Book Title: Jivajivabhigama Sutra Part 02
Author(s): Nemichand Banthiya, Parasmal Chandaliya
Publisher: Akhil Bharatiya Sudharm Jain Sanskruti Rakshak Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004195/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra bhAga-2 (pratipatti 3-9) prakAzaka zrI akhila bhAratIya sadharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, jodhapura zAkhA - neharU geTa bAhara, byAvara-305 901 phona naM0 : (01462) 251216, 257699 For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ************************************* zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha sAhitya ratnamAlA kA 107 vA~ ratna jIvAjIvAbhigama sUtra ********************************************* bhAga-2 ( pratipatti 3 - 9 ) (zuddha mUla pATha, kaThina zabdArtha, bhAvArtha evaM vivecana sahita ) sampAdaka nemIcanda bAMThiyA pArasamala caNDAliyA prakAzaka zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, jodhapura zAkhA-neharU geTa ke bAhara, byAvara - 305 901 (c) : ( 01462 ) 251216, 257699 ***************************** For Personal & Private Use Only ********************************************** Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya sahAyaka suzrAvikA zrImatI maMgalAbahana jazavaMtalAla zAha, bambaI prApti sthAna 1. zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha siTI pulisa, jodhapura O : 2626145 2. zAkhA - zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha,neharU geTa bAhara, byAvara 3. mahArASTra zAkhA - mANake kaMpAuMDa, dUsarI maMjila __ AMbeDakara putale ke bAjU meM, manamAr3a (nAsika) 0 : 25251 4. karnATaka zAkhA - naM0 96/1 jummAmasjida ror3a, devaMgA mArkeTa ke sAmane, . baiMgalora-20 : 2217550 5. zrI jazavantabhAI zAha eduna bilDiMga pahalI dhobI talAvalena po. baoN. naM. 2217, bambaI-2 6. zrImAn hastImalajI kizanalAlajI jaina 67 bAlAjIpeTha, jalagAMva-1 7. zrI eca. Ara. DozI jI-39 bastI nAranaula ajamerI geTa, dillI-6 8. zrI azokajI esa. chAjer3a, 121 mahAvIra klaoNtha mArkeTa, ahamadAbAda (c) : 5461234 9. zrI sudharma sevA samiti bhagavAn mahAvIra mArga, bulaDANA (mahA.) 10. zrI zrutajJAna svAdhyAya samiti sAMgAnerI geTa, bhIlavAr3A (rAja.) 11. zrI sudharma jaina ArAdhanA bhavana 24 grIna pArka kaoNlonI sAutha tukogaMja, indaura 12. zrI vidyA prakAzana maMdira, vidyA loka TrAMsaporTa nagara, meraTha (u. pra.) (c) : 510830 12. zrI amaracandajI chAjer3a, 233 vAla Teksa ror3a, cainnaI (c) : 535775 mUlya:45-00 prathama AvRtti vIra saMvat 2529 1000 vikrama saMvat 2059 janavarI 2003 mudraka : svAstika oNphaseTa prema bhavana hAthI bhATA, ajamera : 2423295, 2427937 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jaina darzana evaM isakI saMskRti kA mUla AdhAra sarvajJa-sarvadarzI vItarAga prabhu dvArA kathita vANI hai / sarvajJa arthAt pUrNarUpeNa AtmadraSTA / sampUrNa rUpa se Atma darzana karane vAle hI vizva kA samagra darzana kara sakate haiM, jo samagra jAnate haiM ve hI tattvajJAna kA yathArtha nirUpaNa kara sakate haiM / anya darzanoM kI apekSA jaina darzana kI sabase bar3I vizeSatA yahI to hai ki isa darzana ke praNetA sAmAnya vyakti na hokara sarvajJa sarvadarzI vItarAga prabhu haiM, jo aTThAraha doSa rahita evaM bAraha guNa sahita hote haiN| yAnI sampUrNatA prApta karane ke pazcAta hI vANI kI vAgaraNA karate haiM, ataeva unake dvArA pharamAI gaI vANI na to pUrvApara virodha hotI hai, nahIM yukti bAdhaka / unake dvArA kathita vANI jise siddhAnta kahane meM AtA hai, ve siddhAnta aTala, dhruva, nitya, satya zAzvata evaM trikAla abAdhita evaM jagata ke samasta jIvoM ke lie hitakara, sukhakara, upakAraka, rakSaka rUpa hote haiM, jaina darzana kA hArda nimna Agama vAkya meM nihita hai - savvajagaz2IvarakkhaNadayaTTayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM attahiyaM / peccAbhAviyaM Agamesibhaddha suddhaM NeyAuyaM akuDilaM anuttaraM savvadukkhapAvANa viusamaNaM // ' bhAvArtha:- samasta jagata ke jIvoM kI rakSA rUpa dayA ke lie bhagavAn ne yaha pravacana pharamAyA hai| bhagavAn kA yaha pravacana apanI AtmA ke lie tathA samasta jIvoM ke lie hitakArI hai / janmAntara ke zubha phala kA dAtA hai, bhaviSya meM kalyANa kA hetu hai / itanA hI nahIM varan yaha pravacana zuddha nyAya yukta mokSa ke prati sarala pradhAna aura samasta duHkhoM tathA pApoM ko zAnta karane vAlA hai| sarvajJoM dvArA kathita tattva jJAna, Atma jJAna tathA AcAra-vyavahAra kA samyak paribodha Agama, zAstra athavA sUtra ke rUpa meM prasiddha hai| jise tIrthaMkara bhagavanta artha rUpa meM pharamAte haiM / usa artha rUpa meM pharamAI gaI vANI ko mahAn prajJAvAna gaNadhara bhagavanta sUtra rUpa meM gunthita karake vyavasthita Agama kA rUpa dete haiM / isIlie kahA gayA hai " atthaM bhAsAi arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / " Agama sAhitya kI pramANikatA kevala gaNadhara kRta hone se hI nahIM, kintu artha ke prarUpakaM tIrthaMkara prabhu kI vItarAgatA aura sarvajJatA ke kAraNa hai / gaNadhara kevala dvAdazAMgI kI racanA karate haiM / aMga bAhya AgamoM kI racanA sthavira bhagavanta karate haiM / sthavira bhagavanta jo sUtra kI racanA karate haiM, ve daza pUrvI athavA usase adhika pUrva ke jJAtA hote haiM / isalie ve sUtra aura artha kI dRSTi se aMga sAhitya ke pAraMgata hote haiM / ataeva ve jo bhI racanA karate haiM, usameM kiMcit mAtra bhI For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodha nahIM hotA hai| jo bAta tIrthaMkara bhagavaMta pharamAte haiM, usako zrutakevalI ( sthavira bhagavanta ) bhI usI rUpa meM kaha sakate haiN| donoM meM antara itanA hI hai ki kevalI sampUrNa tattva ko pratyakSa rUpa se jAnate haiM, to zrutakevalI, zrutajJAna ke dvArA parokSa rUpa meM jAnate haiN| unake vacana isalie bhI prAmANika hote haiM, kyoMki ve niyamataH samyagdRSTi hote haiM / ve hamezA nirgrantha pravacana ko Age rakhakara hI calate hai| unakA udghoSa hotA hai " NiggaMthaM pAvayaNaM aTThe ayaM paramaThThe sese aNaTTe" nirgrantha pravacana hI artha rUpa, paramArtha rUpa hai zeSa sabhI anartha rUpa hai / ataeva unake dvArA racita Agama grantha bhI utane hI pramANika mAne jA rahe haiM jitane gaNadhara kRta aMgra- sUtra / : jainAgamoM kA vargIkaraNa aneka prakAra se kiyA gayA hai| samavAyAMga sUtra. inakA vargIkaraNa pUrva aura aMga ke rUpa meM milatA hai, dUsarA vargIkaraNa aMga praviSTa aura aMga bAhya ke rUpa meM kiyA gayA hai, tIsarA aura sabase arvAcIna vargIkaraNa aMga, upAMga, mUla aura cheda rUpa meM hai, jo vartamAna meM pracalita hai| 11 aMga : AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharma kathAMga, upAsaka dazAMga, antakatadazA, anuttaraupapAtika, praznavyAkaraNa evaM vipAka sUtra / 12 upAMga :- aupapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJApanA, jambUdvIpa prajJapti, sUrya prajJapti, candraprajJapti, niriyAvalikA, kalpAvataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA, vRSNidazA sUtra / 4 cheda : 4 mUla :1 Avazyaka : [4] kula 32 dazAzrutaskandha, bRhatkalpa, vyavahAra aura nizItha sUtra / uttarAdhyayana, dazavaikAlika, nandI aura anuyoga dvAra sUtra / prastuta jIvAjIvAbhigama jo upAMga kA tIsarA sUtra hai, isake racayitA sthavira bhagavanta haiM, isake lie sUtra ke prArambha meM sthavira bhagavantoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai - " iha khalu jiNamayaM jiNANumayaM jiNANulomaM jiNappaNItaM jiNaparUviyaM jiNakkhAya jiNANuciNaM jiNapaNNattaM jiNadesiyaM jiNapasattha aNuvvIiya taM saddahamANA taM pattiyamANA taM yamANA therA bhagavaMto jIvAjIvAbhigama NAmaJjhayaNaM paNNavaiMsu / " For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] bhavArtha - jaina pravacana meM tIrthaMkara paramAtmA ke siddhAnta rUpa dvAdazAMga gaNipiTaka kA, jo anya saba tIrthakaroM dvArA anumata hai, jinAnukUla hai, jina praNIta hai, jina prarUpita hai, jinAkhyAta hai, jinAnucIrNa hai, jina prajJapta hai, jina dezita hai, jina prazasta hai, paryAlocana kara usa para zraddhA karate hue, usa para pratIti karate hue, usa para ruci rakhate hue sthavira bhagavantoM ne jIvAjIvAbhigama nAmaka adhyayana prarUpita kiyA hai| . prastuta sUtra kA nAma jIvAjIvAbhigama hai, isase spaSTa dhvanita hai ki isameM jIva aura ajIva kA varNana hai| parantu ajIva kA to bahuta hI saMkSepa meM varNana hai, vistRta rUpa se to isameM jIva kA hI varNana hai| isameM nau pratipattiyA~ (prakaraNa) haiN| prathama pratipatti meM jIvAbhigama aura ajIvAbhigama kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jabaki zeSa ATha pratipattiyoM meM jIvoM kA hI nirUpaNa kiyA gayA hai| ___ isa samasta loka meM jo bhI carAcara yA dRzya adRzya padArtha yA sadpa vastu vizeSa hai vaha saba jIva yA ajIva isa do padoM meM samAviSTa hai| mUlabhUta tattva jIva aura ajIva haiM, zeSa puNya pApa Asrava saMvara baMdha aura mokSa-ye saba ina do tattvoM ke sammilana aura viyoga pariNati mAtra hai| jaina darzana meM Atmatattva kA bahuta hI sUkSmatA ke sAtha vistRta vivecana kiyA hai| jaina ciMtana kI dhArA kA udgama AtmA se hotA hai aura anta mokSa prApti se| AcArAMga satra kA Arambha hI Atma jijJAsA se huA hai, unake Adi vAkya meM hI kahA gayA hai-isa saMsAra meM kaI jIvoM ko yaha jJAna aura bhAna nahIM hotA ki unakI AtmA kisa dizA se AyI hai aura kahA~ jAvegI? ve yaha bhI nahIM jAnate ki unakI AtmA janmAntara meM saMcaraNa karane vAlI haiM yA nahIM? maiM pUrva janma meM kauna thA yahA~ se marakara dUsare janma meM kyA hoU~gA-? yaha bhI ve nahIM jaante| kintu vizeSa jJAna (jAtismaraNa jJAna, avadhijJAna, mana:paryava jJAna, kevala jJAna) se jaba jIva yaha jAna letA hai ki ina vibhinna dizA-vidizAoM meM janma maraNa karane vAlI merI AtmA hI hai| jo puruSa AtmA ke isa svarUpa ko jAnatA hai, jJAniyoM ne use AtmavAdI kahA hai| jo AtmavAdI hai, vahI lokavAdI arthAt loka kA yathArtha svarUpa jAnane vAlA hai| jo AtmavAdI aura lokavAdI hai, vahI karmavAdI arthAt karmoM kA yathArtha svarUpa jAnane vAlA hotA hai aura vahI kriyAvAdI hai| yAnI karmabaMdha ke kAraNa bhUta kriyA ko jAnane vAlA hotA hai| jIvAtmA jaba taka vibhAvadazA meM rahatA hai, taba taka ajIva pudgalAtmaka karmavargaNAoM se Abaddha hotA hai| phalasvarUpa use zarIra ke baMdhana se baMdhanA par3atA hai| eka zarIra se dUsare zarIra meM jAnA par3atA hai| isa prakAra zarIra dhAraNa karane aura chor3ane kI paramparA calatI rahatI hai| yaha paramparA For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] ************************************************************************************ hI janma maraNa hai isa janma-maraNa ke cakra meM paribhramaNa AtmA kA vibhAvadazApana karatA hai| yahI saMsAra hai| isa janma-maraNa kI paramparA ko tor3ane ke lie hI bhavyAtmAoM ke sAre dhArmika aura AdhyAtmika prayAsa hote haiN| __saMsArI jIvoM ke vibhinna bheda prabheda, vibhinna avasthAeM, gati jAti, indriya, kAya, yoga, upayoga Adi kI apekSA se prastuta sUtra meM nau pratipattiyoM ke mAdhyama se svarUpa batalAyA gayA hai| prathama pratipatti - isa pratipatti meM saMsArI jIvoM ke trasa aura sthAvara do bheda kara unakA kathana kiyA gayA hai| sthAvara ke tIna bheda kie haiM, pRthvIkAyika, apakAyika aura vnsptikaayik| trasa ke bhI tIna bheda batalAeM haiM - tejaskAyika, vAyukAyika aura udaartrs| yadyapi sthAvara ke rUpa meM pRthvI, pAnI, agni vAyu aura vanaspati pAMca mAne gae haiN| AcArAMgAdi sUtroM meM pAMca hI sthAvara kA kathana hai| kintu yahA~ gati ko lakSya meM rakha kara tejasa aura vAyu ko bhI trasa kahA gayA hai| kyoMki agni kA Urdhva gamana aura vAyu kA tiryak gamana prasiddha hai| donoM kathanoM kA sAmajasya sthApita karate hue trasa jIva do prakAra ke kahe gaye haiM, gati trasa aura labdhi trs| tejasa aura vAyu, kevala gati trasa hai, labdhi trasa nahIM jisake trasa nAmakarma rUpI labdhi kA udaya hai, ve hI labdhi trasa hai| yAnI beindriya se paMcendriya tk| ___ ina pAMca sthAvara kAya kI saMcetanA jo tIrthaMkara bhagavantoM ne apane vimala evaM nirmala kevala jJAna meM dekhI, usI ke anusAra unakA nirUpaNa kiyaa| jaina darzana ke atirikta anya kisI bhI darzana meM sthAvara kAya meM jIvoM kA nirUpaNa nahIM milatA hai| eka mAtra jaina darzana hI aisA darzana hai jo sthAvara kAya kA nirUpaNa kara unheM sajIva batalAtA hai tathA isa ke sarva virati ahiMsaka sAdhaka ko ina sthAvara jIvoM kI bhI vaisI hI rakSA karane kI AjJA pradAna kI hai jaisI kI anya calate-- phirate jIvoM kii| prazna ho sakatA hai ki pAMca sthAvara kAya jIvoM ke kAna, netra, nAka, jIbha, vANI aura mana to hotA nahIM to phira ve duHkha kA anubhava kaise karate haiM ? isakA samAdhAna AgamakAra udAharaNa dekara pharamAte haiM ki jaise koI vyakti jo janma se aMdhA, lUlA, lagaMr3A, baharA, avayavahIna hai, koI vyakti yadi zastra se usake aMgoM kA chedana bhedana kare to use vedanA hotI hai| kintu vaha avayavahIna hone se vedanA ko vyakta nahIM kara sktaa| isI prakAra ekendriya pRthvIkArika Adi jIvoM ke kAna, netra, jIbha, vANI aura mana na hote hue bhI una ko avyakta vedanA hotI hai| sthAvara aura trasa kA svarUpa batAkara Age isa pratipatti meM caubIsa hI daNDakoM ke jIvoM ke zarIra, avagAhanA, saMhanana, saMsthAna, kaSAya, saMjJA, lezyA, indriyAM, samudghAta, saMjJI, asaMjJI, veda, paryApti aparyApti, dRSTi, darzana, jJAna, yoga, upayoga, AhAra, utpAta, sthiti, maraNa, cyavana gati For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] ************************************************************************************ Agati Adi 23 dvAroM kA nirUpaNa kara unakA svarUpa batalAyA gayA hai| yAnI laghudaNDaka ke lagabhaga samasta dvAroM kA nirUpaNa isI pratipatti meM kiyA gayA hai| dvitIya pratipati - dvitIya pratipatti meM samasta saMsArI jIvoM ko veda kI apekSA se tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA-strI veda, puruSa veda, napuMsaka ved| isake pazcAt tiryaMca yonika striyoM manuSya yonika, devayonika, striyoM ke bheda, unakI sthiti, saMciTThaNakAla, antara dvAra,alpabahutva, sthiti, baMdha Adi kA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| strIveda ke kathana ke anantara puruSa veda kA nirUpaNa kiyA hai| puruSa ke bheda prabhedo kA varNana karake unakI sthiti, saMciTThaNA, antara aura alpabahuttva kA pratipAdana kiyA gayA hai| tadanantara puruSa veda kI baMdha sthiti, abAdhAkAla aura karmaniSeka batAkara puruSaveda ko dAvAgni jvAlA ke samAna nirUpita kiyA hai| tatpazcAt napuMsaka veda kA nirUpaNa huA hai jisake antargata nairayika napuMsaka, tiryak yonika, napusaMka aura manuSya yonika napuMsaka kA varNana hai| devayonika napuMsaka nahIM hote haiN| ataeva unakA varNana nahIM hai| napuMsaka yonnika ke bheda-prabheda kA nirUpaNa ke pazcAt strI veda aura puruSa veda kI bhAMti napuMsaka yonika kI bhI sthiti saMciTThaNA, antara, alpabahutva, baMdha sthiti abAdhAkAla Adi kA pratipAdana diyA hai| napuMsaka veda ko mahAnagaradAha ke samAna batAyA hai| tInoM vedoM ke bAda ATha prakAra ke vedoM ke alpa bahutva kA nirUpaNa isa pratipatti meM kiyA gayA hai| tRtIya pratipatti - isa pratipatti meM saMsArI jIvoM ko cAra bhAgoM meM, nairayika, tiryak yonika, manuSya aura deva meM vibhAjita kara unakA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| sarva prathama sAtoM naraka kI pRthviyA~ kI moTAI, unake pAthar3e, Atare narakAvAsoM kI saMkhyA, ratna prabhA pRthvI ke eka hajAra yojana ke Upara ke kSetra meM bhavanavAsI -devoM ke bhavanoM kA varNana, isake alAvA narakAvAsoM ke saMsthAna, AyAma-viSkaMbha, varNa, gaMdha rasa sparza unakI azubhanA kA citraNa kiyA gayA hai| cAroM gatiyoM kI apekSA naraka gati ke jIvoM ke vedanA, lezyA, nAma gotra, arati, bhaya, zoka, bhUkha, pyAsa, vyAdhi, ucchvAsa, krodha, mAna, mAyA, lobha, AhAra bhaya maithuna-parigrahAdi saMjJA Adi azubha evaM aniSTa hote, isakA digdarzana isa pratipatti meM karAyA hai| nArakI jIvoM ko vahA~ kSaNa mAtra bhI sukha nahIM, hamezA ati zIta, agni, uSNa, atitRSNA, atikSudhA aura ati bhaya se saMtapta rahate haiN| ina saba kA ati vistAra se isameM varNana kiyA gayA hai| - tiryak yonika jIvoM ke antargata ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM ke vibhinna bhedaprabhedoM, ina jIvoM ke lezyA dRSTi, jJAna-ajJAna, yoga upayoga, Agati, gati, sthiti, samudghAta, kulakor3I kA kathana kiyA gayA hai| tadanantara manuSyAdhikAra meM karmabhUmi, akarmabhUmi, antadvIpaka For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [81 ****** * ***************************************** ************************* manuSya kA bahuta hI vistAra se isameM varNana kiyA gayA hai| manuSyoM ke varNana ke pazcAt cAra prakAra ke devoM bhavanapati, vyANavyaMtara, jyotiSaka aura vaimAnika kA kathana kiyA gayA hai, unake AvAsa, pariSada, indra, sAmAnika Adi kA ullekha kiyA gyaa| devoM ke varNana ke pazcAta dvIpa-samudroM kA varNana kiyA gayA hai, jisake arntagata jambUdvIpa, lavaNa samudra, dhAtakI khaNDa, kAloda samudra, puSkaravaradvIpa, mAnuSottara parvata, ke atirikta varuNavaradvIpa, varuNavara samudra, kSIravara dvIpa, kSIrodasAgara, ghRtavara dvIpa, ghRtavara samudra, kSodavara dvIpa, kSodavara samudra, naMdIzvara dvIpa, naMdIzva samudra Adi kA nAmollekha pUrvaka varNana kara Age asaMkhyAta dvIpa samudra ke pazcAt anta meM asaMkhyAta yojana vistRta vAlA svayaMbhUramaNa samudra hai aisA kathana kiyA hai| sabhI . pratipattiyoM meM yaha tIsarI pratipatti sabase bar3I evaM vistRta hai| caturtha pratipatti - isa pratipatti meM saMsArI jIvoM ko pAMca bhAgoM ekendriya se paMcendriya meM vibhakta kara unake jaghanya aura utkRSTa sthiti saMsthita kAla aura alpabahutva batalAye gae haiN| paMcama pratipatti - isa pratipatti meM saMsArI jIvoM ko pRthvIkAya, apakAya, teUkAya, vAyukAya, vanaspatikAya, trasakAya ina chaha bhAvoM meM vibhakta kara unake sthiti, saMciTThaNa, antara aura alpabahutva batalAyA gayA hai| tadanantara isameM nigoda kA varNana, sthiti, saMciTThaNA, antara aura alpabahutva kA bhI kathana hai| / SaSTha pratipatti - isa pratipatti meM saMsArI jIvoM ko sAta bhAgoM meM nairiyaka, tiryaMca, tiryaMcanI, manuSya-manuSyanI, deva-devI meM vibhakta kr| inakI sthiti, saMsthiti, antara aura alpa bahutva batalAye gaye haiN| saptama pratipatti - isa pratipatti meM saMsArI jIvoM ko ATha bhAgoM meM prathama samaya nairiyaka, aprathama samaya nairiyaka, prathama samaya tiryaMca, aprathama samaya tiryaMca, prathama samaya manuSya, aprathama samaya manuSya, prathama samaya deva, aprathama samaya deva kara inakI sthiti, saMsthiti, antara aura alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai| ___aSTama pratipatti - isa pratipatti meM saMsArI jIvoM ko pRthvIkAyika Adi pAMca sthAvara evaM beindriya, teindriya, caurendriya, paMcendriya nau bhAgoM meM vibhakta kara unakI sthiti saMsthiti antara aura alpabahutva kA kathana kiyA hai| __ nauvIM pratipatti - isa pratipatti meM saMsArI jIvoM ko prathama samaya ekendriya se lekara prathama paMcendriya taka pAMca aura aprathama samaya ekendriya se paMcendriya taka pAMca isa