४/१ पाडेक्कनयपहगयं १/१०/१ | पिउ-पुत्त-णत्तु-भव्वय १/२९/१ | पुरिसज्जायं तु पडुच्च ३/५७/१
| पुरिसम्मि पुरिससद्दो १/५१/१ | पुरिसस्साभिणिबोहे १/५२/१ | बंधं व विणा १/११/३
बंधम्मि अपूरन्ते ३/२४/१ बहुयाण एगसद्दे
| बालाइभावदिट्ठविगयस्स ३/२३/१
बालाइवियप्पं पुण ३/३२/३ बीयस्स भावमेत्तं ण ३/४३/१ भण्णइ खीणावरणे जह
३/९/१ भण्णइ जह चउणाणी ३/१०/१ भण्णइ ण पंचणाणी
२/१/३ भण्णइ णाणं ३/४९/१ भण्णइ विसमपरिणयं ३/५२/१ भण्णइ संबंधवसा १/६/१ | भई मिच्छादसण
३/११/३ १/४३/१
१/४/३ २/१६/१ २/३१/३
३/५/१ २/१८/१ १/५४/३ ३/१२/१ २/२०/३
२/११/१ ३/४६/१ ३/६१/१ ३/१७/१ १/५४/१ १/३२/१ २/३२/३ १/२०/३ १/२०/१ ३/४०/१ १/४५/३ १/३४/३ १/५१/३
२/६/१ २/१५/१ २/१५/३ २/२६/३ ३/२२/१ ३/२०/१ ३/६९/१
३/१/३
2010_02

Page #307

२६२
संमतितर्कप्रकरणे
का./गा./च.
भयणा वि हु भविओ सम्मइंसण भावो उ पज्जव भेदं च पडुच्च मइणाणमेव दंसणमेवं मइसुयणाणणिमित्तो मणपज्जवणाणतो णाणस्स मणपज्जवणाणं दंसणं मिच्छत्तं ते चेव मूलणयाण उ आणं मूलणिमणं पज्जव मोत्तूण लिंगओ रयणावलि'त्ति भण्णइ रयणावलिववएसं न रायसरिसो उ रूआइपज्जवा जे रूव-रस-गंध-फासा रूवाई परिणामो लोइयपरिच्छयसुहो लोइय-परिच्छियाणं वंजणपज्जाए उण वंजणपज्जायस्स उ पुरिसो वयणविसेसाईयं विगमस्स वि एस विगय-भविस्सेहिं उ संखा य असव्वाए संखेज्जमसंखेज्ज संजोयभेयओ जाणणा संतम्मि केवले सब्भावाऽसब्भावे देसो सब्भावे आइट्ठो देसो समयपरमत्थवित्थरविहाड समुदयविभागमेत्तं सम्मण्णाणं च इमं
का./गा./च.
३/२७/१ सम्मण्णाणे णियमेण ३/४४/१ । सम्मइंसणमिणमो
१/६/३ सम्मइंसणसदं लहन्ति ३/६०/३ सम्मइंसणसदं सव्वे २/२३/३ सयलमणावरणमणंत २/२७/१ सरिसेहिं पि वंजणओ
२/३/१ |सवियप्प-णिब्बियप्पं इय २/२६/१
|सवियप्पमेव वा णिच्छएण ३/५३/३ | सव्वणयसमूहम्मि वि. १/१६/३
साई अपज्जवसियं १/५/१
सागारग्गहणा हि य २/२५/३
साभाविओ वि
सामण्णम्मि विसेसो १/२४/३
सासयवियत्तिवायी १/२२/३
सा ससमयपण्णवणा २/४१/३
साहम्मउ व्व अत्थं १/४८/१
सिज्झइ णवरं ३/८/१
सिद्ध सिद्धत्थाणं ३/१३/३
| सिद्धत्तणेण य पुणो १/२६/१
सीसमईविप्फारण ३/५९/३
सुत्तं अत्थनिमेणं १/४१/३
सुत्तमवलंबमाणा १/३४/१
सुत्तम्मि चेव साई १/३६/३
सुत्तासायणभीरूहिं ३/३४/१
सुद्धोअणतणअस्स उ ३/४/३
सुह-दुक्खसम्पओगो ३/५०/३
| सो उण समासओ च्चिय २/४३/१
सो चेव दुण्णिगिण्णो ३/४२/३ |सो बालाइवियप्पं न
२/८/१ |सो ससमयपण्णवओ १/४०/१ | हंदी अपज्जवेस वि १/३८/१ | हंदि हु मूलणयाणं
| हेउविसओवणीयं जह ३/३४/३ | होज्ज समं उप्पाओ २/३३/३ होज्जाहि दुगुणमहुरं
२/३३/१ ३/६२/१ १/२५/३ १/२३/३ २/१७/३
३/५/३ १/३५/१ १/३५/३ १/१६/१ २/३१/१ २/१४/३ ३/३३/१
३/१/१ १/१७/३ १/५३/३ ३/५६/१ ३/१४/३
१/१/१ २/३६/१ ३/२५/१ ३/६४/१ २/४/३ २/७/१
३/४८/३ १/१८/१ १/३०/१ ३/४६/३ १/३३/३ ३/४५/३ ३/२८/३ १/१५/३ ३/५८/१
२/९/३ ३/१९/१
१/२/१
2010_02

