Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavatA musakAeM gaNAdhipati tulasI,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM lagabhaga pratidina pravacana karatA huuN| eka bAra pravacana karanA to merI jIvanacaryA kA eka anivArya aMga-sA hI bana gayA hai / kabhI-kabhI dina meM tIna-tIna, cAra-cAra bAra bhI pravacana karanA Avazyaka hotA hai / pravacana se vizrAma khaaN| aura bahuta sahI to yaha hai ki vizrAma lenA hI kise hai| vizrAma to use lenA par3atA hai, jo thakAna anubhava karatA hai| mujhe isameM thakAna anubhava hI nahIM hotii| yaha to merA kAma hai| apanA kAma karate thakAna kaisI / usameM to ulTA Ananda hotA hai| taba bhalA usa Ananda ko kauna chor3anA caahegaa| maiM pravacana karatA huuN| para aisA kara kisI para ahasAna to nahIM krtaa| yaha to merI svayaM kI sAdhanA hai| AtmArAdhanA karate jo anubhava mujhe mile, unheM janatA ke sAmane bikhera denA - yahI to pravacana hai| isa apekSA se pravacana karane kA saccA adhikArI vahI hai, jisane apane jIvana ko AtmArAdhanA meM lagAyA hai| jo vyakti sAdhanA karatA hI nahIM, use pravacana kA kaisA adhikaar| sAdhaka apane anubhava isalie sunAtA hai ki koI unase preraNA pAe to acchaa| yadi koI preraNA nahIM bhI pAtA hai to bhI usane to apanI sAdhanA kA lAbha kamA hI liyA / svAdhyAya ke rUpa meM usake to nirjarA ho hI gii| ersonal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavatA musakAe
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vizvabhAratI prakAzana
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacana pAtheya granthamAlA, puSpa- 19vAM (1958) mAnavatA musakAe
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdaka muni dharmaruci (c) jaina vizvabhAratI lADanUM-341306 zrI phatahacaina bhaMsAlI TrasTI-zrImatI jhamakUdevI bhaMsAlI memoriyala TrasTa, sujAnagar3ha-kalakattA sI. Ara. bI. kaipiTala mArkeTsa li0, 31 marjabana ror3a, bambaI ke - saujanya se| prathama saMskaraNa : 1997 vI. ni. saMvat : 2522 terApaMtha saMvat : 237 40-00 rupaye prakAzaka : jaina vizvabhAratI, lADanUM, nAgaura (rAja.) mudraka : mitra pariSad, kalakattA ke artha-saujanya se sthApita jaina vizvabhAratI presa, lADanUM-341 306 / MANAVATA MUSKAYE Ganadhipati Tulsi _140-00
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ svakathya manuSya janma se choTA yA bar3A nahIM hotaa| usakA kada usake AcaraNa aura vyavahAra se uThatA aura giratA rahatA hai / jisa deza yA samAja meM AcaraNa ke AdhAra para vyaktitva kA mApa nahIM hotA, vahAM sahI aura galata ke mAnaka bhI nirdhArita nahIM hote / jinake pAsa apanI koI svataMtra soca nahIM hotI, ve nae mAnakoM kA nirdhAraNa nahIM kara pAte / kyA bhalA hai ? aura vayA burA ? yaha ahasAsa jinako parispandita nahIM karatA, ve loga apane DhaMga se jIte haiM / unako unakI dhAraNAoM ke vyUha se bAhara nikAla pAnA bahuta kaThina hotA hai / isa zreNI ke logoM ko kisI kI sIkha nahIM laga pAtI / ve eka Dharre kI jindagI jIte haiM aura usI meM saMtuSTa rahate haiM / jisa deza kI saMskRti meM AcaraNa ke AdhAra para vyakti kA mUlyAMkana hotA hai, vahAM AcaraNa kI pavitratA yA cAritrika ujjvalatA ke lie prazikSaNa bhI diyA jAtA hai / prazikSaNa kA eka pAramparika rUpa hai pravacana | ise vyAkhyAna, satsaMga, kathA Adi aneka nAmoM se pahacAnA jA jAtA hai / kucha logoM kA abhimata hai ki upadeza ke dvArA saMsAra ko rUpAntarita karane kA prayAsa athAha samudra ke khAre pAnI ko baMda-bUMda kara mIThA karane kA prayAsa hai / isa dhAraNA ke AdhAra para upadeza yA pravacana kI bahuta bar3I sArthakatA nahIM hai / kintu merA anubhava kahatA hai ki sunate-sunate kabhI mana para aisI coTa hotI hai ki rUpAntaraNa ghaTita ho jAtA hai| sUraja pratidina udita aura asta hotA hai / eka dina ke sUryodaya ne rAma bhakta hanumAna kI cetanA ko kRta kara diyA / subhadrA ke eka vAkya ne usake pati dhanyakumAra ko saMsAra se virakta kara diyA / isI prakAra pravacana meM kahI gaI koI eka hI bAta zrotA ke bhItara taka pahuMcakara usake jIvana kI dizA ko badala sakatI hai / jana pratibodha merI dainikacaryA kA eka mukhya aMga hai / pravacana, saMgIta, bAtacIta, praznottara Adi kisI na kisI upakrama ke dvArA maiM saMparka meM Ane vAle logoM ko samajhAne kA prayAsa karatA hUM / mere vinIta, samarpita aura jAgarUka sAdhu-sAdhviyAM mere vicAroM ko saMkalita aura saMgRhIta karane meM saMlagna haiN| unameM eka nAma muni dharmaruci kA hai / dubalA-patalA zarIra, para saMkalpa kA dhanI / kartavyaniSThA aura vyavasthita kAryazailI / ina varSoM meM vaha mere pravacanoM ko saMkalita - sampAdita karane kA kAma pUrI ruci aura niSThA ke sAtha kara rahA hai /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'pravacana pAtheya' granthamAlA ke aba taka prakAzita 18 puSpoM meM se aneka puSpa muni dharmaruci ke sampAdana-kauzala se nikale haiN| granthamAlA kA 19 vAM puSpa 'mAnavatA musakAe' meM bhI usI kA zrama lagA hai| prastuta puSpa san 1958 meM prakAzita patra-patrikAoM kI vikIrNa sAmagrI ko saMkalita kara taiyAra kiyA gayA hai| svAdhyAyapremI pAThaka isake svAdhyAya se mAnavatA kI musakAna ko dekheM aura aisA puruSArtha kareM jisase unake jIvana meM mAnavatA musakarAtI rhe| naina vizvabhAratI, lADanUM 31 janavarI 1997 gaNAdhipati tulasI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya dharma jIvana-zuddhi kA nirvikalpa sAdhana hai| para kauna-sA dharma ? zuddha dharma / azuddha dharma jIvana-zuddhi kA sAdhana kadApi nahIM ho sakatA / gaMde pAnI athavA kIcar3a se gaMdA kapar3A sApha kaise hogaa| prazna hogA, kyA dharma bhI azuddha hotA hai ? dharma apane maulika svarUpa meM zuddha hI hai, para kAlapravAha ke sAtha bahakara Ae hue bahuta-sAre avAMchanIya/vijAtIya tatva jaba-taba usakI gaMgA-sI pAvana aura nirmala dhArA meM ghulate-milate rahate haiM, use pradUSita karate rahate haiM / yaha eka aparihArya-sI sthiti hai| ise sarvathA nahIM TAlA jA sakatA / para isake uparAnta bhI dharma kA maulika svarUpa ananta kAlacakra meM bhI sarvathA vikRta aura pradUSita nahIM huA, yaha eka tathya hai / tabhI to jIvanazuddhi ke nirvikalpa sAdhana kI apanI guNAtmakatA/arhatA to vaha kisI-na-kisI rUpa meM surakSita rakha pAyA hai| yaha kaise saMbhava huA ? yaha saMbhava huA hai samaya-samaya para dharma ke viziSTa purodhAoM dvArA usake zodhana kI dizA meM kie gae bhagIratha evaM sArthaka prayatnoM ke calate / vartamAna sadI meM yaha sArthaka evaM mahanIya prayatna jina kucheka vyaktitvoM ne kiyA hai, kara rahe haiN| unameM eka pramukha nAma hai - gaNAdhipatizrI tulsii| isa prayatna ke kAraNa na kevala dhArmika evaM AdhyAtmika jagat meM hI, apitu sArvajanika kSetra meM unakA nAma bahucarcita hai / unakA yaha sArthaka evaM salakSya prayatna itane vyApaka evaM bahuAyAmI stara para hai ki ise bIsavIM sadI kI saphala dharmakrAMti kI saMjJA denA anucita nahIM hogaa| isa dharmakrAMti ke uddezya rahe haiM0 dharma dharma-granthoM evaM dharmasthAnoM kI cAradIvArI se mukta hokara jana-jana ke dainika jIvana evaM jIvana-vyavahAra meM pratiSThita ho| jAtivAda, varNavAda va sampradAyavAda kI saMkIrNa sImAoM se bAhara nikale / usakA sArvajanIna evaM sArvabhauma rUpa pragaTa ho| vaha apanI sarvajanahitAyasarvajanasukhAya guNAtmakatA ko prApta kre|| 0 dhArmikatA kI kasauTI mAtra kriyAkAMDa evaM upAsanA nahIM, apitu zuddha AcAra evaM sAtvika vicAra bneN| naitikatA evaM mAnavatAvihIna dhArmikatA kI sthiti samApta ho| 0 dharma kA sIdhA sambandha bhaviSya aura paraloka se nahIM, apitu vartamAna se jur3e / jaba bhI, jisa kSaNa bhI usakI ArAdhanA kI jAe usase vyakti
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ATha ko zAnti kI anubhUti ho, sukha aura Ananda kI prApti ho, usake jIvana kI pavitratA sadhe / bahuta spaSTa hai, jahAM vartamAna svastha hai, vahAM bhaviSya aura paraloka bigar3ane kA koI prazna hI nahIM hai, para vartamAna abhizapta evaM bigAr3akara bhaviSya aura paraloka ko sudhArane kI bhrAMta dhAraNA kA TUTanA atyAvazyaka hai / gaNAdhipatizrI tulasI ne apanI yaha dharmakrAnti mukhya rUpa se aNuvrata AMdolana ke mAdhyama se kI hai / isalie unheM aNuvrata - anuzAstA ke rUpa meM eka vyApaka pahacAna milI hai| unake isa abhiyAna ke dUragAmI pariNAma Ane to abhI zeSa haiM, para jo pariNAma aba taka Ae haiM, ve bhI kama mahatvapUrNa nahIM haiM / unake isa prayatna se lAkhoM-lAkhoM logoM kI dharma ke prati vizvAsa kI mInAroM ko punaH sthira hone kA sudRr3ha AdhAra milA hai, jo ki usake sAmpradAyika / saMkIrNa / rUDhigrasta / kriyAkAMDAtmaka svarUpa ke kAraNa hilane lagI thIM / bauddhika varga ke lie dharma kA AcaraNa buddhigamya bana rahA hai / yahAM taka ki dharma-karma, AtmA-paramAtmA, pUrvajanma - punarjanma Adi meM vizvAsa na karanevAle nAstikoM evaM kamyUnisToM ko bhI vartamAna jIvana kI zAnti evaM pavitratA ke sAdhana ke rUpa meM dharma ko svIkAra karane evaM svayaM ko dhArmika kahalAne meM koI kaThinAI mahasUsa nahIM hotI / isI krama meM jana-jana kI dhArmikatA ko naitikatA kA puSTa AdhAra milA hai| sisakatI mAnavatA ke AMsU sUkha rahe haiN| usake musakAne kI AMtarika bhUmikA kA nirmANa ho rahA hai / vaicArika stara para yaha siddhAnta sthApita ho rahA hai, yaha samajha vikasita hone lagI hai ki dhArmikatA se pUrva mAnavatA kA jIvana meM samAveza Avazyaka hI nahIM, anivArya bhI hai / vaha kaisA dhArmika jisakA mAnavIya mUlyoM meM vizvAsa nahIM, jo mAnavatA kA sammAna karanA nahIM jAnatA / gaNAdhipatizrI tulasI ne isa dharmakrAMti ke lie apane puruSArtha kA vividha rUpoM meM prayoga kiyA hai / 'pravacana' usakA eka mukhya staMbha hai / isa mAdhyama se ve pichale chaha dazakoM se jana-prazikSaNa ke durUha kArya ko bahuta hI vyavasthita rUpa meM sampAdita karate rahe haiN| apane pravacanoM meM logoM kI samajha ke stara para khar3e hokara ve dharma kI jo carcA karate haiM, vaha itanI hRdayagrAhI hotI hai ki usase vyakti ke mAnasika, vaicArika evaM AcaraNAtmaka parivartana kA dvAra sahaja rUpa se udghATita ho jAtA hai| yadi kisI rUpa meM bhI unake ina chaha dazakoM ke pravacanoM ko surakSita rakhA jA sakatA to nizcita hI vaha saMkalana dharmakrAMti ke itihAsa kA vaha eka durlabha dastAveja hotA / para aisA saMbhava nahIM huA, tathApi usakA jitanA aMza surakSita rahA sakA hai, vaha bhI apane-ApameM atyanta mahatvapUrNa hai /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ apekSA mahasUsa kI gaI ki usakA vyavasthita saMkalana-saMpAdana ho, jisase ki usakI surakSA nizcita kI jA ske| para yaha kArya jitanA mahattvapUrNa aura Avazyaka hai, utanA sarala to nhiiN| koI praur3ha sAhityamarmajJa hI isa kArya-yojanA ko sahI rUpa meM kriyAnvita kara sakatA hai| isa sandarbha meM maiM apanI arhatA-anarhatA se aparicita nahI huuN| para pUjya gurudeva ne mujhe isa kArya meM jaba niyojita kiyA hai to unake Adeza kA hara stara para pAlana karanA merA parama kartavya hai| vaise merI yaha bahuta spaSTa samajha hai ki guru AzIrvAda evaM kRpA kI zakti acintya hotI hai| vaha jise prApta hotI hai, usake lie svayaM kI arhatA-anahatA/kSamatA-akSamatA kI bAta mahattvapUrNa hokara bhI bahuta gauNa ho jAtI hai| isa mAne meM maiM apane-Apako atyanta saubhAgyazAlI mAnatA hUM ki pUjya gurudeva ne mujhe yaha kArya karane kA AzIrvAda diyA hai| nizcita hI isa nimitta mere jaise eka sAmAnya-se vidyArthI ko sAhitya kI varNamAlA sIkhane kA avasara milA hai| pUjya gurudeva mere jIvana-nirmAtA haiM, saMyama-ratna pradAtA haiN| unake caraNoM meM apanA sarvasva samarpaNa kara maiM apane-Apako atyanta gauravAnvita mahasUsa karatA huuN| sarvasva-samarpaNa kI bhUmikA meM aba zAbdika samarpaNa kI bAta aupacarikatA se jyAdA kucha nahIM ho sktii| basa, unake iMgita/dRSTi kI samyak ArAdhanA karatA huA jJAna-darzana-cAritra ke kSetra meM eka-eka kadama Age bar3hatA rahUM, yahI kAmya hai| mahAzramaNI sAdhvIpramukhAzrI kanakaprabhAjI varSoM se gaNAdhipati pUjya gurudeva ke sAhitya-saMpAdana ke maMgala anuSThAna meM lagI huI haiM / 'pravacana pAtheya' granthamAlA ke kArya ko bhI ve isa anuSThAna se alaga kara kaise dekha sakatI haiN| isa kArya ko sampAdita karane meM unakA sahayogAtmaka bhAva, preraka protsAhana va anubhavapUrNa upayogI sujhAva mujhe sahaja rUpa se upalabdha haiN| isake lie maiM unake prati atyaMta vinamra bhAva se kRtajJatA vyakta karatA huuN| ___saMgha-parAmarzaka munizrI madhukarajI jaise dhIra-gaMbhIra vyaktitva kA mujhe ayAcita saMrakSaNa prApta hai, yaha bhI mere jIvana kA eka saubhAgya hai| unakA zabdAtmaka aura usase bhI adhika azabdAtmaka mArga-darzana mere jIvana-vikAsa kI vibhinna rAhoM kI Alokita karanevAlA hai| isa granthamAlA ke saMpAdanakArya meM bhI unakA mArga-darzana mujhe prApta hotA rahA hai, ho rahA hai| isa saMkalana kI kArya-saMpannanA para unako kRtajJa bhAva se vaMdanA nivedana karatA 'pravacana pAtheya' granthamAlA ke 18 puSpa aba taka jana-jana ke hAthoM meM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasa pahuMca cuke haiM / yaha 19 vAM puSpa mAnavatA musakAe ke rUpa meM prastuta hai| san 1958 meM prakAzita vibhinna patra-patrikAoM kI vikIrNa sAmagrI isameM saMkalita kI gaI hai| jina sAdhu-sAdhviyoM evaM kAryakartAoM kA isa sAmagrI ke saMgrahaNa evaM saMcayana meM puruSArtha lagA hai, unake sahayoga kA pramoda bhAva se mUlyAMkana karatA huuN| gaNAdhipati pUjya gurudeva ke pravacanoM ko suna-paDhakara anagina logoM kI suSupta mAnavatA aMgar3AI lekara jAgI hai, musakarAI hai| mAnavatA musakAe ke pravacana bhI mAnava-mAnava kI mAnavatA ko jhakajhora kara jagAne evaM usake musakarAne meM yogabhUta baneMge, aisI AzA karatA huuN| bhikSu-vihAra jaina vizvabhAratI, lADanaM 1 pharavarI 1997 --muni dharmaruci
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya gaNAdhipati zrI tulasI eka prakhara pravacanakAra evaM saTIka vyAkhyAkAra haiM / ve adhyAtma ke gUr3hatama viSayoM ko apanI vANI se itanA sarala va saMgrAhya rUpa meM prastuta karate haiM ki zrotAoM ko tad viSayaka cintana-manana ke lie bAdhya kara dete haiM, jisase unake vyaktitva vikAsa kA mArga prazasta ho jAtA hai / jaina vizvabhAratI dvArA prakAzita sAhitya kI zrRMkhalA meM pravacanasAhitya kA prakAzana eka mahattvapUrNa kar3I hai / gaNAdhipatizrI tulasI ke pravacanoM ke saMkalana 'pravacana pAtheya granthamAlA' ke puSpoM ke rUpa meM prakAzita ho rahe haiM / granthamAlA kA unnIsavAM puSpa 'mAnavatA musakAe' ke nAma se prakAzita ho rahA hai / yaha puSpa san 1958 meM prakAzita patra-patrikAoM meM upalabdha sAmagrI se taiyAra kiyA gayA hai / isameM kula 80 pravacana saMkalina haiM / bahuta purAne hone ke uparAnta bhI ye pravacana hRdaya ko chUne kI arhatA kI apanI maulika guNAtmakatA ko jyoM-kI-tyoM surakSita rakhe hue haiM / usameM kahIM koI nyUnatA nahIM AI hai / munizrI dharmarucijI ne isa granthamAlA ke sampAdana meM apane ekaniSTha zrama kA niyojana kara jisa kartavyabuddhi kA paricaya diyA hai, vaha preraka evaM stutya hai / usake lie hArdika kRtajJatA jJApita karatA hUM / prakAzana meM zrI phataha caina bhaMsAlI, TrasTI - zrImatI jhamakUdevI bhaMsAlI memoriyala TrasTa, sujAnagar3ha - kalakattA, sI0 Ara0 bI0 kaipiTala mArkeTsa li kA jo Arthika sahayoga prApta huA hai, usake lie zatazaH dhanyavAda / AzA hai, pUrva saMkalanoM kI taraha yaha saMkalana bhI pAThakoM ke lie atyaMta rucikara evaM zikSAprada siddha hogA / jaina vizvabhAratI, lADanaM ( rAja0 ) 5 pharavarI 1997 hanumAnamala ciMDAliyA maMtrI jaina vizvabhAratI
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama ow m * * 0 0 mm x 9 0 1. sAdhutva kA sAra 2. mAnava-jIvana kA vaiziSTya 3. AcAra-dharma : ahiMsA 4. jIvana-nirmANa kI kalA 5. dharma saMjIvanI hai 6. sudhAra kI prakriyA 7. guNoM kA srota / 8. saMgaThana kA AdhAra 9. zraddhA ko dRr3ha banAeM 10. samyak darzana 11. saMbhava hai vizva-zAnti 12. bhArata kI sabase bar3I pUMjI 13. svAda-vRtti 14. Atmika samabhAva kI sthApanA ho 15. satya kI sAdhanA : sabase bar3I bhakti 16. ahiMsA : sabase bar3A vijJAna 17. maitrI kA vicAra Age bar3he 18. saMgharSa kaise miTe ? 19. vyavahAra meM ahiMsA aura satya kI upAdeyatA 20. yoga se ayoga kI ora 21. vyakti kA nahIM, guNa kA mahatva hai 22. pasIne kI kamAI 23. kauna hotA hai saccA jJAnI ? 24. samo niMdA pasaMsAsu 25. saMkIrNatA aura vizAlatA 26. upadeza karanA hamArA kartavya hai 27. sukha-duHkha kA mUla 28. vikAsa yA hrAsa ? 0 0 49 xx 59
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ baudaha m W SO m m ar mr NU NOW 29. nava-nirmANa kA zubha saMkalpa saMjoeM 30. burAiyoM kA mUla 31. dharma kA AdhAra 32. samasyA kA hala 33. jJAna aura zraddhA kA yoga ho 34. citana kA AkAza 35, baMdhana aura mokSa 36. zikSA kyoM ? 37. mithyA dRSTikoNa : sabase bar3A pApa 38. zAnti kI khoja 39. ina khAiyoM ko pATA jAe 40. maitrI : vizva-zAMti kA AdhAra 41. durvyasanoM aura kurUDhiyoM kI mAra 42. sukha kA utsa 43. sAdhanA-patha 44. dharma kA zuddha svarUpa 45. mAnava kI ghora parAjaya 46. khamatakhAmaNA 47. sukha aura zAnti kA AdhAra 48. saMkalpa kA camatkAra 49. samAja-kalyANa kI prakriyA 50. sukha kA mArga 51. sukha-duHkha kA AdhAra 52. tavesu vA uttama baMbhaceram 53. kauna hotA hai garIba ? 54. brahmacarya 55. satya kI zAzvata sAdhanA 56. manuSya manuSya kA zatru nahIM hotA 57. bacapana ko saMvAreM 58. vidyArthI : cAritrika krAMti kA agradUta 59. thor3A gaharAI se soceM 60. mAnava svayaM apanA bhAgya-nirmAtA hai 61. mAnavatA musakAe 104 108 112 129 134 152 157 158
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ pandraha 161 175 177 181 62. vizva-zAMti kA AdhAra 63. nakada dharma 64. sUkSma ahiMsA kI samajha jAge 65. ahiMsA kI vyApakatA 66. madya-niSedha 67. kArya hI mahattvapUrNa hai 68. aNuvrata kI pRSThabhUmi 69. vartamAna yuga meM aNuvrata kI apekSA 70. saMyama kI sAdhanA : paristhiti kA anta 71. aNuvrata samAja-vyavasthA 72. aNuvrata AMdolana kA saMdeza 73. aNuvrata AMdolana aura kAryakartAoM kI kAryadizA 74. ahiMsaka samAja-vyavasthA 75. aNuvrata sArvajanIna hai 76. aNuvrata : eka vijJAna 77. aNuvrata-darzana 78. aNuvrata AMdolana : AdhAra aura svarUpa 79. naitika krAMti kI sahI dizA 80. vyAvahAhika jIvana aura aNuvrata pariziSTa 1. zabdAnukrama/viSayAnukrama 2. nAmAnukrama 3. pAribhASika zabdakoza 4. preraka vacana 206 207 213 215 221 225 227 236 )
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. sAdhutva kA sAra upazama kA mUlya 'uvasama sAraM khu sAmaNNaM' yaha Agama kA eka sUkta hai| isakA artha hai.-sAdhutva kA sAra hai upazama / dUsare zabdoM meM akrodha / jisane isa upazama kI bAta nahIM sIkhI, to mAnanA cAhie ki eka apekSA se usane sAdhutva ko nahIM samajhA, kucha bhI nahIM siikhaa| jisa prakAra binA anupAna ke davA kAma nahIM karatI, usI prakAra binA upazama ke dIrghakAlika sAdhanA bhI phaladAyI nahIM bntii| isase bhI Age bhagavAna mahAvIra ne to yahAM taka kahA hai'jisameM upazama nahIM hai-utkRSTa/tIvra krodha hai, usameM sAdhutva hI nahIM hai|' isa eka hI bAta se Apa samajha sakate haiM ki upazama ko, akrodha ko kitanA mahattva diyA gayA hai| akrodha kI sAdhanA prazna hai, krodha para vijaya kaise pAI jAe ? isake samAdhAna meM kucha loga kahate haiM--krodha Ae taba mauna rakhanA caahie| isI prakAra kucha loga kahate haiM ki usa samaya kisI maMtra kA jApa zurU kara denA caahie| bAteM acchI haiM, para kaThinAI to yaha hai ki jisa kSaNa krodha AtA hai, taba ye bAteM lagabhaga yAda nahIM rhtiiN| isa saMdarbha meM maiMne jo samAdhAna socA hai, vaha yaha hai ki jisa-kisI dina krodha A jAe, usake dUsare dina namaka chor3a denA caahie| isase thor3e hI samaya meM krodha apane-Apa zAMta ho sakatA hai| maiMne isakA prayoga bhI kiyA hai| eka bahina mere pAsa AI aura bolI'mahArAja ! mujhe krodha bahuta AtA hai| kRpayA Apa mujhe koI aisA upAya batAeM, jisase maiM isase baca skeN|' bahina ke nivedana para maiMne use uparokta upAya sujhAyA / dUsare dina bahina puna: upasthita huI aura kRtajJatA ke svara meM bhAva-vibhora hokara bolI-'mahArAja ! Apane to merA kalyANa kara diyaa| kala dinabhara mujhe khyAla rahA-kahIM krodha na A jAe, kahIM krodha na A jAe, ..." / yadi eka bAra bhI krodha A gayA to kala namaka chor3anA pdd'egaa| isakA pariNAma yaha AyA ki pUre dina meM eka bAra bhI krodha nahIM sAdhutva kA sAra
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyA / Apane yaha upAya kyA sujhAyA hai, isa bahAne mere antar meM eka sipAhI tainAta kara diyA hai| vaha pratipala merI rakSA karatA hai| aba AzAnvita hUM ki bhaviSya meM krodha mere pAsa nahIM aaegaa|' baMdhuo! Apa bhI isa upAya ko kAma meM lekara apane antar meM eka surakSA-praharI khar3A kara sakate haiM, jo ki krodha ko aMdara praveza karane se rokatA rhegaa| isase pratikala-se-pratikUla paristhiti meM bhI ApakI zAnti aprabhAvita rahegI, khaNDita nahIM hogii| Apa apane jIvana meM anirvacanIya samAdhi kA anubhava kareMge / samAdhimaya jIvana jIne se bar3hakara aura kyA upalabdhi ho sakatI hai| kyA Apa isa upalabdhi se sampanna honA nahIM cAheMge ? maiM socatA hUM, avazya cAheMge / cAheMge to mArga bahuta spaSTa hai| aba calanA Apako hai| 26 mAnavatA musakAe
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. mAnava-jIvana kA vaiziSTya jIvana kI maryAdA mAnava kA jIvana pAnI ke budabude kI taraha kSaNabhaMgura nahIM hai / vaha pIche bhI thA, Age bhI rahegA / vaha anyAnya prANiyoM ke jIvana se bhinna hai| mAnava meM mananAtmaka zakti hai| usameM ciMtana kI kSamatA hai| jina karmabandhanoM ne jIvana ko jakar3a rakhA hai, unakA viccheda kara mokSAvasthA taka pahuMcane kA usameM sAmarthya hai / duHkhoM se Atyantika mukti yA unake sampUrNa vicche da kA nAma mokSa hai, jo Astika-darzana ke anusAra jIvana kA carama vikAsa hai| para Aja kA mAnava yaha saba bhUlatA jA rahA hai, jo ki kisI bhI sthiti meM ucita nahIM kahA jA sktaa| bhautika lAlasAoM aura abhisiddhiyoM kI pUrti ke liye Aja vaha nAnA devI-devatAoM kI pUjA kara rahA hai| lekina vaha bhUla kyoM rahA hai ki sabase adhika pUjyatva to svayaM usameM hai, mAnava meM hai| mAnava-jIvana hI vaha sAdhana hai, jisase mokSa taka kI sAdhanA kI jA sakatI hai| saMyama kA mUlya mokSa-sAdhanA kA AdhArabhUta tattva hai--saMyama / saMyama hI saccA jIvana hai| bhoga meM saccA sukha aura zAMti kahAM / asaMyamI jIvana surakSita nahIM kahA jA sakatA / vaha sadA duHkhoM se AkrAMta rahatA hai / zAstroM meM kUrma (kachue) ke udAharaNa se isa sacAI ko bar3e sundara DhaMga se pragaTa kiyA gayA gayA hai| do kUrma the / jala se bAhara Aye / eka ne apane ko saMyata kara liyA, indriyoM ko sikor3a liyaa| dUsarA svachanda rahA / vaha vaisA karane kA kyoM kaSTa karane lgaa| phalataH vahAM ghUmatI huI eka lomar3I ne usa kachue ko apanA bhakSya banA liyA / dUsarA kachuA, jisane apane ko sikor3a rakhA thA, jo saMyata thA, vaha bacA rhaa| yahI mAnava-jIvana kI kahAnI hai| saMyama jIvana kI maryAdA hai| saMyama ke binA dharma kA AdhAra hI kyA rhegaa| saMyama ke binA nItiyAM niraMkuza ho jaaeNgii| jIvana-krama asta-vyasta ho jaaegaa| rAjanIti duSita bana jaaegii| mAnava-jIvana kA vaiziSTya 3
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-yuddha ? ___ bhArata meM vaha bhI eka yuga thA, jisameM yuddha ko bhI dharma-yuddha kahA jAtA thaa| mRtyu aura kArAvAsa kA daNDa dene vAle nyAyAdhIza bhI dharmAdhikArI kahe jAte the / prazna hotA hai-yuddha aura daNDanAyaka ke sAtha 'dharma' vizeSaNa kyoM ? kyA yuddha aura bala-pUrNa daNDa dharma hotA hai ? yahAM samajhane kI bAta yaha hai ki dharma to ahiMsaka sAdhanA meM hI hai| hAM, surakSA Adi kI dRSTi se rASTrIya evaM sAmAjika jIvana meM yuddha, daNDa Adi kI apekSA ho sakatI hai| para yuddha Adi meM bhI yahAM amaryAdA nahIM thii| zastradhArI niHzastra para AkramaNa nahIM karatA thaa| azvArohI paidala sipAhI para AghAta nahIM karatA thA / striyoM aura baccoM ko nahIM mArA jAtA thaa| isa prakAra kI maryAdAoM aura sImAoM ke kAraNa vaha dharma-yuddha kahalAtA thaa| nyAyAlayoM meM pakSapAta aura anyAya nahIM hotA thA / isI AdhAra para nyAyAdhIza dharmAdhikArI kahalAte the / Aja ke jIvana meM isakI jhalaka nahIM ke barAbara hI hai| maiM mAnatA hUM, saMyama aura maryAdAoM ke abhAva kA hI yaha pariNAma hai ki Aja logoM kA jIvana avyavasthita aura klezapUrNa bana rahA hai| isalie jIvana ke hara stara para saMyama aura maryAdA kI pratiSThA ho, yaha Aja kI sabase bar3I apekSA hai / mAnavatA musakAe
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. AcAra-dharma : ahiMsA hiMsA kA pApa ahiMsA kI AtmA tyAga meM hai / AtmA ke cAroM ora hiMsA parikramA karatI rahatI hai| bhoga svayaM hiMsA hai / bhoga ke lie hiMsA hotI hai, bhoga kI surakSA ke liye hiMsA hotI hai| vastu ke bhoga ko chor3anA tyAga hai / vaha ahiMsA hai / para tyAga kA viSaya itanA hI nahIM hai| ahiMsA jIvana kA vyApaka svarUpa hai / atyAga bhoga se adhika vyApaka hai| jAti kA mada hiMsA hai / sabhya, susaMskRta aura zikSita loga jAti aura raMga kI bhedarekhA khIMca manuSyoM ko apanI parachAI jaisA mAna rahe haiM, zatru mAna rahe haiN| jAti kA unmAda unheM 'manuSya jAti eka hai' isakA anubhava nahIM hone detaa| vidyA kA unmAda bhI hiMsA hai| par3he-likhe loga anapar3ha vyaktiyoM se ghRNA karate haiM / kyA yaha AtmA kI zAzvata sattA kA apamAna nahIM hai| aizvaryazAlI loga garIboM ko sadA hIna dRSTi se dekhanA cAhate haiM / yaha aizvarya kA mada hai, hiMsA ko ubhAranevAlI hiMsA hai| jIvahiMsA se AtmA kA patana hotA hai| isaliye vaha pApa hai| jAti, vidyA aura aizvarya ke mada se Atma-patana ke atirikta pratihiMsA kI bhAvanA bhI tIvra hotI hai, sAmAjika vikSobha bhI utpanna hotA hai, isaliye vaha pApa kI paramparA ko Age bar3hAnevAlA pApa hai / pApa kI paramparA pApa kI paramparA Age bar3ha rahI hai| bhASA kA unmAda bar3ha rahA hai / prAMtIyatA aura rASTrIyatA kA unmAda bar3ha rahA hai / rAjanaitika sAMpradAyikatA kA unmAda bar3ha rahA hai / atyAga kA utkarSa ho rahA hai / hiMsA bar3ha rahI hai| jahAM bhoga kA tyAga ho, unmAda kA tyAga ho, Avega kA tyAga ho, vahAM ahiMsA hotI hai / isalie maiM kahatA hUM, ahiMsA kI AtmA tyAga meM hai| tyAga se loga katarAne lage haiM / yaha hiMsA kI ora gati hai / ahiMsA upadeza kI vastu nahIM hai / vaha jIvana kA AcAra-dharma hai / usakI samRddhi ke liye tyAga ko samRddha karanA hogaa| isa samRddhi ke liye kArya karanevAloM kA ahiMsaka prayatna saphala ho, yaha Aja kI sadyaska apekSA hai / AcAra-dharma : ahiMsA 5
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. jIvana-nirmANa kI kalA jIvana pravAha jIvana eka pravAha hai / ananta kAla se vaha avirala bahatA A rahA hai aura na jAne kaba taka vaha isI prakAra bahatA rahegA / hameM na isake ora kA patA hai aura na chora kA / hama kahAM se Aye haiM aura kahAM jAeMge, isakA hameM bilakula bhI patA nahIM hai / bIca-bIca meM isameM parivartana Ate rahate haiM, jinheM hama jIvana aura mRtyu kaha dete haiM / hamArA vartamAna hI yaha batAtA hai ki isase pUrva bhI kucha thA aura Age bhI kucha rahegA / ataH Aja jo kucha hama karate haiM, vaha atIta aura anAgata se asaMbaddha nahIM ho sakatA / vartamAna ko dekheM Apa atIta aura anAgata kI bAta bhUla jaayeN| vartamAna kI ora dhyAna deN| Apa kaheMge, yaha to nAstika darzana kI bAta hai / nAstika loga bhUta aura bhaviSya ko nahIM mAnate / ve kevala vartamAna ko hI svIkAra karate haiM / ataH kevala vartamAna kI bAta socanA kyA nAstikatA nahIM hai / para eka bAra Apa isa bAta ko bhUla jAeM ki Astika aura nAstika darzana kyA kahate haiM / yaha carcA kA viSaya hai / abhI hama carcA meM nahIM jAnA caahte| hama kevala vartamAna kI bAta socate haiM, taba aisA lagatA hai ki Aja to manuSya nAstika se bhI kucha adhika ho gayA hai / nAstika becArA vartamAna kI bAta to socatA hai, para Aja kA manuSya to vartamAna kI bAta bhI nahIM soca rahA hai / isase bar3hakara aura kyA nAstikatA ho sakatI hai / Aja hama 'nAstiko vedanindakaH ' aura 'nAstika azraddhAlu' ko chor3akara isa paribhASA para A jAyeM to kyA Apatti hai ki vartamAna kI upekSA karane vAlA hI nAstika hai / aura dainika jIvana meM satya aura ahiMsA ko bhulA dene se baDhakara vartamAna kI upekSA aura kyA ho sakatI hai / mujhe bhaya hai ki yaha pravAha isI taraha calatA rahA to na jAne bhaviSya meM kyA hone vAlA hai / apane bhaviSya ke nirmAtA hama svayaM hI haiM / hama cAheM to apane bhaviSya ko banA / saMvAra bhI sakate haiM aura cAheM to naSTa bhI kara sakate haiM / isa artha meM apane paramAtmA hama svayaM hI haiM aura hameM apane hI puruSArtha se kAma karanA hai / mAnavatA musakAe
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo loga deza ke bhaviSya ke lie cintita haiM, unake lie to yaha aura bhI Avazyaka hai ki ve apane vartamAna kI ora dekheM / Apa bhI apane vartamAna jIvana kA nirIkSaNa kareM, apanA AtmAlocana kreN| isake lie veda, purANa, Agama aura kurAna ke gahare adhyayana kI apekSA nahIM hai| apekSA kevala yaha hai ki Apa apane AcAra-pakSa ko ujjvala bnaaeN| isase jIvana svayaM bana jAegA / yahI jIvana-nirmANa kI kalA hai| jIvana-nirmANa kI kalA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. dharma saMjIvano hai sArvabhauma dharma dharma dhruva hai, zAzvata hai aura eka hai| bAibala, kurAna, veda, piTaka; Agama aura gurugrantha sAhiba Adi sabhI dharma-granthoM meM dharma kI mahimA varNita hai| samajhane kI bAta yaha hai ki dharma-tatva sabhI dhArmika granthoM meM milate haiN| para una tatvoM para vyaktigata yA sampradAyavizeSa kA adhikAra nahIM hotA / ve vyApaka hote haiN| sikhoM ke guru-grantha sAhiba meM bahuta-sAre acche dharma-tatva milate haiN| parantu kyA ve kevala sikhoM ke lie hI haiM ? nahIM, sabake lie haiN| vedoM ke acche tatvoM ko sanAtanI hI kyoM, pratyeka vyakti apane jIvana meM utAra sakatA hai / isI prakAra jaina-AgamoM meM varNita tatva bhI sabake lie haiN| ve kevala jainoM ke lie hI hoM, aisI bAta nahIM hai| dazavakAlika sUtra meM bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-'na sA mahaM novi ahaM pi tiise|' kisI puruSa kA mana jaba vicalita ho jAe, usa samaya use aisA socanA cAhie---maiM usakA nahIM hUM aura vaha merI nahIM hai| isa ciMtana se vastu ke prati jo Asakti/lAlasA hotI hai, vaha miTa jAtI hai| tyAgI kauna hai, isa prazna ko uttarita karate hue kahA gayA hai-'sAhINe cayai bhoe, se hu cAi tti vuccaI' jo svAdhInatApUrvaka bhogoM ko chor3atA hai, vahI tyAgI hai / eka vyakti bhogoM ko bhogane meM sakSama hai| sArI sAmagrI upalabdha hai| vaha manonukUla hai / usa sthiti meM bhI yadi vaha bhogoM ko nahIM bhogatA hai to vaha vAstava meM tyAgI hai| isake viparIta bhogoM ko bhogane kI bhAvanA hai, kiMtu abhAva, akSamatA yA kisI vivazatA se bhoga nahIM pAtA hai to vaha tyAgI nahIM hai| bhoga na bhoga sakane ke kAraNa agara koI pUjya ho to eka bhikhArI bhI pUjya kyoM nahIM hogaa| paise ke lie dara-dara bhaTakanevAle ke pAsa paisA na ho to kyA vaha paise kA tyAgI hai ? nahIM, vaha tyAgI nahIM hai, kyoki usakI lAlasA, saMgrahavRtti abhI miTa nahIM pAI hai / Apa soceM, kyA ye tatva mAtra jainoM ke lie hI haiM ? jainoM ke lie hI kyoM, sabake lie haiN| gItA meM kahA gayA hai-'zraddhAvAn labhate jJAnam / ' mAnavatA musakAe
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo zraddhAvAn hotA hai, vaha jJAna ko prApta karatA hai / aise aneka dharmavAkya haiM, jo vyApaka aura preraka haiM / unakA prayoga pratyeka vyakti ko karanA cAhie / dharma kA svarUpa jIvana kI pavitratA kA sAdhana jo hai, vahI dharma hai / sAdhana tIna haiMsamyak zraddhA, samyak jJAna aura samyak AcAra / jIvana-zuddhi ke lie ina tInoM kA anuzIlana jarUrI hI nahIM, anivArya bhI hai / Aja-kala kaI loga dharma ko aphIma kahate hue usa para lAMchana lagAte haiM / merI dRSTi meM dharma ko aphIma kahane ke tIna kAraNa ho sakate haiMdharma ke vAstavika svarUpa kA jJAna na honA / o * dharma kA svarUpa vikRta honA / * samajhane ke uparAnta bhI usakA AcaraNa na honA / maiM mAnatA hUM, ina tInoM meM se koI-na-koI kAraNa jarUra hai, anyathA ve dharma ko aphIma nahIM mAnate / samyak jJAna aura samyak 'kyoM' kA uttara bahuta jaba taka dharma-tatva apane jIvana meM nahIM AegA, taba taka usakA asara dUsaroM para hogA bhI kaise / dUsare zabdoM meM kathanI aura karanI kI ekarUpatA nahIM ho to usakA prabhAva par3anevAlA bhI nahIM hai / loga kAnoM se sunI bAta para vizvAsa karate haiM, para usase bhI jyAdA vizvAsa usa para karate haiM, jo AMkhoM se dekhate haiM / isalie kathanI aura karanI meM samAnatA honI cAhie | kathanI aura karanI kI samAnatA ke abhAva meM zraddhA nahIM rahatI / Aja bhI logoM meM sacce dharma ke prati zraddhA hai / bhale kucha loga use dharma kI saMjJAna bhI deM, phira bhI satyasvarUpa ke prati kisI kI azraddhA nahIM ho sakatI / merA anubhava hai ki kisI bhI vyakti kI vizvAsa ke prati azraddhA nahIM hI sakatI / kyoM spaSTa hai | vizvAsa ke binA kAma cala nahIM sktaa| pati kA patnI ke prati, pitA kA putra ke prati, sAsa kA bahU ke prati, "yadi vizvAsa na ho to jagat kA vyavahAra cala hI nahIM sakatA / vizvAsa hogA to jJAna bhI rakhanA hogA / jaba jJAna aura vizvAsa samyak hoMge to AcaraNa bhI samyak hogA / anyathA jJAna aura vizvAsa kA pUrNa lAbha nahIM mila sakatA | nAstika bhI samyak jJAna aura zraddhA / vizvAsa ko mAnate haiM / apekSA se maiM nAstikoM ko bhI dhArmika mAna letA hUM / yadyapi unakA paramAtmA, pUrvajanma, punarjanma, karma Adi meM vizvAsa nahIM hai / bhale ve bhUta aura bhaviSya ko to nahIM mAnate, para vartamAna ko to mAnate hI haiM / vartamAna meM satya, ahiMsA Adi ke prati jo zraddhA hai, vaha dharma-tatva ke anukUla hI hai / ve dharma ko aphIma kahate haiM, isakA dharma saMjIvanI hai
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa sambhavataH yaha ho sakatA hai ki dharma kA ADambarapradhAna rUpa hI unake sAmane AyA hai / vAstavika jo rUpa thA, vaha dRSTi se ojhala hI rhaa| dharma kI vyApakatA __bhagavAna mahAvIra ne kahA-'dharma kA adhikArI prANi-mAtra hai| pratyeka vyakti hara sthAna meM dharma kara sakatA hai| dharma-sthAna aura vyaktivizeSa se vaha baMdhA huA nahIM hai|' __ apane nAma ke sAtha jaina lagAne vAlA hI mokSagAmI hai, dUsarA nahIMyaha vicAradhArA bhagavAna mahAvIra kI nahIM hai| unakI udAra bhAvanA sabake lie samAna hai| unhoMne kahA-'jisameM samyak zraddhA, jJAna aura AcaraNa hai, vahI mokSa kA pathika hai / ina tInoM kA jitanA aMza jisameM samyak hai, utanI sImA taka vaha mokSa kA ArAdhaka hai| yadi koI jJAnI nahIM hai, lekina tapasyA karatA hai, to usakI vaha tapasyA acchI hai| mithyAdaSTi kI tapasyA bhI acchI hai / Agama kI bhASA meM--- 'tattha NaM je se paDhame purisajAe se NaM purise sIlavaM asuyavaM-uvarae, aviNNAyadhamme / esa NaM goyamA ! mae purise desArAhae pnnnnte|' para tapasyA ke sandarbha meM hamArI avadhAraNA spaSTa honI caahie| kevala na khAnA hI tapasyA nahIM hai / khAne meM saMyama karanA bhI tapasyA hai, balki bar3I tapasyA hai| upavAsa karane kI apekSA manojJa bhojana milane para khAne meM saMyama rakhanA kaThina kArya hai| manojJa bhojana na milane para na khAnA dUsarI bAta hai / manogata bhojana milane para use anAsakti se chor3anA bahuta kaThina kArya hai| eka sAdhaka akelA rahakara brahmacarya kI sAdhanA karatA hai| usakI apekSA usa sAdhaka kI sAdhanA jyAdA kaThina hai, jo saMyoga ke sAtha rahakara mana ko kAbU meM rakhe / sacamuca hI anukUla saMyoga kI sthiti meM mana ko vaza meM rakhanA bahuta kaThina kArya hai| Apa itihAsa ko uThAkara dekheM, vijaya seTha, vijayA seThAnI aura sthUlibhadra jaise ine-gine udAharaNa hI aise milate haiM, jo anukUla saMyoga milane para bhI phisale nhiiN| lekina anukUla saMyoga pA phisalanevAle logoM ke udAharaNa to bahuta mileMge / zIlaM duSkaram : zIlaM sukaram __ekAnta meM rahanevAle eka RSi ne kahA-'tapasyA meM sabase sarala brahmacarya hai, kyoki isameM khAne-pIne kI kisI vastu kA tyAga nahIM karanA par3atA / eka dina vaha eka grantha par3ha rahA thaa| usameM likhA thA---'zIlaM duSkaram'----zIla duSkara hai / RSi ne kahA-~-'yaha galata hai / ' basa, usako mAnavatA musakAe
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kATakara usane likha diyA- 'zIlaM sukaram / ' bhakta logoM ne kahA'mahArAja ! aisA mata kIjie / yaha RSiyoM kI anubhUta vANI hai / ' lekina RSi ko apane anubhava para garva thA / usane kahA - 'nahIM, maiM kahatA hUM, vaha sahI hai / ' saMyogavaza dUsare hI dina kasauTI ho gaI / RSi dhUnI tapa rahA thA / rAta kA samaya thA / karIba dasa baje the / eka rUpavatI navayuvatI RSi ke pAsa AI / vaha sAsa se jhagar3a kara pIhara jA rahI thI / bIca meM hI andhar3a AyA aura vaha pathabhraSTa hokara RSi kI kuTiyA para jA phuNcii| usane RSi se rAta bhara rahane ko sthAna maaNgaa| RSi kA mana nirvikAra thA / usane pUchA - 'bahana ! kauna ho tuma ?' usane kahA- 'maiM abalA hUM / ghara jA rahI thI / mArga meM rAta ho gaI / Apa mujhe sthAna dekara merI rakSA kIjie / ' RSi ne pArzvastha mandira kI ora saMketa karate hue kahA- 'usa maMdira meM calI jAo aura kivAr3a banda kara lo / ' yuvatI ne vaisA hI kiyA / AdhA ghaNTA vyatIta huA hogA ki RSi kA mana badalA / usane socA, jisa sukha ke lie sArA saMsAra bhaTakatA rahatA hai, usakA saMyoga Aja mujhe anAyAsa hI mila gayA thA / lekina maiM kaisA hatabhAga hUM, jo sahaja upalabdha sukha ko kho baitthaa| khaira, huA so huA, aba bhI samaya hai / basa, vaha uThA aura mandira pahuMca gayA / kivAr3a khttkhttaayaa| lekina yuvatI ne nahIM kholaa| bAra-bAra prayatna karane para bhI nahIM kholA, balki aura acche DhaMga se banda kara liyA / aba kyA ho| dUsarA mArga nahIM pAyA to RSi mandira ke gumbaja para car3hA aura Dhakkana ko haTAkara nIce utarane lagA / lekina kamara taka utarA ki phaMsa gayA / aura phaMsA to aisA burI taraha phaMsA ki na to vApasa Upara hI A sakA aura na nIce hI utara sakA / yuvatI sAvadhAna thI / pau phaTate hI dvAra khola kara bhAga gaI / prAtaH bhakta loga kuTiyA para Ae / vahAM para RSi ko na pAkara khojate hue maMdira phuNce| vahAM use adhara laTakate dekha sAzcarya pUchA'RSIzvara ! tapasyA ke aneka prakAra hamane dekhe haiM / para yaha prakAra to kabhI nahIM dekhA / Apane yaha kyA nayA prakAra apanAyA hai ? ' RSi ne kahA -'mujhe bAhara to nikAlo, phira batAUMgA / ' bhakta logoM ne guMbaja ko phor3akara use nikAlA / usane kahA - ' pahale vaha grantha lAo, aura bAta phira karUMgA / ' grantha lAyA gayA / RSi ne 'zIlaM sukaram' ko kATA aura usake sthAra para punaH 'zIlaM duSkaram' kara diyA, balki usake Age 'zIla mahAduSkaram' aura jor3a diyA / aura isake sAtha hI usane sArA ghaTanA krama binA kisI lukAva - chipAva ke saca-saca batA diyA / Apane dekhA ki anukUla saMyoga milane para vyakti kI kaisI dazA ho jAtI hai / vastutaH tapasyA kA marma vahI pA sakatA hai, jo pratisrota meM dharma saMjIvanI hai 11
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ cale / hAlAMki pratisrota meM sabakI gati samAna nahIM hotI, kiMtu jitanI hotI hai, vaha acchI hai / tapasyA bhale koI bhI kare, acchI hai| mizrI khAne se kyA musalamAna va harijana kA muMha kar3avA hogA? nahIM, jo svastha hai, usakA muMha mIThA hI hogA / ThIka isI prakAra tapasyA Adi dharma koI bhI kyoM na kare, vaha mokSa-sAdhaka hI hai| dharma kA adhikAra nAstika ko bhI hai| sAra-saMkSepa yaha ki dharma sarvajanahitAya hai, sarvajanasukhAya hai aura AkAza kI taraha vyApaka hai| bhale koI use aphIma kahe, para isase usakI guNAtmakatA aura vyApakatA meM kahIM koI antara nahIM A sktaa| mAnavatA musakAe
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. sudhAra ko prakriyA naitikatA kA AyAta nahIM hotA deza meM caritra-hInatA kI bAr3ha Ane se naitika durbhikSa ho gayA hai| anAja kA dubhikSa hone para usakI pUrti ho sakatI hai| dUsare sthAnoM se AyAta kiyA jA sakatA hai / parantu naitikatA kA AyAta nahIM hotaa| Aja anaitikatA eka chora se dUsare chora taka vyApta hai| ise miTAne ke lie bhagIratha prayatna karanA hogaa| yAda rakheM, isako miTAne ke lie koI paramAtmA yA devatA nahIM AegA / yaha kArya manuSyoM ko hI karanA hogaa| __manuSya samAja-sudhAra, pradeza-sudhAra aura rASTra-sudhAra karane se pahale sva-sudhAra na bhUla jaae| vyakti-sudhAra kA asara samAja aura deza para hue binA nahIM rhtaa| eka tapasvI jaMgala meM mUka sAdhanA karatA hai, kiMtu usakA prabhAva pAripAzvika vAyumaNDala meM phaila jAtA hai| loga kahate haiM- yajJa kA uddezya bhI vAyumaNDala ko zuddha karanA hai| sAra yahI hai ki vyakti-sudhAra hI anya sudhAroM kA mUla hai| vyakti-sudhAra : tIna sUtra vyakti-sudhAra ke tIna sUtra haiM1. aatm-niriikssnn| 2. Atma-Alocana / 3. sNklp| AMkha se sArA saMsAra dekhA jA sakatA hai, lekina apanA muMha nahIM / usake lie darpaNa apekSita hai| yadi zarIra meM haDDI, mAMsa, nAr3I Adi ko dekhanA ho to binA eksare ke asambhava hai| inase bhI andara kI ora dekhanA cAheM to vaha bAhya padArtha kA viSaya nahIM hai| usake lie bAhya netroM se kAma nahIM clegaa| AtmA se AtmA ko dekhanA hogaa| isIlie kahA gayA'saMppikkhae appagamappaeNaM / ' Atma-nirIkSaNa meM vaMcanA nahIM ho sktii| manuSya dUsare ke viSaya meM galata dhAraNA rakha sakatA hai, kintu apane viSaya meM nhiiN| vyakti AtmanirIkSaNa se AtmA kI AlocanA kre| tatpazcAt satsaMkalpa kre| sudhAra kI prakriyA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI burAI ko miTAne ke lie sva-saMkalpa ke sivAya dUsarA aura kyA prayoga ho sakatA hai| yahAM yaha prazna uThatA hai ki yadi mana zuddha hai to phira saMkalpa kI kyA AvazyakatA hai ? isakA uttara yahI hai-vartamAna meM mana ThIka hai, yaha acchA hai / lekina bhaviSya meM burAI na Ae, isake lie saMkalpa kI AvazyakatA hai / moTara meM breka kA upayoga hara samaya nahIM hotaa| durghaTanA se bacane ke lie vaha upayogI hotA hai| yadi moTara se breka nikAla diyA jAe to phira kaisI dazA hogI, isakI kalpanA Apa svayaM kara sakate haiM / binA saMkalpa kA mana binA breka kI moTara ke samAna hai| 14 mAnavatA musakAe
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. guNoM kA srota acchAI ke phailAva kI prakriyA burAI aura acchAI do zAzvata tattva haiN| para donoM kI prakRti alagaalaga hai| burAI ko bar3hAvA dene kI AvazyakatA nahIM, vaha svayaM tejI se bar3hatI hai / para acchAI prayAsa karane para bhI muzkila se bar3hatI hai| burAI ke paMkha hote haiM, acchAI ke nahIM, isalie use phailAne ke lie prayatna karanA par3atA hai| kucha loga isa bhASA meM socate haiM ki acchAiyoM ko phailAne ke lie dhuAMdhAra pracAra karanA caahie| koI kahatA hai-usake lie rAjya kA sahArA liyA jAnA caahie| koI kahatA hai-dhanavAnoM kA sahayoga liyA jAnA caahie| koI kahatA hai---acchAiyoM kA adhika-se-adhika pracAra honA cAhie, pradarzana honA caahie| para merI dRSTi meM ye bAteM bahuta kAryakArI nahIM haiM / prAthamika apekSA yaha hai ki jo acchAI ko phailAnA cAhe, vaha sabase pahale svayaM usake anukUla AcaraNa kare, kyoMki manuSya se bar3hakara pUMjI, pracAra aura pradarzana nahIM haiM / saba kucha manuSya hai| vaha yadi kucha karanA cAhe to sabase pahale apanA sudhAra kre| dUsare ke nirmANa ke naze meM kahIM apane ko na bhUla jaae| yaha eka sacAI hai ki sudhAra aura nirmANa ke saMdarbha meM socate to bahuta-se loga haiM, para mana se cAhane vAle kama haiN| phira karane vAle to unase bhI kama haiN| aNuvrata Andolana kA yahI uddezya hai ki sabase pahale vyakti kA sudhAra ho| vyakti-vyakti ke sudhAra se samAja, rASTra aura vizva ke sudhAra kA mArga svata: prazasta ho jaayegaa| aNuvrata kI upayogitA ___ bahuta sAre loga aNuvrata ke niyamoM ko Adarza mAnate haiM, to kucha loga unheM avyAvahArika bhI / unakA cintana hai ki yuga ke cAla pravAha meM ina niyamoM ko pAlA jAnA saMbhava nahIM hai| Aja ke yuga kI paristhitiyAM aisI haiM ki vyakti satya aura prAmANikatA se apanA kAma nahIM calA sakatA / satya evaM prAmANikatA kI Teka bhI rakhe aura yuga ke sAtha bhI cale- ye donoM bAteM sAtha-sAtha nahIM cala sktiiN| ina donoM bAtoM ko sAtha-sAtha calAne kA matalaba hai--- do ghor3oM kI savArI, jisakA ki pariNAma kabhI bhI acchA nahIM guNoM kA srota 15
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ A sakatA / isa prakAra ve niyamoM kI upekSA karate haiN| mujhe unakA yaha cintana sahI nahIM lagatA / merI dRSTi meM aNuvrata ke niyama Aja ke yuga meM atyaMta upayogI haiN| hAM, yaha saMbhava hai ki kucha loga apanI durbalatA aura akSamatA ke kAraNa ina niyamoM ko svIkAra karane kI sthiti meM nahIM haiM / para apanI durbalatA aura akSamatA ke kAraNa niyamoM ko avyAvahArika batAnA ucita nahIM / dhyAna rahe, aNuvrata ke niyamoM ko grahaNa karane kA matalaba gRhatyAgI bananA nahIM hai / isakA to matalaba hai ki vyakti jahAM kahIM bhI rahe, vaha vahAM ke vAtAvaraNa ko svastha aura caritrayukta rakhe / kama-se-kama apanA AcaraNa to avazya hI pavitra rakhe / isI meM usake jIvana kI saccI sArthakatA hai / 16 mAnavatA musakAe
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. saMgaThana kA AdhAra aikya aura saMgaThana IrAka meM sainika krAMti huii| pradhAnamaMtrI zAha aura yuvarAja ko mAra diyA gyaa| rAjataMtra gaNataMtra ke rUpa meM badala gyaa| isa khUnI krAnti kA kAraNa kyA hai ? sarakAra aura janatA kA vicAra-bheda / janatA kA jhukAva svataMtratA kI ora thA aura zAsaka-varga use kisI dUsare pakSa kI ora ghasITanA cAhatA thaa| vicAra-vibheda kI tIvratama pratikriyA khUnI krAMti ke rUpa meM sAmane aaii| vicAroM ke vibheda se paraspara khAI par3a jAtI hai| usake abhAva meM saMgaThana sthAyI nahIM raha sktaa| ataH saMgaThana kI sthiratA ke lie vicAroM kA aikya nitAnta Avazyaka hai| binA aikya ke kevala saMgaThana karanA bAla kI nIMva para makAna khar3A karanA hai| vicAra-bheda kA eka pramukha kAraNa AcAra-bheda hai| do zatAbdI pahale kI bAta hai| mahApuruSa bhikSu svAmI ne ekatA ke AdhAra/bala para eka saMgaThana khar3A kiyaa| use 'terApaMtha' ke rUpa meM pahacAna milI usake sabhI sadasyoM kI eka AcAra-kriyA hai| tattva-darzana bhI eka hai| tattva-nirNaya meM saMgaThana ke AcArya kA nirNaya sarvamAnya hotA hai / AcArya kI dhvani hI sabhI sadasyoM meM pratidhvanita hotI hai / isI ekatA ke AdhAra para Aja bhI vaha gaurava ke sAtha apane pairoM para khar3A hai| jahAM yaha aikya nahIM hotA, vahAM koI bhI saMgaThana cala nahIM sakatA, lar3akhar3Ane laga jAtA hai, cAhe vaha kisI bhI kSetra meM kyoM na ho| jarUrI hai svArtha kA tyAga vicAra-bheda kA dUsarA pramukha kAraNa svArtha hai / svArthoM kI Takkara meM phira vaha saba kucha hotA hai, jo nahIM honA caahie| rAjasthAna ke ucca nyAyAlaya kI zAkhA ko jayapura se haTAyA gayA ki vakIloM ke virodha ne ugra rUpa le liyaa| pradarzana kiyA gyaa| use rokane ke lie pulisa ko azrugaisa chor3anI par3I / yaha kyA hai ? svArtha kI thor3I-sI coTa lage aura manuSya itanA asaMyata ho jAe ! Akhira svArtha kI bhI koI sImA hotI hogii| svArtha ke saMgaThana kA AdhAra
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyAga kA bhI kama mahattva nahIM hai / dhArmika kSetra svArtha se sarvathA achUtA rahe, isI meM sabakA hita hai aura yahI usakI garimA ke anukUla hai| kucha loga isa bhASA meM socate haiM ki dharmasaMghoM meM gaNataMtra honA caahie| para ve bhUla jAte haiM ki yahAM gaNataMtra aura ekataMtra kA prazna hI nahIM utthtaa| yahAM to svataMtra hai, sva kA taMtra hai / svataMtra meM dUsare ko hastakSepa karane kA avasara hI nahIM AtA / yadi vaha svataMtratA se dUra ho jAe to dUsare use sajaga kara dete haiM / yadi vaha svataMtra kI sImA meM rahe to anya taMtroM kI koI AvazyakatA nahIM hai | jahAM sva kA taMtra majabUta nahIM hotA, vahAM dUsare hastakSepa kara baiThate / lebanAna meM amarIkana phaujeM utarIM / usakI pRSThabhUmi meM apane taMtra kI kamI aura svArtha hI to hai / yadi saba logoM kI dRSTi apane-apane svArtha para hI TikI rahI to bahuta acchAI kI AzA nahIM kI jA sakatI / isalie Aja saba loga vaicArika ekatA kI bhAvanA ko dRDha karane ke lie svArthI ke tyAga kI bAta sIkheM | vicAra - vibheda ko do pramukha kAraNoM kI saMkSipta carcA maiMne kI / kAraNa ko miTane se kArya / pariNAma svayaM miTa jAtA hai / vicAra- vibheda miTA ki vaicArika aikya sahaja sadha jAtA hai / vaicArika aikya sadhA ki saMgaThana kI majabUtI evaM sthAyitva donoM apane-Apa A jAte haiM / dhyAna rahe, majabUtI evaM sthAyitva kisI bhI saMgaThana kI saphalatA ke lie atyaMta Avazyaka tatva haiM / 18 mAnavatA musakAe
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. zraddhA ko dRDha banAeM manuSya azAMta hai, yaha eka prakaTa sacAI hai| parantu vaha abhI taka bhI isa sacAI se paricita nahIM ho pAyA hai ki usakI azAMti kA mUla svayaM vahI hai / usakI vRttiyAM aura pravRttiyAM hI usake jIvana ko jaTila banAtI haiM / yadi isa sacAI ko jAna bhI pAyA hai to bhI hRdayaMgama nahIM kara pAyA hai| isameM koI saMdeha nahIM ki isa kSetra meM cetanA ubuddha nahIM huI hai| videzI sattA ko ukhAr3a pheMkane ke lie cetanA jAgI aura lAkhoM prANa 'svataMtratA hamArA janma-siddha adhikAra hai' ke nAre para mara miTe / maiM mAnatA hUM, agara burAI ke viruddha bhI vaisI hI cetanA jAga jAtI to loga kaThinAiyoM se muMha nahIM mor3ate / aura to kyA, nIti-niSTha vyaktiyoM kA dvAra bhI anIti ke lie khulA hai / isase adhika aura kyA viDambanA ho sakatI hai ! yaha dvAra isalie khulA hai ki ve isa bhASA meM socate haiM, binA matalaba kaThinAI kauna jhele / kArya to burA hai, para kara rahe haiN| phira eka koI nahIM karegA, usase kyA bananA hai / Akhira saba bhale baneM, taba nIti ttikegii|""maiN mAnatA hUM, isa prakAra zraddhA giratI hai, vyakti gira jAtA hai| sukha-suvidhA aura vilAsa kA aisA nazA chA jAtA hai ki phira uThane kI bAta sahaja nahIM rahatI / sarasarI dRSTi se dekheM-kevala bhArata meM hI nahIM, lagabhaga samUcI duniyA ke paTa para sarvatra yahI citra cala rahA hai| Akhira yaha kaba taka calegA ? azAMti ke antar-dAha se jhulasA manuSya zAMti ke liye daur3a rahA hai aura daur3atA hI rahegA / vaiyaktika svataMtratA ke binA yaha milane kI nahIM aura yaha tattva logoM kI samajha meM nahIM A rahA hai| yaha to ThIka vahI dazA hai-- kastUrI kI khoja meM mRga samUcA jaMgala khoja letA hai aura vaha milatI nahIM / sacamuca zAMti cAhie to sabase pahalI apekSA hai ki usake anukUla zraddhA bane aura cetanA jAge / pratyeka vyakti apane ko svataMtra banA le to azAMti kI sattA ukhar3a jAe, sArI samasyAeM svayaM sulajha jAeM / zraddhA ko dRDha banAeM
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. samyak darzana samyaktva : mithyAtva ___ samyak darzana aura vizvAsa eka artha ke dyotaka haiN| darzana kA artha hai--dekhanA / darzana ke pIche jo 'samyak' vizeSaNa hai, vaha apanA viziSTa sthAna rakhatA hai / samyak darzana kA artha hai-yathArtha darzana / jo tattva jisa rUpa meM ho, use vaisA hI dekhanA / . vAhya vastu AMkhoM se dekhI jAtI hai, lekina jaba AMkhoM meM roga ho jAtA hai, to vastu-darzana samyak nahIM hotaa| pIta roga se sapheda vastu pIlI aura timira roga se eka cAMda ke do cAMda dikhate haiN| usI prakAra jaba antardRSTi samyak nahIM hotI, taba burI vastu bhI acchI lagane lagatI hai| antardaSTi samyak na hone se deva, guru aura dharma meM viparIta buddhi ho jAtI hai / ise mithyA darzana yA mithyAtva kahA jAtA hai / AcArya hemacandra ne kahA adeve devabuddhiH syAt, gurudhIragurau ca sA / adharme dharmabuddhiH syAt, mithyAtva hi taducyate / / sabase bar3A pApa 'paccIsa bola' ke cavadahaveM bola ke antargata pApa tattva ke aThAraha bheda batAe gae haiN| unameM sabase bar3A pApa mithyAtva hai / Aja zikSita aura azikSita sabhI isa pApa ke zikAra haiN| isakA sambandha vidyA se nahIM hai, apitu AtmA kI zuddhi se hai / tattva kI bhASA meM darzana mohanIya evaM cAritra mohanIya ke kSaya, kSayopazama evaM upazama se hai / yadi jJAna se isakA sambandha hotA to manaHparyavajJAnI Atmazuddhi ke abhAva meM jJAna ko khokara naraka meM nahIM jaate| deva kA svarUpa deva usa divya AtmA ko kahA jAtA hai, jo vItarAga ho, kevalajJAna aura kevaladarzana se sampanna ho| vItarAga AtmA kisI para nigraha aura anugraha nahIM karatI / manuSya kI kamajorI hai ki use apane puruSArtha para 20 mAnavatA musakAe
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharosA nhiiN| vaha apane hita ke lie deva kI sahAyatA cAhatA hai| para yAda rakheM, vItarAga deva kabhI kisI kI sahAyatA karane nahIM Ate / manuSya kA apanA hita svayaM ke karane se hI hotA hai / deva kevala nimitta mAtra vanate hai / ve hamAre Adarza haiM / unakA smaraNa AdarzoM taka pahuMcane ke lie kiyA jAnA cAhie, kucha bhautika prApti ke lie nhiiN| vItarAga hamAre deva haiM / hama guNAtmakatA para dhyAna deM, nAma se hamArA moha nahIM honA caahie| maiMne eka gIta meM kahA hai-- vItarAga ko deva banAeM, hari ho harihara saMjJA cAhe / Akhira apanA hita apane se, hogA samucita sAdhana dvaaraa| prabho ! yaha terA paMtha supyArA // banA rahe Adarza hmaaraa|| prazna ubharatA hai-deva ko vItadveSa na kahakara vItarAga kyoM kahA gayA hai ? isakA eka bahuta mahattvapUrNa kAraNa hai| Apa dhyAna deM, dveSa ko jItanA sarala hai, para rAga ko jItanA utanA sarala nahIM hai / gAlI sahane vAle bahuta mileMge, parantu prazaMsA ko saha sake, aisA koI biralA hI milegaa| isalie deva ko vItarAga kahA gayA hai| kucha loga vItarAgI kI kalpanA mandira meM karate haiM, kucha mUrti meM karate haiM / yoM to vyakti deva kI kalpanA jahAM cAhe vahIM kara sakatA hai, parantu usakA sarvAdhika upayukta sthAna to apanA mana hI hai| mana meM kalpanA kara AtmA se upAsanA kreN| mana ko pavitra banAeM / __ vItarAga ko hI devabuddhi se grahaNa kareM / kudevoM ko devabuddhi se sira na jhukAeM / deva meM devabuddhi rakhanA samyak darzana hai / isI prakAra sadguru meM gurubuddhi aura dharma meM dharmabuddhi rakhanA samyak darzana hai| kudeva meM devabuddhi aura deva meM kudevabuddhi, kuguru meM sadgurubuddhi aura sadguru meM kugurubuddhi tathA adharma meM dharmabuddhi aura dharma meM adharmabuddhi rakhanA mithyAtva hai| dharma : adharma maiM anubhava karatA hUM, Aja bhI Ama logoM meM dharma ke nAma se AkarSaNa hai| svArthI loga dharma ke nAma para apanA svArtha siddha karate haiM / jisa kArya kI siddhi meM kaThinatA mahasUsa hotI hai, usameM dharma kI puTa lagI ki vaha siddha ho jAtA hai / bhikhArI rAma nAma para paisA mAMgatA hai / tambAkU pInevAlA puNya ke nAma para tambAka aura agni mAMgatA hai / dharma ke nAma para dhana ikaTThA hotA hai| dharma bahuta sastA ho gayA hai| kuMA, pyAU, sadAvarta, haoNspiTala Adi sabhI dharma ke nAma para calate haiN| aura to kyA, corI bhI dharma ke nAma para hotI hai / ghara ke sadasya bahuta haiM / Aya nahIM hai athavA kama hai| samyak darzana
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisI sthiti meM kuTumba pAlana hetu corI karanA bhI dharma hai| sabako dharma se pyAra hai| koI bhI pApI bananA nahIM caahtaa| vyakti jo cAhe so kare, kevala dharma hI puTa honI caahie| yaha sthiti dekhakara bAra-bAra mana meM prazna uThatA hai ki adharma nAma kA tatva phira hai kyA ? svArthI logoM ne dharma nAma ko vikRta kara diyA hai| dharma aura adharma kA saMkSipta sUtra yahI haijisa pravRtti se hama mokSa ke nikaTa jAte haiM, vaha dharma hai aura jisase bandhana ke nikaTa jAte haiM, vaha adharma hai| dharma aura kartavya prazna hotA hai, jisase duniyA ko sukha-zAMti mile, kyA vaha dharma nahIM ? isake samAdhAna meM hameM dekhanA hogA ki mokSa se nikaTatA ho rahI hai yA nahIM ? yadi ho rahI hai to nizcita hI dharma hai| isake viparIta yadi mokSa kI nikaTatA nahIM ho rahI hai to use dharma kisI bhI hAlata meM nahIM kahA jA sakatA / kiMtu dharma na hone ke bAvajUda use sIdhA adharma bhI kahanA ucita nahIM hai / kyoM ? isalie ki sIdhA-sapATa adharma kahanA logoM ko apriya lagatA hai| yahAM prazna hotA hai, dharma bhI nahIM, adharma bhI nahIM, phira use kyA kahA jAe? use 'loka-dharma', 'samAja-dharma',..... kahA jA sakatA hai / Apa dekheM, bahU sAsa ko praNAma karatI hai| spaSTa hai, isa pravRtti kA mokSa-sAdhanA se koI sambandha nahIM hai| isalie ise dharma nahIM kahA jA sktaa| para adharma bhI kaise kahA jAe / ata: isako 'kula-dharma' kahA gayA / isa prakAra kI eka-do nahIM, apitu saikar3oM-saikar3oM pravRttiyAM ginAI jA sakatI haiM, jo dharma na hokara bhI loka-vyavahAra ke sAtha jur3I huI haiM, jinake binA loka-vyavahAra nahIM cala sakatA / inheM 'loka-dharma' kahA gayA / 'loka-dharma' aura kucha nahIM, kartavya kA hI dUsarA nAma haiN| yahAM eka bAta aura jJAtavya hai / dharma aura kartavya meM antara hai| dharma kartavya hai, lekina sabhI kartavya dharma nahIM haiN| kartavya deza, kAla, paristhiti ke anusAra badala sakate haiM, lekina dharma sarvadA sarvatra eka hI rahatA hai| dharma kA kArya hai mAMjanA / vaha jIvana ko mAMjatA hai / jo apane jIvana ko mAMjanA cAheM, ve dharma ko pahacAneM aura usakA prArambha apane jIvana se kreN| nizcita hI ve apane jIvana ke nikhare rUpa se sAkSAtkAra kara skeNge| mAnavatA musakAe
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. saMbhava hai vizva zAMti manuSya mUDha ho rahA hai mUDha kA artha ajJAnI nahIM hai / jo moha - grasta ho, use mUDha kahA jAtA hai | Aja kA manuSya ajJAnI nahIM hai, kiMtu mUDha hai / eka vyakti ke prati dUsare vyakti ke mana meM, eka varga ke prati dUsare varga ke mana meM, eka rASTra ke prati dUsare rASTra ke mana meM zaMkA aura bhaya ke bhAva ghire hue haiM / aisA lagatA hai, jaise vizvAsa janamA hI na ho| isa avizvAsa kI bhAvanA ne zatru-bhAva ko bahuta hI gaharA diyA hai, jaTila banA diyA hai| pralaya kI kalpanA isI bhUmikA meM pala rahI hai / vizva zAMti ke liye khatarA vaiyaktika caritra kI uccatAvihIna sAmudAyikatA bar3ha rahI hai, yaha vizva zAMti ke lie gaMbhIra khatarA hai / saMyamavihIna rASTrIyatA kI bhAvanA, raMga-bheda kI bhitti para TikI huI uccatA aura nIcatA kI parikalpanA, adhikAra-vicAra kI bhAvanA aura zastroM kI hor3a ye sabhI vizva zAMti ke lie khatare haiM / vizva zAMti kA AdhAra prazna hai, vizva zAMti kA AdhAra kyA hai ? vizva zAMti kA maulika AdhAra hai -- vaiyaktika zAMti | isake abhAva meM hajAra prayatna karane para bhI vizva zAMti phalita nahIM ho sakatI / Apa pUcheMge, vaiyaktika zAnti kA vyAvahArika rUpa kyA hai ? vaiyaktika zAMti kA mahAn rUpa kSamA aura anAkramaNa meM pratibimbita hotA hai / isalie zAMti cAhanevAle sabhI vyaktiyoM kA yaha kartavya hai ki ve Aja vaiyaktika caritra - uccatA, saMyama, manuSya jAti kI ekatA, anAkramaNa aura niHzastrIkaraNa ke prayatnoM ko balavAn banAte hue vizva zAMti ke AdhAra ko puSTa banAne kA prayatna kareM / hiMsA : kAraNa aura pariNAma hiMsA kI jar3a vilAsitA, aizvarya aura adhikAra meM hai / dUsare zabdoM meM sukha-suvidhA kI ati meM hai / jo svArthI hotA hai, apanI sukha-suvidhA ko saMbhava hai vizva zAnti 23
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhika mahattva detA hai, usake lie hiMsA ke dvAra khula jAte haiN| vaha apanI suvidhAoM kI pUrti ke lie dUsaroM ko satAtA hai, mAra DAlatA hai aura apane adhIna rakhanA cAhatA hai| yaha hiMsA kA Adi caraNa hai| yaha bar3hate-bar3hate dUsare rASTra ko satAne, mArane aura nigala jAne taka pahuMca jAtA hai| eka kI yA thor3e-se logoM kI hiMsA pUrI duniyA ko saMkaTa meM DAla detI hai / isalie bar3hate hue hiMsA ke pravAha ko hara sthiti meM rokA jAnA caahie| vizvAsa kA mUla AcaraNa hai vizvAsa AcaraNa se paidA hotA hai| use lekha aura vaktavya use paidA nahIM kiyA jA sakatA / bhAratIya mAnasa meM ahiMsA kI eka gaharI rekhA, eka gaharA saMskAra jamA huA hai| yahAM ke loga zAMtipriya haiM / ve salakSya AkramaNa se bacate rahe haiM / isI vizvAsa kI bhitti para paNDita neharU ne kaI bAra kahA..... bhArata kabhI bhI AkrAMta nahIM hogaa|' __saMhAraka sthiti paidA karane vAlA koI bhI acchA nahIM hai| bhale phira vaha sAmyavAdI ho yA asaamyvaadii| sAmyavAda yA asAmyavAda, yaha gauNa prazna hai / mUla prazna mAnavatA kA hai / mAnavatA ko miTAnevAle mAnava svayaM miTa jAyege, taba vAda kisakA rhegaa| isalie Aja kI sabase bar3I apekSA yaha hai ki ahiMsA ko sarvocca pratiSThA mile| isa lakSya ko sAmane rakhakara hameM samarpita bhAva se kArya karanA hai| 24 mAnavatA musakAe