prakAra dasa bhAgoM meM vibhakta kara, inakI sthiti saMsthiti, antara aura alpa bahutva kA kathana kiyA hai| . For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [9] ********** isa prakAra prastuta Agama ko caubIsa hI daNDakoM ke jIvoM ke bheda-prabheda ke sAtha unakI vibhinna sthitiyoM kA koSa kahA jA sakatA hai| kyoMki caubIsa daNDakoM ke jIvoM kA vizad varNana jaisA isa Agama hai, vaisA anya kisI Agama meM nahIM hai| isake adhyayana se jIva ko sampUrNa saMsAra ke saMsthiti kA pUrNarUpeNa anubhava ho jAtA hai| phalasvarUpa vaha apanI bhUta kAlIna cAroM gatiyoM kI sthiti kA tulanAtmaka adhyayana kara apane vartamAna jIvana ko AdhyAtmika mArga meM jo punaH una gatiyoM ke paribhramaNa se baca sakatA hai usameM jo sakatA hai| isa Agama kI mahattA batAte hue AcArya bhagavanta pharamAte haiM ki jIvAjIvAbhigama nAmaka upAMga rAga rUpI viSa ko utArane ke lie zreSTha maMtra ke samAna hai| dveSa rUpI Aga ko zAnta karane hetu jalapUra ke samAna hai| ajJAna timira ko naSTa karane ke lie sUrya ke samAna hai| saMsArI rUpI samudra ko tirane ke lie setu ke samAna hai| bahuta prayatna dvArA jJeya hai evaM mokSa ko prApta karAne kI abodha zakti yukta hai| AcArya bhagavantoM ke ukta vizeSaNoM se prastuta Agama kA mahattva spaSTa ho jAtA hai| zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha kI Agama battIsI prakAzana yoganA ke arntagata isa sUtrarAja kA prathama prakAzana kiyA jA rahA hai| isake hindI anuvAda evaM vivecana kA AdhAra prAcIna TIkAoM ke alAvA AcArya malayagiri kI vRtti pramukha rahI hai evaM mUla pATha ke lie saMgha dvArA prakAzita suttAgame kA sahArA liyA gayA hai| TIkA kA hindI anuvAda zrImAn pArasamala jI caNDAliyA ne kiyaa| isake bAda usa anuvAda ko maiMne dekhaa| tatpazcAt hamAre anunaya vinaya pUrvaka nivedana para dhyAna dekara pUjya gurudeva zrI zrutadhara jI ma. sA. ne pUjya paNDita ratna zrI lakSmImuni jI ma. sA. ko ise sunane kI AjJA phrmaaii| tadanusAra sevAbhAvI tattvajJa suzrAvaka zrI bastImala jI sA. * sAlecA bAlotarA vAloM ne pUjya lakSmImuni jI ma. sA. ko sunaayaa| pUjya gurubhagavantoM ne jahA~ bhI AvazyakatA samajhI saMzodhana karAne kI mahatI kRpA kii| ataeva saMgha pUjya guru bhagavantoM evaM suzrAvaka zrI bastImala jI sA. sAlecA kA hRdaya se AbhAra vyakta karatA hai| ___ avalokita prati kA presa kAphI taiyAra hone se pUrva hamAre dvArA punaH avalokana kiyA gyaa| isa prakAra prastuta sUtra ke prakAzana se pUrva hamAre dvArA pUrNa sartakatA evaM sAvadhAnI baratI gaI hai| bAvajUda hamArI alpajJatA ke kAraNa kahI bhI truTi raha sakatI hai| ataeva tattvajJa manISiyoM se nivedana hai ki isa prakAzana meM kahI koI galatI dRSTigocara ho to kRpA karake hameM sUcita karane kI kRpA kraaveN| hama unake anugRhita hoNge| vastuta: vahI satya evaM pramANika hai jo sarvajJa kathita Azaya ko udghATita karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] ****************************************************** ******************** prastuta sUtra para vivecana evaM vyAkhyA bahuta vistRta hone se isa sUtrarAja kA kalevara kAphI bar3ha gyaa| isakI sAmagrI lagabhaga ATha sau peja ho gii| pAThaka baMdhu isakA sugamatA se adhyayana, anuzIlana kara sake, isake lie isakA prakAzana do bhAgoM meM kiyA jA rahA hai| pahale bhAga meM prathama tIsarI pratipatti kA taka kA vivecana liyA gayA hai| zeSa tIsarI evaM chaha pratipattiyoM kA . vivecana dUsare bhAga meM liyA gayA hai| saMgha kA Agama prakAzana kA kAma pragati para hai| isa Agama prakAzana ke kArya meM dharma prANa samAja ratna tattvajJa suzrAvaka zrI jazavaMtalAla bhAI zAha evaM zrAvikA ratna zrImatI maMgalA bahana zAha, bambaI kI gahana ruci hai| ApakI bhAvanA hai ki saMgha dvArA jitane bhI Agama prakAzana hoM ve arddha mUlya meM hI bikrI ke lie pAThakoM ko upalabdha ho| isake lie unhoMne sampUrNa Arthika sahayoga pradAna karane kI AjJA pradAna kI hai| tadanusAra prastuta Agama pAThakoM ko upalabdha karAyA jA rahA hai, saMgha evaM pAThaka varga Apake isa sahayoga ke lie AbhArI hai| AdaraNIya zAha sAhaba tattvajJa evaM AgamoM ke acche jJAtA haiN| Apa kA adhikAMza samaya dharma sAdhanA ArAdhanA meM bItatA hai| prasannatA evaM garva to isa bAta kA hai ki Apa svayaM to AgamoM kA paThana-pAThana karate hI haiM, para Apake samparka meM Ane vAle caturvidha saMgha ke sadasyoM ko bhI Agama kI vAcanAdi dekara jinazAsana kI khUba prabhAvanA karate haiN| Aja ke isa hIyamAna yuga meM Apa jaise tattvajJa zrAvaka ratna kA milanA jinazAsana ke lie gaurava kI bAta hai| ApakI dharma sahAyikA zrImatI maMgalAbahana zAha evaM putra ratna mayaMkabhAI zAha evaM zreyAMsabhAI zAha bhI Apake pada cinhoM para calane vAle haiN| Apa sabhI ko AgamoM evaM thokar3oM kA gahana abhyAsa hai| Apake dhArmika jIvana ko dekha kara pramoda hotA hai| Apa cirAyu hoM evaM zAsana kI prabhAvanA karate raheM, isI zubha bhAvanA ke sAtha! Ae dina kAgaja evaM mudraNa sAmagrI ke mUlyoM meM niraMtara vRddhi ho rahI hai| isa prakAzana meM jo kAgaja kAma meM liyA gayA vaha uttama kisma kA mepalitho hai| bAIDiMga pakkI tathA sekzana hai| bAvajUda isake AdaraNIya zAha parivAra ke Arthika sahayoga ke kAraNa isake pratyeka bhAga kA mUlya mAtra 40) hI rakhA gayA hai, jo anyatra se prakAzita AgamoM se bahuta alpa hai| sujJa pAThaka baMdhu saMgha ke isa nUtana prakAzana kA adhika se adhika lAbha utthaaveN| isI zubha bhAvanA ke sAtha! saMgha sevaka byAvara (rAja.) nemIcanda bAMThiyA dinAMkaH 10-1-2003 a. bhA. sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, jodhapura For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asvAdhyAya do prahara nimnalikhita cauMtIsa kAraNa TAlakara svAdhyAya karanA cAhiye / AkAza sambandhI 10 asvAdhyAya kAla maryAdA 1. bar3A tArA TUTe to eka prahara 2. dizA-dAha . jaba taka rahe 3. akAla meM megha garjanA ho to4. akAla meM bijalI camake to eka prahara 5. akAla meM bijalI kar3ake to ATha prahara 6. zukla pakSa kI 1, 2, 3 kI rAta prahara rAtri taka 7. AkAza meM yakSa kA cihna ho jaba taka dikhAI de 8-9. kAlI aura sapheda dhUara jaba taka rahe 10. AkAza maNDala dhUli se AcchAdi ho . jaba taka rahe audArika sambandhI 10 asvAdhyAya 11-13 haDDI, rakta aura mAMsa, ye tiryaMca ke 60 hAtha ke bhItara ho| manuSya ke ho, to 100 hAtha ke bhItara ho| manuSya kI haDDI yadi jalI yA dhulI na ho, to 12 varSa tk| 14. azuci kI durgaMdha Ave yA dikhAI de taba taka 15. zmazAna bhUmi sau hAtha se kama dUra ho, to| 16. candra grahaNa khaMDa grahaNa meM 8 prahara, pUrNa ho to 12 prahara 17. sUrya grahaNa khaMDa grahaNa meM 12 prahara, pUrNa ho to 16 prahara 18. rAjA kA avasAna hone para, jaba taka nayA rAjA ghoSita na ho AkAza meM kisI dizA meM nagara jalane yA agni kI lapaTeM uThane jaisA dikhAI de aura prakAza ho tathA nIce aMdhakAra ho, vaha dizA-dAha hai| For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] HHHHHH ***-*-*-*-*-* - *- *- * -*-* - * 19. yuddha sthAna ke nikaTa jaba taka yuddha cale 20. upAzraya meM paMcendriya kA zava par3A ho, jaba taka par3A rahe 21-25. ASAr3ha, bhAdrapada, Azvina, kArtika aura caitra kI pUrNimA dina rAta 26-30. ina pUrNimAoM ke bAda kI pratipadA- dina rAta 31-34. prAta: madhyAhna, saMdhyA aura arddha rAtriina cAra sandhikAloM meM 1-1 muhUrta uparokta asvAdhyAya ko TAlakara svAdhyAya karanA cAhie / khule mu~ha nahIM bolanA tathA dIpaka ke ujAle meM nahIM vAMcanA cAhie / noTa - nakSatra 28 hote haiM unameM se ArdrA nakSatra se svAti nakSatra taka nau nakSatra varSA ke gine gaye haiN| inase hone vAlI megha kI garjanA aura bijalo kA camakanA svAbhAvika hai| ata: isakA asvAdhyAya nahIM ginA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA jIvAjIvAbhigama sUtra bhAga 2 131 kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA caturvidhAkhyA tRtIya pratipatti 16. jaMbUdvIpa, jaMbUdvIpa kyoM kahalAtA hai 120 |17. kaMcana parvata kA varNana 129 - maMdara uddezaka 18. jambUvRkSa kA varNana 1. devoM kA varNana 1/19. jambU sudarzanA ke bAraha nAma 139 2. vANavyaMtara devoM kA varNana 14/20. jambU dvIpa meM candra Adi kI saMkhyA / 141 / 3. . jyotiSI devoM kA varNana 21. lavaNa samudra kA varNana 142 4. dvIpa samudroM kA kathana / lavaNa samudra kA cakravAla viSkambha 5. jaMbUdvIpa kA varNana / aura paridhi 143 6. padmavaravedikA kA varNana 2223. lavaNa samudra ke dvAra 143 vanakhaNDa kA varNana 26/24. dvAroM kA aMtara 144 8. jaMbUdvIpa ke dvAroM kA varNana 44 | 25. lavaNa samudra, lavaNa samudra kyoM 9. vijaya dvAra, vijaya dvAra kyoM kahalAtA hai kahalAtA hai ? . 145 10. vijayA rAjadhAnI kA varNana 63 26. lavaNa samudra meM candra Adi 11. sudharmA sabhA kA varNana 71 /27. lavaNa samudra meM jala hAni vRddhi 12. siddhAyatana kA varNana kA kAraNa 13. upapAta sabhA kA varNana | 28. lavaNa zikhA varNana 14. vijayadeva kA upapAta aura 29. velaMdhara nAgarAja kA varNana 153 usakA abhiSeka 88/30. anuvelaMdhara nAgarAja devoM kA varNana 158 15. vaijayaMta Adi dvAroM kA varNana 117/31. gautama dvIpa kA varNana 160 146 147 . 151 For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] ******** ******************** *********** ******** 232. kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA 32. jaMbUdvIpa ke candradvIpoM kA varNana 162/51. ghRtavara Adi dvIpa samudroM kA varNana 217 33. jaMbUdvIpa ke sUryadvIpoM kA varNana 165 /52. naMdIzvara dvIpa kA varNana 221. .. 34. lavaNa samudra ke candradvIpa Adi 166 53. aruNadvIpa, aruNodaka samudra varNana 227 35. dhAtakIkhaNDa ke candra dvIpoM Adi 54. jaMbUdvIpa Adi nAma vAle dvIpoM kA varNana | kI saMkhyA 36. kAlodadhi samudra ke candra dvIpoM .. 55. samudroM ke pAnI kA svAda 233 Adi kA varNana 168/56. samudroM meM maccha kaccha Adi . . 236 37. deva dvIpa Adi meM candradvIpa Adi 170 | 57. dvIpa samudroM kI saMkhyA .. 237 38. svayaMbhUramaNa dvIpa ke candra sUrya dvIpa 172 58. dvIpa samudra ke pariNAma 238 39. lavaNa samudra kI udvedha parivRddhi Adi 175 jyotiSI uddezaka 40. lavaNa samudra kA gotIrtha 178 59. indriya pudgala pariNAma 239 41. lavaNa samudra kA saMsthAna Adi 17860. deva zakti viSayaka varNana . 240 42. lavaNa samudra, jambUdvIpa ko jalamagna |61. candra sUrya varNana , 242 kyoM nahIM karatA? 62. prathama vaimAnika uddezaka 261 dvIpa samudra 63. dvitIya vaimAnika uddezaka 269-292 43. dhAtakIkhaNDa dvIpa kA varNana 1.vimAnoM kI moTAI aura UMcAI 271 44. kAlodadhi samudra kA varNana . 187 2.vimAnoM kA saMsthAna 272 45. puSkaravara dvIpa kA varNana 3.vimAnoM kI lambAI caur3AI 272 46. mAnuSottara parvata kA varNana 4.vimAnoM ke varNa 274 47. samaya kSetra kA varNana 5.vimAnoM kI prabhA 6.vimAnoM kI gaMdha 274 48. puSkaroda samudra kA varNana 7.vimAnoM kA sparza 49. varuNavara dvIpa varNana 213 8.vimAnoM kA svarUpa 274 50. kSIravara dvIpa aura kSIroda samudra 216 9.vaimAnika devoM meM utpAda 16 191 12 3 195 212 274 275 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] ************************************************************************************ 00 kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA 10. eka samaya meM devotpatti 276 | paMcavidhAkhyA caturtha pratipatti 11.vaimAnika devoM meM se apahAra 276/ 0 12.vaimAnika devoM kIzarIrAvagAhanA 277/64. pAMca prakAra ke saMsArI jIva 293 13.vaimAnika devoM meM saMhanana 278/65. pAMca prakAra ke saMsArI jIvoM 14. vaimAnika devoM meM saMsthAna 278 | kI kAyasthiti 294 15. vaimAnika devoM ke zarIra kA varNa 279 |66. pAMca prakAra ke saMsArI jIvoM kA aMtara 296 16.vaimAnika devoM ke zarIra kI gaMdha 279 67. pAMca prakAra ke saMsArI jIvoM kA 17.vaimAnika devoM ke zarIra kA sparza 279 18. vaimAnika devoM meM zvAsocchvAsa 280 alpabahutva 297 19.vaimAnika devoM meM lezyA SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti 20. vaimAnika devoM meM dRSTi 21.vaimAnika devoM meM jJAna 68. chaha prakAra ke saMsArI jIva : ajJAna Adi, 281 69. chaha prakAra ke saMsArI jIvoM kI 22. vaimAnika devoM kA avadhi kSetra 281 kAyasthiti aura antara 301 23. vaimAnika devoM meM samudghAta 282 |70. chaha prakAra ke saMsArI jIvoM kA 24.vaimAnika devoM meM budhA-pipAsA alpabahutva 303 25.vaimAnika devoM meM vikurvaNA 283 71. sUkSma jIvoM kA svarUpa 305 26. vaimAnika devoM meM sAtA sauravya 284 27. vaimAnika devoM kI Rddhi 285 72. sUkSma jIvoM kI kAya sthiti 306 28.vaimAnika devoM kI vibhUSA 73. sUkSma jIvoM kA antara 29. vaimAnika deviyoM kI vibhUSA sUkSma jIvoM kA alpabahutva 307 30. vaimAnika devoM meM kAmabhoga 75. bAdara jIvoM kA svarUpa 31. vaimAnika devoM kI sthiti aura |76. bAdara jIvoM kI kAyasthiti 309 udvartanA 77. bAdara jIvoM kA antara 311 32. samuccaya rUpa meM bhava sthiti Adi 290 306 287 309 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] HHHHHH HHHH * **** *HHHHHHHHHHHHHHHHHHHH kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA 78. bAdara jIvoM kA alpa bahutva 311/dazavidhAkhyA navama pratipatti 79. sUkSma bAdara jIvoM kA zAmila 188. dasa prakAra ke saMsArI jIva 338 alpabahutva |89. dasa prakAra ke saMsArI jIvoM kI .. 80. nigoda varNana ___kAya sthiti, aMtara aura alpa bahutva 339 81. nigodoM kA alpa bahutva sarva jIvAbhigama . saptavidhAkhyA SaSTha pratipatti 90. sarva jIva dvividha vaktavyatA 343-358 82. sAta prakAra ke saMsArI jIva 326 | 91. sarva jIva trividha vaktavyatA . 358-368 83. sAta prakAra ke saMsArI jIvoM kI 92. sarva jIva caturvidha vaktavyatA 368-375 ___ kAya sthiti, aMtara aura alpabahutva 327 93. sarva jIva paMcavidha vaktavyatA 375-377 aSTavidhAkhyA saptama pratipatti 94. sarva jIva SaDvidha vaktavyatA 378-383 84. ATha prakAra ke saMsArI jIva 329 95. sarva jIva saptavidha vaktavyatA 383-387 85. ATha prakAra ke saMsArI jIvoM kI 96. sarva jIva aSTavidha vaktavyatA 387-390 sthiti, aMtara aura alpa bahutva ___330 97. sarva jIva navavidha vaktavyatA 391-396 navavidhAkhyA aSTama pratipatti |98. sarva jIva dasavidha vaktavyatA 396-403 86. nau prakAra ke saMsArI jIva 336 87. nau prakAra ke saMsArI jIvoM kI kAya sthiti, antara aura alpa bahutva 336 ha For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NamotthuNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jIvAjIvAbhigama sUtra bhAga-2 (mUlapATha, kaThina zabdArtha, bhAvArtha aura vivecana sahita) maMdaroDeso - maMdara uddezaka tRtIya-pratipatti-devoM kA varNana . se kiM taM devA? devA cauvvihA paNNattA, taM jahA - bhavaNavAsI vANamaMtarA joisiyA vemANiyA // 114 // bhAvArtha - deva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? . deva cAra prakAra ke kahe gaye haiM, ve isa prakAra haiM - 1. bhavanavAsI 2. vANavyaMtara 3. jyotiSI aura 4. vaimaanik| se kiM taM bhavaNavAsI? bhavaNavAsI dasavihA paNNattA, taM jahA - asurakumArA jahA paNNavaNApae devANaM bheo tahA bhANiyavvo jAva aNuttarovavAiyA paMcavihA paNNattA, taM jahA - vijayavejayaMta jAva savvaTThasiddhagA, se taM annuttrovvaaiyaa||115|| bhAvArtha - bhavanavAsI deva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? bhavanavAsI deva dasa prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - asurakumAra Adi prajJApanA pada meM kahe hue For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra ************************************************************* devoM ke bheda kA kathana kara denA cAhiye yAvat anuttaropapAtika deva pAMca prakAra ke kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM - 1. vijaya 2. vaijayaMta 3. jayaMta 4. aparAjita aura 5. srvaarthsiddh| yaha anuttaropapAtika devoM kA varNana huaa| vivecana - bhavanavAsI, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika, devoM ke ye cAra bheda batAne ke bAda inake avAntara bhedoM ke liye sUtrakAra ne prajJApanA sUtra ke prathama pada kI bhalAmaNa dI hai| prajJApanA sUtra meM devoM ke avAntara bheda isa prakAra kahe gaye haiM - vanavAsI devoM ke 10 bheda - bhavanavAsI devoM ke dasa bheda isa prakAra haiM - 1. asurakumAra 2. nAgakumAra 3. suparNakumAra 4. vidyutkumAra 5. agnikumAra 6. dvIpa kumAra 7. udadhikumAra 8. dizAkumAra 9. pavanakumAra. 10. stnitkumaar| ina dasa ke paryAptaka aura aparyAptaka ke bheda se bhavanavAsI devoM ke 20 bheda hote haiN| vANavyaMtara devoM ke 8 bheda - 1. kinnara 2. kiMpuruSa 3. mahoraga 4. gaMdharva 5. yakSa 6. rAkSasa 7. bhUta 8. pishaac| ina ATha ke paryAptaka aura aparyAptaka ke bheda se vANavyaMtara devoM ke 16 bheda hue| jyotiSI devoM ke 5 bheda - 1..candra 2. sUrya 3. graha 4. nakSatra aura 5. taaraa| ina pAMca ke paryAptaka aura aparyAptaka ke bheda se jyotiSI devoM ke dasa bheda hue| vaimAnika devoM ke bheda - vaimAnika deva do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - 1. kalpopapanma aura 2. klpaatiit| kalpopapanna devoM ke 12 bheda isa prakAra haiM - 1. saudharma 2. IzAna 3. sanatkumAra 4. mAhendra 5. brahmaloka 6. lAntaka 7. mahAzukra 8. sahasrAra 9. Anata 10. prANata 11. AraNa aura 12. acyut| kalpAtIta deva do prakAra ke kahe gaye haiM - 1. graiveyaka 2. anuttroppaatik| graiveyaka ke 9 bheda isa prakAra haiM - 1. adhastanAdhastana 2. adhastana madhyama 3. adhastana uparitana 4. madhyama adhastana 5. madhyama-madhyama 6. madhyama-uparitana 7. uparima-adhastana 8. uparima-madhyama aura 9. upritn-upritn| anuttaropapAtika deva pAMca prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - 1. vijaya 2. vaijayaMta 3. jayaMta 4. aparAjita aura 5. srvaarthsiddh| ina sabhI ke paryAptaka aura aparyAptaka ye do bheda hote haiN| kahi NaM bhaMte! bhavaNavAsi devANaM bhavaNA paNNattA? kahi NaM bhaMte! bhavaNavAsI devA parivasaMti? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe asIuttarajoyaNasayasahassabAhallAe, evaM jahA paNNavaNAe jAva bhavaNavAsAiyA, ta(e)ttha NaM bhavaNavAsINaM devANaM satta bhavaNakoDIo bAvattari bhavaNAvAsasayasahassA bhavaMtittimakkhAyA, tattha NaM bahave bhavaNavAsI devA parivasaMti-asurA NAga suvaNNA ya jahA paNNavaNAe jAva vihrNti||116|| For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - devoM kA varNana 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 bhAvArtha - he bhagavan ! bhavanavAsI devoM ke bhavana kahAM kahe gaye haiM ? he bhagavan ! ve bhavanavAsI deva kahAM rahate haiM ? he gautama! isa eka lAkha assI hajAra yojana kI moTAI vAlI ratnaprabhA pRthvI ke eka hajAra yojana Upara aura eka hajAra yojana nIce ke bhAga ko chor3a kara zeSa eka lAkha aThahattara hajAra yojana pramANa kSetra meM bhavanAvAsa kahe gaye haiM ityAdi varNana prajJApanA sUtra ke anusAra samajhanA caahiye| vahAM bhavanavAsI devoM ke sAta karor3a bahattara lAkha bhavanAvAsa kahe gaye haiN| unameM bahuta se bhavanavAsI deva rahate haiM ve isa prakAra haiM - asurakumAra,nAgakumAra, suparNakumAra ityAdi prajJApanA sUtra ke anusAra kaha denA cAhiye yAvat divya bhogoM ko bhogate hue vicarate haiN| vivecana - prastuta sUtra meM bhavanavAsI devoM ke bhavanoM aura unake nivAsa sthAna ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai| eka lAkha assI hajAra yojana kI moTAI vAlI ratnaprabhA pRthvI ke eka hajAra yojana Upara aura eka hajAra yojana nIce kA bhAga choDane para zeSa eka lAkha aThahattara bhavanavAsI devoM ke kula 7 karor3a 72 lAkha bhavanAvAsa isa prakAra haiM - 1. asurakumAra devoM ke 64 lAkha 2. nAgakumAra devoM ke 84 lAkha 3. suparNakumAra devoM ke 72 lAkha 4. vidyutkumAra devoM ke 76 lAkha 5. agnikumAra devoM ke 76 lAkha 6. dvIpakumAra devoM ke 76 lAkha 7. udadhikumAra devoM ke 76 lAkha 8. dikkumAra devoM ke 76 lAkha 9. pavanakumAra devoM ke 96 lAkha aura 10. stanitakumAra devoM ke 76 lAkha, isa prakAra bhavanapati devoM ke kula sAta karor3a bahattara lAkha bhavanAvAsa kahe gaye haiN| . asurakumAra Adi deva prAyaH bhavanoM meM rahate haiM isalie inheM bhavanapati yA bhavanavAsI deva kahate haiN| kahi NaM bhaMte! asurakumArANaM devANaM bhavaNA pa0? pucchA, evaM jahA paNNavaNAThANapae jAva vihrNti|| kahi NaM bhaMte! dAhiNillANaM asurakumAradevANaM bhavaNA pucchA, evaM jahA ThANapae jAva camare tattha asurakumAride asurakumArarAyA parivasai jAva vihri|| 117 // bhAvArtha - he bhagavan! asurakumAra devoM ke bhavana kahAM kahe gaye haiM ? he gautama! jisa prakAra prajJApanA sUtra ke sthAna pada meM kahA gayA hai usI prakAra yahAM bhI samajha lenA cAhiye yAvat ve divya bhogoM ko bhogate hue vicarate haiN| he bhagavan ! dakSiNa dizA ke asurakumAra devoM ke bhavanoM ke viSaya meM pRcchaa| he gautama! jaisA sthAna pada meM kahA gayA hai usI prakAra yahAM bhI kaha denA cAhiye yAvat asurakumAroM kA indra camara divya bhogoM ko bhogatA huA vicaratA hai| vivecana - prastuta sUtra meM bhavanavAsI devoM ke prathama bheda asurakumAra devoM ko vaktavyatA kahI hai| bha For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra ratnaprabhA pRthvI ke Upara va nIce ke eka eka hajAra yojana chor3a kara zeSa eka lAkha aThahattara hajAra yojana ke dezabhAga meM asurakumAra devoM ke causaTha lAkha bhavanAvAsa haiN| ve bhavana bAhara se gola, andara se caurasa, nIce se kamala kI karNikA ke AkAra ke haiM una bhavanAvAsoM meM bahuta se asurakumAra deva divyabhogoM ko bhogate hue vicarate haiN| ____ asurakumAra deva do prakAra ke hote haiM - 1. dakSiNa dizA vAle asurakumAra deva aura 2. uttaradizA vAle asurakumAra dev| dakSiNa dizA ke asurakumAra devoM ke cautIsa lAkha bhavanAvAsa haiN| dakSiNa dizA ke deva deviyoM para Adhipatya karatA huA asurakumArendra asurakumAra rAjA camara vahAM nivAsa karatA hai| uttaradizA ke asurakumAroM ke tIsa lAkha bhavanAvAsa haiN| uttaradizA ke asurakumAra deva deviyoM kA Adhipatya karatA huA vairocanendra vairocanarAja balIndra vahAM nivAsa karatA hai| ... camarassa NaM bhaMte! asuriMdassa asuraraNo kai parisAo paNNattAo? goyamA! tao parisAo paNNattAo, taM jahA - samiyA caMDA jAyA, abhiMtariyA samiyA majjhe caMDA bAhiM ca jaayaa| camarassa NaM bhaMte! asuridassa asuraraNNo abbhiMtaraparisAe kaI devasAhassIo paNNattAo? majjhimaparisAe kai devasAhassIo paNNattAo? bAhiriyAe parisAe kai devasAhassIo paNNattAo? goyamA! camarassa NaM asuriMdassa asuraraNNo anbhitaraparisAe cauvIsaM devasAhassIo paNNattAo, majhimiyAe parisAe aTThAvIsaM devasAhassIo paNNattAo, bAhiriyAe parisAe battIsaM devasAhassIo pnnnnttaao| camarassa NaM bhaMte! asuriMdassa asuraraNNo abbhiMtariyAe parisAe kai devisayA paNNattA? majjhimiyAe parisAe kai devisayA paNNattA? bAhiriyAe parisAe kai devisayA paNNattA? goyamA! camarassa NaM asuriMdassa asuraraNNo abbhiMtariyAe parisAe addhaTThA devisayA paNNattA majjhimiyAe parisAe tiNi devisayA bAhiriyAe aDDAijjA devisayA paNNattAra ___ kaThina zabdArtha - parisAo - pariSad, abbhiMtariyA - Abhyantara, majjhimiyA - madhyama, bAhiriyAe - baahy| bhAvArtha - he bhagavan ! asurendra asurarAja camara kI kitanI pariSadAeM kahI gaI haiM ? For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// tRtIya pratipatti - devoM kA varNana ******** he gautama! asurendra asurarAja kI tIna pariSadAeM kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM - samitA, caMDA aura jaataa| AbhyaMtara pariSad samitA, madhyama pariSad caMDA aura bAhya pariSad jAtA kahalAtI hai| he bhagavan! asurendra asurarAja camara kI AbhyaMtara pariSad meM kitane hajAra deva haiM ? madhyama pariSad meM kitane hajAra deva haiM ? aura bAhya pariSad meM kitane hajAra deva haiM? he gautama! asurendra asurarAja camara kI AbhyaMtara pariSad meM caubIsa hajAra, madhyama pariSad meM aTThAvIsa hajAra aura bAhya pariSad meM battIsa hajAra deva haiN| he bhagavan ! asurendra asurarAja camara kI AbhyaMtara pariSad meM kitanI deviyA~ haiM? madhyama pariSad meM kitanI deviyA~ haiM ? bAhya paSid meM kitanI deviyA~ haiM ? he gautama! asurendra asurarAja camara kI AbhyaMtara pariSad meM sADhe tIna sau deviyA~, madhyama pariSad meM tIna sau deviyAM aura bAhya pariSad meM DhAI sau deviyAM haiN| camarassa NaM bhaMte! asuriMdassa asuraraNNo abhiMtariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? majjhimiyAe parisAe0 bAhiriyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? abbhiMtariyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? majjhimiyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? / goyamA! camarassa NaM asuriMdassa asuraraNNoM abbhiMtariyAe parisAe devANaM aDDAijjAiM paliovamAiM ThiI paNNattA majjhimAe parisAe devANaM do paliovamAiM ThiI paNNattA bAhiriyAe parisAe devANaM divaDhaM paliovamAiM ThiI paNNattA abbhiMtariyAe parisAe devINaM divaDhaM paliovamaM ThiI paNNattA majjhimiyAe parisAe devINaM pAlaovamaM ThiI paNNattA bAhiriyAe parisAe devINaM addhapaliovamaM ThiI pnnnnttaa| _____bhAvArtha - he bhagavan ! asurendra asurarAja camara kI AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? madhyama pariSad ke devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? bAhya pariSad ke devoM kI sthiti kitane kAla kI hai? AbhyaMtara pariSad kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI hai? madhyama pariSad kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI hai aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? he gautama! asurendra asurarAja camara kI AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti DhAI palyopama, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti do palyopama aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti DeDha palyopama kI hai| For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra AbhyaMtara pariSad kI deviyoM kI sthiti DeDha palyopama, madhyama pariSad kI deviyoM kI sthiti eka palyopama kI aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti Adhe palyopama kI hai| se keNadveNaM bhaMte! evaM vuccai-camarassa asuriMdassa tao parisAo paNNattAo, taM jahA - samiyA caMDA jAyA, abhiMtariyA samiyA majjhimiyA caMDA bAhiriyA jAyA? goyamA! camarassa NaM asuriMdassa asuraraNNo abbhiMtaraparisAe devA vAhiyA havvamAgacchaMti No avvAhiyA, majjhimaparisAe devA vAhiyA havvamAgacchaMti avvAhiyAvi, bAhiraparisAe devA avvAhiyA havvamAgacchaMti, aduttaraM ca NaM goyamA! camare asuriMde asurarAyA aNNayaresu uccAvaesu kajjakoDaMbesu samuppaNNesu abhiMtariyAe parisAe saddhiM saMmaisaMpucchaNAbahule viharai majjhimaparisAe saddhiM payaM evaM pavaMcemANe pavaMcemANe viharai bAhiriyAe parisAe saddhiM payaMDemANe payaMDemANe viharai, se teNadveNaM goyamA! evaM vuccai-camarassa NaM asuridassa asurakumAraraNNo tao parisAo paNNattAo samiyA caMDA jAyA, abbhiMtariyA samiyA majjhimiyA caMDA bAhiriyA jaayaa||118|| kaThina zabdArtha - avvAhiyA - avyAhRtAH-binA bulAye, vAhiyA - vyAhRtA:-bulAye jAne para uccAvaesu - UMce-nIce, zobhana-azobhana, sammai - sammati letA hai, saMpucchaNA - saMpRcchanA-pUchatAcha karatA hai, pavaMcemANe - prapaJcayana-samajhAtA huA, payaMDemANe- AjJA detA huaa| bhAvArtha - he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki asurendra asurarAja camara kI tIna pariSadAeM haiN| yathA - samitA, caMDA aura jaataa| AbhyaMtara pariSad samitA, madhyama pariSad caMDA aura bAhya pariSad jAtA kahalAtI hai| he gautama! asurendra asurarAja camara kI AbhyaMtara pariSad ke deva bulAye jAne para Ate haiM, binA bulAye nahIM aate| madhyama pariSad ke deva binA bulAye bhI Ate haiM aura bulAne para bhI Ate haiM bAhya pariSad ke deva binA bulAye Ate haiN| __ he gautama! dUsarA kAraNa yaha hai ki asurendra asurarAja camara kisI prakAra ke UMce-nIce, zobhanaazobhana kauTumbika kArya ke A par3ane para AbhyaMtara pariSad ke sAtha vicAraNA karatA hai, unakI sammati letA hai| madhyama pariSad ko apane nizcita kiye kArya kI sUcanA dekara unheM spaSTatA ke sAtha kAraNa Adi samajhAtA hai aura bAhya pariSad ko AjJA detA huA vicaratA hai| isa kAraNa he gautama ! aisA kahA For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti- devoM kA varNana jAtA hai ki asurendra asurarAja camara kI tIna pariSadAeM haiM / yathA - samitA, caMDA aura jAtA / AbhyaMtara pariSad samitA, madhyama pariSad caMDA aura bAhya pariSad jAtA kahI gaI hai| vivecana prastuta sUtra meM camarendra kI pariSad kA varNana kiyA gayA hai| yahA~ para indroM kI AbhyaMtara pariSad meM devoM kI saMkhyA kama batAI hai kyoMki isa pariSad ke deva ucca sthAnIya hone se sAmAnya devoM ke lie AdaraNIya hote haiN| Age kI donoM pariSadAoM meM devoM kI saMkhyA kramazaH adhika-adhika batAI hai| ve deva prathama pariSad se kramazaH nimna starIya hote haiN| deviyoM meM to AbhyaMtara pariSad kI deviyoM kI saMkhyA sabase jyAdA batAI hai| ve deviyAM paricArikAoM ke samAna hotI hai / ve AbhyaMtara pariSad ke devoM kI suvidhA (nAca, gAna Adi se mana ko bahalAne) ke lie hotI hai / zeSa donoM pariSadAoM kI deviyAM kramazaH kama-kama hotI hai| kyoMki dUsarI tIsarI pariSad ke deva jyAdA hone para bhI unake suvidhA kama hone se deviyoM kI saMkhyA kama-kama batAI hai| prathama pariSad ke deva gajadhara kI taraha kArya kA nirNaya karate haiM / dUsarI pariSad ke deva kArya ko kAryAnvita karane kA nakzA taiyAra karate haiN| tIsarI pariSad ke deva kArya ko kAryAnvita karate haiN| pariSadA ke deva deviyAM karmacArI varga kI taraha hote haiM ve kArya karane meM hoziyAra hote haiN| ataH unase salAha lene Adi kA kArya kiyA jAtA hai / sAmAnika Adi deva to jAgIradAra kI taraha adhikArI ke samAna hote haiM, unako koI kArya nahIM karanA par3atA hai| tInoM pariSadAoM kI deviyAM aparigRhItA deviyAM samajhI jAtI hai| I kahi NaM bhaMte! uttarillANaM asurakumArANaM bhavaNA paNNattA ? jahA ThANapae jAva balI, ettha vairoyaNiMde vairoyaNarAyA parivasai jAva viharai // bhAvArtha - he bhagavan ! uttara dizA ke asurakumAroM ke bhavana kahAM kahe gaye haiM ? he gautama! jisa prakAra sthAna pada meM kahA gayA hai usI prakAra yahAM bhI kaha denA cAhiye yAvat vahAM vairocanendraM vairocanarAja bali nivAsa karatA hai yAvat divya bhogoM kA upabhoga karatA huA vicaratA hai / balissa NaM bhaMte! vayaroyaNiMdassa vairoyaNaraNNo kai parisAo paNNattAo ? goyamA ! tiNi parisAo pa0, taM jahA samiyA caMDA jAyA, abbhiMtariyA samiyA majjhimayA caMDA bAhiriyA jAyA / balissa NaM bhaMte! vairoyaNiMdassa vairoyaNaraNNo abdhiMtariyAe parisAe kaI devasahassA ? majjhimiyA parisAe kaI devasahassA jAva bAhiriyAe parisAe kaI devisayA paNNattA ? goyamA ! balissa NaM vairoyaNiMdassa 2 abdhiMtariyAe parisAe vIsaM devasahassA paNNattA, majjhimiyAe parisAe cauvIsaM devasahassA paNNattA, bAhiriyAe parisAe aTThAvIsaM devasahassA paNNattA, abdhiMtariyAe parisAe addhapaMcamA devisayA paNNattA, - - For Personal & Private Use Only 7 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra majjhimiyAe parisAe cattAri devisayA paNNattA, bAhiriyAe parisAe adhuTThA devisayA pnnnnttaa|| bhAvArtha - he bhagavan ! vairocanendra vairocanarAja bali kI kitanI pariSadAeM kahI gaI hai? .... he gautama! vairocanendra vairocanarAja bali kI tIna pariSadAeM kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM - samitA, caNDA aura jaataa| AbhyaMtara pariSad samitA, madhyama pariSada caNDA aura bAhya pariSada jAtA kahalAtI hai| he bhagavana! vairocanendra vairocanarAja bali kI AbhyaMtara pariSada meM kitane hajAra deva haiM? madhyama pariSad meM kitane hajAra deva haiM yAvat bAhya pariSad meM kitanI deviyA~ kahI gaI hai? he gautama! vairocanendra vairocanarAja bali kI AbhyaMtara pariSad meM bIsa hajAra deva haiM, madhyama pariSad meM caubIsa hajAra deva haiM aura bAhya pariSad meM aTThAvIsa hajAra deva haiN| AbhyaMtara pariSad meM sADhe cAra sau deviyAM haiM, madhyama pariSad meM cAra sau deviyA~ haiM aura bAhya pariSad meM sADhe tIna sau deviyA~ haiN| . balissa....ThiIe pucchA jAva bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! balissa NaM vairoyaNiMdassa 2 abhiMtariyAe parisAe devANaM adhuTupaliovamA ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe tiNNi paliovamAiM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devANaM aDDAijjAiM paliovamAI ThiI paNNattA, abbhiMtariyAe parisAe devINaM aDDAijjAiM paliovamAI ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devINaM do paliovamAiM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devINaM divaDhe paliovamaM ThiI paNNattA, sesaM jahA camarassa asuriMdassa asurkumaarrnnnno||119 / / bhAvArtha - he bhagavan! bali kI pariSad ke devoM kI sthiti viSayaka pRcchA yAvat bAhya pariSad kI deviyoM kI kitanI sthiti hai ? he gautama! vairocanendra vairocanarAja bali kI AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti sADhe tIna palyopama kI, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti tIna palyopama kI aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti DhAI palyopama kI hai| AbhyaMtara pariSad kI deviyoM kI sthiti DhAI palyopama kI, madhyama pariSad kI deviyoM kI sthiti do palyopama kI aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti Der3ha palyopama kI hai| zeSa sArA varNana asurendra asurakumArarAja camara kI taraha kaha denA caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM uttaradizA ke svAmI vairAcanendra vairocanarAja bali kI pariSad kA varNana kiyA gayA hai| aba sUtrakAra nAgakumAra jAti ke devoM kI vaktavyatA kahate haiM - For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - devoM kA varNana kahi NaM bhaMte! NAgakumArANaM devANaM bhavaNA paNNattA? jahA ThANapae jAva dAhiNillANi pucchiyavvA jAva dharaNe ittha NAgakumAriMde NAgakumArarAyA parivasai jAva vihri|| bhAvArtha - he bhagavan! nAgakumAra devoM ke bhavana kahAM kahe gaye haiM ? he gautama! jisa prakAra prajJApanA sUtra ke dUsare sthAna pada meM kahA gayA hai yAvat dakSiNa dizA vAle nAgakumAroM ke AvAsa kA bhI prazna pUchanA cAhiye yAvat vahAM nAgakumArendra aura nAgakumArarAja dharaNa rahatA hai yAvat divya bhogoM ko bhogatA huA vicaratA hai| dharaNassa NaM bhaMte! NAgakumAridassa NAgakumAraraNNo kai parisAo pa0? goyamA! tiNNi parisAo, tAo ceva jahA cmrss| dharaNassa NaM bhaMte! NAgakumAridassa NAgakumAraraNNo anbhiMtariyAe parisAe kai devasahassA paNNattA jAva bAhiriyAe parisAe kai devisayA paNNattA? goyamA! dharaNassa NaM NAgakumAridassa NAgakumAraraNNo abbhiMtariyAe parisAe saTuiM devasahassAI majjhimiyAe parisAe sattaraM devasahassAI bAhiriyAe parisAe asIidevasahassAI abhiMtaraparisAe paNNattaraM devisayaM paNNattaM, majjhimiyAe parisAe paNNAsaM devisayaM paNNattaM, bAhiriyAe parisAe paNavIsaM devisayaM pnnnnttN| - bhAvArtha - he bhagavan ! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kI kitanI pariSadAeM kahI gaI hai? he gautama! dharaNa kI tIna pariSadAeM kahI gaI haiM jinake nAma ve hI haiM jo camarendra kI pariSad ke kahe gaye haiN| he bhagavan ! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kI Abhyantara pariSada meM kitane hajAra deva haiM ? yAvat bAhya pariSad meM kitanI deviyA~ haiM ? . he gautama ! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kI AbhyaMtara pariSad meM sATha hajAra deva haiM, madhyama pariSad meM sattara hajAra deva haiM aura bAhya pariSad meM assI hajAra deva haiN| AbhyaMtara pariSad meM 175 deviyAM haiM, madhyama pariSad meM 150 deviyAM haiM aura bAhya pariSad meM 125 deviyA~ haiN| dharaNassa NaM bhaMte! raNo abbhiMtariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? majjhimiyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? bAhiriyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? abbhiMtariyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? majjhimiyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 jIvAjIvAbhigama sUtra goyamA! dharaNassa0 raNNo abhiMtariyAe parisAe devANaM sAiregaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devANaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devANaM desUNaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA, abbhiMtariyAe parisAe devINaM desUNaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devINaM sAiregaM caubbhAgapaliovamaM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devINaM desUNaM caubbhAgapaliovamaM ThiI paNNattA, aTTho jahA cmrss| bhAvArtha - he bhagavan! dharaNendra nAgakumArarAja kI AbhyaMtara pariSad ke devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai? madhyama pariSad ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? AbhyaMtara pariSad kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI hai? madhyama pariSad aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? he gautama! dharaNendra nAgakumArarAja kI AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti kucha adhika Adhe palyopama kI, madhyama pariSad ke devoM kI Adhe palyopama kI aura bAhya pariSad ke devoM kI kucha kama Adhe palyopama kI sthiti kahI gaI hai| AbhyaMtara pariSad kI deviyoM kI sthiti kucha kama AMdhe palyopama kI, madhyama pariSad kI deviyoM kI kucha adhika pAva palyopama kI aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti pAva palyopama kI hai| tIna pariSadAoM kA artha Adi kathana camarendra kI taraha samajhanA caahiye| kahi NaM bhaMte! uttarillANaM NAgakumArANaM jahA ThANapae jAva vihri||bhuuyaannNdss NaM bhaMte! NAgakumAridassa NAgakumAraraNNo abhitariyAe parisAe kai devasAhassIo paNNattAo? majjhimiyAe parisAe kaI devasAhassIo paNNattAo? bAhiriyAe parisAe kai devasAhassIo paNNattAo? abbhiMtariyAe parisAe kai devisayA paNNattA? manjhimiyAe parisAe kai devisayA paNNattA? bAhiriyAe parisAe kaI devisayA paNNattA? goyamA! bhUyANaMdassa NaM NAgakumAriMdassa NAgakumAraraNNo anbhiMtariyAe parisAe paNNAsaM devasahassA paNNattA, majjhimiyAe parisAe saTuiM devasAhassIo paNNattAo, bAhiriyAe parisAe sattari devasAhassIo paNNattAo, abhiMtariyAe parisAe do paNavIsaM devisayANaM paNNattA, majjhimiyAe parisAe do devisayA paNNattA, bAhiriyAe parisAe paNNattaraM devisayaM pnnnnttN| For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - devoM kA varNana 11 bhAvArtha - he bhagavan! uttaradizA ke nAgakumAra devoM ke bhavana kahAM kahe gaye haiM ? ityAdi varNana sthAna pada ke anusAra samajhanA cAhiye yAvat vahAM bhUtAnaMda nAmaka nAgakumArendra nAgakumAra rAja rahatA hai yAvat vaha divya bhogoM ko bhogatA huA vicaratA hai| he bhagavan ! nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnanda kI AbhyaMtara pariSad meM kitane hajAra deva haiM ? madhyama pariSad meM aura bAhya pariSad meM kitane hajAra deva haiM? AbhyaMtara pariSad meM kitanI sau deviyAM haiM? madhyama pariSad aura bAhya pariSad meM kitanI sau deviyAM haiM? he gautama! nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnanda kI AbhyaMtara pariSad meM pacAsa hajAra deva haiM madhyama pariSad meM sATha hajAra deva haiM aura bAhya pariSad meM sattara hajAra deva haiN| AbhyaMtara pariSad meM 225 deviyAM haiM, madhyama pariSad meM 200 deviyAM aura bAhya pariSad meM 175 deviyAM haiN| bhUyANaMdassa NaM bhaMte! NAgakumAridassa NAgakumAraraNNo abbhiMtariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA jAva bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? . .. goyamA! bhUyANaMdassa NaM0 abhiMtariyAe parisAe devANaM desUNaM paliovamaM ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devANaM sAiregaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devANaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA, abbhiMtariyAe parisAe devINaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devINaM desUNaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devINaM sAiregaM caubbhAgapaliovamaM ThiI paNNattA, aTTho jahA camarassa, avasesANaM veNudevAINaM mahAghosapajjavasANANaM ThANapayavattavvayA NiravayavA bhANiyavvA, parisAo jahA dharaNabhUyANaMdANaM (sesANaM bhavaNavaINaM) dAhiNillANaM jahA dharaNassa uttarillANaM jahA bhUyANaMdassa, parimANaMpi ThiI vi||120|| bhAvArtha - he bhagavan! nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnanda kI AbhyaMtara pariSad ke devoM kI kitanI sthiti hai ? yAvat bAhya pariSad kI deviyoM kI kitanI sthiti kahI gaI hai? . he gautama! bhUtAnanda kI AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti dezona (kucha kama) palyopama hai, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti kucha adhika Adhe palyopama kI aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti Adhe palyopama kI hai| AbhyaMtara pariSad kI deviyoM kI sthiti Adhe palyopama kI, madhyama For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jIvAjIvAbhigama sUtra pariSad kI deviyoM kI sthiti dezona Adhe palyopama kI aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti kucha adhika pAva palyopama kI hai| tIna prakAra kI pariSadoM kA artha Adi kathana camarendra kI taraha samajha lenA caahiye| zeSa veNudeva se lagAkara mahAghoSa taka kA varNana sthAna pada ke anusAra kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki dakSiNa dizA ke bhavanapati indroM kI pariSad dharaNendra kI taraha aura uttara dizA ke bhavanapati indroM kI pariSad bhUtAnanda kI taraha kahanI caahiye| deva deviyoM kI saMkhyA tathA sthiti bhI usI taraha samajha lenI cAhiye vivecana -- prastuta sUtra meM varNita asurakumAra aura nAgakumAra bhavanavAsI devoM kI taraha zeSa suparNakumAra Adi devoM kA varNana bhI samajha lenA caahiye| inake bhavanoM kI saMkhyA, indroM ke nAma Adi meM jo bhinnatA hai usake lie TIkAkAra ne nimna saMgrahaNI gAthAeM dI hai jinakA artha isa prakAra hai - 1. bhavanoM kI saMkhyA - dasa bhavanapatiyoM ke kula bhavanoM kI saMkhyA - causaThThI asurANaM culasIi ceva hoi naagaannN| bAvattari suvaNNe vAyukumArANa chnnuh|| 1 // dIva disA udahINaM vijjukumArida thnniymggiinn| chaNhaM pi juyalayANaM chAvattario syshssaa|| 2 // - asurakumAra devoM ke 64 lAkha bhavana haiM, nAgakumAroM ke 84 lAkha bhavana haiM, suparNakumAroM ke 72 lAkha, vAyukumAroM ke 96 lAkha, dvIpakumAra, dizAkumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra aura agnikumAra devoM ke pratyeka ke 76-76 lAkha bhavana haiN| dakSiNa dizA evaM uttaradizA ke devoM kI alaga alaga bhavana saMkhyA - cottIsA coyAlA advatIsaM ca syshssaaii| paNNA cattAlIsA dAhiNao hoMti bhvnnaaii||3|| tIsA cattAlIsA cottIsaM ceva syshssaaii| chAyAlA chattIsA uttarao hoti bhvnnaaii|| 4 // - dakSiNa dizA ke asurakumAroM ke 34 lAkha bhavana, nAgakumAroM ke 44 lAkha, suparNakumAroM ke 38 lAkha, vAyukumAroM ke 50 lAkha zeSa 6 devoM-dvIpakumAra, dizAkumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra aura agnikumAra-ke pratyeka ke 40-40 lAkha bhavana haiN| - uttara dizA ke asurakumAroM ke 30 lAkha bhavana, nAgakumAroM ke 40 lAkha, suparNakumAroM ke For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - devoM kA varNana 34 lAkha, vAyukumAroM ke 46 lAkha, zeSa 6 dvIpa-dizA-udadhi-vidyut-stanita-agnikumAroM ke pratyeka ke 36-36 lAkha bhavana haiN| 2. indroM ke nAma - dakSiNa dizA ke bhavanapati indroM ke nAma - camare dhaNe taha veNudeve harikaMta aggisihe yo puNNe jalakaMte, amie laMbe ya ghose y||5|| - dakSiNa dizA ke asurakumAra devoM kA indra camara hai| nAgakumAra devoM kA indra dharaNa, suparNakumAra devoM kA indra veNudeva, vidyutkumAra devoM kA indra harikAMta, agnikumAra devoM kA indra agnizikha, dvIpakumAra devoM kA indra pUrNa, udadhikumAra devoM kA indra jalakAMta, dizAkumAra devoM kA indra amitagati, vAyukumAra devoM kA indra velamba aura stanitakumAra devoM kA indra ghoSa hai| uttaradizA ke bhavanapati devoM ke indroM ke nAma - bali bhUyANaMde veNudAli harissaha aggimANava visitte| jalappama amiyavAhaNa pabhaMjaNe ceva mhghose|| 6 // - uttara dizA ke asurakumAroM kA indra bali, nAgakumAroM kA bhUtAnanda, suparNakumAroM kA veNudAlI, vidyutkumAroM kA harissaha, agnikumAroM kA agnimANava, dvIpakumAroM kA viziSTa, udadhikumAroM kA jalaprabha, dizAkumAroM kA amitavAhana, vAyukumAroM kA prabhaMjana aura stanitakumAroM kA indra mahAghoSa hai| ... 3. sAmAnika aura AtmarakSaka devoM kI saMkhyA - daza bhavanapati devoM ke indroM ke pratyeka ke sAmAnika aura AtmarakSaka devoM kI saMkhyA - causaTThI saTThI khalu chacca sahassA 3 asurvjjaannN| sAmANiyA 3. ee caugguNA AyarakkhA // 7 // - dakSiNa dizA ke asurakumAroM ke indra camara ke 64 hajAra sAmAnika deva haiM, uttaradizA ke asurakumAroM ke indra dharaNa ke 60 hajAra sAmAnika deva haiN| zeSa dakSiNa aura uttara dizA ke bhavanapati devoM ke jo dharaNa aura bhUtAnaMda Adi indra haiM una sabhI ke chaha chaha hajAra sAmAnika deva haiN| sabhI indroM ke sAmAnika devoM se caugune AtmarakSaka deva hote haiN| jaise - camarendra ke 64 hajAra sAmAnika deva haiM to inase caugune do sau chappana hajAra-do lAkha chappana hajAra (2,56,000) unake AtmarakSaka deva hote haiN| isI prakAra balIndra ke 60 hajAra sAmAnika deva haiM to inase cAra gune arthAt do lAkha cAlIsa hajAra AtmarakSaka deva haiN| zeSa dakSiNa aura uttara dizAoM ke indroM ke pratyeka ke chaha-chaha hajAra sAmAnika deva haiM to inase caugunA arthAt caubIsa caubIsa hajAra AtmarakSaka deva sabhI indroM ke hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra vANavyaMtara devoM kA varNana kahi NaM bhaMte! vANamaMtarANaM devANaM bhomejjA NagarA paNNattA? jahA ThANapae jAva vihrNti| kahi NaM bhaMte! pisAyANaM devANaM bhomejjA NagarA paNNattA? jahA ThANapae jAva viharaMti kAlamahAkAlA ya tattha duve pisAyakumArarAyANo parivasaMti jAva viharaMti, kahi NaM bhaMte! dAhiNillANaM pisAyakumArANaM jAva viharaMti kAle ya ettha pisAyakumAriMde pisAyakumArarAyA parivasai mahaDDie jAva vihri|| kAlassa NaM bhaMte! pisAyakumAridassa pisAyakumAraraNNo kai parisAo paNNattAo? ___goyamA! tiNNi parisAo paNNattAo, taM jahA - IsA tuDiyA daDharahA, abbhiMtariyA IsA majjhimiyA tuDiyA bAhiriyA dddhrhaa| kAlassa NaM bhaMte! pisAyakumAridassa pisAyakumAraraNNo abhiMtaraparisAe kaI devasAhassIo paNNattAo jAva bAhiriyAe parisAe kai devisayA paNNattA? .. goyamA! kAlassa NaM pisAyakumAriMdassa pisAyakumArarAyassa abbhiMtariyaparisAe aTTha devasAhassIo paNNattAo majjhimaparisAe dasa devasAhassIo paNNattAo bAhiriyaparisAe bArasa devasAhassIo paNNattAo abhiMtariyAe parisAe egaM devisayaM paNNattaM majjhimiyAe parisAe egaM devisayaM paNNattaM bAhiriyAe parisAe egaM devisayaM pnnnnttN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! vANavyaMtara devoM ke bhavana kahAM kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! jaisA prajJApanA sUtra ke sthAna pada meM kahA gayA hai vaisA kaha denA cAhiye yAvat divya bhogoM ko bhogate hue vicarate haiN| prazna - he bhagavan ! pizAca devoM ke bhavana kahAM kahe gaye haiM ? uttara - jaisA sthAna pada meM kahA hai vaisA kaha denA cAhiye yAvat divya bhogoM ko bhogate hue vicarate haiN| vahAM kAla aura mahAkAla nAma ke do pizAcakumArarAja rahate haiM yAvat vicarate haiN| he bhagavan! dakSiNa dizA ke pizAcakumAroM ke bhavana kahAM kahe gaye haiM ? ityAdi kathana kara lenA cAhiye yAvat bhoga bhogate hue vicarate haiN| vahAM maharddhika pizAcakumAra indra pizAcakumArarAja rahate haiM yAvat bhoga bhogate hue vicarate haiN| prazna - he bhagavan ! pizAcakumAra indra pizAcakumArarAja kAla kI kitanI pariSadAeM kahI gaI haiM ? uttara - he gautama! pizAcakumArendra pizAcakumArAraja kAla kI tIna pariSadAeM haiN| ve isa prakAra For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vANavyaMtara devoM kA varNana 15 haiM-IzA, truTitA aura dRddhrthaa| AbhyaMtara pariSad IzA, madhyama pariSad truTitA aura bAhya pariSad dRDharathA kahalAtI hai| prazna - he bhagavan ! pizAcakumArendra pizAcakumArarAja kAla kI AbhyaMtara pariSad meM kitane hajAra deva haiM yAvat bAhya pariSad meM kitanI sau deviyA~ haiM ? uttara - he gautama! pizAcakumArendra pizAcakumArarAja kAla kI AbhyaMtara pariSad meM ATha hajAra deva haiM, madhyama pariSad meM dasa hajAra deva haiM aura bAhya pariSad meM bAraha hajAra deva haiN| AbhyaMtara pariSad meM eka sau deviyAM haiM, madhyama pariSad meM eka sau aura bAhya pariSad meM eka sau deviyA~ haiN| vivecana - "vanAnAmantareSu bhavAH vAnamantarAH" - jo deva vanoM ke antara meM rahate haiM unheM vANamantara athavA vANavyaMtara kahate haiN| athavA vi arthAt AkAza jinakA antara-avakAza arthAt Azraya hai unheM vyantara kahate haiN| athavA vividha prakAra ke bhavana, nagara aura AvAsa rUpa jinakA Azraya haiM unheM vyantara kahate haiN| ratnaprabhA pRthvI ke eka hajAra yojana moTe ratnamaya kANDa ke Upara ke sau yojana aura nIce ke sau yojana chor3akara madhya ke ATha sau yojana tirchAloka meM asaMkhyAta bhUmigRha samAna lAkhoM nagarAvAsa haiN| ve bhaumeyanagara bAhara se gola, andara se samacaurasa tathA nIce kamala kI karNikA ke AkAra vAle haiM yAvat ve bhavana (nagarAvAsa) prasannatA utpanna karane vAle, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| una nagarAvAsoM meM bahuta se pizAca Adi vANavyaMtara deva divya bhogoM ko bhogate hue vicarate haiN| .. pizAcoM ke do indra haiM - kAla aura mhaakaal| kAla indra dakSiNa dizA kA hai aura mahAkAla indra uttara dizA kA hai| pizAcendra pizAcarAja kAla kI tIna pariSadAeM haiM - IzA, truTitA aura dRddhrthaa| AbhyaMtara pariSad ko IzA, madhyama pariSad ko truTitA aura bAhya pariSad ko dRDharathA kahate haiN| ina pariSadoM ke deva aura deviyoM kI saMkhyA bhAvArtha meM diye anusAra samajhane caahiye| vANavyaMtara devoM ke vizeSa varNana ke liye jijJAsaoM ko prajJApanA satra kA dvitIya sthAna pada dekhanA caahiye| kAlassa NaM bhaMte! pisAyakumAriMdassa pisAyakumAraraNNo abhiMtariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? majjhimiyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? bAhiriyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA jAva bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? -goyamA! kAlassa NaM pisAyakumAridassa pisAyakumAraraNNo abbhiMtaraparisAe devANaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devANaM desUNaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devANaM sAiregaM caubbhAgapaliovamaM For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 jIvAjIvAbhigama sUtra .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000+ ThiI paNNattA, abbhaMtaraparisAe devINaM sAiregaM caubbhAgapaliovamaM ThiI paNNattA, majjhimaparisAe devINaM caubbhAgapaliovamaM ThiI paNNattA, bAhiraparisAe devINaM desUNaM caubbhAgapaliovamaM ThiI paNNattA, aTTho jo ceva camarassa, evaM uttarassavi, evaM NiraMtaraM jAva gIyajasassa // 121 // bhAvArtha - he bhagavan ! pizAcakumArendra pizAcarAja kAla kI AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? madhyama pariSad aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti kitanI hai ? yAvat bAhya pariSad kI deviyoM kI kitanI sthiti kahI gaI hai? ___ he gautama! pizAcakumArendra pizAcarAja kAla kI AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti AdhA palyopama kI, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti dezona-kucha kama AdhA palyopama kI aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti kucha adhika pAva palyopama kI hai| AbhyaMtara pariSad kI deviyoM kI sthiti kucha adhika pAva palyopama kI, madhyama pariSad kI deviyoM kI sthiti pAva palyopama kI aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti kucha kama pAva-palyopama kI hai| pariSadoM kA artha Adi kathana camarendra kI taraha kaha denA caahiye| isI prakAra uttaradizA ke vANavyaMtara devoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye. yAvat gItayaza gaMdharva indra taka sArI vaktavyatA kaha denI caahiye| vivecana- dakSiNa dizA ke pizAcakamArendra pizAcarAja kAla ke varNana ke anusAra uttaradizA ke pizAcakumArendra pizAcarAja mahAkAla kA varNana samajhanA caahiye| pizAcakumAra devoM kI taraha hI zeSa sAta vANavyaMtara devoM kA varNana kahanA caahiye| vANavyaMtara devoM ke indroM ke nAma nimna do saMgrahaNI gAthA meM diye gaye haiM - kAle ya mahAkAle surUva paDirUva puNNabhadde yo amaravai mANibhadde bhIme ya tahA mhaabhiime|| 1 // kinnara kiMparise khalu sappurise khalu tahA mhaaprise| aikAya mahAkAe gIyaraI ceva giitjse|| 2 // - pizAcoM ke do indra - kAla aura mhaakaal| bhUtoM ke do indra - surUpa aura prtiruup| yakSoM ke do indra - pUrNabhadra aura maannibhdr| rAkSasoM ke do indra - bhIma aura mhaabhiim| kinnaroM ke do indra - kinnara aura kiNpuruss| kimpuruSoM ke do indra - satpuruSa aura mahApuruSa / mahoragoM ke do indra - atikAya aura mhaakaay| gaMdharvo ke do indra - gItarati aura giitysh| ina do-do indroM meM se prathama indra dakSiNa dizA vAle devoM kA evaM dvitIya indra uttaradizA vAle devoM kA hai| isa prakAra vANavyaMtara devoM kA varNana kahA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jyotiSI devoM kA varNana jyotiSI devoM kA varNana kahi NaM bhaMte! joisiyANaM devANaM vimANA paNNattA? kahi NaM bhaMte! joisiyA devA parivasaMti? goyamA! uppiM dIvasamuddANaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo sattaNaue joyaNasae uTheM uppaittA dasuttarasayA joyaNabAhalleNaM, tattha NaM joisiyANaM devANaM tiriyamasaMkhejjA joisiyavimANAvAsasayasahassA bhavaMtItimakkhAyaM, te NaM vimANA addhakaviTThagasaMThANasaMThiyA evaM jahA ThANapae jAva caMdimasUriyA ya tattha NaM joisiMdA joisarAyANo parivasaMti mahiDDiyA jAva vihrNti| kaThina zabdArtha - addhakaviTThagasaMThANasaMThiyA - arddhakapittha saMsthAna saMsthita-Adhe kabITha ke AkAra ke| - bhAvArtha - he bhagavan ! jyotiSI devoM ke vimAna kahAM kahe gaye haiM ? he bhagavan ! jyotiSI deva kahAM rahate haiM? he gautama! dvIpa samudroM ke Upara aura isa ratnaprabhA pRthvI ke bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga se sAta sau nabbe (790) yojana Upara jAne para eka sau dasa (110) yojana pramANa UMcAI rUpa kSetra meM tirache jyotiSI devoM ke asaMkhyAta lAkha vimAnAvAsa kahe gaye haiN| ve vimAna Adhe kabITha ke AkAra ke haiM ityAdi jaisA varNana sthAna pada meM kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI kaha denA cAhiye yAvata vaha jyotiSI indra jyotiSIrAja candra aura sUrya do deva rahate haiM jo maharddhika yAvat divya bhogoM ko bhogate hue vicarate haiN| . vivecana - vANavyaMtara devoM kA kathana karane ke bAda sUtrakAra prastuta sUtra meM jyotiSI devoM kA kathana karate hue pharamAte haiM ki - isa ratnaprabhA pRthvI ke atyaMta sama evaM ramaNIya bhUmibhAga se 790 yojana kI UMcAI para 110 yojana kSetra meM tirache jyotiSI devoM ke asaMkhyAta lAkha jyotiSI vimAna haiN| ve vimAna Adhe kabITha ke AkAra ke haiM aura pUrNa sphaTikamaya hai yAvat sukhada sparza vAle zrI se saMpanna, surUpa, prasannatA paidA karane vAle, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| ina vimAnoM meM bahuta se jyotiSI deva nivAsa karate haiN| jyotiSI devoM ke pAMca bheda haiM - 1. candra 2. sUrya 3. graha 4. nakSatra aura 5. taaraa| inameM candra aura sUrya do indra haiM jo maharddhika yAvat dasoM dizAoM ko prakAzita karate haiN| ve apane lAkhoM vimAnavAsoM kA, cAra hajAra sAmAnika devoM kA, cAra agramahiSiyoM kA, tIna pariSadoM kA, sAta senA aura senAdhipatiyoM, solaha hajAra AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta se jyotiSI deva deviyoM kA Adhipatya karate hue vicarate haiN| For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jIvAjIvAbhigama sUtra ............................................................ sUrassa NaM bhaMte! joisiMdassa joisaraNNo kai parisAo paNNattAo? goyamA! tiNi parisAo paNNattAo, taM jahA - tuMbA tuDiyA peccA abbhiMtarayA tuMbA majjhimiyA tuDiyA bAhiriyA peccA, sesaM jahA kAlassa parimANaM, tthiiivi| aTTho jahA cmrss| caMdassavi evaM cev||122|| __ bhAvArtha - he bhagavan ! jyotiSI indra jyotiSarAja sUrya kI kitanI pariSadAeM kahI gaI haiM ? he gautama! sUrya kI tIna pariSadAeM kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM - tumbA, truTitA aura pretyaa| AbhyaMtara pariSad ko tumbA kahate haiM madhyama pariSad ko truTitA aura bAhya pariSad ko pretyA kahA jAtA hai| zeSa sArA varNana, unakA parimANa (deva deviyoM kI saMkhyA) aura sthiti kAla indra kI taraha samajhanA caahiye| pariSad kA artha camarendra kI taraha jAnanA caahiye| sUrya ke varNana ke anusAra hI candramA kA varNana bhI samajha lenA caahiye| vivecana - jyotiSI devoM ke indra, candra aura sUrya kA varNana prastuta sUtra meM kiyA gayA hai unake tumbA, truTitA aura pretyA nAma kI tIna pariSadAeM hotI haiN| pariSadAoM meM deva deviyoM kI saMkhyA aura unakI sthiti kA kathana kAla ke indra ke anusAra samajhanA caahiye| pariSad Adi kA artha camarendra ke anusAra hI jAna lenA caahiye| isa prakAra jyotiSI devoM kA varNana samApta huaa| dvIpa samudroM kA kathana kahi NaM bhaMte! dIvasamuddA? kevaiyA NaM bhaMte! dIvasamuddA? kemahAlayA NaM bhaMte! dIvasamuddA? kiM saMThiyA NaM bhaMte! dIvasamuddA? kimAgArabhAvapaDoyArA NaM bhaMte! dIvasamuddA paNNattA? goyamA! jaMbuddIvAiyA dIvA lavaNAiyA samuddA saMThANao egavihavihANA vitthArao aNegavihavihANA duguNAduguNe paDuppAemANA 2 pavittharamANA 2 obhAsamANavIIyA bahuuppala-paumakumuya-NaliNasubhaga-sogaMdhiya-poMDarIya-mahApoMDarIya-sayapattasahassapatta-papphulla-kesarovaciyA patteyaM patteyaM paumavaraveiyAparikkhittA patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittA assiM tiriyaloe asaMkhejjA dIvasamuddA sayaMbhuramaNapajavasANA paNNattA smnnaauso||123|| ___kaThina zabdArtha - saMThANao - saMsthAna se, egavihavihANA - eka-vidha vidhAnAH-eka hI prakAra ke AkAra vAle, vitthArao - vistAra se, aNegavihavihANA - anekavidha vidhAnA:-nAnA prakAra ke, For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - dvIpa samudroM kA kathana 19 paDuppAemANA - pratyutpadyamAnAH, pavittharamANA - pravistarantaH, obhAsamANA - avabhAsamAnaH-hazyamAna vIciyA - vIcaya:-kallolo-taraMgo vAle, bahuuppalapaumakumuyaNaliNasubhagasogaMdhiya poMDarIya mahApoMDarIya sayapatta sahassapattaM paphphulla kesarovaciyA - bahutpala padma kumudanalina subhaga saugaMdhika puNDarIka mahApuNDarIka zatapatra sahasrapatra praphulla kesaropacitA:-praphullita evaM kesara se yukta anekoM utpaloM se-kamaloM se, padmoM se-sUryavikAsI kamaloM se, candravikAsI kumudoM se kucha-kucha lAla varNa vAle nalinoM se, patroM se, subhagoM se-padmavizeSoM se, saugaMdhikoM se, vizeSa prakAra ke kamaloM se, pauNDarIkoM se-sapheda kamaloM se, baDe-baDe puNDarIkoM se, zatapatra vAle kamaloM se, sahasrapatra vAle kamaloM se dvIpa aura samadra sadA upacita-zobhA vAle, parikkhittA - parikSiptA:-ghire hue| bhAvArtha - he bhagavan! dvIpa samudra kahAM hai? he bhagavan! dvIpa samudra kitane haiM ? he bhagavan! dvIpa samudra kitane bar3e haiM ? he bhagavan! dvIpa samudra kisa AkAra vAle haiM ? he bhagavan ! unakA AkAra bhAva pratyavatAra-svarUpa kaisA hai ? he gautama! jambUdvIpa se prAraMbha hone vAle dvIpa aura lavaNa samudra se AraMbha hone vAle samudra haiN| ve dvIpa aura samudra vRttAkAra hone se eka rUpa haiN| vistAra kI apekSA se nAnA prakAra ke haiM arthAt dugurne dugune vistAra vAle haiM, dRzyamAna taraMgoM vAle haiN| praphullita aura kesarayukta bahuta sAre utpala, padma, kumuda, nalina, subhaga, saugaMdhika, puNDarIka, mahApuNDarIka, zatapatra, sahasrapatra, kamaloM se ve dvIpa samudra zobhAyamAna haiN| pratyeka padmavaravedikA se ghire hue haiN| pratyeka ke cAroM ora vanakhaNDa haiN| he AyuSman zramaNa! isa tiryakaloka meM svayaMbhUramaNa samudra paryaMta asaMkhyAta dvIpa samudra kahe gaye haiN| . vivecana - prastu sUtra meM dvIpa aura samudra ke viSaya meM pRcchA kI gayI hai| prabhu pharamAte haiM ki saba dvIpoM kI Adi (prAraMbha) meM jaMbUdvIpa hai aura saba samudroM ke prAraMbha meM lavaNa samudra haiN| saba dvIpa aura samudra golAkAra hone se eka hI saMsthAna vAle haiN| kiMtu vistAra kI apekSA nAnA prakAra ke haiN| eka lAkha yojana kA jaMbUdvIpa hai usake cAroM ora do lAkha yojana kA lavaNa samudra hai| lavaNa samudra ko ghere hue cAra lAkha yojana kA dhAtakIkhaNDa dvIpa hai| isa taraha Age Age dvIpa aura samudra dUne dUne vistAra vAle haiN| ina dvIpa aura samudroM ke liye 'obhAsamANA vIciyA' vizeSaNa diyA hai arthAt ye dvIpa aura samudra dRzyamAna taraMgoM se taraMgita haiN| yaha samudroM ke liye to saMgata hI hai kiMtu dvIpoM para bhI saMgata hai kyoMki dvIpoM meM sthita nadI, tAlAba tathA jalAzayoM meM taraMgeM hotI hI hai| ye dvIpa aura samudra vividha jAtiyoM ke kamaloM se atyaMta zobhAyamAna haiN| pratyeka dvIpa aura samudra eka padmavaravedikA se aura eka vanakhaMDa se ghire hue haiN| isa taraha isa tiryaka loka meM eka dvIpa aura eka samudra ke krama se asaMkhyAta dvIpa samudra haiN| sabase aMta meM svayaMbhUramaNa nAmaka samudra hai| For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 jIvAjIvAbhigama sUtra jambUdvIpa kA varNana tattha NaM ayaM jaMbUddIve NAmaM dIve dIvasamuddANaM abbhiMtarie savvakhuDDAe vaTTe tellApUyasaMThANasaMThie vaTTe rahacakkavAlasaMThANasaMThie vaTTe pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie vaTTe paDipuNNacaMdasaMThANasaMThie ekkaM joyaNasayasahassaM AyAmakkhiMbheNaM tiNNi joyaNasayasahassAiM solasa ya sahassAiM doNNi ya sattAvIse joyaNasae tiNNi ya kose aTThAvIsaM ca dhaNusayaM terasa aMgulAI addhaMgulayaM ca kiMcivisesAhiyaM parikkheveNaM paNNatte? ___kaThina zabdArtha - savvakhuDDAe - sarvakSullaka:-sabase choTA, telApUya saMThANasaMThie - tailApUpa saMsthAna saMsthita:-tela meM tale pUe ke AkAra kA, rahacakkavAla saMThANasaMThie - rathacakra vAla saMsthAna saMsthita:-ratha ke pahiye ke AkAra kA, pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie - puSkarakarNikA saMsthAna saMsthitaH-kamala kI karNikA ke AkAra kA, paDipuNNacaMdasaMThANasaMThie - paripUrNacandrasaMsthAnasaMsthitaH-paripUrNa-pUrNimA ke cAMda ke AkAra kaa| ... bhAvArtha - una dvIpa samudroM meM yaha jambUdvIpa nAmaka dvIpa sabase AbhyaMtara hai, sabase choTA hai, golAkAra hai, taila meM tale pUe ke AkAra kA gola hai, ratha ke pahiye ke samAna gola hai, kamala kI karNikA ke AkAra kA gola hai. panama ke cAMda ke samAna golAkAra hai| yaha lAkha yojana kA lambA caur3A hai| tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAvIsa (3,16,227) yojana tIna kosa eka sau aTThAIsa dhanuSa sADhe teraha aMgula se kucha adhika paridhi vAlA hai| vivecana - sabhI dvIpa samudroM meM jambUdvIpa sarvaprathama hai ataH jaMbUdvIpa sabhI dvIpa samudroM meM sabase AbhyaMtara (bhItara kA) hai| sabase choTA hai kyoMki isase Age ke dvIpa samudra dugune dugune vistAra vAle haiN| yaha jaMbUdvIpa golAkAra saMsthAna se saMsthita hai| yaha tela meM tale pUe ke samAna, ratha ke pahiye ke samAna, kamala kI karNikA ke samAna aura pUnama ke cAMda ke samAna gola hai| isa taraha jaMbUdvIpa kI golAI batAne ke lie cAra upamAeM dI hai| yaha jaMbUdvIpa eka lAkha yojana kI lambAI caur3AI vAlA aura tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAvIsa yojana tIna kosa eka sau aTThAIsa dhanuSa aura sADhe teraha aMgula se kucha adhika paridhi vAlA hai| se NaM ekkAe jagaIe savvao samaMtA sNprikkhitte| sA NaM jagaI aTTha joyaNAI ur3e uccatteNaM mUle bArasa joyaNAI vikkhaMbheNaM majhe aTTha joyaNAI vikkhaMbheNaM uppiM cattAri joyaNAiM vikkhaMbheNaM mUle vicchiNNA majjhe saMkhittA uppiM taNuyA For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jambUdvIpa kA varNana gopucchasaMThANasaMThiyA savvavairAmaI acchA saNhA laNhA ghaTTA maTThA NIrayA NimmalA NippaMkANikkaMkaDacchAyA sappabhA samirIyA ( sassirIyA) saujjoyA pAsAIyA darisaNijjA abhiruvA paDirUvA / sA NaM jagaI ekkeNaM jAlakaDaeNaM savvao samaMtA parikkhittA / seNaM jAlakaDae addhajoyaNaM uDDuM uccatteNaM paMca dhaNusayAiM vikkhaMbheNaM savvarayaNAmae acche saNhe lahe ghaTTe maTThe NIrae Nimmale NippaMke NikkaMkaDacchAe sappa (sassirIe) samarIe saujjoe pAsAIe darisaNijje abhirUve paDirUve // 124 // kaThina zabdArtha - gopucchasaMThANasaMThiyA - gopuccha saMsthAna saMsthitaH - gAya kI pUMcha ke AkAra kI, savvavairAmaI - sarva vajramayI sarvAtmanA vajraratnamaya, acchA svaccha, puNhA - zlakSNA - komala, lahA - masRNA - snigdha, ghaTThA - ghRSTA - ghisI huI, maTThA - mRSTA- sApha kI huI, NIrayA - nIrajA - raja rahita NimmalA - nirmala, NippaMkA - niSpaMka, NikkaMkaDacchAyA - niSkaMkaTacchAyA-binA AvaraNa kI dIpti vAlI, sappabhA prabhA sahita, samirIyA - zobhA sahita, saujjoyA - udyota sahita, pAsAIyA prasannatA dene vAlI, darisaNijjA - darzanIya, abhirUvA - abhirUpa, paDirUvA - pratirUpa, jAlakaDaeNaMjAla kaTaka-jAliyoM kA samUha / bhAvArtha - yaha jaMbUdvIpa eka jagatI se cAroM ora se ghirA huA hai / vaha jagatI ATha yojana se UMcI hai| usakA vistAra mUla meM bAraha yojana, madhya meM ATha yojana aura Upara cAra yojana hai| mUla meM vistIrNa madhya meM saMkSipta aura Upara se patalI hai / vaha gAya pUMcha ke AkAra kI hai / vaha pUrI taraha vajraratna kI banI huI hai / vaha sphaTika kI taraha svaccha hai, mRdu hai, cikanI hai, ghisI huI, raja rahita, nirmala, niSpaMka-paMka rahita, nirupaghAta dIpti vAlI, prabhAvAlI, kiraNoM vAlI, udyota vAlI, prasannatA paidA karane vAlI, darzanIya, suMdara aura pratirUpa - atisuMdara hai / vaha jagatI eka jAliyoM ke samUha se saba dizAoM se ghirI huI hai| vaha jAla samUha AdhA yojana UMcA pAMca sau dhanuSa vistAra vAlA hai, sarvaratnamaya hai, svaccha hai, mRdu hai, cikanA hai yAvat abhirUpa aura pratirUpa hai| - - vivecana - prastuta sUtra meM jambUdvIpa ke cAroM ora nagara ke prAkAra- parakoTe kI taraha sthita jagatI IT varNana kiyA gayA hai| vaha jagatI UMcAI meM ATha yojana, mUla meM bAraha yojana, madhya meM ATha yojana, Upara cAra yojana gopuccha ke Akara kI hai| vaha jagatI zAzvata hone se acchA saNhA.... paDirUvA Adi solaha vizeSaNoM vAlI hai / yaha jagatI eka jAla kaTaka se ghirI huI hai / jaise bhavana kI divAroM meM jharokhe aura rozanadAna hote haiM vaisI jAliyAM jagaha jagaha saba ora banI huI hai| yaha jAla samUha do kosa UMcA, 500 dhanuSa kA vistAra vAlA hai| yaha jAla samUha sarvAtmanA ratnamaya aura svaccha yAvat pratirUpa hai| For Personal & Private Use Only 21 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jIvAjIvAbhigama sUtra padmavaravedikA kA varNana tIse NaM jagaIe uppiM bahumajjhadesabhAe ettha NaM egA mahaI paumavaraveiyApaNNattA, sA NaM paumavaraveiyA addhajoyaNaM uTheM uccatteNaM paMca dhaNusayAI vikkhaMbheNaM savvarayaNAmae jagaIsamiyA parikkheveNaM svvrynnaamii0|| bhAvArtha - usa jagatI ke Upara ThIka madhya bhAga meM eka vizAla padmavara vedikA kahI gaI hai| vaha padmavaravedikA AdhA yojana UMcI aura pAMca sau dhanuSa vistAra vAlI hai| vaha sarvaratnamaya hai| usakI paridhi jagatI ke madhya bhAga kI paridhi ke samAna hai| vaha padmavaravedikA sarva ratnamaya svaccha yAvat abhirUpa pratirUpa hai| . tIse NaM paumavaraveiyAe ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taM jahA - varAmayA NemA riTThAmayA paiTThANA veruliyAmayA khaMbhA suvaNNaruppamayA phalagA vairAmayA saMdhI lohiyakkhamaIo sUIo NANAmaNimayA kalevarA kalevarasaMghADA NANAmaNimayA rUvA NANAmaNimayA rUvasaMghADA aMkAmayA pakkhA pakkhabAhAo joirasAmayA vaMsA vaMsakavelluyA ya rayayAmaIo paTTiyAo jAyarUvamaIo ohADaNIo vairAmaIo uvari puJchaNIo savvasee rayayAmae chaaynne|| kaThina zabdArtha - vairAmayA - vajraratnamaya, NemA - nema-bhUmi bhAga ke Upara nikale hue pradeza, paiTThANA - pratiSThAna-mUlapAda khaMbhA - stambha, veruliyAmayA - vaiDUrya ratna ke bane hue sUIo - sUciyAM, kalevarA - kalevara-manuSya Adi zarIra ke citra, rUvasaMghADA - rUpa saMghATA:-rUpa yugma ohADaNIo - ohADaNiyAM-AcchAdana hetu banI kimaDiyAM, puJchaNIo - puMchaniyAM-nibiDa AcchAdana ke lie mulAyama tRNa vizeSa tulya choTI kimddiyaaN| . ___ bhAvArtha - usa padmavara vedikA kA varNana isa prakAra kahA gayA hai - usake nema vajra ratna ke bane hue haiM, usake mUlapAda (pratiSThAna) riSTaratna ke bane hue haiN| usake staMbha vaiDUrya ratna ke, phalaka sone cAMdI ke, saMdhiyAM vajramaya haiN| lohitAkSa ratna kI banI usakI sUciyAM haiN| nAnA prakAra kI maNiyoM se bane hue manuSyAdi zarIra ke citra haiM tathA strI puruSa yugala ke jo citra bane hue haiM ve bhI aneka prakAra kI maNiyoM se bane hue haiN| manuSya citroM ke alAvA aneka jIvoM ke jo citra bane hue haiM ve bhI vividha maNiyoM ke bane hue haiN| usake pakSa-AjU bAjU ke bhAga-aMka ratnoM ke bane hue haiN| jyoti ratna se bane hue bar3e bar3e pRSTha vaMza haiN| pRSThavaMzoM ko sthira rakhane ke lie tirache rUpa meM lagAye gaye bAMsa bhI jyoti ratna ke haiN| bAMsoM ke Upara chappara para dI jAne vAlI lambI lakar3I kI paTTikAeM cAMdI kI banI huI hai| For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - padmavaravedikA kA varNana 23 AcchAdana hetu bar3I kimaDiyAM jo haiM ve sone kI haiM aura puMchaniyAM vajraratla kI haiM puJchanI ke Upara aura kavelU ke nIce kA AcchAdana zveta cAMdI kA banA huA hai| sA NaM paumavaraveiyA egamegeNaM hemajAleNaM egamegeNaM gavakkhajAleNaM egamegeNaM khiMkhiNijAleNaM jAva maNijAleNaM (kaNayajAleNaM rayaNajAleNaM) egamegeNaM paumavarajAleNaM savvarayaNAmaeNaM savvao samaMtA sNprikkhittaa|| bhAvArtha - vaha padmavaravedikA kahIM sone se laTakate hue mAlAsamUha se, kahIM gavAkSa kI AkRti ke ratnoM ke laTakate mAlAsamUha se, kahIM kiMkaNI-choTI ghaMTiyAM aura kahIM bar3I ghaMTiyoM ke AkAra kI mAlAoM se, kahIM motiyoM kI laTakatI mAlAoM se, kahIM maNiyoM kI mAlAoM se, kahIM sone kI mAlAoM se kahIM ratnamaya padma kI AkRti vAlI mAlAoM se cAroM ora saba dizA vidizAoM meM vyApta hai| te NaM jAlA tavaNijjalaMbUsagA suvaNNapayaragamaMDiyA NANAmaNirayaNavivihahAraddhahArauvasobhiyasamudayA IsiM aNNamaNNamasaMpattA puvvAvaradAhiNauttarAgaehiM vAehiM maMdAgaM 2 ejjamANA 2 kaMpijjamANA 2 laMbamANA 2 paMjhajhamANA 2 saddAyamANA 2 teNaM orAleNaM maNuNNeNaM kaNNamaNaNivvuikareNaM saddeNaM savvao samaMtA ApUremANA sirIe aIva 2 uvasobhemANA uvasobhemANA cittuNti|| bhAvArtha - ve mAlAeM tape hue svarNa ke lambUsaga-paiMDala vAlI haiM, sone ke patare se maMDita haiM, nAnA prakAra ke maNiratnoM ke, vividhahAroM-addhahAroM se suzobhita haiM, ye eka dUsare se pAsa pAsa haiM, pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa dizA se AI vAyu se maMda maMda hila rahI hai, kaMpita ho rahI hai, lambI lambI phaila rahI hai. paraspara TakarAne se zabdAyamAna ho rahI hai| una mAlAoM se nikalA huA zabda manojJa, manohara, zrotAoM ke kAna evaM mana ko sukha dene vAlA hotA hai| ve mAlAeM manojJa zabdoM se saba dizAoM aura vidizAoM ko ApUrita karatI huI zobhAyamAna ho rahI hai| 'tIse NaM paumavaraveiyAe tattha tattha dese 2 tahiM tahiM bahave hayasaMghADA gayasaMghADA NarasaMghADA kiNNarasaMghADA kiMpurisasaMghADA mahoragasaMghADA gaMdhavvasaMghADA vasahasaMghADA savvarayaNAmayA acchA saNhA laNhA ghaTThA maTThA NIrayA NimmalA NippaMkA NikkaMkaDacchAyA sappabhA samarIyA saujjoyA pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA pddiruuvaa| - bhAvArtha - usa padmavaravedikA ke alaga alaga sthAnoM para kahIM kahIM para aneka ghor3oM kI jor3a (yugma), hAthI kI jor3a, nara kI jor3a, kinnara kI jor3a, kimpuruSa kI jor3a, mahoraga, gaMdharva aura bailoM kI jor3a utkIrNa hai jo sarva ratnamaya hai svaccha hai yAvat abhirUpa pratirUpa hai| For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jIvAjIvAbhigama sUtra .............0000000000000000000000000000000000000000000000.. tIse NaM paumavaraveiyAe tattha tattha dese 2 tahiM tahiM bahave hayapaMtIo taheva jAva pddiruuvaao| evaM hayavIhIo jAva pddiruuvaao| evaM hayamihuNAiM jAva pddiruuvaaiN|| bhAvArtha - usa padmavaravedikA ke alaga alaga sthAnoM para kahIM ghor3oM kI paMktiyAM-eka dizAvartI zreNiyAM yAvat kahIM bailoM kI paMktiyAM Adi utkIrNa haiM jo sarvaratnamaya haiM svaccha haiM yAvat abhirUpa pratirUpa haiN| usa padmavaravedikA ke alaga alaga sthAnoM para kahIM ghor3oM kI vIthiyAM (do zreNI rUpa) yAvat kahIM bailoM kI vIthiyAM utkIrNa haiM jo sarvaratnamaya haiM svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| tIse NaM paumavaraveiyAe tattha tattha dese 2 tahiM tarhi. bahave paumalayAo NAgalayAo, evaM asoga0 caMpaga0 cUyavaNa0 vAsaMti0 aimuttaga0 kuMda0 sAmalayAo NiccaM kusumiyAo jAva suvihattapiMDamaMjarivaDiMsagadharIo savvarayaNAmaIo acchAo saNhAo laNhAo ghaTThAo maTThAo NIrayAo NimmalAo NippaMkAo NikkaMkaDacchAyAo sappabhAo samarIyAo saujjoyAo pAsAIyAo darisaNijjAo abhirUvAo pddiruuvaao| bhAvArtha - usa padmavaravedikA meM sthAna-sthAna para bahuta sI padmalatA, nAgalatA, azokalatA, campakalatA, cUtavanalatA (Amravana latA), vAsaMtIlatA, atimuktakalatA, kuMdalatA, zyAlatA nitya kusumita rahatI hai yAvat suvibhakta evaM viziSTa maMjarI rUpa mukuTa ko dhAraNa karane vAlI haiN| ye latAeM sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM, mRdu haiM, cikanI haiM, ghisI huI haiM, maMjI huI haiM, raja rahita hai, nirmala hai, paMka rahita hai niSkalaMka chavi vAlI hai, prabhAmaya hai, kiraNamaya hai, udyotamaya hai| prasannatA paidA karane vAlI, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| . (tIse NaM paumavaraveiyAe tattha tattha dese 2 tahiM tahiM bahave akkhayasotthiyA paNNattA savvarayaNAmayA acchaa)|| bhAvArtha - usa padmavaravedikA meM sthAna sthAna para bahuta se akSaya svastika kahe gaye haiM jo sarvaratnamaya aura svaccha haiN| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-paumavaraveiyA paumavaraveiyA? goyamA! paumavaraveiyAe tattha tattha dese 2 tahiM tahiM veiyAsu veiyAbAhAsu veiyAsIsaphalaesu veDyApuDaMtaresu khaMbhesu khaMbhabAhAsu khaMbhasIsesu khaMbhapuDaMtaresu sUIsu sUImuhesu sUIphalaesu sUIpuDaMtaresu pakkhesu pakkhabAhAsu pakkhaperaMtesu bahUiM uppalAiM paumAiM jAva sayasahassapattAiM savvarayaNAmayAiM acchAI saNhAiM laNhAiM ghaTThAI maTThAiM For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - padmavaravedikA kA varNana NIyAiM NimmalAI NippaMkAI NikkaMkaDacchAyAI sappabhAI samarIyAiM saujjoyAiM pAsAiyAiM darisaNijjAiM abhirUvAiM par3irUvAiM mahayA mahayA vAsikkacchattasamayAI paNNattAiM samaNAuso ! se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai-paumavaraveiyA paumavaraveiyA // bhAvArtha - he bhagavan ! padmavaravedikA ko padmavaravedikA kyoM kahA jAtA hai ? he gautama! padmavaravedikA meM sthAna sthAna para vedikAoM meM, vedikAoM ke AsapAsa meM, vedikAoM zIrSa bhAga meM, do vedikAoM ke bIca ke sthAnoM meM, staMbhoM meM, staMbhoM ke AsapAsa, staMbhoM ke UparI bhAga para, do staMbhoM ke bIca ke antaroM meM, sUciyoM meM, sUciyoM ke mukhoM meM, sUciyoM ke phalakoM meM, do sUciyoM ke aMtaroM meM, pakSoM meM, pakSa eka deza meM, do pakSoM ke aMtarAla meM bahuta se utpala, padma, kumuda, nalina, subhaga, saugaMdhika, puNDarIka, mahApuNDarIka, zatapatra, sahasrapatra Adi vividhakamala haiN| ve kamala sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat abhirUpa haiM pratirUpa haiM / ye saba kamala varSAkAla ke samaya lagAye gaye chatroM ke AkAra ke haiN| (jaise khAlI kAgaja para hAthI Adi ke cinha hote haiN| vaise Aye hue bar3e bar3e AkAra ke varSA Rtu ke samaya ke chAte ke samAna citra / choTe sthAnoM meM choTe chAte hote hue bhI bar3e jaise dikhate haiN| jaise citra meM bar3e vyakti kA phoTU choTe AkAra meM hote hue bhI bar3A jaisA tathA choTe bacce kA bar3A citra bhI choTe jaisA pratIta hotA hai / ) he AyuSman zramaNa ! isa kAraNa se padmavaravedikA ko padmavaravedikA kahA jAtA hai / paumavaraveiyA NaM bhaMte! kiM sAsayA asAsayA ? goyamA ! siya sAsayA siya asAsayA // sekeNadveNaM bhaMte! evaM vuccai - siya sAsayA siya asAsayA ? goyamA! davvaTTayAe sAsayA vaNNapajjavehiM gaMdhapajjavehiM rasapajjavehiM phAsapajjavehiM asAsayA, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai - siya sAsayA siya asAsayA // bhAvArtha - he bhagavan ! padmavaravedikA zAzvata hai yA azAzvata ? he gautama! padmavaravedikA kathaMcit zAzvata hai aura kathaMcit azAzvata hai| he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki padmavaravedikA kathaMcit zAzvata hai aura kathaMcit azAzvata hai ? 