Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણં નમો સિદ્ધાણં
નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં
નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં એસો પંચ નમુકકારો
સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વેસિં પઢમં હવઈ મંગલં
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના
પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
ઃઃ યોજનાના આયોજક :: શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી - પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
RI BHAGAVATI SUTE
કર્યું!
PART : 9
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ભાગ- ૯
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
kola
A
SWAM
AMANTA
MB जैनाचार्य-जैनधमदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज
विरचितया प्रमेयचन्द्रिकाय, या व्याख्यया समलतं
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्
॥श्री-भगवतीसूत्रम् ॥
(नवभो भागः)
KATRORRRRRRROKHARAARACTERRORISTER
नियोजक : संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकः राजकोटनिवासी-अंष्टिश्री शामजीभाई-वेलजीभाई वीराणी तथा कडवीधाई-वीराणी स्मारक ट्रस्टप्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट
YOYOYOYOYOYOYOY
प्रथमा-आवृत्तिः ____ प्रति १२००
वीर संवत् विक्रम संवत्
२४२३ २०२३ मूल्यम्-रू. २५-०-०
ईसवीसन् १९६७
CHU
OOOOOOOOOOO
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું ઠેકાણું : શ્રી અ. ભા. . સ્થાનકવાસી
જેનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, है. गठिया दूपा ।, राट(सौराष्ट्र).
Published by: Shri Akhil Bharat s. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालोह्ययं निरवधिविपुला च पृथ्वी ॥१॥
हरिगीतच्छन्दः
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये। जो जानते हैं तत्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्व इससे पायगा। है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥
भूयः ३. २५%00
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૪૯૩ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૩ ઈસવીસન ૧૯૬૭
: मुद्र: મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય
(૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય.
(૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગન્ધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ—જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૮) રાજવ્યુદ્ગત—નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૯) પતન—કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૦) ઔદારિક શરીર—ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૧થી ૨૮) ચારે મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા—આષાઢ પૂર્ણિમા, (ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્ર પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સન્ધ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી અર્થાત્ સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२)
महिकाश्वेत—शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात—चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और सूर्य ढँक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(९)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय —
(११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब तक अग्नि से सर्वथा जल न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है ।
(१४)
(१५)
(१६)
मल-मूत्र – सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक अस्वाध्याय होता है ।
I
श्मशान — इस भूमि के चारों तरफ १०० - १०० हाथ तक अस्वाध्याय होता है ।
(१९)
चन्द्रग्रहण—जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए |
(१७) सूर्यग्रहण – जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए ।
(१८) राजव्युद्गत — नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो, उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
पतन — कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२०) औदारिक शरीर — उपाश्रय के अन्दर अथवा १०० - १०० हाथ तक भूमि पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा - आषाढ़ी पूर्णिमा ( भूत महोत्सव), आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा ( स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
مه
سم
سم
ه م
م م
भगवतीसूत्र भा. नव वें की विषयानुक्रमणिका अनुक्रमाङ्क विषय
पृष्ठाङ्क पहला उद्देशा दशवें शतक के उद्देशाओं को संग्रह करनेवाली गाथा १- २ दिशाओंके स्वरूपका निरूपण
३-३१ औदारिक आदि शरीरोंका निरूपण
३२-३५ दूसरा उद्देशा क्रियाविशेषका निरूपण
३६-४५ योनिके स्वरूपका निरूपण
४६-५२ वेदनाके स्वरूपका निरूपण
५३-५८ प्रतिमाके स्वरूपका निरूपण आराधनाके स्वरूपका निरूपण
__ तीसरा उद्देशा तीसरे उद्देशेका विषयविवरण
६८-६९ देवके स्वरूपका निरूपण
७.-८७ विस्मयकारकत्व वस्त्वन्तरका निरूपण
८८-८९ भाषाविशेषका निरूपण
चौथा उद्देशा चौथे उद्देशेका विषयविवरण चमरेन्द्र के त्रायस्त्रिंशकदेवोंका निरूपण
१००-१३४ पांचवां उद्देशा पांचवे उद्देशेका विषयविवरण
१३५-१३६ चमरेन्द्रादिकोंकी अग्रमहिपीका निरूपण
१३७-१९८ छट्ठा उद्देशा १७ देवावस्थानविशेषका निरूपण
१९९-२०५ सातवां उद्देशा १८ अट्ठाईस प्रकारके अंतरद्वीपोका निरूपण २०६-२०९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९
२०
२१
२२
२३
२४
२५
२६
२७
२८
२९
३०
३१
३२
३३
३४
ग्यारहवें शतक के पहला उद्देशक
ग्यारहवें शतक के उद्देशाओंकी संग्रहार्थ गाया
पहले उद्देशे के द्वारोंका संग्रह करनेवाली तीन गाथाएँ
उत्पलों में जीवोत्पादका निरूपण
दूसरा उद्देशा
शालूक जीवोंका निरूपण
तीसरा उद्देशा
पाकाश संबंधी जीवोंका निरूपण
चौथा उद्देशा
२१०-२१२
२१३ - २१५
२१६-२८०
दशai उद्देशा
दश उद्देशेका विषय कथन
लोकके स्वरूपका निरूपण
लोकालोक स्वरूपका निरूपण जी प्रदेश विशेषाधिकका निरूपण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
२८१-२८४
कुम्भिक वनस्पति जीवका निरूपण
पांचवां उद्देशा
नालिक नामकी वनस्पतिमें रहे हुवे जीवोंका निरूपण २९३ - २९४
२८५-२८९
छट्ठा उद्देशा
पद्मों-कमलों में रहे हुए जीवोंका निरूपण
सातवां उद्देशा
वनस्पतिविशेष-कर्णिका में रहे हुए जीवोंका निरूपण २९७ - २९८
आठवां उद्देशा
कमल विशेषरूप नलिनमें रहे हुए जीवोंका निरूपण
नव उद्देशा
नव उद्देशेकायका विवरण शिवराजर्षिके चरित्रका निरूपण
२९८-२९२
२९५-२९६
२९९-३०२
३०३
३०४-३८२
३८३-३८४
३८५-४२०
४२१-४४४
४४५-४४७
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ ग्यारहवां उद्देशा ग्यारहवें उद्देशेका विषाविवरण
४४८-४४९ कालद्रव्यके स्वरूपका निरूपण
४५०-४५९ प्रमाणकालका निरूपण
४६०-४७३ यथायुर्निवृत्तिकाल आदिका निरूपण
४७४-४७९ सुदर्शन चरित्रका निरूपण
४८०-६१५ बारहवां उद्देशा देवोंकी कालस्थितिका निरूपण
६१६ ६२२ ऋषिभद्रपुत्रके कथनकी सत्यताका प्रतिपादन ६२३-६३० ऋषिभद्रपुत्रकी सिद्धिका निरूपण
६३१-६३६ पुद्गलपरिव्राजककी सिद्धिका निरूपण
६३७-६५१ बारहवें शतकके पहले उद्देशेका प्रारम्भ बारहवें शतकके पहले उद्देशेका विषय विवरण ६५२-६५३ बारहवे शतकके अर्थको संग्रह करनेवाली गाथा
६५४ शङ्खश्रावकके चरित्रका वर्णन
६५५-७०३ दूसरे उद्देशेका प्रारम्भ दूसरे उद्देशेके विषयोका संक्षिप्त विषयवर्णन उदायन राजाके चरित्रका वर्णन
७०५-७१८ जयंति श्रमणोपासिका और महावीरस्वामीके प्रश्नोत्तर ७१९-७४२
तीसरा उद्देशा रत्नप्रभा आदि पृथ्वीयोका निरूपण
७४३-७४६
॥ समाप्त।
卐
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री भगवतीसूत्रम् ॥
(नत्रमो भागः )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री वीतरागाय नमः जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री-घासीलालबतिविरचितया प्रमेयचन्द्रिका
ख्य या व्याख्यया समलङ्कतं व्याख्याप्रज्ञप्त्यपरनामकम्
श्री-भगवतीसूत्रम्
( नवमो भागः)
अथ दशमशतकस्योद्देशकार्यसंग्रहगाथामूलम्-'दिमि १, संवुड अणगारे २, आयड्डी ३, सामहत्थि ४,
देवी ५, सभा ६। उत्तर अंतरदीवा (२८) ३४, दस
मंमि सयोमे चोत्तीसा ॥ ३४ ॥ गा. १॥ छाया-दिशि १, संहतोऽनगारः २, आत्मद्धिः ३, श्यामहस्ती ४, देवी ५,
__ सभा ६, उत्तरान्तरद्वीपा ( २८ ) ३४, दशमे शत के चतुस्त्रिंशत् ३४ ॥१॥
टीका--नवमशतके जीवादयोऽर्था प्रतिपादिताः, अथ दशमशतकेऽपि तानेव जीवादीन प्रकारान्तरेण प्रतिपादयितुं दशमशतकस्योद्देशकार्यसंग्रहगाथा.
दशवे शतकका पहला उद्देशेका प्रारंभदिसि १ संवुड अणगारे २ आयडी ३ सामहत्थि ४ देवी ५ सभा ६ । उत्तर अंतर दीवा २८ दसमंसि सयंमि चोत्तीसा ३४ ॥
दिशा १, संवृत अनगार २, आत्मऋद्धि ३, श्यामहस्ती ४, देवी ५, सभा ६ उत्तर दिशा संबंधी अन्तर्वीप २८, इस प्रकारसे इस १० वें शतकमें ये ३४ उद्देशक हैं।
टीकार्थ-नौवें शतकमें जीवादिक पदार्थों का कथन किया गया है। इस दशवें शतकमें भी उन्हों जीवादिक पदार्थों का प्रकारान्तरसे प्रति
દશમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશાનો પ્રારંભ दिसि १ संवुड अणग रे२ आयडी३ समहत्थि४ देवि'५ सभा ६ । उत्तर अंतरदीना २८ दसमंसि सयमि चोत्तीसा ३४ ।।
४शमा शतमा नाय प्रमाणे ३४ उदेश। छ-(१) RAI, (२) सवृत म॥२, (3) सामद्वि , (४) श्यामरती, (५) हेवी, (६) समा, मने (७ થી ૩૪) ઉત્તર દિશાનાં ૨૮ અન્તર્કંપ.
ટીકાઈ–નવમાં શતકમાં જીવાદિક પદાર્થોની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. હવે આ દશમાં શતકમાં એજ જીવાદિક પદાર્થોનું પ્રકારાન્તર પ્રતિપાદન કરવાને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने माह-'दिसि' इत्यादि, दिशि दिशमाश्रित्य प्रथम उद्देशकः १, संघृतानगारविषयो द्वितीयोदेशकः २, आत्मऋद्वया देवो देवीवा आवासान्तराणि व्यतिक्रामेदित्याद्यर्थाभिधायकस्तृतीयोद्देशकः ३, श्यामहस्त्यभिधानश्रीमहावीरशिष्यप्रश्नविषयकश्चतुर्थोद्देशकः ४, चमराधनमहिपीरूपदेवीप्ररूपणार्थ, पञ्चमोद्देशकः ५, सुधर्मसभा प्रतिपादनार्थ षष्ठः उद्देशकः ६, उत्तरस्यां दिशि येऽन्तरद्वीपास्तत्प्रतिपादनार्थ अष्टाविंशतिरुद्देशकाः २८, तथा चादितो दशमे शतके चतुस्त्रिंशदुदेशका भवन्तीति भावः ॥ १ ॥ पादन करने के निमित्त ३४ उद्देशक कहे हैं। इन उद्देशकोंमें कौनसा विषय कहा गया है-इसको संग्रह करके प्रकट करनेवाली यह गाथा है। इसमें यह प्रकट किया गया है कि दिशाको लेकर प्रथम उद्देशक कहा गया है, संवृत्त अनगारको लेकर द्वितीय उद्देशक, " आत्मऋद्धिसे देव अथवा देवी आवासान्तरोंको उल्लंघन कर सकती है" इत्यादि संबंधको लेकर तृतीय उद्देशक, श्याम हस्ती नामके श्री महावीरस्वामीके शिष्यके प्रश्न के संबंध को लेकर चतुर्थ उद्देशक, चमरादि इन्द्रकी अग्र. महिषी रूप देवोके सम्बन्धमें पांचवां उद्देशक, तथा सुधर्मा सभाका प्रतिपादन करनेवाला छठा उद्देशक कहा गया है । और उत्तर दिशाके २८ अन्तर्वीपोंको प्रतिपादन करनेवाले २८ उद्देशक कहे गये हैं इस प्रकार इस दशवे शतकमें आदिसे लेकर ३४ उद्देशक हैं । નિમિતે ૩૪ ઉદ્દેશા આપવામાં આવ્યા છે. આ ઉદ્દેશાઓ માં ક્યા ક્યા વિષયનું પ્રતિપાદન કરવા માં આવ્યું છે તે આ ગાથામાં પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. પહેલા ઉદેશામાં દિશાઓ વિષે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. બીજા ઉદ્દેશામાં સંવૃત્ત અણગારનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. આત્મઋદ્ધિ વડે દેવ અથવા દેવી આવા સાન્તરોને ઓળંગી શકે છે,” ઈત્યાદિ વિષયનું ત્રીજા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન કરાયું છે. મહાવીર સ્વામીના શ્યામહસ્તી નામના શિષ્યના પ્રશ્નોનું ચોથા ઉદેશામાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે ચમરાદિ ઈન્દ્રની અવમહિષી (પટ્ટરાણી રૂ૫ દેવી વિષે પાંચમાં ઉદ્દેશામાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. છઙ્ગ ઉદેશામાં સુધર્મા સભાનું પ્રતિપાદન કરાયું છે ૭ થી ૩૪ સુધીના ૨૮ ઉદ્દેશાઓમાં ઉત્તર દિશાના ૨૮ અન્તદ્વીપનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. આ રીતે આ દશમા શતકમાં કુલ ૩૪ ઉદેશાઓ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका रा० ९ उ० १ दिकूस्वरूपनिरूपणम्
३
S
दशमशतकस्य प्रथमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् पूर्वादिदिशाः दिशानां प्रकाराः, दिशानां दश नामानि ऐन्द्री दिशा जीवरूपा अस्ति इत्यादिश्न', आग्नेयी दिशा, याम्यादिशा, नैर्ऋतीवारुणीप्रभृतिदिशावर्णनम्, शरीराणां प्रकारः, औदारिकशरीराणां प्रकारः ॥
अथ प्रथमोदेशके दिशावतव्यता |
मूलम् रायगिहे जाव एवं वयासी - किमियं भंते! पाईणत्ति पवुच्चइ ? गोयमा ! जीवा क्षेत्र अजीवाचेव । किमियं भंते ! पडीणत्ति पच्चइ ? गोयमा एवं चेत्र एवं दाहिणा, एवं उदीणा एवं उड्ढा, एवं अहे वि, । कइणं भंते दिसाओ पण्णत्ताओ ? गोयमा ! दसदिसाओ पण्णत्ताओ, तं जहा - पुरस्थिमा १, पुरस्थिमदाहिणा २, दाहिणा ३, दाहिणपच्चत्थिमा ४, पच्चथिमा ५, पच्चत्थिमुत्तरा ६, उत्तरा ७, उत्तरपुरत्थिमा ८, उड्डा ९, अहो १० । एयासि णं भंते ! दसण्हं दिसाणं कइ णामधेजा पण्णत्ता ? गोयमा ? दसनामधेजा पण्णत्ता, तं जहाइंदा १, अग्गेवी २, जमाय ३, नेरती ४, वारुणीय ५, वायवा
इस दश शतके प्रथम उद्देशकका संक्षिप्त विषय विवरण इस प्रकार से है- पूर्वाद दिशाओंका कथन दिशाओंके भेदोंका कथन, दिशाओंके दश नामोंका कथन ऐन्द्री दिशा पूर्व दिशा जीवरूप है क्या इत्यादि प्रश्न, आग्ने दिशा, याम्यादिशा, नैर्ऋतीदिशा, आदि दिशाओंका वर्णन शरीरों के प्रकारों तथा औदारिक शरीरों के प्रकारोंका कथन ।
દશમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનું ટૂંક વિવરણ—
પૂર્વાદિ દિશાઓનું કથન-દિશાઓના ભેદોનુ` કથન-દિશાએનાં ૧૦ નામેાનું प्रथन-सैद्रीहिशा ( पूर्व दिशा ) शु व ३५ छे ? " इत्यादि प्रश्नो मेन प्रभा माझेयी दिशा (अग्नि), याम्या दिशा (दक्षिणु हिशा), नैऋत्य, वारुणी हिशा ( પશ્ચિમ દિશા ) આદિ દિશાએનું વર્ણન શરીરાના પ્રકારાનું તથા ઔદારિક શરીરોના પ્રકારનું કથન.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
1
६। सोमा ७, ईसाणी य ८, विमला य ९, तमाय १० बोवा ॥१॥ इंदाणं भंते! दिसा किं जीवा, जीवदेसा, जीव परसा, अजीवा अजीवदेसा, अजीवपएसा ? गोयमा ! जीवावि जीव देसावि, जीव एसावि तं चैव जाव अजीवपएसावि, जे जीवा ते नियमा एगिंदिया, बेइंदिया, जाव पंचिंदिया, अणिदिया, जे जीवदेसा ते नियमा एगिंदियदेसा जाव अणिदियदेसा, जे जीव एसा ते एनिंदियपएसा, बेइंदियपएसा, जाव अणिदियपएसा । जे अर्जावा ते दुबिहा पण्णत्ता, तं जहा - रूवी अजीवा य, अरूवी अजीवा य । जे रूवी अजीवा ते चउविहा पण्णत्ता, तं जहा - खंधा १, खंधदेसा २, खंधपएसा ३, परमाणु पोग्गला ४ | जे अरूवी अजीवा, ते सत्तविहा पण्णत्ता, तं जहा - णोधम्मत्थिकाए, धम्मस्थिकायस्स देसे धम्मत्थिकायस्त पएसा णो अवम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकायस्स देसे अधम्मत्थिकायस्त परसा, णो आगासत्थिकाए, आगासत्थिकायस्स देसे, आगासत्थिकायस्त पएसा अद्धासमए । अग्गेई णं भंते! दिसा किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? पुच्छा, गोयमा ! णो जीवा, जीवदेसावि १, जीव एसावि २, अजीवावि ९, अजविदेसावि २, अजीवपएसावि ३, जे जीवदेसा ते नियमा एगिंदियदेसा, अहवा एगिंदियदेसा य बेईदिवस देसे १, अहवा, एगिंदियदेसा य, बेइंदियस्स देसा २, अहवा एगिंदियदेसा य, वेइंदियाणयदेसा ३, अहवा एगिं
"
४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श) ९ उ० १ दिक्स्व पनिरूपणम् दियदेसा, तेइंदियस्स देसे, एवं चेव तियभंगो भाणियव्यो, एवं जाव, अणिदियाणं तियभंगो, जे जीवपएसा ते नियमा एगिदियपएसा, अहवा एगिदियपएसा य, वेइंदियस्त पएसा अहवा एगिंदियपएसा य बेइंदियाण य पएसा, एवं आइल्ल. विरहिओ जाव अणिदियाणं । जे अजीवा, ते दुविहा पण्णत्ता, तं जहा--रूवि अजीवा य, अरूवि अजीवा य, जे रूवि अजीवा ते चउबिहा पण्णत्ता, तं जहा-खंधा जाव परमाणुपोग्गला ४, जे अरूवि अजीवा ते सत्तविहा पण्णत्ता, तं जहा-णो धम्मस्थिकाए, धम्मस्थिकायस्स देसे, धम्मत्थिकायस्स पएसा, एवं अधम्मत्थिकायस्स वि जाव आगासथिकायस्स पएसा अद्धासमए। विदिसासु नत्थि जीवा, देसे, भंगोय होइ सम्वत्थ । जयाणं भंते ! दिसा किं जीवा ? जहा इंदा तहेव निरवसेसा। नेरइथा जहा अग्गेयी, वारुणी जहा इंदा, वायवा जहा अगेयी, सोमा जहा इंदा, ईसाणी जहा अग्गेयी, विमलाए जीवा जहा अग्गेयी, अजीवा जहा इंदा, एवं तमाए वि, नवरं अरूवी छविहा, अद्धासमयो न भन्नइ ॥ सू० १ ॥ ___ छाया--राजगृहे यावत् एवम् अवादीत्-किमियं भदन्त ! प्राची इति पोच्यते ? गौतम ! जीवा चैव, अजीवा चैत्र, किमियं भदन्त ! प्रतीची इति पोच्यते ? गौतम ! एवमेव । एवं दक्षिणा, एवम् उदीची, एवम् ऊर्धा, एवम् अघोऽपि । कति खलु भदन्त ! दिशाः प्रज्ञताः ? गौतम ! दश दिशाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पौरस्त्या १, पौरस्त्यदक्षिणा २, दक्षिणा ३, दक्षिणपाश्चात्या ४, पाश्चात्या ५, पाश्चात्योत्ता ६, उत्तरा ७, उत्तरमौरस्त्या ८, ऊर्धा ९, अधः १०॥ एतासां खलु भदन्त | दशानां दिशानां कति नामधेयानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे दश नामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-ऐन्द्री १, आग्नेयी २, याम्या च ३, नैर्मती ४, गारगी च ५, वायच्या ६, सौम्या ७. ऐशानी च ८, विमला च ९, तमा च १०, बोद्वरा ॥ १ ॥ ऐन्द्री खलु भदन्त ! दिशा किं जीवा, जीवदेशा, जो प्रदेशा ? अनोवा, अजीपदेशा, अजीवप्रदेशा ? गौतम ! जीवापि, जीव देशापि, जीव देशापि, तदेव यावत् अजीवप्रदेशापि, ये जीवास्ते नियमात एकेन्द्रियाः, दोन्द्रियाः, यावत् पश्चेन्द्रियाः, अनिन्द्रियाः, ये जीवदेशास्ते नियमात् ए केन्द्रिय देशा यावत् अनिन्द्रियदेशाः थे जी प्रदेशास्ते एकेन्द्रियप्रदेशाः द्वीन्द्रियप्रदेशाः. यावत् अनिन्द्रियपदेशाः । ये अजीवास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-रूप्यजीवाश्व अरूप्य जीवाश्च ये रूप्यजीवास्ते चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तयथा-स्कन्धाः १, स्कन्धदेशाः २, स्कन्धपदेशाः ३, परमाणुपुद्गलाः ४, । ये अप्प जोवास्ते सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नो धर्मास्तिकायः, धर्मास्तिकायस्य देशः, १, धर्मास्तिका यस्य प्रदेशाः २, नो अधर्मास्तिकायः, अधर्मास्ति. कायस्थ देशः ३ अधर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः ४, नो आकाशास्तिकाय:, आकाशासिकायस्य देशः ५, आकाशास्तिकायस्य प्रदेशाः ६, अद्धासमयः ७। आग्नेयी खलु भदन्त ! दिशा किं जीवा, जीवदेशा, जीवप्रदेशा ? पृच्छा गौतम ! ना जीवा, जीवदेशाऽपि १, जोवपदेशापि २, अजीवापि ३, अजीवदेशापि ४, अजीवप्रदेशापि ५। ये जीवदेशास्ते नियमात् एकेन्द्रियदेशाः, अथवा एकेन्द्रियदेशाच, द्वीन्द्रियस्य देशः १. अथवा एकेन्द्रियदेशाश्च द्वीन्द्रियस्य देशाः २, अथवा एकेन्द्रियदेशाच, द्वीन्द्रियाणां च देशाः ३, अथवा एकेन्द्रिय देशाः, श्रीन्द्रियस्य देशः, एवं चैव त्रिकमङ्गो भणितव्यः, एवं यावत् अनिन्द्रियाणां त्रिकोः , ये जीवप्रदेशास्ते नियमात् एकेन्द्रियपदेशाः, अथवा एकेन्द्रियप्रदेशाच, द्विन्द्रियस्य प्रदेशाः, अथवा एकेन्द्रियप्रदेशाश्च दोन्द्रियाणां च प्रदेशाः, एवम् आधविरहितो यावत् अनिन्द्रियाणाम् । ये अजीवास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रूप्यजीवाश्च, अरूप्यजीवाश्च, ये रूप्यजीवास्ते चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-स्कन्धाः, यावत् परमाणुयुद्गलाः ४ ये अरूप्य जीवास्ते सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जो धर्मास्तिकायः, धर्मास्तिकायस्य देशः धर्मास्तिकास्य प्रदेशाः, एवम् अधर्मास्तिका यस्यापि यावत् आकाशास्तिकायस्य प्रदेशाः, अद्धा समयः । विदिशामु न सन्ति जीवाः, देशोभङ्गश्च भवति सर्वत्र । याम्या खलु भदन्त ! दिशा कि जीवा ? यया ऐन्द्री तथैव नियशेषा, नै ती च यथा आग्नेयी, वारुणो यथा ऐन्द्रो । वायच्या यथा आग्ने यो । सौम्या यथा ऐदी। ऐशानी यथा आग्नेयो । विमला जीवा यथा आग्नेयो, अनीया यथा ऐन्द्री। एवं तमापि, नवरम् अरूपिणः पइविधाः, अद्धासमयो न भण्यते ।। सू० १ ।।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ९ स० १ दिकूस्वरूपनिरूपणम् ___टीका--दिशा वक्तव्यतामिषेण जीवादीन् प्रकारान्तरेण प्ररूपयितुमाह'रायगिहे ' इत्यादि, ' रायगि हे जाव एवं वयासी-' रानगृहे यावत् नगरे स्वामी समवसृतः, स्वामिनं वन्दितुं नमस्थित पर्षत् निर्गच्छति, धर्मकथां श्रुत्वा प्रतिगता पर्षत् , ततः शुश्रामाणो नमस्यन् विनयेन प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनो गौतमो भगवन्तम् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आदीत्-' किमिय भंते । पाईणत्ति पवुच्चई ? ' हे भदन्त ! किमियं प्राची पूर्वा इति प्रोच्यते ? जीवरूपा अजीव
दिशा व्यक्तव्यता-- " रायगिहे जाव एवं वयासी" इत्यादि ।
टीकार्थ-दिशा वक्तव्यताके मिषसे सूत्रकारने यहां प्रकारान्तरसे जीवादिकों की प्ररूपणा की है-' रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहमें यावत् एसा कहा यहां यावत् पदसे " नगरे स्वामी समवसनः, स्वामिनं वन्दितुं नमस्यितुं पर्षत् निर्गच्छति, धमकथां श्रुत्वा प्रतिगता पर्षत् , ततः शुश्रूषमाणो नमस्यन् विनयेन प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनो गौतमो भगवन्तं" इस पूर्वोक्त अर्थवाले पाठका संग्रह हुआ है, इसका भाव इस प्रकारसे है कि राजगृह नगरमें महावीर स्वामी पधारे, महावीर स्वामीको वंदना और नमस्कार करने के लिये परिषद् उनके पास गई धर्मकथा सुनकर फिर वह वापिस अपने २ स्थान पर आ गई इसके पाद बडे विनयके साथ प्रभुकी उपासना करते हुए गौतमने उनसे ऐमा कहा-पूछा · किमियं भंते ! पाईणत्ति पवुच्चइ ' हे भदन्त !प्राची
દિશાઓ વિષેની વક્તવ્યતા– "रायगिहे जाव एवं वयासी" त्या
ટીકાર્થ_દિશા વક્તવ્યતા દ્વારા સત્રકારે અહીં પ્રકારા-તરે જીવાદિકની પ્રરૂ५६॥ ३ छ-" रायगिहे जाव एवं वयासी" २२०४२७ नगरमा याममा प्रभाव पूछ-मही " य वत्" पहन प्रयोग द्वारा नीयन। सत्रबडय ७२वामी मा०ये। छ-" नगरे स्वामी समवसृतः, स्वामिनं वन्दितुं नमस्यितु पर्षत् निर्गच्छति, धर्म कथां श्रुत्वा प्रतिगता पर्षत् , ततः शुश्रूषमाणो नमस्यन् विनयेन प्राऊजलिपुटः पर्युपासीनो गौतमो भगवन्तं" तेन भावार्थ ! प्रमाणे छ-२ नसभा મહાવીર સ્વામી પધાર્યા તેમને વંદણા નમસ્કાર કરવાને પરિષદ ( પ્રખદા-કેનો સમૂહ) તેમની પાસે ગઈ. ધર્મકથા સાંભળીને પરિષદ વિખરાઈ ગઈ ત્યાર બાદ બહુ જ વિનયપૂર્વક પ્રભુની પયું પાસના કરતાં કરતાં ગૌતમ સ્વામીએ તેમને मा प्रमाणे पूछयु-" किमियं भंते ! पाईणत्ति पबुच्चइ ? " हे सावन् ! प्राथी (પૂર્વ) દિશાને જીવ રૂપ કહી છે, કે અજીવ રૂપ કહી છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे रूपा वा उच्यते ? ' गोयमा ! जीवाचेव, अजीवाचेव' हे गौतम ! जीवाचैव, अजीवाचैत्र, जीवा जीवरूया प्राची, अजोवरूपा च, तत्र जीवा एकेन्द्रियादयः, अजीवास्तु धर्मास्तिकायादयः, तथा च प्राच्यां दिशि जीवाः, अनीवाश्च सन्तीति भावः गौतमः पृच्छति- किमियं भंते ! पडीणत्ति पवुच्चई ? ' हे भदन्त ! किमियं प्रतीची पश्चिमा दिशइति प्रोच्यते ? किं जीवरूपा, अनीवरूपा वा उच्यते इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा ! एवं चेत्र एवं दाहिणा, एवं उदीणा, एवं उड़ा, एवं अहोवि' हे गौतम ! प्रतीची दिशा एवमेव माचीवदेव, जीवरूपा, अजीव रूपाच, तत्र जीवाः एकेन्द्रियादयः, अनीवास्तु धर्मास्तिकायादयः प्रतीच्यां दिशि पूर्व दिशा जीवरूा कही गई है ? या अजीव रूप कही गई है ? इसके उत्तरमें प्रभुने कहा-' गोयमा' हे गौतम ! 'जीवा चेव अजीवा चेव' पूर्व दिशा जीवरूप भी कही गई है और अजीव रूप भी कही गई है। " जीव अजीव रूप कही गई है " इसका तात्पर्य ऐसा है कि प्राची दिशामें एकेन्द्रियादिक जीव और पुद्गलास्तिकायादिक अजीव रहे हुए हैं । इसलिये उनके रहने के कारण वह जीव रूप भी और अजीव रूप कही गई है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'किमियं भंते ! पडी
त्ति पच्चई ' हे भदन्त ! पश्चिम दिशा जीवरूप है या अजीव है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ' गोयमा ' हे गौतम ! ' एवं चेव' "एवं दाहिणा एवं उदी गा, एवं उड़ा, एवं अहो वि' प्रतीची-पश्चिम दिशापूर्व दिशाकी तरहही जीवरूप भी है और अजीव रूप भी है। यहां
महावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा !” गौतम ! “जीवा चेव अजीवा चेव" पूरी लिशाने ७१ ३५ ५ ४ी छे भने ५७१३५ ५५ डी. छ.
પૂર્વ દિશાને જીવઅજીવરૂપ કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમાં એકેદ્રિયાદિક જીવ અને પુદ્ગલાસ્તિકાયાદિક અજીવ રહેલાં હોવાથી તેને જીવરૂપ પણ કહી છે અને અજીવરૂપ પણ કહી છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"किमियं भंते ! पाईणत्ति पवुच्चइ ? " भगवन् ! પશ્ચિમ દિશા જીવ રૂપ છે, કે અજીવરૂપ છે?
महावीर प्रमुन। उत्त२-" एवं चेव, एवं दाहिणा, एवं उदीणा, एवं उड्डा, एवं अहो वि" प्रतीयो हि (पश्चिम हिश!) ५९] पूशानी भ७१३५ પણ છે અને અવરૂપ પણ છે. કારણ કે ત્યાં એકેન્દ્રિય વગેરે છે અને પુદ્ગલાસ્તિકાય વગેરે અજીવ રહેલાં છે. એ જ પ્રમાણે દક્ષિણ દિશા, ઉત્તરદિશા, ઊર્વ દિશા અને અદિશા પણ જીવરૂપ અને અજવરૂપ છે એમ સમજવું.
तम स्वाभीनी प्रश्न--" कइणं भंते ! दिसाओ पण्णत्ताओ ?"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय चन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिकूस्वरूपनिरूपणम् . भवन्तीति भावः । एवं-तथैव दक्षिणादिक, एवमेव उदीचीदिक्, एवम् ऊर्ध्वादिक्, एवम् अधोऽपि, अधोरूपादिगपि जीवरूपो, अजीवरूपा च भवति । गौतमः पृच्छति 'कणं भंते ! दिसाओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! कति कियत्यः खलु दिशाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-' गोयमा ! दस दिसाओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! दश दिशाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा-पुरस्थिमा १, पुरथिमा दाहिणा २, दाहिणा ३, दाहिणा पचत्थिमा ४, पञ्चत्थिमा ५, पञ्चत्थिमुत्तरा ६, उत्तरा ७, उत्तरपुरस्थिमा ८, उट्टा ९, अहो १०' तद्यथा-पौरस्त्या-पूर्वा १, पौरस्त्यदक्षिणा-पूर्वदक्षिएकेन्द्रियादिक जीव और पुद्गलास्तिकायादिक अजीव रहे हुए हैं । इसी प्रकार दक्षिण दिशा और उत्तर दिशा , ऊर्ध्व दिशा और अधो दिशा ये दिशाएँ भी जीवरूप और अजीव रूप हैं ऐसा जानना चाहिये। अब गौतम प्रभुप्ले ऐसा पूछते हैं 'कहणं भंते ! दिसाओ पण्णत्ताओ' दिशाएँ कितनी कही गईहै ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-' दस दिसाओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! दिशाएँ दश कही गई हैं। ' तं जहा' जो इस प्रकारसे हैं ' पुरथिमा १, पुरस्थिम दाहिणा २, दाहिणा ३, दाहिण पच्चस्थिमा ४, पच्चत्थिमा ५, पच्चत्थिमुत्तरा ६, उत्तरा७, उत्तर पुरत्थिमा ८, उड़ा ९, अहो १०' पौरस्त्या पूर्व दिशा १, पौरस्त्य दक्षिणा पूर्व दक्षिणा पूर्व दक्षिण दिशाका अन्तराल रूप प्रदेश आग्नेय कोण २, दक्षिणा-दक्षिणदिशा ३, दक्षिणपश्चिमा-दक्षिणपश्चिमदिशाका अन्तराल रूप प्रदेश नैऋत कोण ४, पश्चिमा-पश्चिमदिशा ५, पश्चिमोत्तरा-पश्चिम उत्तर दिशाको अन्तराल रूप प्रदेश-वायव्य कोण ६, उत्तरा-उत्तर दिशा ७, उत्तर पौरस्त्या-उत्तर पूर्वदिशाका अन्तराल रूप
હે ભગવન્! દિશાઓ કેટલી કહી છે?
भडावीर प्रभुन। उत्तर-“ गोयमा ! दस दिखाओं पण्णताओ" : गौतम ! हिशामा ४२ ४डी छे. "तंजहा" ते 40 प्रमाणे छे-"पुरस्थिमा१, पुरथिमदाहिणार, दाहिणा३, दाहिणपच्चत्थिभा४, पच्चत्थिम५, पञ्चत्थिमुत्तरा६, उत्तरा, उत्तरपुरत्थिमा८, उड्ढा९, अद्दो१०” (१) पौ२५त्या (पू .), (२) पौ२२त्य क्षिाપૂર્વ અને દક્ષિણની વચ્ચેની દિશા (અગ્નિકોણ) (૩) દક્ષિણ દિશા (૪) દક્ષિણ પશ્ચિમ-દક્ષિણ અને પશ્ચિમ દિશાની વચ્ચેની દિશા (નૈઋત્યકોણ), (૫) પશ્ચિમ દિશા (૬) પશ્ચિમોત્તર પશ્ચિમ અને ઉત્તરની વચ્ચે આવેલી દિશા (વાયવ્યકોણ) (७) उत्तर हिसा, (८) उत्तरपौ२२त्या-उत्तर भने पूर्व दिशा (SAIनI) (6) BEarn मने (१०) माहिश.
भ०-२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे णान्तराला-आग्नेयकोणः २, दक्षिणा ३, दक्षिणपश्चिमा-दक्षिणपश्चिमान्तराला नैर्ऋतकोणः ४, पश्चिमा ५, पश्चिमोत्तरा-वायव्यकोणः ६, उत्तरा ७, उत्तरपौरस्त्या-ईशानकोणः ८, ऊर्जा ऊर्ध्व दिशा ९, अधश्च-अधो दिशा १०, गौतमः पृच्छति-' एयासि णं मंते ! दसण्हं दिसाणं कइ णामधेज्जा पण्णत्ता, ? हे भदन्त ! एतासां खलु दशानां दिशानाम् कति नामधेयानि नामानि प्रज्ञप्तानि? भगवानाह- गोयमा ! दस नामधेना पण्णत्ता' हे गौतम ! दशानां दिशानां दश नामधेयानि नामानि प्रज्ञप्तानि भणितानि, ' तं जहा-इंदा १, अग्गेयी २, जमाय ३, नेरती ४, वारुणीय ५, वायब्बा ३, सोम्मा ७ ईपाणीय ८, विमलाय ९, तमाय १० बोद्धन्वा ॥१॥ तद्यथा-ऐन्द्री-इन्द्रो देवता यस्याः सा ऐन्द्री पूर्वादिगुच्यते १, आग्नेयी, अग्निर्देवता यस्याः सा आग्नेयी अग्निकोणः २, प्रदेश ईशान कोण ८, ऊर्ध्व दिशा ९ एवं अधोदिशा १० । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-' एयासि णं भंते ? दसण्हं दिसाणं कइ णामधेज्जा पणत्ता' हे भदन्त ! इन दशों दिशाओंके और दूसरे नाम कितने कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! 'दस नामघेज्जा पण्णत्ता' इन दश दिशाओंके और दूसरे नोम दश कहे गये हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकारसे हैं-'इंदा १, अग्गेयी २, जमाय ३, नेरती ४, वारुणी य ५, वायव्वा ६। मोम्मा ७, ईसाणी य ८ विमला य ९ तमा य १० बोद्धव्वा" जिस दिशाका स्वामी इन्द्र हैं वह दिशा ऐन्द्री पूर्वदिशा कहलाती है १, जिसका स्वामी अग्नि देवता है वह दिशा आग्नेयी दिशा कहलाती हैं २, जिस दिशाका स्वामी यम देवता हैं वह दिशा याम्या दक्षिण दिशा कहलाती है ३, जिस दिशाका स्वामी
गौतम स्वामीना प्रश्न-" एयासिणं भंते ! दसण्हं दिसाणं कइ णामधेज्जा पण्णता !" मापन ! भारी हिशासन भी य नाम i ?
महावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा !" गौतम ! " दस नामधेज्जा पण्णत्ता" तथे हिशासानां भीan नाम इस Bai छ, “ तंजहा"२ नाय प्रमाण छ -“ इदा१, अग्गेयीर, जमा य३, नेरती४, वारुणी५ य वायव्वा६, सोम्मा७, ईसाणी य८, विमला य९, तमाए१० बोद्धव्वा "
(१) २ हिशान स्वामी छन्द्र छ । हशाने मन्द्रि (हशा) ४ छ. (२) २ थान स्वामी AAदेवता छ, तशा सामेया हिश छ. (3) જે દિશાને સ્વામી યમદેવતા છે તે દિશાને યાખ્યા (દક્ષિણ દિશા) કહે છે. (४) शान स्वामी नै छ, त हशान नत (नैऋत्य) छे,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श० १० उ० १ ० १ दिक्स्वरूपनिरूपणम् ११ याम्या च, यमो देवता यस्या सा याम्या दक्षिणा दिक् ३, नैती, निति देवता यस्याः सा नैर्ऋतीदिक्, नैतकोणः ४, कारुणीच, वरुणो देवता यस्याः सा वारुणी पश्चिमा दिक् ५, वायव्या वायुर्देवता यस्याः सा वायव्या दिक्, वायव्यकोणः६, सौम्या सोमो देवता यस्याः सा सौम्या उत्तरादिक, ऐशानी च ईशानी देवता यस्याः सा ऐशानीदिक , ईशानकोणः ८, विमला च, विमलत्वात् विमलाताद्दशा ऊर्जा दिगुच्यते १, तमाच, तमा रात्रिस्तद्वदन्धकारातत्वात् अघोदिक तमा १० बोद्धव्या-विज्ञेया ! अत्रच दिशः शकटोद्धि संस्थिताः, विदिशस्तु मुक्ता. वली सदृशाः, ऊर्धाऽधोदिशौ च रुचकाकारे बोध्ये, तदाह-' सगडुद्धि संठियाओ महादिसाओ हवंति, चत्तारि ! मुत्तावली व चउरो दो चेव य होंति रुयगनिभे" ॥१॥ शकटोद्धिसंस्थिताः महादिशा भवन्ति चतस्रः मुक्तावलीव चतस्रः, द्वे एवच निति है वह दिशा नैर्ऋती-नैर्ऋत्यकोण कहलाती है ४, वरुण जिस दिशाका स्वामी है वह दिशा वारुणी पश्चिम कहलाती है ५, वायुदेवता जिस दिशाका स्वामी है वह दिशा वायव्य-वायव्य कोण कहलाती है ६, सोमदेवता जिस दिशाका स्वामी है वह दिशा सौम्या उत्तर दिशा कहलातो है ।७। ईशान देवता जिस दिशाका स्वामी है वह दिशा ऐशानी-ईशानकोण कहलाती है ८, विमल-निर्मल होनेसे ऊर्ध्व दिशाको विमला दिशा ९, तथा रात्रिके समान अंधकारसे आवृत होनेके कारण अधोदिशाको तमा कह दिया है १०। चारों दिशाओंका आकार शकटोद्धि (गाडे के औंधण) के जैसा है, विदिशाओंका आकार मुक्तावलीके जैसा है तथा ऊर्ध्व दिशा और अधो दिशा ये दानों दिशाएँ आकारमें रुचकके जैली हैं। अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा (५) २ शान! स्वामी १२५ छ, त हशाने पा२९ ( पश्चिम छ. (૬) જે દિશાને સ્વામી વાયુદેવતા છે, તે દિશાને વાયવ્ય (વાયવ્ય કેણી કહે છે. (૭) જે દિશાને સ્વામી સોમદેવતા છે, તે દિશાને સૌમ્યા ( ઉત્તર દિશા) કહે છે. (૮) જે દિશાને સવામી ઈશાનદેવતા છે, તે દિશાને અશાની (ઈશાન
५) ४ छ. () विमल (नि) पाथी 84°२ विमा RAL કહે છે. (૧૦) અધેદિશા રાત્રિના જેવાં અંધકારથી વ્યાપ્ત હોવાથી તેને તમાદિશા કહે છે.
ચારે દિશાઓને આ કાર શકટેદ્ધિ (ગાડાની ઉધ) જે છે અને ચારે વિદિશાએ ( અગ્નિ આદિ ચાર વિદિશાઓનો) આકાર મુક્તાવલી જેવો છે. તથા ઊર્વ દિશા અને દિશાનો આકાર રુચક (ગાયના રતનના) છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
भगवतीसूत्रे भवतो रुचकनिभे इति च्छाया ॥ गौतमः पृच्छति- इंदाणं भंते ! दिसा किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? अजीवा, अजीवदेसा, अजीवपएसा ? ' हे भदन्त ! ऐन्द्री खलु पूर्वदिशा किं जीवा ? किं वा जीवदेशा ? किं वा जीवप्रदेशा वर्तते ? किं वा अजीवा अजीवदेशा ? किंवा अजीवप्रदेशा ? वर्तते ? भगवानाह-' गोयमा! जीवावि, जीवदेसावि, जीवपएसावि, तंव जाव अजीवपएसावि' हे गौतम ! ऐन्द्री दिशा जीवा अपि वर्तते तस्यां जीवानामस्तित्त्वात्, एवमेव ऐन्द्रो दिशा जीवदेशा अपि जीवदेशयुक्ता, जीव प्रदेशा चापि जीवप्रदेशयुक्ता वर्तते तत्र अजीवानां पुद्गलादीनामस्तित्वात् तदेव यावत्-अजीवा अपि अजीव युक्ता धर्मास्तिकायादीनां सद्भावात् । अजीवदेशा अपि अजीवदेशवतो धर्मास्तिकायादिदेशानां पुनरस्तित्वात् , एवमेव अजीवप्रदेशा पूछते हैं-' इंदा णं भंते ! दिसा किं जीवा जीवदेसा जीव पएसा ? अजीवा अजीवदेसा, अजीवपएसा' हे भदन्त ! ऐन्द्री दिशा जो पूर्व दिशा है वह क्या जीवरूप है ? या जीवदेशरूप है ? या जीव प्रदेश रूप है ? या अजीव रूप है ? या अजीव देशरूप है ? या अजीव प्रदेश रूप है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! ' जीवा वि जीवदेसा वि, जीवपएसा वि तं चेव जाव अजीवपएसा वि' ऐन्द्री दिशा जीव रूप भी है, क्योंकि इसमें जीवोंका अस्तित्व रहता है। इसी तरह वह जीव देश रूप भी है क्योंकि जीव देशसे वह युक्त है तथा जीव प्रदेश रूप भी है क्योंकि वह जीव प्रदेशसे युक्त है। इसी तरह वह पुद्गलास्तिकायादि रूप अजीवों से युक्त होने के कारण अजीवरूप भी है। पुद्गलास्तिकायादिकोंके देशसे युक्त होने के कारण वह अजीव देशरूप भी है तथा पुनलास्तिकायादिकों के प्रदेशोंसे युक्त होनेके
गौतम स्वामीना प्रश्न-" इंदाणं भंते ! दिसा कि जीवा, जीवदेसा, जीव पएसा १ अजीवा, अजीवदेसा, अजीव पएसा ?"
હે ભગવન્! એન્દ્રિ દિશા (પૂર્વ દિશા) શું જવરૂપ છે? કે જીવદેશરૂપ છે? કે જીવપ્રદેશરૂપ છે? કે અજીવરૂપ છે? કે અછવદેશરૂપ છે? કે અજીવ પ્રદેશ રૂપ છે?
महावीर प्रसुन उत्त२-“गोयमा !" गौतम ! “ जीवा वि, जीवदेसा वि, जीवपएसा वि, सचेव जाव अजीवपएसा वि" पूर्वहि॥ १३५ ५५ छ કારણ કે તે દિશામાં જીવેનું અસ્તિત્વ રહે છે એજ પ્રમાણે તે જીવદેશરૂપ પણ છે કારણ કે જીવદેશથી તે યુક્ત છે તે એજ પ્રમાણે તે જીવપ્રદેશરૂપ પણ છે કારણ કે તે જીવપ્રદેશથી યુક્ત છે એજ પ્રમાણે પુગલસ્તિકાય આદિ રૂપ જીવોથી યુકત હોવાને કારણે તે અજીવરૂપ પણ છે, તથા ધર્માસ્તિકાય વગેરેના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिवस्वम्पनिरूपणम् १३ अपि-अजीवप्रदेशवती धर्मास्तिकायोदिप्रदेशानां सद्भावात्, ऐन्द्रीदिग् वर्तते इति । तत्र 'जे जीवा ते नियमा एगिदिया, बे इंदिया, जाव पंचिंदिया, अणिदिया ' ऐन्द्रयां दिशि ये जीवा वर्तन्ते ते नियमात् एकेन्द्रियाः द्वीन्द्रियाः, यावत्-त्रीन्द्रियाः, चतुरिन्द्रियाः, पश्चेन्द्रियाः, अनिन्द्रियाच केवलिनो विज्ञेयाः। अथच- जे जोवदेसा ते नियमा एगिदियदेसा जाव अणिदियदेसा' ऐन्द्रयां दिशि ये तु जीवदेशा वर्तन्ते ते नियमात् एकेन्द्रियदेशाः, यावत् द्वीन्द्रियदेशाः, त्रीन्द्रियदेशाः, चतुरिन्द्रियदेशाः, पञ्चेन्द्रियदेशाः, अनिन्द्रियदेशाश्च बोद्धव्याः, 'जे जोवपएसा ते एगिदियपरसा, बेइंदियपएसा जाव अणिदियपएसा' एवमेव तत्र ये जीवप्रदेशा वर्तन्ते, ते एकेन्द्रियपदेशाः, द्वीन्द्रियप्रदेशाः, यावत् त्रीन्द्रियप्रदेशाः, चतुरिन्द्रियप्रदेशाः, पञ्चेन्द्रियप्रदेशाः, अनिन्द्रियप्रदेशाश्च विज्ञेयाः, 'जे अजीवा ते दुविहा पणता' ये ऐन्द्रयां दिशि अजीवा वर्तन्ते, कारण वह प्रदेश रूप भी है। इस दिशामें जो जीव रहते हैं 'तेनियमा एगिदिया, बेइंदिया जाव पंचिदिया अणिदिया' वे नियमसे एकेन्द्रिय, दो इन्द्रिय यावत् तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय, पञ्चेन्द्रिय और अनिन्द्रिय केवली रहते हैं । 'जे जीवदेसा ते नियमा एगिदियदेसा जाव अणि दियदेसा' तथा यहां जो जीव देश रहते हैं वे नियमसे एकेन्द्रियके, दोइन्द्रियके, तेइन्द्रियके, चौइन्द्रियके, पञ्चेन्द्रियके और अनिन्द्रिय केवलीके होते हैं। 'जे जीवपएला ते एगिदियपएसा, बेइंदिय पएसा जाव अणिदियपएसा' इसी तरहसे जो इस दिशामें जीव प्रदेश रहते हैं वे नियमसे एकेन्द्रिय जीवोंके प्रदेश दो इन्द्रिय जीवों के प्रदेश, तेइन्द्रिय जीवोंके प्रदेश, चौइन्द्रिय जीवोंके प्रदेश, पञ्चेन्द्रिय जीवोंके प्रदेश और अनिन्द्रिय जीवोंके प्रदेश रहते हैं। 'जे अजीवा ते दुविहा' तथा यहां દેશથી યુકત હોવાથી તે અજીવદેશરૂપ પણ છે, તથા ધર્માસ્તિકાય વગેરેના પ્રદેશથી યુકત હોવાને લીધે તે અજીવપ્રદેશરૂપ પણ છે. આ દિશામાં (પૂર્વ દિશામાં) २ । २ छ. "ते नियमा एगिदिया, बेइंदिया जाव पंचि दिया अणि दिया" તે નિયમથી જ એકેન્દ્રિય, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય અને અનિन्द्रिय (Del) डाय छे. “जे जोवदेसा ते नियमा एगिंदियदेसा" तथा त्या જે જીવદેશે રહે છે તે નિયમથી જ એકેન્દ્રિયના, દ્વીન્દ્રિયના, ત્રીજિયના ચતરિદ્રયના. પંચેન્દ્રિયના અને અનિન્દ્રિયના (કેવલીના) જીવદેશ હોય છે. “जे जीवपएसा ते एगिंदियपएसा बेइंदियपएसा, जाव अजिंदियपएसा" ॥ દિશામાં જે જીવપ્રદેશ રહે છે, તે નિયમથી એકેન્દ્રિય જીના પ્રદેશ, કીન્દ્રિય જીના પ્રદેશ, ત્રીન્દ્રિય જીના પ્રદેશ અને અનિન્દ્રિય જીના (કેવલીના)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
भगवती सूत्रे
"
ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः ' तं जहा - रूत्री अजीवाय, अरूवी अजीवाय ' तद्यथा-रूप्य जीवाश्व, अरूप्यजीवाश्च तत्र 'जे रूवी अजीवा ते चउव्विहा पण्णत्ता ' ये रूपयजीवा प्राच्यां दिशि वर्तन्ते, ते चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः तं जहा - खंधा १, खंधदेसाः २, धपएस ३, परमाणुरोग्गला ४, स्कंधा १, स्कन्धदेशा २, स्कन्ध प्रदेशाः ३, परमाणुपुङ्गलाश्च ४, ' जे अरूत्री अजीवा ते सत्तविहा पण्णत्ता' ऐद्रयां दिशि ये अरूप्यजीवा वर्तन्ते, ते सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तंजा - 'तद्यथा ते यथा - 'णो धम्मत्थिकार, धम्मत्थिकायस्स देखे १, धम्मत्थिकायस्स पएसा' २, णो अम्मत्थिकार, अधम्मत्थिकायास देसे ३, अधम्मत्थिकायस्स परसा ४, एवम् 'णो आगासत्थिकाए, आगासत्थिकायस्स देसे ५, आगासत्थिकायस्स
6
6
जो अजीब रहते हैं वे दो प्रकारके कहे गये हैं 'तं जहा ' जो इस तरहसे हैं ' खत्री अजीवा य, अरूबी अजीवाय ' एक रूपी अजीव और दूसरे अरूपी अजीव 'जे रुवी अजीवा, ते चउच्विहा पण्णत्ता' जो इस ऐन्द्री दिशामें रूपी अजीब रहते हैं वे चार प्रकारके कहे गये हैं-' तं जहा जैसे- 'खंधा १, खंध देसा २ खंधपएसा ३ परमाणुपोग्गला ' स्कन्ध १, स्कन्धदेश २, स्कन्धप्रदेश ३ और परमाणुपुद्गल ४ 'जे अरूवी अजीवा ते सत्तविहा पण्णत्ता' इस दिशा में जो अरूपी अजीव रहते हैं वे सात प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा' वे सात भेद इस प्रकार से हैं "णो धम्मस्थिकाए, धम्मथिकास देसे १, धम्मस्थिकायस्स परसा २, णो अधम्मस्थिकाए, अधम्मस्थिकायस्स देसे ३, अधम्मस्थिकायरस पएसा ४, एवं णो आगासत्काए, आगासस्थिकायस्स देसे ५, आगासत्थिकायस्स परसा ६, 'जे अजीवा वे दुविहा पण्णत्ता પ્રદેશ હાય છે આ પૂર્વ દિશામાં જે अलव रहे छे ते मे अझरना उद्या छे, " तंजहा " मे प्राशे नीचे प्रमा छे-" रुवी अजीवा य, अरूवी अजीवाय " (१) ३थी अत्र भने (२) अ३यी अनुव " जे रूवी अजीवा, ते चउव्धिहा पण्णत्ता - तंजहा " मा पूर्व दिशामां मे ३यी अलवा रहे है तेना नीचे प्रमाणे यार अार उद्या छे- “ खंधार, खंधादेसार, खंधपएसा ३, परमाणुपागाला ४, ” (१) २४न्ध, (२) २४न्धहेश, (3) अन्धप्रदेश भने (४) परमायु युइगल. जे अरूवी अजीवा ते सत्तविहा पण्णत्ता આ દિશામાં જે અરૂપી અજીવ રહે છે, તે સાત પ્રકારના કહ્યા छे, " तंजहा " ? सात अारो नीचे प्रभा छे- “ णो धम्मत्थिकाए, धम्मस्थिकारस देसे पसार, णो अधम्मस्थिकाए, अधम्मत्थि कायस्त्र देसे ३, अधग्मत्थिकाथस्व पसा४, एवं णो आगासस्थिकाए, आगासत्थिकायश्वदेसे५, आगासत्थिकायरस
63
66
""
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
"
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १सू. १ दिक्स्वरूपनिरूपणम् १५ पएसा ६, अद्धा समए ७, नो धर्मास्तिकायः, धर्मास्तिकायस्य देशः १, धर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः २, नो अधर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकायस्य देशः ३, अधर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः ४, नोआकाशास्तिकायः आकाशास्तिकायस्य देशः ५, आकाशास्तिकायस्य प्रदेशाः ६, अद्धा समयश्च ७, अथ प्राच्यां दिशि कथमुक्ता अरूप्यजीवाः सप्तविधाः १ इति चेदत्रोच्यते-नोधर्मास्तिकायः धर्मास्तिकायः समस्त एवोच्यते, अत एव समस्तो धर्मास्तिकायः प्राची दिशि न संभवति अतः नो धर्मास्तिकायः अत्र धर्मास्तिकायो नास्ति, अत्र नो शब्दो निषेधार्थको वाच्य अन्यथाऽत्र धर्मास्तिकायादिसत्तास्वीकारे उत्तराध्ययनसूत्रस्थषट्त्रिंशत्तमाध्ययनवाक्येन अजीवाऽरूपिणो दशभेदानां सद्भावात् , अत्र तु सप्तानामेव भेदानां निरूपणं वर्त्तते । किन्तु अद्धासमए ७" धर्मास्तिकाय नहीं है, किन्तु धर्मास्तिकायका एकदेश १ और धर्मास्तिकाय के प्रदेश होते हैं २, इसी प्रकार अधर्मास्तिकाय नहीं होता है किन्तु अधर्मास्तिकाय का एकदेश ३ और अधर्मास्तिकाय के प्रदेश होते हैं ४, तथा आकाशास्तिकाय नहीं है परन्तु आकाशास्तिकाय का एकदेश ५ आकाशास्तिकाय के प्रदेश ६ होते हैं इसी प्रकार अद्धासमय होता है। ___ कहने का अभिप्राय यह है कि पूर्व दिशा में धर्मास्तिकाय नहीं है क्योंकि धर्मास्तिकायपदसे सम्पूर्ण धर्मास्तिकायका ग्रहण होता है। यहां नो शब्द निषेधार्थक है जिससे नो धर्मास्तिकाय ऐसा कहने से यहां सम्पूर्ण धर्मास्तिकाय का निषेध समझना चाहिये, क्योंकि धर्मास्तिकाय आदि कहने से अजीव अरूपी के दश भेद हो जाते हैं जो उत्तराध्ययन मूत्र के ३६ वें अध्ययन में कहे गये हैं। यहाँ सम्पूर्ण धमो. स्तिकायका निषेध कहने से मात भेदोंका निरूपण किया गया है, इस पएसाह, अद्धासमए," धर्मास्तियता नथी. परंतु यास्तियन शा. ધર્માસ્તિકાયને પ્રદેશર, અને અધર્માસ્તિકાય હોતા નથી. પરંતુ અધમસ્તિકાયનો એક દેશ અને અધર્માસ્તિકાયને પ્રદેશ૪, તથા આકાશાસ્તિકાય હતા નથી. પરંતુ આકાશાસ્તિકાયને એક દેશપ, આકાશાસ્તિકાયને પ્રદેશ, અને અદ્ધાસમય, કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-પૂર્વ દિશા છે, ત્યાં ધર્માસ્તિકાય નથી. કેમકે-ધમસ્તિકાય પદથી તે સંપૂર્ણ ધર્માસ્તિકાયને બોધ થાય છે. અહિયાં ને શબ્દ નિષેધાર્થક છે, જેથી ધર્માસ્તિકાય કહેવાથી અહિયાં પૂરા ધર્માસ્તિ કાયને નિષેધ સમજ જોઈએ. કેમકે-ધર્માસ્તિકાય વિગેરેને કહેવાથી અજીવ અરૂપી ના દસભેદ થઈ જાય છે. જે ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૩૬ છત્રીસમા અધ્યયનમાં કહેલ છે. અહિયાં પૂરા ધર્માસ્તિકાયનો નિષેધ કહેલ છે. તેથી અહિયાં સાત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे धर्मास्तिकायस्य देशः सातदेकदेशभागरूपा इति १, एवं धर्मास्तिकायस्यैव प्रदेशा प्रदेशरूपा सा भवति तस्याः असंख्यातप्रदेशात्मकत्वात् २, एवमेवात्र अधर्मा. स्तिकायोऽपि नास्ति किन्तु अधर्मास्तिकायस्य देशः ३, प्रदेशा च प्रदेशरूपा सा भवति ४, तथैवात्राऽऽकाशास्तिकायोऽपि नास्ति किन्तु आकाशास्तिकायस्यापि देशः एकदेशरूपा सा ५, प्रदेशा च प्रदेशरूपा सा भवति ६, एवम् अद्धासमयश्चाद्धासमयरूपा भवति ७, तदेवं सप्तमकारा रूप्यजीवरूपा ऐन्द्रीदिगिति भावः । प्रकार यहां धर्मास्तिकाय नहीं है इस कथनका तात्पर्य यही है कि यहां धर्मास्तिकाय का एकदेश है और धर्मास्तिकाय का प्रदेश है ऐसे दो भेद ही ग्रहण किये गये हैं। इसका तात्पर्य ऐसा है कि पूर्व दिशा असंख्यात प्रदेश वाली है जैसे धर्मास्तिकाय का देश १ और प्रदेश रूप है २ वैसे ही यहां अधर्मास्तिकाय नहीं किन्तु अधर्मास्तिकाय का एकदेश रूप है ३ और अधर्मास्तिकाय का प्रदेश रूप है ४ यहां आकाशास्तिकाय भी नहीं है किन्तु आकाशास्तिकाय का वह एकदेश रूप है ५ और आकाशास्तिकाय के प्रदेश रूप हैं ६ तथा अद्धा समय नाम कालवाचक है सो वह पूर्व दिशा अद्धा समय रूप है क्योंकि लोकाकाश रूप पूर्व दिशा के ऊपर एक एक प्रदेश में एक एक काल देशका प्रदेश कहा गया है इसी प्रकार सात प्रकार के अरूपी अजीवोंके आश्रयभूत बनी हुई वह पूर्व दिशा अजीवरूप भी है।' अब गौतम स्वामी प्रभुको ભેટનઃ નિરૂપણ કરેલ છે. આ રીતે અહિયાં ધર્માસ્તિકાય નથી. તે આ કથનનું તાત્પર્ય એજ છે કે-ધર્માસ્તિકાયને એકદેશ છે, અને ધર્માસ્તિકાયને પ્રદેશ છે, એવા બે ભેદે જ ગ્રહણ કરાયા છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે–પૂર્વ દિશા અસંખ્યાત પ્રદેશવાળી છે. તેથી તે ધર્માસ્તિકાયના દેશ પ્રદેશ રૂપ છે.૨, એજ રીતે અહિયાં અધર્માસ્તિકાય નથી. પરંતુ અધર્માસ્તિકાયના એકદેશ રૂપ છે, અને અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ રૂપ છે, અહિયાં આકાશાસ્તિકાય પણ હતા નથી. પરંતુ આકાશાસ્તિકાયના તે એક ભાગ રૂપ છે. અને આકાશાસ્તિકાયના પ્રદેશ રૂપ છે. ૬ તથા અદ્ધા સમય નામ કાળનું છે, તે પૂર્વ દિશા અદ્ધા સમય રૂપ છે, કેમ કે કાકાશ રૂપ પૂર્વ દિશા પર એક એક પ્રદેશમાં એક એક કાળ દ્રવ્યને પ્રદેશ રહેલ છે. ૭. આજ રીતે સાત પ્રકારના અરૂપી અજીના આશ્રયરૂપ બનેલી તે પૂર્વ દિશા અજીવ રૂપ પણ છે.
गौतम स्वाभीनी प्रश्न-" अग्गेईएणं भंते ! दिसा किं जीवा, जीवदेसा, जीबपएमा," मापन पाउनेयी|Al-AAy! ७१३५ छ, १७:५३५ छ ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिक्स्त्ररूपनिरूपणम्
१७
गौतमः पृच्छति - 'अग्गेईणं भंते! दिसा किं जीवा, जीवदेसा, जीवपरसा ? पुच्छा' हे भदन्त ? आग्नेयी खलु दिग्-अग्निकोणः किं जीवा, जीवदेशा, जीवप्रदेशावर्तते १ किंवा अजीवा, अजीवदेशा, अजीवप्रदेशा वा वर्तते ? इति पृच्छा भगवानाह - 'गोयमा ? गो जीवा जीवदेसा वि १ जीवपएसावि २, अजीवावि ३, artaदेस ४, अजीवपपसावि ५,' हे गौतम ! आग्नेयी खलु दिग् नोजीवा वर्तते, आग्नेयो दिशा विदिक्तया विदिशां च एकप्रदेशिकत्वेन जीवानाम संख्यातप्रदेशावगाहि स्वभावतया एक प्रदेशेऽवगाहासंभवात्, अपितु आग्नेयी दिग् जीवदेशा अपि १, अथच जीवप्रदेशा अपि वर्तते २ एवम् अजीवा अपि ३, अजीवदेशा अपि ४, अजीव देशा अपि च वर्त्तते ५, तत्र 'जे जीव देसा ते नियमा एगिंदियदेसा' पूछते है की - 'अग्गेईणं भंते । दिसा किं जीवा जीवदेसा जीवपएसा' हे भगवन् आग्नेयी दिशा-अग्निकोण जीवरूप है कि जीवदेश रूप है अथवा जीव प्रदेश रूप है कि अजीव रूप है अजीव देश रूप है अथवा अजीवप्रदेश रूप है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं' णो जीवा, जीवदेसा षि, जीवपएसा चि २, अजीवा वि ३, अजीवदेसा वि ४, अजीव एसा वि ५' आग्नेयी दिशा जीवरूप नहीं है इसका तात्पर्य ऐसा है कि आग्नेयी दिशा बिदिशारूप है और विदिशा एक प्रदेशकी चौडाई वाली होती है। उसमें असंख्यात प्रदेशवाले जीवका अवगाह हो नहीं सकता है क्योंकि उसका स्वभाव असंख्यात प्रदेश में अवगाहन करनेका है । इसलिये आग्नेयी दिशा जीवरूप नहीं है ऐसा कहा गया है। किन्तु वह आग्नेयी दिशा जीव देशरूप है क्योंकि जीव वहां अपने देशरूप से रहते हैं। इसी प्रकार वह आग्नेयी विदिशा जीव प्रदेशरूप भी है। क्योंकि जीव के प्रदेश रहते हैं। तथा
અથવા જીવપ્રદેશરૂપ છે ? અજીવરૂપ છે? અજીવદેશરૂપ છે ? અથવા અજીવ પ્રદેશરૂપ છે ?
महावीर अलुन। उत्तर- " गोयमा ! हे गौतम ! " णोजीवा, जीवदेसा वि१ जीवपपसा वि २ अजीवा वि, ३ अजीव देसावि. ४ अजीव पएमा वि.५ " अग्निद्दिशा ( અગ્નિખૂણે। ) જીવરૂપ નથી. આ પ્રમાણે કહેવાનું કારણ એ છે કે–અગ્નિદિશા વિદિશારૂપ છે. અને વિદિશા એક પ્રદેશની પહેાળાઇવાળી હોય છે. તેમાં અસ’ખ્યાત પ્રદેશવાળાં જીવના અવગાહ થઇ શકતા નથી, કારણ કે અસખ્યાત પ્રદેશમાં અવગાહન કરવાને તેમા સ્વભાવ હાય છે. તે કારણે આગ્નેયી દિશાને (अग्निने) व३५ उडेल नथी, परन्तु ते दिशा भवद्देश३य है, अर જીવના દેશ ( અંશ ) ત્યાં રહી શકે છે, એજ પ્રમાણે આજ્ઞેથી દિશા જીવપ્રદેશ
भ० ३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे आग्नेय्यां दिशि ये जीवदेशा वर्तन्ते. ते नियमात् नियमतः एकेन्द्रियदेशा विज्ञेया एकेन्द्रियाणां सकललोकव्यापकतया आग्नेय्यामपि नियमतः एकेन्द्रियदेशाः सन्तीति भावः । 'अहवा एगिदियदेसा य, बेईदियस्स देसे ? ' अथवा' आग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियदेशाश्च द्वीन्द्रियस्य देशश्च वर्तते, एकेन्द्रियाणां सकललोकव्यापकत्वात् , द्वीन्द्रियाणां चाल्पत्वेन काचिदेकस्यापि तस्य सम्भवात् "एकेन्द्रियाणां देशाच, द्वीन्द्रियस्य देशश्च" इति द्विकयोगे प्रथमो भङ्ग उक्तः। 'अथवा एगिदिययह अजीव रूप भी है, अजीव देशरूप भी है और अजीव प्रदेशरूप भी है। इस सब कथनका स्पष्टीकरण स्वयं सत्रकार आगे कर रहे हैं-'जे जीवदेसा ते नियमा एगिदियदेसा' उस आग्नेयी दिशामें जो जीवके देश हैं वे नियमसे वहां एकेन्द्रिय जीवके देश हैं। क्योंकि एकेन्द्रिय जीव सकल लोकमें व्यापक कहे गये हैं, अतः आग्नेयी दिशामें भी उनके अनेक देश मौजूद रहते हैं। महवा एगिदिय देमा य बेइंदियस्स देसे १' अथवा आग्नेयी दिशा जीवदेशरूप इस तरहसे भी हो सकती है कि उसमें एकेन्द्रिय जीवेके सकललोक व्यापी होनेसे अनेक देश रहते हैं और बीन्द्रिय जीवों के इनकी अपेक्षा अल्प होनेसे कोई एक दीन्द्रिय जीवका वहां अस्तित्व होनेकी संभावना से उस छोन्द्रियका एकदेश रहता है। एकेन्द्रियोंके अनेक देशरूप और छीन्द्रियका एक देशरूप होनेसे वह दिशाजीव देशरूप है, इस प्रकार के विकसंयोगमें यह प्रथम भङ्ग होता है । 'अहवा एगिदियदेसा य वेइंदियस्स देसा २' ऐसा રૂપ પણ છે, કારણ કે જીવના પ્રદેશે ત્યાં રહે છે. તથા તે દિશામાં જીવરૂપ પણ છે અને અજીવપ્રદેશરૂપ પણ છે. આ સમસ્ત કથનનું સૂત્રકારે પોતે જ નીચે પ્રમાણે સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે.–
“जे जीवदेसा ते नियमा एगिदियदेसा" त्याने २४सा छ, ते નિયમથી જ એકેન્દ્રિય જી સકલ લેકમાં વ્યાપેલા હોય છે, તેથી આવી Muwi ५ तमना भने हेश भाट २ छे. "अहबा एगिदियदेसा य बेइंदिय देसे?" अथवा मामेयी पहेश३५ से रीते ५४४ समवी. श છે કે તેમાં એકેન્દ્રિય જીના અનેક દેશ રહે છે (કારણ કે એકેન્દ્રિય જી તે સકલલક વ્યાપી છે) અને કોઈ એક Áન્દ્રિય જીવને એકદેશ રહે છે. એકેન્દ્રિય જીવ કરતાં દ્વીદ્રિય જીવે અલ્પ હોવાથી ત્યાં કેઈ એક કીન્દ્રિય જીવના અસ્તિત્વની સંભાવના હોવાથી તે દ્વન્દ્રિયને એકદેશ ત્યાં રહે છે, એમ કહેવામાં આવ્યું છે, એકેન્દ્રિયેના અનેક દેશરૂપ અને દ્વીન્દ્રિયના એક દેશરૂપ હોવાથી તે દિશા જીવદેશરૂપ છે, આ પ્રકારના ક્રિકસાગથી આ પહેલે ભાંગે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिक्स्वरूपनिरूपणम्
१९
देसा य, बेइंदियस देसाय २' अथवा आग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियाणां देशाच, द्वीन्द्रियस्य देशाश्च वर्तन्ते इति द्वितीयो भङ्गः उक्तः, प्रथमभङ्गे द्वीन्द्रियसम्बन्धि देशपदस्यैकवचनान्तत्वेन, अत्रच तत्पदस्य बहुवचनान्ततया प्रथमभङ्गापेक्षया द्वितीयभङ्गस्य विलक्षणता वर्तते । किन्तु अयं भङ्गो यदा द्वीन्द्रियो द्वयादिभिर्देश स्तामाग्नेयीं दिशं स्पृशति तदा बोध्यः, "अहवा एगिंदियदेसाय बेइंदियाणय देसा ३ " अथवा आग्नेयां दिशि एकेन्द्रियाणां देशाश्च द्वीन्द्रियाणां च देशा भवन्ति इति तृतीयो भङ्गः, अत्र द्वीन्द्रियपदस्यापि बहुवचनान्तत्वेन पूर्वमङ्ग द्वयापेक्षा अस्य वैलक्षण्यम् । एवमेव त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियानिन्द्रियैः
यह द्वितीय भंग भी होता है उस आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रिय जीवांके भी अनेक देश तथा दीन्द्रिय जीवके भी अनेक देश रहते हैं २ । प्रथम भङ्ग में और द्वितीय भंग में द्वीन्द्रिय जीवके देश पदके एकवचनान्त रखकर के भिन्नता कही गई है। यह द्वितीय भंग तब होता है कि जब द्वीन्द्रिय जीव अपने दो आदि देशोंसे उस आग्नेयी दिशाक स्पर्श करता है । ' अहवा एगिंदिय देसा य बेइंदियाण य देसा ३' अथवा आग्नेय दिशामें एकेन्द्रियोंके अनेक देश और द्वीन्द्रियोंके अनेक देश वर्तमान रहते हैं ऐसा यह तृतीय भङ्ग है। यहां द्वीन्द्रिय पदको बहु वचनान्त करके प्रयुक्त किया गया है इसलिये पूर्व भङ्ग इयकी अपेक्षा इस भंग में विलक्षणता भिन्नता है। इसी प्रकार से तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय, पंचेन्द्रिय और अनिन्द्रिय जीवोंके साथ एकेन्द्रियोंके प्रत्येक भङ्ग त्रयको
( विउदय ) मन्यो छे. अहवा एगि दियदेसा य बेइंदियस्स देसार " जीले દ્વિકસચેાગી ભાંગે। આ પ્રમાણે અને છે-“ આગ્નેયી દિશામાં એકેન્દ્રિય જીવાના પણ અનેક દેશ તથા દ્વીન્દ્રિય જીવના પણ અનેક દેશ રહે છે.” પડેલા અને બીજા ભાંગામાં દ્વીન્દ્રિય જીવના ‘દેશ’ પદને અનુક્રમે એકવચનમાં અને બહુવચનમાં રાખીને ભિન્નતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. આ ખીજે ભાંગેા ત્યારે બને છે કે જયારે દ્વીન્દ્રિય જીવ પેાતાના એ આદિ દેશેાથી તે આગ્નેયી દિશાને સ્પશ કરે छे. अहवा एगिंदियदेसाय बेइंदियाण य देसा३" त्रीले लागो-" अथवा આગ્નેયી દિશામાં એકેન્દ્રિય જીવેાના અનેક દેશ અને દ્રીન્દ્રિય જીવાના પશુ અનેક દેશ માજૂદ રહે છે.' આ ત્રીજા ભાંગમાં દ્વીન્દ્રિય પદને મહુવચનમાં વાપરીને આગલા બે ભાંગા કરતાં તેમાં ભિન્નતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે, એજ પ્રમાણે ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય અને અતિન્દ્રિય જીવાની સાથે એકેન્દ્રિયાના સચાગથી ત્રણ, ત્રણ ભાંગા કહેવા જોઈએ. એજ વાત સૂત્રકારે
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
66
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
--
भगवतीसूत्रे सह एकेन्द्रियाणां प्रत्येकभङ्गत्रयं वाच्यमित्यभिपायेणाह-'अहवा एगिदियदेसा, तेइंदियस्स देसेय, एवं चेव तियमंगो भाणियबो, एवं जाव अणिदियाणं तियभंगो' अथवा आग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियाणां देशाच, त्रीन्द्रियस्य देशश्च वर्तते, १ एवमेव-पूर्वोक्तवदेव त्रिकभङ्गो भणितव्यस्तथा च त्रीन्द्रियस्य देशाश्च एकेन्द्रियाणां देशाश्व वर्तन्ते २, एकेन्द्रियाणां देशश्च, त्रीन्द्रियाणां देशाच, वर्तन्ते ३ त्रिकभङ्गो बोध्यः, एवं रीत्या यावत् चतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियानिन्द्रियाणां त्रिकभनो भणितव्यः, तथाचाग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियाणां देशाच, चतुरिन्द्रियस्य देशश्च वर्तते १, एकेन्द्रियाणां देशाश्व चतुरिन्द्रियस्य देशाश्व वर्तन्ते २, कहना चाहिये - इसी अभिप्रायको प्रकट करनेके लिये सूत्रकारने 'अहवा एगिदिय देसा तेइंदियस्स देसे, एवंचेव तियभंगो भाणियचो एवं जाव अणिदियाण तियभंगो' ऐसा कहा है। इसमें जिन ३-३ भंगोके होनेकी बात कही गई है वे भंग इस प्रकार से है - आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रिय जीवोंके अनेक देश और तेइन्द्रिय जीवका एक देश रहता है ऐसा यह प्रथम भंग है. एकेन्द्रिय जीवोंके अनेक देश और तेइन्द्रिय जीवके अनेक देश रहते हैं ऐसा यह द्वितीय भङ्ग है, एकेन्द्रिय जीवोंके अनेक देश और तेइन्द्रिय जीवोंके अनेक देश रहते हैं ऐसा यह तृतीय भङ्ग है। इसी प्रकारसे चौइन्द्रिय पंचेन्द्रिय और अनिन्द्रिय जीवों के ३-३ भंग भी इसी प्रकार से होते हैं - जैसे आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रिय जीवोंके अनेक देश रहते हैं और चौडन्द्रिय जीवका एकदेश रहता १, एकेइन्द्रियोंके अनेक देश और चौहन्द्रियके अनेक देश रहते नायना सूत्रद्वारा व्यरत ४“ अहवा एगि दियदेसा तेइंदियस्स देसे, एवं चेव तियभंगो भाणिययो-एवं जाव अणिदियाण तियभंगो"
આ સૂત્રમાં જે ત્રણ ત્રણ ભાંગા થવાની વાત કહેવામાં આવી છે, તે ત્રણ ત્રણ ભાંગાએ આ પ્રમાણે સમજવા
(૧) આગ્નેયી દિશામાં એકેન્દ્રિય જીને અનેક દેશ તથા તેઈન્દ્રિય જીવન એકદેશ રહે છે. (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીવેના અનેક દેશો તથા તેઈન્દ્રિય જીવના અનેક દેશે રહે છે. (૩) અથવા એકેન્દ્રિય જેના અનેક દેશે અને તેઈન્દ્રિય જીના અનેક દેશ રહે છે. આ ત્રણ ભાંગાએ એકેન્દ્રિયને અને તેઈન્દ્રિયના દ્વિસંગથી બન્યા છે.
એકેન્દ્રિયોના ચૌઈન્દ્રિય સાથેના સંયોગથી નીચે પ્રમાણે ત્રણ ભાગાઓ બને છે-૧) આનેયી દિશામાં એકેન્દ્રિય જીના અનેક દેશે તથા ચાઈન્દ્રિય જીવને એક દેશ રહે છે. (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીવોના અનેક દેશો તથા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिवस्वरूपनिरूपणम् २१ एकेन्द्रियाणां देशश्च चतुरिन्द्रियाणां देशाश्च वर्तन्ते ३, एकेन्द्रियाणां देशाच, पश्चेन्द्रियस्य देशश्च वर्तते १, एकेन्द्रियाणां देशाश्च पश्चेन्द्रियस्य देशाश्व वर्तन्ते २, एकेन्द्रियाणां देशश्च पश्चेन्द्रियाणां देशाश्च वर्तन्ते ३, एकेन्द्रियाणां देशाश्च अनिन्द्रियस्य देशश्च १, एकेन्द्रियाणां देशाश्च अनिन्द्रियस्य देशाश्च २, एकेन्द्रियाणां देशाश्च अनिन्द्रियाणां देशाश्च वर्तन्ते ३ इति भावः। 'जे जीवपएसा ते नियमा एगिदियपएसा' आग्नेय्यां दिशि ये जीवप्रदेशाः सन्ति ते नियमात् नियमतः एकेन्द्रियप्रदेशा बोध्याः, 'अहवा एगिदियपएसा य, बेइंदियस्स पएसा' हैं २, एकेन्द्रियोंके अनेक देश और चौइन्द्रिय जीवोंके अनेक देश होते हैं ३, इसी प्रकारसे आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रियोंके अनेक देश पंचेन्द्रियका एकदेश १, एकेन्द्रियोंके अनेक देश पंचेन्द्रियके अनेक देश २
और एकेन्द्रियोंके अनेक देश और पंचेन्द्रियोंके अनेक देश होते हैं। इसी प्रकार वहां एकेन्द्रियोंके अनेक देश, अनिन्द्रिय जीवका एक देश १, एकेन्द्रियोंके अनेक देश अनिन्द्रयके अनेक देश २, एवं एकेन्द्रियों के अनेक देश तथा अनिन्द्रिय जीवोंके भी अनेक देश होते हैं । 'जे जीव पएसा ते नियमा एगिदिय पएसा' जीव देशको प्रकट कर अब सूत्रकार इस सूत्र द्वारा जीव प्रदेशको प्रकट करते हुए कहते हैं कि उस आग्नेयी दिशामें जो जीवप्रदेश हैं, वे नियमसे एकेन्द्रियप्रदेश हैं 'अहवा एगिदियपएमा य बेइदियस्स पएमा अथवा आग्नेयी दिशामें ચૌઇન્દ્રિયે જીવના અનેક દેશ રહે છે() અથવા એકેન્દ્રિય ના અનેક દેશે તથા ચૌઈન્દ્રિય જીના અનેક દેશે રહે છે.
હવે એકેન્દ્રિયેના એને પંચેન્દ્રિયના ક્રિકસંગથી બનતા ત્રણ ભાંગાઓ પ્રકટ કરવામાં આવે છે-(૧) આયી દિશામાં જીવનના અનેક દેશે તથા પંચેન્દ્રિય જીવને એકદેશ રહે છે. (૨) અથવા એકેનિદ્રય જીના અનેક દેશો તથા જીવના અનેક દેશે રહે છે (૩) અથવા એકેન્દ્રિય જીના અનેક દેશે તથા પંચેન્દ્રિજીના અનેક દેશે રહે છે. એ જ પ્રમાણે આનેયી દિશામાં ૧) એકે. ન્દ્રિય જીના અનેક દેશે અને અનિન્દ્રિય જીવને એક દેશ રહે છે. (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીવેના અનેક દેશ અને અનિન્દ્રિય જીવના અનેક દેશે રહે છે. (૩) અથવા એકેન્દ્રિય જીવેના અનેક દેશે અને અનિન્દ્રિય જીવેના અનેક દેશો રહે છે.
“जे जीवपएसा ते नियमा एगि दियपएसा"वे सूत्रधार मानेया मां રહેલાં જીવપ્રદેશની વાત કરે છે-આનેયી દિશામાં જે જીવપ્રદેશ છે, તે નિયમથી
य ना प्रश। छ. “ अहवा एगिदियपएस। य बेइंदियस्स पएसा"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अथवा आग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च द्वीन्द्रियस्य प्रदेशाश्च सन्ति १, 'अहवा एगिदियपएसा य, बेइंदियाण य पएसा २, एवं आइल्लविरहिओ जाव अणिदिया णं' अथवा आग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च द्वीन्द्रियाणां च प्रदेशाः सन्ति, एवं रीत्या आद्यविरहितः "एकेन्द्रियाणां पदेशाच, द्वीन्द्रियस्य प्रदेशश्च" इत्याकारप्रथमभङ्गरहितः केवलं द्वितीयतृतीयभङ्गपदेशविषये वक्तव्य इति भावः। तथा च प्रदेशपक्षे द्वीन्द्रियादिषु प्रदेशपदं बहुवचनान्तमेव, यतो लोकव्यापकावस्थानिन्द्रियवर्जजीवानां यत्रैकः प्रदेशस्तत्रासंख्यातास्ते भवन्ति, लोकव्यापकावस्थानिन्द्रियस्य पुनर्यधप्येकत्र क्षेत्रप्रदेशे एक एवं प्रदेश स्तथापि तत्प्रदेशपदेऽपि बहुवचनमेव भवति आग्नेय्यां तत्मदेशाएकेन्द्रियों के प्रदेश है और दो इन्द्रिय जीवके प्रदेश हैं १, 'अहवा एगिदिय पएसा य बेइंदियाण य पएसा य २' अथवा वहां एकेन्द्रियोंके प्रदेश हैं और दो इन्द्रिय जीवोंके प्रदेश हैं २, एवं आइल्लविरहिओ जाव अगिंदियाणं' अथवा आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रिय जीवों के प्रदेश हैं और द्वीन्द्रिय जीवके प्रदेश हैं २, इस रीतिसे “एकेन्द्रियोंके प्रदेश आग्नेयी दिशामें है और द्वीन्द्रियका प्रदेश आग्नेयी दिशामें है" जो प्रथम भंग है उससे रहित ये द्वितीय और तृतीय भंगप्रदेश यहां कहे गये है । तथा च प्रदेश पक्षमें द्वीन्द्रियादिकोंमें प्रदेशपद बहुवचनान्त ही लिण गया है क्योंकि लोकव्यापक अवस्थावाले अनिन्द्रिय जीवके सिवाय जीवों का जहाँ एकप्रदेश होता है वहां वे असंख्यात होते हैं । यद्यपि लेाकव्यापक अवस्थावाले अनिन्द्रिय जीवका (૧) અથવા આગ્નેયી દિશામાં એકન્દ્રિય ના પ્રદેશ અને દ્વીન્દ્રિય જીવના प्रदेश। २७ छ. “ अहवा एगिदियपएसा य बेइंदियाण य पएसा यर" (२) अथवा यो मेन्द्रिय ७३ना प्रदेश मने द्वन्द्रय वान प्रदेश डाय छे. “ एवं आइल्लविरहिओ जाव अणि दियाणं" "अथवा मशिशिमा मेन्द्रिय वाना પ્રદેશ હોય છે અને દ્વીન્દ્રિય જીવનો એક પ્રદેશ હોય છે. આ પ્રકારનો ભાંગો અહીં બનતું નથી. આગળ જીવદેશની અપેક્ષાએ આ પ્રકારને પહેલે ભાંગે બતાવેલ છે. પણ જીવપ્રદેશની અપેક્ષાએ આ ભાંગા સિવાયના બે ભાંગા જ સંભવી શકે છે, એમ સમજવું.
જીવપ્રદેશના ભાંગાબામાં હીન્દ્રિયાદિકે માં પ્રદેશ પદને બહુવચનમાં જ લેવામાં આવ્યું છે, કારણ કે લેકવ્યાપક અવસ્થાવાળા અનિષ્ક્રિય જીવ સિવાયના જ એક પ્રદેશમાં અસંખ્યાત હોય છે. જો કે લેકવ્યાપક અવસ્થાવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचम्किा टीका श० १० उ० १ ० १ दिक्प रूपनिरूपणम् २३ नामसंख्यातानामवगाढत्वात् , अतः सर्वेषु द्विकयोगेषु प्रदेशानामाद्यविरहितं भङ्गकद्वयमेवावसेयम् , यावत्-अथवा आग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियाणां प्रदेशाच श्रीन्द्रियस्य प्रदेशाश्च १, एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च त्रीन्द्रियाणां प्रदेशाश्च सन्ति २, एवमेव एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च चतुरिन्द्रियस्य प्रदेशाश्च १, एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च चतुरिन्द्रियाणां प्रदेशाश्च सन्ति २, तथैव एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च पश्चेन्द्रियस्य प्रदेशाश्च १, एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च पञ्चेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च सन्ति २, एवम् एके. न्द्रियाणां प्रदेशाच अनिन्द्रियस्य प्रदेशाश्व १, एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्व अनिन्द्रियाणां एक क्षेत्र प्रदेशमें एक ही प्रदेश होता है तो भी उस प्रदेशपदमें भी बहुवचनान्तता ही होती है क्योंकि आग्नेयी दिशामें ऐसे असंख्यात प्रदेशोंका अवगाढ है । इसलिये सब द्विक संयोगों में प्रदेशके आधभङ्ग रहित दो भंग ही होते हैं ऐसा जानना चाहिये। इसी विषयको टीकाकारने इस प्रकारसे प्रकट किया है - अथवा आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रियोंके प्रदेश होते हैं और तेइन्द्रिय जीवके प्रदेश होते हैं १, अथवा एकेन्द्रियोंके प्रदेश होते हैं और तेइन्द्रियों के प्रदेश होते हैं २, इसी प्रकारसे एकेन्द्रियों के प्रदेश होते हैं और चौइन्द्रिय के प्रदेश होते हैं १, अथवा एकेन्द्रियों के प्रदेश होते है और चौइन्द्रियों के प्रदेश होते हैं २, इसी प्रकारसे वहां आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रियों के प्रदेश होते हैं और पंचेन्द्रियके प्रदेश होते हैं १, एकेन्द्रियोंके प्रदशे होते हैं और અનિન્દ્રિય જીવન એક ક્ષેત્રપ્રદેશમાં એક જ પ્રદેશ હોય છે, તો પણ તે પ્રદેશ પદમાં બહુવચનાન્તતા જ રહે છે, કારણ કે અગ્નિ દિશામાં એવાં અસંખ્યાત પ્રદેશને અવગાઢ છે. તેથી બધાં દ્વિક સગોમાં પ્રદેશની અપેક્ષાએ પહેલા ભાંગા સિવાયના બે ભાંગાઓ જ બને છે, એમ સમજવું. આ વિષયને સરળતા પૂર્વક સમજાવવા માટે ટીકાકારે તે ભાંગાએ અહીં પ્રકટ કર્યા છે.–
(૧) અગ્નિ દિશામાં એકેન્દ્રિય અને પ્રદેશ હોય છે અને તેઈન્દ્રિય જીવના પ્રદેશો હોય છે. (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીવોના પ્રદેશ હોય છે અને તેઈન્દ્રિય જીવોના પ્રદેશ હોય છે. એ જ પ્રમાણે (૧) અગ્નિ દિશામાં એકેન્દ્રિય જીવોના પ્રદેશ અને ચતુરિન્દ્રિય જીવના પ્રદેશ હોય છે (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીના પ્રદેશ અને ચતુરિન્દ્રિય જીના પ્રદેશો હોય છે. એજ પ્રમાણે તેમાં (૧) એકેન્દ્રિય જીના પ્રદેશ અને પંચેન્દ્રિય જીવના પ્રદેશ હોય છે (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીના પ્રદેશ અને પંચેન્દ્રિય જીવોના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
भगवती सूत्रे
प्रदेशाश्च सन्तीति भावः । अथच ' जे अजीवा ते दुबिहा पण्णता, तंजहा - रूविअजीवाय अरुवि अजीवाय ' आग्नेय्यां दिशि ये अजीवाः सन्ति ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - रूप्यजीवाश्व, अरूप्यजीवाश्च तत्र 'जे रूवी अजीवा ते चउव्विहा पण्णत्ता, तंजहा - खंधा जाव परमाणुपोग्गला ४' ये रूप्यजीवाः सन्ति, ते चतुविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - स्कन्धाः १, यावत्-स्कन्धदेशाः २, स्कन्ध प्रदेशाः ३, परमाणुपुद्गलाश्च ४, 'जे अरूत्री अजीवा ते सत्तविहा पण्णत्ता' आग्नेय्यां दिशि ये अरूप्य जीवाः सन्ति, ते सप्तविधाः मज्ञप्ताः, 'तंजहा - णो धम्मस्थिकाए - धम्मत्थिकायस देसे, धम्मस्थिकायस्स पएसा, एवं अधम्मत्थिकायस्स वि जाव आगासत्थिकायस्स परसा अद्धासमए ' तद्यथा-नो धर्मास्तिकायः समस्त एवोच्यते स च पंचेन्द्रियोंके प्रदेश होते हैं २, एकेन्द्रियों के प्रदेश होते हैं और अनिन्द्रिय जीवके प्रदेश होते हैं १, एकेन्द्रियों के प्रदेश होते है और अनिन्द्रिय जीवोंके प्रदेश होते है २, 'जे अजीवा ते दुबिहा पण्णत्ता तंजहा - रूवि अजीवा य अरूवि अजीवा य' आग्नेयी दिशा में जो अजीव है वे दो प्रकारके कहे गये है जैसे एक रूपी अजीव और दूसरे अरूपी अजीव 'जे रूवी अजीबा ते चउम्विहा पण्णत्ता' जो रूपी अजीव है वे चार प्रकारके कहे गये है जैसे 'खंधा जाब परमाणुवोग्गला' स्कन्ध १, स्कन्धदेश २, स्कन्धप्रदेश ३, और परमाणुपुद्गल ४, 'जे अरूषी अजीवा ते सत्तविहा पण्णत्ता' आग्नेयी दिशा में जो अरूपी अजीव है वे सात प्रकार के कहे गये है - 'त' जहा - णो धम्मत्थिकाए - धम्मस्थिकायस्स देसे, धम्मस्थिकायस्स पएसा एवं अधम्मस्थिकायस्स वि जाव आगासत्धिकायस्स पएसा अद्धासमए' नेा धर्मास्तिकाय - अखंड धर्मास्ति(૧) એકેન્દ્રિય જીવેાના પ્રદેશો અને (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીવેાના પ્રદેશે અને 'जे अजीवा ते दुविहा पण्णत्ता- तंजकवि अजीवा य, अरूवि अजीवा य” अभि द्विशामां मे प्रारना अलवा उद्या छे- (१) ३यी सव भने (२) अ३पी অগুণ. जे रूवि अजीवा ते चउव्विहा पण्णत्ता- तंजहा-खंधा, जाव परमाणुपोग्गला " ३पी अलवाना नीचे प्रमा यार प्रहार १ह्या छे-(१) २४न्ध, (२) २४न्धहेश, (3) २४न्धप्रदेश भने (४) परमाणु युद्दल. “जे अरुवी अजीवा ते सत्तविद्या पण्णत्ता तंजहा " अग्नि दिशाभां नीचे प्रमाणे सात प्रहारना अलवा रडेला - णो धम्मत्थिकाए-धम्मत्थिका
પ્રદેશો હાય છે એજ પ્રમાણે તેમાં અનિન્દ્રિય જીવેાના પ્રદેશો હોય છે. અનિન્દ્રિક જીવેાના પ્રદેશેા ડાય છે.
6.
66
देसे, धम्मत्थिकायस्सपरसा, एवं अधम्मत्थिकायस्स वि जाव आगासत्थिकायस्सपएसा अद्धासमए ” (१) नो धर्मास्तिमय-मम धर्मास्तिय ३५ ते अनि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ ० १ दिक् स्वरूपनिरूपणम् २५ आग्नेयी दिक् न संभवति तस्यास्तदेकदेशभूतत्वात् , किन्तु धर्मास्तिकायस्य देशः, सा तदेकदेशभागरूपा १, अथच सा आग्नेयी धर्मास्तिकायस्य प्रदेशा प्रदेशरूपा अपि भवति, तस्या असंख्येयप्रदेशात्मकत्वात् २, एवमेव सा नो अधर्मास्तिकायः अपितु अधर्मास्तिकायस्यापि यावत् देशभूता भवति ३, एवम् धर्मास्तिकायस्य प्रदेशाच प्रदेशरूपा सा भवति ४, तथा सा नो आकाशास्तिकायः, किन्तु आकाशास्तिकायस्य देशरूपा भवति ५, एवमाकाशास्तिकायस्य सा प्रदेशा प्रदेशरूपा अपि भवति, ६, तथा सा आग्नेयी दिक् अद्धासमयश्च भवति ७, 'विदिसासु नत्थि. जीवा, देसे भंगो य होइ सम्वत्थ' विदिशासु दिक्कोणेषु आग्नेयादिषु न सन्ति जीवाः, अपितु देशे मङ्गश्च-जीवानां देशे विकल्पश्च भवति सर्वत्र-आग्नेय-नैर्ऋतकायरूप वह आग्नेयी दिशा नहीं है किन्तु बह धर्मास्तिकायकी एक देशरूप है १, वह धर्मास्तिकायकी प्रदेशांरूप है क्योंकि वह असंख्यात प्रदेशात्मक है २, इसी प्रकार वह अखंड अधर्मास्तिकायरूप नहीं है किन्तु अधर्मास्तिकायकी वह एकदेशरूप है ३, अधर्मास्तिकायकी वह प्रदेशरूप है ४, अखंड आकाशास्तिकायरूप वह आग्नेयी दिशा महीं है किन्तु उसकी वह एकदेशरूप है ५, आकाशास्तिकायकी वह प्रदेश रूप है ६, तथा वह आग्नेयी दिशा अद्धासमय कालरूप भी है। इस प्रकार यह विदिशा सात अरूपी अजीवरूप है। 'विदिसामु नस्थि जीवा, देसे भंगो य होइ सव्वत्थ' आग्नेयी आदि दिकोणोंमें जीव नहीं है किन्तु वहां जीवोंके देश हैं । इसलिये जीवोंके देश विषयक भंग यहां होते हैं ऐसा जानना चाहिये तात्पर्य कहेनेका यही है कि - विदिशाદિશા નથી, પરંતુ તે ધર્માસ્તિકાયના એકદેશ રૂપ છે. (૨) તે ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ રૂપ છે, કારણ કે તે અસંખ્યાત પ્રદેશાત્મક છે. (૩) એજ પ્રમાણે તે અખંડ અધર્માસ્તિકાયરૂપ નથી, પરંતુ તે અધર્માસ્તિકાયના એકદેશરૂપ છે. (४) ते अस्तियना प्रदेशे। ३५ छ (५) ते AA RAM 43 मा. શાસ્તિકાય રૂપ નથી, પરંતુ આકાશાસ્તિકાયના એકદેશ રૂપ છે. (૬) તે આકાશાસ્તિકાયના પ્રદેશ રૂપ છે. (૭) તથા તે અગ્નિ દિશા અદ્ધાસમય (કાળ) રૂપ પણ છે. આ રીતે અગ્નિદિશા સાત અરૂપી અજીવરૂપ છે.
“ विदिसासु नत्थि जीवा, देसे भंगो य होइ सव्वत्थ"
माथि, नैऋत्य, पाय०य, मने न ३५६४ मां- शामे-। નથી, પણ ત્યાં જીવન દેશ છે, તેથી જીવના દેશવિષયક ભાંગા (વિક) જ ત્યાં સંભવી શકે છે, એમ સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આગ્નેયી, भ०४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
भगवतीसूत्रे
1
वायव्य - ऐशानेषु इतिभावः, गौतमः पृच्छति - ' जमाणं भंते । दिसा किंजीवा ?" हे भदन्त ! याम्या खलु दक्षिणा दिकू किं जीवा, जीव देशा, जीवप्रदेशा ? किंवा अजीव देशा, अजीव प्रदेशा ? भवति इति प्रश्नः, भगवानाह - 'जहा इंदा, तहेव निरवसेसा' हे गौतम यथा ऐन्द्रीदिक् जीवा अपि, जीवदेशा अपि जीवप्रदेशा अपि, एत्रम् अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीवप्रदेशा अपि पूर्वं प्रतिपादिता तथैव याम्यादिगपि निरवशेषा अखिला - जीवा अपि, जीवदेशा अपि, जीवप्रदेशा अपि, अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीवप्रदेशा अपि एवम् एकेन्द्रिओंमें आग्नेयी, नैर्ऋती, वायव्य और ऐशानी इनमें जीव नहीं हैं, किन्तु यहां इनके देश हैं अतः देशको लेकर यहाँ भंग कहे गये हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं - 'जमाणं भंते ? दिसा किं जीवा ?' हे भदन्त ! जो याम्या - दक्षिण दिशा है वह क्या जीवरूप है ? या जीव देशरूप है ? या जीव प्रदेशरूप है ? किंवा अजीवरूप है ? या अजीव देशरूप है ? या अजीवप्रदेशरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहा इंदा तहेव निरवसेसा' हे गौतम! जैसा कथन जीवरूप, जीवदेशरूप, जीवप्रदेशरूप, अजीवरूप, अजीवदेशरूप और अजीव प्रदेशरूप होनेका ऐन्द्रीदिशा के संबंध में कथन किया गया है उसी प्रकारका कथन यहां पर भी सर्वरूपसे जानना चाहिये - अर्थात् जैसे ऐन्द्री दिशा जीवरूप भी है, जीवदेशरूप भी है, जीवप्रदेशरूप भी है, अजीवरूप भी है, अजीवदेशरूप भी है, अजीव प्रदेशरूप भी हैं ऐसा कथन पहिले किया जा चुका है उसी प्रकारसे याम्या दिशा भी जीवरूप भी है, जीवदेशरूप भी है, जीवप्रदेशरूप भी है, अजीवरूप भी हैं, अजीवदेशरूप भी है, और अजीव प्रदेशरूप भी है ऐसा जानना
નૈઋત્ય, વાયવ્ય અને ઐશાની (ઈશાન), આ ચારે વિદિશાએમાં જીવા નથી, પણ તેમના દેશ ત્યાં મેજૂદ છે. તે કારણે ત્યાં દેશની અપેક્ષાએ ભાંગા
वामां आव्या छे.
गौतम स्वाभीनो प्रश्न--" जमा णं भंते ! दिसा कि जीवा० ? " हे भगवन् ! યામ્યા ક્રિશા (દક્ષિણ દિશા) શુ· જીવ રૂપ છે ? કે જીવદેશ રૂપ છે ? કે જીવપ્રદેશ રૂપ છે? કે અજીવ રૂપ છે? કે અજીવદેશરૂપ છે ? કે અજીવપ્રદેશરૂપ છે? महावीर प्रभुना उत्तर. “ जहा इंदा तहेव निरवसेसा " हे गौतम मैन्द्री (પૂર્વ દિશા)ના જેવું જ કથન અહી' પણ સમજવું. એટલે કે પૂર્વ દિશાની જેમ દક્ષિણ દિશા જીવરૂપ પણ છે, જીવદેશ રૂપ પણ છે, જીવ પ્રદેશ રૂપ પશુ છે, અજીવ રૂપ પણ છે, અજીવદેશ રૂપ પણ છે અને અજીવપ્રદેશ રૂપ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिक्स्व पनिरूपणम् २७ यादयश्च प्रतिपत्तपाः' 'नेरईय जहा भागेयो' नैऋती विदिक् नैर्ऋत्य कोणः यथा आग्नेयी विदिक् पूर्व प्रतिपादिता तथैव प्रतिपत्तव्या, तथाच नै ती दिगपि आग्नेयी दिगिव नोजीवा, अपितु जीवदेशा अपि १, जीवप्रदेशा अपि २, अजीवा अपि २, अजीवदेशा अपि २, अजीव प्रदेशाअपि, ३, भवति, एवम् तत्र एकेन्द्रियदेशादयश्च पूर्वोक्ताः प्रतिपत्तव्याः। 'वारुणी जहा इंदा' वारुणी पश्चिमादिक् यथा ऐन्द्रोदिक् पूर्वप्रतिपादिता तथैव प्रतिपत्तव्या। 'वायव्वा जहा अग्गेयी' वायव्या विदिक्-वायव्यकोणो यथा आग्गेयी विदिक् पूर्व प्रतिपादिता चाहिये। तथा यहां एकेन्द्रियादिक जीव हैं, उनके देश हैं, उनके प्रदेश हैं इत्यादि सब कथन अद्धासमय तकका यहाँ लगा लेना चाहिये। 'नेरई य जहा अग्नेयी' जिस प्रकारका कथन नोजीव आदिको लेकर आग्नेयो विदिशाका किया गया है उसी प्रकारका कथन यहां भी कर लेना चाहिये - तथा च - नैऋती विदिशा भी आग्नेयी विदिशाकी तरह नो जीव - जीवरूप नहीं है किन्तु वह जीव देशरूप भी है, जीव प्रदेशरूप भी है, अजीवरूप भी है, अजीवदेशरूप भी है, और अजीव प्रदेशरूप भी है। यहां पूर्वोक्त एकेन्द्रियादिक जीवों के देशादिकोंक होने का भी सब कथन समझ लेना चाहिये। 'वारुणी जहा इंदा' पश्चिम दिशामें भी जीवरूप अजीवरूप होनेका कथन पूर्व दिशामें किये गये कथनके जैसा सब रूपसे जानना चाहिये - 'वायव्या जहा પણ છે. તથા એકેન્દ્રિયાકિ જીવે છે, તેમના દેશ છે અને તેમના પ્રદેશો છે, ઈત્યાદિ અદ્ધાસમય (કાળ) પર્યતનું સમસ્ત કથન અહીં પણ કરવું જોઈએ.
"नेरई य जहा अग्गेयी" ना १ महिनी अपेक्षा ४थन આગ્નેયી વિદિશા (અગ્નિ ખૂણા) વિષે કરવામાં આવ્યું છે એવું જ કથન નિતી વિદિશા (નૈઋત્ય કોણ) વિષે પણ સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે નેત્રાત્ય વિદિશા આગ્નેયી વિદિશાની જેમ જીવરૂપ નથી, પણ જીવદેશ રૂપ પણ છે અને જીવપ્રદેશ રૂપ પણ છે, અવરૂપ પણ છે, અરદેશરૂપ પણ છે. અને અજીવ પ્રદેશ રૂપ પણ છે. અહીં પૂર્વોક્ત એકેન્દ્રિયાદિક જેના દેશાદિકના અસ્તિત્વને લગતું સમસ્ત કથન પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
“वारुणी जहा इंदा” १९२०ी (पश्चिम) CAL पY YAशानी रेम જીવ રૂપ, જીવદેશ રૂપ, જીવ પ્રદેશ રૂપ, અજીવરૂપ, અછવદેશ રૂપ અને અજવા પ્રદેશ રૂપ છે. આ રીતે પશ્ચિમ દિશામાં જીવ–અજીવ આદિ વિષેનું સમસ્ત કથન પૂર્વ દિશા પ્રમાણે જ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
भगवती तथैव मतिपत्तव्या, 'सोमा जहा इंदा' सौम्या-उत्तरा दिक् , यथा ऐन्द्रीदिक पूर्वप्रतिपादिता तथैव प्रतिपत्तव्या, 'ईसाणी जहा अग्गेयी' ऐशानी-ईशानो देवता यस्याः सा ऐशानी विदिक्-ईशानकोणः यथा आग्नेयी विदिक्पूर्व प्रतिपा. दितातथैव प्रतिपत्तव्या, “विमलाए जीवा जहा अग्गेयीए" विमलायाम्अायां दिशि जीवा यथा आग्नेय्यां दिशि प्रतिपादितास्तथैव प्रतिपत्तव्याः, तथाच यथा आग्नेय्यां जीवानामनवगाहात् नोजीवाः, अपितु जीवदेशाः जीवप्रदेशाः भवन्ति, तथैव विमलायामपि जीवानामनवगाहात् नौजीवाः, अपितु जीवदेशा, जीवमदेशा च भवतीति भावः। अजीवा जहा दाए' विमलायाम् अग्गेयी' वायव्य विदिशाका कथन आग्नेयी विदिशाकी तरहसे जानना चाहिये. 'सोमा जहा इंदा' उत्तर दिशा जीवरूप भी है अजीव रूप भी है इत्यादि सब कथन उत्तर दिशाके संबंध में ऐन्द्री पूर्व-दिशाकी तरह से ही कर लेना चाहिये। ईसाणी जहा अग्गेयी' ईशान विदिशाका कथन आग्नेयी विदिशाकी तरहसे जानना चाहिये, “विमलाए जीवा जहा अग्गेयीए' जिस प्रकारसे आग्नेयी दिशामें ऐसा कहा गया है कि जीवोंको यहां अवगाहना नहीं होती है इसलिये यहां जीव नहीं है अपि तु यहां जीवदेश है और जीवप्रदेश है उसी प्रकारसे विमला दिशामें भी अर्ध्वदिशामें भी जीवोंकी अवगाहना नहीं हैं इसलिये वहाँ भी जीव नहीं है, किन्तु वहां जीवदेश और जीवप्रदेश है । इसलिये वह जीवदेशरूप भी और जीवप्रदेकरूप भी है। 'अजीवा जहा इंदाए'
“वायव्वा जहा अग्गेयी" वायव्य विशानु थन मानिया हिशाना ४५न प्रभाग सभा. " सोमा जहा इंदा" उत्तर दिशानु ४थन पूर्व દિશાના કથન પ્રમાણે સમજવું.
', ईसाणी जहा अग्गेयी" शान शानु ४थन मानेयी विशिाना કથન પ્રમાણે સમજવું.
“विमलाए जीवा जहा अग्गेयीए" विभामा (54 ) विषन કથન અગ્નિ દિશા પ્રમાણે સમજવું. અગ્નિ દિશામાં જેમ જેની અવગાહના થતી નથી, તેમ ઉર્વદિશામાં પણ જીવોની અવગાહના થતી નથી. તે કારણે અગ્નિ દિશાની જેમ ઉર્વ દિશામાં પણ જીવ નથી, પરંતુ ત્યાં જીવદેશ અને જીવપ્રદેશો હોય છે. તે કારણે ઉર્વ દિશા જીવદેશ રૂપ પણ છે અને જીવप्रदेश ३५ ५५ छ. " अजीवा जहा इदाए' 84° हिशमा विनु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिवस्वरूपनिरूपणम् २९ ऊर्ध्वायां दिशि अजीवा यथा ऐन्द्रयां दिशि प्रतिपादितास्तथैव प्रतिपत्तव्याः, तथाच ऐन्द्रयाः समानवक्तव्यत्वात् यथा ऐन्द्रयां दिशि अजीवा द्विविधाः-रूप्यजीवाः, अरूप्यजीवाश्च, रूप्यजीवाश्चतुर्विधाः, अरूप्यजीवाः सप्तविधाः उक्तास्तथा विमलायामपि वक्तव्या इति भावः। एवं तमाए वि, नवरं अरूबी छबिहा, अद्धासमयो न. भन्नइ ' एवं विमलायामिव तमायामपि जीवादयो वक्तव्याः, विमलावदेव तमाऽपि वाच्येत्यर्थः, ननु विमलायामनिन्द्रिय 'सिद्ध ' सम्भवात् तद्देशादयो युक्तास्तमायाँ पुनरनिन्द्रियासंभवात् कथंतदेशादया युज्येरन् ? समुद्घातरूपदण्डाद्यवस्थमनिन्द्रियऊर्ध्वदिशामें अजीव पूर्वदिशाकी तरह कहे गये हैं। तात्पर्य कहनेका यह है कि जिस प्रकारसे ऐन्द्री दिशामें रूपी अजीव और अरूपि अजीव ये दो प्रकारके अजीव कहे गये हैं , तथा रूपी अजीव खंध आदिके भेदसे चार प्रकार के और अरूपो अजीव धर्मास्तिकायादिकके भेदसे सात प्रकारके कहे गये हैं, उसी प्रकारसे ये सब इस ऊर्ध्वदिशामें भी कहना चाहिये । 'एवं तमाए वि नवरं अरूवी छव्विहा, अद्धासमयो न भन्नई' ऊर्ध्वदिशाकी तरह अधोदिशामें भी जीवादिक कह लेना चाहिये अर्थात् विमलादिशाके वर्णन जैसा ही अधोदिशाका वर्णन है यहां ऐसी आशंका नहीं करनी चाहिये कि 'विमला - ऊर्ध्वदिशा में तो सिद्ध जीव होते हैं इसलिये उसमें तो उनके देशों और प्रदेशांका होना ठीक है, परन्तु अधोदिशा में तो ऐसा संभवित नहीं है, फिर वहां अनिन्द्रिय - सिद्ध जीवों के देश प्रदेशादिकों का होना कैसा संभ. સમરત કથન પૂર્વ દિશા પ્રમાણે સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જેમ પૂર્વ દિશામાં રૂપી અજીવ અને અરૂપી અજીવ, આ બે પ્રકારના અજીવનું અસ્તિત્વ કહ્યું છે, તથા રૂપી અજીવને બંધ (સ્કધ) આદિના ભેદથી ચાર પ્રકારના અને અરૂપી અજીવને ધર્માસ્તિકાયાદિકના ભેદથી સાત પ્રકારના કહ્યા છે, એજ પ્રમાણે એ બધાંનું ઉર્ધ્વ દિશામાં પણ અસ્તિત્વ છે, એમ સમજવું.
“एवं तमाए वि नवरं अरूवी छविहा, अद्धासमयो न भन्नइ" Aau (ઉર્વ કિશા)ના જેવું જ કથન અદિશા વિષે સમજવું.
श-विभसामा (4° हिशमi) ते सिद्ध यो पर डाय छे. तथा ત્યાં તે તેમના દેશો અને પ્રદેશ સંભવી શકે છે. અધે દિશામાં તે સિદ્ધ જેવો રહેતા નથી છતાં અધે દિશામાં અનિન્દ્રિયના સિદ્ધ જીના દેશ પ્રદેશાદિકેન અસ્તિત્વ હોવાની વાત કેવી રીતે સંભવી શકે છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
३०
माश्रित्य तस्य देशस्य, देशानाम्, प्रदेशानां च विवक्षायां तत्रापि युक्तत्वात् । अथ तमायां विशेषमाह - नवरम् - त्रिमलापेक्षया तमाय विशेषस्तु अरूप्यजीवाः षड्विधाः वक्तव्याः, तत्रतु सप्तविधानामुक्तत्वात् किन्तु अद्धासमयस्तमायां न भव्यते न व्यवहिते समय व्यवहारोहि सञ्चरिष्णु सूर्यादिप्रकाशकृतो भवति, स च तमायां नास्तीति तत्राद्धासमयो न भव्यते इति भावः । अथ विमलायामपि नास्ति सूर्यः वित हो सकेगा' क्योंकि समुद्धातरूप दण्डादि अवस्था वाले अनिन्द्रिय जीवको आश्रित करके उसके देशका, देशांका और प्रदेशांका वहां सद्भाव पाया जाता है. इस विवक्षाको लेकर वहां पर भी उसके देशादिकका कथन बन जाता है। ऊर्ध्वदिशा में जो सात प्रकारके अजीवों का कथन किया गया है वैसा कथन अधोदिशा में इस संबंध में नहीं किया गया है, बस इतनी सी विशेषता ऊर्ध्वदिशा के कथनसे अधोदिशा के कथनमें है. अर्थात् ऊर्ध्वदिशामें सान प्रकारके अजीवोंका कथन है - यहां अद्धोसमयरूप कालको छोडकर ६ अजीवोंका कथन है । क्योंकि यहां पर अद्धासमयका व्यवहार नहीं है समय व्यवहार नित्यगतिमान् सूर्यादिकोंके प्रकाशसे होता है-तमा में सूर्यादिकों का प्रकाश है नहीं, इसलिये वहां अद्धासमय नहीं कहा गया है । यदि यहां पर ऐसी आशंका की जावे कि विमलादिशामें तो सूर्यका सद्भाव
સમાધાન સમુદ્ઘાત રૂપ દંડાદિ અવસ્થાવાળા (સિદ્ધ ) જીવને અનુલક્ષીને તેના દેશનું, દેશો અને પ્રદેશોનું અસ્તિત્વ ત્યાં સ'ભવી શકે છે. આ વાતને ધ્યાનમાં લઈને તેના દેશાદિકનું થન સભવી શકે છે.
ઉષ્ણ ક્રિશામાં અજીવ વિષયક જે કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે કથન કરતાં અધેક્રિશાના અજીવ વિષયક કથનમાં નીચે પ્રમાણે વિશિષ્ટતા રહેલી છે. ઉદિશામાં સાત પ્રકારના અજીવાનુ કથન કરવામાં આવ્યું છે, પરન્તુ અધા દિશામાં છ પ્રકારના અજીવાંનું જ કથન થવું જોઇએ, કારણ કે અધાદિશામાં અદ્ધાસમયરૂપ કાળ સિવાયના ૬ પ્રકારના અછવાનું જ કથન કરવાનુ' કહ્યું છે. ત્યાં અહાસમયરૂપ કાળનું કથન કરવાના નિષેધ શા માટે કર્યાં છે, તે નીચે પ્રકટ કરવામાં આળ્યું છે—
અધાદિશામાં અદ્ધાસમય ( કાળ )ના વ્યવહાર સંભવી શકતા નથી કારણ કે સમય વ્યવહારને માટે જરૂરી નિત્ય ગતિમાન સૂર્યાક્રિકાના પ્રકાશના જ ત્યાં અભાવ ડાય છે. તમામાં (અધેદિશામાં) સૂર્યાદિના પ્રકાશ જ હતેા नथी. ते अरशे त्यां अद्धासमय (आज ) तुं अस्तित्व धु' नथी.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ ० २ औदारिकादि शरीरनिरूपणम् ३१ इति कथं तत्र समयव्यवहार ? इतिचेदुच्यते-मन्दरावयवभूतस्फटिककाण्डे सूर्यादि प्रभा संक्रातिद्वारेण तत्र सञ्चरिष्णुमर्यादिप्रकाशसम्भवात् ।। सू० १ ॥
औदारिकादि शरीरवक्तव्यता। ___ मूलम्-कइ णं भंते ! सरीरा पण्णता ? गोयमा ! पंचसरीरा पण्णत्ता, तं जहा ओरालिय जाव कम्मए। आरोलियसरीरेणं भंते ! कइविहे पण्णत्ते? एवं ओगाहणं संठाणं निरवसेसं भाणियवं, जाव अप्पा बहगंति, सेवं भंते ! सेवं भंते त्ति'॥ सू० २॥
दसमे सए पढमो उद्देसो समत्तो॥१०-१॥ __ छाया-कति खलु भदन्त ! शरीराणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! पश्च शरीराणि प्रज्ञतानि, तद्यथा-औदारिकम् , यावत् कार्मणम् , औदारिकशरीरं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? एवम् अवगाहनासंस्थानं निरवशेषं भणितव्यम् , यावत् अल्प बहुत्वमिति, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ मू० २॥
दशमे शतके प्रथम उद्देशकः समाप्तः ।। १०-१॥ टीका-पूर्व जीवादिरूपा दिशः प्ररूपिताः, जीवाश्च शरीरिणोऽपि भवन्तीति नहीं है फिर वहां समयका व्यवहार कैसे होता है ? तो इस आशंका का उत्तर ऐसा है कि मन्दरावयवभून स्फटिककाण्ड में सूर्यादिकोंकी प्रभा की संक्रान्ति होती है। सो इस द्वारा वहां संचरिष्णु चलस्वभाववाले सूर्यादिकोंका प्रकाश हो सकता है । सू०१।।। __ औदारिकादि शरीर वक्तव्यता-'कहणं भते ! सरीरा पण्णता' इत्यादि।
टीकार्थ - इसके पहिले सूत्रकारने जीवादिरूप दिशाओंका प्रति. पादन कर दिया है। जीव शरीरधारी भी होते हैं। अतः शरीरोंकी
-विभव (4) Aभा तो सूर्यनी समा रातो ४ नथी. તે પછી ત્યાં સમયને વ્યવહાર કેવી રીતે થતું હશે ?
સમાધાન મન્દરાવયવભૂત (સુમેરુના અવયવરૂપ) ફટિકકાંડમાં સૂર્યાદિકેની પ્રભાની સંક્રાન્તિ થાય છે. તેના દ્વારા ત્યાં સંચરિઝુ (સંચરણ કરતા) સૂર્યાર્દિકેને પ્રકાશ પહોંચી શકે છે. સૂ, ૧ છે
દારિક આદિ શરીરની વક્તવ્યતા– 'कइ णं भंते ! सरीरा पण्णता" त्याहि
ટીકાઈઓ પહેલાં સૂત્રકારે જીવાર્દિરૂપ દિશાઓનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. જ શરીરધારી પણ હોય છે. આ સંબધને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
SEAN
-
भगवतीसत्रे शरीराणि प्ररूपयितुमाह-'कइणं भंते' इत्यादि। 'कइणं भंते ! सरीरा पण्णता? गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कतिकियन्ति खलु शरीराणि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह'गोयमा ! पंच सरीरा पण्णता' हे गौतम ! पञ्च शरीराणि प्रज्ञप्तानि, ' तंजहा
ओरालिए जाव कम्मए' तद्यथा-औदारिकं, यावत् वैक्रियम् , आहारम् , तैजसम् , कार्मणंच गौतमःपृच्छति-'ओरालियसरीरे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते?' हे भदन्त !
औदारिक शरीरं खलु कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-एवं ओगाहणसंठाणं निरवसेसं माणियव्वं जाव अपाबहुगंति' हे गौतम ! प्रज्ञापनाया एकविंशतितमं पदम् - अवगाहनासंस्थानं निरवशेषं सर्व भणितव्यम् , तदवधिमाह-यावत् अल्पबहुकम् प्ररूपणा करने के लिये सूत्रकार प्रश्न रूपमें 'कहणं भते! सरीरा पण्णत्ता, इस सूत्रको कहते हैं - इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा प्रश्न किया है किहे भदन्त ! शरीर कितने कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - गोयमा' हे गौतम ! शरीर पांच कहे गये हैं। जो इस प्रकारसे हैं - 'ओरालिए जाव कम्मए' औदारिक शरीर, वैकिय शरीर, आहारक शरीर, तैजस शरीर और कार्मण शरीर। ___ अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं - 'ओरालियसरीरेणं भंते। कहविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! औदारिक शरीर कितने प्रकारका कहा गया है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-' एवं
ओगाहणसंठाणं निरवसेसं भाणियव्वं जाव अप्पाबहुगंति' हे गौतम ! यहां प्रज्ञापनाका २१ वां पद जो अवगाहना सस्थानरूप है वह सम्पूर्णरूपसे अल्पबहुत्व वक्तव्यता तक कहना चाहिये। वहां શરીરની પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર प्रमुन सेवा प्रश्न पूछे छे है.." कइ णं भंते ! सरीरा पण्णत्ता?" सावन्! શરીર કેટલાં કહ્યાં છે?
महावीर प्रभुना उत्तर--" गोयमा! पंच सरीरा पण्णत्ता- तंजहा" गौतम! नीय प्रमाणे पाय शरी३ ४i छ.-"ओर।लिए जाव कम्मए" (१) मोहारि४ शरीर, (२) वैठिय शरी२, (२) मा७२४ शरी२, (४) तेस शरीर भने (५) ४मा शरी२
गौतम स्वाभाना प्रश्न.. 'ओरालिय सरीरेणं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ?" હે ભગવન ! ઔદરિક શરીર કેટલાં પ્રકારના કહ્યાં છે?
महावीर प्रसुनी त२-" एवं ओगाहणसंठाणं निरवसेसं भाणियब्वं जाव अप्पाबहुगं ति" गीतम! म विषयने मनुसक्षीने ४थन प्रज्ञापना सूत्रना અવગાહના સંસ્થાન રૂપ ૨૧ માં પદમાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ સમસ્ત કથન અહીં પણ સમજવું. તે કથન અલ્પ બહત્વની વક્તવ્યતાના કથન પર્યન્ત અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. ત્યાં આ વિષયને અનુલક્ષીને આ પ્રમાણે કહ્યું છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० २ औदारिकादि शरीरनिरूपणम् ३३ अल्पबहुत्ववक्तव्यतापर्यन्तमित्यर्थः, तथाचोक्तम् तत्र__ 'पंचविहे पण्णत्ते, तंजहा-एगिदिय ओरालियसरीरे जाव पंचिंदिय ओरालियसरीरे' इत्यादि, पञ्चविधम् औदारिकशरीरं प्रज्ञप्तम्-तद्यथा एकेन्द्रियौदारिकशरीरम् , यावत् द्वीन्द्रियौदारिकशरीरम् , चतुरिन्द्रियौदारिकशरीरम् , पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरम् , इत्यादि, तथा चास्य संग्रहगाथा-"कइ संठाणपमाणं पोग्गलचिगणा सरीरसंजोगो,
दवपएसप्पबहु सरीरओगाहणाए या ॥१॥" छाया-कति, संस्थानम् , प्रमाणम् , पुद्गलचयनं, शरीरसंयोगः,
द्रव्यप्रदेशाल्पबहुत्वम् शरीरावगाहनायाश्च ।। ९॥ तत्र च कतिशरीराणीतिवक्तव्यम् , तानि च औदारिकादीनि पञ्च बोध्यानि वा तथा औदारिकादीनां संस्थानं वक्तव्यम् , यथा नानासंस्थानमौदारिकम् २। इस विषयमें ऐसा कहा गया है - 'पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा एगिदिय ओरालियसरीरे जाव पंचिदिय ओरालियसरीरे' इत्यादि. औदारिक शरीर पांच प्रकारका कहा गया है - जो इस प्रकारसे है - (१) एके. न्द्रिय औदारिक शरोर, (२) दो इन्द्रिय औदारिक शरीर, (३) ते इन्द्रिय औदारिक शरीर, (४) चौ इन्द्रिय औदारिक शरीर और (५) पंचेन्द्रिय औदारिक शरीर इत्यादि । इसकी संग्रह गाथा इस प्रकारसे है - 'कइ संठाणपमाणं' इत्यादि।
इसका अभिप्राय ऐसा है कि - शरीर कितने होते हैं ? तो इसके उत्तरमें कहना चाहिये कि वे पांच होते हैं । औदारिक आदि शरीरोंका संस्थान कैसा होता है ? औदारिक शरीरका संस्थान निश्चित आकार
“पंचविहे पण्णत्ते, तंजहा-एगिदिय ओरालिय सरीरे जाव पंचि दिय ओरालिय सरीरे" त्यादि. मोहारि शरीरना नाय प्रभा पांय ४२ ४i छ-(1) એકેન્દ્રિય દારિક શરીર (૨) હીન્દ્રિય ઔદારિક શરીર, (૩) ત્રીન્દ્રિય દા રિક શરીર, (૪) ચતુરિનિદ્રય ઔદારિક શરીર અને (૫) પંચેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર, ઈત્યાદિ. તેને લગતી સંગ્રહગાથા આ પ્રમાણે છે
"कइ संठाणपमाणं " त्याह
તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–શરીર કેટલાં હોય છે? તેના ઉત્તર ૫ કહેવું જોઈએ કે “શરીર પાંચ હોય છે”
"महार शरीराना संस्थान (मा४२) य छ?"
દારિક શરીરનું સંસ્થાન કેઈ નિશ્ચિત આકારવાળું હોતું નથી, પણ भ०५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
FAST
--
-
३४
भगवतीने तथा एतेषामेव शरीराणां प्रमाणं वक्तव्यम्-यथा औदारिकं जघन्येनाणुलासंख्येयभागमात्रम् उत्कृष्टन सातिरेकयोजनसहनमानम् ३, तथा एषामेव शरीराणां पुद्गलचयनं वक्तव्यम् , यथा-औदारिकस्य निर्व्याघातेन षट्सु दिक्षु व्याघात प्रतीत्य कदाचित् त्रिदिशीत्यादि ४, तथा एषामेव शरीराणां संयोगो वक्तव्योयथा यस्य औदारिकशरीरं भवति, तस्य वैक्रियं शरीरं कदाचित् भवति, इत्यादि ५, तथा एषामेव शरीराणां द्रव्यार्थतया प्रदेशार्थतयाऽल्पबहुत्वं वक्तव्यम् यथा"सर्वस्तोकानि आहारकशरीराणि द्रव्यार्थतया" इत्यादि,' तथा एषामेव शरीराणामवगाहनाया अल्पबहुत्वं वक्तव्यम् ” यथा सर्वस्तोका औदारिकशरीरस्य वाला नहीं होता है किन्तु यह शरीर नाना प्रकारके संस्थान वाला होता है। इन शरीराका प्रमाण कितना होता है ? औदारिक शरीरका प्रमाण अलके असंख्यातवें भागमात्र होता है । यह जघन्य प्रमाण औदारिकका है। इसका उत्कृष्ट प्रमाण एक हजार योजनसे कुछ अधिक होता है। औदारिक आदि शरीरोंका पुद्गलचयन कितनी दिशाओं में होता है ? औदारिक शरीरके छह दिशाओं में व्याघातको लेकर इसका पुदलचयन कदाचित् तीन दिशामें होता है इत्यादि । इन शरीरोके संयोग वक्तव्य में ऐसा कहना चाहिये कि जिस जीवके औदारिक शरीर होता है उसके वैक्रिय शरीर कदाचित् होता है इत्यादि. द्रव्यार्थता एवं पर्यायार्थताको लेकर इनके अल्पबहुत्वमें ऐसा कहना चाहिये कि द्रव्यार्थताकी अपेक्षा से सबसे कम आहारक शरीर हैं इत्यादि. तथा તે શરીર વિવિધ સંસ્થાન (આકાર )વાળું હોય છે.
“તે શરીરનું પ્રમાણ કેવું હોય છે?” ઔદારિક શરીરનું જઘન્ય (ઓછામાં ઓછું) પ્રમાણુ આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ જેટલું જ હોય છે, અને તેનું ઉત્કૃષ્ટ (અધિકમાં અધિક) પ્રમાણ એક હજાર એજન કરતાં પણ याई माथि .
ઓહારિક આદિ શરીરનું પુદ્ગલચયન કેટલી દિશાઓમાં થાય છે?” ઔદરિક શરીરના છ દિશાઓમાં વ્યાઘાતની અપેક્ષાએ તેનું પુદ્દગલચયન ક્યારેક ay हिशामा याय छ, त्यहि.
આ શરીરોના સંગથી વક્તવ્યતામાં એવું કહેવું જોઈએ કે જે જીવને દારિક શરીર હોય છે, તે જીવને વૈકિય શરીર ક્યારેક હોય છે, ઈત્યાદિ.
દ્રવ્યતા અને પર્યાયાર્થતાની અપેક્ષાએ તેમના અલ૫બહત્વ વિષે આ પ્રમાણે કહેવું જોઈએ-દ્રવ્યાર્થતાની અપેક્ષાએ આહારક શરીર સૌથી ઓછાં છે, ઇત્યાદિ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० १० १० १ सू० २ औदारिकादि शरीरनिरूपणम् ३५ जघन्यिका अवगाहना' इत्यादि ७ । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाहसेवं भंते 'सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेवे ति ॥ सू० २॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदश भाषाकलितललितकलापालापक प्रविशुद्धगधपद्यानकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुर राजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचिता श्री भगवतीसूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
यायां व्याख्यायां दशमशतकस्य
।। प्रथमांद्देशः समाप्तः॥१०-१॥ इन शरीरोंकी अवगाहनाके अल्पपटुत्वमें ऐसा कहना चाहिये कि
औदारिक शरीरकी जघन्य अवगाहना सबसे कम है इत्यादि. अन्तमें गौतम स्वामी भगवानके कथनको सत्य प्रमाणित करते हुए ‘सेवं भंते ! सेवं भतेत्ति' कहते हैं। हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य है - हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य है । ऐसा कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये। म०२॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीस्त्र" नी प्रियदर्शिनी व्याख्याना दसमा शतकनो पहेलो उद्देशक समाप्त ॥१०.१॥
તે શરીરની અવગાહનાની અપમહુતા વિષે આ પ્રમાણે કહેવું જોઈએદારિક શરીરની જઘન્ય અવગાહના સૌથી અ૫ છે, ઈત્યાદિ.
સૂત્રને અનતે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત માનીને તેમાં પિતાની અપાર શ્રદ્ધા વ્યક્ત કરતા કહે છે કે___“सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति" "हे भगवन! साये २ ते साया સત્ય છે. હે ભગવન્! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું છે સર્વથા સત્ય જ છે” આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેઓ પોતાને સ્થાને બેસી ગયા છે સૂ. ૨ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રિયદર્શિની
વ્યાખ્યાના દસમા શતનો પહેલો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૦-૧૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस अथ द्वितोयोद्देशकः प्रारभ्यते दशमशतके द्वितीयोद्देशकस्य संक्षिप्त विषयविवरणम् कषायभावमापन्नस्य साधोः किम् ऐर्यापथिकी क्रिया भवति ? किंवा सांपरायिकी क्रिया भवति ? अषायभावमापन्नस्य साधोः किम् ऐर्यापथिकी क्रिया किंवा सांपरायिकी क्रिया भवति ? ऐपिथिकी क्रियायाः, अथवा सांपरायिकी क्रियायाः हेतुश्च कः ? योनिः, वेदनाप्रकारः, नैरयिकाणां वेदना, भिक्षुपतिमा आराधनेति ।
क्रियाविशेषवक्तव्यता। मूलम्-रायगिहे जाव एवं वयासी-संवुडस्स णं भंते! अणगारस्स वीयीपथे ठीचा पुरओ रूवाइं निज्जायमाणस्स मग्ग
ओ रुवाइं अवयक्खमाणस्ल, पासओ रूवाई अवलोएमाणस्स, उरूवाइं आलोएमाणस्त, अहे रूवाहं ओलोए माणस्स, तस्स णं भंते ! किं ईरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया कजइ ? गोयमा! संवुडस्त णं अणगारस्स वीयिपथे ठिच्चा जाव तस्सणं णोइरिया वहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया
__ शतक १० वे के दूसरे उद्देशेका प्रारंभ इस शतकके द्वितीय उद्देशकका विषयविवरण संक्षेपसे इस प्रकार है-कषायभावयुक्त साधुको ऐपिथिकी क्रिया होती है या सांपरायिकी क्रिया होती है ? अकषाय भावयुक्त साधुके ऐर्यापथिकी क्रिया होती है या सांपरायिकी क्रिया होती है ? ऐपिथिकी क्रियाका और सांपरायिकी क्रियाका क्या कारण है ? योनि, वेदना प्रकार, नैरयिकोंकी वेदना, भिक्षुप्रतिमा और आराधना इनका कथन ।
દશમા શતકના બીજા ઉદ્દેશકને પ્રારંભ દશમાં શતકના બીજા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વર્ણનકષાયભાવ યુક્ત સાધુને અર્યાપથિકી ક્રિયા થાય છે કે સાંપરાયિકા કિયા થાય છે? અકષાય ભાવયુક્ત સાધુ દ્વારા ઐર્યા પથિકી કિયા થાય છે? આ પ્રશ્નો. અર્યાપથિકી ક્રિયા અને સાંપરાયિકી ક્રિયાનું કારણ શું હોય છે? આ પ્રશ્નનિ. વેદના પ્રકાર, નિરયિકેની વેદના, ભિક્ષુપ્રતિમા અને આરાધના, આ વિષયનું કથન.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ ० १ क्रियाविशेषनिरूपणम्
कज्जइ ! सेकेणट्टे णं भंते । एवं बुच्चइ संवुडस्त जाव संपराइया किरिया कज्जइ ? गोयमा ! जस्स णं कोहमाणमायालोभा एवं जहा सत्तमसए पढमोद्देसए जाव सेणं उस्सुत्तमेव रीयति, से तेणद्वेणं जाव संपराइया किरिया कजइ ! संवुडस्स णं भंते! अणगारस्स अवीयपथे ठिच्चा पुरओ रुवाई निज्जायमाणस्स जाव तस्स णं भंते! किं ईरिया वहिया किरिया कज्जइ ?, पुच्छा, गोयमा ! संवुडस्स जाव तस्स णं ईरिया वहिया किरिया कज्जइ, णो संपराइया किरिया कज्जइ ! से केणट्टेणं भंते! एवं बुच्चइजहा सत्तमे सए पढमोद्देसए जाव से णं अहासुतमेव रीयइ, से तेणट्टेणं जाव नो संपराइया किरिया कज्जइ ॥ सू० १ ॥
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
३७
छाया - राजगृहे यावत् एवम् अवादीत्-संवृतस्य खलु भदन्त ! अनगारस्य वीचि - पथे स्थित्वा पुरतो रूपाणि निर्ध्यायतो, मार्गतो रूपाणि अवेक्षमाणस्य, पार्श्वतो रूपाणि अवलोकयतः, ऊर्ध्व रूपाणि अवलोकयतः, अघोरूपाणि आलोकयतस्तस्य खलु भदन्त ! किम् ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते ?, सांपरायिकी क्रिया क्रियते ? गौतम ! संहृतस्य खलु अनगारस्य वीचिपथे स्थित्वा यावत् तस्य खलु नो ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते, सांपरायिकी क्रिया क्रियते । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते - संवृतस्य यावत् सपरायिकी क्रिया क्रियते ? गौतम ! यस्य खलु क्रोधमानमायालोमा एवं यथा सप्तमशतके प्रथमोद्देशके यावत् स खलु उत्सूत्रमेव रयते, तत् तेनार्थेन यावत् सांपरायिकी क्रिया क्रियते । संवृतस्य खलु भदन्त ! अनगारस्य अवीचिपथे स्थित्वा पुरतो रूपाणि निर्ध्यायतो यावत् तस्य खलु भदन्त । किम् ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते ? पृच्छा, गौतम ! संवृतस्य यावत् तस्य खलु ऐर्याथिक क्रिया क्रियते, नो सांपरायिकी 'क्रया क्रियते, तत् केना
न भदन्त ! एवमुच्यते यथा सप्तमे शतके प्रथमोदेशके यावत् स खलु यथासूत्रमेत्र रीयते, तत् तेनार्थेन यावत् नो सांपरायिकी क्रिया क्रियते ॥ सू० १ ॥
टीका - प्रथमोद्देशकान्ते औदारिकादि शरीराणि प्रतिपादितानि शरीरीच क्रियाकारी भवतीति क्रियां प्ररूपयितुं द्वितीयोद्देशकमारभते ' रायगिहे ' इत्यादि,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
":...
भगवतीस्त्रे 'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहे यावत् नगरे स्वामी समवस्मृतः, भगवन्तं वन्दितुं नमस्कत पर्षद् निर्गच्छति, वन्दित्वा नमस्यित्वा प्रतिगता पर्षत् , तत:शुषमाणो नमस्यन् विनयेन पाञ्जलिपुटः सन् पर्युपासीयो गौतमः एवं वक्ष्यमाण प्रकारेण अबादीत्-'संवुडस्स णं भंते ! अणगारस्स वीयोपथे ठिचा पुरओ रूबाई निज्जायमाणस्स मग्गओ रूवाई अवयक्खमाणस्स' हे भदन्त ! सकृतस्य सामान्येन
क्रियाविशेषवक्तव्यता-रायगिहे जाव एवं वधासी, इत्यादि।
टीकार्थ - प्रथम उद्देशकके अन्तमें औदारिक आदि शरीरोंका कथन किया गया है. शरीरधारी क्रिया करने वाले होते हैं - इसलिये सूत्रकारने क्रियाको प्रतिपादन करने के लिये इस द्वितीय उद्देशकका प्रारंभ किया है। रायगिहे जाव एवं वपासी' यहाँ यावत् शब्दसे इस प्रकारके अर्थवाले पाठका संग्रह किया है - राजगृह नगरमें महावीर स्वामी पधारे। उनको वंदना एवं नमस्कार करने के लिये नगरकी परिषद् निकली धर्मकथा सुनकर वन्दना नमस्कार कर वह फिर वापिस चली गई. इसके बाद विनयसे युक्त हुए गौतम गणधरने प्रभुसे धर्म श्रवणकी अभिलाषासे दोनों हाथ जोड़कर इस प्रकार पूछा - 'संधुड. स्स णं भते ! अणगारस्स वीयीपंथे ठिच्चा पुरओ रूपाई निज्झायमा. णस्स मग्गओ ख्वाइं अवयक्खमाणस्स, पासओ रूवाइं अवलोएमा
ठिया विशेष १४तव्यता--- रायगिहे जाव एवं वयासी” छत्याह
ટીકાથે-પહેલા ઉદ્દેશાને અને દારિક આદિ શરીરનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. શરીરધારીએ ક્રિયા કરતા હોય છે. તે કારણે સૂત્રકારે આ બીજા ઉદ્દેશામાં ક્રિયાઓનું પ્રતિપાદન કરવાને નિમિત્તે ગૌતમ સ્વામી દ્વારા એ વિષ યને અનુલક્ષીને પૂછાયેલા પ્રશ્નો અને મહાવીર પ્રભુ દ્વારા આપવામાં આવેલા ઉત્તરો ५४८ ४ा छ- 'रायगिहे जाव एवं पयासी मी ' यावत्' ५४था सूत्र५ । ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે તે નીચે મુજબ છે-રાજગૃહ નગરમાં મહાવીર પ્રભુ પધાર્યા. તેમને વંદણુ નમસ્કાર કરવાને નગરની પરિષદ નીકળી. વંદણ નમસ્કાર કરીને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળીને પરિષદ પાછી ફરી ત્યારબાદ ધર્મતત્વને જાણવાની અભિલાષાવાળા ગૌતમ સ્વામીએ વિનયપૂર્વક બે હાથ २२ प्रभुने मा प्रमाणे प्रश्न पूछये!-" संवुडस्त णं भंते ! अणगारस्स वीयीपथे ठिच्चा पुरओ रूवाइं निन्झायमाणास मग्गओ रूवाई अवयक्खमाणस्स,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० १० २ सू० १ क्रियाविशेषनिरूपणम् ३९ पाणातिपाताधास्रवद्वारसंचरोपेतस्य खलु अनगारस्य वीचिपथे स्थित्वा, वीचि शब्दः सम्पयोगे वर्तते, स च सम्प्रयोगो द्वयोर्भवति, एवंचेह कषायाणां जीवस्य च सम्बधो वीचिशब्दार्थः, ततश्च वीचिमतः कषायवतः पुरुषस्य पथे मार्गे स्थित्वा, अथवा विविच्य यथाऽऽख्यातसंयमात् पृथग्भूय कषायोदयमनपवार्य. अथवा विरूपाकृतिःक्रियासरागत्वात् यस्मिन् अवस्थाने तद् विकृति यथाभवति तथा स्थित्वा पुरतोऽग्रे रूपाणि निध्यायतः पश्यतः, मार्गतः पृष्ठतो रूपाणि अवेक्षमाणस्य, अवकाङ्क्षतो. ऽपेक्षमाणस्य वा 'पासओ रूपाइं अवलोएमाणस्स, उड़ रुवाई ओलोएमाणस्स, अहेरूनाई आलोएमाणस्स तस्स णं भंते ! कि ईरियावहिया किरिया कज्जइ ? संपराइया किरिया कज्जइ ?' पर्श्वतो रूपाणि अवलोकयतः, ऊर्ध्व रूपाणि अवलोकणस्स, उड्ड रूवाई आलोएमाणस्स अहे रूवाई आलोएमाणस्स तस्स णं भंते । किं ईरियावहिया किरिया कज्जइ ? संपराइया किरिया कजई' यहां "बीचि" पद सम्प्रयोगमें आया है। यह सम्पयोग दोका होता है. इस प्रकार कषाय और जीवका सम्बन्ध वीचि शब्दको अर्थ है। सामा. न्य रूपसे जो प्राणातिपात आदि आम्रपद्वारके निरोधरूप संवरसे युक्त है ऐसा अनगार संवृत अनगार है। तथा कषाययुक्त पुरुषके मार्गमें स्थित होकरके अथवा यथाख्यातसंयमसे पृथक् होकरके - कषायके उदयको दर नहीं करके अथवा सराग होनेसे जिस अवस्थान में विरूपाकृति क्रिया जैसी होती है इस प्रकार से स्थित होकरके आगे रूपोंको देखनेवाले, पीछेसे रूपोंको देखनेवाले अथवा उनकी चाहना करनेवाले' अपनी आज बाजू के रूपोंको देखने वाले, उँचे रूपोंको देखनेवाले, नीचे पासओ रूवाई अवलोएमाणस्स, उड्डः, स्वाइं ओलोएमाणस्स, अहे रूवाई आलोएमाणस्स तस्स णं भंते ! कि ईरियावहिया किरिया कज्जा, संपराइया किरिया कजइ?" मा सूत्रमा “वीचि" ५६ सम्प्रयोगमा मान्य આ સમ્રગ બેને થયે છે. આ રીતે કષાય અને જીવના સંબંધ રૂપે અહીં તેને પ્રયોગ થયે છે. પ્રાણાતિપાત આદિ આસ્રવદ્વારના નિરોધરૂપ સંવરથી યુક્ત એવા અણગારને સંવૃત અણગાર કહે છે.
હવે અહીં ગૌતમ સ્વામીને એ પ્રશ્ન થાય છે કે કષાયયુક્ત મનુષ્યના માગમાં ઊભા રહીને, અથવા યથાખ્યાત (સાધુને પાળવાયેગ્ય) સંયમથી પૃથક્ (અલગ) થઈને -કષાયના ઉદયને દૂર કર્યા વિના, અથવા સરાગ અવસ્થાથી યુક્ત થઈને આગળ રહેલાં રૂપને દેખતે, પાછળ રહેલાં રૂપને દેખતે, અથવા તેમને જોવાની ઈચ્છા રાખત, પિતાની આજુબાજુમાં રહેલાં રૂપને દેખતે, ઊંચે રહેલાં રૂપને દેખતે અને નીચે રહેલાં રૂપોને દેખતો સંવૃત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती यतः, अधोरूपाणि अवलोकयतस्तस्य खलु हे भदन्त ! अनगारस्य किम् ऐपिथिकी क्रिया क्रियते ? भवति ?, किंवा सांपरायिकी क्रिया क्रियते ? भवति ? भगवामाह-' गोयमा ! संवुडस्सणं अणगारस्स वीचिपथे ठिच्चा जाव तस्स णं णो ईरिया यहिया किरिया कज्जा, संपराइया किरिया कज्जइ' हे गौतम ! संकृतस्य प्राणातिपाताधास्रबद्वारसंबरोपेतस्य खलु अनगारस्य वीचिपथे स्थित्वा यावत् पुरतो रूपाणि निायतो, मार्गतो रूपाणि अवेक्षमाणस्य, पार्श्वतो रूपाणि अवलोकयतः ऊर्व रूपाणि अवलोकयतः, अधोरूपाणि आलोकयतस्तस्य खलु नो ऐपिथिकीक्रिया क्रियते न केवलयोगप्रत्यया कर्मबन्धक्रिया भवति तस्य सकषायस्वात् अपितु सां. परायिकी क्रिया क्रियते, भवति । रूपोंको देखने वाले ऐसे उस संवृत अनगारको-संवरयुक्त अनगारको क्या ऐर्यापथिकी क्रिया होती है या सांपरायिकी क्रिया होती है इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! 'संघुडस्स णं अणगारस्स वीयिपंथे ठिचा जाव तस्स णं णों ईरिया बहिया किरिया कजइ, संप. राइया किरिया कजई' प्राणातिपातादि रूप आस्रवहारके निरोधरूप संवरसे युक्त अनगार के कि जो वीचिपथमें स्थित होकरके - यावत् सामने के रूपोंको देखता है, पीछेके रूपोंकी देखता है या चाहता है, पासके रूपोंको देखता है, ऊपर के रूपोंको और नीचेके रूपोंको देखता है ऐपिथिकी क्रिया नहीं होती है - केवल योगनिमित्तक होनेवाली यह ऐयोपथिकी क्रिया नहीं होती है, किन्तु कषाययुक्त होनेसे उस संवृत अनगारके सांपरायिकी क्रिया होती है। અણગાર (સંવર યુક્ત અણગાર ) શું એર્યાપથિકી ક્રિયા કરતો હોય છે કે સાંપરાયિકી ક્રિયા કરતો હોય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-“ गोयमा !" गौतम! "संवुडस्स णं अणगास्म वीयिपथे ठिच्चा जाव तस्स णं णो ईरियाबहिया किरिए कज्जइ, संपराइया किरिया कज्जा" प्रातिपात माहि३५ सासवाशना निरोप३५ स१२थी युत भव। અણગાર કે જે વીચિપથમાં (કષાય ભાવમાં) રહીને પિતાની સામે રહેલાં રૂપને નીરખે છે, પિતાની પાછળ રહેલાં રૂપને નીરખે છે અથવા નીરખવા ઇરછે છે, આસપાસનાં રૂપોને નીરખે છે, ઉપર રહેલાં રૂપને નીરખે છે, અને નીચે રહેલાં રૂપને નીરખે છે, તે એર્યાપથિકી ક્રિયા કરતે નથી પણ સાંપરાયિકી કિયા કરે છે, એય પથિકી ક્રિયા તે ગનિમિત્તક જ હોય છે પણ તેની આ ક્રિયા નિમિત્તક હોતી નથી. કષાય યુક્ત હેવાથી તે સંવૃત અણગાર સાંપરાયિકી ક્રિયા જ કરતે હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ ० १ क्रियाविशेषनिरूपणम् ४१ __ 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-संवुडस्स जाव सांपराइया किरिया कज्जइ ?' हे भदन्त । तत्-अथ, केनाथन एवमुच्यते यत्-संवृतस्य आत्र. बद्वारसंवरयुक्तस्य यावत् अनगारस्य वीचिपथे स्थित्वा पुरतो रूपाणि निर्णायतो, मार्गादितो रूपाणामवेक्षणादिकं कुर्वतो नो ऐपिथिकी क्रिया क्रियते. भवति, अपितु सांपरायिकी क्रिया क्रियते-भवतीति कि कारणम् ? भगगनाह'गोयमा ! जस्स णं कोहमाणमायालोमा एवं जहा सत्तमसए पढमोईसए जाव सेणं उस्सुत्तमेव रीयइ' हे गौतम ! यस्य खलु अनगारस्य क्रोधमान-माया-लोभा एवं रीत्या यथा सप्तमशतके प्रथमोद्देश के कथनानुसारं यावत् व्युच्छिन्ना नष्टा भवन्ति, तस्य खलु ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते-भवति, यस्य खलु पुनः क्रोधमानमाया लोभा अव्युच्छिन्ना भवन्ति, तस्य खलु सांपरायिकी क्रिया क्रियते-भवति, ____ अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-से केणटेणं भंते! एवं युच्चइ संघुडस्स जाव संपराइया किरिया कजइ' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि वीचिपथ में स्थित होकरके सामने के रूपों को देखने वाले तथा पीछे आदि के रूपों को देखने वाले संवृत अन गार को ऐपिथिकी क्रिया नहीं होती है - सांपरायिकी क्रिया होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा' हे गौतम ! ' जस्स णं कोहमाणमायालोभा एवं जहा सत्तमसए पढमोमिए जाव से णं उस्लुत्तमेव रीयइ' जिसके क्रोध, मान, माया और लोभ ये कषायें जैसा कि सप्तम शतक में प्रथम उद्दे. शक में कहा गया है उसके अनुसार नष्ट हो जाती है अर्थात् उदय में न हो उस अनगार के ऐपिथिकी क्रिया होती है। जिस अनगार को ये क्रोध, मान माया और लोभ कषायें नष्ट नहीं होते हैं अर्थात् उदय
गौतम स्वामीना प्रश्न-" से केण ठेणं भंते ! एवं वुच्चइ संवुडस्स जाव संपराइया किरिया कज्जइ" मग ५ ॥ २णे मे ४३। छ। है વિચિપથમાં (કષાયભાવમાં) રહીને-કષાયથી યુક્ત રહીને આંગળના, પાછળનાં, આસપાસનાં, ઉપરનાં અને નીચેનાં રૂપે ને નીરખતે સંવૃત અણગાર સાંપ રાયિકી ક્રિયા કરે છે–ચર્યાપથિકી ક્રિયા કરતો નથી.
महावीर प्रभुना लत्त२-"गोयमा!" गीतम! "जस्सणं काहमाणमायालोभा एवं जहा सत्तमसए पढमोद्देसए जाव से णं उस्सुत्तमेवरीयइ" ना ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ આ કષા-સાતમાં શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે નષ્ટ થઈ ગયા હોય છે, અર્થાત્ ઉદયમાન હોય એવો અણગાર અર્યાપથિકી ક્રિયા કરે છે.
પરન્તુ જે અણુગારના ક્રોધ, માન, માયા અને લોભરૂપ કષાયે નષ્ટ થયા નથી, અર્થાત્ ઉદયમાં આવ્યા નથી. તે અણગાર સાંપરાયિકી ક્રિયા કરે
म. ६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे यथासूत्रं रीतं रीयमाणस्य आगमानुसारं वर्तनं कुर्वतः ऐपिथिकी क्रिया क्रियतेभवति, उत्सूत्रं रीतं रीयमाणस्य-आगममुल्लद्धय वर्तनं कुर्वतरतु सांपरायिकी क्रिया क्रियते-भवति, स खलु अयमनगारः उत्सूत्रमेव-आगमातिक्रमणत एव रीयतेगच्छति-वर्तनं करोतीत्यर्थः, ' से तेणटेणं जात्र संपराइया किरिया कज्जइ' तत् तेनार्थेन यावत्-संवृतस्य खलु अनगारस्य वीचिपथे स्थित्वा सर्वतो रूपाणि पश्यतो नो ऐपिथिको क्रिया क्रियते, अपितु सांपरायिकी क्रिया क्रियते-भवति । गौतमः पृच्छति-'संवुडस्स णं भंते ! अणगारस्स अवीयिपये ठिच्चा पुरओ रूबाई निज्जायमाणस्स जाव तस्स णं भंते ! किं ईरिया बहिया कज्जइ ? पुच्छा हे भदन्त ! संहतस्य आस्रवद्वारसंबरोपेतस्य खलु अनगारस्य अवीचिपथे अवीचिमतः अकपायसम्बन्धवतो मार्गे, अथवा अविविच्य-यथाख्यातसंयमात् अपृथग्भूय, अविमें नहीं होते हैं उसको सांपरायिको क्रिया होती है। सूत्र के अनुसार वर्तन करने वाले को ऐापथिकी क्रिया होती है। आगम को उल्लखान करके वर्तन करने वाले को सॉपरायिकी क्रिया होती है। वह यह अनगार उत्सूत्र ही-आगमाज्ञा को उल्लंघन करके ही अपनी प्रवृत्ति करता है। 'से तेणट्रेणं जाव संपराइया किरिया कजई' इस कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि वीचिपथमें स्थित होकर सर्व तरफसे रूपों को देखने वाले संवृत अनगार को ऐपिथिकी क्रिया नहीं होती है प्रत्युत उसको सांपरायिकी क्रिया होती है। अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं – 'संवुडस्स णं भाते ! अणगारस्स अवीयिपये ठिच्चा पुरओ रूवाई निज्झायमाणस्स जाव तस्स णं भते । किं ईरिया वहियाकिरिया कजा, पुच्छा' हे भदन्त ! जो संवरोपेत अनगार अवोचिपथमें अकषायवाले पुरुष के मार्ग में स्थित होकरके, अथवा - यथाख्यात संयम से છે. સૂત્રના આદેશ અનુસાર વર્તનાર એર્યાપથિકી ક્રિયા કરે છે, પણ આગમનું ઉલંઘન કરીને વર્તનાર સાંપરાયિકી ક્રિયા કરે છે. તે કષાયયુક્ત અણગાર ઉસૂત્ર (भाशमनी माज्ञानु न शन) पोतानी प्रवृत्ति २ छे. “से केण देणं जाव संपराइया किरिया कज्जइ" गौतम ! ते ४२ मे मे घुछ वीथि. પથમાં સ્થિત રહીને (કષાયભાવથી યુક્ત રહીને) સર્વ તરફથી રૂપને દેખનાર સંસ્કૃત અણગાર ઐય પથિકી ક્રિયા કરતા નથી, પરંતુ તે સાંપરાયિકી ક્રિયા જ કરે છે.
__ गौतम स्वाभान प्रश्न-" संवुडस्स णं भंते अणगास्स अवीयिपये ठिचा पुरओ रूवाई मिज्झायमाणस्स जाव तस्स णं भंते ! कि' ईरियावहिया किरिया कज्जइ, पुच्छा" ! २ सवृत भगा२ अवसिपथमा (माय भावभां) સ્થિત રહીને-અથવા યથાખ્યાત સંયમનું પાલન થાય એવી રીતે અથવા જે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ०२ सू० १ क्रियाविशेषनिरूपणम्
४३
कृतिवा यथा भवति तथा, पथि-मार्गे स्थित्वा पुरतो रूपाणि निायतो यावत् मागतो रूपाणि अवेक्षमाणस्य, पार्श्वता रूपाणि अवलोकयतः ऊर्ध्व रूपाणि अवलो. कयतः, अधोरूपाणि आलोकयतस्तस्य खलु भदन्त ! अनगारस्य किम् ऐपिविकी क्रिया क्रियते-भवति ? किंवा साम्परायिकी क्रिया क्रियते ? भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह-'गोयमा! संवुडस्स जाब तस्स णं ईरियावहिया किरिया कज्जइ, णो संपराइया किरिया कन्जर' हे गौतम ! संवृतस्य आत्रबद्वारसंबरोपेतस्य खलु यावत् अनगारस्य अवीचिपथे स्थित्वा पुरतो रूपाणि निायतो, मार्गतो रूपाणि अवेक्षमाणस्य, पार्श्वतो रूपाणि अवलोकयतः, ऊवं रूपाणि अवलोकयतः, अधो. रूपााण आलोकयतस्तस्य खलु ऐर्यापथिको क्रिया-केवलयोगप्रत्यया कर्मबन्धक्रिया क्रियते-भवति, तस्य कपायरहितत्वात् नो सांपरायिकी क्रिया क्रियते-भवति । अपृथक् होकरके अथवा - विकृति जैसे नहीं हो इस तरहसे मार्गमें स्थित होकर के सामने के रूपों को, यावत् पीछे के रूपों को, पास के रूपों को, उपर के रूपों को, नीचेके रूपों को, देखता है - ऐसे उस अनगार को क्या ऐर्यापथिकी क्रिया होती है या सांपरायिकी क्रिया होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! 'संवुडस्स जाव तस्स णं ईरिया वहिया किरिया कजद, णा संपराइया किरिया कजई' अवीचिपथ में स्थित होकर के सामने के, पीछे के, आजू बाजू के, ऊपर और नीचे के रूपों को देखने वाले उस आस्रवद्वार संवरोपेत अनगार को केवलयोग प्रत्ययवाली कर्मबन्ध क्रिया रूप ऐर्यापथिकी क्रिया होती है। क्योंकि यह कषाय रहित होता है। सांपरायिकी क्रिया नहीं होती है। क्योंकि यह कषायवाले को होती है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते રીતે વિકૃતિ ન થાય એવી રીતે--માર્ગ માં ઉમે રહીને પોતાની સામેના, પાછળનાં, આજુબાજુનાં, ઉપરમાં અને નીચેનાં રૂપને દેખે છે, તે અણગાર શું અર્યાપથિકી ક્રિયા કરે છે, કે સાંપરાવિકી ક્રિયા કરે છે?
मडावीर प्रसुनी उत्तर-“गोयना!" गौतम ! " संवुडस्स जाव तस्व गं ईरियावहिया किरिया कज्जह, णो संपराइया किरिया कज्जइ" भवाथिपथमा स्थित રહીને સામેના, પાછળનાં, આસપાસનાં ઉપરનાં અને નીચેના રૂપને દેખતે એ તે સંવૃત (આસ્રવેને નિરોધ કરનાર) અણગાર કેવળ યોગનિમિત્તક કર્મબંધ ક્રિયારૂપ ઐયંપથિકી ક્રિયા કરે છે, કારણ કે તે કષાયરહિત હોય છે. તેના દ્વારા સાંપરાયિકી ક્રિયા થતી નથી, કારણ કે તે ક્રિયા કષાયયુક્ત વ્યક્તિ વડે જ કરાતી હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
भगवती सूत्रे
गौतमः पृच्छति -' से केणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ' हे भदन्त ! तत् - अथ केनान एवमुच्यते यत्-संतस्य खलु अनगारस्य पूर्वोक्तपकारस्य ऐयपिथिकी क्रियते tataiपरायिकी क्रिया क्रिरते ? भगवानाह - 'जहा सतमे सए पढमोद्देसए जाव सेणं अहातमेव रीय, से तेजद्वेगं जाव णो संपराइया किरिया कज्जइ ' हे गौतम! यथा सप्तमेशतके प्रथमोदेशके कथनानुसारं यावत्-यस्य खलु क्रोधमानमायालोमाःव्युच्छिताः भवन्ति, तस्य खलु ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते, यस्य पुनः मानमायाकोभा अव्युच्छिन्ना भवन्ति, तस्य खलु सांपरायिकी क्रिया क्रियते,
$
वासूत्रं तं रीयमाणस्य ऐर्यापथिकी क्रिश क्रियते, उत्सूत्रं रीतं रीयमाणस्य साम्परायिकी क्रिया क्रियते स खलु यथासूत्रमेव आगमानतिक्रमणतएव रीयते हैं - 'सेकेण्डेणं मते ! एवं वुबह' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि पूर्वोक्त प्रकार वाले संवृत अनगार को ऐर्यापथिकी क्रिया होती है सांपरायिकी क्रिया नहीं होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'जहा सत्तमे सए पढमोद्देसए जाव से णं अहासुत्तमेव रीयइ से तेणçण जाव णा संपराइया किरिया कज्जह' हे गौतम! जैसा सप्तम शतक के प्रथम उद्देशक में कहा गया है उसके अनुसार जिसका क्रोध, मान, माया और लोभ व्युच्छिन्न हो गये हैं उसको ऐर्यापथिकी क्रिया होती है, और जिसके ये क्रोध, मान, माया और लोभ व्युच्छिन्न नहीं हुए हैं उसको साँपरायिकी क्रिया होती है, तथा यथासूत्र प्रवृत्ति करने वाले को ऐयपथिकी क्रिया होती है और उत्सूत्र - आगमविरुद्ध प्रवृत्ति करने वाले सांवरायिकी क्रिया होती है. इस प्रकार के साधु की प्रवृत्ति गौतम स्वामीनी प्रश्न - " से केणट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ. "हे भगवन् ! એવું આપ શા કારણે કહે છે કે તે અણુગાર ઐવોપથિકી ક્રિયા કરે છે, સાંપરાયિકી ક્રિયા કરતા નથી?
भडावीर प्रभुने। उत्तर- " जहा सत्तमे सए पढमासद्देए जाव से णं अहासुत्तमेव रीयइ-से तेणटूठेणं जाव णो संपराइया किरिया कज्जइ " हे गौतम ! સાતમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા અનુસાર જેના ક્રાય, માન માયા અને बोल व्युच्छिन्न ( नष्ट ) थह गया छे, तेना द्वारा भैर्यापथिडी डिया थाय छे, પરન્તુ જેના કેાધ, માન, માયા અને લાભ ક્ષીણ થયા નથી, તે સાંપરાયિકી ક્રિયા કરે છે. તથા સૂત્રની આજ્ઞા પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરનાર દ્વારા ઐાઁપથિકી ક્રિયા થાય છે અને ઉત્સૂત્ર-આગમ વિરૂદ્ધની-પ્રવૃત્તિ કરનારના દ્વારા સાપરાયિકી ક્રિયા થાય છે. અવીચિપથમાં રહીને ઉપયુક્ત રૂપાને દેખનાર સાધુની પ્રવૃત્તિ આગમ નિરૂદ્ધની હોતી નથી પણ આગામાનુકૂલ જ હોય છે. હે ગૌતમ! તે કારણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ सू० २ योनिस्वरूपनिरूपणम् ४५ गच्छति वर्तन करोति, तत्-तेनार्थेन यावत्-संतृतस्य खलु अनगारस्य अवीचिपथे स्थित्वा सर्वतोरूपाणि पश्यत स्तस्य कषायरहितत्वात् ऐर्यापथिकी क्रिया-केव. व्योगप्रत्यया कर्मबन्धक्रिया क्रियते-भवति, नो साम्परायिकी क्रिश क्रियतेभवति इति ॥ सू० १॥
योनिवक्तव्यता। मूलम् --"कइविहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता ? गोयमा ! तिविहा जोणी पण्णत्ता, तंजहा-सीया, उसिणा, सीतोसिणा, एवं जोणीपयं निरवसेसं भाणियवं । सू० २॥
छाया-कतिविधा खलु भदन्त ! योनिः पज्ञप्ता? गौतम ! त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-शीता, उष्णा, शीतोष्णा, एवं योनिपदं निरवशेषं भणितव्यम् ॥ मू० २ ॥
टीका-अनन्तरं क्रिया प्ररूपिता, क्रियावतां च प्रायो योनि प्राप्तिर्भवतीति योनि प्ररूपयितुमाह- काविहाणं भंते ! जोणो' इत्यादि' 'काविहाणं भंते ! जोणी पण्णता ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कतिविधा खलु योनिः प्राप्ता ? भग आगमविरुद्ध न होकर आगमानुकूल ही होती है - इस कारण अवी. चिपथमें रहकर सर्वतरफ से रूपों को देखने वाले उस संवृत अनगार को कषायरहित होने के कारण ऐर्यापथिकी क्रिया होती है-केवल योग प्रत्यया कर्मबंध क्रिया होती है, सांपरायिकी क्रिया नहीं होती है। सू०१॥
योनिवक्तव्यता - 'कविहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता' इत्यादि। टीकार्थ - इसके पहिले क्रियाओंका निरूपण किया गया है। क्रियावालोंको प्रायः योनिकी प्राप्ति होती है। इसलिये सूत्रकारने यहां योनिकी प्ररूपणा की है। इसमें गौतम ने प्रभुसे ऐसा पूछा है 'कहविहा એવું કહ્યું છે કે અવચિપથમાં રહીને આગળનાં પાછળનાં આસપાસનાં અને ઉપર તથા નીચેનાં રૂપને દેખનાર તે સંવૃત અણગાર અકષાયભાવથી યુક્ત હોવાને લીધે અપથિકી ક્રિયા કરતું હોય છે–તેની તે કિયા “ગપ્રત્યયા કર્મબંધકિયા” હોય છે, તેના દ્વારા સાંપરાયિકી ક્રિયા થતી નથી. છે સૂ. ૧ છે
योनियतव्यता"काविहाणं भंते ! जोणी पण्णत्ता" त्या:
ટીકાર્થ–આગળના સૂત્રમાં ક્રિયાઓનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. ક્રિયા વાળાને સામાન્યતઃ ચેનિની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી સૂત્રકારે અહીં નિની પ્રરૂપણા કરી છેઆ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे वानाह-'गोयमा ! तिविहा जोणी पण्णत्ता' हे गौतम ! त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, 'तंजहा-सीया, उसिणा, साओसिणा' तद्यथा-शीता, उष्णा, शीतोष्णा, तथाच 'यु मिश्रणे' इति वचनाद् युवन्ति-तैजसकार्मणशरीरवन्तो जीवा औदारिकादि शरीरयोग्यस्कन्धसमुदायेन मिश्री भवन्ति यस्यां सा योनिः, सा च त्रिविधा शीतादिभेदात् , तत्र शीता-शीतस्पर्शा, उष्णा-उष्णस्पर्शा, शीतोष्णा-शीतस्पटैष्णस्पर्शरूपद्विस्वभावा चेति, एवं जोणीपयं निरवसेसंभाणिय' एवंरीत्या योनिपदंणं भते! जोणी पण्णत्ता' हे भदन्त ! जीवों की उत्पतिस्थान रूप योनि कितने प्रकारकी कही गई है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहा जोणी पण्णत्ता' योनि तीन प्रकारकी कही गई है। 'तं जहा' जो इस प्रकार से है - 'सीया, उसिणा, सीओसिणा' शीतयोनि, उष्णयोनि और शीतोष्णयोनि, "यु" मिश्रणे - इस मिश्रणार्थक "यु" धातु से यह योनि शब्द निष्पन्न हुआ है. “युवन्ति यस्यां सा योनिः" इस व्युत्पत्तिके अनुपार तैजस और कार्मण शरीर वाले जीव औदारिक आदि शरीर के योग्य स्कन्ध समुदाय से जिसमें मिश्रित होते हैं उसका नाम योनि है यह योनि शीतादि के भेद से तीन प्रकारकी कही गई है। शीता - शीतस्पर्शवाली, उष्णा- उष्णस्पर्शवाली और शीतोष्णा - शीतस्पर्श और उष्णस्पर्श इन दोनों स्वभाववाली। 'एवं जोणीपय निरवसेसं भाणियवं' इस प्रकारसे यहां पूछे - " कइविहाणं भंते ! जोणी पण्णत्ता ?” 8 सन ! यौना ઉત્પત્તિ સ્થાન રૂપ નિ કેટલા પ્રકારની કહી છે?
महावीर प्रभुने। उत्त२-" तिविहा जोणी पण्णधा-तंजहा" उ गौतम ! योनिना नये प्रभारी त्रय प्रा२ हा छ -सीया, उसिण!, सी ओसिणा" (1) शीतयोनि, (२) BY योनि मने (3) शीत योनि “यु" धातु ५२थी योनि शाह भन्यो छ. मन तन मिश्र) ४२वु' । म थाय छे. “युवन्ति यस्यां सा योनिः" मा व्युत्पत्ति अनुसार "ते मने अभय शरीरा જીવે ઓદારિક આદિ શરીરને યોગ્ય સ્કલ્પસમુદાયથી જેમાં મિશ્રિત થાય છે, તેનું નામ નિ છે. તેના ઉપર મુજબ શીત આદિ ત્રણ ભેદ છે શીતાશીતસ્પશવાળી, ઉણા-ઉષ્ણસ્પર્શવાળી, અને શીતેણું –શીતપર્શ અને ઉણ સ્પર્શ, આ બન્ને સ્વભાવવાળી.
"एवं जोणीपयं निरवसेसं भाणियव्वं ” सारी मही प्रज्ञापन। सूत्रना નવમાં નિ પદનું સંપૂર્ણ કથન થવું જોઈએ. પ્રજ્ઞાપનાના નવમા સૂત્રમાં આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० १०४० २ सू. २ योनिस्वरूपनिरूपणम् ७ प्रज्ञापनाया नवमं पदं निरवशेषं सर्व भणितव्यम् , तथाचोक्तं प्रज्ञापनायां नवमे पदे. 'नेरइयाणं भंते ! कि सीया जोणी, उसिणा जोणी, सीओसिणा जोणी ? गोयमा! सीयाविजोणी, उसिणावि जोणी, णोसीओसिणा जोगी' इत्यादि, नैरयिकाणां भद. न्त ! कि शीता योनिः ? उष्णा योनिः, शीतोष्णा योनिः गौतम ! शीताऽपि योनिः, उष्णापि योनिः, नोशीतोष्णा योनिः, इत्यादि, अयमाशयः-आधासु तिसृषु रत्न प्रभा-शर्कराप्रभा-वालुकापमासु नारकपृथिवीषु चतुर्थ्यां च पङ्कप्रभायां केषुचित्नरकावासेषु नैरपिकाणां यदुत्पत्तिक्षेत्रं तच्छीतस्पर्शपरिणमिति तेषां शीताऽपि योनिरस्ति । अथच शेषासु धूमप्रभाधासु पृथिवीषु चतुर्थपृथिवीनरकावासेषु च केषु प्रज्ञापना का नौवां पद सम्पूर्ण रूपसे कहना चाहिये - प्रज्ञापनाके नौवें पद में ऐसा ही कहा है - 'नेरइयाणं भंते! कि सीया जोणी, उसिणा जोणी, सीओसिणा जोणी ? गोयमा! सीया वि जोणी, उसिणा वि जोणी, णो सीओसिणा जोणी' इत्यादि गौतम ने यहां प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! नैरयिकोंको क्या शीतयोनि होती है ? अथवा उष्णयोनि होती है ? वा शीतोष्णयोनि होती है ? इसके उत्तर में गौतम से प्रभु ऐसा कहते हैं - हे गौतम नैरयिकोंको शीत भी योनि होती है, उष्ण भी योनि होती है और नोशीतोष्ण योनि होती है। इत्यादि। इसका आशय इस प्रकारसे है - आदि की तीन पृथिवियों में रत्नप्रभा, शर्कराप्रभा और बालुकाप्रभा में तथा चाथी पङ्कप्रभा में कितनेक नरकावासों में नैरयिकोंका जो उत्पत्ति क्षेत्र है वह शीतस्पर्श परिणत होता है इस कारण उनको शीन भी योनि होती है। तथा शेष धूमप्रभा विषय मनुसक्षात - प्रभा युछ-नेरइयाणं भंते ! कि सीया जोणी, उसिणा जोणी, सीओसिणा जोणी ?” “गोयमा! सीया वि जोणी, उसिणा वि जोणी, णो सिओसिणा जोणी" त्या:
ગૌતમ અણગારને પ્રશ્ન–હે ભગવન્! નારકોને શું શીતનિ હોય છે? કે ઉણનિ હોય છે? કે શીતષ્ણનિ હોય છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–હે ગૌતમ! નારકને શીતયોનિ પણ હોય છે, ઉષ્ણનિ પણ હોય છે અને તે શીતેણુનિ હોય છે. આ કથનનું સ્પષ્ટી કરણ નીચે પ્રમાણે છે-પહેલી ત્રણ પૃથ્વીઓમાં (રત્નપ્રભામાં, શર્કરામભામાં અને વાલુકાપ્રભામાં) તથા ચેથા પંકપ્રભાના કેટલાક નારકાવાસમાં નૈરયિકોનાં જે ઉત્પત્તિ ક્ષેત્ર છે, તે શીતપર્શ પરિણત હોય છે, તે કારણે નારકેને શીત એનિ પણ હોય છે, એમ કહેવામાં આવ્યું છે. તથા બાકીની ધૂમપ્રભા, તમઃ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे चित् नैरयिकाणां यदुत्पत्तिक्षेत्रं तदुष्णस्पर्शपरिणतमिति तेषामुष्णाऽपि योनिरस्ति, किन्तु नैरयिकाणां नोशीतोष्णा-मध्यमस्वभावा, द्विस्वभावा वा योनिरस्ति, तथा स्वभावत्वात् । तथाच शीतादियोनिप्रकरणाथसंग्रहगाथा
" सीओसिण जोणीया सव्वे देवाय, गब्भवती। उसिणाय ते उकाए दुहनिरए तिविह सेसेसु" ॥१॥ शोगोष्णयोनिकाः सर्वे देवाश्च गर्भव्युत्क्रान्ताः ।
उष्णाच तेजस्काये, द्विधा निरये, त्रिविधा शेषेषु । तथैव-'कइविहाणं भंते ! जोणी पण्णता ? गोयमा! तिविहा जोणी पण्णत्ता, तं जहा-सचित्ता, अचित्ता, मीसिया' इत्यादि, कतिविधा खलु भदन्त ! योनिः आदि पृधिवियों में और चतुर्थ पृथिवीके कितनेक नरकावासों में नैरयिकों का जो उत्पत्ति क्षेत्र है वह उष्ण स्पर्श परिणत होता है इसलिये उनके उष्ण भी योनि होती है। क्योंकि वहाँ ऐसा ही स्वभाव है। शीतादि योनि के प्रकार के अर्थको कहनेवालीकी यह संग्रह गाथा है'सीओसिण' इत्यादि।
समस्त देवों और गर्भज जीवों को शीतोष्णयोनि होती है तेजस्कायिकोंको उष्णयोनि होती है. नैरयिकों में शीत और उष्णयोनि होती है। बाकीके जीवोंमें - चार स्थावर, तीन विकलेन्द्रिय, अगर्भजपंचेन्द्रिय तिर्यश्च और मनुष्य इनमें शीत, उष्ण और शीतोष्ण ऐसी विविध योनि होती है ॥१॥
इसी प्रकारसे -'कइविहाणं भते! जोणी पण्णत्ता' हे भदन्त ! योनि कितने प्रकारकी कही गई है ? 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहा जोणी पण्णत्ता' योनि तीन प्रकारकी कही गई है - 'त जहा' जैसेપ્રભા અને તમસ્તમપ્રભામાં તથા પંકપ્રભાના કેટલાક નારકાવાસમાં નરયિકેનું ઉત્પત્તિ ક્ષેત્ર છે, તે ઉચુસ્પર્શ પરિણુત હોય છે. તેથી તે નરકોના નારકોને ઉશનિ હોય છે, કારણ કે ત્યાં એવી જ પરિસ્થિતિ છે. શીતાદિ યોનિના ४२६४ाथनी मा 6 गाया -“सीओसिण" त्याह
સમસ્ત દેવેને ગર્ભ જ જીવને શીતાનિ હોય છે તેજસ્કાયિકોને ઉનિ હોય છે. નારકોને શીત અને ઉષ્ણનિ હોય છે. બાકીના છામાં
એટલે કે ચાર સ્થાવર, ત્રણ વિકલેન્દ્રિય, અગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યમાં શીત, ઉષ્ણુ અને શીતળુ, એ ત્રણ પ્રકારની નિ હોય છે. એ સૂત્ર ૧ છે
से प्रभा-"कइविहाणं भंते ! जोणी पण्णत्ता १" मापन ! योनि Teet प्रनी ही छ ? “गोयमा! तिविहा जोणी पण्णत्ता-तंजहा-सचित्ता,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ सू० २ योनिस्वरूपनिरूपणम् ४९ प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-सचित्ता, अचित्ता, मिश्राचे त्यादि । सचित्तादियोनिपकरणार्थसंग्रहगाथाचैवम्
"अचिता खलु जोणी नेरइयाणं तहेव देवाणं । मीसाय गम्भवासे तिविहा पुण होइ सेसेसु" अचित्ता खलु योनिः नैरयिकाणां तथैव देवानम् ,
मिश्राच गर्भवासे, त्रिविधा पुनर्भवति शेषेषु, इति, एकेन्द्रियमूक्ष्मजीवनिकायसम्भवे सत्यपि नैरयिकदेवानां यदुत्पत्तिक्षेत्रं तन्न केनचिज्जीवेन परिगृहीतमिति अचित्ता नैरयिकदेवानां योनिः, गर्भवासयोनिस्तु सचित्ताऽचित्तोभयमिश्रा भवति, शुक्रशोणितपुद्गलानामचित्तानां गर्भाशयस्य सचे. 'सचित्ता, अचित्ता, मीसिया' सचित्त योनि, अचित्त योनि और सचि त्ताचित्तयोनि । सचित्तादियोनि के प्रकरणके अर्थको कहनेवाली संग्रह गाथा इस प्रकार से है- 'चित्ता खलु' इत्यादि।
नारक और देवोंको अचित्त योनि होती है. गर्भज मनुष्य और तिर्यञ्चों को मिश्र - सचित्ताचित्त योनि होती है। पांच स्थावर, तीन विकलेन्द्रिय और अगर्भज पंचेन्द्रिय तिर्यश्च तथा मनुष्य इनके त्रिविध सचित्त अचित्त तथा मिश्र योनि होती है। एकेन्द्रिय सूक्ष्म जीव निकायको संभव होने पर भी नैरयिक देवों का जो उत्पत्ति क्षेत्र है वह किसी जीव से परिगृहीत नहीं है इस कारण नैरयिक और देवों की योनि अचित्त कही गई है। परन्तु जो गर्भावास योनि है वह सचित्त, अचित्त, उभयमिश्रित होती है। क्योंकि शुक्रशोणित पुद्गल अचित्त अचित्ता, मीसिया" गौतम ! योनिन नीय प्रभाव ३] २ घi छ(१) सयित्तयोनि, (२) अथितयोनि मन (3) सथित्तायित्त योनि. - સચિત્ત આદિ ચેનિના પ્રકરણાર્થની સંગ્રહગાથા આ પ્રમાણે છે "अचित्ता खलु" त्या:---
નારકોને અને દેવેને અચિત્તનિ હોય છે. ગર્ભ જ મનુષ્ય અને તિર્યાને મિશ્ર (સચિત્તાચિત્ત) નિ હોય છે. પાંચ સ્થાવર, ત્રણ વિકસેન્દ્રિય અને અગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ તથા મનુષ્યને ત્રણે પ્રકારની સચિત્ત, અચિત્ત, અને મિશ્ર–નિ હોય છે. એકેન્દ્રિય સૂક્ષમ જીવનિકાયને સંભવ હોવા છતાં પણ નરયિક અને દેવના જ ઉ-પત્તિક્ષેત્ર છે, તે કોઈ પણ જીવ વડે પરિગ્રહીત નથી, તે કારણે નારકે અને દેવેની એનિને અચિત્ત કહી છે. પરંતુ જે ગર્ભાવાસ નિ છે તે સચિત્ત, અચિત્ત અને સચિત્તાચિત્ત હોય છે કારણ કે શુકશેણિત પુદ્ગલે અચિત્ત હે ય છે અને ગર્ભાશય સચેતન હોય છે.
भ० ७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
तनस्य च सद्भावात् शेषाणां पृथिव्यादीनां संमूर्च्छनजानां च मनुष्यादीनाम् उत्पत्तिक्षेत्रे जीवेन परिगृहीतेऽपरिगृहीते, उभयरूपे चोत्पत्तिरिति त्रिविधाऽपि योनिर्भवति । तथा-कविहाणं भंते ! जोणी पण्णत्ता ? गोयमा ! तिविहा जोणी पण्णत्ता, तं जहा - संबुडाजोणी, वियडाजोणी, संबुडवियडाजोणी" इत्यादि, कति विधा खलु भदन्त ! योनिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, तद्यथासंहता योनि, विवृता योनिः संवृतविवृता योनिश्च, इत्यादि, संवृतादियोनिप्रकरणार्थ संग्रहस्त्वेवम्
५०
,
"एगिदिय ने रइया संबुडजोणी, तदेव देवाय । विगकिदिए वियडा संबुडविडा य गर्भमि " ॥ १ ॥ छाया - एकेन्द्रियनैरयिकाः संवृतयोनयः, तथैव देवाश्व । विकलेन्द्रियेषु विद्वता, संवृतविवृताच गर्भे इतिच्छाया ।
होते हैं और गर्भाशय सचेतन होता है। शेष पृथिव्यादिकोंकी तथा संमूर्च्छज मनुष्यादिकों की जीव से परिगृहीत, अपरिग्रहीत तथा उभयरूप ऐसे उत्पत्तिक्षेत्र में उत्पत्ति होती है। इस कारण इनकी योनि तीनों प्रकार की कही गई है। तथा 'कइविहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता' हे भदन्त ! योनि कितने प्रकारकी कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' तिविहा जोणी पण्णत्ता' हे गौतम! योनि तीन प्रकारकी कही गई है - 'तं जहा' जैसे 'संबुडा जोणी, विडा जोणी, संबुडवियडा जोणी' इत्यादि संवृतयोनि १ विवृतयोनि २ और संवृतविवृत योनि ३ संवृतादि योनि के प्रकरणार्थ संग्रह की गाथा इस प्रकार से है - 'एगिंदिनेरइया' इत्यादि ।
જીવથી
ખાકીના પૃથ્વીકાય આદિકાની તથા સમૂચ્છિમ મનુષ્યાક્રિકેાની પરિગૃહીત, અપરિગૃહીત તથા ઉભયરૂપ (તે બન્ને પ્રકારના ) ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રમાં ઉત્પત્તિ થાય છે. તે કારણે તેમની ચેનિ ત્રણ પ્રકારની કહી છે.
હવે ખીજી ચેાનિના પ્રકારો પ્રકટ કરવામાં આવે છે–
""
99
कइ विहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता ? " हे भगवन् ! योनिडेंट सा अरनी उही छे ? भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा !” हे गौतम ! " तिविहा जोणी पण्णत्ता यानि त्रयु अारनी उडी छे, " तंजहा " नेत्र प्रमरो नीचे प्रमाणे छे" संबुडा जोणी, वियडा जोणी, संबुडवियडा जोणी " ( १ ) संवृतयोनि, (२) विवृतयेोनि, અને (૩) સંવૃતનિવૃતયેાનિ, સવ્રતાદિ ચેાનિ કોને હાય છે તે નીચેની સંગ્રહ गाथाभां दृशव्यु छे - " एनिंदियनेरइया ” छत्याहि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ ० २ योनिस्वरूपनिरूपणम् एकेन्द्रियाणां संकृतायोनिर्भवति तथा स्वभावत्वात्, नैरयिकाणामपि संवृतैव योनिभवति, यतो नारक निष्कुटाः नारकस्थानानि संवृतगवाक्षसदृशा भवन्ति तेषु च जातास्ते वर्द्धमानशरीरास्तेभ्यः पतन्ति शीतेभ्यो निष्कुटेभ्यः उष्णेषु नारकेषु इति, एवं देवानामपि तैत्रयोनिः यतो देवशयनीये दृष्यान्तरिताऽगुळासंख्यात भागमात्रावगाहनो देव उत्पद्यते इति । तथा कइविहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता ? गोमा ! तिविहा जोणी पण्णत्ता, तंजहा- कुम्मुन्नया, संखावत्ता, वंसीपत्ता" इत्यादि
"
66
एकेन्द्रिय, नारक और देव इनके संवृत योनि होती है । विकलेन्द्रियोंके विवृत योनि होती है। गर्भजपंचेन्द्रियतिर्यञ्च और मनुष्योंके संवृतविवृत योनि होती है। एकेन्द्रियों की जो संवृत योनि होती है वह तथास्वभाव होने से होती है। नैरथिकों के जो संवृत योनि होती है वह इसलिये होती है कि उनके स्थान संवृत गवाक्ष जैसे होते हैं। उनमें उत्पन्न हुए बढते हुए शरीरवाले वे नारक उन शीत निष्कुटों - उत्पत्तिस्थानों से उष्ण नारकों में गिरते हैं । उष्ण निष्कुटों से (क्षेत्र से) शीतनारकों में गिरते हैं। देवोंको भी यही संवृत योनि होती है क्यों कि देवशय्या के ऊपर दुष्पान्तरित अङ्गुलके असंख्यातवें भागमात्र अबगाहना वाला देव उत्पन्न होता है। तथा 'कइविहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता' हे भदन्त ! योनि कितने प्रकार की कही गई है ? 'गोयमा' हे गौतम! 'तिविहा जोणी पण्णत्ता' योनि तीन प्रकार की कही गई है।
એકેન્દ્રિયને, નારકને અને દેવને સનૃતયેાનિ હાય છે. વિકલેન્દ્રિયાનેદ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિયને-વિદ્યુતયેાનિ હાય છે. ગર્ભ` જ પચેન્દ્રિય તિય ચ અને મનુષ્યે ને સંવૃતવૃિતયેાનિ હોય છે. એકેન્દ્રિયાને જે સંવૃતયૈાનિ હાય છે તે તથાસ્વભાવ ( એવા સ્વભાવ)ને લીધે હોય છે. નારકોને સંવૃતયેાનિ હાવાનુ' કારણ એ છે કે તેમનાં સ્થાન સંવૃત ગવાક્ષ જેવાં હાય છે. તેમાં ઉત્પન્ન થયેલાં અને વૃદ્ધિ પામતાં શરીરવાળાં તે નારકા તે શીત નિષ્કુટામાંથી (ઉત્પત્તિસ્થાને માંથી ઉષ્ણુ નારકામાં પડે છે, અને ઉષ્ણુ નિષ્કુટામાંથી શીતનારકામાં પડે છે. ધ્રુવેને પણ એવી સાંવૃતાનિ જ હાય છે, કારણ કે દેવશય્યાની ઉપર દૃષ્ટાન્તરિત આંગળના અસખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણુ જ અવગાહનાવાળા દેવ ઉત્પન્ન થાય છે.
66
તથા कs विहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता ? " ३ लगवन् ! योनि डेटला પ્રકારની કહી છે ?
" गोयमा ! ” डे गौतम । “तिविहा जोणी पण्णत्ता- तंजहा- कुम्मुन्नया, , संखा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
भगवतीसूत्रे
कतिविधा खलु भदन्त ! योनिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा - कुर्मोन्नता, शङ्खावर्ता वंशीपत्रा, इत्यादि, एतद् वक्तव्यतासंग्रहचैवम्“ संखावत्ता जोणी इत्थीरयणस्स होइ विन्नेया ।
ती पुण उपपन्नो नियमाउ विणस्सई गन्भो " ॥ १ ॥ छाया - शङ्कात्रर्ता योनिः स्त्रीरत्नस्य भवति विज्ञेया, तस्यां पुनरुत्पन्नो नियमात्तु विनश्यति गर्भः ॥ "कुम्मुन्नय जोणीए तित्थयरा चकि वासुदेवाय । रामा विय जायंते सेसाए सेसगजणो ॥ १ ॥ " छाया - कूर्मोन्नतयोनौ तीर्थकर चक्रिवासुदेवाच ।
राम अपिच जायन्ते शेषायां शेषकजनस्तु || १ || सू० २ वेदना वक्तव्यता |
मूलम् - " कइ विहाणं भंते! वेयणा पण्णत्ता ? गोयमा ! ति विहा वेयणा पण्णत्ता, तंजहा-सीया, उसिणा, सीओसिणा, एवं वेयणापयं निरवसेसं भाणियचं जाव नेरइयाणं भंते ! किं दुक्खं वेयणं वेयंति ? सुहं वेयणं वेयंति ? अदुक्खमसुहं
'त' जहा' जैसे - ' कुम्मुन्नया, संखावत्ता, वंसीपत्ता' इत्यादि. कूमेन्नित, शंखावर्त और वंशीपत्र इत्यादि । इस विषय की संग्रह गाथा इस प्रकार से है - 'संखावता जोणी' इत्यादि ।
शंखावर्त योनि चक्रवर्तीके स्त्रीरत्न के होती है। इसके जो गर्भ उत्पन्न हो जाता है वह नियम से विनष्ट हो जाता है। इसमें गर्भ नहीं ठहरता है। कूर्मोन्नत योनिमें तीर्थकर, चक्रवर्ती, वासुदेव और बलभद्र भी उत्पन्न होते हैं। वंश ग्त्र योनि में शेष संसारी जीव उत्पन्न होते हैं । सू०२ ॥
वत्ता, वंसीपत्ता " योनिना नीचे प्रमाणे त्रशु आहार ह्या छे - ( १ ) भोन्नत, (२) શખાવત' અને (૩) વશીપત્ર. આ વિષયનું પ્રતિપાદન કરતી સંગ્રહગાથા આ प्रमाणे छे - " संखावत्ता जोणी " इत्यादि.
શખાવત ચેાનિ ચક્રવતી નાં શ્રી રત્નને હાય છે. તેને જે ગર્ભ ઉત્પન્ન થાય છે, તે નિયમથી જ નષ્ટ થઈ જાય છે. તેમાં ગભ ટકી શકતા નથી.
કૂર્માંન્નત ચેાનિમાં તીર્થંકર, ચક્રવર્તિ, વાસુદેવ અને ભળભદ્ર પશુ ઉત્પન્ન થાય છે. બાકીના સંસારી જીત્ર વંશપત્ર ચૈાનિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ।। સૂ॰ ૨ ૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ सू० ३ वेदनास्वरूपनिरूपणम् ५३ वेयणं वेयंति ? गोयमा! दुक्खंपि, वेयणं वेयंति, सुहपि वेयणं वेयंति, अदुक्खमसुहंपि वेयणं वेयंति ।। सू० ३॥
छाया-कतिविधा खल भदन्त ! वेदना प्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रिविधा वेदना प्रज्ञप्ता, तद्यथा-शीता, उष्णा, शीतोष्णा। एवं वेदनापदं निरवशेष भणितव्यम् , यावत् नैरयिकाः खलु भदन्त ! किं दुःखां वेदनां वेदयन्ति ? सुखां वेदनां वेदयन्ति ? अदुःखासुखां वेदनां वेदयन्ति ? गौतम ! दुःखामपि वेदनां वेदयन्ति, सुखामपि वेदनां वेदयन्ति, अदुःखासुखामपि वेदनां वेदयन्ति ।। मू० ३॥ ___टीका-अनन्तरं योनिः प्ररूपिता, योनिमतांच वेदना भवतीति वेदनां प्ररू. पयितुमाह- काविहाणं' इत्यादि, 'कइविहाणं भंते ! वेयणा पण्णता ? गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कतिविधा खलु वेदना प्रज्ञप्ता ? भगवानाह- गोयमा ! तिविहा वेयणा पण्णत्ता' हे गौतम ! त्रिविधा वेदना प्रज्ञप्ता, 'तं जहा-सीया, उसिणा, सीओसिणा' तद्यथा-शीता, उष्णा, शीतोष्णाच ‘एवं वेयणापयं निरव
वेदनावक्तव्यता - 'काविहाणं भंते ! वेयणा पण्णत्ता' इत्यादि। टीकार्थ - इसके पहिले योनि का कथन किया जा चुका है। योनि वाले जीवों के वेदना होती है - इसलिये सूत्रकारने इस सूत्र द्वारा वेदना का प्ररूपण किया हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'कह विहाणं भते! वेयणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! वेदना कितने प्रकार की होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! वेयणा तिविहा पण्णत्ता' हे गातम ! वेदना तीन प्रकार की होती है। 'त जहा' जैसे - 'सीआ, उसिणा, सीओसिणा' शीतवेदना, उष्णवेदना और शीतो.
વેદના વઠતવ્યતા " कइविहाणं भंते ! वेथणा पण्णता" त्याह
ટીકાઈ–આગળના સૂત્રમાં યોનિનું કથન કરવા માં આવ્યું છે. નિવાળા જી વેદનાને અનુભવ કરે છે. તેથી સૂત્રકારે વેદનાની પ્રરૂપણ કરી છે–
ગૌતમ સ્વામી આ વિષયને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે छ है-“कइविहाणं भंते! वेयणा पण्णता ?" उ मान्! वन टा પ્રકારની કહી છે?
___ महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा ! वेयणा तिविहा पण्णत्ता" गीतम। वहनात्र प्रा२नी ४डी छ. " तंजहा" ते २ मा प्रमाणे छ-"सीआ, उसिणा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
५४
___भगवतीसूने सेसं भाणियन्वं' एवंरीत्या वेदनापदं प्रज्ञापनायाः पञ्चत्रिंशत्तमं पदं निरवशेष सम्पूर्ण भणितव्यम् । तथाचोक्तं प्रज्ञापनायाम् ।
"नेरइयाणं भंते ! किं सीयं वेयणं वेयंति, उसिणं वेयणं वेयंति, सीओसिणं वेयणं वेयंति ? गोयमा ! सीयंपि वेयणं वेयंति, एवं उसिणंपि, णोसीओसिणं' नरयिकाः खलु भदन्त ! किं शीतां वेदनां वेदयन्ति, उष्णां वेदनां वेदयन्ति, शीतोष्णां वेदना वेदयन्ति ? गौतम ! नैरयिकाःशीतामपि वेदनां वेदयन्ति, एवम् उष्णामपि वेदनां वेदयन्ति, नो शीतोष्णां वेदनां वेदयन्ति, एवमेवासुरकुमारादयो वैमानिकान्ता अवसेयाः। ‘एवं चउबिहा वेयणा दव्यो, खेत्तो, कालो, भावो' एवं चतुर्विधा वेदना भवति, द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतश्च, ता. ष्णवेदना 'एवं वेयशापयं निरवसेस भाणियन्वं' इस रीति से वेदना पद यहां पूर्णरूप से कहना चाहिये। प्रज्ञापनासूत्र का यह वेदनापद ३५ या पद है। प्रज्ञापना में इस विषय में ऐसा कहा है - "नेरइयाणं भते! किं सीयं वेयणं वेयंति. उसिणं वेयण वेयंति, सीओसिणं वेयणं वेयंति? गोयमा! सीपि वेयणं वेयंति, एवं उसिणंपि. कोसीओसिणं" इस पाठका अर्थ पूर्वोक्त रूपसे ही है। इसी प्रकार से असुरकुमार से लेकर वैमानिक तक के देवों में भी जानना चाहिये। ‘एवं चउम्विहा वेयणा दवओ, खेत्तो, कालओ, भावओ' वेदना चार प्रकार भी होती है - द्रव्य से, क्षेत्र से, काल से और भाव से, द्रव्य से जो वेदना सीओसिणा" (1) शीतवहन!, (२) Gogवेहना, मने (3) शीतवहन! “ एवं
यणापयं निरवसेसं भाणियव्यं" मा रीते प्रज्ञापन सूचना ३५मा वना पहन અહી સંપૂર્ણ કથન થવું જોઈએ. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને मा प्रमाणे घुछ-" नेरइयाणं भंते ! कि सियं वेयणं वेयंति, उसिणं वेयणं,
यति सीओसिर्ण वेयजं वेयंति ?" भगवन् ! ना२३। शीतवहनाने। अनुभव કહે છે કે ઉoણ વેદનાને અનુભવ કહે છે? કે શીતેણુ વેદનાને અનુભવ કહે છે? " गोयमा! सीयपि वेयणं वेयंति, एवं उसिण पिणो सीओसीणं" गीतम! નારક શીત અને ઉણ વેદનાનું વેદન કહે છે શીતે ષ્ણ વેદનાનું વેદન કરતા નથી એજ પ્રમાણે અસુરકુમારથી લઈને વૈમાનિકે પર્વતના જ વિષે પણ સમજવું " एवं चउव्विहा वेयणा दव्व ओ, खेतओ, कालओ, भावओ"वहना यार पारनी પણ હોય છે–દ્રવ્યની અપેક્ષાએ, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ, કાળની અપેક્ષાએ અને ભાવની અપેક્ષાએ, એ ચાર પ્રકાર કહ્યાા છે. દ્રથની અપેક્ષાએ જે વેદના થાય છે તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० १० २ सू० ३ वेदनास्वरूपनिरूपणम् ५५ पुद्गलद्रव्यसम्बन्धात् द्रव्य वेदना, नारकादिक्षेत्रसम्बन्धात् क्षेत्रवेदना, नारकादिकालसम्बन्धात् कालवेदना, क्रोधशोकादि भावसम्बन्धात् भाववेदना। सर्व संसा. रिणो जीवाश्चतुर्विधामपि वेदनां वेदयन्ति। एवं 'तिविहा वेयणा-सारीरा, माणसा, सारीरमाणसा' पुनस्त्रिविधा वेदना, शारीरी, मानसी, शारीरमानसीच । तत्र समस्का त्रिविधामपि वेदना, वेदयन्ति, असंज्ञिनस्तु शारीरीमेव वेदनां वेदयन्ति । तथा'तिविहा वेयणा साया, असाया, सायासाया' पुनत्रिविधा वेदना-शाता अशाता, शाताऽशाताच । तत्र सर्वे संसारिणत्रिविधामपि वेदनां वेदयन्ति, तथा-'तिविहा होती है वह पुद्गल द्रव्य के सम्बन्ध से होती है। नारकादि क्षेत्र के संबंध से जो वेदना होती है वह क्षेत्र वेदना है। नारकादि काल के सम्बन्ध से जो वेदना होती है वह काल वेदना है। क्रोध, शोक आदि भाव के सम्बन्ध से जो वेदना होती है वह भाव वेदना है। समस्त संसारी जीव इस चतुर्विध वेदना का अनुभव करते रहते हैं । 'तिविहा वेयणा -सारीरा, माणसा, सारीरमाणसा' वेदना इस तरह से तीन प्रकार की भी होती है-शारीरिक वेदना, मानसिक वेदना और शारीरिकमानसिक वेदना. इनमें जो समनस्क (संजी) जीव हैं वे तीनों प्रकार की वेदना भोगते रहते हैं। तथा असंज्ञी जो जीव है वे केवल शारी. रिक वेदना को ही भागते हैं। 'तिविहा वेयणा साया, असाया, सायासाया' तथा शाता, अशाता और शाताशाता के भेद से भी वेदना तीन प्रकारकी है। समस्त संसारी जीव इस त्रिविध वेदनाको भोगते रहते
પુદ્ગલ દ્રવ્યના સંબંધી વેદના હેય છે. નારકાદિ ક્ષેત્ર સંબંધી જે વેદના છે તેને ક્ષેત્રવેદના કહે છે. નારકાદિ કાળ સંબંધી જે વેદના થાય છે તેને કાળ વેદના કહે છે કે, શોક આદિ ભાવની અપેક્ષાએ જે વેદના થાય છે તેને ભાવના કહે છે. સમસ્ત સંસારી જી આ ચારે પ્રકારની વેદનાને અનુભવ ४२ता २९ छे. “तिविहा वेयणा-सारीरा, माणसा, सारीरमाणसा" हनाना मा प्रमाणे ५ त्रप्रा२ ५४ छ-(१) शारी२ वहना, (२) मानसि वहना, અને (૩) શારીરિક માનસિક વેદના. એમાં જે સમનસ્ક-સંજ્ઞી- જીવે છે તેઓ ત્રણે પ્રકારની વેદના ભગવ્યા કરે છે પરંતુ અસંજ્ઞી છે ફક્ત શારીરિક વેદને જ ભોગવે છે.
तिविहा वेयणा-साया, असाया, सायासाया" तथा वहनाना मा प्रभार ५५ १ मारे। ५४ छ-(1) शतावना, (२) अतावना (3) Atal વેદના. સમસ્ત સંસારી જીવ આ ત્રિવિધ વેદનાને ભેગવ્યા કરે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
भगवतीसूत्रे
बेयणा- दुक्खा, सुहा, अदुक्खमसुहा' पुनस्त्रिविधा वेदना दुःखा, सुखा, अदुःखाSसुखाच । तत्र सर्वे त्रिविधामपि वेदनां वेदयन्ति, सातासात - सुखदुःखयोश्चायं विभेदः - सातासाते - अनुक्रमेणोदय प्राप्तानां वेदनीय कर्मपुद्गलानामनुभवरूपे, सुखदुःखे तु परोदीर्यमाण वेदनीयानुभवरूपे बोध्ये । एवं- ' दुविहा वेयण-अच्युत्रगमिया, उच्चकमिया' पुनर्द्विविधा वेदना - आभ्युपगमिकी, औपक्रमिकीच, तत्र आभ्युपगमिकी सा उच्यते-या स्वयमभ्युपगम्य वेद्यते यथा साधवः केशलुश्च नातापनादिभिर्वेदयन्ति, औपक्रमिकीतु वेदना स्वयमुदीर्णस्य उदीरणाकरणेन चोदयमुहैं । 'तिविहा वेयणा दुक्खा, सुहा, अदुक्खमसुहा' तथा दुःख, सुख एवं अदुःखासुख. इस तरह से भी वेदना तीन प्रकार की है। समस्त संसारी जीव इस त्रिविध वेदना को भागते रहते हैं । सातासात और सुखदुःख में यह भेद है कि अनुक्रम से उदय प्राप्त वेदनीय कर्मपुद्गलों का सातासात रूप कर्मपुद्गलों का जो अनुभव है वह सातासात वेदना है । तथा पर के द्वारा उदीर्णमाण वेदनीय का जो अनुभव है वह सुखदु:ख वेदना है । ' एवं दुविहा वेपणा अन्भुवगमिया, उवक्कमिया' तथा वेदना इस प्रकार से भी दो प्रकार की है - एक आभ्युपगमिकी और दूसरी औपक्रमिकी. जो वेदना स्वयं उत्पन्न करके अनुभव की जाती है वह आभ्युपगमिकी वेदना है - जैसे साधुजन केशलुञ्चन आतापन आदि द्वारा वंदना उत्पन्न करके भोगते हैं । उदीरणाकरण के द्वारा उदय में लाये गये कर्मका भोगना इसका नाम औपक्रमिकी वेदना है। इस तिविहा वेयणा - दुःक्खा, सुहा, अदुक्खमसुहा" वेहनना या ऋणु प्रहारे। પશુ છે–(૧) દુઃખ, (૨) સુખ અને અન્નુઃખાસુખ, સમસ્ત સંસારી જીવ આ ત્રિવિધ વેદનાને ભાગવ્યા કરે છે.
66
સાતાસાત અને સુખદુઃખમાં આ પ્રમાણે ભેદ રહેલેા છે-અનુક્રમે ઉદય પ્રાસ વેદનીયકમ પુદ્ગલેાના જે સાતાસાતરૂપ અનુભવ થાય છે તેને સાતાસાત વેદના કહે છે. તથા અન્યના દ્વારા ઉીણું માણુ વેદનીયને જે અનુભવ છે, તે અનુભવને સુખદુઃખરૂપે એળખવામાં આવે છે.
" एवं दुविहा वेयणा - अब्भुवगमिया, उवकमिया " तथा वेहनाना या प्रमाणे ये प्रकार है- (१) आल्युपगाभिट्टी, अने (२) खोपडे मिट्टी.
જે વેદના-પેાતાની જાતે જ ઉત્પન્ન કરીને વેઢવામાં આવે છે, વેદનાને આલ્યુપગમિકી વેદના કહે છે. જેમ કે સાધુએ કેશલુ'ચન, આતાપના આદિ દ્વારા વેદના ઉત્પન્ન કરીને તેને ભાગવતા હોય છે. ઉદીરણાકરણ દ્વારા ઉયમાં લાવીને, જે કર્મીનુ વેદન કરવામાં આવે છે, તે કમ`વેદનને ઔષક્રમિકી વેદના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्किा टीका श० १० उ० २ सू० ३ वेदनास्वरूपनिरूपणम् ५७ पनीतस्य वेद्यस्यानुभवात् विज्ञेया, द्विविधामपिवेदनां पश्चेन्द्रियतिर्यो मनुष्याश्च वेदयन्ति, शेषास्तु औपकमिकीमेव वेदना वेदयन्ति। तथा 'दुविहा वेयणानिदाय, अनिदाय' द्विविधापुनर्वेदना-निदाच, अनिदाच तत्र निदा-चित्तवती, अनिदातु अचित्तवती वेदना उच्यते, तत्र संज्ञिनो द्विविधामणि वेदनां वेदयन्ति. असंज्ञिनस्तु अनिदामेव अनाभोगरूपामेव वेदनां वेदयन्ति । प्रज्ञापनायां द्वारगाथा चेत्थम्
'सीयाय दव, सारीर, साय, तह वेयणा हवइ दुक्खा।
अब्भुवगमुक्कम्मिया निदाय, अनिदाय नायव्या ॥१ छाया-शीताच, द्रव्यतः, शारीरी, साता, तथा वेदना भवति दुःखा।
अभ्युपगमिकी, औपक्रमिकी, निदाच, अनिदाच ज्ञातव्या ॥१ अथ प्रज्ञापनायां वेदनावक्तव्यताया अवधिमाह-'जाव नेरयाणं भंते । किं दक्वं वेयणं वेयंति, सुहं वेयणं वेयंति, अदुवखममुहं वेयणं वेयंति ?' गौतमः पृच्छतिदोनों प्रकार की वेदना को पञ्चेन्द्रियतिथंच और मनुष्य भोगते हैं। बाकी के जीव औपक्रमिकी वेदना को भोगते हैं। 'दुविहा वेयणा निदा य अनिदा य तथा निदा और अनिदा के भेदसे भी वेदना दो प्रकार को है। चित्तवती वेदना का नाम निदा और अचित्तवती वेदना का नाम अनिदा है। जो जीव संज्ञी होते हैं वे इस दोनों प्रकार की वेदका को भोगते हैं। जो असंज्ञी जीव मन विना के जीव हैं वे अनाभोग रूप अनिदा वेदना को ही भोगते हैं। प्रज्ञापना में चार गाथा इस प्रकार से है - 'सीया य दव्वसारीर' इत्यादि।
वेदना विषयक प्रज्ञापनाका पाठ कहां तक यहां पर ग्रहण करना चाहिये तो इसके लिये 'जाव नेरइयाण भते! किं दक्ख वेयण वेयंति, सुहं वेयण वेयंति, अदुक्खमसुहं वेयण वेयंति' ऐसा पाठ કહે છે. આ બંને પ્રકારની વેદનાને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્ય અનભવ કરે છે. બાકીના છ ઔપકનિકી વેદનાનું વેદન કરે છે. ___" दुविहा वेयणा-निदा य, अनिदा य” तथा नि अने मनिहा लेया પણ વેદનાના બે પ્રકાર પડે છે. ચિત્તવતી વેદનાથે નિહા કહે છે અને અચિત્તવતી વેદનાને અનિદા કહે છે. સંજ્ઞી છે આ બન્ને પ્રકારની વેદના ભગવે છે, પરન્ત એસસી જી (મન વિનાના જી) અનાભોગ અનિદાવેદનાનું જ વેદન उरे छ. प्रज्ञापनमा द्वा२॥था 241 प्रमाणे छ-" सीया य, दव्वसारीर" त्याल.
વેદના વિષયક પ્રજ્ઞા કા સૂત્રને પાઠ ક્યાં સુધી ગ્રહણ કરવાને છે, તે नीना सूत्रपा द्वारा व्यरत ४यु छ-"जाव नेरइयाणं भंते ! कि दुक्खं वेयर्ण वेयंति, सुहं वेयणं वेयंति, अदुक्खमसुहं वेयणं वेयंति ?” मान्! ना। भ०८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे हे भदन्त ! यावत्-उपरि वर्णितरीत्या नैरयिकाः खलु किं दुःखां-दुःखरूपां वेदनां वेदयन्ति ? किंवा सुखा-सुखरूपां वेदनां वेदयन्ति ? किंवा अदुःखासुखां दुःखरहितां, सुखरहितां च वेदनां वेदयन्ति ? अनुभवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा! दुक्खंपिवेयणं वेयंति, सुहंपिवेयणं वेयंति, अदुक्खममुहंपि वेयणं वेयंति' हे गौतम! नैरयिकाः खलु दुःखरूपामपि वेदनां वेदयन्ति अथ च सुखामपि सुस्वरूपामपि वेदनां वेदयन्ति तीर्थङ्करजन्मादिकाले तत्सम्भवात् , तथैव अदुःखासुखां दुःखसुखरहितामपि वेदनां वेदयन्ति-अनुभवन्ति इति । एवमसुरकुमारादिवमानिकान्ताः बोध्याः ॥ सू० ३॥
प्रतिमा वक्तव्यता मूलम्-'मासियं णं भंते! भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अण. गारस्स निञ्चं वोसट्टे काये, चयित्ते देहे, एवं मासिया भिक्खुपडिमा निरवसेसा भाणियवा जाव आराहिया भवइ॥सू०४॥
छाया-मासिकी खलु भदन्त ! भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नस्य अनगारस्य नित्यं व्युत्सृष्टे काये, त्यक्ते देहे, एवं मासिकी भिक्षुपतिमा निरवशेषा भणितव्या, यावत् आराधिता भवति ॥ सू० ४ ॥
टीका-वेदनायाः प्रस्तावात् तद्धेतुभूतां साधुजनाभिग्रहरूपां प्रतिमा परूपयितु माह-'मासि यं गं' इत्यादि, 'मासियं णं भंते ! भिक्खुपडिमं कहा है-इससे सूत्रकार ने ऐसा कहा है कि प्रज्ञापना का वेदना विषयक पाठ इस सूत्र तक यहां ग्रहण करना चाहिये-इसमें यह प्रकट किया गया है कि नारक जीव दुःखरूप वेदना का भी अनुभव करते हैं और तीर्थकर के जन्मादि कालमें सुखरूप वेदना का भी अनुभव करते हैं। तथा सुखरहित और दुःखरहित वेदना का भी अनुभव करते हैं। इसी प्रकार का वेदना विषयक कथन असुरकुमार से लगाकर वैमानिक देवों तक जानना चाहिये ॥ सू० ३ ॥ દુઃખરૂપ વેદનાને અનુભવ કરે છે? કે સુખરૂપ વેદનાનું વેદન કરે છે? કે સુખરહિત અને દુઃખરહિત વેદનાનું વેદન કહે છે? હે ગૌતમ! નારકે દુ:ખરૂપ વેદનાને પણ અનુભવ કરે છે, અને તીર્થકરના જન્મ કાળે સુખરૂપ વેદનાને પણ અનુભવ કરે છે, વળી તેઓ સુખરહિત અને દુઃખ રહિત વેદનાને પણ અનુભવ કરે છે. એ જ પ્રમાણે અસુરકુમારથી લઈને માનિક દેવે પર્યન્તના જીના વેદનવિષેનું કથન સમજવું. | સૂ. ૩ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
mas- ORDERADESH DU
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ सू० ४ प्रतिमास्वरूपनिरूपणम् ५९ पडिवन्नस्स अणगारस निच्च वोस? काये चयित्ते देहे ? ' गौतमः पृच्छतिहे भदन्त ! मासिकीम्-मासः परिमाणं यस्याः सा मासिकी, ताम् एकमासिकी खलु भिक्षुपतिमा साधुजनाभिग्रहरूपां प्रतिपन्नस्य अङ्गीकृतस्याऽनगारस्य नित्यंव्युत्सृष्टे काये-संस्कारादि परिकर्मवर्जनाद् ममत्वरहिते शरीरे त्यक्ते देहे वधबन्धाधवारणात् आसक्तिरहिते शरीरे अथवा 'चियत्ते' संमते प्रीतिविषये देहे, धर्मसाधनेषु देहस्य प्रधानत्वात् , ' एवं मासिया भिक्खुपडिमा निरवसे सा
प्रतिमावक्तव्यता'मासियं णं भंते ! भिक्खुपडिमं पडिवनस्स' इत्यादि । टीकार्थ- वेदना के प्रस्ताव को लेकर उस वेदना की हेतुभूत जो साधुजनाभिग्रह रूप प्रतिमा है उसकी प्ररूपणा सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा की है। इसमें गौतमने प्रभु से ऐसो पूछा है-'मासियं णभंते ! भिक्खु. पडिमं पडिवन्नस्म अणगारस्स निच्च वोसट्टे काये चइत्ते देहे' हे भदन्त ! जिस भिक्षुपतिमा का परिमाण एक मासका है उस एक मासिकी भिक्षु प्रतिमा को जिस अनगार ने धारण किया है-अर्थात् साधुजनके अभिग्रह रूप इस प्रतिमा को जिस भिक्षु ने अङ्गीकार कर लिया हैऔर संस्कारादि परिकर्म के वर्जन से जिसका ममत्व देहमें रहा नहीं है, तथा वधवन्धादि के न रोकने के कारण शरीरमें जो आसक्तिसे रहित बना हुआ है अथवो जिसे धर्मसाधन के निमित्त ही देहमें प्रीति है ऐसे साधुके द्वारा एकमासिकी भिक्षुमतिमा ओराधित होता है क्या? इसके
-प्रतिमा १४तव्यता" मासियं णं भंते भिक्खुपडिमं पडिपन्नस्स" त्याह
ટીકાઈ–વેદનાની વક્તવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર તે વેદનાના હેતુભૂત સાધુજનભિગ્રહરૂપ પ્રતિમાની પ્રરૂપણ કરે છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને गौतम भी महावीर प्रभुने मा प्रमाणे प्रश्न पूछे छ-" मासियं णं भवे ! भिक्खुडिमं पडवनस्स अगगारस्त निचं वोसेट्रेकाये चहत्ते देहे" भगवन् ! २ ભિક્ષુપ્રતિમાની અવધિ એક માસની છે, તે એક માસિક ભિક્ષુપ્રતિમા જે અણગારે અંગીકાર કરી છે–એટલે કે સાધુજનના અભિગ્રહરૂપ આ પ્રતિમા જે ભિક્ષુએ અંગી. કાર કરી લીધી છે, અને શારીરિક સંસ્કાર આદિના પરિત્યાગ પૂર્વક જે દેહના મમત્વથી રહિત થઈ ગયેલ છે, તથા વધ બાદિના નહીં રોકવા દ્વારા જે શરીરની આસક્તિ રહિત થઈ ગયેલ છે, અથવા જેને ધર્મસાધન નિમિત્તે જ દેહમાં પ્રીતિ રહેલી છે એવા સાધુ દ્વારા શું એક માસિક ભિક્ષુપ્રતિમાની સમ્યક્ રીતે આરાધના થાય છે ખરી?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
भगवती सूत्रे
भाणियव्वा जाव आराहिया भवइ ' एवं रीश्या मासिकी भिक्षुप्रतिमा - निरवशेषा सम्पूर्णा भणितच्या वक्तव्या यावत्-आराधिता भवति, तथा च व्युत्सृष्टे कायेत्यक्ते देहे 'जे के परीसहोत्रसम्गा उत्पज्जेति-तंजहा - दिव्या वा, माणुसा वा, तिरिक्खजोणिया वा, ते उत्पन्ने सम्मं सहइ, खमइ, तितिक्खर, अहिया सेइ ' इत्यादि, ये केचित् परीषदोपसर्गा उत्पद्यन्ते - तद्यथा - दिव्या वा-दिविभवा वा मानुषा वा मनुष्यसम्बन्धिनो वा तिर्यग्योनिका वा तान् उत्पन्नान् सर्वान् परीषदोपसर्गान् सहते स्थानाऽविचलनात्, क्षमते क्रोधाभावात्, तितिक्षते - उस्तर में प्रभु कहते हैं- एवं मासिया भिक्खुपडिमा निरवसेसा भाणिDost जाव आराहिया भवइ' हे गौतम! इस रीति से मासिकी भिक्षु प्रतिमा संपूर्णरूप से यहां कहना चाहिये यावत् आराधित होती है यहां तक । तथाच देहके व्युत्सृष्ट हो जाने पर और व्यक्त हो जाने पर अर्थात् संस्कारादि परिकर्म के परिवर्जन से ममत्वरहित एवं वधबन्धादिक अवारणसे आसक्ति रहित देह में हो जाने पर 'जेकेइ परीस होवसग्गा उप्पांति-तं जहां- दिव्या वा माणुसा वा तिरिक्खजोणिया वा ते उप्पन्ने सम्मं सहह, खमइ, तितिक्खर, अहियासेह' इत्यादि । उस अनमोर के ऊपर जो कोई भी परीषह और उपसर्ग आते हैं चाहे वे देव कृत हों चाहे मनुष्यकृत हों या तिर्यञ्चकृत हों, उन उत्पन्न हुए सब परीषहों और उपसर्गों को अपने स्थान से विचलित नहीं होकर जो सहना है, उनके प्रति जिसे आत्मामें किश्चित् मात्र भी क्रोध नहीं
महावीर प्रभुनो उत्तर-" एवं मासिया भिक्खुपडिमा निरवसेसा भाणियन्वा जाव आराहिया भवइ " हे गौतम! अड्डी लिक्षुप्रतिमा विषेनुं समस्त થન “ તે સપૂર્ણ રીતે આરાધિત થાય છે,” આ સૂત્રપાઠ પર્યન્ત શ્રહણુ થવુ लेोि. स्नान, वाजनी सलवट, आहि डियाने शारीरिक संस्कार हे छे.
આ રીતે શરીર સ`સ્કારના પરિત્યાગ પૂર્ણાંક અને વધબન્ધાદિક ન રોકવાને કારણે हेड प्रत्येनी व्यासस्तिथी रहित मनी गया पछी " जे केइ परीसहोवसग्गा उपज्जति - तंजहा - दिव्त्रा वा माणुसा वा तिरिक्खजोणिया वा ते उपन्ने सम्मं सहइ, तितिक्ख, अहिया मेइ" इत्यादि.
खमइ,
તે અણુગાર ઉપર જે કાઇ પરીષહા અને ઉપસર્વાં આવે છે-પછી ભલે તે દેવકૃત હાય, મનુષ્યકૃત હૈ!ય કે તિચક્રુત હાય-તે બધાં પરીષહે। અને ઉપસર્વાંને પાતાને સ્થાનેથી વિચલિત થયા વગર જે સહન કરે છે, તેમના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ सू०५ आराधनास्वरूपनिरूपणम् ६१ दैन्याभावात् , क्रमेण वा मनःप्रभृतिभिः अधिसहते, तथासति सा मासिकी भिक्षुमतिमा आराधिता भवति ॥ मू० ४ ॥
आराधनावक्तव्यता। मूलम् - "भिक्खू य अन्नयरं अकिच्चटाणं पडिसेविता, से णं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकते कालं करेइ, नस्थितस्त आराहणा, से णं तस्स ठाणस्स आलोइयपडिकते कालं करेइ, अस्थि तस्स आराहणा! भिक्खू य अन्नयरं अकिच्चटाणं पडिसेवित्ता तस्स णं एवं भवइ--पच्छा वि णं अहं चरमकालसमयंसि एयरस ठाणस्स आलोएस्सामि, जाव पडिवजिस्सामि, से णं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिक्कते कालं करइ नत्थि तस्त आराहणा, से णं तस्स ठाणस्स आलोइयपडिकंते कालं करेइ अस्थि तस्स आराहणा। भिक्खू य अन्नयरं अकिच्चटाणं पडिसवित्ता तस्स णं एवं भवइ-जह ताव समणोवासगा वि कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति, किमंगपुण अहं अन्नपन्निय देवतणं पि णो लभिस्सामि तिकटु से णं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकते कालं करेइ, नस्थि तस्स आराहणा, सेणं तस्स ठाण. जगता है, दीनना का भाव जिसके हृदय में थोडा सा भी नहीं आ पाता है, मनः उल्लास पूर्वक जो उनका सामना कर्मों की निर्जरा होने के अभिप्राय से करता है इस तरह की उसकी प्रवृत्ति से वह मासिकी भिक्षुप्रतिमा आराधित होती है । सू० ४ ॥ પ્રત્યે જેના મનમાં બિલકુલ કેધ ઉત્પન્ન થતું નથી, જેના હૃદયમાં દીનતાને ભાવ બિલકુલ પેદા થતો નથી, કર્મોની નિર્ધાર કરવાના હેતુપૂર્વક જે તેમને ઉલાસપૂર્વક સામનો કરે છે તે તે અણુગાર આ પ્રકારની તેની પ્રવૃત્તિ દ્વારા તે માસિક ભિક્ષુપ્રતિમાની સંપૂર્ણરૂપે આરાધના કરે છે. સૂ. ૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
भगवती सूत्रे
स्स आलोइयपडिते कालं करेइ, अस्थि तस्स आराहणा, सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥ सू० ५ ॥
छाया - भिक्षु अन्यतरम् अकृत्यस्थानं प्रतिषेविता स खलु तस्य स्थानस्य अनालोचितमतिक्रान्तः कालं करोति, नास्ति तस्याराधना, स खलु तस्य स्थानस्य आलोचितमतिक्रान्तः कालं करोति, अस्ति तस्य आराधना । भिक्षुश्र अन्यतरम् अकृत्यस्थानं प्रतिषेविता तस्य खलु एवं भवति पश्चादपि खलु अहं चरमकालसमये एतस्य स्थानस्य आलोचयिष्यामि यावत् प्रतिपत्स्ये, स खलु तस्य स्थानस्य अनालोचितप्रतिक्रान्तः कालं करोति नास्ति तस्य आराधना, स खलु तस्य स्थानस्य आलोचितप्रतिक्रान्तः कालं करोति, अस्ति तस्य आराधना ! भिक्षुश्च अन्यतरम् अकुस्यस्थानं प्रतिषेविता, तस्य खलु एवं भवति-यदि तावत् श्रमणोपासका अपि कालमासे कालं कृत्वा अन्यतरेषु देवलोकेषु देवतया उपपत्तारो भवन्ति, किमङ्ग ! पुनरहम् अन्नपन्निकदेवत्वमपि नोलप्स्ये इति कृत्वा स खलु तस्य स्थानस्य अनालोचितप्रतिक्रान्तः कालं करोति, नास्ति तस्य आराधना, स खलु तस्य स्थानस्य, आलोचितमतिक्रान्तः कालं करोति, अस्ति तस्य आराधना, तदेवं भदन्त ! तदेवं मदन्त ! || सू० ५ ॥
इति दशमशतकस्य द्वितीयोदेशकः समाप्तः ॥
टीका - इतः पूर्व भिक्षुप्रतिमा आराधिता भवतीत्युक्तम् अथ आराधना यथा न भवति, यथा च भवति तथा दर्शयन्नाह - ' भिक्खू य' इत्यादि, भिक्खूय अन्न यरं अच्चिद्वाणं पडिसेविता, से णं तस्य ठाणरूप अगालोक्ष्यपडिक्कते कालं आराधनावक्तव्यता
'भिक्खू य अन्नवरं अकिचडोणं पडिसेवित्ता' इत्यादि ।
टीकार्थ - इसके पहिले भिक्षुपतिमा आराधित होती है, ऐसा कहा गया है अब सूत्रकार इस बातको इस सूत्र द्वारा कहते हैं कि कैसे आराधना होती है और कैसे आराधना नहीं होती है। 'भिक्खू य अन्नगरं अकिचाणं पडिसेविता, से णं तस्स ठाणस्स अणालोहय
--
આરાધના વ્યક્તવ્યતા
66
'मिक्खु य अन्नयरं अकिच्चट्ठाणं पडिसेवित्ता" इत्याहि
ટીકા-આગલા સૂત્રને અન્તે એવે ઉલ્લેખ થયા છે કે “ અમુક સંજોગેામાં જ ભિક્ષુપ્રતિનાં આરાધિત થાય છે.” હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે આરાધના કેવી રીતે થાય છે. અને કેવી રીતે આરાધના થતી નથી ––
-
66
भिक्ख य अन्नयरं अकिच्चद्वाणं पडिसेवित्ता, से णं तस्स ठाणस्त्र अणालोप डिंकते कालं करेइ, नत्थि तरस आराहणा" है। साधु द्वारा अर्ध अत्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० १० २ सू० ५ माराधनास्वरूपनिरूपणम् ६३ करेइ, नत्थि तस्म आराहणा' भिक्षुः साधुश्चेत् अन्यतरत् , एकतरम् , अकृत्यस्थान-पापस्थानं, प्रतिषेविता अकृत्यस्थानसेवकः भवेत् स खलु भिक्षुः तस्य अकृत्यस्थानस्य अनालोचितपतिक्रान्तः आलोचनप्रतिक्रमणमकृत्वैव कालं करोति तदा नास्ति तस्य भिक्षोः अनालोचितप्रतिक्रान्तस्य आराधना, अत्र च शब्दश्चेदर्थे वर्तमानः सन् भिक्षो रकृत्यस्थानासे वनस्य प्रायेणासम्भवप्रदर्शनपरोऽवसे यः । ‘से णं तस्स ठाणस्स आलोइयपडिकंते कालं करेइ, अत्थि तस्स आराहणा' स खलु भिक्षुः अकृत्यस्थानं प्रतिषेविता तस्य अकृत्यस्थानस्य आलोचितप्रतिक्रान्तः सन् आलोचनप्रतिक्रमणं कृत्वा कालं करोति चेत् तदा अस्यभिक्षोः आलोचितप्रतिक्रान्तस्य आराधना । अथ अनाराधनामाराधनां प्रकारापडिकंते काल करेइ, नस्थि तस्स आराहणा' किसी साधु ने यदि कदा. चित् किसी पापस्थानका सेवन कर लिया हो और फिर उसने उस अकृत्यस्थानकी आलोचना प्रतिक्रमण न किया हो-इस तरह आलोचना प्रतिक्रमण किये विना ही यदि वह काल कर जाता है तो उस अनालोचित अप्रतिक्रान्त साधुको आराधना नहीं होती है। यहां "च" शब्द "यदि" अर्थमें प्रयुक्त हुआ है । और उससे ऐसा अर्थ निकलता है कि भिक्षु द्वारा अकृत्यस्थान का सेवन होना प्रायः असंभव है। 'से ण तस्स ठाणस्स आलोइयपडिकंते काल करेह-अस्थि तस्स आरा. हणा' परन्तु अकृत्य स्थानका सेवन करने वाले साधुने यदि उस अकृस्यस्थान की आलोचना प्रतिक्रमण कर लिया है और पादमें उसका मरण हो गया है तो वह आराधक है-अर्थात् उसको आराधना होती है।
સ્થાનનું સેવન થઈ ગયું હોય અને ત્યાર બાદ તેના દ્વારા તે અકૃત્યસ્થાનની આલેચના થઈ ન હોય અને પ્રતિક્રમણ (પ્રાયશ્ચિત્ત) પણ થયું ન હોય, આ રીતે પાપસ્થાન સેવનની અને પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના જ તેનું મૃત્યુ થઈ જાય, તે તે અનાચિત અને અપ્રતિકાન્ત સાધુ દ્વારા આરાધના થઈ છે એમ मनातुनथी, ५१ सयानी विराधना थयेसी गाय छे. मही. 'च' शg " यदि" (न) ना मथमा १५॥या छे. या शहना प्रयोगा। मेवो मय નીકળે છે કે ભિક્ષુ દ્વારા અકૃત્યસ્થાનનું સેવન થવાની વાત જ સામાન્ય રીતે तो असमवित छ " से णं तस्स आलोइय-पडिकंते कालं करेइ अस्थि तस्स आराहणा" ५२न्तु मत्य स्थानहुँ सेवन ४२ना२ साधु द्वारा तेनी मायन તથા પ્રતિક્રમણ કરી લેવામાં આવે અને ત્યાર બાદ જે તેનું મરણ થઈ જાય તે તે સ ધુને આરાધક કહેવાય છે. એટલે કે એ સાધુ સંયમને આરાધક જ કહી શકાય છે વિરાધક ગણાતું નથી. હવે સૂત્રકાર પ્રકારાન્તર દ્વારા (અન્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे न्तरेण प्रतिपादयितुमाह-भिवखू य' इत्यादि, 'भिक्खू य अन्नयरं अकिच्चटाणं पडि सेवित्ता तस्स णं एवं भवइ-पच्छा वि णं अहं चरमकालसमयंसि एयस्स ठाणस्स आलोएस्सामि जाव पडिवन्जिस्सामि' भिक्षुः साधुश्चेत् अन्यतरत्एकतरम् , अकृत्यस्थानं प्रतिषेविता अस्ति तम्य खलु अकृत्यस्थानप्रतिषेवितुः साघोः एवं वक्ष्यमाणरीत्या मनसि भावना भवति-पश्चादपि खलु अहं चरमकालसमयेऽपि एतस्य स्थानस्य एतद् अकृत्यस्थानम् आलोचयिष्यामि यावत् प्रतिक्रमिष्यामि, प्रतिपत्त्ये प्रायश्चित्तं स्वीकरिष्यामि, किन्तु-'से गं तस्स ठाणस्स अणालोइयपरिकते जाव नत्थि तस्स आराहणा' स खलु पूर्वोक्तभावनावान् अकृस्यस्थानप्रतिषेविता भिक्षुः तस्य अकृत्यरथानस्य पवादपि चरमकालसमये अनालोचितपत्क्रिान्तः आलोचनप्रतिक्रमणमकृत्वैव यावत् कालमासे कालं करोति तर्हि नास्ति तस्य अनालोचितमतिक्रान्तस्य भिक्षोराराधना। अथ चेत्
अप सहकार प्रकारान्तर से अनाराधना और आराधनाका प्रतिपादन करते हैं-भिव खू य अनयरं अविचट्ठाण पडिसेवित्ता तस्स ण एवं भवइ, पच्छा वि णं अहं चरमकालसमयंसि एयरस ठाणस्स
आलोएरसामि जाव पक्विजिरसामि' यदि कोई साधु अकृत्यस्थानका प्रतिसेवन कर चुका है और बाद में उसके मन में ऐसी भावना उठी है कि जब मेरे मरने का समय आवेगा तब मैं इस अकृत्य स्थानकी आलोचना कर लूंगा यावत् प्रायश्चित्त ले लूंगा और वह 'तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकते जाव नत्थि तस्स आराहणा' इस प्रकारसे उस अकृत्यस्थानकी मरणकालमें भी आलोचना एवं प्रतिक्रमण नहीं करके काल अवसर में काल करता है तो उस अनालोचित-अप्रतिक्रान्त भिक्षु को आराधना नहीं होती है। और यदि वह 'तस्स ठाणस्स आलोइयપ્રકારે) આરાધના અને અનારાધનાનું પ્રતિપાદન કરે છે–
“भिक्खु य अन्नयरं अकिञ्चट्ठाणं पडिसेवित्ता तहस णं एवं भवइ पच्छा वि णं अहं चरमकालसमयं सि एयरस ठाणस आलोएस्सामि, जाव पडिवज्जिस्लामि" કેઈ એક સાધુ દ્વારા અકૃત્યસ્થાનનું સેવન થઈ જાય છે ત્યાર બાદ તેના મનમાં એ વિચાર આવે છે કે જ્યારે મારે મરણ કાળ નજીક આવશે, ત્યારે હું मा मइत्यस्याननी मावायना, प्रायश्चित्त माहिरीश. त्या२ मा " तस्म ठाणस्स-अणालोइयपडिकंते जाव नस्थि तस्स आराहणा" ते भइत्यस्थाननी मासोयना આદિ કર્યા વિના તે સીધુ કાળને અવસર આવતા કાળ કરી જાય છે તે એવી પરિસ્થિતિમાં તે અનાચિત અને અપ્રતિકાન્ત સાધુ દ્વારા આરાધના થઈ ગણાતી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्किाटीका श० १० उ०२ सू० ५ आराधनास्वरूपनिरूपणम् ६५ ' से णं तस्स ठाणस्स आलोइयपडिकते कालं करेइ, अत्थि तस्स आराहणा' स खलु तथा विधभावनावान् भिक्षुः तस्य अकृत्यस्थानस्य पश्चात् चरमकालसमये आलोचितः आलोचनप्रतिक्रमणं कृत्वैव कालं करोति तदा अस्ति भवत्येव हि तस्य आलोचितपतिक्रान्तस्य भिक्षोः आराधना, इति भावः । पुनरपि प्रकारान्तरेण अनाराधनामाराधनां प्रतिपादयति-'भिक्खू य अन्नयरं अकिच्चट्ठाणं पडिसेवित्ता तस्स णं एवं भवइ-जइ ताव समणोवासगा वि कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएमु देवत्ताए उववत्तारो भवंति, किमंगपुणअहं अन्नपन्नियदेवत्तणं पि णो लभिस्सामि त्ति कटु' भिक्षुः साधुश्चेत अन्यतरत्-एकतमम् अकृत्यस्थानं, प्रति षेविता भवेत् , तस्य खलु अकृत्यस्थाननिषेवितुः साधोः मनसि एवं वक्ष्यमाणरीत्या विचारो भवति-यदि तावत् इति वाक्यालङ्कारे श्रमणोपासका अपि कालमासे कालं कृत्वा अन्यतरेषु, देवलोकेषु देवतया देवत्वेन उपपत्तारो भवन्ति, पडिकते काल करे। अत्थि तस्स आराहणा' उस अकृत्य स्थानकी अपने चरमकालके समय में आलोचना एवं प्रतिक्रमण कर लेता है तो उस आलोचित प्रतिक्रान्त साधु को आराधना होती है। अब पुनः प्रकारान्तरसे अनाराधना और आराधना का सूत्रकार कथन करते हुए कहते हैं-भिक्खू य अन्नयरं अकिञ्चट्ठाणं पडिसेवित्ता तस्स णं एवं भवह जइ ताव समोवासगा वि कालमासे काल किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवति, किमंग पुण अहं अन्नपन्निय देवसणं पि णो लभिस्सामि त्तिकटु' यदि किसी भिक्षुने कदाचित् किसी पापस्थानका प्रतिसेवन कर लिया है और फिर उसके मनमें ऐसा विचार आया कि जय श्रमणोपासक भी कालमास में काल कर किसी नथी. ५२न्तु न ते तस्स ठाणस्स आलोइयपडिकंते कालं करेइ, अस्थि तस्स आराहणा" साधु ६२ पोताना अत्यसेवनानी मन्तणे मावायन शसेवामा આવે અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરી લેવામાં આવે, તે તે આલોચિત અને પ્રતિકાન્ત સાધુ દ્વારા આરાધના થઈ ગણાય છે. હવે પ્રકારાન્તરથી સૂત્રકાર અનારાધના अन माराधनानुनि३५५ 3रे छ-" भिक्खू य अन्नयरं अकिच्चद्वाणं पडिसेवित्ता तस्स णं एवं भवह जइ ताव समणोवासगा वि कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति, किमंग पुण अहं अन्नपन्निय देवत्तणं विणो लभिस्वामि त्ति कट्ट" २४ साधु द्वारा श्या३४ & कृत्यस्थाननु સેવન થઈ જાય છે. ત્યારબાદ તેના મનમાં એ વિચાર આવે છે કે જો શ્રમપાસક પણ કાળને અવસર આવતાં કાળ કરીને કઈ એક દેવલેકમાં દેવની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तदा किमङ्ग पुनः-किमुत वक्तव्यम्-अहम् अन्नपन्निकदेवत्वमपि-अन्नपन्निका व्यन्तरनिकायविशेषास्तत्सम्बन्धिदेवत्वमपि नोपलप्स्ये ? तत्तु अवश्यमेव लप्स्ये, इति कृत्वा विचार्य, ' से णं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकते कालं करेइ, नस्थि तस्स राहणा' स खलु उपर्युक्तविचारकर्ता भिक्षुः तस्य अकृत्यस्थानस्य अनालोचित-प्रतिक्रान्तः सन् आलोचनप्रतिक्रमणमकृत्वैव कालं करोति चेत् तदा नास्ति तस्य अकृत्यस्थानानालोचितप्रतिक्रान्तस्य भिक्षोराराधना । अथचेत्-'से णं तस्स ठाणस्स आलोइयपडिकते कालं करेइ, अस्थि तस्स आराहणा' स खलु अकृत्यस्थाननिषेविता भिक्षुः तस्य अकृत्यस्थानस्य आलोचितपतिक्रान्तः आलोचनप्रतिक्रमणं कृत्वा कालं करोति चेत्तदा अस्ति भवत्येव, तस्य भिक्षोराराधना इति भावः । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह- सेवं एक देवलोकमें देव की पर्याय से उत्पन्न हो जाते हैं तो फिर मैं क्या व्यन्तरनिकाय विशेष अन्नपन्निक देवत्व को भी प्राप्त नहीं कर सकूँगाअवश्य ही प्राप्त कर लूंगा. इसमें तो कोई कहने जैसी बात ही नहीं है ऐसा विचार कर 'से णं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकते काल करेइ, नत्थि तस्स आराहणा' यदि वह पापस्थान सेवनकर्ता साधु उस पापस्थान की आलोचना एवं प्रतिक्रमण नहीं करता है और कालधर्मगत हो जाता है तो ऐसे उस साधुको आराधना नहीं होती है। 'सेणं तस्स ठाणस्स ओलोइयपडिकते काल करेइ, अस्थि तस्स आराहणा'
और यदि वह पापस्थान सेवन कर्ता उस निषेवित पायस्थानकी आलो. चना प्रतिक्रमण कर लेता है बादमें यदि वह काल करता है तो उस आलोचन प्रतिक्रमण को साधु को आराधना होती ही है। अन्त में गौतमस्वामी भगवान् के वचनोंमें सत्यता का प्रतिपादन करने के પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તે શું હું વ્યતરનિકાય વિશેષ અન્નપત્રિક દેવત્વને પણ શું પ્રાપ્ત નહીં કરું? કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અવશ્ય એ પ્રકારની દેવ पर्याय त प्रात ४N शीश मा रन वियार ४शन “से णं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकंते कालं करेइ, नस्थि तस्स आराहणा" ते ॥५स्थानk સેવન કરનારે સાધુ તે પાપસ્થાનની આલોચના આદિ કર્યા વિના મરણ પામે.
तन द्वारा माराधना यती नथी. “से णं तस्स ठाणस्न आलोइयपडिकते कालं करेइ, अत्थि तस्स आराहणा" ५२-तु ते साधु पोते सेवेसा पा५સ્થાનની આલોચના, પ્રતિક્રમણ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યા બાદ મરણ પામે, તે તેને આરાધક જ કહેવાય છે. હવે મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને गौतम स्वामी ४ छ.-"सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति" "सावन ! मापनी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय वन्द्रिकाटीका श. १० उ० ३ तृतीयोद्देशकस्यविषयविवरणम् ६७ भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्वे सत्य मेवास्तीति ॥ सू० ५ ॥ इति श्री विश्वविख्यात जगवल्ल मादि पदभूषित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री " भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां दशमशनकस्य द्वितीयोद्देशकः समाप्तः॥सू० १०-२॥
॥ अथ तृतीयोद्देशकः प्रारभ्यते ॥
दशमशतके तृतीयोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् । राजगृह नाम नगरम् , देवः किम् आत्मशक्त्या चतुःपञ्चदेवावासान् व्यतिक्रामेत् ? अल्पदिको देवो महद्धिकदेवस्य मध्यभागेन व्यतिव्रजेत् किम् ? समर्द्धिको देव: समद्धिकदेवस्य मध्यमध्यभागेन किं व्यतिव्रजेत् ? कि विमोह्य व्यतिव्रजेत, किंवा अविमोह्य व्यतिव्रजेत् ? किं पूर्व विमोह्य व्यतिव्रजेत् ? किंवा पूर्व व्यतिबज्य विमोलिये 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' ऐसा कहते हैं। इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ए॥ सू० ५॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रियदर्शिनी व्याख्याका दसवें शतकका द्वितीय उद्देशक समाप्त ॥१०-२॥
तीसरे उद्देशेका प्रारंभ दशवें शतकके इस तीसरे उद्देशेमें जो विषयको विवरण किया गया है संक्षेप से इस प्रकार है-राजगृहनगर देव क्या अपनी शक्ति से चोर पांच देवावासे को उल्लङ्घन कर जा सकता है ? अल्पऋद्धिवाला देव महाऋद्धि वाले देव के बीचसे होकर जा सकता है क्या? समर्द्धिक देव समद्धिक देव के बीचसे होकर क्या जा सकता है ? यदि जा सकता है तो क्या उसे विमोहित करके जा सकता है या विना विमोहित વાત સત્ય છે. હે ભગવન! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા. એ સૂ ૫ છે જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રિયદશિની વ્યાખ્યાના દસમા શતને બીજો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૦-રા
દશમા શતકના ત્રીજ ઉદેશાનો પ્રારંભ દશામા શતકના ત્રીજા ઉદેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ નીચે પ્રમાણે છે-રાજગૃહ નગર માં ગૌતમ સ્વામી દ્વારા મહાવીર પ્રભુને પૂછાયેલા પ્રશ્નો-શે દેવ પિતાની શક્તિથી ચાર પાંચ દેવાવાસનું ઉલ્લંઘન કરીને જઈ શકે છે ખરો? અપઋદ્ધિવાળે દેવ મહાદ્ધિવાળા દેવની વચ્ચે થઈને જઈ શકે છે ખરે? સમદ્ધિક (સમાન ઋદ્ધિવાળો ) દેવ શું સમદ્ધિક દેવની વચ્ચે થઈને જઈ શકે ખરે? જે જઈ શકતો હોય તે શું વિમોહિત કરીને જઈ શકે છે, કે વિહિત કર્યા વિના જઈ શકે છે? જો વિમોહિત કરીને જઈ શકતો હોય,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे हयेत् ? महर्द्धिको देवः अल्पद्धिकदेवस्य मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेत् ? महर्द्धिकदेवः अल्पदिकं विमोह्य व्यतिव्रजेत् ? अविमोह्य वा व्यतिव्रजेत् ? महर्द्धिकदेवः किम् पूर्व विमोह्य, पश्चात् व्यतिव्रजेत् ? किंवा पूर्व व्यतित्रज्य पश्चाद् विमोहयेत ? असुरकुमारसम्बन्धेऽपि तथैव प्रश्नोत्तरम् , अल्पद्धिकदेवो महर्दिकदेव्याः मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? समर्दिकदेवः समर्द्धिकदेव्या मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? अल्पद्धिकदेवी महर्द्धिकदेवस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? महर्दिकवैमानिकी देवी अल्पदिकवैमानिकदेवस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? अल्पद्धिकदेवी महद्धिकदेव्या करके जा सकता है ? यदि विमोहित करके जा सकता है तो क्या वह उसे पहिले से विमोहित कर देता है ? या बीचमें से होकर निकलने के बाद उसे विमोहित कर देता है ? महर्द्धिक देव अल्पद्धिक देव के बीचमें से होकर निकल सकता है क्या? यदि निकल सकता है तो क्या वह उसे विमोहित करके निकल सकता है ? या विना विमोहित करके निकल सकता है ? यदि विमोहित करके निकल सकता है तो क्या वह उसे निकलने के पहिले विमोहित कर देता है या निकल करके उसे विमोहित कर देता है ? असुरकुमार सम्बन्धमें भी इसी प्रकारके प्रश्न
और उत्तर. अल्पदिक देव महर्द्धिक देवी के बीच से होकर निकल सकता है क्या? समर्द्धिक देव समर्द्धिक देवी के बीच से होकर निकल सकता है क्या ? अल्पर्द्विक देवी महर्द्धिक देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है क्या? अल्पर्द्धिक देवी महद्धिक देवी के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है क्या? महद्धिक वैमानिकी देवी अल्पर्द्धिक वैमानिक देव के बीच से होकर निकल सकती हैं क्या? इस प्रकार से તે શું તે તેને પહેલેથી જ વિહિત કરી નાખે છે, કે વચ્ચે થઈને નીકળ્યા પછી વિહિત કરી નાખે છે? મહદ્ધિક દેવ શું અ૯૫ અદ્ધિવાળા દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરો ? જે નીકળી શકતો હોય તે શું તેને વિમેહિત કરીને નીકળે છે, કે વિમોહિતર્યા વિના નીકળે છે? જે વિહિત કરીને નીકળતું હોય, તે શું તે તેને પહેલેથી જ વિહિત કરી નાખે છે, કે વચ્ચે થઈને નીકળ્યા પછી વિમોહિત કરી નાખે છે? અસુરકુમાર વિશે પણ આ પ્રકારના પ્રશ્નોત્તરનું કથન અલ્પદ્ધિક દેવ મહદ્ધિક દેવીના વચ્ચેથી નીકળી શકે છે ખરે? સમદ્ધિક દેવ સમદ્ધિક દેવીના વચ્ચેથી નીકળી શકે છે ખરે? અલ્પકિ દેવી શું મહદ્ધિક દેવની વચ્ચોવચ્ચ થઈને નીકળી શકે છે ખરી? અ૫દ્ધિક દેવી શું મહદ્ધિક દેવીની વચ્ચે વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરી? મહદ્ધિક વિમાનિક દેવી શું અલ્પદ્ધિક વિમાનિક દેવની વચ્ચે થઈને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १० उ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम्
मध्यमध्येन व्यतिक्रामेत् ? एवं समर्द्धिकदेव्याः समर्द्धिकदेव्या साकम् आलापकः, महर्द्धिकवैमानिक्याः अल्पदिकवैमानिक्या सह आळापकः, महर्द्धिकदेवी विमोह्य व्यतिव्रजेत् ? अविमोद्य वा व्यतिव्रजेत्, धावतोऽश्वस्य 'खु, खु' शब्दोच्चारणे प्रश्नोत्तरम्, भाषाणां द्वादशप्रकाराः । '
देवस्वरूपवक्तव्यता |
मूलम्
-" रायगिहे जाव ऐवं वयासी आइडीएणं भंते ! देवे जाव चत्तारि पंचदेवावासंतराई वीइवएजा ते णं परं परिडीए ? हंता, गोयमा ? आइडीएणं तंचेव, एवं असुरकुमारेवि, नवरं असुरकुमारावासंतराई सेसं तंचेव । एवं असुरकुमारे वि, नवरं असुरकुमारा वासंतराई सेसं तंचेव । एवं एएणं कमेणं जाव थणियकुमारे । एवं वाणमंतरजोइस वेमाणिय जाव तेणं परपरिडीए । अप्पिड्डीए णं भंते! देवे महिड्डियस्स देवस्स मज्झं मज्झेणं बीइवइज्जा ? णो इट्टे समट्ठे । समिढिए णं भंते! देवे समड्रियस्स देवस्स मज्झं मज्झेणं वीइव एज्जा ? णो इणट्टे, समट्टे पमत्तं पुण वीइवइज्जा | सेणं भंते! किं विमोहित्ता पभू, अविमो - समर्द्धिक देवीका समर्द्धिक देवी के साथ आलापक, महर्द्धिक वैमानिकी का अल्पद्धिक वैमानिकी के साथ आलापक, महद्धिक देवी विमोहित करके निकलती है, या अविमोहित करके निकलती है ? दौड़ते हुए घोड़े के खु खुइस प्रकार के शब्दोचारण में प्रश्नोत्तर. भाषाओं के १२ प्रकार ।
નીકળી શકે છે ખરી? એજ પ્રમાણે સમદ્ધિક દેવીના સમદ્ધિક દેવીની સાથે આલાપક, મહદ્ધિક વૈમાનિક દેવીના અપદ્ધિક વૈમાનિક દેવીની સાથેના આલાપક, મહદ્ધિ ક દેવી વિમાહિત કરીને નીકળે છે કે વિમેાહિત કર્યાં વિના નીકળે છે? ઢોડતા ઘેાડાના ‘ખુ ખુ’ આ પ્રકારના શબ્દોચ્ચારણની અપેક્ષાએ પ્રશ્નોત્તરભાષાઓના ૧૨ પ્રકાર. આ બધા વિષયાનું આ ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન થયું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
हित्ता पभू ?' गोयमा ! विमोहेत्ता पभू, णो अविमोहेत्ता पभू, से भंते! किं पुद्धिं विमोहेत्ता, पच्छा वीइत्रएज्जा, पुविं वीइवएत्ता पच्छा विमोहेज्जा ? गोयमा ! पुत्रिं विमोहेत्ता पच्छा वीइवएज्जा, णो पुष्टिं वीइवइत्ता पच्छा विमोहेज्जा, महिड्डिए णं भंते! देवे अपिड्डिस् मज्झं मज्झेणं वीइवएज्जा ? हंता, वीइवएज्जा | से णं भंते! किं विमोहित्ता पभू ? अविमोहिता पभू ? गोयमा ! विमोहेत्तावि पभू, अविमोहेत्ता वि पभू । से णं भंते ! किं पु िविमोहेत्ता, पच्छा वीइवइज्जा, पुत्रिं वीइवइत्ता, पच्छा विमोहेज्जा ? गोयमा ! पुल्विं वा विमोहेत्ता, पच्छा वोइवएज्जा, पुद्धिं वा वह्निवइत्ता, पच्छा विमोहेज्जा । अपिडिएणं भंते ! असुरकुमारे महिड्डियस्स असुरकुमारस्स मज्झं मज्झेणं वीइवएज्जा ? णो इण्डे समट्ठे । एवं असुरकुमारेण वि, तिन्नि आलावगा भाणियव्वा, जहा ओहिए णं देवेणं भणिया, एवं जाव थणियकुमारे णं । वाणमंतरजोइसियवे माणिएणं एवं चेत्र । अप्पड्डिणं भंते! देवे महड़ियाए देवीए मज्झं मझेणं वीइवएज्जा ? णो इट्टे समट्ठे । समड्डिएणं भंते! देवे समड्डिया देवी मज्झं मज्झेणं.? एवं तहेव देवेण य, दवीए य, दंडओ भाणियव्वो जाव वैमाणियाए । अप्पडियाणं भंते! देवी मह डियरस देवरस मज्झं मज्झेणं, एवं एसो त्रितइओ दंडओ भाणि
वो जाव महड्डिया वेमाणिणी अप्पड्डियस्स वेमणियस्स मज्झंमज्झेणं, वीइवएज्जा | अप्पड्डिया णं भंते! देवी महिड्डियाए देवीप मज्झं मझेणं वोइवपज्जा ? णो इणट्टे समट्टे । एवं सम
७०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम् ७१ डिया देवी समड्डियाए देवीए, तहेव, महड्डियावि देवी अप्पायाए देवीए तहेव, एवं एक्केक्के तिन्नि आलावगा भाणियवा, जाव महड्डियाणं भंते ! वेमाणिणी अप्पड्डियाए वेमाणिणीए मझ मज्झणं वीइवएज्जा? हंता, वीइवएज्जा । सा भंते ! किं विमोहित्ता पभू, तहेव जाव पुट्विं वा वीइवइत्ता, पच्छा विमोहेज्जा, एए चत्तारि दंडगा ॥सू० १॥
छाया-राजगृहे यावत् एवम् अवादी-आत्मद्धर्या खलु भदन्त ! देवा यावत् चत्वारि पश्च देवावासान्तराणि व्यतिव्रजति तेन परं परद्धा ? हन्त, गौतम ! आत्मदर्या खलु तदेव, एवम् अमुरकुमारोऽपि, नव (म् असुरकुमारावासान्तराणि, शेषं तदेव । एवम् एतेन क्रमेण यावत् स्तनितकुमारः, एवं वानव्यन्तरज्योतिषकवैमानिका यावत् तेन परं परद्धा । अल्पद्धिकः खलु भदन्त ! देवः महर्द्धिकस्य देवस्य मध्य मध्येन व्यतिव्रजेत् ? नायमर्थः समर्थः, समर्दिकः खलु भदन्त ! देवः समर्द्धि कस्य देवस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? नायमर्थः समर्थः, प्रमत्तं पुनः व्यतिव्रजेत् । स खल भदन्त ! किं विमोह्य प्रभुः, अविमोह्य प्रभुः ? गौतम विमोह्य प्रभुः, नो अविमोह्य प्रभुः। स खलु भदन्त ? किं पूर्व विमोह्य पश्चात् व्यतिव्रजेत् ? पूर्वं व्यतिबज्य पश्चात् विमोहयेत् ? गौतम ! पूर्व विमोह्य पश्चात् व्यतिव्रजेत् , नोपूर्व व्यतिव्रज्य पश्चात् विमोहयेत् । महर्दिकः खलु भदन्त ! देवः अल्पर्धिकस्य देवस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? हन्त ! व्यतिव्रजेत् । स खलु भदन्त ! कि विमोह्य प्रभुः ? अविमोह्य प्रभुः ? गौतम ! विमोह्यापि प्रभुः, अविमोह्यापि प्रभुः, स भदन्त ! किं पूर्व विमोद्य पश्चात् व्यतिव्रजेत् ? पूर्व व्यतिव्रज्य पश्चात् विमोहयेत् ? गौतम ! पूर्व वा विमोह्य पश्चात् व्यतिव्रजेत् , पूर्ववा व्यतिव्रज्य पश्चाद् विमोहयेत् । अल्पर्धिकः खलु भदन्त ! असुरकुमारो महर्द्धिकस्य असुरकुमारस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? नायमर्थः समर्थः। एवम् असुरकुमारेऽपि त्रयः आलापका भणितव्याः, यथा औधिकेन देवेन भणिताः, एवं यावत् स्तनितकुमाराणाम् । वानव्यन्तरज्योतिषिक-वैमानिकेन एवमेव, अल्पर्द्धिकः खलु भदन्त ! देवो महर्द्धि कायाः देव्या मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? नायमर्थः समर्थः । समर्द्धि कः खलु भदन्त ! देवः समर्द्धि कायाः देव्याः मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? एवं तथव, देवेन च, देव्या च दण्डको भणितव्यो यावत् वैमानिक्या । अल्पद्धि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे का खलु भदन्त ! देवी महर्द्धि कस्य देवस्य मध्यमध्येन ? एवम् एषोऽपि तृतीयो दण्डको भणितव्यः, यावत् महद्धि का वैमानिकी अल्पर्द्धि कस्य वैमानिकस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? हन्त, व्यतिव्रजेत् , अल्पद्धि का खलु भदन्त ! देवी महर्द्धिकाया देव्या मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? नायमर्थः समर्थः । एवं समर्द्धि का देवी समर्द्धि काया देव्याः, तथैव । महर्द्धि काऽपि देवी अल्पद्धि काया देव्यास्तथैव । एवम् एकैकस्मिन् त्रयस्त्रयः आलापकाः भणितव्याः, यावत् महर्दि का खलु भदन्त ! वैमानिकी अल्पर्धि काया वैमानिक्याः मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? हन्त, व्यतिव्रजेत् । सा भदन्त ! किं विमोह्य प्रभुः, तथैव यावत् पूर्व वा व्यतिव्रज्य, पश्चात् विमोहयेत्, एते चत्वारो दण्डकाः ॥ मू० १ ॥
टीका-द्वितीयोदेशकान्ते देवत्वमुक्तम्-अथ तृतीयोद्देशके देवप्ररूपणाममिधातुमाह-' रायगिहे ' इत्यादि, 'रायगिहे जाव एवं वयासी'-राजगृहे यावत् नगरे स्वामी समवमृतः, धर्मोपदेशं श्रोतुं पर्षद् निर्गच्छति, धर्मोपदेशं श्रुत्वा प्रतिगता पर्षत् । ततः शुश्रूषमाणो नमस्यन् विनयेन प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः गौतमो भगवन्तम् एवं वक्ष्यमाणरीत्या अवादीत्-'आइड्रिए णं भंते ! देवे जाव चत्तारि
देवस्वरूपवक्तव्यता'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि। टीकार्थ-दितीय उद्देशक के अन्तमें देवत्व कहा गया है। सो अब इस तृतीय उद्देशकमें सूत्रकार उसी देवत्वकी प्ररूपणा कर रहे हैं'रायगिहे जाव एवं वयासी' यहां यावत् शब्दसे इस प्रकार पाठ ग्रहण किया गया है-राजगृह नगरमें महावीर स्वामी पधारे. धर्मोपदेश सुन नेके लिये नगर से परिषद उनके पास आई और धर्मोपदेश सुनकर फिर वह वापिस चली गई। बादमें प्रश्न पूछनेकी इच्छासे युक्त हुए गौतम ने विनयके साथ दोनों हाथ जोड़कर प्रभु से इस प्रकार पूछा
દેવ સ્વરૂપ વકતવ્યતા " रायगिहे जाव एवं वयासी" या
ટકાર્થ–બીજા ઉદેશાને અને દેવત્વને ઉલ્લેખ થયે છે. તે સંબંધને અનુલક્ષીને આ ત્રીજા ઉદ્દેશામાં સૂત્રકારે એ દેવત્વની પ્રરૂપણ કરી છે
"रायगिहे जाव एवं वयासी" मी " जाव (यावत्)" ५४थी PAL પ્રકારને પાઠ ગ્રહણ કરાવે છે-રાજગૃહ નગરમાં મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. તેમના ધર્મોપદેશ સાભળવાને માટે નાગરિકની પરિષદ નીકળી મહાવીર પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને તથા તેમને ધર્મોપદેશ સાંભળીને પરિષદ પાછી ફરી. ત્યાર બાદ પ્રશ્ન પૂછવાની ઈચ્છાવાળા ગોતમ સ્વામીએ વિનયપૂર્વક બને હાથ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम् ७३ पंच देवावासंतराई वीइचयइ, तेण परं परिडीए? ' हे भदन्त ! आत्मद्धर्था स्व. शक्त्या खलु देवः यावत् एक, द्वे, त्रीणि, चत्वारि, पञ्च वा देवाऽऽवासान्तराणि देवाऽऽवासविशेषान् व्यतिव्रजति-उल्लङ्घय गच्छति तेन परं-ततः परं तदने परदर्या परशक्त्या व्यतिव्रजति किम् ? भगवानाह-'हता, गोयमा! आइडीए णं तंचेव' हे गौतम ! हन्त सत्यम् आत्मदर्या स्वशक्त्या खलु देवस्तदेव यावत्एक, द्वे, त्रीणि, चत्वारि, पञ्च वा देवाऽऽवासान्तराणि व्यतिव्रजति-उल्लल्य गच्छति, ततःपरं तदने परद्धर्या व्यतिव्रजति, इतिभावः, एवं असुरकुमारे वि' एवंपूर्वोक्तरीत्या सामान्यदेववदेव असुरकुमारोऽपि आत्मद्धर्या यावत् चत्वारि पञ्च वा असुरकुमारावासान्तराणि व्यतिव्रजति, ततः परं परद्धा व्यतिव्रजति । इत्यभिप्रायेणैवाह-'नवरं असुरकुमारावासंतराइं, सेसं तंचेव' नवरम् सामान्य'आइडिएणं भंते! देवे जाव चत्तारि पंच देवावासंतराइं वीइवएना, तेण परं परिडिए' हे भदन्त ! सामान्य देव पहिले आत्मऋद्धि-स्वशक्ति द्वारा यावत्-एक, दो, तीन, चार अथवा पांच देवावासविशेषोंको उल्लङ्घन्न करके जाता है क्या? उसके आगे फिर क्या वह दूसरेकी शक्ति द्वारा जाता है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, गोयमा! हां, गौतम! यात ऐसी ही है कि 'आइडीए णं तं घेव' सामान्य देव पहिले तो एक, दो, तीन, चार अथवा पांच देवावास तक अपनी शक्ति से ही चला जाता है पश्चात् वह आगे दुसरेकी शक्तिकी सहायतासे जाता है। 'एवं असुरकुमारे वि' सामान्य देव की तरह असुरकुमार भी अपना शक्ति से ही यावत् चार पांच असुरकुमार देवावासों तक चला जाता है, बाद में वह आगे पर की शक्ति
ना प्रभुने मा प्रमाणे ५७यु'-" आइदिएणं भवे देवे जाव चत्तारि पंच देवा वासंतराई वीइवएज्जा, तेण परं परिढिए ?" 3 भावन! सामान्य આત્મઋદ્ધિ દ્વારા–પિતાની શક્તિથી શું એક, બે ત્રણ, ચાર અથવા દેવાવાસ વિશેનું ઉલ્લંઘન કરી શકે છે? શું તેના કરતાં પણ વધારે આગળ જવું હોય તે તે અન્યની શક્તિ દ્વારા જાય છે?
महावीर प्रभुने। उत्त२-" आइडूढिएणं तं चेव ( डा, गौतम! सामान्य દેવ શરૂઆતના ચાર પાંચ દેવાવાસને પિતાની શક્તિ વડે જ ઉલંઘી જાય છે. પણ તેના કરતાં વધારે આગળ જવું હોય, તે તે બીજાની શક્તિની सहायताथी तय छे. “ एवं असुरकुमारे वि" सामान्य हेवनी म ससुरभार પણ પિતાની શક્તિથી ચાર અથવા પાંચ અસુરકુમાર દેવાવાસ સુધી જઈ શકે છે, તેના કરતાં આગળ જવું હોય તો તે અન્યની શક્તિની સહાયતાથી જાય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
भगवतीसूत्रे देवापेक्षया विशेषस्तु देवावासान्तरस्थाने असुरकुमारावासान्तराणि बोध्यानि, शेषं तदेव पूर्वोक्तवदेव बोध्यम् । ' एवं एएणं कमणं जाव थणियकुमारे' एवमुक्तरीत्या एतेन-सामान्यदेवविषये प्रोक्तेन क्रमेण यावत्-सुवर्णकुमारः, नागकुमारः, विद्युत्कुमारः, अग्निकुमारः, उदधिकुमारः, द्वीपकुमारः, दिशाकुमारः, वायुकुमारः, स्तनितकुमारश्चापि आत्मद्धर्या यावत् चत्वारि पञ्च सुवर्णकुमाराद्या. वासान्तराणि व्यतिव्रजति, ततः परं परद्धर्या व्यतिव्रजति, इति भावः, 'एवं वाणमंतरजोइसियवेमाणिय जाव तेण परं परिड्डिए' एवम् सामान्यदेवादिकी सहायतासे जाता है। यही बात 'नवरं असुरकुमारावासंतराईसेसं तं चेव' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है. अर्थात् सामान्य देव के देवावासों तक के जाने के कथनमें सामान्य रूपसे देवावासोंका ग्रहण किया गया है-तब कि यहांपर देवावासों के स्थान में असुरकुमार देवावासेका ग्रहण किया है। बाकीका और सष कथन सामान्य देव की तरहसे ही है । 'एवं एएणं कमेणं जाव थणियकुमारे' इसी तरह से सुवर्णकुमार, नागकुमार, विद्युत्कुमार, अग्निकुमार, उदधिकुमार, द्वीपकुमार, दिशाकुमार, वायुकुमार और स्तनितकुमार ये सब भवनपतिदेव भी अपने २ यावत् चार पांच सुवर्णकुमारादि आवासे तक तो अपनी २ शक्ति से ही चले जाते हैं परन्तु इनसे आगे वे दूसरे की शक्ति की सहायतासे जाते हैं। 'एवं वाणमंतरजोइसियवेमाणिय जाव तेण परं परडिए' सामान्यदेव की तरह ही वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वात "नव असुरकुमारावासंतराइं, सेसं तं चेव” २॥ सूत्रया द्वारा વ્યક્ત થયેલ છે. એટલે કે સામાન્ય દેવના દેવાવાસનું ઉલ્લંઘન કરવા વિના આલાપકમાં સામાન્ય રૂપે દેવાવાસને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. પરંતુ અહિંયાં દેવાવાસને બદલે અસુરકુમાર દેવાવાસને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. બાકીના समस्त ४थन सामान्य बना ४थन प्रभा १ समावु. “एवं एए णं कमेणं जाव थणियकुमारे" मे प्रभार सु भा२, नागभार, विधुत्छुभा२ मशि. કુમાર, ઉદધિકુમાર, દ્વીપકુમાર, વાયુકુમાર અને સ્વનિતકુમાર, એ બધાં ભવનપતિ દેવે પણ પિત પિતાના ચાર અથવા પાંચ સુધીના સુવર્ણકુમારાવાસ આદિ આવાસ સુધી તે પિત પિતાની શક્તિથી જઈ શકે છે. પરંતુ તેના કરતાં આગળ જવું હોય તે અન્યની સહાયતાથી આગળ જાય છે.
"एवं वाणमंतरजोइसिय वेमाणिय जाव तेण परं परढिए "सामान्य वनी જેમ વનવ્યન્તર, તિષિક અને વૈમાનિક દેવે પણ પિત પિતાની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम् ७५ वदेव वानव्यन्तरो ज्योतिषिको वैमानिकश्च यावत् आत्मद्वर्या एकं, द्वे, त्रीणि, चत्वारि, पञ्च वा वानव्यन्तराधावासान्तराणि व्यतिव्रजति, तेन परं ततः परं परद्धा व्यतित्रजाति-इतिभावः । गौतमः पृच्छति-'अप्पडिएणं भंते देवे महिड्रियस्स देवस्स मज्ज मज्जेणं वीइवइज्जा?' हे भदन्त ! अल्पद्धिकः अल्पा ऋद्धियस्य स तथाविधः खलु देवः किं महर्द्धि कस्य महती ऋद्धिर्यस्य स तथाविधस्य देवस्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन, व्यतिव्रजेत् ? व्यति कामेत् किम् ? भगवानाह'णो इणढे सम?' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः-नैतत् संभवति ? गौतमः पृच्छति- समडिए णं भंते ! देवे समड्डियस्स देवस्स मज्जमज्जेणं वीइवएज्जा ? हे भदन्त ! समद्धिकः समा तुल्या ऋद्धिर्यस्य स तथाविधः खलु देवा समद्धि कस्य तुल्यद्धि कस्य देवस्य मध्यमध्येन मध्यभागेन किं व्यतिव्रजेत् ? व्यतिक्रामेत् ? भगवानाह-‘णो इणहे समढे ' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, नेतत्और वैमानिक भी अपनी शक्तिसे तो यावत् चार पांच वानव्यन्तरादि आवासों तक चले जाते हैं. परन्तु इनसे आगे वे दूसरे की शक्ति की सहायतासे जाते हैं। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अप्पड्रिएणं भते ! देवे महडियस्स देवस्स मज्झं मज्झेण वीइवहजा' हे भदन्त ! जो देव अल्पऋद्धिवाला होता है वह पड़ी ऋद्धि वाले देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकता है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'णो इणटे समढे' हे गौतम! ऐसी बात संभवित नहीं है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं "समडिएण भते! देवे समडियस्स देवस्स मज्झं. मज्झेण वोहवएजा' बराबर की ऋद्धिवाला देव बराबर की ऋद्धिवाले देवके बीचोंबीचसे होकर निकल सकता है क्या? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-'। इणढे समढे' हे गौतम! यह बात भी संभवित नहीं है। શક્તિથી તે ચાર અથવા પાંચ વાતવ્યન્તરાદિ આવાસોનું ઉલંધન કરી શકે છે, પણ તેના કરતાં આગળ જવું હોય તો અન્યની સહાયતાથી જાય છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" अपढिए ण भंते । देवे महइढियस्स देवस्स मज्झं मज्झेणं वीइवइज्जा १" सावन ! २५६५ *द्धिवाणी व शुभघि *द्धिवाणा દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરો?
भडावीर प्रभुन। उत्तर-" णो इणद्वे समठे" ३ गौतम! मेवी पात સંભવી શકતી નથી.
गौतम स्वाभानी प्रश्न-"समढिए णं भंते। देवे समइढियस्स देवस्स मज्झं मझेणं वीहवज्जा ?" असावन् ! ५२०२नी वाणी मे १ બરાબરની ત્રાદ્ધિવાળા બીજા દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे संभवति, किन्तु ‘पमत्तं पुण वीइवइज्जा' प्रमत्तं प्रमादवन्तं पुनः समर्द्धिकं देवं समर्द्धि को देवो व्यतिप्रजेत्-व्यतिक्रामेत् । गौतमः पृच्छति-' से णं भंते ! किं विमोहित्ता पभू , अविमोहिता पभू?' हे भदन्त ! स खलु समर्द्धि को देवः किं समर्दिकं देवं विमोझ महिकायन्धकारकरणेन मोहमुत्पाद्य अपश्यन्तमेव तं व्यतिव्रजितुं-व्यतिक्रमितुं-प्रभुः समर्थः ? किंवा अविमोह्य महिकाधन्धकारा-करणेन मोहमनुत्पाद्यैव पश्यन्तमेव तं व्यतिव्रजितुं व्यतिक्रमितुं प्रभुः समर्थः भवेत् ? भगवानाह-गोयमा! विमोहेत्ता पभू , णो अविमोहेत्ता पभू' हे गौतम ! समद्धिको देवः समद्धिकं देवं विमोद्यैव मोहमुत्पाद्यैव व्यतिक्रमितुं प्रभुः समर्थों भवति नोनैव खलु अविमोह्य मोहमनुत्पाद्य व्यतिक्रमितुं प्रभुः समर्थों भवतीति भावः । गौतमः परन्तु हां यह बात ऐसे बन सकती है 'पमत्तं पुण वीइवहजा' कि जब समद्धिक देव प्रमादवान्-असावधान हो तो उसके बीचोंबीच से होकर दसरा समर्द्धिक देव निकल सकता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है-से गं भंते! किं विमोहित्ता पभू, अविमोहित्ता पभू' हे भदन्त ! यह समद्धिक देव दूसरे समद्धिक देवको महिकादिसे अंधकार उत्पनकर के उसे मोह में गिरा कर उसके नहीं देखने पर उसके बीचमें से होकर निकलने में समर्थ होता है ? या महिकादि के अंधकारसे मोहित किये बिना ही उसके देखते उसके बीच में से होकर निकलने में समर्थ होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं- 'गोयना' हे गौतम ! 'विमोहेत्ता पभूणो अविमोहेत्ता पभू' समर्दिक देव दूसरे समद्धिक देवको विना मोह उत्पन्न किये उसके बीचोंबीच से होकर निकल सक
महावीर प्रभुन। उत्त२-“णो इणठे समठे" गीतम! मेवी पात सलवी शती थी. परन्तु से वात त्यारे 1 Anी श छ. “पमत्तं पुण वीइवइज्जा" स्यारे ते समान ऋद्धिवाणी प्रमायुक्त (मसावधान) डाय છે. તેની અસાવધાનતાને લાભ લઈને સમાન ત્રાદ્ધિવાળે દેવ તેની વચ્ચે થઈને नगी लय छ. गौतम स्वाभान प्रश्न-“से णं भंते ! विमोहिता पभ , अवि मोहिता पभ ?" है सावन! त समान*द्धिवाणे ३५ मीन समानद्वारा દેવને (ધુમસના) અંધકાર દ્વારા તેને વિહિત કરીને તેની વચ્ચે થઈને ચાલ્યા જાય છે કે મહિકાદિના અંધકાર દ્વારા તેને વિમેહિત કર્યા વિના જ તેના દેખતાં જ તેની વચ્ચે થઈને ચાલ્યા જાય છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टाका श० १० उ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम्
पृच्छति - ' से भंते! किं पुत्र विमोहेत्ता, पच्छा विश्वएज्जा पुत्र' बीइवएत्ता पच्छा विमोहेज्जा ? ' हे भदन्त । स समर्द्धिकः किं पूर्व-प्रथमं विमोह्य मोहमुस्पाद्य, पश्चात् तदनन्तरं व्यतिव्रजेत् ? व्यतिक्रामेत् ? किंवा पूर्व प्रथमं व्यतिव्रज्य - व्यतिक्रम्य, पश्चात् तदनन्तरं विमोहयेत् ?' भगवानाह - ' गोयमा ! पुत्रि विमो
७७
ता पच्छा वीइत्र एज्जा, णो पुत्रि वीइवइत्ता पच्छा विमोहेज्जा ' हे गौतम! पूर्व प्रथमं विमोह्य महिकाद्यन्धकारकरणेन मोहमुत्पाद्य, पश्चात् व्यतिव्रजेत् व्यतिक्रामेत्, नो पूर्वं व्यतिव्रज्य व्यतिक्रम्य, पश्चाद् विमोहयेत् । गौतमः पृच्छति - ' महिड्डिनेमें समर्थ नहीं हो सकता है वह तो उसे मोह उत्पन्न करके ही उसके arate होकर निकल सकने में समर्थ होता है।
,
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' से भते ! किं पुव्वि विमोहित्ता पच्छा बीइवएज्जा, पुषि बीहवएत्ता पच्छा विमो हेजा' हे भदन्त ! पहिला समर्द्धिक देव दूसरे समद्धिक देवst विमोहित करके निकलने में समर्थ होता है, सो इस पर हमें यह शंका होती है कि क्या वह उसे पहिले मोहित कर देता है-तब उसके बीचोंबीच से निकलता है या पहिले निकल जाता है, बादमें उसे मोहित करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! 'पुवि विमोहेत्ता पच्छा बीइवएजा णो पुवि वीइवहत्ता पच्छा विमोहेजा' वह समर्द्धिक देव दूसरे समद्धिक देव को पहिले से ही विमोहित करके. अर्थात् महिकादि के अंधकार करने से मोह उत्पन्न कराके पश्चात् उसके बीचोंबीच से होकर निकल जाता है। ऐसा
भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा !” हे गौतम! " विमोहत्ता पभू, णो अविमोहेत्ता पभू " ४ समद्धि देव जील भद्धि देवमां भोई उत्पन्न કર્યા વિના તેની વચ્ચે થઈને જવાને સમર્થ હાતા નથી, પરંતુ તેને વિમે હિત કરીને જ તેની વચ્ચે થઇને નીકળવાને સમર્થ હોય છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न - " से भंते ! किं पुव्विं विमेा हित्ता पच्छा विश्वएज्जा, पुव्विं वीवएत्ता पच्छा विमोहेज्जा १ " હું ભગવન્ ! જે પહેલા સમદ્ધિ ધ્રુવ ખીજા સમધ્ધિક ધ્રુવને વિમાહિત કરીને તેની વચ્ચેથી નીકળવાને સમર્થ બને છે, તે શુ તે પહેલાં તેને વિમાહિત કરી નાખીને ત્યાર બાદ તેની વચ્ચે થઈને નીકળી જાય છે, કે પહેલાં તેની વચ્ચે થઈને નીકળી જાય છેઅનેત્યાર બાદ તેને વિમાહિત કરે છે?
भडावीर अलुनो उत्तर-" गोयमा ! " हे गौतम! " पुवि त्रिमोहता पच्छा बीइवएज्जा, णो पुव्वि वीइवइत्ता पच्छा विमोहेज्जा " ते समद्धि हेव जील સમદ્ધિક દેવને માહિત કરીને એટલે કે ધુમસના અંધકાર દ્વારા પહેલાં તેને વિમાહિત કરે છે અને ત્યારબાદ તેની વચ્ચે થઈને નીકળી જાય છે. પહેલાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
भगवती सूत्रे
एणं भंते! देवे अप्पडियस्स देवस्स मज्जमज्जेणं बीइवएज्जा ? ' हे भदन्त ! महर्द्धिकः खलु देवः अल्पद्धि कस्य देवस्य मध्यमध्येन मध्यभागेन व्यतित्रजेस् ? व्यतिक्रामेत् गच्छेत् किं ? भगवानाह - 'हंता, वीइव एज्जा ? हे गौतम! हन्त, सत्यम् महर्द्धिकः खलु देवः अपर्दिकस्य देवस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् व्यतिक्रामेत् । गौतमः पृच्छति - ' से णं भंते! किं विमोहित्ता पभू, अविमोहित्ता पभू ? ' हे भदन्त ! स खलु महर्द्धिको देवः किम् अल्पर्द्धिक देव विमोह्य - मिहिकाद्यन्धकारकरणेन मोहमुत्पाद्य, व्यतित्रजितुं प्रभुः समर्थः ? किंवा अविमोध मोहमनुत्पाद्य व्यतिजितुं प्रभुः समर्थो भवति ? भगवानाह - - गोयमा ! विमोहेत्ता वि पभू, अविमोहता विपभू' हे गौतम! महर्द्धिको देवः अल्पर्द्धिकं देवं विमोद्यापि मोहनहीं है कि पहिले निकल जावे और बाद में वह उसे मोहित करे ।
अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'महिडिए णं भंते! देवे अडियस देवरस मज्झ मज्झेण वीइवएज्जा' हे भदन्त ! जो देव महर्द्धिक होता है वह अल्पद्धिक देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकता हैं क्यों ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'हंता, वीइवएज्जा' हां, गौतम निकल सकता है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'से ण भंते! किं विमोहेत्ता पभू, अविमोहेत्ता पभू' हे भदन्त ! वह महद्विक देव जो अल्पद्धिक देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकता है सो क्या वह उसे पहिले महिकादि के अंधकार करने से विमोहित कर देता है तब निकलता है, या पहिले उसके बीच में से होकर निकल जाता है बाद में वह उसे विमोहित कर देता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोमा ! विमोहेत्ता वि पभू, अविमोहेसा वि पभू' हे गौतम! वह
નીકળી જાય અને ત્યાર બાદ તેને વિમાહિત કરે, એવું બનતું નથી. કહેવાનુ તાપય એ છે કે પહેલાં તેને વિમાહિત કરવામાં આવે છે અને ત્યાર બાદ જ તેની વચ્ચે થઇને નીકળી શકે છે.
गौतम स्वामीनी प्रश्न - " महढिए णं भंते ! देवे अप्पढियस्स देवरस मज्झ मझेणं वीरवएज्जा" हे भगवन् ! अधि ऋद्धिवाणी हे शुद्ध महय ऋद्धिवाना દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરા ?
भडावीर अलुन। उत्तर- " हंता, वीइवएज्जा " डा, गौतम ! नीजी रा छे. गौतम स्वामीनी प्रश्न - " से णं भंते! कि विमोहित्ता पभू, अविमोहेत्ता પમૂ ? ” હે ભગવન્! શુ' તે મહદ્ધિક દેવ તે અપદ્ધિક દેવને વિમેાહિત કરીને (મહિકાર્ત્તિને અધકાર કરીને તેના દ્વારા તેને વિમાહિત કરીને) તેની વચ્ચે થઈ ને નીકળી શકે છે, કે તેને વિમાહિત કર્યા વિના તેની વચ્ચે થઇને નીકળી શકે છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
---
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम् ७९ मुत्पाद्यापि व्यतिवजितुं प्रभुः समर्थों भवति, अथच अविमोह्यापि मोहमनुत्पाद्यापि व्यतित्रजितु प्रभुः समर्थों भवतीति भावः । गौतमः पृच्छति-' से णं भंते ! कि पुचि विमोहेत्ता, पच्छा वीइबइज्जा, पुन्धि वीइवइत्ता पच्छा विमोहेज्जा ?' हे भदन्त ! स खलु महर्द्धिको देवः किम् अल्पर्द्धिकं देवं पूर्व प्रथमं विमोह्य-मोहमुत्पाद्य, पश्चात् व्यतिव्रजेत् ? व्यतिक्रमेत् ? किं वा पूर्व प्रथमं व्यतिव्रज्य-व्यति क्रम्य पश्चात् विमोहयेत् ? मोहमुत्पादयेत् ? भगवानाह-' गोयमा! पुचि वा विमोहेत्ता, पच्छा वीइवएज्जा, पुछि वीइवइत्ता पच्छा विमोहेज्जा' हे गौतम! पूर्व वा विमोह्य, पश्चात् व्यतित्रजेत्-व्यतिक्रामेत् , पूर्व वा महर्द्धिक देव उस अल्पद्धिक देव को विमोहित करके भी निकल सकता है और नहीं विमोहित करके भी उसके बीचोंबीचसे होकर निकल सकता है। इस पर गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से भंते! किं पुचि विमोहेत्ता, पच्छा वीइवइज्जा, पुद्धि वीइवइत्ता पच्छा विमोहेज्जा' हे भदन्त ! वह महद्धिक देव उस अल्पर्धिक देव को पहिले से ही मोह उत्पन्न कर देता है. फिर बादमें निकलता है, या पहिले वह उसके बीच में से होकर जाता है-बादमें उसे मोह उत्पन्न कर देता है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पुट्विा वा विमोहेत्ता, पच्छा वीइवएज्जा, पुचि वीइवएत्ता पच्छा विमोहेज्जा' वह महद्धिक देव अल्पऋद्धि वाले देव को पहिले भी विमोहित कर सकता है और बाद में जा सकता है और पहिले वह उसके बीचोंबीच से होकर
महावीर प्रभुना उत्त२-“गोयमा! विमोहेत्ता वि पभू , अविमोहेत्ता वि पभ" है गौतम! ते भी ऋद्धिवाणी व ते मावा वने વિહિત કરીને પણ તેની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે અને તેને વિમોહિત કર્યા વિના પણ તેની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે.
गौतम स्वाभी। प्रश्न-“से णं भवे ! किं पुब्वि' बिमोहेत्ता पच्छा वीइवइज्जा, पुव्वि विइवइत्ता पच्छा विमोहेज्जा?" उ सान् ? ते महदि દેવ શું તે અલ્પદ્ધિક દેવને પહેલાં વિમોહિત કરીને તેની વચ્ચે થઈને નીકળી જાય છે, કે પહેલાં તે તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે અને ત્યાર બાદ તેને વિહિત કરી નાખે છે?
महावीर प्रभुना उत्तर- 'गोयमा!" गौतम! "पुव्वि वा, विमोहेत्ता. पच्छा वीइवएज्जा, पुव्वि वीइवएत्ता पच्छा विमोहेज्जा" ते पात भन्ने शते શકય બને છે. તે મહદ્ધિક દેવ પહેલાં તેને વિમોહિત કરીને ત્યાર બાદ તેની વચ્ચે થઈને ચાલ્યા જાય છે, એવું પણ બની શકે છે. અને અને પહેલાં તેની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती व्यतिव्रज्य-व्यतिक्रम्य, पश्चात् विमोहयेत् , उभयमपि संभवतीत्यर्थः । गौतमः पृच्छति- अपडिए णं भंते ! असुरकुमारे महड्रियस्स असुरकुम्गरस्स मज्जंमज्जेणं वीइवएज्जा ? हे भदन्त ! अल्पद्धिकः खलु असुरकुमारो महर्दिकस्य असुरकुमारस्य मध्यमध्येन मध्यभागेन किं व्यतिव्रजेत् ? व्यतिक्रामेत् ? भगवानाह-'णो इणड़े समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः नैतत्संभवति, ‘एवं असुरकुमारे वि तिन्नि आलावगा भाणियचा जहा ओहिएणं देवेणं भणिया' एवं रीत्या असुरकुमारेऽपि त्रयः आलापकाः भणितव्याः वक्तव्याः, यथा औधिकेनसामान्ये न देवेन त्रयः आलापकाः भणिताः उक्ताः, तत्र अल्पदिकमहद्धिकयो. रेकः १, समर्द्धिकयोद्वितीयः २, महर्द्धिकाल्पर्दिकयो स्तृतीयः इत्येवं त्रयः आलानिकल सकता है और बाद में उसे मोहित कर सकता है। इस तरह से दोनों बातें भी संभवित हो सकती है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अप्पड्डिए णं भंते ! असुरकुमारे महड्डियस्स असुरकुमारस्स मज्झमज्झेणं वीइवएज्जा' हे भदन्त ! जो असुरकुमार देव अल्पऋद्धि वाला होता है वह क्या अपने से बड़ी ऋद्धिवाले असुरकुमार देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'णो इणटे समढे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है। 'एवं असुरकुमारे वि तिनि आलावगा भाणियव्या, जहा ओहिएणं देवेणं भणिया' इस तरह असुरकुमार में भी तीन आलापक कहना चाहिये, जैसे सामान्यदेव के साथ तीन आलापक कहे गये हैं। अल्पद्धिक महद्धिक का पहिला, दोनों समद्धिकों का दूसरा, और महद्धिक अल्पद्धिक વચ્ચે થઈને પસાર થઈ જાય છે અને ત્યાર બાદ તેને વિહિત કરે છે. એવું પણ સંભવી શકે છે. આ રીતે બને વાત અહીં સંભવિત હોઈ શકે છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-"अप्पढिएणं भंते ! असुरकुमारे महिडूढियस्स असुरकुमारस्स मझमझेणं वीइएज्जा ?" भवन ! २५द्धिामा छ । અસુરકુમાર દેવ શું અધિકઝદ્ધિવાળા અસુરકુમાર દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરે ?
महावीर प्रभुना उत्तर-“णी इणठे समठे" के भीतम ! से पात सवी शती नथी. “एवं असुरकुमारे वि तिन्नि आलावगा भाणियब्बा जहा
ओहिएणं देवेण भणिया " की शत सामान्य पनी साथै १ ५ છે, એજ પ્રમાણે અસુરકુમારની સાથે પણ ત્રણ આલાપકે કહેવા જોઈએ– અલ્પદ્ધિક અને મહદ્ધિકને પહેલે આલાપક તે ઉપર આપવામાં આવ્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम्
વી
पका अवसेया: ' एवं जात्र थणियकुमाराणं' एवं पूर्वोक्तरीत्या यावत्- सुवर्णकुमारादारभ्य स्तनितकुमारपर्यन्तानामपि त्रयस्त्रयः आलापका वक्तव्याः, 'वाणमंतर जोइसियवे माणिए णं एवं चेत्र' तथा वानव्यन्तर-ज्योतिषिकवैमानिकेनापि एवमेव पूर्वोक्तरीत्या त्रयस्त्रयः आलापका वक्तव्याः । गौतमः पृच्छति - ' अपड़िएणं भंते! देवे महिड्डियाए देवीए मज्झं मज्झेणं वीइवइज्जा ? ' हे भदन्त ! अल्पदिकः खलु देवो महर्द्धिकाया देव्याः मध्यमध्येन मध्यभागेन किं व्यतिव्रजेत् ? व्यतिक्रामेत् ? भगवानाह - ' णो इणट्ठे समट्ठे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः नैतत् संभवति । गौतमः पृच्छति - 'समड्रिएणं भंते! देवे सम डियाए देवीए मझं मझेणं वीइवएज्जा ? ' हे भदन्त ! समर्द्धिकः खलु देवः समइनका तीसरा इस तरह से ये तीन आलापक हैं। 'एवं जाव थणियकुमाराण' इसी तरह से सुवर्णकुमार से लेकर स्तनितकुमार तक के भवनपति देवों के ३-३ ओलापक कहना चाहिये । 'वाणमंतर जोइसिय वैमाणिएणं एवं चेव' वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, एवं वैमानिक इन देवों के भी इसी तरह से ३-३ आलापक होते हैं ऐसा जानना चाहिये। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'अपड़िएण' भंते! देवे महिडियाए देवीए मज्झ मज्झेण बीइवएज्जा' हे भदन्तं ! जो अल्पर्द्धिक देव है वह महर्द्धिक देवी के बीचोंबीच से होकर निकल सकता है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'णा इणट्टे समट्ठे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा द्वितीय आलापक पूछते हैं की - 'समडिएण भंते! देवें समडियाए देवीए मज्झ - मज्झेण वीइवएज्जा' हे भदन्त ! जो समद्धिक-समान ऋद्धि जिसकी અને સમાનઋદ્ધિવાળા અસુરકુમારના બીજો આલાપક, અને મહદ્ધિક તથા અપદ્ધિક અસુરકુમારના ત્રીજો આલાપક સમજવા. આ રીતે અસુરકુમાર વિષયક ત્રણ આલાપક સમજવા, एवं जाव थणियकुमाराणं मे प्रभा सुवलु भारथी લઈને સ્તનિતકુમાર પર્યન્તના પ્રત્યેક ભવનપતિ દેવના ત્રણત્રણ આલાપકે સમ એજ પ્રમાણે વાનભ્યન્તર, वाणमंतर जोइसियवे माणिएणं एवं चैव " જાતિષિક અને વૈમાનિક દેવાના પણ ત્રણત્રણ આલાપ સમજવા.
-
"
66
४वा.
गौतम स्वामीनी प्रश्न - अप्पढिए णं भंते ! देवे महइढियाए देवीए मज्झ मज्झेणं वीइवएज्जा ? ” हे लगवन् ! ऋद्धिवाणी हे शुभहा ऋद्धिवाना દેવીની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરા ?
भडावीर प्रभुने। उत्तर-“णो इणट्ठे समट्टे” हे गौतम! मे वात स·लवी शम्ती नथी.
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- " समझिढएणं भंते! देवे समड्दिएणं देवीए मज्झ मज्झेणं वीइवएज्जा ?" डे लगरन् ! अस्य ऋद्धिवाणी देव शु महाऋद्धिवाजी દેવીની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરા ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे दिकायाः देव्याः मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? व्यतिक्रामेत् ? भगवानाह-एवं तहेव देवेणय, देवीएय दंडओ भाणियनो जाव वेमाणियाए ' एवं पूर्वोक्तरीत्या, तथैव पूर्ववदेव देवेन च, देव्या च दण्डको भणितव्यो यावत् असुरकुमारादि वैमानिक्या, नथाच समर्द्धिको देवः समद्धिकायाः देव्याः मध्यमध्येन व्यतिबनितुं न समर्थः, इत्यादिरीत्या सर्वेषाम् असुरकुमारादिवैमानिकान्तानाम् अल्पर्दिक-महर्दिकयोरेकः, समकियोरन्या, महदिकाल्पद्धि कयोरपरः इत्येवं त्रयः आलापका वक्तव्याः। एवमेव असुरकुमारादिभिः असुरकुमारी प्रभृतीनां त्रयस्त्रयः आलापका है ऐसो देव है वह अपनी जैसी ऋद्धिवाली देवी के बीचोंबीच से होकर निकल सकता है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं तहेव देवेण य देवीए य दंडओ भाणिवा, जाव वेमाणियाए' हे गौतम ! जैसा पहिले कहा गया है कि समद्धिक देव समर्द्धिक देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकता है, यदि निकलता है तो वह उसकी असावधानता में ही निकलता है इत्यादि सब कथन यहां पर भी समद्धिक देव और समद्धिक देवी के साथ लगा लेना चाहिये-तथा-समद्धिक देव समद्धिक देवी के बीचोंबीच से होकर नहीं निकल सकता हैइत्यादि रीति से समस्त असुरकुमारादि वैमानिकान्त देवों में अल्पद्धिक महर्द्धिक का एक, दोनों समर्द्धिकों का दूसरा, तथा महद्धिक और अल्पद्धिकों का तीसरा इस प्रकारके ये तीन आलापक कहना चाहिये. इसी तरह से असुरकुमार आदिकों के साथ असुरकुमारी
महावीर प्रभुन। उत्तर-“ एवं तहेव देवेण य देवीए य दंड ओ भाणियव्वो जाव वेमाणियाए" 3 गीतम! २ मा वामां माव्यु छ । समद्धि દેવ બીજા સમદ્ધિક દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકતું નથી, અને જે નીકળે છે તે તેની અસાવધાનતાને લાભ લઈને જ નીકળે છે, એજ પ્રમાણે સમદ્ધિક દેવ અને સમદ્ધિક દેવીનું કથન પણ સમજવું. એટલે કે સમદ્ધિક દેવ સમદ્ધિક દેવીની વચ્ચે થઈને નીકળી શકતું નથી, કદાચ સમદ્ધિક દેવીની અસાવ. ધાનતામાં તે તેની વચ્ચે થઈને નીકળી જાય છે. આ પ્રમાણે અસુરકુમારથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના દેવ દેવીની સાથે ત્રણ ત્રણ આલાપકે કહેવા જોઈએ. જેમ કે અ૫દ્ધિક અસુરકુમારાદિ દેવ અને મહદ્ધિક અસુરકુમારી આદિને પહેલે આલાપક, સમદ્ધિક અસુરકુમારાદિ દેવ અને સમદ્ધિક અસુરકુમારી આદિને. બીજે આલાપક, અને મહદ્ધિક અસુરકુમારાદિ દેવ અને અ૫દ્ધિક અસુરકુમારી આદિને ત્રીજે આલાપક બનશે. આ રીતે અસુકુમાર આદિકની સાથે અસુર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ ० १ देवस्वरूपनिरूपणम् ८३ वक्तव्याः, एवंच सामान्येन देवेन एकः १, एवमालापकत्रयोपेतो देव-देवी दण्डको वैमानिकान्तोऽन्यः २, एवमेव च देवीदेवदण्डको वैमानिकान्त एवापरः ३, एवमेव च देव्यो दण्डकोऽन्यः ४, इत्येवं चत्वार एते दण्डकाः अवसेयाः। तदेव विशदयनाह-'अप्पड्डियाणं भंते ! देवी महिडियस्स देवस्स मज्झं मझेणं, एवं एसो वि तइओ दंडओ भाणिययो' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अल्पर्दिका खलु देवी महर्द्धिकस्य देवस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? भगवानाह-नायमर्थः एवं रीत्या एषोऽपि तृतीयो दण्डको भणितव्यः, 'जाव महिडिया वैमाणिणी आदिकों के ३-३ आलापक कहना चाहिये. इस तरह सामान्यदेव संबंधी पहिला दंडक १, आलापक त्रयोपेत वैमानिक तक देव देवी संबंधी दण्डक दूसरा, वैमानिकान्त तक देवी देव संबंधी दण्डक तीसरा
और दो देवियों संबंधी दण्डक चौथा इस तरह से ये चार दण्डक हो जाते हैं। इन्हीं को स्पष्ट रूप से समझाने के लिये सूत्रकार प्रश्नोत्तर के रूप में यह आगे का प्रकरण प्रारंभ करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'अप्पडियाण भंते! देवी महिडियस्स देवस्स मज्झ मज्झेण, एवं एसा वि तइयो दंडओ भाणियव्वा' हे भदन्त ! जो अल्पद्धिक देवी है वह महद्धिक देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। इस रीति से यह तृतीय दण्डक भी कहना चाहिये। 'जाव કુમારી આદિકના ત્રણત્રણ આલાપકે કહેવા જે૪એ. આ રીતે સામાન્ય દેવ સંબંધી પહેલું દંડક, દેવદેવી સંબંધી બીજુ દંડક, વૈમાનિક પર્યન્તના દેવી અને દેવ સંબંધી ત્રીજે દંડક અને વૈમાનિક પર્યન્તના બળે દેવીઓ સંબંધી ચોથું દંડક બને છે. આ રીતે ચાર દંડક થાય છે. હવે તેમને વધારે સ્પષ્ટ. તાથી સમજાવવા માટે સૂત્રકાર પ્રશ્નોત્તર રૂપે પછીના દંડકોના આલાપક ४८ ४२ छ
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" अप्पड्ढिणं भंते ! देवी महिढियस्त देवस्स मज्झमज्झेग एवं एसो वि तइओ दंडओ भाणियन्वो 3 सावन ! पति (અલ્પદ્ધિ સંપન્ન) દેવી શું મહદ્ધિક દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરી?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-હે ગૌતમ! એ વાત સંભવી શકતી નથી. આ રીતે આ ત્રીજુ દંડક પણ કહેવું જોઈએ. સમદ્ધિક દેવી અને સમદ્ધિક દેવને બીજે આલાપક અને મહદ્ધિક દેવી અને અલ્પદ્ધિક દેવને ત્રીજે આલાપક સમછે. સામાન્ય દેવના વિષે જેવાં પ્રશ્નોત્તર રાત્રે આપ્યાં છે એવાં જ અહી पण समा . " जाव महिड्डिया वेमाणिणी अप्पड्डियस्स मज्झमझेण वीइवएज्जा"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
भगवती सूत्रे
अपड्रियस्स मज्झ मज्झेणं वीइवएज्जा ?' यावत् महर्द्धिका असुरकुमारस्य मध्यमध्ये न व्यतिव्रजेत् ? इत्यादि रीत्या महर्द्धिकसुवर्णकुमारीप्रभृतीनामपि अल्प
सुवर्णकुमारप्रभृतिभिः सह तृतीयो दण्डको भणितव्यः अन्तिममालापकमाहमहर्द्धि का वैमानिकी अल्पर्द्धि कस्य वैमानिकस्य मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेत्-व्यतिक्रामेत् ? भगवानाह - 'हंता वीइवएज्जा' हन्त, सत्यम्, व्यतिव्रजेत् -महर्द्धि का असुरकुमारी प्रभृति वैमानिकी पर्यन्ता देवी अल्पर्द्धिकस्य असुरकुमारप्रभृतिवैमानिकान्तस्य देवस्य मध्यमध्येन व्यतिक्रामेत्, गौतमः पृच्छति - ' अप्पड़ियाणं भंते! देवी महिड़ियाए देवीए मज्झ मज्झेणं वीइवएज्जा' हे भदन्त ! अल्पद्धिका खल्लु देवी महर्द्धिकायाः देव्याः मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेत् ? भगवानाह - ' णो इणट्टे महिड्डिया माणणी अपड्डिपस्स वैमाणियस्स मज्झमज्झेण वीहव एज्जा यावत्-महर्द्धिक असुरकुमारी अल्पर्द्धिक असुरकुमार के arainीच से होकर निकल सकती है क्या ? इत्यादि रीति से महर्द्धिक सुवर्णकुमारी आदिकों का भी अल्पर्द्धिक सुवर्णकुमार आदिकों के साथ तृतीय दण्डक कहना चाहिये। इसका अन्तिम ओलापक ऐसा है - महर्द्धिक वैमानिकी अल्पद्धिक वैमानिक के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'हंता, वीहवएज्जा' हां, गौतम ! महर्द्धिक असुरकुमारी आदि वैमानिकी पर्यन्त देवी अल्पद्धिक असुरकुमार आदि वैमानिकान्त देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है। अब गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं-'अप्प डियाr भंते! देवी महिड्डियाए देवीए मज्झम झेण वीहवएज्जा' हे भदन्त ! अल्पऋद्धिवाली देवी क्या महाऋद्धिवाली देवी के बीचोंએજ પ્રમાણે અપદ્ધિક અસુરકુમારી અને મહદ્ધિક અસુરકુમારને, સમદ્ધિ ક અસુરકુમારી અને સમદ્ધિક અસુરકુમારને, મહદ્ધિક અસુરકુમારી અને અલ્પદ્ધિક અસુરકુમારને, એમ ત્રણ આલાપકો બનશે. એજપ્રમાણે સ્તનિતકુમારી અને સ્તનિતકુમાર પર્યન્તના ભવનપતિના તથા વૈમાનિક પન્તની દેવી અને દેવાના ત્રણત્રણ આલાપક અને છે. છેલ્લે આલાપક— શુ' મહુદ્ધિક વૈમાનિક દૈવી અપદ્ધિક વૈમાનિક દેવની વચ્ચે થઇને નીકળી શકે છે ? ’’ ઉત્તર - "डा, गौतम भेवु अनी राहे छे.”
गौतभ स्वाभीने। प्रश्न-" अप्पइढियाणं भंते ! देवी महिड्ढियाए देवीए मझ - मज्झेणं वीइवएज्जा ! हे भगवन् ! सहयऋद्धिवाणी हेवी शु महाऋद्धिवाजी देवानी बच्चे थर्धने नीडजी रा छे ? महाबीर अलुना उत्तर- " जो इणट्ठे समट्ठे "
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ स. १ देवस्वरूपनिरूपणम् ८५ समडे' नायमर्थः समर्थः, 'एवं समडिया देवी समड्रियाए देवीए तहेव' एवं पूर्वोक्तरीत्या समर्द्धिका देवी समद्धि काया देव्याः मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेत् ? तथैव-नायमर्थः समर्थः, 'महिडिया वि देवी अप्पट्टियाए देवीए तहेव' तथा महद्धिकाऽपि देवी अल्पर्धिकाया देव्याः मध्यमध्येन तथैव व्यतिब्रजेत् , ' एवं एकेके तिनि तिन्नि आलावगा भाणियव्या, जाव महिड़ियाणं भंते ! वेमाणिणी अप्पड्रियाए वैमाणिणीए मज्जमज्जेणं वीइवएज्जा?' एवं रीत्या एकैकस्मिन् त्रयस्त्रयः आलापका भणितव्या वक्तव्याः, यावत्-महर्द्विका खलु अमुरकुमारी अल्पर्द्धिकाया असुरकुमार्याः मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेम् ? एवमेव महिद्धिका सुवर्णकुमारी प्रभृतिः अल्पद्धिकायाः सुवर्णकुमारीप्रभृतेः मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेत् ? बीच से होकर निकल सकती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-णी इणटे सम?' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है। ‘एवं समडियाए देवीए तहेव' इसी तरह से ऐसा भी समझना चाहिये कि समद्धिक देवी समद्धिक देवी के बीचोंबीच से होकर नहीं निकल सकती है। "महिडिया वि देवी अप्पडियाए देवीए तहेव' परन्तु जो महद्धिक देवी है वह अल्पद्धिक देवी के बीचोंबीच से होकर अवश्य निकल सकती है। 'एवं एकेके तिनि तिनि आलावगा भाणियव्वा, जीव महिडियाण भंते ! वेमाणिणी अप्पड्डियाए वेमाणिणीए मज्झमज्झेण वीइवएज्जा' इस रीति से एक एक में तीन तीन आलापक कहना चाहिये। यावत् महर्द्धिक असुरकुमारी अल्पर्धिक असुरकुमारी के बीचोंबीच से होकर निकल सकती हैं क्या ? इसी तरह से महर्द्धिक सुवर्णकुमारी आदि देवियां अल्पर्द्धिक सुवर्णकुमारी आदि देवियों के बीचोंबीच से होकर
गौतम ! मेवी पात सलवी शती नथी. “ एवं समइढियाए देवीए तहेव" એજ પ્રમાણે સમદ્ધિક દેવી સમદ્ધિક દેવીની વચ્ચે થઈને નીકળી શકતી નથી - हाय तनी असावधानता य तो ते तेनी १२येथी नlsvil 32. “ महिइढिया वि देवी अप्पढियाए देवीए तहेव" ५२न्तु मडाद्धिवाणी वीनी ये यअवश्य नीजी छे “एवं एक्कके तिन्नि तिन्नि आलावगा भाणियव्वा -जाव महि ढियाणं भंते ! वेमाणिणी अप्पड्ढियाए वेमाणिणीए मज्झमझेणं वीइ. घरज्जो" ॥ रीत सुशुभारीथी वैमानि वी पय-तनी पीसा विषय ત્રણ આલાપક સમજવા. જેમ કે પહેલે આલાપક અલપદ્ધિક અસરકમારી આદિ દેવી મહદ્ધિક અસુરકુમારી આદિ વિષે સમજે. બીજે આલાપક બને સમદ્ધિક અસુરકુમારી આદિ દેવીઓ વિષે અને ત્રીજે મહર્થિક અસુરકુમારી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तदन्तिमालापकमाह-महद्धिका खलु भदन्त ! वैमानिकी अल्पचिकायाः वैमानिक्याः मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेत् ? भगवानाह-'हंता, वीइवएज्जा' हे गौतम ! हन्त सत्यम् , व्यतिव्रजेत् महर्द्धिकादेवी प्रभृतिः अल्पर्धिका देवी प्रभृतेः मध्यमध्येन व्यतिक्रामेत् इति भावः, गौतमः पृच्छति-सा भंते ! किं विमोहेत्ता पभू, तहेव जाव पुचि वा वीइबईता पच्छा विमोहेज्जा, एए चत्तारि दंडगा' हे भदन्त ! सा महर्द्धि का देवी प्रभृतिः किम् अल्पर्धिकां देवीप्रभृति विमोह्य मिहिकावन्धकारकरणेन मोहमोहमुत्पाद्य तां पश्यन्ती मेव व्यतिक्रमितुं प्रभुः समर्था भवति ? १ किंवा तथैव यावत् ताम् अविमोह-मोहमनुत्पाद्यैव व्यतिक्रमितुं प्रभुः समर्था भवति ? २ भगवानाह-हे गौतम ! विमोह्यापि प्रभुः, अविमोह्यापि प्रभुः, एवं महर्द्धि कादेवी निकल सकती हैं क्या ? इसका अन्तिम आलापक ऐसा है-महद्धिक वैमानिकी देवी अल्पर्द्धिका वैमानिकी देवी के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है क्या ? इन सब प्रश्नों के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'हंता, वीइवएज्जा' हां, गौतम! जो महर्द्धिक देवियां हैं वे सब अल्पर्दिक देवियों के वीचोंबीच से होकर निकल सकती हैं। चाहे वे असुरकुमार संबंधिनी हों, चाहे वैमानिक संबंधीनी हों। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सो भंते ! कि विमोहित्ता पभू' हे भदन्त ! असुरकुमार से लेकर वैमानिक पर्यन्त की समर्द्धिक देवी असुर कुमार से लेकर वैमानिक पर्यन्त की अल्पद्धिक देवी को महिकादि (धूअर) के अंधकार के करने से विमोहित करके उसके देखते २ उसके बीचोंबीच से होकर निकल जाती है ? या पहिले वह उसके बीचों बीच से होकर निकल जाती है और बाद में वह उसे मोहित कर देती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते આદિ દેવી અને અલ્પદ્ધિક અસુરકુમાર આદિ દેવી વિષે સમજ છેલ્લે વિમાનિક દેવીઓ વિષેને આલાપક આ પ્રમ ણે સમજ-“શું મહદ્ધિક વૈમાનિક દેવી અલ્પદ્ધિક વૈમાનિક દેવીની વચ્ચે થઈને જઈ શકે છે ખરી?”
महावीर प्रसुने। उत्त२-" हता, गोयमा ! वीइवएज्जा” , गीतम! મહદ્ધિક વૈમાનિક દેવી અપદ્ધિક વૈમાનિક દેવીની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે.
गौतम स्वाभीना प्रश्न-“सा भंते! कि' विमोहित्ता पभू ?" सान! અસુરકુમારથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તની મહદ્ધિક દેવી, શું અસુરકુમારથી લઈને વૈમાનિક પર્યનની દેવીને ધુમસના અધિકાર આદિ દ્વારા વિમોહિત કરીને તેને દેખતાં જ તેની વચ્ચે થઈને નીકળી જાય છે. કે વિમેહિત કર્યા વિના તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम्
८७
प्रभृतिः अल्पद्धिका देवी प्रभृर्ति पूर्वं विमोल पश्चात् व्यतिव्रजेत् ३ पूर्वं वा व्यतिव्रज्य पश्चात् विमोहयेद४ एते चत्वारो दण्डकाः पूर्वोक्तरीत्या अवसेवाः इतिभावः ।। सू० १ ॥
हैं- 'तहेव जाव पुत्रि वा बीइवएज्जा पच्छा विमोहित्ता' हे गौतम! वह पहले उसे विमोहित नहीं करके भी उसके बीचोंबीच से होकर निकल जाती है और पहिले वह उसे विमोहित कर देती है और बादमें निकल जाती है इस प्रकार दोनों तरह से वह उसके बीच से होकर निकल जाती है । 'एए चत्तारि दंडगा' इस तरह से यहां ये चार दण्डक हैं। अर्थात् महर्दिक देवी अपर्द्धिक देवी के बीच से होकर निकल जाती है यह प्रथम दण्डक है. वह उसे मोह में डालकर उसके बीच से होकर निकलती हैं या विना मोह में डाले उसके बीच से होकर निकलती है ? इसका उत्तररूप द्वितीय दण्डक है. अर्थात् वह उसे मोह में डालकर भी निकल जाती है और बिना मोह में डाले भी निकल जाती है २ यदि वह उसे मोह में डालकर निकल जाती है तो क्या वह निकलने के पहिले उसे मोह में डालती है ? या निकलने के बाद उसे मोह में डालती है ? इसके उत्तररूप दो दण्डक है अर्थात् वह अल्पर्द्धिक को
भडावीर प्रलुना उत्तर- " तहेव जाव पुव्वि' वा वीइवएज्जा पच्छा विमोहित्ता" અહી પણુ પૂર્વોક્ત ઉત્તરા જ ગ્રહણ કરવા જોઇએ જેમ કે.... હે ગૌતમ ! તે તેને વિમેાહિત કરીને પણ તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે, અને વિમાહિત કર્યા વિના પણ નીકળી જાય છે.
પ્રશ્ન-પહેલાં વિમાહિત કરે છે અને ત્યાર ખાદ તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે, કે પહેલાં તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે અને ત્યાર બાદ વિમાહિત કરે છે? ઉત્તર-હે ગૌતમ ! પહેલાં વિમાહિત કરીને પણ નીકળી શકે છે અને પહેલાં તેની વચ્ચેથી નીકળી જઈને પછી પશુ વિમાહિત કરે છે. આ રીતે બન્ને अमारे नीजी शडे छे. " एए चत्तारि दंडगा " या शेते अहीं यार उ छे.
પહેલું દ’ડક-મહદ્ધિક દેવી અલ્પદ્ધિક દેવીની વચ્ચેથી નીકળી શકે છે. ખીજું દંડક-તે તેને માહિત કરીને તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે, કે વિમાહિત કર્યા વિના નીકળી જાય છે?” આ પ્રશ્ન અને વિમાહિત કરીને પણ તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે, અને વિમેહિત કર્યા વિના પણ નીકળી જાય છે. 2
આ ઉત્તરરૂપ બીજુ દંડક સમજવું. ત્રીજું' દડક- તે તેને પહેલાં વિમાહિત કરીને પછી તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે, કે પહેલાં નીકળી જઈને પછી તેને વિમેાહિત કરે છે. આના ઉત્તર રૂપ ત્રીજું' દંડક આ પ્રમાણે છે. તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
मूलम् - " आसस्स णं भंते! धावमाणस्स किं खु खुत्ति करेइ ? गोयमा ! आसस्स णं धावमाणस्स हिययस्स य जगयस् य अंतरा, एत्थणं कब्बडए नामं वाए संमुच्छइ, जेणं आसस धात्र माणस खु खुति करेइ ॥ सू० २ ॥
छाया - अश्वस्य खलु भदन्त ! धावतः किं 'खु खु' इति क्रियते ? गौतम ! अश्वस्य खलु धावतो हृदयस्य च यकृतश्च अन्तरा, अत्र खलु कर्बटको नाम वातः संमूर्च्छति, येन अश्वस्य धावत: ' खुखु' इति क्रियते ॥ सू० २ ॥
८८
टीका - पूर्वमुक्ताया देवक्रियायाः अतिविस्मयकारकत्वात् विस्मयकारकत्व सम्बन्धात् विस्मयकारकं वस्त्वन्तरं प्ररूपयितुमाह - ' आसस्स णं भते ' इत्यादि । आसस्स णं भंते ! धावमाणस्स किं खु खु त्ति करेइ ?' गौतमः पृच्छति हे भदन्त ! अश्वस्य खलु घोटकस्य, धावतः पलायमानस्य किं कथं तावत् 'खु खु'
"
पहिले विमोहित कर देती है और बाद में निकल जाती है यह तृतीय दण्डक है अथवा पहिले वह निकल जाती है और बाद में उसे मोहित कर देती है यह चतुर्थ दण्डक है || सू० १ ॥ 'आसस्स ण' भंते!' इत्यादि ।
टीकार्थ- पूर्वोक्त देवक्रिया अतिविस्मयकारक है - इस विस्मयकार करव के सम्बन्ध से विस्मयकारक वस्त्वन्तर की प्ररूपणा सूत्रकार ने की है - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैं- 'आसस्सणं भंते ! घावमाणस किं 'खु खुति करेइ' हे भदन्त ! दौड़ता हुआ घोड़ा खुखु
66
પહેલાં તેને વિમાહિત કરે છે અને ત્યાર બાદ તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે.’’ અને ચાથું દડક— પહેલાં નીકળી જાય છે અને ત્યાર ખાદ તેને વિમાહિત કરે છે. આ રીતના આલાપક અસુરકુમાર આદિ ભવનપતિથી લઇને વાનન્ય. न्तर, ज्योतिषिङ, रमने वैमानि में हेवे।, हेव माने हेवी, हेवी अने हेव तथा દેવી,દેવી, વિષે પણ સમજી લેવા !સૂ૦ ૧૫
66
आसस्स णं भंते!" त्याहि
ટીકા”—પૂર્વોક્ત દેવક્રિયા અતિશય વિસ્મયકારક છે. એ સ'ખ'ધને અનુ. લક્ષીને સૂત્રકારે એવી જ વિસ્મયકારક અન્ય વસ્તુની અહી' પ્રરૂપણા કરી છે. गौतम स्वामी महावीर अभुने सेवा प्रश्न पूछे छे ...." आसस्स णं भंते ! धावमाणस्स कि' 'खु खु' त्ति करेह ? " हे लगवन् ! होडतो घोडो यु मुभेवे।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ ० ३ भाषाविशेषनिरूपणम्
८९
इति क्रियते भवति ? अश्वस्य धावनकाले 'खु खु' इति शब्दोच्चारणे किं कारणमिति प्रश्नः, भगवानाह - ' गोयमा ! आसरस णं धावमाणस्स हिययस्स य, जगयस्स य, अंतरा, एत्थणं कब्बड९णामं वाए संमुच्छ' हे गौतम ! अश्वस्य खलु धावतः - धावनकाले इत्यर्थः हृदयस्य च यकृतश्च दक्षिणकुक्षिगतोदरावयवविशेपस्य, अन्तरा-मध्ये, अत्र खल स्थाने कर्बटको नाम वातः सम्मूर्च्छति संमूर्च्छनां प्राप्नोति, वर्द्धते इत्यर्थः ' जे गं आसस्स धावमाणस्स खु खुति करेह' येन कारणेन अश्वस्य धावतः 'खु खु' इति शब्दः क्रियते ॥ सू० २ ॥
भाषाविशेषवक्तव्यता |
मूलम् - " अह भंते ! आसइस्लामो, सइस्लामो, चिट्टिस्लामो, निसिइस्लामो, तुयहिस्सामो,
" आमंतणि आणवणी, जायणी तहपुच्छणी य पण्णवणी । पच्चक्खाणी भासा भासा इच्छाणुलोमा य ॥ १॥ अभिग्गहिया भासा, भासा य अभिग्गहंमि बोद्धवा । संप्तयकरणी भासा, बायडमव्वोयडा चेव ॥२॥" पण्णवणी णं एसान एसा भासा मोसा ? हंता, गोयमा ! आस
ऐसा क्यों करता है ? इसमें क्या कारण है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गायमा' हे गौतम! 'आसस्स णं' धावमाणस्स हिययस्स य जगयस् य अंतरा एत्थ णं कब्बडए णामं वाए संमुच्छह' दौड़ते हुए घोड़े के हृदय और यकृत में दक्षिणकुक्षिगत उदरावयवविशेष के बीच कर्यटक नामका वायु बढता है। 'जेणं' आसस्स धावमाणस्स खुखु ति करेह' जिससे दौड़ता हुआ घोड़ा खु खु ऐसा शब्द करता है || सू०२ ॥
એવા અવાજ શા કારણે કરે છે?