Page #308

चतुर्थं परिशिष्टम् समुपयुक्तानि ग्रन्थरत्नानि
कता
।
वीकाकार
ग्रन्थनाम ३५० गाथानुं स्तवन | यशोविजयजी अध्यात्ममतपरीक्षा | यशोविजयजी अध्यात्मसार यशोविजयजी अनुयोगद्वारसूत्र आर्यरक्षितसूरिजी अनेकान्तव्यवस्था यशोविजयजी अष्टसहस्रीतात्पर्य | यशोविजयजी अस्पृशद्गतिवाद यशोविजयजी आचाराङ्गसूत्र
धामीजी उत्तराध्ययनसूत्र सुधर्मास्वामीजी उपदेशपद हरिभद्रसूरिजी उपदेशरहस्य यशोविजयजी गुरुतत्त्वविनिष्टाय यशोविजयजी जैनतर्कभाषा यशोविजयजी ज्ञानबिन्दु यशोविजयजी तत्त्वार्थ लोकवार्त्तिक | उमास्वातिजी तत्त्वार्थसूत्र उमास्वातिजी तत्त्वार्थसूत्र उमास्वातिजी दशवैकालिकसूत्र शय्यंभवसूरिजी दिक्पटचोराशीबोल | यशोविजयजी द्रव्यगुणपर्यायनो रास| यशोविजयजी द्वादशारनयचक्र मल्लवादिक्षमाश्रमण धर्मपरीक्षा यशोविजयजी धर्मसंग्रह
मानविजयजी धर्मसंग्रहणी हरिभद्रसूरिजी नयोपदेश यशोविजयजी पञ्चवस्तु
हरिभद्रसूरिजी
टीकाकार । प्रकाशक | यशोविजयजी यशोविजयजी गीतार्थ गंगा
सन्मार्ग प्रकाशन हरिभद्रसूरिजी यशोविजयजी जैनग्रन्थ प्रसारक सभा यशोविजयजी प्रवचन प्रकाशन यशोविजयजी शीलाङ्काचार्यजी मोतीलाल बनारसीदास शान्तिसूरिजी देवचन्द लालभाई मुनिचन्द्रसूरिजी मुक्तिकमल जैन मोहनमाला | यशोविजयजी अंधेरी गुजराती जैन संघ यशोविजयजी जैन साहित्य विकास मण्डल यशोविजयजी दिव्यदर्शन ट्रस्ट यशोविजयजी अन्धेरी गुजराती जैन संघ विद्यानन्दस्वामि गांधीनाथोरंग जैन ग्रन्थमाला सिद्धसेन गणि श्रीपालनगर जैन श्वे. ट्र. यशोविजयजी गुलाबचन्द देवचन्द हरिभद्रसूरिजी अनेकान्त प्रकाशन यशोविजयजी यशोविजयजी पं. शातिलाल केशवलाल सिंहसूरि गणि क्षमा. | जैन आत्मानन्द सभा यशोविजयजी अंधेरी गुजराती जैन संघ मानविजयजी जिनशासन आ. ट्र.
यशोविजयजी हरिभद्रसूरिजी
विजय लावण्यसूरि ज्ञानमंदिर अरिहन्त आराधक ट्रस्ट
___ 2010_02