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. bhArata kI sabase bar3I pUMjI bhAratIya jIvana kA maulika svarUpa bhAratIya nIti aura caritra ke pradhAna aMga haiM--abhaya, anAkramaNa, ahiMsA, maitrI, satya, prAmANikatA, sAttvikatA, AhAra-zuddhi yA mAdaka vastu-varjana aura sAdagI / sapanoM kI duniyA meM jAkara bhI jo sapane kA nahIM banatA, vahI vAstavika vyakti hai| vilAsa kI jindagI bitAnevAle kabhI bhI zAMti ko nahIM chU skte| garIvI kI abhAvAtmaka sthiti aura amIrI kI ati bhAvAtmaka sthiti se pare jo tyAga yA saMyama hai, icchAoM aura vAsanAoM kI vijaya hai, vahI bhAratIya jIvana kA maulika svarUpa hai| isI ne bhArata ko saba dezoM kA ziramaura banane kA avasara diyA thaa| AvazyakatAoM ko bar3hAne kI bAteM sunane meM mIThI lagatI haiN| kintu unheM bar3hAnevAle Aja kitane asaMtuSTa aura azAMta haiM, yaha kauna nahIM jaantaa| bhAratIya sUtra hai---AvazyakatAoM kA alpIkaraNa kro| isase jIvanazaktiyoM kA vikAsa hotA hai| jIvana-vikAsa ko dabAnevAlA padArtha-vikAsa hameM nahIM cAhie / merI dRSTi meM bhArata ke pAsa sabase bar3I pUMjI hai-nIti aura caritra / sikke kI pUMjI yahAM jIvana kA sAdhanamAtra rahI hai, sAdhya nahIM / sAdhya rahA hai--saMtoSa aura zAMti / samAja vratI bane ___saMtoSa aura zAMti kI prApti kA sAdhana hai-- vrata yA saMyama / vratI samAja kI kalpanA jitanI durUha hai, utanI hI sukhada hai| vrata lene vAlA korA vrata hI nahIM letA / pahale apane viveka ko jagAtA hai, zraddhA aura saMkalpa ko dRr3ha karatA hai, kaThinAiyoM ko jhelane kI kSamatA paidA karatA hai, pravAha ke pratikUla calane kA dhIraja lAtA hai aura phira vaha vrata letA hai / sUkSma dRSTi se dekheM to bAhara kA anuzAsana vijAtIya anuzAsana hai / vratI AtmAnuzAsana kI paridhi meM A jAtA hai / Aja anuzAsana kI zRMkhalA chinna-bhinna ho rahI hai| svataMtratA kA sahI mUlya nahIM AMkA gayA hai| niyamAnuvartitA va maryAdA ke binA svataMtratA nahIM aatii| bhArata kI sabase bar3I pUMjI 25
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana kI uccatA kA mApadaNDa prazna hai, vratI samAja kI kalpanA sAkAra kaise ho sakatI hai ? maiM samajhatA hUM, isa kArya ko tyAgI-tapasvI RSi-muni hI kara sakate haiM / kyoM ? isalie ki jisa mArga meM jo svayaM spaSTa hotA hai, vahI usakI preraNA dene kA adhikArI hai / dIye se dIyA jalatA hai / dRSTi se dRSTi milatI hai| yahAM AtmadarzI RSiyoM kI lambI paramparA hai| Arambha, parigraha aura bhoga se dUra rahakara unhoMne jo satya pAyA, samAdhAna pAyA, vahI unhoMne zabdoM meM gNthaa| usakA sAra hai-tapa aura saMyama / tapasvI aura saMyamI jIvana hI uttama jIvana hai| __ bhoga-pradhAna kSetroM meM padArthoM se samRddha jIvana hI ucca jIvana hai / tyAga-pradhAna paramparA isa mApadaNDa ko svIkAra nahIM krtii| sAdagI aura saralatA garIbI kI uccatA nahIM hai, kiMtu tyAga kI mahimA hai| dhana se mana ko kabhI samAdhAna nahIM milA / mAnasika samAdhi ke binA zAMti nhiiN| hamArA zAMti-sUtra haidvandva kA uparama / bhoga-pradhAna jagat meM dvandva hI parama puruSArtha hai aura Atma-pradhAna jagat meM Atmika zAMti / mAnavatA musakAe
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. svAda-vRtti icchA hu AgAsasamA aNaMtiyA manuSya ko bhUkha itanI nahIM satAtI, jitanI lolupatA satAtI hai, asaMyama satAtA hai / zarIra kI bhUkha ko miTAnA to bar3I sarala bAta hai / thor3A khAyA ki miTa gii| para isa atRpti-AkAMkSA ko kaise miTAyA jaaye| eka kavi ne kahA hai-- tana kI tRSNA tanika hai, tIna pAva ka (yA) sera / mana kI tRSNA amita hai, gile mera-kA-mera // zarIra ke liye jyAdA-se-jyAdA Avazyaka hai to tIna pAva yA sera hogA / para yaha mana kI tRSNA itanI bar3I hotI hai ki manuSya isase kabhI tRpta hotA hI nahI / isIlie zAstroM meM kahA gayA hai-'icchA hu AgAsasamA aNaMtiyA / ' arthAt manuSya kI icchAeM AkAza ke samAna ananta haiM / jyoM-jyoM unakI prApti hotI jAtI hai, tyoM-tyoM ve uddIpta hotI jAtI haiM / agni meM IMdhana DAlane se kyA vaha kabhI zAnta huI hai| isI prakAra eka AkAMkSA ke pUrI hote hI dUsarI AkAMkSA aura zurU ho jAtI hai / aura jisako jyAdA tRpti hone lagatI hai, usakI atRpti bhI usI vega se bar3hane lagatI haiM / mAravAr3a kI eka kahAvata hai-'bar3I rAta kA tar3akA hI bar3A / ' yAnI rAteM jitanI bar3I hotI haiM, unakA uSAkAla bhI utanA hI bar3A ho jAyegA / bar3I rAtoM meM prakAza ho jAne ke kitanI dera bAda sUrya nikalatA hai / para choTI rAtoM meM pau phaTate ke thor3I dera pazcAt hI sUrya nikala AtA hai| usI prakAra thor3I AkAMkSAeM haiM, ve bar3I jaldI pUrI ho jAtI haiM aura unase kucha santoSa bhI mila jAtA hai| para jinakI AkAMkSAeM baDha jAtI haiM, ve baDhatI hI jAtI haiN| aura yahAM taka ki ve kabhI bhI pUrI honI muzkila haiN| yadyapi aprApti para AkAMkSAeM na bar3he yaha aikAntika tathya nahIM hai, para prAyaH prApti hI unheM aura bar3hAtI hai| isalie bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-'jahA lAho tahA loho, lAhA loho pvddddhii|' bharanA to peTa hI hai hAM, to zarIra kI AvazyakatA to bahuta thor3I hotI hai, para svAda-vRtti svAda-vRtti 27
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3I burI hotI hai | manuSya jaisI apanI vRtti banA letA hai, vaha vaisI hI bana jAtI hai| namaka ko prAyaH bhojana meM loga Avazyaka mAnate haiM / maiM nahIM kaha sakatA ki vaha svAsthya ke liye kitanA Avazyaka hai aura kitanA nahIM / para jIbha ko to usakA svAda AtA hI hai / kaI mahAzaya to aise hote haiM ki kabhI bhUla se hI namaka kama yA jyAdA par3a jAtA hai to ve ekadama gusse meM A jAte haiM, gAliyAM dene lagate haiN| yahAM taka ki thAlI ko Thokara mArakara uTha khar3e hote haiM / yaha svAda-vRtti kA hI phala hai / yadi vyakti svAda kA dAsa nahIM hai to itanA bar3A rUpa nahIM ho sakatA / Akhira bharanA to peTa hI hai ! vaha kyA namaka ke binA nahIM bhara sakatA / eka bAta aura samajhane kI hai-- -kabhI namaka kama yA adhika par3a bhI jAe to banAnevAle ko zAntipUrvaka bhI to samajhAyA jA sakatA hai / thor3I-sI bAta ke lie Ape se bAhara ho jAnA sacamuca mAnavatA kA nagna nRtya hai / aura namaka kI to aisI bAta hai ki pahale eka-do grAsa meM to isake binA kucha phIkApana mahasUsa hotA hai para phira baise koI antara nahIM lagatA / yaha svayaM mere anubhava kI bAta hai / kabhIkabhI zAka meM namaka kama AtA hai to maiM bolatA nahIM, cupacApa khA letA hUM / pahale to eka-do grAsa meM aTapaTA-sA lagatA hai, para phira koI vizeSa aTapaTA nahIM lagatA / bAda meM dUsare sAdhu khAte haiM to kabhI-kabhI ve mujhe kahate bhI haiM / para maiM samajhatA hUM, isameM aisI kyA bAta hai / aura kabhI-kabhI to dUsaroM ko patA hI nahIM calatA / tAmasika vRttiyoM ko bar3hAnevAlA bhojana kyoM ? loga svAda ke lie zAka-zabjI meM bahuta mirca-masAle DAlate haiM / para maiM samajha nahIM pAtA ki ve isa svAda se kyA pAte haiM / jaba sAtvika AhAra se bhI kAma cala sakatA hai to phira itane tale, bhuMje aura mirca masAloM kI kyA AvazyakatA hai / isase to ulTA svAsthya bigar3atA hI hai / hama to sAdhu Thahare / vibhinna pradezoM meM jAte haiN| vahAM jaisA bhojana milatA hai, usI se kAma calAte haiM, kyoMki hamAre lie koI alaga se bhojana nahIM banatA / jaisA loga khAte haiM, vaisA hI hameM milatA hai / ataH kabhI-kabhI hamAre bar3I dikkata ho jAtI hai / udhara gujarAta meM hama gaye / vahAM zAka bar3e sAtvika banate haiM / ataH vahAM hameM bhI kAphI anukUlatA rhii| yahAM taka ki hamAre kaI sAdhuoM ne ise bar3A sukha mAnA / para hameM eka jagaha to rahanA nahIM hai / idhara mahArASTra, madhya pradeza aura rAjasthAna meM Ae to phira vahI mirca-masAle zurU ho gae / isase kaI sAdhuoM ke to muMha meM chAle ho ge| taba mana meM AyA, loga kyoM vyartha hI svAda ke vaza hokara tAmasika vRttiyoM ko bar3hAne vAlA bhojana karate haiM / 28 mAnavatA musakAe
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ upabhoga-paribhoga vrata isa svAda-vRtti atRpti para niyantraNa rakhane ke lie jaina paramparA meM zrAvaka ke sAtaveM vrata-upabhoga-paribhoga vrata kA bar3A mahatva hai| upabhoga yAnI eka bAra kAma Ane vAlA padArtha, jaise- bhojana, pAnI Adi / paribhoga yAnI vAra-bAra kAma AnevAlA padArtha, jaise- vastra, AbhUSaNa Adi / zrAvaka upabhoga-paribhoga kI sImA kare, vaha isa vrata kA abhipreta hai| vaise saMsAra meM aneka dravya haiM, para unheM saMkSepa kI dRSTi se chabbIsa meM bAMdha diyA gayA hai| bahata-se jaina loga to apane khAne-pIne, pahanane-or3hane tathA aura anya kAma Ane vAlI cIjoM kI dainika sImA bhI karate haiN| yaha acchA krama hai aura isakA abhyAsa pratyeka vyakti ko karanA caahie| aNuvratoM meM zIla aura caryA ke antargata khAdya-saMyama se sambandhita eka niyama rakhA gayA hai--dina bhara meM ikatIsa dravyoM se adhika dravya nahIM khaauuNgaa| isake pIche bhI yahI dRSTikoNa hai ki vyakti kI svAda-vRtti para aMkuza rahatA rahe / ikatIsa dravyoM kI sImA to sarvAdhika ka dRSTikoNa se rakhI gaI hai| isameM bhI jitanI kamI rakhI jAye, utanA hI zreyaskara hai| svAda-vRtti
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Atmika samabhAva kI sthApanA ho vidyA jIvana-nirmANa kI dizA bane vidyA jIvana kI dizA hai| use pAkara manuSya apane iSTa sthAna para pahuMca sakatA hai / caritra jIvana kI gati hai / sahI dizA mila jAne para bhI gati -hIna vyakti iSTa sthAna para nahIM pahuMca pAtA / sahI dizA aura gati-donoM mileM, taba pUrA kAma banatA hai / caritrazUnya yA AcArazUnya vidyA manuSya ke lie varadAna nahIM bana pAtI / Aja vidyA ke lie jitanA prayatna ho rahA hai, utanA caritra yA AcAra ke lie nahIM / zAnti kI mAMga kyoM ? manuSya icchApUrti ke lie ucchRMkhala gati se calA / icchA pUrI nahIM huI / icchApUrti ke lie dUsaroM para nirbhara bnaa| vaha nirbharatA bhI TUTa rahI hai | isalie vaha azAMta bana rahA hai / aba vaha cAhatA hai-- kahIM zAMti mile / Apa dhyAna se dekheM, zAMti ve cAhate haiM, jo sukha-suvidhAoM ko pAkara atRpta haiM / jo garIba haiM, sukha-suvidhAoM se vaMcita haiM, ve zAMti kI carcA nahIM kara rahe haiM / unakI carcA abhI sukha-suvidhA ke lie calatI hai / nimna varga asuvidhA se pIr3ita hai aura ucca varga azAnti se / zoSaNa aura saMgraha kA mUlya Aja kA saMgharSa abhAva aura ati bhAva kA saMgharSa hai / donoM se bacakara calane kA mArga samabhAva hai / rAjanIti kI dRSTi utpAdana, vitaraNa aura vinimaya se vaiyaktika prabhutva ko samApta kara samabhAva ko phalita karanA cAhatI hai / isalie usake anusAra samabhAva sAmUhika sampatti para AdhArita hai / saMyama kI dRSTi isase sarvathA bhinna hai / vaha samabhAva ko Atma-niSTha mAnatI hai / vyakti-vyakti meM samabhAva Aye, usameM prANimAtra ko Atma-tulya samajhane kI bhAvanA prabala bane, yaha usakA abhipreta hai / eka vyakti dUsare vyakti kA zoSaNa aura utpIr3ana isalie karatA hai ki usakI bhoga-vRtti calatI cale / aura aisA vaha taba taka karatA hai, jaba taka usake antar meM mAnavatA musakAe 30
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmika samatA kI bhAvanA nahIM jAga jAtI / vrata ke darzana meM roga kA mUla bhoga-vRtti hai, zoSaNa aura saMgraha nhiiN| jaba taka bhoga-vRtti nyUna nahIM hotI hai, taba taka na zoSaNa miTa sakatA hai aura na saMgraha hii| zoSaNa aura saMgraha donoM bhoga-lAlasA kI pUrti ke lie haiM / vaha miTatI hai, taba unakA koI kAraNa hI zeSa nahIM rahatA / vratI banane ke bAda icchAeM sImita nahIM hotIM, balki jaba icchAeM sImita ho jAtI haiM, tabhI vyakti vratI banatA hai| vrata kI sthiti balavAna hotI hai, vahAM atibhAva nahIM hotaa| atibhAva ke binA abhAva bhI nahIM hotaa| isa prakAra AtmaniSTha samabhAva se padArthAzrita samabhAva svayaM phalita ho jAtA hai| aNuvrata-AMdolana kA dhyeya hai---Atmika samabhAva kI sthApanA ho| padArtha para AdhArita samabhAva sattA-nirbhara rahatA hai / sattA se niyaMtrita vyakti jar3a bana jAtA hai| use saMgraha-tyAga meM vaha Ananda nahIM AtA, jo Atma-niyamana karanevAle vratI ko A sakatA hai| AvazyakatA aura pavitratA do alaga-alaga tattva haiN| jIvana kI AvazyakatAeM jo haiM, unakI upekSA nahIM kI jA sktii| kintu unakI pUrti rAjya-sattA yA usakI samAnAntara zakti para nirbhara hai / aNuvrata-AMdolana vrata-pradhAna hai, isalie usakI kAryadizA usase bhinna hai / usakA sambandha jIvana kI pavitratA se hai| AvazyakatA ke atireka athavA paristhiti kI jaTilatA se jo burAiyAM bar3hatI haiM, unheM miTAnA, yaha usakA uddezya hai / paristhitiyAM jaba-kabhI bhI pratikUla ho sakatI haiM, kiMtu unake kAraNa vyakti burA na bane--yaha bhAvanA hai| yaha tabhI saMbhava hai, jaba mAnava-samAja sAdA, svAvalaMbI, zramapradhAna evaM sAtvika jIvana jIne kA abhyAsI bane / Atmika samabhAva kI sthApanA ho
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. satya kI sAdhanA : sabase bar3I bhakti mAnava ! tuma cAhate ho ki saMsAra meM satyuga Ae, taba phira satya kI upAsanA kyoM nahIM karate ? Dara kyoM rahe ho ? vAstava meM hI yadi tumhArI cAha hai to tumheM satya kI upAsanA karanI hI pdd'egii| isake sivAya isa cAha ke pUrA hone kA dUsarA koI vikalpa nahIM hai, upAya nahIM hai| tuma bhakta ho / ata: tuma bhakti karanA cAhate ho| para yaha kyoM nahIM socate ki satya se baDhakara koI dUsarA bhagavAna nahIM ho sktaa| jaba satya ke rUpa meM tumhAre sAmane sAkSAt bhagavAna khar3e haiM, to unakI upAsanA kyoM nahIM karate ? unakI bhakti aura pUjA kyoM nahIM karate ? / tuma antardRSTi se nihAro aura isa yathArtha kA sAkSAtkAra karo ki bahuta-sAre granthoM ko par3ha lene vAlA sahI artha meM medhAvI nahIM hai / vAstava meM medhAvI aura paMDita vaha hai, jo satya kI upAsanA karatA hai / aura aisA medhAvI hI AsAnI se saMsAra ke pAra pahuMca sakatA hai| tuma kahane ko to yaha udghoSaNA karate ho ki mujhe jhUTha se ciDha hai / para jarA gaharAI se soco, kyA yaha vAstavikatA hai ? kahIM tuma binA tAtparya samajhe to aisI udghoSaNA nahIM kara rahe ho? tuma isa bAta ko samajho ki satya kI bhakti, pUjA aura upAsanA kA kArya sahaja nahIM hai, bahuta kaThina hai| usameM akhUTa Atmazakti aura ekAnta AtmArthIvRtti apekSita hotI hai| thor3I-sI kamajorI aura svArtha-bhAvanA AI ki upAsanA, pUjA aura bhakti saba samApta ho jAtI haiM / bhakta kahalAne vAle bhI bahudhA isI kAraNa phisala jAte haiM / phalataH maMjilaprApti kI unakI lalaka dharI kI dharI raha jAtI hai / saphala nahIM ho pAtI / tumheM apanI maMjila ko pAnA hai, isalie phisalana se bacanA hogA, kadamakadama sAvadhAnI rakhanI hogii| tumhArI avadhAraNA hai ki satya kA anusaraNa karane se kaI bAra hita ke sthAna para ahita ho jAtA hai| eka rUsI DaoNkTara ne kahA thA--'maiMne apane jIvana meM galatI eka hI kI hai aura vaha yaha ki maiMne apanI galatI ko maMjUra kara liyaa|' para maiM tumheM Azvasta karanA cAhatA hUM ki vAstavikatA aisI nahIM hai / isa para bhI tumheM vizvAsa na ho to tuma svayaM parIkSA kara dekha lo| satya para aDiga rahanA, usakA anusaraNa karanA ekAMta hita kI bAta 32 mAnavatA musakAe
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| usasa kabhI ahita ho hI nahIM sktaa| tuma bhakta ho, isalie bhakti karanA tumhArA parama kartavya hai| jIvana aura mRtyu to usake sAmane bahuta choTI bAteM haiN| kyA tumheM yaha svIkAra hai ? yadi 'hAM' to tuma pUrNa nizcitatA evaM vizvAsa ke sAtha bhakti kro| tumhArI lakSya-saMsiddhi asaMdigdha hai| satya kI sAdhanA : sabase bar3I bhakti
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. ahiMsA : sabase bar3A vijJAna hama sAdhuoM ko dekhakara kucha bauddhika loga socA karate haiM ki ye kisa pichar3e yuga ke AdamI haiM ! Aja vaijJAnika yuga hai / ye loga avaijJAnika paddhati se calanevAle Aja ke yuga meM kyA kareMge ! maiM socatA hUM, vaha vijJAna Akara bhI kyA karegA, jo zAzvata tattvoM ko avaijJAnika ThaharAe / merI dRSTi meM sabase bar3A vijJAna ahiMsA kA siddhAnta hai| 'ahiMsA samayaM ceva, eyAvantaM viyANiyA'-ahiMsA se bar3hakara koI vijJAna na AyA hai aura na AyegA hii| jisameM ahiMsA nahIM, vaha vijJAna nhiiN| phira to usa vijJAna kA 'vi' haTakara usake sthAna para 'ku' yA 'a' lgegaa| athavA usakI yaha pratikUlArthaka vyutpatti karanI hogI-'vigataM jJAnaM yasmAt tad vijJAnam / ' arthAt jo jJAna varjita hai, vaha vijJAna hai| vizeSa jJAna-vijJAna vaha hai, jo jIvana ko sahI dizA de, jIvana ko pavitra aura UMcA uThAe, ahiMsaka jIvana jInA sikhaaye| jisa vijJAna meM ye bAteM nahIM, isase viparIta hoM, vaha vigata-jJAna hogaa| jIvana kI paribhASA ___kyA mAnava-jIvana hAr3a-mAMsa kA putalA mAtra hI hai ? kyA khAnepIne, nahAne-dhone, bAla-baccoM kI paidAiza, vRddhi yA pAlana-poSaNa ko hI hama jIvana mAneM ? ye kAma to eka pazu bhI karatA hai / phira pazu aura manuSya meM bheda kyA rahA ? ye saba, jinheM loga vaijJAnika jIvana mAnate haiM, sahI artha meM vaijJAnika jIvana nahIM hai| isa bAhya bhoga-sAmagrI ko prApta karane aura usI meM AplAvita rahane ko hamAre bhAratIya darzana meM nAstika jIvana, adhArmika jIvana aura pAzavika jIvana kahakara pukArA gayA hai / mAnava cetana hai| vaha apane Antarika saundarya ko dekhe / yahI eka tattva soce ki maiMne kahIM aisA kArya to nahIM kiyA, jisase kisI dUsare prANI ko pIr3A huI ho? isI kA nAma to ahiMsA hai| vaha kaisA jIvana, jo kevala apane bAre meM hI soce / kevala vaijJAnika cakAcauMdha meM cuMdhiyA jAnA, bhautikavAdI bana jAnA, bhautika padArthoM meM hI rame rahanA, kyA koI jIvana hai| Aja asalI Antarika jIvana kA cintana kama hotA jA rahA hai / mAnavatA musakAe
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana ke sahI siddhAnta hrAsa pAte jA rahe haiN| isalie Aja ke prabuddha loga cintita haiN| ve kaSTa mahasUsa karate haiM-'hA ! kaSTamApatitam, hA ! kaSTamApatitam / ' yaha bahuta bar3A dubhikSa hai| prANapaNa se isa durbhikSa ko miTAne kA prayatna honA caahie| deza meM bhogavAda kI bAr3ha A rahI hai / loga begharabAra ho rahe haiN| aisI dazA meM jarUrata hai, unheM sahRdayatA se samhAla lene kI, sahayogI banakara sahayoga karane kii| isa ora aNuvrata-Andolana kA bhI eka choTA-sA prayAsa hai| eka tarapha bhAratIya saMskRti kI gaurava gAthAeM gAI jAtI haiM / hamArI saMskRti sabase acchI saMskRti hai, aisI hai, vaisI hai| dUsarI ora vaha prazasta bhAratIya saMskRti dUsarI saMskRti se Achanna aura AvRta hai| saMskRti : do prakAra / vAstava meM to saMskRti ke bheda-prabheda ho nahIM skte| yaha bhAratIya saMskRti hai, yaha abhAratIya saMskRti hai, aisA vibhAjana ho hI nahIM sktaa| saMskRti kA kyA bhAratIya, kyA abhAratIya / tattvataH saMskRti kA kaisA vibhAjana / eka AkAza ke do Tukar3e ho sakate haiM kyA / agara Apa kahanA hI cAheM to kaheM.mAnavIya saMskRti aura amAnavIya saMskRti athavA acchI saMskRti aura burI saMskRti / bhArata meM rahane vAle logoM ke acche saMskAra hI to sahI artha meM bhAratIya saMskRti ho sakate haiN| bhAratIya saMskRti ke mAne hogA-- UMcI saMskRti, tyAga kI saMskRti, saMyama kI saMskRti aura adhyAtma kI saMskRti / bhArata Adarza kyoM ? Aja bhI bhArata ne aNubama taiyAra nahIM kiye / udjanabama bhArata ne nahIM nikAle / visphoTaka padArtha bhArata ne nahIM khoje| phira bhI bhArata saMsAra ke lie Adarza kyoM hai ? saMsAra bhArata ko Adara kI dRSTi se kyoM dekhatA hai ? kyA janasaMkhyA jyAdA hai isalie ? nahIM, janasaMkhyA to anya kisI deza meM bhI jyAdA ho sakatI hai| bhArata isa mAne meM saba rASTroM kA mAnya hai ki yahAM ke netA, bhale ve dhArmika haiM yA nahIM bhI haiM, vizva ke jisa-kisI bhI bhAga meM pahuMce haiM, vahAM unhoMne ahiMsA kA bigula bajAyA hai / sahI artha meM saMsAra kA pratinidhitva agara koI kara sakatA hai to bhArata hI kara sakatA hai / kyoM ? isalie ki bhArata kI AtmA meM Aja bhI ahiMsA kI prANa-pratiSThA hai| bhAratIya saMskRti kA Adarza Aja behisAba hiMsA bar3ha rahI hai| loka-jIvana burAiyoM se otaprota ahiMsA : sabase bar3A vijJAna 35
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 hotA jA rahA hai| jahAM kahIM dekheM, logoM kI dRSTi dhanakuberoM kI ora hai AtmaguNoM ko mahattva dene vAle Aja paisoM ke caraNa chUte haiM / bhAratIya saMskRti meM aparigraha kA eka mahattvapUrNa sthAna rahA hai / yahAM ke mAnava kA mastiSka bar3e-se-bar3e sattAdhIza aura samrAT ke caraNoM meM nahIM jhukA, eka akiMcana nyAgI ke sAmane jhukA hai| aneka samrAT aura dhanADhya yahAM Aye, cale gaye / Aja kauna unheM yAda karatA hai / para una santoM, tapasviyoM, tyAgiyoM aura saMnyAsiyoM ko Aja bhI loga Adara ke sAtha yAda karate haiM, unakI smRti karate haiM / bhAratIya granthoM se patA calatA hai-- hajAroM narezoM ne apane rAjya, vaibhava, sukha-suvidhA aura bhogopabhoga ko ThukarAkara akAMcanya ko svIkAra kiyA / mahAkavi kAlidAsa ne likhA hai - raghuvaMzI narezoM kA jIvana - krama thA - ve zaizava meM vidyAbhyAsa karate the, yauvana meM gRhastha rahate the, umra pakane para audAyitva grahaNa karate aura anta meM ghara, parivAra, rAjya Adi sabakA parityAga kara yogAnusaraNa aura adhyAtma - sAdhanA meM apane ko lagA dete the / Aja loga tyAga aura saMyama kI bAtoM ko bhulAte jA rahe haiM / usI kA yaha duSpariNAma hai ki jana-jIvana duHkhI aura azAnta hai / yadi manuSya ko sukhazAnti se jInA hai, to use tyAga aura saMyama kA jIvana apanAnA hogA / 36 mAnavatA musakAe
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. maitrI kA vicAra Age baDhe saMskRta bhASA kA eka zloka hai-- zaMkAsthAnasahasrANi, bhayasthAnazatAni ca / divase divase mUDhamAvizanti na paNDitam // yaha nirNaya karanA kaThina ho gayA hai ki Aja kA jagat mUDha hai yA paMDita ? mUDha kaise mAnA jAe, vijJAna zikhara para jo pahuMca rahA hai / paMDita kaise mAnA jAye, paga-paga para hajAroM AzaMkAeM aura saikar3oM prakAra ke bhaya jo use satA rahe haiM / para donoM meM se eka to honA hI cAhie / mUDha kA artha ajJAnI nahIM hai| jo moha-grasta ho, use mUha kahA jAtA hai| Aja kA manuSya ajJa nahIM hai, kintu mUDha hai / eka vyakti ke prati dUsare vyakti ke mana meM, eka varga ke prati dUsare varga ke mana meM aura eka rASTra ke prati dUsare rASTra ke mana meM zaMkA aura bhaya ke bhAva ghire hue haiN| vizvAsa jaise janamA hI na ho, aisA lagatA hai| isa avizvAsa kI bhAvanA ne maitrI-bhAva ko bahuta hI jaTila banA diyA hai| pralaya kI kalpanA isI bhUmikA meM pala rahI hai| vizvAsa kA AdhAra hai--maitrii| mitra se koI bhaya nahIM hotaa| isalie abhaya kI bhUmikA bhI maitrI hai| jahAM abhaya hai, vizvAsa hai, vahAM zAMti ko koI khatarA nahIM hotaa| zAMti ko khatarA mUDhatA se hotA hai / mUDhatA taba AtI hai, jaba zakti, adhikAra aura padArtha ke lie mAnava-mana jhUma uThatA hai| zakti, adhikAra aura padArtha-saMgraha ke prati AkarSaNa baDhatA hai, taba mUr3hatA chA jAtI hai isa bAta ko palaTa kara yoM bhI kahA jA sakatA hai ki mUDha AdamI saba kucha kara sakatA hai| ___maitrI meM moha kA pAgalapana nahIM hotaa| isalie vaha zakti, adhikAra aura padArtha-saMgraha se pare hotI hai| maitrI-divasa kA mahattva isIlie hai ki manuSya nirmoha bane, janatA aura usake netA amUDha baneM / * maitrA-divasa para pradatta saMdeza (kAnapura) maitrI kA vicAra Age baDhe 37
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-Andolana AtmA ke caitanya-jAgaraNa kI dizA hai| usakA digsUcaka-yaMtra hai--nirmoha bhAva / moha kA pardA haTe, mithyA dhAraNAoM aura kalpita bhaya kI dIvAreM phUTa, manuSya-manuSya ke bIca kRtrima bheda na raheM--yaha prayatna hameM karanA hai| sAtha hI sabako sAtha lekara calanA hai| isalie Avazyaka hai ki hama maitrI ke vicAroM ko Age bddh'aayeN| mAnavatA musakAe
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAnti kA mArga saMgharSa azAnti kA mUla hai| vaha zAnti ke lie ho, isakI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI / zakti-saMtulana zAnti ke prayoga kA kSaNika upazamana bhale hI kara de, kintu vaha akutobhaya zAnti kA mArga nahIM banatA / zAnti kA mArga saMyama hai / usakA dUsarA koI vikalpa nahIM hai / saMyama yAnI saMkoca / bAhara kI sArI vastuoM se haTakara apane-Apa meM calA jAnA- - yaha saMkoca kA vyApaka rUpa hai | yaha bahuta agale sire kI bAta hai / loga dUsaroM kI sImA meM ghuse jA rahe haiM, adhikAra har3apa rahe haiM / ve vahAM se haTeM aura nayA mor3a leM, yaha Aja kI anivArya apekSA hai / agara aisA nahIM huA to saMbhava hai, sthitiyAM sulajhane kI apekSA aura adhika ulajha jAeM / apekSita hai roga kA sahI nidAna vizva kI sthitiyAM ulajhI huI haiM, yaha spaSTa hai / unheM sulajhAne ke prayatna cala rahe haiM, yaha bhI bahuta spaSTa hai / kintu kore sthitiyoM ko sulajhAne ke prayatna saphala kaise hoMge / unake pIche eka manobhAva hai / vahI sArI sthitiyoM ko janma detA hai / usake badale binA sthitiyoM ke jaTila hone kA srota kaise rukegA / roga kA sahI nidAna kiyA jAe to paristhitiyoM ko badalane se pahale manobhAva ko badalane kI bAta AtI hai / pahale jIvana kI AvazyakatAoM kI pUrti ke anukUla paristhiti yA pahale saMyama kA vAtAvaraNa ? yaha prazna sahaja udbhUta nahIM hai / saMyama kA prazna mAnasika jagat se utpanna paristhitiyoM se jur3atA hai / ye jitane rAjanItikavAda haiM, unheM maiM asaMyama kI pratikriyA mAnatA hUM / asaMyama aura usakA hiMsAtmaka pratikAra- ye donoM acche nahIM haiM / kintu saMyama pratikAra lAtA hai, yaha bahuta bar3A satya hai / sAre vistAra kA saMkSepa itane meM hai ki asaMyama na bar3he / saMgharSa kaise miTe ? 18. saMgharSa kaise miTe ? 39
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. vyavahAra meM ahiMsA aura satya kI upAdeyatA merA puSTa abhimata hai ki satya ke binA manuSya kA vyavahAra cala hI nahIM sakatA / dina meM vaha jyAdA satya hI bolatA hai / usakI tulanA meM asatya to bahuta hI kama / phira jitanA asatya bolatA hai, usase bhI samasyAeM sulajhatI haiM, aisI bAta nahIM hai / mAtra kSaNika rUpa meM use aisA hone kA AbhAsa hotA hai ki usakA kAma nikala gayA / para vastutaH apanI jhUTha ke kAraNa hI use sArI parezAniyAM uThAnI par3atI haiM / yadi manuSya usa thor3e-se asatya ko bhI chor3a de to maiM samajhatA hUM ki usake duHkhI hone kA koI kAraNa hI nahIM raha jAegA / Ajakala yaha eka jo pravAha cala par3A hai ki binA asatya ke kAma cala hI nahIM sakatA, vaha mithyA hI nahIM, ghAtaka bhI hai| Apa eka dina prayoga ke stara para dekheM ki dinabhara meM kitanI bAra asatya bolate haiM / mere khyAla se vaha saMkhyA bahuta hI kama hogI / apanI mAtA ko kauna mAtA nahIM kahegA | apanA nAma kauna galata batAegA / pustaka ko kauna nahIM pustaka kahegA / khAne kI cIja ko kauna nahIM khAne kI batAegA / isa prakAra adhikAMzataH vaha satya hI . bolatA hai / yadi manuSya apane ghara meM jhUTha bolane laga jAe to parivAra nAma kI koI cIja hI nahIM raha jAegI / samAja kA AdhAra bhI to Akhira satya hai / yadi mAnava samAja meM satya nahIM rahe to samAja kabhI kA chinna-bhinna ho jAegA / isI prakAra rASTra kI sthiti kA kAraNa bhI satya hI hai / vahI rASTra samunnata hogA, jahAM ke nivAsI jhUTha nahIM bolate / yahI sthiti ahiMsA kI hai / parivAra, samAja, rASTra aura ananta vizva sabhI ahiMsA ke AdhAra para hI calate haiM / ataH satya aura ahiMsA kevala AdhyAtmika tattva hI nahIM haiM, dainika vyavahAra meM bhI unakI nitAnta AvazyakatA hai / 40 mAnavatA musakAe
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyA-akriyA 20. yoga se ayoga kI ora natthi kiriyA akiriyA vA neva sannaM nivesae / asthi kiriyA akiriyA vA eva sannaM nivesae || aisA mata soco ki kriyA-akriyA nahIM haiM / para aisA soco ki kiyA hai, akriyA bhI hai / sAMkhya darzana ke anusAra AtmA sarvavyApaka hai / ataH usameM koI bhI kriyA nahIM ho sakatI / bhare makAna meM ghUmane-phirane kA sthAna kahAM / bauddha darzana ke anusAra AtmA kSaNika hai / ataH vaha vyavasthita kriyA kara nahIM sktii| para jaina darzana ke anusAra kriyA bhI hai, akriyA bhI hai / zubha yoga tyAjya hai ? tatvataH akriyatva kA sthAna bahuta UMcA hai / loga to kahate haiM ki niSkriya mata bano / para isake viparIta jaina darzana kahatA hai ki akriya banane ke lie puruSArtha karo / hIre se hIrA kaTatA hai / vaise hI akriyA kI sAdhanA se vyakti akriya banatA haiN| pAMca saMvara akriyatA / chaThe - sAtaveM guNasthAna meM sAdhuoM ke samyaktva aura vrata saMvara to haiM hI, kabhI-kabhI apramAda saMvara bhI hotA hai / akaSAya saMvara nahIM hotA / ayoga saMvara aMzataH hotA hai / jitanA bhI zubha yoga kA tyAga hai, vaha ayoga saMvara kA aMza hai / sAdhuoM kA khAnapAna, halana calana, uThanA-baiThanA Adi sabhI pravRttiyAM zubha yoga haiM / inakA tyAga pApa kA tyAga nahIM, ayoga saMvara kA aMza hai / jaise abhI eka sAdhu ( munizrI sukhalAlajI) ne 81 dina taka pAnI kA tyAga kiyaa| kyA pAnI pInA pApa thA ? nahIM, bilakula nhiiN| para yaha vizeSa sAdhanA hai / ata: jainadarzana kA kahanA hai ki niSkriya bano / zubha yoga kA bhI tyAga karo / parantu azubha yoga se nahIM, balki akriyatva ke dvaaraa| isI taraha zrAvaka ke bhI saMvarAMza ho sakatA hai / vaha bhI yadi kucha zubha pravRttiyoM kA tyAga karatA hai to usake bhI AMzika ayoga saMvara kyoM nahIM hogA / usake bhI kucha sthiratA jo hotI hai / AcArya bhikSu ne usako ayoga saMvara kI bAnagI mAnA hai / yoga se ayoga kI ora 41
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivRtti kA Ananda pravRtti meM kahAM terahaveM guNasthAna meM AtmA sarvajJa, sarvadarzI bana jAtI hai / para sarvathA akriya nahIM bntii| kramaza: mana, vacana aura kAyayoga ko rokatI hai, phira cavadahaveM guNasthAna meM Ate hI sarvathA ayoga ho jAtI hai| 'ayoga' zabda ke do artha hote haiN| nAlAyaka ko bhI ajoga (ayoga) kahate haiM aura sthira ko bhI prAkRta meM ayoga kahate haiN| saMskRta meM inake do zabda bana jAte haiM--- ayogya, ayoga / prAkRta meM eka zabda ke aneka artha ho jAte haiM / jaise- appa / yaha eka zabda hI Atma, alpa aura abhAva- ina tInoM arthoM meM vyavahRta hotA hai| isI taraha yahAM ayoga kA artha sthiratA hai| ayoga niSkriyatA meM jo Ananda hai, vaha sakriyatA meM nahIM ho sktaa| mauna meM jo Ananda hai, vaha bolane meM kaise ho sakatA hai| maiM mauna kiyA karatA huuN| hAlAMki maryAdA-mahotsava kI kArya-vyastatA ke kAraNa vaha krama Ajakala chUTa-sA gayA hai| para isase maiM koI bhAra mahasUsa karatA hoU, aisI bAta bilakula bhI nahIM hai / yaha to merA kartavya hai aura apane kartavya-pAlana meM bhAra kaisA, balki yaha to mere lie Atma-toSa kA viSaya hai / yadi kartavya-pAlana nahIM karUM to kyA kartavya se cyuta nahIM ho jaauuNgaa| phira bhI apane anubhava ke stara para yaha nizcita rUpa meM kaha sakatA hUM ki mauna kA Ananda bolane ke Ananda se kahIM UMcA hai| ataH sabako akriya rahane kI sAdhanA bhI karanI caahie| 42 mAnavatA musakAe
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. vyakti kA nahIM, guNa kA mahatva hai jaina-darzana vyaktivizeSa kA darzana nahIM hai| yaha nigraMthoM kA darzana hai| jo bhI Atma-vijetA hai, usakA darzana hai| jisane mana kI granthi ko naSTa kara diyA hai, jisameM saMpUrNa utkRSTa saralatA, samatA aura aparigrahatA rahatI hai, usakA darzana hai| yahAM vyakti kI pradhAnatA nahIM, guNa kI pradhAnatA hai| isaliye jaina-dharma ke sarvotkRSTa maMtra 'namokkAra maMtra' meM kisI vyaktivizeSa ko namaskAra nahIM kiyA gayA hai, apitu guNoM ko hI namaskAra kiyA gayA hai| vyakti Aja satya para hai, kala na jAne vaha kyA ho jaae| isalie vyakti kA mahatva nahIM, guNoM kA mahatva hai / 'namokkAra maMtra' meM arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu-ina pAMcoM ko namaskAra kiyA gayA hai| dillI meM eka bhAI ne mujha se prazna kiyA -~-'kyA Apake saMgha ke sAdhu hI supAtra haiM aura zeSa kupAtra ?' maiMne uttara diyA -~~~-'kyA koI aise kaha sakatA hai| merI mAnyatA to yaha hai ki samyak jJAna, darzana aura caritra kA dhAraka sAdhu dAna ke lie supAtra hai, bhale vaha kisI bhI sampradAya kA sAdhu kyoM na ho|' ___ jaina-darzana ke anusAra pratyeka manuSya meM acchAI aura burAI donoM hI rahatI haiM / koI vyakti ekAMtata: burA hotA hai yA acchA hotA hai, aisI bhASA jaina-darzana ko mAnya nahIM hai / ghora mithyAdRSTi meM bhI samyaktva kA aMza rahatA hai / ata: vaha ekAMta burA hI hai, aisA nahIM kahA jA sakatA / kucha vyakti apane se atirikta azeSa logoM ko burA nahIM mAnate haiM / apane samarthana meM ve kabIra ke nimnokta dohe ko uddhRta karate haiM burA jo dekhana maiM calA, burA na miliyA koya / jo dila khojA ApanA, mujha-sA burA na koya // para yaha vyAvahArika satya hai / nizcaya dRSTi meM to pratyeka vyakti meM burAiyAM bhI rahatI haiN| yaha satya hai ki hameM unakI ora nahIM dekhanA caahie| hameM to guNoM kI ora hI dekhanA caahie| para guNa-doSa kA viveka honA Avazyaka hai / kucha loga sAdhuoM ko dekhakara jhaTa unake sAmane jhuka jAte haiM / unhoMne ghara jo chor3a diyA hai| para yaha aikAntika satya nahIM hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA-'kucha sAdhuoM se gRhastha bhI zreSTha hote vyakti kA nahIM, guNa kA mahattva hai
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN|' isakA artha yahI hai ki sAdhu-veSa dhAraNa karane mAtra se hI sAdhutA nahIM A jAtI / vaha to AcaraNa se AtI hai / sAdhu hokara bhI yadi koI sAdhutva kA samyag pAlana nahIM karatA hai to vaha dambha hai| usase to vaha gRhastha bhI zreSTha hai, jo apanI maryAdA kA samyag pAlanA karatA hai / AcArya bhikSu svAmI ne isa bAta ko eka bar3e sundara udAharaNa se samajhAyA hai / unhoMne kahA hai- eka vyakti upavAsa karatA hai aura usako aura pUrNarUpa se nibhAtA hai / dUsarA paMcolA ( pAMca dina kA lagAtAra vrata) karatA hai / paraMtu usameM dUsare aura cauthe dina bhojana kara letA hai| pUchane para paMcolA kahatA hai / tatva-dRSTi se donoM meM upavAsa karane vAlA zreSTha hai / kyoM ? isalie ki usane jitanA niyama liyA thA, usakA pUrNa rUpa se pAlana kiyaa| dUsarA kahane ko paMcolA kahatA hai, parantu bIca meM use do bAra tor3ane se vaha vrata bhaMga kA doSI bana gayA / sAra-saMkSepa yaha ki vratoM ko pAlane vAlA mahAn hotA hai, na ki adhika lene vAlA | jainadarzana meM guNoM kI pUjA hotI hai, vyakti yA jAtivizeSa kI nahIM / 44 mAnavatA musakAe
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. pasIne kI kamAI yaha bahuta spaSTa hai ki aNuvrata AMdolana ke mAdhyama se hameM prasiddhi milI hai, lAkhoM-lAkhoM logoM kI AtmIyatA milI hai, nakaTya milA hai| kabhI-kabhI mana meM vicAra uThatA hai, yaha khyAti kahIM binA pasIne kI to kamAI nahIM hai ? binA pasIne kI kamAI kisa kAma kii| para tabhI andara se AvAja AtI hai-nahIM, aisI bAta nahIM hai| maiM pratyakSa dekha rahA hUM ki saMgha ke sAdhu-sAdhviyAM rAta-dina kaThina zrama kara isa kAryakrama kA prasAra kara rahe haiN| aneka kAryakartA bhI isa abhiyAna ko Age-seAge bar3hAne ke lie anavarata parizrama kara rahe haiM / merA vyaktigata kAphI samaya bhI isa kArya meM lagatA hai| kabhI-kabhI to Avazyaka kAryoM ke atirikta subaha cAra baje se rAtri ke dasa-gyAraha baje taka kA sArA-kA-sArA samaya isI kAma meM lagatA hai| aura bar3I bAta yaha hai ki yaha kArya karate hue mujhe sahaja AnandAnubhUti hotI hai| kabhI bhAra mahasUsa nahIM hotA / maiM to bahuta bAra aisA socatA hUM ki isase bar3hakara samaya kA aura kyA sadupayoga ho sakatA hai| phira yaha binA pasIne kI kamAI kaisii| itane parizrama ke bAda yadi sahaja rUpa se hameM prasiddha milatI hai to milatI hai| usase hamArA virodha kyoM ho| hAM, usamaiM hamArI AkAMkSA nahIM honI caahie| usameM liptatA nahIM honI caahie| kamala kIcar3a meM paidA hotA hai, para usameM kiMcit bhI lipta nahIM hotaa| ThIka isI prakAra khyAti prApta hone para hameM nirlipta rahanA hai / mere prazaMsakoM se maiM kahanA cAhatA hUM ki ve isa bAta ko samajhe ki maiMne aNuvrata koI nayA nahIM calAyA hai / yaha to ahiMsA, satya Adi zAzvata tattvoM kA hI eka yugIna saMskaraNa hai| maiMne to mAtra unheM nae DhaMga se prastuti dekara unako svIkAra karane kI abhipreraNA dI hai / ataH eka preraka se adhika kA zreya mujhe nahIM milanA caahie| Apa isakI AcAra-saMhitA ko svIkAra kara svayaM hI zreya ke bhAgI baneM / isase Apake jIvana ko sukha aura zAnti se jIne kA varadAna milegaa| pasIne kI kamAI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. kauna hotA hai saccA jJAnI ? AyAro kI arhat-vANI hai jassime sadadA ya rUvA ya gaMdhA ya rasA ya phAsA ya abhisamannAgayA bhavaMti, se AyavaM jANavaM veyavaM dhammavaM baMbhavaM / arthAt jisake pAsa zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza Akara vApasa cale jAte haiM, vaha AtmavAn hai, jJAnavAn hai, vedanavAn hai, dharmavAn hai aura brahmavAn hai / / AtmavAn kauna ? Agama kI isa paribhASA ke anusAra AtmavAn--cetana vaha hai, jo vijAtIya tattvoM meM lubdha nahIM hotaa| vaise aisA kauna-sA prANI hai, jo cetana nahIM hai / mUlata: isa kathana ke pIche eka vivakSA hai, use hameM samajhanA hogaa| isake pIche hI kyoM, hamAre hara kathana ke pIche koI-na-koI vivakSA jur3I rahatI hai / usa vivakSA ko samajhane se hI usa kathana kA sahI-sahI artha kiyA jA sakatA hai| rAjarSi bhartRhari ne kahA--'sAhityasaMgItakalAvihInaH sAkSAt pazuH pucchaviSANahInaH / ' jo vyakti sAhitya aura saMgItakalA se hIna hai, vaha manuSya hokara bhI binA pUMcha aura sIMga kA pazu hI hai| kyA koI manuSya bhI pazu ho sakatA hai ? kadApi nhiiN| yaha to kahane kI eka vivakSA hai| ThIka isI prakAra vaha manuSya cetana nahIM hai, jo kAma-guNoM meM lubdha bana jAtA hai / kAma-guNa usa para adhikAra jamA leM, isakA tAtparya yaha huA ki vaha jar3a kA dAsa ho gayA / cetana kahAM rahA / isalie hamAre zAstroM meM cetana use hI mAnA gayA hai, jo zabdAdi viSayoM meM Asakta nahIM hotA, kAma-guNoM meM lubdha nahIM hotaa| ....... vahI jJAnI hai Aja kI bhASA meM jJAnavAn vaha hai, jo par3hA-likhA hai, jisane bI. e., ema. e. aura sAhityaratna kI DigriyAM prApta kara lI hai| parantu zAstroM kI dRSTi isase bilkula bhinna hai / vahAM to jJAnavAn use kahA gayA hai, jo virakta hai| para virakta kA artha sahI DhaMga se samajhanA apekSita hai / bhogasAmagrI kI anupalabdhatA kI sthiti meM kauna virakta nahIM bana jaataa| dAMta gira jAne ke pazcAt supArI cabAnA kauna nahIM chodd'egaa| para yaha vAstavika 46 mAnavatA musakAe
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 1 virakti nahIM hai / yadi aisA hotA to sabase jyAdA virakta ve loga hote, jo jeloM kI sIkhacoM ke pIche par3e haiM / lekina unako virakta nahIM mAnA jA sakatA / zAstrIya dRSTi meM virakta vaha hai, jo prApta bhAgoM ko svavazatA meM ThukarA detA hai / aura jo virakta hai, vahI jJAnI hai / isa paribhASA ke anurUpa hI jJAniyoM se apekSA hai / maiM pUchanA cAhatA hUM, jJAnI kahalAkara bhI jo adhika-se-adhika bhogoM ko prApta karane kI koziza karate haiM, kyA ve ajJAnI nahIM haiM ? maiM mAnatA hUM, jo asaMyama Aja mAnava samAja meM prasAra pA rahA hai, vaha usake lie eka zarma kI bAta hai / pazu bhI apane bhoga kI eka sImA rakhate haiM / para manuSya ne to prAkRtika sImAoM kA bhI atikramaNa kara diyA hai| par3hAI-likhAI ke kSetra meM vaha bahuta Age bar3hA hai se usane prakRti ko bhI eka sImA taka apane vaza meM kara liyA hai / para yaha kaisI viDambanA hai ki vaha svayaM para niyaMtraNa nahIM kara pA rahA hai ! krodha, lobha, tRSNA Adi kA gulAma bana rahA hai / / apane parAkrama zAMti kA mArga zAMti kA prazna sArvajanika hai / prazna hai, manuSya zAnti ko prApta kaise kare ? vaha manuSya, jisane sAta samudroM kA pAnI pI liyA hai, sArI nadiyoM aura naharoM kA pAnI pI liyA hai, sAre kuoM aura tAlAboM kA pAnI pI liyA hai, aba yadi vaha kapar3e meM rahe bUMda-bUMda pAnI ko nicor3a nicor3a kara pI rahA ho to kyA usakI pyAsa bujha sakegI / agni meM ghI DAlane se kyA vaha zAMta ho skegii| ThIka isI prakAra bhogoM ko bhogakara zAMti pAnA asaMbhava | Aja manuSya kI sthiti kisase chupI hai / vaha jar3a padArthoM kA kAyala ho rahA hai / mAnanA cAhie, yaha prakRti kI usa para vijaya hai / artha kA bar3hatA prabhAva Aja manuSya para artha kA Adhipatya ho rahA hai / kyA yaha usake ajJAna kI ora iMgita nahIM karatA / samAja aura rAjanIti para to artha prabhAvI hai hI, Aja vaha dharma aura bhagavAna para bhI apanA Adhipatya jamAne kI koziza meM hai / kaisA Azcarya hai ki bhagavAna kA nAma lene ke lie bhI majadUra kharIde jAte haiM / nAma lete haiM majadUra aura phala hotA hai zrImAn ko ! yaha dharma aura bhagavAna para artha kA Adhipatya nahIM hai to aura kyA hai / tattvata: yah ajJAna kA hI pariNAma hai / vastutaH jJAnI puruSa kabhI bhI aisA kArya nahIM kara sakatA / kauna hotA hai saccA jJAnI ? 47
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kauna hotA hai zAstrajJa ? vaha vedavAna hai, jo zabda, rUpa Adi viSayoM meM lipta nahIM hotaa| bhautika sukhoM meM Asakta hone vAlA vedavAn nahIM ho sakatA / veda yAnI zAstra, vaha sAhitya, jisase jIvana ko utpreraNA mile / isa vivakSA se veda koI zAstravizeSa nahIM raha jaataa| samagra jIvana-preraka sAhitya veda hI hai| Agama-sAhitya bhI phira isI ke antargata A jAtA hai / ataH isa koTi ke sAhitya ko jAnane vAlA aura usake tattvoM ko jIvanagata banAne vAlA hI vedavAn hai / cammaca padArtha meM sabase pahale apanA muMha lagAtA hai| para kyA vaha kabhI usake svAda ko jAna pAtA hai| isI prakAra kevala zAstroM ko par3ha lene mAtra se koI vidvAn nahIM bana jAtA / isIlie to kahA gayA hai zAstrAvagAhaparivartanatatparopi, naivaM budhaH samadhigacchati vastutatvam / nAnAsvabhAvarasabhAvagatApi darvI, svAdaM rasasya sucirAdapi naiva vetti // apekSA hai, vyakti zAstrIya vivakSA ke anurUpa saccA AtmavAn jJAnavAn aura zAstrajJa bne| isI meM usake jIvana kI saccI sArthakatA hai| 48 mAnavatA musakAe
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. samo niMdA pasaMsAsu kAMToM kA tAja aNuvrata Andolana hamArI prasiddhi meM bahuta bar3A nimitta banA hai, yaha eka nirvivAda bAta hai / para isa prasiddhi ke sAtha hI hamArA dAyitva bhI kama nahIM baDhA hai, yaha bhI maiM anubhava kara rahA hUM / pichale dinoM rASTrapati bhavana meM rASTrapati DaoN0 rAjendraprasAda se hamArA vArtAlApa huA / usa vArtAlApa ke daurAna unhoMne aNuvrata Andolana ke kAryakrama kI muktakaMTha se prazaMsA kI / sthAna para lauTane ke pazcAt maiMne apane saMtoM se kahA - 'vastutaH yaha hamArI prazaMsA nahIM, balki isa bahAne hamAre para eka bahuta bar3I jimmevArI AI hai / rASTra kA prathama nAgarika hamase bahuta bar3I apekSA / AzA karatA hai / aba yadi hama usake anurUpa nahIM nikale to hamAre lie bahuta socane kI bAta ho jAegI / ' sacamuca prazaMsA kAMToM kA nAja hai / jisa vyakti ke sira para yaha tAja rakhA jAtA hai, use bahuta soca-samajhakara calanA par3atA hai / kArya ke sAtha nAma honA eka svAbhAvika bAta hai / usako rokA nahIM jA sakatA / aura rokane kI vaise jarUrata bhI nahIM hai / jarUrata basa isa bAta kI hai ki sAdhaka svayaM usakI tanika bhI AkAMkSA na kare / vaha usameM lipta na ho / usako sunakara mana meM phUle nahIM, samabhAva meM sthita rahe / guNIjanoM kI pramoda-bhAva se prazaMsA karanA vyakti ke lie zreya - patha hai / svayaM bhagavAna mahAvIra ne usako kalyANa kA mArga batAyA hai / para jisakI prazaMsA kI jAtI hai, usake lie yaha eka khatarA hai, phisalanabharI rAha hai / isalie vyakti ko kadama-kadama para sAvadhAna rahanA hotA hai / jarA-sI bhI gaphalata bar3e-se-bar3e aniSTa kA kAraNa bana sakatI hai / prazaMsA sunakara yadi vyakti usameM lubdha bana jAtA hai, ahaMkAragrasta ho jAtA hai, to usakA patana avazyaMbhAvI hai | bahuta sAre vyakti AlocanA ke kSaNoM meM taTastha raha jAte haiM, para prazaMsA ko taTastha bhAva se nahIM suna paate| isI kAraNa ise eka anukUla parISaha mAnA gayA hai / ataH sAdhaka ko isa bAre meM atyadhika jAgarUka rahane kI apekSA hai | bahuta se loga aisA bhI kahate haiM ki jaba prazaMsA sunanA eka khatarA hai to usako sunA hI kyoM jAtA hai / isa sandarbha meM merA abhimata yaha hai ki samo niMdA pasaMsA 49
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazaMsA karanA aura sunanA-donoM hI doSa nahIM haiM / doSa hai usameM Asakta honA / sthAnAMga sUtra meM kahA gayA hai-AtmavAn kI prazaMsA karanA to usake hita kA kAraNa ho jAtA hai aura anAtmavAn kI prazaMsA karanA usake ahita kA kAraNa / AtmavAn yadi apanI prazaMsA sunatA hai to vaha usameM Asakta nahIM hotA, balki usake antar meM apanI sAdhanA ke prati, apane kArya ke prati eka AtmavizvAsa paidA hotA hai| vaha apane Upara acche bane rahane, acchA kArya karane kI naitika jimmevArI samajhane lagatA hai| vaha barAbara socatA hai, kahIM aisA na ho jAe ki maiM prazaMsA karanevAloM kI apekSA ke ayogya nikala jAUM / isalie mujhe sadaiva apramatta rahanA cAhie / isa ciMtana ke sAtha vaha apanI sAdhanA-ArAdhanA meM pahale se jyAdA jAgarUka bana jAtA hai| nae utsAha aura saMkalpa ke sAtha apane kartavya evaM kArya meM kendrita ho jAtA hai| AlocanA AtmAlocana kI preraNA hai ___ AlocanA aura virodha ke saMdarbha meM bhI to yahI bAta hai| sAdhaka AlocanA aura virodha meM bhI samatva meM avasthita rahane kA prayAsa kare / use suna-dekhakara roSa-Akroza to kare hI nahIM, mana meM hIna bhAvanA bhI na lAe / apane ko dIna-kSINa bhI na samajhe / koI mAne yA na mAne, para yaha eka yathArtha hai ki mujhe AlocanA sunane meM bar3A Ananda milatA hai / isase mujhe apanA Atma-nirIkSaNa karane kA avasara milatA hai| apanI kamajorI aura pramAda ko dekhane kA avasara prApta hotA hai| yadi vyakti kevala apanI prazaMsA-hI-prazaMsA sunatA rahatA hai to usake Atma-nirIkSaNa kI saMbhAvanA kSINaprAyaH rahatI hai| maiM apane mana kI bAta sunAtA hUM-kabhI-kabhI lambe samaya taka jaba maiM apanI AlocanA nahIM sunatA hUM to mana meM ciMtana ubharatA hai---kyA bAta hai ? kahIM maiM kisI galatI para to nahIM calA jA rahA hUM? kAlAntara meM jaba kahIM se thor3I-bahuta AlocanA kA svara sunatA hUM to AtmAlocana kA avasara upalabdha ho jAtA hai aura maiM apanI vAstavika sthiti se paricita ho jAtA huuN| kahIM koI pramAda ho rahA thA to mere khyAla meM A jAtA hai aura maiM usako miTAne ke lie jAgarUka bana jAtA haiN| prasaMga bambaI kA yadyapi apanI AlocanA sunanA bahuta-sAre logoM ko apriya aura arucikara laga sakatA hai, para gaharAI se dekhA jAe to vaha usake lie zreyaskara hI hai| bambaI kA prasaMga hai| eka dina eka Alocaka vyakti mere pAsa aayaa| maiMne usase kahA---'bhAI ! AlocanA se tumhArA lAbha hotA hai yA nahIM, mAnavatA musakAe
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha to maiM nahIM kaha sakatA, para aisA kara tuma hamArA to nizcaya hI upakAra karate ho / tumhArI AlocanA suna-sunakara hameM to Atma-nirIkSaNa kA avasara mila hI jAtA hai| hAM, eka bAta avazya hai / mujhe isa bAta kI cintA hai ki tuma isa pravRtti ke dvArA kahIM apanA nukasAna na kara baittho|' maiM mAnatA hUM, yadi taTastha dRSTi se doSa-darzana aura AlocanA hotI hai to koI anucita bAta nahIM hai| maiM to svayaM doSadarzI huuN| jaba-kabhI koI sAdhu mere pAsa kucha likhakara lAtA hai, to jAne kyoM merI dRSTi sabase pahale usameM rahI galatiyoM para jAtI hai aura maiM unakI ora usakA dhyAna AkarSita karatA huuN| para yaha kArya maiM dveSa-buddhi se nahIM, kartavya evaM dAyitva-buddhi se karatA hUM, taTastha dRSTi se karatA huuN| isalie maiM isameM kisI prakAra kI burAI nahIM dekhatA, balki Avazyaka mAnatA hUM / anyathA sudhAra/parimArjana kaise hogA / maiM socatA hUM, vyakti kI yaha sahaja vRtti honI cAhie ki jaba-kabhI kisI kI galatI usake khyAla meM Ae to vaha avasara dekhakara ekAnta hita-buddhi se usake sAmane rakha de| isase usakA lAbha hI hogaa| usako apanI bhUla ko samajhane kA maukA milegaa| bahuta saMbhava hai, vaha usase uparata hone ke lie jAgarUka banegA ! yoM to sabakI manovRtti eka jaisI nahIM hotI, isalie sabake bAre meM nizcita rUpa meM kucha nahIM kahA jA sakatA, para merI manovRtti yaha hai ki jaba koI mere pAsa merI AlocanA lekara AtA hai, merI bhUla batAtA hai to mujhe AMtarika prasannatA hotI hai| mere hitaiSI ke rUpa meM maiM usakA hArdika svAgata karatA huuN| mUlabhUta bAta yaha hai ki sAdhaka hara anukUla-pratikUla paristhiti meM sama rahe, apanA saMtulana na khoe| isI meM usakI sAdhanA surakSita hai| samo nidA pasaMsAsu
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. saMkIrNatA aura vizAlatA unakA AbhArI hUM Ajakala vyApakatA kI carcA bahuta hai| carcA burI nahIM hai, balki acchI hai| para kaThinAI yaha hai ki loga ise sahI saMdarbha meM nahIM samajhate / pravAha meM baha jAte haiN| maiM mAnatA hUM, yaha eka prakAra kA vyAmoha hai, jo ucita nahIM hai| kucha loga mere bAre meM bhI aisA mAnate haiM ki maiM eka saMkIrNa dAyare meM haM / unakA ciMtana hai ki maiM use chor3akara bAhara A jaauuN| maiM unakI isa bhAvanA ke lie AbhArI hUM ki ve mujhe bahuta vyApaka bhUmikA meM dekhanA cAhate haiM, saMkIrNa dAyare meM dekhanA nahIM cAhate / para maiM unase kahanA cAhatA hUM ki ve pahale vAstavikatA ko samajhe / ve jise saMkucita dAyarA samajhate haiM, vaha vAstava meM saMkucita dAyarA hai nhiiN| yadi mujhe aisA anubhava ho jAe ki vaha saMkucita dAyarA hai to maiM Aja hI use tor3a DAlU / isameM mujhe tanika bhI hicakicAhaTa yA saMkoca nahIM hogaa| para kyA karU, abhI taka mujhe aisA kicit bhI anubhava nahIM ho rahA hai / saMkIrNatA kI paribhASA ___isa saMdarbha meM merA ciMtana yaha hai ki kisI samAja yA sampradAyavizeSa meM rahane mAtra se vyakti saMkIrNa nahIM bana jaataa| hAM, jo vyakti isameM saMkIrNatA ke darzana karatA hai, usakI saMkIrNatA avazya pragaTa hotI hai| vyakti kahIM-na-kahIM to rahegA hii| vastutaH saMkIrNatA sthAna se nahIM, hRdaya se AtI hai| yadi vyakti kA hRdaya saMkucita hai, to vaha kahane ke lie cAhe kitane bhI vizAla dAyare meM kyoM na rahe, vizva-baMdhutva va 'vasudhaiva kuTuMbakam' kI bAteM kyoM na kare, usakA dAyarA vizAla nahIM bana sakatA / isake viparIta yadi hRdaya meM udAratA hai, vicAra vyApaka haiM, dRSTikoNa asaMkIrNa hai to kahIM bhI rahakara vaha vyApaka dAyare meM hI hai| isa pariprekSya meM maiM pUchanA cAhatA hUM, kisI samAja aura sampradAyavizeSa meM rahane mAtra se mere para saMkIrNatA Aropita karanA kahAM taka nyAyocita hai ? 52 mAnavatA musakAe
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ terApaMtha aura satya-darzana samAja yA sampradAya ko maiM eka dUravIkSaNa kI taraha mAnatA huuN| jisa prakAra dUravIkSaNa yaMtra se vyakti bahuta dUra kI cIja dekha sakatA hai, usI prakAra eka samAja, saMgha yA sampradAyavizeSa meM raha kara bhI vyakti dUra-dUra taka bikhare satya se sAkSAtkAra kara sakatA hai / maiM Apa se hI pUchanA cAhatA hUM, kyA dUravIkSaNa yaMtra koI bahuta lambA-caur3A yaMtra hai ? Apake uttara ke binA hI yaha bahuta spaSTa hai, vaha koI lambA-caur3A yaMtra nahIM hai| bahuta choTAsA yaMtra hai, saMkIrNa yaMtra hai| para usase jitanA spaSTa dekhA jA sakatA hai, utanA korI AMkhoM se bhI nahIM dekhA jA sktaa| ataH kisI samAja yA sampradAyavizeSa meM rahane mAtra se vyakti ko saMkIrNa yA saMkucita nahIM mAnanA cAhie, jabaki usake vicAra udAra haiM, dRSTikoNa vyApaka hai, asAmpradAyika hai / maiM terApaMtha-samAja aura saMgha se sambandhita hUM, usakI sImAoM meM rahatA huuN| para satya ko dekhane aura samajhane ke lie sadA sAvakAza hUM / terApaMtha saMgha yA sampradAya kI sImAeM mere satya-darzana meM kahIM bAdhaka nahIM haiN| isalie maiM sabase kahanA cAhatA hUM ki vyApakatA ko sahI sandarbha meM dekheM, sahI rUpa meM samajhe / saMkIrNatA aura vizAlatA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. upadeza karanA hamArA kartavya hai loga avazya suneMge ___ maiM pratidina pravacana karatA hUM, upadeza detA huuN| para upadeza denA merA kartavya mAtra hai, vyavasAya nahIM / kartavya aura vyavasAya meM eka maulika antara hai| vyavasAya karanA par3atA hai, jabaki kartavya Atma-preraNA se sahaja kiyA jAtA hai / maiM nahIM samajhatA, binA kartavya-pAlana ke vyakti ko toSa kaise mila sakatA hai| caina kaise par3a sakatA hai| ata: bhale hI loga kama AeM yA bilakula hI kama AeM, para kartavya-bodha kA bhAva sAdhaka ko pravacana karane kI barAbara preraNA detA hai| isalie Apa loga suneMge to bhI bolaMgA aura nahIM suneMge to bhI mujhe to apane kartavya kA pAlana karanA hI hai| Apa kaheMge, koI sunane vAlA hI nahIM hogA to Apa kise sunAeMge? nahIM, taba bhI maiM sunAUMgA, cupa nahIM rhuuNgaa| taba maiM kapAToM ko sunAUMgA, khAlI haoNla ko sunaauuNgaa| yadi merI AvAja meM tAkata hogI to Aja nahIM kala, kala nahIM parasoM, ...... vaha Apako avazya yahAM khIMca laaegii| zAstroM meM kahA haimanuSya yadi tIvra prayatna se bolatA hai to usakI AvAja samUce loka meM phaila jAtI hai / ataH yadi maiM tIvra prayatnapUrvaka bolaMgA to merI AvAja sAre loka meM vyApta ho jaaegii| use Apa roka nahIM sakeMge / Apa kyA, koI bhI nahIM roka sakatA / aura to kyA, Aja to vijJAna bhI apanI bhASA meM isa kathana para prAmANikatA kI muhara lagAtA hai / eka upalabdhi bandhuo ! eka dina vaha bhI thA, jaba loga hameM sAmpradAyika evaM pratikriyAvAdI batAkara hamArI bAta kI upekSA kara diyA karate the / para hama isa sthiti meM bhI nirAza nahIM hue| hamane apanA kArya pUrI niSThA ke sAtha cAlU rkhaa| use baMda nahIM kiyaa| usI kA pariNAma hai ki Aja eka parivartana spaSTa rUpa se dRSTigocara ho rahA hai / loga hamArI kucha-kucha bAteM sunane lage haiN| hAlAMki yaha to nahIM kahA jA sakatA ki jo kucha sunate haiM, usako saba loga AcaraNa meM bhI DhAlate haiN| para AzA karatA hUM ki eka dina aisA bhI AegA, jaba sunI huI bAtoM ko loga AcaraNa meM lAne kA prayatna kreNge| mAnavatA musakAe
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura yaha svAbhAvika bhI hai| pahale vAtAvaraNa banatA hai| phira logoM kI AsthA jamatI hai| AsthA jamane ke pazcAt hI tadanukUla AcaraNa banane kA krama AtA hai| ataH saMyamakendrita jo bAteM hama batA rahe haiM, una para logoM kI AsthA bhI ho jAe to maiM ise bahuta bar3I upalabdhi mAnatA huuN| maiM dekha rahA hUM, Aja loga aNuvrata-AMdolana kI bAtoM ko na kevala dhyAna se suna hI rahe haiM, balki una para sahAnubhUtipUrvaka citana bhI kara rahe haiN| yaha nizcita hI bhavizya ke lie eka zubha saMketa hai| maiM mAnatA hU~, yaha sthiti apane kartavya kA niSThApUrvaka pAlana karane kA hI pariNAma hai| yadi logoM ke nahIM sunane yA kama sunane kI bAta se hatAza-nirAza hokara hama apanA kAma chor3a dete to yaha sthiti kaise nirmita hotii| Aja bhI isI niSThA ke sAtha hama kArya kara rahe haiM / hameM unake pAsa jAnA cAhie pichale dinoM hama hAtharasa meM the| pravAsakAla ke daurAna vahAM eka vyApArI-sammelana kA Ayojana huaa| usameM vyApAriyoM kI upasthiti nagaNya-sI hI thii| para isase maiM nirAza nahIM huaa| maiMne hAra nahIM maanii| maiMne apane sAdhuoM se kahA-'vyApArI loga yahAM nahIM Ae to kyA, hameM unake pAsa jAnA cAhie / ' phira dera kisa bAta kI thii| sAdhu loga kar3akar3AtI dhUpa meM dukAna-dukAna para gae aura vyApAriyoM ko saMyama kA tattva batAyA, naitikatA evaM prAmANikatA kI bAteM smjhaaii| isakA pariNAma bahuta hI sundara AyA / sau se adhika vyApAriyoM ne kama tola-mApa aura milAvaTa na karane kI, dhokhAdhar3I aura aprAmANikatA na baratane kI pratijJAeM kiiN| Aja ke isa yuga meM jabaki logoM kI yaha AsthA bana rahI hai ki sacAI aura nIti-niSThA se vyApAra nahIM cala sakatA, sau se adhika vyApAriyoM dvArA isa prakAra kI pratijJAeM karanA, kyA Azcarya kI bAta nahIM hai| kahane kA tAtparya itanA hI hai ki yadi vyakti niSThApUrvaka kartavyarata rahatA hai to usakA anukUla pariNAma AnA avazyaMbhAvI hai| preraNA ke srota ___bandhuo ! kartavya-pAlana kI yaha preraNA hameM AcArya bhikSu se milI hai / ve Aja se lagabhaga do sau varSa pUrva hue| terApaMtha dharmasaMgha, jisakA ki maiM AcArya hUM, usake praNetA ve hI the| dharma ke kSetra meM unhoMne eka mahAna krAMti kI thI / terApaMtha usI dharma-krAMti kI niSpatti hai| dharmakrAMti ke prAraMbhika dinoM meM, jaisA ki svAbhAvika hai, loga unako sunane ke lie bahuta kama AyA karate / aisI sthiti meM ve logoM taka apanI bAta pahuMcAne ke lie nAnAvidha upadeza karanA hamArA kartavya hai
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayatna karate / yahAM taka ki ve dukAnoM meM jAkara tthhrte| jaba grAhaka mAla kharIdane Ate, taba to dukAnadAra unheM saudA dete aura jaba grAhaka nahIM hote, taba ve (AcArya bhikSu) logoM ko tattva samajhAte / isa prakAra aneka logoM ko unhoMne apanI bAta smjhaaii| hama to unake hI padacihnoM kA anugamana karane vAle haiM / ataH hameM bhI logoM ko samajhAne ke lie ghara-ghara jAnA par3e to isameM saMkoca kaisA, zarma kaisii| yaha to hamArA kartavya hai aura kartavya-pAlana meM prasannatA evaM AtmatoSa kI anubhUti hotI hai / mAnavatA musakAe
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27. sukha-duHkha kA mUla viparyaya ho rahA hai jIvana ke mUlya badalane haiM, mUlyAMkana kI dRSTiyAM badalanI haiN| parantu ve nahIM badala rahe haiN| isake viparIta jo nahIM badalane kA hai, vaha badala rahA hai / anuzAsana kI kamI, vinaya kI paramparA kA unmUlana, tyAga ke prati azraddhA, svArtha kI pracuratA-~-ye nahIM baDhane cAhie, para baDha rahe haiN| uddaNDatA bar3ha rahI hai| pulisa kI golI calane kA krama baDha rahA hai| zAsana kA niyaMtraNa bar3ha rahA hai / sva-niyamana baDhanA cAhie thA, para bar3hane ke sthAna para kama ho rahA hai / yahI krama calA to eka dina saba svayaM ko khatare meM paaeNge| __ sva-niyamana kI kamI baDhatI hai, taba sabhI ko duHkha hotA hai| zAsaka bhI pachatAte haiM, jana-nAyaka bhI pachatAte haiM, aura-aura bhii| kintu kore pachatAne se kyA hogaa| sva-niyamana kI paramparA ko chor3a dUra bhAgane kA duSpariNAma to bhoganA-hI-bhoganA hogA / duHkha kA mUla bhagavAna mahAvIra ne kahA- 'duHkha hiMsAprasUta hai, duHkha ArambhaprasUta hai|' ina do zabdoM kI paridhi meM vartamAna kI sArI kaThinAiyAM samAhita haiN| hiMsA kA pahalA prasava hai--vaira-virodha, dUsarA hai-bhaya aura tIsarA hai duHkh| __ Arambha kA pahalA prasava hai-saMgraha, dUsarA hai-- vaiSamya aura tIsarA hai-duHkha / kinhIM ko ati-bhAva satA rahA hai aura kinhIM ko abhAva / ati-bhAva ke pIche saMrakSaNa kA raudrabhAva hai aura abhAva ke pIche prApti kI aartt-vednaa| sukha kA mUla sukha kA hetu abhAva bhI nahIM hai, ati-bhAva bhI nahIM hai| sukha kA hetu svabhAva hai| mAnava apane svabhAva se jitanA dUra haTatA hai, utanA hI ati-bhAva, padArtha kA ati-saMgraha karane lagatA hai| padArtha se dUra haTane kA matalaba hai-svabhAva kI ora gati / svayaMkRta abhAva meM svabhAva kA darzana sukha-duHkha kA mUla 57
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikaTa se hotA hai / abhAva vivazatA se hotA hai| vaha duHkha detA hai| padArtha kA abhAva ho, yaha koI kaise caahegaa| ati-bhAva kI cAha hotI hai, para vaha karanI nahIM caahie| yathAbhAva kI kSamatA samAja-vyavasthA meM hai| jo nahIM honA cAhie, usake nivAraNa kI kSamatA tyAga yA vrata meM hai| aNuvrata kA sandeza yahI hai-jo nahIM honA cAhie, usase dUra rho| yaha vyavasthAoM kI svayaM sphUrta vyavasthA hai / sukha kA hetu ahiMsA yA maitrI hai / usakA AdhAra anapaharaNa hai| jo vyakti dUsaroM ke sva kA abhI haraNa nahIM karatA, vaha sabakA mitra hai / sukha kI dRSTi bAharI padArthoM se baMdhI huI hai| yaha bhUla hai / isase mAnasika asamAdhi bar3hatI hai / bhagavAna mahAvIra ne kahA-'mahA-AraMbha naraka kA hetu hai / ' naraka koI mAne yA na mAne, vaha Age kI bAta hai, kintu usase durgati hotI hai, isameM koI saMdeha nahIM / mahA-Arambha kA uddezya mahAparigraha hai| mahA-parigraha kA uddezya hai--mahAbhoga yA mahA-vilAsa / krama yoM huA-mahA-vilAsa ke liye mahA-parigraha, mahA-parigraha ke liye mahAArambha, jisakA ki mUla durgati hai / taba usake patra-puSpa meM surabhi kahAM se hogaa| mahA-Arambha ko Aja kI bhASA meM bar3A udyoga kahA jA sakatA hai| rASTrIya dRSTi se bar3e-bar3e udyogoM ko mahattva milatA hogA, protsAhana bhI milatA hogA, mujhe patA nhiiN| maiM caritrazuddhi kI dRSTi se bAta kaha rahA hUM / sukha-zAnti kI dRSTi se bAta kara rahA huuN| caritrazuddhi va sukha-zAMti kI dRSTi se mahA-Arambha aura mahA-parigraha AdaraNIya/upAdeya nahIM haiM-yaha RSivANI hai / niSThApUrvaka Arambha aura parigraha ke alpIkaraNa se caritrazuddhi kI dizA meM pragati hotI hai, sukha-zAMti kA vikAsa hotA hai, yaha anubhavagamya bhI hai| Apa bhI isa dizA meM prayANa kara isa sacAI kA anubhava kara sakate haiN| mAnavatA musakAe
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28. vikAsa yA hrAsa ? bolane kI sArthakatA bolate saba haiM / manuSya bolate haiM / pazu bolate haiM / pakSI bhI bolate haiM / cAroM ora zora-gula hai| sunate-sunate logoM ke kAna bahare-se hote jA rahe haiN| para maiM nahIM samajhatA, usa bolane kA kyA mahattva, jisameM koI sAra nahIM, saMyama kI puTa nahIM, jisase janatA ko jIvanazuddhi kI koI preraNA mile hI nahIM / vastuta: vahI bolanA sahI mAne meM bolanA hai, jisameM kucha sAra hai, saMyama kA saMdeza hai, jana-jIvana ke lie mArga-darzana hai| digbhrAMta mAnava Aja ke mAnava ke pairoM tale jamIna dikhAI nahIM detii| lagatA hai, vaha digbhrAMta hai, kiMkartavyavimUDha hai / use samajha nahIM par3a rahA hai ki vaha kyA kare ? 'ito vyAghraH itastaTIH' kI-sI sthiti bana rahI hai| eka rAhagIra jaMgala se hokara gujara rahA thaa| mArga meM sAmane se Ate hue kisI vyakti ne batAyA, Age bAgha hai / chUTate hI vaha ulTA daudd'aa| idhara AtA hai to kyA dekhatA hai ki nadI meM bADha A gaI hai| aba vaha kyA kare ? kidhara jAe ? apanI jAna kaise bacAe ? donoM ora mauta muMha khole khar3I hai| giratA jIvana-stara prazna hai, mAnava kI aisI sthiti kyoM banI ? isakA uttara bahuta spaSTa hai / jIvana ke rUpa meM usane eka amUlya nidhi prApta to avazya kI, para use acche DhaMga se samhAla kara nahIM rakha skaa| usakI vizeSatA, garimA aura samajhadArI to taba thI, jaba vaha usakA vikAsa krtaa| para Aja vikAsa to kahIM rahA, ulTA hrAsa ho rahA hai| lekina doSa bhI kise diyA jaae| yuga kA pravAha hI kucha aisA hai| Aja deza meM jJAna-vijJAna kA abhAva nahIM hai| zikSA kramaza: bar3hatI jA rahI hai / skUloM para skUla khulate jA rahe haiM / kaoNlejoM para kaoNleja astitva vikAsa yA hrAsa?