महावीर प्रभुना उत्तर - आसस्स णं धावमाणस्स हिययस्स य जगयरस य अंतरा एत्थ णं कब्बडए णामं वाए संमुच्छइ " हे गौतम! घोडो क्यारे होडतो હોય છે, ત્યારે તેના હૃદય અને યકૃતમાંથી (શરીરમાં પેટની જમણી બાજુએ आवेषु भग-आज) उमटेड नामनेो वायु नीउणे छे, “ जेणं आ qanına ‘g g' fa ☎az” a šią šiai à¦3ı“y y” Adı avelચ્ચાર કરે છે. !! સુ ૨ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
इस्लामो तं चैव जाव न एसा भासा मोसा । सेवं भंते ! सेवं भंते त्ति ॥ सू० ३ ॥
दसमे सए तइओ उद्देसो ॥ १० - ३ ॥
छाया - अथ मदन्त ! आश्रयिष्यामः, शयिष्यामहे, स्थास्यामः, निषेत्स्यामः त्वग् वर्तयिष्यामः, ' आमन्त्रणी, आज्ञापनी, याचनी तथा पृच्छनीच प्रज्ञापनी । प्रत्याख्यापनी, भाषा, भाषा इच्छानुलोमा च ॥ १ ॥ अनभिगृहीता भाषा, भाषाच अभिग्रहे बोद्धव्या ।
संशयकरणी भाषा, व्याकृता अव्याकृता चैव ॥२॥
प्रज्ञापनी खलु एषा, न एषा भाषा मृषा ? हन्त, गौतम ! आश्रयिष्यामस्तचैव यावत् न एषा भाषा मृषा, तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति ।। सू० ३ ॥ दशमे शतके तृतीय उद्देशः ॥ १०-३॥
6
टीका - पूर्व 'खु खु' इति शब्दः प्ररूपितः, स च भाषारूपोऽपि स्यादिति भाषाविशेषान् भाषणीयत्वेन प्रदर्शयितुमाह-' अह मंते ' इत्यादि, गौतमः पृच्छति 'अह भंते! आसइस्लामो, सहस्सामो, चिट्ठिस्सामो निसिइस्सामो, तुयहिस्सामो' 'अथ' इति प्रश्नार्थः, हे भदन्त ! वयम् आश्रयणीयं वस्तु आश्रयिष्यामः, आशयिभाषाविशेषवक्तव्यता
6
'अह भंते! आसइस्सामा सहस्सामा चिट्ठिस्सामे।' इत्यादि ।
टीकार्थ - अभी पहिले यहां 'खु खु' इस शब्द की सूत्रकार ने प्ररूपणा की है। यह शब्द भाषारूप भी हो सकता है। इसलिये भाषणीय होने से भाषाविशेषोंको यहाँ प्रकट किया जा रहा है - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'अह भंते! आसइस्सामो, सहस्सामो, चिट्ठिसामो, निसिइस्लामो तुयहिस्सामो' यहां 'अर्थ' यह शब्द प्रश्नार्थक ભાષા વિશેષ વકતવ્યતા
66
अह भंते ! आसइस्लामो, सहसामो, चिट्ठित्सामो " त्याहि टीडार्थ - —આગલા સૂત્રમાં સૂત્રકારે એ વાતની પ્રરૂપણા કરી કે દોડતા ઘાડા ‘ખુ ખુ' એવે અવાજ કેમ કરે છે. આ “ખુ ખુ” શબ્દ ભાષારૂપ પણ હાઈ શકે છે. આ સબંધને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે અહીં ભાષાવિશેષાની પ્રરૂપણા કરી છે.આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા अश्न पूछे छे - " अह भते ! आसइस्लामो, सहस्रामों, चिट्ठिस्सामो, निसिइसामो, तुयट्टिस्लामो ” सहीं अह " यह पश्नार्थ छे, हे भगवन् ! अभे
"
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमे यचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० ३ भाषाविशेषनिरूपणम् ११ प्यामहे वा ? अत्यन्तं शयिष्यामः शयिष्यामहे, शयनं करिष्यामः, सामान्येन, स्थास्यामः-ऊर्ध्वस्थानेन निषेत्स्यामः-उपवेक्ष्यामः, वगवर्तयिष्यामः-पार्श्वपरिवर्तनं करिष्यामः, इत्यादिका भाषा किं प्रज्ञापनी उच्यते ? इत्यग्रेण सम्बन्धः, एवं जातीयानां भाषाविशेषाणां प्रज्ञापनीत्वं व्यष्टमय भाषाजातीनां प्रज्ञापनीत्वं गाथाद्वयेन पृच्छति-'आमंतणी' इत्यादि । 'आमंतणी' आमन्त्रणी हे जिनदत्त! इत्यादि वस्तुनः अविधायकत्वात् अनिषेधकत्वाच्च सत्यासत्यमिश्रेति भाषात्रय. लक्षणराहित्येन च असत्यामृषा व्यवहाररूपेत्यर्थः प्रज्ञापनाया एकादशतमे पदे प्रतिपादिता १, 'आणवणी' आज्ञापनी-कर्तव्यवस्तुनि परस्य प्रतिका, यथापुस्तकमानय' इत्यादिका एषाच निर्दिष्ट कार्यप्रवर्तकत्वाददुष्टविवक्षासद्भावाचहै। हे भदन्त ! हम इस आश्रय करने योग्य वस्तु का आसरा लेंगेअथवा खूब सोयेंगे, सामान्यतः सोयेंगे, खड़े रहेंगे, बैठ जायेंगे, लेट जावेंगे ऐसी जो यह भाषा है से। क्या वह प्रज्ञापनी है ? ऐसा आगे के पद के साथ सम्बन्ध कर लेना चाहिये। इस प्रकारकी भाषाविशेषों में प्रज्ञापनीत्व पूछकर अब गौतम भाषा जातीयों में प्रज्ञापनीत्व इन दो गाथाओं द्वारा पूछते हैं-आमंत्रणी-हे जिनदत्त! इस प्रकार से संबोधन पूर्वक बोली जाती भाषा वह वस्तुकी अविधायक और अनिषेधक होने से सत्य, असत्य और मिश्र इन तीन प्रकार की भाषाओं से रहित होती है इस कारण यह असत्यामृषा है- इसका वर्णन प्रज्ञापना के ग्यारहवें पदमें किया गया है। आज्ञापनी-कर्तव्य वस्तु में परको प्रवर्तन कराने वाली भाषा-जैसे पुस्तक को लाओ इत्यादि, यह भाषा निर्दिष्ट कार्यमें प्रवर्तक होने के कारण और अदुष्ठ આશ્રય કરવાને ગ્ય વસ્તુને આશ્રય લઈશુ, ખૂબ સુશું, ઊભા થઈશું, બેસણું, પડ્યા રહીશું, આ પ્રકારની જે ભાષા છે, તે શું પ્રજ્ઞાપની (વાચ્યાર્થીને કહેનારી) છે? આ પ્રકારને સંબંધ આગળના સૂત્રપાઠ સાથે સમજે, આ પ્રકારની ભાષાઓમાં પ્રજ્ઞાપનીત્વ વિષયક પ્રશ્ન પૂછીને હવે ગૌતમ સ્વામી બાર પ્રકારની ભાષાઓમાં પ્રજ્ઞાપનીત્વ છે કે નહી તે આ બે ગાથાઓ દ્વારા પૂછે છે-(૧) આમંત્રણ ભાષા–“હે જિન. દત્ત ! આવા સંબોધન પૂર્વક બોલાતી ભાષાને આમંત્રણ ભાષા કહે છે. તે વસ્તની અવિધાયક અને અનિષેધક હોવાથી સત્ય, અસત્ય અને મિશ્ર આ ત્રણ પ્રકારની ભાષાઓથી રહિત હોય છે, તે કારણે તે અસત્યામૃષા રૂપ હોય છે. તેનું વર્ણન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૧ માં પદમાં કરવામાં આવ્યું છે. (૨) આજ્ઞા પની ભાષા–“ પુસ્તક લઈ આવે,” આ રીતે કઈ ક્રિયા કરવાને અન્યને પ્રવૃત્ત કરનારી ભાષાને આજ્ઞાપની ભાષા કહે છે. આ પ્રકારની ભાષા નિર્દીિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे असत्यामषेति २। 'जायणि' याचनी-वस्तुविशेषस्य ‘देहि' इत्येवं मार्गणरूपा यथा 'भिक्षां देहि' इत्यादिका ३ । पुच्छणी' प्रच्छनी-अविज्ञातस्य संदिग्धस्य वाऽर्थस्य ज्ञापनार्थ पृच्छारूपा यथाकथमेतत्' इत्यादि ४, 'पण्णवणी' प्रज्ञापनी-विनेयस्योपदेशदानरूपा, यथा हिंसाप्रत्तोऽनन्तदुःखभागी भवति" इत्यादि, यथावा माणिवधानिवृत्ताः प्राणिनो भवे भवे दीर्घायुषो नीरोगाश्च भवन्ति, उक्तंच"पाणिवहाओ नियत्ता भवंति, दीहाउया अरोगाय ।
एमाई पन्नवणी पण्णत्ता वीयरागेहिं ॥१॥" इति ५, 'पच्चक्खाणी' प्रत्याख्यानी-याचमानाय प्रतिषेधवचनम् , मर्यादातिरिक्तं वस्त्रं पात्रं वा याचमानं शिष्यं गुरुर्वदति-" अधिकं वस्त्रं पात्रं वा न दीयते” इत्यादिविवक्षा का इसमें सद्भाव होने के कारण असत्यामृषारूप है। याचनी"दो" इस प्रकार से किसी वस्तु विशेषकी याचना करनेरूप भाषाजैसे-भिक्षा दो इत्यादि, पुच्छणी-प्रच्छनी-अविज्ञात अथवा संदिग्ध अर्थको पूछने के लिये प्रयुक्त की गई भाषा-जैसे यह बात कैसे ? इत्यादि 'पण्णवणी' प्रज्ञोपनी-शिष्यजनोंको उपदेश देनेरूप भाषा-जैसे हिंसामें प्रवृत्त जीव अनन्त दुःख का पात्र होता है इत्यादि. अथवा पाणिवध से निवृत्त प्राणी भव २ में दीर्घ आयुवाले होते हैं और नीरोग होते हैं आदि ही कहा है-'पाणिवहाओ' इत्यादि। _ 'पचक्खाणी' प्रत्याख्यानी-मांगने वाले के प्रति प्रतिषेधवचनरूप भाषा जैसे मर्यादातिरिक्त वस्त्र अथवा पात्र की याचना करनेवाले शिष्य કાર્યમાં પ્રવૃત્ત કરનારી હોવાથી અને અદુષ્ટ વિવક્ષાને તેમાં સદુભાવ હેવાથી અસત્યામૃષારૂપ જ છે યાચની ભાષા–“ભિક્ષા દે” ઈત્યાદિ યાચના ભાવયુક્ત ભાષાને યાચની ભાષા કહે છે. (૪) પુછણી ભાષા-પ્રચ્છની ભાષા–અવિજ્ઞાત અથવા સંદિગ્ધ અર્થ પૂછવા નિમિત્તે જે ભાષાને ઉપગ થાય છે તે ભાષાને પુછણીભાષા કહે છે. જેમકે “આ વાત કેવી રીતે બની શકે?”
(५) पण्णवणी-प्रज्ञापनी भाषा-शिष्याने उपहेश १।३५ मा म है“હિંસા કરનાર જીવ અનંત દુઃખને પાત્ર બને છે” અથવા “પ્રાણિવધને પરિત્યાગ કરનાર જીવ ભવભવમાં દીર્ઘ આયુવાળે અને નીરોગી બને છે.” "पाणिवहाओ" त्यादि सूत्रा6 द्वारा २॥ पात १ ०यत थ छे.
(6) पञ्चक्खाणी-प्रत्यास्यानी भाषा-भागनार भ रत मा માટે જે પ્રતિષેધવચને રૂ૫ ભાષાને પ્રયોગ થાય છે, તેને પ્રત્યાખ્યાની ભાષા કહે છે. જેમકે મર્યાદાથી અધિક વસ, પાત્ર આદિ લેનાર શિષ્યને ગુરુ આ પ્રમાણે કહે છે-“સાધુઓએ અધિક વસ્ત્ર અને પાત્ર રાખવાં જોઈએ નહીં ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० ३ भाषाविशेषनिरूपणम् ९३ रूपा प्रत्याख्यानी भाषा ६, भाषा-इच्छानुलोमाच-प्रतिपादयितु याँ इच्छा तदनु लोमा तदनुकूला इच्छानुलोमा, यथा शुभकार्ये प्रेरितस्य " एवमस्तु ममाप्यभिप्रेतमेतत् इत्येवं कथनरूपा, यथावा कश्चित् किश्चित् शुभकार्यमारभमाणः कञ्चनपृच्छति-'साधुसेवा करोमि किम् ?" इति पृच्छन्तं प्रति "करोतु भवान् ममाप्येत-दभिप्रेतम्" इति कथनरूपा, यथावा कश्चिद् वक्ति-"साधुसमीपे दीक्षा गृह्णामि" इतिवदन्तम् "एवमस्तु गृह्णातु दीक्षाम्" इति कथनरूपा ७। इति प्रथम गाथया प्रोक्तम् अथद्वितीय गाथयाऽऽह-अनभिगृहीता-अनिभिग्रहेण या उच्यते भाषा, साडित्थडवित्थादिवत् ८, अथवा-यत्र न प्रतिनियतार्थावधारणं भवति सा, से गुरु ऐसा कहे कि अधिक वस्त्र और पात्र नहीं लिये जाते हैं इत्यादि. इच्छानुलोमा-प्रतिपादन करनेवाले की इच्छा के अनुकूल कही गई भाषा जैसे शुभ कार्य में प्रेरित हुए से ऐसा कहना, हां ऐसा ही रहो. मुझे भी यह इष्ट है अथवा शुभकार्यको प्रारंभ करते हुए कोई किसी से पूछता है-कहो क्या सोधुसेवा करूँ-हां, करो-मुझे भी यह स्वीकृत हैं । इस प्रकार की वक्ता के अनुकूल बोली गई भाषा इच्छानुलोमा भाषा है। अथवा कोई जब ऐसा कहे कि मैं साधु के पास दीक्षा धारण कर लू. तब उससे ऐसा कहता हां, भाई ! दीक्षा धारण कर लो. इस प्रकार से प्रथम गाथा द्वारा ये सात भाषाएँ कही गई हैं। द्वितीय गाथा द्वारा अनभिगृहीत आदि भाषाओं को प्रकट किया गया है-जो इस प्रकार से है-अनभिगृहीत-जो अर्थ ग्रहण किये विना बोली जावे वह भाषा-जैसे डिस्थ डविथ आदि कहना अथवा
(૭) ઈચ્છાનામા-પ્રતિપાદન કરનારની ઈચ્છાને અનુકૂળ થઈ પડે એવી ભાષા જેમ કે શુભ કાર્ય કરવાને પ્રવૃત્ત થયેલ વ્યક્તિને આ પ્રમાણે કહેવું“હા. એવું જ કરે, મને પણ તે બહુ ઈષ્ટ લાગે છે.” કેઈ શુભ કાર્યની શરૂઆત કરતી વખતે કઈ આપણને આ પ્રકારને પ્રશ્ન પૂછે છે કે "सोनी सेवा ४३.?" तो वो पास ५। है "81, ४२१, भने ५४ તે કરવા ગ્ય લાગે છે.” કઈ પૂછે કે દીક્ષા અંગીકાર કરૂં?” તે કહેવું કે હા, ભાઈ જરૂર દીક્ષા અંગીકાર કરો” આ પ્રકારની વક્તાને અનુકૂળ એવી જે ભાષા તેને ઇચ્છાનુલોમા ભાષા કહે છે. પહેલી ગાથા દ્વારા આ સાત પ્રકારની ભાષામાં પ્રકટ કરવામાં આવી છે. બીજી ગાથા દ્વારા અનભિગૃહીત આદિ ભાષાઓને પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે–
(૮) અનભિગૃહીત ભાષા–અર્થ ગ્રહણ કર્યા વિના બોલાતી ભાષા જેમકે “ડિOડવિથ” આદિ અર્થહીન બાલવું. અથવા જે ભાષામાં કેઈ ચોક્કસ અર્થને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यथा-बहुषु कार्येषू-पस्थितेषु कश्चित् पृच्छति-"किमिदानीं करोमि " अस्योत्तरे " यद्रोचते तदेव कार्य कुरु" इत्यादिरूपा च भाषा च अभिग्रहे बोद्धव्या-अभिगृहीते त्यर्थः-अर्थमभिगृह्य या भाषा उच्यते, सा अभिगृहीता "इदं वस्त्रपात्रादिकं धर्मोपकरणम्" इति । अथवा “इदमिदानी कर्त्तव्यम्" इत्येवं प्रतिनियतार्थतया कथनरूपा ९। एवम् संशयकरणी भाषा-याऽनेकार्थप्रतिपादिका सा संशयकरणी, या भाषा अनेकार्थाभिधायितया परस्य संशयमुत्पादयति, यथा सैन्धवशब्दः पुरुषलवणाश्ववाचकतया, हरिशब्दोवा विष्णुवानरसिंहायेकविंशत्यर्थवाचकतया च संशयोत्पादको भवति १०। व्याकृता-लोकप्रसिद्धशब्दार्था या भाषा उच्यते जिस भाषामें प्रतिनियत अर्थका अवधारण न हो वह भाषा, जैसे अनेक कार्यों के उपस्थित होने पर कोई पूछता है कि मैं इस समय क्या करूँ ? इस के उत्तर में ऐसा कहना कि जो तुम्हें रूचे वह करा. इत्यादि. अर्थको ग्रहण करके जो भाषा बोली जावे वह अभिगृहीत भाषा हैं-जैसे ये वस्त्र पात्र आदि धर्म के उपकरण हैं। अथवा यह इस समय करना चाहिये, यह इस समय नहीं करना चाहिये इस तरह से प्रतिनियत अर्थरूपसे कथन करनेवाली भाषा अभिगृहीत भाषा कही गई हैं । संशयकरणी-अनेक अर्थों में संशय उत्पन्न करनेवाली भाषा संशयकरणी भाषा अनेक अर्थों को कहनेवाली होने के कारण पर को संशय उत्पन्न करा देती है जैसे सैन्धव शब्द, अश्व और लवणका वाचक होने से, हरि शब्द विष्णु, वानर, सिंह आदि २१ प्रकार के બંધ ન થાય એવી ભાષાને અનભિગૃહીથી ભાષા કહે છે. જેમ કે અનેક કાર્ય કરવાના હોય ત્યારે કેઈ આપણને એ પ્રશ્ન કરે કે હું અત્યારે શું કરું ?” તેને જે એમ કહેવામાં આવે કે “તમને રુચે તેમ કરે,” તો તે પ્રકારની ભાષાને અનભિગૃહીત ભાષા કહે છે.
(6) मलिहीत-यास म व्यरत ४२ती भाषा भ3-24 १७, पात्र मा यमन ५४२९५ छ." अथवा "मत्यारे तमे मा ४२, અત્યારે આમ કરવું જોઈએ નહી” આ અભિગૃહીત ભાષાના નમુના છે.
(૧૦) સંશયકરણી–સંશય ઉત્પન્ન કરનારી ભાષા. અનેક અર્થોને કહેનારી હોવાથી સામા માણસના મનમાં શંકા ઉત્પન્ન કરનારી ભાષા. જેમકે સૈન્યવ” शण्टु पुरुष, म अने समय (भी)नी पाय . “७२” शण्ट विशु, पान२, सिह माहि २१ ५४२ना अथ ५४८ ४२ छ. म प्रारना शहानी પ્રવેગ કરીને સામેની વ્યક્તિના દિલમાં સંશય ઉત્પન્ન થાય એવી જે ભાષા બોલવામાં આવે છે તે ભાષાને સંશયકરણ ભાષા કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ ० ३ भाषाविशेष निरूपणम् ९५ सा व्याकृता, यथा घटपटादयः अथवा व्याकृता-प्रकटार्थी, यथा-अहिंसा सर्वकल्याणकारीणी" इत्यादिरूपा ११। अव्याकृता गम्भीरशब्दार्था यथा “संयतस्य महत्पापं प्रतिक्रमणकर्मणा" इति। अव्यक्ताक्षरपयुक्ता वा या भाषा उच्यते सा अव्याकृता भवति, यथा मम्मणादि बालभाषा १२। एवंरीत्या गाथाद्वयार्थव्याख्याय उपसंहरबाह-प्रज्ञापनी खलु एषा-प्रज्ञाप्यते-प्रकटीक्रियतेऽर्थोऽनया अर्थों का कथक होनेसे संशय का उत्पादक होता है। व्याकृता-लोक प्रसिद्ध शब्दार्थवाली भाषा जैसे-घट पट आदि रूप भाषा अथवा प्रकट अर्थवाली भाषा व्याकृता-भाषा-जैसे-अहिंसा सर्व कल्याणकारी है इत्यादि । अव्याकृता-गंभीरशब्दार्थवाली भाषा, जैसे "संयतस्य महत्पापं प्रतिक्रमणकर्मणा" यहां जब इस प्रकारका अर्थ किया जाता है कि प्रतिक्रमणरूप कर्म से संयत को बड़ा भारी पाप लगता है-तब यह पात सिद्धान्त मार्ग से प्रतिकूल पडती है इसलिये इस पदका वास्त. विक अर्थ ऐसा नहीं है किन्तु और दूसरी तरह से है इस प्रकार विचार करने पर "स्व" पद को मध्यमपुरुष के एकवचन की क्रिया के रूप में और "संयत" पद को सम्बोधन में रख कर इसके गंभीर अर्थको निकोला गया है। तब फिर इस पदका अर्थ ऐसा हो जाता है कि हे संयत! तुम प्रतिक्रमण कर्म से अपने पापकर्मको नष्ट करो. अव्याकृता भाषा में उसका अर्थ एकदम नहीं प्रतीत होता है। अथवा-अव्यक्त अक्षरोंवाली जो भाषा बोली जाती है वह अव्याकृता भाषा है. जैसे पालकोंकी तोतलो भाषा. इस प्रकार गाथा दयका अर्थ व्याख्यात करके
(११) व्याकृता- प्रसिद्ध शहापाणी भाषा. "घ, १७" અથવા પ્રકટ અર્થવાળી ભાષા. જેમ કે “અહિંસા સર્વકલ્યાણકારી છે.”
(१२) अध्यात!-भी२ शार्थवाजी भाषा रेभ “संयतस्य मह स्पापं प्रतिक्रमण कर्मणा” महीने मेवा अर्थ ४२वामां आवे , प्रतिभा રૂઘ કર્મ કરવાથી સંયતને ઘણું જ ભારે પાપ લાગે છે, તે તે વાત સિદ્ધાન્તની वि३ साये छ. ५५ मी " स्य" पहने भाग ५२५ मे क्यननी याने રૂપે અને “ સંયત” પદને સંબોધન વિભક્તિમાં વાપરીને તેના ગૂઢ અર્થને
આ પ્રમાણે પ્રકટ કરી શકાય–“હે સંયત ! તું પ્રતિક્રમણ કર્મ દ્વારા તારાં પાપ કને નષ્ટ કરી નાખ.” આ પ્રકારની ગૂઢ અર્થ યુક્ત ભાષાને અવ્યાકૃતા કહે છે. તેને અર્થ એકદમ નક્કી થતું નથી. અથવા અવ્યક્ત અક્ષરોવાળી જે ભાષા બોલાય છે, તે ભાષાને અવ્યાકૃત ભાષા કહે છે. જેમ કે બાળકની તતડી બોલી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे इति प्रज्ञापनी अर्थाख्यायिका किं न एषा भाषा मृषा? पूर्वोक्ता एषा भाषा किम् असत्या न वर्तते : इति। प्रश्नकर्तुरयमभिमायः-यत्-'आश्रयिष्यामः' इत्यादिका भाषा भविष्यत्कालविषया, सा चमध्ये विघ्नबाधा संभवेन विसंवादिन्यपि स्यात्, तथा एकार्थविषयाऽपि बहुवचनान्ततयोक्तत्वेनायथार्था । तथा आमन्त्रणीमभृतिका भाषा विधिप्रतिषेधरहितत्वेन न सत्या भाषावद् अर्थे नियता किंतु अव्यवस्थितैव इत्यतः किमियं भाषा वक्तव्या स्यात् उत न ? इति। भगवानाह-'हंता, गोयमा ! उपसंहार करते सूत्रकार कहते हैं कि यह भाषा प्रज्ञापनी है- जिससे अर्थ प्रकट किया जावे-ऐसी अर्थाख्यायिका है, सो इस पर गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि क्या यह पूर्वोक्त भाषा असत्या नहीं है ? प्रश्न. कर्माका भाव ऐसा है कि "आश्रय लेंगे" इत्यादि रूप :जो भाषा है वह भविष्यकाल को विपथ करनेवाली है। बीच में विघ्नबाधा आनेकी संभावना से यह विसंवादिनी भी हो सकती है तथा कहनेवाला जब इसे इस रूप में कहता है तब वह अपने आपके लिये एक होने पर भी बहुवचन का प्रयोग करके बोलता है-इस कारण एकार्थ विषयवाली होने पर भी बहुवचनान्त रूप से बोली जाने के कारण यह अयथार्थ है। तथा आमंत्रणी आदि जो भाषा है वह विधि प्रतिषेध से रहित होने के कारण सत्यभाषा की तरह अर्थमें नियत नहीं है-किन्तु अव्यव. स्थित ही है-ऐसी हालत में यह भाषा बोलनी चाहिये या नहीं बोलनी
આ પ્રમાણે બને ગાથાઓના અર્થનું સ્પષ્ટીકરણ કરીને હવે સૂત્રકાર આ સૂત્રને ઉપસંહાર કરતા કહે છે કે આ ભાષા પ્રજ્ઞાપની છે–જેમાં અર્થ પ્રકટ કરવામાં આવે એવી અર્થને સ્પષ્ટ કરનારી છે.
ત્યારે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે શું પૂર્વોક્ત ભાષા અસત્યા નથી? પ્રશ્નકર્તાના પ્રશ્ન પાછળને ભાવ એ છે કે “ આશ્રય કરીશ” ઈત્યાદિ રૂપ જે ભાષા છે તે ભવિષ્યકાળને વિષય કરનારી છે–ભવિષ્ય કાળની અપેક્ષાએ તેમાં કઈક કહેવામાં આવેલ છે. વચ્ચે વિધ્ર આવી પડવાની શક્યતા હોવાથી તે વિસંવાદિની પણ હોઈ શકે છે. તથા તે ભાષાને પ્રયોગ કરનાર પિતાને માટે જ્યારે બહુવચનને પ્રયોગ કરે છે ત્યારે એકાર્થ વિષય વાળી હોવા છતાં તે બહુવચનાત રૂપે બેલવામાં આવે છે, તે કારણે તે અયથાર્થ જ છે. તથા આમંત્રણ આદિ જે ભાષાઓ છે તે વિધિપ્રતિષેધથી રહિત હોવાથી સત્ય ભાષાની જેમ અર્થમાં નિયત નથી પણ અવ્યસ્થિત જ છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિ હોવાથી તે ભાષા બોલવી જોઈએ, કે ન બોલવી જોઈએ-એ ગૌતમ રસ્વામીના પ્રશ્ન પાછળનો આશય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० ३ भाषाविशेषनिरूपणम् ९७ आसइस्सामो तं चेव जाव न एसा भासा मोसा' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् , 'आश्र यिष्यामः १, तदेव यावत् शयिष्यामहे स्थास्यामः, निषेत्स्यामः, स्ववर्तयिष्यामः, इत्यादिका भाषा प्रज्ञापनी खलु एपा बोध्या, न एषा भाषा मृषा भवति, तथा च 'आश्रयिष्यामः' इत्यदिका भाषा अनवधारणत्वात् वर्तमानयोगेन इत्येतद् विकल्पगर्भत्वाद् आत्मनि गुरौचैकार्थत्वेऽपि बहुवचनानुमतत्वेन प्रज्ञापन्येव भवति, तथा आमन्त्रण्यादिकापि भाषा वस्तुनोविधि प्रतिषेधाकारकत्वेऽपि निरवधपुरुषार्थसाधकत्वात् प्रज्ञापन्येव भवतीति भावः। अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाहचाहिये. ऐसा प्रश्न गौतम का है ? इस प्रकार के इस प्रश्नके उत्तर में प्रभु कहते हैं "हंता गोयमा! आसइस्सामो तं चेव जाव न एसा भासा मोसा" हे गौतम! हम आश्रय लेंगे, यावत् सोएँगे, खडे रहेंगे, बैठेगे, लेटेंगे" इत्यादि रूप जो भविष्यकाल विषयक भाषा है वह प्रज्ञापनी भाषा है. यह भाषा असत्य नहीं है। तथा 'आश्रयिष्यामः' इत्यादिक भाषा वर्तमानके योग को लेकर अनवधारण रूप है-फिर भी "आश्रय लेगे" इत्यादि रूप विकल्प गर्भवाली है. इस कारण से तथा गुरुमें और अपने में एक होने पर भी बहुवचनका प्रयोग अनु. मत माना गया है-इस कारण से यह भाषा प्रज्ञापनी-अर्थाख्यायिकाअपने वाच्यार्थ को कहनेवाली ही है। तथा आमंत्रणी आदि जो भाषा है वह यद्यपि वस्तु का न विधान करती है और न उसका प्रतिषेध करती है, फिर भी वह निरवद्य-निर्दोष पुरुषार्थ की साधक होती हैइस कारण वह भी प्रज्ञापनी ही है। अब अन्तमें गौतम भगवान् के
महावीर प्रसुने। उत२-"हंता, गोयमा ! आसइस्सामो तं चेव जाव न एमा भासा मोसा" गौतम ! हुमाश्रय ४रीश, सू, असे यश, सी. પડ્યો રહીશ” ઈત્યાદિ રૂપ જે ભવિષ્યકાળ વિષયક ભાષા છે, તે પ્રજ્ઞાપની ભાષા छ. ते भाषा असत्य नथी. तथा “ आश्रयिष्यामः" त्या भाषा त मानना રોગની અપેક્ષાએ અનવધારણરૂપ છે, છતાં પણ “આશ્રય કરીશ” ઈત્યાદિરૂપ વિક૯૫ ગર્ભવાળી છે. તે કારણે તથા ગુરુ અથવા પિતે એક હોવા છતાં બહુ વચનને પ્રયોગ યોગ્ય (અનુમત–સ્વીકાર્ય) માનેલ હોવાથી તે ભાષાને પ્રજ્ઞાપની –અર્થાખ્યાયિકા પિતાના વાગ્યાર્થીને પ્રકટ કરનારી કહેલ છે. તથા આમંત્રિણી આદિ જે ભાષા છે તે જો કે વસ્તુનું વિધાન કરતી નથી અને તેને પ્રતિષેધ પણ કરતી નથી, છતાં પણ તે નિરવદ્ય (નિર્દોષ) પુરુષાર્થ સાધક હોય છે. તેથી તે પણ પ્રાપિની જ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेव वर्तते, हे भदन्त ! भवदुक्तं सर्व सत्यमेव वर्तते इति ।। सू० ३॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुर राजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचिता श्री भगवतीसूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका यायां व्याख्यायां दशमशतकस्य तृतीयोदेशः समाप्तः।।१०.३॥
बचनों में सत्यता का ख्यापन करते हुए कहते हैं-'सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! ओपके द्वारा कहा गया यह सब सर्वथा ही सत्य है। इस प्रकार कह कर गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये।सू०३॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रियदर्शिनी व्याख्याके दसवें शतकका तृतीय उद्देशक समाप्त ॥१०.२॥
સૂત્રને અને ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને તેમના પ્રત્યે પોતાની અપાર શ્રદ્ધા વ્યક્ત કરતાં કહે છે
___“सेव भंते ! सेवं भंते ! ति" उ मान् ! २५नी पात सत्य छे. ભગવન! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે.” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પિતાને સ્થાને બેસી ગયા છે સૂ. ૩ |
જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રિયદર્શિની
વ્યાખ્યાના દસમા શતકને ત્રીજો ઉદેશક સમાપ્ત ૧૦-રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ४ चतुर्थोदेशकस्य विषयविवरणम् १९
अथ चतुर्थोद्देशः प्रारभ्यते दशमशतके चतुर्थो देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् बाणिज्यग्रामवक्तव्यता, दूतिपलाशनामकचैत्यवर्णनम् , श्यामहस्तिनामकोऽनगारस्य प्रश्नः, चमरेन्द्रस्य त्रायस्त्रिंशकदेववक्तव्यता, त्रायस्त्रिंशकदेवानां सम्बन्धः, बलीन्द्रस्य त्रायस्त्रिंशकदेववक्तव्यता, तद्धेतुवर्णनं च, धरणेन्द्रस्य त्रायस्त्रिंशकदेववक्तव्यता, ईशानेन्द्रस्य प्रायस्त्रिंशकदेववक्तव्यता, सनत्कुमारस्य त्रास्त्रिशकदेववक्तव्यता च ।
मूलम्-" तेणं कालेणं, तेणं समएणं वाणियग्गामे नाम नयरे होत्था, वण्णओ, दूतिपलासए चेइए, सामी समोसढे, जाव परिसा पडिगया, तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी इंइभूइनामं अणगारे जाव
दसवें शतकके चौथे उद्देशेका प्रारंभ दशवे शतक के इस चतुर्थ उद्देशक का विषयविवरण संक्षेपसे इस प्रकार है-वाणिज्य ग्राम वक्तव्यता. दूतिपलाश नामके चैत्य का वर्णन. श्यामहस्ति नामके अनगार के प्रश्न. चमरेन्द्र के त्रायस्त्रिंशक देवों की धक्तव्यता.वायस्त्रिंशक देवों का सम्बन्ध बलीन्द्र के त्रायस्त्रिंशक देवों की वक्तव्यता. इनके होने में हेतु कथन. धरणेन्द्र के बायस्त्रिंशक देवों की वक्तव्यता. शक्रेन्द्र के त्रायस्त्रिंशक देवों की वक्तव्यता ईशानेन्द्र के प्रायस्त्रिंशक देवों की वक्तव्यता सनत्कुमारके त्रायस्त्रिंशक देवोंकी वक्तव्यता।
દશમા શતકના ચોથા ઉદેશાને પ્રારંભ દશમાં શતકના ચોથા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણવાણિજ્યગ્રામનું વર્ણન-તિ પલાશ નામના ચિત્યનું વર્ણન-સ્થામહસ્તિ નામના અણુગારના પ્રશ્નો-ચમરેન્દ્રના ત્રાયઢિશક દેવેની (૩૩ સહાયક દેવની) વક્ત વ્યતા–ત્રાયશ્ચિશક દેવેને સંબંધ-બલીન્દ્રના ત્રાયઅિંશક દેવેની વક્તવ્યતાશકેન્દ્રના ત્રાયશ્ચિંશક દેવેની વકતવ્યતા-ઈશાનેન્દ્રના ત્રાયઅિંશક દેવોની વક્તા વ્યતા સનસ્કુમારના ત્રાયશિક દેવેની વક્તવ્યતા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
भगवतीसो उड़ जाणू जाव विहरइ । तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्त अंतेवासी सामहत्थी णामं अणगारे पयइभदए जहा रोहे जाव उट्ठे जाणू जाव विहरइ । तए णं से सामहत्थी अणगारे जायसड्ढे जाव उठाए उट्रेत्ता, जेणेव भगवं गोयमे, तेणेव उवागच्छद, उवागच्छित्ता भगवं गोयमं तिक्खुत्तो जाव पज्जुवासमाणे एवं वयासो-अस्थिणं भंते ! चमरस्स असुरिंदस्त असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा ? हंता, अस्थि। से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ-चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररणो तायत्तीसगा देवा, तायत्तीसं सहाया? एवं खल्लु सामहत्थी ! तेणं कालेणं, तेणं समएणं, इहेब जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे कायंदीनामं नयरी होत्था, वण्णओ, तत्थ णं कायंदीए नयरीए तायत्तीसं सहाया गाहावई समणोवासगा परिवसंति, अड्डा जाव अपरिभूया अभिगयजीवाजविा, उवलद्ध. पुण्णपावा जाव विहरंति, तए णं ते तायत्तीसं सहाया गाहावई समणोवासया पुच्विं उग्गा उग्गविहारी संविग्गा संविग्गविहारी भवित्ता, तओ पच्छा पासत्था पासस्थविहारी, ओसन्ना ओसन्नविहारी, कुसीला कुसीलविहारी संसत्ता ससत्तविहारी, अहाछंदा अहाछंदविहारी, बहूई वासाई समणोवासगपरियागं पाउणंति पाउणित्ता, अद्धमासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूमति, झूसित्ता तीसं भत्ताइं अणसणाए छेदेइ, छेदित्ता, तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकता कालमासे कालं किच्चा, चमरस्त असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगदेवत्ताए उववन्ना। जप्पभिइंच गं भंते ! कायंदगा तायत्तीसं सहाया गाहावई समणोवासगा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैन्द्रिका टीका श०१० उ०४ ०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशक निरूपणम् १०१
चमरस्त असुरिंदरस असुरकुमाररण्णो तायत्तीसदेवत्ताए उववन्ना, तप्पभिदं च णं भंते ! एवं वुच्चइ - चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा ? । तए णं भगवं गोयमे सामहत्थिणा अणगारेणं एवं वृत्ते समाणे संकिए, कखिए, वितिगिच्छिए, उट्टाए उट्ठेइ, उट्ठेत्ता सामहत्थिणा अणगारेणं सद्धिं जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमंसइ, वंदित्ता, नमसित्ता एवं वयासी-अत्थिणं भंते! चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायत्तसिं सहाया ? हंता, अस्थि, से केणटुणं भंते ! एवं बुच्चइ ? एवं तं चैव सव्वं भाणियन्त्रं जाव तप्पभिनं च णं एवं बुच्चइ - चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ? णो इणडे समट्टे, गोयमा ! चमरस्त णं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो तायत्तीसगाणं देवाणं सासए नामधे जे पण्णत्ते, जं न कयाइ नासी, न कयावि न भवइ, ण कयाई ण भविस्सई, जाव निच्चे अव्वोच्छित्तिनयट्टयाए अन्ने चयंति, अन्ने उववज्जंति । अस्थि णं भंते! बलिस्स वइरोयदिस्स वइरोयणरण्णो तायत्तीसगा देवा ? तायत्तीसं सहाया ? हंता अस्थि । से केणट्टे णं भंते! एवं बुच्चइ-बलिस्स वइरोयदिस्त जाव तायत्तीसगा देवा ? तायत्तीसं सहाया ? एवं खलु गोयमा ! तेणं कालेणं तेणं समएणं इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे विभेले णामं संनिवेसे होत्था, वण्णओ, तत्थ णं बिभेले संनिवेसे जहा चमरस्त जाव उववन्ना । जप्यभिङ्गं च णं भंते !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ते विभेलगा तायत्तीसं सहाया गाहावइ समणोवासगा बलिस्स वइरोयणिदस्त वइरोयणरण्णो तायत्तीसगा देवा सेसं तं चेव जाव निच्चे अव्वोच्छित्तिणयट्टयाए, अन्ने चयंति, अन्ने उव. वजति, अत्थि णं भंते ! धरणस्स णागकुमारिंदस्स नागकुमाररणो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ? हंता अस्थि । से केणटेणं जाव तायत्तीसगा देवा तायत्तीसंसहाया? गोयमा! धरणस्स नागकुमारिंदस्स नागकुमाररण्णो तायत्तीसगाणं देवाणं सासए नामधेजे पण्णत्ते, जंन कयाइ नासी जाव अन्ने चयंति, अन्ने उववज्जति । एवं भूयाणंदस्स वि, एवं जाव महाघोसस्त। अत्थिणं भंते! सकस देविंदस्स देवरणो पुच्छा, हंता अस्थि से केणटेणं जाव तायतासगा देवा? एवं खलु गोयमा ! तेणं कालेणं, तेणं समएणं, इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे पालासए नामं संनिवेसे होत्था वण्णओ, तत्थ णं पालासए सन्निवेसे तायत्तीसं सहाया गाहावई समणोवासया जहा चमरस्स जाव विहरांति, तए णं तायत्तीसं सहाया गाहावई समणोवासगा. पुट्विं पि, पच्छावि, उग्गा, उग्गविहारी, संविग्गा, संविगविहारी बहूई वासाई समणोवासगपरियागं पाउणित्ता, मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसेइ, झुसित्ता सर्टि भत्ताई अण. सणाए छेदेति, छेदित्ता आलोइयपडिक्कता समाहिपत्ता कालमासे कालं किच्चा जाव उवयन्ना, जप्पभिई च णं भंते ! पालासिगा तायत्तीसं सहाया गाहावई समणोवासगा, सेसं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १०३ जहा घमरस्त जाव उववज्जंति, अस्थिणं भंते ! इसाणस्स एवं जहा सकस्त नवरं चंपाए नयराए जाव उववन्ना । जप्पभिज्ञ च णं भंते ! चंपिज्जा तायत्तीसंसहाया, सेसं तं चेव जाव अन्ने उववज्जति । अस्थिणं भंते ! सणकुमारस्स देविंदस्स देवरणो पुच्छा, हंता, अत्थि। से केणट्रेणं जहा धरणस्स तहेव, एवं जाव पाणयस्स एवं अच्चुयस्स अन्ने उववज्जति, सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' ॥ सू० १॥
दसमसयगस्स चउत्थो उद्देसो समत्तो। छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वाणिजकग्रामो नाम नगरम् अभवत् , वर्णकः, दूतिपलाशकं चैत्यम् , स्वामी समवसृतः, यावत् पर्षत, प्रतिगता, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी इन्द्रभूति म अनगारो यावत् ऊर्ध्वजानुः यावत् विहरति, । तस्मिन् काले, तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तेवासी श्यामहस्ती नाम अनगारः प्रकृतिभद्रको यथारोहो यावत् ऊजानुर्यावत् विहरति । ततः खलु स श्यामहस्तीनाम अनगारो जातश्रद्धः यावत् उत्थया उत्थाय, यत्रव भगवान गौतम स्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य भगवन्तं गौतमं त्रिकृत्वो यावत् पर्युपासीनः एव. मवादीत्-सन्ति खलु भदन्त ! चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? हन्त, सन्ति, तत् के नार्थेन भदन्त ! एवमुच्यतेचमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? एवं खलु श्यामहस्तिन् ! तस्मिन् काले, तस्मिन्समये इहैव जम्बुद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे काकन्दी नाम नगरी अभवत, वर्णकः, तत्र खलु काकन्यां नगर्या त्रयस्त्रिंशत सहायाः गृहपतयः श्रमणोपासकाः परिवसन्ति, आढया यावत् अपरिभूताः, अभिगत जीवाजीवा उपलब्धपुण्यपापाः, यावत् विहरन्ति, ततः खलु ते त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गृहपतयः श्रमणोपासकाः पूर्वम् उग्राः, उपविहारिणः, संविग्नाः, संविग्नविहारिणो भूत्वा, ततःपश्चात् पार्श्व स्थाः, पावस्थविहारिणः, अवसन्नाः, अवसनविहारिणः, कुशीला:, कुशीलविहारिणः, यथाच्छन्दा, संसक्ता संसकविहारी यथाच्छन्दविहारिणो बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयन्ति, पालयित्वा, अर्द्धमासिक्या संलेखनया आत्मानं जूषयन्ति, जूषित्वा, त्रिंशद्भक्तानि अनशनया छिन्दन्ति, छित्त्वा, तस्य स्थानस्य अनालोचितपतिक्रान्ताः कालमासे कालं कृत्वा चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः, यत् प्रभृतिच खल्लु भदन्त !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे काकन्दकाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गृहपतयः श्रमणोपासकाः चमरस्य असुरेन्द्रस्य अमुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः, तत्पभृति च खलु भदन्त ! एव मुच्यतेचमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः?' ततः खलु भगवान् गौतमः श्यामहस्तिना अनगारेण एवमुक्तः सन् शङ्कितः, काडिक्षतः, विचिकित्सितः उत्थया उत्तिष्ठते उत्थाय श्यामहस्तिना अनगारेण सार्द्धम् यत्रैव श्रमणो भगवान महावीरस्तत्रैव उपागच्छति, उपआगत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवमवादीत्-सन्ति खलु भदन्त ! चमरस्य अमरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? हन्त, सन्ति, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते ? एवं तदेव सर्व भणितव्यम् , यावत् तत्मभृति च खलु एवमुच्यते चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? नायमर्थः समर्थः, गौतम ! चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकानां देवानाम् शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् , यत्न कदाचित् नासीत् न कदापि न भवति, न कदापि न भविष्यति, यावत् नित्यम् अव्युच्छित्तिनयार्थतया अन्ये च्यवन्ति, अन्ये उपपधन्ते। सन्ति खलु भदन्त ! बले वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचन राजस्य त्रायस्त्रिंशकादेवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः? हन्त !, सन्ति, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-बलेः वैरोचनेन्द्रस्य यावत् त्रयस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः? एवं खलु गौतम ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये इहैव जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे विभेलो नाम सनिवेशोऽभवत्, वर्णकः, तत्र खलु विभेले सन्निवेशे यथा चमरस्य यावत् उपपन्नाः ? यत् प्रभृतिच खलु भदन्त ! ते विभेलगाः त्रयस्त्रिंशत्सहायाः गृहपतयः श्रमणोपासकाः बलेः वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य प्रायस्त्रिंशकाः देवाः शेष तदेव यावत् नित्यम् अव्युच्छित्तिनयार्थतया अन्ये च्यवन्ति, अन्ये उपपद्यन्ते। सन्ति खलु भदन्त ! धरणस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः? हन्त, सन्ति, तत् केनार्थेन यावत् त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? गौतम ! धरणस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् , यत् न कदापि नासीत् , यावत् अन्ये च्यवन्ति, अन्ये उपपद्यन्ते, एवं भूतानन्दस्यापि एवं यावत् महाघोषस्य । सन्ति खलु भदन्त ! शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य पृच्छा, हन्त, सन्ति, तत्केनार्थेन यावत् वायत्रिंशकादेवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? एवं खलु गौतम ! तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, इहैव जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे पालाशको नाम सन्निवेशोऽभवत्, वर्णकः, तत्र खलु पालाश के सन्निवेशे त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गाथापतयः श्रमणोपासकाः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय चन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १०५ यथा चमरस्य यावत् विहरन्ति, ततःखलु त्रयस्त्रिंशत् सहाया गाथापतयः श्रमणोपासका पूर्वमपि पश्चादपि उग्राः उग्रविहारिणः, संविग्नाः, संविग्नविहारिणो बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयित्वा मासिक्या संलेखनया आत्मानं जूषयन्ति, आत्मानं जूषयित्वा पष्टिं भक्तानि अनशनया छिन्दन्ति, अनशनया च्छित्वा, आलोचितप्रतिकान्ताः समाधिप्राप्ताः कालमासे कालं कृत्वा यावत् उपपमाः, यत्प्रभृतिच खलु भदन्त ! पालाशगाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गृहपतयः श्रमणोपासकाः, शेषं यथा चमरस्य यावत् उपपद्यन्ते । सन्ति खलु भदन्त, ईशानस्य एवं यथाशक्रस्य नवरं चम्पायां नगर्यां यावत् उपपन्नाः, यत् प्रभृतिच खलु भदन्त ! चम्पायाः, त्रयस्त्रिंशत् सहायाः, शेषं तदेव यावत् अन्ये उपपद्यन्ते । सन्ति खलु भदन्त ! सनत्कुमारस्य देवेन्द्रस्य देवरानस्य पृच्छा, हन्त, सन्ति, तत्केनार्थेन यथा धरणस्य तथैव एवं यावत् प्राणतस्य, एवम् अच्युतस्य यावत् अन्ये उपपद्यन्ते तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ मू० १॥
इति दशमशतकस्य चतुर्थोद्देशकः समाप्तः टीका-तृतीयोद्देशके देववक्तव्यता उक्ता, अथ चतुर्थोदेशकेपि देववक्तव्यतामेव प्रकारान्तरेण प्ररूपयितुमाह-' तेणं कालेणं' इत्यादि, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं वाणियग्गामे नाम नयरे होत्था, वण्णओ' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वाणिज्यग्रामो नाम नगरम् आसीत् , वर्णकः, अस्य वर्णनं चम्पानगरीवत् बोध्यम् , 'तिपल सए चेइए, सामी समोसढे, जाव परिसा पडिगया' दूती.
देववक्तव्यता___ 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि। टीकार्थ-तृतीय उद्देशक में देववक्तव्यता कही जा चुकी है. इस चतुर्थ उद्देशक में भी सूत्रकार देव वक्तव्यता को प्रकारान्तर से प्रतिपादन करने के लिये 'तेण कालेण' इत्यादि रूप से कहते हैं-'तेण कालेण तेणं समएण वाणियग्गामे नाम नयरे होत्था, वण्णओं' उस काल और उस समय में वाणिज्यग्राम नामका नगर था. इसका वर्णन चंपा
દેવ વક્તવ્યતા " तेण कालेणं तेणं समएण" त्यात ટકાથે–ત્રીજા ઉદેશામાં દેવ વક્તવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરાયું છે. એ સંબંધને मनुसक्षीने सूत्रता मी त्रायशि विशेषानु ४थन ४थुछ.-" तेणं कालेणं तेण समएणं " ते आणे भने ते समये "वाणियग्गामे नाम नयरे होत्था, वण्णओ" વાણિજ્યગ્રામ નામે નગર હતું. તેનું વર્ણન ચંપા નગરીના વર્ણન પ્રમાણે સમજવું.
भ० १४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
भगवती सूत्रे
पलाशकं नाम चैत्यम् उद्यानम् आसीत्, अस्य वर्णनं पूर्णभद्रचेत्यवर्णनवद् बोध्यम्, स्वामी - महावीरः प्रभुः समवसृतः यावत् धर्मोपदेशं श्रोतुं पर्षत् निर्गच्छति, धर्मोपदेशं श्रुत्वा पर्षत् प्रतिगता । ' तेणं कालेणं, तेणं समरणं समणस्स भगवओ महावीरस्स, जेट्ठे अंतेवासी इंदभूईनामं अणगारे जान उड जाणू जाव विहर' तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी इन्द्रभूतिर्नाम अणगारो यावत् ऊर्ध्वजानुः यावत् संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति । ' तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी सामहत्थीनामं अणगारे पगइभहए, जहा रोहे जान उड जाणू जाव विहरह' नगरी के वर्णन की तरह से जानना चाहिये 'दूतिपलासए चेहए' सामी समोसढे, जाव परिसा पडिगया उसमें दूतिपलाश नामका उद्यान था. इसका वर्णन भी पूर्णभद्र उद्यान के वर्णन की तरह जानना चाहिये. वहां महावीर प्रभु पधारे. यावत् धर्मोपदेश सुनने के लिये परिषदा निकली. वह धर्मोपदेश सुनकर पीछी अपने स्थानपर आगई. 'तेणं' कालेण तेण समएण' समणस्स भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी इंदभूई नाम' अणगारे जाव उड जाणू जाव विहरह' उस काल में और उस समय में श्रमण भगवान् महावीर के बडे शिष्य इन्द्रभूति नाम के अनगार थे. यावत् ये ऊर्ध्वजानु थे, यावत् संयम और तपसे अपनी आत्मा को भावित करते हुए रहते थे। 'ते' कालेण' तेण समएणं समणस्स भगवओ महावीररस्स अंतेवासी सामहत्थी नाम अणगारे पगइभद्दे, जहा रोहे जाव उड जाणू जाव विहरइ' उस काल और उस समय में
"दूतिपलासए चेइए” तेभां इतिपय़ाश नाभे चैत्य हुतु.: तेनु' वर्णा'न पूर्णा' भद्र यत्यना वृक्षुन प्रमाणे समभ्वु ' सामी समोसढे, जाव परिसा पडिगया " त्यां भहावीर
પ્રભુ પધાર્યા. તેમના ધર્મોપદેશ શ્રવણુ કરવાને પરિષદ નીકળી, વઢણા નમસ્કાર अरीने धर्मोपदेश श्रवणु उरीने परिषद पाछी दूरी तेण कालेणं तेणं समएणं समणस्स भवगओ महावीरस्a जेट्ठे अंतेवासी इंदभूई नामं अणगारे जाव उड्ढ जाणू जाव विहरइ " ते अणे अने ते समये श्रमधु भगवान महावीरना पट्टशिष्य इन्द्रभूति નામના અણુગાર હતા. તેમનુ સમસ્ત વર્ણન અહીં ગ્રહણુ કરવુ. “ ઉવ જાનુ આ સૂત્રાંશ પન્તનું તેમના વિષેનું સમસ્ત કથન 'जाव ( यावत् ) પદ્મથી ગ્રહણ કરવાનું કહ્યું છે. એવા તે ઇન્દ્રભૂતિ અણુગાર (ગૌતમ સ્વામી ) સચમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા વિચરતા હતા.
હતા
66
ܕܕ
" तेणं काले तेणं समर्पणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेट्ठे अंतेवासी सामहत्थी नामं अणगारे पगइभहे, जहा रोहे जाव उ जाणू जाव विहरइ " ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू.१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १०७ तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तेवासी श्यामहस्तीनाम अनगारः प्रकृतिभद्रकः यथा रोहको नाम अनगारः प्रथमशतकस्य षष्ठोद्देशके प्रतिपादितः यावत् ऊर्ध्वजानुः, यावत् संयमेन तपसा आस्मानं भावयन् विहरति । 'तए णं से सामहत्थी अणगारे जायसड़े जाव उठाए उठेत्ता, जेणेव भगवं गोयमे, तेणेव उवागच्छइ ' तताखलु स श्यामहस्ती अनगारो जातश्रद्धो यावत् जातश्रद्धादीनामर्थः औपपातिके उत्तरार्द्ध गौतम-प्रकरणे विलोकनीयः उत्थया उत्थानेन उत्थाय, यत्रैव भगवान् गौतमः आसीत तत्रच उपागच्छति, 'उवागच्छित्ता भगवं गोयमं तिक्खुत्तो जाव पञ्जुवासमाणे एवं वयासी'-उपाश्रमण भगवान् महावीर के शिष्य थे. जिनका नाम श्याम हस्ती अनगार था ये प्रकृति से भद्र थे. छठे उद्देशक में प्रतिपादित रोहक अनगार की तरह इनका प्रत्येक व्यवहार था. यावत् ये ऊर्ध्वजानु थे. यावत् संयम और तप से ये अपनी आत्मा को भावित करते हुए विचरते थे. 'तएणं से सामहत्थी अणगारे जायसड़े जाव उट्ठाए उठेत्ता जेणेव भगवं गोयमे तेणेव उवागच्छई' एक समय की बात है कि श्यामहस्ती अनगार अपने स्थान से अपने आप ऊठकर जहां भगवान गौतम बिरा. जमान थे. वहां पधार गये. 'जायसड्डेजाव' सूत्रस्थ इन जातश्रद्ध आदि पदोंका अर्थ औपपातिक सूत्र के उत्तरार्धमें गौतम प्रकरण में लिखा गया है सो वहां से देख लेना चाहिये । 'उवागच्छित्ता भगव गोयम निक्खुत्तो जाव पज्जुवासमाणे एवं वयासी' वहां पर जाकरके उन्होंने કાળે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના શિષ્ય સમુદાયમાં એક શ્યામ હસ્તી અણગાર નામે શિષ્ય પણ હતા. તેઓ ભદ્રિક પ્રકૃતિવાળા હતા છ ઉદ્દેશામાં રેહક અણગારના ગુણોનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ તેમના ગુણેનું વર્ણન પણ સમજવું. તે વર્ણન અહીં “ઉભડકાસને (ઢીંચણ ઊંચા રાખીને) બેસીને પિતાના આત્માને સંયમ અને તપથી ભાવિત ४२॥ वियता " मा सू१५8 ५। ५९ ३२. “ तएणं से सामहत्थी अणगारे जाव उढाए उद्वेत्ता जेणेव भगव गोयमे तेणेव उवागच्छइ" सेहत સ્થામહસ્તી અણગાર પિતાને સ્થાનેથી પિતાની જાતે ઊભા થયા અને જ્યાં लगवान गौतम मिInsता, त्यां गया. “जायसड्ढे जाव" २॥ सूत्रमा વપરાયેલ જાતશ્રદ્ધ આદિ પદેને અર્થ ઔપપાતિક સૂત્રના ઉત્તરાર્ધમાં ગૌતમ સ્વામીના પ્રકરણમાં આપવામાં આવેલ છે. તે જિજ્ઞાસુ વાચકોએ તે પદેના અર્થ ત્યાંથી જાણી લેવા.
" उवागच्छित्ता भगवं गोयमं तिखुत्तोजाव पज्जुवासमाणे एवं क्यासी" तेभा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
भगवतीसूत्रे गत्य भगवन्तं गौतमम् इन्द्रभूतिमनगारं त्रिकृत्वः त्रिवारम् यावत् आदक्षिण प्रद. क्षिणं करोति, आदक्षिणप्रदक्षिणं कृत्वा शुश्रूषमाणो नमस्यन् विनयेन अभिमुखं माञ्जलिपुटः पर्युपासीनः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-‘अस्थि णं भंते ! चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ? ' हे भदन्त ! इन्द्रभूते ! सन्ति खलु किं चमरस्य असुरेन्द्रस्य, असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः मन्त्रिकल्पाः, त्रयस्त्रिंशत्परिमाणाः सहायाः चमरेन्द्रस्य साहाय्यकारिणः गुरुस्थानीयाः? इन्द्रभूति राह 'हंता, अत्थि' हे श्यामहस्तिन् ! हन्त, सत्यम्-चमरस्य त्रायत्रिंशका: गुरुकल्पाः त्रयस्त्रिंशत्परिमाणाः सन्ति । श्याम हस्ती तत्रकारणं पृच्छति'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररणो तायत्तीसगा देवा वायत्तीसं सहाया ?' हे भदन्त ! इन्द्रभूते ! तत् केनार्थेन एवमुच्यते-चमरस्य असुभगवान गौतम को तीन बार प्रदक्षिणा पूर्वक बडे विनय के साथ दोनों हाथ जोड़कर नमस्कार करते हुए उनके समक्ष बैठ गये बैठकर उन्होंने उन गौतम इन्द्रभूति से इस प्रकार पूछा-'अस्थि णं भंते! चमरस्स असुरिंदस्स, असुरकुमाररण्णा तायत्तीसगा देवा तायतीस सहाया' है भदन्त ! असुरेन्द्र असुरकुमारराज जो चमर हैं उनके ३३ सहायकभूत देव-त्रायस्त्रिंशक देव होते हैं क्या? इसके उत्तर में इन्द्रभूति ने कहा 'हंता अस्थि' हां श्याम हस्तिन् होते हैं। 'चमरस्स अस्सुरिंदस्स असुरकुमाररण्णा तायत्तीसगा देवा तायतीसं सहाया' चमर इन्द्र के ये तेंतीस ३३ संख्या में गुरुस्थानीय त्रायस्त्रिंशकदेव सहायभूत होते हैं 'सेकेणतुणं भंते! एवं बुच्चह' हे भदन्त ! इन्द्रभूते ! ऐसा आप किस
ત્યાં જઈને ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણ પૂર્વક બને હાથ જોડીને ઘણા વિનયપૂર્વક ગૌતમ સ્વામીને વંદણ નમસ્કાર કર્યા, અને વંદણ નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે IN पछया-" अस्थि ण भंते ! चमरस्स असुरिंदरस असुरकुमाररण्गो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया" लापन ! मसुरेन्द्र, मसुरेशुभा२२।०४ यभरने सहायભૂત થનારા એવાં ૩૩ ત્રાયશ્ચિશક દે છે ખરાં?
गौतम स्वामीना उत्तर-"हंता अस्थि " , श्यामस्ती ! मसुरेन्द्र यभरना સહાયક ૩૩ ત્રાયશ્ચિશક દેવો છે ખરાં.
श्यामती मरने प्रश्न-"चमरस असुरिदस्स असुरकुमाररण्णो ताय. तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया"लगवन् ! मसुरेन्द्र, ससुभा२२१०४ यभरना सहाय 33 त्रायलिश हे। छ, “ से केणठेणं भंते ! एवं वुच्चइ ?" मेनु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टोका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १०९ रेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशतः मन्त्रिकल्पा: गुरुकल्पाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् परिमाणाः सहायाः सन्तीति ? इन्द्रभूति राह-' एवं खलु सामहत्थी! तेणं कालेणं, तेणं समएणं इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे कायंदी नाम नयरी होत्या, वण्णओ' हे श्यामहस्तिन् ! एवं खलु निश्चयेन तस्मिन् काले, तस्मिन् समये इहैव तावत् जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे काकन्दी नाम नगरी आसीत् , वर्णकः, अस्याः वर्णनं चम्पानगरी वर्णनवदेव बोध्यम् , 'तत्थ णं कायंदीए नयरीए तायत्तीसंसहाया गाहावइ समणोवासगा परिवसंति' तत्रखलु काकन्यां नगर्या त्रयस्त्रिंशत् संख्यकाः सहायाः साहाय्यकारिणो गाथापतयः श्रमणोपसकाः-श्रावकाः, परिवसन्ति, 'अट्टा जाव अपरिभूया अभिगयजीवाजीवा उवलद्धपुण्णपावा जाव विहरंति' आढयाःकारण से कहते हैं ? इसका उत्तर देते हुए इन्द्रभूति श्यामहस्ती अनगार से कहते हैं 'एवं खलु सामहत्थी' हे श्यामहस्तिन् ! सुनो मैं तुम से इस बात को कहता हूं जो इस प्रकार से है-'तेणं कालेणं तेणं समएणं इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहेवासे कायंदी नाम नयरी होन्था, वण्णओ' उस काल और उस समय में इसी जंबूद्वीप नामके द्वीप में भरतक्षेत्रस्थित काकंदी नामकी नगरी थी. इसका वर्णन चंपानगरी के वर्णन की तरह जानना चाहिये. 'तत्थ णं कायंदीए नयरीए तायत्तीस सहाया गाहावई समणावासगा परिवसति' उस काकंदी नगरी में तेंतीस ३३ श्रमणापासक श्रावक रहते थे. ये आपस में इतने सहृदय थे कि प्रति समय एक दूसरे के सुख दुःख का ध्यान रखते थे. इतना इनका मैत्रीभाव था. 'अडाजाव अपरिभूया' अभिगय जीवाजीवा, उवलઆપ શા કારણે કહો છે ? કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અમરેન્દ્રને સહાયભૂત થનારા ૩૩ ત્રાયઅિંશકે છે, એવું શા કારણે કહે છે ?
गौतम स्वभीनी 4-" एवं खलु सामहत्थी" हे श्यामरती ? तमा। मा प्रश्न उत्त२ ३२ तमन भनी पू४ा छुते समय-" तेणं कालेण तेण समरण इहेव ज बुद्दीवे दीवे भारहे वासे कायदी नाम नयरी होत्था, वण्णओ" ते आणे भने ते समये यूद्वीप नामाना द्वीपना भरतक्षेत्रमा નામની નગરી હતી. તેનું વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રમાં વર્ણવેલી ચંપાનગરીના વર્ણન प्रमाणे सभ.. “तत्थ ण' कार्य दीए नयरीए तायत्तीस सहाया गाहावई समणोषासगा परिवसति" ते ही नगरीमा 33 श्रभरपास श्राप। २२। उता. तेभने એક બીજા પ્રત્યે એટલો બધે પ્રેમ હતો કે તેઓ હંમેશા એક બીજાના સુખમાં मे मीलने म४४३५ यता उता. " अटुं। जाव अपरिभूया"ते मे। सामान्य स्थितिना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
भगवती सूत्रे
धनिनः यावत् - दीप्ताः, इत्यारभ्य बहुजनस्य इतिपर्यन्तानां विशेषणानामर्थः उपासकदशाङ्गसूत्रे प्रथमाध्ययनतृतीयसूत्रस्य मत्कृतागारधर्मसंजीवनी व्याख्यायां विलोकनीयः, बहुजनस्य जनैरपरिभूताः बहुजनपराभववर्जिताः अभिगतजीवाजीवाः ज्ञातजीवाजीवताः, उपलब्ध पुण्यपापाः यावत् विहरन्ति तिष्ठन्ति । 'तए णं ते तायतीसहाया गाहावई समगोत्रासया पुत्रि उग्गा, उज्गविहारी, संविग्गा संविग्गविहारी भवित्ता, तओ पच्छा पासत्था पासत्यविहारी' ततःखलु ते त्रयत्रिशत् सहायाः परस्परेण साहाय्यकारिणः, गाथापतयः श्रमणोपासकाः श्रावकाः, पूर्वम् - भदौ, उग्रा:- मात्रतः उदात्ताः, उग्र विहारिणः उदात्ताचाराः सदनुष्ठानत्वात्
पुण्ण पावा जाव विहरंति' ये सामान्य स्थिति के नहीं थे, किन्तु इनकी आर्थिक स्थिति बहुत अच्छी थी. ये धनिक थे, यावत् कोई भी इनका पराभव नहीं करता था. ऐसे ये प्रभावशाली थे. यहां 'यावत्' पदसे अन्यत्र कथित "दीत से लेकर बहुजन" तक के विशेषणों का संग्रह हुआ है इन विशेषणों का अर्थ यदि देखना होतो उपासक दशाङ्ग सूत्र के अध्ययन १ आनन्द श्रावक प्रकरणमें सूत्र ३ पर जो मेरे द्वारा अगारधर्म संजीवनी नामकी टीका लिखी गई है उसमें देख लेना चाहिये. ये श्रमणोपासक श्रावक जीव और अजीव के स्वरूप के ज्ञाता थे. पुण्य और पाप के मर्म को जानने वाले थे. 'तएणते तापतीस सहाया गाहावई समणोवासगा पुव्वि उग्गा, उज्गविहारी, संविग्गा, संविग्गविहारी, भवित्ता तओ पच्छा पासत्था पासस्थविहारी' इस तरह ये अपने जीवन में पहिले तो श्रावकपनकी उत्कृष्ट क्रिया पालते थे और
ન હતાં, પણ તેમની આર્થિક સ્થિતિ ઘણી સારી હતી-તેએ ધનાઢ્ય હતા અને धयां प्रभावशाणी हुता. तेमनी पराभव अश्वाने असमर्थ न तुं. " जाव अपरिभूया ” मा सूत्रांशमां वपरायेला " जाव ( यावत् ) ” पडथी “ हीसथी सङ्घ ने અહુજન ’' પન્તના સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. દીપ્ત આદિ જે વિશેષણા તેમની સાથે વપરાયાં છે, તેને અ ઉપાસક દશાંગ સૂત્રના પહેલા અય્યમાં આનંદ શ્રાવક વિષયક ત્રીજા સૂત્ર પર અગારધમ સજીવની નામની મારા દ્વારા લખાયેલી ટીકામાંથી વાંચી લેવા. अभिगयजीवाजीवा, उवलद्धपुण्णपावा जाव विहरति " ते 33 श्रमास गृहस्थी व मने अलवा स्व३पने જાણનારા હતા. વળી તેઓ પુણ્ય અને પાપના મને પણ સમજતા હતા. 'तरण ते सायतीस सहाया गाहावई समणोबासगा पुव्बिउग्गा, उग्गविहारि, सविग्गा संविग्गविहारी, भविता तओ पच्छा पासत्था, पासत्थविहारी " તે પરસ્પરને સહાય ભૂત થનારા ૩૩ શ્રમણેાપાસક ગૃહસ્થા પહેલાં શ્રાવકધમ નું કડક રીતે પાલન કરતા હતા અને શ્રાવક ધર્મની ઉત્કૃષ્ટ
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां प्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १११ संविग्नाः-मोक्षप्राप्यथं व्यग्राः, संसारभीरवो वा, संविग्नविहारिणः-संविग्नविहारः संविग्नानुष्टानमस्ति येषां ते तथाविधाः भूत्वा, ततः पश्चात्-तदनन्तरम् पार्श्वस्था:-ज्ञानादिबहिर्वर्तिनः, पार्श्वस्थविहारिणः-पार्श्वस्थानुष्ठानकारिणः, 'ओसन्ना, ओसन्नविहारी, कुसीला, कुसीलविहारी, अहाछंदा, अहाछंदविहारी, बहूई वासाई समणोवासगपरियागं पाउणंति' अवसन्नाः इव धार्मानुष्ठानात परिश्रान्ता इस अवसन्नाः शिथिलाचारिणः आलस्यादनुष्ठाना सम्यक्करणात्, अवसन्नविहारिणः-शिथिलाचाराः, कुशीला:-ज्ञानाधाचारविराधनात् , कुशीलविहारिणः-ज्ञानाद्याचारविराधनात् , यथाच्छन्दा:-यथाकथश्चित् नागम परतन्त्रतया छन्दः-अभिप्रायो बोधो वा प्रवचनार्थेषु येषां ते यथाच्छदाः यथेच्छाचारिणः, उत्कृष्ट क्रिया में विचरते थे, संविग्न-मोक्षाभिलाषी थे, अथवा संसार भीरू थे, सविग्नविहारी-वैरोग्य दशा में विचरने वाले थे, बाद में ये पासत्थ-सम्यग्ज्ञानादि से बहिर्भूत बन गये . पार्श्वस्थविहारी-पार्श्व. स्थघिहारी हो गये. 'ओसन्ना, ओसन्नविहारी, कुसीला कुसीलविहारी, अहाछदा, अहाछंदविहारी, बहूई वासई समणोवासगपरियाग पाउणंति' धर्मानुष्ठान से थके हुए जैसे बन गये-शिथिलाचार वाले हो गये-आलस्य से अनुष्ठान को यथावत् नहीं करने से अवसन्नविहारी हो गये, ज्ञानादि आचारकी विराधना वाले हो गये, कुशीलविहारी-जन्मभर ज्ञानादि की आराधनाकी विराधना करने वाले बने रहे, शास्त्रमर्यादाका ख्याल नहीं करके अपनी इच्छाके अनुसार आचार विचार वाले हो गये और यथाच्छन्दविहारी-जीवनभर तक भी इसी યિઓ પાળવામાં જ પ્રયત્નશીલ રહેતા હતા તેઓ સંવિગ્ન -સંસાર ભીરૂ-મોક્ષાભિલાષી હતા, વૈરાગ્યદશામાં વિચરતા હતા. પણ કાળાન્તરે તેમના જીવનમાં પરિવર્તન થઈ ગયું અને તેઓ પાર્થ (સમ્યગ્ર જ્ઞાન આદિથી વિહીન) થઈ ગયા, પાસ્થવિહારી-અનુચિત અનુષ્ઠાનકારીथई गया, “ ओसन्ना-ओसन्न विहारी, कुसोला, कुसील-विहारी अहाछदा अहाछद. विहारी, बहूई वालाई समणोवासापरियाग पाउणति" धर्मानुष्ठानथी था या डेय એવા-શિથિલાચારી થઈ ગયા, આળસને લીધે શ્રાવકના અનુષ્ઠાનું પાલન નહી કરીને અવસગ્નવિહારી થઈ ગયા, જ્ઞાનાદિ આચારની વિરાધનાવાળા થઈ ગયા કુશીલ વિહારી થઈ ગયા એટલે કે જ્ઞાનાદિ આરાધના કરવાને બદલે વિરાધના કરનારા થઈ ગયા, શાસ્ત્રમર્યાદાને ખ્યાલ રાખ્યા વિના પિતાની ઈચ્છા અનુસાર આચારવિચાર રાખનારા એટલે કે સ્વછંદી બની ગયા આ રીતે તેમણે પોતાની જિંદગીના બાકીનાં વર્ષો વ્યતીત કર્યા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
भगवती सूत्रे
यथाच्छन्द विहारिणः- आजन्मापि स्वेच्छाचाराः, बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं श्रावकाचारम् पालयन्ति ' पाउाणत्ता अद्धमासियाए संलेहणार अत्ताणं झूमेति, सेत्ता तीसं भचाई अणसणाए छेदेति' बहूनि वर्षाणि श्रावकपर्यायं पालयित्वा अर्द्धमासिक्या संलेखनया आत्मानं जूपयन्ति-भावयन्ति, जूपयित्वा अर्द्धमासिक्या संलेखनया आत्मानं भावयित्वा त्रिंशद्भक्तानि अनशनतया छिन्दन्ति 'छेदेवा तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकंना कालमासे कालं किच्चा, चमरस्स असुर्रिदस्स असुरकुमाररन्नो तायत्तीसगदेवचार जववन्ना' त्रिंशद्भक्तानि अनशनतया छिवा तस्य स्थानस्य अनालोचितमतिक्रान्ताः - आलोचनमतिक्रमणरहिताः आलोचनादिकमकृत्वैव कालमासे मरणसमये कालं कृत्वा चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रयत्रिंशक देवतया उपपन्नाः । श्यामहस्ती पृच्छति' जप्पभिडं चणं तरह के स्वेच्छाचारी बन गये. इसी स्थितिमें इन्होंने अनेक वर्षों तक श्रमणोपासक पर्याय का पालन किया. 'पाणित्ता अद्धमासियाए सलेहणाए अता झूसेति, झूसित्ता तीस भत्ताइं अणसणाए छेदेति' बाद में इन्होंने इसी अवस्था में अर्द्ध मासिकी- १५ दिन की संलेखना धारण की और उसमें रहकर ३० तीस भक्तोंका अनशन द्वारा छेदन किया 'छेदेत्ता तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकंता कालमासे काल fever चमरस्स असुरिंदस्त असुरकुमाररन्नो तायत्तीसगदेवताए उन्ना' छेदन करके मरते समय इन्होंने अपने उस पापस्थान की आलोचना प्रतिक्रमण नहीं किआ और बिना आलोचना प्रतिक्रमण के ये काल अवसर काल कर असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमरके ये सब के सब त्रयस्त्रिंशक देवरूप से उत्पन्न हो गये, इस प्रकार से इन्द्रभूति
અનેક વષૅ પન્ત આ રીતે શ્રમણેાપાસક પર્યાયનુ વ્યતીત કરીને તેમણે "पाउणित्ता अद्धमासियाए सलेहणाए अत्ताण' झूसेंति, झूसित्ता तीस' भत्ताइ अणसणाए छेहेंति" अन्तष्ठाणे अर्धाभासना संथारो ये सारे अरीने अनशन द्वारा ૩૦ ભકતાનુ છેદન કર્યું. (૧૫ દિવસ પન્ત આહારને त्याग हुये ) छेत्ता तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकांता कालमा से काल किच्चा चमरस्स असुररिंदर असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगदेवत्ताए उजबन्नी " પશુ અન્તકાળે તેમણે તે પાપસ્થાનકની આલેચના કરી નહીં અને પ્રતિક્રમણ પણ કર્યુ નહી”. આવી સ્થિતિમાં કાળના અવસર આવતા કાળ પામીને તેએ અસુ રેન્દ્ર, અસુરકુમારરાય ચમરના ૭૩ ત્રાયસ્પ્રિંશક દેવો રૂપે ઉત્પન્ન થયા છે.
6"
ગૌતમસ્વામીની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને શ્યામહસ્તી અણુગારે तेमने गया असा प्रश्न पूछयो- " जप्पभि चण ं भ'ते ! कायदगा तायत्तीस
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् ११३ भंते ! कायंदगा तायत्तीसंसहाया गाहावई समणोवासगा चमरस्स, अमरिंदस्स, असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगदेवत्ताए उववन्ना' हे भदन्त ! इन्द्रभूते ! यत् प्रभृति च खलु काकन्दगाः काकन्दीयासिनत्रयस्त्रिंशत् संख्यकाः, सहायाः परस्परेण साहाय्यकारिणः गाथापतयः श्रमणोपासकाः चमरस्य असुरेन्द्रस्य अमुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः 'तप्पभिई च णं भंते ! एवं वुच्चइ-चमरस्य असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ?' तत्मभृति च खलु-तदारभ्यैव, हे भदन्त ! इन्द्रभूते ! कि मेवमुच्यते-यत् चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः? 'तए णं भगवं गोयमे सामहत्थिणा अणगारेणं एवं वुत्ते समाणे संकिए, संखिए, वितिगिच्छिए उठाए उठेइ' ततः खलु भगवान् गौतमः इन्द्रभूतिः श्यामहस्तिना अनगारेण एवमुक्तः का कथन सुनकर श्यामहस्ती अनगारने उनसे तब ऐसा पूछा-'जप्पभिई च णं भंते ! कायंदगा तायत्तीस सहाया गाहावई समावासगा चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररणा तायत्तीसगदेवताए उक्वन्ना' हे भदन्त ! इन्द्रभूते! जिस दिन से लेकर काकदीनिवासी वे परस्पर में सहायता करने वाले ३३ श्रमणापासक श्रावक असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के त्रायस्त्रिंशक देवरूप से उत्पन्न हुए हैं 'तप्पभिई च णं भंते! एवं पुच्चइ, चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णा तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया' उसी दिनसे क्या हे भदन्त ! इन्द्रभूते! ऐसा कहा जाता है कि असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के ३३ सहायक वायस्त्रिंशक देव हैं ? 'तएणं भगवं गोयमे सामहस्थिणा अणगारेणं एवं घुत्ते समाणे संकिए, कंखिए, वितिगिच्छिए, उट्टाए उद्वेई' इस प्रकार सहाया गाहावइ समणोवासगा चमरस असुरिदस्स असुरकुमाररण्णो देवत्ताए उववना” 8 भगवन्! 3 छन्द्रभूति अगार! हिवसथी निवासी તે પરસ્પરના સહાયક ૩૩ શ્રમણે પાસક શ્રાવકે અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાય यभरना त्रायस्त्रिंश वो ३२ सपन्न थया छ. " तप्पभिई च ण माते ! एवं वुच्चइ, चमरस्स असुरिदस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायतीस सहाया" ત્યારથી જ શું એવું કહેવાય છે કે અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાય ચમરના સહાયક ૩૩ ત્રાયશિક દેવે છે? કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તેઓ ત્યાં ત્રાયશિક દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયા પહેલાં શું ચમરેન્દ્રના સહાયકારી ત્રાયશિક દેવોનું અસ્તિતવ જ ન હતું?
" तएणं भगवं गोयमे सामहत्थिणा अणगारेणं एवं वुत्ते समाणे संकिए, कंखिए, वितिगिच्छए, उदाए स्ट्रेइ " श्यामती मारने मारने प्रश सामान
भ० १५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
भगवती सूत्रे सन् शङ्कितः संशयापन्नः, काङ्क्षितः - आकाङ्क्षायुक्तः, विचिकित्सितः - विचिकित्सापन्नः उत्थया उत्थानेन उत्तिष्ठते 'उट्टाए उडेत्ता सामहस्थिणा अणगारेण सर्द्धि जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ उत्थया उत्थानेन उत्थाय श्यामहस्तिना अनगारेण सार्द्ध यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीर आसीत् तत्रैवउपागच्छति, ' उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं वंदह. णमंस, वंदित्ता, णमंसित्ता एवं क्यासी - उपागत्य श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, बन्दि - For, नमस्त्विा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - ' अत्थिणं भंते! चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा, तायत्तीसं सहाया ?' हे मदन्त ! सन्ति खलु चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायत्रिंशकाः गुरुस्थानीयाः से जब श्याम हस्ती अनगारने उन गौतम से कहा तब वे गौतम स्वयं शंकायुक्त बन गये, कांक्षायुक्त बन गये, एवं विचिकित्सायुक्त बन गये और इस प्रकार बनकर वे अपने आप ऊठे और 'उट्ठाए उट्ठेता साम हस्थिणा अणगारेण सद्धिं जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ' ऊठकर श्याम हस्ती अनगारके साथ वहां गये जहां श्रमण भगवान् महावीर विराजमान थे । 'उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं वदह, नर्मसह, वंदित्ता, नमसित्ता एवं वयासी' वहाँ जाकर उन्होंने श्रमण भगवान् महावीर को वंदना की, नमस्कार किया, वंदना, नमस्कार करके फिर उन्होंने उनसे इस प्रकार से पूछा - 'अस्थि भंते मरस्स असुरिंदरस असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया' हे भदन्त ! असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के क्या ३३ सहा
ગૌતમ સ્વામી શકાયુક્ત બની ગયા, કાંક્ષાયુક્ત બની ગયા અને વિચિકિત્સાયુક્ત બની ગયા. ( આ પદોની જમાલી અણુગારના પ્રકરણમાં સ્પષ્ટતા કરાઇ ચુકી છે) પેાતાની શ ંકાનું નિવારણ કરવા માટે મહાવીર પ્રભુ પાસે જવાના વિચાર કરીને तेथे। घोतानी उत्थान शक्तिथी अला थया. “ उट्ठाए उट्ठत्ता सामहत्थिणा अणगारेणं सद्धि जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ " त्यांथी उठीने श्याभहस्ती અણુગારની સાથે તેએ જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિરાજમાન હતા, ત્યાં " उवागच्छत्ता सम भगवं महावीरं वंदइ, नमंसइ, वंदिता, नमखित्ता एवं वयासी" त्यां ने तमाशे श्रमायु भगवान महावीरने वडारी भने નમસ્કાર કર્યો, વંદણા નમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કર્યાં" अस्थिणं भंते ! चमरस असुरिंदरस असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायतीस सहाया ? " डे लगवन् ! शु असुरेन्द्र, असुरठुभारराय यभरना सहाय
ગયા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां प्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् ११५ देवाः त्रयस्त्रिंशत्सहायाः साहाय्यकारिणः किम् ? भगवानाह-'हंता, अस्थि' हे इन्द्रभूते ! हन्त, सत्यम् , सन्ति तावत् चमरस्य त्रयस्त्रिंशत् त्रायस्त्रिंशकाः देवाः सहायाः। इन्द्रभूतिः पृच्छति-' से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ ? एवं तं चेव सन्च भाणियव्वं जाव तप्पभिई च णं एवं वुच्चइ-चमरस, असुरिंदस्स, असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ? ' हे भदन्त ! तत्केनार्थेन केन कारणेन तावत्-एवमुक्तरीत्या उच्यते-एवं तदेव सर्व भणितव्यं वक्तव्यं यावत्-यत् प्रभृति च खलु काकन्दकाः काकन्दीनगरीवासिनः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गायापतयः, श्रमणोपासकाः चमरस्य असुरेन्द्रस्य, असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः, तत्मभृतिच खलु एवं पूर्वोक्तरीत्या उच्यते चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरयकभूत त्रायस्त्रिंशक देव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-'हंता, अस्थि' हां, गौतम ! असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के गुरुस्थानीय ३३ सहायता करनेवाले देव हैं। ____ अब गौतम इन्द्रभूति प्रभु से ऐसा पूछ रहे हैं-'से केण. तुणं भंते! एवं बुच्चई' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के सहायकभूत त्रायत्रिशक देव हैं ? क्या इस कारण से कि 'एवं तं चेव सव्वं भाणियव्यं जाव तप्पभिई च णं एवं बुच्चई चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररणा, तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया' वे काकंदी नगरी वासी श्रमणापासक तेतीस ३३ गाथापति जो कि आपस में एक दूसरे के सहायक थे जिस दिन से असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के बायनिशक देवेरूप से उत्पन्न हुए हैं, सेो उसी दिन से लेकर "असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के सहायकभूत तेतीस ३३ त्रायस्त्रिंशक देव हैं" ऐसा पारी 3 वायलिश । छ भ२i ? महावीर प्रसुने। उत्तर-" हंता, अस्थि "हो ગૌતમ! અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાય ચમરના મંત્રી સમાન ૩૩ સહાયકારી દે છે.
गौतम स्वाभीमा प्रश्न-“से केणठेणं भंते ! एवं वुच्चइ०?" . વન ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાય ચમરના સહાયકારી ૩૩ ત્રાયશિક દે છે? શું આપ આ કારણે એવું કહે છે કે "एव त चेव सव्व भाणियव्व जाव तप्पभिइ च ण एवं वुच्चइ, चमरस्स असुरिदस्स असुरकुमाररणो, तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ?" ४१ नगरी નિવાસી, પરસ્પરને સહાયભૂત થનારા ૩૩ શ્રમણોપાસક ગૃહસ્થ અસુરન્દ્ર, અસુરકુમારરાય ચમરના ત્રાયશ્ચિંશક દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયા છે? શું એ જ દિવસથી જ એવું કહેવાય છે કે અસુરેદ્ર અમરના સહાયકારી ૩૩ ત્રાયશ્ચિંશક દેવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? इति, भगवानाह-णो इणटे समढे, गोयमा! चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगाणं देवाणं सासए नामधेज्जे पण्णत्ते' हे गौतम ! इन्द्रभूते ! नायमर्थः समर्थः, नैतत् संभवति-यत्-यत् प्रभृत्येव काकन्दकाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गाथापतयः श्रमणो. पासकाः चमरस्य त्रायस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः तत्पभृत्येव चमरस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः इति उच्यन्ते इति न अपितु चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य प्रायस्त्रिंशकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् , 'जं न कयाइ नासी न कयाइन भवइ ण कयाइ ण भविस्सइ, जाव निच्चे अब्बोच्छित्तिनयट्टयाए अन्ने चयंति, अन्ने उववज्जति' यत् चमरस्य त्रायस्त्रिंशकानां देवानां नामधेयं न कदाचित् न आसीत् , अपितु सर्वदा आसीत्, एवं न कदापि न भवति-अपितु सदा भवत्येव कहते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जो इणढे समढे' हे गौतम ! ऐसा अर्थ समर्थ नहीं है कि जिस दिन से लेकर काकन्दी नगरी निवासी तेंतीस ३३ सहायक गाथापति श्रमणोपासक चमर के वायस्त्रिंशक देवरूप से उत्पन्न हुए हैं उसी दिन से लेकर चमर के त्रायस्त्रिंशक देव हैं क्योंकि-'चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णा तायत्तीसगाणं देवाणं सासए नामधेज्जे पण्णत्ते' असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के जो त्रायस्त्रिंशक देव हैं उनका नाम शाश्वत कहा गया है। 'जे न कयाइ नासी, न कयाइ न भवइ, ण कयाइ ण भविस्सइ' जाव निच्च अव्वाच्छित्ति नयट्टयाए, अन्नेचयंति, अन्ने उचवजति' इसलिये ऐसा नहीं है कि असुरकुमार के प्रायस्त्रिंशक देवोंका नाम पहिले नहीं था. वर्त. છે? શું તેઓ ત્યાં તે પર્યાયે ઉત્પન્ન થયા અગાઉ ચમરેન્દ્રની પાસે ત્રાયશિક દેવેનું અસ્તિત્વ જ ન હતું, એમ માની શકાય ખરું?
महावीर प्रभुन। उत्तर--" णो इणठे समठे'' गौतम! सवा पातशय નથી. એટલે કે તે ૩૩ શ્રમણોપાસકે ચમરેન્દ્રના ત્રાયઅિંશક દેવની પર્યાયે ત્યારથી ઉત્પન્ન થયા ત્યારથી જ ચમરેન્દ્ર પાસે ૩૩ ત્રાયશ્ચિશક દેવોનું અસ્તિત્વ छ, सवी वात नथी, १२५ " चमरस्स णं असुरिंदस्स ससुरकुमाररणो तायत्तीसगाणं देवाणं सासए नामधेजे पण्णत्ते" मसुरेन्द्र, मसु२७मा२२।य यभरना २ जाय । , तमनु' नाम (मस्तित्व) तो शाश्वत सयुं छे. “ जं न कयाइ नासी, न कयाइ न भवइ, ण कयाइ ण भविस्सइ जाव निच्चे अयो. च्छित्तिनयद्वाए, अन्ने चयति, अन्ने उजवजंति" ते १२ वी पात संभावित નથી કે અસુરેન્દ્ર, ચમારના ત્રાયશ્ચિશકેનું અસ્તિત્વ ભૂતકાળમાં ન હતું,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां त्रयस्त्रि एकनिरूपणम् ११७ न कदापि न भविष्यति अपितु भविष्यत्कालेऽपि स्थास्यत्येव, यावत्-ध्रुवं शाश्वतं नित्यम् अव्युच्छित्ति नयार्थतया द्रव्यार्थिकनयेन अनादिप्रवाहतया अन्ये केचित् व्यवन्ति, अन्ये - अपरे केचित् उपपद्यन्ते न तु सर्वे सर्वथा विनश्यन्ति । गौतमः पृच्छति - ' अस्थि णं भंते ! बलिस्स वइरोयगिंदस्स वइशेयणरन्नो तायत्तीसगा देवा वायत्त सहाया' हे भदन्त ! सन्ति खलु किं बलेः वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य त्रयस्त्रिंशका मन्त्रिकल्पाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् संख्यकाः सहायाः ? भगवानाह - 'हंता, अस्थि' हे गौतमः हन्त सत्यम् सन्ति तावत् बलेः त्रयस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गौतमः पृच्छति - ' से केणद्वेणं भंते ! एवं बुच्चइ - बलिस्स वइरोयदिस्स जाव वायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया' हे भदन्त ! तत् अथ केनार्थेन कथं तावत् एवमुच्यते बलेश्च वैरोचनेन्द्रस्य यावत् वैरोचनराजस्य त्रायत्रमान में नहीं है और भविष्यत् काल में भी नहीं रहेगा। किन्तु वह पहिले था, वर्तमान में भी है और भविष्यकाल में भी वह रहेगा. क्योंकि वह ध्रुव है, शाश्वत है, नित्य है । द्रव्यार्थिक नयकी अपेक्षा से इनका सर्वथा विच्छेद नहीं होता है। इसलिये अन्धका विच्छेद होने पर और अन्यकी उत्पत्ति होने पर भी इनका सर्वथा विनाश नहीं माना गया है। अनादिकाल से वहां ऐसा ही प्रवाह चलता आ रहा है कि एक की उत्पत्ति होती है और एक का च्यवन होता है। पर सर्वका सर्वथा अभाव नहीं होता है । सर्वदा त्रायस्त्रिंशक देवों का नाम रहता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'अस्थि णं भंते ? बलिस्स वहरोयदिस्स वइरोपणरण्णा तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया' हे भदन्त | वैरोचनेन्द्र वैरोचनराजा बलि के सहायकभूत क्या तैंतीस કે વર્તમાનમાં તેમનું અસ્તિત્વ નથી, કે ભવિષ્યમાં તેમનું અસ્તિત્વ નહી' હાય. ખરી વાત તે એવી છે કે તેઓ ભૂતકાળમાં પણ હતા, વર્તમાનમાં પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ હશે જ. કારણ કે તેમનું અસ્તિત્વ તા ધ્રુવ, શાશ્વત અને નિત્ય કહ્યું છે. દ્રબ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ તેમને સથા વિચ્છેદ થતા નથી. હા, એવુ' અવશ્ય બને છે કે અમુકનું ત્યાંથી ચ્યવન થતું રહે છે અને અમુક નવા ઉત્પન્ન થતાં રહે છે. અનાદિકાળથી ત્યાં એ જ ક્રમ ચાલ્યા કરે છે કે એકની ઉત્પત્તિ થાય છે અને એકનુ ચ્યવન થાય છે પરન્તુ સમસ્ત ત્રાયશ્રિ‘શક દેવને સથા અભાવ કદી શકય નથી તે કારણે ત્રાયøિશક દેવાનું નામ તે ત્યાં કાયમ રહે છે જ,
गौतम स्वाभीना प्रश्न - अस्थि भते ! बलिस्स वइरोयणिदस्त वइरोयणरण्णो तायत्तता देवा तायत्तीस सहाया ?" डे भगवन् ! वैशयनेन्द्र, वैशयनराय અલિના સહાયક.રી ૩૩ ત્રાસશિક દેવે! છે ખરાં ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
•
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
भगवतीसूत्रे शकादेवाः त्रयस्त्रिंशत्सहायाः सन्ति ? भगवानाह-एवं खलु गोयमा! तेणं कालेणं, तेणं समएणं, इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे विभेले णामं संनिवेसे होत्था, वगओ' हे गौतम ! एवं खलु निश्चयेन, तस्मिन काले, तस्मिन् समये इहैव तावत् जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे विभेलो नाम सन्निवेशः आसीत् , वर्णकः, अस्य वर्णनमपि चम्पानगरी वर्णनवदेव बोध्यम् । 'तत्थ णं विभेले संनिवेसे जहा चमरस्म जात्र उववन्ना' तत्र खलु विभेले सन्निवेशे यथा चमरस्य यावत् त्रयस्त्रिंशत् सहाया गाथापतयः श्रमणोपासकाः परिवसन्ति, आढयाः यावद्दीप्ताः परैरपरिभूताः अभिगत३३ त्रायस्त्रिंशक देव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, अत्थि' हां, गौतम ! हैं अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- ' से केणटेणं ! एवं वुच्चइ, वलिस्स वइरोयणि दस्स जाव तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि वैरोचनेन्द्र, वैरोचनगज पलिके मंत्रिकल्प तेंतीस ३३ सहायकभूत प्रायस्त्रिंशक देव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं खलु गोयमा! तेणं कालेणं तेण समएण इहेव जंबुद्दीवे दीवे, भारहे वासे, विभेले णामं संनिवेसे होत्था, वण्णओ' हे गौतम! तुम्हारे प्रश्नका उत्तर इस प्रकार से हैंउस काल में और उस समय में इस जंबूदीप नामके द्वीप में स्थित भारतवर्ष में-भरतक्षेत्र में-विभेल नामका एक संनिवेश था. इसका वर्णन भी चंपानगरी के वर्णन की तरह जानना चाहिये 'तस्थणं बिभेले संनिवेसे जहा चमरस्स जाव उववन्ना' उस विभेल संनिवेश में चमर के त्रायस्त्रिंशक देवोंके सम्बन्ध में जैसा कथन किया गया है उसी प्रकार से परस्पर में एक दूसरे के सहायक श्रमणोपासक तेंतीस ३३
भडावीर प्रभुना उत्तर-“हंता, अस्थि " &I, गौतम ! मे पात छ.
गौतम स्वामी प्रश्न-"से केण→ण एवं बुच्चइ, बलिम्स वइरोयणि दस्स जाव तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया ?" उससवन् ! ओ मा५ ॥ કારણે કહે છે કે વૈરાગનેન્દ્ર, વૈરેચનરાય બલીના મંત્રી સમાન સહાયકારી ૩૩ ત્રાયશ્ચિશક દેવે છે?
महावीर प्रसुन उत्त२-" एवं खलुगोयमा ! तेण कालेण तेण समएण इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहेवासे, बिभेले णाम सनिवेसे होत्था, वण्णओ"गीतम! તમારા પ્રશ્નને ખુલાસે આ પ્રમાણે છે-તે કાળે અને તે સમયે આ જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં બિભેલ નામનું એક સન્નિવેશ હતું. તે સંન્નિવેશનું (કસ્બાનું ) वनय पानगीना वन प्रभारी समायु. “तत्थ ण' विभेले सनिवेसे जहा चमरस्सव जा उववन्ना" ते मिलेर सनिवेशमा ५२२५२२ सहाय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
----
--
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् ११९ जीवाजीवा उपलब्धपुण्यपापाः यावत् विहरन्ति, ततस्ते त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गाथापतयः श्रमणोपासका पूर्वम् उग्रा उपविहारिणः, संविग्नाः, संविग्नविहारिणो भूत्वा ततःपश्चात् पाश्वस्थाः पार्श्वस्थविहारिणः, अवसन्नाः, अवसन्नविहारिणः, कुशीलाः, कुशीलविहारिणः, यथाच्छन्दाः यथाच्छन्दविहारिणः, बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयन्ति, पालयित्वा अर्द्धमासिक्या संलेखनया आत्मानं जूषयन्ति, जूषयित्वा त्रिंशद्भक्तानि अनशनतया छिन्दन्ति, छित्त्वा तस्य स्थानस्य अनालोचितप्रतिक्रान्ताः कालमासे कालं कृत्वा बलेश्च वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य त्रायस्त्रिंशकगृहस्थ रहते थे। ये सब के सब आख्य यावत् दीप्त एवं परजनों के द्वारा अपरिभूत थे। जीव और अजीव के स्वरूप के ये ज्ञाता थे, पुण्य और पाप के अर्थ को जानते थे । इत्यादि । ये तेतीस ३३ परस्पर सहायक श्रमणापासक गृहस्थ पहिले उग्र, उपविहारी, संविग्न, संविग्नविहारी होकर बादमें पार्श्वस्थ, पार्श्वस्थविहारी, अवसन्न, अवसन्नविहारी, कुशील, कुशीलविहारी, यथाच्छन्द और यथाच्छन्दविहारी हो गये. इसी स्थिति में रहकर उन्होंने अनेक वर्षों तक श्रमणोपासक पर्याय का पालन किया, इस पर्याय का पालन करके फिर इन सबने अर्द्धमा. सिकी सलेखना द्वारा अपने आपको युक्त करके अनशन द्वारा तीस ३० भक्तोंका छेदन किया. परन्तु इन्होंने अपने उस पापस्थानकी न आलोचना की और न प्रतिक्रमण किया. कालमास आने पर काल ભૂત થનારા ૩૩ શ્રમણોપાસક શ્રાવકે રહેતા હતા. તેમનું વર્ણન કાકદીનિવાસી ૩૩ શ્રમ પાસકને વર્ણન પ્રમાણે સમજવું. એટલે કે તેઓ ધનાઢ્ય દીપ્ત આદિ પ્રભાવશાળી પર્વતના વિશેષણેથી યુક્ત હતા. તેઓ જીવ અને અજીવના સ્વરૂપને જાણનારા હતા અને પુણ્ય અને પાપના મર્મને સમજતા હતા. પહેલાં તે તેઓ શ્રાવકધર્મનું ઉગ્રરૂપે પાલન કરતા હતા. અને ઉગ્રવિહારી, સંવિગ્ન તથા સંવિગ્નવિહારી હતા. પણ કાળાન્તરે તેઓ શ્રાવકધર્મના આરાધક મટીને વિરાધક બની ગયા. આ રીતે તેઓ પાર્શ્વસ્થ, પાર્શ્વવિહારી, અવસત્ત, અવસગ્નવિહારી, કુશીલ, કુશલવિહારી, સ્વચ્છેદ અને સ્વછંદવિહારી બની ગયા. આ રીતે તેમણે અનેક વર્ષ પર્યન્ત શ્રમણોપાસક પર્યાયને વ્યતીત કરી. અા સમયે તેમણે અર્ધા મહિનાનો સંચાર કર્યો. સંથારો કરીને અનશન દ્વારા ૩૦ ભક્તને (૧૫ દિવસને અથવા ૩૦ ટંકના આહારન) પરિત્યાગ કર્યો. પરન્ત પિતાના દ્વારા લેવાયેલા પાપસ્થાનકોની આલેચના અને પ્રનિક્રમણ કર્યા વિના કાળનો અવસર આવતા તેઓ કાળધર્મ પામ્યા અને વેચનેન્દ્ર, વેરોચનરાય બલિના ત્રાયશ્ચિંશક દેરૂપે ઉત્પન્ન થયા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूचे देवतया उपपन्नाः । गौतमः पृच्छति-'जप्पभिई च णं भंते ! ते बिभेलगा तायतीसं सहाया, गाहावई, समणोवासगा, बलिस्स वइरोयर्णिदस्स वइरोयणरन्नो तायत्तीसगदेवत्ताए उववन्ना, तप्पभिई च णं भंते ! एवं वुच्चइ-बलिस्स बहरोयणिदस्स बहरोयणरन्नो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ? ' हे भदन्त ! यत् प्रभृति च खलु ते बिभेलगा-विभेलनिवासिनः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः, गाथापतयः, श्रमणोपासकाः, बलेश्च वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य त्रायस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः तत्मभृतिच खल्लु हे भदन्त ! बलेश्च वैरोचनेद्रस्य वैरोचनराजस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः उच्यन्ते किम् ? भगवानाह- सेसं तं चेव जाव निच्चे अन्योच्छित्तिणयहाए अन्ने चयंति, अन्ने उववज्जति' हे गौतम ! शेषं तदेव-पूर्वोक्तकरके वे वैरोचनेन्द्र वैरोचनराजो बलि के प्रायस्त्रिंशक देव रूप से उत्पन्न हो गये। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'जप्पभिई च णं भंते! ते विभेलगा तायत्तीस सहाया गाहावई समणोवासगा पलिस्स वइरोयणिदस्सवहरोयण रन्नो, तायत्तीसगदेवत्ताए उववन्ना, तप्पभिई च णं भंते ! एवं बुच्चा, बलिस्स वइरोयणिंदम्स वइरोयणरण्णा तायत्तीसगी देवा वायत्तीसं सहाया' तो क्या हे भदन्त ! जयसे वे विभेलकनिवासी तेतीस ३३ श्रमणोपासक गाथापति वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज बलिके त्रायस्त्रिंशक देवरूप से उत्पन्न हुए-तभी से हे भदन्त! ऐसा कहा गया है कि वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज बलि के सहायभूत तेंतीस ३३ त्रायस्त्रिंशक गुरुस्थानीय देव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सेसं तं चेव जाव निच्चे अव्वोच्छित्तिणयट्ठाए अन्ने चयंति, अन्ने उपयजति' हे गौतम! यह अर्थ योग्य नहीं है। क्योंकि वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज
गौतम स्वाभान प्रश्न-"जप्पभिइ च ण' भते! वे विभेलगा तायत्तीस सहाया गाहावई समणोबासगा बलिस्स वइरोयणि दस्स वइरोयणरणो, तायत्तीसग देवत्ताए उववन्ना, तप्पभिई च ण भते! एवं वुच्चइ, बलिस्स वहरोयणि दस्स वइरोयणरण्णो तायत्तीसगा देवा तायत्तीस महाया"भगवन् ! न्यारथी मिलेर સંન્નિવેશાનવાસી તે ૩૩ શ્રમણોપાસક ગૃહસ્થો વેચનેન્દ્ર, વિરેચનરાય બલિના ત્રાયઅિંશક દે રૂપે ઉત્પન્ન થયા છે, ત્યારથી જ શું એવું કહેવાય છે કે વૈચિને, વરચનરાય બલિના સહાયકારી ૩૩ ત્રાયશિક દે છે? શું તેઓ તેના ત્રાયશ્ચિંશક રે રૂપે ઉત્પન્ન થયા તે પહેલાં વૈરોચનેન્દ્ર બલિના સહાયક દેવેનું અસ્તિત્વ જ ન હતું?—
महावीर प्रभुन। उत्तर-" सेखत' चेव जाव निच्चे अमोच्छित्तियदाए अपने चयति, अन्ने उववज्जति” 8 गौतम! मे सभी शतु नथी. २८ है
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० ७०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १२१ रीत्यैव यावत्-नायमर्थः समर्थः, हे गौतम ! बलेश्च वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य प्रायस्त्रिंशकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् , यत् न कदापि नासीत्, न कदापिन भवति, न कदापि न भविष्यति, वम् शाश्वतं नित्यम् , अन्युच्छित्तिनथार्थतया अनादिप्रवाहतया अन्ये केचन त्रायस्त्रिंशकदेवाश्चयवन्ति, अन्ये अपरे केचित् उपपद्यन्ते नतु सर्वे सर्वथा उच्छिद्यन्ते । गौतमः पृच्छति-'अस्थि णं भंते ! धरणस्स णागकुमारिंदस्स णागकुमाररन्नो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ?' हे भदन्त ! सन्ति खलु धरणस्य नागकुमारेन्द्रस्य, नागकुमारराजस्य त्रायविंशका. देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? भगवानाह-हंता, अत्थि' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् , सन्ति तावत् धरणस्य बायस्त्रिंसका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः। गौतमः पृच्छति-' से केणटेणं जाव तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया?' हे भदन्त ! बलि के त्रायस्त्रिंशक देवोंका नाम शाश्वत कहा है क्योंकि वह कभी पहिले नहीं था ऐसा नहीं है, अब भी वह नहीं है ऐसा नहीं है, और भविष्यत् में भी वह नहीं रहेगा ऐसा भी नहीं है. वह ध्रुष शावत नित्य कहा गया है। द्रव्याथिकनयकी विवक्षा से इनका सबका सर्वथा विच्छेद नहीं होता है । इसलिये अन्यका विच्छेद होने पर और अन्य की उत्पत्ति होने पर भी इनका सबका सर्वथा अभाव नहीं माना गया है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अस्थिणं भंते ! धरणस्स णाग कुमारिंदस्स णागकुमाररणो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया' हे भदन्त ! नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज धरण के सहायकभूत तेंतीस ३३ त्रायस्त्रिंशक देव हैं क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, अस्थि हो, गौतम! हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-से केणष्टेणं વૈનેન્દ્ર બલિના સહાયકારી ત્રાયઅિંશક દેવોનું અસ્તિત્વ કાયમી-શાશ્વત કહ્યું છે. ભૂતકાળમાં પણ તેમનું અસ્તિત્વ હતું, વર્તમાનમાં પણ તેમનું અસ્તિત્વ છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેમનું અસ્તિત્વ રહેશે. તેમનું (અસ્તિત્વ) ધ્રુવ શાશ્વત અને નિત્ય કહ્યું છે. દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ તેમને સર્વથા વિચછેદ થતું નથી. તેમાંથી કોઈનું ચ્યવન થાય છે અને તેમાં કોઈની ઉત્પત્તિ પણ થતી રહે છે, છતાં પણ તેમને સર્વથા અભાવ તે કદી થતું નથી.
गौतम स्वाभानी प्रश्न-“अत्थिण भते! धरणस्म णागकुमारि दस्स णागकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायत्तीस' सहाया ?" मम नागभारेन्द्र, નાગકુમારરાજ ધરણના સહાયભૂત ૩૩ ત્રાયશ્ચિંશક દે હોય છે ખરાં?
महावीर प्रसुने। उत्तर-“हता अत्थि" , गौतम! घरचन्द्रना सहाय ભૂત ત્રાયશિક દેવ હોય છે ખરાં.
भ० १६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
भगवतीसूत्रे तत्-अथ केनार्थन कथं तावत् , यावत्-एवमुच्यते-धरणस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः इति, भगवानाह'गोयमा धरणस्स नागकुमारिंदस्स नागकुमाररन्नो तायत्तीसगाणं देवाणं सासए नामधेज्जे पण्णत्ते' हे गौतम ! धरणस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य प्रायत्रिंशकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् , 'जं न कयाइ नासी, जाव अन्ने चयंति, अन्ने उववज्जति' यत्-त्रायस्त्रिंशकानां नामधेयं न कदापि नासीत् अपितु अवश्यम् आसीत् , यावत्-न कदापि न भवति, अपितु सर्वदा भवति, न कदापि न भविष्यति, अपितु अवश्यं भविष्यति, अथच ध्रुवं शाश्वतं नित्यम् अव्यु. च्छित्तिनयार्थतया अनादिप्रवाहतया द्रव्यार्थिकनयेन अन्ये केचन धरणस्य आयजाव तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज धरण के सहायकभूत ३३ त्रायस्त्रिंशक देव हैं ? इसके उत्सर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! धरणस्स नागकुमारिंदस्स नागकुमाररन्नो तायत्तीसगाणं देवाणं सासए नामधेज्जे पण्णत्ते' हे गौतम ! नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज धरण के जो ३३ सहायकभूत त्रायस्त्रिंशक देव हैं उनका नाम शाश्वत कहा है। 'जं न कयाइ नासी, जाव अन्ने चयंति, अन्ने उववज्जति' यह इनका नाम भूतकाल में नहीं था-ऐसा नहीं है, वर्तमान में भी नहीं है ऐसा भी नहीं है और भविष्यकाल में वह नहीं रहेगा ऐसा भी नहीं है। किन्तु यह नाम पहिले भी था, अब भी है, और भविष्यत् में भी रहेगा। यह नाम ध्रुव है, शाश्वत है और नित्य है। अनादिप्रवाह रूप
गौतम स्वामीना प्रश्न-" से केपट्टेण" हे भगवन् ! भा५ ॥ १२ એવું કહે છે કે નાગકુમારેન્દ્ર, નાગકુમારરાય ધરણેન્દ્રને સહાયભૂત થનારા 33 प्रायशि हे छ ?
महावीर प्रभुना उत्त२-“गोयमा!" गीतम! "धरणस्स नागकुमारिंदरस नागकुमाररन्नो तायत्तीसगाण देवाण सोसए नोमधेजे पण्णत्त" नामકુમારેન્દ્ર, નાગકુમારરાજ ધરણ સહાયક જે ૩૩ત્રાયશ્ચિશક દે છે, તેમનું નામ (मस्तित) त यु छ. "जं न कयाइ नासी, जाव अन्ने चयति, अन्ने उववज्जति" भर्नु नाम (मस्तित्व) भूतi न तु, सेभ ४ी शाय તેમ નથી. વર્તમાનમાં તેમનું અસ્તિત્વ નથી, એવી વાત પણ નથી, ભવિષ્યમાં તેમનું અસ્તિત્વ નહી હોય, એવું પણ માની શકાય તેમ નથી. તેમનું નામ પહલાં હતું, વર્તમાનમાં છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. તેમનું નામ કૃવ છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १२३ स्त्रिंशकाः देवाश्यवन्ति, अन्ये केचन नायस्त्रिंशकाः देवाः उपपद्यन्ते नतु सर्वे सर्वथा च्यवन्ति ' एवं भूयाणदस्स वि । एवं जाव महाघोसस्स' एवं पूर्वोक्तरीत्या चमरादिवदेवभूतानन्दस्यापि, एवं यावत् वेणुदेवस्य, वेणुदाले, हरेः, हरिषइस्य, अग्निशिखस्य अग्निमाणवस्य, पूर्णस्य, वशिष्ठस्य, जलकान्तस्य, जलप्रभस्य, अमितगतेः, अमितवाहनस्य, वेलम्बस्य, प्रभञ्जनस्य, घोषस्य महाघोषस्यापि च त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः स्वयमूहनीयाः। गौतमः पृच्छति'अस्थि णं भंते ! सकस्स देविदस्स देवरको पुच्छा' हे भदन्त ! सन्ति खलु शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? इति पृच्छा'प्रश्नः, भगवानाह-'हंता, अत्थि' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् सन्ति खलु शक्रस्य प्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः। गौतमः पृच्छति-से केणटेणं जाव तायतीसे द्रव्यार्थिक नय से धरण के अन्य कितनेक त्रायस्त्रिंशक देव चवते हैं और अन्य कितनेक उत्पन्न होते हैं-ऐसा नहीं है कि सब सर्वथा रूप से चव जाते हों । 'एवं भूयाणंदस्स वि, एवं जाव महाघोसस्स चमरादिकोंकी तरह ही भूतानन्द के भी, यावत् वेणुदेव, वेणुदालि, हरि, हरिषह, अग्निशिख, अग्निमाणव, पूर्ण, वशिष्ठ, जलकान्त, जलप्रम, अमितगति, अमितवाहन, वेलम्ब, प्रभअन, घोष और महाघोष इनके भी त्रायस्त्रिंशक देव ३३ होते हैं ऐसा स्वतः जान लेना चाहिये । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अस्थिणं भंते ! सकस देविंदस्स देवरण्णा पुच्छा' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज शक्रके सहायकभूत ३३ प्रायस्त्रिंशक देव होते हैं क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हंता, अस्थि हां, गौतम ! देवेन्द्र देवराज शक्र के सहायकभूत ३३ त्रायस्त्रिशक देव होते हैं । अब गौतम प्रभु से पुनः ऐसा पूछते हैं-'सेकेणद्वेणं શાશ્વત છે અને નિત્ય છે. અનાદિ પ્રવાહ રૂપે આમ ચાલ્યા કરે છે. દ્રવ્યાચિંક નયની અપેક્ષાએ ધરણના કેટલાક ત્રાયઅિંશક દેવેનું ચ્યવન થતું રહે છે. અને કેટલાક ત્રાયઅિંશક દેવની પર્યાયે ઉપજ પણ થતા રહે છે. બધાનું એક સાથે ચ્યવન થઈ જાય એવું કદી બનતું નથી.
___“एवं भूयाण दरस वि, एव जाव महाघोसस्स वि" यम२॥6त्रय. ચિંશક દેવેના કથન જેવું જ કથન ભૂતાનન્દ, વેણુદેવ, વેણુદાલિ, હરિ, હરિષહ, भनिशिम, निभाष, पू, पशि०3, valid, v४न, मभितगतिमभित. વાહન, વેલમ્મ, પ્રભંજન, ઘેષ અને મહાષના ત્રાયશ્ચિંશક દેવને વિષે પણ સમજવું તે દરેકના ૩૩ ત્રાયઅિંશક દેવેનું અસ્તિત્વ પણ શાશ્વત સમજવું,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
भगवतीने सगा देवा ? ' तत्-अथ केनार्थेन कथं यावत्-शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः मन्त्रिसदृशाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहाया उच्यन्ते ? भगवानाह-एवं खलु गोयमा ! तेणं कालेणं, तेणं समएणं इहेब जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे पालासए नामं संनिवेसे होत्था, वण्णओ' हे गौतम ! एवं खलु निश्चयेन, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, इहैव तावत् जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे पालाशको नाम सभिवेश आसीत् , वर्णकः, अस्य पालाशकसन्निवेशस्य वर्णनं चम्पानगरी वर्णनव बोध्यम् , 'तत्थ णं पालासए सन्निवेसे तायत्तीसं सहाया गाहावई, समणोवासया, जहा चमरस्स जाव विहरंति' तत्र खलु पालाशके सन्निवेशे त्रयस्त्रिंशत् सहायाः, गाथाजाव तायत्तीसगा देवा' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज शक्र के मंत्रि स्थानापन्न-सहायकभूत ३३ त्रायस्त्रिंशक देव हैं ऐसा आप किस कारण से कहते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं खलु गोयमा ! तेणं कालेणं तेणं समएणं इहेव जघुद्दीवे दीवे मारहे वासे पालासए नाम संनिवेसे होत्था, वण्णओ' हे गौतम! इसका उत्तर इस प्रकार से हैउसकाल में और उस समय में इस ज बूद्वीप नामके द्वीप में स्थित भरतक्षेत्र में एक पालाशक नामका संनिवेश था-इसका वर्णन चंपा नगरी के वर्णन की तरह जानना चाहिये. 'तत्थ णं पालासए सन्निवेसे तायत्तीसं सहाया गाहावई, समणेावासया, जहा चमरस्स जाच विहरंति' उस पालाशक सन्निवेश में परस्पर में सहायता करने वाले ३३
मौतम स्वामीना प्रश्न-“ अत्थिण भते सक्करस देविदस्स देवरण्णो पुच्छा" भगवन् ! हेवेन्द्र, १२।८ शने सहायभूत थना। तत्रीस वाय. शिवा डाय छ ? महावीर प्रभुना उत्त२-“हता अत्थि" डी, ગૌતમ! દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકને સહાયભૂત થનારા ૩૩ ત્રાયશ્ચિશક દે હોય છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" से केणठेण' जाव तायत्ती गा देवा" . વન! એવું આપ શા કારણે કહે છે કે દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકના મંત્રીસ્થાનાપન્ન સહાયકર્તા ૩૩ ત્રાયસ્વિંશક દે હોય છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-एव खलु गोयमा तेण कालेण तेण समएण इहेव जबहीवे दीवे भारहे वासे पालासए नाम' सनिवेसे होत्या वण्ण प्रो" गौतम! આ જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં પાલ શક નામે એક સંનિવેશ (ક) हेतु. तेनु न पानगरी प्रमाणे सभा'. “ तत्थण पालासए सन्निवेसे तायत्तीस सहाया गाहावई, समणोवामया, जहा चमरस्स जाब विहरति " ते પાલાશક સંનિવેશમાં પરસ્પરને સહાયભૂત થનારા ૩૩ શ્રમણોપાસક શ્રાવકે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादी त्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १२५ पतयः श्रमणोपासकाः यथाचमरस्य यावत् परिवसन्ति, आढयाः यावत् दीप्ताः यावत् बहुजनैरपरिभूताः अभिगतजीवाजीवाः, उपलब्धपुण्यपापा: यावत्-विहरन्ति, 'तए णं तायत्तीसंसहाया गाहावई समणोवासगा पुचि पि, पच्छावि उग्गा, उग्गविहारी, संविग्गा, संविग्गविहारी, बहूई वासाई समणोवासगपरियागं पाउ. णित्ता' ततःखलु त्रयस्त्रिंशत् सहायाः, गाथापतयः श्रमणोपासकाः पूर्वमपि, पश्चादपि उपाः-भावतः उदात्ताः श्रावकाचारेण उत्कृष्टा; उग्रविहारिणः उदात्ता. चाराः सदनुष्ठानत्वात् , संविग्नाः-वैराग्यसम्पन्नाः मोक्षमाप्त्यर्थ व्यग्नाः, संसारकान्तारपरिभ्रमणभीरवो वा, संविग्नविहारिणः-संविग्नविहारः-संविग्नानुष्ठानमस्ति येषां ते तथाविधाः, बहूनि अनेकानि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं श्रावकाश्रमणोपासक श्रावक रहते थे. जैसा इनका वर्णन चमर के प्रकरण में किया गया है वैसा ही यहां पर इनका वर्णन जानना चाहिये. अर्थात् ये सब के सब आढ्य-धनिक, यावत्-दीप्त और बहुजनों से भी अपरिभूत थे। जीव और अजीव तत्वोंके ये जानने वाले थे. पुण्य और पाप के फल पर इन्हें पूर्ण श्रद्धा थी. 'तएण तायत्तीसंसहाया गाहा. वई समणोवासगा पुद्धि पि, पच्छा वि, उग्गा, उग्गविहारी, संविग्गा, संविग्गविहारी, बहूई वालाई समणोवासगपरियागं पाउणित्ता' उन ३३ सहायक श्रमणोपासक श्रावकोंने पहिले भी और पीछे भी उग्र भाव से उदात्त-श्रावकाचार से उत्कृष्ट, उपविहारी-सदनुष्ठान वाले होने के कारण उदात्ताचार वाले, संविग्न-वैराग्यसंपन्न-मोक्षाभिलाषी अथवा संसाररूपी कान्तार में परिभ्रमण करने से भयभीत संविग्नરહેતા હતા. ચમરના પ્રકરણમાં કાર્કદીનિવાસી ૩૩ શ્રમણોપાસકેનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ આ ૩૩ શ્રાવકોનું પણ વર્ણન સમજવું એટલે કે તેઓ ધનાઢ્ય હતા, દીપ્ત હતા અને અતિશય પ્રભાવશાળી હતા. ઘણું લેકે મળીને પણ તેમને પરાભવ કરવાને અસમર્થ હતા. તેઓ જીવ અને અજીવ તાના જ્ઞાતા હતા, પાપ અને પુણ્યના ફળને જાણનારા હતા. "तएणं तायत्तीसं सहाया गाहावई समणोवासगा पुबि पि, पच्छा वि, उगगा, उग्गविहारी, संविगविहारी, बहूई वासाई समणोवासगपरियागं पाउणित्ता" ते ५२. સ્પરના સડાયક ૩૩ શ્રમણોપાસક શ્રાવકોએ જીવન પર્યન્ત ઉદાત્ત ભાવપૂર્વક શ્રાવકેના અચાનું ઉત્કૃષ્ટરૂપે પાલન કર્યું. તેઓ સંવિગ્ન-સંસારભીરુ, સંસાર રૂપી કાનનમાં પરિભ્રમણ કરવાના ડરથી ભયભીત થયેલા હતા, તેથી તેઓ વિરાગ્ય ભાવમાં વિચરનારા હતા. પૂર્વોક્ત કાકદીનિવાસી શ્રવકોની જેમ પાછળથી તેઓ શિથિલાચારી બની ગયા ન હતા. ઘણાં વર્ષો સુધી તેમણે શ્રમણે પાસક પર્યાયનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
भगवतीसुत्रे
चारं पालयित्वा -'मासियाए संलेहणार, अत्ताणं झूसेइ' मासिक्या एकमासनिष्पाधया संलेखनया आत्मानं जूषयति-भावयति, 'अत्ताणं सित्ता सर्द्वि भत्ताई अणसणयाए छेदेंति' तथाविधया संलेखनया आत्मानं जूषयित्वा षष्टि भक्तानि अनशनतया छिन्दन्ति, 'छेदेत्ता आलोइयपडिकंता समाहिपत्ता कालमासे कालंकिचा जाव उन्ना' पष्टि भक्तानि अनशनतया छित्वा आलोचितप्रतिक्रान्ताः कृतालोचनमतिक्रमणाः, समाधिप्राप्ताः - समाधिसम्पन्नाः कालमासे कालं कृत्वा यावत् शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रयस्त्रिंशक देवतया उपपन्नाः । गौतमः पृच्छति - ' जप्पभिई च णं भंते! पालासिंगा तायत्ती संसहाया गाहावई समगोवासगा, सेसं जहा चमरस्स जाव उववज्जंति ' हे भदन्त । यत्प्रभृतिच खलु यदाबिहारी - वैराग्यदशा में विचरने वाले होकर अनेक वर्षोंतक श्रमणोपासक पर्याय - श्रावकाचार का पालन किया और पालन करके उन्होंने 'मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसेइ' एक मासकी संलेखना धारण की 'अत्ताणं सित्ता सहि भत्ताई अणसणयाए छेदेति' उस एक मासिकी संलेखना से उन्होंने अपने ६० भक्तोंका अनशन द्वारा छेदन किया. 'छेदेता आलोइयपडिकंता समाहिपत्ता कालमासे काल' किच्चा जाव उववन्ना' छेदन करके अपने पापस्थानककी आलोचना और प्रति क्रमण किया और समाधि प्राप्तकर फिर वे कालमास में काल करके यावत् देवन्द्र देवराज शक्र के त्रायस्त्रिंशक देव रूप से उत्पन्न हो गये ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'जप्पभिरं च णं भंते! पालासिगातायतीस सहाया गाहावई समणोवासगा, सेसं जहा चमरस्स जाब
યથાર્થ રીતે પાલન કર્યું. " मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसेइ ” ત્યાર આદ પેાતાના અન્તકાળ નજીક આવેલા જાણીને તેમણે એક માસના સથારા ધારણ ક "अत्ताणं झूसित्ता सट्टि भत्ताइ अणसणाए छेदेति " मा मे भासना संथारा દ્વારા તેમણે ૬૦ ભક્તોનું (૬૦ ટકના ભાજનનું ૧ માસના આહારનું) અનશન द्वारा हेहन . " छेदेत्ता आलोइयपडिक्कत्ता समाहिपत्ता कालमासे काल' किच्चा जाब उबवन्ना " श्रीस हिवसना अनशन पुरीने तेमध्ये पोताना द्वारा सेवायेसां પાપસ્થાનકાની આલાચના કરી અને પ્રાયશ્ચિત કર્યું. આ રીતે આલેચના અને પ્રતિક્રમણપૂર્વક, કાળના અવસર આવતા કાળ કરીને તેઓ દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકના ત્રાયશ્રિંશક દેવરૂપે ઉસન્ન થઇ ગયા છે.
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- " जप्पभिई च ण भंते! पालासिगा तायत्तीस सवाया गाहाईव समणोवाखगा, सेस जहा चमरस्त्र जात्र उवयज्जति ” हे लभवन् !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४९०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशक निरूपणम् १२७ रभ्यैव किल पालाशकाः पालाशसन्निवेशनिवासिनः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गाथापतयः श्रमणोपासकाः शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायविंशकदेवतया उपपन्नाः, तत्मभृत्येव-तदिनादारभ्यैव च खलु हे भदन्त ! किम् एवमुच्यते-शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवगजस्य त्रायस्त्रिंशकाः गुरुस्थानीया देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः इति ? भगवानाह-हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिंशकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् , यत् खलु न कदाचित् नासीत् , अपितु सर्वदा आसीत् , न कदापि न भवति, अपितु सदैव भवति, न कदापि न भविष्यति, अपितु सदैव भविष्यति, यावत् ध्रुवम् , शाश्वतं, नित्यम् अव्युच्छित्तिनयार्थतया द्रव्यार्थिकनयार्थतया अनादिपवाहतया अन्ये केचन शक्रस्य त्रायस्त्रिंशका श्चयवन्ति, अन्ये केचन उपपद्यन्ते नतु सर्वे सर्वथा समुच्छिद्यन्ते, गौतमः उबवति' हे भदन्त ! जिस दिन से लेकर पालाश संनिवेश निवासी वे परस्पर में सहायक श्रमणोपासक गाथापति देवेन्द्र देवराज शक के प्रायस्त्रिंशक रूप से उत्पन्न हुए क्या उसी दिन से लेकर हे भदन्त ! ऐसा कहा गया कि देवेन्द्र देवरोज शक्र के त्रायस्त्रिंशक-गुरुस्थानीय देव ३३ सहायक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। क्योंकि देवेन्द्र देवराज शक्र के त्रायस्त्रिंशक देवोंका नाम शाश्वत कहा गया है। ऐसा नहीं है कि वह पहिले कभी नहीं था, वर्तमान में वह अभी नहीं है और भविष्यत् में वह कभी नहीं रहेगा। यह नाम तो भूतकाल में भी था, अब भी है और भविष्यत् में भी रहेगा। यावत् यह ध्रुव, शाश्वत और नित्य है। द्रव्याथिक नय की अपेक्षा से अन्य कितनेक बहां वायस्त्रिंशक देव रूप से उत्पन्न होते हैं
જ્યારથી પાલાશ સંનિવેશનિવાસી, પરસ્પરને સહાયભૂત થનારા એવા તે ૩૩ શ્રમણોપાસક શ્રાવકે દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકના ત્રાયશ્ચિંશક દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયા છે, ત્યારથી જ શું એવું કહેવામાં આવે છે કે દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શક્રના મંત્રી સ્થાનીય ૩૩ ત્રાયસ્વિંશક દેવે છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–હે ગૌતમ! આ અર્થ સમર્થ નથી કારણ કે દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકના ત્રાયશ્ચિંશક દેવાનાં નામ શાશ્વત કહ્યાં છે. તેમનું નામ (અસ્તિત્વ) ભૂતકાળમાં પણ હતું, વર્તમાનમાં પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. કેઈ પણ કાળ તેમના અસ્તિત્વથી રહિત હોતું નથી. તેમનું નામ તે યુવ, શાશ્વત અને નિત્ય કહ્યું છે. દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ કેટલાક ત્રાયશ્ચિંશકોનું વન અને કેટલાકની ઉત્પત્તિ થતી જ રહે છે. આ પ્રમાણે અનાદિ ક્રમ ચાલ્યા જ કરે છે, તે કારણે તેમને સર્વથા વિચ્છેદ કદી થત નથી. તેથી જ તેમનું નામ શાશ્વત કહેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
भगवतीसूत्रे
पृच्छति-'अस्थि णं भंते ! ईसाणस्स एवं जहा सकस्स, नवरं चंपाए नयरीए जाव उववन्ना' हे भदन्त ! सन्ति खलु ईशानस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिं. शका देवाः प्रतिपादितास्तथैव प्रतिपत्तव्याः, नवरम् शक्रस्य त्रायस्त्रिंशकदेवापेक्षया ईशानस्य त्रायस्त्रिंशकदेवानां विशेषस्तु-चम्पायां नगर्या यावत्-उपपन्नाः, तथाच यावत् करणात्-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये इहैव जम्बूद्वीपे द्वीपे भारत वर्षे चम्पानामनगरी आसीत् , वर्णकः, अस्या वर्णनम् औपपातिके द्रष्टव्यम् , तत्र खलु
और अन्य कितनेक का च्यवन होता है, परन्तु उन देवोंका सर्वथा विच्छेद नहीं होता है। अप गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अस्थि ण भंते ! ईसाणस्स, एवं जहा सकस्स नवरं चंपाए नयरीए जाव उववन्ना' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज ईशान के त्रायस्त्रिंशक देव हैं क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! देवेन्द्र देवराज ईशान के बायस्त्रिंशक देव हैं । इस विषय में समस्त त्रायस्त्रिंशक संबंधी कथन देवेन्द्र देवराज शक्र के त्रायस्त्रिंशक के कथन जैसा जानना चाहिये. परन्तु शक्र के जो त्रायस्त्रिंशक देव कहे गये हैं उनकी अपेक्षा ईशान के वायस्त्रिंशक देवों में यही विशेषता है कि ये चंपानगरी में यावत् उत्पन्न हुए हैं। यहां यावत् शब्द से ऐसा पाठ कहना चाहिये-जो इस प्रकार से है-"तेण कालेणं तेण समएणं इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे चंपा नाम नयरी होत्था वण्णओ' इत्यादि । तथा उस काल और उस सम यमें चंपा नामकी नगरी थी. इसका वर्णन औपपातिक सूत्र में किया
गौतम २१ामान प्रश्न-"अस्थिण माते ! ईसाणस्स, एवौं जहा सकस्स नवर चपाए नयरीए जाव उवबन्ना" 3 भगवन् ! हेवेन्द्र देव२००४ शानना त्रायसिंह દેવો હોય છે ખરાં ?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–હા, ગૌતમ! દેવેન્દ્ર, દેવરાજ ઈશાનના પણ ત્રાયઅિંશક દેવ હોય છે. આ ત્રાયશ્ચિંશક દે વિષેનું સમસ્ત કથન દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકના ત્રાયશિકના કથન પ્રમાણે સમજવું. અહીં દેવેન્દ્ર શકના ત્રાયસિંકે કરતાં એટલી જ વિશેષતા છે કે દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનના ત્રાય. શિક દેવે તેમના પૂર્વભવમાં ચંપાનગરીમાં વસતા હતા. બાકીનું તેમની સમૃદ્ધિ આદિનું કથન પાલાશ સંનિવેશ નિવાસી ૩૩ શ્રાવકોના કથન પ્રમાણે સમજવું. “તેઓ ઈશાનેન્દ્રના ત્રાયઅિંશક દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયા છે.” આ સૂત્ર ५.४ ५यन्तनुं समस्त थिन अ6 . “मी " जाव ( यावत्)" ५४थी नीय सूत्रा8 अ शये छ-" तेण कालेण तेण समएण इहेब जबु. हीवे दीवे भारहेवासे चंपानामं नयरी होत्था वण्णओ" " जे मन ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायशिकनिरूपणम् १२९ चम्पायां नगर्या त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गाथापतयः श्रमणोपासकाः परिवसन्ति, आख्याः यावत् दीप्ताः यावद् बहुजनैरपरिभूताः अभिगतजीवाजीवाः, उपलब्ध पुण्यपापाः, यावत् विहरन्ति, ततः खलु ते त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गाथापतयः, श्रमणोपासकाः पूर्वच पश्चाच्च उग्राः, उपविहारिणः, संविग्नाः, संविग्नविहारिणः, बहनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयित्वा मासिक्या संलेखनया आत्मानं जूषयन्ति, जूषयित्वा षष्टिं भक्तानि अनशनतया छिन्दन्ति, छित्वा आलोचितपति. क्रान्ताः, समाधिप्राप्ताः कालमासे कालं कृत्वा ईशानस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य गया है. अतः वहाँ से यह देख लेना चाहिये । उस चंपानगरी में आपस में एक दूसरे की सहायता करनेवाले ३३ श्रमणोपासक गाथापति रहते थे. ये सब के सब आठ्य यावत् दीप्त थे. अनेक जन भी मिलकर इनका पराभव नहीं कर सकते थे. ऐसे ये प्रभावशाली थे. जीव और अजीव तत्त्व के ये ज्ञाता थे. पुण्य और पापके अर्थ के ज्ञाता थे. ये ३३ श्रमणोपासक गोथापति पहिले भी और पीछे भी उग्र, उग्रविहारी, संविग्न, संविग्नविहारी, बने रहे और इसी अवस्था में रहकर इन्होंने अपनी श्रमणोपासक पर्याय के अनेक वर्ष निकाले बाद में एक मास की संलेखना से अपने आपको वासित करके ६० भक्तों का अनशन द्वारा छेदन कर दिया और आलोचना एवं प्रतिक्रमण से समाधिप्राप्त होकर जब ये कालमास में कालकिये तो देवेन्द्र देवराज ईशान के त्रायस्त्रिंशक गुरुस्थानीय देव रूप से उत्पन्न हो गये। સમયે જમ્બુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં ચંપા નગરી હતી. તેનું વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રમાં કર્યા પ્રમાણે સમજવું.” ઈત્યાદિ કથન. તે ચંપા નગરીમાં એક બીજાને સહાય કરનારા ૩૩ શ્રમણોપાસક ગૃહસ્થ રહેતા હતા. તેઓ ધનાઢય અને દીપ્ત આદિ વિશેષણોથી યુકત હતા. તેઓ એવા પ્રભાવશાળી હતા કે અનેક માણુઓ ભેગા મળીને પણ તેમને પરાભવ કરવાને અસમર્થ હતા. તેઓ જીવ અને અજીવ તત્વના જાણકાર હતા, પાપ અને પુણ્યના સ્વરૂપને તેઓ સારી રીતે સમજતા હતા, તેઓ પહેલાં અને પછી પણ-જીવન પર્યન્ત-ઉગ્ર, ઉગ્ર વિહારી, સંવિગ્ન અને સંવિગ્નવિહારી રહ્યા હતા. આ રીતે પિતાની શ્રમપાસક પર્યાયને અનેક વર્ષ વ્યતીત કરીને, અન્તકાળે તેમણે એક માસને સંથારો ધારણ કર્યો. આ રીતે સંથારા વડે પોતાના આત્માને વાસિત કરીને અનશન દ્વારા તેમણે ૬૦ ભક્તોનું છેદન કરી નાખ્યું (૧ માસના ઉપવાસ દ્વારા ૬૦ ટંકના ભેજનનો ત્યાગ કર્યો.) પિતાનાં પાપસ્થાનકની આલોચના
भ० १७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३७
भगवतीसूत्रे प्रायस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः, गौतमः पृच्छति-'जप्पमिदं च गं मते ! चंपिज्जा तायत्तीस सहाया, सेसं तंचेव जाव अन्ने उववति' हे भदन्त ! यत् प्रभृति च खलु-यदारभ्यैव किल चाम्पेयाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः शेषं तदेव-पूर्वोक्तरीत्यैव यावत्-गाथापतयः श्रमणोपासकाः ईशानस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य प्रायस्त्रिंशक देवतया उपपन्नाः, तत्मभृत्येव च खलु किम् एवमुच्यते-ईशानस्य देवेन्द्रस्य, देवराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः इति ? भगवानाह-हे गौतम! नायमर्थः समर्थः,-नैतत् संभवति, ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिशकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् , यत् न कदाचित् नासीत, अपितु सर्वदैव ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जप्पभिइंचण भंते ! चंपिज्जा तायत्तीस सहाया-सेस तं चेव, जाव अन्ने उववज्जति' तो क्या हे भदन्त ! जयसे ये चंपानगर निवासी तेंतीस ३३ श्रमणोपासक गाथापति देवेन्द्र देवराज ईशान के प्रायस्त्रिंशक देव रूप से उत्पन्न हुए हैं, तभी से देवेन्द्र देवराज ईशान के गुरुस्थानीय तेतीस ३३ त्रायस्त्रिंशक हैं ऐसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि देवेन्द्र देवराज ईशान के त्रायस्त्रिंशक देवों का काम शाश्वत कहा गया है। ऐसा नहीं है कि यह नाम वहाँ पहिले कभी नहीं था, वर्तमान में वहां यह नाम नहीं है और भविष्यत् में भी वहां यह नाम नहीं रहेगा-कारण यह नाम वहां पहिले भी था, अब भी है और आगे भी रहेगा-इस तरह यह नोम वहां हर एक काल અને પ્રતિક્રમણ દ્વારા સમાધિ પ્રાપ્ત કરીને, કાળને અવસર આવતા કાળ કરીને તેઓ દેવેન્દ્ર દેવરાજ, ઈશાનના ત્રાયઅિંશક દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયા છે.
गौतम स्वामीन। प्रश्न-" जप्पभिई च ण भते! च पिज्जा तायत्तीस महाया सेस त चेत्र, जाव अन्ने उववज्जति" सन् ! यारथी या नगरी નિવાસી તે ૩૩ શ્રમણોપાસક ગૃહસ્થો દેવેન્દ્ર, દેવરાજ ઈશાનના ત્રાયઅિંશક દે રૂપે ઉત્પન્ન થયા છે ત્યારથી જ શું એમ કહેવાય છે કે દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનને સહાયભૂત થનારા ૩૩ ત્રાયશ્ચિંશક દે છે ! શું તે પહેલાં ઈશાને દ્રના સહાયક ત્રાયશ્ચિંશક દેવાનું અસ્તિત્વ જ ન હતું ?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–હે ગૌતમ! એ વાત બરાબર નથી કારણ કે દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઇશાનના ત્રાયઅિંશક દેનાં નામ શાશ્વત કહ્યાં છે. એવું નથી કે પહેલાં ત્યાં તેમનું નામ (અસ્તિત્વ) ન હતું, કે વર્તમાનમાં નથી, કે ભવિષ્યમાં નહીં હોય. ઈશાનેન્દ્રની પાસે ભૂતકાળમાં પણ ત્રાયસિંશક દે હતા, વર્તમાનમાં પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ હશે. તેમનું નામ તે ત્યાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय वन्द्रिका टीका श०१० ३०५ ०१ बरेन्द्रादीनां त्रयस्त्रिंश कनि कपणम् १३१ आसीत् , न कदापि न भवति, अपितु सदैव भवति-नकदापि न भविष्यति-अपितु सर्वदैव भविष्यति, यावत् ध्रुवं शाश्वाम् नित्यम् , अव्युच्छित्तिनयार्थतया अनादिप्रवाहेण द्रव्यार्थि कनयेन अन्ये केचन ईशानस्य त्रायस्त्रिंशकाश्चयवन्ति, अन्ये केचन त्रायस्त्रिंशका उपपद्यन्ते न तु सर्वे सर्वथा समुच्छिद्यन्ते । गौतमः पृच्छति'अस्थि णं भंते ! सणंकुमारस्स देविंदरस देवरण्णो पुच्छा' हे भदन्त ! सन्ति खलु सनत्कुमारस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः? इति पृच्छा, भगवानाह-'हंता, अत्थि' हे गौतम ! हन्त सत्यम् सन्ति सनत्कु मारस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः, गौतमः पृच्छति-से केणटेणं, जहा-धरणस्स तहेव एवं जाव पाणयस्स एवं अच्चुयस्स जाव अन्ने उववज्जति' में सर्वदा विद्यमान रहता है, क्योंकि यह ध्रुव शाश्वत नित्य है यद्यपि वहां से अन्य कितनेक त्रायस्त्रिंशक देव चव जाते हैं और अन्य कितनेक त्रायस्त्रिंशक देव उत्पन्न होते हैं-फिर भी द्रव्यार्थिक नयकी अपेक्षा से अनादि प्रवाह की दृष्टि से इनका सबका सर्वथा अभाव नहीं होता है। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' अस्थिण भंते ! सण. कुमारस्स देविंदस्स देवरणो, पुच्छा' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज सनत्कुमार के सहायकभूत तेंतीस त्रायस्त्रिंशक देव होते हैं क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हां, गौतम ! देवेन्द्र देवराज सनत्कुमार के सहा. यकभूत ३३ त्रायस्त्रिंशक देव होते हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से केणटेण भंते ! जहा धरणस्स तहेव एवं जाव पाणयस्स एवं अच्चुयस्स जाव अन्ने उववज्जंति' हे भदन्त ! ऐसा आप किस ત્રણે કાળમાં કાયમ રહે છે, કારણ કે તેમનું નામ તે ધ્રુવ, શાશ્વત અને નિત્ય કહ્યું છે. હા, એવું અવશ્ય બને છે કે કેટલાક ત્રાયશ્ચિંશક દેવે ત્યાંથી એવે છે અને કેટલાક ઉપન પણ થતા રહે છે. દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ -અનાદિ પ્રવાહની દષ્ટિએ તેમને સૌને સર્વથા અભાવ સંભવી શકતો નથી.
गौतम स्वामीन। प्रश्न-“ अस्थिण भते ! सणंकुमारस्स देविदस्स देवरष्णो पुच्छा" भगवन् ! हेवेन्द्र, ४३२१४ सनमारना सहाय सेवा 33 त्राय. શિક દેવ હોય છે ખરાં ?
महावीर प्रभुना उत्तर-हता, अत्थि" 81, गौतम! देवेन्द्र १२ સનકુમારને સહાયભૂત થનારા ૩૩ ત્રાયઅિંશક દે હોય છે..
गौतम स्वामीन। प्रश्न-" से केणठेण भते" त्याहि मावन् ! मे આપ શા કારણે કહે છે કે દેવેન્દ્ર દેવરાય સનકુમારના સહાયભૂત ૩૩ ત્રાયસિંશક દેવે હોય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
भगवतीने तत्-अथ हे भदन्त ! केनार्थेन कथं तावत् एवमुच्यते-सनत्कुमारस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः इति ? भगवानाह-यथा धरणस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः प्रतिपादिता स्तयेव सनत्कुमारस्यापि देवेन्द्रस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः प्रतिपत्तव्याः, एवं-पूक्तिरीत्यैव यावत्-माहेन्द्रस्य, ब्रह्मलोकेन्द्रस्य लान्तकेन्द्रस्य महाशुक्रेन्द्रस्य सहस्रारेन्द्रस्य, माणतेन्द्रस्य एवम् अच्युतेन्द्रस्य-देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्विंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः बोध्याः किन्तु माहेन्द्रादेरच्युतान्तस्य देवराजस्य कारण से कहते हैं कि देवेन्द्र देवराज सनत्कुमार के गुरुस्थानीय ३३ त्रायस्त्रिंशक देव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! जिस प्रकार से नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज धरण के गुरुस्थानीय ३३ प्रायस्त्रिंशक देव कहे गये हैं, उसी प्रकार से देवेन्द्र देवराज सनत्कुमार के भी गुरुस्थानीय ३३ त्रायस्त्रिंशक देव जानना चाहिये। इसी पूर्वोक्त रीति के अनुसार यावत्-इन देवेन्द्र देवराज माहेन्द्र, ब्रह्मलोकेन्द्र, लान्तकेन्द्र, महाशुक्रेन्द्र, सहस्रारेन्द्र, प्राणतेन्द्र और अच्युतेन्द्र के भी गुरुस्थानीय ३३-३३ ते तीस ते तीस त्रायस्त्रिंशक देव हैं ऐसा जानना चाहिये. तथा-इस बातको लेकर गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज माहेन्द्र आदिकोंके गुरुस्थानीय ३३-३३ प्रायस्त्रिंशक देव हैं क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हाँ, गौतम ! इन सब देवेन्द्र देवराज माहेन्द्र आदिकों के गुरुस्थानीय ३३-३३ त्रायस्त्रिंशक देव होते हैं माहेन्द्रादि अच्युतान्त देवराज के प्रायस्त्रिं.
मडावीर प्रभुन। उत्तर---" जहा धरणास तहेव एव जाव पाणयस्स एवं अच्चुयस्स जाव अन्ने उववज्जति" गौतम ! नागभारेन्द्र, नागभा२२१, ધરણના ત્રાયસ્વિંશક દેવોના જેવું જ કથન સનકુમારના ત્રાયસ્ત્રિશિક દેવે વિષે પણ સમજવું. એ જ પ્રમાણે દેવેન્દ્ર, દેવરાજ મહેન્દ્ર, બ્રહ્મલેક, લાતકા, મહાશુક, સહસ્ત્રાર, પ્રાણુત, અયુત આ ઈન્દ્રોના સહાયભૂત પણું ૩૩-૩૩ ત્રાયઅિંશકે હોય છે એમ સસજવું. એજ વાતને સૂત્રકારે નીચેની પ્રશ્નોત્તર દ્વારા વ્યક્ત કરી છે.
ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન-હે ભગવન ! દેવેન્દ્ર, દેવરાજ મહેન્દ્ર આદિ ઈન્દ્રોના સહાયભૂત ૩૩-૩૩ ત્રાયઅિંશક દે હેય છે ખરાં?
મહાવીર પ્રભુનો ઉત્તર-હા, ગૌતમ! દેવેન્દ્ર, દેવરાજ મહેન્દ્રથી લઈને દેવેન્દ્ર દેવરાજ અયુત પર્યરતના દેવેન્દ્રોના સહાયભૂત ૩૩-૩૩ ત્રાયઅિંશક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां प्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १३३ त्रायस्त्रिंशकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् , यत् न कदाचित् नासीत् , न कदापि न भवति, न कदाचित् न भविष्यति, यावत् ध्रुवम् शाश्वतम् , नित्यम् अच्छित्तिनयार्थतया-आदिम पाहतया अन्ये केचन माहेन्द्रादयः त्रायस्त्रिंशका देवावधान्ति, अन्ये के वन त्रास्त्रिशकाच उपपद्यन्ते जायन्ते नतु सर्वे सर्वथा व्युच्छिद्यन्ते इति भावः, अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं-भवयुक्तं सत्यमेवेति ॥ सू० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुर राजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचिता श्री भगवतीसूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
यायां व्याख्यायां दशमशतकस्य
।।चतुर्थोदेशः समाप्तः।।१०.४॥ शक देवोंको नाम शाश्वत कहा गया है। ऐसा नहीं है कि इनका नाम पहिले कभी नहीं था, वर्तमान में भी नहीं है और भविष्यत् में भी नहीं रहेगा. किन्तु यह पहिले भी था, अब भी है और भविष्यत् में भी रहेगा. इस प्रकार यह सदा रहता है। क्योंकि यह नाम ध्रुव, शाश्वत, नित्य कहा गया है । अनादि प्रवाह से वहां अन्य कितनेक उत्पन्न होते रहते हैं और अन्य कितनेक चवते रहते हैं, पर इनका यहां सर्वथा अभाव नहीं होता है। अब अन्त में गौतम भगवान् के वचनों દેવા હોય છે મહેન્દ્રથી લઈને અશ્રુત પર્યતન દેનાં નામ શાશ્વત કહ્યાં છે. એવું નથી કે તેમનું નામ ભૂતકાળમાં ન હતું, વર્તમાનમાં નથી અને ભવિષ્યમાં નહીં હોય. ખરી વાત તો એ છે કે તેમનું નામ પહેલાં પણ હત વર્તમાનમાં પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. આ રીતે તેમનું નામ તે ત્રણે કાળમાં રહેનાર છે. કારણ કે તે નામ તે ધ્રુવ, શાશ્વત અને નિત્ય છે. દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષા એ અનાદિ કાળથી ત્યાં એ ક્રમ ચાલ્યા કરે છે. કે કેટલાક ત્રાયશ્ચિંશકે ત્યાંથી એવે છે અને કેટલાક ત્રાયઅિંશકે ઉત્પન્ન થતા રહે છે, પરંતુ કદી પણ તેમને ત્યાં સર્વથા અભાવ સંભવી શક્યું નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
भगवती सूत्रे
में सत्यता का ख्यापन करते हुए 'सेवं भंते! सेवं भंते!' ऐसा कहते हैंहे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सथ विषय सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कह कर वे गौतम ! यावत् अपने स्थान पर विरजमान हो गये || सू० १ || जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र " की प्रियदर्शिनी व्याख्या के दसवें शतकका चौथा उद्देशक समाप्त ॥ १०-४॥
સૂત્રના ઉપસ’હાર કરતા મહાવીર પ્રભુનાં વચનાને પ્રમાણભૂત ગણીને गौतम स्वाभी डे छे “ सेवं भते ! सेवं भंते! त्ति " हे भगवन् ! आये જે કહ્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન્! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન યુ તે સરયા સત્ય છે.” આ પ્રમાણે કહીને તેમને 'ણા નમસ્કાર કરીને તેઓ પેાતાને સ્થાને બેસી ગયા ! સૂ૦ ૧ ||
જૈનાચાય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત "लगवतीसूत्र "नी प्रियदर्शिनी વ્યાખ્યાના દસમા શતકના ચેાથા ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૫૧૦-૪॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
卐
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ४ पंञ्चमोद्देशकस्य विषयविवरणम् १३५
अथ पश्चमोद्देशः प्रारभ्यते
दशमशतके पञ्चमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् राजगृहनगरवर्णनम् , गुणशिलनामकचैत्यवर्णनं च, चमरेन्द्रस्य अग्रमहिषी वक्तव्यता, तस्य अग्रमहिषीणां परिवारवक्तव्यता, चमरेन्द्रः स्वसभायाम् अग्रहिष्यादिदेवीभिः सह दिव्यभोगभोगान् परिभोक्तुसमर्थों भवति नवेति प्रश्नः, न समर्थः इत्युत्तरम् , तद्धेतुकथनं च, चमरेन्द्रस्य सोमलोकपालाग्रमहिपी वक्तव्यता, सोमो लोकपालः स्वसभायां देवीभिः सह भोगभोगान् परिभोक्तुं समर्थोभवति नवेति प्रश्नः, न समर्थ इत्युत्तरम् , तद्धेतुकथनं च, चमरेन्द्रस्य यमनामकलोकपालाममहिषी वक्तव्यता, बलीन्द्रस्य अग्रमहिषी वक्तव्यता । बलीन्द्रस्य लोकपालसोमस्य अग्र
पांचवें उद्देशेको प्रारंभ दशमशतक के इस पांचवें उद्देशे में जो विषय कहा गया है उसका विवरण संक्षेप से इस प्रकार है
राजगृह नगरका वर्णन. गुणशिलक चैत्यका वर्णन. चमरेन्द्र की अग्रमहिषियों का वर्णन, और उनके परिवारों का वर्णन. चमरेन्द्र अपनी सभा में अग्रमहिषी आदि देवियों के साथ दिव्यभोगों को भोगने के लिये समर्थ होता है, या नहीं ऐसा प्रश्न. नहीं होता है ऐसा उत्तर. इसमें कारण कथन. चमरेन्द्र के सोम लोकपाल की अग्रमहिषियोंका कथन. सोमलोकपाल अपनी सभा में देवियों के साथ भोगों को भोगने के लिये समर्थ होता है या नहीं ऐसा प्रश्न. नहीं होता है ऐसा उत्तर. इस में कारण कथन, चमरेन्द्र के यम नाम के
દશમા શતકના પાંચમા ઉ શાનો પ્રારંભ આ દશમાં શતકના પાંચમા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન નીચે પ્રમાણે છે
રાજગૃહ નગરનું વર્ણન, ગુણશિલક ચિત્યનું વર્ણન-અમરેન્દ્રની પટ્ટરાણીએ નું વર્ણન, અને તેમના પરિવારનું વર્ણન. પ્રશ્ન-“ચમરેન્દ્ર પિતાની સભામાં અગ્રમહિષી આદિ દેવીઓ સાથે દિવ્ય ભેગો ભોગવી શકે છે ખરો ?ઉત્તર -“ને, તે તેમ કરવાને સમર્થ નથી.” આ પ્રકારના ઉત્તર માટેના કારણનું પ્રતિપાદન. અમરેન્દ્રના સોમ લોકપાલની અગ્રમમિહિષીઓનું કથન પ્રશ્ન-“સેમ લેપાલ શું પિતાની સભામાં દેવીઓની સાથે ભેગો ભેગવવાને સમર્થ છે ખરે?” આ પ્રશ્નને નકારમાં ઉત્તર અને તેના કારણનું કથન, અમરેન્દ્રના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे महिषी वक्तव्यता, धरणेन्द्रस्य अग्रमहिषी वक्तव्यता। धरणेन्द्रस्य लोकपाल कालवालस्याग्रमहिषी वक्तव्यता, भूतानन्देन्द्रस्य नागकुमारेन्द्रस्य-अग्रमहिषी वक्तव्यता, भूतानन्देन्द्रस्य लोकपालानाम् अग्रमहिषी वक्तव्यता, कालेन्द्रस्य अग्नमहिषी वक्तव्यता, सुरूपेन्द्रस्य अग्रमहिषी वर्णनम् , पूर्णभद्रस्याग्रमहिषी वक्तव्यता, राक्षसेन्द्रस्य भीमस्य अग्रमहिषी वक्तव्यता। तथैव किन्नरेन्द्रस्य, सत्पुरुषेन्द्रस्य, अतिकायेन्द्रस्य, गीतरतीन्द्रस्य च अग्रमहिषी वक्तव्यता। सूर्यचन्द्रस्य अङ्गारस्य ग्रहस्य, शकेन्द्रस्य चाग्रमहिषीवक्तव्यता। शक्रो देवेन्द्रः सुधर्मायां सभायां स्वदेवीभिः सहदिव्यान् भोगभोगान् भोक्तुं समर्थों भवति नवेति प्रश्नः, न समर्थ इत्युत्तरं, तद्धतुकथनं च, शक्रस्य लोकपालस्य सोमस्याग्रमहिषी वक्तव्यता, ईशानेन्द्रस्य तल्लोकपालसोमस्य चाग्रमहिषी वक्तव्यता। लोकपाल की अग्रमहिषियोंका कथन. बलीन्द्र की अग्रमहिषियोंका कथन. बलीन्द्र और लोकपाल सोम इनकी अग्रमहिषियोंका कथन. धरणेन्द्र की अग्रमहिषियोंका कथन. धरणेन्द्र और लोकपाल कालवाल की अग्रमहिषियोंका कथन भूतानन्द इन्द्र और नागकुमार इन्द्र इनकी अग्रमहिषियोंका कथन. भूतानन्द इन्द्र के लोकपालोंकी अग्रमहिषियोंका कथन. कालेन्द्र की अग्रमहिषियोंका कथन. सुरूपेन्द्र की अग्रमहिषियों का वर्णन. पूर्णभद्र की अग्रमहिषियों का वर्णन. राक्षसेन्द्र भीम की अग्रमहिषियों का कथन. किन्नरेन्द्र, सत्पुरुषेन्द्र, अतिकायेन्द्र, गीतरतीन्द्र, इनकी अग्रमहिषियों का वर्णन, सूर्य चन्द्र, अङ्गारग्रह (मंगल) आदि महाग्रह और शक्रेन्द्र की अग्रमहिषियों का कथन. देवेन्द्र शक सुधर्मासभा में अपनी देवियों के साथ दिव्य भोगों को भोगने के लिये समर्थ होता है या नहीं ऐसा प्रश्न. नहीं होता है ऐसा उत्तर. इसमें યમ નામના લેકપાલની અગ્રમહિષીનું કથન બલીન્દ્રની અમહિષીનું કથન પ્રશ્ન-“લેકપાલ સેમ અને લોકપાલ બલીન્દ્ર શું તેમની સભામાં દેવીઓની સાથે ભોગ ભેગવવાને સમર્થ છે ખરાં?'' તેને નકારમાં ઉત્તર, ધરણેન્દ્રની અગ્ર મહિષીનું કથન. ધરણેન્દ્ર અને લોકપાલ કાલવાલની અગ્નમહિષીઓનું કથન, ભતાનન્દ ઈન્દ્ર અને નાગકુમારેદ્રની અગ્રમહિષીઓનું કથન, કાલેન્દ્રની અગ્ર મહિષીઓનું કથન, સુપેન્દ્રની અગ્રમહિષીઓનું વર્ણન, પૂર્ણભદ્રની અગ્નમહિષીઓનું વર્ણન, રાક્ષસેન્દ્ર ભીમની અગ્રમહિષીઓનું કથન, કિન્નરેન્દ્ર, પુરુદ્ર, અતિકાયેન્દ્ર, ગીતરતીન્દ્ર, વગેરે ઈદ્રોની અગ્રમહિષીઓનું કથન, સૂર્ય, ચન્દ્ર, भारअड (भण) विशेरे सने शन्द्रनी समडियामानु थन. प्रश्नદેવેન્દ્ર શાક શું પિતાની સુધર્મા સભામાં પિતાની દેવીઓ સાથે દિવ્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० ४०५ सू०१ चमरेन्द्रादीनाम् अग्रमहिषोनिरूपणम् १३७ देवtवक्तव्यता |
मूलम् - " तेणं कालेणं, तेणं समएणं रायगिहे नामं नयरे, गुणसिलए इए जाव परिसा परिगया, तेणं कालेणं तेणं समएवं समणस्स भगवओ महावरिस्त बहवे अंतेवासी थेरा भगवंतो जाइसंपन्ना जहा अट्टमे सए सत्तमुद्देस जाव विहरति । तएणं तं थेश भगवंतो जायसङ्का जायसंसया जहा गोयमसामी जाव पज्जुवासमाणा एवं वयासी - चमरस्स णं भंते! असुरिंद स्स असुरकुमाररन्नो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ ? अज्जो ! पंच अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-काली १, रायी २, रयणी ३, विज्जु ४, मेहा ५, तत्थणं एगमेगाए देवीए अट्टट्ट देवीसहस्सा परिवारो पण्णत्तो । पभूणं भंते! ताओ एगमेगा देवी अन्नाई अटूटू देवीसहस्साई परिवारं विउवित्तए, एवामेव सवावरेणं चत्तालीसं देवीसहस्सा से तं तुडिए । पभू णं भंते! चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया, चमरचं चाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए चमरंसि सीहासणंसि तुडिएणं सद्धिं दिव्वाइं भोग भोगाई भुंजमाणे विहरितए ? णो इणट्ठे समट्ठे, से केणद्वेणं भंते! एवं बुच्चइ - णो पभू चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया चमरचंचाए रायहाणीए जाव विहरितए ? अज्जो ! चमरस्सणं असुरिंदरस असुरकुमाररन्नो चमरवंपाए रायहाणीए सभाए कारण कथन, शक्र के लोकपाल सोमकी अग्रमहिषियों का कथन. ईशानेन्द्र और इसके लोकपाल सोम आदि की अग्रमहिषियोंका कथन ।
ભગાને ભાગવવાને સમર્થ છે ખરા ?' ઉત્તર-નથી હેતે,' અને તેના કારણનુ' પ્રતિપાદન. શક્રના લેાકપાલ સેામની અગ્રમહિષીઓનુ` કથન ઇશાનેન્દ્ર અને તેના લેાકપાલ મેામ વિગેરેની અથમહિષીઓનુ થના
अ० १८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
भगवतीसूत्रे सुहम्माए माणवए चेइयखंभे वइरामएसु गोलबट्टे समुग्गएसु बहओ जिसकहाओ संनिक्खित्ताओ चिटुंति, जाओणं चमरस्स असुरिंदस्त असुरकुमाररन्नो अन्नसिं च बहूणं असुरकुमाराण देवाणय, देवीणय, अञ्चणिज्जाओ, वंदणिज्जाओ, नमसणिज्जाओ, पूणिज्जाओ, सकारणिज्जाओ, सम्माणिणजाओ कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासणिजाओ भवंति, तेसिं पणिहाए णो पभू से तेणटेणं अजो! एवं वुच्चइ-णो पभूचमरे असुरिंदे जाव राया चमरचंपाए जाव विहरित्तए, पभूणं अजो! चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया चमरचंचाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए चमरंसि सीहासणंसि च उसटीए सामाणियसाहस्सीह तायत्तीसाए जाव अन्नेहिंच बहूहिं असुरकुमारेहि देवेहिय, देवीहिय, सद्धिं संपरितुडे महया हय जाव भुंजमाणे विहरित्तए, केवलं परियारिड्डीए, णो चेवणं मेहुणवत्तियं।सू०१॥ ___ छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरं, गणशिलकं चैत्यं. यावत् वर्ष प्रतिगता। तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य बहवोऽन्तेवासिनः स्थविराः भगवन्तः, जातिसम्पन्नाः यथा अष्टमे शतके सप्तमोदेशके यावत् विहरन्ति, ततः खलु ते स्थविराः भगवन्तो जातश्रद्धाः जातसंशयाः यथा गौतमस्वामिनो यावत् पर्युपासीनाः एवम् अवादिषुः-चमरस्य खलु भदन्त ! असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः? आर्याः! पञ्च अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः-तद्यथा-काली १, रात्रिः२, रजनी ३, विद्युत् ४, मेघा ५, तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः अष्टौ अष्टौ देवीसहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः, प्रभुः खलु भदन्त ! ताभ्य एकैका देवी अन्यानि अष्टाष्टदेवी सहस्राणि पग्विारं विकुर्वितुम् , एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारिंशद् देवीसहस्राणि, तदेतत् त्रुडि कम् । प्रभुः खलु भदन्त ! चमरः असुरेन्द्रः असुरकुमारराजः चमरचश्चायां राजधान्यां सभायां सुधर्मायां चमरे सिंहासने त्रुटिकेन सार्द्ध दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुम् ? नायमर्थः समर्थः,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०१ चमरेन्द्रादीनाम् अग्रमहिषीनिरूपणम् १३९ तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-नो प्रभुश्चमरः असुरेन्द्रः असुरकुमारराजश्वमरचश्वायां राजधान्यां यावत् विहर्तुम् , आर्याः ! चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य चमरचश्वायां राजधान्यां सभायां सुधर्मायां माणवकश्चैत्यस्तम्मेषु वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुद्गकेषु बहूनि जिनसक्थीनि संनिक्षिप्तानि तिष्ठन्ति, येभ्यः खलु चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य अन्येषां च बहूनाम् अमुरकुमाणां देवानां च, देवीनां अर्चनीयाः, चन्दनीयाः, नमस्याः, पूजनीयाः, सत्करणीयाः, सम्माननीयाः, कल्याणं, मङ्गलं, दैवतं, चैत्यं, पर्युपासनीयाः भवन्ति, तेषां प्रणिधया नो प्रभुः, तत् तेनार्थेन आर्याः ! एवमुच्यते नो प्रभुश्चमरः असुरेन्द्रो यावत् राजः चमरचञ्चायां यावत् विहर्तुम् । प्रभुः खलु आर्याः! चमरः असुरेन्द्रः असुरकुमारराजा चमरचश्चायां राजधान्यां सभायां सुधर्मायां चमरे सिंहासने चतुष्षटया सामानिकसहस्रैः त्रायस्त्रिंशकैर्यावत् अन्यैश्च बहुभिः अमुरकुमारैः देवैश्व, देवीभिश्च सार्द्धम् , संपरिवृतो महताऽहत यावत् भुञ्जानो विहर्तुम् , केवलं परिवार या, नो चैव खलु मैथुनमत्ययिकम् ॥ सू०१॥
टीका-चतुर्थोद्देशके त्रायस्त्रिंशकदेववक्तव्यता प्ररूपिता, अथ पञ्चमोद्देशके देवीवक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह-' तेणं कालेणं' इत्यादि । तेणं कालेणं, तेणं समरणं रायगिहे नामं नयरे, गुणसिलए चेइए जाव परिसा पडिगया' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरम् आसीत् , गुणशिलकं नाम चैत्यम्-उद्यानम्
देवीवक्तव्यतातेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि। टीकार्थ-चतुर्थ उद्देशक में गुरुस्थानीय त्रायस्त्रिंशक देवसंबंधी वक्तव्यता कही जा चुकी है। अब इस पांचवे उद्देशक में देवी संबंधी वक्तव्यता का कथन किया जारहा है। तेणं कालेणं तेणं समएणं राय. गिहे नाम नघरे, गुणसिलए चेहए जाव परिसा पडिगया उस काल और उस समय में राजगृह नामका नगर था उसमें गुणशिलक नामका
દેવી વકતવ્યતા " तेणं कालेणं तेणं समएणं" त्यादि
ટીકાઈ-ચોથા ઉદેશામાં ગુરુ સ્થાનીય ત્રાયઅિંશક દેવેની વાત કરવામાં આવી છે. હવે આ પંચમા ઉદ્દેશામાં દેવી વિષયક વક્તવ્યતાનું નિરૂપણ કરવામાં माछ
" तेणं कालेणं तेण समए णं रायगिहे नामं नयरे, गुणसिलए चेइए जाव परिसा पडिया" तेणे मन ते सभये २१४७ नोभे न तु तेमा मुशिम નામે ચિત્ય (ઉદ્યાન) હતું. તેમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પભુ પધાર્યા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यावत् आसीत् , स्वामी समवमृतः, धर्मोपदेशं श्रोतु पर्षत् निर्गच्छति, धर्मोपदेश श्रुत्वा प्रतिगता पर्पत , ' तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणस्स भगरी महावीरस्स बहवे अंतेवासी थेरा भगवंतो जाइसंपन्ना जहा अट्ठमे सए सत्तमोद्देसए जाव विहरंति' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य बहवोऽने के अन्तेवासिनः स्थविराः भगवन्तो जातिसंपन्नाः यथा अष्टमे शतके सप्तमोदेश के यावत्-कुलसम्पन्नाः, यावत्-जीविताशामरणभयविषमुक्ताः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अदूरसामन्ते-नातिदूरे नातिसमीपे ऊर्ध्वजानवः अधःशिरसः ध्यानकोष्ठोपगताः संयमेन तपमा आत्मानं भावयन्तो विहरन्ति तिष्ठन्ति, 'तए णते थेरा उद्यान था यावत्-उसमें महावीर स्वामी पधारे, उनसे धर्मोपदेश सुनने के लिये परिषद् उनके पास अपने २ स्थान से निकल कर पहुँची. प्रभुने धर्मोपदेश दिया. धर्मोपदेश सुनकर परिषद् अपने २ स्थान पर चली गई । तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स बहवे अंतेवासी थेरा भगवंतो जाइसंपन्ना जहा अट्टमे सए सत्समोद्देसए जाव विहरंति' उस काल और उस समय में श्रमण भगवान महावीर के अनेक अंतेवासी स्थविर भगवन्त जो कि जाति संपन्न
आदि विशेषणों वाले थे-जैसा कि अष्टमशतक के सप्तम उद्देशक में कहे गये हैं। यहां यावत् पदसे-'जीवियासामरणभयविप्पमुक्का समणस्स भगवओ महावीरस्म अदूरसामन्ते उडजाणू अहोसिरा झाणकोटोवगया संजमेगं तबमा अप्पाणं भावेमाणा विहरंति' इस તેમને વંદણ નમસ્કાર કરવાને તથા તેમની દેશના સાંભળવાને રાજગૃહનગરની જનતા–પરિષદ નીકળી પડી. પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેમને ધર્મોપદેશ Pવણ કરીને પરિષદ પાછી ચાલી ગઈ.
" तेण कालेणं तणं समए णं भगवओ महावीरस्स बहवे अंतेवासी थेरा भगवंतो जाइसंपन्ना जहा अट्ठमसए सत्तमोरेसए जाव विहरंति" तेणे. अने તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ઘણા જ અંતેવાસી (શિષ્ય) સ્થવિર ભગવાને પણ તપ અને સંયમથી આત્માને ભાવિત કરતા ત્યાં વિચરતા હતા. તેઓ જાતિસંપન્ન આદિ ગુણોથી યુક્ત હતા. તેમના ગુણોનું વર્ણન આઠમાં શતકના સાતમાં ઉદ્દેશામાં આપ્યા મુજબ સમજવું. અહીં “યાવત્ ” પદથી नायता सूत्रपा४ अ ४२वामा मान्य। छ-"जीवियासामरणभयविप्पमुक्का समणरस भगवओ महावीरस्स अदूरसामंते उड जाणू अहोसिरा झाणको. दोषगया संजमेणं तवसा अपाणं भावेमाणा विहरंति" तेथे।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०१ चमरेन्द्रादीनाम् अग्रमहिषीनिरूपणम १४१ भगवंतो जायसट्टा जायसंसया जहा गोयमलामी जाब पज्जुशसमाणा एवं वयासी'-ततःखलु ते स्थविराः भगवन्तो जातश्रद्धाः श्रद्धावन्तः, जातसंशयाः संशयवन्तः यथा गौतमस्वामिनो विशेषणानि तथैव यावत् शुश्रुषमाणा विनयेन नमस्यन्तः पाञ्जलिपुटाः पर्युपासीनाः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः-'चमरस्स णं भंते ! असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ ?' हे भदन्त ! चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य, कति कियत्यः, अग्रमहिष्यः प्रज्ञताः? " भगवानाह-'अज्जो ! पंच अग्गमहिसीश्रो पण्णत्ताओ' हे आर्याः! स्थविराः ! पश्च अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-काली, रायी, रयणी, विज्जू , मेहा' तद्यथापाठका संग्रह हुआ है। 'तएणं थेरा भगवंतो जायसट्टा जायसंसया जहा गोयमसामी जाव पज्जुवासमाणा एवं वयासी' इसके बाद श्रद्धा. युक्त उन स्थविर भगवन्तों ने संशययुक्त होने पर गौतमस्वामी की तरह "शुश्रूषमाणाः विनयेन नमस्यन्तः, प्राञ्जलिपुटाः, पर्युपासीना" इन विशेषणों से युक्त बनकर प्रभु से इस प्रकार पूछा-'चमरस्स णं भंते ! असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के कितनी अग्रमहिषियां कही गई हैं ? अर्थात् चमर के पट्टदेवियां कितनी हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा-'अज्जो पंच अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्यों! स्थविरों! असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर की अग्रमहिषियां-पट्टदेवियां पांच कही गई है 'तं जहा-काली, रायी, रयणी, विज्ज, मेहा" उनके
જીવનની ઈચ્છા અને મરણના ભયથી રહિત હતા. ભગવાન મહાવીરથી દૂર પણ નહીં અને નજીક પણ નહીં એ ઉચિત સ્થાને, ઉભડક આસને મસ્તક નીચું રાખીને, ધ્યાનરૂપી કોઠામાં લીન થઈને સંયમ અને તપથી આમાને लावित ४२ता वियरता ता" "तएणं ते थेरा भंगवतो जायसङ्घ जहा गोयम. सामी जाव पज्जुवासमाणा एवं वयासी" त्या२ मा श्रद्धायुतते स्थविर - पतामे स हेडयुटत थवाथी गौतम स्वामीनी म “शुश्रूषमाणाः विनयेन नमस्यन्तः प्राञ्जलिपुटाः, पर्युपासिनाः " भगवाननी सेवा ४२ता ५४), मन्ने डाय
अन विनयपूर्व प्रमुनी पर्युपासना ४२di ४२di मा प्रमाणे पूछ्यु-"चम रस्स णं भंते ! असुरिंदरस असुरकुभाररन्नो कइ अग्गनहिसीओ पण्णत्ताओ" है ભગવન! અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમરને કેટલી અગ્રમહિષીઓ (પટ્ટરાણીએ) છે?
महावीर प्रसुने। उत्त२-" अज्जो ! पंच अगामहिसीओ पण्णत्ताओ" के माया! असुरेन्द्र, ससु२७मा२२१२१ यभरने पांय समलिषीया छ." तंजहा" तमना नाम नीय प्रभारी छ- 'काली, रायी, रयणी, विज्जू , मेहा" (1) सी,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
भगवतीसूत्रे काली १. रात्रिः २, रजनी ३, विद्युत् ४, मेधा ५, 'तत्थणं एगमेगाए देवीए, अट्ठदेवीसहस्सा परिवारो पण्णत्तो' तत्र खलु तासु पञ्चसु मध्ये एकैकस्याः देव्याः अग्रमहिष्याः अष्टौ अष्टौ देवीसहस्राणि परिवारः प्रज्ञपमः, 'पभूणं भंते ! ताओ एगमेगा देवी अन्नाई अहह देवीसहस्साई परिवारं विउवित्तए' प्रभुः समर्था खलु ताभ्यः पश्चाग्रमहिषीषु एकैका देवी अग्रमहिषी अन्यानि अष्ट अष्ट देवीसहस्राणि परिवारं विकुवितु-विकुर्वणया शक्त्या निष्पादयितुम् ‘एवामेत्र सपुवावरेणं चत्तालीसं देवीसहस्सा, से तं तुडिए' एवमेव पूर्वोक्तरीत्यैव प्रश्नोत्तरीत्यैव उत्तरं विज्ञेयम् , यथा-हन्त हे आर्याः? प्रभुः समर्थाः तासु पञ्चाग्रमहिषीषु एकैका देवी नगम इस प्रकार से हैं काली १, रात्री २, रजनी ३, विद्युत् ४, और पाचवों मेघा 'तत्थ णं एगमेगाए देवीए अट्ठ देवी सहस्सा परिवारो पण्णत्तो' इन पांच पट्ट देवियोंके मध्य में एक एक अग्रमहिषी की आठ आठ हजार देवी परिवार है। अब उन स्थविर भगवन्तों ने प्रभुसे ऐसा पूछा-'पभू णं भते! ताओ एगमेगा देवी अन्नाइं अट्ठ देवी सहस्साइं परिवार विउवित्तए' हे भदन्त ! उन पांच अग्रमहिषियों में से एक एक अग्रमहिषी अपनी विकुर्वणा शक्ति से क्या अन्य आठ २ हजार देवी परिवार को विकुर्वित करने के लिये समर्थ है ? अपनी विकुर्वणा शक्ति द्वारा देवी परिवार को निष्पादित करने में शक्तिशाली है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवामेव सव्वावरेण चत्तालीसं देवीसहस्सा से तं तुडिए' हे स्थविरों! प्रश्नोतरीति के अनुसार ही अपने प्रश्न का उत्तर जानना चाहिये-अर्थात् पांच अग्रमहिषियों में से (२) रात्री, (३) २४ी, (४) विद्युत्, (५) मेघा. “ तत्थण एगमेगाए अट्ठ देवी सहस्सा परिवारो पण्ण तो" ते प्रत्ये। अयमडिबीना 418, मा २ દેવીઓને પરિવાર છે.
स्थविर सताने प्रश्न-"पभूण भंते ! ताओ एगमेगादेवी अन्नाई अहह देवी सहस्साई परिवारं विउव्वित्तए ?" मापन ! ते पांय अमडिषीया શું પિતાની વિમુર્વણશક્તિથી ૮૦૦૦-૮૦૦૦ દેવી પરિવારની વિદુર્વણા કરવાને સમર્થ છે?–એટલે કે તેમાં શું વૈકિયશક્તિ દ્વારા આઠ આઠ હજાર દેવીઓનું નિર્માણ કરવાને શક્તિશાળી છે? ____ महावीर प्रभुने। उत्तर-" एवामेव सपुवावरेणं चत्तालीसं देवी सहस्सा से त तुडिए” उ स्थपि! प्रश्नोतरीत अनुसार १४ तमा२॥ प्रश्न उत्तर સમજ. એટલે કે તે પ્રત્યેક અમહિષી પિતાની વિકુવં ૭ શક્તિદ્વારા આઠ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०१ चमरेन्द्रादीनाम् अग्रमहिषीनिरूपणम् १४३ अन्यानि अष्टाष्टदेवीसहस्राणि परिवारं विकुर्वितम् । एवं विकुर्वणे कृते सति सपूर्वाऽपरेण-पूर्वापरसहितेन एकैकदेव्या अष्टाष्ट अन्यानि देवीसहस्राणि परिवारतया विकुतीनां पञ्चानाम् अष्टभिर्गुणिते सर्वसंमेलनेन चत्वारिंशद् देवीसहस्राणि भवन्ति तदेतत्-त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते, वैक्रियकृतदेवीशरीराणां समूहः त्रुटिकशब्देन उच्यते, स्थविराः पृच्छन्ति-'पभूणं भंते ! चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया चमरचंचाए रायहाणीए, सभाए सोहम्माए चमरंसि सीहासणंसि तुडिएणं सद्धिं दिवाई भोगभोगाइ भुंजमाणे विहरित्तए?' हे भदन्त ! प्रभुः समर्थः खलु किम् चमरः असुरेन्द्रः, असुरकुमारराजः चमरचश्चायां राजधान्यां सभायां सुधर्मायाम् चमरे-सिंहासने त्रुटिकेन वैक्रियकृतदेवीसम्हेन सार्द्धम् , दिव्यान् भोगभोगान्, भोगः स्त्रीशरीर, तदुपयोगितया भोगाः मनोज्ञस्पर्शादयः भोगमोगाः तान् यद्वा भोग्य भोगान्-भोक्तुं योग्या भोग्यास्तेषां भोगास्तान भुञ्जानः-विहर्तुम् ? भगवाएक एक अग्रमहिषी अन्य आठ २ हजार देवी परिवार को अपनी विकुर्वणा शक्ति द्वारा निष्पन्न कर सकने में समर्थ है। इस प्रकार से इन पांच अनमहिषियों का देवी परिवार ४० हजार का हो जाता है । इस प्रकार चालीस हजार देवी परिवार का नाम त्रुटिक है। इसका दूसरा नाम वैफ्रियकृत देवी शरीरों का समूह भी है। अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पभू ण भते ! चमरे अमुरिंदे असुरकुमारराया चमरचंचाए रोयहाणीए सभाए सोहम्माए चमरंसि सीहासण सि तुडिएण सद्धिं दिवाई भोगाभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए' हे भदन्त ! असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर चमरचंचाराजधानी में सुधर्मा सभा में चमरसिंहासन पर बैठ कर ४० हजार वैक्रिय शरीरकृत देवीसमूहरूप त्रुटिक के साथ क्या दिव्य भोग भोगों को भोग सकने में समर्थ होता આઠ હજાર અન્ય દેવીઓનું નિર્માણ કરવાને સમર્થ હોય છે. આ રીતે તે પાંચે અગ્રમહિષીઓને દેવીપરિવાર ૪૦ હજારને થાય છે. આ ૪૦ હજાર દેવીપરિવારને ત્રુટિક કહે છે. તેનું બીજુ નામ “વૈક્રિયકૃત દેવી શરીરને समूह” ५४ छे.
स्थविशन। प्रश्न-" पभूणं भंते ! चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया चमरचंचाए रायहाणीए सभाए सोहम्माए चमरंसि सीहासणंसि तुडिएणं सद्धि दिव्वाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए ?" उ सगवन्! शु मसुरेन्द्र, ससुरमा२२।११ ચમર પિતાની ચમચંચા રાજધાનીની સુધર્માસભામાં અમર નામના સિંહાસન પર બેસીને ૪૦ હજાર વયિશરીર ધારી દેવીઓના સમૂહ સાથે (ત્રુટિક સાથે) દિવ્ય ભેગે ભેગવી શકે છે ખરો?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
re
भगवतीसूत्रे
नाद - ' जो इट्टे सम' हे स्थविरा: । नायमर्थः समर्थः नैतत् संभवति, स्थविरा: पृच्छन्ति - ' से केणणं भंते । एवं बुच्चइ णो पभू चमरे असुरिंदे असुरकुमारराए, चमरचचाए, रायहाणीए जाव विहरत्तए ?' हे भदन्त ! तत्-अथ केनार्थेन कथं तावत् एवमुच्यते-नो प्रभुः समर्थः चमरः असुरेन्द्रः, असुरकुमारराजः, चमरचाय राजधान्यां यावत् सुधर्मायां सभायाम्, चमरे सिंहासने टिकेन पूर्वो तेन देवीसमूहेन सार्द्धम् दिव्याम् भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुम् ? भगवानाह - 'अज्जो ! चमरस्स णं असुरकुमाररन्नो चमरचंचाए रायहाणीप, सभाए सुहम्माए, माणवर चेयखंभे वइरामएस गोलबट्टसमुग्गएसु बहूओ जिणसकदाओ, संनिfraताओ चिति' हे आर्याः । स्थविरा: । चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारहै क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं णो इणट्टे समट्ठे' हे स्थविरों यह अर्थ समर्थ नहीं है। अर्थात् ऐसी बात वहां संभावित नहीं होती है । इस विषय को पुनः जानने के अभिप्राय से स्थविर भगवन्त प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से के गट्टेणं भंते! एवं बुच्चइ, णो पभू चमरे असुरिंदे असुरकुमारराए चमरचंचाए रायहाणीए जाव विहरितए' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर चमरवंचा राजधानी में यावत् सुधर्मा सभा में, चमरसिंहासन ऊपर बैठकर पूर्वोक त्रुटिक के साथ देवी समूह के साथ-दिव्य भोग भोगों को भोगने के लिये समर्थ नहीं है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'अज्जो ! चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो चमरबाइ रायहाणीए, सभाए सुहम्माए, माणवए चेइयखंभे, बहरामएस गोलवहसमुग्गएसु बहूओ जिणसकहाओ संनिक्खित्ताओ चिति' हे स्थविरो ! असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर की चमरचं चाराजधानी में सुधर्मा
,
महावीर प्रभुना उत्तर- " णो इण ममट्ठे " हे स्थविशे! मेवु सलवी शतु नथी. स्थविरोनो प्रश्न- " से केणट्टेणं भंते! एवं बुवइ " त्याहि डे ભગવન્! આપ શા કારણે એવું કહેા છે કે અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમર પેાતાની ચમરચ'ચા રાજધાનીની સુધર્માંસભામાં ચમર નામના સિંહાસન પર વિરાજમાન થઈને પૂર્વોક્ત ત્રુટિક (૪૦ હજાર દેવીએના સમૂહ સાથે દિવ્ય ભાગે! ભાગવત્રાને સમથ નથી ?
(6
महावीर ने उत्तर- " अज्जो ! " हे मार्यो ! चमरास णं असुरिंदरस असुरकुमाररन्नो चमरचचाए रायहाणीए, सभाए सुम्माए, मोणत्रए चेदयखंभे, बइरामएस गोलवट्टस मुग्गएसु बहूओ जिण सकहाओ संनिविखत्ताओ चिट्ठति " असु. રૅન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમરની ચમરચચા રાજધાનીમાં આવેલી સુધર્માંસભામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५०१ चमरेन्द्रादीनाम् अग्रमहिषीनिरूपणम् १४५ राजस्य चमरचश्चायां राजधान्यां, सभायां सुधर्मायां माणवके नाम्नि चैत्यस्तम्भे वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुद्केषु गोलकाकाराः वृत्तसमुद्काः गोलवृत्तसमुद्कास्तेषु बहूनि अनेकानि जिनसक्थीनि-जिनास्थीनि संनिक्षिप्तानि-स्थापितानि तिष्ठन्तिवर्तन्ते, 'जाओणं चमरस्स अमुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो अन्नेसिंच बहूणं असुरकुमाराणं देवाणय, देवीणय अच्चणिज्जा भो, वंदणिज्जाओ, नमसणिज्जाओ, पूयणिज्जाओ, सकारणिज्जाओ, सम्माणणिज्जाओ' यानि खलु जिनसक्थीनि चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य, अन्येषां च बहूनाम् असुरकुमाराणां देवानां च, देवीनां च अर्चनीयानि, वन्दनीयानि, नमस्करणीयानि, पूजनीयानि, सत्कर णीयानि, सम्माननीयानि, तथा 'कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासणिज्जाओ भवंति' कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यं पर्युपासनीयानि भवन्ति । तेसिं पणिहाए नो पभू!, तेषां मणिधया-अपेक्षया तेषां सान्निध्ये नेत्यर्थः नो प्रभुः-न समर्थः देवीभिः सह भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुमित्यन्वयः। सभा में माणवक चैत्यस्तम्भ में वज्र निर्मित गोलवृत्तसमुद्कों-गोलाकार डिब्बों में अनेक जिनेन्द्र अस्थियां स्थापित हैं 'जाओ णं चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररणो अन्नेसिंच बहणं असुरकुमाराण देवाण य, देवीण य अच्चणिज्जाओ, वंदणिज्जाओ, नमंसणिज्जाओ, पूयणिज्जाओ, सकारणिज्जाओ, सम्माणणिज्जाओ' जो जिनेन्द्र की ये अस्थियां असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर को अनेक दूसरे असुरकुमार देवों को एवं देवियों को अर्चनीय, वन्दनीय, नमस्करणीय, पूजनीय, सत्करणीय और सन्माननीय हैं, तथा 'कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासणिज्जाओ भवंति' कल्याणरूप एवं मंगलरूप चैत्य की तरह सेवनीय हैं 'तेसि पणिहाए नो पभू' अतः उनके समीप में वह चमर देवियों के साथ भोग भोगोंको भोगने के लिये समर्थ नहीं होता है । માણુવક ચિત્ય સ્તંભમાં વજી નિર્મિત ગળાકારની ડબ્બીઓમાં અનેક જિનેન્દ્ર मस्थित छ. "जाओणं चमरस्स असुरि दस्स असुरकुमाररन्नो अन्नेसिच बहूणं असुरकुमाराणं देवाण य, देवीण य अच्चणिज्जाओ, वंदणिज्जाओ नमंसणिज्जाओ, पूयणिज्जाओ, सकारणिज्जाओ, सम्माणणिज्जाओ" जिनेन्द्र मानना ते मस्थियाने અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમર તથા બીજાં અસુરકુમાર દેવ અને દેવીએ અર્ચનીય, વન્દનીય, નમસ્કરણય, પૂજનીય અને સન્માનનીય ગણે છે, તથા "कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासणिज्जाओ भवति" ते सीतेने त्या३५ अने. भस३५ चैत्यना समान सेवनीय भान छे. “तेसिं पणिहाए नो पभ" તેથી તેમની સમીપમાં તે ચમરેન્દ્ર દેવીઓની સાથે ભોગવિલાસને ભેગવવાને
भ० १९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
--
-
____भगवतीसूत्रे ___ प्रकृतमुपसंहरन्नाह-' से तेणटेणं अज्जो ! एवं बुच्चइ-नो पभू चमरे असुरिंदे जाव राया चमरचंचाए जाब विहरित्तए' हे आर्याः! तत् तेनार्थेन एवमुच्यतेनो प्रभुः समर्थः चमरः असुरेन्द्रो यावत् असुरकुमारराजः चमरचञ्चायां यावत् राजधान्यां, सुधर्मायां सभायां, चमरे सिंहासने त्रुटिकेन चत्वारिंशद् देवी सह. स्रवर्गेण सार्द्ध दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुम् । किन्तु 'पभूणं अज्जो! चमरे अमुरिंदे असुरकुमारराया चमरचंचाए रायहाणीए, सभाए सुहम्माए, चमरंसि सीहासणंसि, चउसट्ठीए सामाणियसाहस्सी हिं तायत्तीसाए जाव'-भग वानाह-हे आर्याः ! प्रभुः समर्थः खलु चमरः असुरेन्द्रः असुरकुमारराजः, चमरचश्चायां राजधान्याम, सुधर्मायां च सभायाम् , चमरे सिंहासने चतुष्षष्टयाचतुःषष्टिसंख्यकैः सामानिकसहः त्रायस्त्रिंशकैः यावत्-त्रयस्त्रिंशता सहायैः चतुर्भिः प्रकृत विषय का उपसंहार करते हुए प्रभु कहते हैं-से तेण्डेणं अज्जो। एवं वुच्चइ, नो पभू चमरे अतुरिंदे जाव राया चमरचंचाए जाव विहरित्तए' हे आर्यों ! इसी कारण मैंने ऐसा कहा है कि असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर अपनी चमरचंचाराजधानी में सुधर्मा सभा में चमर सिंहासन पर बैठकर त्रुटित के साथ-४० हजार देवियों के साथ-दिव्य भोग भोगों को भोगने के लिये समर्थ नहीं है । किन्तु-'पभूणं अज्जो चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया चमरचंबाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए, चमरंसि सिंहासणंसि, चउसट्ठीए सामाणियसाहस्सीहिं तायत्तीसाए जाव' हे आर्यो ! वह असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर चमरचंचाराजधानी में सुधर्मा सभा में चमरसिंहासन पर बैठकर ६४ हजार सामानिक देवों के साथ गुरुस्थानीय प्रायस्त्रिंशक देवों के साथ સમર્થ હોતે નથી આ વિષયને ઉપસંહાર કરતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે "से तेणट्रेणं अजो! एवं वुच्चइ, नो पभू चमरे असुरिंदे जाव राया चमरचंचाए जाव विहरित्तए" उ आया! ते २0 में ४थुछ मसुरेन्द्र, ससुर. કુમારરાજ ચમર પોતાની ચુંમરચંચા રાજધાનીની સુધર્માસભામાં અમર નામના સિંહાસન પર બેસીને ત્રુટિતની સાથે (૪૦ હજાર દેવીઓની સાથે) દિવ્ય सास सोगवी शाने समय होता नथी. ५२न्तु “पभूणं अज्जो! चमरे असुरिंदै असुरकुमारराया चमरचंचाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए, चमरंसि सिंहासणंसि, चउसीए सामाणियसाहस्सीहिं तायत्तीसाए जाव" है माय! ते અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમર તેની ચમચંચા રાજધાનીની સુધર્માસભામાં ચમર નામના સિંહાસન પર બેસીને ૬૪ હજાર સામાનિક દેવોની સાથે, ગુરુ સ્થાનીય ૩૩ ત્રાયઅિંશક દેવ સાથે, ચાર લેકપાલની સાથે, પાંચ અગ્રમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०१ चमरेन्द्रादीनाम् अग्रमहिषीनिरूपणम् १४७ लोकपालैः, पञ्चभिः अनडिपीभिः सप्तभिः अनीकेः, सप्तभिः अनीकाधिपतिभिः चत्वारिंशता आत्मरक्षकदेवाः 'अन्नेहिं च बहूहिं असुरकुमारेहिं देवेदिय सर्द्धि संपरिबुडे महादय जात्र भुंजमाणे विहरित्तर' अन्यैव बहुभिः अनुरकुमारैः, देव, देवीभिश्व सार्द्ध संपरिवृतः - सहितः सन् महता - बृहता, अहत यावत्नाट्यगीतवादिततन्त्रीतलताल टितघनमृदङ्गपटुपवादितरवेण - अहतानि - अच्छि - नानि आख्यानकप्रतिवद्धानि वा यानि नाट्यगीतवादितानि तेषां तन्त्रीतलतालानां च शेषत्रुटितानां व घनमृदङ्गस्य च मेघसदृशध्वनिकार कमर्दलस्य, पटुनानिपुणेन पुरुषेण प्रवादितस्य यो रवः-शब्दः स तथा तेन तत्पूर्वकमित्यर्थः दिव्याम् यावत् चार लोकपालों के साथ, पांच अग्रमहिषियों के साथ, सात अनीकों के साथ, सात अनीकाधिपतियों के साथ ६४ हजार आत्मरक्षक देवों के साथ, तथा 'अन्नेहिं च बहूहिं, असुरकुमारेहिं देवेहि य देवीहिय सद्धि संपरिवुडे महया हय जाव भुंजमाणे विहरिन्तए' अन्य अनेक असुरकुमार देवों के साथ और देवियों के साथ घिरा हुआ होकर अर्थात् इनके सब के साथ से युक्त होकर बडे २ अहत-अच्छिन्न बीच में भंग नहीं होने वाले अथवा कथाओं के सिलसिले से युक्त हुए ऐसे यावत्-नाट्य, गीत संबंधी बाजों के तथा तंत्री तल तालों के तथा और भी त्रुटितों के-बाजों के तथा मेघ की जैसी ध्वनिवाले मृदंग के, कि जो बहुत ही वाद्यविद्या में निपुण देव द्वारा बजाया जाता था नादों के साथ २ दिव्य भोग भोगों को भोगने के लिये समर्थ है अर्थात् ६४ हजार सामानिक देवों आदिकों से घिरा हुआ वह चार बड़े २ मनोहर नाटकों को देखने में एवं सुन्दर जिनमें विविध प्रकार के बाजे
1
66
હિષીઓની સાથે, સાત અનીકેાની સાથે, સાત અનીકાધિપતિએ સાથે ૬૪ હજાર !ત્મરક્ષક દેવાની સાથે, તથા अन्नेदि च बहूहिं असुरकुमारेहिं देवेहि देवीहि यद्धि संपरिवुडे महया हय जाव भुजमाणे विहरितए " અન્ય અનેક અસુરકુમાર દેવે અને દેવીએની સાથે (એટલે કે તે બધાંના સ'ગથી યુક્ત થઈને ) ભવ્ય અને અચ્છિન્ન ( વચ્ચે ભંગ ન પડે એવાં કથાએના ક્રમથી युंक्त सेवां) नाटी, गीता, वानित्रो ( भेघना केवा नाहवाजां गृह गो, वीया, કરતાળ આદિ વિવિધ વાજિંત્રા) આદિના મધુર નાદો સાંભળી શકે છે. કહેવાનું તાપય એ છે કે અસુરેન્દ્ર ચમર પેતાના ૬૪ હજાર સામાનિક દેવા આદિના સમૂહથી વીટળાઈને મનેાહર નાટકા દેખે છે, વિવિધ પ્રકારનાં વાદ્યસ’ગીતની સાથે મધુર ગીતા સાંભળે છે. તે દરેક વાદ્ય, વાદ્યવિદ્યામાં નિપુણુ દેવે દ્વારા વગાડ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
भगवतीसूत्रे भोगभोगान् भुञ्जानो विहाँ प्रभुः, केवलं परियारिडिए, णो चेवणं मेहुणवत्तियं' केवलं-विशेषस्त्वयम्-परिचारद्धर्या-परिचारः स्त्रीशब्दश्रवणरूप-संदर्शनादिरूपः ऋद्धिः सम्पत्तिः परिचारर्द्धिस्त या परिवारर्या वा वनितादिपरिजन-परिचारणामात्रेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहन्तुं प्रभुः किन्तु नो चैव खलु मैथुनमत्ययिकं मैथुनविषयकं यथा भवति तथा न मैथुनवृत्त्या दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहत्तु प्रभुरिति भावः ॥ मू० १ ॥
मूलम्-"चमरस्त णं भंते! असुरिंदस्स असुरकुमाररणो सोमस्त महारपणो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ? अजो! चत्तारि अग्गमाहसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-कणगा, कणगलया, चित्तगुत्ता, वसुंधरा। तत्थणं एगमगाए देवीए, एगमेगं देवीसहस्सं परिवारो पण्णत्तो पभृणं ताओ एगमेगा देवी, अन्ने एगमेगं देवीसहस्सं परिवारं विउवित्तए, एवामेव सपुत्वावरेण बजाये जा रहे हैं ऐसे गीतो को सुनने में एवं नृत्यों को देखने में जो अपना समय व्यतीत करता है यही उसका उस समय का दिव्य भोग भोगों को भोगना है। यही बात 'केवलं परियारिडीए, नो चेव णं मेहु. णवत्तियं' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है। इसका तात्पर्य ऐसा है कि असुरेन्द्र असुरकुमारराज वह चमर स्त्री शब्द श्रवणरूप एवं उनके रूपों को देखने आदिरूप परिचार से एवं संपत्तिरूप ऋद्धि से अथवा देवी परिजनरूप परिवार द्वारा की गई परिचारणामात्र से दिव्य भोग भोगों को भोगने के लिये तो समर्थ है पर वह मैथुन आदि निमित्तक दिव्य भोगों को भोगने के लिये वहाँ समर्थ नहीं है ॥१० १॥ વામાં આવે છે. આ રીતે તે નાટ્ય, સંગીત આદિરૂપ દિવ્ય ભેગે ભોગવવામાં પોતાનો સમય વ્યતીત કરે છે. એજ વાત સૂત્રકારે નીચેના સૂત્રમાં વ્યક્ત ४री छ-" केवलं परियारिड्ढीए, नो चेव णं मेहुणवत्तिय " मायनन भावार्थ આ પ્રમાણે છે–અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમર દેવીઓના મધુર ગીતને શ્રવણ કરવા રૂપ અને દેવીઓનાં રૂપોને દેખવારૂપ ૫રિચાર દ્વારા અને સંપતિરૂપ અદ્ધિ દ્વારા અથવા પરિજન રૂપ પરિવાર દ્વારા કરતી પરિચારણરૂપ દિવ્ય ભેગેને ભેગવવાને જ સમર્થ હોય છે. પરંતુ મૈથુન આદિ મિમિત્તક દિવ્ય ભેગેને ભગવાને તે સમર્થ હોતો નથી. આ સૂત્ર ૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १४९ चत्तारि देविसहस्सा, से तंतुडिए। पभूणं भंते! चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररपणो सोमे महाराया, सोमाए रायहाणीए, सभाए सुहम्माए, सोमसि सीहासणंसि, तुडिएणं अवसेसं जहा चमरस्स, नवरं परिवारो जहा सूरियाभस्स, सेसं तंचव जाव णो चेवणं मेहुणवत्तियं । चमरस्त णं भंते! जाव रणो जमस्स महारन्नो कइ अग्गमहिसोओ? एवं चेव, नवरं जमाए रायहा जीए, सेसं जहा सोमस्स। एवं वरुणस्स वि, नवरं वरुणाए रायहाणीए । एवं वेसमणस्स वि, नवरं वेसमणाए रायहाणीए, सेसं तं चेव जाव णो चेव णं मेहुणवत्तियं । बलिस्स णं भंते! वइरोयर्णिदस्त पुच्छा? अज्जो! पंच पंच अम्गमहिसीओ पण्णताओ, तंजहा-सुंभा, निसुंभा, रंभा, निरंभा, मदणा। तत्थणं एगमेगाए देवीए, अट्ठट्ठ सेसं जहा चमरस्स नवरं बलिचंचाए रायहाणीए, परिवारोजहा मोउद्देसए, सेसं तंचेव, जाव नो घेवणं मेहुणवत्तियं । बलिस्स णं भंते ! वइरोयणिंदस्स, वइरोयणरण्णो, सोमस्स महारन्नो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ? अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-मीणगा, सुभद्दा, विजया, असणी। तत्थणं एगमेगाए देवीए, सेसं जहा चमरसोमस्स। एवं जाव वेसमणस्स। धरणस्स णं भंते! नागकुमारिंदस्स नागकुमाररन्नो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ? अजो! छ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-इला, सुक्का, सदारा, सोदामणी, इंदा, घणविज्जुया। तत्थ णं एगमेगाए देवीए छ,छ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
भगवतीसूत्रे देवी सहस्सा, परिवारो पन्नत्तो। पभूणं भंते ! ताओ एगमेगा देवी अन्नाई छ, छ, देवी सहस्साइं परिवार विउवित्तए, एवामेव सपुवावरेणं छत्तीसं देवीसहस्साई, सेतं तुडित्तए। पभूणं भंते ! धरणे. सेसं तंचेव, नवरं धरणाए रायहाणीए, धरणंसि सोहासणीसं, सो परिवारो, सेसं तंचेव । धरणस्स ण भंते ! नागकुमारिंदस्त कालवालस्स, लोगपालस्स, महारण्णो कई अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ? अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-असोगा, विमला, सुप्पभा, सुदंसणा। तत्थणं एगमेगाए अवसेसं जहा चमरस्स लोगपालाणं। एवं सेसाणं तिण्हवि। भूयाणंदस्त णं भंते ! पुच्छा, अजो! छ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-रूया, रूयंसा, सुरूया, रुयगावती, रूयकंता, ख्यप्पभा। तत्थणं एगमेगाए देवीए अवसेसं, जहा धरणस्स। भूयाणंदस्सणं भंते ! नागवित्तस्स पुच्छा ? अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा सुणंदा, सुभद्दा, सुजाया, सुमणा।तत्थणं एगामेगाए देवीए अवसेसं जहा चमर. लोगपालाणं। एवं सेसाणं तिण्हवि लोगपालाणं। जे दाहिणिल्लागिंदा तेसिं जहा धरणिंदस्स, लोगपालाणंपि, तेसिं जहा धरणस्त लोगपालाणं। उत्तरिल्लाणं, इंदाणं जहा भूयाणंदस्स; लोगपालाण वि तेसिं जहा भूयाणंदस्स लोगपालाणं, नवरं इंदाणं सवेसिं गयहाणीओ सीहासणाणि य सरिसणामगाणि परियारो जहा तइयसए पढमे उदेसए। लोग गलाणं सव्वेसि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१० उ०५ सूच२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १५१ रायहाणीओ सीहासणाणिय, सरिसनामगाणि परियारो जहा चमरस्स लोगपालाण। कालस्सणं भंते ! पिसायिंदस्स पिसायरणगो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ? अजो ? चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-कमला, कमलप्पभा, उप्पला, सुदंसणा तत्थणं एगमेगाए देवीए एगमेगं देवीसहस्सं सेसं जहा चमरलोगपालाणं, परियारो तहेव, नवरं कालाए, रायहाणीए, कालंसि सीहासणंसि, मेसं तंचेव। एवं महाकालस्सवि। सुरुवस्सणं भंते! भूइंदस्स रपणो पुच्छा ? अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-रूववई, बहुरूवा, सुरूवा, सुभमा। तत्थणं एगमेगाए सेसं जहा कालस्स। एवं पडिरूवस्स वि। पुन्नभहस्स णं भंते! जक्खिदस्स पुच्छा ! अजो ? चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-पुण्णा, बहुपुत्तिया, उत्तमा, तारयाय, तत्थणं एगमेगाए सेसं जहा कालस्स । एवं माणिभहस्तवि।भीमस्स गंभंते ! रक्खसिंदस्स पुच्छा, अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिमीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-पउमा, पउमावई, कणगा, रयणप्पभा। तत्थणं एगामेगा सेसं जहा कालस्स । एवं महाभीमस्स वि। किन्नरस्त णं भंते ! पुच्छा? अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ, पण्णत्ताओ, तंजहा-वडेंसा, केउमई, रइसेणा, रइप्पिया। तत्थणं सेसं तंचेव। एवं किंपुरिसस्स वि। सप्पुरिसस्सणं पुच्छा ? अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-रोहिणी, नवमिया, हिरीपुप्फबई, तत्थणं एगमेगा.,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
१५२
भगवतीसूत्रे सेसं तंव। एवं महापुरिसस्स वि। अइकायस्सगं पुच्छा, अजो! चत्तारि अग्गमाहिसीओ पण्णत्ताओ तंजहा-भुयंगा, भुयंगवई, महाकच्छा, फुडा, तत्थणं एगमेया., सेसं तंचेव। एवं महाकायस्स वि। गीयरइस्स णं भंते ! पुच्छा? अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ तंजहा-सुघोसा, विमला, सुस्सरा, सरस्सई। तत्थणं एगमेगाए.,सेसंतंचेव। एवं गयिजसस्स वि। सवेसि जहा कालस्स, नवरं सरिसनामियाओ रायहाणीओसीहासणाणि य, सेसं तंचेव। चंदस्सणं भंते ! जोइसिंदस्स जोइसरन्नो पुच्छा, अजो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहाचंदप्पभा, दोसिणाभा, अञ्चिमाली, पभंकरा। एवं जहा जीवाभिगमे जोइसियउद्देसए तहेव। सूरस्सवि-सूरप्पभा, आयवाभा, अच्चिमाली, पभंकरा, सेसं तं चेव, जावणो चेवणं मेहुणवत्तियं। इंगालस्स गं भंते। महग्गहस्स कइ अग्गमहिसी पुच्छा ? अजो। चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ तं जहा विजया वेजयंती, जयंती, अपराजिया, तत्थणं एगमेगाए देवीए, सेसं तं चेव जहा चंदस्स, नवरं इंगालवडेंसए विमाणे इंगालगंसि, सीहासणंसि सेसं तं चेव । एवं जाव वियालगस्सवि, एवं अटासीतीएवि महागहाणं भाणियवं, जाव भावकेउस्स, नवरं वडेंसगा सीहासणाणिय, सरिसनामगाणि, सेसं तं चेव। सकस्सणं भंते। देविं. दस्स देवरन्नो पुच्छा, अजो। अट्ट अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओतजहा-पउमा १, सिवा २, सेया ३, अंज ४, अमला ५,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेद्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्र महिषीनिरूपणम् १५३ अच्छरा ६. नवमिया ७, रोहिणी ८ । तत्थणं एगमेगाए देवीए सोलस, सोलस देवीसहस्सा परिवारो पण्णत्तो । पभूणं एगमेगा देवी, अन्नाई सोलस देवीसहस्सपरिवारं विउवित्तए, एवामेव सपुवावरेणं अट्ठावीसुत्तरं देविस सहस्सं परिवारो सेतं तुडिए । पभूणं भंते! सक्के देविंदे, देवराया, सोहम्मे कप्पे, सोहम्मवडेंसए विमाणं, सभाए सुहम्माए, सक्कसि सीहासणंसि, तुडिएणं सद्धिं सेसं जहा चमरस्स, नवरं परिवारो जहा मोउद्देसए । सक्क्स्स णं देविंदस्स, देवण्णो सोमरस, महारण्णो कइ अग्गमहिसीओ ? पुच्छा, अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ तंजहा- रोहिणी मदणा, चित्ता, सोमा । तत्थणं एगमेगा सेसं जहा चमरलोगपालाणं नवरं सयपभे विमाणे, सभाए सुहम्माए, सोमंसि सीहासणंसि, सेसं तं चैव । एवं जाव वेसमणस्स, नवरं विमाणाइं जहा तइयसए । ईसाणस्सणं भंते । पुच्छा ? अजो । अट्ठ अग्गमहिसीओ, पण्णत्ताओ, तंजहा - कण्हा, कण्हाराई, रामा, रामरक्खिया, वसू, वसुगुत्ता, वसुमित्ता, वसुंधरा । तत्थ णं एगमेगाए. सेसं जहा सकस्स, ईसाणस्सणं भंते! देविंदस्स, सोमस्स, महारण्णो कइ अग्गमहिसीओ ? पुच्छा, चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ तंजा - पुढवी, रायी रयणी विज्ज । तत्थणं एगमेगाए., सेसं जहा सक्कल लोगपालाणं । एवं जाव वरुणस्स, नवरं विमाणा, जहा चउत्थसए, सेसं तंचेत्र जाव णो चेव णं मेहुणवत्तियं । सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति, जाव विहरइ ॥ सू०२ ॥
भ० २०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
"
छाया - चमरस्य खलु भदन्त ! असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य सोमस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कनका १, कनकलता २, चित्रगुप्ता ३, वसुन्धरा ४, । तत्र खलु एकैकस्या doer: एकैकं देवसहस्रम् परिवारः प्रज्ञप्तः । प्रभुः खलु ताभ्य एकैका देवीअन्यत् एकैक देवीसहस्रं परिवारं विकुर्वितुम्, एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारि देवी सहस्राणि तदेतत् तुडिकम् । प्रभुः खलु भदन्त ! चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य सोमो महाराजः सोमायां राजधान्यां सभायां सुधर्मांयां, सोमे सिंहासने तुडिकेन, अवशेषं यथा चमरस्य, नवरं परिवारो यथा सूर्याभस्य, शेष तदेव, यावत् नो चैत्र खल मैथुनवस्वयिकम् । चमरस्य खलु भदन्त । यावत् राजस्य यमस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः १ एवमेव, नवरं यमायां राजधान्यां शेषं यथा सोमस्य । एवं वरुणस्यापि, नवरं वरुणायां राजधान्याम् । एवं वैश्रवणस्यापि, नवरं वैश्रवणायां राजधान्यां शेषं तदेव यावत् नो चैव खल मैथुनमत्ययिकम् । वलेः खलु भदन्त ! वैरोचनेन्द्रस्य पृच्छा, आर्याः ! पञ्च अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - शुंभा १, निशुंभा २, रम्भा ३, निरम्भा ४, मदना ५, तत्र खलु एकैकस्या देव्याः अष्ट अष्ट शेषं यथा चमरस्य, नवरं बलिचश्चायां राजधान्याम्, परिवारो यथा मोकोद्देशके, शेष तदेव यावत् नो चैव खलु मैथुनप्रत्ययिकम् । बलेः खलु भदन्त ! वैरोचनेन्द्रस्य, वैरोचनराजस्य सोमस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - मेनका १, सुभद्रा २, विजया ३, अशनिः ४, । तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः शेषं यथा चमरसोमस्य एवं यावत् वैश्रवणस्य। धरणस्य खलु भदन्त ! नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? आर्याः ! षट् अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - इला १, शुक्रा २, सतारा ३, सौदामिनी ४, इन्द्रा ५, घनविद्युत् ६, सत्र खलु एकैकस्याः देव्या षट् षट् देवीसहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः । प्रभुः खलु ताभ्यः एकैका देवी अन्यानि पट् पट् देवीसहस्राणि परिवारं विकुर्वितुम् ? एवमेव सपूर्वापरेण षट्शत् देवी सहस्राणि तदेतत् तुडिकम् । प्रभुः खलु भदन्त ! धरणः शेषं तदेव, नवरम् धरणायां राजधान्याम्, धरणे सिंहासने स्वकः परिवारः, शेष ं तदेव । धरणस्य खलु भदन्त ! नागकुमारेन्द्रस्य कालवालस्य लोकपालस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाअशोका १, विमला २, सुप्रभा ३, सुदर्शना ४, । तत्र खलु एकैकस्याः अवशेष यथा चमरस्य लोकपालानाम् । एवं शेषाणां त्रयाणामपि । भूतानन्दस्य खलु भदन्त ! पृच्छा ? आर्याः ! षट् अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रूपा १, रूपांशा २, सुरूपा ३,
१५४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १५५ रूपकावती ४, रूपकान्ता ५, रूपप्रभा ६,। तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः अवशेष यथा धरणस्य । भूतानन्दस्य खलु भदन्त ! नागवित्तस्य पृच्छा ? आर्याः ! चतस्त्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सुनन्दा १, सुभद्रा २, सुजाता ३, सुमनाः ४,। तत्र खलु एकैकस्या देव्याः अवशेष यथा चमरलोकपालानाम् । एवं शेषाणां त्रयाणामपि लोकपालानाम् । ये दक्षिणेन्द्रास्तेषां यथा धरणेन्द्रस्य, लोकपालानामपि तेषां यथा धरगस्य लोकपालानाम् । उत्तरेन्द्राणां यथा भूतानन्दस्य, लोकपालानामपि तेषां यथा भूतानन्दस्य लोकपालानाम् , नवरम् इन्द्राणां सर्वेषां राजधान्यः, सिंहासनानिच सदृशनामकानि, परिवारो यथा तृतीयशतके प्रथमोद्देशके, लोकपालानां सर्वेषां राजधान्यः, सिंहासनानिच सदृशनामकानि, परिवारो यथा चमरस्य लोकपालानाम्। कालस्य खलु भदन्त ! पिशाचेन्द्रस्य पिशाचराजस्य कति अग्नमहिष्यः प्रज्ञप्ताः? आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कमला १, कमलप्रभा २, उत्पला ३, सुदर्शना ४, । तत्र खलु एकैकस्याः एकैक देवीसहस्रम् शेष यथा चमरलोकपालानाम् , परिवारस्तथैव, नवरम्-कालायां राजधान्यां, काले सिंहासने, शेष तदेव, एवं महाकालस्यापि । सुरूपस्य खलु भदन्त ! भूते. न्द्रस्य भूतराजस्य पृच्छा, आर्याः! चतस्रः अग्रमहिष्पः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रूपवती १, बहुरूपा २, सुरूपा ३, सुभगा ४, तत्र खलु एकैकस्याः शेषं यथा कालस्य। एवं प्रतिरूपस्यापि । पूर्णभद्रस्य खलु भदन्त ! यक्षेन्द्रस्य पृच्छा ? आर्याः! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पूर्णा १, बहुपुत्रिका २, उत्तमा ३, तारका ४, । तत्र खलु एकैकस्याः शेषं यथा कालस्य। एवं मणिभद्रस्यापि । भीमस्य खलु भदन्त ! राक्षसेन्द्रस्य पृच्छा, आर्याः! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्राप्ताः, तद्यथा-पद्मा १, पद्मावती २, कनका ३, रत्नप्रभा ४,। तत्र खलु एकैकस्या देव्याः शेष यथाकालस्य ! एवं महाभीमस्यापि । किन्नरस्य खलु भदन्त ! पृच्छा, आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिन्यः पज्ञप्ताः, तद्यथा-वशिष्ठा १, केतुमती २, रतिसेना ३, रतिप्रिया ४, तखलु एकैकस्या देव्याः शेषं तदेव । एवं किम्पुरुषस्यापि। सत्पुरुषस्य खलु पृच्छा, आर्याः ! चतस्रः अग्राहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रोहिणी १, नवमिका २, होः ३, पुष्पवती ४,। तत्र खलु एकैकस्या देव्याः शेषं तदेव । एवं महापुरुषस्यापि । अतिकायस्य खलु पृच्छा, आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाभुजङ्गा १, भुजगाती २, महाकच्छा३, स्फुटा ४,। तत्र खलु एकैकस्या देव्याः शेषं तदेव। एवं महाकायस्यापि । गीतरतेः खलु भदन्त ! पृच्छा? आर्याः ! चतस्रः अग्रनहिष्यः प्रज्ञप्ताः तयथा-सुघोषा १, विमला २, सुस्वरा ३, सरस्वती ४,। तत्र खलु एकैकस्या देव्याः शेषं तदेव । एवं गीतयशसोऽपि, सर्वेषाम् एतेषां यथा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कालस्य, नवरं सदृशनामिकाः राजधान्यः, सिंहासनानि च, शेषं तदेव। चन्द्रस्य खलु भदन्त ! ज्योतिषि केन्द्रस्य ज्योतिषिराजस्य पृच्छा, आर्याः ! चतस्रः अग्नमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-चन्द्रमभा १, ज्योत्स्नाभा २, अचिौली ३, प्रभंकरा ४,। एवं यथा जीवाभिगमे ज्योतिषिकोद्देशकस्तथैव । सूर्यस्यापि, सूर्यप्रभा १, आतपाभा २, अर्चिमाली ३, प्रभंकरा ४, । शेष तदेव, यावत् नो चैव खलु मैथुन प्रत्ययिकम् । अङ्गारस्य खलु भदन्त ! महाग्रहस्य कति अग्रमहिष्यः ? पृच्छा, आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-विजया १, वैजयन्ती २, जयन्ती ३, अपराजिता४,। तत्र खलु एकैकस्या देव्याः शेष तदेव यथा चन्द्रस्य, नवरम्अङ्गारवरिष्ठे विमाने, अङ्गारके सिंहासने शेषं तदेव, यावत् व्यालकस्यापि। एवम् अष्टाशीतेरपि महाग्रहाणां भणितव्यम् , यावत् भावकेतोः, नवरम्-चरिष्ठ कानि, सिंहासनानि च सदृशनामकानि, शेषं तदेव । शक्रस्य खलु भदन्त ! देवेन्द्रस्य देवराजस्य पृच्छा, आर्याः! अष्टौ अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पमा १, शिवा २, श्रेया ३, अजूः ४, अमला ५, अप्सरा ६, नवमिका ७, रोहिणी ८, तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः षोडश षोडश देवीसहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः। प्रभुः खलु ताभ्यः एकैका देवी अन्यानि षोडश देवीसहस्राणि परिवार विकुर्वितुम् एवमेव सपूर्वापरेण अष्टाविंशत्युत्तरं देवीशतसहस्रम् परिवारः, तदेतत् तुडिकम् । प्रभुः खलु भदन्त ! शक्रो देवेन्द्रो देवराजः, सौधर्मे कल्पे सौधर्मवरिष्ठके विमाने सभायां सुधर्मायाम् , शके सिंहासने तुडिकेन सार्द्धम् शेष यथा चमरस्य, नवर परिवारो यथा मोकोदेशके । शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य सोमस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः ? पृच्छा, आर्याः! चतस्रः अग्नमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथारोहिणी १, मदना २, चित्ता ३, सोमा ४,। तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः शेष यथा चमरलोकपालानाम् , नवरम् स्वयंप्रभे विमाने, सभायां, सुधर्मायां सोमे सिंहासने शेष तदेव, एवं यावत् वैश्रवणस्य, नवरं विमानानि यथा तृतीयशतके। ईशानस्य खलु भदन्त ! पृच्छा, आर्याः ! अष्टमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृष्णा १, कृष्णराजिः २, रामा ३, रामरक्षिता ४, वसुः ५, वसुगुप्ता ६, वसुमित्रा ७, वसु. न्धरा ८,। तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः शेष यथा शक्रस्य,। ईशानस्य खलु भदन्त ! देवेन्द्रस्य सोमस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः ? पृच्छा, आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिध्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पृथिवी १, राजिः २, रजनी ३, विद्युत् ४, । तत्र खलु एकैकस्या देव्याः शेषं यथा शक्रस्य लोकपालानाम् । एवं यावत् वरुणस्य, नवरं विमानानि यथा चतुर्थ शतके, शेषतदेव यावत् , नो चैव खलु मैथुनप्रत्ययिकम् । तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति यावत् विहरति ॥ सू० २ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ ०२ चमरेन्द्रादीनामग्र महिषीनिरूपणम् १५७
टीका-अथ चमरेन्द्रादेश्चतुर्णां चतुर्णां लोकपालानां तदन्येषां च अग्रमहिषी वक्तव्यतामाह-' चमरस्स णं भंते!' इत्यादि, 'चमरस्स णं भंते! असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो सोमस्स महारन्नो कह अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ ?' स्थविरा: पृच्छन्ति - हे भदन्त । चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य सोमादि चतुर्णां लोकपालानां मध्ये सोमस्य महाराजस्य कति - कियत्यः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - ' अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा - कणगा १, कणगळया २ चित्तगुत्ता ३, वसुंधरा ४,' तद्यथा कनका १, कनकलता २, चित्रगुप्ता ३, वसुन्धरा ४, च, देवी विशेष वक्तव्यता'चमरस्सणं भंते ' इत्यादि ।
टीकार्थ - इस सूत्र में सूत्रकार ने चमरेन्द्र आदिकों के चार २ लोकपालों की तथा इनसे भिन्न देवों की अयमहिषियों की वक्तव्यता का प्रतिपादन किया है इसमें आर्यों ने प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! 'चमरस्स णं भंते! असुरिंदस्स' असुरकुमारों के इन्द्र और असुरकु मारों के राजा चमर के जो चार लोकपाल कहे गये हैं उनके बीच में सोम लोकपाल महाराज की कितनी अग्रमहिषियां कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा- 'अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्यो! सोम लोकपाल की चार अग्रमहिषियों कही गई हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं - ' कणा १, कणगलया २, चित्तगुत्ता ३, वसुंधरा ४' कनका, દેવીવિશેષ વકતવ્યતા
चमरस्स णं भंते ! छत्याहि
ટીકા –આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે ચમરેન્દ્ર આદિ ઇન્દ્રોના ચાર ચાર લેાકપાલની તથા ખીજા ઇન્દ્રોની અગ્રમહિષીઓની પ્રરૂપણા કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને स्थविर लगवाताथे भडावीर अलुने या प्रभा प्रश्न पूछयो - " चमरस्स णं भंते! असुरिंदर ० " हे भगवन् ! असुरकुभाराना न्द्रि, मसुरडुभारशन यभरना જે ચાર લેાકપાલ કહ્યાં છે, તેમાંના જે સેામ મહારાજ નામના લેાકપાલ છે, તેમને કેટલી અગ્રમહિષીએ (પદ્મરાણીએ ) કહી છે ?
महावीर अलुना उत्तर- " अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ " डे आर्यो । सोभ सोझ्यासने यार अश्रमहिषीयो ही छे. " तंजहा " तेमनां नाभ मा प्रमाणे छे-" कणगा१, कणगलवार, चित्तगुत्ता३, वसुंधरा४ " (१) उनडा, (२) उनसता, ( 3 ) चित्रगुप्ता, मने (४) वसुधरा. “ तत्थणं एगमेगाए देबीए
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
-
'तत्थ णं एगमे गाए देवीए एगमेगं देवीसहस्सं परिवारो पण्णत्तो' तत्र खलु तासु चतसृषु मध्ये एकैकस्याः देव्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवारः प्रज्ञप्ताः । ' पभू णं ताओ एगमेगार देवीए अन्नं एगमेगं देवीसहस्सं परियारं विउन्धित प्रभुः समर्थां खलु ताभ्यः पूर्वोक्ताभ्यश्वतसृभ्यः एकैका देवी अन्यत् एकैकं देवीसहस्रं परिवार त्रिकुर्वितुम् - विकुर्वणया निष्पादयितुम्, एकैका देवी वैक्रियकरणशक्त्या एकैकं वैक्रियं देवीसहस्रं निर्मातुं किं समर्थ इतिभावः । ' एवामेव सपुव्यावरेणं चत्तारि देविसहस्सा, सेतं तुडिए' एवमेव तथैव सपूर्वापरेण पौर्वापर्येण चतसृभि रपि देवीभिः प्रत्येकं वैक्रियकरणद्वारा एकैकदेवी सहस्रस्य निर्माणे सति चत्वारि देवी सहस्राणि भवन्ति तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्गः उच्यते । स्थविराः पृच्छन्ति - पभू
१५८
कनकलता, चित्रगुप्ता और वसुन्धरा' तत्थ णं एगमेगाए देवीए एगमेगंसि देवी सहस्सं परिवारो पण्णत्तो इन चार अग्रमहिषियों के बीच में एक एक देवी का एक २ देवी सहस्ररूप परिवार कहा गया है 'पभू णं ताओ एगमेगाए देवीए अन्नं एगमेगं देवीमहस्सं परिवारं विउब्वित्तए' आर्यों ने प्रभु से पूछा हे भदन्त ! इन चार देवियों में से क्या एक एक देवी ऐसी भी समर्थ है कि जो अपनी विक्रिया से एक एक देवी सहस्र (हजार) की निष्पत्ति कर सके ? 'एवामेव सपुष्वावरेणं चत्तारि देवी सहस्सा, से तं तुडिए' इसके उत्तर में प्रभु ने कहा- हां, आर्यो ! एक एक देवी एक २ हजार देवियों के परिवारको अपनी विक्रिया शक्ति से निष्पन्न करने में समर्थ है. इस प्रकार इन चार देवियों का देवी परिवार ४ हजार का हो जाता है. इस चार हजार देवी परिवार का नाम वर्ग है. अब स्थविर पूछते हैं- 'पभू णं भंते! चमरस्स असुएगमेगंति देवीसहस्सं परिवारो पण्णत्तो " ते यार अश्रमहिषीयमांनी प्रत्ये અગ્રમહિષીએને એક એક હજારના દેવીપરિવાર કહ્યો છે. पभूणं ताओ एगमेगाए देवीए अन्नं एगमेगं देवीस इस्सं
स्थविरोना प्रश्न - " परिवारं विउव्वित्तए ? "
હે ભગત્રન્! શું તે ચાર દેવીઓમાંની પ્રત્યેક દેવી પાતાપેતાની વૈક્રિય. શક્તિથી એક એક હજાર દેવીઓની વિકુણુ કરી શકવાને સમર્થ છે ?
महावीर प्रभुना उत्तर- " एवामेत्र सञ्चारेणं चतारि देवीना से तं तुडव ” હું આર્યાં! તે પ્રત્યેક અશ્રમહિષી પેતાતાની વિક્રિયા શક્તિથી એકએક હજાર દેવીચેના પરિવારનું નિર્માણુ કરી શકે છે. આ રીતે તે ચારે અગ્રમહિષીઓના દેવીપરિવાર એકદરે ૪૦૦૦ દેવીએ ના થાય છે. આ ચાર હજાર દેવીઓના પરિવારને ત્રુટિક ( વગ ) કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०२ चमरेन्द्रादीनामनमहिषीनिरूपणम् १५९ गं भंते ! चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो सोमे महाराया सोमाए रायहा. णीए, सभाए सुहम्माए, सोमंसि सीहासणंसि तुडिएणं, अब सेसं जहा चमरस' हे भदन्त ! प्रभुः समर्थः खलु चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य सोमो महाराजो लोकपालः सोमायां राजधान्यां, सुधर्मायां समायाम् , सोमे सिंहासने त्रुटिकेन पूर्वोक्तेन वैक्रियरचितदेवी सहित देवीवगण सार्द्धम् अवशेषं यथा चमरस्योक्त तथा वक्तव्यम् , तथाच अन्यैश्च बहुभिः असुरकुमारैः देवश्च देवीभिश्च संपरितो महताऽऽह तनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गण्टुप्रवादितस्वेण भोगभोगान् भुनानो विहर्तुमितिभावः । 'नवरं परियारो जहा मरियाभस्स, सेसं तं रिंदस्स असुरकुमाररन्नो सोमे महाराया सोमाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए, सोमंसि सीहासणासि तुडिएण अवसेसं जहा चमरस्स' हे भदन्त ! असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के लोकपाल सोम महाराज अपनी सेामा नामकी राजधानी में, सुधर्मासभा में सोमसिंहासन पर विराजमान होकर अपने त्रुटिक-वैक्रिय रचित देवी वर्ग से-सहित चार अग्रमहिषियों के साथ दिव्य भोगों को भोगने के लिये समर्थ है क्या? यहां 'अवसेसं जहा चमरस्स' इप्त पाठ से बाकी का कथन जैसा चमर के पाठ में कहा गया है वैसा यहां पर उसे ग्रहण करना चाहिये" ऐसा प्रकट किया गया है। सो चमर के पाठ में ऐसा पाठ कहा गया है "अन्यैश्च यहुभिः असुरकुमारैः देवैश्च देवीभिश्च सपरिवृतो महताऽऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेणभोगभागान् भुंजानो विहर्तुम्" इनसे -" अतिरिक्त दूसरे-२
२थविशना प्रश्न-“पभूणं भंते ! चमरस्स असुरिंदरस असुरकुमाररन्नो सेामे महाराया सोमाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए सोमंसि सीहासणसि तुहिएणं अव सेसं जहा चमरस्स" भगवन् ! मसुरेन्द्र, ससुरम।२२।०४ यमरने पास સોમ મહારાજ પિતાની સેમા નામની રાજધાનીની સુધર્માસભામાં સેમ નામના સિંહાસન પર વિરાજમાન થઈને, પિતાની ગુટિકન (ક્રિય શક્તિ દ્વારા રચિત દેવીસમૂહની) સાથે અને ચાર અગ્રમહિષીઓની સાથે ભેગે જોગવવાને સમર્થ डाय छे मरे ? सही “अवसेसं जहा चमरस्स" ॥ सूत्र है। ये पात ४८ ४२वामा 20वी छे , भरना २६मा या प्रमाणे धुं छे-" अन्यैश्च बहुभिः असुरकुमारैः देवैश्च देवीभिश्च संपरिवृत्तो महताऽऽहत नाट्यगीतवादिततन्त्री तलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण भोगभोगान्, मुंजानो विहर्तुम्" अपार्नु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
भगवतीसूत्रे
चैत्र, जाव णो मेहुणवत्तीयं' नवरं चमरापेक्षया सोमस्य विशेषस्तु - परिवारो यथा सूर्याभस्य, प्रतिपादितस्तथैव प्रतिपत्तव्यः, शेषं तदेव - पूर्वोक्तचमरवदेव यावत्केवलं परिवारर्द्धया, कलत्रादिपरिजनपरिचारणामात्रेण स्त्रीशब्दश्रवणरूप संदर्शनादिरूपपरिचरण वा, किन्तु नो चैव खलु मैथुनप्रत्ययिकम् । स्थविरा: पृच्छन्ति - चमरस्स णं भंते ! जात्र रन्नो जमस्स महारन्नो कइ अग्गमहिसीओ ?' हे भदन्त ! चमरस्प खलु यावत् असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य चतुर्णां लोकपालानां मध्ये द्वितीयस्य यमस्य महाराजस्य कति कियत्यः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? बहुत से असुर कुमारों देवा देवियोंसे चारों दिशाओंसे परिशोभित होकर दिव्य भोग भोगों को भोगते हुवे आहत जो नाटय-गीत है उसमें बजाई गई जो तभी उसके तलतालोंसे त्रुटिक (गुंजमान) मेघ के सदृश मृदङ्गों के सुन्दर बजाए गए उच्च तारतर शब्दों से विहार करने के लिये समर्थ हैं ? इस पाठका यहां पर भी संग्रह किया गया है। 'नवरं परिवारो जहा सूरियाभास, सेसं तं चैव जाव णो चेव ण मेहुणवत्तियं' चमर की अपेक्षा सोम की यह विशेषता है-जैसा परिवार सूर्याभदेव का कहा गया है वैसा ही इसका परिवार है. बाकी का और सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही है. अर्थात् चमर के जैसा है. वह सोम वहां परिवाररूप ऋद्धि से, परिजन द्वारा परिचारणा मात्र से, स्त्रियों के शब्दश्रवण, उनके रूप दर्शन आदि रूप से भोग भोगने मैं तो समर्थ है पर उनके साथ मैथुन करने रूप भोग भोगने के लिये समर्थ नहीं है । अब स्थविर मुनिराज प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'चमरस्स ण भंते! जाव रन्नो जमस्स महारनी कई अग्गमहिसीओ' हे भदन्त ! चमर के लाकपाल जो यम महाराज हैं उनकी कितनी अग्रमहिषियों
તાત્પય' એ છે કે સામ લેાકપાલ બીજા અનેક અસુરકુમાર દેવા અને દેવીએના સમૂહની સાથે તે સભામાં નાટકા દેખી શકે છે, યિ સંગીત તથા વિવિધ વાજિંત્રાને નાદ સાંભળી શકે છે. આ રીતે તે શબ્દાદિ અવશ્ય ભેગવી શકે છે. પરન્તુ તે ત્યાં મૈથુન સેવનરૂપ ભાગભાગેાને ભાગવી શકતા નથી.
" नवरं परियारो जहा सूरिया भस्म, सेसं तं चैव जाव णो चेत्र णं मेहूणवत्तिय " अमरनी अपेक्षा मे सोभ सोम्याना अथनभां के विशेषता छे. ते भा પ્રમાણે છે-સેમલેકપાલના પરિવારનુ વર્ણન સૂર્યાભદેવના પરિવારના વર્ણન પ્રમાણે સમજવું, ખાકીનું સમસ્ત કથન ચમરના કથન અનુસાર જ શ્રૃહણુ કરવું. આ કથનના સારાંશ ઉપર આપવામાં આવી ગયા છે.
स्थविरै। प्रश्न - " चमरस्स णं भंते! जांव रन्नो जमस्थ महारन्नो कइ अग्गमहिसीओ ?" डे भगवन् ! यभरना सोम्यास यभ महाराने उदसी मग्रम હિષીગ્મા છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्र महिषीनिरूपणम् १६१ भगवानाह - ' एवं चेव, नवर जमार रायहाणीए, सेसं जहा सोमस्स एवं वरुणस्स वि, नवरं वरुणा रायहाणीए' हे आर्याः ! एवमेव - पूर्वोक्तरीत्यैव सोमस्य अग्रमहिtrada यमस्यापि चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, अथच तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः एकैकं देवसहस्रं परिवारः इत्यादिकं बोध्यम्, नवरं सोमापेक्षया यमस्य विशेषस्तु सोमाराजधानी स्थानेऽत्र यमायां राजधान्यामिति वक्तव्यम्, शेषं यथा सोमस्योक्त' तथैव वक्तव्यमिति एवं तथैव वरुणस्यापि तृतीयलोकपालस्य सोम
देव चतस्र एव अग्रमहिष्यो वक्तव्याः अथ च तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः एकैकं देवी सहस्रं परिवारः, वैक्रिय देवी सहस्रचतुष्टयम्, किन्तु नवरम् - सोमयमापेक्षया वरुणस्य विशेषस्तु - तत्तन्नाम राजधान्यपेक्षयाऽत्र वरुणाय राजधान्यामिति हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- एवं चेव, नवरं जमाए रायहाणीए, सेसं जहा सोमस्स एवं वरुणस्स वि, नवरं वरुणाए रायहाणीए'
आर्यो ! पूर्वोक्त रीति से ही सोम की अग्रमहिषियों की तरह यम की भी चार अग्रमहिषियां कही गई हैं। इनमें एक एक अग्रमहिषी का देवी परिवार एक एक हजार का कहा गया है इत्यादि सब यहां जानना चाहिये. सेम की अपेक्षा यम के कथन में विशेषता ऐसी है कि सोम राजधानी के स्थान में यहां यमा राजधानी है. बाकी का और सब कथन सोम के कथन के जैसा ही है इस प्रकार का कथन तृतीय लोकपाल वरुण का भी जानना चाहिये. वरुण की भी चार अग्रमहिषियां
इनका देवी परिवार प्रत्येक अग्रमहिषीका एक २ हजार देवियों का इस प्रकार यह परिवार सब अग्रमहिषियोंका ४ हजार देवियों का हो जाता है । यह सब परिवार वैक्रिय शक्ति जन्य होता है । किन्तु सोम एवं यम के कथन की अपेक्षा वरुण के कथन में विशेषता ऐसी
महावीर प्रभुना उत्तर- " एवं चेत्र नवरं जमाए रायहाणीए, सेसं जहा सोमरस " हे आयो ! सोम बोडखे उपासना स्थन मे यभानुं उथन સમજવું. એટલે કે યમ મહારાજને પણ ચાર અગ્રમહિષીએ છે. તે પ્રત્યેકના એક એક હજાર દેવીઓના પરિવાર છે, ઇત્યાદિ કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું. સેામ લેાકપાલના કથન કરતાં યમ મહારાજાના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે યમ મહારાજની રાજધાનીનું નામ યમા છે તેમના સિંહાસનનુ નામ યમ सिहासन छे. " एवं वरुणस्स वि, नवरं वरुणाए रायहाणीए " न प्रभारनं थन ત્રીજા લેાકપાલ વરુણુ વિષે પણ સમજવુ'. પરન્તુ તેની રાજધાનીનું નામ વરુણા સમજવું. વરુણને પણ ચાર અગ્રમહિષીએ છે. તે પ્રત્યેકને દેવીપરિવાર એક એક હજારનેા હાવાથી કુલ ચાર હજારના દેવીપુરવાર થાય છે. આ સમસ્ત પરિવાર વૈક્રિયશક્તિજન્ય હેાય છે.
भ० २१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
वक्तव्यमितिभावः । ' एवं वेसमणस्स वि, नवरं वेसमणाए रायहाणीए सेसं तंचेव नो चेवणं मेहुणवत्तियं' एवं सोमयमवरुणलोकपालवदेव वैश्रवणस्यापि चतुर्थलोकपालस्य चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तत्र च एकैकस्याः देव्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवारः । प्रभुश्च खलु ताभ्यः एकैका देवी अन्यत् एकैकं वैक्रियं देवीसहस्रं परिवारं निष्पादयितुम्, इत्यादिक पूर्ववदेव बोध्यम्, नवरं पूर्वापेक्षया विशेषस्तु तत्तन्नाम राजधानीस्थानेऽत्र वैश्रवणायां राजधान्यामिति वक्तव्यम्, शेषं तदेव सोमादिलोकपालवदेव यावत् चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य श्रमणो नाम महाराज लोकपालो वैश्रवणायां राजधान्याम्, सुधर्मायां सभायाम्, वैश्रमणे सिंहासने टिकेन सार्द्धम् अन्यैश्च बहुभिः देवैश्व देविभिश्व संपरिवृतो है कि वरुण की राजधानी वरुणा है 'एवं वेसमणस्स वि, नवरं वेसमणाए रायहाणीए, सेसं तं चैव नो चेव णं मेहुणवत्तियं' इन चतुर्थ लोकपाल वैश्रमण की भी सोम, यम, वरुण की तरह चार अग्रमहिषियां कही गई हैं। इन प्रत्येक अग्रमहिषियोंका देवी परिवार १-१ हजार देवियों का है. अर्थात् इनमें से १-१ देवी एक एक हजार देवियोंकी निष्पत्ति अपनी विक्रिया शक्ति से कर सकती है. इत्यादि सब कथन पूर्वोक्त जैसा जानना चाहिये. यदि कोई विशेषता है तो राजधानी के नाम की अपेक्षा से है. क्योंकि यहां वैश्रमण राजधानी है। तात्पर्य कहने का यह है कि जब ऐसा प्रश्न किया जावे कि "असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के जो वैश्रमण लोकपाल है वह वैश्रमणा राजधानी में सुधर्मासभा में वैश्रमण सिंहासन पर अपने देवीवर्ग के साथ अनेक
१६२
" एवं वेभ्रमणस्स वि, नवर वेसमणाए रायहाणीए, सेसं तं चेव, नो चेव णं मेहुणवत्तियं" थोथा सोउपास वैश्रमाने पशु यार अग्रमहिषीया छे. ते પ્રત્યેક અગ્રમહિષીના દેવીપરિવાર એક એક હજાર દેવીઓના કહ્યો છે. એટલે તે પ્રત્યેક દેવી પાતાની વૈક્રિયશક્તિથી ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓનુ નિર્માણુ કરી શકે છે, ઇત્યાદિ કથન સેામલેાકપાલની અગ્રમહિષીએના કથન પ્રમાણે સમજવું. સેામ લેાકપાલના કથન કરતાં અહીં એટલી જ વિશેષતા છે કે વૈશ્રવણુ લેકપાલની રાજધાનીનું નામ વૈશ્રવણા છે, કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે સેામલેકપાલની અપેક્ષાએ જેવા પ્રશ્નોત્તરા આગળ આપ્યા છે, એવાં પ્રશ્નોત્તરા અહી” પણ भरवा प्रेम ...
પ્રશ્ન- શું વૈશ્રવણુ લેાકપાલ પેાતાની વૈશ્રવણા રાજધાનીની સુધર્માંસભામાં વૈશ્રવણ સિંહાસન પર વિરાજમાન થઈને, પાતના અનેક અસુરકુમાર દેવા અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामप्रमहिषीनिरूपणम् १६३ महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुमवादितरवेण भोगभोगान् भुञ्जानो विहतुं प्रभुः ? केवलं परिवारद्धर्था वा किन्तु नैव च खलु मैथुनप्रत्ययिकम् , स्थविराः पृच्छन्ति 'बलिस्स णं भंते ! वइरोयणिदस्स पुच्छा' हे भदन्त ! बलेः खलु वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो पंच अगामहिसीओ पण्णताओ' हे आर्याः ! बलेः पश्च अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः 'तंजहा-सुंभा १, निसुंभा २, रंभा ३, निरंमा ४, मदणा५,' तद्यथा-शुम्भा १, निशुम्भा २, रम्भा ३, निरम्भा ४, मदना ५, च, 'तत्थ णं एगमेगाए देवीए अट्ठ सेसं जहा चमरस्स' तत्र खलु पश्चम मध्ये एकैदेवों एवं देवियों से युक्त हुआ मृदङ्ग आदि बाजों की तुमुल ध्वनिपूर्वक दिव्य भोगों को भोगने के लिये समर्थ हो सकता है क्या? तो इसका उत्तर ऐसा है कि वह परिवार रूप ऋद्धि से अथवा परिचाररूप ऋद्धि से दिव्य भोगों को भोग सकता है, मैथुन निमित्तक भोगों को नहीं भोग सकता है। अब स्थविर मुनिराज भगवान् से ऐसा पूछते हे-'बलिस्स णं भंते ! वहरोयणिंदस्स पुच्छा' हे भदन्त ! वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज बलि के कितनी पट्टदेवियां कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो पंच अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्यो ! बलि की पांच अग्रहिषियों- देवियां कही गई हैं। 'तं जहा-सुंभा, निसुंभा, रंभा, निरंभा मदणा' उनके नाम इस प्रकार से हैं-शुम्भा, निशुम्भा. रम्भा, निरम्भा, मदना. 'तत्थणं एगमेगाए देवीए अट्ठ सेसं जहा चमरस्स' इन पांच अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का દેવીઓના સમૂહથી વીંટળાઈને, ઉપર્યુક્ત ચાર હજાર દેવીઓના સમૂહ સાથે દિવ્ય ભાગે ભેગવી શકે છે ખરે?
ઉત્તર-હે આ! વેશ્રવણ લેકપાલ અન્ય દેવેની સાથે નાટ્ય, સંગીત આદિ દિવ્ય ભેગે ભેગવી શકે છે, પરંતુ તે ત્યાં મૈથુન સેવન કરી શકતું નથી.
२५/१२ मताना प्रश्न-" बलिस्स णं भंते ! बहरोयणि दस्स पुच्छा" 3 ભગવન! વૈરોચનેન્દ્ર, વૈરચનરાજ બલિને કેટલી અગ્રમહિષીએ કહી છે?
महावीर प्रभुनी उत्त२-"अज्जो ! पंच अग्गमहि सीओ पण्णत्ताओ" माय ! मटी-दने पांय अमडिषी । (पट्टराणी!) ही छ. “ तंजहा-सुभा, निसुभा, रभा, निरंभा मदणा" तमना नमनीय प्रमाणे छ- (१) शुमा, (२) निशुमा, (३) २मा, (४) निरमा २ (५) मन (तत्यणं एगमेगाए देवीए अदृद्व सेस
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
भगवती सूत्रे
"
कस्या देव्याः अग्रमहिष्याः अष्ट अष्ट देवी सहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः, शेषं यथा चमरस्य प्रतिपादितं तथा बलेरपि प्रतिपत्तव्यम्, तथाच ताभ्यः पञ्चाग्रमहिषीभ्यः एकैका देवी, अन्यानि अष्टाष्ट देवी सहस्राणि परिवारं विकुर्वितुम् विकुर्वणया निष्पादयितुं प्रभुः समर्था एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारिंशद् देवीसहस्त्राणि परिवारः तदेतत् त्रुटिकं नामवर्ग उच्यते इति भावः । ' नवरं बलिचंचाए रागहाणीए, परियारो जहा मोउद्देसए, सेसं तं देव जाव मेहुणवत्तियं' नवरम् चमरापेक्षया बलेः विशेषस्तु चमरचञ्चा राजधानीस्थाने बलिचञ्चायां राजधान्यामिति वक्तव्यम्, बस्तु परिवारो यथा मोकोदेश के मोकानगरी प्रतिपादकत्वेन मोकेति नामके तृतीयशतकस्य प्रथमोदेश के प्रतिपादितस्तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यः शेषं तदेव - चमरोक्तवदेव यावत्-मैथुनप्रत्ययवर्जितम् बोध्यम् । स्थविरा: पृच्छन्ति - 'बलिपरिवार देवियां ८-८ हजार की संख्या में हैं । इस कथन से बाकी का और सब कथन जैसा चमर के संबंध में किया जा चुका है वैसा ही बलि के विषय में जानना चाहिये । इस प्रकार बलि का सब देवी परिवार एक २ देवी के ८-८ हजार देवी परिवार को लेकर ४० हजार का हो जाता है. यह ४० हजार देवी परिवार बलि का वर्ग है. 'नवरं बलिचिंचाए रायहाणोए, परियारो जहा मोक उद्देसए, सेसं तं चैव जाव मेहणवत्तिये' चमर की अपेक्षा बलि के कथन में यही विशेषता है कि चमर की राजधानी चमरचञ्चा है और बलि की राजधानी बलिचचा है। बलि का परिवार जैसा मोकोद्देशक में मोका नगरी में प्रतिपादित होने के कारण मोका इस नामके तृतीय शतक के प्रथम उद्देशक में कहा गया है, उसी प्रकार का वह यहां पर भी जानना चाहिये. वह बलि, ” તે પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને દૈવીપરિવાર આઠ આઠ હજારના છે. આ વિષયને લગતું ખાકીનુ સમસ્ત અગ્રમહિષીઓના પૂર્ણાંકત કથન પ્રમાણે સમજવું. કહેવાનુ’ તાત્પ એ છે કે અલીન્દ્રની પ્રત્યેક અગ્રસહિષી આઠ આઠ હજાર દેવીઓની વિકુણુ! કરી શકે છે. આ રીતે ખીન્દ્રના કુલ દેવીપરિવાર ૪૦ હજારના થાય છે. તે દેવીપરિવારને ખલીન્દ્રના ત્રુટિત કહે છે. " नवर बलिचंचाए, रायहाणीए, परियारो जहा मोउद्देसए, सेसं तं चैव जाव मेहुणवत्तियं' ચમરના કથન કરતાં બલિના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કૈં ચમરની રાજધાની - ચમરચચા છે, પણ અલિની રાજધાની અલિચ'ચા અલિના પરિવારનું કથન ત્રીજા શતકના પહેલા ઉદેશામાં કહ્યા અનુસાર સમજવુ. આ ઉદ્દેશાને અહીં મેાકેાદ્દેશક કહેવામાં આવેલ છે, કારણ કે આ ઉદ્દેશામાં વર્ણિત વિષયનું પ્રતિપાદન મેાકાનગરીમાં કરાયું હતું. ખલીન્દ્ર પશુ સુધર્માં
जहा चमरस्स
छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
""
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सा२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १६५ सणं भंते ! बइरोयणिदस्स वइरोयणरणो सोमस्स महारष्णो काइ अग्गमहिसोओ पणत्ताभो ? ' हे भदन्त ! बलेश्च खलु वैरोचनेद्रस्य वैरोचनराजस्य चतुर्णी लोकपालानां मध्ये सोमस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह'अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंनहा-मीणगा १, सुभदा २, विजया ३, असणी ४,' तद्यथा-मेनका १, सुभद्रा २, विजया ३, अशनिः ४, 'तत्थणं एगमेगाए देवीए सेसं जहा चमरसोमस्स, एवं जाव वेसमणस्स' तत्र खलु उपर्युक्तासु चतसृषु अग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्याः देव्याः शेषं यथा चमरसोमस्य लोकपालस्य अग्रमहिषीविषये प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम् , तथाच बलेलोकपालसोमस्यापि एकैकस्या अग्रमहिचमर की तरह मैथुन निमित्तक दिव्य भोग भोगों को छोड़कर अपने सिंहासन पर बैठकर परिवार रूप ऋद्धि से भोगों को भोगता है। अब स्थविर मुनिराज भगवान् से ऐसा पूछते हैं-'पलिस्स णं भंते ! वइरोय. जिंदस्स वइरोयणरणो सोमस्स महारणो कइ अग्गमहिसीओ पण्णताओ' हे भदन्त ! वैरोचनेन्द्र एवं वैरोचनराज बलि के जो लोकपाल सोम महाराज हैं उनकी कितनी पदेवियां कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयों ! बलि के लोकपाल सोम की चार अग्रमहिषियां कही गई हैं ? 'तं जहा मीणगा, सुभद्दा, विजया, असणी' उनके नाम इस प्रकार से हैं-मेनका सुभद्रा, विजया और अशनि 'तत्थणं एगमेगाए देवीए सेसं जहा चमरसोमस्स' एवं जाव वेसमणस्स' इन चार अग्रमाहिषियों में से एक २ अग्रमहिषीका देवी परिवार १-१ हजार देवियों का है. इस प्रकार जैसा સભામાં મૈિથુન સંબંધી ભેગે ભેગવી શકતા નથી, પણ નાટ્ય, ગીત, વાદ્યસંગીત આદિ શબ્દાદિ ભેગે અવશ્ય ભોગવી શકે છે.
स्थविशन। प्रश्न-" बलिस्स णं भंते । वइरोयणि दस्स वइरोयणरण्णो सोमस्स महारणो कइ अगामहिसोओ पण्णत्ताओ?" भगवन् ! वैरायनेन्द्र वैरोयनराय બલિના લેકપાલ સોમ મહારાજને કેટલી અગ્રમહિષીઓ છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-“ अज्जो चत्तारि अग्गम हिसीओ पण्णत्ताओ" . આર્યો! બલિના લેપાલ સેમ મહારાજને ચાર અગ્રમહિષીઓ કહી છે. " तजहा-मीणगा, सुभद्दा, विजया, असणी” तमना नाम नीचे प्रमाणे - (१) भेन, (२) सुभद्रा, (3) विया, मन (४) मशनि. " तत्थणं एगमेगाए देवीए सेसं जहा चमरसोमस्स, एवं जाव वेसमणस्स" ते प्रत्ये॥ हेवीपरि.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र ज्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवारः प्रज्ञातः, ताभ्य श्च एकैका देवी अग्रमहीषी अन्यत् एकैकं देवीसहस्रं परिवारं विकुक्तुिं प्रभुः समर्था, एवमेव सपुर्वापरेणपौर्वापर्येण, चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् त्रुटिक नामवर्ग उच्यते एवमेव एतस्यापि बलिलोकपालसोमस्य चमरलोकपालसोमवदेव परिभोगविहारादिकमवसेयम, यावत-मैथनप्रत्ययवर्जितम् । एवंरीत्या यावत-यमस्य, वरुणस्य, वैश्रवणस्य च बलिलोकपालस्यापि चमरलोकपालवदेव उपर्युक्तरीत्या अग्रमहिष्यादिकम् स्वयमेवोहनीयम् । स्थविराः पृच्छन्ति-'धरणस्स णं भंते ! नागकुमारिदस्स, नागकुमाररन्नो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ ?' हे भदन्त ! धरणस्य खलु नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य कति कियत्यः अग्रमहिष्यः प्रज्ञ. प्ताः? भगवानाह-'अज्जो छ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः ! धरणस्य चमर के लोकपाल सोम की अग्रमहिषियों के विषय में कहा गया हैवैसा ही कथन यहाँ पर जानना चाहिये' इस प्रकार बलि के लोकपाल सोम की चार अग्रमहिषियों का देवी परिवार ४ हजार देवियों का है ऐसा जानना चाहिये. यह पलि के लोकपाल सोम का देवी वर्ग है। चमर के लोकपाल सोम का जैसा परिभोग विहार आदि कहाजा चुका है उसी प्रकार से बलिके लोकपाल सोमका परिभोग विहार आदि जानना चाहिये । बलि के अवशिष्ट लोकपाल यम, वरुण और वैश्रमण के विषय में भी ऐसा ही कथन जानना चाहिये। ___ अब स्थविर ऐसा पूछते हैं-'धरणस्म णं भंते! नागकुमारिदस्स नागकुमाररमो का अगमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! नागकुमारेन्द्र और नागकुमारराज धरण की कितनी अग्रमहिषियां कहो गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैंવારનું કથન ચમરના લોકપાલ સેમની અગ્રમહિષીઓના પરિવાર પ્રમાણે સમજવું એટલે કે એક એક હજાર દેવીઓને તે પ્રત્યેક અમહિષીને પરિવાર સમજ. આ રીતે બલીન્દ્રના લેકપાલ સોમને દેવી પરિવાર ચાર હજારને થાય છે, એમ સમજવું. એજ બલીન્દ્રના લોકપાલ સમનું ત્રુટિત દેવી સમૂહ) સમજવું તેના ભોગ આદિ વિષયક કથન ચમરના લોકપાલ સેમના કથન અનુસાર સમજવું. બલિના બાકીના ત્રણ લેકમાલ-ધમ, વરુણ અને વૈશ્રવણના વિષયમાં પણ સોમ લેપાલના જેવું જ કથન સમજવું.
स्थविशनी प्रश्न-“धरणस्स णं भंते ! नागकुमारिदास नागकुमाररन्नो कह अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ?” 8 सावन् ! नागभाना छन्द्र, नागभा२२।। ધરણને કેટલી પટ્ટરાણીએ કડી છે ?
महावीर प्रभुने। उत्त२-" अन्जो छ अग्गम हिसीओ पण्णताओ" भार्या! नागभारेन्द्र परशुने छ घरधुने छ पट्टराणीसाही छे. “ जहा" तेमना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
-
-
--
---
प्रमेयचन्द्रिका रीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामप्रमहिषीनिरूपणम् १६७ षट् अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः , 'तंजहा-इला १, मुका २, सदारा ३, सोदामणी ४, इंदा ५, घणविज्जुया ६,' तद्यथा-इला १, शुक्रा २, सदारा ३, सौदामिनी ४, इन्द्रा ५, घन विद्युत्काच । 'तत्थणं एगमेगाए देवीए छ छ देवीसहस्सा परिवारो पण्णत्तो' तत्र खलु षट्स धरणाग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्या देव्याः षट् षट् देवी सहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः । 'पभूणं ताओ एगमेगादेवीए अन्नाई छ छ देवी सहस्साई परिवार विउवित्तए' प्रभुः समर्था खलु नाभ्यः षड्भ्यः अग्रमहिषीभ्यः एकैका देवी अन्यानि षटू षट् देवीसहस्राणि परिवारम् विकुर्वितुम् , ‘एवामेव सपुधावरेणं छत्तीसं देवीसहस्साई, सेतं तुडिए' एवमेव सपूर्वापरेण पौर्वापर्येण षट्त्रिंशत् देवीसहस्राणि परिवारो भवतीति भावः। तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्गउच्यते। स्थविराः पृच्छन्ति-'पभूणं भंते ! धरणे सेसं तंचेव' हे भदन्त ! प्रभुः समर्थः 'अज्जो छ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयों ! धरणकी ६ अग्रमहिषियां कही गई हैं। 'तं जहा- इला, सुका, सदारा, सोदामणी, इंदा, घणविज्जुया' उनके नाम इस प्रकार से हैं-इला, शुक्रा, सदारा, सोदा. मिनी, इन्द्रा और घनविद्युत्का, 'तत्यणं एगमेगाए देवीए छ-छ देवी सहस्सा परिवारो पण्णत्तो' इनमें एक एक देवीका देवी परिवार ६-६ हजार देवियों का है 'पभूणं ताओ एगमेगा देवी अन्नाई छ छ देवी सहस्साई परिवार विउवित्तए' क्योंकि इन छह अग्रमहिषियों के बीच एक एक देवी अन्य और ६-६ हजार देवियों के परिवार की विकुर्वणा कर सकती है. 'एवामेव सपुव्वावरेण छत्तीसं देवी सहस्साइं, से तं तुडिए' इस प्रकार धरण की देवियों का सब परिवार ३६ हजारका हो जाता है. इस छत्तीस हजार देवी परिवार का नाम ही देवी वर्ग है। नाम २ प्रमाणे छ-" इला, सुक्का, सदाग, सोदामणी, इंदा, धणविज्जुया" (१) jel, (२) शु., (3) सहा२।, (४) मोहाभिनी, (५) छन्द्री अन (९) धनविधु... “ तत्थणं एगपगाए देवीए छ देवीसहस्साई परिवारो पणत्तो" ते प्रत्ये पट्टराणाना वापरिवार १-१ १२ वासानेछ, “पभूणं ताओ एगमेगा देवी अन्नाई छ छ देवीसहस्साई परिवार विउव्वित्तए" ४१२६५ ते प्रत्ये: ૫દેરાણી પિતાની વકિયશક્તિથી બીજી છ છ હજાર દેવીઓનું નિર્માણ કરી शवाने समय हाय छे. “एवामेव सपुव्वावरेण छत्तीसं देवीसहस्साई, से तं डिए" माशते पन्द्रनो मुख हेवीपरिवार 3६००० थाय छे. मात्रीय હજારના દેવીપરિવારને ત્રુટિક (વર્ગ) કહે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे खलु धरणो नागकुमारेन्द्रो नागकुमारराजो धरणायां राजधान्यो सुधर्मायां सभायां धरणे सिंहासने त्रुटिकेन साद दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुम् ? भगवानाह-हे आर्याः ! शेषं तदेव-पूर्णाक्त चमरबलिदेव सर्व बोध्यम् , केवलं नवर चमराधपेक्षया धरणस्य विशेषस्तु-धरणायां राजधान्यां धरणे सिंहासने इति वक्तव्यम् , तथाचोक्तमेव, एवं धरणस्य स्वकः-निजः परिवारो-वक्तव्यः, शेष तदेव पूर्वोक्तरीत्यैवावसेयम् , घरणस्य स्वकः परिवारस्त्वेवम्-'छहि सामाणियसाहसीहिं, तायत्तीसाए तायत्तीसएहि, चउहि लोगपालेहि, छहिं अग्गहिसीहि,
अब स्थविर पुनः पूछते हैं-'पभू णं भंते ! धरणे सेसं तं चेव, नवरं धरणाए रायहाणीए, धरणंसि सीहाससि, सो परिवारो, सेसं तं चेव' हे भदन्त ! नागकुमारेन्द्र एवं नागकुमारराज धरण क्या धरण राजधानी में सुधर्मसिंहासन पर बैठकर अपने त्रुटिक के साथ ३६ हजार देवी परिवार के साथ दिव्य भोगभोगों को भोगने के लिये समर्थ है ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा-हे भार्यो ! इस विषय का उत्तर पूर्वोक्त चमर और बलि के प्रकरण में क त उत्तर के जैसा जानना चाहिये । थोड़ा सा जो अन्तर उस कथन की अपेक्षा इस कथन में आता है वह राजधानी को लेकर ही आता है. चमरकी राजधानी चमरचंचा है और बलिकी राजधानी बलिचंचा है-इस की राजधानी धरणा है। सिंहासन भी इसका घरण है। धरणका निज परिवार इस प्रकार से कहा गया है- 'छहि सामाणियसाहस्मीहिं तापत्तीसरहिं,
स्थविशन। प्रश्न-“पभूण भंते ! धरणे सेसं 'चेव, नवर धरणाए रायहाणीए, धरण सि सीहासणंसि, सओ परिवारो, सेसं तं चेव" भगवन् ! न मारेन्द्र, નાગકુમારરાજ ધરણ પિતાની ધરણુ રાજધાનીની સુધર્માસભામાં ધરણ નામના સિંહાસન પર વિરાજમાન થઈને પિતાના ત્રુટિક સાથે (૩૬ હજાર દેવીઓના પરિવારની સાથે) દિવ્ય ભેગોને ભેગવવાને સમર્થ છે ખરો?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–હે આર્યો! આ પ્રશ્નનો ઉત્તર અમર અને બલિના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે આપવામાં આવે છે, તે પ્રમાણે ધરણના વિષયમાં પણ સમજ. તેમાં રાજધાનીના નામને તથા સિંહાસનના નામને જ તફાવત છે. ચમરની રાજધાની ચમરચંડ્યા છે, બલિની રાજધાની બલિચંચા છે અને ધરણની રાજધાની ધારણા છે. ધરણના સિંહાસનનું નામ પણ ધરણ સિંહાસન છે. ધરણને પરિવાર આ પ્રમાણે કહ્યો છે"लहि' सामाणियमाहम्सीहि तायत्तीसएहि, चउहि लोगपादेहि, छहि अग्गमहिस्त्रीहि, सत्तहिं अणिएहि, मत्तहि भणियाहिवईहि', पउवीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीहि,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १६१ सत्तहिं अणिएहिं, सत्तहिं अणियाहिवईहिं, चउत्रीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीहिं, अन्नेहिय बहूहि नागकुमारेहिं देवेहिय, देवीहिय सद्धिं संपरिवुडे' इति, पइमिः सामानिकसाहः, त्रयस्त्रिंशता त्रायस्त्रिंशकैः चतुर्लोिकपालैः, षभिः अग्रमहिपीभिः सप्तभिः अनीकैः, सप्तभिः अनीकाधिपतिभिः, चतुर्विंशत्या आत्मरक्षक देवसाहः, अन्यैश्च बहुभिः नागकुमारी, देवश्च, देवीभिश्च सार्द्ध संपरिहतः" इति । स्थविराः पृच्छन्ति-'धरणस्स णं भंते ! नागकुमारिंदस्स कालवालस्स लोग. पालस्स महारणो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ?' हे भदन्त ! धरणस्य खलु नागकुमारेन्द्रस्य लोकपालानां मध्ये कालवालस्य लोकपालस्य महाराजस्य कतिकियत्यः, अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह-' अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसीओ चरहिं लोगपालेहिं छहिं अग्गमहिसीहि, सत्तहिं अणिएहिं, सत्तहिं अणियाहिबई हि, चउवीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहि य बहूहि नागकुमारेहिं देवेहि य देवीहि य सद्धि संपरिघुडे' छह हजार इसके सामानिक देव हैं । ३३ त्रायस्त्रिंशक देव हैं। चार इसके लोकपाल हैं। ६ इसकी अग्रमहिषियों हैं । सात इसकी सेनाएँ हैं। सात सेनाओं के सात सेनापति हैं । २४ हजार आत्मरक्षक देव हैं। इस प्रकार वह धरणदेव इन सब अपने परिवार से तथा और भी बहुत से नागकुमार देवों से और देवियों से सदा युक्त बना रहता है। अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'धरणस्स णं भंते! नागकुमारिंदस्स कालवालस्स लोगपालस्स महारणो कइ अग्गहिसीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! धरणके चार लोकपालों में से जो कालपाल लोकपाल है-उसकी पट्टरानियां अन्नेहि य वहूहिं नागकुमारेहिं देवेहिं य, देवीहिं य सद्धिं संपुरिवुडे " तना छ હજાર સામાનિક દેવે છે, ૩૩ ગુરુસ્થાનીય ત્રાયઅિંશક દે છે, ચાર લેકપા. છે, છ પટ્ટરાણીઓ છે, સાત સેનાઓ છે, સાત સેનાઓના સાત સેનાપતિઓ છે, ૨૪ હજાર આમરક્ષક દે છે, અને બીજા પણ અનેક નાગકુમાર દે અને દેવી છે. આ બધાં દેવોના પરિવારથી તે સદા યુક્ત રહે છે. તે પોતાની સુધર્માસભામાં આ બધાં પરિવારથી યુક્ત થઈને શબ્દાદિક ભેગો ભોગવી શકે छ, ५ भैथुन सेवन ४२१ शत नथी.
स्थविशनी प्रश्न-“धरणस्स नागकुमारिंदस्स कालवालस्स लोगपालस्स महारण्णो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ?" भगवन् ! नागभारेन्द्र, नागभार. રાજ ધરણને જે ચાર લેકપાલ છે, તેમાંથી કાલવાલ નામના લોકપાલને કેટલી અગ્રમહિષીઓ છે?
भ० २२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
पण्णत्ताओ' हे आर्याः! धरणस्य लोकपालस्य कालवालनाम्नः चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः 'तंजहा-असोगा १, विमला २, मुप्पभा ३, सुदंसणा४,' तद्यथाअशोका १, विमला २, सुप्रभा ३, सुदर्शना ४ च, 'तत्थणं एगमेगाए अवसेसं जहा चमरम्स लोगपालाणं, एवं सेसाणं तिण्ह वि' तत्र खलु चतसृषु धरणलोकपाल कालवाला महिषीषु मध्ये एकैकस्या देव्याः अवशेष यथा चमरस्य लोकपालानां प्रतिपादित तथैव प्रतिपत्तव्यम् , तथाच एकैकस्या अग्रमहिष्याः एकैकं देवीसहस्र परिवारः प्रज्ञप्तः, अथच पभुः समर्था खलु ताभ्यः-चतसुभ्योऽयमहिकितनी कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्यो! धरण के कालवाल नामक लोकपाल की पट्टरानियां ४ कही गई हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं'असोगा, विमला, सुप्पभा, सुदंसणा' अशोका १, विमला २, सुप्रभा ३, और सुदर्शना । 'तत्थणं एगमेगाए अवसेसं जहा चमरस्स लोगपालाण, एवं सेसाणं तिण्हवि' इनमें से इसकी एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार चमर के लोकपालों की अग्रमहिषियों के देवी परिवार जैसा कहा गया है-अर्थात् चमर के लोकपालों की एक २ अग्रमहिषीका देवी परिवार १-१ हजार का प्रकट किया गया है. उसी प्रकार से इसकी एक २ अग्रमहिषीका देवी परिवार है। तथा इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी अपनी विकुर्वणा शक्ति द्वारा दूसरी और हजार देवियों को निष्पन्न कर सकती है-इस प्रकार लोकपाल कालवाल का देवी परिवार ४ हजार का हो जाता है यह इसका श्रुटिक है; इत्यादि ____ मडावीर प्रभुने। उत्तर-" अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ" है माया! ५२ना ai नामना पासने यार मभडिषीया छ. "तंजहा" तमन नाम मा प्रमाणे छ-" असोगा, विमला, सुप्पभा, सुदंसणा" (१) मा, विभसा, (3) सुमना मन (४) सुश ना. "तत्थण एगमेगाए अवसेसं जहा चमरस्स लोगपालाण', एवं सेसाण तिण्ह वि" ते प्रत्ये समाडिवाना वा परिवार यमરના લેકપાલેની અગ્રમહિષીઓના દેવી પરિવાર એટલે કહ્યો છે. એટલે કે ચમરના લોકપાલની અગ્રમહિષીઓને દેવી પરિવાર એક એક હજાર કહ્યો છે, તેથી કાલવાલ લેકપાલની પ્રત્યેક અઠ્ઠમહિષીને ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓને પરિવાર સમજાતે પ્રત્યેક અગ્રમહિષી પિતાની વિકુવંશાશક્તિથી બીજી ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓનું નિર્માણ કરી શકે છે. આ રીતે ચારે અગમહિષીઓ કુલ ૪૦૦૦ દેવીઓનું નિર્માણ કરી શકે છે. આ રીતે કાલવાલ લેકપાલને દેવી પરિવાર ૪૦૦૦ દેવીઓને સમજ. એજ કાલવાલનું ત્રુટિક (દેવીસમૂહ) છે, ઈત્યાદિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १७१ पीभ्यः एकैका देवी, अन्यत् एकैकं देवीसहस्रंपरिवार विकुर्वितुम् , एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारि देवी सहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् तुडिकं नामवर्ग उच्यते, इत्यादिकं पूर्वोक्तरीत्या स्वयमूहनीयम् । एवमुक्तरीत्यैव शेषाणां-कालवालातिरीक्तानां कोलवाल-शङ्खवालानां त्रयाणामपि धरणस्य लोकपालानां वक्तव्यता स्वयम्हनीया, स्थविराः पृच्छति-'भूयाणंदस्स णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! भूता. नन्दस्य खलु कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः? पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो! छ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्या:! भूतानन्दस्य षट् अग्रमहिष्यःप्रज्ञप्ताः ? 'तंजहाख्या १, रूयंसा २, सुरूया ३, रूयगावती ४, रूयकंता ५, रूयप्पभा ६,' तद्यथारूपा १, रूपांशा २, सुरूया ३, रूपकावती ४, रूपकान्ता ५, रूपप्रभा ६ । 'तत्थणं एगमेगाए देवीए, अवसेसं जहा धरणस्स' तत्र खलु षट्सु भूतानन्दाग्रमहिषीषु सब विषय इसके साथ संबंधित कर स्वतः पूर्वोक्तरूप से समझ लेना चाहिये। इसी प्रकार से कालवाल से अतिरिक्त शेष तीन कोलपाल, शैलवाल, और शवपाल इन धरण लोकपालों के विषय की वक्तव्यता जाननी चाहिये। अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'भूयाणंदस्स णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! भूतानन्द की अग्रमहिषियां कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो! छ अग्गमहिसीओ पण्णात्ताओ' हे आयों ! भूतानन्द की अग्रमहिषियां ६ कही गई हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'रूया, ख्यंसा, सुरूया, रूयगावती, ख्यकता, स्यप्पभा' रूपा १, रूपांशा २, सुरूपा ३, रूपकावती ४, रूपकान्ता ५,
और रूपप्रभा ६. 'तस्थणं एगमेगाए देवीए अवसेसं जहा, धरणस्स' हुन भूतानन्द की ६ अग्रमहिषियों के बीच में से एक २ अग्रमहिषीका સમસ્ત કથન અહીં ચમરના લોકપાલના કથન અનુસાર સમજવું. ધરણના બાકીના ત્રણ લોકપાલનાં નામ આ પ્રમાણે છે-કેલવાલ, શૈલવાલ અને શંખ. વાલ. આ ત્રણે લોકપાલ વિષે પણ કાલવાલના જેવી વક્તવ્યતા સમજવી.
थपिर भगवताना प्रश्न-भूयाणदरस पा भंते ! पुच्छा" 3 साप! ભૂતાનને કેટલી અગ્રમહિષીઓ છે?
महावीर प्रभुनी उत्त२-“ अज्जो ! छ अगमहिसीओ पण्णत्ताओ" के आय! भूतानन्हने छ महिषीया छे. “ तंजहा" भनां नाम नाय प्रमाणे छ-"रूया, रूयंसा, सुरूया, रूयगावती, रूयता, रूयप्पभा" (१) ३५ा, (२) ३५ांशा, (3) सु३५, (४) ३५वती, (५) ३५l-ता भने (६) ३५५मा. “ तत्थणं एगमेगाए देवीर अवसेसं जहा धरणस्स" भूतान हनी प्रत्ये: अमहिमान। परि. વાર ધરણેન્દ્રની પ્રત્યેક અગ્ર મહિષીના પરિવાર એટલે સમજ. આ રીતે ભૂતા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
भगवतीसूत्रे मध्ये एकैकस्या देव्याः अवशेष यथा धरणस्य प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम् , तथाच एकैकस्याः अग्रमहिष्याः षटू षट्र देवीसहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः, ताभ्यश्च षड्भ्योऽयमहिषीभ्यः एकैका देवी अन्यानि षट्, षट्, देवीसहस्राणि परिवारं विकुर्वितु प्रभुः, एवमेव सपूर्वापरेण षट्त्रिंशत् देवीसहस्राणि परिवारो भवति, इत्यादि सर्व धरणेन्द्रप्रकरणोक्तरीत्या स्वयमूहनीयम् । स्थविराः पृच्छन्ति- 'भूयाणं दस्स णं भंते ! नागवित्तस्स पुच्छा' हे भदन्त ! भूतानन्दस्य खलु लोकपालानां मध्ये नागवित्तस्य लोकपालस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवा. नाह-'अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसोओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः ! भूतानन्द लोकपालस्य नागवित्तस्य चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-मुणंदा १, सुभदा२, सुजाया ३, सुमणा ४,' तद्यथा-सुनन्दा १, सुभद्रा २, सुजाता ३, सुमनाः ४, 'तत्थणं एगदेवी परिवार धरणकी अग्रमहिषियोंका जैसा एक एक हजारका कहा गया है इस प्रकार भूतानन्द की६अग्रमहिषियों का देवी परिवार सब कुल ३६ हजारका हो जाता है। क्योंकि एक २ अग्रमहिषो का देवी परिवार ६-६ हजार का है इत्यादि रूप से इससे संबंध रखने वाला कथन धरणेन्द्र प्रकरण में कही गई रीति के अनुसार स्वतः समझ लेना चाहिये। ___ अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं -'भूयाणंदस्स णं भंते ! नागवित्तस्स पुच्छा' हे भदन्त ! भूतानन्द के जो चारलोकपाल कहे गये हैं उनमें जो नागवित्त नामका लोकपाल है उसकी अग्रमहिषियाँ कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयों ! इस भूतानन्द के लोकपाल नागवित्त की अयमहिषियां ४ कही गई हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'सुणंदा १, सुभद्दा २, નન્દ્રની પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને દેવી પરિવાર ૬-૬ હજાર દેવીઓને થાય છે.. તેથી તેની છ અગ્રમહિષીઓને ૩૬૦૦૦ દેવીઓને કુલ પરિવાર થાય છે. આ રીતે ભૂતાનન્દને દેવી પરિવાર ૩૬૦૦૦ દેવીઓના સમૂહ રૂપ હોય છે. ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન ધરણેન્દ્રના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે જ અહીં પણ સમજી લેવું.
स्थविधन प्रस-" भूया दस्स ण भंते ! नागवित्तस्स पुच्छा" भगवन् ! ભૂતાનંદના જે ચાર લોકપાલ છે, તેમાંથી નાગવિત્ત નામને જે લોકપાલ છે. તેને કેટલી અગ્રમહિષીઓ છે?
मडावीर प्रभुने। उत्त२-चत्तारि अग्गमहिषीओ पण्णत्ताभो” उ माये ! सूतानन्नास नागपित्तने यार समलिषीया छ-" तंजहा"मन नाम मा प्रभा छे-"सुगंदा, सुभद्दा, सुजाया, सुमणा” (१) सुना, (२) सुभद्रा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० ४०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामप्रमहिषनिरूपणम् १७३ मेगाए देवी, अवसेसं जहा चमरलोगपालाण एवं सेसाणं तिष्ठ त्रि लोगपाळाण तत्र खलु चतसृषु नागवित्तस्याग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्याः देव्याः अवशेष यथा चमरलोकपालानां प्रतिपादितम्, तथैव प्रतिपत्तव्यम्, तथाचैकैकस्याः अग्रमहियाः एकैकं देवीसहस्र परिवारः प्रज्ञप्तः ताभ्यश्व एकैका देवी, अन्यत् एकैक देवीers परिवार विकुर्वितु प्रभुः समर्थ, एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारि देवी सहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्गः उच्यते, इत्यादि सर्व चमरलोकपालोक्तरीत्या स्वयमूहनीयम् एवं पूर्वोक्तरीत्येव शेषाणां नागवित्तातिरिक्तानां त्रयाणामपि लोकपालानां वक्तव्यता बोध्या । 'जे दाहिणिल्लानिंदा, तेर्सि जहा धरणिदस्स, लोगपालाणंपि तेर्सि जहा धरणस्स लोगपालाणं' ये दक्षिणेन्द्राः सन्ति तेषां वक्तव्यता यथा धरणेन्द्रस्य
,
सुजाया ३, सुमणा ४' सुनन्दा १, सुभद्रा २, सुजाता ३ और सुमना ४ 'तत्थणं एगमेगाए देवीए अवसेसं जहा चमरलोगपालाणं, एवं सेसाणं तिपद वि लोगपालाणं' इनमें एक २ देवी का देवीपरिवार चमर के लोपालों की अग्रमहिषियों के देवी परिवार जैसा कहा गया है। इस प्रकार एक २ देवी का देवी परिवार एक एक हजार देवियों का हो जाता है । इनमें से इन चार अग्रमहिषियों में से एक एक अग्रमहिषी ऐसी शक्ति रखती है जो वह अपनी विकुर्वणा द्वारा एक २ हजार देवियों को और निष्पन्न कर सकती है। इस प्रकार नागवित्त लोकपाल का देवी परिवार ४ हजार का कहा गया है। इस परिवार का नाम त्रुटिक शब्द से कहा है इत्यादि सब कथन चमर लोकपालों की तरह जानना चाहिये। इसी तरह का कथन नागवित्तातिरिक्त और तीन इसके लोकपालों के संबंध में जान लेना चाहिये । 'जे दाहिणिहाणिंदा तेसिं जहा
सुन्नता भने (४) सुभना " तत्थणं एगसेगाए देवीए अवसेसं जहा चमरलोग पालाण, एवं सेसाण' तिन्ह वि लोगपालाण ” ते प्रत्येक अश्रमहिषीना देवी પરિવાર ચમરના લેાકપાલેની અગ્રમહિષીઓના દૈવી પરિવાર જેટલા કહ્યો છે. આ રીતે નાગવિત્ત લેાકપાલની પ્રત્યેક પટ્ટરાણીના ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓના પરિવાર કહ્યો છે, કારણ કે તે પ્રત્યેક પટ્ટાણી ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓનુ પેાતાની વૈક્રિયશક્તિથી નિર્માણ કરી શકે છે તેથી ચારે અગ્રમહિષીઓના ૪૦૦૦ દેવીએના કુલ પરિવાર કહ્યો છે. આ રીતે નાગવિત્ત લેાકપાલને દેવીપરિવાર ૪૦૦૦ના છે. તે પરિવારને ત્રુટિક કહે છે. આ પ્રકારનું કથન નાગવિત્ત સિવાયના भाषा विषे पशु सभवु " जे दाहिणिल्लानिंदा तेसिं जहा घर दिस्स लोगपालाण पि तेसिं जहा धरणास लोगपालाण " ने हक्षिना छेन्द्रो छे, तेभनी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
भगवतीसूत्रे वक्तव्यता प्रतिपादिता तथैव प्रतिपत्तव्या, लोकपालानामपि तेषां दक्षिणेन्द्राणां यथा धरणस्य लोकपालानां वक्तव्यतोक्ता तथैव वक्तव्या, 'उत्तरिल्लाणं, इंदाणं जहा भूयाणंदस्स लोगपालाणवि तेर्सि जहा भूयाणंदस्स लोगपालाणं' उत्तरेन्द्राणां वक्तव्यता यथा भूतानन्दस्य वक्तव्यतोक्ता तथैव बोध्या, तेषाम् उत्तरेन्द्राणां लोकपालानामपि वक्तव्यता यथा भूतानन्दस्य लोकपालानां वक्तव्यता प्रतिपादिता तथैव प्रतिपत्तव्या, 'नवरं इंदाणं सम्वेसिं रायहाणीओ, सीहासणाणीय सरिसणामगाणि' नवरं विशेषस्तु इन्द्राणां सर्वेषां राजधान्यः सिंहासनानिच सदृशनामकानि अवसेयानि, परियारो जहा तइयसए, पढमे उद्देसए' परिवार : सर्वेषाम् इन्द्राणां यथा तृतीयशतके प्रथमे उद्देश के प्रतिपादितस्तथैव प्रतिपत्तव्यः धरणिंदस्स लोगपालाणं पि तेसि जहा धरणस्स लोगपालाणं' जो दक्षिण दिशाके ईन्द्र हैं, उनकी वक्तव्यता धरणेन्द्र की वक्तव्यता जैसी कही गई है। तथा दक्षिणेन्द्र लोकपालों की वक्तव्यता धरण के लोकपालों की वक्तव्यता के अनुसार कही गई है। 'उत्तरिल्लाणं इंदाणं जहा भूयाणंदस्स, लोगपालाणंवि तेसिं जहा भूयाणंदस्स लोगपालाणं' उत्तरेन्द्रों की वक्त. व्यता भूतानन्द की वक्तव्यता के जैसी कही गई है। तथा उत्तरेन्द्रों के लोकपालों की वक्तव्यता भूतानन्द के लोकपालों की वक्तव्यता तुल्य कही गई है, ऐसा जानना चाहिये। किन्तु-'नवरं इंदाणं सव्वेसिं रायहाणीओ, सीहासणाणी य सरिसणामगाणि' जो विशेषता है वह राजधानी और सिंहासनों को लेकर है क्योंकि सब इन्द्रों की राजधानियां और सिंहासन इन्द्रों के नामानुसार कहे गये हैं। 'परियारो जहा तइय. सए पढमे उद्देसए' समस्त इन्द्रों का परिवार तृतीय शतक के प्रथम વક્તવ્યતા ધરણેન્દ્રની વકતવ્યતા અનુસાર સમજવી. તથા દક્ષિણેન્દ્રોના લેકપાલની વક્તવ્યતા ધરણના લેકપાલની વકતવ્યતા પ્રમાણે જ સમજવી. " उत्तरिल्लाण इंदाण जहा भूयाणदस्स, लोगपालाण वि तेसिं जहा भूयाण'दस लोगपालाण" उत्तर शान छन्द्रोनी पतव्यता भूताननी વક્તવ્યતા પ્રમાણે સમજવી અને ઉત્તરેન્દ્રોના લેકપાલની વકતव्यता भूतानन्दना सोपासानी पतव्यता २वी सभापी. “नवर" ५२न्तु “इंदाण सम्वेसिं रायहाणीओ, सीहासणाणी य सरिसणामगाणि "मनी રાજધાની અને સિંહાસનોના નામમાં જ ફેર પડે છે. દરેક ઈદ્રની રાજ धानी मने सिडासननु नाम तना नाम प्रमाणे ४ सभा. “परियारो जहा तइयसए पढमे उद्देसए" भरत न्द्रीना परिवारनु ४थन त्रीan शतना પહેલા ઉદેશામાં આપવામાં આવેલ છે, તે તે પ્રકારનું કથન અહીં પણ ગ્રહણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१० उ०५ ०२ चमरेन्द्रादीनामप्रमहिषीनिरूपणम् १७५ 'लोगपालाणं सव्वेसि रायहाणीओ, सीहासणाणि य सरिसनामगाणि, परियारो जहा चमरस्स लेागपालाणं' लोकपालानां सर्वेषां राजधान्यः, सिंहासनानिच सदृशनामकानि अबसेयानि, लोकपालानां परिवारः यथा चमरस्य लेोकपालानामुक्तस्तथैव वक्तव्यः अथ व्यन्तरविषये स्थविराः पृच्छन्ति-कालस्स णं भंते ! पिसाथिदस्य पिसायरप्णो कइ अग्गम हिसीओ पण्णत्ताओ ? हेभदन्त ! कालस्य खलु पिशाचेन्द्रस्य पिशाचराजस्य कति अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता : ? भगवानाह-' अज्जो! चत्तारि अग्गम हिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्या : कालस्य पिशाचेन्द्रस्य चतन : अग्रमहिष्यः प्रझप्ताः, तं जहा-कमला १, कमलप्पभा २ उप्पला ३ मुदंसणा ४ तद्यथाकमळा१ कमलप्रभार उत्पलाई सुदर्शना४,च। 'तत्थ णं एगमेगाए, देवीए, एगमेगं उद्देशक में कहे अनुसार है। 'लोगपालाणं सम्वेसिं रायहाणीओ, सीहासणाणि य सरिसनामगाणि, परियारो जहा चमरस्स लोगपालाणं' समस्त लोकपालों की राजधानियां एवं सिंहासन लोकपालों के जैसे नाम हैं उनके अनुरूप हैं। तथा इनका परिवार चमर के लोकपालों के परिवार जैसा है ऐसा समझना चाहिये। अव स्थविर व्यन्तरों के विषय में पछते हैं-'कालस्स णं भंते ! पिसायिंदस्स पिसायरण्णो कइ अग्गमा हिसीओ पण्णत्ताओ' है भदन्त ! पिशाचों के इन्द्र जो पिशाचों के राजा जो काल हैं उनकी अग्रमहिषियां कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्तोओ' हे आयो ! पिशाचेन्द्र की चार अग्रमहिषियां कही गई हैं। तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'कमला १, कमलप्प मा २, उप्पला ३, सुदंसणा ४' ४२. “ लोगपालाण सव्वेसिं रायहाणोओ सीहासणाणि य सरिसनामगाणि, परियारो जहा चमरस्स लोगपालाण" समस्त सोयाबीनी २४थानीय। मनसिहासनानां નામ, તે લોકપાલના નામ પ્રમાણે જ સમજવા. તે લોકપાલના પરિવારનું કથન ચમરના લોકપાલના પરિવારના કથન પ્રમાણે સમજવું.
હવે સ્થવિર ભગવાન મહાવીર પ્રભુને વ્યન્તરો વિષે પ્રશ્ન પૂછે છે___“कालस्स ण भंते ! पिसायिंदस्स पिसायरनोकइ अग्गम हिसीओ पण्णत्ताओ? હે ભગવન! પિશાચોના ઇન્દ્ર, પિશાચરાજ કાળને કેટલી અઝમહિષીઓ છે?
भडावीर प्रभुने। उत्तर-" अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ" है माय!! पिशायेन्द्रने या२ अयमलिषीय। ४ी छे. "तंजहा" तमना नाम मा प्रमाणे छ-"कमला, कमलप्पभा, उप्पला, सुदंसणा" (१) भसा, (२) भरला, (3) S५ मन (४) सुचना. “तत्क्षण एगमेगाए देवीए एगमेग
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस देवीसहस्सं, सेसं जहा चमरलोगशालाणं, परियारा तहेव' तत्र खलु चतसृषु अग्रम हिषीषु मध्ये एकैकस्या देव्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवारः प्रज्ञप्तः, शेपं यथा चमरलोकपानानां प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम्, तथाच ताभ्यश्चतसृभ्योऽग्रमहिषीभ्यः एकैका देवी अन्यत् एकैकं देवीसहस्रं परिवार विकुषितुम् प्रभुः, एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते इत्यभिप्रायेणाह-परिवारस्तथैव-चमरलेोकपालवदेव बोध्यम्, 'नवरं कालाए रायहाणीए, कालं सि सीहासणंसि, सेसं तंचेव, एवं महाकालस्स वि' नवरम्-विशेषस्तु कालायर्या राजधान्यां, काले सिंहासने इति वक्तव्यम्, शेषंतदेव कमला १, कमलप्रभा २, उत्पला ३ और सुदर्शना 'तस्थ णं एगमेगाए देवीए, एगमेगं देवीसहस्सं, सेसं जहा चमरलोगपालाणं परियारो तहेव' इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार एक एक हजार का है। बाकी का और कथन चमर लोकपालों के कथन जैसा कहा गया है । तथा इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषो की ऐसी शक्ति है जो वे चाहें तो अपनी विकुर्वणा से और भी एक २ हजार देवियों का निर्माण कर सकती हैं। इस तरह पिशाचेन्द्र काल का देवी परिवार ४ हजार का हो जाता है. जो काल का टिक इस नाम से कहा गया है । इसी अभिप्राय से सूत्रकार ने "परिवारो तहेव" चमर लोकपाल की तरह इसका परिवार जानना चाहिये ऐसा कहा है । परन्तु चमर लोकपाल की वक्तव्यता में और इसकी वक्तव्यता में जो अन्तर आता है वह राजधानी और सिंहासन के नामकी अपेक्षा से आता है। इसकी राजधानी का नाम काला और देवीसहस्स, सेसं जहा चमरलोगपालाण परियारा तहेव" माया अमडियामामांना પ્રત્યેક અમહિષીને પરિવાર ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓને છે. બાકીનું સમસ્ત કથન ચમરના લોકપાલના કથન અનુસાર સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તે પ્રત્યેકઅગ્રમહિષી પોતાની વિકૃર્વણા શક્તિથી ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓની વિદુર્વણ કરી શકે તેથી પિશાચેન્દ્ર કાળને ૪૦૦૦ નો દેવી પરિવાર થાય छ. २२ जनु त्रुटि: उपाय छे. माश “परिवारो तहेव" यमरना લોકપાલના પરિવાર જે તેને પરિવાર કહેવામાં આવ્યો છે. ચમરના લોકપાલની વક્તવ્યતા કરતાં પિશાચેન્દ્રની વક્તવ્યતામાં જે તફાવત છે, તે રાજધાની અને સિંહાસનના નામમાત્રને જ છે. પિશેચેન્દ્રની રાજધાનીનું નામ કાલા છે અને તેના સિંહાસનનું નામ કાળ સિંહાસન છે. બાકીનું સમસ્ત કથન ચમરના લેકપાલાના કથન અનુસારે સમજવું..
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामनमहिषीनिरूपणम् १७७ चमरलोकपालवदेव बोध्यम् । एवं पूर्वोक्तरीत्या महाकालस्यापि चरलेोकपालवदेवावसे यम् । स्थविराः पृच्छन्ति-'सुरुवस्स णं भंते ! भूइंदस्म भूयरण्णा पुच्छा?' हे भदन्त ! मुरूपस्य खलु भूतेन्द्रस्य भूराजस्य कति अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता ? इति पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसाओपणत्ताओ' हे आर्या :! सुरूपस्य भूतेन्द्रस्य चतस्त्र : अग्रसहिष्यः प्रज्ञप्ता : ' तंजहा-रूवबई १, बहुरूवार, सुरुवा३ सुभगा४,' तघथा-रूपवती१, बहुरूपार सुरूपा३ सुभगा४, च । 'तत्थणं एगमेगाए, सेसं जहा कालस्स, एवं पडिहवस्सवि' तत्र खलु चतसृषु अग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्या अग्रमहिष्याः एक.कं देवीसहस्रं परिवारः प्रज्ञप्तः शेषं यथा कालस्य प्रतिपादित तव प्रतिपत्तनम, तथाच ताभ्यश्चतसृभ्योऽग्रमहिषीभ्यः एकैकादेवी अन्यत् एकैकं देवीसहस्रं परिवार विकुपितुं प्रभु : समर्था, एवमेव सिंहासन का नाम काल है। बाको की और सब इसकी वक्तव्यता चमर लोकपाल की तरह है। अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सुरू. वस्स णं भंते ! भूइदस्त भूयरपणो पुच्छा' हे भदन्त ! भूतेन्द्र भूतराज सुरूप की अग्रमहिषियां कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओपण्णत्ताओ' हे आयों! भूतेन्द्र सुरूप की अग्रमहिषियां चार कही गई हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'रूववई १, बहुरूवा २, सुरूवा ३, सुभगा ४' रूपवती १, बहुरूपा २, सुरूपा ३, सुभगा ४-'तत्थणं एगमेगाए, सेसं जहा कालस्स, एवं पडिरूवस्स वि' इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार एक २ हजार का कहा गया है बाकी का और सब कथन काल के कथन जैसा जानना चाहिये। तथा-इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी की ऐसी शक्ति विशिष्ट है कि यदि वह चाहे तो अपनी विकुर्वणा शक्ति द्वारा अन्य और १-१ हजार देवी परिवार को
स्थविशनो प्रश्न--" सुरुवस्स ण भंते ! भूइंदस्स भूयरण्णो पुच्छा" मा. વન્ ! ભૂતના ઈન્દ્ર, ભૂતરાજ સુરૂપને કેટલી અઝમહિષીએ કહી છે?
मडावीर प्रभुने। उत्तर-“ अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ"3 भार्या ! भूतेन्द्र, भूत॥४, सु३५२ या२ पट्टी ही छे. "तंजहा" तमनi नाम प्रमाणे छ-(१) ३५वती, (२) ३५, (3) सु३५॥ भने (४) सुभा. " तत्थण एगमेगाए, सेसं जहा कालस एवं पडिस्वस्स वि" ते પ્રત્યેક અગ્રમહિષીનો દેવીપરિવાર ૧૦૦૦-૧૦૦ દેવીઓને કહ્યો છે. બાકીનું કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન અનુસાર સમજવું. એટલે કે તે પ્રત્યેક અગ્ર. મહિષીમાં એવી શક્તિ છે કે તે પોતપોતાની વિક્રિયશક્તિથી ૧૦૦૦-૧૦૦૦ भ० २३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
mment
भगवतीसूत्रे सपूर्वापरेग चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते, इत्यादि पूर्वोक्तरीत्या स्वयमूहनीयम्, एवं पूर्वोक्तरीत्या प्रतिरूपकस्यापि कालवदेव चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ता, अन्यत् सर्व कालवदेव बोध्यम् । स्थविराः पृच्छन्ति-' पुण्णमदस्स णं भंते ! जक्खिदस्स पुच्छा ? हे भदन्त ! पूर्णभद्रस्य खलु यक्षेन्द्रस्य कति अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता ? इति पृच्छा, भगवानाह'अन्जो ! चत्तारि अग्रमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे भार्या :! पूर्णभद्रस्य यक्षेन्द्रस्य चतस्र : अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता :, तं जहा-पुन्ना? बहुपुत्तियार उत्तमा३ तारया ४ तद्यथा-पूर्णा १ बहुपुत्रिकार उत्तमा ३ तारका४ च 'तत्थणं एगमेगाए सेसं जहा निष्पन्न कर सकती है । इस तरह इसका देवी परिवार चार हजार का हो जाता है-इसका यह त्रुटिक-वर्ग है। इसके आगे का और भी सब कथन अपने आप पूर्वोक्त रूप से समझ लेना चाहिये। प्रतिरूपक की भी काल की तरह ४ अग्रमहिषियाँ हैं । इसकी भी वक्तव्यता कालकी वक्तव्यता जैसी ही है । अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पुण्णभद्दस्स णं भंते ! जक्खिदस्स पुच्छा' हे भदन्त ! यक्षेन्द्र पूर्णभद्र की कितनी अग्रमहिषियां कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयो ! पूर्णभद्र की चार अग्रमहिषियां कही गई हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'पुन्ना, बहुपु. सिया, उत्तमा, तारया,' पूर्णा १, बहुपुत्रिका २, उत्तमा ३ और तारका ४ 'तत्थणं एगमेगाए सेसं जहा कालस्स' इनमें एक २ अग्रमहिषीका દેવીઓનું નિર્માણ કરી શકે છે. આ રીતે તેને દેવી પરિવાર ૪૦૦૦ દેવીઓને થાય છે. આ દેવીપરિવારને જ તેનું ત્રુટિક કહેવામાં આવ્યું છે. બાકીનું સમસ્ત કથન કાળ ઈન્દ્રના કથન પ્રમાણે સમજવું. પ્રતિરૂપકની વક્તવ્યતા પણ પિશાચેન્દ્ર કાળની વક્તવ્યતા જેવી સમજવી એટલે કે તેને પણ ચાર અગ્રમહિષીઓ છે. તેની દરેક અગ્રમહિષીને ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓને પરિવાર છે. તેથી તેનો પરિવાર ૪૦૦૦ દેવીઓને છે.
स्थविमान प्रश्न-" पुण्णभहस्स ण भंते ! जक्खिंदस्स पुच्छा" उपन्! યક્ષના ઈન્દ્ર પૂર્ણભદ્રને કેટલી અગમહિષીઓ કહી છે?
मडावीर प्रभु उत्त२-“ अज्जो! चत्तारि अगमहिसीओ पण्णत्ताओ". माया! यमेन्द्र ५ सदने यार मअमडिषी ही छे. “ जहा" तमनां नाम L प्रमाणे छ-" पुण्णा, बहुपत्तिया, उत्तमा, तारया" (१) पूर्धा, (२) मनि (3) उत्तमा भने (४) ता२१, “तत्थण' एगमेगाए सेसं जहा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ २०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १७९ कालस्स' तत्र खलु चतसृषु अग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्या : अग्रमहिष्या : एकैकं देवोसहस्रं परिवार :प्रज्ञप्त:, शेषं यथा कालस्य प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम् तथाच-ताभ्यश्चतसृभ्योऽयमहिषीभ्य : एकैका अग्रमहिषी अन्यत् एकैकं देवीसहस्र परिवारं विकुक्तुिं प्रभु : समर्था, एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते इत्यादिकं कालप्रकरणोक्तरीत्याऽवसेयम् । 'एवं माणिभद्दस्सवि' एवं पूर्णभद्रवदेव मणिभद्रस्यापि चतस्त्रो. ऽग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ताः, अन्यत् सर्वं पूर्वोक्तरीत्या स्वयमूहनीयम् । स्थविरा : पृच्छन्ति-'भीमस्सणं भंते ! रक्खसिंदस्स पुच्छा' हे भदन्त । भीमस्य खलु परिवार कालको अग्रमहिषियों की तरह एक २ हजार देवीका कहा गया है। इससे संबंधित आगे का और सब कथन काल के प्रकरण में कथित कथन के अनुसार समझना चाहिये । तथाच इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी में अपनी विकुर्वणा शक्ति द्वारा अन्य और एक हजार देवी परिवार को उत्पन्न करने की शक्ति है. इस प्रकार इसका देवी परिवार चार हजार का कहा गया है । यह देवी परिवार इसका त्रुटिक है। इत्यादि आगे का और अवशिष्ट कथन काल प्रकरण मेंकही रीति के अनुसार स्वयं लगाना चाहिये। 'एवं माणिभद्दस्स वि' पूर्णभद्र की तरह मणिभद्र के विषय में भी कथन जानना चाहिये-मणिभव की भी चार अग्रमहिषिर्ण कही गई हैं-इत्यादि रूप से सब कथन कर लेना चाहिये । अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'भीमस्स णं भंते! रक्खसि. दस्स पुच्छा' हे भदन्त ! राक्षसेन्द्र भीम की अग्रमहिषियाँ कितनी कही कालस्स" ते प्रत्ये: ममालिनीना वापरिवार पिशायेन्द्र 100-ममाडपी. એની જેમ એક એક હજારને કહ્યો છે તેને અનુલક્ષીને બાકીનું સમસ્ત કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન પ્રમાણે સમજવું. જેમકે..“તે ચાર અગ્રમહિષીમાંની પ્રત્યેક અમહિષી એક એક હજાર દેવીની વિક્ર્વણુ કરી શકવાને સમર્થ હોય છે. તેથી ચારે અગ્રમહિલીએ કુલ ૪૦૦૦ દેવીઓની વિતુર્વણું કરી શકે છે. આ રીતે પૂર્ણભદ્રને દેવી પરિવાર ૪૦૦૦ દેવીઓને છે. એ દેવી સમૂહને જ તેનું બુટિક કહે છે.” ત્યાર પછીનું સમસ્ત કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન अनुसार समा.. “ एव माणिभदस्स वि" ५ भद्रना २४ मलिनु કથન પણ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
भगवती सूत्रे
राक्षसेन्द्रस्य कति अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता : ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'अज्जो ! चारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्या : भीमस्य चतस्रः अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता, तंजहा - पउमा १, पउमावई २ कणगा ३ रयणप्पमा ४१ तद्यथा- पद्मा १ पद्मावती २, कनका ३, रत्नप्रभा ४, च । तत्थणं एगमेगाए, सेसं जहा कालस्स' तत्र खलु चतसृषु अग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्या : अग्रमहिष्या : एकैकं देवी सहस्रं परिवार : प्रज्ञप्तः, शेषं यथा कालस्य प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम्, तथाचंताभ्यश्चतसृभ्योऽग्रमहिषोभ्य एकैका अग्रमहिपी अन्यत् देवीसहस्रं परिवारं त्रिकुर्वितुं प्रभुः समर्था, एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते इत्यादि सबै कालम करणे/क्तव देवाव से यम् । ' एवं महाभीमस्सवि' एवं पूर्वोक्तरीत्यैव महाभीमस्यापि राक्षसेन्द्रस्य कालवदेव गई हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयो ! राक्षसेन्द्र भीम की अग्रमहिषियां चार कही गई हैं। तं जहा ' जो इस प्रकार से हैं- 'पउमा, पउमावई, कणगा, रणभा' पद्मा १, पद्मावती २, कनका ३ और रत्नप्रभा ४ 'तत्थ णं एगमेगाए सेसं जहा कालस्स' इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार १-१ हजार का है तथा इन चोर अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी अपनी विकुर्वण शक्ति द्वारा अन्य और भी १-१ हजार देवी परिवार को निष्पन्न कर सकती है । इस तरह भीम का देवी परिवार ४ हजार का कहा गया है । यह भीम का त्रुटिक है। इसके आगे का और सब कथन काल प्रकरण में जैसा कहा जा चुका है। वैसा ही है ऐसा समझना चाहिये. 'एवं महाभीम
हे भगवन् !
स्थविरोना प्रश्न - भीमस्स ण भंते! रक्खसिंदस्य पुच्छा
રાક્ષસેન્દ્ર ભીમને કેટલી અગ્રસહિષીએ કહી છે ?
>"
महावीर प्रभुना उत्तर- " अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ " डे આ ! રાક્ષસેન્દ્ર ભીમને ચાર અગ્રસહિષીએ કહી છે. तंजा ' तेमनां नाभी याप्रमाणे छे - " पउमा, पउमावई, कणगा, रयणप्पभा (२) पद्मा, (२) पद्मावती, (3) अनडा भने (४) रत्नप्रभा " तत्थण एगमेगाए सेसं जहा कालस्स" ते પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને એક એક હજાર દેવીઓના પિરવાર છે, કારણ કે તે પ્રત્યેક અશ્રમહિષી પોતાની વૈક્રિયશક્તિથી એક એક હજાર દેવીએનું નિર્માણ કરવાને સમથ હાય છે. આ રીતે રાક્ષસેન્દ્ર ભીમના ૪૦૦૦ દેવીઓના પરિવાર થાય છે. આ દેવીપરિવારને તેનુ ત્રુટિક કહે છે. ત્યાર પછીનું સમસ્ત કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન પ્રમાણે સમજવુ'.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टोका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषोनिरूपणम् १८१ चतस्र : अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता:, शेषं कालप्रकरणोक्तवदेवावसे यम् । स्थविराः पृच्छन्ति-'किन्नरस्तणं भंते ! पुच्छा ?' हे भदन्त ! किन्नरस्य खलु कति अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता : इति पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो! चत्नारि आगमहिसीओ पणत्ताओ' हे आर्याः ! किन्नरस्य चतस्रः अमहिय : प्रज्ञप्ता : 'तंनहा-बडेसा १, केतुमई २, रइसेगा ३, रइप्पिया ४,' तद्यथा-वतंसा १, केतुमती२ रतिसेना ३ रतिप्रिया ४, च 'तत्थणं से संतंचेव' तत्र खलु चतसृषु अग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्याः अग्रमहिष्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवार : शेषं तदेव चमरलोकपालोक्तवदेव अवसे यम् तथाच-ताभ्य : एकैका देवीसहस्रं परिवारं विकुर्वितुं प्रभु : इत्यादि स्स वि' इसी प्रकारका कथन महाभीम के विषय में भी समझना चाहिये। इसकी भी चार अग्रमहिषियां हैं। आदि आदि-अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'किन्नरस्स णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! किन्नर की कितनी अग्रमहिषियों कही गई हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओं' हे आयों ! किन्नर की अग्रमहिपियां चार कही गई हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं- 'वडेंसा १, केतुमई २, रइसेणा ३, रइपिया ४' वतंसा १, केतुमती २, रतिसेना ३
और रतिप्रिया ४, 'तत्थ णं सेसं तं चेव' इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार एक २ हजार का कहा गया है। बाकी का और सष कथन चमर के लोकपाल की तरह से जानना चाहिये। तथाच-उनमें से एक २ देवी अपनी षिकुर्वणा शक्ति द्वारा एक २ हजार देवी परिवार की और भी विकुर्वणा कर सकती है
एव महाभीमस्स वि " महालीमने ५५ यार अमलिषीया छ. तमना પણ ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓને પરિવાર છે, ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન પ્રમાણે સમજવું.
स्थविशना प्रश्न- किन्नरस्स ण भते ! पुच्छा" के लगवन् ! जाना ઈન્દ્રને કેટલી અઝમહિષીઓ છે?
महावीर प्रभुन। उत्त२-" अजो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ" से मायनशन छन्द्रन या२ ममहिषीया ४डी छ. " तजहा" तमनां नाम नीय प्रमाणे -“वडे सा, केतुमई, रइसेणा, रइप्पिया” (१) पतसा, (२) तुमती, (3) २तिसेना भने (४) २तिप्रिया. " तत्थण सेसं तचेव "ते ચારમાંની પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને એક એક હજારને દેવી પરિવાર છે. તે પ્રત્યેક દેવી પિતાની વિકૃણાશક્તિથી એક એક હજાર દેવીઓનું નિર્માણ કરી શકે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
भगवतीसूत्रे बोध्यम् ‘एवं किंपुरिसस्स वि' एवं पूर्वोक्तरीत्यैव किम्पुरुषस्यापि चतस्र: अग्रवहिष्प : प्रज्ञप्ताः, अन्यत् सर्व किन्नरोक्तरीत्यैव किम्पुरुषस्यापि अबसेयम्, स्थविराः पृच्छन्ति- सप्पुरिसस्स णं पुच्छा' हे भदन्त ! सत्पुरुषस्य कति अप्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो! चत्तारि अग्गम हिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः! स्थविराः! सत्पुरुषस्य चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः , तंजहा-रोहिणी १, नवमिया २, हिरी ३, पुष्फाई ४, तद्यथा-रे।हिणी १, नवमिका २, हीः ३ पुष्पवती, 'तत्थणं एगमेगाए० सेसं तंचेव' तत्र खलु चतसृषु अग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्याः अग्रमहिष्याः एकैकं देवोसहस्रं परिवारः प्रज्ञप्तः, शेषं तदेव-कालपकरणोक्तरीत्यैवावसेयम्, ताभ्य एकैका देवी एकैकं देवीसहस्रं. इत्यादि सब आगे का कथन जानना चाहिये । 'एवं किंपुरिसस्स वि' इसी प्रकार से किंपुरुष के चार अग्रमहिषियां कही गई हैं ऐसा जानना चाहिये । अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सप्पुरिसस्स णं पुच्छा' हे भदन्त ! सत्पुरुष के कितनी अग्रमहिषियां कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयों ! सत्पुरुष की चार अग्रमहिषियां कही गई हैं ? 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'रोहिणी, नवमिया, हिरी, पुष्फवई' रोहिणी १, नवमिका २, ही ३ और पुष्पवती ४ 'तत्थ णं एगमेगाए सेसं तं चेव' इनमें एक २ देवी का देवी परिवार एक २ हजार का कहा गया है। इनमें से-इन चार देवियों में से-एक २ देवी-अपनी २ विकुर्वणा शक्ति द्वारा अपने देवी परिवार से भी अतिरिक्त और एक हजार देवी परिवार को उत्पन्न છે. આ રીતે કિન્નરેન્દ્ર દેવી પરિવાર ૪૦૦૦ દેવીઓને થાય છે તે ૪૦૦૦ ના દેવી પરિવારને કિન્નરેદ્રનું બુટિક કહે છે. બાકીનું સમસ્ત કથન આગળના કથન પ્રમાણે સમજવું.
“एवं किंपुरिसस्त्र वि" मे प्रमाणे पुरुषने ५५ यार मालवीय કહી છે. તેમને વિષે પણ આગળ મુજબ વકતવ્યતા સમજવી.
स्थविरान प्रश्न-“सप्पुरिस्स ण पुच्छा" मावन् ! सत्पुरुषन की અગ્રમહિષીઓ કહી છે?
__मडावी२ प्रमुन। उत्तर -" अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ" 3 मार्यो ! सत्पुरुषने यार समडिपी। 30 छ. " तंजहा" तमनi नामनाये प्रमाणे छ-" रोहिणी, नवमिया, हिरी, पुष्फवई" (१) २ 0, (२) नवभिडा, (3) ही मन (४) पु०५५ती. “ तत्थण एगमेगाए. सेसं तचेव" ते प्रत्येक અગ્નમહિષીને એક એક હજાર દેવીઓને પરિવાર છે, તે પ્રત્યેક દેવી પિત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१० ३०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामप्रमहिषीनिरूपण १८३ परिवार विकुर्वितुं प्रभुः इत्यादिबोध्यम् । ‘एवं महापुरिसस्स वि' एवं पूर्वोक्तरीत्या महापुरुषस्यापि चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, इत्यादि सर्व स्वयमूहनीयम् । स्थ. विराः पृच्छन्ति 'अतिकायस्स णं पुच्छा' हे भदन्त ! अतिकायस्य खलु महोरगेन्द्रस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'अज्जो ! चत्तारि अग्गमाहिसीओ पगत्ताओ' हे आर्याः ! अतिकायस्य चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ता:, 'तंजहा-भुयंगा १, भुयंगवइ २, महाकच्छा ३, फुडा ४,' तद्यथा-भुजङ्गा १, भुजङ्गबती२, महाकच्छा ३, स्फुटाच ४, तत्थ णं एगमेगाएठ सेसं तंचेव' तत्र खलु चतसृषु मध्ये एकैकस्या अग्नमहिष्या एकैकं देवीसहस्रं परिवारः प्रज्ञप्तः, शेषं तदेव पूर्वोक्तकालादिवदेवावसेयम्, तथाच एकैका देवी एकैकं देवीसहस्रं परिवार विकुर्वितुं कर सकती है । इत्यादि सब आगे का कथन काल के प्रकरण में जैसा कहा गया है वैसा जानना चाहिये. 'एवं महापुरिसस्स वि' इसी प्रकार का कथन महापुरुष के संबंध में भी कर लेना चाहिये । अध स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अतिकायस्स णं पुच्छा' हे भदन्त ! महोरगेन्द्र अतिकाय के कितनी अग्रमहिषियां कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आपों! महोरगेन्द्र अतिकाय के चार अग्रमहिषियां कही गई हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'भुयंगा, भुयंगवई, महाकच्छा, फुडा' भुजंगा १, भुजङ्गवती २, महाकच्छा ३, और स्फुटा ४, 'तत्थ णं एगमेगाए. सेसं तं चेव' इन चार अग्रमहिषियों में से एक अग्रमहिषी का देवी परिवार एक २ हजार का है। इत्यादि और सब कथन इसका काल प्रकरणोक्त कथन પિતાની વિકુવણ શક્તિ વડે બીજા એકએક હજાર દેવીઓના પરિવારની વિકૃણા કરી શકે છે. બાકીનું સમસ્ત કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન અનુસાર સમજવું.
"एवं महापुरिसस्स वि" प्रा२नु थन महापुरुष वि ५११ सम.
स्थाविशन। प्रश्न-" अतिकायस्स ण भंते ! पुच्छा” 8 सावन् ! भड।२ગેન્દ્ર અતિકાયને કેટલી અઝમહિષીઓ કહી છે? મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર" अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ" 3 आर्या ! भागेन्द्र अतिप्रायने यार भश्रमहिषीमे। ४ी छे. "तजहा" तमना नाम नीय प्रमाणे छ-" भुयगा, भुयं गवइ, महाकच्छा, फुडा" (१) सु॥, (3) सुगपती, (3) महछ। मन (४) टा. "तत्थ एगमेगाए० सेसतचेव"ते પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને એક એક હજાર દેવીઓને પરિવાર છે. તે પ્રત્યેક દેવી પિતાની વિમુર્વણ શક્તિ વડે બીજા એક એક હજાર દેવીઓના પરિવારનું નિર્માણ કરી શકે છે. બાકીનું સમસ્ત કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન પ્રમાણે સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
भगवतीसूरे प्रभुः, 'एवं महाकायस्सवि' एवं पूर्वोक्तरीत्या महाकायस्यापि चतस्रः अग्रसहिष्यः प्रज्ञप्ताः इत्यादिकं सर्वमहनीयम् । स्थविराः पृच्छन्ति-'गीयरइस्स णं भंते । पुच्छा' हे भदन्त ! गीतरतेश्च खलु कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ता: ? भगवानाह-'अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णताओ' हे आर्याः ! गीतरतेः चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-सुघोसा १, विमला२, सुस्सरा ३, सरस्सई ४, तद्यथा-सुघोषा १, विमला २, सुस्वरा ३, सरस्वती ४, च ' तत्थ णं एगमेगाए देवीए, सेसं तं चेव' तत्र खलु चतसृषु मध्ये एकैकस्या देव्याः अग्रमहिष्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवारः के जैसा जानना चाहिये । तथाच-एक एक देवी अपनी विकुर्वणा शक्ति से अपने देवी परिवार के अतिरिक्त और भी १-१ हजार देवी परिवार को निष्पादित कर सकती है। ‘एवं महाकायस्म वि' इसी प्रकार से महाकाय के संबंध में भी "उसकी चार अग्रमहिषियां हैं" इत्यादि सब कथन जानना चाहिये । अब स्थविर ऐसा पूछते हैं-'गीयर इस्स णं भंते! पुच्छा' हे भदन्त! गीतरति के कितनी अग्रमहिषियां कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो चत्तारि अग्गमहिमीओपण्णत्ताओ' हे आयो ! गीतरति के चार अग्रमहिषियां कही गई हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'सुघोषा १, विमला २, सुस्सरा ३, सरस्सई ४' सुघोषा १, विमला २, सुस्वरा ३, और सरस्वती ४ 'तत्थ णं एगमेगा देवीए, से संतं चेव' इनमें से एक एक अग्रमहिषी का देवीपरिवार एक २ हजार का कहा गया है। थाकी का और सब कथन पूर्वोक्त रीति के अनुसार
" एवं महाकायस्स वि" मे४ प्रमाणे मायने ५४ या२ समहिषामा छ. તેને અનુલક્ષીને બાકીનુ સમસ્ત કથન આગળના કથન અનુસાર સમજવું.
स्थविशना प्रश्न-" गीयरइस्स ण'. भंते ! पुच्छा” उमापन्! गीत. રતિને કેટલી અગમહિષીઓ કહી છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-" अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णताओ" 3 आयो ! भाततिने या२ अभडिषीय। ४ी 2. " तजहा" तेमना नाम नीय प्रभारी छ-" सुघोसा, विमला, सुरसरा, सरस्नई (1) सुधीषा, (२) विमला, (3) सुस्व। मन (४) सरस्वती. “तत्थण एगमेगाए देवीए, सेसं तचेव" त પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને એક એક હજાર દેવીઓને પરિવાર કહ્યો છે. माडीनु समस्त थन ५डा प्रभानु सभा “एव' गीयजसस वि " मे२१ ४ानु थन गीतयशन परिवार माना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामप्रमहिषीनिरूपणम् १८५ प्रज्ञप्ता :, शेषं तदेव-पूर्वोक्तरीत्यैवावसेयम् । 'एवं गीयजसम्स वि' एवंपूर्वोक्तरीत्यैव गीतयशसोऽपि चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः शेषं कालबदवसे यम्इत्याह- 'सम्वेसि एएसि जहा कालस्स' सर्वेषाम एतेषाम पूर्वोक्तानां किन्नरकिम्पुरुषादीनां वक्तव्यता यथा कालस्योक्ता तथा बोध्या, 'नवरं सरिसनामियाओ रायहाणीओ, सीहासणाणि य सेसं तं चेच' नवरं-विशेषस्तु-सदृशनामिकाराज धान्यः, सिंहासनानिच सदृशनामकानि अबसेयानि, शेषं तदेव-पूर्वोक्तरदेव बोध्यम् । स्थविराः पृच्छन्ति-'चंदस्स णं भंते ! जोइसिंदस्स जोइसरण्णा पुच्छा' हे भदन्त ! चन्द्रस्य खलु ज्यौतिषेन्द्रस्य ज्योतिषिकराजस्य कति अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता : ? इति पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो चत्तारि अग्गमाहिसीओ पण्णत्ताओ, हे आर्याः ! चन्द्रस्य चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, ही समझना चाहिये 'एवं गीयजसस्स वि' पूर्वोक्त पद्धति के अनुसार ही गीतयश के भी चार अग्रमहिषियां कही गई हैं. इसके आगे का कथन काल के जैमा जानना चाहिये. यही बात मवेसिं एएसि जहा कालस्स' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है अर्थात् किन्नर लिंपुरुष आदि की वक्तव्यता काल की वक्तव्यता जैसी प्रकट की गई है। 'नवरं सरिसनामियाओ, रायहाणीओ, सीहासणाणि य सेसं तचेव' इन सब की राजधानियां और सिंहासन जैसे इनके नाम है उसी के अनुसार हैं। बाकी का और सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही है। अन्य स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'चंदस्स णं भंते ! जोड सिंदस्स जोइसरणो पुच्छा' हे भदन्त ! ज्योतिष्कों के इन्द्र और ज्योतिषकों के राजा चन्द्र के कितनी अग्रमहिषयां कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'अजो चत्तारि अगमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयों । ज्योतिष्कों के વિષયમાં પણ સમજવું. એટલે કે તેને પણ ચાર અગ્રમહિષાઓ છે, ઈત્યાદિ ४थन पूलित पद्धति अनुसार सभा. मे पात सूत्रारे “ सव्वेसिं एएसिं जहा कारस्स" ! सू५४ ६२५८ छ. २५४थननु ता५य से छ કે કિં પુરુષથી લઈને ગીતયશ પર્યંતના ઈન્દ્રોની વક્તવ્યતા કાલેન્દ્રની વક્તવ્યતા अनुसार सभरवी. “नवर सरिसनामियाओ रायहाणीओ, सीहासणाणि य, सेसं तचेव" ते मयां छन्द्रोना नाम प्रभारी तमनी घानी। अने तेमनां સિંહાસનોનાં નામ સમજવા. બાકીનું સમરત કથન પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણે સમજવું. હવે સ્થવિરો તિકેદ્રો વિષે નીચે પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે"चंदस्स णं भंते ! जोइसिंदस्स जोइसरण्णो पुच्छा" भगवन १ न्योतिष દેના ઈન્દ્ર, જતિષ્કરાજ ચંદ્રને કેટલી અમહિષીઓ છે? મહાવીર પ્રભુને
भ० २४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'तंजहा-चंदप्पभा १, दोसिणाभा २, अश्चिमाली ३. पभंकरा ४,' तद्यथा-चन्द्रप्रभा १, ज्योत्स्नाभा २, अचिर्माली ३, प्रभाकरा ४ च, ‘एवं जहा जीवाभिगमे जोइसिय उद्देसए तहेव' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा जीवाभिगमे तृतीयप्रतिपत्ती ज्योतिषिको द्देश के प्रतिपादितं तथैवा-त्रापि प्रतिपत्तव्यम् , तथाचोक्तं जीवाभिगमे-'तत्थणं एगमेगार देवीए चत्तारि चत्तारि देवीसाहस्सीओ परिवारो पण्णत्तो, पहूणं ताओ एगमेगा देवी अन्नाइं चत्तारि चत्तारि देवीसहस्साइं परिवार विउव्वित्तए, एवामेव सपुधावरेणं सोलस देवीसाहसीओ पणत्ताओ' ति 'तत्र खलु एकैकस्या देव्याश्चत्वारि चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः, प्रभुः खलु ताभ्यः एकैका देवी अन्यानि चत्वारि चत्वारि देवीसहस्राणि परिवार विकुर्वितुम्, इन्द्र और ज्योतिष्कों के राजा चन्द्र के चार अग्रमहिषियां कही गई हैं। 'त जहा' जो इस प्रकार से हैं-'चंदप्पभा, दोसिणाभा, अचिमाली, पभंकरा' चन्द्रप्रभा १, ज्योत्स्ना २, अचिर्माली ३, और प्रभंकरा ४, 'एवं जहा जीवाभिगमे जोइसिय उद्देसए नहेव' यहां जैसा जीवाभिगमसूत्र में तृतीयप्रतिपत्ति में ज्योतिषिक उद्देशक में कहा गया है वैसा ही कहना चाहिये. वहां ऐसा कहा गया है-'तत्थ णं एगमेगाए देवीए चत्तारि चत्तारि देविसाहस्सीओ परिवारो पण्णत्तो, पहूर्ण ताओं एगमेगा देवी अन्नाइं चत्तारि चत्तारि देवीसहस्साई परिवारं विउवित्तए, एवामेव सपुचावरेणं सोलसदेवी साहस्सीओ पण्णत्ताओ' इनमें से एक एक देवी का परिवार चार चार हजार देवियों का कहा गया है. इसके अतिरिक्त ये चारों ही देवियां अपनी २ विकुर्वणा शक्ति के द्वारा इस परिवार के सिवाय अन्य और भी चार २ हजार देवियों को उत्पन्न उत्तर- " अज्जो! चत्तारि अगमहिसीओ पण्णत्ताओ" मा ! ज्योति डेन्द्र यन्द्रन यार समलिषीय। ४ी छे. 'तंजहा" तमनां नाम नीय प्रमाणे छे-" चंदप्पभा, दोसिणाभा, अच्चिमाली, पभंकरा" (१) यन्द्रप्रसा, (२) ज्योत्स्नामा, (3) माघी मने (४) प्रम२१. “ एवं जहा जीवभिगमे जोइसियउद्देसए तहेव" पाभिराम सूत्रना न्योतिषि उद्देशामा द्या પ્રમાણેનું કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ ત્યાં આ વિષયને અનુલક્ષીને मा प्रमाणे युं छ- " तत्थणं एगमेगाए देवीए चत्तारि चत्तारि देवीसाहस्सीओ परिवारो पण्णत्तो, पहूणं ताओ एगमेगा देवी अन्नाइं चत्तारि चत्तारि देवीसहस्साई परिवार विउवित्तए. एवामेव सपुव्वावरेणं सोलस देवी साहस्सीओ पण्णत्ताओ" તે પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને ચાર ચાર હજાર દેવીઓને પરિવાર કહ્યો છે. વળી તે પ્રત્યેક અગ્રમહિષી પોતપોતાની વિકુર્વણ શક્તિ વડે ૪૦૦૦-૪૦૦૦ અન્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १८७ एवमेव सपूर्वापरेण षोडशदेवीसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, इति । अन्यत् पूर्वोक्तवदेव बोध्यम् । 'सूरस्स वि मूरप्पमा १, आयवाभा २, अचिमाली ३, पभंकरा ४,' सूर्यस्यापि चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सूर्यप्रभा १, आतपाभा २, अर्चिमाली ३, प्रभाकरा ४,' 'सेसं तंचेव, जाव णो चेवणं मेहुणवत्तियं ' शेष तदेवपूर्वोक्तवदेव बोध्यम् यावत्-तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः चत्वारि चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः, ताभ्यश्च एकैका देवी अन्यानि चत्वारि चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारं विकुचितुम् प्रभुः, एवमेव सपूर्वापरेण पोडश देवीसहस्राणि प्रज्ञप्तानि। तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते, इत्यादि पूर्वोक्तरीत्यैवाव से यम् यावत्-नो चैव खलु मैथुनप्रत्ययिकम् । स्थविराः पृच्छन्ति-'इंगालस्स णं भंते ! महग्गहस्स कर सकती हैं. इस प्रकार इसका सब देवी परिवार १६ हजार का होता है 'सूरस्स वि सूरप्पभा, आयवाभा, अचिमाली, पभंकरा' सूर्य की भी 'सूर्यप्रभा १ आतपाभा २, अचिर्माली ३ और प्रभंकरा ४' ये चार अग्रमहिषियां कही गई हैं । 'सेसं तं वेव जाव णोचेव णं मेहुणवत्तियं' बाकी का और सब इस विषय का कथन पहिले जैसा ही है-यावत् एक २ देवी का परिवार चार २ हजार देवियों का है. इसके अतिरिक्त वे प्रत्येक अपनी २ विकुर्वणा शक्ति द्वारा अन्य और भी चार २ हजार देवियों की निष्पत्ति कर सकती हैं । इस प्रकार से इसका सब कुल देवी परिवार १६ हजार का होता है इसका नाम सूर्यका त्रुटिक वर्ग कहा गया है. इत्यादि सब इस विषय संबंधी वक्तव्यता पूर्वमें जैसी कही गई દેવીઓનું નિર્માણ કરવાને પણ સમર્થ હોય છે. આ રીતે ચન્દ્રને કુલ १६००० हेवीगे न। परिवा२ थाय छे.