Page #309

२६४
संमतितर्कप्रकरणे
ग्रन्थनाम
कर्ता टीकाकार
प्रकाशक पञ्चास्तिकायटीका | कुन्दकुन्दाचार्य अमृतचन्द्राचार्य | दिगंबर जैन स्वा. मं. ट्र. प्रतिमाशतक यशोविजयजी यशोविजयजी प्रमाणमीमांसा हेमचन्द्रसूरिजी हेमचन्द्रसूरिजी सरस्वती पुस्तक भंडार प्रमेयमाला यशोविजयजी यशोविजयजी महावीरस्तव यशोविजयजी यशोविजयजी ताराचन्द मोतीचन्द मार्गपरिशुद्धि यशोविजयजी यशोविजयजी यतिलक्षणसमुञ्चय | यशोविजयजी यशोविजयजी अरिहन्त आराधक ट्रस्ट विंशतिविंशिका हरिभद्रसूरिजी यशोविजयजी अनेकान्त प्रकाशन विशेषावश्यकभाष्य | जिनभद्रगणि क्षमा. हेमचन्द्रसूरिजी यशोविजय जैन ग्रन्थमाला | विशेषावश्यकभाष्य जिनभद्रगणि क्षमा. जिनभद्रगणि क्षमा. विशेषावश्यकभाष्य जिनभद्रगणि क्षमा. कोट्याचार्यजी व्याख्याप्रज्ञप्ति सुधर्मास्वामीजी अभयदेवसूरिजी देवचन्द लालभाई शास्त्रवार्तासमुञ्चय हरिभद्रसूरिजी यशोविजयजी दिव्यदर्शन ट्रस्ट षड्दर्शनसमुञ्चय । हरिभद्रसूरिजी गुणरत्नसूरिजी भारतीय ज्ञानपीठ संमतिप्रकरण
सिद्धसेनदिवाकरसूरिजी | पं. सुखलाल गुजरात विद्यापीठ (भाषांतर)
पं. बेचरदास संमतिप्रकरण सिद्धसेनदिवाकरसूरिजी | अभयदेवसूरिजी | जैनधर्म प्रसारण ट्रस्ट (भाषांतर)
अनु. पं. धीरुभाई संमतिप्रकरण सिद्धसेनदिवाकरसूरिजी | अभयदेवसूरिजी । | दिव्यदर्शन ट्रस्ट (हिन्दी अनुवाद)
अनु.मु.जयसुंदरवि. संमतितर्कप्रकरण | सिद्धसेनदिवाकरसूरिजी | अभयदेवसूरिजी | गुजरात पुरातत्त्व मन्दिर संमतितर्कमहार्णवा- | सिद्धसेनदिवाकरसूरिजी | दर्शनसूरिजी जैनमार्ग प्रभावक सभा वतारिका सम्यक्त्वषट्स्थान- | यशोविजयजी | यशोविजयजी स्वरूपनी चोपाई सिद्धिविनिष्टायटीका | अकलङ्कदेव अनन्तवीर्य | भारतीय ज्ञानपीठ सूत्रकृताङ्गसूत्र सुधर्मास्वामीजी शीलाङ्काचार्यजी | मोतीलाल बनारसीदास स्थानाङ्गसूत्र सुधर्मास्वामीजी अभयदेवसूरिजी | मोतीलाल बनारसीदास स्याद्वादमञ्जरी मल्लिसेनसूरिजी हेमचन्द्रसूरिजी परमश्रुत प्रभावक मण्डल
2010_02

Page #310

पञ्चमं परिशिष्टम् -: સંમતિતર્ક – મુદ્રિત તથા અનુપલબ્ધ સાહિત્ય :
સંમત્યાખ્યપ્રકરણ તત્ત્વબોધવિધાયિની ટીકા (અપૂર્ણ)
કર્તા : પૂ.આ. સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ મ. ટીકાકાર : પૂ.આ.અભયદેવસૂરિ મ. પ્રકાશક : શ્રી જૈન યશોવિજયજી પાઠશાળા (વારાણસી) પ્રકાશન : વિ.સં. ૧૯૬૬
સંમતિતર્કપ્રકરણ તત્ત્વબોધવિધાયિની ટીકા ભાગ ૧ થી ૫
કર્તા : પૂ.આ સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિ મ. ટીકાકાર : પૂ.આ. અભયદેવસૂરિ મ. સંપાદક : ૫. સુખલાલ અને પં. બેચરદાસ પ્રકાશક : ગુજરાત પુરાતત્ત્વ મંદિર ગ્રંથાવલી પ્રકાશન : વિ.સં. ૧૯૮૦
સંમતિતર્કપ્રકરણ તત્ત્વબોધવિધાયિની ટીકા પ્રથમ ખંડ
કર્તા : પૂ.આ. સિદ્ધસેનંદિવાકરસૂરિ મ. ટીકાકાર : પૂ.આ. અભયદેવસૂરિ મ. સંપાદક : પૂ. મુનિ શ્રી શિવાનંદવિજયજી મ. પ્રકાશક : જૈન ગ્રંથ પ્રકાશક સભા (અમદાવાદ) પ્રકાશન : વિ.સં. ૧૯૯૬
સંમતિતત્ત્વસોપાન તત્ત્વબોધવિધાયિની ટીકા કર્તા : પૂ.આ.સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિ મ. ટીકાકાર : પૂ.આ.અભયદેવસૂરિ મ. સંકલનકાર: પૂ.આ.શ્રીમદ્વિજય લબ્ધિસૂરીશ્વરજી મ. પ્રકાશક : શ્રી લબ્ધિસૂરી જૈન ગ્રંથમાળા પ્રકાશન : વિ.સં. ૨૦૦૨
2010_02