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM A rahe haiM / sthAna-sthAna para vizvavidyAlaya sthApita kie jA rahe haiN| sAhitya para sAhitya chapa rahA hai / pustakoM kA aMbAra laga rahA hai / samAcArapatroM kA bolabAlA hai| para ina sabake bAvajUda jAne kyA bAta hai ki mAnava apane jIvana-stara ko vikasita karane ke sthAna para cAritrika hrAsa kI ora baDhatA jA rahA hai| jIvana kA stara : jIne kA stara bArIkI se dhyAna dene para spaSTa pratibhAsita hotA hai ki Aja 'dharmasya tattvaM nihitaM guhAyAM' kI sthiti bana gaI hai| jo bhAratavarSa dharmapradhAna deza thA, Aja usI bhArata ke sapUta jaghanya-se-jaghanya kAma karate hue sakucAte nahIM haiN| jina bhAratIyoM kA nArA 'AcAraH prathamo dharmaH' thA, unhIM ke lie Aja vilAsa sarvopari tattva ho rahA hai| jahAM jIvana ke stara ko UMcA uThAnA cAhie thA, vahAM jIne ke stara ko UMcA uThAyA jA rahA hai / sabameM eka hI lagana hai, eka hI dhuna hai----jIne ke stara meM hama kisI se kama na rheN| yAnI isa kSetra meM Age-se-Age baDhane ke lie eka anAyojita pratispardhA-sI cala rahI hai| logoM ne jIvana kI paribhASA ko hI badala DAlA hai| Aja jIvana kI paribhASA bana rahI hai-Adhunika sabhI prakAra kI sukha-sAmagrI se saMpanna honA / vyakti kI cAha hai---mere pAsa koThI ho, moTara ho, reDiyo ho, sophA-seTa ho, meja-kursI ho, bAhara bAga ho, phavvArA ho, khela-kUda aura anya manoraMjana ke sAdhana hoM, ....." / para ye saba to vAstava meM sukha-suvidhA ke sAdhana haiM, jIvana se inakA koI saMbaMdha nahIM hai| jIvana to inase bahuta Age kA tattva hai| para kaisI viDambanA hai ki mAnava isa tathya para tanika bhI gaura nahIM kara rahA hai ! phaizana kI bImArI loga kahate haiM ki Aja saMsAra meM bImAriyAM bahuta bar3ha gaI haiN| bAta galata to nahIM hai| nita naI-naI bImAriyAM pragaTa ho rahI haiN| DaoNkTara loga auSadhiyoM se eka bImArI ko kucha niyaMtrita karate haiM ki do naI bImAriyAM aura janama le letI haiN| isa sthiti se loga bahuta ciMtita haiM / para merI dRSTi meM bar3I-se-bar3I kisI zArIrika bImArI se bhI adhika ghAtaka hai phaizana kI bImArI / aisA pratibhAsita ho rahA hai ki jana-mAnasa eka aMdhI daur3a daur3A jA rahA hai| kisI ko ruka kara do kSaNa socane kA avakAza bhI nahI hai| yoM bhAI bhI pIche nahIM haiM, para bahineM to do kadama aura Age haiN| mujhe yaha mAnavatA musakAe
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthiti bahuta akharatI hai| raha-rahakara mana meM vicAra uThatA hai, loga kyoM nahIM socate ki yaha phaizana jIvana ko barbAda kara rahI hai| isase jIvana-stara kramaza: nIce giratA hai / usako UMcA uThAne ke lie isase bacanA aura mukta honA atyAvazyaka hI nahIM, anivArya bhI hai / isake sthAna para sAdagI aura saMyama ko pratiSThita karanA apekSita hai / daridra aura anAtha kauna ? ___ bhAratIya saMskRti saMyamapradhAna saMskRti hai, tyAgapradhAna saMskRti hai| yahAM dhana-vaibhava aura sukha-suvidhAoM ke sAdhanoM se vipanna vyakti ko daridra nahIM mAnA gayA hai / daridra mAnA gayA hai usa vyakti ko, jo saMyama se vipanna hai / daridra hI kyoM, use anAtha bhI kahA gayA hai jo kare hukamata lAkhoM para, para nahIM nija kAnoM-AMkhoM pr| bhauM para vikAra kI rekha khIMcI, re! saccA vahI anAtha / nAtha-anAtha artha bina samajhe vyartha kare kyoM bAta ? bahuta gaharI bAta hai yaha / lAkhoM vyaktiyoM para anuzAsana karanA phira bhI sarala hai, para apane ina do kAnoM aura do AMkhoM para anuzAsana karanA kaThina hai / karor3oM vyaktiyoM ko jItanA phira bhI sarala hai, para apane eka mana ko jItanA kaThina hai / karor3oM-araboM kI dhana-saMpatti kA svAmI honA utanA kaThina nahIM hai, jitanA saMyama se saMpanna honA hai, caritra se saMpanna honA hai| dUsare zabdoM meM karor3apati-arabapati hokara bhI vaha mahAdaridra hai, jo saMyama aura caritra se rahita jIvana jItA hai| jIvana kA sahI mUlyAMkana ho ___ Aja sabase bar3I bhUla yaha ho rahI hai ki saMyama aura caritra se hone vAlA jIvana kA mUlyAMkana cAMdI-sone ke Tukar3oM se hotA hai, sattA aura adhikAra se hotA hai / aNuvrata AMdolana isa bhUla kA parimArjana karanA cAhatA hai / vaha jana-jana ko yaha saMdeza detA hai ki jIvana kA saccA mUlya dhana-vaibhava nahIM, tyAga hai / mahAnatA kI kasauTI sattA nahIM, caritra hai| manuSya kA aMkana sukha-suvidhA kI sAdhana-sAmagrI se nahIM, saMyama aura sadAcAra se hotA hai| hanumAna baneM aNuvrata-AMdolana preraNA ke svara meM kahatA hai----mAnava ! tU bAhara kahAM bhaTakatA hai ? are ! jisa hanumAna ke antar meM rAma aMkita hai, rAma vikAsa yA hrAsa ?
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ virAjamAna hai, vaha mAlA ke manakoM para likhe rAma nAma kA kyA kregaa| mana meM rame rAma ke samakSa becArI mAlA kyA mola rakhatI hai / ata: mAnava ! tU hanumAna bana, apane antar meM sUkSmatA se jhAMka, ghaTa meM chupI apanI ananta zakti ko jAgRta kara / nissaMdeha, suSupta mAnavatA aMgar3AI lekara jAga utthegii| terA bhAgya-sitArA camaka utthegaa| mAnavatA musakAe
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29. nava-nirmANa kA zubha saMkalpa saMjoeM* ullAsa kA preraka divasa pandraha agasta kA dina bhAratavarSa ke lie smRti-dina bana gayA hai / isake pIche svataMtratA kA itihAsa hai| vijAtIya bandhana ko tor3a pheMke binA koI bhI AdamI svataMtra nahIM hotaa| bhAratIya janatA ne Aja ke dina vijAtIya tattvoM se mukti pAI aura yaha dina ullAsa kA preraka bana gyaa| mukti kI parikalpanA : bhAratIya saMdarbha para bhAratIya mAnasa kI mukti itanI choTI vastu nahIM hai / yahAM mukti kI bar3I UMcI kalpanA kI gaI hai| hamArA nikaTatama sAthI hai zarIra / use bhI bandhana mAnA gayA hai| usase mukti pAnA bhI hamArA lakSya hai| zarIra para hamArA mamatva hai| usake lie padArthoM para mamatva hai| usake lie bhUmi para mamatva hai / bhUmi ke lie yuddha para bhI mamatva hai| ataH hamArA bhAratIya mAnasa una logoM ko svataMtra nahIM mAna sakato, jo padArtha kI prApti ke lie dUsaroM ko baMdhana meM DAle hue haiN| tela Aja kI sukha-suvidhA kA mukhya sAdhana hai / vaha jahAM adhika hai, vahAM saMsAra kI lAlacI dRSTi jamI huI hai| tela, jo unakI samRddhi kA sAdhana hai, vahI Aja unake lie saMgharSa kA hetu bana rahA hai| saMgharSa kA mUla loga saMgharSa kA mUla rAjanIti meM DhUMDhate haiN| para mujhe usakA mUla padArthavAda meM dIkhatA hai / padArtha kA mamatva niraMkuza ho rahA hai| tyAga aura maMyama kI bAta eka kahAnI bana gaI hai| zIta-yuddha cala hI rahA hai / pratyakSa-yuddha kI bhI dhamakiyAM dI jA rahI haiN| sabhI loga bhayAkrAMta hai / yuddha nahIM cAhate haiM ve bhI aura cAhate haiM ve bhii| yuddha kA pariNAma kisI ke lie bhI iSTa hogA ... isakI kalpanA kisI ko *12kheM svataMtratA divasa ke sandarbha meM pravasa saMdeza / navanirmANa kA zubha saMkalA saMjoe 6 3
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM hai / para mamatva kA baMdhana itanA gADha ho gayA hai ki vartamAna kI duniyA usase mukti pAne kI sthiti meM nahIM hai| bhAratIya logoM kA dRSTikoNa apekSAkRta aba bhI kama padArthavAdI hai| zAMti aura anAkramaNa kI cirakAlIna paramparA se ve sahaja saMskRta haiM / ahiMsA aura saMyama ke saMskAra unakI dhamaniyoM meM pravAhita haiN| unheM adhika sAvadhAnI se calanA hai| duniyA bahuta choTI ho gaI hai| bhAratIya loga bhI padArthavAdI dRSTi ke AdhAra para huI pragati kI ora lalacA rahe haiM, jabaki dUsare-dUsare dezoM ke loga zastroM kI vibhISikA se azAMta hokara bhArata kI zAMti ko mahattva de rahe haiN| bhAratIya loga sthiti ko AMkane meM bhUla na kreN| atIta kA avalokana : bhaviSya kA nirdhAraNa Aja kA dina unake lie bhaviSya ke nirdhAraNa aura atIta ke avalokana kA hai / gata varSa meM hiMsA kI mAtrA kucha baDhI hai| prAMtIyatA kA manobhAva, bhASA-vivAda, vidyAthiyoM ke tor3a-phor3a-mUlaka AMdolana, anazana kA durupayoga, bAra-bAra goliyAM calanA, eka dala dvArA dUsare dala kI nimnastarIya AlocanA Adi-Adi kucha aisI ghaTanAeM ghaTI haiM, jo bhAratIya paramparA ko zobhA nahIM detiiN| inameM donoM ora kA durAgraha kAma karatA hai / yaha saca hai ki zeSa duniyA meM aisI ghaTanAeM hotI haiN| para ciMtanIya biMdu yaha hai ki bhalAI kisameM hai-inakA andhAnukaraNa karane meM yA inase dUra rahane meM ? ina ghaTanAoM se saMbaMdhita sabhI loga isa saMdarbha meM gaharAI se soceM / maiM to sadaiva isa bhASA meM socatA hUM ki nava-nirmANa ke lie zAMti, samanvaya aura sahRdayatA kI apekSA hai, ApasI virodha kI nahIM / aisI durghaTanAoM kI punarAvRtti aba nahIM hogI, isa dRDha nizcaya ke sAtha hI AgAmI varSa meM praveza kreN| Aja ke dina rASTra kA pratyeka nAgarika hiMsonmukha zakti ko caritra-vikAsa kI ora mor3ane kA zubha saMkalpa saMjoe / aNuvrata AMdolana isa dizA meM patha kA Aloka hai| mAnavatA musakAe
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30. burAiyoM kA mUla ___ maiM dekha rahA hU~, Aja bhAratavarSa nAnA prakAra kI burAiyoM se grasta hai| maiM hI kyoM, Apa bhI to isI prakAra kI anubhUti karate hI hoMge / vyApArI-varga apane vyApAra-vyavasAya meM prAmANikatA, naitikatA, ImAnadArI aura sacAI ko tAka para rakhakara aprAmANikatA, anaitikatA, beImAnI evaM jhUTha ko khuleAma calA rahA hai| galata-se-galata kAma karate, grAhakoM ko bhayaMkara-se-bhayaMkara dhokhA dete usake Atma-prakampana taka nahIM hotaa| isI prakAra eka rAjya-karmacArI paisoM ke lobha meM Akara bar3e-se-bar3A anyAya aura pakSapAta karate nahIM skucaataa| kamobeza isI taraha kI sthiti sabhI vargoM kI hai| samAja kA koI bhI varga aisA najara nahIM AtA, jo burAiyoM se sarvathA achUtA ho / kahA jAtA hai ki ina burAiyoM kA mUla hetu abhAva aura paristhitiyAM haiN| hAlAMki isa kathana meM ekAntataH sacAI hai hI nahIM, aisA to maiM nahIM kahatA, para yaha sarvAzataH tathyaparaka hai, aisA bhI nahIM maantaa| kyoM ? isalie ki abhAva aura pratikUla paristhitiyoM ke samApta ho jAne ke pazcAt bhI burAiyAM miTatI najara nahIM AtIM / aise aneka vyakti Apako dekhane ko mila sakate haiM, jinake Aja koI abhAva nahIM hai, dUsarI-dUsarI paristhitiyAM bhI anukUla haiM, usake uparAMta bhI ve burAiyoM meM lipta haiN| amAnavIya vyavahAra evaM AcaraNa karate haiN| isalie maiMne kahA ki abhAva evaM paristhitiyoM ko burAiyoM kA aikAntika kAraNa nahIM mAnA jA sktaa| vandhuo ! mere cintana meM burAiyoM kA mUlabhUta kAraNa hai- mAnava kA mAnasa / padArtha ke prati usake mana meM jo atyadhika lolupa-vRtti paidA ho gaI hai, usase usakI viveka-cetanA AvRta ho gaI hai| isake phalasvarUpa hI vaha aucitya-anaucitya, karaNIya-akaraNIya, nyAya-anyAya kI bheda-rekhA nahIM khIMca pAtA / ataeva sabase pahalI AvazyakatA isa bAta kI hai ki mAnava apane mAnasa kA sudhAra kre| yaha sudhAra hue binA Upara ke parivartanoM se kAma banegA nahIM / aNuvrata AMdolana ke rUpa meM hamane eka vyApaka kAryakrama calAyA hai| yaha mAnava-jIvana meM parivyApta anaitikatA, bhraSTAcAra ke ghAva kA Antarika pIpa sukhAnA cAhatA hai, tAki mAnava aprAmANikatA, vizvAsaghAta, asatyAcaraNa, zoSaNa jaisI kaluSita vRttiyoM se dUra rahatA huA svastha jIvana jIne ke patha para Age baDha sake / burAiyoM kA mUla
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31. dharma kA AdhAra vidyAdhyayana kI sArthakatA Aja maiM vidyArthiyoM se kucha bAteM kahanA cAhatA huuN| vidyArthI sabase pahale isa bindu para apanA dhyAna kendrita kareM ki bhAratIya paramparA meM kevala jar3a vidyA yA jar3a jJAna ko vAstavika jJAna nahIM mAnA gayA hai / Dhera sArI pustake par3ha lene mAtra se koI paNDita nahIM bana jaataa| jar3a jJAna yA jar3a vidyA kA artha Apa samajhe / indriyoM ke stara para hone vAlA jJAna jar3a jJAna hai / indriyoM se pare jo jJAna yA vidyA hai, vaha cetana jJAna hai, cetana vidyA hai| pustakeM aura 'indriyAM to mAtra sahArA yA sAdhana haiN| yadi vyakti meM cetanA na ho to kyA indriyAM use jJAna karA skeNgii| pustakeM usake jJAnI banane meM sAdhana bana skeNgii| ve sahArA yA sAdhana tabhI banatI haiM, jaba cetanA maujUda ho / ainaka 'dekhane meM tabhI sahayogI banatA hai, jaba AMkhoM meM rozanI ho / yadi rozanI hI nahIM, to ainaka becArA kyA kregaa| UMce-se-UMce nambara kA ainaka vyakti bhale lagA le, para use kucha bhI dikhAI nahIM degA / isalie yaha nitAnta apekSita haiM ki vidyArthI kevala pustakIya jJAna yA jar3a jJAna taka hI sImita na rheN| veM cetana jJAna kI prApti ke lie sadaiva saceSTa rheN| tabhI unake vidyAdhyayana kI saccI sArthakatA hai| dharma adhyAtma-AdhArita ho| dUsarI bAta-vidyArthiyoM ko yaha samajhanA hai ki bhAratavarSa kA sAMskRtika gaurava dharma hai, adhyAtma hai| hAlAMki dUsare-dUsare dezoM meM bhI dharma nahIM hai, aisI koI bAta nahIM hai, para vahAM dharma kI avadhAraNA bhAratavarSa kI etad viSayaka avadhAraNA se bhinna hai| vahAM dharma kA vikAsa mukhyataH rASTrIya hita-saMrakSaNa ke AdhAra para huA hai / kucha dezoM meM loga dUdha meM pAnI isalie nahIM milAte ki usase rASTra ke nAgarikoM kA svAsthya kharAba hotA hai, rASTra zArIrika dRSTi se rugNa banatA hai| para bhAratavarSa meM dharma kA vikAsa isa bhitti para nahIM huA hai| yahAM nIti aura dharma rASTra-pratiSThita nahI haiN| yahAM unakA mUlabhUta AdhAra adhyAtma hai| Aja bhI yahAM ke kaNa-kaNa meM adhyAtma kA svara anuguMjita hai| vinobAjI ne apane AMdolana kA nAma mAnavatA musakAe
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'bhUdAna' rakhA hai / ve dUradarzI haiM, sUjhabUjha ke dhanI haiN| ve isa bAta ko bahuta acchI taraha se jAnate haiM ki yahAM kI janatA kI nasa-nasa meM adhyAtma ke saMskAra haiM / bhale Aja ve pragaTa avasthA meM nahIM haiM, para unakA astitva jyoMkA-tyoM vidyamAna hai / isalie dAna aura dharma kI bhAvanA se use AkRSTa kara isa AMdolana ke sAtha AsAnI se jor3A jA sakatA hai / yadyapi vinobAjI isa kaTu sacAI se bhI paricita haiM ki Aja dAna kA nAma badanAma ho gayA hai / para ve dAna ko usa rUDha paribhASA meM nahIM bAMdhate, jisane deza meM lAkhoM bhikhAriyoM ko paidA kiyA hai / ve dAna kA artha karate haiM-- samavibhAga / bhUdAna ke saMdarbha meM ve usakA artha karate haiM jisake pAsa jarUrata se jyAdA bhUmi hai, vaha usa para samAja kA adhikAra mAnatA huA use sauMpa de| vinobAjI isake mAdhyama se deza kA Arthika saMtulana sAdhanA cAhate haiM / aNuvrata : adhyAtma-AdhArita kAryakrama hamane aNuvrata AMdolana ke rUpa meM eka kAryakrama AdhAra bhI adhyAtma hI hai / isalie hamane usameM 'vrata' aNu kI zakti se Aja kauna paricita hai / vrata se saMyuta hokara vaha rASTra ke lie parama hitakara bana gayA hai / sAtha hI use sugamatA se sabhI loga grahaNa bhI kara sakate / vaise Atma-sAdhanA kI dRSTi se mahAvrata kI sAdhanA Adarza hai aura isIlie usakA mahattva hai / para vyakti-vyakti kI zakti kI taratamatA ke kAraNa vaha sabake lie grAhya nahIM hai / viziSTa sAmarthya sampanna vyakti hI use grahaNa kara sakate haiM, usa sAdhanA patha para padanyAsa kara sakate haiN| para aNuvrata kA sAdhanA-patha vyApakatA lie hue hai / apane vyAvahArika svarUpa ke kAraNa vaha jana-jana ke lie grAhya hai / Apake lie bhI vaha grAhya hai / bar3I sugamatA se Apa usake choTe-choTe saMkalpoM kA pAlana kara sakate haiM / jaisA ki maiMne pUrva meM kahA, dharma ke sandarbha meM bhAratIya ciMtana aura dUsare dezoM ke ciMtana meM eka maulika antara hai| bhAratIya ciMtana meM dharma kA maulika AdhAra adhyAtma hai, jabaki dUsare dUsare rASTroM meM usakA AdhAra rASTrIyatA hai / hAlAMki adhyAtma AdhArita dharma se bhI rASTrahita kA uddezya sadha jAtA hai, para vaha usakA eka pariNAma hai, saba kucha nahIM / adhyAtma - AdhArita nIti va dharma ke pariNAma kabhI bhI bure nahIM A sakate, jabaki rASTrIyatA para AdhArita dharma aura nIti ke pariNAma bahuta bAra acche nahIM bhI hote / rASTrIyatA kabhI-kabhI atirASTrIyatA meM pariNata hokara saMsAra ke lie ghAtaka ho sakatI hai / itihAsa meM aise aneka udAharaNa AsAnI se khoje jA sakate haiM, dekhe jA sakate haiM / ataH bhArata meM dharma aura nIti ke adhyAtmapratiSThita svarUpa ko hI surakSita rakhA jAe, yahI zreyaskara hai / dharma kA AdhAra diyA hai / usakA zabda jor3A hai / 67
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. samasyA kA hala Aja kI sthiti para jaba hama sUkSmatA se dRSTipAta karate haiM to eka bAta bahuta spaSTa rUpa se ubharakara sAmane AtI hai ki na kevala bhAratavarSa hI, apitu samUcA saMsAra nAnA prakAra kI samasyAoM se AkrAnta hai| kahIM garIbI kI samasyA banI huI hai, to kahIM dhana kI bahulatA kI samasyA / logoM ko dina-rAta isa bAta kI ciMtA satAtI hai ki isako surakSita kaise rakhA jaae| kahIM jAtIya unmAda kI samasyA hai, to kahIM varNavAda siradarda banA huA hai / kahIM raMgabheda kI samasyA sulaga rahI hai, to kahIM sAmpradAyika saMgharSoM kI dhUma hai / kahIM hiMsA kA nagna nRtya ho rahA hai, to kahIM baDhatI huI janasaMkhyA kI samasyA hai| maiM mAnatA hUM, jaba samUcA saMsAra saMkaTa ke daura se hokara gujara rahA ho, taba koI eka dezavizeSa yA kSetravizeSa samasyAoM se sarvathA anachuA nahIM raha sktaa| vaha bhI Aja ke yuga meM, jabaki duniyA ke eka kone kA svara dekhate-dekhate hI dUsare kone meM jhaMkRta ho uThatA hai / yaha vastusthiti kA citraNa hai / isase inakAra nahIM huA jA sktaa| para isake bAvajUda niSkriya hokara baiTha jAnA kadApi ucita nahIM hai| nirAzA kisI bhI samasyA kA samAdhAna nahIM hai| ata: samasyAoM kA hala socate rahanA aura usake anurUpa puruSArtha karate rahanA, yahI samajhadArI kA takAjA ___ ahiMsA, aparigraha aura saMyama ke saMskAra bhAratavAsiyoM ko virAsata meM prApta hue haiM / para kaisI viDambanA hai ki ve apanI isa sampatti ko bhUlakara apane-Apako daridra evaM duHkhI anubhava kara rahe haiN| unheM yaha bAta bahuta acche DhaMga se samajha lenI cAhie ki utpAdana aura pUMjI ko baDhAne mAtra se samasyAoM kA samucita hala nahIM hogaa| yadi koI isa prakAra kI kalpanA lekara calatA hai to maiM kahUMgA ki yaha usakI bhayaMkara bhUla hai| bhAratIyajana dhyAna deM, jisa deza ke sAmane roTI kI koI samasyA nahIM hai, vaha saMbhavataH Aja sabase jyAdA vyagra hai| merA nizcita abhimata hai ki samasyAoM kA sthAyI samAdhAna Atma-saMtoSa aura samatA kI bhAvanA meM nihita hai| jaba taka ina donoM tattvoM kA vikAsa nahIM hotA hai, taba taka na roTI kI samasyA hala ho sakatI hai aura na sAmpradAyika saMgharSa Adi kI samasyAeM hI / apekSA hai, isa bindu para sabhI loga apanA dhyAna kendrita kreN| mAnavatA musakAe
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33. jJAna aura zraddhA kA yoga ho apekSita hai Atma-nirIkSaNa yaha eka asaMdigdha bAta hai ki vijJAna ne Aja bahuta unnati kI hai / usane aise-aise aneka AzcaryakArI sAdhana vikasita kie haiM, jo varSoM meM na nipaTane vAlA kArya ghaMToM meM nipaTA dete haiM / aise-aise zastra nirmita kie haiM, jo kucha hI kSaNoM meM zatru - deza ke astitva ko samApta kara vijaya dilA sakate haiM / para isI ke samAnAntara yaha bhI eka kaTu satya hai ki vaha jIvana ke aMtarpakSa kI avanati kA nimitta banA hai / usake kAraNa Aja naitika mUlyoM kA tejI se vighaTana ho rahA hai / vyakti kA AcaraNa bhraSTa hotA jA rahA hai / svArthavRtti itanI bar3ha rahI hai ki satya, prAmANikatA, ImAnadArI jaise mAnavIya guNa jIvana se lupta hote jA rahe haiM / isake abhAva meM mAnava mAnava kahalAne kA kitanA adhikArI rahatA hai, yaha batAne kI mujhe jarUrata nahIM hai / aise bhayAvaha naitika evaM cAritrika durbhikSa ke vaiSamyapUrNa yuga meM jana-jana ko apanA Atma nirIkSaNa karanA cAhie, apane-Apako TaTolanA cAhie / harmukhatA ko takara antarmukhatA kI ora mur3anA cAhie / jIvana ko naitika, cAritrika evaM mAnavIya pratiSThA ke anurUpa DhAlanA cAhie / aisA karake hI ve apane jIvana ko sArthaka banA sakate haiM / aNuvrata Andolana isa dizA meM Age bar3hane ke lie unake lie dizAsUcaka yaMtra kA kAma kara sakatA hai / vikAsa: do pakSa antar-vikAsa ke do pakSa haiM-jJAna aura AcAra | jJAna se hamArI dRSTi nirmala banatI hai, heya aura upAdeya kA viveka jAgatA hai / AcaraNIya evaM anAcaraNIya ke bIca kI bhedarekhA jJAta hotI hai / para jJAna ke sAtha zraddhA kA anivArya rUpa se yoga apekSita hai / zraddhAzUnya jJAna vyakti ko maMjila taka nahIM pahuMcA sakatA / zraddhAyukta hone ke bAda hI vaha apane-ApameM pUrNa hotA hai / aisA jJAna hI vyakti ke jIvana meM satya, samatA, ahiMsA Adi guNoM ko prakaTa karane meM sakSama hotA hai / Aja kahane ke lie to jJAna bahuta baDhA hai, jJAna aura zraddhA kA yoga ho 69
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ para usake sAtha zradvA kA anivArya yoga na hone ke kAraNa vaha vyakti ko samyak rAha nahIM dikhA pA rahA hai| phalataH vaha bhraSTAcAra, anaitikatA Adi kI kanTakAkIrNa pagaDaMDiyoM meM bhaTaka rahA hai| apekSA hai, isa bhUla kA parimArjana kiyA jaae| merA vizvAsa hai, isa bhUla kA parimArjana hI duniyA ko saMkaTa se ubAra skegaa| mAnavatA musakAe
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. citana kA AkAza mAnasika svataMtratA janma se lekara mauta taka jo samAna bhAva se priya hai, vaha hai vyaktitva / vyaktitva yAnI svantratA yA akelApana / akelepana kI maryAdA hai ki vaha dUsaroM ke dvArA bAMdhA na jAye / sArtha yA samAja akelepana meM bAdhaka nahIM hai / usameM bAdhA DAlatA hai-thopA huA niyantraNa / niyantrita dazA meM na sukha hotA hai aura na zAMti hI / sukha aura zanti mAnasika anubhUti ke viSaya haiM / baMdhA huA mana unheM kaise smjhe| isalie sabase pahalI apekSA hai- mAnasika svtntrtaa| mAnasika paratantratA prazna hai, mAnasika parataMtratA kahAM se AtI hai ? kyoM AtI hai ? mAnasika parataMtratA bAharI niyaMtraNa se AtI hai aura usake Ane kA hetu hai-apanA asaMyama / asaMyama yAnI prasAra / vyakti apanI sahaja maryAdA se bAhara jAtA hai, taba bAharI niyaMtraNa use A dabAtA hai / dUsare ke ghara, gAMva yA deza meM jAte-jAte jaba dUsare ke adhikAra hathiyAne kI bAta AdamI ko sUjhI, taba se vaha parataMtra bana gyaa| sthitiyoM ke adhyayana kA dRSTikoNa badale Aja artha kA yuga hai / sarvatra usakA prabhutva hai / aisA lagatA hai ki pavitratA kI bAta gauNa-sI ho gaI hai| yaha spaSTa rUpa meM mAnA jAne lagA hai ki artha-vyavasthA sabhI prakAra kI burAiyoM aura acchAiyoM ke kendra meM hai / para merA citana isase bhinna hai| yadyapi burAiyoM aura acchAiyoM ke ghaTane-baDhane meM artha-vyavasthA ke prabhAva kI bAta ko maiM sarvathA asvIkAra nahIM karatA / yaha saMbhava hai, Arthika kaThinAI ke samaya kucha burAiyoM ko protsAhana mile aura artha kI suvidhA hone para kucha burAiyAM sahaja rUpa se miTa jAeM, tathApi vAstava meM artha-vyavasthA acchAiyoM aura burAiyoM ke mUla meM nahIM hai| phira unakA mUla kyA hai ? merI dRSTi meM unakA mUla hai-antar kI vRttiyAM aura mAnyatAeM / unakA saMyama-asaMyama se bahuta gaharA lagAva hai / nikaTa citana kA AkAza
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA lagAva hai| Apa gaura kareM, jo Ananda dUsaroM para Adeza calAne aura adhikAra jamAne meM prApta hotA hai, vaha svayaM ko aura svayaM kI antaraMga vRttiyoM ko saMyata karane meM upalabdha nahIM hotA / eka yuddha zAMta hotA hai ki dUsarA zurU ho jAtA hai| thor3A-sA svArtha TakarAyA ki lar3AI cAla ho jAtI hai| sattA aura pUMjI ke kendrIkaraNa meM unmAda bhara jAtA hai / svAdhIna rahanA sabako priya hai / bhaugolika sImAo ne visI rASTra ko choTA banA rakhA hai to kisI ko bar3A / jo bar3e rASTra haiM, ve choTe rASTroM para manamAnI karanA cAhate haiM, apanI icchA thopanA cAhate haiN| bar3e rASTroM kA unmAda aura choTe rASTroM kA svAtaMtrya-prema-ye donoM paraspara TakarAte haiM / isameM mukhya rUpa se vicAraNIya bAta bar3e rASTroM ke lie hai / unakA unmAda asaMyama kI upaja hai / use miTAye binA vizva kA bhalA hone vAlA nahIM hai / sattA aura artha ke vikendrIkaraNa kI bAta aba rAjanIti ke sAtha bhI jur3a gaI hai| kintu prazna yaha hai, vaha saphala kaise ho? pArasparika vizvAsa samApta hotA jA rahA hai / vilAsa kA bhAva bar3ha rahA hai| jaTilatAeM anaginata haiM / vikAsa ko yaMtroM evaM zastrAstroM se mApA jA rahA hai| bahuta spaSTa hai ki mUlyAMkana kI dRSTiyAM bAhara se cipaka gaI haiM / antaraMga-zuddhi kI ora bahuta kama dhyAna diyA jA rahA hai / AvazyakatA hai, sArI sthiti ko nae sira se paDhA jAe, dekhA jaae| 72. mAnavatA musakAe
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. bandhana aura mokSa zAstroM meM kahA gayA hai asthi baMdhe va mokkhe vA iti sannA nivesae / natthi baMdhe va mokkhe vA iti satnA na nivesae / atthi puNNe va pApe vA iti sannA nivesae / natthi puNNe va pApe vA iti sannA na nivesae / yaha zraddhA/vizvAsa karo ki bandhana bhI hai, mokSa bhI hai| yaha zraddhA vizvAsa mata karo ki bandhana nahIM hai, mokSa nahIM hai| jahAM bandhana hai, vahAM mukti to hogI hii| isI prakAra jahAM mukti hai, vahAM baMdhana kA astitva to svayaM hI ho gayA / tAtparya yaha ki donoM eka-dUsare ke binA nahIM ho sakate / hAM, yahAM para jo bandhana batAyA gayA hai, vaha dvayaguNaka, trayaguNaka Adi paudgalika bandhana kI dRSTi se nahIM hai / bandhana yAnI do cIjoM kA viziSTa saMyoga---AtmA ke sAtha hone vAlA vijAtIya padArthoM kA bandhana / AtmA para bandhana bhI hai aura usakI mukti bhI hai| abhavya kI mukti ? yahAM prazna ho sakatA hai ki yadi bandhana aura mukti donoM sAtha raheM to kyA abhavya AtmA kI bhI mukti hotI hai ? isakA uttara hai- hAM eka apekSA se abhavya kI bhI mukti mAnI jA sakatI hai| yadyapi abhavya kI sarvathA to bhukti nahIM hotI, para jo karma bandhe hue haiM, ve hI to sarvadA nahIM rahate / ve chUTate haiM, nae baMdhate haiN| aura yaha kriyA nirantara hI calatI rahatI hai| zubha yoga se , zubha adhyavasAya se nirjarA hotI hai / para yaha vicitra bAta hai ki azubha adhyavasAya se bhI nirjarA hotI hai| kSamA se nirjarA hotI hai, to krodha se, lar3AI-jhagar3e se bhI nirjarA hotI hai / aThAraha hI pApoM ke sevana se nirjarA hotI hai| para tattva-dRSTi se vaha nirjarA nirjarA nahIM, jisase Atma-zuddhi nahIM hotii| zubha yoga se, tapasyA se hone vAlI nirjarA meM pApa kA bandhana nahIM hotA, jabaki isameM nAma mAtra kA nirjaraNa va vipula mAtrA meM pApa kA bandhana hotA hai / jo mohanIya karma kI prakRtiyAM bandhana aura mokSa
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhI haI thIM, ve udaya meM AIM aura AtmA ko vikRta banAkara pApoM se bhArI karake calI giiN| yaha nirjarA na sakAma nirjarA hai aura na akAma nirjarA hii| jaise, do vyaktiyoM ne apanI jamIna, jAyadAda, AbhUSaNa, giravI rakhakara karja liyaa| eka apane zrama se karja cukA kara apanI uparokta vastueM chur3A letA hai| para dUsarA samayAvadhi pUrI hone taka unheM nahIM chur3A pAtA / phalataH ve vastueM calI jAtI haiM aura karja cuka jAtA hai / parantu vastutaH yaha karjA cukAnA nahIM, svayaM kA barbAda honA hai| isI taraha yaha nirjaraNa bhI nirjarA-tatva nahIM, para Atma-ghara kI barvAdI hai / / isI taraha puNya-pApa bhI haiN| AtmA ke sAtha baMdhe hue karma bandha haiM, to bhoge jAne vAle karbha puNya-pApa haiN| dravya-baMdhe hue puNya-pApa ko bhAva baMdha kahA jAtA hai| isI prakAra karma-bandha kI udIyamAna avasthA ko bhAva puNyapApa kahate haiN| . mAnavatA musakAe
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36. zikSA kyoM ? zikSA aura jIvana-nirmANa ____ maiM dekha rahA hUM, Aja cAroM ora zikSA ke vikAsa kI carcA haiM / maiM zikSA kA virodhI nahIM, para sArthakatA usI zikSA kI mAnatA hUM, jo jIvananirmANa karane meM sakSama ho| jo zikSA jIvana kA sahI nirmANa na kara sake, aisI zikSA kI koI vizeSa upayogitA maiM nahIM dekhatA, balki kahanA cAhie ki vaha mAtra bhAra hai / prazA hogA. jIvana-nirmANa se kyA tAtparya hai ? hamAre yahAM kahA gayA-- zAMtaM tuSTaM pavitraM ca, sAnandamiti tattvataH / nIvanaM jIvanaM prAhuH, bhAratIyasusaMskRtau / / bhAratIya saMskRti meM usI jIvana ko vAstava meM jIvana mAnA hai, jo zAMti, tuSTi, pavitratA evaM Ananda se yukta hai| jisa jIvana meM ina cAroM tattvoM kA abhAva hai, vaha kahane bhara kA jIvana hai, vAstavika jIvana nahIM / zikSA kA mUlabhUta uddezya sahI jIvana kA nirmANa karanA hai| jo zikSA yA vidyA zAMti, tuSTi, pavitratA evaM Ananda-ina cAroM tattvoM kA jIvana meM saMcAra nahIM karatI, vaha vAstava meM zikSA nahIM, azikSA hai, vidyA nahIM avidyA hai / para mujhe lagatA hai ki bahulAMza meM logoM ke sAmane zikSA ke vAstavika uddezya kI spaSTatA nahIM hai / aura to kyA, vidyArthI svayaM bhI zikSA ke vAstavika uddezya ko nahIM samajha pA rahe haiN| anyathA ve peTa bharane ke lie nahIM paDhate, aizo-ArAma ke lie nahIM paDhate / are ! peTa to pazu-pakSI aura kor3e-makor3e bhI bharate haiM / isameM mAnava kI kyA vishesstaa| aizo-ArAma vilAsa baDhAtA hai| vaha na svayaM ke lie lAbhadAyaka hai aura na auroM ke lie hii| calate saba haiM, para saccA calanA unhIM kA hai, jo dUsaroM ke liye pagaDaMDI bana jAye / bolate saba haiM, para bolanA unhIM kA hai, jisase dUsare preraNA pAyeM / vidyA se yadi aisA hotA hai, tabhI vaha vidyA hai| kabhI-kabhI jIvana kI choTI-sI ghaTanA bhI, choTI-sI vANI bhI dUsaroM ke liye bar3I preraNA kA srota bana jAtI hai| isake liye yaha Avazyaka nahIM ki use karanevAlA/kahanevAlA koI bahuta par3hA-likhA ho| kabhI-kabhI anapaDha vyakti zikSA kyoM ? 75
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI kucha aisA kara letA hai, kaha detA hai, jo dUsaroM ke liye preraNA kA kAma kara jAtA hai| dAsI se pratibodha prAcIna samaya kI bAta hai| eka dAsI rAjA kI zayyA bichAne ke liye niyukta thii| vaha pratidina zayyA taiyAra karatI aura rAjA ke zayyA para A jAne ke bAda vApasa calI jaatii| eka dina usane zayyA taiyAra kii| usa samaya usakI AMkhoM meM nIMda ghula rahI thii| usake mana meM vicAra AyA-kitanI komala hai yaha zayyA! isa para so jAUM to kaisA rahe ? phira vikalpa uThA, kahIM bIca meM hI rAjAjI A gae to ? para mana ne tatkAla sAmAdhAna diyA--para ve to bar3I dera se Ate haiN| maiM abhI Adhe ghaMTe meM sokara uTha jaauuNgii| aura isa samAdhAna ke sAtha hI vaha zayyA para so gii| thakI huI to thI hI, nIMda ne usa para pardA DAla diyA aura aisA pardA DAla diyA ki vaha apanI sudha-budha hI bhUla gii| kucha dera ke bAda rAjA sone ke liye aayaa| usane dekhA- zayyA para to dAsI soI hai| use bar3A gussA AyA / jhaTa aMgarakSakoM ko AvAja dekara bulAyA aura Adeza diyA-'isa dAsI ke eka-eka miniTa bAda sAta-sAta kor3e lgaao|' aMgarakSakoM ne Adeza kA pAlana zurU kiyaa| para rAjA ne dekhA ki kucha vicitra ghaTita ho rahA hai| kucha kor3e khAkara dAsI uTha khar3I huI hai aura haMsane lagI hai| rAjA ko bar3A Azcarya huaa| kor3e lagavAnA baMda kara usane dAsI se pUchA-'kor3e khAkara bhI tU haMsa kyoM rahI hai ?' usane kahA--'mahArAja ! Apane bar3A acchA kiyA jo mujhe itanA jaldI uThA diyaa| thor3I dera sone ke daNDasvarUpa jaba mere itane kor3e par3a rahe haiM to sArI rAta sone vAloM ke to na jAne kitane kor3e par3eMge ! ata: isa sukha aura vicitratA ke kAraNa mujhe haMsI A rahI hai / ' sunate hI rAjA kI AMkheM khula giiN| vaha saMsAra se virakta bana gyaa| basa, usI kSaNa usane prAsAda chor3a tapovana kA mArga pakar3a liyaa| ___ Apane dekhA ki vaha dAsI koI paDhI-likhI nahIM thI, tathApi usakI eka bAta ne hI rAjA kA sArA jIvana palaTa diyaa| ataH par3ha-likhakara vidyArthI apanA jIvana aisA banAeM, jisase ki dUsare usase loga preraNA pAyeM / vidyArthI kahate haiM-jaba vAtAvaraNa vikRta rahatA hai, taba hama kaise sudhara sakate haiN| para isa saMdarbha meM maiM unase kahanA cAhatA hUM ki vAtAvaraNa badalane para badalanA koI gIrama/vizeSatA kI bAta to nahIM hogI, balki kahanA mAnavatA musakAe
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAhie ki kamajorI hogii| yaha kalpanA kyoM kI jAe ki vAtAvaraNa kA hamAre para asara par3atA hai / yaha bhI to sambhava hai ki hama Apa vAtAvaraNa ko badala deN| para isake liye dRDha saMkalpa apekSita hai / dRDha saMkalpa aura vrata-ye donoM eka hI bAta haiN| vrata eka kavaca hai, jise pahanakara manuSya kahIM bhI calA jAe, vaha usakI burAiyoM se rakSA karane meM samartha hai / yadi jIvana vrata ke dvArA surakSita nahIM hogA to paga-paga para rukAvaTeM AyeMgI / ataH yaha Avazyaka hai ki vidyArthI vrata ke mahattva ko samajhe aura svayaM ko usase kavacita kreN| zikSA kyoM ?
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. mithyA dRSTikoNa : sabase bar3A pApa naitika Andolano kI Aja jitanI upayogitA hai, utanI zAyada satayuga meM nahIM thii| hara vastu kI upayogitA samayasApekSa hotI hai| 'nIkI pe phIkI lage, bina avasara kI bAta'--asamaya meM acchI-se-acchI vastu kI koI kImata nahIM hotii| bhojana kitanA priya hotA hai, isakA anubhava bhUkhe se pUche / pyAsa se hI pAnI kA mUlya hai| jaba deza meM kaMTrola nahIM thA, blaika chor3ane kI bAta anAvazyaka thii| lekina Aja Avazyaka hai| deza meM bahuta bar3A durbhikSa hai / anAja kA nhiiN| pAnI kA nhiiN| ye to bahuta choTI bAteM haiM / durbhikSa hai mAnavatA kA, zraddhA kaa| __ pahale manuSya pApa nahIM karatA thA, aisI bAta nahIM hai / sadA pApa thA, aba bhI hai| manuSya jhUTha pahale bhI bolatA thA / cora satayuga meM bhI hote the / sadA se acchAiyAM aura burAiyAM donoM thIM aura bhaviSya meM bhI rheNgii| hAM, kabhI-kabhI burAiyoM kA Adhikya hotA hai| durbhAgya se Aja yaha sthiti banI hai / nizcaya hI yaha eka cintanIya sthiti hai| para isase se bhI adhika gaMbhIra bAta yaha hai ki Aja kA manuSya yaha kahane laga gayA hai 'satya se kAma nahIM cala sktaa|' ___ zarAba pInA nizcita hI eka burAI hai / para zarAba jaisI cIja kI vizeSatA gAI jAye, sare-bAjAra yaha kahA jAe ki zarAba pInA bar3A acchA hai, isase dimAga tanAvamukta aura sthira rahatA hai, yaha to bhayaMkara burAI hai, balki sabase bar3I burAI hai| sabase bar3A pApa jainAgamoM meM aThAraha prakAra ke pApa batAe gae haiM--- 1. prANAtipAta, (hiMsA) 2. mRSAvAda (bhUTha) 3. adattAdAna (corI) 4. maithuna (abrahmacarya) 5. parigraha, 6. krodha 7. mAna 8. mAyA 9. lobha 10. rAga 11. dveSa 12. kalaha 13. abhyAkhyAna (kalaMka) 14. paizunya 15. paraparivAda 16. rati-arati (asaMyama meM rati, saMyama meM arati) 17. mAyAmRSA (kapaTasahita jhUTha) 18. mithyAdarzanazalya / inameM pahale sattaraha prakAra ke pApa eka tarapha haiM aura aThArahavAM pApa 78 mAnavatA musakAe
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka tarapha / donoM kI tulanA meM palar3A bhArI rahegA, aThArahaveM pApa kA / mithyAdarzanazalya sabase bar3A pApa hai / bhayaMkara pApa hai, mithyAdarzanazalya arthAt viparIta zraddhA, mithyAtva, saMdeha, anAsthA, dRSTi viparyaya / cazmA pIlA hai / duniyA kI samagra sapheda vastueM pIlI najara aaeNgii| zraddhA ke abhAva meM bar3e-se-bar3A, acche-se-acchA tattva bhI nikammA ThaharegA / manuSya burAI karatA hai, yaha usakI kamajorI hai / para burAI ko acchA mAnanA, usakA pracAra karanA to bahuta burA hai, balki sarvAdhika burA hai / kyoM ? isalie ki burAI ko acchA mAnakara calane vAlA use chor3a nahIM sktaa| isake viparIta vyakti burAI karatA hai, kintu use burA mAnatA hai, to zAyada eka dina aisA AyegA, use burAI se ghRNA ho jAegI aura vaha use chor3a degA / para bure ko acchA mAnakara calane vAlA use chor3egA bhI kyoM / isalie mithyAtva saba pApoM kI jar3a hai, nIMva hai aura mUlabhUta kAraNa hai / Aja logoM kI yaha jo mithyA AsthA bana rahI hai ki satya se kAma nahIM cala sakatA, eka durbhAgyapUrNa sthiti hai / uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai nAdasiNassa nANaM, nANeNa viNA na haMti caraNaguNA / aguNissa natthi mokkho, natthi amokkhassa nivvANaM // arthAt binA samyak darzana (zraddhA) jJAna nahIM hotA, binA samyak jJAna ke caritra guNa nahIM hotA, binA caritra ke jIva mukta nahIM hotA aura binA bandhana - mukti ke nirvANa nahIM hotA / nAstika kauna ? samyak darzana saba guNoM kA mUla hai / aura isake viparIta mithyAdarzana saba avaguNoM kA bIja hai / kahA gayA- 'nAstiko vedanidaka: / ' parantu maiM to kahUMgA, nAstika vaha hai, jo yaha kahe ki satya se kAma hI nahIM calatA, balki isase bhI Age yaha kahanA cAhUMgA ki jo zraddhAvihIna hokara calatA hai, vaha mahAnAstika hai / Aja ke logoM kA dRSTikoNa viparIta hai / jahAM vaha tyAgapradhAna honA cAhie thA, vahAM vaha bhoga-pradhAna hai / aisI sthiti meM aise AndolanoM ko bala denA atyanta Avazyaka hai, jo manuSya ke dRSTiviparyAsa ko miTAkara use samyak dRSTi pradAna kareM / asadAcAra se ekatrita kI gaI sampatti ke upayogI dhanavAn se kyA vaha daridrI kahIM acchA nahIM hai, jo kama-se-kama AvazyakatA rakhatA hai, kamase-kama saMgraha karatA hai / are ! usa sahaja dubale-patale AdamI se kyA vaha sthUlakAya AdamI acchA hai, jo roga ke kAraNa moTA banA hai / use dekha yadi koI aisA samajhe ki yaha kitanA moTA tAjA, kitanA hRSTa-puSTa hai, to mithyA dRSTikoNa: sabase bar3A pApa 79
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA Apako usakI buddhi para tarasa nahIM aaegii| kyA Apa usa lotha vAle moTe-tAje zarIra ko pasanda kareMge ? agara 'nahIM' to maiM pUchanA cAhatA hUM, Aja ApakA yaha jo kahanA hai ki dhana saba kucha hai, artha saba samasyAoM kA hala hai, kahAM taka ThIka hai ? daridranArAyaNa kahatA hai, jAti jAo rasAtala meM, guNa jAo usase bhI aura nIce, zIla ke Tukar3e-Tukar3e ho jAo, zaurya para bijalI par3e, nahIM cAhie yaza va guNa, mujhe to dhana caahie| usake binA samagra guNa bekAra na jAti cAhie, na kula cAhie aura na guNa caahie| kyA kare vaha garIba ina saba kA, jisake pAsa khAne kA Tukar3A nahIM / vaibhava ke binA pUchatA kauna hai kisIko / bhUkhA kyA khAye... 'bubhukSita karaNaM na bhujyate, pipAsitaiH kAvyaraso na pIyate / ' 'bhUkhe bhajana na hoi gopAlA / ' Akhira bhUkhe ko to cAhie anna / vaha kyA kare Apake ina guNoM kaa| bar3I kaThina samasyA hai| satya sUjhe kise, jaba peTa meM billiyAM lar3eM, cUhe uchala-kUda mcaayeN| aNuvrata AMdolana kA uddezya ___ maiM mAnatA hUM, yadyapi garIbI ke kAraNa aneka samasyAeM paidA hotI haiM, vyakti kA cintana bhI usase eka sImA taka prabhAvita honA asaMbhAvita nahIM hai, tathApi ise mUla samasyA nahIM mAnA jA sakatA / mUla saMkaTa AsthA kA hai, zraddhA kA hai / Aja vyakti kI satya se AsthA Dola rahI hai| isalie sabase bar3I apekSA yaha hai ki yathArtha zraddhA ko punaH pratisthApita karane ke lie eka vegavAn prayatna kiyA jaae| isI lakSya ko lekara aNuvrata Andolana kA pravartana huA hai| dhyAna rahe, aNuvrata Andolana kisI jAti, samAja aura dharmavizeSa ke bandhanoM se sarvathA mukta hai / vaha to mAnavamAtra se sambandhita hai| mAnavamAtra kA Andolana hai, jIvana kA Andolana hai| 'aNavrata prArthanA' kA agrokta pada usake dhyeya ko bahuta acche DhaMga se spaSTa karatA hai gahiNI ho, gRhapati ho cAhe, vidyArthI, adhyApaka ho| vaidya, vakIla, zIla ho saba meM, naitika niSThA vyApaka ho| dharmazAstra ke dhArmikapana ko AcaraNoM meM lAeM hama // Atma-sAdhanA ke satpatha meM aNuvratI bana pAeM hama // bar3e bhAgya he bhagini ! bandhuo! jIvana saphala banAeM hama // sabhI varga ke logoM meM samyak AcAra ke prati niSThA vyApta ho, isI uddezya se aNuvrata Andolana deza meM kAma karatA hai / mAnavatA musakAe
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38. zAMti kI khoja azAMta manuSya zAMti ko khoja meM nikalA / rAjanIti kI mRgamarIcikA meM praveza kiyaa| vahAM use milI-pada-lipsA, Atma-prazaMsA aura para-niMdA kI cakAcauMdha / AlocanA karanA sahaja ho gyaa| cunAva meM vizsAsa dekara use nibhAnA mAno usane sIkhA hI na ho| dUsaroM ko girAnA usake lie 'AcAraH prathamo dharmaH' bana gayA / prApta adhikAroM kA durupayoga karanA janma-siddha adhikAra ho gyaa| vaha vahAM se bhAgA / samAja-nIti meM ghusA aura dekhA-sarvatra dekhAdekhI kA chUta roga vyApta hai / zrama kI pratiSThA miTa gaI hai / loga rUDhivAda kI cakkI meM pIse jA rahe haiN| naitikatA kosoM dUra calI gaI hai| bar3appana kA mApadaMDa saMyama nahIM, artha bana gayA hai / bar3appana kI bhUkha sabameM prabala hai / vaha vahAM se bhI mudd'aa| dharmanIti meM ghusakara khulI AMkhoM se nihArA to pAyA ki dharma ne ADambara kA cogA pahana rakhA hai| dharma kI oTa meM svArtha sAdhA jA rahA hai / bhagavAna sone se DhakA huA hai / jJAna sone se maDhA huA hai / upAsanA kA kendra vAsanA kA kendra banA huA hai| dharma sampradAya kI cahAradIvArI meM bandI banA huA hai| vaha dig-bhrAMta ho gyaa| Age claa| calatA claa| eka ora prakAza kI kiraNa phuuttii| vaha mudd'aa| vratoM ke vAtAvaraNa meM pahuMca usane dekhAzAMti kA mArga saMyama hai, Atma-niyantraNa hai, apane dvArA apanA anuzAsana hai / yahI dharma kA vizuddha rUpa hai / aisA dharma sampradAyavAda se pare hai| jAti, raMga aura liMga ke bandhanoM se mukta hai| rAjanIti ke raMgamaMca se dUra hai| manuSya jisake lie calA thA, vaha mila gyaa| usakI khoja pUrNa ho gii| usakA puruSArtha sArthaka ho gayA / zAMti kI khoja
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39. ina khAiyoM ko pATA jAe* Aja vyakti-vyakti meM nahIM, rASTra-rASTra ke bIca tanAva bar3ha rahA hai| use miTAne kA eka sImA taka prayatna kiyA jA rahA hai| prayatnasvarUpa saMbhava hai, eka deza kA pradhAnamaMtrI, dUsare deza ke rASTrapati yA pradhAnamaMtrI ke nimaMtraNa para usake deza meM jAye / yaha bhI saMbhava hai ki usakA zAnadAra svAgata ho| phira yaha bhI saMbhava hai ki Apasa meM zAnti-sandhiyAM sthApita ho jAeM / para jaba svArtha Apasa meM Takkara khAte haiM to maitrIyukta bhAvanAyeM aura sandhiyAM kinArA le letI haiM, khAiyAM phira par3a jAtI haiM / rASTrasaMgha kI sthApanA inhIM khAiyoM ko pATane ke lie huI thii| para vaha bhI apane uddezya meM pUrNa rUpa se saphala nahIM huaa| aise samaya meM hamArA bhI kartavya hai ki hama yuddhagrasta mAnava ko maitrI kI bhAvanA deM / isI dRSTi se pichale varSa dillI meM maMtrI divasa kA prathama Ayojana kiyA gyaa| isa varSa bhI kAphI bar3e rUpa meM yaha Ayojana aneka sthAnoM para manAyA gyaa| isakA ekamAtra lakSya hai ki mAnava ko eka svArthamukta maitrI kI bhAvanA mile / ___ apane svArthoM kI pUrti ke lie hathiyAroM ko nimaMtraNa dene kI AvazyakatA nhiiN| duniyA do-do mahAyuddhoM aura unake pariNAmoM ko bhugata cukI hai| vaha nahIM cAhatI kI mAnava kA saMhAra ho, usakA nAmamAtra bhI na rahe / jaba sabhI loga zAMti kI pukAra karate haiM to kyoM kucheka rASTranetA apane tuccha svArthoM ke lie yuddha va azAnti ko bulAvA de rahe haiM / - vyaktiyoM kA samUha hI rASTra hai| vyaktiyoM ke alAvA rASTra kA aura astitva hai hI kyaa| jo bhAvanA vyakti ko dI jAegI, vahI rASTroM ko dI jaaegii| donoM ke rAste do nahIM ho skte| dUsarI bAta yaha hai ki rASTroM meM virodha rASTrIya dRSTi se hotA hai, vyaktigata dRSTi se nahIM / yuddha kI bhAvanA rASTra se nahIM, vyakti ke urvara mastiSka se nikalatI hai| ata: maiM cAhatA hUM ki prahAra mUla para hI ho, tAki yuddha kI bhAvanA hI na panape / *maitrI divasa para pradatta saMdeza mAnavatA musakAe
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ manuSya yaha soce ki gata varSa maiMne kisI ke sAtha mana-vacana-kAyA se jAna yA anajAna meM koI kaTu vyavahAra to nahIM kiyA ? usakI AtmA use apane-Apa javAba degii| agara aisA huA ho to vaha antar kI sampUrNa nirmalatA evaM RjutA ke sAtha pratipakSI se kahe ki merI bhUla ke lie Apa mujhe kSamA kreN| maiM bhI Apako kSamA karatA huuN| ina khAiyoM ko pATA jAe
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40. maitrI : vizva-zAMti kA AdhAra 'maitrI divasa' kI pIThikA ___ vyakti-vyakti ke vicAroM aura svArthoM meM antara ho sakatA hai| para isase ApasI sambandha kaTutApUrNa hoM-yaha Avazyaka nahIM hai| pratyeka vicAra meM anekAMta daSTi se kucha samanvaya khojA jA sakatA hai, taba phira usake liye lar3ane kI kyA AvazyakatA hai| para Aja kucha vicitra-sA laga rahA hai| zAMti ke liye yuddha lar3e jA rahe haiM ! saMsAra do-do mahAyuddhoM ko dekha cukA hai| kevala mahAyuddhoM ko hI kyoM, unake ghAtaka pariNAmoM ko bhI to dekha cukA hai| vaha nahIM cAhatA ki Aja phira zAMti ke nAma para mahAn saMhAra ho / prAyaH loga yuddha nahIM cAhate, tathApi kucha ine-gine loga vizva ko yuddha ke bhISaNa dAvAnala meM DhakelanA cAhate haiN| bhArata ke rASTrapati DA. rAjendraprasAda ne 'maitrI divasa' ke saMdarbha meM apane vicAra prakaTa karate hue kahA-'isa bAra yadi yuddha huA to vaha bar3A bhayaMkara hogaa| Aja taka kI mAnava-saMskRti, jo ki aneka prayatnoM se nirmita huI hai, eka bAragI naSTa-bhraSTa ho jaaegii| ataH hama cAhate haiM ki phira se yuddha kA avasara hI na aaye| isake liye Avazyaka hogA ki pratyeka rASTra apanI samasyAoM ko maitrIpUrNa DhaMga se hala kare / ataH Aja ke yuga meM to 'maitrI divasa' ke Ayojana kA aura bhI mahatva baDha jAtA virodha kA utsa koI kaha sakatA hai--Apa vizva-maitrI kI bAteM kara rahe haiN| para Aja to rASTra-rASTra, prAMta-prAMta, samAja-samAja, parivAra-parivAra, ghara-ghara aura vyakti-vyakti meM virodha kI bhAvanA vyApta hai / taba phira vizva kA prazna hI kaisA / isa saMdarbha meM maiM kahanA cAhUMgA ki virodha kI bhAvanA do nahIM, eka hI hotI hai| cAhe vaha choTe kSetra meM ho, cAhe bar3e kSetra meN| bAharI upakaraNa use ubhArate haiM, para mUla meM virodha-bhAvanA vyakti kI apanI AtmA kI hI upaja hotI hai| use unmUlita karane kA eka hI mArga hai aura vaha yaha ki loga maitrI ke mUla ko samajhe aura use apane jIvana meM sthAna deN| 84 mAnavatA musakAe
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'maitrI divasa' manAne kA uddezya maiM mAnatA hUM ki koI bhI deza apane hita ko chor3a de, yaha sambhava nahIM hai / para vyaktigata rUpa se kisI dUsare deza ke prati virodha ho, isakI kyA AvazyakatA hai| eka deza kA nivAsI dUsare deza ke nivAsI kA vyaktigata virodha kare, yaha Avazyaka nahIM hai / 'maitrI divasa' isI bhAvanA kA pratIka hai| pratyeka vyakti kisI bhI dUsare vyakti ke prati virodha nahIM rakhegA to apane-Apa maitrI kI bhAvanA ko bala milegaa| usakA pahalA kadama hogAvyakti svayaM dUsaroM se apanI truTiyoM ke lie kSamA-yAcanA kare / bhalA aisA kauna vyakti hogA, jo kSamA mAMgane para kSamA nahIM degaa| yadyapi Ane ko to Aja bhI eka deza kA pradhAnamaMtrI dUsare deza meM sadbhAvanA-prasAra ke rUpa meM AtA hai| para yaha upakrama prAyaH aupacArika hI raha jAtA hai| itanI-itanI sadbhAvanA yAtrAeM ho jAne ke bAda bhI tanAva kama huA hai- aisA nahIM kahA jA sakatA / saMyuktarASTrasaMgha meM aneka dezoM ke pratinidhi isI uddezya se Ate haiM / para aisA lagatA hai, jaise maulika bAta ko bhulA diyA jAtA hai / isIlie yaha Avazyaka hai ki vizvabhara meM eka dina aisA manAyA jAe, jisake mAdhyama se ki saMsAra ke sabhI loga maitrI ke mahatva ko samajha skeN| ___ yadyapi isakA hama koI eka dina nizcita nahIM kara pAye haiM / isameM kucha kaThinAiyAM bhI haiM / isalie ki maitrI-divasa kisI eka samAja yA eka deza ke lie nahIM hai / hama ise akhila vizva ke stara para lAnA cAhate haiN| ataH koI eka dina saba logoM kI suvidhA ko dhyAna meM rakhakara hI socA jA sakatA hai| maitrI : vizva-zAMti kA AdhAra
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41. duvyasano Ara kurUADhayA kA mAra durvyasana jIvana ke lie abhizApa haiN| jo vyakti durvyasanoM kA dAsa bana jAtA hai, mAnanA cAhie ki usane apane jIvana meM duHkha ko AmantraNa de diyA hai, sukha ko vidA kara diyA hai| usake bure dina A gae haiN| bahuta bAra prazna AtA hai, kisAna kar3I dhUpa meM mehanata karatA hai, air3I se coTI taka pasInA bahAtA hai, phira bhI bhUkhA kyoM ? mehanata se kamAne vAlA daridra kyoM ? kharI kamAI karane vAlA dIna-hIna kyoM ? mujhe to lagatA hai ki vaha idhara kamAtA hai aura udhara gamAtA hai / tambAkU usakI garIbI kA eka kAraNa hai| zarAba kI botala bhI usakI garIbI kA eka bar3A kAraNa hai| tumhIM batAo, zarAba pIkara bebhAna bana jAnA, pAgala bana jAnA kyA mAnavatA hai ? osara kI kuprathA kA bhI kisAna kI garIbI meM kama yogadAna nahIM hai| karjadAra banakara bhI vaha bApa kA osara karegA / khetI kI jamIna giravI rakhegA, bAla-baccoM kI roTI chInegA, para osara to karegA-hI-karegA / isa kuprathA ke kAraNa usakI pIDhiyAM-dara-pIDhiyAM karja meM DUba jAtI haiM / isI prakAra daheja aura ThaharAva jaisI kuprathAeM bhI atyanta ghAtaka haiN| eka-eka lar3akI ke lie bIsa-bIsa hajAra denA par3atA hai| becAre mAM-bApa parezAna ho jAte haiM / unake prANa kaMThoM meM A jAte haiN| yadi yoga-saMyoga se kisI ke cAra-pAMca lar3akiyAM ho jAeM, phira to kahanA hI kyaa| Aja samAja ina kurUDhiyoM se jarjarita ho rahA hai| jaba taka ye kurUDhiyAM samApta nahIM hotIM, samAja ke vikAsa kA mArga prazasta nahIM ho sktaa| vaha Upara nahIM uTha sakatA / cUMki samAja kI mUla ikAI vyakti hai, isalie vyakti-vyakti ko jAgRta honA hogA, ina AtmaghAtI kurUDhiyoM kI jaMjIra ko tor3a girAne ke lie saMkalpabaddha aura saceSTa honA hogaa| tuma bhI isa samAja ke aMga ho| isalie tumhAre meM se pratyeka ko isa dizA meM sArthaka prayAsa karanA caahie| aNuvrata-Andolana isa dizA meM tumhArA patha-darzana karatA hai| isake pathadarzana meM kadama-kadama baDhate clo| svastha samAja-saMracanA kI dizA meM yaha eka atyanta mahattvapUrNa abhiyAna hogaa| mAnavatA musakAe
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42. sukha kA utsa vartamAna ko dekheM . Aja cAroM ora candra loka kI yAtrA kI bAteM cala rahI haiM / naye-naye AviSkAroM kI bharamAra hai / logoM kI kalpanAeM jAne kahAM-kahAM daur3a rahI haiM / para maiM Apase kahanA cAhUMgA ki Aja Apa eka bAra ina saba kalpanAoM ko chor3akara apane vartamAna ke dharAtala para AyeM / yadyapi kevala vartamAna kA hI cintana karanA nAstika darzana-cArvAka darzana kI mAnyatA hai| para Apa DareM nahIM, maiM Apako nAstika banAne nahIM jA rahA huuN| hamAre zAstroM meM bhI cArvAka darzana ko eka darzana mAnA gayA hai| para hamArI dRSTi meM usakA mUlya sApekSa hI hai / atIta aura anAgatasambaddha vartamAna hamAre ciMtana kA viSaya rahA hai / Aja bhI hameM jisa vartamAna kA ciMtana karanA hai, vaha bhUta aura bhaviSya donoM se sambaddha hI hai / maiM aise dharma meM vizvAsa karatA hUM kucha loga bhaviSya kI kalpanA meM vartamAna ko bhUla jAte haiN| ve paraloka ko sudhArane ke lie isa loka ko bigAr3ane meM bhI vizvAsa karate haiN| para merI dRSTi meM vaha dharma vAstava meM dharma nahIM hai, jo isa loka ko bigAr3e aura paraloka ko sudhAre / maiM to aise dharma meM vizvAsa karatA hUM, jo isa loka ko bhI sudhAre aura paraloka ko bhI sudhAre / bhaviSya kI kalpanA meM vartamAna kI upekSA kara denA dharma kA lakSaNa nahIM hai / yadyapi yaha sahI hai ki tapasyA meM kucha kAya-kleza hotA hai / para maiM pUchanA cAhatA hUM, aisA kAya-kleza to kisa kAma meM nahIM hotA? kyA paisA kamAne meM kaSTa nahIM hotA? maiMne eka dhanADhya rAjasthAnI bhAI se pUcha liyA-'kyoM bhAI ! tumhAre pAsa to khUba paisA hai, tuma to ArAma meM hoge?' vaha bolA-'mahArAja ! mujhe ArAma khaaN| dinabhara ciMtAeM satAtI rahatI haiM / pahale jaba mere pAsa jyAdA paise nahIM the to socA karatA ki lakhapati loga sukha se rahate haiN| maiM bhI kyoM na lakhapati bana jAUM / para aba socatA hUM, Aja se pahale kahIM adhika sukhI thaa|' vastuta: vyakti jitanA adhika artha kA saMgraha karatA hai, usake sira para utanA hI adhika bojha bhI bar3ha jAtA hai| Apa socate hoMge, netA loga bar3e sukhI haiN| sukha kA utsa
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ para Apase batAUM ki unheM apanA astitva kAyama rakhane ke lie na jAne kaise-kaise kaSTa uThAne par3ate haiM / tAtparyArtha yaha ki yoM kaSTa to hara eka bAta meM hotA hI hai / taba tapasyA meM bhI kaSTa ho, yaha koI asAmAnya bAta nahIM hai / saMyama kA mUlya para maiM apanA anubhava bhI Apa logoM ko sunAUM / akiMcana rahakara bhI hama sAdhuoM ko jitanA sukha hai, utanA zAyada bar3e-bar3e pUMjIpatiyoM ko bhI nahIM hogA / isakA kAraNa kyA hai ? kAraNa spaSTa hai / sukha saMyama se AtA hai / jisameM jitanA adhika saMyama hogA, vaha utanA hI adhika sukhI hogA / paraMtu saMyama se merA matalaba kevala saMnyAsI veSa se nahIM hai / veSa le lene mAtra se hI koI sukhI ho jAtA ho, aisI bAta nahIM hai / vAstava meM saMyama to apanI vRttiyoM se AtA hai / Apa kaheMge, hamAre lie yaha kaise saMbhava hai ? ThIka hai, Apa saMyama ke utkarSa taka nahIM pahuMca sakate / para eka sImA taka to usako svIkAra kara hI sakate haiM / mahAvratI na sahI, aNuvratI to bana hI sakate haiM / para aNuvratI kevala dikhAne ke nahIM, vAstavika rUpa meM bneN| Apane anya aneka bAtoM kA abhyAsa kiyA hogA / taba eka bAra merA kahanA bhI mAneM / saMyama kA bhI kucha abhyAsa kareM / usakA bhI svAda to cakheM / maiM Apase kaha sakatA hUM, nizcita hI isase Apako bar3I zAMti milegI / aNuvrata-darzana kA sAra-saMkSepa aNuvratI ke saMyama ke mAne hai ki vaha baiThe to aise na baiThe ki jisase cAra AdamiyoM kI jagaha ruke / vaha cale to aise na cale, jisase dUsaroM ko Takkara lage / vaha khAe to aise na khAe, jisase dUsaroM kI roTI chInI jaae| vaha bole to aise na bole, jisase dUsaroM kI AvAja lupta ho jAye / sAdhuoM ke lie eka niyama hotA hai ki logoM ke sone kA samaya hone ke pazcAt ve jora se na boleM / kyoM ? isalie ki aisA karane se logoM kI nIMda harAma ho sakatI hai / ataH yaha eka prakAra kI hiMsA hai| kisI ko kyA adhikAra hai ki vaha dUsaroM kI nIMda meM bAdhA DAle / ataH eka ahiMsaka vyakti bolegA bhI to aise bolegA, jisase ki kisI dUsare ko kaSTa na ho| hama kisI ko sukhI kara sakate haiM yA nahIM, yaha eka vivAda kA viSaya hai, para apanI ora se hama kisI ko duHkhI na kareM, yaha to apane vaza kI bAta hai / ataH aNuvratI kA yaha Adarza rahegA ki vaha apanI ora se kisI ko duHkhI nahIM banAyegA / maiM socatA hUM, yadi vyakti-vyakti aisA soca le to phira saMsAra meM duHkha kA astitva hI kahAM rahegA / yahI aNuvrata - darzana kA sAra-saMkSepa hai / mAnavatA musakAe 88
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43. sAdhanA-patha pravacana : kyA ? kyoM ? ___ maiM lagabhaga pratidina pravacana karatA huuN| eka bAra pravacana karanA to merI jIvana-caryA kA eka anivArya aMga-sA hI bana gayA hai| kabhI-kabhI dina meM tIna-tIna, cAra-cAra bAra bhI pravacana karanA Avazyaka hotA hai / hama sAdhuoM ko pravacana se vizrAma khaaN| aura bahuta sahI to yaha hai ki vizrAma lenA hI kise hai| vizrAma to use lenA par3atA hai, jo thakAna anubhava karatA ho| mujhe isameM thakAna kA anubhava hI nahIM hotaa| yaha to merA kAma hai / apanA kAma karate thakAna kaisii| usameM to ulTA Ananda AtA hai| taba bhalA usa Ananda ko kauna chor3anA caahegaa| maiM pravacana karatA huuN| para aisA kara kisI para ahasAna to nahIM karatA / yaha to merI svayaM kI sAdhanA hai| AtmArAdhanA karate jo anubhava mujhe mile, unheM janatA ke sAmane bikhera denA-yahI to pravacana hai / isa apekSA se pravacana karane kA saccA adhikArI vahI hai, jisane apane jIvana ko sAdhanA meM lagAyA hai| jo vyakti sAdhanA karatA hI nahIM, use pravacana kA kaisA adhikAra / sAdhaka apane anubhava isIlie sunAtA hai ki koI unase preraNA pAye to acchA / yadi koI preraNA nahIM bhI pAtA hai, taba bhI usane to apanI sAdhanA kA lAbha kamA hI liyaa| svAdhyAya ke rUpa meM usake to nirjarA ho hI gii| tinnANaM-tArayANaM Apa jAnate hai, sAdhu ke na to vyApAra hai aura na koI anya dhaMdhA hI / zAstroM meM usake mAtra do hI kArya batAye gae haiM-svayaM tire aura dUsaroM ko tirane kI preraNA de, usameM nimitta bane / apane jIvana ko sAdhanA ke sarvocca zikhara para le jAnA--yaha sAdhu kA pahalA kAma hai aura apane samparka meM AnevAle logoM ko sAdhanA kI preraNA de-yaha usakA dUsarA kAma hai| basa, isake sivAya sAdhu ke aura koI kAma nahIM hotaa| zeSa jitane kArya haiM, ve sabhI ina donoM meM samAviSTa ho jAte haiN| hara eka kAma meM yadi ye sAdhanA-patha
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanAeM rahatI haiM to ve kalyANakArI haiM, anyathA ve bhI akalyANakArI ho jAtI haiM / sAdhanA kahAM kI jAe ? sAdhanA ke sandarbha meM jaina tIrthaMkaroM kA cintana bahuta vyApaka rahA / unhoMne yaha kabhI nahIM kahA ki sAdhanA kevala jaMgala meM hI ho sakatI hai / vaha to jahAM sAdhaka karanA cAhe vahIM ho sakatI hai / ekAMta meM bhI ho sakatI hai aura jana-samUha ke bIca meM bhii| Apa kaheMge, sAdhuoM ko to saMsAra se vimukha kahA gayA hai / maiM isa bAta ko AMzika rUpa meM svIkAra karatA hUM aura AMzika rUpa meM nahIM bhI karatA / saMsAra meM jitane bandhana ke kArya-vaikArika kArya haiM, unase sAdhuoM ko bacakara rahanA caahie| para ve saMsAra ke prANiyoM se ekadama vilaga ho jAeM, yaha sambhava nahIM lagatA / ataH hamArA nizcita kAryakrama yaha hai ki hama kahIM bhI raheM, 'tinnANaM tArayANaM' isa lakSya ko sadA sAmane rakheM, sva aura para kA kalyANa karate raheM / sAdhya aura sAdhanA prazna hai, sAdhanA kA patha kyA hai ? zAstro meM kahA gayA hai nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ca tavo tahA / esa maggo ttipannatto, jiNehiM varadaMsiMhi // sAmane raha jAte haiM / ye samyagdarzI vItarAga bhagavAna ne batAyA hai ki jJAna, darzana, cAritra aura tapa kA samanvita rUpa sAdhanA kA mArga hai / yadyapi tapa ko yahAM eka vivakSA se cAritra se alaga kiyA gayA hai, para vAstava meM tapa aura cAritra - ye donoM eka hI haiM / isa prakAra tIna tattva hamAre sAdhana haiM yA sAdhya, yaha kahanA jarA kaThina hai, kyoMki sAdhanA hI Age jAkara sAdhya bana jAtI hai / vAstava meM sAdhya aura sAdhanA kA aikAtmya hai / isIlie kahA gayA hai ki zuddha sAdhya ke lie sAdhanA bhI zuddha honI cAhie / jaba taka vyakti sAdhaka hai, taba taka to ye sAdhana haiM aura jaba vaha siddha ho jAtA hai, taba ye hI sAdhya bana jAte haiM / yadyapi jJAna hamArI AtmA kA hI guNa hai, para Aja to vaha hamAre lie adRzya - AvRta-sA ho rahA hai / ataH hameM use pAnA hai / isalie vaha hamArA sAdhya hai / isI prakAra darzana aura cAritra bhI hamAre sAdhya haiM / jJAna, darzana aura cAritra ke dvArA hI unheM pAnA hai / aura yaha ThIka bhI hai / kahate haiM, hIre kI ghasAI hIre se hI hotI hai / hama ekabAra pUnA meM hIre kI ghasAI mAnavatA musakAe
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke eka kArakhAne meM cale gae the| vahAM hamane dekhA, hIre ghasane ke aujAroM para hIroM kA hI cUrNa lagAyA jA rahA hai| aisA kie jAne kA kAraNa pUche jAne para hameM batAyA gayA ki hIre kI ghasAI hIre se hI kI jA sakatI hai| isI prakAra kahA gayA hai---"viSasya viSamauSadham'--viSa kI auSadha viSa hai| yahI bAta sAdhanA ke saMdarbha meM hai| jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA bhI tadanurUpa yAnI jJAna, darzana aura cAritra se hI hogii| sAdhanA-patha
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44. dharma kA zuddha svarUpa hameM dharma kA siMhanAda karanA hai| para usa dharma kA nahIM, jisakA astitva kevala mandiroM, dharmasthAnoM yA dharmagranthoM taka hI sImita hai| kucha logoM kA yaha AkSepa rahatA hai ki dharma kevala ciMtana kA hI viSaya hai / para yaha sahI nahIM hai / dharma kA matalaba hai--soco aura jIvana meM utaaro| zAstroM meM kahA gayA hai-'bujjhejja tiuTTejjA'-bandhana ko jAno aura phira use todd'o| 'appaNA saccamesejjA, metti bhUesu kappae'-"AtmA se satya kA anveSaNa karo aura prANimAtra ke prati maitrI-bhAva rkho| ata: dharma meM ciMtana aura AcaraNa donoM sAtha-sAtha calate haiN| maiM aisA dharma nahIM cAhatA, jo kevala vicAroM taka sImita rahe / maiM to aisA dharma cAhatA hUM, jo pratidina ke jIvana meM utare, jisase vyavahAra aura vicAra meM AI khAI ko pATA jA sake / maiM yaha nahIM cAhatA ki vyakti dharmasthAna meM pahuMcakara to dhArmika bana jAye aura bAjAra meM jAkara dharma ko bilakula hI visAra de / dharmasthAna meM Akara to adhyAtma aura darzana kI UMcI-UMcI gutthiyoM ko sulajhAye aura dukAna para jAkara dUsaroM ke gale para churI claaye| vaha kaisA dhArmika ! yadyapi yaha sahI hai ki vAtAvaraNa kA asara par3atA hai| para usameM jamIna aura AsamAna kA-sA antara to nahIM honA caahie| dhArmika dharmasthAna, dukAna, Aphisa, ghara kahIM bhI apanI dhArmikatA ko na bhUle, aisA dharma maiM cAhatA huuN| vaha dharma hai-aNuvrata / aNuvrata kisI sampradAyavizeSa kA nahIM hai| vaha to mAnava dharma hai / itanA hI nahIM, Age jAkara vaha prANI dharma hai| isase bhI Age jAkara vaha nivizeSaNa rUpa meM kevala dharma hI raha jAtA hai| hameM dharma kI upAsanA karanI hai| mAnavatA musakAe
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45. mAnava kI ghora parAjaya vahI saccA dhIra hai ___ Aja kA mAnava yaha kahate hue sunA jAtA hai ki vaha nahIM cAhatA, beImAnI aura anaitikatA kA AcaraNa kre| parantu kyA kiyA jAe, paristhitiyAM use aisA karane ke lie bAdhya karatI haiN| use lAcAra ho pratikUla patha para jAnA par3atA hai / maiM isa kathana meM usakI Atma-durbalatA kA darzana karatA hUM / mAnA ki paristhitiyAM jIvana meM kaThinAiyAM paidA karatI haiN| para saccAI ke mArga para calane ke dRDhasaMkalpI-~-manasvI kyA kabhI paristhitiyoM se dabe haiN| sahI mAne meM dhIra aura karmaTha vaha hai, jo pratikUla paristhitiyoM ko rauMdatA huA satya aura nyAya ke mArga para Age baDhatA jAye / paristhitiyoM kI duhAI dekara nyAya, sacAI para sthira na raha sakane kI bAta kahane vAle sacamuca hInabala haiM, kAyara haiM, asAhasika haiN| merI dRSTi meM paristhitiyoM ke Age ghuTane TekanA mAnava kI ghora parAjaya hai| - mAnava meM kucha isa prakAra kI manovRtti Aja vyApa rahI hai ki apanI durbalatA ko Dhakane ke lie taraha-taraha ke bahAne banAtA rahatA hai / alabattA kucha anaitika vRttiyoM ke lie paristhitiyoM ko bhI kAraNa mAnA jA sakatA hai, kyoMki unheM parAsta karane ke lie sudRDha Atmabala aura sAhasa apekSita hotA hai| para bahuta-sArI duSpravRttiyAM to aisI haiM, jinheM kevala vyasanarUpa meM mAnava svIkAra karatA hai / maiM Apa se hI pUch, zarAba, bhAMga,gAMjA, carasa evaM taMbAka jaise kuvyasanoM meM mAnava kina paristhitiyoM se bAdhya hokara giratA hai ? spaSTa hai, mithyA aura kalpita mastI evaM Ananda ke lie hI to vaha aisA karatA hai / taba mujhe kahane dIjiye ki yaha usakI bhayaMkara bhUla hai| aisA kara mAnava apane jIvana, svAsthya aura dhana ko vRthA gaMvAtA hai / merA ghara pavitra kareM maiM yAtrA para thaa| mArgavartI eka gAMva se maiMne prasthAna kiyaa| aneka loga sAtha the / jyoM hI maiM eka ghara ke pAsa se hokara gujarA, eka bahana ne anurodha kiyA---'mahArAja ! mere ghara ko apane caraNa-sparza se pavitra kreN|' mAnava kI ghora parAjaya