“सूरस्स वि सूरप्पभा, आयवाभा, अच्चिमाली, पभेकरा" सूयने ५५ मा यार अमडिपी मे। छे.-(१) सूर्य प्रमा, (२) मातपाला, (3) मर्थिती भने (४) प्रम४२२. “ सेस त चेव, जाव णो चैव णं मेहुणवत्तियं” unj સમસ્ત કથન ચન્દ્રના કથન પ્રમાણે સમજવું. જેમ કે- સૂર્યની પ્રત્યેક અગ્ર મહિષીને ચાર ચાર હજાર દેવીઓને પારવાર છે. વળી તે પ્રત્યેક અમહિષી પિતાની વિદુર્વા શક્તિ વડે બીજા ચાર ચાર હજાર દેવીઓના પરિવારનું નિર્માણ કરી શકે છે. આ રીતે સૂર્યને ૧૬૦૦૦ દેવીઓને પરિવાર થાય છે. તે પરિવારને સૂર્યનું ત્રુટિક કહે છે. તે પોતાની સભામાં મિથુન સંબંધી ભેગે ભેગવી શકવાને સમર્થ નથી,” આ કથન પર્યતનું સમસ્ત કથન ચમરેન્દ્રના પૂર્વોક્ત કથન અનુસાર સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कइ अग्गम हिसोओ पुच्छा' हे भदन्त ! अङ्गारस्य-मङ्गलस्य खलु महाग्रहस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पग्णताओ' हे आर्याः ! अङ्गारस्य महाग्रहस्य चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा विजया १, वेजयंती २, जयंती ३, अपराजिया ४,' तद्यथा-विजया १, वैजयन्ती२, जयन्ती ३, अपराजिता ४ च । 'तस्थणं एगमेगाए देवीए सेसं तंव जहा चंदस्स' तत्र खलु चतसृषु अनमहिषीषु एकैकस्याः देव्याः चतस्रः देवीसाहरूयः परिचारः प्रज्ञप्तः, ताभ्योऽयमहिषीभ्यः एकैका अग्रमहिषी अन्यानि चत्वारि चत्वारि देवी सहस्राणि परिवार विकुवितुं प्रभुः, एवमेव सपूर्वापरेण पोडशदेवीसहस्राणि प्रज्ञहै-वैसी जाननी चाहिये, यावत् वह मैथुन संबंधी भोगों को भोगने के लिये समर्थ नहीं है यहां तक।
अब स्थविर प्रभु से ऐमा पूछते हैं-'इंगालस्स णं भंते ! महग्गहस्स कइ अग्गहिसीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! महाग्रह जो अङ्गार-मंगल है उमकी कितनी अग्रमहिषियों कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्ण. ताओ' हे आर्यों ! महाग्रह मंगल की चार पट्टरानियां कही गई हैं। 'त जहा' जो इस प्रकार से हैं-'विजया, वेजयंती, जयंती, अपराजिया' विजया १, वैजयन्ती २, जयन्ती ३, अपराजिता. 'तस्थ णं एगमेगाए देवीए सेसं तचेव जहा चंदस्स' इनमें से एक २ देवी का देवी परिवार चार २ हजार का कहा गया है तथा इनमें प्रत्येक में ऐसी शक्ति है जो वे उस शक्ति के द्वारा इस अपने परिवार के अतिरिक्त अन्य और भी ४-४ हजार देवी परिवार की विकुर्वणा कर सकती हैं । इस प्रकार से मंगल महाग्रह का देवी परिवार कुल १६ हजार का है। यह इसका
वे स्थविर माता भ विष नीयन। प्रश्न पूछे छे- " इंगालस्स णं भंते ! महगहस्स कई अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ?" भवन ! मगर (મંગળ) નામને જે મહાગ્રહ છે, તેને કેટલી પટ્ટરાણીઓ કહી છે?
महावीर प्रभुना उत्तर- "अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ". भार्या ! महाड भने २ पट्टविये। ४ी छ. "तंजहा" तमनां नाम नाये प्रभारी छ-" विजया, वेजयंती, जयंती. अपराजिया” (१) विया, (२)
न्यन्ती, (3) यन्ती भने (४) अनिता. “तत्थणं एगमेगाए देवीए, सेसं तंचेव जहा चंदस्स" ते प्रत्ये: वीना या२ यार डा२ हेवीयाना परिवार છે, અને તે પ્રત્યેક દેવી પિતતાની વૈક્રિય શક્તિવડે બીજા ચાર ચાર હજાર દેવીઓના પરિવાની વિકુવણું કરી શકે છે. આ રીતે મહાગ્રહ મંગળને દેવીપરિવાર ૧૬૦૦૦ને થાય છે. તે પરિવારને તેનું ત્રુટિક કહે છે. તેના વિષે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषों निरूपणम् १८९ सानि, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते, इत्यादि शेषं तदेव-पूर्वोक्तरदेव यथा चन्द्रस्य प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम् , 'नवर इंगालवडेंसए विमाणे इंगालगंसि सीहासणंसि, सेसं तंचेव' नवरम्-विशेषस्तु-अङ्गारावतंस के विमाने, अङ्गारके सिंहासने इति वक्तव्यम् , शेषं तदेव पूर्वोक्त चन्द्रप्रकरणवदेव स्वयमूहनीयम् 'एवं जाब वियालगस्स वि, एवं अट्ठासीतीएवि महाग्रहाणं भाणिय जाव भावके उस्स' एवं-पूर्भोक्तरोत्या यावत्-विकालकस्यापि महागहस्य चतस्रः अगमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तत्र खलु एकैकस्या अग्रमहिष्यः चतस्रः चतस्रो देवी साहरूयः परिवारः प्रज्ञप्तः, ताभ्यः एकैका अग्रमहिषी अन्यानि चत्वारि चत्वारि देवीसहस्राणि परिवार विकुर्वितुं प्रभुः, इत्यादि चन्द्रप्रकरणोक्तवदेव ऊहनीयम् । एवं रीत्याऽशीतेरपि महाग्रहाणाम्-अङ्गारक-विकालकत्रुटिक है। बाकी का इसका और सब कथन चन्द्र के परिवार जैसा किया गया है, 'नवरं इंगालवडेंसए विमाणे इंगालगंसि सीहासणंसि, सेसं तं चेव' इसका जो विमान है उसका नाम अंगारावतंसक है और सिंहासन का नाम अङ्गारक है। अवशिष्ट कथन चन्द्र प्रकरण के समान है। 'एवं जाव वियालगस्स वि, एवं अट्ठासीतीए वि महरगहाणं भणियन्वं जाव भावकेउस्स' इसी प्रकार का कथन विकाल महाग्रह का है. अर्थात् इस विकाल महाग्रह की चार पट्टरानियां हैं-इसमें एक एक पट्टरानी का देवी परिवार चार २ हजार का है. तथा इनमें से एक एक पट्टरानी ऐसी शक्तिवाली है जो वह इस परिवार के अतिरिक्त और भी चार २ हजार देवी परिवार की विकर्षणा कर सकती है। इत्यादि सब कथन चन्द्र प्रकरण में कहे हुए कथन की तरह जानना चाहिये. इसी तरह का माहीतुं समस्त ४थन यन्द्रना थन प्रभार समन. "नवरं इंगालवडेंसए विमाणे इंगालगंसि सीहासणंसि, सेसं तंचेव" ५२न्यन्द्रन थन મંગળમાં આટલી જ વિશેષતા છે-મહાગ્રહ મંગળના વિમાનનું નામ અંગારાવતંસક છે, અને સિંહાસનનું નામ અંગારક છે. બાકીનું સમસ્ત કથન ચન્દ્રના કથન મુજબ સમજવાનું છે.
"एवं जाव वियालगस्त्र वि, एवं अद्वासीतीए वि महगहाणं भाणियव्य जाव भावकेउत्स" मे प्रा२नु विस महानु ५५ ४थन सभा એટલે કે વિકાલ મહાગ્રહને પણ ચાર પટ્ટદેવિ છે. તે દરેક પટ્ટદેવિયેનો ચાર ચાર હજાર દેવીઓને પરિવાર છે, અને તે પ્રત્યેક પટ્ટરાણી બીજી ચાર ચાર હજાર દેવીઓનું પિતાની ક્રિય શક્તિ વડે નિર્માણ કરી શકે છે. વિકાલ મહાગ્રહ વિષેનું બાકીનું સમસ્ત કથન ચન્દ્રના કથન પ્રમાણે સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
भगवती सूत्रे
ले। हिताक्ष - शनैश्वराधुनिक-प्राधुनिक- कण-कणक-कण कणक-कवितानककणसन्तानकादीनां भावकेतुपर्यन्तानां सूर्यमज्ञप्तिमोक्तानाम् अग्रमहिष्यादिकं भणितव्यम् अतएव प्रोक्तम् 'जाव भावकेउस्स' यावद् भाव केतोरिति । 'नवरं वडेंसगा सीहासणाणि य सरिसनामगाणि, सेसं तं चेव' नवरं विशेषस्तु-अवतं सकाः विमानावतंसकाः सिंहासनानि च सदृशनामकानि अवसेयानि शेषं तदेव चन्द्रप्रकरणोक्तत्रदेव अवसेयम् । स्थविराः पृच्छन्ति- 'सकस्स णं भंते! देविंदस्स, देवरण पुच्छा' हे भदन्त । शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य कति अग्र महिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'अज्जो ! अट्ठ अग्गमहिसीओ पण्णताओ' हे आर्याः ! शक्रस्य अष्टौ अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तंजहा - पउमा १, सित्रार, कथन अट्ठासी महाग्रहों की अंगारक, विकालक, लोहिताक्ष, शनैश्वर, आधुनिक, प्राधुनिक, कण, कणक, कणकणक, कणवितानक आदि भावकेतक के ग्रहोंकी - जो कि सूर्यप्रज्ञप्ति में कहे हुए हैं अग्रमहिषी आदि का जानना चाहिये। इसी बातको कहने के लिये 'जाव भावउस्स, कहा गया है । 'नवरं वडेंसगा सीहासणाणि य, सरिस नामगाणि, सेसं तं चेव' इनके विमानावतंसक, एवं सिंहासन ये सब जैसे इनके नाम हैं उसी नाम के हैं। बाकी का और सब कथन चन्द्र प्रकरण में कहे हुए अनुसार है । अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं- सकस ण भंते । देविंदस्स देवरण्णो पुच्छा' हे भदन्त । देवेन्द्र देवराज शक्र की कितनी पहरानियां कही गई हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'अज्जो ! अट्ठ अग्गमहिसोओ पण्णत्ताओ' हे आर्यो ! देवेन्द्र देवराज शक्र की
66
जाव भावके उम्र " या सूत्रांश द्वारा सूत्रारे मे बात अउट हुरी छे जाडीना मगार, विठाला, बोहिताक्ष, शनैश्वर, आधुनि४, आधुनिङ, प्रणु, કણુક, કણકણુક, કવિતાનક આદિ ભાવકેતુ પન્તના ૮૮ ગ્રહેની વકતવ્યતા પણ આ પ્રમાણે જ સમજવી આ માં ગ્રહાને પણ ચાર, ચાર અગ્રહિ. ષીએ છે, ઇત્યાદિ સમસ્ત કથન ચન્દ્રના કથન પ્રમાણે સમજવુ. આ બધાં
होनी विशेष वक्तव्यता सूर्य प्रज्ञप्तिभां आपवामां आवे छे. "नवरं वडें लगा श्रीहासणाणि य सरिसनामपाणि, सेसं तंचेव " यन्द्रना ગ્રંથન કરતાં આ પ્રડાના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા કહી છે કે આ દરેક ગ્રહના નામ પ્રમાણે જ તેમના વિમાનાવત’સર્કાના અને સિહાસનેનાં નામ સમજવા જોઇએ.
स्थविरानो प्रश्न- “ सक्कस्म णं भंते ! देविंदस्स देवरण्णो पुच्छा " हे भगવન્ ! દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શર્કને કેટલી અગ્રમહિષીએ કહી છે?
महावीर अलुना उत्तर- " अजो ! अटु अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ "
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामप्रमहिषीनिरूपणम् १९१ सेया ३, अंजू ४, अमला ५, अच्छरा ६, नवमिया ७ रोहिणी ८ तद्यथा-पमा१, शिवा २, श्वेता ३, अतः ४, अमला ५ अप्सरा ६, नवमिका ७, रोहिणी ८ च 'तत्थणं एगमेगाए देवीए सेोलस सेोलस देवीसहस्सा परिवारो पण्णत्तो' तत्र खलु अष्टसु अग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्याः देव्याः षोडश षोडश देवीसहस्राणि परिवार: प्रज्ञप्तः, 'पभूणं ताओ एगमेगा देवी अन्नाई सेोलस सेलम देवी सहस्सं परियार विउवित्तए' प्रभुः समर्था खलु ताभ्योऽष्टभ्योऽयमहिषीभ्यः एकैका देवी, अन्यानि षोडश षोडश देवी सहस्राणि परिवार विकुर्वितुम्, 'एवमेव सपुत्वावरेणं अट्ठावीसुत्तरं देवीसयसहस्सं परियारो, सेत्तं तुडिए एवमेवोक्तरीत्या सपूर्वापरेण पौर्वापर्येण अष्टाविंशत्युत्तर देवीशतसहस्रम्-अष्टाविंशतिसहस्राधिकैकलक्षं देवीरूपः परिवारः । तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्गः । स्थविराः पृच्छन्ति- 'पभ्रूणं भंते ! सके देविंद देवराया, सोहम्मे कप्पे, सोहम्मवडे सए विमाणे, सभाए सुहरमाए, आठ अग्रमहिषियां कही गई हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'पउमा १, सिवा २, सेया ३, अंजू ४, अमला ५, अच्छरा ६, नवमिया ७, रोहिणी ८, पद्मा १, शिवा २, श्वेता ३, अंजु ४, अमला ५, अप्सरा ६, नवमिका ७, और रोहिणी ८ 'तत्थ णं एगमेगाए देवीए मोलस सोलस देवीसहस्सा परिवारो पण्णत्ताओ' इनमें से एक एक देव का देवी परिवार १६-१६हजार को कहा गया है। 'पभूणं ताओ एगमेगादेवी सेालस सोलस देवीसहस्सं परियारं विउवित्तए' इन आठ पट्टरानियों में एक २ पट्टरानी सोलह २ हजार का और दूसरा देवी परिवार निष्पन्न कर सकती है। 'एवामेव सपुत्वावरेणं अट्ठावीसुत्तर देवीसयसहस्सं परियारो, सेत्तं तुडिए' इस प्रकार शक्र का देवी परिवार एक लाख २८ हजार का है। यह इमका त्रुटिक-वर्ग है। अब स्थविर प्रभु से पूछते हैं-'पभूणं भंते! सके देविंदे देवराया, सेाहम्मे कप्पे सोहम्मवडेंसए विमाणे, है या ! देवेन्द्र, हे१२०४ शने 2418 Hश्रमडिपी। 30 छ. " तजहा" तेभनी नाम नीय प्रभा छ-"पउमा, सिवा, सेया, अंजू, अमला, अच्छरा, नवमिया, रोहिणी," (१) ५, (२) शिवा, (3) श्वेता, (४) भभू, (५) सभा , १) मस२१, (७) नमि। मन (८) शही . "तत्थणं एग. मेगाए देवीए सोलस मोलस देवीसहस्सा परिवारो पण्णत्तो" ते प्रत्ये: मय. महिषामा सण से 61२ वीयाना परिवार यो छ. “पणं ताओ एगमेगा देवी अन्नाई सोलस सोलम देवीसहस्स परियार विउव्वित्तए" भने તે પ્રત્યેક પટ્ટરાણી પિતાપિતાની વિકુર્વણ શક્તિ વડે બીજી ૧૬-૧૬ હજાર हवामान निर्माय ४री श छे. “एवामेव सपुव्वावरेणं अट्ठावीसुत्तर देवोसय. सहस्स परियारो, से तं तुडिए" या रीते शहना हवीपरिवार १२८००० ना છે. તેને શકનું ત્રુટિક કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
भगवतीसूत्रे सकसि सीहासणंसि, तुडिएणं सद्धि सेसं जहा चमरस्स' हे भदन्त ! प्रभुःसमर्थः खलु किं शक्रो देवेन्द्रो देवराजः, सौधर्मे कल्पे, सौधर्मावतंसके विमाने, सभायां सुधर्मायां, शक्रे सिंहासने त्रुटिकेन सार्द्ध दिव्यान भोगभोगान् भुञ्जाना विहर्तुम् ? भगवानाह-शेषयथा चमरस्य प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम् नवरं परियारो जहा मोउद्देसए नवरं चमरापेक्षरा शक्रस्य वक्तव्यतायां विशेषस्तु केवलं परिवारोऽवसेयः स च शक्रपरिवारो यथा मोकाद्देशके तृतीयशतकस्य प्रथमो. देश के प्रतिपादितस्तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यः । स्थविराः पृच्छन्ति-'सकस्स णं भंते ! देविंदस्स देवरण्णो सोमस्स महारण्णो कइ अग्गम हिसीओ ? पुच्छा' भदन्त : सभाए सुहम्माए, सकसि सीहासगांसि, तुडिएण सद्धिं सेसं जहा चमरस्त' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज शक्र सौधर्मकल्प में सौधर्मावत. मक विमान में बैठकर सुधर्मारभा के बीच क्या अपने पूर्वोक्त त्रुटिक के साथ भोग भोग सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे आर्यो! जैमा पहिले चमर के संबंध में कहा गया है वैसा ही बाकी का कथन यहां पर जानना चाहिये. अर्थात् सुधर्मा सभामें भोग नहीं भोग सकता है 'नवरं परियारो जहा मोउद्देसए । परन्तु चमरकी वक्तव्यता की अपेक्षा शक्र की वक्तव्यता में परिवार को लेकर अंतर आता है शक्र का परिवार तृतीय शतक के प्रथम उद्देशकमें जैसा कहा गया है वैसा ही यहां पर समझना चाहिये। अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सकस्स णं भंते ! देविंदस्स देवरण्णो सोमस्स महार ण्णो
स्थविशना प्रश्न-“पभूणं भंते ! सक्के देविदे देवराया, सोहम्मे कप्पे, सोहम्मवडेंसए विमाणे, सभाए सुहम्माए, सर्कमि सीहासणंसि तुडिएणं सद्धिं, सेसं जहा चमरस्स" मावान् ! हेवेन्द्र, ३१२०४ , सौधम ४६५मां, सीधाવતંસક વિમાનની સુધર્મા સભામાં પોતાના શક નામના સિંહાસન પર વિરાજમાન થઈને પિતાના ત્રુટિકની (૧૨૮૦૦૦ દેવીઓના પરિવારની) સાથે ભોગો ભોગવી શકે છે ખરા ?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-હે આર્યો! ચમરના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે જ उत्तर मी ५ सभा . “ नवर' परियारो जहा मोउद्देसए " ५२न्तु यम. ૨ના પરિવાર કરતાં શક્રના પરિવારમાં જે વિશેષતા છે, તે ત્રીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવી. (મકા નગરીમાં આ ઉદ્દેશાની પ્રરૂપણ થઈ હતી, તેથી આ ઉદ્દેશાને મકાઉદ્દેશક પણ કહે છે.)
२थविशने। प्रश्न-“ सकस्स णं भंते ! देविंदस्स देवरण्णा सोमस्स महारण्णो
श्री. भगवती सूत्र : ८
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १९३
शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य लोकपालानां मध्ये सोमस्य महाराजस्य लोकपालस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः? इति पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो ! चत्तारि अग्गभहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः शक्रलोकपाल सेामस्य चतस्रः अग्र. महिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-रोहिणी १ मदणा २ चित्ता ३, सोमा ४, तद्यथारोहिणी १, मदना २, चित्रा ३, सेामा ४, । 'तत्थणं एगमेगाए देवीए सेसंजहा चमरलोगपालाण' तत्र खलु चतसृषु अग्रमहिषीषु एकैकस्या देव्याः एकैक देवी सहस्रं परिवारः प्रज्ञप्ता, शेषं यथा चमरलोकपालानां प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम्, तथा च ताभ्यश्चतसभ्योऽप्रमहिपीभ्यः एकैका अग्रमहिषी अन्यत् एकै देवीसस परिवार विकुर्षितुं प्रभुः, एवमेवोक्तरीत्या सपूर्वापरेण चत्वारि देवो सहस्राणि परिवारः, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्गः इत्यादिकं स्वयम्कइ अग्गमहिसीओ पणत्ताओं' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज शक्र के सोम लोकपाल की कितनी पट्टदेवियां कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो! चत्तारि अगमहिसीओ पण्णत्ताओं' हे ओयों! शक्र के लोकपाल सोम की चार पट्टदेवियां कही गई हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'रोहिणी, मदणा, चित्ता, सोमा' रोहिणी, मदना, चित्रा और सोमा 'तत्थ णं एगमेगाए देवीए० सेसं जहा चमरस्स लोगपालाणं' इनमें से एक एक देवी का देवी परिवार एक २ हजार का कहा गया है। बाकी का और सब कथन चमर के लोकपालों के जैसा यहां पर लगा लेना चाहिये। इस प्रकार से इन चार अग्रमहिषियों में से प्रत्येक अयमहिषी में ऐसी शक्ति है कि यदि वे चाहे तो इनके अतिरिक्त और भी १-१ हजार देवी परिवार की विकुर्वणा कर सकती है। कइ अग्गम हिसीओ पप्णत्ताओ" ७ ११न् ! हेवेन्द्र, ३१४ शनाala સોમ મહારાજને કેટલી અગ્રમહિષીઓ કહી છે?
महावीर प्रसुना उत्तर-“ अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ" છે આ! શકના લેકપાલ સેમ મહારાજને ચાર અઝમહિષીઓ કહી છે. " तंजहा" तेमना नाम मा प्रमाणे छे.-" रोहिणी, मदणा, चित्ता, सोमा" (१) Akel, (२) महना, (3) Nिal भने (४) सभा. “ तत्थणं एगमेगाए देवीए. सेसं जहा चमरस्स लोगशलाणं" यमरना सासनी महिषासानी જેમ સામ લેકપાલની અગ્રમહિષીઓને એક એક હજાર દેવીઓનો પરિવાર કહ્યો છે. તે પ્રત્યેક અગ્રમહિષી પિતપોતાની વયિ શક્તિ વડે બીજી એક એક હજાર દેવીઓનું નિર્માણ કરી શકે છે. આ રીતે શકના લેકપાલ સમને
भ० २५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे हनीयम् । नवरं सयंपभे विमाणे, सभाए. सुहम्माए, सेमिंसि सीहासणंसि, सेसं तं चेव नवरं-विशेषस्तु स्वयंपभे विमाने, सभायां सुधर्मायां, सेामे सिंहा. सने इति वक्तव्यम्, शेषं तदेव-चमरलोकपालवदेवाव सेयम्, ‘एवं जाव वेसमणस्स, नवरं विमागाइं जहा तइयसए' एवम्-उक्तरीत्या यावत्-यमस्य, वरुणस्य, वैश्रवणस्यच अवशिष्टस्य शक्र लेोकपालत्रयस्यापि एकैकस्य चतस्रः चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, शेषं सर्वं चमरलोकपालत्रयवदेवावसे यम्, नवरं-विशेषस्तु तेषां विमानानि यथा तृतीयशतके प्रथमोद्देश के प्रतिपादितानि तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यानि तत्र सोमस्य स्वयंप्रभं विमानं प्रोक्तमेव शेषाणां त्रयाणां यमवरुणवैश्रवणानां इस प्रकार सेाम लोकपाल का देवो परिवार कुल चार हजार का है। यह इसका त्रुटिक है । इत्यादि और सब कथन अपने आप जान लेना चाहिये । 'नवरं सयंपभे विमाणे सभाए सुहम्माए सोमंसि सीहासपंसि, सेसं तं चेव' चमर लोकपाल की अपेक्षा इस लोकपाल के प्रकरण में ऐसा कथन करना चाहिये कि इसका विमान स्वयंप्रभ हैं उसमें सुधर्मा नामकी एक सभा है और उस सभा में सोम नामका इसका सिंहासन है। बाकी का और सब कथन चमर लोकपाल के जैसा समझ लेना चाहिये। ‘एवं जाव वेसमणस्स, नवरं विमाणाई जहा तइयसए' इसी प्रकार का कथन यावत्-यम, वरुण, और वैश्रमण-इन अवशिष्ट तोन इन्द्र के लोकपालों के विषय में भी जानना चाहिये-अर्थात् इनमें एक २ लोकपाल की चार चार पट्टदेवियां हैं । इत्यादि और सब इनके विषय का कथन चमर लोकपाल त्रय की तरह समझ लेना चाहिये। ૪૦૦૦ દેવીઓનો પરિવાર છે. તેને સમલેકપાલનું ગુટિક કહે છે. બાકીનું समस्त ४यन यभरना उपासना इथन अनुसार सभा. "नवर" ५२न्तु ते थन ४२di मा ४थनमा मेटटी विशेषता छ , “सयंपभे विमाणे, सभाए सुहम्माए, सोमंसि सीहासणंसि, सेसं तं चेव" शनाप सोभमहाश. જના વિમાનનું નામ સ્વયંપ્રભ વિમાન છે, તેમની સભાનું નામ સુધમાં સભા છે અને સિંહાસનનું નામ સમ સિંહાસન છે. બાકીનું સમસ્ત કથન ચમરના લોકપાલના કથન પ્રમાણે જ સમજવું.
"एवं जाव वेसमणस्स, नवर विमाणाई जहा तइयसए" से ४ारनु કથન યમ, વરુણ અને વૈશ્રવણ નામના બાકીના ત્રણ કપાલે વિષે પણ સમજવું. એટલે કે તે દરેક લોકપાલને પણ ચાર ચાર પટ્ટદેવીઓ છે અને તે પ્રત્યેક પટ્ટદેવીને ૧૦૦૦–૧૦૦૦ ને દેવીપરિવાર છે, ઈત્યાદિ કથન ચમરના લેપાલના કથન પ્રમાણે સમજવું. પરંતુ આ કથનમાં વિમાનના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १९५ त्रीणि विमानानि क्रमेण - वशिष्ठ स्वयं जलं वल्गु, इतिनामकानि सन्तीति । स्थविराः पृच्छन्ति 'ईसाणस्स णं भंते! पुच्छा, हे भदन्त ! ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'अज्जो ! अट्ठ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः ! ईशानस्य अष्टौ अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा- कण्हा १, कण्हराई २, रामा ३, रामरक्खिया ४, ५ वसुगुत्ता ६, वसुमित्ता ७ वसुंधरा ८, तद्यथा - कृष्णा १, कृष्णराजिः २ रामा ३, रामरक्षिता ४, वसू: ५, वसुगुप्ता ३ वसुमित्रा ७ वसुन्धरा-व, तत्थ णं एगमेगाए देवीए सेसं जहा सकस्स' तत्र खलु
परन्तु उनके कथन की अपेक्षा इनके कथन में विमानों को लेकर विशे पता कही गई है सेा जैसे तृतीयशतक के प्रथम उद्देशक में विमान कहे जा चुके हैं उसी प्रकार से वे यहां पर भी कहना चाहिये। इनमें साम के विमान का नाम स्वयंप्रभ है यह तो कहा ही जा चुका है । यम के विमान का नाम वशिष्ठ है, वरुण के विमान का नाम स्वयंजल है और वैश्रमण के विमान का नाम वल्गु है । अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'ईसाणस्स णं भंते! पुच्छा' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज ईशान की कितनी अन्नमहिषियां हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'अजो ! अठ्ठ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयो ! देवेन्द्र देवराज ईशान की आठ अग्रमहिषियां हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं 'कण्हा, कण्हराई, रामा, रामरक्खिया, वसु, वसुगुप्ता, वसुमित्ता. वसुंधरा कृष्णा १, कृष्णराज २, रामा ३, रामरक्षिता ४, वसु ५, वसुगुप्ता ६, वसुमित्रा ७, और वसुन्धरा ८, 'तस्थ णं एगमेगाए देवीए सेसं जहा सकस्स' इन નામની અપેક્ષાએ જ વિશેષતા રહેલી છે, તે વિમાનનાં નામ આ પ્રમાણે કહ્યાં છે. સેામનું સ્વય‘પ્રભુ વિમાન છે, યમનું વશિષ્ઠ વિમાન છે, વરુણનું સ્વયં જલ વિમાન છે અને વૈશ્રવણનું વલ્ગુ વિમાન છે.
स्थविशेनो प्रश्न– ““ ईसाणहस णं भंते ! पुरुछा" से लगवन् ! हेवेन्द्र, દેવરાજ ઇશાનને કેટલ્લી અગ્રમહિષીએ કહી છે ?
महावीर प्रभुना उत्तर- " अज्जो ! अट्ठ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ" डे आर्यो! हेवेन्द्र, देवरान शिनने आठ अथमद्विषीमा उडी छे. "तंजहा" तेभनां नाम नीचे प्रमाणे छे - "कण्हा, कण्हराई, रामा, रामरक्खिया, वसू, agga, ayfaı, ağaw,” (9) ¿oq!!, (2) pogrify, (3) 2121 (8) रामरक्षिता, (4) वसू, (६) वसुगुप्ता, (७) वसुमित्रा, (८) एगमेगाए देवीए सेसं जहा सकस्स” ते प्रत्ये श्रमहिषीने १६-६६ डरना
वसुधरा ' तत्थणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अष्टमु अग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्याः देव्याः अग्रमहिष्याः षोडश षोडश देवी सहस्राणि परिवारः प्राप्तः, शेषं यथा शक्रस्य प्रतिपादितं तथैव ईशानस्यापि प्रतिपत्तव्यम्, तथाच-ताभ्यः अष्टाग्रमहिषीभ्यः एकैका अग्रमहिषी अन्यानि षोडश षोडश देवी सहस्राणि परिवार विकुक्तुिं प्रभुः, एवमेवोक्तरीत्या अष्टा. विंशति सहस्राधिकलक्ष देवी परिवार विकुक्तुिं प्रभुः तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग: इत्यादि शक्रवदेव बोध्यम् । स्थविराः पृच्छन्ति-ईसाणरस गं भंते ! देविंदस्स सोमस्स महारण्णा कइ अग्गमहिसीओ ? पुच्छा' हे भदन्त ! ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य लोकपालानां मध्ये सेामस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा,भगवानाह-अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ' हे आर्याः ! आठ अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार १६, १६ हजार का है। अवशिष्ट कथन जैसा शक्र का किया गया है वैसा ईशान का भी जानना चाहिये । तथा इन आठ अग्रसहिषियों में से एक एक अग्रमहिषी का देवी परिवार सोलह २ हजार का कहा गया है इन आठ अग्रमहिषियों में प्रत्येक में ऐसी शक्ति है कि यदि वे चाहे तो अपनी उस विकुर्वणा शक्ति द्वारा अन्य और सोलह २ हजार देवी परिवार को उत्पन्न कर सकती हैं। इस प्रकार से एक लाख २८ हजार का देवी परिचार कहा गया है । यही इसका त्रुटिक है ! इत्यादि सब कथन ईशान का भी शक की तरह जानना चाहिये। अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'ईसाणस्त णं मते ! देविंदस्स सेमिस्स महारण्णो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओं' हे भदन्त ! देवेन्द्र ईशान के जो लोकपाल सोम है उनकी अग्रमहिषियां कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्यो! ईशान દેવીપરિવાર કહ્યો છે અને તે પ્રત્યેક અગ્રમહિષીમાં એવી શક્તિ રહેલી હોય છે કે જે તેઓ ધારે તે પોતપોતાની વિઝિયશક્તિ વડે બીજી ૧૪-૧૬ હજાર દેવીઓનું નિર્માણ કરી શકે છે. આ રીતે ઈશાનેન્દ્રને ૧ લાખ ૨૮ હજાર દેવીઓને પરિવાર થાય છે, તે પરિવારને ઈશાનેન્દ્રનું ત્રુટિક કહે છે. ઈશાકેન્દ્રના વિષયને અનુલક્ષીને બાકીનું સમસ્ત ક ન શકના પૂર્વોક્ત કથન અનુસાર સમજવું.
स्थविशनो पक्ष- "ईसाणस गं भंते ! देविंदस्स सोमस्स महारण्णो कई अगमहिसीओ पण्णत्ताओ?" सन् ! देवेन्द्र १२०० शानना बाल સોમ મહારાજને કેટલી અઝમહિષીઓ કહી છે? મહાવીર પ્રભુનો ઉત્તર"अजो! चत्तारि अगमहिसीओ पण्णत्ताओ" मा ! शानेन्द्रनापास
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १९७ ईशानलोकपाल सेोमस्य चतस्रः अग्रपहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-पुढवी १, रायी २, रयणो ३, बिज्जू ४, तद्यथा-पृथिवी १, रात्री २, रजनी ३, विद्युत् ४, 'तत्यणं एगामे गाए देवीए, सेसं जहा सक्कास लेागपालाणं' तत्र खलु चतसृषु अग्रमहिषीषु मध्ये एक हस्या देव्याः एकै देवीसहस्रं परिवारः प्रज्ञप्तः, शेषं यथा शक्रस्य लोकपालानां विषये उक्तं तथैव वक्तव्यम् तथा च ताभ्योऽयमहिषीभ्यः एकैका अग्रमहीषी अन्यत् एकैकं देवी सहस्रं परिवार विकुषितुं प्रभुः, एवमेवोक्तरीत्या चत्वारि देवी सहस्राणि परिवारो भवति तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग:- समूहः उच्यते, इत्यादि पूर्वोक्तरीत्यैवावसे यम्. 'एवं जाव वरुणस्स' एवम् उक्तरीत्यैव यावत्-यमस्य, वैश्राणस्य, नरुणस्यच ईशानलोकपालत्रयस्यापि विज्ञेयम् । 'नवरं विमाणा जहा च उत्थसए, सेसं तं चे जाव, णा चेवणं मेहुण वत्तियं' नवर-विदेवेन्द्र के लोकपाल सोम की अग्रमहिषियां ४ कही गई हैं ? 'त जहा' जो इस प्रकार से हैं-'पुढवी १, रायी २, रयणी ३, विज्जू ४' पृथ्वी १, रात्री २, रजनी ३, और विद्युत् ४, 'तत्थ ण एगमेगाए देवीए, सेसं जहा सकस्स लोगपालाण' इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार एक २ हजार का कहा गया है। बाकी का कथन शक्र के लोकपालों के जैसा जानना चाहिये. तथा इन चार अग्रमहिषियों में से प्रत्येक अग्रमहिषी इनके अतिरिक्त और भी १-१ हजार देवी परिवार की अपनी विकुर्वणा शक्ति द्वारा निष्पत्ति कर सकती है। इस प्रकार इसका दैवी परिवार चार हजार का है । यह इसका त्रुटिक है। इसके आगे का कथन पूर्वोक्तरूप से है। 'एवं जाव वरुणस्स' इसी प्रकार से इसके जो यम, वरुण और वैश्रमण नामके ओर लोकपाल हैं उनके विषय में कथन जानना चाहिये । 'नवरं विमाणा जहा चउत्थसए सामने यार अमहिषीमा ४ी छे. "तंजहा" मनानाभनीय प्रमाणे छ___ "पुढवी, रायी, रयणी, विज्जू" (1) पृथ्वी, (२) रात्री, (3) २१नी मने (१) विद्यत् "तत्थणं एगमेगाए देवीए सेसं जहा सकस लोगपालाणं" "a પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને એક એક હજાર દેવીને પરિવાર છે. ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન શકના લેકપાલના કથન પ્રમાણે સમજવું. એટલે કે તે પ્રત્યેક અગ્રમમહિષી પિતાની વૈકિય શક્તિ વડે બીજી એક એક હજાર દેવીઓની વિમુર્વણા કરી શકે છે. આ રીતે સમ લોકપાલને દેવી પરિવાર ચાર હજારને થાય છે. આ ૪૦૦૦ દેવીઓના સમૂઈને તેનું ત્રુટિક કહે છે.
"एवं जाव वरुणस्स" मे प्रमाणे तना मीn alsो यम, १२५ भने वैश्रवश्न विष ५५ समापु "नवर विमाणा जहा चउत्थसए, सेस तंव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
भगवतीस्त्र शेषस्तु-ईशानलोकपालानां विमानानि यथा चतुर्थशतके प्रथमादारभ्याष्टमोद्दे शकपर्यन्तेषु अष्टसु उद्देशकेषु प्रतिपादितानि तथैव प्रतिपत्तव्यानि तथा च सेोम-यम-वरुण-वैश्रवणानां चतुर्णा लोकपालानां क्रमेण सुमनः, सर्वतोभद्रं, चल्गु, सुबल्गु, इति चत्वारि विमानानि बोध्यानि। शेषं तदेव यावत्-ना चेव खलु मैथुनपत्ययिकम् । अन्ते स्थविराः माहुः-'सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवेति ।। सू०२॥ इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल व्रतविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां दशमशतकस्य पंचमोद्देशकः समाप्तः ॥ सू० १०-५॥ सेसं तचेव जाव, णो चेव ण मेहुणवत्तिय' इन ईशान लोकपालों के विमान जैसे चतुर्थ शतक के प्रथम उद्देशक से लेकर चार उद्देशक पर्यंत चार उद्देशकों में कहे गये हैं उसी प्रकार से जानना चाहिये। तथा-सोम, यम, वरुण और वैश्रमण इन चार लोकपालों के विमान क्रमशः सुमन, सर्वतोभद्र, वल्गु और सुवल्गु हैं। बाकी का और सब कथन "यावत् मैथुन निमित्तक भोगों को वे नहीं भोगते हैं" यहां तक जानना चाहिये । अन्तमें स्थविरों ने "सेव भते! सेव भते ! त्ति' हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आपका कहा हुआ सब विषय सर्वथा सत्य ही है" ऐसा कहा. बाद में वे सब के सब यावत् स्वस्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० २॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके दसवें शतकका पंचम उद्देशक समाप्त ॥१० ५॥ जाब, णो चेव ण मेहुणवत्तियं" ५२न्तु शानेन्द्रनासान मानानां नाम પહેલાથી લઈને આઠમાં ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવા. એમનું વિમાન સુમન, યમનું સર્વતોભદ્ર, વરણનું વર્લ્સ અને વિશ્રમણનું સુવ૯ગુ છે. બાકીનું તેઓ મૈથુન સેવન કરી શકતા નથી,” આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહીં શક્રેન્દ્રના લેકપાલેના કથન અનુસાર સમજવું. સૂત્રને ઉપસંહાર કરતાં સ્થવિર મહાવીર પ્રભુનાં વચનમાં પિતાની શ્રદ્ધા વ્યક્ત કરતા કહે छ - "सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति" मगवन् ! या विषयन माये પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન્ ! આપની વાત યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને, પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેઓ પિતાને સ્થાને भिमान यया ॥सू०२॥ જૈનાચાર્ય શ્રી વાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના દસમા શતકનો પાંચમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૦-પા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ६ ० १ देवावस्थानविशेषनिरूपणम् १९९
अथ षष्ठोद्देशः प्रारभ्यते
देवावस्थानविशेष वक्तव्यता मूलम्-'कहि णं भंते! सकस्स देविंदस्स, देवरण्णो सभा, सुहम्मा पण्णत्ता? 'गोयमा! जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं इमीसे रयणप्पभाए एवं जहा-रायप्पसेणइज्जे जाव पंच वडेंसगा पण्णता, तंजहा-असोगवडेंसए, जाव मज्झे सोहम्म वडेंसए, से णं सोहम्मवडेंसए महाविमाणे, अद्धतेरस य, जोयणसयसहस्साइं, आयामविक्खंभेणं। एवं जहा सूरियाभे, तहेव माणं तहेव उववाओ। सकस्स य अभिसे ओ तहेव जह सूरियाभस्स,॥१॥ अलंकारअञ्चणिया, तहेब जावआयरकूखत्ति। दो सागरोवमाइं ठिई, सक्केणं भंते! देविंदे देवराया के महिडिए जाव के महसोक्खे ? गोयमा ! महिड्डिए जाव महासोक्खे, सेणं तत्थ बत्तीसाए विमाणावाससयसहस्साणंजाव विहरइ, एवं महासोक्खे सके देविंद देवराया, सेवं भंते! सेवं भंते!त्तिासू०१॥
__इइ दसमस्स छट्ठो उद्देसो समत्तो छाया-कुत्र खलु भदन्त ! शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य सभा सुधर्मा पज्ञप्ता ? गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणे अस्याः रत्नप्रभायाः एवं यथा राजप्रश्नीये यावत् पश्च अवतंसकानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-अशोकावतंसकं, यावत् मध्ये सौधर्मावतंसकम् तत् खलु सौधर्मावतंसकं महाविमानम् अर्द्धत्रयादशानिच योजनशतसहस्राणि आयामविष्कम्भेणं. "एवं यथा सूर्याभं तथैव मानं, तथव उपपातः, शक्रस्य च अभिषेकः तथैव यथा सूर्याभस्य ॥१॥ अलङ्कारः, अर्चनिका. तथैव यावत् आत्मरक्षका इति, द्वे सागरोपमे स्थितिः। शक्रः खलु भदन्त ! देवेन्द्रो देवराजः किं महर्द्धिको यावत् किं महासौख्यः ? गौतम !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
भगवतीसूचे
महद्धिको यावत महासौख्यः, स खलु तत्र द्वात्रिंशता विमानावासशतसहस्राणाम् यावत् विहरति, एवं महाद्धिको यावत् एवं महासौख्यः शक्रो देवेन्द्रो देवराजः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! ॥ सू०१॥
इति दशमशतकस्य षष्ठोद्देशः समाप्त । टीका- पश्चपोद्देशे देवदेवी वक्तव्यता प्रतिपादिता, षष्ठोद्देशेतु देवानां स्थानादिकं प्रतिपादयितुमाह--'कहि णं भंते इत्यादि । 'कहिं णं भंते ! सकस्स देविंदस्स देवरको सभा सुहम्मा पण्णता ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य सभा सुधर्मा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा ! जंबु दीवे दीवे मंदरस्स पब्वयस्स दाहिणेणं इमीसे रयणप्पभाए, एवं जहा-रायप्पसेणइज्जे जाव पंचवडेंसगा पण्णत्ता ?' हे गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणे
दशवें शतकके छठे उद्देशेका प्रारंभ
देवावस्थानविशेषवक्तव्यता'कहिणं भंते ! सक्कस्स देविंदस्स देवरणो' इत्यादि। टीकार्थ-पंचम उद्देशक में देव और देवी संबंधी वक्तव्यता कही जा चुकी है। अब इस छठे उद्देशक में उन देवों के स्थान आदिकी प्ररूपणा कही जा रही हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा छा है-'कहिं ण भंते ! सकस्स देविंदस्स देवरणो सभा सुहम्मा पण्णत्ता' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज शक्र की सुधर्मा सभा कहां कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! जंबुद्दीवे दीवे मंदस्स पव्वयस्त दाहिणेण इमीसे रयणप्पभाए एवं जहा रायपसेणइज्जे जीव पंच वडेंसगा
छ शानो प्रार
દેવાવસ્થાન વિશેષ વકતવ્યતા " कहिणं भंते ! सकस्स देविंदस्स देवरणो" त्याहि.
ટીદાર્થ–પાંચમાં ઉદ્દેશામાં દેવ અને દેવી વિષયક વક્તવ્યતાનું પ્રતિ પાદન કરવામાં આવ્યું છે. હવે આ છટા ઉદેશામાં તે દેવનાં સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે.
આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે
"कहिं णं भवे ! सक्करस देविंदस्स देवरको सभा सुहम्मा पाणता ?' ભગવન! દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકની સુધર્મા સભા કયાં આવેલી છે?
महावीर प्रसुनउत्तर-"गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिनेणं इमीसे रयणप्पभाए एवं जहा रायप्पसेणइज्जे जाव पंच वडे सगा पण्णत्ता"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ० ६ १०१ देवावस्थानविशेषनिरूपणम् २०१ -दक्षिणदिग्विभागे अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः एवं-वक्ष्यमाणरीत्या यथा राजमश्नीये यावत-बहुसम यावत् भूमिभागात् उर्ध्वं चन्द्रमूर्यग्रहगण नक्षत्र तारारूपाणां बहूनि योजनानि, बहूनि योजनशतानि, एवं बहूनि योजनसहस्राणि एवं बहूनि योजनशतसहस्राणि बढ्यो योजनकोटयः, बयो योजनकोटा कोटय ऊर्ध्वं दूरं व्यतिव्रज्य, अत्र खलु सौधर्मों नाम कल्पः प्रज्ञप्तः इत्यादि राजप्रश्नीयमूत्रे विलोकनीयम्, तत्र पञ्च अवतंसकानि अवतंस इव अवतंसकं श्रेष्ठमित्यर्थः, तानि महाविमानानि मज्ञप्तानि-कथितानि, तंजहा असोगवडेंसए, जाव मझे सोहम्मब.सए' तद्यथा-अशोकावतंसकम् यावत्-सप्तपर्णावतंसकम्, चम्पकावतंसकम्. आग्रावतंसकम्, मध्ये सौधर्मावतंसकच, ' से णं सोहम्मवडे सए महाविमाणे, अद्धतेरस य जोयणसयसहस्साई आयामविक्खं भेणं-' तत्वलु पण्णत्ता' हे गौतम! जंबूद्वीप नाम के द्वीप में सुमेरु पर्वत की दक्षिण दिशा में इस रत्नप्रभा पृथिवी के बहुसम और रमणीय भूमिभाग से ऊपर चन्द्र, सूर्य, ग्रह गण, नक्षत्र एवं तारा इनके बहुत योजनों, बहुत सैकडों योजनों, बहुत हजारों योजनों, अनेक लाख योजनों, अनेक करोडों योजनों एवं अनेक कोटाकोटी योजनों दूर पर सौधर्म नामका कल्प कहा गया है। इत्यादि कथन राजप्रश्नीय सूत्र में किया गया है सेो वहां देख लेना चाहिये। वहां पर सौधर्म देवलोक में पांच अवतंसक श्रेष्ठ विमान कहे गये हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'असेगव.. सए जाव मज्झे सेहम्मव.सए' अशोकावतंसक यावत्-सप्तपर्णावतं. सक, चम्पकावतंसक, आम्रावतंसक और बीच में सौधर्मावतंसक 'सेण सोहम्मवर्डेसए महाविमाणे अद्धतेरस य जोयणसयसहस्साई
હે ગૌતમ ! જમ્બુદ્વીપ નામના દ્વીપના સુમેરુ પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બહુ સમ અને રમણીય ભૂમિભાગની ઉપર ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રગણું, નક્ષત્ર અને તારાઓ છે. ત્યાંથી અનેક એજન, અનેક સેંકડે જન. અનેક હજાર એજન, અનેક લાખ જન, અનેક કરોડ જન અને અનેક કોટાકોટી યોજન દુર દૌધર્મ નામનું ક૯૫ આવેલું છે– ” ઈત્યાદિ કથન રાજપ્રક્ષીય સુત્રમાં કહ્યા અનુસાર સમજવું, તે સૌધર્મ દેવલોકમાં પાંચ मत ४४. श्रेष्ठ विभान छ. “ तंजहा" विमानानां नाम नाथे प्रमाणे " असेागवडे'सए, जाव मज्झे सेहिम्भवडे'सए” (१) मावत'स , (२) ससविस४, (3) ३.५४14तस४, (४) मामात अने. (५) मध्यमां २२ सौधर्मावत'स४. " सेणं से हम्मवडें नए महाविमाणे अद्धतेरस य जोयण
भ० २६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
भगवतीने यत् मध्ये सौधर्मावतंसक महाविमानम् तद् अर्द्धत्रयोदशानि अद्धत्रयोदशं येषु तानि च योजनशतसहस्राणि साद्वादशयोजनलक्षाणि आयामविष्कम्भेन दैर्ध्यपरिधिना प्रज्ञप्तम्, अथ प्रस्तुत विषयसूचनार्थमतिदेशगाथामाह-"एवं जह" इत्यादि, एवं जह भूरियाभे तहेव माणं तहेव उववाओं' एवमुक्तरीत्या यथा मूरियामे विमाने राजाश्नीयसूत्रोक्त प्रमाणमुक्तं तथैवास्मिन् सौधर्मावतंसके वक्तव्यम्, एवं यथा सरियामदेवस्य देवत्वेन तत्रोपरातः उक्तस्तथैवोपातः शक्रस्यात्र वक्तव्यः, 'अभिसे भो तहेव जह मरियाभस्स' यया सूर्याभदेवस्य अभिषेका वर्णितो राजमश्नीये तथैवास्य शक्रस्याभिषेको वर्णनीयः । अलंकार अच्चणिया तहेब' यथा सूर्याभस्य अलंकारेति अलङ्कारवर्णनम् अर्चनिकेति अर्चनिकावर्णनम् राजप्रश्नीये आयामविश्खंभेण' यह सौधर्मावतंसक महाविमान साढे बारह लाख योजन का लंबाई चौडाई में कहा गया है. इसी प्रस्तुत विषयकी सूचना निमित्त सूत्रकार अतिदेश गाथा का कथन करते हुए कहते हैं-'एवं जहा मूरियाभे तहेव माण तहेव उववाओ' जिस प्रकार इस उक्त रीति के अनुसार सूरियाभ विमान के सम्बन्ध में राजप्रश्नीय सूत्रोक्त प्रमाण कहा गया है. उसी प्रकार से इस सौधर्मावतंसक महाविमान के सम्बन्ध में भी उक्त प्रमाण कहा गया जानना चाहिये. तथा जैसा सूरियाभ देव का देवरूप से वहाँ उपपात कहा गया हैं उसी प्रकार से यहां शक्र का भी उपपात जानलेना चाहिये । 'अभिसेओ तहेव जह सरिभस्स' राजप्रश्नीय में सूर्याभ देव का जैसा अभिषेक वर्णित हुआ है वैसा ही शक के अभिषेक का वर्णन करना चाहिये। 'अलंकार अच्चनिया तहेव' जैसा राजप्रश्नीय में सूर्याभ देव के अलङ्कारो का वर्णन और सयसहस्साई आयामविक्खंभेणं , ते सौधावत' विमाननी मा मन પહોળાઈ ૧૨ા સાડા બાર લાખ જનની કહી છે. પ્રસ્તુત વિષયનું પ્રતિપાદન ४२१। निभित्ते सूत्ररे अडी नीयनी था भूकी छे “ एवं जहा सूरियाभे तहेव माण तहेव उववाओ" राप्रश्नीय सूत्रमा सूरियाल विमाननुरे प्रभार કહ્યું છે, તે ઉપર્યુક્ત પ્રમાણ સૌધર્માવલંક મહાવિમાનનું પણ સમજવું. જેવું સૂર્યાભ દેવના દેવરૂપે તે વિમાનમાં ઉપપાત થવાનું કથન રાજપ્રક્ષીય સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ શકના સૌધર્માવલંસક વિમાનમાં ઉપપાત विषय: ४थन सभा “ अभिसेओ तहेव जह सरियाभस्स "शनीय सूत्रमा સૂર્યાભદેવના અભિષેકનું જેવું વર્ણન કરવા માં આવ્યું છે, એવું જ શકના भनिनु वन ५५५ समन" अलंकार अच्चनिया तहेव” राप्रश्नीय સૂત્રમાં સૂર્યામદેવના અલંકારનું તથા અર્ચનિકાનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ६ सू० १ देवावस्थानविशेषनिरूपणम् २०३ प्रोक्तं तथैव सर्व वाच्यम्-कियपर्यन्तमित्याह-'जाव आयरक्खत्ति' यावत् आत्मरक्षकदेववर्णन तावत्पर्यन्तमत्र वाच्यम् । शकस्य स्थितिविषये प्राह- 'दो सागरोवमाई ठिई द्वे सागरोपमे स्थितिः शक्रस्य कथनीयेति । शक्रस्य मायः सर्व वर्णनं राजपनीयसूत्रोक्तमूर्याभदेववदेव विज्ञेयमिति भावः। गौतमः पृच्छति'सकेणं भंते ! देविंदे देवराया के महिडिए जाव के महा सोक्खे ?' हे भदन्त ! शक्रः खलु देवेन्द्रो देवराजः किं महर्दिको यावत्-कि महाद्युतिकः, किं महानुभागः,कि महायशाः, किं महाबलः, किं महासौख्यो वर्तते ? भगवानाह-'गोयमा! महिडिए जाव महासोक्खे' हे गौतम ! शक्रो देवेन्द्रो देवराजो महद्धिको यावत् महाद्युतिकः, अर्चनिका का वर्णन किया गया है वैसा ही इन सब का वर्णन यहां शक के विषय में भी कर लेना चाहिये 'जाव आयरक्खत्ति' यह सब वर्णन आत्मरक्षक देव वर्णन तक वहां किया गया है सेो यहां पर भी इतने कथन पर्यन्त ही वर्णन करना चाहिये । 'दो सागरोवमाइं ठिई' शक्र की दो सागर की स्थिति कही गई है। तात्पर्य सूत्रकार का ऐसा है कि राजप्रश्नीय सूत्र में जैसा वर्णन सूर्याभदेव का किया गया है-वैसा ही वर्णन प्रायः सब का सब शक्र का भी है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं'सक्केण भंते! देविंदे देवराया के महिडिए जाव के महासेोक्खे' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज शक्र कितनी बड़ीभारी ऋद्धिवाला है ? कितनी बड़ी द्युतिवाला है ? कितने बड़े प्रभाववाला है ? कितने बड़े यशवाला है ? कितने बड़े बलवाला है ? और कितने बड़े सुखवाला है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! महिड्डिर जाव महासाक्खे' हे गौतम ! देवेन्द्र छ मे १ १ - 311 At२ महिना विषे ५९ समपु. “ जाव आयरक्खत्ति" ते समरत न आत्मरक्ष वाना वन पर्यन्त मही' ५५ ७५ ४२ मे. “ दो सागरोवमाई ठिई" शनी स्थिति (त દેવકનું આયુષ્ય) બે સાગરોપમનું કહ્યું છે. આ સઘળા કથનનો ભાવાર્થ એ છે કે રાજકશ્રીય સૂત્રમાં સૂર્યાભદેવનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ વર્ણન શકનું પણ સમજવું જોઈએ.
गौतम स्वामीना प्रश्न-“ सकणं भंते ! देविंदे देवराया के महिइढिए जाव के महासोक्खे ?" उ मापन केन्द्र १२००१ ४ वी महामिने મહાઘતિવાળો છે ? તે કે પ્રભાવશાળી છે? તે કેવો મહાયશવાળે છે? તે કે મહાબળસંપન્ન છે? તે કેવો મહાસુખસંપન્ન છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
भगवतीसूत्रे
महानुभागः, महायशाः, महाबलः, महासौख्यः- महत सुखमेव सौख्यं यस्य स महासौख्यो वर्तते इति । ' से णं तत्थ बत्तीसाए विमाणावाससयसहस्सा णं जाव विहरई' स खलु शकस्तत्र द्वात्रिंशतो विमानावासशतसहस्राणाम्, यावत-चतुरशीतेः साम्गनिकसाहस्रीणाम् त्रयस्त्रिंशता त्रायस्त्रिंशकानाम्, अष्टानाम् अग्रमहिषीणाम्, यावत् अन्येषां च बहूनां देवानां च, देवीनां च आधिपत्यं यावत्पौरपत्यम्, स्वामित्वम्, भर्तृत्वम्, कारयन्, पारयन् विहरति-तिष्ठति। तदुपसंहरन्नाह एवं महिडिए, जाव एवं महासेोक्खे सक्के देविंदे देवराया' एवं-पूर्वोक्तवर्णितरीत्या महद्धिको यावत्-महाधुतिकः, महानुभागः महायशाः, महाबलः, एवं महासौख्यः खलु शको देवेन्द्रो देवराजो वर्तते इति । अन्ते गौतमा भगवद्देवराज शक्र बहुत बड़ी ऋद्धिवाला है, यावत् बहुत बड़े मुखवाला है। यहा यावत् पद से महाद्युतिका, महानुभागः, महायशाः, महाबलः" इस पाठ का संग्रह हुआ है । सेण तत्थ बत्तीसाए विमाणावाससयसहस्सा पंजाब विहरई' वह शक्र वहां पर बत्तीस लाख विमानों का, चौरासी हजार सामानिक देवों का, ३३ त्रायविंशक देवों का, आठ अग्रमहिषियों का यावत्-अन्य और भी देव देवियों का आधिपत्य, पौरपस्य, स्वामित्व एवं भर्तृत्व करवाता हुआ पलवाता हुआ आनन्द के साथ अपना समय व्यतीत करता रहता है। 'एवं महिडिए जाव एवं महासोक्खे सक्के देविंदे देवराया' इस प्रकार पूर्वोक्त वर्णित रीति के अनुसार शक्र बडी भारी ऋद्धिवाला, बडी भारी द्युतिवाला, महाप्रभाववाला, महायशवाला, महायलवाला, एवं बहुत बडे सुखवाला है। अब
महावीर प्रभुने। उत्तर--"गोयमा ! " महिढिए जाव महासाखे" દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શક ઘણી જ મહાન ઋદ્ધિવાળ, ઘણી જ મહાઘતિવાળે, ઘણું જ મહાપ્રભાવવાળ, ઘણું જ મહાયશવાળે અને ઘણા જ મહાસુખवाले थे. " से तत्थ बत्तीसाए विमाणावासस यसहस्साणं जाव विहरह" તે કેન્દ્ર સૌધર્મ દેવલોકમાં ૩૨ લાખ વિમાનનું, ૮૪ હજાર સામાનિક દેવેનું, ૩૩ ત્રાયશ્ચિશક દેવનું, આઠ અગ્રમહીષીઓનું અને બીજા પણ ઘણાં દેવદેવીઓનું આધિપત્ય પરિપત્ય, સ્વામિત્વ, અને ભર્તાવ કરતે થક मान पाताना समय व्यतीत रे छे. “ एवं महिडूढिर जाव एवं महासोक्खे सक्के देविंद देवराया" 3 गौतम ! मा प्रमाणे (५२ १०॥ પ્રમાણે) દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શક ઘણુ મહાદ્ધિ, મહાવૃતિ, મહાપ્રભાવ, મહાબળ, મહાયશ અને મહાસુખથી સંપન્ન છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयन्द्रका टीका श० १० उ० ६ ० १ देवावस्थान विशेषनिरूपणम् २०५ वाक्यं सत्यापयन्नाह - 'सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवेति । सू० १ ॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक पश्चदशभाषाकलितललितकलापालापक प्रविशुद्धगद्यपद्यनेकग्रन्थनिर्माणक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पद भूषित - कोल्हापुर राजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री "भगवती सूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां दशमशतकस्य ।। षष्ठोद्देशः समाप्तः ॥ १०-६॥
अन्त में भगवान् के वचनों में सत्यता ख्यापन करने के निमित्त गौतम प्रभु से कहते हैं कि 'सेवं भंते । सेवं भंते! त्ति' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य हो है । इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये || सू० १ ॥
जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याका दसवें शतक का छट्ठ उद्देशक समाप्त ॥ १०६ ॥
ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનેાને પ્રમાણભૂત ગણીને કહે છે કે “ सेवं भंते! सेवं भते ! त्ति " हे भगवन् ! यायनी वात मिसल सत्य छे. હું ભગવન ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું, તે સČથા સત્ય આ પ્રમાણે કહીને તેમને વદણુ! નમસ્કાર કરીને તેઓ પેાતાને સ્થાને
४
छे. "" विराममान थह गया. ॥ सू० १ ॥
જૈનાચાય શ્રી ઘાસીાલજી મહારાજ કૃત “ लगवतीसूत्र”नी प्रभेयथन्द्रि વ્યાખ્યાના દશમા શતકના છઠ્ઠો ઉદ્દેશક સમાપ્ત । ૧૦-૬॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
भगवतीसूत्र अथ सप्तमोद्देशकः प्रारभ्यते
अष्टाविंशत्यन्तरद्वीपवक्तव्यता। मूलम्-'कहिणं भंते ! उत्तरिल्लाणं एगोरुयमणुस्साणं एगोरुयदीवे नामंदीवे पण्णत्ते? एवं जहा जीवाभिगमे तइयपडिवत्तीए तहेव निरवसेसं जाव सुद्धदंतदीवो त्ति। एए अट्रावीसं उद्देसगा भाणियबा, सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरइ ॥सू०१॥
इइ दसमं सयं समत्तं छाया-कुत्र खलु औतरिकाणाम् एकोरुकमनुष्याणाम् एकोषकद्वीपो नाम द्वीपः प्रज्ञप्तः ? एवं यथा जीवाभिगमे तृतीयमतिपत्तौ तथैव निरवशेषं यावत् शुद्धदन्तद्वीपइति, एते अष्टाविंशतिः उद्देशका भणितव्या। तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावत् विहरति ॥ सू०१॥ ___टीका-षष्ठोद्देशके सुधर्मासभायाः प्ररूपितत्वेन तस्याश्च आश्रयविशेष. स्थानरूपत्वेन तदधिकारात् आश्रयविशेषस्थानरूपान् उत्तरद्वीपाभिधान् मेरूत्तरदिगवति शिखरिपर्वते वर्तमानान् लत्रणसमुद्रान्तर्वर्तिनोऽष्टाविंशति संख्यकान् अभिधातुमिच्छु रष्टाविंशतिमुद्देशकान् पाह-'कहिण भंते' इत्यादि,
सातवें उद्देशेका प्रारंभ 'कहिणं भंते ! उत्तरिल्लाण एगोरुषमणुस्साणं' इत्यादि। टीकार्थ-सूत्रकार ने छठे उद्देशक में सुधर्मा सभा का प्ररूपण किया है. यह सुधर्मासभा आश्रय विशेष स्थानरूप है. इस अधिकार से आश्रय विशेष स्थानरूप अन्तीपों का जो कि मेरु पर्वत की उत्तर दिशा में वर्तमान शिखरि पर्वत पर हैं और लवण समुद्र के भीतर है एवं संख्या में जो अट्ठाइस २८ है. वर्णन करते हैं-इसमें गौतम ने
સાતમા ઉદેશાને પ્રારંભ "कहिणं भवे ! उत्तरिल्लाणं एगोरुयमणुस्साणं" sait.
ટીકાઈ— સૂત્રકારે છ ઉદ્દેશામાં સુધર્મા સભાની પ્રરૂપણ કરી છે. તે સુધર્માસભા આશ્રય વિશેષ સ્થાનરૂપ છે. આ સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર આશ્રયવિશેષ સ્થાનરૂપ અન્તદ્વીપ અને તેમની સંખ્યા ૨૮ અઠયાવીસની છે કે જે મેરુપર્વતની ઉત્તર દિશામાં રહેલા શિખરી પર્વત પર છે, અને લવણસમુદ્રની અંદર છેતેમની પ્રરૂપણા કરે છે. એવાં ૨૮
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० १०७ सू०१ अष्टाविंशस्यन्तरद्वीपनिरूपणम् २०७ 'कहिण भंते ! उत्तरिल्ला एगारुयमणुस्साणं एगोरुयदीवे णामं दीवे पणते ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु औतरिकाणाम् उत्तरदिग्भवानाम् एकोरुकमनुष्याणाम् एको. रुकद्वीपेा नाम द्वीपः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'एवं जहा जीवाभिगमे तहेव निरवसेसं जाव सुद्धदंत दीयोति, एए अट्ठावीसं उद्देसगा भाणियना' हे गौतम ! एवं-पूर्वोक्तरीत्या यथा जीवाभिगमसूत्रे तृतीयप्रतिपत्तौ प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम् निरवशेष यावत् शुद्धदन्तद्वीप इति, तथाच यावत्करणात् अयमतिदेशः पूर्वोक्तेन नवमशतकस्य तृतीयोदेशके दाक्षिणात्यान्तरद्वीपवक्तव्यतानुसारेण अवगन्तव्यः, एवंच अष्टाविंशते अन्तर्द्विपानां नामानि यथा एकोरुको१ऽभासिक २ वैषणिक३ - सालिक ४-हयकर्ण ५-गजकर्ण ६-गोकर्ण ७-शष्कुलीकर्ण ८-आदर्शमुख९प्रभु से ऐसा पूछा है-'कहिं ण भंते! उत्तरिल्लाण एगोरुयमणुस्साण एगोरुयदीवे णामं दीवे पण्णत्ते' हे भदन्त ! उत्तर दिशा में रहने वाले एकोरुक मनुष्यों का एकोरुक द्वीप नामका द्वीप कहां पर कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा जीवाभिगमे तहेव निरवसेसं जाव सुद्धदंत दीवो त्ति, एए अट्ठावीसं उद्देसगा भाणियव्वा' हे गौतम! पूर्वोक्त रीति के अनुसार जैसा जीवाभिगम सूत्र में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कहना चाहिये-सम्पूर्णरूप से यावत् शुद्धदन्त द्वीप तक यहां यावत् शब्द से-पूर्वोक्त नवम शतक के तृतीय उद्देशक में दाक्षिणात्यान्तरद्वीप की वक्तव्यता के अनुसार जानने को कहा गया है । अन्तर द्वीपों के २८ नाम इस प्रकार से हैं-एकोरुक १, अभासिक २, वैषाणिक ३, लाजुलिक ४, हयकर्ण ५, गजकर्ण ६, गोकर्ण ७, અન્તદ્વીપ છે. ગૌતમ સ્વામી તે અન્તર્દી વિષે મહાવીર પ્રભુને પ્રશ્ન પૂછે छे-“कहिं णं भंते ! उत्तरिल्लाण एगोरुयमणुस्साण एगोश्य दीवे पण्णत्ते ?" હે ભગવન! ઉત્તર દિશામાં રહેનારા એકેક મનુષ્યોને એકરુક નામને દ્વીપ કયાં આવેલું છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-" एवं जहा जीवाभिगमे तहेव निरवसेस जाव सुद्धदंतदीवो त्ति, एए अट्ठावीस उहे सगा भाणियव्वा " गौतम ! २॥ द्वीपनी જેવી પ્રરૂપણું જીવાભિગમ સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે, એવી જ સમસ્ત પ્રરૂપણ અહી પણ થવી જોઈએ. “શુદ્ધદન્ત” પર્યન્તના દ્વીપ વિષેનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. અહિં “યાવત્ ” પદથી નવમાં શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશામા જે ૨૮ દ્વીપ ગણાવવામાં આવ્યા છે, તે ૨૮ દ્વીપ અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તે ૨૮ અન્તદ્વપનાં નામ નીચે પ્રમાણે 2-(१) मे२४ (२) मासि , (3) वैषा४ि४, (४) ipes, (५) ५४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
भगवतीसूत्रे मेण्टमुख १०-अयोमुख ११-गोमुख १२-अश्वमुख १३-हस्तिमुख १४-सिंहमुख १५-व्याघ्रमुख १६-अश्वकर्ण १७-हस्तिकर्ण १८-कर्ण १९-कर्णमावरण २० उल्कामुख २१-मेघमुख २२-विद्युन्मुख २३-विद्युदन्त २४-घनदन्त २५-लष्ट दन्त २६-गूढदन्त २७ शुद्धदन्त २८-रूपाणि अवसे यानि। एतेषांच अष्टाविंशतेः उत्तरान्तीपानामायामविष्कम्भादिक नवमशतकस्य तृतीयादेशके वर्णितानुसारमगन्तव्यम् । एकैकान्तीपानाम् आयामविष्कम्भादि वर्णनार्थम् अष्टाविंशतिरुदेशकाः अवगन्तव्याः इत्यभिप्रायेणाह-'एए अट्ठावीसं उद्देसगा भाणियन्या' एते अष्टाविंशतिरुदेशका भणितव्याः, वक्तव्याः। अन्ते गौतमो भगवद् वाक्यं सत्यापयन्नाह- सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ' हे भदन्त ! तदेव शष्कुलीकण ८, आदर्शमुख ९ मेड्रमुख १०, अयोमुख ११. गोमुख १२, अश्वमुख १३, हस्तिमुग्ख १४, सिंहमुख १५ व्याघ्रमुख १६, अश्वकर्ण १७, हस्तिकर्ण १८, कर्ण १९, कर्णप्रावरण २०, उल्कामुख २१, मेघमुख २२, विद्युन्मुख २३, विगुद्दन्त २४, घनदन्त २५, लष्ठदन्त २६, गूढदन्त २७, और शुद्धदन्त २८, इन उत्तर दिग्वर्ती अन्तर द्वीपों की लंबाई चौड़ाई आदि का वर्णन नवमशतक के तृतीय उद्देशक में किया गया है सो उसी के अनुसार जानना चाहिये। एक २ अन्तर्वीप के आयाम एवं विष्कम्भ आदि के वर्णन करने निमित्त २८ उद्देशक हैं-इसी बातको प्रतिपादन करने के अभिप्राय से "एए अट्ठावीसं उद्देसगा भाणियन्वा" ऐसा कहा गया है। अब अन्त में गौतम भगवान् के वाक्य को सर्वथा सत्य रूप से प्रकट करने के अभिप्राय से 'सेव भंते ! सेव भंते! त्ति' (३) ४४f", (७) गोzj, (८) २०४९ls g", (८) मा भुम. (१०) भेद्भुम (११) मयोभुम (१२) गाभुम (१३) अश्वभुम, (१४) हस्तिभुम, (१५) सिभुम, (१६) व्याप्रभुम, (१७) APA), (१८) स्ति, (१८) ४ (२०) ४४ प्रा१२९५ (२१) भुस, (२२) भेषभुम, (२3) विधु-भुम, (२४) विहन्त, (२५) धनहन्त, (२६) सह-त, (२७) गूढहन्त भने (२८) શુદ્ધદઃ આ ઉત્તર દિશાના અન્તર્કંપની લંબાઈ, પહોળાઈ આદિનું વર્ણન નવમાં શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં કર્યા પ્રમાણે અહીં પણ ગ્રહણ કરવું પ્રત્યેક અન્તદ્વીપની લંબાઈ પહોળાઈ આદિનું પ્રતિપાદન કરતે એક એક ઉદ્દેશક છે. તેથી ૨૮ અન્તરદ્વીપનું વર્ણન કરતા ૨૮ ઉદ્દેશકે અહીં સમ14 . १ पातने सूत्रधारे "एए अदाधीस उद्देसगा भाणियव्वा " આ સૂત્રપાઠદ્વારા પ્રકટ કરી છે. સૂત્રને અને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० १०७ सू० १ अष्टाविंशत्यन्तरद्वीपनिरूपणम् २०९ भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव इत्यादिरीत्या प्रतिपादयन यावत् ! विहरति-तिष्ठति । इति दशमशतकस्य सप्तमादेशकादारभ्य चतुस्लिंशत्तमोद्देशकपर्यन्तं समाप्तम् ।।-३४॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्थ" प्रमेयचन्द्रिकायायाँ व्याख्यायां दशमशतकस्य सप्तमोद्देशः समाप्तः॥१०.७॥
दशमं तक समाप्तम् ऐसा कहते हैं। हे भदन्त ! जैसा आपने यह विषय कहा है वह सब मर्वथा सत्य ही है-हे भइन्त ! जैसा आपने यह सष विषय कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०१॥ जैनाचार्य श्री घालोलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याका दसवें शतकका सातवां उद्देशक समात॥१०-७॥
दशवां शतक समाप्त
क्यनामा पोताना२ श्रद्धा ५४८ ४२ ४९ छे “ सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति" "B सन् ! मारे ४थु ते सत्य १ छेउ लावन्! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું, તે સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા. સૂ૦ ૧૫ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના દશમા શતકને સાતમો ઉદ્દેશ સમાપ્ત . ૧૦-૭
દશમું સતક સમાપ્ત
भ०२७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
भगवतीसूत्रे अथ एकादशं शतकं प्रारभ्यते अथ एकादशशनकस्योद्देशकार्थ संग्रहगाथा मूलम्-'उप्पल १, सालु २, पलासे ३, कुंभी ४, नालीय ५, पउम ६, कन्नीय ७। नलिण८, सिव ९, लोग १०, काला ११, ऽऽलभिय १२, दसदोय एक्कारे ॥सू०१॥
छाया-उत्पलम्,१, शालूकम् २, पलाशः ३, कुम्भी ४, नालिकः ५ पत्रम् कणिका ७, नलिनम् ८ शिवराजर्षिः ९ लोकः १०, काल: ११ आलम्मिकः १२ दशद्वौच एकादशे ।।मू० १॥
टीका-दशमशतकस्यान्तेऽन्तीपाः प्ररूपिताः, तेषां चान्तीपानां वनस्पतिबहुलतया वनस्पतिविशेषमभृतिवस्तुस्वरूपं प्रतिपादयितुम् एकादशशतकस्य द्वादशोदेशकाथ संग्रहगाथामाह-'उप्पल' इत्यादि उत्पलम्-उत्पलपदार्थकमलविशेषविषये प्रथमो शकः १, शालूकम्
ग्यारहवें शतकका प्रारंभ इस शतक के उद्देशकों की अर्थ संग्रह गाथा इस प्रकार से है
उप्पल सालु पलासे कुंभी नाली य पउमकत्रीय ।
नलिण सिव लोग काला-लंभिय दस दो य एकारे॥ उत्पल १, शालूक २, पलाश ३, कुंभी ४, नालिक ५, पद्म ६, कणिका ७, नलिन ८, शिवराजर्षि ९, लोक १०, काल ११ और आलम्भिक १२, इस प्रकार से ये १२ उद्देशक इस ग्यारहवें शतक में कहे गये हैं। टीकार्थ-कमल विशेष का नाम उत्पल है. इस सम्बन्ध में प्रथम
અગિયારમા શતકનો પ્રારંભ આ શતકમાં કયા કયા વિષયની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે, તે નીચેની સંગ્રહગાથા દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે.
" उत्पल सालु पलासे कुभी नाली य पउमकन्नीय। नलिण सिव लोग काला-लंभिय दस दोय एकारे ॥
५ (१) शासूर, (२) ताश (3) भी, (४) नाति (4) ५ (6) ४ि (७) नलिन (८) शिवराजर्षि (6) l (१०) ४७ मत (૧૧) આલક્ષિક. આ અગિયારમાં શતકમાં આ પ્રમાણે ૧૨ ઉદ્દેશાની પ્રર. પણ કરવામાં આવી છે.
ટીકાર્થ-ઉત્પલ એટલે કમલ વિશેષ. પહેલા ઉદેશામાં તેની પ્રરૂપણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०१ एकादशशतकस्योद्देशार्थगाथा २११ उत्पलकन्दस्तद् विषयं प्रतिपादयितुं द्वितीयोद्देशकः २, पलाश:- किंशुकः 'हाक' इति प्रसिद्धः तद् विविषये तृतीयोदेशकः ३. कुम्भी-वनस्पति विशेष स्तद् विषये चतुर्थोद्देशकः ४, नालिक:-कमलनालविशेषस्तदू विषये पश्चमो. देशकः ५, पद्मम्-कमलविशेषन्तद् विषये षष्ठोद्देशकः ६, कर्णिका-कमलमध्यभागस्थकिअल्कः केशरपरवाच्यः तद्विषये सप्तमेोद्देशकः ७ नलिनम्-कमलविशेषएव तद् विषये अष्टमाद्देशकः ९, अत्रोत्पलपद्मनलिनानां कोशरीत्या समानार्थकत्वेऽपि रुढिवशात् अवान्तरविशेषोऽवगन्तव्यः । शिवः-शिवराजर्षि वक्तव्यताओं नवोदेशकः ९, लेोकः-लोकविषयवक्तव्यताओं दशमोद्देशकः १० उद्देशक है। उत्पल कन्द का नाम शालूक है. इस विषय में द्वितीय उद्देशक है । ढाक वृक्षका नाम पलाश है. इस सम्बन्ध में तृतीय उद्देशक है. वनस्पति विशेष का नाम कुभी है. इस सम्बन्ध में चतुर्थ उद्देशक है. कमल नाल विशेष का नाम नालिक है. इस सम्बन्ध में पंचम उद्दे शक है. कमल विशेष का नाम पद्म है. इस सम्बन्ध में छठा उद्देशक है. कमल के मध्यभाग में स्थित केशर रूप किञ्जल्क नाम कर्णिका है. इस सम्बन्ध में ७ वा उद्देशक है. कमल विशेष का नाम नलिन है. इस सम्बन्ध में आठवां उद्देशक है. यद्यपि कोष के अनुसार उत्पल, न और नलिन ये सब पर्यायवाची-एकार्थक नाम वाले शब्द हैं-परन्तु रूढ़िवशात् इनके अर्थ में अवान्तर विशेषता है ऐसा जानना चाहिये, शिवराजर्षि के संबंध में ९ वां उद्देशक है. लोकविषयक वक्तव्यार्थ के विषय में १० वां કરવામાં આવી છે. ઉત્પલ કબ્દને શાલૂક કહે છે. બીજા ઉદ્દેશામાં તે શાકની પ્રરૂપણ કરી છે. પલાશ એટલે ખાખરાનું વૃક્ષ તે પલાશની ત્રીજા ઉદેશામાં પ્રરૂપણું કરી છે. ચેથા ઉદ્દેશામાં કુંભી નામની વનસ્પતિ વિશેષની, અને પાંચમાં ઉદ્દેશામાં કમલનાલ વિશેષ રૂપ નાલિકાનું પ્રતિપાદન કરાયું છે કમલ વિશેષને પદ્મ કહે છે. તે પદ્મ વિષે છો ઉદ્દેશક છે. કમલના મધ્ય ભાગમાં જે કેશર રૂપ તંતુઓ હોય છે. તેને કર્ણિકા કહે છે. સાતમાં ઉદ્દેશામાં તે કર્ણિકાની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. કમલવિશેષનું નામ નલિન છે. આઠમાં ઉદ્દેશામાં તે નલિનની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. જો કે ઉપલ, પદ્મ અને નલિન એકર્થિક (પર્યાયવાચી શબ્દો છે, પરંતુ તેમના અર્થમાં રુઢિગત વિશિષ્ટતા રહેલી હોવાથી અહીં તેમનું અલગ અલગ રૂપે પ્રતિપાદન થયું છે. નવમા ઉદેશામાં શિવરાજરૂષિનું ૧૦ માં ઉદેશમાં લોક વિષયક વક્તવ્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
भगवती सूत्रे
काल:- काल विषयवक्तव्यतार्थ एकादशे देशकः ९१ आलम्भिकः - आलम्भिकाय नगर्यां यत् प्ररूपितं तत्प्रतिपादक उद्देश कोऽपि आलम्भिक इत्युच्यते, द्वादशतम उद्देशकः १२ इत्येवं रीत्या दशच द्वौचेति द्वादशेो देशका एकादशे शते भवन्तीति ॥ १ ॥
अथ प्रथमोदेशकद्वारसंग्रहे गाथात्रयम्
मूलम् -'उववाओ१, परिमाणं२, अवहारु३, चत्त४, बंध५, वेदे ६य । उदए७, उदरिणाए८, लेसा ९, दिट्ठी १०य, नाणे११ य, ॥१॥ जोगू१२, वओगे १३, वन्न १४, रसमाई १५, ऊसासगे१६ य आहारे १७ । विरई १८, किरिया १९, बंधे २०, सन्न २१, कसायि२२, स्थि २३, बंधे २४ य ॥२॥ सन्नि २५, दिय२६,
उद्देशक है । काल विषय वक्तव्यार्थ के विषय में ११ वें उद्देशक है. आलम्भिकानगरी में जो कुछ प्ररूपित हुआ उस सम्बन्ध में १२ व उद्देशक है. इस प्रकार से ये बारह१२ उद्देशक इस ग्यारह वें शतक में हैं । प्रथम उद्देशक द्वारसंग्रह में तीन गाथाएँ
वे दे ६ य ।
उवबाओ १, परिमाणं २, अवहारू ३, चन्त ४ बंध ५ उदए ७, उदीरणाए ८ लेसा ९ दिट्ठी १० य नाणे ११ च ॥१॥ जोग १२, वओगे १३ वन्न १४ रसमाई १५ ऊसासगे १६ य आहारे १७ । विरई १८ किरिया १९ बंधे २०, सन्न २१ कसाथि २२ स्थि २३ बंधे य २४॥२॥
તાનુ' અને ૧૧ માં ઉદ્દેશામાં કાળ વિષયક વક્તવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરાયુ છે. આલ'લિકા નગરીમાં મહાવીર પ્રભુએ જે પ્રરૂપણા કરી હતી તેનું પ્રતિપાદન અલ‘ભિક નામના ૧૨માં ઉદ્દેશામાં કરવામાં આવ્યું છે. આ રીતે અગિયારમાં શતકમાં કુલ ૧૨ ઉદ્દેશકેાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે.
પહેલા ઉદ્દેશાના દ્વારસ ગ્રહની ત્રણ ગાથાઓ
उववाओ १ परिमाणं २ अवहारु, चत्त, ४ बंध ५ वेदेद्द य । उदए ७, उदीरणाए ८, लेसा ९, दिट्ठी १०, य नाणे य ॥। ११ ॥ जोगू १२, व ओगे १६, वन्न १४, रसमाई १५, ऊसासगे १६ य आहारे १७ । विरई १८, किरिया १९ बंधे२०, सन्न२१ कसायि२२ स्थि२३ बंधेय २४ ॥२॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टोकाश० ११७०१ प्रथमोदेशद्वारसंग्रहे गाथात्रयम्
अणुबंधे२७, संवेहा२८, हार२९, ठिई३०, समुग्धाए३१, चयणं३२, मूलादीसुय, उववाओ सब जीवाणं ३३॥गा. १-३॥
छाया - उपशतः १, परिमाणम् २, अपहारः ३ उच्चत्वम् ४] बन्धः ५ वेदश्च । उदयः ६, उदीरणा ७ लेश्या ९, दृष्टि १० श्रज्ञानम् ११, ॥१॥ योग: १२, उपयोगः १३, वर्णः १४, रसादिः १६, उच्छ्वासक १५ श्राहारः १७ विरति: १८, क्रिया १९, बन्धकः २०, संज्ञा २१, कषायः २२, स्त्री २३, बन्धः २४ ॥२॥ संज्ञी २५, इन्द्रियाणि २६, अनुबन्धः २७ संवेधः २८ आहारः २९ स्थितिः समुद्धातः ३१, च्यवनम् ३२ मूलादिषुच उपपातः सर्वजीवानाम् ३३ ॥३॥
टीका - अथ प्रथमेादेशे त्रयस्त्रिंशद् विषयद्वाराणि प्रतिपादयितुं प्रथमेो
२१३
सनिं २५, दि २६ अणुबंधे २७ संवेहा २८ हार २९ ठिई ३० समुग्धाए ३१ । चणं ३२ मूलादीसु य उवबाओ सव्वजीवाणं ३३ ॥गा. १-३॥
उपपात १, परिमाण २, अपहार ३, उच्चत्व ४, बंध ५ वेद ६, उदय ७, उदीरणा ८, लेश्या ९, दृष्टि १० ज्ञान ११ योग १२, उपयोग १३ वर्ण १४ रसादि १५, उच्छ्राम १६, आहार १७, विरति १८, क्रिया १९ बन्धक २०, संज्ञा २१, कषाय २२, स्त्रीवेदादि २३, बन्ध २४ संज्ञी २५ इन्द्रिय २६, अनुबंध २७ संवेध २८ आहार २९ स्थिति ३० समुद्रात ३१ च्यवन ३२ और समस्त जीवों का मूलादिकों में उपपात ३३ ये ३३ द्वार प्रथम उद्देशक गत विषय को प्रतिपादन करने के लिये हैं । टीकार्य - उत्पत्ति द्वार का नाम उपपात है १, इयत्ता द्वार का नाम
सन्नि२५, दिय२६ अणुबंधे२७, संदेहा२८, हार२९, टिई३० समुग्धाए ३१ । चणं ३२ मूलादीसु य उबवाओ सव्वजीवाणं ३३ ! गा. १-३ ॥
(१) उतयात, (२) परिमाणु, (3) अपहार, (४) अभ्यत्व, (५) अध, (६) वेह, (७) उध्य, (८) उहीराशा, (ङ) बेश्या, (१०) दृष्टि, (११) ज्ञान, (१२) योग, (१३) उपयोग, (१४) वर्षा, (१५) २साहि (१६) स्वास (१७) आहार (१८) विरति (16) डिया (२० ) अन्ध (२१) संज्ञा, (22) उषाय, (२३) स्त्रीवेाहि, (२४) अन्ध (२५) संज्ञी, (२६) हन्द्रिय (२७) अनुबंध, (२८) समध, (२८) आहार (30) स्थिति, (३१) समुद्रघात, (३२) व्यवनाने (33) समस्त वानो भूसाहिअमां उपयात पडला ઉદ્દેશાના વિષયનું પ્રતિપાદન કરવાને માટે આ ૩૩દ્વાર ખતામાં તે.
ટીકા”—(૧) ઉત્પત્તિ દ્વારને ઉપપાત કહે છે. (૨) ચિત્તા દ્વારને પરિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे देशकार्थसंग्रहगाथात्रयमाह - 'उवत्राओ' इत्यादि, 'उववाओ' उपपातः - उत्पत्ति द्वारम् १ परिमाणम् - इयत्ताद्वारम् २ अपहारः - अपहरणद्वारम् ३, उच्चत्वम् उचताद्वारम् ४, बन्धः - ज्ञानावरणादिकर्मर्णी बन्धद्वारम् ५ वेदना - वेदनाद्वारम् ६, उदयः- उदयद्वारम् ७ उदीरणा - उदीरणाद्वारम् ८, लेश्या लेश्याद्वारम् ९, दृष्टिःसम्यग् मिथ्या - मिश्र - दृष्टिद्वारम् १० ज्ञानम् - ज्ञानद्वारम् ११, योगः -योगद्वारम् १२ उपयोगः - उपयोगद्वारम् १३ वर्ण:- वर्णादिद्वारम् १४, रसादिः - रसादिद्वारम् १५ उच्छ्वासकः- उच्छ्वासकद्वारम् १६, आहार:- आहारकद्वारम् १७ विरतिःविरतिद्वारम् १८, - क्रिया - क्रियाद्वारम् १९ बन्धकः - बन्धकद्वारम् २०, संज्ञा - संज्ञाद्वारम्, २१, कषायः- कषायद्वारम् २२, स्त्री - स्त्रीवेदादिद्वारम् २३, बन्धःपरिमाण है २' अपहरण द्वार का नाम अपहार है ३, उच्चता द्वार का नाम उच्चस्व है ४ ज्ञानावरणादि कर्मों के बन्ध द्वार का नाम बन्ध है ५, वेदना द्वार का नाम वेदना है ६, उदय द्वार का नाम उदय है ७, उदीरणा द्वार का नाम उदीरणा है ८, लेश्या द्वार का नाम लेश्या है ९, सम्पक मिथ्या और मिश्र दृष्टि द्वार का नाम दृष्टि है १०, ज्ञानद्वार का नाम ज्ञान है ११, योगद्वार का नाम योग है १२, उपयोगद्वार का नाम उपयोग है १३, वर्णादि द्वार का नाम वर्ण है १४, रसादि द्वार का नाम रस है १५, उच्छ्वासक द्वार का नाम उच्छ्वासक है १६, आहारक द्वार का नाम आहार है १७, विरति द्वार का नाम विरति है १८, क्रिया द्वार का नाम क्रिया है १९, बंधद्वार का नाम बंध है का नाम संज्ञा है २१, कषाय द्वार का नाम कषाय है
२०, संज्ञाद्वार
२२, स्त्रीवेदादि
२१४
માણ કહે છે. (૩) અપહરણુદ્ધારને અપહાર કહે છે. (૪) ઉચ્ચતાદ્વારને ઉચ્ચત્વ કહે છે. (૫) જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોના અન્યદ્વારને બન્ધ કહે છે, (६) बेहनाद्वास्नु' नाम बेहना छे. (७) उयद्वार नाम उदय छे. (८) धीर|| द्वास्नु नाम हीरा छे, (ङ) बेश्याद्वारतु' नाम बेश्या छे. (१०) सभ्य, મિથ્યા અને મિશ્રષ્ટિ દ્વારનુ નામ દૃષ્ટિ છે. (૧૧) જ્ઞાનદ્વારનું નામ જ્ઞાન छे. (१२) योगद्वारनुं नाम योग छे. (१३) उपयोगद्वार नाम उपयोग छे. (१४) वार्षाहि द्वारतु' नाम वालु छे. (14) रसाहि द्वारनु नाम रस छे. (१९) ઉચ્છ્વાસક દ્વારનું નામ ઉચ્છ્વાસક છે. (૧૭) આહારક દ્વારનું નામ આહાર છે. (१८) वरितिद्वार नाम विरति है. (1) डियाद्वारनुं नाम दिया छे (२०) सुन्धारनु नाम अन्ध छे. (२१) संज्ञाशरनु नाम संज्ञा छे. (२२) मुत्रायद्वारतु' न.भ उषाय छे. (२३) श्री वेाहि वेद्वार नाम श्री छे. (२४)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११७० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पादनिरूपणम २१५ बन्धद्वारम् २४, संजी-संज्ञोद्वारम् २५, इन्द्रिाणि-इन्द्रियद्वारम् २६, अनुबन्धःअनुबन्धद्वारम् २७, संवेधः-संवेधद्वारम् २८, आहार:-आहारद्वारम् २९ स्थितिः -स्थितिद्वारम् ३०, समुद्घातः-समुद्घातद्वारम् ३१, च्यवनम्-च्यवनद्वारम् ३२, मूलादिषु च सर्वजीवानाम् उपपात:-उपपातद्वारम् ३३, इत्येतानि त्रयस्त्रिंशद् विषयद्वाराणि प्रथमोद्देशके प्रतिपादितानि सन्तीति ॥
उत्पले जीवोत्पादवक्तव्यता ॥ मूलम् “तेणं कालेणं, तेणं समएणं रायगिहे जाव पज्जुवासमाणे एवं वयासी उप्पलेणं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे ? गोयमा एगजीवे, णो अणेगजीवे, तेणं परं जे अन्ने जीवा उववजंति, तेणं णो एगजीवे, अणेगजीवे, तेणं भंते ! जीवा कओहिंतो उववजंति? किं नेरइएहिंतो उववजंति, तिरिक्खजोणिएहिंतो उववजति ? मणस्तेहिंतो उववनंति ? देवेहिंतो उववज्जति ? गोयमा ! णो नेरइएहिंतो उववजति, तिरिक्खजोणिएहिंतो वि उववजति, माणुस्सहिंतो वि उववद्वार का नाम स्त्री है २३, बन्धद्वार का नाम बन्ध है २४, संज्ञीद्वार का नाम संज्ञी है २५, इन्द्रिय द्वार का नाम इन्द्रिय है २६, अनुबन्ध द्वार का नाम अनुबन्ध है २७, संवेधद्वार का नाम संवेध है २८, आहार द्वार का नाम आहार है २९, स्थितिद्वार का नाम स्थिति है ३०, समुघात द्वार का नाम समुद्घात है३१, च्यवन बार का नाम च्यवन है ३२। मूलादिकों में सर्वजीवों के उत्पादक द्वार का नाम सर्वजीव मूलादि उपपात है ३३ । इस प्रकार से प्रथम उद्देशक में तेतीस बार कहे गये हैं।
'पार्नु नाम 14 छे. (२५) सीवा२नु नाम सभी छे. (२६) धन्द्रिय. द्वा२नु नाम धन्द्रिय छे. (२७) अनुमन्य ज्ञानु नाम मनुम छ. (२८) सवेध हारनु नाम सवेध छे. (२८) माडावानु नाम माडार छे. (३०) स्थितिनु नाम स्थिति छ. (31) समुद्धात द्वारनु नाम समुधात छ. (३२) ચ્યવનારનું નામ ચ્યવન છે. (૩૩) મૂલાદિકમાં સર્વજીના ઉત્પાદ દ્વારનું નામ સર્વ જીવ મૂલાદિ ઉપપત છે. આ રીતે પહેલા ઉદ્દેશકમાં તેત્રીસદ્વાર કહ્યા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
भगवतीसूत्रे जंति, देवेहितो वि उववजंति, एवं उववाओ भाणियम्बो, जहा वक्रतीए वणस्सईकाइयाणं जाव ईसाणेत्ति ?। तेणं भंते ! जीवा एगसमएणं केवइया उबवजति ? गोयमा ! जहण्णेणं एकोवा, दोवा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा बा, असंखेज्जा वा उववज्जति २। तेणं भंते ! जीवा समए, समए, अवहीरमाणा केवइकाणं अवहीति ? गोयमा ! तेणं असंखेजा, समए, समए, अवहीरमाणा अबहीरमाणा, असंखेन्जाहिं उस्सप्पिणि ओसप्पिणीहिं अवहीरांति, णो चेवणं अवाहिया लिया ३ तेसिं णं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पण्णता ? गोयमा ! जहपणेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं सातिरेगं जोयणसहस्सं ४। तेणं भंते ! जीवा णाणावणिज्जस्त कम्मस्स किं बंधगा अबंधगा ? गोयमा ! णो अबंधगा, बंधएवा, बंधगावा १, एवं जाव अंतराइयस्त, नवरं आउयस्त पुच्छा ? गोयमा ! बंधए वा १, अबंधए वा २, बंधगा वा ३, अबंधगावा, ४, अहवा बंधएय, अबंधएय ५, अहवा बंधएय, अबंधगाय ६, अहवा बंधगाय, अबंधएय ७, अहवा बंधगाय अबंधगाय ८। एते अट्ठ भंगा ५ । तेगं भंते ! जीवा जागावरणिज्जस्त कम्मस्स किं वेदगा, अबेदगा ? गोयमा ! णो अवेदगा, वेदएवा वेदगावा, एवं जाव अंतराइयस्स। तेणं भंते! जीवा किं साया वेदगा, अप्ताया वेदगा ? गोयमा ! साया वेयएवा, आसाया वेयएवा अट्ट भंगा ६। तेणं भंते ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पादनिरूपणम् २१७ जीवा णाणावरणिज्जस्स कम्मस्स किं उदई, अणुदई ? गोयमाणो अणुदई, उदईवा, उदईणो वा, एवं जाव अंतराइयस्स ७ । तेणं भंते ! जीवा णाणावरणिजस्स कम्मस्स किं उदीरगा, अणुदीरगा वा ? गोयमा ! जो अणुदीरगा, उदीरए वा, उदीरगा वा, एवंजाव अंतराईयस्स, नवरं वेयणिज्जाउ एसु अट्ट भंगा ८ | तेणं भंते! जीवा किं कण्हलेसा नीललेसा, काउलेसा, तेउलेसा ? गोयमा ! कण्हलेसे वा, जाव तेउलेसे वा, कण्हलेस्लावा, नीललेस्सावा काउलेस्सावा, तेउलेस्सावा अहवा कण्हले से य, नीललेस्ले य, एवं एए दुयासजोग, तिया संजोग चक्कसंजोगेणं असीईभंगा भवंति ९! तेणं भंते! जीवा किं सम्मदिट्टी, मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्ठी ? गोयमा ! णो सम्मद्विट्ठी, णो, सम्मामिच्छादिट्ठी, मिच्छादिट्ठी वा, मिच्छा दिट्टीणो वा, १०। तेणं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? गोयमा ! णो नाणी, अण्णाणी वा अण्णाणिणो वा, ११। तेणं भंते ! जीवा किं मणजोगी, वयजोगी, कायजोगी ? गोयमा ! णो मणजोगी णो वयजोगी, कायजोगीवा, कायजोगिणोवा १२। तेणं भंते! जीवा किं सागारोउत्ता ? अणागारोवउत्ता गोथमा ! सागरोवउत्ते वा, अणागारोवउत्सेवा, अट्टभंगा १३ | तेसिं णं भंते! जीवाणं सरीरंगा कइवन्ना, कइगंधा, कइरसा, कइफासा पण्णत्ता ? गोयमा ! पंचावन्ना, पंचरसा, दुगंधा, अटू फासा पण्णत्ता, ते पुण अप्पणा, अवण्णा, अगंधा, अरसा, अफासा पण्णत्ता १४१५ । तेणं भंते ! जीवा किं उस्सासा,
"
भ० २८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
भगवतीसूत्रे निस्तासा,णोउस्सास निस्सासा? गोयमा! उस्सासएवा निस्सासएवा२, णोउत्सास निस्तासएवा३, उस्सासगावाट, निस्सासगावा ५, णोउस्सासनिस्सासगावा ६, अहवाउस्सासए य, निस्सासएय ४, अहवा उस्सासए य, णो उस्सासनिस्ससिएय४, अहवा निस्सासए य, णो उस्सासनिस्सासए य४, अहवा उस्सासए य निस्सासए य, णो उस्सासनिस्सासए य, अटुभंगा। एए छव्वीसं भंगा भवंति १६। तेणं भंते! जीवा किं आहारगा? अणाहारगा? गोयमाणोअणाहारगा आहारएवा, अणाहारएवा, एवं अटू भंगा १७। तेणं भंते ! जीवा किं विरया, अविरया, विरया विरया? गोयमा! णो विरया णो विरयाविरया, अविरएवा, अविरयावा १८॥ तेणं भंते! जीवा किं सकिरिया, अकिरिया ? गोयमा ! णो अकिरिया, सकिरिए वा, सकिरिया वा १९ । तेणं भंते ! जीवा किं सत्तविहबंधगा, अटविहबंधगा? गोयमा! सत्तविहबंधएवा, अटविहबंधए वा, अभंगा २०॥ तेणं भंते ! जीवा किं आहारसन्नोवउत्ता, भयसन्नोवउत्ता मेहु
सन्नोव उत्ता. परिग्गहसन्नोवउत्ता? गोयमा! आहारसन्नोवउत्तावा, असीई भंगा २१। तेणं भंते जीवा किं कोहकसाई, माणकलाई, मायाकलाई, लोभकसाई ? असीईभंगा २२॥ तेणं भंते! जीवा किं इत्थी वेदगा, पुरिसवेदगा, नपुंसगवेदगा ? गोयमा ! णो इत्थीवेदगा, नो पुरिसवेदगा, नपुंसगवेयएवा, नपुंसगवेयगावा २३ तेणं भंते ! जीवा किं इत्थीवेदबंधगा, पुरिसवेदबंधगा, नपुंसगवेयवंधगा? गोयमा! इत्थीवेयबंधए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११७० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पादनिरूपणम् २१९ वा, पुरिसवेयबंधवा, नपुंसगवेय बंधएवा, छब्वींसं भंगा२४॥ तेणं भंते! जीवा किं सन्नी, असन्नी ? गोयमा ! णो सन्नी, असन्नीवा, असन्निणोवा २५ । तेणं भंते! जीवा किं सइंदिया, अणिदिया ? गोयमा ! णो अनिंदिया, सईदिएवा, सइंदियावा २६ | से णं भंते! उप्पलजीवे ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं २७| सेणं भंते! उप्पलजीवे पुढवीजीवे पुणरवि उप्पलजीवेत्ति केवइयं कालं सेवेज्जा ? केवइयं कालं गतिमागति करेज्जा ? गोयमा ! भवादेसेणं जहण्णेणं दोभवग्गहणाई, उक्कोसेणं असंखेज्जाई भवगहणाईं, कालादेसणं जहणणेणं दो अंतोमुहुत्ता, उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं, एवतियं कालं सेवेज्जा, एवंतियं कालं गतिरागतिं करेज्जा | सेणं भंते! उप्पलजीवे, आउजीवे एवं चेव, एवं जहा पुढवीजीवे भणिए तहा जाव वाउजीवे भाणियव्वे । सेणं भंते! उप्पलजीवे से वणस्सइजीवे से पुणरवि उप्पलजीवे सि केवइयं कालं सेवेज्जा, केवइयं कालं गतिरागतिं कज्जइ ? गोयमा ! भवादेसेणं जहणेणं दो भवग्गहणाई, उक्कोसेणं अणंताई भवग्गहणाईं, कालादेसेणं जहपणेणं दो अंतोमुहुत्ता, उक्कोसेणं अनंतं कालं - तएकालं, एवइयं कालं सेवेज्जा, एवइयं कालं गतिरागतिं कज्जइ । सेणं भंते ! उप्पलजीवे बेइंदियजीवे, पुणरवि उप्पलजीवे त्ति केवइयं कालं सेवेज्जा, केवइयं कालं गतिमागतिं कज्जइ ? गोयमा ! भवादेसेणं जहणणेणं दो भवग्गहणाई, उक्को
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
भगवतीस्त्रे सेणं संखेज्जाई भवग्गहणाई, कालादेसेणं जहण्णेणं दो अंतोमुहुत्ता, उक्कोसेणं संखेज्जं कालं, एवइयं कालं सेवेज्जा एवइयं, कालं गतिरागतिं कज्जइ। एवं तेइंदिय जीवे, एवं चउरिदिय जीवे वि। सेणं भंते! उप्पलजीवे पंचिंदियतिरिक्खजोणिय जाव, पुणरवि उप्पलजीवे त्ति, पुच्छा, गोयमा! भवादेसेणं जहणणेणं दोभवग्गणाई, उक्कोसेणं अट्ठभवग्गहणाई कालादेसेणं जहण्णेणं दोअंतोमुहुत्ताई. उक्कोसेणं पुवकोडिपुडुत्ताई, एवइयं कालं सेवेज्जा, एवइयं कालं गतिमागतिं करेज्जा। एवं मणुस्सेण वि, समं जाव, एवइयं कालं गतिरागति करेज्जा २८। तेणं भंते ! जीवा किमाहारमाहात ? गोयमा! दबओ अगंतपएसियाई दव्वाइं, एवं जहा आहारुद्देसए। वणस्सइकाइयाणं आहारो तहेव जाव सव्वप्पणयाए, आहारमाहारेंति, नवरं नियमाछादसिं सेसं तंचेव २९। तेसिं णं भंते! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ? गोयमा! जहणेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं दसवाससहस्साइं३० तेसिं णं भंते! जीवाणं कइसमुग्याया पण्णता? गोयमा! तओ समुग्घाया पण्णत्ता, तंजहा-वेयणासमुग्घाए, कषायसमुग्घाए, मारणंतियसमुग्घाए ३१। तेणं भंते ! जीवा मारणंतियसमुग्धाएणं किं समोहया मरंति, असमोहया मरंति? गोयमा! समोहयावि मरंति, असमोहयावि मरंति ३२॥ तेणं भंते ! जीवा अणंतरं उवट्टित्ता कहिं गच्छंति, कहिं उववज्जति?कि नेरइएसु उववज्जति, तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति ? एवं
श्रीभगवतीसत्र:
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू. १ उत्पले जीवोत्गदनिरूपण २२१ जहा वकंतीए उबट्टणाए, वणस्सइकाइयाणं तहा भाणियव्वं । अह भंते ! सव्वपाणा, सव्वभूया, सवजीवा, सव्वसत्ता, उप्पलमूलत्ताए, उप्पलकंदत्ताए, उप्पलनालत्ताए, उप्पलपत्तत्ताए, उप्पलकेसरत्ताए, उप्पलकन्नियत्ताए, उप्पलचिमुग्धाए. उववन्न पुवा ? हंता, गोयमा! असतिं अदुवा अणंतखुत्तो। सेवं भंते ! सेवं भंते ति॥सू० १॥
॥इइ उप्पलुद्देसओ सम्मत्तो॥११-१॥ छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये राजगृहे यावत् पर्युपासीनः एवमवादीत्-उत्पलं खलु भदन्त ! एकपत्रकम् किम् एकजीवम् , अनेकजीवम् ? गौतम ! एकजीवं, नो अनेकजीवम्, तेन परं ये अन्ये जीवा उपपद्यन्ते, ते खलु नो एकजीवाः, अनेकजीवाः, ते खलु भदन्त ! जीवाः केभ्यः उपपद्यन्ते ? किं नैरपिकेभ्यः उपपद्यन्ते ? तिर्यग्योनिकेभ्यः उपपद्यन्ते ? मनुष्येभ्यः उपपद्यन्ते ? देवेभ्य उपपधन्ते ? गौतम ! ना नैरयि केभ्यः उपपद्यन्ते तिर्यग्यो निकेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, मनुष्येभ्योऽपि उपपद्यन्ते, देवेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, एवम् -उपपाता भणितव्यः, यथा व्युत्क्रान्तिके वनस्पतिकायिकानां यावत् ईशान इति१ ते खलु भदन्त ! जीवाः, एकसमयेन कियन्तः उपपद्यन्ते ? गौतम ! जधन्येन एकोवा, द्वौ वा, त्रयोवा, उत्कृष्टेन संख्येयाः वा, असंख्येया वा उपपद्यन्ते २। ते खलु भदन्त ! जीवाः समये समये अपहियमाणाः अपहियमाणाः कियत्कालेन अपहियन्ते ? गौतम ! ते खलु असंख्येयाः समये समये अपहियमाणाः अपहियमाणाः असंख्येयाभ्यः उत्सपिण्यवसर्पिणीभ्यः अहियन्ते, नाचैव खलु अपहताः स्युः ३। तेषां खलु भदन्त ! जीवानां किं महालया शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जधन्येन अजु लस्य असंख्येयभागम्, उत्कृष्टेन सातिरेक योजनसहस्रम् ४ । ते खलु भदन्त ! जीवा ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किं बन्धकाः, अबका ? गौतम ! नो अबन्धकाः, बन्धको वा, बन्धकाः वा एवं यावत् अन्तरायिकस्य, नवरम्-आयुषः पृच्छा ? गौतम ! बन्धकोवा, अबन्धको वा, बन्धका का, अबन्धका वा, अथवा बन्धकश्च, अवन्धकश्च, अथवा बन्धकश्च अबका श्च, अथवा बन्धकाश्व, अबन्धकश्च, अथवा बन्धकाश्च अबधकाश्च, ८ एते अष्टौ भङ्गाः ५। ते खलु भदन्त ! जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किं वेदकाः, अवेदकाः ? गौतम ? नो अवेदकाः वेदको वा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
भगवती सूत्रे
वेदका वा, एवं यावत् - आन्तरायिकस्य । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं सातावेदकाः, Aerardदका: ? गौतम ! सातावेदको वा, असातावेदकोवा, अष्ट भङ्गाः! ते खलु भदन्त ! जीवा ज्ञानावणीयस्य कर्मणः किम् उदयिनः ? अनुदयिनः ? गौतम ! नो अनुदयिनः, उदयीवा, उदयिनेो वा, एवं यावत् आन्तरायिकस्य ७ ते खलु भदन्त ! जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किम् उदीरकाः अनुदीरकावा ? गौतम ! नो अनुदीरकाः, उदीरको वा, उदीरकावा । एवं यावत् आन्तरायिकस्य, नवरम्, वेदनीयायुष्योः अष्टभङ्गा ८ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं कृष्णलेश्याः, नीललेश्याः, कापोतलेश्याः, तेजोलेश्याः ? गातम! कृष्णलेश्यो वा, यावत् तेजोलेश्यो वा, कृष्णलेश्याः वा, नीललेश्या वा, कापोतलेश्या वा, तेजोलेश्या वा, अथवा कृष्णलेश्यश्च, नीललेश्यश्थ, एवम् एते द्विक्संयोग त्रिसंयोगचतुष्कसंयोगेन अशीति भङ्गा भवन्ति ९ ते खलु जीवाः किं सम्यग्दृष्टयः, मिथ्या दृष्टयः, सम्यग् मिथ्यादृष्टयः ? गौतम ! नो सम्यदृष्टिः, नो सम्यग मिथ्या दृष्टिः, मिथ्यादृष्टि, मिथ्यादृष्टयोवा १०। ते खलु मदन्त । जीवाः किं ज्ञानिनः ? अज्ञानिनः गौतम ! ना ज्ञानी, अज्ञानी वा, अज्ञानिनेावा ११ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं मनायोगिनः, वायोगिनः, काययोगिनः ? गौतम ! नो मनोयोगी, ना ववो योगी, काययोगीवा, काययोगिनेा वा, १२। ते खलु मदन्त ! जीवाः किं साका रोपयुक्ताः, अनाकारोपयुक्ताः ? गौतम ! साकारोपयुक्तोवा, अनाकारोयुक्तोत्रा, अष्ट भङ्गः १३ | तेवां खलु भदन्न ! जीवानां शरीरकाणि कति वर्णानि, कवि गन्धानि, कति रसानि, कति स्पर्शानि मज्ञप्तानि ? गौतम ! पञ्चवर्णानि पश्वरसानि, द्विगन्धानि, अष्टस्पर्शानि प्रज्ञप्तानि ते पुनः आत्मना अवर्णाः, अगन्धा, अरसाः, अस्पर्शाः, प्रज्ञप्ताः १४ - १५ । ते खलु भवन्त । जीवाः किम् उच्छवासाः, निश्वासाः, नो उच्छवासनिःश्वासः ? गौतम ! उच्छ्वासको वा१, निःश्वासको बा२, नो उच्छ्रासनिःश्वासका वा३. उच्छ्वासका वा४, निःश्वासका बा५ नो उज्छ्रवासनिःश्वासका वा ६ अथवा उच्छ्वासकश्च निःश्वासकश्च ४ अथवा उच्छ्वासकच, नो उच्छवास निःश्वासकश्च ४, अथवा निःश्वासकश्च, नो उच्छवास निःश्वासकश्च ४, अथवा उच्छ्वासकञ्च निःश्वासकश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासकञ्च अष्टौ भङ्गाः, ८ एतेषड्विंशतिः भङ्गा भवन्ति १६ । ते खलु जीवाः किम् आहारकाः, अनाहारकाः ? गौतम ! णो आहारका आहारको वा, अनाहारकोवा, एवम् अष्टौ भङ्गाः १७| ते खलु भदन्त ! जीवाः किं विरताः, अविरताः, विरताविरताः ? गौतम ! नो विरताः, नो fatafaरताः, अविरतोत्रा, अविरतावा १८ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पादनिरूपणम् २२३ सक्रियाः, अक्रियाः ? गौतम ! नो अक्रियाः, सक्रियो वा सक्रिया वा १९ । ते खलु भदन्त ! जीवाः कि सप्तविधबन्धकाः, अष्टविधबन्धकाः? गौतम ! सप्तविधवन्धको वा, अष्टविधवन्धको वा, अष्ट मङ्गा : २० । ते खलु भदन्त ! जीवाः किम् आहारसंज्ञोपयुक्ताः, भयसंज्ञोपयुक्ताः, मैथुनसंज्ञोपयुक्ताः ? परिग्रह संज्ञोपयुक्ता गौतम ! आहारसंज्ञोपयुक्ता वा, अशीतिः भङ्गाः।२१ ते खलु भदन्त! जीवाः किम् क्रोधकषायिणः, मानकषायिणः, मायाकषायिणः, लेभिकषायिणः ? अशीतिः भङ्गाः २२ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं स्त्रीवेदकाः, पुरुषवेदकाः, नपुंसकवेदकाः? गौतम ! नो स्त्रीवेदकाः, नो पुरुषवेदकाः, नपुंसकवेदको धा, नपुंसकवेदका वा २३ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किम् स्त्रीवेदवन्धकाः, पुरुषवेदवन्धकाः, नपुंसकवेद बन्धकाः ? गौतम ! स्त्रीवेदबन्धको वा पुरुषवेदबन्धको वा, नपुंसकवेदबन्धको वा षड्विंशतिः भङ्गा । २४ ते खलु भदन्त ! जीवा : किं संज्ञिनः, असंज्ञिनः ? गौतम ! नो संज्ञी, असंझीवा, असंज्ञिनोवा २५ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं सेन्द्रियाः, अनिन्द्रियाः? गौतम ! नो अनिन्द्रियाः, सेन्द्रियो वा, सेन्द्रिया वा २६। स खलं भदन्त ! उत्पलजीव इति कालतः कियचिरं भवति ? गौतम ! जधन्येन अन्तमुहूर्तम्, उत्कृष्टेन असंख्येयं कालम् २७। स खलु भदन्त ! उत्पलजीवः पृथिवीजीवः पुनरपि उत्पल जीव इति कियन्तं कालं 'सेवेत ? कियन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् ? गौतन ! भवादेशेन जधन्येन द्वे भवग्रहणे, उत्कृष्टेन असंख्येयानि भवग्रहणानि, कालादेशेन जधन्येन द्वे अन्तर्मुहूते, उत्कृप्टेन असंख्येयं कालम, एतावन्तं कालं सेवेत, एकावन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् । स खलु भदन्त ! उत्पलजीवः अपूजीवः, एवमेव, एवं यथा पृथिवीजीवो भणितस्तथा यावत् वायुजीवो भणितव्यः । स खलु भदन्त । उत्पलजीवः स वनस्पतिजीवः, स पुनरपि उत्पलजीव इति कियन्तं कालं सेवेत ? कियन्तं कालं गतिमागतिं करोति? गौतम! भवादेशेन जघन्येन द्वे भवग्रहणे, उत्कृष्टेन अनन्तानि भवग्रहणानि, काला देशेन जधन्येन द्वे अन्तमुहूर्त, उत्कृष्टेन अनन्तं कालं तरुकालम् इयन्तं कालं सेवेत, इयन्तं कालं गतिमागतिं करोति ! स खलु भदन्त ! उत्पलजीवो द्वीन्द्रियजीवः पुनरपि उत्पलजीव इति कियन्तं कालं सेवेत ? कियन्तं कालं गतिमागतिं करोति? गौतम! भवादेशेन जधन्येन द्वे भवग्रहणे, उत्कृष्टेन संख्येयानि भवग्रहणानि, कालादेशेन जधन्येन द्वे अन्तर्मुहूते, उत्कृष्टेन संख्येयं कालम्, इयन्तं कालं सेवेत, इयत्तं कालं गतिमागतिं करोति । एवं त्रीन्द्रियजीवः एवं चतुरिन्द्रिय जीवोऽपि । स खलु भदन्त ! उत्पल नी पश्चन्द्रियतियेंग्योनिक जीवः पुनरपि उत्पलजीव इति पृच्छा ? गौतम! भवादेशेन जधन्येन द्वे भवग्रहणे, उत्कृष्टेन अष्ट भवग्रहणानि, कालादेशेन जघन्येन द्वे अन्तर्मुहूर्ते, उत्कृष्टेन पूर्वकोटिपृथक
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
भगवती सूत्रे स्वानि इयन्तं कालं सेवेत, इयन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् । एवं मनुष्येणापि समं यावत् इयन्तं कालं गतिमागर्ति कुर्यात् २८ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किम् आहारमाहारयन्ति ? गौतम ! द्रव्यतोऽनन्तमदेशानि द्रव्याणि, एवं यथा आहारकोदेशके वनस्पतिकायिकानाम् आहारस्तथैव यावत् सर्वात्मना आहारमाहारयन्ति, नवरं नियमात् षड् दिक्षु शेषं तदेव २९ । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कियन्तं कालं स्थिति प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्, उत्कृष्टेन दशवर्षसहस्राणि ३० | तेषां खलु भदन्त । जीवानां कति समुद्घाताः प्रज्ञप्ता : ? गौतम ! वयः समुद्धाताः प्रज्ञप्वाः, तद्यथा = वेदना समुद्घातः, कपायसमुद्घातः, मारणान्तिकसमुद्घातः ३१ । ते खलु भदन्त ! जीवाः मारणान्तिकसमुद्घातेन किं समवहताः म्रियन्ते, असमाहताः म्रियन्ते ? गौतम ! समवहता अपि म्रियन्ते, असमTहता अपि म्रियन्ते ३२ । ते खलु भदन्त । जीवाः अनन्तरम् उद्वर्त्य कुत्रगच्छन्ति ? कुत्र उपपद्यन्ते किं नैरयिकेषु उपपद्यन्ते, तिर्यग्योनिकेषु उपपद्यन्ते, एवं यथा व्युत्क्रान्तिकानि, उद्वर्तनानि वनस्पतिकायिकानाम् तथा भणितव्यम् । अथ भदन्त ! सर्वेप्राणाः सर्वे भूताः, सर्व जीवाः सर्वे सच्चाः, उत्पलमूलतया, उत्पल कन्दतया, उत्पलनालतया, उत्पलपत्रता, उत्पलकेशरतया, उत्पलकर्णिकतया, उत्पलथिभुगतया उपपन्नपूर्वाः ? हन्त, गौतम ! असकृत् अथवा अनन्तकृत्वः तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ॥ १०१ ॥
1
"
टीका - अथोत्पलस्थजीवान् प्ररूपयितुमाह- ' तेणं कालेणं' इत्यादि, 'तेणं कालेणं, तेणं समरणं रायगिहे जाव पज्जुत्रासमाणे एवं वयासी - तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, राजगृहे यावत्-नगरे स्वामीसमवसृतः धर्मोपदेशं श्रोतुं पर्षत् उत्पल (कमल) में जीवोत्पादवक्तव्यता'ते' काले' तेण' समएण" इत्यादि ।
टीकार्थ- सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा उत्पल (कमल) के जीवों की प्ररूपणा की है- 'तेण कालेन तेण समएण रायगिहे जाव पज्जुवासमाणे एवं वयासी' उस काल और उस समय में राजगृह नगर में महावीर स्वामी पधारे. उनके धर्मोपदेश को सुनने के लिये परिषद् अपने उत्पलमां (उभलभ ) भवत्या वस्तव्यता
" तेणं कालेणं तेणं समएणं" इत्यादि
ટીકા”—સૂત્રકારે આ સૂત્રદ્વારા ઉત્પલ (કમળ)ના જીવેાની નીચે પ્રમાણે प्र३५ ४री छे" तेणं काळणं देणं समएणं रायगिहे जाव पज्जुवासमाणे एवं वयासी " ते अणे अने ते समये रामगृह नगरमा भहावीर प्रभु पधाय.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २२५ निर्गच्छति. धर्मोपदेश श्रुत्वा प्रतिगता पर्षत, ततो विनयेन शुश्रूषमाणो नमस्यन् पाञ्जलिपुटः विनयेन पयुवासीनो गौतमः भगवन्तम् एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत-'उप्पलेणं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ?' हे भदन्त ! उत्पलम् खलु कमलविशेषः एक पत्रकम्- एक पत्रं यत्र तदेकपत्रकम्, अथवा एकंच तत्वत्रम् एकपत्रम् एकपत्रं तदेव एकपत्रकम् तस्मिन् सति, उत्पलादेरेक पत्रावस्थायामित्यर्थः, एकपत्रकं चात्र किशलयावस्थाया अनन्तरम् अवमेयमितिभावः । किम् एक जीवम्-एको जीवो यत्र तदेकजीवम् ? किं वा अनेकजीवं भवति ? अनेकेनीया यत्र तदनेकजीयम्, तथाविधमित्यर्थः, भगवानाद'गोयमा! एगजीथे, जो अणेग जोवे, तेण परं जे अन्ने जीवा उबवज्जति, तेणं णो एगजीवा, अणेगनीया हे गौतम ! उत्पलम एकपत्रावस्थायाम् एक जीवं २ स्थान से निकली और महावीर स्वामी के पास आई, महावीर स्वामी ने धर्मदेशना दी. उसको श्रवण कर वह पीछे अपने २ स्थान पर चली गई. इसके बाद विनय के साथ गौतम ने दोनों हाथ जोडकर नमस्कार करते हुए प्रभु से इस प्रकार पूछा-'उप्पले ण भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे अणेगजीवे' हे भदन्त ! उत्पल-कमलविशेष आदि जब एकपत्रावस्था वाला होता है (यह अवस्था किशलयावस्था (कोंपल) के अनन्तर होती है) तब वह क्या एकजीव वाला-एक है जीव जिसमें ऐसा होता है या अनेक जीव वाला-अनेक हैं जीव जिसमें ऐसा होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'एगजीवे, णो अणेग जीवे, तेण परं जे अन्ने जीवा उववज्जंति, तेणणो एगजीया-अणेगजीवा' एक पत्रावस्था में उत्पल एकजीव वाला होता है, अनेकजीव वाला नहीं તેમનાં દર્શન કરવાને માટે તથા ધર્મોપદેશ સાંભળવાને માટે પરિષદ (પ્રખદા) નીકળી. મહાવીર પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને તથા તેમની દેશના સાંભળીને પરિષદ પાછી ફરી. ત્યાર બાદ ગૌતમ સ્વામીએ બને હાથ જોડીને નમસ્કાર श२ विनयपूर्व प्रमाणे पूछ्यु-“ उप्पलेण भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे अणेगजीवे ? - S५० (भा विशेष) न्यारे पत्रावस्थामा હોય છે, ત્યારે શું તે એક જીવવાળું હોય છે, કે અનેક જીવવાળું હોય છે? (જેમાં એક જ જીવ હોય તેને એક જીવવાનું અને અનેક જીવ હોય तेन भने ७१५:४९ छे)
महावीर प्रभुन उत्तर-“ गोयमा!" गीतम!" एग जीवे णे! अणेगजीवे, तेण परं जे अन्ने उववज्जति, तेणं णो एग जीवा-अणेग जीवा" :
भ० २९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
भगवती सूत्रे
भवति, नो अनेकजीवं भवति, किन्तु तेनपरं तदनन्तरम् प्रथमपत्रानन्तरम् अनेक पत्रावस्थायामित्यर्थः, ये अन्ये प्रथम पत्रव्यतिरिक्ताः जीवाः जीवाश्रयत्वात् द्वितीयपादयोऽवयवाः उपपद्यन्ते ते खलु नो एकजीवाः नंकजीवाश्रयाः किन्तु अनेकजीवाश्रया भवन्ति अथवा तेन परं - ततः एकपत्रात् परतः शेषपत्रादिषु येऽन्ये जीवा उत्पद्यन्ते, ते नो एकजीवाः, अपितु अनेकजीवाः अनेके भवन्तीति प्रथममुपपातद्वारम् १। अथ प्रथममुपपात द्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति'तेणं मंते ! जीवा कमोदितो उज्जेति ? किं नेरहए हिंतो उवज्जंति ? तिरिक्खजोणिए हिंनो उज्जेति ? मणुस्सेहिंतो उपवज्जंति ? देवेहिंतो उववज्जंति ? हे भदन्त ! ते खलु द्विपत्रायत्रस्थोत्पलस्था जीवाः केभ्यः उपपद्यन्ते ? कि नैरयिकेभ्यः उपपद्यन्ते किंवा तिर्यग्योनिकेभ्यः उपपद्यन्ते ? किंवा मनुष्येभ्यः होता है । किन्तु जब प्रथमपत्र के अनन्तर वह अनेक पत्रों से युक्तता की अवस्था में आ जाता है - प्रथमपत्र से व्यतिरिक्त द्वितीय पत्रादिरूप अवयव उत्पन्न हो जाते हैं तब वे एक जीवाश्रय नहीं रहते किन्तु अनेक जीवाश्रय हो जाते हैं - अथवा - एक पत्र से आगे शेष पत्रादिकों में जो दूसरे जीव उत्पन्न होते हैं वे एक जीव नहीं हैं, अपि तु अनेक जीव हैं। ऐसा यह प्रथम द्वार है ।
अब गौतम इसी प्रथम उपपात द्वार को लेकर प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'ते' भंते! जोवा कओहिंतो उववज्जंति, किं नेरइएहिंतो उववज्जति, तिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जंति, मणुस्से हिंतो उववज्जंति, देवेहिंतो उववज्जति' हे भदन्त ! वे द्वि पत्रादि अवस्थावाले उत्पल में रहे हुए जीव वहाँ कहां से उत्पन्न होते हैं-क्या नैरयिकों में से उत्पन्न होते પત્રાવસ્થામાં ઉત્પલ એક જીવવાળુ હાય છે, અનેક જીવવાળુ` હતુ` નથી. પરન્તુ જ્યારે તે અનેક પત્રોથી યુક્ત બને છે,-પ્રથમ પત્ર ઉપરાન્ત જ્યારે દ્વિતીય પત્રાદિરૂપ અવયવ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, ત્યારે તે એક જીવવાળું રહેતુ નથી, પણ અનેક જીવવાળું થઈ જાય છે. અથવા વધારાના પત્રાદિકમાં જે બીજા જીવેા ઉત્પન્ન થઇ જાય છે, તે જીવેાને કારણે તેને એક જીવવાળું કહ્યુ નથી, પણ અનેક જીવવાળુ કહ્યુ છે. એવું આ પ્રથમદ્વાર છે.
હવે ગૌતમ સ્વામી આ પ્રથમ ઉપપાત દ્વારને વિષે મહાવીર પ્રભુને शेवे। प्रश्न पूछे छे !-' तेण भंधे ! जीवा कओहिंतो उववज्जंति, किं नेरइएहितो जति, तिरिक्ख जोणिएहिंतो उववज्जति, मस्से हिंतो उववज्जति, देवे हिंतो ज्ववज्जति ?” हे भगवन् ! ते द्वि पत्राहि व्यवस्थावाजा उत्यसमां રહેલા જીવા કયાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે-શુ' નારકામાંથી આવીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पत्तिनिरूपणम् उपपद्यन्ते ? किंवा देवेभ्यः उपपद्यन्ते ? भगवानाह - 'गोयमा ! नो नेरइएहिंतो भगवानाह - उववज्जंति, तिरिक्खजोणिएहिंतो वि उववज्जंति, माणुसे हितो वि उववज्जंति, देवेहिंतो वि उववज्जंति ' हे गौतम ! द्विपत्राद्यवस्थोत्पलस्था जीवा नो नैरयिकेभ्य उपपद्यन्ने, अपितु तियग्यनिकेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, मनुष्येभ्योऽपि उपपद्यन्ते, देवेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, ' एवं उपवाओ भाणियव्बो, जहा चकंती वणस्स इकाइयाणं जाव ईसाणेति' एवम् उक्तरीत्या उपपातः उत्पलस्थजीवानामुत्पादो भणितव्यो वक्तव्यः, यथा प्रज्ञापनायाः षष्ठे व्युत्क्रा न्तिपदे वनस्पतिकायिकानां यावत् ईशानान्तदेवेभ्यः उपपातः उक्तस्तथैवात्रापि हैं? या तिर्थचों में से उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यों में से उत्पन्न होते हैं ? या देवों में से उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! 'नो रहरहितो उववज्जंति, तिरिक्खजोणिएहिंतो वि उववज्जति, माणुसेहितो वि उववज्जेति देवेहिंतो वि उववज्जति' द्विपत्रादि अवस्थावाले उत्पल में रहे हुए जीव वहां नैरयिकों में से उत्पन्न नहीं होते हैं, किन्तु वे वहां तिथंच योनि में से भी उत्पन्न होते हैं. मनुष्ययोनि में से भी उत्पन्न होते हैं, तथा देवयोनि में से भी उत्पन्न होते हैं। एवं उबवाओ भाणियव्वो, जहा वक्कंतीए वणस्सइकाइण जाव ईसाणेसि' इस प्रकार से उत्पलस्थ जीवों का उत्पाद जैसा कि प्रज्ञापना के छठे व्युत्क्रान्तिपद में वनस्पति कायिक जीवों का उत्पाद यावत् ईशानान्त
તેમાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે તિય ચામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? કે મનુથ્યામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય થાય છે? કે દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે?
महावीर प्रलुन। उत्तर- " गोयमा ! हे गौतम! नो नेरइएहिंतो उनवजति " द्वि पत्राहि व्यवस्थावाजा उत्पसमा रहेद्या वो नारीभांथी भावीने त्यां उत्पन्न थतां नथी, " तिरिक्खजोणिएहिंतो वि उववज्जति माणुसेहिंतो बि उववज्जंति, देवेहिंतो वि उववज्जंति " परन्तु ते। तिर्यययोनिमांधी पीने પણ ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે, મનુષ્યાનિમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે અને દેવयोनिभांथी भावीने पशु उत्पन्न थाय छे. " एवं उबवाओ भाणियन्त्रेा, जहा वक्कतीए वइयाणं जावईाणे त्ति" मा अरे उत्पना कवना उत्पादने अनु લક્ષીને પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના છઠ્ઠા વ્યુત્ક્રાન્તિપદ્મમાં વનસ્પતિકાયિક જીવેાના ઉત્પા•
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
भगवती सूत्रे
वक्तव्यः, तथा चोक्तं प्रज्ञापनायाम् -'यदि तिर्यतिर्यग्योनिकेभ्य उपपद्यन्ते ? किस् एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकेभ्य उपपद्यन्ते ? किंवा द्विन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकेभ्य उपपद्यन्ते ? हे गौतम ! एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकेभ्योSपि उपपद्यन्ते यावत् - द्विन्द्रियत्री न्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनि के भ्योऽपि उपपद्यन्ते, एवं मनुष्येभ्योऽपि उपपद्यन्ते तथा देवेभ्योऽपि भवनपत्यादीशान्तेभ्य उपपद्यन्ते इति भावः इति प्रथममुपपात द्वारम् | १ |
-
देवों में से कहा गया है वैसा ही कहना चाहिये । प्रज्ञापना में इस विषय में ऐसा कहा गया है - गौतम ने प्रभु से जब ऐसा पूछा कि हे भदन्त ! जब जीव वनस्पतिकायिकों में तिर्यंच योनि में से आकर उत्पन्न होता है तो क्या वह एकेन्द्रिय तिर्यंच योनिकों में से आकर उत्पन्न होता है ? या द्वीन्द्रिय तिर्थ चों में से आकर उत्पन्न होता है ? या तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय और पंचेन्द्रिय तिर्यंचों में से आकर उत्पन्न होते है ? तब इसके उत्तर में प्रभु ने उनसे ऐसा कहा हे गौतम! वहाँ जीव एकेन्द्रिय तिर्यंचों में से आकर भी उत्पन्न हो सकता है और द्वीन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय तथा पंचेन्द्रिय तिर्यचों में से भी आकर उत्पन्न हो सकता है : मनुष्यों में से भी आकर उत्पन्न हो सकता है। देवों में से भी आकर के उत्पन्न हो सकता है । अर्थात् भवनपति से लेकर ईशान तक के देव एकेन्द्रियरूप पर्याय में उत्पन्न हो सकते हैं। ऐसा यह पहिला उपपात द्वार है । १ ।
દના વિષકમાં જેવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તેવુ પ્રતિપાદન અહીં
अवु लेहयो, “शान देवो पर्यन्तना वो त्यां उत्पन्न थाय छे, " આ કથન પર્યન્તનું કથન અહી' ગ્રહણ કરવુ જોઇએ. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને આ પ્રમાણે કહ્યું છે—
ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન- ભગવન્ ! જો જીવ વનસ્પતિકાયિકામાં તિય ચ યાનિમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, તે શુ તે એકેન્દ્રિય તિય ચયાનિકમાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે દ્વીન્દ્રિયતિય ચામાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે તૈઇન્દ્રય, ચૌઇન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય તિય ચામાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના મહાવીર પ્રભુએ આ પ્રમાણે ઉત્તર આપ્યા છેહે ગૌતમ! ત્યાં એકેન્દ્રિય તિય "ચામાંથી આવીને પણ જીવેા ઉત્પન્ન થાય છે, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પચેન્દ્રિય તિર્યંચામાંથી પણ આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, મનુષ્ચામાંથી અને દેવામાંથી આવીને પણ જીવ ત્યાં ઊંત્પન્ન થઈ શકે છે. એટલે કે ભવનપતિથી લઈને ઈશાનક૫ પન્તના દેવે ત્યાં એકે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २२९
अथ द्वितीयं परिमाणद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! जीवा एग समएणं केवइया उववज्जति?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पळस्था जीवा एकसमयेन एकसमये कियन्तः उपपद्यन्ते ? भगवानाह-'गोयमा ! जहन्नेणं एक्को वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जावा, असंखेज्जावा उववज्जति २' हे गौतम ! ते जीवाः उत्पलवतिनो जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा उत्पद्यन्ते उत्कृष्टेन संख्येया वा, असंख्येया वा उपपद्यन्ते २, इति द्वितीयं परिमाणद्वारम् ।२। ___ अथ तृतीयमपहारद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' तेणं भंते ! जीवा समए समए अवहीरमाणा अबहीरमाणा केवइकालेणं अवहीरंति ?' हे भदन्त ! ते खलु ___ अब द्वितीय परिमाण द्वार को लेकर गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेण भंते ! जीवा एगसमएणं केवइया उववजति' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव एक समय में कितने तक उत्पन्न हो सकते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेण एको वा, दोवा, तिन्नि वा, उक्कोसेण संखेजा वा उववजंति' जघन्य से उत्पल में जीव एक भी उत्पन्न हो सकता है दो भी उत्पन्न हो सकते हैं और तीन भी उत्पन्न हो सकते हैं। उत्कृष्ट से उसमें संख्यात भी उत्पन्न हो सकते हैं और असंख्यात भी उत्पन्न हो सकते हैं। इस प्रकार से यह परिमाणद्वार है । २। ____ अब गौतम तृतीय अपहारद्वार को लेकर प्रभु से ऐसा पूछते हैं'तेण भंते ! जीवा समए समए अबहीरमाणा अवहीरमाणा केवइન્દ્રિય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. આ પ્રકારનું આ પહેલું ઉપપતદ્વાર છે
भी परिमारनी ५३५। गौतम स्वामीना प्रश्न - "तेण भंते ! जीवा एगसमएणं केवइया उववज्जति ?" उ मावन् ! Suaनी १२ मे સમયમાં કેટલા જ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा! 3 गौतम 'जहण्णेण एको वा, दोवा, तिन्निवा, उकोसेणं संखेज्जा वा, असंखेज्जा उववज्जति" * समयमा ५લમાં ઓછામાં ઓછા એક જીવ પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, એ જીવ પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે અને ત્રણ જીવ પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત છે પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે અને અસંખ્યાત જીવો પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. આ પ્રકારનું આ પરિમાણુ દ્વાર છે. મારા
ત્રીજા અપહાર દ્વારની પ્રરૂપણા–આ વિશયને અનુલક્ષીને ગૌતમને પ્રશ્ન"तेणं भंते ! जीवा समए समए अवहीरमाणा अवहीरमाणा केवइ कालेणं अवहोर ति'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
भगवतीसूत्रे उत्पलवर्तिनो जीवाः समये समये-प्रतिसमयम् अपहियमाणाः अपहियमाणाः उत्पलात् निस्सार्यमाणाः निस्सार्यमाणाः कियत्कालेन अपहियन्ते ? निस्सार्यन्ते ? भगवानाह-'गोयमा ! तेणं असंखेज्ना समए समए अवहीरमाणा अबहीरमाणा असंखेज्जाहिं उस्सप्पिणि ओसप्पिणिहि अवहीरंति' हे गौतम ! ते खलु उत्पलवतिनो जीवाः समये समये प्रतिप्तमयम् अपहियमाणाः अपहिममाणाः निरन्तरं निस्सार्यमाणाः सन्तः असंख्येयाभिः उत्सपिण्यवसर्पिणीभिः अपहियन्ते-निस्सायन्ते किन्तु 'णो चेवणं अपहियासिया३' नो चैव खलु अपहृताः सर्वथा निःसारिताः स्यु-भवेयुः इति तृतीयमपहारद्वारम् ३ ।।
अथ चतुर्थ मुच्चत्वरूपावगाहनाद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेसिं णं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोवगाहणा पण्णत्ता ? ' हे भदन्त ! तेषां खलु उत्पलस्थकालेण अवहीरंति' हे भदन्त ! वे उत्पलवर्ती जीव यदि उस उत्पल में से एक एक समय में बाहर काढे जावें तो कितने काल में वे उससे पूरे बाहर निकाले जा सकते है ? इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं-गोयमा' हे गौतम! 'तेण असंखेज्जा समए २ अवहीरमाणा अव. हीरमाणा असंखेजाहिं उस्सपिणी ओसप्पिणीहि अवहीरंति' वे उत्पलवर्ती जीव यदि एक एक समय में उसमें से असंख्यात २ की संख्या में बाहिर निकाले जावें और इस प्रकार से वे निरन्तर असंख्यात उत्सपिणी काल तक एवं असंख्यात अवसर्पिणी काल तक बाहिर निकाले जाते रहें-तब भी वे उसमें 'णो चेव णं अवहिया सिया' पूरे बाहर नहीं निकाले जा सकते हैं । इस प्रकार से यह तृतीय अपहार द्वार है ।३।
अप गौतम चतुर्थ उच्चत्वरूप अवगाहना द्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेसिंण भंते ! जीवाण के महालिया सरीरो. હે ભગવન! ઉત્પલવતી જીવોને જે એક એક સમયે એક એકને હિસાબે બહાર કાઢવામાં આવે, તે કેટલા કાળમાં તેમાંથી તે બધાં ને બહાર કાઢી શકાય છે?
महावीर प्रसुन। उत्तर-“गोयमा!" गौतम! तेणं असंखेज्जा समए अवहीरमाणार असंखेज्जाहिं उम्सप्पिणी ओसप्पिणीहि अवहीरंति" ते समाथी જે એક એક સમયે અસંખ્યાતને હિસાબે જીને નિરન્તર બહાર કાઢવામાં આવે, અને અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણ અને અસંખ્યાત અવસર્પિણી કાળપર્યત त या निरन्तर या २३ त ५५ "णो चेव ण अपहिया सिया" तमन પૂરેપૂરા બહાર કાઢી શકાતા નથી. આ પ્રકારનું આ ત્રીજું અપહાર દ્વાર છે, રૂા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १०१ सू०१ उत्पले जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २३१ जीवानां किं महालया कीविशाला शरीरावगाहना-प्रज्ञप्ता ? भगवानाह‘गोयमा ! जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्को सेणं सातिरेगं जोयणसहस्सं४' हे गौतम ! उत्पलवर्तिजीवानाम् शरीरावगाहना जघन्येन अङ्गुलस्य असंख्येयभागम् , उत्कृष्टेन सातिरेकम् किश्चिदधिकम् योजनसहस्र प्रज्ञप्तं, इति चतुर्थमुच्चत्वद्वारम्।४। ___ अथ पञ्चमं बन्धद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-तेणं भंते जीवा णाणावरणिज्जस्स कम्मरस किं बंधगा, अबंधगा?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलवर्तिनो जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किं बन्धकाः भवन्ति ? अवन्धका वा भवन्ति ? भगवानाह-गोयमा ! णो अबंधगा, बंधएवा, बंधगावा । एवं जाव अंतराइयस्स' गाहणा पण्णत्ता' हे भदन्त ? उन उत्पवली जीवों की शरीरावगाहना कितनी बडी विशाल कही गई है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम? 'जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं सातिरेग जोयणसहस्स' उत्पलवर्ती उन जीवों की अर्थात् कमल की शरीरावगाहना कम से कम अङ्गुल के असंख्यातवें भागप्रमाण और अधिक से अधिक कुछ अधिक एक हजार योजन प्रमाण की कही गई है। इस प्रकार यह उच्चत्वद्वार है।४।। ___ अब पंचवां बन्धद्वार को लेकर गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं'तेणं भंते। जीवा णाणावरणिज्जस्स कम्मस्स किं बंधगा, अबंधगा' हे भदन्त ! उत्पलवर्ती वे जीव ज्ञानोवरणीय कर्म के बंधक होते हैं? या अबन्धक होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं- गोयमा! णो अपंधगा, बंधए वा बंधगा वा एवं जाव अंतराइयस्स' हे गौतम! वे
महावीर प्रसुन उत्तर-- " गोयमा ! 3 गौतम ! “जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेन्जइभाग, उक्कोसेणं सातिरेग जोयणसहस्स" ५३ती वानी से કે કમળની શરીરવગાહના ઓછામાં ઓછી આંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છે અને વધારેમાં વધારે એક હજાર વૈજન કરતાં પણ સહેજ વધારે છે. આ પ્રકારનું આ ચોથું ઉ ત્નદ્વાર છે. જો
હવે પાંચમાં બન્ધદ્વા૨ની પ્રરૂપણા કરવામાં આવે છે–
गौतम स्वामीना प्रश्न- " तेणं भंते ! जीवाणाणावरणिज्जस्स कम्मरस किं बंधगा, अबंधगा ?" 3 मापन ! ते ५सती शानावरणीय माना બન્ધક હોય છે કે અબાધક હોય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-“गोयमा ! " गौतम! “णो अबंधगा, बंधए वा बंधगा वा एवं जाव अंतराइयस्स" ते ७वा ज्ञानावरणीय भना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
भगवतीसूत्रे हे गौतम ! ते जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो नो अबन्धका भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रावस्थायाम् जीवस्य एकत्वात् स जीनो बन्धको भवति ज्ञानाबरणी यस्य इमणः, द्वयादि पत्रावस्थायां तु जीवानां बहुत्वात् ते जीवा ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो बन्धका भवन्ति । एवं रीत्या यावत्-दर्शनावरणीयादारभ्य आन्तरायिकपर्यन्तानां कर्मग नो अबन्धका. भवनि, अपितु एकपत्रावस्थायाम् जीवस्य एक त्वात् बन्धको भवति, द्वयादिपत्रावस्थायांतु जीवानां बहुत्वात् बन्धकाः भवन्तीति भावः। आयुष्केतु कर्मणि तदवन्धावस्थाऽपि स्यात् , तदपेक्षया च अन्धकोऽपि भवति, अबन्धका अपि भवन्ति, इत्यभिप्रायेण प्रश्नोत्तरमाह-'नवर आउयस्स जीव ज्ञानावरणीय कर्म के प्रबन्धक नहीं होते हैं-किन्तु एकपत्रावस्था में उत्पल के एक जीव होने से वह एक जीव ज्ञानावरणीय कर्म का बंधक होता है और जब वह उत्पल दयादिपत्रावस्था में हो जाता है-तब उस अवस्था में जीवों की अधिकता हो जाने से वे सष जीव ज्ञानावरणीय कर्म के बंधय होते हैं। इसी प्रकार से यह कथन दर्शना वरणीय कर्म से लेकर अन्तराय कर्म तक जानना चाहिये-अर्थात् दर्शनावरणीयकर्म से लेकर अन्तरायकर्म तक के कर्मों के वे जीव अबन्धक नहीं होते हैं किन्तु एकपत्रावस्था में उत्पलस्थ एक जीव इनका बंधक होता है. तथा व्यादिपत्रावस्था में जीवोंकी बहुता होने से वे सब जीव इन कमों के बंधक होते हैं। आयुषक कर्म में अबंधक भी होती है-इस अपेक्षा से एक जीव इसका अबंधावस्था वाला भी होता है और अनेक जीव भी इसके अपंचक होते हैं-इसी अभिप्राय से प्रश्नोत्तर અબન્ધક હોતા નથી, પરંતુ એક પત્રાવસ્થામાં ઉ૫લમાં એક જીવનું અસ્તિત્વ હોવાથી તે એક જીવ જ્ઞાનાવરણીય કર્મીને બન્ધક હોય છે, પણ જ્યારે તે ઉત્પલ દ્વયાદિ પત્રાવસ્થાથી યુક્ત થાય છે, ત્યારે તેમાં જેની અધિકતા હોય છે, તે કારણે એ અવસ્થામાં ઉત્પલના સમસ્ત જીવે જ્ઞાનાવરણીય કર્મના બન્ધક હોય છે. એવું જ કથન દર્શનાવરણીય કર્મથી લઈને અત્તરાય પર્યન્તના કર્મો વિષે પણ સમજવું કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તે ઉત્પલના જીવે દર્શનાવરણયથી લઈને આન્તરાયિક પર્યન્તના કર્મના અબંધક હતા નથી, પરંતુ ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં ઉત્પન્થ એક જીવ તે કર્મોને બન્યક હોય છે, તથા ઉ૫લની હયાદિ પત્રાવસ્થામાં ઉત્પલ0 બધાં છે તે કર્મોના બન્ધક હોય છે. આયુષ્યકર્મમાં અબંધાવસ્થા પણ હોય છે. તે અપેક્ષાએ એક જીવ પણ તેને અબશ્વક હોઈ શકે છે અને અનેક જ પણ તેના અબધેક હૈઈ શકે છે. એજ વાત સૂત્રકારે નીચેના પ્રશ્નોત્તર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ०१ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २३३ पुच्छा, गोयमा ! बंधए वा, बंधगावा, अबंधगावा' नवरं ज्ञानावरणीयदि कर्मापेक्षया आयुष्यस्य कर्मणः को विशेषः ? इति पृच्छा, भगवानाह-हे गौतम ! उत्पलस्थो जीवः एकपत्रावस्थायाम् एकत्वात् आयुष्यस्य कर्मणो बन्धको वा भवति, अबन्धको वा भवति, द्वयादिपत्रावस्थायां तु बहुत्वात् उत्पलस्था जीवाः आयुष्यस्य कर्मणो बन्धका वा भवन्ति, अबन्धका वा भवन्ति । ' अहवा बंधए य, अबंधएय' अथवा बन्धकश्च भवति, अबन्धकश्च भवति, 'अहवा बंधए य, अबंधगाय' अथवा बन्धकश्च भवति, अबन्धकाश्च भवन्ति, 'अहवा बंधगाय, अबंधएय' अथवा बन्धकाच भवन्ति, अबन्धकश्च भवति, 'अहवा बंधगाय, अबंधगाय,' एते अट्ठ भंगा' अथवा प्रकट करते हुए मुत्रकार कहते हैं-'नवरं आउयस्सपुच्छा-गोयमा! बंधए वा अबंधए वा बंधगा य अबंधगा घा' भदन्त ! ज्ञानावरणीयादि कर्मों की अपेक्षा से आयुष्यकर्म में क्या विशेषता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! उत्पलस्थ एक जीव एक पत्रावस्था में अकेला होने से-एक होने से-आयुष्य कर्मका बंधक भी होता है, अथना अबंधकभी होता है. द्वयादिपत्रावस्था में यहुता होने से उत्पलस्थ वे सब जीव आयुष्य कर्म के बंधक भी होते हैं। 'अहवा बंधए य अबंधए य' अथवा एक जीव बंधक और एक जीव अबंधक होता है अहवा बंधए य अबंधगा य' अथवा एक जीव बंधक होता है और अनेक जीव अबंधक होते हैं। 'अहवा बंधगा य, अबंधए य' अथवा अनेक जीव बंधक होते हैं और एक जीव अबंधक होता है 'अहवा बंधगा य अबंधगा य एए अट्ठ भंगा' अथवा अनेक जीव-बंधक होते हैं और द्वारा व्यत री छ-" नवरं आउयस्स पुच्छा गोयमा! बंधएवा, अबंधएवा बंधगा वा, अबंधगा वा" गोतम स्वाभाना प्रश्न- “3 भगवन् ! ज्ञानाવરણીય આદિ કર્મોની અપેક્ષાએ આયુષ્ક કર્મમાં શી વિશેષતા છે? મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર હે ગૌતમ! ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં ઉત્પલમાં જે એક જીવ હોય છે તે આ યુકર્મને બંધક પણ હોય છે અને અબંધક પણ હોય છે. કયાદિ પત્રાવસ્થામાં તે ઉત્પલમાં જે અનેક જીવો હોય છે તેઓ सपा सामना ५५ ५५५ डाय छ भने २५५ ५५५ डाय छे. ' अहवा बंधए य अबंधए य” अथ। मे १ म अने से ७१ सय डाय छ, “ अहवा बंधए य अबंधगा य" अथवा से ७१ सय छ मन भने 9 मम डाय छे. “अहवा बंधगा य, अबंधए य" अथवा
भ० ३०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
बन्धकाश्च भवन्ति, अबन्धकाश्च भवन्ति, एते वणता अष्टौ भङ्गा भवन्ति, तथाचात्र बन्धकाबन्धकपदयोरेकत्वयोगे एकवचनेन द्वौ विकल्पो, बहुवचनेन च द्वौ विकल्पो, द्विकयोगेतु यथायथमेकत्वबहुत्वाभ्यां चत्वारो विकल्पाः इत्येवं सर्वसंकलनेन अष्टौ भङ्गा भवन्ति, ते च प्रदर्शिता एव । कोष्टकं यथा१ बन्धकः । ३ बन्धकाः | ५ बन्धकश्च अबन्धकश्च । ७ वन्धकाश्च अबन्धकश्च । २अबन्धकः | ४ अबन्धकाः | ६ बन्धकश्च अबन्धकाश्च | ८ बन्धकाश्च अबन्धकाश्च।
इति पञ्चमं बन्धद्वारम् ५ । ___ अथ षष्टं वेदनद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! जीवा णाणावरअनेक जीव अबंधक होते हैं-इस प्रकार से ये आठ भंग होते हैं। जैसे यहां पर बंधक और अबंधक इन पदोंके एकत्वयोग में एक वचन के दो विकल्प और बहुवचन के दो विकल्प, तथा द्विकयोग में यथायोग्यरीति से एकत्व और बहुत्व को लेकर चार विकल्प होते हैं, इस प्रकार सव मिलाकर आठ भंग हो जाते हैं-जो ऊपर प्रदर्शित किये ही जा चुके हैं
जैसे-एक बंधक १, एक अबंधक २, अनेक बंधक ३, अनेक अबं. धक ४, एक बंधक और एक अपंधक ५, एक बंधक और अनेक अबंधक ६, अनेक बंधक और एक अबंधक ७, तथा अनेक बंधक और अनेक अबंधक ८,
अब छठे वेदनद्वार को आश्रित करके गौतम प्रभु से ऐसा पछते भने ७३ ५५ डाय छ भने से 1 मध य छ. “ अहवा बंधगाय अबंधगा य, एए अट्ट भंगा” अथवा भने ७१ (मis) म હોય છે અને અનેકજી અબંધક હોય છે. આ પ્રમાણે અહીં આઠ ભાંગા (વિક) બને છે. તે આઠ ભાંગાનું વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ–અહીં બલ્પક અને અર્બન્ધક, આ બે પદના એકત્વ એગમાં એક વચન હોવાથી બે વિકલ્પ, બહુવચન હવાથી બે વિકલ્પ તથા દ્વિક સંયોગમાં યથા યોગ્ય રીતે એકત્વ અને બહત્વની અપેક્ષાએ ૪ વિકલપ થાય છે. આ રીતે બધા મળીને ૮ વિકલ્પ બને છે, જે ઉપર પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે આ વિકલ્પને કઠે નીચે
माध्ये छ (१) मे 13 (२) से अमर (3) मा मध (४) मा અબંધક (૫) એક બંધક, એક અબંધક, (૬) એક બંધક અને બધાં અબંધક (७) is, मे४ मध, (८) मा ५४ भने मां म.
હવે છઠા વેદનદ્વારનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. गौतम स्वामीना प्रश्न-“भंते ! जीवा णाणावरणिज्जस्स फम्मस्थ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०११ उ०१ सू०१ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २३५ णिज्जस्स कम्मरस किं वेदगा, अवेदगा?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवा ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किं वेदका भवन्ति ? किंवा अवेदका भवन्ति ? भगवानाह'गोयमा ! णो अवेदगा, वेदएवा, वेदगावा, एवं जाव अंतराइयस्स' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो नो अवेदका भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रावस्थायाम् एकत्वात् जीवो वेदको वा भवति, द्वयादिपत्रावस्थायां तु बहुत्वात् जीवा वेदका वा भवन्ति, एवं-पूर्वोक्तरीत्या यावत्दर्शनावरणीयादारभ्य आन्तरायिकपर्यन्तानां कर्मणाम् उत्पलस्था जीवा नो अवे. दका भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रावस्थायाम् जीवस्य एकत्वात् वेदको भवति, द्वयादिपत्रावस्थायां तु जीवानामनेकत्वात् वेदका भवन्ति इति भावः। गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! जीवा कि सायावेयगा, असायावेयगा ? ' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलवर्तिनो जीवाः किं सातावेदकाः ? भवन्ति ? किं वा असाताहैं-'तेणं भंते ! जीवा णागावरणिज्जस्स कम्मस किं वेदगा अवेदगा?' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव क्या ज्ञानावरणीय कर्मके वेदक होते हैं या अवेदक होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! णो अवेदगा, वेदए वा, वेदगा वा, एवं जाव अंतराइयस्म' हे गौतम! उत्पलस्थ जीव ज्ञानावरणीय कर्म के अवेदक नहीं होते हैं किन्तु उत्पल की एक पत्रा. वस्थामें एक जीव होने से वह जीव ज्ञानावरणीय कर्म का वेदक होता है, तथा दयादिपत्रावस्था में जीवों की बहुता होने से वे सब जीव ज्ञाना. वरणीय कर्म के वेदक होते हैं इस प्रकार अन्तरायतक कहदेना चाहिये। __ अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'तेणं भंते ? जीवा किसायावेयगा, असायावेयगा' हे भदन्त ! उत्पलवर्ती वे जीव क्या सातावेदनीय कर्म के वेदक होते हैं या असातावेदनीय कर्म के वेदक होते हैं ? इसके किं वेदगा अवेदगा ? ' मसन् ! ५४५ ७३। शुशाना१२०ीय भना વેદક હોય છે, કે અવેદક હોય છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-"गोयमा! णो अवेदगा, वेदएव वा, वेदगा वा, एवं जाव अंतराइयस्स” 8 गौतम ! B५०स्थ । जनाव२५ भना અવેદક હોતા નથી, પરંતુ ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં તેની અંદર રહેલે એક જીવ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને વેદક હોય છે, તથા યાદિ પત્રાવસ્થામાં તેની અંદર રહેલા અનેક જ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના વેદક હોય છે. એ જ પ્રમાણે આંતરાયિક પર્યન્તના કર્મોના વિષયમાં પણ સમજવું.
गौतम स्वाभीनी प्रश्न-" तेण भते ! जीवा किं सायावेयगा, असायावेयगा ?" उसावन ! उत्पनाते व सातवहनीय मना र હોય છે, કે અસાતા વેદનીય કર્મના વેદક હોય છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
भगवती सूत्रे
9
9
वेदकाः ? भवन्ति ? भगवानाह - ' गोयमा ! सामावेदएवा, असायावेदएवा, अभंगा' हे गौतम! उत्पलस्य एकपत्रतायाम् एकस्वाद तद्वर्ती जीवः सातावेदको वा भवति, असातावेदको वा भवति द्वयादिवत्रतायां तु अनेकत्वात् तद्वर्ति नो जीवाः सातावेदका वा भवन्ति, असातावेदका वा भवन्ति इत्येकत्वे चत्वारो भङ्गाः, (४) द्विकयोगेतु चतुरो भङ्गानाह - सातावेदकच असातावेदकश्च भवति १, सातावेदकच असातावेदकाश्च भवन्ति २, सातावेदकाश्च असातावेदकश्च उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम! 'सापावेषए वा असायावेयए वा अट्ठ भंगा' जब उत्पल एकपत्रावस्था में रहता है तब उसमें एक जीव होता है- - अतः वह एक जीव साताकर्म का वेदक होता है अथवा असता कर्म का वेदक होता है और जब वही उत्पल अनेक पत्रावस्था में आ जाता है तब वह अनेक जीवोंवाला हो जाता है. इसलिये वे सब तगत जीव साताकर्म के वेदक होते हैं अथवा - असाता कर्म के वेदक होते हैं। यहां पर एकत्व में चार भंग और द्विकयाग में चार भंग होते हैं इस प्रकार आठ भंग कहे गये हैं। एकत्व में हुए ४ भंग तो पूर्व में दिखला ही दिये हैं । द्विक योग में हुए चार भंग इस प्रकार से हैं - एक जीव सातावेदक, एक जीव असातावेदक होता है यह पांचवा भंग है। एक जीव सातावेदक और अनेक जीव असातावेदक होते हैं यह छठा भंग है। अनेक जीव सातावेदक और एक
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! सायावेयए वा अस यावेयए वा, अट्ठ भंगा " हे गौतम! क्यारे उत्पस मे पत्रावस्थावाणु होय छे, त्यारे तेभां એક જીવ ાય છે. તેથી ઉપલની તે અવસ્થામાં તે એક જીવા સાતાવેદનીય કમ ના પણ વેદક હાય છે અને અસાતાવેદનીયને પણ વેદક હાય છે. પરન્તુ જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રાવસ્થાવાળુ થાય છે. ત્યારે તેમાં અનેક જીવા હાય છે. ત્યારે તે ઉત્પલના બધાં જીવે સાતાવેદનીય કર્મોના પણ વેદક હોય છે અને અસાતાવેદનીય કના પણ વેદક હાય છે. અહીં એકવમાં ચાર ભાંગા અને દ્વિકચેાગમાં ચાર ભાંગા અને છે. આ રીતે કુલ આઠ ભાંગા મને છે. એકસચેાગી ચાર ભાંગાનું કથન ઉપર થઈ ચૂકયુ' છે. હવે ચાર દ્વિકસ‘ચૈાગી ભાંગા પ્રકટ કરવામાં આવે છે—(૫) એક જીવ સાતાવેક અને એક જીવ આસાતા વેદક હોય છે. (૬) એક જીવ સાતા દક અને બધાં જીવા અસાતાવેદક હોય છે. (૭) બધાં જીવેા સાતાવેકવે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०१ सू० १ सत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २३७ भवति ३, सातावेदकाच असातावेदकाश्च भवन्ति ४ इत्येवं रीत्या अष्टौ भङ्गा भवन्ति । इति षष्ठं वेदनद्वारम् । ६ । ___ अथ सप्तमम् उदयद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' तेणं भंते ! जीवा जाणावरणिज्जस्स कम्मस्स किं उदई, अणुदई? हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्थाः जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किम् उदयिनो भवन्ति ? किंवा अनुदयिनो भवन्ति ? भगवानाइ-गोयमा ! नो अणुदई, उदईवा, उदइणो वा, एवं जाच अंतराइयस्स७' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो नो अनुदायिनो भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायाम् एकत्वात् जीवो ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः उदयोवा भवति, द्वयादिपत्रावस्थायां तु अनेकत्वात् ते जीवा उदयिनो वा भवन्ति, एवं रीत्या यावत्-दर्शनावरणीयादारभ्य आन्तरायिकपर्यन्तानां कर्मणां नो अनुदयिनो जीव असातावेदक होता है यह ७ वां भंग है। अनेक जीव सातावेदक और अनेक जीव असातावेदक होते हैं यह आटा भंग है। इस प्रकार से थे आठ भंग है। ___ अब सातवें उदयद्वार को लेकर गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'तेणं भंते। जीवा णाणावरणिज्जस्स कम्मस्स किं उदई ? अणुदई' हे भदन्त ! उत्पलवर्ती वे जीव ज्ञानावरणीय कर्मके उदयवाले होते हैं या अनुदयवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम! णो अणुदई, उदईवा उदइणो वा, एवं जाव अंतराझ्यस्स' उत्पलपती वे जीव ज्ञानावरणीय कर्मके अनुदय-वाले नहीं होते हैं किन्तु जब वह उत्पल एकपत्रावस्था में रहता है तब तक उसमें एक जीव रहता है. अतः वह एक जीव ही ज्ञानावरणीय कर्म के उदयवाला होता है और અને એક જીવ સાતવેદક હોય છે. (૮) અનેક જીવ સાતવેદક અને અનેક જ અસાતા વેદક હોય છે. આ પ્રમાણે આઠ ભાંગી બને છે
सातमा य२नी प्र३५।-गौतम स्वाभानी प्रश्न--" तेणं भंते ! जीवा णाणावरणिज्जस्स कम्मस्स किं उदई, अणुदई ? ?” 8 सावन् ! ५६स्थ છ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયવાળા હોય છે કે અનુદયવાળા હોય છે ?
महावीर प्रभुना -“गोयमा! गौतम " णो अणुदई, उदई वा, उदइणो वा, एवं जाव अंतराइयस्स" ते ५२२० । ज्ञाना१२४ीय मना અનુદયવાળા હોતા નથી, પરંતુ એકપત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલની અપેક્ષાએ તેમાં રહેલે એક જીવ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયવાળો હોય છે, તથા જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રાવસ્થાવાળું થાય છે ત્યારે તેમાં રહેલા અનેક દર્શના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
भगवतीसो भवन्ति, अपितु उदयी वा भवति, उदयिनो वा भवन्ति, अत्रेदं बोध्यम्-अनुक्रमोदितस्य उदीरणोदीरितस्य वा कर्मणोऽनुभवो वेदनमुच्यते, अनुक्रमोदितस्यैव कर्मणो न तु उदीरणोदीरितस्य अनुभवः उदय उच्यते इति वेदनोदययोः परस्परं भेदेन वेदकत्वमरूपणेऽपि उदयित्वप्ररूपणं कृतमितिभावः इतिसप्तममुदयद्वारम् ।।
__ अथाष्टममुदीरणाद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति- तेणं भंते ! जीश णाणावरणिज्जस्स कम्मस्स किं उदीरग ? अणुदीरगा?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलवर्तिनो जब वह उत्पल अनेक पत्रोंवाला हो जाता है-तब उसमें अनेक जीव हो जाता है-अतः वे सब जीव ज्ञानावरणीय कर्मके उदय वाले होते हैं। इसी प्रकार से दर्शनावणीय कर्म से लेकर अन्तरायकर्म तक के कर्मों के वे अनुदयवाले नहीं होते हैं-किन्तु उत्पल की एक पत्रावस्था में रहा हुआ एक जीव दर्शनावरणीयकर्म से लेकर अन्तराय तक के कमों के उदयवाले होते हैं। यहां ऐसा समझना चाहिये-अनुक्रम से उदित कर्म का अथवा उदीरणाकरण द्वारा उदीरित हुए कर्म का अनुभव करना इसका नाम वेदन है। तथा अनुक्रम से उदित हुए ही कर्म का अनुभवन करना उदय है। इसी कारण को लेकर सूत्रकार ने वेदत्व की प्ररूपणा कर देने पर भी यह उदयित्व की प्ररूपणा स्वतन्त्र की है। क्योंकि वेदना और उदय में भेद है। इस प्रकार से यह सात उदयद्वार है।
अब गौतम आठवें उदीरणाद्वार को लेकर प्रभु से ऐसा पूछते हैं'तेणं भंते? जीवा जाणावरणिज्जस्स कम्मस किं उदीरगा? अनुदीવરણીયથી લઈને આંતરાયિક પર્યન્તના કર્મોના અનુદયવાળા હતા નથી, પરતુ ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં તેમાં જે એક જીવ રહેલું હોય છે તે દશનાવરણયથી લઈને આંતરાયિક પર્યતના કર્મોના ઉદયવાળો હોય છે. તથા તે ઉત્પલની અનેક પત્રાવસ્થાની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તે તેમાં રહેલા અનેક જ દર્શનાવરણયથી લઈને આંતરાયિક પર્યતના કર્મોના ઉદયવાળા હોય છે. અહીં એ વાત ધ્યાનમાં લેવી જોઈએ કે અનુક્રમે ઉદિત કમને અથવા ઉદીરણા કરણ દ્વારા ઉદીરિત થયેલા કર્મને અનુભવ કરે તેનું નામ વેદન છે. પરંતુ અનુક્રમે ઉદિત થયેલા જ કમનો અનુભવ કરવો તેનું નામ ઉદય છે. આ કારણે સૂત્રકારે વેદકવની પ્રરૂપણ કર્યા બાદ ઉદયિત્વની પશુ સ્વતંત્ર પ્રરૂપણ કરી છે. વેદના અને ઉદયમાં આ પ્રકારને ભેદ હોવાથી તે દરેકની સ્વતંત્ર પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. આ પ્રકારનું આ સાતમું ઉદયદ્વાર છે. જે ૭ |
मामi Gl२|| द्वारनी ५३५९।-गौतम स्वाभाना प्रश्न-" तेण भंते! जीवा णाणावरणिज्जस्स कम्मस किं उदीरगा ? अनुदीरगा ?" उससपन।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ०१ स० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम २३९ जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किम् उदीरका भवन्ति, किं वा अनुदीरका भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! णो अणुदीरगा, उदीरएवा, उदीरगावा, एवं जाव अंतराइयस्स, नवरं वेयणिज्जाउएस अट्ठ भंगा' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवा ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो नो अनुदीरका अनुदीरणावन्तो भवन्ति, तस्यामवस्थायां तेषा. मनुदीरकत्वस्य असंभवात् , अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायाम् एकत्वात उदीरको वा भवति, द्वयादिपत्रतायां तु जीवानाम नेकत्वात् उदीरका वा भवन्ति, एवंरीत्या यावत्दर्शनावरणीयादारभ्य आन्तरायिकपर्यन्तानां कर्मणां नो अनुदीरका भवन्ति, अपितु रगा?' हे भदन्त ! उत्पलवर्ती जीव ज्ञानावरणीय कर्म के उदीरक होते हैं या अनुदीरक होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम? 'णो अनुदीरंगा, उदीरए वा, उदीरगा वा-एवंजाव अंतराइयस्स, नवरं वेयणिज्जाउएसु अभंगा' उत्पलवी जीव ज्ञानावरणीय कर्म के अनुदीरक नहीं होते हैं-अनुदीरणा वाले नहीं होते हैं।क्यों कि इस अवस्था में इनमें अनुदीरकता का सर्वथा अभाव रहता है। अतः जब उत्पल एकपत्रावस्था में रहता है तब उसमें एक जीव ही रहता है इसलिये वह एक जीव ही उस समय ज्ञानावरणीय कर्म का उदीरक होता है। तथा जब वही उत्पल अनेक पत्रोंवाला हो जाता है तब वह अनेक जीवों वाला हो जाता है। अतः इस अवस्था में वे सब जीव ज्ञानावरणीय कर्म के उदीरक होते हैं। इसी प्रकार से अन्तराय तक कह देना चाहिये किन्तु दर्शनावरणीय कर्म से लगाकर अन्तराय तक के कर्मों के वे अनुदीरक नहीं होते हैं किन्तु एक पत्रावस्था में તે ઉત્પલસ્થ જીવે શું જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદીરક હોય છે, કે અનુદીરક हाय छ? ____ महावीर प्रभुन। उत्तर-“गोयमा" गौतम ! “णां अणुदीरंगा उदीरए वा, उदीरगा वा, एवं जाव अंतराइयस्स, नवरं वेयणिज्जाउएसु अट्ठ भंगा" ઉત્પલ0 જી જ્ઞાનાવરણીય કર્મના અનુદીરક (અનુદીરણાવાળા) હોતા નથી, કારણ કે આ અવસ્થામાં તેમનામાં અનુદીરતાને સર્વથા અભાવ રહે છે. પરંતુ જ્યારે ઉત્પલ એક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે તેમાં એક જ જીવ હોય છે, તે એક જીવ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ઉદીરક હોય છે, ત્યાર બાદ જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રોથી યુક્ત થાય છે, ત્યારે તેમાં જે અનેક જી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે બધા જ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદીરક હોય છે. એ જ પ્રમાણે અંતરાય સુધી કહેવું જોઈએ. પરંતુ દશનાવરણયથી લઈને અન્તરાય પર્યન્તના કમેન પણ તેઓ અનુદીરક હોતા નથી, પરંતુ એક પત્રાવસ્થાની અપેક્ષાએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
____भगवतीसूत्रे पूर्वरीत्या एकपत्रतायाम् जीवस्य एकत्वात् उदीरको वा भवति, द्वयादिपत्रतायांतु जीवानापनेकत्वात् उदीरका वा भवन्ति, नवरं-विशेषस्तु वेदनीयेषु आयुष्येषु च कर्मसु अष्टौ भङ्गा भवन्ति, तथाच-वेदनीयस्य आयुष्यस्य च कर्मणः उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वे उदीरकोवा भवति, अनुदीरकोवा भवति, द्वयादिपत्रतायां जीवानां बहुत्वेतु उदीरका वा भवन्ति, अनुदीरका वा भवन्ति, इत्येवमेकत्वयोगे चत्वारो भङ्गाः४, द्विकयोगेतु उदीरकश्च अनुदीरकश्च भवति, उदीरकश्च अनुदीरकाश्च भवन्ति, उदीरकाश्च अनुदीरकश्च भवति, उदीरकाश्च अनुदीरकाश्च भवन्ति, इति एक जीव दर्शनावरणीय आदि कर्मों का उदीरक होता है और अनेकपत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीव-सबजीव दर्शनावरणीयादि कर्मों के उदीरक होते हैं-वेदनीय और आयु कर्म में आठ भंग होता है-जो इस प्रकार से हैं-उत्पलकी एकपत्रावस्था में वर्तमान एक जीव वेदनीय
और आयु कर्म का उदीरक होता है और अनुदीरक होता है। द्वयादि पत्तों को अवस्था में जीवों की बहुना में वे सब जीव उदीरक भी होते हैं और अनुदीरक भी होते हैं। इस प्रकार से इनके एकत्व में ये चार भंग होते हैं। तथा द्विकयोग में भी चारभंग इस प्रकार से होते हैं-एक जीव उदीरक होता है और एक जीव अनुदीरक होता है ?, एक जीव उदीरक होता है और सब जीव अनुदीरक होते हैं २ सब जीव उदीरक होते हैं और एक जीव उदीरक होता है। ३ तवा सब जीव उदीरक તે ઉત્પલ એક જીવ દર્શનાવરણીય આદિ કર્મોના ઉદીરક હોય છે અને અનેક પત્રાવસ્થાની અપેક્ષાએ વિચારવામાં આવે તે તે ઉત્પલસ્થ અનેક જી-બધાં જ દર્શનાવરણીય આદિ કર્મોના ઉદીરક હોય છે. પરન્તુ વેદનીય અને આયુકર્મ માં એ વિશેષતા છે કે તેમાં આઠ ભાંગા (વિક) થાય છે, તે વિકલપ નીચે પ્રમાણે છે–ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં તેમાં રહેલે એક જીવ વેદનીય અને આયુકર્મને ઉદીરક પણ હોય છે અને અનુદીરક પણ હોય છે. પણ જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રાવસ્થાવાળું બને છે ત્યારે તેમાં રહેલાં બધાં જ ઉદીરક પણ હોય છે અને અનુદીરક પણ હોય છે. આ રીતે તેમના એકત્વમાં (એક સંગની અપેક્ષાએ) ચાર વિક બને છે હવે તેમના દ્વિક સંયેગી ચાર ભાંગા પ્રકટ કરવામાં આવે છે (૧) એક જીવ ઉદીરક હોય છે અને એક જીવ અનુદીરક હોય છે. (૨) એક જીવ ઉદીરક હોય છે અને બધાં જ અનુદીરક હોય છે. (૩) બધાં જ ઉદીરક હોય છે અને એક જીવ અનુદીરક હોય છે, (૪) બધાં જ ઉદીરક હોય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २४१ चत्वारो भङ्गाः ४, सर्वमेलनेन अष्टौ भङ्गा भवन्ति ८, । अत्रेदं बोध्यम् - वेदनीये कर्मणि सावासातापेक्षया आयुष्ये कर्मणि तू उदीरकत्वापेक्षया अष्टौ मङ्गा अनसेयाः, आयुष्यस्य कर्मणः अनुदीरकत्वं च उदीरकत्वं च उदीरणायाः कादाचिकस्वात् संभवति इति अष्टमम् उदीरणाद्वारम् । ८ ।
9
अथ नवमम् लेश्याद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - तेणं भंते ! जीवा कि surलेस्सा, नीललेस्ता, काउलेस्सा, तेउलेस्सा ?' हे भदन्त । ते खलु उत्पलवर्तिनो जीवाः किं कृष्णलेश्या भवन्ति ? किंवा नीललेश्याः किंवा कापोतलेश्याः किंवा तेजोलेश्या भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! कण्हलेसेवा, जाव तेउलेसे होते हैं और सब जीव अनुदीरक होते हैं इस प्रकार से वियोग में ये चार भंग हो जाते हैं। पूर्व के एकत्व योग के ४ भंग और झिकयोग के ४ भंग कुल मिलकर सब ८ भंग बन जाते हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि वेदनीय कर्म में माता और असाता की अपेक्षा से तथा आयुष्क कर्म में उदीरकत्व और अनुदीरकस्व की अपेक्षा से पूर्ववत् ८ भंग होते हैं ऐसा जानना चाहिये | आयुष्ककर्म की अनुदीरकता उदीरणा की कादाविकता होने से संभवती है।
अब नौवें लेश्याद्वार को आश्रित करके गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'तेणं भंते! जीवा किं कण्हलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्सा. उलेस्सा' हे भदन्त ! उत्पलवर्ती वे जीव क्या कृष्णलेश्यावाले होते हैं? या नीललेइयावाले होते हैं? या कापातलेइयावाले होते हैं ? या तेजोलेश्याषाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! कण्ह
અને બધાં જીવા અનુદીરક હોય છે. પૂર્વના ચાર એક સચેાગી ભાંગામાં આ ચાર દ્વિક સચાગી ભગા ઉત્પ્રેરવાથી કુલ ૮ ભાંગા થઈ જાય છે. આ કંચનનું તાત્પય એ છે કે વેદનીય કર્મોંમાં સાતા અને અસાતાની અપેક્ષાએ તથા આયુકમ માં ઉદીરકત્વ અને અનુદીરકત્વની અપેક્ષાએ આડ વિકા થાય છે, એમ સમજવું. આાયુકમની અનુદીરકતા હૃદીરભાની કદાચિતતા હાવાથી સભવે છે. આ પ્રકારનું આ આઠમુ ઉદીરણાદ્વાર છે.
प्रश्न-
હવે સૂત્રકાર નવમાં લેશ્યાદ્વારની પ્રરૂપણા કરે છે- ગૌતમ સ્વામીના " तेणं भये ! जीवा किं कण्हकेस्सा, नोहरेस्सा, काउलेस्सा, सेउलेस्सा १” હે ભગવન્! ઉત્પલતી જીવે શલેશ્ય,વાળા હાય છે ? કે નીલલેશ્યાવાળા હાય છે? કે કાપેાત સ્થાવાળા હોય છે? કે તેોલેસ્યાવાળા કાય છે महावीर प्रभुना उत्तर - "गोयमा ! कण्हलेस्से वा, जात्र रोउलेस्से वा, भ० ३१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र वा, कण्हलेसा वा, नीललेस्सा वा काउलेस्सा वा, तेउलेस्सावा' हे गौतम ! उत्सलस्थो जीवः उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वात् कृष्णलेश्यो वा भवति, यारत् , यावत्पदेन नीललेश्यो वा भवति, कापोतलेश्यो वा भवति, तेजोलेश्यो वा भवति, द्वयादिपत्रतायां तु जीवानां बहुत्वात् उत्पलस्था जीशः कृष्णलेश्या वा भवन्ति, नीललेश्या वा भवन्ति, कापोतलेश्या वा भवन्ति, तेजोलेश्या वा भवन्ति, इत्येवं रीत्या एककयोगे अष्टौ भङ्गा भवन्ति । ८। ___ अथ द्विक त्रिक चतुष्कयोगे द्वासप्तति भङ्गान् प्रतिपादयितुमाह-'अहवा कण्हलेस्से य, नीललेस्से य, एवं एए दुग संजोगतियासंयोगचउक्कसंयोगेणं असीती मंगा भवंति ९ ' अथवा उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वात् उत्पललेस्से वा, जाव तेउलेस्से' वा कण्हलेस्सा वा, नीललेस्सा वा, तेउलेस्सा वा' हे गौतम ! उत्पलस्थ जीव उत्पल की एक.पत्रावस्था में जीव के एक होने से कृष्णलेश्यावाला भी होता है यावत् यावत्पद से नीललेश्यावाला भी होता है, अथवा कापोतलेश्यावाला भी होता है, तेजोलेश्यावाला भी होता है ४ तथा जब वही उत्पल अनेक पत्रों वाला हो जाता है तथ जीवों की बहुता होने से उत्पलस्थ अनेक जीव कृष्णलेश्या वाले भी होते हैं, अथवा नीललेश्या वाले भी होते हैं, कापोतलेश्यावाले भी होते हैं, तेजोलेश्यावाले भी होते हैं, इस रीतिसे एक के योग में आठ भंग होते हैं ८। अब द्विकयोग में त्रिकयोग में और चतुष्कयोग में होने वाले ७२ बहत्तर भंगों को सूत्रकार कहते हैं'अहवा कण्हलेस्से य, नीललेस्से य, एवं एए दुया संजोग-तियासंजोगचउक्कसंजोगेण असीइ भंगा भवंति,' उत्पल की अनेक पत्रावस्था में कण्हलेस्सा वा, नीललेस्सा वा, काउलेस्सा वा तेउलेस्सा वा" गौतम ! Shetथ જીવ ઉ૫લની એક પત્રાવસ્થામાં એક જ હોય છે. તે એક જીવ કૃષ્ણલેશ્યાવાળે પણ હોય છે, નીલલેશ્યાવાળે પણ હોય છે, કાપિત લેશ્યાવાળા પણ હોય છે અને તેલેશ્યાવાળે પણ હોય છે પરંતુ જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રોવાળું થાય છે, ત્યારે તેમાં અનેક જીવો રહેલા હોય છે, તે બધાં જ કણલેશ્યાવાળા પણ હોય છે, નીલેશ્યાવાળા પણ હોય છે, કાપોતલેશ્યાવાળા પણ હોય છે અને તે લેફ્સાવાળા પણ હોય છે. આ રીતે એકના એગમાં આઠ ભાંગા થાય છે, તથા હિંગ, ત્રિજ્યાગ અને ચતુષ્ક વેગમાં કુલ ૭૨ म थाय छे. ते मांगामाने ५४८ ४२ता सूत्र४२ ४ छ , “ अहवा कण्हलेस्से य, नीललेस्से य एवं एए दुयासंजोग, तियासंजोग, चउकासंजोगेण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २४३ स्थो जीवः कृष्णलेश्यश्च, नीलेश्यश्च भवति, एनमनया रीत्या एते उक्ताः द्विकसंयोगत्रिकसंयोगचतुरुकसंयोगेन अशीतिः भङ्गाः भवन्ति तथाहि-एककयोगे एकवचनेन चत्वारः ४, बहुववनेनापि चत्वार एन ४, एवमष्टौ ८ । भङ्गा एककयोगे जाताः ८। द्विकयोगेतु यथायोगमेकवचनबहुवचनाभ्यां चतुर्भङ्गाः ४, चतुणीं च पदानां पड्विकयोगाः, ते च चतुर्गुणाश्चतुर्विंशतिः २४ एते चतुर्विंशतिर्भङ्गा द्विकयोगे जाताः २४। त्रिकयोगे पुनः त्रयाणां पदानामष्टौ भङ्गाः, चतुर्णाच पदानां चत्वारस्त्रिकसंयोगाः, तेच अष्टभिर्गुणिताः द्वात्रिंशत् ३२, एते द्वात्रिंशद्भङ्गास्त्रिकयोगे जाताः ३२' चतुष्कसंयोगेतु षोडशभङ्गाः १६ एवं द्वित्रिक चतुश्चसंयोगे द्वासप्तति भङ्गाः जाताः ७२ । पूर्वोक्ता एकक संयोगे जाता अष्टौ ८ । सर्वसंमेलनेतु अशीतिर्भङ्गाः भवन्ति' इति नवमं लेश्याद्वारम् ९। द्वयादिजीव होने से उत्पलस्थ एक जीव कृष्णलेश्यावाला और एक जीव नीललेश्यावाला होता है, इस प्रकार पूर्वोक्त रीति से ये कहे गये द्विकसंयोग त्रिकसंयोग और चतुष्क संयोग को लेकर ८० अस्सी भंग हो जाते हैं। एक के योग में एक वचन को लेकर चार ४ और बहुवचन को लेकर भी चार ४, ये आठ भंग एक के योग में हुए ८ द्विक के छह द्विक के योग में यथायोग एकवचन बहुवचन को लेकर चार भङ्ग होते हैं, चार पदों के छह द्विकयोग को चार से गुणाकरने पर चौवीस २४, त्रिकयोग में तीन पदों के आठ भंग होते हैं, चार पदोंके त्रिक संयोगमें चार बनते है इनके साथ ८ का गुण करने पर पत्तीस ३२ और चतुष्क संयोग में सोलह १६, इस प्रकार पूर्व के आठ और ये बहत्तर ७२ सब मिलकर कुल अस्सी ८० भंग होते हैं। यह नवमलेश्या द्वार है।९।
असीति अभंगा भवंति" अपनी से पत्रावस्थामा तेमास मे १ કૃષ્ણલેશ્યાવાળો અને નીલલેશ્યાવાળો હોય છે, આ રીતે પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ અનુસાર બ્રિકસંગ, ત્રિકસ યોગ અને ચતુષ્કસંયોગ કરવાથી ૭૨ ભાંગ બને છે. એકસંગી પૂક્તિ આઠ ભાંગા સાથે તેને સરવાળે કરવાથી કુલ ૮૦ ભાંગા બને છે. એકના વેગમાં એક વચનની અપેક્ષાએ ચાર અને બવચનની અપેક્ષાએ ચાર ભાગ બને છે. બ્રિકસંગમાં યુથાગ એક વચન બહુવચનની અપેક્ષાએ ચાર ચાર પદોના દ્વિકગ ૬ ને ચાર વડે ગુણવટથી ર૪ ભાંગા બને છે. ત્રિકગમાં ત્રણ પદેના ૮ ભાગાને ચાર પદેના ત્રિક. સંયોગ ૪ વડે ગુણવાથી ૩૨ ભાંગા બને છે. અને ચતુષ્ક સંયોગમાં ૧૬ ભાંગા બને છે. આ રીતે ૮૧૨૮+૩૨+૧૬=૮૦ ભાંગા થાય છે.
આ પ્રકારનું નવમું લક્ષ્યાદ્વાર છે. ૯િ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अथ दशमं दृष्टिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! जीवा किं सम्मदिट्ठी, मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्ठी?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं सम्यग्दृष्टयो भवन्ति ? वा मिथ्या दृष्टयो भवन्ति ? सम्यमिथ्या दृष्टयो वा भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा! नो सम्मदिट्ठी, नो सम्मामिच्छादिही, मिच्छा दिट्ठी वा, मिच्छादिहिणो वा' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः नो सम्यग्रदृष्टयो भवन्ति, नो वा सम्यग् मिथ्यादृष्टयो वा भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायाम् जीवस्य एकत्वात् मिथ्यादृष्टिर्भवति वा, द्वन्यादिपत्रतायां तु जीवानां बहुत्वात् मिथ्यादृष्टयो वा भवन्ति, इति दशमं दृष्टिद्वारम् १०।
अब दशवे दृष्टिद्वार को आश्रित करके गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेणं भंते ! जीवा किं सम्मदिट्टी, मिच्छादिट्ठी, सम्ममिच्छादिट्टी' हे भदन्त! उत्पलस्थ वे जीव क्या सम्यक्दृष्टि होते हैं ? अथवा मिथ्यादृष्टि होते हैं ? या सम्यमिथ्यादृष्टि होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयना' नो सम्मदिट्ठी, नो सम्मामिच्छद्दिट्टी, मिच्छादिट्ठी वा, मिच्छादिद्विणो वा' उत्पलस्थ वे जीव न सम्यकदृष्टि होते हैं, न सम्यक् मिथ्यादृष्टि होते हैं किन्तु एक मिथ्यादृष्टि होता है और अनेक भी मिश्यादृष्टि होते हैं। यदि उत्पल एकपत्रावस्था वाला है तो ऐसी हालत में वह एक जीव वाला होता है-अतः वह एक जीव मिथ्यादृष्टि होता है और जब वह उत्पल अनेक पत्रों वाला हो जाता है-तब उसमें अनेक जीव हो जाते हैं और वे अनेक भी मिथ्या दृष्टि होते हैं। यह दशा दृष्टि द्वार हैं।
समानी ५३५९।-गौतम स्वाभान। प्रश्न-" तेण भंते ! जीवो किं सम्मदिट्ठी, मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिदी ?' सन् ! S५२५ તે છે શું સમ્યગૃષ્ટિ હોય છે? કે મિવાદષ્ટિ હોય છે? કે સમ્યુગ્મિાदृष्टि डाय छ ? महावीर प्रसुने। उत्तर--" गोयमा! गौतम! नो सम्मदिदी, नो सम्मामिच्छादिट्ठो, मिच्छादिट्ठी वा, मिच्छादिविणा वा' ५२२५ ७१ सभ्य દષ્ટિ હેતા નથી, અને અમ્યગૃમિથ્યાદ છે (મિશ્રદષ્ટિ) પણ હેતા નથી, પરન્તુ મિદષ્ટિ હોય છે. જે ઉત્પલ એક પત્રાવસ્થાવાળું હોય છે, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તે એક જીવવાળું હોય છે, તેથી તે એક જીવ મિથ્યાદષ્ટિ હોય છે, અને જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રોવાળું થાય છે, ત્યારે તેમાં અનેક જીવ પેદા થાય છે, અને તે બધાં જ મિથ્યાદષ્ટિ જ હોય છે. આ પ્રકારનું દસમું દષ્ટિદ્વાર છે. જે ૧૦ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११ ४० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २४५
अथ एकादशं ज्ञानद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - 'तेणं भंते! जीवा कि नाणी, अन्नाणी ? हे भदन्त ! ते खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति ? किं वा अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह - गोयमा ! नो नाणी, अण्णाणी वा, अण्णाणिणो वा ? ' हे गौतम ! ते उत्पलस्था जीवाः नो ज्ञानिनो भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वात् अज्ञानी वा भवति द्वयादिपत्रतायां तु जीवानां तत्र बहुत्वात् अज्ञानिनो वा भवन्ति इति एकादशं ज्ञानद्वारम् । ११ ।
9
अथ द्वादशं योगद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - ' तेणं भंते ! जीवा किं मणजोगी, वयजोगी, कायजोगी ?" हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं मनोयोगिनो भवन्ति ? किंवा वचोयोगिनो भवन्ति ? किंवा काययोगिनो भवन्ति ?
अब ग्यारहवें ज्ञानद्वार को आश्रित करके गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'तेणं भंते! जीवा कि नाणी अन्नाणी ?' हे भदन्त ! उत्पलस्थ वे जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! नो नाणी अन्नाणी वा अन्नाणिणो वा' हे गौतम ? उपलस्थ वे जीव ज्ञानी नहीं होते हैं-किन्तु अज्ञानी होते हैं । उत्पल की एकपत्रावस्था में वर्तमान एक जीव अज्ञानी होता है । और उत्पल की अनेक पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीव सब अज्ञानी होते है । यह ग्यारहवां ज्ञानद्वार है । ११ ।
अथ बारह वें योगद्वार को आश्रित करके गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'तेणं भंते! जीवा किं मणजोगी, वयजोगी, कायजोगी ?' हे भदन्त ! उत्पलस्थ उत्पल - कमल में रहनेवाले वे जीव क्या मनोयोगी होते हैं, या वचनयोगी होते हैं या काययोगी होते हैं? इसके उत्तर में
अशियारमा ज्ञानद्वारनी प्र३पथा — गौतम स्वाभीना प्रश्न - " तेणं भते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी !" हे भगवन् ! ते उत्पस्थ ज्ञानी होय छे अज्ञानी डेय छे ? महावीर अलुना उत्तर--" गोयमा ! हे गौतम! ना नाणी, अन्नाणी वा अन्नाणिणो वा, उत्पदस्थ ते भवे। ज्ञानी होता नथी પણ અજ્ઞાની હાય છે. ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં તેમાં રહેલા એક જીવ અજ્ઞાની હાય છે, અને તેની અનેક પત્રાવસ્થામાં તેમાં રહેલા બધાં જીવા અજ્ઞાની હૈાય છે.
आरंभां योगद्वारनी अ३पणा — गौतम स्वामीने प्रश्न - वेणं भंते! जीवा किं मणजोगी वयजोगी, कायजोगी ।" हे भगवन् ! ते उत्पना व શુ મનેાચેમી હાય છે? કે વચનચેાગી હાય છે? કે કાયયેગી હાય છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
भगवतीस्त्रे भगवानाह-'गोयमा! णो मण मोगी, णो वयजोगी, कायजोगी वा, कायजोगिणो वा १२' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः नो मनोयोगिनो भवन्ति, नो वा वचोयोगिनो भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायाम् जीवस्य एकत्वात् काययोगी भवति, द्वयादिपत्रतायां तु जीवानामनेकत्वात् काययोगिनो वा भवन्ति । इति द्वादशं योगद्वारम् १२॥ ____ अथ त्रयोदशमुपयोगद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'ते णं भंते ! जीवा किं सागारोवउत्ता, अणागारोवउत्ता?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं साकारोपयुक्ताः भवन्ति ? किं वा अनाकारोपयुक्ताः भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! सागारोवउत्तेवा, अणागारोवउत्तेवा, अट्ट भंगा १३' हे गौतम ! उत्पलस्य एकपत्र. तायां जीवस्य एकत्वात् उत्पलस्थो जीवः साकारोपयुक्तो वा भवति, १ अनाकारोप्रभु कहते हैं- गोयमा! णो मणजोगी, णो वयजोगी, कायजोगी वा कायजोगिणो वा' हे गौतम! उत्पलस्थ वे जीव न मनोयोगी होते हैं, न वचनयोगी होते हैं किन्तु काययोगी होते हैं। उत्पल की एकपत्रावस्था में वर्तमान एक जीव कायजोगी होता है और उत्पल को अनेक पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीव सब काययोगवाले होते हैं । यह १२ वां योगद्वार है। ___अब गौतम तेरहवें उपयोगद्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' तेणं भंते! जीवा किं सागारोवउत्ता, अणागारोवउत्ता' हे भदन्त ! उत्पलस्थ वे जीव क्या साकारोपयोगवाले होते हैं अथवा अनाकारोपयोगवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा? सागारोव उत्ते वा अणागारोवउत्ते वा अट्ठभंगा' हे गौतम! उत्पलस्थ वे जीव साकायोपयोगवाले भी होते हैं और अनाकारोपयोगवाले भी होते
मडावीर प्रसुन उत्तर- गोयमा! णो मणजोगी, णो वयजोगी, काय जोगी वा कायजोगिणा वा" गोतम! G५सस्थ ते मनाया जाता નથી, વચનગી પણ હોતા નથી, પરંતુ કાયાગી હોય છે. ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં ઉ૫લસ્થ એક જવ કાયયેગી હોય છે અને તેની અનેક પત્રાવસ્થામાં તેમાં રહેલાં બધાં જ કાયમી હોય છે. ૧૨
तरमा पयोद्वानी ५३५५। गौतम स्वामीना प्रश्न-" तेणं भंते ! जीवा किसागारोव उत्ता, अणागारोवउत्ता?" भगवन् ! ५स्थत શું સાકારપગવાળા હોય છે ? કે અનાકારે પગવાળા હોય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर- 'गोयमा ! सागारोवउत्ते वा, अणागारोवउत्ते ?" वा अट भंगा" है गौतम ! पक्षस्थ वे सापयोग ५० डाय छ અને અનાકારો પગવાળા પણ હોય છે. એટલે કે ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेrचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २४७ पयुक्तो वा भवति, २ द्वयादिपत्रतायां तु जीवानामनेकत्वात् उत्पलस्था जीवाः साकारोपयुक्ता वा भवन्ति ३ अनाकारोपयुक्ता वा भवन्ति ४ इति एकक योगे चत्वारो भङ्गाः ४ । अथ विकसंयोगे चतुरो भङ्गान् आह - साकारोपयुक्ताश्च अनाकारोपयुक्तश्च भवति १, साकारोपयुक्त व अनाकारोपयुक्ताश्च २, अनाकारोपयुक्ताश्च साकारोपयुक्तश्च ३, साकारोपयुक्ताश्च अनाकारोपयुक्ताश्च भवन्ति । इत्येवमुभयसंमेलनेन अष्टौ भङ्गा भवन्ति इति त्रयोदशमुपयोगद्वारम् १३ ।
हैं - अर्थात् उहाल जब एकपत्रावस्था वाला होता है तब उसमें एक ही जीव होता है अतः वह एक जीव ही साकार उपयोगवाला होता है अथवा अनाकार उपयोगवाला होता है । और जब वह उत्पल अनेक पत्रोंवाला हो जाता है तब उसमें अनेक जीव हो जाते हैं। अतः वे सय जीव साकार उपयोगवाले अथवा अनाकोरोपयोगवाले होते हैं। इस प्रकार एक के योग में चारभङ्ग और द्विकयोग में चार भंग, कुल आठ भंग होते हैं। वे इस प्रकार से हैं-उत्पलकी दयादिपत्रावस्थामें वर्तमान द्वयादिजीवों में से एक जीव साकारोपयोगवाला और एक जीव अनाकारोपयोगवाला होता हैं १' उत्पलकी दयादिवत्रावस्था में एक जीव साकारोपयोगवाला और अनेक जीव अनाकारोपयोगवाले होते हैं २ | एवं अनेक जीव साकारोपयोगवाले होते हैं और एक जीव अनाकारोपयोगवाला होता है ३ | अनेक जीव साकारोपयोगवाले होते हैं और अनेक ही अनाकारोपयोगवाले होते हैं ४ | इस प्रकार एक के योग के
હાય ત્યારે તેમાં રહેલા એક જીવ સાકારાપયેગવાળા પશુ હાય છે અને અનાકારાપયેાગવાળા પશુ હાય છે. પણ જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રોવાળું થાય છે, ત્યારે તેમાં અનેક જીવે ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. ઉપલસ્થ તે બધાં જીવા સાકાર ઉપયેગવાળા પશુ ાય છે અને અનાકાર ઉપયેગવાળા પણુ હાય છે. આ રીતે એકના ચેાગથી ૪ ભગા (વિકલ્પા) મને છે અને કિસ ચેગી ચાર ભાંગા નીચે પ્રમાણે અને છે (૧) ઉત્પન્નની એક પત્રાવસ્થા વખતે ઉત્પલ વિગેરે એ ત્રણ વિગેરે પત્રાની અવસ્થામાં રહેલા એ વિગેરે જીવામાંથી એક જીવ સાકારાપયેાગવાળા અને એક જીવ અનાકારાપયેગવાળો હાય છે ૧ ઉત્પલની એ વિગેરે પત્રાવસ્થામાં એક જીવ સાકારાપયેાગવાળો અને અનેક જીવા અનાકાર ઉપયાગવાળા હોય છે ર તથા અનેક જીવા સાકાર ઉપચાગવાળા હોય છે અને એક જીવ અાકાર ઉપયાગવાળો હાય છે. ૩ અનેક જીવા સાકાર યાગવાળા હાય છે, અને અનેક જીવે. અનાકારે પંચાગવાળા હાય છે. (૪) તથા ઉત્પલની અનેક પત્રાવસ્થા વખતે તેમાં રહેલા અનેક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ___ अथ चतुर्दशं पश्चदशं च वर्णादिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति'-'तेसिं णं भंते ! जीवाणं सरीरगा कावन्ना, कइगंधा, कइरसा, कइफासा पण्णत्ता?' हे भदन्त ! तेषां खलु उत्पलातिनां जीवानां शरीराणि कतिवर्गानि, कतिगन्धानि, कतिरसानि, कनिस्पर्शानि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-'गोयमा ! पंचवन्ना, पंचरसा, दुगंधा, अट्ठफासा पण्णता' हे गौतम ! तेपामुत्पलजीवानां शरीराणि पश्चवर्णानिकृष्णनीलपीतलोहितशुक्लवर्णयुक्तानि, पञ्च रसानि तिक्तकटुषायाम्लमधुररस युक्तानि, द्विगन्धानि-सुरभि-दुरभिगन्धयुक्तानि, अष्टस्पर्शानि-कर्कश-मृदु-गुरुलघु-शीतो-ष्ण-स्निग्ध-रूक्ष स्पर्शयुक्तानि प्रज्ञप्तानि, किन्तु ' ते पुण अप्पणा ४ भंग और द्विकयोग के ये ४ भंग मिलकर सब यहां आठ भंग होते हैं। इस प्रकार तेरहवां योग द्वार है।
अब गौतम चौदहवें और पन्द्रहवें वर्णादि द्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं-तेसिं णं भंते ! जीवाणं सरीरगा कइवन्ना, कइ. गंधा, कइरसा कइफासा, पण्णत्ता' हे भदन्त ! उत्पलस्थ उन जीवों के शरीर कितने वर्णवाले, कितनी गंधवाले, कितने रसवाले और कितने स्पर्शवाले होते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'पंचवन्ना, पंचरसा, दुगंधा, अट्ठफाला पण्णत्ता' हे गौतम? उत्पलस्थ उनजीवों के शरीर पांचवर्णवाले, पांचरसवाले, दो गंधवाले और आठ स्पर्शवाले होते हैं। कृष्ण, नील, शुक्ल, लाल और पीला ये पांचवर्ण हैं, तिक्त, कटु, कषाय, आम्ल, और मधुर ये पांच रस हैं सुगंध और दुर्गध थे दो प्रकार की જો (બધાં ) સાકાર ઉપગવાળા પણ હોય છે અને અનાકાર ઉપ
ગવાળા પણ હોય છે. આ રીતે એકના વેગથી ૪ ભંગ અને હિકોગથી ૪ ભંગ મળીને કુલ આઠ ભાંગા થાય છે. આ પ્રકારનું ૧૩ મું ઉપગદ્વાર છે ૧૩
ચૌદમાં અને પંદરમાં વર્ણાદિ દ્વારની પ્રરૂપણ --ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન– " तेसिं णं भते ! जीवाणं सरीरगा कइवन्ना, कई गंधा, कइ रसा, कइ फासा, पण्णत्ता ?" है सावन् ! ५सयानां शरी२ मा mi, टक्षी ગંધવાળાં, કેટલાં રસવાળાં અને કેટલા સ્પર્શવાળાં હોય છે?
महावीर प्रभुने। उत्तर-पंचवन्ना, पंचरसा, दुगंधा, अटफासा पण्णत्ता" હે ગૌતમ ! ઉત્પલસ્થ તે જીવોનાં શરીર પાંચ વર્ણવાળાં, પાંચ રસવાળા, બે ગંધવાળાં અને આઠ સ્પર્શવાળાં હોય છે. કૃષ્ણ, નીલ, સફેદ, લાલ અને पाली. म. पाय १९. तामा, ४७३, तुरे, माटो अने भी1, म पांय રસ છે. ગંધના બે પ્રકાર છે- સુગધ અને દુર્ગધ સ્પર્શના આઠ પ્રકાર છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ० १३०१ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम्
૨૪૨
"
अवन्ना, अगंधा, अरसा अकासा पण्णत्ता १४-१५' ते पुनः उत्पलजीवाः आत्मना - स्वरूपेण अवर्णाः- वर्णरहिताः भवन्ति तेषाममूर्तत्वात् एवम् अगन्धाः गन्धवर्जिताः, अरसा :- रसरहिताः, अस्पर्शाः-स्पर्शरहिताश्च प्रज्ञप्ताः इति चतु दशं पञ्चदशंच वर्णादिद्वारम् १४-१५ ।
6
अथ षोडशमुच्छ्रवासनिःश्वासद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति तेणं भंते! जीवा कि उसासा, निस्सासा, नो उस्पासनिस्सासा ?' हे भदन्त । ते खलु उत्पलस्था जीवाः किम् उच्छ्वासाः - उच्छ्रव । सदन्तः श्वासग्राहकाः भवन्ति ? किं वा निःश्वासाःनिःश्वासवन्तः श्वासमोचका भवन्ति ? किंवा नो उच्छ्वास निःश्वासाः उच्छ्वासनिःश्वास रहिता वा भवन्ति ? भगवानाह - ' गोयमा ! उस्सासएवा १, निस्सासएवा २, न उसमा निस्सासएवा ३,' हे गौतम! उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य
गंध हैं. कर्कश, मृदु, गुरु, लघु, शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष ये आठ स्पर्श हैं । 'ते पुण अपणा अवन्ना, अगंधा, अरसा, अफासा पण्णत्ता' परन्तु वे उत्पल जीव अपने मूलरूप से वर्णरहित, गंधरहित, रसरहित और स्पर्शरहित होते हैं। क्यों कि जीव अमूर्त कहा गया है । १४-१५।
अब गौतम सोलहवें उच्छ्वासद्वारको आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं- ' तेणं भंते! जीवा किं उस्सासा, निस्सासा नो उस्सासनिस्सासा' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव क्या उच्चासवाले-श्वास ग्रहण करने वाले और निःश्वास वाले श्वाम छोड़नेवाले होते हैं? या उच्छ्वासनिःश्वास वाले नहीं होते हैं क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! उस्सासए वा १, निस्सासए वा २, नो उस्सास निस्सासए वा ३, हे गौतम! उत्पलकी एक पत्रावस्था में जीवके एक होने से वह उत्पलस्थ श, भृटु, गुरु लघु शीत, उष्णु, स्निग्ध भने ३क्ष अवन्ना, अगंधा, अरसा, अफासा पण्णत्ता પરન્તુ તે ઉત્પન્નસ્થ જીવે પેાતાના મૂળ રૂપની અપેક્ષાએ તેા વણુરહિત, ગધરહિત, રસરહિત અને સ્પરહિત હોય છે, કારણુ કે જીવને અમૃત કહ્યો છે।૧૪-૧પા
अप्पणा
સેાળમાં ઉફૂવાસ નિઃશ્વાસઢારની પ્રરૂપણા—ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન" तेण भंते! जीवा कि उस्सासा, निस्सासा, ना उस्सासनिस्लासा ?” हे भगवन् ! તે ઉત્પલસ્થ જીવા શું ઉચ્છવાસવાળા (શ્વાસ ગ્રહણ કરનારા) અને નિઃશ્વાસવાળા (શ્વાસ છેડનારા) હેાય છે ? કે ઉચ્છ્વાસનિઃશ્વાસ વિનાના હોય છે? अहावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! है गौतम ! उत्सासएवा निरसावा २ ना उत्सासनिस्सासए वा ३ ’ઉત્પલ જ્યારે એક પત્રાવસ્થા
(6
१,
भ० ३२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
-
""
46
हे पुण
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे एकत्वात् उच्छनासको वा भवति १ निःश्वासको वा भवति २, नो उच्छ्वासनिःश्वासकी वा भवति अपर्याप्तावस्थायाम् ३, 'उस्सासगा वा ४, निरसासगावा,५, नो उस्सासनिस्सासगा वा ६' द्वयादिपत्रतायतु जीवानां बहुत्वात् उच्छ्वासका वा भवन्ति ४, निःश्वासका वा भवन्ति ५, नो उच्छवासनिःश्वासका वा भवन्ति ६, इति एककयोगे षड्भङ्गाः, अथ द्विकयोगे द्वादशभङ्गानाह-'अहवा उस्सासए य, निस्सासए य ४' अथवा उन्छवासकश्च निःश्वासकश्च १, उच्छ्वासकाश्च निःश्वासकाश्च २, उच्छ्वासकाश्च निःश्वासाश्च ३, उच्छ्वासकाश्च निश्वासकाश्च ४, भवन्ति, एक जीव उपासक होता है १ अथवा निःश्वासक होता है २ अथवा जब वह अपर्याप्तावस्था में होता है तब वह उच्वास नि:श्वासक नहीं भी होता है ३ 'उस्सासगा ४, निस्सासगा वा ५, नो उस्सासनिस्सासगावा ६' तथा उत्पल जब बथादिपत्रावस्थावाला हो जाता है तब इस स्थिति में उसमें जीव बहुत हो जाते हैं इसलिये वे अनेक जीव उच्चसघाले ४ अथवा निःश्वासवाले होते हैं ५ अथवा अपर्याप्तावस्था में ये सब नो उच्छ्वासनिःश्वासवाले होते हैं ६ । इस प्रकार से एक के योग में ये ६ भंग होते हैं। अब विक (दो) के योग में १२ भंग इस प्रकार से होते हैं 'अहवा उस्सासए य, निस्सासए य ४, अथवा उत्पल की एक पत्रावस्था में वर्तमान एक जीव उच्छ्वासवाला होता है और निःश्वासवाला भी होता है १, तथा उत्पल को एकपत्रावस्था में वर्तमान एक जीव उच्छवास वाला होता है और अनेक पत्रावस्थामें वर्तमान अनेक जीव
વાળું હોય છે, ત્યારે તેમાં રહેલે એક જીવ ઉચ્છવાસક પણ હોય છે, નિશ્વાસ પણ હોય છે અને જ્યારે તે અપર્યાપ્તાવસ્થામાં હોય છે ત્યારે
२७॥ सननिवास विनान। ५५५ डाय छे. “ उस्सासगा४, निस्सासगा वा५, नोउस्सासनिस्सासगा वा ६” परन्तु न्यारे ते उपस में ऋण माहि पत्राવસ્થાવાળું હોય છે, ત્યારે તેમાં રહેલાં બધાં જ ઉચ્છવાસક હોય છે. અથવા નિશ્વિક પણ હોય છે અથવા અપર્યાપ્તાવસ્થામાં તે બધાં જીવે ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસથી રહિત પણ હોય છે. આ રીતે એકના યોગમાં છ ભાંગા थाय छे. वि स योगी १२ मा या प्रमाणे सने छ-" अहवा उस्सासए य, निस्सासए य ४" (१) मथा न्यारे ५८ मे पत्रावस्थावा डाय છે. ત્યારે તેમાં રહેલે એક જીવ ઉચ્છવાસક પણ હોય છે અને નિઃશ્વાસક પણ હોય છે. (૨) તથા ઉત્પલની અનેક પત્રાવસ્થામાં તેમાં અનેક જ રહેલા હોય છે, તે બધાં જ ઉચ્છવાસક (ઉચ્છવાસવાળાં) હોય છે, અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २५१ निःश्वासवाले होते हैं २, उत्पल की अनेक पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जोव उवासवाले होते हैं और उत्पल की एक पत्रावस्था में वर्तमान एक जीव निःश्वासवाला होता है ३, उत्पलकी अनेक पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीव उछ्वासवाले होते हैं और अनेक ही निःश्वास वाले होते हैं ४ । ' अहवा उस्सालए य नो उस्सास निस्सासए य ४, अथवा एकजीव उत्पल की एकपत्रावस्था में वर्तमान एक जीव ऊच्छूवासवाला होता है और वही जीव अपर्याप्तावस्था में नो उच्छ्वास निःश्वासवाला होता है १, एक जीव उच्छ्रवामवाला होना है और अनेक जीव नो उच्छ्रवास निःश्वास वाले होते हैं २, अनेक जीव उच्छ्वासवाले होते हैं और अपर्याप्तावस्था की अपेक्षा एक जीव नो उच्छ्वास निःश्वासवाला होता है ३, अनेक जीव उच्छ्वासवाले होते हैं, और अनेक जीव ही नो उच्छवास निःश्वासवाले अपर्याप्तावस्था में होते हैं ४ | 'अहवा- निस्सासए य, नो उस्सासनीसासए य ४' अथवा उत्पल की एक पत्रावस्था में वर्तमान एक जीव निःश्वासक होता है और जब वह अपर्याप्तावस्था में रहता है तब वह नो उच्छ्वासनिःश्वासक होता है १, उत्पल की एक
66
"
તેની એક પત્રાવસ્થામાં તેમાં જે એક જીવ રહેલા હૈાય છે તે નિઃશ્વાસક હાય છે. (૩) એક પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલને એક જીવ ઉછૂત્ર:સાળા હોય છે અને અનેક પત્રાવસ્થ વાળા ઉત્પલના અનેક જીવે। નિ:શ્વાસવાળા હૈાય છે. (૪) अहवा वास य ना उस्तादनिस्मासए य ४ અથવા એક પત્રાવસ્થા વાળા ઉત્પલમાં રહેલા એક જીવ ઉર્જાસવાળા હોય છે અને એજ જીવ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં ઉચ્છ્વાસ નિઃશ્વાસ વિનાના હોય છે. (૨) અથવા અનેક જીવ ઉવાસવાળા હાય છે અને એક જીવ છૂવ.સનિઃશ્વાસ વિનાના હાય છે. (૩) અથવા એક પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલમાં રહેલા એક જીવ ઉછ્ વાસવાળા હાય છે અને અનેક પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલમાં રહેલા અનેક અપર્યોસક જીવેા ઉચ્છ્વાસ નિ:શ્વાસ વિનાના હોય છે. (૪) અથવા ખધાં જીવે ઉચ્છ્વાસવાળા હોય છે અને તે બધાં જીવે અપર્યાપ્તાવસ્થામાં ઉચ્છ્વાસનિ:શ્વાસથી રહિત હૈાય છે.
अहवा निस्सासए य, नो उस्सासनीस्साए य ४ (१) अथवा ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં તેમાં રહેલે એક જીવ નિઃશ્વાસક હોય છે અને
66
એજ જીવ જ્યાં સુધી અપર્યાપ્તક અવસ્થાવાળા હોય છે, નિઃશ્વાસ વિનાના હાય છે. (ર) અથવા ઉત્પલની અનેક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
ત્યાં સુધી ઉચ્છ્વાસ પત્રાવસ્થામાં તેમાં
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
भगवतीसूत्रे 'अहवा उम्सासएय, नो उस्सासनिस्सासएय ४' अथवा उच्छ्वासकश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासकश्च १, उच्छ्वासकश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासकाश्च २, उच्छ्वासकाच नो उच्छ्वासनिः वसकाच, ३ उच्छ्वासकाच नो उच्छ्वासनिःश्वासकाश्च ४ भवन्तिइति भावः ४। 'अहवा निस्सासएय, नो उस्सासनीसासएय ४' अथवा निःश्वासकश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासकश्च, १ निःश्वासकश्च नो उच्चासनिःश्वासकाश्च २ निःश्वासकाश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासकाच३, निःश्वासकाच नो उच्छ्वास निःश्वासकाश्च४, अथ त्रिकयोगे अष्टभङ्गानाह-'अहवा ऊसासएय, नीसासएय, नो उस्सासपत्रावस्था में वर्तमान एक जीव निःश्वासक होता है और अपर्याप्तावस्था की अपेक्षा अनेक जीव नो उच्छ्वास निःश्वासक होते हैं २, उत्पल की अनेक पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीव निःश्वासक होते हैं
और अपर्याप्तावस्था की अपेक्षा उत्पल का एक जीव नो उच्छवासनिश्वासक होता है ३ । उसल की अनेक पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीव नि:श्वासक होते हैं और अपर्याप्तावस्था में वर्तमान वे अनेक जीव नो उच्छ्वास निःश्वासक होते हैं ४। ये ४, ४, ४, बारह भंग द्विक संयोग में हुए १२।
अब तिनके योग में होनेवाले आठभंगों को प्रकट किया जाता है-एक उच्छवासक, एक निःश्वासक, एक नो उच्छ्वासनिःश्वासक १, अथवा एक उच्छ्वासक, एक निःश्वासक और अनेक नो उच्छ्वासक २, अथवा एक उच्छ्वासक, अनेक निःश्वासक और एक नो उच्छ्वास निःश्वासक ३, अथवा-एक उच्छ्वासक, अनेक-निःश्वासक રહેલાં બધા જ નિ:શ્વાસક હોય છે, અને અપર્યાપ્તક અવસ્થાવાળે એક જીવ ઉછુવાસ નિઃશ્વાસ વિનાને હોય છે. (૩) એક પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલને એક જીવ નિઃશ્વાસક હોય છે અને અપર્યાપ્તાવસ્થાની અપેક્ષાએ અનેક પત્રાવસ્થાવાળા ઉ૫લના બધાં અપર્યાપ્ત અવસ્થાવાળાં જીવે ઉશ્વાસ નિઃશ્વાસથી રહિત હોય છે. (૪) અનેક પત્રાવસ્થ વાળા ઉ૫લના બધાં પર્યાપ્તક જી નિઃશ્વાસવાળા હોય છે પણ બધાં અપર્યાપ્તક જ ઉશ્વાસ અને નિ શ્વાસ વિનાના હોય છે.
હવે ત્રિકસંયોગી આઠ ભાંગાએ પ્રકટ કરવામાં આવે છે–(૧) એક २वास, मे नि:श्वास मन से अछ्वास निवासथी २डित (२) અથવા એક ઉવાચક, એક નિઃશ્વાસક અને બધાં ઉછુવાસ નિઃશ્વાસથી રહિત. (૩) અથવા એક ઉચ્છવાસક, બધાં નિઃશ્વાસક અને એક ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસથી રહિત(૪) અથવા એક ઉછૂવા સક, બધાં નિઃશ્વાસક અને બધાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय चन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २५३ निस्सासएय अह भंगा ८ एए छब्बीसं भंगा भवंति २६' अथवा उच्छवासकश्च, निःश्वासकश्च, नो उच्छासनिःश्वासकश्च, भवति १ अथवा उच्छ्वासकश्च, निःश्वासकश्च, नो उच्छ्वासनिःश्वासकाश्च भवन्ति२, अथवा उच्छ्वासकश्च, निःश्वासकाच नो उच्छवासनिःश्वासकश्च भवति ३, अथवा उच्छ्वासकश्च निःश्वासकाश्च नो उच्छ्ासनिःश्वासकाश्च भवन्ति ४, अथवा उच्छ्वासकाश्च निःश्वासकश्च, नो उच्छ्वासनिःश्वासकश्च भवति ५, अथवा उच्छ्वासकाश्च निःश्वासकश्च नो उच्छ्नासनिःश्वासकाश्च भवन्ति ६, अथवा उच्छ्वासकाश्च निःश्वासकाश्च नो उच्छ्वासनिःशासकश्च भवति ७, अथवा उच्छ्वासकाश्च निःश्वासकाश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासकाश्च भवन्ति ८ इत्येवं रीत्या अष्टौ भङ्गाः वक्तव्याः। एते उपरि वर्णिताः षड्विंशतिः भङ्गाः भवन्ति २६ । तथा च एककयोगे एकवचनान्तात्रयः, बहुवचनान्ता अपित्रय, इति षट् ६' द्विकयोगेतु यथायोगमेकल बहुत्वाभ्यां तिस्रश्चतुर्भङ्गिका इति द्वादश १२, त्रिकयोगेतु अष्टौ भङ्गा ८ भवन्तीति सर्वमेलनेन षड्वंशतिरिति भावः। इति षोडशमुच्छ्वासनिःश्वासद्वारम् । १६ ।
और अनेक नो उच्छवासक निःश्वासक ४, अथवा अनेक उच्छ्रवासक, एक निःश्वासक, एक नो उच्छ्वासनिःश्वासक ५, अथवा अनेक उच्छवा. सक, एक निश्वासक, अनेक नो उच्छ्वासक निश्वासक ६, अथवाअनेक उच्छ्वासक, अनेक नि:श्वासक, एक नो उच्छ्वासक निःश्वासक ७, अथवा-अनेक उच्छ्वासक, अनेक नि:श्वासक, अनेक नो उच्छ्वास. निःश्वासक होते हैं ८। इस प्रकार से त्रिक संयोग में ये आठ भंग होते हैं। एक योग में एक वचनान्त ३, बहुवचनान्त भी ३, ऐसे छह ६, दो के योग में १२, और त्रिक योग में ८ ये बीस २० इस प्रकार सब मिलाकर छन्वीस २६ भंग होते हैं। इस प्रकार से यह सोलहवां उच्छ्वास निःश्वासद्वार हैं १६ । ઉચ્છવાસ નિશ્વાસથી રહિત. (૫) અથવા બધાં ઉઠ્યાસક, એક નિઃશ્વાસક अन से अयास निवासथी २हित. (6) Mi पास, निवास અને બધાં ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસથી રહિત. (૭) અથવા બધાં ઉચશ્વાસક, બધાં નિઃશ્વા પ્રક અને એક ઉચ્છવાસ નિ:શ્વાસથી રહિત. (૮) અથવા બધાં ઉચ્છવાસક બધાં નિઃશ્વાસક અને બધાં ઉંવાસનિ:શ્વાસથી રહિત હોય છે. આ રીતે ત્રિકસંગી આઠ ભાંગા બને છે. એક પેગમાં એક વચનવાળા ૩ અને બહુવચનવાળા ૩ ભાંગ, દ્વિયાગમાં ૧૨ ભગા અને ત્રિકોગમાં ૮ ભેગા મળીને કુલ ૨૬ ભોગ બને છે. આ પ્રકારનું આ ૧૬મું ઉ છુવાસ નિઃશ્વાસ દ્વાર છે. ૧૬
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
अथ सप्तदशमाहारद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - ' तेणं भंते ! जीवा कि आहारगा. अणाहारगा ? ' हे मदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किम् - आहारका भवन्ति ? किंवा अन हारका भवन्ति ? भगवानाह - ' गोयमा ! आहारएवा, अणाहारएवा, एवं अट्ठ भंगा १७' हे गौतम ! कश्चित् आहारकोवा भवति, कश्चिद् faurant नारकोवा भवति, केचित् आहारकावा भवन्ति केचिद अनाहारकावा भवन्ति इति एक योगे चत्वारो भङ्गाः । अथ द्विकयोगे चतुरो भङ्गान् आह कश्चिद् आहारकच कचिद् अनाहारकच १, केचिद् आहारकश्च केचित् अनाहारका २, केविद आहारकाच, केचिद् अनाहारकश्च ३, केचिद् आहारकाच केचिद् अनाहार
३५४
अब सत्रहवें आहार द्वार को आश्रित करके गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'तेणं भंते ? जीवा किं आहारगा, अणाहारगा' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव क्या आहारक होते हैं अथवा अनाहारक होते हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोपमा आहारए वा अणाहारए वा एवं अट्ठ भंगा' हे गौतम! कोई एक आहारक होता है ? और कोई एक विग्रहगति में रहा हुआ अनाहारक होता है २ । तथा अनेक आहारक होते हैं ३ और अनेक अनाहारक होते हैं ४ | इस प्रकार से ये चार भंग एक के योग में हुए हैं ४ | अब द्विकयोग में जो चार भंग होते हैं वे इस प्रकार से हैं - कोई एक जीव आहारक, कोई एक जीव अनाहारक १, कोई एक जीव आहारक और कितनेक अनाहारक २, कितनेक आहारक, कोई एक अनाहारकर, और कितने क आहारक होते हैं ४ | इस
१७ भां माहारद्वारनी अ३पशु – गौतम स्वाभीना अश्न- " तेणं भवे ! जीवा कि आहारगा, अणाहारगा ? ” डे भगवन् ! ते उत्पद्यवर्ती व आहा६४ હાય છે? કે અનાડારક હાય છે ?
महावीर प्रभुना उत्तर - " गोयमा ! हे गौतम! "जो अणाहारगा, आहारए वा अणाहारए वा, एवं अट्ठ भंगा" तेथेो नाडार होता नथी, यथ (૧) કાઈ જીવ આહારક હાય છે અને (૨) વિગ્રહગતિમાં રહેલે કાઈ એક कुष मन हार पशु होय छे. ( 3 ) मध व आहा२४ होय छे. (४) અથવા બધાં જીવા અનાહારક હાય છે. આ રીતે એકના ચેાગથી ચાર ભાંગા બને છે. હવે બ્રિકસ'ચાગી ચાર ભાંગા પ્રકટ કરવામાં આવે છે (૧) કોઈ એક જીવ આહારક અને કાઇ એક જીવ અનાહારક હોય છે. (૨) અનેક જીવે આહારક અને કાઈ એક જીવ અનાહારક હેાય છે. (૩) અથવા અનેક જીવે અનાહારક અને કઈ એક જીવ આહારક હાય છે (૪) અથવા અનેક જીવે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०१ सू०१ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २५५ काश्च भान्ति ४ इन्युभयसंमेलनेन अष्टौ भवन्ति । इति सप्तदशमाहारकद्वारम् ।१७।
__ अथ अष्टादशं विरतिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति- 'तेणं भंते ! जीवा किं विरया, अविरया, विरया विरया ?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं विरता:-विरतिमन्तो भवन्ति ? किंवा अविरताः-विरतिरहिता भवन्ति ? किंवा विरताऽविरताः भवन्ति ? भगानाह-' गोयमा ! नो विरया, नो विरया विरया, अविरएवा, अविरया वा १८' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवा नो विरताः भवन्ति, नो वा विस्ताऽचिरता भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वात् अविरतोवा भवति, द्वयादिपत्रतायांतु जीवाना मनेकत्वात् अविरताचा भवन्ति इति । इत्यष्टादशं विरतिद्वारम् ॥१८॥ प्रकार एक योग के ४ और द्विकयोग के चार मिलाकर सय जोडकर आठ भंग हो जाते हैं इस तरह से यह सत्रह वां आहारक द्वार है । १७ । ___ अठारहवें विरतिद्वार को लेकर गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- तेणं भंते ! जीवा किं विरया, अविरया, विरयाविरया' हे भदन्त ! उत्पलस्थ वे जीव क्या विरतियुक्त होते हैं ? अथवा अविरतियुक्त होते हैं ? अथवा विरताविरत होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ? 'गोयमा' हे गौतम! 'नो विरया, नो विरयाविरया, अविरए वा, अविरया वा' उत्पलस्थ वे जीव न विरतियुक्त होते हैं और न विरता. विरत होते हैं किन्तु उत्पल की एकपत्रावस्था में एक जीव अविरति. युक्त होता है तथा उत्पल की अनेकपत्रावस्था में अनेक जीवों के सद्भाव हो जाने से वे सब जीव अविरतिवाले होते हैं। इस प्रकार यह अठारहवां विरतिद्वार है।१८। આહારક અને અનેક અનાહારક હોય છે. આ રીતે એકના યોગથી ૪ અને દ્વિકોગથી ૪ ભાંગા મળી કુલ આઠ ભાંગ બને છે. ૧૭
१८i वितिवारनी ५३५।- गौतम स्वाभाना प्रश्न-" तेणं भंते ! किं विरया, अविरया, विरया विरया ?” 8 सावन्! a suसन शु. વિરતિયુક્ત હોય છે? કે અવિરતિયુક્ત હોય છે ? કે વિરતાવિરત હોય છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा !” गोतम ! “नो विरया, नो विरयाविरया, अविरए वा, अविरया वा" ते ७.५३वता व वितियुत હાતા નથી, વિરતાવિરત પણ હોતા નથી. પરંતુ ઉ૫લની એક પત્રાવસ્થાની અપેક્ષાએ તેમાં રહેલે એક જીવ અવિરતિયુક્ત હોય છે. તથા તે ઉ૫લની અનેક પત્રાવસ્થાની અપેક્ષાએ તેમાં રહેલા અનેક જીવો અવિરતિયુક્ત હોય છે. ૧૮
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अथ एकोनविंशं क्रियाद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' तेणं भंते ? जीवा कि सकिरिया, अकिरिया ? ' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं सक्रिया भवन्ति ? किंवा अक्रिया भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा! नो अकिरिया, सकिरिएवा, सकिरियावा १९' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः नो अक्रिया भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकात्रावस्थायाम् जीवस्य एकत्वात् सक्रियोग भवति, द्वयादिपत्रावस्थायांतु जीवानामनेकत्वात् सक्रिया वा भवन्ति। इत्येकोनविंशं क्रियाद्वारम् ॥ १९ ॥
अथ विंशतितमं बन्धकद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' तेणं भंते ! जीवा कि सत्तविहबंधगा, अविहबंधगा?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं सप्तविध कर्मबन्धका भवन्ति ? किंवा अष्टविधकर्मबन्धका भवन्ति ? भगवानाह
अव उन्नीस वें क्रियाहारको आश्रित करके गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'तेणं भंते ? जीवा किं सकिरिया, अकिरिया, हे भदन्त ! उत्पलस्थ वे जीव क्या सक्रिय होते हैं अथवा अक्रिय होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा! नो अकिरिया. सकिरिए वा, सकिरिया वा' हे गौतम! उत्पलस्थ वे जीव अक्रिया वाले नहीं होते हैं किन्तु उत्पल की एकपत्रावस्था में जीव की एकतामें वह जीव सक्रिय होता है और उत्पल की व्यादिपत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीवों के होजाने से वे सब जीव सक्रिय होते हैं। इस प्रकार से यह उन्नीसवां क्रियाद्वार है । १९। ___अब गौतम स्वामी २० वें बन्धकद्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेणं भंते ! जीवा किं सत्तविह बंधगा, अविहबंधगा' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव क्या सात प्रकार के कर्मों के बंधक होते
१६मा प्रियाद्वारनी ५३५४।--गौतम स्वाभाना प्रश्न-" तेणं भंते ! जीवा किं सकिरिया, अकिरिया १" मग ! Guaन त । शु. सठिय હોય છે કે અક્રિય હોય છે ?
महावीर प्रसुने। उत्त२-" गोयमा ! नो अकिरिया, सकिरिए वा, सकिरिया वा " गौतम ! ५सना ते ४ महिय (Gया ति) डोता નથી, પરંતુ એક પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલમાં રહેલ એક જીવ સક્રિય હોય છે, અને ઉત્પલની અનેક પત્રાવસ્થાની અપેક્ષાએ તેમાં રહેલા અનેક જીવો સક્રિય डाय छे. ॥१४॥
२० भां मानी ५३५।- गौतम स्वामीना प्रश्न-" तेण भंसे ! जोया किं सत्तविह बंधगा, अदुविह बंधगा ?” डे सावन् ! S५सती ते જ સાત પ્રકારનાં કર્મોને બન્ધક હોય છે કે આ પ્રકારનાં કર્મોના બન્ધક હોય છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
ADAM
प्रमेषचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २५७ 'गोयमा ! सत्तविहबंधएवा, अविहबंधएवा, अभंगा २०' हे गौतम ! उत्पल स्थो जीवः सप्तविध कर्मबन्धको वा भवति, अष्टविधकर्मबन्धकोवा भवति अथवा सप्तविध कर्मबन्धका भवन्ति, अष्टविध कर्म बन्धका वा भवन्ति, इत्येकके चत्वारो भङ्गाः४, अथ द्विके चतुरो भङ्गानाह-सप्तविध कर्मबन्धकश्च अष्ट विध कर्मबन्धकश्च भवति १, अथवा सप्तविध कर्मबंधकश्च अष्टविध कर्मबन्धकाश्च भवन्ति २, अथवा सप्तविध कर्मबन्धकाश्च अष्टविधर्मबन्धकश्च भवति३, अथवा सप्तविध कर्मबन्धकाश्च अष्टविधकर्मबन्धकाश्च भवन्ति ४, इत्येवम् अष्टौ भना भवन्तीति । इति विंशतितमं बन्धकद्वारम् ॥२०॥ है अथवा आठ प्रकार के कर्मों के बंधक होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयम्ग' हे गौतम! 'सत्तविहपंधए वा, अविहबंधए वा, अट्ठभंगा' उत्पलस्थ जीव सात प्रकार के कर्मों का बंधक भी होता है ? और आठ प्रकार के कर्मों का बंधक भी होता है २ । अथवा अनेक जीव सात प्रकार के कर्मों के बंधक होते हैं ३ और अनेक आठ प्रकार के कर्मों के भी बंधक होते हैं । इस प्रकार से ये ४ भंग एक के योग में हुए हैं। द्विक योग में होने वाले चारभंग इस प्रकार से हैं-कोई एक जीव सात प्रकार के कर्मों का बंधक होता है और कोई एक जीव आठ प्रकार के कर्मों का बंधक होते है १,अथवा एक जीवसात प्रकार के कर्मों का बंधक होता है और अनेक जीव आठ प्रकार के कर्मों के बंधक होते हैं २, अथवा अनेक जीव सात प्रकार के कमों के बंधक होते हैं और एक जीव आठ प्रकार के कर्मों का बंधक हैं ३, अथवा अनेक जीव सात
महावीर प्रभु अत्तर-" गोयमा!" 3 गौतम! सत्सविह बंधए वा, अविह बंधए वा, अटू भंगा " G५२५ मे १ सात १२ना माना બન્યાક પણ હોય છે અને આઠ પ્રકારનાં કર્મોને પણ બન્ધક હોય છે. અથવા ઉત્પલસ્થ બધાં છ સાત પ્રકારનાં કર્મોના પણ બન્ધક હોય છે અને આઠ પ્રકારનાં કર્મોના પણ બન્યક હોય છે. આ રીતે એકના યોગવાળા ૪ ભાંગ બને છે. બ્રિકસંગી ચાર ભાંગા નીચે પ્રમાણે બને છે. (૧) અથવા કઈ એક જીવ સાત પ્રકારનાં કર્મોને બધક હોય છે અને કેઈ એક જીવ આઠ પ્રકારનાં કર્મોને બાક હોય છે. (૨) અથવા કોઈ એક જીવ સાત પ્રકારનાં કર્મોને બજક હોય છે અને અનેક છે આઠ પ્રકારનાં કર્મોના બન્યક હોય છે. (૩) અથવા કઈ એક જીવ સાત પ્રકારના કર્મોને બન્યક હોય છે.
भ० ३३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
अथ एकविंशतितमं संज्ञाद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति- 'तेणं भंते ! जीवा किं आहारसन्नो उत्ता, भयसन्नोवउत्ता, मेहुणसन्नोवउत्ता, परिंग्गहसन्नोवउत्ता ?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किम् आहारसंज्ञोपयुक्ता भवन्ति ? किंवा भयसंज्ञोपयुक्ता भवन्ति ? किंवा मैथुनसंज्ञोपयुक्ताः भवन्ति, किंवा परिग्रहसंज्ञोपयुक्ताः भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! आहारसन्नो उत्तावा, असीती गंगा २१ ' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः आहारसंज्ञोपयुक्तावा भवन्ति, भयसंज्ञोपयुक्तावा भवन्ति, मैथुनसंज्ञोपयुक्तावा भवन्ति, परिग्रहसंज्ञोपयुक्तावा भवन्ति इत्यादिरीत्या अशीर्ति भङ्गा भवन्ति, तथाहि - एक कयोगे एकवचनेन चत्वारः४, बहुवचनेनापि चत्वारएव ४ । प्रकार के कर्मों के बंधक होते हैं और अनेक जीव आठ प्रकार के कर्मों के बंधक होते हैं, इस प्रकार से ये आठ भंग हैं। बीसर्वा यह बंधद्वार है | २०|
अब गौतम इक्कीसवें संज्ञाद्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं- तेणं भंते! जीवा कि आहारसन्नोव उता, भयसन्नोवउसा मेहुणसन्नो उत्ता, परिग्गहसनोंवउत्ता' हे भदन्त ! उत्पलस्थ जीव क्या आहारसंज्ञोपयुक्त होते हैं, या भयसंज्ञोपयुक्त होते हैं? अथवा मैथुनसंज्ञावाले होते हैं ? अथवा परिग्रह संज्ञोपयुक्त होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा' आहारसन्नो उत्ता वा असीतीभंगा' हे गौतम ! उत्पस्थ वे जीव आहारसंज्ञावाले भी होते हैं, भयसंज्ञोपयुक्त भी होते हैं, मैथुन संज्ञोपयुक्त भी होते हैं, और परिग्रहसंज्ञोपयुक्त भी होते हैं। इसरीति से यहां पर अस्सी भंग होते हैं। वे इस प्रकार से होते हैं - एक के योग में एक वचन को लेकर चार भंग और बहुवचन અને અનેક જીવે આઠ પ્રકારના કર્મીના ખધક ઢાય છે. (૪) અથવા અનેક જીવા સાત પ્રકારનાં કર્માના પણ અન્ધક હોય છે અને આઠ પ્રકારનાં ક્રર્માના पशुजन्य होय . या रीते दुस या लांगा जने छे ।। २० ॥
२५८
,
79
२१ भां स'ज्ञ'द्वारनी प्र३याथा - गौतम स्वामीने! प्रश्न- " तेण भंते! जीवा किं आहारसन्नावउचा, भय सन्नोवउत्ता, मेहुणखन्नोवउत्ता परिग्गहसन्नोव उत्ता ? : હે ભગવન્! ઉત્પલના તે જીવે આહારસજ્ઞાથી યુક્ત ડાય છે ખરાં? ભયસ'જ્ઞાથી યુક્ત હાય છે ખરાં ? મૈથુનસંજ્ઞાથી યુક્ત હોય છે ખરા? પરિગ્રહ સ'જ્ઞાથી યુક્ત હાય છે ખરાં !
महावीर प्रभुने। उत्तर- " अहारसन्नोव उत्ता वा असीती भंगा " हे गौतम! ઉત્પલસ્થ તે જીવે આહાર સરંજ્ઞાથી પણ યુક્ત હોય છે, ભય સંજ્ઞાથી પણ યુક્ત હાય છે, મૈથુન સંજ્ઞાથી પણ યુક્ત હાય છે અને પરિગ્રહ સંજ્ઞાથી भालु युक्त होय हे खड़ी उस ८० भांगा जने छे. ते लांगा ( विठ्ठह्यो ) નીચે પ્રમાણે સમજવા-એકના ચૈાગથી એક વચનવાળા ૪ ભાંગા અને મહુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयन्द्रिकाटीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २५१ द्विक योगेतु यथाक्रमम् एकवचनबहुववनाभ्यां चतुर्भङ्गी ४, चतुर्णा च पदानां षड् द्विकयोगास्तच चतुर्गुणाश्चतुर्विंशतिः २४, त्रिकयोगेतु त्रयाणां पदानाम् अष्ट भङ्गा ८, चतुर्गा पदानां चत्वारस्त्रिकयोगास्तेचाष्टाभिर्गुणिता द्वात्रिंशत् ३२, चतुष्कसंयोगेतु षोडश भङ्गाः इति सर्वमेलनेन चाशीतिभङ्गा भवन्तीति। इत्येकविंशतितमं संज्ञाद्वारम् २१। ____ अथ द्वाविंश कषायद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-तेणं भंते ! जीवा कि कोहकसाई, माणकसाई, मायाकसाई, लोभकसाई ?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं क्रोधकषायिणो भवन्ति ? किं वा मानव पायिणो भवन्ति ? किंवा मायाकषायिणो भवन्ति ? किं वा लोभकपायिणो भवन्ति ? भगवानाह-'असीती. भंगा २२' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः क्रोधकपायिणोवा भवन्ति, मानकषायिणो वा भवन्ति, मायाकषाषिणोवा भवन्ति, लोभकषायिणोवा भवन्ति, इत्यादिरीत्या को लेकर भी चार भंग होते हैं। द्विकयोग में एकवचन और घटुवचन को लेकर चार भंग होते हैं, चारपदों के विकयोगमें छह होते हैं इनके साथ चार भंगाका गुणा करने पर चौव्वीस द्विकयोगी भंग आते हैं। चार संज्ञाओं के त्रिक संयोगी ८ भंग होते है , इनका चउभंगी के साथ गुणा करने पर ३२ त्रिसंयोगी भंग आते हैं। चतुष्कसंयोग में १६ भंग होते हैं। सब भंग मिलकर कुल यहां ८० भंग ही जाता है। ___ अब २२ वें कषायवार को आश्रित करके गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-तेणं भंते ! जीवा किं कोहकसाई, माणकसाई, मायाकसाई, लोभकसाई' हे भदन्त ! उत्पलस्थ वे जीव क्या क्रोधकषायवाले होते हैं ? अथवा मानकषायवाले होते हैं ? अथवा माया कषायवाले होते हैं ? अथवा लोभकषायवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'असीती વચનવાળા ૪ ભાંગા બને છે. દ્વિસંગમાં એક વચન અને બહુવચનવાળા ચાર ભાંગા બને છે ચાર પદેના છ દ્વિગ થાય છે. તેથી કુલ ૬૮૪=૪૪ બ્રિકસંગી ભોગ બને છે. ચાર સંજ્ઞાઓના ત્રિકસંગી ૮ ભાંગા થાય છે. તે આઠ ભાંગીને ચાર પદે વડે ગુણતા કુલ ૩૨ ત્રિકસંગી ભાંગા બને છે. અને ચતુર્કસંચાગી ૧૬ ભાંગા બને છે આ રીતે કુલ ૮૦ ભાંગા બને છે ૨૧
२२मा षायद्वारनी ५३५९-गीतम स्वाभाना प्रथ-" तेण भंते ! जीवा किं कोहकसाई, माणकसाई, मायाकसाई, लोभकसाई ?” उमगवन् ! त्यसरथ તે જ શું ક્રોધકષાયવાળા હોય છે ? કે માનકષાયવાળા હોય છે? કે માયાકષાયવાળા હોય છે? કે લેભ કષાયવાળા હોય છે?
महावीर प्रसन। हत्त२-" असीति भंगा" गीतम! Gratथ । કોષાયવાળા પણ હોય છે, માનકષાયવાળા પણ હોય છે, માયાકષાયવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अशीतिभंगा भवन्ति, तथाहि-एककयोगे एकवचनेन चत्वारः, बहुवचनेनापि चत्वार एव भवन्ति इत्यष्टौ, द्विकयोगेतु यथायोगमेकवचनबहुवचनाभ्यां चतुर्भङ्गी, चतुर्णा च पदानाम् पद्विकयोगास्तेच चतुर्गुणाश्चतुर्विंशतिः, त्रिकयोगेतु त्रयाणां पदामष्टौ भङ्गाः, चतुर्णाच पदानां चत्वारस्त्रिक संयोगास्ते चाष्टाभिर्गुणिता द्वात्रिंशत् , चतुष्कसंयोगेतू षोडशभङ्गाः, सर्वमेलनेन चाशीतिरिनि। इति द्वाविंश कषायद्वारम् । २२। ___अथ त्रयोविंशं स्त्रीवेदादिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! जीवा कि इत्थीवेदगा, पुरिसवेदगा, नपुंसगवेदगा ?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था भंगा' हे गौतम' उत्पलस्थ जीव क्रोधकषयवाले भी होते हैं,मानकषायवाले भी होते हैं, मायाकषायवाले भी होते हैं और लोभकषायवाले भी होते हैं। इत्यादि रीति से यहां ८० भंग होते हैं। एकयोग में एकवचन को लेकर चार भंग और बहुवचन को लेकर भी ४ भंग होते हैं। इस प्रकार ये आठ भंग हो जाते हैं। दो केयोग में यथायोग एकवचन और बहुवचन को लेकर ४ चतुर्भगी होती है। चार पदोंके द्विकयोग ६ होतें हैं, इनके साथ ४ भंगो का गुण करने पर २४ द्विकयोगी भंग आते हैं। चार कषायोंके त्रिकसंयोगी भंग ८ होते हैं, इनका चउभंगी के साथ गुणा करने पर ३२ तीनसंयोगी भंग आते हैं। चतुष्क संयोग में १६ भंग होते हैं। सब मिलकर कुल अस्सी ८० भंग हो जाते हैं। इस प्रकार से यह २२ वां कषायद्वार है।
अब गौतमस्वामी २३ वें स्त्रीवेदादिद्वार को लेकर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेणं भंते! जीवा किं इत्थीवेदगा, पुरिसवेदगा, नपुंसगवेदगा' પણ હોય છે અને લેભષાકવાળા પણ હોય છે. અહીં પણ સંજ્ઞાદ્વારની જેમ ૮૦ ભાંગા બને છે એક યુગમાં એક વચનવાળા ૪ ભાંગા અને બહુ વચનવાળા ચાર ભાગ બને છે. આ રીતે તેમના એક સગી ભાંગે કુલ ૮ થાય છે. ક્રિકગમાં યથાયોગ એક વચન અને બહુવચનની અપેક્ષાએ ૪ ચતુર્ભગી થાય છે. ચાર પદના ૬ દ્વિકગ થાય છે, તે ૬ને ૪ ભાંગા વડે ગણવાથી કુલ ૨૪ દ્વિસંગી ભાંગા બને છે ચાર કષાયના ત્રિકસંગી ૮ ભાંગા થાય છે તેમને ચતુર્ભગી (ચાર ભાંગા) વડે ગુણવાથી કુલ ૩૨ ત્રિકસંગી ભાંગા બને છે. અને ચતુષ્ક સંયેગી ૧૬ ભાંગા બને છે. આ शत मधी भणी ८० लांग मन छ. ।। २२ ॥
२3 भां खीवहालिदानी ५३५।- गौतम स्वाभानी प्रश्न-" तेण भते ! जीवा किं इत्थीवेदगा, पुरिसवेदगा, नपुंसगवेदगा ?" भगवन् ! ते ७५सती
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २६१ जीवाः किं वेदका भवन्ति ? किंवा पुरुषवेदका भवन्ति ? किंवा नपुंसक वेदका भरन्ति ? भगवानाह - गोयमा ! नो इस्थिवेदगा, नो पुरिसवेद्गा, नपुंगवेदवा, नपुंगवेदगावा २३' हे गौतम! उत्पलस्था जीवाः नो स्त्रीवेदका भवन्ति, नो वा पुरुषवेदका भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वात् नपुंसक वेदकञ्च भवति, द्वयादिपत्रतायांतु जीवानामनेकत्वात् नपुंसकवेदका भवन्ति । इति त्रयोविंशं स्त्रीवेदद्वारम् । २३ ।
अथ चतुर्विंश बन्धकद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति- 'तेणं भंते । जीवा किं इत्थवेदबंधगा, पुरिसवेदबंधगा, नपुंसगवेद बंधगा ? ' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं स्त्रीवेदकर्मबन्धका भवन्ति ? किंवा पुरुषवेदकर्मबन्धका भवन्ति ? हे भदन्त ! उत्पलस्थ वे जीव क्या स्त्रीवेदवाले होते हैं । अथवा पुरुष वेदवाले होते हैं ? या नपुंसक वेदवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा ! ना इस्थिवेदगा नो पुरिसवेदगा, नपुंसगवेद एवा नपुंगवेद्गा वा' हे गौतम! उत्पलस्थ वे जीवन स्त्री वेदवाले होते है और न पुरुष वेदवाले होते हैं किन्तु उत्पल की एकपत्रावस्था में जीव की एकता में वह जीव नपुंसक वेदवाला होता है और उत्पलकी वयादि पत्रावस्था में जीवों की अनेकता में वे सब जीव नपुंसक वेद वाले होते हैं । इस प्रकार से यह २३वां स्त्री वेदादि द्वार है ।
अब गौतम २४ वें बन्धक द्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं' ' तेणं भंते! जीवा किं इस्थीवेद बंगा पुरिसवेदबंधगा, नपुंगवेदबंधा' हे भदन्त । वे उत्पलस्थ जीव क्या स्त्री वेदकर्म के बंधक होते हैं ? अनवा - पुरुषवेद कर्म के बंधक होते हैं ? या नपुंसक જીવા શું સ્ત્રીવેદવાળા હાય છે ? કે પુરુષવેદવાળા હોય છે? કે નપુંસકવે. ઢવાળા હોય છે ?
""
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! " नो इत्थिवेदगा, नो पुरिसवेदगा, नपुंगवेदए वा, नपुंसगवेदगा वा તે ઉત્પલસ્થ જીવા શ્રીવેદવાળા પણ હાતા નથી, પુરુષવેદવાળા પણ હેતા નથી, પરંતુ જ્યારે તે ઉત્પન્ન એક પત્રાવસ્થામાં હાય છે, ત્યારે તેમાં રહેલે એક જીવ નપુસક વેદવાળે! હાય છે અને જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે તેમાં રહેલા બધાં જીવા નપુંસક વેદવાળા હાય છે.
૨૪ માં વેદાદિ અન્ધક દ્વારની પ્રરૂપણા-ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન" तेण भंते! जोवा किं इत्थीवेदबंधगा, पुरिसवेद बंधगा, नपुंसगवेदबंधगा ? "
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
भगवतीने किंवा नपुंसकवेदकर्मवन्धका भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! इत्थी वेदबंधएवा, पुरिसवेदबंधएवा, नपुंसगवेदबंधएवा छब्बीसं भंगा २४' हे गौतम ! उत्पलस्थो जीवः स्त्रीवेदबन्धकोवा भवति, पुरुषवेदवन्धको वा भवति, नपुंसक वेदबन्धको वा भवति, इत्यादिरीत्या षड्विंशतिर्भगा भवन्ति २४, तथाहि एककयोगे एकवचनान्तात्रयः, बहुवचनान्ता अपि त्रयः इति षट्, द्विकयोगेतु यथायोगम् एकत्वबहु. स्वाभ्यां तिस्रश्चतुर्भङ्गिका इति द्वादश, त्रिकयोगेतु अष्टौ भङ्गा भवन्ति, इति सर्व मेलनेन पइविंशतिभङ्गाः, इति चतुर्विंशम् बन्धकद्वारम् । २४ । वेद कर्म के बंधक होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा। इत्थीवेदबंधएवा, पुरिसवेदबंधएवा, नपुंसगवेदबंधएवा छब्बीसं भंगा' हे गौतम ! उत्पलस्थजीव स्त्रीवेदबंधक भी होता है पुरुषवेद बंधक भी होता है, और नपुंसकवेदबंधक भी होता है। इत्यादि रीति से यहां २६ भंग होते हैं । ये इस प्रकार से समझना चाहियेएक योग में एक वचन को लेकर ३ भंग और बहुवचन को लेकर भी ३ भंग होते हैं इस प्रकार ये ६ भंग होते हैं । दोकेयोग में यथा योग एक वचन और बहुवचन को लेकर चार भंगोवाली तीन भंगी होती है, इस प्रकार ये १२ भंग हो जाते हैं । त्रिकयोग में आठ भंग होते हैं। इस प्रकार सब मिलकर यहाँ २६ भंग आ जाते हैं । इस प्रकार से यह २४ वां बंधकद्वार है। હે ભગવન ! તે ઉત્પલસ્થ વેદ કર્મના બન્ધક હોય છે? કે પુરુષવેદ કર્મના બન્ધક હોય છે ? કે નપુંસક વેદકર્મના બધક હોય છે?
मसापीर प्रभुने। उत्तर-“ गोयमा " ! गौतम ! “ इत्थीवेदपंधए वा, पुरिसवेदवेधए वा, नपुंसगवेदबंधए वा, छब्बीस मंगा" ५ai २७। જીવ સ્ત્રીવેદને બંધક પણ હોઈ શકે છે, પુરુષવેદનો બાક પણ હોઈ શકે છે અને નપુંસકવેદને બધેક પણ હોઈ શકે છે. અહીં કુલ ૨૬ ભાંગા બને છે. તે ભાંગા આ પ્રમાણે સમજવા એક યોગમાં એક વચનની અપેક્ષાએ ૩ ભાગ અને બહુવચનની અપેક્ષાએ ૩ ભાંગા બને છે. આ રીતે એક
ગમાં કુલ ૬ ભાંગા બને છે. ક્રિકગમાં યથાયોગ્ય એક વચન અને બહુ વચન લેવાથી ચાર ભાંગાઓવાળી ત્રિભંગી બને છે. તેથી ૪૪=૧૨ ભાંગ બને છે. અને ત્રિકગમાં આઠ ભાંગા બને છે. આ રીતે કુલ ૬+૧૨+૮૦૨૬ ભાંગા બને છે. તે પ્રત્યેક ભંગ ૧૬માં ઉછુવાસ નિઃશ્વાસ દ્વારમાં બતાવ્યા પ્રમાણે અહીં પણ બનાવી શકાય છે. જે ૨૪ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २६३
अथ पञ्चविंश' संज्ञिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - ' तेणं भंते! जीवा किं सन्नी, असन्नी ?' हे भदन्त । ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं संज्ञिनो भवन्ति ? किंवा असंज्ञिनो भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! नो सन्नी, असन्नी वा, असन्निणो वा २५' हे गौतम! उत्पलस्था जीवा नो संज्ञिनो भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वात् असंज्ञीवा भवति, द्वयादिपत्रतायांतु जीवानामनेकत्वात् असंज्ञिनो वा भवन्ति । इति पञ्चत्रिंशं संज्ञिद्वारम् २५ ।
अथ षडूविशमिन्द्रियद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - तेणं भंते! जीवा कि सइंदिया, अणिदिया ?' हे भदन्त ! ते खलु उपलस्था जीवाः किं सेन्द्रियाःइन्द्रियसहिताः भवन्ति ? किंवा अनिन्द्रियाः- इन्द्रियरहिता भवन्ति ? भगवानाह -
अब गौतम २५ वें संज्ञिद्वारको आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं - तेण भंते! जीवा किं सभी, असन्नी' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव क्या संज्ञी होते हैं या असंज्ञी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोमा । ना सन्नी, असन्नी वा असन्निणावा' हे गौतम! वे उत्पलस्थ जीव संज्ञी नहीं होते हैं, किन्तु उत्पल की एकपत्रावस्था में एक जीव असंज्ञी होता है तथा इयादि पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीव असंज्ञी होते हैं । इस प्रकार से यह २५ वां संज्ञिहार है ।
अब गौतम २६ वें इन्द्रियद्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'तेण भंते! जीवा किं सइंदिया, अर्णिदिया' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव क्या इन्द्रिय सहित होते हैं अथवा विना इन्द्रियों के होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! 'नोअणिदिया, प्रश्न- " तेण भवे ! वो शु संज्ञी
२५ भां सज्ञिद्वारनी अ३पथा - गौतम स्वाभीने जीवा किं सन्नी, असन्नी ?" हे भगवन् ! ते उत्पद्यवर्ती હાય છે? કે અસ'ની હાય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! हे गौतम! "नो सन्नी, असन्नी वा, असन्निणो वा ” તે ઉપલસ્થ જીવા સ`જ્ઞી હાતા નથી, પરન્તુ એક પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલમાં રહેલે એક જીવ અસ'ની હાય છે, અને અનેક પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલમાં રહેલા અનેક જીવા અસ'ની હાય છે.
! ૨૫ ॥
२६ भां इन्द्रियद्वारनी प्र३पथा - गौतम स्वाभीने प्रश्नजीवा किं खइंदिया, अणिदिया ?" हे भगवन् ! ते उत्पसमां ઈન્દ્રિયાવાળા હાય છે ? કે ઇન્દ્રિયાથી રહિત હૈાય છે ?
महावीर प्रभु! उत्तर - " गोयमा ! हे गौतम! खदिए वा, सइंदिया वा " अत्यवस्थ ते वो इन्द्रियोथी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
6.
तेण भंबे ! रडेला कवी
66
अनिंदिया, रहित होता नथी
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'गोयमा ! नो अणिदिया, सइंदिएवा, सइंदियावा २६' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवा नो अनिन्द्रियाः-इन्द्रियरहिता नो भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायां जोवस्य एकत्वात् सेन्द्रियो वा भवति, द्वयादिपत्रतायांतु जीवानामनेकत्वात् सेन्द्रियावा भवन्ति । इति षविंशमिन्द्रियद्वारम् । २६।
अथ सप्तविंशमनुबन्धपर्यायतया उत्पलस्य स्थितिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' सेणं भंते ! उप्पलजीवे ति कालओ केवचिरं होई ? हे भदन्त ! स खलु उत्पलस्थो जीवः उत्पल नीव इति-उत्पलजीवत्वरूपेण कालत:-कालापेक्षया कियचिरं भवति ? उत्पलन्वस्थितिः कियत्कालपर्यन्तं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहत्तं, उक्कोसेणं असंखेनं कालं २७' हे गौतम ! उत्पळ स्थ जीवस्य उत्पलजीवत्वरूपेण स्थितिः जघन्येन अन्तर्मुहत भवति, उत्कृष्टेन असंख्येयं कालं भवति इति सप्तविंशमनुबन्धद्वारम् । २७।। सईदिए वा सइंदिया वा' उत्पलस्थ वे जीव इन्द्रिय सहित होते हैं विना इन्द्रियों के नहीं होते हैं। उत्पल की एकपत्रावस्थावाला हो जाता है, तब उसमें वर्तमान अनेक जीव इन्द्रिय सहित होते हैं। इस प्रकार से यह २६ वां इन्द्रियद्वार है। ___अब गौतम २७ वें अनुबन्ध पर्याय रूप उत्पलश्व स्थितिद्वार को लेकर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सेणं भंते ! उप्पलजीवेत्ति काल को केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! उत्पलस्थ जीव उत्पल जीव रूसे कालकी अपेक्षा कब तक रहता है अर्थात् उत्पलकी स्थिति कितने काल तक की है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहण्णेणं अंतो मुहुतं, उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं' हे गौतम! उत्पलस्थ जीव की उत्पल जीव પરતુ એક પત્રાવસ્થાવાળા ઉ૫લમાં રહેલે એક જીવ ઈન્દ્રિય સહિત હોય છે અને અનેક પત્રાવસ્થાવાળા ઉ૫લમાં રહેલા અનેક જી ઈન્દ્રિય સહિત डाय छे ।।२१।।
ર૭ માં અનુબંધ દ્વારની પ્રરૂપણું–હવે ગૌતમ સ્વામી અનુબંધ પર્યાય રૂપ ઉપલત્વ સ્થિતિ દ્વારની અપેક્ષાએ મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે " सेण भंते ! उपलजीवेत्ति कालओ केवञ्चिरं हाई ?" डे सन् ! ને ઉ૫લસ્થ જીવ ઉત્પલના જીવ રૂપે કાળની અપેક્ષાએ કયાં સુધી રહે છે ? એટલે કે ઉત્પલની સ્થિતિ કેટલા કાળની હોય છે?
महावीर प्रसुन उत्तर-"गोयमा " गौतम ! “जहण्णेण अंतो. मुहत्तं उक्कोसे गं असंखेज कालं " हे गौतम ! Gram १ .५सना રૂપે ઓછામાં ઓછે અન્તર્મુહૂર્ત સુધી અને વધારેમાં વધારે અસંખ્યાત કાળ સુધી રહે છે ૨૭
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०१ सू०१ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २६५ ___ अथाष्ट विंश संवेधद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' सेणं भंते ! उप्पलजीवे पुढवी जीवे पुणरवि उप्पलजीवे त्ति केवइयं कालं से वेज्जा? केवइयं कालं गतिरागतिं करेज्जा ? ' हे भदन्त ! स खलु उत्पलजीकः उत्पलजीवत्वं परित्यज्य पृथिवीजीवो भवेत् पृथिवी जीवतया उत्पद्येत, अथच पुनरपि उत्पलजीवो भवेत् उत्पलजीवतया उत्पधेत इति भवान्तराद पुनस्तद् भवग्रहणे कियन्तं कालं से वेत? कियन्तं कालं गविमागतिं गमनागमनं कुर्यात् ? भगवानाह-'गोयमा! भवादेसेणं जहन्नेणं दो भवग्गहणाई, उक्कोसेणं असंखेज्जाई भवग्गबणाई' हे गौतम ! स उत्पलजीवः भगदेशेन भवमकारेण भवापेक्षयेत्यर्थः जघन्येन द्वे भवग्रहणे-एकं पृथिवीकायिकत्वे, ततो द्वितीयम् उत्पलत्वे, तदनन्तरं मनुष्यादिगति गच्छेदिति भावः । रूप से स्थिति जघन्य से तो अन्तर्मुहूर्त की होती है और उत्कृष्ट से असंख्यात काल की होती है ! इस प्रकार यह २७ यो अनुबंधद्वार है। ___ अब गौतम २८३ संवेधवार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से णं भंते ! उप्पलजीवे पुनधीजीवे पुणरवि उप्पलजीवे त्ति केवइयं कालं सेवेज्जा ! केवइयं कालं गतिरागति करेज्जा' हे भदन्त ! उत्पल का जीव उत्पलरूप पर्याय को छोडकर यदि पृथिवी जीवरूप से उत्पन्न हो जाता है और बाद में उस पर्याय को छोडकर वह पुनः उसी उत्पल जीव रूप से उत्पन्न हो जाता है इस प्रकार भवान्तर से पुनः उनी भक्के प्रहण करने में वह कितने कालका सेवन करता है ? किसने काल तक वह गमनागमन करता है ? इसके उत्सर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'भवादेसेणं जहन्नेणं दो भवग्गहणाइं उकोसेणं असंखेज्जाई भवग्गणाई' यह उत्पल जीव भवकी अपेक्षा से कमसे कम दो भवग्रहण तक-एक पृथिवी कायिक में और
२८ मा सविधवारनी ५३५५-गौतम स्वामीन ५२न- ' से ज भंते ! एप्पलजोवे पुढयो जोवे पुणरवि उप्पलजीवे त्ति देवइयं काल सेवेज्जा! केवइय कालं गतिरागति' कारेजा" लगन् ! ५३ ५६३५ पर्यायने છેડીને પૃકાયિક જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાપ, તે આ રીતે ભવાન્તર કરીને ફરીથી એ જ ભવને ગ્રહણ કરવામાં તે કેટલા કાળનું સેવન કરે છે? કેટલા કાળ સુધી તે ગમનાગમન કરે છે?
मडावीर प्रभुने। उत्तर- “गोयमा" हे गौतम ! “ भवादेसेण जहन्नेण दो भागहणाई, उकोप्तेण' असंखेज्जाई भागहणाई" a Graqता १ ભવની અપેક્ષા એ એ છામાં ઓછા બે ભવગ્રહણ પર્યન્ત-એક પૃથ્વીકાયિકમાં
भ० ३४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
भगवती सूत्रे
उत्कृष्टेन तु असंख्येयानि भवग्रहणानि सेवेत, गतिमागतिं च कुर्यात्, 'कालादे से णं जहणेणं दो अंतमुत्ता, उकोसेणं असंखेज्जं कालं, एवतियं कालं सेवेज्जा, एवतियं कालं गतिरागतिं करेज्जा' कालादेशेन कालापेक्षयातु जघन्येन द्वे अन्तर्मुहूर्ते, उत्कृष्टेन तु असंख्येयं कालम् - इयत्कालं सेवेत, इयत्कालं गतिमागतिं कुर्यात, गौतमः पृच्छति' से णं भंते । उप्पलजीवे आउजीवे ?' हे भदन्त ! स खलु उत्पजीवः उत्पलजीवत्वं परित्यज्य अजीवो भवेत् - अकायिकतया उत्पद्येत, अथ च पुनरपि, उत्पकजीवो भवेत् उत्पलजीवतया उत्पद्येत इति भवान्तरात् पुनस्तद्मवग्रहणे कियन्तं कालं सेवेत ? कियन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् ? दूसरा उत्पल में भवग्रहण करने में रहता है बाद में फिर वह मनुष्यादि गति में चला जाता है। और अधिक से अधिक असंख्यात भवग्रहण तक रहता है और गमनागमन करता रहता है। 'कालादेसे - ण जहणेणं दो असोमुहुसा, उक्को सेणं असंखेज्जं कालं एवतियं कालं मतिरागति करेउजा ' तथा काल की अपेक्षासे जघन्यसे दो अंतर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से असंख्यात कालतक रूप काल का सेवन करता है और इतने ही कालतक वह गमनागमन करता है। अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'से णं भंते! उप्पलजीवे आउजीवे' हे भदन्त ! वह उत्पलस्थ जीव उत्पल जीवरूपता को छोडकर यदि अप् जीवरूप से अकायिकरूप से उत्पन्न हो जाता है और पुनः वह अपकायिकावस्था को छोडकर उत्पल जीवरूप से उत्पन हो जाता है-इस प्रकार भवान्तर से पुनः उस भवग्रहण करने में वह कितने काल का सेवन करता અને ખીજો ઉત્પલમાં ભવ ગ્રતુણુ કરવા સુધી રહે છે, ત્યાર બાદ તે મનુષ્યાદિ ગતિમાં જતા રહે છે. અને વધારેમાં વધારે અસખ્યાત ભવગ્રહણ સુધી रहे थे याने गमनागमन उरते रहे . " कालादेसेणं जहणेण दो अतोमुहुत्ता, उच्कोसेज असंखेज्ज काल एवतियं कालं सेवेज्जा, एवतियं कालं गतिरामति' करेज्जा " तथा अजनी अपेक्षाये ते योधामां सोछा मे भुहूत સુધી અને વધારેમાં વધારે અસંખ્યાત કાળનુ સેવન કર્યા કરે છે અને એટલા કાળ પર્યન્ત તે ગમનાગમન કરતા રહે છે.
गौतम स्वाभीना प्रश्न " सेण भंते ! उप्पलजीने आउजीवे ? ભગવન્! તે ઉત્પલસ્ય જીવે જે ઉત્પલપર્યાયને છેાડીને અાયિક જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય અને અપ્રકાયિક પર્યાયને છેડીને ફરીથી ઉપલજીવ રૂપે ઉત્પન્ન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११७० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २६७
,
इति प्रश्न : भगवानाह - ' एवं चैव एवं जहा पुढविजीवे भणिए तहा जाव बाउ ita afford' हे गौतम! एवमेव पूर्वोक्तरीत्यैव अपकायिकत्वेऽपि अवसेयम् एवंप्रकारेण यथा पृथिवीजीको भणितस्तथैव यावत् तेजस्कायिको जीवः, वायुकाfast tae भणितव्यो वक्तव्यः । गौतमः पृच्छति - ' से णं भंते ! उप्पलजीवे से वस्त जीवे से पुणरवि उप्पलजीवे सि केवइयं कालं सेवेज्जा ? केवइयं कालं गतिरागर्ति कज्जइ ? ' हे भदन्त ! स खलु उत्पलजीवः तत्-अथ उस्पलजीवत्वं परित्यज्य वनस्पतिजीवो भवति-वनस्पतिकायिकतया उत्पद्यते, तद्-अथ पुनरपि उत्पलजीवो भवति - उत्पलजीवतया उत्पद्यते इति भवान्तरात् पुनस्तद्भवग्रहणे कियन्तं कालं सेवेत ? कियन्तं कालं गतिमागर्ति - गमनागमनं करोति ? है ? कितने कालतक गमानागमन करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं एवं चेव एवं जहा पुढवि जीवे भनिए ता जाव बाउजीवे, भाणियवे' हे गौतम! जैसा पृथिवी जीव कहा गया है उसी प्रकार से अपकायिकत्व में भी जानना चाहिये । तथा जिस प्रकार से पृथिवी जीव कहा गया है उसी प्रकार यावत् तेजस्कायिक और बायुकायिक जीव भी कहना चाहिये ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'सेणं भंते! उप्पलजीवे से area जीवे से पुणरवि उप्पलजीवे, ति केवइयं काल सेवेज्जा hari कालं गतिरागति कज्जइ' हे भदन्त ! वह उत्पल जीव यदि उत्पल जीवत्व की पर्याय को छोडकर वनस्पति जीवरूप पर्याय धारण कर लेता है और वनस्पति जीवरूप पर्याय को छोडकर पुनः उत्पल થઇ જાય, તે આ રીતે ભવાન્તર કરીને ફરીથી એજ ભગ્રહણ કરવામાં તે કેટલા કાળનું સેવન કરે છે? કેટલા કાળ સુધી તે ગમનાગમન કરતે રહે છે ?
महावीर प्रभुनो उत्तर- " एवं चेत्र, एवं जहा पुढवीजीवे तहा जाव वाउजीवे भाणियव्वे" हे गौतम! उत्पानी पर्यायसांथी अपायमा उत्पन्न थने इरीथी ઉત્પલના છત્ર રૂપે ઉત્પન્ન થનાર જીવનું કથન ઉપયુ ક્ત પૃથ્વીકાયિક પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થનારા જીવના કથન અનુસાર સમજવુ'. અને એજ પ્રમાણે તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિકમાંથી ઉત્પલની પર્યાયમાં ફરી આવનાર જીવવષે પણ સમજવું
गौतम स्वामीनो प्रश्न- " सेण भंवे ! उप्पलजीवे से वणस्सइ जीवे, पुणरवि उप्पलजोवे, त्ति केवइयं कालं सेवेज्जा, केवड्यं काल' गविरागति कज्जइ १" હે ભગવન્ ! તે ઉત્પલસ્થ જીવ ને ઉત્પલ જીવવની પર્યાય છેોડીને વનસ્પતિ જીવ રૂપ પર્યાય ધારણ કરે અને ત્યાર બાદ વનસ્પતિ જીવરૂપ પર્યાયને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
भगवतीसूत्रे भगवानाह-'गोयमा ! भदेसेणं जहण्णेणं दो भवग्गहणाई, उकोसेणं अणंताई भवग्गहणाई' हे गैतम ! स उत्पलजीवः भवादेशेन भवापेक्षया जघन्येन द्वे भव. ग्रहणे एकम् अप्कायिकत्वे, ततो द्वितीयमुत्पलत्वे, तदनन्तर मनुष्यादिगतिगच्छेत् , उत्कृष्टेन तु अनन्तानि भवग्रहणानि सेवेत, 'कालादेसेणं जहण्णेणं दो अंतोमुहुत्ता, उक्कोसेणं अणंत कालं तहकालं, एवइयं कालं सेवेज्जा, एवइयं कालं गतिरागति कज्जइ' कालादेशेन कालापेक्षया जधन्येन द्वे अन्तर्मुहूर्त-अपूकायिकरवेन अन्तर्मुहूर्तम् , पुनरुत्पलत्वेनान्तर्मुहूर्तमित्येवं कालापेक्षया द्वे अन्तर्मुहूर्ते इत्यर्थः, जीवरूप पर्यायवाला बन जाता है, इस प्रकार भवान्तर से पुनः उस भवग्रहण करने में वह कितने कालका सेवन करता है ? कितने कालतक गमनागमन करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा! भवादेसेणं जहण्णणं दो भवरगहणाई उकोसेणं अर्णताई भवग्गणाई' हे गौतम! भवकी अपेक्षा वह कमसे कम दो भवग्रहण रूप कालका सेवन करता है। पहिला मव वनस्पतिकायिक में और द्वितीय मध उत्पल में लेकर के बाद में वह मनुष्यादि गति में चला जाता है। उस्कृष्ट से वह अनन्त भवोंका सेवन करता है। 'कालादेसेणं जहण्णणं दो अंतोमुत्ता, उकासेणं अणतं कालं तरुकालं एवायं कालं सेवेज्जा, एवइयं कालं गतिरागति कमइ' कालकी अपेक्षा से वह दो अन्तर्मुहूर्त कालका-एक अन्तर्मुहूर्त वनस्पति कायिक में और दूसरा अन्तर्मुहूर्त उत्पल में रहने रूप कालका-सेवन करता है और उत्कृष्ट से तरुकालછેડીને ફરીથી ઉત્પલ જીવ રૂપ પર્યાયમાં આવી જાય, તે આ રીતે અન્ય ભવમાંથી એ ભવમાં આવવા માં તે કેટલા કાળનું સેવન કરે છે ? કેટલા કાળ સુધી તે ગમનાગમન કરે છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-"गोयमा!" गौतम ! “भवादेसेण जहण्णेण दो भवग्गहणाई', उक्कोसेण अणताइ भवग्गहणाई" अपनी अपेक्षा ते सामा ઓછા બે ભવગ્રહણ રૂપ કાળનું સેવન કરે છે. એટલે કે પહેલે ભવ અyકાયિકમાં અને બીજો ભવ ઉ૫લમાં લઈને, ત્યાર બાદ તે મનુષ્યાદિ ગતિમાં यादया 1य छे. अने धारेमा धारे भने सानु सेवन ४२ छ “कालादेसेण जहण्णेण दो अंतोमुहत्ता, उक्कोसेण अणंत कालं-तरुकालं एवइय कालं सेवेज्जा, एवइयं कालं गतिरागते' कज्जइ" सनी अपेक्षायत मे मतभुत રૂપ કાળનું સેવન કરે છે, એટલે કે એક અન્તર્મુહૂર્ત અપૂકાયિકમાં અને બીજુ અન્તમુહૂર્ત ઉત્પલમાં રહે છે. ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ તે તરુકાળનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २६९ उत्कृष्टेन अनन्तं कालं तरुकालं-वनस्पतिकालम् इति इयन्त काल सेवेत, इयन्त कालं गतिमागति-गमनागमन करोतीति भावः । गौतमः पृच्छति-से णं भंते ! उप्पलजीवे बेइंदियजीवे पुणरवि उप्पलजीवेत्ति केवइयं कालं सेवेज्जा? केवइयं कालं गतिरागतिं कज्जइ ?' हे भदन्त ! स खलु उत्पल जीवः उत्पलजीवत्वं परित्यज्य द्वीन्द्रियजीवो भवेत्-द्वौन्द्रियजीवतया उत्पद्येत, पुनरपि उत्पलजीवः उत्पलजीवतया उत्पद्यत इति-भवान्तरात् पुनस्तद्भवग्रहणे कियन्त काल सेवेत ? कियन्तं काळ गतिमागति-गमनागमनं करोति ? भगवानाह-गोयमा! भवादेसेणं जहगणेणं दो भवग्गहणाई, उकोसेणं संखेज्जाइं भवग्गहणाई' हे गौतम ! भादेशेन भवापेक्षया जघन्येन द्वे भवग्रहणे-एकं द्वीन्द्रियजीवत्वे, ततो द्वितीयमुत्पलत्वे तदनवनस्पति कालरूप अनन्तकालका सेवन करता है-इस प्रकार से इतने काल तक गमनागमन करता है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूजते हैं 'से गं भंते ! उप्पलजीवे वे. इंदियजीवे पुणरवि उप्पलजीवे त्ति केवइयं कालं सेवेज्जा, केवइयं कालं गतिरागति कज्जइ' हे भदन्त ! वह उत्पलस्थजीव यदि उत्पल जीव रूप पर्याय को छोडकर हीन्द्रियरूप पर्याय धारण करले और फिर उस पर्याय को छोडकर पुनः उत्पलजीव रूप पर्याय को धारण करे तो इस प्रकार से भवान्तर से पुनः उसी भव में आने में वह कितने कालका सेवन करता है ? कितने कालतक गमनागमन करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! भवादेसेणं जगणं दो भवग्गहणाई, उक्कोसेणं संखेज्जाइं भवग्गहणाई' हे गौतम ! भवकी अपेक्षा से वह
વનસ્પતિકાળ રૂપ અનંત કાળનું સેવન કરે છે. આ રીતે આટલા કાળ સુધી તે ગમનાગમ કરતો રહે છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" सेण भंते ! उप्पलजीवे बेइंदिय जीवे पुणरवि उप्पलजीवे त्ति केवइय कालं सेवेजा, केवइय कालं गतिरागति कन्जइ ?" હે ભગવન ! તે ઉત્પલસ્થ જીવ જે ઉત્પલ જીવરૂપ પર્યાયને ત્યાગ કરીને દ્વીન્દ્રિયરૂપ પર્યાયમાં જન્મ ધારણ કરે અને ત્યાર બાદ તે પર્યાયને ત્યાગ કરીને ફરીથી ઉપલ જીવરૂપ પર્યાયને ધારણ કરે, તે આ રીતે અન્ય ભવમાં જઈને એજ ભવમાં આવવામાં તે કેટલા કાળનું સેવન કરે છે? કેટલા કાળ પર્યન્ત ગમનાગમન કરે છે?
भावी२ प्रभुन। उत्तर- " गोयमा!" गौतम ! “भवादेसेण जहण्णेण दो भवगहणाई, उक्कोसेण' सखेज्जाइ' भवम्हणाई." सनी अपेक्षा ते माछामा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
भगवतीसूत्रे न्तरं मनुष्यादिगति गच्छेत् , उत्कृष्टेन संख्येयानि भवग्रहणानि सेवेत, कालादेसेणं जहण्णेणं दो अंतोमुहुत्ता, उक्कोसेणं संखेज कालं, एवइयं काल सेवेज्जा, एवइयं कालं गतिरागति कज्जइ' कालादेशेन कालापेक्षया जघन्येन द्वे अन्तर्मुहूर्त-द्वीन्द्रियत्वेन अन्तर्मुहूर्त पुनरुत्पलत्वेनान्तर्मुहूर्त्तमित्येवं कालादेशेन जघन्यतो द्वे अन्तर्मुहूर्त, उत्कृष्टेन संख्येयं कालम् , इयन्तं कालं से वेत, इयन्तं कालं गतिमागति-गमनागमनं करोति, एवं तेइंदियजीवे वि' एवं-द्वीन्द्रियोक्तरीत्या त्रीन्द्रियजीवः एवमुक्तरीत्यैव चतुरिन्द्रियजीवोऽपि बोध्यः, तथा च-उत्पल जीवः उत्पलजीवत्वं परित्यज्य श्रीन्द्रिय जीवोभवेत्-एवं चतुरिन्द्रियजीवो भवेत् , अथ च पुनरपि उत्पलजीवो भवेत् इति. तत्तद् भवान्तरात् पुनस्तद् भवग्रहणे कियन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् इति प्रश्ना, जघन्य दो भवग्रहणरूप एक भव द्वीन्द्रिय में रहने तक के कालका
और दूसरा भव उत्पल में रहने तक के कालका सेवन करता है, इसके बाद वह मनुष्यादि गति में चला जाता है । तथा उस्कृष्ट से संख्यात भवग्रहण रूप कालका सेवन करता है। कालकी अपेक्षासे वह जघन्य में दो अन्तर्मुहूर्तरूप कालका और उत्कृष्ट से संख्यात कालका सेवन करता है। इस प्रकार वह इतने कालतक गमनागमन करता है। 'एवं तेइंदियजीवे एवं चारिदियजीवे वि',इस दो प्रकार इन्द्रिय वाले जीव के कथन के अनुसार त्रीन्द्रियजीव और चौइन्द्रियजीव भी जानना चाहिये तथा उत्पल जीवत्व को छोडकर त्रीन्द्रियजीव हो जाता हैं चौहन्द्रियजीव हो जाता है और पुनः वह वहांसे मरकर उत्पलजीव हो जाता है-इस प्रकार उस भवान्तर से पुनः उस उत्पल भरके ग्रहण करने में वह कितने कालका सेवन करता है-किनने कालतक गमनागमन करता ઓછા બે ભવડ રૂપ કાળનું સેવન કરે છે એટલે કે-એક ભવ દ્વીન્દ્રિમાં રહે છે અને બીજે ભવ ઉત્પસમાં રહે છે. ત્યાર બાદ તે મનુષ્યાદિ ગતિમાં ચાલ્યા જાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ણની અપેક્ષાએ તે સંખ્યાત ભવગ્રહણ રૂપ કાળનું સેવન કરે છે. કાળની અપેક્ષાએ તે ઓછામાં ઓછા બે અન્તર્મુહૂર્ત રૂપ કાળનું અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત કાળનું સેવન કરે છે. આ રીતે આટલા आज पर्यन्त गमनागमन ४ा 3रे छे, “एवं तेइंदिय जीये, एवं चरिदियजीवे वि" मे०४ प्रमाणे त्रीन्द्रिय अने, सतुरिन्द्रिय ७१ विष ५६५ सम. એટલે કે ઉપસ્થિ જીવ જે ઉત્પલપર્યાયને છોડીને ત્રીન્દ્રિય અથા ચતુરિન્દ્રિય જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય અને ત્યાંથી કરીને ફરીથી ઉત્પલ જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય, તે આ રીતે તે પ્રત્યેક ભવાન્તરમાંથી ફરીથી ઉ૫લભવમાં આવવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ०१ खु०१ उत्पले जीवोत्यातनिरूपणम् ७१ भवापेक्षया जघन्येन द्वे भवग्रहणे, उत्कृष्टेन संख्येयानि भवग्रहणानि सेवेत, कालापेक्षया जघन्येन द्वे अन्तर्मुहुर्ते, उत्कृष्टेन संख्येयं कालं से वेत, गतिमागतिंच कुर्यात् इति भावः। गौतमः पृच्छति-से णं भंते उप्पलजीवे पंचिदियतिरिक्खजोणियजीवे, पुणरवि उप्पलजीये ति पुच्छा ?' हे भदन्त स खलु उत्पलजीवः उत्पलनीवत्वं परित्यज्य पञ्चेन्द्रियतिथग्योनिकजीवो भवेत् , अथ च पुनरपि उत्पलजीवो भवेत् , इति भवान्तरात् पुनस्तद्भवग्रहणे कियन्तं कालं सेवेत, कियन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् ? भगवानाह-'गोयमा! भवादेसेणं जद्दण्णेणं दो है ? तो इसका उत्तर यही है कि भवको अपेक्षा से वह जीव जघन्य से दो भवग्रहणरूप कालका और उत्कृष्ट से संख्यात भवग्रहणरूप कालका सेवन करता है, तथा कालकी अपेक्षा से जघन्य दोअन्तर्मुहूर्त का और उत्कृष्ट से संख्यातकाल का सेवन करता है । इस प्रकार से यह इतने काल तक गमनागमन करता है। ____अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है-' से णं भंते । उप्पलजीवे पंचिं. दियतिरिक्ख जोणियजीवे पुणरवि उप्पलजीवेत्ति पुच्छा' हे भदन्त ! यह उत्पलस्थजीव यदि अपनी उत्पलपर्याय को छोडकर पंचेन्द्रियतिर्यन की पर्याध को धारण कर लेता है और पुनः वह उस पर्याय के परित्याग से उत्पलपर्याय में आ जाता है इस प्रकार भवान्तर से पुनः उस उत्पलरूप पर्याय के ग्रहण करने में वह जीव कितने कालका सेवन करता है? कितने काल तक गमनागमन करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! भवादेसेणं जहण्णेणं दो भवग्गहકેટલા કાળનું સેવન કરે છે? અને કેટલા કાળ સુધી ગમનાગમન કરે છે? આ પ્રકારનો પ્રશ્ન બને છે. તેને આ પ્રમાણે ઉત્તર સમજવો ભવની અપેક્ષાએ તે જીવ ઓછામાં ઓછા બે ભવગ્રહણ રૂપ કાળનું અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત ભવગ્રહણ રૂપ કાળનું સેવન કરે છે. આ રીતે આટલા કાળ પર્યન્ત ते अमनागमन रे छे.
जीतम स्वाभान। प्रश्न- “से ण भते ! उप्पलजीवे पंचिंदियतिरिक्ख जोणियजीवे पुणरवि उप्पलजीवे ति पुच्छा" सावन् ! ते ५सय १ જે પિતાની ઉ૫લ જીવ રૂપ પર્યાયને છોડીને પંચેન્દ્રિતિયય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી ઉત્પલ જીવ રૂપ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય. તે આ રીતે અન્ય ભવમાંથી ઉત્પલ જીવ રૂપ પર્યાયમાં ગમન કરતાં તે કેટલા કાળનું સેવન કરે છે ? કેટલા કાળ સુધી ગમનાગમન કરે છે ?
महावीर प्रभुना उत्त२- “ गोयमा" जीतम! ' भवादेसेण जहण्णेण दो भवागणाई', उक्कोसेण अट्ठ भवग्गहणाई" अपनी अपेक्षा में अपना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
भगवतीसूत्रे भवग्गहणाई' उकासेगं अट्ठ भवग्गणाई' हे गौतम ! भवादेशेन-भवापेक्षया जघन्येन द्वे भवग्रहणे एकं पंश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकत्वे, ततो द्वितीयमुत्पलत्वे, ततःपरं मनुष्यादिगति गच्छेत् , उत्कृष्टेन अष्टभवग्रहणानि चत्वारि पञ्चेन्द्रियतिरश्च श्चत्वारि चोल्पलजीवस्य इत्येवमष्ट भवग्रहणानि उत्कृष्टेन सेवेत, 'कालादेसेणं जहण्णेणं दो मुहुत्ताइ, उक्कोसेणं पुनको डिपुहुत्ताई, एवइयं काल से वेज्जा, एवइय काल गतिरागति करेज्जा' कालादेशेन कालापेक्षया जघन्येन द्वे अन्तमुहूर्ते-पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकत्वेनान्तर्मुहूर्तम् , पुनरुत्पलत्वेनान्तर्मुहूर्तमित्यर्थः, उत्कृष्टत्वेन पूर्वकोटी पृथक्वं चतुषु -पश्चेन्द्रियतिर्यग्भवग्रहणेषु चतस्रः पूर्वको णाइ उकासेणं अट्ठभवग्गहणाई' हे गौतम ! भवकी अपेक्षा से दो भवग्रहण तक पंचेन्द्रियतिर्यंच का और द्वितीय उत्पलका इस प्रकार से दो भवग्रहण तक के काल का जघन्य से सेवन करता है और उत्कृष्ट से आठ भवग्रहण तक के कालका सेवन करता है। चार भव पंचेन्द्रियतिथंच के और चार भव उत्पल के इस प्रकार से आठ भवग्रहण के कालका सेवन करता है । 'कालादेसेणं जहण्णेणं दो अंतोमुलुत्ताई, उकोसेणं पुवकोडिपुलुत्ताई, एवइयं काल सेवेजा, एवइयं कालं गति रागति करेज्जा' कालकी अपेक्षा वह दो अन्तर्मुहूर्तरूप कालका सेवन जघन्य से और उत्कृष्ट से पूर्व कोटिपथवरूप कालका सेवन करता है। पंचेन्द्रियतियच योनि में रहने का एक अन्तर्मुहत और उत्पल पर्याय में रहनेका एक अन्तर्मुहूर्त इस प्रकार से दो अन्तर्मुहर्त का समय जानना चाहिये इसके बाद वह मनुष्यादि गति में चला जाता है। तथा उत्कृष्ट से जो पूर्वकाटि पृथक्त्व कहा गया है सोचार पञ्चेन्द्रियतिर्यग्भપર્યન્ત (એટલે કે એક ભવ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચન અને બીજે ભવ ઉત્પલને) ના કાળનું તે સેવન કરે છે અને વધારેમાં વધારે આઠ ભવગ્રહણ પર્યન્તના કાળનું સેવન કરે છે. એટલે કે ચાર ભવ પંચેન્દ્રિય તિય"ચના અને ચાર ભવ ઉત્પલના, એ રીતે આઠ ભવગ્રહણ સુધીના કાળનું સેવન કરે છે " कालादेसेण जहण्णेण दो अंतोमुहत्ताई, उक्कोसेण पुव्वकाडिपुताई, एवइयं काल सेवेज्जा, एवइय काल गतिरागतिं करेजा" जी अपेक्षा ते माछामा ઓછા બે અન્તર્મુહૂર્ત પર્યરતના કાળનું અને વધારેમાં વધારે કે ટિપૃથકત્વરૂપ કાળનું સેવન કરે છે. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચમાં રહેવાનો એક અન્તમુહૂર્તને કાળ, આ રીતે બે અન્તર્મુહૂર્તને જઘન્ય કાળ સમજવે, ત્યાર બાદ તે મનુષ્યાદિ ગતિમાં ચાલ્યા જાય છે. હવે ઉત્કૃષ્ટ કાળનુ સપષ્ટી કરણ કરવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० १ सू०१ उत्पले जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २७३ ट यः, उत्कृष्टकालस्य विवक्षितस्वेन उत्पलकायोवृत्त जीवयोग्योत्कृष्टपञ्चेन्द्रियतिर्यकस्थिते ग्रहणात्, उत्पलजीवनं चैतास्वधिकमित्येवमुत्कृष्टतः पूर्वकोटी पृथकत्वं बोध्यम् , इयन्तं कालं सेवेत इयन्तं कालं गतिमागति-गमनागमनं कुर्यादिति भावः । एवं मणुस्सेण वि समं जाव एवइयं कालं गतिरागति करेज्जा' एवमुक्तरीत्या मनुष्येणापि समं यावत्-उत्पलजीवः उत्पलजीवत्वं परित्यज्य मुनुष्यजीवो भवति, अथ च पुनरपि उत्पलजीवग्रहणे भवापेक्षया जघन्येन द्वे भवग्रहणे उत्कृष्टेन अष्टभवग्रहणानि सेवेत, कालापेक्षया जघन्येन । वग्रहणों में चार पूर्वकोटि काल उत्कृष्ट से विवक्षित हुभा है, क्यों कि उत्पल कायके उद्धृत्त हुए जीव के योग्य उत्कृष्ट पंचेन्द्रिय तिर्यच स्थिति का ग्रहण किया जाता है । उत्पल का जीवन इनमें अधिक है। इसलिये उत्कृष्ट से पूर्व कोटि पृथवत्व कहा है ऐसा जानना चाहिये । इस प्रकार से वह इतने कालका सेवन करता है, इतने कालतक गमनागमन करता है। 'एवं मणुस्सेण वि समं जाव एवइयं कोलं शतिरागति करेज्जा' इसी प्रकार से उत्पलजीव उत्पलजीवत्व का परित्याग करके जब मनुष्य होता है और मनुष्यपर्याय के परित्याग से पुनः उत्पल पर्याय में जन्म धारण करता है इस प्रकार भवान्तर से पुनः उसीभवके ग्रहण करने में भवफी अपेक्षा वह जीव जघन्य से दो भवग्रहणरूप कालका सेवन करता है और उत्कृष्ट से अष्टभवग्रहणरूप कालका सेवन करता है। तथा कालकी अपेक्षा से जघन्य में वह दो अन्तमुहर्तरूप कालका और આવે છે-ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ જે પૂર્વક ટિપૃથફત કાળ થી લઈને નવ પૂર્વકેટિ કાળ કહ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે ચાર પચેન્દ્રિયતિર્યંચ ભવગ્રહણમાં વધારેમાં વધારે ચારકેટિકાળ વ્યતીત થાય છે, કાર કે ઉ૫લજીવ રૂપ પર્યાયમાંથી નીકળીને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિમાં ઉત્પન્ન થનાર જીવની જે યોગ્ય પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ સ્થિતિ (આયુષ્ય) હોય છે, તે અહી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તેમાં ઉ૫લનું જીવન અધિક હોય છે, તે કારણે ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ પૂર્વકેટિ પૃથક્વ કાળ કહ્યો છે, એમ સમજવું. આ રીતે તે એટલા કાળનું સેવન કરે છે, એટલા કાળ સુધી ગમનાગમન કરે છે. " एवं मणुस्सेण वि समं जाव एवइय कालं गतिरागतिं करेज्जा" मारीत ઉત્પલ જીવ ઉ૫લ જીવ પર્યાયને ત્યાગ કરીને જ્યારે મનુષ્ય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી ઉત્પલ જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યારે ભવાતરમાંથી ફરી એજ ભવમાં આવતા તે જઘન્યની અપેક્ષાએ બે ભવગ્રહણ રૂપ કાળનું અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ આઠ ભવગ્રહણ રૂપ કાળનું भ० ३५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
-
२७४
भगवतीसूत्रे अन्तर्मुहूर्ते, उत्कृष्टेन पूर्वकोटिपृथक्त्वानि इयन्तं कालं सेवेत, श्यन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् । इत्यष्टाविंशं संवेधद्वारम् ।२८। ___अथैकोनत्रिंशम् आहारकद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति- तेणं भंते ! जीवा किमाहारमाहारेति' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलजीवाः किमाहारम् आहरन्ति ? भगवानाह-गोयमा ! दबओ अगंतपएसियाई दवाई, एवं जहा आहारुदेसए वणस्सइकाइयाणं आहारो तहेव जाव सम्बप्पणयाए आहारमाहारेति' हे गौतम ! द्रव्यतः द्रव्यापेक्षया अनन्तप्रदेशिकानि द्रव्याणि, एवं यथा आहारोदेशके प्रज्ञापनाया विंशतितमे पदे आहारः प्रज्ञप्तस्तथैव यावत् सर्वात्मना सर्वपदेशेन आहारउत्कृष्ट से पूर्वकोटिपृथक्त्वरूप कालका सेवन करता है ऐसा जानना चाहिये । इतने कालतक वह गमनागमन करता है । इस प्रकार से यह २८ वां संवेधद्वार है। ___ अब गौतम २९ वे आहारद्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेणं भंते ! जीवा किमाहारमाहारेति' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थजीव किसका आहार लेते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा! दव्यो अणंतपएसियाई दवाइं, एवं जहा आहारुद्देसए वणस्सहकाइयाणं आहारो तहेव जाव सव्वप्पणयाए आहारमाहारेंति' हे गौतम! वे उत्पलस्थजीव द्रव्य की अपेक्षा से तो अनन्त प्रदेशोंवाले द्रव्योंका आहार करते हैं इस प्रकार से जैसा प्रज्ञापना के आहारक उद्देशक में जा कि उसका वीसवां पद् है, कहा है वैसा ही यहां સેવન કરે છે, તથા કાળની અપેક્ષાએ તે ઓછામાં ઓછા બે અન્તર્મુહૂર્ત કાળનું અને વધારેમાં વધારે પૂર્વ કેટિ પૃથવરૂપ (બેથી લઈને નવ પૂર્વકેટિ) કાળનું સેવન કરે છે. આટલા કાળ પર્યન્ત તે ગમનાગમન કરતો રહે છે. मा प्रानु मा २८ भु" सविघा " . ॥ २८ ॥
२६ मा मा.२४६२नी ५३५।- गौतम स्वाभाना प्रश्न-" तेण भंते ! जीवा किमाहारमाहारे ति ?" मगवन् ! ते ५५ ७१ यां દ્રવ્યને આહાર લે છે?
भलावीर प्रभुन। उत्तर--" गोयमा ! दव्वओ अणंतपएसियाई दवाई, एव जहा आहारदेसए वणस्सइकाइयाण आहारो तहेव जाव सव्वप्पणयाए आहारमाहारेंति" गौतम! ते ७.५३२२ ०१ द्र०यनी अपेक्षा तो અનંતપ્રદેશેવાળાં દ્રવ્યને આહાર કરે છે. આ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૦ માં પદમાં–આહારક ઉદ્દેશામાં વનસ્પતિકાયિકના આહાર વિષયક જેવું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २७५ माहरन्ति, यावत्करणात् क्षेत्रतः असंख्येयप्रदेशावगाढानि, कालातः कस्मिन्नपि एकतरस्मिन् काले अन्यतरकालस्थितिकानि, भावतो वर्णवन्ति-वर्णयुक्तानि, इत्यादि, 'नवरं नियमा छदिसि तंचेव २९' नवर-विशेषस्तु नियमात् नियमतः षट्स दिक्षु पृथिवी कायिकादयः सूक्ष्मतया निष्कुटगलत्वेन स्यादिति स्यात्-कदा. चित् तिसृषु दिक्षु, स्यात्-कदाचित् चतसृषु दिक्षु इत्यादिनापि प्रकारेण आहारमाहरन्ति, उत्पलजीवास्तु वादरत्वेन तथाविधनिष्कुटेषु तदभावान्नियमात् षट्सु दिक्षु आहारमाहरन्तीति, शेषं तदेव । इत्येकोनत्रिंशमाहारकद्वारम् ।२९।
अथ स्थितिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेसिंणं भंते ! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पणत्ता ?' हे भदन्त ! तेषां खलु उत्पलजीवानां कियन्तं कालं स्थितिः पर कहना चाहिये-यावत् वे सर्वात्मना-सर्वप्रदेश से आहार ग्रहण करते हैं-यहां यावत्पद से-'क्षेत्रतः असंख्येयप्रदेशावगाढानि, कालतः कस्मिन्नपि एकतरस्मिन् काले अन्यतरकालस्थितिकानि भावतो वर्णवन्ति" इत्यादि पाठका संग्रह हुआ है 'नवरं नियमा छद्दिसि तंचेव विशेषता इनके आहारग्रहण करने में केवल इतनी ही है कि ये पृथिवी. कायिकादिजीव सूक्ष्म होने से छहोंदिशाओं से नियम से आहार ग्रहण करते हैं-कदाचित् तीन दिशाओं में से कदाचित् चार दिशाओं में से, इत्यादि प्रकार से ये आहार करते हैं ! परन्तु उत्पलजीव बादर होने से तथाविध निष्कुटों में सूक्ष्मता के अभाव के कारण छहों दिशाओं में से आहार ग्रहण करते हैं ! बाकी का और सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही है। इस प्रकार से यह २९ वां आहार द्वार है।
अब स्थितिद्वारको आश्रित करके गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं'तेसिणं भंते ! जीवाणं केवइयं काल ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त ! इन કથન કરવામાં આવ્યું છે એવું કથન “સર્વાત્મના-સર્વ પ્રદેશમાંથી આહાર
हY ४२ छ,” मा सूत्रा४ पर्यन्त अड ४२. २०डी " यावत् (५-त)" पहथी नायना पाउने अड) ४२३। ने - “ क्षेत्रत : असंख्येयप्रदेशावगाढानि, कालत : कस्मिन्नपि एकतरस्मिन् काले अन्यतरका स्थिति कानि, भावतो वर्णवन्ति " ___" नवर' छदिसि तचेव" तमन्ना माहा२ अशुभ मेटशी ४ विशेषता છે કે પૃથ્વીકાયિક આદિ જીવ સૂક્ષમ હોવાથી નિયમથી જ છ એ દિશાઓમાંથી ઇત્યાદિ પ્રકારે પણ તેઓ આહાર ગ્રહણ કરે છે. પરંતુ ઉત્પલ જીવ બાદર હોવાથી તથાવિધ નિષ્ફટમાં સૂક્ષ્મત્વના અભાવને કારણે છએ દિશાઓમાંથી આહાર ગ્રહણ કરે છે. બાકીનું સમસ્ત કથન પૂર્વોક્ત કથન અનુસાર સમજવું રહા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
भगवतीस्त्रे प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं दसवाससहस्साइं३०' हे गौतम ! उत्पलजीवानाम् जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टेन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। इति त्रिंशत्तमं स्थितिद्वारम् ॥३०॥ ___ अथ एकत्रिंशत्तमं समुद्घातद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेसिं णं भंते ! जीवाणं कर समुग्घाया पण्णता?' हे भदन्त ! तेषां खलु उत्पलजीवानां कति समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह-'गोयमा! तओ समुग्घाया पण्णत्ता' हे गौतम! उत्पलजीवानां त्रयः समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-वेयणासमुग्धाए, कसायसमुग्याए, मारणंतियसमुग्घाए ३१' तद्यथा-वेदनासमुद्घातः कपायसमुद्घातः, मारणान्तिक-समुद्घातश्च । इत्येकत्रिंशत्तमं समुद्घातद्वारम् । ३१॥ उत्पलस्थ जीवों की स्थिति कितने काल की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा । जहणणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं दसवाससहस्साइ' हे गौतम ! इन उत्पलस्थ जीवों की स्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट से दश हजार वर्षकी कही गई है यह तीसवां स्थितिद्वार है।
अब गौतम समुद्धातद्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेसिणं भंते ! जीवाणं कह समुग्घाया पण्णत्ता!' हे भदन्त ! उन उत्पल जीवों के कितने समुद्घात कहे गये है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! तओ समुग्धाया पण्णत्ता' हे गौतम उन उत्पलजीवों के तीन समुद्घात कहे गये हैं- ' तंजहा' जो इस प्रकार से हैं- 'वेयणासमुग्घाए, कसायसमुग्घाए, मारणंतियसमुग्घाए'
३०i स्थितिवारनी ५३५। --गौतम स्वाभाना प्रश्न- " तेसिं ण भंते ! केवइय कालं ठिई पण्णत्ता १" भगवन् ! ते ५स्थ वानी टमा કાળની સ્થિતિ કહી છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर--" गोयमा! जहण्णेण अंतोमुहुत्त', उक्कोसेण दसवाससहस्साई” गौतम ! यस्य योनी मामा माछी मन्तभुહૂર્તની અને વધારેમાં વધારે દસ હજાર વર્ષની સ્થિતિ કહી છે. માં ૩૦ ||
३१ मा समुद्धात दा२नी ५३५९!-- गौतम स्वाभानी प्रश्न- "तेसि ण भंते ! जीवाण कइ समुग्घाया पण्णत्ता ?" सगवन्! ते ५सस्थ જીના કેટલા સમુદ્દઘાત કહ્યા છે?
भडावीर प्रभुनी उत्तर-'गोयमा ! तओ समुग्घाया पण्णत्ता" गौतम ! त ५३ लाना त्रय समुद्धात ह्या छ, “तंजहा" २ नाय प्रमाणे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २७७
अथ द्वात्रिंशं च्यवनद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - 'तेणं भंते ! जीवा मारणंतिसमुग्धारणं किं समोहया मरंति, असमोहया मरंति ? हे भदन्त ! ते खल्लु उत्पलस्था जीवाः मारणान्तिकसमुद्घातेन किं समवहताः सन्तो म्रियन्ते ? किंवा मारणान्तिक-समुद्घातेन असमवहताः म्रियन्ते । भगवानाह - 'गोयमा ! समोहया वि मरंति, असमोहया विमरंति ३२' हे गौतम! उत्पलजीवाः मारणान्तिक समुद्घातेन समवहता अपि म्रियन्ते, असमवहता अपि म्रियन्ते इति द्वात्रिंशं च्यवनद्वारम् ॥३२॥ अथ त्रयस्त्रिंशमूलादिषु उपपातद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - ' तेणं भंते ! जीवा अनंतरं उट्टित्ता कहिं गच्छंति, कहि उववज्जेति ?' हे भदन्त ते खल्ल वेदना समुद्घात, कषाय समुद्घात और मारणान्तिक समुद्घात | इस प्रकार से यह इकतीसवां समुद्धात द्वार है ।
"
अब ३२ वे च्यवनद्वार को लेकर गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं'ते भंते! मारणंतियसमुग्धाए णं किं समोहया मरंति, असमेोहया मरंति' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर मरते हैं, अथवा मारणान्तिक समुद्घात से असमवहत होकर मरते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! समोहा वि मरंति, असमोहयावि मरंति ' हे गौतम | वे उत्पलस्थ जीव मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर भी मरते हैं और असमवहत होकर भी मरते हैं। इस प्रकार से यह ३२ वां च्यवनद्वार है ।
अब गौतम मूलादिकों में उपपात रूप ३३ वे द्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' तेणं भंते । जीवा अणंतरं उबट्टित्ता कहिं गच्छति, छे-वेयणासमुग्धाए, कसायसमुग्धार, मारणंतिय समुग्धाद " ( १ ) वेहना सभुद्दघात, (२) उषाय समुद्घात भने ( 3 ) भारशान्ति समुधात ॥ ३१ ॥
३२ भां व्यवनद्वाश्नी अइया - गौतम स्वामीनो प्रश्न- " तेणं भवे ! जीवा मारण तिस मुग्वाएणं किं समोहया मरंति, असमाहया मरंति ? " हे ભગવન્! તે ઉત્પલવતી જીવા શું મારણાંતિક સમુદ્ઘાતથી સમવહત થઈને મરે છે? કે મારણાન્તિક સમુદ્ઘાતથી અસમવત થઈ ને મરે છે ?
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! समोहया वि मरंति, असमाहथा वि मरंति ” हे गौतम ! तेसो भारशान्तिः समुद्द्धातथी सभवहुत थाने पशु भरे छे भने अनुभवहुत थाने पशु भरे छे. ।। ३२ ।।
મૂલાકિામાં ઉત્પત્તિ રૂપ ૩૩મુ ઉપપાતર-ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન" तेण भंते! जीवा अनंतरं उवट्टित्ता कहिं गच्छति, कहिं जववज्जति ? " डे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
भगवतीसूत्रे उत्पलस्था जीवाः अनन्तरम्-उत्पलजीवभवानन्तरम् उद्धृत्य कुत्र गच्छन्ति, कुत्र उत्पद्यन्ते? 'कि नेरइएसु उपयज्जति, तिरिक्खजोणिएमु उववज्जति?' किं नैरयिकेषु उपपद्यन्ते ? किंवा तिर्यग्योनिकेषु उपपद्यन्ते ? भगवानाह-' एवं जहा बकनीए उपट्टणाए वणस्मइकाइयाणं तहा भाणियब' एवं पूर्वोक्तरीत्या यया व्युत्क्रान्ति के प्रज्ञापनायाः पष्ठे व्युत्क्रान्तिपदे, उद्वर्तनाधिकारे वनस्पतिकायिकानां तिर्यग्योनिकेषु उपपद्यन्ते मनुष्येषु उपपद्यन्ते, मोक्तम्यथा-किं नैरयिकेषु उपपद्यन्ते, देवेषु उपपद्यन्ते ? गौतम ! नो नैरयिकेषु उपपद्यन्ते, तियग्योनिकेषु उपपद्यन्ते, मनुष्येषु उपपद्यन्ते इति, तथा भणितव्यम् , कहिं उववजंति' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव उत्पल जीव रूप भवके अनन्तर मर कर कहां जाते हैं ? कहां उत्पन्न होते हैं, "किं नेर इएसु उव. वज्जति, तिरिक्ख जोणिएसु उववजति' क्या नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं, या तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं- ' एवं जहावकंतीए उवट्टणाए वणस्सइकाइयाण तहा भाणियवं' हे गौतम ! जैसा प्रज्ञापना के छठे उद्वर्तनाधिकार में वनस्पति कायिकों के विषय में कहा गया है-जैसे क्या वे नैरयिको में उत्पन्न होते हैं ? या तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में उत्पन्न होते हैं ? तो हे गौतम ! वे न नैरयि. कोंमें उत्पन्न होते हैं। न देवों में उत्पन्न होते हैं, किन्तु तिर्यग्योनिकोंमें उत्पन्न होते हैं, मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं-वैसा यहां कहना चाहिये। ભગવાન ! ઉત્પસ્થિ જીવ ઉત્પલ જીવ રૂ૫ ભવને છેડીને ત્યાંથી મરીને કયાં तय छ? या ५न्न थाय छे ?"" किं नेरइएमु उववज्जति, तिरिक्खजोणिएसु उववति" ते न२४गतिमा पन थाय छ तिय"यानिकीमा ઉત્પન્ન થાય છે?
महावीर प्रसुना उत्त२- “ एवं जहा वतीए उवट्टण ए वणस्सइकाइयाणं तहा भाणियव्वं" गौतम प्रज्ञापनाना छ! नाघिमां बन સ્પતિકાયિકની ઉદ્વર્તન વિષે કથન કરવામાં આવ્યું છે એવું કથન અહીં પણું ગ્રહણ કરવું. ત્યાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે
___ " गौतम स्वामीनी प्रश्न- "शुतो ना२मा उत्पन्न थाय छे તિયશામાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે મનુષ્યગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે દેવગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-હે ગૌતમ! તેઓ દેવામાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી, તારકમાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી, પરંતુ તિયચનિકેમાં અથવા મનમાં ઉત્પન્ન થાય છે” આ કથન ઉ૫લના જીવેને પણ લાગૂ પડી શકે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११७० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २७९ गौतमः पृच्छति- अह भंते ! सबपाणा, सबभूया, सबजीवा, सनसत्ता, उत्पलमूलत्ताए, उप्पलकंदत्ताए, उप्पलनालताए, उप्पलपत्तत्ताए, उप्पलकेसरत्ताए, उप्पलकन्नियत्ताए, उप्पलथिभुगताए, उववन्न पुव्वा ?' हे भदन्त ! अथ सर्वप्राणाः सर्वभूताः, सर्वजीवाः, सर्वसत्वाः, उत्पलमूलतया, उत्पलकन्दतया, उत्पलनालतया, उत्पलपत्रतया, उत्पलकेसरतया, उत्पलकर्णिकतया, उत्पलबीजकेशरतया, उत्पलथिमुगतयेति उत्पलपत्रमूलस्थानतया किम् उपपन्नपूर्वाः ? पूर्व कदाचित् उत्पन्नाः ? भगवानाह-'हंता गोयमा ! असइ अदुवा अणंतक्खुत्तो' हे गौतम ! हन्त सत्यम् सर्वमाणादय उत्पलभूतादितया असकृत्-अनेकवारम् अनन्तकृत्वः अनन्तवारम् पूर्वमुत्पन्नाः, इति त्रयस्त्रिंशत्तमं मूलादिषूपपातद्वारम् ।३३॥ ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अह भंते ! सव्वपाणा, सम्वभूया, सन्यजीवा, सव्वसत्ता, उप्पलमूलत्ताए, उप्पलकंदत्ताए, उप्पलनालताए, उप्पलपत्तत्ताए, उप्पलकेसरत्ताए, उप्पलकन्नियत्ताए, उप्पलथिमुगत्ताए उववन्नपुव्वा' हे भदन्त ! क्या समस्त प्राण, समस्तभूत, समस्तजीव, समस्तसत्व, उत्पल के मूलरूप से उत्पल के कन्दरूप से, उत्पल के नालरूप से, उत्पलके पत्ररूप से, उत्सल के केशर रूप से, उत्पल की कणिका रूप से और उत्पल के थिमुगरूप से क्या पहिले कदाचित् उत्पन्न हो चुके हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'हता, गोयमा ! असई अदुवा अणंतखुत्तो' हां गौतम ! समस्त प्राणादिक उत्पल आदि रूप से अनेकवार अथवा अनन्तबार पहिले उत्पन्न हो चुके हैं । इस प्रकार से यह ३३ वां मूलादिकों में उत्पत्तिद्वार है।३३।
गौतम स्वामीना प्रश्न-“ अह भंते ! सव्वपाणा, सव्वभूया, सब जीवा, सव्व सत्ता, उप्पलमूलत्ताए, उप्पलकंदत्ताए, उप्पलनालत्ताए, उप्पलपत्तत्ताए, उप्पलकेसरत्ताए, उप्पल कन्नियत्ताए, उप्पलथिमुगत्ताए उववन्नपुव्वा ?" भगवन् ! શું સમસ્ત પ્રાણ, સમસ્ત ભૂતે, સમસ્ત જીવો અને સમસ્ત સ; ઉત્પલના મૂળ રૂપે ઉત્પલના કન્દ રૂપે, ઉત્પલની નાલ રૂપે, ઉત્પલનાં પાન રૂપે, ઉત્પલના કેશરરૂપે, ઉત્પલની કર્ણિકારૂપે અને ઉત્પલના થિભુગરૂપે પહેલાં કદી પણ ઉત્પન થઈ ચુક્યા હોય છે ખરાં?
भडापार प्रभुना उत्त२- "हंता, गोयमा ! असई अदुवा अणंतक्खुत्तो" હા, ગૌતમ! સમસ્ત પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સર્વે ઉત્પલના મૂળ આદિ રૂપે भने पार अथवा मनतवार पडेला Grपन्न थ युध्या डाय छ. ।। ३३॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
--
---
-
-
-
-
२८०
भगवतीसूत्रे अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयमाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' हे मद. न्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! भवदुक्तं सत्यमेवे ति ॥सू०१॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकपविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितार्या श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायांव्याख्यायां एकादशशतकस्य
प्रथमोद्देशः समाप्तः॥११-१॥ अब अन्त में भगवान के कथन में सत्यता प्रकट करते हुए कहते हैं-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जो आपने कहा है वह सर्वथा सत्य ही कहा है, हे भदन्त ! जो आपने कहा है वह सर्वथा सत्य ही कहा है ॥४० १ ॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके ग्यारहवें शतकका पहला उद्देशक समाप्त॥११-१॥ હવે સૂત્રને અને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને ४ छ , “ सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति” “ ७ सन् ! माघेरे हुते સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન્! આપે જે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે.” આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા. સૂપ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને પહેલે ઉદ્દેશક સમાપ્ત . ૧૧-૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ २० २ सू० १ शालूकजीवनिरूपणम् २८१
अथ द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यते
शालूकसम्बन्धिजीव वक्तव्यता मूलम्-“सालुएणं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे,अणेगजीवे? गोयमा ! एगजीवे, एवं उप्पलुद्देसगवत्तवया अपरिसेसा भाणियव्वा जाव अणंतखुत्तो, नवरं सरीरोगाहणा जहण्णणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं धणुपुहृत्तं, सेसं तंचेव, सेवं भंते!
सेवं भंते ति" ॥सू० १॥ ___ छाया-शालूकः खलु भदन्त ! एक पत्रकः किम् एकजीवः ? अनेकजीवः ? गौतम ! एकजीवः, एवम् उत्पलोद्देशकवक्तव्यता अपरिशेषा भणितव्या, यावत् अनन्तकृत्वः, नवरं शरीरावगाहना जघन्येन अगुलस्य असंख्येयभागम् ; उत्कृष्टेन धनुष्पृथक्त्वम् , शेषं तदेव, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० १॥
टीका-अनन्तरोद्देशके उत्पलजीवाः प्ररूपिताः अथ उद्देशकार्थसंग्रहगाथोक्त द्वितीयं शालूकोदेशमाह-सालुएणं भंते' इत्यादि, गौतमः पृच्छति-सालुएणं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ? हे भदन्त ! शालूकः खलु वनस्पति विशेषः एकपत्रकः एकं पत्रं यस्य स तादृशः, एकपत्रावस्थायां किम् एकजीवः ?
दुसरे उद्देशेका प्रारंभ
शालूक संबंधी वक्तव्यता" सालूए णं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे अणेगजीवे" इत्यादि टीकार्थ-अनन्तर उद्देशक में उत्पल जीवों की प्ररूपणा की गई है।
अब सूत्रकार उद्देशकार्थ संग्रह गाथा में कहे गये द्वितीय शालूकउद्देशे का कथन करते हैं-'सालुए णं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ' इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछो है कि हे भदन्त ! वन
બીજા ઉદેશાને પ્રારંભ
શાલૂછવ વક્તવ્યતા “ सालूए णं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे अणेगजीवे " त्या
ટી – આગલા ઉદ્દેશામાં ઉત્પલની પ્રરૂપણું કરવામાં આવી છે. હવે સૂનકાર ઉદ્દેશકાર્થસંગ્રહગાથામાં કહેલા બીજા શલકોદ્દેશકની નીચે પ્રમાણે પ્રરૂપણ કરે છે–
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
----
२८२
भगवतीसूत्रे एको जोवो यस्मिन् स तथा विधो भवति ? किंवा अनेकजीवः ? अनेके जीवा यस्मिन् स तथाविधो भवति ? । भगवानाह-'गोयमा! एगजीवे, एवं उप्पलुदेसगवत्तव्यया अपरिसे सा भाणियबा' हे गौतम ! शालूकः खलु एकपत्रावस्थाम् एकजीवो भवति, द्वयादिपत्रावस्थायां तु अनेकजीवो भवति, इत्यभिप्रायेणाह-एवं पूर्वोक्त. रोत्या अत्र शालूकप्रकरणे उत्पलोद्देशकवक्तव्यता अपरिशेषा-सर्वा भणितव्या वक्तव्या, तदवधिमाह-'जाव अणंतखुत्तो' यावत्-यावत्पदेन-उपपातादीनि त्रयत्रिंशद द्वाराणि सर्वाणि अत्र उत्पलवदेव वाच्यानि किन्तु उत्पले ति स्थाने शालूकेति वक्तव्यम् । तथा सर्वपाणाः, सर्वभूताः, सर्वजीवाः, सर्वसत्त्वाः शालूकमूलादितया स्पति विशेष रूप जो शालूक कमलकंद है वह एकपत्रावस्था में एकजीव है या अनेक जीव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- गोयमा' हे गौतम ! ' एगजीवे, एवं उप्पलुद्देसगवत्तव्वया अपरिसेसा भाणियव्वा' शालूक एकपत्रावस्था में एक जीववाला होता है और दो आदि पत्र की अवस्था में अनेक जीववाला होता है । इस प्रकार से उत्पल उद्देशक की यहां समस्त वक्तव्यता कहनी चाहिये और यह 'जाव अणंतखुत्तो' इस पाठ तक ग्रहण करनी चाहिये । यहां जो यावत् पद आया है वह ।" उत्पातादिक सब ३३ द्वार उत्पल उद्देशक के जैसा यहां पर कहना चाहिये-यही बात कहता है। परन्तु ' उत्पल' शब्द के स्थान में शालूक इस शब्द का प्रयोग करके उन ३३ द्वारों का प्रश्नोत्तररूप से कथन
" सालूए ण भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ?" जीतम स्वामी મડાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે “હે ભગવન્! વનસપતિ વિશેષ રૂપ જે શાલક એટલે કે-કમળકન્દ હોય છે, તે જ્યારે એક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે એક જીવવાળું હોય છે? કે અનેક જીવવાળું હોય છે?
महावीर प्रसुनी त२- “गोंयमा!" हे गौतम ! " एगजीवे, एवं उप्पलुद्देसावत्तव्यया अपरिसेसा भाणियव्या" से पत्रावस्थामा सासूभी એક જીવ હોય છે, પરંતુ જ્યારે તે બે વિગેરે પત્રાવસ્થાવાળું બને છે, ત્યારે તે અનેક જીવવાળું હોય છે. આ રીતે ઉત્પલ ઉદ્દેશક અનુસારનું સમસ્ત ४थन मडी ५५ ७५ ४२वु नये. “जाव अणतखुत्तो" ! सूत्रमा ५- अय ४२ ४. सही २ " यावत् ” ५४ १५सयु छ તેના દ્વારા સૂત્રકાર એ વાત સૂચિત કરે છે કે “ઉત્પલ ઉદ્દેશકમાં ઉત્પાત આદિ તેત્રીસ દ્વારનું જેવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ પ્રતિપાદન અહી પણ થવું જોઈએ. ઉત્પલ ઉદ્દેશકની વક્તવ્યતામાં “ઉત્પલને સ્થાને “શાલક” પદ મૂકીને તે ૩૩ દ્વારોનું પ્રશ્રનેત્તર રૂપે અહીં કથન થવું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०२ सू० १ शालूकजीवनिरूपणम् २८३ अथवा असकृत्-अनन्तकृत्वः-अनन्तवारम् उत्पन्नपूर्वाः पूर्वमुत्पन्ना इति पर्यन्तं वक्तव्यम्। किन्तु-'नवरं सरीरोगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्य असंखेजहभागं, उकोसेणं धणुपुहुत्तं, सेसं तंचेव' नारम्-उत्पलापेक्षया शालूकजीवस्य शरीरावगाहना जधन्येन अङ्गुलस्य असंख्येयभागम् , उत्कृष्टेन धनुःपृथक्त्वम , शेषं तदेवउत्पलवक्तव्यतावदेव शालूकवक्तव्यताऽपि बोध्या। अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह- सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्त सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवेति ।।सू० १॥ इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभादिपदभूपित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥मू०११-२॥ करना चाहिये । तथा इस प्रकरण को ' सर्वप्राण, सर्वभूत, सर्वजीव, सर्वसत्त्व, शालूक मूलादि रूप से अनेक धार अथवा अनन्नबार पहिले उत्पन्न हो चुके हैं। इस अन्तिम पाठतक संबंधित कर कहना चाहिये। 'नवरं सरीरोगाहणा जहणेणं अंगुलस्स असंखेजइभागं, उक्कोसेणं धणुपुहत्त, सेस तंचेव' परन्तु पूर्व उत्पल जीव संबंधी प्रकरण से इस शालूक जीव के प्रकरण में “ शरीर की अवगाहना जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भागप्रमाण और उत्कृष्ट से धनुषपृथक्त्व है " इतनी જોઈએ. “સર્વ પ્રાણ સર્વ ભૂત, સર્વ જીવ અને સર્વ સત્ત શાકમૂળાદિ રૂપે અનેકવાર અથવા અનતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યાં હેય છે” આ સૂત્રપાઠ ५-तनुं ४थन ही घर ४२ न . " नवरं सरीरोगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभ गं, उक्कोसेणं धणुपुहुत, सेस तं चेव" ५२न्तु Gue જીવ સંબંધી વક્તવ્યતા કરતાં શાક જીવ સંબંધી વક્તવ્યતામાં ફક્ત શરીરની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાના પ્રમાણ પુરતું જ અન્તર છે. ઉલજીવના શરીરની ઓછામાં ઓછી અવગાહના પણ આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણે છે અને શાલક જીવોની શરીરની ઓછામાં ઓછી અવગાહના પણ આંગળના અસ. ખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણે છે. પરંતુ ઉત્પલ જીના શરીરની વધારેમાં વધારે અવગાહના એક હજાર યોજન કરતાં થોડી અધિક છે. ત્યારે શાલકના જીવન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
भगवतीस्त्र ही विशेषता है और कोई विशेषता नहीं है क्योंकि बाकीका और सब कथन उत्पलजीव की वक्तव्यता के जैसा ही है ! अब अन्त में भगवान् गौतम भगवान के वाक्य को सत्यरूप में प्रकट करते हुए कहते हैं सेवं भंते ! सेवं भते ! त्ति' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया वह सब विषय सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सू० १॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके ग्यारहवें शतकका दूसरा उद्देशक समाप्त॥११-२॥
શરીરની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ધનુષપૃથકત્વ પ્રમાણ (બેથી લઈને નવધનુષ પ્રમાણ) કહી છે. બાકીનું સમસ્ત કથન ઉત્પલ જીવના કથન અનુસાર જ સમજવું.