Page #311

२६६
संमतितर्कप्रकरणे
સંમતિતર્કપ્રકરણ કર્તા : પૂ.આ. સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ મ. અનુવાદ : ૫. સુખલાલ અને પં. બેચરદાસ પ્રકાશક : ગુજરાત વિદ્યાપીઠ પ્રકાશન : બીજી આવૃત્તિ વિ.સં. ૨૦૦૮
સંમતિતર્કમહાર્ણવાવતારિકા કર્તા : પૂ.આ. સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ મ. ટીકાકાર : પૂ.આ. શ્રી દર્શનસૂરિ મ. પ્રકાશક : જૈન માર્ગ પ્રભાવક સભા (મદ્રાસ) પ્રકાશન : વિ.સં. ૨૦૧૩
સંમતિતર્કપ્રકરણ (ખંડ-૧) તત્ત્વબોધવિધાયિની ટીકા (હિન્દી અનુવાદ)
કર્તા : પૂ.આ. સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિ. મ. ટીકાકાર : પૂ.આ. અભયદેવસૂરિ મ. અનુવાદક : પૂ. મુ. જયશેખર વિ. (હાલ આચાર્ય) પ્રકાશક : શેઠ મોતીશા લાલબાગ જૈન ટ્રસ્ટ પ્રકાશન : વિ.સં. ૨૦૪૦
સંમતિતર્કપ્રકરણ (ખંડ-૨) તત્ત્વબોધવિધાચિની ટીકા (હિન્દી અનુવાદ)
કર્તા : પૂ.આ. સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિ મ. ટીકાકાર : પૂ.આ. અભયદેવસૂરિ મ. અનુવાદક : પૂ. મુ. જયશેખર વિ. (હાલ આચાર્ય) પ્રકાશક : શેઠ મોતીશા લાલબાગ જૈન ચેરીટીઝ પ્રકાશન : વિ.સં. ૨૦૪૦
2010_02

Page #312

पञ्चमं परिशिष्टम्
ર૬૭
સંમતિતર્કપ્રકરણ (ખંડ-પ) તત્વબોધવિધાયિની ટીકા (હિન્દી અનુવાદ)
કર્તા : પૂ.આ. સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિ મ. ટીકાકાર : પૂ.આ.અભયદેવસૂરિ મ. પ્રકાશક : દિવ્યદર્શન ટ્રસ્ટ પ્રકાશન : વિ.સં. ૨૦૫ર અનુવાદક : પૂ. મુ. જયશેખર વિ. (હાલ આચાર્ય)
સંમતિપ્રકરણ કર્તા : પૂ.આ. સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ મ. અનુવાદક : ૫. ધીરજલાલ ડાહ્યાલાલ મહેતા પ્રકાશક : જૈન ધર્મ પ્રસારણ ટ્રસ્ટ (સુરત) પ્રકાશન : વિ.સં. ૨૦૭૪
સંમતિતર્કપ્રકરણ કર્તા : પૂ.આ. સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિ મ. ટીકાકાર : પૂ. મલવાદી ક્ષમાશ્રમણ ઉલ્લેખ : “અનેકાંતવાદ” ગ્રંથમાં આ. હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મ.
(આ ટીકા ઉપલબ્ધ નથી)
સંમતિતર્કપ્રકરણ - વિવરણ ઉલ્લેખઃ દિગંબર પરંપરાના વાદિરાજના પાર્શ્વનાથ ચરિત્રમાં
(આ વિવરણ ઉપલબ્ધ નથી.)
સમતિતર્કપ્રકરણ ટીકા : અજ્ઞાતકર્તક ઉલ્લેખ : બૃહદ્દીપનિકામાં
(આ સંબંધી વિશેષ જાણકારી ઉપલબ્ધ નથી.)
2010_02

Page #313

2010_02

Page #314
पू.आ.श्रीविजयरामचन्द्रसूरिस्मृतिसंस्कृतप्राकृतग्रन्थमालाक्रमाङ्क 25 AMMARRIAN MIOWIN ઇમાં प्राशन ISBN-978-81-87163-58-9 dain Education International 2010 www.jainelibrary arg