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahana ke anurodha meM zraddhAbharA hRdaya thaa| maiM use TAla nahIM skaa| ghara meM kadama rakhate hI maiMne dekhA ki eka ora eka vyakti sakucAtA-sA khar3A hai| bahana ne zikAyata ke svara meM kahA- 'mahArAja ! ye mere pati haiN| bahuta tambAkU pIte haiN| inheM upadeza diijie| tambAkU chur3Aiye / ' bahana ke hRdaya meM kitanI tar3apa thI, apane pati ke sudhAra ke lie ! maiMne usake pati se pUchA'kyoM, aisA karate ho?' vaha hAtha jor3e khar3A thaa| aTakate-aTakate bolA'itanI jyAdA to nahIM..." piitaa|' chUTate hI bahana prativAda ke svara meM bolI-'kyA kahate haiM, itana, jyAda to nahIM piitaa| tambAkU kI durgadha se merA ghara gaMdhiyA rahA hai| ye jitanI tambAkU pIte haiM, use chor3a deM, to usake bace hue paisoM se maiM ghara kA sArA kharca calA sakatI huuN|' maiMne usa vyakti ko samajhAyA, tambAkU kI burAiyAM batAI / pariNAmataH vaha tambAkU chor3ane kI pratijJA ke lie udyata hone lgaa| tabhI maiMne kahA'saMkoca aura dabAva se aisA nahIM karanA hai| yadi sacamuca hI tumhAre mana meM tambAkU ke prati ghRNA utpanna ho gaI ho, tabhI aisA krnaa|' vaha bolA'Apake upadeza kA mujha para asara huA hai / tambAkU pIne ke prati sacamuca mere mana meM ghRNA paidA ho gaI hai| mujhe Apa pratijJA krvaaeN|' isa prakAra hRdayaparivartana kI bhUmikA para usane tambAkU na pIne kA saMkalpa kiyaa| aisI aneka ghaTanAeM jaba-taba hamArI pada-yAtrAoM meM ghaTatI rahatI haiN| ye ghaTanAeM durvyasanoM meM grasta Aja ke mAnava kA spaSTa citra ukeratI haiN| apekSA hai, jana-jana kI saMyama-cetanA jAge / vaha durvyasanoM-burAiyoM se chUTane ke lie saMkalpita ho| mAnavatA musakAe
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46. khamatakhAmaNA khamatakhAmaNA kA mUlya loga kahate haiM--deza meM artha aura naitikatA kI kamI hai| para mujhe lagatA hai, Aja isase bhI baDhakara kamI hai maitrI kii| Aja jahAM bhI dekheM, isakA abhAva-sA lagatA hai| Aja eka vyakti dUsare vyakti kI pragati ko sahana nahIM krtaa| itanA hI nahIM, vaha usake patana kI bAta bhI socatA hai| eka saMsthA dUsarI saMsthA para chIMTAkazI aura AkSepa karatI nahIM sakucAtI / vaimanasya kI bhAvanA uttarottara vRddhiMgata ho rahI hai| ina burAiyoM kA bIja haiparaspara meM maitrI, samanvaya aura bhrAtRtva kA abhAva / khamata-khAmaNA maitrI, samanvaya aura bhrAtRtva kA poSaka-tattva hai| khamatakhAmaNA : kyA? kaise ? khamata-khAmaNA kA artha hai--svayaM kSamA mAMganA aura dUsaroM ko kSamA denA / isase AtmA halkI hotI hai aura vicAroM meM pavitratA AtI hai| pratyeka ko pratyeka ke sAtha khamata-khAmaNA karanA caahie| isameM saMkoca apekSita nahIM hai / choTe-bar3e kA prazna bhI aprAsaMgika hai / pahale aura pIche kA savAla bhI gauNa hai| jo vyakti jisa kSetra meM kArya karatA ho, jinake samparka meM ho, jinake sAtha vyavahAra calatA ho, una sabase khamata-khAmaNA karanA cAhie / pratipakSiyoM ke sAtha to avazya karanA cAhie / sAkSAta na ho sake to apane sthAna para sthita hI nAmollekhapUrvaka karanA caahie| khamata-khAmaNA meM jAti, pada, liMga Adi kA prazna nahIM uThanA caahie| dhyAna rahe, khamatakhAmaNA vahI kara sakatA hai, jisameM RjutA ho| parantu RjutA kA artha jhukanA nahIM hai| vaha to AtmA kI khuzabU hai, guNa hai| Aja maiM varSabhara kA ciMtana karake halkA bananA cAhatA huuN| para isakA tAtparya yaha kadApi nahIM ki Aja gata varSa kA ciMtana karake halkA bana aura bhaviSya meM vaisA hI karU / khamatakhAmaNA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ karttavya aura prakRti kA dvandva saMgha kA adhizAstA hone ke nAte merA adhika vyaktiyoM se samparka rahatA hai / kartavya kI dRSTi se galatI karanevAle ko upAlambha aura prAyazcitta detA hUM / anuzAsaka yadi aisA na kare to koI bhI saMgaThana maryAdita aura suvyavasthita nahIM raha sakatA / prAyazcitta kisako, kisa samaya, kitanA denA cAhie, yaha nirNaya karanA AcArya kA kArya hai / sAdhAraNa sAdhu isake vidhAna ko nahIM bhI samajha sakatA / isI anabhijJatA ke kAraNa kabhI-kabhI koI-koI sAdhu isa bhASA meM bhI soca sakatA hai ki mujhe choTI galatI para kar3A upAlambha milA hai, kyoMki maiM azikSita hUM / yahAM saba para samAna dRSTi nahIM hai / mere sAtha nyAya nahIM huA hai / ....... eka ora usakA ciMtana hai aura dUsarI ora merI samasyA | kar3AI na karUM to vaha samajhatA nahIM aura yadi karatA hUM to vaha dhairya kho baiThatA hai / vaha nahIM soca sakatA ki vyavasthA kaise calatI hai / koI thor3e upAlambha se hI samajha jAtA hai, to kisI ko kaThora upAlambha denA par3atA hai / kintu donoM hI sthitiyoM meM merI dRSTi eka hI rahatI hai ki pramAda / galatI kA sudhAra ho, pariSkAra ho / merA lakSya rahatA hai, kisI meM burAI na rahe, jabaki upalambha pAne vAle kI dRSTi rahatI hai ki donoM ko samAna upAlambha mile| prAyazcitta lene aura denevAle ke cintana meM yaha bheda rahanA asvAbhAvika nahIM hai / upAlambha dene ke bAda jaba rAta ko ciMtana karatA hUM to mujhe bahuta bAra thor3A duHkha bhI hotA hai / kabhI-kabhI to rAta ko nIMda bhI ur3a jAtI hai / maiM socatA hUM, yadi vaha galatI na karatA to mujhe upAlambha dene kI AvazyakatA hI nahIM hotI / yadyapi bAda meM maiM use sAntvanA bhI detA hUM / para eka bAra kar3A upAlambha denA bhI Avazyaka ho jAtA hai / isalie maiM kabhI- kabhI socA karatA hUM ki anuzAsana kA bhAra na Ae to acchA hai / kaThora upAlambha dete samaya kucha-na-kucha apanI zAMti bhaMga hone kI saMbhAvanA rahatI hI hai / yaha mere karttavya aura prakRti kA dvaMdva hai / antar kA snAna ziSyoM kI apekSAoM aura bhAvanAoM ko dhyAna meM rakhanA merA karttavya hai / para maiM kabhI-kabhI apane karttavya ko bhI bhUla jAtA huuN| guru kI vatsalatA sabhI cAhate haiM, para ho sakatA hai ki vyastatA meM merA kisI kI ora dhyAna na bhI gayA ho / kisI ke svAsthya ke viSaya meM bhI nahIM pUchA gayA ho / yaha pramAda ho jAtA hai / yadyapi yaha bhI mAnatA hUM ki mere pUchane mAtra 96 mAnavatA musakAe
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ se koI svastha nahIM ho jAtA, phira bhI mere do vAkya kaiyoM ke lie pAtheya bana jAte haiM aura ve zAMti mahasUsa karate haiM, aisA anubhava mujhe jaba-taba hotA rahatA hai| isa dRSTi se merA pUchanA Avazyaka bana jAtA hai| Aja mujhe raha-rahakara kaI bAteM yAda A rahI haiN| antarAtmA kI AvAja anAyAsa hI nikala rahI hai| sAdhuo! yAtrA meM tuma loga mere sAtha rahate ho| kisI-kisI ke calane se peTa meM darda bhI ho jAtA hogaa| yAtrA meM kauna thaka gayA hai, calane kI kisI kI zakti hai yA nahIM, ina bAtoM para maiM bahudhA dhyAna nahIM de paataa| kevala Adeza detA hUM---'taiyAra ho jaao| dasa-bAraha mIla calanA hai / ' aisI sthiti meM kisI ko kaThinAI/asuvidhA bhI ho sakatI hai| kabhI-kabhI kisI se Avazyaka bAta bhI nahIM kara pAtA huuN| rAta meM dera se sone ke kAraNa mere Asa-pAsa sone vAloM kI nIMda kA bAdhaka bhI bana jAtA huuN| prasaMga A gayA to eka bAta aura batA duuN| kabhIkabhI to Avazyaka kAryavaza prahara rAtri ke bAda do-do ghaMTe aura nikala jAte haiN| taba yaha socakara ki dUsaroM kI nIMda meM kucha samaya ke lie aura bAdhaka bana jAUMgA, baiThe-baiThe mAlA-jApa karane kI bAta ko bhI gauNa kara detA hai| - sAdhu gocarI lekara A jAte haiM aura mujhe dikhAne ke lie khar3e rahate haiN| maiM kArya meM vyasta hone ke kAraNa unakI ora dhyAna nahIM de paataa| usa samaya bhUla jAtA hUM ki choTe sAdhuoM ko bhUkha laga gaI hogii| vaI bAra vizeSa prakaraNa calane se vyAkhyAna meM bhI dera ho jAtI hai| isase bhI sAdhusAdhviyoM ko asuvidhA ho sakatI hai| pAsa meM raheM yA dUra raheM, AcArya ke nAte gaNa ke sabhI ziSyoM kA yogakSema karanA merA kartavya hai| upekSA kA bhAva na hone para bhI kAryavyastatA ke kAraNa kabhI kisI kI ora apekSita dhyAna nahIM bhI de paataa| Aja maiM sabhI sAdhu-sAdhviyoM se jJAta-ajJAta meM hue kisI bhI prakAra ke apriya/kaTu vyavahAra ke lie hRdaya kI RjutA aura namratA se khamatakhAmaNA karatA huuN| ve mujhe kSamA deM, maiM unheM kSamA detA huuN| isI prakAra jo sAdhu-sAdhviyAM yahAM nahIM haiM, dUra-dUra sthita haiM, una sabase bhI yahAM baiThA huA zuddha mana se khamata-khAmaNA karatA huuN| merI prakRti aisI nahIM ki maiM kisa bAta kI gAMTha bAMdhakara rakhU / kabhI kisI ke prati mana meM koI vicAra Ata hai to use kaha detA huuN| varSoM taka kisI bAta kI gAMTha bAMdhakara rakhane prakRti ko maiM jaghanya- vRtti mAnatA huuN| yaha vRtti vyakti ke lie atyanta ghAtaka hai zrAvaka-zrAvikAeM dUra-dUra se darzana-sevA ke lie Ate haiN| sabarka Arthika sthiti samAna nahIM hotii| rela kI bhI musIbateM hotI haiN| isave khamatakhAmaNA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparAnta bhI ve utsAha ke sAtha Ate haiN| yathAzakti sevA bhI karate haiN| kaI kevala darzana, sevA, vyAkhyAna Adi se hI saMtuSTa rahate haiN| kucha-kucha vizeSa samaya lete haiN| yathAzakti unheM samaya detA bhI huuN| kinhIM-kinhIM ko samaya nahIM bhI de pAtA / yaha bhI saMbhava hai ki apanI dhuna meM rahane ke kAraNa kisIkisI kI vaMdanA bhI svIkAra na kI ho| kabhI-kabhI to loga vaMdanA karake jAne lagate haiM, taba acAnaka unakI ora dhyAna jAtA hai aura maiM vaMdanA svIkAra karatA huuN| taba ve bhAI-bahina vApasa Ate haiM aura maiM unase bAta karatA huuN| mere ve do zabda unake liye pAtheya bana jAte haiM aura ve apane Agamana ko sArthaka mAnate haiN| usa samaya mujhe atyaMta darda hotA hai, jaba maiM bahanoM ko paraspara isa Azaya kI bAteM karate sunatA hUM ki eka mAsa sevA kI, DeDha mAsa sevA kI,... para AcAryazrI se do zabda bhI na bola skiiN| Aja maiM sabhI zrAvaka-zrAvikAoM se khamata-khAmaNA karatA huuN| yaha mere antar hRdaya kI AvAja hai, kevala pradarzana yA kRtrimatA nhiiN| kevala pradarzana aura kRtrimatA ho to usakA mUlya hI kyA hai| maiM Apa logoM se bhI yahI kahatA hUM ki Apa sabhI paraspara hRdaya khola kara khamatakhAmaNA kreN| apane baccoM meM bhI saMskAra DAlane kA prayatna kreN| saMskAra DAlane kA mArga hai-pAkSika khamata-khAmaNA / pAkSika dina Apa pahala kara svayaM khamata-khAmaNA kareM aura unako usakA artha smjhaaeN| yadi vizuddha rUpa se khamata-khAmaNA kI paddhati ko samAja apanAe to merA aisA vizvAsa hai ki bhaviSya meM vaimanasya saMsAra se vidA ho sakatA hai| mAnavatA musakAe
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47. sukha aura zAMti kA AdhAra zAMti : kahAM aura kaise ? yaha nirvivAda satya hai ki manuSya zAMti cAhatA hai| para zAMti kA sahI mArga usake hAtha nahIM lgaa| usakI dhAraNA hai ki zAMti ke lie pracura khAdya-sAmagrI, vastra aura Adhunika vaijJAnika sAmagrI Avazyaka hai / kintu usakI yaha dhAraNA sahI nahIM hai| jina dezoM meM ye sArI sAmagriyAM upalabdha haiM, ve bhI zAMti kI khoja meM haiN| isase spaSTa hai ki zAMti bhautipha sAdhanoM meM nahIM hai / purAne maharSiyoM ne apanI tapaHpUta sAdhanA se anubhava kiyA aura batAyA ki zAnti AtmA meM hai aura usakI prApti kA sAdhana hai ahiMsA yA samatA / vaijJAnikoM ne duniyAM ko padArthavAdI banA diyaa| lekina ve svayaM bhayatrasta haiM / isase siddha hai, zAMti kA sAdhana bhautika padArtha nahIM, apitu ahiMsA yA samatA hai| ahiMsA kA artha hai svayaM nirbhaya honA aura dUsaroM ko abhayadAna denA / mUlyavAn hai abhayadAna bhArata meM dAna kI paramparA kanyAdAna, godAna, sampattidAna Adi ke rUpa meM prAcIna kAla se calatI A rahI hai| lekina abhayadAna se baDhakara koI dAna nahIM hai / kauna de sakatA hai abhayadAna ? merI dRSTi meM abhayadAna vahI de sakatA hai, dUsaroM ko bhayamukta vahI banA sakatA hai, jo svayaM abhaya hotA hai| ___ zastroM ke parIkSaNa se anya rASTra bhayabhIta haiN| yadi Aja koI rASTra abhaya denA cAhe, to use spaSTa ghoSaNA karanI hogI ki vaha zastroM kA parIkSaNa nahIM kregaa| parantu niHzastrIkaraNa kI carcA bahulAMza meM ve rASTra karate haiM, jinake pAsa zastra-zakti sImita hai / jinake pAsa zastroM kA asIma saMgraha hai, ve niHzastrIkaraNa kI carcA ko adhika mahatva nahIM de rahe haiM, jabaki unheM adhika denA caahie| kahA bhI hai-'mAra sake mAre nahIM, tAko nAma marda / ' zastra-zakti hone ke uparAMta usakA upayoga na karane kI ghoSaNA ho, taba vAstava meM abhayadAna hai| koI deza bar3A hai, koI choTA hai / parantu ikAI rUpa meM saba samAna sukha aura zAMti kA AdhAra
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| koI rASTra duHkha se rahanA nahIM caahtaa| yaha tabhI saMbhava hai, jaba sabhI rASTra eka-dUsare ko abhaya deN| sukhI banane kA jaisA adhikAra mujhe hai, vaisA hI dUsaroM ko bhI-jaba taka manuSya isa citana ko lekara nahIM calegA, taba taka usakI vRtti kaise sudhregii| vaha apane lie dUsaroM ko kaSTa dene meM kyoM skucaaegaa| maiM dekha rahA hUM, dUsaroM kA ahita karane kI vRtti Aja manuSya ko sAMpa aura bicchU se bhI adhika kSudra banA rahI hai| sAMpa aura bicchU prAyaH satAne para dUsaroM ko kATate haiN| parantu manuSya binA satAe bhI dUsaroM ko kaSTa dene meM nahIM skucaataa| sukha-duHkha kI mImAMsA sukha kA sAdhana saMgraha-parigraha nahIM hai / jitanA bhAra saMgraha-parigraha kA hogA, utanA hI vaha dabegA, nIce jaaegaa| eka karor3apati jaisI sukha kI nIMda nahIM sotA, vaisI sukha kI nIMda sAmAnya-sI naukarI pAne vAlA usakA DrAivara sotA hai| isase spaSTa hai ki saMgraha-parigraha sukha kA sAdhana nahIM hai| saMgraha-parigraha sukha kA sAdhana ho, to sAdhu kabhI sukha pA hI nahIM sakate / sukha to parigraha-mamatva ke tyAga meM hai| mAnA, saba bhikSuka nahIM bana sakate, kiMtu AvazyakatA kI pUrti se adhika saMgraha karane kI jo vRtti hai, use to chor3a hI sakate haiN| dhyAna rahe, vahI duHkha kA hetu hai, azAMti kA kAraNa hai, anartha kI jar3a hai| saMgrahakartA madhumakkhI ke samAna hai / madhumakkhI bhAvI jIvana kI AzA le pandraha dinoM taka puSpa-parAga kA saMgraha karatI hai| para solahaveM dina eka vyakti AtA hai, aura usake chatte ko tor3a le jAtA hai| usakA saMgraha saMgrahamAtra raha jAtA hai, upayogI nahIM bntaa| yahI sthiti manuSya kI hai / vaha saMgraha karatA hai| para yamarAja use acAnaka uThA le jAtA hai| pIche sArA dhana dharA-kA-dharA hI raha jAtA hai| dhanavAn cAhate haiM, dhana kA saMgraha hamAre pAsa rhe| rASTra cAhatA hai, dhana kA saMgraha katipaya vyaktiyoM ke pAsa na rhe| usakA upayoga samAja ke liye ho| isalie sarakAra Taiksa lagAtI hai| saMgraha se paisA nikAla kara denA, unakI dRSTi meM prANoM ko denA hai| aisI sthiti meM ve ati du:kha pAte haiN| parantu balAt denA par3atA hai / bhagavAna mahAvIra ne kahA-parigraha pApa kA mUla hai / isake Aya meM duHkha hai aura vyaya meM duHkha haiN| Aja yaha sUtra pratyakSa rUpa meM samAne A rahA hai| upadeza se na mAnane vAloM ko balAt mAnanA par3atA hai| artha-saMgraha pApa hai, cAhe kisI bhI stara para kyoM na ho| samAjagata saMgraha aura rASTragata saMgraha bhI vyaktigata saMgraha kI taraha doSapUrNa haiM / samAja mAnavatA musakAe
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ gata saMgraha samAja meM aneka prakAra kI burAiyoM ko janma detA hai| rASTra bhI anAvazyaka ati-saMgraha se krUra banatA hai / krUra AkrAMtA banatA hai| AkrAMtA saMgraha karatA hai / isa prakAra krama calatA rahatA hai / gItA meM bhI kahA hai 0 dhyAyato viSayAn pusaH, saMgasteSapajAyate / saMgAt saMjAyate kAmaH, kAmAt krodhAbhijAyate // 0 krodhAd bhavati saMmohaH, saMmohAt smRtivibhramaH / __ smRtibhraMzAt buddhinAzo, buddhinAzAt praNazyati // zAMti kA maMtra bahuta-sAre loga isa bhrAMti ko pAlate rahate haiM ki dhana zAMti kA sAdhana hai / isalie bhI ve dhana-saMgraha ke lie satata prayatna karate rahate haiM / isa prayatna meM ve arthArjana ke lie sAdhana-zuddhi kI bAta ko sarvathA anadekhI kara dete haiM / yena-kena-prakAreNa apanI tijoriyAM bharane kI ceSTA karate haiN| parantu dhana se zAMti-prApti kI unakI bhrAMti bahuta dina nahIM TikatI / vaha TUTane lagatI hai| pichale dinoM kI hI bAta hai| kaI amerikana loga mere pAsa Ae aura unhoMne mujhase zAMti ke patha ke bAre meM jijJAsA kii| maiMne pUchA-----'Apa loga to atyanta vaibhavazAlI haiM, phira bhI kyA zAMta nahIM haiM ?' unhoMne uttara diyA'zAMta kahAM, hama to jyAdA azAMta haiN| yadi zAMti kI anubhUti karate to Apase zAMti kA mArga pUchate hI kyoM / ' maiMne phira kahA--'logoM kI to dhAraNA hai ki Apa sukhI haiM, zAMti kA jIvana jIte haiM, para isake viparIta Apa to kaha rahe haiM ki hama adhika azAMta haiN|' ___ isa prasaMga se yaha bahuta spaSTa ho jAtA hai ki dhana kA zAMti se sambandha nahIM hai, dUra kA bhI koI sambandha nahIM hai / phira zAMti kA sAdhana kyA hai ? zAMti kA ekamAtra sAdhana hai-Atma-saMyama / Atma-saMyama kA artha hai --apane dvArA apane lie apanA niyaMtraNa / / hAlAMki niyaMtraNa kArAgRha meM bhI hotA hai, para vaha svayaM ke dvArA nahIM hotA, dUsaroM ke dvArA hotA hai / yahI kAraNa hai ki usameM zAMti nahIM milatI / Apa jAnate hI haiM, jaba khAdya-padArthoM para kaMTrola thA, taba kaisI sthiti thii| loga kitanI kaThinAI aura duHkha kA anubhava karate the / duHkha kI anubhUti ke sAtha-sAtha vaha kaMTrola to logoM ke anaitika banane meM bhI bahuta bar3A nimitta kAraNa banA thaa| isalie hama isa tathya ko hRdayaMgama kareM ki niyaMtraNa mAtra acchA nahIM hai| kevala Atma-niyaMtraNa yA Atma-saMyama acchA hai / Apa dekheM, sAdhu-saMta svecchA se khAdya-saMyama, vAka-saMyama, gati-saMyama karate haiM / yaha svaicchika saMyama unake lie sukha aura Ananda kA hetu banatA hai / lekina yahI khAdya-saMyama, vANI-saMyama aura gati-saMyama yadi kisI para balAt sukha aura zAMti kA AdhAra 101
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ thopa diyA jAe to vaha sukha aura Ananda kA hetu bananA to kahIM rahA, isake viparIta duHkha aura azAMti kA nimitta bana jAegA / prasaMga dillI kA kucha varSoM pahale kI ghaTanA hai| bhArata-pAkistAna ke vibhAjana ke pazcAt pAkistAna se Ae hue hajAroM-hajAroM zaraNArthI dillI meM the / usa samaya merA bhI dillI jAnA huaa| mere bAre meM jAnakArI milane para unameM se bahuta sAre loga ikaTThe hokara mere pAsa Ae aura apanI dardabharI kahAnI sunAte hue bole - 'mahArAja ! hama bahuta duHkhI haiM / hamArA dhana luTa gayA / parivAra chUTa gayA / makAna Adi pAkistAna meM raha ge| ' aura aisA kahate-kahate unakI AMkheM chalachalA aaiiN| maiMne kahA - ' bhAiyo ! ApakI aura merI sthiti eka apekSA se lagabhaga eka sarIkhI hI hai / hamAre pAsa bhI eka paisA nahIM hai / parivAra bhI hamAre sAtha nahIM hai / makAna to bahuta dUra, kahIM cAra aMgula jamIna bhI hamAre pAsa nahIM haiM / para isa sarIkhI sthiti ke bAvajUda eka bar3A antara hai / vaha yaha ki Apa rote haiM aura maiM sadA haMsatA- khilatA rahatA hUM / isakA kAraNa bhI bahuta spaSTa hai-- Apase ye sArI cIjeM chIna lI gaI haiM, jabaki hamane svecchA se inakA parityAga kara diyA hai / Apake duHkha kA mUla kAraNa dhana, makAna Adi kA na honA nahIM, apitu inakA chInA jAnA hai / bandhuo ! sukha-duHkha kA yahI rahasya hai / sigareTa pInevAle se sigareTa chIna lI jAtI hai, to use duHkha hotA hai / isake viparIta vahI jaba svecchA se usakA parityAga karatA hai to duHkha ke sthAna para AtmatoSa aura sukha kA anubhava karatA hai / isalie sukha kI cAha rakhane vAle hara vyakti ko Atma-saMyama kA abhyAsa karanA cAhie / aNuvrata AMdolana ke rUpa meM hamane jo eka vyApaka racanAtmaka kAryakrama calA rakhA hai, usakA ghoSa hai- 'saMyamaH khalu jIvanam' arthAt saMyama hI jIvana hai | merI dRSTi meM vaha kaisA jIvana jo saMyata -- Atma-niyaMtraNa se anuprANita na ho / saMyama ke abhAva meM vaha duHkha kA paryAya bana jAtA hai / aisI sthiti meM vyakti jItA huA bhI jItA nahIM, mAtra use DhotA hai / Aja ke yuga kI sabase bar3I trAsadI hai ki jana-jIvana meM saMyama kA abhAva ho rahA hai / isakI eka bhayaMkara duSpariNati yaha hai ki naitika mUlya tejI se vighaTita ho rahe haiM / jo bhAratavarSa kisI samaya cAritrika zikSA --- AcAra ke lie saMsAra kA guru kahalAtA thA, usI bhAratavarSa meM naitikatA aura caritra kA durbhikSa-sA najara AtA hai / kyA bhAratIya janoM ke lie yaha eka gaMbhIra ciMtA kA viSaya nahIM hai / para ciMtA kisI bhI samasyA kA samAdhAna bhI to nahIM hai / isalie ciMtA nahIM, ciMtana karane kI apekSA hai / 102 mAnavatA musakAe
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ alabattA isa sandarbha meM eka bAta dhyAna dene kI hai / bADha Ane para sabase pahale use niyaMtrita karane kA prayAsa aura upAya kiyA jAtA hai / anyAnya bAtoM para bAda meM ciMtana hotA hai / Aja deza meM anaitikatA, bhraSTAcAra aura hiMsA kA jo pravAha hai, usakA rUpa bADha kA sA hI hai / isa sthiti meM usa pravAha ko rokane kA prayAsa aura upAya karanA hamArI prAthamika apekSA hai / aNuvrata AMdolana, jisakI prAsaMgika carcA maiMne pUrva meM kI, isa dizA meM eka sazakta abhiyAna hai / yaha jana-jana kI saMyama evaM naitika cetanA ko jagAkara anaitikatA, bhraSTAcAra evaM hiMsA kI bAr3ha ko niyaMtrita karanA cAhatA hai / merA vizvAsa hai, yadi jana sahayoga prApta huA to isake bahuta hI anukUla pariNAma AeMge | anavarata calanevAlI prakriyA bahuta sAre loga mujhase kahate haiM, isa deza meM bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA buddha aae| isa yuga meM mahAtmA gAMdhI kA sAnnidhya milA / aura bhI aneka mahApuruSoM ne samaya-samaya para isa deza meM janma liyA / ve jaba isa deza ko burAiyoM se sarvathA mukta nahIM kara sake, ise svarga nahIM banA sake, taba kyA Apa aisA karane meM saphala hoMge ? isa sandarbha meM maiM isa bhASA meM socatA hUM ki kisI bhI mahApuruSa ne pUre deza ko sudhArane athavA svarga banA dene kA koI dAvA nahIM kiyA thA / dAvA phira bhI Age kI bAta hai, aisI kalpanA bhI zAyada nahIM kI hogI / taba bhalA maiM kaise kara sakatA huuN| hAM, sabane apane-apane samaya meM apanI-apanI zakti aura puruSArtha kA upayoga deza ko sudhArane, use burAiyoM se mukta karane meM kiyA / maiM bhI apane samaya meM apanI zakti isa kArya meM lagA rahA hUM / para isa prayatna se deza burAiyoM se sarvathA mukta hokara svarga bana jAegA, aisI ghoSaNA maiM nahIM karatA / phira bhI nirAza hone kI koI bAta nahIM hai / maiM mAnatA hUM, burAiyo se saMgharSa karanA kisI yugavizeSa kI apekSA nahIM, apitu yaha eka anavarata calanevAlI prakriyA hai / mujhe prasannatA hai ki maiMne isa kArya meM apanI zakti kA sadupayoga kiyA hai / sukha aura zAMti kA AdhAra 103
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48. saMkalpa kA camatkAra 'abaMbhaM pariyANAmi, baMbhaM uvasaMpajjAmi' - yaha Avazyaka - sUtra kA eka saMkalpa-sUtra hai / sAdhaka saMkalpa karatA hai - 'maiM abrahmacaryaM ko chor3a rahA hUM aura brahmacarya ko svIkAra kara rahA hUM / ' yaha yAvajjIvana pUrNa brahmacarya kA saMkalpa hai / ati viziSTa sthiti hai / koI-koI vyakti hI yaha saMkalpa svIkAra kara sakatA hai / saba nahIM kara sakate / para isakA artha yaha nahIM ki ve brahmacarya kI sAdhanA bilakula bhI nahIM kara sakate / yAvajjIvana ke lie abrahmacarya nahIM chor3a sakate to kyA, usakI koI sImA to kara hI sakate haiM, svadAra saMtoSI aura svapati - saMtoSI hone kA saMkalpa to grahaNa kara hI sakate haiM / jIvana - rUpAMtaraNa kA sUtra saMkalpa jIvana ke rUpAMtaraNa aura vikAsa kA eka mahatvapUrNa sUtra hai / isase vyakti ke vicAroM meM caTTAna kI-sI dRDhatA AtI hai / hAlAMki zakti kI taratamatA ke kAraNa vyakti-vyakti ke saMkalpa meM taratamatA rahanA svAbhAvika hai, para yaha koI bahuta mahattvapUrNa bAta nahIM hai / bahuta mahattvapUrNa bAta yaha hai ki vyakti mAnasika yA vAcika, svayaM yA guru- sAkSI se jo saMkalpa karatA hai, usake prati usakI niSThA kitanI pragADha hai / yadi svIkRta saMkalpa ke prati vyakti dRDhaniSTha rahatA hai to usakA eka choTA-sA saMkalpa bhI usakI saMpUrNa jIvana-dhArA ko mor3a sakatA hai / prasaMga vijaya-vijayA kA prAcIna samaya kI ghaTanA hai / eka nagara meM AcArya pravacana kara rahe the / pravacana kA pratipAdya viSaya thA- - brahmacarya / sabhI vargoM ke loga samAna rUpa se pravacana -sabhA meM upasthita the / AcArya ne pratipAdya viSaya kA sAMgopAMga vivecana kiyaa| vivecana atyanta hRdayagrAhI thA / zrotAoM kI antarAtmA jAga uThI / prAyaH sabhI ne yathAzakti brahmacarya kA vrata aMgIkAra kiyA / kisI ne eka mAsa taka, kisI ne eka varSa taka aura kisI ne jIvanabhara abrahmacarya kA parityAga kiyA / vidyArthI vijaya aura vijayA bhI pravacana sabhA meM upasthita the / pravacana se prerita hokara vijaya ne saMkalpa liyA -- maiM 104 mAnavatA musakAe
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanaparyaMta kRSNa pakSa meM brahmacArI rhuuNgaa| vijayA ne yAvajjIvana zukla pakSa meM brahmacArI rahane kI pratijJA kii| pravacana saMpanna huaa| sabhA visarjita huii| sabhI loga apane-apane ghara lauTa ge| kucha varSa bIte / saMyogavaza vijaya kA vivAha vijayA ke sAtha huaa| dAmpatya jIvana meM kaTutA na A jAe, yaha soca vijayA ne prathama saMgama meM hI apanA spaSTIkaraNa diyA-'patideva ! maiMne zukla pakSa meM brahmacArI rahane kI pratijJA kara rakhI hai|' sunate hI vijaya ke cehare para ciMtA kI gaharI rekhAeM khica giiN| vijayA ne usakA ceharA paDhA aura vinamratApUrvaka pUchA-'zukla pakSa ke mAtra tIna hI dina to zeSa haiM, phira itanI ciMtA kI kyA bAta hai ?' vijaya bolA---'ciMtA kA kAraNa yaha nahIM hai / ciMtA kA kAraNa yaha hai ki hama isa jIvana meM kabhI bhI gRhasthI nahIM basA skeNge|' 'kyoM ?' vijayA ekadama cauNkii| vijaya ne gaharA ni:zvAsa chor3ate hue kahA---'tumhArI taraha maiMne bhI jIvanaparyaMta kRSNa pakSa meM brahmacArI rahane kA saMkalpa le rakhA hai|' isa uttara ke sAtha hI ciMtA kA bhAra vijaya se utarakara vijayA para A gyaa| itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki prAcIna paddhati ke anusAra bhAratIya nArI jIvana meM mAtra eka bAra pANigrahaNa karatI hai| kisI kavi ne kahA hai-- siMha saMgama, sajjana vayaNa, kela phale ikabAra / tiriyA tela, hamIra haTha, caDhe na dUjI bAra // kaI bhAiyoM ne mujhase prazna kiyA--'vidhavA-vivAha ke sambandha meM Apake kyA vicAra haiM ?' isa sandarbha meM mere vicAra bahuta spaSTa haiM-Atmahita kI dRSTi se to maiM vivAha ke pakSa meM hI nahIM huuN| lekina samAja-vyavasthA ke aucitya kI dRSTi se samajhA jAe to pati kI mRtyu ke pazcAt jisa prakAra patnI dUsarA vivAha nahIM karatI, vaise hI pati ko bhI patnI kI mRtyu ke pazcAt dUsarA vivAha nahIM karanA cAhie / vyavasthA meM jo kisI eka pakSa para hI dabAva hai, vaha kaba taka Tika sakegA, maiM nahIM jAnatA / hAM, to vijayA cAlU paramparA kI yAda dilAtI huI bolI'patideva ! Apa to puruSapAtra haiM, svataMtra haiM, isalie dUsarA vivAha kara leN| Apako merI tarapha se koI saMkoca aura kaThinAI nahIM honI cAhie, isalie maiM isake lie Apako saharSa svIkRti detI huuN| aba rahI bAta merI / so maiM saMkalpa kA camatkAra 105
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmacarya pAlana karatI huI ApakI sevA kruuNgii|' vijaya ke mana meM ciMtana ubharA--nArI kA sahaja svabhAva hai ki vaha sauta se IrSyA karatI hai / para kaisA Azcarya ki yaha to apanI sauta ko saharSa AmaMtraNa de rahI hai / lagatA hai, yaha koI sAmAnya strI nahIM, apitu vilakSaNa strI hai, sAkSAt devI hai / aura isa citana ke sAtha hI usakA puruSatva jAga utthaa| usane vijayA se kahA- 'devI ! kyA tumane mujhe bilakula kAyarakamajora samajha liyA hai, jo aisI bAta kaha rahI ho| tuma to AjIvana brahmacArI raho aura maiM dUsarA vivAha karU, yaha kabhI nahIM ho sktaa| puruSa hUM to kyA, maiM bhI AjIvana brahmacarya kA pAlana kruugaa|' basa, donoM eka hI patha ke pathika bana gae / unhoMne paraspara gaMbhIra ciMtana kara nizcaya kiyA-jaba taka hamArA yaha saMkalpa aprakaTa rahegA, taba taka hama ghara meM hI rheNge| sthiti ke prakaTa ho jAne para saMyama svIkAra kara leNge| dIkSita ho jaaeNge| aisA hI huaa| varSoM taka ghara meM rahate hue ve donoM brahmacarya kA pAlana karate rahe / aura jaba kevalajJAnI muni dvArA unakI pratijJA prakaTa ho gaI to donoM dIkSita bana ge| ___ makkhana agni para rahe aura na pighale, naukA bhaMvara meM cale aura na DUbe, pAnI DhAla kI ora bhI na bahe, ye saba AzcaryakArI bAteM haiN| para inase bhI kahIM jyAdA Azcarya kI bAta yaha hai ki puruSa aura strI donoM eka zayyA para soeM aura zIla khaNDita na ho| kUpa-maMDUka kaise yaha vizvAsa kare ki samudra tAlAba se bhI bar3A hotA hai / sAdhAraNa manuSya kaise samajhe ki yauvana kI uddAma taraMgoM meM bhI eka zayyA para rahakara brahmacarya pAlA jA sakatA hai| para vijaya-vijayA ne isa avizvasanIya bAta ko bhI saca karake dikhA diyA ki eka zayyA para rahakara bhI brahmacarya kA pAlana kiyA jA sakatA hai / kAjala kI koTharI meM rahakara bhI kAlimA se sarvathA achUtA rahA jA sakatA hai| yaha eka vAstavikatA hai ki gRhastha ke lie brahmacarya-pAlana karane kI dRSTi se vAtAvaraNa utanA anukUla nahIM hotA, jitanA sAdhu ke lie hotA hai| yahI kAraNa hai ki gRhastha yadi brahmacArI yA svadAra-saMtoSI (svapatisaMtoSI) banatA hai to usako mahatva kI dRSTi se dekhA jAtA hai| upAdhyAya vinayavijayajI ke zabdoM meM-- adadhuH kecana zIlamudAraM, gRhiNo'pi parihRtaparadAram / yaza iha saMpratyapi zuci teSAM, vilasati phalitA'phalasahakAram / / bUra kA laDDU khAne vAlA bhI pazcAttApa karatA hai aura na khAne vAlA 106 mAnavatA musakAe
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhii| bhoga kI bhI to yahI bAta hai| use bhogane vAlA usake kaTa pariNAma kA anubhava karake duHkhI banatA hai aura usase vaMcita rahanevAlA usakI lAlasA se duHkha pAtA hai| sukhI vaha hotA hai, jo bhoga se bace, usakA parityAga kre| saMkalpa kI acintya/adbhuta zakti kA yaha sundara udAharaNa hai| isa udAharaNa se preraNA lete hue pratyeka vyakti ko apanI saMkalpa-cetanA ko jagAkara brahmacarya kI sAdhanA meM gatizIla honA caahie| saMkalpa kA camatkAra 107
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49. samAja-kalyANa kI prakriyA manuSyoM ke samUha ko samAja kahA jAtA hai / samUha pazu-pakSiyoM kA bhI hotA hai, para use samAja nahIM, samaja kahate haiN| samAja aura samaja kevala nAmAntara hI nahIM hai, apitu donoM meM guNAtmaka aMtara bhI hai| manuSya vivekazIla prANI hai| usameM ciMtana hotA hai| pazu bhAra bahuta bahana kara sakatA hai, para viveka se zUnya hai / vaha ciMtana nahIM kara sakatA / yaha ciMtana-viveka hI donoM kI bhedarekhA hai| nAmAntara kI bAta to gauNa hai| viveka eka zakti hai / maiM mAnatA hUM, zakti zakti hI hotI hai| usakA upayoga sat ke rUpa meM bhI ho sakatA hai aura asat ke rUpa meM bhI / bhalA AdamI jahAM use sat ke rUpa meM kAma letA hai, vahIM burA AdamI use asat ke rUpa meN| isa bAta ko ulaTa kara hama isa prakAra bhI kaha sakate haiM ki zakti ko sat rUpa meM upayoga karane vAlA bhalA hotA hai aura usakA asat rUpa meM upayoga karanevAlA burA / kahA bhI gayA hai vidyA vivAdAya dhanaM madAya, zaktiH pareSAM parapIr3anAya / khalasya sAdhoH viparItametad, jJAnAya dAnAya ca rakSaNAya / / samAja meM kauna acchA hai aura kauna burA, isa bAre meM vyaktigata rUpa meM kucha bhI kahanA ucita nahIM hai| kyoM ? isalie ki vaha AkSepa ho jAtA sandarbha AcArya bhikSu kA terApaMtha ke Adya pravartaka AcArya bhikSu se prazna kiyA gayA-'sacce sAdhu kauna haiM aura asAdhu kauna haiM ?' unhoMne dRSTAnta kI bhASA meM uttara diyA--'vaidya ke pAsa eka andhA vyakti AyA aura prazna kI bhASA meM bolA-vaidyajI mahArAja ! Apa ghara-ghara jAte haiM / yaha to batalAiye ki saMsAra meM kapar3e pahane hue loga kitane haiM aura naMge kitane haiM ? vaidya ne kahA-- maiM tumhArI AMkheM ThIka kara detA hUM, phira tuma svayaM dekha lenA / ' dRSTAMta kA hArda samajhAte hue AcArya bhikSu ne kahA---'sacce sAdhu ke lakSaNa maiM batA detA hUM, phira nirNaya tuma svayaM kara lenA / ' maiM dekhatA hUM, loga auroM kI AlocanA-pratyAlocanA meM atyadhika 108 mAnavatA musakAe
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasa lete haiM / yaha vRtti acchI nahIM hai| kaisI bAta hai ki burAI kA grahaNa zIghra hotA hai, lekina acchAI kA nhiiN| merI dRSTi meM isake do kAraNa ho sakate haiM--paristhiti aura apanI kmjorii| ina donoM meM bhI apanI kamajorI hI mukhya yA mUla kAraNa hai / paristhiti bhI kAraNa banatI hai, parantu vaha mukhya kAraNa nahIM hai / yaha kaisI bAta hai ki vyakti dUsaroM ke doSa dekhane ke lie to sahasrAkSa bana jAtA hai para apane doSa dekhate vakta donoM AMkhoM ko bhI mUMda letA hai / yahI mUla meM bhUla hai / isa bhUla kA sudhAra honA nitAMta apekSita hai| jarUrI hai vyakti-nirmANa jaisA ki maiMne pUrva meM kahA, manuSyoM kA samUha samAja hai| prazna haiM, samAja-kalyANa yA samAja-nirmANa kI prakriyA kyA hai ? mere abhimata meM samAja-kalyANa ke lie vyakti-kalyANa yA vyakti-nirmANa para dhyAna kendrita kiyA jAnA cAhie / vyakti-nirmANa ke binA samAja-nirmANa kaThina hI nahIM, asaMbhava bhI hai| eka AdhyAtma-sAdhaka yA sAdhu, jisakA jIvana sahaja nirmita hotA hai, svayaM sAdhanA karatA huA hajAroM-hajAroM ke lie satpatha para calane kI preraNA banatA hai, lAkhoM-lAkhoM kA AdhyAtmika patha-darzana karatA hai / para durbhAgya se vahI jaba apane sAdhanA-patha se bhraSTa ho jAtA hai to lAkhoM-lAkhoM logoM ko galata rAste para bhI le jA sakatA hai, kyoMki janatA meM sAdhu ke prati sahaja vizvAsa hotA hai / yahI bAta kAryakartAoM ke lie bhI hai| yadi eka kAryakaryA kA jIvana nirmita hai, susaMskArita hai to vaha samAjakalyANa kI dizA meM acchA kArya kara sakatA hai / isake ThIka viparIta yadi usakA jIvana-stara girA huA hai to samAja-kalyANa yA samAja-nirmANa ke kArya kI AzA nahIM kI jA sktii| isalie pratyeka kAryakartA ko cAhie ki vaha pratidina ciMtana kare, Atma-nirIkSaNa kare ki vaha samAjakalyANa kI dizA meM kadama-kadama Age bar3ha rahA hai yA nahIM ? kahIM vaha akalyANa to nahIM kara rahA hai ? gItA kA zloka 'uddharedAtmanAtmAnaM, nAtmAnamavasAdayet' tathA jainAgama kI 'saMpikkhae appagamappaeNaM' gAthA isI kI preraNA hai| __vyakti-nirmANa ke sandarbha meM eka bAta vizeSa rUpa se kahanA cAhatA huuN| yoM to samAja-nirmANa aura rASTra-nirmANa ke lie eka-eka vyakti kA nirmANa Avazyaka hai, para prArambha meM kucheka vyaktiyoM ko cunA jAnA cAhie / Apa dekheMge ki jitanA kArya eka nirmita kAryakartA kara sakatA hai, utanA kArya karor3oM rupaye kharca karane para bhI nahIM ho sktaa| jisa prakAra eka-eka dIpaka se saikar3oM-saikar3oM dIpaka jala sakate haiM, usI prakAra una vyaktiyoM ke samAja-kalyANa kI prakriyA
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvArA samAja-nirmANa aura rASTra nirmANa kA kArya sugama ho sakatA hai| ___ vyaktiyoM ke cayana meM manovaijJAnika dRSTi apekSita hai| jina vyaktiyoM kA cunAva ho, unake mana meM nirmita hone kI lalaka honI cAhie / adhyAtma ke prati AMtarika ruci aura niSThA kA honA unakI dUsarI arhatA hai / isake sAtha hI yaha bhI nitAMta apekSita hai ki ve yazalolupatA aura sattA-AkarSaNa se dUra hoN| isa AdhAra para cune gae vyaktiyoM ko AcAra kA vyavasthita prazikSaNa milanA caahie| maiM mAnatA hUM, isa krama se jo kAryakartA taiyAra hoMge, ve samAja-kalyANa aura rASTra-nirmANa meM apanI nirNAyaka bhUmikA nibhA sakeMge / samAja-kalyANa aura rASTra-nirmANa ke lie samarpita kAryakartAoM kA kArya hI unakI sAdhanA honI caahie| ve isa bhASA meM kabhI na soceM ki ve samAja para ahasAna kara rahe haiN| ciMtana yahI rahe ki ve mAtra apanA kartavyapAlana kara rahe haiM / isa prakAra kI kAryazailI evaM soca vAle kAryakartA hI samAja-kalyANa aura rASTra-nirmANa ke apane uddezya meM saphala ho sakate haiN| saMyama kI pratiSThA ho samAja-kalyANa aura rASTra-nirmANa ke lie saMyama ko sarvocca pratiSThA denI hogI / bar3A vahI hai, jo saMyamI hai / jo jitanA bar3A tyAgI hai, vaha utanA hI bar3A hai / yadi yaha mUlya sthApita hogA to samAja aura rASTra meM sahaja rUpa se saMyama ke prati AkarSaNa kA bhAva baDhegA / para durbhAgya se Aja saMyama kA sthAna artha ne le liyA hai / jo artha sAdhana hai, vaha Aja sAdhya bana gayA hai| jo artha cikitsA mAtra hai, Aja vaha saba kucha bana gayA hai| yahI kAraNa hai ki loga arthapati ko bar3A mAnate haiM aura svayaM bhI arthapati banane kA prayatna karate haiN| artha ke isa avAMchita prabhAva evaM mUlya ne samAja meM anekAneka vikRtiyoM ko janma diyA hai / artha ke isa prabhAva evaM mUlya ko hara sthiti meM kama karane kI apekSA hai / usake sthAna para saMyama kA mahattva bar3hanA Avazyaka hai| para yaha tabhI saMbhava hai, jaba samAja-sevakoM evaM kAryakartAoM kA jIvana saMyama se anuprANita ho / samAja-kalyANa ke uddezya se kArya karane vAle logoM ke lie yaha nitAMta apekSita hai ki unakA jIvana dUsaroM ke lie preraka ho| yoM cunAva ke samaya pratyAzI banane vAle sabhI loga samAja-sevaka bana jAte haiN| samAjakalyANa aura rASTra-nirmANa kI bar3I-bar3I pratijJAeM karate haiM / para unameM se kitane vyaktiyoM ke mana meM samAja-kalyANa aura rASTra-nirmANa kI bhAvanA aura kSamatA hotI hai, yaha Apa se chupA nahIM hai / pratipakSI ummIdavAra ko jItate dekha ve kaise-kaise galata hathakaMDe apanAte haiM, yaha mujhe batAne kI jarUrata 110 mAnavatA musakAe
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ nhiiN| aise samAja-sevakoM se samAja-kalyANa aura rASTra-nirmANa kI kyA apekSA kI jA sakatI hai| aNuvrata cikitsA hai jIvana ko sahI dizA dene ke lie samAja-sevaka aNuvrata ko apanAeM / aNuvrata svastha samAja-nirmANa kA saMkalpa hai| aNuvrata kA lakSya aura prayatna hai ki samAja ke jisa kSetra meM jo burAI praviSTa ho gaI hai, use vyakti kI saMyama aura saMkalpa-cetanA ko jagAkara dUra kiyA jaae| dUsare zabdoM meM kahUM to yaha eka cikitsA hai| Apa jAnate haiM ki rogoM ko miTAne aura svasthatA pradAna karane lie Ayurvaidika, ailopaithika, prAkRtika Adi aneka cikitsA-paddhatiyAM kAma kara rahI haiN| kahIM-kahIM sUrya kI kiraNoM evaM prArthanA se bhI cikitsA kI jAtI hai| isa krama meM aNuvrata kI cikitsA apane-Apa meM vicakSaNa hai, adbhuta hai / kyoM ? isalie ki vaha vyakti-vyakti meM vyApta burAiyoM evaM anaitikatA kI cikitsA kara samAja ko svasthatA pradAna karatA hai / maiM AzA karatA hUM ki Apa aNuvrata kI AcAra-saMhitA ko apanAne meM utsAha kA pradarzana kreNge| yaha na kevala Apake jIvana ke lie varadAyI banegA, svastha samAja aura unnata rASTra-nirmANa ke lakSya kI dizA meM Age bar3hane meM bhI atyanta upayogI siddha hogaa| samAja-kalyANa kI prakriyA 111
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50. sukha kA mArga saba duHkhI haiM ___ yaha saMsAra duHkhamaya hai / Apa jisa kisI se Aja pUchakara dekha leM, kahegA-'maiM bar3A duHkhI hUM, bahuta parezAna huuN|' zaharoM meM bar3e-bar3e seTha rahate haiM, mila-mAlika basate haiN| unake rahane ke lie bar3I-bar3I koThiyAM aura AlIzAna baMgale haiM, saira-sapATA karane ke lie pAMca-pAMca, sAta-sAta kAreM haiM, bAtacIta karane ke lie TelIphona (dUrabhASa) haiM, kAmakAja karane ke lie naukaranaukarAniyoM kI pUrI TolI hai| karor3oM kI saMpatti ke ve mAlika haiM, lAkhoM kI mAsika Aya hai| unase koI pUche to kaheMge-'hama bar3e saMkaTa meM haiM / Teksa para Teksa laga rahe haiN| yaha sarakAra sAMsa taka nahIM lene detii| selaTeksa ne mAra diyA, inakamaTeksa ne khA liyaa| itanA hI nahIM, sampattiTeksa aura / are ! kaisI bAta hai, ghara para par3e dhana para bhI Teksa / aba mRtyuTeksa sAmane dikhAI de rahA hai / bApa re bApa ! janamane para Teksa, marane para Teksa, khAne-pIne aura kharce para bhI tteks| aisI sthiti meM na dina meM caina hai aura na rAta ko sukha se nIMda / isa hAlata meM jIeM to kaise jIeM / ' gAMva ke logoM se pUchA jAe to ve kaheMge-'ajI ! kyA batAeM, kucha kahane jaisI bAta nahIM hai| bahuta burA jamAnA AyA hai / rojagAra nahIM, dhandhA nahIM, pUrI majadUrI nahIM, khetI meM pUrA anAja nahIM, bAla-baccoM ko zarIra DhAMkane ko kapar3A nahIM, rahane ko makAna nahIM, chappara chAne ko phUsa nahIM, gAyoM-bhaisoM ke dudha nahIM,... | bar3e duHkhI haiN| idhara dekho duHkha, udhara dekho duHkha, jidhara dekho udhara duHkha-hI-duHkha / ' zahara vAle socate haiM ki gAMvoM ke loga sukhI haiM / moTA khAte haiM, moTA pahanate haiM aura hAtha se kAma karate haiM / zuddha dUdha hai / zuddha ghI hai / tAjA phalasabjI hai / zuddha havA hai / khule makAna haiN| yahAM zahara meM duSita havA hai, dina bhara dhAM-dhAM, eka minaTa ke lie caina nahIM, zAnti nahIM,... / hama to bilakula nArakIya jIvana vyatIta karate haiM / gAMva ke loga socate haiM ki zahara ke loga Ananda karate haiM / ThAThavATa se rahate haiN| idhara-udhara jAne ke lie kAreM aura baseM haiN| sukhasuvidhA ke sabhI sAdhana haiN| bar3hiyA khAte haiM, mundara-se-sundara, nae-ge-nae 112 mAnavatA musakAe
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaizana ke kapar3e pahanate haiM / acche-acche bar3e-bar3e bAjAra haiM / jo cAho so kharIdo / mauja to zaharI jIvana meM hai / hama to pazuoM ke barAbara pazu banakara jIte haiM / saMsAra sukhAbhilASI hai / loga sukha prApti ke lie hAya trAya karate haiM, daur3a-dhUpa karate haiM / zaharavAsI socate haiM, gAMvoM meM sukha hai aura gAMvavAle socate haiM ki zaharoM meM sukha hai / para sacAI to yaha hai ki sukha na zaharoM meM hai aura na gAMvoM meM hI / phira sukha kahAM hai ? sukha hai apane-Apa meM, apanI vRttiyoM meM, saMtoSa meM / dhana meM, khAne-pIne meM aura aiza-ArAma meM sukha khojanA nAsamajhI hai / dUsaroM ke sukhoM ko lUTa kara sukhI banane kI bAta nirI bhrAnti hai / pApa - prakSAlana kI prakriyA Aja manuSya ne aisA mAna liyA hai ki maiMne cAhe jitane bhI pApa kie, cAhe jitanI bhI coriyAM kIM, DAke DAle, khUna kie, hara taraha kI burAiyAM kIM, para eka bAra gaMgA meM DubakI lagAI, tIrthasnAna kiyA aura saba pApa mApha, saba pApa sApha / dina-rAta pApa kie, para prAtaH uThakara bhagavAna ke mandira meM dhUpa - AratI kI, tilaka chApe lagAe ki sAre pApa samApta / karor3oM kA blaika kiyA aura do-cAra hajAra puNya ke nAma para kahIM lagA die ki sArA khAtA barAbara / samajha nahIM par3atI ki yaha siddhAnta AyA kahAM se ? AdamI ne sIkhA kahAM se ? bar3A sIdhA rAstA nikAla liyA yaha to pApa-prakSAlana kA / para mAnava bhUla jAtA hai zAstroM ke kathana ko - 'avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham ' -jo kucha tUne kiyA hai, vaha bhoganA par3egA / tatva yaha hai ki gaMgA meM DubakI lagAne yA tIrthasnAna karane se pApa samApta nahIM hote| Aja se Apa isa bAta ko noTa kara leN| para mAtra DAyarI meM noTa karane se kAma nahIM calegA / hRdaya meM noTa kreN| nadI meM snAna karane se zarIra kA maila dhula sakatA hai, pApa nahIM / prasaMga mahAbhArata kA mahAbhArata ke yuddha ke pazcAt pAMDavoM ne tIrthayAtrA karane kA nirNaya kiyA / ve zrIkRSNa ko praNAma karane ke lie gae / zrIkRSNa ne kahA - 'jA rahe ho to eka choTA-sA kAma merA bhI karate AnA / yaha merI eka tUmbI le jAo / tIrthoM meM jahAM-jahAM tuma loga snAna karo, vahAM-vahAM isa tUmbI ko bhI snAna karA lenA / ' pANDavoM ne sAdara zrIkRSNa kI AjJA zirodhArya kI aura vahAM se prasthita ho gae / tIrthayAtrA sampannakara pAMDava puna: dvArikA Ae aura zrIkRSNa se 113 sukha kA mArga
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ bole-'prabho ! Apake AzIrvAda se hamArI tIrthayAtrA sAnanda sampanna ho gaI hai| hama zuddha ho Ae haiM, mahAbhArata kA sArA bojha utAra Ae haiN|' zrIkRSNa ne apanI tUmbI ke bAre meM pUchA to unhoMne tatkAla vaha tUmbI unheM supurda kii| zrIkRSNa ne tUmbI ko kATA aura usakA eka choTA-sA Tukar3A muMha meM rakhA / muMha ekadama kar3avAhaTa se bhara gyaa| zrIkRSNa ne thU-thU karate hue use thUkA aura pAMDavoM se kahA- 'lagatA hai, tuma logoM ne merI bAta kA dhyAna nahIM rakhA / isa tUmbI ko tIrthoM meM snAna nahIM krvaayaa|' zrIkRSNa ke isa kathana para draupadI sahita pAMcoM pAMDava ekadama se bole-~-'prabho ! yaha kaise ho sakatA hai ki hama ApakI bAta kA dhyAna na rakheM / hamane ApakI bAta kA pUrA-pUrA dhyAna rakhA hai / hama jitane bhI tIrthoM meM gae, una sabhI meM isa tUMbI ko snAna karavAyA hai, balki do-do bAra karavAyA hai|' zrIkRSNa ne kahA-'kaisI bAta kahate ho| jaba do-do bAra snAna karavAyA, taba phira yaha kar3avI kyoM rahI ? isakA kar3avApana miTA kyoM nahIM ?' pAMDava bole'prabho ! Apa to jJAnI puruSa haiM, phira Apako kyA btaaeN| Upara se snAna karavAne se bhalA isakI Antarika kar3avAhaTa kaise miTa sakatI hai|' zrIkRSNa ne kahA- 'maiM to samajhatA hUM, isa tathya ko| para tuma kahAM samajha rahe ho / jaba tUmbI kA AMtarika kar3avApana bhI kevala tIrthasnAna mAtra se nahIM jA sakatA, phira tumhArI antarAtmA ke pApa tIrthoM meM snAna karane mAtra se kaise dhuleMge ?' pANDava bole-'prabho ! yaha bAta Apane pahale hI kyoM nahIM batA dI ? yadi tIrthayAtrA para jAne ke samaya Apa yaha batA dete to hama jAte hI kyoM / ' zrIkRSNa ne kahA--- 'kahane ke lie to maiM yaha bAta usa samaya bhI kaha sakatA thA, para usa samaya kahane se prayojana siddha nahIM hotA / kyoM ? isalie ki jaba lAkhoM loga pApa-prakSAlana ke lie tIrthayAtrA para jAte haiM, taba merI yaha bAta tuma logoM ke jacatI nahIM, samajha meM nahIM AtI / para mujhe bAta to samajhAnI-hI samajhAnI thii| isIlie maiMne isa tUmbI ko tumhAre sAtha tIrthayAtrA karavAI / dekho--- AtmAnadI saMyamatoyapUrNA, satyAvahA zIlataTA dayomiH / tatrAbhiSekaM kuru pANDuputra ! na vAriNA zuddhayati cAntarAtmA / / vAstavikatA yaha hai ki antarAtmA kI zuddhi kA upAya saMyama, tapa aura tyAga hai / jala meM snAna karane se Atma-zuddhi nahIM hotii|' - bandhuo ! aNuvrata AMdolana bhI to yahI kahatA hai / vaha jana-jana se apane jIvana ko saMyama, tyAga aura tapa se bhAvita karane kI preraNA karatA hai| choTe-choTe vratoM ko aMgIkAra karane kA AhvAna karatA hai / Apa isake AhvAna ko suneM aura apanA jIvana saMyama-tyAgamaya banAeM / ApakA jIvana sukha se bhara jaaegaa| 114 mAnavatA musakAe
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51. sukha-duHkha kA AdhAra kauna hai sukha-duHkha kA kartA ? tuma manuSya ho| tumhAre meM jJAna hai| tuma jAnate ho-jo AtA hai, vaha jAtA hai| jo janamatA hai, vaha maratA hai| jo phUlatA hai, vaha murajhAtA hai| yaha zAzvata krama hai| isameM kabhI koI antara nahIM pdd'taa| vyakti na to Ate samaya kucha sAtha lAtA hai aura na hI jAte samaya kucha le jAtA hai| mAtra apane pUrvakRta karma sAtha lekara AtA hai aura jo kucha acchI-burI karanI karatA hai, use sAtha le jAtA hai| basa, yahI vyakti ke sukha-duHkha kA AdhAra hai / pUrva meM usane jo sukRta aura duSkRta kie haiM, unakA phala vaha Aja bhoga rahA thA tathA Aja jo sukRta va duSkRta vaha kara rahA hai, unake AdhAra para Age sukhaduHkha ko prApta kregaa| yaha soca eka nirI bhrAnti hai ki paramAtmA vyakti ko sukhI aura duHkhI banAtA hai| vaha to mAtra draSTA hai, sabako samadRSTi se dekhatA hai / apanA bhAgya-vidhAtA, sukha-duHkha kA kartA vyakti svayaM hI hai, dUsarA koI nahIM / ataH tuma yadi sukhI bananA cAhate ho to duHkha ke mArga ko chor3akara sukha ke mArga para clo| nizcaya hI tuma sukhI bnoge| sabhI ko sukha priya hai tuma dharma aura darzana kI gaharI-gaharI bAteM saMbhavata: nahIM bhI samajha sakate, para itanI bAta to samajha hI sakate ho ki tumhArI taraha hI sabhI logoM ko sukha priya hai| duHkha koI bhI nahIM cAhatA / tumhArI taraha hI saba jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM caahtaa| taba bhalA auroM ko duHkha denA, unheM mAranA kahAM kA nyAya hai| tuma mukha se raho, yaha tumhArA adhikAra ho sakatA hai, para auroM ke sukha meM bAdhaka bananA, auroM ke sukha ko lUTanA kyA tumhArI anadhikRta ceSTA nahIM hai / jaise apane adhikAra chIne jAne se tumheM pIr3A hotI hai, vaise hI kyA dusaroM ko nahIM hogii| kyA tumhArI hI taraha auroM ke prANa nahIM haiN| mAnA baila tumhAre adhIna haiN| tuma unheM khar3e rakhakara nahIM carA sakate / khilAte ho to kAma bhI lete ho| para kAma lene kI koI sImA to honI caahie| dina bhara kAma sukha-duHkha kA AdhAra 115
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ lete hI raho, cAho jitanA bojha lAdate raho, yaha to ucita nahIM / phira pIche se lohe kI Ara aura / para itane para bhI khaira khaaN| Upara DhAI mana ke tuma khuda aura baiTha jAte ho| yaha to krUratA hai, hiMsA hai / aura yaha hiMsA hI duHkha kA hetu hai, duHkha hai / sukhakA hetu sukha kA hetu ahiMsA hai / vyakti kisI ko sukhI banAne kI jimmevArI to nahIM le sakatA, para vaha kisI ke sukha ko na lUTe, kisI ko duHkhI na banAe, yaha to usake vaza kI bAta hai / isI kA nAma ahiMsA hai / dUsare zabdoM meM sabhI prANiyoM ke darda ko apanA sA darda mAnanA ahiMsA hai / loga kahate haiM ki sAMpa-bicchU jaharIle prANI haiM, isalie unheM mArate haiM / maiM pUchanA cAhatA hUM, jahIrAlA kauna nahIM hai ? kyA AdamI kama jaharIlA hai ? vaha jitanA jaharIlA hai, utanA zAyada sAMpa bhI nahIM / sAMpa kaba kATatA hai ? sAmAnyataH jaba vaha daba jAtA hai, use bhaya paidA ho jAtA hai, taba vaha kATatA hai / para AdamI to binA dabe hI, binA bhaya upasthita hue hI aisA kATatA hai, jaisA sAMpa bhI DaMka nahIM lagAtA / kaI bAra to usake kATe kA jahara aneka pIr3hiyoM taka bhI nahIM utaratA / maiM mAnatA hUM ki ahiMsA kI akhaNDa / sampUrNa sAdhanA eka gRhastha ke lie kaThina hai, asaMbhava hai / vaha hiMsA se pUrNatayA virata nahIM ho sakatA / cAhe anacAhe use hiMsA karanI hI par3atI hai / para isakA artha yaha to nahIM ki vaha niSprayojana hiMsA karatA rhe| vaha pUrNa ahiMsaka nahIM bana sakatA to kama-se-kama hatyArA to na bane, krUra aura nRzaMsa to na bane / anAvazyaka hiMsA se to bace, niraparAdha prANI kI hiMsA se to paraheja kare, saMkalpajA hiMsA to na kare / kyA, gRhastha ko apanA jIvana calAne ke lie arthopArjana karanA hotA hai / usake lie AdAna-pradAna evaM kraya-vikraya kI AvazyakatA hotI hai / vikretA munAphA bhI cAhatA hai / vyApArika vyAvasAyika dRSTi se ise anucita nahIM kahA jA sktaa| para munAphA kamAne kA yaha artha to nahIM ki vaha bilakula lobha ke vazIbhUta ho jaae| nakalI vastu ko asalI batA kara bece / bemela milAvaTa karake bece / tuma batAo, kyA ghI meM bejITebala milAnA, dUdha meM pAnI milAkara becanA grAhaka ke sAtha dhokhA nahIM hai ? deza kI janatA ke sAtha anyAya nahIM hai ? gaddArI nahIM hai ? tuma soco, milAvaTI vastu milane se jaisA duHkha tumheM hotA hai, vaisA hI kyA dUsaroM ko nahIM hogA ? isalie mAnavatA musakAe 116
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavatA aura dhArmikatA kA takAjA yahI hai ki tuma apanI naitikatA, prAmANikatA ko kabhI mata gNvaao| satya ko mata bhUlo / satya-sahiMsA ke atirikta aura jIvana hai hI kyaa| aNuvrata Andolana yahI saMdeza jana-jana ko sunAtA hai| hajAroM-hajAroM logoM ne isake saMdeza ko hRdayaMgama kara apane jIvana ko saMvArA hai| tuma isake saMdeza ko AtmasAt kara apane jIvana meM sukha-zAnti kA srota bhaao| sukha-duHkha kA AdhAra
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52. tavesu vA uttama baMbhaceram bhagavAna mahAvIra ke pramukha ziSya gaNadhara gautama ne jijJAsA kI-- 'tavesu kiM uttamam ?'---tapasyA meM uttama kyA hai ? samAdhAna kA Aloka bikherate hue bhagavAna ne kahA-'tavesu vA uttama baMbhaceram / ' ..--tapasyA meM brahmacarya uttama hai| hamAre yahAM anazana, UnodarI, bhikSAcarI, rasa-parityAga, kAyakleza, pratisaMlInatA, prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga ke rUpa meM tapa ke bAraha prakAra batAe gae haiN| spaSTa hai, inameM brahmacarya kA nAma nahIM hai / bhagavAna kaha rahe haiM ki brahmacarya ina bAraha prakAra ke tapoM se bhI uttama tapa hai| hAlAMki brahmacarya meM sardI-garmI nahIM sahanI par3atI, khAnApInA nahIM chor3anA par3atA, tathApi yaha sarvottama tapa mAnA gayA hai| vastutaH yaha antar kI tapasyA hai| isameM antarAtmA ko tapAnA par3atA hai| ___ abrahmacarya yA kAmavAsanA vyakti ko andara-hI-andara duHkha detI hai / vaha Upara se dikhAI nahIM detI, para usakI nIMva gaharI hotI hai / kAmanA eka jvAlA hai| usase manuSya jhulasatA rahatA hai / vilAsI manuSya ke nAnA roga ho jAte haiM / abrahmacarya adharma kA mUla hai| mahAdoSoM kA srota hai| ___ manuSya kI asIma kAmavAsanA ko sasIma karane ke uddezya se vivAha kI paramparA clii| para bahuta sAre loga vivAha ko saMkIrNatA mAnate haiN| ve apane bhoga para kisI prakAra kI sImA nahIM caahte| use sarvathA mukta rakhanA cAhate haiN| maiM mAnatA hUM, ina donoM meM abrahmacarya kA tAratamya ho sakatA hai, parantu brahmacarya donoM hI nahIM haiN| brahmacarya kI paribhASA brahmacarya kA artha hai--mithunavirati / 'mithunavirati brahmacaryam / ' mithuna nAma do kA hai| yaha sAMketika zabda hai| kAmavAsanA kI pUrti ko mithuna kahA jAtA hai| dUsare zabdoM meM saMbhoga kI virati kA nAma brahmacarya hai| 'saMbhogavirati brahmacaryam / ' brahmacarya kI sAdhanA indriya aura mana para niyaMtraNa karane kI sAdhanA hai / yaha sAdhanA mahilAoM aura puruSoM donoM ke lie samAna rUpa se karaNIya hai| para yaha eka tathya hai ki isa sAdhanA meM puruSoM kI tulanA meM mahilAeM adhika saphala huI haiN| 118 - mAnavatA musakAe
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrya eka saMbhoga kI kriyA meM puruSa ke vIrya kA kSaya hotA haiM / zArIrika aura mAnasika zakti hai / manuSya yadi apanI zakti kA saMrakSaNa na kara sake to vaha kyA kara sakatA hai / zakti surakSita ho to hara samaya usakA upayoga ho sakatA hai| bAMdha kA pAnI saMcita aura surakSita hone para vaha samaya para siMcAI ke kAma A sakatA hai / vIrya kI surakSA kA ekamAtra upAya brahmacarya hI hai / apane vikAroM para vijaya pAkara hI vyakti brahmacarya kI sAdhanA kara sakatA hai / vikAroM para vijaya pAne ke lie Atmabala kI jarUrata hotI hai / Atmabala se hIna vyakti isakI sAdhanA nahIM kara sakatA / jarUrI hai vaicArika dRDhatA aura ekaniSThatA AsthA honI vA kaMkhA vA vyakti ke mana brahmacarya ke sAdhaka ko isa sAdhanA meM upasthita hone se pUrva apane saMkalpa ko puSTa banAnA cAhie, apane vicAra ko dRDha karanA cAhie / vicAra kI dRDhatA ke pazcAt usameM aTUTa cAhie / uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai - ' zaMkA vitimicchA vA samupajijjA / ' brahmacarya kA pAlana karate samaya meM bahudhA zaMkA, kAMkSA aura vicikatsA ho jAtI hai / prApta bhoga- sAmagrI ko maiM kyoM choDUM kauna jAnatA hai, Age kucha hai yA nahIM ? jaba saMsAra meM karor3oM vyakti brahmacarya kA pAlana nahIM karate, taba maiM hI kyoM karU ? brahmacarya ke pAlana se kyA lAbha hogA ? jAtA hai / isalie maiMne kahA ki apane vicAra ko majabUta kare / sAdhanA karanI hai / vaha aise praznoM meM burI taraha ulajha brahmacarya kI sAdhanA karane vAlA vyakti pahale vaha dRDha nizcaya kare ki mujhe brahmacarya kI ..... brahmacarya ke sAdhaka ko ekaniSTha honA caahie| bAharI pralobhanoM meM kabhI nahIM phaMsanA cAhie / yaha bhI saMbhava hai ki use isa sAdhanA meM dUsaroM kA samarthana na mile / para isa sthiti meM bhI use apane nizcaya para aTala rahanA caahie| vaha 'na vA labhejjA niuNaM sahAyaM, guNAhiyaM vA guNao samaM vA' isa Agama-vANI ko sadA yAda rakhatA huA akelA hI lakSya kI dizA meM Age baDhatA rahe / jo sAdhaka kevala parApekSI rahatA hai, dUsaroM kA sahayoga khojatA rahatA hai, vaha kisI bhI kArya meM saphala nahIM ho sakatA / brahmacArI ke do prakAra brahmacArI do prakAra ke hote haiM--pUrNa brahmacArI aura svadArasaMtoSI ( svapati - saMtoSI ) / spaSTa hai, ina donoM meM pUrNa brahmacArI bananA jyAdA kaThina hai / para isake samAnAMtara yaha bhI eka tathya hai ki pUrNa tavesu vA uttama baMbhaceram 119
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmacarya kI sAdhanA se jo lAbha prApta hotA hai, vaha svadAra-saMtoSI (svapati-saMtoSI) se nahIM mila sktaa| pUrNa brahmacarya kI sAdhanA se manuSya deva bana jAtA hai| deva kA artha hai--divya aatmaa| jina devoM ke prati jana-janameM AkarSaNa hotA hai, ve to svayaM abrahmacArI hote haiN| unameM aura manuSyoM meM isa viSaya meM koI antara nahIM hotaa| ve to svayaM brahmacArI sAdhaka ke caraNa cUmate haiM / brahmacarya : Agamika nideza AgamoM meM brahmacarya kI sAdhanA ke lie dasa bAtoM kA nideza diyA gayA hai / ve haiM (1) sthaan-sNym| (2) vaannii-sNym| (3) ekaasn-vrjn| (4) dRSTi -sNym| (5) shruti-sNym| (6) smRti-saMyama / (7) khAdya-saMyama / (8) atimAtra bhojana-varjana / (9) vibhUSA-varjana / (10) manojJa zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza ke prati rAga aura __ amanojJa ke prati dveSa na rkhnaa| sthAna-saMyama--brahmacArI ke rahane kA sthAna strI-puruSa se rahita honA caahie| rAta meM jahAM strI rahe, vahAM puruSa na rahe tathA jahAM puruSa rahe, vahAM strI na rhe| jaba ekAMtavAsI bhI yadA-kadA isa sAdhanA meM skhalita ho jAte haiM, taba viparItaliMgI ke saMsarga meM rahakara brahmacarya ko nibhAne vAle virala hI ho sakate haiN| Aja kaoNlejoM meM chAtra-chAtrAoM ke sAtha-sAtha paDhane se jo vikRtiyAM A rahI haiM, unase kauna aparicita hai| isalie brahmacArI puruSa ko strI-saMsarga evaM brahmacAriNI strI ko puruSa-saMsarga se salakSya bacanA caahie| vANI-saMyama-brahmacarya kI sAdhanA ke lie vANI-saMyama atyanta mahatvapUrNa hai| strI aura puruSa paraspara kAma-kathA kareM aura mana vikRta na ho, yaha kama saMbhava lagatA hai / strI aura puruSa hI kyoM, yuvaka sAthI athavA yuvatiyAM paraspara bhI kAma-kathA kareM to mAnasika vikRti paidA hone kI pUrI saMbhAvanA rahatI hai / isalie brahmacarya ke sAdhaka ko vANI-saMyama kA salakSya abhyAsa karanA cAhie / 120 mAnavatA musakAe
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAsana-varjana-sAdhaka strI ke sAtha ekAsana para na baiThe / yadi vaha sAdhikA hai to puruSa ke sAtha ekAsana para baiThane kA paraheja kare / jisa prakAra Aga ke pAsa makkhana pighala jAtA hai, usI prakAra viparItaliMgI ke sAtha ekAsana para baiThane se brahmacarya ko khatarA paidA hone kI prabala saMbhAvanA bana jAtI hai| hamAre zarIra se pratikSaNa pudgaloM kA vikIrNa hotA rahatA hai| ye pudgala hamAre mana ko bhI prabhAvita karane kI kSamatA rakhate haiM / viparItaliMgI ke zarIra se vikIrNa hone vAle pudgala sAdhaka ke mana ko prabhAvita kara usake brahmacarya ke lie khatarA na baneM, isa dRSTi se usake sAtha ekAsana para baiThane kA niSedha kiyA gayA hai| dRSTi-saMyama brahmacarya kA sAdhaka apanI dRSTi kA saMyama rakhe, yaha nitAMta apekSita hai| vikAra kI dRSTi se vaha kisI ko na dekhe / dRSTi dUrabIna hotI hai / vikArI apane priya ko dUra se dekha letA hai| jo sAdhaka dRSTi-saMyama nahIM rakha pAtA, usakA brahmacarya kabhI bhI khaMDita ho sakatA hai| kisI vyakti ne motiyAbiMda kA oNparezana krvaayaa| DAkTara ne kucha dinoM taka paDhane evaM adhika dekhane kA niSedha kiyA, jisase ki AMkha ko jora na pdd'e| para rogI saMdehazIla mAnasa kA thaa| usane DAkTara ke nideza/parAmarza para dhyAna nahIM diyaa| usake mana meM vikalpa uThA- kyA merI AMkha ThIka ho gaI hai ? saMdeha ko miTAne ke lie usane jyeSTha mAsa ke madhyAhna ke sUrya ke sAmane dekhA / pariNAma spaSTa thaa| AMkhoM kI rozanI calI gii| vikAradRSTi sAdhaka ke lie isI taraha ghAtaka hai| isalie brahmacArI viparItaliMgI ko vikAra-dRSTi se na dekhe / zruti-saMyama-dRSTi-saMyama kI taraha hI sAdhaka ke lie zruti-saMyama bhI atyanta mahattvapUrNa hai / kAnoM se satkathA, upadeza Adi sunA jAtA hai to azlIla zabda bhI / brahmacArI azlIla zabdoM ko na sune / loga jaba sinemA Adi meM azlIla zabda sunate haiM to unake mana meM vikAra paidA hone lagatA hai| isalie sAdhaka ke samakSa jaba-kabhI azlIla gIta yA zabda kAna meM par3ane kA prasaMga upasthita ho jAe to vaha usase salakSya bacane kA prayAsa kre| ___ azlIla sAhitya kA paThana bhI vikAra paidA karane meM bahuta bar3A nimitta bana sakatA hai / zruti se bhI sAhitya kA asara gaharA aura sthAyI hotA hai| Aja ke yuvaka-yuvatiyoM meM azlIla sAhitya ko par3hane kI pravRtti bahuta bar3ha rahI hai / isake mAdhyama se ve apanI kAmavAsanA ko zAMta karane kA prayAsa karate haiN| para ve yaha nahIM samajhate ki yaha to Aga meM ghI sIMcane ke samAna hai| ghI sIMcane se Aga bujhane kI apekSA adhika teja hotI hai| azlIla sAhitya paDhane se bhI kAmavAsanA zAMta hone ke sthAna para aura adhika prabala ho jAtI hai / sAra-saMkSepa yaha ki azlIla sAhitya kA paDhanA tavesu vA uttama baMbhaceram 121