25 he gautama! padmavaravedikA dravya kI apekSA zAzvata hai aura varNa, gaMdha, rasa aura sparza paryAyoM se azAzvata hai isaliye he gautama! aisA kahA jAtA hai ki padmavaravedikA kathaMcit zAzvata hai aura kathaMcit azAzvata hai| For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jIvAjIvAbhigama sUtra paumavaraveDayA NaM bhaMte! kAlao kevacciraM hoDa? goyamA! Na kayAvi NAsi Na kayAvi Natthi Na kayAvi Na bhavissai bhuviM ca bhavai ya bhavissai ya dhuvA NiyayA sAsayA akkhayA avvayA avaTThiyA NiccA pumvrveiyaa||125|| bhAvArtha - he bhagavan ! padmavaravedikA kAla kI apekSA kaba taka rahane vAlI hai? he gautama! padmavaravedikA kabhI nahIM thI' aisA nahIM hai 'kabhI nahIM hai' aisA nahIM hai, 'kabhI nahIM rahegI' aisA bhI nahIM hai| vaha thI, hai aura rhegii| vaha dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai, akSaya hai, avyaya hai, . avasthita hai aura nitya hai| yaha padmavaravedikA kA varNana huaa| vivecana - prastuta sUtra meM jaMbUdvIpa kI jagatI para sthita padmavaravedikA kA vistRta varNana kiyA gayA hai| jIvAbhigama TIkA ke varNana se to padmavaravedikA Thosa jaisI lagatI hai| kintu prAcIna paramparA se ise andara se polAra jaisI samajhI gaI hai| kahIM kahIM para TIkA meM vedikA kA 'pAlI' (tAlAba kI pAla) jaisA artha bhI kiyA gayA hai| vAstavikatA to jJAnIgamya hai| vanakhaNDa kA varNana tIse NaM jagaIe uppiM bAhiM paumavaraveiyAe ettha NaM ege mahaM vaNasaMDe paNNatte desUNAiMdo jAyaNAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM jagaIsamae parikkheveNaM, kiNhe kiNhobhAse jAva aNegasagaDarahajANajuggaparimoyaNe suramme pAsAIe saNhe laNhe ghaTe maTe NIrae NippaMke Nimmale NikkaMkaDacchAe sappabhe samirIe saujjoe pAsAIe darisaNijje abhirUve pddiruuve|| kaThina zabdArtha - vaNasaMDe - vanakhaNDa, aNegasagaDarahajANajuggaparimoyaNe - aneka gADiyAM, ratha, yAna, yugya unake nIce chor3I jAtI hai bhAvArtha- usa jagatI ke Upara aura padmavaravedikA ke bAhara eka baDA vizAla vanakhaNDa kahA gayA hai| vaha vanakhaNDa kucha kama do yojana gola vistAra vAlA hai aura usakI paridhi jagatI kI paridhi ke samAna hai| vaha vanakhaNDa atyaMta harAbharA hone se tathA chAyA pradhAna hone se kAlA hai aura kAlA dikhAI detA hai yAvat aneka gAr3iyAM, ratha, yAna, yugya chAyA adhika hone se usake nIce chor3I jAtI haiN| vaha vanakhaNDa suramya hai, prasannatA utpanna karane vAlA hai, svaccha hai, mRdu hai, cikanA hai, ghisA huA hai, maMjA huA hai, nIraja hai, niSpaMka hai, nirmala hai, nirupahata kAMti vAlA hai, prabhAvAlA hai, kiraNoM vAlA hai aura udyota karane vAlA hai, vaha prasannatA paidA karane vAlA, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hai| For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vanakhaNDa kA varNana 27 vivecana - prastuta sUtra meM vanakhaNDa kA varNana kiyA gayA hai| jahAM aneka jAti ke uttama vRkSa hote haiM, vaha vanakhaNDa kahalAtA hai| kahA bhI hai - "ega jAiehiM rukkhehiM vaNaM aNegajAiehiM uttamehiM rukkhehiM vnnsNdde"| arthAt jahAM eka sarIkhe vRkSa hoM vaha vana aura aneka jAti ke uttama vRkSa jahAM ho vaha vanakhaNDa kahalAtA hai| jaMbUdvIpa kI jagatI ke Upara padmavaravedikA hai aura usake bAhara kucha kama do yojana kA jagatI ke cakravAla viSkaMbha ke samAna eka vizAla vanakhaNDa hai jahAM aneka prakAra ke uttamottama vRkSoM kA samudAya hai| vaha vanakhaNDa atyaMta harAbharA tathA chAyA pradhAna hone se kAlA hai aura kAlA dikhAI detA hai| isake Age 'jAva' (yAvat) zabda diyA hai jisase nimna pATha kA grahaNa samajhanA cAhiye - "te NaM pAyavA mUlavaMtA kaMdavaMtA khaMdhavaMtA tayAvaMtA sAlavaMtA pavAlavaMtA pattapupphaphala bIyavaMtA aNupuvvasujAya ruilavaTTabhAvapariNayA egakhaMdhI aNegasAhappasAhaviDimA, aNegaNaravvAmasupasAriya-gejjha-ghaNaviulavaTTakhaMdhA acchiddapattA aviralapattA avAINapattA aNaIipattA NibhUyajaraDhapaMDurapattA NavahariyabhisaMtapattaMdhayAra gaMbhIradarisaNijjA uvaviNiggayaNavataruNapattapallavakomalujjala calaMtakisalayasukumAla sohiyavaraMkuraggasiharA, NiccaM kusumiyA NiccaM mauliyA NiccaM lavaiyA NiccaM thavaiyA NiccaM gocchiyA NiccaM jamaliyA NiccaM juyaliyA NiccaM viNamiyA NiccaM paNamiyA NiccaM kusumiya-mauliya-lavaiya-thavaiya-gulaiya-gocchiya-jamaliyajugaliya viNamiya paNamiya suvibhatta paDimaMjarivaDaMsagadharA suyabarahiNa-mayaNasalAgA-koilakoraga-bhiMgAraMga-koMDalaga jIvaMjIvaga NaMdimuha-kavila-piMgalakkha-kAraMDava-cakkavAga-kalahaMsasArasANega sauNagaNamihuNa vicAriya saDhuNNaiya mahurasaNAiyasurammA saMpiMDiyadappiya-bhamaramahuyarIpahakarA parilIyamANamattachappaya kusumAsavalola mahuragumagumAyaMta-guMjaMtadesabhAgA abhiMtarapupphaphalA bAhirapattachaNNA NIrogA akaM TagA sAuphalA NiddhaphalA NANAvihagucchagummamaMDavaga sohiyA vicittasuhakeubahulA vAvI-pukkhariNI-dIhiyAsuNivesiya rammajAlagharagA piMDimaM suhasurahimaNoharaM mahayA gaMdhaddhaNiM NiccaM muMcamANA suhaseukeu bahulA......" ___ artha - usa vanakhaNDa ke vRkSoM ke mUla bahuta dUra taka jamIna ke bhItara gahare gaye hue haiM, ve prazasta kaMda vAle, prazasta skaMdha vAle, prazasta chAla vAle, prazasta zAkhA vAle, prazasta kizalaya vAle, prazasta patra vAle aura prazasta phUla, phala aura bIja vAle haiN| ve saba pAdapa samasta dizAoM meM aura vidizAoM meM apanI-apanI zAkhA prazAkhAoM dvArA isa DhaMga se phaile hue haiM ki ve gola-gola pratIta hote haiN| ve mUlAdi krama se suMdara, sujAta aura rucira (suhAvane) pratIta hote haiN| ye vRkSa eka eka skaMdha vAle haiN| inakA gola skaMdha itanA vizAla hai ki aneka puruSa bhI apanI phailAI huI bAhuoM meM use grahaNa nahIM kara skte| ina vRkSoM ke patte chidra rahita haiM, avirala haiM-isa taraha saTe hue haiM ki antarAla meM cheda nahIM For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jIvAjIvAbhigama sUtra .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 dikhAI detA, inake patte vAyu se nIce nahIM girate haiM, inake pattoM meM Iti-roga nahIM hotaa| ina vRkSoM ke jo patte purAne par3a jAte haiM yA sapheda ho jAte haiM ve havA se girA diye jAte haiM aura anyatra DAla diye jAte haiN| naye aura hare dIptimAna pattoM ke jhuramuTa se hone vAle aMdhakAra ke kAraNa inakA madhyabhAga dikhAI na par3ane se ye darzanIya-ramaNIya lagate haiN| inake agrazikhara nirantara nikalane vAle pallavoM aura komala ujjvala tathA kampita kizalayoM se suzobhita haiN| ye vRkSa sadA kusumita rahate haiM, nitya mukulita rahate haiM, nitya pallavita rahate haiM, nitya stabakita rahate haiM, nitya gulmita rahate haiM, nitya gucchita rahate haiM, nitya yamalita rahate haiM, nitya yugalita rahate haiM, nitya vinamita rahate haiM evaM nitya praNamita rahate haiN| isa prakAra nitya kusumita yAvat nitya praNamita bane hue ye vRkSa suvibhakta pratimaMjarI rUpa avataMsaka ko dhAraNa kiye rahate haiN| ina vRkSoM ke Upara zukra ke jor3e, mayUroM ke jor3e, mainA ke jor3e, kokila ke jor3e, cakravAka ke jor3e, kalahaMsa ke jor3e, sArasa ke jor3e ityAdi aneka pakSiyoM ke jor3e baiThe baiThe bahuta dUra taka sune jAne vAle unnata zabdoM ko karate rahate haiM-cahacahAte rahate haiM, isase ina vRkSoM kI suMdaratA meM vizeSatA A jAtI hai| madhu kA saMcaya karane vAle unmatta bhramaroM aura bhamariyoM kA samudAya una para maMDarAtA rahatA hai| anya sthAnoM se A Akara madhupAna se unmatta bhaMvare puSpaparAga ke pAna meM masta bana kara madhura madhura guMjArava se ina vRkSoM ko guMjAte rahate haiN| ina vRkSoM ke puSpa aura phala inhIM ke bhItara chipe rahate haiN| ye vRkSa bAhara se patroM aura puSpoM se AcchAdita rahate haiN| ye vRkSa saba prakAra ke rogoM se rahita haiM, kAMToM se rahita haiN| inake phala svAdiSTa hote haiM aura snigdha sparza vAle hote haiN| ye vRkSa pratyAsanna nAnA prakAra ke gucchoM se, gulmoM se, latA maNDapoM se suzobhita haiN| ina para aneka prakAra kI dhvajAeM phaharAtI rahatI haiN| ina vRkSoM ko sIMcane ke liye caukora bAvar3iyoM meM gola puSkariNiyoM meM lambI dIrghikAoM meM suMdara jAlagRha bane hue haiN| ye vRkSa aisI viziSTa manohara sugaMdha ko chor3ate rahate haiM ki usase tRpti hI nahIM hotii| ina vRkSoM kI kyAriyAM zubha hai aura una para jo dhvajAeM haiM, ve bhI aneka rUpa vAlI haiN| ___tassa NaM vaNasaMDassa aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte se jahANAmaeAliMgapukkharei vA muiMgapukkharei vA saratalei vA karayalei vA AyaMsamaMDalei vA caMdamaMDalei vA sUramaMDalei vA urabbhacammei vA usabhacammei vA varAhacammei vA sIhacammei vA vagghacammei vA vigacammei vA dIviyacammei vA aNegasaMkukIlagasahassaviyae AvaDapaccAvaDaseDhIpaseDhIsotthiya-sovatthiyapUsamANavaddhamANamacchaMDaga-magaraMDagajAramAra-phullAvali-paumapattasAgarataraMga-vAsaMtilaya-paumalayabhatticittehiM sacchAehiM samirIehiM saujjoehiM NANAvihapaMcavaNNehiM taNehi ya maNIhi ya uvasohie taMjahAkiNhehiM jAva sukkillehiN|| For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vanakhaNDa kA varNana 29 bhAvArtha - usa vanakhaNDa ke aMdara atyaMta sama aura ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha bhUmibhAga muruja (vAdya vizeSa) ke maDhe hue camar3e ke samAna samatala hai, mRdaMga ke maDhe hue camar3e ke samAna, pAnI se bhare sarovara ke tala ke samAna, hathelI ke samAna, darpaNa tala ke samAna, candramaMDala ke samAna, sUryamaMDala ke samAna, ghaMTe ke camar3e ke samAna, baila ke camar3e ke samAna, sUara ke camar3e ke samAna, siMha ke camar3e ke samAna, vyAghra carma ke samAna, bheDiye ke carma ke samAna aura cIte ke carma ke samAna samatala hai| ina saba pazuoM kA camar3A jaba zaMku pramANa hajAroM kIloM se khIMcA jAtA hai taha yaha bilkula samatala ho jAtA hai| vaha vanakhaMDa Avarta, pratyAvarta, zreNI, prazreNI, svastika sauvastika, puSyamANava, vardhamAnaka, matsyaMDaka, makaraMDaka, jAramAra lakSaNa vAlI maNiyoM, nAnAvidha paMca varNa vAlI maNiyoM, puSpAvalI, padma patra, sAgarataraMga, vAsaMtIlatA, padmalatA Adi vividha citroM se yukta maNiyoM aura tRNoM se suzobhita hai| ve maNiyAM kAMti vAlI, kiraNoM vAlI, udyota karane vAlI aura kAle yAvat sapheda rUpa pAMca varNoM vAlI hai| isa prakAra pAMca raMga kI maNiyoM aura tRNoM se yaha vanakhaMDa suzobhita hai| - vivecana - usa vanakhaMDa kA bhUmibhAga atyaMta ramaNIya aura samatala hai| usa bhUmibhAga kI samatalatA batAne ke liye sUtrakAra ne prastuta sUtra meM vividha upamAeM dI hai| aba una pAMca varNa vAlI tRNoM aura maNiyoM kI upamAoM kA varNana karate hue sUtrakAra kahate haiM - tattha NaM je te kiNhA taNA ya maNI ya tesi NaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, se jahANAmae-jImUei vA aMjaNei vA khaMjaNei vA kajjalei vA masIi vA guliyAi vA gavalei vA gavalaguliyAi vA bhamarei vA bhamarAvaliyAi vA bhamarapattagayasArei vA jaMbuphalei vA adAriTei vA parapuTThaei vA gaei vA gayakalabhei vA kaNhasappei vA kaNhakesarei vA AgAsathiggalei vA kaNhAsoei vA kiNhakaNavIrei vA kaNhabaMdhujIvaei vA, bhave eyArUve siyA? ___ goyamA! No iNaDhe samaDhe, tesi NaM kaNhANaM taNANaM maNINa ya itto iTThatarAe ceva kaMtatarAe ceva piyatarAe ceva maNuNNatarAe ceva maNAmatarAe ceva vaNNeNaM pnnnntte| bhAvArtha - una tRNoM aura maNiyoM meM jo kAle varNa ke tRNa aura maNiyAM haiM unakA varNana isa prakAra kahA gayA hai - jaise varSAkAla ke prAraMbha meM jala bharA bAdala ho, sauvIra aMjana athavA aMjana ratna ho, khaJjana ho, kAjala ho, kAlI syAhI ho, dhule hue kAjala kI golI ho, bhaiMse kA sIMga ho, bhaiMse ke sIMga se banI golI ho, bhaMvarA ho, bhauroM kI paMkti ho, bhaMvaroM ke paMkhoM ke bIca kA sthAna ho, jambU kA phala ho, gIlA arIThA ho, koyala ho, hAthI ho, hAthI kA baccA ho, kAlA sAMpa ho, kAlA bakula ho, bAdaloM se mukta AkAza khaNDa ho, kAlA azoka, kAlA kanera aura kAlA baMdhujIva vRkSa ho| he For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 jIvAjIvAbhigama sUtra bhagavan ! kyA aisA kAlA raMga una tRNoM aura maNiyoM kA hotA hai ? he gautama! aisA artha samartha nahIM hai| inase adhika iSTa, kAMta, priya, manojJa aura manohara unakA varNa hotA hai| tattha NaM je te NIlagA taNA ya maNI ya tesi NaM imeyArUve vaNNAvAse paNNatte, se jahANAmae-bhiMgei vA bhiMgapattei vA cAsei vA cAsapicchei vA suei vA suyapicchei vA NIlIi vA NIlIbheei vA NIlIguliyAi vA sAmAei vA uccaMtaei vA vaNarAIi vA halaharavasaNei vA moraggIvAi vA pArekyagIvAi vA ayasikusumei vA aMjaNakesigAkusumei vA NIluppalei vA NIlAsoei vA NIlakaNavIrei vA NIlabaMdhujIvaei vA, bhave eyArUve siyA? __No iNaTe samaTe, tesi NaM NIlagANaM taNANaM maNINa ya etto idrutarAe ceva kaMtatarAe ceva jAva vaNNeNaM pnnnntte| bhAvArtha - una tRNoM aura maNiyoM meM jo nIlI maNiyAM aura tRNa haiM unakA varNa isa prakAra kahA gayA hai - jaise nIlA bhaMga-bhiMgoDI-paMkhavAlA choTA jaMtu-nIlA bhaMvarA ho, nIle bhraMga kA paMkha ho, cAsa (pakSI vizeSa) ho, cAsa kA paMkha ho, nIle varNa kA totA ho, tote kA paMkha ho, nIla ho, nIla khaNDa ho, nIla kI guTikA ho, zyAmaka (dhAnya vizeSa) ho, nIlA daMtarAga ho, nIlI vana rAji ho, baladeva kA nIlA vastra ho, mayUra kI grIvA ho, kabUtara kI grIvA ho, alasI kA phUla ho, aMjana kezikA vanaspati kA phUla ho, nIla kamala ho, nIlA azoka ho, nIlA kanera ho, nIlA baMdhu jIvaka ho| he bhagavan! kyA aisA nIlA varNa una tRNa aura maNiyoM kA hotA hai ? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| inase bhI adhika iSTa, kAMta, priya, manojJa aura manohara unakA varNa hotA hai| tattha NaM je te lohiyagA taNA ya maNI ya tesi NaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, se jahANAmae-sasagaruhirei vA urabbharuhirei vA Nararuhirei vA varAharuhirei vA mahisaruhirei vA bAliMdagovaei vA bAladivAgarei vA saMjhabbharAgei vA guMjaddharAei vA jAihiMguluei vA silappavAlei vA pavAlaMkurei vA lohiyakkhamaNIi vA lakkhArasaei vA kimirAgei vA rattakaMbalei vA cINapiTTharAsIi vA jAsumaNakusumei vA kiMsuyakusumei vA pAliyAyakusumei vA rattuppalei vA rattAsogei vA rattakaNavIrei vA rattabaMdhujIvei vA, bhave eyArUve siyA? No iNaTe samaDhe, tesi NaM lohiyagANaM taNANa ya maNINa ya etto idrutarAe ceva jAva vaNNeNaM pnnnntte| For Personal & Private Use Only | Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti - vanakhaNDa kA varNana 31 ___ bhAvArtha - una tRNoM aura maNiyoM meM jo lAla varNa ke tRNa aura maNiyAM haiM unakA varNana isa prakAra kahA gayA hai - jaise kharagoza kA rudhira ho, bheDa kA rudhira ho, manuSya kA rakta ho, sUara kA rakta ho, bhaiMsa kA rakta ho, sadyajAta indragopa (lAla raMga kA kIDA) ho, udIyamAna sUrya ho, saMdhyA rAga ho, guMjA kA ardhabhAga ho, uttama jAti kA hiMgulu ho, zilA pravAla (mUMgA) ho, pravAlAMkura (navIna pravAla.kA kizalaya) ho, lohitAkSa maNi ho, lAkha kA rasa ho, kRmirAga (kiramacI raMga) ho, lAla kaMbala ho, cIna dhAnya kA pIsA huA ATA ho, japA kA phUla ho, kiMzuka kA phUla ho, pArijAta kA phUla ho, lAla kamala ho, lAla azoka ho, lAla kanera ho, lAla baMdhujIvaka ho| he bhagavan! kyA aisA una tRNoM aura maNiyoM kA varNa hai ? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| unakA varNa inase bhI adhika iSTa, kAMta, priya, manojJa aura manohara kahA gayA hai| tattha NaM je te hAlihagA taNA ya maNI ya tesi NaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, se jahANAmae-caMpaei vA caMpagacchallIi vA caMpayabheei vA hAliddAi vA hAliddabheei vA hAliddaguliyAi vA hariyAlei vA hariyAlabheei vA hariyAlaguliyAi vA ciurei vA ciuraMgarAgei vA varakaNaei vA varakaNagaNighasei vA suvaNNasippiei vA varapurisavasaNei vA sallaikusumei vA caMpagakusumei vA kuhuMDiyAkusumei vA (koraMTagadAmei vA) taDauDAkusumei vA ghosADiyAkusumei vA suvaNNajUhiyAkusumei vA suhariNayAkusumei vA (koriMTavaramalladAmei vA) bIyagakusumei vA pIyAsoei vA pIyakaNavIrei vA pIyabaMdhujIei vA, bhave eyArUve siyA? - No iNaDhe samaDhe, te NaM hAliddA taNA ya maNI ya etto iTThatarA ceva jAva vaNNeNaM pnnnnttaa| bhAvArtha - una tRNoM aura-maNiyoM meM jo pIle varNa ke tRNa aura maNiyAM haiM, unakA varNa isa prakAra kahA gayA hai jaise - suvarNa campaka kA vRkSa ho, suvarNa campaka kI chAla ho, suvarNa campaka kA khaNDa ho, haldI ho, haldI kA Tukar3A ho, haldI ke sAra kI guTikA ho, haritAla ho, haritAla kA Tukar3A ho, haritAla kI guTikA ho, cikura (rAga dravya vizeSa) ho, cikura se banA huA vastrAdi para raMga ho, zreSTha svarNa ho; kasauTI para ghise hue svarNa kI rekhA ho, svarNa kI sIpa ho, vAsudeva kA vastra ho, sallakI kA phUla ho, svarNa campaka kA phUla ho, kuSmANDa kA phUla ho, koraMTa puSpa kI mAlA ho, taDavaDA (AvalI) kA phUla ho, ghoMSAtakI kA phUla ho, suvarNa yUthikA kA phUla ho, suharaNyikA kA phUla ho, bIjaka vRkSa kA phUla ho, pIlA azoka ho, pIlA kanera ho, pIlA baMdhujIvaka ho| he bhagavan! kyA una For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jIvAjIvAbhigama sUtra monorroroor.000000000000000000000000000000000000000000 tRNoM aura maNiyoM kA varNa aisA hai ? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| una pIle tRNoM aura maNiyoM kA varNa inase bhI adhika iSTa, kAMta, priya, manojJa aura manohara hai| tattha NaM je te sukkillagA taNA ya maNI ya tesi NaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, se jahANAmae-aMkei vA saMkhei vA caMdei vA kuMdei vA kusume( mue )i vA dayaraei vA (dahighaNei vA khIrei vA khIrapUrei vA) haMsAvalIi vA koMcAvalIi vA hArAvalIi vA balAyAvalIi vA caMdAvalIi vA sAraiyabalAhaei vA dhaMtadhoyaruppapaTTe vA sAlipiTTharAsIi vA kuMdapuppharAsIi vA kumuyarAsIi vA sukkachivADIi vA pehuNamiMjAi vA bisei vA miNAliyAi vA gayadaMtei vA lavaMgadalei vA poMDarIyadalei vA siMduvAramalladAmei vA seyAsoei vA seyakaNavIrei vA seyabaMdhujIei vA, bhave eyArUve siyA? No iNaDhe samaDhe, tesi NaM sukkillANaM taNANaM maNINa ya etto iTTatarAe ceva jAva vaNNeNaM pnnnntte| bhAvArtha - una tRNoM aura maNiyoM meM jo zveta varNa vAle tRNa aura maNiyAM haiM unakA varNa isa prakAra kahA gayA hai| jaise - aMka ratna ho, zaMkha ho, candra ho, kuMda kA phUla ho, kumuda ho, pAnI kA biMdu ho (jamA huA dahI ho, dUdha ho, dUdha kA pravAha ho) haMsoM kI paMkti ho, kroMca pakSiyoM kI paMkti ho, muktAhAroM kI paMkti ho, cAMdI se bane kaMkaNoM kI paMkti ho, sarovara kI taraMgoM meM pratibimbita caMdroM kI paMkti ho, zaradaRtu ke bAdala ho, agni meM tapA kara dhoyA huA cAMdI kA pATa ho, cAvaloM kA pisA huA ATA ho, kuMda ke phUloM kI rAzi (samudAya) ho, kumudoM kI rAzi ho, sUkhI huI sema kI phalI ho, mayUra piccha kI madhyavartI miMjA ho, mRNAla ho, mRNAlikA ho, hAthI kA dAMta ho, lavaMga kA pattA ho, puNDarIka kI paMkhuDiyAM ho, sinduvAra ke phUloM kI mAlA ho, sapheda azoka ho, sapheda kanera ho, sapheda baMdhujIvaka ho| he bhagavan! kyA una zveta tRNoM aura maNiyoM kA varNa aisA hai ? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| una tRNoM aura maNiyoM kA varNa inase bhI iSTa, kAMta, priya, manojJa aura manohara kahA gayA hai| tesi NaM bhaMte! taNANa ya maNINa ya kerisae gaMdhe paNNatte? se jahANAmaekoTapuDANa vA pattapuDANa vA coyapuDANa vA tagarapuDANa vA elApuDANa vA (kirimeripuDANa vA) caMdaNapuDANa vA kuMkumapuDANa vA usIrapuDANa vA caMpagapuDANa vA maruyagapuDANa vA damaNagapuDANa vA jAipuDANa vA jUhiyApuDANa vA malliyapuDANa vA NomAliyapuDANa vA vAsaMtiyapuDANa vA keyaipuDANa vA kappUrapuDANa vA For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. tRtIya pratipatti - vanakhaNDa kA varNana 33 (pADalapuDANa vA) aNuvAyaMsi ubbhijjamANANa vA NibbhijjamANANa vA kuTTijamANANa vA ruvijjamANANa vA ukkirijjamANANa vA vikirijjamANANa vA paribhujjamANANa vA bhaMDAo vA bhaMDaM sAharijjamANANaM orAlA maNuNNA ghANamaNaNivvuikarA savvao samaMtA gaMdhA abhiNissavaMti, bhave eyArUve siyA? No iNaDhe samaDhe, tesi NaM taNANaM maNINa ya etto u iTThatarAe ceva jAva maNAmatarAe ceva gaMdhe pnnnntte| kaThina zabdArtha - koTThapuDANa- koSTa (gaMdha dravya vizeSa) puToM, elApuDANa - ilAicI ke puToM kI, ubbhijjamANANa - ughAr3e jAne para, NibhijjamANANa - bhede jAne para, kuTTigjamANANa - kUTe jAne para, ruvijjamANANa - choTe choTe Tukar3e (khaNDa) kiye jAne para, ukkirijjamANANa - Upara uchAle jAne para, vikirijjamANANa - bikhere jAne para, paribhujjamANANa - upabhoga paribhoga kiye jAne para, sAharijamANANa - DAle jAne para, ghANamaNaNivvuikarA - nAka aura mana ko tRpta karane vAlI, abhiNissavaMti - phaila jAtI hai ____ bhAvArtha - he bhagavan ! una tRNoM aura maNiyoM kI gaMdha kaisI kahI gaI hai ? jisa prakAra koSTapuToM, patrapuToM, coyapuToM, tagarapuToM, ilAyacIpuToM, caMdanapuToM, kuMkumapuToM, uzIra(khasa)puToM, caMpakapuToM, maravApuToM, damanakapuToM, jAti(camelI)puToM, jUhIpuToM, mallikApuToM, navamallikApuToM, vAsaMtIlatApuToM, kevaDApuToM aura kapUra ke puToM ko anukUla vAyu hone para ughAr3e jAne para, bhede jAne para, kUTe jAne para, choTe choTe khaNDa kiye jAne para, Upara uchAle jAne para, bikhere jAne para, upabhoga paribhoga kiye jAne para aura eka bartana se dUsare bartana meM DAle jAne para jaisI vyApaka, manojJa tathA nAka aura mana ko tRpta karane vAlI gaMdha nikala kara cAroM ora phaila jAtI hai| he bhagavan! kyA una tRNoM aura maNiyoM kI gaMdha aisI hai? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| una tRNoM aura maNiyoM kI gaMdha isase bhI iSTatara, kAMtatara, priyatara, manojJatara aura manAmatara kahI gaI hai| tesi NaM bhaMte! taNANa ya maNINa ya kerisae phAse paNNatte? se jahANAmaeAINei.vA rUei vA bUrei vA NavaNIei vA haMsagabbhatUlIi vA sirIsakusumaNicaei vA bAlakumuyapattarAsIi vA, bhave eyArUve siyA? . ___No iNaDhe samaDhe, tesi NaM taNANa ya maNINa ya etto iTTatarAe ceva jAva phAseNaM pnnnntte| bhAvArtha - he bhagavan! una tRNoM aura maNiyoM kA sparza kaisA kahA gayA hai? jisa prakAra For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra AjInaka (mRducarmamayavastra) ruI, bUra vanaspati, makkhana, haMsa garbha tUlikA, zirISa puSpa rAzi aura navajAta kumuda ke patroM kI rAzi kA komala sparza hotA hai, kyA unakA sparza aisA hai ? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| una tRNoM aura maNiyoM kA sparza inase bhI iSTatara, kAMtatara, priyatara, manojJatara aura manAmatara kahA gayA hai| ___ tesi NaM bhaMte! taNANaM puvvAvaradAhiNauttarAgaehiM vAehiM maMdAyaM maMdAyaM eiyANaM veiyANaM kaMpiyANaM khobhiyANaM cAliyANaM phaMdiyANaM ghaTTiyANaM udIriyANaM kerisae sadde paNNatte? se jahANAmae-siviyAe vA saMdamANiyAe vA rahavarassa vA sachattassa sajjhayassa saghaMTayassa satoraNavarassa saNaMdighosassa sakhiMkhiNihemajAlaperaMtaparikhittassa hemavaya( khetta )cittavicittatiNisakaNagaNijjuttadAruyAgassa supiNiddhArayamaMDaladhurAgassa kAlAyasasukayaNemijaMtakammassa AiNNavaraturagasusaMpauttassa kusalaNaracheyasArahisusaMparigahiyassa sarasayabattIsatoraNa( pari )maMDiyassa sakaMkaDavaDiMsagassa sacAvasarapaharaNAvaraNabhariyassa johajuddhasajjassa rAyaMgaNaMsi vA aMteuraMsi vA rammaMsi vA maNikoTTimatalaMsi abhikkhaNaM 2 abhighaTTinjamANassa vA NiyaTTijamANassa vA (parUDhavaraturaMgassa caMDavegAiTThassa) orAlA maNuNNA kaNNamaNaNivvuikarA savvao samaMtA saddA abhiNissavaMti, bhave eyArUve siyA? No iNaDhe samaDhe, se jahANAmae-veyAliyAe vINAe uttaramaMdAmucchiyAe aMke supaiTThiyAe caMdaNasArakoNaparighaTTiyAe kusalaNaraNArisaMpagahiyAe paosapaccUsakAlasamayaMsi maMda maMdaM eiyAe veiyAe khobhiyAe udIriyAe orAlA maNuNNA kaNNamaNaNivvuikarA savvao samaMtA sahA abhiNissavaMti bhave eyArUve siyA? ___No iNaDhe samaDhe, se jahANAmae-kiNNarANa vA kiMpurisANa vA mahoragANa vA gaMdhavvANa vA bhaisAlavaNagayANa vA NaMdaNavaNagayANa vA somaNasavaNagayANa vA paMDagavaNagayANa vA himavaMtamalayamaMdaragiriguhasamaNNAgayANa vA egao sahiyANaM saMmuhAgayANaM samuviTThANaM saMNiviTThANaM pamuiyapakkIliyANaM gIyaraigaMdhavvaharisiyamaNANaM gejjaM pajjaM katthaM geyaM payaviddhaM pAyaviddhaM ukkhittayaM pavattayaM maMdAyaM roiyAvasANaM sattasarasamaNNAgayaM aTTharasasusaMpauttaM chahosavippamukkaM ekArasaguNAlaMkAraM aTThaguNovaveyaM guMjaMtavaMsakuharovagUDhaM rattaM tiTThANakaraNasuddhaM mahuraM samaM sulaliyaM sakuharaguMjaMtavaMsataMtI For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vanakhaNDa kA varNana 35 talatAlalayaggahasusaMpauttaM maNoharaM mauyaribhiyapayasaMcAraM suraI suNaiM varacAruruvaM divvaM NaTuM sajjaM geyaM pagIyANaM, bhave eyArUve siyA? .. haMtA goyamA! evaMbhUe siyaa||126|| kaThina zabdArtha - eiyANaM - kaMpita hone se, veiyANaM - vizeSa kaMpita hone se, kaMpiyANaM - bAra bAra kaMpita hone se, khobhiyANaM - kSobhita hone se, cAliyANaM - calita hone se, phaMdiyANaM - spaMdita hone se, ghaTTiyANaM - saMgharSita hone se, udIriyANaM - prerita kiye jAne se, saMkhiMkhiNihemajAlaperaMtaparikhittassa - choTI choTI ghaMTiyoM (ghughuruoM) se yukta, svarNa kI mAlA samUhoM se saba ora se vyApta, AiNNavaraturagasusaMpauttassa - AkIrNa-guNoM se yukta zreSTha ghor3e, jisameM jute hue hoM, kusalaNaracheyasArahi susaMparigahiyassa - azva saMcAlana rUpa kArya meM kuzala evaM dakSa sArathI se yukta, sakaMkaDavaDiMsagassa - bakatara sahita mukuTa jisakA ho, johajuddhasajjassa - yoddhAoM ke yuddha ke nimitta jo sajAyA gayA ho, abhighaTTijjamANassa - vega se calatA ho, NiyaTTijjamANassa - AtA jAtA ho, veyAliyAe vINAe - vaitAlikA vINA-vitAla meM bajAI jAne vAlI vINA, paosapaccUsakAlasamayaMsi - prAta:kAla aura saMdhyAkAla ke samaya meM, sahiyANaM - eka sthAna para ekatrita, saMmuhAgayANaM - eka dUsare ke sanmukha, pamuiyapakkIliyANaM - pramudita aura krIr3A meM magna, gIyaraigaMdhavvaharisiyamaNANaM - gIta meM jinakI rati ho aura gaMdharva nATya Adi se jinakA mana harSita ho rahA ho, gegjaM - gadya, pajjaM - padya, katthaM - kathya, geyaM - geya, payaviddhaM - padabaddhaekAkSarAdi rUpa, pAyaviddhaM - pAdabaddha-zloka kA cauthA bhAga, ukkhittayaM - utkSipta-prathama AraMbha kiyA huA, pavattayaM - pravartaka, maMdAyaM - maMdAka, roiyAvasANaM - rocitAvasAna-jisa gIta kA aMta rucikara DhaMga se zanaiH zanaiH hotA ho, aTTharasasusaMpauttaM - aSTarasa-saMprayukta-ATha rasoM se yukta, chaddosavippamukkaMSaDdoSa-vipramukta-chaha doSoM se rahita, ekArasaguNAlaMkAraM - ekAdazaguNAlaMkAra-gyAraha guNoM se yukta, avaguNovaveyaM - aSTaguNopeta-ATha guNoM vAlA, guMjaMtavaMsakuharovagUDhaM - jo bAMsurI meM tIna surIlI AvAja se gAyA gayA ho, rattaM - rAga se anurakta, tiTThANakaraNasuddhaM - tristhAnakaraNazuddha-jo ura, kaMTha aura sira ina tIna sthAnoM se zuddha ho, sakuharaguMjaMtavaMsataMtItalatAlalayaggahasusaMpauttaM - bAMsurI, vINA, tAla, laya ke svara se mela khAtA huA, gAyA jAne vAlA geya, maNoharaM - mana ko harane vAlA, maThayaribhiyapayasaMcAra - mRduribhitapadasaMcAra-mRdu svara se yukta, taMtrI (vINA) Adi se grahaNa kiye gaye svara se yukta pada saMcAra vAlA, suraI - zrotAoM ko AnaMda dene vAlA, suNaI - aMgoM ke suMdara hAvabhAva se yukta, varacAruruvaM - viziSTa suMdara rUpa vaalaa| bhAvArtha - he bhagavan ! una tRNoM aura maNiyoM ke pUrva-pazcima-dakSiNa-uttara dizA se Ane vAlI For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra vAyu dvArA maMda-maMda kampita hone se, vizeSa rUpa se kampita hone se, bAra-bAra kaMpita hone se, kSobhita hone se, calita hone se, spaMdita hone se, saMgharSita hone se tathA prerita kiye jAne para kaisA zabda hotA hai ? 36 jaise zivikA ( pAlakhI vizeSa), syaMdamAnikA ( bar3I pAlakhI) aura saMgrAma ratha jo chatra sahita hai, dhvajA sahita hai, donoM tarapha laTakate hue bar3e bar3e ghaMToM se yukta hai, zreSTha toraNa se yukta haiM, naMdi ghoSa se yukta hai, choTI-choTI ghaMTiyoM-ghuMghuruoM se yukta svarNa kI mAlA samUhoM se jo saba ora se vyApta hai, jo himavAn parvata ke citra vicitra manohara citroM se yukta, tiniza kI lakar3I (yaha 'hamavaMta parvata kI sabase UMcI jAti kI va atyanta kaThora lakar3I hotI hai| ratha meM to lakar3I kA hI prayoga hotA hai jaise cakravartI kA asi ratna lohe kA hotA hai sone kA nahIM / kintu vaha mUlya meM hIroM se bhI jyAdA kImatI ho jAtA hai| isI prakAra lohe meM kaThoratA hotI hai sone meM nahIM) se banA huA, sone se khacita- maDhA huA hai, jisake Are bahuta hI acchI taraha lage hue hoM, jisakI dhurA majabUta ho, jisake pahiyoM para loha kI paTTI caDhAI gaI ho, AkIrNa-guNoM se yukta zreSTha ghor3e jisameM jute hue hoM, jo kuzala evaM dakSa sArathI se yukta ho, pratyeka meM sau-sau bANa vAle battIsa tUNIra jisameM cAroM ora lage hue hoM, kavaca jisakA mukuTa ho, dhanuSa sahita bANa aura bhAle Adi vividha zastroM tathA unake AvaraNoM se jo paripUrNa ho tathA jo yoddhAoM ke yuddha nimitta se sajAyA gayA ho, aisA saMgrAma ratha jaba rAjAMgaNa meM yA anta: pura meM yA maNiyoM se jar3e hue bhUmitala meM bAra bAra vega pUrvaka calatA ho, AtA jAtA ho taba jo udAra, manojJa tathA kAna evaM mana ko tRpta karane vAle cautaraphA zabda nikalate haiM, kyA una tRNoM aura maNiyoM kA aisA zabda hotA hai ? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| he bhagavan ! jaise tAla ke abhAva meM bhI bajAyI jAne vAlI vaitAlikA maMgalapAThikA vINA jaba gAMdhAra svara ke aMtargata uttarAmaMdA nAmaka mUrchanA se yukta hotI hai, bajAne vAle vyakti kI goda meM bhalI bhAMti vidhipUrvaka rakhI huI hotI hai, candana ke sAra se nirmita koNa (vAdana daNDa) se gharSita kI jAtI hai, bajAne meM kuzala naranArI dvArA grahaNa kI gaI ho aisI vINA ko prAtaH kAla aura saMdhyAkAla ke samaya maMda-maMda aura vizeSa rUpa se kampita karane para, bajAne para kSobhita, calita, spaMdita, gharSita aura prerita kiye jAne para jaisA udAra manojJa kAna aura mana ko tRpti karane vAlA zabda cautaraphA nikalatA hai, kyA una tRNoM aura maNiyoM kA aisA zabda hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| he bhagavan! jaise kiMnara, kiMpuruSa, mahoraga aura gaMdharva jo bhadrazAla vana, nandana vana, somanasa vana aura paMDaka vana meM sthita hoM, jo himavAna parvata, malaya parvata yA meru parvata kI guphA meM baiThe hoM, eka sthAna para ekatrita hue hoM, eka dUsare ke sanmukha baiThe hoM, paraspara ragar3a se rahita sukhapUrvaka AsIna hoM, For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vanakhaNDa kA varNana 37 samasthAna para sthita hoM, jo pramudita aura krIr3A meM magna hoM, gIta meM jinakI rati ho aura gaMdharva nATya Adi karane se jinakA mana harSita ho rahA ho, una gaMdharvAdi ke gadya, padya, kathya, padabaddha, pAdabaddha, utkSipta-prathama AraMbha kiyA huA, pravartaka-prathama AraMbha se Upara AkSepa pUrvaka hone vAlA, maMdAka (madhya bhAga meM maMda maMda rUpa se svarita) ina ATha prakAra ke geya ko, ruci kara aMta vAle geya ko, sAta svaroM se yukta geya ko, ATha rasoM se yukta geya ko, chaha doSoM se rahita, gyAraha alaMkAroM se yukta, ATha guNoM se yukta bAMsurI kI surIlI AvAja se gAye gaye geya ko, rAga se anurakta, ura-kaMTha-zira aise tristhAna zuddha geya ko, madhura, sama, sulalita, eka tarapha bAMsurI aura dUsarI tarapha vINA bajAne para donoM meM mela ke sAtha gAyA gayA geya, tAla saMprayukta, layasaMprayukta, grahasaMprayukta-bAMsurI taMtrI Adi ke pUrva gahIta svara ke ke anasAra gAyA jAne vAlA manohara mada aura ribhita-taMtrI Adi ke svara se mela khAte hae pada saMcAra vAle, zrotAoM ko AnaMda dene vAle, aMgoM ke suMdara jhukAva vAle, zreSTha suMdara aise divya gItoM ke gAne vAle una kinnara Adi ke mukha se jo zabda nikalate haiM, kyA vaise una tRNoM aura maNiyoM ke zabda hote haiM? hA~, gautama! una tRNoM aura maNiyoM ke kampana se hone vAlA zabda isa prakAra kA hotA hai| vivecana - prastuta sUtra meM vanakhaNDa ke bhUmibhAga meM jo tRNa aura maNiyA~ haiM una kA svara kaisA hotA hai isake liye sUtrakAra ne tIna upamAoM kA ullekha kiyA hai| prastuta sUtra meM geya ATha prakAra kA kahA hai, vaha isa prakAra hai - 1. gadya - jo svara saMcAra se gAyA jAtA hai| 2. padya - jo chanda Adi rUpa ho| 3. kathya - kathAtmaka giit| 4. padabaddha - jo ekAkSara Adi rUpa ho| 5. pAda baddha - zloka kA caturtha bhAga rUpa ho| 6. utkSipta - jo pahale AraMbha kiyA huA ho| 7. pravartaka - prathama AraMbha se Upara AkSepapUrvaka hone vaalaa| - 8. maMdAka - madhya bhAga meM sakala mUrcchanAdi guNopeta tathA maMda maMda svara se saMcarita ho| geya sAta svaroM, ATha rasoM aura chaha doSoM se rahita tathA ATha guNoM se yukta honA caahiye| unameM sAta svara ye haiM - SaDja, RSabha, gaMdhAra, madhyama, paMcama, dhaivata aura naissaad| ye sAta svara puruSa ke yA strI ke nAbhi deza se nikalate haiN| zrRMgAra Adi ATha rasa hote haiN| chaha doSa isa prakAra haiM - bhIta, druta, uppiccha (AkulatA yukta), uttAla, kAkasvara aura anunAsa-nAka se gAnA, ye geya ke chaha doSa haiN| geya ke ATha guNa isa prakAra haiM - 1. pUrNa - jo svara kalAoM se paripUrNa ho 2. rakta - rAga se anurakta For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra hokara jo gAyA jAya 3. alaMkRta - paraspara vizeSa rUpa se jo gAyA jAya 4. vyakta - jisameM akSara aura svara spaSTa rUpa se gAye jAyaM 5. avidhuSTa - jo visvara aura Akroza yukta na ho 6. madhura jo madhura svara se gAyA jAya 7. sama jo tAla, vaMza, svara Adi se mela khAtA huA gAyA jAya 8. sulalita - jo zreSTha gholanA prakAra se zrotrendriya ko sukhada lage isa prakAra gAyA jaay| ye geya ke ATha guNa haiM / - tassa NaM vaNasaMDassa tattha 2 dese 2 tahiM 2 bahave khuDDA khuDDiyAo vAvIo pukkhariNIo guMjAliyAo dIhiyAo sarAo sarapaMtiyAo sarasarapaMtIo bilapaMtIo acchAo saNhAo rayayAmayakUlAo vairAmayapAsANAo tavaNijjamayatalAo veruliyamaNiphAliyapaDalapaccoyaDAo samatIrAo NavaNIyatalAo suvaNNasubbha( jjha )rayayamaNivAluyAo suhoyArAsuuttArAo NANAmaNititthasubaMddhAo cAu(cau )kkoNAo samatIrAo ANupuvvasujAyavappagaMbhIrasIyalajalAo saMchaNNapattabhisamuNAlAo bahuuppalakumuyaNaliNasubhagasogaMdhiyapoMDarIyasayapattasahassapattaphullakesarovaiyAo chappayaparibhujjamANakamalAo acchavimalasalilapuNNAo parihatthabhamaMtamacchakacchabhaaNegasauNamihuNaparicariyAo patteyaM patte paumavaraveiyAparikkhittAo patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittAo appegaiyAo AsavodAo appegaiyAo vAruNodAo appegaiyAo khIrodAo appegaiyAo ghaodAo appegaiyAo ( ikkhu ) khododAo ( amayarasasamarasodAo) appegaiyAo pagaIe udaga (amaya) raseNaM paNNattAo pAsAIyAo 4, tAsi NaM khuDDiyANaM vAvINaM jAva bilapaMtiyANaM tattha 2 dese 2 tahiM 2 jAva bahave tisovANapaDirUvagA paNNattA / 38 kaThina zabdArtha - sarasarapaMtIo sarasarapaMktiyAM - jina tAlAboM meM kueM kA pAnI nAliyoM dvArA lAyA jAtA hai, rayayAmayakulAo - cAMdI ke bane hue kinAre, vairAmayapAsANAo - vajramaya pASANa, suvaNNasujjharayayamaNivAluyAo svarNa aura zuddha cAMdI (rajata vizeSa ) kI reta, suhoyArAsuuttArAosukhapUrvaka praveza aura niSkramaNa yogya, ANupuvvasujAyavappagaMbhIrasIyajalAo - jinakA jalasthAna kramazaH gaharA aura jinakA jala agAdha aura zItala hai, saMchaNNapattabhisamuNAlAo - DhaMke hue padminI ke patra, kaMda aura padmanAla, parihatthabhamaMtamacchakacchabha aNegasauNamihuNaparicariyAo - bahuta sAre matsya aura kacchapa tathA pakSiyoM ke jor3e idhara udhara ghUmate rahate haiM, AsavodAo Asava jaise svAda vAlA pAnI, vAruNodAo - vAruNasamudra jaisA jala, khIrodAo - dUdha ke svAda vAlA jala, udagaraseNaM - udaka rasa jaisA / - For Personal & Private Use Only - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vanakhaNDa kA varNana 39 bhAvArtha - usa vanakhaNDa ke madhya usa usa bhAga meM usa usa sthAna para bahuta sI choTI choTI caukonI bAvaDiyAM haiM, gola gola athavA kamala vAlI puSkariNiyAM haiM, jagaha jagaha naharoM vAlI dIrghikAeM haiM, TeDhImeDhI guMjAlikAeM haiM, jagaha jagaha sarovara hai, sarovaroM kI paMktiyAM hai, aneka sarasara paMktiyAM haiM, bahuta se kuoM kI paMktiyAM haiN| ve svaccha aura mRdupudgaloM se banI huI haiN| inake tIra sama aura cAMdI ke bane haiM, kinAre para lage pASANa vajramaya haiM, talabhAga tapanIya-svarNa kA banA huA hai| inake taTavartI ati unnata pradeza vaiDUryamaNi evaM sphaTika ke bane haiN| makkhana ke samAna sukomala inake tala haiN| svarNa aura zuddha cAMdI (rajata vizeSa) kI reta (bAlu) hai| ye saba jalAzaya sukhapUrvaka praveza aura niSkramaNa ke yogya hai| inake ghATa nAnAprakAra kI maNiyoM se majabUta bane hue haiN| kueM aura bAvar3iyAM caukona hai| inake jalasthAna kramaza: nIce nIce gahare haiM unakA jala agAdha aura zItala hai| inameM jala se DhaMke hue padminI ke patra, kaMda aura padmanAla haiN| unameM bahuta se utpala, kumuda, nalina, subhaga, saugaMdhika, puNDarIka, zatapatra, sahasrapatra khile rahate haiM, parAga se saMpanna haiN| jinakA bhaMvare rasapAna karate rahate haiN| ye saba jalAzaya svaccha aura nirmala jala se paripUrNa haiM jinameM bahuta se maccha (matsya), kacchapa aura pakSiyoM ke jor3e idhara udhara ghUmate rahate haiN| pratyeka jalAzaya vanakhaNDa se cAroM ora se ghirA huA hai aura pratyeka jalAzaya padmavaravedikA se yukta hai| ina jalAzayoM meM se kitaneka kA pAnI Asava jaise svAda vAlA, kitaneka kA vAruNa samudra ke jala jaisA, kinhIM kA jala dUdha jaisA, kinhIM kA ghI jaisA, kinhIM ikSurasa jaisA, kinhIM ke jala kA svAda amRtarasa jaisA aura kinhIM kA jala svabhAva se hI udaka rasa jaisA hai| ye saba jalAzaya prasannatA paidA karane vAle, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| una choTI bAvar3iyoM yAvat kUpoM meM usa usa bhAga usa usa sthAna meM bahuta se viziSTa trisopAna kahe gaye haiN| . tesi NaM tisovANapaDirUvagANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taMjahA - vairAmayA NemA riTThAmayA paiTThANA veruliyAmayA khaMbhA suvaNNaruppAmayA phalagA vairAmayA saMdhI lohiyakkhamaIo sUIo NANAmaNimayA avalaMbaNA avalaMbaNabAhAo pAsAiyAo 4 / tesi NaM tisovANapaDirUvagANaM purao patteyaM 2 toraNA p0|| ____kaThina zabdArtha - lohiyakkhamaIo - lohitAkSa ratnoM kI, avalaMbaNA - avalaMbana-utarane caDhane ke liye AjU bAjU meM lage hue daNDa samAna AdhAra, avalaMbaNabAhAo - avalambana bAhA-jinake sahAre avalambana rahatA hai| bhAvArtha - una viziSTa trisopAnoM kA varNana isa prakAra hai - vajramaya usakI nIMva hai, riSTa ratnoM ke usake pAye (pratiSThAna) haiM, vaiDUryaratna ke staMbha haiM, sone aura cAMdI ke paTiye (phalaka) haiM, vajramaya unakI saMdhiyAM haiM, lohitAkSa ratnoM kI sUiyAM (kIleM) haiM, nAnA maNiyoM ke avalambana haiM aura nAnA maNiyoM kI banI haI avalambana bAhA haiN| una viziSTa sopAnoM ke Age pratyeka ke toraNa kahe gaye haiN| kA idha For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jIvAjIvAbhigama sUtra te NaM toraNA NANAmaNimayakhaMbhesu