"सेवं भंते सेवं भंते ! ति" गौतम स्वामी मानना क्यनान प्रभाશુભત ગણુને કહે છે કે “હે ભગવન ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન इयते सत्य छ. साप ! माने युते सवथा सत्य छ," मा प्रभाव કહીને પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા સૂ૦૧ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને બીજે ઉદ્દેશક સમાપ્ત .૧૧-રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ३ सू०१ पलाशजीवनिरूपणम् २८५
अथ तृतीयोद्देशः प्रारभ्यते
पलाशसम्बन्धिजीववक्तव्यता। मूलम्-"पलासेणं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे ? एवं उप्पलुद्देसगवत्तव्वया अपरिसेसा भाणियव्वा, नवरं सरीरोगाहणा, जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं गाउयपहत्ता, देवा एएसु न उववज्जंति । लेसासु ते णं भंते! जीवाकिं कण्हलेस्ता, नीललेस्सा काउलेस्सा ? गोयमा! कण्हलेस्सावा, नीललेस्ता वा, काउलेस्सा वा, छवीसं भंगा, सेसं तंचेव, सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' ॥सू०२॥
छाया-पलाशः खलु भदन्त ! एरुपत्रकः किम् एकजीवः ? अनेकजीवः ? एवम् उत्पलोदेशकवक्तव्यता अपरिशेषा भणितव्या, नवर शरीरावगाहना जघन्येन अङ्गुलस्य असंख्येयभागम् , उत्कृष्टेन गव्यूति पृथक्त्वम् । देवा एतेषु न उपपद्यन्ते, लेश्यासु ते खलु भदन्त ! जीवाः किं कृष्णलेश्याः, नीललेश्याः कापोतलेश्याः? गौतम ! कृष्णलेश्या वा, नीललेश्या वा, कापोतलेश्या वा, षइविंशतिर्भङ्गाः, शेषं तदेव, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥५०१॥
टीका-अथ तृतीयं पलाशोदेशक माह-'पलासे णं भंते' इत्यादि, 'पलासे णं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे ? अणेगजीवे ?' हे भदन्त ! पलाशः खलु बनस्पति
तीसरे उद्देशेका प्रारंभ
पलाश संबंधी जीववक्तव्यता "पलासे णं भंते ! एगपत्सए कि एगजीवे" इत्यादि
टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा पलाशोद्देशक का कथन किया है, इसमें गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पलासे णं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे ? अणेगजीवे' हे भदन्त ! पलाश (खाखरा) नामका वनस्पति
ત્રીજા ઉદેશાને પ્રારંભ
પલાશવતિજીવ વક્તવ્યતા " पलासेणं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे " त्याल
ટીકાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્રદ્વારા પલાશેદેશકનું કથન કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કેपलासे णं भैते ! एगपत्तए कि एगजीवे ? अणेगजीवे ?" मापन | पाश
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे विशेषः एकपत्रका-एकपत्रावस्थायां किम् एकजीवो भवति ? किंवा अनेकजीवो भवति ? भगवानाह-एवं उप्पलुद्देसगवत्तव्यया अपरिसेसा भाणियवा' हे गौतम ! एवं-पूर्वोक्तरीत्या अत्रापि पलाशप्रकरणे उत्पलोदेशकाक्तव्यता अपरिशेषा-सर्श भणितव्या-वक्तव्या, 'नवरं सरीरोगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखे. ज्जइभागं, उकोसेणं गाउयपुहत्ता, देवा एएसु न उक्वजंति' नवरम्-उत्पलापेक्षया पलाशजीवस्य शरीरावगाहना जघन्येन अङ्गुलस्य असंख्येयभागम् , उत्कृष्टेन गयूतिपृथकत्वम्-क्रोशद्वयादारभ्य नवक्रोशपर्यन्तमित्यर्थः, तथा देवा जब एक पत्रावस्था में होता है, तब वह क्या एक है जीव जिस में ऐसा होता है ? या अनेक हैं जीव जिम में ऐसा होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- ‘एवं उप्पलुद्देसगवत्तव्यया अपरिसेसा भाणियन्या' हे गौतम ! पूर्वोक्त रीति से यहां पर भी पलाशप्रकरण में उत्पलोद्देशकवक्तव्यता सम्पूर्णरूप से योजित करना चाहिये । परन्तु इस प्रकरण में जो उस प्रकरण की अपेक्षा विशेषता है वह शरीर की अवगाहना को लेकर है यतः यहां शरीर की अवगाहना जघन्य से अगुल के असं. ख्यातवें भाग प्रमाण है और उस्कृष्ट से गव्यूति पृथक्त्व-दो कोश से लेकर नौ कोश पर्यन्त की है। तथा इन में देव उत्पन्न नहीं होते हैं। यही बात 'नवरं सरीरोगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेजइ भाग उक्कोसेणं गाउयपुरत्ता, देवा एएसु न उववजंति' इस सूत्र पाठ द्वारा (ખાખરે) નામની જે વનસ્પતિ થાય છે તે જ્યારે એક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે તેમાં શું એક જીવ હોય છે? કે અનેક જીવ હોય છે?
महावीर प्रसुन उत्तर- “ एवं उप्पलुदेसगवत्तव्वया अपरिसेसा भाणियव्वा" गीतम! पलादेशमi Grua विवी तव्यतानु प्रतिपादन કરવામાં આવ્યું છે, એવી જ વક્તવ્યતા અહીં પલાશ વિષે પણ સમજવી. પરતુ ઉ૫લની વક્તવ્યતા કરતાં પલાશની વક્તવ્યતામાં જે વિશેષતા છે, તે નીચેના સૂત્રમાં પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે.
__" नवरं सरोगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेण गाउयपुहुत्ता, देवा एएमु न उववज्जति" ५ाशन शरीरनी समानामा ઉપલના શરીરની અવગાહના કરતાં નીચે પ્રમાણે અત્તર છે.
પલાશના શરીરની જઘન્ય અવગાહના આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણુ કહી છે અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ગભૂતિપૃથકત્વ પ્રમાણ–બે-કેશથી લઈને નવ કેશ પર્યન્તની-કહી છે. તથા દેવે પલાશજીવ રૂપે ઉત્પન્ન થતા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११३० ३ सू० १ पलाशजीवनिरूपणम २८७ एतेषु पलाशेषु न उत्पद्यन्ते, पलाशस्त्याप्रशस्तत्वात् , देवानां च प्रशस्तेष्वेव उत्प लादि वनस्पतिषु उत्पत्तिसंभवात् , अतएव उत्पलोद्देशके देवेभ्यः उत्ता उत्प. धन्ते इत्युक्तम् । गौतमः पृच्छति-'लेसासु-देणं भंते ! जीवा किं कण्हलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्सा?' हे भदन्त ! लेश्यासु पइविधासु मध्ये लेश्याद्वारे इत्यर्थः, ते खलु जीवाः किं कृष्णलेश्या भवन्ति ? किंवा नीललेश्या भवन्ति ? किंवा कापो. तलेश्या भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा कण्ह लेस्सा वा, नोललेस्सा वा, काउले. स्सा वा, छत्रीसं भंगा, सेसं तंवेव' हे गौतम ! पलाशजीवाः कृष्णलेश्या वा भवन्ति, नीललेश्या वा भवन्ति, कापोतलेश्या वा भवन्ति, एवं रीत्या उत्पलोक्तप्रदर्शित की गई है । देव जो पलाश बनस्पति में उत्पन्न नहीं होते हैं इसका कारण यह है कि पलाश वनस्पति अप्रशस्त वनस्पति है। अप्रशस्त वनस्पतियों में देवों का उत्पाद नहीं होता है। प्रशस्त वनस्पतियों में उत्पलादि जैसी सुन्दर बनस्पतियों में ही इनका उत्पाद होता है। इसीलिये उत्पलोद्देशक में “देवों से चवकर जीव उत्पलों में उत्पन्न होते हैं" ऐसा कहा है। ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'लेसासु णं भंते ! जीवा किं कण्हलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्सा' हे भदन्त ! छह प्रकार की लेश्याओंमें से ये जीव क्या कृष्णलेश्यावाले होते हैं या नीललेश्यावाले होते हैं, या कापोतलेश्यावले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा' हे गौतम ! पलाश जीव कृष्णलेश्यायाले भी होते हैं, नीललेश्यावाले भी होते हैं और कापोतलेश्यावाले भी होते हैं ? इस प्रकार
નથી. દે ત્યાં ઉત્પન્ન ન થવાનું કારણ એ છે કે પલાશ અપ્રશસ્ત વનસ્પતિ ગણાય છે. અપ્રશસ્ત વનસ્પતિઓમાં દેવની ઉત્પત્તિ થતી નથીપ્રશસ્ત વનસ્પતિમાં જ- ઉત્પલાદિ જેવી સુંદર વનસ્પતિમાં જ દે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જ ઉત્પલદ્દેશકમાં એવું કહ્યું છે કે દેવગતિમાંથી ઍવીને જીવ ઉત્પલેમાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે. ”
गौतम २१॥भीना प्रश्न- “ लेसासु ण भंते ! जीवा किं कण्हलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्सा ?" उसमन्! ते ४ ४ ४ वेश्यामवाणा होय છે? શું કણ લેશ્યાવાળા હોય છે? કે નીલ લેફ્સાવાળા હોય છે કે કાત લેશ્યાવાળા હોય છે ?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર- હે ગૌતમ! પલાશસ્થ જી કૃષ્ણ લેશ્યાવાળા પણ હોય છે, નીલ લેફ્સાવાળા પણ હોય છે અને કાપેતલેશ્યાવાળા પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
E
२८८
भगवतीसूत्रे क्रमेण षड्विशतिः भङ्गाः वक्तव्याः, शेषं तदेव-पूर्वोक्तवदेव सर्व बोध्यम् , तथाचयदा खलु तेजोलेश्यायुक्तो देवो देवभवादुद्वर्तनां कृत्वा वनस्पतित्पद्यते तदा वनस्पतिषु तेजोलेश्या लभ्यते, किन्तु पलाशे देवत्वादुवृत्तो नोत्पद्यते तस्या प्रशस्तत्वात् , अत एवं पलाशोद्देशके पलाशजीवे तेजोलेश्या न संभवति, तदभावादाद्या एवात्र तिस्रोलेश्या भवन्ति, एतासु तिसृषु लेश्यासु षड्विंशतिर्भङ्गा भवन्ति, प्रयागां पदानामेतावतामेव सद्भावात् , अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह-सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेव भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवेति ॥ १॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूपित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य तृतीयोद्देशकः समाप्तः ॥मू०११-३॥ उत्पलोक्त क्रम से यहां २६ भंग होते हैं । बाकी का और सब कथन यहां पूर्वोक्तरूप से ही जानना चाहिये। तथा-जब तेजोलेश्यायुक्त देव, देवभव से चवकर वनस्पतिकायिक रूप से उत्पन्न होता है तब वनस्पतिकायिकों में तेजोलेश्या पाईजाती है। किन्तु पलाश में देवगति से चवकर जीव उत्पन्न नहीं होता है क्योंकि यह वनस्पति अप्रशस्त है, अतः इस पलाशोद्देशक में पलाश जीव में तेजोलेश्या संभवित नहीं होती है, इसलिये आदि की तीन लेश्याएँ ही यहां होती हैं। इन तीन लेश्याओं में २६ भंग होते हैं । क्यों कि तीन पदों के इतने ही भंगों का यहां सद्भाव पाया जाता है ।
હોય છે ? આ પ્રમાણે ઉત્પલકત કેમ અનુસાર અહી ૨૬ ભાંગા (વિકપ) બને છે. બાકીનું સમસ્ત કથન અહીં પૂર્વોક્ત રૂપે જ સમજવું. તથા જ્યારે તેજલેશ્યાયુક્ત દેવ દેવભવમાંથી યુવીને વનસ્પતિકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે વનસ્પતિકાયિકામાં તેજેશ્યાનો સદુભાવ રહે છે. પરંતુ પલાશ અપ્રશસ્ત હોવાથી દેવગતિમાંથી એવેલે જીવ તેમાં ઉત્પન્ન થતું નથી, તે કારણે પલાશસ્ય જીવમાં તેલેથા સંભવતી નથી પણ પહેલી ત્રણ લેશ્યાઓને જ સદુભાવ હોય છે. આ ત્રણ લેશ્યાઓની અપેક્ષાએ અહી ૨૬ ભાંગા જ સંભવી શકે છે. અહીં એક સંગી ૮, દ્વીકસ યોગી ૧૨ અને ત્રિકસંગી ६in भने छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ३ सू० १ पलाशजीवनिरूपणम् २८९
अब अन्त में गौतम प्रभु के वचनों में सत्यता का ख्यापन करने के लिये कहते हैं कि 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह ऐसा ही है, हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह ऐसा ही है। इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सू० १॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याका ग्यारहवें शतकका तीसरा उद्देशा समाप्त ॥११-३।
સૂત્રને અને મહાવીર પ્રભુનાં વચનમાં પિતાની અપાર શ્રદ્ધા વ્યક્ત ४२ता गौतम स्वामी ४ छ-" सेवं भंते ! सेवं भंते! ति" है मगवन् ! આપે જે કહ્યું તે સત્ય છે. હે ભગવન આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે.” આ પ્રમાણે કહીને ભગવાનને વંદણું નમસ્કાર કરીને તેઓ પોતાને સ્થાને બિરાજમાન થયા. સૂ૦ ૧. જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને ત્રીજે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૧-૩
भ०३७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
भगवतीस्त्रे अथ चतुर्थोद्देशकः प्रारभ्यते
कुम्भिकसंबन्धिजीववक्तव्यता। मूलम्-"कुंभिए णं भंते! एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे ? एवं जहा पलासुद्देसए तहा भाणियवे, नवरं ठिती जहपणेणं अंतोमुहत्तं, उक्कोसेणं वासपुहृत्तं, सेसं तंचेव, सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति। ॥सू० १॥ ___छाया-कुम्भिकः खलु भदन्त ! एकपत्रकः किम् एकजीवः, अनेकजीवः ? एवं यथा पलाशोदेशकस्तथा भणितव्यः, नवरं स्थितिः जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टेन वर्षपृथक्वम् , शेषं तदेव, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । ।सू०१॥
टीका-अथ चतुर्थ कुम्भिको देशमाह-'कुंभिए णं भंते ! इत्यादि, गौतमः पृच्छति-'कुंभिए णं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे?' हे भदन्त ! कुम्भिकः खलु वनस्पतिविशेषः एकपत्रकः-एकपत्रावस्थायां किम् एकजीवो भवति? किंवा अनेकजीवो भवति ? भगवानाह-'एवं जहा पलासुद्देसए तहा
चोथे उद्देशेका प्रारंभ
कुंभक संबंधी जीववक्तव्यता "कुंभिए णं भंते ! एगपत्तए" इत्यादि
टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा कुम्भिकोद्देशक का प्रतिपादन किया है। इसमें गौतम प्रभु से पूछते हैं-'कुंभिए ण भंते एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे' हे भदन्त ! जो वनस्पति विशेष कुम्भिक वनस्पति है- वह जब एक पत्रावस्था में रहती है तब क्या वह एक जीव युक्त होती है अथवा अनेक जीव युक्त होती है ? इस के उत्तर में
ચોથા ઉદેશાનો પ્રારંભ
કુંભિસ્થજીવ વક્તવ્યતા " कुंभिएणं भंते ! एगपत्तए" ४त्याल ટીકાઈ–હવે સૂત્રકાર સંગ્રહગાક્ત ચોથા કુંભિકે દેશકની પ્રરૂપણા કરે છે
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" कुंभिएणं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेग. जीवे ?" हे सगवन् ! Hि नामनी २ वनस्पति थाय छ, ते न्यारे मे પત્રાવસ્થામાં હોય છે ત્યારે શું તે એક જીવથી યુક્ત હોય છે? કે અનેક જીવથી યુક્ત હોય છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श० ११ उ० ४ सू० १ कुम्भीकजीवनिरूपणम्
भाणियन्वं' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा पलाशोदेश के पलाशसम्बन्धिजीववक्तव्यता तृतीयोदेश के भणिताः तथाऽत्रापि भणितव्यम्, तथा च कुम्भिकः एकपत्रावस्थायाम् एकजीवः, द्वयादिषत्रावस्थायां तु अनेकजीवो भवति, इत्यादिकं स्वयमूहनीयम्, किन्तु - 'नवर ठिई जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं वासपुडुतं, सेसं तंत्र' नवरं - पलाशापेक्षया कुम्भिकस्य विशेषस्तु-स्थितिः आयुष्यं जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्, उत्कृष्टेन वर्षपृथक्त्वम् वर्षद्वयादारभ्य नव वर्ष पर्यन्तम् शेष ं तदेवपलाशोक्तवदेव बोध्यम् । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह - ' सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त । तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव वर्तते इति । सू० १ ॥
२९१
इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलाल प्रतिविरचिता श्री " भगवती " सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य चतुर्थोदेशकः समाप्तः ॥ ०११-४॥
प्रभु कहते हैं- ' एवं जहा पलासुद्देसए तहा भाणियम्बे, नवरं ठिई जहणे अतोमुत्तं उक्कोसेणं वासपुहत्तं सेसं तं चेव, सेवं भंते ! सेवं भंते! ति ' हे गौतम! पूर्वोक्तरीति के अनुसार जैसा पलाशोदेशक में कहा गया है, उसी प्रकार से वह सब विषय यहां पर भी कहना चाहिये । तथाच कुम्भिक एकपत्रावस्था में एक जीववाला होता हैं और दो आदिरूप अनेक पत्रावस्था में अनेक जीववाला होता है। इत्यादि सब विषय समझ लेना चाहिये । किन्तु पलाशापेक्षया जो इस प्रकरण में विशेषता है वह स्थिति को लेकर है । यहां स्थिति जघन्य से अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से वर्षपृथक्त्व - दो वर्ष से लेकर नौ
भडावीर प्रभुने। उत्तर- ' गोयमा !” हे गौतम! " एवं जहा पलासुए तहा भाणियव्वे, नवर ठिई जहण्णेणं अतोमुहुत्त, उक्कोसेणं वास्रपुहत, सेसं तं चेत्र ) डे गौतम । पूर्वोक्त पलाशदेिशमां पलाशवर्ती वा विषे જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવુ' જ કથન અહી· કુભિકવર્તી જીવા વિષે પશુ કરવુ જોઇએ. એટલે કે એક પત્રાવસ્થાવાળા કુભિકમાં એક જીવ હાય છે, બે, ત્રણ આદિ પત્રાવસ્થાવાળા ભિકમાં અનેક જીવા હાય છે, ઇત્યાદિ સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણુ કરવુ જોઇએ. પરંતુ પલાશેદ્દેશક કરતાં આ ઉદ્દેશામાં સ્થિતિની અપેક્ષાએ જ નીચે પ્રમાણે વિશેષતા છે—ભિકવતી જીવાની જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂતની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વષ પૃથકત્વની હોય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
भगवतीसूत्रे वर्ष तक की है। बाकी का और सब कथन पलाश प्रकरण में जैसा कहा गया है वैसा ही है। ___ अब अन्त में प्रभु के वचनों में सत्यता ख्यापन करने के लिये गौतम कहते हैं कि हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब वैसा ही है-हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब वैसा ही है। इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०१॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिकाव्याख्याके ग्यारहवें शतकका चोथा उद्देशा समाप्त ॥११-४॥ छ. (मे था नव वर्ष सुधाना ने वर्ष ५४१ ४ छ) “सेवं भंते ! सेवं भते ! ति" गौतम स्वामी महावीर प्रभुना यनाने प्रभाभूत eta કહે છે– “હે ભગવન! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન્ ! આપનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે.” આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બિરાજમાન થયા સૂ૦ ના જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને ચેાથે ઉદ્દેશક સમાપ્ત છે ૧૧-૪૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११ १०५ सू० १ नालिकस्थजीवनिरूपणम् २९३
अथ पश्चमोद्देशकः प्रारभ्यते
नालिकजीव वक्तव्यता। मूलम्-"नालिए णं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे? एवं उद्देसगवत्तवया निरवसेसा भाणियबा, सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति' ॥सू० १॥ ___ छाया-नालिकः खलु भदन्त ! एकपत्रकः किम् एकजोवः, अनेकजीवः? एवं कुम्भिकोदेशकवक्तव्यता निरवशेषा भणितव्या, तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू०१॥ ___ अथ पञ्चमं नालिकोद्देशकमाह-'नालिए णं भंते' इत्यादि, गौतमः पृच्छति 'नालिए णं भंते ! एगपत्तर कि एगजीवे, अणेगजीवे ?'-हे भदन्त ! नालिकः खलु वनस्पति विशेषः एकपत्रकः एकपत्रावस्थायां किम् एकजीवो भवति ? किंवा अनेकजीवो भवति ? भगवानाह-'एवं कुंभिउद्देसगवत्तव्वया निरवसेसा भाणियव्या'
पांचवें उद्देशे का प्रारंभ
नगलिका जीव वक्तव्यता'नालिएणं भंते एगपत्तए कि एगजीवे अणेगजीवे" इत्यादि
टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा पांचवें नालिकोद्देशक को कहा है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'नालिए ण भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे अणेगजीवे' हे भदन्त ! नालिका जो वनस्पति है वह जब एकपत्रावस्था में रहती है तब वह एक जीववाली होती है ? या अनेक जीवोंवाली होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'एवं कुंभि उद्देगसगवत्तव्यया निरवसेसा भाणियवा' हे गौतम ! यहां
પાંચમા ઉદેશાનો પ્રારંભ
નાલિકરથ જીવવકતવ્યતા" नालिए णं भंते ! एगपत्तए किं एगजोवे अणेगजीवे ?” त्यादि
ટીકાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા પાંચમાં નાલિકે દેશકની પ્રરૂપણા કરી छ. ॥ विषयने मनुक्षीने गौतम स्वामीन। प्रश्न—“ नालिएणं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ?' 8 सन् ! नानि नामानी २ वनस्पति छ તે જ્યારે એક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે તેમાં કેટલા જ રહેલા હોય છે? શું ત્યારે તેમાં એક જીવ હોય છે કે અનેક જીવ હોય છે?
महावीर प्रभुन। उत्त२-" एवं कुंभि उद्देसगवत्तव्वया निरवसेना भाणियव्वा"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
भगवतीसूत्रे एवं-पूर्वोक्तरीत्या कुम्भिकरूप वनस्पतिविशेषसम्बन्धिनः उद्देशकस्य या वक्तव्यता-सा निरवशेषा-सम्पूर्णा भणितव्या-वक्तव्या, तथा च नालिकः खलु वनस्पतिविशेषः एकपत्रावस्थायाम् एकजीवो भवति, द्वयादिपत्रावस्थायां तु अनेकजीवो भवति, इत्यादिकं स्वयमूहनीयम् । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह-'सेवं भंते ! सेव भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेव-भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेव-भवदुक्तं सत्यमेवे ति ।मु०१॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल अतिविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य पश्चमोद्देशकः समाप्तः॥सू०११-५॥ कुम्भिकरूप वनस्पति विशेष संबंधी उद्देशक की जो वक्तव्यता पूर्व में कही गई है-वही सब वक्तव्यता यहां पर भी कहनी चाहिये । तथानालिका वनस्पति विशेष एकपत्रावस्था में एक जीवरूप होती है और अनेक पत्रावस्था में अनेक जीवरूप होती है । इत्यादि सब कथन अपने
आप लगा लेना चाहिये। अन्त में गौतम भगवान् के वचन को सत्य प्रमाणित करते हुए कहते हैं 'सेवं भंते सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा
आपने कहा है वह सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सर्वथा सत्य ही है। ऐसा कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥१० १॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके ग्यारहवें शतकका पांचवां उद्देशक समाप्त।।११.५॥ હે ગૌતમ! ચોથા ઉદ્દેશામાં કુંભિકસ્થ જીવની જેવી વક્તવ્યતા આપી છે, એવી જ વક્તવ્યતા અહીં પણ સંપૂર્ણત ગ્રહણ કરવી જોઈએ. એટલે કે “નાલિકા નામની વનસ્પતિ તેની એકપત્રાવસ્થામાં એક જીવથી યુક્ત હોય છે અને અનેકપત્રાવસ્થામાં અનેક જીવેથી યુક્ત હોય છે,” ઇત્યાદિ સમસ્ત કથન અહીં લાગૂ પાડીને સમસ્ત કથન ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
અને ભગવાનનાં વચનોમાં પિતાની અપાર શ્રદ્ધા પ્રકટ કરતા ગૌતમ स्वाभा छ छ- “सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति" सावन ! माये ॥ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન ! આપે જે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે,” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણુ નમસ્કાર કરીને તેઓ પિતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. તે સૂ૦ ૧ / જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને પાચમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૧–પા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ६ सू०१ पद्मस्थजीवनिरूपणम् २९५
अथ षष्टोद्देशकः प्रारभ्यते
पद्मसम्बन्धिजीव वक्तव्यता। मूलम्-"पउमेणं भंते! एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे ? उप्पलुद्देसगवत्तवया निरवसेसा भाणियबा, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति” ॥सू०१॥
छाया-पद्म खलु भदन्त ! एकपत्रकम् किम् एकजीवम् , अनेकजीवम् ? उत्पलोद्देशकवक्तव्यता निरवशेषा भणितव्या। तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।।सू०१॥
टीका-अथ षष्ठं पद्मोद्देशकमाह-'पउमेणं भंते !' इत्यादि। गौतमः पृच्छति-'पउमेणं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ?' हे भदन्त ! पद्म खलु कमलविशेषो नाम एकपत्रम्-एकपत्रावस्थायाम् किम् एकजीवं भवति ? किंवा अनेकजीवं भवति ? भगवानाह-' उत्पलोदेशकवक्तव्यता निरवशेषा-सकला, भणितव्या-वक्तव्या, तथा च पद्म खलु कमलविशेषः एकपत्रावस्थायाम् एकजी
छठे उद्देशे का प्रारम्भ
पद्म संबंधी जीव वक्तव्यता"पउमेणं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ॥ इत्यादि
टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने छट्ठा पद्मोद्देशक कहा है ! इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'पउमेण भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे' हे भदन्त ! पद्म जब एक पत्रकी अवस्था में होता है तब वह क्या एक जीववाला होता है या अनेक जीवोंवाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा-'उप्पलुद्देसगवत्तव्वया निरवसेला
છઠ્ઠા ઉદેશાને પ્રારંભ
પદ્મસંબંધી જીવવકતવ્યતા" पउमेणं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ?" त्याle
ટીકાઈ—આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે છઠ્ઠા પદ્મ વિષયક ઉદ્દેશાનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે छ । " पउमेणं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे ?” 8 सावन् ! જ્યારે પ પિતાની એક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે શું તેમાં એક જવનું અસ્તિત્વ હોય છે? કે અનેક જનું અસ્તિત્વ હોય છે?
महावीर प्रसुन उत्त२-- “ उप्पलुद्देसगवत्तव्वया निरवसेना भाणियबा"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
भगवतीस्त्रे वम् भवति, द्वयादि पत्रावस्थायां तु अनेकजीवं भवति, इत्यादिकम् पूर्वोक्तरीत्या स्वयमूहनीयम् । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं प्रमाणयन्नाह-' से भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेवेति ।मू०१॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री "भगवती" मूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य षष्ठोद्देशकः समाप्तः ॥मू०११-६॥ भाणियच्या' हे गौतम इस पद्मजीव वक्तव्यता में उत्पलोद्देशक वक्तव्यता सब की सब यहां कहनी चाहिये। तथा-कमलविशेषरूप पद्म एकपत्रावस्था में एक है जीव जिसमें ऐसा होता है और जय वह द्वयादिरूप अनेक पत्रोंवाला हो जाता है-तब उसमें अनेक जीव हो जाते हैं-इसलिये वह अनेक हैं जीव जिसमें ऐसा हो जाता है। इत्यादिरूप से सब कथन उत्पल संबंधी जैसा कि उत्पलोद्देशक में किया गया है यहां पर कह लेना चाहिये । अन्त में गौतम भगवान् के वचनों में सत्यता ख्यापन करने के निमित्त 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ऐसा कहते हैं। इस प्रकार कहकर फिर अपने स्थान पर यावत् विराजमान हो गये ॥सू० १॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याका ग्यारहवें शतकका छट्ठा उद्देशा समाप्त।।११-६॥ હે ગૌતમ ! આગળ પહેલા ઉત્પલદ્દેશકમાં ઉત્પલવતી ની જેવી પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે, એવી જ પ્રરૂપણા અહીં પવવત જીના વિષયમાં પણ સંપૂર્ણ રૂપે થવી જોઈએ. એટલે કે “કમળવિશેષ રૂપ પદ્મ જ્યારે એક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે તેમાં એક જીવનું અસ્તિત્વ હોય છે, પણ જ્યારે તે અનેક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે તેમાં અનેક જીને સદ્ભાવ હોય છે,” ઇત્યાદિ સમસ્ત કથન અહી ઉ૫લેશકમાં કહ્યા પ્રમાણે ગ્રહણ થવું જોઈએ.
ઉદ્દેશાને અને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત सीन छ “सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति” 3 लाव! माये ॥ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય છે. હે ભગવન્! આપનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે.” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા છે સૂ૦ ૧ ! જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને છઠ્ઠો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૧-દા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ७ ० १ कणिकाजीवनिरूपणम् २९७
अथ सप्तमोद्देशकः प्रारभ्यते
कर्णिकाजीव वक्तव्यता मूलम्-'कण्णिए णं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे ? एवं चेव निरवसेसं भाणियवं, सेवं भंते ! सेवं भंते !त्ति। __छाया-कणिका खलु भदन्त ! एकपत्रिका किम् एकजीवा, अनेकजीवा ? एवमेव निरवशेष भणितव्यम् , तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० १॥ __टीका-अथ सप्तमं कणिकोद्देशकमाह- कण्णिए णं भंते !' इत्यादि, गौतमः पृच्छति-'कण्णिए णं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे? अणेगजीवे ? हे भदन्त ! कर्णिका खलु वनस्पति विशेषः, एकपत्रिका-एकपत्रावस्थायाम् किम् एकजीवा भवति ? किंवा अनेकजीवा भवति ? भगवानाह-एवं चेव निरवसेसं भाणियव्यं'
सातवें उद्देशे को प्रारम्भ
"कर्णिका जीव वक्तव्यता"कण्णिए गंभंते! एगपत्तए कि एगजीवे अणेगजीवे । इत्यादि
टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने सातवें कर्णिकोद्देशकका कथन किया है। इसमें गौतमने प्रभु से ऐमा पूछा है-' कण्णिए ण भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे? अणेगजीवे ?' हे भदन्त ! वनस्पति विशेष. रूप जो कर्णिका है-वह क्या एक पत्रावस्था में एक जीववाली होती है ? अथवा अनेक जीववाली होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एवं चेव निरवसेस भाणियब्व' हे गौतम! पूर्वोक्त उत्पल के कथन के जैसा प्रकार यहां पर भी सम्पूर्णरूप से कथित करना चाहिये । तथा
સાતમા ઉદેશાને પ્રારંભ–
__ ११४तव्यता" कण्णिए ण भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ?” त्यादि
ટીકાળું—આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે સાતમાં કર્ણિક ઉદ્દેશક નામના ઉદ્દેશકની પ્રરૂપણા કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને सव। प्रश्न पूछे छे है-" कण्णिए ण भते ! एगपत्तए किं एगजीवे ? अणेग. जीवे " मापन ! नामनी रे वनस्पति छ, ते न्यारे । પત્રાવસ્થાવાળી હોય છે, ત્યારે શું તે એક જીવવાળી હોય છે? કે અનેક જીવવાળી હોય છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-“एवं चेव निरवसेस भाणियब्व' गौतम! પહેલા ઉદ્દેશામાં ઉત્પલસ્થ જી વિષે જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું
भ० ३८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
भगवतीस्त्रे हे गौतम ! एवमेव-पूर्वोक्तोत्पलवदेव अत्रापि निरवशेष सर्व भणितव्यम्-वक्तव्यम् । तथा च कर्णिकाऽपि एकपत्रावस्थायाम् एकजीवा भवति, द्वयादिपत्रावस्थायां तु अनेकनीया भवति, इत्यादिकं सर्वमहनीयम् । अन्ने गौतमो भगवद्वाक्यं सत्या. पन्नाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्त सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवे ति ॥ मू०१॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मचारी ‘जैनाचार्य'
पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका __ ख्यायां व्याख्यायो एकादशशतकस्य सप्तमोद्देशकः समाप्तः॥०११-७॥ कणिका भी एकपत्रावस्था में एक है जीव जिसमें ऐसी होती है और द्वयादि पत्ररूप अवस्था में वह अनेक हैं जीव जिसमें ऐसी होती है। इत्यादि सब उत्पल प्रकरणोक्त कथन यहां पर उत्पल के स्थान में कर्णिका शब्द रखकर करना चाहिये। ___ अब अन्त में भगवान् के कथन में सत्यता का ख्यापन करने के निमित्त गौतम कहते हैं- सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।स्मृ० १॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके ग्यारहवें शतककासातवां उद्देशक समाप्त॥११७॥
જ સંપૂર્ણ કથન અહીં કર્ણિકાના જ વિષે પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. એટલે કે “જ્યારે કર્ણિકા એક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે તેમાં એક જીવન સદ્ભાવ હોય છે, અને જયારે અનેક પત્રાવસ્થામાં હોય છે. ત્યારે તેમાં અનેક જીવોને સદૂભાવ હોય છે. ” ઈત્યાદિ ઉત્પલપ્રકરણોકત સમત थन सही Gua' स्थान "A" श७४ भूडीने अड ४२वुले, " सेव भंते! सेव भंते ! त्ति" शान ५स डा२ (समाप्तिः ४२ता गौतम स्वामी કહે છે- “હે ભગવન! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન્! આપે જે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે,” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણુ નમસ્કાર કરીને તેઓ પોતાને સ્થાને બેસી ગયા સૂના જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકનો સાતમો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૧-૭
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ८ सू० १ नलिनस्थजीवनिरूपणम् २९९
अथाष्टमादेशः मारभ्यते
नलिनजीव वक्तव्यता। मूलम् - "नलिणे णं भंते! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ? एवं चेव निरवसेसं जाव अणंतक्खुत्तो, सेवं भंते ! सेवं भंते! ति” ।सू० १॥ ___ छाया-नलिनं खलु भदन्त ! एकपत्रकं किम् एकजीवम् , अनेकजीवम् ? एवमेव निरवशेष यावत् अनन्तकृत्वः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।मु०१॥
टीका--अथाष्टमं नलिनोदेशकमाह-'नलिणे णं भंते' इत्यादि, गौतमः पृच्छति-'नलिणे णं भंते ! एगपत्तर किं एगजीवे, अणेगजीवे ?' हे भदन्त ! नलिनं खलु कमलविशेषः एकपत्रकम्-एकपत्रावस्थायां किम् एकजीवं भवति किंवा अनेकजीवं भवति ? भगवानाह- एवं चेव निरवसेसं जाव अणंतक्खुत्तो' हे गौतम! एवमेव-पूर्वोक्तोत्पलवदेव निरवशेषं सर्व यावत् अनन्तकृत्वः अनन्तवारम् अत्रापि
आठवें उद्देशे का प्रारम्भ
नलिन जीव वक्तव्यता
'नलिणे णं भंते !" इत्यादि टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा आठवें नलिनोद्देशक का कथन किया है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि ' नलिणेणं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे अणेगजीवे' हे भदन्त । कमल विशेषरूप जो नलिन है वह जब एक पत्रावस्था में होता है तब क्या एक है जीव जिसमें ऐसा होता है अथवा अनेक है जीव जिसमें ऐसा होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहेते हैं-एवं चेव निरवसेसं जाव अणंतक्खत्तो' हे गौतम! इस विषय के उत्तर में उत्पल प्रकरण गत समस्त कथन
આઠમા ઉદેશાને પ્રારંભ
નલિન જીવવકતવ્યતા__ " नलिणेण भते ! एगपत्तए कि एगजीवे" त्याह
ટીકાથ–સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં આઠમાં નલિનદેશક નામના ઉદ્દેશકની પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને सेवा प्रश्न पूछे छ, “नलिणेण भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ?" હે ભગવન ! કમલ વિશેષ રૂપ જે નલિન થાય છે, તે જ્યારે એક પત્રાવસ્થાવાળું હોય છે, ત્યારે તેમાં શું એક જીવ હોય છે? કે અનેક જીવ હોય છે?
महावीर प्रसुन उत्तर–“ एव चेव निरवसेस जाव अणंतक्खुत्तो" गीतम। ॥ प्रश्न उत्तर ३२ ५५४२४ गत सभरत थन “अनन्तकृत्वः"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे वक्तव्यम् , तथा चोत्पलवदेव नलिनमपि एकपत्रावस्थायाम् एकजीवं भवति, द्वयादिपत्रावस्थायांतु अनेकजीवं भवति इत्यादिकं यावत् उपपातादीनि सर्वाणिद्वाराणि वाच्यानि, तथा सर्व प्राणभूतजीवसत्वाः नलिनमूलादितया तत्र उत्पनपूर्वाः असकृत् अनन्तकृत्वः, इति पर्यन्तं वाच्यम्' अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेव भवदुक्तं सत्यमेव इति । एतेषु द्वितीयोदेशकाधष्टमोद्देशकपर्यन्तानां सप्तमोद्देशकानां नानात्वसंग्रहार्थास्तिस्रो गाथा यथायहां पर करना चाहिये, यावत् 'अनन्तकृत्वः' इस पद तक। तथा उत्पल के जैसे ही नलिन भी एकपत्रावस्था में एकजीववाला होता है और दो आदि पत्रावस्था में वह अनेक जीववाला होता है, इत्यादि रूप से यावत्-उपपात आदि समस्त द्वारों का कथन यहां पर करना चाहिये। वह कथन-समस्त प्राण, समस्तभूत, समस्त जीव और समस्त सत्त्व नलिन मूलादिरूप से पहिले कईबार अथवा अनन्तधार उत्पन्न हो चुके हैं यहां तक का कथन यहां पर ग्रहण करना चाहिये। ____ अब अन्त में गौतम प्रभु के वचनों में सत्यता ख्यापन करने के निमित्त ऐसा कहते है-' सेवं भते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! यह जो विषय आप देवानुप्रिय ने कहा है वह सर्वथा सत्य ही है हे भदन्त ! आपका कथन सर्वथा सत्य ही है इस प्रकार कहकर અનંતવાર આ પદ પર્યત ગ્રહણ થવું જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ઉ૫લના ૩૩ દ્વારના કથન જેવું જ કથન અહી ગ્રહણ કરવું- “નલિન તેની એક પત્રાવસ્થામાં એક જીવથી યુક્ત હોય છે અને અનેક પત્રાવસ્થામાં અનેક જીવોથી યુક્ત હોય છે,” આ કથનથી લઈને ૩૩માં “મૂલાદિમાં अपात" ५-तना दाशनुमडी प्रतिपादन वु मे. “ समस्त प्राण, ભૂત, જીવ અને સત્વ નલિનના મૂળાદિ રૂપે અનેકવાર અને અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા હોય છે.” આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ
ઉદ્દેશાને અને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત जान 3 छ. " सेव भंते ! सेव भते ! त्ति" 3 भगवन् ! माये ॥ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન્! આપે જે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે.” આ પ્રમાણે કહીને ભગવાનને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ८ सू० १ नलिनस्थजीवनिरूपणम् ३०१
" सालुंमि धणुपुहुत्तं, होइ पलासेय गाउयपुहत्तं । जोयणसहस्समहियं अबसेसाणं तु छण्डंपि ।।। कुंभीइ, नालियाए, वासपुहुत्तं ठिईउ बोद्धब्बा । दसवाससहरसाइं असेसाणं छहंपि ॥२॥ कुंभीइ नालियाए, होति, पलासे य तिन्नि लेताओ।
चत्तारि उ लेसाओ अबसेसाणं तु पंचण्हं ॥३॥ छाया- शालू के धनुष्पृथक्त्वं भवति पलाशे च गव्यूति पृथक्त्यम् ।
योजनसहस्रमधिकम् अवशेषाणांतु षणामपि ॥१॥ कुम्भिके नालिकायां वर्षपृथक्त्वं स्थितिस्तु बोद्धव्या।
दशवर्षसहस्राणि अपि शेषाणां तु षण्णामपि ॥२॥ घे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये। द्वितीय उद्देशक से लेकर अष्टम उद्देशकतक के इन सात उद्देशकों में प्रतिपादित अवगाहना एवं स्थितिरूप विषय को संग्रह करके कथन करनेवाली तीन गाथाएँ इस प्रकार से हैं- 'सालुमि' इत्यादि । वनस्पति विशेष रूप शालूक में शरीर की अवगोहना उत्कृष्ट से धनुष पृथक्त्व है (जघन्य से अवगाहना अङ्गुल के असंख्यातवें भागप्रमाण है) पलाशरूपवनस्पति विशेषकी शरीरावगाहना 'गाउयपुहत्तं' उत्कृष्ट से गव्यूति पृथक्त्व है (जघन्य अवगाहना अंगुल के असंख्यात भागप्रमाण है) इन दो वनस्पतियों से बाकी बचे हुए उत्पल, कुंमिक, नालिक पद्म कर्णिका और नलिन इनकी अवगाहना उत्कृष्ट से कुछ अधिक एक हजार योजन की है। तथा इन सब की जघन्य अवगाहना अंगुल
બીજા ઉદ્દેશથી શરૂ કરીને આઠમાં ઉદ્દેશા પર્વતના સાત ઉદ્દેશ એમાં પ્રતિપાદિત વિષયને પ્રકટ કરનારી ત્રણ સંગ્રહગાથાઓ નીચે પ્રમાણે છે
" सालुमि" त्याहि 41 थायाने। भावार्थ नीय प्रमाणे छ.
વનસ્પતિ વિશેષ રૂપ શાલુકના શરીરની અવગાહના ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ધનુષપૃથકત્વ પ્રમાણ–બેથી લઈને નવ ધનુષ પ્રમાણ—કહી છે. (તેની જઘન્ય અવગાહના આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છે) પલાશ નામની વનસ્પतिन शरी२नी साना "गाउयपुत्त" Bष्टनी अपेक्षाये अन्यूतियाय બેથી નવ કોશ) પ્રમાણુ કહી છે. (તેની જઘન્ય અવગાહના આંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છે. આ બે સિવાયની વનસ્પતિઓની–એટલે કે ઉત્પલ, કુંભિક; નાલિકા, પદ્મ, કણિકા અને નલિનની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના એક હજાર એજન કરતાં સહેજ વધારે છે, તથા જઘન્ય અવગાહના આગળના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
भगवतीसूत्रे कुम्भिके नालिकायां भवन्ति पलाशे च तिस्रो लेश्याः ।
चतस्रस्तु लेश्या अवशेषाणां तु पश्चानामपि ॥३॥ सू० १ ॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वरलभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायो श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य
॥अष्टमोद्देशः समाप्तः॥११-८॥ के असंख्यातवें भाग प्रमाण है । कुंभिक और नालिका इनकी स्थिति उत्कृष्ट से वर्ष पृथक्त्व की है। जघन्य स्थिति इनकी अन्तर्मुहूर्त की है। बाकी ६ की १० हजार वर्ष की है। कुंभिक, नालिका और पलाश इनमें कृष्ण, नील और कापोत ये तीन लेश्याएं होती हैं। बाकी पांचों के कृष्ण, नील, कापोत और तेज ये चार लेश्याएँ होती हैं ॥१॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याका ग्यारहवें शतकका आठवां उद्देशक समास॥११.८॥ અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છે. કુંભિક અને નાલિકાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વ. પ્રથકુવની (૨થી લઈને ૯ વર્ષની) છે, અને તેમની જઘન્ય સ્થિતિ અન્તસું હુર્તની છે. કુંભિક અને નાલિકા સિવાયની બાકીની છ વનસ્પતિની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૦ હજાર વર્ષની છે અને જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્તની છે. કંભિક, નાલિકા અને પલાશવતી જી કૃષ્ણ નીલ અને કપિત લેશ્યાવાળા હોય છે અને બાકીની પાંચે વનસ્પતિવર્તી કૃષ્ણ, નીલ, કાપિત અને તેજેલેશ્યાવાળા હોય છે. સૂ૦૧ છે જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચદ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકનો આઠમો ઉદ્દેશક સમાપ્ત .૧૧-૮
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
--
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ नवमोइशकविषयविवरणम् ३०३
अथ नवमोद्देशकः प्रारभ्यतेएकादशशतके नवमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् ।। हस्तिनापुरनगरवर्णनम् , शिवराजवर्णनम् , शिवभद्रपुत्रस्य वर्णनम् , शिवराजस्य संकल्पः, शिवभदस्य राज्याभिषेका, शिवराजस्य प्रव्रज्याग्रहणम् , शिवराजर्षेः अभिग्रहस्वीकरणम् , शिवराजर्षेः विभङ्गज्ञानोत्पत्तिवर्णनम्, सप्तव द्वीपाः सप्तव समुद्राश्च सन्ति, इत्येवं शिवराजर्षेः अध्यवसायः, शिवराजर्षिसम्मतसप्तद्वीपसप्तसमुद्रसम्बन्धे प्रश्नोत्तरम् , जम्बूद्वीपे वर्णादिरहितवर्णादिसहितद्रव्यस्थितिविषये प्रश्नोत्तरम् , लवणसमुद्रे तादृशद्रव्यस्थितिनिरूपणम् , धातकी खण्डे द्रव्यस्थितिविचारः, शिवराजर्षेः कथनमप्रामाणिकम् , असंख्यातद्वीपसमुद्राः सन्तीति महावीरस्वामिनः कथनम् । शिवराजर्षेः महावीरसमीपे समागमनम् ।
नववे उद्देशेका प्रारंभ ग्यारहवें शतक के इस नौवें उद्देशक का विषयविवरण संक्षेप से इस प्रकार से है-हस्तिनापुरनगर का वर्णन शिवराज का वर्णन शिवभद्र पुत्र का वर्णन शिवराज के संकल्प का कथन शिवभद्रका राज्याभिषेक शिवराजका प्रव्रज्याग्रहण. शिवराजऋषिका अभिग्रह स्वीकारका कथन शिवराजऋषि को विभङ्गज्ञानकी उत्पत्ति का वर्णन 'सात ही द्वीप और सात ही समुद्र हैं इस प्रकार का शिवराजऋषिका अध्यवसाय. शिवराजषि संमत सप्तद्वीप, सप्तसमुद्र के संबंध में प्रश्नोत्तर जम्बूद्वीप में वर्णादिरहित, एवं वर्णादिसहित द्रव्य की स्थति के विषय में प्रश्नोत्तर लवणसमुद्र में ऐसे द्रव्य की स्थिति का निरूपण धातकी खण्ड में द्रव्य की स्थिति का विचार शिवराजऋषि का कथन
નવમા ઉદેશાને પ્રારંભ આ નવમાં ઉદ્દેશ નું સંક્ષિપ્ત વિષયવિવરણું—
હસ્તિનાપુર નગરનું વર્ણન, શિવરાજનું વર્ણન, શિવભદ્રપુત્રનું વર્ણન, શિવરાજના સંક૯૫નું કથન-શિવભદ્રને રાજ્યાભિષેક-શિવરાજ દ્વારા પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરાય છે. શિવરાજ ષિના અભિગ્રહનું કથન તેમને વિલંગ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થયાનું કથન-“સાત જ તપ છે અને સાત જ સમુદ્ર છે,” એ તેમને અભિપ્રાય-શિવરાજ ઋષિસંમત સાત દ્વીપ અને સાત સમુદ્ર વિષે પ્રશ્નોત્તરો-જબૂદ્વીપમાં વર્ણાદિ રહિત અને વદિ સહિત દ્રવ્યની સ્થિતિ વિષયક પ્રશ્નોત્તરો-લવણ સમુદ્રમાં એવા દ્રવ્યની સ્થિતિનું નિરૂપણ ધાતકી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
भगवतीसूत्र
शिवराजर्षि वक्तव्यता। मूलम्-"तेणं कालेणं, तेणं समएणं हत्थिणापुरे नामं नयरे होत्था, वपणओ, तस्स णं हथिणापुरस्स नयरस्स बहिया उत्तर पुरस्थिमे दिसीभागे एत्थ णं सहसंबवणे णामं उजाणे होत्था, सव्वोउय पुफ्फफलसमिद्धे स्म्मे गंदणवणसंनिप्पगासे सुहसीयलच्छाए मणोरमे सादुफले अकंटए पासादीए जाव पडिरूवे, तत्थ णं हरियणापुरे नयरेसिवे नाम राया होत्था, महया हिमवंत. वण्णओ, तस्स णं सिवस्स रन्नो धारिणी नामं देवी होत्था, सुकुमालपाणिपाया, वण्णओ तस्स णं सिवस्स रन्नो पुत्ते धारिणीए अत्तए सिवभदए नामं कुमारे होत्था, सुकुमालपाणिपाये जहा मूरियकंत जाव पच्चुवेक्खमाणे पच्चुवेक्खमाणे विहरइ। तएणं तस्स सिवस्स रन्नो अन्नया कयाइं पुठवरत्तावरत्तकालसमयंसि रज्जधुरं चिंतेमाणस्स अयमेयारूवे अज्झस्थिए जाव समुप्प. ज्जित्था,-अस्थि तामे पुरा पोराणाणं जहा तामलिस्स जाव पुत्तेहिं वडामि, पसूहि वडामि, रज्जेणं वडामि, एवं रट्टेणं, बलेणं, वाहणेणं, कोसेणं, कोट्ठागारेणं, पुरेणं, अंतेउरेणं वड्डामि, विपुलअप्रमाणभूत है क्यों की द्वीप और समुद्र असंख्यात हैं ऐसा महावीर स्वामी का कथन शिवराजऋषि के संशय से युक्त होने का कथन शिवराजऋषिका महावीरस्वामी के पास आने का संकल्प पश्चात् महावीरस्वामी के पास आना इसका कथन । ખંડમાં દ્રવ્યની સ્થિતિનું નિરૂપણ-શિવરાજ ષિની માન્યતા અપ્રમાણભૂત હોવાનું મહાવીર પ્રભુદ્વારા પ્રતિપાદન અને અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રો છે, એ વાતનું પ્રતિપાદન શિવરાજ ઋષિને આ વિષયમાં સંશય થવાનું કથન-મહાવીર પ્રભુ પાસે જવાને સંકલ્પ-મહાવીર પ્રભુ પાસે તેમના આગમનનું કથન.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू. १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३०५ धणकणगरयणजावसंतसारसावएज्जेणं अईव अईव अभिवड्वामि, तं किं णं अहं पुरा पोराणाणं. जाव एगंतसोक्खयं उव्वेहमाणे विहरामि? तं जाव ताव अहं हिरण्णेणं वामि, तंचेव जाव अभिवडामि, जाव मे सामंतरायाणोऽवि वसे वहृति, तावता मे सेयं कल्लं पाउप्पभायाए जाव जलंते सुबहुं लोही लोहकडाहए कडुच्छयं तंबियं तावसभंडगं घडावेत्ता सिवभई कुमारं रज्जे ठावेत्ता तं सुबहुं लोहीलोहकडाहकडुच्छुयं तंबियं तावसभंडगं गहाय जे इमे गंगाकूले वाणपत्था तावसा भवंति तंजहा-होत्तिया, पोत्तिया, कोत्तिया जन्नई, सडई, थालई, हुंबउदृदंतुक्खलिया उम्मजगा संमज्जगा निमज्जगा संपक्खाला उद्धकंडूयगा अहोकंड्यगा, दाहिणकूलगा, उत्तरकूलगा संखधमगा, कूलधमगा, मिगलुद्धया, हत्थितावसा, जलाभिसेयकिढिणगाया अंबुवासिणो वाउवासिणो वक्कलवासिणो चेलवासिणो अंबुभक्खिणो वाउभक्खिणो सेवालभक्खिणो मूलाहारा कंदाहारा पत्ताहारा तयाहारा पुप्फाहारा फलाहारा बीयाहारा परिसडियकंदमूलपंडुपत्तपुप्फफलाहारा उदंडगा रुक्खमूलिया मंडलिया वणवासिणो दिसा पोक्खिणो आयावणाहिं पंचग्गितावेहिं इंगालसोल्लियंपिव कंडु. सोल्लियपिव कट्टसोल्लियं पिव अप्पाणं जाव करेमाणा विहरंति, तत्थणं जेते दिसापोक्खियतावसा तेसिं अंतिए मुंडे भवित्ता दिसापोक्खियतावसत्ताए पवइत्तए । पव्वइए वि य णं समाणे अयमेयारूवं आभिग्गहं अभिगिहिस्सामि-कप्पइ मे जावज्जी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे वाए छ, छटेणं अणिक्खित्तेणं दिशा चकवालेणं तवोकम्मेणं उडूं बाहाओ पगिज्झिय पगिज्झिय जाब विहरित्तए तिकट्ट, एवं संपेहेह, संपेहेत्ता, कल्लं जाव जलंते सुबहुं लोहीलोह जाव घडावेत्ता कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ, सदावेत्ता, एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! हथिणागपुरं नयरं सभितरबाहिरियं आसिय, जाव तमाणत्तियं पच्चप्पिणति। तएणं से सिवे राया दोच्चपि कोडुंबियपुरिसे सदावेइ, सदावेत्ता एवं वयासीखिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! सिवभइस्स कुमारस्स महत्थं महग्धं महरिहं विउलं रायाभिसेयं उबटुवेह । तएणं ते कोडं. बियपुरिसा तहेव जाव उवट्टवेति । तएणं से सिवे राया अणेगगणनायगदंडनायग. जाव संधिपालसद्धिं संपरिवुडे सिवभई कुमारं सीहासणवरंसि पुरत्थाभिमुहं निसीयावेइ, निसीयावेत्ता अट्रसएणं सोवन्नियाणं कलसाणं जाव अदुसएणं भोमेज्जाणं कलसाणं सविडिए जाव रवेण महया रायाभिएणं अभिसिंचइ, अभिसिंचित्ता पम्हलसुकुमालाए सुरभीए गंधकासाईए गायाइं लुहेइ, लहिता सरसेणं गोसीसेणं एवं जहेव जमालिस्स अलंकारो तहेव जाव कप्परुक्खगं पिव अलंकियविभूसियं करेइ, करित्ता करयल. जाव कट्ट सिवभदं कुमारं जएणं विजएणं वद्धावेइ, वद्धवित्ता ताहि इटाहि कंताहिं पियाहिं जहा उववाइए कोणियस्स जाव परमाउं पालयाहि इट्ठजणसंपरिबुडे हत्थिणापुरस्स नयरस्स अन्नेसिंच बहणं गामागरणगर जाव विहराहि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
heaद्रका टीका श० ११ उ० ९ सू० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३०७ कि जयजय स पउंजइ, तएणं से सिवभद्दे कुमारे राया जाए महया हिमवंत वण्णओ, जाव विहरइ " ॥ सू० १ ॥
वर्णकः
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये हस्तिनापुरं नाम नगरम् आसीत्, : तस्य खलु हस्तिनापुरस्य नगरस्य बहि' उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे अत्र खलु सहस्राम्रवनं नाम उद्यानम् आसीत् सर्वर्तुपुष्पफलसमृद्धं रम्यं नन्दनवन सनि प्रकाश सुखशीतलच्छायें, मनोरमन, स्वादुफलम् अकण्टकम्, प्रासादीयं यावत् प्रतिरूपम् । तत्र खलु हस्तिनापुरे नगरे शिवो नाम राजा अभवत्, महाहिमवत्, वर्णकः, तस्य खलु शिवस्य राज्ञो धारिणीनाम देवी आसीत्, सुकुमारपाणिपादा, वर्णकः, तस्य खलु शिवस्य राज्ञः पुत्री धारिण्या आत्मजः शिवभद्रको नाम कुमारः आसीत्, सुकुमारपाणिपादः, यथा सूर्यकान्तो, यावत्-प्रत्युपेक्षमाणः प्रत्युपेक्षमाणो विहरति, ततः खलु तस्य शिवस्य राज्ञोऽन्यदा कदाचित् पूर्वरात्राऽपररात्रकालसमये राज्यधुरां चिन्तयत: अयमेतद्रूपः आध्यात्मिको यावत् समुदपद्यत - अस्तितावत् मे पुरा पुराणानां यथा तामलेः यावत् पुत्रैः बर्जे, पशुभिः बर्डे, राज्येन बर्डे, एवं रथेन, बलेन, वाहनेन, कोषेण कोष्ठागारेण, पुरेण, अन्तः पुरेण वर्दे, विपुलधनकनकरत्न यावत् सत्सारस्वापतेयेन अतीव अतीव अभिवर्द्ध, तत् किं खलु अहंपुरापुराणानां यावत् एकान्तसौख्यम् उद्वहन् विहरामि ? तत् यावत् तावत् अहं हिरयेन दर्जे, तदेव यावत् अभिवर्द्धे, यावत् मे सामन्तराजानोऽपि वशे वर्तन्ते, तावद् मे श्रेयः कल्ये प्रादुःसभायां यावत् ज्वलति, सुबहुलोही लौहकटाहकड़च्छुकं ताम्रकं तापसभाण्डकं घटविल्या शिवभद्रं कुमारं राज्ये स्थापयित्वा तत् सुबहुलौहकटाहकइच्छुकं ताम्रकं तापसभाण्डकं गृहीत्वा ये इमे गङ्गाकूले वानप्रस्थातापसा भवन्ति, तद्यथा - दोनुकाः, पोतृकाः, कोत्रिकाः, यज्ञिनः श्राद्धकिनः, स्थालकिनः 'हुंबउडा' - 'कुण्डिका श्रमगाः - कुण्डिकाधारिणः, दन्तोखलिकाः, उन्मज्जकाः, संमज्जकाः, निमज्जका, संप्रक्षालकाः, ऊर्ध्व कण्डूयकाः, अधःकण्डूयकाः, दक्षिणकूलकाः, उत्तरकूलकाः, शङ्खध्मायकाः, कूलध्मायकाः, मृगलुब्धकाः, हस्तितापसाः, जलाभिषेक क्लिन्नगात्राः, अम्बुवाससः, वायुवाससः, वल्कळवाससः, चेलवाससः, अम्बुभक्षिणः, वातभक्षिणः, शैवालभक्षिणः, मूलाहाराः, कन्दाहाराः, पत्राहाराः, त्वग्गहाराः, पुष्पाहाराः, फलाहाराः, बीजाहाराः, परिशटित कन्दमूल पाण्डु पत्रपुष्पफलाहाराः, उद्दण्डगा, वृक्षमूलकाः मण्डलिकाः
feat दिशापक्षिणः, आतापनैः पञ्चाग्नितापैः अङ्गारपक्वमिव, कन्दुपक्त्रमित्र, काष्ठपक्वमित्र आत्मानं यावत् कुर्वन्तो विहरन्ति । तत्र खलु ये ते दिशा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
,
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
भगवती सूत्रे
मोक्षकतापसा स्तेपामन्तिके मुण्डो भूत्वा दिशाप्रोक्षकतापसतया प्रव्रजितुम्, मत्रजितोऽपि च खलु सन् इममेतद्रूपम् अभिग्रहम् अभिग्रहीष्यामि कल्पते मम यावज्जीवं षष्ठषष्ठेन अनिक्षिप्तेन दिशाचक्रवालेन तपःकर्मणा ऊर्ध्ववाहू प्रगृह्य
यावत विहर्तुमिति कृत्वा एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष्य कल्यं यावत् ज्वलति सुबहु office यावत् घटवा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवम् अवादीतू - क्षिप्रमेव भो देवानुमियाः । हस्तिनापुरं नगरं सर्वाभ्यन्तरबाह्यम्, आसिक्त यावत् वाम् आज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयन्ति, ततः खलु स शिवो राजा द्वितीयानपि कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवम् अत्रादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुमिया: ? शिवभद्रस्य कुमारस्य महार्थ महार्घ्यं महार्ह विपुल राज्याभिषेकम् उपस्थापयत । ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुपा स्तथैव यावत् उपस्थापयन्ति, ततः खलु स शित्रो राजा अनेकगणनायकदण्डनायक यावत् सन्धिपालैः सार्द्ध संपरिवृतः शिवभद्रं कुमार सिंहासनवरे पौरस्त्याभिमुखं निपादयति, निषद्य अष्टशतेन सौवर्णिकानां कलशानां यावत् अष्टशतेन भौमेयानां कलशाकां सर्वद्वय यावत् रवेण महता महता राज्याभिषेकेण अभिषिञ्चति, अभिषिच्य पक्ष्म सुकुमारया सुरभिकया गन्धकषायिक्या गात्राणि रूक्षयति, रूक्षयित्वा सरसेन गोशीर्षेण एवं यथैव जमालेः, अलङ्कारस्तथैव यावत् कल्पवृक्षकमित्र अलङ्कृतविभूषितं करोति, कृत्वा करतल यावत् कृत्वा शिवभद्रं कुमारं जयेन विजयेन वर्द्धयति वर्द्धयित्वा ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः प्रियाभिः यथा औषपातिके कृणिकस्य यावत् परमायुष्यं पालय इष्ट जनसंपरिवृतः हस्तिनापुरस्य नगरस्य अन्येषां च बहूनां ग्रामाकरनगर यावत् विहर इति कृत्वा जयजयशब्दं प्रयुङ्क्ते । ततः खलु स शिवभद्रः कुमारो राजा जातः, महाहिमवत्, वर्णकः यावत् विहरति ॥०१॥
टीका-पूर्वोदेश के उत्पलादीनामर्थानां निरूपितत्वेन तांश्चार्थान् सर्वज्ञ एव यावज्ञातुं समर्थः नतु अन्यः शिवराज पिँरिवेति शिवराजर्षिचरित्रं प्ररूपयितुशिवराजऋषिवक्तव्यता
'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि ।
टीकार्थ- पूर्व उद्देशे में उत्पल आदि पदार्था का वर्णन किया गया है । इन पदार्थों को यथार्थस्वरूप से सर्वज्ञ ही जान सकता है | शिवશિવરાજ ઋષિની વકતવ્યતા
" तेणं कालेणं तेणं समएण " इत्यादि
ટીકા—પૂર્વના ઉદ્દેશામાં ઉત્પલ આદિપદાર્થોનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે. તે પદાર્થાનુ' યથા સ્વરૂપ તા સર્વજ્ઞજ જાણી શકે છે.-શિવરાજ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० १ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३०९ माह-'तेणं कालेणं' इत्यादि, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं हस्थिणापुरे नाम नयरे होत्था, वणो' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये हस्तिनापुरं नाम नगरम् आसीत् , वर्णकः, अस्य वर्णनम् औपपातिके चम्पानगरी वर्णनवद् विज्ञेयम्, 'तस्स णं हत्थिणापुरस्म नगरस्स बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसीभागे, एत्थणं सहसंबवणे णामं उज्जाणे होत्था' तस्य खलु हस्तिनापुरस्य नगरस्य बहिः उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे-- ईशानकोणे, अत्र खलु सहस्राम्रवनं नाम उद्यानमासीत् 'सबोउयपुष्फफलसमिद्धे रम्मे गंदणवणसंनिप्पगासे मुहसीयलच्छाए, मणोरमे सादुफले अकंटए जाव पडिरूवे' तदुधानम् सर्वर्तुपुष्पफलसमृद्धं-वसन्तादि षड्ऋतु सम्बन्धि पुष्पफलसम्पन्नम् , रम्यं-रमणीयम् नन्दनवनसन्निप्रकाशं-नन्दनवनसदृशम् , सुखशीतल. राजऋषि के जैसे अन्य छद्मस्थ प्राणी नहीं, इसीलिये यहां शिवराजऋषि के चरित्र का वर्णन किया है। तेणं कालेणं तेणं सम एणं हत्थिणापुरे नयरे होत्था वण्णओ' उसकाल और उस समय में हस्तिनापुर नामका नगर था इसका वर्णन औपपातिक सूत्र में जैसा चंपा नगरीको वर्णन किया गया है वैसा ही जानना चाहिये। 'तस्सण हत्थिणा पुरस्स नगरस्स बहिया उत्तरपुस्थिमे दिसीभागे,एस्थणं सहसंबवणे णामं उज्जाणे होत्था' उस हस्तिनापुर नगर के बाहर ईशानकोन में सहस्राम्रवन नामका उद्यान था. 'सव्वोउय पुप्फफलसमिद्धे, रम्मे, णंदणवणसंनिप्पगासे, सुहसीयलच्छाए, मणोरमे, सादुफले, अकंटए, जाव पडिरूवे' यह उद्यान वसन्तादि छह ऋतुओं संबंधी पुष्पफलों से सम्पन्न था, रमणीय था, और नन्दनवन के जैसा सुहावन था, सुखप्रद ઋષિ જેવા છદ્મસ્થ છો તે જાણી શકતા નથી. તેથી અહિ શિવરાજ ઋષિના यात्रिनी ५३५९। ४२वामा भावी . “ टेणं कालेणं तेणं समएणं हथिणापुरे णामं णयरे होत्था"
तणे भने ते सभये स्निा५२ नामे न२ हेतु. “वण्णओ" ઔપપાતિક સૂત્રમાં જેવું ચંપા નગરીનું વર્ણન કર્યું છે, એવું જ તેનું वन समन्वु. " तस्स ण हथिणापुरस्स नगरस्स बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसीभागे, एत्थण सहसंबवणे णामं उजाणे होत्था " ते हस्तिनापुर नानी બહાર, તેના ઈશાન ખૂણામાં સહસ્ત્રાભ્રવન નામનો એક બાગ હતો. " सव्वेोउयपुप्फफलसमिद्धे, रम्मे , णदणवणसंनिप्पासे, सुहसीयलच्छाए, मणोरमे, साद फळे, अकंटए जाव पडिरूवे" ते मा वसन्त मा छ यौन પુષ્પ અને ફલેથી સંપન્ન હતા, રમણીય હત, નંદનવન સમાન સુંદર હતું,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
भगवतीसूत्रे च्छायं-मुखकारकशीतलच्छायायुक्तम् मनोरमम्-हृदयाहादकम्, स्वादुफलंस्वादिष्ट-फलयुक्तम् , अकण्टक-कण्टकरहितम् , पासादीयं-हृदयोल्लासजनकम् , यावत्-दर्शनीयम्-अतिरमणीयम् यतनया प्रतिक्षणं द्रष्टुं योग्यम् , अभिरूपम्-अभिमतम् अनुकूलं रूपं यस्य तत् पतिरूपम्-असाधारणरूपम् आसीत् , 'सस्थणं हत्थिणा. पुरे नयरे सिवे नाम राया होत्था, महया हिमवंत. वणओ' तत्र खलु हस्तिनापुरे नगरे शिवो राजा आसीत् , महाहिमवन्महामलयमन्दरमहेद्रसारः महाहिमवत्सदृशः सर्वराजश्रेष्ठः मलयाचलमन्दरमहेन्द्रवत्सारः प्रधानः, वर्णकः, अस्य वर्णनम् कूणिकवर्णनवद् अवसे यम् , 'तस्सणं सिवस्स स्नो धारिणीनामं देवी होत्था, सुकुमालपाणिपाया, वण्णओ' तस्य खलु शिवस्य राज्ञो धारिणीनाम देवी अग्रमहिषी शीतल छाया से युक्त एवं हृदयाह्लादकारक था. इसमें स्वादिष्ट फल थे, यहां की भूमि कण्टक आदि के उपद्रवों से रहित थी. यह हृदयोल्लासजनक यावत्-दर्शनीय-अतिरमणीय होने से प्रतिक्षग देखने योग्य, अभिरूप-अनुकूलरूपवाला एवं प्रतिरूप-असाधारणरूप से युक्त था 'तत्थ णं हस्थिणापुरे नयरे सिवे नाम राधा होत्था, महया हिमवंत. वण्णओ' उस हस्तिनापुरनगर में शिवनामका राजा था. यह विशाल हिमवान पर्वत के तुल्य समस्त राजाओं में श्रेष्ठ था. " मलयाचल मन्दर महेन्द्रवत्सारः" मलयाचल एवं सुमेरुपर्वत के जैसी इसकी विशिष्ट शक्ति थी. कूणिक राजा के जैसे इसका वर्णन समझना चाहिये ' तस्स णं सिवस्सरन्नो धारिणी नामं देवी होत्था, सुकुमाल पाणिपाया, वण्णओ' इस शिवराजा की शरिणी नामकी पट्टरानी थी. સુખદાયક શીતલ છાયાથી યુક્ત હતા અને હૃદયને આહલાદદાયક હતો. તેમાં સ્વાદિષ્ટ ફલે થતાં હતા, અને તે બાગ કંટક આદિ ઉપદ્રવથી બિલકુલ રહિત હતું. તે હૃદયમાં ઉલાસ ઉત્પન્ન કરનાર, દર્શનીય-અતિશય રમણીય હોવાથી પ્રતિક્ષણ દેખવા યોગ્ય, અભિરૂપ-અનુકૂલ રૂપવાળે અને પ્રતિરૂપअसाधारण सौय सपन्न हता. "तत्थ ण हथिणापुरे नयरे सिवे णामं राया होत्था, महया हिमवंत० वण्णओ" ते हस्तिनापुर नगमा शिव नमन। રાજા હતા, તે મહાન હિમાલયની જેમ સઘળા રાજાઓમાં શ્રેષ્ઠ હતે. “ मलयाचलमन्दर महेन्द्रवत् सारः" मायायस मने सुभेर ५ तनावी तेनी વિશિષ્ટ શક્તિ હતી. તેનું વર્ણન કૃણિક રાજાના વર્ણન પ્રમાણે સમજવુ. " तस्स ण सिवस्स रण्णो धारिणी णामं देवो होत्था, सुकुमालपाणिपाया, वण्णो " તે શિવ રાજાને ધારિણે નામની પટ્ટરાણ હતી. તેના હાથ અને પગ અત્યંત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०९ सू०१ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३११ आसीत् , सा च धारिणी सुकुमारपाणिपादा-अत्यन्तकोमलकरचरणा आसीत् , वर्णकः, अस्या वर्णनम् कूणिक देवीधारिणी वर्णनवद् अअसेयम् 'तस्स णं सिवस्स रन्नो पुत्ते धारणीए अत्तए सिवमदए नाम कुमारे होत्था तस्य खलु शिवस्य राज्ञः पुत्रः धारिण्याः आत्मजः शिवभद्रको नाम कुमारः आसीत् , सुकुमालपाणिपाए जहा मूरियकंत जाव पच्छुवेक्खमाणे विहरइ' स खलु शिवभद्रकः कुमारः सुकुमारपाणिपादः-अत्यन्तकोमलकरचरणः लक्षणव्यञ्जनगुणोपेतः इत्यादि कुमारस्य वर्णन यथा राजमश्नीये मूर्यकान्तस्य राजकुमारस्य वर्णनं कृतं तथैव अबसेयम् , यावत्-सः शिवभद्रको राजकुमारः राज्यं, राष्ट, सैन्यादिकंच प्रतीक्षमाणः प्रतीक्षमाणः- राज्यादिकस्य पौनःपुन्येन निरीक्षणं कुर्वन् विहरीत, तिष्ठति, तथा च स खलु शिवभद्रकः कुमारो युवराजश्थापि आसीत् शिवस्य राज्ञो राज्यंच, राष्ट्रच, यह धारिणीदेवी-पट्टरानी-इसके हाथ पैर अत्यन्त कोमलता से युक्त थे. इसका वर्णन कूणिक राजा के धारिणी के वर्णन जैसा जानना चाहिये. 'तस्स णं सिवस्त रणो पुत्ते धारिणीए अत्सए सिवभद्दए नाम कुमारे होत्था' इस शिवराजा का शिवभद्र नामका पुत्रथा. जो धारिणी की कुक्षि से उत्पन्न हुआ था 'सुकुमाल पाणिपाए जहा मुरियकंत जाव पच्चुवेक्खमाणे विहरइ' इसके हाथ पैर भी बहुत सुकुमार थे. लक्षणव्यञ्जनगुणों से यह युक्त था. इत्यादिरूप से कुमार का वर्णन जैसा राजप्रश्नीय में राजकुमार सूर्यकान्त का वर्णन किया गया है वैसा ही जानना चाहिये। यावत्-वह शिवभद्रराजकुमार अपने राज्यराष्ट्र और सैन्य आदिका पुनःपुनः निरीक्षण करता रहता था. तात्पर्य कहने का यह है कि शिवभद्र राजकुमार युवराज पद को भी કેમળ હતા. તેનું વર્ણન કૃણિક રાજાની મહારાણી ધારિણીના વર્ણન પ્રમાણે सभ४. “ तस्स ण सिवस्स रण्णो पुत्ते धारिणीए अत्तए सिवभहए नामं कुमारे होत्था" शिवरातन शिवमद्रनाभना मे मार हता, धारिशानी से G4-1 22 sal. “ सुकुमालपाणिपाए जहा सूरियकंत जाव पच्चुवेक्खमाणे विहरइ" ते ९:अने ५ घ! सुडोमा तi. उत्तम. क्षय ગુણેથી યુક્ત હતો. તે રાજકુમાર પિતાના રાજ્ય, રાષ્ટ્ર અને સિન્યનું વારંવાર નિરીક્ષણ કરતા રહેતા હતા, આ કથન પર્યન્તનું રાજ,શ્રીય સૂત્રમાં રાજકુમાર સૂર્યકાન્તનું જે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તે સમસ્ત વર્ણન અહીં ગ્રહણ કરવું આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે તે શિવભદ્રકુમાર યુવરાજ પદને પણ શોભાવતે હતો. તે કારણે તે શિવ રાજાના રાજ્યની, રાષ્ટ્રની, સૈન્યની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
भगवतीसूत्रे बलंच, वाहनंच, कोशंच, कोष्ठागारंच, पुरंच, अन्तःपुरंच जनपदंच स्वयमेव प्रतीक्षमाणो विहरति-इति भावः 'तएणं तस्स सिवस्स रन्नो अन्नया कयाई पुबरत्तावरत्तकालसमयंसि रज्जधुरं चिंतेमाणस्स अयमेयारूवे अज्झस्थिए जाव समुप्पज्जित्था' ततः खलु तस्य शिवस्य राज्ञः अन्यदा कदाचित् पूर्वरात्रापररात्रकालसमये-पूर्वरात्रस्य पश्चाद्भागे, राज्यधुरां-राज्यकार्यभार चिन्तयतो विचारयतः अयमेतद्रूपः वक्ष्यमाणप्रकारः आध्यात्मिकः आत्मगतः यावत्-चिन्तितः पार्थितः कल्पितः मनोगतः-संकल्पः-अध्यवसायः समुदपद्यत-समुत्पन्नः, तदेव संकल्पस्वरूपं प्रतिपादयितुमाह-'अत्थितामे पुरापोराणाणं जहा तामलिरस जाब पुत्तेहिंबड्डामि, पमूहिवामि, रज्जेणंवामि अस्ति तावद मम पुरा पुराणासुशोभित करता था इसलिये वह शिवराजा के राज्यका, राष्ट्र का, बल का, वाहन का, कोश का, कोष्ठागार का, पुर का, अन्तःपुर का, एवं जनपद का स्वयं ही बहुत अच्छी प्रकार से निरीक्षण करता रहता था 'तएणं तस्स सिवस्स रन्नो अन्नया कयाई पुव्वरत्तावरत्तकालसमयसि रज्जधुरं चिंतेमाणस्स अयमेयाल्वे अज्झस्थिए जाव समुप्पज्जिस्था' एक समयकी बात है जब कि वह शिवराजा अपने राज्य के कार्यभार का विचार करने में मग्न हो रहा था-तब उसे पूर्वरात्र के पश्चाद्भाग में यह इस प्रकार का आध्यात्मिक-आत्मगत यावत् चिन्तित, प्रार्थित, कल्पित, मनोगत संकल्प-अध्यवसाय उत्पन्न हुआ. वह संकल्प इस प्रकार से है-'अस्थि ता मे पुरापोराणाणं जहा तामलिस्स વાહનની, કેશની, કેષ્ઠાગારની, પુરની, અન્તઃપુરની અને જનપદની ઘણી જ સારી દેખભાળ રાખતો હતો.
“तएणं तस्स सिवस्स रण्णो अन्नया कयाई पुव्वरत्तावरत्तकालसमयसि रज्जधुर वितेमाणस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समु पज्जित्था” वेध એક દિવસે એવું બન્યું કે પૂર્વરાત્રિના પાછલા ભાગ દરમિયાન તે શિવ રાજા પિતાના રાજ્ય કારભારને લગતી કઈ બાબતનો વિચાર કરવામાં લીન થઈ ગયું હતું, ત્યારે તેના મનમાં આ પ્રકારને આધ્યાત્મિક–આત્મગત, ચિતિત, પ્રાર્થિત, કલ્પિત અને મને ગત અધ્યવસાય (વિચાર ) ઉત્પન્ન થયે. આધ્યાત્મિક આદિ શબ્દોને અર્થ આગળ જમાલીના પ્રકરણમાં આપ્યા પ્રમાણે સમજવો. તેને શો વિચાર ઉભળે તે સૂત્રકાર હવે પ્રકટ કરે છે
__“ अस्थि ता मे पुरा पोराणाणं जहा तामिलस्स जाव पुत्तेहिं वामि, पसूहि वड्डामि, रज्जेण वड्डामि" alan शतना पडेटा देशामा तामसिना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१५ उ०९ सू०१ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३१३ नाम् पूर्वोपार्जितानां यथा तामलेः यावत् गाथापते तृतीयशतकस्य प्रथमोदेशके प्रोक्तस्य वर्णनं तथा विज्ञेयम् । सुचीर्णानां सुविहितानां कर्मणां भावो माहात्म्य फलमित्यर्थः, यदहं पुत्रैः चर्दै, पशुभिः वः, राज्येन बड़े, 'एवं रटेणं, बलेणं, वाहणेणं, कोसेणं, कोठागारेणं, पुरेणं, अंतेउरेणं वडामि' एवं पूर्वोक्तरीत्या राष्ट्रेण, बलेन-सैन्येन, वाहोन हस्त्यवादिना, कोशेन, कोष्ठागारेण, पुरेण, अन्तःपुरेण वर्द्ध, 'विपुलधणकण गरयण जाव संतसारसावएज्जेणं अईव अईव अभिवडामि' विपुलधनकनकरत्न यावत् सत्सारस्वापतेयेन-विपुल प्रधानं यद् धन, कनकम् , रत्न यावत् सत्सारं स्वापतेयंच पद्मरागादिरूपं धनम्-तेन अतीवेति अतिशयम् अभिवढे, 'तं किं ग अहं पुरा पोराणाण जाव एगंतसोखयं जाव पुत्तेहिं बड़ामि, पसूहि वडामि, रज्जेणं वड्डामि' जैसा वर्णन तामलि के विचारों का संकल्प का तृतीय शतक के प्रथम उद्देशक में किया गया है उसी प्रकार से इस शिवराजा के भी विचारों का संकल्प का वर्णन यहां करना चाहिये-तथा उसने ऐसा विचार किया कि मेरे पूर्वोपार्जित पुण्य कर्मों का ही यह प्रभाव है जो मैं पुत्रों से, पशुसंपत्ति से और राज्य से, बढ रहा हूँ ‘एवं रटेणं, बलेणं, वाहणे ण, कोसेण, कोट्ठागारेण, पुरेण, अतेउरेण, वरढामि' एवं राष्ट्र से, पल सेसैन्य से-हस्ति, अश्व आदिरूप वाहन से, खजानेरूपकोश से, भंडाररूप कोष्ठागार से, पुर से और अन्तःपुर से बढ रहा हूँ 'विपुलधण. कणगरयणजाव संतसारसावएजेण अईव अईच अभिवामि' प्रधान धन से कनक से, रत्नों से यावत्-सत्सारभूत पद्मरागादिरूपमणियों से खूब अच्छी प्रकार से बढ रहा हूँ 'तं किं ण अहं पुरा पोराणाण સંક૯૫નું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવી જ રીતે અહી શિવ રાજાના સંકલ્પનું પણું વર્ણન કરવું જોઈએ. તે વર્ણન આ પ્રમાણે સમજવું.-તેણે એવો વિચાર કર્યો કે પૂર્વોપાર્જિત મારાં પુણ્યકર્મોના પ્રભાવથી મારા પુત્રની, ५शुस पत्तिनी भने शयनी वृद्धि 45 २४ी छे. “ एवं रटेण, बलेण, वाहणेण', कोसेण, कोट्ठागारेण, पुरेणं, अंउरेण वड्ढामि ” भने यिनी, सैन्यनी, હસ્તિ, અશ્વ આદિ રૂપ વાહનોની, ખજાના રૂપ કેશની ભંડારરૂપ કાષ્ઠાગારની, १२नी भने अन्त:५२नी वृद्धि २७ २डी छे. “विपुलधणकणगरयण जाव संतसारसावएज्जेण अईव अईव अभिवड्ढामि " quी विधुत धन, धन, २त्न, ५५२॥२॥ माहि सारभूत धनथी हुँ मतिशय समृद्ध छ. "तं किं अहं पुरा पोराणाण जाव एगंतसोक्खयं उबेहमाणे विहरामि" । शु. ५पाति
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
mer
भगवतीसूत्रे उवेहमाणे विहरामि ?' तत् कि खलु अहं पुरापुराणानां पूर्वोपार्जितानां यावत् सुचीर्णानां सुविहितानां शुभानां कर्मणाम् एकान्तशः क्षयम् आत्यन्तिकं नाशम् उपेक्षमाणः शुभकर्मक्षयस्य उपेक्षां कुर्वाणः उदासीनः सन् विहराभि-तिष्ठामि किम् ? यन्मम एतावत् वर्तमान सुखादिकं विद्यते तावन्मात्रमेव पर्याप्तमितिधिया पारलौकिकसुखसाधनादौ औदासीन्यमवलम्ब्य निष्क्रियत्वेन कालक्षेपणं नोचित मिति भावः । 'तं जाव ताव अहं हिरण्णेणं वडामि, तंचेव जाव अभिवडामि, जाव मे सामंतरायाणोऽवि वसे बटुंति, तावता मे सेयं कल्लं पाउप्पभायाए जाव जलंते' तत्-तस्मात् कारणात् यावत् तावद् अहं हिरण्येन वः, तदेव-पूर्वोक्तवदेव यावत् सुवर्णादिना बद्ध, यावद्-यदवधि ममवशे-अधीने, सामन्तराजानोऽपिस्वतन्त्रभूपतयोऽपि वर्तन्ते, तावत् मम श्रयः प्रत्रजितुमित्यग्रेणान्वयः कल्ये-आगामि जाव एगंतसोक्खयं उवेहमाणे बिहरामि' तो क्या मैं पूर्वोपार्जित सुविहित शुभ कर्मों के एकान्तरूप से क्षय की अपेक्षा करनेवाला बना रहूं ? अर्थात् जो मुझे इतना वर्तमान में सुखादिक प्राप्त है वही पर्याप्त है इस बुद्धि से पारलौकिक सुखसाधनादिक में उदासीन बनकर निष्क्रिय भाव से कालक्षेप करना मेरे लिये उचित नहीं है। 'तं जाव ताव अहं हिरण्णेण वड्डामि, तं चेव जाव अभिवढ्ढामि, जाव मे सामंतरायाणो वि वसे वति, तावता मे सेयं बल्ल पाउप्पभायाए जाव जलंते' इसकारण जब तक मैं हिरण्य से एवं सुवर्णादि से समृद्ध बना हुआ हूं और जब तक स्वतंत्र रहने वाले राजाजन मेरे अधीन बने हुए हैं तबतक मुझे यही श्रेयस्कर है कि मैं आगामी दिवस, जब रात्रि प्रभातकाल से युक्त हो जावे और सूर्यका प्रकाश फैल जावे, સુવિહિત શુભકર્મોને એકાન્ત રૂપે ક્ષય કરનારે બની રહેવું તે મારે માટે ચગ્ય છે ખરૂં! કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે મને જે સુખની પ્રાપ્તિ થયેલી છે, એજ પર્યાપ્ત છે. હાલમાં મારા સુખમાં કશી કમીના નથી. આ વિચાર કરીને પારલૌકિક સુખ પ્રત્યે ઉદાસીન બનીને નિષ્ક્રિય ભાવે કાળક્ષેપ કરે a मारे भाट अथित नयी. “ त जाव ताव अहं हिरण्णेण' वामि, तंचेव जाव अभिवामि, जाव मे सामंतरायाणा वि वसे वति, तावता मे सेयं कल्ल पाउपभायाए जाव जलंते" तेथी नयां सुधीडि२९य (यांी), सोना माहिथी સમૃદ્ધ છું, જયાં સુધી મારા સામંત રાજાઓ મારી સર્વોપરિસત્તાની સામે માથું ઉચકતા નથી અને મારી અધીનતા સ્વીકારે છે, ત્યાં સુધી મારે માટે એ વાત જ શ્રેયસ્કર છે કે મારે આ સંસારને ત્યાગ કર જોઈએ. કાલે જ્યારે રાત્રિ પુરી થઈને પ્રભાતકાળ થાય અને જ્યારે સૂર્ય પિતાને પ્રકાશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ ७० ९ सू० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३१५ दिवसे मादुष्पभायां रजन्यां रजन्याः प्रभातकाले इत्यर्थः यावत् सूर्ये जलति प्रकाश माने सति 'सुबहुं लोहीलोहकडाहकडुच्छुयंतंबियं, तावसभंडगं घडावेत्ता, सिवभई कुमारं रज्जे ठावेत्ता' सुबहु-अनेकम् , लोहीलोहकटाह-कडुच्छुकम् , ताम्रकम् , तापसभाण्डकं श्रमणपात्रं घटयित्वा-विरचय्य, शिवभद्र कुमार राज्ये स्थापयित्वा युवराजपदे अभिषिच्य 'तं सुबहुं लोहोलोहकटाहकडच्छुयं तंबियं तावसभंडगं गहाय जे इमे गंगाकूले वाणपत्था तावसा भवंति'-तत् सुबहु अनेकं लौही-लोहकटाह-कडुच्छुकं ताम्रक, तापसभाण्डकं गृहीत्वा ये इमे अग्रे वक्ष्यमाणा गङ्गाकूले गङ्गायास्तटे वानप्रस्थाः बने भवा वानप्रस्था प्रस्थानम् अवस्थितिः येषां ते वानप्रस्थाः, ब्रह्मचर्य-गृहस्थ-वानप्रस्थ-संन्यस्तरूपाणां चतुर्णामाश्रमाणां मध्ये तृतीयाश्रमवर्तिनः वानप्रस्थाः, तापसाः तपस्विनो भवन्ति-निवसन्ति 'तंजहाहोत्तिया, पोत्तिया, कोत्तिया, जन्नई, सई, थालई, हुंबउटा दंतुक्खलिया, उम्मतब मैं “ सुबहुं लोहीलोहकडाहकडुच्छुय, तंवियं, तावसभंडगं घडावेत्ता, सिवभई कुमारं रज्जे ठवित्ता' अनेक लोही लोहकटाह, कडुच्छुक, तांबे का श्रमणपात्र-इन सब को बनवाकर और शिवभद्र राजकुमार को राज्य में स्थापित कर-राज्यपद में अभिषिक्त कर ' त सुबई लोहीलोहकटाहकडुच्छुयं तंबियं तावसभंडगं गहाय जे इमे गंगाकूले वाणपत्था तावसा भवंति' तथा उस लोहकटाह, कडुच्छुथ एवं तांबे का कमण्डलु-तापसभाण्ड, लेकर जोये गंगाके तटपर वानप्रस्थ-ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ और संन्यस्तरूपचार आश्रमों में से तृतीय आश्रमवती तापस रह रहे हैं कि जिनके नाम इस प्रकार से ३दावा भां3, त्यारे “ सुबहुं लोहीलोह कडाहकडुच्छुय, तंबियं, तावस भंडग घडावेत्ता, सिवभई कुमार रज्जे ठवित्ता" atढानी मने बाढी, खोड કડાહીએ, અને ચમચા તથા તાંબાના શ્રમણગ્ય પાત્ર તૈયાર કરાવીને શિવભદ્ર રાજકુમારને રાજગાદીએ બેસાડીને-તેને રાજ્યાભિષેક કરીને, “ सुबहुं लोही लोहकटाहकडुच्छुयं तंबियं तावसभंडगं गहाय जे इमे गंगाकुले वाणपत्थ। तावसा भवंति " ते सोढी, दानी ४ी, यमया मने तमान भ3 (५सपात्र) सधने, ॥ तटमा २ वानप्रस्थ (प्रझायर्याश्रम, ગૃહસ્થાશ્રમ, વાનપ્રસ્થાશ્રમ અને સંન્યસ્ત આશ્રમ રૂપ ચાર આશ્રમમાંથી ત્રીજો આશ્રમ) તાપસ રહે છે, અને જે તાપસનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે, (તેમની સાથે હું પણ તાપસ બનીને રહીશ, એ સંબંધ અહીં ગ્રહણ કરવો જોઈએ)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
भगवती सूत्रे
जगा, संमज्जगा, निमज्जगा, संपक्खालगा, उद्धकंडूगा अहोकंड्यगा दाहिणकूलगा उत्तरकूलगा' होत्रिका:- अग्निहोत्रिणः, पोत्रिका:- वस्त्रधारिणः, कौत्रिका:भूमिशायिनः, यज्ञकिनः - यज्ञयाजिनः, श्राद्धकिनः - श्राद्धकारकाः, स्थलकिनःभोजनपात्रधारकाः, 'हुंबउट्ठा' कुण्डिकश्रमणाः कुण्डिकाधारिणः 'हुंबउट्ठा' इति देशीयोऽयं शब्दः, दन्तोलूखलिकाः दन्ता एव उलूखलमित्र उलूखलं येषां ते तथा दन्तैश्वर्वपित्वा फलमोजिन इत्यर्थः, उन्मज्जकाः- जलोपरितरणमात्रेण स्नानकर्त्तारः, समज्जकाः - असकृज्जलोपरितरणेन ये स्नान्ति ते, निमज्जकाः जले क्षणं निमज्य स्नानकारिणः, संप्रक्षालकाः -ये मृत्तिकादि घर्षणपूर्वकमङ्गानि प्रक्षालयन्ति ते, ऊर्ध्वकण्डूयकाः- नामेरुपरि खर्जूकारिणः, अधः कण्डूयकाः- नाभेरधः खर्जूकारकाः, दक्षिणकूलकाः पूर्वाभिमुखगामिन्या गङ्गायाः दक्षिणतटवास्तव्याः उत्तरकूलकाः हैं " होत्रिक - अग्निहोत्री, पोत्रिक-वस्त्रधारी, कोत्रिक - भूमिपर सोनेवाले, यज्ञकी - यज्ञयाजी, श्राद्धकी श्राद्धकारक, स्थल की - भोजनपात्रधारक, हुंबउड' कुण्डिकाधारी, 'हुंब उट्ठ ' यह देशीयशब्द है, दन्तोलूखलिक-उलूखल के समानदातोंवाले अर्थात् दान्तों से ही चबाकर फलों का भोजन करनेवाले, उन्मज्जक-जल के ऊपर तैरने मात्र से स्नान करनेवाले, समज्जक- बार बार जलके ऊपर तैरने मात्रसे स्नान करलेवाने निमज्जक - जल में क्षण भर डुबकी लगाकर स्नान करनेवाले, संप्रक्षालक - पहिले मृत्तिकादि से शरीर को रगड कर बाद में अङ्गो का प्रक्षालन करनेवाले, ऊर्ध्वकं यक - नाभि के ऊपर के अंगों का खुजानेवाले, अधःकंडूक- नाभि से नीचे के अङ्गों को खुजानेवाले, दक्षिण- कूलक- पूर्वाभिमुखगामी गंगा के दक्षिण तटपर रहनेवाले,
,
St
त्रि-भित्री, पत्रि-वस्त्रधारी, मैत्रि४-भूमियर शयन उरनारा, यज्ञडी-यज्ञ ४२नारा, श्राद्धी - श्राद्ध १२नारा, स्थसडी-लोभनपात्रधार, हुमउट्ठ-डिप्रधारी ( उभउसधारी ) “ हुँ म उ " આ ગામઠી શબ્દ છે. દન્તલખલિક-દાંત વડે ચાવીને જ ફળાના આહાર કરનારા, ઉન્મજ૩પાણીના ઉપર તરીને જ સ્નાન કરનારા, સમજ્જક-વાર'વાર પાણી ઉપર તરીને જ સ્નાન કરનારા, નિમજ્રક-જલમાં ક્ષશુલર ડૂબકી મારીને સ્નાન કરનારા, સ’પ્રક્ષાલક-પહેલાં શરીર પર માટી આદિ ચાળીને, ત્યાર માદ શરીરનુ” પ્રક્ષાલન કરનારા, ઉકડૂયક-નાભિથી ઉપર રહેલાં અંગેાને જ ખજવાળનારા, અધઃકહ્રયક-નાભિથી નીચે રહેલાં અગાને જ ખજવાળનારા, દક્ષિણફૂલક-પૂર્વ દિશામાં વહેતી એવી ગંગા નદીને દક્ષિણ કિનારે રહેનારા, ઉત્તરકૂલક–ગંગા નદીના ઉત્તર કિનારે રહેનારા, શ`ખમાયક-શ'ખ વગાડનારા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३१७ तस्या एव गङ्गाया उत्तरतटवासिनः 'संखधामगा मिगलुद्धया हत्थितावसा जलाभिसे. यकिठिणगया' शंखध्मायकाः शङ्खवादकाः शङ्ख वादयित्वा ये भुञ्जते ते, कूलध्मा. यकाः नद्यास्तटे शब्दं कृत्वा ये भुञ्जते ते, मृगलुब्धका:-मृगमांसभोजिनः, हस्तितापसाः-हस्तिमांसभोजिम:, जलाभिषेकक्लिन्नगात्राः जलाभिषेकेण आर्द्रशरीराः, 'अंबुवासिणो, वाउवासिणो, वक्कलवासिणो, चेलवासिणो' अम्बुवाससः अम्बून्येव वासांसि येषां ते तथा-नग्नीभूय जले स्थायिनः, वायुवाससः-वायव एव वासांसि येषां ते तथा अनावृतशरीरत्वात् , वल्कलवासस:-बल्कलान्येच वासांसि येषां ते तथा-वृक्षत्वचाधारिणः इत्यर्थः चेलवासस:-चेलानि वस्त्रखण्डान्येव वासांसि येषां ते तथा कन्याधारिण इत्यर्थः। अंबुभविखणो, वाउभक्खिणो, सेवालभक्विणो' अम्बु भक्षिणः-जलमात्रपायिनः, वायुभक्षिणः-वायुमात्राहारकारका, शेवगलक्षिणः शैवालमात्राहारकारकाः, 'मूलाहारा, कंदाहारा, पत्ताहारा, तयाहारा, पुफ्फाहारा, उत्तरकूलक-उसी गंगा के उत्तर तट पर रहनेवाले, शंखध्मायकशङ्ख बजानेवाले, अर्थात् शंख बजाकर भोजन करनेवाले, कूलमायकनदी के तट पर शब्द करके भोजन करनेवाले, मृगलुब्धक-मृग के मांस का भोजन करनेवाले, हस्तितापस-हाथी के मांसका भोजन करनेवाले, जलाभिषेकक्लिन्नगात्र-जलस्नान से गीले हुए शरीरवाले, अंबुवासम्-नग्न होकर के जल में बैठे रहनेवाले, वायुवास-बिलकुल नग्न रहनेवाले वल्कलवाससू-वृक्षों की छाल धारण करनेवाले, चेलवासस्मू-वस्त्रखंडों को-कन्था को धारण करनेवाले. 'अंधुभक्खिणो, वाउभक्खिणो, सेवालभक्खिणो' जलमात्र पी कर के रहनेवाले, वायमात्र आहारवाले, शैवालमात्र आहारवाले, 'मूलाहारा, कंदाहारा, અથવા શંખ વગાડીને ભોજન કરનારા, કૂલમાયક-નદીના તટપર શબ્દ કરીને मौन ४२॥२१, भृगबुध-भृगना मसिनु लोन ७२ना२१, हस्तिता५सહાથીના માંસનું ભજન કરનારા, જલાભિષેક કિલન્નગાત્ર-જળસ્નાન વડે સદા ભીના શરીરવાળા અંબુવાસસ્નગ્નાવસ્થામાં પાણીમાં બેસી રહેનારા, વાયુવાસસવાયુરૂપી વસ્ત્ર ધારણ કરનારા-બિલકુલ નગ્ન રહેનારા, વલ્કલવા સસ્- વૃક્ષોની छ घा२६ ४२ना२१, बवासस-परमाने (न्याने घा२४ ४२ ना२१, अंब. भक्खिणो' भात्र ५ पीने २नारा, वायुभक्षी-मात्र वायुना पाहार १२ना२१, लक्षी-शेवाणने भाडा२ ४२नारा, “मूलाहारा" या મૂળાહારી-માત્ર મૂળને જ આહાર કરનારા, કન્દાહારી–સૂરણુઆદિ કન્દને 1 भाडा२ ४२ ना२१, ५त्ताडारी-मात्र नान! माडा२ ४२ना२१, " तयाहारा"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
भगवती सूत्रे
फलाहारा, बीयाहारा' मूलाहारा-मूलकभक्षिणः, कन्दाहाराः- सुरणादिकन्दभक्षिणः, एवं पत्राहाराः, त्वचाहाराः, पुष्पाहारा, फलाहाराः, बीजाहारा विज्ञेयाः । ' परिसडियकंदमूलपंडुपत्तपुष्पफलाहारा' परिमडित कन्दमूल पाण्डुपत्र पुष्पफलाहाराः - परिशटितानि - जीर्णजीर्णभूतानि कन्दमूलपाण्डुपत्रपुष्पफलानि आहारोयेषां ते तथाविधाः, 'उदंडगा, रुक्खमूलिया, मंडलिया, वणवासिणो, दिसापोक्खिणो' उद्दण्डकाः- उर्ध्वोकृतदण्डा ये सञ्चरन्ति ते तथा वृक्षमूलिका:वृक्षमूले निवसन्ति ये ते तथा मण्डलिका:- मण्डलाकारेण वासिनः, वनवासिनः बनएव वास्तुं शीलं येषां ते तथा, दिशाप्रोक्षिणः, दिशः प्रोक्षितुं शीलं येषां ते तथा उदकेन दिशं मोक्ष्य ये पुष्पफलादि - संचिन्वन्ति ते दिशापोक्षिणः, 'आयारणार्हि, पग्गतावे, इंगाल सोल्लियंपित्र, कंदुसोल्लियंपित्र, कट्ठसोल्लियंपिव, अप्पाणं
"
पत्ताहारा, तयाहारा, पुप्फाहारा, फलाहारा, बीधाहारा ' मूल का आहार करनेवाले, सूरण आदि कन्द का आहार करनेवाले, पत्र का आहार करनेवाले, छाल का आहार करनेवाले, पुष्पों का आहार करनेवाले, फलों का आहार करने वाले, बीजों का आहार करनेवाले, 'परिसडियकंदमूल पंडुपतपुष्पफलाहारा, जीर्णभूत कन्दमूल, पाण्डुपत्र, पुष्प फलों का आहार करनेवाले, 'उद्दंडगा, रूक्खमूलिया, मंडलिया, वणवासिणो, दिसापोक्खिणो' दण्डे को ऊपर करके चलनेवाले, वृक्षों के मूल में निवास करनेवाले, मण्डलाकार से निवास करनेवाले, वन में ही रहने के स्वभाववाले, उदक से दिशा को सींच कर पुष्पफलादि कों को लेनेवाले, दिशाप्रोक्षी। सब के सब 'आघावणाहिं, पंचग्गितावेहिं इंगालसोल्लियं पिव, कंसोलियं पिव, कटुसोल्लियं पिव, अप्पाणं
આહાર
लघु लूत
માત્ર છાલને જ આહાર કરનારા, પુષ્પાહારી-માત્ર ફૂલેને જ કરનારા, ફલાહારી–માત્ર ફળનાજ આહાર કરનારા, ખીજાહારી-માત્ર બીજોના न આહાર કરનારા, 'परिसडियकंदमूल बंडुपतपुप्फफलाहारा हुन्:- भूज-यीजां पान-पुण्य - इणानो आहार ४२नारा, उदंडगा " अथे। राजीने यातनाश, " रुक्खमूलिया " वृक्षाना भूणसां निवास करना, " मंडलिया " भांडसारे निवास १२नार " वणवासिणो " वनमा ४ रहेनाश,
8'3
66
दिखा पोक्खिणो " हिशा प्रोक्षी - पाणी वडे हिशाने सिथीने पुण्य इवाहिनी આહાર કરનારા, ઈત્યાદિ પ્રકારના તાપસા ગંગાના તટ પર રહેતા હતા. तेथे मां " आयावगाहिं, पंचगिताने हें, इंगाल सोल्लिय' विव, कंदूसोल्लियां पव, कसे हिलयं पिव, अप्पाण करेमाणा विहरइ " सूर्यना तडकामां आतापना सडन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
(6
66
ܕܕ
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० १५३० ९ सू० १ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३१९ करेमाणा विहरंति' आतपनाभिः-सूर्यातपे क्रियमाणाभिः, पञ्चाग्नितापैः-पश्चा. ग्नीनां ये तापास्तैः 'अंगालसोल्लियंपित्र इति, अङ्गारेषु पक्वमिव 'कंदुसोल्लियं पित्र' इति, कन्दुः-चणकादिर्जनपात्रम् , तत्र पक्वमित्र, कट्ठसोल्लियं पिव' इति काष्ठे-काष्ठाग्नौ पक्वमिव आत्मानं-शरीरं कुर्वन्तौ विहरन्ति-तिष्ठन्तोति । 'तत्थ णं जे ते दिसापोक्खियतावसा तेसिं अंतिए एंडे भवित्ता दिसापोक्खियतावसत्ता पब्वइत्तए' तत्र तेषु पूर्वोक्तेषु खलु ये ते दिशाप्रोक्षिण स्तापसाः सन्ति तेषा मन्तिके-समीपे मुण्डो भूत्वा दिशा मोक्षकतापसतया प्रव्रजितुं प्रव्रज्यां ग्रहीतुं मम श्रेयः इति पूर्वेणान्वयः, 'पन्चइएविय णं समाणे अयमेयाख्वं अभिग्गहं अभिगिहिस्सामि'-प्रबजितोऽपि च खलु सन् प्रव्रज्या ग्रहणानन्तम् इममेतद्रूपम् वक्ष्य. माण स्वरूपम् अभिग्रहम् अभिग्रहीष्यामि-स्वीकरिष्यामि,-तदेवाह-'कप्पइ मे करेमाणा विहरंति' सूर्य के आतप में की गई आतापनाओं से पंचाग्नितापों से-चारों दिशाओं में-अपनी चारों ओर जलाई हुई अग्नियों के और ऊपर में तपते हुए सूर्य के तापों से अंगारों से पकाये हुए कन्दु-चना भूजने के पात्र में भूजे गये की प्रकार, तथा लकड़ी की अग्नि में पकाये गये की तरह अपने शरीर को कर रहे हैं। सो इनमें जो दिसापोक्खियतावसा तेसिं अंतिए मुंडे भवित्ता दिसापोक्खियतावसत्ता पव्वइत्तए' दिशाप्रोक्षी तापस हैं उनके पास जाऊं और मुंडित होकर मैं दिशामोक्षक तापसरूप से प्रव्रज्या को धारण करलं इसी में मेरी भलाई है ! 'पवइए वि य णं समाणे अयमेयारवं अभिग्गहं अभिगिहिस्सामि' और जब में दीक्षा ले लूंगा-तब दीक्षा लेते ही मैं इस प्रकार के इस अभिग्रह को धारण कर लूंगा, "कप्पह मे કરતા હતા, પંચાગ્નિતા વડે-એટલે કે પોતાની ચારે દિશાઓમાં આગ સળગાવીને તથા ઉપર તપી રહેલા સૂર્યના તાપથી આતાપના લેતા હતા, આ રીતે આતાપનાનું સેવન કરીને તેઓ ચણું શેકવાના પાત્રમાં શેકાતા ચણાની જેમ, તથા કાષ્ઠના અગ્નિમાં પકાવવામાં આવતી વસ્તુની જેમ પોતાના शरीरने मातापनगन्य पी। पयाडी २६॥ ता. " दिसापाक्खियतावसा तेसिं अंतिए मुंडे भवित्ता दिसापाक्खियतावसत्ता पवइत्तए" मा प्रा२ना તાપોમાંથી જે દિશાક્ષી તાપસ છે, તેમની પાસે જઈને મુંડિત થઈને હું દિશા મોક્ષક તાપસરૂપ પ્રવજ્યાને અંગીકાર કરી લઉં, એમાં જ મારું श्रेय छे. “ पव्वइए वि य ण ममाणे अयमेयारूव अभिग्गह अभिगिहिस्सामि" દીક્ષા અંગીકાર કર્યા બાદ તુરત જ હું આ પ્રકારને અભિગ્રહ ધારણ કરીશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
भगवतीसूत्रे जावज्जीनाए छटुं छटेणं अनिक्खित्तेणं दिसाचकवालेण तवोकम्मेण उड़ वाहाओ पगिज्झिय पगिझिय जाब विह रित्तए तिकटु एवं संपेहेई' कल्पते-युज्यते मम यावज्जीव-जीवनपर्यन्त षष्ठपष्ठेन अनिक्षिप्तेन निरन्तरेण दिशाचक्रवालेनएकस्मिन् पारणे पूर्वस्यां दिशि यानि फलादीनि तान्याहृत्य भुङ्क्ते. द्वितीयेतु पारणे दक्षिणस्यां दिशि इत्येवं दिक चक्रवालेन यत्र तपः कर्मणि पारणकरण तत्तपाकर्म दिक्चक्रवालमुच्यते तादृशेन तपाकर्मणा ऊर्ध्वं बाहू प्रगृह्य प्रगृह्य संस्थाप्येत्यर्थः यावत् विहाँ स्थातुं कल्पते इतिकृत्वा एवं संप्रेक्षते-विचारयति, 'संपेहेत्ता कल्लं जाव जलंते सुबहु लोहीलोह जाव घडावेत्ता कोडं वियपुरिसे सदावेइ, सद्दावेत्ता एवं वयासी' संप्रेक्ष्य-सम्यविचार्य कल्ये-आगामि दिवसे यावत् प्रादुष्पजावजीवाए छटुं छग अणि विखत्तेण दिसाचकवालेण तवोकम्मेण उडुंयाहाओ पगिज्झिय २ जाव विहरित्तए त्ति कटु एवं संपेहेह' कि जिससे मैं यावज्जीव छ? छट्ट की तपस्या निरन्तर करता रहूं। इस तपस्या का दूसरा नाम दिशाचक्रवाल भी है. इस तपस्या में साधक एक पारणा में पूर्वदिशा में जितने फलादिक मिलते हैं उन्हें लोकर वह खाता है, दूसरी पारणा में दक्षिण दिशा में उसे जितने फलादिक मिलते हैं उन्हें लाकर वह खाता है, इस प्रकार से दिक्चक्रवाल से जिस तपस्या में पारणा किया जाता है उस तपस्या का नाम दिक्चक्रवाल है। इस तपस्या में दोनों हाथों को ऊंचा कर के खडा रहना होता है। इस प्रकार से उसने विचार किया। 'संपेहेत्ता' विचार कर के 'कल्लं जाव जलंते सुबहुं लोहीलोह जाव घडावेत्ता कोडुबियपुरिसे सद्दावेइ, सद्दावेत्ता एवं वयासी' जब दूसरे दिन प्रातःकाल " कप्पइ मे जावज्जीवाए छट्ठ छट्टेण अणिक्खित्तेण दिसाचक्कवालेण तवोकम्मेण उड् बहाओ पगिज्झिय २ जाव विहरित्तए, त्ति कटु एवं संपेहेइ" भा२निर तर આજીવન છઠ્ઠને પારણે છઠની તપસ્યા કરવી અને પારણાને દિવસે પૂર્વાદિ કોઈ પણ એક દિશામાંથી જેટલા ફળાદિક મળે તેનાથી પારણું કરવું. ” આ વ્રતને દિશાચક્રવાલ કહે છે એક પારણા વખતે પૂર્વ દિશામાંથી, બીજા પારણુ વખતે દક્ષિણ દિશામાંથી આ રીતે અમુક એક દિશામાંથી જ ફળ લાવીને તે ફળેથી આ તપસ્યા કરનાર પારણું કરે છે. આ તપસ્યા કરનારે બને હાથ ઊંચા રાખીને ઊભા રહેવું પડે છે. આ પ્રમાણે તે શિવ રાજાએ સંકલ્પ કર્યો.
“संपेहेत्ता कल्ल जाव जलते सुबहु लोहीलोह जाव घडावेत्ता कोदुषियपुरिसे सदावेइ, सहावेत्ता एवं वयासी" 20 प्रमाणे विया२ रीन, भाग
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम्
३२१
भातायां रजन्यां प्रातःकाले इत्यर्थः सूर्ये ज्वलति सति सुबहु अनेकम् लौहोलोह यावत् कडाह कडुच्छुकं ताम्रकं तापसभाण्डकं घटयित्वा निर्माय कौटुम्बिकपुरुपान् शब्दयति- आहवयति, शब्दयित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् खिप्पामेव मो देवाप्पिया! हरियणापुर नगरं समितरबाहिरिये आसियजाव तमाणत्तिय पच्चपिणंति' भो देवानुप्रियाः ! क्षिपमेत्र - शीघ्रातिशीघ्रमेव हस्तिनापुरं नाम नगरं साभ्यन्तबाह्यम्-आभ्यन्तरबाससहितम् आभ्यन्तरं बाह्य चेत्यर्थः आसिक्त यावत् सुसज्जितं कृत्वा मम एतामाज्ञप्तिकाम् - आज्ञां प्रत्यर्पयत, ततस्ते कौटुम्बिकपुरुषा हस्तिनापुरं नगरम् सर्वतः सुसज्जितं कृत्वा शिवस्य ताम् आज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयन्ति । 'तए णं से सिवे राया दोचंपि कोडु बियपुरिसे सदावेइ, सदावित्ता एवं वयासी'हुआ और सूर्यका प्रकाश फैल गया तब उसने अनेक लोही, लोह कटाह, कडुच्छ्रय, तथा तांबे के तापस भाण्डक को बनवाया और बनवा कर फिर उसने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया. 'सहावित्ता एवं वयासी' बुलाकर उनसे उसने ऐसा कहा -' खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! हथिणापुरं नगरं सन्भितरबाहिरियं आसियजाब तमाणत्तियं पच्चपिणंति' भो देवानुप्रियो ! तुम लोग आज हस्तिनापुर नगर को भीतर बाहिर से खूब साफ सुथरा कराओ, उसमें पानी का छिड़काव कराओ, यावत् उसे सुसज्जि कराओ, बाद में जब कहे हुए अनुसार सब काम हो जावे- तब मुझे इसकी खबर दो, इस प्रकार उसकी आज्ञा के अनुसार उन लोगों ने सब काम ठीक ठाक करके इसकी खबर शिवराजा के पास भेज दी, 'तएण से सिवे राया दोच्च पि દિવસને પ્રાતઃકાળ થતાં જ્યારે સૂર્ય પેાતાના પ્રકાશ ચૈામેર ફેલાવવા લાગ્યા ત્યારે તેણે અનેક લેાઢી, લેાઢાની કડાહીએ, ચમચાએ તથા તાંબાનું કેમ ડળ આદિ તાપસને ચેાગ્ય પાત્રા તૈયાર કરાવ્યા. ત્યાર બાદ તેણે પેાતાના કૌટુ બિક પુરુષાને (અનુચરાને મેલાવીને આ પ્રમાણે આજ્ઞા કરી– " खिप्पामेव भो देवापिया ! हत्थणापुर नयर सब्मिंतर बाहिरिय आसिय जाव तमाणत्तिय पच्चपिति " हे देवानुप्रियो ! 'तभे मनी शडे भेटली त्वराथी हस्तिनापुर નગરની અંદરના ભાગાને તથા બહારના ભાગેાને સાફ કરાવા, અને તેના પર પાણી છંટાવા અને તેને શણગારીને સુસજ્જિત કરાવે. મારી આજ્ઞા પ્રમાણે કરીને મને તેની ખબર પહોંચાડે. શિવરાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે નગરને સાફ કરાવીને તેમણે તેના રસ્તાએ પર પાણી છંટાવ્યું અને ધજાપતાકા આદિ વડે નગરને શણગારીને તેમણે શિવ રાજાને ખબર આપ્યા કે આપની આજ્ઞાનુસાર શહેરને શણગારવામાં આવ્યુ' છે, ’
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
भगवतीसूत्रे तताखलु स शिवो राजा द्वितीयमपि वारं कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति-आवयति, शन्दयित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादी-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! सिवभहस्स कुमारस्स महत्थं महग्धं महरिहं विउलं रायाभिसेयं उवट्ठवेह' भो देवानुप्रियाः ! क्षिप्रमेव शीघ्रातिशीघ्रमेव शिवभद्रस्य कुमारस्य महार्थ-महाप्रयोजनम् , महायबहुमूल्यम्-अतीव महत्त्वपूर्णम् , महार्ह-महतां योग्यम् , विपुलं-प्रचुरंराजाभिषेकम् राजत्वयोग्यां सामग्रीम् उपस्थापयत-समानयत, 'तएणं ते को डुबियपुरिसा तहेव जाव उवट्ठवेति' ततःखलु ते कौटुम्बिापुरुषा-आज्ञाकारिणः तथैव शिवस्याज्ञानुसारमेव यावत् शिवभद्रस्य कुमारस्य महाथ महाय महाहं विपुलं राजाभिषेकम्राजाभिषेकोत्सवससामग्रीम् उपस्थापयन्ति-समायोजयन्ति 'तएणं से सिवे राया कोडंबियपुरिसे सद्दावेइ ' शिव राजाने पुनः उन कौटुम्पिकपुरुषों को बुलाया 'सहावित्ता एवं वयासी' और बुलाकर फिर से उसने उनसे ऐसा कहा-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पियो! सिवभहस्स कुमा. रस्स महत्थं महग्धं महरिहं विउलं रायाभिसेयं उवट्ठवेह' हे देवानुप्रियो ! तुम लोग अब पहुतजल्दी शिवभद्रकुमार के निमित्त महाप्रयोजन साधक बहुमूल्य महत्व पूर्ण तथा महापुरुषों के योग्य ऐसी प्रचुर राजस्व योग्य सामग्री को उपस्थित करो। 'तएणं ते कौटुंबियपुरिसा तहेव जाव उवट्टवेति' इसके बाद ही उन कौटुम्पिकपुरुषोंने आज्ञाकारी-जनोंने-शिवराजा की आज्ञा के अनुसार ही यावत्-शिवभद्रकुमार के निमित्त महाप्रयोजनवाली, बहुमूल्य, महत्वपूर्ण तथा महापुरुषों के योग्य ऐसी प्रपुर राजत्व योग्य सामग्री को उपस्थित कर दिया 'तएणं से सिवे राया अणेगगणनायग-दंडनायग जाच ____ “तएण ते सिवराया दोञ्चपि कोडुपियपुरिसे सहावेइ” त्यामा
शिव राज त म ५३वाने की मालाच्या एवं वयासी" मन भने । प्रभारी - " सिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! सिवभहस्स कुमारस्स महत्थं महग्ष महरिह विउल रायाभिसेय उवटुवेह" हेवानुप्रियो ! તમે બની શકે એટલી ત્વરાથી શિવભદ્ર કુમારને નિમિત્તે મહા પ્રોજન સાધક બહુ મૂલ્ય, મહત્વપૂર્ણ તથા મહા પુરુષને એવી વિપુલ રાયાलिपे साभश्री. ५स्थित ४२१. "तएण ते कोडुपियपुरिसा तहेव जाप उबटुवे ति" त्या२ मा टुमि पुरुषा-
मामे-शिप शनी આજ્ઞા અનુસાર શિવભદ્રકુમારને નિમિત્તે મહા પ્રજનવાળી, બહુમૂલ્ય, મહત્વપૂર્ણ તથા મહાપુરુષોને યોગ્ય એવી શક્યાભિષેકને યોગ્ય સામગ્રીઓ उपस्थित रीद्वधी. “तएण से सिवे राया अणेगगणनायग-दंडनायग जाप
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०९ सू० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३२३ अणे गणनायगदंडणायग जाव संधिवालसद्धिं संपरिबुडे सिवभहं कुमारं सीहासण. वरंसि पुरत्याभिमुहं निसीयावेति' ततःखलु स शिवोराजा अनेकगणनायकदण्डनायक-यावत् राजेश्वरतलबरमाडम्बिक-कौटुम्बिकमन्त्रिमहामन्त्रिगणकदौवारिकामात्यचेटपीठमर्दकनगरनिगमष्टिसेनापतिसार्थवाहद्तसन्धिपालैः सार्द्धम् संपरिवृतः संवेष्टितः शिवभद्रं कुमार सिंहासनवरे श्रेष्ठसिंहासने पौरस्त्याभिमुखं-पूर्वाभिमुखम् निषीदयति-उपवेशयति, 'निसीयावेत्ता अट्ठसएणं सोवभियाणं कलसाणं जाव अट्ठसएणं भो मेज्जाणं कलसाणं सवडोए जाव रवेणं महया महया रायाभिसेएणं अभिसिंचई' निषीद्य-उपवेश्य अष्टशतेन सौवर्णिकानांसुवर्णमयानां कलशानाम् , यावत् अष्टशतेन रजतमयानां कलशानाम् , अष्टशतेन भौमेयानां मृत्तिकानां कलशानाम् , सद्धर्धा यावत् सर्वद्युत्या सर्वयशसा मातासंधिवालसद्धिं संपरिखुडे सिवभई कुमारं सीहासणवरंसि पुरत्याभिमुहं निसीयावेंति' इस के बाद उस शिवराजाने अनेक गणनायक, दण्डनायक, यावत्-राजेश्वर, तलघर, माडम्बिक, कौटुम्बिक, मंत्री, महामंत्री, गणक, दौवारिक, अमात्य चेट, पीठमर्दक, नगर निगम के सेठ, सेनापति, सार्थवाह दूत और संधिपाल इन सब से युक्त होकर शिवभद्रकुमार को उत्तम सिंहासन पर पूर्वाभिमुख कर के बैठाया. 'निसीयावेत्ता अट्ठसएणं सोवनियाणं कलसाणं जाव अस. एणं भोमेज्जाणं कलसाणं सधडीए जाव रवेणं महया महया रायाभि. सेएणं अभिसिंचह' बैठाने के बाद फिर उसने १०८ सुवर्ण के कलशों थावत् १०८ चांदी के कलशों से और १०८ मिट्टी के कलशों से अपनी समस्त ऋद्धि के अनुरूप एवं अपने यश के अनुरूप, वाजों की तुमुल संधिवालसद्धिं संपरिखुडे सिवभई कुमार सीहासणवरंसि पुरत्या भिमुह निसीयावेंति" त्या२ माह ते शिक्षा में अने गणनाय, नाय४, रेश्वर, तस१२, भाभि3, ४, भत्री, ममत्री, ग, होपा२ि४, समात्य, येट, પીઠમઈક, નગર નિગમના શ્રેષ્ઠીઓ, સેનાપતિ, સાર્થવાહ દૂત અને સધિપાલથી યુક્ત થઈને શિવભદ્ર કુમારને ઉત્તમ સિંહાસન પર, પૂર્વ દિશામાં મુખ રાખીને मेसाये.. "निसीयावेत्ता अट्टसएण सोवन्नियाण कलसाण जाव अट्रस एण भोमेज्जण कलसाण सव्वड्ढीए जाव रवेण महया महया रायाभिसेएण अभिसिंचद" તેને સિંહાસન પર બેસાડીને તેણે ૧૦૮ સુવર્ણ કળશ વડે, ૧૦૮ રજત કળશે વડે, અને ૧૦૮ માટીના કળશે વડે, પિતાની સમસ્ત ઋદ્ધિને અનુરૂપ અને પિતાના યશને અનુરૂપ, વાંજિત્રને તુમુલનાદ સહિત, અતિ મહત્વપૂર્ણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
भगवती सूत्रे
,
रवेण वादित्रादिशब्दोच्चारणेन महता महता - अतिमहत्वपूर्णेत राज्याभिषेकेण अभिषिञ्चन्ति राजस्वयोग्य संस्कारेण संस्कृत्य संस्थापयितुं स्नपयन्ति 'अभिसिंचेत्ता पहलमालाए सुरभीए गंधकासाईए गायाई लहेइ' अभिषिच्य राजाभिषेकं कृत्वा पक्ष्मलकुमारया सुरभिणा रोमयुक्तकोमलया गन्धकाषायिक्या शाटिकया कोमल सुवासितघत्रेण गात्राणि शरीरावयवान् मुखादिकान् रुक्षयति प्रोव्छयति, 'लहेत्ता सरसेणं एवं जद्देव जमालिस्स अलंकारो तहेव जाव कप्परुक्खगं पित्र अलंकिय विभूसियं करे, करेत्ता करयलजावकद्दु सित्रभदं कुमारम् जपणं विजपणं वद्धावे ' रुक्षयित्वा प्रोव्छ्य सरसेन गोशीर्षेण चन्दनेन एवं पूर्वोक्तरीत्या यथैव जमालेः अलङ्कारः प्रतिपादित स्तथैव शिवभद्रस्यापि प्रतिपत्तव्यः यावत् कल्पवृक्षमित्र अलंकृतविभूषितं करोति, कृत्वा करतल यावत् शिरसावर्त मस्तके ध्वनि के बीच अति महत्व पूर्ण राज्याभिषेक से राजत्व योग्य संस्कार से सुसंस्कृत करके शिवभद्रकुमार का राज्याभिषेक किया- राज पद पर उसे स्थापित करने के लिये स्नान कराया. 'अभिसिंचित्ता पम्हलसुकुमालाए सुरभीए गंधकासाईए गायाइं लूहेइ ' शिवभद्रकुमार का जब ठाठ बाट के साथ राज्याभिषेक हो चुका - तब इसके बाद उसने उसके शरीर को पक्ष्मल सुकुमार सुरभि शाटिका से कोमल सुवासित वस्त्र से पोंछा. 'लहेत्ता सरसेणं' एवं जहेब जमालिस्स अलंकारो तव जाव परुक्खगं पिव अलंकियविभूसियं करेइ ' पोंछकर फिर उसने शरीर पर गोशीर्षचन्दन का लेप किया इस प्रकार जैसा जमालि का अलंकार करना कहा है, उसी प्रकार से यहां पर शिवभद्रकुमार के अलंकार होने के विषय में भी जानना चाहिये. राजाने यावत् कल्पवृक्ष के जैसा उसे अलंकृत विभूषित कर के बना दिया अर्थात् जब वह विविध प्रकारों के अलंकारों से विभूषित हो चुका. तब वह कल्पवृक्ष રાજ્યાભિષેક કરાયૈ-રાજય પદ પર તેને સ્થાપિત કરવાને માટે તેને સ્નાન
शब्यु अभिसिंचित्ता पम्हलसुकुमालाए सुरभीए गंधकासाईए गायाइ लूहेइ " આ રીતે અભિષેક કરાવ્યા પછી તેમણે તેના શરીરને રૂંવાટીના જેવાં કામળ मने सुगंधयुक्त वस्त्र वडे सूत्र "लूहेत्ता सरसेण एवं जहेव जमालिस्स अलंकारो तहेव जाr arपरुक्खगंधिव अलंकियविभूसिय करेइ " शरीरने छीने તેમણે તેના શરીર પર ગાશીષ ચન્દનના લેપ કર્યાં. ત્યાર ખાદ તેને વિવિધ અલકારાથી વિભૂષિત કરવામાં આવ્યા. જમાલિના અલંકારાના વર્ણન જેવું જ શિવભદ્રના અલંકારોનું પણ વર્ણન સમજવુ, શિવ રાજાએ તેને એવા તા અલંકારોથી વિભૂષિત કર્યું કે તે કલ્પવૃક્ષના સમાન શેલવા લાગ્યા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
,
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०९ सू० १ शिवरामर्षिचरितनिरूपणम् ३२५ अञ्जलिं कृत्वा शिवभद्रं कुपार युवराज जयेन विजयेन वर्द्ध यति, 'बद्धावेत्ता ताहि इवाहि, कंताहि पियाहि जहा उववाइए कोणियस्स जाव परमाउं पालयाहि' वर्द्धयित्वा ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः, यथा औषपातिके कूणिकस्य प्रतिपादित तथैव शिवभद्रस्यापि प्रतिपत्तव्यम् , यावत् मनोज्ञाभिः मनोमाभिः वागभिः अन, वरतम् अभिनन्दंश्च अभिष्टुवंश्च एवमावादीत् जयजयनन्द ! जयजय भद्र ! जयजयनन्द ! भद्रंते, अजितं जय, जितं पालय, जितमध्ये बस, अजितं च जय शत्रुपक्ष, जितं च पालय मित्रपक्षम् , जितविघ्नोऽपि च वस तत् देव ! स्वजनमध्ये इन्द्रइन देवानाम्, चन्द्रइव ताराणाम् , धरणइन नागानाम् , भरतइच मनुष्याणाम् , जैसा जचने लग गया. इस के बाद उसने दोनों हाथ जोड़कर नमस्कार किया और उस शिवभद्र राजा को जय विजय शब्दों से बधाइ दी. 'बद्धावेत्ता ताहिं इटाहिं, कंताहिं, पियाहिं जहा उधवाइए कोणियस्स जीव परमाउं पालयाहि' वधाई देकर फिर उसने उन इष्ट, कान्त, प्रिय, यावत् मनोज्ञ एवं मनोम वचनों द्वारा जैसा कि औपपातिक सूत्र में कूणिक राजा के लिये दिया है वैसा ही शुभाशीर्वाद शिवभद्र को दिया-ऐसे ही वचनों द्वारा उसने उसका अभिनन्दन एवं स्तवन करते हुए कहा-'जय जय नन्द ! जय जय भद्र ! जय जय नन्द ! भहं ते, अजितं जय, जितं पालय, जिय मध्ये वस' अजितं च जय-शत्रुपक्षको जीतो, मित्रपक्ष का पालन करो, स्वजनों के बीच तुम देवों की बीच इन्द्र के समान रहो, तारागणों के बीच चन्द्रमा के समान रहो, नागदेवों ત્યાર બાદ તેણે બન્ને હાથ જોડીને તેને નમસકાર કર્યા અને “તારે જ हो! ता! वि०४५ ," मेवा नाही तेने धान्य. " वद्धावेचा ताहिं इटाहिं कंताहिं, पियाहिं जहा उववाइए कोणियस्स जाव परमाउ पालयाहि " ત્યાર બાદ તેણે તેને આ પ્રકારના ઈષ્ટ, કાન્ત, પ્રિય, મનેશ, અને મનેમ વચન દ્વારા શુભાશીર્વાદ દીધાં. ઔપાતિકસૂત્રમાં કૃણિક રાજાને જેવાં આશીર્વાદ દેવામાં આવ્યાનું લખ્યું છે, એવાં જ આશીર્વાદ અહીં શિવભદ્ર કુમારને આપવામાં આવ્યાં, એમ સમજવું જેમ કે–
"जय जय नन्द ! जय जय भद्र! जय जय नन्द ! भद्रं ते, अजित जय, जित पालय, जियमध्ये वस" "इन-! तु शत्रुपक्ष ५२ विक्ष्य प्रास કરજે મિત્ર પક્ષનું પાલન કરજે, દેની મધ્યે જેમ ઈન્દ્ર શોભે તેમ તું સ્વજને વચ્ચે શોભજે, તારાગણેની વચ્ચે રહેલા ચન્દ્રની જેમ તું રહેજે, નાગોની વચ્ચે રહેતા ધરણની જેમ તું રહેજે, મનુષ્યની વચ્ચે તું ભરતની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
भगवतीसूत्रे बहूनि वर्षशतानि, बहूनि वर्षसहस्राणि अनुभव भोगान् , हृष्टतुष्टः परमायुष्य पालय 'इटनणसंपरिबुडे हस्थिणापुरस्स नगरस्स अन्नेसिं च बहूणं गामागरनगर जाव विहराहित्ति कटु जयजयसई पउंजइ' इष्टजनसंपरिटतो हस्तिनापुरस्य नगरस्य अन्येषां च बहूनां ग्रामाकरनगर यावत् सन्निवेशकर्बटादिषु विहर इति कृत्पा जयजय शब्द प्रयुक्ते । 'तए णं से सिवभद्दे कुमारे राया जाए महया हिमवंतमलयमंदरमहिंदसारे, चण्णओ जाव विहरई' ततःखलु स शिवभद्रः कुमारो राजा जातः महाहिमवान् इव महान् तथा मलयः मलयाचलनामकः पर्वतविशेषः, मन्दरः-मेरुः, महेन्द्रः शक्रादिः देवराजः तद्वत् सारः प्रधानो यः स तथा भूत्वा वर्णकः अस्य वर्णनम् अन्यराजवर्णवदवसेयम् , यावत् विहरति-तिष्ठति ॥मू० १॥ के बीच धरण के समान रहो और मनुष्यों के बीच भरत के समान रहो. अनेक वर्षातक, सेकडो वर्षा तक, हजारों वर्षों तक तुम भोगों कों भोगो। तथा संतुष्ठचित रहकर दीर्घ आयु प्राप्त करो। 'एवं इट्ठजण संपरिबुडे हस्थिणापुरस्स नगरस्स अन्नेसिं च वरणं गामागरनगर जाव विहराहित्ति कटु जय जय सद्द पउंजई' इष्टजनों से परिवृत होकर तुम हस्तिनापुर के और दूसरे देशों के ग्राम, नगर सनिवेश, कर्बट आदि कों में सुखपूर्वक विहार करो। इस प्रकार कह कर उसने पुनः जय जय शब्द का प्रयोग किया। इस प्रकार के शुभाशीर्वादों से युक्त हुआ वह 'से सिवभद्दे कुमारे राया जाए, मया हिमवंतमलयमंदरमहिंदसारे वगओ जाव विहरइ' वह शिवभद्रकुमार राजा हो गया महान् हिमवान् पर्वत के समान महान् वह बन गया. मलयाचल पर्वत, मन्दरसुमेरु एवं महेन्द्र देवराज के जैसा वह राजाजनों में प्रधान हो गया. इसका वर्णन अन्यराजाओं के वर्णन के जैसा जानना चाहिये ॥सू०१॥ જેમ રહેજે. અનેક વર્ષો સુધી, સેંકડે વર્ષો સુધી, હજારો વર્ષો સુધી તું ભેગને ભેગવ્યા કર અને સંતુષ્ટ રહીને દીર્ધાયુ પ્રાપ્ત કર.”
" एवं इट्ठजणसंपग्वुिडे हथिणापुरस्स नगरस्त अन्नेसिं च बहूण गामागरनगर जाव विहराहि त्ति कटु जयजयस पउंजइ" ट अनाथी बीएन (यात થઈને) તુ હસ્તનાપુરના અને બીજાં દેશનાં ગ્રામ, નગર, સન્નિવેશ, કર્નાટ આદિમાં સુખપૂર્વક વિચરતે રહે.” આ પ્રમાણે કહીને તેણે ફરીથી તેને જય पायर्या मारीत पिताना शुमाशाह सहित “से सिवभहमारे राया जाए"
शिवद्र कुमार २ सये.. “ महया हिमवंतमलयमंदरमहिंदसारे वण्णओ जाव विरह" ते महान हिमालयन २३ महान 45 गयो, भरयायत પર્વત, પંદર (સુમેરુ) અને મહેન્દ્રના જે તે રાજાઓમાં મુખ્ય બનીને શોભવા લાગે. તેનું વર્ણન અન્ય રાજાઓના વર્ણન અનુસાર સમજવું પાસુ ૧૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११ उ०९ सु० २ शिवराजनियरितनिरूपणम् ३२७ ____ मूलम्-"तए णं से सिवे राया अन्नया कयाइं सोभणंसि तिहिकरणदिवसनक्खत्तमुहृत्तंसि विउलं असणपाणखाइम साइमं उवक्खडावेइ, उवक्खडावित्ता मित्तणाइनियगसयण संबंधिपरिजणं रायाणो य खत्तिया आमंतेइ, आमंतित्ता तओ पच्छा पहाए जाव सरीरे भोयणवेलाए भायणमंडवंसि सुहासणवरगए तेणं मित्तणाइनियगसयणसंबंधिपरिजणेणं राए. हिय खत्तिएहिय, सद्धिं विउलं असणपाणखाइमसाइमं एवं जहा तामली जाव सकारेइ, संमाणेइ, सकारत्ता, संमाणेत्ता, तं मित्तणाइ जाव परिजणंरायाणो य खत्तिए यसिवभई चरायाणं आपुच्छइ, आपुच्छित्ता सुबहुं लोहीलोहकडाहकडुच्छ्रयं जाव भंडगं गहाय जे इमे गंगाकुलगा वाणपत्था तावसा भवंति, तंचेव जाव तेसिं अंतियं मुंडे भवित्ता दिसापोक्खिय-तावसत्ताए पवइएऽवियणं समाणे अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हइ,कप्पइ मे जावजीवाए छटुं तंचेव जाव अभिगिण्हइ, अभिगिपणेत्ता पढमं छट्रक्खमणं उवसंपजित्ताणं विहरइ, तएणं से सिवे रायरिसी पढमछट्टक्खमणपारणगंसि, आयावणभूमीओ पच्चोरुहइ, पच्चोरुहित्ता वागलवत्थनियत्थे जेणेव सए उदए, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता किढिण-संकाइयगं गिण्हह, गिण्हित्ता, पुरस्थिमं दिसं पोक्खेइ, पुरस्थिमाए दिसाए सोमे महाराया पत्थाणेपत्थियं अभिरक्खउसिवं रायरिसिं अभिरक्खेत्ता जाणिय, तत्थ कंदाणिय, मूलाणिय, तयाणिय, पत्ताणिय,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
भगवतीसूत्रे पुप्फाणिय, फलाणिय, बीयाणिय, हरियाणिय, ताणि अणु जाणउ तिकट्ठ पुरस्थिमं दिसं पसरइ, पुरथिमं दिसं पसरित्ता जाणिय, तत्थ कंदाणिय जाव हरियाणिय ताइ गेण्हइ, गेण्हित्ता किढिणसंकाइयं भरेइ, भरित्ता, दब्भे य, कुसे य, समिहाओ य पत्तामोडं च गेण्हइ, गेण्हित्ता जेणेव सए उडए तेणेव उवा गच्छइ, उवागच्छित्ता किढिणसंकाइयगं ठवेइ, ठवित्ता, वर्दि वडइ, बद्भित्ता, उवलेवणसंमजणं करेइ, करित्ता, दब्भसगब्भकलसहत्थगए जेणेव गंगामहानई तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता गंगामहानइं ओगाहेइ, ओगाहित्ता, जलमजणं करेइ, करित्ता, जलकीडं करेइ, करित्ता जलाभिसेयं करेइ, करित्ता, आयंते चोक्खे परमसुइ भूए, देवय पिइकयकज्जे दब्भसगब्भकलसहत्थगए गंगाओ महानईओ पच्चुत्तरइ, पच्चुत्तरेत्ता, जेणेव सए उडए, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता दब्भेहिय, कुसहिय, वालुयाएहिय, वेइं रएइ, रइत्ता सरएणं अरणि महेइ, महित्ता, अग्गि पाडेइ, पाडित्ता, अग्गिं संधुक्खइ संधुक्खित्ता, समिहा कटाई पक्खिवइ, पक्खिवित्ता अरिंग उज्जालेइ, उजालित्ता"अग्गिस्स दाहिणे पासे, सत्तं गाई समादहे, सकहं वक्कलं ठाणं, सिजाभंडं कमंडलुं॥१॥दंडदारूं तहा पाणं, अहे ताइसमादहे।
महुणाय, घएणय तंदुलेहिय, अग्गि हुणइ, हुणित्ता चरुं साहेइ, साहित्ता, बलिवइस्सदेवं करेइ, बलिवइस्सदेवं करिता अतिहिपूयं करेइ, करित्ता, तओपच्छा, अप्पणा आहारमाहारेइ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
--
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ १०२ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३२९ तएणं सिवे रायरिसी दो चं छटुक्खमणं उवसंपजित्ताणं विहरइ। तएणं से सिवे रायरिसी दोच्चे छट्रक्खमणपारणगंसि आयावणभूमीओ पच्चोरुहइ, पच्चोरुहित्ता एवं जहा पढमपारणगं, नवरं दाहिणगं दिसं पोक्खेइ पोक्खेत्ता दाहिणाए दिसाए जमे महाराया पत्थाणे पत्थियं सेसं तंचेव आहारमाहारेइ, तएणं से सिवे रायरिसी तचं छहक्खमणं उवसंपजित्ताणं विहरइ, तएणं से सिवे रायरिसी सेसं तंचेव, नवरं पच्चत्थिमाए दिसाए वरुणे महाराया पत्थाणे पत्थियं सेसं तंचेव जाव आहारमाहारे। तएणं से सिवे रायरिसी चउत्थं छटुक्खमणं उवसंपजित्ताणं विहरइ, तएणं से सिवे रायरिसी घउत्थं छट्टक्खमणपारणगंसि एवं तंशेव नवरं उत्तरदिसं पोक्खेइ । उत्तराए दिसाए वेसमणे महाराया पत्थाणे पस्थियं अभिरक्खउ सिवं, सेसं तंव जाव तओ पच्छा अप्पणा आहारमाहारेइ ॥सू०२॥
छाया-ततःखलु स शिवो राजा अन्यदा कदाचित् शोभने तिथिकरणदिवसमुहूर्त नक्षत्रे विपुलम् अशनपानखादिमस्वादिमम् उपस्थापयति, उपस्थाप्य मित्रज्ञातिनिजकस्वजनसम्बन्धिपरिजनं राज्ञश्च क्षत्रियाँश्च आमन्त्रयति, आमन्त्र्य ततः पश्चात् स्नातो यावत् शरीरो भोजनवेलायां भोजनमण्डपे सिंहासनवरगतस्तेन मित्रज्ञातिनिजकस्वजनसम्बन्धिपरिजनेन राजभिश्च क्षत्रियैश्च सार्द्धम् विपुलम् अशनपानखादिमस्वादिमम् एवं यथा तामलिः यावत् सत्कारयति, सम्मानयति, सत्कार्य-सम्मान्य तं मित्रज्ञाति यावत् परिजनं राज्ञश्च क्षत्रियांश्च शिवभद्रं च राजानम् आपृच्छति, आपृच्छय सुबहुलौहीलोहकटाहकडुच्छुकं यावत् भाण्डकं गृहीत्वा ये इमे गङ्गाकूलगा वानप्रस्था स्तापसा भवन्ति तदेव यावत् तेषामन्ति के मुण्डो भूत्वा दिशाप्रोक्षकतापसतया प्रबजितः, प्रबजितोऽपि खलु सन् इममेतद्रूपम् अभिग्रहम् अभिगृह्णाति-कल्पते मम यावज्जीव षष्ठं तदेव यावत् अभिग्रहम् अभिगृह्णाति, अभिगृह्य प्रथमं षष्ठक्षमणम् उपसंपध विहरति, ततः खलु स शिवो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे राजर्षिः प्रथमषष्ठक्षमणपारणे आतापनभूमितः प्रत्यवरोहति, प्रत्यवरुह्य वल्कलवस्त्रनिवसितो यत्रैव स्वकम् उटजं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य किढिनसांकायिक गृह्णाति, गृहीत्वा पौरस्त्यायां दिशि सोमो महाराजः प्रस्थाने प्रस्थितम् अभिरक्षतु शिवं राजर्षिम् , अभिरक्ष्य यानि च तत्र कन्दानि च, मूलानि च त्वचश्व, पत्राणिच, पुष्पाणि च, फलानि च, बोजानि च, हरितानि च, तानि अनुजानातु इतिकृत्वा पौरस्त्यां दिश प्रमरति, प्रसृत्य यानि तत्र कन्दानि च यावत् हरितानि च तानि. गृह्णाति, गृहीत्वा किढिनसांकायिकं भरति, भृत्वा दर्भाच, समिधश्च पत्रामोटकं च गृह्णाति, गृहीत्वा यत्रैव स्वकः उटजः तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य किढिनसां कायिक स्थापयति, स्थापयित्वा वेदिम् वर्द्ध यति, वर्द्धयित्वा उपलेपनसंमार्जनं करोति, कृत्वा दर्भसगर्भकलशहस्तर तो यत्रैव गङ्गामहानदी तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य गङ्गामहानदीम् अवगाहते, अवगाह्य जलमज्जनं करोति, कृत्वा जलक्रीडां करोति, कृत्वा जलाभिषेकं करोति, कृत्वा आचान्तः चोक्षः परभशुचीभूतो दैवतपितृकृतकार्यः दर्भ सगर्भ कलशहस्तगतो गङ्गाया महानद्याः प्रत्यवतरति, प्रत्यवतीर्य यत्रैव स्वकउटजः तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य दर्मेश्व कुशेश्व बालकाभिश्च वेदि रचयति, रचयित्वा शरकेण अरणिं मथ्नाति, मथित्वा अग्नि पातयति, पातयित्वा अग्नि संधुक्ष समित्काष्ठानि प्रक्षिपति, प्रक्षिप्य अग्निमुज्ज्वाल्य, अग्ने दक्षिणे पाश्र्वे सप्ताङ्गानि समादधाति, तद्यथा-सकथाम् १, वल्कलम् २, स्थानम् ३, शय्याभाण्डम् ४, कमण्डलुम् ५, दण्डदारु ६, तथाऽऽत्मानम् ७, अथ तानि समादधाति, मधुनाच घतेन च तण्डुलैश्च अग्नि जुहोति, हुत्वा चरुं साधयति, साधयित्वा बलिवैश्वदेवं करोति कृत्वा अतिथिपूजां करोति, कृत्वा ततःपश्चात् आत्मना आहारमाहरति । ततः खलु शिवो राजर्षिः द्वितीयं पष्ठक्षपणम् उपसंपद्य विहरति, ततःखलु स शिवो राजर्षिः द्वितीये षष्ठक्षपणपारणे आतापनभूमितः प्रत्यवरोहति, प्रत्यवरुह्य एवं यथा प्रथमपारणे, नवरं दक्षिणां दिशं प्रोक्षति, प्रोक्ष्य दक्षिणस्यां दिशि यमो महाराजः प्रस्थाने प्रस्थितं वेष तदेव आहारमाहरति । ततः खलु स शिवो राजर्षिः तृतीयं षष्ठक्षपणम् उपसंपद्य विहरति, ततःखलु स शिवो राजर्षिः, शेषं तदेव नवरं पश्चिमायां दिशि वरुणो महाराजः प्रस्थाने पस्थितं शेषं तदेव यावत्-आहारमाहरति । ततःखलु स शिवो राजर्षिः चतुर्थ षष्ठक्षपणपारणके, एवं तदेव, नवरम् उत्तरदिशं प्रोक्षति, उत्तरस्यां दिशि वैश्रमणो महाराजः प्रस्थाने प्रस्थितम् अभिरक्षतु शिवम् , शेषं तदेव यावत् , ततःपश्चात् आत्मना आहारमाहरति ॥ २॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू०२ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३३१ ___टोका–'तएणं से सिवे राया अन्नया कयाई सोभणंसि तिहिकरणदिवसमुहुत्तनखत्तंसि विउलं असणपाणखाइमसाइमं उवक्खडावेइ' ततः खलु स शिवो राजा अन्यदा कदाचित् शोभने तिथिकरण दिवसमूहूर्तनक्षत्रे विपुलम् अशनपानखादिमस्वादिमम् उपस्कारयति-निर्मापयति 'उवक्खडावेत्ता मित्तणाइनियगसयणसंबंधिपरिजणं रायाणो य खत्तिया य आमंतेइ, आमंतेत्ता' उपस्कार्यनिर्माप्य मिरज्ञातिनिनकस्बजनसम्बन्धि-परिजनं राज्ञश्च क्षत्रियांश्च आमन्त्रयति, आमन्त्र्य 'तओ पच्छाहाए जाव सरीरे भोयणवेलाए भोयणमंतवंसि सुहासणवरगए तेणं मित्तणाइनियगसयणसंबंधिपरिजणेणं राएहिय खत्तिएहि य सद्धि' ततः
'तएणं से सिवे राया' इत्यादि । टीकार्थ-'तएणं से सिवे राया अन्नया कयाइं सोभणंसि तिहिकरणदिवसनक्खत्तमुहुर्तसि विउलं असणपाणखाइमसाइमं उव क्खडाबेइ' इसके बाद उस शिवराजा ने अन्यदा कदाचित् शुभ तिथि, शुभ करण, शुभ दिवस, शुभ नक्षत्रवाले मुहूर्त में विपुल अशन, पान, खादिम एवं स्वादिमरूप चार प्रकार का आहार तैयार करवाया, 'उवक्खडावेत्ता मित्तणाइनियगसयणसंबंधिपरिजणं रायाणो य खत्तिया य आमंतेइ, आमंतेत्ता' चारों प्रकार का आहार तैयार करवा करके फिर उसने मित्रजनों को ज्ञातिजनों को अपने जनों को सम्बन्धियों को एवं परिजनों को तथा राजाओं को आमंत्रित किया. आमंत्रित करके 'तओ पच्छा बहाए जाच सरीरे भोयणवेलाए भोयणमंडसि सुहासणवरगए तेणं मित्तणाइनियगसयणसंबंधि
“तएण से सिवे राया " त्याहटीकार्थ-“तएण से सिवे राया अनया कयाई सोभणसि तिहिकरण. दिवसनक्खत्तमुहुर्तसि विउल असणपाणखाइमसाइम उवक्खडावेइ" त्यार બાદ કોઈ એક શુભ તિથિ, શુભ કરણ, શુભ દિવસ અને શુભ નક્ષત્રવાળા મુહૂર્તમાં તે શિવરાજાએ વિપુલ આહાર, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ રૂપ ચાર प्रजान ला तयार ४२।०यां. “ उवरखडावेत्ता मित्तणाइनियगसयणसंवधि परिजण रायाणो य खत्तियाय आमतेइ" या२ प्रारना माहार तयार पान તેણે પિતાના મિત્રજનને, જ્ઞાતિજનોને, સ્વજનેને, સંબંધીઓને, પરિજનોને, सामान भने क्षत्रियान भवानु मात्र मा.यु. " आमतेत्ता तओ पच्छा पहाए जाव सरीरे भोयणवेलाए भोयणमंडवसि सुहासणवरगए तेण मितणाइनियगसयणसंबंधि परिजणेण राएहि य खत्तिपहि य सद्धिं " त्या२ मा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
भगवतीसूत्रे पश्चात् स्नातो यावत् कृतबलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चितः शुद्धप्रवेश्यानि माङ्गल्यानि वस्त्राणि प्रवरपरिहितः अल्पमहा_भरणालङ्कृतशरीरो भोजनवेलायां भोजनसमये भोजनमण्डपे सुखासनवरगतः तेन मित्रज्ञातिनिजकस्वजनसम्बन्धिपरिजनेन राजभिश्च क्षत्रियैश्च सार्द्धम् 'विपुलं असणपाणखाइमसाइमं एवं जहा तामली जाव सकारेइ, संमाणेइ' विपुलं प्रचुरम् अशनपानखादिमस्वादिमम् एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा तामलेः प्रकरणे तृतीयशतके प्रथमोद्देशके प्रतिपादितं तथैव अत्रापि प्रतिपत्तव्यं यावत्-स शिवो राजा सर्वान् सत्कारयति सम्मानयति परिजणेणं राएहि य खत्तिएहि य सद्धिं' फिर उसने स्नान किया, काक आदि पक्षियों के लिये अन्न का भागरूप बलि कर्म किया, कौतुक, मंगल, प्रायश्चित्त किया, बाद में शद्ध भोजनमंडप में प्रवेश योग्य मांगलिक वस्त्रों को अच्छी प्रकार से पहिरा, वेश कीमती अल्प भारवाले आभूषण पहिरे, इस प्रकार से अलंकृत शरीर होकर वह भोजन समय में भोजन मंडप में सुखासन पर आकर बैठ गया और उस आमंत्रित मित्र, ज्ञाति, निजक स्वजन सम्बन्धि परिजन के साथ, राजाओं के साथ एवं क्षत्रियों के साथ 'विपुलं असणपाणखाइमसाइमं एवं जहा तामली जाव सकारेइ सम्माणेह' उस विपुल, अनशन पान खादिम स्वादिम रूप चतुर्विध आहोर को किया इस विषय का कथन तामली के प्रकरण में तृतीय शतक में प्रथमोद्देशक में जैसा कहा है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये. यावत् उस शिव राजाने તેણે સ્નાન કર્યું, કાગડા આદિને માટે અન્નને વિભાગ અલગ કરવા રૂપ બલિકર્મ કર્યું, કૌતુક, મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત્ત વિધિ પતાવી, ત્યાર બાદ ભજનમંડપમાં પ્રવેશવા ગ્ય માંગલિક વસ્ત્રોને પરિધાન કર્યા, અતિ કીમતિ પણ અ૯૫ ભારવાળાં આભૂષણેથી શરીરને વિભૂષિત કર્યું, આ રીતે સુંદર વસ્ત્રો અને અલંકારોથી સુસજિજત થઈને તે ભેજનને સમયે ભેજનમંડપમાં આવીને એક ઉત્તમ સુખાસન પર બિરાજમાન થઈ ગયું. તેણે તે આમંત્રિત મિત્રો, જ્ઞાતિજનો, સ્વજને, સંબંધીઓ, પરિજને, રાજાઓ અને ક્ષત્રિય साथे मेसीन “ विपुलं असणपाणखाइमसाइम एवं जहा तामली, जाव सकारेइ, सम्माणेइ" a विधुत मशन, पान माध मने २वा ३५ यतुविध माडा२ આરોગ્યા. આ વિષયને અનુલક્ષીને ત્રીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં તામલીના પ્રકરણમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું.
તે શિવ રાજાએ તે સૌ આમંત્રિતેને સત્કાર કર્યો અને સન્માન કર્યું,” આ સૂત્ર પાઠ પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ स०२ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३३३ च, 'सकारेत्ता संमाणेत्ता तं मित्तणाइ जाव परिजणं रायाणो य खत्तिएय सिवभई च रायाणं आपुच्छइ' सत्कार्य संमान्य यावत् तस्यैव मित्रादिकस्य राज्ञां क्षत्रियाणां च पुरतः शिवभद्र कुमार राज्ये स्थापयित्वा तं मित्रज्ञाति यावत् स्वजनसम्बन्धिपरिजनान् राज्ञश्च क्षत्रियांश्च शिवभद्रं च राजानम् आपृच्छति, 'आपुच्छिता सुबहुं लोहीलोहकडाहकडुन्छुयं जाव भंडगं गहाय ये इमे गंगाकूलगा वाणपत्था तावसा भवंति, तंचेव जाव तेसिं अंतिए मुंडे भवित्ता दिसापोक्खियतावसत्ताए पव्वइए' आपृच्छय सुबहु लौहीलौहकटाहकटुच्छुकं यावत् ताम्रकं तापसभाण्डकं गृहीत्वा ये इमे पूर्वोक्ता गङ्गाकूलगाः वानप्रस्थास्तापसा भवन्ति, तदेव पूर्वोक्तवदेव यावत् तेषामन्तिके मुण्डो भूत्वा दिशाप्रोक्षकतापसतया प्रवजितः, 'पन्चइएऽविषणं आगत उन सबका सत्कार किया, और सन्मान किया. 'सकारेत्ता संम्मानेत्ता तं मित्तणाइ जाव परिजणं रायाणो य खत्तिए य सिवभई च रायाणं आपुच्छई' सब का सत्कार सन्मान कर के यावत् उसी मित्रादिक राजाओं के एवं क्षत्रियों के समक्ष शिव भद्रकुमार को राज्य में स्थापित किया-स्थापित कर के फिर शिवराजा ने मित्र ज्ञाति यावत् स्वजन संबंधि परिजनों से राजाओं से, एवं क्षत्रियों से तथा शिवभद्र राजा से पूछा-'आपुच्छित्ता सुबहु लोही-लोहकडाह-कडुच्छुयं जाव भंडगं गहाय जे इमे गंगाकूलगा वाणपत्था तावसा भवंति तं चेव जाव तेसिं अतिए मुंडे भवित्ता दिसापोक्खियतावसत्ताए पवइए' पूछकर वह तैयार किये हुए उन लोही लोहकटाइ एवं कर छली आदि तापस योग्य उपकरणों को लेकर गंगा तटवासी उन वानप्रस्थों के पास पहुँचा वहां पहुँच कर उसने उन के पास मुंडित " सकारेत्ता संमाणेत्ता तं मित्तणाइ जाव परिजण रायाणो य खत्तिए य सिवभह च रायाण आपुच्छइ" सीना स४२ तथा सन्मान रीने तेथे पोताना મિત્રો, જ્ઞાતિજનોને, સ્વજનેને, સંબંધીઓને અને પરિજનેને તથા રાજાએને અને ક્ષત્રિયોને તથા શિવભદ્ર રાજાને પૂછયું-એટલે કે તાપસ પ્રત્રજ્યા मा १२ ४२१॥ माटे तेभनी अनुमति मा. “ आपुच्छित्ता" तेमनी मनुमति भगवान “ सुबह लोही-लोहकडाह-कडुन्छयं जाव भंडगं गहाय जे इसे गंगाकूलगा वाणपत्था तावसा भवंति तं चेव जाव तेसिं अंतिए मुंडे भवित्ता दिसापोक्खियतावसत्ताए पव्वइए” पोथी । तयार ४२रावेस तवा, ४ाही. કડછી, તાંબાનું કમંડળ આદિ લઈને તે ગંગાતટવાસી તે વાનપ્રરથ તાપ પાસે પહોંચી ગયો. ત્યાં પહોંચીને તેણે દિશા પ્રેક્ષી તાપસની પાસે ખંડિત
ने शि२७ ५ ३१ दीक्षा २०१२ ४री बीधी. " पव्वइए वि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
भगवतीसूत्रे समाणे अयमे यावं अभिग्गहं अभिगिण्डइ'--प्रव्रजितोऽपि च रूलु सन् इममेतद्रूपम् अभिग्रहम् अभिगृह्णाति-'कप्पइ मे जायज्जीवाए छठें तंचेव जाय अभिग्गहं अभिगिण्हिता पढमं छटुक्खमणं उपसंपज्जित्ताणं विहरई' कल्पते-युज्यते, मम यावज्जीव-जीवनपर्यन्तम् पष्ठषष्ठेन तदेव-पूर्वोत्तरीत्यैव यावत् अनिक्षिप्तेन दिशाचक्रवालेन तपःकर्मणा उर्ववाहू प्रगृह्य प्रगृह्य यावद् विहर्तुमित्यादिरीत्या अभिग्रहम् अभिगृह्णाति, अभिगृह्य प्रथमं षष्ठभक्तत्तपःउपसंपद्य स्वीकृत्य बिहरति-तिष्ठति । 'तए णं से सिवे रायरिसी पढमक्खमण पारणगंसि आया. वणभूमीओ पचोरुह इ, पचोरुहित्ता वालवत्थनियाथे जेणेव सए उडए तेणेव उवागच्छइ ततः खलु स शिवो राजर्षिः प्रथमषष्ठक्षपणपारणे आतापनभूमितः प्रत्यवरोहति, अवतरति, प्रत्यवरुह्य-अवतीर्य, दकलवस्त्रनिवसितः वल्कलनिर्मितं वस्त्रं निवसितं परिहितं येन स वाल्कलवस्त्रनिवासितः, यत्रैव स्वकः उटजः-पर्णकुटी होकर दिशाप्रोक्षक तापसरूप से दीक्षा धारण की 'पन्चइए वि यणं समाणे अयमेयारूवं अभिराहं अभिगिण्हइ दीक्षा धारण करते ही उसने ऐसा अभिग्रह ले लिया कि अब मुझे कप्पश्मे जावजीचाए छटुं तं चेव जाव अभिग्गहं अभिगिण्हइ ' जन्मपर्यन्त छ? छ तपस्या करना ही योग्य है । अतः उसने उत्त तपस्या को करना प्रारंभ कर दिया इस प्रथम छह की तपस्या में जैसा कि पहिले कहा गया है उसने दिशा चक्रवाल तपः कर्म किया-दोनों हाथ ऊपर किये 'तएणं से सिवे रायरिसी पढम छट्टक्खमणपारणगंसि आयावणभूमीओ पच्चोरुहई' इसके बाद जब उस शिवराजऋषि की प्रथम छ? तपस्या की पारणा करने का दिन आघा. तब वह आतापन भूमि से नीचे उतर कर अपनी जहां झोंपडी थी वहां आया-झोपडी में आने के पहिले उसने यण' समाणे अयमे यारूव अभिगाह अभिगिण्डद" दीक्षा 2400२ शर तो मे मनिAS पा२५ ४ " कप्पइ जावज्जीवाए छ8 तंचेव जाव अभिगाह अभिगिण्हइ" वनपर्यन्त हु७४ 3री. ७४नी तपस्या ६२ भयान હું બને હાથ ઊંચા કરીને આતાપના લઈશ અને પારણાને દિવસે અમુક દિશામાંથી જ ફળાદિ લાવીને પારણું કરીશ.” આ પ્રકારનું દિશાચકવાલ नामनु त५ तेरी माधवा भांडयु. " तएण से सिवे रायरिसी पढमछद्रक्खमणपारणगंसि आयावणभूमीओ पच्चोरुहइ" शत श२०४बिना पडे છઠના પારણાનો દિવસ આવી પહોંચે. ત્યારે તે આતાપના ભૂમિ પરથી નીચે ઉતર્યો તેણે વલ્કલ (ઝાડની છાલના વસ્ત્રો ધારણ કર્યા અને તે પોતાની ઝૂંપડીમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू०२ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३३५ आसीत् तत्रैव उपागच्छति, 'उवागच्छित्ता किढिणसंकाइयगं गिण्हइ, गिण्हित्ता पुरस्थिमं दिसं पोक्खेइ' उपागत्य किढिनसांकायिकं-किढिनयोः वंशमयतापसभाजनविशेषयोः सांकायिक-भारोद्वहनयन्त्रम् . 'कावड' इति भाषाप्रसिद्धम् वंशनिर्मितपात्रविशेषम् गृह्णाति, गृहीत्वा पौरस्त्यां-पूर्व दिशं प्रोक्षति-जलादिना सिञ्चति, 'पुरथिमाए दिसार सोमे महाराया पत्थाणे पत्थियं अभिरक्खउ सिव रायरिसिं' पौरस्त्यायाः पूर्वस्याः दिशः सोमो महाराजः प्रस्थाने प्रस्थितं धर्मसाधने प्रवृत्तम् अभिरक्षतु शिवं राजर्षिम् , 'अभिरक्खित्ता, जाणिय तत्थ कंदाणिय, मूलागि य, तयाणि य, पत्ताणि य, पुष्पाणि य, फलाणि य, बीयाणि य, हरियाणि य, ताणि जाण उ तिकट्टु पुरस्थिमं दिसं पसरइ' अभिरक्ष्य यानिच तत्र कन्दानि च, छालरूप बत्रों को पहिर लिया था 'उवागच्छित्ता किढिणसंकाइथग गिण्हइ' वहां आते ही उसने वांसा की पंचों से बने हुए पात्र विशेष को अपने हाथ में उठाया-उठाकर फिर वह पूर्वदिशाकी ओर चलने को तैयार हुआ. इसके पहिले उसने उस दिशा की ओर जल डालकर उसका प्रोग्छन किया. प्रोग्छन करके फिर उसने ऐसा कहा कि 'पुरस्थिमाए दिसाए सोमे महाराया पत्थाणे पत्थियं अभिरक्खउ सिवे रापरिसिं' पूर्वदिशा के लोकपाल सोम महाराज धर्मसाधन में प्रवृत्त हुए मुझ शिवराजऋषि की रक्षा करें। 'अभिरक्खित्ता जाणिय तत्थ कंदाणि य, मूलाणि य, तयाणि य, पत्ताणि य, पुष्फाणि य, फलाणि य, बीयाणि य, हरियाणि य, ताणि अणुजाणउ त्ति क? पुरथिमं दिसं पसरह' रक्षा कर के फिर वे मुझे आज्ञा देवें कि उस दिशा में जितने भी
साव्या. “आगच्छित्ता किढिणसंकाइया गिण्हइ" त्या भावाने तो वसनी સળીઓમાંથી બનાવેલું એક કિઠિન નામનું પાત્રવિશેષ પોતાના હાથમાં લીધું અને તે પૂર્વ દિશા તરફ ફલાદિની શોધમાં જવાને નીકળી પડયે. તે દિશામાં આગળ વધતા પહેલાં તેણે તે દિશા તરફ જલનું સિંચન કરીને પૂર્વ દિશાના सोपाल सेभ. भडान मा प्रमाणे प्रार्थना री- “पुरथिमाए दिसाए से।मे महाराया पत्थाणे पत्थियं अभिरक्खउ सिवं रायरिसिं " " शान। અધિપતિ એવા હે સોમ મહારાજ ! ધર્મસાધનમાં પ્રવૃત્ત થયેલા એવા આ शि१२४ बिनु स२क्षा ४२३. “ अभिरक्खित्ता जाणिय तत्थ कंदाणि य, मूलाणि य, तयाणि य, पत्ताणि य, पुप्फाणि य, फलाणि य, बीयाणि य, हरियाणि य, ताणि जाणउत्ति क पुरथिम दिस पसरइ“सोम सापास ! પૂર્વ દિશામાંથી જે કઈ કન્દ, મૂળ, છાલ, પાન, કુલ, ફળ, ખીજ અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
भगवतीस्त्रे मूलानि च, त्वचाश्च, पत्राणि च, पुष्पाणि च, फलानि च, बीजानि च, हरितानि च, तानि ग्रहीतुम् अनुजानातु अनुज्ञां ददातु इति कृत्वा-इत्युक्त्वा पौरस्त्यां पूर्व दिशं प्रसृत्य यानि च तत्र कन्दानि च. यावत्-मूलानि च, त्वचाश्च, पत्राणि च, पुष्पाणि च, फलानि च, बीजानि च, हरितानि च, तानि गृह्णाति, 'गिण्हित्ता किढिणसंकाइयं भरेइ, भरेत्ता, दब्भेय, कुसेय, समिहाओय, पत्तामोडं च गेण्हइ' तानि कन्दादीनि गृहीत्वा किढिनसांकायिक-वंशनिर्मितपात्रविशेष भरति-कन्दादिभिः परिपूरयति, किढिनसांकायिकं भृत्वा-परिपूर्य, दर्भाश्च मूलसहितान-कुशांश्चछिन्नमूलान् द नित्यर्थः, समिधश्च-हवनयोग्यकाष्ठखण्डानि, पत्रामोटकंचतरुशाखामोटितपत्र गृह्णाति 'गिव्हित्ता' जेणेव सए उडए, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता किढिणसंकाइयगं ठवेई दर्भादिकं गृहीन्या, यत्रैव स्वकः उटजःजो कन्द हों, मूल हों, छाल हों, पत्र हों पुष्प हों, फल हों बीज हों, और हरित वनस्पति हों-उन सब को में लेलू-इस प्रकार कह कर वह उस दिशा की ओर चल दिया 'पसरित्ता जाणिय तत्थ कंदाणिय जाव हरियाणि य ताइ गेण्हह' चलकर उसने उस दिशावर्ती जितने कंद यावत् हरित पदार्थ थे-उन सबको ले लिया. 'गिमिहत्ता किढिण. संकाइयं भरेइ' लेकर अर्थात् उठाकर फिर उसने उन सब को उसवंश निर्मित पात्र विशेष में रख लिया इसके बाद उसने मूल सहित दर्भो को छिन्न मूलवाले कुशों को, हवन योग्य लकडियों के टुकड़ों को
और वृक्षों की शाखाओं को जुकाकर तोडेगये पत्रों को लिया. गिम्हित्ता जेणेव सए उडए तेणेव उवागच्छद' लेकर फिर वह जहां अपनी ज्ञोपडी थी वहां पर चला आया. 'उवागच्छित्ता किढिणसंका લીલી વનસ્પતિ મળી શકે, તે ગ્રહણ કરવાની આપ મને અનુમતિ આપે” આ પ્રમાણે સોમ લેકપાલને પ્રાર્થના કરીને તેઓ પૂર્વ દિશા તરફ ગયા. " पसरित्ता जाणिय तत्थ कंदाणि य, जाव हरियाणि य ताई गेण्हाइ” पूर्व દિશામાં જઈને, તે દિશામાંથી જે જે કન્દ આદિ લીલી વનસ્પતિ પર્વતના पहा भन्या, ततो सीघi. “ गिहित्ता कढिणसंकाइय' भरेइ” भने તે પદાર્થોને તેણે તે વાંસ નિર્મિત પાત્ર વિશેષમાં ભરી લીધાં. ત્યાર બાદ તેણે મૂળ યુક્ત દર્ભને, છિન્નમૂળવાળાં કુશને અને હવનને ગ્ય સમિધને (હવનમાં હામવાને ચગ્ય કાઠેને) ગ્રહણ કર્યા, અને વૃક્ષોની શાખાઓને नीचे नभावीन पान तयां. “गित्तिा जेणेव सए उडए तेणेव उवागच्छ"
॥ उन्हहिसाभश्रीन सनत पोतानी पडीमा छ। ३." उवागछित्ता किढिणसकाइयग' ठवेइ" त्या भावाने ते ते सनिमित पात्र विशेषने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० ११ उ० ९ सू०२ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३३७ पर्णकुटी आसीत् तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य किढिनसांकायिकं स्थापयति, 'ठवेत्ता, वेदि वड्ढेइ, बडित्ता उवलेषणसंमज्जणं करे' किढिनसांकायिकं स्था. पयित्वा वेदिकां बर्द्धयाते-प्रमार्जयति, वर्द्धयित्वा-प्रमाय उपलेपनसंमार्जन करोति, तत्र गोमयादिना उपलेपलेपनम् , संमार्जन-संमार्जनिकया शोधनम् , 'उचलेवणसंमज्जणं करित्ता दब्भसगम्भकलसहत्थगए, जेणेव गंगामहानई तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता गंगामहानइं ओगाहेइ' उपलेपनसंमार्जनं कृत्वा दर्भसगर्भकलशहस्तगत:-दौं : सगर्भीयुक्तः कलशो हस्तगतो यस्य स तथाविध: सन् यत्रैव गङ्गामहानदी आसीत्-तत्रैव-उपागच्छति, उपागत्य महानदीम् अवगा. हते स्नातुं गङ्गां प्रविशति, 'ओगाहेत्ता जलमज्जणं करेइ, करेत्ता, जलकीड करेइ' गङ्गां महानदीम् अवगाह्य-प्रविश्य जलमज्जनं-जलान्तवुडनं करोति, कृत्वा, जल. क्रीडां-जले इतस्ततस्तरणरूपां करोति, 'करेत्ता, जलाभिसेयं करेइ, करेत्ता, इयगं ठवेइ' वहां आकर के उसने उस वंशनिर्मित पात्र को एक ओर रख दिया 'ठवेत्ता वेदि वट्टई' रख कर उसने वेदी को साफ-झाडकर स्वच्छ किया. 'वत्तिा उवलेवणसंमज्जणं करेह' स्वच्छ करके फिर उसने उसे गोबर आदि से लीपा, फिर उसे बुहारी से युहारा, 'उवले.
संमज्जणं करित्ता भसगम्भकलसहत्थगए जेणेव गंगामानई तेणेव उवागच्छइ ' लीपने और बुहारने के बाद फिर वह दर्मयुक्तकलश को हाथ में लेकर गंगा महानदी की ओर चला 'उवागच्छित्ता गंगा महानई ओगाहेइ' वहां पहुंच कर उसने उस नदी में नहाने के लिये प्रवेश किया, 'ओगाहेत्ता जलमज्जण करेइ' प्रवेश करते ही उसने पहिले उसमें डुबकी लगाई। 'करेता जलकीडं करेइ' डुबकी लगा कर फिर वह कुछ समयतक उस में इधर उधर तैरा. 'करेत्ता जलाभिसेपं
मेर मा ५२ भूमी हीधु. “ठवेत्ता वेदि वड्ढइ " त्या२ मा तो वहीन पाणीीन सा ४२. "वढित्ता उवलेवणसमज्जण करेइ" त्या२ मा तो तीन सीपी पीने वन ४२वाने योग्य मनावी. “उवलेवण समज्जण करित्ता दब्भसगम्भकलसहत्थगए जेणेव गंगामहानई वेणेव उवागરાણ * વેદિકાને લીંપીગૂંપીને, હાથમાં દર્ભયુક્ત કળશ ગ્રહણ કરીને તેણે
। महानही त२३ प्रयाय अयु. “उवागच्छित्ता गंगा महानई' ओगाहेइ" त्या पचान त । महा नहीन प्रम तय. " ओगाहेना जलमज्जण करेइ, " पाम तरी पडेल तो तेथे तभi isी मारी, "करेत्ता जलकीड करेह" त्या२ मा तभा थाडी १२ सुधी sist श-माम तभ तया, “करेत्ता जलाभिसेय' करेइ" त्या२ मा तए पाताना भरत पर पाय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे आयंते, चोवखे परमसुइभूए, देवयपितिकयकज्जे' जलक्रीडां कृत्वा, जलाभिषेकंमस्तकोपरि जलक्षरणं करोति, कृत्वा, आचान्तः-कृताचमनः चोक्षः-धूल्यादिद्रव्याफ्नयनात् पवित्रीभूतः, अतएव परमशुचिभूतः, दैवत-पितृकृतकार्यः दैवतानां पितृणांच कृतं कार्य जलाञ्जलिदानादिकं येन स तथाविधः सन् 'दन्भसगम्भकलसहत्क्षगए, गंगाओ महानईओ पच्चुत्तरइ' दर्भसगर्भकलशहस्तगतः-दर्भयुक्त कलशसहितः गङ्गाया महानद्या प्रत्युत्तरति-बहिनिच्छति 'पच्चुत्तरेत्ता, जेणेव सए उडए, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, दब्भेहिय, कुसेहिय, वालुयाएहि य, वेई रएइ, रइत्ता, सरएणं अरणिं महेइ' गङ्गाया महानदीतो निसृत्व यत्रैव स्वको निजः, उटजः-पर्णकुटी आसीत् , तत्रैद-उपागच्छति, उपागत्य, दर्भेश्व-समूलैः; कुशेश्व-निमूलैः, वालुकाभिश्च वेदि रचयति, रचयित्वा शरकेण निर्मन्थनकाष्ठेन अरणि निर्मन्थनीयकाष्ठं मनाति-घर्षयति, 'महेत्ता, अग्गि पाडेइ, पाडेत्ता, अग्गि करेइ ' तैर कर उसने अपने माथे पर पानी डाला. पानी डालकर 'आयंते, चोक्खे, परमसुइभूए देव य पितिकयकज्जे' आचमन किया, (अंजली में पानी लेकर पिया) इस प्रकार धूलि आदि को अपने शरीर ऊपर से हटाने से परमशुचिभूत हुए उसने पितरों को एवं देवताओं को जलांजलि आदि देने रूप कार्य किया. फिर वह दर्भयुक्त कलश को हाथ में लिये हुए ही गंगा महानदी में से बाहर निकल आया. 'पच्चुत्तरेता जेणेव सए उडए तेणेव उवागच्छइ' निकल कर वह जहां अपनी झोपडी थी. वहां पर आया. 'उवागच्छित्ता दभेहि य कुसेहिय वालुयाए हि ग वेई रएइ, रइत्ता सरएण अरणिं महेइ' वहां आ करके उसने समूल दो से, निर्मूल कों से और बालुका से वेदी की रचना की, रचना कर शरक सेनिर्मथन काष्ठ से-दूसरे निर्मन्थनीय काष्ठ को घिसा, 'महेत्ता अग्गि नायु. “ आयते, चाक्खे परमसुइभूए देव य पीतिकयकज्जे" त्या२ पाहतो આચમન કર્યું. આ રીતે શરીર પરથી મેલ આદિ દૂર થવાને કારણે પરમ શચિત થયેલા તે શિવરાજર્ષિએ દેવતાઓને તથા પિતૃઓને જલાંજલિ અર્પણ કરી. ત્યાર બાદ દર્ભયુક્ત કલશને હાથમાં લઈને તે મહાનદી ગંગાमाथी भडा२ नये.. “पच्चुत्तरेत्ता जेणेव सए उडए तेणेव उवागच्छई" महार नीजान त पातानी ५भा पाछ। श्या. “ उवागच्छित्ता दब्भेहि य, कुसेहिय, बालुयाएहि य वेई रएइ, रइत्ता सरएण अरणिं महेइ” त्यां सावा तो સમૂળ દર્ભો, નિર્મૂળ કુશે અને વાલુકા (રેતી) ની મદદથી તેમ કરવાની વેદી બનાવી. આ રીતે વેદીની રચના કરીને તેણે નિમથન કાષ્ટ વડે બીજા નિર્મથન કાષ્ઠને ઘસ્યું. (જે લાકડાંઓને ઘસવાથી અગ્નિ પ્રકટે છે તે લાકડાને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० ११ उ० ९ सू०२ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३३९ संधुक्खेइ' शरकेण अरणि मथित्वा अग्नि पाडयति-उत्पादयति, पाडयित्वा, अग्नि संधुक्षयति-उद्दीपयति, 'संधुक्खेत्ता, समिहा कट्ठाई पक्खिवइ, पक्खिवित्ता अग्गि उज्जालेइ, उज्जालेता'-अग्निसंधुक्ष्य उद्दीप्य समित्काष्ठानि पक्षिपति, प्रक्षिप्य अग्निम् उज्ज्वालयति, उज्ज्वाल्य ततः किमित्याह-'अग्गिस्स दाहिणे पासे, इत्यादि, 'अग्गिस्स दाहिणे पासे' अग्नेश्व दक्षिणे पार्थ 'सत्तंगइ समादहे' सप्ताङ्गानि अग्रे वक्ष्यमाणस्वरूपाणि समादधाति स्थापयति' 'सकहं, वकलठाणं' सकथातत्समयप्रसिद्धमुपकरणविशेषम्, वल्कलं-वृक्षत्वचाम्, स्थान-ज्योतिःस्थानम् दीपपात्रस्थानं वा, 'सिज्जाभंडकमंडलु' शय्यामाण्डम्-शय्योपकरणम् , कमण्डलं तापस-जलपात्रम्, 'दंडदारुं तहप्पाणं' दण्डदारं-काष्ठदण्ड तथा आत्मानं स्वकम् पाडेइ' घिस कर उसने अग्नि को उसमें से तैयार किया बाहर निकाला -'पाडेता अग्गि संधुक्खेह' अग्नि को उत्पन्न कर के उसने उसे धोका, 'संधुक्खित्ता समिहाकट्ठाई पक्खिवई' धोंककर उसने लकडिकों के छोटे २टुकडों को उस अग्निमें डाला. 'पक्खिवित्ता अग्गिं-उज्जालेह डालकर उसने उस अग्नि को खूब प्रज्ज्वलित किया बाद में 'अग्गिस्स दाहिणे पासे' इत्यादि. उसने उप्स अग्नि को दक्षिण दिशा के पास में इन सात अंगों को स्थापित किया- 'सकह, वकलं ठाण' सकथा को-उपकरण विशेष को, वल्कल-छाल को, स्थान-ज्योतिःस्थान अथवादीपपात्रस्थान को, 'सिज्जाभंड, कमंडल' शय्या-भाण्ड को-शय्यो पकरण को कमण्डलु को-तापसजलपात्र को, 'दंडदारु, तहप्पाणं' दण्डदारू-काष्ठ दण्ड को तथा अपने आप को इस प्रकार से इन वस्तुओं નિમથન કાષ્ઠ કહે છે. સામાન્ય રીતે અરણીનાં લાકડાં આ કાર્ય માટે १५२१य छे.) " महेत्ता अग्गि पाडेइ" मा शत मे ठान घसीन तरी ममि पेटाव्य.. " पाडेता अग्गिं संधुक्खेइग त्या२ पछी सा भुधीर मानिने पतित थे' सधुक्खिता समिहाकट्टाई पक्खिबइ " या२ मा ती तमा सभिधी नाल्या. "पक्खिवित्ता अगिंग उज्जालेइ" मारीत सभिधा डाभात तणे अभिने भूम । प्रतित ४ो. त्या२ मा “ अगिरस दाहिणे पासे” छत्याहि. तेथे मशिनी दक्षिण दिशा त२३ नीयनी सात परतु। भूही- “सकह, वक्कल, राण" (१) सया-6५४२५ विशेष (1), (२) વકલ-છાલનાં વ, (૩) સ્થાન એટલે કે જ્યોતિ સ્થાન અથવા દીપપાત્ર स्थान, “सिज्जाभंडं, कमंडलुं” (४) शय्यामां-शय्यानां ५४२६५ (५) भ3 ( पात्र), "दंडदारू', तहप्पाणं (6) ४ निर्मित मा छ परतान અગ્નિની દક્ષિણ દિશામાં ગોઠવીને સાતમે પોતે પણ એજ દિશામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
भगवतीसूत्रे इत्यर्थः 'अहे' अथ 'ताई' एतद्वस्तूनि 'समादहे' समादधाति स्थापयति, स्थापयित्वा 'महुणा य, घएण य, तंदुलेहि य, अग्गि हुणइ, हुणित्ता चरुं साहेइ, साहेना बलिवइस्सदेवं करेइ, करेत्ता अतिहिपूयं करेइ' मधुना च, घृतेनच, तण्डुलैश्च अग्नि जुहोति-मध्वादिकम् अग्नौ प्रक्षिपतीत्यर्थः, अग्नि हुत्वा चरुं साधयतिनिष्पादयति, चरुः-भाजनविशेष स्तत्र पच्यमानद्रव्यमपि चरुरेव तं चक्रं बलि. मित्यर्थः, रन्धयति, चरुं साधयित्वा बलिवैश्वदेवं करोति-वायसादिभ्योऽन्नादिदानं करोतीतिभावः, बलिवैश्वदेवं कृत्वा अतिथिपूजाम्-अतिथेः-अभ्यागतस्य पूजाम्अन्नादिदानरूपां करोति, 'करेत्ता तओ पच्छा अप्पणा आहारमाहारेइ' अतिथि. पूजां कृत्वा ततः पश्चात् आत्मना-स्वयम् आहारम् आहरति-करोति । 'तए णं से सिवे रायरिसी दोच्चं छटक्खमणं उवसंपज्जित्ताणं विहरइ' ततः खलु स शिवो को रखा. रखने के बाद 'महुणा य, घएण य, तंदुलेहिय अग्गि हुणइ' हुणित्ता चरुं साहेइ, साहित्ता पलिवइस्सदेवं करेइ, करेत्ता अतिहिपूर्य करेइ ' उसने मधु से, घत से और तन्दुलों से अग्नि का हवन किया इन चीजों को उसने अग्नि में डाला. अग्नि का होम कर उसने चरू को निष्पन्न किया. चरु नाम पात्र विशेष का है. उस में पकाये हुए द्रव्य को भी चरु कहा जाता है । इस चरु को-बलि को उसने रांधा, रांध कर के वैश्वदेव को बलि दी अर्थात् काक आदि कोंके लिये अन्नादि प्रदान किया. वैश्वदेव को बलि देने के बाद फिर उसने अतिथि की पूजा की-अर्थात् अभ्यागत के लिये भोजन कराया. 'करेत्ता तो पच्छा अप्पणा आहारमाहारेइ' भोजनादि कराने के बाद फिर उसने स्वयं आहार किया. 'तएण से सिवे रायरिसी दोच्च छट्टक्खमणं मेसी गयी. त्या२ माह ते महुणा य, घएण य, तंदुलेहि य, अगि हुणइ, हणित्ता चरु साहेइ, साहित्ता बलिवइस्सदेवं करेइ, करेत्ता अतिहिपूय करेइ" મધ, ઘી અને તાંદુલની અગ્નિને આહુતિ આપી, આ ચીજોને હોમીને તેણે ચરને તિયાર કર્યો. એક પ્રકારના પાત્રવિશેષને ચરુ કહે છે. અહીં તેમાં પકાવેલા દ્રવ્યને ચરુ કહેલ છે. આ પ્રમાણે ચરુમાં રાધીને તેણે વૈશ્વદેવ બલિ અર્પણ કર્યો એટલે કે કાગડાદિને અન્ન પ્રદાન કર્યું. ત્યાર બાદ તેણે અતિથિની yan शान 43 मतिथिन भाउया. ' करेत्ता तओ पच्छा अप्पणा आहारमाहारेइ" तिथिन मान भाउया माह तो मान २९.
"तएण' सेवे सि रायरिसी दोच्च छटुक्खमण उवसंपज्जित्ताण विहरइ" देत शिव शो जीत ७२४नी आराधना श३ ४री. “ तएण' से सिवे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० ११ उ० ९ सू० २ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३४१ राजर्षिः द्वितीयषष्ठक्षपणं षष्ठभक्ततपः उपसम्पद्य-अङ्गीकृत्य खलु विहरतितिष्ठति, 'तएणं से सिवे रायरिसी दोच्चे छटक्खमणपारणगंसि आयावणभूमीओ पच्चोरुहइ' ततः खलु स शिवो राजर्षिः द्वितीये षष्ठक्षपणपारणके षष्ठतपः पारणसमये आतापनभूमितः प्रत्यवरोहति-अवतरति, 'पच्चोरुहेत्ता, एवं जहा पढमपारणगं' आतापनभूमितः प्रत्यवरुह्य-अवतीय, एवं-पूर्वोक्तरीत्या यथाप्रथमपारणके प्रतिपादितं तथैव अत्रापि द्वितीयपारण के प्रतिपत्तव्यम् , किन्तु'नवर दाहिणगं दिसं पोक्खेइ, पोक्खेत्ता, दाहिणाए दिसाए जमे महाराया पत्थाणे पत्थियं, सेसं तंचेव आहारमाहारेइ' नवरम् पूर्वदिशाप्रोक्षणापेक्षया विशेपस्तु दक्षिणां दिशं प्रोक्षयति-जलादिना सिञ्चति, प्रोक्ष्य जलादिना अभिषिच्य, दक्षिणस्याः दिशः यमो महाराजः प्रस्थाने प्रस्थितं शेषं तदेव-पूर्वदिशोक्तत्रदेव उवमंपज्जित्ता णं विहरह' इस के बाद उस शिव राजऋषिने द्वितीय छट्ठभक्त तप की आराधना की 'तएणं से सिवे रायरिसी दोच्चे छट्टक्खमणपरणगंसि आयावणभूमिओ पच्चोरुहा ' इसके अनन्तर जब उसने उस द्वितीय छट्ट तपस्या का पारणा किया तब वह इसके पहिले आतापनभूमि से उतरा और पच्चोरुहित्ता एवं जहा पढमपारणगं' उतर कर जिस प्रकार से उसने प्रथम पारणा के दिन काम किया उसी प्रकार से इस द्वितीय पारणा के दिन भी वही सब काम किया. परन्त इस पारणा में यही विशेषता रही कि इसमें इसने 'दाहिणगं दिसं पोक्खेइ० ' दक्षिणदिशा का जलादि से सिंचन किया और सिंचन करने के बाद उस दिशा के लोकपाल हे यम महाराज से ऐसी प्रार्थना की, इस दिशा के लोकपाल यम महाराज धर्मकार्य में प्रवृत्त हुए मुझ रायरिसी दोच्चे छक्खमणपारणगंसि आयावणभूमीओ पच्चोरुहड" । બીજા છઠના પારણાને દિવસે તે શિવરાજર્ષિ આપના ભૂમિ પરથી નીચે अतो. " पच्चोरुहित्ता एवं जहा पढमपारणगं" त्या२ मा प्रथम पाने દવસે જે જે વિધિ તેણે કરી હતી, તે તે વિધી તેણે બીજા પારણાને દિવસે પણ કરી. પરંતુ આ બીજા પારણાની વિધિમાં આટલી જ વિશેષતા હતી" दारिणगं दिसं पोक्खेइ० या" मा मते ते दक्षिण हिशान न વડે સિંચીને તે દિશાના યમ મહારાજ નામના કપાલને એવી પ્રાર્થના કરી કે “ તમે ધર્મસાધનમાં પ્રવૃત્ત થયેલા આ શિવરાજર્ષિની રક્ષા કરો.” ત્યાર બાદનું સમસ્ત કથન પ્રથમ પારણાના કથન અનુસાર સમજવું. અહીં પૂર્વ દિશાને બદલે દક્ષિણ દિશામાં જેટલાં કન્દ મૂળ, છાલ, પાન, ફૂલ, ફળ, બીજ અને લીલી વનસ્પતિ મળે, તે ગ્રહણ કરવા માટે તેમણે યમલેકપાલની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
भगवतीसूत्रे बोध्यम् , तथा शिवं राजर्षिम् अभिरक्षतु, प्रस्थाने प्रस्थितं-धर्मसाधने प्रवृत्तं शिवं राजर्षिम् अभिरक्ष्य, यानिच तत्र दक्षिणस्यां दिशि कन्दानि च, मूलानि च, त्वचाश्च, पत्राणि च, पुष्पाणि च, फलानि च, बीजानि च, हरितानि च, वर्तन्ते, तानि अनुनानातु-ग्रहीतुम् अनुज्ञां ददातु इति कृत्वा दक्षिणां दिशं प्रसरति, प्रमृत्य यानि च तत्र कन्दादीनि हरितान्तानि सन्ति तानि गृह्णाति, गृहीत्वा तैः किदिनसांकायिक वंशमयपात्रविशेष भरति इत्यादिकं सर्व पूर्वदिशावद् अवसेयम् , अन्ते च आहारमाहरति, 'तएणं से सिवरायरिसी तच्चं छहक्खमणं उपसंपज्जित्ताणं विहरइ' ततः खलु स शिवराजर्षिः तृतीयं षष्ठक्षपणं-षष्ठभक्ततपः उपसंपद्य-स्वी. कृत्य विहरति-तिष्ठति, 'तएणं से सिवे रायरिसी सेसं तं चेव, नवरं पच्चस्थिमाए दिसाए वरुणे महाराया पत्थाणे पत्थियं सेसं तं चेव जाव आहारमाहारेइ' शिवराजऋषि की रक्षा करें इत्यादि मष कथन आगे का जैसा प्रथम पारणा के दिन में कहा गया वैसा यहां समझना चाहिये । यहां पूर्वदिशा के स्थान में दक्षिण दिशा को उच्चारण करके उसने ऐसा कहादक्षिणदिशा में जितने भी कन्द, मूल, त्वचा, पत्र, पुष्प, फल, बीज
और हरित वनस्पति हैं- उन्हें लेने के लिये उस दिशा के लोकपाल हे यम महाराज मुझे आज्ञा दें। इस प्रकार कह कर वह दक्षिण दिशाकी
ओर चला, वहां जाकर उसने वहाँ के कन्दादि हरितान्त पदार्थों को लिया, लेकर उसने उन्हें वंशमयपात्र विशेष में रखा, इत्यादि सब पूर्वदिशा के जैसा यहां कहना चाहिये। अन्त में उसने आहार किया 'मएणं से सिवे रापरिसी तच्चं छट्टक्खमणं उवसंजित्ता णं विहर' इसके बाद उस शिव राजऋषिने तृतीय षष्ठभक्त की आराधना की 'तएणं से सिवे रोयरिसी सेसं तंव, नवरं पच्चत्थिमाए दिसाए वरूणे महाराया पत्थाणे पस्थिय सेसं तंचेव जाव आहारमाहारेइ ' इसके આજ્ઞા માગી. ત્યાર બાદ દક્ષિણ દિશામાં પ્રયાણ કરીને તેણે કદાદિ પદાર્થો લઈને તે વાંસનિમિત પાત્રમાં મૂકયા, ઈત્યાદિ સમસ્ત પૂર્વોક્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. “ અને તેણે પિતે ભોજન કર્યું, ” આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત પૂર્વોક્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. "तएण ते सिवे रायरिसी तच्च छक्खमण उपसंपज्जित्ताण विहरइ" त्यार બાદ તે શિવ રાજષિએ ત્રીજા છઠની (ષષ્ઠભક્તની–બે દિવસના ઉપવાસની) माराधना १३ ४री. “सरण से सिवे रायरिसी सेस तंचेव, नवरं पच्चस्थिमाए दिसाए वरुणमहाराया पत्थाणे पत्थिय सेसं तंव जाव अहारमाहारेइ " श्रीन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू०२ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३४३ ततः खलु स शिवो राजर्षिः शेष तदेव-पूर्वोक्तरीत्यैव तृतीयषष्ठतपःपारण के विज्ञेयम् । नवरं-पूर्वापेक्षया विशेषस्तु पश्चिमाया दिशः वरुणो महाराजः प्रस्थाने प्रस्थितं शेष तदेव-पूर्वोक्तवदेव आहारम् आहरतीति । 'तए णं से सिवे रायरिसी चउत्थं छटुक्खमणं उपसंपज्जित्ताणं विहरई' ततः खलु स शिवो राजर्षिः चतुर्थम् षष्ठक्षपणं-षष्ठभक्ततपः उपसम्पध विहरति-तिष्ठति, 'तएणं से सिवे रायरिसी चउत्थ छट्ठक्खमणपारणगंसि, एवं तं चेव, नवरं उत्तरदिसं पोक्खेइ, उत्तराए दिसाए वेसमणे महाराया पत्थाणे पत्थियं अभिरक्खउ सिवं, सेसं तं चेव जाव तो पच्छा अप्पणा आहारमाहारेइ ततः खलु स शिवो राजर्षिः चतुर्थषष्ठक्षपणपारणके, एवं रीत्या तदेव-पूर्वोक्तवदेव सर्वमुह्यम् , नवरं विशेषस्तु उत्तरपारणों के दिन का कर्तव्य उसने पूर्वोक्तरूप से ही किया यहां उसने पश्चिमदिशा के लोकपाल वरुण महाराज से ऐसा कहा-कि हे पश्चिम दिशा के लोकपाल वरुण महाराज ! तुम धर्मकार्य में प्रवृत्त हुए मुझ शिवराजऋषि की रक्षा करो बाकी का और सब इसके आगे का कथन पूर्वोक्त जैसा ही है । अन्त में उसने आहार किया 'तएणं से सिवेरायरिसी चउत्थ छटुक्खमण उवसंपजित्ताण विहरइ' इसके बाद उस शिवराजऋषिने चौथे छट्टभक्त की तपस्या स्वीकार की, 'तएणं सिवे रापरिसी चउत्थ छटुक्खमणपारणगंसि, एवं तंचेव, नवरं उत्तरदिसं पोक्खेइ, उत्तराए दिसाए वेसमणे महाराया पत्थाणे पत्थियं अभिरक्खउ सिवं, सेसं तंचेव जाव तओ पच्छा अप्पणा आहारमाहारेड' उस छट्ठ भक्त तपस्या के पारणा के दिन उस शिवराजऋषिने पूर्वोक्त છઠ્ઠના પારણાને દિવસે પણ તેણે પૂર્વોક્ત પહેલા છઠ્ઠના પારણા જેવી વિધિ કરી. આ વખતે તેણે પશ્ચિમ દિશાના લેકપાલ વરુણ મહારાજને એવી પ્રાર્થના કરી કે ધર્મકાર્યમાં પ્રવૃત્ત થયેલા આ શિવ રાજર્ષિની તમે રક્ષા કરો” બાકીનું તેણે પોતે આહાર કર્યો ” આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત કથન मडी अब ४२वु नये.
"तएण से खिवे रायरिसी चउत्थ छटुक्खमण उवसंपज्जित्ताण विहरह" त्या२ माह ते शिव २०४बिस याथा छ४ तपनी माराधन। २३४३री. "तएण' से सिवे रायरिसी छद्रक्खमणपारणगंसि, एवं तं चेव, नवरं उत्तरदिसं पोक्खेइ, उत्तराए दिसाए वेसमणे जाव तओ महाराया पत्थाणे पत्थिय अभिरक्खउ सिव', सेंस तंचेव जाव तओ पच्छा अपणा आहारमाहारेइ" मा यथा छ४ना पा२ણાને દિવસે પણ તે શિવ રાજર્ષિએ પૂર્વોક્ત સઘળી વિધિ કરી. પરન્તુ આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
भगवतीसूत्रे दिशं प्रोक्षयति उत्तरस्याः दिशो वै श्रमणो महाराजः प्रस्थाने प्रस्थितं शिवं राजर्षिम् अभिरक्षतु शेषं तदेव यावत् , ततः पश्चाद् आत्मना आहारम् आहरति ।।सू० २॥
शिवराजर्षिसिद्धि वक्तव्यता॥ मूलम्-तए णं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स छठं छठेणं अनि क्खित्तेणं दिसाचकवालेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभदयाए जाव विणीययाए अन्नया कयाइं, तयावरणिजाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापोह मग्गणगवेसणं करेमाणस्स विभंगे नाम अन्नाणे समुप्पन्ने, सेणं तेणं विभंगनाणेणं समुप्पन्नेणं पासइ, अस्सि लोए, सत्तदिवे, सत्तसमुद्दे, तेण परं न जाणइ, न पासइ, तएणं तस्स सिवस्स रायरितिस्स अयमेयासवे अज्झस्थिए जाव समुप्पजित्था,-अस्थिणं ममं अइसेसे नाणदंसणे समुप्पन्ने, एवं खलु अस्सि लोए, सत्तदीवा, सत्तसमुद्दा, तेण परं वोच्छिन्ना दीवा य, समुद्दा य, एवं संपेहेइ, संपेहिता, आयावणभूमीओ पच्चोरुहइ, पच्चोरुहेत्ता, वागलवत्थनियत्थे जेणेव सए उडए, अनुसार ही सब कृत्य किया ऐसा अपने आप समझ लेना चाहिये परन्तु यहां पर उसने उत्तर दिशा का प्रोक्षण किया और उस दिशा के लोकपाल वैश्रमण महाराज से धर्मकार्य में प्रवृत्त हुए अपनी रक्षा करने की प्रार्थना की इस के बाद का और सब कथन जैसा पूर्वदिशा फे प्रकरण में प्रथम पारणा के अवसर पर कहा जा चुका है वैसा ही जानना चाहिये इस के याद अन्त में उसने पारणा किया ॥सू० २॥ વખતે તેણે ઉત્તર દિશામાં જળનું સિંચન કરીને ઉત્તર દિશાના લેકપલ વૈશ્રમણ મહારાજને એવી પ્રાર્થના કરી કે “ધર્મકાર્યમાં પ્રવૃત્ત થયેલા આ શિવ રાજર્ષિની આપ રક્ષા કરજે,” ત્યાર બાદનું સમસ્ત કથન પહેલા છઠ્ઠના પારણાના કથન અનુસાર સમજવું. “ ત્યાર બાદ તેણે પિતે ભોજન કરીને પારણું કર્યું,” આ સૂત્રપાઠ સુધીનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. સૂત્ર ૨
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३४५ तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, सुबहुं लोहीलोहकडाह कडुच्छयं जाव भंडगं किढिणसंकाइयं च गेण्हइ, गेण्हेत्ता जेणेव हत्थिणाउरे नयरे, जेणेव तावसावसहे, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता भंडनिक्खेवं करेइ,करित्ता, हस्थिणाउरे नयरे सिंघाडगतिगजाव पहेसु बहुजणस्स एवमाइक्खइ जाव एवं परवेइ. अस्थिणं देवाणुप्पिया ! ममं अतिसेसे नाणदंसणे समुप्पन्ने, एवं खलु अस्सि लोए, जाव दीवाय, समुदाय, तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अंतियं एवमटुं सोच्चा, निसम्म, हत्थिणाउरे नयरे सिंघाडगतिगजाव पहेसु बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ, जाव परूवेइ-एवं खलु देवाणुप्पिया! सिवेरायरिसी एवं आइक्खइ, जाव परूवेइ-अस्थिणं देवाणुप्पिया! ममं अतिसेसे नाणदंसेणं जाव तेण पर वोच्छिन्ना, दीवाय, समुदाय, से कहमेयं मन्ने एवं?। तेणं कालेणं तेणं समएणं सामी समोसढे. परिसा जाव पडिगया, तेणं कालेणं, तेणं समएणं, सम. णस्स भगवओ महावीरस्स जेटे अंतेवासी जहा बितिएसए निपंटुद्देसए, जाव अडमाणे बहुजणसई निसामेइ, बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ, एवं जाव परूवेइ-एवं खल्लु देवाणुप्पिया! सिवे रायरिसी एवं आइक्खइ, जाव परूवेइअस्थिणं देवाणुप्पिया ! तंव जाव वोच्छिन्ना दीवा य, समुदाय से कहमेयं मन्ने एवं ? तएणं भगवं गोयमे बहुजणस्स अंतिए एवमटुं सांच्चा, निसम्म, जाव सड्ढे जहा नियंदुद्देसए जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
३४६
ते परं वोच्छिन्ना दीवा य, समुद्दा य, से कहमेयं भंते ! एवं ? | गोयमा समणे भगवं महावीरे भगवं गोयमं एवं वयासी-जं णं गोयमा ! से बहुजणं अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ, तंचेव सवं भाणियां, जाव भंडनिक्खेवं करेइ, हत्थिणापुरे नयरे सिंघाडग० तंचेव जाव वोच्छिन्ना दीवा य, समुद्दाय, तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अंतिए एयमट्ठे सोच्चा, निसम्म, तंचेत्र सव्वं भाणियव्वं जाव तेण परं वोच्छिन्ना दीवा य, समुद्दा य, तं णं मिच्छा, अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि जाव परुवेमि - एवं खलु जंबु. दीवादिया दीवा लवणादिया समुद्दा, संठाणओ एगविहिविहाणा वित्थारओ अणेग विहिविहाणा एवं जहा जीवाभिगमे जाव सयंभूरमणपजवसाणा अस्सि तिरियलोए असंखेज्जा दीवसमुद्दा पण्णत्ता समणाउसो ? | अस्थिणं भंते! जंबुद्दीवे दीत्रे दव्वाई सवन्नाई पि, अन्नाई पि, सुगंधाईपि, अगंधाईपि, सरसाइं पि, अरसाईपि, सफासाईपि, अफासाई पि, अन्नमन्नवद्धाई, अन्नमन्नपुट्ठाई जाव घडत्ताए चिट्ठति ? हंता, अस्थि । अस्थिणं भंते! लवणसमुद्दे दव्वाई सवन्नाई पि, अवन्नाई पि, सगंधाई पि, अगंधाईपि, सरसाइं पि, अरसाई पि, सफासाई पि, अफासाई पि, अन्नमन्नबद्धाई, अन्नमन्न पुट्ठाई जाव घडत्ताए चिट्ठति ? हंता अस्थि, अस्थि णं भंते! धायइसंडे दीवे दव्वाई सवन्नाईपि, अवन्नाई पि, एवं चेव, एवं जात्र सयंभूरमणसमुद्दे ? जाव हता, अस्थि, तरणं सा महइमहालया महच्चपरिसा समणस्स भगवओ महावीरस्स
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३४७ अंतिए एयमढे सोच्चा, निसम्म, हट्टतुट्ठा समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता जामेव दिसंपाउन्भूया तामेव दिसं पडिगया। तएणं हथिणापुरे नयरे सिंघाडग जाव पहेसु बहुजणा अन्नमन्नस्स एवमाइक्खड़, जाव परूवेइ-जं णं देवा. णुप्पिया! सिवे रायरिसी एवमाइक्खइ, जाव परूवेइ-अस्थिणं देवाणुप्पिया! ममं अतिसेसे नाणे जाव समुदाय, तं नो इणहे समटे समणे भगवं महावीरे एवमाइक्खइ, जाव परूवेइ-एवं खल्लु एयस्स सिक्स्स रायरिसिस्त छठं छटेणं तंव जाव भंडनिक्खेवं करेइ, करित्ता, हथिणापुरे नयरे सिंघाडगजाव समुद्दा य। तएर्ण तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अंतिए एयम सोच्चा, निसम्म जाव समुदाय, तं गं मिच्छा, समणे भगवं महावीरे एवमाइक्खइ जाव एवं परूवेइ-एवं खलु जंबुद्दीवादिया दीवा लवणादिया समुद्दा तंचेव, जाव असंखेजा दीवसमुद्दा पण्णत्ता, समणाउसो! तएणं से सिवे रायरिसी बहुजणस्स अंतिए एय. मट्ट सोच्चा निसम्म सकिए, कंखिए, वितिगिच्छिए भेदसमावन्ने कलुससमावन्ने, जाए यावि होत्था। तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स संकियस्त, कंखियस्स जाव कलुससमावन्नस्स से विभंगे अण्णाणे खिप्पामेव परिवडिए। तएणं तस्स सिवस्स रायििसस्स अयमेयारूवे अज्झस्थिए जाव समुप्पज्जित्था-एवं खलु समणे भगवं महावीरे आदिगरे तित्थगरे जाव सम्वन्नू सव्वदरिसी आगासगएणं चकेणं जाव सहसंबवणे उजाणे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
भगवतीसूत्र अहापडिरूवं जाव विहरइ, तं महाफलं खलु तहारूवाणं अरहताणं भगवंताणं नामगोयस्स जहा उववाइए जाव गहणयाए, तं गच्छामि णं समणं भगवं महावीरं वंदामि जाव पज्जुवासामि, एयं णं इहभवे य, परभवे य, जाव भविस्सइ तिकट्ठ एवं संपेहेइ, संपेहेत्ता, जेणेव तावसावसहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, तावसावसहं अणुप्पविसइ, अणुप्पविसित्ता सुबहुं लोहीलोहकडाहजाव किढिणसंकाइगंच गेण्हइ, गेण्हित्ता तावसावसहाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता परिवडियविभंगे हत्थिणापुरं नयरं मझं मज्झेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता, जेणेव सहसंबवणे उजाणे. जेणेव समणे भगवं महावीरं, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरे तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ, करित्ता, वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, नच्चासन्ने, नाइदूरे जाव पंजलिउडे पज्जुवासइ। तएणं समणे भगवं महावीरे सिवस्स रायरिसिस्स तीसेय महइमहालियाए जाव आणाए आराहए भवइ। तएणं से सिवे रायरिसी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्या निसम्म, जहा खंदओ जाव उत्तरपुरत्थिमं दिसिभागं अवकमइ, अवक्कमेत्ता, सुबहुं लोहीलोहकडाह जाव किढिणसंकाइगं एगंते एडेइ, एडेत्ता सयमेव पंचमुट्ठियं लोयं करेइ, कारिता, समणं भगवं महावीरं एवं जहेव उसभदत्ते तहेव पव्वइओ, तहेव इक्कारसअंगाई अहिज्जइ, तहेव सवं जाव सवदुक्खप्पहीणे ॥सू०३॥
श्री. भगवती सूत्र : ८
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०११ उ०९ सू०३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३४९
छाया-ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षे षष्ठषष्ठेन अनिक्षिप्तेन दिशाचक्रवालेन यावत् आतापयतः प्रकृतिभद्रतया यावत् विनीततया अन्यदा कदाचित तदावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन ईहापोह-मार्गणगवेषणं कुर्वतो विभङ्गो नाम अज्ञानं समुत्पन्नम् । स खलु तेन विभङ्गज्ञानेन समुत्पन्नेन पश्यति-अस्मिन् लोके सप्तद्वीपाः सप्तसमुद्राः, तेन परं न जानाति, न पश्यति । ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अयमेतद्रूपः आध्यात्मिको यावत् समुदपयत-अस्ति खलु मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् , एवं खलु अस्मिन् लोके सप्तद्वीपाः सप्तसमुद्राः, तेन परं व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च, समुद्राश्च, एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष्य आतापनभूमितः प्रत्यवरोहति, प्रत्यवरुध वाल्कलवस्त्रनिवसितो यत्रैव स्वकः उटजस्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य सुबहु लोहीलोहकटाहकडुच्छुकं यावत् भाण्डकं किढिनसांकायिकंच गृह्णाति, गृहीत्वा यत्रैव हस्तिनापुर नगरं, यत्रैव तापसावसथः तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य भाण्डनिक्षेपं करोति, कृत्वा हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटकत्रिकयावत्पथेषु बहुजनस्य एवमाख्याति, यावत् एवं प्ररूपयति-अस्ति खलु देवानुपियाः! मम अतिशय ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम्-एवं खलु अस्मिन् लोके यावद् द्वीपाश्च, समुद्राश्च । ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अन्ति के एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटक त्रिक यावत्पथेषु बहुजनोऽन्योन्यस्य एवमाख्याति यावत् प्ररूपयति-एवं खलु देवानुप्रियाः ! शिवो राजर्षिः एघमाख्याति यात्मरूपयति-अस्ति खलु देवानुप्रियाः ! मम अतिशय ज्ञानदर्शनं यावत् तेन परं व्युच्छिन्नाः द्वीपाश्च, समुद्राश्च, तत् कथमेतदू मन्ये एवम् ?। तस्मिन् काले, तस्मिन् समये स्वामी समवस्तः, पर्षद् यावत्पतिगता, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महाबीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी यथा द्वितीयशतके निर्ग्रन्थोद्देशके यावत् अटन् बहुजनशब्दं निशाम्यति, बहुजनोऽन्योन्यस्य एवम् आख्याति, एवं यावत् प्ररूपयति-एवं खलु देवानुपियाः ! शिवो राजर्पिः एवम् आख्याति यावत्मरूपयति-अस्ति खलु देवानुप्रियाः ! तदेव यावत् व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च, समुद्राश्च, तत्कथमेतत् मन्ये एवम् । ततः खलु भगवान् गौतमो बहुजनस्य अन्ति के एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य यावत्-श्रद्धो यथा निर्ग्रन्थोद्देशके यावत् तेन परं व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च, समुद्राश्च, तत्कथमेतत भदन्त ! एवम् ? गौतम इति! श्रमणो भगवान् महावीरो भगवन्तं गौतमम् एवम् अवादीत्-यत् खलु गौतम ! स बहुजनः अन्यान्यस्य एवमाख्याति तदेव सर्व भणितव्यम् यावत् भाण्डनिक्षेपं करोति, कृत्वा, हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटकत्रिक यावत्-व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च, समुद्राश्च, । ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा, निशम्य तदेव सर्व भणितव्यम् यावत्-तेन परं न्युच्छिन्ना द्वीपाश्च,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
भगवतीसूत्रे समुद्राच, तत् खलु मिथ्या, अहं पुनौतम ! एवमाख्यामि यावत् प्ररूपयामि एवं खलु जम्बूद्वीपारिका द्वीपाः, लवणादिकाः समुद्राः संस्थानतः एकविधविधानाः, विस्तारतः अनेकविधविधाना एवं यथा जीवाभिगमे यावत् स्वयम्भूरमण पर्यवसानाः अस्मिन् तिर्यगृलोके असंख्येयाःद्वीपसमुद्राः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन्! अस्ति खलु भद. न्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अवर्णान्यपि, सगन्धान्यपि, अगन्धान्यपि सरसान्यपि अरसान्यपि, सस्पर्शान्यपि, अस्पर्शान्यपि, अन्योन्यवद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि यावन्-घटतया तिष्ठन्ति ? हन्त, अस्ति । अस्ति खलु भदन्त ! लवणसमुद्रे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अवर्णान्यपि, सगन्धान्यपि, अगधान्यपि, सरसान्यपि, अरसान्यपि सस्पर्शान्यपि, अस्पर्शान्यपि, अन्योन्यबद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि यावत् घटनया तिष्ठन्ति ? हन्त, अस्ति । अस्ति खल भदन्त ! धातकीखण्डे द्वीपे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अवर्णान्यपि, सगन्धान्यपि, अगन्धान्यपि, सरसान्यपि, असान्यपि, सस्पर्शान्यपि, अस्पर्शान्यापि, एवमेव एवं यावत् स्वयंभूरमणसमुद्रः ? यावत् हन्त, अस्ति । ततः खलु सा महातिमहालया महापर्पन श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्ति के एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टाः श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा यामेव दिशं प्रादुर्भुता तामेव दिशं प्रतिगता। ततः खलु हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटकयावत् पथेषु बहुजनोऽन्योन्यस्य एकमाख्याति यावत् प्ररूपयति यत् खलु देवानुपियाः ! शिको राजर्षिः एवमाख्याति यावत् प्ररूपयनि-अस्ति खलु देवानुपियाः ! मम अतिशयं ज्ञानं यावत् समुद्राश्च, तत् नायमर्थः समर्थः, श्रमणो भगवान महावीरः एवमाख्याति यावत् मरूपयतिएवं खलु एतस्य शिवस्य राजर्षेः षष्ठषष्ठेन तदेव यावत्-भाण्डनिक्षेपं करोति, कृत्वा हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटकयावत् समुद्राश्च । ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा, निशम्य, यावत् समुद्राश्च, तत् खलु मिथ्या, श्रमणो भगवान महावीरः एवमाख्याति यावत् एवं मरूपयति-एवं खलु जम्बूद्वीपादिका द्वीपाः, लपणादिकाः समुद्राः तदेव यावत् असंख्येयाः द्वीपसमुद्राः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् !। ततः खलु स शिवो राजर्षिः बहुजनस्य अन्ति के एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य शङ्कितः काङ् क्षेतो विचिकित्सितो भेदसमापन्नः कलुषसमापन्नो जातश्चापि अभ. वत ॥ ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षे शङ्कितस्य काक्षितस्य यावत् कलुषसमापन्नस्य तदविभङ्गज्ञानं क्षिप्रमेव परिपतितम् । ततः खलु तस्य शिवस्य राजः अयमेतद्रपः आध्यात्मिका यावत् समुदपद्यत-एवं खलु श्रमणो भगवान् महावीरः आदिकरः तीर्थकरो यावत् सर्वज्ञः सर्वदर्शी आकाशगतेन चक्रेण यावत् सहसाम्रबने उद्याने यथापालरूपं यावन् विहरति, तत् महाफलं खलु तथारूपाणाम् अर्हता
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३५१ भगवता नामगोत्रस्य यथा औपपातिके यावत् ग्रहणतया, तद्गच्छामि खलु श्रमणं भगवन्तं महावीरं चन्दे यावत् पर्युपासे, एतत् खलु इहमवेच, परभवे च, यावद् भविष्यति इति कृत्वा एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष्य यत्रैव तापसावसथ स्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य तापसावसथम् अनुपविशति, अनुप्रविश्य सुबहु लौहीलाहकटाहयावत् किढिनसांकायिकंच गृह्णाति, गृहीत्या तापसावसथात् प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिक्रम्य परिपतितविभङ्गो हस्तिनापुरस्य नगरस्य मध्यमध्येन निर्गच्छति, निर्गम्य यत्रैव सहस्साम्रबनम् उद्यानम् , यत्रैव श्रमणो भगवान महावीर स्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य श्रमगं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा वन्दते, नमस्पति, वन्दित्वा नमस्थित्वा नात्यासन्ने नातिदूरे यावत् माअलिपुटः पर्युपास्ते । ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः शिवस्य राजर्षेः, तस्याश्च महातिमहालया यावत् आज्ञायाः आराधको भवति । ततः खलु स शिवो राजर्षिः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्ति के धर्म श्रुत्वा निशम्य यथा स्कन्दको यावत् उत्तरपौरस्त्यं दिशा भागम् अपफ्रामति, अपक्रम्य सुबहु लोहोलोहकटाह याक्त किढिनसांकायिकम् एकान्ते एडयति, एडयित्वा स्वयमेव पञ्चमुष्टिकं लोचं करोति, कृत्वा श्ररणं भगवन्तं महावीरम एवं यथैव ऋषभदत्तस्तथैव प्रबजितः, तथैव एकादश अङ्गानि अधीते, तथैव सर्व यावत् सर्वदुःखमहीणः ॥० ३॥
टीका-अथ शिवराजर्षेः सिद्धिवक्तव्यतामाह-'तएणं तस्स' इत्यादि, 'तए णं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स छठें छठेणं अनिक्खित्तेणं दिसाचकवालेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभदयाए जाब विणीयथाए' ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः षष्ठषष्ठेन एतन्नाम केन, अनिक्षिप्तेन-निरन्तरेण, दिक्चक्रवान यावत् तपसा
___तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स' इत्यादि। टीकार्थ--इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने शिवराजऋषि की सिद्धि की वक्तव्यता का कथन किया है-इस में यह प्रकट किया गया है कि शिव राजऋषि जब निरन्तर छ? छ? की तपस्या की आराधना में तल्लीन थे और इस प्रकार वे दिशाचक्रवाल के अनुष्ठान से आतापना लेते रहते थे-तब उनके स्वभावकी सरलता से यावत् विनम्रतासे ' अन्नया
___ “तरण तस्स सिवस्त रायरिसिस " त्या
ટીકાર્ય–આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે શિવરાજ ત્રાષિની સિદ્ધિની વક્તવ્યતાનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. અહીં એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે શિવરાજ ઋષિ નિરન્તર છઠને પારણે છઠ્ઠ કરતા હતા, નિરન્તર આતાપના લેતા હતા અને દિશાચકવાલ વ્રતની આરાધના કરતા હતા સરલ વભાવ, વિનમ્રતા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
भगवती सूत्रे
आतपतः आतापनां कुर्वतः प्रकृतिभद्रतया - स्वभावसरलता यावत् विनीततया - विनम्रता 'अन्नया कयाइं तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापोह - गणगणं करेमाणस्स विभंगे नामं अन्नाणे समुपने' अन्यदा कदाचित् तदावरणीयानां कर्मणा क्षयोपशमेन ईहापोहमार्गणगवेषणं कुर्वतः विभङ्गो नाम अज्ञानं समुत्पन्नम् 'से णं तेणं विभंगनाणेणं समुप्पन्नेणं पासह-अस्सिलोए सत्तदी वे, सत्तसमुद्दे, तेणपरं न जाणइ, न पासई' स खलु शिवो राजर्षिः तेन विभङ्गज्ञानेन समुत्पन्नेन पश्यति - अवलोकयति-यत्-अस्मिन् लोके सप्तद्वीपान् सप्त एव समुद्रांश्च पश्यति, तेन परं तदरिक्तं द्वीपसमुद्रादिकं न जानाति, न पश्यति, 'तप णं तस्स सिस्स रायरिसिस्स अयमेयाख्वे अज्झत्थिए जाव समुप्पज्जिस्था' ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अयमेतद्रूप आध्यात्मिकः आत्मगतः यावत् चिन्तितः, कया इं' किसी एक समय ' तयाचरणिज्जाणं' कम्माण' ' तदावरणीय कर्मों के क्षयोपशम के अनुसार 'ईहापोहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स विभंगे नामं अन्नाणे समुप्पन्ने 'ईहा, अपोह, मार्गण और गवेषण करते समय विभंग नाम का अज्ञान उत्पन्न हो गया ! सेणं तेणं विर्भगनाणेण समुत्पन्नेण' पासइ ' उसने उस उत्पन्न हुए विभंग ज्ञान से ऐसा देखा कि ' अस्सिलोए सप्त दीवे; सप्तसमुद्दे, तेण पर' न जाणइ, न पासइ ' इसलोक में सात द्वीप हैं और सात समुद्र हैं, इनके सिवाय द्वीप समुद्रादि को न उसने जाना और न देखा ' तरणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अयमेथारूवे अज्ज्ञत्थिए जाव समुप्पज्जित्था ' सो इस कारण उस शिवराजऋषि को ऐसा यह आध्यात्मिक आत्मगत यावत् चिन्तित, कल्पित, प्रार्थित, मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ कि
આદિ ગુણાથી તેમને વિભંગ નામનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઇ ગયું. એજ વાત સૂત્રકારે નીચેના સૂત્રપાઠ દ્વારા વ્યક્ત કરી છે–
64
66 अमया कयाई " अर्थ मे समये " तयावरणिज्जाणं कम्माणं " तेने આવરણુ કરનારા કર્મના ( અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મોના ) જવાથી ईहापोह मग्गणगवेसणं करेमाणस्स विभंगे नाम તેને ઈહા, અપેાહ, માગણુ અને ગવેષણ કરતાં કરતાં ज्ञान उत्पन्न थर्ध गयु " से णं तेण विभंगनाणेग समुप्पन्नेण पासइ " तेथे ते उत्पन्न थयेला विलग ज्ञानना अलावधी लेयु डे " अस्सिं ढोए " सत्तदीवे, सत्त समुद्दे, तेण पर न जाणइ, न पोसई" या सोम्भां सात द्वीपो છે અને સાત સમુદ્રો છે, તે સિવાયના અન્ય દ્વીપાને અને સમુદ્રને તે જાણીहेभी राज्यो नहीं. " तरणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अयमेयारूवे अज्झत्थिए जाव समुत्पज्जित्था " ते भरले ते शित्र राजर्षिने मेवे ! आध्यात्मिक ( आत्मगत),
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
ક્ષાપશમ થઈ अन्नाणे समुपपन्ने " વિભંગ નામનુ
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू०३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३५३ कल्पितः, प्रार्थितः, मनोगतः संकल्पः समुदपद्यत-समुत्पन्नः-'अत्थिण ममं अइ सेसे नाणदंसणे समुप्पन्ने, एवं खलु अस्सि लोए सत्तदीवा, सत्तसमुद्दा, तेण परं वोच्छिन्ना दीवाय, समुदाय, एवं संपेहेइ' अस्ति-सम्भवति खलु मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम ,-यत् एवं खलु निश्चयेन अस्मिन् लोके सप्तैव द्वीपाः सप्तैत्र समुद्राश्च सन्ति, तेनपर-तदरिक्ता व्युच्छिन्नाः-अस्तित्वशून्याः न विद्यमानाः, द्वीपाश्च, समुद्राश्च इत्येवं संप्रेक्षते-विचारयति, 'एवं संपेहेत्ता आयावणभूमीओ पच्चोरुहइ, पच्चोरुहेत्ता बागलवथनियत्थे, जेणेव सए उडए, तेणेव उवागच्छद' एवं संप्रेक्ष्य-पूर्वोक्तरीत्या विचार्य आतापनभूमितः प्रत्यारोहति-प्रत्यवतरति, आतापनभूमितः प्रत्यवाह्य-प्रत्यवतीर्य वल्कलवस्त्रनिवासितः परिहितवल्कलवस्त्रः सन् यत्रैव स्वको-निना उटन:-पर्णकुटी आसीत् , तत्रैवोपागच्छति, 'उवागच्छित्ता सुबहुं लोहीलोहकडाहकडुच्छुयं जाव भंडगं किढिणसंकाइयं च गेण्हइ' उपागत्य 'अस्थि णं मम अइसे से नाणदसणे समुप्पन्ने, एवं खलु असि लोए सत्तदीवा सत्तसमुदा तेण परं वोच्छिन्ना दीवाय समुदा य एवं संपेहेइ' मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुआ है, इससे मुझे ऐसा विचार आता है कि इसलोक में सात ही बीप और सात ही समुद्र हैं। इनसे अधिक न बीप हैं और न समुद्र है । ' एवं संपेहेत्ता आयाधणभूमिओ पच्चोरुहइ' ऐसा विचार कर के वह उसी समय आतापनभूमि से नीचे उतर आया और पच्चोरुहिता वागलवस्थनियाथे, जेणेव सए उडए तेणेव उवागच्छह ' उतर कर उसने त्वचा-वृक्ष की छाल के वस्त्रों को पहिरा, और फिर जहां अपनी झोपड़ी थी-वहां वह आ गया 'उवाच्छित्ता सुबहुं लोहीलोहकडाहकडच्छुयं जाव भंडगं किठिण. यिन्तित, पित, प्रार्थित माने भनागत स४८५ उत्पन्न थयो , “अथिण ममं अइसेसे नाणदसणे समुप्पन्ने, एवं खलु अस्सिं लोए सत्तदीवा सत्त समुहा, ते परं वोच्छिन्ना दीवा य समुहा य एवं सपेहेइ" भने भतिशय ज्ञान भने દર્શન ઉદ્ભવ્યું છે તેથી હું જોઈ શકું છું કે આ લેકમાં સાત જ દ્વીપ અને સાત જ સમુદ્રો છે. તેનાથી અધિક દ્વીપ પણ નથી અને સમુદ્ર ५५ नथी. "एवं संपेहेत्ता " मा प्रमाणे विचार जरीने “ आयावणभूमीओ पञ्चोरहइ " ते मातापना भूमि ५२थी नीये मा०ये.. " पचोरुहित्ता वागलवत्थनियत्थे, जेणेव सए उडए तेणेव उवागच्छइ " नीचे उतरीने तेथे १८४८१ ( आनी છાલનાં વસ્ત્રો) પહેર્યા અને જ્યાં પિતાની ઝૂંપડી હતી ત્યાં તે આ. " उथागच्छित्ता सुबहु लोही लोहकडाहकहुच्छुयं जाव भंडगं किढिणसंकाइयं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३५४
भगवतीसूत्रे सुबहु-अनेक लौहीलोहकटाहकडुन्छुकं यावत् ताम्रकं भाण्डकं फिढिनसांकायिकवंशमयपात्रविशेष च गृह्णाति, 'गेण्हेत्ता, जेणेव हथिणापुरे नयरे जेणेव तावसावसहे, तेणेव उवागच्छिइ, उवागच्छित्ता भंडनिवखेवं करेइ, करित्ता' गृहीत्वा यत्रैव हस्तिनापुर नगरं, यत्रैव तापसावसथं-तापसाश्रम आसीत् , तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य भाण्ड निक्षेपं-पात्रादिस्थापनं करोति-पात्राशुपकरणानि स्थापयतीत्यर्थः, कृत्वा-पात्रादिकं स्थापयित्वा 'हत्थिापुरे नयरे सिंघाडग जान पहेलु बहुजणस्स एवमाइक्खइ, जाव एवं परूवेई' हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटकत्रिकयावत् चतुष्कचत्वर महापथपथेषु बहुजनस्य एवं वक्ष्यमाणरीत्या आख्याति, यावत्-भाषते, संकाइयंच गेण्हइ' वहां आकर के उसने अपने उन अनेक लोही, लोहकटाह, कडछी आदि को तथा तांबे के तापस योग्य भाण्डोपकरण को एवं वंशनिर्मित पात्र को लिया ' गेण्हित्ता जेणेव हस्थिणापुरे नयरे जेणेव तावसावसहे तेणेव उवागच्छइ' लेकर वह जहां हस्तिनापुर नगर में तापसों का आश्रम था वहां पर आया, ' उवागच्छित्ता भंड. निक्खेव करेइ, करित्ता' वहां आकर के उसने अपने उन समस्त पात्रादिक उपकरणों को एक ओर रख दिया रखकर 'हस्थिणापुरे नयरे सिंघाडग जाव पहेसु बहु जणस्स एवमाइक्खइ जोव एवं परुवेइ' फिर उसने हस्तिनापुर नगर में शृङ्गाटक आदि मार्गों पर एवं राजमार्ग पर मिले हुए अनेक मनुष्यों से इस प्रकार कहा-यावत् भाषण किया, प्रज्ञापित किया और प्ररूपणा की यहाँ यावत् शब्द से 'त्रिक, चतुष्क, चत्वर, महापथ' इन मार्गों का ग्रहण किया गया है। 'अस्थि. च गेहह" त्या मावीन त प.ताना मने तवा, सोड ४४ाही, ४७छी माह ઉપકરણને તથા તાંબાના તાપસગ્ય ભાડો પકરણને તથા વાંસ નિમિત
ढिनने (पात्रविसपने ) वी elai. “ गेण्हित्ता जेणेव हस्थिणापुरे नयरे जेणेव तावसावसहे तेणेव उवागच्छइ ” भने ते हस्तिनापुर नगरमा तासान २ माश्रम ते त्यां मा०11. "उबागच्छित्ता भंडनिक्खेव करेइ, करित्ता" ત્યાં આવીને તેણે પિતાનાં તે સમસ્ત પા અને ઉપકરણને એક બાજુ भूती दीधा. त्या२ मा “हत्थिणापुरे नयरे सिंघाडग जाब पहेसु बहुजणस्स एवमाइक्खइ जाव एवं परूवेई" ते स्तिनापुर नगरना श्राट मा भा॥ ५२ भने २०४मा ५२ (मडी 'जाव' ) ५४थी त्रि, यतुष्४, यत्१२ અને મહાપથ, આટલા માર્ગોને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે) એકત્ર થયેલા અનેક મનુષ્યને આ પ્રમાણે કહ્યું, ભાંખ્યું, પ્રજ્ઞાપિત કર્યું અને પ્રરૂપણા કરી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३५५ प्रज्ञापयति, प्ररूपयति च-'अत्थिणं देवाणुप्पिया! ममं अतिसे से नाणदंसणे समुप्पन्ने, एवं खलु अरिंस लोए जाव दीवाय, समुदाय' अस्ति खलु सम्भवति भो देवानुप्रियाः! मग अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् , यत्-अस्मिन्लोके यावत्सप्तव द्वीपाः, सातैव समुद्राश्च सन्ति, तेन परं व्युच्छिन्नाः द्वीपाश्च समुद्राश्चेति, 'तए णं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अंतिए एयम्टुं सोचा निसम्म हथिणाउरे नयरे सिंघाडगतिगजाब पहेस बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ, जाव परूवेई'ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अन्तिके-समीपे, एतमथै-पूर्वोक्तं वृतान्तं श्रुत्वा, निशम्य हृदये अवधार्थ, हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटकत्रिक यावत् चतुष्क चत्वर-महापथपथेषु बहुजनः अन्योऽन्यस्य एवं-वक्ष्यमाणरीत्या आख्याति, यावत्-भाषते, प्रज्ञापयति, ‘एवं खल देवाणुप्पिया ! सिवे रायरिसी एवं आइक्खइ, जाव परू णं देवाणु प्पिया ! मम अलिसे से नाणदंसणे समुप्पन्ने' हे देवानुप्रियो ! मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुआ है ' एवं खलु अस्सि लोए जाब दीवा य सनुहा य' इससे मैं ऐसा जानता और देखता हूं कि इस लोक में सात ही द्वीप हैं और सात ही समुद्र हैं। इनके आगे द्वीप और समुद्र व्युच्छिन्न हैं । 'तएणं तस्स सिवस्स रारिसिस्स अंतिए एघम सो वा निसम्म हस्थिणाउरे नयरे सिंघाडगतिग जाव पहेषु बहुजणो अन्नमन्नास एवमाइक्खह जाव परूवेइ' इस प्रकार से उस शिवराजऋषि के कथन को सुनकर और उसे हृदय में धारण करहस्तिनापुर में अनेक लोक शृङ्गाटक त्रिक यावत् राजमार्ग पर आपस में इस प्रकार से कहने लगे और प्ररूपणा करने लगे-यहां यावत् शब्द से 'भाषते, प्रज्ञापयति' इन क्रियापदों का अध्याहार हुआ है। ' एवं " अस्थिणं देवाणुप्पिया ! ममं अतिसेसे नाणदसणे समुत्पन्ने" भने अतिशय ज्ञान भने ४शन त्पन्न प्यु छ "एवं खलु अस्ति लोए जाव दीवा य समुदा य" ते ज्ञान भने शनना प्रभावी हुँ मेवु नयी-हेभी छु આ લેકમાં સાત જ કંપે છે અને સાત જ સમુદ્રો છે. તેનાથી અધિક દ્વીપ પણ નથી અને સમુદ્રો પણ નથી.”
तएणं तस्स सिपरायरिसिस अतिए एयम, सोच्चा मिसम्म हथिणाउरे नयरे सिंघाडगतिग जाव पहेसु बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ जाव परूवेइ" શિવરાજ ષિના આ પ્રકારના કથનને શ્રવણ કરીને અને તેને હદયમાં ધારણ કરીને હસ્તિનાપુર નગરના છંગાટક, ત્રિક આદિ માર્ગો પર તથા રાજમાર્ગ પર એકત્ર થયેલા અનેક માણસો એક બીજાને એવું કહેવા લાગ્યા, ભાષણ ४२वा साया, प्रज्ञापन। मने ५३५। ७२१६ साया है-" एवं खलु देवाणु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
भगवतीसूत्रे वेइ'-भोदेवानुप्रियाः ! एवं खलु पूर्वोक्तरीत्या शिको राजर्षिः एवं-वक्ष्यामाणप्रकारेण आख्याति-यावत्-भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति यत् -'अत्थिणं देवाणुप्पिया ! ममं अतिसेसे नाणदंसणे जाव तेण पर वोच्छिन्ना दीवा य, समुद्दा य, से कहमेयं मन्ने एवं?' भोदेवानुमियाः ! अस्ति संभवति खलु मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं यावत् समुत्पन्नम्-यत्-अस्मिनलोके सप्तव द्वीप्ताः, सप्तैव समुद्राश्च, तेन पर-तदरिक्ताः व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च समुद्राश्चेति, तत् कथमेतत् मन्ये एवं ? शिवराजर्षिप्रतिपादितं पूर्वोक्तं विषयं कथं यथार्थतया मन्ये ? इति भावः युक्तरभावात् , अत्र मन्ये इति क्रियापदं वितर्कार्थेमयुक्त वेदितव्यम् , ' तेणं कालेणं, तेणं समएणं सामी समोसढे, परिसा जाब पडिगया' तस्मिन् काले, तस्मिन् खलु देवाणुप्पिया! सिवे रायरिसी एवं आइक्खइ, जाव पख्वेह' हे देवानुप्रियो ! शिव राजऋषि इस प्रकार से कहता है भाषण करता है, प्रज्ञापित करता है और प्ररूपित करता-कि 'अस्थिण देवाणुप्पिया! ममं अइसेसे नाणदंसणे जाव तेग पर वोच्छिन्ना, दीवा य, समुदायसे कहमेय मन्ने एवं ' हे देवानुप्रियो ! मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुआ है-सो उनसे मैंने ऐसा जाना है और देखा है कि इस लोकमें सात ही द्वीप हैं और सात ही समुद्र हैं इन के बाद न द्वीप हैं न और समुद्र हैं। सो शिवराजऋषि के द्वारा प्रतिपादित पूर्वोक्त विषय को यथार्थ रूप से युक्ति के अभाव में हम कैसे माने। यहां मन्ये' यह क्रियापद वितीर्थ में प्रयुक्त हुआ है। तेणं कालेणं तेणं समएणं सामी समोसढे, परिसा जाव पडिगया' जब परस्पर में लोगों की इस प्रकार से प्पिया ! सिवे रायरिसी एवमाइक्खइ, जाव परूवेइ" देवानुप्रिये! शिष રાજર્ષિ આ પ્રમાણે કહે છે, ભાખે છે, પ્રજ્ઞાપિત કરે છે અને પ્રરૂપણ કરે छ , “ अस्थिण देवाणुपिया ! ममं अइसेसे नाण दसणे जाव तेण परं वोच्छिन्ना, दीवा य, समुद्दा य-से कहमेय मन्ने एवं?" हेवानुप्रियो ! भने मतिशय જ્ઞાન અને દર્શન ઉત્પન્ન થયું છે. તેના પ્રભાવથી હું એવું જાણું અને દેખી શકું છું કે આ લેકમાં સાત જ દ્વીપ અને સાત જ સમુદ્રો છે. તે સિવાય બીજા દ્વીપ કે સમુદ્રો નથી. ” તે શિવરાજ ત્રાષિ દ્વારા પ્રતિપાદિત આ વિષયને યુક્તિના અભાવે કરીને યથાર્થ રૂપે કેવી રીતે માની શકાય ? અહીં " भन्थे” यापह वितथिमा १५२॥यु छे.
___“ तेणं कालेणं तेण समएणं सामी समोसढे, परिसा जाव पडिगया" જ્યારે લેકેમાં આ પ્રકારની ચર્ચા ચાલી રહી હતી, તે કાળે અને તે સમયે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३५७ समये स्वामी समवसृतः पर्षत् धर्मोपदेशं श्रोतुं निर्गच्छति, धर्मोपदेशं श्रुत्वा प्रतिगता पर्षत् , 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणस्स भगवश्री महावीरस्स जेटे अंतेवासी जहा बितियसर नियंठुद्देसए जाव अडमाणे बहुजणसदं निसामेइ, बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ, एवं जाव परूवेई'-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी इन्द्रभूति म यथा द्वितीयशनके निर्ग्रन्थोद्देशके पश्चमे यावत् भिक्षार्थम् अटन्-गृहाद् गृहान्तरं परिभ्रमन् बहुजन शब्दं निशाम्यति-शृणोति, बहुजनः अन्योऽन्यस्य एवम् आख्याति, एवं यावत् भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति-एवं खलु देवाणुप्पिया! सिवे रायरिसी एवं कहा सुनी हो रही थी-की उसकाल और उस समय में महावीर स्वामी वहां हस्तिनापुर नगर में पधारे, परिषदा-जन समूह धर्मोपदेश सुनने के लिये प्रभु के पास आई, और धर्मोपदेश सुनकर फिर वह वापिस अपने २ स्थान पर चली गई 'तेण कालेण तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी जहा वितियसए नियंठुद्देसए जाव अडमाणे बहुजणसई निसामेइ, बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खर, एवं जाव परूवेइ' उस काल और उस समय में श्रमण भगवान महावीर के बडे शिष्य जो इन्द्रभूति नाम के अनगार थे वे जैसा कि द्वितीय शतक में पांचवें निग्रन्थोद्देशक में कहा गया है उसके अनुसार भिक्षा के लिये एक घर से दूसरे घर फिरते हुए आये उन्होंने उस समय उन अनेक मनुष्यों की बातचीत के शब्दों को सुना-वे परस्पर में कह रहे थे कि 'एवं खलु देवाणुपिया! सिवे रायरिसी एवं आइक्खइ,
મહાવીર પ્રભુ હસ્તિનાપુર નગરમાં પધાર્યા. પ્રખદા (જનસમૂહ) તેમને વંદણ નમસ્કાર કરવાને તથા તેમની ધર્મદેશના સાંભળવાને માટે તેમની પાસે પહોંચી ગઈ વંદણા નમસ્કાર કરીને તથા પ્રભુના ધર્મોપદેશ સાંભળીને લોકો पोत पोतान धे२ ५७i या. 'तेणं कालेणं तेणं समएण समणरस भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासो जहा वितियखए नियंठुसिए जाव अडमाणे बहुजण सई निसामेइ, बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ, एवं आव परूवेह" ते કાળે અને તે સમયે, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ઈન્દ્રભૂતિ અણગાર (ગૌતમ સ્વામી) નામના જે શિષ્ય હતા, તેઓ બીજા શતકના નિદેશક નામના પાંચમાં ઉદ્દેશકમાં કહ્યા પ્રમાણેની પદ્ધતિથી ગોચરીને માટે નીકળ્યા. ગોચરીને માટે હસ્તિનાપુર નગરના એક ઘેરથી બીજા ઘેર ફરતા એવાં તે ઇન્દ્રભૂતિ असारे मने मनुष्यानी मानी पातयीत सieणी.----एवं सलु देवाण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
भगवतीसूत्रे आइक्खइ' जाव परू वेइ'-भो देवानुप्रियाः! एवं खलु पूर्वोक्तरीत्या शिवो राजर्षिः एवम्-उक्तप्रकारेण आख्याति, यावत् भापते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति- 'अस्थिणं देवाणुप्पिया ! तंचेव जाव वोच्छिन्ना दीवा य, समुदा य, से कहमेयं मन्ने एवं?' भो देवानुप्रियाः ! अस्ति संभवति खलु तदेव-पूर्वोक्तवदेव यावत्-मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम्-यत्-अस्मिन् लोके सप्तैव द्वीपाः, सप्तैव समुद्राः सन्ति, तेन परं ब्युच्छिन्नाः द्वीपाश्च, समुद्राश्च इति, तत् कथमेतत् मन्ये अहम् , एवं ? सत्यमेवैतत् शिवराजर्षिकथनमितिकथं सत्यतया मन्ये प्रमाणाभावत् इति लोकवाक्यम्। 'तएणं भगवं गोयमे बहुजणग्स अंतिए एयमढे सोचा, निसम्म, जाव सडूं जहा नियंठुसिए जाव तेण परं वोच्छिन्ना दीवा य, समुद्दा य, से कहमेयं भंते ! एवं ?' ततः खलु भगवान् गौतमो भिक्षार्थ भ्रमन् बहुजनस्य अन्तिकेजाव परूवे' हे देवानुप्रियो ! शिवराजऋषि इस प्रकार से कह रहे हैं यावत् भाषण कर रहे हैं, प्रज्ञापित कर रहे हैं और प्ररूपित कर रहे हैं कि अस्थि णं देवाणुपिया! तंचेव जाव वोच्छिन्ना दीवा य समुदा य से कहमेयं मन्ने एवं' मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुआ हैं सो में ऐसा उनसे जानता और देखता हूँ कि इस लोक में सात ही द्वीप हैं और सात ही समुद्र हैं-इन के बाद फिर द्वीप समुद्र नहीं है, सो मैं उन के इस कथन को " यह सत्य ही है" ऐसा कैसे मान-क्यों कि इस में कोई प्रमाण तो वे उपस्थित करते नहीं हैं। 'तएण भगवं गोयमे बहुजणस्स ऑतिए एयम8 सोच्चा, निसम्म जाव सर्ने जहा नियंठुद्देसए जाव तेणपर वोच्छन्निा, दीवा य समुद्दा य से कहमेयं भंते ! एवं' इस प्रकार से लोकवाक्य को सुनकर और प्पिया ! सिवे रायरिसी एवं आइक्खइ, जाव परूवेइ-अस्थिण देवाणुप्पिया ! तंचेव जाव वोच्छिन्ना दीवा य, समुदाय कहमेयं मन्न एवं" हेवाशुक्रिया! શિવરાજ ઋષિ આ પ્રમાણે કહે છે, ભાખે છે, પ્રજ્ઞાપિત કરે છે અને પ્રરૂપિત કરે છે કે “મને અતિશય જ્ઞાન અને દર્શન ઉત્પન્ન થયેલ છે. તે જ્ઞાન અને દર્શનના પ્રભાવથી હું જાણી શકું છું અને દેખી શકું છું આ લેકમાં સાત જ દ્વીપ છે અને સાત જ સમુદ્રો છે. તેનાથી વધારે દ્વીપ પણ નથી અને સમુદ્ર પણ નથી.” તેમના આ કથનને હું કેવી રીતે સત્ય માની શકું? તેઓ તેમના આ કથનને પુરવાર કરવા માટે કઈ પ્રમાણ તે બતાવતાં જ નથી. પ્રમાણને અભાવે તેમની તે વાત કેવી રીતે રવીકાર્ય બની શકે ?
"तए भगव गोयमे बहुजणस्स अतिए एयम सोच्चा निसम्म जाव सडूढ जहा नियंठुद्देसए जाब तेण परं वोच्छिन्ना दिवा समुदाय-से कहमेयं भंते !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३५९ समीपे, एतमर्थ-शिवराजयुिक्तं बहुजनमुखात् श्रुत्वा, निशम्य हृदि अवधार्य यावत्श्रद्धः-जातश्रद्धः, जातसंशयः, जातकुतूहल:, इत्यादि, यथा निग्रन्थोद्देशकेद्वितीयशतकस्य पञ्चमोद्देशके कथितं तथाऽत्रापि विज्ञेयम् , यावत् भिक्षां गृहीत्वा समागतो गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा एवम् अवादीत्-भगवतः समीपे समागत्य हे भदन्त ! हस्तिनापुरे नगरे श्रृङ्गाटका. दिमार्गेषु बहुजनः एवमाख्याति, भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति यत्-शिवोराजर्षिः एवमाख्याति यत् मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नं यत्-अरिमन् लोके सप्तव द्वीपाः, सप्तव समुद्राः, तेन परं व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च, समुद्राश्च इति, तत्कथमेतत्उसे हृदय में धारण कर वे गौतम श्रद्धावाले, संशयवाले एवं कुतूहलवाले हो गये इत्यादि जैसा निर्ग्रन्धोद्देशक में-द्वितीयशतक के पांचवें उद्देशक में कहा है उसी प्रकार से यहां पर भी जानना चाहिये-यावत् वे भिक्षा को लेकर आये और आकर उन्होंने श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की-उन्हें नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर के फिर उन्होंने उनसे इस प्रकार कहा-हे भदन्त ! हस्तिनापुर नगर में शृङ्गाटक आदि मार्गों पर अनेक जन इस प्रकार से आपस में कह रहे थे, भाषण कर रहे थे, प्रज्ञापित एवं प्ररूपित कर रहे थे कि शिवराजऋषि ऐसा कहते हैं कि मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुआ है सो उनसे मैं ऐसा जानता और देखता हूं कि इसलोक में सात ही बीप और सात ही समुद्र हैं इन के विना न द्वीप हैं और न समुद्र हैं-सो उनका एवं" मा २i ते भाणुसोना Avat Aieीन मने तेभनयमा धारण કરીને તે ગૌતમસ્વામીના મનમાં શ્રદ્ધા, સંદેહ અને કુતૂહલના ભાવે ઉત્પન્ન થયા. બીજા શતકના પાંચમાં નિદેશકમાં કહ્યા અનુસારનું કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે- તેઓ ગોચરી કરીને પાછા ફર્યા. ત્યાર બાદ તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણું કરી અને નમસ્કાર કર્યા. વંદણા નમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું“હે ભગવન્! હસ્તિનાપુર નગરના મૃગાટક ત્રીક-ચતુષ્ક આદિ માર્ગો પર અનેક લોકે આ પ્રમાણે કહેતા હતા, ભાષણ કરતા હતા, પ્રજ્ઞાપિત અને પ્રરૂપિત કરતા હતા કે શિવરાજ ઋષિ એવું કહે છે, એવું પ્રતિપાદન કરે છે કે મને અતિશય જ્ઞાન અને દર્શન ઉત્પન્ન થયું છે. તેના પ્રભાવથી હું એ વાત જાણી દેખી શકું છું કે આ લોકમાં સાત જ દ્વીપ છે અને સાત જ સમુદ્ર છે. તેના કરતાં વધારે પ્રીપે કે સમુદ્રો નથી. ” હે ભગવન્! શું તેમનું કથન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
भगवतीसूत्रे एवं ? सत्यमेवैतत् किम् ? भगवानाह-गोयमाइ समणे भगवं महावीरे भगवं गोयमं एवं क्यासी'-हे गौतम ! इति संबोध्य श्रमणो भगवान् महावीरो भगवन्तं गौतमम् एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'जं णं गोयमा! से बहुजणे अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ, तंचेव सव्वं भाणियध्वं जाव भंडनिक्खेवं करेइ' हे गौतम ! यत् खलु स बहुजनः अन्योऽन्यस्य एवम्-उक्तप्रकारेण आख्याति, तदेव-पूर्वोक्त सर्वमेव भणितव्यम् यावत्-स शिवो राजर्षिः पूर्वोक्तरीत्या भाण्डनिक्षेपं करोति, कृत्वा 'हत्थिणाउरे नयरे सिंघाडगतिग तंचेव जाव वोच्छिन्ना दीवा य समुदाय इस्तिनापुरे नगरे शनाटकत्रिक तदेव यावत्-चतुष्कचत्वरमहापथपथेषु शिवो राजर्षिः बहुजनस्य एवमाख्याति, यत्-मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम्ऐसा कहना क्या सत्य है तब भगवान् ने उनसे ' गोषमाइ समणे भगवं महावीरे भगवं गोयमं एवं वयासो' हे गौतम ! ऐसा सम्बोधित करते हुए कहा-'जणं गोयमा से बहुजणे अन्नमन्नस्स एबमाइक्खइ, तंचेव सव्व भाणियव्वं जाव भंडनिक्खेवं करेइ' हे गौतम ! जो वे मनुष्य परस्पर में एक दूसरे से पूर्वोक्तरूप में कहते हैं वह पूर्वोक्त सब कथन वहां पर कर लेना चाहिये-यावत् वे शिवराजऋषि पूर्वोक्तिरीति से आकर के अपने भाण्डों को रख देते हैं. और रखकर 'हस्थिणाउरे नयरें सिंघाडगतिग तंव जाव वोच्छिन्ना दीवा य समुदा य, वे हस्तिनापुर नगर में शृङ्गाटक, त्रिक, चतुष्क, चत्वर, महापथ एवं पथ ऊपर ऐसा अनेक जनों से कहते हैं-कि सुझे अतिशय ज्ञान, दर्शन उत्पन्न हुआ है-सो मैं ऐसा जानता देखता हूं कि इस लोक में सात
सत्य छ १ "गोयमाइ समणे भगवौं महावीरे भगव गोयम एवं वयासी" त्यारे
હે ગૌતમ! એવું સંબોધન કરીને મહાવીર પ્રભુએ તેમને આ પ્રમાણે पास माय "जं गं गोयमा ! से बहुजणे अन्नमन्नस्स एव माइक्खइ, तंचेव सव्व भाणियव्वं जाव भंडनिक्खेवं करेइ” उ गीतम! ते अन्योन्यने આ પ્રમાણે જે કહે છે. અહીં “શિવરાજષિએ તાપસાશ્રમમાં આવીને પોતાનાં પાત્રો અને ઉપકરણે મૂકી દીધાં” આ સૂત્રપાઠ પયતનું પૂર્વોક્ત थन ४ ४२ मे. त्या२ मा ते " हथिणाउरे नयरे सिंघाडगतिग तंचेव जाव वोच्छिन्ना दीवा य समुद्दा य” हस्तिनापुर नाना श्रगाट, त्रि, ચતુષ્ક, ચત્વર, મહાપથ અને રાજમાર્ગ ઉપર અનેક લેકેને એવું કહેવા લાગ્યું કે “મને અતિશય જ્ઞાન અને દર્શન ઉત્પન્ન થયું છે. તેના પ્રભાવથી હું જાણુ–દેખી શકું છું કે આ લેકમાં સાત જ દ્વીપ અને સાત જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ १०३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३६१ अस्मिन् लोके सप्तैव द्वीपाः सप्तव समुद्राश्च सन्ति, तेन पर व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च समुद्राश्चेति। 'तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अंतिए, एयमहं सोचा निसम्म तंचेव सव्वं भाणियव्यं जाव तेण पर वोच्छिन्ना दीवा य, समुदाय तं णं मिच्छा' ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अन्तिके-समीपे एतमर्थ-पूर्वोक्तार्थ श्रुत्वा, निशम्य -हृदिअवधार्य तदेव-पूर्वोक्तरीत्या सर्व भणितव्यम् , यावत्--अस्मिन् लोके सप्तैव द्वीपाः, सप्तैव समुद्राः सन्ति, तेन पर व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च, समुद्राश्चेति, तत् खल्लु सर्व मिथ्या असत्यमेव, तथा च शिवराजर्षिणा यत् प्रतिपादितं-सप्तव द्वीपाः सप्तैव समुद्रा इति, तन्मियैव तदन्येषामपि द्वीपसमुद्राणां सद्भावादितिभावः तदेव विशदयन्नाह-'अहं पुण गोयमा ! एचमाइक्वामि, जाव परूवेमि'द्वीप हैं और सात ही समुद्र हैं- इनके आगे ओर द्वीप समुद्र नहीं हैं-'तएणं तस्स सिवस्त रापरिसिस्स अंतिए एयमढे सोच्चा, निसम्म तचेव सव्वं भाणियब्वं, जाव तेण परं वोच्छिन्ना, दीवा य समुदा य, तं गं मिच्छा' सो इस शिवराजऋषि के पास इस प्रकार की बात को सुनकर जो वे लोग ऐसा कहते हैं-यहां पर पूर्वोक्त सघ कथन कहना चाहिये यावत् इनके द्वीप समुद्र नहीं हैं-सो उनका ऐसा कथन सब मिथ्या है। शिवराजऋषि का ऐसा कथन मिथ्या इसलिये है कि इनके आगे भी अन्य द्वीप और समुद्रों का सद्भाव है । इसी बात को सूत्रकार विशदरूप से प्रकट करने के लिये कहते हैं-' अहंपुण गोयमा! एवमाइक्वामि, जाव परूवेमि' हे गौतम ! मैं तो ऐसा कहता हूं यावत्-ऐसा भाषण करता हूं ऐसा प्रज्ञापित करता हूं, एवं ऐसा प्ररूपित करता हूँ कि ' एवं खलु जंबुद्दीवादिया दीवा, लवणादिया समुद्दा, સમુદ્રો છે. ત્યાર બાદ બીજે એકે દ્વિપ પણ નથી અને સમુદ્ર પણ નથી. " तरण तस्स सिवस्स रायरिसिम्स अतिए एयम8 सोच्चा, निसम्म तंचेव जाव सव्व भाणियव्वं, जाव तेण परं वोच्छिन्ना, दीवा य समुदा य, तं ण मिच्छा" શિવરાજ ઋષિની પાસે આ પ્રકારની વાત સાંભળીને અને હૃદયમાં ધારણ કરીને તે લેકે “ત્યાર બાદ દ્વીપ પણ નથી અને સમુદ્ર પણ નથી” આ સૂત્રપાઠી પર્યન્તનું જે કથન કરે છે, તે તેમનું કથન સત્ય નથી પણ મિથ્યા કથન જ છે. શિવરાજર્ષિનું આ કથન મિથ્યા હેવાનું કારણ એ છે કે આ સાત દ્વીપ અને સાત સમુદ્રો ઉપરાંત બીજા પણ અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્રો આ લોકમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે. એ જ વિષયનું સૂત્રકાર હવે વિસ્તારપૂર્વક પ્રતિપાદન કરે છે
“अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि, जाव परुवेमि" 3 गौतम ! તે એવું કહું છું, એવું પ્રતિપાદન કરું છું, એવું પ્રજ્ઞાપિત કરું છું અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
भगवतीसूत्रे हे गौतम ! अहं पुनरेवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यामि यावत्-भाषे, प्रज्ञापयामि, प्ररूपयामि,-एवं खलु जंबुद्दीवादिया दीवा, लवणादिया समुद्दा संठाणओ एगविहिविहाणा, वित्थारओ अणेगविहिविहाणा' एवं खलु वक्ष्यमाणरीत्या जम्बूद्वीपादिका द्वीपाः, लवणादिकाः समुद्राश्च संस्थानतः आकारेण वृत्ताकारतया एकविधिविधानाः एकेन विधिना-प्रकारेण विधानं व्यवस्थानं येषां ते तथाविधाः एक सदृशाः सन्तीत्यर्थः, किन्तु विस्तारतः देयेण विशालतया अनेकविधिविधाना:अनेकेन विधिना-प्रकारेण विधानं येषां ते तथाविधाः नैकसदृशाः सन्तीत्यर्थः, तेषां द्विगुणद्विगुणविस्तारत्वात् , 'एवं जहा जीवाभिगमे जाव सयंभूरमणपज्जवसाणा, अस्सि तिरियलोए असंखेज्जा दीवसमुद्दा पणत्ता समणाउसो ?' एवंसंठाणओ एगविहिविहाणा, वित्थारओ अणेगविहिविहाणा' कि इस लोक में-मध्यलोक में जम्बूद्वीप आदि द्वीप और लवणसमुद्र आदि समुद्र संस्थान-आकार की अपेक्षा एक जैसे एवं विस्तार की अपेक्षा अनेक प्रकार के हैं। क्यो कि इनका विस्तार दूना २ कहा गया है। बीप की अपेक्षा समुद्र का और समुद्र की अपेक्षा द्वीप का इस प्रकार से विस्तार-विशालता इनकी सिद्धान्तकारों ने कही है । ' एवं जहा जीवाभिगमे जाव सयंभूरमणपज्जवसाणा, अस्सि तिरियलोए असं खेज्जा दीवसमुद्दा पण्णत्ता समणाउसो!' इस प्रकार से जीवाभिगम सूत्र में वर्णित रीति के अनुसार इस तिर्यग्लोक में-मध्यलोक में स्वयंभूरमण तक असंख्यात द्वीपों और असंख्यात समुद्रों का अस्तित्व प्रकट किया गया है. जीवाभिगम सूत्र का पाठ जो कि वहां तृतीय प्रतिपत्ति
से प्र३पित ४३ छु , “ एवं खलु जंबुद्दीवादिया दीवा, लवणादिया समुद्दा, संठाणओ एगविहि विहाणा, वित्थारओ अणेगविहिविहाणा" - सोमांમધ્યકમાં જંબુદ્વીપ આદિ જે દ્વીપે અને લવણસમુદ્ર આદિ જે સમુદ્રો છે, તેઓ સંસ્થાન (આકાર) ની અપેક્ષાએ એક સરખા આકારવાળા-ચૂડીના આકારના–છે. પરંતુ તેઓ વિસ્તારની અપેક્ષાએ અનેક પ્રકારના છે, કારણ કે તેમને બમ બમણે વિસ્તાર કહ્યો છે. દ્વીપ કરતાં સમુદ્રને અને સમુદ્ર કરતાં દ્વિીપને આ પ્રકારને વિસ્તાર (વિશાળતા) સિદ્ધાંતકારોએ કહેલ છે. " एवं जहा जीवाभिगमे जाव सयंभूरमणपज्जवसाणा, अस्सिं तिरियलोए असंखेज्जा दीवसमुद्दा पण्णत्ता समणाउसो!" मा शत पालिराम सूत्रमा वर्णित રીત અનુસાર આ તિર્યશ્લોકમાં સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર સુધીમાં અસંખ્યાત દીપે અને અસંખ્યાત પ્રમુદ્રોનું અસ્તિત્વ પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. જીવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३६३ पूर्वोक्तरीत्या यथा जीवाभिगमे तृतीयप्रतिपत्तौ यावत्-स्वयम्भूरमण-पर्यवसानाः स्वयम्भूरमणनामकसमुद्रपर्यन्ताः अस्मिन् तिर्यग्लोके असंख्येयाः द्वीपसमुद्राः प्रज्ञप्ताः भो श्रमण ! आयुष्मन् ! __तथा चोक्तं जीवाभिगमे-'दुगुणादुगुणं पडुप्पाएमाणा २ पवित्थरमाणा ओभासमाणवीइया, बहुप्पलकुमुदनलिणसुभगसोगंधियपुंडरीयसयपत्त-सहस्सपत्त सयस. हस्सपत्तपप्फुलकेसरोववेया, पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेइया परिक्खित्ता, पत्तेयं पत्तेयं वणसंडपरिक्खित्तोत्ति' द्विगुणद्विगुणाः प्रतिपद्यमानाः भविस्तरन्त: अवमासमानवीचयः-शोभमानतरङ्गः इति समुद्र विशेषणम् , बहूत्पलकुमुदनलिनसुभगसौगन्धिकपुण्डरीक महापुण्डरीक शतपत्रसहस्रपत्रशतसहस्रपत्रप्रफुल्ल केशरोपचिताः, बहूनाम्अनेकेनाम् उत्पलादीनाम्, प्रफुल्लानां विकसिताना यानि केशराणि तैरुपचिता व्याप्ता ये ते तथाविधाः सन्तीत्यर्थः, प्रत्येकं प्रत्येकं पनवनवेदिका परिक्षिप्ताः, प्रत्येकं प्रत्येकं वनषण्डपरिक्षिप्ता द्वीपा समुद्राश्च सन्ति, इत्यादि-सर्व तत्रत्य तृतीयप्रतिपत्तितोऽवगन्तव्यम्। गौतमः पृच्छति-'अस्थिणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दवाइं सवन्नाइं पि, अवन्नाइं पि, सगंधाई पि, अगंधाई पि, सरसाइं पि, अरसाइं पि, सफासाई पि, अफासाई पि, अन्नमन्नबद्धाई, अन्नमन्नमें कहा गया है. इस प्रकार से है 'दुगुणादुगणं पडप्पाएमाणा २ पविस्थरमाणा, ओभासमाणवीईया, बहुप्पलकुमुदनलिणसुभगसोगंधियपुंडरीयसयपत्ता, सहस्सपत्तसयसहस्सपत्तपप्फुल केसरोववेया, पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेड्यापरिक्खित्ता पत्तेय पत्तेयं वणसंडपरिक्खित्ता त्ति' इस पाठ में समुद्रों और द्वीपों के विषय में कथन किया गया है। 'ओभासमाणवीईया' तक के विशेषण समुद्रों के संबंध में और बाकी के विशेषण द्वीपों के संबंध में कहे गये हैं। ___ अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अस्थि णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दवाइं सवन्नाइं पि, अवन्नाई पि सगंधाई पि अगंधाई पि, सरसाइंपि अरसाइंपि, सफासाइंपि अफासाइंपि भिगम सूत्रमा मा विषयने मनुक्षीननीय प्रभाव घुछ- " दुगणा दगण पडुप्पाएमाणा २ पवित्थरमाणा, ओभासमाणवीईया, बहुप्पलकुमुदनलिणसुभग. सोगंधियपुंडरीयसयपत्ता, सहस्सपत्तसयसहस्सपत्तपप्फुलके सरोववेया,पत्तेय पत्तेय पउमवरवेइया परिक्खित्ता, पत्तेय पत्तेयं वणसंडपरिक्खित्ता, ति" मा સૂત્રપાઠ દ્વારા સમુદ્રો અને દ્વીપના વિષે કથન કરવામાં આવ્યું છે. " ओभासमाणवीईया " 20 विशेष पय-तन विशेषर। समुद्रीन साप અને બાકીનાં વિશેષણે દ્વીપને માટે વપરાયાં છે.
गौतम स्वाभान प्रश्न-“ अत्यिण भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दवाई सवन्नाई पि, अवन्नाइं पि, सगंधाई पि, अगंधाई पि, सरसाई पि अरसाई पि सफासाई
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
भगवतीसूत्रे पुट्ठाई, जाव घडत्ताए चिट्ठति ?' हे भदन्त ! अस्ति-संभवति खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे द्रव्याणि किं सवर्णान्यपि भवन्ति, अवर्णान्यपि भवन्ति, एवमेव सगन्धान्य पि, अगन्धान्यपि, सस्पर्शान्यपि, अस्पर्शान्यपि, अन्योन्यबद्धानि-परस्परगाढाश्लेषण संबद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि, यावत्-श०१-उ०६ अन्योन्यावगाढानि-परस्परमेकीभावं प्राप्तानि अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्धानि-अन्योन्यं स्निग्धतया संबद्धानि, अन्योन्यसमभरघटतया, समोन विषमः घटस्य सर्वदेशाश्रितत्वेन भरो जलसमुदायो यत्र स समभरः, सर्वथा भृतो वा समभरः समशब्दोऽत्र सर्वार्थवाचका, स चासौ घटश्चेति समभरघटः, तस्य भावस्तता तया, सर्वथा भृतघटाकार-तयेत्यर्थः तिष्ठअन्नमन्नबद्धाइं अन्नमन्नपुट्ठाइं जाव घडताए चिट्ठति' हे भदन्त ! जंबूद्वीप नाम के द्वीप में क्या वर्णसहित, वर्णरहित, गंधसहित, गंधरहित, रससहित, रसरहित और स्पर्शसहित, स्पर्शरहित भी द्रव्य परस्पर गाढश्लेष से संबद्व हो कर तथा आपस में स्पृष्ट होकर रहते हैं ? यहां यावत् शब्द से-'अन्योन्यावगाढानि, अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्धानि, अन्योन्यसमभर" इन पदों का संग्रह हुआ है। परस्पर में एकीभाव को प्राप्त हो कर रहना इसका नाम अन्योन्यावगाढ है, तथा परस्पर में स्निग्ध गुणको लेकर संघद्ध होकर रहना इसका नाम अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्ध है। तात्पर्य-पूछनेका यह है कि जिस प्रकार घट में भरा हुआ जल उस घट में सम्पूर्णरूप से भरा रहता है-वह उसमें सम विषम रूप से भरा हुआ नहीं रहता है-किन्तु घट के सर्वदेशों में व्याप्त होकर भरा रहता है-अथवा सर्वथा भरा रहता है-यहां सम शब्द सर्व अर्थका पि अफासाई पि, अन्नमन्नबद्धाई अन्नमन्नपुट्ठाई जाव घडताए चिटुंति ?" હે ભગવન્ ! શું જંબૂદ્વીપમાં વર્ણસહિત, વર્ણરહિત, ગંધ સહિત, ગંધરહિત, રસસહિત, રસરહિત, સ્પેસહિત અને સ્પર્શ રહિત દ્રવ્ય પણ પરસ્પર ગાઢ
શ્લેષથી સંબદ્ધ થઈને તથા આપસમાં પૃષ્ટ થઈને એક બીજાને સ્પશીને) २सा डाय छ भरा ? मही' “जाव (यावत् ) ५४थी “अन्योन्यावगाढानि, अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्धानि, अन्योन्यसमभर” मा पोनी सड थयो छे.
પરસ્પરમાં ચિય ભાવથી યુક્ત થઈને રહેવું તેનું નામ “અન્યાવગાઢ છે. તથા સ્નિગ્ધતા (ચિકાશ) ના ગુણને લીધે સંબદ્ધ થઈને રહેવું તેનું નામ “અન્ય નેહપ્રતિબદ્ધ” છે. આ પ્રશ્નને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે જેવી રીતે ઘડામાં ભરેલું પાણી તે ઘડામાં સંપૂર્ણ રૂપે ભરેલું રહે છે. તે તેમાં સમ વિષમ રૂપે ભરેલું રહેતું નથી, પરંતુ ઘડાના સર્વ દેશમાં વ્યાપેલું होय छ अथवा सय ३३ मयुर छे (मी “ सम" ५६ ‘स
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू०३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३६५ न्ति ? भगवानाह-'हंता, अत्थि' हे गौतम ! हन्त-सत्यम् , अस्ति-सम्भवति खलु द्रव्याणि पुद्गलात्मकानि, वर्णगन्धरसस्पर्शवन्ति सन्ति, धर्मास्तिकायादीनि च द्रव्याणि अवर्णाऽगन्धाऽरसाऽस्पर्शानि सन्ति, तानि च उभयानि द्रव्यानि अन्यो. न्यबद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि यावत् समभरघटतया तिष्ठन्ति, गौतमः पृच्छति'अस्थिणं भंते !लवणसमुद्दे दवाई सवन्नाई पि, अवन्नाई पि, सगंधाई पि अगंधाई पि, सरसाई पि, अरसाइं पि, सफासाई पि, अफासाई पि, अन्नमन्नबद्धाई, अन्नमन्नपुट्ठाई जाव घडताए चिट्ठति ?' हे भदन्त !अस्ति संभवति खलु लवणसमुद्रे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अवर्णान्यपि, सगन्धान्यपि, अगन्धान्यपि, सरसान्यपि, अरसान्यपि, सस्प
न्यपि, अस्पर्शान्यपि अन्योन्यबद्धानि, यावत् समभरघटतया तिष्ठन्ति किम् ? भगवान् आह-हंता अस्थि' हे गौतम हन्त, सत्यम् , अस्ति-संभवति खलु लवणसमुद्रे पुद्गलात्मकानि द्रव्याणि वर्णगन्धरसस्पर्शसहितानि भवन्ति, धर्मास्तिकायादीनिच द्रव्याणि वर्णगन्धरसस्पर्शरहितानि भवन्ति तानिच उभयान्यपि परस्परवद्धानि परस्परस्पृष्टानि, यावत् समभरघटतया तिष्ठन्ति, इतिभावः । गौतमः पृच्छति'अत्थिणं भंते ! धायइसंडे दीवे दव्वाइं सवन्नाई पि, अपन्नाई पि, सगंधाई पि, अगंधाईपि, सरसाइपि, अरसाइपि, सफासाइपि, अफासाई पि, अन्नमन्नबद्धाई, अन्नमन्नपुट्ठाई जाव घडताए चिट्ठति? एवं चेव जाव सयंभूरमणसमुद्दे ?' हे भदन्त ! अस्ति-संभवति खलु धातकीखण्डे द्वीपे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अबवाचक है। उसी प्रकार से जीवपुद्गलादिक द्रव्य क्या इस जम्बूद्वीप में इसी प्रकार से भरे होकर रहते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जाव हंता, अत्थि' है गौतम ! जंबूद्वीप से लेकर धातकीखण्ड में और स्वयं भूरमण समुद्र तक में अर्थात्-समस्त असंख्यात द्वीपसमुद्रों में वर्ण, गंध, और रस स्पर्श युक्त पुद्गल द्रव्य एवं वणे, गंध, रस, स्पर्श रहित धर्मास्तिकायादिय द्रव्य ये दोनों प्रकार के द्रव्य अन्योन्य घद्ध एवं अन्योन्य स्पृष्ट होकर यावत्-समभर घट की तरह रहते हैं । तात्पर्य कहने का
અર્થનું વાચક છે ) એજ પ્રમાણે શું છવપુદ્ગલાદિક દ્રવ્ય પણ આ જ બૂઢીપમાં સંપૂર્ણ રૂપે ભરેલું રહે છે ખરું ?
महावीर प्रभुना उत्त२-" जाव हता, अत्थि" 3 गौतम ! दीपथा લઈને ધાતકી ખંડ પર્યન્તમાં અને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર પર્યનતના અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પેશયુક્ત પુદ્ગલ દ્રવ્ય, અને વર્ણ ગંધ, રસ અને સ્પર્શરહિત ધર્માસ્તિકાયાદિક દ્રવ્ય, આ બંને પ્રકારનાં દ્રવ્ય અન્ય બદ્ધ અને અન્ય પૃષ્ટ થઈને સમભર ઘડાની જેમ રહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
भगवतीसूत्रे र्णान्यपि, सगन्धान्यपि, अगन्धान्यपि, सरसान्यपि, अरसान्यपि, सस्पर्शान्यपि, अस्पर्शान्यपि, अन्योन्यबद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि यावत् समभरघटतया कि तिष्ठन्ति ? एवमेव-तथैव-पूर्वोक्तरीत्या यावत्-स्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्तेष्वपि सर्वेषु द्वीपेषु समुद्रेषु च द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अवर्णान्यपि, सगन्धान्यपि, अग. धान्यपि, सरसान्यपि, अरसान्यपि, सस्पर्शान्यपि, अस्पर्शान्यपि, अन्योन्यबद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि यावत् समभरघटतया तिष्ठन्ति किम् ? भगवानाह-'जाव हंता, अस्थि' हे गौतम! यावत्-धातकीखण्डे द्वीपे, स्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्तेच हन्तसत्यम् , अस्ति-संभवति-द्रव्याणि पुद्गलात्मकानि वर्णगन्धरसस्पर्शसहितानि भवन्ति, धर्मास्तिकायादीनिच द्रव्याणि वर्णगन्धरसस्पर्शरहितानि भवन्ति, तानि च उभयान्यपि अन्योन्यबद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि यावत् समभरघटतया तिष्ठन्तीति भावः 'तएणं सा महतिमहालिया महच्चपरिसा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमह सोच्चा निसम्म हट्टतुट्ठा समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता, जामेव दिसं पाउन्भूआ, तामेव दिसं पडिगया' ततः खलु सा. या गौतममहावीरयोः प्रश्नोत्तरसमये तत्रस्थिता सा महातिमहालया-अतिविशाला महापर्षत् श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके-समीपे एतम्-पूर्वोक्तम् यह है कि जीवादिक समस्त मूर्त अमूर्त द्रव्य लोकाकाश में परस्पर में संघद्ध और स्पृष्ट होकर रहते हैं फिर भी ये अपने २ स्वभाव को नहीं छोडते हैं । अतः इस प्रकार से रहने में इनमें किसी भी प्रकार की बाधा नहीं आती है। 'तएणं सा महतिमहालिया महच्चा परिसा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमई सोच्चा निसम्म हतुहा समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता जामेव दिसं पाउन्भूयातामेव दिसं पडिगया' इस प्रकार गौतम एवं महावीर के प्रश्नोत्तर के समय में वहां उपस्थित हुए अतिविशाल जनपरिषदा श्रमण भगवान् આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જીવાદિ સમસ્ત મૂર્ત અમૂર્તદ્રવ્ય લોકાકાશમાં પરસ્પરની સાથે સંબદ્ધ અને સ્પષ્ટ થઈને રહે છે, છતાં પણ તેઓ પિતપિતાને સ્વભાવ છોડતાં નથી. તેથી આ પ્રમાણે કહેવામાં તેમને કઈ બાધ નડતી નથી.
" तएणं सा महतिमहालिया महच्चा पारिसा समणस्स भगवओ महावीरस्स अतिए एयमट्ट सोच्चा निसम्म हतुवा समणं भगव महावीर वंदह, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता जामेव दिस पाउभूया-तामेव दिस पडिगया" गीतम સ્વામી અને મહાવીર પ્રભુ વચ્ચે આ પ્રકારના જે પ્રશ્નોત્તરે થયા; તે ત્યાં ઉપસ્થિત થયેલી વિશાળ જનપ્રખદાએ સાંભળ્યા. આ પ્રકારની વાત સાંભ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ ० ३ शिवराजर्षिचरित निरूपणम् ३६७ असंख्यात द्वीपसमुद्ररूपम् अर्थम् - विषयम् श्रुत्वा निशम्य हृदि अवधार्थ, हृष्टतुष्टा सती श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा, यामेव दिशमाश्रित्य प्रादुर्भूता, तामेव दिशं प्रतिगता, 'तरणं हत्थिणापुरे नयरे सिंघाडगजाव पसु बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खर जाव परूवेई' - ततः खलु हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटक यावत् त्रिकचतुष्कचत्वर महापथपथेषु बहुजनः अन्यो न्यस्य एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्याति यावत्- भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति'जं णं देवाणु पया ! सिवे रायरिसी एवमाइक्खर, जात्र परूवेइ' - हे देवानुप्रियाः । यत् खलु शिवो राजर्षिः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेणाख्याति यावत् भाषते, मज्ञापयति, प्ररूपयति- 'अस्थिणं देवाणुप्पिया ! ममं अतिसेसे नाणे जाव समुदाय, महावीर से इस प्रकार के अर्थ को विषय को सुनकर और उसे हृदय में धारण कर बडी प्रसन्न हुई बहुत संतुष्ट हुई- उसने चलते समय प्रभु को वन्दना की उन्हें नमस्कार किया वंदना नमस्कार कर वह जहां से आई थी वहां वापिस चली गई। तरणं हरियणापुरे नयरे सिंघाडग जाव पहेसु बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खर जाव परूयेइ' इसके बाद श्रृंगाटक यावत्- त्रिक, चतुष्क, चत्वर, महापथ एवं राजमार्ग इन सब रास्तां के उपर मनुष्य इस प्रकार से कहने लगे यावत् प्ररूपणा करने लगेयहाँ यावत् शब्द से 'भाषते, प्रज्ञापयति' इन क्रियापदों का ग्रहण हुआ 'जं णं देवाणुप्पिया ! सिवे रायरिसी एवमाइक्खर, जाव परुवेइ' हे देवानुप्रियो । शिव राजऋषि ने जो ऐसा कहा है यावतू प्ररूपित किया है, कि- अस्थिणं देवाणुपिया ! ममं अइसे से माणे जाव समुदाय तं णो
,
ળીને તેમને ઘણું! હું અને સતાષ થયેા. ત્યાર બાદ તે પ્રદાએ મહાવીર अलुने वदृथा पुरी, नमस्कार . वहा नमस्कार पुरीने ते अमहा ( परिषह) જ્યાંથી આવી હતી ત્યાં પાછી ફરી. એટલે કે લેાકેા પાતપાતાને ઘેર પાછાં ફર્યો. ત્યાર બાદ શું ખન્યુ તે સૂત્રકાર હવે પ્રકટ કરે છે
66
तएण इत्थिणापुरे नयरे सिंघाडग जाब पहेसु बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ, जाब परूवेइ " त्यार माह इस्तिनापुर नगरना श्रृगाट, त्रिभु, ચતુષ્ક, ચત્વર, મહાપથ અને રાજમાર્ગ પર ટોળે મળીને લોકો એક બીજાને એવું કહેવા લાગ્યા, ભાષણ કરવા લાગ્યા, પ્રજ્ઞાપિત અને પ્રરૂપિત કરવા साग्या है " जं ण देवाणुपिया ! सिवे रायरिसी एवमाइक्खइ जाब परूवेइ હૈદેવાનુપ્રિયા ! શિવરાજઋષિ એવું જે કહે છે, ભાખે છે, પ્રજ્ઞાપિત અને अ३चित रे छे } “ अस्थिण देवाणुपिया ! मम' अइसेसे नाणे जाब समुद्दाय,
"
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
भगवतीस्त्रे तं णो इणढे समझे ?' हे देवानुप्रियाः ! अस्ति-संभवति खलु मम अतिशयं ज्ञानं दर्शनं यावत् दर्शनं समुत्पन्नम्-एवं खलु अस्मिन् लोके सप्तव द्वीपा, सप्तैव समुद्राः सन्ति, तेन पर व्युच्छिन्नाः द्वीपाश्च, समुद्राचेति, तत् नायमर्थः समर्थः नैतत् संभवति, 'समणे भगवं महावीरे एवमाइक्खइ जाव परूवेई' श्रमणो भगवान् महावीरः, एवं-वक्ष्यमाणमकारेण आख्याति-यावत्-भाषते, प्रज्ञापति, प्ररूपयति एवं खलु एयस्स सिवस्स रायरिसिस्स छठें छटेणं, तंचेव जाव भंडनिक्खेवं करेइ, करेत्ता हथिणापुरे नयरे सिंघाडगजान समुदाय' एवं खलु पूर्वोक्तरीत्या एतस्य शिवस्य राजर्षेः षष्ठषष्ठेन पूर्वोक्तरीत्या यावत्-अनिक्षिप्तेन दिक्चक्रबालेन आतापयतः अन्यदा कदाचित् तदावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन ईहापोहमार्गगगवेषणं कुर्वतः विभङ्गो नाम अज्ञानं समुत्पन्नम्, तेन विभङ्गज्ञानेन इणढे समढे' हे देवानुमियो ! मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुआ हैं सो उनसे मैं ऐसा जानता हूं कि इस लोक में सात द्वीप और सात समुद्र हैं, इनके विना द्वीप समुद्र नहीं है-सो ऐसा उनका यह कथन ठीक नहीं है ! परन्तु-'समणे भगवं महावीरे एवमाइक्खइ' श्रमण भगवान् महावीर ने जो ऐसा कहा है यावत् प्ररूपित किया है कि ' एवं खलु एयस्स रायरिसिस्स छटुं छटेणं तं चेव जाव भडनिक्खेवं करेइ, करित्ता हस्थिणापुरे नयरे सिंघाडग जाव समुद्दा य' इस राजऋषि शिव को जो कि निरन्तर छ8 छह की तपस्या के द्वारा दिक्चक्रवाल व्रत की आराधना के निमित्त आतापना लेता रहता था अन्यदा कदाचित् तदावरणीय कर्मों के क्षयोपशम से ईहा, अपोह, मार्गण एवं गवेषणा करते तं णो इणठे सम?” “पानुप्रियो ! भने भतिशय ज्ञान भने शन ઉત્પન્ન થયું છે. તેના પ્રભાવથી હું એવું જાણું દેખી શકું છું કે આ લેકમાં સાત જ દ્વીપ અને સાત જ સમુદ્રો છે. ત્યાર બાદ એકે દ્વીપ પણ નથી અને સમુદ્ર પણ નથી ” તે શિવરાજષિનું આ કથન સત્ય નથી, તેમનું 24॥ ४थन तो मिथ्याथन ४ छ. ५२न्तु “ समणे भगव महावीरे एवमाइक्खइ, जाव परूवेइ" श्रमाय मावान महावीर से छे ( यात) मेवी ५३ ५९॥ ७२ छ - " एव खलु एयस्स सिवस्स रायरिसिस्स छ ठेण तंचेव जाव भंडनिक्खेव करेइ, करित्ता हथिणापुरे नयरे सिंघाडग जाव समुहा य"
આ શિવરાજર્ષિ કે જે નિરન્તર છને પારણે છઠ્ઠની તપસ્યા દ્વારા દિશાચકવાલ વ્રતની આરાધનાને નિમિત્ત આતાપના લેતાં હતાં, તેમને કઈ એક સમયે અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મોને ક્ષયે પશમ થયે. તેથી ઈહા, અપહ, માગણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ०९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३६९ पश्यति-अस्मिन् लोके सप्तैव द्वीपाः, सप्तैव समुद्राश्च सन्ति, तेन परं न जानाति, न पश्यति, इत्यादि पूर्वोक्तरीत्या हस्तिनापुरे नगरे, तापसावसथे उपागत्य, भाण्डनिक्षेपं करोति, कृत्वा, हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटक यावत्-त्रिकचतुष्कचत्वरपथेषु बहुजनस्य एवम् आख्याति-अस्ति खलु देवानुपिया:! मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् , एवं खलु अस्मिन् लोके सप्तव द्वीपाः, सप्तैव समुद्राः, तेन पर व्युच्छिन्नाः द्वीपाश्च, समुद्राश्चति, 'तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अंतिए एयमलु सोच्चा, निसम्म, जाव समुदाय, तं णं मिच्छा' ततःखलु तस्य शिवस्य समय विभंग नाम का अज्ञान उत्पन्न हो गया-सो उससे ऐसा जाना
और देखा कि इस लोक में सात ही द्वीप और सात ही समुद्र हैं-इनके विना न द्वीप और न कोई समुद्र हैं इत्यादि पूक्ति रीति के अनुसार वह हस्तिनापुर नगर में तापसे के आश्रम में आया-आकर के उसने अपने भाण्डा को एक ओर रख दिया-फिर बाद में श्रृङ्गाटक यावत्त्रिक, चतुष्क, चत्वर, महापथ एवं पथ इन रास्तों पर मिले हुए अनेक मनुष्यों से अपने इस मन्तव्य को कहने लगा-कि हे देवानुप्रियो । मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हो चुका है-इससे मैं ऐसा जान गया हूं कि इस लोक में केवल सात ही बीप और सात ही समुद्र हैंइनके सिवा द्वीप समुद्र नहीं हैं 'तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अंतिए एयमढे सोच्चा निसम्म जाव समुदाय तं णं मिच्छा' सो जनता અને ગવેષણ કરતી વખતે તેને વિભંગ નામનું અજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ ગયું. તેના પ્રભાવથી તેણે જાણ્યું કે આ લોકમાં સાત જ દ્વીપ અને સાત જ સમુદ્ર છે, તે સિવાય કઈ કપ પણ નથી અને સમુદ્ર પણ નથી, ઈત્યાદિ “તે હસ્તિનાપુર નગરમાં આવ્યું,” આ સૂત્રપાઠ પર્યન્તનું કથન અહીં ગ્રહણ કરવું. ત્યાં તાપસના આશ્રમમાં જઈને તેણે પોતાનાં પાત્રો અને ઉપકરણને કેઈ એક જગ્યાએ મૂકી દીધાં. ત્યાર બાદ તે હસ્તિનાપુર નગરને શૃંગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ક, ચવર, મહાપથ અને રાજમાર્ગો પર એકત્ર થયેલા જનસમૂહ પાસે પિતાનું આ પ્રકારનું મંતવ્ય પ્રકટ કરવા લાગ્યો“હે દેવાનપ્રિયે ! મને અતિશય જ્ઞાન અને દર્શન ઉત્પન્ન થયેલ છે. તેના પ્રભાવથી મેં એવું જાણું લીધું છે અને દેખી લીધું છે કે આ લેકમાં સાત જ દ્વીપ અને સાત જ સમુદ્રો છે ત્યાર બાદ કઈ દ્વીપ કે સમુદ્રનું અસ્તિત્વ नथी. "तएण तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अंतिए एयम? सोच्चा निसम्म, जाव समहा य तंण मिच्छा" सोये न्यारे तेभनु मप्रा२नु भत०य सामन्यु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
भगवती सूत्रे
राजर्षेः अन्तिके - समीपे एवं पूर्वोक्तम्, अर्थम् श्रुत्वा, निशम्य हृदि अवधार्य, यावद - सप्तैव द्वीपाः सप्तैव समुद्राव सन्ति ततः परं व्युच्छिन्ना द्वीपाच समुद्राचेति लोकोऽन्योन्यस्य कथयति सप्तैव द्वीपाः सप्तैव समुद्रा इति, तत् खलु मिथ्या-असत्यमेव, वस्तुतस्तु - 'समणे भगवं महावीरे एवमाइक्खइ - जाव परूवेई'श्रमणो भगवान महावीरः, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्याति यावत् भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति, 'एवं खलु जंबुद्दीवादिया दीवा, लवणादिया समुद्दा, तंचेब जात्र असंखेज्जा, दीवसमुद्दा पण्णत्ता समणाउसो !" एवं खलु - पूर्वोक्तरीत्या जम्बूद्वीपादिका द्वीपाः, लवणादिकाः समुद्राः, तदेव - पूर्वोक्तवदेव यावत्-संस्थानतः एकविधविधानाः, विस्तरतः अनेकविधिविधानाः सन्ति, यावत् - स्वयम्भूरमणपर्यवसानाः अस्मिन् तिर्यग्लोके असंख्येयाः द्वीपसमुद्राः मज्ञप्ताः, हे श्रमण !
मे जब उनके इस प्रकार के मन्तव्य को सुना और उसे हृदय में धारण किया-सो वे लोग भी आपस में ऐसा ही कहने लगे कि इस लोक में सात ही द्वीप समुद्र हैं और द्वीप समुद्र नहीं हैं-सो ऐसा कथन असत्य ही है - वस्तुतः तो 'समणे भगवं महावीरे एवमाइक्खइ जात्र परुवेह ' श्रमण भगवान् महावीर जो ऐसा कह रहे हैं कि ' एवंखलु जंबुद्दीवादिया दीवा, लवणादिया समुद्दा, तंचेव जाव असंखेज्जा दीवसमुद्दा पण्णत्ता समणाउसो' हे श्रमण आयुष्मन् ! इस लोक में जम्बूद्वीपादिक द्वीप और लवणसमुद्रादिक समुद्र हैं- ये सब संस्थान की अपेक्षा तुल्य हैं और विस्तार की अपेक्षा तुल्य नहीं हैं यावत् स्वयंभूरमण समुद्र पर्यन्त इस तिर्यग्लोक में असंख्यात द्वीप समुद्र कहे गये हैं सो ऐसा ही कथन
66
અને પેાતાના હદમાં ધારણ કર્યું, ત્યારે લેાકેા પણ અન્યેાન્યને એવું જ કહેવા લાગ્યા કે આ લેકમાં સાત જ દ્વીપ અને સાત જ સમુદ્ર છે. તે ઉપરાન્ત ખીજા દ્વીપા અને સમુદ્રો છે જ નહીં, '' તે આ કથન અસત્ય ०४ छे. " समणे भगव महाकीरे एवमाइक्खइ जाव परूवेइ " जरी रीते तो શ્રમણુ ભગવાન આ પ્રમાણે જે કહે છે, જે પ્રતિપાદન કરે છે, જે પ્રજ્ઞાપિત કરે છે અને પ્રરૂપિત કરે છે, એજ સત્ય છે. મહાવીર પ્રભુ જે પ્રજ્ઞાપિત કરે छे, ते हुवे अउट अश्वामा आवे छे – “ एवं खलु जंबुद्दीवादिया दीवा, लवणादिया समुद्दा, तंचेव जात्र असंखेज्जा दीवसमुद्दा पण्णत्ता समणाउसो " श्रभा આયુષ્યમન્ ! આ લેાકમાં જે જમૂદ્રીપાર્દિક દ્વીપા અને લવણાદિ સમુદ્રે છે તે ખષાં આકારની અપેક્ષાએ સમાન છે, પરન્તુ વિસ્તારની અપેક્ષાએ સમાન નથી—વિવિધ વિસ્તારવાળાં છે. સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર પર્યન્તમાં અસખ્યાત દ્વીપા અને સમુદ્રો આવેલાં છે ” મહાવીર પ્રભુનું આ કથન જ સત્યઅને પ્રમાણભૂત છે, ”
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३७१ आयुष्मन् !, 'तएणं से सिवे रायरिसी-बहुजणस्स अंतिय एयमढे सोच्चा, निसम्म, संकिए, कंखिए, वितिगिच्छिए, भेदसमावन्ने, कलुससमावन्ने जाएयाहि होत्था' ततः खलु स शिवो राजर्षिः बहुजनस्य अन्तिके-समीपे एतं-पूर्वोक्तम, अर्थम् श्रुत्वा, निशम्य, शङ्कितः, काक्षितः-आकाङ्क्षायुक्तः, विचिकित्सितः-विचिकिसायुक्तः, भेदसमापन्नः, कलुषसमापन्नोजातश्चापि कालुष्यमुपगतश्चापि आसीद , 'नए णं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स संकियस्स, कंखियस्स, जाव कलुससमावन्नस्स से विभंगे अन्नाणे खिप्पामेव परिवडिए' ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः शङ्कितस्य, काक्षितस्य, यावत्-विचिकित्सितस्य, भेदभावसमापन्नस्य, कलुषसमापन्नस्य तत् विभङ्गो नाम अज्ञानं क्षिप्रमेव-झटित्येव, परिपतितम्-विन. प्टम् , 'तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पज्जिस्था'-ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अयमेतद्रूपः आध्यात्मिकः-आत्मगतः, सत्य है । 'तएणं से सिवे रायरिसी बहुजणस्स अंतिए एयमढे सोच्चा निसम्म संकिए कंखिए वितिगिच्छिए भेदसमावन्ने, कलुससमावन्ने, जाए यावि होत्था' इस प्रकार से जब शिवराज ऋषिने अनेक मनुष्यों के मुख से ऐसा सुना तब वह उसे हृदयमें धारण कर शंकित हुआ आकांक्षा युक्त हुआ, विचिकित्सायुक्त हुआ, भेदयुक्त हुआ और कालु. ध्ययुक्त भी हुआ-अतः 'तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स कंखियस्स जाव कलुस समावनस्स से विभंगे अन्नाणे खिणामेव परिवडिए' शंकित, कांक्षित, यावत्-विचिकित्सायुक्त एवं कालुष्ययुक्त उस शिवराजऋषि का वह विभंग अज्ञान परिपतित हो गया-शीघ्र ही छूट गया. 'तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अयमेयारूवे अज्झस्थिए जाव समुप्पज्जित्था'
“तएण से सिवे रायरिसी बहुजणरस अंतिए एयमदु सोच्चा, निसम्म सकिए कंखिए वितिनिच्छिए भेदसमावन्ने, कलुससमावन्ने, जाए याषि होत्था" હસ્તિનાપુરના લોકોને મુખે મહાવીર પ્રભુના આ પ્રકારના મંતવ્યને શ્રવણ કરીને તથા તેને પિતાના હૃદયમાં ધારણ કરીને શિવરાજ ઋષિનું મન શંકાથી કાંક્ષાથી અને વિચિકિત્સાથી ( સંદેહથી) યુક્ત થયું વળી તેનું મન ભેદયુકત भने ४सुषमायुत ५५ थयु. “ तएण' तस्स सिवस्स रायरिसिस्स संकियरस, कंखियस्स जाव कलुससमावन्नस्स से विभंगे अन्नाणे खिप्पामेष परिषडिए" શંકા, કાક્ષા, વિચિકિત્સા ભેદભાવ અને કલુષભાવથી યુક્ત થયેલા તે શિવરાજ*पिनु व मशान तुरत र परि५तित (नष्ट) थ६ आयु: “तएण' तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुपज्जित्था" त्यार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
भगयतीसूत्रे यावत -चिन्तितः, कल्पितः, पार्थितः, मनोगतः संकल्पः, समुदपद्यत-समुत्पन्न:'एवं खलु समणे भगवं महावीरे, आदिगरे, तित्थगरे. जाव सम्वन्नू सबदरिसी, आगासगएणं चक्कणं जाव सहसंबवणे उज्जाणे अहापडिरूवं जाव विहरइ' एवं खलु श्रूयते-श्रमणो भगवान महावीरः आदिकरः-धर्मस्य आदिकर्ता, तीर्थकरो यावत्सर्वज्ञः, सर्वदर्शी, आकाशगतेन चक्रेण यावत्-सहस्राब्रवने उघाने यथाप्रतिरूपं यावत् अभिग्रहम् अभिगृह्य, विहरति, 'तं महाफलं खलु तहारूवाणं अरहंताणं भगवंताणं नामगोयस्स जहा उववाइए जाव गहणयाए' तत् महाफलम् अत्यन्तं श्रेयः खलु भविष्यति तथारूपाणाम् अहंता भगवतां नामगोत्रस्य यथा औपपातिके प्रतिपादनं कृतं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम् , यावत्-एतस्य धार्मिकवचनस्य यदा श्रवणतयापि, महाफलं भवति, तदा किमुत वक्तव्यम् , अभिगमनवन्दनादेः, महा. इसके बाद उस शिवराजऋषि को यह इस प्रकार का आध्यात्मिकआत्मगत यावत्-चिन्तित, कल्पित, प्रार्थित, मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ-'एवं खलु समणे भगवं महावीरे आदिगरे तित्थगरे जाव सम्वन्नू सव्वदरिसी आगासगएणं चक्केणं जाव सहसंपवणे उज्जाणे अहापडिरूवं जाव विहरइ' मुझे ऐसा सुनने में आया है कि धर्म के आदि कर्ता, तीर्थकर यावत्-सर्वज्ञ, सर्वदशी श्रमण भगवान महावीर आकाशगत धर्मचक्र से युक्त हुए सहस्राम्रवन नाम के उद्यान में यथाप्रतिरूप अवग्रह ग्रहण कर विचरते हैं 'तं महाफलं खलु तहारूवाणं अरहंताणं नामगोयस्स जहा उववाहए जाव गहणयाए' तो जैसा औपपातिक सूत्र में कहा गया है उसके अनुसार तथारूप अर्हन्तों के नाम गोत्र के श्रवण से जीवों को अत्यन्तश्रेय होनेरूप जप फल की प्राप्ति होती है तो फिर બાદ તે શિવરાજઋષિને આ પ્રકારને આધ્યાત્મિક (આત્મગત), ચિન્હિત, लियत प्रार्थित म भने गत विद्या पन्न थयो- “ एव' खलु समणे भगव' महावीरे आदिगरे तित्थगरे जाव सम्वन्नू सव्वदरिसी आगासगएण' चक्केणं जाव सहसंबवणे उज्जाणे अहापडिरूव जाव विहरइ" में से सासन्यु छ है ધર્મના આદિ કર્તા, તીર્થંકર, સર્વજ્ઞ, અને સર્વદશી" શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સહસ્ત્રાપ્રવન નામના ઉદ્યાનમાં યથાપ્રતિરૂપ (સાધુને યોગ્ય એવી) આજ્ઞા લઈને વિચારી રહ્યા છે. તેમનું ધર્મચક વિગેરે આકાશમાં ચાલે છે. "तं महाफल खलु तहारूवाण' अरहंताण भगवताणं नामगोयस्स जहा उववाइए जाव गहणयाए” मो५ति सूत्रमा ह्या अनुसारनु समस्त थन मही ગ્રહણ કરવું જોઈએ- “આ પ્રકારના અહંત ભગવંતના નામ ગોત્રના શ્રવણ માત્રથી જ જે અતિશય મહાફળની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે તેમના એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
---
-
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०९ ० ३ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३७३ थस्य ग्रहणतया-अवधारणतया, यदा नामगोत्रस्य श्रवणेनापि महाफलं भवति तदा अभिगमनवन्दनादेः कथैवका, 'तंगच्छामिणं समणं भगवं महावीरं वंदामि जाव पज्जुवासामि' तत् तस्मात् कारणात्-गच्छामि खलु श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दे, यावत्-नमस्यामि, पर्युपासे, 'एयं णे इहभवेय, जाव भविस्सइ तिकटु एवं संपे. हेइ, संपेहित्ता, जेणेव तावसावसहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, तावसावसहं अणुप्पविसई एतत् खलु भगवदभिगमनादिकं श्रेयः कारणम्, इहभवे च, परभवे च यावत्-आनुगामिकतया भविष्यति, इति कृत्वा एवमुक्तप्रकारेण संपेक्षते-विचारएक धार्मिक वचन के श्रवण से कितना बडा फल जीवों को प्राप्त नहीं होता होगा। अवश्य ही कोई अनिर्वचनीय महाफल प्राप्त होगा-इसमें तो कुछ कहना ही नहीं है । तात्पर्य यह है कि जब नाम गोत्र के श्रवण से भी महाफल होता है तो अभिगमन वन्दना आदि से तथा महार्थ के ग्रहण एवं अवधारण से जीव को महाफल प्राप्त होता ही है-इस में तो कहना ही क्या है। 'तं गच्छामि णं समणं भगवं महावीरं वंदामि, जाव पज्जुवासामि' इसलिये मैं जाऊं और उन श्रमण भगवान महावीर को वंदना करूं यावत्-नमस्कार करूं-और उनकी पर्युपासना करूं 'एयं णे इह भवे य जाव भविस्तइत्ति कटु एवं संपेहेइ ' ये मेरे लिये इस भव में शरणभूत होगें और परभव में भी शरणभूत होगें-ऐसा शिवराज ऋषिने विचार किया 'संपेहित्ता जेणेव तावसावसहे तेणेव उवागच्छह, उवागच्छित्ता तावसावसहं अणुप्पविसह' इस प्रकार विचार करके वह પણ ધાર્મિક વચનના શ્રવણથી પ્રાપ્ત થતાં ફળની તે વાત જ શી કરવી ? તેમની દેશના સાંભળવાથી તે જીવને અવર્ણનીય મહાફળની અવશ્ય પ્રાપ્તિ થતી જ હશે આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જેના નામગાત્રના શ્રવણથી પણ મહાફલ પ્રાપ્ત થતું હોય, તેમની પાસે જઈને વંદણા નમસ્કાર આદિ કરવાથી અને તેમની સમક્ષ ધર્મતત્વનું શ્રવણ કરવાથી જીવને અત્યંત મહાફળની પ્રાપ્તિ થાય તેનું કલ્યાણ થઈ જાય-એમાં નવાઈ પામવા જેવું છે ! " तं गच्छामि ण समण भगव महावीर धंदामि, जाव पवासामि" મારે તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમક્ષ જવું જોઈએ. તેમને વંદણ અને नभ२४।२ ४२१। नये. मन तेभनी प्युपासना ४२वी . “ एयणे इहभवे य जाव भविस्सइ त्ति कटु एवं संपेहेइ" म ४२वाथी । ममा भने પરભવમાં મારું કલ્યાણ થશે. તેમને શરણે જવામાં જ મારું શ્રેય રહેલું છે. ("संपेहेत्ता जेणेव तावसावसहे देणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तावसावह' अणुप्पविसह" मा प्रभा विया२ अरीने ते ज्या तासाश्रम तो त्यांना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
भगवती सूत्रे
1
यति एवं संप्रेक्ष्य विचार्य, यत्रैव तापसावसथः - तापसाश्रम आसीत्, तत्रैवउपागच्छति, उपागत्य तापसावसथम् अनुप्रविशति, 'अणुष्वविसित्ता, सुबहु लोहीको हकडाइ जात्र किटिणसंकाइगं च गेण्हर' तापसावसथम् अनुप्रविश्य, सुबहुअनेकम् - लौंडीलोहकटाह यावत् ताम्रकं भाण्डकं किटिनसांकायिकं च-वंशमय पात्रविशेषं गृह्णाति, 'गेहेत्ता तात्रसात्र सहाओ पडिणिक्खमइ' गृहीत्वा तापसावसथात्. प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति, 'पडिनिक्खमेत्ता, परिवडियविभंगे हत्थिणापुरं नगरं मज्झमज्झेणं निगच्छ, निग्गच्छित्ता' तापसावसथात् प्रतिनिष्क्रम्य-निर्गत्य परिपतितत्रिभङ्गः परिपतितः - नष्टः विभङ्गो - मिथ्याज्ञानं यस्य स तथा विभङ्गज्ञानरहितो भूत्वेत्यर्थः, हस्तिनापुरस्य नगरस्य मध्यमध्येन - मध्यभागेन निर्गच्छति, निर्गत्य 'जेणेव सहसंबवणे उज्जाणे, जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीर विक्खुत्ती आया हिणपयाहिणं करे ' जहाँ तपस्वियों का आश्रम था वहां पर गया वहां जाकर वह उसमें प्रविष्ट हुआ, अणुष्पविसित्ता सुबहु लोही, लोहकडाह जाव किटिणसंकागं च गेव्ह' वहां प्रविष्ट होकर उसने अपने वे अनेक लोही - तथा, लोहकटाह - कडाही, यावत् ताम्रक भाण्डक एवं वंशमयपात्रविशेष इन सबको उठाया - 'गेष्टित्ता ताव सावसाहाओ पडिनिक्खम उठाकर वह फिर उस तापसाश्रम से बाहर निकला 'पडिनिक्खभित्ता पडिवडियविभंगे हत्थिणारं नगरं मज्झं मज्मेण निग्गच्छ, निग्ग च्छित्ता' बाहर निकल कर वह कि जिसका विभंगज्ञान परिपतित हो चुका है हस्तिनापुर नगर के बीचोंबीच से होकर निकला निकलकर 'जेणेव सहसं चवणे उज्जाणे जेणेत्र समणे भगवं महावीरे, तेणेव उवागच्छइ, उवा
"
अपडथेो. त्यां भ्र्धने तेथे तापसोना माश्रममां प्रवेश ये. "अणुष्पविसित्ता सुबहु लोही, लोहक डाहजाव किठिणसकाइगं च गेव्हइ ” त्यां प्रवेश उरीने तेथे पोतानां તે તવા, લાહકડાહી, કડછી, તામ્રકમડળ અને વાંસનિમિત પાત્રને ઉઠાવ્યાં
66
गेव्हित्ता तावसावसाहो पडिनिक्खमइ " याने त्यार माह ते तापसोना श्राश्रममाथी महार नील्या. " पडिनिक्खमित्ता पडिवडियविभंगे हत्थिणारं नयरं मझ मज्झेण निगच्छ, निगच्छित्ता" ঈतु दिलंगज्ञान नष्ट थ गयु छे એવા તે શિવરાજઋષિ હસ્તિનાપુર નગરની વચ્ચેાવચ્ચ થઇ ને ચાલી નીકળ્યે या रीते यावतां यावतां " जेणेव सहसंबवणे उज्जाणे जेणेव समणे भगवं महावीरे, तेणेव उवागच्छइ " ते सहस्त्राम्रवन उद्यानमा भावी यांच्या उद्या નમાં પ્રવેશ કરીને તે જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિરાજતા હતા ત્યાં.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११३० ९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम्
३७५
यत्रैत्र सहस्राम्रवनम् उद्यानम् आसीत् यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः आसीत् - तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीर त्रिःकृत्वः आदक्षिणपद क्षिणं करोति कृत्वा 'वंदइ, नमसर, वंदित्ता, नमंसित्ता, नच्चासन्ने, नाइदूरे जाव पंजलिउडे पज्जुवास' वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा नात्यासन्नेन प्र त्यासन्ने, नातिदूरे यावत् विनयेन शुश्रूषमाणो नमस्यन प्राञ्जलिपुटो भूत्वा पर्युपास्ते । ' तर णं समणे भगवं महावीरे सिवस्स रायरिसिस्स तीसे य महतिमहालियाए जाव आणाए आराहए भवइ' ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः शिवस्य राजर्षेः तस्याश्च महातिमहालयायाम् - अतिविशालायां यावत्, पर्षदि धर्मकथां कथयति, अत्र सर्वा धर्मकथा वक्तव्या धर्मकथाया अवधिमाह - 'आणाए आराहओ गच्छत्ता समणं भगवं महावीर तिक्खुत्तो आग्राहिणपयाहिणं करेइ' और निकल कर वह वहां सहस्राम्रवन उद्यान में पहुंचा कि जहां श्रमण भगवान् महावीर विराजमान थे. वहां पहुंच कर उसने श्रमण भगवान् महावीर को प्रदक्षिणा पूर्वक तीन बार वन्दना की - नमस्कार किया वन्दना, नमस्कार करके वह न उनसे अधिक दूर और न अधिक पास किन्तु समुचित स्थान पर दोनों हाथजोड कर जाकर खडा हो गया'तरणं समणे भगवं महावीरे सिवस्स रायरिसिस्स तीसे य महतिमहा लियाए जाव ओणाए आराहए भवइ' तब श्रमण भगवान् महावीर ने शिवराजऋषि को उस बड़ी विशाल परिषदा में धर्मकथा कही - यहां पर सर्व धर्मकथा कहनी चाहिये यावन् 'आणाए आराहओ भवइ ' वह
गये.. " उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुतो आयाहिणपयाहिण करेइ. ” त्यां भ्र्धने तेथे आदक्षिणु अहक्षिणा पूर्व श्रमायु भगवान भडाવીરને વદણા કરી, નમસ્કાર કર્યા. વણા નમસ્કાર કરીને તે તેમનાથી અધિક દૂર પણ નહીં અને બહુ નજીક પણ નહી', એવાં ઉચિત સ્થાને બન્ને हाथ लेडीने अलो रह्यो " तएण समणे भगव महावीरे सिवस्स रायरिसिस्स तीसे य महतिमहालयाए जाव आराइए भवइ " त्यार माह श्रभाणु भगवान મહાવીરે તે શિવરાજઋષિને તે ઘણી વિશાળ પરિષદમાં ધમ દેશના સંભળાવી અહી. સવ ધમ થાનુ વર્ણન કરવુ જોઇએ તે તેમની ધર્મદેશના સાભળીને તેમની આજ્ઞાને આરાધક થઈ ગયે આ સૂત્રપાઠ પર્યન્તનું કથન અહી ગ્રહણ કરવુ જોઈએ. તેની સાથે આ સૂત્રપાઠને ચેાજિત કરીને તેનુ વિસ્તૃત વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રના ૫૬ માં પઢની મે' જે પીયૂષવિષ`ણી ટીકા લખી છે. તેમાંથી જોઈ લેવુ... નીચેને સૂત્રપાઠ પૂર્વોક્ત સૂત્રપાઠ સાથે અહી' ાજવા જોઇએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
"
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
भगवतीसूत्रे भवइ' अज्ञाया आराधको भवति, "अयमाउसो अगारसामाइए धम्मे पण्णत्ते, एयस्य धम्मस्स सिक्वाए उवहिए, समणोवासएवा, समणोवासियावा विहरमाणे" इति संयोज्य अस्य विस्तृतवर्णनम् औपपातिकस्य षट्पञ्चाशत्तमे सूत्रे मत्कृतायां पीयूषवर्षिणीटीकायां विलोकनीयम् , ' तएणं से सिवे रायरिसी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा, निसम्म, जहा खंदओ जाव उत्तरपुरस्थिमं दिसिभागं अवक्कमइ' ततः खलु स शिवो राजर्षिः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके-समीपे धर्म श्रुत्वा, निशम्य-हृदिअवधार्य, यथा स्कन्दको राजर्षिः द्वितीये शतके प्रथमोद्देशके प्रतिपादितस्थैवात्रापि शिवो राजर्षिः प्रतिपत्तव्यः यावत्उत्तरपौरस्त्यदिग्भागम्-ईशानकोणम् अपक्रामति, गच्छति, ‘अबक्कमेत्ता सुबहु लोहीलोहकडाह जाव किढिणसंकाइगं एगंते एडेई', उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम् आराधक हो जाता है- इस पाठ तक 'अयमाउसो अगारसामाइए धम्मे पण्णत्ते, एयस्त धम्मस्स सिक्खाए उवट्ठिए, समणोवासए वा समणोवासिया वा विहरमाणे' इस पाठ को योजित करके. इसका विस्तृत वर्णन औपपातिक सूत्र के ५६ वें सूत्र की पीयूषवर्षिणी टीका में जो कि मेरे द्वारा रची गई है देख लेना चाहिये. 'तएणं से सिवे राय. रिसी समणस्स भगवो महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा, निसम्म, जहा खंदओ, जाव उत्तरपुरस्थिमं दिसिभागं अवक्कमइ' इसके बाद वे शिवराजऋषि श्रमण भगवान् महावीर के पास धर्म श्रवण करके
और उसे हृदय में धारण करके स्कन्दक के जैसे यावत् ईशान कोन में चले गये 'अवक्कमेत्तासुबहुं लोही लोहकडाह जाव किढिणसंकाइंग एगंते एडेइ वहां जाकर उन्होंने अनेक अपने लोही, लोहकटाह यावत् किढिणसंकायिक को-वंशनिर्मित पात्रविशेष को-एकान्त में रख दिया. 'एगते " अयमाउसो अगारसामाइए धम्मे पण तें, एयस्स धम्मरस सिक्खाए उवढ़िए, समणोवासए वा समणोवासिया वा विहरमाणे"
" तएण से सिवे रायरिसी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा, निसम्म, जहा खंदओ, जाव उत्तरपुरथिम' दिसिभाग अवक्कमइ” ત્યાર બાદ તે શિવરાજષિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમક્ષ ધર્મશ્રવણ કરીને તથા તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને સ્કન્દની જેમ (યાવત્ ઈશાન કેણુમાં याख्या गया. “ अवकमित्ता सुबहु लोहीलोहकडाह जाव किढिणसंकाइगं एगंते एडेइ" त्यो न तणे पातान भने तवा, या ४ाही, ४७छीमा, तiमार्नु કમંડળ અને કિઢિણ સંકાયિકને (વાંસનિમિત પાત્રવિશેષને) એકાન્ત સ્થાને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११३० ९ ० ३ शिवराजर्षिश्च रितनिरूपणम् ३७७ अपक्रम्य, सुबहु - अनेकम्, लौडोलोइकटाई यावत् किटिनसांकायिकम् - एकान्ते एडयति - स्थापयति, 'एगंते एडेत्ता सयमेव पंचमुट्ठियं लोयं करे, करेत्ता, समणं भगवं महावीर एवं जहेब उसभदत्ते, तहेव पव्बइओ, तहेव इकारस अंगाई अहिज्जइ, तहेव सव्वं जात्र सच्चदुक्खप्पहीणे' एकान्ते तापसो चितोपकरणानि एडयित्वा - संस्थाप्य स्वयमेव पञ्चमुष्टिकम् - पञ्चमुष्टिप्रमाणं, लोचं- केशलुश्चनं करोति, कृत्वा श्रमण भगवन्तं महावीरम् एवं यथैव ऋषभदत्तो नवमशतके त्रयस्त्रिंशत्तमोदेश के प्रत्रजितः तथैव शिवो राजर्षिः प्रब्रजितः, एकादश अङ्गानि अधीते, तथैव सर्व यावत् सिद्धः मुक्तः सर्वदुःखप्रहीणश्चापि संजातः ॥ मृ० ३ ॥ सिद्विगमनयोग्य संहननादिवक्तव्यता |
मूलम् -'भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसई, वंदित्ता, नमसित्ता, एवं वयासी-जीवा णं भंते ! सिज्झ माणा कयराम संघयणे सिज्झंति ? गोयमा ! वयरोसभणारायसंघयणे सिज्झति, एवं जहेव उववाइए, तहेव-संघयणं, संठाण, एडेत्ता सयमेव पंचमुट्ठियं लोयं करेइ' एकान्त में रखकर फिर उन्होंने अपने हाथ से अपने केशों का पंचमुष्टिप्रमाण लुञ्चन किया'करिता, समणं भगवं महावीरं एवं जहेब उसभदसे तहेव पव्वइओ, तहेव इकारस अंगाई अहिज्जर, तहेव सव्वं जाव सव्वदुक्खप्पहीणे' पंचमुष्टि प्रमाण केशलुञ्चन करके फिर वह श्रमण भगवान् महावीर के पास नौंवें शतक के ३३ वे उद्देशक में प्रव्रजित रूपसे प्रतिपादित हुए ऋषभदत्त के जैसे प्रव्रजित हो गया., ग्यारह अंगोंका उसने अध्ययन किया अन्त में वह सिद्ध, बुद्ध, मुक्त हुआ समस्त दुःखों से रहित हो गया || सू० ३||
भूडी हीधां. " एगते एडेत्ता सयमेव पंचमुट्ठिय लोयं करेइ " ત્યાર બાદ તેણે चोताना हाथथी ४ पोताना पांच मुष्टिप्रभाथ शोनु सुशन यु". " कस्तिा, समण' भगव' महावीर एवं जद्देव उम्रभदत्ते तद्देव पव्वइओ, तहेव इक्कारस अंगाई अहिज्जइ, तहेव सव्व' जाव सव्वदुक्खप्पहीणे " त्यार माह तेथे ने अवल्या અંગીકાર કરી તેનું વર્ણન તથા તેના તપ, સયમ આદિનું વર્ષોંન નવમાં શતકના ૩૩ માં ઉદ્દેશામાં વર્ણિત ઋષભદેવ બ્રાહ્મણુના કથન અનુસાર સમજવુ પ્રત્રજ્યા લઈને તેણે અગિયાર અગેાના અભ્યાસ કર્યો અને અન્તે તે સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, શીતલીભૂત અને સમસ્ત દુ:ખાથી રહિત થઇ ગયા. ૫ સૂ૦ ૩ ll
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
--------
भगवतीस्त्र उच्चत्तं, आउयं च परिवसणा, एवं सिद्धिगंडिया निरवसेसा भाणियठवा जाव अव्वाबाहं सोक्खं अणुहवंति सासया सिद्धा, सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति सू०४॥
सिवो समत्तो॥११-९ छाया-भदन्त ! इति भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्थित्वा, एवम् अवादीत-जीवाः खलु भदन्त ! सिध्यन्तः कतरस्मिन् संहनने सिध्यन्ति,? गौतम ! वज्रऋषभनाराच संहनने सिध्यन्ति, एवं यथैव औपपातिके तथैव संहननम् , संस्थानम् , उच्चत्वम्, आयुष्यंच, परिचसना, एवं सिद्धिगण्डिका निरवशेषा भणितव्या, यावत्-अन्यावाधम् , सौख्यम् अनुभवन्ति शाश्वताः सिद्धाः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० ४॥
शिवः समाप्तः ॥११-९। टीका-इतः पूर्व शिवराजर्षेः सिद्विरुक्ता नत् प्रस्तावात् तां संहननादिभिः मरूपयितुमाह-'भंते' त्ति' इत्यादि, 'भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं वयासी' हे भदन्त ! इत्येवम् सम्बोध्य भगवान् गौतमः श्रमण भगवन्तं महावीर वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यि. त्वा, एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'जीवाणं भंते सिज्झमाणा कयरंमि संघ
__भिंते !त्ति भगवं गोयमे' इत्यादि। टीकार्थ-यहां से पहिले शिवराजऋषि की सिद्धि कही गई है। अतः इस सिद्धि के प्रस्ताव को लेकर सूत्रकार उसका निरूपण संहनन आदि द्वारा इस सूत्र में कर रहे हैं-इसमें भगवान गौतमने 'भंते.'त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदा, नमंसद, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं बयासी' हे भदन्त. 'ऐसा कहकर श्रमण भगवान् महावीर को पहिले बन्दना की उन्हे नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार करके फिर
भते ! त्ति भगव' गोयमे " त्याટીકાર્ય–આગલા સૂત્રમાં શિવરાજઋષિની સિદ્ધિની વાતને ઉલ્લેખ કરા છે. તે સંબંધને અનુલક્ષીને સૂત્રકાર અહીં તે સિદ્ધિનું સંહના माहिनी अपेक्षा नि३५५ ४२ - “ भंते ! त्ति ! भगव गोयमे समण भगव महावीर वैदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी" "मपन्" मे સંબોધન કરીને, ભગવાન્ ગૌતમ મહાવીર પ્રભુને વંદણા કરી, નમસ્કાર કર્યા,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ४ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३७९ यणे सिझंति ?' हे भदन्त ? जीवाः खलु सिध्यन्तः कतरस्मिन् संहनने सिध्यन्ति ! भगवानाह-'गोयमा! वयरोसभणारायसंघयणे सिझंति' हे गौतम ! जीवा: खलु सिध्यन्तः वज्रऋषभनाराचसंहने सिध्यन्ति, ‘एवं जहेव उववाइए तहेव संघयणं, संठाणं, उच्चत्तं, आउयं च परिवसणा', एवं रीत्या पूर्वोक्तप्रकारेण यथैव
औपपातिके सिद्धान अधिकृत्य संहननादिकं प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम् , तत्रच संहननादिद्वाराणं संग्रहाय गाथा पूर्वार्द्धमाह-संहननम् , संस्थानम् , उच्चत्वम् , आयुष्यंच, परिवसना, नत्र संहननमुक्तम् , संस्थानादिकन्त्वेवं बोध्यम्, तत्र संस्थाने उन्हों ने उनसे ऐसा पूछा-'जीवाणं भंते ! सिज्झमाणा कयरंमि संघयणे सिज्मंति' हे भदन्त ! जीव जब सिद्ध होने लगते हैं-तब वे कौन से संहनन से सिद्ध होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा' हे गौतम ! 'वयरोसभणारायसंघयणे सिझंति' जीव जब सिद्ध होने लगते हैं-तष वे वज्रऋषभनाराचसंहनन से सिद्ध होते हैं 'एवं जहेय उववाइए तहेव संघयणं, संठाणं, उच्चत्तं, आउयंच परिवसणा' जिस प्रकार औपपातिक सूत्र में सिद्धों को लेकर संहनन आदिका प्रतिपादन किया गया है उसी प्रकार पूर्वोक्त प्रकार से यहां पर भी इनका प्रतिपादन करना चाहिये ! संहनन आदि द्वारों के संग्रह के लिये यहां सूत्रकार ने यह गाथा का पूर्वार्ध कहा है-"संहननम्, संस्थानम्, उच्चत्वम् आयुष्य च परिवसना" इन द्वारों में आये हुए संहनन के विषय में तो कहा भने ४ नम९४२ रीने मा प्रमाणे प्रश्न ५७यो- “ जीवा गं भते । सिज्झमाणा कयरंमि संघयणे सिझंति"D सन् ! सिद्ध गतिमा त । કયા સંવનનમાંથી સિદ્ધ ગતિમાં જાય છે? એટલે કે જ્યારે જીવ સિદ્ધ ગતિમાં જાય છે ત્યારે કયા સંહનાથી યુક્ત હેવ છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर- वयरोसभणारायसंययणे सिझंति" गौतम ! સિદ્ધ ગતિમાં જતા જ વજaષભનારા સંહનાથી યુક્ત હોય છે. આ પ્રકારના સંહનનવાળા છ જ સિદ્ધગતિમાં જઈ શકે છે.