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmacarya ke lie atyanta ghAtaka hai / sAdhaka ko to isase salakSya bacanA hI cAhie, jana-sAmAnya ke lie bhI isakA paraheja Avazyaka hai| ___ smRti-saMyama-brahmacarya kI sAdhanA ke lie yaha nitAMta Avazyaka hai ki sAdhaka pUrvakAla meM sevana kie gae kAma-bhoga kA smaraNa na kare / kabhIkabhI to sAkSAt sambandha se bhI smRti adhika hAnikAraka ho jAtI hai| cAra mitra arthopArjana ke lie kisI dUrastha nagara meM jA rahe the| vizrAma ke lie ve eka mArgavartI grAma meM eka buDhiyA brAhmaNI ke ghara meM Thahare / buDhiyA ne satkArapUrvaka unheM bhojana karavAyA / prakRti se vaha bahuta bhadra thii| use una yAtriyoM se sneha ho gyaa| usake mana meM ciMtana AyA-ye subaha uThakara laMbI yAtrA ke lie prasthAna kareMge / aisI sthiti meM mere ghara se bhUkhe peTa jAeM, yaha mere lie acchA nahIM hai / bhojana to itanA jaldI bana nahIM sakatA, para kama-se-kama chAcha to pilA dUM / isa ciMtana ke AdhAra para usane subaha jaldI uThakara bilaunA kiyA aura chAcha bnaaii| bar3I AtmIyatA se cAroM yAtriyoM ko chAcha pilAkara vidA kiyaa| unake jAne ke pazcAt sUryodaya hone para usane dekhA----aMdhere ke kAraNa chAcha ke sAtha eka sAMpa kA bhI maMthana ho gayA hai| usake mana meM bar3I ciMtA huI- maiMne jo chAcha pilAI, vaha viSamizrita thI / merI thor3I-sI asAvadhAnI ke kAraNa ve becAre mauta ke muMha meM pahuMca gae hoMge / hA! bahuta bar3A anartha ho gayA. isa ciMtA aura anutApa meM usane do-tIna dina taka pUrA bhojana bhI nahIM kiyaa| idhara yAtrI chAcha ke viSamizrita hone kI bAta se sarvathA anabhijJa the| una para usakA koI asara nahIM huaa| ve sakuzala apane gaMtavya para pahuMca ge| do varSa pazcAt vApasa ghara Ate samaya mArga meM vizrAma ke lie usI gAMva meM usI buDhiyA brAhmaNI ke ghara para phuNce| buDhiyA ne unakA hArdika svAgata kiyaa| para vaha unheM pahacAna nahIM skii| yAtriyoM ne bhojana karavAne evaM chAcha pilAne kI bAta kahI to use smaraNa ho AyA aura taba unheM pahacanAne meM tanika bhI kaThinAI nahIM huii| vaha atyanta prasanna hotI huI bolI--'bahuta acchA huA, tuma sakuzala vApasa A ge|' yAtriyoM ne usake kathana ke rahasya ko jAnanA caahaa| vaha unake atyadhika Agraha ke samakSa bAta ko chupA kara nahIM rakha skii| sArA yathArtha prakaTa kara diyaa| cAroM yAtriyoM ne sunA aura vismaya meM DUbate hue bole-'acchA, usa chAcha meM jahara thA !' aura itanA kahane ke sAtha-sAtha hI jahara zarIra para prabhAvI ho gyaa| ve tatkAla vahIM Dhera ho ge| Apa dekheM, viSamizrita chAcha pIne se jinakI mauta nahIM huI, ve hI usakI smRti-mAtra se kAla-kavalita ho ge| isa ghaTanA ke pariprekSya meM 122 mAnavatA musakAe
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama brahmacArI ke lie bhukta bhogoM ke smaraNa ke niSedha kA mUlyAMkana kara sakate haiN| ___gariSTha bhojana kA varjana-brahmacArI sAdhaka bhojana kA pUrNa viveka rakhe / bhojana kA brahmacarya kI sAdhanA ke sAtha bahuta gaharA sambandha hai| isalie zAstroM meM khAdya-saMyama para atyadhika bala diyA gayA hai| dazavakAlika sUtra meM gariSTha bhojana ko tAlapuTa viSa kI taraha ghAtaka batAyA gayA hai vibhUsA itthisaMsaggI, paNIyarasabhoyaNaM / narassattagavesissa, visaM tAlauDaM jahA // eka saMskRta kavi ne kahA hai vizvAmitraparAzaraprabhRtayo vAtAmbuparNAzanAste'pi strImukhapaMkajaM sulalitaM dRSTavamohaM gtaaH| AhAraM saghRtaM payodhiyutaM ye bhuMjate mAnavAH, teSAmindriyanigrahaH kathamaho daMbha samAlokhyatAm // ---vAyu aura pattoM kA AhAra karanevAle vizvAmitra, parAzara jaise ugra tapasvI bhI strImukha ke sauMdarya para mohagrasta/mugdha ho gae, taba ghI, dUdha, dahI se yukta bhojana karanevAle manuSya indriya-nigraha kI bAta kareM, yaha kaisA vaise yaha eka sAmAnya bAta hai| apavAda kI bAta hama chodd'eN| vaha kahIM bhI saMbhAvita hai| isalie apavAdasvarUpa kahIM-kahIM rUkSa bhojana bhI sAdhanA ke lie viSa ho sakatA hai, vikAra-vAsanA kA kAraNa bana sakatA hai| Apa dekheM, kabUtara kaMkara khAtA hai, rukSabhojI hai, tathApi usameM vAsanA prabala hotI hai| isake viparIta hAthI aura sUara jaise pazuoM ke mAMsa kA bhakSaNa karane vAle siMha ke lie varSa meM mAtra eka bAra bhoga karane kI bAta kahI jAtI hai siMho balI dviradasUkaramAMsabhojI, saMvatsareNa ratimeti kilakavAram / pArApataH kharazilAkaNabhojano'pi, kAmI bhavatyanudinaM vada ! kotra hetuH|| isalie Apa isa bAta ko samajhe ki sarvatra eka hI siddhAMta lAgU nahIM hotA / eka sAmAnya niyama hotA hai| lekina usameM kahIM-kahIM apavAda bhI ho sakatA hai| Apa dekheM, uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai duddhadahIvigaio, AhArei abhikkhaNaM / arae ya tavokamme, pAvasamaNi tti vuccai // -jo sAdhaka dUdha, dahI, ghI Adi vigaya kA bAra-bAra upabhoga tavesu vA uttama baMbhaceram 123
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai, tapasyA meM ramaNa nahIM karatA, vaha pApI zramaNa hai| para maiM pUchanA cAhatA hUM, jo sAdhaka mAsa-mAsa kI tapasyA kA pAraNa karatA hai, usake dUdha, dahI Adi kyA nukasAna kreNge| isalie ekAMta rUpa meM praNItarasa bhojana ko viSa kaise kahA jA sakatA hai / yaha ThIka hai ki sAmAnyata: sAdhaka ko gariSTha bhojana se bacanA cAhie, kyoMki isakA manovRttiyoM para burA asara par3atA hai / gariSTha bhojana kI taraha hI sAdhaka ke lie tAmasika bhojana kA bhI niSedha hai| adhika khaTTA, caTapaTA aura tIkSNa bhojana sAdhanA meM bAdhaka hai| sAdhaka ke sAmane yaha bAta bahuta spaSTa rahanI cAhie ki usake bhojana karane kA uddezya svAda lenA nahIM hai| vaha to mAtra zarIra-nirvAha ke lie bhojana karatA hai, jisase ki vaha sAdhanA meM sahayogI banA rhe| zAstroM meM sAdhaka ke bhojana ko 'vaNa vibheSaNa' kI upamA se upamita kiyA gayA hai / vraNa para auSadha kA lepa kiyA jAtA hai| usakA uddezya pIr3A ko miTAnA hotA hai, aura kucha bhI nhiiN| isI prakAra sAdhaka ke bhojana karane kA uddezya kSudhA kI pIr3A miTAnA honA cAhie, svAda-lolupatA nhiiN| atimAtra bhojana-varjana-isI krama meM sAdhaka ko atimAtra bhojana se bhI bacanA caahie| brahmacarya kI sAdhanA ke lie yaha atyanta mahattvapUrNa hai / hama jAnate haiM ki bhUkha laganA zarIra kA dharma hai| use miTAne ke lie AhAra Avazyaka hai| para ati AhAra ucita nahIM hai| Ayurveda ke AcArya kahate haiM ki vyakti ko peTa kA AdhA bhAga bhojana karanA caahie| zeSa AdhA bhAga pAnI aura vAyu ke lie khAlI chor3anA caahie| isase yaha bAta bahuta spaSTa hai ki atibhojana na kevala brahmacarya kI sAdhanA kI dRSTi se hI varjanIya hai, apitu zArIrika svAsthya kI dRSTi se bhI usase bacanA atyanta Avazyaka hai| AcArya bhikSu ne bhI ati bhojana para gaharA prahAra kiyA hai / atibhojana karane vAle vyakti kI kaisI sthiti banatI hai, isakA unhoMne bahuta hI suMdara citraNa kiyA hai| apharA, DakAra, adhovAyu kI dUSitatA, badahajamI, maMdAgni, vamana, AMtoM kI sUjana Adi zArIrika stara para hone vAle usake duSpariNAma haiN| svAdhyAya, dhyAna Adi meM mana na laganA, brahmacarya meM zaMkA paidA ho jAnA Adi usake AdhyAtmika stara para duSpariNAma haiM / vyakti svAda-lolupatAvaza ati AhAra kara letA hai, para usakA pariNAma kabhI bhI acchA nahIM AtA / anna ke abhAva meM koI mara jAe, yaha vivazatA kI sthiti hai / para adhika khAkara mare, yaha mUrkhatA hai, prathama koTi kI mUrkhatA 124 mAnavatA musakAe
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUchA jA sakatA hai, ati AhAra kI paribhASA kyA hai ? zAstroM meM puruSa ke bhojana kA parimANa battIsa grAsa mAnA gayA hai| battIsa grAsa se adhika khAnA usake lie ati AhAra kI koTi meM AtA hai| isI prakAra mahilA ke AhAra kA parimANa aTThAisa grAsa hai| isase adhika AhAra grahaNa karanA usake lie ati AhAra hai|| havA prANiyoM ke lie eka Avazyaka tatva hai| usake binA prANI jI bhI nahIM sakatA / lekina usakA atibhAva to bhArabhUta hI hai| yahI bAta AhAra kI bhI hai / usake abhAva meM prANI eka avadhi ke pazcAt jIvita bhI nahIM raha sktaa| para ati AhAra zarIra evaM sAdhanA donoM dRSTiyoM se hI ghAtaka hai| isIlie brahmacarya kI sAdhanA ke lie isakA varjana kiyA gayA hai| vibhUSA-varjana - brahmacArI sAdhaka ke lie yaha atyaMta Avazyaka hai ki vaha na to svayaM zRMgAra kare aura na hI zRMgAra kI huI strI ko nihAre / yaha eka prakaTa sacAI hai ki zRMgAra vilAsa kA sAdhana hai| Aja kA janamAnasa zRMgArapriya hai| use apane prAkRtika sahaja saundarya se santuSTi nahIM hai| isalie kRtrima zRMgAra/prasAdhana-sAmagrI se apane saundarya ko baDhAnA cAhatA hai| Ae dina zRMgAra se sambandhita pratiyogitAeM Ayojita hotI rahatI haiN| striyoM meM sahaja saundarya hotA hai| phira bhI jAne kyoM unakA AkarSaNa kRtrima prasAdhanoM ke prati adhika rahatA hai| maiM mAnatA hai, apaneApako jyAdA suMdara pradarzita karane kI unakI manovRtti unake svayaM ke lie aneka bAra khatarA bana jAtI hai| yadi ve kRtrima saundarya se muMha mor3a apane Atmabala ko jagA leM, Atma-saundarya ko nikhAra leM to unheM parApekSI hone kI AvazyakatA hI nahIM hogii| ve svayaM hI apane zIla/satItva kI surakSA karane meM pUrNa sakSama ho jaaeNgii| itihAsa meM aneka aisI satiyoM ke nAma svarNAkSaroM meM aMkita haiM, jinhoMne haMsate-haMsate apane prANoM kA balidAna kara diyA, para zIla para tanika bhI AMca nahIM Ane dI, satItvako khaMDita nahIM hone diyaa| aisI nAriyoM ko kyA Apa abalA kaheMge ? merI daSTi meM ve abalA to haiM hI nahIM, kisI bhI sabala-se-sabala puruSa kI tulanA meM kama nahIM haiN| isalie mahilAoM se maiM vizeSa balapUrvaka kahanA cAhatA hUM ki ve zRMgAra/vibhUSA ke dvArA svayaM ko suMdara pradarzita karane kI manovRtti kA parityAga kara apane Antarika sauMdarya ko pahacAneM aura use nikhaareN| brahmacarya kI sAdhanA ke lie to yaha upayogI hI nahIM, atyaMta Avazyaka bhI hai| ye nava bAteM 'zIla kI nava bAr3a' ke rUpa meM prasiddha haiN| khetI kI tavesu vA uttama baMbhaceram
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ surakSA kI dRSTi se jisa prakAra kaMTIlI bAr3a kA upayoga aura mahattva hai, usI prakAra brahmacarya kI surakSA kI dRSTi se ina bAr3oM kA upayoga aura mahattva asaMdigdha hai| ina bAtoM ke prati sajaga rahanevAlA sAdhaka brahmacarya kI sAdhanA kI dRSTi se atyaMta surakSita ho jAtA hai| para yaha surakSA kI bAta yahIM samApta nahIM hotI hai| ise aura sudRDha banAne ke lie eka parakoTe ke rUpa meM dasavIM bAta aura kahI gaI hai| brahmacArI sAdhaka manojJa zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza ke prati rAga bhAva na laae| isI prakAra amanojJa zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza ke prati dveSa bhAva na lAe / isa rAga-dveSa me bacanA usakI sAdhanA ko sahaja banAne meM atyaMta yogabhUta banatA hai| ____ 'brahmacaryeNa tapasA devA mRtyumupAnata'--brahmacarya ke bala se devoM ne mauta ko jiitaa| vastutaH Atmazakti kA vikAsa hone para ajarAmara pada-- mokSa kI prApti hotI hai| usake bAda mauta kA muMha kabhI nahIM dekhanA pdd'taa| para mujhe yaha kahane meM koI kaThinAI nahIM ki Aja brahmacarya kI alaukika zakti kA jana-jIvana meM atyaMta hrAsa huA hai| abrahmacarya ke duSpariNAma pandraha-solaha varSa kI umra ke pazcAt kAphI lar3ake-lar3akiyAM brahmacArI nahIM rahanA caahte| kaI-kaI to isase pahale hI galata rAste cale jAte haiN| Apa dekheM, kahAM to pacIsa varSa taka brahmacArI rahane kI bAta aura kahAM yaha sthiti / maiM mAnatA hUM, abrahmacarya ke isa bar3hate prabhAva kA mukhya kAraNa vAtAvaraNa kI asvasthatA hai| Aja kA vAtAvaraNa brahmacarya kI dRSTi se itanA pratikUla aura dUSita ho gayA hai ki sAmAnya vyakti kA usase aprabhAvita rahanA kaThina hai / isake duSpariNAma hamAre sAmane bahuta spaSTa haiN| jahAM cAra Azrama yAnI sau varSa taka jIne kI kalpanA kI gaI thI. vahAM vyakti dusaretIsare Azrama taka Ate-Ate samApta ho jAtA hai| saMjIvanI zakti naSTa hone ke pazcAt vaha jIe bhI to kaise / / ___ isakA dUsarA duSpariNAma kramaza: kSINa hotI huI smaraNa-zakti ke rUpa meM sAmane AyA hai| kabhI Agama, veda aura piTaka kI vizAla jJAnarAzi bhI kaMThastha ke AdhAra para saikar3oM varSoM taka surakSita rhii| para aba to sthiti yaha banI hai ki Aja sunA pravacana do dina bAda bhI yAda rahanA kaThina Apa isa bAta ko nizcita rUpa se samajhe ki yadi manuSya ko sukhapUrvaka jInA hai to use brahmacarya kI zakti ko surakSita rakhanA hogaa| yadyapi 126 mAnavatA musakAe
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM mAnatA hUM, brahmacarya apane-ApameM eka kaThina tapa hai| eka gIta meM maiMne kahA hai---- brahmacarya ko kAma karAro, samajha-viveka-pUrva svIkAro, svIkAro to pAra utaaro|| 0 apanI vRttyAM sAthe lar3aNo, bAthe matta mataMga pkdd'nno| caDhaNo khar3aga-dhAra parabAro // brahmacarya // 0 dasa parakoTAM rI pata lAMghI, kuNa-kuNa bhraSTa huyA vrata bhaaNgii| araNaka, nandI, Ardra kumAro // brahmacarya // 0 bar3A-bar3A vratadhArI jogI, kAmI kuTila bhayaMkara bhogii| 'nahiM aputra gati' milagyo shAro // brahmacarya // brahmacarya kI sAdhanA meM sAdhaka ko apanI vattiyoM ke sAtha yuddha karanA par3atA hai| yaha sAdhanA madonmatta hAthI ko apanI bhujAoM meM bharane ke samAna hai, naMgI talavAra para calane ke tulya hai| isa sAdhanA meM ve hI sAdhaka saphala ho pAte haiM, jo sthAna-saMyama, vANI-saMyama Adi dasa bAtoM kA barAbara dhyAna rkheN| jo inake prati upekSA baratate hai, inakA atikramaNa karate haiM, ve kisI bhI kSaNa apanI sAdhanA se cyuta ho sakate haiN| araNakakumAra, nandIsena, Ardra kumAra jaise aneka nAma isa kathana kI puSTi meM batAe jA sakate haiN| vastutaH sAdhaka kA mana jaba kamajora ho jAtA hai, taba phira usakA brahmacarya kI sAdhanA meM upasthita rahanA kaThina ho jAtA hai| bhale hI vaha kitanA hI ugra tapasvI kyoM na ho / bahudhA to aisI sthiti meM vaha koI bahAnA banAkara apanI brahmacarya kI sAdhanA ko khaNDita kara detA hai| kahA jAtA hai ki aTTAsI hajAra tApasa gRhavAsI ho ge| unhoMne kaI varSoM taka jaMgala meM khar3ekhar3e tapasyA kii| isa avadhi meM beleM unake zarIra para chA giiN| pakSiyoM ne vRkSa samajhakara ghoMsale banA lie / aise tapasviyoM ne kisI se muna liyA--- 'aputrasya gati sti, svagoM naivaca naivaca / ' bama, tatkAla tapasvI jIvana chor3akara gRhavAsI bana ge| maiM samajhatA hUM, 'aputra kI gati nahIM hotI' yaha to mAtra eka vahAnA thA / mulata: to sAdhanA se unakA vizvAsa Dola cukA thaa| unake mana meM zithilatA A gaI thii| aisI sthiti meM 'aputrasya gati sti, .......' kI bAta kA nimitta mila gayA aura apanI kamajorI para AvaraNa DAlate hue ve gRhastha bana gae / bandhuo ! Apa hI batAeM, 'aputrasya gati sti, tavesu vA uttama baMbhaceram 127
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI bAta meM kitanI AdhyAtmikatA hai ? eka naiSThika brahmacArI hai aura dUsarA cAra-pAMca putra-putriyoM ko janma dekara brahmacArI banatA hai / ina donoM meM zreSTha kauna hai ? spaSTa hai, donoM meM naiSThika brahmacArI hI zreSTha hai / rUpaka kI bhASA meM naiSThika brahmacArI eka sahaja sApha-sutharA kapar3A hai, jabaki bAda meM brahmacArI bananevAlA kIcar3a se lipaTA aura sAbuna se sApha hai / aisI sthiti meM donoM ko eka jaisA nahIM mAnA jA sakatA / apekSA hai, brahmacarya kI sAdhanA kA mUlya / lAbha samajheM aura yathAzakti hara vyakti usakI sAdhanA meM upasthita ho / 126 vyApaka rUpa meM loga mAnavatA musakAe
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53. kauna hotA hai garIba ? aparigraha banAma garIbI ___ maiM bahudhA logoM ke muMha se isa Azaya kI bAta sunatA hUM ki aparigraha kA siddhAMta deza ko garIba banAtA hai| mujhe yaha bAta tathyaparaka pratIta nahIM hotI / aparigraha kA artha yaha nahIM ki vyakti garIba bana jaae| usakA sahI artha hai-dhana ke prati amUrchA, artha-saMgraha ke prati anAkarSaNa / vastutaH dhana kA na honA garIbI nahIM hai, apitu dhana ke prati mUrchA, dhana-saMgraha ke prati AkarSaNa kA bhAva garIbI hai| isalie dhana ke abhAva meM vyakti garIba nahIM hotA, apitu garIba vaha hai, jo dhana ke lie hAya-hAya kre| sabase bar3A garIba vaha hai, jo karor3oM-araboM kA dhana hone ke uparAMta bhI paise-paise ke lie betahAzA daur3atA rahe, jIvana kI zAMti dAMva para lagA de| amAvasyA kI aMdherI rAta / meghamAlAoM ke ghane AvaraNa se AvRta AkAza / mUsalAdhAra varSA / AkAza-pAtAla ko eka kara dene vAlI bhayaMkara garjana / sIne ko bhedakara nikala jAne vAlI vaha ThaMDI havA / kar3akar3AhaTa ke sAtha AkAza meM bijalI kauMdhI aura kSaNa bhara ke lie cAroM ora prakAzahI-prakAza chitara gyaa| mahArAnI celanA usa samaya apane mahala meM jharokhe ke sAmane hI baiThI thii| usa prakAza meM usane dekhA-isa bhayaMkara mausama meM eka vyakti sAmane nadI kI dhArA meM bahatI lakar3iyoM ko ikaTThA karane meM juTA hai / dekhakara rAnI ke mana meM saMvedanA ubharI-oha ! kitanA garIba aura duHkhI vyakti hai / anyathA isa bhayAvaha mausama meM nadI meM utaranA to bahuta dUra, aisA karane kI soca bhI nahIM sktaa| vaha unhIM pairoM mahArAja zreNika ke kakSa meM gaI aura sArI sthiti se avagata karAyA / rAjA ne rAnI kA prativAda karate hue kahA--'kyA tuma abhI nIMda se uTha kara AI ho? sapane kI bAta kara rahI ho ? mere rAjya meM aisA garIba vyakti ho nahIM sakatA, jise itanA kaThina zrama karanA pdd'e|' rAnI ne kahA-'sapane meM nahIM, maiMne khulI AMkhoM se abhI-abhI dekhA rAjA ke lie aba avizvAsa kA koI kAraNa nahIM thaa| usane kauna hotA hai garIba ? 129
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAnI ko Azvasta karate hue kahA-'ThIka hai, maiM sArI sthiti kA patA lagavAtA huuN|' rAnI apane kakSa meM lauTa gii| rAjA kA mana kar3avAhaTa se bhara gayA ---merA yaha vipula aizvarya vyartha hai / maiM mahaloM meM baiThakara Ananda karUM aura merI prajA isa taraha duHkha bhoge / dhikkAra hai mere isa vilAsa ko ! rAjA ne Adeza dekara usa vyakti ko apane pAsa bulvaayaa| phaTe hAla vaha rAjA ke sammukha upasthita huaa| rAjA ne pUchA--'bhAI! rAtri ke samaya isa bhayaMkara mausama meM tuma itanA kaThina zrama kyoM kara rahe ho ? Akhira tumhArI aisI kyA majabUrI hai ?' usane uttara diyA---'mahArAja ! maiM eka atyanta du:khI prANI huuN| mujhe bailoM kI eka jor3I caahie| para kaThora zrama karane ke bAvajUda bhI aba taka mere pAsa eka baila hI hai| jor3I nhiiN| jor3I banAne ke lie hI maiM dina-rAta zrama karatA huuN|' ____ 'basa, itanI-sI bAta hai / maiM abhI tumhAre duHkha ko dUra kara detA hUM, samasyA ko hala kara detA huuN|' --rAjA ne use Azvasta karate hue kahA / usI samaya rAjA ne maMtrI ko bulAyA aura nideza diyA ki ise isakI mana-pasanda kA eka baila dilA do| prAtaH vaha upasthita huaa| rAjA ke nidezAnusAra maMtrI ne use eka baila dilAyA / para use vaha pasanda nahIM AyA / dUsarA dikhAyA / para use bhI usane nApasanda kara diyaa| tIsarA, cauthA, pAMcavAM........."saba nApasanda kara die / taba maMtrI ne kahA--'tuma svayaM hI vRSabhazAlA se apanI manapasanda kA baila cuna lo|' rAjakIya vRSabhazAlA meM bailoM kI kyA kamI thii| eka-se-eka acche baila the / para kaisA Azcarya ! use koI bhI baila pasanda nahIM aayaa| bAta puna: rAjA ke pAsa phuNcii| rAjA ne usa vyakti ko bulAkara kahA-'aisA karo ki tuma apanA baila yahAM le Ao aura usase milAkara jor3I kA baila le jaao|' 'nA-nA, merA baila yahAM nahIM A sktaa|'-vh ekadama bolaa| rAjA ne mana-hI-mana kahA- lagatA hai, isa bAta meM koI gaharA rAja hai / mujhe isa rAja ko jAnanA caahie| ataH usase kahA-'tumhArA baila yahAM nahIM A sakatA to hamAre AdamiyoM ko ghara le jAkara dikhA do| phira tumhArI vyavasthA ho jaaegii|' 'nahIM-nahIM, Apake AdamiyoM ko maiM apanA baila nahIM dikhA sktaa|' -aisA kahakara usane rahasya ko aura adhika gaharA diyA / / rAjA ne sotsuka pUchA-'phira kauna dekha sakatA hai ?' mAnavatA musakAe
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha atyanta vinamratApUrvaka bolA-'mahArAja ! Apa pdhaareN|' rAjA kisI ke ghara baila dekhane kyoM jaae| para rAjA ne cUMki prathama to use duHkha dUra karane kA AzvAsana de diyA thA, phira mana bhI kautuhala se bharA thA, isalie usake ghara jAnA svIkAra kara liyaa| rAjA usake ghara phuNcaa| usane apanA ahobhAgya mAnate hue svAgata kiyA / rAjA ne pUchA-'baila kahAM hai ?' vaha bolA-'prabho ! makAna ke andara / ' rAjA kA kautUhala aura adhika gaharA gyaa| usane usI bhAvadhArA meM kahA--'kyA baila bhI kahIM koI makAna ke andara rahatA hai !' vaha bolA-'mahArAja ! merA baila to andara hI rahatA hai| kabhI bAhara nikalatA hI nhiiN|' ___ rAjA bhavana ke bhItarI bhAga meM phuNcaa| bhavana kAphI bar3A thaa| vaha vyakti rAjA kA patha-darzana karatA huA Age-Age cala rahA thaa| calatecalate jaba vaha sopAna-mArga ke pAsa pahuMcA to rAjA ne punaH prazna kiyA'baila kahAM hai ?' sopAna para caDhatA huA vaha bolA--'Upara / ' baila ke Upara hone kI bAta suna rAjA kA vismaya va kautUhala gaharA se aura gaharA ho gyaa| sopAna-mArga pAra kara rAjA UparI maMjila para phuNcaa| sopAna ke ThIka sAmane eka kakSa thaa| usake dvAra para paradA thA / kakSa ke pAsa pahuMcakara jaise hI usa vyakti ne vaha paradA haTAyA, rAjA visphAritanayana raha gyaa| pUrA kakSa ratnoM kI jyoti se jagamagA rahA thaa| aisA dRzya to usake apane mahaloM meM bhI nahIM thA / usake lie yaha eka pahelI thii| usane usI bhAvamudrA meM pUchA-'are ! kyA baila yahAM rahatA hai ?' vaha bolA-'hAM, mahArAja ! merA baila yahIM rahatA hai| Apa andara pdhaareN|' rAjA ne kakSa meM praveza kiyA aura usake paira sahasA ThiThaka-se gae / vaha TakaTakI lagAkara dekhatA hI raha gayA / kakSa ke eka kone meM eka baila khar3A thA / kaisA baila ? bahumUlya hIroM, pannoM, motI, mANika, nIlama, pukharAja ....... se jar3A huA baila / adbhuta razmiyAM usase vikIrNa ho rahI thiiN| rAjA ke vismaya kA koI pAra nahIM rhaa| itanA dhana to usake vizAla khajAne meM bhI nahIM thA / usa vyakti kI sthiti para use tarasa AI-itanA dhana aura aisI dazA ! prakaTa meM usase bolA-'tumhAre pAsa itanA dhana hai, phira kaisI samasyA ? kaisA duHkha ? .... ...' vaha bolA--'samasyA aura du:kha yahI ki abhI taka maiM yaha eka baila kauna hotA hai garIba ?
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI banA pAyA huuN| isakI jor3I nahIM banA paayaa| jaba taka jor3I nahIM banegI, mujhe caina nahIM par3egA / isIlie maiM rAta-dina zrama karatA hUM / ' rAjA ne mana-hI-mana kahA - AkAza ko bAhoM meM bharA jA sake to isakI icchA pUrI ho / aura vaha jIvana kA eka nayA anubhava prApta kara apane mahaloM kI ora prasthita ho gayA / bandhuo ! aba Apa soceM, garIba kauna hai ? parigrahI yA aparigrahI ? jJAnI puruSa to yahI kahate haiM ki garIba vaha nahIM, jise bharapeTa roTI na mile, balki sahI artha meM garIba to vaha hai, jise karor3oM kI pUMjI hone ke uparAMta bhI sukha se roTI khAne kI phurasata nahIM hai / AMkhoM dekhI bAta bhI batAUM / karor3apati seTha the / Adhunika sukhasuvidhAoM ke sabhI sAdhanoM se sampanna the / para isake uparAMta bhI unheM rAta ko sukha se nIMda nahIM, dina meM sukha se khAnA nahIM, eka minaTa caina nahIM / eka dina kyA dekhatA hUM - ve bhojana kara rahe haiM / tabhI TelIphona kI ghaMTI bajatI hai / basa, unake muMha kA kavala muMha meM aura hAtha kA hAtha meM / khAnA chor3akara unako TelIphona sunane ke lie jAnA par3atA hai| yaha dRzya dekhakara mere mana meM vicAra AyA - hAya ! yaha kyA jIvana hai / bandhuo ! aisI dayanIya jindagI jIne vAloM ke prati mana meM karuNA AtI hai / becAre sukha se khA-pI nahIM sakate / ArAma to unakI nasIba meM hai hI kahAM / sote haiM to phona unake kAna ke pAsa hI rahatA hai / mAno koI santarI lagA ho| na jAne rAta meM kitanI bAra unheM uThanA par3atA hai | rAta ko jaba ve aparAdhI ke pIche cauMka- cauMka kara isa pariprekSya meM garIba aura amIra kI paribhASA ko bahuta acchI taraha se samajhA jA sakatA hai| agara paisA pAsa na honA hI garIbI hai to kyA sabase bar3e garIba hama nahIM hoMge / bhale Apa saba lakhapati - karor3apati nahIM haiM, phira bhI Apake pAsa kucha-na-kucha to hai hI / para hamAre pAsa to kucha bhI nahIM hai / bilakula kucha nahIM / cAra aMgula jamIna nahIM, cAra paise kI pUMjI taka nahIM / aura to kyA, Aja khAyA hai, para kala milegA yA nahIM, isakI bhI koI nizcitatA nahIM / aura milegA to kyA milegA, kahAM milegA, kaba milegA, isakA koI patA nahIM / isa sthiti ke uparAMta bhI kala ke lie koI saMgraha nahIM / milegA to ThIka, anyathA sahaja isa AkiMcanya ke vAvajUda bhI hama garIba nahIM haiM, apitu saMpanna haiM / Apa pUcheMge, Apake pAsa phira kauna-sA dhana hai ? hamAre pAsa dhana hai aparigraha kA, saMtoSa kaa| aura isa saMpannatA ke samakSa saMsAra kA bar3e se bar3A pUMjIpati apane ko baunA pAtA hai / isalie maiMne kahA, akiMcana hone ke uparAMta bhI hama garIba nahIM haiM / tapasyA ho jAegI / para bilakula garIba nahIM haiM, 132 mAnavatA musakAe
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigrahI akarmaNya hotA hai ? loga kahate haiM--aparigrahI akarmaNya bana jAtA hai, niSkriya bana jAtA hai / para vAstavikatA isake ThIka viparIta hai| akarmaNyatA/niSkriyatA/ niThullApana to vahAM panapatA hai, jahAM artha-saMgraha hai, parigraha hai / jahAM aparigraha hai, artha kA asaMgraha hai, vahAM to zrama kI pratiSThA hogii| aparigrahI vyakti svAvalaMbana kA jIvana jiiegaa| apanI AvazyakatAoM kI pUrti vaha puruSArtha ke sahAre karegA / parAvalambana ko vahAM koI sthAna nahIM milegaa| aparigraha : bhAratIya saMskRti kA AdhAra aparigraha sadA se bhAratIya saMskRti kA AdhAra rahA hai, Aja bhI hai| bhAratIya tattvavijJoM ne kahA--jIvana meM jitanA jyAdA parigraha-saMgraha hai, utanA hI jyAdA vigraha hai / jitanI jyAdA upAdhiyAM haiM, utanI hI jyAdA vyAdhiyAM haiN| para pazcimI citana isase sarvathA bhinna viparIta rhaa| usane AvazyakatAoM ko baDhAne evaM unakI pUrti kI bAta kahI / maiM mAnatA hUM, Aja kI anaitikatA/bhraSTAcAra usakA hI duSpariNAma hai / manuSya kI AvazyakatAeM baDhI, para ve pUrI nahIM huii| taba manuSya ne dharma khoyA, dhairya khoyA, ImAna khoyaa| saba kucha khokara vaha becaina bana baiThA / maiM mAnatA hUM, yadi manuSya isa sthiti se ubaranA cAhatA hai to use apanI bhUla ko sudhAranA hogaa| AvazyakatAoM ko baDhAne kI manovRtti ko badalanA hogaa| AvazyakatAeM bar3hegI hI nahIM to unakI pUrti kI bAta hI bemAnI ho jaaegii| roga hI nahIM hogA to davA kisalie cAhie, upacAra kyoM caahie| agara samasyA hI nahIM to samAdhAna kyoM cAhie / aNuvrata AMdolana kA dRSTikoNa yahI hai| vaha kahatA hai-AvazyakatAoM ko ghaTAo, parigraha kA alpIkaraNa kro| maiM samajhatA hUM, aNuvrata kI isa bhAvanA kA vyApaka pracAra-prasAra ho to anaitikatA, bhraSTAcAra, aprAmANikatA jaisI Dhera-sArI samasyAeM svayaM asta hone lgeNgii| manuSya ke sukha aura zAMti se jIne kA mArga svataH nirbAdha ho jaaegaa| kauna hotA hai garIva ? 133
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54. brahmacarya 'brahmANi caraNaM iti brahmacaryam / ' brahmacarya kA vyutpattilabdha artha haibrahmA kA AcaraNa / brahmA kA artha hai AtmA aura caraNa kA artha hai gati / brahmacarya kA artha huA-AtmA kI ora gati / dUsare zabdoM meM sAMsArika bAtoM se muMha mor3akara antarmukhI bnnaa| brahmacArI vahI hai, jisakI dRSTi antama khI hai / saMyama aura virakti ke abhAva meM manuSya kA mana bhogoM kI ora daur3a rahA hai| usa para niyaMtraNa karake use antarmukhI banAnA hI brahmacarya hai / anukUla sAmagrI ke saMyoga ke abhAva meM bhoga-vilAsa na karanA brahmacarya nahIM, balki saMyoga meM saMyama rakhanA brahmacarya hai| ___ AMkhoM se bAhya padArtha dekhe jAte haiM, para Abhyantara vRttiyAM nahIM / unheM dekhane ke liye AMkhoM ko mUMdakara AtmA ko sAdhana banAnA hogaa| bAhya padArthoM meM AkarSaNa rahane se dRSTi antarmukhI nahIM bana sakatI / antardarzaka ko saMgIta, nRtya, vilAsa Adi viDambanA jaise lagate haiN| usakA bAhya padArthoM meM AkarSaNa nahIM rahatA / brahmacArI kI dRSTi antarmukhI hotI hai| brahmacarya kI vyApaka vyavasthA hai-pAMca indriya aura mana para saMyama rakhanA / vyAvahArika vyavasthA hai-'maithunaM abrahma, mithunasya yugmasya karma maithunm|' do se hone vAlA karma maithuna kahalAtA hai| para rUDha artha meM yaha abrahmacarya kA paricAyaka hai / yaha pApa prAya: do vyaktiyoM se hotA hai, strIpuruSa yA puruSa-puruSa / kadAcit vyakti akelA hI svapna meM dUsare kI kalpanA karake svayaM bhraSTa ho jAtA hai / mAnasika vRtti se dUsare ke sAtha sambandha banA karake abrahmacarya kA sevana kara letA hai| praznavyAkaraNa sUtra meM kahA gayA hai-brahmacarya kI sAdhanA se sarva vratoM kI ArAdhanA ho jAtI hai-- jaMmi ya ArAhiyaMmi ArAhiyaM vayamiNaM savvaM / isIprakAra brahmacarya kI sAdhanA se zIla, tapa, vinaya, saMyama, kSAnti, gupti aura mukti kI bhI ArAdhanA ho jAtI hai sIlaM tavo ya viNao ya, saMjamo ya khaMtI guttI muttii| brahmacarya kA bhaMga hone se saba bhaMga ho jAte haiN| mAnavatA musakAe
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya somaprabha apane grantha 'siMdUraprakara' meM kahate haiM dattastena jagatyakotipaTaho gotre maSIkUrcakazcAritrasya jalAMjalirguNagaNArAmasya dAvAnalaH / saMketaH sakalApadAM zivapuradvAre kapATo dRDhaH, zIlaM yena nijaM viluptamakhilaM trailokyacitAmaNiH / / nIti-zAstra meM bhI brahmacarya kA mahattva varNita hai| maharSiyoM ne zIla kI sAdhanA se hI aneka prakAra kI labdhiyAM aura zaktiyAM prApta kI thiiN| Aja logoM kI smaraNa-zakti aura netra kI jyoti Adi kA hrAsa huA hai, isakA eka kAraNa brahmacarya kI sAdhanA kA abhAva hai| choTe-choTe bacce bhI apane kImatI jIvana ko bigAr3a lete haiN| sAdhanA kiye binA brahmacarya kA Ananda kaise mile / AvazyakatA hai, vyakti brahmacarya kI sAdhanA kare / brahmacarya kI sAdhanA brahmacarya kI sAdhanA ke liye ATha prakAra ke saMyama apekSita haiM 1. sthAna-saMyama 2. vANI-saMyama 3. Asana-saMyama 4. dRSTi-saMyama 5. zruti-saMyama 6. smRti-saMyama 7. khAdya-saMyama 8. zRMgAra-saMyama / sthAna-saMyama-sthAna kA vRttiyoM para asara par3atA hai| isaliye sAdhaka kA sthAna zuddha honA cAhie / yAnI strI aura napuMsaka rahita honA cAhie / yadi sAdhaka strI hai to sthAna puruSa aura napuMsakarahita honA caahie| azlIla citroM kA vahAM honA bhI sAdhanA ke anukUla nahIM hai| vANI-saMyama-sAdhaka kAmottejaka kathA kA varjana kare / Asana-saMyama-sAdhaka usa Asana kA varjana kare, jahAM strI baiThI ho, napuMsaka baiThA ho / dRSTi-saMyama-sAdhaka sabhI striyoM ko mAtA kI dRSTi se dekhe / mAtRtva kI bhAvanA kA vikAsa kare / mAtA pUjya hotI hai| usameM vikAra kI dRSTi nahIM hotii| zruti-saMyama-sAdhaka sinemA Adi ke kAmoddIpaka gAne na sune / strI-puruSa kA premAlApa aura vaikArika zabda bhI na sune| Aja ke yuvaka-yuvatiyAM sinemA Adi dekhate haiN| unakA unake jIvana para kaisA asara hotA hai, yaha pratyakSa hI hai| isI prakAra azlIla upanyAsa Adi paDhanA bhI ghAtaka hai| smRti-saMyama-sAdhaka ne sAdhanA se pUrvAvasthA meM yadi kAma-bhoga kie hoM, to unakA smaraNa na kre| mana sat kArya meM lagA rahegA to bhoga ke ciMtana kA avakAza hI nahIM rhegaa| nikamme rahane se aneka prakAra kI brahmacarya
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpanAeM hotI haiM / ataH sAdhaka pratikSaNa mana ko satkArya meM lagAe / khAdya-saMyama-sAdhaka gariSTha aura atibhojana se bace / zrRMgAra-saMyama-sAdhaka vibhUSA na kare / sAdhanA ke ye ATha sUtra haiM / sAdhaka ina AThoM sUtroM kI sAdhanA meM sadaiva jAgarUka rahe / kucha loga kahate haiM, hama sAdhanA karanA to cAhate haiM, para mAnasika skhalanA ho jAtI hai / zArIrika aura vAcika niyaMtraNa rakhane para bhI mAnasika asaMyama se sAdhanA pUrI nahIM hotI, isalie chor3a dete haiM / maiM unheM kahanA cAhatA hUM ki yaha ciMtana bhUlabharA hai| zArIrika aura vAcika saMyama ho to mAnasika saMyama kA abhyAsa kareM / abhyAsa - avasthA meM mAnasika saMyama na raha sake to use vAcika aura kAyika asaMyama to na banAeM / tatvataH mAnasika asaMyama burA hai, para vAcika aura kAyika asaMyama na hone se vyavahAra burA nahIM banatA / kisI ke mana meM kisI ko mArane kI bhAvanA ho aura vaha use vAcika yA zArIrika rUpa nahIM detA to use daMDa yA phAMsI nahIM milatI / vaha to tabhI milatI hai, jaba vaha kisI ko mAra detA hai / ataH mAnasika asaMyama ke abhAva meM sAdhanA ko chor3anA anucita hai / kriyA ke cAra krama Agama meM atikrama, vyatikrama, aticAra aura anAcAra - kriyA ke ye cAra krama batalAe gae haiN| kisI duSpravRtti ke lie mana meM saMkalpa karanA atikrama hai / usa kArya ko karane ke lie prasthAna karanA vyatikrama hai / usake lie tatparatA karanA, sAmagrI juTAnA aticAra kahalAtA hai / usa duSpravRti kA AcaraNa kara lenA anAcAra hai / ina cAroM meM se prathama do avasthAoM meM vyakti kA itanA nukasAna nahIM hotA, jitanA aticAra aura anAcAra se hotA hai / kAraNa yaha ki atikrama aura vyatikrama --- ina donoM avasthAoM meM vyakti kI bhAvanA badala sakatI hai / aisI sthiti meM saMbhava hai ki vyakti usa duSpravRtti kA zikAra na bhI bane / prasaMga rAmAyaNa kA rAmAyaNa kA eka prasaMga hai / rAjA aura maMtrI donoM ghUmane gae / mArga meM eka bastI se hokara gujare / eka ghara meM ve mehamAna bane / gRhasvAmI ke eka rUpavatI kanyA thI / maMtrI usa para premAsakta ho gayA / kintu gRhasvAmI ne bheMTa - upahArasvarUpa apanI kanyA kI zAdI rAjA ke sAtha kara dii| vahAM se ve rAjadhAnI lauTa aae| maMtrI ke mana para isakA gaharA asara huA / viraha ke kAraNa usakA zarIra kramazaH kSINa hone lagA / rAjA ne usase kAraNa 136 mAnavatA musakAe
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAnane kI kaI bAra ceSTA kii| para hara bAra use asaphalatA hI milii| maMtrI 'aise hI' kahakara bAta TAlatA rahA / kabhI bhI usane apanA mana nahIM kholaa| aura kholatA bhI kaise, rAja-rAnI se prema karane kI bAta koI sAmAnya bAta to nahIM thii| yaha to eka prakAra se mauta ko hI nyotanA thaa| para eka dina rAjA ne ekAnta meM apanI zapathapUrvaka atyanta AtmIyatA se bAra-bAra pUchA to vaha Agraha ko TAla nahIM sakA / usane nissaMkoca apanI manaHsthiti prakaTa kara dI / rAjA ne mIThA upAlaMbha dete hue kahA-'rAjA-maMtrI ke sambandha se bhI adhika hama donoM ke paraspara AtmIya mitra ke sambandha haiN| aisI sthiti meM yaha aisI kyA bAta thI, jo tumane bAra-bAra pUchane para bhI chupAkara rkhii| yadi pahale hI batA dete to aisI sthiti utpanna hone kI naubata hI nahIM AtI / khaira, itanA hI acchA huA, jo tumane aba batA diyaa| aba tuma nizcinta raho / tumhArI manobhAvanA pUrI hogii|' avasara dekhakara rAjA ne rAnI ko eka rAta maMtrI ke nivAsa sthAna para jAne kA nideza diyaa| isa apratyAzita nideza ko suna rAnI ekadama ghbraaii| aura yaha bilakula svAbhAvika hI thaa| usane rAjA se isa nideza ko vApasa lene ke lie bahuta nivedana kiyaa| para rAjA ne usakI eka nahIM sunii| rukha kar3A karatA huA bolA-'maiM isa sambandha meM kucha bhI sunanA nahIM caahtaa| nideza nideza hI hotA hai| usakA hara hAlata meM pAlana honA cAhie / pAlana na hone kA pariNAma tuma jAnatI hI ho / ' rAnI ke samakSa eka tarapha apane zIla kI rakSA kA prazna thA to dUsarI tarapha rAjAjJA ke pAlana kaa| zIla kI rakSA to use karanI-hI-karanI thI, sAtha hI rAjA kA kopa-bhAjana bananA bhI use ucita nahIM lgaa| ataH isa nirNaya ke sAtha ki koI viparIta sthiti AI to prANotsarga kI kimmata para bhI zIla ko khaNDita nahIM hone dUMgI, usane maMtrI ke nivAsa sthAna para jAne ke lie svayaM ko taiyAra kiyA / bhArI kadamoM se vaha maMtrI ke bhavana phuNcii| maMtrI bar3I AturatA se usakI pratIkSA kara rahA thaa| rAnI jaise hI bhavana kI sIr3hiyAM car3hane lagI, maMtrI kI dRSTi usa para girii| use dekhate hI sahasA maMtrI kI bhAvanA ekadama badala gii| usake mana meM cintana ubharA-rAjA kI rAnI sabakI mAtA hotI hai| mAtA para burI dRSTi karanA mahApApa hai| usane apanI AtmA ko dhikkArA aura rAnI kI agavAnI karatA huA bolA-'padhAriye mAtAjI! Apane bar3I kRpA kii| mere ghara ko pAvana kiyaa|' rAnI ne samajha liyA--maMtrI kI bhAvanA vizuddha hai| basa, vaha unhIM pairoM rAjamahala ko lauTa gii| pIche se maMtrI ne apane isa pApa ke prAyazcittasvarUpa AtmahatyA karanI cAhI / para jyoMhI usane kaTArI ghoMpane ke lie brahmacarya 137
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAtha Upara uThAyA ki kisI ne pIche se usakA hAtha pakar3a liyaa| maMtrI ne mur3akara dekhA to vaha rAjA thA / aparAdhabodha se grasita maMtrI lajjita huA aura bolA -- 'mujhe mata rokie, marane dIjie, mere jaisA nIca saMsAra meM dUsarA koI nahIM hai / ' rAjA ne samajhAyA --' - 'nahIM, yaha kabhI nahIM ho sakatA / mujhe tuma para pUrNa vizvAsa thA, tabhI to maiMne rAnI ko aisA nideza diyA thA / ' isa ghaTanA ne maMtrI ke jIvana kI sampUrNa dhArA ko hI badala diyA / tAtparya yaha ki zarIra se abrahmacarya kA sevana na karanA bhI brahmacarya kI sAdhanA kA eka stara hai / sAdhaka pahale zArIrika abrahmacarya kA tyAga kare aura phira kramaza: vANI va mana kA saMyama kare / 138 mAnavatA musakAe
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55. satya kI zAzvata sAdhanA mujhe 'satya kI sAdhanA' ke sandarbha meM kucha kahanA hai| yadyapi yaha viSaya vartamAna yuga ke anukUla nahIM hai, kyoMki logoM kA lagAva aura AkarSaNa asatya ke prati hai / isalie yadi maiM isake sthAna para 'asatya kI sAdhanA' para bolaM to saMbhavataH jyAdA prAsaMgika hogA, loga jyAdA dhyAna se suneMge aura prasanna hoMge / bhale yuga ke anukUla ho yA na ho, para itanA to sabako svIkAra karanA hI hogA ki sAdhanA ke anukUla satya kI hI bAta hai / asatya kI bAta logoM ko rucikara hone ke uparAMta bhI sAdhanA ke anukUla nahIM hai| Apako khyAla meM rahanA cAhie ki yuga badalate rahate haiM, yuga-yuga meM logoM kA ciMtana badalatA rahatA hai, para zAzvata sAdhanA kabhI nahIM bdltii| Apa loga mAna baiThe haiM ki abhI kaliyuga hai| isameM satya se kAma nahIM cala sktaa| para maiM Apase kahanA cAhatA hUM ki Apa isa kaliyuga kI bAta ko bhUla jAeM / jaba taka Apake sira para yaha kaliyuga kA bhUta savAra rahegA, taba taka Apa satya ko sahI rUpa meM grahaNa nahIM kara skeNge| ataH Apa to yahI socakara caleM ki abhI satyuga hai aura hameM satya kI sAdhanA karanI hai| AgamoM meM kahA gayA hai...'saccammi dhiiM kubvahA'-satya meM dhairya rkho| 'saccaM loyammi sArabhUyaM'---satya loka meM sArabhUta hai / satya samudra ke samAna gaMbhIra aura meru ke samAna dhruva hai| saba vidyAeM satya-pratiSThita haiM.-'je vi ya logammi aparisesA.........."vijjA...."savvANi vi tAI sacce pitttthiyaaii|' Rgveda meM bhI kahA gayA hai-.-'Rtasya pathA preta:'--satya ke patha para clo| satya kI sAdhanA kro| sAdhanA kA phala tatkAla nahIM miltaa| isalie phalAbhAva meM apane dharya ko mata khoo| niSThA ke sAtha satya kI sAdhanA kro| satya kI sAdhanA ke lie asatya kA jJAna karanA bhI Avazyaka hai| usako jAne-samajhe binA satya kI sAdhanA kaise saMbhava hogii| zAstroM meM asatya ko vikRti-mAyA kahA gayA hai| eka asatya ko DhAMkane ke lie vyakti ko bAra-bAra asatya bolanA par3atA hai / brAhmaNa jA rahA thaa| mArga meM eka vidvAn mila gyaa| usane pUchA'o sakhe ! kakSe kiM vada ?'-mitra ! tumhArI kAMkha meM kyA hai ? satya kI zAzvata sAdhanA 139
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ brAhmaNa yathArtha prakaTa karanA nahIM cAhatA thA / isalie jhUTha bolA'pustakam / ' - pustaka hai / brAhmaNa ke isa uttara se vidvAn samAhita hone ke sthAna para ulajha gayA / usane punaH jijJAsA kI -- ki udakam ?' - yadi pustaka hai to isameM pAnI kyoM TapakatA hai ? apane pUrva asatya ko DhAMkane ke lie brAhmaNa ko bolanA par3A - ' kAvyasya sAro rasaH / - yaha jala nahIM, rasa hai / haiM / 'pucchaM kim ?'- - para isameM yaha pUMcha-sI kyA hai ? 'tAr3apatraM likhitam / - yaha to tAr3apatra hai / 'citraM kim ? - para yaha raMga-viraMgA kyoM hai ? 'goDAkSaram / ' -gor3a lipi meM hai / isa lipi meM akSara citramaya hote 'gaMdhaH kim ? ' - isameM gaMdha kyoM AtI hai ? 'rAma-rAvaNa-mahAsaMgrAma - gaMdhoskaraH / ' - rAma aura rAvaNa ke saMgrAma meM jo khUna-kharAbA huA, usakI gaMdha A rahI hai / phira nayA asatya apitu kAvya kA anta meM vaha brAhmaNa bolA- 'bhUyaH kiM nanu pRcchasi zRNu sakhe ! saMjIvanaM pustakam / - mitra ! bAra-bAra kyA pUcha rahe ho, yaha to machalI hai / bandhuo ! Apa dekheM, brAhmaNa pahale jhUTha bolA / usako siddha karane ke lie yA DhAMkane ke lie use bAra-bAra jhUTha bolanA pdd'aa| para kitanI bAra bolatA / Akhira use satya kA sahArA lenA hI par3A / satya ke AdhAra binA jhUTha bhI nahIM cala sktaa| yahI to vajaha hai ki jhUTha bolane vAlA bhI jhUTha ko satya batAegA, anyathA usakA kAma nahIM cala sakatA / asatyavAdI kauna ? 140 maiM dekha rahA hUM, Ajakala bahuta sAre loga satya kI bAta ko avyavahArya mAna rahe haiM / merI dRSTi meM yaha unakI kAyaratA hai, bhayaMkara kAyaratA hai / kyA Apa jAnate haiM, asatya kA AcaraNa kauna karate haiM ? asatya kA AcaraNa hIna AdamI karate haiM / zAstroM meM kahA gayA hai'NIyajaNA Niseviyam / ' -asatya ve bolate haiM, jo nIca haiN| para kaisA yuga AyA hai ki Aja to ucca kahalAne vAle loga bhI asatya kA AcaraNa karate haiM / sArAMza yahI hai ki asatya bhale koI bhI bole, yaha acchI bAta nahIM hai / isase vyakti kA stara gira jAtA hai / mAnavatA musakAe
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa dhyAna deM, asatya ve bolate haiM, jinakA satya meM vizvAsa nahIM hai| asatya ve bolate haiM, jo durAgrahI haiM / asatya ve bolate haiM, jo dArzanika 'sat' tatva kA apalApa karate haiN| asatya ve bolate haiM, jo kUTa tola-mApa karate haiM, anaitika vyApAra karate haiN| merI nizcita avadhAraNA hai ki acchA AdamI kabhI jhUTha bolanA nahIM cAhatA / kyA yaha mahApApa nahIM hai ? jo loga mithyA pracAra karate haiM, ve pApa hI nahIM, mahApApa bhI karate haiN| isalie ki ve svayaM ke ahita ke sAtha-sAtha hajAroM-lAkhoM logoM ko bhI galata mArga para le jAte haiN| Apa hI soceM, dUsare logoM ko galata patha para le jAnA kyA mahApApa nahIM hai ? nAstikatA kA pracAra karane vAle aura kyA karate haiN| ve apane vicAroM se bhramita gumarAha kara lAkhoM-lAkhoM logoM ko unmArga para hI to le jA rahe haiM / kucha sAdhuvezadhArI loga bhI asatya se apanI AjIvikA calAte haiN| maiM pUchanA cAhatA hUM, kyA yaha duniyA ke sAtha dhokhA nahIM hai ? mahApApa nahIM hai ? bahuta sAre loga asatya kA sahArA lekara artha-saMgraha karate haiN| unake jIvana ko dekhakara aisA lagatA haiM ki artha hI unake jIvana kA ekamAtra lakSya bana gayA hai / maiM una logoM se kahanA cAhatA hUM ki ve apanI isa manovRtti ko badaleM / unheM samajhanA cAhie ki galata tarIkoM se saMgraha kiyA gayA dhana adhika samaya taka TikatA nhiiN| yadi koI TikAne kA prayAsa bhI karatA hai to vaha usameM saphala nahIM hotaa| phira unheM yaha bhI to socanA cAhie ki artha kevala sAmAjika jIvanayApana kA sAdhanamAtra hai| isase Age usakI koI upayogitA evaM upAdeyatA nhiiN| phira asatya ke sahAre dhana-saMgraha karanA kahAM kI samajhadArI hai| asatya-bhASaNa ke kAraNa satya ke sAdhaka ko asatya bolane ke kAraNoM ko dUra karanA cAhie / pariNAma kArya ko miTAne ke lie kAraNa ko miTAnA Avazyaka hai| kAraNa ke miTe binA pariNAma kArya ko miTAne kI bAta bemAnI hai / asatya ke kAraNa jaba taka upasthita haiM, satya kI sAdhanA saMbhava nahIM hai| Apa pUcha sakate haiM, asatya-bhASaNa ke kAraNa kauna-kauna se haiM ? prAyaH vyakti krodha, lobha, bhaya aura hAsya-ina cAra sthitiyoM ke vazIbhUta hokara asatya bolatA hai| krodhI manuSya ko satyAsatya kA viveka nahIM rhtaa| aisI sthiti meM vaha prAyaH jhUTha bolatA hai| bhaya asatya bolane kA bar3A kAraNa hai| vyakti satya kI zAzvata sAdhanA 141
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ galata kArya kara letA hai| para use svIkAra karane kI himmata nahIM juTA pAtA / yadi maiM svIkAra kara lUMgA, sahI-sahI batA dUMgA to jAne kyA hogA, loga kyA samajheMge, yaha AzaMkA bhaya use na cAhate hae bhI jhUTha bolane ko prerita karatA hai| para maiM kahanA cAhatA hUM ki galata kArya karane vAlA aura use svIkAra na karane vAlA kAyara hotA hai, jabaki usakA himmata ke sAtha prAyazcitta karane vAlA viir| lekina Aja to ulaTa-palaTa kA khela ho gayA hai| loga aisA mAnane lage haiM ki niDara hokara galata kArya karanA aura phira use kisI bhI sthiti meM svIkAra na karanA, kSamA na mAMganA, prAyazcitta na karanA vIratA hai| galatI ko saharSa svIkAra kara kSamA mAMgane vAlA, prAyazcitta karane vAlA kAyara hotA hai| yaha vRtti vyakti ke vikAsa kI bahuta bar3I bAdhA hai| isameM badalAva kI atyaMta apekSA hai| apanI bhUla/pramAda ko svIkAra karane meM bhaya khAnA ucita nahIM hai / himmata juTAkara RjutA ke sAtha svIkAra kara lenA cAhie / guru ko nivedana kara usakA prAyazcitta kara lenA caahie| anyathA pApa-prakSAlana nahIM hogaa| usakI gaTharI umrabhara sira para DhonI hogI, balki agale janma meM bhI use uThAkara sAtha le jAnA hogaa| lobha ke kAraNa asatya bolanA bahuta sAmAnya-sI bAta hai| hAsya ke kAraNa to AdamI binA kisI khAsa prayojana ke bhI jhUTha bola detA hai / satya ke sAdhaka ko ina cAroM kAraNoM se bacanA cAhie, salakSya bacanA caahie| jarUrI hai viveka satya bolane meM bhI viveka kI nitAMta apekSA hai| kahA gayA hai'satyaM brUyAt, priyaM brUyAt / ' satya bhI aisA bolanA cAhie, jo priya ho, jo viveka se saMyuta ho| viveka ke binA bolA gayA satya bahudhA asatya se bhI jyAdA hAniprada ho jAtA hai| __ seThajI ke yahAM eka kSatriya rahatA thaa| usakA kAma thA-seThajI ko pAnI pilaanaa| vaha apane isa kAma ke prati atyaMta jAgarUka thaa| seThajI jaba-kabhI bAhara jAte to vaha bhI pAnI kI vyavasthA ke sAtha unake sAtha ho jAtA / eka dina seThajI kisI dUrastha gAMva meM gaye / usa kSatriya ko to sAtha jAnA hI thA / garmI kA mausima thaa| seThajI ko bAra-bAra pyAsa laga rahI thii| vaha kSatriya hara bAra ThaNDA pAnI pilAkara unakI pyAsa zAMta kara rahA thaa| para kaba taka krtaa| eka avadhi ke pazcAt sAtha lAyA sArA pAnI samApta ho gyaa| usako ciMtA huii| usane mArga meM cAroM ora dRSTi daudd'aaii| saMyoga se usakI dRSTi eka bAvar3I para pdd'ii| vaha sIdhA usI ora cala pdd'aa| logoM ne dekhA to use rokA aura vahAM na jAne kI salAha dI, Agraha 142 mAnavatA musakAe
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyaa| kAraNa pUchane para unhoMne batAyA ki jo bhI Aja taka usa bAvar3I ke bhItara gayA, vaha jIvita vApasa nahIM aayaa| kSatriya ne logoM kI bAta sunI avazya, para bAvar3I meM jAne ke apane vicAra ko nahIM badalA / vaha sAhasa kara bAvar3I ke bhItara gyaa| dekhA--pAnI svaccha aura zItala hai| usane jI-bhara pAnI piyA / para jaise hI apanA bartana bharakara calane ko taiyAra huA ki sahasA eka daitya vahAM prakaTa huaa| usakA ceharA vikarAla thaa| hAtha meM haDDiyoM kI eka mAlA thii| vahAM pahuMcate hI usane usa kSatriya se prazna kiyA -'maiM kauna hUM?' kSatriya ko yaha samajhate hue dera nahIM lagI ki logoM ne jisa khatare ke prati mujhe sAvadhAna kiyA thA, vaha yahI hai| para vaha ghabarAyA nhiiN| usane uttara diyA--'Apa deva haiN|' 'mere hAtha meM kyA hai ?'- daitya kA agalA prazna thA / 'ApakA Ayudha |'-ksstriy bolaa| 'yaha kaisA lagatA hai ?'-daitya ne tIsarA aura antima prazna kiyA / 'jaisA indra ke hAtha meM vn|' kSatriya ke uttaroM se daitya atyaMta prasanna huaa| usane kahA---'tuma icchita varadAna maaNgo|' kSatriya ne kahA--'varadAna mAMgane kA kaha kara Apane mere para bahuta kRpA kii| para mujhe mere lie koI varadAna nahIM cAhie / Apa prasanna haiM to isa bAvar3I kA pAnI pIne meM kisI ko koI bAdhA nahIM honI caahie| basa, itanA-sA merA nivedana Apa svIkAra kara leN|' daitya bolA--'maiMne to kabhI koI bAdhA nahIM dii| jo loga mare, usake lie ve svayaM hI jimmedAra haiN| jaba bhI koI pAnI pIkara jAtA, maiM Aja kI taraha hI upasthita hokara ye tIna prazna krtaa| kucha to mere rUpa ko dekhakara uttara dene ke pUrva hI Dara se mara ge| kaiyoM ne uttara diyA-ta rAkSasa hai| tere hAtha meM mRta pazuoM kI haDDiyAM haiN| tU DheDha jaisA lagatA hai| ....... basa, karNakaTu uttara dene ke kAraNa maiMne unheM mAra diyaa|' kSatriya ko bAvar3I se kisI ke bhI jIvita vApasa na Ane kA vAstavika kAraNa mila gyaa| usane daitya se kahA-~~'saba logoM meM bolane kA viveka nahIM hotA / isalie ve aisA apriya uttara de dete haiN| khaira, aba Apa bAvar3I kA pAnI pIne vAle ko darzana dene kA kaSTa na kareM to yaha sthiti banegI hI nhiiN| sArI bAdhA svayaM samApta ho jaaegii|' __daitya ne kSatriya ko 'tathA'stu' kahate hue usakI prArthanA svIkAra kara lii| satya kI zAzvata sAdhanA 14
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ daitya ke antardhAna hone ke pazcAt vaha kSatriya bAhara AyA / usane logoM ko sArI bAta yathAvat sunAI / sunakara loga atyaMta prasanna hue / ve unmukta kaMThoM se usakA guNagAna karane lage / bandhuo Apa dekheM, jo loga aba taka bAvar3I meM jAte rahe, unhoMne bhI satya kahA aura kSatriya ne bhI satya kahA / para donoM ke pariNAma meM AkAza-pAtAla kA-sA aMtara AyA / kAraNa bahuta spaSTa hai / logoM kA satya bhASaNa priya nahIM thA, viveka-saMyuta nahIM thA, jabaki kSatriya kA satya - bhASaNa priya thA, vivekayuta thA / isalie maiMne kahA ki satya ke sAtha viveka honA cAhie / kucha loga apane ko spaSTavAdI batAte haiM / maiM samajhatA hUM, spaSTavAdI honA koI burI bAta nahIM haiM, para usakI maryAdA yaha hai ki vaha viveka se anuzAsita ho / yadi koI isa maryAdA kA atikramaNa kara spaSTavAditA ke nAma para kisI kA marmodghATana karatA hai to vaha satya asatya se jyAdA bhayaMkara hai / isalie satya ke viveka saMyuta hone kI bAta kA mahattva samajhanA cAhie / ekAntataH satya kI bAta na pakar3akara, usake bhAva ko bhI dekhanA cAhie / satya kA vyApaka rUpa satya kA vyApaka rUpa hai-- RjutA / RjutA kA artha hai- saralatA / usake tIna bheda haiM 0 kAya - RjutA / 0 bhAva RjutA / * bhASA - RjutA / asatya na bolane para bhI vyakti kAya RjutA ke abhAva meM asatyavAdI bana jAtA hai / Apa dekheM, mauna rahakara bhI koI vyakti aMgulI - saMketa, netra - saMketa Adi se bar3A se bar3A anartha kara sakatA hai| isalie satya ke sAdhaka meM kAya-RjutA kA honA atyaMta Avazyaka mAnA gayA hai / bhAva - RjutA se tAtparya hai - jaisA bhItara, vaisA bAhara / yAnI bhItara-bAhara kI ekarUpatA / satya bhASaNa ke sAtha vyakti ke vicAroM meM saralatA honI cAhie / vicAroM kI saralatA na honA hI to mAyA hai / mAyA asatya kA dUsarA nAma hai / isalie Apa isa bAta ko hRdayaMgama kareM ki jahAM saralatA hai, RjutA hai, vahAM satya hai / RjutA aura satya donoM eka hI haiM, paryAyavAcI haiM / satya kA vyApaka rUpa hI RjutA hai / satyasAdhaka ko tInoM prakAra kI RjutA kI samAna rUpa se sAdhanA karanI cAhie / 144 mAnavatA musakAe
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkalpa kA mUlya sAdhanA ke lie saMkalpa Avazyaka hai| satya-sAdhaka saMkalpa kare'ahaM anRtAt satyamupaimi |'-maiN asatya ko chor3a satya ko svIkAra karatA huuN| usameM merA aTUTa vizvAsa hai / yaha eka anubhUta satya hai ki dRDha niSThAvAn vyakti hI sAdhanA meM saphala ho pAtA hai aura saMkalpa ke binA niSThA ghanIbhUta nahIM hotI / 'satyasya nAvaH sukRtamapIparan |'--sty kI nAva hI satyaniSTha kI nAva pAra lagAtI hai / satya kI zAzvata sAdhanA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56. manuSya manuSya kA zatru nahIM hotA kalaha-vaimanasya kA vAtAvaraNa kyoM ? Aja kA yuga AdarzoM kI bAteM to bahuta karatA hai, para una para calatA nahIM, unase dUra haTatA jA rahA hai| mAnava Aja saMgharSa meM vyasta hai| ApasI kalaha, vaimanasya, IrSyA, zatrutA Adi pralayakAla kA-sA dRzya sAmane lA rahe haiM / pralayakAla meM maitrI, prema jaisI koI cIja nahIM hogii| usa samaya jo hone kA hai, vaha hogA / kintu vaha sthiti abhI kyoM ho rahI hai ? kyA yaha mAnava ke lie gaMbhIra ciMtana kI bAta nahIM hai| jaina maitrI-sahRdayatA ko prazraya deM sAmpradAyika kalaha bhI Aja kama nahIM hai| eka sampradAya kI dUsare sampradAya para vakradRSTi hai / mujhe kheda hai ki Aja jaina-sampradAya bhI kalaha kI lapaToM meM jhulasa rahe haiN| sampradAya pRthak-pRthak ho sakate haiM, vicAroM meM paraspara matabheda bhI ho sakatA hai, para isa kAraNa Apasa meM jhagar3anA, ekadUsare para chIMTAkazI karanA, eka-dUsare ko nIcA dikhAne kA prayatna karanA kahAM taka ucita hai| Akhira mAnate to saba bhagavAna mahAvIra ke AdarzoM ko hI haiN| bhagavAna mahAvIra to maitrI-maMtra ke mahAn udgAtA haiN| isalie unake anuyAyiyoM meM to sahRdayatA evaM baMdhutva kI bhAvanA honI cAhie / eka-dUsare ke sahayogI evaM pUraka banakara vyApaka dRSTikoNa se satya, ahiMsA, aparigraha, anekAnta Adi siddhAntoM kA pracAra-prasAra karanA cAhie / jaina bandhu isa bAta ko gaMbhIratA se samajhe ki zAja kalaha-vaimanasya kI nahIM, saMgaThana, prema va sahayoga kI AvazyakatA hai| phira sahayoga ke viparIta ror3e aTakAnA to sarvathA anucita hai| mujhe yaha bahuta sApha-sApha dikhAI detA hai ki sAmpradAyika bhAvanAoM ko prazraya dene vAle sampradAyoM kA bhaviSya ujjvala nahIM hai, balki kahanA cAhie, aMdhakAramaya hai, asurakSita hai| kyoM ? isa 'kyoM' kA uttara bahuta spaSTa hai| sAmpradAyikatA ke raMga meM raMge ve bhagavAna mahAvIra ke AdarzoM kI yathArtha prastuti janatA ke samakSa kaise kara paaeNge| pArasparika kalaha, mAnavatA musakAe
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaimanasya aura zatrutA ke paryAya bane ve vizvamaitrI aura vizvabandhutva kI bhAvanA kA prasAra kaise kara skeNge| aisI sthiti meM unakI prAsaMgikatA evaM upAdeyatA ke sAmane eka bar3A-sA praznacihna laga jaaegaa| janatA unheM nakAra degI / netRtva prabhAvahIna ho jaaegaa| saMgaThana chinna-bhinna ho jaaegaa| ataH zreyaskara yahI hai ki ve sAmpradAyikatA aura pArasparika vaimanasya ko tajakara maitrI-sahRdayatA ko prazraya deN| saMsAra saMtrasta kyoM ? ____ maiM mAnatA hUM, vyakti, parivAra, samAja, rASTra sabhI staroM para sukha aura zAMti ke lie maitrI sarvAdhika mUlyavAn tatva hai| yoM to vyakti kA saMsAra meM kisI-na-kisI ke sAtha prema hotA hI hai, maitrI-sambandha rahatA hI hai, para usakA kSetra vistRta honA cAhie / itanA vistRta ki usakI paridhi meM saMsAra ke sabhI manuSya samA jaaeN| koI bhI bAhara zeSa na bace / bhale koI virodhI bhI kyoM na ho| yahI vizvamaitrI yA vizvabaMdhutva kI mUlabhUta bhAvanA hai| mahAvIra to 'mittI me savvabhUesu, vairaM majjha na keNaI'--'sabhI jIvoM ke sAtha merI maitrI hai, kisI ke sAtha vaira-virodha nahIM hai' kI bAta kaha maitrI ke kSetra-vistAra kI dizA meM aura bhI Age bar3ha gae haiM, bahuta Age bar3ha gae haiN| yAnI ve maMtrI ke carama zikhara-prANimaitrI kI bAta karate haiN| 'attasame mannijja chappikAe'-chaha hI kAyoM ke jIjoM ko Atmatulya smjho| prANimAtra ko Atmatulya mAnane ke isa siddhAnta meM bhI bhASAntara se unakI vahI prANimaitrI kI bhAvanA pratidhvanita ho rahI hai| para prANimaitrI aura prANimAtra ko AtmA ke tulpa samajhane kI dizA meM gati karane kI bAta to bahuta dUra rahI, mAnava to vizvamaitrI kI bAta ko bhI bhulA rahA hai| isase adhika mAnava-jAti kA aura kyA durbhAgya hogaa| isI kA yaha duSpariNAma hai ki sArA saMsAra saMtrasta ho rahA hai| apekSA hai, isa vizvamaitrI aura vizvabaMdhutva kI bhAvanA kA vyApaka pracAra-prasAra ho| zatra aura mitra kyA Apa isa bAta se paricita nahIM haiM ki sajAtIya tatvoM meM paraspara virodha nahIM hotaa| virodha kA AdhAra vijAtIya honA hai| dUdha aura cInI milakara ekarUpa bana jAte haiM, kyoMki sajAtIya haiN| manuSya bhI paraspara sajAtIya hote haiM, isalie manuSya vAstava meM manuSya kA zatru nahIM ho sktaa| use mitra hI samajhA jAnA caahie| use zatru mAnanA citana kA dAridraya hai, matibhrama hai / Apa aisA na mAne ki mAtra madyapAna se hI unmAda paidA hotA hai, matibhrama bhI unmAda paidA karatA hai| aura unmAda bhale kisI kI bhI upaja manuSya manuSya kA zatru nahIM hotA
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoM na ho, use acchA to nahIM kahA jA sakatA, hitaprada to nahIM mAnA jA sakatA / isalie viveka kA takAjA yahI hai ki vyakti matibhrama se bce| prasaMga nami rAjarSi kA kyA Apa jAnate haiM, kauna hotA hai zatru ? zatru hotA hai ahita karane vaalaa| mitra kabhI bhI ahita nahIM kara sktaa| nami mithilA ke adhipati the| saMsAra se virakta hokara pravajita hue aura jaMgala meM tapasyA meM saMlagna ho ge| indra parIkSA karane ke uddezya se upasthita huaa| usane kahA--- "rAjarSe ! abhI ApakI nagarI zatruoM se saMkula hai| zatru balavAn haiN| ataH pahale unheM parAsta kareM, phira pravajita baneM / ' rAjarSi nami ne kahA 'jo sahassaM sahassANaM, saMgAme dujjae jiNe / egaM jiNejja appANaM, esa se paramo jo||' -dasa lAkha yoddhAoM ko jItane vAle kI apekSA apanI eka AtmA ko jItane vAlA mahAn vijetA hai| nami rAjarSi ke isa uttara meM zatru kA citra bahuta spaSTa hai / apanA duSpravRtta AtmA hI vyakti kA ahita karane vAlA hai, isalie vahI ekamAtra zatru hai| vaise yaha nizcaya naya kI bhASA hai / vyavahAra meM manuSya bhI zatru laga sakatA hai, para nizcaya meM to vaha mitra hI hai| isalie maiMne kahA, manuSya manuSya kA zatru nahIM ho sktaa| apekSA itanI-sI hai ki maMtrI ke kSetra ko vistRta kara use vizvamaitrI evaM vizvabaMdhutva taka le jAyA jAe / tabhI mAnavajAti sukha aura zAMti se jI sakatI hai| mAnavatA musakAe
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57. bacapana ko saMvAreM mAnava-samAja kI Aja jo sthiti hai, vaha koI utsAhaprada nahIM hai| usameM koI Ananda najara nahIM AtA hai / manuSya koI bhI kAma karatA hai, vaha Ananda ke lie hI karatA hai / kaThina-se-kaThina kAma bhI manuSya isalie khuzI se karatA hai ki usameM use Ananda milatA hai| Aja jabaki yAtAyAta ke anekAneka sAdhana vikasita ho gae haiM, hama sAdhu loga hajAroM mIla kar3I dhUpa meM paidala calate haiN| yaha kyoM ? isalie ki hameM isameM Ananda kI anubhUti hotI hai / Ananda kI anubhUti isalie ki hama apane-Apa para vijaya pAne ke lie saceSTa haiN| aura isa saceSTatA ke calate pada-yAtrA meM hI kyoM, kisI bhI kaThina-se-kaThina kAma meM hameM Ananda mahasUsa hotA hai| para sAdhAraNa manuSyoM kI Aja aisI sthiti nahIM hai| ve koI bhI kAma karate haiM, usameM unheM Ananda mahasUsa nahIM hotA / isakA kAraNa yaha hai ki unakA jIvana bhitizUnya ho gayA hai| unake pairoM se nIti kI bhitti khisaka gaI hai / loga isakA samAdhAna bhI pAnA cAhate haiM, para lagatA hai jaise samAdhAna mila nahIM rahA hai / vidyArthI-kAla nirmANa-kAla hai merI dRSTi meM isakA sahI samAdhAna yahI hai ki bacapana ko saMvArA jAe / bAlaka-bAlikAoM ke jIvana-nirmANa para dhyAna kendrita kiyA jaae| bacapana meM ve jaise hone haiM, ho jaaeNge| isa samaya unameM acche saMskAroM kA AnA asambhava nahIM hai| isIlie deza ke vicAraka prayatna karate haiM, jagahajagaha skUleM calAte haiM, vidyApIThe kholate haiN| para lagatA hai, inase bhI gati sudhAra kI ora nahIM mur3a rahI hai / isakA kAraNa hai ki Aja vAtAvaraNa zuddha nahIM hai| skUloM aura vidyApIThoM meM to lar3ake adhyApakoM ke pAsa pAMca-chaha ghaNTe rahate haiM, bAkI dina to unakA mAtA-pitA tathA pAsa-par3osa ke bIca hI bItatA hai| ghara para Ate haiM to ve dekhate haiM-pitAjI dhUmrapAna karate haiM, tAsacaupar3a khelate haiN| mAM lar3AI karatI hai, sAsa-bahU Apasa meM gAliyAM nikAlatI haiN|... isase skUla kI sArI zikSAeM nIce daba jAtI haiN| purAne jamAne meM isIlie vidyArthiyoM ko ekAnta gurukula meM rakhA jAtA thaa| ghara ke vAtAvaraNa se ve bAraha varSoM taka bilakula aparicita-se rahate the| guru hI unake bacapana ko saMvAreM 149
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie sabakucha the| unakA caritra acchA hotA thaa| ataH vidyArthiyoM meM bhI zurU se hI acchI AdateM par3a jAtI thiiN| aisA nahIM ki ve manoraMjana nahIM karate the| vaha bhI calatA thaa| para vahAM kA vAtAvaraNa aisA rahatA thA ki jisase vidyArthI svayaM hI caritravAn hokara nikalate the aura ve deza ke lie varadAna siddha hote the| abhibhAvakoM kA dAyitva __ yadyapi Aja gurukula vAlI vyavasthA samAptaprAyaH ho gaI hai, para kucha vyavasthA to karanI hI hogii| kevala skUloM aura vidyApIThoM se Aja kAma nahIM calane vAlA hai| Avazyaka hai ki vidyArthiyoM ke AsapAsa kA vAtAvaraNa bhI zuddha kreN| isakI sabase adhika cintA mAtA-pitA ko honI cAhie, kyoMki unakI AdateM baccoM meM saMkramita hotI haiN| para Aja to mAtA-pitA bhI apane baccoM se adhika gaira-jimmevAra ho rahe haiM / apekSita hai kama-se-kama ve apane baccoM ke sAmane lar3AI-daMge, gAlI-galauca, jhUTha, dhokhA tathA dhUmrapAna jaise akRtya kArya to na kreN| yadi ve itanA-sA kara lete haiM, to maiM samajhatA hUM, bacce apane-Apa sudhara jaayeNge| maiM baccoM se yadi pUchU ki unhoMne jhUTha bolanA kabase sIkhA ? kyA mujhe ve isakI nizcita tithi batA sakate haiM ? nahIM, kyoMki janma se koI bhI bAlaka jhUTha nahIM boltaa| vAtAvaraNa meM jaba vaha dekhatA hai ki aneka loga jhUTha bolate haiM to vaha bhI jhUTha bolane lagatA hai| ataH mAtA-pitA yadi unake sAmane jhUTha na boleM to ve jhUTha bolanA sIkheMge hI kahAM se| adhyApaka jIvana-pothI se paDhAyeM mAtA-pitA kI taraha adhyApakoM para bhI baccoM ke sudhArane kI bahuta bar3I jimmevArI hotI hai / ve yaha kahakara isa bAta ko TAla nahIM sakate ki unake pAsa to baccA kevala pAMca-chaha ghaMTe taka rahatA hai| maiM pUchanA cAhatA hUM, pAMca-chaha ghaMTe koI kama haiM ? kyA kahA santa tulasIdAsajI ne eka ghar3I, AdhI ghar3I, AdhI meM puni Adha / 'tulasI' saMgata sAdhu kI, kaTe koTi aparAdha // sajjana puruSa kI thor3e samaya kI saMgati se bhI janama-janama ke pApa kaTa jAte haiM to pratidina pAMcha-chaha ghaMTe kA samaya to bahuta hotA hai / tAtparya yaha ki itane samaya meM adhyApaka cAheM to baccoM ke jIvana ko bahuta AsAnI se sudhAra sakate haiN| kueM se pAnI nikAlate samaya do aMgula Dora yadi hAtha meM rahatI hai to sArI Dora aura pAnI nikAlA jA sakatA hai| isI taraha itane samaya meM adhyApakagaNa baccoM ke jIvana ko khUba saMskArI banA sakate haiN| kiMtu mAnavatA musakAe