"एवं जहेव उवषाइए तहेव संघयण', संठाण उच्चत्तं, आउय च परि. वसणा" २ प्रमाणे भोपाति सूत्रमा सिद्ध यना। वोनस सहनन, આદિન પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહીં પણ તેમનું પ્રતિપાદન થવું જોઈએ. સંવનન આદિ દ્વારાના સંગ્રહ નિમિત્ત અહી સૂત્ર ॥२ पाथान मा पाय मान्य छ-सहननम्, संस्थानम्, उच्चत्वम्, आयुष्य च परिवसना " . पाय द्वारामांथा हनन द्वारनु तो भाग मा प्रमाणे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
भगवतीसूत्रे षण्णां संस्थानानाम् एकतरस्मिन् सिध्यन्ति, उच्चत्वेच जघन्येन सप्तरलिप्रमाणे, उत्कृष्टेन तु पञ्चधनुःशतके, आयुष्ये तु जघन्येन सातिरेकाष्टवर्ष प्रमाणे, उत्कर्षण पूर्वकोटीप्रमाणे, परिवसना-वासस्तु रत्नप्रभादिपृथिवीनां सौधर्मादीनां चेषत्प्रागभारान्तानाम् क्षेत्रविशेषाणामधः सिद्धाः न परिवसन्ति, अपितु सर्वार्थसिद्धमहाविमानस्योपरितनात स्तूपिकापाचं द्वादशा योजनानि व्यतिक्रम्य ईषत्मारभारानाम पृथिवी पञ्चचत्वारिंशद् योजनलक्षपमाणाऽऽयामविष्कम्भाभ्यां वर्णतः श्वेता अत्यन्तरम्या, तदुपरियोजने लोकान्तो भवति, तस्यच योजनस्योपरितनगव्यूतोपरितनषडूभागे सिद्धाः परिवसन्तीतिभावः, । “एवं सिद्धिगंडिया निरवसेसा जा चुका है कि जीव वज्रऋषभनाराच संहनन से सिद्ध होता है. छह संस्थानों में जीव किसी एक संस्थान से सिद्ध होता है ! उच्चत्व की अपेक्षा जीव जघन्य से सात रत्नि प्रमाण उच्चत्व से सिद्ध होता है और उत्कृष्ट से पांच सौ धनुष प्रमाण उच्चस्व से सिद्ध होता है। आयुष्य की अपेक्षा जघन्य से कुछ अधिक आठ वर्ष में सिद्ध होता है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटीप्रमाण आयुष्य में सिद्ध होता है। परिवसना. वास की अपेक्षा-जीव रत्नप्रभा आदि पृथिवियों के, सौधर्म आदि विमानों के और ईषत् प्रारभारान्त क्षेत्र विशेषों के नीचे सिद्ध नहीं रहते हैं, अपि तु वे सर्वार्थसिद्धमहाविमान के उपरितन स्तूपिकान से ऊंचे १२ योजन आगे जाकर ईषत्प्रारभारा नामकी जो एक पृथिवी है, कि जो आयाम और विष्कम्भ से ४५ लाखयोजन की है, वर्ण से जो श्वेत है, अत्यन्त रम्य है, उसके ऊपर एक योजन में लोकान्त है. उस પ્રતિપાદક કરવામાં આવી ચુકયું છે કે જીવ વાત્રાષભનાચ સંહનનથી યુક્ત હોય ત્યારે જ સિદ્ધ થાય છે. છ સંસ્થાને (આકારે)માંથી ગમે તે સસ્થાનયુક્ત જીવ સિદ્ધ થઈ શકે છે. ઓછામાં ઓછા સાત રત્ની પ્રમાણ અને વધારેમાં વધારે ૫૦૦ ધનુષ પ્રમાણ ઊંચાઈવાળે મનુષ્ય સિદ્ધ થાય છે. ઓછામાં ઓછા આઠ વર્ષ કરતાં અધિક આયુષ્યવાળે અને વધારેમાં વધારે પૂર્વકેટિ પ્રમાણુ આયુષ્યવાળો જીવ સિદ્ધ થાય છે. રત્નપ્રભા આદિ નરકે, સૌધર્મ આદિ વિમાને અને ઈષત પ્રાગભારાન્ત ક્ષેત્ર વિશેની નીચે સિદ્ધ રહેતાં નથી, તેઓ સર્વાર્થસિદ્ધ મહાવિમાનના ઉપરિતન સ્તુપિકાઝથી ઊંચે ૧૨ યોજન આગળ જતાં જે ઈષપ્રાગભારા નામની પૃથ્વી આવે છે, જેની લંબાઈ પહોળાઈ ૪૫ લાખ જનની છે, વેત વર્ણવાળી અને અત્યન્ત રમ્ય છે, તે ઈશ્વત્થામારાની ઉપર એક એજનના વિસ્તારમાં કાન્ત છે, તે એજનમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू. ४ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३८१ भाणियबा, जाव अब्बावाहं सोक्खं अणुहवंति सासयं सिद्धा, एवं रीत्या पूर्वोक्तसंहननादिद्वारनिरूपणक्रमेण, सिद्धिगण्डिका-सिद्धिस्वरूपमतिपादनपरा वाक्यपद्धतिः औपपातिके "कहिं पडिहया सिद्धा" इत्यादि सप्तोत्तरशततमगाथात आरभ्य "नित्थिण्णसम्बदुक्खा' इति सप्ततिसमाधिकशततम १०७-१७० गाथापर्यन्तं प्रसिद्धाऽत्रपठितव्या। तदवधिमाह-यावत् निस्तीर्णसर्वदुःखा,-जातिजरामरणबन्धनवियुक्ता, अव्याबाध सौख्यम् अनुभवन्ति शाश्वत सिद्धाः ॥१२७॥ इति । अन्ते गौतम आह-तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० ४॥ । इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालबतिविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य नवमोद्देशकः समाप्तः ॥सू०११-९॥ योजन में उपरितन गव्यूति के उपरितन छठे भाग में सिद्ध रहते हैं। 'एवं सिद्धगंडिया निरवसेसा भाणियव्या-जाव अव्वावाहं सोक्ख अणुहवंति सासयं सिद्धा' इस प्रकार पूर्वोक्त संहननादि द्वार निरूपणक्रम से सिद्धिगंडिका-सिद्धि के स्वरूप को प्रतिपादन करने में तत्पर वाक्यपद्धति जो औपपातिक सूत्र में 'कहिं पडिहया सिद्धा' इत्यादि १०७ वीं गाथा से लेकर निस्थिण्णसव्वदुक्खा' इस १७० वीं गाथा तक प्रसिद्ध है वहां यह पढना चाहिये., उस अन्तिम १७० वी गाथाकी संस्कृत छाया इस प्रकार से है-"निस्तीर्णसर्वदुःखा जातिजरामरणबन्धनवियुक्ता, अव्यायाधं सौख्यं अनुभवन्ति शाश्वतं सिद्धाः" अब अन्त में
परितन यूतिना (शिन) परितन ६ लामा (सो २ . " एवं सिद्धिगडिया निरवसेसा भाणियव्वा जाव अव्वावाह सोक्ख' अणुहति सासय' सिद्धा" मा शत पूति सनन नि३५५ मे २ सिद्धिमान ઔપપાતિક સૂત્રમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, તેનું અહીં કથન થવું જોઈએ. સિદ્ધિના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરનાર વાકય પદ્ધતિને-વર્ણનને સિદ્ધિ 18 3 छ. “कहिं पडिहया सिद्धा " त्यादि १०७ गाथाथी न " नित्थिण्णसव्वदुक्खा " 0 १७० भी गाथा पतनी था। सही કહેવી જોઈએ. તે છેલ્લી–૧૭૦ મી ગાથાની સંસ્કૃત છાયા નીચે પ્રમાણે છે " निस्तीर्णसर्वदुःखा, जातिजरामरणबन्धनवियुक्ता, अव्यायाधं सौल्य अनु भवन्ति शाश्वत सिद्धाः." a सिद्धो समाने तरी ४२, Mति २मने મરણના મનોથી મુક્ત થઈને શાશ્વત અને અવ્યાબાધ સુખને અનુભવ કરે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
भगवतीसूत्रे गौतम प्रभु के इस कथन में सत्यताख्यापन करने के लिये 'सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह वैसा ही है-हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह वैसा ही है" ऐसा कह कर वे गौतम पावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये।।सू० ४॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीखत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या ग्यारहवें शतक कानवां उद्देशक समाप्त।११.९॥
અને મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને ગૌતમ સ્વામી
छ, “सेवं भंते ! सेव भंते ! ति" के भगवन् ! मापन वा मा વિષયનું જે પ્રતિપાદન થયું છે તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવાન આપે છે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે,” આ પ્રમાણે કહીને તેમને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેઓ પિતાને સ્થાને બેસી ગયા છે સૂ૪ જૈનાચાર્ય શ્રી વાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને નવમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૧-લા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११० १० दशमोदेशकस्य विषयविवरणम् ३८३
अथ दशमोद्देशकः प्रारभ्यते एकादशशतके दशमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम्लोकमकारवक्तव्यता, क्षेत्रलोकप्रकारवर्णनम्, अधोलोकक्षेत्रलोकवक्तव्यता प्रकारः, तिर्यग्लोकवक्तव्यतापकारः, ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकप्रकारवर्णनम् , अधोलोकसंस्थानवर्णनम्, तिर्यग्रलोकसंस्थानवर्णनम् , अलोकसंस्थानवर्णनम् , लोकसंस्थानवर्णनम् , अलोकसंस्थानवर्णनम् , किम् अधोलोको जीवरूपो वर्तते ? इत्यादि प्रश्नः, किं तिर्यग्लोको जीवरूपो वर्तते ? इत्यादि प्रश्नः, किम् अलोकाकाशो जीवरूपो वर्तते इत्यादि प्रश्नः, किम् अधोलोकस्य एकस्मिन् आकाशपदेशे जीवो वर्तते ? इत्यादि प्रश्नः, किम् तिर्यग्लोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे जीवो वर्तते ? इत्यादि प्रश्ना, लोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे किं जीवो वर्तते ! इत्यादि प्रश्नः,
ग्यारहवें शतकके दसवें उद्देशेका प्रारंभग्यारहवें शतक के इस दशवे उद्देशक में वर्णित विषय का संक्षिप्त विवरण इस प्रकार से है-लोकप्रकार कथन, क्षेत्रलोक प्रकार का वर्णन अधोलोक क्षेत्र लोक की वक्तव्यता का प्रकार., तिर्यग्लोक की वक्तव्यता का प्रकार ऊर्ध्वलोक क्षेत्रलोक के प्रकार का वर्णन. अधोलोक संस्थान का वर्णन तिर्यग्लोक संस्थान का वर्णन अलोकसंस्थान का वर्णन, लोकसंस्थान का वर्णन अलोकसंस्थान का वर्णन क्या अधोलोक जीवरूप है ? इत्यादि प्रश्न क्या तिर्यग्लोक जीवरूप है ? इत्यादि प्रश्न क्या अलोकाकाश जीवरूप है ? इत्यादि प्रश्न, क्या अधोलोक के एक आकाश प्रदेश में जीव रहता है ? इत्यादि प्रश्न क्या तिर्यग्लोक के एक आकाश प्रदेश में जीव रहता है ? इत्यादि प्रश्न लोक के एक आकाश प्रदेश में
અગિયારમાં શતકના દસમા ઉદેશાને પ્રારંભઆ ઉદ્દેશામાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તેનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ લેકના પ્રકારનું કથન-ક્ષેત્રલેક પ્રકારનું વર્ણન-અધક ક્ષેત્રલેકની વક્તવ્યતને પ્રકાર-તિય લેકની વક્તવ્યતાને પ્રકાર-ઉદ્ઘલેક ક્ષેત્રલેકના પ્રકારનું વર્ણન અલેક સંસ્થાનનું વર્ણન-તિલક સંસ્થાનનું વર્ણન-ઉર્વલક સંસ્થાનનું વર્ણન-સેકસંસ્થાનનું વર્ણન–અકસંસ્થાનનું વર્ણન-શું અર્ધલેક જીવરૂપ છે? શું તિર્યશ્લેક જીન્નરૂપ છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો શું અલકાકાશ જીવરૂપ છે? ઈત્યાદિ પ્રા શું અલેકના એક આકાશ પ્રદેશમાં જીવ રહે છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો શું તિયકના એક આકાશ પ્રદેશમાં જીવ રહે છે ? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો લેકના એક આકાશપ્રદેશમાં શું જીવ રહે છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨
भगवतीसूत्रे
अलोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे कि जीवो वर्तते ! इत्यादि प्रश्नः, द्रव्यादीनामपेक्षया अधोलोकादिविचारवक्तव्यता, लोकस्य विस्तारवर्णनम्, अलोकस्य विस्ता रवर्णनम्, लोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे जीवस्य प्रदेशाः किं परस्परसम्बद्धाः सन्ति । अथ किं ते परस्पर पीडामुत्पादयन्ति ? एकस्मिन् आकाशमदेशे जघन्ये उत्कृष्टे च पदे स्थितानां जीवपदेशानाम्, सर्वजीवानां च अल्पबहुत्ववक्तव्यता । लोकवक्तव्यत्ता
मूलम् - 'रायगिहे जाव एवं वयासी-कइविहेणं भंते ! लोए पण्णत्ते ? गोयमा ? चउव्विहे लोए पण्णत्ते, तंजहा - दव्वलोए, खेत्तलोए, काललोए भावलोए । खेत्तलोए णं भंते! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! तिविहे पण्णत्ते, तं जहा अहोलोयखेत्तलोए १, तिरियलोयखेत्तलोए २, उडुलोए खेत्तलोए ३। अहोलोयखेत्तलोए णं भंते! कइविहे पण्णते ? गोयमा ? सत्तविहे पण्णत्ते, तं जहा - रयणप्पभापुढवि अहोलोयखेत्तलोए, जाव अहे सत्तमा - पुढवि अहोलोयखेत्तलोए । तिरियलोयखेत्तलोए, णं भंते ! कइ
क्या जीव रहता है ? इत्यादि प्रश्न अलोक के एक आकाश प्रदेश में क्या जीव रहता है? इत्यादि प्रश्न द्रव्यादिकों की अपेक्षा से अधोलोक आदि के विचार की वक्तव्यता लोक के विस्तारका वर्णन अलोक के विस्तार को वर्णन लोक के एक आकाश प्रदेश में क्या जीव के प्रदेश परस्पर में सम्बद्ध है ? क्या वे आपस में पीडा को उत्पन्न करते हैं ? एक आकाशप्रदेश में जघन्य और उत्कृष्टपद में स्थित जीवप्रदेशों के और सर्वजीवों के अल्पबहुत्व वक्तव्यता.
અલેાકના એક આકાશપ્રદેશમાં શું જીવ રહે છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો દ્રશ્યાદિકાની અપેક્ષાએ અધેાલોક આદિની વક્તવ્યતા, લેકના વિસ્તાર વણુન, અધેાલેા. ના વિસ્તારનું વઘુન, લાકના એક આકાશ પ્રદેશમાં શું છત્રના પ્રદેશેા પરસ્પર સાથે સંબદ્ધ હાય છે? શું તે પરસ્પર પીડા ઉત્પન્ન કરે છે એક આકાશ પ્રદેશમાં જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં સ્થિત જીયપ્રદેશેાના અને સર્વે જીવેાના અલ્પમર્હુત્વની વક્તવ્યતા આ વિષયાનુ આ ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू०१ लोकस्वरूपनिरूपणम् ३८५ विहे पण्णत्ते ? गोयमा! असंखेजविहे पण्णत्ते, तंजहा-जंबुद्दीवे दीवे तिरियलोयखेत्तलोए, जाव सयंभूरमणसमुद्दे, तिरियलोय. खेत्तलोए। उडलोगखेत्तलोए णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा! पन्नरसविहे पण्णत्ते, तंजहा-सोहम्मकप्पउडलोगखेत्तलोए, जाव अच्चुयउड्डलोयखेत्तलोए, गेवेज्जविमाणउडलोयखेत्तलोए, अणुत्तरविमाणउ लोयखेत्तलोए, इसिपब्भारिपुढवि उ . लोयखेत्तलोए। अहोलोगखेत्तलोए णं भंते! किं संठिए पण्णते? गोयमा! तप्पागारसंठिए पण्णत्ते। तिरियलोय-खेत्तलोए णं भंते ! किं संठिए पण्णत्ते ? गोयमा ! झल्लरीसंठिए पण्णत्ते। उ लोयखेत्तलोय पुच्छा, उडमुइंगाकारसंठिए पण्णत्ते। लोएणं भंते ! किं संठिए पण्णत्ते? गोयमा ! सुपइटुंगसंठिए लोए पण्णत्ते, तंजहा-हेट्टा वित्थिन्ने, मज्झे संखित्ते जहा सत्तमसए पढमुद्देसए जाव अंतं करेंति। अलोए णं भंते! किं संठिए पण्णत्ते ? गोयमा! झुसिरगोलसंठिए पण्णत्ते। अहेलोयखेत्तलोए णं भंते ! किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? एवं जहा इंदादिसा तहेव निरवसेसं भाणियव्वं जाव अद्धासमए। तिरियलोयखेत्तलोए णं भंते ! किंजीवा, जीवदेसा, जीवपएसा? एवं चेव, एवं उडलोयखेतलोए वि, नवरं अरूवी छव्विहा, अद्धासमओ नत्थि। लोए णं भंते ! किं जीवा जहा बितिएसए अस्थिकायउद्देसए लोयागासे नवरं अरूवी सत्तवि जाव अहम्मत्थिकायस्स पएसा, णो आगासत्थिकाए, आगासस्थिकायस्स देसे, आगासत्थिकायस्स पएसा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अद्धासमए, सेसंतंचेव । अलोएणं भंते ! किं जीवा, जीवदेसा, जीवप्पएसा? एवं जहा अस्थिकायउद्देसए अलोयागासे तहेव निरवसेसं जाव अणंतभागूणे । अहेलोयखेत्तलोयस्स गं भंते! एगंमि आगासपएसे किं जीवा, जीवदेसा जीवप्पएसा? अजीवा, अजीवदेसा,अजीवपएसा? गोयमाणोजीवा, जीवदेसा वि,जीवपएसा वि,अजीवा वि,अजीवदेसा वि,अजीवपएसा वि,जे जीवदेसा ते नियमा एगिदियदेसा १ अहवा एगिदियदेसाय, बेइंदियस्स देसे २, अहवा एगिदियदेसा य, बेइंदियाण य देसा ३, एवं मज्झिल्लविरहिओ जाव अणिदिएसु जाव, अहवा एगिदियदेसाय, अणिदियाणय देसा, जे जीवपएसा, ते नियमा एगिदिय पएसा १ अहवा एगिदियपएसाय, बेइंदियस्स पएसा २, अहवा एगिदियपएसा य, बेइंदियाण य पएसा ३, एवं आइल्लविरहिओ जाव पंचिंदिएसु, अणिदिएसु, तियभंगोजे अजीवा, ते दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-रूवी अजीवा य, अरूवी अजीवा य, रूखी तहेव, जे अरूवी अजीवा ते पंचविहा पण्णत्ता, तंजहाणो धम्मत्थिकाए, धम्मत्थिकायस्स देसे १, धम्मत्थिकायस्स पएसे २, एवं अहम्मस्थिकायस्स वि ४, अद्धासमए ५। तिरियलोयखेत्तलोयस्स णं भंते ! एगमि आगासपएसे किं जीवा, जीवदेसा, जीवप्पएसा ? एवं जहा अहोलोग खेत्तलोगस्स तहेव, एवं उडलोगखेत्तलोगस्स वि, नवरं अद्धासमओ नत्थि, अरुची चउठिवहा, लोगस्स जहा अहेलोगखेत्तलोगस्स एगंमि आगा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० स० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ३८७ सपएसे अलोगस्स णं भंते ! एगमि आगासपएसे पुच्छा, गोयमा! णो जीवा, नो जीवदेसा, तंचेव जाव अणंतेहिं अगुरुयलहुयगुणेहिं संजुत्ते सव्वागासस्स अणंतभागूणे, दवओ णं अहेलोगखेत्तलोए, अणंताइंजीवदवाई, अणंताई अजीवदवाई, अणंता जीवाजीवदव्वा, एवं तिरियलोयखेत्तलोए वि, एवंउड्डलोयखेत्तलोए वि, दबओणं अलोए वत्थि जीवदव्वा, नेवत्थि अजीवदव्या, नेवत्थि जीवाजीवदव्वा, एगे अजीवदव्वदेसे, जाव सव्वागास अणंतभागूणे, कालओ गं अहेलोयखेत्तलोए न कयाइ, नासि, जाव निच्चे एवं जाव अहोलोए, भावओ णं अहेलोगखेत्तलोए अणंता वन्नपज्जवा, जहा खंदए जाव अणंता अगुरुयल हुयपज्जवा एवं जाव लोए, भावओणं अलोए, नेवत्थि वन्नपजवा जाव नेवत्थि अगुरुल हुयपज्जवा एगे अजीवदव्वदेसे जाव अणंतभागूणे ॥सू०१॥
छाया-राजगृहे यावत्-एवम् अवादीत्-कतिविधः खलु — भदन्त ! लोकः प्रज्ञप्त : गौतम ! चतुर्विधो लोक : प्रज्ञप्तः, तद्यथा-द्रव्यलोकः, क्षेत्रलोकः, काल. लोकः, भावलोकः । क्षेत्रलोकः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! त्रिविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अधोलोकक्षेत्रलोकः। तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकः २, ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकः ३ अधोलोकक्षेत्रलोकः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः गौतम ! सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-रत्नप्रभापृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः, यावत्-अधःसप्तमी पृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः । तियग्लोकक्षेत्रलोकः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः? गौतम ! असंख्येयविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा जम्बूद्वीपः तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकः, यावत स्वयम्भूरमणसमुद्रस्तियग्लोकक्षेत्रलोकः। ऊर्ध्वलोक क्षेत्रलोकः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! पञ्चदशविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-सौधर्म कल्लोललोकः, यावत्-अच्युतोललोकक्षेत्रलोकः, वेयकविमानोर्वलोकक्षेत्रलोकः, अनुत्तरविमानोवलोकक्षेत्रलोका, ईषत्मायभारपृथिव्यूलोकक्षेत्रलोकः । अधोलोक
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे क्षेत्रलोकः खलु भदन्त ! किं संस्थितः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! तमाकारसंस्थितः प्रज्ञप्तः। तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकः खलु भदन्त ! किं संस्थिवः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! झल्लरीसंस्थितः प्रज्ञप्तः। ऊर्श्वलोकक्षेत्रलोकपृच्छा, ऊर्ध्वमृदङ्गाकारसस्थितः प्रज्ञप्तः । लोकः खलु भदन्त ! किं संस्थितः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! सुप्रतिष्ठकसस्थितो लोकः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अन्ते विस्तीर्णः, मध्ये संक्षिप्तः, यथा सप्तमशतके प्रथमोद्देशके यावत् अन्तं करोति । अलोकः खलु भदन्त ! किं सस्थितः प्रज्ञप्तः? गौतम ! शुषिरगोलसंस्थितः प्रज्ञप्तः अधोलोकक्षेत्रलोके खलु भदन्त ! कि जीवाः, जीवदेशाः, जीवपदेशा : ? एवं यथा ऐन्द्रीदिक, तथैव निरवशेष भणितव्यम्, यावत् अद्धासमयः, । तिर्यग्लोकक्षेत्रलोके खलु भदन्त ! किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः ? एवमेव, एवम् ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकोऽपि, नवरम्अरूपिणः षडविधाः, अद्धासमयो नास्ति । लोके खलु भदन्त ! किं जीवाः, यथा द्वितीयशतके अस्तिकायोद्देशके (१०) लोकाकाशः नवरम्-अरूपिणः सप्तापि यावत् अधर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः, नो आकाशास्तिकायः, आकाशास्तिकायस्य देशः, आकाशास्तिकायस्य प्रदेशाः, अद्धासमयः, शेषं तदेव, अलोके खलु भदन्त ! किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशा : १ एवं यथा अस्तिकायोद्देशके (श०२-उ० १०) अलोकाकाशस्तथैव निरक्शेष यावत्-अनन्तभागोनम् । अधोलोकक्षेत्रलोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशपदेशे किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः, अजीवाः, अजीवदेशाः, अजीवप्रदेशाः ? गौतम ! नो जीवाः जीवदेशा अपि, जीवप्रदेशा अपि, अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि अजीवप्रदेशा अपि, ये जीवदेशास्ते नियमात् एकेन्द्रियदेशाः ? अथवा एकेन्द्रियदेशाश्च द्वीन्द्रियस्य देशः २, अथवा एकेन्द्रियदेशाच, द्वीन्द्रियाणां च देशाः ३, एवं मध्यमविरहितो यावतू-अनिन्द्रियेषु यावत् अथवा एकेन्द्रियदेशाच, अनिन्द्रियाणां च देशाच, ये जीवमदेशास्ते नियमात् एकेन्द्रियप्रदेशाः १, अथवा एकेन्द्रियप्रदेशाच, द्वीन्द्रियस्य प्रदेशाः २, अथवा एकेन्द्रियप्रदेशाश्व, द्वीन्द्रियाणां प्रदेशाः ३ । एवम् आदि विरहितो यावत् पश्चेन्द्रियेषु, अनिन्द्रियेषु त्रिकभङ्गः, ये अजीवास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रूप्यजीवाश्च, अरूप्यजीवाश्च, रूपिणस्तथैव, ये अरूप्यजीवास्ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नो धर्मास्तिकायः, धर्मास्तिकायस्य देशः १, धर्मास्तिकायस्य प्रदेशः २, एवम् अधर्मास्तिकायस्यापि ४, अद्धासमयः ५। तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशप्रदेशे किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः, ? एवं यथा अधोलोकक्षेत्रलोकस्य तथैव, एवम् ऊर्बलोकक्षेत्रलोकस्यापि, नवरम् अद्धासमयो नास्ति । अरूपिणश्च
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू. १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ३८९ तुर्विधाः, लोकस्य यथा अधोलोकक्षेत्रलोकस्य, एकस्मिन् आकाशप्रदेशे अलोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशपदेशे पृच्छा, गौतम ! नो जीवाः, नो जीवदेशास्तदेव यावत्-अनन्तैः अगुरुकलघुकगुणैः संयुक्तः सर्वाकाशस्य अनन्तभागोनः । द्रव्यतः खलु अधोलोकक्षेत्रलोके अनन्तानि जीवद्रव्याणि, अनन्तानि अजीवद्रव्याणि, अनन्तानि जीवाजीवद्रव्याणि, एवं तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकेऽपि, एवम् ऊर्ध्व लोकक्षेत्रलोकेऽपि । द्रव्यतः खलु अलोके नैव सन्ति जीवद्रव्याणि, नैव सन्ति अजीवद्रव्याणि, नैव सन्ति जीवाजीवद्रव्याणि, एकः अजीवद्रव्यदेशः यावत् सर्वकाशानन्तभागोनः। कालतः खलु अधोलोक क्षेत्रलोकः न कदाचित् नासीत, यावत् नित्यः एवं यावत्-अधोलोके । भावतः खलु अधोलोकक्षेत्रलोके अनन्तवर्ण पर्यवाः, यथा स्कन्दके, यावत् अनन्ताः अगुरुकलघुकपर्यवाः, एवम्-लोके । भावतः खलु अलोके नैव सन्ति वर्णपर्यवाः यावत् नैव सन्ति अगुरुकलघुकपर्यवाः, एक अजीवद्रव्य देशो यावत् अनन्तभागोनः ॥ सू० १॥
टीका-नवमोद्देशकान्ते लोकान्ते सिद्धनिवासस्य उक्तत्वेन दशमे लोकस्वरूपमेव प्ररूपयितुमाह- रायगिहे ' इत्यादि.' 'रायगिहे जाव एवं वयासी-' राजगृहे यावत् नगरे स्वामी समवसृतः धर्मोपदेशं श्रोतुं पर्पत् निर्गच्छति, धर्मोपदेश श्रुत्वा प्रतिगता पर्षत, ततो विनयेन पाञ्जलिपुटो गौतमः पर्युपासीनः,
लोकवक्तव्यता'रायगिहे जाव एवं क्यासी' इत्यादि । टीकार्थ- नौवें उद्देशक के अन्त में ऐसा कहा है कि सिद्ध लोक के अन्त में रहते है-अतः उस लोक के स्वरूप को बताने के लिये सूत्रकारने इस दशवें उद्देशक का कथन किया है-'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृह नगर में महावीर स्वामी पधारे-धर्मोपदेश सुनने के लिये परिषद् आई, वह धर्मोपदेश सुनकर अपने २ स्थान को चली गई. तष विनयावनत होकर गौतम ने दोनों हाथ जोड कर प्रभु की पर्युपासना
લેક વિષયક વક્તવ્યતા
"रायगिहे जाव एवं वयासी" ટીકાર્ય–નવમાં ઉદ્દેશાને અને એ ઉલ્લેખ થયું છે કે સિદ્ધ ભગવન્ત લેકના અન્ત ભાગમાં રહે છે. તે સંબંધને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે અહીં सोना २१३५नुनी प्रमाणे प्रतिपादन यु छ-" रायगिहे जाव एवं वयासी" રાજગૃહ નગરમાં મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. ધર્મોપદેશ સાંભળવાને પરિષદ આવી, વંદણા નમસ્કાર કરીને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળીને પરિષદ પાછી ફરી ત્યાર બાદ વિનયપૂર્વક બે હાથ જોડીને, વંદણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામીએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
भगवतीसूत्रे
एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - ' कइविहे णं भंते! लोए पण्णत्ते' कतिविधः खलु लोकः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - ' गोयमा ! चउव्विहे लोए पण्णत्ते- ' हे गौतम! चतुर्विधो लोकः प्रज्ञप्तः, तंजहा - दव्बलोए, खेत्तलोए, काललोए, भावलोए ' तद्यथा - द्रव्यलोकः १, क्षेत्रलोकः २, काललोकः ३, भावलोकः ४, अथ क्षेत्रलोकमाह - 'खेतलोए णं भंते! कइविहे पण्णत्ते ? गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! क्षेत्रलोकः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्त : ! भगवानाह - ' गोयमा ! तिविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! क्षेत्रलोकः खलु त्रिविधः प्रज्ञप्तः, ' तं जहा - अहोलोयखेत्तलोए १, तिरियलोयखेत्तलोए २, उड्डूळोय खेतलोए ३ तद्यथा - अधोलोक क्षेत्रलोकः, तिर्यग्लोक क्षेत्रलोकः, ऊर्ध्वलोक क्षेत्रलोकः, क्षेत्ररूपो लोकः सः - क्षेत्रलोक:करते समय उनसे ऐसा पूछा-' कइविणं भंते! लोए पण्णन्ते' हे भदन्त ! लोक कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा'गोयमा' हे गौतम! 'चउब्विहे लोए पण्णत्ते' लोक चार प्रकार का कहा गया है । 'जहा' जो इस प्रकार से है- 'दव्वलोए, खेत्तलोए, काललोए, भावलोए' द्रव्यलोक, क्षेत्रलोक, काललोक और भावलोक । अब क्षेत्रलोक के विषय में गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं कि-' खेत्तलोए णं भंते । कवि पणन्ते' हे भदन्त ! क्षेत्रलोक कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा' हे गौतम! ' तिविहे पण्णत्ते ' क्षेत्रलोक तीनप्रकार कहा गया है 'तंजहा' जो इस प्रकार से है -'अहोलोयखेतलोए १, तिरियलोयखेत्तलोए २, उड्डलोय खेतलोए ३' अधोलोकक्षेत्रलोक १, तिर्यग्लोक क्षेत्रलोक २, और ऊर्ध्वलोक क्षेत्रलोक ३.
भहावीर अलुने या प्रमाणे पूछयु - " कइविहेण भंते ! लोए पण्णत्ते ? " लगवन् ! उसा प्रअरना उद्यो छे ? महावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा " हे गौतम! " चउत्रिहे लोए पण्णत्ते - तंजड़ा " सो यार प्रहारनो उद्यो छे, थे प्रहारो नीचे प्रभाये छे " दव्वलोए, खेत्तलोए, काललोए, भावलोए, द्रव्यसेोउ, ક્ષેત્રલેક, કાળલાક અને ભાવલેાક હવે ક્ષેત્રલેાક વિષે ગૌતમ સ્વામી આ પ્રકા२ प्रश्न पूछे छे - ' खेत्तलोएणं भंते ! कइ विहे पण्णत्ते " डे भगवन् ! क्षेत्रो કેટલા પ્રકારને કહ્યો છે?
भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा " हे गौतम! " तिविहे पण्णत्ते " क्षेत्रोत्र अारना उद्यो छे " तंजहा ” ते प्ररोमा प्रमाणे छे“ अहोलोयखे सलोर १, तिरियलोयखेत्तलोए २, उडलोयखेत्तलोए ” (१) अधोलो! क्षेत्रखेोऊ, (२) तिर्यखेोक क्षेत्रले भने ( 3 ) ( सो क्षेत्री, उधुं पशु छे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० ११ उ० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ३९१ तदुक्तम्-'आगासस्स पएसा उच्च अहेय तिरियलोए य। जाणाहि खेत्तलोयं, अणंतजिणदेसिण सम्म ॥१॥
छाया-आकाशस्य प्रदेशाः, ऊर्ध्वंच, अधश्च तिर्यग्लोके च, जानी हि क्षेत्रलोकम् अनन्तजिनदेशित सम्यक् ॥ इति, ॥ 'काल: समयादिः तद्रूपो लोकः काललोकः तथाचोक्तम्-' समयावलीमुहुत्ता दिवसअहोरत्तपक्खमासाय ।
संवच्छरजुगपलिया, सागर उस्सप्पिपरियट्टा॥ १॥ छाया-समयावलिमुहूर्ताः दिवसाहोरात्रपक्षमासश्च ।
संवत्सरः युगपल्यानि, सागरोत्सर्पिणी परिवर्ताः। इति । परिवर्त इति पुद्गलपरावर्तः, भावरूपो लोको भावलोकः, स च द्विविधः-आगमतः, नोआगमत श्च, तत्रागमतो लोकशब्दार्थज्ञस्तत्र चोपयुक्तो भावरूपो लोकः, नो आगमतस्तु भावाः-औदयिकादयस्तद्रपो लोको भावलोकः, तथा चोक्तम्-"ओदइए, क्षेत्ररूपलोक का नाम क्षेत्रलोक है ! सो ही कहा है-'आगासस्स पएसा उच्च अहे य तिरियलोए य, जाणाहि खेत्तलोयं अणंतजिणदेसियं सम्म' आकाश के प्रदेश, ऊँचे, नीचे, तिरछे सर्वत्र है इसी का नाम अनन्तजिने न्द्रों द्वारा कहा गया क्षेत्ररूप लोक है । काल, समय आदिरूप काललोक है. तथा चोक्तम्-'समयावली मुहुत्ता' इत्यादि । समय आवली, मुहूर्त, दिवस, अहोरात्र, पक्ष, मास, संवत्सर, युग, पल्य, सागर, उत्सर्पिणी
और परिवर्तन अवसर्पिणी ये सब कालरूप लोक हैं, भावरूप लोक का नाम भाव लोक है-यह भावरूप लोक आगम और नो आगम की अपेक्षा से दो प्रकार का कहा गया है-आगम की अपेक्षा भावलोक वह है, जो लोक शब्द के अर्थ का ज्ञाता है और उसमें उपयुक्त है.नो आगमकी अपेक्षा भावलोक औदयिक आदि भावरूप है सो ही कहा है-'ओदइए'
___“आगासस्स पपसा उइट' च अहे य तिरियलोए य, जाणाहि खेत्तलोय अणंतजिणदेसिय सम्म" माशना प्रश थे, नीये अने तिर७i, मेम સર્વત્ર હોય છે. તેનું જ નામ જિનેન્દ્રોદ્વારા કથિત ક્ષેત્રરૂપ લેક છે. કાળ, समय मा ३५ ४imats छे. यु. ५ छ - "समयावलीमुहुत्ता"
त्यादि. समय, माली, भुत, हिस, महारा, पक्ष, मास, १५, युग, પલ્ય, સાગર, ઉત્સર્પિણું અને પરિવર્તન (અવસર્પિણું), એ બધાં કાળરૂપ લેક છે. ભાવરૂપ લેકને ભાવલોક કહે છે. તે ભાવરૂપ લેક આગમ અને નેઆગમની અપેક્ષાએ બે પ્રકારને કહ્યો છે. આગમની અપેક્ષાએ ભાવલોક એ છે કે જે લોક શબ્દના અર્થને જ્ઞાતા હોય છે અને તેમાં ઉપયુક્ત હોય છે. આગમની અપેક્ષાએ ભાવલેક ઔદાયક આદિ ભાવરૂપ છે. એજ વાત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
भगवतीसूत्रे उपसमिए, खइए य, तहा खओवसमिएय। परिणामसभिवाए य छव्विहो भावलोगोउ" ॥१॥ ___ छाया-औदयिकः, औपशमिकः, क्षयिकश्व, तथा क्षायोपशमिकश्च, परिणामः सनिपातश्च, पइविधो भावलोकस्तु ॥ इति, गौतमः पृच्छति ‘अहोलोयखेत्तलोए णं भंते। कइविहे पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! अधोलोकक्षेत्रलोकः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-' गोयमा ! सनविहे पन्नत्ते' हे गौतम ! अधो. लोकक्षेत्रलोकः सप्तविधः मज्ञप्तः, 'तं जहा रयणप्पभापुढवि अहेलोयखेत्तलोए जाव अहे सत्तमापुढवि अहेलोयखेत्तलोए' तद्यथा-रत्नप्रभा पृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः, यावत् शर्करामभापृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः, वालुकाप्रभापृथिव्यधो. लोकक्षेत्रलोकः, पङ्कप्रभापृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः, धूमप्रभापृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः, तमःप्रभापृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः, अधःसप्तमीपृथिव्यधोलोकइत्यादि । औदयिक औपशमिक, क्षायिक, क्षायोपशामक, पारिणामिक,
और सानिपातिक इस प्रकार से भावलोक छह प्रकार का होता है। ___ अथ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' अहोलोयखेतलोए णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! अधोलोक रूप क्षेत्रलोक कितने प्रकारका कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा!' हे गौतम ! अधोलोकरूप क्षेत्रलोक 'सत्तविहे पण्णत्ते' सात प्रकार का कहा गया है । ' तंजहा' जो इस प्रकार से है- रयणप्पभापुढवि अहे. लोयखेत्तलोए' जाव अहेसत्तमा पुढवि अहेलोयखेत्तलोए रत्न प्रभापृथिवीरूप अधोलोकक्षेत्रलोक यावत्-शर्कराप्रभापृथिवीरूप अधोलोकक्षेत्रलोक, वालुकामभापृथिवीरूप अधोलोकक्षेत्रलोक पङ्कप्रभापृथिवीरूप अधोलोकक्षेत्रलोक, धूमप्रभापृथिवीरूप अधोलोक क्षेत्रलोक
“ओदइए" त्या ॥ ५४८ ४२॥ छ मौयि:, मोपशभि, क्षायि४. क्षायोપથમિક, પારિણામિક અને સા પાતિક, આ રીતે ભાવલોકના છ પ્રકાર કહ્યા છે.
गौतम स्वामीना- " अहोलोय खेत्तलोए ण भंते ! कइविहे पण्णत्त?" ભગવન! અલક રૂપે ક્ષેત્રલેક કેટલા પ્રકારને કહ્યો છે ?
महावीर प्रभुना उत्तर- “गोयमा" है गीतमा “ सत्तविहे पण्णत्तेतंजहा" मधासो ३५ क्षेत्राना नीय प्रमाणे सात ५२ vai छ
"रयणप्पभा पुढवि अहेलोयखेत्तलोए, जाव अहे सत्तमापुढवि अहेलोय. खेत्तलोए " (1) रत्नमा पृथ्वी३५ मधील क्षेत्र, (२) शरामा पृथ्वी३५ અધક ક્ષેત્રલેક, (૩) વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીરૂપ અધલેક ક્ષેત્રલેક, (૪) પંકપ્રભા वी३५ धावा क्षेत्र, (५) धूमप्रा पृथ्वी३५ सपा क्षेत्र , (६) तभ:
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू०१ लोकस्वरूपनिरूपणम् ३९३ क्षेत्रलोकः । तत्र अधोलोकरूपः क्षेत्रलोकोऽधोलोकक्षेत्रलोकः, अत्र मेरुमध्ये किलाऽष्टकपदेशोरुचकस्तस्य चाधस्तनप्रतरस्यायो नयोजनशतपर्यन्तं तिर्यग्लोक स्ततः परमधः स्थितत्त्वात् अधोलोकः साधिकसप्तरज्जुप्रमाणः। गौतम : पृच्छति-'तिरियलोय-खेतलोए णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? ' हे भदन्त ! तिर्यग्कोकक्षेत्रलोकः खलु कतिविधः प्राप्तः? भगवानाह-'गोयमा! असंखेज्जविहे पष्णत्ते' हे गौतम ! तिर्यगलोकक्षेत्रलोकः असंख्येयविधः प्रज्ञप्तः, तत्र रुचकापेक्षया अधःउपरि च नवनायोजनशतमानस्ति यंग रूपत्वात् तिर्यग्लोकरतद्रपः क्षेत्रलोकः तिर्यगृलोकक्षेत्रलोकः, तस्यासंख्येय विधत्व प्रतिपादयति- 'तंजहा-जंबुद्दीव. तिरियलोयखेत्तलोए, जाव सयंभूरमणसमुदतिरियलोयखेसलोए' तद्यथातमः प्रमापृथिवीप अधोलोकक्षेत्रलोक और अधः सप्तमीपृथिवीरूप अधोलो कक्षेत्रलोक मेरू के मध्य में आठ प्रदेश हैं इनका नाम रुचक प्रदेश है इसके अघस्तन प्रतर के नीचे नौ सौ योजन पर्यन्त तिर्यग्लोक है इससे नीचे स्थित होने के कारण अधोलोक कुछ अधिक सातराजप्रमाण का है। अय गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पछते हैं-'तिरियलोयखेत्तलोए णं भंते ! काविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! तिर्यग्लोकरूपक्षेत्रलोक कितने मकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! ' असंखेज्जविहे पण्णत्ते' तिर्यग्लोकरूपक्षेत्रलोक असंख्यात प्रकार का कहा गया है यह तिर्यग्लोक रुचक के अधस्तन प्रतर नोचे नौ सौ योजनतक है और ऊपर में भी नौ सौ योजन तक है यह तिर्यगरूप है इसलिये इसका नाम तिर्यग्लोक ऐसा हुआ है। यह असंख्यात प्रकार का कैसे है सो अब इसी बात को मृत्रकार प्रकट करते हैं। जंबुद्दीवे "तिरिप्रला पृथ्वी३५ मा क्षेत्र, मने (७) अधःसभी (तस्मतमा ) પૃથ્વીરૂપ અધેલક ક્ષેત્રલેક મેરુની મધ્યમાં આઠ પ્રદેશ છે. તેમનું નામ સૂચક પ્રદેશ છે. તેના અધતન પ્રતરની નીચે ૯૦૦ જનપર્યતમાં તિર્યશ્લોક છે. તેની નીચે રહેલો એ અપેક સાત રાજૂપ્રમાણથી સહેજ મોટે છે.
गौतम स्वामीन। प्रश्न- “ तिरियलोयखेत्तलोरण भंते ! कइविहे पण्णत" હે ભગવન્! તિર્યશ્લેક રૂપ ક્ષેત્રલેકના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે?
मडावी२ अनन। उत्तर-“गोयमा" ३ गौतम! " असंखेन्जबिहे पण्णत्ते " ति ४ ३५ क्षेत्र असण्यात ४२ ॥ . या तियो । ઉપર્યુક્ત ચકપ્રદેશના અધસ્તન પ્રતરની નીચે ૯૦૦ જન સુધીના વિસ્તારમાં પથરાયેલ છે. તે તિર્યગુરૂપ (તિરકસ) હોવાથી તેને તિર્યશ્લોક કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
भगवतीसूत्रे जम्बूद्वीपतिर्यग्लोकक्षेत्रलोकः, यावत्-स्वयम्भूरमणसमुद्रस्तियलोकक्षेत्रलोकः । गौतमः पृच्छति-'उडलोयखेत्तलोए णं भंते ! काविहे पण्णत्ते ? ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! पन्नरसविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! अवलोकक्षेत्रलोकः पञ्चदशविधः प्रज्ञप्तः, तत्र-तिर्यग्लोकरयोपरिदेशोनसप्त. रज्जुपमाणः ऊर्श्वभागवत्तित्वात् ऊर्ध्वलोकस्तद्रूपः क्षेत्रलोकः ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकः अथवा अधः-बाहुल्येन द्रव्याणाम् अशुभः परिणामः क्षेत्रानुभावात् यत्र लोके असौ अधोलोकः, एवं तिर्यङ्मध्यमानुभावं क्षेत्रं नातिशुभं नाप्यत्यशुभं तद्रूपोलोकयलोयखेत्तलोए, जाच सयंभूरमणसमुद्दे तिरियलोयखेत्तलोए," जंबूद्वीप तिर्यग्लोकरूपक्षेत्रलोक यावत् स्वयंभूरमणसमुद्रतिर्यग्लोकरूपक्षेत्रलोक
अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' उडलोयखेत्तलोए ण भंते ! कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! ऊर्ध्वलोकरूप क्षेत्रलोक कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पन्नरसविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! ऊर्ध्वलोकरूपक्षेत्रलोक १५ प्रकार का कहा गया है. ऊर्ध्वलोक का प्रमाण कुछ कम सातराजू का है। यह तिर्यग्लोक के ऊपर है ! इसलिये ऊर्ध्व भागवती होने के कारण इसका नाम अवलोक हुआ है। अथवा-द्रव्यों का अशुभ परिणाम बहुत कर के क्षेत्र के प्रभाव से जिस लोक में होता है वह अधोलोक है जो क्षेत्र मध्यम अनुभाव घाला होता है न अतिशुभ होता है और न अति अशुभ होता है वह " जहा" ती शत मसभ्यात प्रश्न छ, ते नीये ५४८ ४२पामा साव्यु छ. " जंबुद्दोवतिरियलो यखेत्तलोए, जाव सयंभूरमणममुद्दतिरियलोयखेत्तलोए" भूद्वी५ तिय सी ३५ क्षेत्री एन २१ भूमण समुद्र તિર્થક રૂપ ક્ષેત્રલેક પર્યન્તના અસંખ્યાત તિર્થક ક્ષેત્રે ત્યાં આવેલા હોવાથી તેના અનેક પ્રકાર કહ્યા છે.
गौतम स्वामीन। प्रश्न-“ उडलोयखेत्तलोए ण भते ! कइविहे पण्णत्ते " હે ભગવન્! ઉર્વીલોકરૂપ ક્ષેત્રલેકના કેટલા પ્રકાર રહ્યા છે ?
"गोयमा" गौतम !“ पन्नरसविहे पण्णत्ते " Barals ३५ क्षेत्रवाना પંદર પ્રકાર કહ્યા છે. ઉર્વકનું પ્રમાણ સાતરાજૂ કરતાં કંઈક ઓછું છે. તે તિર્યકની ઉપર આવેલ છે. આ રીતે ઉભાગમાં હોવાથી તેનું નામ ઉકલેક પડયું છે. અથવા દ્રવ્યોનું અશુભ પરિણામ જ્યાં વધારે પ્રમાણમાં જેવામાં આવે છે ક્ષેત્રના પ્રભાવથી જે લેકમાં દ્રવ્યનું અધિક અશુભ પરિણામ હોય છે તે ક્ષેત્રને અલેક કહે છે. જે ક્ષેત્રમાં દ્રવ્યનું પરિણામ મધ્યમસરને અતિ શુભ પણ નહી અને અતિ અશુભ પણ નહીં એવું હોય છે, તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० १ लोकस्वम्पनिरूपणम् ३९५ स्तिर्यग्लोकः, तथा ऊर्ध्वम् शुभः परिणामो द्रव्याणां वाहुल्येन यत्रासौ ऊर्श्वलोकः, तथा चोक्तम्-'अहव अहो परिणामो खेत्ताणुभावेण जेण ओसणं ।
असुहो अहोत्ति भणिो दवाणं तेणाऽहोलोगो ॥१॥ छाया-अथवा अधः परिणामः क्षेत्रानुभावेन प्रायशः।
अशुभः अध इति भणितः द्रव्याणां तेनाधोलोकः ॥ इत्यादि, एवं तिर्यगूप्रलोकविषयेऽपि विज्ञेयम् । तमेव पञ्चदशविधम् ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकं प्रतिपादयति-तंजहा-सोहम्मकप्पउलोगखेत्तलोए, जाव अच्चुयउडलोयखेत्तलोए, गेवेज्ज विमाणउडलोयखेत्तलोए, अणुत्तरविमाणउडलोयखेत्तलोए, इसि पन्भारपुढवि उड्डलोगखेत्तलोए' तद्यथा-१सौधर्मकल्पो लोकक्षेत्रलोकः, यावत्-ईशानको लोकक्षेत्रलोकः,३ सनत्कुमार-४माहेन्द्र-५ब्रह्मलोक-६लान्तक-७महाशुक्र-८सहस्रा-९राऽऽनत-१०माणताऽऽ११रणाऽ१२च्युतोर्वलोकक्षेत्रलोकाः, १३वेयकविमानो लोकक्षेत्रलोकः, १४अनुत्तरविमानो तिर्यक्लोक है। और जहां पर बहुतकरके द्रव्यों का परिणाम शुभ होता है वह ऊर्ध्वलोक है। सो ही कहा है-' अहव अहो परिणामो' इत्यादि । इसी प्रकार से तिर्यग्लोक ऊर्ध्वलोक के विषय में भी जानना चाहिये ऊर्चलोक रूप क्षेत्र पन्द्रह प्रकार का किस प्रकार से है-सो सुत्रकार इसी घात को प्रकट करने के लिये कहते है ' तंजहा-सोहम्मकप्प उडुलोगखेत्तलोए, जाव अच्चुय उडलोयखेत्तलोए, गेवेजविमाण उडलोयखेत्तलोए अणुत्तरविमाणउड्डलोयखेत्तलोए, इसिं पन्भारपुढवि उडलोपखेत्त. लोए' सौधर्मकल्प ऊर्बलोकरूप क्षेत्रलोक १, यावत्-ईशानकल्पऊवं. लोकरूपक्षेत्रलोक २, सनत्कुमार ३-माहेन्द्र ४ - ब्रह्मलोक ५-लान्तक ६महाशुक्र ७-सहस्रार ८-आनत ९-प्राणत १०-आरण ११-अच्युत १२ ક્ષેત્રને તિર્યક કહે છે. જ્યાં મોટે ભાગે દ્રવ્યનું પરિણામ શુભ હોય છે, તે ક્ષેત્રનું નામ ઉર્વલેક છે.
मे पात “ अहव अहो परिणामो" त्या सूत्र १२॥ ६८ ४२॥ छ. मेरा प्रमाणे ति4213 Seqat विषे ५७४ सम४. “ तंजहा " Bet. લોક રૂપ ક્ષેત્રના ૧૫ પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે
“सोहम्मकप्पउङ्घलोगखेत्तलोए, जाव अच्चुयउडलोयखेत्तलोए, गेवेज विमाणउड्डलोयखेत्तलोए, अणुत्तरविमाण उड्डलोयखेत्तलोए, इसिंपब्भारपुढवि उड्डलोय. खेत्तलोए" (1) सौषम ८५ Sarals ३५ क्षेत्रो, (२) शान८५ q.
३५ क्षेत्र, (3) सनमा२, (४) मान्द्र, (५) ब्रह्मदे) airds, (७) भाशु, (८) सखार (6) मानत, (१०) आधुत, (११) भा२५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
भगवतीस्त्रे लोकक्षेत्रलोकः १५ईषत्माग्भारपृथिव्यू लोकक्षेत्रलोकः इति । गौतमः पृच्छतिअहोलोगखेत्तलोए णं भंते । फि संठिए पण्णते ?' हे भदन्त ! अधोलोकक्षेत्रलोकः खलु किं संस्थितः, किम्-कीदृशं, संस्थितं-संस्थानं यस्य सः तथाविधः किमा. कारकः प्रज्ञप्तः? भगवानाद-'गोयमा! तप्पागारसंठिए एण्णत्ते' हे गौतम ! अधोलोकक्षेत्रलोकः तपाकारसंस्थितः-तमः-लघुनौका तदाकारः अधोमुखशरा वाकारसंस्थानः प्रज्ञप्तः, तदाकारो यथा A इति । गौतमः पृच्छति-'तिरियलोय
खेत्तलोए णं भने ! कि संठिए पण्णते?' हे भदन्त ! तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकः खलु किं संस्थितः किमाकारः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा! झल्लरिसंठिए पन्नत्ते' ऊवलोकरूपक्षेत्रलोक १३-अवेयकविमान ऊर्ध्वलोकरूपक्षेत्रलोक अनुत्तरविमान ऊर्ध्वलोकरूपक्षेत्रलोक, १४ एवं ईषत्मारभारपृथिवीअध्यलोकरूप क्षेत्रलोक ५१।। ____ अब गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं- अहो लोगखेत्तलोए णं भंते ! कि संठिए पणत्ते' हे भदन्त ! अधोलोकप जो क्षेत्रलोक है उसका संस्थान-आकार कैसा है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा' हे गौतम ! तप्पागारसंठिए पण्णत्ते' अधोलोकरूप क्षेत्र लोक
का आकार तप्र के आकार जैसा है. लघु नौका का नाम ना है। इसका संस्थान अधोमुखवाले शराब के जैमा होता है. इसका आकार का प्रतीक टीका में दिया है सो वहां देख लेवें. __ अब गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं--'तिरिलोय खेतलोए ण भंते ! कि संठिए पगत्ते' हे भदन्त ! तिर्यग्लोकरूप क्षेवलोक का आकार कैसा है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- गोयमा' हे गौतम ! 'झल्लरिसंठिए (૧૨) અમ્રુત ઉર્વલેક રૂપ ક્ષેત્રલોક, (૧૩) રૈવેયક વિમાન ઉર્વિલેકરૂપ ક્ષેત્રક, (૧૪) અનુત્તર વિમાન ઉદ્ઘલેક રૂપ ક્ષેત્રલેક અને (૧૫) ઈષ~ાક્ષાર પૃથ્વી ઉર્વિલેકરૂપ ક્ષેત્રલેક
હવે ગૌતમ સ્વામી તે પ્રત્યેકના સંસ્થાન (આકાર ) વિષે પ્રશ્ન પૂછે છે
" अहोलोगखेत्तलोएण भते! किं सठिए पणत्ते ?' 3 सगवन् ! અલોકરૂપ જે ક્ષેત્રલેક છે તેને આકાર કે કહ્યું છે ?
महावीर प्रसन। उत्तर " गोयमा "है गौतम! "तप्पागारसंठिए पण्णत्ते" अघास ३५ क्षेत्रमाने। १२ त (नानी नीना वा डाय છે. તેનું સંરથાન (આકાર) ઊંધા પડેલા શરાવ (શકોરા) જે હોય છે. તેને આકાર ટીકામાં બતાવવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે સમજી લે.
गीतमस्वाभाना प्रश्न-"तिरिय लोयखेत्तलोए ण भते ! किं संठिए मण्णत्ते ?" मापन ! ति°३४ ३५ क्षेत्र २२ ॥ य छ ?
महावीर प्रभुना उत्तर- “गोयमा" गौतम ! “ झल्लरिसठिए पण्णत्ते"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3A
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ३९७ हे गौतम ! तिर्यग्लोकक्षेत्रलोको झल्लरीसंस्थितः, झल्लरीवत् संस्थितं- संस्थान यस्य स तथाविधः प्रज्ञप्तः अल्पोच्छ्रायत्वात् महाविस्तारत्वाच्च तिर्यलोकक्षेत्रलोको झल्लरीसंस्थान इत्यर्थः तदाकारो यथा-0 इति । गौतमः पृच्छति-उडलोयखेत्तलोय पुच्छा' ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोक पृच्छा, तथा च ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकः खलु कि संस्थितः किमाकारः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'उड्रमुइंगाकारसंठिए पण्णत्ते' हे गौतम ! अर्बलोकक्षेत्रलोकः खलु ऊर्ध्वमुखमृदङ्गाकारसंस्थितः शरावसंपुटाकार इत्यर्थः प्राप्तः, तदाकारो यथा- इति, गौतमः पृच्छति-'लोए णं भंते ! किं संटिए पन्नत्ते? ' हे भदन्त ! लोकः खलुकि संस्थितः-कि कीदृशं संस्थितं सस्थानम् आकारो यस्य स तथाविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! सुपइडगसंठिए लोए पत्ते' तिर्यग्लोकरूप क्षेत्रलोक का आकार झल्लरी के आकार जैसा है। झल्लरी ऊँचाइ में तो कम होती है, पर उसका विस्तार बहुत होता है. तियालोक भी ऐसा ही है. इसलिये इसे झल्लरी के आकार जैसा कहा गया है। अब गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं-'उडुलोय खेतलोयपुच्छा' हे भदन्त ! ऊर्श्वलोक रूप क्षेत्रलोक का आकार कैसा कहा गया है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'उड़मुइंगाकारसंठिए पण्णत्त' हे गौतम! अवलोकरूपक्षेत्रलोक का आकार ऊर्ध्वमुख कर रखे गये मृदङ्ग के आकार जैसा कहा गया है। इसका आकार टीकामें दीखाये अनुसार समझ लेवें.अब गौतमस्था. मी प्रभु से पूछते हैं-'लोए णं भंते ! कि संठिए पण्णत्ते' हे भदन्त ! लोक का आकार कैसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! सुपटगसंठिए लोए पण्णत्ते' हे गौतम ! लोक का आकार सुप्रतिष्ठक के હે ભગવન તિર્થંકરૂપ ક્ષેત્રલેકને આકાર ઝલરી (ઝાલર) ન જે હોય છે. ઝહલરી બહુ જાડી હતી નથી પણ તેને વિસ્તાર ઘણો જ હોય છે, તિર્યંગ્લેક પણ એ જ હોવાથી તેને આકાર ઝલરી જેવે કહ્યો છે.
गौतम स्वामीन। प्रश्न-“ उड्डलोयखेत्तलोय पुच्छा ? " डे मन ! ઉર્વિલેક રૂપ ક્ષેત્રકને આકાર કે હોય છે ?
भडावीर प्रभुना उत्तर-“ उड्डमुइंगाकारसंठिए पण्णत्ते” के गौतम! ઉર્વલેક રૂપ ક્ષેત્રલોકનો આકાર ઉમુખ સ્થિત મૃદંગના જેવું હોય છે. તે આકાર ટીકામાં આપ્યા પ્રમાણે સમજી લે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" लोएण भंते ! किं संठिए पण्णत्ते ?” 3 ભગવન! લેકને આકાર કે કહ્યું છે?
महावीर प्रभुने। उत्तर " गोयमा ! सुपइदुगसंठिए पण्णत्ते” हे गौतम!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
भगवती सूत्रे
,
पन्नते' हे गौतम! लोकः सुपतिष्ठक संस्थितः सुपतिष्ठकं- संस्थापनकं घटस्था पनोपकरणं, तस्मिन् स्थापितं घटादि ग्रहीतव्यम् तादृशेनैव लोकसादृश्योपपत्ति संभ वात्, तदाकारो यथा - इति, तदेव दर्शयति- 'तंजदा - हेट्ठा वित्थिन्ने मज्झे संखिते जहा समसए पढमुद्देसए जाव अंत करेंति' । तद्यथा - अन्ते विस्तीर्णः मध्ये संक्षिप्तः यथा सप्तमशतके प्रथमोदेश के प्रतिपादितस्तथैवावापि प्रतिपत्तव्यः, यावत् - उपरिविशालः अधः पल्यङ्कसंस्थानसंस्थितः मध्ये वरत्रत्रविग्रहीतः वरवज्रमध्यभागवत् प्रतलः, उपरि ऊर्ध्वमृदङ्गाकार संस्थितः, तस्त्रिश्च खलु शाश्वतेलोके अन्ते विस्तीर्णे, मध्ये संक्षिप्ते उपरि विशाले, अधःालयङ्कसंस्थानसंस्थिते,
,
आकार जैसा कहा गया है । घट जिस पर रक्खा जाता है ऐसा उपकरण का नाम सुप्रतिष्ठक है । इस पर स्थापित हुआ घटादि पदार्थ सहित यह यहां ग्रहण करना वाहिये. क्यों कि ऐसी स्थिति में ही लोक के आकार का साद्रश्य घट सकता है। यह नीचे विस्तृत, मध्य में संकीर्ण और फिर विस्तृत होकर ऊपर में संकीर्ण होता है। इसका आकार टोकामें दिया है सो इसके अनुसार समझ लेवें. दोनों हाथ फैला कर-कटि पर दोनों हाथ रखने पर मनुष्य का जैसा आकार बन जाता है-ठीक इसी प्रकार से यह आकार होता है। इसी बात को सूत्रकार 'तं जहा हेट्ठा वित्थिन्ने, मज्झे संखिते, जहा सत्तमसर पढमुद्देस जाव अंत करेंति' जिस प्रकार से सप्तमशतक के प्रथम उद्देशक में लोक के आकार का प्रतिपादन किया गया है वैसा ही आकारप्रतिपादन यहां पर भी करना चाहिये - यह लोक नीचे विस्तीर्ण मध्य में संक्षिप्त-संकीर्ण है. ऊपर में ऊर्ध्वमुख वाले मृदङ्ग के आकार લેાકના આકાર સુપ્રતિષ્ઠના આકાર જેવા હય છે. જેના પર ઘડે રાખવામાં આવે છે, તે સાધનને સુપતિòક કહે છે. ઘટાદિ પદા સહિત તે ઉપકરણના આકારને અહી સુપતિષક કહેવામાં આવેલ છે, કારણ કે એવી સ્થિતિમાં વિચાર કરવામાં આવે તે જ લેકના એવા આકાર ઘટાવી શકાય છે. તે નીચેયી વિસ્તૃત, મધ્યમાં સંકીણુ અને ફરીથી વિસ્તૃત થઈ ને ઉપર જતાં સંકીણુ' હાય છે. બન્ને પગ પહોળા કરીને તથા બન્ને હાથ કેડ ૫૨ રાખીને ઉસેલા મનુષ્યના જે તે આકાર હે.ય છે. તેને આકાર ટીકામાં દેખાડવ્યા પ્રમાણે સમજી લેવે.
है,
४ वातने सूत्रमारे नीथेना सूत्रपाठ द्वारा प्रष्ट छुरी छे- " तंज- हेट्ठा वित्थिन्ने, मज्झे संखित्ते, जहा सत्तमसए पढमुद्देस जाव अंत करेंति સાતમાં શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં લાકના આકાર વિષે જેવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એવું પ્રતિપાદન અહી... પણ કરવું જોઈએ, આ લેાક નીચે વિસ્તીણુ છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
""
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११७० १० स० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ३९९ मध्ये वरदविग्रहीते, उपरि ऊर्ध्वमृदङ्गाकारसंस्थिते उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अईन् जिनः केवली जीवमपि जानाति, अजीवमपि जानाति, ततः पश्चात् सिध्यति, बुध्यते, मुच्यते, सईदुःखानामन्तं करोति । गौतमः पृच्छति- 'अलोएणं भंते ! कि संटिए पन्नत्ते?' हे भदन्त ! अलोकः खलु किं संस्थितः कीदृसंस्थानवान् प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! झुसिरगोलसंठिए पानत्ते' हे गौतम ! अलोकः खलु शुषिरगोलकसंस्थितः-अन्तश्छिद्रगोलाकारः प्रज्ञप्तः, तथादि-अलोकस्य लोकः शुषिरमिवाभाति तदाकारो यथा- 0 इति। सम्पति जीवदेशमदेशादि-वक्तव्यतामाह-गौतमः पृच्छति-'अहेलोगखेत्तलोए ण मते ! किं जीश, जीवदेशा, जीव जैसा है। इसी बात को “ यावत् उपरि विशालः, अधः पल्यङ्कसंस्थानसंस्थितः, मध्ये वरवज्रविग्रहीतः, उपरि मृदङ्गाकारसंस्थितः" इन पदों द्वारा यहां प्रकट किया गया है। यह लोक शाश्वत है। इस शाश्वत. लोक में उत्पन्न हुए अनन्तज्ञान दर्शन धारी अर्हन्त जिन केवली जीव को भी जानते हैं, अजीव को भी जानते हैं। इसके पश्चात् वे सिद्ध हो जाते हैं, बुद्ध बन जाते हैं, संसार से मर्वथा छूट जाते हैं और शारीरिक एवं मानसिक समस्त दुःखों का अंत करदेते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'अलोए ण भंते ! कि संठिए पण्णत्ते' हे भदन्त! अलोक का आकार कैसा है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! मुसिरगोलसंठिए पण्णत्त' हे गौतम! अलोक का आकार भीतर में जिस को पोल है ऐसे गोला के आकार जैसा है। लोक अलोक के शुषिर-छिद्र जैसा मालूम होता है । टीका में दिये अनुसार समझ लेवें। अब गौतमस्वामी મધ્યમાં સંક્ષિપ્ત (સંકીર્ણ) છે, અને ઉપરના ભાગમાં ઉર્વ મુખવાળા મૃદંગના આકારને છે. એજ વાતને સૂત્રકારે અહીં આ સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ કરી છે " यावत् उपरि विशालः, अधःपल्यसंस्थानसस्थितः, मध्ये वरवनविग्रहीतः, उपरि म दङ्गाकारसंस्थित :" मा सा शाश्वत छ. मा शावतामा उत्पन्न થયેલા અનન્ત જ્ઞાનદર્શનધારી અહંત જિનકેવલી ભગવાને જીવને પણ જાણતા હતા. અજીવોને પણ જાણતા હતા. આ પ્રકારના કેવળજ્ઞાની છે આ લેકમાંથી સિદ્ધગતિમાં જાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે, સમસ્ત સાંસારિક પરિતાપથી રહિત થઈ જાય છે અને સમસ્ત દુઃખને અન્ત કરી નાખે છે.
गौतम २वाभाना प्रभ-“ गोयमा ! झुसिरगोलसठिए पणत्ते" गौतम અલકને આકાર અંદરથી પિલા ગળાના જેવો હોય છે. લેક અલાકના શુષિર (છિદ્ર) જેવું લાગે છે. ટીકામાં બતાવ્યા પ્રમાણે તેને આકાર સમજી લે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
भगवतीसूत्र पएसा?' हे भदन्त ! अधोलोकक्षेत्रलोके खलु किं जीवाः, जोवदेशाः, जीव प्रदेशा भवन्ति ? भगवानाह-एवं जहा इंदा दिसा तहेव निरवसेसं भाणियबजाव अद्धासमए:' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा ऐन्द्री पूर्वा दिक् दशमशतके प्रथमोद्देशके प्रति पादित्ता तथैवात्रापि निरवशेषं सर्वम् अधोलोकक्षेत्रलोकस्वरूपं भणितव्यम्प्रतिपत्तव्यम् , यावत्-अद्धाप्तमयः, यावत्करणात्-अधोलोकक्षेत्रलोके खलु भदन्त ! कि जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः, किंवा अजीवाः, अजीवदेशाः, अजीवप्रदेशाः? गौतम ! जीवा अपि, जीवदेशा अपि, जीवप देशा अपि, अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीवपदेशा अपि, इत्यादि संग्र खम् । गौतमः पृच्छति-'तिरियलोयखेनजीव देश-प्रदेश आदि की वक्तव्यता के विषय में पूछते हैं - अहेलोगखेत्तलोए णं भंते ! किं जीवा, जीवदेमा, जीवपएसा' हे भदन्त ! अधो. लोक रूप क्षेत्रलोक में क्या जीव हैं ? या जीवदेश हैं ? या जीव प्रदेश हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा इंदा दिसा तहेव निरवसेसं भाणियव्यंजाव अद्धासमए ' जैसा कथन पूर्व दिशा के संबंध में दशवें शतक के प्रथम उद्देशक में किया गया है वैसा ही वह सम्पूर्ण कथन यहां पर भी करना चाहिये वहां इस विषय में ऐसा कथन आया हैहे भदन्त ! अधोलोकरूपक्षेत्रलोक में क्या जीव हैं ? जीवदेश हैं ? या जीव प्रदेश हैं ? या अजीव हैं ? अजीवदेश हैं ? या अजीव प्रदेश हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा-हे गौतम! अधोलोकरूप क्षेत्रलोक में जीव भी हैं जीव देश भी हैं और जीवप्रदेश भी हैं, अजीव भी हैं, अजीवदेश भी हैं और अजीव
હવે ગૌતમસ્વામી છવદેશ, જીવપ્રદેશ આદિ વિષે પ્રશ્ન પૂછે છે
“ अहेलोगखेत्तलोए ण भंते ! किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा" के ભગવન! અધેલક રૂપ ક્ષેત્રકમાં શું છે છે ખરાં? શું છવદેશે છે ખરા ? શું જીવપ્રદેશો છે ખરાં?
___ महावीर प्रभुने। उत्तर-“ एवं जहा इंदा दिसा तहेव निरवसेस भाणियव जाव अद्धासमए" गीतम! शमशतना पॐ शाम पूरा વિષે જેવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ સંપૂર્ણ કથન અહી પણ કરવું જોઈએ. તે કથનને આધારે અહીં આ પ્રકારના પ્રશ્નોત્તર બનાવી શકાય
ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્નહે ભગવન્ ! અલેક રૂપ ક્ષેત્રલોકમાં શું જીવે છે ખરાં? જીવદેશે છે ખરાં? જીવ પ્રદેશ છે ખરાં? અજી છે ખરાં? અછવદેશે છે ખરાં ? અજીવ પ્રદેશ છે ખરાં?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-“હે ગૌતમ! અલેક રૂપ ક્ષેત્રમાં છે પણ છે, જીવદેશ પણ છે, જીપપ્રદેશે પણ છે, અજી પણ છે, અજીવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ४०१ लोए णं भंते ! कि जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? ' हे भदन्त ! तिर्यग्लोकक्षेत्रलोके खलु किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः भवन्ति ? किंवा अजीवाः, अजीवदेशाः, अजीवप्रदेशाः भवन्ति ? भगवानाह-'एवं चेव' हे गौतम । एवमेवपूर्वोक्तरीत्यैव तिर्यग्लोकक्षेत्रलोके. जीवा अपि, जीवदेशा अपि, जीवप्रदेशा अपि, तथा अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीवप्रदेशा अपि भवन्ति, 'एवं उड्रलोयखेत्तलोएवि' एवं-पूर्वोक्तरीत्यैव ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकेऽपि जीवा अपि, जीवदेशा अपि, जीवप्रदेशा अपि, तथा अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीवप्रदेशा अपि भवन्तीतिभावः, 'नवर अरूबी छबिहा, अद्धासमो नत्थि' नवरम्प्रदेश भी हैं, इत्यादि यह सब कथन यहां यावत् शब्द से गृहीत किया गया है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तिरियलोयखेत्तलोए ण भंते ! किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा, हे भदन्त !तियग्लोकरूपक्षेत्रलोक में क्या जीव हैं जीवदेश हैं या जीवप्रदेश हैं ? अजीव हैं, या अजीवदेश हैं या अजीवप्रदेश हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं चेव' पूर्वोत्तरीति के अनुसार तिर्यग्लोक क्षेत्रलोक में जीव भी हैं, जीवदेश भी हैं, जीवप्रदेश भी हैं, तथा अजीव भी हैं, अजीवदेश भी हैं
और अजीवप्रदेश भी हैं ! ' एवं उडलोयखेत्तलोए वि' इसी प्रकार से ऊर्ध्वलोकरूप क्षेत्रलोक में भी जीव, जीवदेश और जीवप्रदेश तथा अजीव, अजीवदेश और अजीवप्रदेश हैं 'नवर अरुवी छविहा, अद्धा. समयो नस्थि' अधोलोक और तियरलोकरूप क्षेत्रलोक की अपेक्षा
દેશ (અંશે) પણ છે અને અજીવપ્રદેશ પણ છે.” ઈત્યાદિ અદ્ધાકાળ (४७) पर्यन्त ४थन मी अ५ ४२ मे.
गौतम स्वाभाना प्रभ-" तिरियलोयखेत्तलोए ण भंते ! किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएमा० १" उ सन् ! तिय ३५ क्षेत्रमा शु । છે ખરાં? જીવદેશો છે ખરાં? જીવપ્રદેશે છે ખરાં? અછો કે અછવદેશ છે ખરાં? અજીવ પ્રદેશ છે ખરાં?
महावीर प्रभुन। उत्तर-“ एव चेव" गौतम ! मघौसानीभ तियલેક રૂપ ક્ષેત્રમાં પણ છે, જીવદેશે, જીવપ્રદેશ અજ, અજવદેશ અને म शानु मस्तित्व य छे. “ एवं उड्ढलोयखेत्तलोए वि" से प्रभारी ઉદ્ઘલેક રૂપ ક્ષેત્રમાં પણ છે, જીવદેશે, અને જીવપ્રદેશ અજ, અજીવ हेश भने १७१ प्रदेश राय छे. “नवरं अस्वी छविहा, अद्धासमयो नत्थि"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
५.२
भगवतीसूत्र अधोलोक तिर्यग्लोकापेक्षया ऊलोकस्य विशेषस्तु अस्मिन् ऊर्ध्वलोके अरूपिणः षविधाः प्रतिपत्तव्याः, किन्तु अद्धासमयो नास्ति, तथाच अधोलोकतिर्यग्लोकयोः धर्माधर्माकाशास्तिकायानां देशास्त्रयः, प्रदेशास्त्रयः कालश्चेत्येवं रूपेण अरूपिणः सप्तविधाः पूर्व प्रतिपादिताः, अधोलोकतिर्यग्लोकयोः सूर्यप्रकाशाभिव्यङ्गयकालसद्भावात् , अधोलोके सलिलावती विजयापेक्षया सूर्यप्रकाशो विज्ञेयः। ऊर्ध्वलोकेतु सूर्यप्रकाशाभिव्यङ्गयकालो नास्ति, अतः पडेवारूपिणः उक्ताः। गौतमः पृच्छति-लोएणं भंते ! किं जीवा जहा बितियसए अत्थिकायउद्देसए लोयागासे' हे भदन्त ! लोके खलु किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवपदेशाः, किं वा अजीवाः ऊर्ध्वलोकरूप क्षेत्र के कथन में विशेषता केवल इतनी ही है कि उस कथन में अद्धासमय वहां पर नहीं होने से उसका कथन नहीं करना चाहिये. इस प्रकार यहां अरूपी ६ प्रकार के हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि अधोलोक एवं तिर्यग्लोक रूप क्षेत्रलोक में धर्मास्तिकाय, अधमास्तिकाय और आकाशास्तिकाय इन तीन अस्तिकायों के देश तीनों के प्रदेश और काल. अर्थात् ऊर्ध्वलोक में सूर्यका प्रकाश न होने से काल नहीं हैं। इस रूप से अरूपी ७ सात प्रकार के पहिले कहे जा चुके हैं क्यों कि इन दोनों क्षेत्र लोकों में सूर्य के प्रकाश द्वारा अभिव्यङ्गय काल का सद्भाव है. अधोलोक में सलिलावती विजय की अपेक्षा से सूर्यप्रकाश है ऐसा जानना चाहिये. परन्तु ऊर्ध्वलोक में तो सूर्यप्र. काशाभिव्यङ्गय काल है ही नहीं। इसलिये यहां ६ प्रकार के ही अरूपी कहे गये हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'लोए णभंते ! कि जीवा, जहा बितियसए अस्थिकायउद्देसए लोयागासे' हे भदन्त ! लोक में પરંતુ અલેક અને તિર્યગ્લેક રૂપ ક્ષેત્રલેક કરતાં ઉર્વીલેક રૂપ ક્ષેત્રના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે અહી (ઉર્વીલોકમાં) અદ્ધાસમય (કાળ) હેતે નથી. તેથી અહીં કાળ સિવાયના ૬ અરૂપી દ્રવ્યનું જ કથન થવું જોઈએ. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે અલેક અને તિર્યકમાં ધર્માસ્તિકાય. અધર્માસ્તિકાય, અને આકાશાસ્તિકાય, આ ત્રણ અસ્તિકાના ત્રણ દેશ, ત્રણ પ્રદેશ અને કાળ રૂપ સાત અશ્લી દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ હોય છે. આ પ્રકારના સાત અરૂપી દ્રવ્યાનું પ્રતિપાદન આગળ કરવામાં આવી ચુકયું છે. કારણ કે તે અને ક્ષેત્રમાં સૂર્યના પ્રકાશ દ્વારા અભિવ્યંગ્ય કાળને સદ્દભાવ હોય છે. અધેલકમાં સલિલાવતી વિજયની અપેક્ષાએ સૂર્યપ્રકાશ છે એમ સમજવું. પરંતુ ઉદર્વકમાં તો સૂર્યપ્રકાશ દ્વારા અભિવ્યંગ્ય કાળને સદુભાવ જ નથી તેથી ત્યાં છ પ્રકારના અરૂપી દળે પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ० १० स० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ४०३ अजीवदेशाः, अजीवप्रदेशाः सन्ति ? यथा द्वितीयशतके अस्तिकायोद्देशके इत्यर्थः लोकाकाशे विषयभूते जीवादयः प्रतिपादितास्तथैवप्रतिपत्तव्याः, तथाच लोके जीवा अपि, जीवदेशा अपि, जीवप्रदेशा अपि, एवम्-अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि अजीवपदेशा अपि, सन्तीतिभावः, किन्तु-'नवरं अरूबीसत्तवि जाव अहम्मत्थिकायस्स पएसा४, नोआगासत्यिकाए, आगासत्थिकायस्सदेसे५, आगासत्थिकायस्स पएसा६,अद्धासमये,सेसं तंचेव' नवरं विशेषस्तु केवलमयमेव तत्र द्वितीयशतकास्त्युदेशे अरूपिणः पञ्चविधाः प्रतिपादिताः तथाहि-'धम्मत्थिकाए १ नो धम्मस्थिकायस्सदेसे, धम्मस्थिकायस्सपदेसा २, अधम्मत्थिकाए ३ नो अधम्मत्थिकायस्सदेसे, अधम्मत्थिकायस्सपदेसा४ अद्धासमए५" इति । अत्रतु सप्तापि-सप्तविधाः प्रतिपत्तजीव हैं ? या जीवदेश हैं ? या अजीवप्रदेश हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम! 'जहा बितियसए अस्थिकाय उद्देसए लोयागासे' जिस प्रकार द्वितीयशतक में अस्तिकाय उद्देशक में (दशवे उद्देशक में ) लोकाकाश में जीवादिक कहे गये हैं-उसी प्रकार से वे यहां पर भी कहना चाहिये तथा लोक में जीव भी हैं, जीवदेश भी हैं और जीवप्रदेश भी हैं। इसी प्रकार से वहां अजीव भी हैं, अजीव देश भी हैं और अजीव प्रदेश भी हैं। किन्तु 'नवरं अरूवी सत्तवि जाव अहम्मस्थिकायस्स पएसा, नो आग. सस्थिकाए आगासस्थिकायस्स देसे, आगासस्थिकायस्स पएसा अद्धासमए, सेस तंचेव' नवरं-उस वक्तव्यता की अपेक्षा इस वक्तव्यता में इतना ही अन्तर है कि वहां पर पांच प्रकार के ही अरूपी प्रतिपादित किये हैं, आकाश के भेद वहाँ प्रतिपादित नहीं हुए तपकि लोक में
गौतम स्वामीना प्रश्न-" लोएण भंते ! किं जीवा., १ "3 मापन। શું લેકમાં જીવે છે ખરાં? જીવ દેશે છે ખરાં? જીવ પ્રદેશ છે ખરાં ? અજી છે ખરાં? અજીવ દેશો છે ખરાં? અજીવ પ્રદેશો છે ખરા ?
महावीर प्रभुने। उत्त२-" जहा बितियसए अत्थिकाय उद्देसए लोयागासे"
હે ગૌતમ! બીજા શતકના દશમાં અસ્તિકાયેદ્દેશકમાં, કાકાશમાં જીવાદિકનું જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે અહી પણ કહેવું જોઈએ. જેમ કે-લેકમાં જે પણ છે, જીવદેશ પણ છે અને જીવપ્રદેશ પણ છે. એ જ પ્રમાણે ત્યાં અજી પણ છે, અછવદેશ પણ છે અને म हेश। ५६ छ. “ नवर" ते १४तव्यता ४२di मतव्यतामा मेरो જ તફાવત છે કે ત્યાં પાંચ પ્રકારના જ અરૂપી પ્રતિપાદિત કરવામાં આવેલ છે, આકાશના ભેદોનું ત્યાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું નથી, ત્યારે લેકમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
भगवतीसूत्रे
व्याः, तत्रास्त्युदेश के हि लोकाकाश आधारतया प्रतिपादयितुमिष्टः, अतएवाकाशस्य देश देशात्मकौ भेदौ तत्र नोक्तौ अऋतु लोकोऽस्तिकायसमुदायरूपः आधारतया प्रतिपादयितुमिष्टोत आकाशस्य द्वौ भेदौ अपि आधेयौ भवत इति सप्तविधाः बोध्याः, तेचैव - १ धर्मास्तिकायः लोके परिपूर्णस्य तस्य विद्यमानत्वात्, धर्मास्तिकायदेशस्तु न भवति धर्मास्तिकायस्यैव तत्र सद्भावात्, धर्मास्तिकाय देशाश्र सन्ति धर्मास्तिकायस्य तद्रूपत्वादितिद्वयम् २, तथैव सात प्रकार के अरूपी प्रतिपादित हुए हैं-धर्मास्तिकाय १, धर्मास्तिकाय के प्रदेश २, अधर्मास्तिकाय ३ अधर्मास्तिकाय के प्रदेश ४, नो आकाशास्तिकाय यहाँ आकाशास्तिकाय कानिषेध है क्यों कि लोक आकाशास्तिकाय का देशरूप है अतः आकाशास्तिकायदेश ५ आकाशास्तिकायप्रदेश ६, और काल ७ । कहने का तात्पर्य यह है कि वहाँ दूसरे शतक के दसवें अस्तिकाय उद्देशक में लोकाकाश आधाररूपसे प्रतिपादन करना इष्ट है, इसलिये लोकाकाश में आकाश के दो भेद - आकाशास्तिकाय और इसके प्रदेश नहीं प्रतिपादित हुए हैं। परन्तु यहां तो अस्तिकाय का समुदाय रूप लोक आधारपने से प्रतिपादन करने के लिये इष्ट हुआ हैं. इसलिये आकाश के दो भेद भी आधेय ( आधार में रहनेवाला पदार्थ) हो जाते हैं इसलिये वहां सातों प्रकार के अरूपी प्रकट किये गये हैं । धर्मास्तिकाय लोक में परिपूर्णरूप व्यापकरूप से विद्यमान है। धर्मास्तिकाय का देश तो होता नहीं है क्यों कि पूरा धर्मास्तिकाय ही वहां સાતે પ્રકારના અરૂપીનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તે સાત પ્રકારના અરૂપી નીચે પ્રમાણે છે.
" अरूवी सत्तविहा जाव अहमत्थिकायस्स पएसा, नो आगासत्थिकाएआगासत्थि कायस्सदेसे, आगासत्थि कायरस परता अद्धा समए, सेसं तंचेत्र " (१) धर्मास्तिय, (२) धर्मास्तियना प्रदेशा, (3) अधर्मास्तिहाय, (૪) અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ, (૫) ના આકાશાસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય દેશ, (૬) આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશ અને (૭) કાળ આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે ત્યાં લેાકાકાશની અપેક્ષાએ પ્રતિપાદન થવુ જોઈએ. તેથી લેાકાકાશમાં માકાશના ભેદ—આકાશાસ્તિકાયના દેશે અને પ્રદેશેા-નું પ્રતિપાદન થયુ નથી. પરન્તુ અહીં તેા અસ્તિકાયના સમુદાય રૂપ લેાકની અપેક્ષાએ પ્રતિપાદન કરવાનું હાવાથી આકાશના ભેદના પણ સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે. તે કારણે અહીં સાતે પ્રકારના અરૂપીને સદ્ભાવ ખતાન્યેા છે ધર્માસ્તિકાય લાકમાં પરિપૂર્ણ રૂપે- વ્યાપક રૂપે રહેલ છે. ધર્માસ્તિકાયના દેશ (શ) તા હાતા નથી, કારણ કે પૂરૂં' ધર્માસ્તિકાય જ ત્યાં વર્તમાન હાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ४०५ अधर्मास्तिकायोऽपि ३ अधर्मास्तिकायः तत्पदेशाचेति द्वयं बोध्यम् ४ तथा नोआकाशास्तिकायः, आकाशारितकायो नास्ति लोकस्य तस्य एतद्देशत्वात् , किन्तु-आकाशदेशः संभवति, लोकस्य तदंशत्वात् ५ आकाशपदेशाश्च सन्ति६, कालश्वास्ति ७, इत्यभिप्रायेणाह-यावत्-अधर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः, नो आकाशा स्तिकायस्य देशः आकाशास्तिकायस्य प्रदेशाः, अद्धासमयः कालः, शेष-तदेवद्वितीयशतकस्थ दशमोद्देशकवदेव बोध्यम्। गौतमः पृच्छति-'अलोएणं भंते ! किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? अजीवा, अजीवदेसा, अजीवपएसा ?' हे भदन्त ! अलोके खलु किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः, किंवा अजोवाः, अजीवदेशाः, अजीवप्रदेशा भवन्ति ? भगवानाह-'एवं जहा-अस्थिकायउद्देसए विद्यमान रहता है इसलिये धर्मास्तिकाय हैं १ । धर्मास्तिकाय के प्रदेश होते हैं-क्यों कि धर्मास्तिकाय प्रदेशरूप होता है २ । अधर्मास्तिकाय है ३ और अधर्मास्तिकाय के प्रदेश हैं ४ तथा आकाशास्तिकाय नहीं है किन्तु उसका देश है क्यों कि लोक जो है वह आकाशास्तिकाय का एकदेश है ५ आकाश के प्रदेश भी हैं. क्यों कि आकाश प्रदेशरूप होता है ६ और काल भी है ७ ऐसे सात होते हैं पाकी का और सब कथन द्वितीयशतक के दशवें उद्देशक के समान ही जानना चाहिये। ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अलोए ण भंते किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? अजीवा, अजीवदेसा, अजीवपएसा' हे भदन्त ! अलोक में कया जीव हैं ? जीवदेश हैं ? या जीवप्रदेश हैं ? अजीव हैं ? अजीवदेश हैं या अजीव प्रदेश हैं ? इसके उत्सर में प्रभु कहते हैं-' एवं जहा-अस्थिकायउद्देसए अलोयागासे, तहेव निरवसेस ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશે હોય છે, કારણ કે ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશરૂપ હોય છે. અધર્માસ્તિકાય છે અને અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ છે તથા ને આકાશાસ્તિકાય ૩પ આકાશ દેશ છે, કારણ કે આ જે લેક છે તે આકાશાસ્તિકાયનો એક દેશ છે. આકાશના પ્રદેશ પણ છે, કારણ કે આકાશ પ્રદેશરૂપ હોય છે, અને કાળ પણ છે. બાકીનું સમસ્ત કથન બીજા શતકના દશમા ઉદ્દેશામાં કહ્યા અનુસાર જ સમજવું.
गौतम स्वामीना प्रश्न-“ अलोए ण भते! किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? अजीवा, अजीवदेसा अजीवपएसा " 3 सन् ! शु. मसभा છો છે ખરાં? જવદેશે છે ખરાં? જીવપ્રદેશ છે ખરાં ? અજી કે અછવદેશો છે ખરાં? આજીવપ્રદેશ છે ખરાં?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
भगवतीसूत्रे अलोयागासे, तहेच निरवसेसं जाव अणंतभागूणे' एवं-पूर्वोक्तरीत्या यथा अस्थिकायोद्देशके द्वितीयशतके दशमोद्देशके अलोकाकाशे अलोकाकाशवक्तव्यतायां जीवादयः उक्ता स्तथैवात्रापि निरवशेष यावत्-अनन्तभागोनः सर्वाकाश अनन्त. भागन्यूनः इतिपर्यन्तं वक्तव्यम् , तथाच यावत्करणात्= 'अलोगागासेणं भंते ! किं जीवा पुच्छा तहचेव । किं जीवाः जीवदेसाः, जीवपदेसा? किं अजीवा, अजीवदेसा, अजीवपदेसा? गोयमा ! जाव नो जीवा, नो जीवदेसा, नो जीवपदेसा, नो अजीवा, नो अजीवदेसा, नो अजीवपदेसा, एते अजीवदव्यदेसे अगुरुयलहुए जाव अणंतभागूणे' हे गौतम ! द्वितीयशतक के दशवें उद्देशक में अलोकाकाश की वक्तव्यता में जिसप्रकार से जीवादिक संबंधी वक्त. ध्यता कही गई है, उसी प्रकार से इस वक्तव्यता में भी वे सम्पूर्णरूप से यहां पर कहना चाहिये. यावत् वह अलोक अनन्तवें भाग से न्यून है। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है-जब प्रभु से गौतम ने ऐसा पूछा कि अलोकाकाश में क्या जीव हैं ? या जीवदेश हैं ? या जीवप्रदेश हैं ? या अजीव हैं ? अजीवदेश हैं ? या अजीवप्रदेश हैं ? तब प्रभु ने उनसे कहा-हे गौतम ! अलोक में न जीव हैं, न जीवदेश हैं, न जीवप्रदेश हैं, न अजीव हैं न अजीवदेश हैं और न अजीवप्रदेश हैं किन्तु वह अलोकाकाश स्वयं सर्वाकाश के अनन्तवें भाग से न्यून एक अजीव द्रव्य का देश रूप है अर्थात् अलोकाकाश में यह देशता लोकालोकरूप आकाश द्रव्य का
महावीर प्रभुना उत्त२-“ एवं जहा-अस्थिकायउद्देसए अलोयागासे, तहेव निरवसेस जाव अणतभागूणे" गौतम ! मी शतना समय देशमा અલકાકાશની વક્તવ્યતામાં જે પ્રકારની જીવાદિક સંબંધી વક્તવ્યતાનું પ્રતિ પાદન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહી પણ તે વક્તવ્યતાનું સંપૂર્ણ
यन युनिसे. " Rat: अनन्तमा लागे न्यून छे, " मा थन પર્યતનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે–
ગૌતમ સ્વામીએ જ્યારે મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછ્યું કે અલેકાકાશમાં શું જીવ, જીવદેશ, જીવપ્રદેશ, અજીવ, અજીવદેશ અને અજીવપ્રદેશ હોય છે ખરાં ? ત્યારે મહાવીર પ્રભુએ તેમને એ જવાબ આપ્યો કે હે ગૌતમ! અલેકમાં પણ નથી, જીવદેશો પણ નથી, જીવપ્રદેશે પણ નથી, અજી પણ નથી, અછવદેશે પણ નથી અને અજીવપ્રદેશે પણ નથી. પરંતુ તે અલકાકાશ પિતે જ સર્વાકાશના અનન્તમાં ભાગે ન્યૂન એક અજીવ દ્રવ્યના દેશરૂપ છે. એટલે કે અલકાકાશમાં આ દેશના કાક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११३० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम्
"
1
अनंतेहिं अगुरुयल हुयगुणेहिं संजुत्ते सन्वागासे अनंतभागृणे' इति अलोकाकाशे जीवादयः पडपि न सन्ति किन्तु एकः अजीवद्रव्यदेशः, अजीवद्रव्यस्य देशरूपः अलोकाकाशस्य देशत्वं लोकालोकरूपाकाराद्रव्यस्य भागरूपत्वात् अगुरुलघुकः गुरुस्वलघुत्वव्यपदेशरहितत्वात् अनन्तैः स्त्रपर्याय परपर्यायरूपैरगुरुलघुकगुणैः अगुरुलघुस्वभावैः संयुक्तः सर्वाकाशः अनन्तभागोनः इति संग्राह्यम्, तत्र सर्वाकाशः अनन्तभागोन इत्यस्यायमर्थः सर्वाकाशस्य अनन्तभागेन लोकस्वरूपेण न्यूनः लोकाकाशस्य अलोकाकाशापेक्षया अनन्तभागरूपत्वात् एतादृशः सर्वाकाशः अलोको व्यपदिश्यते । गौतमः पृच्छति - 'अहे लोग खेत्त लोगस्स णं भंते ! एगंमि आगासपरसे किं जीवा, जीव देसा, जीवपरसा, अजीवा अजीवदेसा, अजीवपएसा ?' हे भदन्त ! अधोलोक क्षेत्रलोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे किं जीवाः, जीवएक भागरूप होने से आई है । अनन्त स्वपर्याय परपर्यायरूप अगुरुलघुक गुणों से यह अलोकाकाश युक्त है। सर्वाकाश के अनन्तवें भाग से यह अलोकाकाश न्यून है - इसका तात्पर्य ऐसा है कि सर्वाकाश का अनतवां भाग लोकाकाश है-उससे यह न्यून है. अलोकाकाश की अपेक्षा लोकाकाश अनन्तभागरूप है। ऐसे अनन्तवें भाग से न्यून सर्वाकाश अलोक कहा गया है । अथ गौतमस्वामी ऐसा पूछते हैं-' अहे लोग खेतलोगस्स णं भंते ! एगंमि आगासपएसे किं जीवा, जीव देसा, जीवसा, अजीवा, अजीवदेसा, अजीवपएसा' हे भदन्त अधोलोकरूप क्षेत्रलोक के एक आकाश प्रदेश में क्या जीव हैं ? जीवदेश हैं ? जीवप्रदेश हैं ? या अजीव हैं ? अजीव देश हैं ? या अजीवप्रदेश हैं ?
४०७
99
રૂપ આકાશદ્રવ્યના એક ભાગરૂપે તે હાવાની અપેક્ષા ગ્રહણ કરવી. જોઈએ. અનન્ત સ્વપર્યાય પરપર્યાય રૂપ અગુરુ લઘુકગુણાથી આ અલાકાકાશ યુક્ત છે. ૮ સર્વાકાશના અનન્તમાં ભાગથી આ અલાકાકાશ ન્યૂન છે, આ યનના ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-સર્વાકાશના અનન્તમાં ભાગરૂપ લેાકાકાશ છે, તે લેાકાકાશ કરતાં આ અલેાકાકાશ ન્યૂન છે એમ સમજવુ', અલેાકાકાશ કરતાં લેાકાકાશ અનન્ત ભાગ રૂપ છે. એવે અનન્તમાં ભાગે ન્યૂન સર્વાકાશ અલા કરૂપ કહ્યો છે.
ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન— ." अहे लोग खेत्तलोगस्स णं भंते! एगंमि आगास परसे किं जीवा, जीवसा, जीवप्पएसा, अजीवा, अजीवदेसा, अजीवप्पएसा ? " હે ભગવન્! અધેાલેાક રૂપ ક્ષેત્રલેાકના એક આકાશપ્રદેશમાં શું જીવા હૈાય છે ? જીવદેશે (જીવાંશેા) હાય છે? શું જીવપ્રદેશા હાય છે? અથવા શુ અજીવા હાય છે? અજીવદેશે! હાય છે? અજીવપ્રદેશ હોય છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
०८
भगवतीस्ने देशा, जीवप्रदेशाः, अजीवाः, अजीवदेशाः, अजीवपदेशाः-सन्ति ? भगवानाह'गोयमा! नोजीवा, जीवदेसावि, जीवपएसावि, अजीवावि, अजीवदेसावि, अजीवपएसावि' हे गौतम ! अधोलोकक्षेत्रलोकस्यैकस्मिन् आकाशप्रदेशे नो जीवाः सन्ति, एकपदेशे तेषामनवगाहनात् , किन्तु जीवदेशा अपि सन्ति, जीवप्रदेशा अपि सन्ति, बहूनां जीवानां देशस्य प्रदेशस्य चावगाहनात् । अनीवा अपि सन्तिधर्मास्तिकायायजीवद्रव्यस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे अवगाहनाया अभावेऽपि, परमाणुकादि द्रव्याणां कालद्रव्यस्य चावगाहन संभवादुच्यते-अजीवाअपि सन्तीति। अजीवदेशा अपि सन्ति-द्वयणुकादिस्कन्धदेशानामरगाहनादुच्यते-अजीव. देशा अपि सन्तीति, अजीवप्रदेशा अपि सन्ति-धर्माधर्मास्तिकायमदेशयोः पुद्गलइसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो जीवा, जीवदेसा वि, जीवपएसा वि, अजीवा वि, अजीव देसा वि अजीवपएसा' वि' अधोलोकरूप क्षेत्र के एक आकाश प्रदेश में जीव नहीं हैं क्यों कि एक प्रदेश में उनका अवगाह नहीं होता है। किन्तु उस एक आकाश प्रदेश में जीवदेश भी हैं, जीवप्रदेश भी हैं। क्यों कि अनेक जीवों का देश और प्रदेश उसमें अवगाहित होता है। उसके एक प्रदेश में अजीव भी हैं । यद्यपि धर्मास्तिकायादिक अजीव द्रव्य का एक आकाशप्रदेश में अवगाहना नहीं हो सकती हैं, परन्तु फिर भी परमाणु आदि द्रव्यों की और काल द्रव्य की उस एक प्रदेश में अवगाहना होती है इसलिये ऐसा कहा है कि उस एक प्रदेश में अजीव भी हैं। अजीवदेश भी हैं अजीवप्रदेश भी हैं। बघणुकादिस्कन्धदेशों की उसमें अवगाहना होती
मडावीर प्रभुन। उत्तर “ गोयमा " गौतम! “नो जीवा, जीवदेसा वि, जीवपएसा वि, अजीवा वि, अजीवदेसा वि, अजीवपएमा वि" पास રૂપ ક્ષેત્રના એક આકાશપ્રદેશમાં જીવે નથી, કારણ કે એક પ્રદેશમાં તેમને અવગાહ થતું નથી. પરંતુ તે એક આકાશપ્રદેશમાં જીવદેશે પણ હેય છે અને જીવપ્રદેશે પણ હોય છે, કારણ કે અનેક જીવના દેશ અને પ્રદેશ તે આકાશપ્રદેશમાં અવગાહિત હોય છે. વળી અલેક રૂપ ક્ષેત્રના એક આકાશપ્રદેશમાં અજીવ પણ હોય છે. જો કે ધર્માસ્તિકાય આદિ અજીવ દ્રવ્યોની એક આકાશપ્રદેશમાં અવગાહના થઈ શકતી નથી, પરંતુ પરમાણુ આદિ દ્રવ્યની અને કાળદ્રવ્યની તે એક પ્રદેશમાં અવગાહના થઈ શકે છે, તે કારણે એવું કહ્યું છે કે તે એક આકાશપ્રદેશમાં આજે પણ હોય છે. વળી તે એક આકાશપ્રદેશમાં આવશે અને અછવપ્રદેશને સદૂભાવ હોય છે. બે આદિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० ११ उ० १० सू० १ लोकम्वरूपनिरूपणम् ४०९ द्रव्यप्रदेशानां चावगाहनादुच्यते-अजीवप्रदेशा अपि सन्तीति । 'जे जीवदेसा ते नियमा एगिदियदेसा ?' तत्र ये जीवदेशास्तत्र भवन्ति, ते नियमात्-नियमतः एकेन्द्रियदेशाः सन्ति, 'अहवा एगिदियदेसाय, बेइंदियस्स देसे२' अथवा एकेन्द्रियदेशाश्व, द्वीन्द्रियस्य देशश्च, भवति२, 'अहवा एगिदियदेसाय, बेइंदियाणयदेसा३' अथवा एकेन्द्रियदेशाश्व, द्वीन्द्रियाणां च देशाः भवन्ति । ‘एवं मज्झिल्लविरहिओ जाप अणिदिएमु जाव अहवा एगिदियदेसा य अणिदियाण य देसा य' एवंपूर्वोक्त दशमशतके प्रथमोद्देशके प्रदर्शितत्रिकभङ्गरीत्या मध्यभङ्गविरहित:"अथवा एकेन्द्रियस्य देश.श्च द्वीन्द्रियस्य देशाश्व, इत्येवं रूपमध्यभङ्गविरहितोऽहै इसलिये तो वहां अजीवदेश भी हैं तथा धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय के प्रदेश की और पद्गलद्रव्य के प्रदेशों की अवगाहना होती है इसलिये अजीवप्रदेश भी हैं। 'जे जीवदेसा ते नियमा एगिदियदेमा " वहां जो जीवदेश हैं वे नियम से एकेन्द्रिय जीव के देश हैं 'अहवा एगिदियदेमा य बेइंदियस्सदेसे २,' अथवा एकेन्द्रियों के देश हैं और एक द्वीन्द्रियका एकदेश है 'अहवा एगिदियदेसा य बेइंदियाण य देसा ३' अथवा-एकेन्द्रियों के देश हैं और ये इन्द्रियों के देश हैं ३ । 'एवं मज्झिल्लविरहिओ जाव अणिदिएसु जाव अहवा एगिदियदेसा य अणिदियाण य देसा य' इस प्रकार-दशम शतक में प्रथम उद्देशक में प्रदर्शित त्रिकभंग रीति के अनुसार 'एकेन्द्रियों के और एक द्वीन्द्रिय के देश' इस रूप मध्यमविकल्प से रहित ये पूर्वीक्त दो भंग अनिन्द्रियઆણવાળા કન્વદેશની તેમાં અવગાહના થાય છે, તેથી ત્યાં અછવદેશ પણ છે અને ધર્માસ્તિકાય અને અધમસ્તિકાયના પ્રદેશની અને પુદ્ગલ દ્રવ્યના પ્રદેશની અવગાહના થાય છે તેથી ત્યાં અજીવપ્રદેશ પણ છે તે વાત પુરવાર याय छे. “जे जीवदेसा ते नियमा एगिदिय देसा १ (१) त्यो २ । छ तसा नियमयी ४ सन्द्रिय नाशय छे. “ अहवा एगिदिय देसा य येइदियस्स देसे २" (२) मथा मेन्द्रिय छवाना है। मनसे दीन्द्रय ७२ मे १श डाय छे. “अहवा एगिदियदेसाय बेइंदियाणय देसा ३" (3) ५२१। न्द्रिय वाना है। मने दद्रिय वानी है। डाय छे. “ एव मज्झिल्लविरहिओ जाव अणिदिएसु जाव अहवा एगिदियदेसा य अणिदियाण य देसा य " से प्रभा-समां शतना पडे देशामा प्रति ત્રિકભંગ રીત અનુસાર “એકેન્દ્રિય જીવના દેશો અને એક હીન્દ્રિય જીવને मे देश " मध्यम वि४६५ (Hiu) थी २हित पूर्वहित मे Hin (qिzel)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
भगवतीसूत्रे सौत्रिकभङ्गः भगद्वयमित्यर्थः, यावत्-द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपश्चेन्द्रियेषु अनिन्द्रियेषु यावत् १ एकेन्द्रियदेशाच, त्रीन्द्रियाणां देशाच,२-एकेन्द्रियदेशाश्च, चतुरिन्द्रियाणां देशाच, ३ एकेन्द्रियदेशाश्व पश्चन्द्रियाणां देशाश्च अथवा एकेन्द्रियदेशाच, अनिन्द्रियाणांच देशाश्च भवन्ति, 'जे जीवपएसा ते नियमा एगिदियपएसा?' तत्र ये जीवप्रदेशा भवन्ति, ते नियमात्-एकेन्द्रियप्रदेशाः सन्ति, 'अहवा एगिदियपएसा य, बेइंदियस्स पएसार' अथवा एकेन्द्रियप्रदेशाच, द्वीन्द्रियस्य प्रदेशाश्च सन्तिर, 'अहवा एगिदियपएसा य, बेइंदियाण य पएसा ३' अथवा एकेन्द्रियप्रदेशाश्व, द्वीन्द्रियाणांच प्रदेशाः सन्ति, 'एवं आइल्लविरहिओ सिद्धों में जानना चाहिये। यावत् अथवा वहाँ एकेन्द्रियों के देश और अनिन्द्रियों के देश हैं। यहां यावत् शब्दसे-'दीन्द्रिय, तेइन्द्रिय और चौहन्द्रिय एवं पंचेन्द्रिय इनका संग्रह हुवा है। तथा-वहां पर एकेन्द्रियों का देश हैं३, एकेन्द्रियों के देश हैं और पंचेन्द्रियों के देश हैं, अथवा-एकेन्द्रियों के देश हैं और अनिन्द्रियों देश हैं" इस पाठ का संग्रह हुआ है। 'जे जीवपएसा ते नियमा एगिदियपएसा १ वहां जो जीवप्रदेश हैं वे नियम से एकेन्द्रिय जीव के प्रदेश हैं। 'अहवा-एगिदियपएसा य, बेइंदियस्स पएसा'अथवा-वहां एकेन्द्रिय के प्रदेश हैं और बेइन्द्रिय के प्रदेश हैं। 'अहवा एगिदियपएसा य बेइंदियाणयपएसा ३' अथवा वहां एकेन्द्रियों के प्रदेश हैं और बेइन्द्रियों के प्रदेश हैं ३, 'एवं અનિન્દ્રિમાં (સિદ્ધોમાં) પણ સમજવા જોઈએ. આ રીતે છેલ્લે વિકલ્પ આ प्रमाणे मनशे- “ त्यां मेन्द्रियाना हे।। () अने भनिन्द्रिये (सिद्धी) ના દેશને સદુભાવ હોય છે “યાવત્ ' પદથી દ્વારિદ્રય, તેઈન્દ્રિય, ચૌઈન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિયને સંગ્રહ કરાયો છે. વચ્ચેના વિકલ્પો આ પ્રમાણે સમજવા અથવા ત્યાં એકેન્દ્રિના દેશો અને તે ઇન્દ્રિયોના દેશો હોય છે. અથવા એકેન્દ્રિયોના દેશે અને ચતુરિન્દ્રિયોના દેશ હોય છે અથવા એકેન્દ્રિયોના દેશે અને પંચેન્દ્રિયના દેશ હોય છે. અથવા એકનિદ્રાના દેશે અને અનિદ્રિના દેશ હોય છે.
“जे जीवपएसा ते नियमो एगिदियपएसा १" (१) त्यांचे प्रदेश। हाय छ, नियमयी ४ मेन्द्रिय सपना प्रदेश। डाय छ, “ अहवा एगिदिय पएसाय, बेइंदियस्स पएसा” (२) अया या मेन्द्रियना प्रशा छ भने द्वान्द्रयन प्रश। छ. " अहवा एगिदियपएसा य, बेइंदियाण य पएसा" (૩) અથવા ત્યાં એકેન્દ્રિયના પ્રદેશ અને હીન્દ્રિના પ્રદેશ હોય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श ११ उ० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ४११ जाव पंचिंदिरसु,' एवं -सूत्रप्रदर्शित भङ्गकद्वयरूपोऽध्येतव्यः, आधभङ्गकविरहितः 'अथवा एकेन्द्रियस्य प्रदेशाश्च द्वीन्द्रियस्य प्रदेशश्च" इत्येवं रूपाधभङ्गकविरहितत्रिकभङ्गो बोध्यः, आघभङ्गकस्येहा संभवात् , एकस्मिन्नेव आकाशप्रदेशे सम्भवो नास्त्येव, असंख्यातानामेव भावात्-यावत् द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपश्चेन्द्रियेषु पतिपत्तव्यम्। 'अणिदिएस तियभंगो' अनिन्द्रियेषु त्रिकभङ्गः-पूर्वोक्तभङ्गक त्रयमाप संभवतीति कृत्वा तेषु तत् त्रयमपि वक्तव्यम् । तथाहि-एकेन्द्रियप्रदेशाच, अनिन्द्रियप्रदेशाश्चर' एकेन्द्रियमदेशाच, अनिन्द्रियस्य प्रदेशाश्व२, एकेन्द्रियप्रदेशाश्व अनिद्रियाणांपदेशाच३' 'जे अजीवा ते दुविहा पण्णत्ता' अधोलोकक्षेत्रलोकस्य एकस्मिन् आइल्लविरहिओ जाव पंचिदिएसु' अथवा एकेन्द्रिय के प्रदेश हैं और द्वीन्द्रिय जीव का प्रदेश है " ऐसा जो आद्यविकल्प है उस आध. विकल्प के सिवाय यहां दो विकल्प यावत् पंचेन्द्रियों तक में जानना चाहिये. आधभङ्ग को जो यहां छोडा गया है उसका कारण यह है कि यहां आद्यभङ्ग बनता नहीं है । क्यों कि एक आकाश के प्रदेश में केवलि समुद्घात को छोडकर एक जीव के एक प्रदेश का रहना संभव नहीं है. क्योंकि वहां पर जीव के असंख्यात प्रदेशों का ही रहना होता है। यहां यावत् शब्द से द्वीन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय जीवों में ऐसा ही कथन जानना चाहिये. वह कहा गया है । ' अणिदिएसुतियभंगो' अनिन्द्रियों में पूर्वोक्त भङ्ग त्रय भी संभवित होते है ऐसा समझकर उनमें उन तीन भङ्गों को कहना चाहिये जैसे वहां एकेन्द्रियों के प्रदेश हैं और एक अनिन्द्रिय का प्रदेश हैं १, एके. " एवं आइल्लविरहिओ जाव पंचिंदिएसु" अथवा मेन्द्रियना प्रदेश छ અને દ્વીન્દ્રિય જીવને પ્રદેશ છે,” એ જે પહેલે વિકલ્પ છે. તે સિવાયના બબે વિકલ્પ પંચેન્દ્રિય પર્યતમાં સમજવા પહેલા ભાંગાને (વિકલ્પને) છડી દેવાનું કારણ એ છે કે અહીં પહેલે વિકલપ બનતું નથી, કારણ કે એક આકાશપ્રદેશમાં કેવલિસમુદ્દઘાતને છેડીને એક જીવના એક પ્રદેશનું અસ્તિત્વ સંભવી શકતું નથી, કારણ કે ત્યાં જીવના અસંખ્યાત પ્રદેશોનું જ અસ્તિત્વ समवी. छ. सही “जाव (य.वत्) ५४थी दीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, यन्द्रिय અને પંચેન્દ્રિય જીવોમાં પણ એવું જ કથન ગ્રહણ કરવાનું કહ્યું છે. " अणिदिएसु तियभंगो" लिन्द्रियम (सामi) पूति a win પણ સંભવી શકે છે, તેથી તેમના વિષે તે ત્રણ ભાંગ કહેવા જોઈએ. તે ત્રણ ભાંગ નીચે પ્રમાણે સમજવા
(૧) ત્યાં એકેન્દ્રિયના પ્રદેશ હોય છે અને અનિદ્રિય જીવન પ્રદેશ હોય છે. (૨) એકેન્દ્રિયના પ્રદેશ હોય છે અને એક અનિન્દ્રિય જીવના પ્રદેશો હોય છે. (૩) એકેન્દ્રિયના પ્રદેશો હોય છે અને અનિષ્ક્રિય જીના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
भगवतीसूत्रे आकाशपदेशे ये अजीवाः सन्ति ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तंजहा-रूवी अजीवा य, अरूबी अजीवा य तद्यथा-रूप्पजीवाश्च, अरूप्यजीवाश्च, 'रूवी तहेव' रूप्यजीवा स्तथैवपूर्वोक्तरीत्यैव स्कन्धाः, देशाः, प्रदेशाः परमाणवश्चेति भावः । 'जे अरूबी अजीवा ते पंचविहा पणत्ता' ये अरू प्यजीवाः सन्ति, ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-नो धम्मत्यिकाए धम्मस्थिकायस्स देसे १' तद्यथा-नो धर्मास्तिकायः एकस्मिन् आकाशमदेशे धर्मास्तिकायो न संभवति तस्या संख्यातप्रदेशावगाहिश्वात् , अपितु धर्मास्तिकायस्य देशोऽस्ति १, अत्रेदं बोध्यम्-धर्मास्तिकायस्य एकस्मिन् आकाशन्द्रियों के प्रदेश हैं और एक अनिन्द्रिय जीव के प्रदेश है २, एकेन्द्रियों के प्रदेश हैं और अनिन्द्रियों के प्रदेश हैं ३, 'जे अजीवा ते दुविहा पण्णत्ता' अधोलोकरूपक्षेत्रलोक के एक आकाशप्रदेश में जो अजीव हैं, वे दो प्रकार के कहे गये हैं-' तंजहा' जैसे- रुवी अजीवा य, अरूवी अजीवा य' रूपी अजीव और अरूपी अजीव 'रूवी तहेव' रूपी अजीव स्कन्ध के देश, स्कध के प्रदेश और परमाणु हैं । 'जे अरूवी अजीवाते पंचविहा पण्णसा' तथा जो अरूपी अजीव हैं वे पांच प्रकार के कहे गये हैं-' तंजहा' वे ये हैं-'नो धम्मस्थिकाए, धम्मत्थिकायस्स देसे १,' नो धर्मास्तिकाय धर्मास्तिकायका देश, एक आकाशप्रदेश में धर्मास्तिकाय पूरा का पूरा नहीं रह सकता है, क्यों कि यह द्रव्य असंख्यातप्रदेशावगाही है। अतः वहां धर्मास्तिकाय का देश है १ । यहां यह समझना
प्रदेश। डाय छे. “जे अजीवा ते दुविहा पण्णत्ता" अपोलो ३५ क्षेत्राना २४ मा प्रदेशमा १३ छ, मे २डाय छे. “ तंजहा"
मे । नीय प्रमाणे छे. 'रूवो अजीवा य, अरूवी अजीवा य" (१) ३५ म0 सने (२) १३पी भ७१, “स्वी तहेव" ची मल २४.५, २४न्धना । २४न्धना प्रश। भने ५२मा ३५ डाय छे. “जे अरूवी अजीवा ते पंचविहा पण्णत्ता" तथा २ ४३पी भ७१ छ तना पाय प्रार su . “ तंजहा" २i , “नो धम्मत्थिकाए, धम्मस्थिकायस्स देसे १,” (१) ને ધર્માસ્તિકાય રૂપ ધર્માસ્તિકાયને દેશ (અંશ) એક આકાશ પ્રદેશમાં ધર્માસ્તિકાય પૂરેપૂરૂં રહી શકતું નથી, કારણ કે તે દ્રવ્ય અસંખ્યાત પ્રદેશાવગાહી હોય છે. તેથી ત્યાં ધર્માસ્તિકાયને દેશ (અંશો જ સંભવી શકે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम्
४१३
प्रदेशे यद्यपि प्रदेश एवास्ति तथापि देशशब्दस्यावयवार्थतया अवयवमात्रस्यैव विवक्षितत्वेन निरंशत्वस्य च तत्र सतोऽपि अविवक्षितत्वात् धर्मास्तिकायस्य देश इत्युक्तम्, प्रदेशस्तु स्वाभाविक एवास्ति इत्याभिप्रायेणाह - 'धम्मस्थिकायस्स पए से २' धर्मां स्तिकायस्य प्रदेशोऽस्ति २, 'एवं अहम्मस्थिकायस्स वि ४' एवं पूर्वोक्तरीत्यैव अधमस्तिकायस्यापि विज्ञेयम्-तथाच तत्सूत्रम् - "नो अधम्मत्थिकाए. अधम्मस्थिकायस्स देसे, अधम्मत्थिकायस्स परसे " इति, एवं धर्मास्तिकायवद् अधर्मास्तिकायो नास्ति किन्तु अधर्मास्तिकायस्य देशः, प्रदेशवास्ति ४, ' अद्धा समए' ५' अद्धासमयः - कालथेत्यर्थ: ५' गौतमः पृच्छति - 'तिरियलोग खेत लोगचाहिये - यद्यपि आकाश के एकप्रदेश में धर्मास्तिकाय का एक ही प्रदेश हैतो भी अवयवार्थवाला होने से देश शब्द का अर्थ अवयवमात्ररूप विवक्षित होता है. इसलिये निरंश उसका वहां सद्भाव होने पर भी अविक्षित होने के कारण वहां धर्मास्तिकाय का देश हैं इसरूप से कहा गया
| 'धम्मथिकायस्स पएसे २' धर्मास्तिकाय का प्रदेश २, यह यहां स्वाभाविक रूप से ही है । ' एवं अहम्मस्थि कायस्स वि' इसी प्रकार से वहां अधर्मास्तिकाय का देश ६, और अधर्मास्तिकाय का प्रदेश है ४, अधर्मास्तिकाय पूरा का पूरा नहीं है, परन्तु उसका देश और प्रदेश यहां है । यही बात- 'नो अधम्मस्थिकाए, अधम्मत्थिकायस्सदेसे, अधम्मत्थिकायस्सपरसे' इस सूत्र द्वारा समझाई गई है। अद्धासमए' ५ आकाश के एकप्रदेश में काल है ही. इस प्रकार से ये अरूपी अजीव पांच प्रकार के हैं । અહી. એવું સમજવુ જોઈએ કે—આકાશના એક પ્રદેશમાં ધર્માસ્તિ કાયના એક જ પ્રદેશ હાય છે, તે પણ અવયવાથ વાળા હાવાથી દેશ શબ્દને અ અવયવમાત્રરૂપ વિવક્ષિત થાય છે. તેથી નિરશ તેને ત્યાં સદ્ભાવ હાવા છતાં પશુ અવિવક્ષિત હવાને કારણે “ત્યાં ધર્માસ્તિકાયના દેશ હોય છે,’” આ પ્રકારનું કથન કરવામાં આવ્યું છે.
66 धम्मत्किार
से " (२) त्यां धर्मास्तिठायो प्रदेश तो स्वाभावि रीते ? होय छे. " एव अहम्मत्थिकायस्स वि" (3) थेन अभागे त्यां અધર્માસ્તિકાયના દેશ અને (૪) અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ હાય છે ત્યાં અધર્માસ્તિકાય પૂરેપૂરૂં' હેાઇ શકતુ નથી, પરન્તુ તેના દેશ અને પ્રદેશ જ ત્યાં संभवी शन वात सूत्रारे " नो अधम्मस्थिकाए, अधम्मत्थि कायस देसे, अम्मत्थि कायस्त पपसे " मा सूत्रपाद्वारा समन्वी छे. "अद्धा समए ५ " (૫) અને આકાશના એક પ્રદેશમાં કાળ હોય છે જ. આ રીતે આ રૂપી પાચ પ્રકારના અજીવા અધેાલાક રૂપ ક્ષેત્રના એક આકાશપ્રદેશમાં હાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
भगवतीसूत्रे स्स णं भंते ! एगंमि आगासपएसे किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा? अजीवा, अजीवदेसा, अजीवपएसा ? ' हे भदन्त ! तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशमदेशे किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः सन्ति ? किंवा अजीवाः, अजीवदेशाः, अजीवप्रदेशाः सन्ति ? भगवानाह-एवं जहा-अहोलोगखेत्तलोगस्स तहेव' एवं-पूर्वोक्तरीत्या यथा अधोलोकक्षेत्रलोकस्य प्रतिपादितं तथैव तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकस्यापि प्रतिपत्तव्यम् , 'एवं-उलोगखेत्तलोगस्सवि' एवं-पूर्वोक्तरोत्यैव ऊर्यलोकक्षेवलोकस्यापि अधोलोकक्षेत्रलोकरदेव, प्रतिपत्तव्यम्, - नवरं अद्धासमओ नत्थि, अस्वी चउबिहा' नवरम् अधोलोकतिर्यगलोकापेक्षया ऊवलोकस्य विशेषस्तु अत्र अद्धासमयो नास्तीति कृत्वा, अरूपिणश्चतु. ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तिरियलोयखेत्त लोगस्स णं भंते ! एगमि आगासपएसे किं जीवा जीवदेसा जीवपएसा?' हे भदन्त ! तिर्यग्लोकरूप क्षेत्रलोक के एक आकाश प्रदेश में क्या जीव हैं, जीवदेश हैं, जीवप्रदेश हैं ? ' अजीवा, अजीवदेसा, अजीवपएसा?' अजीव हैं, अजीवदेश हैं या अजीवप्रदेश हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा अहोलोक खेत्तलोगस्स तहेव' जिस प्रकार से अधोलोक रूप क्षेत्रलोक के एक प्रदेश में कहा गया है उसी प्रकार से यहां पर भी जानना चाहिये-' एवं उडलोगखेत्तलोगस्स वि' इसी प्रकारका कथन ऊर्ध्वलोकरूप क्षेत्रलोक के एक आकाशप्रदेश के विषय में भी समझना चाहिये। परन्तु जो विशेषता है वह इस प्रकार से है कि यहां पर 'अद्धासमयो नस्थि' काल नहीं है। इसलिये चार अरूपी यहां हैं।
गौतम स्वामीना प्रश्न-" तिरियलोयखेत्तलोगस्स ण भंते ! एगमि आगा सपरसे किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा, अजीवा, अजीवदेखा अजीवपएसा ?" હે ભગવન્! તિર્થક રૂપ ક્ષેત્રલોકને એક આકાશપ્રદેશમાં શું છે હેય છે ખરાં? અથવા જીવદેશ છે? કે જીવ પ્રદેશ છે? અછ અછવ દેશ કે અજીવ પ્રદેશ છે?
__ महावीर प्रभुना उत्त२-एव जहा अहोलोग खेत्तलोगस्स तहेव" मधासो રૂપ ત્રિલોકના એક આકાશપ્રદેશમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન તિર્યલેક રૂપ ક્ષેત્રલોકના એક આકશ પ્રદેશ વિષે પણ સમજવું. " एवं उङ्कलोगखेत्तलोगस्स वि" मे ४ थन Balas ३५ क्षेत्रसोना એક આકાશપ્રદેશ વિષે પણ સમજવું. પરંતુ તે કથન કરતાં આ કથનમાં सटकी विशेषता छ है “ अद्धासमओ नत्थि" sqas ३५ क्षेत्रमा जन। સદૂભાવ હેતે નથી. તેથી ત્યાં ચાર અરૂપી દ્રવ્યને જ સદ્દભાવ હોય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१५
,
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् विधाः धर्मास्तिकायस्याधर्मास्तिकायस्य च देशाः प्रदेशाश्च पूर्वोक्ताः ऊर्ध्वलोके एकस्मिन आकाशम देशे संभवन्ति, 'लोगस्स जहा अहेलोग खेतलोगस्स एगंमि आगासपए से ' लोकस्य यथा अधोलोक क्षेत्रलोकस्य एकस्मिन् आकाशमदेशे यदुवक्तव्यत्वं पूर्व प्रतिपादितं तद् लोकस्यापि एकस्मिन् आकाशप्रदेशे प्रतिपत्तव्यम् तदभिलापत्थम् -'लोकस्य खलु भदन्त । एकस्मिन् आकाशप्रदेशे किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः सन्ति, किंवा अजीवाः, अजीव देशाः, अजीवप्रदेशाः सन्ति? गौतम ! नो जीवाः, जीवदेशा अपि जीवप्रदेशाश्चापि अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीव प्रदेशा अपि सन्ति इत्यादि बोध्यम्, गौतमः पृच्छति - ' अलोगस्स धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय के देश और प्रदेश ये चार प्रकार के ही अरूपी अजीव ऊर्ध्वलोक के एक आकाश प्रदेश में हैं । ' लोगस्स जहा अहेलोग खेत्त लोगस्स एगंमि आगासपए से' अधोलोकरूप क्षेत्रलोक के एक आकाशप्रदेश में जो कथन पहिले किया गया है वही कधन लोक के एक आकाशप्रदेश में जानना चाहिये अभिलाप ऐसा है - 'लोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशप्रदेशे किं जीवाः, जीवदेशाः जीवप्रदेशाः सन्ति, किं वा अजीवाः अजीवदेशाः, अजीवप्रदेशाः सन्ति हे भदन्त ! लोक के एक आकाश प्रदेश में जीव हैं ? जीवदेश है ? जीवप्रदेश है? या अजीव हैं ? अजीवदेश हैं? या अजीवप्रदेश हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' ! हे गौतम! 'नो जीवाः जीवदेशा अपि
"
એમ સમજવુ, ધર્માસ્તિકાયના દેશ અને પ્રદેશ તથા અધર્માસ્તિકાયના દેશ અને પ્રદેશ, આ ચાર અરૂપી અજીત્ર દ્રબ્યા જ ઉલાકના એક આકાશ પ્રદેશમાં હાય છે.
" लोगस्स जहा अहेलोगखेतलोगस्स एगंमि आगासपएसे " अधोलो રૂપ ક્ષેત્રના એક આકાશપ્રદેશ વિષે જેવુ' કથન પહેલાં કરવામાં આવ્યુ છે, એવુ' જ કથન લોકના એક આકાશ પ્રદેશ વિશે પણ થવુ જોઇએ. તેના प्रश्नोत्तर नीचे प्रमाप्ये सभभवा- " लोकस्य खलु भंते ! एकस्मिन् आकाशप्रदेशे कि जीवा : जीवदेशा: जीवप्रदेशाः सन्ति, किंवा अजीवाः, अजीवदेशाः अजीव प्रदेशा: सन्ति ?” डे भगवन् ! साउना मे भाडाशप्रदेशमां शु वो होय ખરાં જીવદેશે! હાય છે ખરાં ? જીવપ્રદેશે! હાય છે ખરાં ? અથવા અજીવે હાય છે ખરાં ? અજીવદેશે હાય છે ખરા ? અજીવપ્રદેશેા હાય છે ખરાં?
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! नो जीवाः, जीवादेशा अपि जीवप्रदेशाः अपि, अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीव प्रदेशा अपि सन्ति "
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवनीसूत्रे ण भंते ! एगमि आगासपएसे पुच्छा' हे भदन्त ! अलोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवनदेशाः सन्ति ? किंवा अजीवाः, अजीवदेशाः, अजीवप्रदेशाः सन्ति ? इति पृच्छा। भगवानाह-' गोयमा! णो जीवा, णो जीवदेसा, तंचेव जाव अणंतेहिं अगुरुयलहुयगुणेहिं संजुत्ते सव्वागासस्स अणंतभागूणे' हे गौतम ! अलोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे नो जीवाः, नो जीवदेशाः, तदेव यावत्- नो जीवप्रदेशाः, नो अजीवाः, नो अजीवदेशाः, नो अजीवप्रदेशाः, किन्तु एकः अजीवद्रव्यदेशः अगुरूलघुकः अनन्तैः अगुरूकलघुकगुणैः संयुक्तः सर्वाकाशस्य अनन्तभागोनः, अथ द्रव्यादिना तान् वर्णयतिजीवप्रदेशा अपि, अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीवप्रदेशा अपि सन्ति' लोक के एक आकाश प्रदेश में जीव नहीं हैं, जीवदेश भी हैं, जीवप्रदेश भी हैं, अजीव भी हैं अजीवदेश भी हैं और अजीव प्रदेश भी हैं, इत्यादि अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अलोगस्स ण भंते ! एगंमि आगासपएसे पुच्छा' हे भदन्त ! अलोक के एक आकाशप्रदेश में क्या जीव है ? जीवदेश हैं ? जीवप्रदेश हैं ? अजीव हैं ? अजीव देश हैं ? अजीव प्रदेश हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'णो जीवा, णो जीवदेसा, तं चेव जाव अणंतेहिं अगुरुलहुयगुणेहिं संजुत्ते सव्वागासस्स अणंतभागूणे" अलोकाकाश के एक आकाशप्रदेश में न जीव हैं, न जीवदेश हैं न जीवप्रदेश हैं, न अजीव हैं, न अजीवदेश हैं और न अजीवप्रदेश हैं। यह अलोकाकाश तो एक अजीवद्रव्यदेशरूप है अनन्त अगुरुघुक गुणों से यह सदा संयुक्त रहता है। सर्वाकाश के अनन्तवें भाग ગૌતમ! લેકના એક આકાશ પ્રદેશમાં જ નથી, પરંતુ જીવદેશો પણ છે, જીવપ્રદેશ પણ છે, અજી પણ છે, અછવદેશ પણ છે અને અછવપ્રદેશ પણ છે.
गौतम स्वाभान प्रश्न-“ अलोगस्स ण' भंते ! एगंमि आगासपएसे पुच्छा” लगवन ! मना से प्रदेशमा छ ? - દેશે છે? જીવપ્રદેશે છે? અજી છે? અછવદેશે છે? અજીવ પ્રદેશ છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा ! 8 गौतम! " णो जीवा, णो जीवदेसा, तंचेव जाव अणंतेहि अगुरुलहुयगुणेहिं संजुत्ते सव्वागासम्स अणंतभागूणे" मोशना . २मा प्रदेशमा ७५९ नथी, ७५।। પણ નથી, જીવપ્રદેશે પણ નથી, અજી પણ નથી, અજીવદેશે પણ નથી અને અજીવપ્રદેશે પણ નથી. તે અકાકાશ તે એક અજીવ દ્રવ્યદેશ રૂપ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू०१ लोकस्वरूपनिरूपणम् ४१७ 'दवो णं अहेलोगखेत्तलोए अणंताई जीवदवाई, अणंताई अजीवदवाई, अणंता जीवाजीवदव्या' द्रव्यतः खलु अधोलोकक्षेत्रलोके अनन्तानि जीवद्रव्याणि सन्ति, अनन्तानि अजीवद्रव्याणि सन्ति, अनन्तानि जीवाजीवद्रव्याणि सन्ति, ‘एवं तिरियलोयखेत्तलोएवि' एवं-पूर्वोक्तरीत्या तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकेऽपि अनन्तानि जीवद्रव्याणि, अनन्तानि अजीवद्रव्याणि, अनन्तानि जीवाजीवद्रव्याणि सन्तीति भावः, ‘एवं उडलोयखेत्तलोए वि, एवं पूर्वोक्तरीत्यैव ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकेऽपि अनन्तानि जीवद्रव्याणि, अनन्तानि अजीवद्रव्याणि, अनन्तानि जीवाजीवद्रव्याणि सन्तीतिभावः, 'दव्वओ ण अलोए णेवत्थि जीवव्वा, नेवत्थि अजीवदव्या, नेवत्थि जीवाजीवदया, एगे अजीवदव्वदेसे जाव सव्वागासअणंतभागूणे' द्रव्यतः खलु अलोके नैत्र सन्ति जीवद्रव्याणि, नैव सन्ति से यह न्यूनरूप हैं। अब सूत्रकार द्रव्यादिकों की अपेक्षा लेकर इन जीवादिकों का वर्णन करते हैं-'दव्वओ णं अहेलोगखेसलोए अणं. ताई जीवव्वाइं, अणंताई अजीवदव्वाइं अणंता जीवा जीवव्वा' द्रव्य की अपेक्षा से अधोलोकरूप क्षेत्रलोक में अनन्त जीवद्रव्य हैं, अनन्त अजीव द्रव्य हैं और अनन्त जीवाजीव द्रव्य हैं । “एवं तिरियलोयखेतलोए वि' इसी प्रकार से तिर्यग्लोक रूप क्षेत्रलोक में भी जानना चाहियेअनन्तजीवद्रव्य हैं, अनन्त अजीव द्रव्य हैं और अनन्त जीवाजीव द्रव्य हैं। ' एवं उडलोयखेसलोए वि. इसी प्रकार से ऊर्ध्वलोकरूप क्षेत्रलोक में भी जानना चाहिये ! 'दव्यओ णं अलोए णेवस्थि जीवव्वा, नेवस्थि अजीवव्वा, नेवस्थि जीवाजीवदव्वा, एगे अजीवदव्वदेसे, जाव सव्वाછે. અનન્ત અગુરુલઘુક ગુણેથી તે સદા સંયુક્ત રહે છે. સર્વાકાશના અનન્તમાં ભાગથી તે ન્યૂન રૂપ છે.
હવે સૂત્રકાર દ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ આ જીવાદિકાનું વર્ણન કરે છે.
" दव्वओ ण' अहेलोगखेत्तलोए अणंताई, जीवदव्वाइं अणंताई अजीयदव्वाइ', अणंता जीवाजीवदव्वा" द्र०यनी अपेक्षा भाव। ३५ क्षेत्रsvi અનંત અવદ્રવ્ય છે, અનંત અજીવ દ્રવ્ય છે અને અનંત જીવાજીવ દ્રવ્ય છે.
“ एवं तिरियलोयखेत्तलोए वि" ॥ ४यन तिय ३५ क्षेत्री વિષે પણ સમજવું. ત્યાં પણ અનંત જીવ દ્રવ્ય છે, અનંત અજીવ દ્રવ્ય छ भने सनात पाल द्र०य छे. “ एवं उर्दूलोयखेत्तलोए वि" मेर ४थन GEE°13 ३५ क्षेत्र विष पर अड ४२. “दबओ ण अलोए गेवत्थि जीवव्वा, णेवत्थि अजीवदवा, णेवत्थि जीवाजीयव्वा, एगे अजीव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अजीपद्रव्याणि, नैव सन्ति जीवाजीवद्रव्याणि, किन्तु एकः अजीवद्रव्यदेशोऽस्त, यावत्-अनन्तैः अगुरुकलघुकगुणैः संयुक्त सर्वाकाशः अनन्तभागोन: इति भावः, 'कालओ ण अहेलोयखेत्तेलोए न कयाइ नासि, जान निच्चे एवं जाव अलोगे' कालतः खलु अधोलोक्क्षेत्रलोको न कदापि नासीत् , अपितु सर्वदेवासीत्, यावत् नै कदाचित् नास्ति, नैव कदापि न भविष्यति, अपितु सर्वदैवाभूत्, सर्वदेवास्ति, सर्वदैव च भविष्यति, ध्रुवः, शाश्वतः, अव्ययः नित्यो वर्तते, एवंपूर्वोक्तरीत्या यावत्-तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकः, ऊवलोकः, क्षेत्रलोकः, लोकः, अलोकश्च न कदापि नासीत्, नैव कदापि न भवति, नैव कदाचित् न भविष्यति, गासअणंतभाशूणे' द्रव्य की अपेक्षा जीवद्रव्य अलोक में नहीं हैं, अजीव द्रव्य अलोक में नहीं हैं, जीवाजीवद्रव्य अलोक में नहीं हैं, किन्तु एक अजीव द्रव्यदेश वहां है । यावत् वह अलोक अनन्त अगुरुकलघुक गुणों से युक्त है और वह सर्वाकाश के अनन्तवें भाग से न्यून है। 'कालोणं अहेलोयखेत्तलोए न कयाइ नासि, आव निच्चे, एवं जाव अलोगे' कालकी अपेक्षा से अधोलोकरूप क्षेत्रलोक कभी नहीं था ऐसा नहीं है, अपि तु वह सर्वदा ही था. यावत्-यह सर्वदा से है और सर्वदा ही रहेगा. यह ध्रुव है, शाश्वत है, अव्यय है और नित्य है। इसी प्रकार से यावत्-तियंगलोकरूप क्षेत्रलोक, ऊर्चलोकरूपक्षेत्रलोक, लोक एवं अलोक ये सब पहिले से थे, अब हैं और सदा रहेंगे, ऐसा नहीं है कि ये सब पहिले नहीं थे, वर्तमान में नहीं हैं और भविष्यत् में नहीं रहेंगे। क्यों कि ये सब के सब ध्रुव हैं, शाश्वत हैं, अव्यय हैं और नित्य हैं। दबदेसे. जाव सव्वागास अणतभागूणे" द्र०यनी अपेक्षा थे !भा १ દ્રવ્ય પણ નથી, અજીવ દ્રવ્ય પણ નથી, જીવાજીવ દ્રવ્ય પણ નથી, પરંતુ એક અજીવ દ્રવ્ય દેશ ત્યાં હોય છે. તે અલેક અનંત અગુરુક લઘુક ગોથી યુક્ત છે અને તે સકારાના અનંતમાં ભાગે ન્યૂન છે.
__“कालओ ण अहेलोयखेत्तलोए न कयाइ नासि जाव निच्चे, एव जाव अलोगे" नी अपेक्षा मघा ३५ क्षेत्र नूतम ४यारे य न तो એવું નથી, એટલે કે તેનું અસ્તિત્વ હતું જ, વર્તમાનમાં પણ તેનું અસ્તિત્વ છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. તે વ છે, શાશ્વત છે, અવ્યય છે અને નિત્ય છે એજ પ્રમાણે તિર્થક રૂપ ક્ષેત્રલેક, ઉર્વિલેક રૂપ ક્ષેત્રલેક, લેક અને અલેક પણ ભૂતકાળમાં હતાં, વર્તમાનમાં છે અને ભવિષ્યમાં પણ હશે. એવું નથી કે તે ભૂતકાળમાં ન હતાં, વર્તમાનમાં નથી અને ભવિષ્યમાં નહીં હોય, કારણ કે તેઓ પણ ધ્રુવ છે, શાશ્વત છે, અવ્યય છે અને નિત્ય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम्
5
ध्रुवः शाश्वतः, अव्ययः, नित्यथ वर्तते इति भावः, 'भावओ णं' अहेलोगखेत्तलोए अनंता बन्नपज्जा जहा खंदर, जान अनंता अगुरु य लहुयपज्जवा, एवं जाव लोष' भावः खलु अधोलोक क्षेत्रलोके अनन्ता वर्णपर्यवाः वर्णपर्यायाः सन्ति, एकगुणकालिकादीनाम् अनन्तगुणकालाधन सान्तानां पुद्गलानां तत्र सद्भावात्, यथा स्कन्द के द्वितीयशतके प्रथम देश के प्रतिपादितम् तथैव अत्रापि प्रतिपत्तव्यम् - यावत् अनन्ताः अगुरुलघुरूपाः सन्ति एवं पूर्वोक्तरीत्या यावत् तिर्यग्लोक क्षेत्रलोके, ऊर्ध्वलोक क्षेत्रलोके, लोके च अनन्ता वर्णादिपर्यवाः सन्तीति भावः । ' भावओण अलोए नेत्रस्थि वन्नपज्ञवा जाव नेवत्थि अगुरुयलहुययज्जवा, एगे अजीवदव्वदेसे जाव अनंतभागणे' भारतः खल अलोके नैव सन्ति वर्णपर्यंवाः यावत- नैव 'भावओ णं अहेलोगखेत्तलोए अनंता वन्नपज्जचा जहा खंदए, जाव अनंता अगुरुय लहुयपजबा, एवं जाब लोए' वर्ण की अपेक्षा से अधोलोकरूप क्षेत्रलोक में अनन्त वर्णपर्यायें हैं क्यों कि एक गुणकृष्णवर्गवाले, दो गुणकृष्णवर्णवाले आदि अनन्तगुणकृष्णवर्णवाले पुलों का वहां पर सद्भाब है। जैसा स्कन्दक नामके, द्वितीयशतक के प्रथमोदेशक में कहा गया है वैसा ही यहां पर यावत् - अनन्तरसादिपर्याये हैं, अनन्तगुरुकलघुकपर्यायें हैं, इसी प्रकार से यावत् तिर्यग्लोक क्षेत्रलोक मैं और लोक क्षेत्रलोक में एवं लोक में अनन्त वर्णादि पर्यायें हैं । 'भावओ णं' अलोए नेवस्थि यण्णपजवा जाव नेवस्थि अगुरु य लहु य पज्जवा, एगे अजीवदव्वदेसे, जाव अनंत भागूणे' भाव की अपेक्षा अलोक में वर्ण नहीं हैं, यावत् रसादि पर्यायें नहीं हैं, और अगुरुलघुकप
४१९
" भावओ ण अहेलोगखेत्तलोए अनंता वनपज्जवा जहा बंदए, जाव अणता अगुरु य हुयपज्जवा, एवं जाव लोए " वर्षानी अपेक्षाये धोखे રૂપ ક્ષેત્રàાકમાં અનંત વણુ પર્યાય છે, કારણ કે એક ગુણિત કૃષ્ણ ણુ વાળાં, એ ગુણિત કૃષ્ણવર્ણ વાળાં આદિ અનત ગુણિત કૃષ્ણવ વાળાં પુદ્ગલેાના ત્યા સદ્ભાવ છે. ખીજા શતકના સ્કન્દક નામના પહેલા ઉદ્દેશામાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે. એવુ' જ કહ્ન અહી પણ ગ્રહણ થવુ જોઈએ. આ કથન “અનત રસાદિ પર્યાયેા છે, અનંત અનુરુક લઘુક પર્યાય છે. ” આ સૂત્રપાઠ પન્ત ગ્રહણ કરવુ જોઈએ. જ પ્રમાણે તિય બ્લેક ક્ષેત્રલેાકમાં ઉર્ધ્વલાક क्षेत्रखेोऽमां ने बोम्भां पशु अनंत वर्षा पर्याय। छे, म समन्वु " भावओ णं अलोए नेवत्थि वण्णपज्जवा, नेबत्थि अगुरुय लहुयपज्जवा, एगे अजीवदव्वदे से जाव अणतभागूणे " लावनी अपेक्षा अलोऽभां वर्षा पयायो पशु नथी,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीखने सन्ति रसादि पर्यवाः, नैव सन्ति अगुरुकलघुकपर्यवाः, अगुरुलघुपर्याययुक्तद्रव्याणां पुद्गलानां तत्राभावात्, किन्तु अगुरुकलघुकगुणैः संयुक्तः सर्वाकाशस्य अनन्तभागोनो बर्तते इति भावः ॥ मू० १॥
लोकालोकपरिमाणवक्तव्यता ॥ मूलम्-'लोए णं भंते ! के महालए पण्णत्ते ? गोयमा! अयं णं जंबुद्दीवे दोवे सव्व दीवा. जाव परिक्खेवे णं। तेणं कालेणं, तेणं समएणं छ देवा महिड्डीया जाव महासोक्खा जंबुदीवे दीवे मंदरे पवए मंदरचूलीयं सव्वओ समता, संपरिक्खित्ताणं चिटेजा, अहेणं चत्तारि दिसाकुमारीओ महत्तरियाओ, चत्तारि बलिपिंडे गहाय जंबुद्दीवस्स दीवस्सचउसु विदिसासुबहियाभिमुहीओ ठिच्चा ते चत्तारि बलिपिंडे जमगसमगं बहिगा. मुहे पक्खिवेजा, पभूणं गोयमा! ताओ एगमेगे देवे ते चत्तारि पलिपिंडे धरणितलमसंपत्ते खिप्पामेव पडिसाहरित्तए, तेणं गोयमा ! देवा ताए उकिटाए, जाव देवगईए, एगे देवे पुरत्थाभिमुहे पयाए, एवं दाहिणाभिमुहे, एवं पञ्चत्थाभिमुहे एवं उत्तराभिमुहे, एवं उड्डाभिमुहे, एगे अहोभिमुहे पयाए, तेणं कालेणं, तेणं समएणं वाससहस्साउए, दारए, पयाए, तएणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पहीणा भवंति, णो चेवणं ते देवा यायें नहीं हैं। क्यों कि अगुरुलघुक पर्याय युक्त अन्य द्रव्यपुद्गलों का वहां अभाव है। किन्तु अगुरुलघुक गुणों से युक्त तथा सर्वाकाश के अनन्तवें भाग से न्यून वह अलोक ही वहां एक अजीव द्रव्यरूप है।सू०१॥ ગંધ, રસાદિ પર્યાયે પણ નથી, અને અગુરુ લઘુક પર્યા પણ નથી, કારણ કે અગુરુ લઘુક પર્યાય યુક્ત અને દ્રવ્યપુદ્ગલેને ત્યાં અભાવ છે. કારણ કે અગુરુ લઘુક ગુણેથી યુક્ત તથા સર્વાકાશના અનન્તમાં ભાગથી ન્યૂન એ તે અલક એક અજીવ દ્રવ્ય દેશ રૂપ જ છે. સુ૧ /
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० २ लोकालोकपरिणामनिरूपणम् ४२१ लोगंतं संपाउणंति, तए णं तस्स दारगस्स आउए पहिणे भवइ, णो चेवणं जाव संपाउणंति, तएणं तस्स दारगस्त अद्विमिंजापहीणा भवंति, णो चेवणं ते देवा लोगंतं संपाउणति, तए णं तस्स दारगस्त आसत्तमे वि कुलवंसे पहीणे भवइ, णो चेव णं ते देवा लागतं संपाउणंति तए णं तस्स दारगस्स नामगोएवि पहीणे भवइ, णो चेवणं ते देवा लोगंतं संपाउणति। तेसिं गं भंते! देवाणं किं गए बहुए अगए बहुए ? गोयमा ! गए बहुए, नो अगए बहुए, गयाउसे अगए असंखेजइभागे अगयाउसे गए असंखेजगुणे, लोए णं गोयमा! ए महालए पण्णत्ते। अलोए णं भंते! के महालए पण्णत्ते ? गोयमा! अयं णं समयखेत्ते पणयालीसं जोयणसयसहस्साइं आयामविक्खंभेणं, जहा खंदए जाव परिक्खेवेणं, तेणं कालेणं, तेणं समएणं दसदेवा महिड्डिया तहेव जाव संपरिक्खेत्ताणं संघिटेजा, अहेणं अट्ट दिसाकुमारीओ महत्तरियाओ, अट्ठ बलि. पिडे गहाय माणुसुत्तरस्स फव्वयस्स चउसु वि दिसासु चउसुवि विदिसासु बहियाभिमुहीओ ठिच्चा अट्ट बलिपिंडे गहाय, माणुसुत्तरस्स पव्वयस्स जमगसमगं बहियाभिमुहीओ पक्खिवेजा, पभृणं गोयमा! तओ एगमेगे देवे ते अट्रबलिपिंडे धरणितल. मसंपत्ते खिप्पामेव पडिसाहरित्तए, ते णं गोयमा! देवा ताए उक्किट्ठाए जाव देवगईए लोगंसि ठिच्चा असब्भावपट्टवणाए एगे देवे पुरत्थाभिमुहे पयाए, एगे देवे दाहिणपुरत्थाभिमुहे पयाए, एवं जाव उत्तरपुरत्थाभिमुहे, एगे देवे उडाभिमुहे, एगे देवे अहोभिमुहे पयाए, तेणं कालेणं, तेणं समएणं वाससयसहस्सा.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
भगवतीस्त्रे उए दारए पयाए, तए ण तस्स दारगस्त अम्मापियरो पहीणा भवंति, णो चेवणं ते देवा अलोयंत संपाउणति, तंचेव०, तेसिं णं देवाणं किं गए बहुए, अगए बहुए ? गोयमा ! णो गए बहुए, अगए बहुए, गयाउसे अगए अणंतगुणे, अगयाउसे गए अगंतभागे, अलोएणं गोयमा! ए महालए पण्णत्ते॥सू०२॥
छाया-लोकः खलु भदन्त ! किं महालयः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! अयं खलु :जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपानां यावत् परिक्षेपेण, तस्मिन्काले, तस्मिन् समये षड्
देवाः महर्द्धिकाः यावत् महासौख्याः जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरे पर्वते मन्दरचूलिका सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य खलु तिष्ठेयुः, अधःखलु चतस्रो दिक्कुमार्यों महत्तरिकाः चतुरो बलिपिण्डान् गृहीत्वा जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य चतसृष्वपि दिक्षु बाह्याभिमुख्यः स्थित्वा तान् चतुरो बलिपिण्डान् यमकसमकं बाह्याभिमुखं प्रक्षिपेयुः, प्रभुः खलु गौतम ! तेभ्यः एकैको देवः तान् चतुरो बलिपिण्डान् धरणितलमसमाप्तान क्षिप्रमेव पतिसंहर्तुम् , ते खलु गौतम ! देवाः तया उत्कृष्टया यावत् देवगत्या एको देवः पौरस्त्याभिमुखः प्रयातः, एवं दक्षिणाभिमुखः, एवं पश्चिमाभिमुखः, एवम् उत्तराभिमुखः, एवम् ऊवाभिमुखः, एकः अधोऽभिमुखः पयातः, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वर्षसहस्रायुष्को दारकः प्रजातः, ततः खलु तस्य दारकस्य अम्बापितरौ प्रहीणौ भवतः, नोचैव खलु ते देवा लोकान्त सम्माप्नुवन्ति, ततः खलु तस्य दारकस्य आयुष्यं महीणं भवति, ततः खलु तस्य दारकस्य अस्थिमज्जा प्रहीणा भवंति नोचैव खलु ते देवा लोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, ततः खलु तस्य दारकस्य आसप्तमोऽपि कुलवंशः प्रहीणो भवति, नो चैव खलु ते देवा लोकान्तं संपाप्नुवन्ति, ततः खलु तस्य दारकस्य नामगोत्रमपि पहीणं भवति, नोचैत्र खलु ते देशा लोकान्तं संपाप्नुवन्ति । तेषां खलु भदन्त ! देवानां किंगत बहुकम् , अगतं बहुकम् ? गौतम ! गत बहुकम् , नो अगतं बहुकम् , गतात् तत्अगतम् असंख्येयमागम् , अगतात् तत् गतम् असख्येयगुणम् , लोकः खलु गौतम! इयन्महालयः प्रज्ञप्तः। अलोकः खलु भदन्त ! कि महालय: प्रज्ञप्तः? गौतम! इंदं खलु समयक्षेत्रम् पश्चचत्वारिंशत् योजनशतसहस्राणि आयामविष्कम्भेण, यथा स्कन्दके यावत् परिक्षेपेण, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये दश देवाः महदिका तथैव यावत् संपरिक्षिष्य खलु संतिप्ठेरन् , अधः खलु अष्ट दिक्कुमार्यों महतरिकाः अष्टबलिपिण्डान् गृहीत्वा मानुषोत्तरस्य पर्वतस्य चतसृष्वपि दिक्षु चतमृध्वपि विदिक्षु बाह्याभिमुख्यः स्थित्वा अष्टौ बलिदिण्डान् गृहीत्वा, मानुषोत्तरस्य पर्वतस्य यमकसमकं बाह्याभिमुखं प्रक्षिपेयुः, प्रमुः खलु गौतम ! तेभ्यः एकैको देवः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श० ११ ३०१० सू०२ लोकालोकपरिणामनिरूपणम् ४२३ तान् अष्टबलिपिण्डान् धरणितलमप्राप्तवान् क्षिप्रमेव प्रतिसंहर्तुम् , ते खलु गौतम ! देवाः तया उत्कृष्टया यावत् देवगत्या लोके स्थित्वा असद्भावप्रस्थापनया एकोदेवः पौरस्त्याभिमुखः प्रथातः, एको देवो दक्षिणपौरस्त्याभिमुखः प्रयातः, एवं यावत्-उत्तरपौरस्त्याभिमुखः, एको देवः ऊर्वाभिमुखः, एको देवः अधोऽभिमुलः प्रयातः, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वर्षशतसहस्रायुको दारकः प्रयातः, ततः खलु तस्य दारकस्य अम्बापितरौ प्रहीणौ भवतः नो चैव खलु ते देवा अलोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, तदेव०, तेषां खलु देवानां किं गतं बहुकम् अगतं बहुकम् ? गौतम ! नो गतं बहुकम् , अगतं बहुकम् , गतात् तत् अगतम् अनन्तगुणम् , अगतात् तत् गतम् अनन्तभागम् , अलोकः-खलु गौतम ! एतन्महालयः प्रज्ञतः ॥५० २।।
टीका-लोकालोकप्रस्तावात् तत्परिमाणवक्तव्यतामाह 'लोए णं भंते !' इत्यादि, 'लोए णं भंते ! के महालए पण्णत्ते' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! लोकः खलु किं महालयः कीदृग् विशालः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! अयं णं जंबुहोवे दीवे सम्बदीवाणं जाव परिक्खेवेणं' हे गौतम ! अयं खलु जम्बूद्वीपो मध्यजम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपानां यावत् सर्वसमुद्राणाम् आभ्यन्तरिकः सर्वक्षुद्रको
लोकालोकपरिमाणवक्तव्यता'लोए ण भंते ! के महालए पण्णते' इत्यादि। टीकार्थ-लोकालोक के कथन से यहां सूत्रकार ने उनके परिमाण की वक्तव्यता का कथन किया है-इसमें गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं'लोए णं भंते ! के महालए पण्णसे' हे भदन्त ! लोक कितना बडा है? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा ! अयं ण जंबुद्दीवे दीवे सव्वदीवाण जाव परिक्खेवेण' हे गौतम ! यह जंबूद्वीप नामका द्वीप-मध्यजम्बू द्वीप-समस्त दीपों के यावत्-समस्त समुद्रों के बीचमें है अर्थात्
લેક અને અલકના પરિમાણુની વક્તવ્યતા
“लोए ण भंते ! के महालए पण्णत्ते" त्या ટીકાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં લેક અને અલોકના પ્રમાણનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન पूछे छे - “लोएण भंते ! के महालए पण्णते १" . लगवन् ! को કેટલે વિશાળ મેટે કહ્યો છે?
महावीर प्रसुन उत्तर-"गोयमा । अयण जंबुद्दीवे दीवे सम्वदीवाण जाव परिक्खेवेणं " है गौतम ! दीप नामना दी५-मध्य दी५સમસ્ત દ્વીપ અને સમસ્ત સમુદ્રોની વચ્ચે આવેલું છે અને તે સમસ્ત દ્વીપ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२५
भावतीसचे वर्तते, तैलापूपसंस्थानसंस्थितो वर्तते, रथचक्रवालसंस्थानसंस्थितो वर्तते, पुष्करकर्णिका संस्थानसंस्थितो वर्तते, प्रतिपूर्णचन्द्रसंस्थानसंस्थितः, एकं योजनशतसहस्रम् आयामविष्कम्मेण, त्रीणि योजनशतसहस्राणि षोडशच सहस्राणि द्वेच सप्तविंशतिः योजनशते, त्रीणि च क्रोशानि, अष्टाविंशतिश्च धनुश्शतम् , त्रयोदशअङ्गुलानि, अर्धाङ्गुलंच किश्चिद् विशेषाधिकम् , तथाच किश्चिद् विशेषाधिकसाईत्रयोदशाङ्गुलाधिकाष्टाविंशत्यधिकशतधनुरुत्तरक्रोशत्रयाधिकसप्तविंशस्यधिकशतद्वययोजनाधिक-पोडशसहस्रोत्तरलक्षत्रयप्रमाणो जम्बूद्वीपः, परिक्षेपेण परिधिना प्रज्ञप्तः, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं छ देवा महिडिया जाव महासोक्खा जंबुद्दीवे दीवे मंदरे पव्वए मंदरचूलियं सबओ समंता संपरिखित्ताणं चिटेज्जा' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये यदा षड् देवाः महद्धिकाः यावत् महाद्युतिकाः, महायशसः, महाबलाः, महासौख्याः जम्बूद्वीपे द्वीपे, मन्दरे पर्वते मन्दरचूलिका मेरुशिखरं सब से छोटा है । तैल से बने हुए अपूप-पुएं का जैसा आकार होता है- वैसा ही इसका आकार है। अथवा रथ के चक्रवाल (जो लोहे का गोलपट्टा होता है) उस के आकार जैसा है। अथवा कमल की जैसी कणिका होती है उसके आकार जैसा है । अथवा पूर्णिमाके चन्द्रमा के जैसा आकार होता है वैसा आकार वाला है। एक लाख योजन का इसका विस्तार है। इसकी परिधि तीन लाख सोलह हजार दो सौ सत्तावीस योजन, तीन कोश एक सौ अट्ठाईस धनुष और १३॥ साडा तेरह अंगुल से कुछ अधिक है। "तेणं कालेण तेण समएण छ देवा महिड्रिया जाव महासोक्खा जंबुद्दीवे दीवे मंदरे पव्यए मंदरचूलियसव्वओ समता संपरिक्खित्ताण चितुज्जा" उस काल में और उस समय में महाऋद्धिवाले यावत्-महाधुतिवाले, महायशवाले, महावलवाले-महासुखवाले ऐसे छ અને સમુદ્રોથી માને છે. તેને આકાર તેલથી ભરપુર માલપુવા જેવું છે. અથવા રથના પૈડાની વાટ જે તેને આકાર છે. અથવા કમલની કણિકા જેવી ગોળ હોય છે, એવે તેને આકાર છે. અથવા તેને આકાર પૂર્ણિમાના ચન્દ્ર જેવો છે. તેને વિસ્તાર એક લાખ જનને અને પરિધિ ત્રણ લાખા સોળ હજાર બસો સત્યાવીસ (૩૧૬૨૨૭) એજન, ત્રણ કેશ, ૧૨૮ धनुष भने १३॥ भाजयी ५। सही पधारे छे. "तेण कालेणतेण समएण ६ देवा महि ढिया जाव महासोक्खा जंबुद्दोवे दीवे मंदरे पव्वए मंदरचूलिय सव्वओ समंता संपरिक्खित्तो ण' चिद्वेज्जा" ते ४ाणे म२ ते समय (धार । અત્યારે જો કોઈ મહાદ્ધિવાળા, મહાવૃતિવાળા, મહાયશવાળા, મહાબળવાળા,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०१० स० २ लोकालोकपरिणामनिरूपणम् ४२५ सर्वतः-परितः, समन्तात्-सर्वदिक्षु संपरिक्षिप्य-संवेष्टथ खलु तिष्ठेयुः, 'अहे थे चत्तारि दिसाकुमारीओ महत्तरियाओ चत्तारि बलिपिंडे गहाय जंबुद्दीवस्स दीवस्स चउसु वि दिसासु बहियाभिमुहीओ ठिच्चा ते चत्तारि बलिपिंडे जमगसमगं बहियाभिमुहे पक्खि वेज्जा' अधः खलु अधोभागे चतस्रो दिक्कुमार्यों महत्तरिकाः अतिमहत्यः चतुरो बलिपिण्डान गृहीत्वा जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य चतसृषु वि दिक्षु पूर्वादिदिशासु. बाह्याभिमुखाः बाह्येऽभिमुखीभूय स्थित्वा तान् चतुरो बलिपिण्डान् यमकसमकं-युगपदेव-एकदैवेत्यर्थः, बहिराभिमुखं प्रक्षिपेयुः तदा-'पभूणं गोयमा! ताओ एगमेगे देवे ते चत्तारि बलिपिंडे धरणितलमसंपत्ते खिप्पामेव पडिसाहरि त्तए' हे गौतम ! प्रभुः समर्थः खलु तेभ्यो देवेभ्यः एकैको देवस्तान चतुरो बलिपिण्डान् धरणितलं-पृथिवीतलम् , असमाप्तं क्षिप्रमेव प्रतिसंहर्तुम्-ग्रहीतुं देव जंबूद्वीप नाम के इस द्वीप में स्थित मन्दर पर्वत ऊपर मन्दर की चूलिका को सब ओर से घेर कर खडे हो जावें 'अहे ण चत्तारि दिसा कुमारीओ महत्तरियाओ चत्तारि बलिपिंडे गहाय जंघुद्दीवस्स दीवस्स चउस्तु दिसासु बहियाभिमुहीओ ठिच्चा ते चत्तारि बलिपिंडे जमगसमग पहियाभिमुहे पक्खिवेज्जा' और उसके नीचे चार महत्सरिका देवियां चार बलिपिण्डों को लेकर जंबूद्वीपकी चार दिशाओं में-पूर्वपश्चिम आदि दिशाओं में बाहिर की ओर मुख करके खडी हो जावें
और इस स्थिति से खडी होकर वे उन चारों ही बलिपिडों को एक साथ ही बाहिर फेंके 'पभू णं गोयमा! ताओ एगमेगे देवे ते चत्तारि बलिपिंडे धरणितलमसंपत्ते खिप्पामेव पडिसाहरित्तए' तो हे गौतम ! उन देवों में एक एक देव उन चार पलिपिण्डों को जबतक कि वे जमीन અને મહાસુખવાળા ૬ દેવે આ જબૂદ્વીપમાં રહેલા મન્દર પર્વત ઉપર, भ-२नी यूमि। (टाय) २ धेशने मधी मामे मा २डी onय, “ अहेण' चत्तारि दिसाकुमारीओ महनरियाी चत्तारि बलिपिंडे गहाय जंबुद्दीवस्स दीवस्स च उसु दिसासु बहियाभिमुहीओ ठिच्चा ते चचारि पलिपिंडे जमगसमग बहियाभिमुहे पक्खि वेज्जा" भने तनी नीय यार महत्तरि हिमाशय यार બલિપિંડેને લઈને ચાર દિશાઓમાં (પૂર્વ પશ્ચિમ આદિ દિશાઓમાં) બહારની તરફ મુખ રાખીને ઊભી રહે, અને તે સ્થિતિમાં ઉભી રહીને ते। ते या मालपाने मे साये ॥ ५॥२ ३, तो " पदेणं गोयमा ! ताओ एगमेगे देवे ते चत्तारि बलिपिंडे धरणितलमसंपत्ते खिप्पामेव पडिसाहरित्तए" હે ગૌતમ! તે છ માં નો પ્રત્યેક દેવ તે ચાર બલિપિંડેને જમીન ઉપર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
भगवतीसूत्रे
9
समर्थः इति पूर्वेण अन्त्रयः, 'तेणं गोयमा ! देवा ताए उक्किट्ठाए जात्र देवगईए, एगे देवे पुरस्थाभिमु पाए' हे गौतम! ते खलु देवाः तथा उत्कृष्टया - विशि ष्टया, यावत् त्वरितया-आकुलया, चपलया - शरीरचापल्येन चण्डया रौद्रयागत्युत्कर्षयोगात्, सिया-दादर्थस्थिरतया उद्धृतया दर्पातिशयेन, जयिन्याविपक्षजेतृतया, छेकथा - निपुणया, दिव्यया-दिविभवया, देवगल्या एको देवः पुरस्थाभिमुद्दे' पौरस्त्याभिमुखः प्रयातः, 'एवं दाहिणाभिमु, एवं पचत्थाभिमु एवं उत्तराभिमु एवं उडू | भिमु हे, एगे अहोभिनु पयाए' एवं तथैव एको देवो दक्षिणाभिमुखः, एवमेव एको देवः पश्चिमाभिमुखः, एवं तथैव एको देवः उत्तराभिमुखः, एवं - तथैव एको देवः ऊर्ध्वाभिमुखः, एको देवः अधोऽभिमुखः प्रयातः, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं वाससहस्साउए दारए पयाए' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वर्षसहस्रायुष्कः- वर्षाणां सहस्रम् आयुर्यस्य स तथाविधः, दारकः - बालकः ऊपर नहीं गिर पाते हैं. इतने में ही बहुत जल्दी ग्रहण करने में समर्थ है । 'तेण गोयमा ! देवा ताए उक्किट्ठाए जाव देवगईए एगे देवे पुरस्थाभिमु पयाए' हे गौतम! अब उन देवों में से कोई एक देव अपनी उस उत्कृष्ट, स्वरित, चपल, आदि विशेषणों वाली देव गति से चलकर पूर्व दिशा की तरफ चला गया, 'एवं दाहिणामुद्दे, एवं पच्चस्थाभिमुहे एवं उत्तराभिमुहे, एवं उड्डाभिमुहे, एगे अहोमुहे पयाए ' इसी प्रकार से कोई एक दूसरा देव दक्षिणदिशा की तरफ चला गया, एक देव पश्चिम दिशा की तरफ चला गया, इसी प्रकार से एक देव उत्तरदिशा की तरफ चला गया. एक देव ऊर्ध्वदिशा की तरफ और एक देव अधोदिशा की तरफ चला गया 'तेणं कालेण तेण समएणं वाससहसाउए दारए पयाए' उस काल और उस समय में एक हजार वर्ष
-
66
આવી પડે તે પહેલાં-વચ્ચેથી જ ઘણી જ ઝડપથી ગ્રહણુ કરી શકવાને સમથ होय छे. तेणं गोयमा ! देवा ताए उचिट्ठाए जाव देवगईए एगे देवे पुरस्थाभिमुद्द पयाए " हे गौतम! ते हेवामांना अर्ध ! हेव पोतानी ते उत्सृष्ट, ત્વરિત, ચપલ આદિ વિશેષણાવાળી દેવગતિથી પૂર્વ દિશા તરફ ચાલવા માંડે, " एवं दाहिणाभिमुद्दे, एवं पच्चत्थाभिमुद्दे, एवं उत्तराभिमुद्दे, एवं उड्डाभिमुद्दे, एवं एगे अहोमुहे पयाए " ४ प्रमाणे जीने गोड हेव दक्षिणु हिशा તરક્ ચાલવા માંડે, ત્રીજો એક દેવ પશ્ચિમ તરફ ચાલવા માંડ ચેાથેા એક દેત્ર ઉત્તર તરફ ચાલવા માંડ પાંચમા એક દેવ ઉર્ધ્વ દિશા તરફ ચાલવા માડે અને છઠ્ઠો એક દેવ અધાદિશા તરફ ચાલવા भांडे, " तेण कालेणं तेण समएण वाससहस्सा उए दारए पयाए ' ખરાખર એજ સમયે કેઈ એક પુરુષને ત્યાં ૧૦૦૦ વર્ષના આયુષ્યવાળા એક બાળક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०११ उ०१० सू० २ लोकालोफस्वरूपनिरूपणम् ४२७ प्रजातः-समुत्पन्न इत्यर्थः, 'तएणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पहीणा भवंति' ततः खलु तस्य दारफस्य-बालकस्य अम्बापितरौं प्रहीणौ-मृतौ भवतः, किन्तु 'णो चेव णं ते देवा लोगंतं संपाउणंति' नो चैव-नैव खलु ते देवा लोकान्त-लोकस्यपारं संप्राप्नुवन्ति, 'तएणं तस्स दारगस्स आउए पहीणे भवइ, णो चेव णं जाव संपाउणंति' ततः खलु तस्य दारकस्य आयुष्यं महीणं-क्षीणं भवति, तथापि नोचैवनैव खलु यावत्-ते देवाः लोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, 'तएणं तस्स दारगस्स अहिमिजा पहीणा भवंति णो चेवणं ते देवा लोगंतं संपाउणंति' ततः तस्य दारकस्य अस्थिमज्जाः प्रहीणाः नष्टा भवन्ति, किन्तु तथापि नोचैव-नैव खलु ते देवा लोकान्तं समाप्नुवन्ति, 'तएणतस्स दारगस्स आसत्तमे वि कुलवंसे पहीणे भवइ, णो चेवण ते देवा लोगंतं संपाउणंति' ततः खलु तस्य दारकस्य-बालकस्य की आयुवाला एक बालक जन्म लेवे, 'तएणं तस्स दारगरस अम्मापि यरोपहीणा भवंति' बाद में उसके माता पिता भी मर जावें किन्त 'णो चेव णं ते देवा लोगंत संपाउणति' तो भी प्रस्थित हुए वे देव लोक के अन्त को नहीं पा सकते हैं । 'तएणं तस्स दारगस्स आयुए पहीणे भवई' उस बच्चे की एक हजार वर्ष की आयु भी समाप्त हो जावे 'णोचेवणं जाव संपाउणंति' तो भी तबतक चलते हुए वे देव. लोक के अन्त को प्राप्त नहीं कर सकते, 'तएणं तस्स दारगरस अहि. मिंजा पहीणा भवंति' उस बालक की हड्डियां और मज्जा भी नष्ट हों जावें-तो भी तबतक चलते हुए वे देवलोक के अन्त को नहीं पा सकते 'तएणतस्स दारगस्स आसत्तमे वि कुलवंसे पहीणे भवह उस बालक की सात पीढी तक भी नष्ट हो जावें तो भी तबतक चलते हुए वे उस
म. पामे, “तएण तस्स दारगरस अम्मापियरो पहीणा भवंति" त्यार पाई -તેના આયુકાળ દરમિયાન કોઈ સમયે તે બાળકના માતાપિતા મરી જાય छ, परन्तु “णो चेव ण ते देवा लोगत संपाउणंति" माटा ain जना સતત મુસાફરી કરવા છતાં પણ તે દેવો લેકના અન્ત સુધી પહોંચી શકતા नथी, “तएणं तस्स दारगस्स आयुए पहीणे भवइ'' त्या२ माह ते माण मे
१२ वर्ष आयुष्य ५३ रीने यम पाभी गय छ, ५२न्तु " णो चेव ण जाव संपाउणति" मेट। वर्ष पर्यन्त सतत भुसारी ४२१। छत पर देव। मोन्त सुधी पथी .४ता नथी, “तएणं तस्स द रगरस अद्रिमिजा पहीणा भवति" मानi &si भने म ५६ नष्ट थ य छ, तो ५६५ तवे। तीन सन्तन पाभी शता नथी, "तएणं तस्स दारगस्स आसत्तमे वि कलवंसे पहीणे भवइ" त्यार पाहत सासनी सात तीमा ५६५ नष्ट થઈ જાય છે, પરંતુ સતત મુસાફરી કરતા તે દેવે લોકના અન્ત સુધી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૮
भगवती सूत्रे
आसप्तमोऽपि - सप्तमपुरुषपर्यन्तोऽपि कुलवंशः कुलरूपो वंशः महीणो भवति, किन्तु नोचैत्र- नैव खलु ते देवाः लोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, 'तपणं तस्स दारगस्स नामगोत्र पहीणे भवइ, णो चेव णं ते देवा लोगंतं संपाउणंति' ततः खलु तस्य दारकस्य - बालकस्य नामगोत्रमपि प्रहीणं - नष्टं भवति, तथापि नो चैव नैव खलु ते देवाः लोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, ' तेसि णं भंते ! देवाणं किं गए बहुए, अगए बहुए ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त । तेषां खलु पूर्वोक्तानां षट्सु दिक्षु प्रयातानां देवानां किं गतं - व्यतिक्रान्तं क्षेत्रम् बहुकम् अधिकं भवति ? किंवा अगतम् - अव्यतिक्रान्तं क्षेत्रं बहुकम् - अधिकं भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! गए बहुए, णो अगए बहुए' हे गौतम! तेषां देवानां गतं - व्यतिक्रान्तं क्षेत्र बहुकम् अधिकं
लोक के अन्त को नहीं पा सकते हैं। 'तरणं तस्स दारगस्स नामगोए वि पहीणे भवइ - णोचेव णं ते देवा लोगंतं संपाउणंति' यहाँ तक कि इस बालक का नामगोत्र भी नष्ट हो जाय तबतक भी वे देव चलते २ लोक का अन्त नहीं पा सकते हैं। ऐसा बडा यह लोक है. ।
अब गौतम प्रभु से पूछते हैं-'तेसिंणं भंते! देवाणं किं गए बहुए, अगए बहुए ' हे भदन्त ! छहों दिशाओं में गये हुए उन देवों का व्यतिक्रान्त - पार किया जा चुका क्षेत्र बहुत है ? या नहीं पार किया गयाजिसे पार करना बाकी है - ऐसे क्षेत्र बहुत हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! गए बहुए णो अगए गौतम! जितना क्षेत्र देवों ने पार कर लिया है वह क्षेत्र
बहुए' हे बहुत है, और जिसे अभी
हांथी शता नथी. "तएणं सरस दारगस्स नामगोए वि पहीणे भवइ, " णो चेवण' ते देवा लोगंत संपाउणंति " अरे । ते भावना नाम गोत्री પણ નાશ થઈ જાય છે, પરન્તુ આટલા દીર્ઘ કાળ પર્યન્ત મુસાફરી કરવા છતાં પણ તે દેવા લોકના અન્ત સુધી પહાંચી શકતા નથી, એટલેા પ્રધા વિશાળ આ લોક છે.
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- "रोसिंग भते ! देवाण किं गए बहुए, अगए चहुए १' हे लगवन् ! छमे हिशायामां गयेसा ते देवे। द्वारा उस धित (પાર કરાયેલુ) ક્ષેત્ર વધારે માટુ છે ? કે અનુલ્લંધિત (પાર કરવાનુ... જે બાકી છે) તે ક્ષેત્ર વધારે માટુ હાય છે ?
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! गए बहुए, जो अगर बहुए " હું ગૌતમ ! દેવાએ જેટલું ક્ષેત્ર પાર કર્યુ છે–તેક્ષેત્ર અધિક છે અને જે પાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ २०१० सू० २ लोकालोकस्वरूपनिरूपणम् ४२९ भवति, नो अगतम्-अव्यतिक्रान्त क्षेत्र बहुकम्-अधिकं न भवति, 'गयाउसे अगए असंखेज्जइ भागे, अगयाउसे गए असंखेज्जगुणे' गतात्-व्यतिक्रान्तात् तत्अगतम् अव्यतिक्रान्तम् असंख्येयभागं न्यूनं भवति, अथ च अगतात-अव्यतिक्रान्तात् क्षेत्रात् तत् गतं व्यतिक्रान्तं क्षेत्रम् असंख्येयगुणम् अधिकं भवति, इति भावः । अत्र कश्चिदाशङ्कते-ननु पूर्वादिदिक्षु प्रत्येकस्यां दिशि लोकः अर्द्धरज्जु प्रमाणो वर्तते ऊवांधश्च लोक किश्चिन्यूनाधिकसप्तरज्जुपमाणो वर्तते तहि तुल्यया गत्या गच्छतां तेषां देवानां क्षेत्रवैषम्यात् कथं षट्स्वपि दिक्षु गताद्अगतं क्षेत्रमसंख्यातभागमात्रम् , अगताच गतं क्षेत्रमसंख्यातगुणम् ? इति । अत्राहघनचतुरस्रीकृतस्य लोकस्यैव कल्पितत्वान्न दोष इति। अस्त्वेवम्-पुनरपि श्रूयताम्-ननु याक्तस्वरूपया गत्यापि गच्छन्तो देवाः बहुनाऽपि कालेन लोकान्त पार करना बाकी है-जो क्षेत्र पार नहीं किया है-वह क्षेत्र बहुत नहीं है। क्यों कि-'गयाउसे अगए असंखेज्जहभागे, अगयाउसे गए असंखेज्जगुणे' गतक्षेत्र से वह अगतक्षेत्र-अव्यतिक्रान्तक्षेत्र, असंख्यातवें भाग है और अगतक्षेत्र से वह गतक्षेत्र असंख्यातगुणित है। यहाँ ऐसी आशंका हो सकती है-कि पूर्वादिदिशाओं में से प्रत्येकदिशा में लोक अर्धराजूपमाण है, और ऊर्ध्व एवं अधोदिशा में किश्चिन्यूनाधिक सात राजू प्रमाण है तब तुल्य गति से जाने वाले देवों के क्षेत्र में विषमता होने से छहों दिशाओं में गतक्षेत्र से अगतक्षेत्र असंख्यातभागमात्र कैसे माना जा सकता है ? और अगतक्षेत्र से गतक्षेत्र असंख्यातगुणित कैसे कहा जा सकता हैं ? सो इस शंका का ऐसा उत्तर है कि धनचतुरस्त्रीकृत लोक ही कल्पित है-अतः इसमें कोई दोष नहीं है। खैर कोई दोष न हो, परन्तु फिर भी शंका ऐसी बनी ही रहती है कि उक्त स्वरूप ४२वानु माडी छ २ क्षेत्र १२ युनथीत क्षेत्र माछु छ. "गयाउसे अगए असंखेज्जभागे, आयाउसे गए असंखेज्ज गुणे" Gealत क्षेत्र ४२ता अनुमति ક્ષેત્ર અસંખ્યાતમાં ભાગ જેટલું છે. અને અનુલંધિત ક્ષેત્ર કરતાં ઉલંધિત ક્ષેત્ર અસંખ્યાત ગણું મોટું હોય છે.
શંકા-પૂર્વાદિ પ્રત્યેક દિશામાં લોક અર્ધરાજૂ પ્રમાણ છે અને ઉર્ધ્વદિશામાં તથા અદિશામાં તે સાત રાજુ પ્રમાણ કરતાં કંઈક ન્યૂનાવિક પ્રમાણ છે. છતાં સમાન ગતિથી ચાલનારા દેના અનુલંધિત ક્ષેત્રને ઉ૯લંધિત ક્ષેત્રના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ શા માટે કહ્યું છે? અને અનુલલંધિત ક્ષેત્ર કરતાં ઉ૯લંધિત ક્ષેત્રને અસંખ્યાત ગણું અધિક કેમ કહ્યું છે ? ઉત્તર-આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે-ઘનચતુરસ્ત્રીકૃત (ચતુષ્કોણાકાર) લેક જ કલ્પિત છે તેથી તે કથનમાં કઈ દેષ નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
भगवतीमत्र न लभन्ते तदा जिनानां जन्मादिकल्याणकेषु क्षेत्रस्य बहुत्वे, अवतरणकालस्य चाल्पत्वेऽपि कथमच्युतदेवलोकादेवा द्रागवतरन्तीति । सत्यम्, किन्तु त्वरितादि विशेषणविशिष्टाऽपीयं गतिर्मन्दैव जिनजन्मादिषु अवतरणगतिस्तु शीघ्रतमेति विज्ञेयम् । अथ लोकपरिमाणमुपसंहरन्नाह-'लोएणं गोयमा ! ए महालए पण्णत्ते' हे गौतम ! लोकः खलु इयन्महालयः इयत्परिमितो महाविशालः प्रज्ञप्तः । अथा वाली गति द्वारा जाते हुए देव यदि बहुत काले के बाद भी लोकान्त को प्राप्त नहीं कर पाते हैं तो जिनेन्द्रों के जन्म कल्याणकों में अच्युत देवलोक क्षेत्र की अधिकता होने के कारण थोडे से समय में कैसे जल्दी आ जाते हैं-पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि अच्युतदेवलोक से देव भगवान के पंचकल्याणकों में आते हैं अब यदि ऐसी बात मानी जावे कि देव त्वरितादिविशेषणों वाली गति से गमन करने पर भी लोकान्त को बहुत काल के बाद भी नहीं पा सकते हैं तो फिर वे भगवान के पंचकल्याणकों में जल्दी कैसे आते हैं। क्योंकि अच्युतदेवलोक से यहां तक आनेकाक्षेत्र तो बहुत है और अवतरण का समय अल्प है ? तो इसका समाधान ऐसा है कि जिन जन्मादिकों में देवों के आने की जो गति है वह तो शीघ्रतमा है और त्वरितादि विशेषणों वाली जो गति है वह मन्द है। ऐसा जानना चाहिये। अव लोक के परिमाण का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि-'लोए णं गोयमा! ए महालए पण्णत्ते' हे गौतम लोक इतना बडा है। अर्थात् बहुत अधिक विशाल है।
શકા-ઉપર્યુક્ત સ્વરૂપવાળી ગતિ દ્વારા પણ જે તે દેવે અતિ દીર્ઘ કાળ પર્યન્ત મુસાફરી કરવા છતાં પણ લેકાન્ત સુધી પહોંચી શકતા નથી, તે જિનેન્દ્રોના જન્મ કલ્યાણકમાં અયુત દેવલેક જેવાં ઘણાં દૂરના ક્ષેત્રે માંથી પણ થોડા સમયમાં દેવે કેવી રીતે આવી શકે છે? અમૃત દેવલોકથી અહીં સુધી આવવાનું ક્ષેત્ર તે બહુ જ વિશાળ છે અને અવતરણને સમય ઘણો અલ્પ હોય છે.
ઉત્તર- જિનેન્દ્રોના જન્મકલ્યાણુકેમાં દેવોની આવવાની ગતિ તે શિધ્રતમ (સૌથી ઝડપી) હોય છે, જ્યારે વરિતાદિ વિશેષણોવાળી જે ગતિ છે તે તે તેના પ્રમાણમાં મન્દ હોય છે, એમ સમજવું હવે લોકના પ્રમાણને पसार ४२ता सूत्र १२ छे , " लोए गोयमा ! ए महालए पण्णते" હે ગૌતમ! લોક આટલો બધો મોટો છે એટલે કે તે અતિશય વિશાળ છે. હવે ગૌતમ સ્વામી અલકના પ્રમાણુની અપેક્ષાએ મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૯
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू. २ लोकालोकस्वरूपनिरूपणम् ४३१ लोकपरिमाणं गौतमः पृच्छति-'अलोएणं भने ! के महालये पण्णत्ते?' हे भदन्त ! अलोकः खलु कियन्महालयः कीदगविशालः प्रज्ञप्त: ? भगवानाह-'गोयमा ! अयं णं समयखेत्ते पणयालीसं जोयण तयसहस्साइं आयामविक्खंभेणं, जहा खंदए जाव, परिक्खेवेणं' गौतम ! इदं खलु समयक्षेत्र-मनुष्य क्षेत्र, पञ्चचत्वारिंशद् योजनशतसहस्राणि आयाम विष्कम्भेण दैयविस्तारेण यथा स्कन्दके प्रकरणे द्वितीयशतकस्य प्रथमोद्देशके प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम्-यावत्-परिक्षेपेण-परिधिना प्रज्ञप्तम् । ' तेणं कालेणं, तेणं समएणं दसदेवा महिडिया तहेव जाव संपरिक्खित्ताणं संचिटेज्जा' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये दशदेवा महद्धिकाः तथैव-पूर्वोक्तवदेव यावत्-महाद्युतिकाः, महायशसः, महाबलाः, महासौख्याः , जम्बूद्वीपे द्वीपे, मन्दरे पर्वते मन्दरचूलिकाः सर्वत:-समन्तात् संपरिक्षिप्य-संवेष्टय खलु संतिष्ठेरन , ' अहेणं अट्टदिसाकुमारीओ महत्तरियाओ अट्टबलिपिंडे ___ अब गौतम अलोक का परिमाण पूछते हैं-'अलोए ण भंते! के महालए पण्णत्ते' हे भदन्त ! अलोक कितना बड़ा है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! अयं णं समयखेत्ते पणयालीस जोयणसयसहस्साइं आयामविक्खंभेणं, जहा खंदए जाव परिक्खेवेण' हे गौतम ! यह मनुष्य क्षेत्र आयाम विष्कम्भ की अपेक्षा से ४५ लाख योजन का कहा गया है । सो जैसा वहां कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कहना चाहिये. परिधितक ' तेणं कालेण तेण समएणं दस देवा महिडिया तहेव जाव संपरिक्खित्ता णं संचिद्वेज्जा' उस काल और उस समय में महर्द्धिक आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले १० देव जम्बूद्वीपस्थ सुमेरुपर्वत के ऊपर मन्दरचूलिका के चारों ओर से घेरकर खडे हो जावें और प्रश्न पूछे छे “ अलोए ण भते ! के महालए पण्णत्ते !" सन् ! Ras કેટલો વિશાળ છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-“ गोषमा ! अयं ण समयखेत्ते फ्णयालीस जोयणसयसहस्साई आयामविक्खंभेण', जहा खदए जाव परिक्खेवेण 3 गौतम ! આ મનુષ્યક્ષેત્રની લંબાઈ અને પહોળાઈ ૪૫ લાખ યેાજનની કહી છે. તેનું વર્ણન બીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં સ્કન્દકના પ્રકરણમાં કહ્યા અનુસાર ગ્રહણ કરવું જોઈએ. તેની પરિધિ પર્યન્તનું વર્ણન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
“तेण कालेण तेण समएण' दस देवा महिड्डिया तहेव जाव संपरिक्खत्ताण संचि ज्जा" ते मे मन त समये १० वे दीपना म४२ પર્વતની (સુમેરુ પર્વતની) મંદરચૂલિકા (શિખર) ને ઘેરીને ચારે દિશામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
भगवतीसो गहाय माणुसुत्तरस्स पमयस्स चउसु वि दिसासु चउसु वि विदिसामु बहियाभिमुहोओ ठिच्चा अट्टबकिपिंडे गहाय माणुसुत्तरस्स पव्ययस्स जमगसमगं बहियाभिमुहीओ पक्खिवेज्जा' अध:-अधोभागे खलु अष्टौ दिक्कुमार्यों महतरिकाः अतिमहत्यः अष्टौ बलिपिण्डान् गृहीत्वा मानुषोत्तरस्य-एतनामकस्य पर्वतस्य चतसष्वपि दिक्षु चतसृष्वपि विदिक्षु बाह्याभिमुख्यः स्थित्वा अष्टौ बलिपिण्डान गृहीत्वा मानुषोत्तरस्य पर्वतस्य यमकसमकं-युगपदेव यदा बाह्याभिमुखाः प्रक्षिपेयुस्तदो'पभूणं गोयमा ! तओ एगमेगे देवे ते अट्ठ बलिपिंडे धरणितलमसंपत्ते खिप्पामेव पडि साहरित्तए' हे गौतम ! प्रभुः समर्थः खलु तेभ्यो देवेभ्यः एकैको देवस्तान अष्टौ बलिपिण्डान् धरणितलमसंपाप्तान क्षिप्रमेव प्रतिसंहर्तु-ग्रहीतुं समर्थः, इतिपूर्वेणान्वयः, 'तेणं गोयमा ! देवा ताए उकिटाए जाव देवगईए लोगंसि ठिच्चा 'अहेणं अदिसाकुमारीओ महत्तरियाओ अलिपिंडे गहाय माणुसुत्तरस्स पव्वयस्स चउसु वि दिमासु चउसु वि विदिसासु बहियाभिमुहीओ ठिच्चा अट्ठयलिपिंडे गहाय माणुसुत्तरस्त पव्वयस्स जमगसमगं बहियाभिमुहीओ पक्खिवेजा' नीचे आठ महतरिका दिक्कुमारियां आठ बलिपिण्डों को लेकर मानुषोत्तर पर्वत की चारों दिशाओं में और चारों विदिशाओं में बाहर की ओर मुह करके खड़ी हो जावें और खड़ी होकर के फिर वे एक ही साथ मानुषोत्तर पर्वत से बाहिर की ओर उन आठ बलिपिण्डों को फेंके, 'पभूणं गोयमा! तओ एगमेगे देवे ते अट्ठ बलिपिंडे धरणितलमसंपत्त खिप्पामेव पडिसाहरित्तए' तो हे भगवन् उन देवों में से एक देव उन आठ बलिपिण्डों को जबतक वे जमीन पर नहीं गिर पावें ग्रहण करने में समर्थ है। 'तेणं गोयमा! देवा ताए आला २२, भने “ अहेण अट्ठ दिसाफुमारीओं महत्तरियाओ अट्टबलिपिंडे गहाय माणुसुत्तरस्स पव्वयस्म चउसु वि दिसासु उसु वि विदिसासु बहियाभिमुहीओ ठिच्चा अदु बलिपिंडे गहाय माणुसुत्तरस्स पव्वयस्स जमगसमा बहियाभिमुहीओ पक्खिवेज्जा" नी मा महत्तरित हमारीमा मालिवान बने, માનુષેત્તર પર્વતની ચારે દિશાઓમાં (પૂર્વાદિ ચાર દિશાઓમાં) અને ચારે વિદિશાઓમાં (ઈશાન આદિ ચારે ખૂણામાં) બહારની તરફ મુખ કરીને ઊભી રહે, અને તેઓ એક સાથે માનુષેત્તર પર્વતની બહારની તરફ તે આઠ मसिपिडा ३, “पभूण गोयमा! तओ एगमेगे देवे ते अटू बलिपिंडे धर. णितलमसंपत्ते खिप्पामेव पडिसाहरित्तए" तो गौतम! ते ६९ हवामाना પ્રત્યેક દેવ પિતાની શીવ્ર ગતિથી ગમન કરીને તે આઠ બલિપિને જમીન પર પડતાં પહેલાં જ વચ્ચેથી જ-ગ્રહણ કરી લેવાને સમર્થ હોય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११ उ० १० सू०२ लोकालोकपरिमाणनिरूपणम् ४३३ असम्भावपट्ठवणाए एगे देवे पुरत्थाभिमुहे पयाए, एगे देवे दाहिणपुरस्थाभिमुहे पयाए, एवं जाव उत्तरपुरत्थाभिमुहे, एगे देवे उडाभिमुहे, एगे देवे अहोभिमुहे पयाए' हे गौतम ! ते खलु देवाः तया उत्कृष्टया-विलक्षणया यावत्-त्वरितया, चपळया, चण्डया, सिंहया, उद्धतया, जयिन्या, छेकया, दिव्यया देवगत्या लोके स्थित्वा असद्भावप्रस्थापनया-असद्भूतार्थ कल्पनया एको देवः पौरस्त्याभिमुखः प्रयातः-प्रस्थितः, एको देवो दक्षिणपौरस्त्याभिमुखः प्रयातः, एवंपूर्वोक्तरीत्या-यावत्-एको देवो दक्षिणाभिमुखः प्रयातः, एको देवो दक्षिणपश्चिमाभिमुखः प्रयातः, एको देवः पश्चिमाभिमुखः प्रयातः, एको देवः, पश्चिमोत्तराभिमुखः प्रयातः, एको देवः उत्तराभिमुखः प्रयातः, एको देवः उत्तरपौरस्त्याभिमुखः, एको देवः अर्वाभिमुखः एको देवः अधोमुखः उकिट्ठाए जाव देवगईए लोगसि ठिच्चा' असब्भावपटमगाए एगे देवे पुरस्थाभिमुहे पयाए, एगे देवे दाहिणपुरस्थाभिमुहे पयाए, एवं जाव उत्तरपुरत्याभिमुहे पयाए, एगे देवे उड्डाभिमुहे, एगे देबे अहोभिमुहे पयाए' हे गौतम ! वे देव उस उत्कृष्ट-विलक्षण यावत् त्वरिता, चपला, चण्डा, सिंहा, उधूता, जयिनी, छेका और दिव्या विशेषणों वाली देवगति से मानों चलकर लोक के अन्त में पहुंच जावें और वहाँ से फिर उनमें से कोई एक देव इसी गति से चलकर पूर्वदिशा की तरफ चला जावे, एक देव दक्षिण पूर्व की तरफ चला जावे, इसी प्रकार से यावत् एक देव दक्षिण दिशा की तरफ चला जावे, एक देव दक्षिणपश्चिम की तरफ चला जावे, एक देव पश्चिमदिशा की तरफ चला जावे, एक देव पश्चिम उत्तरदिशा की तरफ चला जावे, एक देव उत्तरदिशा की तरफ " सेण गोयमा! देवा ताए उक्किद्वाए जाव देवगईए लोगसि ठिच्चा असब्भावपट्टवणाए एगे देवे पुरत्थाभिमुहे पयाए, एगे देवे दाहिणपुरत्याभिमुहे पयाए, एवं जाव उत्तरपुरत्थाभिमुहे पयाए, एगे देवे उड्डाभिमुहे, एगे देवे अहोभिमुहे पयाए" है गौतम ! तो पोतानी ष्ट (विलक्ष), परिता, २५सा, या સિંહા, ઉધૂતા, જયિની, દિવ્યા વગેરે વિશેષાવાળી દેવગતિથી ચાલીને ધારે કે (આ કલપનાને જ વિષય છે. સંભવી શકે એવું નહીં હોવાથી ધારવાનું કહ્યું છે) લોકના અન્ત ભાગમાં પહોંચી જાય છે. હવે ત્યાંથી એક દેવ પોતાની એવી જ ગતિથી પૂર્વ દિશામાં ચાલવા માંડે, એક દેવ અગ્નિ કેણમાં ચાલવા માંડે, એક દેવ દક્ષિણ દિશામાં ચાલવા માંડે, એક દેવ નેત્રત્ય કોણમાં ચાલવા માંડે, એક પશ્ચિમમાં, એક વાયવ્ય કેણમાં એક ઉત્તરમાં અને એક ઈશાનમાં ચાલવા માંડે, એક દેવ ઉર્વ દિશામાં ચાલવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे प्रयातः 'तेणं कालेणं, तेणं समरणं, वाससयसहस्साउए दारए पयाए' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, वर्षशतसहस्रायुको-लक्षवर्षायुष्को दारको बालकः प्रजातः उत्पन्नः 'तपणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पहीणा भवंति, जो चेवणं ते देवा आलोयतं संपाउणंति' ततः खलु तस्य दारकस्य-बालकस्य अम्बापितरौ महीणीमृतौ भदतः किन्तु नो चैव-नैव किल ते देवाः अलोकान्तम्-अलोकस्य पार संमाप्नुवन्ति, 'तंचेव०' तदेव-पूर्वोक्तव देव यावत्-ततः खलु तस्य दारकस्य आयुष्यं पहोणं भवति. किन्तु नो चैत्र खलु ते देवा अलोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, ततः चला जावे, एक देव उत्तरपूर्व की तरफ चला जावे, एक देव ऊर्ध्वदिशा की तरफ चला जाये और एक देव अघोदिशा की तरफ चला जावे 'तेणं कालेणं तेण समरण वाससयसहस्साए दारए पचाए' अब उस काल और उस समय में कोई एक बालक उत्पन्न हो जावे कि जिसकी आयु एक लाख वर्ष की हो 'तएणं तस्स दारगस्त अम्मापियरो पहीणा भवंति' उसके मातापिता मर जावे तो भी जोचेवणं ते देवा अलोयंतं संपाउणंति' वे देव अलोक के अन्त को नहीं पा सकते हैं. तात्पर्य यह है कि एक लाख वर्ष की आयुवाले उस बालक के माता पिता के मरने तक में जितना समय लगता है उतने समयसक वे देव निरन्तर चलते रहे तो भी अलोक के अन्त को नहीं पा सकते हैं ! ' इसके बाद उस बालक की तंचेव' आयु समाप्त हो जावे-अर्थात् उस बालक की आयु काल तक वे देव निरन्तर चलते रहें-तब भी अलोक के अन्त को भां3 अने से हे। अपाहिशामा याan भो, “ तेण कालेण तेण समए ण बाससयसहस्साउए दारए पयाए" हवे १२२ ते आणे भने त समये से सास ना आयुष्यात असे मान कम थाय छ, “तएण तस्स दारगास अम्मापियरो पहीणा भवति" त्या२ मा ते सना भाता. પિતાનું અવસાન થઈ જાય છે, આટલા કાળ પર્યત પિતાની શીવ્ર ગતિથી समान ३२१! छत पY " णो चेवण ते देवा अलोयंत संपाउणंति " ते वे અલોકના અન્ત સુધી પહોંચી શકતા નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે એક વર્ષના આયુવાળા તે બાલકના માતાપિતા એક લાખ વર્ષ કરતાં ઓછા સમયમાં મર્યા હશે પરન્તુ એટલા દીર્ઘ કાળ પર્યત નિરન્તર ચાલતાં રહેવા छतi पाय तेया मसान्त सुधी ५यी शता नथी. "तंचेव" त्या२ मा એક લાખ વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવીને તે બાલક અવસાન પામે છે, એટલા કાળ પર્યન્ત નિરંતર ચાલવા છતાં પણ તે દેવે અલોકના અન્ત સુધી પહોંચી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिशा टीका श०११ उ० १० सू०२ लोकालोकपरिमाणनिरूपणम् ४३५ खल्लु तस्य दारकस्य अस्थिमज्जाः प्रहीणा भवन्ति, किन्तु नो चैव खल ते देशाः अलोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, ततः खलु तस्य दारकस्य आसप्तमोऽपि कुलपंशः महीणो भवति, किन्तु नो चैन खलु ते देवाः अलोकान्तं संभाप्नुवन्ति, ततः खलु तस्य दारकस्य नामगोत्रमपि पहीणं भवति किन्तु नो चैव खलु ते देवाः अलोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, इति भावः। गौतमः पृच्छति-'तेसिं गं देवाणं किं गए बहुए, अगए बहुए ?' हे भदन्त ! तेषां खलु षट्स्वपि दिक्षु प्रयातानां देवानां किं गतं-व्यतिक्रान्तं क्षेत्र बहुकम्-अधिकं भवति ? किंवा अगतम्-अन्यतिक्रान्तं क्षेत्रं बहुकम् अधिकं भवति ? 'गोयमा ! नो गए बहुर, अगए बहुर' हे गौतम ! नो खलु नहीं पा सकते हैं। उस बालक की हड्डियों और मजा के नष्ट होने तक भी वे देव अलोक का अन्त नहीं पा सकते हैं। उस बालक की सात पीढोतक भी नष्ट हो जायें तो जितना समय इनके नष्ट होने में लगता है-उतने समयतक भी वे देव निरन्तर चलते रहे-तष भी अलोक का अन्त नहीं पा सकते हैं। यहां तक कि उस बालक के नाम गोत्र नी समाप्त हो जावें-तो इनकी समाप्ति होने में जितना काल समाप्त हुआ है उतने समय तक भी निरन्तर चलने पर वे देव अलोक का अन्त नहीं पा सकते हैं।
अब गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं-' तेसिंणं देवाणं किं गए बहुए, अगए बहुए 'हे भदन्त ! दशों दिशाओं में एक २ कर गये हुए उन देवों का क्या गत-व्यतिक्रान्त-क्षेत्र अधिक है, अथवा अव्यतिक्रान्त क्षेत्र अधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा!' हे શકતા નથી, તે બાલકનાં હાડકા અને મજજા નષ્ટ થઈ જવા છતાં પણ તે દે અલોકાન્ત સુધી પહોંચી શકતા નથી. તે બાલકની સાત પેઢી પણ નષ્ટ થઈ જાય છે. તે સાત પેઢીને નષ્ટ થવામાં જેટલો કાળ લાગે છે એટલા કાળ પર્યન્ત ચાલવા છતાં પણ તે દેવે અલકાન્ત સુધી પહોંચી શકતા નથી. આટલો વિશાળ અલોક છે, એમ સમજવું
गौतम स्वामीना प्रश्न-" वेसिंण देवाण' किं गए बहुए, अगए बहुए ?" હે ભગવન! દશે દિશાઓમાં ગયેલા તે પ્રત્યેક દેવ દ્વારા જે ક્ષેત્રને ઉ૯લંધિત કરવામાં આવ્યું છે તે ક્ષેત્ર અધિક હોય છે કે અનુલ્લંધિત ક્ષેત્ર તેમનાં દ્વારા પાર કરવાનું બાકી છે તે ક્ષેત્ર) અધિક હોય છે ?
महावीर प्रभुने। उत्त२-" गोयमा! 3 गीतम! " नो गए बहुए, अगए बहुए " तमो यतिld (GER पित) ४२युं क्षेत्र माथि डातु नथी, ५२-तु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
भगवतीसूत्रे तेषां देवानां गतं-व्यतिक्रान्तं क्षेत्रं बहुकं भवति, अपितु अगतम्-अव्यतिक्रान्तं क्षेत्रं बहुकम्-अधिकं भवति, 'गयाउसे अगए अणंतगुणे, अगयाउसे गए अणंतभागे' गतात्-व्यतिक्रान्तात् क्षेत्रात् तत्-अगतम्-अव्यतिकान्तं क्षेत्रम् अनन्तगुणाधिकं भवति, अगतात्-अव्यतिक्रान्तात् क्षेत्रात् तत् गत-व्यतिक्रान्तं क्षेत्रम् अनन्तभागन्यूनं भवति । अन्ते भगवान् अलोकमुपसंहरन् आह-'अलोए णं गोयमा! ए महा. लए पण्णत्ते' हे गौतम ! अलोकः खलु इयन्महालयः ईदृशविशाल प्रज्ञप्तः ॥मू०२॥
लोकैकप्रदेश वक्तव्यता। मूलम्-लोमस्स णं भंते! एगमि आगासपएसे जे एगिदियपएसा जाव पंचिदियपएसा, अणिंदियपएसा अन्नमन्नबद्धा, अन्नमन्नपुट्ठा जाव अन्नमन्नसमभरघडत्ताए चिट्ठति ? अस्थि णं भंते ! अन्नमन्नस्स किंचि आवाहवा, वाबाहंवा उप्पायंति, छविच्छेदंवा करेंति ? णो इणट्रे समहे! से केणट्रेणं भंते! एवं वुच्चइ-लोगस्स णं एगंमि आगासपएसे जे एगिदियपएसा जाब चिट्रति, णत्थि णं भंते! अन्नमन्नस्स किंधि आवाहंवा जाव करेंति ? गोयमा! से जहा नामए नट्टिया सिया सिंगारागौतम ! 'नो गए बहुए, अगए बहुए उन देवों का व्यतिक्रान्त क्षेत्र अधिक नहीं है अपि तु जो अगत क्षेत्र है वह बहुत है क्यों कि 'गयाउ से अगए अणंतगुणे, अगयाउसे गए अणंतभागे' व्यतिक्रान्तक्षेत्र से अव्यतिक्रान्त क्षेत्र अनन्तगुणा अधिक है और अव्यतिक्रान्त क्षेत्र से व्यतिक्रान्तक्षेत्र अनन्तवें भाग है। अन्त में भगवान् अलोक का उपसंहार करते हुए कहते हैं 'अलोए ण गोयमा ! ए महालए पण्णत्ते' हे गौतम ! अलोक इतना बड़ा है ।सू०२॥ स०यतित (अनुवित) क्षेत्र अधि: डाय छे, ४१२९ , “ गयाउसे अगए अणतगुणे, अगयाउसे गए अणंतभागे” गत क्षेत्र (SGerत क्षेत्र) ४२di भगत ક્ષેત્ર (અનુલ્લંધિતક્ષેત્ર) અનંત ગણુ હોય છે અને અગતક્ષેત્ર કરતાં ગતક્ષેત્ર અનંતમાં ભાગ પ્રમાણુ હોય છે. અને અલોકના પ્રમાણને ઉપસંહાર કરતા महावीर प्रभु ४३ छ “अलोए ण गोयमा! ए महालए पण्णत्ते ॥3 गौतम! Rals दो मधे। विn Bहोछ. ।। सू०२ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०११ २०१० सू०३ लोकालोकपरिमाणनिरूपणम् ४३७ गारचारुवेसा जाव कलिया रंगदाणसि जणसयाउलंसि जणसयसहस्साउलंसि बत्तीसइविहस्स नदृस्स अन्नयरं नविहिं उवदंसेजा, से नूणं गोयमा! ते पेच्छगतं नट्टियं अणिमिसाए दिट्टीए सवओ समंता समभिलोएंति? हंता समभिलोएंति, ताओ णं गोयमा! दिट्टीओ तीसे नट्टियाए सवओ समंता संनिवडियाओ? हंता, संनिवडियाओ, अस्थिणं गोयमा! ताओ दिटीओ तीसे नट्टियाए किंचित्रि आबाहं वा, वाबाहं वा, उप्पाएंति, छविच्छेदं वा कति ? णो इण? समटे, अहवा सा नट्रिया तासिं दिट्ठीणं किंचि आबाहं वा, वाबाहं वा, उप्पाएंति, छविच्छेदं वा करेंति ? जो इणटे समटे, ताओ वा दिट्ठीओ अन्नमन्नाए दिट्ठीए किंचि आवाहं वा, वाबाहं वा, उप्पाएंति छविच्छेदंवा करेंति ? णो इणहे समठे, से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ तंचेव जाव नो छविच्छेदं वा करेंति ॥सू०३॥
छाया-लोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशप्रदेशे ये एकेन्द्रियप्रदेशाः, यावत् पश्चन्द्रियप्रदेशाः, अनिन्द्रियमदेशाः, अन्योन्यबद्धाः, अन्योन्यस्पृष्टाः यावत् अन्योन्यस्य किश्चिद् आवाधां वा, व्याबाधांचा उत्पादयन्ति, छविच्छेदं वा, कुर्वन्ति ? नायमर्थः समर्थः, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-लोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशमदेशे ये एकेन्द्रियप्रदेशाः यावत् तिष्ठन्ति, नास्ति खलु भदन्त ! अन्योन्यस्य किश्चिद् आवाधां वा यावत्-कुर्वन्ति ? गौतम ! तत् यथानाम नर्तकी स्यात् नाराकारचारुवेषा, यावत् कलिता रङ्गस्थाने जनशताकुले जनशतसहस्राकुले द्वात्रिंशद्विधस्य नाटयस्य अन्यतरं नाट्यविधिम् उपदर्शयेत् , तत नूनं गौतम ! ते प्रेक्षकाः तद् नाटयम् अनिमेषया दृष्टया सर्वतः समन्तात् समभिलोकयन्ति ? हन्त, समभिलोकयन्ति, ताः खलु गौतम ! दृष्टयः तस्यां नर्तक्या सर्वतः समन्तात् सन्निपतिताः ? हन्त, सन्निपतिताः, अस्ति खलु गौतम ! तादृष्टयः तस्याः नर्तक्याः किश्चिदपि आवाधां वा, व्याबाधां वा उत्पादयन्ति, छविच्छेदंवा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
भगवतीसूत्रे कुर्वन्ति ? नायमर्थः समर्थः, अथवा सा नर्तकी तासां दृष्टीनां किञ्चिदू आवाधां वा व्याबाधां वा उत्पादयति, छविच्छेदं वा करोति, नायमर्थः समर्थः, ता वा दृष्टयः अन्योन्यस्याः दृष्टयाः किश्चिद् आवाधां वा, व्यावाधां वा उत्पादयन्ति, छविच्छेद वा कुर्वन्ति ? नायमर्थः समर्थः, तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते-तदेव यावत्-नो छविच्छेदं वा कुर्वन्ति ।। सू० ३॥ __टोका-अथ लोकपस्तावात् तदेकप्रदेशगतां विशेषवक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह-'लोगस्स णं' इत्यादि, 'लोगस्स ण मंते ! एगमि आगासपएसे जे एगिदियपरसा जाब पचिदियपएसा, अणिदियपएसा अन्नमन्नबद्धा, अन्नमन्नपुट्ठा जाव अन्नमन्नसमभरघडताए चिट्ठति ? अस्थि णं भंते ! अन्नमन्नस्स किंचि आवाह वा वाबाहं वा उप्पायति, छविच्छेदं वा करेंति ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! लोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे ये एकेन्द्रियमदेशाः, यावत्-द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रियपदेशाः, अनिन्द्रियप्रदेशाश्च अन्योन्यबद्धाः, अन्यो
लौकिकप्रदेशवक्तव्यता
लोगस्स ण भंते !' इत्यादि। टीकार्थ-लोक का स्वरूप चल रहा है अतः सूत्रकार ने इसके एक प्रदेशगत वक्तव्यता की प्ररूपणा इस सूत्र द्वारा की है। इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'लोगस्त ण भंते ! एगंमि आगासपएसे जे एगिदियपएला जाव पंचिदियपएसा, अणिदियपएसा अनमन्नबद्धा अभमन्नपुट्ठा जाव अन्नमानसमभरघउत्ताए चिटुंति ? अस्थि णं भंते! अन्नमन्नस्स किंचि आवाहां वा वाचाहं वा उप्पाएंति, छविच्छेदं वा करेंति" हे भदन्त ! लोक के एक आकाश प्रदेश में जो एकेन्द्रिय जीव प्रदेश, यावत् द्वीन्द्रिय जीव प्रदेश, तेहन्द्रिय जीवप्रदेश, चौ इन्द्रिय
--16प्रदेश १४०यता -
" लोगस्स ण भंते !" त्यात ટોકાઈ-લોકના સ્વરૂપનું નિરૂપણ ચાલી રહ્યું છે. તેથી સૂત્રકારે અહીં તેના એક પ્રદેશગત જીવપ્રદેશની પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને गौतम स्वामी महावीर प्रभुने मे प्रश्न पूछे छे -" लोगस्त ण भंते ! एगंमि आगासपएसे जे एगिदियपएसा जाव पंचिदियपएसा, अणिदियपएसा अनमनबद्धा अन्नमन्नपुट्ठा जाव अन्नमन्नसमभरघडताए चिट्रति ? अस्थिण भंते ! अन्नमन्नस्स किंचि आबाहां वा वाबाह वा उप्पाएंति, छविच्छेद वा कति?) सन् ! सोना मे२४२५शमा सन्द्रिय प्रदेशी, દ્વીન્દ્રય જીવપ્રદેશ, ત્રીન્દ્રિય જીવપ્રદેશે, ચતુરિન્દ્રિય જીવપ્રદેશ, પંચેન્દ્રિય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकारीका श० ११ उ०१० ० ३ लोकालोकपरिमाणनिरूपणम ४३९ न्यस्पृष्टाः, यावत्-अन्योन्यावगाहा अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्धाः, अन्योन्यसमभरघटसया सर्वथा जलभृतघटाकारतया तिष्ठन्ति, हे भदन्त ! अस्ति-संभवति खलु किम् अयं पक्षः अन्योन्यस्य किश्चिद् आपाधां वा-पीडां वा, व्याबाधां वा-विशेषपीडां वा, उत्पादयन्ति ? छविच्छेदं वा-आकृतिभङ्ग वा कुर्वन्ति ? भगवानाह-'णो इणढे सम?' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः नैतत्संभवति, लोकस्य एकस्मिन् आकाशपदेशे एकेन्द्रियादिप्रदेशाः परस्परसंबद्धरपृष्टा अपि नो अन्योन्यस्य किश्चिद् आवाधां वा, व्याबाधां वा उत्पादयन्ति, छविच्छेदं का कुर्वन्ति, गौतमः पृच्छति-से केण्टे णं भंते ! एवं बुच्चइ-लोगस्स णं एगंमि भागासपए से जे जीव प्रदेश, पंचेन्द्रिय जीव प्रदेश और अनिन्द्रिय जीव प्रदेश, अन्योन्य पद्धहोकर अन्योन्य स्पृष्ट होकर यावत् अन्योन्य अन्दगाढ होकर और अन्योन्य स्नेहप्रतिबद्ध होकर, अन्योन्य समभर घट की तरह-सर्वथा जलभृत घट के आकार की तरह रहते हैं, तो क्या हे भदन्त ! वे परस्पर में एक दूसरे को आवाधा-पीडा, व्याबोधा-अत्यन्त पीडा उत्पन्न करते हैं ? और क्या अन्योन्य में एक दूसरे की छवि का-आकृतिका भङ्ग करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इण समटे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है-अर्थात् ऐसी बात संभवित नहीं होती है कि लोक के एक आकाशप्रदेश में परस्पर संबद्ध एवं स्पृष्ट रूप से रहते हुए भी एकेन्द्रियादि प्रदेश परस्पर में एक दूसरे को थोड़ी सी भी पीड़ा या व्याबाधा उत्पन्न करते हों ! अथवा उनकी आकृति का भंग करते हों.!
अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से केणटेण भंते ! एवं बुच्चइ, लोगस्स ण एगंमि आगासपएसे जे एगदियएएसा जाव चिटुंति,
જીવપ્રદેશે અને અને અનિન્દ્રિય જીવપ્રદેશ અન્ય બદ્ધ, અન્ય પૃષ્ટ, અન્ય અવગાઢ અને અન્ય સ્નેહપ્રતિબદ્ધ થઈને સમભર ઘડાની જેમ ( સર્વથા જલપૂર્ણ ઘડાના આકારની જેમ) રહે છે, તે શું તેઓ એક भीतने साधा (पी31), व्यामाया (विशेष पी1) पहायता नथी १ शु. તેઓ એક બીજાની છબિને (આકૃતિને) ભંગ કરતા નથી?
महावीर प्रभुन। उत्त२- “णो इणने सम?" गौतम ! मे सलवी શકતું નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે પરસ્પર સંબદ્ધ અને પૃષ્ટ રૂપે રહેલા એકેન્દ્રિયાદિ પ્રદેશો એક બીજાને સહેજ પણ આબાધા અથવા વ્યાબાધા ઉપજાવતા નથી, અને તેમની અકૃતિને ભંગ પણ કરતા નથી.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-“ से केणद्वेण भंते ! एव वुच्चइ, लोगस्स ण एगमि आगासपएसे जे एगिदिय पएसा जाय चिति, पत्थिण भंते ! अन्नमन्नस्स
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
भगवतीसूत्रे एगेंदिवपएसा जाव चिट्ठति, णत्थि णं भंते ! अन्नमन्नस्स किंचि आवाहं वा जाव करेंति ? ' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन एवमुच्यते-लोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे ये एकेन्द्रियप्रदेशाः यावत्-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चन्द्रिय प्रदेशाः अनिन्द्रियप्रदेशाश्च अन्योन्यबद्धाः, अन्योन्यस्पृष्टाः अन्योन्याचगाढाःअन्योन्यस्नेहप्रतिबद्धाः, अन्योन्यसमभरघटनया तिष्ठन्ति, किन्तु हे भदन्त ! नास्ति न संभवति खलु अन्योन्यस्य किञ्चिद् आवाधां वा यावद् व्याबाधां वा उत्पादयन्ति, छविच्छेदं वा कुर्वन्ति ? तत्र कि कारणमितिमश्नः, भगवानाह'गोयमा ! से जहा नामए नट्टिया सिया, सिंगागारचारुवेसा जाव कलिया, रंगट्ठाणंसि जणसयाउलंसि, जणसयसहस्साउलंसि बत्तीसइविहस्स नट्टस्य अन्नयरं नविहि उपदंसेज्जा' हे गौतम ! तत् यथानाम नर्तकी स्यातू-कदाचित् शृङ्गाराणस्थि णमंते ! अन्नमन्नस्स किंचि आवाहं वा, जाव करेंति' हे भदन्त! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि लोक के एक आकाश प्रदेश में जो एकेन्द्रिय जीव के प्रदेश, यावत् बे इन्द्रिय जीव के प्रदेश, ते इन्द्रिय जीव के प्रदेश, चोइन्द्रिय जीव के प्रदेश, पंचेन्द्रिय जीव के प्रदेश और अनिन्द्रिय जीव के प्रदेश अन्योन्यबद्ध होकर, अन्योन्य स्पृष्ट होकर, अन्योन्य अवगाढ होकर और अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्ध होकर अन्योन्यसमभरधटाकाररूप से रहते हैं-वे परस्पर में एक दूसने को कुछ भी पीडा या व्याबाधा उत्पन्न नहीं करते हैं और न एक दूसरे की आकृति का भंग करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा!' हे गौतम! 'से जहानामए नट्टियासिया-सिंगारागारचारुवेसा, जाव कलिया, रंगट्ठाणंसि जणसयाउलंसि, जणसयसहस्साउलंसि बत्तीसइविहस्स
किंचि आवाहवा, जाव करेंति" Q भगवन् ! भा५ ।। १२को मे छ। છે કે લેકના એક આકાશપ્રદેશમાં જે એકેન્દ્રિય જીવના પ્રદેશ, કીન્દ્રિય જીવને પ્રદેશ, ત્રીન્દ્રિય જીવના પ્રદેશે, ચતુરિન્દ્રિય જીવના પ્રદેશ, પંચેન્દ્રિય જીવના પ્રદેશ અને અનિન્દ્રિય જીવના પ્રદેશો પરસ્પર બદ્ધ, પરસ્પર સ્પષ્ટ, પરસ્પર અવગાઢ અને પરસ્પર સ્નેહપ્રતિબદ્ધ થઈને પરસપર સમભર ઘડાની માફક રહે છે, તે જીવપ્રદેશો એક બીજાને સામાન્ય પીડા કે વિશેષ પીડા પહોંચાડતા નથી અને એક બીજાની આકૃતિને ભંગ પણ કરતા નથી?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा ! ३ गौतम ! “से जहा नामए नट्टिया सिया-सिंगारागारचारुवेसा, जाव कलिया, रंगट्ठाणंसि जणसयाउलसि, जणसयसहस्साउलंसि बत्तीसइविहस्स नट्टस्स अन्नयर नट्टविहिं उवदंसेज्जा"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११३० १० सू० ३ लोकालोकपरिमाणनिरूपणम् ४४१ फारचारुवेषा शृङ्गारस्य आकारेण चारुर्वेषो यस्याः सा तथाविधा, यावत्-संगतगतहसितभणितस्थितविलाससलीलसंलापनिपुणयुक्तोपचारकलिता रणस्थानेनृत्यशालायाम् , जनशताकुले-शतजनव्याप्ते, जनशतसहस्राकुले-लक्षजनव्याप्ते द्वात्रिंशदविधस्य नाटयस्य अन्यतरम्-एकतरम् नाटयविधि-नृत्यादिकलाम् उपदशयेत् अभिनयेत् , 'से नूर्ण गोयमा ! ते पेच्छगा तं नट्टियं अणिमिसाए दिट्ठीए सचओ समंता समभिलोएंति ?' हे गौतम ! तत्-अथ, नूनं-निश्चितं ते प्रेक्षकाःदर्शकाः नर्तकीम् अनिमेषया-पक्ष्मपातरहितया, दृष्टया सर्वतः समन्तात् समभिलोकयन्ति-पश्यन्ति नु? गौतमः स्वीकरोति-हंता, समभिलोएंति' हे भदन्त ! हन्त-सत्यम् ते प्रेक्षकाः सर्वथा तां नर्तकीम् अनिमेपया दृष्टया समभिलोकय. नहस्स अन्नयरं नट्टविहिं उवदंसे ज्जा' देखो-जैसे कोई एक नर्तकी हो
और वह शृङ्गार के आकार से सुन्दर वेषवाली हो, यावत्-संगतगत, हसित, भणित, स्थित, विलास में एवं संगीत संलाप में निपुण हो तथा युक्तोपचार से कलित हो वह रंगशाला में-नृत्यशाला में आकर जो कि पहिले से ही सैकडों मनुष्यों से, एक लाख जनों से खचाखच भर गयी हो, नृत्य करने के लिये उपस्थित हो जावे और ३२ प्रकार की नाटयविधि में से किसी एक नाटयविधि का प्रदर्शन करने लगे (से नूण गोयमा! ते पेच्छगा तं नट्टियं अणिमिसाए दिट्टीए सव्वओ समंता-समभिलोएंति' तो गौतम!वे प्रेक्षक जन-दर्शकगण उस नर्तकी की ओर अनिमिष. निमेष रहित दृष्टि से चारों ओर से देखते हैं न ? उत्तर में गौतम कहते हैं, 'हंता समभिलोएंति' हां, भदन्त ! लोग उसे सब तरफ से देखते हैं!
ધારે કે કઈ એક નકી છે. તે શૃંગારના આકાર જેવી છે (અનેક સુંદર આભૂષણાદિને લીધે શૃંગારની જ મૂર્તિ જેવી શોભે છે) , તેણે સુંદર વેષ परिधान ध्य छ, २ सात, इसितयत, स्थित, विकासमा सने सभी. તમાં તથા સંલાપમાં નિપુણ છે, એવી ઉપર્યુક્ત ગુણાથી સંપન્ન તે નતિકા ૨ગશાળામાં કે જે ખીચખીચ ભરાઈ ગઈ છે, ત્યાં આવીને નૃત્ય કરે છે અને ૩૨ પ્રકારની નાટ્યવિધિમાંથી એક નાટયવિધિની રજુઆત કરે છે. (से नूण गोयमा ! ते पेच्छगा त नट्टिय' अणिमिसाए दिट्ठीए साओ समंता समभिलोएंति?" ते 8 गौतम ! ते २१मा मेठेत ते प्रेक्ष। व्यारे તરફથી તેની સામે અનિમિષ નજરે જોઈ રહે છે કે નહીં?
गौतम स्वाभाना उत्तर-“हता! समभिलोएति” , मापन ! લોકે તેની સામે બધી દિશામાંથી અનિમિષ નજરે જોઈ રહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
EP
भगवतीसूत्रे न्ति ? । भगवान् पुनः प्रश्नयति-ताओ णं गोयमा ! दिट्ठीओ तंसी नट्टियंसि सम्यो समंता संनिवडियाओ ?' हे गौतम ! ताः खलु दृष्टयः तस्यां नर्तक्यां सर्वतः समन्तात् सन्निपतिताः भवन्ति नु ? गौतमः स्वीकरोति-'हंता सन्निवडियाओ' हे भदन्त ! हन्त-सत्यम् , ताः दृष्टयः सर्वथा नर्तक्यां सन्निपतिता भवन्ति । भगवान-प्रश्नयति-'अस्थिणं गोयमा ! ताओ दिहीओ तीसे नट्टियाए किंचि वि आवाहं वा, वाबाहं वा उप्पाएंति, छविच्छेदं वा करेंति ? ' हे गौतम ! अस्ति-संभवति खलु ताः दर्शकानां दृष्टयः तस्या नर्सक्याः किश्चिदपि आवाधां बा-ईषत्पीडो वा, व्यावाधां वा-विशेषपीडां वा उत्पादयन्ति ? छविच्छेदंवाआकृतिभङ्ग वा कुर्वन्ति किम् ? गौतमः प्राह-'णो इणढे समडे' हे भदन्त ! नाय. मर्थः समर्थः, नैतत्संभवति, भगवानाह--'अहवा सा नट्टिया तासिं दिट्ठीणं किंचि आवाहं वा, वाबाई वा उप्पाएइ, छविच्छेदंया करेइ ? "णो इणढे सम?' अथवा पुनः प्रभु कहते हैं- ताओण गोयमा ! दिट्ठीओ तसि नहियंसि सचओ समंता सन्निवाडियाओ' हे गौतम ! विचारो सब प्रेक्षकों की दृष्टियां उस नर्तकी पर एक साथ पडती हैं न ? ' हंता, सन्निवडियाओ' हां, भदन्त ! पड़ती तो हैं । 'अस्थि ण गोयमा! ताओ दिडिओतीसे नदियाए किंचि वि, आवाहांवा वाषाहं वा उप्पाएंति, छविच्छेदं वा करेंति ' गौतम ! तो कहो उस नर्तकी के ऊपर पड़ी हुई वे दृष्टियां क्या उसे कुछ भी बाधाया व्यावाधा उत्पन्न करती हैं ? उसकी आकृति का भंग करती हैं ? ' णो इणट्टे समडे' गौतम ने कहा-हे भदन्त ! ऐसी बात नहीं है. तब प्रभु ने उनसे फिर पूछा-'अहया सानाट्टिया तासि दिट्ठीण किंचि आषाह वा वाबाहं या
महावीर प्रसुनेप्रश्न-" तामीण गोयमा ! दिट्ठीभो तंसि नट्टियंसि सव्वओ समंता संनिवडियाओ!" गीतम! विया२ ४२. प्रेक्षनी हुष्टि। એક સાથે તે નતિકા પર પડે છે કે નહીં?
गौतम स्वाभीनी उत्तर-“हंता, सन्निडियाओ" ! सावन् ! ५३ તે છે જ.
महावीर प्रभुना प्रश्न-“ अस्थिण गोयमा ! ताओ दिट्टीओ तीसे नट्रियाए किंचि वि आवाहवा वाबाह वा, उप्पाएति, विछेच्द वा करेंति ?"
હે ગૌતમ! કહે, તે નર્તકી ઉપર તે પ્રેક્ષકોની જે દષ્ટિઓ પડે છે, તે દષ્ટિએ શું તે નર્તકીને સહેજ પણ બાધા અથવા વ્યાબાધા ઉત્પન્ન કરે છે ખરી? શું તે દૃષ્ટિએ તેની કૃતિમાં ભંગ પાડે છે ખરી?
गौतमना उत्तरे- " णो इणटे समटे" लावन् ! यसलवी शतुनथी.
भडावीर प्रभुना प्रश्न- अहवा सा नट्रिया तासि दिदीण किंचि आवाहं वा वाषाहं वा उप्पाएइ, छविच्छेद वा करेइ ?" ते नती ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० ३ लोकालोकपरिमाणनिरूपणम् ४४३ सा नर्तकी तासां दृष्टीनां किञ्चित् आबाधां वा व्यावाधांवा, उत्पादयति, छविच्छेदं या करोति. गौतमः प्राइ-नायमर्थः समर्थः नैतत् संभवति। भगवान् पुनः पृच्छति-'ताओ वा दिहीओ अन्नमन्नाए किंचि आवाहं वा बाबाहं वा उपपाएंति ? छविच्छेदं वा करेंति ?' ताः वा दर्शकानां दृष्टयः, अन्योन्य-परस्परम् , किश्चिद् आवाशं वा-ईषत्पीडां वा, व्याबाधा वा-३शेषपीडां वा किम् उत्पादयन्ति ? छविच्छेदं वा-प्राकृतिभर वा किं कुर्वन्ति ? गौतमः माह-'णो इणद्वे समहे' हे भदन्त ! नायमर्थः समर्थः, नैतत् संभवति, भगवान् प्रकृतमुपसंहरन्नाह-'से तेण. टेणं गोथमा ! एवं बुच्चइ-तंचेव जाव नो छविच्छेदं वा करेंति ? हे गौत्तम ! तत् उपाएइ, छविच्छद वा करेह' क्या वह नर्तकी उन पतित दृष्टियों में आबाधा अथवा व्याबाधा उत्पन्न करती है ? या उनका आकृति का छेद करती है ? उसके उत्तर में गौतमने कहा-'जो इणट्टे समडे' हे भदन्त ! ऐसा नहीं होता है। तब प्रभु ने पुनः उनसे ऐसा पूछा-'ताओ वा दिट्ठीओ अनमनाए किंचि आवाहवा, वायाह वा उप्पाएंति, छविच्छेदं वा करेंति' तो क्या वे दर्शकों की दृष्टियों परस्पर में एक दूसरी दृष्टि को आबाधा अथवा व्यायाधा उत्पन्न करती हैं ? या उसकी आकृति का छेदन करती हैं ? तब गौतम ने इस पर भी 'णो इणटे-समढे ' यही कहा कि हे भदन्त ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अब प्रकृतविषय का उपसंहार करते हुए प्रभु कहते हैं-'से तेणटेण गोयमा ! एवं बुच्चइ तं चेव जाव नो छविच्छेदं वा करेंति' हे गौतम! इसी कारण मैं ने ऐसा પતિત દષ્ટિએને કઈ પણ આબાધા કે વ્યાબાધા પહોંચાડે છે? અથવા તેમની આકૃતિને વિચ્છેદ કરે છે ખરી?
गौतम स्वाभाना उत्तर- “णो इणढे सम?" मगवन् ! मे मानतु नथी. त्यारे महावीर प्रभु तमने भी गे प्रश्न पूछे छ- “ ताओ वा दिट्रीओ अन्नमन्नाए किंचि आबाहवा, वाबाह वा उप्पाएंति ? छविच्छेद' वा करेंति १॥ गौतम ! शु. ते प्रेक्षनी टिया ५२२५२मां से मानी દષ્ટિને કોઈ આબાધા કે વ્યાબાધા પહોંચાડે છે ખરી? તેની આકૃતિનું છેદન કરે છે ખરી?
गौतम मीना उत्तर- “प्रो इणद्वे समढे" पन् ! मे पात પણ સંભવી શકતી નથી.
હવે ચાલુ વિષયને ઉપસંહાર કરતા મહાવીર પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને ४ छ है “ से वेणद्वेण गोयमा ! एवं वुच्चइ, तं चेव जाव नो छविच्छेद्या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे अथ, तेनार्थेन एव मुच्यते-तदेव-पूर्वोक्तरीत्यैव यावत्-लोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे ये एकन्द्रियद्वीन्द्रियप्रदेशादयः अनिन्द्रियप्रदेशाश्च अन्योन्यबद्धाः अन्योन्यस्पृष्टाः यावत्-अन्योन्यसमभरघटतया तिष्ठन्ति, किन्तु नो अन्योन्यस्य किञ्चिद् आवाधां वा, व्यावाधां वा उत्पादयन्ति ॥२०३॥
जीवप्रदेशविशेषाधिक वक्तव्यता मूलम्-लोगस्स णं भंते! एगंमि आगासपएसे जहन्नपए जीवपएसाणं, उक्कोसपए जीवपएसाणं सव्वजीवाण य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा? गोयमा! सव्वत्थोवा लोगस्स एगंमि आगासपएसे जहन्नपए जीवपएसा, सव्वजीवा असं. खेज्जगुणा उक्कोसपए जीवपएसा विसेसाहिया, सेवं भंते ! सेवं भंते! ति" ॥सू० ४॥
एकारससयस्स दसमो उद्देसो समत्तो। छाया-लोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशप्रदेशे जघन्यपदे जीवप्रदेशानाम् , उत्कृष्टपदे जीवप्रदेशानां-सर्वजीवानांच कतरे कतरेभ्यो यावत् विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः लोकस्य एकस्मिन् आकाशपदेशे जघन्यपदे जीवप्रदेशाः सर्वजीवाः असंख्ये यगुणाः, उत्कृष्टपदे जीवपदेशा विशेषाधिकाः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।।०४॥
एकादशशतकस्य दशमोद्देशकः समाप्तः कहा है कि लोक के एक आकाशप्रदेश में जो एकेन्द्रिय, बे इन्द्रिय आदि जीव के प्रदेश हैं और अनिन्द्रिय जीव के प्रदेश हैं वे सब यद्यपि अन्योन्य बद्ध अन्योन्य स्पृष्ट यावत् अन्योन्य समभर घटाकार के रूप से रहते हैं, परन्तु फिर भी वे परस्पर में एक दूसरे को कुछ भी आषाधा उत्पन्न नही करते हैं । सू० ३ ॥ करेंति" 3 गौतम ! ते २२ २४ भ मे ४यु छ साना मे २01શ પ્રદેશમાં રહેલા એકેન્દ્રિય, કીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિંદ્રિય, પંચેન્દ્રિય અને અનિદ્રિય જીવના પ્રદેશ અન્ય બદ્ધ, અન્ય સ્પષ્ટ અને અન્ય સંસ્કૃષ્ટ થઈને સમભર (પાણીથી ભરેલા) ઘડાની જેમ રહેલા હોવા છતાં પણ, તેઓ એક બીજાને બિલકુલ આબાધા (પીડા) કે વ્યાબાધા (વિશેષ પીડા) ઉપજાવતા નથી અને એક બીજાની આકૃતિને ભંગ કરતા નથી. સૂ૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ ३० १० सू० ४ जीवप्र देशविशेषाधिकनिरूपणम् ४४५
टीका - लोकैकप्रदेश प्रस्तावात् तेषामल्पबहुत्वादिकमाह - 'लोगस्स णं भंते ! ' इत्यादि, 'लोगस्स णं भंते ! एगम्मि आगासपए से जहन्नपए जीवपएसाणं, उक्कोसपर जीवreसाणं सव्वजीवाणय कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा ? " गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! लोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशमदेशे जघन्यपदे जघन्यतया जीवप्रदेशानाम् उत्कृष्टपदे उत्कृष्टतया जीवप्रदेशानाम्, सर्वजीवानां च मध्ये कतरे जीवमदेशादयः, कतरेभ्यो जीवप्रदेशादिभ्यः यावत् - अल्पा वा, बहुका वा, तुल्यात्रा विशेषाधिका वा सन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वत्थो वा लोगस्स एगमि आगासपए से जहन्नपए जीवपरसा, सव्वजीवा असंखेज्जगुणा, जीवप्रदेशविशेषाधिक वक्तव्यता
'लोगस्सण' भंते! एगंमि आगासपए से ' इत्यादि ।
टीकार्थ-लोक के एक प्रदेश के स्वरूप को लेकर सूत्रकार इस सूत्र द्वारा एक प्रदेश में वर्तमान जीव प्रदेशों की अल्पबहुता का कथन करते है - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-' लोगस्स णं भंते! एगम्मि आगासपए से जहनपए जीव एसाण, उक्कोसपए जीवपएसाणं सव्वजीवाण य करे करेहिंतो जाय विसेसाहिया वा' हे भदन्त ! लोक के एक आकाशप्रदेश में जघन्यरूप से वर्तमान जीवप्रदेशों के बीच, तथा उत्कृष्ट जीवप्रदेशों के बीच और समस्त जीवों के बीच कौन जीवप्रदेशादिक किन जीवादिक प्रदेशों से अल्प है ? कौन जीवप्रदेशादिक कौन जीवप्रदेशादिकों के बराबर है और कौन जीवप्रदेशादिक कौन जीवप्रदेशादिकों से विशेषाधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैंજીવપ્રદેશ વિશેષાધિક વક્તવ્યતા——
" लोगस्स णं भंते! एगंमि भागासपएसे. " इत्याहिટીકાલેકના એક પ્રદેશના સ્વરૂપનું કથન ચાલી રહ્યુ છે, તેથી સૂત્રકાર આ સૂત્રદ્વારા એક પ્રદેશમાં રહેલા જીવપ્રદેશેાની અલ્પમર્હુતાનુ' કથન કરે છે—આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન पूछे छे है- “ लोगस्स ण भंते ! एगम्मि आगासपए से जहन्नपए जीव परसाण, Bhare जीवraण सव्व जीवाण य कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा ?" હે ભગવન્! લેકના એક આકાશપ્રદેશમાં જાન્ય રૂપે વમાન (રહેલા) જીવપ્રદેશે, તથા ઉત્કૃષ્ટ રૂપે રહેલા જીવપ્રદેશે! તથા સમસ્ત જીવામાંથી કાણુ કાના કરતાં અલ્પ છે ? કયા જીવપ્રદેશાદિક કયા જીવાદિકાથી અધિક છે કયા જીવપ્રદેશાદિક કયા જીવપ્રદેશાદિકની ખરાખર છે? અને કયા જીવપ્રદે શાદિક કયા જીવપ્રદેશાદિક કરતાં વિશેષાધિક છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્
भगवती सूत्रे
उateur araurer बिसेसाहिया' हे गौतम! सर्वस्तोकाः - सर्वेभ्योऽल्पाः लोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे जघन्यपदे जघन्यतया जीवप्रदेशाः सन्ति, सर्वNote: असंख्येयगुणाः सन्ति, उत्कृष्टपदे उत्कृष्टतया जीवमदेशाः विशेषाधिकाः सन्ति । अस्य सूत्रस्य विस्तरर्थों यथा- एतेषु त्रयोदशसु प्रदेशेषु त्रयोदशम देशकानि दिग्दशकस्पर्शानि दश दिक्षु व्याप्तानि त्रयोदशद्रव्याणि स्थितानि सन्ति तेषां च प्रत्याकाशपदेशं चयोदशत्रयोदशप्रदेशा भवन्ति, एवं लोकाकाशमदेशेऽनन्तजीवावगान एकैकरिमन् आकाशप्रदेशे अनन्ता जीवप्रदेशा भवन्ति, लोकेच सूक्ष्मा अनन्तजीवात्मका निगोदा पृथिव्यादि सर्वजीवा संख्येयकतुल्याः सन्ति, 'गोयमा ! सव्वत्थोवा लोगस्स एगंमि आगासपए से जहन्नपए जीवनएसा सव्वजीवा असंखेजगुणा उक्कोसपए जीवपएसा विसेसाहिया ' हे गौतम! लोक के एक आकाशप्रदेश में जघन्यरूप से वर्तमान जीवप्रदेश सब से कम हैं - तथा इनकी अपेक्षा जो जीव हैं वे सब असंख्यात गुणित हैं । और इन सब जीवों की अपेक्षा एक आकाशप्रदेश में वर्तमान नो उत्कृष्टपदी जीव हैं वे विशेषाधिक हैं। इस सूत्र का विस्तृतरूप से अर्थ ऐसा है - इन १३ तेरह प्रदेशों में तेरह प्रदेशो वाले, दश दिशाओं का स्पर्श करने वाले दशदिशाओं में व्याप्त होकर रहने वाले तेरह द्रव्य स्थित हैं, इनके प्रत्येक आकाश प्रदेश में १३ - १३ प्रदेश होते हैं। इस प्रकार लोकाकाश के एक प्रदेश में अनन्तजीवों को अवगाह होने से एक २ आकाशप्रदेश में अनंतजीवप्रदेश होते हैं । लोक में अनन्तजीवात्मक सूक्ष्म- निगोद जीव, पृथिव्यादिक सर्व जीवों के असं
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गोतम ! " सव्वत्थोवा लोगस्स एगम्मि आगासपए से जहन्नपए जीवपएसा, सव्वजीवा असंखेज्जगुणा, उक्कोसपए जीवreer विसेसाहिया "
લેાકના એક આકાશપ્રદેશમાં જધન્ય રૂપે રહેલા જયપ્રદેશે સૌથી એાછાં ઢાય છે, તેના કરતાં જે જીવે છે તે અસખ્યાત ગણાં હાય છે. એક આકાશપ્રશમાં રહેલા જીવે! કરતાં એક આકાશપ્રદેશમાં રહેલા ઉત્કૃષ્ટપદી જીવે વિશેષાધિક છે આ સૂત્રનેા અથ નીચે પ્રમાણે સમજવે.
“તે તેર પ્રદેશામાં તેર પ્રદેશેાવાળા, દસ દિશાઓને સ્પર્શ કરનારા દસ દિશામાં વ્યાસ થઇને રહેનારા ૧૩ દ્રવ્ય સ્થિત (રહેલા) છે. તેમના પ્રત્યેક આકાશ પ્રદેશમાં ૧૩-૧૩ પ્રદેશ હાય છે. આ રીતે લેાકાકાશમાં એક અનન્ત જીવના અવગાહ હાવાથી, એક એક પ્રદેશમાં અનંત જીવપ્રદેશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ २०१० सू०४ जीवप्रदेशविशेषाधिकनिरूपणम् ४४७ तेषां च एकैकस्मिन् आकाशपदेशे जीवप्रदेशाः अनन्ता भवन्ति तेषां च जघन्यपदे एकस्मिन् आकाशप्रदेशे सर्वस्तोकाः जीवप्रदेशाः, तेभ्यश्च सर्वजीवाः असंख्येयगुणाः भवन्ति, उत्कृष्टपदे पुनस्तेभ्यो विशेषाधिकाः जीवपदेशाः सन्तीति भावः ।। अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' हे भदन्त ! तदे भवदुक्तं सत्यमेव सर्वम् । सू० ४॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री " भगवती" सुत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य दशमोद्देशकः समाप्तः॥१०११-१०॥ ख्यात के तुल्य हैं। इनके जीवप्रदेश एक एक आकाशप्रदेश में अनन्त होते हैं। और जघन्यपद में इनके जीवप्रदेश एक आकाशप्रदेश में सबसे कम होते हैं। इन जघन्यपही प्रदेशों की अपेक्षा समस्त जीव असंख्यात गुणित हैं। तथा एक आकोश में जितने उत्कृष्ट पदी जीवप्रदेश हैं, वे उनसे-सषजीवों से विशेषाधिक हैं। अब अन्त में गौतम भगवान के वचन में सत्यता ख्यापन करने के निमित्त कहते हैं-'सेवं भंते ! सेवं भंते !ति' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय बिलकुल सत्य है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय बिलकुल सस्य है ॥ सू०४॥
जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिकाव्याख्याके ग्यारहवें शतकका दशवां उद्देशक समाप्त॥११.१०॥ હોય છે. લોકમાં અનંત જીવાત્મક સૂક્ષમ નિગોદ જીવ, પૃથ્યાદિક સર્વજીના અસંખ્યાતની તુલ્ય છે. તેમના જીવપ્રદેશ એક એક આકાશપ્રદેશમાં અનંત હોય છે. અને જઘન્યપદમાં તેમના જીવપ્રદેશે એક આકાશપ્રદેશમાં સૌથી ઓછાં હોય છે. તે જઘન્યપદી પ્રદેશો કરતા સમસ્ત જીવ અસંખ્યાત ગણાં છે. તથા એક આકાશપ્રદેશમાં જેટલાં ઉત્કૃષ્ટપદી જીવપ્રદેશ છે, તેમના કરતાં (समस्त छ। ४२i) विशेषाधि छे."
અને મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને ગૌતમ સ્વામી કહે છે है-'सेव भंते ! सेव भंते ! ति" भगवन् ! मापनी पात सत्य छे. लगवन ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે,” આ પ્રમાણે हीने प्रसुने ! ना२ 30नता पाताने त्याने मेसी 1401 सू० ४॥ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને દશમ ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૧-૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
Be
भगवतीसूत्रे
अथ एकादशोदेशकः प्रारभ्यते
एकादशशतके एकादशोदेशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् ॥ वाणिज्यग्रामवर्णनम्, दूतिपलाशकनामचैत्यवर्णनम्, कालस्य प्रकारः प्रमाणकालनिरूपणम्, हस्तिनापुरनगरवर्णनम्, बलराजवर्णनम्, प्रभावती पट्टराज्ञी वर्णनम्, वासगृहनिरूपण, शय्यावर्णनम्, महास्वप्नदर्शनानन्तरं प्रभावत्या जागरणम्, सिंहस्य वर्णनम्, सिंहस्वप्नदर्शनानन्तरं प्रभावत्या जागरणम्, बलराजस्य शयनगृहाभिमुखमागमनं च । राजद्वारा स्वप्नफलमतिपादनम् । प्रभावत्याः देव्याः स्वप्नफलस्वीकरणम्, राज्ञोव्यायामशालायां स्नानगृहे च प्रवेशः, स्वप्नपाठकानामाद्दानार्थमाज्ञाप्रदानम्, तेषामागमनं च । स्वप्नपाठकान् प्रति स्वप्नफल प्रश्नः गर्भसंरक्षणम्,
ग्यारहवें शतक के ग्यारहवें उद्देशेका प्रारंभ
ग्यारहवें शतक के इस ग्यारहवें उद्देशक में कथित विषय का विवरण संक्षेप से इस प्रकार है - वाणिज्य ग्राम का वर्णन, दूतिपलाशक चैत्य का वर्णन, काल का प्रकार, प्रमाण काल का निरूपण हस्तिनापुर नगर का वर्णन; बलराज का वर्णन प्रभावती पहरानी का वर्णन वासगृह का निरूपण शय्या वर्णन, सिंहवर्णन, सिंहस्वप्नदर्शन के अनन्तर प्रभावती का प्रबुद्ध होना और बलराजा के शयनगृह की ओर जाना, राजा द्वारा स्वप्नफल प्रतिपादन प्रभावती द्वारा स्वप्नफल का स्वीकार करना राजा का व्यायामशाला में और स्नानगृह में जाना स्वप्नपाठकों को बुलाने के लिये आज्ञा देना उनका आना उनसे स्वप्नफल जानने निमित्त प्रश्न
અગિયારમા શતકના અગિયારમા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
૧૧માં શતકના ૧૧માં ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત વિષયનુ સક્ષિપ્ત વર્ણન વાણિજ્ય ગ્રામનું વજ્જુન-કૃતિપલાશક ચતન્યનુ વર્ણન-કાળના પ્રકાર, પ્રમાણુ કાળનુ” નિરૂપણુ-હસ્તિનાપુરનગરનુ વર્ણન-ખતરાજનું વર્ણન-પ્રભાવતી પટ્ટરાણીનુ વર્ણન, વાસગૃહતુ. નિરૂપણ-શાવન, મહાસ્વપ્નાવલૈકન ખાદ પ્રભાવતી જાગે છે તેનું વર્ણન-સિંહવષ્ણુન, સિંહસ્વપ્ન દેશ'ન ખાઇ પ્રભાવતીનું પ્રબુદ્ધ થઈને ખલરાજના શયનગૃહ તરફ ગમન, રાજા દ્વારા સ્વપ્નફ્લપ્રતિ પાદન, પ્રભાવતી દ્વારા સ્વપ્નલના સ્વીકાર, રાજાનુ વ્યાયામશાળામાં અને નાનગૃહમાં ગમન, સ્વપ્નપાઠકેાને આમંત્રણ, તેમનું આગમન, સ્વપ્નફ્લ જાણવા નિમિત્તે તેમને પ્રશ્ના પૂછ્યા તેનું વર્ણન, ગભસંરક્ષણુ, પુત્રજન્મ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ एकादशोद्देशकस्य विषयविवरणनम् ४४९ पुत्रजन्मनिरूपणम् , वर्धापनम् , पुत्रजन्ममहोत्सव वर्णनम् , पुत्रनामकरणमहोत्सव वर्णनम् , पञ्चधात्रीभिः पुत्रपरिपालनम् महाबलकुमारस्याध्ययनाथं गुरुसमीपे प्रेषणम् , महावलस्य पाणिग्रहणवर्णनम् , प्रीतिदानवर्णनम् । धर्मघोषनामकानगारस्यागमनम् , महाबलस्य वन्दनार्थ गमनम्। धर्मकथा श्रवणेन महाबलस्य वैराग्योत्पत्तिः दीक्षार्थ निवेदनम् , आज्ञाग्रहणं च, महावलकुमारस्य राज्याभिषेकस्य दीक्षायाश्च वर्णनम् । षष्टिभक्तानशनेन कालकरणम् , ब्रह्मदेवलोके उत्पत्तिवर्णनम् , ततः प्रच्युत्य सुदर्शनश्रेष्ठितया उत्पत्तिवर्णनन् । सुदर्शनश्रेष्ठिनो जातिस्मरणम् , सुदर्शनश्रेष्ठिनः प्रव्रज्याग्रहणंचे ति।
कालद्रव्यवक्तव्यता। __मूलम्-"तेणं कालेणं, तेणं समएणं, वाणियगामे नामं नयरे होत्था, वण्णओ दूतिपलासे चेइए, बन्नओ, जाव-पुढवि सिला करना गर्भसंरक्षण पुत्र जन्मनिरूपण वर्द्धापन पुत्रजन्म के महोत्सव का वर्णन पुत्र के नाम करने रूप संस्कार के महोत्सव का वर्णन पांच धायमाताओं द्वारा पत्र परिपालन वर्णन महाबल कुमार को पढने के लिये गुरु के पास भेजने का वर्णन महायल के विवाह का वर्णन प्रीतिदानवर्णन धर्मघोष अनगार के आगमन का कथन, महायल का उनके पास बन्दना करने जाना धमकथा श्रवण से महायल को वैराग्य होने का वर्णन दीक्षा के निमित्त निवेदन आज्ञाग्रहण महावल के राज्याभिषेक का वर्णन और दीक्षा का वर्णन षष्ठिभक्तानशन से कालकरना ब्रह्मदेवलोक में उत्पन्न होना वहां से च्युत होकर सुदर्शनश्रेष्ठिरूप से उत्पन्न होना सुदर्शन सेठ को जातिस्मरण होना और प्रव्रज्या का ग्रहण करना. નિરૂપણ, વહ્વપન પુત્રજમના મહત્સવનું વર્ણન, પુત્રના નામકરણ સંસ્કારનું વર્ણન, પાંચ ધાયમાતાઓ દ્વારા તેના પરિપાલનનું વર્ણન મહાબલ કુમારને ગુરુ પાસે ભણવા મોકલવાનું વર્ણન, તેના વિવાહનું વર્ણન, પ્રીતિદાન વર્ણન, ધર્મશેષ અણુગારના આગમનનું કથન, મહાબલનું તેમને વંદણું નમસ્કાર કરવા માટે ગમન, ધર્મકથા શ્રવણ કરીને તેને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાનું વર્ણન, દીક્ષાની આજ્ઞા પ્રાપ્તિનું વર્ણન, ષષ્ઠિભક્તાનશન (માસ ખમણ) દ્વારા કાળ કરવાનું કથન, બ્રહ્મલેક દેવલોકમાં ઉત્પત્તિ, ત્યાંથી અવીને સુદર્શન શેઠ રૂપે ઉત્પન્ન થવાનું કથન, સુદર્શન શેઠને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થવાનું અને ત્યાર બાદ દીક્ષા અંગીકાર કરવાનું કથન. ઇત્યાદિ વિષયનું આ ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
भगवतीसूत्र पट्रओ। तत्थणं वाणियगामे नयरे सुदंसणे नामं सेट्ठी परिवसइ, अड्डेजाव-अपरिभूए, समणोवासए अभिगयजीवाजीवे जाव विहरइ । सामी समोसढे, जाव परिसा पज्जुवासइ । तएणं से सुदंसणे सेट्ठी इमीसे कहाए लद्धढे समाणे हतुटे पहाए कयजाव पायच्छित्ते सव्वालंकारविभूसिए साओ गिहाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता सकोरेंट मल्लदामेणं छत्तेणं धरिज्जमाणेणं पायविहारचारेणं महया पुरिसवग्गुरापरिक्खित्ते वाणियगामं नयरं मझं मज्झेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता, जेणेव दुइपलासे चेइए, जेणेव समणे भगवं महावीरे, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणे भगवं महावीरं पंचविहेणं अभिगमेणं अभिगच्छइ, तंजहा-सञ्चित्ताणं दवाणं जहा उसभदत्तो जाव तिविहाए पज्जुवासणाए पज्जुवासइ। तएणं समणे भगवं महावीरे सुदंसणस्स सेटिस्स, तीसे य महतिमहालयाए जाव आराहए भवइ, तएणं से सुदंसणे सेट्ठी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोच्चा निसम्म, हट्टतुट्ट. उट्टाए उट्टेइ, उदृत्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो जाव नमंसित्ता एवं वयासी-कइविहेणं भंते! काले पण्णत्ते ? सुदंसणा! चउविहे काले पण्णत्ते, तंजहा-पमाणकाले १, अहाउनिव्वत्तिकाले २, मरणकाले ३, अद्धाकाले ॥सू०१॥ ___ छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वाणिजग्रामं नामनगरम् आसीत् , वर्णकः, तिपलाशं चैत्यम् , वर्णकः, यावत् पृथिवी शिलापट्टकः, तत्र खलु वाणिजग्रामे नगरे सुदर्शनो नाम श्रेष्ठी परिवसति, आढयो यावत्-अपरिभूतः,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू. १ कालव्यनिजपणम् ४५१ श्रमणोपासकः, अभिगतजीवाजीवो यावत-विहरति, स्वामी समवसृतः, यावत् पर्षत् पर्युपास्ते। ततः खलु स सुदर्शनो श्रेष्ठी अस्याः कथायाः लब्धार्थः सन् हृष्टतुष्ट० स्नातः कृत यावत्-प्रायश्चित्तः सर्वालङ्कारविभूषितः स्वस्माद् गृहात् पतिनिष्क्राम्यति, प्रतिनिष्क्रम्य सकोरण्टमाल्यदाम्ना छत्रेण ध्रियमाणेन पाद विहारचारेण महता पुरुषवागुरापरिक्षिप्तो वाणिजग्रामं नगरं मध्यमध्येन निर्गच्छति, निर्गम्य यत्रैव दूतिपलाशं चैत्यम् , यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरस्तत्रैवो. पागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं पञ्चविधेन अभिगमेन अभिगच्छति, तद्यथा सचित्तानां द्रव्याणां यथा ऋषभदत्तो यावत् त्रिविधया पर्युपासनया पर्युपास्ते । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः सुदर्शनस्य श्रेष्ठिनः तस्यां महातिमहालयायां यावत् आराधको भवति । ततः खलु सुदर्शनः श्रेष्ठी श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट० उत्थया उत्तिष्ठते, उत्थया उत्थाय श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिः कृत्वो यावत् नमस्यित्वा एवम् अवादीत्-कातविधः खलु कालः प्रज्ञप्तः ? सुदर्शन ! चतुर्विधः कालः पज्ञप्तः, तद्यथा-प्रमाणकाल: १, यथायुर्निवतितकालः २, मरणकालः ३, अद्धाकालः४, इति ।मु० १॥
टीका-पूर्वोदेशके लोकवक्तव्यता प्रतिपादिता, सम्पति लोकवतिकालद्रव्यवक्तव्यताभितसुदर्शनचरित्र प्ररूपयितुमाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं, वाणियगामे नाम नयरे होत्था, वणओ' तस्मिन् काले तस्मिन् समये वाणिजग्रामं नाम नगरम् वर्णकः, अस्य वर्णनम् औषपातिके
कालद्रव्यवक्तव्यता'तेण कालेण तेण समएण' इत्यादि। टीकार्थ-पहिले उद्देशे में लोक की वक्तव्यता कही जा चुकी है, अब लोकवती कालद्रव्य की वक्तव्यता से युक्त सुदर्शन चरित्र की प्ररूपणा इस सूत्र द्वारा सूत्रकार कर रहे हैं-' तेण कालेण, तेण सम. एण, वाणियगामे नाम नयरे होस्था, चण्णओ' उस काल में और उस
કાળદ્રવ્યવક્તવ્યતા “ तेण कालेणं तेण' समएण" त्याह ટીકાથ–આગળના (દસમાં) ઉદ્દેશામાં લેકની વક્તવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે હવે લકવત કાલદ્રવ્યની વક્તવ્યતાથી યુક્ત સુદર્શન ચરિત્રની સૂત્રકાર આ સૂત્ર દ્વારા નીચે પ્રમાણે પ્રરૂપણું કરે છે
“तेण कालेण तेण समएण, वाणियग्गामे नाम नयरे होत्था, वण्णओ" તે કાળે અને તે સમયે વાણિજગ્રામ નામે નગર હતું. ઔપપાતિક સૂત્રમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
भगवतीसूत्रे चम्पानगरिवर्णनवद् विज्ञेयम् । 'तिपलासे चेइए, वण्णी , जाव पुढवि सिलापट्टओ' दूतिपलाशं नाम चैत्यम्-उद्यानम् आसीत , वर्णक:, अस्य वर्णन पूर्णभद्रचैत्यवर्णनवद् विज्ञेयम् , यावत्-तस्मिन् दतिपलाशे चैत्ये पृथिवी शिलापट्टकः आसीत् 'तत्थ णं वाणियगामे नयरे सुदंसणे नाम सेट्ठी परिवसइ, अड्डे जावअपरिभूए, समणोवासए अभिगयजीवाजीवे जाव विहरइ' तस्मिन् खलु वाणिजग्रामे नगरे सुदर्शनो नाम श्रेष्ठी परिवसति, आढयः-समृद्धिशाली, यावत्-दीप्तःपूर्णतेजस्वी. विस्तीर्णविपुलभवनशयनासनयानवाहनाकोणः, बहुधनबहुजातरूपरजतः, आयोगप्रयोगसंप्रयुक्तः, विच्छदितविपुलभक्तपानः, बहुदासीदासगोमहिसमय में वाणिजग्राम नाम का नगर था इसका वर्णन औपपातिक सूत्र में वर्णित चंपा नगरी के जैसा है, 'तिपलासे चेइए, वण्णओ-जाव पुढविसिला पट्टओ' उसमें दूतिपलाश नामका उद्यान था. इसका वर्णन पूर्णभद्र चैत्य के वर्णन के जैसा है उस दतिपलाशचैत्य में पृथिवी शिलापट्टक था' तस्थण वाणियगामे नयरे सुदंसणे नामं सेट्ठी परिवसई' उस वाणिजग्राम नगर में सुदर्शन नाम का सेठ रहता था. 'अड़े जाव अपरिभूए, समणोवासए अभिगयजीवाजीवे जाव विहरह' जो बहुत धनसंपन्न था. यावत्-“दीप्त, पूर्णतेजस्वी धा, विस्तीर्ण विपुल भवन, शयन, आसन, यान, वाहन से परिपूर्ण था वहुधन, बहुजातरूप एवं रजत से युक्त था, आयोग प्रयोग में कुशल था, विच्छर्दित विपुल भक्त पान वाला था, अनेक दासी दासों से युक्त और अनेक ચંપા નગરીનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, તેવું તેનું વર્ણન સમજવું. "दूतिपलासे चेइए, वण्णओ, जाव पुढविसिलापट्टओ' मा इति५मा नाम थैत्य ઉદ્યાન હતું. ઔપપાતિક સૂત્રમાં જેવું પૂર્ણભદ્ર ચિત્યનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું તેનું વર્ણન સમજવું. તે દૂતિ પલાશ ચૈત્યમાં એક પૃથ્વીશિલાપટ્ટક
तु. “ तस्थण वाणियगामे नयरे सुदंसणे नाम सेट्ठी परिवसइ" ते पाgarश्राम नगरमा सुशन नामे मे शेठ २उता उता. “ अडूढे जाव अपरिभूए, समणोवासए अभिगयजीवाजीवे जाव विहग्इ” ते घो। धनवान ता, होत हतो, तेवी , विपुल अपन, शयन, आसन, यान, पाहुन माहिया સંપન્ન હતો. તે વિપુલ ધન, સૌંદર્ય, રજત, સુવર્ણ આદિથી યુક્ત હતા તે આયોગ (લાભ માટે વ્યાપાર ઉદ્યોગ કરે તે) પ્રયોગમાં (કાય પ્રારંભ કરતાં પહેલાં તેના પરિણામને નિશ્ચય કર તે) કુશળ હતું, તેને ત્યાં વિપુલ અનાજ આદિ ખાદ્ય સામગ્રી, અનેક દાસ દાસી, અનેક ગાય, ભેંસ, ઘેટાં વગેરેને સમુદાય હતે. તે એટલે પ્રભાવશાળી હતું કે તેને પરાજય કરવાને કઈ સમર્થ ન હતું. “યાવતુ” પદથી ગૃહીત દીપ્ત આદિ વિશેષણોના અર્થ ઉપાસક દશાંગસૂત્રની અગારધર્મસંજીવની નામની મારા દ્વારા લખવામાં આવેલી ટેકામાં-આનંદ શ્રાવકના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ• ११ सू० १ कालद्रव्यनिरूपणम् ४५३ पगवेलकमभूतः बहुजनस्य. अपरिभूतः-अपराजितः, एतेषामर्थः उपासकदशाङ्गसूत्रस्य मत्कृतायामगारधर्मसञ्जीवनीव्याख्यायाम् आनन्दश्रावकवर्णनप्रसङ्गे विलोकनीयः, श्रमणोपासकः श्रावकः अभिगतजीवाजी-माप्तजीवाजीवतत्वविवेकः यावत्-उपलब्धपुण्यपापः इत्यादि विशेषणविशिष्टः विहरति, औपपातिकसूत्रस्य उत्तरार्द्ध त्रिषष्टितममूत्रस्य मत्कृतायां पीयूषवर्षिणीव्याख्यायां यावत्पदसंग्राह्यानि पदानि, तदर्थाश्च विलोकनीयाः 'सामीसमोसढे जाव परिसा पन्जु वासइ' ततः स्वामी-महावीरः समवसृतः यावत् पर्षत् पयुपास्ते 'तएणं से सुदंसणे सेट्ठी इमीसे कहाए लट्टे समाणे तुढे ण्णाए कय जाच पायच्छित्ते सव्वागाय, महिष एवं गवेलकों-भेड़ों से युक्त था" किसी में भी ऐसी शक्ति नहीं थी-जो इसका पराभव (पराजय) कर सके यावत् शब्द से गृहीत इन सब पदों का अर्थ उपासक दशांगसूत्र की मेरे द्वारा कृत अगारधर्म संजीवनी व्याख्या में आनन्द श्रावक के वर्णन प्रप्त में किया गया है अतः वहीं से देख लेना चाहिये, यह सुदर्शन सेठ श्रमणो. पासक था-श्रावक था. जीव और अजीव तत्त्व का विवेक इसे प्राप्त था यावत् पुण्य और पाप के स्वरूप को यह जानता था इत्यादि विशेषणों से यह विशिष्ट था यहां यावत् शब्द से गृहीतपद और उनका अर्थ औपपातिक सूत्र के उत्तरार्द्ध के ६३वें सूत्र की पीयूष वर्षिणी टीका में लिखा गया है-सो वहां देखलेना चाहिये 'सामी समोसढे जाव परिसा पज्जु. वासह वहां महावीर स्वामी पधारे, यावत् परिषद् ने उनकी पर्युपासना की 'तएण से सुदंसणे सेट्ठी इमीसे कहाए लढे समाणे हट्ट तुढे व्हाए પ્રકરણમાં આપવામાં આવેલ છે. તે જિજ્ઞાસુ પાઠકએ તે ત્યાંથી વાંચી લેવા. તે સુદર્શન શેઠ શ્રમણોપાસક હતા-શ્રાસક હતા, તેઓ જીવ અને અજીવ તત્વના જ્ઞાતા હતા. (યાવતું) તેઓ પુણ્ય અને પાપના સ્વરૂપને સારી રીતે જાણતા હતા. અહીં “યાવત્ (પર્યન્ત) પદથી જે સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યો છે, તે સૂત્રપાઠ તથા તેને વિસ્તૃત અર્થ ઔપપાતિક સૂત્રના ઉત્તરાદ્ધના ૬૩માં સૂત્રની પીયૂષવર્ષિણ ટીકામાં આપવામાં આવેલ છે. તે તે ત્યાંથી વાંચી લે.
“ सामीसमोसढे जाव परिसा पज्जुवासइ" ago आम नाना इति. પલાશ ચિત્યમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. ત્યાંના લોકોનો સમૂહ (પ્રખદા) દૂતિ પલાશ ચૈત્યમાં ગયે. તેમણે વંદણુ નમસ્કાર પૂર્વક तमनी ५युपासना ४२१. " तएण से सुदंसणे सेट्ठी इमीसे कहाए लट्ठ समाणे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
भगवतीस्त्रे लंकारविभूसिए साओ गिहाओ पडिनिक्खमई' ततः खलु स सुदर्शनो नाम श्रेष्ठी अस्याः कथायाः भगवदागमनरूपायाः लब्धार्थः ज्ञातार्थः सन , हृष्टतुष्टः-हर्षतोषयुक्तः, स्नातः कृतस्नानः यावत्-पायश्चित इति कृतवत् बलिकर्मकतकौत कमङ्गलप्रायश्चितः सर्वालङ्कारविभूषितः स्वस्मात् गृहात् प्रतिनिष्क्राम्यति-निर्गच्छति, 'पडिनिक्खमित्ता सकोरेटमल्लदामेणं छत्तेण धरिज्जमाणेण पायविहारचारेण महया पुरिसवग्गुरापरिक्खित्ते वाणियगामं नयर मज्झं मज्झेण निग्गच्छ।' प्रतिनिष्क्रम्य-स्वगृहात् निर्गत्य सकोरण्टमाल्यदाम्ना-कोरण्टनामकपुष्पविशेषमाल्यदामसहितेन, छत्रेण, ध्रियमाणेन मस्तकोपरि उह्यमानेन पादविहारचारेणपद्या विहारं कुर्वन् , महत्या पुरुषवागुरया-महत्पुरुषसमूहेन परिक्षिप्त:परिवेष्टितः, वाणिजयामनगरस्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन, निर्गच्छति, 'निग्गच्छित्ता जेणेव दूइपलासए चेइए, जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छई' कय जाव पायच्छित्ते, सव्वालंकारविभूसिए साओ गिहाओ पडिनिक्ख. मह' जब सुदर्शन को प्रभु के पधारने का समाचार ज्ञात हुआ-तब वह आनन्द युक्त बन गया और अधिक संतुष्टचित्त होकर उसने बाद में स्नान किया, वायसादि पक्षियों के लिये अन्नादि का भाग देने रूप बलिकम किया, कौतुक, मंगल प्रायश्चित्त किये, बाद में समस्त अलङ्कारों से विभूषित होकर वह अपने घर से निकला ‘पडिनिक्खमित्ता सको. रेटमल्लदामेण छत्तेग धरिजमाणेण पायविहारचारेण महया पुरिस. घरगुरापरिक्खित्ते वाणियगामं नयरं मज्झमज्झेण निगच्छइ' निक लकर वह पैदल ही बड़े २ पुरुषों के समूह से युक्त हुआ उस वाणिज. ग्राम नगर के बीचों बीच से होकर चला उस समय उसके मस्तक पर हटतटे पाए कय जीव पायच्छित्ते, सव्वालंकारविभूसिए साओ गिहाओ पडिनिक्खमइ” न्यारे सुशान शहने मडावीर प्रभुना मागमानना समाया भन्या, ત્યારે તેના આનંદ અને સંતોષને પાર ન રહ્યો. તેનું દિલ આનંદથી નાચી ઉઠયું. તેણે સ્નાન કર્યું, કાગડાદિને માટે અન્નને ભાગ અલગ કરવા રૂ૫ ખલિકમ કર્ય", કૌતુક, મંગલ પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ વિધિ પતાવી. ત્યાર બાદ સમસ્ત અલંકારોથી વિભૂષિત થઈને તે મહાવીર પ્રભુના દર્શનાર્થે પિતાના रथी नाय.. "पडिनिखमित्ता सकोरेंटमल्लदामेण छत्तेण धरिज्जमाणेण पायविहारचारेण महया पुरिसवरगुरा परिक्खि ते वाणियगाम नयर मझं मझेण निग्गच्छह" १५ तेना भरत ५२ ३२८ पु०पानी भासामाथी युद्धत छत्र શોભી રહ્યું હતું. ઘણા મોટા મોટા પુરુષના સમૂહની સાથે, પગપાળા તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू. १ कालव्यनिरूपणम् ४५५ निर्गत्य, यत्रैव-तिपलाशकं चैत्यमुद्यानम् आसीत् , यत्रैव-श्रमणो भगवान् महावीर आसीत् , तत्रैवोपागच्छति, 'उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीर पंचविहेण अभिगमेण अभिगच्छइ ' उपागत्य श्रमण भगवन्तं महावीरं पञ्चविधेनवक्ष्यमाणपञ्चप्रकारेण अभिगमेन अभिगच्छति-अभिमुखं गच्छति ' तंजहासचित्ताण दव्वाण जहा उसभदत्तो जाव तिविहाए पज्जुवासणया पज्जुवासई' तद्यथा-सचित्तानां द्रव्याणां परित्यागेन १, यथा ऋषभदत्तो नवमशतकस्य त्रयस्त्रिंशत्तमोद्देशके प्रतिपादितस्तथैवायमपि सुदर्शनः प्रतिपत्तव्यः, स सुदर्शनो नाम कोरंटपुष्पों की माला से युक्त छत्र लगा हुआ था 'निगच्छित्ता जेणेव दूइपलासए चेहए, जेणेव भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छ।' चल कर वह जहां दूतिपलाशक उद्यान था, और उस में जहां श्रमण भगवान महावीर विराजमान थे वहां पर आया वहां 'उवागच्छित्ता समण भगवं महावीरं पंचविहेण अभिगमेण अभिगच्छह' आकरके वह श्रमण भगवान महावीर के पास पांच प्रकार के अभिगम से युक्त हुआ पहुँचा तंजहा' वे पांच प्रकार के अभिगम इस प्रकार से हैं'सचित्ताण दवाणं जहा उसभदत्तो जाव तिविहाए पज्जुवासणयाए पज्जवासड' सचित्तद्रव्यों का परित्याग करना जैसा कि १, यावतअचित्त द्रव्यों का-वस्त्राभरणादिकों का परित्याग नहीं करना २, एकशाटिक से (विनासिये वस्त्र से ) उत्तरासंग करना ३, देखते ही अंजलि जोडना ४, और मनका एकाग्र करना ५, वहां पहुंचकर उस नौवे शत. कके३३३ उद्देशक में ऋषभदत्त के विषय में जैसा कथन किया गया हैवैसा ही कथन यहां सुदर्शन के विषय में भी जान लेना चाहिये।
मा ध्या, मन वाशियाम नगरना मध्यमा थने, निग्गच्छित्ता जेणेव दुइपलासए चेइए, जेणेव भगवौं महावीरे, तेणेव उवागच्छइ" तिलाश ચૈત્યમાં આવી પહોં, ત્યાર બાદ તે જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર બિરા
त तर ते त२६ मागण ध्या. “ उधागच्छिता समण भगवं महावीर पंचविहेण अभिगमेण अभिगच्छइ तंजहा" नीय विसा पांय मारना मनिगम पूर्व ते महावीर प्रभु पासे गया. "सचित्ताण दव्वाण जहा उसभदत्तो जाव तिविहाए पज्जुवासणयाए पज्जुवासइ" सथित्त द्रव्याना परित्याग આદિ પાંચ અભિગમ નવમાં શતકના ૩૩ માં ઉદ્દેશામાં કાષભદત્ત બ્રાહ્મણના સંબંધમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, જેમ કે-ચાવત અચિત્ત પ્રત્યેનુંવસ્ત્રાભરણ વિગેરેને પરિત્યાગન કર. ૨ એકશાટિકથી (વગરસિવેલા વસ્ત્રથી) ઉત્તરાસંગ કર. ૩ જોઈને જ અંજલી જેડવી. ૪ અને મનને એકાગ્ર કરવું. ૫ ત્યાં જઈને સુદર્શન શેઠે મન, વચન અને કાયાથી શ્રમણ ભગવાન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे श्रेष्ठी त्रिविधया-त्रिमकारिकया मनोवचःकायिक्या पर्युपासनया भगवन्तं पर्युपास्ते । 'तएणं समणे भगवं महावीरे सुदंसणस्स सेट्ठीस्स तीसे य महइ महालयाए नाव आराहए भवइ' ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः सुदर्शनस्य श्रेष्ठिनः, तस्यां च महातिमहालयायां यावत्-परिषदि धर्मकथां कथयति, कियस्पर्यन्तां कथयतीत्याह-'जाव आराहए भवई' यावत्-एतस्य धर्मस्य शिक्षायामुपस्थितः श्रमणोपासको वा श्रमणोपासिका वा विहरन् आज्ञायाः आराधको भवति, 'तए णं से सुदंसणे सेट्ठी समणम्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा, निसम्म हट्टतुट्टो उठाए उठेइ' ततः खलु स सुदर्शनः श्रेष्ठी श्रमणस्य भगवतो सुदर्शन सेठ ने मन वचन काय संबंधी त्रिविध पर्युपासना से भगवान् की पर्युपासना की 'तएणं समणे भगवं महावीरे सुदंसणस्स सेहिस्स तीसे य महइमहालयाए जाव आराहए भवइ' इसके बाद श्रमण भगवान महावीर ने उस सुदर्शन सेठ को उस विशालजनसमुदायरूप सभा में धर्मोपदेश दिया. यावत् वे सुदर्शन सेठ आराधक हो गयेसच्चे श्रावक बन गये. 'जाव आराहए भवइ ' इस सूत्राश से सूत्रकार ने यह प्रकट किया है कि यहां तक प्रभु ने उन्हे उपदेश दिया उनके उपदेश में उपस्थित प्राणी-श्रमणोपासक या श्रमणो-पासिका होकर उनकी आज्ञा का आराधक हो जाता है सुदर्शन सेठ भी इसी प्रकार से प्रभु की आज्ञा के आराधक बने 'तएण से सुदंसणे सेट्ठी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोच्चा निसम्म हतुट्टो उठाए उद्देई' महावीरनी १ २-1 फ्युपासना ४२१. “तएण' समणे भगव' महावीरे सुदंसणस्स सेविस्स तीसे य महइमहाल याए जाव आराहए भव" त्या२ मा महावीर प्रभुणे ते सुशान शेने तथा ते અતિ વિશાળ જનસમુદાય રૂપ પ્રખદાને ધર્મોપદેશ સંભળાવ્યો. (યાવ) તે साशन : भा२।५४ (साय श्रा१४) मनी गया. " जाव आराहए भव" આ સૂત્રાંશ દ્વારા સૂત્રકારે એ વાત પ્રકટ કરી છે કે મહાવીર પ્રભુનો ઉપદેશ સાંભળનાર છે, શ્રમણોપાસક કે શ્રમણે પાસિકા બનીને પ્રભુની આજ્ઞાના આરાધક બની જતાં હતાં, એજ પ્રમાણે સુદર્શન શેઠ પણ તેમની આજ્ઞાના આરાધક બની ગયા. ____ “तएणणे से सुदंसणे सेट्ठी समणस्स भगवओ महावीरस्व अंतिए धम्म' सोच्या निसम्म हट्टतुट्ठो उट्ठाए रहेइ" त्या२ मा श्रम मन मडावीरनी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू० १ कालद्रव्यनिरूपणम् ४५७ महावीरस्य अन्तिके-समीपे. धर्म श्रुत्वा, निशम्य हृदि अवधार्य हृष्टतुष्टाः सन् उत्थया-उत्थानेन उत्तिष्ठते, 'उठाए उठेत्ता समण भगवं महावीर तिक्खुत्तो जाव नमंसित्ता एवं वयासी'-उत्थया उत्थाय श्रमण भगवन्तं महावीर त्रि कृतः-चारत्रयं यावत्-आदक्षिणप्रदक्षिण करोति, कृत्वा वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यिस्वा एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'कइविहेण भंते ! काले पण्णत्ते?' हे भदन्त ! कतिविधः खलु कालः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-सुदंसणा! चउबिहे काले पण्णत्ते' हे सुदर्शन ! वतुर्विधः खलु कालः प्रज्ञप्तः, 'तंजहा-‘पमाणकाले १, अहाउनिवत्तिकाले२, मरणकाले ३, अद्धाकाले'४ तद्यथा-ममाणकाल: १, यथायु निनिकालः २, मरणकालः ३, अद्धाकालश्च ४, तत्र प्रमीयते-परिच्छि धते येन इसके बाद वे सुदर्शन सेठ श्रमण भगवान महावीर के पास श्रुतचारित्ररूप धर्म का श्रवण कर और उसे अच्छी रीती से अपने हृदय में धारण कर आनन्द युक्त बन गये। बडे ही अधिक संतुष्ट हुए और ऊठे 'उठाए उद्वेत्ता समण भगवं महावीरं तिक्खुत्तो जाव नमंसित्ता एवं वयासी' और ऊठकर वे श्रमण भगवान् महावीर के पास आये वहां आकर उन्हों ने उनको तीन बार बन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर उन्हों ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया-'कविहे ण भंते ! काले पण्णत्ते' हे भदन्त ! काल कितने प्रकार के कहे गये हैं ? तब भगवान् ने उनसे कहा-'सुदंसणा चउब्धिहे काले पण्णत्ते' हे सुदर्शन ! काल चार प्रकार का कहा गया है ! ' तंजहा' जो इस प्रकार से है'पमाणकाले, अहाउनिव्वत्तिकाले, मरणकाले, अद्धाकाले' प्रमाणकाल१, यथायुनिर्वृत्तिकाल २, मरणकाल, ३, और अद्धाकाल ४, जिस काल से સમીપે શ્રુતચારિત્ર રૂપ ધર્મનું શ્રવણ કરીને અને તેને સારી રીતે હૃદયમાં ધારણ કરીને સુદર્શન શેઠ અત્યંત હર્ષ અને સંતોષ પામ્યા, અને તેઓ चातानी जत्थान शतिथी ला था. " उठाए उठूता समण भगव महावीर' तिक्खुत्तो जाव नमंसित्ता एव वयासी " NAL तसा महावीर प्रभु પાસે ગયા. ત્યાં જઈને તેમણે તેમને ત્રણ વાર વંદણા કરી અને નમસ્કાર કર્યા. વંદણું નમસ્કાર કરીને તેમણે મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે કે " कइविहे ण भंते ! काले पण्णत्ते ? "भगवन् ! डेटा प्रान। यो छे'
महावीर प्रभुना उत्त२-- 'सुदसणा चउव्विहे काले पण्णत्त-तंजहा' 3 સુદર્શન! કાળના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યાં છે.
"पमाणकाले, अहाउनिव्वत्तिकाले, मरणकाले अद्धाकाले" (१) प्रमाणु, (२) यथायनि यत्तिsta, (3) भ२९४१॥ मन (४) मद्धा. या वर्षशत
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
भगवतीस्त्रे
वर्षशतादि तत् प्रमाण तचासौ कालश्चति प्रमाणकाल:, अथवा प्रमाण-वर्षादेः परिच्छेदनं तत्पधानरतदर्थों का कालः प्रमाणकालः, स च अद्धाकालस्य विशेषो दिवसादिस्वरूपो बोध्या, तथाचोक्तम्-'दुविहो पमाणकालो दिवसपमाण च होइ राई य।
चउ पोरिसिओ दिवसो राई चउपोरिसी चेव ॥ १ छाया-द्विविधः प्रमाणकालः, दिवसप्रमाण च भवति रात्रिश्च ।
चतुः पौरिषिको दिवसो, रात्रिश्चतुःपौरिषिकी चैव ॥१॥ इति ॥१॥ यथायुनिवृत्तिकालस्तु-यथा-येन प्रकारेणायुषो निर्वृत्तिः बन्धनं तथाविधो यः काल:-अवस्थितिरसौ यथायुर्निवृत्तिकाल:-नारकाघायुष्कस्वरूपो बोध्यः, अयं च अद्धाकाल एवं आयुःकर्मानुभवयुक्तः सर्वेषामेव संसारिजीवानां भवेत् , तथा चोक्तम्-'नेरइयतिरियमणुया देवाण अहाउयं तु जं जेणं ।।
निव्वत्तियमन्नमवे पाले ति अहाउकालो सो' ११॥ छाया-नैरयिक तिर्यग्मनुष्याः देवाः खलु यथायुष्कं तु यत् येन ।
निर्वतितमन्यभवे पालयन्ति यथायुः कालोऽसौ" इति ।२। वर्षशत आदि रूप प्रमाण जाना जाता है वह प्रमाणकाल है अथवा-वर्षादि के परिच्छेद निर्णय की प्रधानता वाला, या वर्षादि रूप अर्थवाला जो काल है वह प्रमाणकाल है। वह अद्धाकाल का विशेष दिवसादि रूप होता है । सोही कहा है-'दुविहो' इत्यादि।
यथायुनित्तिकाल-जिस प्रकार से आयु का बन्धन हो ऐसा जो काल है-अवस्थिति है, वह यथायुर्निवृत्तिकाल है-यह नारकादि आयुएकरूप होता है। आयुकर्मानुभवन युक्त यह अद्धाकाल ही समस्त संसारी जीवों को होता है । सो ही कहा है-' नेरइयतिरिय' इत्यादि। આદિ રૂપ પ્રમાણ જાણી શકાય છે, તે કાળને પ્રમાણકાળ કહે છે, અથવા વર્ષાદિના પરિચ્છેદ (વિભાગ) નિર્ણયની પ્રધાનતાવાળા, અથવા વર્ષાદિ રૂપ અર્થવાળ જે કાળ છે, તેને પ્રમાણકાળ કહે છે. તે અહાકાળના વિશેષ EिRell ३५ डाय छे. मे पात " दुविहो" त्या सूत्रा२। २५७८ કરવામાં આવી છે.
જે પ્રકારને આયુને અન્ય હેય, એ પ્રકારને જે અવસ્થિતિ કાળ તેને યથાયુનિવૃત્તિકાળ કહે છે. તે નારકાદિ આયુષ્ક રૂપ હોય છે. આયુકર્મના અનુભવનથી યુક્ત અદ્ધાકાળ તે સમસ્ત સંસારી જેમાં મોજૂદ હોય છે, मेर वात "नेरइयतिरिय" त्यादि सूत्रमा ४८ ४री छे,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3D
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०११ उ०११ २० १ कालव्यनिरूपणम् ४५९ मरणकालः पुनः-मरणेन युक्तः काल:-मरणकाल:-अद्धाकालएच, अथवा-मरणस्य काल पर्यायत्वात्-मरणमेवकालो मरणकालः, इति १ अद्धाकालस्तु-अद्धाः समयादयो विशेषास्तपः कालोऽद्धाकालः, चन्द्रमूर्यादिक्रिया विशिष्टोऽर्द्धतृतीयद्वीप. समुद्रान्तर्वर्ती समयादिः, तथा चोक्तम्-'समयावलियमुहुता, दिवस अहोरत्तपक्खमासा य ।
संवच्छरजुगपलिया सागर ओसप्पिपरियट्टा" ॥१॥ छाया-समयावलिकामुहूर्ता, दिवसाहोरात्रपक्षमासाश्च ।
संवत्सरयुगपल्या, सागरोत्सर्पिणी परिवर्ताः ॥१॥ इति । परिवर्त्त इति पुद्गलपरिवत्तों विज्ञेयः ।। सू० १ ।।
प्रमाणकालवक्तव्यता। मूलम्-"से किं तं पमाणकाले ? पमाणकाले दुविहे पण्णत्ते तंजहा-दिवसप्पमाणकाले १, राइप्पमाणकाले य २, घउपोरिसिए दिवसे 'वउपोरिसिया राईभवइ, उक्कोसिया अद्धपंचममुहत्ता दिवस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ। जहन्निया तिमु
मरणकाल-मरण से युक्त जो काल है वह मरणकाल है-यह काल अद्धाकालरूप ही है अथवा-मरण स्वयं काल की पर्याय है अतः मरण रूप जो काल है वही मरणकाल है। ___ अद्धाकाल-समयादि विशेषों का नाम अद्धा है इन रूप जो काल है यह अद्धाकाल है चन्द्र सूर्य आदि की क्रिया विशिष्ट ऐसे जो ढाई. द्वीपान्तर्वती-अढाईद्वीप एवं दो समुद्रान्तर्वती जो समयादिक हैं वे सब अद्धाकाल रूप हैं । सोही कहा है-'समयावलिय' इत्यादि ! पुदलपरिवर्त का नाम परिवत है॥सू०१॥
મરણકાળ-મરણથી યુક્ત જે કાળ છે તેને મરણકાળ કહે છે. તે કાળ અદ્ધાકાળ રૂપ જ છે. અથવા “મરણ” પોતે જ “કાળ”ની પર્યાય છે. તેથી મરણરૂપ જે કાળ છે તેને મરણકાળ કહે છે.
___माज-समया विशेषानु नाम 'मा' छे. ते भद्धा३५२ ॥ છે તેને અદ્ધાકાળ કહે છે. ચન્દ્ર, સૂર્ય આદિથી ક્રિયા વિશિષ્ટ જે અઢી દ્વીપ અને અઢી સમુદ્રાન્તિવર્તી જે સમયાદિક છે, તે પણ અઢાકાળ રૂપ જ छ. मेरी बात" समयावलिय" त्याहि सूत्र५४ वा घट री छ, પુલ પરિવર્તનું નામ પરિવર્તે છે. સૂઇ | ૧છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
भगवतीसूत्रे हुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ । जयाणं भंते ! उकोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्त वा,राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं कइ भाग मुहुत्तभागेणं परिहायमाणी परिहायमाणी जहानिया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ ? जयाणं जहनिया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं कइभागमुहुत्तभागेणं परिवड्डमाणी परिवड्डमाणी उक्कोसिया अपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ ? सुदंसणा! जयाणं उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं बावीससयभागमुहुत्तभागेणं परिहायमाणी परिहायमाणी जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स, राईए वा पोरिसी भवइ, जयाणं जहन्निया तिमुहुत्ता, दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं बावीससयभागमुहृत्तभागेणं परिवड्डमाणो, परिवड्डमाणी उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ । कयाणं भंते ! उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ ? कया वा जहनिया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ ? सुदंसणा! जयाणं उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहनिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, तयाणं उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्त पोरिसी भवइ, जहन्निया तिमुहुत्ता राईए पोरिसा भवइ, जयाणं उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्तिया राई भवइ, जहान्निए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तयाणं उक्कोसिया अद्ध
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६१
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० २ प्रमाणकालनिरूपणम् पंचममुहुत्ता, राईए पोरिसी भवइ, जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स पोरिसी भवइ । कयाणं भंते! उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालमुहुत्ता राई भवइ ? कयावा उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहन्निए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ ? सुदंसणा ! आसाढ पुन्निमाए उक्कोसए अट्टारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, पोसस्स पुन्निमाए णं उक्कोसिया अट्टारसमुहुत्ता राई भवइ, जहन्नए दुबालसमुहुत्ते दिवसे भवइ । अस्थि णं भंते! दिवसाय, राईओ य, समा चैव भवंति ! हंता, अस्थि । कया णं भंते ! दिवसा य, राईओ य समा चैव भवंति ? सुदंसणा ! चित्तासोयपुन्निमासु णं, एत्थ णं दिवसा य, राईओ य समा चेव भवंति, पन्नरसमुहुते दिवसे पन्नरसमुहुत्ता राई भवइ, चउभागमुहुत्तभागूणा चउमुहुत्ता दिवससवा, राईए वा पोरिसी भवइ, से त्तं पमाणकाले ॥ सू० २॥
छाया -- अथ कोऽसौ प्रमाणकालः ? प्रमाणकालो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथादिवसप्रमाणकाल: १, रात्रिप्रमाणकालच २ | चतुष्पौरुपिको दिवसः चतुष्पौरुपिकी रात्रि भवति । उत्कृष्टा अर्द्ध पञ्चममुहूर्त्ता दिवसस्य वा रात्रे व पौरुषी भवति, जघन्यका त्रिमुहूर्त्ता दिवसस्य वा, रात्रे व पौरुषी भवति यदा खलु भदन्त ! उत्कृष्ट अर्द्धपञ्चममुहूर्त्ता दिवसस्य वा रात्रेर्वा पौरुषी भवति तदा खलु कतिभागमुहूर्त भागेन परिहीयमाणा परिहीयमाणा जयन्यिका त्रिमुहूर्त्ता दिवसस्य वा, रात्रे पौरुषी भवति ? यदा खलु जघन्यिका त्रिमुहूर्त्ता दिवसस्य वा रात्रेर्वा पौरुषी भवति, तदा खल्ल कति भागमुहूर्त्तभागेन परिवर्द्धमाना, परिवर्द्धमाना उत्क पिंका अर्द्ध पञ्चममुहूर्ता दिवसस्य वा रात्रेर्वा पौरुषी भवति ? सुदर्शन ! यदा खलु उत्कर्षिका अर्द्धपञ्चममुहूर्त्ता दिवसस्य वा रात्रेर्वा पौरुषी भवति, तदा खल द्वाविंशतिशत भागमुहूर्त्त भागेन परिहीयमाणा परिहीयमाणा जघन्यिका त्रिमुहूर्ता दिवसस्य वा, रात्रे व पौरुषी भवति, यदा खलु जयन्यिका त्रिमुहूर्ता दिवसस्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
____भगवतीस्त्रे वा, रात्रे वा पौरुषी भवति, तदा खलु द्वाविंशतिशतभागमुहूर्तमागेन परिवर्द्ध माना परिवर्द्ध माना उत्कर्षिका अर्द्ध'पञ्चममुहूर्ता दिवसस्य वा, रात्रे वा पौरुषी भवति । कदा खलु भदन्त ! उत्कर्षिका अर्द्धपश्चममुहूर्ता दिवसस्य वा, रात्रे व पौरुषी भवति? कदा वा जघन्यिका त्रिमुहूर्ता दिवसस्य वा, रात्रे वा पौरुषी भवति ? मुदर्शन ! यदा खलु उत्कृष्टः अष्टादशमुहूर्तों दिवसो भवति, जघन्यिका द्वादशमुहूर्ता रात्रिभवति, तदा खलु उत्कर्षिका अपञ्चममुहूर्ता दिवसस्य पौरुषी भवति, जयन्यिका त्रिमुहूर्ता राज पौरुषी भवति, यदा खलु उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्तिका रनिर्भवति, जघन्यको द्वादशमुहूर्तों दिवसो भवति, तदा खलु उत्कर्षिका अर्द्धपश्चममुहर्ता रात्रेः पौरुषी भवति, जघन्यिका त्रिमुहूर्ता दिवसस्य पौरुषी भवति । कदा खलु भदन्त ! उत्कृष्टक: अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति ? जघन्यिका द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति ? कदा वा उत्कृष्टिका अष्टादशमुहूर्ता रात्रि भवति, जघन्यको द्वादशमुहूतों दिवसो भवति ? सुदर्शन ! आषाढपूर्णिमायाम् उत्कृष्टकः अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति, जघन्यिका द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, पौषस्य पौर्णिमायां खलु उत्कृष्टका अष्टादशमुहूर्तिका रात्रि भवति, जघन्यका द्वादशमुहूर्तको दिवसो भवति । अस्ति खलु भदन्त ! दिवसाश्च, रात्रयश्च समाश्चैव भवन्ति ? हन्त, अस्ति, कदा खलु भदन्त ! दिवसाश्च रात्रयश्च समाश्चैव भवन्ति ? सुदर्शन ! चैत्रा. शिवनपूर्णिमयोः खलु अत्र खलु दिवसाश्च रात्रयश्च समाएव भवन्ति, पञ्चदशमुहूत्तों दिवसः, पञ्चदशमुहूर्ता रात्रि भवति, चतुर्भागमुहूर्तभागोना चतुर्मुहूर्त्ता दिवसस्य चा, रात्रे वा पौरुषी भवति, सोऽसौ प्रमाणकालः ॥१० २॥
टीका- पूर्व कालस्य चातुर्विध्य प्रोक्तम् , सम्पति तं प्रथमं प्रमाणकाल. माह-'से किं तं पमाणकाले' इत्यादि, गौतमः पृच्छति-'से किं तं पमाणकाले'
प्रमाणकालवक्तव्यता
से कि तं पमाणकाले' इत्यादि। टीकार्थ-पहिले काल के चार भेद प्रकट किये जा चुके हैं । उनमें से अब सुत्रकार इस मुत्र द्वारा पहिले प्रमाण काल का कथन करते हैं। इसमें सुदर्शन ने प्रभु से ऐसा पूछा है-' से कितं पमाणकाले? हे भदन्त!
પ્રમાણુકાળવક્તવ્યતા ટીકાર્ય–આનાથી પહેલાના સૂત્રમાં કાળના ચાર ભેદ બતાવવામાં આવ્યા છે હવે સત્રકાર આ સૂત્રમાં કાળના પ્રથમ ભેદ રૂપ પ્રમાણુકાળનું પ્રતિપાદન કરે છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને સુદર્શન શેઠ મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન
छ8-" से किंत पमाणकाले ?" 8 लगवन् ! प्रणाम अनु. २१३५ કહ્યું છે? એટલે કે પ્રમાણુકાળ કેટલા પ્રકારને કહ્યો છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू०२ प्रमाणकाल निरूपणम्
દૂર
,
अथकोऽसौ प्रमाणकालः कतिविधः प्रमाणकालः इत्यर्थः । भगवानाह - हे गौतम ! 'पमाणकाले दुविहे पण्णत्ते' प्रमाणकालः द्विविधः प्रज्ञप्तः, 'तंजहा' तद्यथा - स यथा - दिवसप्रमाणकाल: १, रात्रिप्रमाणकालश्च २, अथ पौरुषी प्रमाणमाह"कोसिया अद्धपंचममुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ' उत्कृष्टा - सर्वत उत्कर्षेण अर्द्धपञ्चममुहूर्त्ता - अर्द्ध: पञ्चमो येषु मुहूर्त्तेषु ते अर्द्ध पञ्चममुहूर्त्ताः सार्द्धचतुष्टमुहूर्त्ता इत्यर्थः, ते अर्द्ध पञ्चमा मुहूर्त्ताः यस्या सा अर्द्धपश्चममुहूर्त्ता, अष्टादशमुहूर्त्तस्य दिवसस्य रात्रे व चतुर्थी भागः नवघटिका रूपः सार्द्ध चतुष्टयमुहूर्तात्मक इत्यर्थः दिवसस्य वा रात्रे व पौरुषी भवति, 'जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा
-
,
प्रमाणकाल का क्या स्वरूप है ? अर्थात् प्रणाम काल कितने प्रकार का है । इसके उत्तर में प्रभु ने उनसे ऐसा कहा - ' पमाणकाले दुबिहे पण्णत्ते' हे सुदर्शन ! प्रमाणकाल दो प्रकार का कहा गया है । 'तं जहा ' जैसे - दिवसप्रमाणकाल और रात्रिप्रमाण काल (चउपोरिसिए दिवसे चउपोरिसिया राई भवइ) चार पहर का दिन और चार पहर की रात्रि होती है। अब पौरुषी के प्रमाण का कथन सूत्रकार करते हैं'उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ जिन चार मुहतों में पांचवां मुहूर्त्त आधा है वे मुहर्त अर्द्ध पंचम मुहूर्त हैं। ये अर्द्धपंचममुहूर्त जिस पौरुषी में होते हैं ऐसी वह पौरुषी अपंचम है। अठारहमुहूर्तवाले दिनका अथवा अठारह मुहूर्तवाली रात्रि का जो नौ घड़ी रूप चौथा भाग है वह सार्धं चतुष्टय मुहूर्त्तात्मक अर्थात् साढे चार ४ || मुहूर्त का होता है । ऐसी सार्धं चतुष्टय मुहूर्तात्मक पौरुषी दिवस की अथवा रात्रि की होती है । यह दिन रात की उत्कृष्ट पौरुषी का प्रमाण
महावीर अलुना उत्तर- " पमाणकाले दुविहे पण्णत्ते" हे गौतम! प्रभा बुआ मे अभरनो उद्यो छे. " तंजहा ” ते प्रहारो भा प्रभाछे छे - (१) हिव. सप्रभाशुआआज भने (२) रात्रिप्रभाशुभआण.
હવે સૂત્રકાર પૌરુષી (પહેાર) ના પ્રમાણુનું નિરૂપણ કરે છે—
" उोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ " ચાર મુહૂ અને પાંચમૂ' અર્ધું મુહૂર્ત મળીને અદ્ધ પાંચમમુહૂત' થાય છે. येषां युद्धपथम भुहूर्त (४॥ भुहूर्त ) नी पौरुषी (पहार ) ने अर्धययમમુહૂર્તો પૌરુષી કહે છે. અઢાર મુદ્ભૂતવાળા દિવસના અથવા ૧૮ મુહૂર્ત વાળી રાત્રિના જે નવ ઘડીરૂપ ચેાથા ભાગ છે તે જા મુહૂત પ્રમાણુ હાય છે. આ રીતે દિવસ અથવા રાત્રિના એક પહેારની ઉત્કૃષ્ટ લખાઈ કાળની અપેક્ષાએ જા મુહૂતની હાય છે, તથા દિવસ અને રાત્રિના એક પહેારની કાળની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे राईए वा पोरिसी भवइ' जघन्यिका-सर्वतो जघन्येन त्रिमुहर्ता-द्वादशमुहूर्तस्य दिवसादेश्चतुर्थोभागस्त्रिमुहूत्तों भवति, अतस्त्रयोमुहूर्ताः षटिका यस्यां सा तथाविधा दिवसस्य वा रात्रे वा पौरुषी भवति । सुदर्शनः पृच्छति-'जयाणं भंते ! उक्कोसिया अद्धपंचममुहूत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं कइभागमुहूत्तभागेण परिहायमाणी परिहायमाणी जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवई' हे भदन्त ! यदा खलु उत्कृष्टा अर्द्ध पञ्चममुहूर्ता सार्द्धकहा है । तथा दिनरात की सब से जघन्य पौरुषी का प्रमाण तीन मुहूर्त का है। १२ मुहूर्तवाले दिन का अथवा १२ मुहूर्तवाली रात्रि का जो चौथा भाग है वह त्रिमुहूर्तात्मक होता है । अतः सब से जघन्यपौरुषी का प्रमाण भी त्रिमुहूर्त का होता है। दो घड़ी का एक मुहूर्त होता है। इस प्रकार तीन मुहूर्त में ६ घड़ी होती है । सो चाहे जघन्य पौरुषी का प्रमाण तीनमुहूर्त का होता है-ऐसा कहिये था वह ६ घटिका रूप होता है ऐसा कहिये दोंनों एकरूप ही हैं। यह दिनरात की जघन्य पौरुषी का प्रमाण कहा । तात्पर्य कहने का यही है कि पौरुषी का अधिक से अधिक प्रमाण साढे चार मुहूर्त का होता है और कम से कम प्रमाण तीन मुहूर्त का होता है। अब सुदर्शन सेठ प्रभु से ऐसा पूछते है'जयाणं भंते! उक्कोसिया अद्धपंचममुहूत्ता, दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ' हे भदन्त ! जब दिन अथवा रोत्रि की पौरुषी का प्रमाण ४॥ साढे चार मुहूते का अधिक से अधिक होता है-अर्थात् २१६ मिनटका या नौ९ घड़ी का होना है. (तीन घंटे ३६ छत्तीस मिनट का होता है।-'तया
અપેક્ષાએ ઓછામાં ઓછી લંબાઈ . મુહૂર્તની હોય છે. ૧૨ મુહૂર્તવાળા દિવસને અથવા ૧૨ મુહૂર્તવાળી રાત્રિને જે ચોથા ભાગ (પહાર) હેાય છે, તે ત્રણ મુહર્ત પ્રમાણુ હોય છે. તેથી જઘન્ય (ટૂંકામાં ટુંકે) પહોર ત્રણ મુહૂર્તને થાય છે. બે ઘડીનું એક મુહૂર્ત થાય છે. આ રીતે ત્રણ મુહૂર્તની ૬ છ ઘડિ થાય છે. તેથી જઘન્ય પહોરનું પ્રમાણ ત્રણ મુહૂર્તનું અથવા ૬ ઘડીનું સમજવું. આ દિનરાતના જઘન્ય પૌરુષી (પહેર) નું પ્રમાણ સમજવું આ સમસ્ત કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે અધિકમાં અધિક કા મુહૂર્તને અને ઓછામાં ઓછા ૩ મુહૂર્તને એક પહેર થાય છે.
सुशन शहने प्रश्न-" जयाण भने ! उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पारिसी भवइ" भगवन् ! न्यारे ६१स अथवा रात्रिन। प्रत्ये। પહાર અધિકમાં અધિક કા મુહૂર્તને (૯ ઘડીને અથવા ૨૧૬ મિનિટને) થાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० २ प्रमाणकालनिरूपणम्
४६५
चतुष्टयमुहूर्त्ता नवघटिकात्मिका दिवसस्य वा रात्रे व पौरुषी भवति तदा खल्ल कविभागः कवितमभागस्तद्रूपो मुहूर्त्तभागः कतिभागमुहूर्त्त भागस्तेन कति भागमुहूर्त्तभागेन - मुहूर्तस्य कियताभागेन अंशेन परिहीयमाणा परिहीयमाणा जयन्यिकात्रिमुहूर्त्ता दिवसस्य वा रात्रे व पौरुषी भवति ? तथैत्र 'जयाणं जहन्निया तिमुत्ता दिवस वा राई वा पोरिसी भवइ, तयाणं कइभागमुहूतभागेणं परिवडूमाणी परिवमाणी उक्कोसिया अद्धपञ्चममुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ?" यदा खलु जघन्यका - जघन्येन, त्रिमुहूर्त्ता दिवसस्य वा, रात्रे व पौरुषी भवति, तदा खलु कतिभागमुहूर्त भागेन कतिभागः कतितमभागः वद्रूपो मुहूर्त्तभागः कति भागमुहूर्त भागस्तेन कियता मुहूर्त्ताशेनेत्यर्थः परिवर्द्धमाना परिवर्तमाना पौनःपुन्येनोपचीयमाना उत्कृष्टिका - उत्कर्षेण अर्द्ध पश्चममुहूर्त्ता सार्द्धतुष्टहूर्तरूपा नवघटिकात्मिका दिवसस्य वा रात्रे व पौरुषी भवति ? भगवानाह 'सुदं
' कइ भागमुत्तभागेण परिहायमाणी परिहायमाणी जामिया तिमु हुता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ' तब वह दिन रात की पौरुषी मुहूर्त के कितने अंश से घटती घटती जघन्यरूप से तीन मुहूर्त प्रमाणबाली रहजाती है। तथा ' जया णं जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भव, तया णं' कह भागमुहुत्त भागेण परिवडूमाणी परिवडूमाणी उकोसिया अद्ध पंचममुहुत्ता दिवसस्स वा राईए या परिसी भवइ' तथा दिन एवं रात्रि की जो वह जघन्य पौरुषी तीन मुहूर्त की होती है वह मुहूर्त के कितने भाग से बढती बढ़ती उत्कृष्ट से ४|| साढे चार मुहूर्तवाली बन जाती है ? अर्थात् नौ घड़ी वाली बन जाती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'सुमणा ! जया णं उक्कोसिया अद्वपंचममुहत्ता दिव
66
छे, “ तयाण' कइभागमुहुत्तभागेण परिहायमाणी परिहायमाणी जहन्निया तिमुत्ता दिवसस्य वा राई वा पोरिसी भवइ ? " त्यारे ते हिवस भने रात्रिना पडेोरमां દરરાજ મુહૂતના કેટલામા ભાગ ઘટતાં ઘટતાં ત્રણ મુહૂર્તના જઘન્ય પ્રમાણવાળા પહેાર થઈ જાય છે ? તથા जया णं जहन्निया तिमुहुत्ता दिव सस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं कइभागमुहुत्तभागेण परिवड्ढमाणी परिवड्ढमाणी उनकोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसरस वा राईए वा पारिखी भवइ ?" જ્યારે દિવસ અને રાત્રના પહેાર જઘન્યની અપેક્ષાએ ત્રણ મુદ્ભૂતના (૬ ઘડી અથવા ૧૪૪ મિનિટના) થાય છે, ત્યારે તે દિવસ અને રાત્રિના પહેારમાં દરરોજ મુહૂતના કેટલામાં ભાગને વધારે થતાં થતાં જા મુહૂતના ઉત્કૃષ્ટ પ્રમણવાળે! પહેાર થઈ જાય છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
भगवतीसूत्रे
सणा ! जयाणं उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ, ताणं बावीस सयभागमुत्तभागेणं परिहायमाणी परिहायमाणी जहन्निया तिमुहुत्ता दिवस वा, राईए वा पोरिसी भव' हे सुदर्शन ! यदा खल्ल उत्कृष्टिका - उत्क
तत्रच
अर्द्धपञ्चममुहूर्त्ता-सार्द्धं चतुष्टयमुहूर्त्तरूपा दिवसस्य वा रात्रे व पौरुषी भवति, तदा खलु द्वाविंशतिशत भागमुहूर्त्तभागेन- द्वाविंशत्युत्तरशततमभागरूपेण मुहूर्त्तभागेन परिहीयमाणा परिहीयमाणा अतिशयेन अपचीयमाना जघन्यिका- जघन्येन त्रिभुहूर्त्ता दिवसस्य वा रात्रेर्वा पौरुषी भवति, तथा चात्र सार्द्धचतुष्टयानां त्रयाणां च मुहूर्त्तानां विशेषः सार्दो मुहूर्त्तः, स च त्र्यशीत्यधिकेन दिनशतेन उपचीयते, अपचीयते च स च सार्द्धं मुहूर्त्तस्त्र्यशीत्यधिकशतभागतया व्यवस्थाप्यते, सस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ, तथा णं वाबीससय भागमुहुत्तभागेपरिहायमाणी परिहायमाणी जहनिया तिमुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ 'इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे सुदर्शन ! जब दिन और रात्रि की पौरुषी ४|| मुहूर्त की २१६ मिनट - या नौ घड़ी अथवा तीन घंटे ३६ मिनट की होती है तब वह मुहूर्त के १२२ भाग से घटती २ जघन्य तीन मुहूर्त के प्रमाण में आ जाती है। इस प्रकार यह दिन और रात की पौरुषी तीन मुहूर्त की जघन्य से होती है। यहां पर सार्द्धमुहूर्त १॥ मुहूर्त का साचतुष्टय (साडे चार) और तीन मुहूर्त इनके बीच में अन्तर रहता है। यह सार्धमुहूर्त १८३ दिन से बढता है और घटता है । इस
महावीर प्रभुना उत्तर- " सुदंसणा ! जयाणं उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस वा राई वा पोरिसी भवइ, तयाण बावीस सयभागमुहूतभागेण' परिहायमाणी परिहायमाणी जहन्निया तिमुहुवा दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ " ” હે સુદર્શન શેઠ જ્યારે દિવસ અને રાત્રિના પ્રત્યેક પહાર અધિકમાં અધિક જા સાડાચાર મુર્હુતના થાય છે-ઢું ઘડીનેા અથવા ૨૧૬ મિનિટના અથવા ૩ કલાક ૩૬ મિનિટના થાય છે, ત્યારે દરરોજ મુહૂતના ૧૨૨ માં ભાગપ્રમાણ ઘટાડો થતાં થતાં દિવસ અને રાત્રિના પ્રત્યેક પહેારની લ ખાઇ એછામાં આછા ૩ મુહૂત'ની થઈ જાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે લાંબામાં લાખા ૨૧૬ મિનિટના પહેારમાં દરરાજ 11 મુહૂતના (પ ઘડીને અથવા ૨૪ મિનિટના) ઘટાડો થતાં થતાં નાનામાં નાના ૩ મુહૂર્તને (૧૪૪ મિનિટના) પહેાર થઈ જાય છે.
લાંબામાં લાંખે પહેાર જા મુદ્દા અને ટૂં‘કામાં ટૂંકા પહેાર ૩ મુદ્ ના થતા હૈાવાથી, તે બન્ને વચ્ચે ૧૫ મુક્તના તફાવત પડે છે.
દરરેાજ ૩૪ મુદ્દત ઘટતાં ઘરતાં ૧૮૩ દિવસમાં કુલ (x{}×૧૬ =3) ૧૫ મુના ઘટાડા થઇ જાય છે, ત્યાર બાદ દરરેાજ નર મુક્ત પ્રમાણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० २ प्रमाणकालनिरूपणम् ४६७ मुहूर्ते द्वाविंशत्यधिकं भागशतं भवतीत्यभिप्रायेणोक्त-द्वाविंशत्यधिकशतभाग मुहूर्तभागेनेति, एवमेव-'जयाणं जहन्निया तिमुहूत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं बावीससयभागमुहुत्तभागेणं परिवड्माणी, परिवड्रमाणी उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवई' यदा खलु जघन्यिका-जघन्येन त्रिमुहूर्ता दिवसस्य वा, रात्रेर्वा पौरुषी भवति तदा खल द्वाविंशतिशतभागमुहूर्तभागेन-द्वाविंशत्यधिकशततमभागरूपमुहूर्त्तभागेन परिवर्द्धमाना, परिवर्द्धमाना-अतिशयेनोपचीयमाना उत्कृष्टिका-उत्कर्षेण, अर्द्धपञ्चममुहूर्ता-सार्द्ध चतुष्टयमुहूर्तरूपा दिवसस्य वा, रात्रेर्वा पौरुषी भवति । सुदर्शनः पृच्छति-'कयाणं भंते ! उक्कोसिआ अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ ?' हे भदन्त ! कदा खलु उत्कृष्टिका-उत्कर्षेण अर्द्धपश्चममुहूर्तालिये यह १८३ के भागरूप से व्यवस्थापित होता हुआ एक मुहूर्त में १२२ भागरूप होता है । इसी अभिप्राय से ' द्वाविंशति अधिक शतभाग मुहूर्तभागेन' ऐसा कहा है । इसी प्रकार 'जयाण जहन्निया तिमु. हुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ, तया ण बोवीससयभाग. मुहुत्तभागेण परिवड्डमाणी परिवड्डमाणी उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवई' इसी प्रकार से जब दिन और रात्रि की पौरुषी तीन मुहूर्त की होती है तब वह १२२ भागरूप मुहूर्त भाग से बढती बढती दिनरात की ४॥ साढे चार मुहूर्त की पौरुषी हो जाती है। ___ अब सुदर्शन सेठ प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'कया ण भंते ! उक्कोसिया अद्धपंचममुहूत्ता दिवसस्त वा, राईए वा पोरिसी भवइ ' हे भदन्त ! વધતાં વધતાં ૧૮૩ દિવસમાં ૧ મુર્તાને વધારે થઈને લાંબામાં લાંબા કા મુહર્તાને પહોર બની જાય છે. ૧૮૩ દિવસમાં ૧ મુર્તા પ્રમાણ પહોરની લંબાઈ વધે ઘટે છે. તેથી દરરોજ , મુહૂર્ત પ્રમાણ વધ-ઘટ થાય છે, એ हिम भणी २३ छ तेथी । " द्वाविंशति अधिक शतभागहूर्त भागेन" मा प्रमाणे ४युछे. मे प्रमाणे " जयाण जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ, तयाण' बोबीससयभागमुहूत्तभागेण परिवड्ढमाणी २ उक्कोसिया अद्धपंचममुइत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ" ज्यारे हिस અને રાત્રિને પ્રત્યેક પર જઘન્યની અપેક્ષાએ ૩ મુહૂર્તને થાય છે, ત્યારે તેમાં મુહૂર્તના ૧૨૨માં ભાગ પ્રમાણ વધારે થતાં થતાં દિવસ અને રાત્રિને પહોર અધિકમાં અધિક ૪ મુહૂર્ત પ્રમાણ થઈ જાય છે
सुशन शहना प्रश्न-" कयाण भंते ! उक्कोसिया अद्धपंचममुहत्ता दिव. सस्त वा राईए वा पारिसी भवइ ?" भगवान् ! हिस भने रात्रि पहार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
भगवतीसूत्रे सार्द्ध चतुष्टयमुहूर्तरूपा दिवसस्य वा, रात्रे वा पौरुषी भवति ?' 'कया वा जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ ?' कदा वा जघन्यिकाजघन्येन त्रिमुहूर्ता-मुहूर्तत्रयरूपा दिवसस्य वा, रात्रेवी पौरुषी भवति ? भगवानाह-'मुदसणा ! जयाणं उक्कोसए अट्ठारसमुहूत्ते दिवसे भवइ-जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, तयाणं उक्कोसिया अट्ठपंचममुहुत्ता दिवसस्स पोरिसी भवइ, जहन्निया तिमुत्ता राईए पोरिसी भवइ' हे सुदर्शन ! यदा खलु उत्कृष्टक:-उत्कर्षेण अष्टादशमुहूत्ततॊ दिवसो भवति, अथ च जघन्यिका-जघन्येन द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, तदा खलु उत्कृष्टिका-उत्कर्षेण अर्द्धपश्चममुहूर्ता-सार्द्ध चतुष्टयमुहूर्तरूपा दिवसस्य पौरुषी भवति, अथ च जघन्येन त्रिमुहूर्ता-मुहूर्तत्रयात्मिका रात्रे पौरुषी भवति । 'जयाणं उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्तिा राई भवइ, जहन्निए दुवालसमुहुत्ते जो यह पौरुषी दिन और रात की ४॥ मुहूर्त की होती है सो कब होती है, 'कया वा जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवई' तथा तीन मुहूर्त की जो दिन की और रात्रि की पौरुषी होती है वह कष होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सुदंसणा! जया ण उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहनिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ तया ण उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स पोरिसी भवइ, जहनिया तिमुहुत्ता राईए पोरिसी भवइ' हे सुदर्शन ! जिस समय उत्कृष्ट से दिन १८ मुहूर्त का होता है और रात्रि कम से कम १२ मुहूर्त की होती है, तब दिनकी पौरुषी उत्कृष्टरूप से ४॥ मुहूर्त की हो जाती है और रात्रि की पौरुषी कम से कम तीन मुहूर्त की हो जाती है । तथा-' जया ण उक्कोहिया अट्ठारसमुत्तिया राई भवइ, जहनिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे मधिभा अधि४ ४॥ मुस्त'नो यारे थाय छ ? " कया वा जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्त वा राईए वो पोरिसी भवइ ? " तथा हिवस मने रात्रिन પહોર ટુંકામાં ટુંકે ૩ મુહૂર્તને કયારે થાય છે?
महावीर प्रभुनो उत्तर-“ सुदंसणा ! जयाण' उक्कोसए अद्वारसमुहत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ तयाण उक्कोसिया अद्धपंचममुहत्ता दिवसस्म पोरिसी भवइ, जहन्निया तिमुहुत्ता राईए पोरिसी भव" હે ગૌતમ! જયારે લાંબામાં લાંબો ૧૮ મુહૂર્તને દિવસ અને ટુંકામાં ટુંકી ૧૨ મુહૂર્તની રાત્રિ થાય છે, ત્યારે દિવસ પહેર અધિકસી અધિક કા મુહુર્તન થાય છે અને રાત્રિને પહોર ઓછામાં ઓછા ૩ ત્રણ મુહર્તાને થાય छ. तथा " जयाण' उक्कोसिया अद्वारसमुहुत्तिया राई भवइ, जहन्निया दुवालस
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०२ प्रमाणकालनिरूपणम् ४६९ दिवसे भवइ, तयाणं उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता राईए पोरिसी भवइ, जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स पोरिसी भवई' यदा खलु उत्कृष्टिका-उत्कर्षेण अष्टादशमुहूर्तिका रात्रि भवति, अथ च जघन्यक:-जघन्येन द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, तदा खलु उत्कृष्टिका अर्द्धपश्चममुहूर्ता रात्रेः पौरुषी भवति, अथ च जघन्यिका त्रिमुहूर्ता दिवसस्य पौरुषी भवति । सुदर्शनः पृच्छति-'कयाणं भंते ! उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालमुहुत्ता राई भवइ ?' हे भदन्त ! कदा खलु उत्कृष्टकः अष्टादशमुहूतों दिवसो भवति, अथ च जन्यिका द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति ? 'कदा वा उक्कोसिया अट्ठारसमुहूत्ता राई भवइ, जहन्निए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवह ?' कदा वा उत्कृष्टिका अष्टादशमुहूर्ता रात्रि भवति, भवह ' जब उत्कृष्ट रूप से १८ मुहूर्त की रात्रि होती है और जघन्य से १२ मुहूर्त का जब दिन होता है, 'तया उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता राईए पोरिसी भवइ, जहनिया तिमुहुत्ता दिवसस्स पौरिसी भवइ 'तष उत्कृष्ट से ४॥ मुहूर्त की रात्रि की पोरुषी होती है और जघन्य से तीन मुहूर्त की दिन की पौरुषी होती है.। ____ अय सुदर्शन सेठ प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'कया णं भंते ! उक्कोसए अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ ' हे भदन्त ! उत्कृष्ट-बड़ा दिन जो कि १८ मुहूर्त का होता है-वह कब होता है और छोटी रात्रि जो कि १२ मुहूर्त की होती है-वह कब होती है ? 'कया वा उक्कोसिया अट्ठासमुहुत्ता राई भवई, जहन्निए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तथा कब बड़ी रात्रि जो कि अठारह मुहूर्त की मुहुत्ते दिवसे भवइ, तयाण उनकोसिया अद्धपंचममुहुत्ता राईए पोरिसी भवइ, जहन्निया तिमुहत्ता दिवसस्त पोरिसी भवइ" न्यारे लाभां मी १८ મુહર્તની રાત્રિ અને ટૂંકમાં ટુકે ૧૨ મુહૂર્તને દિવસ થાય છે, ત્યારે રાત્રિને પહેર અધિકમાં અધિક કલા મુહુર્ત થાય છે અને દિવસનો પહોર ઓછામાં ઓછા ત્રણ મુહૂર્તને થાય છે.
सुशन शहने। प्रश्न-" कयाण भंते ! उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ?" सपन! inwi ail२ १८ મુહૂર્તનો દિવસ છે તે ક્યારે (કઈ તિથિએ) થાય છે? ટુંકામાં ટુકી ૧૨ भुइतनी रात्रि यारे थाय छे ? "कया वा उक्कोसिया अटारसमुहुत्ता राई भवइ, जहन्निए दुबाल समुहुत्ते दिवसे भवइ ?" तथा inwi einी १८ सदार भुडत ना રાત્રિ અને ટુંકામાં ટુંકે ૧૨ બાર મુહૂર્તને દિવસ કયારે થાય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
भगवतीसूत्रे अथ च जघन्यको द्वादशमुहूत्र्तों दिवसो भवति ? भगवानाह-' सुदंसणा! आसाढपुन्निमाए उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई भवई' हे सुदर्शन ! आषाढपूर्णिमायाम् उत्कृष्टेन अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति, अथ च जघन्येन द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति, अत्र आषाढपौर्णमास्यामिति कथन पञ्चसंवत्सरिकयुगस्यान्तिमवर्षापेक्षया विज्ञेयम् , यतस्तत्रैव आषाढपौर्णमास्यामष्टादशमुहूतौ दिवसो भवति, साईचतुष्टयमुहूर्त्ता च तत्पौरुषी भवति, वर्षान्तरे तु यत्र दिवसे कर्कसंक्रान्ति मवति तत्रैवासौ संभवति इति बोध्यम् , तथैव'पोसस्स पुन्निमाए णं उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई मवइ, जहन्नए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवई' पौषस्य पूर्णिमायां खलु उत्कृष्टिका-उत्कर्षेण अष्टादशमुहूर्ती रात्रि होती है, और कब छोटा दिन जो कि १२ मुहूर्त का होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सुदंसणा ! आसाढपुन्निमाए उक्कोसए अट्ठारसमुहूत्ते दिवसे भवह, जहन्निया दुवालसमुष्टुत्ता राई भवह ' हे सुदर्शन !
आषाढमास की पूर्णिमा में दिन १८ मुहूर्त का होता है और रात्रि १२ मुहूर्त की होती है। 'आषाढमास की पूर्णिमा में ऐसा जो कथन किया है वह पांच वर्ष के युग के अन्तिम वर्ष की अपेक्षा से कहा गया है क्यों कि उसी आषाढी पूर्णिमा में १८ मुहूर्त का दिन होता है। और उस समय ४॥ मुहूर्त की पौरुषी होती है। तथा वर्षान्तर में जिन दिन कर्क संक्रान्ति होती है उसी दिन यह पौरुषी होती है ऐसा जानना चाहिये ! इसी प्रकार 'पोसस्स पुन्निमाए ण उक्कोसिया अट्ठा. रस मुहत्ता राई भयह जहन्निया दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवह' पोष मास की पूर्णिमा में उत्कृष्ट रूप से १८ मुहूर्त की रात्रि होती है और
महावीर प्रभुने। उत्त२-"सुदंसणा ! आसाढपुन्निमाए उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते विसे भवइ, जहन्निया दुवालसमुहुत्ता गई भवइ" सुशन ! अषाढ भासनी પૂર્ણિમાએ વધારેમાં વધારે ૧૮ મુહૂર્તને દિવસ અને ઓછામાં ઓછા ૧૨ મહની રાત્રિ થાય છે. “અષાઢ માસની પૂર્ણિમાએ ”એવું જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે પાંચ વર્ષના યુગના અન્તિમ વર્ષની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે, કારણ કે એજ અષાઢી પૂર્ણિમાએ ૧૮ મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. ત્યારે ઝા મહને એક પહોર થાય છે. તથા વર્ષમાં જ્યારે કર્કસંક્રાન્તિ થાય છે, स्यारे २१ मा भुतन ५७।२ थाय छे मेम समबु. मे प्रभारी " पोसस्स पुन्निमाए ण उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहन्निया दुधालसमुहुत्ते दिवसे भवह" पाप भासनी पूर्णिमामे inwi sinी १८ भुइतनी रात्रि माने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० ११ सू०२ प्रमाणकालनिरूपणम् ४७१ भवति, जघन्येन च द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति, अत्रापि पौषपौर्णमास्यां पूर्वोक्तरीत्या पञ्चसंवत्सरिकयुगस्यान्तिमवर्षापेक्षयैवौचित्येन अष्टादशमुहूर्तत्वं रात्रेर्मान मवसे यम् , दिवसस्य च द्वादशमुहूर्तत्वंच तदपेक्षयैवेति भावः, एवं रीत्या रात्रिदिवस योर्वैषम्यमभिधाय तयोरेव समतामभिधातुमाह-'अस्थि णं भंते ! दिवसा य, राईओ य, समाचेव भवंति' सुदर्शनः पृच्छति-हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु दिवसाच, रात्रयश्च समाचैव तुला भवन्ति ? भगवानाह-'हंता, अस्थि,' हे सुद र्शन ! हन्त-सत्यम् , अस्ति-संभवति खलु दिवसाश्च रात्रयश्च समा भवन्ति । सुदर्शनः पृच्छति-'कयाणं भंते ! दिवसा य, राईओ य समाचेव भवंति ? ' हे भदन्त ! कदा खलु दिवसा व रात्रयश्च समाएव-तुल्या समप्रमाणा भवन्ति ? भगवानाह-'मुदंसणा! चित्तासोयपुन्निमासु णं, एत्थणं दिवसाय, राईओ य १२ मुहूर्त का जघन्य रूप से दिन होता है। यह कथन मकरसंक्रान्ति की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये इस प्रकार रात्रि और दिन की विषमता कह कर अब सूत्रकार उनकी समता का कथन करने के लिये प्रश्न करवाते हैं 'अस्थि ण भंते ! दिवसाय राई ओय समा चेव भवंति' हे भदन्त ! क्या दिन और रात्रि समान भी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, अस्थि' हे सुदर्शन ! दिन और रात्रि समान भी होते हैं! सुदर्शन सेठ पूछते है-'कया ण भंते ! दिवसा य राईओयसमा चेव भवति' हे भदन्त ! दिन और रात्रि समानतुल्यप्रमाणवाली-कब होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सुदंसणा! चित्तासोयपुन्निमासु ण एत्थ ટુંકામાં ટુંક ૧૨ મુહર્તને દિવસ થાય છે. આ કથન પણ પાંચ વર્ષના યુગના અન્તિમ વર્ષની અપેક્ષાએ થયું છે, એમ સમજવું.
આ રીતે રાત્રિ અને દિવસની વિષમતાનું કથક કરીને હવે સૂત્રકાર તેમની સમતાનું કથન કરે છે
शन शहा प्रश-"अस्थिण भंते ! दिवसा य गईओ य समाचेव भवति?" હે ભગવની રાત્રિ અને દિવસ કદી સરખાં થાય છે ખરાં?
मडावीर प्रभुन। उत्त२- हंता, अस्थि" & सुशन ! हिवस भने रात्रि સરખાં પણ થાય છે ખરાં.
- सुशन शहने -"कयाण' भंते ! दिवसाय राईओय समाचेव भवंति ?" હે ભગવન્! દિવસ અને રાત્રિ કયારે સરખાં થાય છે?