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ ve svayaM hI yadi usake sAmane bIr3I pIyeM, gussA kareM, to unameM kyA saMskAra DAla sakeMge ? ve isa sacAI ko hRdayaMgama kareM ki kevala kitAbI zikSA hI paryApta nahIM hai, vAstavika zikSA to jIvana se milatI hai / ataH adhyApakoM ko apane jIvana ko ucca banAnA hogaa| tabhI ve yogya zikSaka bana sakate haiN| maiM mAnatA hUM, yadi itanA huA to phira vidyArthiyoM ko upadeza dene kI vizeSa AvazyakatA nahIM hogI, unakA jIvana svayaM tadanurUpa ho jaayegaa| bacapana ko saMvAreM 151
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58. vidyArthI : cAritrika krAnti kA agradUta vidyArthI kI ATha arhatAeM bhagavAna mahAvIra ne kahA-- 0 aha ahiM ThANehi, sikkhAsIle tti vuccaI / ahassire sayA daMte, na ya mammamudAhare // 0 nAsIle na visIle, na siyA ailolue| akohaNe saccarae, sikkhAsIle tti vuccaI // arthAt ATha guNoM se sampanna vidyArthI hI zikSAzIla raha sakatA hai| vidyArthI vidUSaka kI taraha hAsyarasa na ho aura na marmabhASI, azIla, vizIla aura lolupa ho / vaha akrodhI, satyaniSTha aura indriya-dAMta ho / isa paribhASA kA vyatireka udAharaNa Aja ke vidyArthI haiN| unakA jIvana-krama manacAhe sinemA dekhane ke liye, azlIla aura vicArottejaka sAhitya paDhane ke liye va kisI bhI svecchAcAra ke liye pUrNa svataMtra hai| vidyArthiyoM meM vyApta uddaNDatA prAcIna zikSA-vyavasthA meM vidyArthiyoM kI saMyama-sAdhanA ke liye aneka anivArya niyama the| Aja ke vidyArthI-samAja para unameM se eka bhI niyama lAgU raha gayA ho, aisA nahIM lagatA / anuzAsanahInatA, avaidhAnika tarIkoM se parIkSA meM uttIrNa hone kA prayatna karanA, tor3aphor3a va lar3AIjhagar3A karanA Adi bAteM to unake jIvana kA sahaja krama bana gaI haiN| parIkSA ke dinoM meM ve prativarSa isa dizA meM kucha-na-kucha naye AviSkAra kara hI DAlate haiN| samAcAra-patroM se jJAta huA hai ki isa varSa to parIkSArthI vidyArthiyoM ne chUre aura pistaula kA intajAma bhI apane svechAcAra kI surakSA ke liye karanA prArambha kara diyA hai| kahIM-kahIM nakala Adi karane kI svataMtratA meM vyAghAta DAlane vAle vyavasthApakoM para unakA prayoga bhI huA hai| eka chAtrA ne nakala karane meM bAdhA DAlane vAlI adhyApikA kA hAtha zastrAbhAva meM dAMtoM se hI kATa khaayaa| dakSiNa meM vidyArthiyoM kI uddaNDatA ke kAraNa annAmalAI vizvavidyAlaya kI parIkSAeM bhI banda kara denI pdd'ii| 152 mAnavatA musakAe
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddaNtA kA kAraNa videzoM meM jahAM vidyArthI parIkSA-kAla meM kisI nirIkSaka kA niyukta honA apanA apamAna mAnate haiM, vahAM bhAratIya vidyArthiyoM ke lie parIkSAsthaloM para pulisa tainAta rahane lagI hai| sArAMza yaha hai ki Aja kA vidyArthIvarga eka jvalaMta samasyA bana gayA hai| isa saMkrAmaka samasyA kA samAdhAna pA lenA atyanta apekSita ho gayA hai / lAkhoM-lAkhoM vidyArthiyoM ke saMparka meM Ane va aNuvrata-Andolana ke mAdhyama se unameM varSoM taka kArya kara lene ke pazcAt maiM to sahaja hI isa niSkarSa para pahuMcA hUM ki vidyArthiyoM kI uddaNDatA kA eka pramukha kAraNa Aja kI saMyama-zUnya vidyA-praNAlI hai| usa zikSApraNAlI se pratyakSa hI asaMyama va uttejanA baDhatI hai, saMyama ghaTatA hai / sAmAnyata: vidyArthI yaha jAna hI nahIM pAte ki saMyama kisa vastu kA nAma hai| mAnasika, vAcika va kAyika saMyama kA jIvana para kyA suprabhAva par3atA hai| 'saMgharSa hI jIvana hai' isake badale yadi 'saMyama hI jIvana hai' yaha sikhalAyA jAtA to sambhavataH unakA jIvana Aja kI taraha asta-vyasta nahIM hotaa| samAdhAna ko dizA vartamAna sthiti meM ukta samasyA ke do hI samAdhAna dRSTigocara ho rahe haiM / prathama samAdhAna yaha hai ki anyAnya viSayoM ke sAtha naitika-vijJAna (morala sAinsa) bhI hara eka vidyArthI ko paDhAyA jAe / dhArmika zikSA saMyama va naitikatA kI preraka bana sakatI hai / para aba taka yaha viSaya deza meM vivAda-grasta banA rahA hai| isa dizA meM jo kaThinAI mAnI jA rahI hai, vaha yaha hai ki dharma-nirapekSa rASTra meM dhArmika zikSA ko vyavahArya rUpa kaise diyA jAe ? nAnA dharma va vizvAsa deza meM haiN| kisI bhI dharma-vizeSa ko isa dizA meM AdhAra mAna lene se bhASA-prazna se bhI jaTilatara aneka ulajhaneM paidA ho sakatI haiN| para yaha prazna ukta duvidhAoM ke kAraNa chor3a dene jaisA bhI nahIM hai / aisI bAta nahIM hai ki dhArmika zikSA ke viSaya meM koI sarvasammata mArga nikala hI nahIM sktaa| kintu jaba taka vaha vicAra ke dharAtala para hai, taba taka naitika-vijJAna kA prazikSaNa hI eka rAjamArga raha sakatA hai| usa naitika prazikSaNa ke adhyayanAtmaka va prayogAtmaka nAnA rUpa ho sakate haiN| saMkSepa meM naitika-vijJAna ke prazikSaNa kA hArda hogA vidyArthiyoM meM naitika va sAtvika saMskAroM kA AvirbhAva karanA / saMskAroM kA jIvana para asAdhAraNa prabhAva rahatA hI hai| prAcIna kAla meM eka hI guru bahuta-sAre vidyArthiyoM ko saMbhAla letA thaa| aise udAharaNa syAt khoje bhI na mileM ki vidyArthiyoM ne kabhI guru para hamalA bolA ho| vidyArthI : cAritrika krAMti kA agradUta
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa samaya vidyArthiyoM ko prArambha se hI sIkhane ko milatA thA--.. guru pitRtulya hotA hai| guruhantA kI gati nahIM hotii| guru se anuzAsita hone para kupita nahIM honA cAhiye / guru kI avajJA karane vAlA vidyA nahIM prApta kara sakatA / ..... isakA artha yaha nahIM ki jina prakAroM va jina yuktiyoM se prAcInakAla meM vidyArthiyoM ko saMskArita kiyA jAtA thA, unhIM prakAroM evaM yuktiyoM ko jyoM-kA-tyoM kAma meM lAyA jaae| Aja kA prazikSaNa to Aja kI bhASA va Aja kI zailI meM hI saphala ho sakatA hai| para adhyApakoM ke prati vidyArthiyoM ke mana meM Antarika zraddhA-sammAna kI bhAvanA honI caahie| jaba taka aisA nahIM hotA, taba taka zikSaNa-saMsthAeM anuzAsita nahI raha sktiiN| vartamAna vAtAvaraNa meM to aisA lagatA hai, mAno vidyArthIsamAja adhyApaka-varga ko apanA paDhAne vAlA naukara mAnakara cala rahA hai| / astu, usa naitika prazikSaNa se vidyArthI-samAja namra, anuzAsanazIla, va saccaritra banegA, isameM koI vivAda nahIM raha jAtA / isa dizA meM dUsarA mArga vidyArthiyoM ko caritra-nirmANAtmaka saMgaThanoM meM lagAne kA hai / vidyArthI jaba taka zAnta sthiti meM hote haiM, unheM anuzAsana va caritra kI bAta siddhAMtarUpa se mAnya hotI hai aura kartavya-rUpa se grAhya hotI hai| pratyeka vidyAlaya meM aise vidyArthiyoM kA bahumata mila sakatA hai| prabuddha-viveka dazA meM yadi ve svayaM aise naitika saMgaThana banA lete haiM, jinakA uddezya vidyArthiyoM meM naitika jAgRti paidA karanA ho, to saMbhava hai, nabbe pratizata vidyArthI ina saMgaThanoM meM A jaayeN| yadi itane nahIM bhI AyeM to bhI vaha vidyArthiyoM kA eka aisA morcA hogA, jo dUsare vidyArthiyoM ko kumArgagAmI hone se bacAyegA aura uddaNDa vidyArthiyoM ke giroha ko prabhAvazUnya kregaa| vidyArthI-samAja ko kumArga se bacAne vAlA vidyArthI-samAja hI ho sakatA hai| isa vAnarI senA ko pulisa va anya zikSAdhikArI saMbhAla sakeMge, yaha kaThina lagatA hai| vidyArthiyoM kA rAjanaitika upayoga banda ho vidyArthiyoM kI ucchakhala pravRtti kA eka pramukha kAraNa unakA sakriya rAjanIti meM bhAga lenA bhI hai / para isake liye ve svayaM hI doSI hoM, aisI bAta nahIM hai / rAjanaitika netRjana samaya-samaya para unake Aveza, bhAvukatA va adUradarzitA kA sAmayika upayoga kara unheM asAtvika pravRttiyoM ke AdI banA dete haiM / usakA pariNAma samagra deza Aye dina bhogatA rahatA hai| Avazyaka to yaha hai ki isa viSaya meM sarvadalIya nirNaya ho ki hama rAjanaitika prayojana-siddhi meM vidyArthiyoM kA galata upayoga nahIM kareMge / 154 mAnavatA musakAe
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNavrata kA sArthaka prayatna aNuvrata-Andolana ke antargata naitika prazikSaNa evaM naitika-saMgaThanoM ke prayoga ina varSoM meM hue haiM aura unakA supariNAma bhI sAmane AyA hai| maiMne svayaM tathA aNuvrata- pracAraka saikar3oM sAdhu-sAdhviyoM va kAryakartAoM ne vyApaka rUpa meM deza ke vibhinna bhAgoM meM vidyAlayoM meM jA-jAkara naitika prazikSaNa kA kArya kiyA hai| isa prayatna ke pariNAmasvarUpa lAkhoM vidyArthiyoM meM naitika sAmarthya arjita huA hai| kucha prasaMgoM para hone vAlI har3atAle va tor3aphor3a kI naubateM TalI haiM / aneka vidyAlayoM va mahAvidyAlayoM meM vidyArthiyoM ne svayaM isa kArya ko uThAyA hai| unhoMne nirdhArita nimna pAMca pratijJAyeM kI haiM aura apane sAdhI vidyArthiyoM ko ve pratijJAyeM dilAne meM dattacitta hokara lage haiM1. maiM parIkSA meM avaidhAnika tarIkoM se uttIrNa hone kA prayatna nahIM kruuNgaa| 2. maiM tor3aphor3amUlaka hiMsAtmaka pravRtti meM bhAga nahIM luuNgaa| 3. maiM vivAha-prasaMga meM rupaye Adi lene kA ThaharAva nahIM karUgA / 4. maiM dhUmrapAna va madyapAna nahIM kruuNgaa| 5. maiM binA TikaTa relAdi kI yAtrA nahIM kruuNgaa| dehalI meM ukta donoM prayoga atyanta prabhAvazAlI rahe haiN| rASTrapati DA. rAjendraprasAda, pradhAnamaMtrI zrI neharU va dillI vizvavidyAlaya ke upakulapati DA vI0 ke0 Ara0 vI0 rAva prabhRti ne ukta prayogoM ko isa dizA kA AzAprada prayatna mAnA hai| astu, aNuvrata-Andolana ke antargata yA kisI bhI sAtvika rUparekhA se vidyArthiyoM meM naitika prazikSaNa va naitika saMgaThana ke prayatna vyavasthita va vyApaka rUpa se Age baDhe, to AzA hai, Aja kA vidyArthIsamAja cAritrika krAMti kA agradUta va bhAvI pIDhI kA saMyata sUtradhAra bana jaayegaa| vidyArthI : cAritrika krAMti kA agradUta
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59. thor3A gaharAI se soceM* eka bhAvanA : eka pratIka divasa manAnA koI prathA nahIM hai| usake pIche eka viziSTa bhAvanA hotI hai| vicAroM kA pravAha virala hotA hai aura vaha kisI dina ghanIbhUta ho jAtA hai| yaha eka nimitta hai aura vaha apanI bhAvanA kA pratIka, dUsaroM ke lie preraka bana jAtA hai| rASTrIya yA antarrASTrIya stara para aneka divasa manAye jAte haiM / 'ahiMsA-divasa' rASTrIya yA antarrASTrIya stara para nahIM manAyA jaataa| isake liye abhI pRSThabhUmi bhI nahIM banI hai| logoM meM bhogavAda aura sukha-suvidhAvAda kA vicAra bar3I tIvra gati se prasAra pA rahA hai| isake hote hue 'ahiMsA-divasa' manAeM to kyA aura na manAeM to kyaa| sainika niyantraNa bhI dhIme-dhIme apane paira jamA rahA hai / lagatA hai, jaise janatA meM svayaM kA niyaMtraNa na rahA ho yA saba meM sattA kI bhUkha jAga uThI ho| isa sthiti meM antarrASTrIya stara para ahiMsA-divasa manAne kA artha kyA hogaa| ahiMsA-divasa manAne kA uddezya _ 'ahiMsA-divasa' meM Akhira AkarSaNa kyA hai ? yaha na to kisI krAMti kI smRti hai aura na hI bhautika samRddhimaya bhaviSya kA saMketa / janatA usakI manautI karatI hai, jisase kucha bhautika lAbha mile| hiMsA ke lAbha tatkAla hote haiM / jisa cetAvanI ke pIche aNu astra bolate haiM, vaha saphala ho jAtI hai aura jisake pIche nIti kI pukAra hotI hai, use bar3e loga sahasA sunate taka nhiiN| logoM meM vizvAsa paiTha rahA hai ki hiMsA saphala ho rahI hai / isa sthiti meM aNuvrata-Andolana 'ahiMsA-divasa' manAne kA anurodha karatA hai, yaha logoM ko kucha vicitra-sA laga sakatA hai| isa vicitratA kI pRSThabhUmi meM vartamAna vizva kA mAnacitra dekhane kA yatna kreN| sahasA dIkha par3egA ki rASTrIya jIvana meM idhara bhoga bar3ha rahA hai to udhara bAharI niyantraNa / isI taraha antarrASTrIya jIvana meM eka ora spardhA baDha rahI hai to dUsarI ora ANavika astroM ke parIkSaNa / *ahiMsA-divasa para pradatta saMdeza / mAnavatA musakAe
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ sainika zAsana tatkAla lAbhakArI jAna par3atA hai, para vastutaH vaha acchA nahIM hai| vaha janatA kI ayogyatA kA sUcaka hai / ekabAra hiMsA se hiMsA kA pratirodha hotA-sA jAna par3atA hai, para Akhira donoM meM Takkara ho jAtI hai / gata yuddha meM jo loga hiMsA ke pariNAmoM ko bhugata cuke haiM, ve usake nAma se hI AtaMkita ho uThate haiN| isalie ve hiMsApUrNa cetAvanI para dhyAna dete haiM / para ise hama hiMsA kI saphalatA nahIM kaha skte| loga zAMti cAhate haiM, para hiMsA ke moha meM phaMse hue haiN| isa dizA meM zAMti, saMtoSa aura ahiMsA kA svara kitanA prabala honA cAhie, isakI kalpanA hamameM se bahutoM ko nahIM hai| 'ahiMsA-divasa' manAne kA tAtparya kitanA acchA ho bhAratavAsI thor3I gaharAI se isa bAta para dhyAna deN| jahAM se ahiMsA kI cetanA prasphuTita huI, vahAM se usakI surabhi phaile / 'ahiMsA-divasa' manAne kA tAtparya hai---- 0 varSabhara ke lie bhoga-pravRtti para aMkuza rakhane kA saMkalpa kiyA jaae| * apane se alpa zakti vAle logoM ke adhikAroM ko na chInane kA saMkalpa kiyA jaae| 0 AtmAnuzAsana aura Atma-niyaMtraNa ko vikasita kara sattA ke anuzAsana aura niyaMtraNa ko sudRDha hone kA avasara na diyA jaae| thor3A gaharAI se soveM
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60. mAnava svayaM apanA bhAgya-nirmAtA hai mAnava kI AtmA meM ananta zaktiyAM bharI par3I haiN| yadi vaha unakI samyag anubhUti tathA upayoga kare to una zaktiyoM ke sahAre vaha bahuta bar3A vikAsa kara sakatA hai / mAnava apane-Apa meM jo akSamatA pAtA hai, yaha usakI apanI Antarika zaktiyoM se aparicita hone kI sUcanA hai / ataH vaha parAvalambana meM na jA, svAvalambI bane / apanA avalambana hI use Age baDhAegA | mAMganA apanI hInatA pragaTa karatA hai / asIma Atma-vaibhava kA dhanI mAnava dUsare ke samakSa tuccha se padArtha ke lie hAtha pasAre, yaha usake pauruSa kA, Atma-bala kA apamAna hai / use samajha lenA hai ki vaha svayaM apanA bhAgya-nirmAtA hai / bAhara se use koI kucha dene vAlA nahIM hai / yadi mAnava ne AcAra se hAtha dho DAlA to mAnanA cAhie ki usake jIvana meM kucha bhI baca nahIM pAyA / AcArahIna ko veda, purANa, Agama, piTaka Adi bhI nahIM bacA sakate / mAnava ko cAhie ki vaha satya, zauca, zIla aura sadbhAvanA se apanA AcAra UMcA banAe / dharma eka ratha hai / AcAra aura vicAra usake do pahie haiM / ratha kI sudRDhatA aura kAryavAhakatA banAe rakhane ke lie yaha apekSita hai ki usake donoM pahie majabUta hoM / dharma ke lie bhI vicAra- pakSa sAttvika aura pavitra honA cAhie, utanA hI unnata aura ujalA honA cAhie / manuSya jahAM eka ikAI hai, vahAM vaha samAja aura rASTra kA bhI eka aMga hai / samAja aura rASTra ke sAtha usakA gaharA sambandha hai / vaha jo kucha karatA hai, usakA usake apane lie to mahattva hai hI, samAja para bhI usakA asara hue binA nahIM rahatA / isalie usakA yaha anavarata prayAsa rahanA cAhie ki vaha apane jIvana ko adhikAdhika sadvRttiyoM se saMjoyA rakhe / usakA apanA jIvana UMcA uThegA, sukhI banegA to dUsaroM para bhI usakI eka acchI chApa par3egI / 158 aisI hI bAta hai| jahAM usakA vahAM usakA AcAra-pakSa bhI mAnavatA musakAe
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61. mAnavatA gusakAe jIvana-stara UMcA uThe Aja ke mAnava kI dazA bar3I zocanIya ho gaI hai| vahuta-kucha pAne ke bAvajUda bhI vaha khoyA-khoyA-sA ho rahA hai| rahane ke lie baMgalA usake pAsa hai / caDhane ke lie moTara hai| manovinoda ke lie reDiyo hai / aura bhI aneka prakAra ke sAdhana haiM / para yaha saba hote hue bhI usakA jIvana azAMti kI Aga meM jhulasA jA rahA hai| kAraNa ? kAraNa bahuta spaSTa hai / usane apane jIne kA stara baDhAyA, para apane jIvana kA stara nahI baDhAyA / jIvana kA stara bhautika abhisiddhiyoM se UMcA nahI banatA, vaibhava aura sampadA se nahIM baDhatA / vaha to satya, prAmANikatA, naitikatA, nyAya aura sadAcaraNa se UMcA uThatA hai / ye hI ve mAnavocita sadguNa hai, jinake abhAva meM mAnava kevala kahane bhara ko mAnava hotA hai, mAnavatA usako nahIM chU paatii| jIvana satyAnuzAsita ho pratyeka vyakti kA pahalA kartavya hai ki vaha apane-Apa ko dekhe, apanA svayaM kA jIvana TaTole / Agama kI bhASA meM vaha saccA medhAvI hai, vaha duHkhoM ko taratA hai| aisA vyakti satya se anuzAsita hotA hai| satyAnuzAsita vyakti ke lie kahIM bhI bhaya nahIM, zoka nahI, viSAda nhiiN| vaha sacce svAtaMtrya ko bhogatA hai / jIvana meM satya kA anuzAsana hone para vaha vyavahAra meM jItA huA bhI saMyamita rahatA hai| saMyamita jIvana-caryA kI sAdhanA ke lie samyak kriyAzIlatA kI apekSA hai / aNuvrata-AMdolana jIvana ko samyak kriyA se saMjonA cAhatA hai, vyakti-vyakti ke ciMtana ko svasthatA pradAna karanA cAhatA hai, tAki mAnava Aja kI vipathagAmitA ko chor3a supathagAmI bane, anIti ke anavarata AghAtoM se jarjarita usake jIvana meM nIti aura nyAya kI pratiSThA ho| usakI mAnavatA musakarA uThe, use cAritra kA sampoSaNa mile| anukaraNIya mArga bhAratIya saMskRti meM vahI mArga anukaraNIya hai, jisa para mAnavatA musakAe 159
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-draSTAoM ke caraNacihna par3e / vaha mArga hai Atma- cetanA aura aMtar jAgRti kA / yaha vaha saraNi hai, jisa para bhAratIya paramparA kA itihAsa avasthita hai / cAhe kaisA bhI yuga kyoM na ho, isa mUla paramparA kA sarvathA vilopa bhAratIyoM meM nahIM ho sakatA / alabattA usa para AvaraNa A sakatA hai| jaisA ki Aja ho rahA hai / isalie Aja antar-jAgRtimaya saMskRti ke parivartana aura paripoSaNa ke lie kRtasaMkalpa aura kRtaprayatna hote hue rASTra kI adhyAtma-paramparA ko Age baDhAne kI AvazyakatA hai / aNuvrata Andolana, jisakI carcA maiMne abhI kI, isa dizA meM satata kAryarata hai / jisa prakAra ghar3e ko bharane ke lie bUMda-bUMda mahatvapUrNa hai, usI prakAra vyakti-vyakti kA sahayoga isa abhiyAna ke Age baDhane aura saphala hone meM mUlyavAn hai / 160 mAnavatA musakAe
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62. vizva zAnti kA AdhAra * saMgharSa kahAM ? jIvana kA sarva sukhada pakSa hai - caritra / usakI vikAsa-bhUmi hai-: kSamA / usakA pariNAma hai - maitrI / asahiSNutA se vaira baDhatA hai / vaira caritra kA vikAra hai aura usase sukha-zAnti kI rekhA kSINa ho jAtI hai / akelepana meM kSamA yA akSamA kI sthiti nahIM hotI / inakA prasaMga dvaita meM hotA hai| jahAM do haiM, vahIM saMgharSa hai / saMgharSa ke bIja saMgharSa kA hetu vividhatA yA bheda hai / manuSyoM meM ruci, vicAra aura AcAra kA bheda hotA hai / cintana kI sahaja dhArA aisI hotI hai ki hamArI bhAMti hI saba loga boleM-caleM, khAeM- pIyeM, baiTheM uTheM, soceM - kareM, | kintu ruci-bheda ke kAraNa aisA hotA nahIM / yahIM saMgharSa uTha khar3A hotA hai / manuSya meM dUsaroM ko apane adhIna karane kI vRtti hai / apane sukha bhoga aura bar3appana ke liye dUsaroM ke sukha, bhoga aura mahattA ko lUTane kI lAlasA bhI hai / ye saba saMgharSa ke bIja haiM / zaktihIna vyakti inheM nahIM bo sakate / zaktizAlI loga hI inheM bo sakate haiM aura jaba kabhI inheM bo DAlate haiM, phala kaTuka hI hote haiM / saMgharSa kaise Tale ? saMgharSa ke pariNAma haiM - cinagArI, pApa aura sarvanAza / krodha ke prati krodha, vaira ke prati vaira, ghRNA ke prati ghRNA aura hiMsA ke prati hiMsA kI paramparA jahAM calI, vahAM durvyavasthA kA parisImana nahIM huA / jisane antardRSTi se dekhA, usane kahA--saMgharSa TAlane kI yaha paddhati truTipUrNa hai / krodha ko zAMti se jIto / isI prakAra abhimAna ko namratA se, mAyA ko RjutA se aura lobha ko santoSa se jIto / vaira ko maMtrI se aura ghRNA ko prema se jIto / hiMsA kI parisamApti ahiMsA meM hI ho sakatI hai / mAnavIya vicAraNA kA sarvopari mRdu aura madhura paripAka zAMti hai / * maitrI divasa para pradatta saMdeza vizva zAnti kA AdhAra 161
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'matrI-divasa' manAne kA udadezya ANavika astroM ke parIkSaNa cala rahe haiM / zatru-vRtti meM unake prayoga para bhI syAt niyaMtraNa nahIM raha sktaa| yaha vartamAna kI spardhA, zAstrAstroM kI hor3a zAnti ke liye vahuta bar3A khatarA hai| ise maitrI ke binA kisI bhI prakAra nahIM TAlA jA sktaa| zatru-bhAva meM saMdeha hotA hai aura yaha kRtrima dUrI paidA karatA hai| kisI samaya virodhI pakSa eka sAtha baiThanA bhI nahIM cAhate the| Aja usa sthiti meM parivartana AyA hai| virodhI pakSa eka sAtha baiTha samasyA kA samAdhAna DhUMDhate haiM, bAtacIta ke dvArA sthiti ko sulajhAnA cAhate haiM / yaha bahuta zubha hai| isa kadama ne bahuta bAra hote-hote saMgharSa se vizva ko bacAyA hai| isa AMzika saphalatA kI ora Age baDhanA cAhiye / yahI uddezya hai-'maitrI-divasa' manAne kaa| 'maitrI-divasa' manAte samaya prativarSa tIna bAteM avazyameva karaNIya 1. pratyeka vyakti aura rASTra dUsare vyaktiyoM aura rASTroM ke liye abhaya kI ghoSaNA kre| 2. dUsare vyaktiyoM aura rASTroM dvArA apane yA apane rASTra ke liye koI bhayakAraka upakrama huA ho to usake liye unheM kSamA de| 3. apane yA apane rASTra ke dvArA dUsare vyaktiyoM yA rASTroM ke liye koI bhayakAraka upakrama huA ho to usake liye unase kSamA le / __maiM mAnatA hUM, isa krama se 'maitrI-divasa' manAne kA krama barAbara calatA rahe to vizva-zAMti kA eka sudRDha AdhAra bana skegaa| saMsAra kA choTAbar3A pratyeka prANI, samAja aura rASTra abhaya aura sukha kI sAMsa le skegaa| mAnavatA musakAe
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63. nakada dharma Aja mAnava digmUDha bana rahA hai| isa kAraNa vaha parezAna hai, bhayabhIta hai, duHkhI hai| jaMgaloM meM hiraNoM ke bar3e-bar3e yUtha yA jhuMDa hote haiN| una yUthoM meM se kahIM koI eka mRga bichur3a jAtA hai to vaha becArA kabhI idhara daur3atA hai, kabhI udhara daur3atA hai| kabhI idhara dekhatA hai, kabhI udhara dekhatA hai / cAroM ora dekhatA hI raha jAtA hai| Aja kA mAnava bhI usa yUthabhraSTa, kiMkartavyavimUr3ha mRga kI taraha hai--'itaH pazyati utaH pazyati sarvataH pazyati / ' Apa jAnate haiM, Aja deza meM vaktAoM kI koI kama nahIM hai| kamI hai AcaraNa karane vAloM kii| Aja kA digbhrAnta mAnava caurAhe para khar3A dekhatA hai koI Ae aura use sahI mArga btaae| para vaha sahI mArga kaise dikhA sakatA hai, jo svayaM hI gumarAha hai| sahI mArga to vahI dikhA sakatA hai, jo mArga kA jAnakAra ho / yaha kaisA dharma ! Aja naitika dharma kA abhAva spaSTa rUpa se dRSTigocara hotA hai| mAnava ne dharma ke vAstavika svarUpa ko bhulA diyA hai| vaha ekAdazI karanA hI dharma mAnatA hai / Aja ekAdazI hai, ata: vrata karanA hai| vrata meM anna to khAnA nahIM hai, para dUsarI-dUsarI cIjeM to bahuta haiN| ve cAhe dugunI peTa meM bhara le / yaha hai vrata ! maiM Apase hI pUchatA hUM, yaha kaisA vrata ? kaisA dharma ? vastutaH Aja manuSya ne bAhya kriyAkAMDoM ko hI dharma mAna liyA hai| usane mAna liyA hai ki upAsanA karanA hI dharma hai, mandira meM jAnA hI dharma hai, triveNI meM DubakI lagAnA hI dharma hai| jo sAdhanamAtra hai, use sAdhya mAna liyA hai| usakI dRSTi meM dhArmikatA kI kasauTI hai harijanoM ko achUta aura nIcA mAnanA tathA apane-Apa ko pavitra evaM UMcA mAnanA / aisA lagatA hai, jo dharma jIvana kA tatva thA, vaha mAtra bAhya ADambaroM meM raha gayA hai| Atma-upAsanA : paramAtma-upAsanA merI dRSTi meM AtmA kI upAsanA hI dharma hai| paramAtmA kI upAsanA bahuta UMcI aura acchI bAta hai, para usakI upAsanA se pahale nakada dharma
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA kI upAsanA aura sevA Avazyaka hai| apane-Apako acche mArga para lagAnA mahatvapUrNa hai| bahuta sahI to yaha hai ki AtmA kI upAsanA hI paramAtmA kI upAsanA hai / jisane AtmA kI upAsanA kara lI, usane apratyakSa rUpa se paramAtmA kI upAsanA kara lii| AtmA hI apane zuddha svarUpa meM paramAtmA hai| apane-ApameM paramAtmA hokara, ananta zaMkti kA srota hokara bhI mAnava kalyANa ke lie dUsaroM ke sAmane gir3agir3Ae, hAtha phailAe, yaha kahAM taka ucita hai ? merI dRSTi meM yaha bhayaMkara bhUla hai| mujhe usakI isa nAdAnI para tarasa AtI hai / kabIrajI ne kitanA mArmika kahA hai pAnI meM mIna piyaasii| mohi suna-suna Ave haaNsii| pAnI meM mIna piyAsI // Atama jJAna binA nara bhaTake, koI mathurA koI kAzI / kastUrI mRga nAbhI mAheM, vana-vana phire udAsI // paanii|| pAnI ke aMdara machalI pyAsI hai| kyA yaha Azcarya kI bAta nahIM hai| mRga kI nAbhi meM kastUrI hai aura vaha use jaMgala meM DhUMDhatA phire, kyA yaha haMsane jaisI bAta nahIM hai / para una para haMsane se kyA, ve to ajJAnI haiM, jalacara aura pazu haiM / haMsane kI bAta to usa mAnava kI hai, jo saMsAra kA sarvazreSTha prANI kahalAne kA gaurava prApta kie hue hai, jisake pAsa saba kucha hai, phira bhI apane-Apako dIna-hIna mAnatA hai| dUsaroM kA muhatAja banA phiratA hai| jo zAMnti usake antar meM pravAhita hai, use bAhara DhUMDhatA ghUmatA hai, bhautika padArthoM meM khojatA bhaTakatA hai| bhagavAna kahAM hai ? mandira meM bhagavAna ko DhUMDhane vAloM se, tIrthoM meM bhagavAna ko khojane vAloM se pUchanA cAhUMgA-kyA bhagavAna mandira meM hai ? kyA vaha caitanyaprabhu tIrtha-sthAnoM meM hai ? binA unake uttara kI apekSA kie hI maiM kahatA hUM, nahIM, mandira meM koI bhagavAna nahIM hai, tIrtha-sthAnoM meM bhagavAna hone kI bAta matibhrama hai / are ! bhagavAna to ghaTa meM hai| vyakti-vyakti ke ghaTa meM hai / Apake, mere aura sabake ghaTa meM hai| agara sacamuca hI bhagavAna se sAkSAtkAra kI tamannA hai to Atma-darzana kreN| Atma-darzana karate-karate paramAtma-darzana svayaM ho jaaegaa| usake lie alaga se prayatna karane kI koI apekSA nahIM hai| udhAra dharmaH nagada dharma dharma ke sandarbha meM merI avadhAraNA bahuta spaSTa hai| vaha AtmA kI 164 mAnavatA musakAe
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA hai| dharma saMsAra-samudra meM girate prANI ko dhAraNa kara rakhane vAlA tatva hai| Apa apane dilo-dimAga meM acchI taraha se aMkita kara leM ki dhana se kabhI bhI dharma nahIM hotaa| dhana se sukha-suvidhA ke sAdhana avazya upalabdha ho sakate haiM, para dharma se usakA koI sIdhA sambandha nahIM hai| prazna hogA, dhana se dharma nahIM hotA to phira kisase hotA hai ? dharma hotA hai tapasyA se, tyAga se, saMyama se| loga kahate haiM-dharma isalie karanA cAhie ki usase paraloka sudhregaa| maiM bhI mAnatA hUM ki dharma se paraloka sudharatA hai, para sAtha hI yaha bhI mAnatA hUM ki vartamAna jIvana ko bigAr3akara paraloka kabhI nahIM sudhArA jA sktaa| yaha nirI bhrAMti hai| isalie vartamAna ko bigAr3akara paraloka sudhArane vAlo dharma merI dRSTi meM bAsI dharma hai, udhAra dharma hai| aisA tathAkathita dharma hamAre kisa kAma kA / hameM to nagada dharma caahie| jaba bhI usa dharma kI ArAdhanA kareM, hamArA sudhAra ho, hameM zAnti kI anubhUti ho, Ananda kI prApti ho / aura vaha nakada dharma hai-jIvana meM vicAra aura AcAra kI pavitratA / tapasyA, tyAga, saMyama aura duSpravRttiyoM se virati / aise dharma se paraloka to sudhregaa-hii-sudhregaa| isameM saMdeha karane kI kahIM koI guMjAiza hI nahIM hai| nagada dharma kA saMdeza maiM dekha rahA hUM ki Aja kA mAnava saMyama ko bhUlatA jA rahA hai| na hAtha kA saMyama hai aura na pAMva kaa| na AMkha, kAna, nAka kA saMyama hai aura na khAne-pIne kA / na vANI kA saMyama aura na mana kA hii| sAra-saMkSepa yaha ki vaha saba taraha se saMyamahIna hotA jA rahA hai| isa sthiti meM usa para svArtha prabhAvI ho rahA hai| ghara kI gandagI vaha par3osI ke ghara ke sAmane DAla detA hai / vaha yaha nahIM socatA, jaba gandagI se mere ghara meM durgandha phaila rahI thI to kyA par3osI ke ghara meM nahIM phailegii| usase paidA hone vAle macchara kyA use nahIM kaatteNge| nakada dharma kA saMdeza yaha hai ki apanI zArIrika, vAcika aura mAnasika kisI bhI pravRtti se kisI dUsare kA ahita mata karo, use kaSTa mata phuNcaao| apane sukha ke lie dUsare ke sukha kI holI mata jlaao| tuma kisI ko jilA sako, yaha zakya nahIM, para use mAro to mt| apane choTe-se svArtha ke lie auroM kA zoSaNa mata kro| mAyA, kapaTa, pravaMcanA, dhokhA, beImAnI aura kuTilatA ko Aja hoziyArI, caturAI aura vyApArakalA kA jAmA pahanA diyA gayA hai| para ye aise durguNa haiM, jo jIvana-satva 'ko ghuNa' kI taraha khatma karane vAle haiN| inase salakSya dUra rahate hue apanI pavitratA ko surakSita rkho| aNuvrata-Andolana nakada dharma kA vyAvahArika rUpa hai| vaha kahatA nakada dharma 165
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai-mAnava DAkTara, vakIla, adhyApaka kucha bhI banane se pahale acchA mAnava bane / vrata jIvana kI pavitratA kA AdhAra hai, isalie vratoM kA abhyAsa kare, vratI bane / AtmAnuzAsana karanA sIkhe / saMyama kI sAdhanA kre| maiM cAhatA hUM, Apa isa nakada dharma ko gaharAI se samajhe aura ise jIvanagata bnaaeN| isI meM ApakA, samAja kA, deza kA aura pUrI mAnava-jAti kA hita nihita hai / mAnavatA musakAe
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64. sUkSma ahiMsA kI samajha jAge asat pravRtti hiMsA hai ahiMsA ke saMdarbha meM yoM to sabhI dharma-pravartakoM ne apane-apane DhaMga se ciMtana kiyA hai, para jaina tIrthaMkaroM ne isa bAre meM bahuta sUkSmatA se vicAra kiyA hai| unhoMne kahA-ahiMsA kA sambandha AtmA se hai / kisI jIva ko mAranA hiMsA hai| para hiMsA kI sImA yahIM samApta nahIM ho jaatii| vaha bahuta Age taka hai| koI jIva na bhI mare, phira bhI jo apanI asat pravRtti hai, vaha hiMsA hai / eka vyakti krodha karatA hai-yaha mAnasika hiMsA hai / koI apane sthAna para baiThA kisI ke prati IrSyA karatA hai, bhale usakI bhAvanA usa taka nahIM pahuMca pAtI, phira bhI vaha hiMsA hai| bure ciMtana se apanI hiMsA to hotI hI hai, cAhe dUsare kI ho yA na ho| para-hatyA : Atma-hatyA para-hatyA-mAranA jitanA bar3A pApa hai, Atma-hatyA bhI usase kama nahIM hai / para-hatyA meM hatyA kA phala vyakti svayaM hI pAtA hai, gharavAloM kI koI jimmevArI nahIM hotii| lekina Atma-hatyA kara marane vAlA svayaM to phala pAtA hI hai, sAtha-hI-sAtha ghara vAloM ko bhI parezAnI uThAnI par3atI hai / sarakArI karmacArI Akara ghara-parivAra vAloM ko kisa prakAra taMga karate haiM, yaha Apase chupA nahIM hai| Atma-hatyA karane vAlA bhale svayaM apanI icchA se maratA hai, para itane mAtra se use ahiMsA to nahIM kahA jA sktaa| tAtparya yaha ki asat pravRtti hiMsA hai, cAhe vaha apane lie ho athavA dUsaroM ke lie| sUkSma hiMsA ke vividha rUpa __ koI kisI kI tathyahIna TIkA yA AlocanA karatA hai, yaha bhI hiMsA hai| kisI ke vicAroM ko tor3a-maror3a kara rakhanA, galata Aropa lagAnA vaicArika hiMsA kI koTi meM AtA hai| kisI ke utkarSa ko na sahakara usake prati IrSyA kA bhAva karanA, ghRNA kA pracAra karanA hiMsA hai| vadha hiMsA kA sthUla rUpa hai| mAnasika hiMsA aura vaicArika hiMsA sUkSma rUpa haiN| sUkSma ahiMsA kI samajha jAge 167
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvazyakatA isa bAta kI hai ki manuSya isa sUkSma hiMsA ko samajhakara isase adhika-se-adhika bce| isake lie dharmaguruoM ko salakSya prayatna karanA cAhie / unake dvArA jitanA bala ahiMsA ke sthUla rUpa para diyA jAe, usase adhika ahiMsA ke Antarika aura sUkSma rUpa para diyA jAe, kyoMki Antarika hiMsA meM pratyakSa jIvaghAta na hone se vaha aba taka jana-sAdhAraNa ke lie buddhigamya nahIM ho sakI hai| yahI kAraNa hai ki Aja loga jitanA jIva mArane se ghabarAte haiM, utanA paraspara virodha, IrSyA, krodha Adi se nhiiN| isa prayatna se jaba jana-sAdhAraNa meM isakI samajha vikasita ho jAegI to use vyavahArya banAnA usake lie kaThina nahIM hogaa| mAnavatA musakAe
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65. ahiMsA kI vyApakatA hiMsA kabhI bhI ahiMsA nahIM hoto bhagavat-vANI hai-'tattha paDhamaM ahiMsA, tasathAvarasavvabhUyakhemakarI'ahiMsA saba prANiyoM ke lie kSemakarI hai, kuzala karane vAlI hai| vaha sarvavyApI hai| kucha loga hiMsA se ahiMsA kI rakSA karane kI bAta karate haiN| usameM dharma batAte haiN| prazna hai, hiMsA se ahiMsA kI rakSA karane meM dharma hai ? isa prazna kA samAdhAna isakI vyApakatA meM nihita hai| jisa ahiMsA kI rakSA karane kI bAta kaha jAtI hai, usakI to hiMsA kara pahale hI hatyA kara dii| yahAM samajhane kI bAta yaha hai ki ahiMsA kI rakSA ke lie jina prANiyoM kI hiMsA huI, unake lie ahiMsA antataH kSemakarI kaise ho sakatI hai| tatva yaha hai ki hiMsA antataH hiMsA hI hai| bhale vaha ahisA kI rakSA ke bahAne ho athavA kisI anya nAma para / kartavya banAma ahiMsA ___ maiM isa vAstavikatA se inakAra nahIM hotA ki vyavahAra meM vyakti ko kartavya-pAlana ke nimitta hiMsA karanI par3a sakatI hai| vaha usakI eka AvazyakatA hai, anivAryatA hai / para AvazyakatA-anivAryatA hone ke uparAnta bhI vaha hiMsA hI hai| use ahiMsA nahIM mAnA jA sktaa| hameM yaha bAta acche DhaMga se khyAla meM le lenI cAhie ki ahiMsA aura kartavya do alaga-alaga tatva haiN| kahIM-kahIM donoM mila avazya jAte haiM, phira bhI donoM eka nahIM haiM / yAnI sabhI kartavya ahiMsA nahIM haiN| hAM, ahiMsA avazya kartavya hai| para kartavyamAtra ko dharma mAnanA saMgata nahIM hogaa| hama dekhate haiM, pAgala kutte ko mArA jAtA hai, lekina pAgala manuSya ko nahIM / kyoM ? isalie ki manuSya ke saMrakSaka haiM aura pAgala kutte kA koI saMrakSaka nhiiN| para itanA to spaSTa hai ki pAgala kutte ko mAranA ahiMsA nahIM hai, dharma nahIM hai| yadi use mAranA ahiMsA hai, dharma hai to phira pAgala manuSya ko mAranA bhI ahiMsA kaise nahIM hogA, dharma kaise nahIM hogaa| ahiMsA samadarzI hai / vaha pakSapAta se sarvathA pare hai / arthAt bar3e ahiMsA kI vyApakatA 169
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvoM ke prati moha nahIM aura choTe jIvoM ke prati upekSA nahIM / vaha sarvajIvahitakAriNI hai / choTe-bar3e sabhI prANiyoM ke lie vaha samAna rUpa se kalyANa kA mArga prazasta karatI hai / sikke ke do pahalU I rUpaka kI bhASA meM hiMsA aura ahiMsA dhUpa aura chAMha kI taraha eka sikke ke do pahalU haiN| jaise dhUpa aura chAMha paraspara kahIM milatI nahIM, isI isI taraha hiMsA aura ahiMsA kA bhI kabhI mizraNa nahIM ho sakatA / donoM kA kSetra bilakula bhinna bhinna hai / vaise gur3a khAne vAlA kyA kabhI aphIma nahIM khAtA ? AvazyakatA par3ane para khA sakatA hai / para itanA avazya hai ki use gur3a aura aphIma donoM kA alaga-alaga jJAna honA cAhie / ajJAnavaza gur3a ke sthAna para aphIma khAne kA kyA pariNAma AtA hai, yaha bahuta spaSTa hai / use mujhe batAne kI jarUrata nahIM / usI prakAra hiMsA aura ahiMsA kA jJAna honA caahie| hiMsA ko ahiMsA mAnane se vahI anartha hotA hai, jo aphIma ko gur3a mAnakara khAne se hotA hai / 360 mAnavatA bhusakAe
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66. madya-niSedha madya-niSedha naitikatA kA eka aMga hai| pichale dinoM jaba 'madya-niSedha saptAha' manAne kA vicAra kiyA gayA, taba eka sujhAva AyA ki 'madya-niSedha saptAha' ke sthAna para 'nazAbandI saptAha' manAyA jAnA caahie| isakA kAraNa yaha batAyA gayA ki madya-niSedha to kAnUnata: yahAM hai hI, phira madya-niSedha kI kyA AvazyakatA hai| sujhAva sunate hI bAta dimAga se TakarAI / sujhAva upayukta lgaa| para thor3A gaharAI se citana karane para lagA ki 'madya-niSedha saptAha' hI upayukta hai| hameM yathArthavAdI dRSTikoNa se kAma karanA cAhie / kAnUna hone ke uparAnta kyA loga madya nahIM pIte ? jaba yaha bilakula spaSTa hai ki pIte haiM, taba phira 'madya-niSedha saptAha' manAne meM koI hicakicAhaTa nahIM honI caahie| hone ke lie to bambaI meM bhI madya-niSedha kA niyama hai| para isake uparAnta bhI vahAM madyapAna kI pravRtti calatI hai, yaha eka tathya hai| kAraNa ? kAraNa yaha ki rAjyAdhikAriyoM kA bhaya to rizvata se miTa jAtA hai| dUsaroM kA bhaya rahatA nhiiN| alabattA yahAM 'madya-niSedha saptAha' manAne kA artha koI yaha na samajhe ki madya-niSedha lAgU karane ke kSetra meM sarakAra niSkriya hai| sarakAra apane DhaMga se kAma karatI hai| phira bhI kAnUna kA ullaMghana kara loga chupa-chupakara pIte haiM, yaha eka yathArtha hai| aise logoM ko madya chor3ane kI preraNA mile---yaha isa kAryakrama ko manAne kA uddezya hai| dharma-sthAna meM madya-niSedha kI carcA kyoM ? kucha loga isa bhASA meM socate haiM ki isa dharma-sthAna meM, jahAM dhUmrapAna bhI nahIM hotA, vahAM madyapAna-niSedha kI carcA karane kI kyA sArthakatA hai / madyapAna-niSedha ko yaha carcA to madyapAna ke aDDoM para honI cAhie / para isa saMdarbha meM merA cintana yaha hai ki dharma-sthAnoM meM bhI madya-niSedha kI carcA karanA Avazyaka hai / Aja AdarzoM kI chAyA meM pApoM kA poSaNa ho rahA hai / dharma kI oTa meM khoTa cala rahI hai| dharma-sthAnoM meM kaI loga pravacana sunane ke bahAne Ate haiM aura corI karate haiN| aura to kyA, jUte-cappala taka bhI corI kara le jAte haiM / aise vyakti dharma-sthAnoM meM Akara svayaM to pavitra nahIM madya-niSedha 171
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ banate, dharma-sthAnoM ko avazya apavitra banA dete haiM / ataH Apako isa bhrAMti meM nahIM rahanA cAhie ki dharma-sthAnoM meM Ane vAle sabhI loga vizuddha pravacana sunane ke pavitra uddezya se Ate haiN| vAstavikatA yaha hai ki jahAM pavitra uddezya se loga dharma-sthAnoM meM Ate haiM, to aise loga bhI bahuta haiM, jo isase bhinna uddezya rakhate haiM / Apa dekheM, pravacana samApta ho jAne ke pazcAt kaI loga yahAM se bAhara nikalate haiM aura dhUmrapAna karate haiN| isalie vAtAvaraNa ko vizuddha banAe rakhane ke lie dharmasthAnoM meM bhI madya-niSedha, dhUmrapAna-varjana Adi ke bAre meM bolanA, carcA karanA Avazyaka hai, upayogI hai| vikAsa kI prakriyA Aja deza ke netA loga vikAsa kI bAteM avazya karate haiM, para isa bAta para dhyAna kyoM nahIM dete ki hAsa ko roke binA vikAsa kabhI bhI sambhava nahIM hai| deza ke jana-jIvana meM Aja aneka prakAra kI burAiyAM vyApa rahI haiN| kyA yaha mAnava-samAja kA hrAsa nahIM hai| isa hrAsa ko roke binA vikAsa ke lie kiyA gayA koI bhI prayatna yA upakrama apanI sArthakatA siddha kaise kara skegaa| makAna yadi sApha karanA hai to pahale daravAjoMkhir3akiyoM ko baMda karanA hogA, tAki naI reta makAna meM na aae| isake pazcAt makAna ke andara kI reta jhADU se nikAlanI hogii| daravAjoM, khir3akiyoM ko baMda kie binA jhADU lagAne se usakA prayojana siddha nahIM hogA / yahI bAta burAiyoM ko miTane ke sandarbha meM bhI hai| pahale burAiyoM ke Ane ke mArga ko rokanA apekSita hai| jo pUrvakRta haiM, unakA prAyazcitta karanA Avazyaka hai| madyapAna ke duSpariNAma ___ madyapAna bhI eka burAI hai / bauddhoM ke paMcazIla meM pAMcavAM zIla surAviramaNa hI hai / isase aisA pratibhAsita hotA hai ki buddha ke samaya madyapAna eka vyApaka burAI thii| mahAbhArata meM kahA gayA hai-surAjya vahI hai, jahAM kadarya, kRpaNa aura madyapa nahIM haiN| jisa parivAra, samAja, prAnta aura deza meM madya pIne vAle loga adhika hote haiM, vaha parivAra, samAja prAnta aura deza patanonmukhI hotA hai| madya, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikathA-ye pAMca pramAda mAne gae haiN| yahAM dhyAna dene kI bAta yaha hai ki inameM madya kA sthAna prathama hai| madyapAna karane se vyakti pramAdI bana jAtA hai| aura pramAdI kI gati Apa jAnate hI haiM / use paga-paga para bhaya satAtA hai| bhagavAna mahAvIra kI vANI 172 mAnavatA musakAe
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 kitanI sArthaka hai - 'savvato pamattassa bhayaM savvato apamattassa natthi bhayaM ' - pramAdI ko saba ora se bhaya rahatA hai, apramAdI ko kisI ora se bhaya nahIM hotA / eka saMskRta kavi ne kahA hai cittabhrAntiH jAyate madyapAnAM, citte bhrAnte pApacaryAmupaiti / pApaM kRtvA durgatiM yAnti mUDhAstasmAnmadyaM naiva deyaM na peyam // madyapAna se citta bhrAMta ho jAtA hai / bhrAntacitta vyakti svabhAvataH pApa meM pravRtta ho jAtA hai / pracura pApa kA arjana kara vaha mUDha durgati ko prApta hotA hai / ataH madya na to vyakti ko svayaM hI pInA cAhie aura na hI dUsaroM ko pilAnA cAhie / madyapAna karane vAle vyakti kI gati Apa dekhate hI hoMge / bhrAntacitta bana vaha bebhAna-sA bana jAtA hai / yahAM taka ki vaha jahAM-tahAM sar3aka para gira par3atA hai / phira kutte usake muMha kI saphAI karate haiM / madyapAna se zarIra, ghara aura pUrA jIvana bigar3atA hai / maiMne eka gIta meM kahA hai madirA-mAMsa tajo, madirA-mAMsa tajo / Arya kahalAne vAle ! madirA-mAMsa tajo / roja nahAne vAle ! madirA-mAMsa tajo / zaurya dikhAne vAle ! madirA-mAMsa tajo // 0 0 behada badabU nahIM saphAI, chA jAtI hoThoM para kAI / cehare para hai kAlI jhAMI, par3ate tana meM chAle // madirA... hotI cAroM ora tabAhI, ijjata para phira jAtI syAhI / unakA jIvana svayaM gavAhI hai viveka para tAle / madirA ye bilakula sIdhe-sIdhe padya haiM / inakA artha Apa samajha hI rahe haiM / vizleSita karane kI koI apekSA mahasUsa nahIM hotI / madya pIne vAle logoM ke gharoM kI kyA sthiti hotI hai, yaha una bahinoM se pUchiye, jinake pati piyakkar3a haiM, zarAbI haiN| ghara meM khAne ke lie bharapeTa dhAnya nahIM, tana DhAMkane ko pUrA kapar3A nahIM, baccoM kI zikSA - cikitsA kI vyavasthA nahIM, phira bhI unheM to pIne ke lie zAma ko botala cAhie, zarAba cAhie / aisI hAlata meM ghara kI Arthika sthiti kaise sudhare / aise meM to hAlata aura bigar3atI hI hai / mUlabhUta bAta yaha hai ki nazA karane vAloM kA dimAga saMtulita nahIM rahatA / aura jaba vyakti kA dimAga asaMtulita ho, taba sadguNoM ke praveza karane kI bAta socanA hI vyartha hai / viveka kA takAjA loga zarAba pIne ke samarthana meM videzoM meM zarAba pIne ke pracalana kI 173 madya-niSedha
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAta kahate haiN| maiM unase kahanA cAhatA hUM, ThaMDe mulkoM meM zarIra kA tApamAna ThIka banAe rakhane ke lie vaha eka kSetrIya AvazyakatA ho sakatI hai, phira bhI vahAM bahuta-sAre aise loga bhI haiM, jo zarAba kA sevana nahIM karate / bhAratavarSa to vaise bhI garma jalavAyu vAlA deza hai, isalie yahAM to yaha tarka yoM hI vyartha hai| yahAM to zarAba pInA Adata kI lAcArI ke sivAya aura kyA hai| isalie vyakti ke viveka kA takAjA yahI hai ki vaha svayaM to madya se kosoM dUra rahe hI, dUsaroM ko pilAne kI nAsamajhI bhI kabhI na kre| kaI loga aise hote haiM, jo svayaM to madya nahIM pIte haiM, para pArTI Adi meM atithiyoM ko pilAte haiM / isake pIche unakA tarka yaha hotA haiM ki madya AgantuoM ko bahuta priya hai| yadi na pilAeM to unake nArAja hone kI pUrI saMbhAvanA rahatI hai| para maiM isa tarka meM bhI tathya nahIM dekhtaa| yaha to pilAne vAloM kI kamajorI kA dyotaka hai| vyakti jisa cIja ko svayaM pInA burA mAnatA hai, use dUsaroM ko pilAnA kahAM taka ucita hai| maiM mAnatA hUM, yadi vaha dUsaroM ko madya na pilAne kA saMkalpa karale aura usa para pUrNa dRDha rahe to pIne vAloM para bhI acchA prabhAva pdd'egaa| yaha kaisI sabhyatA ! kaI yuvaka aisA kahate haiM ki hamArI icchA to nahIM hai, para sosAiTI kucha aisI hai ki usameM sabhyatA ke nAte dhUmrapAna aura madyapAna karanA par3atA hai| maiM nahIM samajhatA, yaha kaisI sabhyatA ! yaha to bilakula asabhyatA hai / aisI jhUThI sabhyatA se vyakti ko salakSya bacanA caahie| madyapAna-niSedha ke sandarbha meM kucha bAteM Apase khii| AvazyakatA hai, isakA vyApaka abhiyAna cle| vyApArI, rAjyakarmacArI, majadUra sabhI vargoM ke loga svayaM se zubha zuruAta kreN| yAnI ve isa bAta ke lie saMkalpabaddha hoM ki hama na to svayaM zarAba pIeMge aura na auroM ko hI pilaaeNge| svayaM ke saMkalpabaddha hone ke pazcAt dUsaroM ko isa dizA meM prerita karane kA mArga bhI unake lie sahaja bana jaaegaa| 174 mAnavatA musakAe
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67. kArya ho mahattvapUrNa hai hameM kArya karanA hai aNavata AMdolana kA kArya kaI varSoM se cala rahA hai| maiM anubhava kara rahA hUM ki yaha eka aisA kArya hai, jise jitanA kiyA jAe, utanA hI baDhatA jaaegaa| kAryakartAoM kI kamI ho sakatI hai, para kArya kI nhiiN| aNuvrata Andolana kA kArya mAnava-nirmANa kA hai| isa dRSTi se pUrA mAnavasamAja, sArA saMsAra usakA kAryakSetra hai| aura saMsAra meM karor3oM hI nahIM, araboM manuSya haiN| taba bhalA kAma kI kahAM kmii| ataH hama sabako satata kArya karanA hai aura nizcita rUpa se kArya karanA hai| hajAra kAryakartA bhI kama haiM mAnava-nirmANa kI bAta maiMne khii| mAnava-nirmANa kA tAtparya Apa samajhate hI hoMge-jIvana kA pariSkAra / saMsAra kA eka-eka vyakti aneka burAiyoM se ghirA mila sakatA hai| maiM eka bAra dUsare vargoM kI bAta do kSaNa ke lie chor3atA hUM, eka vidyArthI-varga ko hI letA huuN| Aja isa varga meM kitanI-kitanI burAiyAM ghara kara gaI haiM, anAsthA, ucchRkhalatA aura anuzAsanahInatA se vidyArthiyoM kA jIvana kitanA asta-vyasta ho rahA hai, yaha Apase chupA nahIM hai| Apa jAnate haiM ki Aja ke vidyArthI hI cala samAja aura rASTra ke karNadhAra hoge| isalie unheM jIvana kI sahI dizA pakar3AnA nitAnta Avazyaka hai| isa eka varga meM hI kArya kI itanI saMbhAvanAeM haiM ki do-cAra kyA hajAra kAryakartA bhI kAma kareM to kArya kI koI kamI hone vAlI nahIM hai| bahuta-sAre kAryakartAoM kI zikAyata rahatI hai ki hamArI sabhAoM meM upasthiti saMtoSaprada nahIM hotii| abhI-abhI mujhe batAyA gayA ki Ajakala vidyAlayoM meM bhartI (Admission) ho rahI hai| ataH sAmUhika rUpa meM vidyAlayoM meM kAma nahIM cala paataa| para maiM samajha nahIM pA rahA hUM ki Apa bhIr3a ko kyoM dekhate haiN| kArya kI tarapha dhyAna kyoM nahIM dete| maiM Apase kahanA cAhUMgA ki Apa eka-eka chAtra ko DhUMDheM / DhUMDhane se nizcaya hI bahuta bar3I saMkhyA meM chAtra mila jaaeNge| skUloM meM eDamIzana kA kAma calatA hai, kArya hI mahattvapUrNa hai 175
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ to cale / hameM isase kyA / koI dUsarA kAma calatA hai to hameM apanA kAma maMda aura baMda karane kI kyA apekSA hai / mudde kI bAta yaha hai ki Apako kArya ke pariNAma ko nahIM, bhAvanA ko mApanA hai / vyaktiyoM kI saMkhyA ko nahIM dekhanA hai, guNAtmakatA ko dekhanA hai / bahuta sAre vyakti na sahI, yadi eka pradhAnAdhyApaka yA priMsipala ko bhI isa kAryakrama ke prati AkRSTa kara isake sAtha jor3a lete haiM to pUre vidyAlaya meM ApakA kAma sugama aura sahaja ho jAtA hai / ata: Apako kisI bhI sthiti meM kArya kI gati ko maMda nahIM karanA hai / aNuvrata AMdolana kI maMjila abhI-abhI maiM eka sAMsada kA patra paDha rahA thA / unhoMne likhA hai ki bhale Upara se ApakA kAma kama dikhAI detA hai, para guNAtmakatA kI dRSTi se vaha vAstava meM hI bahuta Thosa hai / Apake lakhanaU - pravAsa ke bAda vahAM kapar3e kI aneka dukAnoM para jAne kA avasara AyA / maiMne vahAM pAyA ki bahutasArI dukAnoM meM bhAva-tAva nahIM hotA / nirdhArita ucita mUlyoM para grAhakoM ko mAla becA jAtA hai / '' isase mujhe aisA anumAnita ho rahA hai ki hamArA kAma dhIre-dhIre jar3a pakar3ane lagA hai / aura isase bhI mahatvapUrNa bAta isa sandarbha meM maiM jo mAna rahA hUM, vaha yaha hai ki hamAre kArya ke prati logoM meM eka vizvAsa jama rahA hai / yahI hamAre Andolana kI bhUmikA hai / para hameM logoM kI sadbhAvanA prApta karake hI Thahara nahIM jAnA hai / yaha to prAthamika par3Ava hai | maMjila to vratI banAne kI hai / isa lakSya ko sAmane rakhakara hI hamako, Apako kArya karanA hai| logoM ko vratI banAnA hai / isa kArya meM jarA bhI kamI nahIM AnI caahie| maiM mAnatA hUM, isa yAtrA patha para caraNa gatizIla rahe to saphalatA asaMdigdha hai / 176 mAnavatA musakAe
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68. aNuvrata kI pRSThabhUmi apanA kalyANa svayaM hI karanA hogA zAnti kI mAMga kabhI na rahI ho, yaha to nahIM kahA jA sakatA, para Aja jitanI tIvra hai, utanI zAyada kabhI nahIM rahI hogI / isIliye to Aja jagaha-jagaha zAnti-pariSadoM kI sthApanA ho rahI hai| mAnava bar3A azAntasA dIkha rahA hai| usakA koI trANa nahIM hai| vaha kiMkartavyavimUDha-sA ho rahA hai| socatA hai-'kiM karomi ? kva yAmi ?'-kyA karUM? kahAM jAUM ? mAnavatA 'trAhi mAm, trAhi mAm' kI raTa lagA rahI hai| loga gItA ke agrokta padyAnusAra bhagavAna se prArthanA karate haiM ki aba Apa jaldI aao| DUbatI huI mAnavatA kI rakSA kro| yadi Apa Aja bhI nahIM Aoge to phira kaba Aoge-- yadA yadA hi dharmasya, glAnirbhavati bhArata / abhyutthAnamadharmasya, tadAtmAnaM sRjAmyaham // mujhe lagatA hai, yaha manuSya kI bahuta bar3I kamajorI hai| bhalA isase baDhakara aura kyA pauruSahInatA hogii| Apa nizcita mAne, usakA kalyANa koI avatAra nahIM karegA / use svayaM hI apanA kalyANa karanA hogA / svayaM hI avatAra aura bhagavAna bananA hogA / agara vaha apanA yaha kAma svayaM nahIM karatA hai, svayaM hI bhagavAna nahIM banatA hai to avatAra bhI usakA kucha nahIM kara skegaa| kevala avatAroM ke gIta gAne se kucha nahIM hogaa| use apanA kAma svayaM hI karanA hogA / ataH avatAroM se use yAcanA nahIM karanI hai| use svayaM apanI samasyAoM ko samajhanA hai aura apane pauruSa se hI unako sulajhAnA hai| mAnava mAnava bane navIna aura prAcIna ke jhaMjhaTa meM hama mAnavatA ko kabhI vismRta na hone deM, yaha hameM sadaiva dhyAna rakhanA hai| mUlata: to hameM navIna aura prAcIna ke jhaMjhaTa meM hI nahIM par3anA hai| acchI bAta cAhe naI ho, cAhe purAnI, hameM use hI svIkAra karanA hai| deva banane kI bAta ko eka bAra hama chor3a deN| mAnava mAnava bana jAye, pahale yahI bahuta hai| Apa kaheMge, mAnava to mAnava aNuvrata kI pRSThabhUmi 177
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja hI hai / usake do hAtha haiM / do paira haiM / muMha hai / nAka hai / dimAga hai / phira mAnava ko mAnava kyA bananA hai ? yahI to khAsa samabhane kI bAta hai / bAharI cIjeM rahate hue bhI mAnava mAnava nahIM hai / aura vaha isalie nahIM hai ki Aja usameM zoSaNa hai, bhraSTAcAra hai, mAyA hai, dveSa hai, saMgraha karane kI bhAvanA hai / ataH Aja hamArA sabase prathama prayAsa mAnava ko sacce mAnava kI pratiSThA dilAne kA honA cAhie / dharmaguru apanI jimmevArI samajheM isake liye sabase pahale Aja ke dharmaguruoM ko apane maThoM se bAhara nikalanA hogA / Atma-darzana aura adhyAtma ke kSetra meM janatA kA patha-pradarzana karanA hogA / vaha jamAnA aba nahIM raha gayA ki ve apane maThoM / AzramoM meM baiThakara dUsaroM kI AlocanA kareM aura apane maThoM / AzramoM kI dIvAreM gira jAyeM to unheM banAne meM lage raheM / Aja mAnavatA kI dIvAreM Dhaha rahI haiM / 'unheM unakI rakSA karanI hogI, unakA punarnirmANa karanA hogA / ataH unheM isa jimmedArI ko saMbhAlane ke liye taiyAra ho jAnA cAhiye / sudhAra kI pahala svayaM se jananetAoM se bhI eka bAta kahanA cAhatA huuN| ve pahale apanA netRtva kareM / anyathA unakA netRtva phela ho jAegA / unakA karttavya hai ki ve svayaM vyasanamukta banakara apane-Apako sudhAreM, apane-Apako saMbhAleM / tabhI unakI sudhAra kI AvAja saphala ho sakatI hai| kore nAroM se kucha nahIM hone vAlA hai / 'paropadeze pANDityam' kI bAta ThIka nahIM hai / svayaM na sudharakara sudhAra kA upadeza denA apanA upahAsa karAnA hai / ve jaba taka apane-Apako nahIM sudhAra leM, taba taka unheM dUsaroM ko upadeza dene kA koI adhikAra nahIM hai / kyA zarAbI ko zarAba na pIne kA upadeza denA zobhA detA hai | apanI rAha unheM svayaM hI dekhanI hai / ve hI apane patha pradarzaka haiM / ve jaba taka saMyama aura tyAga ke patha para nahIM bar3heMge, taba taka unakA kalyANa asaMbhava sA lagatA hai / kisI ko bhrAnti na ho, isalie eka bAta spaSTa kara dUM / saMyama kA matalaba yaha nahIM ki sabhI ko sAdhu bananA hogaa| yaha bAta avyAvahArika hai, isalie banane kI nahIM / aura banane kI nahIM to phira maiM yaha kaha bhI kaise sakatA hUM / saMyama : sukha kA mArga 178 saMyama tIna prakAra kA hai mana kA, vacana kA aura kAyA kA / saMyamI mAnavatA musakAe
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahI hai, jo apane mana, vacana aura kAyA ko asat pravRtti se haTA letA hai| kintu isa sandarbha meM eka bAta samajhane kI hai / kevala sAdhu kA veza pahanane yA jaMgala meM cale jAne mAtra se hI koI saMyamI nahIM bana jAtA aura na hI gRhastha ke liye saMyama sarvathA asaMbhava hai / vastutaH saMyama kA saMbaMdha jaMgala aura veza se nahIM hai| vaha kisI bhI sthAna aura kisI bhI veza meM kiyA jA sakatA hai / kahane kA abhiprAya yaha hai ki gRhastha bhI eka sImA taka saMyama kI sAdhanA acche DhaMga se kara sakatA hai| aura karanA hI caahie| anyathA vaha kaisA manuSya / ata: jananetA cAhe jahAM bhI kAma kareM, unheM apane-apane kSetra meM saMyama ke patha para Age bar3hane kA lakSya rakhanA caahie| isase unheM eka apratima sukha kA anubhava hogA / para dhyAna rahe, yaha sukhAnubhUti use hI ho sakegI, jo isa lakSya kI dizA meM kadama bddhaaegaa| lakSya banAkara bhI jisane saMyama ke patha para kadama nahIM baDhAye, use yaha anubhUti nahIM ho sktii| bhalA miThAI kA svAda vaha kyA jAna sakegA, jo miThAI kabhI khAtA hI nhiiN| bhArata kA gaurava Aja kA yuga bhautikatA kA yuga hai| vijJAna ke bhautika sukha-suvidhAoM ke naye-naye AviSkAroM meM tallIna vyaktiyoM ko saMyamI jIvana kI anubhUti mile bhI to kaise / Apa yaha samajhane lage haiM ki sukha amerikA aura rUsa meM hai, jahAM bhautika sAdhanoM kI vipulatA hai| para Apa vahAM ke logoM ke anubhava bhI to suneM / dillI aura bambaI ke pravAsa meM hamane kaI videziyoM se bAteM kii| ve khuda bhArata se kucha pAnA cAhate haiN| ve kahate haiM-'itane sAre bhautika sAdhana hote hue bhI Aja hamAre deza meM zAnti nahIM hai| ataH hama bhArata se sukha aura zAnti kA rAstA pAnA cAhate haiM / '..... kaisA Azcarya! bhArata jaise svalpa bhautika sAdhanasaMpanna deza se amerikA jaise vipula bhautika sAdhanasaMpanna deza ke loga sukha aura zAnti kA mArga jAnanA cAhate haiM / kyA yaha isa bAta kA puSTa pramANa nahIM hai ki zAnti aura sukha bhautikatA meM nahIM, apitu adhyAtma meM hai, saMyama meM hai| cUMki bhArata meM adhyAtmavAda kI adhikAdhika khoja huI hai, isalie saMsAra ke vibhinna bhAgoM se loga zAnti kI khoja meM bhArata Ate haiN| isa sthiti meM bhAratavAsiyoM ke lie yaha atyaMta apekSita hai ki ve apanI mUla pUMjI-adhyAtma evaM saMyama kI surakSA para vizeSa dhyAna kendrita kreN| apekSita hai Atma-nirIkSaNa __ saMyama kI sAdhanA kA matalaba hai apane-ApakA nirIkSaNa krnaa| 'ki meM kaDaM kiM ca me kicca sesaM'-maiMne kyA kiyA aura kyA karanA zeSa hai ? aNuvrata kI pRSThabhUmi 179
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ isameM Apako dikkata nahIM pdd'egii| sAre jIvana, varSa yA mahIne kI nahIM, apitu eka dina kA nirIkSaNa karanA, pratidina kA nirIkSaNa karanA koI bhArI nahIM hai| Apa roja apanA hisAba milAyeM ki Aja maiMne kyA kiyaa| isase Apako apanI bhUloM kA jJAna hogaa| pahale dina jitanI bhUla hogI, dUsare dina saMbhavataH utanI nahIM hoNgii| tIsare dina aura km| isa prakAra dhIredhIre ApakA jIvana kaMcana bana jaayegaa| sacce dhArmika baneM Aja kA jana-jIvana vaisA nahIM hai, jaisA honA cAhiye / vaise katipaya logoM kA jIvana acchA hai bhI to usase bAta to nahIM bntii| isIliye aNuvrata-Andolana kA pravartana kiyA gayA hai| isase logoM ko eka pathapradarzana milegaa| yadyapi hamArA mArga to mahAvratoM kI sAdhanA kA hai, lekina sAre-ke-sAre mahAvratI bana jAyeM, yaha saMbhava nhiiN| ataH mahAvratI nahIM to kama-se-kama aNuvratI to pratyeka vyakti bane hii| sAre-ke-sAre brahmacArI nahIM bana sakate, para vyabhicAra to hara koI chor3e, yaha Avazyaka hai| vyakti roTI ko sarvathA nahIM chor3a sakatA, para anyAya kI roTI to chodd'e| gRhastha meM rahatA huA manuSya sarvathA hiMsA nahIM chor3a sakatA, para vaha AtatAyI to na bne| apane saMrakSaNa ke liye dUsaroM kA bhakSaNa to na kre| isa sImA taka ahiMsaka to vaha bana hI sakatA hai| bana hI kyoM sakatA hai, use bananA hI cAhie, balki salakSya bananA caahie| aNuvrata vyakti-vyakti ko dhArmikatA kA sahI AdhAra pradAna karanA cAhatA hai| vaha kahatA hai, vyakti kevala pUjA-upAsanA se nahIM, apitu apane AcAra, vicAra aura vyavahAra se dhArmika bne| yAnI vaha pUjAupAsanA bhale kare yA na kare, para apane AcAra ko zuddha, vicAroM ko sAtvika aura vyavahAra ko prAmANika rakhe, yaha nitAnta Avazyaka hai| bahuta sahI to yaha hai ki zuddha AcAra, sAtvika vicAra aura prAmANika vyavahAra se hI vyakti ko prabhu kI pUjA-upAsanA karane kI saccI arhatA prApta hotI hai / maiM AzA karatA hUM ki Apa aNuvratI banakara saccI dhArmikatA ko prApta hoNge| 180 mAnavatA musakAe
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69. vartamAna yuga meM aNuvrata ko apekSA dharma kyA hai ? jarAmaraNavegeNaM, bujjhamANANa pANiNaM / dhammo dIvo paiTThA ya, gaI saraNamuttamaM // yaha ArSavANI hai / isameM kahA gayA hai-saMsAra eka pravAha hai / jarA, maraNa, roga, zoka, cintA Adi ke vaza meM hokara manuSya isa pravAha meM bahatA jA rahA hai| isake sAtha bahatA huA vaha na jAne kisa athAha samudra meM vilupta ho jaae| para usake lie eka dvIpa, gati aura pratiSThAna hai aura vaha haidharma / Apa pUchege, dharma kyA hai ? kyoMki 'dharma' zabda ke bAre meM Aja aneka bhrAMtiyAM ho rahI haiM / vaha aneka prakAra ke svArtha-sAdhanAoM kA kendra bana rahA hai / para maiM Apase jisa dharma kI bAta kaha rahA hUM, vaha bilakula niSpakSa, ni:svArtha aura sarvamAnya hai / vaha hai manuSya ke apane sukha ke lie, usake apane dvArA apanA Atma-niyaMtraNa / dUsaroM ke dvArA thopA huA niyaMtraNa vyakti ke lie bhAra ho sakatA hai| isalie vaha dharma nahIM hai| dharma kA kisI para bhAra nahIM hotaa| isIlie apane dvArA kiyA huA apanA niyaMtraNa hI dharma hai| maiM samajhatA hUM, isameM kisI kA matadvaidha nahIM ho sktaa| sArA saMsAra saMtrasta hai Aja anaitikatA, hiMsA aura avizvAsa itanA bar3ha gayA hai ki manuSya usase saMtrasta ho gayA hai| yuga ne rAjanIti ko baDhAvA diyA, parigraha aura bhogavRtti ko baDhAvA diyaa| phalataH bar3appana kI mithyA dhAraNA ko bala milA / aura Aja manuSya yaha socane lagA hai ki cAhe kitanI bhI anaitikatA kyoM na karanI par3e, para vaha kisI se pIche na raha jaae| svArtha ke atireka se Aja kisI kA kisI para bhI vizvAsa nahIM rahA hai / svayaM apane hAtha-pairoM para bhI manuSya Aja vizvAsa nahIM kara sktaa| isase sArA saMsAra azAMta hai / use pratikSaNa AkramaNa kA bhaya ghere rahatA hai| jAne kisa kSaNa aura kisa taraha vizva-yuddha chir3a jaae| vAstava meM yaha sArA vAtAvaraNa kucheka vyaktiyoM kI apanI khyAti-lipsA kA pariNAma hai / para ve yaha nahIM vartamAna yuga meM aNuvrata kI apekSA 181
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAnate ki saMsAra ko miTAne se kitanA bar3A anartha ho sakatA hai / rAjanIti meM saMyama nahIM hai / usakA lakSya hai - jo prApta ho gayA, usase aura adhika prApta kiyA jaae| vahAM kisI dUsare kI sattA ko har3apanA bhI Adeya hai, kSamya hai | rAjanayika apanA ekachatra zAsana cAhate haiM / para unheM yaha samajha lenA hai ki aisA abhI to hone vAlA nahIM hai / vAsudeva tathA cakravartI yadi aisA cAheM to kara bhI sakate haiM / para isa jamAne meM vaha sthiti hai nahIM / hAM, saMyamI sAre saMsAra para apanA ekachatra zAsana calA sakatA hai / kyoMki jisane apane mana aura indriyoM para zAsana kara liyA hai, vaha phira kisI para anuzAsana karanA nahIM cAhatA / isalie usake sAmane koI pratispardhA nahIM rahatI / isa sthiti meM vaha sAre saMsAra kA ekachatra rAjA hotA hai / kahA gayA hai AzAyA ye dAsAH, te dAsA sarvalokasya / AzA dAsI yeSAM teSAM dAsAyate lokaH // - jo AzA ke dAsa haiM, ve sAre saMsAra ke dAsa haiM / isake viparIta AzA jinakI dAsI hai, unakA sArA saMsAra hI dAsa hai / ataH yA to muni saMsAra kA ekachatra rAjya kara sakate haiM yA phira vAsudeva aura cakravartI / taba phira apane-apane netRtva ko Age lAkara Aja sAre saMsAra ko kyoM saMtrasta kiyA jA rahA hai, yaha samajha meM nahIM A rahA hai / bhraSTAcAra kA kasatA zikaMjA Aja pratyeka vyakti ke muMha se sahasA AheM nikala AtI | Aha sukha kI bhI hotI hai aura duHkha kI bhI / sukha kI Aha halkI hotI hai aura duHkha kI Aha lambI hotI hai / Aja to adhikatara lambI AheM hI nikalatI haiM / isase spaSTa haiM ki Aja sArA saMsAra duHkha - saMtrasta hai / cAroM ora bhraSTAcAra chAyA huA rahe to sukha kI anubhUti rahe bhI to kaise / bhraSTAcAra kI yaha sthiti hai ki jinakA ise miTAne kA dAyitva hai, ve loga svayaM hI bhraSTa ho gae haiM, anaitika bana gae haiN| yahAM taka ki variSTha netA bhI isa Azaya kI bAta kaha dete haiM ki yaha unake hAtha kI bAta nahIM hai / ataH rAjanIti ko punaH mur3akara dekhanA hai / yadi vaha aisI hI calatI rahI to kalpanA nahIM kI jA sakatI ki Age calakara kyA dazA hogI / asaMyama aura prakRti sAmAjika jIvana bhI Aja aneka samasyAoM kA kendra bana rahA hai / kisI jamAne meM samAja kI kalpanA zAyada isalie huI thI ki manuSya akelA zAMti se nahIM raha sakatA thA / ataH usane paraspara sahayoga ke lakSya se kArya kA mAnavatA musakAe 182
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinimaya karake samAja bnaayaa| para Aja to samAja kArya kA vinimaya na rahakara svArtha-sAdhanA kA aDDA bana rahA hai / isIlie Aja paraspara sahayoga kI bhAvanA lupta ho rahI hai| usakA sthAna saMdehazIlatA ne le liyA hai / Aja samAja ke loga eka-dUsare ko saMdehabharI dRSTi se dekhate haiM / isa saMdehazIlatA kA agara koI nirAkaraNa ho sakatA hai to merI dRSTi meM ekamAtra saMyama hI ho sakatA hai / aisA lagatA hai, asaMyama Aja ati kI sImA meM pahuMca gayA hai| kyA vidyArthI, kyA adhyApaka, kyA majadUra, kyA mahilA, kyA puruSa, kyA rAjanetA, kisI bhI varga ko kyoM na dekhA jAe, usameM ghora asaMyama chAyA huA hai / aisA pratibhAsita hotA hai ki sArA vAtAvaraNa hI asaMyamamaya bana gayA hai| manuSya to asaMyata banA so banA, para Aja to prakRti bhI asaMyata jaisI bana gaI hai| Apa roja samAcAra-patra paDhate haiN| kahIM varSA se pralaya ho rahA hai to kahIM loga pAnI kI bUMda-bUMda ke lie tarasa rahe haiN| garmI bhI isa varSa kyA kama par3I thii| merI samajha meM prakRti ke saMtulana meM manuSya ke saMtulana kA bhI eka sImA taka prabhAva par3a sakatA hai / Aja manuSya ne apanA saMyama kho diyA hai to prakRti bhI isa prabhAva se mukta kaise raha sakatI hai / ataH usane bhI mAno apane baMdhana tor3a die haiM aura vaha manuSya ke saMhAra kI dizA meM agrasara ho rahI hai / agraNI Age AeM Aja AvazyakatA hai ki loga asaMyama ke aMdhAnukaraNa se bceN| kisI vyakti ne kisI kAraNavaza kucha asaMyama kara bhI liyA to dUsaroM ko usakA anukaraNa karanA Avazyaka nahIM hai| loga gatAnugatika hote haiN| eka bar3A AdamI kucha kara letA hai to dUsare bhI usakA anukaraNa karanA cAheMge / prasaMga mahAkavi mAgha kA eka bAra prasiddha mahAkavi mAgha zaucAdi se nivRtta ho nadI ke kinAre hAtha dho rahe the| tabhI unake mana meM vicAra AyA ki kala zauca ke lie to puna: mujhe yahA~ AnA hI hai aura usake lie loTA bhI lAnA pdd'egaa| isa sthiti meM kyA yaha acchA nahIM hogA ki maiM Aja ise yahIM-kahIM gAr3a jaauuN| kala ise nikAlakara vApasa kAma meM le luuNgaa| isa ciMtana ke sAtha unhoMne usI samaya usa loTe ko gAr3a diyaa| Asa-pAsa meM kucha loga bhI baiThe hue the| unhoMne socA, mAgha miTTI khodaka ra loTe ko usameM gAr3a rahe haiM to jarUra koI rahasya hai| bhalA mahAkavi mAgha jisa kArya ko karate haiM, avazya hI vaha acchA hogaa| yaha soca unhoMne bhI apane-apane loTe vahIM Asa-pAsa gAr3a die aura apane-apane ghara cale ge| eka gar3ariyA vhAM khar3A-khar3A vartamAna yuga meM aNuvrata kI apekSA 183
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha dRzya dekha rahA thA / saba logoM ke cale jAne ke bAda vaha vahAM AyA aura sAre loToM ko nikAla kara calatA banA / jaisA ki maiMne kahA, jana-sAmAnya anukaraNapriya hotA hai / cUMki samAja meM pramukha / agragaNya logoM kA eka sahaja prabhAva hotA hai, isalie ve jaisA AcaraNa aura vyavahAra karate haiM, usakA anAyAsa anukaraNa hone lagatA hai / isa pariprekSya meM Aja yaha atyaMta Avazyaka hai ki agragaNya Age AeM aura yuga ko nayA mor3a deN| ziviroM ke Ayojana kA bhI yahI uddezya rahatA hai ki kucha loga svastha jIvana zailI ko jIte hue dUsaroM kA patha-darzana kreN| maiM mAnatA hUM ki isa nae mor3a meM aNuvratiyoM ko apanI sukha-suvidhAoM kA tyAga karanA hogA / unheM cAlU Dharre ko chor3anA hogA / eka apekSA se yaha kAMToM kA mArga hai / ve hI vyakti isa patha para A sakeMge, jo kaSTa sahana karane kI himmata rakhate haiM / Apa ko khyAla rahanA cAhie ki jo cIja kaSTa se prApta kI jAtI hai, vaha sthita rahatI hai / kahA bhI gayA hai'kaSTenAsAdito vittaM, Apattau naiva nazyati / ' - jo cIja kaSTa se prApta kI jAtI hai, vaha kaSTa ke samaya bhI kAma AtI hai / isake viparIta jo cIja sIdhI prApta ho jAtI hai, vaha kaSTa ke samaya naSTa ho jAtI hai / jo vyakti parizrama se dhana kamAtA hai, vaha usake mUlya ko samajhatA hai / ata: vaha usakA durupayoga nahIM karegA / para jo vyakti saTTe meM kamAtA hai, usakA dhana prAyaH hI calA jAtA hai / isalie jo Ananda sukha-suvidhAoM ko chor3ane se milatA hai, use hameM lenA hai / yahI ahiMsA kA mArga hai / kAryakartAoM kI jIvana-dizA kAryakartAoM para doharI jimmevArI hai / pahale ve svayaM sudhareM aura phira dUsare logoM ko sudhArane kI ceSTA kareM / unameM bar3appana kI bhUkha nahIM honI caahie| ve Aja ke rAjanetAoM kI taraha padalipsu na baneM / dalabaMdI se bhI ve salakSya baceM / eka vAkya meM kahA jAe to saMyamI, zraddhAlu aura taponiSTha kAryakartA hI yuga ko mor3a de sakate haiM / kucha loga kahate haiM ki isa prakAra kArya hone vAlA nahI haiN| para maiM nirAza nahIM hUM / Aja kI paristhiti ko hamAre kArya kI bhUkha hai aura hama loga kArya karane ko taiyAra haiM, taba phira kArya hogA kyoM nahIM / kAryakartAoM se bhI kahanA cAhatA hUM ki nirAzA / hatAzA ko ve kabhI apane pAsa hI phaTakane na deN| basa, dRDha niSThA, majadUta saMkalpa aura niSkAma bhAva se kArya karate raheM / nizcita hI unheM bahuta toSa milegA / 184 mAnavatA musakAe
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka hajAra aNuvratI cAhie isa varSa uttarapradeza meM aNuvrata AMdolana ko eka naI gati mila rahI hai / bahuta-se acche-acche loga AMdolana ke prati AkRSTa ho rahe haiN| aisA lagatA hai--yahAM bahuta kAma hone vAlA hai| isa avasara para maiM apanA eka saMkalpa vyakta karanA cAhatA huuN| akTUbara meM yahAM aNuvrata-AMdolana kA navAM vArSika adhivezana hone vAlA hai| usa samaya taka mujhe uttarapradeza meM kama-se-kama eka hajAra aNuvratI milane caahie| isameM kAryakartAoM kA sahayoga bahuta apekSita hai| mujhe AzA hai ki samAgata kAryakartA merI isa bAta para dhyAna deNge| yadyapi hameM saMkhyA se moha nahIM hai, para yadi hajAra aNuvratI hameM mila jAte haiM to AvAja meM eka bar3I tAkata A jAtI hai / AzA hai, merI mAMga kA sakArAtmaka uttara milegaa| vartamAna yuga meM aNuvrata kI apekSA 185
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70. saMyama kI sAdhanA : paristhiti kA anta maiM paristhivAda kA virodhI hUM __ Aja ke logoM kA paristhitivAda kI ora sahaja jhukAva hai / loga Ate haiM, naitika-vikAsa kI bAteM calatI haiM / taba pahale-pahala lagabhaga yaha svara sunane ko milatA hai-'paristhitiyAM sudhare binA naitika vikAsa kaise ho ?' maiM unase kahatA hUM----'isakA artha yaha huA ki paristhitiyAM sudhara jAeMgI, anaitikatA baratane kI AvazyakatA nahIM hogI, taba Apa naitika vikAsa karanA caaheNge|' ___ maiM isa paristhitivAda kA ghora virodhI huuN| sAre dAMta gira jAne para supArI na khAne aura mRtyu-zayyA para sokara brahmacArI banane kI bAteM jaise hAsyAspada haiM, vaise hI paristhitiyAM anukUla hone para naitika vikAsa karane kI bAta bhI hAsyAspada hai| carcA Age baDhatI hai / ve apane tarka prastuta karate haiM, maiM apanA anubhava detA huuN| Apa svayaM soceM ki donoM maiM kauna adhika vAstavika hai ? tarka korA buddhi kA vyAyAma hai / vaha Apa bhI kara sakate haiM aura maiM bhI kara sakatA huuN| para anubhava satya kA nicor3a hai| merA anubhava hai ki paristhitiyoM ke sAmane ghuTane Tekane vAlA giratA hai aura unase lar3ane vAlA uThatA hai, Age bar3hatA kaisI-kaisI paristhitiyAM ! jaina muni ke jIvana kA matalaba hI hai---paristhitiyoM se lar3ate rhnaa| maiM eka jaina muni huuN| mere pUrvAcArya ne mujhe apanA dAyitva sauMpA, use bhI vahana kara rahA huuN| isalie paristhitiyAM mere sAmane aura adhika vikaTa banakara AtI haiN| jIvana kI vyaktigata bAtoM aura pAripAzvika utAracaDhAvoM ko do kSaNa ke lie jAne bhI daM, aNuvrata-Andolana bhI mere sAmane eka paristhita rahatA hai| Aja se dasa varSa pahale kI bAta hai-maiMne socA--jo tattva hameM milA hai, vaha sabake lie hitakara hai / saMyama kI sAdhanA se hameM Ananda milA, zAMti milI / dUsare loga bhI isakI sAdhanA kareM to unheM Ananda kyoM nahIM milegaa| 186 .. mAnavatA musakAe
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAMti kyoM nahIM prApta hogI / loga Ananda cAhate haiM, zAnti kI pyAsa hai / sambhava hai, unheM mArga na mila rahA ho / kucha loga aise ho sakate haiM, jo jAnabUjhakara burAI kareM aura azAnti pAte raheM / kiMtu saba loga to aise nahIM haiM / kucha loga burAI ko burAI samajha leM to use chor3a bhI sakate haiM / acchA ho, hamArA anubhava logoM taka pahuMce | para pahuMce kaise ? jIvana bhara pada-yAtrA kA vrata, vAhana prayoga kA niSedha / Akhira hamane isakA samAdhAna DhUMDhA ki loga hamAre pAsa pahuMceM aura hama una taka phuNceN| Apasa meM vicAra-vinimaya kareM / unake anubhava leM aura apane anubhava deM / kucha loga preraNA pA mere pAsa Ane lage / pratikUla paristhiti kA jvAra AyA / kucha logoM ne isa Azaya kI TippaNiyAM zurU kI --- ' AcAryajI ke bhakta seThoM ne thailiyoM kA muMha khola rakhA hai | usake bala para bar3e-bar3e AdamiyoM ko lAyA jA rahA hai aura unase prazastiyAM likhavAkara yA bulavAkara mahatvAkAMkSAeM pUrI kI jA rahI haiM / ' hama mauna rahe / una tathyahIna AlocanAoM ko pIte rahe / alabattA isameM koI saMdeha nahIM ki pramukha pramukha vyaktiyoM se milanA aura unake manobhAvoM ko jAnanA hamArA lakSya thA / bAta rahI Ane-jAne kI / hama rahe padayAtrI / hamAre lie duniyA kI dUrI Aja bhI vahI hai, jo pahale thI, jabaki gRhasthoM ke lie isa vaijJAnika yuga meM duniyA bahuta choTI ho gaI hai / hamArI azakyatA ko dhyAna meM rakha yadi pramukha vyakti hamAre pAsa Ate to vaha kauna-sA doSa thA ! hamAre anubhava unako bhAte to prazaMsA bhI karate / usakA sambandha unakI manovRtti se thA yA hamase ? prArambhika sthiti kA adhyayana kara hamane aNuvrata AMdolana zurU kiyA / usa samaya usake itane vyApaka rUpa kI kalpanA hamAre dimAga meM nahIM thI / hamArA ciMtana thA - ' - 'calo, bilakula na hone kI apekSA thor3A bahuta jo kucha bhI ho, vaha acchA hai / ' aNuvrata kA dvAra sabake lie khulA thA / yaha bhI eka paristhiti bana gaI / kucha mere hI anuyAyI isakA virodha karane lage / unakA virodha-sUtra yaha banA ki AcAryajI jaina aura ajaina sabako aNuvratI banA rahe haiM, spRzya aura aspRzya ko eka dhAge meM piro rahe haiM / hama use bhI sunate rahe / thor3A samaya bItA / hamAre sAdhu bhI logoM ke pAsa pahuMcane lage / usakA bhI virodha huA / eka vyakti ne mujhase kahA - 'hamAre sAdhu ghara-ghara jAte haiM, isase unakI garimA para AMca AtI hai|' maiMne usase kahA - 'hamAre pUjya AcArya bhikSu svAmI ne dukAna-dukAna para sAdhuoM ko bhejA thA / maiM use Adarza mAnakara calatA hUM / ' kisI ne kahA - 'kuAM pyAse ke pAsa nahIM jAtA hai, pyAsA kueM ke pAsa AtA hai / ' maiMne kahA - 'kabhI yaha bhI huA hogA / para Aja to kueM saMyama kI sAdhanA : paristhiti kA anta 187
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI pyAsoM ke pAsa jAte haiM / dekho, ghara-ghara meM nala lage hue haiM / ' dutaraphA virodha Avazyaka mAnA UhApoha khar3A aNuvrata kA kArya Age baDhA / jana sAdhAraNa ne ise to hamArI zakti isa ora adhika lagI / isane eka nayA kiyA / hamAre jaina bhAI kahane lage - ' AcAryajI jaina banane para bala nahIM dete / unhoMne terApaMtha ke pracAra kI gati zithila kara dI / maiMne kahA 'jaina, bauddha, vaidika Adi sampradAya haiM / dharma hai ahiMsA, satya, aparigraha aura brahmacarya / maiM dharma ke maulika svarUpa ke prati jana-mAnasa meM AsthA bharanA cAhatA hUM | kyA ahiMsA ke sivAya jaina dharma kA koI astitva hai / ahiMsA kA prasAra kyA jaina dharma aura terApaMtha kA pracAra nahIM hai / ahiMsA aura jainadharma ke dvaita ke citana ko maiM mAnasa kI saMkIrNatA mAnatA hUM / ' eka ora yaha andara kA virodha thA to dUsarI ora isakA ulTA pravAha calA / ajaina kSetroM meM yaha carcA tIvra hone lagI ki AcAryajI aNuvrata AMdolana ke jarie sabako jaina bananA cAhate haiM / yaha AMdolana sAMpradAyika hai / hama donoM sthitiyoM ko Azcarya evaM taTastha bhAva se paDhate rahe / kucha logoM ne yaha pracAra kiyA - ' AcAryajI ko prazaMsA kI bhUkha jAga gaI hai / ve aNuvrata AMdolana ke bahAne apanA sikkA jamAnA cAhate haiN|' ise bhI hama sunate rahe / kucha logoM kA sujhAva AyA ki yaha AMdolana bahuta Avazyaka hai / isakA pracAra satata aura tIvra gati se honA caahie| maiMne socA, yaha naitikatA kA AMdolana hai, isalie isakA mArga-darzana maiM hI karUM to acchA rahegA / para yaha bhI nirvivAda nahIM raha sakA / carcA calI ki yaha gRhasthoM kA paMtha hai, isakA netRtva AcAryajI kaise kara sakate haiN| sAdhuoM ko aisI pravRttiyoM se nirlipta rahanA caahie| maiMne isa sthiti ko bhI sNbhaalaa| logoM ko samajhAyA ki maiM asaMyama kA netRtva nahIM kara rahA hUM / saMyama kA netRtva yadi sAdhu loga nahIM kareMge to kyA rAjanayika kareMge / ve niyaMtraNa kara sakate haiM, para saMyama ke preraka nahIM bana sakate / saMyama kI preraNA ve hI de sakate haiM, jo svayaM saMyata hoM / choToM ke dila meM bhrAMti kA bIja bar3oM ke asaMyama ne hI to boyA hai / sAre saMsAra ko naitika banA deMge ? aNuvrata AMdolana ke kArya ne gati pakar3I / chuTapuTa prazna svayaM dhula gae / carcA kA stara kucha badalA / ciMtanazIla vyaktiyoM ne kahA- 'bhagavAna mahAvIra hue, mahAtmA buddha hue, mahAtmA gAMdhI hue| ve bhI pUre vizva ko naitika 188 mAnavatA musakAe ----
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM banA sake, taba phira kyA Apa use naitika banA deMge ?' maiMne kahA- 'maiM kaba dAvA karatA hUM ki samUce vizva ko naitika banA duuNgaa| naitikatA kI lau kisI-na-kisI rUpa meM jalatI rahe---merA prayAsa itanA hI hai / anaitikatA naitikatA ko nigala jAe-vaha dina vizva ko kabhI na dekhanA par3e / ' vyavasthA-parivartana : hRdaya-parivartana ahiMsA kA ghoSa hajAroM varSoM se hotA rahA hai, tathApi hiMsA kA sAmrAjya Aja bhI jyoM-kA-tyoM hai / hiMsA ke kAraNoM ko miTAe binA ahiMsA saphala nahIM ho sktii| isa vicAra ne bhI hamAre citana ko Age baDhAyA / hameM lagA ki Aja kA mAnasa hara vastu ko bhautikatA kI kasauTI para kasatA hai / jo tattva sAmAjika sukha-suvidhA na de sake, vaha anupayogI mAnA jAtA hai / ahiMsA ke dvArA jIvana kI AvazyakatAeM pUrI nahIM hotIM, isalie vaha anupayogI hai| citana kI yaha rekhA bhUla ke binduoM se banI hai aura banatI jA rahI hai| vyavasthA aura ahiMsA ke pariNAmoM ko eka tulA se tolanA apane-Apa meM bar3I bhUla hai| vyavasthA kA parivartana zakti yA sattA se ho sakatA hai--yaha samAjavAda kA mUla hai| hRdaya kA parivartana ahiMsA se hI hotA hai / isakA mUla vyakti hai / eka sAtha sabako manavAne kI bAta ahiMsA ke kSetra meM nahIM hai / mUla sudhAra kI paddhati yahI hai ki vyavasthA ko vyavasthA kI dRSTi se aura ahiMsA ko ahiMsA kI dRSTi se dekhA jAye / jar3a kI bAta kucha gaMbhIra ciMtana ke srota se aisA ucchvAsa milA ki aNuvrataAMdolana jar3a kI bAta nahIM karatA, vaha kevala Upara-Upara ko chUtA hai / hamane ciMtana kiyA, jar3a kI bAta phira kyA hai ? kyA Arthika sthiti kA sudhAra hI jar3a kI bAta hai ? hiMsA ke sAmane ahiMsAtmaka bhAvanA kA vAtAvaraNa paidA karanA kyA jar3a kI bAta nahIM hai ? ....... jIvana kI suvidhA ho, vaisI suvidhA se merA virodha nahIM hai| para Arthika vyavasthA kA sudhAra hI ahiMsA kA mUla hai-isa vicAra se maiM sahamata nahIM huuN| Arthika dRSTi se sampanna rASTra Aja kitane azAMta aura ulajhe hue haiM, yaha mujhe batAne kI jarUrata nhiiN| bhArata kI sthiti unase sarvathA bhinna hai / yadyapi vaha artha-vyavasthA kA saMtulita samAdhAna nahIM pA sakA hai| ____anAkramaNa, zAMti aura apane adhikAra-kSetra meM saMtuSTa rahane kA jo bhAratIya-mAnasa kA ciMtana hai, vaha ahiMsA kI cirakAlIna paramparA kA hI to pariNAma hai| samAja ke mukhiyA yadi sAmUhika hita kI vyavasthA aura ahiMsA meM saMyama kI sAdhanA : paristhiti kA anta 189
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvAsa rakhane vAle saMyama ke mAdhyama se samAja ko badalanA cAheM to vaiyaktika svArtha aura rakta-krAMti donoM prayojanazUnya bana jAte haiM / paristhiti para vijaya kA maMtra merI dhAraNA meM paristhiti kA anugamana samAja kI mAnasika durbalatA kA rekhAcitra hai| eka ke bAda dUsarI yA eka prakAra ke bAda dUsare prakAra meM paristhiti rahegI hii| usake aMta kI kalpanA ke caraNa meM naitikatA kI rekhA na DhaMDheM / usakA mUla saMyama meM hai| saMyama ke vikAsa kA matalaba hai paristhiti para vijaya / maiM phira sApha kara dU ki paristhiti ke Avazyaka saMzodhana meM mujhe koI Apatti nahIM hai, para usake prabhAva se mukti tabhI saMbhava hai, jaba vyakti meM use jItane kI kSamatA utpanna hogI / aNuvrata-AMdolana kA lakSya yahI hai| Apa apanA ciMtana badaleM, phira paristhiti ke dAsa Apa nahIM hoMge, use svayaM ApakI adhInatA mAnya hogii| 190 mAnavatA musakAe
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71. aNuvrata samAja-vyavasthA aNuvrata kA kArya vyApaka hai eka daSTi se aNa vrata kI apanI koI alaga samAja-vyavasthA nahIM hai| vaha to Aja jo samAja-vyavasthA hai, usameM hI zodhana cAhatA hai| vaha yadi zodhita ho jAtI hai to apane-Apa vaha aNuvrata se aviparIta ho jaayegii| Apa jAnate haiM, aNa vrata to eka naitika AcaraNa-pradhAna Andolana hai| ataH usameM eka kisAna bhI A sakatA hai, eka majadUra bhI A sakatA hai aura eka vyApArI bhI A sakatA hai| eka svarNakAra bhI A sakatA hai aura eka carmakAra bhI A sakatA hai| eka rAjya karmacArI bhI A sakatA hai aura eka netA bhI A sakatA hai| aNuvratI banane kA matalaba yaha nahIM ki vyakti apanA kAma-dhaMdhA chor3a de / aNavatI banane kA matalaba to yaha hai ki vaha cAhe koI bhI kAma kyoM na kare, vaha aNuvrata-bhAvanA ke viparIta nahIM honA caahie| usakI pratyeka pravRtti para naitikatA kI chApa honI cAhie, jisase ki dUsare vyakti bhI usase preraNA pA skeN| isalie aNuvrata kA kArya eka vyApaka kArya hai| vaha kisI samAja-vizeSa meM sImita nahIM ho sakatA aura isIlie aNuvrata kI apanI koI svataMtra samAja-vyavasthA nahIM hai / jo vyakti aNuvratI banatA hai, vaha sadA isa vAkya ko sAmane rakhatA hai-- 'jAgaraha NarA NiccaM, jAgaramANassa vaDDhate buddhI'---mAnava hamezA jAgRta rahe / jo jAgRta rahatA hai, usakI buddhi bar3hatI hai| isa dRSTi se aNuvratabhAvanA jAgRta manuSya meM hI praveza pA sakatI hai| para vaha yadi kevala eka, do, pAMca, dasa vyaktiyoM meM hI rahe to vyaktivAdI hI rhaa| Aja to hama samAja kI bAta kara rahe haiN| eka-eka vyakti se lekara vaha sAre samAja meM vyApta bane--yaha Aja atyanta Avazyaka hai| do prakAra kI samAja-vyasvathA samAja-vyavasthA kI pRSThabhUmi meM do bAteM vizeSa vicAraNIya haiN| vahAM yA to daNDa kAma karatA hai yA prema / hameM yaha socanA hai ki ina donoM meM se hameM kauna-sI samAja-vyavasthA abhISTa hai ? daNDa para AdhArita samAjavyavasthA meM yadyapi vyavasthA banatI hai, para usake sAtha-sAtha bhaya, saMdeha aura aNuvrata samAja-vyavasthA 191
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ alagAva bhI palate rahate haiN| premaparaka samAja-vyavasthA meM aisA nahIM hogaa| usameM bhaya ke sthAna para abhaya, saMdeha ke sthAna para vizvAsa aura alagAva ke sthAna para nikaTatA kA vAsa hogaa| premaparaka samAja-vyavasthA meM alpamata aura bahumata kA bhI jhagar3A nahIM rhegaa| vahAM koI bhI kAnUna 60 pratizata aura 40 pratizata matoM ke hisAba se svIkRta nahIM hogA / vahAM jo kucha hogA, vaha zata-pratizata matoM se hI svIkRta hogA / vAstava meM alpamata aura bahumata-yaha eka jhagar3A hai / bahudhA bahumata se koI bila pAsa to ho jAtA hai| para alpamata vAle hamezA isa prayatna meM rahate haiM ki jaise-taise use asaphala banAyA jaaye| ve loga hamezA isa tAka meM rahate haiM ki kisI taraha se sattAruDha dala ko parAsta kiyA jaae| isase Apasa meM saMdeha baDhatA hai aura phira alagAva hotA calA jAtA hai| para ahiMsaka samAja-vyavasthA meM aisA nahIM hogaa| vahAM to saba loga jaisA ucita samajheMge, vaisA kAnUna banA leMge aura phira sAre hI usakA pAlana kreNge| saMdarbha terApaMtha kA isa saMbaMdha meM eka prazna prAya: AyA karatA hai--kyA aisI vyavasthA saMbhava hai ? uttara meM maiM Apako terApaMtha saMgha kA udAharaNa denA cAhatA huuN| vahAM Aja bhI kisI viSaya para voTa nahIM liye jaate| isakA matalaba yaha nahIM ki kisI sadasya ko cintana karane kA adhikAra hI nahIM hai| hara sadasya ko citana kA unmukta adhikAra hai| sabhI apane-apane DhaMga se cintana kara sakate haiN| para ve kevala apane vicAroM ko hI mahatva nahIM dete, balki apane-apane vicAra AcArya ke sAmane rakha dete haiN| AcArya saba ke vicAra sunate haiM aura anta meM jaisA ucita samabhate haiM, vaisA nirNaya de dete haiM / yadyapi sadasyoM meM Apasa meM vicAra-bheda ho sakatA hai, para nirNaya meM vaidha nahIM hotaa| AcArya ne jo kucha kaha diyA, vaha sabake lie samAna rUpa se mAnya hotA hai| para yaha to eka sAdhaka-samAjavizeSa kI bAta hai / sAdhAraNa jana-samAja meM aisA honA saMbhava nahIM lgtaa| ata: vivaza hokara vahAM voTiMga karAnI par3atI hai| para jo kucha ho rahA hai, usakA phala bhI to logoM ko hI bhoganA par3a rahA hai| isIse to ahiMsaka samAjavyavasthA yA aNuvrata samAja-vyavasthA kI parivarapanA logoM ke sAmane A 192 mAnavatA musakAe
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72. aNuvrata Andolana kA saMdeza mAnava jIvana kI paribhASA mAnava-jIvana kyA hai ? yaha viSaya sadA se carcita rahA hai | kyA hAr3a-mAMsa kA putalA mAnava-jIvana hai ? nahIM, kevala hAr3a-mAMsa ke putale ko mAnava-jIvana nahIM mAnA jA sktaa| phira mAnava-jIvana kise kahA jAe ? jJAna, zraddhA, bhakti aura zAMti ina cAra tatvoM se milakara mAnava-jIvana banatA hai, mAnava mAnava banatA hai / jaba taka usakA jIvana ina cAra tatvoM yA guNoM se saMpanna nahIM banatA, taba taka vaha sahI artha meM mAnava kahalAne ke yogya nahIM hotA / maiM Apase hI pUchanA cAhatA hUM, ina guNoM se vipanna manuSya aura pazu meM kyA pharka hai ? bar3e kheda kI bAta hai ki Aja mAnava mAnava nahIM raha gayA hai / use mAnava bananA hai / isake lie Avazyaka hai ki vaha apane sahI svarUpa ko samajhe / kahIM vaha zera ke bacce kA zarIra dhAraNa karane para bhI bher3iyA na bana jaae| usake jIvana kA mUlabhUta uddezya bhautika sukhasuvidhAoM ke sAdhanoM ko prApta karanA aura bhoga-vilAsa meM lipta rahanA nahIM, apitu tyAga va saMyamamaya jIvana meM ramaNa karanA hai / maiM sabase pahale mAnava hUM maiM jaina tatvoM meM vizvAsa karatA hUM, jaina - sAdhanA-paddhati ke AdhAra para sAdhanA karatA hUM / para yaha merI vyaktigata sAdhanA kA prazna hai / vaise sabase pahale maiM eka mAnava huuN| usake bAda dhArmika hUM / tatpazcAt jaina aura anta meM terApaMthI hUM / ata: merA sabase pahalA vizvAsa mAnavatA meM hai / isIlie aNuvrata AMdolana ke mAdhyama se maiM mAnavatA ke nirmANa kA kArya kara rahA hUM / merI dRSTi meM mAnavatA meM koI bheda nahIM hotA / vaha mere, Apake, sabake lie samAna rUpa se grAhya honI cAhie / aNuvrata AMdolana ke vratoM meM Apako eka bhI vrata aisA nahIM milegA, jo mAnavatA ke sAmAnya siddhAMtoM se pare ho / isIlie vaha kisI dharmavizeSa kA nahIM hai / aura cUMki vaha kisI dharmavizeSa kA nahIM hai, isalie sabhI dharmoM kA hai / aNuvrata Andolana kA saMdeza 193
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata Andolana kA abhipreta aNuvrata AMdolana kA lakSya hai - mAnava ke AdhyAtmika pakSa ko sabala banAnA / usake AtmaguNoM ko vikasita karanA, saMyama kI cetanA jagAnA | hama dekha rahe haiM ki Aja sabhI kSetroM meM vikAra ghusa Ae haiM / vaiyaktika, sAmAjika, rAjanaitika koI bhI kSetra isase achUtA nahIM rahA hai / aNuvrata Andolana kisI kSetra yA pakSa ko miTAnA nahIM cAhatA / usakA to abhipreta yaha hai ki pratyeka kSetra vizuddha bane, pratyeka pakSa burAiyoM se mukta bane / kabhI loga sAdhu-saMtoM ke pAsa Ane meM saMkoca kiyA karate the / kyoM ? unake mana meM yaha AzaMkA rahatI thI ki vahAM jAeMge to ve sAdhu banane ko kheNge| hAlAMki sAdhu bananA, saMyama kI sAdhanA karanA vyakti ke parama saubhAgya kA sUcaka hai, para maiM isa vAstavikatA se aparicita nahIM hUM ki sAdhu koI-koI vyakti hI bana sakatA hai| adhikAMza AdamI nahIM bana sakate / aisI sthiti meM sabake sAdhu banane kI bAta avyavahArya hai / maiM aisI avyAvahArika bAta nahIM karanA cAhatA / para itanA avazya kahanA cAhatA hUM ki Apa jahAM hai, jisa kSetra meM haiM, vahAM rahate hue bhI mAnavIya guNoM kA vikAsa kareM, jIvana ko saMyama aura vrata se adhikAdhika bhAvita kareM / yahI aNuvrata Andolana kA Apako saMdeza hai / 194 mAnavata musakAe
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73. aNuvrata-AMdolana aura kAryakartAoM kI kAryAdazA saphalatA kA sUtra Aja maiM aNuvrata-kAryakartAoM ke bIca baiThA huuN| mujhe aNuvrata-AMdolana ke sandarbha meM Apase eka-do bAteM kahanI hai| pahalI bAta hai- aNavratakAryakrama ke prati kAryakartAoM ke mana meM yaha niSThA honI cAhie ki yaha eka racanAtmaka kAryakrama hai aura isake dvArA hama jIvana-vizuddhi kA eka bahuta mahatvapUrNa kAma kara skeNge| kAryakartAoM ke mana meM jaba taka yaha AzaMkA rahegI ki hama kAma to kara rahe haiM, para patA nahIM saphala hoMge yA nahIM, taba taka kAma hone vAlA nahIM hai| AgamoM meM kahA gayA hai'vitigiccha-samAvanneNaM appANeNaM No labhati samAdhi'-saMzayazIla prANI samAdhi-AtmazAMti ko nahIM pA sktaa| bhalA jo apane-ApameM hI samAdhistha nahIM hai, vaha dUsaroM kA kyA kalyANa kara skegaa| sacamuca kisI bhI kSetra meM saphalatA prApti kA yaha eka bahuta hI mahatvapUrNa sUtra hai / ni:saMzaya hokara kArya karane vAlA hI saphalatA kA varaNa kara sakatA hai| ata: sabase pahale kAryakartAoM ko svayaM ko ni:saMzaya banAnA hai| ise maiM mula bhitti yA jar3a mAnatA hUM / yaha hogA, tabhI ve Age baDha sakege, lakSya taka pahuMca skeNge| sabase bar3A buniyAdI kArya hameM isa bAta para gaharAI se dhyAna denA hai ki Akhira azuddhi kahAM hai ? burAI kahAM hai ? vaha sar3akoM aura bAjAroM meM to hai nhiiN| usakA eka mAtra AvAsa mAnava-mana hai, mAnava-jIvana hai| use agara hameM vizuddha karanA hai to hameM vyakti-vyakti ke hRdaya taka pahuMcanA pdd'egaa| isake binA sudhAra saMbhava nahIM hai| usakI bAta karanA hI bemAnI hai| bhale Apa bar3I-bar3I yojanAeM banA leM, para antataH unakA AdhAra to vyakti hI rhegaa| ataH use sudhAre binA koI bhI sudhAra saMbhava nahIM hai| bhale kucha loga hamAre isa kArya ko koI buniyAdI kArya na mAneM, para maiM nahIM samajhatA, mAnava-nirmANa yA dUsare zabdoM meM jIvana-nirmANa se baDhakara aura koI buniyAdI kArya kyA ho sakatA hai| aNuvrata-AMdolana aura kAryakartAoM kI kAryadizA 195
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ paristhiti-badalAva aura hRdaya-parivartana loga yaha AzaMkA bhI kara sakate haiM ki paristhitiyoM ke sudhare binA, samAja kA vAtAvaraNa zuddha hue binA Akhira vyakti kA sudhAra kaise saMbhava hogA ? isa bAta ko maiM eka sImA taka sahI bhI mAnatA hUM aura eka sImA taka sahI nahIM bhI maantaa| sahI to isa artha meM ki sabhI vyaktiyoM meM paristhitiyoM se mukAbalA karane, lar3ane kI kSamatA nahIM hotii| para paristhitiyAM anukUla na baneM, samAja kA vAtAvaraNa na sudhare, taba taka hama vyakti kI nItiniSThA evaM cAritrika ujjvalatA kI pratIkSA karate raheM, yaha bhI ucita nahIM lgtaa| paristhitiyoM ko anukUla banAne aura sAmAjika vAtAvaraNa ko sudhArane kI ora bahuta sAre logoM kA dhyAna kendrita huA hai aura ve isa dizA meM kArya karane kI dRSTi se sakriya bhI bana rahe haiN| aisI sthiti meM hama apane vyakti-sudhAra ke kAryakrama ko baMda kyoM kreN| ve apanA kAma karate haiM, hameM apanA kAma karanA caahie| aura yaha kArya-vibhAjana Avazyaka bhI hai, kyoMki eka hI vyakti yA varga sAre kArya nahIM kara sktaa| sabake apaneapane kArya-kSetra hote haiN| hamArA kArya-kSetra hRdaya-parivartana kA hai, mAnavanirmANa kA hai, jIvana-nirmANa kA hai| ataH jaba taka paristhitiyAM anukUla baneM, samAjika vAtAvaraNa sudhare, taba taka hama apane kArya ko sthagita nahIM kara skte| hamane sucintita rUpa se jo kArya apane hAtha meM liyA hai, use hameM pUrA karanA hai| hamArA yaha dRDha vizvAsa honA cAhie ki vrata ke sahAre bhI eka bahuta bar3I krAMti ho sakatI hai| kAryakartA kA sthAna dUsarI bAta maiM Apase yaha kahanA cAhatA hUM ki kArya kAryakartAoM ke binA nahIM ho sktaa| hAlAMki kArya-sampAdana meM dUsarI-dUsarI bAteM bhI Avazyaka rahatI haiM, para maiM sarvAdhika mahatva kAryakartAoM ko hI detA huuN| yaha mahatva ThIka usI prakAra kA hai, jisa prakAra kA annotpAdana meM bIjoM kA hai| yadyapi anna-utpAdana meM havA, pAnI, dhUpa, miTTI, kisAna Adi sabhI tatvoM kI apekSA hotI hai| vaise vijJAna ne Aja itanI tarakkI kI hai ki usara bhUmi ko bhI khAda ke dvArA upajAU banAyA jA sakatA hai| anya kRtrima sAdhanoM se bhI kAma calAyA jA sakatA hai, para bIja ke binA kAma nahIM cala sakatA / tAtparya yaha hai ki khetI meM sabase mahatvapUrNa bIja hai / yahI bAta' kAryasaMsiddhi meM hai| kAryakartAoM ke binA koI bhI kArya saMbhava nahIM hai / yadi kAryakartA pUre tana-mana se jur3a jAte haiM to saphalatA asaMdigdha hai, sunizcita hai| ata: maiM Apa logoM se bhI kahanA cAhUMgA ki kucha kAryakartA mAnavatA musakAe
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa kArya ko Age baDhAne ke lie vizeSa rUpa se Age AeM aura tana-mana se isameM juTa jaaeN| aNuvrata : eka kaThina yAtrA Apako yaha dhyAna meM rahanA cAhie ki aNuvrata-AMdolana apane zaizava ko pAra kara cukA hai| vaise zaizava bar3I muzkila se nikalatA hai| mAtAeM jAnatI haiM ki bacce kA pAlana kitanI muzkila se hotA hai| para aNuvrata-AMdolana ne binA bahuta adhika kaThinAI kA sAmanA kie zaizava pAra kara liyA hai| isake sAtha hI maiM aisA bhI nahIM mAnatA ki usane koI bahuta bar3I saphalatA prApta kI hai| vaise isakA jaisA kArya hai, usakA aMkana karanA sahaja bAta nahIM hai| yadi isameM koI artha-saMgraha kI bAta hotI to saphalatA kA kucha aMkana ho sakatA thaa| para yaha to vyakti-vyakti ke vicAra aura AcAra ko mAMjane kA kAryakrama hai, jIvana ko pariSkRta banAne kA upakrama hai / spaSTa hai, yaha eka kaThina yAtrA hai| maiM mAnatA hUM, Aja jitane bhI AMdolana cala rahe haiM, unameM aNuvrata-AMdolana isa apekSA se sabase kaThina hai| dUsare-dUsare AMdolanoM yA kAryakramoM meM sadasya banane, kucha artha-dAna karane yA samaya dene se hI kAma cala jAtA hai, para isa kAryakrama meM to vyakti ko apaneApako badalanA par3atA hai, apane asad vicAroM evaM burI AdatoM ko chor3anA hotA hai| udAharaNArtha abhI kisI vyakti ko dasa-bIsa rupaye dene kI bAta kahI jAe to saMbhavataH vaha usake lie taiyAra ho jaaegaa| hAlAMki bahutasAre vyaktiyoM ke lie rupayA denA bhI muzkila hotA hai / para usase bhI bahuta muzkila hai, apanI eka duSpravRtti ko tyAganA, apanI Adata ko badalanA / aura jaba eka galata Adata ko chor3anA, eka vRtti ko badalanA bhI itanA muzkila hai, taba jIvana kA AmUlacUla parivartana karanA kitanA muzkila hai, isakI kalpanA Apa svayaM kara sakate haiN| yaha sthiti una logoM kI isa zikAyata kA samAdhAna hai ki aba taka aNuvrata-Andolana kA prasAra kama ho pAyA hai| Age bhI yaha kAryakrama bahuta teja gati se calegA, aisA saMbhava pratIta nahIM hotaa| para isake uparAnta bhI hamAre lie nirAzA kI koI bAta nahIM hai| hameM apanA prayAsa pUrI niSThA ke sAtha karanA hai| phala kI ora hama nahIM dekhte| hamArA kAma kartavya karanA hai| usase hameM vimukha nahIM honA aNuvrata-AMdolana aura kAryakartAoM kI kAryadizA
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74. ahiMsaka samAja-vyavasthA Aja sarvatra azAnti kA bolabAlA hai| ataH sabhI ko isa bindu para gaMbhIratA se socanA hai ki isakA mUla kAraNa kyA hai ? yaha isalie ki jaisA mUla meM hogA, vaisA hI Upara AyegA / azAnti Aja Upara A rahI hai| isalie jarUra isake mUla meM kucha hai| ata: hameM mUla ko hI khojanA hai| jaba taka use nahIM pakar3A jAegA, taba taka azAnti miTa nahIM sktii| azAnti kI jar3a hai-hiMsA / jar3a meM jaba hiMsA hai, durbhAvanA hai, dveSa hai, taba Upara ahiMsA, sadbhAvanA aura prema kaise A sakatA hai| ata: zAnti yadi abhipreta hai to ahiMsA ko apanAnA par3egA aura isIlie ahiMsaka samAja kI kalpanA sAmane AtI hai| vyakti aura samAja yaha eka nirvivAda tathya hai ki ahiMsA kA prayogasthala vyakti hI hai / yadi vyakti ahiMsaka bana sakatA hai to samAja yA rASTra bhI ahiMsaka kyoM nahIM bana skte| samAja aura rASTra Akhira vyakti se alaga to kucha haiM hI nahIM / ata: vyakti ko ahiMsaka banAne ke sAtha-sAtha usake vyApaka rUpa yAnI samAja ko bhI ahiMsA kI bhAvanA se anuprANita karanA hogaa| taba hI zAnti kA mArga mila skegaa| para hameM ahiMsA kI atikalpanA meM bhI nahIM jAnA hai, kyoMki usase bahulAMzataH nirAzA hI hAtha lagatI hai| sArA samAja ahiMsaka bana jAye~-yaha na to kabhI saMbhava huA hai aura na Aja hai bhii| yadyapi samAja meM dveSa, mada, moha, lobha raheM, yaha Avazyaka nahIM hai, para jaba taka saMsAra meM prANI raheMge, taba taka unakA sarvathA unmUlana honA asaMbhava hI hai / isalie hameM vaisI hI kalpanA karanI cAhie, jo saMbhava ho| isa dRSTi se hameM yaha nahIM socanA cAhie ki hama sAre saMsAra ko sudhAra hI deNge| dRSTikoNa sahI ho hama yaha mAnakara calate haiM ki prayatna kiyA jAye to kucha ahiMsaka bana sakate haiM / para vaha kucha bhI nAkucha jaisA hI hai| sampUrNa ahiMsaka to 198 mAnavatA musakAe
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuta hI thor3e loga bana skeNge| ata: hama isa kalpanA ko bhI chor3a deN| basa, sabase pahale eka kAma kareM aura vaha yaha ki Aja jana-jana ke mana meM jo atibhoga, ati-parigraha tathA atihiMsA ke bhAva A gaye haiM, unheM miTAne kA prayatna kreN| ___Aja jIvana kA sAdhya hI galata ho gayA hai| adhikatara logoM ne bhoga aura parigraha ko hI apanA sAdhya mAna liyA hai| yaha saca hai ki hiMsA aura parigraha ke binA eka gRhastha kA jIvana cala nahIM sktaa| ThIka usI taraha jisa taraha binA paTarI ke iMjana nahIM cala sktaa| lekina vaha sAdhya nahIM ho sakatA / ata: sabase pahale apane dRSTikoNa ko ThIka karane kI AvazyakatA hai| eka vyakti ne vArtAlApa ke prasaMga meM kahA-'jIvana ke lie jo Avazyaka kArya haiM, maiM unheM ahiMsA hI manAtA huuN|' phira usane gItA kA udAharaNa diyaa| bolA-'gItA meM zrIkRSNa ne arjuna ko lar3ane ke lie prerita kiyA hai| vaha yadi hiMsA hotI to zrIkRSNa aisA kaise khte|' maiMne kahA-'hai to vaha hiMsA hii| hAM, yaha jarUra hai ki vaha hiMsA usa samaya Avazyaka ho gaI thii| usake binA vahAM dUsarA koI cArA nahIM thaa| anyAyiyoM aura duSToM ko dabAne ke lie unhoMne arjuna ko yuddha ke lie prerita kiyA thaa| para hiMsA ahiMsA kaise ho sakatI hai|' Aja bhI hameM isI prazna ko pahale lenA hai| Aja jIvana kA lakSya hI galata ho gayA hai| loga kisI prakAra se rupaye kamAnA hI apanA lakSya mAnane lage haiN| para merI dRSTi meM yaha sarvathA galata dRSTikoNa hai| hameM ise badalanA hogA / ahiMsaka samAjaracanA kA yahI pahalA kadama hogaa| ahiMsaka samAja ke cAra mAnadaNDa jaisA ki maiMne prAraMbha meM kahA, vartamAna azAnti kI jar3a hiMsA hai| vahI vividhamukhI hokara aneka mArgoM se bAhara nikala AtI hai| usake mukhya cAra kAraNa haiM (1) mmtv| (2) icchAoM kA vistAra / (3) sAmpradAyika Agraha / (4) bar3appana kI spardhA / merA vizvAsa hai, yadi ye cAroM kAraNa miTa jAte haiM to ahiMsaka samAja kI parikalpanA svayaM sAmane A jaaegii| isa dRSTi se ahiMsaka samAja ke bhI cAra mAnadaNDa hoMge ahiMsaka samAja-vyavasthA 199
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) sarva prANiyoM meM apanatva kI bhAvanA / (2) icchaa-primaann| (3) sAmpradAyika anAgraha / (4) bar3appana kI bhAvanA kA anta / ye cAra bAteM yadi samAja meM A jAtI haiM to samAja svayaM ahiMsA ke mArga para cala pdd'egaa| ___ yadyapi Arambha aura parigraha ko eka gRhastha sarvathA nahIM chor3a sktaa| para vaha mahArambha aura mahAparigraha ko to chodd'e| gRhastha ke pAsa yadi kucha bhI na rahe to vaha sukhI nahIM raha sakatA aura jyAdA ho jAye to bhI sukhI nahIM raha sktaa| usakA mArga madhyama mArga hai| usake pAsa kucha ho, yaha merI bhASA nahIM hai| merA iSTa hai-usakI bhAvanA alpArambha kI ora rhe| usameM saMkoca aura niyaMtraNa rhe| isase vyakti bhI saMkaTa meM nahIM AtA aura samAja kA kAma bhI acche DhaMga se cala jAtA hai| isake viparIta eka vyakti mahA-parigraha kI ora mur3atA hai to svabhAvataH anya vyaktiyoM kA zoSaNa to hogA hii| yadi eka vyakti dasa vyaktiyoM kI rasoI akelA sameTa le to zeSa nau vyaktiyoM ko to bhUkhA rahanA hI pdd'egaa| samavibhAga terApaMtha saMgha meM yaha maryAdA hai ki yadi dasa pyAle pAnI ke AyeM aura dasa sAdhu hI pAnI pIne vAle haiM to hara sAdhu eka-eka pyAlA pAnI pIkara raha jaayegaa| dUsaroM ke vibhAga kA pAnI pIne kA kisI ko koI adhikAra nahIM hai / yadi koI sAdhu isa maryAdA kA ullaMghana kara detA hai to use kar3A prAyazcitta AtA hai| eka bAra aisA hI huaa| pAnI kama milA thA aura pInevAle sAdhu jyAdA the| ataH agragaNya sAdhu ne nideza diyA ki saba sAdhu pAnI mApa-mApakara pIye / parantu eka sAdhu ne agragaNya ke uparokta nideza kA atikramaNa kara binA mApe hI pAnI pI liyaa| agragaNya ne apane dAyitva para dhyAna dekara usase pUchA-'pAnI binA mApe kaise pIyA ?' usane lAparavAhI se uttara diyA-'pyAsa lagI thI, isalie pI liyaa|' agragaNya ne kahA---'para pyAsa to sabhI ko lagI thii| tumane dUsaroM ke hisse kA pAnI kaise pIyA ?' usase isakA na to koI uttara dete banA aura na hI usane apanI bhUla hI svIkAra kI / phalataH use saMgha se pRthak kara diyA gyaa| hAM, to maiM kaha rahA thA ki eka vyakti yadi mahAparigrahI hotA hai to parokSataH vaha dUsaroM kA zoSaka to ho hI jAtA hai / ata: ahiMsaka samAja meM mahAparigrahI vyakti ko sthAna nahIM mila sktaa| 200 mAnavatA musakAe
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgharSa kA mUla majadUra cAhate haiM- hameM kAma to thor3A karanA par3e aura vetana adhika mila jAye / mila-mAlika cAhate haiM-majadUroM se kAma to jyAdA liyA jAye aura vetana kama diyA jAye / bonasa bhI jahAM taka bana sake, nahIM dI jaae| isI se donoM paraspara virodhI AkSepa lagAte haiN| har3atAleM hotI haiN| Akhira vaimanasya baDha jAtA hai aura donoM ko hI hAni uThAnI par3atI hai| ve to lar3ate haiM so lar3ate hI haiM, deza kA bhI bahuta nukazAna hotA hai| janatA bhI bIca meM pisa jAtI hai| isa prakAra lAbha kisI kA nahIM hotA aura khAiyAM caur3I hotI jAtI haiN| ahiMsaka samAja kA AdhAra Aja pratyeka vyakti adhika-se-adhika parigraha ke saMgraha meM juTA huA hai| isa paristhiti meM ahiMsA kI vRtti panape bhI to kaise| jaba logoM kI parigraha-saMgraha kI vRtti miTegI, taba hI sulasa jaisI ahiMsaka vRtti unake hRdaya meM jaagegii| sulasa eka kasAI kA putra thaa| usakA pitA pratidina pAMca sau bhaise mArA karatA thaa| ataH usakA bacapana atyanta hiMsaka vAtAvaraNa meM gujraa| para isake uparAnta bhI hiMsA se use bar3I ghRNA thii| isIlie vaha kisI prANI kA vadha nahIM karanA cAhatA thaa| pitA kA aMtima samaya nikaTa AyA to usane sulasa ko bulAyA aura pUchA--'putra ! kyA tuma merI eka bAta mAnoge ?' sulasa bolA-'pitAzrI ! isameM pUchane kI kyA bAta hai|' pitA bolA-'to ThIka hai, merI mRtyu ke bAda gRhapati kA uttaradAyitva tumheM saMbhAlanA hogaa|' sulasa ne use saharSa svIkAra kara liyaa| pitA kI mRtyu ke bAda eka dina pArivArika jana evaM sage-sambandhI ekatrita hue aura use gRhapati kA bhAra saMbhalAne lge| gRhapati kA bhAra saMbhAlane kI rasma ke anusAra sulasa ko eka bhaiMse kA vadha karanA Avazyaka thaa| para vaha aisA kara nahIM sakatA thA / aisI sthiti meM vahAM eka vicitrahI dRzya upasthita ho gayA / pArivArika janoM evaM sambandhiyoM dvArA usa para bAra-bAra dabAva DAlA jA rahA thA / para vaha bhaise kA vadha na karane ke apane nizcaya para meru kI taraha aTala thaa| antataH pitA kI AjJA kA tarka diyA gyaa| pArivArika aura sambandhI bole-'tumheM pitA kI AjJA to mAnanI hI par3egI aura usake lie Aja talavAra calAnI Avazyaka hai| tuma usase baca nahIM skte|' usane unheM bahuta samajhAyA, para unameM se koI bhI usakI bAta mAnane to taiyAra nahIM huaa| Akhira sulasa ko eka upAya sUjhA / usane pUchA-'kyA Aja mujhe talavAra calAnA Avazyaka hI ahiMsaka samAja-vyavasthA 201
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai ?' sabane eka svara meM khaa-'haaN|' basa, sulasa ne talavAra apane hAtha meM lI aura usase apane paira para prahAra karane ko tatpara huaa| pArivArika janoM ne 'yaha kyA kara rahe ho ?' kahate hue tatkAla usakA hAtha pkdd'aa| sulasa bolA---'Apa mujhe roka kyoM rahe haiM ? Apa to kaha rahe the ki Aja tumheM talavAra calAnA Avazyaka hai / ata: maiM ApakI AjJA kA pAlana hI to kara rahA huuN| talavAra ke prahAra se jitanI pIr3A mujhe hogI, usase kama pIr3A bhaiMse ko bhI nahIM hogii| ata: bhaiMse para calAne kI apekSA maiM apane paira para hI kyoM na prayoga karUM / ' yaha suna saba niruttara ho gaye aura bole-'tuma cAho so karo, para apane paira para talavAra mata claao| hama tumheM binA talavAra calAye hI gRhapati kA pada dete haiN|' isa prakAra binA kisI kA vadha kie use gRhapati kA pada mila gyaa| yaha hai ahiMsaka samAja kI kalpanA kA AdhAra / vyakti-vyakti yadi Aja aisI vRtti apanA le to apane-Apa ahiMsaka samAja bana jaayegaa| ati ahiMsA kI bAta hama jAne deN| basa, yadi koI anAvazyaka hiMsA aura dUsaroM para AkramaNa bhI na kare to bahuta hai| yahI aNuvrata-mArga hai / aNuvratI banane kA artha hI yaha hai ki vaha apanA sukha legA, para dUsaroM ko duHkha nahIM degA / vaha apanA peTa bharegA, para dUsaroM kI roTI nahIM chiinegaa| aisI paristhiti kA jaba nirmANa ho jAyagA to svayaM hI ahiMsApradhAna yA ahiMsaka samAja-vyavasthA kI parikalpanA sAkAra rUpa le legii| 202 mAnavatA musakAe
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76. aNuvrata sArvajanIna hai pAMca aNuvrata aNuvrata arthAt choTe-choTe vrata / saMkhyA meM ve pAMca haiN| pahalA aNuvrata hai -- ahiMsA | mAnA Apa deza ke javAbadAra haiM, isalie pUrNa ahiMsaka nahIM bana sakate, deza para AkramaNa hone para AkrAMtAoM ko sahana nahIM kara sakate / kintu use ahiMsA aura dharma to na maaneN| kisI dUsare para AkrAntA to na bneN| kisI ke sAtha vizvAsaghAta to na kareM / dUsarA aNuvrata hai-- satya / satya jIvana kA sArabhUta tatva hai / isa bAta ko yoM kahanA jyAdA upayukta hogA ki satya hI jIvana hai / yadi jIvana meM se satya nikAla liyA jAye to zeSa saba zUnya haiN| maiM mAnatA hUM, ajJAnavaza Apase sAdhAraNatayA jhUTha - prayoga ho bhI sakatA hai, para aisA jhUTha to na boleM, jisase dUsaroM kA bahuta bar3A ahita ho jAe / vyApArI dukAna para baiThakara jhUThA tola-mApa to na kareM / tIsarA aNuvrata hai-- acaurya / usakA matalaba hai binA pUche kisI kI koI cIja na lenA | para Apa ise pUrA nibhA nahIM sakeMge / calate hI kahIM se tinakA uThA lete haiM, kisI ke kheta meM se khUMTA ukhAr3a lete haiM / yadyapi Adatana to yaha bhI nahIM honA cAhiye, para isase bacanA agara saMbhava na ho to kama-se-kama aisI corI to na kareM, jisase ApakA patana ho, Apake samAja kA patana ho, deza kA bhI patana ho / dUsare - dUsare dezoM meM Apake deza kI niMdA ho / adhika byAja lene ko bhI maiM eka prakAra ko corI mAnatA hUM / kahane ko koI kahegA ki isameM hama koI kisI kI corI thor3e hI karate haiM / vaha hameM khuzI-khuzI byAja detA hai, taba hama lete haiM / para bhAiyo ! maiM Apase hI pUchanA cAhatA hUM, bhole-bhAle prANiyoM kI majabUrI kA lAbha uThAkara unheM cUsanA, corI nahIM to aura kyA hai ? kyA adhika sUdakhorI ko Apa dharma kA kArya kaheMge ? Apa isa bAta ko samajheM ki adhika sUdakhorI coro kA hI eka prakAra hai / isI taraha adhika munAphAkhorI kI vRtti bhI eka prakAra kI corI hI hai / isI krama meM cauthA aNuvrata hai-- brahmacaryaM / abrahmacarya kIcar3a hai / - 203 aNuvrata sArvajanIna hai
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa usase sampUrNa rUpa se nahIM baca sakeM to kama-se-kama mahIne meM bIsa dina to brahmacarya kA pAlana avazya kreN| pAMcavAM aNu vrata aparigraha hai / artha ko saba prakAra ke anarthoM kI jar3a mAnA gayA hai| yadyapi vaha svayaM apane-ApameM jar3a hai, para isa para jo mamatva, mUrchA aura saMgraha kI bhAvanA hai, vaha pApa hai| sAdhu ise sarvathA tyAga dete haiM, para logoM ne to apane ko isase cipakA liyA hai| ve mAnane lage haiM ki dhana hI unakA jIvana hai| ve kahate haiM, dhana nahIM ho to zAdI meM jo paccAsa-paccAsa hajAra, lAkha-lAkha rupaye lagate haiM, ve kahAM se AyeM ? ata: unheM saMgraha karanA par3atA hai| aura jahAM saMgraha lakSya bana jAtA hai, vahAM arjina meM jAyaja-nAjAyaja kA viveka nahIM raha sktaa| vahAM zoSaNa bhI calatA hai, rizvata bhI calatI hai, anyAnya aneka avAMchanIya bAteM bhI calatI haiN| cunAvoM kI vikRtiyAM cunAvoM kI dhAMdhalI bhI Aja kama nahIM hai| hAlAMki ImAnadAra AdamI haiM hI nahIM, yaha bAta nahIM hai| para ve bahuta thor3e haiM, yaha bilakula spaSTa hai| paise ke binA sITa kaise mile / ata: isa sITa ke liye paise ko pAnI kI taraha bahanA par3atA hai| voTa baTorane ke liye na jAne kitane-kitane ghRNita sAdhana kAma meM liye jAte haiN| yahAM taka ki grAmINoM ko zarAba pilA-pilAkara mata liye jAte haiN| yaza kI bhUkha to mAno manuSya ko pAgala hI banA detI hai| dhanya hai usa bhUkha ko, jisake liye manuSya ko sva-prazaMsA aura para-nindA ke akhAr3e meM utaranA par3atA hai ! pArTI kA moha bhI to kama nahIM hotaa| apanI pArTI kI TAMga UMcI rakhane ke lie taraha-taraha ke galata hathakaMDe apanAe jAte haiM / pArTIbAjI gandagI hai yaha kitane kheda kI bAta hai ki isa pArTIbAjI meM loga hameM bhI ghasITane kA prayAsa karate haiN| kucha loga kahate haiM-'mahArAja to kAMgresa ke pakSa meM haiM, usakI hI prazaMsA karate haiN|' kaI loga kahate haiM-'ye hinduoM kA virodha karate haiN|'........ para bhAiyo ! yaha saba galata hai| yadi dharma meM rAjanIti aura pArTIbAjI A jAyegI, taba to phira bacA hI kauna rhegaa| hama to pArTIbAjI ko gandagI mAnate haiN| usameM hAtha DAlanA hI pApa hai| hamAre liye saba samAna haiN| yahAM para harijana-mahAjana meM koI bheda nahIM hai| hindU-musalamAna meM koI pharka nahIM hai| yahAM kA daravAjA to hara eka ke liye 204 mAnavatA musakAe
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ khulA hai / jisake pipAsA ho, vaha khuzI se yahAM Akara apanI pyAsa bujhA sakatA hai / aNuvratI kI jIvana zailI aNuvratI kA khAna-pAna zuddha hogA / usakI vRtti meM sAdagI hogI / dANI meM saMyama kI puTa hogI / vaha hamezA apanA Atmadarzana karegA / udAharaNa ke liye vaha kisI para krodha karane se bacegA / yadi kisI dina krodha A jAye to zAma ko vaha apanA AtmAlocana karegA ki Aja usane krodha kyoM kiyA ? isa prakAra ke nirantara cintana se usameM kSamA kA bhAva kramazaH puSTa hogA aura usake jIvana meM rUpAMtaraNa ghaTita hone lagegA / aNuvratI kisI kI AlocanA nahIM karegA / isIliye hamane aNuvratI kI AcAra saMhitA meM eka niyama rakhA hai - maiM saba dharmoM ke prati titikSA ke bhAva rakhUMgA / aNuvratI bauddha, vaidika, jaina kisI para kaTAkSa nahIM karegA / aNuvrata sabakA hai vAstava meM aNuvrata jIvana kA mArgadarzana karatA hai / abhI yaha zaizavakAla meM hai, isalie isakI AcAra saMhitA ko antima rUpa nahIM diyA gayA hai / aura bhI koI acche sujhAva AyeMge to hama unakA svAgata kareMge / aNuvrata kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki yaha eka vyApaka tatva hai / itanA vyApaka ki kisI bhI varga, deza yA jAti kA vyakti isase apane jIvana kA nirmANa kara sakatA hai| puruSoM kI taraha hI bahaneM bhI isameM sammilita ho sakatI haiM / vAstava meM to deza kI acchI unnati unhIM ke hAtha meM hai / jaba taka bahanoM meM jAgRti nahIM AyegI, unakA sudhAra nahIM hogA, taba taka deza kA sudhAra honA saMbhava nahIM hai / aNuvrata kisI sampradAyavizeSa kA nahIM hai / isIlie vaha sabhI kA hai / isameM saba dharmo ke tatvoM kA sAra hai / ataH AzA hai, sabhI saMpradAyoM ke loga isameM sahayoga deMge / vaha sahayoga hamArA nahIM hai, balki mAnavatA kA sahayoga hai / isameM koI choTe-bar3e kA savAla nahIM hai / hara koI de sakatA hai / vastuta: choTA aura bar3A hai hI kyA 1 pUMjI jisakA jIvana tyAgamaya hai / / se koI bar3A thor3e hI hotA hai / bar3A vahI hai, choTA vahI hai, jisakA jIvana gayA- gujarA hai kahanA cAhUMgA ki Apa isa tyAga ke mahAn sahayoga deM, apanI saMbhAgitA jodd'eN| isase ApakA jIvana to sArthaka hogA hI, samAja aura rASTra kA bhI bahuta bar3A hita hogA / aNuvrata sArvajanIna hai ataH maiM Apa saba logoM se upakrama ko Age baDhAne meM 205
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76. aNuvrata : eka vijJAna eka ora kahA jAtA hai--AvazyakatA AviSkAra kI jananI hai| dUsarI ora kahA jAtA hai---AvazyakatAoM kA alpIkaraNa kro| donoM bAteM eka-dusarI se sarvathA viparIta haiM / eka kA muMha pUrva kI ora hai to dUsarI kA pazcima kI ora / gaNita kI bhASA meM kahA jAe to 36 kI saMkhyA hai| vijJAna sukha-suvidhA ke lie AviSkAra para AviSkAra prastuta kara rahA hai / upagraha AkAza kA cakkara lagA rahA hai| manuSya dina-pratidina vilAsI bana rahA hai| dUsarI ora aNvata-Andolana kahatA hai---apanA saMyama kro| usakA udghoSa hai --- 'saMyamaH khalu jIvanam ----saMyama hI jIvana hai| kisI ko bhrAMti na ho isalie spaSTa kara detA hUM ki aNuvrataAndolana kA vijJAna ke sAtha virodha nahIM hai| bahuta gahare meM to vaha svayaM eka vijJAna hai / vijJAna yAnI jIvana kA viziSTa jJAna-ArohaNa kI sahI di shaa| aNuvrata-Andolana kA siddhAMta hai-AvazyakatAoM kA jitanA alpIkaraNa hogA, jIvana utanA hI svastha, zAnta evaM sukhamaya bnegaa| merA vizvAsa hai, yadi manuSya zAnti cAhatA hai to use isa patha meM AnA hogaa| prazna uThatA hai, manuSya kI nyUnatama AvazyakatAeM pUrI nahIM hoMgI to vaha naitika kaise banegA ? isa prazna kA pratiprazna yaha bhI to hai, kyA AvazyakatAoM kI pUrti hone mAtra se manuSya sahaja naitika bana jAegA ? spaSTa hai, yaha to kama saMbhava hai / alabattA AvazyakatAoM kI pUrti ke binA naitikatA meM sahayoga kama milatA hai, parantu AvazyakatAoM kI pUrti hone se vyakti naitika bana hI jAegA, isameM merA vizvAsa nahIM hai / vrata AvazyakatAoM kI pUrti hone aura na hone se sambandhita nahIM hai| usakA saMbaMdha AtmA se hai, bhAvanA se hai| vilAsI vyakti vratI nahIM bana sakatA / khAnA zarIra ke lie Avazyaka hai, parantu svAda kA lolupa vratI kaise bane / aNuvratI vilAsitApUrNa jIvana ko chodd'e| 206 mAnavatA musakAe
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77. aNuvrata-darzana satya aura aparigraha ahiMsA ke hI do pahalU haiM / para durbhAgya se inake prati bhAratIya mAnasa se niSThA DolatI jA rahI hai| use phira se sthira karane kI atyaMta AvazyakatA hai / aNuvrata-Andolana usI dizA meM eka prayatna hai / hRdaya-parivartana meM mujhe vizvAsa hai / vyakti-vikAsa ko maiM samAja-vikAsa aura rASTra-vikAsa kI nIMva mAnatA huuN| koI bhI prayatna sarvathA viphala nahIM hotA, isa bAta meM merI aTUTa niSThA hai| saMskAra kI dhAra jo bahatI hai, vaha phasala upajAtI hI hai| hamArA mana zithila na ho, zraddhA na Dige---basa, apekSA itanI-sI hai| pahalI bAta vaiyaktika zAnti kI hai aura AkhirI hai antargaSTrIya zAnti kI / sabhI staroM kI zAnti kA sAdhana hai---Atma-saMyama kI zakti kA jAgaraNa, artha para TikI huI vyavasthA kA aprabhAvI honaa| loga samAjavAda kI ora jhuke jA rahe haiN| vyavasthA ko sAmAnya stara para lAne taka kI sthiti kA virodha karatA bhI kauna hai| virodha to isa bAta kA hai- vyakti kA svataMtra viveka vyavasthA ke ghere meM simaTatA jA rahA hai| merA cintana hai, hameM vyakti ke vikAsa ko adhika mUlya denA cAhie / Aja anuzAsanahInatA kyoM hai ? sahiSNutA kA abhAva kyoM hai ? AkramaNa-bhAvanA kA vistAra kyoM ho rahA hai ? ye doSa agara pahale bhI the to kyoM the ? ina sAre praznoM kA uttara eka hI hogA-vyakti-vyakti ke antara-bhAva ko jagAne kA bahuta kama yatna kiyA gayA, kiyA jA rahA hai / apekSA yaha hai--hama isa ora adhika dhyAna deM, roga kA sahI nidAna kreN| aNuvrata-Andolana kI AtmA aNuvrata-Andolana kI AtmA ahiMsA hai| hiMsA jIvana se ghalI-milI rahI hai| phira bhI vaha jIvana kA vrata nahIM bana sakI / vrata ahiMsA hai| use dUra rakhakara manuSya, manuSya bhI nahIM raha sktaa| ata: vaha jIvana kI sarvopari apekSA hai aura isaliye vaha vrata hai| Andolana kI bhAvanA vyakti miTa nahIM sktaa| jAti, pradeza, rASTra aura dharma bhI miTa aNuvrata-darzana 207
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAeM - yaha sambhava nahIM lagatA / alabattA ina sabakI kRtrima bheda - rekhAeM, UparI sImAeM miTa sakatI haiM / ve miTa jAyeM - yaha aNuvrata Andolana kI bhAvanA hai| eka vyakti dUsare meM apanA vilaya kara de, apane ko milA de, isa prakAra kI bhAvanA kA jAgaraNa Avazyaka hai / yadyapi vyakti apanA saMpUrNa astitva dUsare meM vilaya kara de, yaha bAta kaThina hai, tathApi dUsaroM ke svatva ko cUsane kI dhRSTatA usameM na jAge, itanA vilInIkaraNa ho kama-se-kama Avazyaka hai / isI prakAra aspRzyatA, hInatA, saMdehazIlatA, vaimanasya, AkramaNa aura mithyAvAda na baDhe, itanI sImA taka jAti, pradeza, rASTra aura dharma-sampradAyoM kA vilInIkaraNa bhI Avazyaka hai / yaha vilaya maulika nidhi yA tAtvika gauravamaya ko miTAnevAlA nahIM hai / yaha ati svArtha, jhUThe abhimAna evaM bhUTe bar3appana kI bhAvanA kA tyAgamAtra hai | isa Andolana ke pAsa tyAga -hI-tyAga kI bAta hai| jhUTha tyAga deMge to saccAI apane-Apa nikhara utthegii| dUsaroM ke prati saMyama barateMge to sadbhAvanA apane-Apa baDhegI / apane-Apa meM saMyata raheMge to zAnti svaMya baDhegI / yadyapi yaha bAta bahuta sAre logoM ko kalpanA yA bhAvanA jaisI lagatI hai / isIlie yaha svara jaba-taba sunane ko milatA hai - aNuvrata Andolana kevala bhAvanApradhAna hai, kAryapradhAna nahIM / bAta kucha saca bhI hai / sahI bhAvanA pahale AnI hI cAhiye / usake binA kArya kI acchAI bhI kaise AegI / 208 mAnavatA musakAe
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78. aNuvrata-Andolana : AdhAra aura svarUpa saMyama kI mUlyavattA jisa prakAra bhavana kA AdhAra nIMva hai, vakSa kI sthiti jar3a hai, usI prakAra jIvana kI nIMva yA jaDa saMyama hai| agara nIva kamajora hai to bhavana TikAU nahIM hotA, usake girane kA khatarA sadA banA rahatA hai| jar3a yadi kamajora hai to vRkSa kA astitva khatare se ghirA hI rahatA hai| yahI bAta jIvana kI bhI hai| yadi jIvana saMyama-rahita hai, to use paga-paga para khatarA hai / na jAne vaha kaba gira pdd'e| dUsare zabdoM meM vaha jIvana, jIvana nahIM raha jaataa| Apa kala-kala bahatI nadiyoM ko dekhate haiN| saMsAra ke lie ve kitanI upayogI haiN| kyA Apane kabhI isa bindu para ciMtana kiyA ki unakI upayogitA kisa para TikI hai ? usakA maulika AdhAra kyA hai ? unakI upayogitA kA maulika AdhAra saMyama hI hai| yadi kisI nadI ke donoM taTa na raheM, isa maryAdA meM vaha na bahe to kyA pariNAma AegA, yaha bahuta spaSTa hai / jo nadI saMsAra ke lie upayoginI aura paropakAriNI hotI hai, vahI anupayoginI aura kaSTadAyinI bana jAtI hai| loga use saMhAriNI kahane lagate haiM / bhagavAna se prArthanA karane lagate haiM-prabho! isa vinAzalIlA ko aba jaldI sameTo, anyathA hama tabAha ho jAeMge, ujar3a jaaeNge|.... tAtparya yaha ki nadI kA saMyama hI usakI sahI ijjata aura sahI pratiSThA hai / nIti ke sandarbha meM bhI to yahI bAta hai / nIti taba taka hI nIti hai, jaba taka vaha saMyama se anuprANita hai / saMyama se kaTa jAne ke pazcAt vaha anIti bana jAtI haiN| zAMti aura sukha kA AdhAra __ saMsAra ke sabhI prANI cAhate haiM ki unakA jIvana sukhamaya ho, zAMtimaya ho, yaha eka nivivAda tathya hai / para prazna hai, bane kaise ? isa prazna ko samAhita kie binA sukha aura zAMti kI cAha kA bahuta artha nahIM raha jaataa| merI dRSTi meM sukhamaya aura zAMtimaya jIvana kA ekamAtra AdhAra saMyama hai / vahI jIvana sukhamaya aura zAMtimaya ho sakatA hai, jo saMyamamaya hai / saMyama kA abhAva hI use du:khI aura azAMta banAtA hai / para saMyama yA AtmaniyaMtraNa aNuvrata Andolana : AdhAra aura svarUpa 209
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA tatva tabhI upalabdha ho sakatA hai, jaba vyakti ke mana meM Atma-vizvAsa jAge / Atma-vizvAsa ke abhAva meM AtmaniyaMtraNa yA saMyama kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| naitika patana kA kAraNa parantu jagat kI sthiti hamAre sAmane vahuta spaSTa hai| Aja AtmavizvAsa hai khaaN| hAtha ko hAtha kA vizvAsa nhiiN| bApa ko beTe kA vizvAsa nhiiN| aise meM kisI anya para vizvAsa kI bAta to kosoM dUra raha jAtI hai / paramAtmA para vizvAsa to eka kalpanAmAtra raha gayA hai / dharma-karma, svarga-naraka, puNya-pApa to baccoM kA hauA ho gaye haiN| aneka dharmAcArya isa sthiti se cintita haiN| cintita maiM bhI huuN| para isase bhI adhika cintA mujhe isa bAta kI hai ki Aja kA mAnava zAzvata satya para bhI vizvAsa nahIM karatA / isase bhI Age mujhe yaha kahane dIjie ki Aja kA mAnava apaneApa para bhI vizvAsa nahIM karatA, apane-Apako bhI nahIM maantaa| merI dRSTi meM yaha anAsthAvAda hI Aja ke naitika patana kA sabase bar3A kAraNa hai| sudhAra kA kAryakrama jo IzvarakartRtvavAdI haiM, ve aisA soca sakate haiM ki paramAtmA hameM sudhAra degA, manuSya ko manuSya banA degaa| para hama to puruSArthavAdI haiM, AtmakartRtvavAdI haiN| hama to apanI AtmA para hI vizvAsa karate haiM, apane puruSArtha kA hI bharosA karate haiN| isalie hameM hI apane-Apako sudhAranA hogA, apane hAthoM hI apanA uddhAra aura jIvana-nirmANa karanA hogaa| isI dRSTikoNa ko sAmane rakhakara maiMne socA-eka aisA kAryakrama janatA ke sAmane rakhA jAe, jo havA, pAnI aura AkAza kI taraha nirmala ho, vyApaka ho| vaha sampradAyavAda se sarvathA mukta ho| sampradAyavizeSa ke raMga se raMgI bAta kAma kI hone ke bAvajUda bhI janatA dvArA sahajarUpa meM svIkArya nahIM ho skegii| sarvadharma-sammata tatva hI janatA ko AkarSita kara sakate haiN| isI cintana kA pariNAma hai- aNuvrata-Andolana / aNuvrata kA svarUpa - aNavata-AMdolana jAti, liMga, raMga, bhASA, sampradAya Adi sabhI prakAra ke bhedabhAvoM se pUrI taraha Upara uThakara jana-jana ke hRdaya ko chUtA hai| jIvana kI pavitratA, nItiniSThA aura mAnavIya mUlyoM meM vizvAsa rakhane vAlA koI bhI vyakti, bhale vaha kisI bhI deza-pariveza meM kyoM na jItA ho, 210 mAnavatA musakAe
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-Andolana ke isa kAryakrama se jur3a sakatA hai, aNuvratI bana sakatA hai| aisA kahane meM mujhe koI atyukti nahIM lagatI ki aNubama kI vibhISikA se saMtrasta mAnavatA ko trANa dene kI guNAtmakatA isa kAryakrama meM hai| aNuvrata kA mUlabhUta AdhAra ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha-ye pAMca tatva haiN| isalie isa kAryakrama kI AcAra-saMhitA banAte samaya isa bAta kA dhyAna rakhA gayA hai ki ise hiMsA, asatya Adi zAzvata burAiyoM ke sAtha-sAtha yugIna burAiyoM ke pratikArI tatva ke rUpa meM prastuta kiyA jaae| udAharaNArtha kisI ko mata mAro---yaha ahiMsA kA zAzvata niyama thA hI / aba vyApArI logoM kA zastra se kyA lenA-denA / para unhoMne yaha nahIM socA ki zastra se hI hatyA nahIM hotii| usake dUsare-dUsare bhI aneka prakAra haiN| unakI eka choTI-sI kalama talavAra se bhI jyAdA tIkSNa calatI hai| talavAra sIdhA galA kATatI hai, jabaki yaha kalama andara-hI-andara sIdhA kalejA cIra detI hai| kyA yaha talavAra kI hiMsA se baDhakara hiMsA nahIM hai| kyA milAvaTa karanA, tola-mApa meM gar3abar3I karanA hiMsA nahIM hai| isa sthiti ko dhyAna meM rakhate hue aNuvrata-Andolana vyApAriyoM se kahatA hai-- vyApAriyo ! vyApAra chor3anA Apake lie kaTina hai| para vyApAra meM nItibhraSTatA ko to chor3o, aprAmANikatA ko to tyAgo, milAvaTa to mata karo, nakalI mAla ko asalI batAkara to mata beco, jhUThA tola-mApa to mata karo, hAthI ke dAMta kI taraha do-do bahI-khAte to mata rakho, saude ke bIca kaTautI to mata karo, lena-dena taya karake to mata badalo, corabAjArI to mata kro| aisA karanA hiMsA hai, pApa hai, patana kA bar3A kAraNa hai| aNavrata-AMdolana kahatA hai-prANaviyojana hI hiMsA nahIM hai, galata citana bhI hiMsA hai| kisI ko aspRzya mAnanA bhI hiMsA hai / maiM pUchanA cAhatA hUM, AdamI kA kyA spRzya aura kyA aspRzya ? alabattA AdamI ke karma acche aura bure ho sakate haiM, usakA AcaraNa aura vyavahAra sat aura asat ho sakatA hai, para vyakti to ghRNita aura aspRzya nahIM ho sktaa| ghRNita aura aspRzya to burAI hotI hai, burA karma hotA hai, asad vyavahAra aura bhraSTa AcaraNa hotA hai| isalie kisI ko bhI jAti, varNa,....... ke AdhAra para aspRzya mAnanA ciMtana kA dAridraya hai, mana kA ochApana hai, mAnavatA para kalaMka kA TIkA hai| aNuvrata-AMdolana mAnavIya ekatA kI bhAvanA kA vistAra kara chuAchUta ke isa kalaMka ko dhonA cAhatA hai| aNuvrata-AMdolana batAtA hai kisI se atithama lenA bhI krUratA hai, ghora hiMsA hai| Apake pAsa koI naukara hai| vaha ApakA kAma karatA hai aura Apa usako pArizramika dete haiM, vetana dete haiN| para pArizramika dete aNuvrata Andolana : AdhAra aura svarUpa 211
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM, isakA yaha artha nahIM ki Apa usake sAtha nirdayatApUrNa vyavahAra kareM, usase atizrama leN| mAnavIya saMvedanA aura ahiMsA ke AdhAra para Apako isase bacanA caahie| ___ maiM mAnatA hUM ki burAiyAM samaya-samaya para apanA svarUpa badalatI haiN| atIta kI bahuta-sArI burAiyAM Aja dekhane ko nahIM milatIM / para unakA sthAna dUsarI-dUsarI burAiyoM ne le liyA hai| kucha burAiyAM, jo pahale bahuta kama dekhane-sunane ko milatI thIM, ve Aja bahuta vyApaka bana gaI haiM / bIsa-tIsa varSoM pUrva taka blaika kI burAI nahIM ke barAbara thI, para Aja vaha cAroM ora apane pAMva pasAra rahI hai| isalie aNuvrata-AMdolana zAzvata burAiyoM ke sAtha-sAtha sAmayika/yugIna burAiyoM para bhI prahAra karatA hai| eka aNuvratI kI jIvanacaryA aNuvrata-bhAvanA ke pratikula na ho, isa ciMtana ke AdhAra para usakI AcAra-saMhitA meM ahiMsA, satya Adi tatvoM se saMbaMdhita niyamoM ke sAtha-sAtha caryA kI dRSTi se bhI kucha niyama rakhe gae haiN| eka aNavatI banane vAlA vyakti mAMsa-bhakSaNa nahIM kregaa| usakA khAdya tAmasika to hogA hI nahIM, sAtvika meM bhI aniyaMtrita nahIM hogaa| vaha apane khAne-pIne ke dainika padArthoM kA sImAkaraNa kregaa| maryAdA se adhika saMgraha nahIM kregaa| ___ aNuvrata kI yaha AcAra-saMhitA svastha samAja-nirmANa kI dizA meM eka sazakta abhiyAna hai| yaha abhiyAna jitane vyApaka stara para phailAva karegA, rASTra kI cAritrika aura naitika bhitti utanI hI sudRDha bnegii| khyAla rahe, unnata rASTra kA maulika AdhAra cAritrika evaM naitika bala hI hai| 212 mAnavatA murAkAra