महावीर प्रभुने। उत्त२-“ सुदंसणा! चिचासोयपुन्निमासु ग' एत्थण दिवसा य राईओ य समाचेव भवंति" सुशन ! थैत्र म२ मासे मासना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
भगवतीने
समाधेय भवति' हे सुदर्शन ! चैत्राशिनपूर्णिमयोः - चैत्रपौर्णमास्याम्, आश्विन पौर्णमास्यां च खलु, अन्न खलु दिवसा व रात्रयश्च समा एज-तुल्या एव भवन्ति,
चैत्राश्विन पूर्णिमयोरिति कथनं व्यवहारनयापेक्ष' बोध्यम्, निश्चयनयापेक्षया तु कर्क मकरसंक्रान्ति दिनादारभ्य यो द्विनवतितमः अहोरात्रो भवति तस्यार्द्धे समा दिवसरात्रप्रमाणतावसेया, तत्र च पञ्चदशगृह दिने रात्रौ वा पौरूषीप्रमाणं जयोमुहूर्तात्रय मुहूर्तचतुर्थभागा भवन्ति, पौरुण्याः दिवसरात्रिचतुर्थभागरूपस्वात् इत्यभिप्रायेणाह - ' पन्नरसमुहुसे दिवसे, पन्नरसमुत्ता राई भय, उभागमुतभागृणा चमुत्ता दिवसस वा राईए वा पोरिसी भवई' पञ्चदशमुत aar भवति, पहूर्त्ता रात्रि भवति, चतुर्भागमुहूर्त मागोना-चतुभगि:चतुर्थभागरूपो यो भागस्तेनोना मुहर्तस्य चतुर्थभागन्युना तुर्मुहर्त्ता चत्वारो ण दिवसा व राईओ यसमा वेव भवंति ' हे सुदर्शन ! चैत्र और आश्विन मास की पूर्णिमा में दिन और रात दोनों बराबर होते हैं। यहां "चैत्र और आसोज की पूर्णिमा में " ऐसा जो कहा गया है वह व्यत्रहार नय की अपेक्षा से ही कहा गया है ऐसा जानना चाहिये। वैसे तो निकाय नय की अपेक्षा कर्क मकर संक्रान्ति से लेकर जो ९२ पानवे दिनरात होता है उसके आधे में दिनरात की प्रमाणता समान होती है - ऐसा समझना चाहिये। यहां १५ मुहूर्त वाले दिन में और १५
वाली रात्रि में पौरुषी का प्रमाण तीन मुहूर्त का और एक मुहूर्त के चौथे भाग से न्यून मुहूर्त का होता है। क्यों कि पौरूषी दिनरात्रि के चतुर्थभागरूप होती है। इस प्रकार यह दिनरात की पौरुषी का प्रमाण || मुहूर्त का होता है। इसी अभिप्राय से ' परंनरसमुते दिवसे पन्न रसत्ता राई भवइ, चभागमुहुस भागूणा बहुता दिवसस्स वा
11
પૂર્ણિમાએ દિવસ અને રાત્રિં સરખાં હોય છે. અહી એલૢ જે કહેવામાં આવ્યું છે કે ચૈત્ર અને આસા માસની પૂર્ણિમાએ દિવસ અને રાત્રિ સરખાં હોય छे, આયન બ્યવહારનયની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમ જવું. નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ તારક ક્રાતિ મેં મકરસંક્રાતિ ખાદ જે મ દિવસ રાત થાય છે, તે દિવસ અને રાત્રિ સરખાં થાય છે, એમ સમજવું. ત્યારે ૧૫ મુહૂતના દિવસ અને ૧૫ મુર્હુતની શત્રિ થાય છે, અને દિવસ અને ાત્રિને પ્રત્યેક પહેાર કા પૈશુાચાર મુહૂતના થાય છે, કારણ કે નિસ અથવા રાત્રિના ચાથા ભાગ જેટલા એક પહાર ક્રાય છે. તેથી જ सूत्रारे" पन्नरसमुद्धते दिवसे पन्नरसमुहसा राई भवइ, चभागमुहुलभागूणा उमुक्ता दिवसम्म वा राई वा पोरिसी भवइ" वालु तात्पर्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.११ उ० १११०३ यथायुनितिकालादिनिरूपणम् ४७३ मुहूर्ता यस्यां पौरुष्यां सा तथाविधा पौरुषी दिवसस्य वा, रात्रे पादोन चतु. ष्टयमुहूर्तरूपा सार्धसातघटिकापरिमिता पौरुषी भवति, समरात्रि दिवसयोरितिभावः, 'सेत्तं पमाणकाले' तदेप प्रमाणकालः प्ररूपितः ॥१०२॥
यथायुनिवृत्तिकालादिवक्तव्यता। मूलम्-“से किं ते अहाउनिव्वत्तिकाले ? अहाउनिव्वत्तिकाले जंणं जेणं नेरइएण वा, तिरिक्खजोणिएण वा, मणुस्सेण वा, देवेण वा अहाउयं निव्वत्तियं, सेतं पालेमाणे अहाउ निवत्तिकाले। से किं तं मरणकाले ? मरणकाले जीवा वा सरीराओ विउज्जइ सरीरं वा जीवाओ, विउज्जइ' से तं मरणकाले। से कि तं अद्धाकाले ? अद्धाकाले अणेगविहे पण्णते, सेणं समयट्टयाए आवलिययाए जाव उस्सप्पिणीट्ठयाए, एसणं सुदंसणा! अद्धादोहारच्छेदे वा छिज्जमाणी जाहे विभागं नो हव्वमागउछइ, से तं समए। समयट्ठयाए असंखेज्जाणं समयाणं समुदयसमिइसमागमेणं सा एगा आवलियत्ति पवुच्चइ, संखेज्जाओ आवलियाओ जहा सालिउद्देसए जाव सागरोवमस्सउ एतस्स भवे परिमाणं, पएहि णं भते! पलओवमसागरोवमेहिं किं पयोयणं? सुदंसणा! एएहिं पलिओवमसागरोवमेहिं नेरइयतिरिक्खजोणियमणुस्सदेवागं आउयाई मविजंति ॥सू०३॥
छाया-तत् किं स यथायुनितिकालः ? यथायुनित्तिकालो यत् खलु येन नैरपिकेण वा, तिर्यग्योनिकेन वा, मनुष्येण वा, देवेन वा, यथायुष्कं निर्वतितं राईए पा पोरिसी भवह ऐसा कहा है। तात्पर्य कहने का यह कि इन दिनों में दिन और रात की पौरुषी का प्रमाण ७॥ घड़ी का होताहै।०२॥ એ છે કે ચિત્ર અને આસો માસની પૂર્ણિમાએ દિવસ અને રાત્રિના પહેરનું પ્રમાણ ૩ પિટ્ટાચાર મુહર્ત અથવા છો ઘડીનું અથવા ૩ કલાકનું હોય છે સૂર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
भगवतीस्त्र तदेतत् पालयन् यथायुनित्तिकालः। अथ किं स:-मरणकालः ? मरणकाल:जीयो वा शरीराद् वियुज्यते, शरीरं वा जीवात् वियुज्यते स एष मरण कालः । अथ कि स अदाकालः ? अद्वाकालः अनेकविधः प्रज्ञप्ता, स खलु समयार्थवया, आवलिकार्थतया, यावत् उत्सपिण्यर्थतया एषा खलु सुदर्शन ! अद्विहारच्छेदेन च्छिद्यमाना यदा विभाग नो हव्यम् आगच्छति, स एष समयः, समयार्थतया असंख्येयानां समयाना समुदयसमितिसमागमेन सा एका आवलिका इति पोच्यते, संख्येया आवलिका यथा शाल्युद्देशके यावत् सागरोपमस्य तु एकस्य भवे प्रमा. णम्। एताभ्यां खलु भदन्त ! पल्योपमसागरोपमाभ्यां किम् प्रयोजनम् ? सुदर्शन ! एताभ्यां पल्योपमसागरोपमाभ्यां नैररिकतिर्यग्यौनिकमनुष्यदेवानाम् आयुष्काणि मीयन्ते ॥मू० ३॥
टीका-अथ द्वितीथं यथायुनित्तिकालं प्ररूपयति-से किं तं अहाउनिव्वत्तिकाले' इत्यादि, सुदर्शनः पृच्छति-'से कितं अहाउनिबत्तिकाले' हे भदन्त ! अथ, किं स ययायुनिर्वृत्तिकालः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'अहाउनिव्वत्तिकाले जणं जेणं नेरइयेण बा, तिरिवखजोणिपण वा, मणुस्सेण वा, देवेण वा, अहाउयं निव्यत्तियं सेत्तं पालेमाणे हाउनिवत्तिकाले' हे सुदर्शन ! यथायुनिवृत्तिकालो,
यथायुनिवृत्तिकालयतपता
से कि त अहाउनिव्वत्तिकाले' इत्यादि । टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा यथायुर्नितिकाल आदि काल की प्ररूपणा की है-इसमें सुदर्शन ने प्रभु से ऐसा पूछा है-' से कित अहाउनिव्वत्तिकाले' हे भदन्त ! यथायुर्नित्तिकाल का क्या स्वरूप कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-'अहाउनिवत्तिकालेजण जेणं नेरइएण वा, तिरिक्खओणिएण वा, मणुस्सेण वा देवेण वा अहाउयं निव्वत्तियं से तं पालेमाणे अहाउनिव्वत्तिकाले' हे सुदर्शन ! जिस किसी
યથયુનિવૃત્તિકાળની વક્તવ્યતા
से कि त अहाउनिव्वत्तिकाले ” त्याहટકાથ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા યથાયુનિવૃત્તિકાળ આદિ કાળની પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને સુદર્શન શેઠ મહાવીર પ્રભુને એ प्र पूछे छे - ‘से कि त अहाउनिव्वत्तिकाले" हे मावन जना भीत ભેદરૂપ યથા યુનિવૃતિકાળનું કેવું સ્વરૂપ કહ્યું છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-“अहाउनिव्वत्तिकाले जण जेण नेरइएण वा, तिरिक्खजोणिएण वा मणुस्सेण वा, देवेण वा, अहाउय निव्वत्तिय से त पालेमाणे अहाउनिव्वत्तिकाले " सुहशन! ना२४ अथवा तिय योनि वे,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ३ यथायुनिर्वृत्तिकालादिनिरूपणम् ४७५ यत् खलु येन केनचित् नैरयिकेण वा तिर्यग्योनिकेन वा, मनुष्येण वा, देवेन वा पथायुक - यत्प्रकारकम् आयुष्कम् अन्तर्मुहूर्वादि यथायुकं निर्वर्तितं निबद्धम्, तदेतत् पालयन् तत् कारकमायुष्कं संरक्षन यथायुनिर्वृतिकालः मज्ञप्तः । अथ तृतीयं मरणकालमाह - सुदर्शनः पृच्छति' से किं तं मरणकाले ? ' हे भदन्त ! अथ किम् स मरणकालः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - 'मरणकाले, जीवो ना सरीराभो विउज्जइ सरीरं वा जीवाओ बिउज्जर से मरणकाले' हे सुदर्शन | मरणकालः खल्लु यदा जीवो वा शरीराद् वियुज्यते, शरीरं वा जीवाद् वियुज्यते स एष मरणकालः प्रज्ञप्तः । अथ चतुर्थमद्धाकालमाह-सुदर्शनः पृच्छति - 'से किं तं भद्धाकाले ?" हे भदन्त ! अथ किं स अद्धा कालः मज्ञप्तः ? भगवानाह - 'अद्धाकाले अणेगविहे पण्णत्ते, सेणं समयट्टयाए, आवलियट्टयाए, जाव उस्सप्पिणीयाए' हे सुदर्शन | नैरfयक ने, अथवा तिर्यग्योनिक ने अथवा मनुष्य ने अथवा देव ने जिस प्रकार के जिस आयुष्य का अन्तर्मुहूर्तादिरूप से बंध किया है, उसे उसी प्रकार से संरक्षण करना - भोगना इसका नाम यथायुर्निर्वृतिकाल है. । अब सुदर्शन प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' से किं तं मरणकाले' हे भदन्त ! वह मरणकाल क्या है-अर्थात मरणकाल का क्या स्वरूप है ? इसके 1 उत्तर में प्रभु ने कहा- 'मरणकाले, जीवो वा सरीराओं विउज्ज सरीरं वा जीवाओ से प्तं मरणकाले' जीव का शरीर से जिस काल में वियोग होता है, अथवा शरीर का जीव से जिस काल में वियोग होता है उसका नाम मरण काल है. ।
1
अब सुदर्शन प्रभु से ऐसा पूछते हैं-से किं तं अद्धाकाले ' हे भदन्त ! वह अद्धाकाल क्या है ? अर्थात् पूर्वनिर्दिष्ट अद्धाकाल का क्या स्वरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा- 'अद्वाकाले अणेगविहे पण्णत्ते,' से णं
અથવા મનુષ્ય અથવા દેવે જે પ્રકારના જે આયુષ્યના અન્તર્મુહૂર્વાદ રૂપે અધ કર્યાં હોય, તેને તે પ્રકારે ભાગવવુ તેનું નામ યથાયુનિવૃત્તિકાળ છે.
हवे सुदर्शन शेठ भरशुआन विषे प्रश्न पूछे छे -" से किं त' मरणकाले १” હે ભગવન્ ! કાળના ત્રીજા ભેદરૂપ મરણકાળનું સ્વરૂપ કેવુ છે ?
भडावीर अलुना उत्तर- " मरणकाले, जीवो वा सरीराओ विउज्जइ, सरीर' वा जीवाओ, सेत मरणकाले" ने आ कवनो शरीरथी वियोग थाय छे, અથવા શરીરને જીવથી વિયેાગ થાય છે, તે કાળને મરણકાળ કહે છે.
सुदर्शन शेडने प्रश्न- " से कि त अद्धाकाले ” डे लगवन् ! अजना थोथा ભેદ રૂપ અદ્ધાકાળનું સ્વરૂપ કેવુ' છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगवतीसूत्रे अद्धाकालः अनेकविधः प्रज्ञप्ता यथा स खलु समयार्थत्या-समयरूपोऽर्थः समयायस्तावस्तत्वा तया, समयभावेनेत्याशयः, आवलिकार्थतया-पावलिकारूपोऽर्थः आवलिकार्थस्तदारतत्तातया, यावत्-स्तोकलवार्थतया इत्यारभ्य उत्सर्पिव्यर्थतया उत्सर्पिणीरूपोऽर्थः उत्सपिण्यर्थ स्तद्रावस्तत्ता तया इति पर्यन्तम् अनेकविधः अद्धाकाल: प्रज्ञप्तः ? 'एस णं सुदंसणा! अद्धादोहारच्छेदेणं छिज्जमाणी जाए विभागं नो हबमागच्छइ, सेत्तं समए' हे सुदर्शन ! एषा खल्लु अदाकालः विहारच्छेदेन-दौ हारौ-भागौ यत्र छेदने तद् द्विहार, तेन तथाविधेन छिचमाना अपि यदा विभागं पृथक्त्वम्, नो नैव कथमपि आगरछति तदा समयः इति प्रोच्यते, स एष समयः प्राप्तः । 'समयट्टयाए असंखेजाणं समयाणं समु. समयट्टयाए, भावलियट्टयाए, जाप उस्सप्पिणीट्टयाए' हे सुदर्शन ! अद्धाकाल अनेकप्रकार का कहा गया है-जैसे-समयार्थता, जिस काल का अर्थ समय हो उसका नाम समयार्थ है इसका जो भाव है वह समयार्थता है इस समयार्थता से-समयभाव से, भावलिकार्थता से, आवलिकारूप अर्थ के भाव से, यावत्-स्तोक लवार्थता से, तथा उत्सपिणीरूपार्थता से । अर्थात्-समयार्थता से लेकर उत्सर्पिणीरूपार्थता तक अद्धाकाल अनेक प्रकार का कहा गया है। 'एस गं मुदसणा! भद्धादो. हारच्छेदेणं छिज्जमाणी जाए विभागं नो हब्वमागच्छद, से समए' जिस छेदन में दो भाग हों-यह द्विहार है-ऐसे बिहार से छिद्यमान भी काल जब विभाग को प्राप्त न होसके अर्थात् जिस काल का किसा प्रकार विभाग न होसके उस अविभागी काल का नाम समय है।
महावीर प्रभुना उत्त२-“ अद्धाकाले अणेगविहे पण्णत्ते, सेण समयट्टयाए, आवलियट्याए, जाव उस्सपिणीयाए "सुशन ! सखी मन मारना કહ્યો છે. જેમ કે સમયાર્થતા, આવલિકાઈતા આદિથી લઈને ઉત્સર્પિણી રૂ૫ ર્થતા પર્યન્તના અઢાકાળના અનેક ભેદ કહ્યા છે.
જે કાળનો અર્થ સમય હોય, તેને સમયાર્થી કહે છે. તેનો જે ભાગ તેને સમયાર્થતા કહે છે. આવલિકારૂપ અર્થના ભાવને આવલિકાWતા કહે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સમય, આવલિકા, સ્તક, લવ આદિથી લઈને ઉત્સપિ પર્યન્તના તેના (અદ્ધાકળના) અનેક ભેદ કહ્યા છે.
“एस ण सुदंसणा ! अद्धादोहारच्छेदेण छिजमाणी जाए विभाग नो हवमागच्छइ से त्त समए" २ छेनम मे भास थाय छेते हनन विडा२ છેદન કહે છે. જે કાળનું એવું દ્વિહાર છેદન ન થઈ શકે એવા કાળના નાનામાં નાના વિભાગને સમય કહે છે. એટલે કે કાળને જે અવિભાગ અંશ છે તેને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११३० ११ सू० ३ यथायुनिर्वृत्ति कालादिनिरूपणम् ४७७ दयसमिसगागमेणं सा एगा आवलियत्ति पच्चर' समयार्थतया असंख्येयानाम् - असंख्यातानाम्, समयानाम्, समुदयसमितिसमागमेन - असंख्यातसमयसम्बन्धिनो ये समुदयाः- समूहास्तेषां याः समितयः- मीळनानि तासां यः समागमः संयोगः, स समुदयसमितिसमागमस्तेन यत् कालमानं भवति सा एका आवळका इति प्रोच्यते, 'संखेज्जाओ आवलियाओ जहा सालिउद्देसए जाव सागरोवमस्सउ एगस्सभवे परिमाणं' संख्येयाः - संख्याताः आवलिकाः एकः उच्छ्वासः प्रोच्यते, इत्यादि यथा शाल्युद्देश के पष्ठशतकस्य सप्तमोदेशके प्रति - पादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम्, कियस्पर्यन्तमित्याह - यावत् 'एएसिं पल्लां' इति गाथायाः ' तं सागरोवमस्सउ एगस्स भवे परिमाणं" "तत् सागरोपमस्य तु एकस्य भवे परिमाणम्' इस्यन्तिमपदपर्यन्तमवसे यम् । सुदर्शनः पृच्छति - 'एएहि णं भंते । पओिम सागरोब मेहिं किं पयोयणं ? हे भदन्त । एतैः खलु पल्यो'समय पाए असंसेज्जाणं समयाणं समुदयसमिइसमागमेणं सा एसा आवलियति पशुच्चइ' असंख्यात समयों के मिलाप से जो संयोग होता है उस संयोग से जो काल का मान होता है वह एक आवलिका है अर्थात् असंख्यात समयों की एक आवलिका होती है । 'संखेज्जाओ आवलियाओ जहा सालिउद्देसर जाब सागरोवमस्स उ एस्स भवे परिमाण' तथा संख्यात आवलिकाओं का एक उच्छूवास काल होता है इत्यादि कथन जैसा शालि उद्देशक में छठे शतक के सप्तम उद्देशक में किया गया है, उसी प्रकार से यहां पर भी जानना चाहिये वह कथन 'एएसि पल्लाण' ' इस गाथा के 'तं सागरोवमास उ एगस्स भवे परिमाणं' इस अन्तिम पद पर्यन्त वहां कहा गया है। अथ सुदर्शन प्रभु से पूछते हैं-' एएहिं ण भते । पलिओमसागसमय उडे छे." समय या असंखेज्जाणं समयाणं समुदयस मिइसमागमेण सा एगा आवलियत्ति पवुच्चइ " असण्यात समयेो लेगा भजीने थोडे भावसिा भने છે. આ રીતે માવલિકા પ્રમાણુકાળ અસંખ્યાત સમયેાના સમૂહુરૂપ હાય છે.
“ संखेज्जाओ आवलियाओ जहा सालिउद्देसए जाब सागरोवमरस उ एगस्स भवे परिमाण" तथा सभ्यात भावसिनो थोड उच्छूवासाज थाय छे, ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન છઠ્ઠા શતકમાં પાંચમાં ઉદ્દેશામાં-શાલિઉદ્દેશામાંકા અનુસાર સમજવુ. તે કથન " एएसि पल्लाणं " मी गाथाना 'व' सागरीमस्स उ एगस्भवे परिमाण" मा अन्तिम यह पर्यन्त त्यां आपवामां આવેલ છે. તે તે સમસ્ત કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઇએ,
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
come
४७८
भगवतीस्त्रे पमसागरोपमाभ्यां किं प्रयोजनं वर्तते ? भगवानाह-'मुदसणा! एएहिं पलिश्रो. वमसागरोवमेहि नेरइयतिरिक्खजोणियमणुस्सदेवाणं आउयाई मविज्जति' हे सुदर्शन! एताभ्यां पल्योपमसागरोपमाभ्यां नैरयिकर्तियग्योनिकमनुष्यदेवानाम् आयुष्काणि मीयन्ते-परिच्छिद्यन्ते, मू० ३।।
नैरयिकादिस्थिति वक्तव्यता। मूलम्-"नेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णता? एवं ठिइपदं निरक्सेसं भाणियव्वं, जाव अजहन्नमणुकोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता ।
छाया-नरयिकाणाम् भदन्त ! कियन्तं काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ? एवं स्थितिपदं निरवशेष भणितव्यम् , यावत्-अजघन्यानुत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता।
टीका-पूर्व पल्योपभसागरोपमाभ्यां नैरयिकादीनाम् आयुष्काणि मीयन्ते इत्यस्योक्तत्वेन अथ तेषामायुष्कमानमेव प्ररूपयितुमाह-'नेरइयाणं! केवइयं रोवमेहि कि पयोयणं' हे भदन्त ! इन पल्योपम एवं सागरोपम-दोनों से किप्त प्रयोजन की सिद्धि होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'सुदसणा! एएहिं पलिभोवमसागरोवमेहि ने इयतिरिक्खजोणियमगुस्सदेवाणं आउयाई मविज्जति' हे सुदर्शन! इन पल्योपम और सागरोपम इन दोनों से नैरयिक, नियंग योनिक, मनुष्य एवं देव इनके आयुष्य कसे जाने जाते हैं ॥ ३॥
नैरयिकादि स्थितिवक्तव्यता___ 'नेरइयाण भंते ! केवयं कालं ठिई पण्णत्ता' इत्यादि। टीकार्थ-पहिले "पल्योपम एवं सागरोपम से नैरथिक आदिकों की
सुशन : प्रश्न-" एएहिण भंते ! पत्रिमोवमसागरोवमेहि कि पयोयण १॥ भवन ! म पक्ष्या५५ भने सागरा५म थी या प्रयोજનની સિદ્ધિ થ ય છે ?
__ महावीर प्रभुने। उत्तर-"सुदं प्रणा ! एहिं पलिओवमसागरोवमेहि नेरइयतिरिक्खजोणियमणुस्सोवाण आउयाई मविज्जति" 3 सुशन ! मा પલ્યોપમ અને સાગરેપમપ્રમાણ કાળની મદદથી નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને हवाना मायु०४ tell usय छे. । 3॥
નારકાદિ ની સ્થિતિની વક્તવ્યતા"नेरइयाण भंते ! केवइयं काल ठिई पण्णत्ता"त्याहટીકાથે ત્રીજા સત્રમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે “ પોપમ અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
permanen
t estachmerapraonment
-
-
--
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०११ उ०१० सू० १ यथायुनिवृत्तिकालादिमिसपणम् ४७९ कालं ठिई पन्नत्ता?' सुदर्शनः पृच्छति-हे भदन्त ! नायिकाणां कियन्त काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-एवं स्थितिपदं निरव सेसं भाणियर, जाव अजहन्ना णुकोसेणं तेत्तीसं सागरोनमाइं टिई पणत्ता' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, स्थितिपदं पज्ञापनायाश्चतुर्थ पदं निरवशेषं सर्व माणितव्यम् यावत्-अजघन्यानुत्कर्पण, जयस्त्रिशत्सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ।मु०३॥
सुदर्शनचरितवक्तव्यता। मूलम्-अस्थि णं भंते! एएर्सि पलिओवमसागरोवमाणं खएति वा, अवच एति वा ? हंता, अस्थि, से केगटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-अस्थि णं एएसिणं पलिओवमसागरोवमाणं जाव अवचएति वा ?। एवं खलु सुदंसणा! तेणं कालेणं, तेणं समएणं हत्थिणापुरे नामं नयरे होत्था, वण्णओ, सहसंबवणे उज्जाणे, स्थिति का आयुष्क कर्म का माप होता है ' ऐसा कहागया है-इसलिये सुदर्शन ने यहां उनकी आयु का ही मान पूछा है-' नेरइयाण भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' हे भदन्न ! नैरधिकों की स्थिति कितने काल की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एवं ठिईपदं निर. बसेसं भाणियव्वं, जाव अजहन्नमणुक्कोसेण तेत्तीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता' हे सुदर्शन ! प्रज्ञापना का चतुर्थपद जो स्थितिपद है उसे यहां पूर्णरूप से कहना चाहिये यावत् सर्वार्थ सिद्धिक देवों की अज. घन्य अनुत्कृष्ट ३३ सागरोपम की आयु है यहां तक यहाँ नारकादिको की आयु का वर्णन हुआ है ।।सू० ४॥ સાગરોપમની મદદથી નાકાદિની સ્થિતિનું-તેમના આયુકર્મનું માપ નીકળે છે,” આ સંબંધને અનુલક્ષીને અહીં સુદર્શન શેઠ તેમના આયુષ્યનું માપ आधुपा भाट प्रश्न पूछे छे 3-"नेरइयाणं भंते ! केवइय काल लिई पण्णता ?" હે ભગવન! નારકોની સ્થિતિ (નરકમાં રહેવાને કાળ) કેટલા કાળની કહી છે?
भावीर प्रभुना उत्तर-“ एवं ठिईपदं निरवसेसं भाणियव्य, जाव अजहन्नमणुक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाईठिई पण्णत्ता "सुहश ! मा प्रज्ञाપના સૂત્રનું સ્થિતિ પદ નામનું ચોથું પદ અહી સંપૂર્ણ રૂપ કહેવું જોઈએ. “પર્યામ સર્વાર્થસિદ્ધિક દેવની અજઘન્ય જઘન્ય એ સૂત્રનું કથન અહીં ७ ४२ मध्ये ॥४॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
v.
भगवती सूत्रे
वण्णओ, तत्थणं हत्थिणापुरे नयरे बले नामं राया होत्था, वण्णओ । तस्स णं बलस्स रन्नो पभावई नामं देवी होत्था, सुकुमालपाणिपाया वण्णओ, जाव विहरई । तरणं सा पभावई देवी अन्नया कयाई तंसि तारिसगंसि वासघरंसि अभितरओ सचित्तकम्मे बाहिरओ दूमियघट्टमट्ठे विचित्तउल्लोय चिल्लियतले मणिरयणपणा सिधयारे बहुसमसुविभत्तदेसभाए, पंचवन्नसरस सुरभिमुक्कपुष्कपुंजोवयारकलिए, कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्खमघम घेतगंधुद्धूयाभिरामे सुगंधिवरगंधिए, गंधववहिभूए तंसि, तारिसगंधि सयणिनंसि सालिंगणवट्टिए उभओ विब्बोयणे दुहओ उन्न मज्झेणयगंभीरे गंगापुलिनवालुयउद्दालसालिसए उवचियखोभियदुगुल्ल पट्टपडिच्छायणए सुवि रइयरयताणे रत्तंसुयसंवुए सुरम्मे आइणगरूय बूरणवणीयतुलफासे सुगंध वरकुसुमचुन्नसयणोवयारकलिए अद्धरत्तकाल समयंसि सुत्तजागरा ओहीरमाणी ओहीरमाणी अयमेयारूवं ओरालं कल्लाणं सिवं धन्नं मंगल्लं सस्तिरीयं महासुविणं पासित्ताणं पडिबुद्धा हाररययखीरसागरससंककिरणद गरयरययमहासेलपंडुग्तरोरुरमणिजपेच्छणिजं थिरलप उद्धवपीवरसुसलिद्वत्रिसिद्ध तिवखदाढाविडंबिय मुहं परिकम्मियजश्च कमलको मलमाइयसोभंतल उठ्ठे रसुप्पलपत्तमउयसुकुमालतालुजीहं मूसागयपवरकणगतावियआवत्तायंत वट्टतडिविमलसरिसनयणं विसालपीवरोरुं पडिपुन्नविमलखधं मिउ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ४८१ विसय सुहुमलक्खणपसत्थवित्थिन्न केसर सडोवसोभियं उसिय सुनिम्मियसुजायअप्फोडियलंगूलं सोम्मं सोमाकारं लीलायंतं जभायंतं नहयलाओ ओवयमाणं निययवयणमतिवयंतं सीहं सुविणे पासित्ता णं पडिबुद्धा। तएणं सा पभावती देवी अयमेयारूवं ओरालं जाव सस्सिरीयं महासुविणं पासित्ताणंपडिबद्धा समाणी हट्टतु जाव हियया धाराहयकलंबपुष्फगंपित्र समूससोयरोमकूवा तं सुविणं ओगिण्हइ, ओगिण्हित्ता सयणिज्जाओ अन्भुट्टेइ, अब्भुटेत्ता, अतुरियमचवलमसंभंताए अविलंबियाए रायहंस सरिसिए गईए, जेणेव बलस्स रण्णो सयणिज्जे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता बलं रायं ताहि इटाहिं कंताहिं पियाहिं मणुन्नाहिं मणामाहिं ओरालाहि कल्लाणाहिं सिवाहिं धन्नाहिं मंगलाहिं सस्सिरीयाहिं मियमहुरमंजुलाहिं गिराहिं संलवमाणी संलवमाणी पडिबोहेइ, पडिबोहेत्ता बलेणं रन्ना अब्भणुन्नाया समाणी नाणामणिरयणभत्तिचित्तंसि भदासणंसि णिसीयइ, णिसीइत्ता आसत्था वीसत्था सुहासणवरगया बलं रायं ताहिं इट्राहि कंताहिं जाव संलबमाणी संलवमाणी एवं वयासी-एवं खलु अहं देवाणुप्पिया! अज तंसि तारिसगंसि सयणिज्जसि सालिंगणे. तंव जाव नियगवयणमइवयत सीहं सुविणे पासित्ता णं पडिबुद्धा, तं गं देवाणुप्पिया! एयस्स ओरालस्स जाव महासुविणस्स के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ ?। तएणं से बले राया पभावईए देवीए अंतिए एयमद्वं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
भगवती सूत्रे सोचा निसम्म हट्ट जाव हियए धाराहयनीव सुरभिकुसुमचंचुमालइयतण्यऊसवियरोमकुत्रे तं सुविणं ओगिण्हइ, ओगिहित्ता ईहं पविसइ, पविसित्ता अप्पणोसाभाविएणं मइपुछएणं बुद्धिविन्नाणेणं तस्स सुविणस्स अत्थोग्गहणं करेइ, करेत्ता, पभावई देवीं ताहि इट्ठाहिं कंताहिं जाव मंगल्लाहि मियमहुरसस्ति० संलवमाणे संलवमाणे एवं वयासी-ओराले णं तुमे देवी ! सुविणे दिट्ठे कल्लाणे णं तुमे जाव सस्सिरीएणं तुमे देवी ! सुविणे दिट्ठे आरोग्गतुट्टिदीहाउ कल्लाणं मंगल्लकारएणं तुमे देवी! सुविणे दिट्ठे अत्थलाभो देवाणुपिए! भोगलाभो देवाप्पिए ! पुत्तलाभो देवाणुप्पिए ! रज्जलाभो देवाणुप्पिए! एवं खलु तुमे देवाणुपिए! णवण्हं मासाणं बहुपडिपुण्णाणं अद्धमाण इंदियाणं विइकंताणं अम्हं कुलकेउं कुलदीवं कुलपव्वयं, कुलवडेंसयं, कुलतिलगं, कुलकित्तिकरं, कुलनंदिकरं, कुलजसकरं, कुलाधारं, कुलपायवं कुलवित्रद्धणकरं, सुकुमालपाणिपायं अहोणपडिपुन्नपंचिंदियसरीरं जाव ससिसोमागारं कंतं पिय. दंसणं, सुरूवं देवकुमारसमप्पभं दारगं पयाहिसि, सेऽवि य णं दारए उम्मुकबालभावे विन्नायपरिणयमित्ते जोठवणगमणुपत्ते, सुरे वीरे विकते विभिन्नविउलबलवाहणे रज्जवई राया भवि एसइ, तं उरालं णं तुमे जाव, सुमिणे दिट्टे आरोग्गतुट्टि जाव मंगल्लकारए णं तुमे देवी! सुविणे दिट्ठे तिकट्टु पभावई देविं ताहिं इाहिं जाव वग्गूहिं दोचंपि, तच्चंपि अणुवृहइ । तएणं सा प्रभावई देवी बलस्सरण्णो अंतिए एयमहं सोच्चा निसम्म हट्टतुट्ट
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ २० ४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ४३ करयल जाव एवं व्याप्ती-एवमेयं देवाणुप्पिया! तहमेयं देवाणुप्पिया! अवितहमेयं देवाणुप्पिया, असंदिद्धमेयं देवाणुपिया, इच्छियमेयं देवाणुप्पिया! पडिच्छियमेयं देवाणुप्पिया! इच्छियपडिच्छियमेयं देवाणुप्पिया! से जहेयं तुम्भे वदहत्तिकट्ठ तं सुविणं सम्म पडिच्छइ, पडिच्छित्ता बलेणं रन्ना अब्मणुन्नाया समाणी गाणामणिरयणभत्तिचित्ताओ भदासणाओ अब्भुट्टेइ, अब्भुटेत्ता अतुरियमचवल जाव गईए जेणेव सए सयणिज्जे, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सयणिजसि निसीयइ, निसीइत्ता एवं क्यासी-मा मे से उत्तमे पहाणे मंगल्ले सुविणे अन्नेहि पावसुमिणेहिं पडिहम्मिस्सइ तिकट्ट देवगुरुजणसंबद्धाहिं पसत्थाहिं मंगल्लाहिं धम्मियाहिं सुविणजागरियं पडिजागरमाणी पडिजागरमाणी विहरइ ॥सू०४॥
छाया-अस्ति खलु भदन्त ! एतयोः पल्योपमसागरोपमयोः क्षयइति वा, अपचयइति वा ? हन्त, अस्ति, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-अस्ति खलु एतेषां खलु पल्योपमसागरोपमानां यावत् अपचय इति वा ? एवं खलु मुदर्शन ! तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, इस्तिनापुर नाम नगरम् आसीत् , वर्णकः, सहस्राब्रवनम् उद्यानं वर्णकः, तत्र खलु हस्तिनापुरे बलो नाम राजा आसीत् , वर्णकः, तस्य खलु वलस्य राज्ञः प्रभावती नाम देवी आसीत् , सुकुमारपाणिपादा वर्णकः, यावत् विहरति । ततः खलु सा प्रभावती देवी अन्यदा कदाचित् तस्मिन् तादृशके वासगृहे आभ्यन्तरतः सचित्रकर्मणि, बाह्यतो मितघृष्टमृष्टे, विचित्रोल्लोकचिल्लिततले मणिरत्नप्रणाशितान्धकारे बहुसमसुविभक्तदेशभागे, पश्चवर्णसरससुरभिमुक्त पुष्पपुञोपचारकलिते, कालागुरुपवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोद्धताभिरामे सुगन्धिवरगन्धिते, गन्धवर्तिकाभूते, तस्मिन् , तादृशके शयनीये सहा. लिंगनवर्तिते, उभयतो विब्बोकने (उपधानके) उभयतः उन्नते, मध्ये नतगम्भीरे, गङ्गापुलिनवालुकाऽवदालसदृशके, उपचितक्षौमिकदुकूलपट्टप्रतिच्छादनके सुविर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
1
चितरजत्राणे रक्तांशुकसंवृते, सुरम्ये, अजिनक - रूतचूरनवनीत तूलस्पर्शे, सुगन्धिवरकुसुमचूर्णशयनोपचारकलिते अर्द्धरात्रकालसमये सुवजागरा निद्राती निद्राती इदमेतद्रूपम् उदारं कल्याणं शिवं धन्यं मङ्गलं सश्रीकं महारूपनं पश्यन्ती प्रतिबुद्धा, दाररजतक्षीरसागर-शशाङ्क किरण-दकरजो- रजतमहाशैल- पाण्डुरतरोरुरमणीयप्रेक्षणीयम् स्थिरलष्टप्रकोष्ठवृत्तपीवर - सुश्लिष्टविशिष्टतीक्ष्णदंष्टाविडम्बितमुखं परिकर्मित जात्यकमलको मलमात्रिकशोभमानलष्टौष्ठम्, रक्तोत्पलपत्रमृदुकसुकुमारतालुजिहम्, मूषागतमवरकनकतापितम् आवर्तयत्ततडि विमलसदृशनयनम्, विशालपीवरोरुम्, परिपूर्णत्रिपुलस्कन्धम्, मृदुविशद सूक्ष्मलक्षणमशस्वविस्तीर्ण केशरसटोपशोभितम्, उच्छ्रितसु निर्मितसुजातास्फोटितका मुलं, सौम्य सौम्याकारं लीलायन्तम् जृम्भायमाणं नभस्तलात् अवपतन्तम् निजकवदनम् अतिपतन्तं सिंहं स्वप्ने दष्ट्वा खल्ल मतिबुद्धा । ततः खल्ल सा प्रभावती देवी इममेतद्रूपम् उदारं यावत् सश्रीकं महास्वप्नं दृष्ट्वा खल प्रतिबुद्धा सती हृष्टतुष्ठ यावत्- हृदयाधारात कदम्बपुष्पकमिव समुच्छ्वसितरोमकूपा तं स्वप्नमवगृह्णाति, अत्रगृह्य शयनतः अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय अस्वरितमचपलमसंभ्रान्तवया अविलम्बितया राजहंससहश्या गत्या यत्रैव बलस्य राज्ञः शयनीयं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य बलं राजानं ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः प्रियाभिः मनोज्ञाभिः मनोऽमाभिः उदाराभिः कल्याणाभिः शिवाभिः धन्याभिः मङ्गल्याभिः सश्रीकाभिः मितमधुरम जुलाभिः गीर्भिः संलपन्ती प्रतिबोधयति । प्रतिबोध्य बलेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाता सती नानामणिरत्नभक्तिचित्रे भद्रासने निषीदति, निषद्य आश्वस्ता, विश्वस्ता सुखासनवरगता बलं राजानम् तामिः इष्टाभिः कान्ताभिः यावत् संलपन्ती संलपन्ती एवम् अवादीत्-एवं खल्लु अहं देवानुप्रियाः ! अथ तस्मिन् तादृशके शयनीये साङ्गिने तदेव यावत् निजकवदनमविपतन्तं सिंहं स्वप्ने दृष्ट्वा, खलु प्रतिबुद्धा, तत् खलु देवानुभियाः । एतस्य उदारस्य यावत् महास्वप्नस्य किं मन्ये कल्याणः फलवृत्तिविशेषो भवि - ब्यति ? । ततः खलु स बलो राजा प्रभावत्याः देव्याः अन्तिकम् एतमर्थे श्रुत्वा निशम्य दृष्टदृष्ट यावत् - हृतहृदयो धाराहतनी पसुरभिकुसुमचञ्चु मालाथिततनुकः उच्छ्रितरोमकूपः तं स्वप्नम् अवगृह्णाति अवगृह्य ईहां प्रविशति, प्रविश्य आत्मनः स्वाभाविकेन मतिपूर्वकेण बुद्धिविज्ञानेन तस्य स्वप्नस्य अर्थावग्रहणं करोति, कृत्वा प्रभावती देवताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः यावत् - मङ्गल्याभिः मितमधुरसश्रीकाभिः संलपन् संलपन एवम् अवादीत् उदारः खलु त्वया देवि ! स्वप्नः दृष्टः, कल्याणः खलु स्वया देवि ! यावत्, सश्रीकः खलु त्वया देवि० 1 स्वप्नः
"
"
४८४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेrचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ४ सुदर्शनचरित निकषणम्
४८५
,
19
छः, आरोग्यतुष्टिदीर्घायुः कल्याणमङ्गलकारकः खलु त्वया देवि ! स्वप्नो दृष्टः, अर्थलाभ देवानुप्रये ! भोगलाभो देवानुप्रिये ! पुत्रलाभो देवानुप्रिये ! राज्यलामो देवानुमिये । एवं खलु त्वं देवानुप्रिये ! नवानां मासानां बहुपतिपूर्णानाम्, अष्टमान रात्रिंदिवानां व्यतिक्रान्तानाम्, अस्माकं कुल केतु कुलपर्वतम् कुलावर्तकं, कुलतिलकं, कुलकीर्तिकर, कुलानन्दकरं कुलयशस्करम्, कुलाधारम्, कुलपादपं, कुलवर्द्धनकरम्, सुकुमारपाणिपादम्, अहीन प्रतिपूर्ण पश्चेन्द्रिय शरीरम्, यावत् शशिसौम्याकारं कान्तं प्रियदर्शनम्, सुरूपम्, देवकुमारसमप्रभं, दारकम् प्रजनयिष्यसि, सोऽपि च खल्ल दारकः उन्मुक्तबालभावो विज्ञातपरिणतमात्रो यौवनकमनुप्राप्तः, शूरो वीरः विक्रान्तः विस्तीर्णविपुलबलवाहनः राज्यपतिः राजा भविष्यति, स उदारः खलु स्वया यावत् स्वप्नो दृष्टः, आरोग्यतुष्टि यावत् मङ्गलकारकः खलु त्वया देवि ! स्वप्नो दृष्टः इति कृत्वा प्रभावतीं देवीं ताभिः इष्टाभिः यावत् वल्गूभिः द्वितीयमपि, तृतीयमपि अनुबृंहयति । ततः खलु सा प्रभावती देवी बलस्य राज्ञः अन्तिकात् एतमर्थे श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट करतलयावत् एवम्-अवादीत्-एवमेतत् देवानुमियाः । तथैतत् देवानुप्रियाः । अवितथमेतत् देवानुमियाः ! असंदिग्धमेतत् देवानुप्रियाः ! इष्टमेतत् देवानुमियाः ! प्रतीष्टमेतत् देवानुमियाः ! इष्टमतीष्टमेतत् देवानुप्रियाः । तत् यथैतत् यूयं वदथ इति कृत्वा तं स्वप्नं सम्यक् प्रतीच्छति, प्रतीष्य बलेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाता, सती नानामणिरत्न भक्तिचित्रात् भद्रासनात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय अत्वरितमचपलम् यावत् गत्या यत्रैव स्वकं शयनीयं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य शयनीये निषीदति निषय एवमवादीत् मा मम स उत्तमः प्रधानः मङ्गलः स्वप्नः अन्यैः पापस्वप्नैः प्रतिहन्यताम् इतिकरवा देवगुरु जनसम्बद्राभिः प्रशस्ताभिः मङ्गल्याभिः धार्मिकीभिः कथाभिः स्वप्नजागरणं प्रतिजागती प्रतिजाग्रती विरति ||४||
टीका - इतः पूर्व पल्योपमसागरोपमयोः प्ररूपितत्वेन तयोश्चातिप्रचुरकालतया क्षयमसंभावयन् सुदर्शनः पृच्छति - 'अस्थि भंते! एएसि पलियोक्मसागरीसुदर्शन चरितवक्तव्यता
'अस्थि ण भंते! एएसिं पलिओवमसागरोवमाण ' इत्यादि । टीकार्थ- सूत्रकार ने इससे पहिले पल्योपम और सागरोपम की प्ररूपणा की है। इन में काल की अति प्रचुरता का कथन सुनकर खुद
સુદર્શન ચરિત્ર
" अत्थि णं भंते! एएसि पहिओवम सागरोवमाणं" इत्याहि
ટીકા-ચેાથા સૂત્રમાં સૂત્રકારે પત્યેાપમ અને સાગરોપમની પ્રરૂપણા કરી છે. તેમાં કાળની અતિ પ્રચુરતાનું કથન સાંભળીને સુદર્શન શેઠે એવુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
मगवतीसूत्रे वमाणं खएति वा, अवचएति वा ?' सुदर्शनः पृच्छति-हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु एतयोः उपरि पतिपादितयोः पल्योपमसागरोपमयोः क्षयः-सर्वनाशः इति वा. आचयः-देशतोऽपगमः इतिवा संभवति किम् ? इति पूर्वेणान्वयः। भगवानाह'हंता, अस्थि' हे सुदर्शन ! हन्त, सत्यम् , अस्ति-संभवति तावत् पल्योपमसागरोपमयोः क्षयः अपचयश्चेतिभावः। सुदर्शनः पृच्छति-'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-अस्थिणं एएसिणं पलिभोवमसागरोवमाणं जाव अवचए ति वा?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन-कथं तावत् एवमुच्यते-यत्-अस्ति-संभवति खलु एतयोः किल पल्योपमसागरोपममयोः यावत्-क्षय इतिवा, अपचय इति वा ?, भगवान् र्शन ने ऐसा समझा कि इनका क्षय ही नहीं होता होगा, इसी अभिप्राय से उसने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया-'अस्थि ण भंते ! एएसि पलि
ओवमसागरोवमाण खएति वा, अवचएति वा' हे भदन्त ! इन पल्योपम और सागरोपम कालों का क्या कभी क्षय-सर्वनाश होता है ? अपचय-देशतः नाश होता है ? इसके उत्तर में प्रभु ने उनसे कहा'हंता अस्थि' हां, सुदर्शन ! इन कालों का सर्वथा भी क्षय होता है
और देशतः भी क्षय होता है । इस प्रकार इन कालों का क्षय और अपचय होना सुनकर उन सुदर्शन ने प्रभु से पुनः ऐसा पूछा-'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, अस्थिणं एएसिं णं पलिभोवमसागरोवमाणं जाव अवचएत्ति वा" हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि इन पल्योपम और सागरोपम कालों का क्षय और अपचय માન્યું કે તેમને ક્ષય જ નહીં થતી હોય, તેથી આ વાતને ખુલાસે કરાqा भाटे तमधे महावीर प्रभुने । प्रमाणे प्रश्न ५७।-“अस्थिणं भंते ! एएसि पलिओवमसागरोषमाण खएति वा, अवचएत्ति वा ?” . भगवन् ! આ પપમ અને સાગરોપમ કાળને શું કદી ક્ષય (સર્વનાશ) થાય છે भरे ? अथवा शु भना शत: (मशत:) नाश थाय छे मरे। ?
महावीर प्रसुन उत्तर-" हंता अत्थि" सुशन ! माना सपथा નાશ પણ થાય છે અને અંશતઃ નાશ પણ થાય છે.
આ કાળને ક્ષય અને અપચય થવાની વાત સાંભળીને, સુદર્શન શેઠે ३१ मा प्रभारी प्रश्न ५७।-"से केणटुणं भंते ! एवं वुच्चइ, अत्थिण एएसि ण पलिओवम सागरोवमाण जाव अववए त्ति वा?" 8 भगवन् ! मा५ । કારણે એવું કહે છે કે આ પાપમ અને સાગરોપમ કાળને ક્ષય અને અપચય થાય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० ११ उ० ११ १०४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ४८७ पल्पोपमसागरोपमयोः क्षयादिकं तस्यैव सुदर्शनस्य चरितेन प्ररूपयन्नाह-एवं खलु सुदंसणा ! तेणं कालेणं, तेणं समएणं इथिणापुरे नाम नयरे होत्था, वण्णभो' हे सुदर्शन ! एवं खलु तस्मिन् काले, तस्मिन् समये हस्तिनापुरं नाम नगरम् , आसीत्, वर्णकः, अस्य वर्णनं चम्पानगरीवर्णनवदवसे यम् , ' सहसंबवणे उज्जाणे, वण्णओ' सहस्राम्रवनं नाम उद्यानमासीत् , वर्णकः अस्यापि वर्णनं पूर्णभद्रचैत्यवर्णन. वद् विज्ञेयम् , 'तत्थ णं हथिणापुरे नयरे बले नामं राया होत्था, वण्णभो' तत्र खलु हस्तिनापुरे नगरे बलो नाम राजा आसीत् , वर्णकः, अस्यापि वर्णनम् औपपातिक सूत्रगतैकादशतमसूत्रवर्णितकूणिकराजवर्णनवद् विज्ञेयम् । 'तस्स णं बलस्स रण्णो पभावई नामं देवी होत्था, सुकुमालपाणिपाया, वण्णओ, जाव विहरइ' होता है ? इस प्रश्न का उत्तर देने के लिये प्रभु अब यहां से उन्हीं सुदर्शन सेठ के चरित्र का निरूपण करते हैं कि-' एवं खलु सुदंसणा! तेण कालेण, तेणं समएणं हरियणापुरे नामं नयरे होत्था, वणओ' हे सुदर्शन ! उस काल में और उस समय में हस्तिनापुर नाम का नगर था इसका वर्णन जैसा औपपातिक सूत्र में चंपानगरी का वर्णन आया है वैसा ही जानना चाहिये 'सहसंबवणे उज्जाणे' उस हस्तिनापुर नगर में सहस्राम्रवन नाम का उथान था 'वण्णओ' इसका भी वर्णन पूर्णभद्र चैत्य के जैसा जानना चाहिये ! 'तत्थ ण हस्थिणापुरे नयरे बले नाम राया होत्था' उस हस्तिनापुर नगर में बलनाम का राजा था इसका भी वर्णन औपपातिक सूत्र के ११ वें सूत्र में वर्णित कूणिक राजा के वर्णन के समान से जानना चाहिये । 'तस्स ण बलस्स रणो
આ પ્રશ્નના ઉત્તરનું પ્રતિપાદન કરવા નિમિત્ત સૂત્રકાર અહીં એજ सशन 8॥ यस्त्रिनु नि३५९ रैछे-" एवं खलु सुदसणा! तेण कालेग', तेण समपणं हथिणापुरे नाम नयरे होत्था वण्णओ" हे सुशन! અને તે સમયે હસ્તિનાપુર નામે નગર હતું. ઔપપાતિક સૂત્રમાં જેવું ચંપા નગરીનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ હસ્તિનાપુરનું વર્ણન સમજવું.
“सहसंबवणे उज्जाणे" ते स्तिनापुर नगरमा सहाम्रपन नमन। Gधान sat. “वण्णओ" तेनु वन पूलद्र चैत्यना वन प्रमाणे सभा. “ तत्थ णं हथिणापुरे नयरे बले नाम राया होत्था" स्तिनाप२ નગરમાં બલ નામને રાજા હતા. ઔપપાતિક સૂત્રમાં જેવું કૃણિક રાજાનું १- ४२१मा मा०यु छे, मे मी. na पन समा" तस्स णं बलस्स रण्णो पभावई नाम देवी होस्था" ते मसलने प्रावती नामना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
૨૮૮
भगवतीसूत्र तस्य खलु बलस्य राज्ञः प्रभावती नाम देवी आसीत् , सा च सुकुमारपाणिपादा, वर्णकः --'अहीनमतिपूर्णपश्चेन्द्रियशरीरा' इत्यादि वर्णनप्रकारः औपपातिकमूत्रो. क्तद्वादशतमसूत्रवर्णितकूणिकराज्ञी धारिणीदेवी वद् विज्ञेयः, यावत्-प्रत्यनुभवन्ती विहरति-तिष्ठति, 'तएणं सा पभावई देवी अन्नया कयाई तसि तारिसगंसि वासघरंसि अभितरओ सचित्तकम्मे, बाहिरओ दामयघट्टमहे' ततः खलु सा प्रभावती देवी अन्यदा कदाचित् तस्मिन, तादृशके पुण्यशालिनां योग्ये, वासगृहे, आभ्यन्तरतः सचित्रकर्मणि-चित्रकलारचनासहिते, बाह्यतो. मितघृष्टमृष्टेमितं-धवलितं, घृष्टं कोमलपस्तरादिना, अत एव मृष्टं-मसणं चिक्कणं यत्तत्तथा, पभावई नाम देवी होत्था' उस बल राजा की प्रभावती नाम की पट्टरानी थी 'सुकुमालपाणिपाया वण्णओ' इसके हाथ पैर बहुत अधिक सुकुमारता से युक्त थे। इसका भी वर्णन औपपातिक सूत्र के ११ वें सूत्र में 'अहीणप्रतिपूर्णरश्चेन्द्रियशरीराः' इत्यादिरूप से वर्णित हुए कूणिकराजा की रानी धारिणी देवी के समान जानना चाहिये वहां पर यह वर्णन "प्रत्यनुभयन्ती विहरति" इस अन्तिम पाठतक आया हुआ है। 'तरण सा पभावई देवी अन्नया कयाई, तसि तारिसगंसि वास घरंसि अभितरओ सचित्तकम्मे, पाहिरओ मियघट्टमटे' एक समय की बात है कि वह प्रभावती अपने पुण्यशालियों के निवास योग्य वासगृह में सो रही थी-यह वासगृह भीतर में तो नानाप्रकार के चित्रों से सुसज्जित था, और बाहर में लिपापुता था, चूने की सफेदी से धवलित किया हुआ था तथा मसाले के पत्थर से घिसकर चिकना किया ५४२ती. “सुकुमालपाणिपाया, वण्णओ' तेना &मने ५५ अति. શય સુકુમાર (કૅમ) હતાં. ઔપપાતિક સૂત્રમાં કૃણિક રાજાની રાણી ધારિ.
નું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું તેનું વર્ણન પણ સમજી લેવું. "अहीणप्रतिपूर्णपञ्चेन्द्रियशरीरा" तनां या प्रतिपू-यूनाधिश हित
तi भने ते पाये छन्द्रियोथी प्रतिपू ती. प्रत्यनुभवन्ती विहरति" पाये ઈન્દ્રિનાં સુખને અનુભવ કરતી હતી. આ અતિમ સૂત્રપાઠ પર્યન્તનું સમસ્ત વર્ણન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
तएण सा पभावई देवी अन्नया कयाई, तंसि तारिसगंसि वासघरंसि अभि तरओ सचित्तकम्मे, बाहिरओ दूमियघटमटे" मे १मत पुग-यु प्रमा. વતી રાણી પુણ્યશાલીઓના નિવાસને ચાગ્ય એવાં પિતાને શયનગૃહમાં શયન કરી રહી હતી. તે શયનગૃહનો અંદરનો ભાગ વિવિધ પ્રકારનાં ચિત્રોથી સુસજિજત હતે, તથા બહારના ભાગ ચૂનાથી ઘેબેલે હો તથા મસાલાના પથ્થરથી घसा घसीन मुलायम ने यहार १२वामां मावसोडतो. “ विचित्त उल्लोय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १० ४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ४८९ तस्मिन् 'विचित्तउल्लोयचिल्लिमतले' विचित्रोल्लोक-चिल्लिततले-विचित्रःविविधचित्रयुक्तः उल्लोकः-उपरितनभागो यत्र चिल्लितं-दीप्यमानं तलं चाधोभागो यत्र तत्तथा. तत्र 'मणिरयणपणासियंधकारे' मणिरत्नप्रणाशितान्धकारे, मणिरत्नैः-मणिरत्नज्योतिभिरित्यर्थः प्रणाशितोऽन्धकारो यत्र तस्मिन् , 'बहुसम सुविभनदेसभाए' बहुसमसुविभक्तदेशभागे,-बहवः, समा:-समतलाः, मुविभक्ताश्च देशभागा यत्र तस्मिन् , 'पंचवन्नसरससुरभिमुक्कपुफ्फपुंजोश्यारकलिए' पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलिते - पञ्चवर्णानाम् सरससुरभीणां स्निग्धसुगन्धयुक्तानां मुक्तानां स्थापितानां पुष्पपुञानाम् उपचारेण-रचनाप्रकारेण कलिते -युक्ते, 'कालागुरुपवरकुंदरुकतुरुक्कधूवमघमतगंधुद्धृयाभिरामे' कालागुरुपवरकुन्दुरुष्क-तुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोद्धृताभिरामे-तत्र कालागुरुप्रभृतीनां प्रवर धूपानां यो मघमघायमानो गन्धः उद्धृतः उद्भुतस्तेनाभिरामं रमणीयं यत्तत्तथा तस्मिन् , तत्र कुन्दुरुष्का-चीडापदवाच्यो गन्धद्रव्यविशेषः, तुरुष्क-सिल्हकम् हुआ था-चमकीला बनाया हुआ था विचित्तउल्लोयचिल्लियतले इसका ऊपरीभाग विविध प्रकार से चित्रों से चित्रित किया हुआ था
और नीचे का तलभाग चमकीला बना हुआ था 'मणिरयणपणासियंघयारे' इस वासगृह में जो मणिरत्न खचित थे उनसे यहां का अंधकार नष्ट हो गया था 'बहुसमसुविभत्तदेसभाए' उसकी प्रत्येक जगह समतल वाली थी और अच्छे प्रकार से विभक्त थी 'पंचवन्नसरससुरभिमुक्कपुष्फपुंजोवयारकलिए' यहां पर जो पुष्पस्थापित किये गये थे-वे पंचवर्ण के थे सरस और खुशबूदार थे 'कालागुरुपवरकुंदरुक्कतुरुक्कधृवमघमघतगंधूद्धृयाभिरामे' यह हमेशा कालागुरुकृष्णागुरु आदि धूपों की महकती हुई गंध से सुंदर बना रहता था, चिल्लियतले" तेनी ७५२ मा (छत) विविध प्रश्न त्रिोथी सुशमित કરવામાં આવ્યા હતા અને ભોંયતળિયાનો ભાગ ચકચકિત બનાવવામાં साव्या तो. "मणिरयणपणासियधयारे" ते शयनमा rai मणि भने २त्ने। १3 त्याने। AIR 12 45 गयेडतो. 'बहुसमसुविभत्त देसभाए" तेन पत्ये मास समतत मन सुंदर विभत थये। ता. " पंचवन्नसरससुरभिमुक्कपुष्फपुंजोवयारकलिए" तमा २ ० ४३i
di, ते पांय ना, सरस भने सुगन्ध युद्धत तi. “कालागुरुपवरकुंदरुक्कतुरुक्कधूवमघमघंतगंधुळ्याभिरामे" ते हमेशा श्रेष्ठ र मगर, કંદ્રપ, લેબાન આદિ ધૂપની સુંદર સુગધથી મઘમઘી ઉઠતે હતે. તે શય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
-
-
४२०
मगवतीस्त्रे 'लोबान इति प्रसिद्धम् 'सुगंधवरगंधिए, गंधवहभूए' सुगन्धवरगन्धिते-सुगन्धयः सद्गन्धाः, वरगन्धा, वरवासाः सन्ति यत्र तत्तथा तस्मिन्-अत्यन्तसुगन्धयुक्ते गन्धवर्तिभूते-सौरभ्यातिशयाद् गन्धद्रव्यगुटिकासदृशके, तंसि तारिस गंसि सयणिज्जसि सालिंगणवाहिए' तस्मिन्-पूर्वोक्ते, तादृशके-शयनीये, सालि जनवत्तिके-शालिङ्गानवा -शरीरममाणोपधानेन सह वर्तते यत्तत्तथा तस्मिन् , 'उभओ विब्बोयणे, दुही उन्नए, मज्झेण य गंभीरे' उभयतः-मस्तकान्तपादान्ती आश्रित्य बिब्बोकने-उपधानके यत्र तत्तथा, तस्मिन् , उभयता-उभयपावतः, उन्नते, मध्ये नतगम्भीरे-मध्ये-मध्यभागे नतं-निम्नं, गम्भीरंच महत्त्वाद् यत्तत्तथा तस्मिन् , अथवा मध्येन-मध्यभागेन गम्भीरे 'गंगापुलिनवालुयउद्दालसालिसए' गङ्गापुलिनवालुकाऽवदालसदृशके-गङ्गापुलिनवालुकायाः गङ्गायाः सैकतस्य योऽबदाल:-अबदलनं पादादिभ्योऽधोगमनं तेन सदृशके अतिमृदुत्वादितिभावः । 'उवकुन्दरुष्क-चीडा और तुरुष्क लोवान इनकी सुन्दर सुगंध से यह सुग. धित बना हुआ था। अतिशय सुगंधि के कारण यह देखने वालों के लिये ऐसा प्रतीत होता था कि मानों यह गन्धद्रव्य की एक गुटिका ही है। 'तंसितारिसगसि सयणिज्जंलि सालिंगनवाट्टिए' ऐसे उस पूर्वोक्त निवासगृह में एक शय्या थी जो सालिङ्गनवर्तिक-शरीर उपधान वाली थी, 'उभयो विब्बोयणे दुहओ उन्नए, मज्झेण य गंभीरे' दोनों ओरपैरों की तरफ और शिर की तरफ जिसके ऊपर दो उपधान-रखे थे, बड़ी होने से मध्य भाग में-बीच में जो निम्न एवं गंभीर थी, अथवाकेवल जो मध्यभाग से ही गंभीर थी 'गंगापुलिनवालुयउहालसालि. सए' अतिमृदु होने से जो गंगा के रेतीले प्रदेश जैसी नरम थी 'पैर रखते ही जो नीचे से सरक जाती है ऐसी शय्या का नाम अवदाल है' નગૃહ અત્યંત સુગન્ધથી યુક્ત હોવાને કારણે સુગંધિત દ્રવ્યની ગોટી જેવું anतु तु. "तंसि तारिसगसि सयणिज्जसि सालिंगनवटिए" व त શયનગૃહમાં એક શ્રેષ્ઠ શમ્યા હતી, જે સાલિંગન વતિક શરીરપ્રમાણયુક્ત
धानवाणी) Tी, मया ते तयाथी युद्धत ती " उभय ओ विब्बोयणे, दुहओ उन्नए, मज्झेण य गंभीरे " नी भन्ने त२५-मायु वान व्याय અને પગ રાખવાની જગ્યાએ–બે ઉપધાન (તકીયા, ઓશીકાં) રાખેલાં હતાં, જે મધ્યભાગમાં નિમ્ન (નીચે નમેલી) અને ગંભીર હતી, અથવા જે માત્ર भध्यमाणे २ ती, “गंगापुलिनवालयउद्दालसालिसए " अति भृड હોવાને લીધે જે ગંગાના કાંપના પ્રદેશ જેવી હતી, જેના પર પગ મૂકતાં જ જે નીચે બેસી જાય એવી શમ્યાને “અવદાલ શય્યા” કહે છે)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११ उ० ११ सू० ४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ४९१ वियखोमियदुगुल्लपट्टपटिच्छायणए ' उपचितक्षौमिकदुकूलपट्टषतिच्छादनकेउपचितं परिकनितं संस्कारयुक्त यत् क्षौमिकं क्षौममयं, दुकूलम्-कार्पासिकम् , अतसीमयं वा वस्त्रं. युगापेक्षया यः पट्टः--शाटकः स प्रतिच्छादनम्-श्राच्छादनं यत्र तस्मित् , 'सुविरइयरयताणे रत्तं वयसंवुर, सुरम्मे' सुविरचितरजस्त्राणेमुष्ठ विरचितं रजत्राणं-रजोनिवारणार्थम् आच्छादनविशेगोऽपरिभोगावस्थायां यस्मिन् तत्र, रक्तांशुकसंवृते-रक्तांशुकेन-सशकगृहाभिधानास्त्रविशेषेणाटते अतएव सुरम्ये अत्यन्तरमणीये, 'आइणगरूयबूरणवणीयतूलफासे' आजिनकरुतबूरनवनीततूलस्पर्श-तत्र आजिनकं चर्ममयोवस्त्रविशेषः स च स्वभावादेव अतिकोमलो भवति, रुतंच-कासपक्ष्म, बूरंच-कोमलबनस्पतिविशेषः, नवनीतंच 'मक्खन' इति भाषा प्रसिद्धम् , अत्यन्तम्रक्षणम् , तूलश्व-अर्कतूलः, एतेषामिव स्पर्शो यस्य ' उवचियखोमियदुगुल्लपट्टपडिच्छापणए' संस्कारयुक्त-कसीदा वाले, क्षौमिक-रेशमी वस्त्र से तथा कपास के या (अलसी) के बने हुए वन से जो आच्छादित थी, 'सुविरइयरयत्ताणे रत्तंसुयसंधुए, सुरम्मे' अपरिभोगावस्था में जिसके ऊपर धूलि निवारणार्थ आच्छादनविशेष रखा रहता था और जो मच्छरदानी रूप रक्तशुक-लालवस्त्र से ढकी रहा करती थी, इसीसे वह अत्यन्त रमणीय बनी हुई थी, 'आइणगरूयबूरणवणीयतूलफासे' चर्ममयवस्नविशेषरूप आजिनक के समान, रुत-रई के समान, कोमल वनस्पति विशेष रूप बूर के समान नवनीत-मक्खन के समान, तथा अर्कतूल के समान जिसका कोमल स्पर्श था, आजिनक स्वभाव से ही अतिकोमल होता है, कपास (रुई) भी स्वभावतः कोमल होता है, नवनीत-मक्खन भी इसी प्रकार का होता है तथा अर्कतूल (आकडे की रुई) भी ऐसा ही होता है-इसी कारण उस " उवचियखोभियदुगुल्लपट्टपडिच्छायणए " रे ॥२ युत (सपा), રેશમી વસ્ત્રથી તથા કપાસના અથવા અતલસના વસ્ત્રથી આચ્છાદિત હતી, " सुविरइयरयत्ताणे रत्तंसुयसंवुए, सुरम्मे" अपरिनामावस्थामा (न्यारे तेना ઉપગ ન કરવાનું હોય ત્યારે) જેના ઉપર ધૂળ જામતી અટકાવવા માટે રજ ઋણ (રજ પડતી અટકાવવા માટેનું આચ્છાદન) રાખવામાં આવતું હતું, તથા જે લાલ રંગની મચ્છરદાનીથી આચ્છાદિત રહેતી હતી અને તે કારણે २ मत्यन्त रमणीय गती ती., " आइणगरूयबूरणवणीयतूलफासे" २ ચમ નિર્મિત જીનના સમાન, રૂના સમાન, કેમલ બૂર (બરૂ) ના સમાન, માખણના સમાન તથા અર્કલ (આકડાના ફૂલ) સમાન કેમલ સ્પર્શવાળી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
भगवतीसूत्रे तस्मिन् ' सुगंधवरकुसुमचुन्नसयणोवयारकलिए ' सुगन्धवरकुसुमचूर्णशयनोपचारकलिते-मुगन्धानि यानि वरकुसुमानि, चूर्णाश्च, एतद्व्यतिरिक्ता स्तथाविधाः शयनोपचाराश्च-शय्योपयोगद्रव्याणि, तैः कलिते-युक्ते, 'अद्धरत्तकालसमयंसि मुत्त जागरा ओहोरमाणी ओहिरमाणी' अर्द्धरात्रकालसमये-अर्द्धरात्ररूपः कालसमयः अर्द्धरात्रकालसमयस्तस्मिन् , अत्र समयपदेन समाचारस्य ग्रहणं मा भूदितिकालेन विशेपितः, कालरूपः समयः कालसमयः तस्मिन् , सुप्तजागरा नातिमुप्ता नातिजागरेति भावः तथाविधा सती, निद्राती निद्राती पौनःपुन्येन प्रचलायमाना निद्रायमाणा मुप्तजागरावस्थायामेव स्वप्नसंभवात् 'अयमेयारूचं ओरालं कल्लाणं सिवं धन्नं मंगल्लं सस्सिरीयं महासुविणं पासित्ताणं पडिबुद्धा' इदम्-एतद्रूपंशय्या के स्पर्श को प्रकट करने के लिये वह यहां इन सब के स्पर्श के साथ उपमित किया गया है । 'सुगंधवरकुसुमचुन्नसयणोवयारकलिए" सुगंधित उत्तम पुष्पों से, सुगंधित उत्तम चूर्णों से, पाउडरों से तथा शय्योपयोग और दूसरे द्रव्यों से वह युक्त थी, अद्वरत्तकालसमयसि, सुत्तजागरा ओहीरमाणी, ओहीरमाणी' ऐसी उस शय्या पर न बिलकुल निद्रा लेती हुई, न बिलकुल जगती हुई किन्तु सुप्तजागरावस्था में रही हुई उस प्रभावती ने अर्द्धरात्र अपररात्ररूप काल में 'अयमेथारूवं ओरालं, कल्लाणं,सिवं, धन्न,मंगल्लं सस्सिरीयं, महासुविणं पासित्ताणं पडिबुद्धा' इसप्रकार के महास्वप्न को देखा, 'ओहीरमाणी २" पदसे यहां यही प्रकट किया गया है कि अत्यन्त निद्रा की अवस्था में या बिलकुल जगती हुई अवस्था में स्वप्न नहीं आता है स्वप्न तो कुछ निद्रित हुई और कुछ હતી, (જન સ્વાભાવિક રીતે જ મુલાયમ હોય છે, રૂ, અતુલ અને માખણ પણ એવાં જ મુલાયમ હોય છે. તે કારણે તે શય્યાના સ્પર્શને તે વસ્તુઓ साथै सरमामां आवेस छ) “सुगंधवरकुसुमचुन्नतयणोवयारकलिए "रे सुमधित उत्तम पु०पाथी, सुगधित उत्तम यूथी (418रोथी), मने भी। ५ शय्याने उपयोगी मने द्र०याथी युत उती, “ अद्धरत्तकालसमयसि, सुत्तजागरा ओहीरमाणी ओहीरमाणी" सेवी ते शय्या५२ शयन ४२ती सेवा તે પ્રભાવતી રાણી એ સુસજાગરાવસ્થામાં (સંપૂર્ણ નિદ્રાધીન પણ ન હોય અને (Raga त ५५ न डाय मेवी मस्यामा) मध्यरात्रिने समये " अयमे. यारूव ओरालं, कल्ल ण, सिव', धन, मंगल, सस्सिरीय', महासविण पासित्ताण पडिबुद्धा" या प्रा२नुं मा महान ज्यु. “ओहीरमाणी २" આ પદના પ્રયોગ દ્વારા અહીં એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે અત્યન્ત નિદ્રામાં હોઈએ એવી અવસ્થા માં કે બિલકુલ જાગૃતાવસ્થામાં સ્વપ્ન આવતું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श०११ ० ११०४ सुदर्शन वरितनिरूपणम्
४९३
6
'
वक्ष्यमाणस्वरूपम् उदारम् कल्याणं - कल्याणकारकम् शिवं धन्यं, मङ्गल्यं - मङ्गलयुक्तम्, सश्रीकं श्रियायुक्तम्, महास्वप्नं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धा - जागरितवती, अथ स्वप्नपदार्थ वर्णयति - 'हाररययखीरसागरस संक किरणद गरयरययमहासेल पंडुरतरोरुरम णिज्ज पेच्छ णिज्जं ' हाररजत-क्षीरसागर-शशाङ्क किरण-दकरजोरजतमहाशैलपाण्डुरतरो रुरमणीय- प्रेक्षणीयम्-तत्र हारः - मुक्ताहारः, रजतं - चाँदी पदवाच्यम्, क्षीरसागरः - क्षीरसमुद्रः, शशाङ्क किरणाः - चन्द्रकिरणाः, दकरजःजलबिन्दुः, रजतमहाशैलः- रजतपर्वतः वैताढ्य गिरिरित्यर्थः, तद्वत् पाण्डुरतर:अतिधवलः, उरुः - विशालः, रमणीयः- रम्यः, अतएव प्रेक्षणीयश्च - दर्शनीयो यः स तथा तम् थिरलडप उडपीवर सुसिलिट्ठ विसिद्धतिक्खदाढा विडंबियमुहं जगती हुई अवस्था में ही आता है सो इसी प्रकार की अवस्था में वह प्रभावती थी, उसने जो स्वप्न देखा वह उदार था, कल्याण कारक था, शिवरूप था, धन्य रूप था, मङ्गलसहित था सश्रीक - श्रीयुक्त था, इस प्रकार के स्वप्न को देखते ही वह जग गई, स्वप्न में जो उसने आकाश से उतरते हुए सिंह को अपने मुख में प्रवेश करते देखा उसी स्वप्नहृष्टपदार्थका अर्थ सूत्रकार वर्णन करते हैं- ' हार, रयय खीरसागर, ससंककिरण, दगरय, रययमहासेल, पंडुरतरोरुरमणिज्जपेच्छणिज्जं वह स्वप्न हार मुक्ताहार, रजतचांदी, क्षीरसागर - क्षीरसमुद्र, शशाङ्ककिरण- चन्द्रकिरण, दकरज- जलबिन्दु और रजतमहाशैल-रजतपर्वतवैनागिरि, इनके जैसा धवल था, उरु- विशाल था, रमणीय था, और इसीसे वह दर्शनीय था, 'थिरलट्ठपट्टीवर सुसिलिट्ट विसिद्ध तिक्ख, નથી. પરન્તુ અર્ધનિદ્રિત અને અધજાગૃતાવસ્થામાં જ સ્વપ્ન આવે છે. અહી’ એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે સ્વપ્ન દેખતી વખતે પ્રભાવતી રાણી પણ અનિદ્રિત અને અર્ધ જાગૃતાવસ્થામાં જ હતાં. તેમણે જે સ્વપ્ન દેખ્યું તે ઉદાર (ઉત્તમ) હતું, કલ્યાણકારી હતુ, શરૂપ હતું, ધન્યરૂપ तु, भांगलिक उतु अने सश्री- श्रीयुक्त (सुहर) हुतु तेथे भाप्रशमांथी ઉતરતા સિંહને પેાતાના મુખમાં પ્રવેશ કરતા જોયે. આ પ્રકારનું સ્વપ્ન દેખીને તે જાગી ગઈ હવે સૂત્રકાર તે અપ્તમાં જોયેલા સિંહનું વર્ણન કરે छे" हार, रयय, खीरसागर, ससंककिरण, दगरय, रययमहासेल, पंडुरतरोरुरमणिज्जपेच्छणिज्ज " ते स्वप्नदृष्ट सिंह भोतीना हार, यांही, क्षीरसमुद्र, ચન્દ્રનાં કિરણેા, જલબિંદુ અને રજતપર્યંત (વૈતાઢય પર્યંત)તા સમાન શ્વેત હતા, તેની છાતી વિશાળ હતી, અને તે રમણીય હોવાથી દનીય હતા. "सिविसितिकखइाढा वियमुद्द " તે સિદ્ઘની બન્ને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
"
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
भगवतीसूत्रे स्थिरलष्टपकोष्ठतपोवरसुश्लिष्टविशिष्टतीक्ष्णदंष्ट्राविडम्बितमु यम्-तत्र स्थिरौंप्रकम्परहितो, लष्टी-मनोज्ञौ, प्रकोष्ठौ-कूर्पराग्रेतनभागौ यस्य स तथा तम्, वृत्ताः-वर्तुलाः, पीवराः-स्थूलाः, मुश्लिष्टाः-सुसंबद्धाः, विशिष्टाः-श्रेष्ठाः, तोक्षणाः या दंष्ट्रास्ताभिः विडम्बित-विकरालं मुखं यस्य स तथा तम् , तथाविधम्, 'परिकम्मियजच्चकमलकोमलमाइयसोभंतल?उटुं' परिकर्मितजात्यकमल कोमल मात्रिकशोभमानलष्टोष्ठम्-परिकर्मितं-कृतसंस्कारं यज्जात्यकमलं तद्वत् कोमलौ मात्रिको-प्रमाणोपपन्नौ, शोभमानानां मध्ये लष्टौ-मनोज्ञौ. ओष्ठौ यस्य सतं तथाविधम् , 'रत्तुप्पलपत्तमउयसुकुमालतालुजीहं' रक्तोत्पलपत्रमृदुकसुकुमार तालजिहम्-तत्र रक्तोत्पलपत्रवत् मृदुकानां मध्ये सुकुमारे-अतिकोमले, तालुजिहेतालुजिहाचेति यस्य स तं तथाविधम् 'भूसागयपवरकणगतावियआवत्तायंतवट्टतडिविमलसरिसनयणं' मूषागतमवरकनकतापितावर्तायमानत्ततडिद् विमलसदृशनयनम्-मूषा-स्वर्णादितापनपात्रम् , तद्गतं यत्प्रवरकनकं, तापितम्-अग्निना तापितं सत् दाढाविडंपियमुहं ' उस सिंह के दोनों कुहनियों के अग्रतन भाग स्थिर प्रकम्परहित थे तथा लष्ट-मनोज्ञ थे, दाढ़ें उसकी वृत्त-गोल, पीवरस्थूल, सुश्लिष्ट-सुसंबद्ध, विशिष्ट श्रेष्ट और तीक्ष्ण-नुकीली थी, इससे उसका मुख विकराल बना हुआ था 'परिकम्मियजच्चकमलको. मलमाझ्यसोभंतलहउटुं' उसके दोनों ओष्ठ परिकर्मित कृतसंस्कार वाले, जात्यकमल जैसे कोमल थे, मात्रिक-प्रमाणोपेत थे एवं सुन्दर से सुन्दर पदार्थों की अपेक्षा वे मनोज्ञथे 'रत्तुप्पलपत्तमउधसुकुमालतालुजीह उसका तालु एवं जिहवा ये दोनों लालकमल के पत्ते के समान नरम-सुकुमार थे अर्थात् अतिकोमल थे, 'मूसागयपवरकगगतावियआवत्तायंतवतडिविमलसरिसनयणं' उसकी दोनों आखें मूषा. गत-स्वर्णादितापनपात्रगत, सुवर्ण के समान जो कि अग्नि के द्वारा हाना भूयान मयतन मा स्थि२ (-५ २हित) तथा अष्ट (भना) sal,, तेनी वाढ! वृत्त (n), २थूस, सुमिनट (सुसम) विशिष्ट (श्रेष्ट) मन ती ती, २0 तनु मुम वि२ मा सतु तु. “परिकम्मियजच्चकमलकोमलमाइयसोभंतल उद्ध" तना मरे 18 परिमित (कृत સંસ્કારવાળા) કમલ જેવાં કોમલ. સપ્રમાણ અને સુંદર હતા, અને તે १२ ते मना२ साndi di. “ रत्त पलपत्तमउयसुकुमालतालुजीह" તાળવું અને જીભ લાલ કમળના પાનના સમાન સુકુમાર (અતિશય નાજુક)
di. “ मूसागयपवरकणगताविय आवत्तायतवट्टतडिविमलसरिसनयणं " सुप ગાળવાના પાત્રમાં ગાળવામાં આવતા સુવર્ણના જેવી તથા વિજળીના
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૯
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका २० ११ उ० ११ सू०४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ४९५ आवर्तयमानम्- आवर्तनं कुर्वाणम् एतादृशसुवर्णवत् ये वर्णतः, वृत्ते च गोलाकारे तडिदिन-विशुदिव विमले-उज्ज्वले च सदृशे च परस्परेण द्वे अपि समाने नयनेनेत्रे यस्य तं तथाविधम्, 'विसालपीवरोरु, पडिपुन्नविपुलखंध' विशालपीवरोरुम्-विशाले-विस्तीर्ण, पीवरे-स्थूले, ऊरू-जङ्घ यस्य तं तथाविधम् , परिपूर्णों विपुलश्च स्कन्धो यस्य तं तथाविधम् , 'मिउविसयसुहमलक्खणपसत्थवित्थिन्नकेसरसडोवसोभियं' मृदुविशदसूक्ष्मलक्षणप्रशस्तविस्तीर्ण के शरसटोपशोभितम् - तत्र मृदवा-कोमलाः, विशदा:-एकैकशः स्पृष्टाः, सूक्ष्माः, लक्षणप्रशस्ताः-प्रशस्तलक्षणाः, विस्तीर्णाः-विकीर्णाः याः केसरसटाः-स्कन्धकेशच्छटास्ताभिरुपशोभितम् , 'उसियमुनिम्मिय सुजाय अफ्फोडियलंगूलं' उच्छितमुनिर्मितसुजा. तास्फोटितलागलम्-उरिछूतम्-ऊचीकृतम्, सुनिर्मितं-सुष्टुअधोमुखीकृतम् , सुजातम्-शोभनातयाजातम् , आस्फोटितंच-भूमौ आस्फालितं लाल-पुच्छो येन तं तथाविधम् , 'सोम्मं, सोम्मागारं, लीलायत, जंभायंतं, नहयलाओ ओवयमाणं तपाया गया हो और आवर्त कर रहा हो थीं, तथा विजली के समान चमकीली थीं और गोल थीं कहने का तात्पर्य यह है कि दोनों आंखें वर्ण की अपेक्षा उक्त सुवर्ण के जैसी थीं, गोल थी और बिजली के जैसी उज्ज्वल थीं। 'विसालपीचरोरु, पडि पुन्नविपुलखंध' इसकी दोनों जंघाएँ विस्तीर्ण एवं स्थूल थीं, दोनों कन्धे परिपूर्ण और विपुल थे, 'मियविसयसुहुमलक्खणपसत्यवित्थिनकेसरसडोवसोभियं' इसकी केशरसटा-गर्दन के बाल-मृदु-कोमल थे, विशद आपस में एक दूसरे से मिले हुए थे, सूक्ष्म थे, लक्षणों से प्रशस्त थे और इधर उधर गर्दन पर विखरे हुए थे, इनसे यह घड़ा सुहावना लगता था ऊसियसुनिम्मियमुजायअप्फोडियलंगूलं' यह अपनी पूंछ को नीचे ऊचे कर रहा था જેવી ચમકતી તથા ગોળ-ગોળ તેની આંખે હતી. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે બંને આંખે વર્ણ તપ્ત સુવર્ણના જેવું હતું, આકાર ગોળ હતું मन तो विमान सेवा ते वी ती. “ विसालपीवरोरु, पडिपुन्नविपुलखंध" नी भन्न on विn मने २थू। उती, मने भन्ने मला विशा भने परिपूतi. “मियविसयसुहमलक्खणपसत्यवित्थिन्नकेसरसडोवसोभिय" તેની કેશવાળીના વાળ કોમળ, વિશદ-એક બીજાને મળેલા હતાં, અને પ્રશરત લક્ષણવાળાં હતાં, અને ગર્દન પર આમતેમ વિખરાયેલાં હતાં. तेर सीधे ते भूम सु१२ गत sat. “ ऊसिय सुनिम्मियसुजायअफोडियलंगल"तपातानी ५७डीने यी नीया ४३री रह्यो मन भान ५२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे निययवयणमइवयंतं सीहं सुविणे पासित्ताणं पडिबद्धा' तत्र सौम्यं-भद्रम् , सौम्याकारम् सौम्यः आकारः-आकृतिर्यस्य तं तथाविधम् , लीलायन्तम्-लीलां कुर्वन्तम् , जृम्भमाणं-जृम्भां कुर्वाणम् , नभस्तलात्-आकाशप्रदेशात् अवपतन्तम्-अधोनि पतन्तम् , निजकवदनम्-स्वमुखम् , अतिपतन्तं-प्रविशन्तम् , सिंहम् , स्वप्ने दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा-जागरितवती, 'तएणं सा पभावई देवी अयमेयारूवं ओरालं जाव सस्सिरियं महासुविणं पासित्ताणं पडिबुद्धा समाणी, हट्ठतु जाव हियया' ततः खलु सा प्रभावती देवी इमम् एतद्रूपम्-उक्तस्वरूपम् , उदारम् , यावत्-कल्याणं, शिवम् , धन्यम् , मङ्गलम् , सश्रीकम् , महास्वप्नं दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा-जागरिता सती, हृष्टतुष्ट यावत् हृदया, इति हृष्टतुष्टा चित्तानन्दिता, प्रीतिमनस्का, परमसौमनस्थिता, हर्षवविसर्पहृदया 'धाराहयकलंबपुफ्फगंपिव समूससियरोमकूवा तं
और जमीन पर पछाड़ता था 'सोम्म, सोमागारं, लीलायंतं, जंभायंतं, नहयलाओ, ओवयमाणं, निययवयणमइवयं सीहं सुविणे पासित्ता णं पडिबुद्धा' यह स्वयं सौम्य था और आकार में भी सौम्य लगता था। जब यह आकाश से उतरा तो विविधप्रकार की क्रीडा करता हुआ इस प्रकार के इन पूर्वोक्त विशेषणों से युक्त हुए सिंह को आकाश से उतरते प्रभावती ने अपने मुख में प्रवेश करते देखा। स्वप्न को देखकर वह जगगई। 'तएणं सा पभावई देवो अयमेयारूवं ओरालं जाव सस्सिरीयं महासुविणं पासित्ता णं पडिबुद्धा' इसके बाद इस प्रकार के इस उदार यावत्-कल्याण कारक, शिवरूप, धन्य, मङ्गलरूप एवं सश्रीक, महास्वप्न को देखकर जागृत हुई उस प्रभावती ने कि जिसका हृदय मारे आनन्द के उछल रहा था और संतुष्ट हो गया है 'धाराहयकलं. ५७तो तो. “ स्रोम्म', सोमागार', लीलायत, जंभायत, नहयलाओ, ओवरमाण निययवरणमइवयंत सीह सुविणे पासित्ता ण पडिबुद्धा" ते पोत सौम्य સ્વભાવને હતું અને તેને દેખાવ સૌમ્ય લાગતે હતો. તે વિવિધ પ્રકારની ક્રીડા કરતો કરતો આકાશમાંથી નીચે ઉતર્યો અને પ્રભાવતીના મુખમાં તેણે પ્રવેશ કર્યો.” આ પ્રકારનું સ્વપ્ન જોઈને તે જાગી ગઈ
___“तएण सा पभावई देवी अयमेयारूव' ओरालं जाव सस्सिरीय महासुविण पासित्ताण पडिबुद्धा०" या प्रश्न GR (उत्तम), आया।२४, શિવરૂપ, ધન્ય, માંગલિક અને સશ્રીક (સંદર) મહાસ્વપ્નને દેખીને જાગૃત થયેલી તે પ્રભાવતી રાણીના આનંદનો પાર ન રહ્યો. તેનું હૃદય આનંદથી नायी यु भने तने घणे। संतोष थयो. “ धाराहयकलंवपुष्फगंपिव समूससि.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ४ खुदर्शनचरितनिरूपणम्
सुत्रिणं ओगिver' धाराहत कदम्बपुष्पक मित्र-तत्र धारापातेन प्रफुल्लकदम्ब पुष्पमित्र समुच्छ्वसित रोमकूपा - रोमाञ्चिता सती तं स्वप्नम् अवगृह्णाति - अवदalfa treateर्थ:, 'ओगिण्डित्ता सयणिज्जाओ अभुट्टो अन्भु ता' तं स्वप्नम् अवगृ- अवधार्य, स्मृत्वा शयनीयतः अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय, 'अतुरियमचवळमसंताप, अक्लिंबियाए, रायहंससरिसीए गईए, जेणेव बलस्स रन्नो सयणिज्जे तेणेव उत्रागच्छ' अत्वरितमचपलमसंभ्रान्ततया, तत्र अत्वरितम्-त्वरारहितम्, अचपलम् - शरीरमनसो श्रापल्यरहितम् यथास्यात्तथा असंभ्रान्ततया - वेगरहितया, अविलम्बितया - विलम्वरहितया, राजहंससद्दश्या - राजहंसगतिसदृश्या, गत्या-गमनेन - परम रमणीयस्येत्यर्थः यत्रैव बलस्य राज्ञः शयनीयमासीत् तत्रैव-उपागच्छति, 'उनागच्छित्ता, बलं रायं ताहि इट्ठाहि, कंताहि, पियाहिं, मणुन्नाहिं, मणामाहिं, ओरालाहिं, कल्लाणाहिं, सिपाहिं, धन्नाहिं, मंगल्लाहिं, सस्सिरीयाहिं, मियम हुरबपुष्कगंपिव समूससियरोमकूवा तं सुविणं ओगिण्हह ' एवं जिसका समस्त शरीर धाराहत कदंबपुष्प की तरह रोमाञ्चित हो रहा है, देखे हुए उसस्वप्न को याद किया 'ओगिव्हित्ता सर्याणिज्जाओ अन्भुट्ठेह' याद करके फिर वह शय्या से उठी ' अन्भुट्ठेत्ता अतुरियमचपलम संभताए, अविलंबियाए, रायहंससरिसीए, गइए, जेणेव बलस्स रनो सय णिजे, तेणेव उवागच्छ ' उठकर वह त्वरारहित, चपलतारहित-शारीरिक एवं मानसिक चञ्चलता रहित, वेगरहित और विलम्बरहित होने के कारण राजहंस की गति जैसी गति से चलकर जहाँ बलराजा की शय्या थी वहाँ पर आई' उवागच्छित्ता बलं रायं ताहिं इट्टाहि कंताहि पियाहिं, मणुन्नाहिं, मणामाहिं, ओरालाहि कल्लाणाहि, सिवाहिं, धन्नाहिं,
,
यरोमकूत्रा त सुविण ओगिण्हइ" भेघनी धाराथी अहमयुष्यनी देवी हशा થાય છે એવી તેની દશા થઇ. એટલે કે હર્ષને લીધે તે રામાંચિત થઈ ગય गाने ते महास्वप्नने याद रखा लागी " ओगण्हित्ता सयणिज्जाओ अब्भुट्ठेइ " स्त्रीने या उरीने ते शय्या परथी उठी. " अब्भुट्टेत्ता अतुरियमचवलम संभंताप, अविलंवियाए, रायहं ससरिसीए, गइए, जेणेव बलस्व रन्नो सयणिज्जे, तेणेव उवागच्छइ” अहीने त्वरडित, अपवतारडिन (शारीरि अने मानसि यथલતા રહિત), વેગરહિત, અને વિલ ખરહિત હાવાને કારણે રાજહંસના જેવી ગતિથી ચાલતી ચાલતી, જ્યાં ખલરાજાની શય્યા હતી ત્યાં તે આવી. उगच्छित्ता बलं राय' ताई इट्ठाहिं कंताहिं पियाहिं, मणुन्नाहिं, मणामाहि, ओरालाहिं, कल्लाणाहिं', सिवाहि, धन्नाहि, मंगल्लाहि, सस्सिरीयाहिं, मियमहुर
66
४९७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
भगवती सूत्रे
9
1
मंजुलाहिं, गिराहिं, संलबमाणी, संयमाणी पडिबोहे' उपागत्य बलं राजानम्, ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः कमनीयाभिः प्रियाभिः - दद्याभिः, मनोज्ञाभिः श्रेष्ठाभिः, मनोऽमाभिः - मनसा अम्यन्ते - माप्यन्ते इति मनोऽमास्ताभिः - मनोऽनुकुलाभिः, उदाराभिः, कल्याणाभिः शिवाभिः धन्याभिः मङ्गलाभिः सश्रीकाभिःश्रियायुक्ताभिः, मितमधुरमन्जुलाभिः, गीर्भिः - वाग्मिः संलपन्ती संलपन्ती पुनः पुनही प्रतिबोधयति- जागरयति एतेषां विशेषार्थः कल्पसूत्रस्य कल्पमजरी व्याख्यायामेकोनत्रिंशत्तममुत्रे त्रिशलास्वप्नमकरणे विलोकनीयः । ' पडिबोहेत्ता, बळेण रण्णा अभणुन्नाया समाणी नाणामणिरयणभत्तिचिसंसि, महासणंसि णिसीय ' प्रतित्रोध्य- जागरयित्वा बलेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाता - आज्ञप्ता सती नानामणिरत्नभक्तिचित्रे - अनेक त्रिधमणिरत्न परिपूर्ण चित्रकलायुक्त, भद्रासने निषीदति - उवविशति 'णिसोइत्ता, आसत्या, वीसत्था, सुहासणवरगया बल राय art हा िकंवाहिं जान सेलवमाणी संलवमाणी एवं वयासी' भद्रासने निषधमंगल्लाहिं, सस्सिरीयाहि, मियमहुर मंजुलाहिं, गिराहिं, संलवाणी संलवमाणी पडिवोह' वहां आकर के उसने उन इष्ट, कान्तकमनीय, प्रियहृद्य, मनोज्ञ श्रेष्ठ, मनोम मनोनुकूल, उदार, कल्याणरूप, शिवरूप, धन्य, मङ्गलभूत, सश्रीक, तथा मित मधुर और मंजुल वचनों से यल राजा को जगाया- इन वचनों के विशेषणका विशेषार्थ कल्पसूत्र की कल्पमञ्जरी की व्याख्या में २९ वें सूत्रमें त्रिशलास्वप्नप्रकरण में लिखा गया है अतः वह से देख लेना चाहिये. 'पडियोहेला वलेण रण्णा अन्भजुन्नाया समाणी नाणामणिरयणभत्तिचित्तंसि भद्दासणंसि णिसीयइ ' जगा करके फिर बल राजा के द्वारा आज्ञापाकर अनेकविध मणिरत्न से परिपूर्ण चित्रकलायुक्त भद्रासन पर बैठ गई 'णिसीइसा आसस्था, बीसस्था सुहासणवरगया बलं रोयं ताहिं इट्ठाहि कंताहिं जाव संलव
"
و
मंजुळाहिं, गिराहि, संलत्रमाणी संलरमाणी षडियोहे" त्यां भावाने तेथे छष्ट, अन्त, (अभनीय), प्रिय, मनोज्ञ, मनोभ (भानु), उद्धार, उध्या३य, धन्य, માંગલિક, સશ્રીક તથા મિત, મધુર અને મજુલ વચનાથી ખલરાજાને જગાડચા આ વિશેષણેાના અથ કલ્પસૂત્રના ૨૯માં સૂત્રની-ત્રીશલાસ્વપ્ન પ્રકરણની ટીકામાં આપવામાં આવેલ છે. તે જિજ્ઞાસુ પાઠકાએ તે ત્યાંથી વાંચી લેવા.
66
पडिबोहेत्ता बलेण रण्णा अन्भणुन्नाया समाणी नाणामणिरयणभत्तिचित्तंसि भाससि णिसीय " महाराजने गाडीने, तेमनी याज्ञा बहने ते विविध भशिरत्नोथी परिपूर्ण भने शिवसायुक्त सुग्भासन पर मेसी गई. " णिसीइत्ता असत्या, बीसत्था, सुहासणवरगया गल राय ताहिं इट्ठाहिं कंताहिं जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ४९९ उपविश्य, आश्व ता-गतिजनितश्रमाभावात् , विश्वस्ता संक्षोभाभावात् , सुखासनवरगता श्रेष्ठासनोपरि उपविष्टा बलं राजानम् ताभिः पूर्वोक्ताभिः, इप्टाभिः, कान्ताभिः यावत्-मियामिः, मनोज्ञाभिः, मन ऽमाभिः, उदाराभिः, कल्याणामिः, शिवाभिः, धन्याभिः, मङ्गल्याभिः, सश्रीकाभिः मितमधुरमञ्जुलाभिः गीर्भिः संलपन्ती संलपन्ती एवम्-वक्ष्यमाणपकारेण मादीत्-‘एवं खलु अहं देवाणुप्पिया! अज्ज तंसि तारिसगंसि सयणिज्जसि सालिंगणवाहिए, तंत्र जाप नियगवयणमहवयंत सीहं सुविणे पासित्ताणं पडिबुद्धा' हे देवानुपियाः ! एवं खलु पूर्वोत्तरीत्या अहम् , अद्य तस्मिन् तादृशके, शयनीये सालिङ्गनवर्तिके-आलिङ्गवर्तिकया-शरीरप्रमाणोपधानेन सहवर्तते यत् तस्मिन्-तथाविधे, तदेव-पूर्वोक्तवदेव यावत्-उभयतो विबोयणे, उभयतः उन्नते, मध्ये नतगंभीरे, गङ्गापुलिनवालुकाऽवदाल सदृश के-इत्यादि पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टे शयनी ये इति पूर्वेणान्वयः, अर्द्धरात्र. कालसमये पूर्वोक्तविशेषण-विशिष्टं नमस्तलात् अवपतन्तं निजकवदनमतिपतन्तं माणी संलघमाणी एवं क्यासी' पैठ करके वह वहां मार्गजनितपरिश्रम से रहित होकर संक्षोभ के अभाव से विश्वस्त होती हुई बल राजा से कहने लगी-करते समय उसने उसी प्रकार की पूर्वोक्त उदार आदि विशेषणों वाली वाणी से ही अपने अभिप्राय को कहा-'एवं खलु अहं देवाणुप्पिया! अज्ज तंसि तरिसगंसि सयणिज्जसि सालिंगणवहिए, तं चेव जाव णियग धयण महवपंत सीह सुमिणे पासित्ता णं पडिघुद्धा' हे देवानुप्रिय ! मैं ने आज उस प्रकार के उस पूर्वीक्त सालिङ्गन आदि विशेषणों वाली शय्या पर कुछ सोती सी कुछ जगती सी अवस्था में अर्धरात्रि के समय एक स्वप्न देखा है-यहां पर शय्या के पहिले कहे गये समस्त विशेषणों का कथन जान लेना चाहिये। स्वप्न में आकाशसे उतरता हुआ एक सिंह मेरे मुँह में प्रवेश कर गया है। संलवमाणी संलवमाणी एव वयासी" त्या२ मा भागनित परिश्रमथा રહિત થઈને તથા સંભના ત્યાગ પૂર્વક વિશ્વસ્ત બનેલી એવી તે પ્રભાવતી રાણીએ તે ઉત્તમ સુખાસન પર બેઠાં બેઠાં, કાંત, પ્રિય આદિ પૂક્તિ વિશે. पाणी पीथी मसन सा प्रमाणे घु-"एवं खलु अह देवाणुप्पिया! अज्ज तंसि तारिसगंसि सयणिज्जसि सालिंगणवट्टिए, तचेव जाव णियगवयणम. इवयंत सीह सुविणे पासित्ताण पडिबुद्धा" " Qवानुप्रिय ! मारे मध्यरात्र, પૂર્વોક્ત સાલિંગન આદિ વિશેષણવાળી શય્યામાં જ્યારે હું સૂતી હતી, ત્યારે મેં અર્ધનિદ્રિત અને અર્ધજાગૃતાવસ્થામાં કે સ્વપ્ન જોયું. (અહીં શય્યાનાં આગળ કહ્યા મુજબનાં બધાં વિશેષણે ગ્રહણ કરવા જોઈએ.) સ્વપ્નમાં મેં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
भगवतीसूत्रे सिंहं स्वप्ने दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा-जागरितवती, 'तं णं देवाणुप्पिया! एयस्स ओरालस्स जाव महामुविणस्स के मन्ने कलकाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ ?' हे देवानुमियाः! तर खलु एतस्य पूर्वोक्तस्य उदारस्य यावत् कल्याणस्य शिवस्य धन्यस्य, मङ्गल्यस्य सश्रीकस्य महास्वप्नस्य किं मन्ये कल्याणः फलवृत्तिविशेषो भविष्यति ? 'तएणं से बले राया पभावईए देवीए अंतिए एयमढं सोचा, निसम्म हठ्ठतुट्ठ जाव हियये' ततः खलु स बलो राजा प्रभावत्याः देव्याः अन्तिके-समीपे एतमथै-पूर्वोक्तार्थ श्रुत्वा, निशम्य-हृदि अवधार्य, हृष्टतुष्ट यावत् हृदयः 'धाराहय. नीवसुरभिकुसुमचंचुमालइयतणुयउसवियरोमकूवे तं सुविणं ओगिण्इइ' धाराहतयहां स्वप्न दृष्ट सिंह के पूर्वोक्त समस्त विशेषणों का कथन समझ लेना चाहिये। स्वप्न के देखते ही मैं जग गई सोई नहीं 'तं णं देवाणुप्पिया! एयरस ओरालस्स जाव महासुविणस्स के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ' अतः हे देवानुप्रिय ! तो क्या मैं ऐसा मानू कि इस उदार आदिविशेषणों वाले महोस्वप्न का फलवृत्तिविशेषवाला कल्याणरूप फल होगा? अर्थात् इस दृष्ट स्वप्न का क्या विशिष्ट कल्याणकारी फल होगा? 'तएणं से बले राया पभावईए देवीए अंतिए एयम सोच्चा निसम्म हतुह जाव हियए' बल राजा ने जब प्रभावती देवी के द्वारा कही गई स्वप्न की बात सुनी तथ उसके विचार से उसका हृदय आनन्दित हो गया। 'धाराहयनीवसुरभिकुसुमचंचुमालइयतणुय ऊसवियरोमकूवे तं सुविणं ओगिण्हइ' उसका शरीर अविच्छिन्न આકાશમાંથી ઉતરતા એક સિંહને મારા મુખમાં પ્રવેશતા જે. (અહી સ્વપ્નદષ્ટ સિંહના પૂર્વોક્ત બધાં વિશેષણે ગ્રહણ કરવા જોઇએ) સ્વપ્નને જોઈને તુરત જ હું જાગી ગઈ.”
___“ त ण देवाणुपिया ! एयरस ओरालस्स जाव महासुविणस्स के मन्ने फल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ" तो देवानुप्रिय! शुभारे से भान જોઈએ કે આ ઉદાર આદિ વિશેષણવાળા મહાસ્વપ્નનું ફલવૃત્તિ વિશેષવાળું કલ્યાણકારક ફલ શું પ્રાપ્ત થશે ? એટલે કે મેં જોયેલા તે સ્વપ્નનું વિશિષ્ટ
या प्रा थशे ५३.१ "" तएण से बले राया पभावइए देवीए अतिए एयम, सोच्चा निसम्म दुतुट्ठ जाव हियए " मस२० यारे प्रभाવતી રાણીને મુખે તે સ્વપ્નની વાત સાંભળી, ત્યારે તેને ઘરે જ આનંદ भने सतोष था. तेनुय मानथी नायी यु. “धाराहयनीवसरभि कुसुमचंचुमालइयतणुयऊसवियरोमकूवे त सुविण' ओगिण्ह इ" अविछिन्न
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ ३० ११ सू०४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५०१ नीपसुरभिकुसुममिव-अविच्छिन्नवर्षाधारापातेन प्रफुल्लितकदम्बसुगन्धिपुष्पमिव चञ्चुमालयिता-पुलकिता तनुः-शरीरं यस्य स तथाविधः, अत एव उच्छ्रितरोमकूपः-उच्छितानि रोमाणि कूपेषु-कृपसदृशत्वात् कूपेषु-रोमोत्पत्तिस्थानेषु यस्य स तथाविधः, तं पूर्वोक्तं स्वप्नम् अवगृह्णाति-अवधारयति, 'ओगिप्हित्ता ईई पविसइ, पविसित्ता, अप्पणो साभाविएणं मइपुचएणं बुद्धिविन्नाणेणं तस्स मुवि णस्स अत्थोग्गहणं करेई' अवगृह्य-पूर्वोक्तस्वप्नावग्रहणं कृत्वा ईहां-विचारविशेष पविशति, प्रविश्य, आत्मनः स्वाभाविकेन-स्वभावसिद्धेन मतिपूर्वकेण-आभिनि बोधिकप्रभवेण, बुद्धिविज्ञानेन-मतिविशेषरूपौत्पत्तिक्यादि-युद्धिरूपपरि छेदेन, तस्य-पूर्वोक्तस्य स्वप्नस्य अर्थावग्रहणं-फलनिश्चयम् करोति, 'करेत्ता पभावई देविं ताहिं इटाहिं कंताहि जाव मंगल्लाहिं सस्सिरीयाहि मियमहुरमंजुलाहिं गिराहिं संलप्रमाणे संलबमाणे एवं वयासी'-तस्य स्वप्नस्य फलनिश्चयं कृत्वा धारापातवाली वर्षा के गिरने से प्रफुल्लित सुगंधित कदम्ब पुष्प की तरह पुलकित हो उठा और रोमकूपों में रोमोत्पत्ति स्थानों में-रोमराजि खड़ी हो गई। राजा ने उस महास्वप्न को पहिले तो सामान्यरूप से सोचा-बाद में 'ओगिण्हित्ता ईहं पविसइ' उसको उसने ईहारूप से तर्क वितर्क का विषय बनाया 'पविसित्ता अप्पणो साभाविएणं मइ. पुचएणं बुद्धिविन्नाणेणं तस्स सुविणस्स अयोग्गहणं करेइ' पश्चात् उसने अपने स्वाभाविक मतिज्ञानजन्य बुद्धिविज्ञान से-मतिविशेष रूप
औत्पत्तिकी आदि घुद्धिरूप ज्ञान से-उस पूर्वोक्त महास्वप्न का फलनिश्चय किया 'करेता पभावहं देवि ताहिं इटाहि कंनाहिं जाय मंगल्लाहिं सस्सिरीयाहिं मियमहुर मंजुलाहिं गिराहिं संलबमाणे संलवमाणे एवं વરસાદની ધારા પડતી હોય ત્યારે જેમ સુગંધિત કદંબપુપ પુલકિત થાય છે, તેમ આનંદને લીધે તે પણ પુલકિત થયે-તેની રોમરાજિ ઊભી થઈ ગઈ
માંચિત થઈ ગયું. પહેલાં તે બલ રાજાને તે સ્વપ્ન વિષે સામાન્ય રૂપે विया२ . त्या२ मा " ओगिनिहत्ता ईह पविसइ" तेथे तेने छापे sad शने ते विष 63 विया२ . “ पविसित्ता अप्पणो साभाविएण मइपुव्वएण बुद्धिविन्नाणेण तस्स सुविणस्स अत्थोगहण करेइ" त्या२ मा तेणे પિતાના સ્વાભાવિક મતિજ્ઞાન જન્ય બુદ્ધિવિજ્ઞાનથી-મતિવિશેષરૂપ ઔત્પત્તિકી આદિ બુદ્ધિરૂપ જ્ઞાનથી-તે પૂર્વોક્ત મહાસ્વપ્નના ફલને નિર્ણય કર્યો. " करेत्ता पभावई देविं ताहिं इटाहि', कंताहि जाव मंगल्लाहि सास्सिरीयाहि मियमहुरमंजुलाहि गिराहि सलवमाणे संलवमाणे एवं वयासी '' त्या२ मा तेरे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
भगवती सूत्रे
,
प्रभाव देवीम् ताभिः पूर्वोक्ताभिः इष्टाभिः कान्तामिः -- कमनीयाभिः यावत्प्रियाभिः, मनोज्ञाभिः, मनोऽमाभिः उदाराभिः कल्याणाभिः शिवाभिः, धन्याभिः मङ्गल्याभिः सश्रीकाभिः मितमधुरमञ्जुलाभिः गीर्भिः संलपन् संलपन् - पुनः पुनर्व्याहरन्, एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण अबादीद - 'ओरालेणं तुमे देवी ! सुविणे दिवे' हे देवि ! उदारः खलु त्वया स्वप्नो दृष्टः, 'कल्लाणे णं तुमे जात्र सस्सिरीर णं तुमे देवी! सुविणे दिट्ठे' हे देवि ! कल्याणः खलु स्वया यावत् - शिवो, धन्यः, मङ्गल्यः, सश्रीकः- श्रियायुक्तः खलु त्वया रानो दृष्टः, 'आरोग्गतुट्टि दीहा उकल्लाणमंगल्लकारणं तुभे देवी! सुविणे दिड' हे देवि ! आरोग्य - तृष्टि-दीर्घायुष्य-कल्याण मंगल्यकारकः खलु त्वया स्वप्नो दृष्टः, अत्र कल्याणपदेन अर्थप्राप्तिः, मङ्गलपदेन च अनर्थमतिधातो ग्राह्यः, 'अत्थलाभो देवाशुप्पिए ! भोगलाभो देवाणुप्पिए । पुत्तलाभ देवाणुप्पिए । रज्जलामो देवाणुपिए! ' वयासी ' फल निश्चय करने के बाद फिर उसने इन इष्ट, कान्त यावत् मंगलकारक सश्रीक, मिल, मधुर एवं मंजुल शब्दों से बारं पार स्वप्न की प्रशंसा करते हुए इस प्रकार कहा-' ओरालेणं तुमे देवी! सुविणे दिट्ठे, ' हे देवी! तुमने जो स्वप्न देखा है वह बड़ा उदार -प्रधान है 'कल्लाणे णं तुम देवी सुषिणे दिट्ठे, जाव सस्सिरीएणं तुमे देवी ! सुविणे दिवे' हे देवी! बहुत ही अधिक कल्याण कारक स्वप्न तुमने देखा है, यावत् शिव, धन्य, मंगलरूप एवं सश्रीक- शोभाजनक स्वप्न है ' आरोग्गतुहिदी हाउ कल्याण मंगललकारएणं तुमे देवो सुविणे दि हे देवि ! आरोग्य देने वाला तुष्टि देने वाला, दीर्घायुष्य देने वाला, अर्थ प्राप्ति कराने वाला और अनर्थ का विध्वंस करने वाला वह स्वप्न तुमने देखा है ' अस्थलाभो देवाणुप्पिए, भोगलाभों देवाणुम्पिए
"
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
,
,
S
ईष्ट, अन्त, प्रिय, मनोज्ञ, भनाभ, मंगलारी, सश्रीउ, भित, मधुर भने મંજુલ શબ્દોના ઉચ્ચારણુ દ્વારા તે સ્વપ્નની વારંવાર પ્રશંસા કરતાં કરતાં प्रभावती राहीने या प्रभा - " ओरालेण तुमे देवी ! सुविणे दिट्ठे " डे हेवी ! तमे के स्वप्न ले छे ते धायें हार (उत्तम) ४. " कल्लाणे णं तुम देवी सुविणे दि े, जाव सस्सिरीपणं तुमे देवी सुविणे दिट्ठे " हे देवी! तभे ઘણું જ કલ્યાણકારી સ્વપ્ન જોયું છે. હે દેવી ! તમે શિવ, ધન્ય, મગલરૂપ અને
श्री (शोभायुक्त) स्वप्न ज्यु छे. "आरोग्यद्विदी हाउ कल्याण मंगल कारणं तुमे देवी ! सुविणे दिट्ठे ” हे देवा । तमे आरोग्यहाय, तुष्टिहाय (तृप्तिहाय५), દીર્ષાયુષ્યદાયક, અપ્રાપ્તિ કરાવનાર અને અનના વિઘ્નસ (નાશ) કરનાર स्वप्न श्रेयुं छे. " अत्थलाभो देवाणुप्पिए ! भोगलामो देवाणुनिए !, पुत्त लाभो
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
..
..
.
L
A
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १० ४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५०३ तस्मात् स्वप्नदर्शनाद हे देवानुप्रिये ! तब अर्थलाभो भविष्यति, हे देवानुप्रिये तस्मात् स्वप्नात् नत्र भोगलाभो भविष्यति, हे देवानुप्रिये ! तस्मत् स्वप्नात् तत्र पुत्रलाभो भविष्यति, हे देवानुभिये ! तस्मात् स्वप्नात् तब राज्यलाभो भविष्यति, ‘एवं खलु तुम देवानुप्पिर ! गण्हं मासाणं बहुपडिपुण्णाण अद्धहमाण राईदियाणं विइकताणं' हे देवानुपिये ! एवं खलु निश्चयेन त्वम् नवानां मासानाम् , बहुमतिपूर्णानाम् , अष्टिमानाम् सार्द्धसतानाम् रात्रिन्दिनानां व्यतिक्रान्तानाम् साद्धसप्तरात्रिदिवसाधिकनवमासव्यतिक्रमणानन्तरमित्यर्थः, 'अम्हं कुलकेउं कुलदीवं कुलपायं, कुलवडेंसयं, कुलतिलगं, कुलकित्तिकरं, कुलनंदिकरं, कुलजसकरं, कुलाधार, कुलपायवं, कुलविवरणकर' अस्माकं कुलकेतुम्-कुलध्वजायमानम् , कुलस्य केतुरिवकेतुः अद्भूतत्वात् , कुलदीपं-कुलस्य दीपइवदीपः प्रकाशजनकरवात तं तथाविधम् , कुलपर्वतम्-कुलस्य पर्वतः-अनभिभवनीयस्थिराश्रयता साधात तं तथाविधम् , कुलावतंसकम्-कुरस्यावतंसकः-शिरोमणिः उत्तमत्वात् , तादृशम् , पुत्तलाभो देगणुप्पिए! रज्जलाभो देवाणुप्पिए' हे देवानुप्रिये उस दृष्ट स्वप्न के प्रभाव से तुम्हें अर्थ का लाभ होगा, भोग का लाभ होगा, पुत्र का लाभ होगा, राज्य लाभ होगा 'एवं खलु तुम देवाणुप्पिए! नवह मासाणं बहुपडिपुण्णाणं अट्ठमाणं राइंदियाणं विकंताणं' हे देवाणुप्रिये ! तुम साढे सातदिन अधिक ९ मास के पूर्णरूप से निकल जाने के बाद अम्ह कुलके, कुलदीव, कुलपव्ययं, कुलवडेंसयं, कुलतिलगं, कुलकित्तिकर, कुलनंदिकर, कुलजसकर कुलाधारं, 'कुलपायवं, कुलविवद्धणकर, हमारे कुलके केतुरूप-अद्भुत होने से वंश की ध्वजारूप, प्रकाशक होनेसे कुल के दीपकरूप, अनभिभवनीय होने से, स्थिरस्वभाववाला होने से एवं सब का आधारभूत होने से कुल के पर्वत रूप, उत्तम होने से कुल के शिरोमणिरूप, अलंकार रूप होने से कुल के तिलक रूप, देवाणुप्पिए ! रज्जलाभो देवाणुप्पिए !" देवानुप्रिय! तमे नये सपना આ ફળ તમને પ્રાપ્ત થશે–આ દૂષ્ટ વનના પ્રભાવથી તમને અર્થ લાભ થશે, पुत्रनी प्राप्ति 2 स. २wयसाल प्रात यश. " एव' खलु तुम देवाणुप्पिए! नवण्ह मासाण बहुपदिपुण्णाणं अट्ठमाण राइंदियाणं विइताण" हवानुप्रिया! ५२॥ न मास भने ७॥ ६१ व्यतीत यया मा “ अम्ह कुलके, कुलदीव', कुलपव्यय, कुलवडेंसय, कुलतिलग, कुलकित्तिकर, कुलन दिकर, कुलजसकर', कुलाधार', कुलपायव, फुलविवद्धणकर" २०१५ जुसमा तु समानઅદ્દભુત હોવાથી હવજ સમાન પ્રકાશક હોવાથી કુલના દીપક સમાન, કુળમાં પર્વત સમાન (સ્થિર સ્વભાવવાળે) અને કુળના આધારરૂપ, અને અજેય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
भगवतीय कुलतिलकम्-कुलस्य तिलक:-तिलकरूपः अलङ्करणत्वात् , तादृशम् , कुलकी ति. करम्-कुलस्य कीर्तिः एकदिग्गामिनी प्रसिद्धिः तस्याः कारकमित्यर्थः, कुलानन्दकरम् तत्समृद्धिकारकत्वात् , कुलयशःकरम्-कुलस्य यशः सर्वदिग्गामी प्रसिद्धिवि. शेषः तस्य कारकम् , कुलाधारम्-कुलस्य आधारभूतम् , कुलपादपम्-कुलस्य पादपो-वृक्षः अवश्याश्रयणीयच्छायत्वात् , तथाविधम्, कुलविवर्द्धनकरम्-कुलस्य विविधैः प्रकारैः बद्धनं विवर्द्धनम् तत्करणशीलम् 'सुकुमालपाणिपार्य, अहीणपडिपुण्गपंचिंदियसरीरं जाव ससिसोमाकारं कंतं पियदंसणं सुरुवं देवकुमारसम प्मभं दारगं पयाहिसि' सुकुमारपाणिपादम्, अत्यन्तकोमलकरचरणम् , अहीनपरिपूर्णपश्चेन्द्रियशरीरम्-स्वरूपतः अहीनानि, संख्यया परिपूर्णानि पश्चेन्द्रियाणि यत्तत्तथा तदेवंविधं शरीरं यस्य स तथाविधम् , यावत्-लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतम्तत्र लक्षणानि जन्मजातानि स्वस्तिकादीनि, व्यञ्जनानि जन्मानन्तरजातानि मषकुल की एकदिग्पसिद्धि कराने वाले, समृद्धिकारक होने से कुल में आनन्दकारक, कुल का चारों ओर यश फैलाने वाले, अवश्य आश्रय. णीय-ठंडी छाया वाले होने के कारण कुल के पादप (वृक्ष रूप), हरएक प्रकार से कुल की वृद्धि करने वाले होने से कुल विवर्द्धन कर 'सुकुमालपणिपायं, अहीणपडिपुण्णं, पंचिदिपसरीरं जाव ससिसोमाकार कंतं पियदंसणं सुरुवं देवकुमारसमप्पभं दारगं पयाहिसि' अत्यन्तकोमल कर चरण वाले, स्वरूप, से अहीन एवं संख्या से परिपूर्ण पांचों इन्द्रियों से युक्त शरीरवाले, यावत्-" लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतम् । जन्मजात स्वस्तिकादि लक्षणवाले एवं जन्मपश्चात् मषातिल आदि व्यञ्जनों હોવાથી આ ઉપમા આપી છે), ઉત્તમ હોવાથી કુલમાં શિરોમણી સમાન. અલંકાર રૂપ હોવાથી કુળના તિલક રૂપ, કુળની કીર્તિ ફેલાવનાર, સમૃદ્ધિ કારક હોવાથી કુળને આનંદદાયક, ચારે દિશામાં કુળને યશ ફેલાવનાર, કળના આધાર રૂપ, કુળમાં પાદપ રૂપ (વૃક્ષ જેમ ઠંડી છાયા આપે છે તેમ सारे मानानु. २ ४२२), हरे शत मुनी वृद्धि ४२ना२. "सकमालपाणिपाय अहीणपडिपुण्णं, पंचिं दियसरीर जाव ससिसोमाकार कंत पियदसणं सुरूवं देवकुमारसमप्पम दारगं पयाहिसि" मत्यन्त नाट ३२ अने य२६वाणा, ખેડખાંપણ રહિત શુભલક્ષણેથી યુક્ત પરિપૂર્ણ અંગવાળા, પરિપૂર્ણ પાંચે ઈન્દ્રિयोथी युक्त शरीरवाणा, (' यावत्' ५४थी "लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतम् " -मथी। વસ્તિક આદિ લક્ષણોવાળા અને જન્મબાદ તલ, મસા આદિ વ્યંજનેવાળા),
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११३०११०५ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
५०५
"
तिलादीनि तेषां यो गुणः प्राशरस्यम्, तेनोपेतो युक्तः तं तथाविधम्, शशिसौम्याकारम् - शशिवत्सौम्यः ः भव्यः आकाशे यस्य तम् कान्तम्- कमनीयम्, अत एव प्रियदर्शनम् - प्रियं- रमणीयं दर्शनं रूपं यस्य तम्, सुरूपम् - सुष्ठु रूपं यस्य तं तथाविधं परमसुन्दरमित्यर्थः देवकुमारसमप्रभम् देवकुमारम्य समा-तुल्या प्रभा - कान्तिर्यस्य तं तथाविधम्, दारकं - बालकम् प्रजनयिष्यसि - 'सेऽवि य णं दारए उम्मुकबालभावे विन्नायपरिणयमित्ते जोव्वणगमणुपत्ते सुरे वीरे विकते, वित्थिन्नविउ बलवाहणे रज्जवई राया भविस्सई' सोऽपि च खलु निश्चयेन दारको बालकः उन्मुक्तबालभावः, उन्मुक्तः परित्यक्तो बालभावो - बाल्यं येन स तथाविधः व्यतिक्रान्तबाल्यावस्थः बाल्यात्परं वयः प्राप्तः सन्नित्यर्थः, विज्ञकपरिणतमात्रः - विज्ञ एव विज्ञकः स चासौ परिणतमात्रच कलादिषु इति विज्ञकपरिणतमात्रः परिपकज्ञान इत्यर्थः, यौवनमनुप्राप्तः - युवावस्थामापन्नः शूरः- शौर्ययुक्तः दानात् स्वीकृतपरिपालनाद् वा वीरः संग्रामकरणात् विक्रान्तः- विक्रमयुक्तः पराक्रमयुक्तः परकीय भूमण्डलाक्रमणात्, विस्तीर्णविपुलबलवाहनः- विस्तीर्णविपुलेवाले, चन्द्रमा के समान भव्य आकार वाले, मनोहर रूप वाले, रमणीय दर्शनवाले, ऐसे देवकुमारस्वरूप जैसी कान्तिवाले बालक को जन्म दोगी, ' सेविय णं दारए उम्मुकबालभावे, विन्नायपरिणयमित्ते जोब
गमणुपत्ते सुरे, बीरे, विकंते, विस्थिनविउलबलवाहणे रज्जवई राया भविस्सs' वह बालक भी जब अपने बाल्यकाल की अवस्था को छोडकर यौवन अवस्था में प्राप्त होगा-त -तब वह कलादिकों में परिपक्व ज्ञानवाला होगा, दान से अथवा स्वीकृति के परिपालन से शौर्ययुक्त होगा, संग्राम करने से वीर होगा, परकीय भूमण्डल पर आक्रमण करने से विक्रम युक्त होगा, अतिविस्तीर्ण बलवाहन - सैन्य हस्ती आदि
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
,
ચન્દ્રમાના જેવી સન્ય આકૃતિવાળા, મનેહર રૂપવાળા, રમણીક દર્શનવાળા, मने हेवकुमारना नेवी अन्तिवाजा पुत्रनो तमे भन्भ आयशी, "सेविय णं दारए उन्मुकबालभावे, विन्नायपरिणयमित्ते जोव्वणगमणुपत्ते सूरे, वीरे, विक्कते, वित्थिन्नबिलवाहणे रज्जवई राया भविस्सइ” न्यारे ते मास पोतानी माझ्याવસ્થા પૂરી કરીને યુવાવસ્થા પ્રાપ્ત કરશે, ત્યારે તે કલાદિમાં પરિપત્ર જ્ઞાનવાળા (નિપુણુ) થશે, તે દાનથી અથવા શરણાગતનું રક્ષણ કરવાને કારણે શૌય યુક્ત થશે. સગ્રામમાં વીરતા ખતાવશે, તે ઘણેા પરાક્રમી હશે (અન્યના પ્રદેશે! પર આક્રમણ કરીને વિજય પ્રાપ્ત કરશે.) તે અતિ વિશાળ સેના અને हाथी, रथ, घोडा, पासणी आहि विश्तीय सैन्य भ्याने वाहनोवाणी मनशे,
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
"
,
9
,
6
भगवती सूत्रे अतिविस्तीर्णे बळवाहने सैन्यहस्त्यादिके यस्य स तथादिवः, राज्यपतिः - स्वतन्त्रो राजा भविष्यति, 'तं उरालेणं तुमे जाव सुविणे दिट्ठे' हे देवि ! स पूर्वोक्तः उदारः खलु त्वया यावत् - कल्याण:- शिवः, धन्यः, मङ्गल्यः, सश्रीकः, स्वप्नों दृष्टः, 'आरोग्गतुट्ठि जात्र मंगललकारएणं तुमे देवी ! सुचिणे दिडे तिकट्टु पभावर्ति देवि ताहि इद्वाहिं जाव वग्गृहिं दौचंपि तच्चपि अणुबूहर' हे देवि ! आरोग्यतुष्टियावत् दीर्घायुष्यकल्याणमङ्गल्यकारकः खलु त्वया स्वप्नो दृष्टः इति कृत्वा उक्तप्रकारेण प्रभावती देवीम् ताभिः इष्टाभिः यावत् कान्ताभिः प्रियाभिः, मनोज्ञाभिः मनोऽमाभिः उदाराभिः, कल्याणाभिः शिवाभिः, धन्याभिः, मङ्गल्यामिः, सश्रीकाभिः मितमधुरमज्जुलाभिः, वाग्भिः - गीर्भिः द्वितीयनपियारं, तृतीयनपि वारम् अनुयति अनुवर्धयति प्रशंसां करोति, 'तरणं सा पभावई देवी बलस्स स्नो अंतिए एयम सोच्चा, निसम्म हट्ट करयल जाव एवं वयासी' - ततः वाला होने से विस्तीर्णचलवाहनवाला होगा, और स्वतन्त्र राजा होगा तं उराणं तुमे जाव सुविणे दिवे' अतः हे देवि ! तुमने उदार यावन्कल्याणरूप, शिवरूप, धन्य, मंगलकारक, सश्रीफ, स्वप्न देखा है, ' आरोग्ग तुट्ठि जाव मंगलकारएणं, तुमे देवी! सुविणे दिट्ठे, त्ति कहु भावति देवि ताहिं इट्ठाहिं जाव वग्गूहिं दोच्चपि अणुमूह ' यह स्वप्न हे देवि ! आरोग्य ! तुष्टि, यावत् दीर्घायुष्य कल्याण मंगल्यकारक तुमने देखा है । इस प्रकार कहकर प्रभावती देवी की उस राजा ने इष्ट, यावत् कान्त, प्रिय, मनोज्ञ, मनोनुकूल, उदार, कल्याणरूप, शिव, धन्यरूप, एवं मंगल्य, सश्रीक, मित, मधुर और मंजुल चचनों से द्वितीयबार और तृतीयवार भी प्रशंसा की ' तरणं सा पभावई देवी, क्लस्स रण्णो अंतिए एयमहं सोच्चा, निसम्म हट्ठतुटु० करयल जाय अने स्वतंत्र शब्त मनशे 'त' उरालेणं तुमे जाव सुविणे दिट्ठे " हे हेवी ! तमे मालु उत्तम, उह्यालुारी, शिव३य, धन्य, मंगलकारी, मने सभी (शोलायुक्त) स्वप्न हेफ्युं छे. “ आरोग्गतुट्ठिजाव मंगलकारपणं, तुमे देवी ! सुविणे दिट्ठे, ति कट्टु भवति देवि ताहि इट्ठाहिं जाव वग्गूहिं दो बंपि, तच्चपि अणुह હે દેવી! તમે આરાગ્યદાયક તુષ્ટિદાકક, દીર્ધાયુંદાયક, કલ્યાણકારી અને મગલકારી સ્વપ્ન દેખ્યુ છે. મા પ્રમાણે કહીને તે ખલરાજાએ ષ્ટિ, કાન્ત, प्रिय, मनोज्ञ, मनोनुस, उहार उध्याय ३५, शिव, धन्य३य, भौंञण, सश्रीम, મિત, મધુર અને મંજુલ વચનાથી પ્રભાવતી દેવીની બીજી વાર પણ પ્રશંસા हुरी भने श्रीलवार प्रशंसा उरी. " तरणं सा पभावई देवी, वलस्स रण्णा अंतिए एयमट्ठ सोच्चा, निसम्म० करयल जाव एवे वयासी " અલરાજાના
,,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ५ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५०७ खलु सा प्रमावती देवी बलस्य राज्ञः-अन्तिके एतमर्थ-पूर्वोक्तार्थ श्रुत्वा, निशम्यहदि अपचार्य, हष्टनुष्टा करतलं यावत् मस्तके शिरसावर्तम् अञ्जलिं कृत्वा एवंयक्ष्यमाणकारेण अयादीत्-'एवमेयं देवाणुप्पिया! तहमेयं देवाणुप्पिया! अयितहमेयं देवाणुपिया!' हे देवानुप्रियाः! एवमेतत् , हे देवानुप्रियाः! त्येनत्-यथा अवता कथितं हे देवानुपियाः! अवितथमेतत्-सत्यमेतत् , असंदिद्धमेयं देवाणुप्पिया! इच्छियमेयं देवाणुप्पिया ! पडिच्छियमेयं देवाणुप्पिया!' हे देवानुपिया: । असंदिग्धं-निश्चितमेतत् पुत्रलाभविषयकं भवत्कथनम् , हे देवानुः मिया:! इच्छितमेतत् अभिलषितं पुत्रलाभरूपं वस्तु, हे देवानुप्रिया! प्रतीष्टमेतत् विशेषरूपेण वाछितम् हृदयेन स्वीकृतमेतत् कथनम् 'इच्छियपडिच्छियमेयं एवं पयासी' इसके बाद उस प्रभावती देवी ने बल राजा के मुख से जब इस प्रकार की पात सुनी-तब वह उस बात का विचार करके बहुत अधिक हर्षित हुई संतुष्ट चित्त हुई उसी समय उसने दोनों हाथ जोड़कर राजा को नमस्कार किया और फिर वह इस प्रकार से कहने लगी- एवमेयं देवाणुप्पिया! तहमेयं देवाणुप्पिया! अवितहमेयं देवाणुप्पिया!" हे देवानुप्रिय ! जैसा आपने यह कहा है वह वैसा ही है। हे देवानुमिय ! यह सत्य है ! 'असंदिद्धमेयं देवाणुप्पिया! इच्छियमेयं देवाणुप्पिया! पडिच्छियमेयं देवाणुप्पिया ! हे देवानुप्रिय ! यह पुत्रलाभ विषयक आपका कथन असंदिग्ध-संदेहरहित निश्चित है यह पुत्रलाभरूप वस्तु मुझे अभिलषित है। हे देवानुप्रिय ! यह पुत्रलाभ रूप वस्तु मुझे विशेष रूप से वांछितहै-हृदय से स्वीकृत है ! 'इच्छिय. ભુખે સ્વપ્નના ફલ વિશેની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને અને તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને પ્રભાવતી રાણીને ઘણે જ હર્ષ અને સંતોષ થયે. તેનું હૃદય આનંદથી નાચી ઉઠયું. તેણે બને હાથ જોડીને રાજાને નમસ્કાર કર્યા અને નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે કહ્યું–
"एवमेय देवाणुप्पिया! तहमेय' देवाणुपिया ! अवितहमेय देवाणुप्पिया। હે દેવાનુપ્રિય! આપની વાત ખરી છે હે દેવાનુપ્રિય! આપના કહેવા મુજબ જ સ્વપ્નનું ફલ પ્રાપ્ત થશે. હે દેવાનુપ્રિય ! આપે આ સ્વપ્ન વિષે જે નિર્ણય ध्ये छत सय सत्य " छे. " असंदिद्धमेयं देवाणुप्पिया ! इच्छिय मेयं देवाणुप्पिया! पडिच्छियमेयं देवाणुप्पिया! ३ वानुप्रिय ! मा पुत्रमास विषय આપનું કથન અસંદિગ્ધ (નિશ્ચિત-સંદેહરહિત) છે. આ પુત્રલાભ રૂપ વસ્તુ મને અભિલર્જિત (મારી અભિલાષાને અનુરૂ૫) છે. હે દેવાનુપ્રિય! આ પત્રલાલ રૂપ વસ્તુ મને ઘણું જ રુચિકર છે–ખરા અંતઃકરણપૂર્વક સ્વીકાર્ય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
भगवतीसूत्र देवाणुप्पियाः! से जहेयं तुज्झे वदह तिकट्टतं मुविणं सम्म पडिच्छाइ' हे देवानुप्रियाः ! इच्छितप्रतीच्छितमेतत् सर्वथा हृदयेन अभिलषितम् इष्टं प्रतीष्टं-स्वीकृतमेतत्-पुत्रप्राप्तिविषयकस्वप्नदर्शनम् , तत् यथैतत् यूयं वदथ-प्रतिपादयथ, इति कृत्वा-विवार्य, तं स्वप्नं सम्यक्तया प्रतीच्छति-स्वीकरोति 'पडिच्छिन्ना बलेणं रण्णा अब्भणुन्नाया समाणी णाणामणिरयणभत्तिचित्ताओ भद्दासणाओ अब्मुढेइ, अब्भुढेत्ता' प्रतीष्य तं स्वप्नं सम्यक् स्वीकृत्य बलेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाना-आज्ञप्ता सती नानामणिरत्नमक्तिचित्रात्-अनेकमणिरत्नरचनापरिपूर्णचित्रयुक्तात् भद्रासनात्-श्रेष्ठासनात् , अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय 'अतुरियमचवल जाव गईए, जेणेव सए सयणिज्जे तेणेव उवागच्छइ' अत्वरितम् , अवपलम् शरीरमनश्चापल्परहितं यथास्यात्तथा, यावत्-असंभ्रान्तया अविलम्बितया राजहंससदृश्या पडिच्छियमेयं देवाणुप्पिया-से जहेयं तुझे बदह तिकटु तं सुविणं सम्म पडिच्छह ' हे देवानुप्रिय ! यह पुत्रप्राप्ति विषयक स्वप्नदर्शन मुझे हृदय से सर्वथा अभिलषित है, इष्ट है, प्रतीष्ट हैं, स्वीकृत है, जैसा
आपने कहा है वह वैसा ही है ! इस प्रकार कह कर उसने उस स्वप्न के फल को स्वीकार कर लिया पडिच्छित्ता यलेणं रण्णा अब्भणुमाया समाणी णाणामणिरयणभत्तिचित्ताओ भदासणाआ अन्भुटेइ अब्भुहेत्ता', स्वप्न के फल को स्वीकार करके वह प्रभावती रानी बल राजा से आज्ञप्त हुई उस नानामणिरत्नों की रचना से परिपूर्ण चित्रों से युक्त भद्रासन से उठी, उठकर वह 'अतुरियमचवल जाव गईए, जेणेव सए सयणिज्जे, तेणेव उवागच्छह अत्वरित, अचपल-शारीरिक मानसिक चपलता रहित ऐसी हंसगति जैसी गति से विना विलम्ब किये, " इच्छ्यिपडिच्छियमेयं देवाणुप्पिया ! मे जहेयं तुझे वदह त्ति कटु त सुविण सम्म पडिच्छइ” हे देवानुप्रिय ! मा पुत्राति विषय २१नशन भा२ અંત:કરણની ઈચ્છાને અનુરૂપ છે, ઈષ્ટ છે, અત્યન્ત ઈષ્ટ છે અને સ્વીકાર્ય છે. આપે તે રવપ્ન વિષે જે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે આ પ્રમાણે કહીને તેણે मस द्वा२। अथित ते सनसनो स्वी४॥२ . “ पडिच्छित्ता बलेण रण्णा अब्भगुन्नाया समाणो णाण मणिरयणभत्तिचित्ताओ भहासणाओ अन्भुढेइ, अब्भुठेत्ता" त्या२ मा पाताना पती मनी याज्ञा न त विविध भागરત્નોથી યુક્ત અને ચિત્રોથી અલંકૃત એવા તે સુખાસન પરથી ઊભી થઈ. ત્યાંથી हीने “ अतुरियमचवल जाव गईए, जेणेव सए सयणिज्जे, तेणेव उवागच्छा" ત્વરારહિત, ચાલતા ૨હિત, અને હંસના સમાન ગતિથી, વિલંબ કર્યા વિના, असश्रान्त३५ या पोतानी शल्या ती. त्यां मावी. “ उबागच्छित्ता,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ ० ५ सुदर्शनचरितनिरूपणम
५०९
गत्या, यत्रैव स्त्रकं शयनीयमासीत्, तत्रैवोपागच्छति, 'उवागच्छित्ता सयणिज्जंसि निसीयह, निसीहत्ता एवं बयासी - उपागत्य शयनीये निरीदति, निषध - उपविश्य, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् -' मा मे से उत्तमे पहाणे मंगल्ले सुविणे अन्नेहिं पावसुमिणेहिं पडिहम्मिस्सइ तिकहु' मा मम स पूर्वोक्तः, उत्तमः स्त्ररूपतः श्रेष्ठ, प्रधानः- अभीष्टप्राप्तिरूपप्रधानफलतः, मङ्गल्यः - अनर्थप्रतिघातरूपफलापेक्षया, स्वप्नः अन्यैः पापस्वप्नैः प्रतिहनिष्यति, प्रतिहन्यताम्, प्रतिहतो मा भूदिति कृत्वा - विचार्य 'देवगुरुजणसंबद्धाहिं पसत्याहिं मंगल्लाहिं धम्मियाहिं कहाहिं सुविणजागरियं पडिजागरमाणी पडिजागरमाणी विहरइ ' देवगुरुजनसम्बद्धाभिः - देवगुरुजनसम्बन्धिनीभिः प्रशस्ताभिः - प्रशंसार्हाभिः, मङ्गल्याभिः - मङ्गलयुक्तामिः धार्मिकाभिः- धर्मसम्बन्धिनीभिः, कथाभिः वार्ताभिः, स्वप्नजागरिकां- स्वप्नसंरक्षार्थम् जागरिका निद्रानिषेधः स्वप्नजागरिका, ताम् प्रतिजाग्रती - प्रतिजाग्रती पौनःपुन्येन जागरणां कुर्वती, विहरति - तिष्ठति ॥ सू० ५ ॥ असंभ्रान्तरूप से जहाँ अपनी शय्या थी वहां पर आई, 'उवागच्छिता, सयणिजसि, निसीयह, निसीहत्ता एवं वयासी' वहां आकर वह अपनी उस शय्या पर बैठ गई। बैठकर फिर उसने इस प्रकार कहामा मे से उत्तमे पहाणे मंगलले सुविणे अन्नेहिं पावसुमिणेहिं पडिहम्मिस्सह त्ति कट्टु ' मेरा यह स्वरूप से उत्तम, अभीष्ट प्राप्ति रूप फल की अपेक्षा से प्रधान, तथा अनर्थ प्रतिघातकरूप फल की अपेक्षा से मंगलकारक स्वप्न अन्य पापस्वप्नों द्वारा नष्ट न हो जाय, 'देव गुरु जणसंद्वाहिं पसत्याहिं मंगल्लाहिं धम्मियाहिं कहाहिं सुविणजागरियं पडिजागरमाणी पडिजागरमाणी विहरइ' ऐसा विचार करके वह देव, गुरु, जन संबंधी, प्रशस्त, प्रशंसा योग्य, मंगलयुक्त, धार्मिक कथाओं को करती २ स्वप्न संरक्षण के निमित्त स्वप्न जागरिका करती रही । सू०५||
4
""
सयणिज्जंसि, निसीयइ, निसीइत्ता एवं वयासी" त्यां भावीने ते पोतानी शय्या पर मेसी शय्या पर मेसीने तेथे या प्रमाणे धुं- " मा मे से उत्तमे पहाणे मंगले सुविणे अन्नेहिं पावसुमिणेहिं परिहम्मिस्सइ त्ति कट्टु भा' આ ઉત્તમ, અભીષ્ટ અને મગલસ્વપ્ન અન્ય પાપસ્વપ્ના દ્વારા નષ્ટ થવું જોઇએ નહી. તે સ્વપ્ન ઇચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ કરાવનાર હૈાવાથી તેને ઉત્તમ કહ્યુ છે. અને અનાવિસ કરનાર હાવાથી તેને મંગલ કહ્યુ છે.
66
देवगुरुजण संबद्धाहिं पसत्थः हिं मंगलाहिं धम्मियाहि कहा हिं' सुत्रिणजागरियं जागरमणी २ विरइ " मी प्रमाणे विचार हरीने ते हेव याने गुरु સ’બધી પ્રશસ્ત, માંગલિક અને ધાર્મિક કથાએ કરતી થકી નિમિત્તે જાગરણ કરવા લાગી ।।સ્પા
સ્વપ્નસ રક્ષણુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे मूलम्-"तएणं से बले राया कोडंबियपुरिसे सदावेइ, सद्दावेत्ता, एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! अज्ज सविसेसं बाहिरियं उवटाणसालं गंधोदयसित्तसुइयसंमाजिओवलितं सुगंधवरपंचवण्णपुप्फोवयारकलियं कालागुरुपवरकुंदरुक जाव गंधवहिभूयं करेहय, करावेहय, करेत्ता, करावेत्ता सीहासणं रएह, रया. वेत्ताममेत्तं जाव पञ्चप्पिणह। 'तएणं ते कोडुंबिय जावपडिसुणेत्ता खिप्पामेव सविसेसं बाहिरियं उवटाणसालं जाव पञ्चप्पिणति। तएणं से बलेराया पच्चूसकालसमयसि सयणिजाओ अब्भुटेइ, अब्भुटेता पायपीढाओ पच्चोरुहइ पच्चोरुहित्ता, जेणेव अदृण. साला तेणेव उवागच्छइ, अट्टणसालं अणुपविसइ, जहा उववाइए तहेव अदृगसाला, तहेव मज्जणघरे, जाव ससिव्व पियदंसणे नरवई मज्जनघराओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्टाणसाला, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सीहासणवर्गसि पुरस्थाभिमुहे निसीयइ, निसीइत्ता अप्पणो उत्तरपुरस्थिमे दिसौभागे अट्ठभद्दासणाई सेयवस्थपच्चुत्थुयाई, सिद्धत्थगकयमंगलोवयाराई रयावेइ, रयावेत्ता अप्पणो अदूरसामंते णाणामणिरयणमंडियं अहियपेच्छणिज्जं महग्यवरपट्टणुग्गयं सह पट्टबहुभत्तिसयचित्तताणं ईहा मिय-उसभ जाव भत्तिचित अभितरियं जवणियं अंछावेइ, अंडावेत्ता, नाणामणिरयणभत्तिचित्ते अच्छरयमउयमसूरगोच्छगं सेयवस्थपच्चुत्थुयं अंगसुह. फासुयं सुमउयं पभावईए देवीए भदासणं रयावेई, रयावेत्ता
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ २०११ २० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५११ कोडंबियपुरिसे सहावेइ, सहावेत्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! अटुंगमहानिमित्तसुत्तत्थधारए विविहसत्थकुसले सुविणलक्खणपाढए सद्दावेहातएणं ते कोडुंबियपुरिसा जाव पडिसुणेत्तावलस्स रणोअंतियाओ पडिणिक्खमइ पडिनिक्खमित्ता सिग्धं तुरियं चवलं चंडं वेइयं हत्थिणापुरं नगरं मझं मज्झेणं जेणेव तेसिं सुविणलक्खणपाढगाणं गिहाइं तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता ते सुविणलक्खणपाढए सदाति । तएणं ते सुविणलक्खणपाढगा बलस्स रणो कोडुंबियपुरिसेहिंसदावियासमाणा हट्तुट्र० ण्हाया कय जाव सरीरा सिद्धत्थगहरियालिया कयमंगलमुद्धाणा सरहिं सएहिं गिहेहितो निग्गच्छंति, निग्गच्छित्ता हत्थिणापुरं नगरं मज्झं मझेणं बलस्स रण्णो भवणवरवडेंसए, तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता भवणवरवडेंसगपडिदुवारंसि एगओ मिलति, मिलित्ता जेणेव बाहिरिया उवठाणसाला तेणेक उवागच्छति, उवागच्छित्ता करयल० बलं रायं जएणं, विजएणं बद्धाति । तएणं सुविणलक्खणपाढगा बलेणं रन्नो वंदियपूइयंसकारियसंमाणिया समाणा पत्तेयं पत्तेयं पुत्वन्नत्थेसु भद्दासणेसु निसीयंति। तएणं से बले राया पभावई देविं जवणियंतरियं ठावेइ, ठावेत्ता पुफ्फफलपडिपुन्नहत्थे परेणं विणएणं ते सुविणलक्खणपाढए एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिया! पभावई देवी अज्ज तंसि तारिसगंसि वासघरंसि जाव सीहं सुविणे पासिताणं पडिबुद्धा, तं गं देवाणुप्पिया! एयस्स ओरालस्स जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
-
-
के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ ।तएणं सुविण. लक्खणपाढगा वलस्त रन्नो अंतिए एयमढे सोचा निसम्म हतुट्ठ० तं सुविणं ओगिण्हंति, ओगिणिहत्ता ईहं अणुप्पविसंति, अणुप्पविसित्ता तस्स सुविणस्स अत्थोगहणं करेंति, करेत्ता अन्नमन्नेणं सद्धिं संचालेंति, संचालेत्ता तस्ल सुविणस्स लट्ठा गहियट्टा पुच्छियट्ठा विणिच्छियटा अभिगयटा, बलस्स रणो पुरओ सुविणसत्थाई उच्चारेमाणा उच्चारेमाणा एवं वयासीएवं खलु देवाणुप्पिया। अम्हं सुविणसत्थंसि बायालीसं सुविणा, तीसं महासुविणा वावत्तरि सव्वसुविणा दिट्टा, तत्थणं देवाणुप्पिया! तित्थगरमायरो वा, चक्कवट्टिमायरो वा, तित्थगरंसि वा, चकवहिसि वा गभं वकममाणंसि एएर्सि तीसाए महासुवि. णाणं इमे चोदसमहासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्झंति तंजहा-गय -वसह-सीह-अभिसेय-दाम-ससि-दिणयरं झयं-कुंभं। पउम-सर-सागर-विमाण-भवण-रयणुच्चय-सिहिंच॥१॥ वासुदेवमायरो वा, वासुदेवंसि गब्भं वकममाणंसि एएसिं चोदसण्हं महासुविणाणं अन्नयरे सत्तमहासुविणे पासित्ताणं पडिबुझंति, बलदेवमायरो वा, बलदेवंसि गम्भं वक्कममाणंसि एएसिं चोदसण्हं महासुविणाणं अन्नयरे चत्तारि महासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्झति, मंडलियमायरो वा मंडलियंसि गभं वक्कममाणंसि एसिणं चउदसण्हं महासुविणाणं अन्नयरे एगं महासुविणाणं पासित्ताणं पडिबुज्झति, इमे य णं देवाणुप्पिया!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
--
-------
-
-------
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५१३ पभावईए देवीए, एगे महासुविणे दिट्टे तं ओरालेणं देवाणुप्पिया! पभावईए देवीए सुविणे दिखे जाव आरोग्ग तुहि जाव मंगल्लकारएणं देवाणुप्पिया! पभावईए देवीए सुविणे दिट्टे, अत्थलाभो, देवाणुप्पिया! भोगलाभो, रज्जलाभो देवाणुप्पिया! एवं खलु देवाणुप्पिया! पभावई देवी नवण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं जाव वीतिकंताणं तुम्हं कुलकेतुं जाव पयाहिति सेऽविय णं दारए उम्मुकबालभावे जाव रज्जवई राया भविस्सइ, अण. गारे वा भावियप्पा, तं ओरालेणं देवाणुप्पिया! पभावईए देवीए सुविणे दिट्टे जाव आरोग्गतुदीहाउयकल्लाण जाव दिखे। तएणं से बले राया सुविणलक्खणपाढगाणं अंतिए एयमढे सोच्चा, निसम्म हट्टतुट्ट करयल जाव कटु तं सुविणलक्खणपाढगे एवं वयासी-एवमेयं देवाणुप्पिया! जाव से जहेयं तुब्भे वदह त्तिकटु तं सुविणं सम्म पडिच्छइ, पडिच्छिना सुविणलक्खणपाढए विउलणं असणपाणखाइमसाइमपुप्फवत्थगंधमल्लालंकारेणं सकारेइ, संमाणेइ, सकारेत्ता संमाणेत्ता विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दलयइ, दलयित्ता, पडिविसज्जेइ, पडिविसज्जेत्ता सीहासणाओ अब्भुटेइ, अब्भुटेत्ता जेणेव पभावई देवी तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, पभावई देविं ताहिं इट्टाहि कंताहिं जाव संलवमाणे संलवमाणे एवं वयासो-एवं खलु देवाणुप्पिया! सुविणसत्थंसि बायालीसं सुविणा, तीसं महासुविणा बावत्तरि सव्वसुविणा दिट्टा, तत्थणं देवाणुप्पिए! तित्थगरमायरोवा चक्कवट्टिमायरोवा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्ने तं चेव जाव अन्नयरे एगे महासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्झति, इमे य गं तुमे देवाणुप्पिया! एगे महासुविणे दिहे, तं ओराले तुमे देवी! सुविणे दिढे जाव रज्जवई राया भविस्सइ, अणगारे वा भावियप्पा, तं ओरालेणं तुमे देवी! सुविणे दिट्टे जाव दिहे तिकडु पभावइं देवि ताहि इटाहिं कंताहिं जाव दोच्चपि, तच्चंपि, अणुबहइ। तएणं सा पभावई देवी बलस्स रण्णो अंतिए एयम सोच्चा निसम्म हट्ठतुट्ठ करयल जाव एवं वयासीएयमेयं देवाणुप्पिया! जाव तं सुविणे सम्म पडिच्छइ, पडिच्छित्ता बलेणं रण्णा अब्भणुन्नाया समाणी नाणामाणिरयणभत्तिचित्त जाव अब्भुटेइ, अतुरियमचवल जाव गईए जेणेव सए भवणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सयं भवणमणुप्पविट्टा ॥सू०६॥
छाया-ततः खलु स बलो राजा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवम् अवादोत्-क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः! अध सविशेषं वाद्याम् उपस्थानशालाम् गन्धोदकसिक्तशुचिकसंमार्जनोपलिप्तां सुगन्धवरपञ्चवर्णपुष्पोपचारकलिता कालागुरुपवरकुन्दुरुष्क जाव गन्धवतिभूतां कुरुत च, कारयत च, कृत्वा कारयित्वा च सिंहासनं रचयत, रचयित्वा मम एतां यावत् प्रत्यर्पयत । ततः खलु ते कौटुम्बिक यावत् प्रतिश्रुत्य क्षिप्रमेव सविशेष वाह्याम् उपस्थानशालां यावत् प्रत्यर्पयन्ति । ततः खलु स पलो राजा प्रत्यूषकाउसमये शयनीयात् अभ्युतिष्ठति, अभ्युत्थाय पादपीठात् मत्यवरोहति, प्रत्यवरुख यत्रैव अहनशाला तत्रैव उपागच्छति, अहनशालाम्, अनुपविशति यया आपपातिके तथैव अनशाला तथैव मज्जनगृहं यावत् शशीव प्रियदर्शनो नरपतिः मज्जनगृहात् प्रतिनिष्काम्यति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला, तत्रैव उपागच्छति, उपागस्य सिंहासनवरे पौरस्त्याभिमुखो निषीदति, निषध आत्मनः उत्तरपौरस्त्ये दिग्मागे अष्टौ भद्रासनानि श्वेतवस्त्रप्रत्यवस्तृतानि सिद्धार्थककृतमङ्गलोपचाराणि रचयति, रचयित्वा आत्मनः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ ० ६ सुदर्शनचरितमिरूपणम् अदूरसामन्ते नानामणिरत्नमण्डिताम् अधिकमेक्षणीयां महार्घत्ररपतनोद्गताम्, सूक्ष्म पट्टबहुभक्तिशत चित्रिताम्, ईहामृगवृषभ यावत् भक्तिचित्राम् अभ्यन्तरिकीम् यवनिकाम् आकर्षयति, आकृष्य नानामणिरत्नभक्तिचित्रम्, आस्तरणमृदु कमर वखखण्डावस्तृतम्, श्वेतवस्त्र प्रत्यवस्तृतम् अङ्गसुखस्पर्शम्, मृमृदुकं प्रभावत्यै देव्यै भद्रासनं रचयति, रचयित्वा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवम् अत्रादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! अष्टाङ्ग महानिमित्तसूत्रार्थधारकान् विविधशास्त्रकुशलान् स्वप्नलक्षणपाठकान् शब्दयत । ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषाः, यावत् प्रतिश्रुत्य बलस्य राज्ञः अन्तिकात् प्रतिनिष्क्राम्यंति, प्रतिनिष्क्रम्य शीध त्वरितं चपलं, चण्डं वेगितं हस्तिनापुरं नगरं मध्यमध्येन यत्रैव तेषां स्वप्नलक्षणपाठकानां गृहाणि तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् शब्दयन्ति, ततः खलु ते स्वप्नलक्षणपाठकाः बलम्य राज्ञः कौटुम्बिकपुरुषैः शब्दयिताः सन्तः हृष्टतुष्टाः स्नाताः कृत यावत् शरीराः सिद्धार्थ कहरितालिकाकत मङ्गलमूर्द्धानः स्वेभ्यः स्वेभ्यो गृहेभ्यो निर्गच्छन्ति, निर्गत्य हस्तिनापुरं नगरं मध्यमध्येन यत्रैव बलस्य राज्ञो भवनवरावतंसकस्तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य भवननवरावतंसकप्रतिद्वारे एकतो मिलन्ति, मिलित्वा यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य करतळ यावत् बलं राजानं जयेन विजयेन वर्द्धयन्ति । ततः खलु स्वप्नलक्षणपाठकाः बलेन राज्ञा वन्दित रूजितसत्कारितसम्मानिता: सन्तः प्रत्येकं प्रत्येकं पूर्वन्यस्तेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति । ततः खलु स बलो राजा प्रभावती देवीं यवनिकान्तरे स्थापयति, स्थापयित्वा पुष्पफलप्रतिपूर्णहस्तः परेण विनयेन तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् एवम्-अवादीत एवं खलु देवानुप्रियाः ! प्रभावती देवी अद्य तस्मिन् तादृशके वासगृहे यावत् सिंह स्वप्ने दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा, तत् खलु देवानुमियाः ! एतस्य उदारस्य यावत् किं मन्ये कल्याणः फलवृत्तिविशेषो भविष्यति । ततः खलु स्वप्नलक्षणपाठकाः बलस्य राज्ञः अन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टाः तं स्वप्नम् अवगृह्णन्ति, अत्रगृख ईहाम् अनुप्रविशन्ति, अनुपविश्य तस्य स्वप्नस्य अर्थावग्रहणं कुर्वन्ति कृस्वा अन्योन्येन सार्द्धं संचारयन्ति, संचार्य तस्य स्वप्नस्य लब्धार्थाः, गृहीतार्थाः पृष्टार्थी, विनffतार्थाः, अभिगतार्थाः बलस्य राज्ञः पुरतः सप्नशास्त्राणि उच्चारयन्तः उच्चारयन्तः एवम् अवादिषुः- एवं खलु देवानुप्रियाः ! अस्माकं स्वप्नशास्त्रे द्वाचत्वारिंशत् स्वप्नाः, त्रिंशत् महास्वप्नाः, द्वासप्ततिः सर्वस्वप्नाः दृष्टाः, तत्र खलु देवानुप्रियाः ! तीर्थकर मातरो वा, चक्रवर्तिमातरो वा तीर्थकरे वा, चक्रवर्तिनि वा गर्भम् व्युत्क्राम्यति एतेषां त्रिंशतो महास्वप्नानाम् इमान चतुर्द्दशमहास्वप्नान् दृष्ट्वा खल
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
५१५
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसो पतिबुध्यन्ते, तद्यथा-गन-वृषभ-सिंह-अभिषेक-दाम-शशि-दिनकर-ध्वज, कुम्भ, पद्मसरः-सागर-विमान-भवन-रत्नोचय-शिखिनश्च १४॥१॥
वासुदेवमातरो वा वासुदेवे गर्भ व्युत्क्राम्यति, एतेषां चतुर्दशानां महास्वप्नानाम् अन्यतरान् सप्त महास्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते, बलदेवमातरो वा बलदेवे गर्भ व्युत्क्राम्यति, एतेषां चतुर्दशानां महास्वप्नानाम् अन्यतरान् चतुरी महास्वप्नान् दृष्टा खलु प्रतिबुध्यन्ते, माण्डलिकमातरो वा मप्ड लिके गर्भ व्युत्क्राम्यति, एतेषां खलु चतुर्दशानां महास्वप्नानाम् अन्यतरम् एकं महास्वप्नं दष्टा खलु पतिबुध्यन्ते, अनया च खलु देवानुपियाः! प्रभावत्या देव्या एको महास्वप्नो दृष्टः, तत् उदारः खलु देवानुपियाः! प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, यावत् आरोग्यतुष्ट यावत् मङ्गलकारकः खलु देवानुपियाः! प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, अर्थलामो देवानुप्रिय ! भोगलाभः, पुत्रलामः राज्यलाभो देवानुप्रिय ! एवं खलु देवानुपिय ! प्रभावती देवी नवानां मासानाम् , बहुप्रतिपूर्णानाम् , यावत् व्यतिक्रान्तानाम् युष्माकं कुलकेतुं यावत् प्रजनयिष्यति, सोऽपि च खल्लु दारकः उन्मुक्तबालभावो यावत् राज्यपतिः राजा भविष्यति, अनगारो वा भावितात्मा, तत् उदारः खलु देवानुप्रियाः प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टो यावत्आरोग्यतुष्टि दीर्घायुष्यकल्याण यावत् दृष्टः, ततः खलु स बलो राजा स्वप्न लक्षणपाठकानाम् अन्तिकम् एतमयं श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टः करतल यावत् कृत्वा तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् एवम् अवादीत्-एवमेतत् देवानुमियाः! यावत् तत् यथैव यूयं वदथ इति कृत्वा तं स्वप्नं सम्यक् प्रतीच्छति, तं स्वप्नं सम्यक् प्रतीष्य स्वप्नलक्षणपाठकान् विपुलेन अशनपानखादिमस्वादिमपुष्पवस्त्रगन्धमाल्यालकारेण सत्कारयति, सम्मानयति, सत्कार्य, संमान्य विपुलं जीविकाई प्रीतिदानं ददाति, विपुलं जीविकाई भीतिदानं दत्वा प्रतिविसर्जयति, प्रतिविसृज्य सिंहासनात् अभ्युत्तिष्ठति, सिंहासनात् अभ्युत्थाय यत्रैव प्रभावती देवी तत्रैव उपागच्छति तत्रैव उपागत्य प्रभावती देवीं ताभिः इष्टाभिः, कान्ताभिः, यावत् संलपन् संलपन एवम् अवादीत्-एवं खलु देवानुप्रिये ! स्वप्नशास्त्रे द्वाचत्वारिंशत् स्वप्नार, त्रिंशत् महास्वप्नाः द्वासप्ततिः सर्वस्वप्नाः दृष्टाः, तत्र खलु देवानुपिये ! तीर्थकरमातरो वा चक्रवर्तिमानरो वा तचैत्र यावत्- अन्यतरम् एकं महास्वनं दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते, अयं च खलु त्वया देवानुप्रिये ! एको महास्वप्नो दृष्टः, तत् उदारः खलु त्वया देवि ! स्वप्नो दृष्टः, यावत् राज्यपतिः राजा भविष्यति, अनगारो वा भावितात्मा, तत् उदारः खलु त्वया देवि! स्वप्नो इष्टः, यावत् दृष्टः इतिकृत्वा प्रभावती देवीं तामिः इष्टाभिः, कान्ताभिः, यावत् द्वितीयमपि, तृतीयमपि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू. ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५१७ अनुज्रहयति, ततः खलु सा प्रभावती देवी बलस्य राज्ञः अन्तिकम् एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टा करतल यावत्-एवम्-अबादीत्-एवमेतत् देवानुपियाः! यावत् तं स्वप्नं सम्यक् प्रतीच्छति, तं स्वप्नं सम्यक् प्रतीष्य बलेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाता सती नानामणिरत्नभृतचित्र यावत् अभ्युत्तिष्ठति, अत्वरितमचपलं यावत् गत्या यत्रैव स्वकं भवनं तत्रैव उपागच्छति, तत्रैव उपागत्य स्वक भवनमनुमविष्टा ॥१६॥
टीका-ततः किम् ? इत्याह-'तएणं से' इत्यादि, 'तएणं से बले राया कोडुबियपुरिसे सहावेइ, सद्दावेत्ता, एवं वयामी'-ततः स बलो राजा कौटुम्बिकपुरुषान्-आज्ञाकारिजनान् , शब्दयति-आह्वयति, शब्दयित्वा-आहूय, एवंवक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! अज्ज सविसेसं बाहिरियं उवट्ठाणसालं गंधोदयसित्तसुइयसंमज्जिवलितं' भो देवानुप्रियाः! क्षिप्रमेव अद्य सविशेष-विशेषरीत्या वाह्यां-बहिर्भवाम् उपस्थानशालाम्-गन्धोदकसिक्तशुचिकसम्मानितोपलिप्ताम्-गन्धोदकेन सिक्ता, शुचिका-पवित्रिता, समार्जिताकचवरापनयनेन सशोधिता, उपलिप्ता गोमयादिना या सा तथाविधाम् , 'सुगंध. वरपंचवन्नपुफ्फोवयारकलियं, सुगन्धवरपञ्चवर्णपुष्पोपचारकलिताम्-सुगन्धेषु
'तएण' से बले राया' इत्यादि । टीकार्थ-तएणं से बले राया कोडुधियपुरिसे सदावेह, सद्दावेत्ता एवं वयासी, खिप्पामेव भोः देवाणुप्पिया! अज सविसेसंपाहिरियं उचट्ठाण सालं गंधोदयसित्तसुझ्यसंमजिओवलित्त सुगंधवरपंचवण्णपुप्फोवयारकलियं' इसके बाद उस पल राजा ने कौटुम्बिक-आज्ञाकारी पुरुषों को बुलाया-घुला कर के उनसे ऐसा कहा-हे देवानुप्रिय ! तुमलोग शीघ्र ही आज विशेषरीति से बाहर की उपस्थानशाला को गन्धोदक (सुगंधित जल से सिक्त करो,-सोंचो, कचरा वगैरह निकाल कर उसे साफ करो, गोबर आदि से लीप कर उसे स्वच्छ अच्छी करो. सुगंधो में उत्तम पांच वर्षों के पुष्पों की सजावट से उसे सजाओं ‘कालागुरुपबरकुंदरुक्क
"तएणं से बले राया कोडुंबियपुरिसे सहावेइ" त्या
साथ-" तएण से बले राया कोडुंबियपुरिसे सहावेइ, सहावेत्ता एवं षयासी खिप्पामेव, भो देवाणुप्पिया ! अज्ज सविसेसं बाहिरिय उवढाणसाल गंधोदयसित्तसुइयसमज्जिओवलितं सुगंधवरपंचवण्णपुप्फोवयारकलिय" यार બાદ બલ રાજાએ પોતાના કૌટુંબિક પુરુષને (આજ્ઞાકારી સેવકોને) લાવ્યા અને તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું- હે દેવાનુપ્રિયો ? તમે બની શકે એટલી વરાથી. આજે બહારની ઉપસ્થાનશાલામાં (દીવાનખાનાને) વિશિષ્ટ પ્રકારે ગંધાદક ઈટા. તેમાંથી કચરા વગેરે કઢાવીને તેને વાળીઝૂડીને સાફ કરાવે, તેને છાણ આદિ વડે લીંપીગૂંપીને સુંદર બનાવે, ઉત્તમ સુગંધયુક્ત પાંચે વનાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
भगवतीसूत्रे
वराणि - श्रेष्ठानि पञ्चवर्णानिच यानि पुष्पाणि तेषामुपचारेण-रचनया विन्यासेनेत्यर्थः कलितां - युक्ताम्, 'कालागुरुपचर कुंदरुक्क जाव गंधवहिभूयं करेह य करावेहय' कालागुरुमवरकुन्दरुष्क यावत् - तुरुक्क धूपमघमघायमानगन्धोद्भूताभि रामाम्, सुगन्धवरगन्धिताम् गन्धवर्तिभूताम् सौरभ्याविशयाद गन्धद्रव्यगुटिका कल्पाम्, कुरुत च, कारयत च, 'करेत्ता, करावेत्ता, सीहासणं रएह, रयावेता ममेतं जात्र पञ्चभिणह' पूर्वोक्तस्वरूपाम् उपस्थापनशालाम् कृत्वा, कारयित्वा, सिंहासनं रचयत - उपस्थापयत, रचयित्वा - उपस्थाप्य मम एतां - पूर्वोक्तां यावत्आज्ञप्तिम् - आज्ञाम् प्रत्यर्पयत, ममाऽऽज्ञानुसारं कार्यं विधाय आज्ञां परावर्तयत, 'तरणं ते कोड बिय जाव पडिसृणेत्ता खियामेव सविसेसं बाहिरिय जवद्वाणसाल जाव - पञ्चभिति ततः खलु ते कौटुम्बिक यावत् पुरुषाः एतां - पूर्वोक्ताम् आज्ञप्तिकाम् - आज्ञां प्रतिश्रुत्य, क्षिप्रमेव सविशेषम् - विशेषरीत्या बाह्यां बहिः स्थिताम् जाव गंधवहिभूयं करेह य, कारवेह य' कालागुरु, पवरकुन्दरुष्क यावत् तुरुष्क इनकी धूप से महकती हुई गन्ध से सुन्दर करो, सौरभ्यातिशय से उसे गंधद्रव्य की एक गोली जैसी बनाओ एवं बनबाओ 'सीहासणं रएह' एक सिंहासन वहां विछाओ, 'रयावेत्ता ममेस जाव पच्चपिणह ' बिछाकर फिर हमें " मेरी इच्छानुसार सब काम बन गया है " इसकी खबर दो 'तएण ते कोडुंबिय जाव पडिसुणेत्ता खिप्पामेव सविसेसं बाहिरियं उबट्ठाणसाल जाव पच्चपिर्णति' इस प्रकार से बल राजा के द्वारा कहे गये वचनों को सुनकर वे कौटुम्बिक वहां से शीघ्र ही बाहर की उपस्थान शाला में आये और उसे विशेष रूप से कहे अनुसार गंधजल से सिक्त कर दिया, कूडा कचरा वगैरह दूर कर પુષ્પાથી તેની સજાવટ કરાવે, काला गुरुपवरकुंन्दरुक जाव गंधवट्टिय करेह य, कारवेह य" अगा अगरु, उत्तम उद्रूप, सोमान यहि धूप व તેને એવા તેા સુગંધયુક્ત અનાવા કે જાણે કે તે તેના મઘમઘાટથી સુગધની गुटिए भेवा जनी लय या प्रभारी अशवीने "सीहासणं रएह ” त्यां खे सिद्धासन गोडवा. “रयावेत्ता ममेत्तं जाव पच्चपिणह" सिंहासन गोठवीने " भारी आज्ञानुसार अधी तैयारी थह गयानी अमर भने पाया. "तएण ने कोटुंबिय जात्र पडिसुणेता खिप्पामेव सविसेस' बाहिरिय उवद्वाणखाल जाव परबपिणंति" जवरालनी भी प्रहारनी भाज्ञा सांलजीने ते खाज्ञाभरी सेवा તુરત જ ખહારની ઉપસ્થાનશાલામાં આવ્યા, તેમણે તે ઉપસ્થાનશાલામાં વિશેષરૂપે સુગધયુક્ત જળ છાંટયું, કચરા વગે૨ે સાફ્ કર્યો અને છાણુ આદિ
64
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
---
प्रमेषन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५१९ उपस्थानशालाम् यावत्-गन्धोदकसिक्तशुचिकसंमार्जितोपलिप्ताम् , सुगन्धवरपश्चवर्णपुष्पोचारकलिताम् , कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोख़्ता मिरामाम् , सुगन्धवरगन्धिताम् , गन्धवर्तिभूतां कृत्वा, कारयित्वा च बलस्य राज्ञः पूर्वोक्ताम् आज्ञप्तिकाम् प्रत्यर्पयन्ति, 'तएणं से बले राया पच्चूसकालसमयंसि सयणिज्जाभो अब्भुटेइ, अब्भुट्टेचा, पायपीढाओ पच्चोरुहइ' ततः खलु स बलो राजा प्रत्यूषकालसमये प्रातःकाले शयनीयात्-शय्यातः अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय, पादपीठात् लघुचतुष्का , प्रत्यवरोहति-प्रत्यवतरति, पच्चोरुहित्ता, जेणेव अट्टणसाला, तेणेव उवागच्छइ, अट्टणसालं अणुपविसइ' पादपीठात प्रत्यवरुह्य-अवतीर्य, यत्रैव अट्टनशाला-व्यायामशाला आसीत् तत्रैव उपागच्छति, उपागस्य अट्टनशालाम्-व्या: यामशालाम् अनुप्रविशति, 'जहा उबवाइए, तहेव अट्टणसाला तहेव मज्जणघरे स्वच्छ किया और गोथर से लीपकर शुद्ध किया फिर कालागुरु, उत्तम कुन्दुरुष्क, तुरुष्ककी धूपसे उसे महकती हुई बनाई, उसमें से निकलती हुई गंध से वह ऐसी जचने लगी कि मानों यह उपस्थानशाला एक गंधद्रव्य की सुगंधित गोली है। फिर बलराजा के पास 'आप की आज्ञा के अनुसार सब कार्य हो चुका है" ऐसी खबर भेज दी 'तएणं से वले राया पच्चूसकालसमयसि सयणिज्जाओ अब्भुढेह, अन्मुढेत्ता पायपीढाओ पच्चोरुहा' इसके बाद वे राजा प्रातः काल होने पर अपनी शय्या से ऊठे और पादपीठपर पैर रखकर उससे नीचे उतरे 'पच्चोरुहिता जेणेव अट्ठणसाला तेणेव उवागच्छइ' नीचे उतर कर वे जहां व्यायाम शाला थी वहां पर गये वहां जाकर वे उसमें प्रविष्ट हुए 'जहा उपवाइए तहेव अट्ठणसाला तहेव मज्जणघरे जाव ससिव्व વડે લીપીપીને તેને શુદ્ધ કરી ત્યાર બાદ કાલા અગરુ, ઉત્તમ કંદ્રપ અને લોબાન આદિ ધૂપથી તેને એવી મઘમઘતી કરી દીધી કે તેમાંથી નીકળતી મહેકને લીધે તે ઉપસ્થાનશાલા સુગંધિત દ્રવ્યની એક ગુટિકા જેવી બની ગઈ. ત્યાર બાદ તેઓએ બલરાજાની પાસે આવીને તેમને કહ્યું-“હે રાજન! मापनी माज्ञानुसा२ मधी तैयारी ४ छ. “तपणं से बले राया पच्चूसकालसमयंसि सयणिज्जाओ अदभुटेइ, अब्भुटेत्ता पायपीढाओ पच्चोरुहा" त्यार બાદ પ્રાત:કાળ થતાં તે રાજા પોતાની શય્યા પરથી ઉઠયા. ઉઠીને પાદપીઠ પર (પગ મૂકવાના બાજોઠ પર) પગ મૂકીને પોતાના પલંગ પરથી નીચે
तया. " पचोरुहिता जेणेव अढणसाला तेणेव उवागच्छइ" त्या२ मा न्या પિતાની વ્યાયામશાળા હતી, તે તરફ ગયે. ત્યાં જઈને તેણે તે વ્યાયામશાजाभा प्रवेश या. “जहा उववाइए तहेव अट्ठणसाला तहेव मज्जणपरे जाय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
भगवतीसूत्रे
9
जाव सन्धि पियदंसणे नरवई मज्जणघराओ पडिनिक्खमई' यथा भपपातिक सूत्रपूर्वार्धे अष्टचत्वारिंशत्तमे सूत्रे अट्टनशालावर्णनं मज्जनगृहवर्णनंच प्रतिपादितं तथैवात्रापि अनशाला, तथैव मज्जनगृहंच प्रतिपत्तव्यम्, यावत् तत्र अनेकव्यायामयोग्याला नव्यामर्दन मल्लयुद्धकरणैः - इत्यादि, तत्र अनेकानि व्यायामार्थ यानि योग्यादीनि तानि तथाविधैरित्यर्थः, तत्र योग्या - गुणनिका, वल्गनम्उल्लळनम्, व्यामर्दनम् - परस्परमङ्गमोटनम् इत्यादिरीत्या व्यायामशालाव्यतिकरः प्रतिपादितः, मज्जनगृहव्यतिकरस्तु यत्रैव मज्जनगृहम् तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य मज्जनगृहम् अनुप्रविशति, समन्ततो जालका भरमणीये विचित्रमणिरत्नकुट्टिम तले, रमणीये स्नानमण्डपे नानामणिरत्नभक्तिचित्रे स्नानपीठे सुखनिषण्णः, पियदसणे नरवई मज्जणघराओ पडिनिक्खमइ' जिस प्रकार से औपपातिक सूत्र के पूर्वार्ध में ४८ वे सूत्र में अट्टनशाला - व्यायामशाला का वर्णन आया है और स्नानगृह का वर्णन आया है उसी प्रकार से यहां पर भी इन दोनों का वर्णन जानना चाहिये यावत्-" तत्र अनेक व्यायामयोग्याबलानव्यामर्दन मल्लयुद्ध करणे " इत्यादि तात्पर्य यह है कि वहां अनेक व्यायामयोग्य आदिकों से उसने व्यायाम किया योग्या शब्द का अर्थ गुणनिका, बलान शब्दका अर्थ उल्ललन - दोड़ना, और
,
मदन का अर्थ परस्पर में अह्नों को भी ना है इत्यादि रीति से वाघाम का वर्णन वहां कहा गया है। तथा मज्जनगृहका वर्णन भी वहीं पर किया गया है । इस प्रकार वे बल राजा व्यायाम शाला से निकलकर स्नानगृह की ओर गये और जाकर उसमें प्रविष्ट हुए ' स्नानगृह का वर्णन " समन्ततो जालकाभिरमणीये, विचित्रमणिरश्न
सव्य पियदसणे नरवई मज्जणघरालो पडिनिक्खमइ” भोपपाति सूत्रना પૂર્વાર્ધના ૪૮માં સૂત્રમાં વ્યાયામશાળા અને સ્નાનગૃહનું જેવુ વણુ ન કરવામાં આવ્યુ છે, એવું જ વર્ષોંન ખલરાજાની વ્યાયામશાળા અને તેમના સ્નાનગૃહ विषे अहीं श्रद्धालु ४२ ले४थे " तत्र अनेक व्यायामयोग्यावला नव्यामर्दनमल्लयुद्धकरणैः ” व्यायामनु प्रमाशवान अरवामां आव्यु - व्यायामशाળામાં જઈને તેણે વ્યાયામના અનેક દાવ કર્યાં, દોડવાની તથા મલ્લે સાથે कुस्ती हरवानी उसरत आहि र्या. " येोग्या ” मेट से गुयुनिअ વાન એટલે દોડવુ અને બ્યામદન ” એક બીજા'ની સાથે મંગાને ભીડાવવા રૂપ કુરતી. વ્યાયામશાળામાંથી નીકળીને તે નાનગૃહમાં આવ્યા ૌપપાતિક સૂત્રમાં स्नानगृहनं मा प्रभावशुन उयु छे-" समन्ततो जालकाभिरमणीये, विचित्रम
"
66
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५२१ इत्यादिरीत्या प्रतिपादितः, शशीव प्रियदर्शनो नरपतिः, मज्जनगृहात् प्रतिनिष्काम्यति, 'पडिनिक्वमित्ता, जेणेत्र बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, सीहासणवरंति पुरस्थाभिमुहे निसीयइ' प्रतिनिष्क्रम्य-मज्जनगृहात् निर्गत्य, यत्रैव बाया बहिःस्थिता उपस्थानशाला आसीत् , तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य सिंहासनवरे-श्रेष्ठसिंहासने पौरस्त्याभिमुखो निषीदति-उपविशति, 'निसीइत्ता अप्पणे उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए अट्ठभदासणाइं से यवत्थपच्चुत्थुयाई, सिद्धस्थगकयमंगलोवयाराई रयावेइ' निषद्य-उपविश्य आत्मनः-स्वस्य, उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे-ईशाणकोणे अष्टौ भद्रासनानि-उत्तमासनानि श्वेतवस्त्रप्रत्यवस्तु तानि-शुक्लबस्त्राच्छादितानि, सिद्धार्थ ककृतमङ्गलोपचाराणि सिद्धार्थ कैः सर्षपपदकुहिमतले, रमणीये, स्नानमंडपे, नानामणिरत्नभक्तिचित्रे, स्नानपीठे सुखनिषण्णः" इत्यादिरीति से कहा गया है। चारों ओर गवाक्षों से रमणीय चित्रविचित्र मणियों से सचित्र तलवाला सुंदर ऐसा तथा अनेक प्रकार के मणिरत्नों की वेलों से सचित्र स्नानपीट पर सुखपूर्वक बैठ कर स्नान किया और स्नानकरके बद्दलसे जैसे चंद्रमा बाहर निकले वैसे ही बलराजा स्नानगृहसे बाहर निकला अर्थात् चंद्रमा के तुल्य है प्यारा दर्शन जिनका ऐसे वे बल राजा उस स्नानगृहसे बाहरनिकले 'पडिनिक्खमित्ता जेणेच पाहिरिया उबट्टाणसाला तेणेव उधागच्छद' बाहर निकल कर फिर वे बाहर की उपस्थानशाला में आये ' उवागच्छित्ता सीहासणवरंसि पुरस्थाभिमुहे निसीयइ' वहां आकर वे पूर्वदिशा की तरफ मुंहकर के सिंहासन पर बैठ गये 'निसीइत्ता अप्पणे उत्तरपुरथिमे दिसीभाए अहमदासणाई सेयवस्थपच्चुत्थुयाई सिद्धस्थगकयमंगलोवयाराई रयावेह' बैठकर फिर उन्हों ने अपने से ईशानकोने में आठ भद्रासनों को जो कि सफेदवत्र से ढंके हुए थे तथा सिद्धार्थकणिरत्नऊट्रिमतले, रमणोये, स्नानमंडपे, नानामणिरत्नभक्तिचित्रे, स्नानपीठे सख. निषण्णः" स्नान शने, चन्द्रनारे प्रिय ६शन छ मेवा Aror स्नानमाथी ७२ नाय. “पडिनिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवद्वाणसाला तेणेव उवागच्छद" त्यांथा नजान पातानीमा स्थान सामान्या. " उवागच्छित्ता सीहासणवरंसि पुरत्थाभिमुहे निसीयइ" त्या गावी દિશા તરફ મુખ રાખીને, પહેલેથી જ ત્યાં ગોઠવેલા ઉત્તમ સિંહાસન પર બેસી गया. “निसीइत्ता अप्पणो उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए अनुभद्दासणाई सेयवत्थपच्चुत्थयाई' सिद्धत्थगकयमंगलोवयाराइ स्यावेइ" सिंहासन ५२ विमान ने તેણે પિતાની ઈશાન દિશામાં આઠ ભદ્રાસને બેઠવ્યાં. તે ભદ્રાસનો સફેદ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
भगवतीसूत्रे वाच्यः कृतो मालोपचारः येषु तानि, रचयति-सज्जयति 'रयावेत्ता अपणो अदरसामंते णाणामणिरयणमंडियं अहियपेच्छणिज्ज' रचयित्वा-भद्रासनानि स्थापयित्वा सज्जयित्वेत्यर्थः आत्मन:-स्वस्य अदूरसामन्ते-नातिदूरे नातिप्रत्यासन्ने, नानामणिरत्नमण्डिताम्-विविधमणिरत्नभूषिताम् , अत एव अधिकप्रेक्षणीयाम्-अत्यन्तदर्शनीयाम् , 'महग्धवरपट्टणुग्गयं, सण्हपट्टबहुभत्तिसयचित्तित्ताणं' महाघारपत्तंनोद्गताम्-महाC-बहुमूल्यका चासौ वरपत्तनोद्गताचेति, उत्तमनगरनिष्पादिता-श्रेष्ठवस्त्रोस्पत्तिस्थानसम्भवेत्यर्थः ताम्, अथवा-महार्धा चासौ वरपट्टनात्-प्रधानवेष्टनकात् उद्गता-निर्गता या सा ताम् , लक्ष्णपट्टबहुमक्तिशतचित्रितानाम् श्लक्ष्णपट्टः-चिक्कणसूत्रमयः बहुभक्तिशतचित्र:अनेकविच्छित्तिशतचित्रयुक्तः तान:-तानको यस्यां सा तथाविधाम, 'ईहामियउसमजावभत्तिचित्तं अभितरिय जवणिय अंछावेइ' ईहामृगऋषभ यावत्-नर-तुरग-मकर-विहग-व्याल-किन्नर-रुरु-शरम-चमर-कुञ्जर-वनलसरसों से जिन पर मङ्गलोपचार किया गया है स्थापितकरवाया 'रयावेत्ता अप्पणो अदूरसामते जाणामणिरयणमंडियं अहियपेच्छणिज्ज' स्थापित एवं सज्जित करवाकर फिर उसने अपने से न अधिक दूर और न अधिक पास ऐसे उचित स्थान पर अनेक मणियों एवं रत्नों से मण्डित बड़ा सुहावना लगनेवाला 'महग्यवरपट्टणुग्गय, सहपट्ट पहुभत्तिसपचित्तिताण' वेश बहुमूल्य वस्त्र का बना हुआ, उत्तम उत्तम वन जहां बनाये जाते हैं-ऐसे स्थान पर विशेष मूल्य देकर बनवाया हुआ, मूक्ष्म-बारीक सूत्र के सैकड़ों प्रकार की कारीगरीयुक्त विचित्र तानवाले 'ईहामिय उसभ जाव भत्तिचित्तं' ईहामृग एवं बैल के चित्रों से सुसज्जित 'अभितरिय जवणियं अंछावेह' ऐसे अन्दर के पड़दा को વસોથી આચ્છાદિત હતાં અને સિદ્ધાર્થક (સરસવ) વડે તેમના ઉપર મંગલે५॥२ ४२सहता. “रयावेत्ता अप्पणो अदूरसामंते णाणामणिरयणगंडिय अहिय पेच्छणिज्ज" त्या२ माह तो पातानाथी न मधिर ६२ मन मधि: पासे એવાં સ્થાને અનેક મણિઓ અને રત્નથી મંડિત, દેખાવમાં ઘણેજ સુંદર "महन्धवरपट्टणुग्गय, सहपट्टबहुभत्तिसयचित्तिताण" भतिशय भिती વણમાંથી બનાવેલે, જ્યાં ઉત્તમમાં ઉત્તમ વસ્ત્રો બને છે એવી જગ્યાએ વિશેષ મૂલ્ય આપીને ખાસ તૈયાર કરાવે, સૂકમ તારની દરાની) સેક प्रारनी भाभी रीगरीवाणी, “ईहामियउसभ जाव भत्तिचित्तं "हामृग, Aषा अनि यित्राथा समायभान, " अभितरिय अछावेइ" सेवा अह२ना पनि तेणे त्या तव्य. मही " यावत्" ५४थी “ न२, तु२१,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका रीका श०११ उ०११ सू०६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५२३ ता-पद्ममलताभक्तिचित्राम्-तत्र इहामृगाः-वृकाः, ऋषमा:-वृषभाः, नरतुरगमकरविहगास्तु प्रसिद्धा एव, व्याला:-श्वापदसाः, किन्नराः-व्यन्तरविशेषाः, रुरवः-मृगविशेषाः, शरभा:-आरण्याः अष्टापदवाच्याः पशवः, चमरा:-आटघ्याः गावा, कुअरा:-हस्तिनः, वनलता:-अशोकादिलताः, पद्मलता:-कमलिन्यः, एतासां या भक्तयो-विच्छित्तयो रचना स्ताभि श्चित्रा या सा तथाविधाम् , अभ्यन्तराम्अन्तःस्थितां यवनिकाम् आकर्षयति-पातयति, 'अंछावेत्ता नाणामणिरयणभत्तिचित्ते' आकृष्य-यवनिकां पातयित्वा नानामणिरत्नभक्तिचित्रम्-नानामणिरत्नानां भक्तिभिः रचनाभि विच्छित्तिभि युक्तानि चित्राणि यत्र तत, वक्ष्यमाणभद्रासनस्य विशेषणमेतत् , 'अत्थरयमउयमसूरगोत्थगं' आस्तरकमृदुकमसूरकावस्तृतम्उसने तनवाया यहां यावत् शब्द से " नर, तुरग, मकर, विहग, व्याल, किन्नर, रुरु, शरभ चमर, कुंजर, वनलता, पद्मलता' इन सब का ग्रहण हुआ है। ईहामृग एक जात के जंगली जानवर का नाम है-जिसे वृकभेडिया कहते हैं। ऋषभ नाम बैल का है। व्याल नाम सर्प का है। किन्नर नाम-व्यन्तर विशेष देव का है, रुरु नाममृगविशेषका है, शरभ नाम-अष्टापद् का है, चमर नाम-चमरी गायका है. कुंजर नाम-हामी का है, वनलता नाम-अशोकादिलताओं का है और पद्मलता-कमलिनी का नाम है इन सब के चित्र उस पड़दे पर अंकित किये हुए थे. 'अंछावेत्ता नाणामणिरयणभत्तिचित्ते' परदा तनवाकर फिर उसने उसके भीतर एक भद्रासन रखवाया वह भद्रासन अनेक प्रकार के मणि-रत्नों से युक्त था 'अस्थरयम उयमसूरगोत्थगं' इस पर कोमल गादी और तकिया विछाये गये थे भद्रासन पर जो वस्त्र विछाया गया भ४२, वि, व्यास, नि२, २२, २१, २२, १२, पलता भने पा. લતાનાં ચિત્ર ગ્રહણ કરવાના છે. એક જાતના જંગલી જાનવરનું નામ ઈહામૃગ (વરુ) છે અષભ એટલે બળદ, વ્યાલ એટલે સર્પ કિન્નર એટલે એક प्रारना व्य-त२विशेष हेव, '२२' में प्रा२ना भृगविशेषन छ, शल એટલે અષ્ટાપદ નામનું જાનવર, અમર એટલે ચમરી ગાય, કુંજર એટલે હાથી, અશોકાદિ લતાઓને વનલતા કહે છે, અને કમલિનીને પલતા કહે छ. ni चित्रात पहा ५२ होi di. “अंछावेत्ता नाणामणिरयणभत्तिचित्ते" पो तयाव्या पाहतो ते पानी पाछ सुर भद्रासन ગોઠવ્યું. તે ભદ્રાસન અનેક મણિ અને રત્નોથી મંડિત ચિત્રેથી યુક્ત હતું, "अत्थरयमउयमसरगोत्थग" तना ०५२ मा भने तय मि.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
भगवतीसूत्रे
-
आस्तरकेण-आस्तरविशेषेण, मृदुकमसरकेण-गोलाकारलघूपधानेन अवस्तृतम्आच्छादितं यत्तत्तथा, 'सेयवस्थपच्चुत्थुयं ' श्वेतवस्त्रप्रत्यवस्तृतम्-शुक्लपावरणपटाच्छादितम् , 'अंगसुहफासुयं, सुमउयं, पभावईए देवीए महासणं रयावेई' अङ्गसुखस्पर्शम् अगस्वः -शरीरसुखहेतुः स्पर्शो यस्य तत् , अङ्गसुखजनकस्पर्शयुक्तम् , मुमृदुकम्-अत्यन्तकोमलम् , भद्रासनं प्रभावत्यै देव्यै रचयति-सज्जयति ‘रयावेत्ता कोडुबियपुरिसे सहावेइ, सहावेत्ता एवं वयासी'-रचयित्वा-भद्रासनं प्रभावत्याः उपवेशनाथै सज्जयित्वा, कौटुम्बिापुरुषान्-आज्ञाकारिसेवकान् शब्दयति आहवयति, शब्दयित्वा-कौटुम्बिकपुरुषान् आहूय, एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेणावादीत् खिप्पामेव मो देवाणुप्पिया! अझंग महानिमित्तमुत्तस्थधारए, विविहसत्थकुसले मुविणलक्खणपाढए सदावेह' भो देवानुप्रियाः! क्षिप्रमेव-शीघ्रातिशीघ्रमेव अष्टाङ्गमहानिमित्तसूत्रार्थधारकान-अष्टाङ्गम्-अष्टावयवम् यत् महानिमित्तम्था उसका नाम आस्तरक है तथा गोल आकार वाली जो छोटी तकिया होती है उस का नाम मसूरक है। 'सेयवस्थपच्चुत्युय, गादी के ऊपर जो वस्त्र बिछाया गया था वह बिलकुल सफेद था ' अंगसुहफा. सुयं, सुमउयं, पभावईए देवीए भद्दासणं रयावेह' इस भद्रासन का स्पर्श शरीर को सुखकारक था, क्यों कि यह अत्यन्त कोमल था, इस प्रकार के विशेषणों वाले भद्रासन प्रभावती देवी को बैठने के लिये बिछवाकर 'कोडुंबियपुरिसे सहावेइ' फिर उसने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया- सद्दावित्ता एवंवयासी' बुलाकर ऐसा कहा- खिप्पामेव भो देवानुपिया ! अटुंगमहानिमित्तमुत्तत्वधारए, विविहसत्यकुसले, सविणलवणपाढए सद्दावेह' हे देवानुप्रियो ! तुम लोग शीघ्र ही રેલા હતાં તે ભદ્રાસન પર જે સુંદર વસ્ત્ર બિછાવવામાં આવ્યું હતું તેનું નામ આસ્તરક (ચાદર) આપવામાં આવેલ છે. વળી તેના પર ગોળ આકા
नी भ१२४ (नाना तटिया ) ५५ ॥ यदी ती. "सेयवत्थ पच्चुत्थुयं" ગાદિના ઉપર જે વસ્ત્ર બિછાવવામાં આવ્યું હતું તે બિલકુલ સફેદ હતું. " अगसुहफासुयं, पभावईए देवीए भहासण रयावेइ" . मद्रासनना २५श શરીરને સુખકારી હતા, કારણ કે તેના ઉપર અત્યંત કેમલ ગાદી બિછાવેલી हती. ॥ १२नुभद्रासन प्रमावती की माट गोवावीन तो " कोइंबियपरिसे सहावे" ताना माज्ञारी सेपाने मोसाव्या. “सहावित्ता एवं वयासी" मन तो तेमने या प्रमाणे बु.-"खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया। अंग महानिमित्तमुत्तत्थधारए, विविहसत्थकुसले, सुविणलक्खणपढिए सहावेह"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १०६ सुदर्शनचरितनिरूपण ५२५ परोक्षार्थप्रतिपत्तिकारकं महाशास्त्रम् , तस्य सूत्रार्थों ये धारयन्ति हृदये-अवधारयनि तान् , अष्टनिमित्ताङ्गानि १-दिव्यम् २-औत्पातः ३-आन्तरिक्षम् ४भौमंच ५-आङ्गम् ६-सरः ७-लक्षणम् ८-व्यञ्जनञ्च त्रिविध पुनरेकैकम् । तथाविधशास्त्रकुशलान्-अनेकशास्त्रकुशलान् , स्वप्नलक्षणपाठकान-स्वप्नलक्षणज्ञापकान् शब्दयत-आइवयत। 'तएणं ते कोडुबियपुरिसा जाव पडिसुणेत्ता बलस्स रन्नो अंतियाओ पडिनिक्खमइ' ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषा:-आज्ञाकारिणो यावत्बलस्य राज्ञ स्ताम् आज्ञाप्तिका प्रतिश्रुत्य बलस्य-राज्ञोऽन्तिकात्-समीपात् प्रतिनिष्क्राम्यन्ति-निर्गच्छन्ति, 'पडिनिक्ख मित्ता, सिग्धं तुरियं चवलं चंड वेयं हत्थिणपुरं नगरं मज्झं मज्झेणं जेणेव तेसिं मुविणलक्खणपाढगाणं गिहाई, तेणेव उवागच्छंति' प्रतिनिष्क्रम्य-निर्गत्य शीघ्र, त्वरितं, चपलं, चण्डम् , वेगितम्अष्टाङ्गमहानिमित्त के-आठ प्रकार के परोक्षार्थ की प्रतिपत्ति कराने वाला महास्वप्नशास्त्र के-सूत्र एवं अर्थ को हृदय में धारण करने वाले तथा अनेक शास्त्रों में कुशल ऐसे स्वप्नलक्षण के जानने वालों को बुला लाओ। अष्ट निमित्ताङ्ग इस प्रकार से हैं-दिव्य १, औत्यात २, आन्तरिक्ष ३, भोम ४, आङ्ग ५, सर ६, लक्षण ७, और व्यञ्जन ८, इनमें एक एक के मूल अर्थ और तदुभय इस प्रकार से तीन तीन भेद और हैं। 'तएणं ते कोडेबियपुरिसा जाव पडिसुणेत्ता बलस्स रन्नो अंतियाओ पडिनिक्खाइ' इस प्रकार की बल राजा की उस आज्ञा को स्वीकार करके वे आज्ञाकारी पुरुष बल राजा के पास से चले आये 'पडिनिक्खमित्ता सिग्धं तुरियं चवलं चंडं वेइयं हस्थिणापुर नगरं मज्झं मझेणं जेणेव सुविणलक्खणपाढगाणं गिहाई, तेणेव उवागच्छंति' चले आकर वे शीघ्र ही स्वरापूर्वक, चपलतापूर्वक હે દેવાનપ્રિયે ! તમે ઘણી જ ઝડપથી અષ્ટાંગ મહાનિમિત્તના-આઠ પ્રકારના પરોક્ષાર્થને નિર્ણય કરાવનાર મહાશાસ્ત્રોના-સૂત્ર અને અર્થને હૃદયમાં ધારણ કરનારા તથા અનેક શાસ્ત્રોમાં નિપુણ એવાં સ્વપ્નલક્ષણને જાણનારા સ્વપ્ન પાઠકને બોલાવી લાવે. અષ્ટનિમિત્તાંગ આ પ્રમાણે છે-(૧) દિવ્ય, (२) मीत्पात, (3) मतदक्ष, (४) मोभ, (५) win (6) स२, (७) सक्षA भने (८) व्यन. ते प्रत्येन Y Y ४ ४छे. “तएणते कोडुतियपुरिसा जाव पडिसुणेत्ता बलस्स रन्नो अंतियाओ पडिनिक्खमइ'! सनी । પ્રકારની આજ્ઞાને માથે ચડાવીને તે આજ્ઞાકારી પુરુષે બલરાજાની પાસેથી ચાલી नीच्या. “पडिनिक्खमित्ता सिग्घ तुरिय चवल चंड वेइयं हथिणापुरं नगर मझ मज्झेणं जेणेव सुविणलक्खणपाढगाणं गिहाई, तेणेव उवागच्छंति" त्यांची
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
५२६
भगवतीतो अत्यन्तवेगपूर्वकम् हस्तिनापुर नगरमाश्रित्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन, यौव तेयां स्वप्नलक्षणपाठकानाम् गृहाणि आसन् , तत्रैव उपागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता ते सविणलक्खणपाढए सहावेति' उपागत्य तान् स्वप्नलक्षणपाठकान्-स्वप्नस्वरूप फलज्ञापकान् शब्दयन्ति, आवयन्ति, 'तएणं ते सुविणलक्खणपाडगा बलस्स रन्नो कोडुबियपुरिसेहिं सदाविया समाणा हट्टतुटु व्हाया कय जाव सरीरा' ततः खलु ते स्वप्नलक्षणपाठकाः बलस्य राज्ञः कौटुम्बिकपुरुषैः शब्दयिता:आहूताः, सन्तः, हृष्टतुष्टाः स्नाताः कृतयावत् बलि फर्माणः दत्तवायसाधन्नमासाः कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ताः अल्पमहा_भरणालङ्कृतशरीराः 'सिद्धस्थगहरियालियाकयमंगलमुदाणा सरहिं सएहि गिहेहितो निग्गच्छंति' सिद्धार्थक-हरितालिकाकत.
और अत्यन्तवेगपूर्वक हस्तिनापुर नगर के बीचों बीच से होकर वहां पर गये कि जहां स्वप्नलक्षणपाठकों के घर थे। ' उवागच्छित्ता ते सुप्रिणलक्खणपाढए सहावेति' वहां जाकर उन्हों ने उन स्वप्नलक्षणपाठकों को बुलाया 'तएणं ते सुविणलक्षणपाढगा बलस्स रनो कोर्बुषियपुरिसेहिं सहाविया समाणा हट्ट तुह व्हाया कय जाव सरीरा' इसके बाद स्वप्न के फल को बताने वाले वे स्वप्नलक्षण पाठक बलराजा के कौटुम्चिक पुरुषों द्वारा बुलाये जाने पर बडे ही आनन्दित हुए और संतुष्ट हुए उसी समय उन्हों ने स्नान किया वायसादिकों काक आदि को अन्न देने रूप बलिकर्म किया, कौतुक, मंगल एवं प्रायश्चित्त किया, बहुमूल वाले थोडे से आभूषण पहिरे 'सिद्धत्थग हरिया. लिया कयमंगलमुद्धाणा सएहिं सरहिं गिहेहितो निग्गच्छति' નીકળીને તુરત જ ત્વરાપૂર્વક, ચપલતાપૂર્વક અને અત્યંત વેગપૂર્વક હસ્તિનાપુર નગરની વચ્ચે વચ્ચે થઈને, જ્યાં સ્વપ્નલક્ષણપાઠકોનાં ઘર હતાં, ત્યાં भावी पाया. “आगच्छित्ता ते सुविणलवणपाढए सहावें ति" न તેમણે તે વખ્તલક્ષણ પાઠકેને લાવ્યા –એટલે કે તેમણે તેમને રાજાની माशा ही समजावी. “ तएणं ते सुविणलक्खणपाढगा बलस्स रन्नो कोडंपि. यपुरिसेहिं सदाविया समाणा हव तुद्र बहाया कय जाव सरीरा" पोताना माज्ञा. કારી સેવક દ્વારા બલરાજાએ જેમને લાવ્યા હતા, એવાં તે સ્વનલક્ષણપાઠકે ઘણાજ હર્ષ અને સંતોષ પામ્યા. એજ સમયે તેમણે સ્નાન કર્યું. ત્યાર બાદ વાયસાદિને અન્ન દેવારૂપ બલિકમ તેમણે કર્યું. ત્યાર બાદ મશિના તિલક આદિ રૂપ કૌતુક મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત્તની વિધિ પતાવીને તેમણે સુંદર વસ્ત્રો તથા બહુ જ મૂલ્યવાન અને વજનમાં હલકાં એવાં આભૂષણે प. “सिद्धत्थगहरियालिया, कयमंगल मुद्धाणा सरहिं सएहि गिहिती
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०१० सू० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५२७ मङ्गलमीन:-सिद्धार्थकाः-सर्षपाः हरितालिका-दुर्वा तत्स्वरूपाणि तैर्वा कृतानिस्थापितानि मङ्गलानि मुनि-मस्तके यै स्तेतथाविधाः, स्वकेभ्यो स्वकेभ्यो निजनिजेभ्यो गृहेभ्यो निर्गच्छन्ति, 'निग्गच्छित्ता हस्थिणापुर नगर मज्झं मज्झेणं जेणेष वलरस रन्नो भवणवरवडेंसए, तेणेव उवागच्छंति' स्वकेभ्यः स्वकेभ्यो गृहेभ्यो निर्गस्य हस्तिनापुर नगरमाश्रित्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन, यत्रैव बलस्य राज्ञो भवनवरावतंसक:-उत्तमप्रासादः, आसीत् , तत्रैव उपागच्छन्ति, 'उबागच्छित्ता भवणवरवडे सगपडि दुवारंसि एगओ मिलंति' उपागत्य भवनवरावतसकपतिद्वारे एकतो मिलन्ति-एकत्री भवन्ति, 'एगओ मिलित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छंति' एकतो मिलित्वा-संधीभूय, यत्रैव बाह्या उपस्थापनशाला आसीद तत्रैव उपागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता करयल जाव बलरायं जएणं, विजएणं बद्धाउति' उपागत्य करतलेन यावत-मस्त के शिरसावर्तम् अञ्जलिं कृत्वा, बलं राजानं अपने २ मस्तकों के ऊपर उन्हों ने सिद्धार्थक-सरसों से और हरितालिका-दूर्वा शिर पर धारण किया और अपने २ घरों से बाहर निकले 'निग्गच्छित्ता हथिणापुरं नगर मझमज्ज्ञेणं जेणेव बलस्स रण्णो भवणवरवडेंसए तेणेव उवागच्छंति' बाहर निकलेकर वे हस्तिनापुर नगर के बीचों बीच से होकर जहाँ बल राजा का श्रेष्ठ राजमहल था वहां पर आये ' उवागच्छित्ता भवणवरवडेंसग पडि. दुवारंसि एगो मिलंति' वहां आकर वे सब के सब उसश्रेष्ठ राजमहल के दरवाजे पर एकत्रित हुए 'एगओ मिलित्ता जेणेव बाहिरिया उचट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छंति' इकट्ठे होकर फिर वे जहां पर वाय उपस्थान शाला थी वहां पर आये 'उवागच्छित्ता करयल जाव चलं. रायं जएणं विजएणं बद्धावेंति' वहां आकर के उन्हों ने दोनों हाथ जोड़कर बलराजा को नमस्कार करते हुए जय विजय शब्दों से बचाया निग्च्छंति” त्या२ मा तमणे यात योताना भरत ५२ सरस १२ . તાલિકા (દ) વડે મંગલપચાર કર્યો, પછી તેઓ બલરાજાના ઉત્તમ મહેલ पासे भावी पच्या . “उवागच्छित्ता भवणवरवडेंसगपतिदुवारंसि एगओ मिलति" या भावीन त। मयां सनात उत्तम भनी ४२वात पासे लेगा यया. " एगओ मिलित्ता जेणेव बाहिरिया उवढाणसाला तेणेक उवागच्छंति" ॥ २/२ तसा शनी महारनी 6५स्थानमा माव्या. " उवागच्छित्ता करयल जाव बलं राय जएणं विजएण वद्धार्वेति" त्या मापान તેમણે બને હાથ જોડીને રાજાને નમસ્કાર કર્યો અને “તમારે જય હે, तमा वियो " मेवा शोथी तमा न पायो, “तएणं सवि.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
भगवतीसूत्रे जयेन, विजयेन वर्द्धयन्ति । 'तएणं सुविणलक्षणपाढगा वलेणं रन्ना वंदिय पूइयसकारियसंमाणिया समाणा, पत्तेयं पत्तेयं पुजन्नत्थेसु भद्दासणेसु निसीयंति' ततः खलु स्वप्नलक्षणपाठकाः बलेन राज्ञा वन्दितपूजितसत्कारितसम्मानिताः सन्तः प्रत्येकं प्रत्येकं पूर्वन्यस्तेषु-पूर्वकालादेव स्थापितेषु, भद्रासनेषु निषीदन्ति-उपविशन्ति 'तएणं से बले राया पभावई देविं जवणियंतरियं ठावेई ततः खलु स बलो राजा प्रभावती देवी यवनिकान्तरितां-यवनिकाभ्यन्तरे स्थापयति-उपवेशयति 'ठावेत्ता पुप्फफलपडिपुन्नहत्थे परेणं विणएणं ते सुविणलक्रवणपाढए एवं वयासो'-स्थापयित्वा-पुष्पफलपरिपूर्णहस्तः परेण-अतिशयेन विनयेन तान् स्वप्न लक्षणपाठकान् एवं-वक्ष्यमाणश्कारेण, अवादीत्-एव खलु देवाणुप्पिया। पमावती देवी, अञ्ज तंसि तारिसगसि वासघरंसि जाय सीह सुविणे पासित्ताणं पडिबुद्धा' हे देवानुप्रियाः ! एवं खलु निश्चयेन प्रभावती देवी, अघ तस्मिन 'तएणं सुविणलक्खणपाढगा चलेणं रन्ना वंदिय पूझ्यमकारिय संमा. णिया समाणा पत्तेयं पत्तेयं पुवन्नत्थेसु भद्दासणेसु निसीयंति' इसके बाद बलराजा ने उन्हें नमस्कार किया, उनका आदर किया उनका सत्कार किया, सन्मान किया, बाद में वे सब पहिले से रखे हुए उन भद्रासनों पर बैठ गये 'तएणं से बले राया पभावई देविं जवणियंतरिय ठावेइ' उनके बैठ जानेपर बलराजा ने प्रभावती देवी को परदा के भीतर बैठाया' ठावेत्ता पुष्फफलपडिपुन्नहत्थे-परेणंविणएणं ते सुविणलक्खणपाढए एवं वयासी' भीतर बैठाकर फिर घल राजा ने कि जिसका हाथ पुष्प और फलों से पूर्ण-भरा हुआ है बड़ी विनयपूर्वक स्वप्नलक्षणपाठकों से इस प्रकार कहा-पूछा-'एवं खलु देवाणुप्पिया! पभावई देवी अन्ज तंसि तारिसगंसि बासघरंसि जाव सीहं सुविणे णलक्षणपाढगा बलेणं रन्ना वंदिय पूइप सकारिय समाणिय समाणा पत्तेयं पत्तेयं पुवन्नत्येसु भहासणेसु निसीयंति" त्या२ मा RAM तमने नम२४२ ४ा, તેમને આદર કર્યો, તેમને સત્કાર કર્યો અને તેમનું સન્માન કર્યું ત્યાર मा ती मयां माथी aai मद्रासन। ५२ सी गया. " तएणं से बले राया पभावइं देवि जवणिय'तरिय ठावे" त्या२ मा ५२ प्रभावती राधीन पानी पाछ मेसायां. “ठावेत्ता पुष्फफलपडिपुन्नहत्थे, परेणं विणएणं ते सुविणलक्खणपाढए एवं वयाखी" समान पहानी पाना ભદ્રાસન પર બેસાડીને, ફલ અને ફૂલોથી જેના હાથ પરિપૂર્ણ હતા એવા તે બલરાજાએ ઘણાજ વિનયપૂર્વક તે સ્વપ્નલક્ષણપાઠકને આ પ્રમાણે કહ્યું" एवं खलु देवाणुप्पिया ! पभावइ देवी अज्ज तसि तारिसगंसि वासघरंसि जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ० ११ सू.६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५२९ तादृशके सुन्दरे वासगृहे यावत्-पूर्वोक्तविशेषणविशिष्ट सिंहं स्वप्ने दृष्ट्वा खल प्रतिबुद्धा-जागरिता। 'तं णं देवाणुप्पिया! एयस्स ओरालस्स जाव के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ ?' हे देवानुप्रियाः ! तत् खलु तस्य उदारस्य यावत्-कल्याणः मन्ये कः फलवृत्तिविशेषो भविष्यति ? 'तएणं सुविणलक्खणपाढगा बलस्स रन्नो अंतिए एयम सोचा, निसम्म हतह० तं सुविणं ओगिहंति' ततः खलु स्वप्नलक्षण पाठकाः बलस्य राज्ञोऽन्तिके-समीपे एतमर्थ श्रुत्वा, निशम्य-हृदि अवधार्य हृष्टतुष्टाः तं स्वप्नम् अवगृह्णन्ति-स्वप्नानामवग्रहणं कुर्वन्ति 'ओगिहित्ता, ईहं अणुपविसंति' अवगृह्य-अवग्रहणविषयं कृत्वा, ईहाम्विशेषणविचाररूपाम् अनुप्रविशन्ति, 'अणुपविसित्ता तस्स मुदिणस्स अत्थोग्गहणं पासित्ताणं पडिवुद्धा' हे देवानुप्रियो ! आज भाग्यशालियों के योग्य उस वासगृह में सोती हुई प्रभावती ने यावत् सिंह को स्वप्न में देखा है और देखकर फिर वे जग गई 'तं ण देवाणुप्पिया! एयस्स ओरालस्स जाव के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सह' तो हे देवानु. प्रियो ! क्या मैं ऐसा मान् कि इस उदार स्वप्न या यावत् फलवृत्ति विशेषवाला कल्याणरूप फल होगा ? 'तएणं सुविणलक्खणपाढगा बलस्स रण्णो अंतिए हयम8 सोच्चा निसम्म तुहतं सुविणं ओगिहंति' बल राजा के मुख से इस बात को सुनकर और उसे चित्त में धारणकर उन स्वप्नलक्षण पाठकों ने उस स्वप्न पर पहिले तो अवग्र. हरूप से-सामान्यरूप से विचार किया-'ओगिण्हित्ताईअणुप्पविसति' सीह सुविणे पासित्ताणं पडिबुद्धा" देवानुप्रिया ! मारे मायाजीमान
ગ્ય એવાં તે (પૂર્વોક્ત વર્ણનવાળા) શયનગૃહમાં સૂતેલાં પ્રભાવતી રાણીએ સ્વપ્નામાં (પૂર્વોક્તવિશેષાવાળા) એક સિંહને પોતાના મુખમાં પ્રવેશ કરતે नया छ भने त्या२ मा तय Mil गयां छे. " ते ण देवाणुप्पिया! एयरस ओरालम्स जाव के मन्ने कल्लाणे फळवित्तिविसेसे भविस्सइ" तो भारे मे માનવું કે તે ઉદાર આદિ વિશેષણવાળા વનનું “ફલવૃત્તિ વિશેષવાળું ” (વિશિષ્ટ પ્રકારનું કલ્યાણુરૂપ ફળ પ્રાપ્ત થશે?
"तएणं सुविणलक्खणपढगा बलस्स रण्णो अंतिए एयमद्रं सोच्चा निसम्म हटु तुद्ध० तं सुविणं ओगिण्हंति " म ने भुमेथी पात सieजीने यने તેને ચિત્તમાં ધારણ કરીને તે સ્વપ્નલક્ષસૃપાઠકને ઘણે જ હર્ષ અને સંતોષ થયો. તેમણે પહેલાં તે તે સ્વપ્ન પર અવગ્રહ રૂપે-સામાન્ય રૂપે વિચાર ध्या. “ओगिहित्ता ईह अणुप्पविसंति" त्या२ मा । ३२ (विशेष ३५)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
भगवतीसूत्रे करेंति' ईहामनुभविश्य तस्य स्वप्नस्य अर्थावग्रहणं कुर्वन्ति, 'करेत्ता, अन्नमण्णेणं सद्धिं संचालेंति' कृत्वा-फलं विज्ञाय अन्योन्येन सार्द्धम् संचारयन्ति-परस्परस्वप्नफलं विचारयन्ति, 'संचालेत्ता तस्स सुविणस्स लट्ठा गहियट्टा, पुच्छियट्ठा, विणिच्छियट्ठा, अभिगयटा, बलस्स रण्णो पुरओ सुविणसत्थाई उच्चारेमाणा उच्चारेमाणा एवं वयासी'-परस्परं संचार्य-विवार्य, तस्य स्वप्नस्य लब्धार्थाः-स्वतो. ज्ञातार्थाः, गृहीतार्थाः-परतो निश्चितार्थाः, संशये सति परस्परतः पृष्टार्थाः, विनिश्चितार्थाः प्रश्नानन्तरं विनिर्णीतार्थाः, अभिगतार्थाः-अभिगतार्थाः, बलस्य राज्ञः बाद में विशेषरूप से-ईहा रूप से-विचार किया 'अणुप्पविसित्ता तस्स सुविणस्स अत्थोग्गहण करेंति ' विचार करने के बाद फिर उन्होंने उस स्वप्न की यथार्थता का निश्चय किया 'करेत्ता अन्नमन्नेणं सद्धिं संचालेति' यथार्थता का निश्चय करके फिर परस्पर में उन्हों ने उस में स्वप्नफल का विचार किया 'संचालित्ता तस्स सुविणस्स लट्ठा गहियट्ठा पुच्छियहा, विणिच्छियट्ठा, अभिगयट्ठा, बलस्स रणो पुरओ सुविणसस्थाई उच्चारेमाणा उच्चारेमाणा एवं वयासी' स्वप्रफल का विचार करके जब वे स्वतः उस स्वप्नफल के लट्ठा लब्धार्थवाले हो गये, दूसरों से निश्चित किये गये उसके अर्थवाले हो गये, पुच्छियट्ठा पूछ पांछ कर अपने संशय को दूर करने वाले बन गये, विणिच्छियट्ठा स्वप्न के अर्थ को बिलकुल अच्छी तरह से निणीत कर चुकने वाले बन गये और अभिगयट्ठा सब प्रकार से अर्थ के ज्ञाता बन गये, तब दिया था. “ अणुप्पविसित्ता तस्स सुविणस्स अत्थोगहण करेंति" से प्रश्नमा
31 6तरीन तेभ ते २१ननी यया ताना निय यो. “करेत्ता अन्नमन्त्रणं सद्धि संचालेंति" त्या२ माह तेभर समाज साये या विद्यार। शत स्नान व विष विया२ या. “संचालित्ता तस्स सुविणस्स लट्ठा गहियदा पुच्छियदा, विणिच्छियटा, अभिगया, बलस्स रणो पुरओ सुविणसस्थाई उच्चारेमाणा उच्चारेमाणा एवं क्यासी" २५१ सा विया२ ४शन ल्यारे તેમણે તે સ્વપ્ન ફલનો “ક” અર્થ જાણી લીધે, એક બીજા સાથે તેમના નિર્ણય भगवी यां, 'पुच्छियट्ठा' ५७५२७ ४ीने न्यारे तमा ४२ना सशयथा हित मनी या, न्यारे तभो तना मथनी 'विणिच्छियहा' ५२।७२ निय 5री लीधी, मने न्यारे तभणे मधी शते 'अभिगयट्ठा' पूर्वा५२ ३५ अर्थाने omega લી, ત્યારે તેમણે બલરાજાની સમક્ષ સ્વપ્નશાસ્ત્રોને ફરી ફરીને આધાર આપી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू० ६ दर्शनचरितनिरूपणम्
५३१
पुरतः - अग्रे, स्वप्नशास्त्राणि उच्चारयतः - उच्चारयतः - पुनः पुनः पठन्तः, एवं - वक्ष्यमाणप्रकारेण - अवादिषु : - ' एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं सुविणसत्यंसि बयालीसं सुविणा तीसं महासुविणा बाबतरि सन्वसुविणा दिट्टा' हे देवानुमियाः ! एवं खलु निश्चयेन, अस्माकं स्वप्नशास्त्रे द्वाचत्वारिंशत् स्वप्नाः, त्रिंशत् महास्वप्नाः, द्वासप्ततिः सर्वस्वप्नाः दृष्टाः कथिताः सन्ति, 'तत्थ णं देवाणुपिया तित्यगर मायरो वा, चक्क हिमायरो वा' हे देवानुप्रियाः । तत्र खलु द्वासप्ततौ स्वप्नेषु मध्ये तीर्थकरमात वा चक्रवर्तिमातरो वा 'तिस्थगरंसि वा चक्कत्रर्हिसि वा गन्धं वक्कममाणसि, एएसि तीसाए महासुविगाणं इमे चोदस महासुविणे पासिता णं पडिझंति' तीर्थकरे वा, चक्रवर्तिनि वा गर्ने व्युत्क्रामति-गर्भाभ्यन्तरे आगच्छतिसति, एतेषां त्रिंशतो महास्वप्नानां मध्ये इमान् वक्ष्यमाणान् चतुर्द्दशमहास्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते जाग्रति, 'तंजहा - गायत्रसहसी हअभिसेयदामससिदिणयरं झयं कुंभं । उन्हों ने बल राजा के समक्ष पुनः २ स्वप्न शास्त्रों का उच्चारण करते हुए इस प्रकार कहा- एवं खलु देवाणुपिया ! अम्हं सुविणसस्थंसि बायालीस सुविणा, तीसं महासुविणा बावन्तरि सव्व सुविणा दिट्ठा' हे देवानुप्रिय ! हमारे स्वप्नशास्त्र में ४२ बयालीस स्वम तो साधारण कहे गये हैं और ३० महास्वम कहे गये है। इस प्रकार कुल ७२ बहत्तर स्वम कहे हुए हैं- 'तत्थ णं देवाणुप्पिया ! तित्थगरमायो वा चक्कवट्टिमायरो वा' इनमें से तीर्थंकर की माताएँ अथवा चक्र वर्ती की माताएँ ' तिस्थगरंसि वा चक्क चहिंसि वा गर्भवक्रममाणंसि एएसिं तीसाए महासुविगाणं इमे चोदसमहासुविणे पासिताणं पडिबुज्झति' जब तीर्थंकर या चक्रवर्ती उनकी कुक्षिमें आते हैं तब वे इन तीस ३० महास्वनों में कोई से १४ महास्वमों को देखकर जगती हैं। वे १४ महास्वप्न 'तंजहा ' इस प्रकार से हैं
આપીને આ પ્રમાણે કહ્યુ " एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हां सुविणसत्यंसि बायालीस सुविणा, तीसं महासुविणा बावन्तरि सन्बसुविणादिट्ठा " हे देवानुप्रिय ! અમારા સ્વપ્નશાસ્ત્રમાં ૪૨ સામાન્ય સ્વપ્નાં કહ્યાં છે અને ૩૦ મહાસ્વપ્ના કહ્યાં છે. આ રીતે કુલ ૭૨ સ્વપ્ના કહેલાં છે.
" तत्थणं देवाणुपिया ! तित्थगरमायरो वा चक्कत्रट्टिमायरो वा " तेभांथी तीर्थ रानी भाताओं अथवा यवर्ती योनी भाताओ। “तित्थगरंसि वा च वासि वा गर्भवक्रममाणंसि एए सिं तीसाए महासुविणाणं इमे चोदसमहासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्झति ” જ્યારે તીર્થંકર અથવા ચક્રવતી તેમની કૂખે ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે આ ૩૦ મહાસ્વપ્નામાંથી કાઇ ૧૪ મહાવને દેખીને लगूत थाय छे, " तं जहा " ते १४ भास्वप्नो नीचे प्रभाये थे- “ गयवस्रह "
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
भगवती सूत्रे
पउमसर सागर विमाण भवणरयणुच्चय सिचि ॥१॥ तद्यथा - गज - वृषभ-सिंहा-भिषेक-दाम-शशि- दिनकर - ध्वज - कुम्भ | पद्मसरः - सागर - विमान भवन - रत्नोश्चय शिखिनश्च ॥१॥
9
वासुदेवमायरो वा वासुदेवंसि गन्धं वकमपाणंसि एएसि चोदससहं महासुविणाण' अन्नयरे सत्तमहासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्झति' वासुदेवमातरो वा वासुदेवे गर्भं व्युत्क्राम्यति - प्रविशति सति एतेषां पूर्वोक्तानां चतुर्द्दशानां महास्वप्नानां मध्ये अन्यतरान् - अन्यतमान, सप्तमहास्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्तेजापति, 'बलदेवमायरो वा बलदेवंसि गर्भ वकममाणंसि एएसि चौदसहं महासुविणाणं अन्नयरे चत्तारि महासुविणे पासित्ता णं पडिबुज्झति' बलदेवमातरो वा चलदेवे गर्भ व्युत्क्रामति - प्रविशति सति, एतेषां पूर्वोक्तानां चतुर्दशानां महास्वनानां मध्ये, अन्यतरान् - अन्यतमान्, चतुरो महास्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्तेजाप्रति, 'मंडलियमायरो वा मंडलियंसि गन्भं वकममाणंसि एएसिं णं चउदसहं
'गयवसह ' इत्यादि । गज १, वृषभ २, सिंह ३, लक्ष्मी ४, दाम ५, शशी ६, दिनकर ७, ध्वजा ८, कुम्भ ९, पद्मसरोवर १०, सागर ११, विमान १२, भवन १३, रत्नराशि १४ और शिखी 'वासुदेव मायरो वा वासुदेवंसि गर्भ वक्कममाणंसि एएसिं चोद्दसह महासुविणाणं अन्नरे सरा महासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्अंति' वासुदेव की माताएँ जब वासुदेव गर्भमें आते हैं, तब इन १४ महास्वप्नों में से कोई से ७ सात महास्वप्न देखकर जगती हैं। बलदेव मायरो वा बलदेवंसि गन्भं वक्कममाणंसि एएसि चोदसण्ह महासुविणाणं अन्नयरे चत्तारि महासुविणे पासित्ता णं पडिबुज्झति ' तथा बलदेव की जो माताएँ होती हैं वे जब बलदेव गर्भ में आते हैं तब इन १४ महास्वप्नों में कोई से चार महास्वप्नों को देखकर
6
इत्यादि - (१) गग, (२) वृषल, (3) सिंह, (४) लक्ष्मीना मलिषे, (4) पुण्यभाजा, (६) यन्द्रमा, (७) सूर्य, (८) धल, (८) डूल, (१०) पद्मसरोवर, (११) सागर, (१२) विमान अथवा भवन, (१३) २त्नराशि भने (१४) निघूभ व्यक्ति " वासुदेवमायरो वा वासुदेवसि गर्भवकममाणंसि एएसि चोदसण्ह महासुविणणं अन्नयरे सत्त महासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्झति । જ્યારે માતાના ગર્ભ માં વાસુદેવ આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે વાસુદેવની માતાએ એ ૧૪ મહાસ્વપ્નામાંથી કોઈ પણ સાત મહાસ્વપ્ના દેખીને જાગી જાય છે. 4 बलदेवमायरो वा बलदेवसि गन्धं वक्कममाणंसि एएसि चोद्दसह महासुविणाण अन्तरे चत्तारि महासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्झति ” न्यारे भाताना गर्लभां ખલદેવ આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે ખલદેવની માતાએ એ ૧૪ મહાસ્વપ્ના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
REE
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू०६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५३३ महासुविणाणं अन्नयर एग महासुविणं पासित्ताणं पडिबुझांति, माण्डलिकमातरो वा माण्डलिके-मण्डलाधिपे गर्भ व्युत्क्राम्यति-प्रविशति सति एतेषां-पूर्वोक्तानां खलु चतुर्दशानां महास्वप्नानां मध्ये, अन्यतरम्-एकतरम् एकं महास्वप्नं दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते-जाग्रति, 'इमेय णं देवाणुप्पिया ! पभावईए, देवीए एगे महासुविणे दिहे' हे देवानुप्रियाः अयं च खलु प्रभावत्या देव्या एको महास्वन:-सिंहविषयको दृष्टः, 'तं ओरालेणं देवाणुप्पिया ! पभावईए देवीए सुविणे दिट्टे' हे देवानुमियाः ! तत्-तस्मात् कारणात् , उदारः खल्लु प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, 'जाव आरोग्गतुट्ठ जाव मंगल्लकारएणं देवाणुप्पिया ! पभावईए देवीए सुविणे दिहे, यावत्-कल्याणः, शिवः, धन्यः, मङ्गल्यः खलु प्रभावत्या-देव्या स्वप्नो जगती हैं। मंडलिमायरो वा मंडलियंसि, गन्भं वक्कममाणंसि एएसि णं चउदसह महासुविणाणं अन्नयर एगं महासुविणं पासित्ताणं पडिबुझंति' एवं जो मांडलिक राजा की माताएँ होती हैं वे जय मांडलिक राजा गर्भ में आते हैं तब इन १४ महास्वप्नों में से कोई सा एक महास्वप्न देखकर जगती हैं। 'इमे य ण देवाणुप्पिया ! पभावईए देवीए एगे महासुविणे दिटे" हे देवानुप्रिय ! देवी प्रभावती ने यह सिंह विषयक एक महास्वप्न देखा है। 'तं ओरालेण देवाणुप्पिया! पभावईए देवीए सुविणे दिढे , अतः हे देवानुप्रिय ! प्रभावती देवी द्वारा देखा गया यह स्वप्न उदार है 'जाव आरोग्ग तुट्ट जाव मंगलकारएणं देवाणुप्पिया ! पभावईए देवीए सुविणे दिढे' यावत् हे देवानुप्रिय ! आरोग्य, तुष्टि, यावत्-दीर्घायुष्य, कल्याण और मंगलकारक है । यहां भांधी यार महावना हेभीर all तय छे. “ मंडलियमारो वा मंडलियंसि, गभं वक्कममाणंसि एएसिणं चउदसण्ह महासुविणाणं अन्नयरं एगं महासुविणं पासित्ताणं पडिबुझंति” भने न्यारे मांडसि २ भाताना ગર્ભમાં આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તેમની માતાએ તે ૧૪ મહાવોमाथी 5 ५ मे भान भान त थाय छे. “ इमे य ण देवाणुपिया ! पभावई देवीए एगे महासुविणे दिद्वे" देवानुप्रिय ! प्रभावती સ્વપ્નામાં જે સિંહને જોવે છે, તે એક મહાસ્વપ્ન જ દેખ્યું છે. “ ओरालेणं देवाणुप्पिया ! पभावईए देवीए सुविणे दिहे" तेथी पानुप्रिय ! अलावती देवी नये ॥ २१ ॥२ (उत्तम) छे. “जाव आरोग्ग तुटु जाव मंगल्लकारएणं देवाणुप्पिया ! पभावईए देवीए सुविणे दिडे " पानुપ્રિય! પ્રભાવતી દેવીએ કલ્યાણકારક, શિવરૂપ, ધન્યરૂપ અને મંગલકારી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
भगवतीचे दृष्टः, आरोग्यतुष्टि यावत् दीर्घायुष्यकल्याणमङ्गल्यकारकः खलु भो देवानुमियाः! प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, 'अत्थलाभो, देवाणुप्पिया! भोगलाभो, पुत्तलाभो, रज्जलाभो देवाणुप्पिया!' हे देवानुपियाः ! तव अर्थलाभो भविष्यति, हे देवानुप्रियाः! तव भोगलाभो भाविष्यति, पुत्रलाभो भविष्यति, राज्यलाभो भविष्यति, 'एवं खलु देवाणुप्पिया ! पभावई देवी नवण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं जाव वीतिकंताणं तुम्हें कुलकेनुजाव पयाहिइ' हे देवानुप्रियाः! एवं खलु निश्र येन प्रभावती देवी नवानां मासाना बहुपरिपूर्णानां यावत् सार्द्ध सप्तदिनाधिकनवमासानन्तरमित्यर्थः, युष्माकं कुलकेतुं वंशपताकायमानम् , यावत्-कुलदीपकम् , कुलपर्वतम् , कुलावतंसम् , कुलतिलकम् कुलकीर्तिकरम् , कुलनन्दिकरम् , कुलयश. 'यावत् शब्द से "कल्याणः, शिवः, धन्यः, मङ्गल्यः' इन स्वप्नविशेषणों का संग्रह हुआ है। 'अस्थलामो देवाणुपिया ! भोगलाभो, पुत्तलाभो, रज्जलाभो, देवाणुप्पिया!" हे देवानुप्रिय ! तुम्हे इसके प्रभाव से अर्थ का लाभ होगो, पुत्र का लाभ होगा, भोगका लाभ होगा राज्य का लाभ होगा। 'एवं खलु देवाणुपिया! पभावईदेवी नवण्ह मासाणं जाव वीई. कंताणं तुम्हें कुलकेउं जाव पयाहिइ' हे देवानुप्रिय! तुम यह निश्चय समझो किसाढे सात दिन अधिक जब नौ मास बिलकुल समाप्त हो जायेंगे अर्थात् नव मास और साडे सात दिन पूर्ण होगें-तब प्रभावती देवी आपके वंश में पताकारूप, यावत्-कुलदीपक रूप, कुलपर्वततुल्य, कुलावतंसभूत, कुल का भूषणरूप, कुलतिलकसदृश, कुलकीर्तिकारक, कुलानन्द कारक, कुलयशोवर्द्धक, कुल के आधारभूत, कुल में पादपरूप, (वृक्ष) રૂમ દેખ્યું છે. તે સ્વમ આપને આરેગ્ય, તુષ્ટિ (સતિષ) દીર્ધાયુ આદિ प्राप्त ४२११री “ अत्थलाभो देवाणुप्पिया! भोगलाभो, पुत्तलाभो, रज्जलाभो, देवाणुप्पिया !" Qवानुप्रिय! भा २१भने प्रभाव ४शन मापने समान (ધન આદિ સમૃદ્ધિની પ્રાપ્તિ) થશે, ભેગલાભ થશે, પુત્રલાભ થશે અને २NAGIR 20. "एवं खलु देवाणुप्पिया ! पभाई देवी नवण्ह मासाणं बहुपडिपुण्णाणं जाव वीतिकताणं तुम्ह कुलक जाव पयाहिइ” वानुप्रिय ! न માસ અને હા દિવસરાત્રિ વ્યતીત થયા બાદ પ્રભાવતી દેવી એક એવા પુત્રને જન્મ આપશે કે જે આપના વંશમાં પતાકા સમાન, દીપક સમાન, કલમાં પર્વતસમાન, કુલાવાંસ સમાન (કુળના ભૂષણ રૂ૫) અને કુલતિલક સમાન ભશે વળી તે કુળની કીતિ વધારશે, કુળના યશની વૃદ્ધિ કરશે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५३५ स्करम् , कुलाधारम् , कुलपादपम् , कुलविवर्द्धनकरम् , सुकुमारपाणिपादम् , अहीनपरिपूर्णपश्चेन्द्रियशरीरम् , शशिसौम्याकारं कान्तम् , प्रियदर्शनम् , सुरूपम् , देवकुमारसमप्रभ दारकं प्रजनयिष्यति, सेऽविय णं दारए उम्मुक्कबालभावे जाव रज्जवई राजा भविस्सइ, अणगारे वा भावियप्पा' सोऽपि च खलु दारको-बालकः, उन्मुक्तबालभावः-परित्यक्तबाल्यः प्राप्तयौवनो, यावत्-राज्यपतिः राजाभविष्यति, अनगारो वा भावितात्मा भविष्यति, 'तं ओरालेणं देवाणुप्पिया ! पभावईए देवीए सुविणे दिखे जाव आरोग्गतुदीहाउय कल्लाण जाव दिटे' तत्-तस्मात् कारणात मो देवानुपियाः! उदारः खलु प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, यावत्कल्याणः, शिवः, धन्यः, मङ्गल्या, खलु प्रभावत्या स्वप्नो दृष्टः, आरोग्यतुष्टि कल्याण यावत् मङ्गल्यकारकः खलु प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, 'तएणं से बले कुल की सर्व प्रकार वृद्धि कारक, सुकोमल पाणिपाद-करचरणवाले, अहीनपरिपूर्ण पञ्चेन्द्रियशरीरवाले, चन्द्रमा के जैसे सौम्य आकारपाले, कान्त, प्रियदर्शनवाले एवं अच्छे रूपवाले, देवकुमार जैसी कान्तिवाले पुत्रको जन्म देगी ' से वि यणं दारए उम्मुक्कबालभावे जाय रज्जवई राजा भविस्सइ, अणगारो वा भावियप्पा' यह कुमार भी जब बाल्यकाल का परित्याग कर यावत्-यौवन अवस्थावाला होगा तब वह या तो राज्य का पति राजा होगा या भावितात्मा अनगार होगा 'तं ओराले णं देवाणुप्पिया ! पभावईए देवीए सुविणे दिढे, जाव आरोग्गतुदीहाउयकल्लाण जाव दिटुं' इस कारण हे देवाणुप्रिय! प्रभावती देवी ने उदार स्वप्न देखा है । यावत् कल्याणकारक, शिवरूप, धन्य, मंगलप्रद यह स्वप्न प्रभावती ने देखा है आरोग्य, तुष्टि, दीर्धायुष्य, कल्याणरूप मंगलकारक यह स्वप्न प्रभावती देवी ने देखा है। કુળના આધાર રૂપ હશે, કુળમાં પાદપ રૂપ (વૃક્ષની જેમ આશ્રય દાતા) અને કુળની દરેક રીતે વૃદ્ધિ કરનાર હશે તે સુકમળ કર અને ચરણવાળે હશે, પરિપૂર્ણ પાંચે ઈન્દ્રિયવાળ હશે–અંગોની ખેડ વિનાને હશે, ચન્દ્રમાના જેવી સૌમ્ય તેની આકૃતિ હશે, જે કાન્ત અને પ્રિયદર્શનવાળો તથા हमारे। वो २ शे. “से वि य णं दारए उम्मुक्कपालभावे जाव रज्जवह राजा भविस्सइ, अणगारो वा भावियप्पा" ते भा२ यारे माया१श्या પસાર કરીને યૌવનાવસ્થામાં આવશે, ત્યારે તે કાંતો રાજેનો માલિક (રાજા) यशे अथवा त वितात्मा अगार थशे. "तं ओरालेणं देवाणुप्पिया! पभावईए देवीए सुविणे दिठे, जाव आरोग्गतुदीहाउयकल्लोण जाव दि" त કારણે, હે દેવીનુપ્રિય! પ્રભાવતી દેવીએ જે સ્વમ દેખ્યું છે, તે ઉદાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
भगवतीसो राया सुविलक्खणपाढगाणं अंतिए एयमह सोच्चा, निसम्म हट्टतुट्ट करयल जाव फ१ ते सुविणलक्खणपाढगे एवं वयासी -ततः खलु स बलो राजा स्वप्नलक्षण. पाठकानां स्वप्नफलप्रतिपादकानाम् , अन्तिके-समीपे एतमर्थ-पूर्वोक्तार्थ श्रुत्वा, निशम्य-हृदि, अवधार्य, हृष्टतुष्टः करतल परिगृहीत यावत् शिरसावतं मस्तके अञ्जलिं कृत्वा तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण-अवादी'एवमेयं देवाणुप्पिया ! जाव से जहेयं तुम्भे वदह त्तिक तं मुविणं सम्म पडिच्छइ' भो देवानुपियाः ! एवमेतत्-भवत्कथनं सत्यमेव, यावत्-तवैतत् वर्तते, तत् यथा एतत् युयं वदथ, इति कृत्वा-विचार्य, तं स्वप्नं सम्यक् सत्यतया प्रतीच्छतिस्वीकरोति 'पडिच्छित्ता सुविणलक्खणपाढए विउलेणं असणपाणखाइमसाइम'तएण से बले राया सुविणलक्खणपाढगाणं अंतिए एयम सोच्चा निसम्म हट्टतुट्ट करयल जाव कहते सुविणलक्खगपाढगे एवं वयासी' इसके बाद बलराजा ने स्वप्नफल कहनेवाले पाठकों के मुख से जब इस प्रकार के वक्तव्यको सुना और उसका जब वह निश्चय कर चुका तव उसे अपार हर्ष हुआ और उसका चित्त संतोष से भर गया, उसी समय उसने करबद्ध होकर उन स्वप्नफलज्ञापक पाठकों से कहा'एवमेयं देवाणुप्पिया ! जाव से जहेयं तुम्भे वदह, तिकडे तं सुविणं सम्म पडिच्छह ' हे देवानुप्रियो ! आपका कहना सत्य ही है। आप जैसा कहते हैं वह ऐसा ही है, ऐसा कहकर उसने उस स्वप्न को सत्यरूप से अंगीकार कर लिया' पडिच्छित्ता सुविणलक्खणपाढए विउलेणं (Gत्तम), ४८या२४, शिव३५, ५-५, ४२४ मने आयाय, तुष्टिદાયક, કલ્યાણકારક અને મંગલકારક છે.
"तएण से चले राया सुविणलक्खणपाढगाणं अंतिए एयमढे सोच्चा, निसम्म इतुद करयल जाव कुटुं ते सुविणलक्खणपाढगे एवं पयासी" २१नલક્ષણ પાઠકના મુખેથી આ પ્રકારની વાત સાંભળીને તથા તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને બલરાજાને ઘણે જ હર્ષ થયે, તેનું ચિત્ત સંતેષથી ભરાઈ ગયું. એજ વખતે તેણે બંને હાથ જોડીને સ્વમનું ફલ બતાવનાર તે સ્વમ पान मामा घु:-" एवमेयं देवाणुप्पिया! जाव से जहेयं तुम्भे वदह, त्ति कटु त सुविणं सम्म पडिच्छइ" उ हेवानुप्रिया! आपनी पात भरी छ. આપના કહ્યા અનુસાર જ આ વમનું ફલ પ્રાપ્ત થશે, એવી મને ખાતરી છે. આ પ્રમાણે કહીને તેમણે સ્વમલક્ષણપાઠક દ્વારા બતાવવામાં આવેલા स्वतन। स्वी॥२ ४. “पडिच्छित्ता सुविणलक्खणपादर विउलेण अस.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५३७ पुप्फवत्थगंधमल्लालंकारेणं सक्कारेइ, संमाणेई' तं स्वप्नं सम्यक्तया प्रतीष्यस्वीकृत्य स्वप्नलक्षणपाठकान् विपुलेन-प्रचुरेण, अशनपानखादिमस्वादिमपुष्पवस्त्रगन्धमाल्यालङ्कारेण सत्कारयति, सम्मानयति, "सकारेत्ता, संमाणेत्ता विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दलयइ' सत्कार्य, सम्मान्य, विपुलम्-पचुरम् जीविकाई-जीविकोचित्तम् , प्रीतिदानम्-प्रसन्नता निमित्तकम् उपढौकन-धनं दापयति, 'दलयित्ता, पडिविसज्जेई' दापयित्वा प्रतिविसर्जयति, पडिविसज्जेत्ता सीहासणाओ अब्भुट्टेइ' प्रतिविमृज्य, सिंहासनात् अभ्युत्तिष्ठति, 'अब्भुटेत्ता जेणेय पभावई देवी तेणेव उबागच्छई' अभ्युत्थाय, यत्रैव-प्रभावती देवी आसीत् , तत्रैव उपागच्छति, 'उबागच्छिता, पभावई देवि ताहिं इटाहि कंताहिं जाव संलबमाणे संलवमाणे एवं वयासो'-उपागत्य प्रभावती देवीं ताभिः, इष्टाभिः, कान्ताभिः, असणपाण खाइमलाइम पुष्कवस्थगंधमल्लालंकारेणं सकारेइ संमाणेइ' जब वह स्वप्न को सत्यरूप से अंगीकार कर चुका-तब उसने स्वप्नलक्षण पाठकों का विपुल अशन पान, खादिम, स्वादिम रूप चारों प्रकार के आहार से तथा पुष्प, वस्त्र, गंध, और अलंकारों से सत्कार किया सन्मान किया ' सकारेत्ता, संमाणेत्ता, विउलं जीवियारिह पीइ. दाणं दलयइ, दलयित्ता पडिविसज्जेइ, पडिविसज्जेत्ता सीहासणाओ अन्भुट्टेइ, अब्भुढेता जेणेव पभावई देवी, तेणेव उवागच्छइ ' सत्कार
और सन्मान करके फिर उस ने उन सब के लिये जीविका के योग्य प्रसन्नता निमित्तक प्रीतिदान दिलाया प्रीतिदान दिला करके उन सबकी फिर उसने विदा की विदा करके वह सिंहासन से उठा, उठकर प्रभा. वती के पास आया-' उवागच्छित्ता पभावह देविं ताहिं इट्ठाहिं कंताहिं जाव संलवमाणे संलवमाणे एवं क्यासी' प्रभावती के पास आकर णपाणखाइमसाइमपुप्फवत्थगंधमल्लालंकारेणं सकारेइ, समाणेइ ” स्वच्न ફળને સ્વીકાર કરીને તેણે વિપુલ અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમરૂપ ચારે પ્રકારના આહારથી તથા પુષ્પ, વસ્ત્ર, ગંધ માળા અને અલંકારોથી तभने। सा२ अन तमनु सन्मान ययु. “ सकारेत्ता संमाणेत्ता, विउल जीवियारिह पोइदाणं दलयइ, दलयित्ता पडिविसज्जेइ, पडिविसज्जेत्ता सीहासणाओ अब्भुटेइ, अब्भुट्ठत्ता जेणेव पभावई देवी, तेणेव उवागच्छद" સત્કાર અને સન્માન કરીને તેણે તેમને જીવિકાને લાયક પ્રીતિદાન અપાવ્યું. તે દાન દ્વારા પિતાની પ્રસન્નતા વ્યક્ત કરી તેણે તેમને વિદાય કર્યા ત્યાર मात सिंहासन ५२थी ही प्रभावती चीनी पासे गये. “ उवागच्छित्ता पभावई' देवि ताहि इद्वाहिं कताहिं जाव संलवमाणे संलवमाणे एवं बयासी" त्यां
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
भगवती सूत्रे
"
,
यावत् - कल्याणाभिः प्रियाभिः, धन्याभिः सश्रीकाभिः मितमधुरमिश्रताभिः, गीर्मिः संलपन् संलपन, पौनःपुन्येन व्याहरन्, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्' एवं खलु देवाणुपिया ! सुविणसत्यंसि बायालीसं सुत्रिणा, तीसं महासुविणा वारि सामुविणा दिट्ठा' भो देवानुमियाः । एवं खलु निश्चयेन स्वप्नशास्त्रे द्वाचत्वारिंशत् स्वप्नाः, त्रिंशत् महास्वप्नाः द्वासप्ततिः सर्वस्वप्नाः दृष्टाः कथिताः 'तस्वणं देवापिए ।। तित्थ गरमायरोवा चक्कपट्टिमायरोवा, तंचेव जाव अन्नयर' एगं महासुत्रिणं पासित्ताणं पडिबुज्झति' हे देवानुप्रिये । तत्र खलु द्वासप्ततौ सर्व स्वप्नेषु तीर्थकरमात वा, चक्रवर्तिमातरो वा, तदेव पूर्वोक्तवदेव, यावत्तीर्थकरे वा चक्रवर्तिनि वा गर्भ व्युत्क्राम्यति - प्रविशति सति त्रिशतो महास्वप्नानां मध्ये चतुर्द्दशमहास्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते इत्यादिरीत्या माण्डलिकमातरो वा माण्डलिके गर्भ व्युत्क्राम्यति सति चतुर्द्दशानां महास्वप्नानां मध्ये एकम् महाके उसने उन इष्ट, कांत, यावत्-कल्याण, प्रिय, धन्य, मंगलकारक, सश्रीक, मित एवं मधुर मिश्रित वचनों से बारंबार बोलते हुए उससे इस प्रकार कहा - ' एवं खलु देवाणुपिया ! सुविणसत्यंसि बायालीसं सुविणा तीसं महासुविणा बावन्तरि सव्वसुविणा दिट्ठा' हे देवानुप्रिये! स्वप्न शास्त्र में साधारण स्वप्न ४२ और महास्वप्न ३० कहे गये हैं । इस प्रकार कुल सब स्वप्ने ७२ बहत्तर होते हैं । 'तत्थणं देवाणुप्पिए । तित्थगरमायरो वा चकवहिमायरो वा, तं चेव, जाव अन्नघर एगं महासुविणं पासित्ताणं पडिबुज्अंति' यहां पर बल राजा ने “ तीर्थकर अथवा चक्रवर्ती की माताएँ तोर्थ कर और चक्रवर्ती जय गर्भ में आते हैं तब वे कितनेक महास्वप्नों को देखकर जगती हैं तथा मांडलिक राजा
66
1
भने इष्ट, अन्त, उदवाशुश्य, प्रिय, धन्य, भागणार, सश्री, मित भने मधुर वालीने उभ्या उरतां उरतां तेथे प्रभावती देवीने या प्रमाणे ४ - " एव खलु देवाणुपिया ! सुविणसत्यंसि बायालोस सुविणा तीस महासुविणा बावत्तर सव्वसुविणा दिट्ठा " डे हेवानुप्रिये ! स्वशास्त्रमां कुल ७२ स्वप्नां उद्यां छे. તેમાંથી ૪૨ સાધારણ સ્વપ્નાં ગણાય છે અને ૩૦ મહાસ્વપ્નાં ગણાય છે. 'तत्थ ण देवाणुप्पिए! तित्थगरमायरो वा चक्कत्रट्टिमायरो वा, तंचेव जाव अन्नयर एग महासुविण पासित्ताणं पडिबुज्झति " "हे देवानुप्रिये ! न्यारे तीर्थ ४२ અથવા ચક્રવતા રાજા ગભ'માં આવે છે ત્યારે તેમની માતાએ તે ૩૦ મહાસ્વપ્નામાંથી કાઈ પણ ૧૪ મહાસ્ત્રનાં જોઇને જાગી જાય છે. ” આ કથનથી શરૂ કરીને “ જ્યારે માંડલિક રાજા ગલ'માં આવે છે, ત્યારે તેની માતા કોઈ એક મહાસ્વપ્ન જોઈને જાગી જાગી જાય છે, ' આ કથન પર્યંતનુ
66
""
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५३९ स्वमम् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते, 'इमे य णं तुमे देवाणुप्पिए ! एगे महासुविणे दिडे' हे देवानुपियाः ! अयं च खलु त्वया एको महास्वमो दृष्टः, 'तं ओरालेणं तुमे देवी ! मुविणे दिढे जाव रज्जवई राया भविस्सई' हे देवि ! तत्-उदारः खलु त्वया स्वप्नो दृष्टः, यावत्-कल्याणः, शिवः, धन्यः, मङ्गल्यः, सश्रीकः खलु त्वया स्वमो दृष्टः, आरोग्यतुष्टि दीर्घायुष्यकल्याणमङ्गल्यकारकः खलु त्वया स्वमो दृष्टः, इत्यादिरीत्या त्वं सार्द्धमतरात्रिदिनाधिकनवमासान्तरं पूर्वोक्तविशेषणविशिष्ट दारकं प्रजनयिष्यसि, सोऽपिचदारकः, उन्मुक्तबालभावो राज्यपतिः राजा भवियति, 'अणगारे वा भावियप्पा' अनगारो वा भावितात्मा भविष्यति, 'तं ओरा लेणं तुमे देवी ! मुविणे दिढे जाव दिढे त्तिकर्दु पभावई देवि ताहिं इटाहि कंताहि की माताएँ मांडलिक के गर्भ में आने पर एक महास्वप्न को देखती है" यहां तक का सब पूर्वोक्त कथन उसे सुनाया 'इमे यणं तुमे देवाणुप्पिए ! एगे महामुविणे दिढे' सुगा करके फिर उसने उससे ऐसा कहा कि हे देवानुप्रिये ! तुमने जो यह स्वप्न देखा है वह महास्वप्नों में से देखा है और वह 'तं ओरालेणं तुमे देवी सुविणे दिटूठे जाव रज्जवई राया भविस्सइ' यस्तुत ही उदारादि विशेषणों से युक्त तुमने देखा है। इसका फल उन स्वप्नलक्षणज्ञापकों ने ऐसा कहा है-तुम नौ मास साठे सात ७॥ रात्रि अधिक पूर्ण हो जाने पर पूर्वोक्त विशेषणोंवाले पुत्र को जन्म दोगी यह पुत्र जब बाल्यकाल के निकल जाने पर युववास्था वाला होगा-तब या तोराज्य का पति राजा बनेगा या 'अणगारे वा भावियप्पा' भावितात्मा अनगार बनेगा ‘त ओरालेणं तुमे देवी ! सुविणे दिठे, समस्त पूर्वात ४थन Asी " जाव (यात्) ५४थी अ७५ ४२वामा मा०यु छे. “ इमे य ण तुमे देवाणुप्पिए ! एगे महासुविणे विठे" हेपानुप्रिये ! तभे ३० भडानाभानु म। ॐ भान ज्यु छ. अन ते " ओरा. लेणं तुमे देवी सुविणे दिढे जाव रज्जवई राया भविरसइ" पानुप्रिये ! તમે ઉદારાદિ વિશેષણોથી યુક્ત સ્વપ્ન દેખ્યું છે. સ્વપ્નલક્ષણ પાઠકેએ તેનું એવું શુભ ફળ કહ્યું છે કે-નવ માસ અને ૭ દિવસરાત્રિ વ્યતીત થતાં તમે દેના સમાન કાન્તિવાળા પુત્રને જન્મ આપશે. (તે પુત્ર કેવો હશે તે પહેલાં બતાવવામાં આવ્યું છે, તે તે પૂર્વોક્ત સમસ્ત વર્ણન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ.) તે પુત્ર જ્યારે બાલ્યાવસ્થા પસારે કરીને યુવાવસ્થા પ્રાપ્ત કરશે, ત્યારે કાં તે २० थरी मने "अणगारे वा भावियप्पा' त मावितात्मा भागार मनये.
“त' ओरालेण तुमे देवी! सुविणे दिट्ठे, जाव दिढे तिकडे पभावई देविं ताहि इटाहि कंताहि जाव दोच्वंपि, तच्चपि अणुबूहह" मत्यतया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
भगवतीस्त्र
जाव दोच्चंपि, तच्चंपि, अणुबहइ ' तत्-उदारः खलुः स्वया हे देवि ! स्वमो दृष्टः, यावत्-कल्याणः, धन्यः, मगल्यः, सश्रीकः खलु त्वया स्वप्नो दृष्टः, आरोग्यतुष्टि दीर्घायुष्क-कल्याणमङ्गल्यकारकः खलु स्वामो दृष्ट स्त्वया, इति कृत्वा-इत्यादिरीत्या, प्रभावती देवीं ताभिः, इष्टाभिः, कान्ताभिः, यावत्-कल्याणाभिः, शिवाभिः, धन्याभिः, मङ्गल्याभिः, सश्रीकाभिः, मितमधुरमिश्रिताभिः, गीभिः, द्वितीयमपिवारम् , तृतीयमपिवारम् अनुबंहयति-अनुवर्धयति, 'तएणं सा पभावई देवी बलस्स रणो अंतिए एयम'सोच्चा निसम्म हट्ट करयल जाव एवं वयासीततः खलु सा प्रभावती देवी बलस्य राज्ञः अन्तिके, एतमर्थ पूर्वोक्तार्थ श्रुत्वा निशम्य-हृदि अवधार्य, हृष्टतुष्टा करतल परिगृहीतं यावत् शिरसावतं मस्तके जाव दिटूठे त्तिक? पभावइं देवि ताहिं इहाहि कंताहिं जाव दोच्चंपि अणुबूहइ' खुशी से फूले हुए उस बल राजा ने प्रभावती देवी से पुनरपि यही कहा-देवी ! तुमने जो स्वप्न देखा है वह कल्याण रूप, धन्य, मंगलप्रद, सश्रीक स्वप्न देखा है आरोग्य, तुष्टि, दीर्घायुष्क, कल्याण, मंगलकारक, स्वप्नदेखा है-इत्यादि रूपसे प्रभावती देवी की उन्हीं पूर्वोक्त इष्ट, कान्त, यावत्-कल्याणरूप, शिवरूप, धन्यरूप, मंगलरूप सश्रीक, मित, मधुरमिश्रित वचनों से दुधारा भी प्रशंसा की और तिबारा भी प्रशंसा की-उसे वधाई दी 'तएणं सा पभावई देवी बलस्स रणो अंतिए एयमढे सोच्चा निसम्म हहतुट्ट करयल जाव एवं वयासी' इस प्रकार से अपने पति बलराजा के मुख से इस प्रकार की बात को जब प्रभावती ने सुना और उसपर विचार किया तो वह बहुत अधिक प्रसन्न दिखलाई दी और संतोष से उसका हृदय भर गया उसी समय જેનું હૃદય નાચી ઉઠયું હતું એવા બલરાજાએ બીજી વાર અને ત્રીજી વાર પણ ઈષ્ટ, કાન્ત, પ્રિય આદિ વિશેષણે વાળી વાણીથી પ્રભાવતી રાણીને આ प्रभा यु-“ हेवी! तमे उत्तम २१ हेण्यु छे. ३ वी ! ४क्ष्या. કારક, ધન્ય, મંગલકારી, અને સશ્રીક સ્વપ્ન દેખ્યું છે હે દેવી! તમે આરોગ્ય, તુષ્ટિ, દીર્ધાયુષ્ય, કલ્યાણ અને મંગલકારક સ્વપ્ન દેખ્યું છે. આવી વાણી દ્વારા તેણે પ્રભાવતી દેવીની વારંવાર પ્રશંસા કરી અને તેને पधावी. “ तएण सा पभावई देवो बलस्स रण्णो अंतिए एयमदु सोच्चा निसम्म हदतठ करयल जाव एवं वयासी" पोताना पति पतन भुभथी । પ્રકારનાં વચનો સાંભળીને અને તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને પ્રભાવતીને અત્યંત હર્ષ અને સંતોષ થયો. પુલકિત હૃદયે બને હાથ જોડીને તેણે બલરાજાને આ પ્રમાણે કહ્યું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५४१ अञ्जलिं कृत्वा, एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादी-एयमेयं देवाणुपिया ! जाव तं मुविणं सम्म पडिच्छइ' हे देवानुप्रिया ! एवमेतत्-भवत्कथनानुसारमेवैतत् वर्तते, यावत्-तथैतत् वर्तते, यथा यूयं वदथ इति कृत्वा-विचार्य तं स्वप्नं सम्यकसत्यतया प्रतीच्छति-स्वीकरोति, 'पडिच्छित्ता, बलेण रन्ना अन्भणुन्नायासमाणी नाणामणिरयणभत्तिचित्त जाव अब्भुष्टेइ' प्रतीष्य-स्वीकृत्य, बलेन राज्ञा अभ्यनु. ज्ञाता-आज्ञप्ता सती नानामणि रत्नभक्तिचित्रात् यावत् पूर्वोक्तात् भद्रासनात् अभ्युत्तिष्ठति 'अतुरियमचवल जाव गईए जेणेव सए भवणे तेणेव उवागच्छ।' अत्वरितमचपलमसंभ्रान्तया, अविलम्बितया राजहंससदृश्या गत्या, यत्रैव-स्वकं भवनमासीत , तत्रैव उपागच्छति, 'उवागच्छित्ता सयं भवणमणुप्परिट्ठा' उपागत्य स्वकं भवनम् अनुपविष्टा ।।मु०६॥ उसने दोनों हाथ जोड़ कर ऐसा कहा-' एयमेयं देवाणुप्पिया! जाव तं सुविणं सम्म पडिच्छह ' हे देवानुप्रिय! आप के कथन के अनु. सार ही है, जैसा आप कहते हैं वैसा ही यह है-ऐसा कह कर उसने उस स्वप्न को सत्यरूपसे अंगीयार किया-'पडिच्छित्ता बलेण रन्ना अम्भणुन्नाया समाणी नाणामणिरयणभत्तिचित्त जाव अन्भुटेह' अंगीकार करके फिर वह बल राजा को आज्ञा प्राप्त कर उस अनेक प्रकार के रत्नों और मणियों की कारीगरी से युक्त चित्रवाले सिंहासन से उठी 'अतुरियमचवल-जाव गइए जेणेव सए भवणे तेणेव उवागच्छई' उठकर वह अत्वरित अचपल एवं असंभ्रान्त चाल से चलकर राजहंस जैसी गतिसे चलकर-अपने भवन की ओर आई और 'उवागच्छित्ता सयं भवणमणुपविट्ठा' आकर उसने उस अपने भवन में प्रवेश किया॥०६॥
__" एयमेय' देवाणुप्पिया ! जाव त सुविणं सम्म पडिन्छ।" पानुप्रिया આપની વાત ખરી છે. આપના કહ્યા અનુસાર જ આ સ્વપ્નનું ફળ પ્રાપ્ત થશે. આ પ્રકારનાં વચને દ્વારા તેમનાં વચનામાં પોતાની અપાર શ્રદ્ધા વ્યક્ત
शन तेणे ५२नी वातना रवी२ ज्यो-“ पडिच्छिता बलेण रन्ना अभगुन्नाया समाणी नाणामणिरयणभत्तिचित्त जाव अन्भुटेइ" त्या२ मा मसरानी અનુમતિ લઈને, વિવિધ રત્નો અને મણિઓની કારીગરીથી યુક્ત, ચિત્રવાળા मद्रासन परथी ते मी , “ अतुरियमचवल जाव गइए जेणेव सए भवणे तेणेव उवागच्छ” भने सत्वरित, भय५८ मन मसात सथी यासीन (હંસના જેવી ગતિથી ચાલીને) તે પિતાના ભવન તરફ આગળ વધી. "उवागच्छित्ता सयं भवणमणुपविटा” पोताना सपन पासे पायीन तो तभा प्रवेश . ॥सू०६॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
પષ્ટર
भगवतीमत्र मूलम्-"तएणं सा पभावई देवी पहाया कयबटिकम्मा जाव सव्वालंकारविभूसिया तं गब्भं गाइ सीएहिं णाइ उण्णेहि नाइ तित्तेहिं नाइ कडुएहिं नाइ कसाएहिं नाइ अंबिलेहिं नाइ मधुरोहिं उउभयमाणसुहेहिं भोयणच्छायणगंधमल्लेहि जं तस्स गब्भस्स हियं मियं पत्थं गब्भपोलणं तं देसे य आहारमाहारे माणी विवित्तमउएहिं सयणालणेहिं पइरिक्खसुहाए मणोणु. कूलाए विहारभूमीए पसत्थदोहला, संपुन्नदोहला, सम्माणिय दोहला, वोच्छिन्नदोहला, वणीयदोहला, ववगयरोगमोह भयपरित्तासा तं गम्भं सुहं सुहेणं परिवहति। तएणं सा पभावई देवी नवण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं अद्धट्ठमाण राइंदियाणं वीतिकंताणं सुकुमालपाणिपायं अहीणपडिपुन्नपंचिंदियसरीरं लक्खणवंजणगुणोववेयं जाव ससिसोमागारं कंतं पियदसणं सुरूवं दारयं पयाया, तएणं तीसे पभावईए देवीए अंगपडियारियाओ पभावइं देविंधसूर्य जाणेत्ता जेणेव बले राया तेणे उबागच्छंति, उवागच्छित्ता करयल जाव बलं रायं जएणं विजएणं वद्धाति, बद्धावेत्ता एवं वयासी एवं खलु देवाणुप्पिया! पभावई देवी० पियट्टयाए पियं निवेदेमो, पियं मे भवउ तएणं से बले राया अंगपडियारियाणं अंतिए एयम, सोच्चा निसम्म हद्दतुट जाव धाराहयनीव जाब रोमकूवे तासिं अंगपडियारियाणं मउडवनं जहामालियं ओमोयं दलयइ, दलयित्ता सेयं रययामयं विमलसलिलपुन्नं भिगारंच गिण्हइ, गिणिहत्ता
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११ उ० ११ सू०७ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
५४३
मत्थए धोवेइ, धोवित्ता विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दलयह दलयित्ता सक्कारेइ, सम्माणेइ ' ॥सू०७॥
9
"
छाया - ततः खलु सा प्रभावती देवी स्नाता कृत बलिकर्मा यावत् सर्वालङ्कारविभूषिता तं गर्भे नातिशीतैः नात्युष्णैः, नातितिक्तः, नातिकटुकैः, नातिकषायैः, नात्यम्लैः, नातिमधुरैः, ऋतुभवत्सुखैः, भोजनाच्छादनगन्धमाल्यैश्च तस्य गर्भस्य हितं मितं पथ्यम्, गर्भपोषणं तम् देशे च काले व आहारमाहरन्ती विविक्तमृदुकैः शयनासनैः प्रतिरिक्तसुखया मनोऽनुकूलया विहारभूम्या प्रशस्त दोहदा, सम्पूर्णदोहदा, सम्मानितदोहदा, व्युच्छिन्नदोहदा, व्यपनीत दोहदा, व्यपगतरोगमोहभयपरित्रासा त गर्भ सुखसुखेन परिवहति ततः खलु सा प्रमा वती देवी नवानां मासानां बहुप्रतिपूर्णानाम् अष्टमान रात्रिन्दिनानां व्यतिक्रान्तानां सुकुमारपाणिपादम् अहीन परिपूर्णपञ्चेन्द्रियशरीरं लक्षणव्यञ्जनगुणोपेतं यावत् शशिसौम्याकारम् कान्तं प्रियदर्शनम् सुरूपं दारकं प्रजनिता, ततः खलु तस्याः प्रभावत्याः देव्याः अङ्गपरिचारिकाः प्रभावती देवीं प्रसूतां ज्ञात्वा यव बलो राजा तत्रैव उपागच्छन्ति, तत्रैव उपागत्य करतल यावत् बलं राजानं जयेन विजयेन वर्द्धथित्वा एवम् अवादिषुः- पत्रं खलु देवानुप्रियाः ! प्रभावती देवी० दारकं प्रजनिता इति प्रियार्थतायै प्रियं भवतां भवतु ततः खलु स बलो राजा अङ्गपरिचारिकाणाम् अन्तिकम् एतमर्थं श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट यावत् धाराहतनीप यावत् रोमकूपः, तासाम् अङ्गपरिचारिकाणाम् मुकुटबजे यथामालितम् अबमोकं ददाति यथामालितम् अवमोकं दत्वा श्वेतं रजतमयं विमलसलिलपूर्ण भृङ्गारं च गृह्णाति, गृहीत्वा मस्तकानि धावति, मस्तकानि धावित्वा विपुलं जीविका, प्रीतिदानं ददाति, प्रीतिदानं दत्वा सत्कारयति सम्मानयति ||०७||
"
टीका - "तपणं सा पभावई देवी व्हाया कयबलिकम्मा जाव सव्वालंकारविभूसिया' ततः खलु सा प्रभावती देवी स्नाता - कृतस्नाना, कृतबलिकर्मा, तणं सा पभावई देवी ' इत्यादि ।
6
टीकार्थ - ' तरणं सा पभावई देवी व्हाया कययलिकम्मा जाव सव्वालंकारविभूसिया' इसके बाद प्रभावती देवीने स्नान किया, वायसादिकों के लिये अन्न देने रूप बलिकर्म किया यावत्"तरण सा पभावई देवी व्हाया " इत्याहि.
टीडअर्थ - " तरणं सा पभावईदेवी व्हाया कयबलिकम्मा जाव सव्वालंकारबिभूसिया " त्यार माह प्रभावती राशी स्नान ड्यु, वायसाहिने (अउडा)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
---
-
५४४
भगवतीसूने यावत् कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ता सर्वालङ्कारविभूषितशरीरा सती, 'तं गम्भं णाइ. सीएहि, नाई उण्हे हिं, नाइ तित्तेहिं, नाइ कडुएहि, नाइ कसाएहिं, नाइ अंबिलेहि, नाइ महुरेहिं' तं गर्भ नाति शीतैः, नात्युष्णैः, नातितिक्तैः, नातिकटुकैः, नातिकपायैः, नात्यम्लः, नातिमधुरैः 'उउभूयमाणसुहेहि भोयणच्छायणगंधमल्लेहि' ऋतुभुज्यमानसुखैः-ऋतौ ऋतौ भुज्यमानानि यानि सुखानि-मुखनिमित्तानि, शुभानि वा, तथाविधैः, भोजनाच्छादनगन्धमाल्यैः संरक्षयन्ती 'जं तस्स गम्भस्स हियं मियं पत्थं गब्भपसणं, तं देसे य काले य, आहारमाहारेमाणी' यत्-यादृशं खलु तस्य गर्भस्य हितं-हितकारम् , मितं-परिमितम्-नात्यधिकं नातिन्यूनं वा, पथ्य गर्भपोषणं-गर्भः पुष्यते अनेनेति गर्भपोषणं-गर्भस्य पुष्टिकारकम् भवति, तत्-तादृशम् आहारम्-भोजनम् , देशे च,-योग्यस्थाने, काले च-समुचितावसरे कौतुक मंगल और प्रायश्चित्त किया और समस्त अलंकारों से अपने शरीर को विभूषित कियो 'तं गम्भं णाइसीएहिं, णाहउण्हेहि, णाइ. तित्तेहि, नाइकडएहि, नाइकसाएहिं, नाइविलेहिं, नाइमहुरेहिं, अधिकशीत नहीं, अधिक उष्ण नहीं, अधिक तिक्त-चरपरे नहीं, अधिककडुवे नहीं, अधिक कषायरसोपेत नहीं, अधिक खट्टे नहीं और अधिक मधुर नहीं तथा ऋतु के अनुकूल जो खाने पर सुखकार होते हैं ऐसे भोजनों से, गंध और मालाओं से उस गर्भ की रक्षा करती हुई अव वह 'जं तस्स गन्भस्स हियमियपत्य गम्भवसणं तं देसे य काले य आहारं आहारेमाणी' इसी प्रकार के और भी उस गर्भ के लिये हित, मित, पथ्यकारक और गर्भपोषक आहार को देश कालके अनुसार उचित વિગેરે માટે અન્નને અલગ ભાગ કાઢવા રૂપ બલિકર્મ કર્યું અને કૌતુકમંગળ, પ્રાયશ્ચિત આદિ વિધિ પતાવી. પછી તેણે સમસ્ત અલંકારાથી પિતાના શરીરને विभूषित यु. “त' गब्भं णाइ सीएहि, णाइ उण्हेहि, णाइतित्तेहि, नाइ कडुएहि', नाइकसाएहि, नाइ अविलेडिं, नाइमहुरेहि" त्यारथी तो । माहारनु સેવન કરવા માંડયું તે હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે –અધિક ઠંડો ન હોય અધિક ગરમ ન હોય, અધિક તીખાતમતમતું ન હોય, અધિક કડ ના હોય, અધિક તુરો ન હોય, અધિક ખાટે ન હોય અને અધિક મીઠે ન હોય એવે તથા ઋતુને અનુકૂળ તથા ખાવામાં સુખકારક હોય એ જ આહાર તે લેતી હતી. આ પ્રકારના ઉચિત આહાર, આછાદને, ગધ અને भाला साथी त गलतुं ते संरक्षण ४२an anil. जी ते "ज तस्स गम्भस्स हिय मियं पत्थं गब्भपसणं तं देसे य कालेय आहार आहारेमाणी" गमन માટે હિત, મિત અને પથ્યકારક અને ગર્ભપોષક એવા અન્ય આહારોનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ७ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५५५ आहरन्ती-आहारं कुर्वती विवित्तमउएहि सयणासणेहिं पइरिक्कमुहाए मणोणुकूलाए, विहारभूमीए' विविक्तमृदुकैः-विविक्तानि-दोषरहितानि मृदुकानि च कोमलानि यानि तानि तथाविधैः, शयनासनैः, मतिरिक्तसुखया,-प्रतिरिक्तत्वेन तादृश-जनापेक्षया विजनस्वेन सुखा-सुखकारिका, सुभा वा, या सा तथाविधया, एकान्तसुखकारिकयेत्यर्थः, मनोऽनुकूळया-हृदयङ्गमया, विहारभूम्या 'पसस्थदोहला, संपुन्नदोहला, सम्माणियदोहला, प्रशस्तदोहदा इष्टदायकत्वात् सम्पूर्णदोहदा-अभिलषितार्थपूरणात्-परिपूर्ण मनोरथा, सम्मानितदोहदा-अभिलषितार्थस्य भोगमाप्तेः सफलमनोरथा. अविमानित दोहदा-लेशमात्रमपि नापूर्णमनोरथा, अतएव-'वोच्छिन्नदोहदा,क्वणीयदोहदा, कागयरोगमोहभयपरित्तासा, तं गम्भं सुहं सुहेणं परिवहई' युच्छिन्नदोहदा-शान्तमनोरथा, पनीतदोहदा व्यवच्छिन्नमनोरथा, व्यपगतरोगमोह अवसर पर लेने लगी विवित्तमउएहिं मयणासणेहिं पइरिक्क सुहाए मणो णुकूलाए विहारभूमीए' वह ऐसे दोषरहित और कोमल आसनों पर बैठती थी जो अपने जैसे व्यक्तियों से अधिष्ठित नहीं होते थे तथा सुखकारक होते थे, या शुभ होते थे अर्थात एकान्त सुखकारक होते थे मनको रुचते थे गर्भ के समय का 'पसत्थदोहला' इसका दोहला अनिन्दनीय था 'संपुण्णदोहला' संपूर्ण था-क्यों कि इसका अभिलषित अर्थ पूर्ण हो जाता था ' संमाणियदोहला' सम्माननीय था क्यों कि उसे आदर मिलता था (अधिमाणियदोहला) जिम के मनोरथ सम्पूर्ण कर दिये हैं इसीलिये-'वोच्छिन्नदोहदा, ववणीयदोहदा, ववगयरोगमोहभयपरितासा, तगभं सुहं सुहेणं परिवहइ' उसकी हरतरह से पूर्ति की जाती थी, अतः उसका मनोरथ शान्त हो जाता था इस तरह व्यवच्छिन्न पण अनुसार थित समये सेवन ४२वा सामी.. विवित्त मउपष्टि सयणासणेहिं पइरिक्कसुहाए मणोणुकूलाए विहारभूमीए' ते होपडित भने કમળ આસન પર મનનુકૂલ ઉચિત સ્થાને બેસતી હતી, તે શયનાસનો સુખકારક જ હત અથવા શુભ હતાં એટલે કે તે આસને બિસ્કૂલ सुम१२४ १ तi मत भनने मे तवां &di. “ पसत्थदोहला" गाव. સ્થામાં તેને જે દેહલે (દેહદ) ઉત્પન્ન થયા હતા તે પ્રશસ્ત હતે. "संपण्णदोहला" तनारे होट (मलिail) Gत्पन्न यता ता-अमितषित वस्तु भणी पाथी तेनाsस स पूथ थते। उता, " समाणिय दोहला" તેને દેહલો સમ્માનનીય હતો કારણ કે તેને અનાદર થતે નહીં, " वोच्छिन्नदोहदा, ववणीयदोहदा, ववगयरोगमोहभयपरित्तासा, त गन्भं सः सहेणं परिवहइ" तना होनी ५९ शत पूति ४२वामा सावती ती. તેથી તેના મનોરથ શાન્ત થઈ જતાં હતાં. આ રીતે જેના મનોરથ વ્યવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे भयपरित्रासा-व्यपगतः-दूरीभूतः:-रोगो-व्याधिः, मोहो-मूढता, भयं-भीतिमात्रम् , परित्रासः-आतङ्क: अकस्मात् भयं यस्याः सा तथाविधा सती तं गर्भ मुखंमुखेन-यथेष्टसुखेन परिवहति, 'तएणं सा पभावई देवी नवण्हं मासाणं बहु. पडिपुन्नाणं अट्ठमाणराइंदियाणं वीइकंताणे' ततः खलु सा प्रभावती देवी, नवसु मासेषु बहुमतिपूर्णेषु अर्द्धाष्टमानरात्रिन्दिवेषु-साईसप्तरात्रिदिवसेषु व्यतिक्रान्तेषु- व्यतीतेषु सत्सु-सा सप्तदिनाधिक नवमासानन्तरमित्यर्थः 'सुकुमालपाणिपायं अहीणपडिपुन्नपंचिंदियसरीरं लक्खणवंजणगुणोववेयं जाव ससिसोमाकारं कंतं पियदंसणं सुरूवं दास्यं पयाया' सुकुमारपाणिपादम् , अहीन परिपूर्णपश्चन्द्रियशरीरम् , लक्षणपञ्जनगुणोपेतम् लक्षणानि-स्वस्तिकादीनि, व्यञ्जनानि मपतिलकादीनि तेषां प्राशस्त्यादिगुणैरुपेतो युक्तस्तम्, यावत्-शशि सौम्याकार-चन्द्रवत् भव्याकृतिम् , कान्तं-कमनीयम् , प्रियदर्शनम् , सुरूपं-परममनोरथवाली होती हुई उसने रोग, मोह, भय और परित्रास से रहित होकर अच्छी तरह से गर्भ को धारण किया 'तएणं सा पभावई देवी मवण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं अट्ठमाणराइंदियाणं वीइकंताणं' इस प्रकार से जब उसके नौमास और साढे सात ७॥ दिनरात रात्रि अच्छी तरह से निकलचुकेतब उस प्रभावती देवी ने 'सुकुमालपाणिपाय, अहीणपडिपुन्नपंबिंदियसरीरं लक्खणवंजणगुणोववेयं जाव ससिसोमाकार कंतं पियदसणं सुरूवं दारयं पयाया' सुकुमार कर चरण वाले, अहीनप्रतिपूर्णपांचों इन्द्रियों से युक्त शरीर वाले स्वस्तिकादिक लक्षणों के, एवं मषतिल आदि व्यञ्जनों के, प्रशस्त आदि गुणोंवाले यावत्-चन्द्रमा जैसे भव्य आकृति वाले, कमनीय, प्रिय दर्शन वाले, परमसुन्दर बालक को ચ્છિન્ન થઈ ગયા છે એવી તેણે રગ, મેહ, ભય અને પરિત્રાસથી રહિત यधने सारी शत मनु 46 यु. "तएण' सा पभावई देवी नवण्ह मासाण बहुपडिपुन्नाण अद्धद्वमाणराइदियाण वीइकंताण" मा शत न भास भने ७॥ हिवस-रात्रि व्यतीत थतi प्रभावती राणी “सुकुमालपाणिपाय', अहोणपडिपुन्नपंचिदियसरीरं लक्खणवंजणगुणोववेयं जाव ससिसोमाकार कंत' पियदसणं सुरूवं दारयं पयाया" मे मुंह२ मा म माय. ते - કના હાથ અને પગ સુકેમાળ હતાં, તેનું શરીર કોઈ પણ પ્રકારની ખેડ વિનાનું પાંચે ઈન્દ્રિયેથી યુક્ત અને સપ્રમાણુ હતું તેના શરીર ઉપર સ્વતિક આદિ ઉત્તમ લક્ષણે અને તલ, મશા આદિ વ્યંજન હતાં. તે ઉત્તમ ગુણોથી ચુંક્ત હતું, તે ચન્દ્રમા જે સુંદર કમનીય, અને પ્રિયદર્શન અને સૌંદર્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०७ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५५७ सुन्दरम् , दारकं-बालक प्रजनिता, उत्पादयामास । 'तएणं तीसे पभावइए देवीए अंगपडियारियाओ पभाव देवि पम्यं जाणेत्ता, जेणेव बले राया तेणेव उवागच्छंति' ततः खलु तस्याः प्रभावत्याः देव्याः अङ्गपरिचारिकाः-दास्यः, प्रभावती देवीं प्रमतां ज्ञात्वा, यत्रैव बलो राजा आसीत् , तत्रैव आगच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता करयल जाव बल रायं जगणं विजयेणं बद्धावेंति' उपागत्य करतलपरिगृहीतं यावत् शिरसावत मस्तके असलिं कृत्वा बलं राजानं जयेन विजयेन बर्द्धयन्ति 'वद्धावेत्ता एवं वयासी'-वर्द्धयित्वा एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः-एवं खल देवाणुप्पिया ! पभावई. पियट्टयाए पियं निवेदेमो, पिय भे भवउ' भो देवानुपियाः ! एवं खलु निश्चयेन प्रभावती० नबसु मासेषु बहुप्रतिपूर्णषु अष्टिमान रात्रिन्दिवेषु प्रतिपूर्णेषु सत्सु सुकुमारपाणिपादादिविशेषणविशिष्टं दारकं मजनिता जन्म दिया 'तएणं तीसे पभावई देवीए अंगपरियारियाओ, पभावई देविं पसूयं जाणेत्ता जेणेव बले राया तेणेव उवागच्छति' जब प्रभावती देवी की अङ्गपरिचारिकाओं-दासियों को पुत्र होने का समाचार ज्ञात हो चुका तब वे जहां बल राजा थे वहां पर गई 'उवागच्छित्ता करयल जाव बल राय जएणं विजएणं बद्धावेति' वहां आकर के उन्हों ने राजा को दोनों हाथ जोड़ कर नमस्कार किया और जय विजय शब्दों का उच्चारण करते हुए उन्हें बधाया "बद्धावेत्ता एवं वयासी" बधाकर फिर उन्होंने उनसे इस प्रकार कहा-' एवं खलु देवाणुप्पिया! पभावई. पियट्टयाए पियं निवेदेमो पियं भे भवउ' हे देवानुप्रिय ! प्रभावती देवी ने नौ मास साढे सात दिन रात्रि पूर्ण होने पर सुकुमार करचरण आदि विशेषणों वाले पुत्र को जन्मदिया है। इसलिये हम सपन्न हता. " तएणं तीसे पभावईए देवीए अंगपरियारियाओ, पभावई देवि पसूर्य जाणेत्ता जेणेव बले राया तेणेव उवागच्छति" प्रभावती २९ पुत्रना જન્મ આપે છે એવા સમાચાર જ્યારે તેની અંગ પરિચારિકાઓએ જાણ્યા. ત્યારે તેઓ બલરાજાની પાસે વધામણી આપવાને માટે પહોંચી ગઈ. " उवागच्छित्ता करयल जाव बलं रायं जएणं विजएणं बद्धावति" त्यापन તેમણે બને હાથ જોડીને રાજાને નમસ્કાર કર્યો અને “બલરાજાને જય હે, यसनी विय," मेवा शोथी. २सने वधाव्या “बद्धावेत्ता एवं वयासी" वधावीन तम तने भी प्रभाधे धु
" एवं खलु देवाणुपिया! पभावई० पियट्टयाए पियं निवेदेमो पियं में भवउ" पानुप्रिय ! म २बाने नव भास अने ७॥ हनरात्रि व्यतीत થતાં પ્રભાવતી રાણીએ સુકેમળ કર ચરણ આદિ વિશેષણેથી યુક્ત પુત્રને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
भगवतीसूत्रे तत् खलु वयं देवानुप्रियाणां प्रियार्थताय-प्रीत्यर्थम् , भिय-पुत्रजन्मरूपं निवेदयामः-सूचयामः एतच्च प्रियनिवेदनम् प्रियं भवतां भवतु अन्यद्वा राज्यलक्ष्म्यादि वृद्धिम पियं शुभं भवतु 'तएणं से बले राया अंगपडियारियाणं अंतिए एयमट्ट सोच्चा निसम्म हट्टतुट्ट जाव धाराहयणीव जाव रोमकूवे तासि अंगपरियारियाणं मउडवज्जं जहामालियं ओमोय दलयइ' ततः खलु स बलो राजा अङ्गपरिचारिकाणाम् अन्तिके-समीपे एतमर्थ-पूर्वोक्तार्थम् श्रुत्वा, निशम्य-हृदि अवधार्य हृष्टतुष्टो यावत्-हर्षवशविसर्पहृदयो धाराहतनीप यावत् सुरभिकुसुमचञ्चुमालयिततनुकोच्छ्वसित-रोमकूपः, ताभ्यः अङ्गपरिचारिकाभ्यः मुकुटवर्ज-मुकुटं विहाय, तस्य राजचिह्नत्वात् , यथामालितं-यथा परिहितम् , अवमोकम्-अवमुच्यते-परिआप की प्रसन्नता बढ़ाने के लिये-पीति के लिये-पुत्रजन्म होने के समाचार का निवेदन करने आई हैं-यह पुत्रजन्मरूप प्रिय निवेदन आप को शुभकारी हो अथवा-राजलक्ष्मी आदि का वृद्धिरूप हो. 'तएणं से बले राया अंगपरियारियाणं अंतिए एयम8 सोच्चा निसम्म हट्ठतुट्ट जाव धारायणीव जाव रोमकूवे तासिं अंगपरियारियाणं मउडवज जहामालियं ओमोयं दलयइ' बलराजा ने इस प्रकार का समाचार जब उन अङ्गपरिचारिकाओं के मुख से सुना तब वह हर्ष के मारे फूला नहीं समाया उसके चित्तमें संतोष भरगया और उसका शरीर वेगवती वृष्टि से आहत हुए नीप-कदम्ब पुष्प की तरह रोमराजि से व्याप्त हो गया. उसी समय उसने राजचिह्न होने के कारण मुकुट को छोड़
જન્મ આપે છે. આ ખુશાલીના સમાચાર આપને આપવાને માટે અમે આપની પાસે આવ્યાં છીએ. આ પુત્રજન્મ આપને માટે શુભકારી છે અથવા
सभी माहिनी वृद्धि३५ है. “तएणं से बले राया अंगपरियारियाण अंतिए एयम सोच्चा निसम्म हतुट्ठ जाव धाराहयणीव जाव रोमकूवे तानि अंगपरियारियाण मउडवज्ज जहामालिय' ओमोय दल यइ” २०ीनी मपरि. ચારિકાઓના મુખે આ ખુશાલીના સમાચાર સાંભળીને તેના હર્ષને પાર ન રહ્યો. તેને અત્યંત સંતેષ થયે વરસાદની વેગવતી ધારાથી જેમ કદમ્બ પુષ્પ વિકસિત થાય છે તેમ બલરાજાની રોમરાજ પણ આનંદના અતિરેકને લીધે ખડી થઈ ગઈ–તેણે રોમાંચ અનુભવ્યું. એજ સમયે તેણે તે પરિચારિકાઓને પિતાના મુગુટ સિવાયના સઘળાં આભુષણે બક્ષિસ આપી દીધાં.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०७ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५४९ धीयते यः सोऽवमोकः-अलङ्कार स्तं ददाति, प्रयच्छति, 'दलइत्ता सेतं रययामयं विमलसलिलपुण्णं भिंगारं च गिण्हई' दत्वा श्वेतं रजतमयं विमलसलिलपूर्ण भृङ्गारंजलपात्रविशेषं च गृह्णाति, 'गिण्हित्ता मत्थर धोवई' पूर्वोक्त भृङ्गार गृहीत्वा गस्तकानि-तासां शिरांसि धावति-प्रक्षालयति, दासत्वापनयनार्थम् , स्वामिना मस्तकधावने कृते हि दासस्य दासत्वमपगच्छतीति लोकव्यवहारः, 'धोवित्ता, विउलं जीवीयारिहं पीइदाणं, दलयइ' धावित्वा मस्तकानि प्रक्षाल्य, विपुलं-प्रचुरम् जीविकाई-जीविकोचितम्, भीतिदानम्-प्रसन्नतानिमित्तकं दानं ददाति, 'दलहत्ता सकारेइ, सम्माणेइ' दत्वा सत्कारयति सम्मानयति चेति ॥०७॥ कर (क्यों कि राजचिह्नरूप होने से मुकुट का दान निषिद्ध है) पहिरे हुए शेष अलंकार उन्हें दे दिये । 'दलहत्ता से तं रययामयं विमलसलिलपुण्णं भिंगारं च गिण्हइ' देने के बाद श्वेत, रजतमय-चांदी की कि जो निर्मल जल से भरी हुई थी, झारी उसने अपने हाथ में लिया 'गिण्हित्ता मत्थए धोवेइ लेकर उन सब के मस्तकों को दासत्व दूर करने के निमित्त धुलाया । ऐसा लोक व्यवहार है कि स्वामी यदि जल लेकर दास का मस्तक धोता है तो उसका दासपना दूर हो जाता है। 'धोवित्ता विउल जीवीयारिहं पीइदाणं दलयइ,' मस्तक धोकर के फिर उसने उन्हें जीविका के उचित प्रीतिदान-प्रसन्नतानिमित्तकदान दिया 'दलइत्ता सक्कारेइ, सम्माणेह' दान देकर के फिर उसने उन सब का सत्कार किया और सन्मान किया ।सू०७॥ (મુગટ રાજચિહ્ન ગણાય છે તેથી તેને ત્યાગ કરાય નહીં, વળી મુગટ રાજચિહ્નરૂપ હોવાથી તેનું દાન અનુચિત્ત ગણાય છે. માટે મુગટ સિવાयना मालूपये। पक्षि मानी पात ४N छे.) “ दलइत्ता से तरययामय' विमलसलिलपुण्ण भिंगारं च गिण्हइ” त्या२ मा तेथे थांदीनी मनाली भने निभ ra लसी बेत आरी पोताना या सीधी, “गिण्हित्ता मत्थए धोवेइ " भने ते मी परियारियानां भरतने घो१२।०या. माया તેમને દાસત્વમાંથી મુક્ત કરવા નિમિત્તે કરવામાં આવી. (એ વખતે એ રિવાજ હતું કે માલિક પિતે પાણી લઈને દાસ કે દાસીના મસ્તકને પેવે તે તેમનું हास मापामा५२ य तु तु.) “धोवित्ता विउल जीवियारिहं" पीइदाणं વઢવ મસ્તક ઘેવરાવીને તેણે તેમને આજીવિકાને ગ્ય–જીવનપર્યત નભે ते प्रीतिहान दीधु (प्रसन्नता शहनने प्रीतिहान ४ छे.) “दलहत्ता सकारेइ, सम्माणेइ” मा ५३ हान ने तो तमना सा२ ध्या અને સન્માન કર્યું સૂ૦ ૭ી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
भगवतीसूत्रे
॥महाबलवक्तव्यता।
मूलम्-"तएणं से बले राया कोडुबियपुरिसे सदावेइ, सद्दावेत्ता, एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! हस्थिणापुरे नयरे चारगसोहणं करेह, करेत्ता, माणुम्माणं वड्डणं करेह, करेत्ता, हत्थिणापुरं नयरं सभितर-बाहिरियं आसियसंमजिओवलितं जाव करेह, कारवेह, करेत्ता य, कारवेत्ता य, जयसहस्सं वा, चक्कसहस्सं वा पूयामहामहिमसकारं वा, उस्सवेह, उस्तवेत्ता ममेय. माणत्तियं पञ्चप्पिणह । तएणं ते कोडुंबियपुरिसा बलेणं रन्ना एवं वुत्ता समाणा जाव पञ्चप्पिणति । तएणं से बले राया जेणेव अट्टणसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तंचेव जाव मजण. घगओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता, उस्सुकं, उक्कर, उकिटं, अदिजं, अमिजं, अभडप्पवेसं, अदंडकोडंडिमं, अधरिमं, गणियावरनाडइजकलियं अणेगतालाचराणुचरियं अणुधूयमुइंगं अमिलायमल्लदामं पमुइयपकीलियं सपुरजणजाणवयं दसदिवले ठिइवडियं करेइ, तएणं से बले राया दसाहियाए ठिइ. वडियाए वट्टमाणीए सइए य, साहस्सिए य, सय साहस्सिए य, दाए य, दलमाणे य, दवावेमाणे य, सए य, साहस्सिए य, सय. साहस्सिए य लंभे, पडिच्छेमाणे पडिच्छावेमाणे एवं विहरह। तएणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पढमे दिवसे ठिइवडियं करेइ, तइए दिवसे चंदसूरदंसणियं करेइ, छठे दिवसे जाग रियं करेइ, एकारसमे दिवसे वीतिकंते निव्वत्ते असुइजाय. कम्मकरणे संपत्ते, बारसाह दिवसे विउलं असणं, पाणं खाइम,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० ११ सू० ७ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५५१ साइमं उकक्खडार्विति, उबक्खडावेत्ता जहा सिवो जाव खत्तिए य, आमंतेइ, आमंतेत्ता, तओ पच्छा पहाया कयवलिकम्मा तंचेव जाव सकारेंति, सम्माणति, सकारेत्ता, सम्माणेत्ता तस्सेव मित्तणाति जाव राईण य, खत्तियाण य पुरओ अजयपज्जय-पिउपज. यागयं बहुपुरिसपरंपरप्परूढं कुलाणुरूवं कुलसरिसं कुलसंताणतंतुवद्धणकरं अयमेयारूवं गोन्नं गुणनिफफन्नं नामधेनं करेंति, जम्हाणं अम्हं इमे दारए बलस्त रणगो पुत्ते पभावईए देवीए अत्तए तं होउणं अम्हं एयस्स दारगस्स नामधेनं महब्बले, तएणं तस्त दारगस्स अम्मापियरो नामधेजं करेंति महावले त्ति। तएणं से महब्बले दारए पंचधाई परिग्गहिए, तंजहा-खीर धाईए, एवं जहा दढपइन्ने जाव, निवायनिव्वाघायंसि सुहंसुहेणं परिवड्डइ। तएणं तस्स महब्बलस्त दारगस्स अम्मापियरो अणुपुत्वेणं ठितिवडियं वा चंदसूरदंसावणियंवा, जागरियंवा, नामकरणं वा, परंगामेण वा, पयचंकमणंवा, जेमामणंवा, पिंडवद्धणं वा, पज्जपावणं वा, कण्णवेहणं वा, संवच्छरपडिलेहणं वा, चोलोयणगं च, उवणयणंच अन्नाणि य बहूणि गब्भाधाणजम्मणमादियाइं कोउयाइं करेंति। तएणं तं महब्बलं कुमार अम्मापियरो सातिरेगट्ठवासगं जाणित्ता सोभणंसि तिहिकरणमुहुत्तंसि० एवं जहा-दढप्पइन्नो जाव अलं भोगसमत्थे जाए यावि होत्था । तएणं तं महब्बलं कुमारं उम्मुक्कबालभावं जाव अलं भोगसमत्थं विजाणित्ता अम्मापियरो अट्रपासायव.सए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
--
-
भगवतीस्त्रे करेंति, करेत्ता अब्भुग्गयमूसिय-पहसिए इव वण्णओ, जहा रायप्पसेणइज्जे जाव पडिरूवे । तेसिं णं पासायवडेंसगाणं बहुमज्झदेसभागे एत्थ णं महेगं भवणं करेंति, अणेगखंभसयसंनिविद्रं, वण्णओ, जहा रायप्पसेणइज्जे पेच्छा घरमंडवंसि जाव पडिरूवे ॥सू०८॥
छाया-ततः खलु स बलो राजा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयिता एवम् अवादीत्-क्षिपमेव भो देवानुपियाः ! हस्तिनापुरे नगरे चारकशोधनं कुरुत, कृत्वा मानोन्मानवर्द्धनं कुरुत, कृत्वा हस्तिनापुर नगर साभ्यन्तरबाह्यम् आसिक्त संमार्जितोपलिप्तं यावत् कुरुत, कारयत, कृत्वा च कारयित्वा च यूपसहस्रं वा चक्रसहस्रं वा, पूजामहामहिमसत्कार वा, उत्सवयत उत्सवय्य मम एतामाज्ञप्तिका प्रत्यर्पयत । ततः खलु ते कौटुम्विकपुरुषाः बलेन राज्ञा एवमुक्ताः सन्तो यावत्प्रत्यर्पयन्ति, ततः खलु स बलो राजा यत्रैव अट्टनशाला तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य तदेव यावत् मज्जनगृहात् प्रतिनिष्क्राम्यति, प्रतिनिष्क्रम्य उच्छुल्काम् , उत्कराम् , उत्कृष्टाम , अदेयाम् , अमेयाम्, अभटप्रवेशाम् , अदण्डकुदण्डिमाम् , अधार्याम् , गणिकावरनाटकीयकलिताम् , अनेकतालचरानुचरिताम्, अनुदद्धृतमृदशाम् , अम्ला. नमाल्यदामाम् , प्रमुदितप्रक्रीडिताम् , सपुरजनजानपदाम् , दशदिवसान स्थिति पतितां करोति । ततः खलु स बलो राजा दशाहिकायां स्थितिपतितायां वर्तमानायाम् , शतिकांच, शतसाहस्रिकॉश्च, यागांश्च, दायांश्च, भागाँव, ददच्च, दापयच्च, शतिकांच, साहनिकांच, शतसाहस्रिकाँश्च लाभान् प्रतियच्छन् , प्रति. यामयन् एवं विहरति, ततः खलु तस्य दारकस्य अम्बापितरौ प्रथमे दिवसे स्थिति पतितां कुरुतः, तृतीये दिवसे चन्द्रसूर्य दर्शनं कुरुतः, षष्ठे दिवसे जागरिकां कुरुतः, एकादशे दिवसे व्यतिक्रान्ते, निवृत्ते अशुविजात कर्मकरणे, संप्राप्ते द्वादशाहदिवसे, विपुलम् अशनं, पानं, खादिम, स्वादिमम् उपस्थापयतः, उपस्थाप्य, यथा शिवो यावत् क्षत्रियांश्च आमन्त्रयता, आमन्त्र्य ततः पश्चात् स्नातो कृतवलि कर्माणौ तदेव यावत् सत्कारयतः, सम्मानयतः, सत्कार्य, सम्मान्य, मित्रज्ञाति यावत् राजन्यस्य च क्षत्रियाणांश्च पुरतः आर्यकपर्यकपिपर्यकागतं बहुपुरुषपरम्परामरूढम् कुलानुरूपं कुलसदृशम् , कुलसन्तानतन्तुवर्द्धनकरम् इदमेतद्रूपं गौणं गुणनिष्पन्नं नामधेयं कुरुतः-यस्मात् खल्लु अस्माकम् अयं दारको बलस्य राज्ञः, पुत्रः, प्रभावत्याः देव्याः आत्मजः, तस्मात् भवतु खल्लु अस्माकम् एतस्य दार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
5
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू०८ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५५३ कस्य नामधेयं महारला, ततः खलु तस्य दारकस्य अम्बापितरौ नामधेयं कुरुतः महाबल इति, ततः खलु स महाबलो दारका, पञ्चधात्रीपरिगृहीतः, तद्यथाक्षीरधाच्या, एवं यथा दृढप्रतिज्ञो यावत्-निर्वाते निर्व्याघाते, सुखसुखेन परिवर्द्धते, ततः खलु तस्य महाबलस्य दारकस्य अम्बापितरौ आनुपूर्येण स्थिति पतितां वा, चन्द्रसूर्यदर्शनं वा, जागरिकां वा, नामकरणं वा, परंगमनं वा, पदचंकमणं वा, जेमनं वा, पिण्डवर्द्धनं वा, प्रल्पपनं वा, कर्णवेधन वा, संवत्सरमतिलेहनं वा, चौलोयनकंच, उपनयनच अन्यानिच बहूनि गर्भाधानजन्मादिकानि कौतुकानि कुरुतः, ततः खलु तं महावलं कुमारम् अम्बापितरौ सातिरेकाष्टवर्षक ज्ञात्वा शोभने तियिकरणमुहूर्ते, एवं यथा दृढप्रतिज्ञो यावत् अलं भोगसमर्थों जातश्चापि अभवत् , ततः खलु तं महाबलं कुमारम् , उन्मुक्त बालभावं यावत्-अलं भोगसमर्थ विज्ञाय अम्बापितरौ अष्टौ प्रासादावतंसकान् कुरुतः, कृस्वा अभ्युद्गतो. च्छ्रितान् प्रहसितानिव, वर्णकः, यथा राजपनीये यावत्-प्रतिरूपान् , तेषां खलु पासादावतंसकानां बहुमध्यदेशभागे-अत्र खलु महदेकं भवनं कुरुतः, अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टम् , वर्णकः, यथा राजमश्नीये प्रेक्षागृहमण्डपे यावत् मतिरूपम्।।सू.८॥
टीका-अथ पुत्रजन्ममहोत्सवे वन्दिमोचनादिकं वर्णयितुमाह-'तएणं से बले' इत्यादि, 'तएणं से वले राया कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ, सद्दावेत्ता, एवं वयासी'-ततः खलु पुत्रजन्मतान्तश्रवणानन्तरंस बलो राजा कौटुम्बिकपुरुषान्आज्ञाकारिजनान् शब्दयति-आहयति, शब्दयित्वा-आहूय एवं-बक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादीत्-उक्तवान् ‘खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! इत्थिणापुरे नयरे चारगसोहणं
'तएणं से यले राया' इत्यादि । टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा यह प्रकट किया है कि बलराजा ने पुत्रजन्म महोत्सवपर क्या २ कार्य किये-'तएण से बले राया कोई बियपुरिसे सदावेइ-एवं वयासी बलराजा ने जब अङ्गपरिचारिकाओं को विसर्जित कर दिया तब उसने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया और उन्हें इस प्रकार की आज्ञा दी-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! हस्थिणा
“तएण' से बलेराया" त्याहટીકાથ-સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં એ વાત પ્રકટ કરી છે કે બલરાજાએ पसभनी भडास वी शत भयो-" एण से बलेराया कोडुबियपुरिसे सहावेइ-एवं वयासी" 2014रियारिमाने (हासीय) विहायर्या मामले પિતાના કૌટુંબિક પુરુષને (અનુચરોને) બોલાવીને આ પ્રમાણે આજ્ઞા આપી– "खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! हथिणापुरे नयरे चारगसोहणं करेह " देवा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे करेह' भो देवानुप्रियाः! क्षिप्रमेव हस्तिनापुरे नगरे चारकशोधन-वन्दिमोचनं कुरुत; बन्दीकृतजनान् कारागाराद् विमोचयत इत्यर्थः 'करेत्ता, माणुम्माणवणं करेह' चारकशोधनं कृत्वा मानोन्मानवर्द्धनं कुरुत, तत्र मान-रसधान्यादि विषयको मापः-परिमाणरूपः, उन्मानं तु-ऊर्ध्वमानं तुलारूपं बोध्यम् तयोः-वर्धनं-वृद्धि. मित्यर्थः ' करेत्ता, इत्थिणापुरं नगरं सम्मितरबाहिरियं आसियसंमज्जिओवलितं जाव करेह कारवेह' मानोन्मानवर्द्धनं कृत्वा, इस्तिनापुर नगरम् साभ्यन्तरेण पाह्येन च सहितं-साभ्यन्तरवायम् साभ्यन्तरम् , स बाह्यं चेत्यर्थः, आसिक्त संमाजितोपलिप्तम्-गन्धोदकेन आ-समन्तात् सिक्तम् , कचवरापनयनादिना संमार्जितंपुरे नयरे चारगसोहणं करेह' हे देवानुप्रिय! तुम लोग सब से पहिले इस उत्सव के निमित्त हस्तिनापुरनगर में कैदियों को कारावास से मुक्त करो-कारागार से उन्हें छोड़ दो-'करेत्ता माणुम्माणवणं करेह' उसके बाद मान और उन्मान की वृद्धि करो-अभीतक जिस माप से
और तरा जूसे वस्तुएँ तौलकर दी जाती रही हैं-अब १० दिनतक के लिये इनमें वृद्धि करा दा-रस-तैल आदि रूप पदार्थों के एवं अनाज
आदि के नापने के साधन का नाम मान और तराजूरूप ऊर्ध्वमानका नाम उन्मान है अर्थात् सब चीजे सस्ती बेचनेका हुक्म करदो । 'करेत्ता हत्थिणापुर नगरं सम्भितरवाहिरियं आसिय संमजिभोवलितं जाव करेह कारवेह' इन दोनों की वृद्धि कराने के बाद हस्तिनापुर नगरको भीतर बाहिर से खूब साफ करो-पहिले उसमें सुगंधित पानी से छिड़काव करो, बाद में उसके कचरा को साफ करो और गोवर आदि से પ્રિયે! પુત્રજન્મની ખુશાલી નિમિત્તે હસ્તિનાપુર નગરના જે કેરીઓ છે तमन तुरत ४ वासमांथा भुत ४२. “करेचा माणुम्माणवणं करेह" ત્યાર બાદ ૧૦ દિવસ માટે માન અને ઉન્માનની વૃદ્ધિ કરાવી દે એટલે કે વસ્તુના વજનમાં-તોલમાપમાં વૃદ્ધિ કરાવિ દે તેલ આદિ રૂપ પદાર્થોના અને અનાજ આદિના માપના સાધનનું નામ માને છે અને ત્રાજવારૂપ ઉર્વમાનનું નામ ઉન્માન છે. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે દસ દિવસ પર્યન્ત પુત્રજન્મના ઉત્સવ નિમિત્ત દરેક ચીજ સઘી વેચવાની જાહેરાત કરી દે. "करेत्ता हथिणापुर नगर सम्भितरबाहिरियआसियसंमज्जिओवलितं जाय करेह कारवेह" त्या२ मा हस्तिनापुर नानी महान सने भरना ભાગેને ખૂબ સાફ કરાવે, તેને સાફ કરાવીને રસ્તાઓ પર સુગંધિત પાણી छाव। भने छा माहि 3 पीपीन तर श॥२॥ अही. " जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ८ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५५५ संशोधितम् , गोमयादिना-उपलिप्तं यावत्-पुष्पमाल्यतोरणादिना सुसज्जितंच कुरुत, कारयत च, 'करेत्ता य, कारवेत्ता य, जूयसहस्सं वा, चक्कसहस्सं वा, पूया महामहिमसकारं वा उस्सवेह, उस्सवेत्ता, ममेयमाणत्तियं पच्चप्पिणह' हस्तिना. पुर नगर सुसज्जितं कृत्वा, कारयित्वा च, यूपसहस्रं वा, युगसहस्रं सर्वयुगान , चक्रसहस्रं वा, शकटाल्पपेषणीनांच सर्वचक्राणि, पूजामहामहिमसत्कार वा उत्सव. यत उत्साहपूर्वकं कुरुत तत्र पूना-पूजनीयजनसत्कारः, महामहिमसाधुजनगुणानुवादः, सत्कार:-पूज्यजनानां वस्त्रादिना सत्करणम् , उत्सवयित्वा मम एताम् पूर्वोक्ताम् , आज्ञप्तिकाम्-आज्ञा प्रत्यर्पयत-परावर्तयत, 'तएणं ते कोडुबियपुरिसा बलेणं रण्णा एवं वुत्ता रामाणा जाव पञ्चप्पिणंति' ततः खलु ते कौटुम्चिकपुरुषा:आज्ञाकारिपुरुषाः बलेन राज्ञा एवं-पूर्वोक्तरीत्या उक्ताः सन्तो यावत्-हस्तिनापुर उसे लीपो पोतो 'यवां यावत् पद से "पुष्पमाल्यतोरणादिना सुसज्जितं कुरुत कारयत" इन पदों का ग्रहण हुआ है। यह सब सफाई आदि का काम खुद करो और दूसरों से भी कराओ-'करेत्ता कार• वेत्ता जूयसहस्सं वा चक्कसहस्सं वा, पूयामहामहिमसकार वा उस्सवेह उस्सवेत्ता ममेयमाणत्तियं पच्चप्पिणह" जब हस्तिनापुर नगर की सफाई सब प्रकार से अच्छी तरह हो जावे-तब सब यूपों की-युगों की, सब चक्रों की पूज्य जनों की, यथायोग्य रीति से वस्त्रादिकों के द्वारा उनका सबका सत्कार करो। जब सब यह हो चुके तब इसकी हमें खबर दो 'तएणं ते कोडुबियपुरिसा बलेणं रण्णा एवं वुत्ता समाणा जाव पच्चप्पिणंति' इस प्रकार से बल राजा के आदेश देने पर उन आज्ञाकारी पुरुषोंने हस्तिनापुर नगर को सुगंधित जल से सींचा-समा. यावत् " ५४थी " पुष्पमाल्यतोरणादिना सुसज्जितं कुरुत कारयत ” २७२ने ફૂલની માળાઓ, તોરણે, વજા, પતાકા આદિથી સુસજિજત કરવાની આજ્ઞા આપવામાં આવી છે. આ બધી સજાવટ તમે જાતે કરો અને અન્યની પાસે ४२वी. “ करेत्ता कारवेत्ता जूहसहस्सं वा चकसहस्सं वा, पूयामहामहिम सकार' वा उस्सवेह, उस्सवेत्ता ममेयमाणत्तियं पच्चप्पिणह" मा प्रमाणे शरने सुसજિજત કરીને સમસ્ત ચૂપોની (યુગોની), અને સઘળાં ચક્રોની પૂજા કરે, મહાપુરુષના ગુણેનું કીર્તન કરે, અને સાધુ આદિને વસ્ત્રાદિકનું દાન દઈને तमना सार ४२. भारी माज्ञा प्रमाणे ४शन भने समर मा. "तएण ते कोडुबियपुरिसा बलेणं रण्णा एवं बुत्ता समाणा जाव पच्चप्पिणंति" मल. રાજાનો આ પ્રકારને આદેશ સાંભળીને તે આજ્ઞાકારી પુરુષોએ હસ્તિનાપુર નગરને વાળીઝૂડીને સાફ કરાવ્યું, તેના માર્ગો પર સુગધિત જળ છટાવ્યું,
श्री. भगवती सूत्र : ८
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे नगरम् आसिक्तसंमानितोपलिप्तादि सर्व कृत्वा बलस्य राज्ञस्तामाज्ञप्तिका प्रत्यपयन्ति-परावर्तयन्ति, 'तएणं से बले राया जेणेव अट्टणसाला तेणेव उवागच्छ।' ततः खलु स बलो गजा, यत्रैव अहनशाला-व्यायामशाला आसीत्, तत्रैव उपागच्छति, 'उवागच्छित्ता तंचेव जाव मज्जणघराओ पडिनिक्खमई' उपागत्य, तदेव-अन्यत्र प्रतिपादितस्नानविधिवदेव, यावत्-योग्यावलानव्यामर्दन-युद्धकरणैः व्यायामं कृत्वा, तत्र योग्या-गुणनिका, वल्गनम्-उल्ललनं, व्यामर्दनं-परस्परेणाङ्गमोटनम् इत्यवसेयम् , ततो यत्रैव मज्जनगृहं-स्नानागारमासीत्, तत्रैवउपागच्छति, उपागत्य मज्जनगृहम्-अनुपविशति, अनुपविश्य समन्ततो जलाभि रमणीये, विचित्रमणिरत्नकुट्टिमतले रमणीये स्नानमण्डपे नानामणिरत्नभक्तिचित्रे स्नानपीठे मुखपूर्वकं निषण्णः ततः स्नानादिकं विधाय चन्दनानुलिप्तगात्रः शरीरः जित किया, गोमयादि से उसे अच्छी तरह से लीपापोता इत्यादि सब काम करके बल राजा को पीछे उन्हों ने इसकी खबर दी "तएणं से बले राया जेणेव अणसाला, तेणेव उवागच्छइ' इसके पश्चात् वे बलराजा जहां पर अट्टणशाला-व्यायामशाला थी वहां पर आये ‘उवागच्छित्ता तंचेव जाच मजणघराओ पडिनिक्खमह' वहां आकर के उन्हों ने गुणनिका की, वलान किया, व्यामर्दन-परस्पर में अङ्गों का मोटन किया, इत्यादि रूप से व्यायाम किया, इसके बाद वे जहां पर स्नानगृह थावहां गये वहां जाकर उन्होंने अन्यत्र प्रतिपादित स्नानविधि की तरह से स्नान किया स्नान करने का स्थान "जलाभिरमणीये, विवित्रमणिरत्न कुहिमतले, रमणीये स्नानमण्डपे नानामणिरत्न भक्तिचित्रेस्नानपीठे सुखपूर्वक निषण्णः ततः स्नानादिकं विधाय चन्दनानुलिप्रगान:-शरीरः सन् मज्जછાણ આદિથી તેને લીપાવ્યું ગૂંપાવ્યું, રાજાની આજ્ઞાનું પૂરેપૂરું પાલન કરીને તેમણે બલરાજાને ખબર આપી કે આપની આજ્ઞાનુસાર બધું કરવામાં मा०यु छ. " तएणं से बले राया जेणेव अट्टणसाला, तेणेव उवागच्छइ" त्यार माह मसlm व्यायाम शाम या. " उवागच्छित्ता त चेव जाव मज्जणघराओ पडिनिक्खमइ" त्याने तेमणे गुनिया, पान इस्ती माह વ્યાયામના દાવ કર્યા ત્યાર બાદ તેઓ સ્નાનગૃહમાં ગયા. ત્યાં જઈને તેમણે સ્નાન કર્યું તે સ્નાનવિધિનું વર્ણન અન્ય શાસ્ત્રો દ્વારા જાણી લેવું. હવે स्नान १- २ामा मावे -“ जलाभिरमणीये, विचित्रमणिरत्नकुट्रिमतले, रमणीये स्नानमण्डपे नानामणिरत्नभक्तिचित्रे स्नानपीठे सुखपूर्वक निषण्णः ततः स्नानादिक विधाय चन्दनानुलिप्तगात्रः शरीरः सन् मज्जनगृहात् प्रतिनिष्क्राम्यति"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेधचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०८ सुदर्शन व
निवरितनिरूपणम्
५५७
सन् मज्जनगृहात् प्रतिनिष्क्राम्यति निर्गच्छति 'पडिनिक्खमित्ता, उत्सुकं, उकरं, उाकडं, अदिज्जं, अभिज्जं, अभडप्पवेस' प्रतिनिष्क्रम्य-मज्जनगृहाभिर्गत्य, उच्छुकां-मुक्तशुल्कां शुल्करहितामित्यर्थः, स्थितिपतितां कारयतीति वक्ष्यमाणेनान्वयः, शुल्कं तावत् विक्रेयभाण्डं प्रति राज्ञे देयं द्रव्यम्, तद्रहितां पुत्रजन्म महोत्सवमक्रियारूपाम् एवम् उत्कराम् - उन्मुक्तः करो यस्यां ताम् उन्मुक्तकरां करदानरहितामितिभावः, करो हि गवादिविषयं प्रति प्रतिवर्ष राज्ञे देयं द्रव्यमुच्यते, तथा - उत्कृष्टाम्-कर्षणनिषेधाद् उत्कृष्ट - क्षेत्रकर्षणरहिताम्, अदेयाम्-विक्रयनिषेधेन अविद्यमानदातव्याम्, अमेयाम् - विक्रयप्रतिषेधा देव अविद्यमानमातव्याम्, अभटप्रवेशास्- अविद्यमानो भटानाम् - राजाज्ञाकारिणां पुरुषाणां प्रवेशः कुटुम्बिगेषु यस्यां सा तथाविधाम् राजदण्डरहितामित्यर्थः पुत्रजन्म महोत्सवमक्रियारूपाम् अग्रे वक्ष्यमाणां स्थितिपतितां कारयतीतिभावः, एवमेव 'अदंडकोडंडिमं अधरिमं, गणियावर नाडइज्जकलियं, अणेगतालाचराणुचरियं, अणुद्धूयमुइंगं ' अदण्ड कुदण्डिमाम्-दण्डलभ्यं द्रव्यमपि दण्डपदेनैवोच्यते, कुदण्डेन निर्वृत्तंनगृहात् प्रतिनिष्क्राम्यति " जल भरा हुआ होने के कारण परमरमणीय था उसकी नीचे की भूमि विचित्र मणियों और रत्नों की बनी हुई थी, उसमें एक स्नानपीठ था, जो विविध प्रकार के मणि और रहनों से युक्त था, उस पर बैठ कर इसने बडे ही आनन्द के साथ स्नान किया । स्नान करके फिर चन्दन के लेप को शरीर पर लगाया इस प्रकरा से स्नानविधि समाप्त कर वह स्नानघर से बाहर निकला 'पडिनिक्खमित्ता उस्स्रुक्के, उक्करं उकिट्ठ, अदिज्जं, अमिज्जं, अभडवेस, अदंडकोडंडिम, अधरिमं, गणियावर नाडइज्जकलियं, अणेगतालाचराणुचरिथं अणुभ्यमु इंग' अमिलायमदल्लामं, पमुहयपक्कीलियं, सपुरजणजाणवयं दसदिवसे
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
સ્નાન કરવાનું સ્થાન જળથી ભરેલુ હોવાને કારણે અતિશય રમણીય હતું, સ્નાનગૃહનુ' ભેાંયતળીયું વિચિત્ર મણિ અને રત્નાથી જડિત હતું ત્યાં એક સ્નાનપીઠ (નાવાના ખાજે) પણ હતું જે વિવિધ પ્રકારના મણિ અને રત્નાથી આલેખાયેલાં ચિત્રાથી યુક્ત હતું. તે સ્નાનપીઠ પર બેસીને ખલરાજાએ ઘણાં જ આનંદપૂર્વક સ્નાન કર્યું. સ્નાન કરીને તેમણે પેાતાના શરીર પર ચંદનને લેપ કર્યાં. આ રીતે સ્નાનવિધિ પતાવીને તેઓ સ્નાનગૃહ भांथी महारनीउज्या. “पडिनिक्खमित्ता उस्सुक्क, उक्कर, उक्किट्टे, अदिज्ज, अमिज्ज', अभडप्पवेस' अदंडकोडंडिम' अधरिम, गणियावर नाडइज्जकलियां, अणेग तालावराणुवरिय अणुद्धूय मुइंग, अमिलायमल्लदामं, पमुइपक्कीलियं सपुरजणा
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
भगवतीसूत्रे निष्णन्नं द्रव्यं कुदण्डिमम् , तन्नास्ति यस्यां स्थितिपतितायां सा अदण्डकुदण्डिमा ताम् तत्र ययाऽपराधं राजग्राह्य द्रव्यं दण्डः, कुदण्डस्तु कार्यकारिणाम् अधिकारिणां प्रज्ञापराधात् महत्यपि अपराधिनोऽपराधे अल्प राजयाचं द्रव्यम्, तथैव अधरि. माम्-अधार्याम्-अविद्यमानधारणीयद्रव्याम् , ऋणादुन्मोचनात् धारणीयद्रव्यठिहवडियं करेह' बाहर निकलकर उसने पुत्रजन्मका उत्सव पुरधासियों के और देश के लोगो के साथ मिलकर दश दिनतक मनाया इस उत्सव में उसने कर लेना माफ कर दिया था, गवादि ऊपर जो राज्य की ओर से कर लिया जाता था वह भी दश दिन के लिये बन्द कर दिया था यह उत्सव कर्षण (!) से रहित था विक्रय का निषेध हो जाने से देने योग्य वस्तु से रहित था, नापने योग्य वस्तु से हीन था सुभट के प्रवेश से वर्जित था अर्थात् राजदण्ड से रहित था दण्ड का द्रव्य इसमें माफ कर दिया था दण्ड लभ्य द्रव्य भी यहां दण्डपद से कहा गया है-इसलिये दण्ड शब्द से यहां अपराध करनेवाले अपराधी से जो जुर्माने के रूप में द्रव्य लिया जाता है ऐसा वह द्रव्य भी राजा की ओर से छोड़ दिया गया था इसी प्रकार से कार्यकारी अधिकारियों की प्रज्ञा के अपराध से-भूल से अपराधी के बडे अपराध में भी किया गया थोड़ा सा भी जुर्माना यहां कुदण्ड से ग्रहण किया गया है सो यह कुदण्ड भी इसमें माफ कर दिया गया था, राज्य की ओर से णवयं दसदिवसं ठिइवडियं करेइ " (या२ मा तेथे नवासी भर याभ. વાસી છે સાથે મળીને દશ દિવસ સુધી પુત્રજન્મને ઉત્સવ ઉજવ્યો આ ઉત્સવ દરમિયાન તેણે કર લેવાને બંધ કરી દીધે-ગાય આદિ પર જે કર લેવામાં આવતો હતો તે દસ દિવસને માટે માફ કરી નાખવામાં આવ્યું. આ ઉત્સવ કર્ષણથી (રાજ્ય દ્વારા કર આદિ રૂપે ખેંચાતી રકમથી રહિત હતો. વિનો નિષેધ થઈ જવાથી દેવા એગ્ય વસ્તુથી રહિત હતો, માપવા
ગ્ય વસ્તુથી રહિત હસે, સુભટના પ્રવેશથી રહિત હતા એટલે કે રાજ. ડથી વિહીન હતા. આ ઉત્સવ દરમિયાન દંડ માફ કરવામાં આવ્યો હતો. દડ દ્વારા પ્રાપ્ત થતી રકમને અહીં દંડ પદથી ગ્રહણ કરવામાં આવી છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અપરાધી પાસેથી દંડ રૂપે જે પૈસા લેવામાં આવે છે તે લેવાનું પણ દસ દિવસને માટે બધ કરી નાખવામાં આવ્યું હતું, એજ પ્રમાણે કાર્યકારી અધિકારીએાની ભૂલને કારણે મેટા અપરાધમાં પણ ભલથી કરાયેલ નાના દંડને અહીં : કુદંડ” પદથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તે પ્રકારને કુદંડ પણ માફ કરી નાખવામાં આવ્યા હતા. રાજ્યનું પ્રજા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०११ उ०११ सू० ८ सुदशनचरितनिरूपणम् ५५९ रहिताम् तथा गणिकावरनाटकीयकलिताम्-गणिकावरैः-वेश्याप्रधानैः नाटकीयैः-नाटकसम्बन्धिभिः जनैः कलिता-युक्ताम्, अनेकतालचरानुचरिताम्अनेकपकारकप्रेक्षाचारिसेविताम्, अनुद्धृतमृदङ्गाम्-अनुदधूता-वादकै वादनार्थमचिमुक्ताः मृदङ्गाः यस्यां सा तथाविधाम्, 'अमिलायमल्लदामं, पमुइयपक्कीलियं सपुरजणजाणवयं दस दिवसे ठिइवडियं करेह' अम्लानमाल्यदामाम्-अम्लानकुसुममालायुक्ताम्, प्रमुदितपक्रोडिताम्-प्रमुदितजनसम्पर्कात-प्रमुदिताम् , प्रक्रीडितजनसम्पर्कात् प्रक्रीडितामित्यर्थः, सपुरजनजानपदाम्-पुरजनेन जानपदेनच-जनपदसम्बन्धिजनेन सह वर्तते या सा तथाविधाम् , दशदिवसान् दशदिवसपर्यन्तमित्यर्थः, स्थितिपतितां-स्थितौ-कुलस्य लोकस्य वा मर्यादायां पतिता. गता या पुत्रजन्ममहोत्सवप्रक्रिया सा स्थितिपतिता तां करोति । 'तएणं से बले राया दसाहियाए ठिइवडिवाए चट्टमाणीए' ततः खलु स बलो राजा दशाहिकायांदिया गया ऋण भी छोड़ दिया गया था उसकी वसुली नहीं की गई थी इसमें उत्सम उत्सम गणिकाओं से युक्त नाटक करने वाले पुरुषों द्वारा उत्तम २ नाटक करवाये गये थे, अनेक प्रकार के प्रेक्षाचारी जनों से यह उत्सव सेवित था, निरन्तर मृदङ्गो की ध्वनि से यह युक्त था, ताजे २ पुष्पों की मालाओं की इसमें एकदम निरन्तर महक उठती रहती थी, इसमें प्रत्येकजन आनन्द में डूबा हुआ और क्रीडारस में मग्न हुआ दिखलाइ देता था, स्थितिपतिता का तात्पर्य पुत्रजन्म के महोत्स की प्रक्रिया से है क्यों कि यह कुल अथवा लोक की मर्यादा में पतित होती है अर्थात् कुल और लोक की मर्यादा के अनुसार की जाती है। 'तएणं से बले राया दसाहियाए ठिइवडियाए, वट्टमाणीए' પાસેનું લેણું પણ માફ કરી નાખવામાં આવ્યું હતું. એટલે તેની વસુલાત જ કરવામાં આવતી ન હતી. ઉત્તમ નટે અને ઉત્તમ ઉત્તમ ગણિકાઓ પાસે શ્રેષ્ઠ નાટક ભજવવામાં આવતાં હતાં. અનેક પ્રેક્ષકે આ ઉત્સવ દેખવા આવતા હતા. નિરંતર મૃદંગને ધ્વનિ ચાલ્યા કરતો હતો, તાજા તાજા પુષ્પોની માલાઓથી ઘણી જ સુંદર મહેક વ્યાપી જતી હતી.. આ ઉત્સવને લીધે દરેક માણસ આનંદમગ્ન લાગતા હતા અને ક્રીડારસમાં તરબોળ જણાતા હતા. પુત્રજન્મના મહોત્સવ પ્રક્રિયાને અહીં ‘સ્થિતિપતિતા” પદથી રહણ કરાયેલ છે, કારણ કે તે કુલ અથવા લેકની મર્યાદામાં પતિત થાય છે એટલે કે કુલ અને લેકની મર્યાદાનુસાર જ તે કરવામાં આવે છે.