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79. naitika krAMti kI sahI dizA giratA huA rASTrIya caritra eka samaya thA, bhArata kA rASTrIya caritra bahuta uMcA mAnA jAtA thA / vizva mAnava ke lie eka Adarza thA / tabhI to yahAM ke smRtikAroM ne kahA etaddezaprasUtasya, sakAzAdagrajanmanaH 1 svaM svaM caritraM zikSeran, pRthivyAM sarvamAnavAH // arthAt isa deza meM janme hue agrajanmA se pRthvI ke sAre manuSya caritra kI zikSA leM / para Aja usakI sthiti isase sarvathA pratikUla hai / yahAM ke nAgarika satyaniSThA, prAmANikatA, ahiMsA Adi sAttvika guNoM se pare hote jA rahe haiM / isakA pratiphala hai - rASTrIya caritra kA patana / kyA bhAratIyoM ke lie yaha lajjA kA viSaya nahIM hai / kahAM to unakA vaha utkRSTa caritra, jise saMsAra ke loga anukaraNIya mAnate the aura kahAM Aja kI cAritrika dRSTi se gaI-gujarI hAlata / kyA ve antar-avalokana kareMge ? svArthavRtti kA duSpariNAma vyakti svArthavaza kitanA nIca aura hIna ho jAtA hai, yaha kisI se chipA nahI hai / vaha ghRNita se ghRNita kArya karatA bhI nahIM hicakicAtA / yaha Aja ke mAnava-mAnasa meM parivyApta svArthamUlaka pAgalapana kA saMketa hai| yaha samAja ke hIna aura nimna caritra kI sUcanA hai| jaba taka mAnava apane mana se ghinaunI aura jaghanya vRttiyoM ko dUra nahIM karegA, vaha sukhI aura svastha samAja kA citra kalpanA meM nahIM lA sakatA / jIvaMta dharma yaha kahanA atiraMjana nahIM hogA ki Aja anaitikatA kA ghora pravAha baha rahA hai / satya, naitikatA aura ImAnadArI para AdhArita mUlya vighaTita ho rahe haiM / taba hareka varga ke vyakti ke lie yaha Avazyaka hai ki usake jIvana meM naitikatA Ae / anivArya rUpa meM aae| hAlAMki naitikatA ke naitika krAMti kI sahI dizA 213
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAre to Aja bahuta lagate haiM, para tadanurUpa AcaraNa kama hotA hai / kahanI aura karanI kI isa viSamatA ko Aja pATane kI nitAnta AvazyakatA hai| kahane ke pIche hRdaya kI niSThA honI caahie| vaha niSThA kahane ke pUrva svayaM ke jIvana meM utarane se AtI hai| isalie kahane ke pUrva AcaraNa kI bhUmikA honI caahie| yaha eka nirvivAda tathya hai ki Acarita dharma kA upadeza hI dUsaroM ke lie preraNAdAyI hotA hai / ataH Aja kahane ke bajAya karane kA samaya hai| aNavata-AMdolana jIvaMta dharma kA AMdolana hai| usake vrata pratyeka vyakti ke jIvana meM Ane caahie| naitika krAMti kI sahI dizA meM yaha eka Avazyaka kadama hai| isalie sabako isa ora agrasara hone kA mAnasika saMkalpa karanA caahie| mAnavatA musakAe
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80. vyAvahArika jIvana aura aNuvrata jIvana kA lakSya manuSya ke jIvana kA lakSya aihika sukha-suvidhA ko pAnA, bhautika sAmagrI ko juTAnA, dhana aura vaibhava ko ekatrita karanA nahIM hai / Apa pUcheMge, phira lakSya kyA hai ? lakSya se tAtparya kyA hai ? manuSya jIvana kA lakSya bahuta UMcA hai / lakSya kA matalaba hai - vaha kahAM jAnA cAhatA hai ? usane apanA gantavya sthala kauna-sA banAyA hai ? kisa avasthA ko prApta karane kA icchuka hai ? isakA saMkSepa meM samAdhAna yaha hai ki vaha Atma-darzana karanA cAhatA hai, mukta honA cAhatA hai, nirbandha avasthA ko prApta honA cAhatA hai / dUsare zabdoM meM janma-maraNa kI zRMkhalA ko tor3anA, saba prakAra ke duHkhoM se chuTakArA pAnA, anaMta sukhoM ko prApta karanA usakA lakSya hai / spaSTa hI hai ki isa lakSya ke nirdhArita hone para vaha bAhya padArthoM meM Asakta nahIM ho sakatA / padArthoM kI ora AkRSTa hone kA artha hai ki vaha apane lakSya se zUnya bana gayA hai / aura lakSya zUnya koI bhI kAma acchA nahIM hotA / nirlakSya gamana, bhASaNa, ciMtana Adi unmatta ke hI ho sakate haiM, vivekavAn ke nahIM / ananta sukha kI sAdhanA meM bAhya vastuoM kA koI bhI mUlya na hone kI bAta sunakara logoM kA prazna ho sakatA hai, kyA saMsAra meM bAhya vastuoM kI koI upayogitA nahIM hai ? upayogitA nahIM hai, aisI bAta nahIM hai / saMsAra meM ekAntataH nirarthaka cIja koI bhI nahIM hai / lekina itanA avazya hai ki hara vastu kI upayogitA / kImata apane-apane kSetra meM hai / saba vastuoM kA eka hI jagaha upayoga ho, yaha Avazyaka nahIM / isalie Apa yaha samajheM ki Atma-sAdhanA meM vAhya vastueM eka sthUla nimitta bana sakatI haiM, maulika sAdhana nahIM / jIvana ke do pakSa jIvana ke do pakSa haiM - AdhyAtmika aura vyAvahArika / jIvana ko do bhAgoM meM bAMTane kA merA matalaba jIvana ko khaNDita karanA nahIM hai / jIvana to eka akhaNDa vastu hai / use do bhAgoM meM bAMTane kA uddezya hai-- logoM ko apane karttavya ThIka-ThIka jAna par3eM / sAdhAraNa logoM ko jaba alaga-alaga vyAvahArika jIvana aura aNuvrata 215
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ karake bAteM batAI jAtI haiM, tabhI ve ThIka se samajha pAte haiM, anyathA nhiiN| AdhyAtmika jIvana to tyAgamaya hI hotA hai| bAta dUsare pakSa kI hai / Aja ke loga kisI cIja ko sahasA bhAvI AzA se nahIM dekhanA caahte| ve pahale vartamAna ko hI pakar3ate haiN| unake ciMtana kI dhurI yahI rahatI hai-isake AcaraNa se hameM isa jIvana meM kyA lAbha hogA ? ve dUra kI bAta nahIM socanA caahte| paraloka sudhArane kI bAta unakI samajha meM kama AtI hai / ve kahate haiM- bhaviSya ke sukha kI kalpanA meM vartamAna jIvana ko kaSTamaya banAyeM, yaha bAta avaijJAnika hai| kintu gaharAI se soceM to yaha mAtra zabdoM kA hI jhaMjhaTa hai| dharma paraloka ke liye hai-yaha isa apekSA se kaha diyA jAtA hai ki mukti isa janma ke bAda hI milatI hai / dUsarI apekSA yaha hai ki iMsa jIvana meM kucha daihika kaSTa bhI hotA hai| para mUla meM to dharma kA lakSya jIvana-zuddhi, Atmika ujjvalatA va cetanA-jAgRti hI hai| dharma aura jIvana-vikAsa dharma, saMyama aura vrata Adi kA saMbaMdha ihaloka-paraloka se nahIM, balki jIvana-vikAsa se hai / vratAcaraNa se jIvana-zuddhi kI hI apekSA rakhI jA sakatI hai / aihika sukha-suvidhA kI bhAvanA rakhanA upayukta nahIM / vyAvahArika jIvana kA saMbaMdha loga artha se jor3ate haiN| para kevala kapar3A, roTI, makAna, dhana Adi hI vyAvahArika jIvana nahIM, apitu usake aura bhI aMga haiM / vyAvahArika jIvana kA artha hai-dainandina ke kAryakrama / lekina kyA ve saba ina bAhya cIjoM se hI pUre ho jAte haiM ? kucha AMtarika cIjoM kI bhI AvazyakatA rahatI hai| dina meM manuSya pacAsiyoM kAma karatA hai / kyA koI bhI kAma usakI sahAnubhUti, udAratA, saMyama, prema, prAmANikatA ke binA ho sakatA hai ? spaSTa hai, pratyeka kAma meM ina Abhyantara guNoM kI AvazyakatA rahatI hai| anyathA usakA vyavahAra cala nahIM sktaa| aura vyavahAra na cala sakane kI sthiti meM jIvana dUbhara bana jAtA hai| kyA koI bhI manuSya yaha cAhatA hai ki merA paDausI merA zatru bana jAe ? mere se kaThora vyavahAra kare ? yadi nahIM to phira use bhI salakSya apanA khyAla rakhanA hogA aura saMyama rakhakara vaisA hI bartAva karanA hogA, jisase kisI ko kaSTa na ho| dayA ApakI hoya __gaharAI se dekhA jAe to yaha dUsaroM ko kaSTa se bacAne ke liye nahIM, apitu apanI asat pravRtti se bacane ke liye karanA cAhiye / aNuvrata-AMdolana kA pahalA niyama hai-maiM calane-phirane vAle niraparAdha mAnavatA musakAe
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ prANI kI saMkalpapUrvaka ghAta nahIM kruuNgaa| vyAvahArika jIvana meM isakA kitanA upayoga hai, yaha Apa svayaM samajha sakate haiN| yadi isa niyama kA jAgarUkatA se pAlana kiyA jAe to dUsaroM se svata: madhura sambandha bana jAte haiM, dUsaroM kI surakSA apane-Apa ho jAtI hai| aura vaha surakSA vAstava meM apanI hI rakSA hai, nizcaya meM apane para hI dayA hai / jaisAki saMta tulasIdAsajI ne kahA hai 'tulasI' dayA na pAra kI, dayA ApakI hoya / taM kiNa ne mAre nahIM, tanai na mAre koya // -~-tuma yadi kisI ko nahIM satAo to usakA pratiphala yaha hogA ki loga bhI tumheM nahIM staaeNge| bhikSu svAmI ne isI tathya ko yoM abhivyakta kiyA hai-koI jIva nahIM bacAyA jaataa| asala meM to apane-Apako hI bacAyA jAtA hai / maranevAlA pApI nahIM hotA, pApI mArane vAlA hotA hai| isalie jo hiMsA nahIM karatA, vaha apanI AtmA ko bacAtA hai| use kaluSa se lipta nahIM hone detaa| lekina itanI gaharI bAta gaMbhIra citaka hI samajha sakate haiM, sAdhAraNa-jana nahIM / isIlie 'dUsaroM ko bacAo'- sAmAnya vyavahAra meM aisA hI kahA jAtA hai| vANI-saMyama kI upAdeyatA jIvana-vyavahAra meM vacana kA upayoga to anivArya-sA hai, kiMtu usameM saMyama rahanA cAhiye, yaha aNuvrata kI dRSTi hai / vacana ke kaTu evaM asatya prayoga se taraha-taraha ke anartha hote haiN| kisI kA marmodghATana karake vyakti usako anAyAsa hI apanA virodhI taiyAra kara letA hai| vANI kA prahAra aisA hotA hai ki vyakti jIvana meM use kabhI nahIM bhuultaa| sadA milakara calane vAle bhI vANI ke asaMyama se kaTTara zatru bana jAte haiN| isIliye jIbha sabase kaTu evaM mIThI mAnI gaI hai| isI bAta ko dRSTigata rakhate hue aNuvrata AMdolana meM eka niyama vANI-saMyama se sambandhita rakhA gayA hai| usake AdhAra para vyAvahArika jIvana ko bahata prazasta banAyA jA sakatA hai / aneka ar3acaneM miTAI jA sakatI haiN| isa prakAra aNuvratoM kI upayogitA vyAvahArika jIvana meM spaSTa rUpa se siddha hotI hai / jIvana sAdA banAeM ___jIvana ke mukhya tIna aGga haiM-rahana-sahana, khAna-pAna aura AcAravicAra / vartamAna jIvana-zailI ke anusAra tInoM hI bahuta bojhila haiN| Aja vyAvahArika jIvana aura aNuvrata 217
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI dhAraNA meM jIvana-stara kA jo mApadaNDa bana gayA hai, vaha bahuta hI galata hai aura vaha kisI bhI prakAra nibha nahIM rahA hai| pojIzana---jhaThI pratiSThA kI bImArI ne saba-kucha khokhalA kara diyA hai| vyakti kI naitikatA, satyavAditA , prAmANikatA Adi ko samApta kara diyA hai| vyApArI, rAjya-karmacArI, adhyApaka, vaidya, DaoNkTara Adi sabhI vargoM ke loga anaitika pravRttiyoM ko pojIzana kI surakSA ke liye dhar3alle se karate haiM, bar3e Ananda se karate haiN| unheM kisI prakAra kA saMkoca nahIM hotaa| isase bhI Age jo loga rizvata, milAvaTa Adi ko burA mAnate haiM, ve bhI ina pravRttiyoM ko zAna se karate haiN| isa saMdarbha meM unakA tarka yaha hotA hai ki hameM bhI Akhira isa samAja meM jInA hai| jaba samAja ne paristhitiyAM hI aisI banA DAlI hai to phira hamAre sAmane dUsarA cArA hI kyA hai| maiM nahIM samajhatA, yaha jIvana kA bojha, jo nibhAyA nahIM jA sakatA, use loga kyoM Dhote haiM ? kyoM nahIM apane jIvana ko sAdA banAte haiM aura pojIzana kI bhUThI bhUkha ko pUrA karate haiM / rahana-sahana meM aneka taraha ke kharce hote haiN| use bahuta sAdagIpUrNa banAyA jA sakatA hai| vivAha Adi ke prasaMgoM para honevAle bhojoM meM aneka prakAra kI miThAiyAM banAI jAtI haiM, bezumAra vyaMjana banAe jAte haiN| isa sthiti ko dekhakara mana meM prazna uThatA hai, kyA logoM kA jIvana mAtra khAne ke lie hI hai ? kahanA nahIM hogA, isake pIche apane bar3appana kI surakSA mukhya rUpa se kAma karatI hai| samAja isake nIce dabA jA rahA hai| AcAra-vicAra kitanA nIcA ho gayA hai, isake viSaya meM to kucha kahane kI jarUrata hI nhiiN| Apa sabake sAmane sthiti svayaM spaSTa hai| sUtra rUpa meM maiM eka hI bAta kahanA cAhatA hUM ki Apa apane jIvana ko halkA banAeM, sAdA bnaaeN| use naitikatA, prAmANikatA, satyavAditA, ahiMsA, saMyama, saMtoSa, svAvalaMbana Adi tattvoM se bhAvita kreN| jIvana kI samasyAoM kA vAstavika samAdhAna inhIM tattvoM meM nihita hai / jaise-jaise ye tattva jIvanagata hote jAeMge, vaise-vaise jIvana jIne kA sahI Ananda anubhava hone lagegA / aNuvrata ke choTe-choTe saMkalpoM ko svIkAra kara Apa isa lakSya ko prApta ho sakate haiN| 218 mAnavatA musakAe
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukrama/viSayAnukrama azAMti 19, dekheM-zAMti asatya 140-142, dekheM-satya -bolane ke kAraNa 141,142 aspRzyatA 211 ahiMsaka samAja-vyavasthA dekheM aNuvrata samAja-vyavasthA ahiMsA 5,34,40,116,156, 157,167-170,189, 198-203,216,217, dekheM-hisA A acaurya 203 aNuvrata 15,16,31,38,45, 49,52,61,62,64,65, 67,69,80,88,102, 103,111,114,117, 133,155,159,160, 165,166,175-218 / -~-AMdolana dekheM- aNuvrata -samAja-vyavasthA 191,192, 198-202 aNuvratI kI jIvanazailI 205, 212 atikrama 136 aticAra 136 adharma 21, 22, dekheM-dharma adhyApaka 150, 151 anAcAra 136 anAtha 61 aparigraha 129-133,204, dekheM-parigraha abhayadAna 99 abhibhAvaka 150 amIra 129-133 ayoga (akriyA) 41, 42 artha dekheM-dhana zabdAnukrama/viSayAnukrama AkAMkSA 27 AcAra-dharma 5 Atma-nirIkSaNa 179 AtmavAn (cetana) 46 Atma-niyaMtraNa dekheM-saMyama Atma-saMyama dekheM-saMyama AlocanA 50,51 upadeza 54-56 upabhoga 29 upazama 1,2 upAsanA 32,163,164,180 o osara 86 221
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartavya 22,169 jJAna (zikSA) 66, dekheM-zikSA kAryakartA 184,196 jJAna (samyak bodha) 69,70, kurUDhi 86 90,91 krodha 1,2 jJAnI 46,47 kriyA ke cAra krama 136 tapa dekheM-tapasyA kSamA 83,85,95-98 tapasyA 10,87,88,118 kha terApaMtha 17,53,55,191,200 tyAga 5 khamatakhAmaNA dekheM-kSamA khAdya-saMyama 123-125, tyAgI 8 dekheM-svAda-vRtti daridra dekheM-garIba garIba 61,129-133 dAna 67,99 duHkha 57,58,102,115, dekheM-sukha cArvAka darzana 87 durvyasana 86,93,94 cunAva 204 deva 20,21,120 dha jovana 3,6,7,26,34,59-62, dhana 47,100,101,110 75-77,86,158,159, dharma 8-12,21,22,66,81,87, 161,193,215-218, 92,158,163-166, dekheM-jIvana-nirmANa, 180,181,213,214, jIvana-rUpAMtaraNa 216 -nirmANa 6,7,30,75-77, ___-yuddha 4 111,158,159,216 dhAmika 92,180 218 dhIra 93 -~~ rUpAMtaraNa 104 jaina-darzana 27,41-43 jaina-paraMparA dekheM-jaina-darzana namokkAra maMtra 43 jaina-saMpradAya 146-148 nAstika 6,9,79 222 mAnavatA musakAe
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIti 66,67 naitika prazikSaNa 153,154 madya-niSedha 171-174, dekheM-zarAva maryAdA 4 parigraha 100,101,129-133, mahilA 125 200,201, dekheM -aparigraha, mAnava-jIvana dekha -jIvana dhana mitra 147,148 paribhoga 29 mithyAtva dekheM ---mithyAdarzana paristhitivAda 31,186-190, mithyAdarzana 20,21,78,79 ... - zalya dekheM--mithyAdarzana pApa 5,20,78,79,113,114 mukti dekheM --mokSa ----prakSAlana 113,114 mUDha 23,37 pUjya 8 medhAvI 32,158 pravacana 54-56,89 maitrI 37,38,82-85,146prazasA 49,50 148,160,161 prAyazcitta 96 mokSa 3,63,73 phaizana 60,61 yuddha 82, dekheM-dharmayuddha yoga (kriyA) 41 loka-dharma 22 baMdhana 73 burAI 65,78,79,212 bauddha darzana 41 brahmacarya 10,11,104-107, 118-128,134-138, 203,204 bhakti 32,33, dekheM-upAsanA bhAratIya saMskRti 35,36,61, 133,159,160 bhUdAna 67 vANI-saMyama 120,135,217 vicAra-bheda 17,18 vijJAna 34,69,206 vidyA dekheM-jJAna vidyA dekheM-zikSA vidyArthI 66,75-77.149 155,175,176 vidhavA-vivAha 105 vizva-zAMti 23,24,161,162 223 zabdAnukrama/viSayAnukrama
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga 20,21 saMskRti 35,36, dekheM-bhAratIya vyakti aura samAja 198 saMskRti vyaktitva 71 satya 32,40,139-145,203 vyakti-nirmANa 109,110 samabhAva 30,31,49-51 vyakti-sudhAra 13,14,210 samAja 108-111,182,183, vyatikrama 136 191,192,198-202 vyasana dekheM-durvyasana --kalyANa dekheM -samAja-nirmANa vyApakatA 52,53 -nirmANa 86,108,111, vyApArI 211 191,192,198-202, vrata 25,31,77,81,206 207,212 samyaktva dekheM - samyaka darzana samyak darzana 20,21,79,80, zatru 147,148 dekheM - mithyAdarzana zarAba 86 zAMti 19,25,26,31,37,39, sAMkhya darzana 41 47,71,81,99-103,1 sAdhanA 89-91 77,207,208-210, sukha 57,58,71,88,99-102. dekheM vizva-zAMti, azAMti 112-117,178,179, zAstrajJa 49 209,210, dekheM-duHkha zikSA 30,75-77,153,154 sudhAra kI prakriyA 13,14,15, --praNAlI 153,154 103,178,210 zIla kI nava bAr3a 120-126, strI dekheM-mahilA 135,136 svAda-vRtti 27-29, zraddhA 19,69,70 dekheM -khAdya-saMyama sa saMkalpa 104-107,145 hiMsA 5,23,24,57,156, saMkIrNatA 52,53 157,167-170, saMgaThana 17,18 dekheM - ahiMsA saMgharSa 39,63,161,162,201 hRdaya-parivartana 93,94,189 saMyama 3,4,39,88,101,110, 165,178-180,182, 183,209,210 224 mAnavatA musakAe
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ amerikA 179 araNakakumAra 127 arjuna 199 a a AyAro 46 ( jaina Agama ) ArdrakumAra 127 Avazyaka (jaina Agama ) 104 Rgveda 139 IrAka 17 uttara pradeza 185 uttarAdhyayana 79, 119,123 R ka kabIra 43,164 kAlidAsa 36 kurAna 7,8 kRSNa 113, 114, 199 ga nAmAnukrama gAMdhI 103,188 gItA 8,101, 109,177,199 gujarAta 28 gurugrantha sAhiba gautama ( gaNadhara ) 118 nAmAnukrama ca celanA 129 jayapura 17 ta tulasI 150,217 ja dazavaikAlika (jaina Agama ) 8 123 dillI 43,82,102,179 draupadI 114 dvArikA 113 naMdIsena 127 nami (rAjarSi) 148 neharU (paM. neharU) 24, 155 ya parAzara 123 pAkistAna 102 pUnA 90 praznavyAkaraNa (jaina Agama ) 134 ba bambaI 50,171,179 bAibala 8 buddha 103,188 2.2.5
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhartRhari 46 bhArata 4,19,24,25,35,60, 63,65-68,84,99, 102, 179,213 bhAratavarSa dekheM bhArata bhikSu (AcArya) 17, 41, 44, 55,56.108,124, 187, 217 -- bha madhya pradeza 28 mahAbhArata 172 mahArASTra 28 mahAvIra 1, 8, 10,27,43,49, 57, 58, 100, 103, 118, mAgha 183 mithilA 148 146, 147, 152, 172, 188 226 ma rAjasthAna 28 rAjendraprasAda 49,84,155 rAma 61,62 rAmAyaNa 136 rUsa 179 lakhanaU 176 lebanAna 18 la va vI0 ke0 Ara0 vI rAva 155 vijaya ( vijaya seTha) 10,104106 vijayA ( vijayA seThAnI) 10, 104 - 106 vinayavijaya ( upAdhyAya, jaina muni) 106 vinobA 66,67 vizvAmitra 123 za zreNika 129 sa saMyuktarASTrasaMgha (rASTrasaMgha) 82, 85 siMdUrakara 135 sukhalAla (muni) 41 sulasa 201,202 somaprabha 135 sthUlabhadra 10 sthAnAMga (jaina Agama ) 50 ha hanumAna 61,62 hAtharasa 55 hemacaMdra ( jainAcArya) 30 mAnavatA musakAe
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAribhASika zabda - koza akaSAya saMvara - AtmA kA rAga-dveSAtmaka uttApa ( krodha, mAna Adi) kaSAya hai / kaSAya kA sarvathA abhAva akaSAya saMvara hai / yaha gyArahaveM guNasthAna se caudahaveM guNasthAna taka hotA hai / dekheM - guNasthAna / akAma nirjarA -- mokSa prApti ke uddezya se kI jAnevAlI nirjarA ke atirikta nirjarA akAmanirjarA hai / dekheM - nirjarA, sakAma nirjarA | adhyavasAya - cetanA kA eka ati sUkSma stara / anazana - anna, pAnI, khAdya (mevA Adi) aura svAdya ( laMvaga Adi ) - --ina cAroM prakAra ke AhAra ko tyAganA anazana hai / vaha do prakAra kA hotA hai - itvarika aura yAvatkathika / upavAsa se lekara chaha mAsa taka kI tapasyA itvarika hai / AmaraNa tapasyA ko yAvatkathika kahA jAtA hai / anazana ke tIna bheda bhI haiM - (1) bhaktapratyAkhyAna (2) iMginImaraNa ( 3 ) prAyopagamana | apramAda saMvara - adhyAtma ke prati AMtarika anutsAha pramAda hai / isa pramAda kA sarvathA abhAva arthAt adhyAtma ke prati sampUrNa jAgarUkatA apramAda saMvara hai / isa bhUmikA meM prANI koI pApakArI pravRtti nahIM karatA / yaha saMvara sAtaveM guNasthAna se caudahaveM guNasthAna taka hotA hai / dekheMguNasthAna | abhavya - mokSa jAne kI arhatA se sampanna prANI bhavya kahalAte haiM / isase viparIta jina prANiyoM meM yaha arhatA nahIM hai, ve abhavya haiM / bhavyatvaabhavyatva kI yaha sthiti kisI karma kA kSaya, kSayopazama, upazama aura udaya nahIM, apitu anAdi pAriNAmika bhAva hai / isalie koI bhI bhavya prANI trikAla meM kabhI abhavya nahIM hotA aura abhavya kabhI bhavya nahIM hotA / ayoga saMvara - yoga kA artha hai - zarIra, vANI aura mana kI pravRtti / pravRtti do prakAra kI hotI hai - zubha aura azubha / azubha pravRtti kA sampUrNa nirodha vrata saMvara tathA zubha pravRtti kA sampUrNa nirodha ayoga saMvara hai / yaha AtmA kI zaileSI aprakampa avasthA hai / yaha caudahaveM guNasthAna meM prApta hotI hai / pAribhASika zabda-koSa 227
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ arahaMta - dekheM - tIrthaMkara / azubha yoga - mana, vacana aura kAyA kI pravRtti ko yoga kahate haiM / pravRtti do taraha kI hotI hai sat aura asat / asat pravRtti ko azubha yoga kahate haiM / azubha yoga azubha baMdhana ( pApa ) kA hetu hai / dekheM - zubha yoga | Agama - jainadharma ke mUla zAstra Agama kahalAte haiM / inameM tIrthaMkara mahAvIra kI vANI ke AdhAra para gaNadharoM, jJAnI sthaviroM dvArA gumphita sUtroM-graMthoM ko samAviSTa kiyA gayA hai / gaNadharoM dvArA banAe gae Agama 'aMga' tathA viziSTa jJAniyoM dvArA banAe gae Agama 'upAMga' Adi kahalAte haiM / dekheM - tIrthaMkara, gaNadhara / zvetAmbara paramparA meM sthAnakavAsI evaM terAtha dvArA 32 Agama svIkRta haiM - 11 aMga, 12 upAMga, 4 mUla, 4 cheda, 1 Avazyaka / anya zvetAMbara paramparAeM 48 yA 84 Agama bhI mAnatI haiM / AcArya -- dharmasaMgha kI sAraNA vAraNA evaM zikSA-dIkSA kI dRSTi se nirdhArita sAta padoM meM se eka pada / sUtra ke artha kI vAcanA denA aura gaNa kA sarvopari saMcAlana AcArya kA kArya hai / upAdhyAya, sthavira Adi zeSa chaha padoM para niyuktiyAM karanA AcArya kA hI adhikAra kSetra hai / tIrthaMkara kI anupasthiti meM unake pratinidhi ke rUpa meM ve dharmasaMgha kA adhyAtmika anuzAsana aura mArga darzana karate haiM / namokkAra maMtra ( namaskAra mahAmaMtra ) kA tIsarA pada unake lie prayukta hai / - sAvadya pravRtti yA hiMsA / AraMbha ArAdhaka -- jo sAdhaka apane svIkRta saMkalpoM - tyAga - pratyAkhyAnoM ko dRr3hatA se nibhAtA hai tathA chadmasthatA ke kAraNa unameM jJAta yA ajJAta rUpa meM kisI prakAra kI skhalanA ( doSa sevana) hone para prAyazcitta svIkAra karatA hai, vaha ArAdhaka hai / Avazyaka sUtra - jaina AgamoM meM eka Agama, jisameM pratidina karaNIya chaha Avazyaka kriyAoM kA vidhi-vidhAna upalabdha hai / chaha Avazyaka kriyAeM haiM - 1. sAmAyika 2. caturviMzati stava 3. vaMdanA 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga 6. pratyAkhyAna | upazama - udayAvalikA meM praviSTa mohakarma kA kSaya ho jAne para avaziSTa mohakarma kA sarvathA anudaya hotA hai, use upazama kahate haiM / ATha karmoM meM upazama kevala AtmA kI avasthA dekheM --mohakarma | mohakarma kA kI sthiti hI hotA hai / isase bananevAlI mAtra antarmuhUrta hotI hai / 228 mAnavatA musakAe
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAya - dharmasaMgha kI sAraNA vAraNA evaM zikSA-dIkSA ke lie nirdhArita sAta padoM meM se eka pada / sUtra kI vAcanA denA, zikSA kI vRddhi karanA upAdhyAya kA kAma hai / upAdhyAya kI niyukti AcArya ke dvArA hotI hai / namokkAra maMtra ( namaskAra mahAmaMtra ) kA cauthA pada inake lie prayukta hai / UnodarI (UnodarikA ) - AhAra, pAnI, vastra, pAtra evaM kaSAya Adi kI alpatA karane ko UnodarI kahate haiM / navakArasI, ekAzana Adi upavAsa se choTI jitanI bhI tapasyA hotI hai, vaha saba UnodarI ke antargata hai / kAya - kleza - vibhinna prakAra ke AsanoM tathA kAyotsarga ke dvArA zarIra ko sAdhanA kAyakleza hai / kevalajJAna- - AtmA dvArA jagat ke samasta mUrtta evaM amUrtta tathA unakI traikAlika sabhI paryAyoM kA pratyakSa bodha kevalajJAna hai / isameM indriyoM aura mana kI sahAyatA kI koI apekSA nahIM rahatI / yaha terahaveM va caudahaveM guNasthAna meM tathA siddhoM meM hotA hai / dekheM guNasthAna / kevaladarzana -AtmA dvArA jagat ke samasta mUrtta va amUrta padArthoM tathA unakI sabhI paryAyoM kA sAmAnya pratyakSa avabodha kevaladarzana hai / isameM indriyoM va mana kI sahAyatA kI apekSA nahIM hotI / yaha terahaveM evaM caudahaveM guNasthAna meM tathA siddhoM meM hotA hai / dekheM-guNasthAna / -ina cAra kSayopazama-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAyaghAtya karmoM ke halakepana ko kSayopazama kahate haiM / isameM ina cAroM karmoM ke vipAkodaya kA abhAva hotA hai | kSayopazama meM pradezodaya hotA hai, vipAkodaya kA abhAva hotA hai yA maMda vipAkodaya hotA hai / jo karma udayAvalikA meM praviSTa ho cuke hote haiM, unakA kSaya hotA hai aura jo udaya meM nahIM Ae haiM, unakA vipAkodaya nahIM hotA, upazama hotA hai / cUMki yaha kSaya upazama ke dvArA upalakSita hai, isalie kSayopazama kahalAtA hai / gaNadhara - tIrtha-sthApanA ke prArambha meM hone vAle tIrthakara ke vidvAn ziSya, jo ki unakI vANI kA saMgrahaNa gumphita karate haiM / kara use aMga-Agama ke rUpa meM pAribhASika zabda - koSa 229
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-karma-vizuddhi kI taratamatA ke anurUpa prANI ke AdhyAtmika vikAsa kI vibhinna bhUmikAeM stara guNasthAna haiN| inheM jIvasthAna bhI kahate haiN| guNasthAna caudaha haiM-1. mithyAdRSTi 2. sAsvAdanasamyagdRSTi 3. mizradRSTi 4. aviratasamyagdRSTi 5. dezavirata 6. pramattasaMyata 7. apramattasaMyata 8. nivRttibAdara 9. anivRttibAdara 10. sUkSmasaMparAya 11. upazAntamoha 12. kSINa moha 13. sayogIkevalI 14. ayogIkevalI / / (samyak) cAritra-mahAvrata (ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha) Adi dharmoM kA AcaraNa karanA (samyak ) cAritra hai| cAritra ke pAMca prakAra haiM-1. sAmAyika 2. chedopasthApya 3. parihAravizuddhi 4. sUkSmasaMparAya 5. ythaakhyaat| ___ sAmAyika aura chedopasthApya cAritra chaThe se naveM guNasthAna taka hote haiM / parihAravizuddhi cAritra chaThe aura sAtaveM guNasthAna meM hotA hai / sUkSma saMparAya cAritra kI prApti dasaveM guNasthAna meM hotI hai / yathAkhyAta cAritra gyArahaveM se caudahaveM guNasthAna taka hotA hai / prathama pAMca guNasthAnoM meM koI cAritra nahIM hotA / dekheN-gunnsthaan| cAritramohanIya (karma)-mohanIya karma kI vaha avasthA, jo AtmA ke cAritra guNa ko vikRta karatI hai| (samyak) jJAna-yathArthabodha ko (samyak ) jJAna kahA jAtA hai| mati, zruta, avadhi, manaHparyAya aura kevala--ye usake pAMca bheda haiN| tapa-dekheM-nirjarA / tpsyaa-dekheN-nirjraa| tIrthakara 0 dharmacakra prvrtk| 0 sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA--ina cAra tIthoM ke saMsthApaka / 0 cAra ghanaghAtI karmoM kA kSaya kara jo kevalajJAna, kevaladarzana Adi guNoM ko prApta kara lete haiM tathA ATha prAtihArya Adi viziSTa upalabdhiyoM ke dhAraka hote haiM, ve hI arhat, arahaMta, jina yA tIrthaMkara kahalAte haiN| 0 namaskAra mahAmaMtra kA prathama pada inake lie prayukta hai| jIvana kI samApti para ve siddhAvasthA ko prApta ho jAte haiN| 0 pratyeka utsarpiNI yA avasarpiNI meM bharatakSetra tathA airAvatakSetra meM caubIsa tIrthaMkara utpanna hote haiM / yaha caubIsI kahalAtI hai| 230 mAnavatA musakAe
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 bharatakSetra meM vartamAna caubIsI ke prathama tIrthaMkara RSabha va antima tIrthakara mahAvIra the| (samyak ) darzana-yathArtha tattvadRSTi ko (samyak) darzana kahate haiN| usake cAra prakAra haiM-cakSu darzana 2. acakSu darzana 3. avadhi darzana 4. kevala drshn| darzanamohanIya (karma)-mohanIyakarma kI vaha avasthA, jo AtmA ke zraddhA (samyak darzana) ko vikRta karatI hai| dhyAna-ekAgra citana aura yoga (mana, vacana aura kAyA kI pravRtti) ke nirodha ko dhyAna kahate haiN| usake cAra prakAra haiM---1. Arta 2. raudra 3. dharmya 4. shukl| nirjarA 0 tapasyA ke dvArA karmamala kA viccheda hone para AtmA kI jo ujjvalatA hotI hai, use nirjarA kahate haiN| 0 kAraNa ko kArya mAnakara tapasyA ko bhI nirjarA kahA gayA hai| usake anazana, UnodarI Adi bAraha bheda haiN| __ sakAma aura akAma ke rUpa meM vaha do prakAra kI bhI hotI hai| ye donoM prakAra kI nirjarA samyaktvI evaM mithyAtvI donoM ke hotI hai| dekheM-sakAma nirjarA, akAma nirjraa|| parISaha-sAdhu-caryA ko pAlane ke kAraNa utpanna hone vAle kaSTa / ve bAvIsa prakAra ke hote haiM-1. kSudhA 2. pipAsA 3. zIta 4. uSNatA 5. macchara-daMza 6. acela 7. arati-rati 8. strI 9. caryA 1 . niSIdhikA 11. zayyA 12. Akroza 13. vadha 14. yAcanA 15. alAbha 16. roga 17. tRNa-sparza 18. maila 19. satkAra 20. prajJA 21. jJAna 22. darzana / inameM strI aura satkAra-ye donoM anukUla parISaha haiN| zeSa bIsa parISaha pratikUla parISaha haiN| pApa-prANI ke azubha rUpa meM udaya AnevAle karma pApa haiN| azubha karmoM ke baMdhana kA kAraNa asat pravRtti hai| upacAra se asat pravatti ko bhI pApa kahA gayA hai| prANAtipAta, mRSAvAda Adi usake aThAraha prakAra pApa rUpa meM udaya meM Ane se pUrva baMdha avasthA meM rahe azubha karmoM ko dravya pApa tathA azubha rUpa meM udaya meM Ane para unheM bhAva pApa / kahate haiN| puNya-prANI ke zubha rUpa meM udaya AnevAle karma puNya haiM / zubha karmoM ke baMdhana kA hetu satpravRtti hai| satpravRtti se nirjarA ke sAtha AnuSaMgika pAribhASika zabda-kASa 23.1 .
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa meM zubha karmoM kA baMdhana hotA hai / upacAra se sat pravRtti ko bhI puNya kahA gayA hai / anna, pAna Adi usake nau prakAra batAe gae haiN| pudgala-jo dravya sparza, rasa, gaMdha aura varNa yukta hotA hai, vaha pudgala hai / loka ke sabhI mUrta dRzya padArtha pudgala hI hai| sAmAnya bhASA meM use bhautika tattva yA jar3a padArtha kahA jAtA hai| vaijJAnika dRSTi se sabhI prakAra kI bhautika UrjA evaM bhautika padArthoM kA samAveza pudagala meM hotA hai| pratisaMlInatA-indriya, mana Adi kI bahirmukhI pravRtti kA pratisaMhaNa karanA _athavA use antarmukhI karanA pratisaMlInatA hai| baMdha-AtmA dvArA karmapudgaloM kA saMgrahaNa aura paraspara dUdha aura ghI kI taraha ekIbhUta saMbaMdha baMdha hai| baMdha ke cAra prakAra haiM--1. prakRti .. 2. sthiti 3. anubhAga 4. pradeza / / bhikSAcarI-vividha prakAra ke abhigrahoM (pratijJAoM) se vRtti-khAna-pAna kA saMkSepa karanA bhikSAcarI hai / ise vRttisaMkSepa bhI kahate haiM / manaHparyavajJAnI-indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA ke dvArA manodravya kI vibhinna paryAyoM kA jo sAkSAt jJAna kiyA jAtA hai. use mana:paryavajJAna kahate haiN| isake dvArA samanaska (manasampanna) jIva kI vibhinna mAnasika avasthAoM kA jJAna hotA hai| isa jJAna ko . mAtra saMyamI (sAdhu) ko hI ho sakatA hai| isa jJAna se saMpanna vyakti ko mana:paryavajJAnI kahA jAtA hai| mahA AraMbha--tIva lAlasA ke kAraNa amaryAdita rUpa meM krUratApUrNa hiMsA meM pravRtta honaa| mahA parigraha-tIvra lAlasA ke kAraNa amaryAdita rUpa meM azuddha sAdhanoM se saMgraha meM pravRtta honaa| mahAvata-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha---ina pAMcoM vratoM kA pUrNa/akhaMDita rUpa / ___ mana, vacana aura kAyA se kRta, kArita aura anumodana-varjana ke sAtha ahisA Adi kA pAlana karanA pUrNa akhaMDita kA sImA-kSetra hai| mithyAtvI-jo tattva jisa rUpa meM hai, use usase viparIta rUpa meM samajhanA mithyAtva hai / mithyAtva darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM (mithyAtvamohanIya, mizramohanIya aura samyaktvamohanIya) evaM cAritramohanIya kI cAra prakRtiyoM (anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha) ke udaya se niSpanna hotA hai| darzanamohanIya evaM cAritramohanIya mohanIya karma ke hI do bheda haiN| dekheM-mohanIya karma, darzanamohanIya evaM cAritramohanIya / 232 mAnavatA musakAe
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo prANI mithyAtva se grasta hotA hai, yAnI jisakI zraddhA/samajha asamyak viparIta hai, vaha mithyAtvI hai| mithyAdRSTi-dekheM mithyaatvii| mokSa-cetanA kA vaha carama vikAsa-stara, jahAM pUrva samasta karmoM kA baMdhana kSINa ho jAtA hai aura naye baMdhana kI prakriyA bilakula banda ho jAtI hai| mohakarma, mohanIya karma-prANI ke darzana (zraddhA) aura cAritra (AcAra) ko vikRta karanevAle karma ko mohakarma yA mohanIya karma kahate haiN| ___ mohanIya karma kI mukhya do prakRtiyAM haiM --darzanamohanIya aura caaritrmohniiy| darzanamohanIya kI tIna prakRtiyAM haiM-1. samyaktvamohanIya 2. mithyAtvamohanIya 3. mizramohanIya / cAritramohanIya kI pacIsa prakRtiyAM haiM.---1. anaMtAnubandhI krodha 2. anaMtAnubaMdhI mAna 3. anaMtAnubaMdhI mAyA 4. anaMtAnubaMdhI lobha 5. apratyAkhyAna krodha 6. apratyAkhyAna mAna 7. apratyAkhyAna mAyA 8. apratyAkhyAna lobha 9. pratyAkhyAna krodha 10. pratyAkhyAna mAna 11. pratyAkhyAna mAyA 12. pratyAkhyAna lobha 13. saMjvalana krodha 14. saMjvalana mAna 15. saMjvalana mAyA 16. saMjvalana lobha 17. hAsya 18. rati 19. arati 20. bhaya 21. zoka 22. jugupsA 23. strIveda 24. puruSaveda 25. napuMsakaveda / rasa-parityAga-vikRtiyoM ke tyAga ko rasa-parityAga kahate haiN| dUdha, dahI, ghI Adi ko vikRti kahA jAtA hai / loka-anata AkAza ke SaDdravyAtmaka bhAga ko loka kahate haiN| usake tIna bhAga haiM-UMcA loka, nIcA loka aura tirachA loka / tirachA loka ko madhya loka bhI kahate haiM / vinaya-AzAtanA (asad vyavahAra) na karanA tathA bahumAna karanA vinaya hai| jJAnavinaya, darzanavinaya Adi usake sAta prakAra haiN| vinaya se jJAna, darzana va cAritra kI vizeSa nirmalatA hotI hai tathA mana, vacana aura kAyA kI pavitratA sadhatI hai| vItarAga-rAga-dveSa se mukta AtmA ko vItarAga kahate haiM / vItarAga gyArahaveM se caudahaveM guNasthAna taka hotA hai / bayAvRtya-dUsaroM ko sahayoga karane kI bhAvanA se sevA-kArya meM juTanA vaiyAvRtya hai : AcArya, upAdhyAya, sthavira Adi usake dasa sthAna pAribhASika zabda-koSa 233
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutsarga-zarIra, kaSAya Adi kA visarjana karanA vyutsarga hai| zarIra vyutsarga (kAyotsarga), gaNa vyutsarga aura bhaktapAna vyutsarga dravya vyutsarga hai / kaSAya, saMsAra aura karma kA visarjana bhAva vyutsarga vrata saMvara--pApakArI vRtti aura antarjAlasA-ina donoM ko sAvadyavRtti __ kahA jAtA hai| inakA tyAga karanA vrata (virata) saMvara hai / yaha chaThe guNasthAna se caudahaveM guNasthAna meM hotA hai / zubha yoga-mana, vacana aura kAyA kI sat pravRtti ko zubha yoga kahate haiM / zubha yoga se anivArya rUpa se nirjarA hotI hai| AnuSaMgika phala ke rUpa meM zubha karma (dravya puNya) kA baMdha hotA hai / dekheM- nirjarA / prathama guNasthAna se terahaveM guNasthAna taka zubha yoga kI prApti hai| dekheM gunnsthaan| zrAvaka-hiMsA, asatya Adi sAvadya--pApakArI pravati kA AMzika tyAga karanevAlA samyagdRSTi jIva zrAvaka kahalAtA hai| zrAvaka pAMcaveM guNasthAna meM avasthita hotA hai| dekheM-guNasthAna / zrAvaka ke vrata (bAraha vrata)--pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ke rUpa meM zrAvaka ke nimna bAraha vrata batAe gae haiM pAMca aNuvrata---1. ahisA aNuvrata 2. satya aNuvrata 3. acaurya aNuvrata 4. brahmacarya aNuvrata 5. aparigraha aNuvrata / tIna guNavrata-1. digparimANa prata 2. upabhogaparibhogaparimANa vrata 3. anarthadaNDaviramaNa vrata / cAra zikSAkta-1. sAmAyika vrata 2. dezAvakAzika vrata 3. pauSadhopavAsa vrata 4. yathAsaMvibhAga vrata / saMvara-karma-AkarSaNa meM hetubhUta Atma-pariNAma ko Azrava kahate haiM / Azrava ke nirodha ko saMvara kahA jAtA hai| usake pAMca bheda haiM-1. samyaktva 2. vrata (virati) 3. apramAda 4. akaSAya 5. ayoga / sakAma nirjarA- mokSa-prApti ke uddezya se kI jAnevAlI nirjarA sakAma nirjarA hai| dekheM-nirjarA, dekheM-akAma nirjraa| samyaktva saMvara~-yathArtha tattva-zraddhA kA nAma samyaktva hai| jIva, ajIva, puNya, pApa Adi nI tattvoM ke bAre meM yathArtha zraddhA kA honA aura ayathArtha zraddhA kA tyAga karanA samyaktva saMvara hai| sAdha-pUrNa saMyamI/pUrNa vratI-mahAvratI ko sAdhu kahate haiN| namokkAra maMtra (namaskAra mahAmaMtra) kA pAMcavAM pada unake lie prayukta hai| dekheN--mhaavt| 234 mAnavatA musakAe
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThe se caudahaveM taka sabhI guNasthAna sAdhu ke haiN| dekheM-guNa sthAna / siddha-jisake jJAna, darzana va zakti pUrNa anAvRta ho jAte haiM, moha kSINa ho jAtA hai evaM deha chUTa jAtA hai, usa AtmA ko siddha kahate haiM / namokkAra maMtra (namaskAra mahAmaMtra) kA dUsarA pada unake lie prayukta hai| yaha sthiti sabhI guNasthAnoM ko pAra kara dene ke bAda upalabdha hotI hai / dekheM-guNasthAna / svAdhyAya-zruta-adhyAtma zAstra ke adhyayana ko svAdhyAya kahA jAtA hai / svAdhyAya ke pAMca prakAra haiM-1. vAcanA 2. pRcchanA 3. parivartanA 4. anuprekSA 5. dhrmkthaa| preraka vacana 235
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ preraka vacana 0 samAdhimaya jIvana jIne se bar3hakara aura kyA upalabdhi ho sakatI hai| (1) 0 duHkhoM se Atyantika mukti yA unake sampUrNa viccheda kA nAma mokSa hai / (3) 0 mAnava-jIvana hI vaha sAdhana hai, jisase mokSa taka kI sAdhanA kI jA sakatI hai / (3) 0 saMyama hI saccA jIvana hai / (3) 0 saMyama jIvana kI maryAdA hai| (3) 0 saMyama ke binA nItiyAM niraMkuza ho jaaeNgii| jIvana-krama asta-vyasta ho jaaegaa| rAjanIti dUSita bana jaaegii| (3) 0 jahAM bhoga kA tyAga ho, unmAda kA tyAga ho, Avega kA tyAga ho, vahAM ahiMsA hotI hai| isalie ahiMsA kI AtmA tyAga meM 0 ahiMsA upadeza kI vastu nahIM hai| vaha jIvana kA AcAra-dharma 0 apane bhaviSya ke nirmAtA hama svayaM hI haiN| hama cAheM to apane bhaviSya ko banA/saMvAra bhI sakate haiM aura cAheM to naSTa bhI kara sakate haiM / (6) 0 dharma-tatva sabhI dhArmika granthoM meM milate haiN| para una tatvoM para vyaktigata yA sampradAyavizeSa kA adhikAra nahIM hotaa| ve vyApaka hote haiM / (8) 0 jIvana kI pavitratA kA sAdhana jo hai, vahI dharma hai / (9) 0 jaba jJAna aura vizvAsa samyak hoMge to AcaraNa bhI samyak hogaa| (9) 0 kevala na khAnA hI tapasyA nahIM hai / khAne meM saMyama karanA bhI tapasyA hai, balki bar3I tapasyA hai / (10) mAnavatA musakAe
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ * anukUla saMyoga kI sthiti meM mana ko vaza meM rakhanA bahuta kaThina kArya hai / (10) * tapasyA kA marma vahI pA sakatA hai, jo pratisrota meM cale / ( 11, 12) * tapasyA Adi dharma koI bhI kyoM na kare, vaha mokSa - sAdhaka hI hai / dharma kA adhikAra nAstika ko bhI hai / (12) * dharma sarvajanahitAya hai, sarvajanasukhAya hai aura AkAza kI taraha vyApaka hai / bhale use koI aphIma kahe, para isase usakI guNAtmakatA aura vyApakatA meM kahIM koI antara nahIM A sakatA / ( 12 ) * anAja kA durbhikSa hone para usakI pUrti ho sakatI hai / dUsare sthAnoM se AyAta kiyA jA sakatA hai / parantu naitikatA kA AyAta nahIM hotA / (13) * manuSya samAja-sudhAra, pradeza - sudhAra aura rASTra-sudhAra karane se pahale sva-sudhAra na bhUla jaae| (13) * binA saMkalpa kA mana binA breka kI moTara ke samAna hai / (14) * jo acchAI ko phailAnA cAhe, vaha sabase pahale svayaM usake anukUla AcaraNa kare / (15) 0 0 vyakti-vyakti ke sudhAra se samAja, rASTra aura vizva ke sudhAra kA mArga svataH prazasta ho jAyegA / (15) aNuvrata ke niyamoM ko grahaNa karane kA matalaba gRhatyAgI bananA nahIM hai / isakA to matalava hai ki vyakti jahAM kahIM bhI rahe, vaha vahAM ke vAtAvaraNa ko svastha aura caritrayukta rakhe / kama-se-kama apanA AcaraNa to avazya hI pavitra rakhe / (16) * saMgaThana kI sthiratA ke lie vicAroM kA aikya nitAnta Avazyaka hai / binA aikya ke kevala saMgaThana karanA bAlU kI nIMva para makAna khar3A karanA hai / (17) o * jisa pravRtti se hama mokSa ke nikaTa jAte haiM, vaha dharma hai aura jisase bandhana ke nikaTa jAte haiM, vaha adharma hai / (22) dharma aura kartavya meM antara hai / dharma kartavya hai, lekina sabhI kartavya dharma nahIM haiM / kartavya deza, kAla, paristhiti ke anusAra badala sakate haiM, lekina dharma sarvadA sarvatra eka hI rahatA hai / (22) preraka vacana 237
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dharma kA kArya hai mAMjanA / vaha jIvana ko mAMjatA hai / jo apane jIvana ko mAMjanA cAheM, ve dharma ko pahacAneM aura usakA prArambha apane jIvana se kareM / nizcita hI ve apane jIvana ke nikhare rUpa se sAkSAtkAra kara sakeMge / (22) 0 vizva zAMti kA maulika AdhAra hai-- vaiyaktika zAMti / isake abhAva meM hajAra prayatna karane para bhI vizva-zAMti phalita nahIM ho sakatI / (23) 0 hiMsA kI jar3a vilAsitA, aizvarya aura adhikAra meM hai / (23) * eka kI yA thor3e-se logoM kI hiMsA pUrI duniyA ko saMkaTa meM DAla detI hai / isalie bar3hate hue hiMsA ke pravAha ko hara sthiti meM rokA jAnA cAhie / (24) * vizvAsa AcaraNa se paidA hotA hai / use lekha aura vaktavya se paidA nahIM kiyA jA sakatA / (24) vahI * sapanoM kI duniyA meM jo jAkara bhI jo sapane kA nahIM banatA, vAstavika vyakti hai / (25) 0 vilAsa kI jindagI bitAnevAle kabhI bhI zAMti ko nahIM chU sakate / (25) * garIbI kI abhAvAtmaka sthiti aura amIrI kI ati bhAvAtmaka sthiti se pare jo tyAga yA saMyama hai, icchAoM aura vAsanAoM kI vijaya hai, vahI bhAratIya jIvana kA maulika svarUpa hai / (25) * saMtoSa aura zAMti kI prApti kA sAdhana hai- vrata yA saMyama / (25) * vratI samAja kI kalpanA jitanI durUha hai, utanI hI sukhada hai / vrata lene vAlA korA vrata hI nahIM letA / pahale apane viveka ko jagAtA hai, zraddhA aura saMkalpa ko dRr3ha karatA hai, kaThinAiyoM ko jhelane kI kSamatA paidA karatA hai, pravAha ke pratikUla calane kA dhIraja lAtA hai aura phira vaha vrata letA hai / (25) * bAhara kA anuzAsana vijAtIya anuzAsana hai / (25) O niyamAnuvartatA va maryAdA ke binA svataMtratA nahIM AtI / (25) * tapasvI aura saMyamI jIvana hI uttama jIvana hai / (26) * sAdagI aura saralatA garIbI kI uccatA nahIM hai, kiMtu tyAga kI mahimA hai / (26) * bhoga- pradhAna jagat meM dvandva hI parama puruSArthaM he aura Atma- pradhAna jagat meM Atmika zAMti / (26) 238 mAnavatA musakAe
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ * manuSya ko bhUkha itanI nahIM satAtI, jitanI lolupatA satAtI hai, asaMyama satAtA hai / (27) 0 AcArazUnya vidyA manuSya ke lie varadAna nahIM bana pAtI / (30) * vrata ke darzana meM roga kA mUla bhoga-vRtti hai, nahIM / jaba taka bhoga-vRtti nyUna nahIM hotI hai, miTa sakatA hai aura na saMgraha hI / ( 31 ) * vratI banane ke bAda icchAeM sImita nahIM hotIM, balki jaba icchAeM sImita ho jAtI haiM, tabhI vyakti vratI banatA hai / (31) * sattA se niyaMtrita vyakti jar3a bana jAtA hai / use saMgraha - tyAga meM vaha Ananda nahIM AtA, jo Atma-niyamana karanevAle vratI ko A sakatA hai / (31) * satya se baDhakara koI dUsarA bhagavAna nahIM ho sakatA / (32) * medhAvI aura paMDita vaha hai, jo satya kI upAsanA karatA hai / (32) * satya kI bhakti, pUjA aura upAsanA kA kArya sahaja nahIM hai, bahuta kaThina hai / usameM akhUTa Atmazakti aura ekAnta AtmArthIvRtti apekSita hotI hai / (32) * satya para aDiga rahanA, usakA anusaraNa karanA ekAMta hita kI bAta hai / usase kabhI ahita ho hI nahIM sakatA / ( 32-33) * sabase bar3A vijJAna ahiMsA kA siddhAnta hai / (34) jisameM ahiMsA nahIM, vaha vijJAna nahIM / (34) 0 vijJAna vaha hai, jo jIvana ko sahI dizA de, jIvana ko pavitra aura UMcA uThAe, ahiMsaka jIvana jInA sikhAye | (34) 0 zoSaNa aura saMgraha taba taka na zoSaNa 0 bhAratIya saMskRti ke mAne hogA - UMcI saMskRti, tyAga kI saMskRti, saMyama kI saMskRti aura adhyAtma kI saMskRti / (35) * yadi manuSya ko sukha-zAnti se jInA hai, to use tyAga aura saMyama kA jIvana apanAnA hogA / ( 36 ) * vizvAsa kA AdhAra hai - maitrI / ( 37 ) * mitra se koI bhaya nahIM hotA / ( 37 ) * jahAM abhaya hai, vizvAsa hai, vahAM zAMti ko koI khatarA nahIM hotA / (37) * zAnti kA mArga saMyama hai / usakA dUsarA koI vikalpa nahIM hai / (39) 0 yadi mAnava samAja meM satya nahIM rahe to samAja kabhI kA chinna-bhinna ho jAegA / (40) preraka vacana 239
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 satya aura ahiMsA kevala AdhyAtmika tattva hI nahIM haiM, dainika ____ vyavahAra meM bhI unakI nitAnta AvazyakatA hai| (40) 0 virakta vaha hai, jo prApta bhAgoM ko svavazatA meM ThukarA detA hai| 0 jo virakta hai, vahI jJAnI hai / (47) 0 kevala zAstroM ko par3ha lene mAtra se koI vidvAn nahIM bana jaataa| 0 prazaMsA kAMToM kA tAja hai / jisa vyakti ke sira para yaha tAja rakhA jAtA hai, use bahuta soca-samajhakara calanA par3atA hai| (49) 0 guNIjanoM kI pramoda-bhAva se prazaMsA karanA vyakti ke lie zreya-patha 0 prazaMsA sunakara yadi vyakti usameM lubdha bana jAtA hai, ahaMkAragrasta ho ___ jAtA hai to usakA patana avazyaMbhAvI hai / (49) 0 prazaMsA karanA aura sunanA-donoM hI doSa nahIM haiN| doSa hai usameM Asakta honaa| (50) 0 sAdhaka AlocanA aura virodha meM bhI samatva meM avasthita rahane kA prayAsa kare / use suna-dekhakara roSa-Akroza to kare hI nahIM, mana meM hIna bhAvanA bhI na laae| (50) * yadi taTastha dRSTi se doSa-darzana aura AlocanA hotI hai to koI anucita bAta nahIM hai / (51) 0 sAdhaka hara anukUla-pratikUla paristhiti meM sama rahe, apanA saMtulana na khoe / isImeM usakI sAdhanA surakSita hai| (51) 0 saMkIrNatA sthAna se nahIM, hRdaya se AtI hai / (52) 0 kisI samAja yA sampradAyavizeSa meM rahane mAtra se vyakti ko saMkIrNa __yA saMkucita nahIM mAnanA cAhie, jabaki usake vicAra udAra haiM, dRSTikoNa vyApaka hai, asAmpradAyika hai / (53) 0 terApaMtha saMgha yA sampradAya kI sImAeM mere satya-darzana meM kahIM bAdhaka nahIM haiN| (53) 0 upadeza denA merA kartavya mAtra hai, vyavasAya nahIM hai| kartavya aura . vyavasAya meM eka maulika antara hai| vyavasAya karanA par3atA hai, jabaki kartavya Atma-preraNA se sahaja kiyA jAtA hai| (54) 0 yadi vyakti niSThApUrvaka kartavyarata rahatA hai to usakA anukUla pariNAma AnA avazyaMbhAvI hai| (55) 240 mAnavatA musakAe
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 kartavya-pAlana meM prasannatA evaM AtmatoSa ko anubhUti hotI hai| 0 sukha kA hetu abhAva bhI nahIM hai, ati-bhAva bhI nahI hai| sukha kA hetu svabhAva hai| (57) 0 jo nahIM honA cAhie, usake nivAraNa kI kSamatA tyAga yA vrata meM hai| (58) 0 sukha kA hetu ahiMsA yA maitrI hai / (58) * jo vyakti dUsaroM ke sva kA kabhI haraNa nahIM karatA, vaha sabakA mitra * vahI bolanA sahI mAne meM bolanA hai, jisameM kucha sAra hai, saMyama kA __ saMdeza hai, jana-jIvana ke lie mArga-darzana hai| (59) 0 bar3I-se-bar3I kisI zArIrika bImArI se bhI adhika ghAtaka hai phaizana kI biimaarii| (60) * lAkhoM vyaktiyoM para anuzAsana karanA phira bhI sarala hai, para apane ina do kAnoM aura do AMkhoM para anuzAsana karanA kaThina hai| 0 karor3oM vyaktiyoM ko jItanA phira bhI sarala hai, para apane eka mana ko jItanA kaThina hai / (61) 0 karor3oM-araboM kI dhana-saMpatti kA svAmI honA utanA kaTina nahIM hai, jitanA saMyama se saMpanna honA hai, caritra se saMpanna honA hai| (61) 0 karor3apati-arabapati hokara bhI vaha mahAdAradra hai. .jA sayama Ara caritra se rahita jIvana jItA hai / (61) 0 jIvana kA saccA mUlya dhana-vaibhava nahIM, tyAga hai / (61) * mahAnatA kI kasauTI sattA nahIM, caritra hai / (61) 0 manuSya kA aMkana sukha-suvidhA kI sAdhana-sAmagrI se nahIM, saMyama aura sadAcAra se hotA hai / (61) 0 nava-nirmANa ke lie zAMti, samanvaya aura sahRdayatA' kI apekSA hai, ___ ApasI virodha kI nahIM / (64). 0 abhAva evaM paristhitiyoM ko burAiyoM kA aikAntika kAraNa nahIM mAnA jA sakatA / (65) . preraka vacana 241
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ ) adhyAtma-AdhArita nIti va dharma ke pariNAma kabhI bhI bure nahIM A sakate, jabaki rASTrIyatA para AdhArita dharma aura nIti ke pariNAma bahuta bAra acche nahIM bhI hote / rASTrIyatA kabhI-kabhI atirASTrIyatA meM pariNata hokara saMsAra ke lie ghAtaka ho sakatI hai| (67) * nirAzA kisI bhI samasyA kA samAdhAna nahIM hai / (68) , zraddhAzUnya jJAna vyakti ko maMjila taka nahIM pahuMcA sakatA / (69) * calate saba haiM, para saccA calanA unhIM kA hai, jo dUsaroM ke liye pagaDaMDI bana jaaye| bolate saba haiM, para bolanA unhIM kA hai, jisase dUsare preraNA paayeN| (75) * vrata eka kavaca hai, jise pahanakara manuSya kahIM bhI calA jAe, vaha usakI burAiyoM se rakSA karane meM samartha hai / (77) 0 manuSya burAI karatA hai, yaha usakI kamajorI hai| para burAI ko acchA mAnanA, usakA pracAra karanA to bahuta burA hai, balki sarvAdhika burA hai / (79) 0 mithyAtva saba pApoM kI jar3a hai, nIMva hai aura mUlabhUta kAraNa hai| (79) 0 zAMti kA mArga saMyama hai, Atma-niyantraNa hai, apane dvArA apanA anuzAsana hai / yahI dharma kA vizuddha rUpa hai| aisA dharma sampradAyavAda se pare hai / jAti, raMga aura liMga ke bandhanoM se mukta hai| rAjanIti ke raMgamaMca se dUra hai| (81) 0 yuddha kI bhAvanA rASTra se nahIM, vyakti ke urvara mastiSka se nikalatI 0 durvyasana jIvana ke lie abhizApa hai| (86) 0 bhaviSya kI kalpanA meM vartamAna kI upekSA kara denA dharma kA lakSaNa nahIM hai| (87) 0 paristhitiyoM ke Age ghuTane TekanA mAnava kI ghora parAjaya hai| (93) * RjutA kA artha jhukanA nahIM hai / vaha to AtmA kI khuzabU hai, guNa __ hai| (95) * zAMti kA sAdhana bhautika padArtha nahIM, apitu ahiMsA yA samatA 0 ahiMsA kA artha hai svayaM nirbhaya honA aura dUsaroM ko abhayadAna - denA / (99) * abhayadAna se baDhakara koI dAna nahIM hai / (99) 242 mAnavatA musakAe
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 dUsaroM ko bhayamukta vahI banA sakatA hai, jo svayaM abhaya hotA 0 artha-saMgraha pApa hai, cAhe kisI bhI stara para kyoM na ho| (100) 0 samAjagata saMgraha aura rASTragata saMgraha bhI vyaktigata saMgraha kI taraha doSapUrNa haiN| (101) 0 samAjagata saMgraha samAja meM aneka prakAra kI burAiyoM ko janma detA hai / (101) 0 rASTra bhI anAvazyaka ati-saMgraha se krUra banatA hai| krUra AkrAMtA banatA hai / AkrAMtA saMgraha karatA hai| (101) 0 dhana kA zAMti se sambandha nahIM hai, dUra kA bhI koI sambandha nahIM hai| (101) 0 zAMti kA ekamAtra sAdhana hai-Atma-saMyama / Atma-saMyama kA artha hai---apane dvArA apane lie apanA niyaMtraNa / (101) 0 niyaMtraNa mAtra acchA nahIM hai / kevala Atma-niyaMtraNa yA Atma-saMyama acchA hai / (101) 0 sukha kI cAha rakhane vAle hara vyakti ko Atma-saMyama kA abhyAsa karanA caahie| (102) 0 burAiyoM se saMgharSa karanA kisI yugavizeSa kI apekSA nahIM, apitu yaha eka anavarata calanevAlI prakriyA hai / (103) 0 saMkalpa jIvana ke rUpAntaraNa aura vikAsa kA eka mahatvapUrNa sUtra 0 yadi svIkRta saMkalpa ke prati vyakti dRDhaniSTha rahatA hai to usakA eka choTA-sA saMkalpa bhI usakI saMpUrNa jIvana-dhArA ko mor3a sakatA hai| (104) 0 zakti zakti hI hotI hai / usakA upayoga sat ke rUpa meM bhI ho sakatA hai aura asat ke rUpa meM bhI / bhalA AdamI jahAM use sat ke rUpa meM kAma letA hai, vahIM burA AdamI use asat ke rUpha meM / (108) 0 yaha kaisI bAta hai ki vyakti dUsaroM ke doSa dekhane ke lie to sahasrAkSa bana jAtA hai para apane doSa dekhate vakta donoM AMkhoM ko bhI muMda letA hai| (109) 0 vyakti-nirmANa ke binA samAja-nirmANa kaThina hI nahI, asaMbhava bhI hai| (109) 0 jitanA kArya eka nirmita kAryakartA kara sakatA hai, utanA kArya karor3oM rupaye kharca karane para bhI nahIM ho sktaa| (109). preraka vacana 243
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 samAja kalyANa aura rASTra-nirmANa ke lie saMyama ko sarvocca pratiSThA denI hogii| (110) 0 bar3A vahI hai, jo saMyamI hai| (110) 0 jo jitanA bar3A tyAgI hai, vaha utanA hI bar3A hai| (110) 0 aNuvrata kI cikitsA apane-Apa meM vicakSaNa hai, adbhuta hai / kyoM ? isalie ki vaha vyakti-vyakti meM vyApta burAiyoM evaM anaitikatA kI cikitsA kara samAja ko svasthatA pradAna karatA hai| (111) 0 sukha hai apane-Apa meM, apanI vRttiyoM meM, saMtoSa meM / dhana meM, khAne pIne meM aura aiza-ArAma meM sukha khojanA nAsamajhI hai| (113) .0 dUsaroM ke sukhoM ko lUTa kara sukhI banane kI bAta nirI bhrAnti hai / (113) 0 nadI meM snAna karane se zarIra kA maila dhula sakatA hai, pApa nhiiN| (113) 0 yaha soca eka nirI bhrAnti hai ki paramAtmA vyakti ko sukhI aura duHkhI banAtA hai / vaha to mAtra draSTA hai, sabako samadRSTi se dekhatA hai| (115) 0 apanA bhAgya-vidhAtA, sukha-duHkha kA kartA vyakti svayaM hI hai, dUsarA koI nhiiN| (115) * abrahmacarya adharma kA mUla hai / mahAdoSoM kA srota hai / (118) 0 jo sAdhaka dRSTi-saMyama nahIM rakha pAtA, usakA brahmacarya kabhI bhI khaMDita ho sakatA hai / (121) 0 anna ke abhAva meM koI mara jAe, yaha vivazatA kI sthiti hai / para adhika khAkara mare, yaha mUrkhatA hai, prathama koTi kI mUrkhatA hai| (124) * aparigraha kA artha yaha nahIM ki vyakti garIba bana jaae| usakA sahI artha hai--dhana ke prati amUrchA, artha-saMgraha ke prati anaakrssnn| (129) 0 dhana kA na honA garIbI nahIM hai, apitu dhana ke prati mUrchA, dhana saMgraha ke prati AkarSaNa kA bhAva garIbI hai| (129) 0 dhana ke abhAva meM vyakti garIba nahIM hai, apitu garIba vaha hai, jo dhana ke lie hAya-hAya kare / sabase bar3A garIba vaha hai, jo karor3oM-araboM . kA dhana hone ke uparAMta bhI paMse-paise ke lie betahAzA daur3atA rahe, jIvana kI zAMti dAMva para lagA de| (129) * anukUla sAmagrI ke saMyoga ke abhAva meM bhoga-vilAsa na karanA brahmacarya nahIM, balki saMyoga me saMyama rakhanA brahmacarya hai| (134) 244 mAnavatA musakAe
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ * yuga badalate rahate haiM, yuga-yuga meM logoM kA ciMtana badalatA rahatA hai, para zAzvata sAdhanA kabhI nahIM badalatI / (139) . viveka ke vinA bolA gayA satya bahudhA asatya se bhI jyAdA hAniprada ho jAtA hai| (142) 0 spaSTavAdI honA koI burI bAta nahIM haiM, para usakI maryAdA yaha hai ki vaha viveka se anuzAsita ho| yadi koI isa maryAdA kA atikramaNa kara spaSTavAditA ke nAma para kisI kA marmodghATana karatA hai to vaha satya asatya se jyAdA bhayaMkara hai| (144) 0 jahAM saralatA hai, RjutA hai, vahAM satya hai / RjutA aura satya donoM eka hI haiM, paryAyavAcI haiN| satya kA vyApaka rUpa hI RjutA hai / (144) - dRDha niSThAvAn vyakti hI sAdhanA meM saphala ho pAtA hai| (145) 0 saMkalpa ke binA niSThA ghanIbhUta nahIM hotii| (145) 0 sampradAya pRthak-pRthak ho sakate haiM, vicAroM meM paraspara matabheda bhI ho sakatA hai, para isa kAraNa Apasa meM jhagar3anA, eka-dUsare para chIMTAkazI karanA, eka-dUsare ko nIcA dikhAne kA prayatna karanA kahAM taka ucita hai| (146) 0 sAmpradAyika bhAvanAoM ko prazraya dene vAle sampradAyoM kA bhaviSya ujjvala nahIM hai, balki kahanA cAhie, aMdhakAramaya hai, asurakSita hai| (146) 0 kitAbI zikSA hI paryApta nahIM hai, vAstavika zikSA to jIvana se milatI hai| (151) 0 sainika zAsana tatkAla lAbhakArI jAna par3atA hai, para vastutaH vaha acchA nahIM hai / vaha janatA kI ayogyatA kA sUcaka hai / (157) / 0 dharma eka ratha hai| AcAra aura vicAra usake do pahie haiN| ratha kI sudRr3hatA aura kAryavAhakatA banAe rakhane ke lie yaha apekSita hai ki usake donoM pahie majabUta hoN| (158) 0 jIvana kA sarva-sukhada pakSa hai--caritra / usakI vikAsa-bhUmi hai kSamA / usakA pariNAma hai- maitrii| (161) 0 asahiSNutA se vaira baDhatA hai / vaira caritra kA vikAra hai aura usase sukha-zAMti kI rekhA kSINa ho jAtI hai / (161) 0 mAnavIya vicAraNA kA sarvopari mRdu aura madhura paripAka zAMti hai| (161) preraka vacana 245
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 vaha sahI mArga kaise dikhA sakatA hai, jo svayaM hI gumarAha hai| sahI ___ mArga to vahI dikhA sakatA hai, jo mArga kA jAnakAra ho| (163) 0 AtmA kI upAsanA hI paramAtmA kI upAsanA hai / (164) 0 jisane AtmA kI upAsanA kara lI, usane apratyakSa rUpa se paramAtmA kI upAsanA kara lii| (164) / 0 bhagavAna se sAkSAtkAra kI tamannA hai to Atma-darzana kreN| Atma darzana karate-karate paramAtma-darzana svayaM ho jAegA / (164) * vartamAna ko bigAr3akara paraloka sudhArane vAlA dharma merI dRSTi meM bAsI dharma hai, udhAra dharma hai| aisA tathAkathita dharma hamAre kisa kAma kA / hameM to nagada dharma cAhie / jaba bhI usa dharma kI ArAdhanA kareM, hamArA sudhAra ho, hameM zAMti kI anubhUti ho, Ananda kI prApti ho| vaha nakada dharma hai-jIvana meM vicAra aura AcAra kI pavitratA / tapasyA, tyAga, saMyama aura duSpravRttiyoM se virti| aise dharma se paraloka to sudhregaa-hii-sudhregaa| isameM saMdeha karane kI koI guMjAiza hI nahIM hai / (165) * hiMsA antata: hiMsA hI hai| bhale vaha ahiMsA kI rakSA ke bahAne ho athavA kisI anya nAma para / (169) * ahiMsA aura karttavya do alaga-alaga tatva haiN| kahIM-kahIM donoM mila avazya jAte haiM, phira bhI donoM eka nahIM haiM / (169) 0 hrAsa ko roke binA vikAsa kabhI bhI sambhava nahIM hai / (172) 0 dUsaroM ke dvArA thopA huA niyaMtraNa vyakti ke lie bhAra ho sakatA hai| isalie vaha dharma nahIM hai / dharma kA kisI para bhAra nahIM hotaa| isIlie apane dvArA kiyA huA apanA niyantraNa hI dharma hai / (181) * prakRti ke saMtulana meM manuSya ke saMtulana kA bhI eka sImA taka prabhAva par3a sakatA hai| Aja manuSya ne apanA saMyama kho diyA hai to prakRti bhI isa prabhAva se mukta kaise raha sakatI hai / (183) * kAryakartAoM para doharI jimmevArI hai| pahale ve svayaM sudhareM aura phira dUsare logoM ko sudhArane kI ceSTA kareM / (184) 0 saMyamI, zraddhAlu aura taponiSTha kAryakartA hI yuga ko mor3a de sakate haiN| (184) 0 maiM paristhitivAda kA ghora virodhI haiN| sAre dAMta gira jAne para supArI na khAne aura mRtyu-zayyA para sokara brahmacArI banane kI bAteM jaise hAsyAspada haiM, vaise hI paristhitiyAM anukUla hone para naitika vikAsa karane kI bAta bhI hAsyAspada hai / (186) 246 mAnavatA musakAe
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 anubhava satya kA nicor3a hai| (186) 0 paristhitiyoM ke sAmane ghuTane Tekane vAlA giratA hai aura unase lar3ane vAlA uThatA hai, Age bar3hatA hai / (186) * saMyama kI preraNA ve hI de sakate haiM, jo svayaM saMyata hoN| (188) 0 choToM ke dila meM bhrAMti kA bIja bar3oM ke asaMyama ne hI to boyA hai| (188) 0 vyavasthA aura ahiMsA ke pariNAmoM ko eka tulA se tolanA apane Apa meM bar3I bhUla hai| (188) 0 samAja ke mukhiyA yadi sAmUhika hita kI vyavasthA aura ahiMsA meM vizvAsa rakhane vAle saMyama ke mAdhyama se samAja ko badalanA cAheM to vaiyaktika svArtha aura rakta-krAMti donoM prayojanazUnya bana jAte haiN| (190) * paristhiti ke Avazyaka saMzodhana meM mujhe koI Apatti nahIM hai, para usake prabhAva se mukti tabhI saMbhava hai, jaba vyakti meM use jItane kI kSamatA utpanna hogii| (190) * jJAna, zraddhA, bhakti aura zAMti ina cAra tatvoM se milakara mAnava jIvana banatA hai, mAnava mAnava banatA hai| (193) * sabase pahale maiM eka mAnava huuN| usake bAda dhArmika huuN| tatpazcAt jaina aura anta meM terApaMthI huuN| ata: merA sabase pahalA vizvAsa mAnavatA meM hai / (193) * mAnavatA meM koI bheda nahIM hotaa| vaha mere, Apake, sabake lie samAna rUpa se grAhya honI caahie| (193) / * niHsaMzaya hokara kArya karane vAlA hI saphalatA kA varaNa kara sakatA hai| (195) * jIvana-nirmANa se bar3hakara aura koI buniyAdI kArya kyA ho sakatA hai / (195) 0 azAMti kI jar3a hai-hiMsA / jar3a meM jaba hiMsA hai, durbhAvanA hai, dveSa hai, taba Upara ahiMsA, sadbhAvanA aura prema kaise A sakatA hai / (198) * jahAM saMgraha lakSya bana jAtA hai, vahAM arthArjana meM jAyaja-nAjAyaja kA viveka nahIM raha sakatA / (204) preraka vacana 287
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jaba taka bahanoM meM jAgRti nahIM AyegI, unakA sudhAra nahIM hogA, taba taka deza kA sudhAra honA saMbhava nahIM hai| (205) 0 alabattA AvazyakatAoM kI pUrti ke binA naitikatA meM sahayoga kama milatA haiM, parantu AvazyakatAoM kI pUrti hone se vyakti naitika bana hI jAegA, isameM merA vizvAsa nahIM hai / (206) 0 vrata AvazyakatAoM kI pUrti hone aura na hone se sambandhita nahIM hai| usakA saMbaMdha AtmA se hai, bhAvanA se hai / (206) 0 vilAsI vyakti vratI nahIM bana sakatA / (106) 0 hiMsA jIvana meM ghulI-milI rahI hai| phira bhI vaha jIvana kA vrata nahIM bana skii| vrata ahiMsA hai| use dUra rakhakara manuSya manuSya bhI nahIM raha sktaa| (207) 0 jisa prakAra bhavana kA AdhAra nIMva hai, vRkSa kI sthiti jar3a hai, usI __prakAra jIvana kI nIMva yA jar3a saMyama hai / (209) 0 nIti taba taka hI nIti hai, jaba taka vaha saMyama se anuprANita hai| __ saMyama se kaTa jAne ke pazcAt vaha anIti bana jAtI hai| (209) * sukhamaya aura zAMtimaya jIvana kA eka mAtra AdhAra saMyama hai / (209) * vahI jIvana sukhamaya aura zAMtimaya ho sakatA hai, jo saMyamamaya hai / (209) * alabattA AdamI ke karma acche aura bure ho sakate haiM, usakA AcaraNa aura vyavahAra sat aura asat ho sakatA hai, para vyakti to ghRNita aura aspRzya nahIM ho sakatA / (211) 0 kisI ko bhI jAti, varNa,.......... ke AdhAra para aspRzya mAnanA ciMtana kA dAridraya hai, mana kA ochApana hai, mAnavatA para kalaMka kA TIkA hai / (211) 0 Acarita dharma kA upadeza hI dUsaroM ke lie preraNAdAyI hotA hai / (214) 0 dharma, saMyama aura vrata kA saMbaMdha ihaloka-paraloka se nahIM, balki * jIvana-vikAsa se hai| (216) 0 vratAcaraNa se jIvana-zuddhi kI hI apekSA rakhI jA sakatI hai / aihika sukha-suvidhA kI bhAvanA rakhanA upayukta nahIM / (216) 248 mAnavatA musakAe
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vizvabhAratI dvArA prakAzita gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI kA pravacana - sAhitya * pravacana pAtheya bhAga 1 0 pravacana pAtheya bhAga 2 * pravacana pAtheya bhAga 3 * pravacana pAtheya bhAga 4 * pravacana pAtheya bhAga 5 pravacana pAtheya bhAga 6 pravacana pAtheya bhAga 7 * * * pravacana pAtheya bhAga 8 pravacana pAtheya bhAga 6 pravacana pAtheya bhAga 10 pravacana pAtheya bhAga 11 * jAgo! nidrA tyAgo !! (pravacana pAtheya 12) * Age kI sudhi lei. ( pravacana pAtheya 13) * bhora bhaI (pravacana pAtheya 14) * sUraja Dhala nA jAe (pravacana pAtheya 15) sambhala sayAne! (pravacana pAtheya 16) ghara kA rAstA (pravacana pAtheya 17) * mahake aba mAnava-mana (pravacana pAtheya 18) * mAnavatA musakAe (pravacana pAtheya 16)
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavatA musakAe gaNAdhipati tulasI