“तएण से बले राया दसाहियाए ठिइवडियाए, वट्टमाणीए" मा शत इस हिस सुधी यायु २७ मा पुत्रसन्मात्सवमा “सईए य, साहस्सिए य,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
भगवतीसरे दशदिवसनिर्वायां, स्थितिपतितायां-पूत्रजन्ममहोत्सवप्रक्रियायाम्, वर्वमा नायां-मवर्तमानायाम् , 'सईए य, साहस्सिए य, सयसाहस्सिए य, जाएय, दाएय, माएय, दलमाणेय, दवावेमाणेय' शतिकांश्च-शतरूप्यकनिष्पद्यमानान्, साह त्रिकांच-सहस्ररूप्यकनिष्पधमानान् , शतसाहसिकांश्च-लक्षरूप्यकनिष्पद्यमानान्, यागांच-सत्कारविशेषांश्च, दायांश्च-दानानिच, भागांश्च-विविक्षितद्रव्यांशान , ददच्च, दापयंश्च 'सएय, साहस्सिएय, सयसाहस्सिएय, लंभे पडिच्छेमाणे, पडिच्छवेमाणे एवं विहरइ' शतंच, साहस्रंच, शतसाहस्रंव-लक्षश्च लाभं प्रतीच्छन्स्वीकुर्वन् , प्रत्येषयन्-स्वीकारयन् एवं-पूर्वोक्तरीत्या विहरति-तिष्ठति । 'तएणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पढमे दिवसे ठिइवडियं करेंति' ततः खलु तस्य दार. इस तरह से १० दिन तक चालू रहे इस पुत्रजन्मोत्सव में 'सईए य, साहस्सिए य, सयसाहस्सिए य, जाए य, दाए य, भाए य, दलमाणे य, दवावेमाणे य' बलराजा ने एक सौ रूपियों के द्वारा किये जाने योग्य, हजाररूपियों के द्वारा किये जाने योग्य और एक लाखरूपियों के द्वारा किये जाने योग्य सत्कार विशेषों को स्वयं किया और करवाया दानों को स्वयं दिया और दिलवाया तथा-विवक्षित द्रव्यांशों को भी स्वयं दिया और दिलवाया 'सएय साहस्सिए य सयसाहस्सिए य लंभे, पडिच्छेमाणे, पडिच्छावेमाणे एवं विहरइ' तथा सौरूपियों के, हजार रूपियों के एवं एक लाख रूपियों के हुए लाभ को स्वयं स्वीकार किया, इसरों को भी स्वीकार करवाया। इस तरह से उसने १० दिनतक पड़े आनन्द के साथ ठाटबाट से पुत्रजन्मोत्सव किया इस उत्सव में ' तस्स दारगस्स अम्मापियरो पढमे दिवसे ठिइवडियं करेंति' उस बालक के सयसाहस्सिए य जाए य, दाए य, भाए य, दलमाणे य, दवावेमाणे य" से રૂપીઆ દ્વારા કરવા ચગ્ય, હજારો રૂપીઆ દ્વારા કરવા ગ્ય, અને લાખે રૂપીઆ દ્વારા કરવા યોગ્ય સત્કારવિશેષ પોતે કર્યા અને અન્યની પાસે કરાવ્યાં, પિતે દાન દીધાં અને અન્યની પાસે દાન દેવરાવ્યાં, તથા વિવાક્ષત (अ) द्रव्यांश। पात माया भने अन्यनी पासे सपायi. “सएय साहस्सिए य सयसाहस्सिए य लभे, पडिच्छेमाणे, पडिच्छावेमाणे एवं विहर" તથા આ પુત્રજન્મોત્સવ દરમિયાન બલરાજાએ સેંકડો રૂપીઆના, હજારે રૂપીઆના લાખ રૂપીઓના લાભને સ્વયં સ્વીકાર કર્યો અને અન્યને પણ એ પ્રકારને લાભ પ્રાપ્ત કરાવ્યો. આ રીતે દસ દિવસ માટે પૂરેપૂરા આનંદ सन 188थी पुत्र मास Guqanwi 21. 241 सपना “ तस्स
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १०८ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५६१ कस्य-बालकस्य अम्बापितरौ प्रथमे दिवसे स्थितिपतितां पुत्रजन्ममहोत्सबप्रक्रियां कारयतः, 'तइए दिवसे चंदमुरदंसणियं करेंति' तृतीये दिवसे चन्द्रसूर्षदर्शनं-चन्द्रसूर्यदर्शननामक महोत्सवं कुरुतः, 'छठे दिवसे जागरियं करेंति' षष्ठे दिवसे जागरिकाम्-रात्रिजागरणरूपं महोत्सव विशेषं कुरुतः, 'एक्कारसमे दिवसे पीइकते' एकादशे दिवसे व्यतिक्रान्ते-व्यतीते सति 'निव्वत्ते असुइ जाय कम्मकरणे' निवृत्ते-अतिक्रान्ते, अशुचिजातकर्मकरण-अशुचौनां जातकर्मणां करणम् अशुचिजातकर्मकरणं तस्मिन् व्यतीते सति 'संपत्ते पारसाइदिवसे' संप्राप्ते द्वादशाहदिवसे द्वादशानाम्-अहां समाहारः द्वादशाहं तस्य दिवसो द्वादशाहदिवसो येन स पूर्यते, तस्मिन्, 'चिउलं असणं पाणं, खाइमं, साइमं उवक्खडार्विति' विपुलं-पुष्कलम् , अशनम् , पानं खादिमम् , स्वादिमम् , उपस्कारयतः, रन्धनपाका. दिना उपस्कृतं निष्पन्न कारयतः 'उबक्खडावेत्ता जहा सिवो जाव खत्तिए य, आमंति' उपस्कार्य-संस्कार्य निष्पाद्य यथा शिवो यावत् राजर्षिः एकादशशतके माता पिता ने प्रथम दिवस तो पुत्रजन्ममहोत्सव की प्रक्रिया की 'सहए दिवसे चंदसूरदसण करेंति' तीसरे दिन चन्द्रसूर्यदर्शननामक महोत्सव का आयोजन किया 'छठे दिवसे जागरियं करेंति' छठे दिन, रात्रि जागरणरूप महोत्सव किया 'एकारसमे दिवसे वोइकते निव्पत्त असुइजायकम्मकरणे' ग्यारहवां दिन जब समाप्त हो-गया एवं अशुचि जात कर्मा का करना भी समाप्त हो चुका तब 'वारसाहे दिवसे संपत्ते' पारहवें दिन उन मातापिताने 'विउल असणं पाण खाइम, साइम उवक्ख. डार्विति' एक विस्तृत भोज्य की आयोजना की उसमें अशन, पान खादिम और स्वादिम रूप चारों प्रकार का आहार बहुत अधिक रूप में तैयार करवाया 'उधक्खडावेत्ता जहा सिवो जाप खत्तिए य आमतेति' ग्यारहवें शतक के नौवें उद्देशक में प्रतिपादित शिव राजा की दारगरस अम्मापियरो पढमे दिवसे ठिइवडियं करेंति" प्रथम हिवसे ते मारना मातापिता पुत्र भमसिवनी प्रडिया ४२१. “ तइए दिवसे चंदसूरदसणं करें ति" श्रीन हिवसे यन्द्रसूशन नामना मात्सनु मान ७२पामां मा... "छठे दिवसे जागरियं करें ति" छठे हिवसे रात्रिनग२५३५ मी. त्सव १२वामा भाव्य.. “ एक्कारस में दिवसे वीइकते निमत्ते असुइजायकम्मकरणे" मनियारमा हिक्स न्यारे व्यतीत २ गयो भने मयि ती (सूत) ५५ न्यारे पतापी नवामा मा०यां, त्यारे “वारसाहे दिससे संपत्ते" भार ६से ते मासना मातापितामे " विउलं असणं पाणं खाइमं उबक्स. डाविति" से मोटा माननसभाम योयो. a नसभाममा पार સવાને માટે અશન પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય રૂપ ચારે પ્રકારના આહાર ઘણા
माटरा प्रभामा तयार ४२११वामां माव्या. “ उवक्खडावेत्ता जहा सियो जाव सत्तिए य आमंतेति" मनियारमा सतानमा देशमा शिशजये
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
भगवतीसूत्रे नवमोद्देश के प्रतिपादितस्तथैव अयमपि बलो राजा प्रतिपत्तव्यः, तथाच मित्रज्ञातिकुटुम्वादीन राजन्यांच, क्षत्रियांश्च अम्बापितरौ आमन्त्रयतः 'आमंतेत्ता, तो पग्छा व्हाया कयबलिझम्मा तंत्र जाव सकारेंति,सम्माणेति' आमन्न्य ततः पश्चात् स्नातौ कृतबलिकर्माणौ तदेव-पूर्वोक्तवदेव यावत् कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तौ, सर्वालङ्कारविभूषितशरीरौ आमन्त्रितान् राजन्यान क्षत्रियांश्च सत्कारयतः, सम्मानयतच, 'सकारेत्ता, सम्पाणेत्ता तस्सेव मित्तगाइ जाव राईण य खत्तियाण य पुरओ' सत्कार्य, संमान्य, तस्यैव मित्रज्ञाति यावत् स्वजनसम्बन्धिपरिजनस्य च राजन्यानां च क्षत्रितरह पुत्र के मातापिताने मित्र, ज्ञाति, कुटुम्बजन राजाओं और क्षत्रियों को उसमें आमंत्रित किया 'आमंत्तत्ता तओ पच्छा पहायाकयबलिकम्मा तं चेव जाव सकारेति, आमंत्रित करके फिर उन्हों ने स्वयं स्नानादि से निबट कर वायसादि को अन्नादि का भागदेने रूप पलि कर्म किया, कौतुक, मंगल एवं दुःस्वप्न का प्रायश्चित्त कर्म किये,
और बहुमूल्य अल्पालंकारों को धारण कर पूर्व की तरह यावत् उसमें पधारे हुए उन आये हुए राजाओं एवं क्षत्रियों का सत्कार किया और सन्मान किया 'सकारित्ता, सम्माणेत्ता तस्सेव मित्तणाइ जाव राईण प खत्तियाण य पुरओ' इस प्रकार सत्कार सन्मानविधि पर्यन्त कृत्य समाप्त कर उन्हों ने उन्हीं मित्र, ज्ञाति यावत् स्वजन, संबंधि परिजन દીક્ષા પહેલાં પિતાના સગાંસંબંધીને જમવાનું જે આમંત્રણ આપેલું તેના જેવું જ વર્ણન અહીં પણ સમજવું. એટલે કે બલ રાજા અને પ્રભાવતી રાણ એ પિતાના મિત્ર, જ્ઞાતિજને, કુટુંબીઓ, રાજાઓ અને ક્ષત્રિયને
भव। मापवानु मात्र मा यु. " आमंत्तेत्ता तओ पच्छा व्हाया कयवलिकम्मा तं चेव जाव सक्कारेंति, संमाणे ति" त्यार पाहत स्नानविधिमा પતાવીને વાયસાદિને માટે અન્નને અલગ ભાગ કાઢવા રૂપ બલિકર્મ કર્યું, કૌતુક અને મંગલ કર્યા અને સ્વપ્નના નિવારણ નિમિત્ત પ્રાયશ્ચિત્ત કર્મ કર્યા. ત્યાર બાદ તેણે બહુ મૂલ્યવાન પણ અ૫ભારવાળાં અલંકાર ધારણ કર્યા. બાકીનું સમસ્ત વર્ણન શિવ રાજાએ કરેલા ભેજનસમારંભના વર્ણન પ્રમાણે સમજવું. “તેણે ત્યાં પધારેલા રાજાઓ અને ક્ષત્રિએ આદિને સત્કાર કર્યો અને સન્માન કર્યું.” આ કથન પર્યતનું સમસ્ત કથન અહી
ए ४२ से. "सक्कारेत्ता, सम्माणेत्ता तस्सेव मित्तगाइ जाव राईण य खत्तियाण य पुरओ" तमना सा२ म२ सन्मान री भए मेर મિત્ર, જ્ઞાતિજને, સ્વજને, સંબંધી, પરિજને, રાજાઓ અને ક્ષત્રિયોની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ० ११ १०८ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५६३ याणां च पुरतः-अग्रे, 'अज्जयपज्जयपिउपज्जयागयं बहुपुरिसपरंपरप्परूढ कुला. गुरूवं, कुलसरिसं, कुलसंताणतंतुवद्धणकरं अयमेयारूवं गोन्नं गुणनिष्फन्नं नामधेनं करेंति' आर्यकमार्यकपिवप्रार्यकागतम्-आर्यक:-पिता, प्रार्यक:-पितामहः, पिवपार्यकः-प्रपितामहः, तेभ्यः आगतम्-पित्रादि त्रिकपुरुषानुगतम्. बहुपुरुषपरम्परा. प्ररूढम् , कुलानुरूपम्-कुलोचितम् , अतएव कुलसदृशम् तत्कुलस्य बलवत्पुरुषकुल. त्वात् तत्सदृशम् , कुलसन्तानतन्तुवर्द्धनकरम्-कुलरूपो यः सन्तानः सएव तन्नु र्दीर्घत्वात् तद्वद्धनकर मगलत्वात् यत्र तत्तथाविधम् , इदमेतद्रूपम् , गौणं-गुणादागतम् , तच्चाप्रधानमपि भवतीत्यत उच्यते-गुणनिष्पन्नम् , गुणप्रयोज्यम् , नामधेयं-नाम कुरुतः, 'जम्ह णं अम्हं इमे दारए बलस्स रणो पुत्ते, पभावईए देवीए अत्तए, तं होउ णं अम्हं एयस्स दारगस्स नामधेनं महब्बले' यस्मात् खल कारणात् अस्माकम् अयं दारको बालकः, बलस्य राज्ञः पुत्रः, अथ च प्रभावत्याः देव्याः आत्मजः-आत्मनो जातः, तत्-तस्मात् कारणात् भवतु खलु अस्माकम् राजाओं और क्षत्रियों के समक्ष ही 'अज्जयपज्जयपिउपज्जयागयं बहुपुरिसपरंपरप्परूढ कुलाणुरूवं कुलसरिसं कुलसंताणतंतुवद्धणकर अयमेयारूवं गोन्न गुणनिष्फन्न नामधेन करेंति' आर्य-पिता, प्रायक-पितामह पितृप्रार्यक-प्रपितामह इनसे आगत अर्थात् पित्रादित्रिक पुरुषानुगत अतएव-बहुपुरुषपरंपराद्वाराप्ररूढ, कुलानुरूप-कुलोचित, बलिष्ठ पुरुषों का कुल होने से कुलसदृश और कुलसन्तानरूप तन्तु की वृद्धिकारक ऐसा यह गुणनिष्पन्न नाम रखा 'जम्हाणं अम्ह इमे दारए बलस्स रपणो पुत्ते, पभावईए देवीए अत्तए, तं होउ णं अम्ह एयस्स दारगस्स नामधे महब्बले' यह बालक बल राजा का लड़का है और प्रभावती देवी का आत्मज-है इसलिये इसका नाम 'महाबल' समक्ष १४ " अज्जयपज्जयपिउपज्जयागयं बहुपुरिसपरंपरप्परूढ' कुलाणुरूवं कुलसरिसं कुलसंताणतंतुवद्धणकर अयमेयारूवं गोन्न गुणनिप्फन्न नामधेज्ज करें ति" माय (पिता), प्रायः (पिताम९), पितृप्राय (प्रपिताम) मेट , पिता આદિ ત્રણ પુરુષાનુગત, અને તે કારણે બહુપુરુષ પરમ્પરામરૂઢ, કુલાનુરૂપ (કુચિત), બલિષ્ઠ પુરુષોનું કુલ હેવાથી તે કુલને માટે શોભાસ્પદ અને કુલસન્તાનરૂપ તંતુની વૃદ્ધિ કરનારું એવું (વંશવેલાની વૃદ્ધિ કરનારૂ) આ शुनिष्पन्न नाम २१यु-" जम्हाण' अम्ह इमे दारए बलस्स रण्णो पुत्ते, पभावईए देवीए अत्तए, त होउण अम्ह एयस्स दारगस्स नामधेज्ज महाबले" આ બાલક બલ રાજાને પુત્ર છે અને પ્રભાવતી રાણીની કૂખે ઉત્પન્ન થયેલ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
भगवतीस्ने एतस्य दारकस्य नामधेयं-नाम महाबल इति। 'तएणं तस्स दारगस्स अम्पापियरोनामधेज्ज करेंति-महब्बलेति' ततः खलु तस्य दारकस्य अम्बापितरौ नामधेयंनाम, कुरुतः-महाबल इति, 'तपणं से महब्बले दारए पंचधाइपरिग्गहिए' ततः खलु स महाबलो दारकः पञ्चधात्रीपरिगृहीतः-वक्ष्यमाणपञ्चसंख्यकधात्रीमिः परिगृहीतः परिपालितः सेवितः, 'तंजहा-खीरधाईए, एवं जहा दढपइन्ने जाप निवाय० निवाघायंसि सुहं सुहेणं परिवई' तद्यथा-१क्षीरधात्री-दुग्धपानकारयित्री एवं रीत्या, यथा दृढमतिज्ञः प्रतिपादितस्तथैव अयमपि महाबलः प्रतिपत्तव्यः, तथाच यावत् २-मज्जनधात्री-स्नानकारयित्री, ३-मण्डनधात्री-अलकरणपरिधापयित्री, ४-क्रीडनधात्री-क्रीडयित्री ५-अधात्री-क्रोडे उपवेशयित्री च ततो निर्वाते-वायुरहितपदेशे गिरिकन्दरालीनः चम्पकपादपइव निर्व्याघाते ऐसा हो ' तएणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो नामधेज्जं करेंति महा व्यलेत्ति' इस प्रकार गुणानुरूप नाम संस्कार उस बालक का 'महाबल' ऐसा हो गया अब वे 'महब्बले दारए पंचधाइपरिग्गहिए' महाबल कुमार पांच धायमाताओं की देखरेख में पलने लगा' तंजहा' पांच धायमाताएँ ये हैं-'खीरधाईए एवं जहा दढपइन्ने जाव निवाय० निव्वाघायंसि सुहं सुहेणं परिवडा' क्षीरधात्री-दुग्धपानकराने वाली, मजनधात्री-स्नानकराने वाली, मण्डनधात्री-अलंकार पहिरानेवाली, क्रीड. नधात्री-साथ में खेलनेवाली और अङ्कधात्री गोद में लेने वाली इस प्रकार दृढप्रतिज्ञ की तरह महाबल कुमारका लालनपालन होने लगा वायुरहित प्रदेश में गिरिकन्दरालीन चम्पक लता के जैसे वे महाबलकुमार छ, तेथी तेनु नाम “माम" 3 . “ तएण' तस्स दारगरस अम्मापियरो नामधेज्ज करें ति महब्बले ति" मा शत भानु" मामा" से शुष्णानु३५ नाम ५७वामा मा० . “ महब्बले दारए पंचधाइपरिगहिए " હવે તે મહાબલ કુમાર પાંચ ધાવમાતાઓની દેખરેખ નીચે ઉછરવા લાગ્યા. “ तंजहा" पांय यामाता।। प्रमाणे समवी
खीरधाईए एवं जहा दढपइन्ने जाव निवाय० निव्वाघायंसि सुह सुहेण परिव” (१) क्षीरधात्री-दुग्धपान ४शवनारी, (२) भनयात्री-स्नान
शवनारी, (3) मधात्री- २ मा ५७२।वनारी, (४) उनधात्री સાથે ખેલનારી–બાલકને રમાડનારી માતા, (૫) અંકધાત્રી–બાળકને મેળામાં લેનારી ધાત્રી. આ રીતે આ પાંચ ધાત્રીઓ દ્વારા દઢપ્રતિજ્ઞની જેમ મહાખલ કુમારનું લાલનપાલન થવા માંડ્યું. ગિરિકન્દરા જેવા વાયુરહિત પ્રદેશમાં જેમ ચમ્પકલતા વૃદ્ધિ પામે છે. તેમ મહાબલ કુમાર અત્યંત સુખપૂર્વક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ २०८ सुदर्शनपरितनिरूपणम् ५६५ बाधारहितस्थाने च सुखसुखेन-अत्यन्तसुखपूर्वकम् , परिवर्द्ध ते, 'तएणं तस्स महब्बलस्स दारगस्स अम्मापियरो आणुपुत्वेणं ठिइवडियं वा, चंदमूरदंसावणियं वा' ततः खलु तस्य महाबलस्य दारकस्य-बालकस्य अम्बापितरौ, आनुपूर्व्याक्रमशः, स्थितिपतितां वा-पुत्रजन्ममहोत्सवपक्रियां वा, चन्द्रसूर्यदर्शनं वा, जागरियं वा, नामकरणं वा, परंगामणं वा, पयचंकमणं वा, जेमावणं वा, पिंडवद्धणं वा पज्जपावणं वा' जागरिकां वा-रात्रिजागरणरूप महोत्सव विशेषम् , नामकरणं वा, उत्सवम् , परंगमनं वा-भूमौ सर्पणम् , पदचक्रमणं वा-पादाभ्यां सञ्चारणम् , जेमनं वा-अन्नप्राशनोत्सवम् , पिण्डवर्द्धनं वा-उत्तरोत्तरकवलाधिकग्राहणम् , प्रजल्पनं वा भाषणक्रमशिक्षणम् , 'कण्णवेहणं वा, संवच्छरपडिलेहणं वा, चोलोयणगंवा, उपनयणं वा, संवत्सरपतिलेहनं वा'-कर्णवेधनं-अलङ्कारपरिधापनार्थ कर्णच्छिद्रकरणम्-वर्ष ग्रंथिपदवाच्यमहोत्सव विशेषकरणम्, चौलोन्नयनंचूडाकरणं च,-शिखाधारणमित्यर्थः, उपनयनंच-कलाग्रहणार्थ गुरुसमीपे अत्यन्त सुखपूर्वक बढने लगे 'तएणं तस्स महब्बलस्स दारगस्स अम्मापियरो आणुपुष्वेणं ठिइवडियं वा चंदसूरदंसावडियं वा, नामकरणं वा परंगामणं वा, पयचंकमणं वा, जेमावणं वा, पिंडवद्धणं वा, पज्जपावणं वा कण्णवेहणंवा, संवच्छरपडिलेहणं वा, चोलोयणगंवा, उवनयण वा' इस प्रकार से महावल कुमार के माता पिता ने क्रमशः पुन्नजन्ममहोत्सव प्रक्रिया को, चन्द्रसूर्यदर्शन करानेरूप महोत्सव को रात्रिजागरणरूप महोत्सबको नामकरण करानेरूप महोत्सव को, पृथ्वीपर सरकनेरूप महोत्सव को, पैरोंसे चलानेरूप महोत्सव को, अन्नप्राशनरूप महोत्सव को उत्तरोत्तर कवलादिक ग्रहण करानेरूप महोत्सव को, भाषणक्रमसीखनेरूप महोत्सव को, कर्णवेधनरूप महोत्सव को, वर्षगांठमनानेरूपमहोत्सव को, चूडाकर्मरूप (शिखा रखनेरूप) महोत्सव को, एवं कलाग्रहण करने के लिये भाटी 24t al. “ तरण तस्स महब्बलस्स दारगस्स अम्मापियरो आणुपु. व्वेण ठिइवडिय वा चंदसूरदेसावडिय वा, जागरिय वा, नामकरणवा, परंगामणं वा, पयचंकमण' वा, जेमावणं वा, पिंडबद्धणं वा, कण्णवेहण वा, संवच्छरपडिलेहण वा, चोलोयणग वा, उवनयणं वा " मारी भानस मारना માતાપિતાએ અનુક્રમે નીચેના આનંદમહોત્સવ ઉજવ્યા–(૧) પુત્રજન્મ મહાસવ પ્રક્રિયા, (૨) ચન્દ્રસૂર્યદર્શન રૂપ મહોત્સવ, (૩) છઠ્ઠીના રાત્રિ જાગરણ ३५ भोत्सव, (४) नाम४२४ ३५ भास, (५) भान ५२ स२४ता शाम. વાની ખુશાલીને મહત્સવ, (૬) પગે ચાલતા શીખવાની ખુશાલીનો મહા(सव, (७) अन्नप्राशन ३५ भत्सव, (८) उत्तरोत्तर १ हय ४२१. ११३५ भडास, (e) सापाशीमा ३५ भडास, (१०) ४ वेधन ३५ મહત્સવ, (૧૧) વર્ષગાંઠ ઉજવવા મહોત્સવ, (૧૨) ચૂડાકર્મ રૂપ મહોત્સવ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६
भगवतीसूत्रे
प्रेषणं वा 'अन्नाणि य बहूणि गग्भाधाणजम्मणमादियाई कोउयाई करें ति' अन्यानि च बहूनि - अनेकानि गर्भाधानादिषु यानि कौतुकानि रक्षाविधानादीनि तान्यपि गर्भाधानजन्मादिकपदेनोच्यन्ते, तथाच गर्भाधानजन्मादिकानि कौतुकानि - कुतूहलानन्द जनकमहोत्सवविशेषान् कुरुतः। 'तरणं तं महम्बल' कुमारं अम्मापियरो सातिरेगनासगं जाणित्ता सोभणंसि तिहिकरणमुहुत्तंसि एवं जहा accusat जात्र अलंभोगसमस्थे जाए यावि होत्था' ततः खलु तं महाबल कुमार - बालकम्, अम्बापितरौ सातिरेकाष्टवर्ष वयस्कम् ज्ञात्वा शोभने, तिथिकरणमुहूर्ते, एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा दृढमतिः प्रतिपादितस्तथैव महाचलोऽन प्रतिपत्तव्यः । कलाचार्य समीपे कलाध्ययनार्थ प्रेषयतः, यावत् अलंभोगसमर्थः परिपूर्ण भोगयोग्यो जातश्चापि आसीत् । 'तरणं तं महब्बलं कुमार उम्मुकबाल भावं जाव अलंभोग समत्थंविजाणित्ता अम्मापियरो अट्ठपासायवडें सए करें ति' गुरु के पास भेजने रूप महोत्सव को तथा इसीप्रकार के और भी अनेक गर्भाधान संबंधी तथा जन्मादि संबंधी कुतूहल, आनन्दमहोत्सवविशेषोंको किया 'तणं तं महब्बलं कुमारं अम्मापियरो सातिरेगढ़वासगं जाणित्ता सोभणसि तिहिकरणमुहतसि एवं जहा दढप्पइनो जाबअलं भोगस मत्थे जाए यावि होत्या' बाद में जब वह महाबलकुमार आठवर्ष से कुछ अधिक वर्ष का हो गया तब उसके मातापिता ने उसे ऐसा जानकर दृढप्रतिज्ञ की तरह कलाचार्य के पास कलाध्ययन के लिये भेजा - यावत् यह परिपूर्ण भोग योग्य हो गया 'तरुण' त महव्बलं कुमारं उम्मुक्कबालभावं जाव अलं भोगसमत्थ विजाणित्ता अम्मापिरो अडपासावर्डेसए करेंति' मातापिता ने जब कुमार को बाल
અને (૧૩) વિદ્યા, કલા આદિ શીખવા માટે ગુરુને ત્યાં જવાના મહાત્સવ, તથા એજ પ્રકારના ખીજા પણ અનેક ગર્ભાધાન સંબંધી તથા જન્માદિ સ'બધી કુતૂહલ, અને આનંદજનક ખાસ મહાત્સવેા કર્યાં.
“ तरणं तं महब्बल कुमार अम्मापियरो सातिरेगट्ठवासग' जाणित्ता सोभणंसि तिद्दिकरण मुहुत्तसि एवं जहा दढप्पइन्नो जाव अलं भोगसमत्ये जाएयावि होत्था " त्यार ખાદ જ્યારે મહાખલ કુમારે આઠ વર્ષની ઉમર પસાર કરી, ત્યારે તેના માતાપિતાએ તેને દૃઢપ્રતિજ્ઞની જેમ કલાચાયની પાસે કલાધ્યયન કરવાને માટે મેાકલ્પે તે પરિપૂર્ણ ભાગયેાગ્ય ઉમરે પહેાંચી ગયા, ” ત્યાં સુધીનું સમસ્ત કથન દૃઢપ્રતિજ્ઞના કથન
""
અનુસર સમ
जाव
४. " तरगं त' महब्बल कुमार उम्मुक्कालभाव विजाणिता अम्मापियरो अट्ठपासायवर्डे लए करेति ” क्यारे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
अल' भोगस मत्थ भडामलकुमार
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ८ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५६७ ततः खलु तं महाबल कुमारम् उन्मुक्तबालभावं-बाल्यात्परं वयः प्राप्तम् , यावत् कलाविज्ञ युवावस्थापन्नम् , अलं भोगसमर्थम्-पर्याप्ततया भोगसामर्थ्यशालिनं विज्ञाय, अम्बापितरौ तदर्थम् , अष्टौ प्रासादावतंसकान्-उत्तमप्रासादान कारयतः, 'करेत्ता अब्भुग्गयमूसियपहसिए इव, वणओ, जहा रायप्पसेणइज्जे जाव पडिरूवे' कारयित्वा-महाबलस्य निवासार्थम् अष्ट प्रासादावतंसकान्-श्रेष्ठपासादान निर्माप्य तानेव विशिष्टि-अभ्युद्गतोच्छ्रितान्-अत्युच्चान-गगनचु. म्बिन इत्यर्थः, प्रहसितानिव-शुभ्रपभापटलप्रकटनया हसतइव इत्यु प्रेक्षा, वर्णकः एतेषां प्रासादानां वर्णनं यथा-राजप्रश्नीये कृतं तथा विज्ञेयम् , यावत् प्रासादीयान् दर्शनीयान् अभिरूपान् प्रतिरूपान्-अत्यन्तमनोहरान-अष्टपासादावतंस कान् कारयत इति पूर्वेणान्वयः। 'तेसिं णं पासायवडे सगाणं बहुमज्ज्ञदेसभागे, एत्थणं भाव से रहित यावत् कलाविज्ञ, युवावस्थापन्न परिपूर्ण भोगयोग्य वयवाला जाना तब उन्हों ने " यह जब पर्याप्त रूपमे भोग भोगने की शक्तिवाला हो गया है" ऐसा जानकर उसके लिये आठ उत्तम प्रासादों को-महलों को-बनवाया 'करेत्ता अब्भुग्गय भूसियपहसिए इव वण्णओ जहा रायप्पसेणइज्जे जाव पडिरूवे' ये आठों प्रासाद बहुत बड़े ऊँचे थे-गगन चुम्बी थे-शुभप्रभापटल से प्रकाशित होते रहने के कारण ये ऐसे ज्ञात होते थे कि मानों ये सब हँस से रहे हैं । इन समस्त प्रासादों का वर्णन जैसा राजप्रश्नीय सूत्र में किया गया है-वैसा जानना चाहिये यावत् " प्रासादीय, दर्शनीय, अभिरूप, प्रतिरूप, अत्यन्तमनोहर ऐसे आठ श्रेष्ठ प्रासाद बनवाये। इस प्रकार से इन विशेषणोंको आठ प्रासादों के साथ लगाकर उनका वर्णन कर लेना चाहिये 'तेसिंण બાલ્યાવસ્થા પૂરી કરીને યુવાવસ્થાએ પહોંચે અને કલાવિજ્ઞ થશે ત્યારે માતાપિતાને એવું લાગ્યું કે હવે “મહાબલ કુમાર પર્યાપ્ત રૂપે ભેગ ભેગવવાને સમર્થ થયો છે.” તેથી તેમણે તેને માટે આઠ ઉત્તમ પ્રાસાદો (भी ) याव्या. “करेत्ता अब्भुग्गयमूसियपहसिए इव वण्णओ जहा रायप्पसेणइज्जे जाव पडिहवे" मा म अया-सनयुभी उता. શુભપ્રભાપટલથી પ્રકાશિત થયા કરતા હોવાને લીધે એવું લાગતું હતું કે તે પ્રાસાદે જાણે કે હસી રહ્યા હતાં. રાજપ્રશ્રીય સૂત્રમાં પ્રાસાદનું જેવું વર્ણન અહીં પણ તે આઠે પ્રાસાદે વિષે સમજી લેવું. “પ્રાસાદીય, દશનીય, અનિરૂપ, પ્રતિરૂપ (અત્યન્ત મનોહર) એવા આઠ પ્રાસાદ બંધાવવામાં આવ્યા,” આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
भगवतीने महेगं भवणं करेंति' तेषां खलु पूर्वोक्तानाम् अष्टानां प्रासादावतंसकानां बहुमध्यदेशभागे, अत्र खलु महदेकं भवनं कारयतः, मध्यस्थित भवन विशिनष्टि-अणेगखंभसयसंनिविटुं, वण्णओ, जहा रायप्पसेणइज्जे, पेच्छाघरमंडवंसि जाव पडिरूवे' अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टम्-अनेकेषु स्तम्भशतेषु सन्निविष्टं-संस्थापितम्, अथवा अनेकानि स्तम्भशतानि सन्निविष्टानि यत्र तत् तथाविधम्-मध्यस्थितभवनमिति पूर्वेण सम्पन्धः, वर्णकः, अस्य वर्णनं यथा राजप्रश्नीये 'प्रेक्षागृहमण्डपे' इत्यादिवर्णनं यावत्-प्रासादीयं दर्शनीयम् अभिरूपं, प्रतिरूपम्-परममनो. हर तन्मध्य भवनमिति भावः ॥०८॥
__ महाबलस्य पाणिग्रहणवक्तव्यता। मूलम्-तएणं तं महब्बलं कुमारं अम्मापियरो अन्नया कराई सोभणसि तिहिकरणदिवसनक्खत्तमुहुत्तंसि व्हायं कयबलिकम्म कयकोउयमंगलपायच्छित्तं सव्वालंकारविभूसियं पमक्खणगण्हाणगोयवाइयपसाहणटुंगतिलगकंकणअविहवबहुउवणीयं मंगलसुजपिएहिय वरकोउयमंगलोवयारकयसंतिपासायव.सगाणं बहुमज्झदेसभागे एत्थ ण महेग भवण करें ति' उन आठ प्रासादों के ठीक बिलकुल बीच में उन्हों ने फिर एक और बहुत बड़ा भवन बनवाया जो 'अणेगखंभसयसंनिविलु, वण्णभो, जहा रायप्पसेणहज्जे पेच्छाघरमंडवंसि जाव पडिस्वे' अनेक सैकड़ों खंभोंवाला था, इसका वर्णन जैसा राजप्रश्नीय सूत्र में "प्रेक्षागृहमण्डपे" इत्यादि वर्णन तक आया है, वैसा यावत् यह प्रासादीय, दर्शनीय, अभिरूप, प्रतिरूप परममनोहर था इत्यादि कथन यहां पर भी करलेना चाहिये॥सू०७॥ " तेसिं ण पासायवडेंसगाण यहुमज्जादेसभागे एत्थण महेग भवण करें ति" તે આઠ પ્રાસાદેની બરાબર વચ્ચે તેમણે બીજુ એક બહુ જ વિશાળ ભવન या ०२ " अणेगखभसयसंनिविट्ठ, वण्णओ, जहा रायप्यसेणइज्जे, पेच्छाधरमंडवसि जाव पडिरूवे"तसे तलावातु श्रीय सूत्रमा " प्रेक्षाગુડમંડ પે” ઈત્યાદિ વન પર્યતનું સમસ્ત વર્ણન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. તે ભવન પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ અને ઘણું જ મનહર હતું, ઈત્યાદિ કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ કસૂ૦ણા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११७० ११ सू० ९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५६९ कम्मं सरिसयाणं सरिसत्तयाणं सरिसबयाणं सरिसलावन्नरुवजोव्वणगुणोववेयाणं विणीयाणं कयकोउयमंगलपायच्छित्ताणं सरिसएहिं रायकुलेहितो आणिल्लियाणं अट्ठण्हं रायवरकन्नाणं एगदिवसेणं पाणिं गिहाविंसु, तएणं तस्स महब्बलस्स कुमारस्स अम्मापियरो अयमेयारूवं पीइदाणं दलयंति, तंजहाअट्र हिरण्णकोडीओ अट्रसुवन्नकोडीओ, अट्ठ मउडे, मउडप्पवरे, अटकुंडल जुए, कुंडलजुयप्पवने, अट्टहारे, हारप्पवरे, अट्ठअद्धहारे, अद्धहारप्पवरे, अट्टएगावलीओ, एगावलीप्पवराओ, एवं मुत्ता. वलीओ, एवं कणगावलीओ, एवं रयणावलीओ, अहकडगजोए, कडगजोयप्पवरे, एवं तुडियजोए, अट्टखोमजुयलाई, असिरीओ, अहिरीओ, एवं धिईओ, कित्तीओ, बुद्धीओ, लच्छीओ, अटनंदाई, अट्ठभदाई, अटुतले, तलप्पवरे, सव्वरयणामए, णियगवर भवणकेऊ, अटुज्झए, झयप्पवरे, अट्टवए, वयप्पवरे, दसगो साहस्सिएणं, वएणं, अट्टनाडगाई, नाडगप्पवराई, बत्तीसबद्धेणं नाइएणं, अट्टआसे, आसप्पवरे, सव्वरयणामए, सिरिघरपडिरूवए, अट्टहत्थी, हत्थिप्पवरे, सव्वरयणामए सिरिघरपडिरूवए, अहजाणाई, जाणप्पवराई, अट्टजुगाई, जुगप्पवराई, एवं सिवियाओ, एवं संदमाणीओ, एवं गिल्लीओ, थिल्लीओ, अट्ट वियडजाणाइं, वियडजाणप्पवराई, अठ्ठरहे, पारिजाणिए, अहरहे संगामिए, अट्ठआसे, आसप्पवरे, अहहत्थी, हस्थिप्पवरे, अट्रगामे, गामप्पवरे, दसकुलसाहस्सिएणं गामेणं, अहदासे, दासप्पवरे,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
___ भगवतीस्त्रे एवं चेव दासीओ, एवं किंकरे, एवं कंचुइज्जे, एवं वरिसधरे, एवं महत्तरए, अहसोवन्निए, ओलंबणदीवे, अट्ररुप्पामए ओलंबणदीवे, अट्ठसुवण्णरुप्पामए ओलंबणदीवे, अटुसोवन्निए उत्कंचणदीवे अट्टपंजरदीवे, एवंचव तिन्निवि, अट्टसोवन्निए थाले, अटुरुप्पमए थाले, अट्टसुवण्णरुप्पमए थाले, अट्ठसोवणियाओ पत्तीओ३, अट्टसोवन्नियाई थासयाइं ३, अट्टसोवन्नियाई मंगलाई ३, अट्टसोवन्नियाओ तलियाओ, अट्ठसोवन्नियाओ कावइआओ, अट्टसोवन्निए अवएडए, अट्ठसोवन्नियाओ अवयकाओ, असोवण्णिए पायपीढए ३, अट्ठसोवन्नियाओ भिसियाओ, अटुसोवन्नियाओ करोडियाओ, असोबन्निए पल्लंके, अट्टसोवन्नियाओ पडिसेजाओ, अट्टहंसासणाई, अट्ट कोंचासणाई, एवं गरुलासणाइं, उन्नयासणाई, पणयासणाई, दोहासणाई, भहासणाइं, पक्खासणाई, मगरासणाई, अट्ट पउमासणाई, अह दिसासोवत्थियासणाई, अट्ट तेल्लसमुग्गे, जहा रायप्पसणइज्जे जाव अट्ट सरिसवसमुग्गे, अट्ठ खुजाओ जहा उबवाइए,जाव अट्ठ पारिसीओ, अट्ठ छत्ते, अट्ठ छत्तधारीओ, चेडीओ, अट्ट चामराओ, अट्ट चमरधारीओ चेडीओ, अट्ट तालियंटे, अट्ट तालियंटधारीओ चेडीओ, अट्ट करोडियाधारीओ चेडिओ, अट्ट खीरधाईओ, जाव अट्ट अंकधाईओ, अट्ट अंगमहियाओ, अ उम्महियाओ, अट्ठ पहावियाओ, अट्ट पसाहियाओ, अ पन्नगपेसीओ, अह चुन्नगपेसीओ, अह कोट्ठागारीओ, अट्ट दवकारीओ, अट्ठ उवस्थाणि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ २०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५७१ याओ, अट्ट नाइडजाओ, अट्ट कोडुंबिणीओ, अट्ठ महाणसिणीओ, अह भंडागारिणीओ, अह अज्झाधारिणीओ, अट्ट पुप्फाधारणीओ, अट्ठ पाणिधारणीओ, अट्ट बलिकारीओ, अट्ट सेजाकारीओ, अट्ठ अभितरियाओ, पडिहारीओ, अट्ट बाहिरीयाओ, पडिहारीओ, अट्ठ मालाकारीओ, अट्ट पेसणकारीओ, अन्नंवा सुबहुं हिरण्णं वा, सुवण्णं वा, कंसं वा, दूस वा, विउलधणकणग. जाव संतसारसावएजं अलाहि जाव आसत्तमाओ कुलवं. साओ पकामं दाउं, पकामं भोत्तुं, पकामं परिभाएउं, तएणं से महब्बले कुमारे एगमेगाए भजाए, एगमेगं हिरण्णकोडिं दलयइ, एगमेगं सुवण्णकोडिं दलयइ, एगमेगं मउडं, मउडप्पचरं दलयइ, एवं तंचेव सव्वं जाव एगमेगं पेसणकारिं दलयइ, अन्नं वा, सुबहुं, हिरण्णं वा जाव परिभाएउं, तएणं से महब्बले कुमारे उप्पिं पासायवरगए जहा जमाली जाव विहरइ ॥सू०९॥
छाया-ततः खलु तं महाबलं कुमारम् अम्बापितरौ अन्यदा कदापि शोभने तिथिकरणदिवसनक्षत्रमुहूर्ते स्नातं कृतवलिकर्माण, कृतकौतुकमङ्गलमायश्चित्तं, सर्वालङ्कारविभूषितं सम्रक्षणकस्नानगीतवादितप्रसाधनाष्टाङ्गतिलककङ्कणाविधववधूपनीतम् , मङ्गलसुजल्पितैश्च वरकौतुकमङ्गलोपचारकृतशान्तिकर्माणं सहशीनां सदृक्त्वचाम् , एतादृग्वयसाम् , सदृशलावण्यरूपयौवनगुणोपेतानां विनीतानां कृतकौतुकमङ्गलपायश्चित्तानाम् सदृशेभ्यो राजकुले भ्यः आनीतानाम् अष्टानाम् , राजवरकन्यानाम् एकदिवसेन पाणिम् अग्राहयताम् , ततः खलु तस्य महाबलस्य कुमारस्य अम्बापितरौ इदमेतद्रूपं मोतिदानं दापयतः, तद्यथा-अष्टौ हिरण्यकोटी:, अष्टौ सुवर्णकोटीः, अष्टौ मुकुटानि मुकुटप्रवराणि, अष्टौ कुण्डलयुगानि, कुण्डलयुगप्रवराणि, अष्टौ हारान् , हारप्रवरान् , अष्टौ अर्द्धहारान्, अर्द्धहारप्रवरान् , अष्टौ एकावलीः, एकावली प्रवराः, एवं मुक्तावलीः, एवं कनकावलीः, एवं रत्नावली, अष्टौ कटकयुगानि, कटकयुगप्रवराणि, एवं त्रुटिकयुगानि, अष्टौ क्षौमयुगलानि,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे सोमयुगलप्रवराणि, एवं वटकयुगलानि, एवं पट्टयुगलानि, एवं दुकूलयुगलानि, अष्टौ श्रियः, अष्टौ हियः, एवं धृतिः, कीर्तीः, बुद्धीः, लक्ष्मीः, अष्टौ नन्दानि, अष्टौ भद्राणि, अष्टौ तलान् , तलपवरान् , सर्वरत्नमयान् निजस्वरभवनकेतून् , अष्टौ ध्वजान् , ध्वजप्रवरान् , अष्टौ व्रजान , बजप्रवरान् , दशगोसाहसिकेण व्रजेण, अष्टौ नाटकानि नाटकमवराणि, द्वात्रिंशद्वद्धेन नाटकेन, अष्टौ अश्वान , अश्वप्रवरान् । सर्वरत्नमयान् श्रीगृहपतिरूपकान् , अष्टौ हस्तिनः, हस्तिप्रवरान् सर्वरत्नमयान् श्रीगृहमतिरूपकान , अष्टौ यानानि, यानपवराणि, अष्टै युग्यानि, युग्यप्रवराणि, एवं स्यन्दमानिकाः, एवं गिल्लीः, थिल्ली:, अष्टौ विततयानानि, विततयानपवराणि, अष्टौ स्थान् , पारियानिकान् , अष्टौ रथान् सांग्रामिकान् , अष्टौ अश्वान् , अश्वपवरान् , अष्टौ हस्तिनः, हस्तिमवरान् , अष्टौ ग्रामान् , ग्रामप्रवरान् , दशकुल. साहस्रिकेण ग्रामेण, अष्टौ दासान, दासप्रवरान् , एवं चेव दासीः, एवं किंङ्करान्, एवं कन्चुकिनः, एवं वर्षधरान , एवं महत्तरकान् , अष्टौ सौवर्णिकान् अवलम्बनदीपान , अष्टौ रुप्यमयान् अवलम्बनदीपान , अष्टौ सुवर्णरुप्यमयान् अवलम्बनदीपान् , अष्टौ सौवर्णिकान् उत्कञ्चनदीपान् , एवं चैव त्रीनपि, अष्टौ सौवर्णिकान् स्थालान् , अष्टौ रुप्यमयान्, अष्टौ सुवर्णरुप्यमयान् स्थालान , अष्टौ सौवर्णिकीः पात्रीः, अष्टौ रुप्यमयीः पात्रीः अष्टौ सुवर्णरुप्यमयीः पात्रीः, अष्टौ सौवर्णिकान् स्थासकान् , अष्टौ रुप्यमान् स्थासकान् , अष्टौ सुवर्णरुप्यमयान् स्थासकान् , अष्टौ सौवर्णिकानि मङ्गलानि, अष्टौ रुप्यमयानि मङ्गलानि, अष्टौ सुवर्णरुप्यमयानि मङ्गलानि, अष्टौ सौवर्णिकीः तालिकाः अष्टौ सौवर्णिकीः कलाचिकाः, अष्टौ सौवर्णिकीः औडकाः, अष्टौ सौवणिकीः अवपाक्याः, अष्टौ सौवर्णिकान् पाद. पीठान् , अष्टौं रुप्यमयान् पादपीठान् , अष्टौ सुवर्णरूप्यमयान पादपीठान्, अष्टौ सौवर्णिकीः भिसिकाः, अष्टौ सौवर्णिकीः करोटिकाः, अष्टौ सौवर्णिकान पल्यङ्कान् , अष्टौ सौवर्णिकीः प्रतिशय्याः, अष्टौ हंसासनानि, अष्टौ क्रौञ्चासनानि, एवं गरुडासनानि, उन्नतासनानि, प्रणतासनानि, दीर्घासनानि, भद्रासनानि, पक्षासनानि, मकरासनानि, अष्टौ पद्मासनानि, अष्टौ दिक्स्वस्तिकासनानि, अष्टौ तैलसमुद्कानि, यथा राजप्रश्नीये यावत्-अष्टौ सर्पपसमुद्गकानि, अष्टौ कुब्जाः यथा औपपातिके यावत् अष्टौ पारसिकीः, अष्टौ छत्राणि, अष्टौ छत्रधारिणीः बेटीः, अष्टौ चामराणि, अष्टौ चामरधारिणीश्चेटीः, अष्टौ तालयन्तानि, अष्टौ ताल. वृन्तधारिणीश्चेटीः, अष्टौ करोटिकाधारिणीश्चेटीः, अष्टौ क्षीरधात्रीः, यावत् अष्टौ अधात्री, अष्टौ अङ्गमर्दिकाः, अष्टौ उन्मदिकाः, अष्टौ स्नापिकाः, अष्टौ प्रसाधिका:, अष्टौ वर्णकपेषिकाः, अष्टौ चूर्णकपेषिकाः, अष्टौ कोष्ठागारिकीः, अष्टौ द्रवकारिणीः,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ ३० ११०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
५७३
अष्टौ औपस्थानिकीः, अष्टौ नाटकीयाः, अष्टौ कौटुम्बिकीः, अष्टौ महानसीः, अष्ट माण्डागारिकीः, अष्टौं माल्यधारिणीः, अष्टौ पुष्पधारिणीः, अष्टौ पानीयधारिणीः, अष्टौ बलिकारिणीः, अष्टौ शय्याकारिणीः, आभ्यरन्तरिकीः प्रतिहारीः, अष्टौ बाह्याः प्रतिहारीः, अष्टौ मालाकारिणीः, अष्टौ पेषणकारिणोः, अन्यं वा सुबहु - हिरण्यं वा, सुवर्ण वा, कांस्यं वा, दुष्यं वा, विपुलधनकनक यावत् सत्सारस्वापतेयम्, अलंहि यावत् आसप्तमात् कुलावतंसात् प्रकामं दातुं, प्रकामं भोक्तुं, प्रकामं परिभाजयितुम्, ततः खलु स महाबलः कुमारः एकैकस्यै भार्यायै एकैकां डिर
कोटिम् दापयति, एकैकां सुवर्णकोटिम् दापयति, एकैकं मुकुटं मुकुटमवर दापयति, एवं तदेव सर्वयावत् एकैकां प्रेषणकारिणीं दापयति, अन्यं वा सुबहुं हिरण्यं वा, यावत् परिभाजयितुम्, ततः खलु स महाबलः कुमारः उपरि प्रसादवरगतो यथा जमालिः यावत् विहरति ॥ सू० ९ ॥
I
टीका - अथ महाबलस्य कुमारस्य पाणिग्रहणादिकं प्ररूपयितुमाह- 'तरणं तं ' इत्यादि । ' तरणं तं महब्बलं कुमारं अम्मापियरो अन्नया कयावि, सोभणंसि तिहिकरण दिवस नक्खतमुहुत्तंसि' ततः खलु तं पूर्वोक्तं महाबलं कुमारम् अम्बापितरौ, अन्यदा कदाचित् शोभने, तिथिकरणदिवस नक्षत्रमुहूर्ते, 'ण्डायं कयबलिकम्मं कयकोउयमंगलपायच्छित्तं सव्वालंकारविभूसियं' स्नातं - कृतस्नानम्, महाबल पाणिग्रहण की वक्तव्यता
4
तएण त' इत्यादि
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने महाबल कुमार के पाणिग्रहण आदिका वर्णन किया है- 'तएणं तं महब्बलं कुमार अम्मापियरा अनया कयावि सोभणंसि तिहिकरणदिवसनक्खत्तमुहुत्तंसि' इसके बाद किसी एक समय महाबलकुमार के मातापिता ने महाबल कुमार का शुभतिथि में, शुभकरण में, शुभदिवस में, शुभ नक्षत्र में और शुभमुहूर्त में विवाह किया ऐसा सम्बन्ध यहां पर लगा लेना चाहिये —મહાબલના વિવાહની વક્તવ્યતા "agora" Sculle
ટીકા-આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે મહાખલ કુમારના વિવાહ આદિનું વર્ણન यु छे " तरणं त' महब्बल कुमार अम्मापिथरो अन्नया कयाबि सोभणंसि विकिरण दिवस नक्वत्तमुडुत्तंसि." त्यार માદ ચેાગ્ય સમયે મહામલ सुभा રના માતાપિતાએ શુભ તિથિમાં, શુભ દિવસે, શુભ કરમાં, શુભ નક્ષત્રમાં અને શુભ મુહૂર્તમાં મહાખલ કુમારના લગ્ન કર્યાં. વિવાહ થયા પહેલાં મહા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
५७४
भगवतीस्त्रे कृतबलिकर्माणम् , कृतं बलिकर्म-वायसादिभ्योऽन्नदानं येन तं तथाविधम् , कृत कौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तम्- कृतं रक्षाविधानार्थ कौतुकं मङ्गलं प्रायश्चित्तं येन तं तथा विधम् , एवं सर्वालङ्कारविभूषितम्-सर्वालङ्कारैविभूषितम् , 'पमक्खणगण्हाणगीयवाइयपसाहणटुंगतिलगकंकणअविवबहुउवणीय' प्रम्रक्षणकस्नानगीतवादितमसाधनाष्टाङ्गतिलककङ्कणाविधववधूपनीतम्-तत्र पम्रक्षणकम्-अभ्यञ्जनम्, स्नानगीतवादितानि-प्रसिद्धान्येव, प्रसाधनं-मण्डनम् , अष्टसु अङ्गेषु तिलका:पुण्ड्राणि अष्टाङ्गतिलकाः, कङ्कणंच-रक्तदवरकरूपम् , एतानि अविधववधूमि:सौभाग्यवतीभिः स्त्रीभिः उपनीतानि यस्य तं तथाविधम् , 'मंगलमुजंपिएहि य वरकोउयमंगलोरयारकयसंतिकम्म' मङ्गलमुजल्पितैश्च-मङ्गलानि-मङ्गलजनकगीविवाह होने के पहिले उस अवसर पर महापलकुमार को स्नान करवाया गया, स्नान कराने के बाद उन्होंने काक आदिकों के लिये अनमदानरूप बलिकर्म किया रक्षा के निमित्त या दुःस्वा आदिकों के विघात के निमित्त उन्होने कौतुक, मंगल एवं प्रायश्चित्त किया, फिर उनके शरीर को समस्त अलंकारो से विभूषित किया गया 'पमक्खणग पहाणगीयवाइयपसाहणटुंगतिलगकंकणअविहववहु उवणीय पादमें सौभाग्यवती स्त्रियों ने महावल कुमार का उपटन किया, उषटन के बाद उनका जल से अभिषेक किया, फिर सब ने मिलकर विवाह के गीत गाये ढोलक आदि बाजे बाद में वैवाहिक समय पर पहिरने योग्य आभूषणों को उन्हें पहिराया उनके आठों अङ्गों में तिलक लगाये लालडोरे का उनकी कलाई में कङ्कण बांधा · मंगल सुजंपिएहि य बरको બલ કુમારને ૨નાન કરાવવામાં આવ્યું, સ્નાનવિધિ પતાવીને તેણે કાગડા વિગેરેને અન્ન પ્રદાન કરવા રૂપ બલિકર્મ કર્યું. રક્ષા, દુઃસ્વપ્નનિવારણ આદિ નિમિત્તે તેણે કૌતુક, મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત્ત વિધિ કરી. ત્યાર બાદ તેના શરીરને समस्त थी विभूषित ४२१मा सा-यु. “पमाखणगण्हाणगीयवाइयपसाहढुंगतिलगकंकणअविहववहुउवणीय" त्या२ मा सौभाग्यवती સ્ત્રીઓએ મહાબલકુમારને ઉપટન કર્યું (ચણીને લેટ અને સુગંધિત દ્રવ્ય શરીરે ચોળવાની ક્રિયાને ઉપટન કહે છે), ઉપટન કરીને જળથી તેનો અભિપિંક કરવામાં આવ્યું. ત્યારબાદ તેમણે વિવાહનાં ગીત ગાયાં, ઢોલક આદિ વાજિંત્રો વગડાવ્યા. ત્યારબાદ વિવાહને સમયે પહેરાવવા એગ્ય આભૂષણે. તેને પહેરાવવામાં આવ્યાં. તેના આઠે અંગે પર ચાંદલા કરવામાં આવ્યા na dat xis aa ar e wiuni I०यु'. “ मंगलसुजपिएहिय
श्री. भगवती सूत्र : ८
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
Em
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५७५ तगानविशेषरूपाणि, सुजल्पितानि-आशीर्वचनानि तैः करणभूतैः वर कौतुकमालोपचारकृतशान्तिकर्माणम्-तत्र-वराणि-श्रेष्ठानि यानि कौतुकानि-भूतिरक्षादीनि, मङ्गलानिच सर्षपादीनि तपो यः उपचार:-रक्षानिमित्तकक्रियारूपः, तेन कृतं शान्तिकर्मविघ्नोपशमनक्रिया यस्य येन वा तं तथाविधम् , महाबलमितिपूर्वेण सम्बन्धः, 'सरिसयाणं सरित्तयाणं सरिसबयाणं, सरिसलावण्णरूवजोव्वणगुणोववेयाणं' सदृशीनां-परस्परेण महाबलापेक्षया वा तुल्यानां-महाबलानुरूपाणाम् , सहक्त्वां -सदृशच्छवीनाम् , सदृशास्त्वचो यासां तासामित्यर्थः, सहग्वयसाम्सदशानि वयांसि यासां तासां समानयस्वकानाम् सदृशलावण्यरूपयौवनगुणोपेतानाम्-तत्र लावण्यं-मनोज्ञता, रूपम्-आकृतिः सौन्दर्यम् , यौवनं उयमंगलोवयारकयसंतिकम्म' फिर मंगल जनक गीतों के गाने से तथा आशीर्वाद के वचनों से श्रेष्ठ भूति रक्षादित कौतुक रूप, सर्षपादि मंगलरूप उपचार से उसके निमित्त शान्ति कर्म किया 'सरिसयाण' सरित्तयाणं, सरिसव्वयाणं, सरिसलावण्णरूवजोवणगुणोक्वेयाण' इस प्रकार से जब महाबल कुमार के विवाह होने के पहिले का जो कुछ लोकाचार के अनुरूप कृत्य किया जाना चाहिये था। वह जब यथायोग्यरीति से हो चुका-तब उसका ऐसी कन्याओं से साथ पाणिग्रहण संस्कार संपन्न हुआ-जो आपस में तुल्य थीं या महाबल की अपेक्षासे तुल्य थीं-अर्थात् महाबल के अनुरूप थी,-जिन की छवि आपस में एक दूसरी से कमती बढती नहीं थीं, जो समान एक सी-छविधाली थीं, त्वचा-चमड़ी भी जिनकी एकसी थी, उमर भी जिनकी एकसी थी, परकोउयमंगलोवयारकयसंतिकम्म” त्या२ मा म त આવ્યાં, આશીવાદ ના વચને બેલવામાં આવ્યાં, આંખમાં કાજલ આંજવા રૂપ અને કાજલ ચાંદલા કરવા રૂપ કૌતુકવિધિ અને મસ્તક પરથી સરસવ ઉતારવા રૂપ મંગલવિધિ કરીને બલરાજ કુમારને નિમિત્તે શાન્તિકમ કર. पामा सायु. “सरिसयाण', सरित्तयाण, सरिसव्वयाण, सरिमलावण्णरूवतोव्वणगुणोववेयाण" मा शत पहेला रे२ यारने मनु३५ व १२वी જોઈએ તે તે વિધિ યથાયોગ્ય રીતે કરવામાં આવી. ત્યારબાદ તેના લગ્ન એવી આઠ કન્યાઓની સાથે કરવામાં આવ્યા કે જેઓ મહાબલને માટે અનુરૂપ હતી, જે કન્યાએ રૂપમાં સમાન હતી, એક પણ કન્યા અન્ય કન્યાઓ કરતાં રૂપમાં ચડિયાતી પણ ન હતી અને યૂન પણ ન હતી, તે આ કન્યાઓ એક સરખા દેખાવવાળી, એક સરખી ત્વચાવાળી, એક સરખા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
भगवतीस्ने युवस्त्रम् , गुणाः-प्रियमधुरभाषणादयस्तै रुपेतानां-युक्तानाम् , 'विणीयाणं कयकोउयमंगलपायच्छि नाणं, सरिस्सएहिं रायकुलेहितो आणिल्लियाणं' विनीतानांविनयगुणसंपन्नानाम् , कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तानाम् , सदृशेभ्यो राजकुलेभ्य आनीतानाम् 'अट्टण्हं रायवरकन्नाणं एगदिवसेणं पाणि गिहाविसु' अष्टानां राजवरकन्यानाराजवरकुमारीणाम् , एकदिवसेन-एकस्मिन् दिने शुभमुहूर्ते पाणिम् अग्राहयताम्पाणिग्रहणं कारितवन्तौ । 'तएणं तस्स महब्बलस्स कुमारस्स अम्मापियरो अयमेयारूवं पीइदाणं दलयंति' ततः खलु तस्य महाबलस्य कुमारस्य अम्बापितरौ पुत्रविवाहमहोत्सवोपलक्ष्ये इदं वक्ष्यमाणस्वरूपम् , एतद्रूपं प्रीतिदानं-दत्तः, दापयतो जो समान लावण्य से-मनोज्ञता से, समान आकृति से-सौदर्य से, समान यौवन से और समान प्रिय, मधुर भाषण आदि गुणों से युक्त थीं “ विणीयाणं कयकोउयमंगलपायच्छित्ताणं, सरिसएहिं, रायकुलेहितो, आणिल्लियाणं" विनयगुण से जो भरपूर थी, कौतुक, मंगल
और प्रायश्चित्त जो किया करती थीं-अथवा जिनके द्वारा कौतुक, मंगल एवं प्रायश्चित्त किये जा चुके थे-जो सदृश राजघरानों से लाई गई थीं ऐसी 'अट्ठण्ह रायवरकन्नाण एगदिवसेण पाणिगिहावितु' आठ उत्तम राजकन्याओं के साथ उसका एक ही दिन में पाणिग्रहण संस्कार हुआ 'तएणं तस्स महब्बलस्स कुमारस्स अम्मापियरो अयमे. यारूवं पीइदाणं दलयंति' पाणिग्रहण हो जाने के बाद महापलकुमार के मातापिता ने इस विवाह के उपलक्ष्य में इस प्रकार का प्रीतिदान લાવશ્યવાળી, એક સરખા રૂપ સંપન્ન અને એક સરખા યૌવન સંપન્ન હતી. તે આઠે કન્યાઓ પ્રિય અને મધુર ભાષા બેલનારી અને બીજા પણ ઘણું समान गुरुवाणी ती. “ विणीयाण कयकोउयमंगलपायच्छित्ताण सरिसरहिं रायकुलेहिता, आणिल्लिायाण "ता विनयशुश्थी युत ती, तसाहीत, મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત્ત વિધિ કર્યા કરતી હતી અથવા જેમના દ્વારા કૌતુક, મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરવામાં આવી ચુક્યા હતા, એવી તે આઠે કન્યાઓ समान गोमांथा ५५ ४२वामा मापी ती. “ अटण्ह रायवरकमाण एगदिवसेण पाणिं गिहाविसु" मेवी मा8 न्याय। साथे मे से મહાનલ કુમારના લગ્ન કરવામાં આવ્યા.
__"तएण तस्स महबलस्स कुमारस्स अम्मापियरो अयमेयारूव पीइदाण दलयंति" महामद भानु पालिड गया माह, मा विवाह निभित्ते तेना मातापितामे नाय प्रभा प्रीतिदान. ही मया अपा०यु " तजहा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०११ उ० ११ सू०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५७७ वा, तदेव प्रीतिदानस्वरूपमाह-'तंजहा-अहिरण्यकोडीओ, अट्टसुचण्णकोडीओ, अट्ठमउडे, मउडप्पवरे' तद्यथा-अष्टौ हिरण्यकोटीः१, अष्टौ सुवर्णकोटीः२, अष्टौ मुकुटानि३, मुकुटप्रवराणि-मुकुटेषु प्रवराणि-श्रेष्ठानि, 'अट्ठ कुंडलजुए, कुडंलजुयप्पवरे, अट्टहारे, हारप्पबरे' अष्टौ कुण्डलयुगानि, कुण्डलयुगप्रवराणि कुण्डलयुगेषु प्रवराणि-श्रेष्टानि४, एवम् उत्तरत्रापि बोध्यम् , अष्टौ हारान् , हारप्रवरान्५, 'अट्ठ अद्धहारे, अहारप्पवरे' अष्टौ अर्द्धहारान् , अर्द्ध हारेछु भवरान्६, अट्ट एगावलीओ, एगावलिप्पवराओ' अष्टो एकावलीः, एकावली प्रवराः, 'एवं मुत्तावलीओ, एवं कणगावलीओ, एवं रयणावलीभो' एवं-तथैव अष्टारित्यर्थः, मुक्तावली, एवमेवअष्टौ कनकावली:, एवमेव - अष्टौ रत्नावली', 'अट्ठ कडगजुए, बडगजुयप्पवरे, एवं तुडियजुए' अष्टौ कटरयुगानि-वलयाभरणयुगानि, कटक्युगेषु प्रवराणि, दिया अथया-दिलवाया 'तं जहा-अट्ठाहेरपणकोडीओ, अट्ठसुवण्णकोडीओ, असउडे मउडप्पवरे' आठहिरण्य कोटी१, आठ सुवर्णकोटि २, मुकुटों में श्रेष्ट आठ मुकुट ३, 'अट्ठ कुंडलजुए कुंडलजुयप्पवरे अट्टहारे हारप्पवरे' कुंडल जोडियों में श्रेष्ट आठ कुण्डलों की जोड़ी ४, हारों में उत्तम आठ हार ५, 'अट्ट अद्धहारे, अद्धहारप्पवरे' अर्द्धहारों में उत्तम आठ अर्द्धहार ६,' 'अट्ठ एगावलीओ एगावलिप्पवराओ' एकावलियों में श्रेष्ठ आठ एकावलियां ' एवं मुत्तावलीओ, एवं कणगावलीओ, एवं रयमावलीओ, इसी प्रकार से आठ मुक्तावलियां, आठ कनकावलियां, आठ रत्नावलियां 'अह कडगजुए कडगजुयप्पवरे, एवं तुडियजुए' आठ कटककडा युगों में श्रेष्ठ कटकों की जोडी, इसी प्रकार से बाहुओं के भूषणरूप आठ त्रुटिकयुग, अहिरण्णकोडीओ, अनुसुवण्णकोडीओ अट्ठ मउडे मउडप्पवरे " मा २९५કેટી ૧ (આઠ કરોડ ચાંદીના સિક્કા), આઠ સુવર્ણ કેટી ૨ (આઠ કરોડ સોનાના (A) श्रेष्मा श्रेष्ठ सेवा मा भुगट!, 3 " अट्ठ कुंडलजुए कुंडलजुयप्पवरे, अटूहारे हारप्पवरे" हुनी माथी श्रेष्ठ सेवा 8 सनी 31, रोमां उत्तम. मे मा छ, अटू अद्धहारे, अद्धहारप्पवरे " महाभांथा उत्तभमा उत्तम सव मा सारे, “अदुएगावलीओ एगावलिप्पवराओ" मेस२१ रोमांथी उत्तममा उत्तम 418 मेस। २१, “एवं मुत्तावलीओ, एव कणगावलीओ एवं रयणावलीओ” मे०८ प्रमाणे मा४ भुतावसिस, 18 सियो, मा8 नावलियो, “ अटू कडगजुए कडगजुयप्पवरे, एव तुडियजुए" ४.४ युग ( 31)माथी उत्तममा उत्तम सेवा આઠ કટકયુગો, એજ પ્રમાણે બાહુઓના ભૂષણ રૂપ આઠ શ્રેષ્ઠ ત્રુટિકયુગ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
--
--
-
-
---
भगवतीसूने एवमेव अष्टौ टिकयुगानि-बाहाभरणयुगानि, 'अट्ठ खोमजुयलाई, खोमजुयलप्पवराई, एवं वडगजुयलाई, एवं पट्टजुयलाई, एवं दुगुल्लजुयलाई,' अष्टौ क्षौमयुगलानि-क्षौमं-कार्यासिकम् , अतसीमयं वा वस्त्रम् , तयुगानि, क्षौमयुगलेषु प्रवराणि, एवमेव-अष्टौ वटकयुगलानि, वटकं सरीमयं वस्त्रं, तयुगानि, एवमेव-अष्टौ पट्टयुगलानि-पह-पट्टमूत्रमयं वस्त्रं तयुगानि रेशमवस्त्रेति प्रसिदानि, एवं-तथैवअष्टौ दुकूलयुगलानि-दुकूळाभिधानं वृक्षत्वगनिष्पनं वल्कलवस्त्रं तयुगानि, एतेषु प्रवराणि 'अट्ठ सिरीओ, अट्ठहिरीओ, एवं पिईओ, किधीओ, बुद्धीओ, लच्छीओ' अष्टौ श्रियः, अष्टौ हियः, एवमेव-अष्टौ धृतीः, धियो वा, अष्टौं कीतीः, अष्टौ बुद्धीः, अष्टौ लक्ष्मीः, एताश्च श्रीप्रभृतयः षड्देवताः पुत्तलिका अवसेयाः 'अट्ठ नंदाई, अट्ट भदाई, अट्ट तले, तलपवरे' अष्टौ नन्दानि, अष्टौ भद्राणि-शुभसूच'अट्ट खोम जुयलाई खोमजुयलप्पवराई' सूत के बने हुए या अतसी के बने हुए वस्त्र युगलों में श्रेष्ठ आठ वस्त्रयुगल ' एवं वडगजुयलाई, एवं पट्ट जुयलाई एवं दुगुल्लजुयलाई' टसर के वस्त्रयुगलो में श्रेष्ठ आठ टसर के बलयुगल, रेशमी वस्रयुगों में श्रेष्ठ आठ रेशमी वस्त्रों की जोड़ी. वृक्ष की छाल से पने हए दुक युगों में श्रेष्ठ ऐसे आठ दुकूलयुग, अह सिरीओ, अट्ठ हिरीओ, एवं धिईमो, कित्तीओ, बुद्धीओ, लच्छीओ' आठ श्री देवीकी पुत्तलियां, आठ ही देवी की पुतलियां, आठ धृति देवी की पुत्तलियां, आठ कीर्ति-देवी की पुत्तलियां, आठ घुद्धि देवी की पुलियां, आठ लक्ष्मीदेवी की पुत्तलियां, 'अट्ट नंदाई, अढ भद्दाई, अद्वेतले, तलप्पयरे' भाठ नन्द, भाठ भद्र-शुभ सूचक आसनविशेष, एवं शय्या में श्रेष्ठ आठ तल-शय्याविशेष, जो कि ये (मामी ) “ अट्ट सोमजुबलाई सोम जुयलप्पबराइ" सूतर અથવા અળસીના બનેલા વયુગલેમાંથી એક ઉત્તમમાં ઉત્તમ વિશ્વયુગલો, " एप बडगजुयलाई, एवं पट्ट जुयठाई, एवं दुगुखजुयलाई" मे प्राधे ટસરના વસ્ત્રયુગલમાંથી આઠ ક ટમરને અણુમલો, રેશમી વસ્ત્રોમાંથી છે એવી આઠ રેશમી વાની – ડે, વૃક્ષની છાલમાંથી બનાવેલા દલસુसोमांधी मा ४ सय मा संयुगे। “अद्र सिरीओ, अट्र हिरीओ, एवं' घिईओ कित्तीओ, बुद्धीओं, लच्छीमो" श्री हवानी मा पुत्तलीसी, डी દેવીની આઠ પુત્તલીઓ, આઠ કીર્તિદેવીની પુત્તલી, આઠ બુધિદેવીની પુત્તલી, मा भीवानी पुत्तीया, पतिवानी म पुत्तलामा, “अ४ नंदाइ', अड भहाई', अद्भुतले, तलप्पवरे" मा नन्हासन, म लद्र (शुभ सूय मासन. વિશેષ) અને શય્યાઓમાં છઠ એવાં આઠ તલ (ાણ્યા-પથારી વિરોષ) કે જે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५७९ कासनानि, अष्टौ तलान तलपवसन्-शय्याविशेषान् 'सवरयणामए' एतान् पूर्वोक्तान सर्वरत्नमयान्-सर्वथा रत्ननिर्मितान् रत्नखचितान वा दत्तः इति पूर्वण सम्बन्धः, 'णियगवरभवणकेउ अनुपए, अयप्पवरे' निजकवरभवन केतून-स्व. कीयश्रेष्ठमासादस्य केतुरूपान् , अष्टौ ध्वजान् , वजप्रवरान्-ध्वजेषु श्रेष्ठान् 'अट्टवये क्यप्पवरे दस गोसाहस्सिएणं वएणं' अष्टौ बनान्-गोकुलानि, बनावरान्-व्रजेषु श्रेष्ठान , दशगोसाहस्निकेण व्रजेन-दशसहस्रगोसमुदायरूपनजस्वरूपा. पेक्षया अष्टौ ब्रजप्रवरान् व्रजान दत्तः, 'अट्ठ नाडगाई नाडगप्पवराई बत्तीसपदेणं नाडएणं' द्वात्रिंशदबद्धेन-द्वात्रिंशद्विधेन, नाटकेन-नाटकापेक्षया अष्टौ नाटकानि, नाटकप्रवराणि-नाटके श्रेष्ठानि 'अट्ठ आसे, आसप्पवरे, सव्वरयणमए, सिरिघर पडिरूवए' अष्टौ अश्वान्-अश्वप्रवरान्-अश्वेषु श्रेष्ठान , सर्वरत्नमयान्-सर्वथा रत्नमयभूषणसज्जितान् , अतएव श्रीगृहपतिरूपकान-लक्ष्मीभाण्डागारतुल्यान् , 'अट्ठ 'सधरयणामए' सब सर्वथा रत्नों की ही बनी हुई थीं-दिये 'णियग. वरभवण केऊ अह झए झयप्पवरे' तथा ध्वजों में सर्वश्रष्ट ऐसी अपने श्रेष्ट प्रासाद की केतुरूप आठ ध्वजाएँ, 'अट्ट वये वयप्पवरे' दस गोसाहस्सिएण वएण' वजों में श्रेष्ठ आठ व्रज दिये एक २ ब्रज में दश हजार गोसमूह होता है । अट्ठ नाहगाई नाडगप्पवराई बत्तीसवद्वेण नाडएण' बत्तीसप्रकार के आठ नाटक दिये, जो कि नाटकों में श्रेष्ट थे ' अट्ट आसे, आसप्पवरे, सवरयणामए, सिरिघरपडिरूथए' आठ घोड़े दिये जो कि घोड़ों में ष्ठ थे और श्रीघर के जैसे थे-लक्ष्मी के भण्डार के तुल्य थे, एवं सर्व प्रकार के रत्नों के भूषणों से सजित " सव्वरयणामए " २ सया रत्नानी " भनेकी ती ते हीथी.
“णियगवरभवणकेऊ अट्ट झए झयप्पवरे” तथा मां श्रेष्ठ मेवी पाताना भवननी तु३५ 8 ५ । ५५५ सीधी. “ अटु वये वय. प्पवरे, दसगोसाहस्सिएण वएण" बलमा | सन २४ नहीधा. प्रले પ્રત્યેક વ્રજમાં–કુલ-દસ હજાર ગાયે હેય છે, એવાં આઠ ઘરે દીધાં એમ सडी सभा मे. "अट्ट नाडगाई नाडगप्पवराई बत्तीसबर्तण नाडएण" पत्रीस प्रारना नाटीमा सर्वश्रेष्ठ सेवा 23 नाटी वीघi. “अदु आसे, आसप्पवरे, सम्बरयणामए सिरिघरपडिरूवए" घाममा श्रेष्ठ सेवा श्रीधर (લામીના ભંડાર સમાન આઠ અશ્વો દીધાં. તે ઘેડાએ બધાં પ્રકારનાં રોનાં भाभूषणेथी विभूषित ता. “ अट्ट हत्थी पत्थिप्पवरे, सव्वरयणामए सिरि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५८०
भगवतीस्त्रे हत्थी, हथिप्पवरे, सव्वरयणमए सिरिघरपडिरूवए' अष्टौ हस्तिनः, हस्तिप्रवरान् हस्तिषु श्रेष्ठान् , सर्वरत्नमयान्-हस्तियोग्यरत्नमयाभूषणसज्जितान् , अतएव श्रीगृहपतिरूपकान् , लक्ष्मीभाण्डागारतुल्यान , 'अट्ठजाणाई, जाणप्पवराई' अष्टौ यानानि-शकटादीनि, यानपवराणि-यानेषु श्रेष्ठानि, ' अट्ठ जुगाई, जुगप्पवराई, एवं सिबियाओ, एवं संदमाणोओ, एवं गिल्लीओ, दिल्लीओ,' अष्टौ युग्यानिगोल्लदेशमतीतानि रिकशा' पदवाच्यानि जम्पानानि, युग्यप्रवराणि-युगेषु श्रेष्ठानि, एवं तथैव अष्टौ शिविकाः,-शिखराकाराच्छादित जम्पानरूपाः, एवं-तथैव अष्टौ स्यन्दमानिकाः-पुरुषप्रमाणजम्पानविशेषान् , एवम्-अष्टौ गिल्लीः, अष्टौ थिल्ली, 'गिल्ली थिल्ली' इतिनामकयानानि, 'अट्ट वियड जाणाई, वियडजाणप्पवराई' थे 'अट्ट हत्थी हथिप्पवरे, सम्वरयणामए सिरिघरपडिरूवए' आठ हाथी दिये जो समस्त हाथियों में श्रेष्ठ थे, एवं सर्वथा रत्नों के भूषणों से जो सुसजित थे और इसीलिये जो लक्ष्मी के भण्डार के समान थे 'अट्ट जाणाह, जाणप्पवराह, आठ शकट आदि यान (गाडी) दिये जो कि समस्त यानों में श्रेष्ठ थे 'अट्ट जुगा, जुगप्पवराई', एवं सिवियाओ, एवं संदमाणीओ, एवं गिल्लिओ, थिल्लिओ' गोल्लदेशप्रसिद्ध आठ रिक्शा दिये जो कि समस्त रिक्शाओं में उत्तम थे इसी प्रकार से शिखर के आकार के आच्छादित जम्पान रूप आठ शिविकाएँ दीं, पुरुषप्रमाण जम्पानरूप आठ स्यन्दमानिकाएँ दी जो कि समस्त स्यन्दमानिकाओं में श्रेष्ठ थीं आठ दिल्ली और आठ गिल्ली नामक यान विशेष दिये 'अट्ठ वियडजाणाइवियडजाणप्पवराई' आठ
घरपडिरूवए " हाथीमा श्र सेवा मा हाथी . ते माडे डाथी सभाना ભંડાર જેવાં અને સર્વ પ્રકારનાં રત્નનાં આભૂષણેથી સુસજિજત હતા. “ अट्र जाणाई, जाणप्पवराई" समस्त यानामा श्र०४ मे मा २४ट माहि यान हीi. “ अट्ठ जुगाई, जुगप्पवराई, एव सिवियाओ, एवौं संदमाणीओ, एव गिल्लिओ, थिल्लिओ' मा शप्रसिद्ध मा युग (रिक्षासी) हाथी, रे સમસ્ત રીક્ષાઓમાં શ્રેષ્ઠ હતી, એ જ પ્રમાણે સમસ્ત શિબિકાઓમાં શ્રેષ્ઠ એવી આઠ શિબિકાએ દીધી. શિબિકા (પાલખી) શિખરના આકારથી આચ્છાદિત હોય છે. આઠ ઉત્તમમાં ઉત્તમ સ્વત્વમાનિકાએ દીધી. સ્વન્દમાનિકા પુરુષપ્રમાણ મ્યાના રૂપ હોય છે આઠ શ્રેષ્ઠ થિલી અને આઠ શ્રેષ્ઠ ગિલી सीधी. किसी भने Dreal यानविशेषान नाम छे. “ अट्र वियडजाणाई
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११३० ११ सू०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
५८१
"
अष्टौ विद्युतयानानि - आच्छादनरहितशकटानि, विवृतयानपत्रराणि - विद्युतयानेषु श्रेष्ठानि, 'अहरहे पारिजाणिए, अहरहे संगामिए,' अष्टौ स्थान पारियानिकान्परियानं - क्रीडाप्रयोजनं येषां ते पारियानिकाः तान्, अष्टौ रथान् सांग्रामिकानसंग्रामः प्रयोजनं येषां ते सांग्रामिका स्तान्, 'अट्टआसे, आसप्पवरे, अट्ठ हत्थी हत्थपवरे, अट्टगामे गामपवरे, दसकुलसाहस्सिएणं गामेणं' अष्टौ अवान् अश्वमवन्- अधेषु श्रेष्ठान्, अष्टौ हस्तिनः, हस्तिमवरान् - हस्तिषु श्रेष्ठान् अष्टौ ग्रामान्, ग्रामपक्रान्-ग्रामेषु श्रेष्ठान्, दशकुलसाहस्रिकेण ग्रामेण दशसहस्रसंख्यककुलसमुदायरूपग्रामापेक्षया अष्टौ ग्रामान्, 'अद्भुदासे, दासप्पवरे, एवंचैव दासीओ, एवं किंकरे, एवं कंजुइज्जे, एवं वरिसघरे, एवं महत्तरए,' अष्टौ दासान - सेवआच्छादन रहित शकट दिये जो कि आच्छादनरहित शकटों में उत्तम ये 'अहरहे. पारिजाणिए, अहरहे संगामिए' क्रीडा करने में साधनभूत आठ रथ दिये-ये रथ नानाप्रकार की क्रीडा करने में काम देते थे इसी प्रकार युद्ध में काम आने वाले आठ संग्रामिक रथ दिये। 'अट्टमासे, आसप्पवरे अट्टहत्थी; हस्थिप्पवरे, अड्ड गामे गामप्पवरे' दसकुल साहस्सिएण गामेग' घोड़ों में श्रेष्ठ आठ घोडे दिये, हाथियों में श्रेष्ठ आठ हाथी दिये जिनमें दश १० हजार कुल रहते हैं उसका नाम गांव है - ऐसे गांव भी ८ दिये 'अट्ठ दासे दासपवरे, एवं चेव दासीओ, एवं किंकरे, एवं कंबुहज्जे, एवं वरिसधरे, एवं महसरिए' दासों में श्रेष्ठ आठ दास-सेवक दिये, इसी प्रकार से दासियों में श्रेष्ठ आठ
वियडजाणपत्रराई " साच्छाहन रहित शटोमाथी उत्तममां उत्तम आठ આચ્છાદન રહિત શકટો દીધાં. अट्ठ रहे पारिजाणिए, अ रहे संगामिए' કીડા કરવામાં સાધનભૂત એવાં આઠ રથ દીધા, જે વિવિધ પ્રકારની ક્રીડા કરવામાં ઉપયાગી થઈ પડે એવાં હતા, તથા યુદ્ધમાં કામ આવે એવાં આઠ सामि २थ हीघा " अट्ठ आसे, आस पवरे, अट्ट हत्थी इत्थिप्एवरे, अट्ठ गामे गामपवरे " घोडामा श्रेष्ठ मेषां माठ घोडा, हाथीओम श्रेष्ठ सेवां અશ્ન હાથી અને ગામેમાં શ્રેષ્ઠ એવાં આઠ ગામ दीघा. दस कुलसाह स्त्रिण गामेण ” ते प्रत्येक मां हस હજાર માણસા રહેતાં હતાં.
66
अट्ठ दासे दासम्पवरे, एव चेव दासीओ, एवं किंकरे, एष कंचुइज्जे, एव रिसघरे, एवं महचरिए " हासोभां श्रेष्ठ शेवां आई हास हीघा, हासीयोमां
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
"
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८२
____ भगवतीने कान् , दासप्रवरान्-दासेषु श्रेष्ठान् , एवमेव-पूर्वोक्तरीत्यैव-अष्टौ दासी:-परिचारिकाः, एवमेव-अष्टौ किङ्करान्-प्रतिकर्मप्रसाधनपृच्छाकारिणः, एवमेयअष्टौ कञ्चुकिनः-प्रतीहारान्-अन्तःपुरवर्तिनो वृद्धपुरुषान् , एवमेव-अष्टौ वर्षधरान्-अन्तःपुररक्षकक्लोबजनान् , एवमेव-अष्टौ महत्तरान्-अन्तःपुरकार्यचिन्तकान् , 'अट्ट सोवन्निए, ओलंबणदीवे, अट्ट रुप्पामए ओलंबणदीवे, असुवण्णरुप्पामए ओलंबणदीवे' अष्टौ सौवर्णिकान्-सुवर्णनिमितान् अवलम्बनदीपानशृङ्खलाबद्धदीपान दीपाधारपात्राणीत्यर्थः एवमग्रेऽपि अष्टौ रूप्यमयान, अवलम्बनदीपान , अष्टौ सुनर्णरुप्यमयान् अवलम्बनदीपान् , 'अट्ट सोवन्निए उकंचणदीवे, दासियां दीं, किंकरों में श्रेष्ठ आठ किङ्कर-हर एक काम को पूछकर ही करनेवाले ऐसे मनुष्य दिये, आठ ही अन्तः पुर वर्ती वृद्धपुरुष दिये जो कि प्रतीहार का काम करने में होशियार थे ओठ हो वर्षधर-अन्तःपुर रक्षक नपुंसक मनुष्य दिये आठ ही महत्तर-अन्तःपुर के कार्यचिन्तक जन दिये 'अट्ठसोवनिए, ओलंबनदीवे, अट्ठरूप्पामए ओलंषणदीवे, असुवण्णरूप्पामए ओलंबणदीवे ' आठ सोने के बने हुए दीपाधारपात्र दिये, आठही चांदी के बने दीपाधारपात्र दीवेट दिये और आठ ही सोने चांदी के बने दीपाधार पात्र दिये । इनमें एक ही लाईन में चोकौर दीपक जलते रहते हैं। यह कहीं २पर चार कानों की होती है और कहीं २ पर गोल होती है। इसे दीवेट या समाई कहते हैं। 'अट्ट सोवभिए उक्कंचण दीवे, एबंचेव तिन्न वि' इसी प्रकार से सोने चांदी और सोने શ્રેષ્ઠ એવી આઠ દાસીએ દીધી, કિંકરોમાં શ્રેષ્ઠ એવા આઠ કિકરી દીધા. દરેક કામ પૂછીને કરનારા પગારદાર સેવકને કિંકર કહે છે. અન્તઃપુરના પ્રતિહાર તરીકે કામ કરનારા આઠ શ્રેષ્ઠ વૃદ્ધ પુરુષો દીધા, આઠ વર્ષધર (અંતઃપુરના રક્ષક નપુંસક મનુષ્ય) દીધા અને આઠ મહત્તર (આંતપુરના यायिन्त भासे) धा.
“ अट्र सोवन्निए ओलंबनदीवे, अटरूप्पामए ओलंबणदीवे, अट्ट सुवण्णरूप्पामए ओलंबणदीवे” २५ ४ सेनाना मनावमा वाधारपात्र (अडियो), माई ચાંદીના બનાવેલાં દીપાધારપાત્ર અને આઠ સોનાચાંદીના બનેલાં દીપાધારપાત્ર દીધા. આ દીપાધારપાત્રમાં એક જ લાઈનમાં ચારે કોર દીપક બન્યા કરે છે. તે કઈ કઈ પ્રદેશોમાં ખૂણવું હોય છે અને કઈ કઈ પ્રદેશમાં ગેળા २ डाय छे. “ अट्ट सोवन्निए उकंचणदावे, एवं चेव तिन्न वि" मेनन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५८३ एवं चेव तिन्निवि' अष्टौ सौवर्णिकान्-सुवर्णरचितान् , उत्कञ्चनदीपान्-अर्चदण्डयुक्तान्दीपान् , एवमेव-पूर्वोक्तरीत्यैव त्रीनपि दीपान् सुवर्ण-रुप्य-सुवर्णरुप्यभेदात् , तथा च अष्टौ रुप्यमयानपि उत्कञ्चनदीपान्, अष्टौ सुवर्णरुप्यमयानपि उत्कश्चनदीपान् ‘अट्ट सोवन्निए थाले, अट्ट रुप्पमए थाले अट्ठ सुवण्ण रुप्पमए थाले' अष्टौ सौवर्णिकान्-सुवर्ण निर्मितान् स्थालान् , अष्टौ रुप्यमयान् स्थालान् अष्टा सुवर्णरूप्यमयान स्थालान् 'अट्ट सोवणियाओ पत्तीओ, अट्ट रुप्पाम: याभो पत्तीमो, अट्ट सुवण्णरुप्पामयामो पत्तीओ' अष्टौ सौवर्णिकी:-सुवर्णनिर्मिता: पात्री:-लघुपात्राणि, अष्टौ रुप्यमयीः पात्रीः-लघुपात्राणि अष्ट सुवर्णरुप्यमयीः पात्री:-लघुपात्राणि 'अट्ठ सोवन्नियाई थासयाई, अट्ठ रुप्पामयाई थास. याई, अट्ठ सुवण्णरुप्पामयाइ थासयाई' अष्टौ सौर्णिकानि-सुवर्णनिर्मिचांदी दोनों के मेल से बने हुए ऊर्ध्वदण्डवाले आठ उत्कंचण दीपक दिये इसमें बीच में दीपक रखे जाते हैं और ऊपर की ओर दण्डा निकला रहता है। ' अट्ट सोवन्निए थाले, अट्ठरूप्पमए थाले, अट्ट सुवण्णरूप्पमए थाले, आठ सोने के बने थाल, आठ चांदी के बने थाल, और आठ ही चांदीसोने के मेलसे बने हुए थाल दिये ' अह लोवन्नियाओ पत्तीओ, अङ्क रुपामयाओ अट्ट सुवण्णरुप्पामयाओ पत्तीओ' आठ २ ही सोने के, चांदी के और सोने चांदी के मेल से बने हुए छोटे २ पात्र दिये · अट्ठ सोवन्नियाई, थासयाई, अट्ट रुप्पामयाई थासयाई', अट्ट सुवण्णरुप्पामयाई थासयाई" आठ ही सोने के बने हुए तासक दिये आठ ही चांदी के बने हुए तासक दिये और आठ ही सोने चांदी के मेलसे बने हुए तासक પ્રમાણે સેનાના, ચાંદી અને સોનાચાંદીના બનાવેલાં આઠ આઠ ઉકંચદીપક (ટીવીઓ) દીધાં. ઉત્કંચણ દીપકમાં વચ્ચે દીપકો (વાટે) રાખવામાં भाव अन १५२नी माय व सासनीस २७. “ अट सोपन्निए थाले, अट्ट हप्पमए आले, अट्ट सुवण्णरप्पमए थाले" मा सोनाना થાળ દીધા, આઠ ચાંદીના થાળ દીધા અને આઠ સુવર્ણ અને ચાંદીના (मन्ना मिश्रथा बनाal) थाmlil. " अट्ठ सोवन्नियाओ पत्तीओ, आयु सुषण्णरुप्पमयाओ पत्तीजो" 18 सोनाना, 18 Aisln अने 8 सोना. Aisीन नानां नाना पात्र (पाटी!) Elui. “ अदु सोवन्नियाई' थासयाई अट्ट रुप्पामयाई थासयाई, अट्ठ सुवण्णरुप्पामयाई थासयाई” 2408 सेनानी બનાવેલી તાસકે. આઠ ચાંદીની તાસકો અને આઠ સેનાચાંદીની તાસકે દીધી. આ તાસકો દર્પણના આકારની હોય છે જેને “ડીશ' કહેવામાં આવે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तानि, स्थासकानि-तासक पदवाच्यपात्रविशेषान् मुकुराकारान् . ' तस्तरी' इति भाषा प्रसिद्धान , आटौं रुप्यमयानि स्थासकानि, अष्टौ सुवर्णरुप्यमयानि स्थासकानि, 'अट्ट सोवन्नियाई मल्लगाई, अट्ठ रुप्पामयाई मल्लगाई, अट्ठ सुवण्णरुप्पा. मयाई मल्लगाई' अष्टौ सौवर्णिकानि-सुवर्णनिर्मितानि मल्लकानि-पात्रविशेषान् , अष्टौ रुप्यमयानि मल्लकानि, अष्टौ सुवर्णरुप्यमयानि मल्लकानि, अट्ठ सोवणिओ तलियाओ, अट्ट सोवन्नियाओ कावइयाओ' अष्टौ सौवर्णिकी:-सुवर्णनिर्मिता, उपानहः एवं अष्टौ सौवर्णिकी कलाचिका:-वस्तुविशेषान् ‘अट्ठ सोवणिए अवएडए, अट्ट सोवन्नियाओ अवयकाओ' अष्टौ सौवर्णिकानि-सुवर्णनिर्मितानि अवै. डकानि-अवेडकनामकवस्तूनि, अष्टौ सौवर्णिकी:-सुवर्णनिर्मिताः वस्तुविशेषाः, अट्ठ मो वण्णिए पायपीढए, अह रुप्पामए पायपीढए, अट्ट सुवण्णरुप्पामए पायपीढर' अष्टौ सौवर्णिकानि-मुवर्णनिर्मितानि पाठपीठानि-पादन्यासलघुचल काणि दिये हिन्दी भाषा में इसे तासक-या तस्तरी कहते हैं। इसका आकार दर्पण के जैसा होता है। 'असोबन्नियाई मल्लगाई, अरुप्पामयाई मल्लगाइं अट्ठ सुवण्णरुप्पामयाई मल्लगाई' अट्ट सोपणियाभो तालियाओ, अट्ट सोवन्नियाओ कावड्याओ' आठ ही सोने के बने हुए मल्लक-पात्रविशेष दिये, आठ ही चांदी के बने हुए मल्लक-पात्रविशेष दिये आठ ही सोने चांदीके बने हुवे मल्लक दिये, आठ ही सोने की बनी हुई तलिका पादत्राण-विशेष दिये और आठ ही सोने की बनी हुई कलाचिकाएँ दाल आदि परोसने के लिये कड. च्छियां दी । 'अट्ट सीवन्निए अवएडए, अट्ट सोवन्नियाओ अवयकाओ' आठ ही सोने के बने हुए छोटे २ तवे दिये और आठ ही सोने के बने हुए घड़े २ तबे दिये 'अट्ट सोवणिए पायपीढए, अट्ट रुप्पामए पायपीढए, अट्ट सुवण्णरुप्पामए पायपीढए' आठ ही सोने के बने, आठ ही चांदी के बने और आठ ही सोने चांदी के बने हुए पादपीठ-बाजोटें दिये हिन्दी " अटु मोवन्नियाई मल्लगाई, अट्ट रुप्पामयाई मल्लगाई अट्ठ सुवण्णरुप्पामयाई मल्लगाई', अटू सोबन्नियाओ तालियाओ, अट्र सोवन्नियाओ कावइयाओ" 23 સેનાના બનાવેલા મલક (પાત્રવિરોષ), આઠ ચાંદીના મલક અને આઠ સોનાચાંદીના બનાવેલા મલક દીધાં. આઠ સોનાની બનાવેલી તાલિકાઓ (પગરખાંવિશેષ), આઠ સોનાની બનાવેલી કડછીએ, દાળ આદિ પીરસવા માટે अछी १५२राय छे. “ अटू सोवन्निए अवएडए, अट्र सोवन्नियाओ अवयकाओ" આઠ સુવર્ણ નિર્મિત નાની તવી અને આઠ સુવર્ણનિર્મિત મેટા તાવડા દીધા. " अट्र सोवण्णिए पायपीढर, अटू रुपामए पायपीढए, अटु सुवण्णरुप्पामए पायपीए" मा सोनाना मनावता, मा योहाना बनाने मने भाई सोना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५.५ 'चौकी' पदवाच्यानि, अष्टौ रुप्यमयानि पादपीठानि, अष्टौ सुवर्णरुप्यमयानि पादपीठानि, 'अट्ट सोवन्नियाओ भिसियामो, अह सोवन्नियाओ करोडियाओ' अष्टौ सौवर्णिकीः-सुवर्णनिर्मिताः, भिसिकाः-आसनविशेषरूपाः, अष्टौ सौरगिकी:-सुवर्णनिर्मिताः, करोटिकाः-पात्रविशेषरूपाः ताम्बूलपात्राणि 'अट्ट सोवण्णिए पल्लंके, अट्ट सोवणियाओ पडिसेज्जाओ' अष्टौ सौवर्णिकानि-सुवर्णनिमितानि, पल्यङ्कानि, अष्टौ सौवर्णिकी:-सुवर्ण निर्मिताः, पतिशय्याः-उत्तरशय्या, लघुशय्याः इत्यर्थः, 'अट्ठ इंसासगाई, अट्ठ कोचासणाई, एवं गरुलासणाई, उन्नयासणाई, दीहासणाई, भदासणाई, पक्खासणाई, मगरासणाई,' अष्टौ इंसासनानि-हंसाकारोपलक्षितानि आसनानि, अष्टौ क्रौंचासनानि-क्रौश्चाकारोपलक्षितानि आसनानि, एवमेव-अष्टौ गरुडासनानि, गरुडाकारोपलक्षितानि आसनानि, उन्नतासनानि-उन्नताकारोपलक्षितानि आसनानि, प्रणतासनानि - में इसे चौकी भी कहते हैं। 'अट्ट सोवन्नियाओ भिसियाओ, अह सोवन्नियाओ करोडियाओ' सोने के बने हुए आठ ही विशेष आसन दिये और आठ ही सोने के बने हुए पान रखने के डिब्बे दिये 'अट्ठ सोवन्निए पल्लंके, अट्ट सोवन्नियाओ पडिसेज्जाओ' सोने के बने हुए आठ पलंग दिये और सोने की बनी हुई आठ ही प्रतिशय्याएँ छोटी २ शय्याए दो ‘अट्ट हंसासणाई, अट्ट कोंचासणाई, एवं गरुलासणाई, उप्रयासणाई पणयासणाई दीहासणाई, भद्दासणाई, पक्खासणाई, मगरासणाई, आठ ही सोने के बने हुए हम जैसे आकारवाले आसन दिये, आठ ही क्रौंच के आकार जैसे सोने के बने हुए आसन दिये, आठ ही गरुड़ पक्षी के जैसे सोने के बने हुए गरुडासन दिये, आठ हीसोने के
ચાંદીના બનાવેલા પાદપીઠ બાજોઠ દીધા (પલંગ પર ચડવા ઉતરવા માટે તેને ઉપयो थाय छ तेथी तने पापी3 ४३ .) “ अट्ट सोवन्नियाओ भिसियाओ, अद सोवन्नियाओ करोडियाओ" सुनिमित 218 भासनविशेष साधां मने पान रामप! भाट भा४
सु मंत पानहानी Ell. “ अट्ठ सोवन्निए पल्लंके अट्ट सोवन्नियाओ पडिसेज्जाओ" सोनाना मनावर मा ५६ ही। अने सोनानी मनाली मा अतिशय्यामा-नानी नानी शय्या nी. अट्ट हंसासणाई', अट्ठ कोचासणाई, एव गरुलासणाई', उन्नयासणाई दीहासणाइ', भहासणाई, पखासणाई', मगरासणाई" सन २ना सुनिमित शाह આસન, કૌંચના આકારના સુવર્ણનિમિત આઠ આસન, ગરુડના આકારના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ ० ९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ' चौकी' पदवाच्यानि, अष्टौ रूप्यमयानि पादपीठानि, अष्टौ सुवर्णरूप्यमयानि पादपीठानि, 'अट्ट सोवन्नियाओ भिसियाओ, अठ सोवन्नियाओ करोडियाओ' अष्टौ सौवर्गिकी:- सुवर्णनिर्मिताः, भिसिकाः- आसनविशेषरूपाः, अष्टौ सौणिकी:- सुवर्णनिर्मिताः, करोटिका :- पात्रविशेषरूपाः ताम्बूलपात्राणि 'अट्ठ सोवणि परळंके, अट्ठ सोणियाओ पडिसेज्जाओ' अष्टौ सौवर्णिकानि- सुवर्णनिमितानि, पल्यङ्कानि, अष्टौ सौवर्णिकी:- सुवर्ण निर्मिताः, प्रतिशय्याः - उत्तरशय्याः, लघुशय्याः इत्यर्थः, 'अट्ठ इंसासणाई, अट्ठ कौचासणाई, एवं गरुळासणाई, उन्नयासणाई, दीहासणाई, महासणाई, पक्खासणाई, मगरासणाई,' अष्टौ हंसासनानि - हंसाकारोपलक्षितानि आसनानि, अष्टौ क्रौंचासनानि-क्रौञ्चाकारोपलक्षितानि आसनानि, एवमेव - अष्टौ गरुडासनानि, गरुडाकारोपलक्षितानि आसनानि, उन्नतासनानि - उन्नताकारोपलक्षितानि आसनानि, प्रणतासनानि -
५८५
में इसे चौकी भी कहते हैं। 'अट्ठ सोवन्नियाओ भिसियाओ, अट्ठ सोवन्नियाओ करोडियाओ' सोने के बने हुए आठ ही विशेष आसन दिये और आठ ही सोने के बने हुए पान रखने के डिब्बे दिये 'अट्ठ सोवन्निए पल्लेके, अट्ठ सोवन्नियाओ पडिसेज्जाओ' सोने के बने हुए आठ पलंग दिये और सोने की बनी हुई आठ ही प्रतिशय्याएँ छोटी शय्या दों 'अट्ठ हंसासणाई, अट्ठ कोंचासणाई, एवं गरुलासणाई, उन्नयासणाई' पणयासणाई दीहासणाई, भद्दासणाई, पक्खासणाई, मगरासणाई, आठ ही सोने के बने हुए हंस जैसे आकारवाले आसन दिये, आठ ही क्रौंच के आकार जैसे सोने के बने हुए आसन दिये, आठ ही गरुड़ पक्षी के जैसे सोने के बने हुए गरुडासन दिये, आठ ही सोने के
ચાંદીના બનાવેલા પાદપીઠ બાજોઠ દીધા (પલ’ગ પર ચડવા ઉતરવા માટે તેના ઉપयोग थाय छे तेथी तेने पाहची उडे थे.) “ अट्ठ सोवन्नियाओ भिसियाओ, अदु सोनियाओ करोडियाओ” सुवर्थनिर्मित आहे व्यसनविशेष दीघां भने पान રાખવા માટે શ્માઠ સુવર્ણ નિર્મિત પાનદાનીએ દીધી. “ असोन्निए पलं अट्ट सोवन्नियाओ पडिसेज्जाओ " सोनाना मनावेसा आहे संग हीधा भने सोनानी मनावेसी माह प्रतिशय्या-नानी नानी शय्याओ। हीधी अट्ठ हंसासणाई, अटु कोंचासणाई, एवं गलासणाई, उन्नयासणाई दीहासणाई, भद्दा - साई, पक्वासणाई, मगरासणाई" ६ सना આકારના સુવર્ણ નિમિત ઢ આસના, કૌચના આકારના સુવનિમિત આઠ આસને, ગરુડના આકારના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीस्चे अवनतासनानि, दीर्घासनानि, भद्रासनानि, पक्षासनानि-पक्षाकारोपलक्षितानि आसनानि, मकरासनानि-मकराकारोपलक्षितानि आसनानि, 'अट्ठ पउमासणाई, अट्ठ दिसातोवत्थियासणाई' अष्टौ पद्मासनानि-पद्माकारोपलक्षितानि, अष्टौ दिक्स्वस्तिकासनानि-दिक्स्वस्तिकाकारोपलक्षितानि आसनानि, 'अट्ठ तेल्ल समुग्गे, जहा रायप्पसेणहज्जे जात्र अट्ट सरिसवसमुग्गे' अष्टौ तैलसमुद्गकानितैलपात्राणि, यथा राजप्रश्नीये प्रतिपादितानि, तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यानि, यावत् , अष्टौ सर्षपसमुद्कानि-सर्षपपात्राणि, 'अट्ट खुज्जाओ जहा उववाइए जाव अह बने हुए उन्नतासन -कुर्सी के नुमा-आसन दिये आठ ही सोने के बने हुए अवनतासन-जमीन से थोड़ेसे ऊँचे रहने वाले आसन दिये आठ ही सोने के बने हुए दीर्घासन-बड़े २ आसन दिये आठ ही सोने के बने हुए भद्रासन दिये आठ ही सोने के बने हुए पक्ष-पांख के आकार जैसे आसन दिये आठ ही सोने के बने हुए मकरासन-मकर के आकार जैसे आसन दिये 'अट्ठ पउभासणाई, अह दिसासोवस्थियासणाई'
आठ ही पन के जैसे आकार वाले सोने के पनासन दिये आठ ही दिकस्वस्तिकासन दिये 'अट्ट तेल्लसमुग्गे, जहा रायप्पसेणइज्जे जाव असरिसवसमुग्गे' आठ ही सोने के बने हुए तेल रखने के डिब्बे दिये जैसा राजप्रश्नीयसूत्र में कहा गया है वैसा ही यहां पर कहना चाहिये पावत्-आठ ही सोने के सरसों रखने के डिव्ये दिये-'अहखुज्जाओ, जहा उपवाइए जाव अट्ट पारिसीमो' आठ कुण्डी दासियों दी સુવર્ણનિર્મિત આઠ આસને, સુવર્ણનિર્મિત આઠ આસને (ખુરશીઓ) અને સુવર્ણનિર્મિત આઠ અવનતાસને (જમીનથી સહેજ ઊંચે રહે એવાં આસને), આઠ સુવર્ણનિર્મિત દીર્વાસને અને આઠ સુવર્ણનિમિત ભદ્રાસને (સુખાસને) દીધાં. આઠ સુવર્ણનિર્મિત પક્ષાકાર (પાંખના આકારનાં) આસને દીધાં, આઠ સુવર્ણનિર્મિત મકરાસને (મગરનાં આકારનાં આસને) દીધાં, "अढ पउमासणाई, अदु दिसासोवस्थियासणाई" मा सोनाना पासना (५४ RIPi मामा) भने म पस्तिसने घi. “अष्ट्र तेलसमुग्गे, जहा रायपसेणइज्जे जाव अ सरिसवस सुग्गे" सोनाना मना. વેલા તેલ ભરવાના આઠ ડબ્બા દીધા, જમીયસૂત્રમાં કહ્યા અનુસાર
સરસવ ભરવાના સોનાના આઠ ડબ્બા દીધા,” આ કથન પર્યતનું સમસ્ત थन सही डर ४२ थे. "अ मुज्जाओ, जहा उववाइए जाव अट्ट
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
५८७
पारिसीओ' अष्टौ कुब्जाः दासौः, यथा औपपातिके सूत्रे प्रतिपादितम् तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम्, यावत् - भ्रष्टौ पारसी: - पारस देशोद्भवाः दासी', 'अड्ड छचे, अट्ठ छत्तधारीओ चेडीओ' अष्टौ छत्राणि, अष्टौ छत्रधारिणीश्रेटी', 'अट्ट चामराओ, अट्ठ चामरधारीओ वेडीओ' अष्टौ चामराणि, अष्टौ चामरधारिणीः बेटी', 'अट्ठ तालियंटे, अट्ठ तालियंटधारीओ चेडीओ' अष्टौ तालवृन्तानि -तालव्यजनानि, अष्टौ तालवृन्तधारिणीश्रेटी', 'अट्ठ करोडियाधारीयो चेडीओ ' अष्टौ करोटिका धारिणीश्रेटी :- ताम्बूलकरण्डधारिणीः दासीरित्यर्थः, 'अट्ठ खौरघाईओ, जाव अट्ठ अंकधाईओ' अष्टौ क्षीरधात्री:- दुग्धपाययित्रीः दासीः, यावत्
जैसा कि औपपाकिसूत्र में कहा गया है। यावत् आठ पारसदेश की जन्मी हुई दासियां दीं, 'अट्ठ छत्ते, अट्ठ छत्तधारीओ, वेडीओ' आठ छत्ते दिये और इन आठ छन्तों को अपने हाथ में रखने के लिये आठ दासियाँ दीं। 'अट्ठ चामराओ, अट्ठ चामरधारीओ चेडीओ' आठ चामर दिये और इन चामरों को अपने हाथ में रखने वाली या इन चामरों को ऊपर ढोरने वाली आठ दासियां दीं 'अट्ठ तालियंटे, अटु तालियंटधारीओ चेडीओ' आठ हवा करने के लिये पंखे दिये, और इनसे हवा करने वाली आठ दासियां दीं 'अट्ठ करोडियाधारीओ चेडीओ ' आठ ताम्बूल के डिब्बों को अपनी देखरेख में रखनेवाली दासियां दीं ' अड्ड खीरभाईओ, जाव अट्ठ अंकधाईओ' आठ क्षीरधात्रियां दीं जो दूध पिलाया करती थीं, यावत् आठ मज्जन धात्रियां दीं पारिसीओ " आठ डुगडी हासीयो हीधी. तथा " पारस देशभां न्भेसी भाई દાસીએ દીધી, ” આ કથન પર્યન્તનું ઔપપાતિક સૂત્રનુ` સમસ્ત કથન ગ્રહણુ ४२वु' लेहये. "अटूट छत्ते, अट्ठ उसधारीओ चेडीओ " मा छत्रा हीघां અને છત્ર ધારણ કરનારી આઠ દાસીએ દીધી. अटूठ चामराओ, अट्ठ चामरधारीओ चेडिओ " ४ याभर दीघां मने ते याभरीने धारण ४२नारीતે ચામરા વડે વાયુ ઢાળનારી આઠ દાસીએ દીધી હ अट्ठ तालियंटे, अट्ट तालियंटधारीओ चेडीओ " પવન નાખત્રા માટે આઠ પ ́ખા દીધા, અને તે પ'ખા વડે પવન નાખનારી આઠ દાસીએ દીધી. अट्ठ करोडियाधारीओ चेडीओ " ताभ्यूस (पान) ना उण्ण्यानी हेमरेज रामनारी भाउ हासीओ हीथी. " अट्ठ खीरधाईओ, जाव अट्ठ अंकधाईओ " मा क्षीरधात्री हीधी જે દૂધ પિવરાવવાનું કામ કર્યાં કરતી હતી, માઠ મજ્જનયાત્રીએ દીધી જે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८
भगवती सूत्रे
अष्टौ मज्जनधात्रीः- स्नपयित्री : दासीः, अष्टौ मण्डनधात्री:- भूषणपरिघापयित्रीः दासीः, अष्टौ क्रीडाधात्री : - रमयित्री : दासीः, अष्टौ अङ्कधात्री:- क्रौडोपरिधारणकर्त्री दासी, 'अट्ट अंगमदियाओ, अटु उम्मदियाओ' अष्टौ अङ्गमर्दिकाः दासीः, अष्टौ उन्मर्दिकाः दासी, एतासां च अङ्गमर्दिकानामुन्मर्दिकानां दासीनामल्पबहुमर्दनकृतो विशेषो द्रष्टव्यः, 'अट्ठ ण्हावियाओ, अट्ट पसाहियाओ' अष्टौ स्नापयित्री : - स्नानकारयित्री : दासीः, अष्टौ प्रसाधिकाः- प्रसाधनकर्त्रीः दासीः, मण्डनकारिणीरितिभावः, 'अट्ठ वन्नगपेसीओ, अट्ठ चुन्नगपेसीओ' अष्टौ वर्णकपषिका:- चन्दनपेषणकारिणीः दासीः, अष्टौ चूर्णकपेषिकाः- ताम्बूलादि चूर्ण पेषणकारिणीः, गन्धद्रव्यचूर्ण पेषणकारिणीर्वा दासीः, 'अट्ठ कोट्ठागारीओ, अट्ट दन्नजो स्नान कराने वाली थीं, आठ मण्डनधात्रियां दीं जो भूषणों को पहिराने वाली थीं, आठ क्रीडाधात्रियां दीं जो साथ में रहकर नाना प्रकार के खेलों को खिलाने वाली थीं, आठ अङ्कधात्रियां दीं जो उन्हें समय २ पर गोद में बैठाने वाली थीं । 'अट्ठअंगमद्दियाओ, अट्ठ उम्महियाओ' आठ अङ्गमर्दकधात्रियां - शरीर को धीरे२ से दबाने वाली दासियां दीं, आठ उन्मर्दिकधात्रियां शरीरको जोर २ से दबाने वाली धात्रियां दीं, 'अट्ठ महाविद्याओं, अट्ठ पसाहियाओ' आठ स्नान कराने वाली दासियां दीं और आठ मण्डन करनेवाली दासियां दीं, " अट्ठ वनगपेसीओ अट्ठ चुन्नगपेसीओ' आठ चन्दन को पीसने वाली घिसने वाली दासियां दीं और आठ हीताम्बूल आदि को चूर्ण २ करने वाली दासियाँ दीं अथवा सुगंधितद्रव्य-चूराचूर कर के पीसने वाली दासियां दीं 'अट्ठ कोट्ठागारीओ,
-
66
"
સ્નાન કરાવતી હતી, આઠ મડનધાત્રીએ દીધી જે આભૂષણેા પહેરાવવાનુ’ કાર્ય કરતી હતી. આઠ ક્રીડાધાત્રીએ દીધી જે સાથે રહીને વિવિધ પ્રકારની રમતા રમાડતી હતી, આઠ અકધાત્રીએ દીધી જે તેમને ખેાળામાં લઈને ईश्ती ती. अट्ठ अंगमहियाओ, अटु उम्मदियाओ ' આઠ અગમદ ક ધાત્રીએ દીધી જે અંગેા પર તેલ આદિનું મન (માલિશ) કરતી હતી, આ ઉન્મક ધાત્રીએ દીધી જેમનું કામ અ'ગચ'પી કરવાનું હતું. हानियाओ, अट्ठ पसाहियाओ " आहे स्नान कुशवनारी हासी थे। हीधी भने આઠ મંડન કરાવનારી શ્રૃંગાર સજાવનારી દાસીએ દીધી “ 'अट्ठ वन्नगपेसीओ, अट्ठ चुन्नगपेसीओ " यन्दन धसनारी भाउ हासीओ। हीधी भने सुगન્ધિત દ્રવ્યેનું ચૂર્ણ કરનારી-એ દ્રવ્યેાને ખાંડીને ભૂકો કરનારી અથવા લસે. નારી આઠ દાસીએ દીધી.
अ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १५ १० ११ सू० ९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५८९ कारीओ' अष्टौ कोष्ठागारिकी:-कोष्ठागारसंरक्षणविधात्रीः दासीः, अष्टौ दवकारिणीः-परिहासकारिणीः दासीरित्यर्थः 'अट्ठ उवत्थाणियाओ, अट्ठ नाडइज्जाओ' अष्टौ औपस्थानिकी:-उपस्थानम्-आस्थान सभामण्डपम् , तद्गतानां समीपे या वर्तन्ते ताः दासीरित्यर्थः, अष्टौ नाटकीयाः-नाटकसम्बन्धिनी दासी, 'अट्ठ कोडुबिणीओ, अट्ठ महाणसिणीओ' अष्टौ कौटुम्बिनी:-कुटुम्बेन सह पदाति चारिणीः दासीः, अष्टौ माहानसिनीः-महानससम्बन्धिनीः पाकविधात्रीः दासीः, 'अट्ठ भंडागारिणीओ अट्ठ अज्झाधारिणीः अष्टौ भाण्डागारिणिः-भाण्डागारसंरक्षिणीः अष्टौ अज्शाधारिणी:- अज्झेति' शीलवतीः स्त्री सम्बन्धिकार्यकारिणीरित्यर्थः 'अट्ठ पुफ्फाधारिणीओ, अट्ट पाणिधारणीओ' अष्टौ पुष्पधारिणी, अव्यकारीओ' आठ कोष्ठागार की रक्षा करने वाली दासियां दी
और आठ परिहास करने वाली दासियां दीं' अह उवस्थाणियाओ, अट्ठ नाडइज्जाओं' आठ उपस्थानशाला में-सभामण्डप में रहने वालों के पास खडी रहने वाली दासियां दीं और आठ नाटक से संबंध रखने वाली दासियां दी अह कोडविणीओ, अह महाणमिणीओ' आठ कुटुम्ब के साथ २ पैदल चलने वाली दासियां दी, और आठ रसोई घर में भोजन पकाने वाली दासियां दो 'अट्ठ भंडागारिणीओ, अg अज्झाधारिणीओ' आठ भण्डागार की रक्षा करने वाली दासियां दी
और आठ स्त्री सम्बन्धिकार्यकरनेवाली दासियां दी 'अट्ट पुष्फाधारि. जीओ, अट्ठ पाणिधारिणीओ' आठ पुष्पो को सदा अपने पास व्यव
“अट्ट कोडागारीओ, अट्ट दबकारीओ" नी हेमरे५ २रामना આઠ દાસી દીધી અને પરિહાસ દ્વારા આનંદ કરાવનારી પણ આઠ हासीमा हीधी. ' अट्ठ उपस्थाणियाओ, अट्ठ नाडइज्जाओ" ७५२थान मांસભા મંડપમાં ઉપસ્થિત લોકોની પરિચર્યા કરનારી આઠ દાસી દીધી. भने नाटयार लानी हेमरे५ ।मनारी मा हासीयाहीधी, "अट्ट कोडुबि णीओ, अर्द्ध महाणसिणीओ" मनी साथै ५४ामा यसरी २08 દાસીએ દીધી અને રસોઈઘરમાં ભોજન પકાવનારી આઠ દાસીઓ દીધી. " अट्ट भंडागारिणीओ, अ अज्झाधारिणीओ" 48 लाशनी २क्षा १२. નારી દાસીએ દીધી અને અંતઃપુરની સ્ત્રીઓની આજ્ઞાનુસાર કાર્ય કરનારી म सीधी . " अट्ठ पुप्फधारिणीओ, अटु पाणिधारिणीओ" पाने વ્યવસ્થિત ગોઠવનારી આઠ દાસીએ દીધી અને પાણીની વરછતા આદિનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
भगवतीले अष्टौ पानीयधारिणी:-जलपाययित्रीः, 'अट्ठ बलिकारीओ, अट्ट सेज्जाकारीओं' अष्टौ बलिकारिणीः, वायसदिभ्योऽन्नदात्री, अष्टौ शय्याकारिणीः 'अट्ठ अभितरियानो पडिहारीओ' अष्टौ आभ्यन्तरिकी:-प्रतिहारिकाः, 'अट्ट बाहिरियानो पडिहारीभो' अष्टौ बायाः बहिर्वर्तिनीः प्रतिहारिकाः, 'अट्ट मालाकारीओ, अट्ठ पेसणकारीभो' अष्टौ मालाकारिणीः, अष्टौ गोधूमादिपेषणकारिणीः एतानि सर्वाणि वस्तूनि महाबलाय विवाहप्रसङ्गे दत्तः तथा 'अन्नं वा, सुबहु हिरन्नं वा, मुवणं स्थित ढंग से रखने वाली दासियां दीं, और आठ पानी की सुन्दर व्ययस्था करके उसे साफ स्वच्छदशा में रखने वाली एवं पानी पिलाने वाली दासियां दी. अट्ट पलिकारीओ अट्ट सेज्जाकारीओ' आठ वायस-काक आदिकों के लिये अन्न का विभाग करके देने वाली दासियां दी, और आठ विस्तरों को बिछाना और उन्हें बाद में उठा कर व्यवस्थित रंग से रखना इस काम में निपुण दासियां दी, 'अट्ठ अभितरियाओ पडिहारीओ, अट्ट बाहिरियाओ पडिहारीआ' आठ ऐसी दासियां दी, जो अतःपुर के भीतर प्रतिहारिणी का काम करने में निपुण थीं और, आठ ऐसी दासियां दी जो अन्तःपुर के बाहिर में प्रतिहारिणी का काम करने में निपुण थीं ' अट्ठ मालाकारीओ, अट्ठ पेसणकारीओ'आठ दासियां ऐसी दी, जो माला गूथने में निष्णात थी, और आठ दासीयां ऐसी दी जो गेहुँ आदि को पीसकर उसका शुद्ध आटा तैयार करती थीं-ये सब वस्तुएँ महाबल के विवाह प्रसंग पर दी गई। तथा-'अन्नं ध्यान रामनार तथा पाणी पिशवनारी मा हासीमा हीधी. “अझ बलिकारीओ, अट्ट सेज्जाकारीओ" वायस-४१५७. माहिन भाट मन्ना भाविभाग કરવા રૂપ બલિકર્મ કરનારી આઠ દાસીઓ દીધી અને શય્યાને વ્યવસ્થિત રીતે બિછાવનારી અને તેને ઉપાડી લઈને વ્યવસ્થિત રીતે મૂકી રાખવાના भिमा निपुर मेवी मावासीयाहीधी. " अट्टै अभितरियाओ पडिहारीमो. अट्ट बाहिरियाओ पडिहारीओ" त:पुरनी ४२ प्रतिहार त म કરવામાં નિપુણ એવી આઠ દાસીએ દીધી અને અંતઃપુરની બહાર પ્રતિહાPिe तरी ४ ४२वामा निपु मेवी Ad सीधी . “ अडे मालाकारीओ, अट्ट पेसणकारीओ" भाग पाना आममा निपुण थेवी मा દાસીઓ દધી અને ઘઉં આદિને દળીને લેટ બનાવવાના કામમાં નિપુણે એવી આઠ દાસીએ દીધી. ઉપયુક્ત બધી વસ્તુઓ મહાબલ કુમારના વિવાહ असणे मस तथा तन मेट भा५पामा मावी. तथा “ अन्नं वा सुबह
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
भगवतीले मेगं मउड मउडप्पवरं दलयइ' एकैकं मुकुटं मुकुटमवरम्-मुकुटेषु श्रेष्ठं ददाति, ‘एवं तं चेव सव्वं जाव एगमेगं पेसणकारिं दलयइ' एवं रीत्या तदेव-पूर्वोक्तवदेव सर्व यावत्-एकैकं कुण्डलयुगं कुण्डलयुगेषु प्रवरमित्यादि-एकैकां पेषणकारि णोम् दासीम् , एकैकस्यै भार्यायै ददातीतिभावः। 'अन्नं वा मुबहु हिरणं वा जाव परिभाएउं' अन्यद् वा सबहु-अत्यधिक हिरण्यं वा यावत्-सुवर्ण वा, कांस्य वा, दूष्यं वा, विपुलधनकनकमणिरत्नसत्सारस्वापतेयम् एकैकस्यै भार्यायै ददाति, यत् अलंहि आसप्तमात् कुलवंशात् प्रकामं दातुं, प्रकामं भोक्तुं प्रकामं परिएक एक हिरण्यकोटि दी 'एगमेगं सुवण्णकोडिं दलयह' एक एक सुवर्णकीटि दी 'एगमेगं मउडं मउडप्पवरं दलयइ ' एक एक मुकुटों में श्रेष्ठ मुकुट दिया 'एवं तं व सव्वं जाव एगमेगं पिसणकारि दलयइ' इसी प्रकार से कुण्डल युगलों में श्रेष्ठ एक एक कुण्डल युगल दिया यावत् एकएक पीसने वाली दासी दी. इस प्रकार से पूर्वोक्त कथन के अनुसार सववस्तुएँ प्रत्येक भार्या के लिये एक एक दी। 'अन्नं वा सुबहुं हिरणं या जाव परिभाएउं' इन से अतिरिक्त और भी बहुत सा हिरण्य, यावत् सुवर्ण, कांसा-दृष्य-वस, विपुल धन कनक मणि रत्न सत्सारस्वापतेय महाबल ने अपनी भार्याओं के लिये दिया, जो सातपीढी तक इच्छा. नुसार खर्च करने पर भी समाप्त नहीं हो सकताथा, इच्छानुसार दान देने पर भी कम नहीं हो सकता था और विभाग करके देने पर भी वह खूटने वाला नहीं था। इतना अधिक वह हिरण्य सुवर्णादिक उनके प्रत्ये: भार्यान मे मे ४२श यही सिडीघi, " एगमेग' सुवण्णको दलयह" में से 3 सोनाना सिडीi"एगमेग मउ मउडपवर दलयह" ४ ४ श्रेष्ठ भुभट हीधी, "एवं तचेव सव्व जाव एगमेग पिसणकारि दलयइ" प्रभारी श्रे०४ अंजनी मी हीधी, मग પ્રમાણે “ઘઉં આદિને દળીને તેને લેટ કરનારી એક એક દાસી” પર્યન્તની સમરત ઉપર્યુક્ત વસ્તુઓ એક એક આપી. ___“अन्न वा सुबह हिरण्ण वा जाव परिभाएउ" ते पसंत ते तेना प्रत्ये: मानि यही, सुप, is, इध्य, विपुल धन, ४. मशि, २त्न આદિ બીજી પણ ઘણી ઘણી સારભૂત વસ્તુઓ દીધી. તે દરેક ભાર્યાને આ રીતે મળેલું ધન સાત પેઢી સુધી ઈચ્છાનુસાર ખર્ચવા છતાં ખૂટે તેમ ન હતું, ઈરછાનુસાર દાન દેવા છતાં પણ ખૂટે તેમ ન હતું સંતાનેની વચ્ચે વહેચી આપવા છતાં પણ ખૂટે તેમ ન હતું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५९३ भाजयितुं स्यादितिभावः। 'तएणं से महबले कुमारे उप्पि पासायवरगए जहा जमाली जाव विहरई' ततः खलु स महाबलो राजकुमारः उपरिमासादवरगतः श्रेष्ठ मध्यभवनोपरि विराजमानः यथा जमालिः नवमशतके त्रयस्त्रिंशत्तमोदेशके पतिपादितस्तथैव अयमपि महाबलोऽत्र प्रतिपत्तव्य स्तथाच स महाबलो यावत्दिच्यान् मानुष्यकान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरति ॥सू०९॥
महापलदीक्षावक्तव्यता॥ मूलम्-'तेणं कालेणं, तेणं समएणं विमलस्स अरहओ पओप्पए धम्मघोसे नामं अणगारे जाइसंपन्ने वण्णओ जहा. केसिसामिस्स जाव पंचहि अणगारसएहिं सद्धिं संपरिवुडे पुव्वाणुपुर्दिव चरमाणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे जेणेव हत्थि. णापुरे नयरे, जेणेव सहसंबवणे उज्जाणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता अहापडिरूवं उग्गहं ओगिण्हह, ओगिणिहत्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ। तएणं हथिणापुरे नयरे सिंघाडगतिय जाव परिसा पज्जुवासइ। तएणं तस्स महलिये दिया गया. तात्पर्य यह-कि वह द्रव्य उनके लिये इच्छानुसार खाने के लिये, इच्छानुसार दान दने के लिये और इच्छानुसार विभाग करने के लिये पर्याप्त था. 'तएणं से महब्बले कुमारे उपिपासायवरगए जहा जमाली जाव विहरइ' इसके बाद वे महाबल कुमार अपने श्रेष्ठ मध्यप्रासाद के भीतर आनन्द पूर्वक जमालि की तरह रहने लगे और मनुष्यभवसंबंधी दिव्य भोगों को भोगने लगे. जमालि का कथन नौवें शतक के ३३ वे उद्देशक में किया गया है ॥०९॥ હિરણ્ય, સુવર્ણ આદિ ધન ઈચ્છાનુસાર જનાદિ કાર્યમાં, દાન દેવામાં અને सताना १-ये विart ४२वाने भाटे पर्याप्त (५२तु) तु. “तएण से महम्बले कुमारे उप्पि पासायवरगए जहा जमाली जाव विहरह" त्या२ मा તે મહાબેલ કુમાર પોતાના આઠ મહેલની વચ્ચે ઉભેલા શ્રેષ્ઠ પ્રાસાદમાં જમાલીની જેમ આનંદપૂર્વક રહેવા લાગ્યો, અને મનુષ્ય ભવ સંબંધી દિવ્યગને ભેગવવા લાગ્યો. જમાલીનું કથન નવમાં શતકના ૩૩માં ઉદેશામાં આપવામાં આવ્યું છે. સૂ૦
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्ने ब्बलस्स कुमारस्स तं महया जणसवा, जणवूहं वा, एवं जहा जमाली तहेव चिंता, तहेव कंचुइज्जपुरिसंसद्दावेइ, कंचुइज्जपुरिसो वि तहेव अक्खाइ, नवरं धम्मघोसस्स अणगारस्स आगमणगहियविणिच्छए करयल जाव निग्गच्छति, एवं खलु देवाणुप्पिया! विमलस्स अरहओ पउप्पए धम्मघोसे नामं अणगारे सेसं तंव जाव सो वि तहेव रहवरेणं निग्गच्छइ। धम्मकहा जहा केसिसामिस्स। सो वि तहेव अम्मापियरो आपुच्छा, नवरं धम्मघोसस्स अणगारस्स अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओं अणगारियं पवइत्तए, तहेव वृत्तपरिवुत्तया, नवरं इमाओ य ते जाया विउलरायकुलबालियाओ कला० सेसं तं घेव जाव ताहे अकामए चेव महब्बलं कुमारं एवं वयासी-तं इच्छामो ते जाया! एग दिवसमवि रज्जसिरि पासित्तए । तए णं से महब्बले कुमारे अम्मापियराण वयणमणुवत्तमाणे तुसिणीए संचिट्टइ, तएणं से घले राया कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ, एवं जहा सिवभहस्स तहेव रायाभिसेओ भाणियव्वो, जाव अभिसिंचति, करयलपरिग्गहियं० महब्बलं कुमारं जएणं विजएणं वद्धाति, वद्धावित्ता, जाव एवं वयासी-भण जाया! किं देमो, किं पयच्छामो सेसं जहा जमालिस्स तहेव जाव। तएणं से महब्बले अणगारे धम्मघोसस्स अणगारस्स अंतिए समाइयमाइयाई चोइसपुवाई अहिज्जइ, अहिजित्ता बहुहिं चउत्थ जाव विचित्तेहिं तवोकम्मेहिं अप्पाणं भावेमाणे बहपडिपुन्नाई दुवालस वासाइं सामन्न
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० ११ १० १० सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५९५ परियागं पाउणइ, पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झुसित्ता सहि भत्ताई अणसणाए छेदेत्ता, आलोइयपडिकते समाहिपत्ते कालमासे कालंकिच्चा उड्डे चंदिमसूरिय जहा अंबडो जाव बंभलोए कप्पे देवत्ताए उववन्ने, तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता, तत्थणं महब्बलस्स वि दससागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । से णं तुमे सुदंसणा! बंभलोगे कप्पे दससागरोवमाइं दिव्वाइं भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्ता ताओ चेव देवलोगा आउक्खएणं भवक्खएणं, ठिइक्खएणं अगंतरं चयं चइत्ता इहेव वाणियग्गामे नयरे सेट्रिकुलंसि पुत्तत्ताए पच्चायाए ।सू०१०॥ __ छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, विमलस्य अर्हतः प्रपौत्रको धर्म: घोषो नाम अनगारः, जातिसम्पन्नः, वर्णकः, यथा केशिस्वामिनो यावत् पञ्चभिः अनगारशतैः सार्द्धम् संपरिवृतः पूर्वानुपूर्वी चरन् प्रामानुग्रामं द्रवन् यत्रैव हस्तिना• पुर नगर, यत्रैव सहस्राम्रवनम् उद्यानं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य यथामतिरूपम् अवग्रहम् अवगृह्णाति, अवगृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति । ततः खलु इस्तिनापुरे शृङ्गाट कत्रिकयावत् पर्षत् पर्युपास्ते । ततः खलु तस्य महाबलस्य कुमारस्य तं महान्तं जनशब्दं वा, जनव्यूह वा, एवं यथा जमालिः तथैव चिन्ता, तथैव कञ्चुकिपुरुषं शब्दयति, कञ्चुकिपुरुषोऽपि तथैव आख्याति, नवरम् धर्मघोषस्य अनगारस्य आगमनगृहीत विनिश्चयः करतल यावत् निर्गच्छति, एवं खलु देवानुप्रियाः ! विमलस्य अर्हतः पपोत्रो धर्मघोषो नाम अनगारः, शेष तदेव यावत् , सोऽपि तथैव रथवरेग निर्गच्छति । धर्मथा यथा केशिस्वामिनः, सोऽपि तथैव अम्बापितरौ आपृच्छति, नवरं धर्मघोषस्य अनगारस्य अन्तिके मुण्डो भूत्वा अगारात् अनगारितां पत्रजितुम् , तथैव उक्तिमत्युक्तिका, नवरम् इमाश्च ते जात ! विपुलराजकुलबालिकाः कलासु कुशलाः, शेषं तदेव यावत् तो अकामतश्चैव महाबलं कुमारम् एवम् अरादिष्टाम्-तत् इच्छाव स्तव जात ! एक दिवसमपि राज्यश्रियं द्रष्टुम् , ततः खलु स महाबलः कुमारः अम्बापित्रोः वचनम नुवर्तमानः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तूष्णीं संतिष्ठते, ततः खलु स बलो राजा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, एवं यथा शिवभद्रस्य तथैव राज्याभिषेको भणितव्यः, यावत्-अभिषिञ्चति, करतलपरिगृहीतं महाबलं कुमारं जयेन विजयेन वर्द्धयन्ति, बर्द्धयित्ता यावत्-एवमवादिष्टाम्भण जात ! किं दद्वः, किं प्रयच्छावः, शेषं यथा जमालेस्तथैव यावत् , ततः खलु स महाबलोऽनगारः धर्मघोषस्य अनगारस्य अन्ति के सामायिकादीनि चतुर्दशपूर्वाणि अधीते, अधीत्य, बहुभिश्चतुर्थयावविचित्र स्तपः कर्मभिः आत्मानं भावयन् बहुप्रतिपूर्णानि द्वादशवर्षाणि श्रामण्यपर्यायं पालयति, बहुमतिपूर्णानि द्वादशवर्षाणि श्रामण्यपर्यायं पालयित्वा मासिक्या संलेखनया आत्मानं जोषयित्वा षष्टि भक्तानि अनशनया च्छित्वा. आलोचितप्रतिक्रान्तः समाधिमाप्तः, कालमासे कालं कृत्वा उर्ध्वम् चन्द्रमूर्ययोः यथा अम्बडो यावत् ब्रह्मलोके कल्पे देवतया उपपन्नः। तत्र खलु अस्त्ये केषां देवानां दशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तत्र खल्लु महाबलस्यापि दशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तत् खलु त्वं सुदर्शन ! ब्रह्मलोके कल्पे दशसागरोपमान दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहृत्य, तत एव (तस्मादेव) देवलोकात् आयुःक्षयेण, भवक्षयेण, स्थितिक्षयेण, अनन्तरम् चयं च्युत्वा इहैव वाणिज्यग्रामे नगरे श्रेष्ठिकुले पुत्रतया प्रत्यायातः ॥१० १०॥ ___टीका-अथ महाबलस्य दीक्षाग्रहण-सिद्धिवक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि । तेणं कालेणं, तेणं समएणं विमलस्स अरहओ धम्मघोसे नामं अणगारे जाइसंपन्ने, वगओ' तस्मिन् काले तस्मिन् समये विमलस्य अर्हतः जिनवरस्य-अस्यामवसर्पिण्यां त्रयोदश-जिनेन्द्रस्य विमलनाथस्य प्रपौत्रकः शिष्य
महाबलदीक्षा वक्तव्यता
'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि । टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा महाबल कुमार की दीक्षासंबंधी वक्तव्यता कही है उन्हों ने इसमें ऐसा कहा है कि 'तेणं कालेणं तेणं समएणं विमलस्स अरहओ पओप्पए धम्मघोसे नामं अणगारे जाइसंपन्ने वण्णओ' उस काल और उस समय में अर्हन्त प्रभु विमलनाथ
महामस मारनी दीक्षानुन
" तेणं कालेणं तेणं समएण” त्यहि ટીકાર્થ–આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે મહાબલ કુમારની દીક્ષા સંબંધી વક્તવ્ય तानु नि३५५ यु छ-" तेणं कालेणं तेण समएणं विमलस्स अरहओ धम्मघोसे नामं अणगारे जाइसंपन्ने वण्णओ" ते जे अनेते समये धमाधाष નામના અણુગાર વિચારતા હતા તેઓ ઉત્સર્પિણ કાળમાં થઈ ગયેલા ૧૩માં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ० ११ सू०१० सुदशनचरितनिरूपणम् ५९७ मशिष्यः, शिष्यसन्तानो घा, धर्मघोषो नाम अनगारः जातिसम्पन्नः, वर्णक:'जहा-केसिसामिस्स जाव पंचहि अणगारसएहिं सद्धि संपरिबुडे' अस्य वर्णनम्यथा राजमश्नीये केशिस्वामिनः वर्णनं कृतं तथैव कर्त्तव्यम् , यावत् स धर्मधोषः पञ्चभिः अनगारशतैः सार्द्धम् संपरिवृतः सन् 'पुराणुपुचि चरमाणे गामाणुगाम दुइज्जमाणे, जेणेव हथिणापुरे नयरे जेणेव सहसंबवणे उज्जाणे, तेणेव उवागच्छइ' पूर्वानुपूर्वीम्-नुपूर्येण अनुक्रमेण तीर्थकरपरम्परया चरन्-विचरन् ग्रामानुग्रामम्-प्रामाद् ग्रामान्तरं द्रवन् , यत्रैव हस्तिनापुर नगरमासीत् , यत्रैवसहस्राम्रबनम् उद्यानं चासीत् , तत्रैव उपागच्छति, 'उवागच्छित्ता अहापडिरूवं उग्गहं ओगिण्डइ' उपागत्य, यथामतिरूपम्-यथायोग्यम् - साधुसमुचितम्, अबप्रहम्-वनपालाज्ञाम् अवगृह्णाति, 'ओगिव्हित्ता, संजमेण तवसा अप्पाणं भावेमाणे के जो कि इस अवसर्पिणी काल के १३ वें तीर्थकर हुए हैं प्रपौत्रकशिष्यप्रशिष्यरूप अथवा शिष्यसन्तानरूप धर्मघोष नाम के अनगार थे ये अनगार जातिसंपन्न थे इनका विशेष वर्णन जैसा राजप्रश्नीय सूत्र में केशीस्वामी का किया गया है वैसा ही वर्णन इनका भी कर लेना चाहिये । यावत् वे धर्मघोष 'पंचहिं अणगारसएहिं सद्धिं संपरिघुडे' पांचसो अनगारों के साथ 'पुवाणुपुचिचरमाणे, गामाणुगामं दूइज्ज. माणे, जेणेव हस्थिणाउरे नयरे जेणेव सहसंबवणे उजाणे तेणेव उवागच्छह तीर्थंकर परम्परा के अनुसार एक ग्राम से दूसरे ग्राम में विहार करते हुए जहां हस्तिनापुर नगर था और उसमें भी जहां सहस्राम्रवन था वहां पर पधारे। ' उवागच्छित्ता अहापडिरूवं उग्गह ओगिण्हइ' वहां आकरके उन्होंने यथायोग्य-साधु के समुचित-वनपाल की आज्ञा प्राप्त की 'ओगिणिहत्ता संजमेणं तवमा अप्पाणं भावेमाणे विहरह' તીર્થકર વિમલનાથના પ્રપૌત્રક-શિષ્યપ્રશિષ્ય રૂપ હતા. તેઓ જાતિસંપન્ન આદિ ગુણોથી યુક્ત હતા. રાજપ્રશ્નીય સૂત્રમાં કેશી અણગારનું જેવું વર્ણન ४२१ामा माव्यु छ, तेवु घमष अमानु न सभा'. " पंचहिं अणगारसएहिं सद्धिं संपरिखुडे ” ५०० मानी साथे, “ पुव्वाणुपुग्वि घरमाणे, गामाणुगामं दूइज्जमाणे, जेणेव हथिणागपुरे नयरे जेणेव सहसंबवणे उज्जाणे तेणेव उवागच्छइ" ती ४२ ५२५२१ मनुसार विहा२ २di ४२di तया स्तिनापुर नगरना सहसाम्रवन नामना Gधानमा पयार्या. “उवागच्छित्ता अहापडिरूवं उग्गहं ओगिण्हइ" त्या मावीन तभो साधुन मोटे सभुथित मेवी वनपासनी मासा सीधी. “ ओगिण्हित्ता संजमेण तवसा अप्पाणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे विहरइ' अवग्रहम् अगृह्य-स्वीकृत्य, संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतितिष्ठति। तएणं हथिणापुरे नयरे सिंघाडग तिय जाव परिसा पज्जुवासइ' ततः खलु हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटक त्रिक-यावत्-पर्षत्-पर्युपास्ते 'तएणं तस्स महबलस्स कुमारस्स तं महया जणसई वा जणवूहं वा, एवं जहा जमाली, तहेच चिंता, तहेव कंचुइज्जपुरिसं सदावेइ' ततः खलु तस्य महाबलस्य कुमारस्य तं महान्तं जनशब्दं वा, जनव्यूह वा यथा जमालिवक्तव्यता नवमशतकस्य त्रयस्त्रि शत्तमोद्देशके प्रतिपादिता तथैव महाबलस्यापि प्रतिपत्तव्या, तथैव-जमालिवदेव चिन्ता-विचारः महावळस्यापि, तथैव-जमालिवदेव महाबलोऽपि कञ्चुकिशुरुषं आज्ञा प्राप्तकर ये वहां संयम एवं तप से आत्मा को भावित करते हुए ठहर गये 'तएणं हस्थिणापुरे नयरे सिंघाडगतिय जाव परिमा पज्जुबासई' इसके बाद हस्तिनापुर नगर में शृंगाटक, त्रिक, आदि मागों में एकत्रित हुए लोगों ने परस्पर में हस्तिनापुर नगर के सहस्राम्रवन में उनके पधारने की चर्चा की सभीजन परिषद् रूप में उनसे धर्मोपदेश सुनने के लिये सहस्राम्रवन में गये यावत् परिषद्ने पर्युपासना की और वह (धर्मोपदेश सुनकर फिर वे अपने २ स्थान पर आगई) 'तएणं तस्स महब्बलस्स कुमारस्स तंमहया जणसई वा जणवूहं वा एवं जहा जमाली तहेव चिता, तहेव कंचुइज्जपुरिस सहावेह' इसके बाद जब महायल कुमारने जनता का कोलाहलपूर्ण शब्द सुना और जनसमूह को देखा-तब उसने विचार किया। इस विषय में जमालि की वक्तव्यता के अनुसार जो कि नौवें शतक के ३३ वें उद्देशक में कही जा चुकी है कथन जानना चाहिये. विचार करते ही फिर उसने अपने कंचुकी को भावेमाणे विहरह" माज्ञा २ सयम भने तपथी मामाने सावित रता तेसा त्या विय२१। साय. “तएणं हथिणापुरे नयरे सिंघाडातिय जाव परिमा पज्जवास" हस्तिनापुर नगना श्रमा४ (शिगना मान માગે) ત્રિક આદિ માર્ગો પર જમા થયેલા લોકોને ખબર પડી કે ધર્મષ અણગાર સસ્સામ્રવન ઉદ્યાનમાં પધાર્યા છે. ત્યારે નગરજનોની પ્રખદા તેમના દર્શન કરવાને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળવાને માટે ત્યાં પહોંચી ગઈ. ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરીને પરિષદ વિખરાઈ ગઈ અને સા પિતાપિતાને સ્થાને પાછાં ફર્યા,
"तएण तस्स महब्बलस्स कुमारस्स त महया जणसद वा जणवूई था एवं जहा जमालि तहेव चिंता, कंचुइज्जपुरिस सहावेइ" न्यारे महामत કુમારે જનતાને કેલાહલ સાંભળ્યો અને જનસમૂહને જોયો ત્યારે તેને પણ જમાલીના જે જ વિચાર થશે. નવમાં શતકના ૩૩માં ઉદેશામાં જમાલીને કે વિચાર કર્યો હતે,” તે બતાવ્યું છે. આ પ્રકારને વિચાર ઉદુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १० १० सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५९९ शब्दयति- आह्वयति, 'कंचुइज्जपुरिसो वि तहेव अवखाइ' कचुकि पुरुषोऽपि तथैव-जमालिपकरणोक्तव चुवि पुरुषवदेव, आख्याति-क्ति, किन्तु 'नवरं धम्मघोसस्स अणगारस्स आगमणगहियविणिच्छए, करयल जाव निग्गच्छति' नवरं-जमालिवक्तव्यतापेक्षया महाबलवक्तव्यतायां विशेषस्तु अयमेव-यत स कचुकिपुरुषः धर्मघोषस्य अनगारस्य आगमनगृहीतविनिश्चयः करतलपरिगृहीतं यावत्-शिरसावत मस्त के अञ्जलिं कृत्वा जयेन विजयेन वर्द्धयन् एवम्-अबादीत भो देवानुप्रियाः! नो खलु जनाः इन्द्रमहो वा, इत्यादिरीत्या पूर्वोक्तेमहोत्सवे निर्गच्छन्ति, अपितु एवं खलु देवाणुपिया! विमलस्य अरहो पउप्पए धम्मबुलाया ' कंचुज्जपुरिसो वि तहेव अक्खाइ' जमालिप्रकरणोक्त कंचुकी पुरुष के जैसा ही महावलकुमार के कंचुकी ने भी वैसा ही कहाकिन्तु-'नयरं धम्मघोसस्स अणगारस्स आगमणगहियविणिच्छए करयल जाव निग्गच्छंति ' जमालिवक्तव्यता की अपेक्षा इस महाबल की वक्तव्यता में केवल यही विशेषता है कि महावल के कंचुकी पुरुष ने धर्मघोष अनगार के आगमन के वृत्तान्त को गृहीत एवं निश्चित करके महायलकुमार के पास जाकर और दोनों हाथ जोड़कर बड़े विनय के साथ नमस्कार करके जय विजय शब्दों से बधाया-बधाकर उनसे इस प्रकार कहा-भो देवानुप्रिय ! आज नगर में न कोई इन्द्रमहोत्सव है ओर न रुद्रादि महोत्सव है और न इन महोत्सवों में संमिलित होने लपता तेथे पोताना ४ीन मोजाव्या. कंचुइज्जपुरिसो वि तहेव अक्खाइ" मालीन ५४२मा मादी पोताना युडीन व प्रश्नी પૂછયા હતા, એવાં પ્રશ્ન મહાબલ કુમારે પોતાના કંચુકીને પૂછયા અને તેણે ५४ मीनयुटीन १५२ ४ ४१५ माथ्या. “नवर धम्मघोषस्स अणगारस्स आगमणगहियविणिच्छए करयल जाव निभाच्छंति" ५२-त જમાલિની વક્તવ્યતા કરતાં આ વક્તવ્યતામાં આટલે જ તફાવત સમજ ત્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના આગમનના સમાચાર આપવામાં આવ્યા હતા, અહી ધર્મઘોષ અણુગારના આગમનના સમાચાર આપવામાં આવ્યા છે. તે કંચુકીએ પહેલાં તો ધર્મઘોષ અણગારના આગમનના સમાચાર જાણી લીધા. ત્યાર બાદ તેણે મહાબલ કુમાર પાસે જઈને વિનયપૂર્વક બનને હાથ જોડીને, “ મહાબલ કુમારને જય હે, વિજય હો” એવા શબ્દોથી તેને વધાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું-“હે દેવાનુપ્રિય! આજે નગરમાં કોઈ ઈન્દ્રમસવ પણ નથી, રુદ્રાદિ મહેત્સવ પણ નથી. એવા કેઈ મહત્સવમાં ભાગ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
६००
भगवतीसूत्रे घोसे नामं अणगारे, सेसं तंचेव जाव, सोऽवि तहेव रहवरेणं निग्गन्छ।' भो देवानुपियाः! एवं खलु रीत्या विमस्य अर्हतः प्रपौत्रकः धर्मघोषो नाम अनगारः शेषं तदेव-पूर्वोक्तजमालिप्रकरणानुसारमेव यावत् सोऽपि-महावलोऽपि तथैव जमालिवदेव स्थवरेण श्रेष्ठरथारूढः सन् निगच्छति-धर्मघोपानगारवन्दनार्थ स्वगृहान्निष्क्राम्यति। 'धम्मकहा जहा केसिसामिस्स' धर्मकथा-यथा राजपनीये केशिस्वामिनः प्रतिपादिता तथैव अस्यापि धर्मघोषानगारस्य पतिपत्तव्या, 'सो वि तहेव अम्मापियरो आपुच्छइ' सोऽपि-महाबलोऽपि, तथैव-जमालिवदेव पत्र के लिये यह जनता जा रही है, अपि तु-' एवं खलु देवाणुप्पिया! विमलस्स अरहओ पउप्पए धम्मघोसे नाम अगारे-सेसंतंचेव जाव, सोऽवि तहेव रहवरेणं निग्गच्छ।' हे देवानुप्रिय ! आज विमलनाथ अर्हन्त भगवन्त के प्रपौत्रक शिष्य धर्मघोष नाम के अनगार सहस्रा. ब्रवन में पधारे हैं इत्यादि सब कथन यहां पर जमालि प्रकरण के अनुसार ही कहना चाहिये-यावत् वह महायल भी जमालि की तरह ही श्रेष्ठरथ पर आरूढ होकर धर्मघोष अनगार को वन्दना करने के लिये अपने घर से निकला 'धम्म कहा जहा केसिसामिस्स' राजप्रश्नीयसूत्रमें जैसी धर्मकथा केशीस्वामी की कही गई है-वैसी ही धर्मकथा इन धर्मघोष अनगार की भी जान लेनी चाहिये 'सो वि तहेव अम्मापियरो आपुच्छइ' जमालि की तरह महाबल ने भी प्रव्रज्या ग्रहण करने सेवा भाटे 24 समूह ४ २६ नथी, ५२न्तु “एवं सलु देवाणुप्पिया! विमलस्स अरहओ पउप्पए धम्मत्रोसे नाम अणगारे-सेस त चेव जाच, सोऽ वि तहेव रहवरेण निगगच्छइ" वानुप्रिय ! विमलनाथ मत समयન્તના પ્રપૌત્રક શિષ્ય ધમશેષ નામના અચગાર આજ સહસ્ત્રાપ્રવન ઉદ્યાનમાં પધાર્યા છે. બાકીનું સમસ્ત કથન જમાલીના પ્રકરણમાં વર્ણવ્યા પ્રમાણે અહીં પણ ગ્રહણ કરવું, “મહાબલ કુમાર પણ જમાલીની જેમ શ્રેષ્ઠ રથમાં બેસીને ધર્મષ અણુગારને વંદણા નમસ્કાર કરવા ઉપડશે.આ કથન પર્યન્તનું सभात थन मी ५ अY ४२वू नये. " धम्मकहा जहा केसिसामिस्स" ત્યાં જઈને ધમશેષ અણુગારને તેણે વંદણું નમસ્કાર કર્યા. ધમષ અણુગારે તેની તથા પરિષદાની સમક્ષ ધર્મોપદેશ સંભળાવ્યે. રાજપ્રશ્રીય સૂત્રમાં કેશી સ્વામીની જેવી ધર્મકથા વર્ણવી છે, એવી જ અહીં ધર્મશેષ અણગા२नी ॥ ५ समवी. “ सो वि तहेव अम्मापियरो आपुच्छह "भाલીની જેમ મહાબલ કુમારે પણ સંયમ અંગીકાર કરવાનો નિશ્ચય કરીને તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १० १० सुदर्शनचरितनिरूपणम् ६०१ ज्यां गृहीतुम् अम्बापितरौ, आपृच्छति-आज्ञां याचते 'नवरं धम्मघोसस्स अणगारस्स अंतिए मुंडे भविना अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए' नवरं-जमाल्यपेक्षया महावदस्य विशेषस्तु अयमेव यत्-धर्मघोषस्य अनगारस्य अन्तिके-समीपे मुण्डो भूत्वा, अगारात्-गृहात निर्गत्य-गृहादिकं परित्यज्ये त्यर्थः, अनगारितां-श्रामण्यं प्रव्रज्यां प्रव्रजितुम् इच्छामि इति प्रतिपादयति, 'तहेव वृत्तपडिवुत्तयो तथैवनवमशतके त्रयस्त्रिंश तमोद्देश के जमालिप्रकरणोक्तवदेव परस्परं महावलस्यापि मातापितृभ्यां सह उक्तिप्रत्युक्तिकाः-प्रश्नोत्तराणि भवन्ति, तत्र मातुः पितुश्च उक्तयः-प्रश्नाः, महाबलस्स तु पत्युक्तयः-उत्तराणि अवसेयानि, मातापितरौ दीक्षाग्रहीतुं प्रतिषेधं कुरुतः, महाबलस्तु दीक्षा ग्रहीतुम् अत्याग्रहं करोतीतिभावः, 'नवरं के लिये मातापिता से पूछा-अर्थात्- संयम धारण करने के लिये माता पिता से आज्ञा मांगी, 'नवरं धम्मघोसस्स अणगारस्स अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए' और ऐसा कहा कि मैं धर्मघोष अनगार के पास मुण्डित होकर गृहादिक का परित्याग करके प्रव्रज्या धारण करना चाहता हूं-वही विशेषता केवल जमालि की अपेक्षा से महाबलकुमार के कथन में जानना चाहिये 'तहेव वृत्तपरिघुत्तया' नवमशतक में ३३ वे उद्देशक में जमालि के प्रकरण में जैसी जमालि के मातापिता में प्रश्नोत्तररूप बातचीत हुई, प्रकट की गई है इसी प्रकार की बातचीत यहां पर भी परस्पर में महाबल और उसके माता पिता की हुई है ऐसा जानना चाहिए। मातापिताने प्रश्न किये और महाबल ने उनके प्रश्नों के उत्तर दिये इन प्रश्नोत्तरों का तात्पर्य केवल इतना ही है कि मातापिता ने दीक्षा ग्रहण करने के लिये निषेध किया और महा. भाट मातापितानी अनुमति मा. " नवर' धम्मघोसस्म अणगारग्म अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्व इत्तए" माबीना उथन ४२di महामत કુમારના કથનમાં અહીં એટલી જ વિશેષતા સમજવી કે “હું ધર્મશેષ અણગારની પાસે મુંડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાનો પરિત્યાગ કરીને અણગારા१स्था (प्राय) 2400४२ ४२वा मांशुछु.” “ तहेव वुत्त परिवुत्तया " જમાલીએ જ્યારે પ્રત્રજ્યા અંગીકાર કરવા માટે તેના માતાપિતાની અનુમતિ માગી હતી ત્યારે તેને તેના માતાપિતા સાથે જે સંવાદ થયે હતું, એ જ સંવાદ મહાબલ અને તેના માતાપિતા વચ્ચે પણ થયો, એવું કથન અહીં ગ્રહણ કરવાનું છે. નવમાં શતકના ૭૩માં ઉદ્દેશામાં તે સંવાદ આપવામાં આવ્યું છે. આ સંવાદને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે સમજ- મહાબલ કુમારના માતાપિતા સાંસારિક સુખો તરફ તેને આકર્ષવા પ્રયત્ન કરે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
भगवतीसूत्रे इमाओ य ते जाया विउलरायकुलबालियाओ, कलाकुसला, सेसं तं चेव जाव, ताहे अकामाई चेत्र महब्बलं कुमार एवं वयासी'-नवरं-जमालिप्रकरणापेक्षया विशेषस्तु-हे जात ! पुत्र ! इमाश्च खलु तब विपुलराजकुलबालिकाः-परिणीय आनीताः सन्ति, अथ च ताः सर्वाः कलासु-चतुष्षष्टिविधासु कुशला:-परमप्रवीणा: सन्ति, शेषं तदेव-जमालिपकरणोक्तवदेव यावत्-सर्वकाललालितसुखोचिताः सन्ति, जमालिचरिते “विपुलकुलबालिकाः सन्ति" इति पठितम् , अत्र तु "विपुलराजकुलबालिकाः सन्ति" इति पठितव्यम् तथा च राज्यसम्पत्तिप्रभृतयः सासाश्च बल ने दीक्षा धारण करने के लिये अत्याग्रह किया। ' नवरं इमाओ य ते जाया विउलरायकुलबालियाभो कलाकुसला, सेसं तं चेव जाव, ताहे अकामए चेव महबलं कुमारं एवं वयासी ' जमालि प्रकरण की अपेक्षा उत्तरप्रत्युत्तर में विशेषता केवल ऐसी ही है कि-" हे पुत्र ! तुम्हारी ये विपुल राजकुल की पालिकाएँ जो कि तुम्हारि साथ विवाहित होकर लाई गई हैं और जो ६४ कलाओं में कुशल हैं" इत्यादि वाकी का इसके आगे का कथन जमालि के प्रकरण में कहे गये अनुसार जानना चाहिये और वह कथन " सर्वकाललालितसुखोचिताः सन्ति" इस पाठ तक ग्रहण करना चाहिये। यद्यपि जमालि चरित में 'विपुलकुलवालिकाः सन्ति' ऐसा पाठ आया है परन्तु यहां पर इस पाठ की जगह "विपुल राजकुलवालिकाः सन्ति" ऐसा पाठ पढना સંયમ માર્ગ કેટલે કઠણ છે તે પણ સમજાવે છે, ત્યારે મહાબલ કુમાર સંસારની અસારતાનું પ્રતિપાદન કરી પ્રવજ્યા અંગીકાર કરવાને પિતાને १८ निश्चय २ री मातापितानी अनुमति मागे छ. “ नवर इमाओ य ते जाया विउलरायकुलबालियाओ कलाकुसला, सेस तंचेव जाव, ताहे अकामए महब्बळ कुमार एवं वयासी” मादीन। ४२४ी भापेक्षा मी प्रश्नोતરમાં માત્ર આટલી જ વિશેષતા છે-મહાબલ કુમારના માતાપિતા તેને કહે છે કે “હે પુત્ર! તારી સાથે જેમના વિવાહ થયા છે તે આઠે કન્યાઓ વિપુલ રાજકુત્પન્ન છે અને ૬૪ કલાઓમાં કુશળ છે,” ઈત્યાદિ કથન અહી ગ્રહણ કરવું જોઈએ. બાકીનું સમસ્ત કથન જમાલીના પ્રકરણમાં કહ્યા अनुसार सभा. “सर्वकाललालितसुखोचिताः सन्ति " सबसमा सुपथा વધેલી આ સૂત્રપાઠ પર્યન્તનું તે પ્રકરણગત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. नमसीन ५४२६ मा २ “विपुल कुलबालिकाः सन्ति" मा आरन सूत्रा: साध्य छ, तेनी यामे मही- “ विपुलराजकुलवालिकाः सन्ति " मारने। सूत्रपा सभरवा मातापिता मा ४थन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११०११ सू० १० सुदर्शन खरितनिरूपणम्
६०३
परित्यागो नोचितः इतिभावः, किन्तु महाबलस्य दीक्षां ग्रहीतुं प्रबलेच्छामूअत्याग्रहं दृष्ट्वा, अन्ते तौ, मातापितरौ, अकामेनैव - अनिच्छयैव खलु महाबलं कुमारम्, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादिष्टाम्- 'तं इच्छामो ते जाया ! एगदिवसमवि रज्जसिरिं पात्तिए' हे जात ! पुत्र ! तत् अथ, आवाम् इच्छा वस्तावत् तव एकदिवसमपि - दिनेकार्थमपि, राज्यश्रियं - राज्यलक्ष्मीं द्रष्टुम् आवयोः समक्षम् एकदिनमपि राज्यश्रियं त्वं परिभुक्ष्य, येन आवयोर्मनोरथः सफलः स्यादितिभावः । 'तरणं से महम्बले कुमारे अम्मापियराणवयणमणुवत्तमाणे तुसिणीए संचिट्ठ' ततः खलु स महाबलः कुमारः, अम्बापित्रोः वचनम् अतुवर्तमानः- अनुत्तरयन् - रवीकुर्वन्, तूष्णीं मौनो भूत्वा संतिष्ठते, 'तपणं से बले चाहिये मातापिता के कहने का अभिप्राय केवल ऐसा ही रहा कि हे पुत्र ! तुम इस संपत्ति आदिका और इन राजकुलबालिकाओं का परिस्थाग मत करो, क्यों कि तुम्हें ऐसा करना उचित नहीं है । परन्तु महाबल ने मातापिता की इस बात को नहीं माना और दीक्षा ग्रहण करने की जो अपनी उत्कट भावना थी उसी पर अस्थाग्रह रखा-माता पिताने जब महाबल के इस दीक्षाग्रहण करने के आग्रह को देखा तो अन्तमें उन्हों ने इच्छा नहीं होने पर भी महाबल कुमार से ऐसा कहा 'तं इच्छामो ते जाया एगदिवसमवि रज्जसिरिं पासितए' हे पुत्र ! हम लोग यही चाहते हैं कि तुम कम से कम एक दिन भी राज्यश्री का उपभोग करो, जिससे हमारा मनोरथ सफल हो. 'तएण से महवले कुमारे अम्मापियराण वयणमणुवत्तमाणे तुसिणीए संचिट्ठा ' मातापिता ने जब महाबल कुमार से ऐसा कहा तब वे इस विषय में उनसे
દ્વારા તેને એવું સમજાાવવાને પ્રયત્ન मुरे हो डे 66 ' पुत्र ! तु આ સપત્તિ આદિના તથા આ રાજકન્યાએના પરિત્યાગ કરીને પ્રવ્રજ્યા અ'ગીકાર કરવાના જે વિચાર કરે છે તે ઉચિત નથી ’’ પરન્તુ મહામલ કુમારે માતાપિતાની તે વાતના સ્વીકાર ન કર્યો અને દીક્ષા ગ્રહણ કરવાના પેાતાના અડગ નિર્ધાર જાહેર કર્યા, મહાબલ કુમારના દીક્ષા ગ્રહણ કરવાના खडग निर्धार लेने मातापिता तेने या प्रभा - "त' इच्छामो वे जाया एगदिवसमपि रज्जसिरिं पात्तिए" मेटा! असे ठेवण मेटल ४ हरिछीयो છીએ કે તુ એક દિવસને માટે પણ રાજ્યશ્રીના ઉપભોગ કર, કે જેથી અમારા મનારથ સફળ થાય. तएण से महबलकुमारे अम्मापियराणत्रयणमवत्तमाणे तुसिणीए संचिट्ठइ " भातापिताये न्यारे महाभय कुमारने म
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
भगवतीसूत्रे
राया कोई विपुरि से सहावे' उतः खलु सबको राजा कौटुम्बिकपुरुषान्- आज्ञाकारिणोऽनुचरान् शब्दयति-आह्वयति, 'एवं जहा - सिनभदस्स तहेब रायाभिसेओ भाणियन्त्रो, जाव अभिसिवई' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा शिवमद्रस्य एकादशशतक नवोदेशकाभिहितस्य शिवराजपुत्रस्य, राज्याभिषेको भणितः तथैव महाबलस्यापि राज्याभिषेको भणितव्यः, यात्रत् महता समारोहेण अभिपिश्चति - अभिषेकं करोति, 'करयलपरिग्गहियं महब्बलं कुमारं जाणं, विजपणं बद्धावेइ' करतलपरिगृहीतं दशनखं शिरसावत मस्तके अञ्जलिङ्कृत्वा महाबलं कुमारं जयेन, विजयेन - जय विजयमूचक शब्देन वर्द्धयति - अभिनन्दति 'वद्धावित्ता, जात्र एवं वयासी'
9
,
प्रत्युत्तर में कुछ भी न कह कर केवल चुपचाप ही रह गये । अतः अपनी बात को स्वीकृति की गई जानकर 'तएण से वले राया कोहूंबियपुरि से सदावेइ' उसी समय बलराजा ने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया-' एवं जहा सिवभद्दस्स तहेव रायामिसेओ भाणिघण्वो जाव अभिसिंह' और बुलाकर उन्हें महाबल कुमार के राज्याभिषेक होने की व्यवस्था करने के विषय में आदेश दिया यहां पर ११ वें शतक के नौवें उद्देशक में जैसा शिवभद्र का जो कि शिवराज के पुत्र थे राज्याभिषेक कहा गया उसी प्रकार से महाबल कुमार का भी राज्याभिषेक किया गया ऐसा जानना चाहिये इस प्रकार यावत् बडे भारी समारोह के साथ जब महाबल कुमार का राज्याभिषेक हो चुका तब करयल परिग्गहियं महत्वलं कुमारं जणं विजएणं बद्धावेद्द' बल राजा ने उसे दोनों हाथ जोड़कर जयविजय शब्दों से बघाया उसका अभिनन्दन
6
પ્રમાણે કહ્યું, ત્યારે તેમને કેઇ પણ પ્રત્યુત્તર નહીં આપતાં તે ચુપચાપ બેસી જ રહ્યો. તેના મૌનને સ્વીકૃતિનુ લક્ષણ સમજીને ખલરાજાએ તેના राज्याभिषेनी तैयारी तामडतो श३ उरावी. "तएण से बले राया कोटुंबिय पुरिसे सहावेइ" ४ वमते मरालये पोताना आज्ञारी सेवीने मोलाव्या. " एवं जहा सिवभहस्स तदेव रायाभिसे ओ भाणियव्वो जाव अभिसिंचाइ " ખેલાવીને તેણે તેમને મહાબલ કુમારના રાજ્યાભિષેકની વ્યવસ્થા કરવાના
આદેશ આપ્યા. ૧૧ માં શતકના નત્રમા ઉદ્દેશામાં શિવરાજ કુમાર શિવસદ્નના રાજ્યાભિષેકનું જેવુ' વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવુ' જ મહાખલ કુમારના રાજ્યાભિષેકનુ વર્ષોંન અહીં સમજી લેવું. આ રીતે ઘા ભારે સમારોહ સાથે જ્યારે મહાખલ કુમારના રાજ્યામિષેકની વિધિ પૂરી થઈ, ત્યારે, " करयल परिगहियं महब्बल कुमार जरण विजयण बद्धावेइ " मरा અન્ને હાથ જોડીને તેને જય અને વિજય નાદેાથી વધાવ્યે ( અભિનંદ્યો )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० ११ सू०१ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ६०५ पद्धयित्वा, यावत्-एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अबादीत् 'भण ! जाया! किं देमो, कि पयच्छामो, सेसं जहा जमालिस्स तहेव जाव' हे जात! पुत्र! भण-कथय, तुभ्यं वयं किमिष्ट वस्तु ददामः किश्च परमाभिलषितं वस्तु प्रयच्छामः, शेषं यथा जमाले:-क्षत्रियकुमारस्य प्रतिपादितं तथैव महाबलस्यापि प्रतिपत्तव्यम् यावत्केन वा वस्तुना तव अर्थः-प्रयोजनं वर्तते ? ततः खलु स महाबलः, अम्बापितरौ एवम्-अवादीत्-इच्छामि खलु अम्ब तातौ ! कुत्रिकापणात्-स्वर्गमर्त्यपातालस्थितवस्तुप्राप्तिस्थानविशेषहटात , रजोहरणं च, प्रतिग्रहं च आनापयितुम् , काश्यपकं किया- बद्धावित्ता जाव एवं वयासी' अभिनन्दन करके फिर यावत् इस प्रकार से कहा-' भण! जाया! किं देमो, किं पयच्छामो, सेसं जहा जमालिस्स तहेव जाव' हे पुत्र ! कहो हम तुम्हें कौनसी इष्ट वस्तु देवें ? तुम क्या चाहते हो-जो हम तुम्हें देवें? इस के आगे का कथन जैसा जमालि के प्रकरण में कहा जा चुका है, उसी प्रकार से यहां भी क्षत्रियकुमार महाबल के विषय में भी जानना चाहिये यावत् 'केन वस्तुना तव अर्थः' यहां तक माता पिता की ओर से इस प्रकार कहे जाने पर महाबल ने उनसे ऐसा कहा-'इच्छामि खलु अम्बताती कुत्रिकापणात्-स्वर्गमयंपातालस्थितवस्तुमाप्तिस्थानविशेषहट्टात् रजोहरणं च प्रतिग्रहं च आनापयितुं, काश्यपकं च शब्दयितुम्' हे मात. पिता ! यदि आप मुझे मेरी इष्ट वस्तु देना चाहते हैं तो कुत्रिकापण से लाकर रजोहरण और पात्र हमें दे दें और एक नाई को भी बुला " बद्धावित्ता जाव एवं वयासी" मा १२ तेने भनिनन मापान तमाणे मा प्रमाणे यु:-" भण! जाया ! किं देमो, किं पयच्छामो, सेस जहा जमालिस्स तहेब जाव" " पुत्र! हे, म तने
मापीये ? અમારી પાસેથી કઈ વસ્તુ મેળવવાની તારી અભિલાષા છે?” ત્યાર પછીનું સમસ્ત કથન જમાલીના પ્રકરણમાં કહ્યા અનુસાર અહીં ક્ષત્રિય કુમાર મહાબલ विष ५९५ समान . “ केन वस्तुना तव अर्थः " मा ४५न ५-तनु તે પ્રકરણનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ થવું જોઈએ. માતાપિતાને આ પ્રશ્નના ४१५ ३५ म:मस शुभारे तेमने मा प्रमाणे धु-"इच्छामि खलु अम्बतातौ कुत्रिकापणात्-स्वर्गमर्त्यपातालस्थितवस्तुप्राप्तिस्थानविशेषहट्टात् रजोहरणच प्रतिप्रहं च आनापयितुं, काश्यपकं च शब्दयितुम् ” 8 भापता! ने भा५ મને ઈષ્ટ વસ્તુ આપવા માગતા હે, તે કુત્રિકાપણમાંથી મને રજોહરણ અને પાત્ર મંગાવી દે, તથા એક વાણંદને બોલાવવાની વ્યવસ્થા કરે.” સ્વર્ગલેક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०६
भगवती नापितं च शब्दयितुम् , इत्यादिरीत्या जमालिपकरणोक्तवदेव सर्वमत्रापि दीक्षाग्रहणपर्यन्तम् अबसेयम् , 'तएणं से महब्बले अणगारे धम्मघोसस्स अणगारस्स अंतिए सामाइयमाइयाइं चोहसपुबाई अहिज्जई' ततः खलु-दीक्षाग्रहणानतरम् , स महाबलः अनगारः, धर्मघोषस्य अनगारस्य अन्तिके-समीपे सामायिकादीनि चतुर्दशपूर्वाणि, अधीते, 'अहि ज्जित्ता बहूहिं चउत्थ जाव विचित्तेहिं तवोकम्मेहि अप्पाण भावेमाणे बहुपडिपुन्नाई दुवालसबासाइं सामन्नपरियागं पाउणइ' अधीत्य-चतुईशपूर्वाणि पठित्वा, बहुभिस्तावत्-अनेकैः, चतुर्थभक्त यावत्-षष्ठाष्टमादिभक्तः विचित्रैः-नानाकारकैः, तपः कर्मभिः, आत्मानं भावयन्-बहुमतिपूर्णानि द्वादशवर्षाणि, श्रामण्यपर्याय -चारित्रपर्यायं पालयति पाउणित्ता, मासियाए संलेह णाए अत्ताण झूसित्ता सहि भत्ताई अणसणयाए छेदेत्ता' पालयित्वा मासिक्यादें। स्वर्गलोक, मर्त्यलोक, और पाताललोक में स्थित बस्तु की प्राप्ति के स्थानविशेषरूप हट्ट का नाम कुत्रिकापण है। इसके आगे का दीक्षापर्यन्त तक का सब प्रकरण जैसा जमालि की वक्तव्यता में कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये । 'तएणं से महब्बले अणगारे धम्मघोसस्स अणगारस्स अंतिए समाइयमाइयाई चोदसपुव्वाइं अहिजइ' इसके बाद महाबल अनगार ने धर्मघोष अनगार के पास सामयिक आदि चौदहपूर्वो का अध्ययन किया 'अहिजित्ता बहूहिं चउत्थ जाव विचित्तेहि तवोकम्मेहि अप्पाणं भावेमाणे बहुपडिपुन्नाई दुवालवासाइं सामन्न. परियागं पाउणइ' अध्ययन करने के बाद फिर उन महाबल अनगारने अनेक चतुर्थभक्त आदितपस्याओं से अपनी आत्मा को भावित किया इस प्रकार करते हुए उन्हों ने १२ वर्ष श्रामण्य अवस्था में रहकर 'पाणित्ता मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसित्ता सर्दिभत्ताई अणसणाए छेदेत्ता' મટ્યલેક અને પાતાલકમાં રહેલી વસ્તુની પ્રાપ્તિ માટેના સ્થાનવિશેષ રૂપ હાટને કુત્રિકા પણ કહે છે. ત્યાર બાદનું દીક્ષા પર્યતનું સમસ્ત વર્ણન જમાसीना ५४२i san प्रभारी सभा. "तरण' से महबले अणगारे धम्मघोसस्स अणगारस्स अंतिए सामाइयमाइयाई चोहसपुवाई अहिज्जइ" त्यार माह મહાબલ અણગારે ધર્મઘોષ અણગાર પાસે સામાયિક આદિ ૧૪ પૂર્વેનું मध्ययन ४यु “अहिज्जित्ता बहूहिं चउत्थ जाव विचित्तेहिं तवोकम्मेहिं अप्पाणं भावेमाणे बहुपडिपुन्नाई दुवालसवासा सामन्नपरियागं फाउणइ" ५६ययन शन તેમણે અનેક ઇદ, અક્રમ આદિ તપસ્યાઓથી પિતાના આત્માને ભાવિત
या. मा शत भार ११° पयत श्रमपर्यायनु पासन शने “पाउणित्ता मामियाए संलेहणाए अत्ताण झूसित्ता सद्धि भत्ताई अणसणाए छेदित्ता" मे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ० ११ सू०१० सुदशनचरितनिरूपणम्
६०७
-
संलेखनया आत्मानं-शरीरम् आत्मसम्बन्धात् कपायं वा 'झूसित्ता' जूषयित्वा कृशी कृत्वा पष्टिं भक्तानि, अनशनया छित्वा 'आलोइयपडिक्कते सामहिपत्ते कालमासे कालं किचा, उद्रं चंदिमसरिय जहा अंबडो जाव बंभलोए कप्पे देवत्ताए उववन्ने' आलोचितपतिक्रान्तः,-कृतालोचनप्रतिक्रमणः, समाधिसम्पन्नः, कालमासे-कालावसरे, कालं कृत्वा, ऊर्ध्वम्-उपरि चन्द्रमूर्य यथा अम्बडः औषपातिके सूत्रे प्रतिपादित स्तथैव महावलोऽपि प्रतिपत्तव्यः, यावत्-ग्रहगणनक्षत्रतारारुपाणाम् बहूनि योजनशतानि, बहूनि योजनसहस्राणि, बहूनि योजनशतसहस्राणि, बहो योजनको टीः, बही योजनकोटाकोटीः ऊर्ध्व-दरम् उत्पत्य, सौधर्मेशानसनत्कुमारमाहेन्द्रान् कल्पान् व्यतित्रज्य, ब्रह्मलोके कल्पे, देवतया बाद में एक मास की संलेखना से आत्मा को जोषित करके-अर्थात् एक मास की संलेखना धारण करके ६० भक्तों का परित्याग किया इस प्रकार अनशन द्वारा ६० भक्तों का परित्याग करके 'आलोइय पडिकते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा उडूं चंदिमसूरिय जहा अंबडो जाव बंभलोए कप्पे देवत्साए उववन्ने' उन्हों ने अपने पापस्थानों की आलोचनाकी प्रतिक्रमण किया बाद में वे समाधि को प्राप्त हुए
और काल अवसर कालकर ऊर्ध्वलोक में चन्द्रमा, सूर्य तथा ग्रहगण नक्षत्र एवं तारारूपों से भी ऊपर अनेक योजनों, सैकडों योजनों, हजारों योजनों और लाखों योजनों की असंख्यात कोटाकोटि योजनों को उलङ्घन कर बहुत दर पर सौधर्म, ईशान, सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्पों को छोड़कर ब्रह्मलोक में देव की पर्याय से उत्पन्न हो गये। માસની સંખનાથી આત્માને જેષિત કરીને એટલે કે એક માસને સંથારો કરીને-૬૦ ભક્તોને (૬૦ ટંકના ભજનને) પરિત્યાગ કર્યો આ રીતે અનશન द्वारा १० महतोनी परित्याग ४शन "आलोइयपडिकते समाहियपत्ते कालमासे कालं किच्चा उड्ढं चंदिमसूरिय जहा अंबडो जाव बंभलोए कप्पे देवत्ताए उववन्ने" તેમણે પિતાનાં પાપસ્થાનની આચના કરી, પ્રતિક્રમણ (પ્રાયશ્ચિત્ત) કર્યું અને સમાધિભાવમાં લીન થઈ ગયા. આ રીતે એક માસના સંથારાને અન્ત કાળને અવસર આવતા કાળ કરીને, ઉદર્વકમાં ચન્દ્ર, સૂર્ય, ચહગણ, નક્ષત્ર અને તારાઓથી પણ ઉપર અનેક જને, સેંકડે જ ને, હજારો
જન, અને લાખો જનની અસંખ્યાત કટાકેટિ એજનને પાર કરીને ઘણે જ દૂર સૌધર્મ, ઈશાન, સનકુમાર અને મહેન્દ્ર કલ્પોથી પણ ઊંચે भावासा ब्रह्मals ४८५मां वनी पर्याय उत्पन्न २६ गया. “तत्थ ण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
भगवतीसूत्रे उत्पन्नः, 'तत्थ ण अत्थेगइयाणं देवाण दस सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता' तत्र खलुब्रह्मलोके करपे, अत्ये केषां देवानां दश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता., 'तत्थ णं महब्बलस्स वि दस सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता' तत्र खलु-ब्रह्मलोके कल्पे महाबलस्या पि दश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, एवं रीत्या भग. वान् सुदर्शनम्पति पूर्वजन्मवृत्तान्तं स्मारयन् अन्ते उपसंहरति-' से णं तुम सुदंसणा! बंभलोगे कप्पे दस सागरोवमाई दिव्वाई भोगभोगाई मुंजमाणे विहरित्ता' हे सुदर्शन ! तत् तस्मात्कारणात् , खलु निश्चयेन त्वं ब्रह्मलोके कल्पे महाबलो देवो भूत्वा दश सागरोपमानि दिव्यान् भोगभोगान भुञ्जानो विहृत्यस्थित्वा 'ताओ चेव देवलोगाओ आउक्खएणं, भवक्खणं, ठिइकखएण, अणंतरं चयं चइत्ता, इहेव वाणियगामे नयरे सेहि कुलंसि पुत्तत्ताए पञ्चायाए' तस्मात् 'तस्थणं अत्थेगइयाणं देवाणं दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता' यहां पर कितनेक देवों की १० सागरोपम की स्थिति कही गई है। 'तत्यणं महब्बलस्स वि दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता' इनमें महाबल की भी १० ही सागरोपम की स्थिति हुई। इस प्रकार भगवान् सुदर्शन सेठ को पूर्वजन्म का स्मरण कराते हुए अन्त में उपसंहार के रूप में उनसे कहते हैं-' से णं तुमं सुदंसणा! बंभलोगे कप्पे दस सागरोवमाइं दिव्याई भोगभोगाई मुंजमाणे विहरित्ता' हे सुदर्शन ! इस प्रकार से तुम ब्रह्मलोक कल्प में, महाबल की पर्याय का परित्याग करके देव हुए और १० सागरोपम तक वहां दिव्य भोग भोगों को भोगते रहे-बाद में 'ताओ चेव देवलोगाओ आउकग्वएणं, भवक्खएणं, ठिइकरवएणं अणं. अत्थेगइयाणं देवाणं दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता" An पाना । देवानी स्थिति स सागरामनी ४डी छे "तत्थणं महब्बलस्स वि दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता" मडामर ५५५ ६स साग२१५मनी स्थितिमा १३ ત્યાં ઉત્પન્ન થયો. આ રીતે મહાવીર પ્રભુ સુદર્શન શેઠને તેમના પૂર્વજન્મનું वृत्तान्त हीन, 6५२ ३५ भने २मा प्रमाणे -"से णं तुम सुदंसणा! बंभलोगे कप्पे दस सागरोवमाई दिव्वाई भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरित्ता' હે સુદર્શન! આ રીતે મહાબલ રૂપે મનુષ્ય ભવનો ત્યાગ કરીને, તમે બ્રહ્મલેક કપમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયા હતા. દસ સાગરોપમ પ્રમાણ કાળ सुधा त्यांनी दिव्य मागोपलागार मेगवान “ ताओ चेव देवलोगाओ आउक्खएण, भवक्खएणं, ठिइक्खएणं अणंतरं चयं चइत्ता इहेव वाणियगामे नयरे सेट्रि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११
६०९
चैव देवलोकात्, आयुः क्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण अनन्तरं चयं च्युत्वा, इहैव - अस्मिन्नेव वाणिज्यग्रामे नगरे श्रेष्ठिकुले पुत्रतया प्रत्यायातोऽसि - समुत्पन्नोऽसि ॥ ० १ ॥
० ११ सू० १० सुदर्शनचरितनिरूपणम्
भ० ७७
सुदर्शन सिद्धि वक्तव्यता ॥
मूलम् -'तए णं तुमं सुदंसणा ! उम्मुक्कबालभावेणं विन्नायपरिणयमेत्तेणं जोवणगमणुप्पत्तेणं तहारूवाणं थेराणं अंतियं केवलिपन्नत्ते धम्मे निसंते, सेऽवियधम्मे इच्छिए, पडिच्छिए, अभिरुइए तं सुट्टणं तुमं सुदंसणा ! इदाणिं पकरेसि, से तेणद्वेणं सुदंसणा ! एवं वुच्चइ - अस्थि णं एएसिं पलिओवमसागरोवमाणं खएति वा, अवचयेति वा, तरणं तस्स सुदंसणस्ल सेस्सि समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं एयमहं सोचा निसम्म, सुभेण परिणामेणं, सुभेणं अज्झवसाणेणं, लेसाहि विसुज्झमाणीहिं तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापोहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स सन्नीपुत्रे समुत्पन्ने, एयमहं सम्मं अभिसमेति, तपणं से सुदंसणे सेट्ठी समणेणं भगवया महावीरेण संभारियपुव्वभवे दुगुणाणीयसद्धासंवेगे आनंदसुपुन्ननयणे समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेत्ता वंदs, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं वयासी - एवमेयं तरं वयं चन्ता इव वाणियगामे नयरे सेट्ठि कुलंसि पुत्तत्ताए पचायाए ' उस देवलोक से आयु के क्षय हो जाने पर, भव के क्षय हो जाने पर, स्थिति के क्षय हो जाने पर उस देवलोक संबंधी पर्याय को छोड़कर इसी वाणिज्यग्राम में श्रेष्ठिकुल में पुत्ररूप से उत्पन्न हुए हो ॥ सू० १० ॥
कुलंसि पुत्तत्ताए पच्चाया ए" ते देवसेोऽ समधी मायुना क्षय थतां लवनो ક્ષય થતાં, અને સ્થિતિના ક્ષય થતાં એ દેવલાક સંબ’ધી દેવપર્યાયને છોડીને તમે આ વાણિજ્યગ્રામ નગરમાં શ્રેષ્ઠિકુળમાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયા છે. સૂ॰ ૧૦ની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
"
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती भते! जाव से जहयं तुब्भे वदह तिकटु उत्तरपुरस्थिमं दिसीभागं अवकमइ, सेसं जहा-उसभदत्तस्स जाव सव्वदुक्खप्पहीणे, नवरं चोद्दसपुत्वाइं अहिज्जइ, बहुपडिपुन्नाई दुवालसवासाइं सामन्नपरियागं पाउणइ, सेसं तंचव, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ॥सू०११॥
महब्बलो समत्तो॥ छाया-ततः खलु त्वया सुदर्शन ! उन्मुक्तवालभावेन, विज्ञातपरिणतमात्रेण, यौवनागममनुपाप्तेन तथारूपाणां स्थविराणाम् अन्तिकं केवलिपज्ञप्तो धर्मः निशमितः, सोऽपिच धर्मः इच्छितः, प्रतीन्छितः, अभिरुचितः, तत् मुष्ठु खलु त्वं सुदर्शन ! इदानीम् प्रकरोषि, तत् तेनार्थेन सुदर्शन ! एवमुच्यते-अस्ति खल्लु एतयोः पल्योपमसागरोपमयो:-क्षय इति वा, अपचय इति वा, ततः खलु तस्य सुदर्शनस्य श्रेष्ठिनः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्ति के एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य, शुभेण अध्यवसानेन, शुभेन परिणामेन, लेश्याभिः, विशुध्यमानाभिः तदावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन ईहापोहमार्गणगवेषणां कुर्वतः संक्षिपूर्व समुत्पनम् । एत. मथै सभ्यअभिस्मरति, ततः खलु स सुदर्शनः श्रेष्ठी श्रमणेन भगवता महावीरेण संस्मारितपूर्वभवो द्विगुणानीतश्रद्धासंवेगः आनन्दाश्रुपूर्णनयनः श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वा आदक्षिणपदिक्षणं करोति, आदक्षिणप्रदक्षिणं कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवम्, अबादीत्-एवमेतत् भदन्त ! यावत् तत् यथैतत् यूयं वदथ इति कृत्वा उत्तरपौरस्त्यं दिगमागम् अपक्रामति, शेष यथा ऋषम. दत्तस्य यावत् सर्वदुःवाहीणः, नवरं चतुर्दशपूर्वाणि अधीते, बहुप्रतिपूर्णानि द्वादशवर्षाणि श्रामण्य पर्यायं पालयति, शेपं तदेव । तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! ॥२०११॥
महाबलः समाप्तः टीका--अथ भगवान् सुदर्शनस्य सिद्धिवक्तव्यतां मरूपयितुमाह-'तरण तुमे' इत्यादि, 'तएणं तुमे सुदंसणा! उम्मुक्कचाळमावेणविण्णायपरिणयमेत्तेणं
सुदर्शनसिद्धि वक्तव्यता. 'तएणं तुमे सुदंसणा! उम्मुक्कयालभावेणं' इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा प्रभुने सुदर्शन सेठ की सिद्धि की वक्तव्यता कही है-'तएणं तुमे सुदंसणा! उम्मुक्कबालभावेणं, विण्णाय.
-सुशनसिद्वि १४तव्यता__“तएणं तुमे सुदंसणा ! उम्मुक्कपालभावेण" त्यालટકાથ – આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે એ વાત પ્રકટ છે કે સુદર્શન શેઠે કેવી शत सिद्धगतिन प्राति री-" तएणं तुमे सुदसणा! उम्मुकबालभावेणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
६११
1
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ११ सुदर्शनचरितनिरूपणम् जोन्त्रणगमणुपपत्तेणं' हे सुदर्शन ! ततः खलु त्वया उन्मुक्तबालभावेन परित्यक्तशैशवेन वाल्यास्परं वयः प्राप्तेनेत्यर्थः, विज्ञातपरिणतमात्रेण परिपकविज्ञानेन, यौवनमनुप्राप्तेन प्राप्तयौवनेन, युवावस्थापन्नेन 'aaraari थेराणं अतियं केवलिपन्नचे धम्मे निसंते' तथारूपाणां स्थविराणाम् अन्ति के समीपे केवलिप्रज्ञप्तः - धर्मः निशमितः - सम्यगाकर्णितः, 'सेऽवि धम्मे इच्छिए परिच्छिए, अभिरुइए' सोऽपिच धर्मः इच्छितः प्रतीच्छितः - हृदयेनाभ्युपगतः अभिरुचितः - अभिप्रीतिविषयीकृतः, 'तं सुठुणं तुमं सुदंसणा ! इदाणि पकरेसि' हे सुदर्शन ! तत् तस्मात्कारणात् सृष्टु-अतीव समीचीनम् खलु त्वम् इदानीं सम्प्रति मकरोषि - धर्मादिकमाचरसि । प्रस्तुतविषयमुपसंहरति- ' से तेणद्वेणं सुदपणा ! एवं वुच्चर - अस्थिणं एतेसिं पलिओमसागरोवमाणं खयेति वा, अत्रचयेति वा' हे परिणयमे लेणं जोबणगमणुपतेणं' हे सुदर्शन! जब तुमने अपने बाल्यकाल का परित्याग कर दिया और धीरे २ विज्ञान की परिपकना से जब तुम युक्त हो गये तब यौवन ने तुम्हारे शरीर पर अपना पूर्ण अधिकार जमा लिया इस प्रकार युवावस्था से सुशोभित शरीरवाले बने हुए तुमने किसी एक समय ' तहारूवा थेराण अंतिए केवलिपनन्ते धम्मे निसंते' तथारूपवाले स्थविरों के समीप केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किया. उसके श्रवण से वह तुम्हें 'इच्छिए, पडिच्छिए, अभिरुए, ' इच्छित हुआ, उसकी तुमने हृदय से सराहना की उस पर तुम्हारी विशेषरूप से प्रीतिजगी 'तं सुणं तुमं सुदंसणा ! इदाणि पकरेसि' सो इस समय तुम उसी धर्मका जो आचरण कर रहे हो, वह बहुत ही अच्छा कर रहे हो, 'से तेणट्टेणं सुदंसणा ! एवं बुच्चर,
विष्णाय परिणयमेत्तेणं जोन्त्रणगमणुपत्तेण " हे सुदर्शन! माझ्यावस्था पूरी કરી ધીરે ધીરે વિજ્ઞાનની પરિપકવત થી જ્યારે તમે યુક્ત થઈ ગયા, ત્યારે યુવાવસ્થાએ તમારા પર પૂરે પૂરે અધિકાર જમાવી લીધા. આ રીતે યૌવનથી सुशोलित शरीरवाजा अनेसा क्षेत्रांतभे अर्थ मे समये “तहारूवाणं थेराण' अंति के लिपन्नते धम्मे निसंते " तथा३पदाणा (रनेडर भुभवश्चिम ग्याहिथी युक्त) स्थविरोनी पासे देवसिप्रज्ञस धर्मनु श्रवणु यु “इच्छिए, पडिच्छिए, अभिरुइए " तेनु श्रवयुतां ते तमने ष्ट लाग्या, तभे तेनी હંદુયથી સરાહના (પ્રશસ) કરી અને તે તમને વિશેષ રુચિકર લાગ્યા "त सुट्टु तुम सुदंसणा ! इदाणिं पकरेखि " हे सुदर्शन शेड ! अत्यारे તમે એજ ધર્મની જે આરાધના કરી રહ્યા છે, તે ધણુ... જ ઉચિત છે. “ કે
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने सुदर्शन ! तत् तेनार्थेन-तेन कारणेन, एवं-पूर्वोक्तरीत्या उच्यते यत् अस्ति-संभ वति खलु एतयो:-पूर्वोक्तयोः पल्योपमसागरोपमयोः क्षयः-विनाशः इति वा, अपचय:-हासः इति वा । 'तएणं तस्स सुदंसणस्स से हिस्स समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमदं साच्चा निसम्म' ततः खलु तस्य सुदर्शनस्य श्रेष्ठिनः, श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके एतमर्थ पूर्वोक्तार्थ श्रुत्वा निशम्य हदि अवधार्य 'सुभेण अच्झवसाणेणं, सुभेणं परिणामेणं लेसाहिं विसु. ज्झमाणीहि तयावरणिज्नाणं कम्माणं ख भोवसमेणं' शुभेन अध्यवसानेन-अध्यवसायेन, शुभेन परिणामेन, लेश्यामिः विशुद्रथमानाभिः, तदावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन 'ईहापोहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स सन्नीपुव्वे समु प्पन्ने, एयमटुं सम्मं अभिसमेइ ईहाऽपोहमार्गणगवेषणं कुर्वतः संझिपूर्व संशीसंज्ञिभवः पूर्व-पूर्वस्मिन् जन्मनि यत्र तत्तथा संक्षिपूर्वम्-संज्ञिपूर्वाभिधं जातिस्म. अत्थि णं एएसिं पलिओवमसागरोवमाणं खएति वा अवचएति' इसी कारण हे सुदर्शन ! मैं ने पूर्वोक्तरूप से ऐसा कहा है कि पल्योपम और सागरोपम का क्षय होता है और हास भी होता है। 'तएणं तस्स सुदंसणस्स सेट्ठिस्स समणस्स भगवओ महावीरस्स ऑतिए एयम सोच्चा निसम्म' इसके बाद श्रमण भगवान महावीर के मुखसे इस पूर्वोक्त अर्थको सुनकर के और उस पर हृदय से विचार करके उस सुदर्शन सेठ के शुभ परिणाम से और शुभ अध्यवसाय से तथा लेश्याओं की विशुद्धि से जायमान तदावरणीय कर्मों के क्षयोपशम से ईहापोहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स सन्नीपुव्वे समुप्पन्ने, एयमढे सम्म अभिसमेइ' ईहा, अपोह, मार्गण और गवेषण करते २ संज्ञिपूर्व नाम तेण ण सुदसणा ! एवं वुच्चइ, अत्थिणं एएसिं पलिओवमसागरोवमाणं खएति वा अवचएति वा” 8 सुशन ! ते ४२णे में पूर्वरित ३५ मे ४यु छ । પલ્યોપમ અને સાગરોપમને ક્ષય પણ થાય છે અને હાસ પણ થાય છે.
“तएणं तस्स सुदंसणस्स सेट्रिस्स समणस्स भमवओ महावीरस्स अंतिए एयम स्रोच्चा निसम्म" मडावीर प्रभु पासे 21 पातने सामजीन भने હદયમાં તે વિષે વિચાર કરીને, તે સુદર્શન શેઠના શુભ પરિણામથી, શુભ અધ્યવસાયથી, અને વેશ્યાઓની વિશુદ્ધિથી જાયમાન (ઉદ્દભવેલા) તદાવરણીય भाना या५शमयी “ईहापोहमगणगवेसणं करेमाणम्स सन्नीपुव्वे समुपन्ने, एयमट्ठ सम्मं अभिसमेइ " &t, सपा, भाग मने गवेषाधु ४२di કરતાં સંન્નિપૂર્વ નામનું જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ ગયું. આ પૂર્વજન્મનું સ્મરણ કરાવનારા જ્ઞાનને લીધે મહાવીર પ્રભુ દ્વારા પ્રતિપાદિત પૂર્વોક્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू० ११ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ६१३ रणज्ञानमित्यर्थः समुत्पन्नम् , तेन पूर्वजन्मस्मरणेन, एतमर्थ भगवत्प्रतिपादितम् पूर्वोक्तविषयम् , सम्यक्तया अभिसमेति-अधिगच्छति प्राप्नोति 'तएणं से सुदंसणे सेट्ठी समणेणं भगवया महावीरेणं संभारियपुन्वभवे दुगुणाणीयसडासंवेगे' ततः खलु स सुदर्शनः श्रेष्ठी श्रमणेन भगवता महावीरेण संस्मारितपुवभवःसंस्मारितः स्मरणविषयं कारितः पूर्वभवो यस्य स तथाविधः सन् द्विगुणानीतश्रद्धासंवेगः-पूर्वकालापेक्षया द्विगुणौ आनीती-प्रापितौ, श्रद्धासंवेगौ यस्य स तथाविधा, तत्र श्रद्धा-तत्वश्रद्धानं, सदनुष्ठानचिकीर्षा वा, संवेगः-भवभीति , मोक्षामिलापो वा इत्यवसे यम् , आणंदमुपुन्ननयणे समणं भगवं महावीर तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिण करेइ' आनन्दाश्रुपूर्णनयन:- आनन्देन-अतिहर्षेण जनितं यदश्रुनेत्रजलं, तेन परिपूर्णे-व्याप्ते नयने यस्य स तथाविधः सन् , श्रमणं भगवन्तं महावीरं, विकृत्वा-वारप्रयम् , आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, 'करेत्ता, वंदइ, नमसइ, वंदिता, का जातिस्मरण ज्ञान उत्पन्न हो गया सो इस पूर्वजन्मस्मरण ज्ञान से उसने इस भगवत्प्रतिपादित पूर्वोक्तविषय को अच्छी प्रकार से जानलिया 'तएणं से सुदंसणे सेट्ठी समणेणं भगवया महावीरेणं संभारियः पुन्वभवे दुगुणाणीयसद्धासंवेगे' इस प्रकार श्रमण भगवान महावीर के द्वारा जिसे अपना पूर्वभव स्मृत कराया गया है ऐसे उस सुदर्शन सेठ को तत्वश्रद्धान अथवा सदनुष्ठानचिकीर्षा, एवं संवेग-संसार से भीति अथवा मोक्षाभिलाषा, पूर्व की अपेक्षा दुगुनेरूप से प्राप्त हो गयी 'आणंदसुपुन्ननयणे समणं भगवं महावीर तिक्खुत्तो आयाहिण पयाहिण करेइ०' उसी समय उसके दोनों नेत्र आनन्दाश्रुओं से हर्षोस्कर्ष से जनित नेत्रके अश्रुजल से भीग गये श्रमण भगवान् महावीर को खड़े होकर उसने तीन बार प्रदक्षिणापूर्वक वंदना की, नमस्कार અર્થને તેઓએ ઘણી જ સારી રીતે જાણી લીધા-મહાવીર પ્રભુ દ્વારા તેમના પૂર્વભવનું જે કથન કરવામાં આવ્યું હતું તે કથન સત્ય હોવાની પ્રતીતિ २४ ४. "तएणं से सुदंसणे सेदी समणेण भगवया महावीरेणं संभारियपु. ब्वभवे दुगणाणीयसद्धासंवेगे" ॥ शत श्रमर सवान महावीर दास જેમને તેમના પૂર્વભવનું સ્પણ કરાવવામાં આવ્યું હતું. એવાં તે સુદર્શન શેઠની ધર્મતત્વ પ્રત્યેની શ્રદ્ધાં અથવા સદનુષ્ઠાનચિકીર્ષા અને સંવેગ (સંસા રને ભય અથવા મેક્ષાભિલાષા) પહેલાં જેટલા હતા તેના કરતાં બમણા य/ गया. " आणंदसुपुन्ननयणे समणं भगवं महावीर तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करे" मे समये तमनी मायामा मानना मांसु मा લાગ્યા હર્ષાશ્રુથી છલકાતાં નયને ઊભા થઈને તેમણે ત્રણવાર આદક્ષિણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
भगवतीसूत्रे
"
नमंसित्ता एवं वयासी - कृत्वा, बन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा, एवंवक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - 'एवमेयं भंते । जात्र से जहेयं तुन्भे वदह तिकहु उत्तरपुरस्थिमं दिसीभागं अवकम' हे मदन्त । एवमेतत् सत्यमेवेदम्, यावत्तथैतत्तथैवैतत् तत् यथा एतव-उपर्युक्तवृत्तान्तम्, यूयं वदथ-प्रतिपादयथ, इति कृत्वा विचार्य, उत्तरपौरस्त्यम् दिग्भागम् - ईशानकोणम् अपक्रामति - गच्छति, 'सेसं जहा उसमदत्तस्स जाव सव्वदुक्खप्पहीणे' शेषं सर्वम् यथा नवमशतके त्रयत्रिंशत्तमोद्देश के अभिहितस्य ऋषभदत्तस्य वर्णनं कृतं तथैव अस्यापि सुदर्शनस्य वर्णनं कर्तव्यम्, यावत् - प्रवज्याग्रहणानन्तरम् चतुर्थ पष्ठाष्टमदशमद्वादश भक्तानि अनशनया छित्वा प्राप्त केवलज्ञानः सिद्धः बुद्धः, मुक्तः, सर्वदुःखप्रहीणश्चाभवत्, किया ' वंदिता नर्मसित्ता एवं वयासी' वन्दना नमस्कार करके फिर प्रभु से उसने ऐसा कहा - 'एवमेयं भंते! जाव से जहेयं तुम्भे वदह त्तिकहु उत्तरपुरत्थिमं दिसीभागं अवकमइ' हे भदन्त ! यह ऐसा ही है जैसा कि आपने कहा है । इस प्रकार कह कर वह ईशान दिशा की ओर चला गया यहां से आगे का कथन 'सेसे जहा उसभदत्तस्स जाव
दुक्खपहीणे' पाकी का कथन जैसा नौवें शतक में ३३ वे उद्देशक में ऋषभदत के संबंध में किया गया है वैसा ही सुदर्शन सेठ के संबंध में कर लेना चाहिये यावत् प्रव्रज्याग्रहण के बाद सुदर्शन अनगारने चतुर्थमक्त, षष्ठभक्त, अष्टमभक्त, दशमभक्त, और द्वादशभक्त आदि तपस्या की और अन्त समय संधारा करके केवलज्ञान प्राप्त कर लिया, वे सिद्ध हो गये, बुद्ध हो गये, मुक्त हो गये और समस्त दुःखों से પ્રદક્ષિણાપૂર્વક શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને આ પ્રમાણે કહ્યુ'
" एवमेयं भंते ! जाव से जहेयं तुब्भे वदह त्ति कटु उत्तरपुरत्थिमं दिसीभाग अवकमइ " डे लगवन् ! आापना द्वारा प्रतिपाहित अर्थ सर्वथा सत्य છે. આપ જે કહેા છે. તે સત્ય જ છે આ પ્રમાણે કહીને તેમે ઈશાન દીશા તરફ ચાલ્યા ગયા.
-
""
" सेसं जहा उसभदत्तास जाव सच्चदुक्खप्पहीणे ' ત્યાર પછીનું સમરત થન નવમાં શતકના ૩૩માં ઉદ્દેશમાં પ્રતિપાદિત ઋષભદત્તના કેન અનુ. સાર સમજી લેવુ' કહેવાનું તાત્પ એ છે કે સુદ્ર'ન શેઠે પણ પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરી ત્યાર બાદ તેમણે એક, બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ ઉપવાસ તપસ્યા કરી. અન્ત સમયે સથારા કરીને તેમણે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યુ તે સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત અને સર્વદુઃખાથી રહિત થઇ
આદિ
અને
" गया. नवर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ ० ११ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
'नवरं चोrayoors afeज्जइ, बहुपडिपुन्नाई दुवाळसवासाई सामन्नपरियागं पाउण सेसं तंत्र' नवरम् - ऋषभदत्तापेक्षया सुदर्शस्य विशेषस्तु-अयमेव यत्अयं सुदर्शनः अनगारः, चतुर्द्दशपूर्वाणि अधीते, ऋषभदत्तस्तु एकादशभङ्गानि अधीतवान, अथच अयं सुदर्शनः बहुप्रतिपूर्णानि द्वादशवर्षाणि श्रामण्यपर्याय म् पालयति, शेषं तदेव - ऋषभदत्तमकरणोक्ता देवाव से यम्, अन्ते गौतम आह- 'सेनं भंते !' सेवं भंते !' हे भदन्त ! तदेव - भगवदुक्त सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेव - भगवदुक्तं सर्वथा सत्यमेति ॥ सू० ११ ॥
इति महाबलः समाप्तः ॥ इति श्री विश्वविख्यात जगदवल्ल मादिपदभूषित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री " भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य एकादशोदेशकः समाप्तः ॥ ०११-११॥ सर्वथा प्रहीण हो गये 'नवरं चोहसपुव्वाइं अहिज्जर, बहुपडिपुन्नाई दुबालसवासाई सामन्नपरियागं पाउणइ सेसं तंचेव' ऋषभदत्त की अपेक्षा इस सुदर्शन के कथन में केवल यही विशेषता है कि सुदर्शन अनगार ने चौदहपूर्वी का अध्ययन किया तब कि ऋषभदसने केवल ग्यारह ११ अंगों का ही अध्ययन किया तथा सुदर्शन अनगार ने ठीक १२ वर्षों तक श्रामण्यपर्याय का पालन किया इत्यादि सब कथन ऋषभदन्त प्रकरण की तरह ही जानना चाहिये अन्त में गौतम प्रभु के इस कथन की सत्यता ख्यापन करने के निमित्त कहते हैं 'सेवं भंते ! सेव भंते ! न्ति' हे भदन्त ! आप का कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, है भदन्त आपका कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर बिराजमान हो गये ।सु. ११। || ग्यारहवां उद्देशक समाप्त ॥११- ११॥
६१५
चोपुव्वाई अहिज्जइ, बहुपडिपुन्नाई दुवाल सवासाई सामन्नपरियांग पाउइ- सेस तंचेव " ऋषभत्तना उथन उरतां सुदृर्शनना अथनभां नीचे प्रमाणे વિશેષતા સમજવી—ઋષભદત્તે માત્ર અગિયાર અંગેનું અધ્યયન કર્યુ હતુ, ત્યારે સુદર્શને ૧૪ પૂર્વીનું અધ્યયન કર્યું" હતું. તથા સુદર્શન શેઠે પૂરેપૂરા ખાર વર્ષ સુધી શ્રામણ્ય પર્યાયનું પાલન કર્યુ" હતું, ઇત્યાદિ સમસ્ત ઋષભદત્તના પ્રકરણમાં કહ્યા અનુસાર સમજવુ.
કથન
હવે ઉદ્દેશાને અંતે મહાવીર પ્રભુનાં વચનામાં પાતાની અપાર શ્રદ્ધા व्यक्त उरता गौतम स्वाभी उसे छे - " सेब भंते ! सेवं भंते! त्ति " हे लग વન્! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સથા સત્ય છે. હે ભગવન્! આપે જે કહ્યુ' તે યથાર્થ જ છે” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વદણા નમસ્કાર કરીને તેએ પેાતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા, પ્રસૂ૦૧૧) અગિયારમે, ઉદ્દેશે સમાપ્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे अथ द्वादशोद्देशक: मारभ्यतेएकादशशत के द्वादशोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् आलभिकानगरीवर्णनम् , ततः शङ्खवनचैत्यस्य वर्णनम्, ऋषभदत्तप्रमुख श्रमणोपासकानां वर्णनम् , तदनन्तरं परस्पर श्रमणोपासकानां वार्तालापवर्णनम्, देवलोकेषु देवानां स्थितिनिरूपणं च, जघन्येन स्थितिवर्णनम् , उत्कृष्टेन स्थितिवर्णनं च देवानां स्थितिप्ररूपणम् , ततः ऋषिभद्रपुत्रः अनगारिकतां ग्रहीतुं समर्थोंऽस्ति नवेति प्रश्नोत्तरम् ?, तदनन्तरम् ऋषिभद्रपुत्रः देवलोकात् प्रच्युत्य कुत्रगमिष्यति इति प्रश्नः, सिद्धिपदं माप्स्यति इतिसमाधानं ततो वृत्तान्तवर्णनम् ।
कालवक्तव्यता। ___मूलम्-"तेणं कालेणं, तेणं समएणं, आलभिया नामं नयरीहोत्था, वण्णओ, संखवणे चेइए, वण्णओ। तत्थ णं आलभियाए नयरीए बहवे इसिभदपुत्तपामोक्खा समणोवासया परिवसंति, अड़ा जाव अपरिभूया, अभिगयजीवाजीवा जाव विहरति ।
बारहवें उद्देशेका प्रारंभ__ ग्यारहवें शतक के इस बारहवें उद्देशक में कहे हुए विषय का विवरण संक्षेप से इस प्रकार है-आलंभिका नगरी का वर्णन शंखवन नामक चैत्य-उद्यान का वर्णन ऋषभदत्त आदि श्रमणोपासकों का वर्णन श्रमणोंपासकों के परस्पर के वार्तालाप का वर्णन देवलोकों में देवों की स्थिति का निरूपण जघन्यस्थिति का वर्णन उस्कृष्टस्थिति का वर्णन ऋषिभद्रपुत्र अनगारिकता को ग्रहण करने के लिये समर्थ है या नहीं? इस प्रश्न का उत्तर ऋषिभद्रपुत्र देवलोक से चव कर कहां जावेगा? ऐसा प्रश्न सिद्धिपद प्राप्त करेगा. ऐसा उत्तर इसके बाद के वृत्तान्त का वर्णन ।
मारमा उद्देशाने पार - અગિયારમાં શતકના આ બારમાં ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ આ પ્રમાણે છે–આલંભિકા નગરીનું વર્ણન, શંખવન ચિત્યનું વર્ણન, ઋષભદત્ત આદિ શમણે પાસનું વર્ણન, શ્રમણે પાસકે વચ્ચેના સંવાદનું કથન, દેવલોકમાં દેવની સ્થિતિનું નિરૂપણ, તેમની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું વર્ણન, પ્રશ્ન-“ઋષિભદ્રપુત્ર અણગારાવસ્થા અંગિકાર કરવાને સમર્થ છે કે નહીં?” આ પ્રશ્નને ઉત્તર પ્રશ્ન-“ઋષિભદ્રપુત્ર દેવલેકમાંથી ચ્યવીને કયાં न?" उत्तर-" सिद्धि५६ प्रात ३२." त्यार माहना वृत्तान्तनु न.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११४० १२ सू० १ देवानां कालस्थितिनिरूपणम्
६१७
तपणं तेसिं समणोवासयाणं अन्नया कयाई, एगयओ साहियाणं समुवागयाण संनिविद्वाणं सन्निसण्णाणं अयमेयारूवे मिहो कहासमुल्लावे समुप्पज्जित्था, देवलोगेसु णं अज्जो ! देवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ? । तएणं से इसिभद्दपुत्ते, समणोवास देवद्विगाहियडे तं समणोवासए एवं वयासी - देवलोपसु णं अज्जो ! देवाणं जहण्णेणं दसवास सहरसाई हि पण्णत्ता, तेण परं समग्राहिया, दुसमयाहिया जाव दस समयाहिया संखेज्जममयाहिया, असंखेज्जसमयाहिया, उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई हिई पण्णत्ता, तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगाय । तएणं ते समणोवासया इसिभद्दपुत्तस्स समणोवासगस्स एवमाइक्खमाणस्स जाव एवं परूवेमाणस्स एयम नो सहहृति, नो पत्तियंति, नो शेयंति एयमहं असदहमाणा अपत्तियमाणा, अरोयमाणा जामेत्र दिसिं पाउन्भूया, तामेव दिसिं पडिगया || सू० १ ॥
"
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये आलभिका नाम नगरी आसीत्, वर्णकः, शङ्खवनं चैत्यम्, वर्णकः । तत्र खलु आलभिकायां नगर्यां बहवः ऋषिभद्रपुत्रप्रमुखाः श्रमणोपासकाः परिवसन्ति, आढ्याः यावत् - अपरिभूताः, अभिगतजीवा - जीवाः, यावद् विहरन्ति ततः खलु तेषां श्रमणोपासकानाम् अन्यदा कदाचित् एकतः संहितानां समुपागतानाम् सन्निविष्टानाम् सन्निषण्णानाम्, अयमेो मिथः कथासमुल्लापः समुदपद्यत देवलोकेषु खल आर्याः । देवानां यिन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? ततः खलु स ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासको देवस्थितिगृहीतार्थः तान श्रमणोपासकान् एवम् अवादीत् देवलोकेषु खलु आर्याः । harat जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन परं समयाधिका सिमयाधिका यावत् दश समयाधिका, संख्येयसमयाधिका, असंख्येयसमयाधिका,
भ० ७८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
-
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० १२ सू० १ देवानांकालस्थितिनिरूपणम् ६१७ तएणं तेसिं समणोवासयाणं अन्नया कयाइं, एगयओ साहियाणं समुवागयाण संनिविट्ठाणं सन्निसण्णाणं अयमेयारुवे मिहो कहासमुल्लावे समुप्पज्जित्था, देवलोगेसु णं अज्जो! देवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ?। तएणं से इसिभहपुत्ते, समणोवासए देवट्ठिइगहिय? तं समणोवासए एवं वयासीदेवलोएसु णं अज्जो ! देवाणं जहण्णेणं दसवाससहस्साई हिई पण्णत्ता, तेण परं समयाहिया, दुसमयाहिया जाव दस समयाहिया संखेज्जममयाहिया, असंखेज्जसमयाहिया, उक्कोसणं तेत्तीसं सागरोवमाइं हिई पण्णत्ता, तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगाय । तएणं ते समणोवासया इसिभद्दपुत्तस्स समणोवासगस्स एवमाइक्खमाणस्स जाव एवं परूवेमाणस्स एयम, नो सदहति, नो एत्तियंति, नो रोयंति, एयमढे असदहमाणा अपत्तियमाणा, अरोयमाणा जामेव दिसिं पाउब्भूया, तामेव दिसि पडिगया ॥सू० १॥ __ छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये आलमिका नाम नगरी आसीत , वर्णकः, शङ्खचनं चैत्यम् , वर्णकः । तत्र खलु आलभिकायां नगर्या बहवः ऋषिभद्रपुत्रप्रमुखाः श्रमणोपासकाः परिवसन्ति, आढयाः यावत्-अपरिभूताः, अभि. गतजीवा-जीवाः, यावद् विहरन्ति, ततः खलु तेषां श्रमणोपासकानाम् अन्यदा कदाचित् एकतः संहितानां समुपागतानाम् सन्निविष्टानाम् सन्निषण्णानाम् , अयमेतद्रपो मियः कथासमुल्लापः समुदपद्यत-देवलोकेषु खल्ल आर्याः! देवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता? ततः खलु स ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासको देव. स्थितिगृहीतार्थः तान् श्रमणोपासकान् एवम् अवादीतू-देवलोकेषु खलु आर्याः! देवानां जघन्येन दशर्षसहस्राणि स्थितिः प्राप्ता, तेन परं समयाधिका द्विसमयाधिका यावत्-दश समयाधिका, संख्येयसमयाधिका, असंख्येयसमयाधिका,
भ० ७८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ०१२ स.१ देवानांकालस्थितिनिरूपणम् ६९ बहवः ऋषिभद्रपुत्रप्रमुखाः-ऋषिभद्रपुत्रः प्रमुख:-प्रधानो येषां तथाविधाः श्रमजोपासका:-श्रावकाः परिवसन्ति, 'अडा जाव अपरिभूया अभिगयजीवाजीया जाव विहरंति' आढयाः यावत्-दीप्ताः, महाबलाः, महायशसः यावत्-बहुजनस्य अपरिभूता:-अनभिभूताः, अभिगतजीवाजीवा:-अधिगतजीवाजीवतत्त्वाः, यावत्-उपलब्धपुण्यपापाः इत्यादि विशेषणविशिष्टाः विहरन्ति-तिष्ठन्ति । 'तएणं तेसि समणोवासयाणं अन्नया कयाई एगयओ सहियाणं समुवागयाण संनिविद्याणं, सभिसन्माणं अयमेयारूवे मिहो कहासमुल्लावे समुपज्जित्था'-ततः खलु तेषाम् ऋषिभद्रपुत्रप्रमुखानाम् , श्रमणोपासकानाम् , अन्यदा कदाचित्, एकतः सहिता. नाम्-एकत्रीभूतानाम्-एकत्रमिलितानामित्यर्थः समुपागतानां-स्वस्वगृहात् समायातानाम् , सभिविष्टानाम्-आसनग्रहणेन समुपविष्टानाम् , सभिषण्णानाम्सन्निहिततया निषण्णानाम् अयमेतद्रूपः-वक्ष्यमाणस्वरूपः, मिथः-परस्परम् , पामोक्खा समणोवासया परिवसंति' इस आलभिका नगरी में श्रमणोपासक जन रहते थे 'अड़ा जाव अपरिभूया अभिगयजीवा जाव विहरंति' ये सब ही आढय यावत्-दाप्त, महाबलविशिष्ट-एवं महायशः संपन्न थे अनेक जन मिलकर भी इनका पराभव नहीं कर सकते थे जीव और अजीव के स्वरूप को ये सब आगम के अनुसार जानते थे यावत्-ये सब ही उपलब्ध पुण्यपाप आदि विशेषणों वाले थे 'तरण तेसि समणोवासयाणं अन्नया कयाई एगयआ सहियाण समुवागयाणं संनिविट्ठाणं सन्निसण्णाणं अयमेयारूवे मिहोकहासमुल्लावे समुपन्जित्था' एक दिन की बात है जब कि ये सब के सब अपने २ घरों से आकर एक स्थान पर आसनविशेष ग्रहणकरके पास २ में बैठ गये और इस याए नयरीए बहवे इसिभरपुत्तपामोक्खा समणोवासया परिवसंति" a Cast નગરીમાં ઘણુ શ્રમણોપાસકો રહેતા હતા. તે શ્રમણોપાસકેમાં મુખ્ય શ્રમपासनु (१५) नाम पिलद्र पुत्र तु. “ अड्डा जाव अपरिभूया अभिगय. जीवाजीवा जाव विहरंति" ते सधा श्रमास धनाढय, दीन, भा. લસંપન્ન, અને મહાયશ સંપન્ન હતા. તેઓ એટલા બધા પ્રભાવશાળી હતા કે અનેક માણસો ભેગા મળીને પણ તેમને પરાભન કરવાને અસમર્થ હતા. તેઓ જીવ અને અજીવના સ્વરૂપને આગમાનુસાર જાણતા હતા. પાપ અને पुश्यना २१३५ने ५५ तसा सारी रीत समता ता. "तएण वेसिं समणोवासयाण' अन्नया कयाई एगयओ सहियाण समुवागयाण संनिविद्वाणं सन्निनण्णाण अयमेयारूवे मिहो कहासमुल्लावे समुपज्जित्था " मे हिस ते श्रम।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
,
,
भगवतीसूत्रे कथासमुल्लापः -वार्तालाप:, समुदपद्यत - समुत्पन्नः 'देवलोगेसु ण ं अज्जो ! देवाणं केवइय कालं ठिई पण्णत्ता?' हे आर्याः ! देवलोकेषु खलु देवानां कियन्तं कालं - ferenterata स्थितिः प्रज्ञप्ताः ?' 'तरण' से इसिभद्दपुत्ते समणोवासए देवगिहिय ते समणोवासए एवं क्यासी' - ततः खलु स ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासकः, देवस्थितिगृहीतार्थः - देवस्थितिः - देवस्थितिरूपः गृहीतो ज्ञातोऽर्थी येन स तथाविधः, विदितदेवस्थितिक इत्यर्थः तान् श्रमणोपासकान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादीत्- 'देवलोपसु णं अज्जो ! देवाणं जहणेणं दसवाससहस्साई ठिई पण्णत्ता' हे आर्याः । देवलोकेषु खलु देवानाम् जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, 'तेण परं समयाहिया, दुसमयाहिया, जात्र दस समयाहिया, संखेज्जसमयादिया, असंखेज्जसमयाहिया' तेन परं तदनन्तरम्, समयाधिका प्रकार से परस्पर में बातचीत करने लगे- 'देवलोगेसु णं अज्जो ! देवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे आर्यों! देवलोकों में देवों की कितनी स्थिति कही गई है ? ' तएण से इसि भद्दपुत्ते समणोवासए देवट्ठिगहियडे ते समणोवासए एवं वयासी' इसके बाद श्रमणोपासक ऋषिभद्रपुत्र ने कि जो देवस्थितिरूप अर्थ का पहिले से ज्ञाता था उन श्रमणोपासकों से इस प्रकार कहा - 'देवलोएसु ण अज्जो ! देवाण जहणणं दसवास सहरसाई ठिई पण्णत्ता' हे आर्यो ! देवलोकों में देवों की जघन्यरूप से कम में कम स्थिति दश हजार वर्ष की कही गई है । ' तेण पर समयाहिया, दुसमग्राहिया जाव दससमयाहिया संखेज्जलमयाहिया असंखेज्ज समयाहिया' इसके बाद इससे आगे एक समय अधिक, दो
६२०
પાસકા પાતપેાતાને ઘેરથી નીકળીને એક સ્થાને આસવિશેષ ગ્રહણ કરીને પાસે પાસે બેસી ગયા અને અદરા અંદર આ પ્રમાણે વાતચીત કરવા લાગ્યા ' देवलोगेसु णं अब्जो ! देवाणं केत्रइयं कालं ठिई पण्णत्ता ?" हे खायो । દેવલેાકમાં દેવાની સ્થિતિ કેટલી કહી છે ?
66
"तएण से इसिभद्दपुत्ते समणोवासए देवट्ठिइगहियष्ट्ठे ते समणोवास एवं बयासी” द्वेवस्थिति ३५ अर्थ लेने पडेसे थी ४ ज्ञान हेतु सेवा श्रभयेપાસક ઋષિભદ્રપુત્રે તેમના આ પ્રકારના પ્રશ્નને નીચે પ્રમાણે જવાખ આપ્યા.
66
देवलोएसु णं अज्जो ! देवाणं जहणणेणं दसवास सहरसाई ठिई पण्णत्ता " ૩ આર્ચી ! દેવલેાકમાં દેવેની જઘન્ય (આછામાં એછી) સ્થિતિ (ત્યાંના आयुज) हंस डेभर वर्षांनी उही छे. " तेण पर' समयाहिया, दुसमायाहिया जाव दस समग्राहिया संखेज्जसमयाहिया असंखेज्ज समयाहिया " तेनाथी आगज समय अधि में सभय अधि, त्र, यार, यांच, छ, सात, आई,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० १२ सू० १ देवानांकालस्थितिनिरूपणम् ६२१ स्थितिः द्विसमयाधिका, यावत्-त्रिचतुःपञ्चषट्सप्लाष्टनवदशसमयाधिका, संख्येयसमयाधिका, असंख्येयसमयाधिका स्थितिरित्येवं रीत्या-'उकोसेणं तेतीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता, 'तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगाय' तेन परम्तदनन्तरम् व्युच्छिन्नाः देवाश्च, देवलोकाश्च भवन्ति ततः परं देवाच देवलोकाश्च न सन्तीति भावः। 'नएणं ते समणोवासया इसिभपुसस्स समणोवासगस्स एवमाइक्खमाणस्स जाव एवं परूवेमाणस्स एयम8 नो सद्दहंति, नो पत्तियंति, नो रोयंति' ततः खलु ते श्रमणोपासका ऋषिभद्रपुत्रस्य श्रमणोपासकस्य, एवं रीत्या आचक्षतः कथयतः यावत्-भाषमाणस्य, प्रज्ञापयतः मरूपयतश्च एतमर्थ-पूर्वोक्तार्थ समय अधिक, यावत् तीन, चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ और दश समय अधिक, संख्यातसमय अधिक एवं असंख्यात समय अधिक होती हुई तेतीस सागरोपम तक की वही स्थिति उत्कृष्ट स्थिति हो जाती है तात्पर्य-कहने का यह है कि जघन्य स्थिति इनकी १० हजार की है और एक दो आदि असंख्यात तक के मध्यमस्थिति के विकल्पों से अधिक जो ३३ सागरोपम तक की स्थिति है वह उत्कृष्ट इनकी स्थिति है। 'तेण परं वोच्छिन्ना, देवा य देवलोगा य' इस स्थिति के बाद न कोई देव होते हैं और न कोई देवलोक होते हैं । अर्थात् इतनी उस्कृष्टस्थिति से और अधिक स्थितिवाले देवों में देव नहीं होते हैं, न देवलोक होते हैं। 'तएण से समणोवासया इसिभद्दपुत्तस्स समणोकासगस्स एवमाइक्खमाणस्स जाव एवं परूवेमाणस्स एयम8 नो सहहंति नो पत्तियंति, नो रोयंति' इस प्रकार से देवों की जघन्य और उत्कृष्टस्थिति का कथन करने वाले, यावत् उस पर भाषण देनेवाले, નવ, અને દસ સમય અધિક, સંખ્યાત સમય અધિક, અને અસંખ્યાત સમય અધિક થતાં થતાં ૩૩ સાગરેપમ પર્યન્તની જે સ્થિતિ થાય છે, તે સ્થિતિને તે દેવોની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ કહે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે તેમની જ ઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે, અને એક બે આદિ અસંખ્યાત પર્યન્તના મધ્યમસ્થિતિના વિકલ્પોથી અધિક જે ૩૩ સાગરોપમ પર્યન્તની स्थिति. ततमनट स्थिति छ. " तेण पर वोच्छिन्ना, देवा य देवलोगा य" 33 सागरी५म ४२di मधिर स्थितपणा व पडता नथा भने पक्ष ५९ जाता नथी. “तएण से समणोवासया इसिमद्दपुत्तस्स समणोवासयस्स एवमाइक्खमाणस जाव एवं परूवे माणस्स एयमटुं नो सहहंति, नो पत्तियति, नो रोयति" वानी धन्य भने हट स्थितिनुमा प्रहार કથન કરનારા, આ પ્રમાણે વિશેષ કથન કરનારા, આ પ્રમાણે પ્રાપના કર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२२
भगवतीसरे नो श्रद्दधति-न श्रद्धाविषयं कुर्वन्ति, नो पतियन्ति-न विश्वसन्ति, नो रोचयन्तिन रुचिविषयं कुवन्ति, 'एयम8 असहमाणा अपत्तियमाणा, अरोयमाणा जामेव दिसि पाउन्भूया, तामेव दिसि पडिगया' एतमर्थ-पूर्वोक्तार्थम् , अश्रदधतः-श्रद्धा विषयमकुर्वन्तः, अप्रतियन्त:-अविश्वसन्तः, अरोचयन्तः-रुचिविषयमकुर्वन्तः, यामेव दिशमाश्रित्य प्रादुर्भूताः, तामेव दिशं प्रतिगताः ॥ १॥
ऋषभदत्तस्य वक्तव्यता॥ मूलम्-"तेणं कालेणं, तेणं समएणं, समणे भगवं महावीरे जाव समोसाढे, जाव परिसा पज्जुवासइ। तएणं ते समणो. वासया इमीसे कहाए लट्ठा समाणा हहतुट्ठा एवं जहा तुमि उद्देसए जाव पज्जुवासंति। तएणं समणे भगवं महावीरे तेसि समणोवासगाणं तीसेय महति० धम्मकहा जाव आणाए आराहए भवइ । तएणं ते समणोवासया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा, निसम्म हटतुट्ठा उठाए उद्वेति उहाए उतॄत्ता समणं भगवं महावीरं वंदति, नमसति, वंदित्ता, उसकी प्रज्ञापना करनेवाले, और प्ररूपणा करनेवाले श्रमणोपासकश्रावक ऋषिभद्रपुत्र के इस-पूर्वोक्त कथन को उन श्रमणोपासकों ने अपनी श्रद्धा का विषय नहीं बनाया उस पर विश्वास नहीं किया, और न उसे वे अपनी रुचि में ही लाए 'एयमढे असहहमाणा अपत्ति. यमाणा, अरोयमाणा जामेव दिसि पाउन्भूया-तामेव दिसि पडिगया' इस प्रकार इस पूर्वोक्त अर्थ पर अश्रद्धायुक्त हुए, अविश्वासयुक्त हुए,
और अरुचियुक्त हुए वे श्रमणोपासक जहां से आये थे वहीं पर पीछे चले गये ॥सू० १॥ નારા અને આ પ્રમાણે પ્રરૂપણ કરનારા શ્રમણોપાસક (શ્રાવક) ઋષિભદ્રપુત્રના પૂર્વોક્ત કથન પ્રત્યે તે શ્રમણોપાસકોએ શ્રદ્ધાની દષ્ટિએ જોયું નહીં, તેમને से वातनी प्रतीति 25 नही मने मायन तेमने न्यु ५९] नडी. “ एयमर्दु असदहमाणा, अपत्तियमाणा, अरोयमाणा जामेव दिसिं पाउन्भूया-तामेव दिसि पडिगया" सश्रद्धायुत, अविश्वासमत भने माययुरत थये। मेवात શ્રમ પાસકે જ્યાંથી આવ્યા હતા ત્યાં-પોતપોતાને ઘેર પાછા ફર્યા. સૂપ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
OneDEEP
-
अमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १२ २०२ ऋषिभद्रपुत्रकथननिरूपणम् ६२३ नमंसित्ता, एवं वयासी-एवं खलु भंते! इसिभद्दपुत्ते समणोवासए अम्हं एवं आइक्खइ, जाव परूवेइ-देवलोएसु णं अजो! देवाणं दसवाससहस्साइं जहण्णेणं ठिई पण्णता, तेण परं समयाहिया जाव, तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगाय, से कहमेयं भंते ! एवं ?। अजोत्ति समणे भगवं महावीरे ते समणोवासए एवं वयासी-जे णं अजो! इसिभद्दपुत्ते समणोवासए तुभं एवं आइक्खइ-जाव परूवेइ-देवलोगेसु णं अजो! देवाणं जहण्णेणं दसवास सहस्साई ठिई पण्णत्ता, तेण परं समयाहिया, जाव, तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगाय, सच्चेणं एसमझे। तएणं समणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एवमई सोच्चा, निसम्म, समणं भगवं महावीरं वंदति, नमंसंति, वंदित्ता, नमंसित्ता, जेणेव इसिभद्दपुत्ते समणोवासए, तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता इसिभइपुत्तं समणोवासगं बंदति, नमसंति, वंदित्ता, नमंसित्ता, एयमटुं सम्मं विणएणं भुजोभुजो खाति' तएणं ते समणोवासया पसिणाई पुच्छति, पुच्छित्ता अट्ठाइं परियादयति, परियादेत्ता समणं भगवं महापोरं वदति, नमसंति, वंदित्ता, नमंसित्ता जामेव दिसिं पाउभूया तामेव दिसि पडिगया ॥सू०२॥
छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, श्रमणो भगवान महावीरो यावत् समयसतः, यावत् पर्षत् पर्युपासते, ततः खलु ते श्रमणोपासकाः अस्याः कथायाः लब्यार्थाः सन्तः हृष्टतुष्टाः एवम् यथा तुहिकोदेशके यावत् पर्युपास्ते । ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः तेषां श्रमणोपासकानां तस्यां च महाति महालयाः पर्षदि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२५
भगवतीसरे धर्मकथा यावत् आज्ञाया आराधको भवति। ततः खलु ते श्रमणोपासकाः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टाः उत्थया उत्तिष्ठन्ति, उत्थया उत्थाय श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दन्ते, नमस्यन्ति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा एवम् अवादिषुः-एवं खलु भदन्त ! ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासकः अस्माकम् एवम् आख्याति, यावत्-मरूपयति-देवलोकेषु खलु आर्याः ! देवानां दशवर्षसहस्राणि जघन्येन स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन पर समयाधिका, यावत् , तेन पर व्युच्छिन्ना देवाथ, देवलोकाश, तत् कथमेतत् भदन्त ! एवम् ? आर्याः ! इति श्रमणो भगवान् महावीर स्तान् श्रमणोपासकान् एवम्-अवादीत्-यत् खलु आयोः ! ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासको युष्माकम् एवम् आख्याति यावत्-प्ररूपयति-देवलोकेषु खलु आर्याः! देवानां जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन पर समयाधिका, यावत् तेन पर व्युच्छिन्नाः देवाश्च, देवलोकाश्च, सत्यः खलु एषोऽर्थः। ततः खलु ते श्रमणोपासकाः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा, निशम्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं चन्दन्ते, नमस्यन्ति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा यत्रैव ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासकः तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य ऋषिभद्रपुत्रं श्रमणो पासकं वन्दन्ते, नमस्यन्ति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा एतमर्थं सम्यग् विनयेन भूयोभूयः क्षमयन्ति। ततः खलु ते श्रमणोपासकाः प्रश्नान् पृच्छन्ति, पृष्ट्वा अर्थान पर्याददति, पर्यादाय, श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते, नमस्यन्ति, वन्दित्वा, नमस्थित्वा यामेवदिशं प्रादुर्भूताः, तामेव दिशं प्रतिगताः॥सू०२॥
टीका-अथ ऋषिभद्रपुत्रस्य सत्यतां परूपयितुमाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे जाव परिसा पज्जुवासइ' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, श्रमणो भगवान् महावीरो यावत्
ऋषिभद्रपुत्रकीवक्तव्यता
'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि। टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने ऋषिभद्रपुत्र श्रावक की कही गई बात को सत्य प्रकट किया है-'तेणं कालेणं तेणं समएण समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे, जाव परिसा पज्जुवासई' उस काल और उस
ઋષિભદ્રપુત્રની વક્તવ્યતા ટીકાઈ–આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે એ વાતનું પ્રતિપાદન કર્યું છે કે કષિભદ્રપુત્રે દેવોની સ્થિતિ વિષે જે કથન કર્યું હતું તે સત્ય હતું. મહાવીર પ્રભુના વચને દ્વારા તેના તે કથનને અહીં પ્રમાણભૂત સાબિત કરવામાં આવ્યું છે.
"तेणं कालेणं तेण समएण समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे, जाव परिसा पज्जुवासइ" अणे अन ते समये श्रम लगवान महावीर मान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२५
प्रमयचन्द्रिका टीका श० ११ ७० १२ ० २ ऋषिभद्र पुत्रकथन निरूपणम् आलभिकार्या नगर्यां शङ्खवने चैत्ये, समवसृतः यावत् - समवसृतं भगवन्तं वन्दितुं नमस्थितुं धर्मकयां श्रोतुंच पर्षत् विनयेन पाञ्जलिपुटा भगवन्तं पर्युपास्ते । 'तणं ते समणोवासया, इमीसे कहाए लट्ठा समाणा हट्टतुट्ठा एवं जहा तुंगि उद्देसए जाब पज्जुवासंति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः अस्याः कथायाः भगवतः आगमनरूपायाः लब्धार्थाः - ज्ञातार्थाः सन्तः, हृष्टतुष्टाः, एवं - पूर्वोक्तरीत्या यथा- तुङ्गकोदेशके द्वितीयशतकस्य पश्चमोद्देशके प्रतिपादितं तथैव अत्रापि प्रतिपत्तव्यम्, याद - विनयेन प्राञ्जलिपुटाः भगवन्तं पर्युपासते, 'तरणं समणे भगवं यावत्महावीरे तेसि समणोवासगाणं तीसे य महति महालयाए परिसाए घम्मकहा जाव
समय में श्रमण भगवान् महावीर यावत्-आलभिका नगरी में शंखवन नामके चैत्य-उद्यान में पधारे यावत् भगवान् को वन्दना करने और नमस्कार करने के लिये एवं उनसे धर्मकथा सुनने के लिये परिषदा निकली परिषदा ने बडे विनय के साथ दोनों हाथ जोड़कर भगवान् की पर्युपासना की 'तरणं ते समणोवासया इमीसे कहाए लट्ठा समाणा हट्ठतुट्ठा एवं जहा तुंगि उद्देसए जाव पज्जुवासंति' जब उन श्रमणोपासकों को भगवान् के आगमनरूप अर्थका पता चला तब वे बहुत ही अधिक हर्षित हुए और संतुष्टचित्त हुए इसके आगेका कथन द्वितीयशतक के पांचवें उद्देशक में जिस प्रकार से प्रतिपादित किया गया है उसी प्रकार से यहां पर समझ लेना चाहिये - यावत् विनय के साथ उन्होंने दोनों हाथ जोड़कर भगवान् की पर्युपासना की 'तरणं समणे भगवं महावीरे तेसिं समणोवासगाणं तीसे य महतिमहालपाए परि
લિકા નગરીમાં શંખવન નામના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. મહાવીર પ્રભુના આગમનના સમાચાર સાંભળીને તેમને વંદ્યણાનમસ્કાર કરવાને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળવાને પરિષદ નીકળી પરિષદે ઘણા વિનયપૂર્વક અન્ને હાથ જોડીને भगवाननी पर्युपासना हरी. " एणं वे समणोवासया इमीसे कहाए लद्धट्ठा समाणा हट्ठतुट्ठा एवं जहा तुगि उखए जाव पज्जुवासंति ” न्यारे ते (पूवेति) શ્રમણેાપાસકોને મહાવીર પ્રભુના આગમનના સમાચાર મળ્યા, ત્યારે તેમને ઘણા જ હર્ષોં અને સતાષ થયા. ત્યાર બાદનું કથન ખીજા શતકના પાંચમાં ઉદ્દેશામાં કહ્યા અનુસાર અહીં પણ સમજવું. વિનયપૂર્વક અને હાથ જોડીને તેમણે ભગવાન મહાવીરની પ પાસના કરી, આ કથન પર્યન્તનું કથન અહી’ श्रवु लेह मे. “ तरणं समणे भगवं महावीरे वेसिं समणीवासगाण तीसे य महतिमहालयाए परिसाए धम्म कहा जाव आणाए आराहए भवइ "
भ० ७९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२६
भगवतीने आणाए आराहए भवइ' ततः खलु श्रमणो भगवान महावीर स्तेषां श्रमणोपासकानाम् तस्यां च महातिमहालयायाम् अतिविशालायां पर्षदि-सभायां धर्मकथा भगबता ‘अत्थिलोए अत्थि अलोए' इत्यादिरूपा कथिता, कियत्पर्यन्तमित्याहयावत्-एतस्य धर्मस्य शिक्षायामुपस्थितः श्रमणोपासको वा श्रमणोपासिका वा विहरन् इति पर्यन्तं धर्मकथा औपपातिकसूत्रोक्ताऽत्रवाच्या, 'तएणं ते समणोवासया समण स्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म हट्टतुट्टा उठाए उठेति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिकेसमीपे, धर्म श्रुत्वा, निशम्य, हृष्टतुष्टाः सन्तः, उत्थया-उत्थानेन उत्तिष्ठन्ति, 'उहाए उठेत्ता समणं भगवं महानीरं वदंति, नमसंति, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं वथासी'-उत्थया-उत्थानेन, उत्थाय, श्रमण भगवन्तं महावीर वन्दते, नमस्यन्ति, साए धम्मकहा जाव आणाए आराहए भवई' इसके बाद श्रमण भगवान् महावीर ने उन श्रमणोपासकों के लिये उस अति विशाल सभा में धर्मकथा कही 'अस्थिलोए, अस्थि अलोए' उस धर्मकथा में "लोक है, अलोक है" इत्यादि विषय पर विवेचन किया गया और वह विवेचन " एसस्य धर्मस्य शिक्षायामुपस्थितः श्रमणोपासको वा श्रमणोपासिका वा चिहरन् " औपपातिक सूत्र में कथित इस धर्मकथा पर्यन्त किया गया 'तएणं ते समणोवासया समणस्स भगवो महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा निसम्म हहतुट्ठा उठाए उठेति' प्रभु द्वारा कथित धर्मकथा को सुनकर वे श्रमणोपासक आनन्द से विभोर हो गये और संतुष्टः चित्त होकर स्वयं उठे ' उट्ठाए उठेत्ता समणं भगवं महावीरं वंदंति नमसंति वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी' उठकर वे वहां गये जहां ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તે પ્રમાણે પાસકને તે અતિ વિશાળ सलामा यमया ४ी " अस्थि लोएं, अत्थि अलोए" ॥ धयामा " als छ, म छ," त्या विषय ५२ विवेयन ४२पामा मा०यु: "एतस्य धर्मस्य शिक्षायामुपस्थितः श्रमणोपासको वा श्रमणोपासिका वा विहरन " मोपપાતિક સૂત્રમાં કથિત આ કથનપર્યન્તના વિષયમાં તે ધમકથામાં પ્રતિપાદન ४२ मा०यु. “तएणं ते समणोवासया समणस भागवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा निसम्म हट्ट तुट्टा उदाए उदेति" महावीर प्रभु | કથિત ધર્મકથાનું શ્રવણ કરીને તે શ્રમણોપાસકોના હદ આનંદથી નાચી ઉઠયાં અતિશય આનંદ અને સંતોષ પામેલા તે શ્રાવકે પોતાની ઉત્થાનतिथी मा यया “ उडाए उता समण भगवं महावीर वदंति, नमसंति, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी" हीनतमे। श्रम लगवान महावीर न्या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०११ उ० १२ सू०२ ऋषिभद्रपुत्रकथननिरूपणम् ६२७ बन्दित्वा, नमस्यित्वा एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादिषुः-‘एवं खलु भंते ! इसि महपुत्ते समणोवासए अम्हं एवं आइक्खइ, जाव परूवेई'-हे भदन्त ! एवं खलु उक्तरीत्या ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासकः, अस्माकम् एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण, आख्याति, यावत्-भाषते-प्रज्ञापयति, प्ररूपयति यत्-'देवलोएमु ण अज्जो ! देवाणं दसवाससहस्साइं जहण्णेणं ठिई पण्णत्ता' हे आर्याः! देवलोकेषु खलु देवानां दशवर्षसहस्राणि जघन्येन स्थितिः प्रज्ञप्ता, 'तेण पर समयाहिया जाव, तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगाय, से कहमेयं भंते ! एवं?' तेन परं-तदनन्तरम् , समयाधिका यावत्-द्वित्रिचतुःपञ्चषट्सप्ताष्टनवदश संख्याता संख्यात समयाधिका उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता तेन परम्-तदनन्तरम्-व्यु. श्रमण भगवान महावीर विराजमान थे, वहां जाकर उन्हों ने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की, नमस्कार किया वन्दना नमस्कार करके फिर उन्हों ने उनसे इस प्रकार पूछा-' एवं खलु भंते ! इसिमपुत्ते समणोवासए अम्हं एवं आइक्खइ, जाव परुवेइ' हे भदन्त ! श्रमणो. पासक ऋषिभद्रपुत्र श्रावक जो हम लोगो से ऐसा कहते हैं, यावत्भाषण करते हैं, अपने विषय की प्रज्ञापना करते हैं और उसकी प्ररूपणा करते हैं कि "हे आर्यों ! देवलोकों में देवों की जघन्यरूप से स्थिति १० हजार वर्ष की है, और इससे आगे एकसयम, दो समय, तीन समय, चार समय, पांच समय, छहसमय, सातसमय, आठसमय, नौ समय, दश समय, संख्यात समय और असंख्यातसमय से अधिक होती हुई वही स्थिति तेतीससागरोपम तक की उत्कृष्ट हो जाती है। બેઠા હતા ત્યાં ગયા ત્યાં જઈને તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણુ કરી, નમસ્કાર કર્યા વંદણુનમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન पूछये।-" एवं खलु भंते ! इनिभद्दपुत्ते समणोवासए अम्हं एवं आइक्खइ, जाव पहवेइ" ३ सन् ! श्रयास:- श्रा१४*सिद्रपुत्र मभने मे ४ छ, એવું ભાખે છે (પ્રતિપાદન કરે છે, એવી પ્રજ્ઞાપના કરે છે અને એવી પ્રરૂપણ કરે છે કે “હે આર્યો ! દેવલોકમાં દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે અને ત્યાર બાદ એક સમયે, બે સમય, ત્રણ સમય, ચાર સમય, પાંચ समय, ७ समय, सात समय, 28 समय, नव समय, इस समय, सभ्यात સમય અને અસંખ્યાત સમય પ્રમાણ અધિક થતી થતી ૩૩ સાગરોપમ પર્યન્તની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હોય છે. કોઈ પણ એવું દેવલેક નથી જેમાં ૩૩ સાગરોપમ કરતાં અધિક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હોય અને કોઈ પણ એ દેવ નથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे च्छिन्ना देवाश्च देवलोकाश्चेति, हे भदन्त ! तत्-कथमेतत् एवं संभवति? तेन यदेवमुक्तं तत्सत्यम् असत्यंवेतिप्रश्नः! 'अज्जो त्ति समणे भगवं महावीरे ते समणोवासए एवं वयासो'-ततः खलु भो आर्याः । इति सम्बोध्य श्रमणो भगवान महावीरस्तान श्रमणोपासकान् , एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादी-'जं गं अज्जो! इसिभइपुत्ते समणोवासए तुम्भं एवं आइक्खइ, आव पख्वेई'-हे आर्याः! यत्खलु ऋषि भद्रपुत्रः श्रमणोपासको युष्माकम्-एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण, आख्याति, याक्तभाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति यत्-'देवलोगेसु णं अज्जो! देवाणं जहण्णेणं दसवाससहस्साई ठिई पण्णत्ता' हे आर्याः! देवलोकेषु खलु देवानां जघन्येन दशवर्ष सहस्त्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, 'तेण परं समयाहियाजाव, तेग परं वोच्छिन्ना देवा य, देवलोगा य, सच्चेणं एयमढे' तेन परं-तदनन्तरं, समयाधिका, यावत्-द्वित्रिचतु: पश्चषट्सप्ताष्टनवदशसंख्यातासंख्यातममयाधिका उत्कृष्टेन त्रयत्रिंशम् सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन परं-तदनन्तरम् , व्युच्छिन्ना व्यवच्छिना देवाश्च ३३ सागरोपम से अधिक उत्कृष्ट स्थिति देवलोगों में नहीं होती है और न ऐसे देव हैं कि जिनकी स्थिति इस स्थिति से भी अधिक होती हो।" तो क्या हे भदन्त ! उनका ऐसा कथन सत्य है ? या असत्य है? 'तएणं समणे भगवं महावीरे' तष श्रमण भगवान महावीर ने 'अजो त्ति' हे आर्यो ! ऐसा संबोधन करके 'ते समणोवासए एवं वयासी' उन श्रमणोपासकों से ऐसा कहा-'जणं अज्जो ! इसिमद्दपुत्ते समणोवासए तुभ एवं आइक्खह, जाव परूवे ' हे आर्यो ! श्रमणोपासक ऋषिभद्रपुत्र ने जो आप लोगों से ऐसा कहा है यावत् प्ररूपित किया है कि देवलोकों में देवों की जघन्य स्थिति दश हजार वर्ष की है और उत्कृष्टस्थिति ३३ सागरोपम की है इससे आगे स्थिति देवों में और જેની ૩૩ સાગરોપમ કરતાં અધિક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હેય.” તે હે ભગવન્! શું तमनु ते ४थन सत्य छे , असत्य छे ? “ तएणं समणे भगवं महावीरे, अज्जोत्ति ते समणोवासए एवं बयासी" तमना मा प्रश्न समजान, “3 આર્યો !” એવું સંબોધન કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તેમને આ પ્રમાણે
{"जंगं अजो! इसिमपुत्ते समणोवासए तुभं एवं आइक्खइ जाव परूघेई" मा ! *विसपुत्र श्राव४ तारी पासे से २ छ, प्रतिપાદિત કરે છે, પ્રરૂપિત કરે છે અને પ્રજ્ઞાપિત કરે કે “દેવામાં દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ ૧૦ હજાર વર્ષની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ સાગરાપમની છે- તેથી અધિક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા દેવલેક પણ નથી અને દેવે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १२ सू०२ ऋषिभद्रपुत्रकथननिरूपणम् ६२९ देवलोकाचेति, सत्यः खलु अयमर्थः-ऋषिभद्रपुत्रोक्तो विषयः यथार्थ एवेति मावः। 'तएणं ते समणोवासया समणस्स भगवो महावीरस्त अंतिए एयमटुं सोचा, निसम्म, समणं भगवं महावीरं वंदंति, नमसंति,' ततः खलु ते श्रमणोपासका श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके-समीपे एतमर्थ श्रुत्वा, निशम्यहृदि अवधार्य, श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दन्ते, नमस्यन्ति, 'वंदित्ता, नमंसित्ता, जेणेव इसिभहपुत्ते समणोवासए, तेणेव उवागच्छंति,' वन्दित्वा, नमस्यित्वा, यत्रैव ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासकः आसीत , तत्रैव उपागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता, इसिमद्दपुत्तं समणोवासगं वंदंति, नमसंति' उपागत्य, ऋषिभद्रपुत्रं श्रमणोपासकं, वन्दन्ते, नमस्यन्ति, 'वंदिना, नमंसित्ता, एयमह सम्मं विणएणं भुज्जो भुज्जो खाति' वन्दित्वा, नमस्थित्वा एतमर्थम् ऋषिभद्रपुत्रस्यापलापरूपं स्वापराधम् , देवलोकों में नहीं है तो ऐसा उनका यह कथन सत्य है-झूठ नहीं है। 'तएणते समणोवासया समणस्स भगवओमहावीरस्स अंतिए एयम8 सोच्चा निसम्म समणं भगवं महावीरं वदति, नमसंति' इस प्रकार प्रभु महावीर का कथन सुनकर उन लोगों ने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की और उन्हें नमस्कार किया 'वंदिता नमंसित्ता जेणेव इसिमपुत्ते समणोवासए तेणेव उवागच्छंति' वन्दना नमस्कार कर फिर वे वहां से जहां श्रमणोपासक ऋषिभद्रपुत्र श्रावक थे वहां पर आये-वहां उवागच्छित्सा इसिभद्दपुत्तं समणोवासगं वंदति नमसंति' आकरके उन्हों ने श्रमणोपासक ऋषिभद्रपुत्र को वंदना की नमस्कार किया 'वंदित्ता नमंसित्ता एयम8 सम्म विणएणं भुज्जो २ खाति' वन्दना नमस्कार करके फिर उन्हों ने ऋषिभद्रपुत्रसे उसके कहे गये ५ नथी," तो तभनु मा थन सत्य छे-असत्य नथी. “ तएण ते समजोवासया समणस्स भगवओ महावीरस्म अंतिए एयमढे सोच्चा निसम्म समण भगवं महावीर वंदंति, नमसंति" श्रम समपान महावीरनु । प्रा२नु' કથન સાંભળીને અને તેને હદયમાં ઉતારીને, તેમણે તેમને વંદણુ કરી અને नमः४२ ४ा. वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव इसिभहपुत्ते समणोवासए वेणेव स्वा. गच्छंति" ए नभ४॥२ शन तसा यां विसपुत्र श्री मेहता Ni माया. “ उवागच्छित्त। इसिभहपुत्तं समणोवासगं वंदति नमसंति” त्यो આવીને તેમણે ઋષિભદ્રપુત્ર શ્રાવકને વંદણ કરી અને નમસ્કાર કર્યા. "वंदित्सा, नमंसित्ता एयम सम्म विणएण भुज्जो २ खाति” नमः સ્કાર કરીને તેમણે ઋષિભદ્રપુત્ર પાસે પિતાના દેષની તેમની સાચી વાતને नही माना ३५ होपनी) घgi विनयपूर्व पापा२ क्षमा भाभी. "तएण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ भगवतीने सम्यक्तया, विनयेन, भूयोभूयः क्षमयन्ति । 'तएणं ते समणोवासया पसिणाइ पुच्छति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः ऋषिभद्रपुत्रम् अन्यान् प्रश्नान पृच्छन्ति, 'पुच्छित्ता, अट्ठाई परियाइयंति' प्रश्नान् पृष्ट्वा, अर्थान् , पर्याददते परिगृह्णन्ति 'परियाइत्ता, श्रमणं भगवं महावीरं वदति, नमसंति' अर्थान् पर्यादाय-परिगृह, श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दन्ते, नमस्यन्ति, 'वंदित्ता, नमंसित्ता, जामेव दिसं पाउन्भूया, तामेव दिसं परिगया' वन्दित्वा, नमस्यित्वा, यामेव दिशमाश्रित्य मादुर्भूताः, तामेवदिशं प्रतिगताः निवृत्ताः ॥मू० २॥
ऋषिभद्रपुत्रस्य सिद्धिवक्तव्यता। ___मूलम्-"भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंद, णमंसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं क्यासी-पभूणं भंते! इसि. भदपुत्ते समणोवासए देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए ? गोयमा! णो इणट्रे समझे, अर्थ को नहीं माननेरूप अपने दोष को बड़ी अच्छी तरह से विनयपू र्वक पार २ क्षमा याचना की 'तएणं ते समणोवासया पसिणाइ पुच्छंति' इसके बाद अमणोपासकों ने भगवान से और भी प्रश्नों को पूछा-'पुच्छित्ता अंटाइं परियाईति' प्रश्नों को पूछकर फिर उन्हों ने उनके द्वारा दिये गये समाधानरूप अर्थ को ग्रहण किया 'परियाइत्ता समणं भगवं महावीर वंदति नमसंति' ग्रहण करके फिर उन्हों ने श्रमण भगवान महावीर को बन्दना की और उन्हें नमस्कार किया 'वंदित्ता नमंसित्ता जामेव दिसि पाउन्भूया तामेव दिसं पडिगया' वन्दना नमस्कार कर फिर वे जिस दिशा से-स्थान से आये थे उसी उसी दिशा को पीछे चले गये ॥सू०२॥ ते समणावासया पसिणाई पुच्छंति" त्या२ ५.६ ते श्राप थे तभने भीan प्रनो ५५ पूछा, “पुच्छिता अढाई परियाईति " भने ते प्रलोना समाधान ३ तभणे ४ी वातना थी।२ ४ “ परियाइत्ता समण भगवं महावीर चंदति नमसंति" त्या२ मा मधे शथी श्रम भगवान महावीरने वा 3री भने नभ२४२ ४ा. “वंदित्ता, नमंसित्ता जामेव दिसिं पाउन्भूया सामेव दिसि पडिगया" या नभ२४॥२ ४शन ती २ हिशामाया माया ता તે દિશામાં–પિત પિતાને સ્થાને પાછાં ફર્યા સૂર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११ ७० १२ सू० ३ ऋषिभद्रपुत्रकथननिरूपणम् ६३१ गोयमा ! इसिभद्दपुत्ते समणोवासए बहूहिं सीलव्वयगुणवय. वरमणपञ्चक्खाणपोसहोववासहिं अहापरिग्गहिएहिं तवोकम्मेहि अप्पाणं भावेमाणे बहूहि वासाइं समणोवासगपरियागं पाउणिहिइ पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झुसेहिति, झूसित्ता सट्टि भत्ताइं अणसणाए छेदेहिइ छेदित्ता, आलोइयपडिकंते, समाहिपत्ते, कालमासे कालं किच्चा, सोहम्मे कप्पे अरूणाभे विमाणे देवत्ताए उववजिहिइ, तत्थ णं अस्थगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता, तत्थ णं इसिभहपुत्तस्स वि देवस्स चत्तारि पलिओवमाइं ठिई भविस्सइ, से णं भंते ! इसि. भदपुत्ते देवे, ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं, भवक्खएणं, ठिइक्खएणं जाव कहिं उववजिहिइ ? गोयमा ! महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ, जाव अंतं काहेइ! सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति भगवं गोयमे जाव अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ॥सू०३॥
छाया-भदन्त ! इति भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महाबोर वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवम्-अवादी-प्रभुः खलु भदन्त ! ऋपिभद्रपुत्रः श्रमणोपासको देवानुपियाणाम् अन्तिके मुण्डो भूत्वा, अगारात् अनगारिता मनजितुम्, गौतम ! नायमर्थः समर्थः; गौतम ! ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासको बहुभिः शीलवत-गुणवत-विरमण-प्रत्याख्यानपौषधोपवासैः यथापरिगृहीतः तपः कर्मभिः आत्मानं भावयन् बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयिष्यति, पालयित्वा मासिक्या संलेखनया आत्मानं जूषयिष्यति, जूषयित्वा षष्टिं भक्तानि अनशनया छेत्स्यति छित्वा, आलोचितप्रतिक्रान्तः, समाधिमाप्तः कालमासे कालं कृत्वा सौधर्म कल्पे अरुणामे विमाने देवतया उत्पत्स्यते, तत्र खलु अस्त्ये. केषां देवानाम् , चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तत्र खलु ऋषिभद्रपुत्रस्यापि देवस्य चत्वारि पल्योपमानि स्थिति भविष्यति । स खल भदन्त ! ऋषिभद्रपुत्रो देवस्तस्मात् देवलोकाव आयुःक्षयेण, भवक्षयेण, स्थितिक्षयेण यावत् कुत्र उत्पत्स्यते!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
भगवतीसूत्रे
गौतम ! महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति यावत्-अन्तं करिष्यति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति भगवान् गौतमो यावत् आत्मानं भावयन् विहरति ||सू० ३ ||
"
टीका - अथ ऋषिपुत्रविषये पुनरप्याह- 'भंते ति' इत्यादि । भंते चि' 'भगवं गोयमे समण भगवं महावीर बंदर, णमसर, वंदिता, णमसित्ता एवं बयासी' - हे भदन्त । इति सम्बोध्य भगवान गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीर बन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्'पभ्रूणं भंते । इसिभदपुत्ते समणोवासर देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता आगाराओ अनगारियं पञ्चइए?' हे भदन्त ! प्रभुः समर्थः खलु किम् ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासकः, देवानुमियाणाम् अन्तिके समीपे मुण्डो भूत्वा, अगारात् गृहस्थाश्रमात् निष्क्रम्य, अनगारितां - पत्रजितुम् - दीक्षां ग्रहीतुं किं समर्थोऽस्तीतिप्रश्नः, ऋषिभद्रपुत्र की सिद्धिवक्तव्यता
'भंते त्ति भगवं गोंयमे ' इत्यादि !
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने ऋषिभद्र पुत्र की सिद्धिप्राप्ति के विषय में कथन किया है-' भंतेति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीर बंद, णमंसइ, वंदिता णमंसित्ता एवं वयासी' हे भदन्त ! इस प्रकार से संबोधित करके भगवान् गौतम ने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की, नमस्कार किया, वंदना नमस्कार करके फिर उनसे इस प्रकार से पूछा-' पभूणं भंते ! इसि भद्दपुत्ते समणोवासर देवाणुपियाण' अंतिए मुंडे भविता अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए' हे भदन्त ! श्रमणोपासक ऋषिभद्रपुत्र क्या आप देवानुप्रिय के पास मुण्डित होकर गृहस्थाश्रम के परित्याग से अनगार अवस्था को धारण करने के ઋષિભદ્રપુત્રની સિદ્ધિની વક્તવ્યતા—
6 भंवे त्ति भगवं गोयमे " त्याहि
ટીકા-સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં ઋષિભદ્રપુત્રની સિદ્ધિપ્રાપ્તિના વિષયનું निश्याय ज्यु छे." भंते! त्ति भगवं गोयमे समण भगव महावीर बंदर, णमंसइ, वंदित्ता णमंसित्ता एवं वयासी " "हे भगवन् " मेवु संबोधन ने ભગવાન ગૌતમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ધ્રુણા કરી અને નમસ્કાર કર્યો. वडा नमस्र अरीने तेसले या प्रभारी अश्न पूछयो - " पभूण भंते !
सभद्दपुत्ते समणोवास देवाणुप्पियाण अतिए मुंडे भविता अगाराओ अणगारिय पव्वइतर ?” हे भगवन्! श्रमपास ऋषिभद्रपुत्र शु माप हेवानुપ્રિયની પાસે મુ ંડિત થઈને ગૃહસ્થાશ્રમના પરિત્યાગપૂર્વક અણગારાવસ્થા ધારણ કરવાને સમય છે ખરા ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०१२ १.३ ऋषिभद्र पुत्रस्य सिद्धिनिरूपणम् ६३३ भगवानाह-'गोयमा ! णो इणढे समहे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः-नैतत् संभपति, ऋषिभद्रपुत्रः प्रव्रज्यां ग्रहीतुं समर्थों नास्ति । तत्र कारणमाह-गोयमा! इसिभद्दपुत्ते समणोवासए, बहूहिं सीलव्यय-गुणवय-वेरमण-पञ्चक्खाणपोसहोववासेहि, अहापरिग्गहिएहिं तवोकम्मेहि अप्पाणं भावेमाणे' हे गौतम ! ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासकः, बहुभिः-अनेकैः, शीलवत-गुणवत-विरमण-प्रत्याख्यानपौषधोपवासैः, यथापरिगृहीतैः-नियमानुसार स्वीकृतैः, तपः कर्मभिः आत्मानं भावयन् 'बहूइं वासाई समणोवासगपरियागं पाउणिहिति', बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयिष्यति 'पाउणित्ता, मासियाए संलेहणाए अनाणं झूसेहिइ' पालयित्वा मासिक्या, संलेखनया, आत्मानं जूषयिष्यति शरीरकषायं च कुशी करीष्यति, इत्यर्थः, 'झूसित्ता, सढि भत्ताई अणसणाए छेदेहि३' जूपयित्वा, पष्टिं लिये समर्थ है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने गौतम से कहा-'गोयमा! णो इणहे समढे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है-अर्थात् ऐसा बात संभवित नहीं है क्यों कि वह ऋषिभद्रपुत्र प्रव्रज्या ग्रहण करने के लिये समर्थ नहीं होगा, परन्तु 'गोयमा' हे गौतम ! ' इसिभहपुत्ते समणोवासए बहूहिँ सीलव्ययगुणवयवेरमणपच्चक्खाण-पोसहोय. कासेहिं अहापरिग्गहिएहिं तवोकम्मेहिं अप्पाणं भावमाणे' यह ऋषिभद्रपुत्र अनेक शीलवत, गुणव्रत, विरमणव्रत, प्रत्याख्यान, पोषधोपवास इनसे तथा नियमानुसार स्वीकृत कर्मों से आत्मा को भावित करता हुआ 'बहूई वासाइं समणोवासगपरियागं पाणिहिति' अनेक वर्षों तक श्रमणोपासक पर्याय को पालन करेगा 'पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अप्पाणं सेहिइ' पालन करके फिर वह एकमास की संलेखना से शरीर को और कषाय का कृश करेगा 'झूसित्ता सहि
भडावा२ प्रभुने। उत्तर-“गोयमा ! णो इणद्वे सम" 3 गौतम ! मे વાત સંભવિત નથી, કારણ કે તે વિભદ્રપુત્ર પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવાને સમર્થ नथी. ५२न्। “गोयमा ! " 3 गौतम ! " इसिमहपुर समणोवासए बहूहिं सीलव्वयगुणवयवेरमणपच्चक्खाण-पोसहोववासेहिं अहाप गहिपहिं तवोक. म्मे हिं अपाण भावेमाणे " 24t *पिलद्र पुत्र भने शासनत, गुनत, विरमણુવ્રત, પ્રત્યાખ્યાન તથા નિયમાનુસાર સ્વીકૃત તપ કર્મોથી આત્માને ભાવિત २ते। “ बहूई वासाई समणोवासग-परियाग पाउणिहिंति " भने वर्षा सुधा श्रमपास पर्यायर्नु पालन शे. " पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अत्ताण झूसेहिइ” त्या२मा त भासन सथा। शन शरीर भने
भ० ८०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४
भगवती भक्तानि अनशनया छेत्स्यति, छेदिता आलोइयपडिक्कते, समाहिपत्ते, कालमासे कालं किच्चा, सोहम्मे कप्पे अरुणाभे विमाणे देवताए उववजिनहिति' छिस्वा, आलोचितप्रतिक्रान्तः-कृतलोचनप्रतिक्रमणः, समाधिमाप्तः-समाधिसम्पन्न:, कालमासे कालं कृत्वा, सौधर्मकल्पे, अरुणाभे विमाने देवतया उपपत्स्यते, 'तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता' तत्र खल्ल सौधर्म कल्पे, अस्त्ये केनां देवानां चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, 'तत्थण इसि भहपुत्तस्स वि देवस्स चत्तारि पलिओकमाईठिई भविस्सइ' तत्र खलु सौधर्म कल्पे ऋषिभद्रपुत्रस्यापि देवस्थ चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः भविष्यति। 'से गं भंते ! इसिभद्दपुत्ते देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएण, भवक्खएणं, ठिइक्खभत्ताई अणसणाए छेदेहिइ ' कायकषाव को कृश करके फिर वह साठ भक्तों का अनशन द्वारा छेदन करेगा 'छेदित्ता आलोइयपडिकते समाहियत्ते कालमासे कालं किच्चा सोहम्मे कप्पे अरुणाभे विमाणे देवत्ताए उववन्जिहिति' छेदन करके आलोचना प्रतिक्रमण जिसने किया है ऐसा वह ऋषिभद्रपुत्र समाधि को प्राप्त कर कालमास में काल करके सौधर्म कल्प में अरुमाभविमान में देवरूप से उत्पन्न होगा 'तत्थणं अत्थे गइयाणं देवाण चत्तारि पलिओवमाईठिई पण्णत्ता' वहां पर कितनेक देवों की चार पल्योपम की स्थिति कही गई है-सो 'तस्थ ण ईसिभद्दपुत्तस्स वि देवस्ल चत्तारि पलिओवमाई ठिई भविस्सा' ऋषिभद्रपुत्र देव की भी वहां चार पल्योपम की स्थिति होगी 'से ण भंते ! ईसिमद्दपुत्ते देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएण, भवक्खएण, पायाने पृ४२२१. “ झूसित्ता सर्द्धि भत्ताइ अणसणाए छेदेहिइ" आय भने કષાયને કૃશ કરીને અને અનશન દ્વારા ૬૦ ભકતેને એક માસ પર્યન્તના मा२) परित्या शक, “छेदिचा आलोइयपडिकते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा सोहम्मे कप्पे अरुणाभे विमाणे देवत्ताए उववज्जिहिति ' ५५४ानी આલોચના અને પ્રતિક્રમણ કરીને, સમાધિ ભાવને પ્રાપ્ત કરીને, કાળને અવસર આવેથી કાળધર્મ પામીને સૌધર્મક૯૫ના અરુણાભ નામના વિમાનમાં દેવની पर्याय उत्पन्न थशे. “ तत्थणं अत्थेगइयाणं देवाण चत्तारि पलिओवमाइं कि पण्णत्ता" त्या तुवानी या पक्ष्या५मनी स्थिति ही छ. “ तत्थ णं ईसिमपुत्तस्स वि देवस्स चत्तारि पलिओवमाइं टिई भविस्सइ" मा ऋषिभद्र પુત્ર પણ ત્યાં ચાર પલ્ય પમની સ્થિતિવાળા દેવરૂપે ઉત્પન્ન થશે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" से णं भंते ! ईसिमपुत्ते देवे ताओ देवलोगाओ आउखएणं, भवक्खएणं, ठिइक्खएणं जाव कहिं उववज्जिहिइ ?" भगवन् !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०११ २०१२ सू०३ ऋषिभद्रपुत्रस्य सिद्धिनिरूपणम् ६३५ एणं जाव कहिं उववज्जिहिइ ?' हे भदन्त ! स खलु ऋषिभद्रपुत्रो देवस्तस्मात् देवलोकात् आयुः क्षयेण, भवक्षयेग, स्थितिक्षयेण, यावत्-अनन्तरम् चयं च्युत्वा कुत्र गमिष्यति कुत्र उत्पत्स्यते ? कुत्र उत्पत्ति लप्स्यते ? भगवानाह-'गोयमा! महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ जाच अंतं काहेइ' हे गौतम ! स ऋषिभद्रपुत्रो देवस्तस्माद् देवलोकात् च्युत्वा महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति, यावत्-भोत्स्यते, मोक्ष्यते परिनिर्वास्यति सर्वदुःखानामन् करिष्यति । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयमाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति भगवं गोयमे जाव अप्पाण भावेमाणे विहरइ' हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, ठिइक्वएणं जाव काहि उववन्जिहिह' अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-हे भदन्त ! ऋषिभद्रपुत्र देव उस देवलोक से आयु के क्षय से, भवके क्षय से और स्थिति के क्षय से देवभव संबंधी शरीर का परित्याग कर कहां पर जायगा, कहां पर उत्पन्न होगा इसके उत्तर में प्रभु ने कहा'गोयमा ! महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ, जाव अंतं काहेइ' हे गौतम ! यह ऋषिभद्रपुत्र देव उस देवलोक से चलकर महाविदेहक्षेत्र में सिद्धिप्राप्त करेगा यावत्-अपने केवलज्ञान से समस्त वस्तुओं का ज्ञाता होगा, समस्त कर्मों से सर्वथा रहित होगा और समस्त दुःखों का अन्त करेगा अन्त में गौतम भगवान् के वचनों में सत्यता ख्यापन करने के लिये कहते हैं-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति भगवं गोयमे जाव अप्पाणं भावेमाणे विहरह' हे भदन्त ! आपके द्वारा प्रतिपादित हुआ यह सब ઋષિભદ્રપુત્રના તે દેવલેક સંબંધી આયુનો ક્ષય થતાં, ભવને ક્ષય થતાં, સ્થિતિને ક્ષયથતાં, દેવભવ સંબંધી શરીરનો પરિત્યાગ કરીને ક્યાં જશે, કયાં ઉત્પન્ન થશે?
महावीर प्रभुने। उत्त२-" गोयमा ! महाविदेहे वारे सिज्झिहिइ जाव अंत काहेइ” हे गौतम ! ऋषिभद्र पुत्री माथी म्यवान महावि ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય રૂપે ઉત્પન્ન થશે, ત્યાં કેવળજ્ઞાનથી તે સમસ્ત વરતુઓને જોઈ શકશે, સમસ્ત કર્મોથી સર્વથા રહિત થશે, અને સમસ્ત દુઃખને અત કરી નાખશે. એટલે કે તેઓ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિર્વાત થશે અને સમસ્ત શારીરિક અને માનસિક દુઃખોથી રહિત એવા નિર્વાણ પદને પામશે સૂત્રને અને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને તેમના પ્રત્યે पोतानी अपार श्रद्धा ०५४ ४२i डे छ-" सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति भगवं गोयमे जाव अप्पाणं भावमाणे विहग्इ” उ भगवन्! मा विषयनु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३६
भगवतीसूत्रे इत्येवं प्रतिपादयन् भगवान् गौतमो यावत्-श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्थित्वा सञ्जमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति ॥मू०३॥
पुद्गलस्य सिद्धिवक्तव्यता। ___मूलम्-'तएणं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइं आलभियाओ नयरीओ, संखवणाओ चेइयाओ पडिनिक्खमइ पडिनिक्खमित्ता बहिया जणवयविहारं विहरइ। तेणं कालेणं, तेणं समएणं आलभिया नामं नयरी होत्था, वन्नओ, तत्थणं संख. वणे णामं चेइए होत्था वण्णओ, तस्स णं संखवणस्स अदूर सामंते पोग्गले नामं परिवायए परिवसति, रिउव्वेय जजुव्वेय जाव नएसु सुपरिनिटिए, छटुं छट्टेणं अणिक्खित्तेणं, तवोकम्मेणं उ बाहाओ जाव, आयावेमाणे विहरइ। तएणं तस्स पोग्गलस्स छ? छट्टेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभदयाए जहा सिवस्स जाव विभंगे नामं अन्नाणे समुपन्ने, सेणं तेणं विभंगेणं अण्णाणेणं समुप्पण्णेणं, बंभलोए कप्पे देवाणं ठिइं जाणइ, तएणं तस्स पोग्गलस्स परिव्वायगस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पजित्था-अस्थिणं ममं अइसेसे नाणदंसणे, समुप्पन्ने, देवलोएसुणं जहन्नेणं दसवाससहस्साइं ठिई पण्णत्ता, तेण परं विषय ऐसा ही है । अर्थात् आप का कथन सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर भगवान् गौतम श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना एवं नमस्कार कर संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०३॥ આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય જ છે. ભગવન્! આપે જે કહ્યું તે સર્વથા સત્ય જ છે ” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા પિતાને સ્થાને વિરાજમાન यई गया । सू०३॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १२ सू०४ पुद्गलस्य सिद्धिनिपणम् समयाहिया, दुसमयाहिया, जाव असंखेज समयाहिया उक्को सेणं दससागरोवमाई ठिई पण्णत्ता, तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगाय । एवं संपेहेइ, संपेहेत्ता, आयावणभूमीओ पच्चारुहइ, पञ्च्चोरुहित्ता, तिदंडकुंडिया जाव धाउरत्ताओय, गेव्हइ, गेहेत्ता, जेणेव आलभिया णयरी, जेणेव परिव्वायगावसहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, भंडनिक्खेवं करेइ, करेत्ता आलभियाए नयरीए सिंघाडग जाव पहेसु अन्नमन्नस्स एवमाइक्खड़ जाव परूवे - अस्थि देवाणुप्पिया । ममं अतिसेसे नाणदंसणे समुपणे - देवलोएसु णं देवाणं जहन्नेणं दसवाससहस्साई तहेव जाव वोच्छिन्ना देवाय देवलोगाय । तएणं आलभियाए नयरीए एएणं अभिलावेणं जहा सिवस्स तंचेव से कहमेयं मन्ने एवं ? | सामीसमोसढे जाव परिसा पडिगया, भगवं गोयमे तब भिक्खायरियाए, तहेव बहुजणसद्दं निसामेइ, तहेव बहुजणस निसामेत्ता तहेव सव्वं भाणियव्वं, जाव अहं पुण गोयमा ! एवं
इक्खामि एवं भासामि, जाव परूमि, देवलोपसु णं देवाणं जहणेणं दसवास सहस्साइं ठिई पण्णत्ता, तेण परं समयाहिया दुसमय हिया, जाव उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता, तेण परं वोच्छिन्ना देवा य, देवलोगा य, अस्थि णं भंते! सोहम्मे कप्पे दव्वा सवन्नाई पि, अवन्नाई पि, तहेव जाव, हंता, अस्थि । एवं ईसाणे वि एवं जाव अच्चुए, एवं गेवेज्जवि माणेसु, अणुत्तरविमाणेसु वि, ईसिप भाराए वि, जात्र, हंता, अस्थि, तरणं सा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3A
भगवतीस्त्रे महतिमहालियाए जाव पडिगया। तएणं आलभियाए नयरीए सिंघाडगतिय० अवसेसं जहा सिवस्स, जाव सव्व दवखप्पहीणे, नवरं तिदंडकुंडियं जाव धाउरत्तवत्थपरिहिए परिवडियविभंगे,
आलभियं नयरिं मज्झं मझेणं निग्गच्छइ, जाव उत्तरपुरस्थिम दिसीभागं अवक्कमेइ, अवक्कमित्ता, तिदंडकुंडियं च जहा खंदओ जाव पवइओ, सेसं जहा सिवस्स जाव अव्वाबाहं सोक्खं अणुभवति सासयं सिद्धा, सेवं भंते ! सेवं भंते!'त्ति ॥सू० ४॥
एकारसमं सयं समत्तम्। छाया-ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः अन्यदाकदाचित् आलभिकाया नगर्याः, शलवनात् चैत्यात् प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य बहिः जनपदविहार विहरति । तस्मिन् काले, तस्मिन् समये आलभिकानाम नगरी आसीत् , वर्णकः, तत्र खलु शङ्खवनं नाम चैत्यमासीत् वर्णकः, तस्य खलु शङ्खवनस्य अदूरसामन्ते पुद्गलो नाम परिव्राजकः परिवसति, ऋग्वेद-यजुर्वेद-यावत्-नयेषु सुपरिनिष्ठितः षष्ठषष्ठेन अनिक्षिप्तेन तपःकर्मणा ऊर्ध्व बाहू यावत् आनापतयन् विहरति, ततः खलु तस्य पुद्गलस्य षष्ठषष्ठेन यावत् आतापयतः प्रकृतिभद्रतया, यथा शिवस्य यावत् विभङ्गोनाम अज्ञानं समुत्पन्नम् , स खलु तेन विभङ्गेन अज्ञानेन समुत्पन्नेन ब्रह्मलो के कल्पे देवानां स्थिति जानाति, पश्यति, ततः खलु तस्य पुद्गलस्य परिव्राजकस्य अयमेतद्रूपः आध्यात्मिको यावत् समुदपद्यत -अस्ति खलु मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् , देवलोकेषु खलु देवानां जघन्येन दशवर्षसहस्रागि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन पर समयाधिका, द्विसमयाधिका, यावत् असंख्येय समयाधिका उत्कृष्टेन दश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञा, तेन पर व्युच्छिन्ना देवाश्च देवलोकाच, एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष्य आतापनभूमितः प्रत्यवरोहति, प्रत्यक्रूहा, पिदण्ड कुण्डिका यावत् धातुरक्तानि च गृह्णाति गृहीत्वा, यत्रै आलभिका नगरी, यत्रैव परिव्राजकावसथः तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य भाण्ड निक्षेपं करोति, कृत्वा आलभिकायां नगर्याम् , शृङ्गाटकत्रिक यावत् पयेषु अन्योन्यस्य एवमाख्याति, यावत् प्ररूपयति-अस्ति खलु देवानुप्रियाः ! मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् , देवलोकेषु खलु देवानां जघन्येन दश वर्षसहस्राणि तथैव यावत्-व्युच्छिन्ना देवाच,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १२ सू० ४ पुनलस्य सिद्धिनिरूपणम् ६३९ देवलोकाश्च । ततः खलु आलभिकायां नगर्याम् एतेन अभिलापेन यथा शिवस्य तदेव, तत् कथमेतत् मन्ये एवम् ?। स्वामी समवसृतो यावत् पर्षत् प्रतिगता, भगवान गौतमस्तथैव भिक्षाचर्याम् तथैव बहुजनशब्दं निशामयति, तथैव बहुजनशब्द निशम्य तथैव सर्व भणितव्यम् , यावत् , अहं पुन: गौतम ! एवम् आख्यामि, एवं भाषे, यावत् प्ररूपयामि--देवलोकेषु खलु देवानां दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन पर समयाधिका, द्विसमयाधिका यावत् उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन पर व्युच्छिन्ना देवाश्च, देवलोकाश्च । अस्ति खलु भदन्त ! सौधर्म कल्पे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, तथैव यावत् , हन्त, अस्ति, एवम्-ईशानेऽपि, एवं यावत् अच्युते, एवं ग्रैवेयकविमानेषु, अनुत्तरविमानेषु अपि ईपत्रमारायामपि, यावत् हन्त, अस्ति, ततः खलु सा महातिमहालया यावत्-प्रतिगता, ततः खलु आलभिकायां नगर्या शनाटकत्रिक० अवशेषं यथा शिवस्य यावत्-सर्व. दुःखपहीणः, नवरम्-त्रिदण्डकुण्डिकां यावत्-धातुरक्तवस्त्रपरिहितः, परिपतित. विमङ्गः, आलभिकाया नगर्या मध्यमध्येन निर्गच्छति, यावत्-उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम् अपक्रामति, अपक्रम्य त्रिदण्डकुण्डिकां च यथा स्कन्दको यावत् प्रन जितः, शेषं यथा शिवस्थ यावत् अव्याधम् सौख्यम् अनुभवन्ति शाश्वतं सिद्धाः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।मु० ४॥
एकादशं शतकं समाप्तम् । द्वादशोदेशकः समाप्तः टीका-अथ पुद्गल परिवाजस्य सिद्धिवक्तव्यां प्ररूपयितुमाह-'तएणं' इत्यादि, 'तएणं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाई आलभियाओ नयरीओ संखवणाओ चेइयाओ पडिनिक्खमइ' ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः अन्यदा
पुद्गलपरिव्राजकसिद्विवक्तव्यता
'तएणं समणे भगवं महावीरे' इत्यादि। टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने पुद्गल परिव्राजक की सिद्धि की वक्तव्यता कही है-'तएण समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाई आलभियाओ नयरीओ संखवणाओ चेइयाओ पडिनिक्खमइ' इसके बाद श्रमण भगवान महावीर किसी एक समय आलभिका नगरी के
પુદ્ગલપરિવ્રાજકની સિદ્ધિ પ્રાપ્તિની વક્તવ્યતા
"तएण समणे भगवं महाविरे" याहिટીકાથ–સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં પુલ પરિવ્રાજકની સિદ્ધિ પ્રાપ્તિ વિષેની तथ्यतानु (न३५९३ ४यु छ "तएणं समणे भगव महावीरे अन्नया कयाई आलभियाओ नयरीओ संखवणाओ चेइयाओ पडिनिक्खमइ" त्या२ मा मे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
---
-
६४०
भगवती कदाचित् आलभिकायाः नगर्याः, शङ्खवनात् चैत्यात प्रतिनिष्काम्यति, 'पडिनिक्खमित्ता बहिया जावयविहारं विहरइ' प्रतिनिष्क्रम्य, बहिः प्रदेशे जनपदविहारं विहरति, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं आलभिया नामं नयरी होत्था' तस्मिन् काले, तस्मिन समये आलभिका नाम नगरी आसीत् , वर्णकः, अस्या वर्णनम् औपपातिके चम्पानगरी वर्णनवदवसेयम् , 'तत्थ णं संखवणे णामं चेहए होत्था, वण्णओ' तत्र खलु आलभिकायां शङ्खवनं नाम चैत्यम् आसीत्, वर्णकः, अस्य वर्णनम् पूर्णमद्रचैत्ववर्णनबद् विज्ञेयम् , 'तस्स णं संखवणस्स अदूरसामंते पोग्गले नाम परिव्वायए परिवसइ' तस्य खलु शङ्खवनस्य अदरसामन्ते-नातिदूरे नातिप्रत्यासन्ने पुद्गलो नाम परिव्राजकः परिवसति, 'रिउव्वेयजजुव्वेय जाव नएसु सुपरिनिट्टिए छड़े शंखवन चैत्य से निकले 'पडिनिक्खमित्ता बहिया जणवयविहारं विहरई' और निकलकर बाहर के देशों में विहार करने लगे 'तेण कालेण तेण समएणं आलभिया नामं नयरी होत्था' उस काल में और उस समय में आलभिका नामकी नगरी थी ‘वण्णओ' इस नगरी का वर्णन औपपातिक सूत्र में वर्णित हुए चंपानगरी की तरह से जानना चाहिये 'तस्थ णं संखवणे णाम चेइए होत्था-वण्णओं' उस आलभिका नगरी में उद्यान था जिसका नाम शंखधन था, इसका वर्णन भी औपपातिक सूत्र में वर्णित हुए पूर्णभद्र चैत्य की तरह से ही जानना चाहिये 'तस्स ण संखवणस्स अदूरसामंते पोग्गले नाम परिव्वायए परिवसई' उस शंखवन चैत्य से कुछ थाड़ी सी दूर पर एक परिव्राजक रहताथा जिसका नाम पुद्गल था यह 'रिउबेय, जजुव्वेय जाव नएसु सुपरिनिદિવસે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આલબિકા નગરીના શંખવન ચિત્યમાંથી એટલે
धानमाथा विहार . “पडिनिक्खमित्ता पहिया जणवयविहारं विहरइ" भने भासन नगरीमाथी नीजान महान ५४मा वि७२१॥ वाय. 'तण कालेणं वेण समएण अलभिया नाम नयरी होत्था" ते आणे भने त समये माल नामनी नगरी ता. “वण्णओ" मो५पाति४ सूत्रमा ५॥ नारीनु र વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ આલભિકા નગરીનું વર્ણન સમજવું, " तत्थ णं संखवणे णामं चेइए होत्था-वण्णओ" ते नगरीमा भवन नामर्नु ચિત્ય (ઉદ્યાન) હતું. ઔપપાતિક સૂત્રમાં પૂર્ણભદ્ર ચિત્યનું જેવું વર્ણન કરवामां माव्यु छे, मे १ मा शमन येत्यनु पर्थन सभा: “ तस्सण संखवणस्स अदूरसामंते पोग्गले नाम परिव्वायए परिवसइ"शमन येत्यथा બહુ દૂર પણ નહીં અને બહુ સમીપ પણ નહીં એવે સ્થાને એક પરિ. मा २७ sal, रेनु नाम Y६ हेतु. “ रिव्वेय, जजुव्वेय, जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १२ सू० ४ पुद्गलस्य सिद्धिनिरूपणम् कट्टेण अणिक्खित्तेणं तत्रोकम्मेणं उडूं बाहाओ जाव आयावेमाणे विहर' ऋग्वेदयजुर्वेद - यावत् - सामवेदा-थर्ववेदेषु अन्येषु च बहुषु ब्राह्मण्यनयेषु सुपरिनिष्ठितः अतीव कुशलः, पष्ठपष्टेन अनिक्षिप्तेन- निरन्तरेण तपःकर्मणा ऊर्ध्वबाहु यावत्यावत्पदेन - 'पणिज्झियर सुराभिमुद्दे आयावणभूमीप' इति संग्रहः तेनऊर्ध्वं बाहू प्रगृह्य २ सूर्याभिमुखः आतापनभूमौ आतापयन् विहरति इत्यादि द्वितीयशतके प्रथमोद्देशके स्कन्दकमकरणे - विलोकनीयम् 'तपणं तस्स पोग्गलस्स छट्ठ छठ्ठेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभक्ष्याए जहा सिवस्स जाब भिंगे नामं अण्णाणे समुप्पन्ने' ततः खलु तस्य पुद्गलस्य पृष्ठपष्ठेन, यावत् - अनिक्षिप्तेन तपः कर्मणा ऊर्ध्वे बाहू उत्थाय, आतापयतः, प्रकृतिभद्रतया यथा शिवस्य राजर्षः, एकादशशतकस्य नवमोद्देश के डिएछ छण अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं उडू बाहाओ जाव आयावेमाणो विहरइ' यह ऋग्वेद, यजुर्वेद, यावत् सामवेद, अथर्ववेद, इन चार वेदों में तथा और भी दूसरे ब्राह्मणसंबंधी नयों में शास्त्रों में बहुत अधिक कुशल था, निरन्तर छट्ठ छट्ट की तपस्या करता था तथा ऊर्ध्वबाहु होकर आतापना भूमि में आतापना लिया करता था यह प्रकृति से भद्र था द्वितीयशतक के प्रथम उद्देशक में स्कन्दक के प्रक रण में जैसा कथन किया गया है वैसा ही कथन इसके विषय में करना चाहिये 'तणं तस्स पोग्गलस्स छट्ठ छट्टेणं जाव आयावेमाणस्स पगइमद्दयाए जहा सिवस्स जाव विभंगे नाम अण्णाणे समुप्पन्ने' इस तरह निरन्तर छट्ट छट्ट की तपस्या करने वाले और आतापना भूमि में ऊर्ध्वबाहु होकर आतापना लेने वाले प्रकृत्या भद्र इस पुल परिब्राजक को ग्यारहवें शतक के नौवें उद्देशक में वर्णित हुए शिवराजर्षि की नपसु सुपरिनिट्टिए छट्ठ छट्टेणं अणिक्खितेण तवोकम्मेणं उड्ड बाहाओ जाव आयासाणे विहरइ " ते ऋह यनुर्वेद सामवेद, अने अथर्ववेद्यमां तथा श्राह्मધર્મના બીજા પણુ અનેક શાસ્ત્રોમાં નિપુણુ હતા. તે નિરંતર ને પારણે છઠ્ઠની તપસ્યા કરતા હતા તથા હાથ ઊંચા રાખીને આતાપના ભૂમિમાં આતાપના લીધા કરતા હતા. તે ભદ્ર પ્રકૃતિવાળા હતા ખીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં સ્કન્દક' જેવુ' વધુ ન કરવામાં આવ્યું છે, એવુ' જ આ युद्धल પવિત્રાજકનુ પણ વર્ષોંન સમજવુ, "तणं तस्स पोग्गलास छट्ठछट्टेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभद्दयार जहा सिवस्स जाव विभंगे नाम अण्णाणे समुप्पन्ने " આ રીતે નિર'તર ઇંક્રને પારણે છટ્ઠ કરતા અને હાથ ઊંચા રાખીને આતાપના ભૂમિમાં આતાપના લેતા અને ભદ્રિક પ્રકૃતિવાળા તે પુદ્ગલપરિત્રાજકને અગિયારમાં શતકના નવમાં ઉદ્દેશામાં જેનું વર્ણન કરવામાં આયુ
भ० ८१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
ય
भगवतीसूत्र
,
वर्णनं कृतं तथैवास्यापि पुद्गलस्य वर्णनं कर्तव्यम् यावत् विभङ्गो नाम अज्ञानं समुत्पन्नम्, 'से णं तेणं विभंगेणं अण्णाणेणं समुप्पन्नेणं बंभलोए कप्पे देवाणं टिई जाणइ, पासई' स खलु पुलस्तेन विभङ्गेन अज्ञानेन समुत्पन्नेन ब्रह्मलोके कल्पे देवानां स्थिति वक्ष्यमाणप्रकारेण जानाति, पश्यति, 'तपणं तस्स पोग्गलसपरिव्वायगस्स अयमेयारूवे अज्झत्थिए जाव समुप्पज्जित्था ' - ततः खलु तस्य पुलस्स परिव्राजकस्य अयमेतद्रूपः - वक्ष्यमाणस्वरूपः आध्यात्मिकः - आत्मागतो यावत् - चिन्तितः, कल्पितः, मार्थितः, मनोगतः संकल्पः समुदपद्यत - समुत्पन्नः - 'अत्थि णं ममं अइसे से नाणदंसणे समुत्पन्ने' अस्ति संभवति खलु मम अविशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् - 'देवलोपसु णं देवाणं जहणणेण दसवाससहस्सा ठिई पण्णत्ता' देवलोकेषु खलु देवानां जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः मज्ञप्ता, तरह विभंग नामका अज्ञान उत्पन्न हो गया 'सेणं तेणं विभंगेणं अण्णाणेणं समुप्पन्नेणं वंभलोए कप्पे देवाणं ठिडं जाणइ, पासइ' सो यह इस उत्पन्न हुए विभंग अज्ञान के प्रभाव से ब्रह्मलोक कल्प में रहने वाले देवताओं की स्थिति को जानने देखने वाला हो गया ' तरणं तस्स पोग्गलस्स परिव्वायगस्स अयमेयारूये अज्झथिए जाव समुप्पज्णित्था ' अतः उस पुद्गल परिव्राजक को इस प्रकार का यह आत्मगतयावत् चिन्तित, कल्पित, प्राश्रित, और मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ 'अत्क्षिणं मम भइसेसे नाणदंसणे समुप्पण्णे' कि मुझे अतिशयवाले ज्ञान दर्शन उत्पन्न हो गये हैं 'देवलोएस णं देवाण जहणणेण दसवा सहरसाई ठिई पण्णत्ता ' इसलिये उनके प्रभाव से मैं ऐसा जान गया हूं कि ब्रह्मलोकों में रहने वाले देवों की जघन्यस्थिति दश हजार वर्ष
छे मेवा शिवशवर्षिनी प्रेम, विलग नाम अज्ञान उत्पन्न थर्ध यु. "सेण तेन विभंगेण अण्णाणेण समुप्पन्नेण वंभलोए कप्पे देवाण ठिडं जाणइ पासइ " પેાતાને ઉત્પન્ન થયેલા તે વિભગ અજ્ઞાનના પ્રભાવથી તે પુદ્ગલ પરિવ્રાજક બ્રહ્માલાક કલ્પના દેવાની સ્થિતિને (આયુષ્ય કાળને) જાણનારા અને દેખનારો गया. " तरण तस्स पोग्गलस्स परिव्वायगस्त्र अयमेयारूपे अज्झत्थिए जाव जडुप्पज्जित्था " त्यारे ते युद्धस परिवाराने या प्रहारनो आत्मगत, यिन्तित, स्थित, आर्थित मने मनोगत संप उत्पन्न थयो- " अत्थिणं मम अइसेसे नागदंसणे समुपणे " भने अतिशयवाणु ज्ञानदर्शन उत्पन्न थ्यु छे, तेना अलावधी हुं कभी शत्रु छु " देवलोपसु णं देवाज' जहणेण दसवाससह साई ठिई पण्णत्ता " દેવલાકામાં રહેનારા દેવાની જઘન્ય સ્થિતિ ૧૦
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०१२ सू०४ पुद्गलस्य सिद्धिनिरूपणम् ६३ 'तेण परं समयाहिया, दुसमयाहिया, जाव असंखेज्जसमयाहिया उकोसेगं दस. सागरोवमाईठिई पण्णत्ता' तेन परम्-तदनन्तरम् , समयाधिका, द्विसमयाधिका, यावत्-त्रिचतुःपश्वषट्सप्ताष्टनवदशसंख्यातासंख्यातसमयाधिका उत्कृष्टेन दशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, 'तेण पर योच्छिन्ना देवाय, देवलोगा य, एवं संपेहेइ' तेन परं-तदनन्तरम् व्युच्छिन्ना देवाश्च, देवलोकाश्च, इत्येवं संप्रेक्षतेविचारयति, 'संपेहेत्ता आयावणभूमीभो पछोरुहई' एवं-पूर्वोक्तरीत्या संप्रेक्ष्यविचार्य, आतापनभूमितः प्रत्यवरोहति-अवतरति, 'आयावणभूमीओ पचोरुहिता तिदंडकुंडिया जाव धाउरत्ताओय गेहइ' आतापनभूमितः प्रत्यवरुह्य-अवतीर्य, की कही गई है 'तेण परं समयाहिया, दुसमयाहिया जाव असंखेज्ज समयाहिया उकोसेणं दस सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता' इसके आगे एक समय अधिक दो समय अधिक यावत् तीनसमय अधिक, चारसमय अधिक, पांच समय अधिक, छह समय अधिक, सातसमय अधिक, आठसमय अधिक, नौ समय अधिक दश समय अधिक, संख्यातसमय अधिक और असंख्यात समय अधिक होती हुई उत्कृष्ट से १० सागरोपम की स्थिति हो जाती है अतः जघन्यस्थिति १० हजार वर्ष की और उत्कृष्टस्थिति १० सागरोपम की कही गई है 'तेणपर चोच्छिन्ना देवा य देवलोगा य एवं संपेहेइ' इसके बाद देव और देवलोक म्युच्छिन्न हो जाते हैं ऐसा उसने विचार किया। संपेहत्ता आयावणभूमीओ पचोरुहइ' ऐसा विचार करके वह आतापना भूमि से नीचे उत्तर आया 'आयावणभूमीओ पच्चोरुहित्ता तिदंडकुंडिया जाय
१२ वषनी य छे. " तेण पर समयाहिया, दुसमयाहिया जाव असंखेज्ज. समयाहिया उक्कोसेण दससागरोवमाई ठिई पण्णत्ता" त्या२ मा मे, १y, यार, पांय, छ, सात, भा, नव, ४स, सभ्यात भने मसात समय અધિક થતાં થતાં ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૧૦ સાગરોપમ સુધીની સ્થિતિ થઈ જાય છે. આ રીતે દેવલેકેમાં દેવેની જ ઘન્ય સ્થિતિ ૧૦ હજાર વર્ષની અને Gट स्थिति इस सांग। ५मनी डाय छे. " तेण परं वोच्छिन्ना देवा य देवलोगा य एव' संपेहेइ" त्या२ मा । भने देवता विरछन्न थ य छेકે ૧૦ સાગરેપમથી અધિક સ્થિતિવાળા દેવો પણ હોતા નથી અને દેવક પણ હતા નથી એવો તેણે વિચાર કર્યો
“ संपेहेत्ता आयावण भूमीओ पच्चोरुहा" मा प्रभारी वियर शर त माता५ भूमि ५२थी नीचे उता. “आयावणभूमीओ पच्चोहहिता
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
विदण्डकुण्डिकाः यावत् धातुरक्तवस्त्राणि च परिगृह्णाति, 'गेहेत्ता जेणेव आलभिया - जयरी, जेणेव परिसन्वायगावसहे तेणेव उवागच्छ' गृहीत्वा यंत्रेव - आलमिका नगरी आसीत्, यत्रैव परिव्राजकावसथः - संन्यासिजनाश्रमच आसीत्, तत्रैव-उपागच्छति, 'उवागच्छित्ता, भंडनिक्खेवं करेड़ ' उपागत्य, भाण्ड निक्षेपं करोति 'करेत्ता, आलभियाए नयरीए सिंघाडग जाव पहेसु अन्नमन्नस्स एवमाइक्वइ जान परूवेड़' कृत्वा, आलभिकायाः नगर्याः शृङ्गाटक यावत् त्रिकचतुष्क चल्चर महापथपथेषु अन्योन्यस्य एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्याति यावत्भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति-'अस्थि णं देवाणुप्पिया ! ममं अतिसे से नाणदंसणे घाउरन्ताओ य गेव्हई' आतापनाभूमिसे नीचे उतर कर उसने अपने त्रिदण्ड, कुण्डिका एवं भगवा वस्त्रों को उठाया ' गेहेत्ता जेणेव आलभिया नगरी जेणेव परिव्वायगावसहे तेणेव उवागच्छइ ' उठाकर वह जहां आलभिका नगरी और जहां परिव्राजकों का आश्रम था वहां पर आया, 'उवागच्छित्ता भंडनिक्खेवं करेइ' वहां आकर के उसने अपने उन त्रिदण्ड, कुण्डिका आदिकों को एक ओर रख दिया ' करेता आलभिकायre नयरीए सिंघाडग जाव पहेसु अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ, जाव परुवेइ ' एक ओर रखकर फिर वह आलभिका नगरी के श्रृंगाटक, यावत् त्रिक, चतुष्क, चश्वर, महापथ और पथ इन रास्तों में खडे हुए मनुष्यों से वह परस्पर में इस प्रकार से कहने लगा, यावत् भाषण करने लगा, प्रज्ञापित करने लगा, और प्ररूपणा करने लगा, 'अस्थिण देवाणुपिया | ममं अइसे से नाणदंसणे समुत्पन्ने' हे देवानुप्रियो ! मुझे
ભ્રષ્ટ
तिदंडकुंडिया जब धाउरत्ताओ य गेण्हइ" यातायना भूमि परथी नीचे उत રીને તેણે પેાતાના ત્રિદ’ડ, કેમ`ડળ, ભગવા વસ્ત્રો આદિ ઉપકરણે ને ઉપાડી લીધાં. " गेहेत्ता जेणेव आलभिया नयरी जेणेव परिव्वायगावसहे तेणेव उवागच्छइ " પેાતાના તે ઉપકરણાને ગ્રહણ કરીને તે આલભિકા નગરીમાં આવેલા પિર प्राथना आश्रममां मान्यो " उवागच्छित्ता भंडानक्खेव करेइ "त्यां भावीने તેણે પેાતાના તે ત્રિદડ, ક્રમડળ આદિ ઉપકરણાને આશ્રમમાં મૂકી દીધાં. " करेत्ता आलभियाए नयरीए सिंघाडग जाव पहेसु अन्नमन्नरस एवमाइक्खइ, जाव परूवेह " त्यार माह ते आस लिअ नगरीना श्रृंगार, त्रि, यतुष्ठ, ચત્વર, મહાપથ અને પથ આદિ માર્ગો પર એકઠા થયેલાં લેકેાને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા, આ પ્રમાણે ભાષણ (પ્રતિપાદન) કરવા લાગ્યા, આ પ્રમાણે प्रज्ञापित पुरवा साग्यो भने म मा अ३पाखा लाग्यो " अस्थिणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ २०१२ ० ४ पुलस्य सिद्धिनिरूपणम् ६४५ समुप्पन्ने भो देवानुप्रियाः ! अस्ति संभवति खलु निश्येन मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम्, यत्- 'देवलोएस णं देवाणं जहणणेणं दसवास सहरलाई तहेजाय वोच्छिन्ना देवा य, देवलोगाय' देवलोकेषु खलु देवानां जघन्येन दशवर्षसहस्राणि तथैव - पूर्वोक्तत्रदेव यावत् स्थितिः प्रज्ञप्ता, समयाधिका इत्यारभ्य sourceमपाधिका तथा उत्कर्षेण दश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन परं - तदनन्तरम्, व्युच्छिन्ना देवाथ, देवलोकाश्रेति, 'तएणं आलभियाए नयरीए एरण अभिलावेणं जहा सित्रस्स तं चेत्र से कहमेयं मन्ने एवं ? ' ततः खलु आलभिकायां नगर्याम्, एतेन - पूर्वोक्तेन, अभिलापेन- पुद्गलाला पचचनेन, यथा शिवअतिशयवाले ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुए हैं सो इनके प्रभाव से मैं ऐसा जान सका हूं कि 'देवलोएसु णं देवाण' जहणेण दसवास सहस्साई तहेव जाव वोच्छिन्ना देवा य देवलोगा य' देवलोकों में देवों की जघन्य स्थिति १० हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट स्थिति एक समय अधिक यावत् दो समय अधिक, तीन समय अधिक, चार समय अधिक, पांच समय अधिक, छह समय अधिक, सात समय अधिक, आठ समय अधिक, नौ समय अधिक, दश समय अधिक संख्यात समय अधिक और असंख्यात समय अधिक होती हुई १० सागरोपमत की है। इस के बाद न देव हैं और न देवलोक हैं । 'तएण आलभियाए नयtए एएण अभिलावेण जहां सिवस्स तं चैव से कहमे यं मन्ने एवं ' इसके बाद इस पुलपरिव्राजक के कहने से उस आलभिका नगरी में जैसा पहिले शिवराजऋषि के संबंध में ग्यारहवें शतक के
देवापिया ! मम अइसेसे नाणदंसणे समुपपन्ने " हे हेवानुप्रियो ! भने अतिશયવાળું જ્ઞાનદર્શન ઉત્પન્ન થયુ છે. તેના પ્રભાવથી હું એવું જાણી દેખી शङ्कु छु } "देवलोपसु णं देवागं जहण्णेण दसवास सहस्थाइ तहेव जाव aroor देवा देवलोगा य" देवसे अमां देवानी धन्यस्थिति इस इन्भर वर्षानी छे. त्यार माह मेड. मे, त्र, यार, पांय, छ, सात, आई नव, દસ, સખ્યાત અને અસખ્યાત સમય અધિક થતી થતી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૦ સાગરોપમ સુધીની હોય છે. તેથી વધારે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા કાઈ દેવ પણ નથી અને દેવલાક પણ નથી.
"तएणं आलभियाए नयरीए एएणं अभिलावेण जहा सिवस्स तंचेव से कहमेयं मन्ने एवं " युद्धस परिवाही या अहारनी अ३पशाने सीधे आसભિકા નગરીના લેાકેામાં આ વિષે ચર્ચા થવા લાગી અને લેાકામાં અહુ ત પ્રરૂપિત તત્ત્વના ખરા કે ખાટા પણા વિષે શ’કા ઉત્પન્ન થઈ તે કારણે લેકામાં કેવી કેવી ચર્ચા અને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની વિચારધારા ઉદ્ભવી તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र स्य राजर्षेः एकादशमशतकस्य नवमोद्देशके वक्तव्यता उक्ता तथैव पुद्गलविषयेऽपि वक्तव्या, तदेव-पूर्वोक्तरीत्यैव-सर्वमवसेयम् , तथा च पुद्गलो यदुक्तरीत्या कथयति, तत्कयमेतत्-पुद्गलपचनं मन्ये, एवम्-सत्यं किम् , सत्यतया कथं पूर्वोक्तपुद्गलकय स्वीक्रियते, तदनन्तरम् 'सामी समोसढे जाव परिसा पडिगया' स्वामी-महावीरः समवसृतः, यावत् धर्मकयां श्रुत्वा पर्षत् प्रतिगता, 'भगवं गोयमे तहेव भिक्खायरियाए तहेव बहुजणसई निसामेइ, निसामेत्ता तहेव सव्वं भाणिय' ततः भगवान गौतमस्तयैव पूर्वोक्तरीत्यैव गृहाद्गृहान्तरं भिक्षाचर्यया पर्यटन् , तथैवशनाटकादिषु बहुजनशब्द-पूर्वोक्तार्थरूपं निशामयति, तथैव-पूर्वोक्तरीत्यैव पहुजनशब्दं पुद्गलोक्तविषयकं निशम्य, तथैव-पूर्वोक्तरीत्यैव सर्व भणितव्यम, यावतभगवन्तं गौतमः पुद्गलोक्तार्थ पृच्छति, भगवान् पुद्गलोक्तार्थे मिथ्यात्वं प्रतिपाय नौवें उद्देशक में कहा जा चुका है लोगों में भिन्न २ प्रकार की विचार धाराएँ बंधगई तथा-लोगों ने परस्पर में ऐसा कहना प्रारंभ कर दिया कि पुनलपरिव्राजक जैसा कहता है तो क्या हम वैसा ही सत्य मान लेवें! इसके बाद 'सामी समोसढे, जाव परिसा पडिगया' वहां पर श्रमण भगवान महावीर पधारे-यावत्-धर्मकथा सुनकर परिषदा अपने २ स्थान पर गई । ' भगवं गोयमे तहेव भिक्खायरियाए तहेव बहुजणसई निसा. मेइ, निसामेत्ता तहेव, सव्वं भाणियव्वं भगवान् गौतम ने उसी तरह से-शृंगाटक आदि मार्गों पर अनेक मनुष्यों के मुख से पूर्वोक्त रूपसे पुनल के द्वारा कहे गये वचनों को सुना सुनकर उन गौतम ने भगवानसे पुद्गल परिव्राजकके कहे हुवे कथन को पूछा। भगवान ने पुदलोक्त ૧૧ માં શતકના નવમાં ઉદ્દેશામાં શિવરાજ ષિના પ્રકરણમાં પ્રગટ કર્યા અનુસાર અહીં પણ સમજવું. તથા લેકે અંદરો અંદર એવી ચર્ચા કરવા લાગ્યા કે પુદ્ગલ પરિવ્રાજક દેવોની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ રિથતિ વિશે જે प्रतिपान छ तेशु सत्य मानी शय मेम छ ? त्यामा “सामी समोसढे" ते मालनि नगरीमा श्रम मावान महावीर पचाय "जाव परिसा पडिगया" तमना ६शन ४२पाने माट परिषद नीजी शन
शर तथा यम था श्रवण प्रशन परिष४ पाछी ३२१. “भगव गोयमे तहेव भिक्खायरियाए तहेव बहुजणसई निसामेइ, निसामेत्ता तहेव, सव्व भाणियव्व।" અગિયારમાં શતકના નવમાં ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે ગોચરી કરવાને માટે અલભિકા નગરીમાં ફરતાં ફરતાં, શૃંગાટક આદિ માર્ગો પર, ગૌતમ સ્વામીએ અનેક લોકોને મુખે ઉચ્ચારાયેલા પુદ્ગલ પરિવ્રાજકના પૂર્વોક્ત વચને સાંભળ્યા ત્યારબાદ તેમણે મહાવીર ભગવાન પાસે જઈને આ બધી હકી. કત કહી સંભળાવી અને મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન કર્યો કે “ પુલ પરિ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १२ सू० ४ पुगलस्य सिद्धिनिरूपणम् ६५७ बक्ष्यमाणरीत्या स्वसिद्धान्तं प्रतिपादयति-'अहं पुण गोयमा! एवं आइक्खामि, एवं मासामि, जाव परूवेमि' हे गौतम ! अहं पुनरेवम् आख्यामि, एवं भावे, यावत्-प्रज्ञापयामि, प्ररूपयामि-'देवलोएसु णं देवाणं जहन्नेणं दसवाससहस्साई ठिई पण्णत्ता' देवलोकेषु खलु देवानां जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, 'तेण परं समयाहिया दुसमयाहिया जाव उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई ठिई पण्णता, तेणपर वोच्छिन्ना देवा य, देवलोगा य' तेन परं समयाधिका, द्विसमयापिका, यावत्-त्रिचतुः पञ्चषट्सप्ताष्टनवदश संख्याता संख्यातसमयाधिका उत्कृष्टेन अवविंशत् सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। तेन परं व्युच्छिन्ना देवाश्च, देवलोअर्थ को मिथ्या कहा-और अपने सिद्धान्त को 'अहं पुण गोयमा! पवं आइक्खामि एवं भासामि जाव पवेमि' इस सूत्र वाक्य द्वारा इस प्रकार से सत्यरूप कहा-कि हे गौतम! मैं तो ऐसा कहता हूं, इस प्रकार से भाषण करता हूं यावत्-इस प्रकार से प्रज्ञापना करता हूं
और इस प्रकार से प्ररूपणा करता हूं-कि देवलाएसुणं देवाणं जहन्णेणं दसवाससहस्साइंठिईपण्णता, तेण परं समयाहिया दुसमयाहिया, जाव उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णसा-तेण परं वोच्छिन्ना देवा य देवलोगा य' देवलोकों में देवों की जघन्य स्थिति १० हजार वर्ष की है और उत्कृष्टस्थिति एकसमयाधिक, दो समयाधिक आदि रूप से अधिक होती हुई असंख्यात समयसे अधिक तक ३३ सागरो. पमतक की है यहां यावत्-'शब्द से तीन, चार, पांच छह, सात, आठ, नौ, दश और संख्यात इनसे अधिक होती हुई" વ્રાજક દેવેની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વિષે જે કહે છે, તે શું સત્ય છે?” મહાવીર પ્રભુએ કહ્યું કે તે જે કહે છે તે મિથ્યા છે. પિતાની આ विनी मान्यता प्र४८ ४२ता महावीर प्रसु ४ छ-" अह पुण गोयमा ! एवं आइक्वामि, एवं भासामि जाव परुवेमि" गौतम! तो मे કહું છું, એવું ભાંખું છું, એવી પ્રજ્ઞાપના કરું છું અને એવી પ્રરૂપણ કરૂં
-“देवलोण देवाण जहन्नम दसवाससहस्साई ठिई पण्णत्ता, वेण पर समयाहिया दुसमयाहिया, जाव उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्तायेण पर वोच्छिन्ना देवा य देवलोगा य" पक्षमा वानी धन्य स्थिति દસ હજાર વર્ષની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સમયાધિક, બે સમયાધિક, ત્રણ, यार, पाय, छ, सात, 13, 14, इस सायात मन अस यात समाधि થતી થતી ૩૩ સાગરોપમ સુધીની હોય છે. એથી વધુ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા દેવે પણ નથી અને દેવલોક પણ નથી. તેથી જ ૩૩ સાગરોપમ કરતાં અધિક સ્થિતિવાળા દેવ અને દેવલોકોને વ્યછિન્ન (અસ્તિત્વ વિનાના) કહ્યા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीले काश्च । गौतमः पृच्छति-'अत्थिणं भंते ! सोहम्मे कप्पे दव्वाइं सवण्णाई पि, अबमाई पि, तहेब जाव' हे भदन्त ! अस्ति खलु सौधर्मे कल्पे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अवर्णान्यपि तथैव, पूर्वोक्तरीत्यैव, यावत्-सगन्धान्य पि, अगन्धान्य पि, सरसान्य पि, अरसान्यपि, सस्पर्शान्यपि, अस्पर्शान्यपि ? भगान् आह-'हंता, अत्थि, एवं ईसाणे वि, एवं जाव अच्चुए, एवं गेवेज्जविमाणेसु, अणुत्तरविमाणेसु वि, ईसिपब्भाराए वि, जाव, हंता अत्थि' हन्त, अस्ति, एवम् ईशानेऽपि, एवं यावत्-सनत्कुमारा. दारभ्याच्युतान्तेषु द्वादशस्वपि, एवं अवेयकविमानेषु, अनुत्तरविनानेष्वपि, अर्थात् उस्कृष्ट ३३ तेतीस सागरोपमकी है, ऐसा पाठगृहीत हुआ है। फिर इस स्थिति के बाद देवां में और देवलोकों में स्थिति नहीं है अतः व्युच्छिन्न कहे गये हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अस्थिण भंते ! सोहम्मे कप्पे दवाइं सवन्नाई पि अवन्नाई पि" हे भदन्त ! सौधर्मकल्प में वर्णसहित और वर्णरहित भी द्रव्य हैं क्या? गन्धसहित, और गन्धरहित भी द्रव्य हैं क्या ? रससहित और रसरहित भी द्रव्य है क्या? स्पर्शसहित और स्पर्शरहित भी द्रव्य है कया? इसके उत्सर में प्रभु कहते हैं-'हंता, अस्थि, एवं ईसाणे वि एवं जाव अच्चुए, एवं गेवेज्जविमाणेसु, अणुत्तरनिमाणेसु वि, ईसिपमा राए विजाय हता, अस्थि"हां, गौतम! सौधर्मकल्प में रूप, रस, गंध और स्पर्श सहित और इन गुणों से रहित भी द्रव्य हैं, इसी प्रकार से ईशान भी, इसी प्रकार से सनत्कुमार से लेकर अच्युत देवलोकों में भी,
गौतम स्वाभाना प्रश्न-'' अस्थिणं भंते ! सोहम्मे कप्पे दवाई सवन्नाई पि अवन्नाई पि?" सन् ! सौधम ६५मा शु १५ सहित मने 4રહિત દ્રા હોય છે ખરાં? શું ત્યાં ગંધસહિત અને ગંધરહિત દ્રવ્ય હોય છે ખરું? શું ત્યાં રસસહિત અને રસરહિત દ્રવ્યો હોય છે ખરાં? અને સ્પર્શ સહિત અને સ્પર્શરહિત દ્રા હોય છે ખરાં?
महावीर प्रभुन। उत्तर- हंता, अधि, एवं ईसाणे वि एवं जाव अच्चुए, एवं गेवेज्जविमाणेसु, अणुत्तरविमाणेसु वि ईसिपम्भाराए वि जाव हता, अस्थि" હા, ગૌતમ! સૌધર્મક૯૫માં રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શથી સહિત અને તે ગુણથી રહિત દ્રવ્ય હોય છે.
ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન-એજ પ્રમાણે ઈશાનથી લઈને અચુત પર્યન્તના કલ્પમાં, તથા નવ પ્રવેયકમાં, પાંચ અનુત્તર વિમાનમાં, અને ઈષારભા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ २०१२ सू०४ पुद्गलस्य सिद्धिनिरूपणम् ६४९ ईषत्माग्भारायामपि यावत्-सवर्णावस्पर्शान्तानि प्रश्नवाक्ये विज्ञेयानि। हन्त, सन्ति भगवत उत्तरम् , 'तएणं सा महतिमहालया जाव पडिगया' ततः खलु सा महातिमहालया यावत्-पर्पत् पतिगता। 'तएणं आलभियाए नगरीए सिंघाडगतिय अवसेसं जहा सिवस्स जाव सम्बप्पहीणे' ततः खलु आलभिकाया नगर्याः शङ्गाटकत्रिकचतुष्कचत्वरमहापथपथेषु अवशेषं यथा शिवस्य वर्णनं कृतं तथैव पुद्गलस्य बोध्यम् , यावत्-स पुद्गलः सिद्धः, बुद्धः, मुक्तः, सर्वदुःखपहीणश्च जातः । 'नवर तिदंडकुंडियं जाव धाउरत्तवत्थपरिहिए परिवडियविन्भंगे, आलभियं नगर मज्झं. मझेणं निग्गच्छइ' नवर-शिवापेक्षया विशेषस्तु पुद्गलः त्रिदण्डकुण्डिका यावत् इसी प्रकार से अवेयकों में, अनुत्तर विमानों में और ईषप्रागभाग. थिवी में भी सवर्णादिक द्रव्य हैं क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं हां, गौतम! इनमें भी सवर्णादिक द्रव्य हैं। 'तएणं सा महतिमहालया जाव पडिगया' इसके बाद वह अतिविशाल परिषदा विसर्जित हो गई। 'तएणं आलभियाए नयरीए सिंघाडगतिय० अवसेसं जहा सिवस्स जाव सव्वदुक्खप्पहीणे' इसके बाद आलभिका नगरी के शृंगाटक, त्रिक, चतुष्क, चत्वर, महापथ और पथ इनमें अवशेष कथन शिवराजऋषि के वर्णन की तरह पुद्गलपरिव्राजक सिद्ध, बुद्ध, मुक्त और सर्वदुःखों से रहित हो गया 'नवरं तिदंडकुंडियं जाय धाउरत्तवत्थपरिहिए परिवडियविभंगे आलभियं नगरं मज्झं मझेणं निग्गच्छह ' शिव के कथन की अपेक्षा इस पुद्गल के कथन के संबंध રાષ્ટ્રધ્વીમાં પણ શું વર્ણાદિથી યુક્ત અને વર્ણાદિથી રહિત દ્રવ્ય છે ખરું? તેનો ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે તે બધાં સ્થળામાં પણ રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શથી યુક્ત દ્રવ્ય પણ હોય છે અને તે ગુણેથી રહિત द्र०य ५५ डाय छे. “तएण सा मइतिमहालया जाव पडिगया" प्रभुनी म प्रा२नी ५३५९। सामान ते विशाण परिष विमरा . " तएणं आलभियाए नयरीए सिंघाडगतिय० अवसेसं जहा सिवस्स जाव सव्वदुक्खापहीणे" यार બાદ આલંભિકા નગરીના શૃંગાટકથી લઈને મહાપથ અને પથ પર્યન્તના માર્ગો પર આ વાતની ચર્ચા થવા લાગી બાકીનું સમસ્ત કથન શિવરાજ ઋષિના કથન પ્રમાણે ગ્રહણ કરવું. એટલે કે પુતલપરિવ્રાજક પણ પ્રજ્યા અંગીકાર કરીને શિવરાજ ઋષિની જેમ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત અને સર્વ દુઃખોથી २क्षित 25 14. "नवर तिदंडकुंडिय' जाव धाउरत्तवत्थपरिहिए परिवडियविभंगे आलभियौं नगर मज्झं मझेण निग्गच्छइ" शि१०४ ऋषिना यन
भ० ८२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे गृह्णाति, धातुरक्तवस्त्रपरिहितः परिपतितविभङ्गः, पालभिका नगर्याः मध्यमध्येन निर्गच्छति 'जाव उत्तरपुरस्थिमं दिसीभागं अवक्कमई' यावत्-उत्तर पौरस्त्यमपकामति, 'अवकमित्ता तिदंडकुंडियं च जहा खंदओ जाव पव्वइओ' अपक्रम्य निदण्डकुदण्डिकां च यथा स्कन्दकः यावत् पत्रजितः, ' सेसं जहा सिवस्स जाव' शेवं यथा शिवस्य यावद् वर्णनं कृतं तथैव पुद्गलस्यापि बोध्यम्, 'अव्वावाह
में जो विशेषता है वह इस प्रकार से है कि पुद्गल ने अपने त्रिदण्ड को एवं कुण्डिका को उठाया यावत् भगवे वस्त्रों को पहिरा, उसका विभंग अज्ञान पतित हो गया इस स्थिति से युक्त बना हुआ वह आलभिका नगरी के ठीक बीचोंबीच से होकर निकला 'जाव उत्तरपुरस्थिमं दिसीमागं अवकमइ' यावत् निकलकर वह ईशान दिशा की
ओर चला गया 'अवकमित्ता जहा खंदओ जाव पव्वइओ' वहां जाकर उसने अपने त्रिदण्ड को, कुण्डिका को एक ओर रख दिया ओर स्कन्दक की तरह वह प्रवजित हो गया, इस विषय का बाकी का वर्णन जैसा शिवराजऋर्षि का वर्णन किया गया है वैसा ही जानना चाहिये । और वह वर्णन " अन्वावाहं सोक्खं अणुहवंति, सासयं
કરતાં પુલ પરિવ્રાજકના કથનમાં આટલી જ વિશેષતા છે-પુદ્ગલ પરિવ્રાજક પિતાના ત્રિદંડ, કમંડળ આદિ ઉપકરણે ઉઠાવ્યા, ભગવાં વસ્ત્રો ધારણ કર્યા અને જેનું વિર્ભાગજ્ઞાન નષ્ટ થઈ ગયું છે એ તે આલબિકા નગરીની વચ્ચે 40 vilsvi. “ जाव उत्तरपुरस्थिम दिसीभाग अवकमइ” त्या२ मा UAE BAL त२५ गये. अवकमित्ता तिदंडकुंडिय' जहा “ AIR EL त२५ જઈને તેણે પિતાના ત્રિદંડ, કમંડળ આદિને એક તરફ મૂકી દીધાં અને जहा संदओ जाव पठवइओ २४.६नी २म प्रन्या २५२ ४0" मा प्रयन પર્યન્તનું સમસ્ત કથન ગ્રહણ કરવું ત્યાર બાદ સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરીને સિદ્ધિ પામવા પર્યન્તનું સમસ્ત કથન શિવરાજ ઋષિના કથન પ્રમાણે સમજી લેવું આ રીતે સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત અને સમસ્ત દુઃખના અન્તકર બનીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
परवन्द्रिका टोकाश. ११३० १२१०४ पुद्गलस्य सिद्धि निरूपणम् ६५१ सोक्खं अणुभवंति सासयं सिद्धा' यावद् -अव्यावाधं सौख्यम् अनुभवन्ति शावसं सिद्धा, 'सेवं भते ! सेवं भंते ! 'त्ति, तदेवं भदन्त ! २, इति रीत्या गौतमो भगवद्वाक्यं प्रमाणयति इति ।। मू०४॥
द्वादशोद्देशकः समाप्तः ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख़्यायां व्याख्यायां एकादशं शतकं
____ संपूर्णम् ॥११-१२॥ सिद्धा' इस पाठ तक समझना चाहिये । 'सेवं भंते ! सेव भंते ! त्ति" हे भदन्त ! आपका यह कथन सर्वथा सत्य है, हे भदन्त ! आपका यह कथन सर्वथा मत्य है। इसरीति से गौतम ने भगवान् के वचन को प्रमाणिक किया है ॥सू०४॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र "की प्रमेय. चन्द्रिका व्याख्याके ग्यारहवें शतक काबारहवां उद्देशक समाप्त॥११-१२॥
॥ग्यारहवां शतक संपूर्ण ॥
ते। " अवावाहं सोखं अणुहवंति सासयं सिद्धा" मयामा सुमना स्थान३५ निale याभ्या. " सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' मा ! मापनु ४थन सया સત્ય છે. હે ભગવન્આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય જ છે આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત માન્યાં. જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને બારમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૧-૧ર
। मनियार भुशत सपथ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र अथ द्वादशं शतकं प्रारभ्यते द्वादशशतके प्रथमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयवर्णनम् ।। श्रावस्तीनगरीवर्णनम् , शङ्खममुखश्रमणोपासकवर्णनम् , शङ्कस्य उत्पलामाया वर्णनंच, ततः पुष्कलिश्रमणोपासकस्य वर्णनम् , शङ्खस्य विचारस्वरूप प्रतिपादनम्-यथा-अशनाद्याहारापेक्षया पाक्षिकपौषधग्रहणं ममश्रेयस्करमिति। भोजनार्थ शङ्ख श्रमणोपासकस्याहान समुचितमिति विचारणम् । पुष्कलिः शङ्ख श्रमगोपासकम् आहातुं गच्छतीतिप्ररूपणम् , " अशनादिकस्य आस्वादनापेक्षया पौषधस्य पाक्षिकोपवासस्य पालनं मम श्रेयस्करमिति" इति शङ्खस्य पुष्कलिं पतिप्रत्युत्तरम् । ततः शङ्खरए महावीरस्वामिवन्दनार्थ विचारकरणम् । ततः शतस्य
बारहवें शतकके पहले उद्देशेका प्रारंभइस बारहवे शतक के प्रथम उद्देशक का विषयविवरण संक्षेप से इस प्रकार है-श्रावस्ती नगरीका वर्णन-शंख प्रमुख श्रमणोपासकों का वर्णन, शंख की उत्पला भार्या का वर्णन, इसके बाद पुष्कलि श्रमणो. पासक का वर्णन, शंख के विचारों का वर्णन जैसे अशन आदि आहार की अपेक्षा पाक्षिक पौषधग्रहण मुझे श्रेयस्कर है। भोजन के लिये शंख श्रमणोपासक को बुलाना उचित है क्या? ऐसा विचार पुष्कलि का शंख श्रमणोपासक के लिये बुलाने को जाना "अशनआदि के आस्वादन की अपेक्षा पौषधोपवास का पालना मुझे श्रेयस्कर है" इस प्रकार से शंख का पुष्कलि को उत्तर देना इसके बाद शंख का महावीर स्वामी के पास
બારમા શતકના પહેલા ઉદેશાનો પ્રારંભ આ બારમાં શતકમાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ આ પ્રમાણે છે-શ્રાવસ્તી નગરીનું વર્ણન શંખાદિ મુખ્ય શ્રાવકેનું વર્ણન સંખની પત્ની ઉત્પલા નામની ભાર્યાનું વર્ણન પુષ્કલિ નામના શ્રાવકનું વર્ણન સંખના વિચારનું વર્ણન-“અશન, પાન આદિ ચતુર્વિધ આહાર લેવા કરતાં પાક્ષિક પૌષધવ્રત વધારે શ્રેયસ્કર છે.” ભેજનને માટે શંખ શ્રમણોપાસકને બોલાવવા જ તે ઉચિત છે કે નહીં? એવી શ્રાવકની ચર્ચા, પુષ્કલિ નામના શ્રાવકનું શંખને બોલાવવા જવાનું વર્ણન શંખને પુષ્કલિને આ પ્રકારને ઉત્તર-“અશન આદિના આસ્વાદન કરતાં મને પૌષધપવાસનું પાલન વધારે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२० १ उद्देशार्थ संग्रहणम्
६५३
भगवन्महावीरस्वामिवन्दनार्थे प्रस्थानम् । अन्येषामपि श्रमणोपासकानां भगवद्वन्दनार्थं प्रस्थानवर्णनम् । अन्य श्रमणोपासकैः शङ्खस्य निन्दाकरणम् भगवतश्च तनिषेधनम् । जागरिकायाः प्रकारप्ररूपणं च ततः क्रोधात् व्याकुलस्य जीवस्य कर्मबन्धपरूपणम् । तदनन्तरं' मानवतो जीवस्य कर्मबन्धप्ररूपण, शङ्खस्य प्रव्रज्याग्रहण सामर्थ्यवर्णनं चेति ।
द्वादशशत को देश कार्थसंग्रह वक्तव्यतागाथा
मूलम् - संखे, जयंति२, पुढवि३, पोग्गल४, अइवाय५, राहु६,
लोगेय७, नागेय८, देव९, आया१०, बारसमसए दसुद्दे सा ॥ १ ॥ छाया - शङ्खः १, जयवीर, पृथिवी ३, पुद्गलः४, अतिपातः५, राहुः ६, लोकच ७, नागव८, देवः९, आत्मा १०, द्वादशशतके दशोदेशाः ॥ १ ॥
वन्दना करने के लिये जाने का विचार करना बाद में उनको वन्दना के लिये प्रस्थान करना, अन्य और भी श्रमणोपासकों का प्रभु वन्दना के लिये प्रस्थान करना अन्य श्रमणोपासकों द्वारा शंख की निन्दा कीजाना और भगवान द्वारा इसका निषेध किया जाना । जागरिका के प्रकारों का प्ररूपण क्रोध से व्याकुल हुए जीव के कर्मबंध की प्ररूपणा मानवाले जीव के कर्मबंध का प्ररूपण शंख का प्रव्रज्याग्रहण सम्बन्धी प्रश्न और उसके सामर्थ्यका वर्णन.
इस बारहवें शतक के उद्देशक गत अर्थ की प्ररूपणा करनेवाली गाथा यह है
संखे १ जयंति २ पुढवि ३ पोग्गल ४ अइवाय ५ राहु ६ लोगे य ७, नागे य८, देव९ आया १० बारसमसए दसुदेसा ॥ १ ॥
શ્રેયસ્કર લાગે છે. ” મહાવીર સ્વામીને વંધ્રુણા કરવા જવાને શ‘ખના વિચાર, વંદના કરવા જવા માટે પ્રસ્થાન, અન્ય શ્રાવકાનુ` પણ પ્રભુને વંદણા કરવા નિમિત્તે પ્રસ્થાન પ્રભુની સમીપે અન્ય શ્રાવકે દ્વારા શખની નિદા ભગવાન મહાવીર દ્વારા તેમને શ ંખની નિંદા ન કરવાને ઉપદેશ પ્રભુ દ્વારા જાગરિકાના પ્રકારોની પ્રરૂપણા ક્રોધથી વ્યાકુળ બનેલા જીવના ક્રમ બન્યની પ્રરૂપણા, માનવાલા જીવના કર્મબન્ધની પ્રરૂપણા, શ ́ખ દ્વારા પ્રત્રજ્યાના સ્વીકાર તેના સામર્થ્ય નુ વણુના
આ ખારમાં શતકના ૧૦ ઉદ્દેશાઓ છે. આ ઉદ્દેશાઓ વિષયની પ્રરૂપણા કરનારી ગાથા નીચે પ્રમાણે છે
संखे १ जयंति २ पुढवि ३ नागे ८ देव ९ आया १०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
पोगाल ४ अइवाय ५ राहु ६ लोगे य ७ । बारसमसए दसुदेसा ॥
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र
टीका-द्वादशशतकस्य दशोदेशकानामर्थसंग्रहगाथामाह-'संखे१, इत्यादि. शश:शङ्ख नामकश्रमणोपासविषये प्रथमोद्देशकः१, जयन्ती-जयन्ती नाम श्राविकाविषये द्वितीयोदेशकः२, पृथिवी-रत्नप्रभापृथिवीविषये तृतीयोद्देशकः३, पुद्गलः-पुद्गलविषये चतुर्थोद्देशकः४, अतिपात:-प्राणातिपातादिविषये पञ्चमः५, राहुः-राहु विषये षष्ठ ६, लोकश्च-लोकवक्तव्यतार्थः७, नागश्च-सर्पपर्यायनागवक्तव्यतार्थों ऽष्टमः८, देवः-देवविशेषविषये नवमः ९, आत्मा-आत्मभेदमरूपणार्थों दशमो. देशको बोध्यः१०, द्वादशशतके दश उद्देशाः सन्तीति ॥१॥
इस बारहवें शतक में दश उद्देशक हैं-शंख १, जयंती२, पृथिवी३, पुद्गल४, अतिपात५, राहु६, लोक७, नाग८, देव९, और आत्मा१० ।
टीकार्थ-इस बारहवें शतक में जो दश उद्देशक कहे गये हैं उनमें क्या २ विषय कहा गया है इस बात को संग्रह करके कहनेवाली यह गाथा है-शंख नामक श्रमणोपासक के विषय में शंख नामका प्रथम उद्देशक है १, जयंती नाम की श्राविका के विषय में जयंती नाम का द्वितीय उद्देशक है २, रत्नप्रभा आदि पृथिवी के विषय में पृथिवी नाम का तीसरा उद्देशक है ३, पुद्गल के विषय में पुद्गल नामका चतुर्थ उद्देशक है४, प्राणातिपात आदि के विषय में अतिपात नाम का पांचवां उद्देशक है५, राहु के विषय में राहु नामका छट्ठा उद्देशक है ६, लोक के विषय में ७वां लोक उद्देशक है ७, सर्प पर्यायरूप नागके विषय में ८ वां नाग नामका उद्देशक है ८, देव विशेष के विषय में ९वां देव उद्देशक है ९,
આ બારમાં શતકમાં દસ ઉદ્દેશકે (પ્રકરણે) છે. તેમના નામ નીચે प्रमाणे छ-(१) श५, (२) यती, (3)पृथ्वी, (४) Ya, (५) मतिपात, (6) ९, (७) , (८) ना, (4) हेवमन (१०) मात्मा.
ટીકાર્થ–બારમાં શતકના દસ ઉદ્દેશકે છે. તે પ્રત્યેક ઉદ્દેશકમાં કયા કયા વિષયની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે, તે ઉપર્યુક્ત ગાથામાં પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. પહેલા શેખ નામના ઉદ્દેશામાં શંખ નામના શ્રાવકનું કથન અને બીજા જયંતી નામના ઉદ્દેશામાં જયંતી નામની શ્રાવિકાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. પૃથ્વી નામના ત્રીજા ઉદ્દેશમાં રત્નપ્રભા પૃથ્વીનું કથન કરાયું છે. પુદ્ગલ નામના ચેથા ઉદ્દેશામાં પુલની પ્રરૂપણ કરી છે. અતિપાત નામના પાંચમાં ઉદ્દેશામાં પ્રાણાતિપાત આદિની પ્રરૂપણ કરી છે રાહુ નામના છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં રાહુની પ્રરૂપણ કરી છે. લેક નામના સાતમા ઉદેશામાં લેકની પ્રરૂપણ કરી છે. નાગનામના આઠમાં ઉદ્દેશામાં સર્ષ પર્યાયની,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२० १ सू० १ शङ्खखश्रावकचरितनिरूपणम्
शङ्खश्रावकवक्तव्यता ।
मूलम् -'तेणं कालेणं, तेणं समएणं, सावस्थी नामं नयरी होत्था, वन्नओ । कोटुए चेइए, वण्णओ । तत्थ णं सावत्थीए नयरीए बहवे संखप्पामोक्खा समणोवासगा परिवसंति, अड्डा जाव अपरिभूया अभिगयजीवाजीवा जाव विहरति । तस्स णं संखस्स समणोवासगस्स उत्पला नामं भारिया होत्था, सुकुमाल जाव सुरूवा समणोवासिया अभिगयजीवाजीवा जाव विहरइ । तत्थणं सावत्थी नयरीए पोक्खली नामं समणोवासए परिवसई | अड्डे अभिगय जाव विहर। तेणं कालेणं, तेणं समरणं सामी समोसढे, परिसा निग्गया, जाव पज्जुवासइ । तएणं ते समणोवासगा इमीसे जहा आलभियाए जाव पज्जुवासइ । तपणं समणे भगवं महावीरे तेसिं समणोवासगाणं तीसे य महतिमहालया धम्मकहा जाव परिसा पडिगया । तएणं ते समणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोच्चा निसम्म हहतुट्ठा समणं भगवं महावीरं वंदति, नमंसंति, वंदित्ता, नमंसित्ता पसिणाई पुच्छति, पुच्छित्ता अट्ठाई परियादियंति, परियाइत्ता, उट्टाए उट्ठेति, उद्वित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियाओ कोट्याओ, चेइयाओ पडिनिक्खमंति, पडिनिक्खमित्ता जेणैव सावत्थी नगरी, तेणेव पहारेत्थगमणाए ॥ सू० १ ॥ आत्मा के भेदों की प्ररूपणा करनेरूप अर्थवाला १० वां आत्मा उद्देशक है । इस प्रकार से बारहवें शतक में ये दश उद्देशक हैं।
દેવ નામના નવમા ઉદ્દેશકમાં દેવિશેષેની અને આત્મા નામના દસમાં ઉર્દૂ. શામાં આત્માની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
६५५
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे
___ छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, श्रावस्ती नाम नगरी आसीत् , वर्णकः। कोष्ठक चैत्यम्, वर्णकः । तत्र खलु श्रावस्त्यां नगर्या बहवः शङ्कप्रमुखाः श्रमणोपासकाः परिवसन्ति, आढयाः यावत्-अपरिभूताः, अभिगतजीवाजीवा, यावत् विहरन्ति । तस्य खलु शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य उत्पला नाम भार्या आसीत् , सुकुमार यावत् सुरूपा, श्रमणोपासिका, अभिगतजीवाजीवा यावत्-विहरति, तत्र खलु श्रावस्त्यां नगर्यां पुष्कलोनाम श्रमणोपासकः परिवसति, आढथः, अभिगतयावत् विहरति, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये स्वामी समवस्तः। पर्षत् निर्गता, यावत् पर्युपास्ते । ततः खद्य ते श्रमणोपासकाः अस्या यथा आलभिकायां यावत् पर्युपास्ते । ततः खलु श्रमणो भगवान महावीर स्तेषां श्रमणोपासकानाम् तस्यां च महातिमहालयां धर्मकथा यावत्-पर्षत् प्रतिगता । ततः खलु ते श्रमणोपासका श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टाः श्रमण भगवन्तं महावीर वन्दन्ते, नमस्यन्ति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा प्रश्नान् पृच्छन्ति, पृष्ठा अर्थान् पर्याददाति, पर्यादाय उत्थया उत्तिष्ठन्ति, उत्थाय श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिकात् , कोष्ठकात् चैत्यात प्रतिनिष्कामन्ति प्रतिनिष्क्रम्य, यत्रैव श्रावस्ती नगरी, तत्रैव प्रधारयन्ति गमनाय ॥मू० १॥ ___टीका-अथ शङ्खनामकश्रमणोपासकं प्ररूपयितुमाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं सावत्थी नामं नयरी होत्था, वण्णओ कोटए चेइए, वण्णमो' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये श्रावस्ती नाम नगरी आसीत्, वर्णकःअस्याः नगर्याः वर्णनम् औपपातिके चम्पानगरीवर्णनवदवसेयम् , कोष्ठकं नामं
शंख श्रावकवक्तव्यता'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि। टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रमारने शंख नाम के श्रावक की प्ररूपणा की है-'तेणं कालेणं तेणं समएणं सावत्थी नाम नयरी होत्या' उस काल और उस समय में श्रावस्ती नामकी नगरी थी ‘वण्णओ' इस नगरी का वर्णन औपपातिक सूत्र में वर्णित चंपानगरी का जैसा है। उसमें
-मश्रावनी तव्यता
"वेणं कालेण" इत्याहिટીકાર્થ-આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે શંખ નામના શ્રાવકની પ્રાપણા કરી छ-" तेणं कालेणं वेण समएणं मावत्थी नाम नयरी होत्था" ते ४ाणे मन a सभये श्रावस्ती नामनी नारी ती. “वण्ण भो' मो५५ाति सूत्रमा ચંપા નગરીનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું તે, એવું જ શ્રાવસ્તી નગરીનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१२ उ० १२० १ शङ्खश्रावकचरितनिरूपणम् ६५७ चेत्यम्-उद्यानम् , आसीत् , वर्णकः-अस्य चैत्यस्य वर्णनम् औपपातिकसूत्रोक्त पूर्णभद्रचैत्यवर्णनवदसेयम् । 'तत्थ णं सावत्थीए नयरीए बहवे संखप्पामोक्खासमणोवासगा परिवसंति, अडा जाव अपरिभूया अभिगयजीवाजीवा जाव विहरंति' तत्र खलु श्रावस्त्यां नगर्या बहवः शङ्खममुखाः-शङ्खममुखः-प्रधानो येषां ते तथाविधा:-श्रमणोपासकाः परिवसन्ति, आढयाः यावत्-बहुजनस्यापरिभूताः, अभिगतजीवाजीवाः जीवतत्त्वाः, यावत् उपलब्धपुण्यपापाः इत्यादि विशेषणयुक्ताः विहरन्ति-तिष्ठन्ति, 'तस्स णं संखस्स समणोवासगस्स उप्पला नाम भारिया होत्था' तस्य खलु शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य उत्पला नाम भार्या आसीत् , 'सुकुमाल 'कोट्ठए चेइए' कोष्ठक नामका चैत्य-उद्यानथा 'वण्णओ' इसका भी वर्णन औपपातिक सूत्र में कथित पूर्णभद्र चैत्य के वर्णन जैसा जानना चाहिये। 'तस्थ णं सावत्थीए नयरीए बहवे संखप्पामोक्खा समणोवासगा परिवसंति, अड्डाजाव अपरिभूयाअभिगयजीवाजीवाजाव विहरंति' उस श्रावस्ती नगरी में जिनमें शंख श्रमणोपासक मुख्य है ऐसे अनेक श्रमजोपासक रहते थे, ये सब के सब विशेष संपत्तिशाली थे इन सब का प्रभाव भी बहुत था-किसी की भी ऐसी शक्ति नहीं थी, जो इनका थोड़ा सा भी तिरस्कार कर सके जीव और अजीव के स्वरूप को ये सब जानते थे यावत् पुण्य और पाप के फल से ये सब परिचित थे इत्यादि
और भी पूर्वोक्त विशेषणों से ये युक्त थे 'तस्स णं संखस्स समणो. वासगस्स उप्पला नाम भारिया होत्था' उस शंख श्रमणोपासक की ५५ पान सभा त “कोदए चेइए" १४४ नामनु चैत्य तु. “वण्णओ" मो५पाति सूत्रमा म येत्यनुन ४२पामा मायु छे मे १४४ चैत्यनु १ - समपु. “ तत्थ णं सावत्थीए नयरीए अहवे संसप्पामोक्खा समणोवासगा परिवसंति, अट्टा जाव अपरिभूया अभिगयजीवजीवा जाव विहरति" ते आवरती नगरीमा भने श्राप:। २२ता उता. તે શ્રાવકમાં શંખ નામને શ્રાવક મુખ્ય હતું. તે શ્રાવકે ઘણા જ સમૃદ્ધિશાળી અને પ્રભાવશાળી હતા. તેમને તિરરકાર કરવાની હિંમત કોઈ પણ વ્યક્તિ કરતી નહીં તેઓ જીવ અને અજવના સ્વરૂપને સમજતા હતા. અને પુય અને પાપના ફલને પણ જાણકાર હતા. આ સિવાયના બીજા પૂર્વોક્ત વિશેષણોથી પણ તેઓ યુક્ત હતા.
" तस्सणं संखस्स समणोवासगस्स उप्पला नाम भारिया होत्था"ते शम अभासने Grva नामनी मार्या उती. “सुकुमाल जाप सुरूवा, समणो
भ० ८३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८
भगवतीसूत्रे जाव सुरूवा समणोवासिया अभिगयजीवाजीवा जाब विहरई' सा उत्पला सुकुमार यावत्-पाणिपादा, सुरूपा श्रमणोपासिका, अभिगतजीवाजीवा-यावत्-विहरति, 'वत्थणं सावत्थीए नयरीए पोक्खलीनाम समणोवासए परिवसइ, अड़े अभिगयजान विहरइ' तत्र खलु श्रावस्त्यां नगर्यो पुष्कलीनाम-श्रमणोपासकः परिवसति, आइयः, अभिगत यावत्-जीवाजीवः यावत् उपलब्धपुण्यपापः विहरति । तेणं कालेणं, तेणं समएणं सामी समोसढे । परिमा निग्गया जाव पज्जुवासई' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये स्वामी-महावीरः, समवसृतः, पर्षत् पर्युपास्ते। 'तएणं ते भार्या थी जिस का नाम उत्पला था 'सुकुमाल जाव सुरूवा, समणोवासिया, अभिगयजीवाजीवा, जाव विहरइ' इस के हाथ पैर बहुत सुकुमार थे देखने में यह बहुत सुन्दर थी यह भी श्रमणों की उपासिका थी जीव अजीव तत्त्व के स्वरूप की जानकार थी 'तत्थ णं सावत्थीए नयरीए पोक्खली नाम समणोवासए परिवसइ, अड्डे अभिगय जाव विहरइ' उसी श्रावस्ती नगरी में पुष्कली नामका दूसरा और भी श्रमणोपासक रहता था यह भी आढय और अपरिभूत था जीव और अजीव तत्त्व का जानकार था पुण्य और पापके फलज्ञाता था, 'तेणं कालेणं तेणं समएणं सामी समोसढे परिसा निग्गया, जाव पज्जुवासइ' उस काल और उस समय में महावीर स्वामी वहां पर पधारे उनको वंदना और नमस्कार करने के लिये परिषद अपने २ स्थान से निकली-यावत् वासिया, अभिगयजीवाजीवा, जाव विहरइ" तेना ४२-४14 अ य 4ए। સુંદર હતાં તેનાં અંગોપાંગનું પૂર્વોક્ત વર્ણન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું તે ઘણી જ સુંદર હતી. તે પણ શ્રમની ઉપાસક હતી અને જીવ તથા અછવ तत्प, ५५५, ५९५ आहिन थुनारी ती.
___“ तत्थ ण सावत्थीए नयरीए पोक्खली नाम समणोवासए परिवसइ, अड्ढे अभिगव जाप विहरइ" मे श्रावस्ती नगरीमi yozel नामनी भीने मे મણે પાસક રહેતે હતો તે પણ સમૃદ્ધિ સંપન્ન આદિ વિશેષણોવાળે, ઘણે જ પ્રભાવશાળી, કેઈથી પણ ગાંજો ન જાય એવે, જીવ અને અજીવ तत्पन नारे। भने पा५सने पुश्यना ने समनाराडतो. "तेणं कालेण तेण समएण सामी समासढे, परिसा निग्गया, जाव पज्जुवासइ" ते ॥णे भने તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી તે નગરીને કઠક ઉધાનમાં પધાર્યા. તેમને વદણ નમકાર કરવાને માટે પરિષદ નીકળી પરિષદ દ્વારા પ્રભુની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १ ० १ शङ्खश्रावकचरितनिरूपणम्
६५९
"
समासगा इमी से जहा आलभियाए जाव पज्जुवासंति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः अस्याः कथायाः लब्धार्याः - गृहीतार्थाः यथा - आलभिकायां यावत्वगर्यां पूर्व प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम्, तथा च हृष्टतुष्टः सन्तः चिन येन प्राञ्जलिपुटाः भगवन्तं पर्युपास्ते । 'तरणं समणे भगवं महावीरे तेसि समणोवासगाणं तीसे य महतिमहालयाए धम्मका जाव परिसा पडिगया ' ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः तेषां श्रमणोपासकानां तस्यां च महातिमहालयाय पर्वदि धर्मकथा यावत् धर्मकथां श्रश्वा पर्षत् प्रतिगता । ' तरणं ते समणोवासना समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म डडतुड्डा समण भगवं उसने उनकी पर्युपासना की 'तणं ते समणोपासना इमीसे कहाए जहा आल मियाए जाब पज्जुवासंति' उन श्रमणोपासकों को जब महावीर प्रभुके आगमनरूप कथा की खबर पड़ी तब वे भी सबके सब प्रभु को वन्दना करने के लिये और धर्मोपदेश सुनने के लिये अपने २ स्थान से निकल कर प्रभु के पास आये सो जैसा कथन आलभिका नगरी के श्रमणोपासकों के विषय में किया गया है-बैसा ही कथन यहां पर भी कर लेना चाहिये तथा प्रभु के दर्शनादि करके वे सबके सब बहुत आनन्दित हुए और संतुष्ट चित्त हुए बड़े विनय से उन्हों ने प्राञ्जलिपुट होकर प्रभु की पर्युपासना की 'तणं समणे भगवं महावीरे तेसि समणोवासगाणं तीसे य महति महालया धम्मकड़ा जाव परिसा परिगया' इसके बाद श्रमण भगवान् महावीर ने उन श्रमणोपासकों को उस अतिविशाल परिषदा में धर्मकथा सुनायी धर्मकथा सुनकर परिपदा विसर्जित हो गई 'तएणं ते समणोवासगा समणस्स भगवओ
પટુ પાસના કરવામાં આવી,' આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું ले. " तरणं ते समणोवागा इमीसे कहाए जहा आळभियाए जाव पज्जुवासंति " धर्मोपदेश सांभजवाने तथा वडा नमस्कार करवाने भाटे गयेली તે પરિષદનું વર્ણન આલભિકા નગરીના શ્રમણેાપાસકના વિષયમાં આગળ કર્યો અનુસાર જ નહીં પણ ગ્રહગુ કરવુ જોઈ એ. પ્રભુનાં દર્શીન કરીને તેમને ઘણેા જ આનંદ અને સંતાપ થયે તેમણે ખન્ને હાથ જોડીને પ્રભુની પ્યુ. पासना पुरी, “तएण समणे भगव महावीरे तेसिं समणोवास गाणं तीसे य परिगया " त्यार माह श्रभाशु लगवान પ્રખાને ધમ કથા સ'ભળાવી ग " तरणं ते समणोबासगा सोच्या निसम्म हट्ठा भ्रमण
महति महालया धम्मका जाव परिसा મહાવીર શ્રમણે પાસકાની તે અતિ વિશાળ धर्म या सांलजीने प्रभा विसति थ समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६०
भगवतीस्त्र महावीरं वदति, नमसंति,' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः श्रमणस्य अन्तिकेसमीपे, धर्मं श्रुत्वा निशम्य-हृदिअवधार्य, हृष्टतुष्टाः सन्तः श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दन्ते, नमस्यन्ति, 'वंदित्ता, नमंसित्ता पसिणाई पुन्छति' वन्दित्वा नमस्थित्वा, प्रश्नान् पृच्छन्ति 'पुच्छित्ता, अट्ठाई परियादियंति' पृष्ट्वा, अर्थान् पर्याददति-परिगृह्णन्ति, 'परियाइत्ता, उहाए उठेति' अर्थान् पर्यादाय-परिगृह्य, उत्थयाउत्थानेन उत्तिष्ठन्ति, 'उद्वित्ता, समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियाओ कोट्टयाओ चेइयाओ पडि निक्खमंति' उत्थाय, श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिकात्समीपात् , कोष्ठकात् कोष्ठक नाम्नश्चैत्यात् मतिनिष्क्राम्यन्ति-निर्गच्छन्ति 'पडिनिक्रवमित्ता, जेणेव सावत्यी नयरी, तेणेव पहारेत्थ गमणाए' प्रतिनिष्क्रम्य, यत्रेय श्रावस्ती नगरी आसीत् , तत्रैव-गमनाय-गन्तुं प्राधारयन-प्रस्थितवन्तः ॥सू०१॥ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा निसम्म हट्टतुट्ठा समणं भगवं महावीर वंदति, नमसंति' इस प्रकार श्रमणोपासकोंने श्रमण भगवान महावीर से धर्म सुनकर और उसे हृदय में धारण कर आनन्दित होकर सतुष्ट चित्त होते हुए श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की नमस्कार किया 'वदित्ता नमंसित्ता पसिणाई पुच्छंति' बन्दना नमस्कार कर फिर उन्होंने उन से प्रश्नों को पूछा-'पुच्छित्ताअट्ठाई परियादियंति' पूछकर उनके अर्थों को समझकर फिर वे उठे 'उहित्ता समणस्स भगवो महावीरस्स अंति. याओ कोड्याओं चेइयाओ पडिनिक्खमंति' उठकर श्रमण भगवान् महावीर के पास से और उस कोष्ठक चैत्य से बाहिर निकले 'पडिमिक्खमित्ता जेणेव सावत्थी नगरी, तेणेव पहारेत्थ गमणाए' बाहर निकल कर जहां श्रावस्ती नगरी थी उस ओर जाने के लिये प्रस्थित होगये।सू०१॥ भग महावीर वंदति नमंसति" मा प्रकारे श्रम समान महावीरनी સમક્ષ ધર્મતત્વનું શ્રવણ કરીને અને તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને ખૂબ જ આનંદ અને સંતોષ પામેલા તે શ્રમણોપાસકેએ ભગવાન મહાવીરને વંદણું नम४॥२ ४ा. "वंदित्ता नमंसित्ता पसिणाई पुच्छति" ६ नम२४१२
शन तो तभन डेटा प्रश्रो च्या. "पुच्छित्ता अदाइ परियादियति" પૂછેલા પ્રશ્નોના તેમના દ્વારા અપાયેલા ઉત્તરે દ્વારા પ્રશ્નગત વિષયને તેમણે समल दी। “ परियाइत्ता उढाए उहति” त्या२ मा ते तेमनी उत्थान शतिथी या उद्वित्ता समणस्स भगव ओ महावीरस्त अंतियाओ कोट्टयाओ चेइयाओ पडिनिक खमंति" ही तो श्रम सगवान महावीर पासेथा तथा ते ४ चैत्यमाथी महा२ नीvया. "पडिनिक्खमिता जेणेव सावत्थी नयरी, तेणेव पहारेत्थ गमणाए" त्यांथा नीजान त। श्रावस्ती नगरी त२१ २वाना थया. सू०१।।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
DOP
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १ २० २ शशधावकचरितनिरूपणम् ६६१
मूलम्-"तएणं से संखे समणोवासए ते समणोवासए एवं वयासी-तुब्भेणं देवाणुप्पिया! विउलं असणं पाणं खाइम साइमं उवक्खडावेह, तएणं अम्हे तं विपुलं असणं पाणं खाइम आसाएमाणा, विसाएमाणा, परिभाएमाणा, परिभुजेमाणा, पक्खियं पोसहं पडिजागरमाणा विहरिस्सामो। तएणं ते सम. णोवासगा संखस्स समणोवासगस्स एयमटुं विणएणं पडिसुगंति। तएणं तस्स संखस्स समणोवासगस्त अयमेयारूवे अज्झस्थिए जाव समुप्पजित्था-नो खलु मे सेयं तं विउलं असणं जाव साइमं आसाएमाणस्स, विसाएमाणस्स, परिभुजेमाणस्स, परिभाएमाणस्स पक्खियं पोसहं पडिजागरमाणस्स विहरित्तए, सेयं खलु मे पोसहसालाए पोसहियस्स बंभयारिस्स उम्मुक्कमणिसुवण्णस्त, ववगयमालावन्नगविलेवणस्स निक्खित्तसत्थमुसलस्स, एगस्त अबिइयस्त दब्भसंथारोवगयस्स पक्खियं पोसहं पडिजागरमाणस्स विहरित्तए त्तिक एवं संपेहेइ, संपेहेत्ता जेणेव सावत्थी नयरी, जेणेव सए गिहे, जेणेव उप्पला समणोवासिया तेणेव उवागच्छइ,उवागच्छित्ता, उप्पलं समणोवासियं आपुच्छा, आपुच्छित्ता, जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता पोसहसालं अणुपविप्तइ, अणुपविसित्ता, पोसहसालं पमजइ, पमजित्ता, उच्चारपासवणभूमि पडिलेहेइ, पडिलेहित्ता, दब्भसंथारगं संथरइ, संथरित्ता, दब्भसंथारगं दुरूहइ, दुरूहित्ता, पोसहसालाए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६२
भगवती सूत्रे
पोसहिए, बंभयारी जाव पक्खियं पोसहं पडिजागरमाणे विहरइ । तरणं ते समणोवासगा, जेणेव सावत्थी नगरी जेणेव साह गिहाई, तेणेव उवागच्छति, उवागच्छित्ता, विपुलं असणं पाणं खाइमं साइमं, उचक्खडावेंति, उवक्खडावेत्ता, अन्नमन्ने सद्दावेंति, सदावेत्ता एवं बयासी एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हेहिं से विउले असणपाणखाइमसाइमे उवक्खडाविष, संखेयणं समणोवासए नो हव्वमागच्छइ, तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं संखं समणोवासगं सद्दावेत्तए । तएणं से पोक्खली सम• गोवासए ते समणोवासए एवं वयासी -अच्छंतु णं तुब्भे देवाशुपिया ! सुनिव्वुया वीसत्था, अहं णं संखं समणोवासगं सद्दा• वैमित्तिक तेसिं समणोवासगाणं अंतियाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता सावत्थीए नयरीए मज्झंमज्झेणं, जेणेव संखस समणोवासगस्स गिहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, संखस्स समणोवासगस्स गिहं अणुपविट्टे । तपणं सा उप्पला समणोवासिया पोक्खलिं समणोवासयं एज्जमाणं पासइ, पासित्ता हट्टतुटु आसणाओ अब्भुट्ठेइ, अब्भुट्टित्ता सत्तटुपयाई अणुगच्छइ, अणुगच्छित्ता पोक खलिं समणोवासगं वंदइ, नमंस, वंदित्ता, नमंसित्ता, आसणेणं उवनिमंतेइ, उवनिमंतित्ता, एवं वयासी-संदिसंतु णं देवा णुप्पिया! किमाग मणप्पयोयणं ? । तपणं से पोक्खली समणोवासए उप्पलं समणोवासियं एवं वयासीकहिं णं देवाणुप्पिए । संखे समणोवास । तपणं सा उप्पला
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० १२ १० १ २० २ शशधावकचरितनिरूपणम् ६६३ समणोवासिया पोक्खलं समणोवासगं एवं क्यासी-एवं खल देवाणुप्पिया! संखे समणोवासए पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव विहरइ । तएणं से पोक्खली समणोवासए जेणेव पोसहसाला, जेणेव संखे समणोवासए, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, गमणागमणाए पडिक्कमइ, पडिक्कमित्ता, संखं समणोवासगं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिया! अम्हेहिं से विउले असणजाव साइमे उबक्खडाविए, तं गच्छामोणं देवाणुप्पिया तं विउलं असणं जाव साइमं आसाएमाणा जाव पडिजागरमाणा विहरामो। तए णं से संखे समणोवासए पोक्खलिंसमणोवासगं एवं वयासीणो खलु कप्पइ-देवाणुप्पिया ! तं विउलं असणं पाणं खाइमं साइमं आसाएमाणस्स जाव पडिजागरमाणस्स विहरिसए, कप्पइ मे पोसहसालाए पोसहियस्स जाव विहरित्तए, तं छंदेणं देवाणुप्पिया! तुब्भे तं विउलं असणं पाणं खाइमं साइमं आसाएमाणा जाव विहरह । तए णं से पोक्खली समणोवासए संखस्स समणोवासगस्स अंतियाओ पोसहसालाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता सावस्थि नरि मज्झमज्झेणं जेणेव सवणो. वासगा तेणेव उवागच्छइ तेणेव उवागच्छित्ता ते समणो. वासए एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिया! संखे समणोवासए पोसहसालाए पोसहिए जाव विहरइ, तं छेदेणं देवाणुप्पिया! तुम्भे विउलं असणपाणखाइमसाइमे जाव विहरह, संखे णं समणोवासए नो हव्वमागच्छइ। तएणं ते समणोवासगा ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमो विउले असणपाण खाइमसाइमे आसाएमाणा जाव विहरति । तए णं तस्त संखस्त समणोवासगस्त पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि धम्मजागरियं जागरमाणस्स अयमेयारूवे जाव समुप्पजित्था, सेयं खलु मे कल्लं जाव जलंते समणं भगवं महावीरं वंदित्ता, नमसित्ता जाव पज्जुवासित्ता तओ पडिनियत्तस्स पक्खियं पोसहं पारित्तए तिकट्ठ एवं संपहेइ, संपेहेत्ता, कल्लं जाव जलंते पोसहसालाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता, पादविहारचारेणं सावत्थिं नयरि मज्झं मझेणं जाव पज्जुवासइ, अभिगमोनत्थिा तएणंतेसमणोवासगा कल्लं पाउ० जाव जलं ते पहाया कयबलि कम्मा जाव सरीरा सपहिं गेहेहितो पडिनिक्खमंति, पडिनिक्खमित्ता एगयओ मिलायिंति, मिलायित्ता सेसं जहा पढ मंजाव पज्जुवासंति।तएणं समणे भगवं महावीरे तेर्सि समणोवासगाणं तीसेय महतिमहालियाए सभाए धम्मकहा जाव आणाए आराहए भवइ।तएणं ते समणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म हटुतुहा उहाए उट्ठति, उहित्ता, समणं भगवं महावीरं वंदति, नमसंति, वंदित्ता नमंसित्ता, जेणेष संखे समणोवासए, तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता, संखं समणोवासयं एवं वयासी-तुमं देवाणुप्पिया! हिजा अम्हे हि अप्पणा चेव, एवं वयासी-तुम्हे णं देवाणुप्पिया! विउलं असणं जाव विहरिस्सामो, तएणं तुम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १ २० २ शङ्खश्रावकचरितनिरूपणम् ६६५ पोसहसालाए जाव विहरित्तए, तं सुट्ठ णं तुमं देवाणुप्पिया! अम्हं होलसि। अजो त्ति समणं भगवं महावीरे ते समणोवासए एवं वयासी-माणं! अज्जो ! तुब्भं संखं समणोवासगंहीलह, निंदह, खिंसह, गरहह, अवमन्नह, संखे णं समणोवासए पियधम्मे चेव दढ धम्मे चेव,सुदक्खुजागरियं जागरिए॥सू०२॥
छाया-ततः खलु स शङ्ख श्रमणोपासकः तान् श्रमणोपासकान् एवम् अवादी-यूयं खलु देवानुप्रियाः! विपुलम् अशनम् , पानं, खादिम, स्वादिमम् उपसंस्कारयत, ततः खलु वयं तत्-विपुलम् अशनम् , पानं, खादिम, स्वादिमम् आस्वादयन्तः, विस्वादयन्तः परिभाजयन्तः परिभुञ्जानाः, पाक्षिकं पौषधम् पतिजाग्रतो विहरिष्यामः । ततः खलु ते श्रमणोपासकाः शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य एतमर्थ विनयेन प्रतिशृण्वन्ति । ततः खलु तस्य शङ्कस्य श्रमणोपासकस्य अयमेतदूपः आध्यात्मिको यावत्- समुदपधत-नो खलु मम श्रेयः-तत् विपुलम् अशनं यावत् स्वादिमम् आस्वादयन्तः, विस्वादयन्त, परिभुञ्जानस्य, परिभाजयतः पक्षिक पौषधं प्रविजाग्रतो विहर्तुम् , श्रेयः खलु मम पौषधशालायां पौषधिकस्य ब्रह्मचारिणः उन्मुक्तमणिसुवर्णस्य व्यपगतमालावर्णकविलेपनस्य निक्षिप्तशस्त्रमुशलस्य एकस्य अद्वितीयस्य दर्भसंस्तारकोपमतस्य पाक्षिकं पौषधं पतिजामतो वितु मितिकृत्वा, एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष्य यत्रैव श्रावस्ती नगरी, यत्रैव स्वकं गृहम् , यत्रैव उत्पला श्रमणोपासिका तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य उत्पलां श्रमणोपासिकाम् आपृच्छति, आपृच्छच यत्रैव पौषधशाला तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य पौषधशालाम् अनुपविशति, अनुपविश्य, पौषधशाला प्रमार्जयति, प्रमाज्य, उच्चारप्रस्रवणभूमि प्रतिलेखयति, प्रतिलेख्य दर्भसंस्तारक संस्तृणाति, संस्तृत्य दर्भसंस्ता. रकम् आरोहति, आरुह्य पौषधशालायां पौषधिको ब्रह्मचारी यावत् पाक्षिक पौषधं पतिजाग्रत् विहरति । ततः खलु ते श्रमणोपासकाः यत्रैव श्रावस्ती नगरी, यत्रैव स्वानि गृहाणि तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य विपुलम् अशन पान खादिम, स्यादिमम उपस्कारयन्ति, उपस्कार्य, अन्योन्यम् शब्दयन्ति, शब्दयित्वा एवम्अवादिषुः-एवं खल्लु देवानुपिया! अस्माभिः तत् विपुलम् अशनपानखादिमस्वादिमम् उपस्कारितम् , शङ्खश्च खलु श्रमणोपासकः नो शीघमागच्छति, तत् श्रेयः खलु देवानुप्रिया ! अस्माकं शङ्ख श्रमणोपासक शब्दयितुम् । ततः खलु स
म.८४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
भगवतीसूत्रे
yorot श्रमणोपासकः तान् श्रमणोपासकान् एवम् अत्रादीत् - आध्वं खलु यूयं देवानुप्रियाः ! सुनिवृत्ताः विश्वस्ताः, अह खलु शङ्ख श्रमणोपासकं शब्दयामि इति कृत्वा तेषां श्रमणोपासकानाम् अन्तिकात् प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य श्राण
नगर्या मध्यमध्येन यत्रैव शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य गृह ं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य गृहम् अनुप्रविष्टः, ततः खलु सा उत्पला श्रमणोपासका पुष्कलम् श्रमणोपासकम् आयान्तं पश्यति, दृष्ट्वा दृष्टतुष्टा आसनात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय सप्ताष्टौ पदानि अनुगच्छति, अनुगम्य पुष्कलिं श्रमणोपासकं बंदते, नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा आसनेन उपनिमन्त्रयति, उपनिमन्त्र एवम् अवादीत - संदिशन्तु खलु देवानुप्रियाः । किमागमनप्रयोजनम् ? । ततः खलु स पुष्कलिः श्रमणोपासकः, उत्पलां श्रमणोपासिकाम् एवम् अवादीदकुत्र खलु देवानुप्रिये ! शङ्खः श्रमणोपासकः ? ततः ख सा उत्पला श्रमणोपासिका पुष्कलिं श्रमणोपासकम् एवम् अवादीत्-एवं खलु देवानुप्रियाः । शङ्खः श्रमणोपासकः पौषधशालायां पौषधिको ब्रह्मवारी यावत्-विहरति, ततः खलु स पुष्कलिः श्रमणोपासको यत्रैव पौषधशाला, यत्रैव शङ्खः श्रमणोपासकस्तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य गमनागमनाय प्रतिक्रामति, मतिक्रम्य शङ्ख श्रमणोपासक चन्दते, नमस्यति, बन्दित्वा नमस्यित्वा, एवमवादीत् एवं खलु देवानुमियाः । अस्माभिः तत् विपुलम् अशनं यावत् स्वादिमम् उपस्कारितम्, तद्गच्छामः खलु देवानुमियाः । तदुविपुलम् अशनं यावत्सादिमम् आस्वादयन्तः यावत्-पतिजाग्रतो विहरामः । ततः खलु स शङ्खः श्रमणोपासकः पुष्कलिं श्रमणोपासकम् एवम् अदादीत्-नो खलु कल्पते देवानुभियाः ! तत् विपुलम् अशनं पानं खादिमं, स्वादिमम् आस्वादयतो यावत् प्रतिजाग्रतो विहर्तुम्, कल्पते मम पौषधशालायां पौवधिकस्य यावत् विहर्तुम् तत् छन्देन देवानुमियाः ! यूयं तत्विपुलम् अशनं पानं खादिमं स्वादिमम् आस्वादयन्तो यावत् विहरत, ततः स्खलु स पुष्कलिः श्रमणोपासकः शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य अन्तिकात् पौषधशालायाः प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य, श्रावस्ती नगरी मध्यमध्येन, यत्रेव वे श्रमणोपासकाः तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य तान् श्रमणोपासकान् एवम् अवादीद एवं खलु देवानुप्रियाः । शङ्खः श्रमणोपासक, पौषधशालायां पौषधिको यावत् विहरति-तत् छन्देन देवानुप्रियाः । यूपं विपुलम् अशनपानखादिमस्वादिमं यावत् विहरत । शङ्खः खलु श्रमणोपासको नो हव्यमागच्छति । ततः खलु ते श्रमनोपासकाः तानि विपुलानि अशनपानखादिम स्वादिमानि आस्वादयन्तो यावत्विहरन्ति ततः खलु तस्य शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य पूर्वरात्रापररात्रकालसमये
!
7
,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
9
9
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ० १०२ शङ्खश्रावक चरितनिरूपणम्
६६७
धर्मजागरिकां जाग्रतः अयमेतद्रूपो यावत् समुदपद्यत श्रेयः खलु मम कल्ये यावत् ज्वलति, श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दित्वा नमस्थित्वा यावत् पर्युपास्य, ततः प्रतिनिवृत्तस्य पाक्षिकं पौषधं पारयितुमितिकृत्वा एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष्य कल्ये यावत् चलति पौषधशालातः प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य पादविहारचारेण भ्रावस्तीं नगरीं मध्यमध्येन यावत् पर्युपास्ते । अभिगमो नास्ति । ततः खलु ते श्रमणोपासकाः कल्ये प्रादु० यावत् ज्वलति स्नाताः कृतबलिकर्माणो यावत् शरीराः स्वकेभ्यः स्वकेभ्यो गृहेभ्यः प्रतिनिष्क्रामति, स्वकेभ्यः स्वकेभ्यो गृहेभ्यः प्रतिनिष्क्रम्य, एकतो मिलन्ति, एकतो मिलित्वा शेषं यथा प्रथमं यावत् पर्युपासते । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः तेषां श्रमणोपासकानां तस्यांच महातिमहालयायां सभायां धर्मकथा यावत् अज्ञाया आराधको भवति । ततः खलु ते श्रमणोपासकाः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके धर्मश्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टाः उत्थया उत्तिष्ठन्ति उत्थाय श्रमण भगवन्तं महावीर वन्दन्ते, नमस्यन्ति वन्दित्वा नमस्यित्वा, यत्रैव शङ्खः श्रमणोपासकः तत्रैत्र उवागच्छन्ति, उपागत्य शङ्ख श्रमणोपासकम् एवम् - अत्रादिषुः-त्वं देवानुमिय ! ह्यः अस्माकम् आत्मना चैव, एवम्अवादी:- यूयं खलु देवानुप्रियाः ! विपुलम् अशनं यावत्-विहरिष्यामः ततः खलु त्वम् पौषधशालायाम् यावत् विहर्तुम् तत् सुष्ठु खलु त्वम् देवानुप्रियाः ! अस्मान अवहेलयसि । आर्याः । इति श्रमणो भगवान् महावीरस्तान श्रमणोपासकान एवम् अवादीत् - मा खलु आर्याः ! यूयं शङ्ख श्रमणोपासकम् अवहेलयत, निन्दत, कोपयत, गर्हध्वम् अत्रमन्यध्वम्, शङ्खः खलु श्रमणोपासकः प्रियधर्मा चैव दृढधर्मा चैव सुदृष्टि जागरिकां जागरितः ॥ ८२ ॥
3
टीका - शङ्खमेव वर्णयति ' तरणं से' इत्यादि, ' तरणं से संखे समणो. बासर ते समणोवासए एवं वयासी' - ततः खलु स शङ्खः श्रमणोपासकः तान् 'तरणं से' इत्यादि ।
टीकार्थ- इस सूत्र द्वारा सूत्रकारने शंख श्रमणोपासक का ही वर्णन किया है । 'तएण से संखे समणोवासए ते समणोवासए एवं वयासी'
""
'तरण' से " त्याहि
ટીકા-આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે શ ́ખ શ્રમણાપાસકનું જ વર્ણન કર્યુ
9. " तरणं से संखे समणोवासर ते समणोवासए एवं वयासी" श्रावस्ती नगरी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
भगवती श्रमणोपासकान्, एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादीत्-'तुम्मे णं देवाणुप्पिया ! विउलं असणं पाणं खाइमं साइम उवक्खडावेह' हे देवानुपियाः! यूयं खलु चिपुलम् अशनं, पानं, खादिम, स्वादिमम् उपस्कारयत-निष्पादयत, 'तएणं अम्हे तं विपुलं असण पाण खाइम, साइम आसाएमाणा, विसाएमाणा परिभाएमाणा परिभुजेमाणा पक्खियं पोसह पडिजागरमाणा विहरिस्सामो' ततः खलु वयं तत् विपुलम् अशनं पानं खादिमं स्वादिमम् आस्वादयन्तः यतनया सामान्येन, विस्वा. दयन्तः विशेषयतनया परिभुञ्जानाः यतनयैव परिभोग कुर्वाणाः, परिभाजयन्त:विभज्य परस्परम् अन्येभ्योऽपि ददानाः, पाक्षिक-पक्षे भवं पाक्षिकं पौषधं पतिजाग्रत:-अनुपालयतः, विहरिष्यामः-स्थास्यामः, 'तएणं ते समणोवासया संखस्स समणोवासगस्स एयमट्ट विणएणं पडिसुणंति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः शक्षस्य इसके बाद उस श्रमणोपासक शंखने उन श्रमणोपासकों से ऐसा कहा-'तुम्भेण देवाणुपिया विउलं असणं पाणं खाइमं साइमं उवक्खडावेह' देवानुप्रियो !आप लोग विपुलमात्रा में अशन, पान, खादिम और स्वादिम रूप आहार को तैयार करवाओ (तएण अम्हे तं विपुलं असणं पाण खाइमं साइमं आसाएमाणा विसाएमाणा परिभाएमाणा परिभुंजेमाणापक्खियं पोसह पडिजागरमाणा विहरिस्सामो' तब हम लोग उस चारों प्रकार के आहार से क्षुधा को शांत करते हुए, फिर मध्यस्थभाव से विशेष रूप से क्षुधा को शांत करते हुए, तथा एक दूसरे के लिये भी उसे देते हुए इस प्रकार करते हुए हम लोग पाक्षिक पौषध करेंगे 'तएणं से समणोवासया संखस्स समणोवासगस्स एयमट्ट विणएण पडिसुणंति' जब शंख श्रमणोपासकों से ऐसा अपना हार्दिक अभिप्राय તરફ જતાં જતાં તે શખ નામના શ્રમણોપાસકે અન્ય શ્રમણોપાસકોને આ प्रमाणे ह्यु-" ब्भेणं देवाणुपिया विउल असण पाण खाइम' साइम' उवक्खडावेहि " हेवानुप्रिया! मा५ घण। माटा प्रभाभा अशन, पान, पाकिम भने स्वामि ३५ यारे प्रश्न माहा२ तैयार ४२वी. " (तएण अम्हे तं विपुल असण पाण' खाइम साइम आसाएमाणा विसाएमाणा परिभाएमाणा परिभुजेमाणा पक्खियं पासह पडिजागरमाणा विहरिस्सामो) पछी આપણે બધાં તે ચારે પ્રકારના આહાર વડે આપણી શ્ધાનું શમન કરીને, મધ્યસ્થ ભાવે વિશેષ રૂપે સુધાનું શમન કરીને, એક બીજાને આગ્રહપૂર્વક જમાડીને, આપણે પાક્ષિકપૌષધ કરશું.
"तएण से समणोवासया संखस्स समणोवागस्स एयमट्ट विणएणं पडिसुति" ते श्रभो।पासीय शम नामना श्रमासनी ते ससाना विन.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ० १ ० २ शङ्खश्रावकवरितनिरूपणम् ६६१ श्रमणोपासकस्य एतमर्थ-पूर्वोक्तार्थ, विनयेन प्रतिशृण्वन्ति-स्वीकुर्वन्ति, 'सएणं तस्स संखस्स समणोवासगस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पज्जित्था' ततः खलु तस्य शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य अयमेतद्रूपः-वक्ष्यमाणस्वरूपः, आध्यात्मिकःआत्मगतः, यावत्-चिन्तितः, कल्पितः, प्रार्थितः, मनोगतः संकल्पः समुदपयत्तसमुत्पन्नः 'नो खलु मे सेयं तं विउलं असणं जाव साइमं आसाएमाणस्स, विसाएमाणस्स, परिभुजेमाणस्स परिभाएमाणस्स पक्वियं पोसहं पडिजागरमाणस्स विहरित्तए' नो खलु-नैव किल, मम श्रेयः-श्रेयस्करं तत् विपुलम् अशनम् , यावत्पानं खादिम, स्वादिमम् , आस्वादयन्तः, विस्वादयन्तः, परिभुञानस्य, परि. भाजयतः, पाक्षिकं पौषधं प्रतिजाग्रतः-अनुपालयतो विहर्तुम् , अशनादिकं परिभुञानस्य पाक्षिक पौषधम् अनुपालयतो मम विहत नो श्रेयो वर्तते इति भावः । अपितु-'सेयं खलु मे पोसहसालाए पोसहियस्स बंभयारिस्स उम्मुक्कमणिमुवनस्स' श्रेयः खलु मम यत् पौषधाशालायां, पौषधिकस्य-पौषधनुपालयतः, ब्रह्मचारिणः कहा- तब उन श्रमणोपासकों ने उसके इस कथन रूप अर्थ को विनय पूर्वक स्वीकार कर लिया 'तएणतस्स संखस्स समणोवासगस्स अयमेयारूवे अज्झस्थिए जाव समुप्पज्जित्था' इसके बाद ही श्रमणोपासक उस शंख के मन में ऐसा चिन्तित, कल्पित, प्रार्थित संकल्प उत्पन्न हुआ 'नो खलु मे सेयं तं विउलं असणं जाव साइम आसाएमाणस्स विसाएमाणस्स परिभुजेमाणस्स पक्खियं पोसह पडिजागरमाणस्स विहरित्तए' कि मुझे इस प्रकार से पाक्षिक पौषध करनायोग्य नहीं हैचारों प्रकार का आहार करता रहूं और पाक्षिक पौषध भी करतार अपितु-'सेयं खलु मे पोसहसालाए पोसहियस्स बंभयारिस्स उम्मुक्क. मणिसुवन्नस्स' ऐसा करना ही उचित है कि मैं पौषधशाला में थे, यपू' १२ ४. “ तएणं तस्स संखस्स समणोवासगरम अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पज्जित्था" त्या२ मा त श श्रावना भनमा माघारना माध्यामि, यिन्तित, हिपत भने प्राति स४६५ अपन 22-" ना खलु मे सेयं तं विउल असणं जाव साइमं आसाएमाणस्स विसाएमाणस्स परिमुंजेमाणस्स परिभाएमाणस्स पक्खियं पोसह पडिजागरमाणस्स विहरित्तए" આ પ્રકારે પાક્ષિક પૌષધ કરવો તે મારે માટે ગ્ય નથી. એટલે કે ચારે પ્રકારને આહાર ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ખાઈને પૌષધ કરવાથી भा३18 श्रेय थानु नथी. "सेयं खलु मे पोसहसालाए पोसहियस्स वंभयारिस्स उम्मुकमणिसुवन्नस्स" ५२न्तु मारे मोटे मे अथित छ है .
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे उन्मुक्तमणिसुवर्णस्य-परित्यक्तरत्नादिकस्य, ववगयमालावन्नगविलेवणस्स, निक्खित्तसत्यमुसलस्स, एगस्स, अबिइयस्स, दमसंथारोवगयस्स' व्यपगतमा. लावर्णकविलेपनस्य -परित्यक्तस्त्रक् पिष्ठकविलेपनस्य, निक्षिप्तशस्त्रमुशलस्यदूरीकृतखड्गादिशस्त्र-मुशलस्य, एकस्य-बायसहायापेक्षया केवलस्य, अद्वितीयादिसहायापेक्षया द्वितीयरहितस्य, दर्भसंस्तारकोपगतस्य-कुशासनोपविटस्य, 'पक्खियं पोसह पडिजागरमाणस्स विहरित्तए त्तिक? एवं संपेहेइ' पाक्षिक-पोषधम्-पौषधोपवासं, पतिजाग्रतः-अनुपालयतो विहर्तु-स्थातुं मम श्रेयः पूर्वपौषधापेक्षया अस्य विशिष्टनिर्जराहेतुत्वात् इति कृत्वा-इत्येवं विचार्य, एवम् उक्त प्रकारेण, संपेक्षते-निश्चिनोति 'संपेहित्ता जेणेव सावत्यी नयरी, जेणेव उप्पला समणोवासिया, तेणेव उवागच्छइ' संप्रेक्ष्य-विनिश्चित्य, यत्रव-श्रावस्ती नाम
और पौषध करू, ब्रह्मचर्यपूर्वक रहूं और मणि सुवर्ण भादि का सर्वथा स्याग कर दू 'ववयमालावन्नगविलेवणस्स निक्खिस्थसस्थमुसलस्स एगस्स अविइयस्स, दम्भसंथारोवगयस्स' माला का और मदन कराने का त्यागपूर्वक, मुशल आदि शस्त्र का परित्यागपूर्वक दर्भके आसन पर बेठू 'पक्खियं पोसह पडिजागरमाणस्स विहरित्तए तिकह एवं संपेहेइ' क्यों कि इस स्थिति में रहकर पालित किया गया पाक्षिकपौषध-पौषधोपवास मुझे अधिक श्रेयस्कर होगा, क्यों कि पूर्वपौषध की अपेक्षा यह पौषध विशिष्टनिर्जरा का हेतु होता है-इस प्रकार से उसने पौषध करनेका निश्चय किया 'संपेहित्ता जेणेव सावस्थी नयरी, जेणेव सए गिहे जेणेव उप्पला समणोवासिया तेणेव उवागच्छइ' इस प्रकार निश्चय करके वह जहां श्रावस्ती नगरी थी और उसमें भी जहां પૌષધશાળામાં જઈને પૌષધ કરૂં, બ્રહ્મચર્ય પૂર્વક રહું અને મણિ, સુવર્ણ मालिन। सथा त्या ४३. " ववगयमालावन्नगविलेवणस्स निक्खित्तसत्थमुसलस्स, एगस्स अविइयस्स, दम्भसंथारोवगयस्स" भान भने मनना त्यास પૂર્વક, મુશલ આદિ શસ્ત્રોના ત્યાગપૂર્વક દર્ભના આસન પર બેસીને " पक्खियं पोसह पडिजागरमाणस्स विहरित्तए त्ति कट्ट एवं संपेहेइ" पालन કરાયેલ પાક્ષિક પૌષધપવાસ જ મારે માટે અધિક શ્રેયકર થઈ પડશે, કારણ કે આગળ બતાવ્યા પ્રમાણે પૌષધ કરવામાં આવે તે કરતાં આ પ્રકારે પૌષધ કરવામાં આવે તે કર્મોની વધારે નિર્જરા થશે. તેથી તેણે આ પ્રકારે पौषध ४२वाना निश्चय यो. “ संपेहित्ता जेणेव सावत्थीं नयरी, जेणेव उत्पला समणोवासिया तेणेव उवागच्छइ " प्रमाणे स८५ री ते श्रावस्ती
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिकाटीका श० १२ उ०१ ० २ शलभाषकचरितनिरूपणम् ६७१ नगरी आसीत् , यौव स्वकं गृहमासीत् , यौव उत्पला नाम श्रमणोपासिका आसीत् , तत्रैव उपागच्छति, 'उवागच्छित्ता, उप्पलं समणोवासियं आपुच्छ।' उपागत्य, उत्पला श्रमणोपासिकाम् आपृच्छति, 'आपुच्छित्ता जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छई' आपछय, यत्रैव-पौषधशाला आसीत् , तत्रैव-उपागच्छति 'उबागच्छित्ता पोसहसालं अणुरविसइ' उपागत्य, पौषधशालाम् अनुमविशति, 'अणुपविसित्ता, पोसहसालं पमज्जइ' अनुपविश्य, पौषधशालां प्रमार्जयति ‘पमज्जित्ता उच्चारपासवणभूमि पडिले हेइ' पौपधसालां प्रमृज्य, उच्चारप्रस्रवणभूमिम् पविले खयति, 'पडिलेहित्ता, दब्भसंथारंग संथरेई प्रतिलेख्य, दर्भसंस्तारकं संस्तगाति-सम्यग् यतनया विस्तारयति 'संथरित्ता, दब्भसंथारग दुरूहइ' संस्तीर्य दर्भसंस्तारकम् आरोहति-दर्भसंस्तारकोपरि उपविशतीत्यर्थः दुरूहित्ता पोसहसालाए अपना घर था और उसमें भी जहां वह श्रमणोपासिका उत्पला थी वहां आया 'उवागच्छित्ता उप्पलं समणोवासियं आपुच्छइ' वहां आकर के उसने अमणोपासिका उत्पला से पूछा-'आपुच्छित्सा जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छई पूछकर फिर वह जहाँ पर पौषधशाला थी वहां पर गया 'उवागच्छित्ता पोसहसाल अणुपविसई' वहां जाकर के उसने पौष. घशाला में प्रवेश किया 'अणुरविसित्ता पोसहसाल पमज्जइ' वहां प्रवेशकर उसने पौषधशाला का प्रमार्जन किया 'पमज्जित्सा उच्चारपासवणभूमि पडिलेहेई' प्रमार्जन करके फिर उसने उच्चारपासवणभूमि की प्रतिलेखना की परिलेहित्ता दम्भसंथारगं संथरेइ' प्रतिलेखना करके फिर उसने दर्भका संथारा विछाया 'संथरित्ता दन्भसंथारगं दरूहइ' दर्भका संथारा विछाकर फिर वह उस दर्भ के संथारे पर बैठ નગરીમાં આવેલા પોતાના ઘર તરફ આગળ વધ્યો પિતાના ઘરમાં પ્રવેશ
शरत तनी पत्नी ७५सा प्राविहानी पासे गया. “ उवागचित्ता उप्पल पमणोवामियं आपुच्छ” त्यो ४४२ तव तेने पातानासन पातरी आपुच्छित्ता जेणेव पोसहसाला, तेणेव उवागच्छ" त्यार 10 परमत न्यi पोष५ ती त्यो त भयो. "उवागच्छिता पोसहसाल अणुपविसई" त्याने ते पौषमा प्रवेश ये. "अणुपविसित्ता पोसहसा पम
ज्जा" मा प्रवेश शीन तो पोषणाने ५० “पमज्जित्ता उच्चारपासणभूमि पडिलेहे" पौषशाजाने फूलनेते या२पास मूभिनी प्रतिवमना ७१. “ पडिलेहिता" प्रतिमना यो मा त "दन्भसंभारगं संथरेइ' EMI Aथा। (छानु) 41०ये. “ संथारिता दम्भसंथारगं दूलहइ"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
भगवती सूत्रे
पोसहिए वंभयारी जाव पक्खियं पोसई पडिजागरमाणे विहरई' आरुह्य, पौषधशालायां पौषधिकः - पौषधव्रतधारी, ब्रह्मचारी यावत् उन्मुक्तमणिसुवर्णः, व्यपगतमालावर्णकविलेपनः निक्षिप्तशस्त्रमुशलः, एकोऽद्वितीयः, दर्भसंस्तारकोपगतः सन् पाक्षिकं - पक्षेमचं पाक्षिकं पौषधं - पौषघव्रतम्, प्रतिजाग्रत् - अनुपालयन् विहरतितिष्ठति । 'तरणं ते समणोवासगा जेणेव सावस्थी नयरी, जेणेव साई गिहाई तेणेत्र उवागच्छंति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः, यत्रैव-श्रावस्ती नगरी आसीत्, यंत्र-स्वानि स्वकीयानि गृहाणि । आसन्, तत्रैत्र उपागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता विउले असणं पाणं, खाइमं साइमं उचक्खडावे 'ति' उपागत्य विपुलं प्रचुरम्, अशनं, पानं, खादिमं, स्वादिमम् उपस्कारयन्ति निर्वापयन्ति । 'उबक्खडा वेत्ता - अन्नमन्नं सद्दा गया 'दुरुहिता पोसहसालाए पोसहिए बंभयारीजाव पक्खियं पोस पडिजागरमाणे विहरइ' संथारे पर बैठ कर पौषधशाला में पौषधव्रत को धारण किये हुए वह ब्रह्मचर्य को पालता हुआ यावत्-मणि और सुवर्ण का त्यागी, माला और विलेपन का परिहार करनेवाला, शस्त्र एवं मुशलसे विरक्त बना हुआ, अकेला एवं दर्भ के आसन पर बैठा हुआ पाक्षिकपौषध का पालन करने लगा 'तणं ते समणोवासगा जेणेव सावस्थी नयरी, जेणेव साई गिहाई तेणेव उवागच्छंति' इसके बाद वे श्रमणोपासक जहां श्रावस्ती नगरी थी और उसमें भी जहां अपने २ घर थे वहां पर आये 'उनागच्छित्ता विउलं असणं पाण खाइम' साइम' उवक्खडावेंति' वहाँ आकर के उन्होंने विपुल अशन, पान, खादिम और स्वादिम आहार को तैयार करवाया - 'उवक्खडाअथा। मछावीने ते सधारा पर विशन्ति थर्ध गये। " दुरुहिता पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव पक्खियं पोचह पडिजागरमाणे विहरइ " मा રીતે સથારા પર બેસીને પાષધશાળામાં પૌષધવ્રતને ધારણ કરીને, બ્રહ્મચ यनुं पालन करता था, मणि, सुवर्थ माहिना त्यागपूर्व है, भाता भने विसे. પનના પરિત્યાગપૂર્ણાંક, મુશલ આદિ શઓના ત્યાગપૂર્વક, તે શખ શ્રાવક દના આસન પર બેસીને એકાન્તમાં પૌષધાપવાસનું પાલન કરવા साग्यो " तएण वे समणोवाखगा जेणेव सावत्थी नयरी, जेणेव साई गिहाई तेणेव उवागच्छति " पेसा અન્ય શ્રાવકે પશુ શ્રાવસ્તી નગરી તરફ આગળ વધ્યા અને પોત પોતાને ઘેર પહોંચી ગયા. " उवागच्छिता विचल असणं पाण' खाइम' साइम' उवक्खडावेंति " त्यांच्या तेभाये वियुद्ध પ્રમાણુમાં અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ રૂપ ચતુર્વિધ અઢાર તૈયાર ४राव्या, "वक्खडावेत्ता अन्नमन्न सदावेंति " या प्रहारे भाडार तैयार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०१ सू०२ शङ्खश्रावकचरितनिरूपणम् ६७३ वेति' उपस्कार्य, अन्योन्यम्-परस्परं शब्दयन्ति-आह्वयन्ति, 'सदावेत्ता एवं वयासी'-शब्दयित्वा-आहूय एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः-' एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हे हिं से विउले असणपाणखाइमसाइमे उवक्खडाविए' भो देवा नुप्रियाः! एवं खलु-पूर्वविचारानुसारम् , अस्माभिः, तत् विपुलम् अशनपानखादिमस्वादिमम् उपस्कारितम् , किन्तु-'संखे यणं समणोवासए नो हव्वमागच्छई' शशश्व खलु श्रमणोपासकः नो शीघ्रम् आगच्छति, 'तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अम्ह संखं समणोवासगं सहावेत्तए' तत्-तस्मात्कारणात् भो देवानुप्रियाः! श्रेयः खलु अस्माकं शङ्ख श्रमणोपासकं शब्दयितुम्-आयितुम् । 'तएणं से पोक्खली समणोवासए ते समणोरासए एवं वयासी'-ततः खलु स पुष्कलिः श्रमणोपासकः तान् श्रमणोपासकान , एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'अच्छंतु णं तुभे देवाणुप्पिया ! मुनिव्वुया, वीसस्था' भो देवानुप्रियाः ! आध्वम्-तिष्ठत, खलु यूयं वेत्ता अन्नमन्न सहाति' आहार को तैयार करवाकर फिर उन्होंने परस्पर एक दूसरे को बुलाया 'सहावित्ता एवं वयासी' बुलाकरके फिर इस प्रकार से कहा-'एवं खलु देवाणुप्पिया! अम्हेहिं से घिउले अस.
पाणखाइमसाइमे उवक्खडाविए' हे देवानमियो! हमने विपुलमात्रा में अशन, पान, खादिम एवं स्वादिम आहार को तैयार करवाया है, परन्तु संखे य णं समणोवासए नो हव्वमागच्छह' श्रमणोपासक शंख अभीतक नहीं आये हैं, 'तं सेयं खलु देवाणुप्पिया! अम्हं संखं सम. णोवासगं सद्दावेत्तए' इस लिये अच्छा है कि हमलोग श्रमणोपासक शंख को बुलालावे । 'तएण से पोक्खली समणोवासए ते समणोवासए एवं वयासी" तब श्रमणोपासक पुष्कली ने उन श्रमणोपासकों से ऐसा कहा-'अच्छं तुणतुभे देवाणुप्पिया ! सुनिव्वुया वीसस्था' हे देवानु४२वीन भर मे भी वाय. "सहावित्ता एवं क्यासी" त्या माह तमको साप्रमाणे ४ह्यु " एवं खलु देवाणुप्पिया ! उ हैवानुप्रिया! "अम्हेहि से विठले असणपाणख इमसाइमे उवम्खडाविए" आपणे विपुल प्रभावमा અશન, પાન, ખાદિમ, અને સ્વાદિમ રૂપ ચતુર્વિધ ભેજન તૈયાર કરાવ્યું छ. ५२न्त “संखेय ण समणोवासए नो हवमागच्छइ" '५ श्राप डल सुधी पायर्या नथी. "त सेयं खलु देवाणुप्पिया! अम्ह संखं समणोवासगं सहावेत्तए" तो मापये श५ श्रावने मोसावी सारा नये. “तएणं से पोक्सली समणोवासए एवं वयासी" त्यारे ते पुदी नामना श्रात श्रावन ! प्रमाणे यु-" अच्छतु ण तुम्भे देवाणुप्पिया ! सुनिव्वुयाबीसत्था" से पानुप्रिये.! मा५ मिसस थिता न ४२. " अह ण संसं
म० ८५
श्रीभगवती सूत्र: ८
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
३७५
भगवतीसूत्रे यति, एवं संप्रेक्ष्य-विचार्य, यत्रैव तापसावसथः-तापसाश्रम आसीत् , तत्रैवउपागच्छति, उपागत्य तापसावसथम् अनुमविशति, 'अणुप्पविसित्ता, सुबहुं लोहीलोहकडाह जाव किढिणसंकाइगं च गेण्हइ' तापसावसथम् अनुप्रविश्य, सुबहुअनेकम्-लौहीलोहकटाह-यावत् ताम्रकं भाण्डकं किठिनसांकायिकं च-वंशमय पात्रविशेषं गृह्णाति, 'गेण्हेत्ता ताबसाव सहाओ पडिणिक्वमइ' गृहीत्वा तापसावसथात्. प्रतिनिष्कामति निर्गच्छति, 'पडिनिक खमेत्ता, परिवडियविभंगे हथिणापुरं नगरं मज्झमज्झेणं निगच्छइ, निग्गच्छित्ता' तापसाबसथात्-प्रतिनिष्क्रम्प-निर्गत्य परिपतितविभङ्गः परिपतितः-नष्टः विभङ्गो-मिथ्याज्ञानं यस्य स तथा विभङ्ग ज्ञानरहितो भूत्वेत्यर्थः, हस्तिनापुरस्य नगरस्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन निर्गच्छति, निर्गत्य 'जेणेव सहसंबवणे उज्जाणे, जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीर तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ' जहां तपस्वियों का आश्रम था-वहां पर गया वहां जाकर वह उसमें प्रविष्ट हुआ, अणुप्पविसित्ता सुबहुं लोही, लोहकडाह जाव किढिणसं. काहगं च गेण्हइ' वहां प्रविष्ट होकर उसने अपने वे अनेक लोही-तबा, लोहकटाह-कडाही, यावत् ताम्रक भाण्डक एवं वंशमयपात्रविशेष इन सबको उठाया-'गेण्हित्ता तावसावसाहाओ पडिनिक्खमह उठाकर वह फिर उस तापसाश्रम से बाहर निकला 'पडिनिक्वमित्ता पडिवडिय. विभंगे हथिणारं नगरं मज्झं मज्झेण निग्गच्छ, निग्गच्छित्ता' बाहर निकल कर वह कि जिसका विभंगज्ञान परिपतित हो चुका है हस्ति. नापुर नगर के बीचोंबीच से होकर निकला-निकलकर 'जेणेव सहसंचवणे उजाणे जेणेव समणे भगवं महावीरे, तेणेव उवागच्छइ, उवा
यी त्यांनी तापसीना माश्रममा प्रवेश यो. " अणुप्पविसित्ता सुबह लोही, लोहकडाहजाव किढिणसकाइगं च गेण्हह” त्या प्रवेश परीने तणे पाताना તે તવા, લેહકડાહી, કડછી, તામ્રકમંડળ અને વાંસનિર્મિત પાત્રને ઉઠાવ્યાં "गेण्हित्ता तावसावसाहो पडिनिक्खमइ” मन त्या२ माइते तापसोना माश्रममाथी पडा२ नीयो. “पडिनिक्खमित्ता पडिवडिथविभंगे हथिणारं नयरं मझ मझेण निगच्छद, निगच्छित्ता" तु विज्ञान नष्ट थ युछे એ તે શિવરાજષિ હસ્તિનાપુર નગરની વચ્ચે વચ્ચે થઈને ચાલી નીકળે. Aशत यासता यासतi " जेणेव सहसंबवणे उजाणे जेणेव समणे भगवं महावीरे, तेणेव उवागच्छइ" ते सावन धानमा मावी ५४२ये. धा નમાં પ્રવેશ કરીને તે જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિરાજતા હતા ત્યાં.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १ ० २ शङ्खश्रावकचरितनिरूपणम् ६७५ 'पासित्ता हतृह आसणाओ अब्भुढेइ' दृष्ट्वा, हृष्टतुष्टा सती, आसनाव अग्युत्तिष्ठति, सत्करार्थम् उधता भवति, अब्भुटेत्ता सत्तटुपयाई अणुगच्छइ' अभ्युत्थाय सत्कर्तु सप्ताष्टौ पदानि अनुगच्छति-सम्मुखं गच्छति, 'अणुगच्छित्ता पोक्खलि समणोवासगंवदइ, नमसइ' अनुगम्य-संमुखं गत्वा, पुष्कलिं श्रमणोपासकं वन्दते नमस्यति, 'वंदित्ता, नमंसित्ता, आसणेणं उवनिमंतेइ उवनिमंतेत्ता, एवं क्यासी' वन्दित्वा, नमस्यित्वा, आसनेन-आसनदानेन उपनिमन्त्रयति-आसने उपवेष्टुं प्रार्थयति, निमन्त्र्य, एवं-वक्ष्यमाणमकारेण अबादीत्-'संदिसंतुणं देवाणुप्पिया! किमागम णप्पयोयणं ?' भो देवानुपियाः ! संदिशन्तु-आज्ञापयन्तु खलु भवन्तः, यत् किम् भवतामत्र आगनमयोजनं वर्तते ? इति, 'तएणं से पोक्खली समणोवासए उपपलं समणोवासियं एवं वयासी'-ततः खलु स पुष्कलिः श्रमणोपासकः, उत्पलां श्रमदेखकर वह बड़ी प्रसन्न हुइ और संतुष्टचित्त होकर अपने आसन से ऊठी 'अन्भुटेता सत्तट्ठपयाई अणुगच्छह' ऊठकर वह सात आठ पैर सत्कार करने के भाव से सामने गई, 'अणुगच्छित्ता पोक्खलिं समणोवासगं बंदह, नमंसह, वंदित्ता नमंसित्ता आसणेण उवनिमंतेह' आगे जाकर उसने पुष्कली श्रमणोपासक को वन्दन किया और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार करके फिर उसने उनसे आसन पर बैठने की प्रार्थना की 'उवनिमंतेत्ता एवं वयासी' प्रार्थना करने के बाद फिर उसने उनसे ऐसा कहा-'संदिसंतु ण देवा. गुपिया! किमागमणप्पओयणं' हे देवानुप्रिय ! आर आज्ञाकरे-किस कारण से आप यहां पधारे हैं ? 'तएणं से पोक्खली समणोवासए उप्पल समणोवासिय एवं बयासी' तब श्रमणोपासक पुष्कलीने श्रम" पासित्ता हतुट्ठ आसणाओ अब्भुट्टेइ " ते 5 मति भने सतोष पामेली ते ५ .ताना मासन ५२थी लाली ५७. 'अन्भुटेता सत्तट्रपयाई अणुगच्छइ" मासनेथी डीने ते तना सार ५२३॥ भाटे सात 48 Mi तेनी सामे 5. “ अणुगचित्ता पोव खलिं समणोवासगं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता आसणेणं उवनिमतेइ " सामे ने तो तेन वानमा२ या. वहानम३४२ ४३शन तो तने मासन ५२ मेसवानी विनती ४३. “ उवनिमंतेत्ता एव वयासी" ०५२ ॥ तो तेने २मा प्रमाणे ४ . “ संदिसंतु ण देवाणुप्पिया ! किमागमणप्प ओयण" वानुप्रिय ! डी, शा २० मापनु'
सी भागमन थयु, १ 'तएणं से पोक्खली समणोवासए उप्पल' समणो. वासियं एव' वयासी" त्यारे ते पुसी श्राप ५ श्राविकाने प्रभारी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७६
भगवतीसूत्रे णोपासिकाम् एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण, अबादीत् , 'कहिणं देवाणुप्पिए ! संखे समणोबासए ?' हे देवानुपिये ! कुत्र खलु स्थाने शङ्खः श्रमणोपासको वर्तते ?। 'तरणं सा उप्पला समणोवासिया पोक्खलं समणोवासगं एवं वयासी'-ततः खलु सा उत्पला श्रमणोपासिका पुष्कलिं श्रमणोपासकम् एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत-' एवं खलु देवाणुप्पिया ! संखे समणोवासए पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव विहरइ' भो देवानुप्रियाः! एवं खलु शङ्खः श्रमणोपासकः पौषधशालायां पौषधिको ब्रह्मचारी यावत्-उन्मुक्तमणि सुवर्णः, व्यपगतमालावर्णकविलेपना, निक्षिप्तशस्त्रमुशलः, एकोऽद्वितीयः दर्मसंस्तारकोपगतः, पाक्षिकं पौषध प्रतिजाग्रत्-अनुपालयन् विहरति-तिष्ठति । 'तएणं से पोकवली समणोवासए जेणेव णोपासिका उत्पला से ऐसा कहा-'कहिणं देवाणुपिए ! संखे समणोवासए' हे देवानुप्रिये! श्रमणोपासक शंख कहां है ? 'तएणं सा उप्पला समणोवासिया पोक्खलं समणोवासग एवं वयासी' तब उस श्रमणो. पासिका उत्पला ने उस श्रमणोपासक पुष्कली से ऐसा कहा-'एवं खलु देवाणुप्पिया! संखे समणोवासए पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव विहरई' हे देवानुप्रिय श्रमणोपासक शंख इस समय पौषधशाला में पाक्षिक पौषध लेकर बैठे हुए हैं। ब्रह्मचर्यव्रत से वे इस समय रह रहे हैं। मणि और सुवर्ण का इस समय उन्होंने बिलकुल त्याग कर रखा है। माला और विलेपन का वे इस समय नाम तक नहीं लेते हैं। शस्त्र और मुशल आदि का उन्होंने इस समय बिलकुल त्याग कर दिया है। पौषधशाला में वे बिलकुल इस समय अकेले हैं । तथा दर्भके आसन पर उन्होंने अपना आसन जमा रखा है। 'तरण से पोक्खली ५७\-" कहिणं देवाणुप्पिए ! संखे समणोवासए ?” र वानुप्रिये ! श्रभास श५ ४यां छ? "तएण सा उप्पला समणोवासिया पोक्खलं समणोवासंग एवं वयासी" त्यारे ते Erval श्रावि ते पुदी श्रावन मा प्रमाणे :-" एवं खलु देवाणुपिया ! संखे समणोवासए पोसह सालाए पोसहिए बंभयारी जाव विहरइ" 3 देवानुप्रिय ! शमश्रा१४ मत्यारे पाक्षि: પૌષધ કરીને પૌષધશાળામાં બેઠા છે. તેઓ અત્યારે બ્રહ્મચર્ય વ્રતમાં સ્થિર છે, તેમણે મણિ અને સુવર્ણને અત્યારે સર્વથા ત્યાગ કરેલ છે, માલા, વિલેપન આદિને પણ તેમણે અત્યારે પરિત્યાગ કરે છે ખડગ, મુશલ આદિ શસ્ત્રોને તેમણે પરિત્યાગ કર્યો છે. તેઓ અત્યારે એકલાં જ પૌષધશાળામાં દર્ભના આસન પર બેસીને પિષધેપવાસની આરાધના કરી રહ્યા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०१ सू०२ शङ्खधावकचरितनिरूपणम् ६७७ पोसहसाला, जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छइ' ततः खलु स पुष्कलिः श्रमणोपासकः, यत्रैव शङ्खः श्रमणोपासकः आसीत् , तत्रैव उपागच्छति, 'उबागच्छित्ता गमणागमणाए पडिक्कमइ' उपागत्य, गमनागमनाम्-ऐपिथिकीम् , प्रतिक्रामति, 'पडिकमित्ता संखं समणोवासगं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता, एवं क्यासी'-अतिक्रम्य, शङ्ख श्रमणोपासकं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यिवा, एवं-वक्ष्यमाणपकारेण अवादीत्-‘एवं खलु देवाणुप्पिया! अम्हेहिं से विउले असण जाव साइमे उबक्खडाविए' भो देवानुप्रियाः! एवं खलु-पूर्वोक्तविचारानुसारम् अस्माभिः, तत् विपुलम्-प्रचुरम् , अशन यावत्-पान खादिमस्वादिमम् उपस्कारितम् , 'तं गच्छामो णं देवाणुप्पिया! तं विउलं असण जाव समणोबासए जेणेव पोसहसाला-जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छई' इस प्रकार से उत्पला के मुख से सुनकर वे पुष्कली श्रम णोपासक जहां पौषधशाला थी, और उसमें भी जहां वे श्रमणोपासक शंख पाक्षिक पौषध लेकर बैठे हुए थे वहां गये 'उवागच्छित्ता गमणागमणाए पडिक्कमह' वहां जाकर उन्होंने गमनागमन संबंधी-ऐपिथिकी प्रतिक्रमण किया 'पडिक्कमित्ता संखं समणोवासग वंदह, नमंसह, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयाप्ती' प्रतिक्रमण करके फिर उन्होंने श्रम णोपासक शंख को वन्दन किया, नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार करके फिर वे उनसे इस प्रकार कहने लगे-'एवं खलु देवाणुप्पिया! अम्हेहिं से विउले असण जाव साइमे उवक्खडाविए' हे देवानुप्रिय ! हमलोगोंने विपुलमात्रामें अशन, पान, खादिम और स्वादिमरूप चारों प्रकारका आहार तैयार करवाया है 'तं गच्छामो ण देवाणुप्पिया। " तएण से पोक्खली समणोवासए जेणेव पोसहसाला, जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छद" त्या२ माह ते १०४थी श्रमापास, यां पोषणा હતી ત્યાં ગમે ત્યાં જઈને જ્યાં શંખશ્રમણોપાસક પાક્ષિક પૌષધ વતની माराधना ४३॥ २॥ ता, त्यां गये. “ उवागच्छित्ता" त्यो ४२ “गमणागमणाए पडिक्कमिइ” तो गमनागमन विषय (मा५थि४1) प्रतिभा यु. “पडिक्कमित्ता" प्रतिभा प्रशने “संख समणोवासगं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं क्यासी" तो श्रमास भने । शमन नभ२४॥२ ४. नमः।२ ४शन तरी तेन म प्रमाणे यु-" एव' खलु देवाणुप्पिया ! अम्हेहिं से विउले असण जाव साइमे उवक्खडाविए" 3 દેવાનપ્રિય! અમે અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ રૂપ ચારે પ્રકારને माहार तैयार ४२।०य छे. "त गच्छामो ण देवाणुप्पिया ! त विउल असण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
भगवतीसूत्रे
1
"
साइमं आसाए माना जान पडिजागरमाणा विहरामो' भो देवानुप्रियाः । तत्तस्मात् कारणात् गच्छामः खलु वयं तत् विपुलम् अशनं यावत्-पानं खादिमं, स्वादिमम्, आस्वादयन्तो यावत्- विस्वादयन्तः परिभुञ्जानाः - परिभाजयन्तः पाक्षिकं पौषधं प्रतिजाग्रतः - अनुपालयन्तो विहरामस्तिष्ठामः । ' तरणं से संखे समणोवासए पोक्खलिं समणोवासगं एवं वयासी' - ततः खलु स शङ्खः श्रमणोपासकः, पुष्करिणोपासकम् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - 'णो खलु कप्पर देवाणुपिया ! तं विउलं असणं पाणं खाइमं साइमं आसाएमाणस्स जात्र पडिजागरमाणस्स विरित्तए' भो देवानुमियाः । नो खलु कल्पते युज्यते मम तव विपुलम् अशनं पानं खादिमं स्वादिमम् आस्वादयतः यावत् विस्वादयतः, परिभुञ्जानस्य परिभाजयतः पाक्षिकं पौषधं प्रतिजाप्रतः - अनुपालयतो विहतु - स्थातुम् अपितु - ' कप मे पोसहसालार पोसहियस्स जाव विहरित्तए' कल्पतेतं विउलं असणं जाव साइम आसाएमाणा जाव पडिजागरमाणा विहरामो' तो चलो हमलोग चलें और उस विपुलमात्रा में निष्पन्न हुए अशन पान खादिम और स्वादिमरूप चारों प्रकारके आहारको करें, इस प्रकार से करते हुए पाक्षिक पौषध की आराधना करें । 'तएण से संखे समणोवासए पोक्खलिं समणोवासगं एवं वयासी' इस प्रकार का कथन पुष्कली श्रमणोपासकका सुनकर उस श्रमणोपासक शंखने उस पुष्कली से इस तरह कहा - 'णो खलु कप्पड़, देवाणुपिया ! तं विउल
9
,
असगं पाणी खाइम साइमं आसाएमाणस्स जाव पडिजागरमाणस्स विहरित' हे देवानुप्रिय ! मुझे अब अशन, पान, खादिम और स्वादिमरूप उस चारों प्रकार के आहार करके पाक्षिक पौषध करना कल्पता नहीं है । 'कड़ में पोमहसालाए पो महियस्स जाव विहरि -
जाव साइन' आसाएमाणा जान पडिजागरमाणा विहरामो" तो न्यादी, आपले ત્યાં જઇએ અને વિપુલ માત્રામાં તૈયાર કરાયેલા તે અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ રૂપ ચારે પ્રકારના આહાર કરીને પાક્ષિક પૌષધની મારા धना उभे, "तएण से संखे समणोत्रासए पोक्खलिं समणावासगं एवं वयासी - " પુષ્કલી શ્ર.વકની આ પ્રકારની વાત રાંભળીને શખ શ્રાવકે તેને આ પ્રમાણે ४त्रा आध्यो-'" णो खलु कपइ, देवाणुनिया ! त' विउल असण पाण खाइम साइम आसाएमाणस्स जात्र पडिजागरमाणस्स विहरित्तए " हे देवानुप्रिय ! ચારે પ્રકારના અશન, પાન, માક્રિમ અને સ્વાદિમ રૂપ આહારનુ આસ્વાદન ग्यादि ने पाक्षि योषध उवानी वात भने उचित सागती नथी. "कप्पइ
6.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ १० १ सू० २ शङ्खश्रावकचरितनिरूपणम् ६७९ युज्यते मम पौषधशालायां पौषधिकस्य यावत्-ब्रह्मचारिणः, उन्मुक्तमणि सुवर्णस्य, व्यपगतमालावर्ण कविलेपनस्य, निक्षिप्तशस्त्रमुशलस्य एकस्य अद्वितीयस्य, दर्भ: संस्तारकोपगतस्य पाक्षिकं पौषधं प्रतिजाग्रतः-अनुपालयतो विहर्तुम्-स्थातुम् , 'तं छंदेणं देवाणुप्पिया ! तुम्भे तं विउलं असणं पाणं खाइमं साइमं आस एमाणा जाव विहरह' तत्-भो देवानुप्रियाः ! छन्देन-स्वेच्छानुसारेण यूयं तत् विपुलम् अशनं पानं, खादिम, स्वादिमम्, आस्वादयन्तो यावत्-विस्वादयन्तः, परिभु. जानाः, परिभाजयन्तः पाक्षिकं पौषधं प्रतिजाग्रतः अनुपालयन्तो रिहरत-तिष्ठत, 'तएणं से पोक्खली समगोवासए संखस्स समणोरासगस्स अंतियाओ पडिनिक्खमइ' ततः खलु स पुष्कलिः श्रमणोपासकः शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य अन्तिकात्सए' मुझे तो अब यही कल्पता है कि मैं अकेला ही पौषधशाला में पाक्षिक पौषध का पालन करूं । इस समय मैं पूर्ण रूप से ब्रह्मचर्यव्रत का पालन कर रहा हूं। मणि सुवर्ण का त्याग किया हुआ है, माला और विलेपन का त्याग कर दिया है। शस्त्र और मुशल का त्याग किया है। दर्भ के आसन पर बैठा हूं। इसलिये ते छंदेणं देवाणुपिया! तुम्भेण तं विउल असणं पाण खाइमं साइमं आसाएमाणा जाव विहरह' आप लोग अपनी इच्छा के अनुसार उस विपुल, अशन, पान, खादिम और स्वादिमरूप चारों प्रकार के आहार को करते हुए आप सब पाक्षिक पौषध का पालन करो 'तएण से पोक्खली समणोवासए' फिर शंख श्रमणोपासकके ऐसे करने पर पुष्कलि श्रमणोपासक 'संखस्स समणोवासगस्स अंतियाओपडिनिक्खमह' शंख श्रमणोपासकके समीमे पोसइसालाए पोसहियस्स जाव विहरित्तए” भने तो मे पात छઉચિત લાગે છે કે હું એક જ પૌષધશાળામાં પાક્ષિક પૌષધની આરાધના કરૂં. અત્યારે હું પૂર્ણ રૂપે બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું પાલન કરી રહ્યો છું, મેં મણિસુવર્ણ ત્યાગ કર્યો છે, માલાવિલેપનને પણ ત્યાગ કર્યો છે, શસ્ત્ર અને भुबने। त्या छ भने मसिन ५२ मे छु. तथा “वे छंदण देवाणु प्पिया ! तुभेण विउल असण पाण खाइम साइमं आसाएमाणा जाव विहरह" मा५ सी मायनी २छानुसार ते मशन, पान, माहिम मन સ્વાદિમ રૂપ ચારે પ્રકારના આહારનું આસ્વાદન આદિ કરીને પાક્ષિક પોષघनी माराधना ३. ___“तएणं से पोस्खली समणोवासए " 'मश्रमाते प्रमाणे ! ते पुसी श्रमास “ संखस्स समगोवासगस्स अंतियाओ पडिनिक्खमह"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०१ २० २ शङ्खश्रावकचरितनिरूणम् ६८१ देवानुमियाः! छन्देन भवतां स्वेच्छया यूयं विपुलम् अशनपानखादिमस्वास्मिन् यावत् आस्वादयन्तो विस्वादयन्तः, परिभुञ्जानाः, परिभाजयन्तः, पाक्षिकं पौषधं मतिजाग्रत:-अनुपालयन्तो विहरत-तिष्ठत, 'संखेणं समणोवासए नो इन्धमागच्छई' शङ्खः खलु श्रमणोपासको नो हव्यमागच्छति, 'तएणं ते समणोबासगा ने विउले असणपाणखाइमसाइमे आसाएमाणा जाव विहरंति' ततः खलु ते श्रमणो. पासकाः तम् विपुलम् अशनपानखादिमस्वादिमम् आस्वादयन्तो यावत्-विस्वादयन्ता, परिभुञ्जानाः, परिभाजयन्तः, पाक्षिकं पौषधं पतिजाग्रतः-अनुपालयन्तो विहरन्ति-तिष्ठन्ति । 'तए णं तस्स संखस्स समणोवासगस्स पुव्वरत्नावरत्तकालसमयंसि धम्मजागरियं जागरमाणस्स अयमेयारूवे जाव समुप्पज्जित्था' तक खलु तस्य शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य पूर्वराजापररात्रिकालसमये-पूर्वराः पूर्वरात्रः, रात्रिपूर्वभागः, अपगतारात्रिः अपररात्रिः-पूर्वरात्रात् अपररात्रिरूपो यः कालसमय स्तस्मिन् रात्रे पश्चिमभागे इत्यर्थः धर्मजागरिकाम्-धर्माय धर्मचिन्तया चा जागरह" उन अशनपानखादिमस्वादिम को आस्वादन करके परिभोगमें लेकर पाक्षिक पौषधको पालन करो, 'संखेणं समणोवासए नोहत्यमाग
छ'शंख श्रमणोपासक यहां नहीं आता है। 'तएणं ते समणो. वासगा ते विउले असणपाणखाइमसाइमे आसाएमाणा जाब विहरंति।' फिर पुष्कलि श्रमणोपासक के ऐसा कहने पर विपुल अशन पान खादिमस्वादिम का आस्वादन करते हुए यावत् विभाग करते हुए पाक्षिकपोषध का आराधना करते हुए रहने लगे 'तएणं तस्स संखस्स समणोवासगस्स पुग्वरत्तावरत्तकालसमयसि धम्मजागरियं जागरमाणस्स अयमेयारूवे जाव समुप्पज्जित्था' इसके बाद उस शंख श्रमणोपासक को रात्रि के पिछले भाग में धर्मजागरण करते हुए इस ४२७ प्रमाणे "विटले असणपाणखाइमसाइमे जाव विहरह" त मन पान माहिम સ્વાદિમનું આસ્વાદન કરીને, પરિભેગા કરીને પાક્ષિક પૌષધનું પાલન કરો. "संखेण समणोवासए नो हव्यमागच्छइ" ५ श्रमणापास गडिया या नथी. "तएण ते समणोवासगा ते विउले असणपाणखाइमसाइमे बासाएमाणा जाव विहरंति" पछी yoxeी श्रमापास मा प्रभाव बु. त्यार પછી તે વિપુલ અશન પાન ખાદિમસ્વાદિમનું તેઓએ આસ્વાદન કર્યું થાવત્ વિભાગ કરતા થકા પાક્ષિકપૌષધનું આરાધન કરીને કહેવા લાગ્યા. ___“तपणं तस्य संखस्स समणोवासगस्स पुव्वरत्तावस्तकालसमयंसि धम्मसागरियं जागरमाणस्स जयमेयाहवे जाव समुप्पज्जित्या" पारा, रात्रिना
भ० ८६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ २० १२ १० ४ पुद्गलस्य सिद्धिनिरूपणम् ६८१ बहेण अणिक्खित्तेणं तबोकम्मेणं उडूं बाहामो जाव आयावेमाणे विहरई' ऋग्वेदयजुर्वेद-यावत्-सामवेदा-थर्ववेदेषु अन्येषु च बहुषु ब्राह्मण्यनयेषु सुपरिनिष्ठिता. यतीवकुशलः, षष्ठषष्ठेन अनिक्षिप्तेन-निरन्तरेण तपःकर्मणा, ऊर्ध्ववाहू यावतयावत्पदेन-'पगिज्झियर सूराभिमुहे आयावणभूमीए' इति संग्रहः, तेनऊच बाहू प्रगृह्य २ सूर्याभिमुखः आतापनभूमौ आतापयन् विहरति इत्यादि द्वितीयशतके प्रथयोद्देशके स्कन्दकमकरणे-विलोकनीयम् 'तपणं तस्स पोग्गलस्स छ8 छठेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभद्दयाए जहा सिवस्स जाव विभंगे नाम अण्णाणे समुप्पन्ने' ततः खलु तस्ग पुद्गलस्य पृष्ठषष्ठेन, यावत्-अनिक्षिप्तेन तपः कर्मणा, ऊर्ध्वं बाहू उत्थाय, आतापयतः, प्रकृतिभद्रतया-यथा शिवस्य राजर्षः, एकादशशतकस्य नवमोद्देशके हिए छठं छटेण अनिक्खित्तेणं तबोकम्मेणं उड़ बाहामो जाव आयावेमाणो विहरह' यह ऋग्वेद, यजुर्वेद, यावत्-सामवेद, अथर्ववेद, इन चार वेदों में तथा और भी दूसरे ब्रामणसंबंधी नयों में-शास्त्रों में बहुत अधिक कुशल था, निरन्तर छ? छ? की तपस्या करता था तथा ऊर्यवाहु होकर आतापना भूमि में आतापना लिया करता था यह प्रकृति से भद्र था द्वितीयशतक के प्रथम उद्देशक में स्कन्दक के प्रकरण में जैसा कथन किया गया है वैसा ही कथन इसके विषय में करना चाहिये 'तएणं तस्स पोग्गलस्स छठें छट्टेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभदयाए जहा सिवस्स जाव विभंगे नाम अण्णाणे समुप्पन्ने' इस तरह निरन्तर छट्ट छ? की तपस्या करने वाले और आतापना भूमि में ऊर्वबाहु होकर आतापना लेने वाले प्रकृत्या भद्र इस पुद्गल परिव्राजक को ग्यारहवें शतक के नौवें उद्देशक में वर्णित हुए शिवराजर्षि की नएसु सुपरिनिट्टिए छ छटेणं अणिक्वित्तेण तवोकम्मेण उड्ड बाहामो जाव आयावेमाणे विहर" *वह. यदु साभव, मन अथवभा तथा प्रासશુધર્મના બીજા પણ અનેક શાસ્ત્રોમાં નિપુણ હતા. તે નિરંતર ઇદને પારણે
ની તપસ્યા કરતું હતું તથા હાથ ઊંચા રાખીને આતાપના ભૂમિમાં આતાપના લીધા કરતા હતા. તે ભદ્ર પ્રકૃતિવાળો હતો બીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં સ્કન્દકનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ આ મુદ્રા पविनानु. ५१ प न सभा: “तएणं तस्स पोग्गलस्स टुंछट्टेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभद्दयाए जहा सिवस्स जाव विभंगे नाम अण्णाणे समुप्पन्ने" આ રીતે નિરંતર ઇદને પારણે છઠ કરતા અને હાથ ઊંચા રાખીને આતાપના ભૂમિમાં આતાપના લેતા અને ભદ્રિક પ્રકૃતિવાળા તે મુદ્દલપરિ વ્રાજકને અગિયારમાં શતકના નવમાં ઉદ્દેશામાં જેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું
भ० ८१ શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८२
भगवती रिका-आगरणं धर्मजागरिका, तां जाग्रत:-जागरणं कुर्वतः, अयमेनपा-वक्ष्य. वाणस्वरूपो यावत्-आध्यात्मिकः-आत्मगतः, चिन्तितः, कल्पितः, प्रार्थितः, गोगतः संपल्पः, समुदपद्यत-समुत्पन्नः 'सेयं खलु मे कल्लं जाव जलते समणं भगवं महावीरं वंदित्ता, नमंसित्ता, जाव पज्जुवासित्ता' श्रेयः खलु मम कल्ये प्रभाते यावत्-प्रादुष्मभायां रजन्यां सूर्य ज्वलति-उदिते प्रकाशमाने सति, श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दित्या, नमस्यित्वा, यावत्-विनयेन शुश्रूषमाणः प्राअलिपुटः पर्युपास्य, तमो पडिनियत्तस्स पक्षियं पोसहं पारित्तए तिकटु एवं संपेहेई' ततः प्रतिनितस्य-भगवत्पाश्र्थात्प्रत्यागतस्य मम पाक्षिकं पौषधं पारयितु-पालयितुम् श्रेयः इतिकृत्वा-एवं विचार्य, संप्रेक्षते-निश्चिनोति, 'संपेहिता कल्लं जाव जलंतेपोसहसालाओ पडिनिक्खमई' एवं रीत्या, संप्रेक्ष्य-निश्चित्य-कल्ये-प्रभाते, यावत्मादुष्प्रभातायो रजन्यां सूर्ये ज्वलति-उदिते प्रकाशमाने सति पौषधशालातः पतिः निष्क्राम्यति-निर्गच्छति. 'पडिनिक्वमित्ता, पौषधशालातः मतिनिष्क्रम्य निर्गत्य प्रकार का यह आध्यात्मिक, चिन्तित, कल्पित, प्रार्थित, मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ 'सेयं खलु में कल्लं जाव जलंते समणं भगवं महावीरं वंदित्ता नमसित्ता जाव पज्जुवासित्ता' मुझे अब यही उचित है कि में प्रातः काल होते ही सूर्य के प्रकाशित हो जाने पर श्रमण भगवान् ! महावीर के पास जाकर उनको वंदना नमस्कार करके यावत् उन की पर्युपासना करके 'तओ पडिनियत्तस्स पक्खि पासहं पारिसए ति कट्ट एवं सपेहेई' वहां से वापिस लोटकर पाक्षिक पौषध पालूँ, अर्थात्-पोषे को पूर्ण करूं। ऐसा विचार किया-'संहिता कल्लं जाव जलते, पोसहसालाभो पडिनिक्खमइ ' ऐसा विचार करके फिर वह सुबह होते ही सूर्य के प्रकाशित हो जाने पर पौषधशाला से बाहर निकला 'पडिनिक्ख. પાછલે પહેરે ધર્મજાગરણ કરતાં તે શંખશ્રાવકને આ પ્રકારને આધ્યાત્મિક, शिन्तित, ४५त, प्रति , मनोगत ६५ लय-" सेयं खलु मे करू चत्व जलंते समणं भगवं महावीर वंदित्ता, नमंसित्ता जाव पज्जुवासित्ता" હવે મને એજ ઉચિત લાગે છે કે કાલે પ્રાત:કાળ થતાં જ, સૂર્યને પ્રકાશ ચારે તરફ ફેલાવા લાગે ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે જઈને. तभने शानभा२ अरीने सन मनी रथुपासना रीन ' तओ पडिनिपत्तरस पक्खियं पोसह पारित्तए त्ति क एष संपेहेइ" पाछा या wer પાક્ષિક પૌષધનું મારે પારણું કરવું, આ પ્રમાણે તેણે સંક૯પ ક. "संपहिता कल जाव जलंते, पोसहसालाओ पडिनिक्खमा" या प्रमाणे વિચાર કરીને, પ્રભાત થતાં અને સૂર્ય પ્રકાશ ચારે દિશામાં ફેલાતા જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
ममेयचन्द्रिका टीका श. १२ उ० १९०२ शतश्रावकरितनिरूपणम् १८३ पादविहारचारेणं सावत्थि नयरि मज्झं मझेण जाव पज्जुवासइ, अभिगमोनरिय' प्रतिनिष्कम्य-निर्गत्य, पादविहारचारेण-चरणाभ्यां गमनेन श्रावस्ती नगरीमाश्रित्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन यावत् निर्गत्य, यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीर आसीत् , तत्रैव उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते, नमस्पति, वन्दित्या, नमस्यित्वा, विनयेन प्राबलिपुटः सन् भगवन्तं पर्युपास्ते, अत्र अस्य शसस्य पौषधयुक्तत्वात् भगवतः पूर्वोक्ताः पश्चअभिगमाः न सन्ति, पूर्वोक्तः पञ्चप्रकारकः अभिगमोऽस्यनास्ति, सचित्तादिद्रव्याणां विमोचनीयानाव भावात् इतिभावः । 'तएणं ते समणोवासगा कल्लं पादुप्पभाए जाय जलंते व्हाया मित्ता' पौषधशाला से निकलकर 'पादविहारचारेण सावत्यि नयरि मज्ज्ञ मज्झेणं जाव पज्जुवासइ, अभिगमो नस्थि' बाहर निकल कर वह पैदल ही श्रावस्ती नगरी के ठीक बीचों बीच से होकर जहाँ श्रमण भगवान महावीर थे वहां आये, वहां आकर के श्रमण भगवान महावीर को उसने वन्दना की, नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार करके विनय से दोनों हाथ जोड़कर भगवान की पर्युपासना की। यहां पौषध में रहने के कारण पांच अभिगम नहीं कहे गये हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि प्रभु के पास जाते समय जानेवाला सचित्त वजन आदि पांच अभि. गमों से युक्त होकर जाता है-सो यहां पर शंख श्रमणोपासक के पांच' अभिगम नहीं कहे गये हैं क्यों कि वे पौषध में बैठे हुए थे अतः उनके पास सचित्त आदि वर्जनीय द्रव्यों का अभाव था 'तएणं ते समणोपासगा कल्पाउप्पभाए जाव जलंते व्हाया, कयथलिकम्मा, जाव सरीरासरहिं तपोषणामयी मा२ नlvl, “पडिनिक खमित्ता पादविहारचारेणं सावधि नयरिं मज्ज्ञ मझेगं जान पज्जुबासइ, अभिगमो नत्थि" महार નીકળીને, પગપાળા જ તે શ્રાવસ્તી નગરીના મુખ્ય માર્ગે થઈને આગળ વચ્ચે, અને જ્યાં મહાવીર પ્રભુ વિરાજતા હતા ત્યાં ગયે ત્યાં જઈને તેણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણ કરી અને નમસ્કાર કર્યા વંદણાનમસ્કાર કરીને તેણે વિનયપૂર્વક બન્ને હાથ જોડીને ભગવાનની પર્યું પાસના કરી અહીં પાંચ અભિગમ કહ્યા નથી, કારણ કે શંખ અણગાર પૌષધમાં બેઠેલા હતા, તેથી સચિત્ત આદિ પાંચ વજનીય વસ્તુઓને તેમની પાસે અભાવ જ હતે. એવે સામાન્ય નિયમ છે કે સચિત્ત આદિ પાંચ પ્રકારની વસ્તુઓના ત્યાગપૂર્વક જ પ્રભુની સમીપે જવાય છે. તેનું નામ જ અભિગમથી યુક્ત થઈને न माय . "तएणं ते समणोवासगा कल पाउप्पभाए जाव जलते व्हावा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
भगवतीसूत्रे
कलिकम्मा जाव सरीरा साहिं सएहिं गिहेहिं तो पडिनिक्खमेति ' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः कल्ये - प्रभाते मादुष्प्रभातायां रजन्यां यावत्-सूर्ये ज्वलति - काशमाने सति स्नाताः कृतवलिकर्माणो- दत्तवायसाद्यन्नाः यावत्कृतकौतुक मङ्गलप्रायवित्ताः सर्वालङ्कारविभूषितशरीराः, स्वकेभ्यः स्वकेभ्यः - निजनिजेम्पो गृहेभ्यः प्रतिनिष्क्रामन्ति-निर्गच्छन्ति, 'पडिनिक्खमित्ता एगयओ मिलायंति ' प्रतिनिष्क्रम्य - निर्गत्य, एकतो मिलन्ति-एकत्री भवन्ति, 'मिलायित्ता सेसं जहा पढमं जाव पज्जुवासंति' एकतो मिलित्वा- एकत्रीभूय शेषं यथा द्वितीयशतके पदमोदेशके तुङ्गकनगरीवास्तव्यश्रावकाणां प्रथमं निर्गमनं प्रतिपादितम् तथैव इदमपि निर्गमनं प्रतिपत्तव्यम्, यावत् भगवतः समीपे गत्वा भगवन्तं वन्दित्वा नमस्त्विा, विनयेन माञ्जलिपुटाः सन्तो भगवन्तं पर्युपास्ते, 'तरणं समणे भगवं महावीरे तेर्सि समणोवासगाणं तीसेय महतिमहालियाए सभाए धम्मकहा जाव सएहिं गिर्हितो पडिनिक्वमंति' इसके बाद वे श्रमणोपासक प्रातः सूर्योदय होने पर स्नान करके, बलिकर्म कर के वायस आदिकों के लिये अनवितरण करके यावत्-कौतुक मंगल एवं प्रायश्चित्त करके और समस्त अलंकारों से विभूषित शरीर होकरके अपने २ घरों से निकले 'पडिनिक्aमित्ता एगयओ मिलायंति ' निकलकर फिर वे एक स्थान पर इकट्ठे हुए ' मिलायित्ता सेसं जहा पढमं जाव पज्जुवासंति' एक स्थान पर इकट्ठे होकर फिर वे इस प्रकार से चले कि जैसा प्रथम निर्गमन का वर्णन इसी के द्वितीयशतक के दशमोद्देशक में तुङ्गिकानगरी के रहने वाले श्रावकों का कहा गया है - यावत् भगवान् के समीप जाकर उन्हों ने भगवान को वन्दना की, नमस्कार किया और विनय
"
कब लिक्रम्मा, जाव सरीरा सहि सएहिं गेहेहिंतो पडिनिक्वमंति " हुवे ते ગામના અન્ય શ્રાવકે પણ પ્રભાતકાળે સૂર્યોદય થતાં જ સ્નાન કરીને, ખલિકમ કરીને (કાગડા આદિને અન્ન આપવું તેનું નામ મલિકમ' છે), કૌતુક મંગળ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને અને સમસ્ત અલકારાથી શરીરને વિભૂષિત કરીને, પાતપેાતાનાં ઘેરથી મહાવીર પ્રભુને ધ્રુણુાનમસ્કાર કરવા भाटे नीडजी पडया " पडिनिक्खमित्ता एगयओ मिलायंति " धेरथी नीडजीने તેઓ એક જગ્યાએ એકઠાં થયાં. " मिलायिता सेसं जहां पढम जाव पज्जुवासंति " तेथे महावीर स्वामी पासे देवी રીતે ગયા તેનુ વણુ ન ખીજા શતકના દસમાં ઉદ્દેશકમાં તુગિષ્ઠાનગરીના શ્રાવકોના નિગમનના વધુ ન પ્રમાણે સમજવું. “ તેમણે ભગવાનને વંદણા નમસ્કાર કર્યાં અને વિનયપૂર્વ ક બન્ને હાથ જોડીને તેમણે શ્રમણ ભગવાનની પર્યું`પાસના કરી. ’’ આ કથન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१२ उ०१९०२ शावकचरितनिरूपणम् ६८५ आराहए भवइ' ततः खलु श्रमणो भगवान महावीर स्तेषां श्रमणोपासकानां तस्यां व महाविमहालयायां समायां, पर्षदि धर्मकथा यावत् आज्ञाया आराधको भवति इति, “अस्थिलोए अस्थिअलोए" इतारभ्य "एतस्य धर्मस्य शिक्षायाम् उपस्थितः श्रमणोपासको वा श्रमणोपासिका वा विहरन् आज्ञाया आराधको भवति' इति पर्यन्तम् औपपातिकसूत्रोक्ता धर्मकथाऽत्रवाच्या। 'तएणं ते समणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोचा, निसम्म हडतुट्टा उडाए उठेति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके समीपे धर्म श्रुत्वा, निशम्य-हृदि अवधार्य, हृष्टतुष्टाः उत्थया-उत्थानेन, उत्तिष्ठन्ति, 'उठेत्ता समणं से दोनों हाथ जोड़कर उन्हों ने प्रभु की पर्युपासना की, 'तएणं समणे भगवं महावीरे तेसिं समणोवासगाणं तीसे य महतिमहालयाए सभाए धम्मकहा जाव आणाए आराहए भवइ' इसके बाद प्रभु ने इस अति. विशाल सभा में उन श्रमणोंपासकों को धर्मकथा कही, इस धर्मकथा का वर्णन ('एयस्स धम्मस्स सिक्खाए उवहिए समणोवासए वा समणो वासिया वा विहरमाणे आणाए आराहए भवइ") यहां तक औपपातिक सूत्र के छप्पनवें सूत्र में कहा गया है-सो उसे यहां पर कहलेना चाहिये । 'तएणं ते समणोवासगा भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोचना निसम्म हतुहा उठाए उठेति' इसके बाद वे श्रमणोपासक अमण भगवान् महावीर के मुख से धर्मश्रमण कर और उसे हृदय में धारण कर बहुत ही अधिक हर्षित हुए एवं संतुष्ट चित्त हुए, बाद में ५य तनुं समस्त ४थन. मी अडथु ४२ मे. “वएण' समणे भगव महावीरे तेसिं समणोवासगाण तिसे य महति महालयाए समाए धम्मकहा जाव आणाए आराहए भवइ" त्या२ मा श्रम मापन महावी ते विश સભામાં તે શ્રાવકોને ધમકથા કહી. પપાતિક સૂત્રના પદમાં સૂત્રમાં આ यथानु न मामा मा०यु छे. " अस्थि लोए, अस्थि अलोए"
॥ सूत्रमाथी २३ ४शन " एतस्य धर्मस्य शिक्षायाम् उपस्थितः श्रमणोपासिको या श्रमणापासिका वा विहरन् विहरन्ती वा आज्ञाया आराधको भवति" मा सपा पय-तनपाठ ही ' या' १३ अ५ श्वास. "तएण' ते समणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म स्रोच्चा निसम्म हतुदा उदाए उद्रेति " महावीर प्रभुनी सभी माया सनान तथा તેને હૃદયમાં અવધારણ કરીને તેમને ઘણું જ હર્ષ અને સંતોષ થયે તેઓ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८६
भगवतीस
-
भगवं महावीरं वंदंति, नमसंति' उत्याय, श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दन्ते, नमः स्यन्ति, 'वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छंति' वन्दित्वा नमस्यित्वा, यत्रैव शङ्खो नाम श्रमणोपासकः आसीत् , तत्रैव-उपागच्छन्ति' 'उवागच्छित्ता संखं समणोवासगं एवं वयासी'-उपागत्य श श्रमणोपासकम् , एवं-वक्ष्यमाणपकारेण अवादिषु:-'तुम देवाणुप्पिया! हिज्जा अम्हेहि अप्पणा चेव, एवं बवासी'-भो देवानुप्रियाः । त्वम् खलु खः-गतदिवसे अस्माकम् , आत्मनैव-स्वयमेव, एवं-वक्ष्यमाणपकारेण अवादीः यत् 'तुम्हे णं देवाणुप्पिया! विउलं असण जाव विहरिस्सामो' भो देवानुपियाः! यूयं खलु विपुलम् अशनं यावत् पानं खादिम स्वादिमम् उपस्कारयत, वयं खलु तत् विपुलम् अशनादिकम् आस्वादयन्तो विस्वादयन्तः परिभुञ्जानाः परिभाजयन्तः पाक्षिकं पौषधं प्रतिजावे अपनी ही उत्थान शक्ति से उठे, ' उट्टेसा समणं भगवं महावीर वंदति, नमसंति' उठकर उन्हों ने मण भगवान् को वन्दना की
और नमस्कार किया, 'वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छंति' बन्दना नमस्कार करके फिर वे वहां गये जहां श्रमणोपासक शंख बैठे थे 'उवागच्छित्ता संख समणोवासगं एवं वयासी' वहां अर्थात् भगवान् के समीप बैठे थे वहां जाकरके उन्होंने उस श्रमणोपासक शंख से ऐसा कहा-'तुम देवाणुप्पिया! हिज्जाअम्हे हि अप्पणा चेव एवं क्यासी' हे देवानुप्रिय ! गतदिवस आपने हमसे अपने आप ऐसा कहा था कि 'तुम्हे णं देवाणुप्पिया! विउलं असणं जाव विहरिस्सामो' हे देवानुप्रियो ! तुम लोग विपुल अशन, पान, खादिम एवं स्वादिम आहार को तैयार कराओ। हमलोग उस तभनी त्यानशतिथी या. “ उद्वेत्ता समण भगव' महावीर वंदति, नमसंति" हीनतमय श्रम नगवान महावीरने । ४री मने नमः४१२
र्या "वंदित्ता, नमंसित्ता जेणेव संखे समणोवासए सेणेव उवागच्छंति" त्यार मान्यां शमश्राव मेहता, त्यां तो गया. “उवागच्छित्ता संखं समणोवासगं एवं वयासी" मेटले है भावी२ प्रभुनी सभीष मेहता
आपनी पासे ४४२ तेमयो तर प्रमाणे ४." तुम देवाणुप्पिया ! हिज्जा अम्हे हि अप्पणा चेव एवं वयासी" देवानुप्रिय ! से माये अमन में प्रयु तु , “ तुम्हेण देवाणुप्पिया ! विउल असण जाव विहरिस्सामो"
હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે વિપુલ અશન, પાન, ખાધ અને સ્વાદ રૂપ ચારે પ્રકારને આહાર તૈયાર કરાવે આપણે બધાં ભેગા મળીને તે વિપુલ અશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
-
मजयन्द्रिका टीका २०१२ उ०१ २० २ शसखभावकचरितनिरूपणम् १८७ ग्रतः-अनुपालयन्तो विहरिष्याम इति, 'तए णं तुमं पोसहसालाए जाव विहरिए' ततः खलु अस्माकं कथनानन्तरम् स्वया पौषधशालायाम् यावत्-पौषधिकेन ब्रह्म चारिणा उन्मुक्तमणिसुवर्णेन व्यपगतमालावर्णकविलेपनेन, निक्षिप्तशस्त्रमुसलेन एकेन अद्वितीयेन दर्भसंस्तारकोपगतेन पाक्षिकं पौषधं प्रतिजाग्रता-अनुपालयताविहतम् स्थितम्, 'तं सुटु णं तुमं देवाणुप्पिया! अम्हं हीलसि' तत् तस्मात् कारणात् भो देवानुप्रिय! त्वं सुष्टु अतिशयं खलु अस्मान् अबहेलयसि-अवमन्यसे ? 'अज्जो त्ति समणे भगवं महावीरे ते समणोवासए एवं बयासी'-ततः खलु तच्छत्वा विज्ञाय वा, हे आर्याः ! इति संबोध्य, श्रमणो भगवान महावीर स्तान् श्रमणोपासकान् , एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण आदीत्-' मा गं अज्जो तुम्मे संखं समणोवासगं हीलह, निंदह, खिंसह, गरहह, अवमन्नह ! भो आर्याः ! मा विपुल अशनादिक का आस्वादन, विस्वादन, भोजन एवं परिभाजन करते हुए पाक्षिक पौषध करेंगे। 'तएणं तुमं पोसहसालाए जाव विहरिए' इसके बाद तुमने पौषधशाला में यावत् पौषधिक होकर, ब्रह्मचर्य धारण कर, मणि सुवर्ण का त्याग कर, माला वर्णक विलेपन का परिहार कर, शस्त्र और मुशल को निक्षिप्त कर अकेले दर्भ संस्तारक पर बैठकर पाक्षिक पौषध को धारण कर लिया 'तं सुई णं तुमं देवाणुप्पिया! अम्हं हीलसि' तो हे देवानुप्रिय! तुमने बहुत अच्छा किया जो तुमने इस प्रकार से हमलोगों की अवहेलना की है। अज्जो त्ति समणे भगवं महावीरे ते समणोपासए एवं वयासी' तब हे आर्यों! इस प्रकार से सम्बोधित करते हुए श्रमण भगवान महावीर ने उनसे ऐसा कहा-'माणं अज्जो! तुम्भे संखं समणोयासगं हीलह, निदह, નાદિનું આસ્વાદન, વિસ્વાદન, લેજન અને પરિભાજન કરીને પાક્ષિક પોષधनी माराधना २." “तपण तुम पोसहसालाए जाव विहरिए" त्यार બાદ અમારી સાથે બેસીને તે ભેજનનું આસ્વાદન કરવાને બદલે તમે તે પિષધશાળામાં જઈને બહાચર્ય ધારણ કરીને, મણિસુવર્ણને ત્યાગ કરીને માલા અને વિલેપનનો ત્યાગ કરીને શસ્ત્ર અને મુશલને ત્યાગ કરીને એકલા જ દર્ભના સંસ્મારક પર વિરાજમાન થઈને પૌષધશ્રત ધારણ કરી લીધું છે.” "त' सुहण तुम देवाणुप्पिया ! अम्ह हीलसि” पानुप्रिय ! मा रे तमे अभाश२ अपडेसना . ध १ ॥३४. छ? "अन्जो! त्ति समणे भगव महावीरे ते समणोवासए एवं क्यासी" सारे “3ा!" આ પ્રમાણે સાધન કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તે પ્રમાણે પાસકોને આ प्रभारी -" मा ण अज्जो! तुम्मे संख समणावासय हीलइ, निंदा, खिसइ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
भगवतीचे खलु यूयं शङ्ख श्रमणोपासकम् अवहेलयत, निन्दत, खिसयत, गर्दध्वम् , अवमन्यध्वम् , अयं भावः-मा हीलयत' इति-जातिकुलादिमर्मोद्घाटनपूर्वकं मा निर्भत्सयत, 'मा निन्दत' इति मनसा कुत्सितशब्दपूर्वकं मा अनादरं कुरुत, ‘मा खिसत' इति हस्तमुखादिविकारपूर्वकं क्षुद्रवचनेन मा प्रकोपयत, ‘मा गर्दध्वम्' इति-जनसमक्ष दोषाविष्करणपूर्वकं मा गर्दा कुरुत, 'मा अवमन्यध्वम्' इति तद्योग्य प्रतिपस्यकरणेन अबहेलनयाऽपमानं मा कुरुत । तत्र कारणमाह-'संखे णं समणोवासए पियधम्मे चेव दधम्मे चेव सुदक्खु जागरियं जागरिए ' शङ्खः खलु श्रमणोपासकः प्रियधर्मा एवं-पियो धर्मों यस्य स तथाविधः, दृढधर्मा एव-दृढो धर्मों यस्य स खिसह, गरहह, अवमनह' हे आर्यों ! आप लोग श्रमणोपासक शंख की अवहेलना मत करो, निंदा मत करो, उनसे नाराज मत होओ, उनकी गहाँ मत करो और उनका अपमान मत करो जाति, कुल आदि के मर्मका उद्घाटन करते हुए, जो भर्त्सना की जाती है उसका नाम हीलना-अवहेलना है मनमें ही जो कुत्सित शब्द बोलकर अनादर का भाव प्रकट किया जाता है उसका नाम निन्दा है हस्त मुख आदि के विकार पूर्वक जो क्षुद्र वचन कह कर कुपित किया जाता है उसका नाम खिंसना है। अन्य जनों के समक्ष दोषों को प्रकट करते हुए जो निन्दा की जाती है उसका नाम गर्दा है । तथा यथायोग्य आदर नहीं करने से जो अपमान का भाव प्रदर्शित किया जाता है उसका नाम अवमानना है । सो आप लोग इनमें एक भी बात न करें। क्यों कि कारण यह है कि 'संखेणं समणोवासए पियधम्मे चेव, दढधम्मे चेय सुदक्खु जागरियं जागरिए' इन श्रमणोपासक शंख ने कि जो प्रिय है गरहह, अवमन्त्रह" 3 मार्या! तमारे २५ श्रानी अपडेटाना ४२वी જોઈએ નહીં, નિંદા કરવી જોઈએ નહીં, તમે તેના પ્રત્યે નારાજ થશે મા, તેની ગહ કરશો નહીં અને તેનું અપમાન કરશે નહીં. (ાતી, કુલ આદિના મર્મ પ્રકટ કરીને જે ભટ્સના કરવામાં આવે છે તેનું નામ હીલનાઅવહેલના છે મનમાં જ કુત્સિત શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કરીને અનાદરને ભાવ પ્રકટ કરે તેનું નામ નિંદા છે. હાથ, મે આદિના હાવભાવ પૂર્વક કરે ક્ષદ્ર વચનોનું ઉચ્ચારણ કરીને સામેની વ્યક્તિને અધિક કુપિત કરવી તેનું નામ નારાજગી છે. અન્ય લોકો સમક્ષ દે પ્રકટ કરીને જે નિંદા કરવામાં આવે છે તેનું નામ નહીં છે. એગ્ય આદર નહીં કરીને જે અપમાન કરાય छ त नाम मनाER .) " संखेण समणोवासए पिवधम्मे चेव, वृढधन्मेव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
Hanumar
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३ १ सू०३ शकश्रावकचरितनिरूपणम् ६८९ तथाविधा, मुदृष्टजागरिकां सु-मुष्ठ दृष्टं श्रद्धादिरूपेण प्रवचनं येन स मुदृष्टः श्रमणोपासकः, तस्य जागरिका-प्रमादनिद्रा व्यपोहेन जागरण-जागरिका, तां जागरितः । कृतवान् इति ॥ मू० २॥
जागरिकाभेद वक्तव्यत्ता॥ मूलम्-'भंतेत्ति, भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमंसइ, वंदित्ता, नमस्तित्ता एवं क्यासी कइ विहाणं भंते ! जागरिया पपणत्ता? गोयमा! तिविहा जागरिया पण्णत्ता, तंजहा-बुद्ध जागरिया, अबुद्ध जागरिया सुदक्खु जागरिया।से केणटेणं एवं वुच्चइ-तिविहा जागरिया पण्णता, तंजहा-बुद्धजागरिया१, अबुद्ध जागरियार, सुदक्खु जागरिया३,? गोयमा! जे इमे अरिहंता, भगवंता उत्पन्ननागदसणधरा, जहा खंदए जाव सवन्नु सव्यदरिसी, एएणं बुद्धा बुद्ध जागरियं जागरंति१, जे इमे अणगारा भगवंतो ईरियासमिया भासासमिया जाव गुत्तबंभयारी, एएणं अबुद्धा अबुद्ध जागरियं जागरंति२, जे इमे समणोवासगा अभिगयजीवाजीवा जाव विहरंति, एएणं सुदक्खु जागरियं जागरंति३, से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइतिविहा जागरिया जाव सुदक्खु जागरिया ॥सू०३॥ धर्म जिन को ऐसे हैं तथा दृढ है धर्म जिसका ऐसे हैं, श्रमणोपासक की जागरिका-जागरण-प्रमाद, निद्रा के त्याग से जागरण किया है।सू०२॥ सुदक्खु जागरिय जागरिए” २२ मा प्रिय छ भने २ धम प्रत्येक શ્રદ્ધાવાળો હોવાને કારણે ધર્મના પાલનમાં દઢ છે એવા શંખ શ્રમ પાસકે તે પ્રમાદ રૂપ નિદ્રાના પરિત્યાગ પૂર્વક શ્રમણોપાસક જાગરિકા (જાગરણ) કરેલ છે. તેથી તેની નિંદા ગહ આદિ કરવી ઉચિત નથી. સૂ૦૨ા
भ० ८७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे छाया-भदन्त ! इति भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवम् अवादी-कतिविधा खलु भदन्त ! जागरिका प्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रिविधा जागरिका प्रज्ञप्ता, तद्यथा-बुद्धजागरिका १, अबुद्ध जागरिका२, सुदृष्ट नागरिका ३, तत् केनार्थेन एवमुच्यते-त्रिविधा जागरिका प्रज्ञप्ता-तद्यथा-बुद्धजागरिका, अबुद्धजागरिका, सुदृष्टजागरिका? गौतम ! ये इमे अर्हन्तो भगवन्तः उत्पन्नज्ञानदर्शनधराः, यथा स्कन्दका यावत् सर्वज्ञाः सर्वदर्शिनः, एते खलु बुद्धाः बुद्ध जागरिकां जाग्रति १, चे इमे अनगारा भगवन्तः ईर्यासमिताः, भाषासमिताः यावत्-गुप्तब्रह्मचारिणः, एते खलु अबुद्धाः अबुद्धजागरिकां जाग्रति २, ये इमे श्रमणोपासकाः अभिगतजीवाजीवाः यावत् विहरन्ति, एते खलु सुदृष्टजागरिकां जाग्रति, तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते-त्रिविधा जागरिका यावत् सुदृष्ट जागरिका ॥५० ३॥ ___टीका-अथ जागरणप्रस्तावात् तदभेद वक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह- भंते ! त्ति' इत्यादि । 'भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमंसह, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं वयासी-'हे भदन्त ! इति संबोध्य, भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवं- वक्ष्यमाणमकारेण अवादीत्-'कइविहाणं भंते ! जागरिया पण्णता ?' हे भदन्त ! कतिविधाः खलु
जागरिका भेदवक्तव्यता
'भंते ! त्ति भगवं गोपमे' इत्यादि। टीकार्थ-यहां जागरण का विषय है-इस कारण सूत्रकार ने इसके भेदों का कथन इस सूत्र द्वारा किया है-'भंते ! त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, बंदिसा नमंसित्ता एवं व्यासी' हे भदन्त ! इस प्रकार से सम्बोधित करके भगवान् गौतम ने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की, नमस्कार किया वन्दना नमस्कार
-Pिाना मेनु नि३५
"भंते ! ति भगव गोयमे" त्याह ટીકાથ-આ સૂત્રમાં સૂવારે ધર્મજાગરણના ભેદનું નિરૂપણ કર્યું છે"भंते ! त्ति भगव गोयमे समण' भगव' महावीर वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमसित्ता एवं क्यासी” “3 मवन् !” मा प्रजरे समोधन श२ ला. વાન ગૌતમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણ કરી, નમસ્કાર કર્યા વંદણાનમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછ–
___“कडविहाण' भंते ! जागरिया पण्णत्ता ?" मगवन् ! MR ( २) डेटा प्रा२नी ही है?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १ सू० ३ शङ्खश्रावकचरितनिरूपणम् ६९१ जागरिका-जागरणं, प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-गोयमा ! तिविहा जागरिया पण्णत्ता' हे गौतम ! त्रिविधा-त्रिप्रकारा जागरिका प्रज्ञप्ता, तभेदानाह-'तंजहा-बुद्धजागरिया, अबुद्धजागरिया, मुदक्खुजागरिया' तद्यथा-बुद्धजागरिका, अबुद्धनागरिका, सुदृष्टजागरिका, गौतमस्तकारणं पृच्छति-' से केपटेणं भंते एवं बुच्चइ-तिविहा जागरिया पण्णत्ता, तंजहा-बुद्धजागरिया, अबुद्धजागरिया, सुदक्खु जागरिया?' तत्-अथ, केनार्थेन-कथं तावत् , एवम्-उक्तरोत्या, उच्यते यत्-त्रिविधा जागरिका प्रज्ञप्ता, तघथा बुद्धजागरिका, अबुद्धजागरिका, मुदृष्ट जागरिका इति ? एतासां तिसृणां जागरिकाणां कोऽर्थः? इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा ! जे इमे अरिहंता भगवंता, उप्पन्ननाणदसणधरा जहा खंदए जाव करके फिर इस प्रकार से पूछा-'कइविहा णं भंते ! जागरिया पण्णत्ता' हे भदन्त ! जागरिका कितने प्रकार की कही गई है ? उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहा जागरिया पण्णत्ता' जागरिका तीन प्रकार की कही गई है। ' तंजहा' जो इस प्रकार से है-'बुद्धजा. गरिया, अबुद्धजागरिया, सुदखुजागरिया' बुद्धजागरि का, अबुद्धजागरिका और सुदर्शनजागरिका-सुदृष्ट जागरिका अब गौतम इन भेदों के कहने का कारण पूछते हैं-'से केणद्वेण भंते ! एवं बुच्चह, तिविहा जागरिया पण्णता-तंजहा-बुद्ध जागरिया, पण्णत्ता-तंजहाबुद्धजागरिया, अधुद्वजागरिया, सुक्खुजागरिया' हे भदन्त ! बुद्धजागरिका, अबुद्धजागरिका और सुदृष्ट जागरिको के भेद से जो आपने जागरिका के ये तीन भेद कहे हैं सो इसमें कारण क्या है ? अर्थात् इन तीन जागरिकाओं का शब्दार्थ क्या है ?
मडावीर प्रभुन। उत्त२- गोयमा ! ७ गौतम ! “तिविहा जागरिया पण्णत्ता" MORE य २नी ४४ी छ. “ तंजहा " ते १५ ५२। नाये प्राय छ-"बुद्ध जागरिया, अबुद्धजागरिया, सुदक्खुजागरिया " (१) मुद्ध જાગરિકા, (૨) અબુદ્ધ જાગરિકા અને (૩) સુદણ જાગરિકા આ ભેદનું સ્વરૂપ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમસ્વામી મહાવીરપ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે छे-" से केणद्वेण भंते ! एवं वुच्चइ तिविहा जागरिया पण्णत्ता-तंजहा बुद्धजारारिया, अबुद्धजागरिया, सुदक्खुजागरिया " है सावन् ! सुद्धगरिक, અબુદ્ધ જાગરિકા અને સુદેષ્ઠ જાગરિકાના ભેદથી આપે જાગરિકાના જે આ ત્રણ ભેદે કહ્યા છે, તેનું કારણ શું છે? એટલે કે આ ત્રણે પ્રકારની જાગરણાનું સ્વરૂપ કેવું છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा! जे इमे अरिहंता भगवंता, उप्पनना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे सव्वन्नु, सव्वदरिसी, एएणं बुद्धा बुद्धजागरियं जागरंति' हे गौतम ! ये इमे प्रतीताः अर्हन्तो जिनाः, भगवन्तः, उत्पन्नज्ञानदर्शनधरा:-केलिना, यथा स्कन्दके-द्वितीयशतके प्रथमोद्देशके स्कन्दकमकरणे प्रतिपादिता स्तथैवा वापि प्रतिपत्तव्याः, यावत्-सर्वज्ञाः सर्वदर्शिनः सन्ति, एते खलु जिनाः बुद्धाः-केवलावबोधेन, बुद्धनागरिकाम्-बुद्धानां व्यपगताज्ञाननिद्राणां जागरिका-प्रबोधो बुद्धजागरिका, तां तथाविधाम् , जाग्रति-कुर्वन्ति, 'जे इमे अणगारा भगवंतो ईरियासमिया, भासासमिया जाव गुत्तबंभयारी, एएणं अबुद्धाअवुद्ध जागरिय जागरंति' ये इमे प्रसिद्धाः अनगाराः भगवन्तः, ईर्यासमिता:-ईयांसमितियुक्ताः, इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा ! जे इमे अरिहंताभगवंता, उप्पननाणदंसणाधरा जहा खंदए जाय सम्बदरिसी, एएणं बुद्धा बुद्धजा गरियं जागरंति' जो ये प्रसिद्ध अर्हन्त जिन भगवन्त उत्पन्न ज्ञान दर्शन धारीकेवली हैं जैसे कि स्कन्दक में-द्वितीय शतक के प्रथम उद्देशक में स्कन्दक प्रकरण में कहे गये हैं उसी प्रकार से यहां पर भी जानना चाहिये-यावत् सर्वज्ञ सर्वदर्शी हैं ये जिन बुद्ध है-केवल ज्ञानरूप बोध से युक्त हैं-अतः ये बुद्धजागरिका को-जिनों की अज्ञाननिद्रा दूर हो चुकी है ऐसे विशुद्ध आत्माओं को जागरिका को करते हैं । अर्थात् सर्वज्ञ सर्वदर्शी तक जितने भी बुद्धजिनदेव हैं वे सब केवलज्ञानरूप जागरण करते हैं क्योंकि इनमें अज्ञानरूप निद्रा का सर्वथा अभाव हो चुका होता है। 'जे इमे अणगारा भगवंतो ईरियासमिया भासा णदसणधरा जहा खदए जाव सम्वन्नु सव्वदरिसी, एएण बुद्धा बुद्धजागरिय जागरंति" मत नि सानो पन शानशनने धारण કરનારા છે (જેએ) કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનથી યુક્ત છે) જેઓ સર્વસ અને સર્વદશ છે, (–અહીં બીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશકના સ્કન્દમપ્રકરણમાં કેવળી ભગવાનને જે વિશેષ–સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી પર્વતના વિશેષણેલગાડયાં છે તે ગ્રહણ કરવા જોઈએ) તેઓ બુદ્ધ ગણાય છે કેવળજ્ઞાન રૂપ
ધથી તેઓ યુક્ત હોવાથી તેમને બુદ્ધ કહે છે. તે અહેબત જિન કેવલી ભગવાન બુદ્ધ જાગરિક કરે છે. એટલે કે જેમના અજ્ઞાન રૂપી નિદ્રા દર થઈ ચુકી છે એવા વિશુદ્ધ આત્માઓની જાગરણને બુદ્ધજાગરણ કહે છે. એટલે કે સર્વજ્ઞ, અને સર્વદશી પર્વતનાં વિશેષવાળાં જેટલાં બુદ્ધ જિનેન્દ્ર દેવે છે તેઓ બધાં કેવળજ્ઞાન રૂપ જાગરણ કરે છે, કારણ કે તેમનામાંથી અજ્ઞાન રૂપ નિદ્રાનો સંપૂર્ણ પણે અભાવ થઈ ગયેલ હોય છે. “जे इमे अणगारा भगवंतो ईरियासमिया, भासासमिया, जाव गुत्तबंभयारी,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
re
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० १२ उ० १ सू० ३ शङ्खश्रावकचरितनिरूपगम् ६९३ भाषासमिता:-भाषासमितियुक्ताः यावत्-एषणासमिताः, आदानभाण्डामत्रनिक्षेपणासमिताः उच्चारप्रस्रवणखेलजल्लसिंघाण परिष्ठापणसमिताः मनोवच:कायगुप्ताः गुप्ताः गुप्तेन्द्रियाः गुप्तब्रह्मचारिणः सन्ति, एते खलु अबुद्धा:-केवलज्ञानाभावेन यथासंभवं शेषज्ञानसद्भावेन च बुद्धसदृशाः नःसादृश्यार्थकत्वात् अबुद्ध नागरिकाम्-छद्मस्थज्ञानवतां या जागरिका सा तथाविधाम् जागरिकां जापति-कुर्वन्ति । अथच-'जे इमे समणोवासगा अभिगयजीशजीवा जाव विह रति, एएण सुदक्खु जागरियं जागरंति' ये इसे प्रसिद्धाः-श्रमणोपासकाः अमि समिया, जाव गुत्तभयारी, एएणं अबुद्धा अबुद्वाजागरियं जागरंति' जो ये प्रसिद्ध अनगार भगवन्त हैं-कि जो थे प्रसिद्ध अनगार भगवन्त हैं-कि जो ईर्यासमिति, भाषासमिति से युक्त हैं यावत्-एषणा. समिति से युक्त हैं, आदानभाण्डामत्रनिक्षेपणासमिति से युक्त हैं, उच्चार, प्रस्त्रवण, खेल जल्ल, सिंघाण परिष्ठापन समिति से युक्त हैं, मनोगुप्ति पचनगुप्ति एवं कायगुप्ति से युक्त हैं, गुप्त, गुप्तेन्द्रिय, गुप्तब्रह्मचारी हैं ये सब केवलज्ञान को नहीं प्राप्त हो जाने से अवुद्ध हैं-जपतक इन्हें केवल लज्ञान प्राप्त नहीं हो गया है-तबतक अबुद्ध हैं-केवलज्ञान के विना यथासंभव और मत्यादिक ज्ञान इनमें रहते हैं, अतः ये बुद्धसदृश हैं यहां अवुद्ध में "अ" सादृश्यार्थक है इसलिये ये अबुद्ध जागरिकाछद्मस्थज्ञानधारी और समिति गुप्ति युक्त महाव्रतधारी वे अबुद्धजागरिक कहलाते हैं । तथा-'जे इमे समणोवासगा अभिगयजीवाजीवा एएण अबुद्धा अबुद्धजागरिय जागरंति" यसमिति, समिति, मा. નભાડામત્ર નિક્ષેપણસમિતિ અને ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણ ખેલજલ્લ સિંઘાણ પરિઠાપના સમિતિ, આ પાંચે સમિતિઓથી યુક્ત, મને ગુપ્તિ વચનગુપ્તિ અને કાયમુનિ, આ ત્રણ પ્રકારની ગુણિએથી યુક્ત, ગુપ્ત, સેન્દ્રિય અને ગુપ્તબ્રહ્મચારી આદિ વિશેષણેથી યુક્ત એવાં આ જે અણગાર ભગવને છે, તેમને અબુદ્ધ ગણવામાં આવે છે, કારણ કે તેમણે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી હોતી નથી. જયાં સુધી તેમને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી તેમને બુદ્ધ કહી શકાય નહીં. ભલે તેઓમાં કેવળજ્ઞાનને અભાવ હોય પણ મતિજ્ઞાન આદિના તેઓ ધારક હોય છે, તેથી તેમને બુદ્ધતુલ્ય ગણી શકાય છે “અબુદ્ધ” આ ५४मा "अ" नत्र-साहेश्य छे. तेथी तेभने अमुलगारिश हे छे. આ પ્રકારે પાંચ સમિતિ અને પાંચ ગુપ્તિથી યુક્ત મહાવ્રતધારી છદ્મસ્થ शानधारीने अमुद्ध गरि ४ छे तथ:-" जे इमे समणोवासगा अभिगयजीवाजीवा जाव विहरंति, एएणं सुक्खुजागरिय जागरिंति" श्रमणेपास।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
23E
भगवतीस्त्रे गतजीवाजीवाः-विदितजीवाजीवतत्वाः, यावत् उपलब्धपुण्यापाः इत्यादि विशेषणविशिष्टाः विहरन्ति-तिष्ठन्ति एते खलु सम्यग्दर्शनशालित्वात् सुदृष्टजागरिकाम् सुष्ठु दृष्टं श्रद्धादिरूपेण जिनप्रवचनं येन स सुदृष्टस्तस्य जागरिकाप्रमादनिद्राव्यपोहेन जागरण सुदृष्टजागरिका तां तथाविधां जागरिकां जाग्रतिविदधति, अन्ते भगवान् सर्व मुपसंहरन्नाह-'से तेणडेणं गोयमा ! एवं बुच्चइतिविहा जागरिया जाव मुदखुजागरिया' हे गौतम ! तत्-अथ, तेनार्थेनएवम्-उक्तपकारेण, उच्यते त्रिविधा जागरिका यावत्-पज्ञप्ता, तद्यथा-बुद्धजागरिका, अबुद्धजागरिका, सुदृष्ट नागरिकेति ॥सू०३।
क्रोधादिविपाक वक्तव्यता।। मूलम्-“तएणं से संखे समणोवासए समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं वयासी-कोहवसट्टेणं जाब विहरंति, एएणं सुदक्खुजागरियं जागरिति' जो ये श्रमणोपा पासक जीव और अजीव तव के ज्ञाता होते हैं-एवं उपलब्ध पुण्यपाप आदि विशेषणोंवाले होते हैं-सो ये सम्यग्दर्शनशाली होने से सुदृष्ट जागरिका को करते हैं-जो श्रद्धादिरूप से जिन प्रवचन को अच्छी तरह से देखता है वह सुदृष्ट है-इसकी जो प्रमाद, निद्रा के त्याग से जागरण है वह सुदृष्ट जागरिका है-इस प्रकार की जागरिका को ये श्रमणोपासक जन सम्यग्दर्शनशाली होने से करते हैं-'से तेणटेणं गोधमा! एवं वुच्चइ, तिविहा जागरिया जाव सुदक्खु जागरिया' इस कारण हे-गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि सुदृष्ट जागरिका तक अर्थात् बुद्धजागरिका, अधुद्ध. जागरिका और सुदृष्ट जागरिका-ये तीन जागरिकाएँ होती हैं ।सू०३॥
જીવ, અજીવ આદિ નવ તને જાણનારા હોય છે અને પુણ્ય અને પાપના ફળને સમજનારા હોય છે, તેઓ સમ્યગ્દર્શનથી યુક્ત હોવાને કારણે સુદષ્ટ જાગરિકા કરે છે. જે વ્યકિત જિનપ્રવચન પ્રત્યે શ્રદ્ધાભાવથી યુક્ત હોય છે તેને સુદણ કહે છે. તેનું પ્રમાદનિદ્રાના ત્યાગ રૂપ જે જાગરણ હોય છે તેનું નામ સુદષ્ટ નાગરિક છે. જે પ્રમાણે પાસક સમ્યગ્દર્શનથી યુક્ત હોય છે તેઓ પ્રમાદનિદ્રાનો ત્યાગ કરીને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. तेनु' नाम सुदृष्ट लय छे. “से तेणट्रेण गोयमा! एवं वुच्चइ, तिविहा जागरिया जाव सुदक्खुजागरिया" गौतम ! ते २0 ४ मे मे કહ્યું છે કે જાગરણાના બુદ્ધ જાગરિકા, અબુદ્ધ જાગરિકા અને સુદષ્ટ જાગરિકા રૂ૫ ત્રણ ભેદે છે. સૂ૦૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९५
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३० १ ० ४ शङ्खश्रावक चरितनिरूपणम् भंते! जीवे किं बंधइ, किं पकरेइ, किं चिणाइ, किं उवचिणाइ ? संखा ! कोहवसट्टेणं जाव आउयत्रजाओ सन्तकम्मपगडीओ सिढिलबंधणबद्धाओ, एवं जहा पढमे सए असंवुडस्स अणगारस्स जाव अणुपरियहइ । माणवसट्टे णं भंते! जाव एवं वेत्र एवं लाभवसट्टे वि, जाव अणुपरियहइ । तरणं ते समणोवासगा, समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं एयमहं सोच्चा, निसम्म भीया तत्था तसिया, संसारभउग्विग्गा समणं भगवं महावीरं वदति, णमंसंति, वंदित्ता, नमंसित्ता जेणेव संखे समणोवासए, तेणेव उवागच्छति, उवागच्छित्ता, संखं समणोवासगं वंदति, नमसंति, वंदित्ता, नमंसित्ता एयमहं सम्मं विणएणं भुज्जो भुजो खामेति, तरणं ते समणोवासगा सेसं जहा आलभियाए जाव पडिगया, भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदर, नमसइ, वंदित्ता नर्मसित्ता एवं क्यासी- पभूणं भंते! संखे समणोवासए देवाणुपियाणं अंतिए सेसं जहा इसिभहपुत्तस्स जाव अंतंकाहिइ । सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ ॥ सू०४॥ बारसमे पढमा उद्देसो समत्तो ॥
छाया
-
- ततः खलु स शङ्खः श्रमणोपासकः श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवम् अवादीत् - क्रोधवशाः खलु भदन्त ! जीवः किं वघ्नाति, किं प्रकरोति, किं चिनोति, किमुपचिनोति ? । शङ्ख ! क्रोधवशार्थः खलु जीवः आयुष्कवर्णाः सप्त कर्मप्रकृतीः शिथिलबन्धनबद्धाः एवं यथा प्रथमशतके असंवृतस्य अनगारस्य यावत् अनुपर्यटति । मानवशाः खलु भदन्त ! जीवः एवमेव, एवं मायावशात्र्त्तोऽपि, एवं लोभवशार्त्तोऽपि यावत् - अनुपर्यटति ! ततः खलु ते भ्रमणोपासकाः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके एतमर्थ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसो श्रुत्या, निशम्य भीताः, वस्त्राः, त्रासिताः, संसारभयोद्विग्नाः, श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दन्ते, नमस्यन्ति, बन्दिन्वा, नमस्यित्वा, यत्रैव शङ्खः श्रमणोपासक तत्रैव उपागच्छन्ति उपागत्य शङ्ख श्रमणोपासकं चन्दन्ते, नमस्यन्ति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा एतमर्थ सम्यविनयेन भूयो भूयः शमयन्ति । ततः खलु ते श्रमणोपासकाः शेषं यथा आलभिकायां यावत्-प्रतिगताः । भदन्त ! इति भगवान गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीर चन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा एवम्-अवादीप्रभुः खलु भदन्त ! शङ्ख: श्रमणोपासको देवानुमियाणाम् अन्तिके शेषं यथाऋषिभद्रपुत्रस्य यावत् अन्तं करिष्यति, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावत्-विहरति ॥मू०४॥
द्वादशे प्रथमोद्देशः समाप्तः॥ टीका-अथ कुपितानां श्रमणोपासकानां कोपोपशान्तये शङ्ख पृच्छति'तएणं से इत्यादि, 'तएणं से संखे समणोवासए समणं भगवं महावीर वंदइ, नमंसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं वयासी' ततः खलु स शङ्ख श्रमणोपासका श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा, एवम्-वक्ष्यमाणप्रकारेण
क्रोधादि विपाकवक्तव्यता
'तएणं से संखे समणोवासए' इत्यादि। टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा कुपित हुए श्रमणोपासकों के कोपोपशान्ति के लिये शंख ने भगवान से जो पूछा है-यह दिखाया गया है-'तएणं से संखे समणोवासए समणं भगवं महावीरं वंदर, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं बयासी' इसके बाद श्रमणोपासक शंख ने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की और नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार करके फिर उन्हों ने उनसे ऐसा पछा-'कोहवसट्टेणं भंते ! जीवे किं
होचाहिना विपानी तव्यता
"तएण' से संखे समणोवासए" त्याहટીકાર્થ-પિતાના ઉપર કે પાયમાન થયેલા શ્રાવકના કોપનું શમન કરવાના હેતુપૂર્વક શખ શ્રાવકે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને, ક્રોધ આદિના વિપાકના વિષયમાં, પ્રશ્નો પૂછયા છે.
"तएण से संखे समणोवासए समण भगव' महावीर वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं वयासी " त्या२ मा त म श्री श्रम लगवान મહાવીરને વંદણ કરી નમસ્કાર કર્યા. વંદણાનમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને मा प्रमाणे प्रश्न पूछया-" कोहवसट्टेग भंते ! जीवे किं बंधइ, किं पकरेइ, किं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३० १ ० ४ शङ्खश्रावकचरितनिरूपणम्
६९७
"
अत्रादीत् - 'कोहवसट्टे णं भंते! जीवे कि बंध, किं पकरेड़, किं चिणाह, किं उवचिणाइ ?' हे भदन्त ! क्रोधवशार्त्तः खलु क्रोधस्य वशात् - आर्त :- क्रोधवशवर्ती सन् जीवः कियत्संख्यकं कर्मबध्नाति ? किं कर्म प्रकरोति ? किं कर्मचिनोति ? किं कर्मसंचयं करोति ? कि कर्म उपचिनोति ? किं कर्मोपचयं करोति ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'संखा ! कोहवसट्ठे णं जीवे आउयवज्जाओ सत्त कम्मपगडीओ सिटिलबंधणबद्धाओ, एवं जहा पढमसए असंवुडस्स अणगारस्स जाव अणुपरियट्टई ' हे शङ्ख ! क्रोधवशा:- क्रोधवशवर्ती खलु जीवः, आयुष्कवर्जाः - आयुष्ककर्म वर्ज यित्वा सप्तकर्मप्रकृतीः शिथिलबन्धनबद्धा: - शिथिलबन्धनै बद्धाद्भवन्ति तर्हि ताः सप्तशिथिल बन्धनद्धाः कर्मप्रकृतीः दृढबन्धनवद्धाः करोति इत्यभिप्रायेणाह एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा प्रथमशतके प्रथमोद्देश असंवृतस्य अनगारस्य प्रकरणे प्रतिपादितं तथैव अत्रापि प्रतिपत्तव्यम् यावत् स संसारकान्तारे अनुपर्यटति-परिबंध, किं पकरे, किं चिणाइ, किं उवचिणाह' हे भदन्त ! क्रोध के यश से दुःखी हुआ जीव-क्रोधवशवर्ती बना हुआ जीव कितनी कर्म प्रकृतियों का बंध करता है? किस कर्म को वह करता है ? किस कर्म का वह चय करता है ? किस कर्म का वह संचय करता है ? और किस कर्म का वह उपचय करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'संखा ! कोहवसणं जीवे आउयवज्जाओ सत्तकम्मपगडीओ सिढिलबंधणवद्धाओ एवं जहा पढमसए असंवुडस्स अणगारस्स जाव अणुपरियहइ ' हे शंख ! क्रोधवशवर्ती हुआ जीव शिथिल बन्धन से बद्ध हुई आयुसिवाय सात कर्म प्रकृतियों को गाढबन्ध से बंधी हुई बना लेता है। इस विषय का कथन प्रथमशतक में असंवृत अनगार के प्रकरण में किया जा चुका है। सो वैसा ही कथन यहां पर भी समझना चाहिये ! ऐसा चिणाइ, किं उवचिणाइ ? " हे भगवन् ! डोधने वशवती थयेला व डेरखी ક્રમ પ્રકૃતિના મધ કરે છે? તે કયુ* ક્રમ કરે છે? તે કયા કમના ચય કરે છે? તે કયા ક્રમના સચય કરે છે ? અને તે કયા કમતા ઉપચય કરે છે ? महावीर प्रभुना उत्तर- " संखा ! कोहवसट्टेणं जीवे आउयवज्जाओ सत्त कम्मपगडीओ सिटिबंधणवद्धाओ एवं जहा पढमसए असंवुडरस अणगारस्स जाव अणुपरियट्ठइ " हे शम ! अधने अधीन मनेसेो भव शिथिल अन्ध वडे ખધાયેલી આયુ સિવાયની સાતે કમ'પ્રકૃતિને ગાઢ અન્ય વડે ખાંધેલા કરે છે. પહેલા શતકના અસંવૃત અણુગારના પ્રકરણમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને જે કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે સમસ્ત કથન અહી' પણુ ગ્રહણ કરવું જોઇએ. એવા ક્રોધી જીવ આ સ'સાર રૂપી અટવીમાં પરિભ્રમણ કર્યાં કરે છે,
भ० ८८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફ્
भगवतीस्त्रे
भ्रमति । पुनः शङ्खः पृच्छति 'माणसङ्के णं भंते ! जीवे ? एवं चेवं मायावसङ्के वि एवं लोभवसड़े वि, जात्र अणुपरियह' हे भदन्त ! मानवशार्त्तः - मानवशवर्ती खलु जीवः, इत्यादि सर्वमेवमेव, एवं मायावशातऽपि लोभवशार्थोऽपि यावत् स वह जीव इस संसाररूप अटवी में ही परिभ्रमण करता है । अब शंख प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' माणवसट्टे णं भंते ! जीवे' हे भदन्त ! मानकषाय के वशवर्ती हुआ जीव कितनी कर्म प्रकृतियों का बंध करता है? किस कर्म को वह करता है ? किस कर्म का वह चय करता है ? किस कर्म का वह संचय करता है ? किस कर्म का वह उपचय करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे शंख ! ' एवं चेव ' जैसा कथन क्रोधकषाय के वशवर्ती हुए जीव के विषय में किया गया है वैसा ही कथन यहां पर भी जानना चाहिये इसी प्रकार का कथन माया कषाय वशवर्ती बने हुए जीव के विषय में और लोभकषाय वशवर्ती बने हुए जीव के विषय में भी जानना चाहिये तात्पर्य कहने का यह है कि चारों कषायों में से किसी भी एक कषाय के वशवर्ती हुआ जीव आयुकर्म को छोड़कर शेष सात कर्म प्रकृतियों का बंध करता है और उन्हें दृढबन्धन से बांधता है इसी प्रकार से स्थितिबंध और अनुभाग आदि बन्धों में भी वह दीर्घस्थितिवाली करके तीव्र अनुभाग से युक्त
शमना अन-" माणवमट्टे ण भंते! जीवे " इत्यादि है लगवन् ! માન રૂપ કષાયને અધીન થયેલા જીવ કેટલી ક્રમ પ્રકૃતિના ખધ કરે છે? કયુ' ક તે કરે છે? તે કયા ક્રમ ના ચય કરે છે ? કયા ક્રમના સચય કરે છે? કયા ક્રમના ઉપચય કરે છે?
महावीर प्रसुनो उत्तर- " एवं चेव " अधउषायथी युक्त मनेा भवना વિષયમાં જેવુ... કથન કરવામાં આવ્યુ છે, એવું જ કથન માનકષાયથી યુક્ત અનેલા જીવ વિષે પણ સમજવું. માયાકષાયને આધીન અનેલા જીવ વિષે પણ એવું જ કથન સમજવુ' લેાભકષાયને આધીન અનેલા જીવ વિષે પણ એવું જ કથન ગ્રહણ કરવું'. આ કથનનુ તાત્પય એ છે કે ક્રોધાદિ ચારે કષાયામાંના કાઇ પણ એક કષાયને વશવતી અનેલે જીવ આચુકમ સિવાયની સાતે ક્રમ પ્રકૃતિઓના મધ કરે છે એટલું જ નહી પણ તે તેમને દૃઢ બનવાળી કરે છે, એજ પ્રમાણે સ્થિતિમધ, અનુભાગખધ આફ્રિ બન્ય વિષે પણ સમજવું એટલે કે તે કેમ પ્રકૃતિઓને તે જીવ દીર્ઘ સ્થિતિવાળી અને તીવ્ર અનુભાગવાળી કરીને તેમના અન્ય કરે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३०१ सू०४ शङ्खश्रावकारितनिरूपणम् १९९ संसारकान्तारेऽनुपर्यटति। 'तएणं ते समणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमटुं सोचा निसम्म भीया तत्था तसिया संसारभउचिग्गा समणं भगवं महावीरं वंदंति, नमसंति' ततः खलु ते श्रमणोपासका श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके-समीपे, एतमर्थ-पूर्वोक्तार्थ क्रोधादीनां कटुविपाकं श्रुत्वा, निशम्य. हृदि अवधार्य भीताः जन्ममरणेभ्य प्रस्त्रा:-त्रासयुक्ताः नरकादिदुःखेभ्यः, त्रासिताःघोरसंसारभयोद्विग्ना:-भवभयविह्वलाः सन्तः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यन्ति, 'वंदित्ता, नमंसित्ता, जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छंति' वन्दित्वा, नमस्यित्वा, यत्रैव शङ्खः श्रमणोपासकः आसीत , तत्रैव उपागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता संखं समणोवासगं वंदति, नमसंति,' उपागत्य, शङ्ख श्रमणोपासकं करके उन्हें बांधता है। 'तएणं ते समणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स ऑतियं एयमढे सोच्चा निसम्म भीया तत्था तसिया संसारभविग्गा समणं भगवं महावीर वंदंति, नमसंति' इसके बाद उन श्रमणोपासकों ने कषाय करने वाले जीवों की क्या स्थिति होती है ऐसा कथन श्रमण भगवान महावीर के मुख से सुना-तष वे क्रोधादि कषायों के कटुक विपाक को हृदय में अवधारण करके जन्ममरण से बहुत डर गये नरकादिकों के दुःखों से त्रस्त हो गये घोर संसारपरिभ्रमण से त्रास को प्राप्त हो गये इस प्रकार संसारभय से विह्वल बने हुए उन श्रमणोपासकों ने भगवान महावीर को वन्दना की, उन्हे नमः स्कार किया 'वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छंति' वन्दना नमस्कार करके फिर वे जहां श्रमणोपासक शंख
"तएण ते खमणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स अतिय एयमहूँ सोच्चा निसम्म भीया तत्था तसिया संसारभउव्विग्गा समण भगव' महावीर' बंदति नमसंति" पाययुत वानी की स्थिति याय छ ? से श्रम स. વાન મહાવીરને મુખે શ્રવણ કરીને, અને ક્રોધાદિ કષાયના ભયંકર વિપાકને હદયમાં અવધારણ કરીને, તેઓ જન્મમરણના ભયથી વિહલ થઈ ગયા, નરકાદિના દુઃખના વિચારથી ત્રાસી ગયા, અને ઘોર સંસારાટવીમાં પરિભ્રમણ કરવું પડશે એવું જાણીને વ્યાકુળ બની ગયા આ પ્રકારે સંસારભયથી વિહલ થયેલા તે શ્રમણે પાસકોને, શંખશ્રાવક પર ક્રોધ કરવા માટે પસ્તા थवा साश्या तभो श्रम लगवान महावीर एनिमरा२४ा. "वंदित्ता, नमंसित्ता, जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छंति" महावीर प्रभुने - नमः४२ ४शन, या शम श्रमणोपास मेटी तो त्या तया गया. "उवागच्छित्ता संख समणोवासग वंदति, नमसंति" या ने तभए श्रमाया.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
७००
----
भगवतीसरे वन्दन्ते, नमस्यन्ति, 'वंदित्ता, नमंसित्ता एयम8 मम्मं विणएणं भुज्जो भुज्जो खामेंति' वन्दित्वा, नमस्यित्वा, एतमर्थ-सम्यक्तया, विनयेन भूयोभूयः-वारंवारं समयन्ति । 'तएणं ते समणोवासगा सेसं जहा आलभियाए जाव पडिगया' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः शेषं यथा आलभिकायाम् एकादशशतकस्य द्वादशोद्देशके तया यावत्-प्रतिगताः, 'भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीर', बंदइ, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता, एवं वयासी'-ततः खलु हे भदन्त ! इति सम्बोध्य भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवंबैठे थे वहां पर आये 'उवागच्छित्ता संखं समणोवासगं वंदति, नर्मसंति' वहां आकरके उन्हों ने सब से पहिले शंख श्रमणोपासक को वन्दना की और नमस्कार किया 'वंदित्ता नमंसित्ता एयम४ सम्म विणएणं भुज्जो २ खामेंति' वन्दना नमस्कार कर फिर उन्हों ने अपने छारा हुए अविनयरूप दोष की बडे ही विनम्र भावों से ओतप्रोत होकर क्षमायाचना की 'तएण ते समणोवासगा सेस जहा आलभियाए जाव पडिगया' इसके आगे का कथन जैसा आलभिका नगरी के श्रमणोपासकों के विषय में किया गया है-वैसा ही इनका कथन जानना चाहिये । तात्पर्य यही है कि फिर ये सब अपने २ घर पर चले आये इसके बाद 'भंते ! त्ति भगवं गोयमे समण भगवौं महावीरं बंद, नमंसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी' भगवान गौतम ने हे भदंत! इस प्रकार से संबोधित करते हुए श्रमण भगवान महावीर को वन्दना से भने । ४३१ नम२४४२ ४ा. “वंदित्ता नमंसित्ता सम्म' विणएण भुज्जो २ खामेति" वयानमार शन तभी पताना द्वारा ४२राये અવિનયરૂપ દોષને માટે ઘણુજ વિનમ્ર ભાવે, વારંવાર ક્ષમા યાચી.
"तएण ते समणोवासगा संखं जहा आलभियाए जाव पडिगया" त्यार બાદ તેઓ શંખ શ્રાવક પાસેથી વિદાય થઈને પિતપોતાને ઘેર ગયા આ વિષયને અનુલક્ષીને આલભિકા નગરીના શ્રાવકના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું ત્યાર બાદ શુ બન્યું તે હવે પ્રકટ કરવામાં આવે છે
___“ भंते ! ति भगव गोयमे समण भगव' महावीर' वंदइ नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं' वयासी” “समन्" मा रे साधन ४शन मग. વાન ગૌતમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણ કરી અને નમસ્કાર કર્યા. વંદણનમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને આ પ્રમાણે પૂછયું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०१
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२० १ सू० ४ शङ्खश्रावक बरितनिरूपणम् वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्- 'पभूणं भंते! संखे समगोत्रासए देवाणुप्पियाणं अंतिए ! सेसं जहा इसिभद्दपुत्तस्स जाव अंतं काहि' हे भदन्त ! प्रभुः समर्थः खलु किम् शङ्खः श्रमणोपासकः देवानुप्रियाणाम् अन्तिके पव्रज्यां ग्रहीतुम् ? भग वानाह - हे गौतम! शेषं सर्वं यथा एकादशशतके द्वादशोदेश के ऋषिभद्रपुत्रस्य प्रतिपादनम् कृत तथैव अस्यापि शङ्खस्य प्रतिपादनं कर्तव्यम् यावत् सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति तथाच - यथा ऋषिभद्रपुत्र - श्रमणोपासकः बहुभिः शीलव्रत - गुणव्रत - विरमण - प्रत्याख्यान - पौषधोपवासैः यथा प्रतिगृहीते स्तपः कर्मभिः आत्मानं भावयन् बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयित्वा मासिक्या संलेखनया नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार करके फिर उन्हों से ऐसा पूछा - 'पभू णं भंते ! संखे समणोवासए देवाणुप्पियाणं अंतिए, सेस जहा इसिभद्दपुत्तस्स जाव अंतं काहिइ ' हे भदन्त ! श्रमणोपासक शेख आप देवानुप्रिय के पास क्या दीक्षित होकर के यावत् समस्त दुःखों का अन्त करेगा ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम! ऋषिभद्रपुत्र की तरह इनके विषय में भी कथन जानना चाहिये इनका प्रतिप्रादन ग्यारहवें शतक के बारहवें उद्देशक में किया गया है। इस प्रकार से जैसा उन्होंने समस्त दुःखों का अन्त किया है उसी प्रकार से ये शख श्रमणोपासक भी समस्त दुःखों के अंत कर्त्ता होंगे। तात्पर्य कहने का यह है कि जिस प्रकार से श्रमणोपासक ऋषिभद्र पुत्र धारण किये हुए अनेक शीलव्रत, गुणव्रत, विरमण, प्रत्याख्यान और पौषधोपवासों से आत्मा को भावित करते हुए अनेक वर्षों से श्रमणोपासक पर्याय का पालन करते आरहे हैं और पालन करके वे मासिकी संलेखना धारण
DONDO
"(
पभूण भंते! संखे समणावासए देवाणुप्पियाण अंतिए, सेसं जहा इसि - भद्दपुत्तरस जाव अंत काहिइ " हे भगवन्! शु श्रम पास श આપ દેવાનુપ્રિયની પાસે દીક્ષિત થઇને (યાવત્) સમસ્ત દુ:ખાના અંત કરશે ? ઉત્તર-હા, ગૌતમ ! ઋષિભદ્રપુત્રના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવુ' જ કથન શંખ શ્રાવક વિષે પણ સમજવુ. અગિયારમાં શતકના ભારમાં ઉદ્દેશકમાં ઋષિભદ્રપુત્રનું વધુ ન કરવામાં આવ્યું છે. તે જેવી રીતે નિર્વાણુ પામ્યા, એવી જ રીતે શંખ શ્રાવક પણ દીક્ષા લઈને અનેક તપાની આરાધના કરીને નિર્વાણ પામશે આ કથનનુ તાત્પર્ય એ છે કે જે પ્રકારે શ્રમ@ાપાસક ઋષિભદ્ર પુત્ર ધારણ रेखा अनेक शीसव्रत, शुशुक्त, विरभणु, પ્રત્યાખ્યાન અને પોષપવાસ વડે આત્માને ભાવિત કરતા થકા અનેક વર્ષની શ્રમણેાપાસક પર્યાયનું પાલન કરી રહ્યા છે, અને પાલન કરીને એક માસના સથારા કરીને અનશન દ્વારા ૬૦ ભકતાનુ' છેદન કરીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०२
भगवतीचे आत्मानं जूषयित्वा षष्टिं भक्तानि अशनया छित्वा आलोचितपतिक्रान्तः समाधिप्राप्तः कालमासे कालं कृत्वा सौधर्म कल्पे अरुणाभे विमाने देवतया उत्पत्स्यते अथ च तस्य चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः भविष्यति, सतश्च-तस्मादेवलोकाद आयुःक्षयेण स्थितिक्षयेण चयं च्युत्वा महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति, भोत्स्यते मोक्ष्यते परिनिर्वास्यति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति, इत्यादिकं वर्णितं तथा अत्रापि वर्णनीयम् । अन्ते गौतमो भगवद्वावचं प्रमाणयन्नाह-सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव बिहाइ' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व कर अनशन द्वारा ६० भक्तों का छेदन करके आलोचना प्रतिक्रमण द्वारा आत्मशुद्धि करेंगे और कालमास में काल कर वे सौधर्मकल्प में अरुणाभविमान में देव की पर्याय से उत्पन्न होंगे वहां उनकी स्थिति चार पल्योपम की होगी, अन्त में आयु एवं स्थिति के क्षय से वे उस देवलोक से च्युत होकर महाविदेहक्षेत्र में सिद्धि प्राप्त करेंगे, केवल.. ज्ञान द्वारा समस्त चराचर पदार्थों को जाननेवाले होंगे, समस्त कर्मों से छूटेंगे, बिलकुल शीतीभूत हो जायेंगे और समस्त दुःखों के अन्तकर्ता बनेगे इत्यादि रूप से वर्णित हुआ समस्त वर्णन यहां पर भी कहना चाहिये। अब अंत में भगवान् के वचनों में सत्यताख्यापन करने के निमित्त प्रभुसे गौतम कहते हैं-'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति जाव विहरइ' हे भदन्त ! आप के द्वारा कहा गया यह सब विषय
આલેચના પ્રતિક્રમણ દ્વારા આત્મશુદ્ધિ કરશે અને કાળને અવસર આવે કાળધર્મ પામીને સૌધર્મક૯પમાં અરુણાભ નામના વિમાનમાં ચાર પળેપમની સ્થિતિવાળા દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થશે ત્યાંની આયુ સ્થિતિનો ક્ષય થતાં ત્યાંથી ચ્યવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય રૂપે ઉત્પન્ન થશે તેઓ કેવળજ્ઞાન દ્વારા સમસ્ત ચરાચર પદાર્થોને જોઈ શકશે અને સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિર્વત અને સમસ્ત દુઃખના અંતકર્તા બનશે. આ પ્રકારનું વર્ણન ઋષિભદ્રપુત્ર વિષે ત્યાં કરવામાં આવ્યું છે. એવું જ વર્ણન અહીં શ્રમણોપાસક શંખ વિશે ગ્રહણ કરવું જોઈએ હવે સૂવને ઉપસંહાર કરવામાં આવે છે.
મહાવીર પ્રભુનાં વચને પ્રત્યે શ્રદ્ધા પ્રકટ કરતાં ગૌતમ સ્વામી કહે છે 8-" सेव' भै! सेव भंते ! ति जाब विहरह" "D सन् ! मापे मा વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય જ છે. આપની વાત યથાર્થ જ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० १२ उ. १०४ शङ्खधावकचरितनिरूपणम् ७०३ सत्यमेवेति यावत्-श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यित्वा, संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति-तिष्ठति ॥सू० ४।।
॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगदालभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषा____कलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपधनकान्थनिर्मापक
वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायो श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख़्यायां व्याख्यायां द्वादशशतके
प्रथमोद्देशकः समाप्तः॥१२-१॥ यथार्थ हीहै, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय यथार्थ ही है। इस प्रकार कह कर वे गौतम अन्त में यावत् संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०४॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीमत्र" की प्रमेय. चन्द्रिका व्याख्याके बारहवें शतक का पहला उद्देशक समास ॥१२-१॥ આ પ્રમાણે કહીને ભગવાનને વંદણાનમસ્કાર કરીને, સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા, એવા ગૌતમ સ્વામી પિતાના સ્થાન પર વિરાજ. માન થઈ ગયા //સુત્રા નાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના બારમા શતકને પહેલે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૨-૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४
भगवतीस्त्रे
अथ द्वितीयोदेशकः मारभ्यते
द्वादशशतकस्य द्वितीयोदेशकस्य संक्षिप्तविषयवर्णनम् ।
9
कौशाम्याः नगर्याः वर्णनम्, उदायनराजस्य वर्णनम्, जयन्ती - श्रमणोपासिकायाः वर्णनं च ततो जयन्त्याः मृगावती सहितायाः भगवतो महावीरस्य वन्दनार्थ प्रस्थानम्, ततो जयन्त्याः प्रश्नप्ररूपणम् - यथा कस्मात् कारणात् जीवो गुरुकं कर्म प्राप्नोति ? इति, ततो भव्यत्वं जीवस्य स्वाभाविकं वर्तते, परिणामजन्यं वा वर्तते ? इति प्ररूपणम्, कि सर्वे भव्यजीवाः मोक्षं प्राप्स्यन्ति ? तथा सति अयं लोकः किं भव्यजीवरहितो भविष्यति ? इति प्रश्नोत्तरम्, किं शयनं श्रेयस्करं वर्तते ? किंवा जागरणं श्रेयस्करं वर्तते ? इत्यादि प्रश्नोत्तरम्, ततः कि श्रेयस्करम्, किंवा दुर्बलत्वं थे रस्करम् ? इत्यादि प्ररूपणम्, किं निरलसत्वं दूसरे उद्देशेका प्रारंभ
सब
बारहवें शतक के इस द्वितीय उद्देशक का संक्षिप्त विषय वर्णन इस प्रकार है - कौशाम्बी नगरी का वर्णन उदायन राजा का वर्णन जयन्ती श्रमणोपासिका का वर्णन मृगावती सहित जयन्ती का भगवान् महावीर को वन्दना के लिये प्रस्थान जयन्ती के प्रश्नों की प्ररूपणा जैसे किस कारण से जीव गुरुक (भारी) कर्म को प्राप्त करता है इत्यादि जीव में भव्यत्व स्वाभाविक है या परिणामजन्य है ? ऐसी प्ररूपणा क्या जितने भी भव्यजीव हैं वे सब मोक्ष को प्राप्त करेंगे ? यदि हां, तो ऐसी स्थिति में सब ही भव्य जीव जब मोक्ष में चले जावेंगे तो यह लोक क्या भव्यजीवों से रहित हो जावेगा ? ऐसे प्रश्न का उत्तर क्या सोना श्रेयस्कर है या जागना श्रेयस्कर है ? इत्यादि प्रश्न का उत्तर सबलता श्रेयस्कर है या दुर्बलता श्रेयस्कर है ? इत्यादि प्ररूपणा आलस्य रहित होना
બારમા શતકના બીજા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
ખારમાં શતકના ખીજા ઉદ્દેશકના સક્ષિસ સારાંશ-કૌશામ્બી નગરીનુ’ વણુન–ઉત્ક્રાયન રાજાનું વર્ષોંન-જયન્તી નામની શ્રાવિકાનું વર્ણન-મુગાવતી અને જયન્તીનુ મહાવીર પ્રભુને વંદણુા કરવા માટે ગમન-જયન્તીના પ્રશ્નોની પ્રરૂપણા-કયા કારણે જીવ ગુરુ કમના અન્ય કરે છે? જીવમાં સભ્યત્વ સ્વાભાવિક છે, કે પરિણામ જન્ય છે! જેટલા ભવ્ય જીવે છે તેએ સઘળા શુ મેક્ષ પ્રાપ્ત કરશે ? જો આ પ્રશ્નના જવામ હકારમાં હાય, તા ન્ય જીવા માસે ગયા બાદ શુ' લેાક ભન્ય જીવાથી રહિત થઈ જશે ? શું સૂકું તે શ્રેયસ્કર છે કે જાગવું શ્રેયસ્કર છે? શું સખલતા શ્રેયસ્કર છે કે દુઃખ લતા ચક્કર છે? શું આળસ રાહતતા શ્રેયસ્કર છે કે આળસયુક્તતા શ્રેયરફર છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० १२ उ०२ सू० १ उदायनराजवर्णनम् ७०५ शोभनं वर्तते ? किंवा अलसत्वं शोभनं वर्तते ? इत्यादि प्ररूपणंच, तदनन्तरम् भोत्रेन्द्रियवशार्तस्य जीवस्य कार्यमरूपणम् , जयन्त्याः प्रवज्याग्रहणंच ।
उदायनवक्तव्यता। मूलम्-" तेणं कालेणं, तेणं समएणं कोसंबी नामं नयरी होत्था वण्णओ, चंदोवतरणे चेइए, वण्णओ, तत्थ णं कोसंबीए नयरीए, सहस्साणीयस्स रन्नो पोत्ते सयाणीस्स रपणो पुत्ते चेडगस्स रन्नो नत्तुए मिगावईए देवीए अत्तए जयंतीए समणोवासियाए भत्तिज्जइ उदायणे नामं राया होत्था, वण्णओ। तत्थणं कोसंबीए नयरीए सहस्साणीयस्स रन्नो सुण्हा सयाणीयस्त रन्नो भजा चेडगस्स रन्नो धूया उदायणस्स रणो माया जयंतीए समणोवासियाए भाउज्जा, मिगावई नामं देवी होत्था, वण्णओ। सुकुमाल जाव सुरूवा समणोवासिया जाव विहरइ। तत्थ णं कोसंबीए नयरीए सहस्साणीयस्स रणो धूया सयाणीयस्स रण्णो भगिणी उदायणस्स रन्नो पिउच्छा मिगावईए देवीए नणंदा वेसाली सावयाणं अरहंताणं पुवसिजायरी, जयंती नाम समणोवासिया होत्था, सुकुमाल जाव सुरूवा अभिगय जाव विहरइ ॥सू०१॥ ___ छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये कौशाम्बीनाम नगरी भासीत् , वर्णकः, चन्द्रावतरणं चैत्यम् , वर्णकः, तत्र खलु कौशाम्ब्यां नगर्या सहस्रानीकस्य रामः पौत्रः, शतानीकस्य राज्ञः पुत्रः, चेटकस्य राज्ञो नप्ता मृगावत्याः देव्याः श्रेयस्कर है अलसता श्रेयस्कर है इत्यादि प्ररूपणा इसके बाद श्रोत्रेन्द्रिय के वश से आत जीव के कार्यकी प्ररूपणा जयन्ती का दीक्षित होना।
આ પ્રનોના મહાવીર પ્રભુ દ્વારા ઉત્તર- શ્રેત્રેન્દ્રિયને વશવત થયેલા આતજીવના કાર્યની પ્રરૂપણુ-જયન્તી દ્વારા પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરાવી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०६
भगवतीसूत्रे आत्मजः, जयन्स्याः श्रमणोपासिकायाः भावजः उदायनो नाम राजा आसीत, वर्णकः, तत्र खलु कौशाम्ब्यां नगर्या सहस्रानीकस्य राज्ञः स्नुषा शतानीकस्य राज्ञो भार्या चेटकस्य राज्ञो दुहिता उदायनस्य राज्ञो माता जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः भावजाया मृगावती नाम देवी आसीत्, वर्णकः, सुकुमार यावत् सुरूपा, श्रमणोपासिका यावत् विहरति, तत्र खलु कौशम्ब्यां नगर्यां सहस्रानीकस्य राज्ञो दुहिता, शतानीकस्य राज्ञो भगिनी, उदानस्य राज्ञः पितृष्वसा, मृगावत्याः देव्याः ननन्दा वैशालिश्रावकाणाम् अर्हतानाम् पूर्वशय्यातरा जयन्तीनाम श्रमणोपासिका आसीत् , सुकुमार यावत् सुरूपा अभिगत यावत् विहरति ॥मू०१॥
टीका-प्रथमोद्देशके श्रमणोपासकविशेषैः प्रनितार्थस्य महावीरकृतनिर्णयः मरूपितः द्वितीयोदेशके तु श्रमणोपासिकाविशेषैः प्रनितार्थस्य महावीरकृतनिर्णय मरूपयितुमाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि. 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं कोसंबी नामं नयरी होत्या, वण्णओ, चंदोवतरणे चेइए, वण्णओ' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये कौशाम्बी नाम नगरी आसीत् , वर्णकः, अस्याः कौशाम्ब्याः वर्णनम् औपपातिके
उदायनवक्तव्यता 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि। टीकार्थ-प्रथम उद्देशक में श्रमणोपासक विशेषों द्वारा पूछे गये प्रश्नों के अर्थ का जो निर्णय महावीर ने किया है उसकी प्ररूपणा की गई है अब इस द्वितीय उद्देशक में श्रमणोपासिका विशेषों द्वारा जो पम किये गये हैं उनपर महावीर ने जो निर्णय दिया है उसकी प्ररूपणा की जा रही है-'तेणं कालेणं तेणं समएणं कोसंबी नाम नयरी होत्था' उस काल और उस समय में कौशाम्बी नाम की नगरी थी 'वण्णभो' चंदोवतरणे चेहए वणो ' इसका वर्णन औपपातिक सूत्र में वर्णित चंपा नगरी के जैसा जानना चाहिये वहां पर चन्द्रावत
-Gायन रानी तव्यता
" तेण कालेण तेण' समएण" इत्याहिટીકાથ–પહેલા ઉદ્દેશકમાં અમુક શ્રમણોપાસક દ્વારા મહાવીર પ્રભુને પૂછાયેલા પ્રશ્નોની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છેહવે આ બીજા ઉદ્દેશકમાં જયન્તી નામની શ્રાવિકા દ્વારા મહાવીર પ્રભુને પૂછવામાં આવેલા પ્રશ્નને મહાવીર પ્રભુ દ્વારા જે ઉત્તર અપાયે હતું તેની પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે. " तेण कालेण तेण समरण कोसंबी नाम नयरी होत्था" ते अणे मन त समये भी नामनी नगरी ती. “वण्णओ चंदोवतरणे चेइए वण्णमो" અપાતિક સૂત્રમાં ચંપા નગરીનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે એવું કૌશામ્બી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
Los
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०२१०१ उदायनराजवर्णनम् चम्पानगरी वर्णनवदवसे यम् । चन्द्रावतरणं नाम चैत्यम्-उद्यानम् आसीत् , वर्णकः, अस्य चन्द्रावतरणस्य चैत्यस्य वर्णनम् पूर्णभद्रनामकचैत्यवर्णनवद् विज्ञेयम् । 'तत्थ णं कोसंबीए नयरीए सहस्साणीयस्स रण्णो पोत्ते, सयाणीयस्स रण्णो पुत्ते चेडगस्स रणो नत्तुए, मिगावतीए देवीए अत्तए, जयंतीए समणोवासियाए भत्तिज्जइ उदायणे नामं राया होत्था, वण्णओ' तत्र खलु कौशाम्ब्यां नगर्याम्, सहस्रानी. कस्य राज्ञः पौत्रः-पुत्रस्यापत्यम् , शतानीकस्य राज्ञः पुत्रः, चेटकस्य राज्ञो नप्तापुत्रीपुत्रः, मृगावत्या देव्याः आत्मनः-तन्नः, जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः भाजः-भातपुत्रः, उदायनो नाम राना आसीत् , वर्णकः, अस्य उदायनस्य राज्ञो वर्णनं कूणिकराजादिवर्ण नवदवसेयम् , 'तस्थ णं कोसंबीए नयरीए सहस्साणीयस्स रणो सुण्हा सयाणीयस्स रणो भज्जा चेडगस्स रण्णो धृया, उदायणस्स रण्णो माया जयंतीए समणोवासियाए, भाउज्जा, मिगावती नामं देवो होत्था, वण्णो, रण नाम का उद्यान था इसका भी वर्णन पूर्णभद्र चैत्य के वर्णन की तरह से ही जानना चाहिए। 'तस्थ णं कोसंबीए नयरीए सहस्सा. णीयस्स रण्णो पोत्ते सयाणीयस्स रणो पुत्ते, चेडगस्स रणो नत्तुए, मिगावतीए देवीए अत्तए, जयंतीए समणोवासियाए भत्तिजए उदायणे नाम राया होत्था-वणओ' उस कौशांबी नगरी में उदायन नाम का राजा था यह सहस्रानीक राजा का पौत्र था-पुत्र का पुत्र था-शतानीक राजा का पुत्र था, चेटक राजा का नाती था-पुत्री का पुत्र था, मृगावती देवी का पुत्र था-जयन्ती श्रमणोपासिका का भतीजा-भाई का पुत्र था इसका वर्णन कूणिक राजाकी तरह जानना चाहिये। तत्थण कोसंबीए नयरीए सहस्साणीयस्स रणो सुहा, सयाणीयस्स रणो भन्जा चेडगस्स रण्णो धूया, उदायणस्स रणो माया जयंतीए समणोवासियाए નગરીનું વર્ણન સમજવું આ નગરીમાં ચાવતરણ નામનું ઉઘાન હતું તેનું व पूर्णभद्र थैत्याना न ४ सभा. “ तत्थणं कोसंबीए नयरीए सहस्साणीयस्स रण्णो पोते सयाणीयस्स रण्णो पुत्ते, चेडगग्स रण्णो नत्तुए, मिगावतीए देवीए अत्तए, जयंतीए समणोवासियाए भत्तिज्जइ, उदायणे नाम राया होत्था, वण्णओ" તે કૌશામ્બી નગરીમાં ઉદાયન નામનો રાજા હતો તે સહસાનીક રાજાને પૌત્ર અને શતાનીક રાજાનો પુત્ર હતો તે ચેટક રાજાની દીકરીને દીકર અને મૃગાવતીને પુત્ર હતે જયન્તી શ્રાવિકાને તે ભત્રીજે (ભાઈને પુત્ર) थत त पूणि २ तेनु वन सम. “ तत्थणं कोसंबीए नयरोय सहस्साणीयास रगो सुण्हा, सयाणीयस्स रण्णो भज्जा, चेडगस्त रणो धूया, उदायणस्त रण्णो माया, जयंतीए समणोवासियाए भाउज्जा मिगावई नाम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
सुकुमाल जाव सुरूवा समणोवासिया जाव विहर' तत्र खलु कौशाम्ब्यां नगर्यां सहस्रानीकस्य राज्ञः स्नुषा-पुत्रवधूः शतानीकस्य राज्ञो भार्या, चेटकस्य राशो वैशाली भूपतेः, दुहिता कन्या, उदायनस्य राज्ञो माता-जननी, जयन्त्याः श्रमगोपासिकायाः भातृजाया- मातृपत्नी, मृगावती नाम देवी आसीत्, वर्णकः, अस्याः मृगावत्याः वर्णनं देवानन्दादिवर्णनवद विज्ञेयम्, सा च मृगावती देवी सुकुमार यावत्पाणिपादा, सुरूपा - परमसौन्दर्यवती श्रमणोपासिका यावत्-व्यअनलक्षणगुणोपेता विहरति तिष्ठति, 'तत्य णं कोसंबीए नयरीए सहस्साणीयस्स रण्णो धूषा सयानीयस्तरणो भगिणी उदायणस्स रणो पिउच्छा मिगावईए देवीए नणंदा वेसाली सावयाणं अरहंताणं पुव्वसिज्जायरी जयंती नामं समणोवासिया होत्या, सुकुमाल जात्र सुरुवा अभिगय जाव विहरइ ' तत्र खलु कौशाभाउजा मिगावई नाम देवी होत्था-वण्णओ, सुकुमाल जाव सुरूया समणोवासिया जाव विरह उस कौशांबी नगरी में मृगावती नामकी देवी थी यह सहस्रानीक की पुत्रवधू थी, शतानीक राजा की भार्या थी वैशाली के राजा चेटक की कन्या थी, उदायन राजाकी माता थी और श्रमणोपासका जयन्ती की भाभी थी इसका वर्णन देवानन्दा आदि के वर्णन की तरह से जानना चाहिये यह मृगावती सुकुमार हाथ पैर वाली थी परम सौन्दर्य युक्त थी श्रमण जनों की उपासिका यी यावत् इसका शरीर व्यञ्जनलक्षणो से युक्त था ' तत्थ णं कोसंबीए नगरीए सहरसाणीयस्स रण्णो धूया, सयाणीयस्स रण्णो भगिणी, उदापणस्स रण्णो पिउच्छा मिगावईए देवीए नणंदा वेसालीसावयाण अरहंताणं पुण्वसिज्जायरी जयंती नाम समणोवासिया हथा, सुकुमाल
3
७०८
देवी होत्या, वण्णओ, सुकुमाल जाव सुरूवा समणोवासिया जाव विहरइ ” ते કૌશામ્બી નગરીમાં જે મૃગાવતી નામની શ્રાવિકા રહેતી હતી તેના પરિચય હવે કરવામાં આવે છે. તે હસ્રાનીક રાજાની પુત્રવધુ, શતાનીક રાજાની ભા, વૈશાલીના રાજા ચેટકની કુંવરી, ઉદાયન રાજાની માતા અને જયન્તી શ્રવિકાની ભેાજાઈ થતી હતી તેવાનદા આદિ જેવુ. વન સમજવું તે મૃગાવતી સુકુમાર ચરણુ અને કરથી યુક્ત હતી, અતિશય સૌ સપન્ન હતી, શ્રમણેાની ઉપાસક હતી. અને તેનુ શરીર ઉત્તમ લક્ષણેાથી યુક્ત હતુ. " तत्थ णं कोसंबीए नयरीए सहरसाणीयस्स रण्णा धूया, सयाणीयर भगिणी, उदायणस्स रण्णो पिउच्छा, मिगावईए देवीए नणंदा, बेसालीसावयाणं अहंताणं पुब्वसिज्जायरी जयंती नाम समणोवासिया होत्था, सुकुमाल जाव सुरूवा अभिगय जाव विहरs " ते शाम्मी नगरीमां सडुखानी रामना पुत्री भयन्ती
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० २ ० १ उदायमराजवर्णनम्
७०९
Fori rani saratकस्य राज्ञो भगिनी, मृगावत्या देव्याः ननन्दा - पति मगिनि, वैशालिश्रावकाणाम् वैशालिको भगवान् महावीरस्तस्य वचनं शृण्वन्ति श्रान्तिवा सिकत्वादिति वैज्ञानिक श्रावकास्तेषाम्, आर्हतानाम् - अर्हद्भक्तानाम् श्रमणानाम्, पूर्वशय्यावरा - मथमस्थानदात्री, साधवः पूर्व समागताः सन्त स्तद्गृहे एव प्रथमं वसति याचन्तेस्म तेषां वसतेः स्थानदात्रीत्वेन प्रसिद्धस्वादिति सा पूर्व शय्यातपदेन प्रसिद्धा आसीत् सा का - इत्याह-जयन्ती नाम श्रमणोपासिका आसीत्, सा च जयन्ती सुकुमार यावत् पाणिपादा, सुरूपा-परमसुन्दरी, अभिगत यात्रत - जीवानीवा - विदितजीवाजीवतत्वा विहरति अस्ति । सू० १ ॥
मूलम् - तेणं कालेणं, तेणं समएणं, सामीसमोसढे, जाव परिसा पज्जुवासइ । तपणं से उदायणे राया इमीसे कहाए लट्टे समाणे तुट्ठे कोडुंबिय पुरिसे सहावेइ, सद्दावित्ता, एवं वयासी - खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! कोसंबिं नयरिं सभितरजाव सुरुवा अभिगय जाब विहरइ ' उस कौशाम्बी नगरी में सहस्रानीक राजा की पुत्री जयन्ती नाम की श्रमणोपासिका रहती थी यह शतानीक राजाकी बहिन थी उदाधन राजा की फुआ थी मृगावती देवी की ननन्द थी तथा शालिक भगवान् महावीर के वचनों को सुनने सुनाने में रसिक होने के कारण उनके साधुओं की प्रथम शय्यातरस्थानदात्री थी जब जब साधु आते तब वे पहिले उससे ही वसति की याचना करते थे इसलिये यह उनके ठहरने के लिये स्थानदानीरूप से प्रसिद्ध थी अतः इसी कारण यहां उसे प्रथमशय्यातर" पद से विशिष्ट करके कहा गया है। यह हाथ पैरों से बहुत सुकुमार थी परमसुन्दरी थी जीव अजीव आदी जीवाजीवतत्व की ज्ञाता थी || सू० १ ॥
66
રહેતી હતી તે શતાનીક રાજાની બેન થતી હતી, દાયન રાજાની ફાઈ થતી હતી અને મૃગાવતીની નદ થતી હતી. તે શ્રમણેાની ઉપાસક હતી ભગવાન મહાવીરના વચનેાને શ્રવણુ કરવાની રુચિવાળી હાવાને કારણે તે તેમના સાધુએ ની પ્રધાન સ્થાનદાત્રી હતી મહાવીર પ્રભુના त्यां माश्रयस्थान अवश्य भजी रहेतु, ते
કાઈ પણ સાધુને તેને येतेने भाटे सही " प्रथम
शय्यातर
પ્રથમ સ્થાન દાત્રી ’’વિશેષણના પ્રયાગ કરાયા છે તે સુકુમાર આદિ વિશેષણથી યુક્ત હતી, ઘણી જ સુંદર હતી અને જીવ અજીવ વિગેરે જીવા જીવ તત્ત્વનીજ્ઞાતા હતી, ઇત્યાદિ વર્ણન અહીં' ગ્રહણ કરવુ' //સૂ॰૧
ܕܕ
wwer
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०
भगवती सूत्रे
बाहिरियं एवं जहा कूणिओ तहेव सव्वं जाव पज्जुवासइ । तणं सा जयंती समणोवासिया इमीसे कहाए लद्वट्टा समाणी तुट्टा जेणेव मियावई देवी तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता मियावइं देविं एवं वयासी एवं जहा नवमसए उसभदत्तो जाव भविस्स । तणं सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए जहा देवाणंदा जाव पडिसुणेइ । तरणं सा मियावई देवी, कोडंत्रियपुरिसे सहावेइ, सदावेत्ता, एवं वयासी - खिप्पामेत्र भो देवाणुपिया ! लहुकरणजुत्तजोइयं जाव धम्मियं जाणपवरं जुत्तामेव उवट्टवेह जाव उबटूवेंति, जाव पच्चपिणंति । तणं सा मियावई देवी, जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं पहाया कयवलिकम्मा जाव सरीरा बहूहिं खुज्जाहिं जात्र अंतेउराओ निग्गच्छ, निग्गच्छित्ता, जेणेव बाहिरिया उवद्वाणसाला, जेणैव धम्मिए जाणप्यवरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता जाव दुरुढा, तरणं सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं धम्मियं जाणप्पवरं दुरूढा समाणी नियगपरियालगा जहा उसभदत्तो जाव धम्मियाओ जाणप्पवराओ पच्चोरुहइ । तएणं सा मियावई देवी, जयंतीए समणोवासियाए
-
।
सद्धिं बहूहिं खुज्जाहिं सड़ि जहा देवाणंदा जाव वंदित्ता, नमंसित्ता उदायणं रायं पुरओ कुठिइ या चेव जाव पज्जुत्रासइ । तएणं समणे भगवं महावीरे उदायणस्स रन्नो मियावईए देवीए जयंतीए समणोवासियाए, तीसे य महतिमहलियाए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०२ १०१ उदायनराजवर्णन
७१ जाव परिसा पडिगया, उदायणे पडिगए, मि यावई देवी वि पडिगया ॥सू० २॥
छाया- तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, स्वामी समवसृतः, यावत्-पर्षत् पयुपास्ते, ततः खलु स उदायनो राजा अस्याः कथायाः लब्धार्थः सन हृष्टतष्टः, कौटुम्बिफपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा, एवम् अवादीत्-क्षिपमेव भो देवानुपियाः! कौशाम्बी नगरी साभ्यन्तरबाद्याम् एवं यथा कुणिकस्तथैव सर्व यावत् पर्युपास्ते, ततः खलु सा जयन्ती श्रमणोपासिका अस्याः कथायाः लब्धार्थी सती दृष्टतुष्टा यत्रैव मृगावती देवी तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य मृगावती देवीम् एवम् अवादीत्-एवं यथा नरमशतके ऋषभदत्तो यावत् भविष्यति । ततः खलु सा मृगावती देवी जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः यथा देवानन्दा यावत् प्रतिशणोति, ततः खलु सा मृगावती देवी कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवम् अवादीत-क्षिप्रमेव भो देवानुपियाः ! लघुकरणयुक्तयोजित यावत् धार्मिक यानप्रवरं युक्तमेव उपस्थापयत, यावत् उपस्थापयन्ति, यारत्मत्यर्पयन्ति । ततः खलु सा मृगावती देवी जयन्त्या श्रमणोपासिकया सार्द्धम् स्नाता कृतबलिकर्मा यावत् शरीरा बहीभिः कुब्जाभिः यावत् अन्तःपुरात निर्गच्छति, निर्गत्य, यत्रैव बाबा उपस्थानशाला, यत्रैव धार्मिक यानप्रवरं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य यावत् दरूढा, ततः खलु सा मृगावती देवी जयन्त्या श्रमणोपासिक या सार्द्धम् , धार्मिक यानपवरम् दूढा सती निजकपरिवारका यथा ऋषभभदत्तो यावत् धार्मिकात् यानमवरात् प्रत्यवरोहति । ततः खलु सा मृगावती देवी जयन्त्या श्रमणोपासिकया सार्दम् , बहीभिः कुब्जाभिः साढे यथा देवानन्दा यावत् वन्दित्वा, नमस्यित्वा, उदायानं राजानं पुरतः कृत्वा स्थितैव यावत्-पर्युपास्ते, ततः खलु श्रमणो भगगान् महावीरः उदायनस्य राज्ञः मृगावत्या देव्याः, जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः, तस्याः च महातिमहालयायां यावत् पर्षत् प्रतिगता। उदायनः प्रतिगतः। मृगावती देव्यपि प्रविगता ।।मू०२॥
टीका-अथ जयन्तीभगवतोः प्रश्नोत्तरमाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि, 'तेणं कालेणं तेणं समएणं, सामोसमोसढे जाव, परिसा पज्जुवासइ'-तस्मिन् काले,
'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि । टोकार्थ-तेणं कालेणं तेणं समएणं सामी समोसढे जाव परिसा पज्जुवासइ' उस काल और उस समय में महावीर स्वामी पधारे
“तेण कालेणं तेणं समएणं " त्या:साथ-"तेणं कालेणं तेणं समएणं सामी समोसढे जाव परिया पन्जुवा. सह" त आणे भन त समये श्रम लगवान महावीर शानी नगीना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
भगवतीने तस्मिन् समये, स्वामी-महावीरः समवमृतः यावत्, समवसृतं भगवन्तं वन्दितं नमस्यित, धर्मकयां श्रोतुं च विनयेन प्राञ्जलिपुटा पर्षत् पर्युपास्ते, 'तएणं से उदायणे राया इमीसे कहाए लढें समाणे हट्टतुट्टे कोडुबियपुरिसे सहावेइ, सदावेत्ता, एवं वयासी'-ततः खलु स उदायनो राजा अस्याः महावीरस्य समवसरणरूपायाः कथायाः लब्धार्थ:-ज्ञातार्थः सन् हृष्टपुष्टः कौटुम्बिकपुरुषान्-आज्ञाकारि सेवकान् शब्दयति-आहयति, शब्दायित्वा- आहूय, एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेणअवादी-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! को संबि नरि सभितरवाहिरियं एवं जहा कूणिो तहेव सन्ध जाव पज्जुवालइ' भो देवानुप्रियाः ! क्षिप्रमेव-शीघ्रमेय, कौशाम्बी नगरी साभ्यन्तरवाह्याम्-अभ्यन्तर बहिः सहिताम् एत्र-पूर्वोक्तरीत्या, पधारे हुए प्रभु को वन्दना करने के लिये और उन्हें नमस्कार करने के लिये तथा उनसे धर्मोपदेश सुनने के लिये परिषदा अपने २ स्थान से निकली और प्रभु के पास पहुँच कर बडे विनय से दोनों हाथ जोड़कर वह उनकी पर्युपासना करने लगी 'तएणं से उदायणे राया इमोसे कहाए लढे समाणे हतुट्टे कोडुंबियपुरिसे सहावेइ, सहावित्ता एवं वयासी' जब उदायन राजा को महावीर स्वामी के आने का समाचार ज्ञात हुआ-तब बहुत अधिक हर्षित एवं संतुष्ट चित्त हुआ और उसी समय अपने कौटुम्बिक आज्ञाकारी पुरुषों को बुलाया बुलाकर फिर उनसे उसने इस प्रकार कहा-'खिपामेव भो देवाणुप्पिया! कोसंवि नयरिं सभितरवाहिरियं एवं जहा कूणिओ तहेव सव्व जाव पज्जुवासह' हे देवानुप्रियो ! तुम लोग जितने जल्दी से हो सके उतनीजल्दी ચન્દ્રાવતરણ ચિત્યમાં પધાર્યા પ્રભુને વંદણુનમસ્કાર કરવાને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળવાને માટે લોકોને સમૂહ પિતપોતાને ઘેરથી નીકળે. પ્રભુની પાસે બને હાથ જોડીને ઘણાજ વિનયપૂર્વક તેમણે તેમની પર્યું પાસના કરી.
"तएणं से उदायणे राया इमीसे कहाए ल समाणे हद्वतुढे कोडुंबियपुरिसे सहावेइ, सहावित्ता एवं वयासी' या यन २० भावीर પ્રભુના આગમનના સમાચાર જાણ્યા, ત્યારે તેને અત્યંત હર્ષ અને સંતોષ થયો એજ વખતે તેણે પોતાના કૌટુંબિક પુરુષને (અજ્ઞાકારી પુરુષને) मासापान मा प्रमाको माज्ञा भाषी-“ खिपामेव भो देवाणुप्पिया! कोसंविं नयरिं सम्भितरबाहिरियं एवं जहा कूणिो तहेव सव्व जाव पज्जुवासह" 3 દેવાનુપ્રિયે! તમે બનતી ત્વરાથી કૌશામ્બી નગરીના બાહ્યાભાગેને તથા અંદ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०२ ० २ उदायनवर्णनम्
७३ यथा कुणिको राजा औपपातिके वर्णितस्तथैव अत्रापि अयम् उदायनो वर्णनीयः, सर्व यावत्-परिष्फरुन, कौशाम्बी नगरी परिष्कृत्य पुष्पसूक्तोरणादिभिः मुसज्जी कुरुत तथा सम्पाप ममाज्ञां प्रत्यर्पयत, ततः खल्ल ते कौटुम्बिकपुरुषाः कौशाम्बी नगरीम् उदायनराजाज्ञानुसारं साभ्यन्तरबायां परिष्कृत्य पुष्पसूक्तोरणादिभिः सुसज्जीकृत्य उदायनस्याज्ञां प्रत्यर्पयन्ति, ततः उदायनो राजा धर्मकयां श्रोतुम् महापौरस्याभिगमपञ्चकपूर्वकं विनयेन शुश्रूषमाणः पाञ्जलिपुटो भगवन्तं पर्युपास्ते, से कौशाम्बी नगरी को भीतर से और बाहर से सज्जित करो, उसे मालाओं से एवं तोरणों से सुसज्जित करो। इस प्रकार से करके इस मेरी आज्ञानुसार कार्य करके मुझे पीछे सूचित करो। इस प्रकार से सुनकर उन लोगों ने उदायन राजा की आज्ञानुसार कौशाम्बी नगरी को भीतर बाहिर से परिष्कृत करके और पुष्पमालाओं एवं तोरणों से सुसज्जित करके उदायन राजा की आज्ञा को पीछे लौटादिया-इसी प्रकार का वर्णन
औपपातिक सूत्र में कूणिक राजा के विषय में आया है अतः ऐसा ही वर्णन यहां पर किया गया है। कौटुम्बिक पुरुषों द्वारा अपनी आज्ञा के अनुसार कौशाम्बी नगरी की भीतर वाहिर से सफाई और सज्जित हो जाने की खबर पाकर उदायन राजा धर्मकथा सुनने के लिये महापार के पास पांच अभिगम पूर्वक पहुँचे बडे विनय के साथ धर्म सनने की अभिलाषा से युक्त हुए वे दोनों हाथ जोड़कर उनकी पर्युपासना રના ભાગોને સાફ કરી, આખી નગરીને માલાઓ અને તેરણાથી શણગારે અને મારી આજ્ઞાનુસાર કરીને મને ખબર આપ રાજાની આ પ્રકારના આજ્ઞા થતાં જ તેમણે કૌશામ્બી નગરીના બાહ્ય અને અંદરના ભાગેને સાફ કરાવ્યા, પાણી છંટાવ્યું અને પુષ્પમાલાઓ અને તેર વડે નગરીને સુસજિજત કરી ત્યાર બાદ તેમણે રાજાની પાસે જઈને કહ્યું કે “રાજન ! આપની આજ્ઞાનુસાર નગરીને સુસજિજત કરવામાં આવી ચુકી છે. ” પપાતિક સૂત્રમાં કૃણિક રાજાના વિષયમાં આ પ્રસંગને અનુલક્ષીને વિસ્તારપૂર્વક વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તે વર્ણન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. આજ્ઞાકારી પુરુષ દ્વારા ઉપર્યુક્ત સમાચાર જાણીને ઉદાયન રાજા મહાવીર પ્રભુને વંદપાનમસ્કાર કરવાને માટે તથા ધર્મોપદેશ સાંભળવાને માટે રવાના થયા પાંચ અભિગમ પૂર્વક મહાવીર પ્રભુ પાસે પહોંચીને, તેમને વંદણુનમસ્કાર કરીને, ધર્મોપદેશ સાંભળવાની અભિલાષા સાથે વિનયપૂર્વય બને હાથ તેડીને તે તેમની પર્યું પાસના કરવા લાગે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१४
भगवती सूत्रे
'तरणं सा जयंतीसमणोवासिया इमीसे कहाए लट्ठा समाणी हहतुड्डा' ततः खलु सा जयन्ती श्रमणोपासका अस्याः भगवतः समवसरणरूपायाः कथायाः लब्धाय - ज्ञातार्था सती हृष्टतुष्टा भूत्वा 'जेणेव, मियावई देवी, तेणेव उवागच्छ' यत्रेव मृगावती देवी आसीत् तत्रैवोपागच्छति, 'उवागच्छित्ता, मियाव देवि एवं वयासी' - उपागत्य मृगावतीं देवीम् एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्' एवं जो नयमसर उसमदत्तो जाव भविस्सर' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा नवमशतके श्रयत्रिंशत्तमोदेश के ऋषभदत्तप्रकरणे प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम्, यावत्श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य दर्शनम् आत्मनः कल्याणार्थं भविष्यति । 'तरणं सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए जहा देवाणंदा जाव पडिसुणेइ । ततः खलु सा मृगावती देवी जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः वचनं यथा नवमशतके करने लगे । 'तरणं सा जयंती समणोवासिया इमीसे कहाए लडट्ठा समाणी हट्टतुट्ठा' इसके बाद जयन्ती श्रमणोपासिका को जब महावीर स्वामी के आने की खबर पड़ी तब वह बहुत अधिक हर्षित हुई और 'जेणेव मियाबई, देवी तेजैव उवागच्छद्द ' जहाँ मृगावती देवी थी वहीं पर पहुँची 'उबागच्छित्ता मियावई देविं एवं वयासी' वहां पहुँच कर उसने मृगावती देवी से इस प्रकार कहा- ' एवं जहा नवमसए उसभदत्तो जाव भविस्सह ' यहां पर जैसा कथन पहिले नौवें शतक में ३३ वें उद्देशक में ऋषभदत्तप्रकरण में कहा गया है वैसा ही कथन यहां पर भी करना चाहिये - यावत् श्रमण भगवान् महावीर के दर्शन अपने कल्याण के निमित्त होंगे। 'तरणं सा मियाबाई देवी जयंतीए समणोवासियाए जहा देवाणंदा जाब पडिसुणे' इस प्रकार श्रमणोपासिका
,
"तरणं सा जयंती समणोवासिया इमीसे कहाए कट्टा समाणी हदुतुट्ठ” તે નગરમાં વસતી જયંતી શ્રમણેાપાસિકાને પણ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના સમાચાર જાણી ઘણા જ હર્ષ અને સાષ થયા, અને " जेणेव मियाबई देवी, तेणेव उवागच्छइ " ते क्यां भृगावती हेवी ती त्यां अर्ध " उवागच्छित्ता मियावई देवि एवं वयासी" त्यां धने तेथे भृगावती देवीने या प्रभावे - " एवं जहा नवमसए उसमदन्तो जाव भविश्वर " नवमां शतम्ना उउभां उद्देशम्भां ઋષભદત્તના પ્રકરણાં આ વિષયને અનુલક્ષીને જેવુ. કથન કરવામાં આવ્યુ छे, मेवु थन सही पशु श्रश्वानुं " શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના દર્શન આપણા કલ્યાણુનું નિમિત્ત બનશે. ” આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત પૂર્વોક્ત ક્રયન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. “ तपूर्ण वा मियाबाई देवी जयंतीए समोसियाए जहा देवानंदा जाव पछिसुणे" हेवी रीते ऋषभहत्तना गया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०२ सु०२ उदायनवर्णनम्
७१५ त्रयस्त्रिंशत्तमोद्देशके देवानन्दा यावत्-ऋषभदत्तस्य वचनं प्रतिशृणोति, तथैव इव. मपि प्रतिशृणोति-स्वीकरोति, 'तएणं सा मियावती देवी कोडुंबियपुरिसे सहावेह, सदावित्ता, एवं वयासी' ततः खलु मृगावती देवी कौटुम्बिकपुरुषान् आज्ञाकारि सेवकान् शब्दयति-आह्वयति, शब्दयित्वा-आहूय, एवं- वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! लहुकरणजुत्तजोइय जाव धम्मियं जाणप्प. वर जुत्तामेव उवट्ठवेह, जाव उबट्ठवेंति, जाव पच्चप्पिणंति' भो देवानुप्रियाः ! क्षिपमेव-शीघ्रमेव, लघुकरणयुग्ययोजित यावत्-लघुकरणौ-वेगपूर्वकगमनवन्तौ यौ युग्ययोजितौ यावत्-अत्यन्तमसिद्धौ वृषभौ, ताभ्यां वृषभाभ्यां युक्तमेवयोजितमेव, धार्मिकम् , यानपवरम्-श्रेष्ठवाहनम् , उपस्थापयत-सज्जीकृत्य समानयत, ततः खलु यावत्-ते कौटुम्बिापुरुषाः तथाविधलघुकरणयुग्ययोजितवृषाभ्यां युक्तमेव धार्मिकं यानप्रवरम् , उपस्थापयन्ति तथा मृगावत्या आज्ञप्ति जयन्ती के वचन सुनकर मृगावती देवी ने उसके वचन को ३३ में उद्देशक में वर्णित ऋषभदत्त के वचन को देवानन्दा के समान स्वीकार कर लिया 'तएणं सा मियावती देवी कोडंबियपुरिसे सद्दावेइ, सहावित्ता एवं वयासी' इसके बाद मृगावतो देवी ने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया
और बुलाकर उनसे ऐसा कहा-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! लहुक. रणजुत्तजोइय जाव धम्मियं जाणप्पवर जुत्तामेव उवट्टवेह' हे देवानुप्रियो ! तुम लोग शीघ्र ही वेग पूर्वक गतिशाली दो प्रसिद्ध बैलों से युक्त धार्मिक श्रेष्ठ वाहन को सज्जित करके उपस्थित करो तब उन कौटु. म्बिक पुरुषों ने मृगावती देवी के कहे अनुसार वेगगतिशाली दो बैलों से योजित करके धार्मिक श्रेष्ठ वाहन को उपस्थित कर दिया इस प्रकार से करके उन्हों ने फिर मृगावती देवी को इसकी सूचना दे दी પ્રકારનાં વચનને દેવાનંદાએ સ્વીકાર કર્યો હતો, એજ પ્રમાણે જયન્તીનાં વચનેને મૃગાવતી દેવીએ પણ સ્વીકાર કર્યો (નવમાં શતકના ૩૩માં ઉદ્દેશકમાં દેવાનંદાએ કેવા વચનો દ્વારા ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણનાં વચનેને સ્વીકાર ४यों , ते मतान्यु छ) “तएणं सा मियावई देवी कोडुंबियपुरिसे सहावेइ, सहावित्ता एवं वयासी" त्या२ माह भृगापती वास माज्ञारी पुरुषान मायावी ॥ प्रमाणे यु:-" खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया बहुकरण जुत्त जोइय जाव धम्मिय जाणप्पवर जुत्तामेव उववेह" वानुप्रिये! तमे मनीश તેટલી વરાથી, ઘણાં જ ઝડપી ગતિવાળા એવા શ્રેષ્ઠ બળદ જોડીને ધાર્મિક શ્રેષ્ઠ યાન (રથ હાજર કરો મૃગાવતી દેવીની આજ્ઞા પ્રમાણે તેમણે ઘણાં જ ઝડપી બે શ્રેષ્ઠ બળદે જોડેલું ધાર્મિક શ્રેષ્ઠ યાન મહેલને દ્વારે ઉપસ્થિત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस प्रत्यर्पयन्ति, 'तएणं सा मियाबई देवी जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं बहाया कय. बलिकम्मा जाब सरीरा बहूहिं खुज्जाहि जाव अंतेउराओ निग्गच्छइ' ततः खल सा मृगावती देवी जयन्त्या श्रमणोपासिकया सार्द्धम, स्नाता-कृतस्नाना, कृत. बलिकर्मा, दत्तवायसाधन्ना यावत्-अल्पमहाधोभरणालंकृतशरीरा, बहीभि:अनेकाभिः, कुब्जामिः, यावत्-दासीभिः सह परिता अन्तःपुरातू निर्गच्छति, 'निग्गच्छित्ता, जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला, जेणेव धम्मिए जाणप्पवरे, तेणेव उपागच्छइ, उवागच्छित्ता जाव दुरूढा' अन्तःपुरात् निर्गत्य, यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला आसीत् यत्रैव धार्मिकं यानप्रवरम् आसीत् , तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य, यावत्-धार्मिकं यानप्रवरम् आरूढा-आरूढवती । 'तएर्ण सा मियावई देवी 'तएण सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं नहाया, कयवलिकम्मा जाव सरीरा बहहिं खुज्जाहिं जाव अंतेउराओ निग्गच्छइ, इसके बाद वह मृगावती देवी जयन्ती श्रमणोपासिका के साथ स्नान करके और काकादि के लिये अन्नदेने रूप बलिकर्म करके यावत् अल्प भार वाले आभूषणों से जो कि बहुत अधिक कीमत के थे अपने शरीर को अलंकृत करके अनेक कुब्ज दासियों से युक्त होकर अंतःपुर से निकली-'निग्गच्छित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्टाणसाला, जेणेव धम्मिए जाणप्पवरे तेणेव उवागच्छइ' निकलकर वह जहां बाहर में उपस्थानशाला थी और जहां वह धार्मिक यान प्रवर था वहां पर आई 'उवागच्छित्ता जाव दुरूढा' वहां आकर वह उस धार्मिक यान प्रवर पर सवार हो गई 'तएणं सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए
युभने २. पातनी भृगावती वीर ५५२ माथी. “ तएणे सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं व्हाया, कयबलिकम्मा जाव सरीरा बहूहि खुज्जाहिं जाव अंतेउराओ णिगच्छइ" त्या२ मा भृगावती हेपी यती શ્રમણે પાસિકા સાથે સ્નાન કર્યું, વાયસેને અન્ન દાન દેવારૂપ બલિકર્મ આદિ પૂર્વોક્ત ક્રિયા કરી ત્યાર બાદ વજનમાં હલકાં પણ અતિ મૂલ્યવાન આભૂષણથી પિતાના શરીરને વિભૂષિત કરીને, અનેક કુજ દાસીએથી વીંટળાયેલી એવી તે મૃગાવતી દેવી જયન્તી શ્રાવિકા સાથે અંતઃપુરમાંથી मार नीजी. " णिग्गच्छित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला, जेणेव धम्मिए जाणपवरे तेणेव उवागच्छइ" त्यांची नाणीने मान्य 6५स्थान (सलाभ७५) ती अने न्यायामि श्रे०४ यान तु, त्यो त पडेयी "उवागच्छित्ता जाव दुहढा" त्याने ते ४यती श्राविका साथे त डी. “तएण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
ASHLEE
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०२ ०२ उदायनवर्णनम्
७७ जयंतीए समणोवासियाए सद्धि धम्मियं जाणप्पार दुरुढा समाणी नियगपरिवा लगा जहा उसमदत्तो जाव धम्मियाओ जाणप्पवराओ पच्चोरुहइ' ततः खलु सा मृगावती देवी जयन्त्या श्रमणोपासिकया सार्द्ध धार्मिकं यानपावरम् आरूढा सती, निजकपरिवारका निजपरिवारपरिटता यथा ऋषभदत्तमकरणे, नवमशतके त्रयस्त्रिंशत्तमोद्देशके प्रतिपादितम् तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम् , यावत्-धार्मिकात् यान प्रारात् प्रत्यवरोहति-अवतरति, 'तएणं सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं बहूहिं खुज्जाहिं जहा देवाणंदा जाव वंदित्ता, नमंसित्ता, उदायणं रायं पुरओ कडे ठिइया चेव जाव पज्जुवासइ' ततः सा मृगावती देवी जयन्त्या श्रमणोपासिकया सार्द्धम् बहीभिः कुब्जाभिः दासीमिः परिवृता यथा देवानन्दा नवमशतके त्रयस्त्रिंशत्तमोद्देशके पतिपादिता तयैव यावत्-वन्दित्वा, नमस्यित्वा सद्धिं धम्मियं जाणप्पवरं दुरूढा समाणी नियगपरिवालगा जहा उसभदत्तो जाव धम्मियाओ जाणप्पवराओ पच्चोरुहइ' इस प्रकार श्रमणो. पासिका जयन्ती के साथ धार्मिक श्रेष्ट यान पर चढ़ी हुई वह मृगावती देवी अपने परिवार से युक्त हुए ऋषभदत्त के प्रकरण में-नौवें शतक में ३३ वे उद्देशक में कहे अनुसार उस धार्मिक श्रेष्ठ यान से नोचे उतरी 'तएणं सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं बहूहिं खुजाहिं जहा देवाणंदा जाव वंदित्ता नमंसित्ता उदायणं राय पुरओ कई ठिझ्या चेव जाव पज्जुवासह' नीचे उतर कर उस मृगा. वतीने श्रमणोपासिका जयन्ती के साथ अनेक कुब्ज दासियों से परिवृत हुई देवानन्दा की तरह जैसा कि नौवें शतक में ३३३ उद्देशक सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं धम्मिय आणप्पवर दुरूढा समाणी नियगपरिवालगो जहा उसमदत्तो जाव धम्मियाओ, जाणत्पवराओ पच्चोरुहइ " श्रमसि ! यातानी साथ धामि श्रेष्ठ यानमा मेसीन મહાવીર પ્રભુના દર્શન કરવા જતી તે મૃગાવતી દેવીનું વર્ણન ઋષભદત્તના પ્રકરણમાં પિતાના પરિવારથી યુક્ત એવી દેવાનંદ બ્રાહ્મણના તે પ્રસંગના વર્ણન પ્રમાણે સમજવું. ચદ્રાવતરણ ચૈત્ય (ઉદ્યાન)ની સમીપે તેમણે રથને ઊભો २॥ ये अन तेथे। २थमाथी नये तय “तरण सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं बहूहिं खुज्जाहि जहा देवाणंदा जाव वंदित्ता नमंसित्ता उदायण राय पुरओ कट्ट टिइया चेव जाव पज्जुवामइ” त्यार साह, मन કુબ્બાઓથી વીંટળાયેલી તે મૃગાવતી દેવીએ શમણે પાસિકા જયન્તીની સાથે મહાવીર પ્રભુને વંદણું નમસ્કાર કર્યા અહી’ સમસ્ત કથન નવમા શતકના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१८
भगवतीसूत्रे स्वपुत्रमुदायनं राजानं पुरतः अग्रे कृत्वा, तत्रैव, स्थितेच, यावत् विनयेन प्राञ्जलिपुटा भगवन्तं पर्युपास्ते, 'तएणं समणे भगवं महावीरे उदायणस्स रणो, मियावईए देवीए, जयंतीए समणोवासियाए, तीएय महतिमहालियाए जाव परिसा पडि. गया' ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः उदायनस्य राजो मृगावत्याः देव्याः, जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः तस्या महातिमहालयाया अतिविशालायाः पर्षदि धर्म परिकथयति, धर्मकथां श्रुत्वा, पर्षत् पतिगता, 'उदावणे पडिगए, मियावई देवी वि पडिगया' उदायनो राजा प्रतिगतः, मृगावती देव्यपि प्रतिगतास्वगृहं गता ॥सू० २॥
मूलम्-'तएणं सा जयंती समणोवासिया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा, निसम्म, हतुट्रा समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं वयासीमें कहा गया है प्रभु को वन्दना की और उन्हें नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वह अपने पुत्र उदायन राजा को आगे करके समघसरण में आई और खडी २ बडे विनय के साथ प्रभु की पर्युपासना करने लगी 'तएण समणे भगवं महावीरे उदायणस्स रण्णो मियावईए देवीए जयंतीए समणोवासियाए तीए य महति महालियोए जाव परिसा पडिगया' इसके बाद श्रमण भगवान महावीर ने उदायन राजा को एवं उस की माता मृगावती देवी को तथा श्रमणोपासिका जयन्ती को उस अति विशाल परिषद को धर्मोपदेश दिया धर्मोपदेश सुनकर पर्षत् विसजित हो गई 'उदायणे पडिगए मियावई देवी विपडिगया' उदायन राजा और माता मृगावती देवी ये दोनों भी अपने घर पर आ गये ॥१० २।। ૩૩માં ઉદ્દેશકમાં દેવાનંદાના કથન પ્રમાણે સમજવું પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને તે પિતાના પુત્ર ઉદાયન રાજાની પાછળ, બને હાથ જોડીને વિનય पूर्व प्रसुनी ५युपासना ४२ती यही समवसरमा शमी २ही. “तएण समणे भगव' महावीरे उदायणस्स रण्णो मियावईए देवीए जयंतीए समणोवासियाए तोए य महति महालियाए जाव परिसा पडिगया " त्या२ मा श्रम ભગવાન મહાવીરે ઉદાયન રાજાને, મૃગાવતી દેવીને તથા શ્રમણ પાલિકા જયન્તીને તથા તે ઘણી વિશાળ પરિષદમાં ધર્મોપદેશ દીધે, ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરીને પરિષદ વિસજિત થઈ ઉદાયન રાજા અને મગાવતી દેવી પણ પિતપિતાને ઘેર ચાલ્યા ગયા. સૂ૦૨ા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका २०१२ उ० २ २.३ जयस्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७१९ कहं णं भंते ! जीवा गरुयत्तं हव्वमागच्छति ? जयंती! पाणाइवाएणं जाव मिच्छादसणसल्लेणं, एवं खलु जीवा गरुयत्तं, हव्वमागच्छति, एवं जहा पढमसए जाव वीयीवयंति। भव सिद्धियत्तणं भंते ! जीवाणं किं सभावओ परिणामओ? जयंती! सभावओ, नो परिणामओ। सव्वेऽवि णं भंते ! भवसिद्धिया जीवा सिज्जिस्सति, हन्ता, जयंती! सव्वेऽविणं भव. सिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति, तम्हाणं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सइ ? णो इणटे समटे ! से केणं खाई णं अद्वेणं भंते! एवं बुच्चा, सत्वे वि णं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति, णो चेवणं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सइ ! जयंती! से जहा नामए सव्वागाससेढी सिया, अणादीया अणवदग्गा परित्ता परिवुडासा णं परमाणुपोग्गलमेत्तेहिं खंडेहि समए समए अबहीरमाणी अव. हीरमाणी अणंताहि ओसप्पिणी अवसप्पिणीहिं अवहीरइ, नो चेवणं अवहिया सिया, से तेणट्रेणं जयंती! एवं वुच्चइ-सवे. विणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति नो चेव णं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सइ, मुत्तसं भंते ! साहू जागरियत्तं साह ? जयंती! अत्थेगइयाणं जीवाणं सुत्त साहू अत्थेगइयाणं जीवाणं जागरियतं साह, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-अत्थेगइयाणं जाव साह ? जयंती! जे इमे जीवा अहम्मिया अहम्माणुया, अहम्मिटा, अहम्मक्खाई, अहम्मपलोई, अहम्मपलजमाणा, अहम्मसमुदायारा, अहम्मेणं चेव वित्तिं कप्पेमाणा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
भगवतीसत्रे
विहरंति, एएसिं णं जीवाणं सुत्तत्तं साहू, एएणं जीवा सुत्ता समाणा, नो बहूणं पाणभूयजीवसत्ताणं दुक्खावणयाए जाव परियावणयाए वहति, एएणं जीवा सुत्ता समाणा अप्पाणं वा, परं वा, तदुभयं वा, नो बहूहिं अहम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएत्तारो भवति । एएसि जीवाणं सुत्नत्तं साहू | जयंती ! जे इमे जीवा धम्मिया, धम्माणुया जाव धम्मेणं चेव वित्तिं कप्पेमाणा विहरति, एएसि णं जीवाणं जागरियत्तं साहू, एएणं जीवा जागरा समाणा बहूणं पाणाणं जाव सत्ताणं अदुक्खावणयाए, जाव अपरियावणियाए वहंति, तेणं जीवा जागरमाणा अप्पानं वा, परं वा, तदुभयं वा, बहूहिं धम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएत्तारो भवंति, एएणं जीवा जागरमाणा धम्मजागरियाए अप्पाणं जागरइन्तारो भवंति, एएसि णं जीवाणं जागरियत्तं साहू, से तेणद्वेणं जयंती ! एवं बुच्चइ - अत्थेगइयाणं जीवाणं सुत्ततं साहू, अत्थेगइयाणं जीवाणं जागरियन्तं साहू । बलियत्तं भंते ! साहू दुब्बलियतं साहू जयंती ! अत्थेगइयाणं जीवाणं बलियतं साहू अत्थेगइयाणं जीवाणं दुब्बलियत्तं साहू, से केणट्टेणं भंते! एवं वृच्चइ - जाव साहू | जयंती ! जे इमे जीवा अहम्मिया जाव विहरति, एएसि णं जीवाणं दुब्बलियत्तं साहू, एएणं जीवा एवं जहा सुत्तस्स तहा दुम्बलियस्स वक्तव्वया भाणियव्वा, बलियस्स जहा जागरस्त तह भाणियव्वं जाव संजोएत्तारो भवति, एपति णं जीवाणं बलियत्तं साहू, से तेण्टेणं जयंती ! एवं बुच्चइ-तं चैव जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ १०२ . ३ जयन्त्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७२१ साहू। दक्खत्तं भंते! साहू आलसियत्तं साहू ? जयंती! अत्थेगइयाणं जीवाणं दक्खत्तं साहू, अत्थेगइयाणं जीवाणं आलसियत्तं साहू ?। से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ--तं व जाव साहू ? जयंती! जे इमे जीवाअहम्मियाजाव विहरंति, एएसिणंजीवाणं अलसियत्तं साहू, एएणं जीवा अलसा समाणा नो बहूणं जहा सुत्ता तहा अलसा भाणियव्वा, जहा जागरा तहा दक्खा भाणि. यव्वा, जाव संजोएत्तारो भवंति, एएणं जीवा दक्खा समाणा बहूहिं आयरियवेयावच्चेहिं जाव उवज्झायवेयावच्चेहि, थेरवे. यावच्चेहि, तवस्सिवेयावच्चेहि, गिलाणवेयावच्चेहिं, सेहवेयाबच्चेहि, कुलवेयावच्चेहिं गणवेयावच्चेहिं, संघवेयावच्चेहि, साहम्मियवेयावच्चेहिं, अत्ताणं संजोएत्तारो भवंति, एएसि गं जीवाणं दक्खत्तं साहू, से तेणटेणं तं चेव जाव साह । सोइंदि यवसटेणं भंते ! जीवे किं बंधइ ? एवं जहा कोहवसट्रे तहेव जाव अणुपरियदृइ, एवं चक्खिदियवसट्टे वि, एवं जाव फार्सिदियवसट्टे जाव अणुपरियट्टइ। तएणं सा जयंती समणोवासिया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमझं सोचा, निसम्म हतुट्ठा सेसं जहा देवाणंदाए तहेव पव्वइया जाव सव्वदुक्ख. प्पहीणा । सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति ॥सू०३॥
छाया-ततः खलु सा जयन्ती श्रमणोपासिका श्रमणम्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य दृष्टतष्टा श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, पन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवम् अवादीत-कथं खलु भदन्त ! जीवाः गुरुकत्वं हव्यमागच्छति ? जयन्ति ! प्राणातिपातेन यावत् मिथ्यादर्शनशल्येन, एवं खलु जीवा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२२
भगवतीसूत्रे
"
रुत्वं शीघ्रमागच्छन्ति एवं यथा मथमशतके यावत् व्यतिव्रजन्ति । भवसिद्धिकत्वं खलु भदन्त ! जीवानां किं स्वभावतः, परिणामतः, ? जयन्ती ! सर्वेऽपि खलु मवसिद्धिकाः जीवाः सेत्स्यन्ति । यदि भदन्त । सर्वे भवसिद्धिकाः जीवाः सेत्स्यन्ति तदा खलु भव सिद्धिकविरहितो लोको भविष्यति ? नायमर्थः समर्थः, तत् केन 'पुनः खलु अर्थेन भदन्त ! एवमुच्यते- सर्वेऽपि खलु भवसिद्धिकाः जीवाः सेत्स्यन्ति न चैव खलु भवसिद्धिकविरहितो लोको भविष्यति ? जयन्ति ! तत् यथानाम सर्वाकाशगीस्यात्, अनादिका अनवदया परीता (परिमिता ) परिद्वता, सा खलु परमाणुपुङ्गलमात्रैः खण्डैः समये समये अपह्रियमाणा अपह्रियमाणा अनन्ताभिः उत्सर्पिण्यवसर्पिणीमिः अपह्रियते, नो चैव खलु अपहृता स्यात्, तत् तेनार्थेन जयन्ति । एवमुच्यते - सर्वेऽपि खलु भवसिद्धिकाः जीवाः सेत्स्यन्ति, नो चैव खलु भवसिद्धिकविरहितो लोको भविष्यति । सुप्तत्वं भदन्त । साधु, जागरिकत्वं साधु ? जयन्ति ! अस्त्येकेषां जीवानां सुप्तत्वं साधु, अस्त्येकेषां जीवानां जागरिकत्वं साधु, तरकेनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते अस्त्येकेषां यावत् साधु ? जयन्ति ! ये इमे जीवाः अधार्मिकाः, अधर्मानुगाः, अधर्मिष्ठाः, अधर्माख्यायिनः, अधर्मप्रलोकिनः, अधर्मप्ररञ्जनाः, अधर्मसमुदाचाराः, अधर्मेणैव वृत्तिं कल्पयन्तो विहरन्ति एतेषां खलु जीवानां सुप्तत्वं साधु, एते खलु जीवाः सुताः सन्तो नो बहूनां प्राणभूतजीवसत्रानां दुःखापनायैव, यावत् परितापनायें वर्तन्ते, एते खलु जीवाः सुप्ताः सन्तः आत्मानं वा, परं वा, तदुभयं वा, नो वहीभिः अधा
कीभिः संयोजनाभिः संयोजयितारो भवन्ति एतेषां जीवानां सुप्तस्वं साधु । जयन्ति । ये इमे जीवाः धार्मिकाः, धर्मानुगाः, यावत् धर्मेणैव वृत्तिं कल्पयन्तो विहरन्ति एतेषां खलु जीवानां जागरिकत्वं साधु, एते खलु जीवाः जाग्रतः सन्तो बहूनां माणानां यावत् सच्चानाम्, अदुःखापनायै यावत- अपरितापनायै वर्तन्ते, ते खलु जीवाः जाग्रतः आत्मानं वा, परं वा, तदुभयं वा, बहीभिः धार्मिकीभिः संयोजनाभिः संयोजयितारो भवन्ति, एते खलु जीवाः जाग्रतः धर्मजागरिकतया आत्मानं जागरयितारो भवन्ति, एतेषां खलु जीवानां जागरिकत्वं साधु, तत् तेनार्थेन जयन्ति । एवमुच्यते-अस्त्ये केषां जीवानां सुप्तवं साधु अस्स्येकेषां जीवानां जागरिकत्वं साधु । बलिकत्वं भदन्त ! साधु, दुर्बळक साधु ? जयन्ति । अस्त्येकेषां जीवानां बलिकत्वं साधु, अस्त्येकेषां जीवानां दुर्बलकत्वं साधु, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते यावत साधु ? जयन्ति ! ये इमे जीवाः अधार्मिकाः यावत्-विहरन्ति एतेषां खलु जीवानां दुर्बलिकत्वं साधु, एते खलु जीवाः एवं यथा सुप्तस्य तथा दुर्बलिकस्य वक्तव्यता भणितव्या, बलि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
-
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०२ सू०३ जयन्त्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७२३ कस्य यथा जागरस्य तथा भणितव्यम् यावत् संयोजयितारो भवन्ति, एतेषां खलु जीवानां बलिकत्वं साधु, तन तेनार्थेन जयन्नि ! एवमुच्यते-तदेव यावत् साधु । दक्षत्वं भदन्त ! साधु, आलसिकत्वं साधु ? जयन्ति ! अस्त्येकेषां जीवानां दक्षत्वं साधु, अस्त्येकेषां जीवानाम् आलसिकत्वं साधु ! तत् केनार्थेन ! भदन्त ! एवमुच्यते तदेव यावत् साधु ? जयन्ति ! ये इमे जीवाः अधार्मिकाः यावत् विहरन्ति, एतेषां खलु जीवानाम् आलसिकत्व साधु, एते खलु जीवाः अलसाः सन्तो नो बहूनां यथा सुप्तास्तथाअलसाः भणितव्याः, यथा जागरास्तथादक्षा भणितव्याः यावत् संयोजयितारो भवन्ति, एते खलु जीवाः दक्षाः सन्तो बहुभिः आचार्यवैयावृत्त्यैः यावत्-उपाध्यायवैयावृत्त्यैः, स्थ. विरवैयावृत्त्यैः तपस्विवैयावृत्यैः ग्लानवैयावृत्यैः, शैक्षवैयावृत्यैः, कुलवैयावृत्त्यैः, गणवैयावृत्त्यैः, सङ्घवैयारत्यैः, साधर्मिकवैयावृत्यैः आत्मानं संयोजयितारो भवन्ति, एतेषां खलु जीवानाम् दक्षत्वं साधु, तत् तेनार्थेन तदेव यावत् साधु, श्रोतेन्द्रियवशातः खलु भदन्त ! जीवः किं बध्नाति ? एवं यया क्रोधवशास्तिथैव यावत् अनुपर्यटति, एवं चक्षुरिन्द्रियवशात्तॊऽपि, एवं यावत् स्पर्शेन्द्रियवशातॊऽपि यावत्अनुपर्यटति । ततः खलु सा जयन्ती श्रमणोपासिका श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके एतमर्थं श्रुत्वा, निसभ्य हृष्टतुष्टा, शेषं यथा देवानन्दायास्तथैव प्रव्रजिता यावत्-सर्वदुःखमहीणा, तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।।सू० ३॥
टीका-अथ जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः सिद्धिवक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह'तएणं सा' इत्यादि, 'तएणं सा जयंती समणोपासिया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोचा निसम्म हट्ठट्टा' ततः खलु सा जयन्ती श्रमणोपा. सिका श्रमणस्य भगवतो महावीररुप अन्ति के-समीपे धमै श्रुत्वा, निशम्य-हदि
'तएणं सा जयंती समणोवासिण' इत्यादि। टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकारने जयन्ती श्रमणोपासिका की सिद्धि के संबन्ध में वक्तव्यता कही है-'तएणं सा जयंती समणो. वासिया, समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोच्चा निसम्म हतुट्टा' इसके बाद उस अमणोपासिका जयन्ती ने श्रमण भगवान्
" तरण सा जयंती समणोवालिया" त्या:ટીકાર્થ-સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં જયન્તી શ્રાવિકાએ સિદ્ધિ પદની પ્રાપ્તિ ॐवी शत शतनु न अयु छ-" तएण' सा जयंती समणोवासिया, समणस्स भगवओ महावीरस्स अतिए धम्म सोंच्चा निसम्म हतुदा" श्रम सम. વાન મહાવીરની સમીપે ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરીને અને તેના ઉપર મનન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२४
भगवतीसो अवधार्य, हृष्टतुष्टा सती, 'समणं भगवं महावीर वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं क्यासी'-श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवं-वक्ष्यमाणपकारेण, अवादीत-' कह णं भंते ! जीवा गरुयत्तं हव्वमागच्छति?" हे भदन्त ! कुतः-कस्मात्कारणात् खलु जीवाः गुरुकत्वम्-कर्मभारयुक्तत्वम् आग
छन्ति-माप्नुवन्ति ? 'हवं' इति वाक्यालङ्कारे भगवानाह-'जयंती! पाणार. वारणं जाव मिच्छादसणसल्लेणं' हे जयन्ति ! जीवाः प्राणातिपातेन-माणिहिंसया यावत् मिथ्यादर्शनशल्येन-मृषावादमारम्य मिथ्यादर्शनशल्यपर्यन्तेन अष्टादश विधपापेन गुरुकत्वं प्राप्नुवन्ति, तदुपसंहरन्नाह-एवं खलु जीवा गरुयत ध्वमागच्छंति, एवं जहा पढमसए जार वीयीवयंति' एवं-पूर्वोक्तरीत्या माणामहावीर के पास धर्म का श्रवण कर और उसका मनन कर हर्षित एवं संतुष्ट होकर के 'समण भगवं महावीरं वंदह, नमंसह, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी' श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की उन्हें नमस्कार किया वन्दना नमस्कार करके फिर उसने उनसे इस प्रकार पूछा-'कहं णं भंते ! जीवा गरुयत्तं हव्यमागच्छंति' हे भदन्त ! जीव किस कारण से गुरुत्व (भारीपन) को प्राप्त करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जयंती ! पाणाइवाएण जाव मिच्छादसणसल्लेणं' हे जयंती ! जीव प्राणियों की हिंसा से यावत् मिथ्यादर्शनशल्यसे-मृषाबाद से लेकर मिथ्यादर्शनशल्यतक के १८ प्रकार के पाप से-कर्मभार से युक्तनारूप गुरुपने को प्राप्त करते हैं। अब उपसंहार करते हुए सूत्र कार कहते हैं-' एवं खलु जीवा गरुयत्तं हन्धमागच्छंति-एवं जहा पढमसए जाव वीयीवयंति' इस पूर्वोक्तरीति से जीव प्राणातिपात से
शन त श्रापि यता ६५ अने सतोषपूर्व “ समण भगव' महावीर वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसिता एवं क्यासी" श्रम सगवान महावीरने વંદણા કરી અને નમસ્કાર કર્યો વંદણા નમસ્કાર કરીને તેમને આ પ્રકારને प्रश्न ५७ये।-" कह णं भंते ! जीवा गल्यत्त हव्वमागच्छह" सावन् ! । કયા કારણે કર્મોભારથી યુકત થાય છે?
महावीर प्रभुने। उत्त२-" जयंती ! पाणाइवाएण जाव मिच्छादसणसम्लेण" હે જયંતિ! જીવ પ્રાણાતિપાતથી હિંસાથી લઈને મિથ્યાદર્શનશલ્ય પર્વતના ૧૮ પાપનું સેવન કરીને કર્મભારથી યુકતતા રૂપ ગુરુપણાને પ્રાપ્ત કરે છે. હવે ઉપસંહાર કરતા સૂત્રકાર કહે છે કે
"एव खलु जीवा गरुयत्तं हवमागच्छंति एवं जहा पढमसए जाव वीयीवयंति" ५युत प्रासाथी ने मिथ्यानिशस्य पय-तना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० २ सू० ३ जयन्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७२५ तिपातादि मिथ्यादर्शनशल्यान्तेन गर्हितकर्मणा जीवाः गुरुकस्वं प्राप्नुवन्ति यावत् चातुरन्त संसारकान्तारं पर्यटन्ति, एवं रीत्या यथा प्रथमशतके नवमोदेश के प्रतिपादितं तथैव अत्रापि प्रतिपत्तव्यम् यावत्-अथ च प्राणातिपातविरमणेन यावत् मिथ्यादर्शनशल्यविरमणेन जीवाः चातुरन्तसंसारकान्तारं व्यतिव्रजन्ति-उल्लङ्घयति - संसारसागरं तरन्तीत्यर्थः । जयन्ती - पृच्छति 'भवसिद्धियत्तणं भंते! जीवाणं कि सभावओ परिणामओ ?' हे भदन्त ! सबसिद्धिकत्वं भवे, भाविनी वा सिद्धिर्येषां ते भवसिद्धिका स्तेषां भावो भवसिद्धिकत्वं खलु जीवानां किं स्वभावतः सिद्धम् ? पुगलानां मुर्त्तस्वमिव उताहो परिणामतः - परिणामेन परिवर्तनलक्षणेन पुरुषस्य यौवनमित्र प्राप्त भवति ? इति प्रश्नः । भगवानाह - 'जयंती सभाओ, नो परिणामओ' हे जयन्ति ! जीवानां भवसिद्धिकत्वं स्वभावतः लेकर मिथ्यादर्शनशल्यान्त गर्हितकर्मद्वारा गुरुपने को प्राप्त किया करते हैं तथा वे चातुरंत संसाररूप कांतार में परिभ्रमण करते हैं इत्यादिरूप से जैसा कथन प्रथम शतक में नौवें उद्देशक में किया गया है वैसा ही यहां पर करना चाहिये अथ च प्राणातिपातविरमण से यावत् मिथ्यादर्शन शल्यन्त गर्हितकर्मविरमण से जीव इस चातुरंत संसारकान्तार को पार कर देते हैं। अब जयन्ती प्रभु से ऐसा पूछती है - 'भवसिद्धियतण भंते! जीवाण किं सभावओ ? परिणामओ ? ' हे भदन्त ! जिन्हें इस भव में अथवा आगे के भवों में सिद्धि प्राप्त होने वाली है ऐसे जीवों के यह भवसिद्धिकता पुद्गलों में मूर्ततानुसार स्वाभाविक सिद्ध होती है ? या पुरुष के यौवन के अनुसार परिणाम से परिवर्तन से प्राप्त होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जयंती | सभावओ, नो परिणामओ' हे जयन्ती ! અઢાર પાપેાના સેવનથી જીવા કર્માનું ઉપાર્જન કરે છે અને એ પ્રકારે કમ - ભાર રૂપ ગુરુપણાથી યુકત થઇને ચાતુરત સંસાર રૂપ કાંતારમાં (વનમાં) પરિભ્રમણ કર્યાં કરે છે, ઈત્યાદિ કથન, પહેલા શતકના નવમાં ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે અહી ગ્રાણુ કરવુ જોઈએ. એથી ઊલટી એ વાત પણ સૂચિત થાય છે કે પ્રાણાતિપાતથી લઇને મિથ્યાદેશ નશલ્ય પન્તના ૧૮ પ્રકારના પાપાને પિરત્યાગ કરવાથી જીવે. આ ચાર ગતિવાળા સંસાર કાન્તારને પાર પણ કરીશકે છે. ત્યાર મદ જયંતી શ્રાવિકા ખીજો પ્રશ્ન આ પ્રમાણે પૂછે છે
" भवसिद्धियत्तण भंते ! जीवाणं किं सभावओ ? परिणामओ ?" हे लग વન્ ! જેમને આ ભવમાં કે પછીના ભવામાં સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિ થવાની છે એવા જીવેામાં ભગસિદ્ધિકતા, પુદ્ગલેામાં મૂર્તતાની જેમ, સ્વાભાવિક રૂપે સિદ્ધ થાય છે કે પુરુષોમાં ચૌત્રનની પ્રાપ્તિની જેમ પરિણામ રૂપ પરિવતન વડે પ્રાપ્ત થાય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२६
C
भगवतीसूत्रे सिद्धम् , नो परिणामतः पाप्तं भवति, 'जयन्ती पृच्छति-'सव्वेऽविणं भंते ! भवसिद्धिया जीवाः सिज्झिस्संति ?' हे भदन्त ! सर्वेऽपि खलु भवसिद्धिकाः जीवाः कि सेत्स्यन्ति ? सिद्धि प्राप्स्यन्ति ? भगवानाह-'हता, जयंती! सब्वेऽविणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति' हे जयन्ति ! हम, सत्यम् , सर्वे. ऽपि खलु भवसिद्धिकाः जीवाः सेत्स्यन्ति अन्यथा तेषां भवसिद्धिकत्वमेव नो भवेत् , जयन्ती पृच्छति-'जह णं भंते ! सव्वे भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति तम्हाणं भवसिद्धियविरहिए, लोए भविरसह ? हे भदन्त ! यदि सर्वे भवसिद्धिका जीवाः सेत्स्यन्ति, तदा खलु भवसिद्धिकविरहितः-मवसिद्धिकैः शुन्यः लोको भविप्यति किं ? भगवानाह-'णो इणढे सम?' हे जयन्ति नायमर्थः समर्थः भवसिद्धिजीवों में भवसिद्धिकता स्वभाव से ही होती है, परिणामरूप परिवर्तन से प्राप्त नहीं होती है। अब इस पर जयंती ऐसा पूछती है-'सव्वे वि णं भंते ! भवसिद्धिया जीया सिन्झिस्संति' हे भदन्त ! तो क्या जितने भी भवसिद्धिक जीव हैं, वे सब सिद्धि को प्राप्त करेंगे? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, जयंती' हां, जयन्ती ! 'सन्धे विण भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति' समस्त भवसिद्धिक जीव सिद्धि को प्राप्त करेंगे जो ऐसा न हो तो उनमें भवसिद्धिकता ही नहीं हो सकती है। अब पुनः जयन्ती इस पर ऐसा पूछती है-'जहण भंते ! सव्वे भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति तम्हाणं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्ता' यदि सब भवसिद्धिक जीव सिद्धि को प्राप्त करेंगे तो यह लोक भवभसावी२ प्रभुना उत्तर-" जयंती ! समावओ, नो परिणामओ " यति ! જીને ભવસિદ્ધિકતાની પ્રાપ્તિ સ્વભાવથી જ થાય છે-પરિણામ રૂપ પરિવ નથી ભવસિદ્ધિતાની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
यती श्रमासिकाना प्रभुन श्री 48-" सव्वे विणं भंते ! भव. मिडिया जीवा सिन्झिस्संति ?"लगवन् ! २८मा लसद्व छ તેઓ બધાં શું સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-“हंता, जयंती" यन्ती ! “ सव्वे वि गं भवसिद्धिया जीवा सिजिमस्संति" सघणा सिद्धि सिद्धि प्रात ४२. જે એવું બનતું ન હોય તે તેમનામાં ભવસિદ્ધિકતા જ કેવી રીતે સંભવી શકે?
यन्ती विहान प्रश्न-" जइण भंते ! सम्वे भवसिद्धिया जीवा सिज्झिसंति तम्हाणं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सइ” सगवन् ! ल्यारे समस्त ભવસિદ્ધિક જી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે ત્યારે શું આ લેક ભવસિદ્ધિકથી સર્વથા રહિત થઈ જશે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२३० २ ० ३ जयन्त्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम्
७२७
,
3
कानां सर्वेषां सिद्धिं लहयमानत्वेऽपि अर्थ लोक स्तैः शून्यो न भविष्यति इति भावः । जयन्ती तत्र हेतुं पृच्छति - ' से केण खाइए णं अट्ठे णं भंते । एवं बुम्बइसविणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति णो चेवणं भवसिद्धिय विरहिए लोए भविस्सर ? ' हे भदन्त ! तत्-अथ केन 'खाइएणं' इति वाक्यालङ्कारे पुनरर्थेवा देशीयः शब्दः, अर्थेन - केन हेतुना, एवमुच्यते यत् सर्वेऽपि खलु भवसिद्धिका जीवाः सेत्स्यन्ति, किन्तु नो चैव खलु भवसिद्धिकविरहतो लोको भविष्यतीति ? भगवानाह - ' जयंती ! से जहा नामए सभागाससेढी सिया, अणादीया, अणबग्गा, परिता परिवुडा' हे जयन्ति ! तत् यथानाम सर्वाकाशश्रेणीस्यात् कदा चिद् भवेत्, सा च श्रेणी अनादिका - आदिरहिता, अथ च अनवदग्रा - अनन्ताअन्तरहिता अथ च सा परिमिता, परिवृता - परितो वेष्टिता भवेत्, 'साणं परमाणु सिद्धिकों से शून्य हो जावेगा ? इसके उत्तर में प्रभु करते हैं-' णो इणडे सम' हे जयन्ति ! यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् समस्त भवसिद्धिक जीव सिद्धि को प्राप्त करनेवाले होंगे ही- फिर भी यह लोक उनसे शून्य - खाली नहीं रहेगा 'से केण खाइएण' अद्वेणं भंते । एवं बुच्चसवे विणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति, णो चेवणं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सइ' हे भदंत ! आप किस कारण से ऐसा कहते हैं कि सब भवसिद्धिक जीव सिद्धि को प्राप्त करेंगे, फिर भी यह लोक उनसे शून्य नहीं होगा ? इस जयन्ती के प्रश्न के उत्तर में प्रभु उससे कहते हैं-' जयंती ! से जहानामए सव्वागाससेढी सिया अणादीया, अणवदग्गा, परित्ता परिवुडा' हे जयन्ती ! मानलो कि इस सब आकाश की एक श्रेणी हो और वह आदि अन्त रहित हो, तथा दोनों तरफ महावीर अलुना उत्तर- " णो इणट्टे समठ्ठे " हे जयन्ती ! मेवु सांभवी શકતું નથી એટલે કે સમસ્ત ભવસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે, એ વાત ખરી છે, છતાં પણ આ લેક ભવસિદ્ધિકાથી વિહીન નહી રહે.
,
भयन्ती श्राविमना अश्न- " से केण खाइएण अडेण भते ! एवं goesसव्वे विभवसिद्धिया जीवा सिन्झिस्संति, णो वेव गं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्स” हे भगवन् ! आप शा अरले मेवु । सघणा अवसि દ્વિક જીવા સિદ્ધિ પામશે, છતાં પણ આ લાક ભસિદ્ધિકાથી રહિત નહીં રહે? महावीर अनुना उत्तर- " जयंती ! से जहा नामए सव्वागास सेढी सिया अण. दीया, अणवदग्गा, परिता, परिवुडा" हे क्यन्ती ! धारी है या भामा આકાશની એક શ્રેણી થઈ જાય, તે માદિ અને અન્ત રહિત હાય, પરિમિત હાય અને ફરતી અનેક શ્રેણીએ વડે પરિવષ્ટિ (વીટળાયેલ) ડાય.
सा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२८
भगवती पोग्गलमेत्तेहिं खंडेहि समए समए अबहीरमाणी अहीरमाणो अणताहि ओसप्पिणी अवसप्पिणोहि अवहोरंती, नो चेवणं अवहियासिया' सा खलु आकाशश्रेणी परमाणुपुद्गलमात्र खण्डैः समये समये अपहियमागा अपहियमाणा-निस्सार्यमाणा निस्सार्यमाणा सती अनन्ताभिः उत्सपिण्यवसर्पिणीभिः अपहियमाणा, नो चैव खलु अपहृता स्यात्-भवेत्, प्रकृते योजयन्नाह-' से तेणढे ण जयंती ! एवं बुच्चइ-सव्वे विणं भवसिदिया जीवा सिज्झिस्संति, नो चेवणं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सइ' हे जयन्ति ! तत्-तथैव, तेनार्थेन-तेन कारणेन एवमुच्यतेसर्वेऽपि खलु भवसिद्धिकाः जीवाः सेत्स्यन्ति, परन्तु तेषां सिद्धि लप्यमानत्वेऽपि, नो चैव खलु भवसिद्धिकविरहितो लोको भविष्यति, जयन्ती पृच्छति--'सुत्तत्तं परिमित हो और परितः अन्य श्रेणियों से परिवेष्टि हो 'साणं परमाणु-पोग्गलमेत्ते हि खंडेहि समए समए अवहीरमाणी अवहीरमाणी, अणंताहिं ओसपिणीहि, अवसप्पिणीहि अवहीरंती, नो चेवणं अवहिया सिया' अब उस श्रेणी के परमाणु बराबर टुकडे करलो और उन्हें एक एक समय में उसमें से निकालो इस तरह की क्रिया करने में अनन्त उत्सर्पिणी और अनन्त अवसर्पिणी काल समाप्त कर दो-तो क्या वह सर्वाकाशश्रेणी समाप्त हो सकती है ? नहीं हो सकती है। 'से तेणटेण जयंती! एवं बुच्चह सव्वे वि णं भवसिद्धिया जीवा सिन्झिस्संति णो वेव ण भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सह' तो इसी कारण से हे जयंति ! मैंने ऐसा कहा है कि जितने भी भवसिद्धिक जीव हैं वे सब मोक्ष में चले जावेंगे तो भी यह लोक उन जीवों से विरहित नहीं होगा, अव जयंती प्रभु से ऐसा पूछती है-'सुत्तत्तं णं परमाणुपोग्गलमेत्तेहिं खंडेहि समए समए अवहीरमाणी अवहीरमाणी, अणंवाहिं ओसप्पिणीहि, अवसप्पिणीहिं अवहीरती, नो अवहिया सिया " स्वेत શ્રેણીના પરમાણુ જેવાં ટુકડા કરી લેવામાં આવે અને એક એક સમયે એક એક પરમાણુ જેવડા ટુકડાને તેમાથી કાઢી લેવામાં આવે તે અનંત ઉત્સ પિણી અને અનંત અવસર્પિણ કાળ વ્યતીત થઈ જવા છતાં પણ શું सतिश अधान सभात रीयले भरी १ (नवी शती.) "से वेणटेण जयंती ! एवं उच्च सब्वे विणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति को चेव ण' भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्स" यति। ते २0 में से કહ્યું છે કે સઘળા ભવસિદ્ધિક જી મોક્ષમાં ચાલ્યા જશે, છતાં પણ આ લેક ભવસિલિક છથી રહિત નહીં હૈય,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० २ ० ३ जयन्त्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम्
७२९
भंते ! साहू जागरितं साहू ?' हे भदन्त ! कि सुप्तत्वं साधु- समीचनम् वर्तते ? किंवा जागरिकत्वं साधु- समीचीनं वर्तते ? तत्र जागरणं जागरः सोऽस्यास्तीति जागरिकस्तदभावो जागरिकत्वम् इत्यर्थः, भगवानाह - 'जयंती ! अत्थे गइयाणं जीवाणं सुतत्तं साहू, अत्येगइयाणं जीवाणं जागरियत्तं साहू ' हे जयन्ति ! अत्स्येकेषां जीवानां सुप्तत्वमेव साधु- समीचीनं भवति, अथ च अस्त्येकेषां जीवांन जtगरिकत्वमेव साधु- समीचीनं भवति, जयन्ती तत्र कारणं पृच्छति' से केण
भंते! एवं बुच्च-अत्थेगइयाणं जाव साहू ? ' हे भदन्त ! तत् - अथ केनार्थेन यावत् एवमुच्यते अस्त्ये केषां यावत्-जीवानां सुप्तत्वं साधु, अथ च अस्त्येकेषां जीवानां जागरिकत्वं साधु इति ?, भगवानाह - जयंती | जे इमे जीवा अहम्मिया, अहम्माणुया, अम्मिट्ठा, अहम्मदखाई, अहम्मपलोई' हे जयन्ति । ये इमे खल भंते! साहू जागरित्त साहू' हे भदन्त ! सुप्तता समीचीन है या जागरण समीचीन है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जयंती ! अस्थेगइयाण जीवाणं सुतत साहू, अत्थेगइयाण जीवाणं जागरियस साहू ' हे जयंति ! कितनेक जीवों की सुसता ठीक है तथा कितनेक जीवों की जाग्रतावस्था ही ठीक है। अब जयंती इस प्रकार के कथन में 'से केण भंते । एवं युच्चइ, अस्थेगइयाणं जाव साहू ' हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि कितनेक जीवों की केवल सुप्तता ही समचीन है और कितनेक जीवों की केवल जाग्रतावस्था ही समीचीन है' इस प्रकार से पूछती हुई जयन्ती श्राविका कारण जानना चाहती है-: कारण प्रकट करने के अभिप्राय से प्रभु कहते हैं- 'जे इमे जीवा अहम्मिया हवे कयन्ती महावीर अनुने भेवे। प्रश्न पूछे छे " सुतत भंते ! साडू जागरियत्तं साहू, " हे लभवन् ! सुप्तता ( अधवानी अवस्था) सारी छे જાગરણ સારું છે
-तव
महावीर अलुना उत्तर- " जयंती ! अत्थेगइयाणं जीवाणं सुत्तत साहू, अत्थेगइयाण जीवाण जागरियत्त साहू " हे न्यति ! सा भवेो सुप्त २३ એ સારૂં છે અને કેટલાક જીવા જાગૃત રહે તે સારૂ છે. આ પ્રકારના જવાખનું કારણ જાણવા માટે જયન્તી પ્રભુને આ પ્રકારના પ્રશ્ન પૂછે કે- ૨ केणद्वेण भंते! एव वुच्चर, अत्येगइयाणं जाव साहू " हे भगवन् । आय કારણે એવુ કહેા છે કે કેટલાક જીવાની સુસાવસ્થા જ સારી લાક જીવેાની જાગૃતાવસ્થા જ સારી છે ?
શા
भने हैट
महावीर प्रभुता उत्तर-" जे इमे जीवा अहम्मिया म्मिट्ठा, अहमक्साई अहम्मपलोई ” के नयति !
वो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
अम्माणुया, अहधार्मिक छे श्रुत
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
७
.
भगवतीसूत्रे जीगः अधार्मिका:-धर्म-श्रुतचारित्रस्वरूपं चरन्तीति धार्मिकास्तद्भिनाः अधामिकाः श्रुतचारित्राचरणरहिता इत्यर्थः, अधर्मानुगाः-धर्म-श्रुतचारित्ररूपम् अनुगच्छन्ति-इति धर्मानुगा स्तद्भिन्ना-अधर्मानुगाः-अधर्माचरणतत्पराः अधर्मप्टा:-धर्म:-श्रुनचारित्ररूपः एवेष्टः-प्रियो येषां ते धर्मेष्टाः, धर्मिणा वा इष्टाः धर्मीष्टाः, अतिशयेन वा धर्मिणो धर्मिष्ठा स्तद्भिन्नाः अधर्मेष्टाः, अधर्मीष्टाः, अधर्मिष्ठा वः, अतएव अवर्माख्यायिनः-नधर्ममाख्यान्ति ये ते अधर्माख्यायिनःअधर्मोपदेशकाः, अधर्माख्यातिः पसिद्धिः येषां ते अधर्मख्यातयः, अधर्मप्रलोकिना-न धर्ममुपादेयतया ये प्रलोकयन्ति ते अधर्मपलोकिनः अहम्मपलज्जमाणा, अहम्मसमुदायारा अहम्मेणं चेव निति कप्पेमाणा विहरंति' अधर्मभरञ्जना:अहम्माणुया, अहम्मिट्ठा, अहम्मक्खाई अहम्मपलोई' हे जयंती ! जो ये जीव अधार्मिक हैं, श्रुतचारित्ररूप धर्म के आचरण करनेवालों से भिन्न हैं अर्थात् श्रुतचारित्राचरण से हीन हैं, श्रुतचारित्ररूप धर्म के पीछे चलने वाले धर्मानुगों से भिन्न हैं, अधर्मानुग हैं, अधर्माचरण में तत्पर है. श्रुतचारित्ररूप धर्म जिन्हें प्रिय होता है वे धर्मेष्ट हैं, अथवा धर्मी जिन्हें इष्ट होते हैं वे धर्मीष्ट हैं, अथवा अतिशय धर्मी जो हैं वे धर्मिष्ठ हैं, इनसे भिन्न अधर्मेष्ट, अधर्मीष्ट अथवा अधर्मिष्ठ हैं तथा-अधर्माख्यायी हैं-जो श्रुतचारित्ररूप धर्म के उपदेशक नहीं हैं, अथवा-'अधर्म' इस रूप से जिनकी प्रसिद्धि है, धर्म को उपादेय रूप से जो नहीं देखते हैं ऐसे अधर्मप्रलोकी हैं, 'अहम्मपलजमाणा, अहम्मसमुदायारा अह. म्मेण व वित्ति कप्पेमाणा विहरंति' अधर्म में अनुराग रखते हैं,
ચારિત્ર રૂપ ધર્મના આચરણ કરતાં ભિન્ન આચરણ કરનારા છે એટલે કે અતચાસ્ત્રિાચરણથી રહિત છે, તચાત્રિ રૂપ ધર્મના અનુયાયીઓ કરતાં ભિન્ન આચરણ કરનારા છે, અધર્માનુગ (અધર્માચરણમાં લીન છે-અધર્મને અનુસરનારા છે) છે, અધર્મિષ્ટ છે, અધર્માખ્યાયી છે, અધમંપ્રકી એટલે કે ધમનેજ જેવાવાળા છે, જેને ધમી ઈષ્ટ હોય છે તેને ધર્મિષ્ટ કહે છે અથવા જે માણસ ખૂજ જ ધાર્મિક છે તેને ધર્મિષ્ટ કહે છે. તેના કરતા વિપરીત સ્વભાવના માણસને અધર્મિષ્ટ, અથવા અધર્મિષ્ઠ કહે છે. જેઓ શ્રતચારિત્ર રૂપ ધમના ઉપદેશકે નથી તેમને અધર્માખ્યાયી કહે છે, ધમને ઉપાદેય રૂપે નહીં માનનારને અધર્મ પ્રલોકી કહે છે).
___ " अहम्मपलज्जमाणा, अहम्मसमुदायारा अहम्मेण चेव वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति" २अधर्मानुसी छे-पापानुराजा छ, २मा मम समुदाया.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० २. ३ जयन्त्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७३१ अधर्मे परज्यन्ति-अनुरक्ताः भवन्ति ये ते अँधर्मप्ररञ्जनाः-पापानुरागिणः अधर्मसमुदाचाराः-न धर्मः-आचारविचारादि चारित्ररूपः समुदाचारः-समाचरण, सप्रमोदो वा आचारो येषां ते तथाविधा:-आचारविचारशून्याः सन्तः, अधमण चैव-प्राणातिपातादिरूपेणैव च वृत्ति-जीविका कल्पयन्तः-कुर्वन्तः विहरन्तितिष्ठन्ति, 'एएसिणं जीवाणं सुत्तत्तं साहू' एतेषां खलु उपरि प्रतिपादितानां जीवानां सुप्तत्वं साधु-शोभनं वर्तते । तत्र कारणमाह-'एएणं जीवा सुत्ता समाणा नो बहूणं पाणभूयजीवसत्ताणं दुक्खावणयाए, जाव परियावणयाए वदंति' 'दुक्खावणयाए' दुःखापनतायाम्-दुःखानाम् आपना दुःखापना तस्याः भाव: तस्या-मरणरूपदुःखपापणायामित्यर्थः, यद्वा-इष्टवियोगादि दुःख हेतुमापणायाम, 'सोयावणयाए' शोचापनतायाम्-शोचापनायां-शोकपापणायाम् , दैन्यमापणायाम् , यावत्-'जूरावणयाए' जूरापनतायां शोकातिरेकेण शरीरनीर्णतापापणायाम् , 'तिप्पावणयाए' तेपाफ्नतायाम् अतिशोकाद् नयनाश्रुमुखलालादि पापानुरागी हैं, एवं अधर्म समुदाचारवाले हैं-आचारविचार आदि चारित्ररूप धर्मका आचरण जिनको नहीं है, अथवा आचार जिनका प्रमादयुक्त है-अर्थात् आचार विचार से जो शून्य हैं तथा प्राणातिपाता. दिरूप अधर्म से ही जो अपनी आजीविका चलाते हैं 'एएसिणं जीवाणं सुत्तत्तं साह' ऐसे जीवों की सुप्तता समीचीन है-क्यों कि 'एएण जीवा सुत्ता समागा नो बहूणं पाणभूयजीवसत्ताणं दुक्खावणयाए जाव परियावणयाए वहति' ऐसे ये जीव सोये रहने पर अनेक प्राणों को, भूतों को, जीवों को और सत्त्वों को मरणरूप दुःखदेने में अथवा इष्टवियोगरूप दुःखकारणों के उत्पन्न करने में यावत्-'सोशवणयाए' शोक की प्राप्ति कराने में, दैन्य की प्राप्ति कराने में, शोकातिरेक से 'जूरणરવાળા છે-એટલે કે ચારિત્ર રૂપ ધર્મના આચારવિચાર આદિથી જેઓ વિરહીત છે અથવા પ્રમાદયુક્ત આચારવાળા છે, અને જેમાં પ્રાણાતિપાત આદિ રૂપ म 43 r तानी निवड यावे छे, " ९एसि ण जोवाण' सुत्तत्त साहू" मेव वानी सुसा१स्था ४ सारी माय छ, ४१२६५ “एए ण' जाव सुत्तासमाणा नो बहूर्ण पाणभूयजीवसत्ताण दुक्खावणयाए जाव परियायणयाए" at यारे सूता डाय छ त्यारे भने प्रायन भूतान, જીવોને, અને સને મરણ રૂપ દુઃખ દેવામાં, ઈષ્ટવિયેગ રૂપ દુઃખકારણેને उत्पन्न ४२वाभां, "सोयावणयाए " तभने शेयुत ४२वाने हैन्यन प्रालि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे क्षरणपापणायाम् , 'पिट्टावणयाए' पिट्टापनवायां चपेटामुष्टयादिना कुट्टनक्रियायाम् 'परियावणयाए' परितापनतायाम् पीडामापणायाम् वर्तन्ते-भवन्ति, 'एएणं जीवा मुत्ता समाणा अप्पाणं वा, परं वा, तदुभयं वा, नो बहूर्हि अहम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएत्तारो भवति' एते खलु पूर्वोक्ताः जीवाः सुप्ताः सन्तः, आत्मानं वा, परंवा, तदुभयं वा, स्वं परं च नो बहीभिः अधार्मिकीभिः संयोजनाभिः संयोजयितार:-प्रवर्तयितारो भवन्ति, अतएवाह-'एएसि जीवाणं सुत्तत्तं साहू' एतेषां-पूर्वोक्तानां जीवानां सुप्तत्व खलु साधु भवति 'जयंती ! जे इमे जीवा धम्मिया धम्माणुया जाव धम्मेणं चेव वित्ति कापेमाणा विहरंति' किन्तु हे जयन्ति ! ये इमे जीवाः धार्मिकाः, धर्मानुगाः, यावत् धर्मिष्ठाः, धर्मयाए' शारीरिक जीर्णता की प्राप्ति कराने में, 'तिप्पावणयाए' अति. शोक से नयनाश्रुओं के निकलवाने में तथा मुखसे लार आदि के बहकाने में, 'पिटावणयाए ' थप्पड़ से मारने में घूसा आदि से पीटने आदि में 'परियावणयाए' पीडा उत्पन्न करने में प्रवृत्त नहीं होते हैं। 'एएणं जीवा सुत्तासमाणा अप्पाणं वा पर बा तदुभयं वा नो बहूहिं अहम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएत्तारो भवंति' ये पूर्वोक्त जीव सोते रहने पर खुद को, दूसरों को और दोनों को अनेक अधार्मिक संयोजनाओं से प्रवृत्ति करानेवाले नहीं होते हैं। इसलिये 'एएसि जीवाण सुत्तत्तं साहू' इन जीवों के सुप्तत्व को साधु (अच्छा) कहा गया है। ‘जयंती! जे इमे जीवा धम्मिया धम्माणुया जाव धम्मेण चेव वित्तिं कप्पेमाणा विहरति' किन्तु हे जयन्ति ! जा ये धार्मिक जन हैं, धर्मानुग यावत् धर्मिष्ठ हैं,
पाने, “जूरावणयाए" तिने दी शरी२नी त मास ४२१. पवाने, “ तिप्पावणयाए' तिने सीधे मामामाथी मांसु पाने तथा भुममाथी am all प२२२वाने, “पिट्ठावणयाए " ५.५७, धूसा माह मारवामा "परियावणयाए" प्रवृत्त न तभने पात्पन्न घरी शता नथी. 'एए ण जीवा सुत्ता समाणा अप्पाणं वा परवा तदुभय वा बहूहिं अहम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएत्तारो भवति" सेवा न्यारे समावस्थामा હોય છે ત્યારે પિતાને, અન્યને અને ઉભયને અનેક અધાર્મિક સ એજનાઓ (પ્રવૃત્તિઓ) વડે યુક્ત કરી શકતા નથી–ઉપર્યુક્ત અધાર્મિક પ્રવૃત્તિ કરી शता नथी, तथा ' एएसि जीवाणं सुत्तत्त साहू" मेवानी सुप्तावस्थाने
सारी उमा भावी छे. “जयंती ! जे इमे जीवा धम्मिया, धम्माणुया जाव धम्मेणं चेव वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति" ५२.तु यति!२ छ। ધાર્મિક છે, ધર્માનુગ છે, ધર્મિષ્ટ ધર્યાખ્યાયી છે, ધર્મ પ્રત્યેકી છે, ધર્માનુરાગી છે, ધાર્મિક આચારવિચારવાળા છે. અને ધર્મપૂર્વક પિતાની આજીવિકા ચલા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० २ ० ३ जयन्त्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७३३ ख्यायिनः, धर्मपलोकिनः, धर्मपरचनाः, धर्मसमुदाचाराः, धर्मेण चैत्र वृत्ति कल्पयन्तो विहरन्ति, 'एएसिणं जीवाणं जागरियत्तं साहू' एतेषां खलु उपर्युक्तानां जीवानां जागरिकत्व साधुः-शोभनं भवति, 'एएणं जीवा जागरा समरणा बहणं पाणाणं जाव सत्ताणं अदुक्खावणयाए जाव अपरियावणियाए वटुंति' एते खलु उपर्युक्ताः जीवाः जाग्रतः सन्तो बहूनां प्राणानां यावत्-भूतानां जीवानां सत्त्वा नाम् अदुःखापनायै-न दुःखमापणाय, यावत्-अशोचनापनायै-न शोकोत्पादनाय, न जूरणाय, नोत्पीडनायै, नो परितापनायै वर्तन्ते, 'तेण जीवा जागरमाणा अप्पाणं वा, परंवा, तदुभयं वा, बहूहिं धम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएत्तारो भवंति ' ते खलु उपर्युक्ताः जीवाः जाग्रनो-जागरां कुर्वन्तः, आत्मानं वा, परं वा, तदुभयं वा-स्वच परं च बहोभिः-अनेकाभिः, धार्मिकीभिः-धर्मसम्बन्धिनीभिः संयो. जनाभिः संयोजयितारः-प्रवर्त्तयितारो भवन्ति, 'एएणं जीवा जागरमाणा धम्मधर्माख्यायी हैं धर्मप्रलोकी हैं, धर्मप्ररञ्जन हैं, धर्मसमुदाचारयुक्त और धर्मपूर्वक आजीविका चलानेवाले हैं 'एएसिं ण जीवाण जागरियत्तं साहू' ऐसे इन जीवों की जाग्रतावस्था समीचीन है क्यों कि 'एएणं जीवा जागरा समाणा पहणं पाणाणं जाव अदुक्खावणयाए जाव अप. रियावणियाए वहृति' ये जीव जगते हुए भी अनेक प्राणियों को यावत् भूतों को, जीवों को, सत्त्वों को, दुःख प्राप्ति के निमित्स, यावत्-शोचना. प्राप्ति के निमित्त-शोकोत्पाद के निमित्त, उत्पीडना के निमित्त और परिताप के निमित्त नहीं होते हैं। तथा-'तेणं जीवा जागरमाणा अप्पाणं वा परवा तदुभयं वा यहूहिं धम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोए. त्तारो भवंति' ये जागरण करके अपने आपको, दूसरों को और दोनों को अनेक धार्मिक योजनाओं से-धर्मसंबंधी प्रवृत्तियों से युक्त करते हैं 'एएणं जीवा जागरमाणा धम्मजागरियाए अप्पाणं जागरइत्तारो पना२ छ, “एएसिं णं जीवाणं जागरियत्तं साहू" सेवन वानी तावस्था
सारी छ, २ 'एएणं जीवा जागरा समाणा बहूण पाणःणं जाव अदुखावणयाए जाव अपरियावणियाए वटुंति" mi & Mतावस्थामा डाय ત્યારે પણ અનેક પ્રાણને, ભૂતને, જીવન અને સને દુખપ્રાપ્તિમાં, શેકપ્રાપ્તિમાં પીડા, ઉત્પન્ન કરવામાં અને પરિતાપના કરવામાં કારણભૂત બનતા નથી तथा " तेणं जीवा जागरमाणा अप्पाणं वा परवा तदुभयं वा बहूहिं धम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएत्तारो भवंति" तो २६१ ४शन पोताने, अन्यन भने ઉભયને અનેક ધાર્મિક જનામાં (પ્રવૃત્તિઓમાં પ્રવૃત્ત કરતા રહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३४
•
9
भगवती सूत्रे जागरिया अप्पाणं जागरइत्तारी भवंति एते खलु जीवाः जाग्रतो धर्मजागरितया आत्मानं जागरयितारः प्रवर्तयितारो भवन्ति, 'एएसिणं जीवाणं जागरियतं साहू एतेषां खच उक्तानां जीवानां जागरिकत्वं साधु-शोभनम् हितकर भवतीति भावः, तदुपसंहरन्नाह - 'से तेणद्वेग' जयंती ! एवं बुच्चर - अत्येगइयाणं जीवाणं सुतत्तं साहू, अत्थेगइयाण जीवाण जागरियतं साहू' हे जयन्ति । तत् तेनार्थेन एवमुच्यते-अस्त्येकेषां जीवानां सुप्तत्वं साधु भवति, अथ च अस्त्येकेषां जीवानां जागरिकत्वं साधु-हितकरं भवति, जयन्ती पृच्छति 'बलियतं भंते! साहू दुब्बलियतं साहू ? ' हे भदन्त । किं वलिकत्वम्-चलमस्ति अस्येति बलिकस्त द्भावो वलिकत्वम्वलवच्चम्, साधु-हितकरम् भवति किंवा दुर्बलिकत्वम् साधु - हितकरं भवति, भगवानाह - 'जयंती ! अत्थेगइयाणं जीवाणं बलियतं साहू, अगइयाणं जीवाण दुब्बलियत्तं साहू ' हे जयन्ति ! अस्त्ये केषां जीवानां बलिभवति' तथा ये धार्मिक जीव धर्मजागरिका से अपने को जगाते रहते हैं। इसलिये 'एए जीवाणं जागरियत्तं साहू ' इन जीवों की जाग्रता वस्वा श्रेयस्कर है - ठीक है - हितकर है-' से तेणट्टेणं जयंती ! एवं बुच्चइ, अस्थेयाणं जीवाणं सुत्तरां साहू " इस कारण हे जयन्ती मैंने ऐसा कहा है कि कितनेक जीवों का सुतत्व दिनकर है और कित नेक जीवों का जागना हितकर है। अब जयन्ती प्रभु से ऐसा पूछती है'बलिपत्तं भंते! साहू, दुग्बलियत्तं साहू' हे भदन्त ! जीवों का बलवानपना अच्छा है या निर्बलरना अच्छा है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'जयंती ! अस्थेयाणं जीवाणं बलियतं साहू, अस्थेमइयाणं जीवाण हुबलियत्तं साहू' हे जयन्ति ! किननेक जीवों की बलिष्ठता हितकर
" एएणं जीवा जागरमाणा धम्मजागरियाए अप्पाणं जागरइत्तारो भवंति " તથા તે જીવે ધર્મ જાગરણ વડે પેાતાના આત્માને જાગૃત કરતા રહે છે. तेथी : एएखि जीवाण' जागरियन्तं साहू " मा प्रहारना कुवेती लगृतावस्था १२ ला " से तेजद्वेण जयंती ! एवं वुच्चइ, अत्थेगइयाणं जीवाणं सुत्तत्त साहू " हे नयति । ते रथे में मेवु छेउटा જીવાતુ: સુપ્તત્વ જ હિતાવહ છે અને કેટલાક જીવાનુ` જાગવુ. હિતાવહુ છે. હવે શ્રવિકા જયન્તી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રકારના પ્રશ્ન પૂછે છે
" बलियन्तं भंते! साहू, दुब्बलियत्तं साहू ? " से लगवन्! लवासां समળતા હિતાવહ છે કે નિ ળતા હિતાવહુ છે ?
महावीर अलुन उत्तर- " जयंती अत्येगइयाण जीवाण बलियतं साहू, अत्थेगइयाणं जीवाण दुब्बलियत्तं साहू " डे क्यति । उटवाउ वोनी सभ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका रा० १२४०२ सू० ३ जयन्त्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम्
कत्वं - बलवत्वं साधु - हितकरं भवति, अथ च अस्त्येकेषां जीवानां दुर्बलिकरवंदुर्बलत्वं साधु - sant भवति । जयन्ती तत्र कारणं पृच्छति -' से केणट्टेणं भंते! एवं उच्चइ-जात्र साहू ? ' हे भदन्त ! तत्-अथ केनार्थेन एवमुच्यते- यावत्अस्त्येकेषां जीवानां बलवत्वं साधु, भवति, अथ च अस्त्येकेषां जीवानां दुर्बलत्व साधु भवति ? इति । भगवानाह - ' जयंती ! जे इमे जीवा अहम्मिया जाव विटरंति ' हे जयन्ति ! ये इमे जीवाः अधार्मिकाः, यावत् अधर्मेणैव वृत्तिं कल्पयन्तो विहरन्ति - वर्त्तन्ते, 'एएसि णं जीवाणं दुब्बलियत्तं साहू ' एतेषां खलु उपर्युक्तानां जीवानां दुर्बलिकत्वम् - दुर्बलत्वं साधु-हितकर' भवति, 'एरणं जीवा एवं जहा सुतस्स तथा दुब्बलियस्स वत्तव्त्रया माणियन्त्रा' एते खलु उपरितना जीवाः एवंपूर्वोक्तरीत्या यथा सुप्तस्य वक्तव्यता भणिता तथैव दुर्बलिकस्यापि वक्तव्यता (अच्छी) होती है और कितनेक जीवों की निर्बलता हितकर (अच्छी) होती है। ' से केणणं भंते । एवं बुच्चर, जाव साहू' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कितनेक जीवों की बलिष्ठता हितकर हाती है और कितनेक जीवों की निर्बलता हितकर होती है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ' जयंती ! जे इमे जीवा अहम्मिया जाव विहरंति' हे जयन्ति जो ये जीव अधार्मिक हैं, यावत् अधर्म से ही अपनी आजीविका चलाते हैं 'एएसि णं जीवाणं दुग्बलियन्तं साहू' ऐसे इन जीवों की दुर्बलता हितावह है 'एएणं जीवा एवं जहा सुन्तरस तहा दुब्बलियस्स वतव्वया भाणिव्या' इस विषय में जैसी वक्तव्यता सुप्तता के विषय में कही जा चुकी है वैसी ही वक्तव्यता दुर्बलता के विषय में
७३५
લતા સારી ગણાય છે અને કેટલાક જીવેાની નિખળતા સારી ગણાય છે. આ પ્રકારના જવાખનું કારણ જાણવા માટે જયન્તી શ્રાવિકા નીચે પ્રમાણે પ્રશ્ન पूछे छे - " से केणट्टेण भंते! एवं वुच्चइ, जाव साहू " हे भगवान् ! आप शा કારણે એવું કહેા છે કે કેટલાક જીવાની સખળતા સારી ગણાય છે અને કેટલાકની નિમળતા સારી ગણાય છે ?
महावीर असुन उत्तर- " जयंती ! जे इमे जीवा अहम्मिया जाव विहકૃત્તિ ” હું જય ંતિ ! જે જીવા અધાર્મિથી લઇને અધાર્મિક આજીવિકા यद्वाववा पर्यन्तना उपयुक्त विशेषोथी युक्त होय है, " एएसि णं जावाण' दुबलियत साहू "मेषां भवानी दुमजता हितावह छे. "एएण जीवा एवं जहा सुत्तस्तहा दुब्वलियम्स वत्तव्वया भाणियव्वा " तेनु अशुअर કરવાને માટે ઉપર સુપ્ત જીવાના વિષે જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે એવું इथन सही निर्माण हो. "बलियरस जहा जागरस्स
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-----
-
भगवतीने भणितव्या, 'बलियस्स जहा जागरस्स तहा माणियव्यं जाव संजोएत्तारो भवंति' बलिकस्य-बलिनो वक्तव्यता यथा जाग्रतो भणिता तथा भणितव्या, यावत्बहीभिः धार्मिकीभिः संयोजनाभिः संयोजयितारो भवन्ति, 'एएसि णं जीवाणं बलियत्तं साहू' एतेषां खलु पूर्वोकधार्मिकादीनां जीवानां बलिकत्व-बलवत्वं साधु भवति ‘से तेणटेणं जयंती ! एवं वुच्वइ तंचेव जाव साह' हे जयन्ति ! तत् तेनार्थेन एवमुच्यते-तदेव-पूर्वोक्तवदेव यावत्-अधार्मिकादीनां दुर्बलत्वं साधु भवति, अथ च धार्मिकादीनां च बलवत्वं साधु भवति । जयन्ति पृच्छति-'दक्खतं भंते ! साहू, आलसियत्तं साहू ?' हे भदन्त ! किम् दक्षत-कार्यनिपुणत्वम्आलस्परहितस्वम् साधु-हितकरं भवति ? किंवा आलसिकत्वम्-आलस्यं-कार्यकहनी चाहिये. 'बलियस्त जहा जागरस्स तहा भाणियध्वं जाव संजोएत्तारो भवंति' तथा बलिष्ठता के विषय में जैसी वक्तव्यता जाग्रतावस्थावाले की कही गई है वैसी कह लेना चाहिये, यावत् वे अनेक धार्मिक योजनाओं से संयोजयिता होते हैं । 'एएसिणं जीवाणं बलियत्तं साहू इसलिये इन पूर्वोक्त धार्मिक आदि जीवों की बलवत्ता हितकर होती है । 'से तेणटेणं जयंती ! एवं बुच्चइ, तं चैव जाव साह' अतः हे जयंति ! मैंने ऐसा कहा है कि अधार्मिक आदि जीवों की दुर्वलता हितावह होती है और धार्मिक आदि जीवों की बलवत्ता हितावह होती है। अब जयन्ती प्रभु से ऐसा पूछती है-'दक्खत्तं भंते !साह, आलसियत्तं साहू' हे भदन्त ! अपने कार्य में निपुणता जीव में अच्छी होती है या कार्यतहा भाणियव्व जाव संजोएत्तारो भवंति" २ ४थन Myत वन वि५યમાં કરવામાં આવ્યું છે એવું જ કથન અહીં સબળ જી વિષે ગ્રહણ કરવું જોઈએ “તેઓ પોતાની શક્તિને ઉપયોગ, પિતાને, અન્યને અને ઉભયને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓમાં પ્રવૃત્ત કરવામાં કરે છે,” આ કથન પર્યન્તનું કથન અહી ગ્રહણ કરવું જોઈએ. આ સમસ્ત કથનને ભાવાર્થ એ છે કે ધાર્મિક માં સબળતા હિતાવહ ગણાય છે અને અધાર્મિક જીવમાં निमा जित माय छे. “ से तेणटेणं जयंती ! एव' वुच्चइ, त चेव जाव साह" यति! २0 में से घुछ अघाभि माहि विशेष.
વાળા જાની દુર્બળતા હિતાવહ છે અને ધાર્મિક જીવની સબળતા હિતાવહ છે. હવે શ્રમણે પાસિકા જયેન્તી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે ३." दक्खत्तं भंते ! साहू, आलसियत्त साहू ?"लगवन् ! वामां यानि. પુણતાને સદ્દભાવ (અથવા ઉદ્યોગ રતતાને સદભાવ) સારો ગણાય કે આળસના સદ્દભાવ સારે ગણાય ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०२ सू०३ जयन्त्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७३७ करणस्फूर्तिरहितत्वमित्यर्थः साधु-हितकरं भवति ? भगवानाह-'जयंती ! अत्थेगइयाणं जीवाणं दक्खत्तं साहू, अत्थेगइयाणं जीवाणं आलसियत्तं साहू' हे जयन्ति ! अस्त्ये केषां जीवानां दक्षत्वं-कार्यनिपुणत्वम् , साधु-हितकर भवति, अथ च अस्त्येकेषां जीवानां खलु आलसिकत्वम् - आलस्यं प्रमादः, साधु-हितकरं भवति, जयन्ती तत्र कारण पृच्छति-'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-तंचेव जाव साहू ?' हे भदन्त ! तत्-अय, केनार्थेन, एवमुच्यते-तदेव-उपर्युक्तं यावत्-अस्त्येकेषां जीवानां दक्षत्वं साधु, अस्त्ये केषां जीवानाम्-आलसिकत्वम्-आलस्यं साधु भवति-इति ? भगवानाह-'जयंती ! जे इमे जीवा अहम्मिया जाव विहरंति' हे जयन्ति ! ये खलु इमे पूर्वोक्ताः जीवाः अधार्मिकाः यावत् अधर्मेणैव वृत्ति कल्पयन्तो विहरन्ति 'एएसि ण जीवाणं अलसियत्तं साहू' एतेषां खलु उपकरने में स्फूति से रहितता अच्छी होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जयंती ! अत्थेगइयाणं जीवाणं दक्खत्तं साहू, अत्थेगइयाणं जीवाणं आलसियत्तं साहू' हे जयन्ति ! कितनेक जीवों की कार्यकरने में निपुणता हितकारक होती है और कितनेक जीवों की कार्यकरने की स्पति से रहितता अच्छी होती है। ‘से केणेटेणं भंते ! एवं पुच्चइ, तं चेव जाव साह' हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कितनेक जीवों की कार्य करने में निपुणता अच्छी होती है और कितनेक जीवो की कार्यकरने की स्फूर्ति से रहितता-प्रमादावस्था-अच्छी होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जयंती ! जे इमे जीवा अहम्मिया जाव विहरंति' जो ये अधार्मिक यावत् अधर्म से ही अपनी आजीविका चलाने वाले जीव हैं ' एएसि णं जीवाणं आलसियत्तं साहू' सो इन
__ महावीर प्रभुना उत्तर-“ जयंती अत्यंगइयाण जीवाण दक्तत्त' साहू, अत्थेगइयाण' जीवाण आलसियत्त' साहू " यति!eal आर्य કરવાની નિપુણતા હિતકારક ગણાય છે અને કેટલાક જવામાં કાર્ય કરવાની સ્કૃતિને અભાવ અથવા આળસ હિતકારક ગણાય છે.
___ यन्तीना प्रश्न-" से केणद्वेण भंते ! एवं वुच्चइ, त चेव जाष साहू?" હે ભગવન ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે કેટલાક જીવમાં કાયનિપુ થતા હિતાવહ છે અને કેટલાકમાં આળસ હિતાવહ છે?
महावीर प्रमुन। उत्तर-“ जयंता ! जे इमे जीवा अहम्मिया जाप विह रंति" यति । २ । अयामि' मा पूर्वरित विशेषजi , " एएसिण जीवाण आलसियत्त साहू "aiलवामा माणस (प्रभाडी ५६)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३८
भगवतीसूत्रे
युक्तानां जीवानाम् आलसिकत्वम् - आलस्यमेव साधु - हितकरं भवति, आलस्यप्रमादयुक्तत्वात् अधर्माचरणे झटिति प्रवृत्तिविरहात्, तदाह - 'एएणं जीवा अळसा समाणा दो बहूणं जहा सुत्ता तहा अलसा भाणियन्त्रा' एते खलु अधार्मिकादयो जीवाः, अलसाः आलस्ययुक्ताः सन्तो नो बहूनां यथा पूर्व सुप्ताः अधार्मिकादयो जीवाः प्रतिपादिता स्तथैव अलसा - आलस्यममादयुक्ताः अपि अधार्मिकादयो जीवाः भणितव्याः प्रतिपत्तव्याः, एतेषाम् अधार्मिकादीनां जीवानाम् अलसत्व साधु भवति 'जहा जागरा तहा दक्खा भाणियन्त्रा जाव संजोएत्तारो भवंति' यथा पूर्व जाग्रतः - जागरणं कुर्वन्तो जीवाः भणिता स्तथैव दक्षाः जीवाः भणितव्याः, यावत् - बहीभिः धार्मिकीभिः संयोजनाभिः संयोजयितारो भवन्ति, 'एएणं जीवा जीवों की अलसता - प्रमादावस्था अपने कार्य करने में स्फूर्ति से रहितताश्रेयस्कर है - क्यों कि आलस्य- प्रमाद से युक्त होने के कारण इन जीवों में अधर्माचरण की और झट से प्रवृत्ति करनेका अभाव रहता है। इसी कारण ऐसा कहा गया है 'एएणं जीवा अलसा समाणा नो बहूणं जहा सुत्ता तहा अलसा भाणियव्वा' ये अधार्मिक आदि जीव यदि आलस्ययुक्त रहते हैं तो जैसे पूर्व में कहे गये सुप्त जीव अपने को, दूसरों को और उभय को अधार्मिक संयोजनाओं से युक्त नहीं करते हैं इसी प्रकार से ये आलस्य युक्त जीव भी अपने को, पर को और उभय को अधार्मिक संयोजनाओं से युक्त नहीं करते हैं आदि २ कथन पूर्व की तरह यहां करना चाहिये। इसलिये इन अधार्मिक आदि जीवों की आलस्यता हितकारक है । 'जहा जागरा तहाँ दक्खा भाणियव्वा, जाव संजोएतारो भवंति ' जैसे पहिले जाग्रतावस्थावालों के विषय में कहा અધર્માંચ
હાય એજ હિતાવહ છે, કારણ કે જીવા પ્રમાદી હાય છે તે રણ આદિ કાઈ પણ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ કરવાના સ્વભાવવાળા જ હાતા નથી તેથી જ 66 एए णं जीवा अलसा समाणा नो बहूण जहा सुत्ता तहा अलसा भाणियव्वा આ આળસુ ધાર્મિક જીવાના વિષયમાં સુપ્ત જીવાના જેવુ* જ પૂર્વોક્ત કથન અહી ગ્રહણ કરવુ જોઇએ કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે અધાર્મિક આદિ વિશેષણાવાળા જીવે જો આળસુ હોય તા પોતાને, અન્યને અને ભયને અધાર્મિક સંચેાજનાએથી (પ્રવ્રુત્તિએથી) યુકત કરતા નથી તે કારણે ધાર્મિક આદિ વિશેષણેાવાળા જીવેામાં આળસ (પ્રમાદ) ના સભાવ ડ્રાય એજ હિતાવહ ગણાય છે. जहा जागरा तहा दक्खा भाणियव्वा, जाब संजोएत्तारो भवंति ” भागज लगृतावस्थावाजा लवाना विषयमा वुथन
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ १० २ सू०३ जयन्त्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७३९ दक्खासमाणा बहूहिं, आयरिवेययावच्चेहिं, उवज्झायवेयावच्चेहि, थेरवेशावच्चेहि, तवस्सिवेयावच्चेहि, गिलागवेयावच्चेहिं, सेहवे यावच्चेहि, कुलवेयावच्चेहि, गणवेयावच्चेहि, संघवेयावच्चेहि, साहम्मियवे यावच्चेहिं अत्ताण संजोएत्तारो भवति । एते खलु धार्मिकादयो जीवाः दक्षाः उद्यमिनः सन्तो बहुमिः आचार्यवैयावृत्यैः, उपाध्यायवैयावत्यैः, स्थविरवैयावत्यैः, तपस्विवैयावत्यैः, ग्लानवैयावृत्यैः, शैक्षवैयावत्यैः, कुलवैयावृत्यैः, गणवैयावृत्यैः, संघवयावत्यः, साधर्मिकवैयावृत्यैः, आत्मानं संयोजयितारो भवन्ति । 'एएसि ण जीवाणं दक्खत्तं साहू' से तेणडेणं गया है उसी प्रकार से दक्ष जीवों के विषय में भी कहना चाहिये। यावत् ये अनेक धार्मिक संयोजनाओंसे अपने को, पर को और उभय को योजित करनेवाले होते हैं। 'एएणं जीवा दक्खा समाणा बहूहिं आयरियवेयावच्चेहिं उवज्झायवेयावच्चेहिं, थेरवेयावच्चेहि, तवस्सिवेयावच्चेहिं, गिलाणवेयावच्चेहिं, सेहवेयावच्चेहि, कुलवेयावच्चेहि, गणवेयावच्चेहि, संघवेयावच्चेहि, साहम्मियवेयावच्चेहि अत्ताणं संजोए त्तारो भवंति, एएसि जीवाण दक्खत्तं साहू' ये धार्मिक आदि जीव उद्यमवाले होते हुए आचार्यों की विविध वैयावृत्ति से, उपाध्यायों की विविधवैयावृत्ति से, स्थविरों की विविधवैयावृत्ति से, तपस्वियों की विविध वैयावृत्ति से, ग्लानजनों की विविधवैयावृत्ति से, शैक्षों (नवदीक्षितों) की विविधवैयावृत्ति से, कुल की विविधयावृत्ति से, गण की विविध वैयावृत्ति से, संघकी विविध वैयावृत्ति से और साधर्मिक जनों की विविध वैयावृत्ति से अपने को योजित करते हैं। इसलिये
કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન અહીં દક્ષ (કાર્યનિપુણ) જીવન વિષયમાં સમજવું જે જ ધાર્મિક આદિ વિશેષણોવાળા હોય છે તેમાં જે દક્ષતા હોય તે તેઓ પિતાને. અન્યને અને ઉભયને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિमामा प्रवृत्त ४२ता २3 छ. " एएण' जीवा दक्खा समाणा हूहि आयरियवेयावच्चेहि उवज्झायवेयावच्चेहि, थेरवेयावच्चेहि, तवस्सिवेयावच्चेहि, गिला. णवेयावच्चेहि', सेयवेयावच्चेहि, कुलवेयावच्चेहि, गणवेयावच्चेहि, संघवेयावच्चेहिं, साहम्मियवेयावच्चेहि, अत्ताणं संजोएत्तारो भवंति, एएसि जीवाण दखत्तं साहू" ते 4 माह विशेषजा ने धोरत डाय तो અનેક પ્રકારે આચાર્યોનું, ઉપાધ્યાયનું, વિરેનું, તારવીઓનુ, પ્લાનજનનું (भीमानु) शैशानुं (नीक्षितान), सनु, नु, सधनु भने सामि જનનું વૈયાવૃત્ય કરવાને તત્પર રહે છે. તેથી તે ની કાર્યાનિપુણતા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४०
भगवतीसूत्रे
9
1
तंचे जाव साहू' एतेषां खलु धार्मिकादीनां पूर्वोक्तां जीवानां दक्षत्त्रम् - आलस्य रहितत्वम् साधु - शोभनम् भवति, सर्वजनहितकरत्वात् प्रकृतमुपसंहरन्नाह-तत्सेनार्थेन, तदेव - पूर्वोक्तत्रदेव, यावत्-दक्षत्वं साधु । पुनश्च जयन्ती पृच्छति' सोइंदिसणं भंते! जीवे किं बंबइ ?' हे भदन्त । श्रोत्रेन्द्रियवशातः - श्रोत्रेन्द्रियस्यघशेन - पारतन्त्र्येन, आर्त्तः श्रोत्रेन्द्रियवशातः-श्रोत्रेन्द्रियवशं वा ऋतो गतः श्रोत्रेन्द्रियवशातः, खलु जीवः किं कर्म वध्नाति ? भगवानाह - ' एवं जहा कोहवसट्टे तहेव जाव अणुपरियहइ ' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा क्रोधवशातः क्रोधवशार्त्तस्य वक्तव्यता अस्यैव शतकस्य प्रथमोद्देशके शङ्खश्रमणोपासक पश्नोत्तरे प्रतिपादिता तथैव यथा - ' श्रोत्रेन्द्रियवशाच जीवः आयुष्कवर्णाः सप्तकर्मप्रकृतीः शिथिळबन्धन
"
इन जीवों की दक्षता हितकर है। ' से तेणट्टेणं तं चैव जाव साहू ' इस कारण हे जयन्ति ! मैंने ऐसा कहा है कि इन पूर्वोक्त धार्मिक आदि जीवों की दक्षता-आलस्य रहितता हितकर है, क्यों कि वह सर्वजनों की हितकारक होती है आदि । अब जयन्ती प्रभु से ऐसा पूछती है'सोइंदियवसद्वेण' भते ! जीवे किं बंधइ' हे भदन्त ! श्रोत्रेन्द्रिय के वशवर्ती हुआ जीव किस कर्म का बंध करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एवं जहा कोहवसट्टे तहेव जाव अणुपरियहइ ' जिस प्रकार क्रोध के वशवर्ती हुए जीव के विषय में वक्तव्यता इसी शतक के प्रथम उद्देशक में शखश्रमणोपासक के प्रश्नोत्तर में कही गई है वैसी वक्तव्यता यहां पर भी कहनी चाहिये वहां ऐसी वक्तव्यता कही गई है कि श्रोत्रेन्द्रिय के वशवर्ती हुआ जीव आयुष्यकर्म को छोडकर सात कर्मप्रकृतिअथवा उद्योगरतता हितावह गाय छे. " से तेणद्वेण त' चेव जाव साहू હું જયતિ ! તે કારણે મેં એવુ કહ્યુ છે કે પૂર્વોક્ત ધાર્મિક આદિ વિશેષઊાવાળા જીવેાની દક્ષતા (આળસ રહિતતા) હિતાવહ છે અને અધાર્મિક જીવાની આળસ (પ્રમાદ) હિતાવહ છે હવે શ્રમણેાપાસિકા જયન્તી મહાવીર असुन या प्रमाणे प्रश्न पूछे छे - " सोइंदियव घट्टेण भंते! जीवे कि बंधइ ? " હે ભગવન્! શ્રેત્રેન્દ્રિયને વશવતી બનેલેા (ક્ષેત્રેન્દ્રિય અસયમવાળા) જીવ
કયા કમના અન્ય કરે છે?
"
महावीर अलुन। उत्तर-" एवं जहा कोहवसट्टे तहेव जात्र अणुपरियटुइ" આ શતકના પહેલા ઉદ્દેશકમાં શખશ્રમણે પાસકના પ્રકરણમાં ક્રોધને વશવતી અનેલા જીવના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન અહી પશુ સમજવુ. જોઈ એ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે શ્રેÀિન્દ્રિયને વશવતી ખનેલે જીવ પણુ આયુકમ સિવાયની સાતે ક પ્રકૃતિને શિથિલને બદલે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०२ सू०३ जयन्त्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७४१ बद्धाः दृढबन्धनबद्धाः प्रकरोति' इत्यादि यावत् "चातुरन्तसंसारकान्तारम् अनुपर्यटति" इतिपर्यन्तं वाच्यम् , 'एवं चक्खिदियवसट्टे वि एवं जाव फासिदियवसट्टे जाव अणुपरियट्टइ' एवं-श्रोत्रेन्द्रियवशातंवदेव चक्षुरिन्द्रियवशाततॊऽपि एवंयावत्-घ्राणेन्द्रियवशातः, निवेन्द्रियवशातः, स्पर्शेन्द्रियवशार्तश्च जीवः क्रोधवार्तजीववदेव विज्ञेयः यावत् चातुरन्तसंसारकान्तारम् अनुपर्यटति । 'तएणं सा जयंती समणोवासिया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयम सोचा निसम्म हट्ठा सेसं जहा देवाणंदाए तहेव पव्वइया जाव सव्वदुक्खप्पहीणा' ततः खलु सा जयन्ती श्रमणोपासिका श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अनिकेसमीपे, एतमर्थम् - पूर्वोक्तार्थ सर्व श्रुखा, निशम्य-हृदि अवधार्य, हृष्टतुष्टा शेषं यों को जो शिथिल बन्धन से बद्ध हुई होती हैं दृढयन्धन से बद्ध करता है, इत्यादि कथन से लेकर वह चातुरन्त-चतुर्गतिरूप संसार कान्तार में परिभ्रमण करता है । इसी प्रकार से 'चक्षुइन्द्रिय के वशवर्ती हुआ, घ्राणेन्द्रिय के वशवर्ती हुआ और स्पर्शनइन्द्रिय के वशवर्ती हुआजीव क्रोध के वशवर्ती हुए जीव की तरह ही आयुकर्म को छोड़कर सात कर्मप्रकृतियों को जो शिथिलबन्धन से बद्ध करता है दृढबन्धन से बद्ध करता है और वह चतुर्गतिरूप संसार में परिभ्रमण करता है। 'तएणं सा जयंती! समणोवासिया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमट्ट सोच्चा निसम्म हट्टतुहा सेसं जहा देवाणंदाए तहेव पव्वइया जाव सम्वदुक्खप्पहीणा' इसके बाद श्रमणोपासिका जयन्तीने श्रमण भगवान् महावीर के पास पूर्वोक्त सब अर्थ को सुनकर के, और उसका मनन करके बड़ी हर्षित દઢ બન્ધવાળી કરે છે, ઈત્યાદિ કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવાનું છે. “એવો જીવ ચાર ગતિવાળા સંસારકા-તરમાં પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે,” આ કથન પર્યન્તનું પૂકત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ એજ પ્રમાણે ચક્ષુઈન્દ્રિથને, ઘણેન્દ્રિયને, જિવાઈન્દ્રિયને અને સ્પર્શેન્દ્રિયને વશવતી બનેલે જીવ પણ ક્રોધને વશવર્તી બનેલા જીવની જેમ આયુકર્મ સિવાયની સાતે કર્મપ્રકતિઓને શિથિલને બદલે દઢ બન્ધવાળી બનાવે છે અને ચાર ગતિ રૂપ સંસારમાં પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે.
“तएण सा जयंती समणावासिया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयम' सोच्चा निसम्म हट्ठतुद्वा सेसं जहा देवाणंदाए तहेव पव्वइया जाव सव्वदुक्खापहीणा" श्रम लगवान महावीरनी समक्ष पूति विषयन' પ્રતિપાદન શ્રવણ કરીને અને તે બાબતમાં મનન કરીને શ્રમણોપાસિકા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૯
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४२
भगवतीसूत्रे यथा नवमशतके त्रयस्त्रिंशत्तमोदेशके देवानन्दायाः प्रकरणे प्रतिपादितम् तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम् , तथैव प्रवजिता-दीक्षां गृहीतवती, यावत् सिद्धा, बुद्धा, मुक्ता परिनिर्वाता सर्व दुःखमहीणा च संजाता । अन्ते गौतमो भगवद् वाक्यं प्रमाणय. नाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति हे भदन्त ! तदेवं-मवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेवेति ॥९० ३॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालव्रतिविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका.
ख्यायां व्याख्यायो द्वादशशतकस्य द्वितीयोदेशकः समाप्तः ॥सू०१२-२॥ हुई और सन्तुष्ट चित्त हुई इस विषय में नौवें शतक में ३३ वें उद्देशक में देवानन्दा के प्रकरण में जैसा कहा गया है उसी प्रकारका कथन यहाँ पर भी करना चाहिये देवानन्दा जिस प्रकारसे प्रवजित हुई उसी प्रकार से यह जयन्ती भी प्रव्रजित हो गई यावत् सिद्ध, बुद्ध, मुक्त, परिनिर्वात और सर्वदुःखों से रहित हो गई अन्त में अब गौतम प्रभु के वचन में सत्यता ख्यापन करने के लिये कहते हैं कि 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह वैसा ही है, हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह वैसा ही है । इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०३॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके घारहवें शतकका दूसरा उद्देशक समाप्त॥१२-२॥ જયન્તીના હર્ષ અને સંતોષને પાર ન રહ્યો ત્યાર પછીનું સમસ્ત કથન, નવમાં શતકના ૩૩માં ઉદ્દેશકમાં દેવાનંદા બ્રાદ્યાણના કથન અનુસાર સમજવું એટલે કે દેવાનંદાની જેમ જયંતી શ્રાવિકાએ પણ પ્રવ્રયા અંગીકાર કરી અને અનેક કઠિન તપની આરાધના કરીને જયતી પણ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિર્વત અને સર્વદુખેથી રહિત થઈ ગઈ આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
वे सूत्र॥२ गौतम स्वामीना “सेव भंते ! सेव भंते ! ति" या વચન દ્વારા સૂત્રને ઉપસંહાર કરે છે. “હે ભગવન ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય જ છે હે ભગવન! આપનું આ કથન યથાર્થ જ છે.” આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણાનમસ્કાર કરી ગૌતમ સ્વામીને પિતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. સૂ૦૩ જૈનાચાર્ય શ્રી વાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના બારમા શતકનો બીજો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૨-રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ० ३ ० १ रत्नप्रभादि पृथ्वी निरूपणम् ७४३ द्वादशशत के तृतीयोदेशकः प्रारभ्यते
द्वादशशतकस्य तृतीयेोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् | पृथिवीनां प्रकारमरूपणम्, प्रथमपृथिव्याः नामगोत्रप्ररूपणम् ॥ - रत्नप्रभादिपृथिवी वक्तव्यता |
मूलम् - " रायगिहे जाव एवं वयासी-कइणं भंते! पुढवीओ पण्णत्ताओ ? गोयमा ! सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ, तं जहापढमा दोच्चा जाव सत्तमा, पढमा णं भंते! पुढची किं नामा किं गोत्ता पण्णत्ता ? गोयमा ! घम्मा नामेणं स्यणप्पभागोत्तेणं एवं जहा जीवाभिगमे पढमो नेरइयउद्देसओ, सो चेव निरवसेसो भाणियव्वो जाव अप्पा बहुगंति सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति ॥सू०१॥
छाया - राजगृहे यावत् एवम् अवादीत् - कति खलु भदन्त ! पृथिव्याः प्रता: ? गौतम ! सप्त पृथिन्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - प्रथमा, द्वितीया च यावत् सप्तमी, प्रथमा खलु भदन्त ! पृथिवी किं नामा, किं गोत्रा मज्ञप्ता ? गौतम ! धम्मा नाम्ना, रत्नप्रभा गोत्रेण, एवं यथा जीवाभिगमे प्रथमो नैरइकोदेशकः स एव निरवशेषो भणितव्यो यावत् अल्प बहुत्वम् इति, तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति ॥०१॥
बारहवें शतक के तीसरे उद्देशेका प्रारंभ
इस १२ वे शतक के तृतीय उद्देशक में कथित विषय का विवरण संक्षेप से इस प्रकार है - पृथिवियों के प्रकारों का कथन, प्रथम पृथिवी
બારમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
આ મારમાં શતકેના ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત વિષયનુ સક્ષિમ વિવેચન-પૃથ્વીઓના પ્રકારાનું કથન-પહેલી પૃથ્વીના નામ ગોત્રની પ્રરૂપા,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
,
टीका - द्वितीयोदेश के श्रोत्रादीन्द्रियवशातनां जीवानाम् अष्टकर्मप्रकृतिबन्धकत्वं प्रतिपादितम्, तद्बन्धनाच्च नारकपृथिवीष्वपि तेषामुत्पादात् नारक पृथिवीस्वरूपं रूपयितुं तृतीयोदेशकमाह - ' रायगिहे ' इत्यादि, 'रायगिहे जाव एवं वयासी' - राजगृहे यावत् नगरे स्वामीसमवसृतः समवसृतं प्रभु ं वन्दितुं नमस्थितुं धर्मकथां श्रोतुंच पर्षत् निर्गच्छति, धर्मकथां श्रुत्वा प्रतिगता पर्षत् ततो विनयेन शुश्रूषमाणो गौतमः प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः एवम् - वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादीत् - ' कइ णं मंते ! पुढबोओ पण्णत्ताओ ?' हे भदन्त ! कति खलु पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः भगवानाह - 'गोयमा ! सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! सप्त पृथिव्यः के नाम गोत्र की प्ररूपणा ।
,
७४४
रत्नप्रभापृथिवी आदि पृथिवियों की वक्तव्यता
" रायगिहे जाव एवं बयासी" इत्यादि ।
टीकार्थ - द्वितीय उद्देशक में श्रोत्रेन्द्रिय आदि इन्द्रियों के परावर्ती बने हुए जीव आठ प्रकार के कर्मों के बन्धक होते हैं- ऐसा कहा गया है - कर्मों के बन्धक होने से जीवों का उत्पाद नारकपृथिवियों में भी हो जाता है इसलिये इस उद्देशक में सूत्रकार ने उन नारकपृथिवियों के स्वरूप की प्ररूपणा की है । ' रायगिहे जाव एवं वधासी ' राजगृह नगर में पावत्- महावीर स्वामी पधारे महावीर स्वामी को पधारे हुए जानकर उनको वन्दना और नमस्कार करने के लिये और उनसे धर्मकथा सुनने के लिये पर्षत् अपने २ घरों से निकली धर्मकथा सुनकर फिर विसर्जित हो गई इसके बाद विनयपूर्वक दोनों हाथ जोड़कर धर्म सुनने की अभिलाषा वाले गौतम भगवान् ने प्रभु से इस प्रकार पूछा- 'करण' રત્નપ્રભા આદિ નરકપૃથ્વીઓનું વર્ણન
रायगिहे जाव एवं बयासी " त्याहि
46
ટીકાય –બીજા ઉદ્દેશકના છેલ્લા સૂત્રમાં એવુ‘ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ'
કે શ્રોત્રેન્દ્રિય આદિ ઇન્દ્રિયને વશવી બનેલા જીવ આયુકમ' સિવાયના આઠ કર્મના અન્ય કરે છે. કર્મોના મન્ત્ર કરવાને કારણે જીવેાને નારકપૃથ્વીએમાં પણ ઉત્પન્ન થવું પડે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આ ઉદ્દેશકમાં નારકपृथ्वीखाना स्त्र३पनी अ३५ ४२ छे - " रायगिहे जाव एवं वयासी " गृड નગરમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પધાર્યા તેમને વંદણાનમસ્કાર કરવાને માટે પરિષદ પાતપાતાને ઘેથી નીકળી મહાવીર પ્રભુને વંદણુાનમસ્કાર કરીને તથા ધર્મ કથા શ્રવણુ કરીને પરિષદ વિખરાઈ ગઈ ત્યાર બાદ ધમ તત્ત્વને જાણુવાની અભિલાષાવાળા ગૌતમ સ્વામીએ વિનયપૂર્વક બે હાથ જોડીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ३ सू० १ रत्नप्रभादि पृथ्वीनिरूपणम् ७४५ प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा-पढमा, दोच्चा जाव सत्तमा' तद्यथा-प्रथमा, द्वितीयाच यावत्तृतीया, चतुर्थी, पश्चमी, षष्ठी, सप्तमी ! गौतमः पृच्छति-पढमाणं भंते ! पुढवी किं मामा, किं गोता, पण्णता ?' हे भदन्त ! प्रथमा खलु पृथिवी किं नामा, किंगोत्रा, किनाम यस्याः सा किनामा, एवं किं गोत्रं यस्याः सा किंगोत्रा मज्ञप्ता? भगवानाह-गोयमा ! घम्मा नामेणं, रयणप्पभागोतेणं' हे गौतम ! पथमा खलु पृथिवी 'धम्मा' इतिनाम्ना प्रतीता, अथ च ' रत्नपमा' इति गोत्रण प्रतीता तत्र नामयादृच्छिकमभिधानम् , गोत्रं चान्वर्थकमवसेयमिति भावः एवं भंते ! पुढवीओ पण्णत्तानो' हे भदन्त ! पृथिवियां कितनी कही गई हैं ? तब उत्तर में प्रभु ने गौतम से कहा 'गोयमा' हे गौतम ! 'सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ' पृथिवियां सात कही गई हैं। तंजहा' जो इस प्रकार से हैं-(पढमा दोच्चा, जाव, सत्तमा) प्रथमा, द्वितीया, यावत् तृतीया, चतुर्थी, पंचमी, षष्ठी और सप्तमी अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(पढमाणं भंते ! पुढवी किं नामा, किं गोत्ता, पण्णत्ता' हे भदन्त ! प्रथमा पृथिवी किस नामवाली और किस गोत्र वाली कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा' हे गौतम ! 'घम्मानामेण, रयणप्पभा गोत्तेण' प्रथमा पृथिवी घर्मा नामवाली और रत्नप्रभागोत्रयोली कही गई है। यदृच्छा (अपनी इच्छा) से जो अभिधान कर लिया जाता है-वह तो नाम है और जोअन्वर्थक अभिधान होता है मडावीर प्रसुने ! प्रमाणे प्रश्न पूछये।-" कइणं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ' હે ભગવન્! પૃથ્વીએ કેટલી કહી છે? ત્યારે મહાવીર પ્રભુએ તેને આ प्रमाणे उत्त२ माथ्या-" गोयमा !" गौतम ! " सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ" पृथ्वीथे। सातही छे, “ तंजहा" २ मा प्रमाणे छ-"पढमा, दोच्चा, जाव सत्तमा ” पदी, भील, श्रील, याथी, पांयभी, छी, मने सातभी.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" पढमाणं भंते ! पुढवी कि नामा, किं गोत्ता पण्णत्ता ?" मगवन् ! पहेली पृथ्वीनु नाम शु छ भने गोत्र शुंछ ?
महावीर प्रभुने। उत्तर-“ गोयमा ! " गौतम ! “ घम्मा नामेणं, रयणप्पभा गोत्तेणं" पडदा पृथ्वीनु नाम 'धर्मा' छ भने गोत्र २त्ना ' છે. ઈચ્છા અનુસાર કેઈ પણ પદાર્થને માટે જે નામ નક્કી કરવામાં આવે છે તેને નામ કહે છે, અને જે અન્વર્થક (અર્થપ્રમાણેનું) અભિધાન (नाम) 3.य छ तर मात्र हे छ. “ एवं जहा जीवाभिगमे पढमो नेरइय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૯
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ भगवतीस्त्रे जहा जीवाभिगमे पढमो नेरझ्यउद्देसओ, सो चेव निरवसेसो भाणियब्यो जाव अप्पाबहुगंति' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यथा जीवाभिगमे सूत्रे प्रथमो नैरयिकोदेशको भणितः, स एव जीवाभिगमीयप्रथमनैरयिकोद्देशकः, निरवशेषः सर्वोऽपि अत्र भणितव्यः-वक्तव्यः, यावत्-अल्पबहुत्वम्-अल्पबहुत्ववक्तव्यता पर्यन्तमिति भावः। अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं प्रमाणयन्नाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेव इति ॥सू०१॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल अतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां द्वादशशतकस्य तृतीयोद्देशकः समाप्तः // 012-3 // वह गोत्रकहलाता है ‘एवं जहा जीवाभिगमे पढमो नेरइय उद्देसओ सो चेव निरवसेसो भाणियव्यो जाव अप्पा बहुगंति' पूर्वोक्तरीति के अनुसार जैसा जीवाभिगम सूत्र में प्रथम नैरयिक उद्देशक कहा गया है वह वैसा हीयहां पर पूरा का पूरा कहना चाहिये और वह अल्प बहुत्व इस पाठतक यहां कहना चाहिये अब अन्त में गौतम भगवान् के वचनों में प्रमाणता का आपादन करते हुए कहते हैं-'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' हे भदंत! आप के द्वारा कहा गया यह सब कथन सत्य ही है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब कथन सत्य ही है, इस प्रकार कहकर वे गौतम भगवान् संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गए ॥सू०१॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके बारहवें शतक का तीसरा उद्देशक समाप्त / / 12-3 // उसओ, सो चेव निरवसेसो भाणियव्वो जाव अप्पाबहुगंति" निगम સૂત્રના પ્રથમ નિરયિક ઉદ્દેશકમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે સંપૂર્ણ કથન અહી પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ અ૫બહુવ વિષેના પાઠ પર્યન્તનું કથન અહીં ગ્રહણ કરવાનું છે. ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુના વચનમાં પિતાની અત્યંત શ્રદ્ધા પ્રકટ 42i 3 छ-" सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति" "D भगवन् ! माघे // વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય જ છે. હે ભગવન ! આપની વાત સર્વથા સત્ય જ છે. " આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણાનમસ્કાર કરીને, સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતાં થકા ગૌતમ સ્વામી પિતાની જગ્યાએ વિરાજમાન થઈ ગયા. સૂ૦૧૫ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના બારમા શતકને ત્રીજો ઉદ્દેશક સમાપ્ત 512-3aaaa શ્રી ભગવતી સૂત્ર : 9