uvaNiviTThasaNNiviTThA vivihamuttarovaciyA vivihatArArUvovaciyA IhAmiyausabhaturagaNaramagaravihagavAlagakiNNararurusarabhacamarakuMjaravaNalayapaumalayabhatticittA khaMbhuggayavairaveiyAparigayAbhirAmA vijjAharajamalajuyalajaMtajuttAviva accisahassamAlaNIyA rUvagasahassakaliyA bhisamANAM bhibbhisamANA cakkhulloyaNalesA suhaphAsA sassirIyarUvA pAsAIyA 4 / / bhAvArtha - ve toraNa nAnA prakAra kI maNiyoM ke bane hue haiM, nAnA maNiyoM ke bane hue staMbhoM para sthApita haiM, nizcala rUpa se rakhe hue haiM, aneka prakAra kI racanAoM se yukta motI unake bIca meM lage hue haiN| ve toraNa vividha tArAoM se suzobhita haiN| una toraNoM meM IhAmRga (mRga vizeSa), baila, ghor3A, manuSya, magara, pakSI, vyAla, kinnara, mRga, sarabha, hAthI, vanalatA aura padmalatA ke citra bane hue haiN| ina toraNoM ke staMbhoM para vajramayI vedikAeM hone se ve bahuta hI suMdara lagate haiN| samazreNI vidyAdharoM ke yugaloM kI viziSTa zakti ke prabhAva se ye toraNa hajAroM kiraNoM se prabhAsita ho rahe haiM, hajAroM rUpakoM se yukta haiM, dIpyamAna haiM, vizeSa dIpyamAna haiM, dekhane vAloM ke netra una toraNoM para Tika jAte haiN| unakA sparza bahuta hI zubha tathA unakA rUpa bahuta hI zobhAyukta lagatA hai| ve toraNa prasannatA utpanna karane vAle, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| tesi NaM toraNANaM uppiM bahave aTThamaMgalagA paNNattA, taM0-sotthiyasirivacchaNaMdiyAvattavaddhamANabhadAsaNakalasamacchadappaNA savvarayaNAmayA acchA saNhA jAva pddiruuvaa| tesi NaM toraNANaM uppiM bahave kiNhacAmarajjhayA NIlacAmarajjhayA lohiyacAmarajjhayA hAliddacAmarajjhayA sukkillacAmarajjhayA acchA saNhA ruppapaTThA vairadaMDA jalayAmalagaMdhiyA surUvA pAsAIyA 4 / tesi NaM toraNANaM uppiM bahave chattAichattA paDAgAipaDAgA ghaMTAjuyalA cAmarajuyalA uppalahatthagA jAva sayasahassavattahatthagA savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa| kaThina zabdArtha - kiNhacAmarajhayA - kAle varNa vAle cAmaroM se yukta dhvajAeM, uppalahatthagA - utpala hastaka-kamaloM ke smuuh| bhAvArtha - una toraNoM ke Upara bahuta se ATha ATha maMgala kahe gaye haiM - 1. svastika 2. zrIvatsa 3. naMdikAvarta 4. varddhamAna 5. bhadrAsana 6. kalaza 7. matsya aura 8. drpnn| ye ATha maMgala sarvaratnamaya, sUkSma pudgaloM ke bane hue prAsAdika yAvat pratirUpa haiN| una toraNoM ke UrdhvabhAga meM anekoM kRSNa varNa vAle cAmaroM se yukta dhvajAeM haiM, nIle varNa vAle For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vanakhaNDa kA varNana 41 . .. cAmaroM se yukta dhvajAeM haiM, lAla varNa vAle cAmaroM se yukta dhvajAeM haiM, pIle varNa ke cAmaroM se yukta dhvajAeM haiM aura zveta varNa vAle cAmaroM se yukta dhvajAeM haiN| ye dhvajAeM svaccha haiM, mRdu haiN| ina dhvajAoM ke Upara kA paTTa cAMdI kA hai, daNDa vajraratna ke haiM, gaMdha kamala ke samAna hai, ye suramya suMdara prAsAdika, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| ina toraNoM ke Upara chatrAtichatra-eka ke Upara dUsarA, dUsare ke Upara tIsarA chatra-isa taraha aneka chatra haiM, eka ke Upara eka, isa taraha aneka patAkAeM haiN| ina toraNoM para aneka ghaMTAyugala haiM, cAmara yugala haiM aura aneka utpalahastaka yAvat zatapatra-sahasrapatra hastaka-kamaloM ke samUha haiN| ye sarva ratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| . ___tAsi NaM khuDDiyANaM vAvINaM jAva bilapaMtiyANaM tattha tattha dese 2 tahiM tahiM bahave uppAyapavvayA NiyaipavvayA jagaipavvayA dArupavvayagA dagamaMDavagA dagamaMcagA dagamAlagA dagapAsAyagA UsaDA khullA khaDahaDagA aMdolagA pakkhaMdolagA savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa| tesu NaM uppAyapavvaesu jAva pakkhaMdolaesu bahave haMsAsaNAI koMcAsaNAiM garulAsaNAI uNNayAsaNAiM paNayAsaNAI dIhAsaNAI bhaddAsaNAI pakkhAsaNAI magarAsaNAiM usabhAsaNAiM sIhAsaNAI paumAsaNAI disAsovatthiyAsaNAI savvarayaNAmayAiM acchAI saNhAI laNhAiM ghaTThAI maTThAI NIrayAI NimmalAI NippaMkAI NikkaMkaDacchAyAiM sappabhAI samirIyAI saujjoyAI pAsAiyAI darisaNijjAI abhirUvAiM pddiruuvaaiN|| . kaThina zabdArtha - uppAyapavvayA - utpAta parvata-jahAM deva deviyAM krIr3A nimita uttaravaikriya zarIra kI racanA karate haiM, NiyaipavyayA - niyati parvata-jo vANavyaMtara devadeviyoM ke niyata rUpa se bhogane meM Ate haiM, dagamaMDavagA - sphaTika ke maMDapa, UsaDA - UMce, khullA - choTe, AMdolagA - AMdolaka (jhUle), pakkhaMdolagA - pakSiyoM ke jhUle, haMsAsaNAI - jisa Asana ke nIce bhAga meM haMsa kA citra ho| . bhAvArtha - una choTI bAvar3iyoM yAvat kUpa paMktiyoM meM una una sthAnoM meM una una bhAgoM meM bahuta se utpAta parvata haiM, niyati parvata haiM, jagatI parvata haiM, dAru parvata haiM, sphaTika ke maNDapa haiM, sphaTika ratna ke maMca haiM, sphaTika ke mAle haiM, mahala haiM jo koI to UMce haiM, koI choTe haiM kaI choTe kiMtu laMbe haiM vahAM bahuta se AMdolaka (jhUle) haiM, pakSiyoM ke AMdolaka haiN| ye sarva ratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| . una utpAta parvatoM meM yAvat pakSiyoM ke jhUloM meM bahuta se haMsAsana, kroMcAsana, garuDAsana, unnatAsana, praNatAsana, dIrghAsana, bhadrAsana, pathyAsana, makarAsana, vRSabhAsana, siMhAsana, padmAsana aura dizA For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra svastika Asana haiN| ye saba sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM, mRdu haiM, snigdha haiM, ghise hue haiM, maMje hue haiM, nIraja hai, nirmala haiM, niSpaMka haiM nirupahatakAMti vAle haiM, prabhAmaya haiM, kiraNoM vAle haiM, udyota vAle haiM, prasannatA. paidA karane vAle haiM, darzanIya haiM, abhirUpa haiM aura pratirUpa haiN| tassa NaM vaNasaMDassa tattha tattha dese 2 tahiM tahiM bahave AligharA mAligharA kaligharA layAgharA acchaNagharA pecchaNagharA majjaNagharagA pasAhaNagharagA gabbhagharagA mohaNagharagA sAlagharagA jAlagharagA kusumagharagA cittagharagA gaMdhavvagharagA AyaMsagharagA savvarayaNAmayA acchA saNhA laNhA ghaTTA maTThA NIrayA NimmalA NippaMkA NikkaMkaDacchAyA sappabhA samirIyA saujjoyA pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA paDirUvA // tesu NaM Aligharaesu jAva AyaMsagharaesu bahUI haMsAsaNAI jAva disAsovatthiyAsaNAiM savvarayaNAmayAiM jAva paDirUvAiM / kaThina zabdArtha - AligharA AligRha-jina gharoM meM Ali nAmaka vanaspati kI pradhAnatA hai, mAligharA - mAligRha - jina gharoM meM mAli nAmaka vanaspati kI pracuratA hai ve mAligRha haiM, acchaNagharAavasthAnagRha- dharmazAlA ke samAna aise sthAna jahAM vyaMtara deva deviyAM Akara apanI icchAnusAra AnaMda se Thaharate haiM, pecchaNagharA- prekSaNagRha-nATakaghara, majjaNagharagA snAnaghara, pasAhaNagharagA prasAdhana gRha, gabbhagharagA - garbha gRha, mohaNagharagA - mohanaghara - vAsabhavana - ratikrIDArtha ghara, sAlagharagA zAlAgRhapaTTazAlA pradhAna ghara, gaMdhavvagharagA - gaMdharvagRha-gIta nRtya ke abhyAsa yogya ghara, AyaMsagharagA AdarzagRha-darpaNamaya gRha / bhAvArtha - usa vanakhaNDa ke una una sthAnoM aura una una bhAgoM meM bahuta se Ali ghara, mAli ghara, kadalI ghara, latA ghara, avasthAna ghara, prekSaNa gRha nATaka ghara, snAna ghara, prasAdhana ghara, mohana ghara, zAlA ghara, jAli ghara (jAli pradhAna gRha) puSpa ghara, citra ghara, gaMdharva ghara aura Adarza ghara haiN| ye sarva ratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| 42 una Ali gharoM yAvat Adarza gharoM meM bahuta se haMsAsana yAvat dizA svastika Asana rakhe hue haiN| ye sarva ratnamaya haiM yAvat pratirUpa haiN| tassa NaM vaNasaMDassa tattha tattha dese 2 tarhi tarhi bahave jAimaMDavagA jUhiyAmaMDavagA malliyAmaMDavagA NavamAliyAmaMDavagA vAsaMtImaMDavagA dadhivAsuyAmaMDavagA sUrillimaMDavagA taMbolImaMDavagA muddiyAmaMDavagA NAgalayAmaMDavagA aimuttamaMDavagA apphoyAmaMDavagA mAluyAmaMDavagA sAmalayAmaMDavagA (savvarayaNAmayA) NiccaM kusumiyA NiccaM jAva paDirUvA // - For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vanakhaNDa kA varNana kaThina zabdArtha - jAimaMDavagA - jAI maNDapa - camelI ke phUloM se lade hue maNDapa (kuMja), mAluyAmaMDavagA - mAlukA (eka guThalI vAle phaloM ke vRkSoM) kA maMDapa / bhAvArtha - - usa vanakhaNDa ke una una sthAnoM aura una una bhAgoM meM bahuta se jAI maNDapa haiM, jUhI maNDapa haiM, mallikA maNDapa haiM, navamAlikA maNDapa haiM, vAsantIlatA maNDapa haiM, dadhivAsukA (vanaspati vizeSa) kA maNDapa haiM, sUrillI maNDapa, tAMbUlI (nAgavallI) maNDapa, mudrikA ( drAkSA) maNDapa, nAgalatA maNDapa, atimuktaka maNDapa, apphoyA (vanaspati vizeSa) maNDapa, mAlukA maNDapa aura zyAmalatA maNDapa haiN| ye nitya kusumita, nitya pallavita rahate haiM yAvat ye sarvaratnamaya haiM yAvat pratirUpa haiM / tesu NaM jAimaMDavaesu jAva sAmalayAmaMDavaesu bahave puDhavisilApaTTagA paNNattA, taMjahA appegaiyA haMsAsaNasaMThiyA appegaiyA koMcAsaNasaMThiyA appegaiyA garulAsaNasaMThiyA appegaDyA uNNayAsaNasaMThiyA appegaiyA paNayAsaNasaMThiyA appegaiyA dIhAsaNasaMThiyA appegaiyA bhaddAsaNasaMThiyA appegaiyA pakkhAsaNasaMThiyA appegaiyA magarAsaNasaMThiyA appegaiyA usabhAsaNasaMThiyA appegaiyA sIhAsaNasaMThiyA appegaiyA paumAsaNasaMThiyA appegaiyA disAsotthiyAsaNasaMThiyA0 pa0 tattha bahave . varasayaNAsaNavisiTThasaMThANasaMThiyA paNNattA samaNAuso ! AiNNagarUyabUraNavaNIyatUlaphAsA mauyA savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA // bhAvArtha - una jAti maNDapoM meM yAvat zyAmalatA maNDapoM meM bahuta se pRthvI zilApaTTaka kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM - jinameM se koI haMsAsana kI AkRti vAle haiM, koI kroMcAsana ke samAna sthita hai, koI garur3Asana kI AkRti ke haiM, koI unnatAsana kI AkRti ke haiM, koI praNatAsana kI AkRti ke haiM, koI bhadrAsana kI AkRti ke haiM, koI dIrghAsana kI AkRti ke haiM, kitaneka pakSyAsana ke samAna,, kitaneka makarAsana, kitaneka vRSabhAsana, kitaneka siMhAsana, kitaneka padmAsana aura kitaneka dizA svastika Asana kI AkRti vAle haiM / he AyuSman zramaNa ! vahAM para aneka pRthvI zilApaTTaka, jitane viziSTa cihna, jitane viziSTa nAma aura jitane pradhAna zayana evaM Asana haiM unake samAna AkRti ke haiM / unakA sparza Ajinaka (mRga carma), ruI, bUra vanaspati, makkhana tathA haMsa tUla ke samAna mulAyama haiM, mRdu haiN| ve sarva ratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| - tattha NaM bahave vANamaMtarA devA devIo ya AsayaMti sayaMti ciTTheti NisIyaMti tuTTeti rati lalaMti kilaMti mohaMti purAporANANaM suciNNANaM suparikkaMtANaM subhANaM kallANANaM kaDANaM kammANaM kallANaM phalavittivisesaM paccaNubbhavamANA viharaMti / 43 For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jIvAjIvAbhigama sUtra kaThina zabdArtha - purAporANANaM - pUrvabhava meM kiye hue, suciNNANaM - zubha AcaraNoM-dharmAnuSThAnoM se, suparikkaMtANaM- zubha parAkramoM kA, kallANaM - kalyANa rUpa, phalavittivisesaM - phala vipAka ko bhAvArtha - vahAM bahuta se vANavyaMtara deva aura deviyAM sukhapUrvaka vizrAma karatI haiM, leTatI haiM, khar3I rahatI haiM, baiThatI haiM, karavaTa badalatI haiM, ramaNa karatI haiM, icchAnusAra AcaraNa karatI haiM, krIr3A karatI haiM, rati krIr3A karatI haiM isa prakAra ve deva deviyAM pUrvabhava meM kiye hue dharmAnuSThAnoM kA tapasyA Adi zubha parAkramoM kA zubha aura kalyANakArI karmoM ke phala vipAka kA anubhava karate hue vicarate haiN| tIse NaM jagaIe uppiM aMto paumavaraveiyAe etthA NaM ege mahaM vaNasaMDe paNNatte desUNAI do joyaNAI vikkhaMbheNaM veiyAsamaeNaM parikkheveNaM kiNhe kiNhobhAse vaNasaMDavaNNao maNitaNasahavihUNo Neyavvo, tattha NaM bahave vANamaMtarA devA devIo ya AsayaMti sayaMti ciTuMti NisIyaMti tuyaTRti ramaMti lalaMti kIDaMti mohaMti purA porANANaM suciNNANaM suparikkaMtANaM subhANaM kallANANaM kaDANaM kammANaM kallANaM phalavittivisesaM paccaNubbhavamANA vihrNti||127|| ___ bhAvArtha - usa jagatI ke Upara aura padmavaravedikA ke aMdara ke bhAga meM eka bar3A vanakhaNDa kahA gayA hai jo kucha kama do yojana vistAra vAlA vedikA ke samAna paridhi vAlA hai| jo kAlA aura kAlI prabhA vAlA hai ityAdi vanakhaNDa kA sArA varNana kaha denA caahie| vizeSatA yaha hai ki yahAM tRNoM aura maNiyoM ke zabda kA varNana nahIM kahanA caahiye| yahAM bahuta se vANavyaMtara deva deviyAM sukhapUrvaka vizrAma karate haiM, leTate haiM, khar3e rahate haiM, baiThate haiM, karavaTa badalate haiM, ramaNa karate haiM, icchAnusAra kriyAeM karate haiM, krIr3A karate haiM, ratikrIr3A karate haiM aura apane pUrvabhava meM kiye hue acche dharmAcaraNoM kA, tapasyA Adi zubha parAkramoM kA, kiye gaye zubha karmoM kA kalyANakArI phala vipAka kA anubhava karate hue vicarate haiN| _ vivecana - prastuta sUtra meM padmavaravedikA ke pahale aura jagatI ke Upara jo vanakhaNDa hai usakA varNana kiyA gayA hai jaMbUdvIpa ke dvAroM kA varNana jaMbuddIvassa NaM bhaMte! dIvassa kai dArA paNNattA? goyamA! cattAridArA paNNattA, taMjahA -vijae vejayaMte jayaMte apraajie||128|| bhAvArtha - he bhagavan ! jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa ke kitane dvAra haiM ? he gautama! jaMbUdvIpa ke cAra dvAra haiN| ve isa prakAra haiM - 1. vijaya 2. vaijayaMta 3. jayanta aura 4. apraajit| For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jaMbUdvIpa ke dvAroM kA varNana 45 kahi NaM bhaMte! jaMbuddIvassa dIvassa vijae NAmaM dAre paNNatte? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNaM paNayAlIsaM joyaNasahassAI abAhAe jaMbuddIve dIve puracchimaperaMte lavaNasamuddapuracchimaddhassa paccatthimeNaM sIyAe mahANaIe uppiM ettha NaM jaMbuddIvassa dIvassa vijae NAmaM dAre paNNatte aTTha joyaNAI uI uccatteNaM cattAri joyaNAI vikkhaMbheNaM tAvaiyaM ceva paveseNaM see varakaNagathUbhiyAge IhAmiyausabhaturagaNaramagaravihagavAlagakiNNararurusarabhacamarakuMjaravaNalayapaumalayabhatticitte khaMbhuggayavaravairaveiyAparigayAbhirAme vijjAharajamalajuyalajaMtajutteiva accIsahassamAliNIe rUvagasahassakalie bhisamANe bhibbhisamANe cakkhulloyaNalese suhaphAse sassirIyarUve vaNNo dArassa tassimo hoi taM0-vairAmayA NimmA riTThAmayA paiTThANA veruliyAmayA khaMbhA jAyarUvovaciyapavarapaMcavaNNamaNirayaNakoTTimatale haMsagabbhamae elue gomejjamae iMdakkhIle lohiyakkhamaIo dAraceDIo joirasAmae uttaraMge veruliyAmA kavADA vairAmayA saMdhI lohiyakkhamaIo sUIo NANAmaNimayA samuggagA vairAmaI aggalAo aggalapAsAyA vairAmaI AvattaNapeDhiyA aMkuttarapAsae 'NiraMtariyaghaNakavADe bhittIsu ceva bhittIguliyA chappaNNA tiNNi hoMti gomANasI tattiyA NANAmaNirayaNavAlarUvagalIlaTThiyasAlibhaMjiyAge vairAmae kUDe rayayAmae ussehe savvatavaNijjamae ulloe NANAmaNirayaNajAlapaMjaramaNivaMsagalohiyakkhapaDivaMsagarayayabhomme aMkAmayA pakkhabAhAo joirasAmayA vaMsA vaMsakavellugA ya rayayAmaI paTTiyAo jAyarUvamaI ohADaNI vairAmaI uvari puJchaNI savvaseyarayayAmae cchAyaNe aMkamayakaNagakUDatavaNijjathUbhiyAe see saMkhatalavimalaNimmaladahighaNagokhIrapheNarayayaNigarappagAse tilagarayaNaddhacaMdacitte NANAmaNimayadAmAlaMkie aMto ya bahiM ca saNhe tavaNijjaruilavAluyApatthaDe suhapphAse sassirIyarUve pAsAIe 4 // bhAvArtha - he bhagavan ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa kA vijaya dvAra kahAM kahA gayA hai ? . he gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM meru parvata ke pUrva meM paitAlIsa hajAra yojana Age jAne para tathA jaMbUdvIpa ke pUrvAnta meM, lavaNasamudra ke pUrvArdha ke pazcima bhAga meM sItA mahAnadI ke Upara jaMbUdvIpa kA vijayadvAra kahA gayA hai| yaha dvAra ATha yojana kA UMcA, cAra yojana kA caur3A aura cAra yojana kA isakA praveza hai| aMka ratna kA banA huA hone se isakA varNa sapheda hai| isakA zikhara zreSTha sone kA hai| For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jIvAjIvAbhigama sUtra isa dvAra para IhAmRga, vRSabha, ghor3A, manuSya, magara, pakSI, sarpa, kinnara, ruru (mRga), sarabha (aSTApada) camara, hAthI, vanalatA aura padmalatA ke vicitra citra bane hue haiN| khaMbhoM para vajravedikAoM ke kAraNa yaha dvAra atyaMta AkarSaka hai| yaha dvAra aisA lagatA hai mAno viziSTa vidyAzakti ke dhAraka samazreNI ke vidyAdharoM ke yugaloM kI zakti vizeSa se prabhAsita ho rahA ho| yaha dvAra hajAra rUpakoM se yukta hai| yaha dIptimAna hai, viziSTa dIptimAna hai dekhane vAloM ke netra isI para Tika jAte haiN| isakA sparza bahuta hI zubha hai yA sukharUpa hai| isakA rUpa bahuta hI zobhA yukta hai| yaha dvAra prasannatA paidA karane vAlA, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hai| isa dvAra kA vizeSa varNana isa prakAra haiM - isakI nIMva vajramaya hai| isake pAye riSTa ratna ke bane hue haiN| isake staMbha vaiDUrya ratna ke haiN| isakA bhUmitala svarNa se upacita aura pradhAna pAMca vargoM kI maNiyoM aura ratnoM se jaTita hai| isakI dehalI haMsagarbha ratna kI, indrakIla gomeyaka ratna kI aura dvAra zAkhAeM lohitAkSa ratnoM kI banI huI hai| isakA uttaraMga-dvAra para tiryak rakhA huA kASTha jyotirasa ratna kA aura kivAr3a vaiDUrya maNi ke haiN| do paTiyoM ko jor3ane vAlI kIle lohitAkSa ratna kI haiM, saMdhiyAM vajramaya haiN| inake samudgaka-sUtikAgRha nAnA maNiyoM ke haiN| isakI argalA aura argalA rakhane kA sthAna vajraratnoM kA hai| isakI AvartanapIThikA vajraratna kI hai| kivAr3oM kA bhItarI bhAga aMka ratna kA hai| isake donoM kivAr3a aMtararahita aura saghana hai| usa dvAra ke donoM tarapha kI bhittiyoM meM 168 bhittigulikApIThaka tulya AliyA hai-aura 168 hI gomAnasI-zayyAeM (palaMga vizeSa) haiN| isa dvAra para nAnA maNiratnoM ke sau ke citra bane haiM tathA lIlA karatI huI putaliyAM bhI nAnA maNiyoM kI banI huI hai| isa dvAra kA kUTa vajraratnamaya hai aura kUTabhAga kA zikhara cAMdI kA hai| usa dvAra kI chata ke nIce kA bhAga tapanIya svarNa kA hai| isa dvAra ke jharokhe maNimaya bAMsa vAle aura lohitAkSamaya pratibAMsa vAle tathA rajatamaya bhUmi vAle haiN| isake pakSa aura pakSa bAhu aMka ratna ke bane hue haiN| jyotirasa ratna ke bAMsa aura bAMsakavelu (chappara) haiM, rajatamayI paTTikAeM haiM, jAtarUpa svarNa kI ohADaNI haiM, vajraratnamaya Upara kI puMchaNI haiM aura sarva zveta rajatamaya AcchAdana hai| bAhulya se aMkaratnamaya, kanakamaya kUTa tathA svarNamaya stUpikA-laghu zikhara vAlA yaha vijayadvAra hai| usa dvAra kI saphedI zaMkha tala, nirmala jame hue dahI, gAya ke dUdha ke phena aura cAMdI ke samudAya ke samAna hai| tilaka ratnoM aura arddhacandroM se vaha nAnA rUpa vAlA hai| nAnA prakAra kI maNiyoM kI mAlA se vaha alaMkRta hai, andara aura bAhara se mRdu pudgala skaMdhoM se banA huA hai| tapanIya svarNa kI reta kA jisameM prastAra hai| aisA vaha vijayadvAra sukhada, zubha sparza vAlA, prAsAdIka, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hai| vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do caMdaNakalasaparivADIo paNNattAo, te NaM caMdaNakalasA varakamalapaiTThANA surabhivaravAripaDipuNNA For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jaMbUdvIpa ke dvAroM kA varNana 47 caMdaNakayacaccAgA AbaddhakaMTheguNA paumuppalapihANA savvarayaNAmayA acchA saNhA jAva paDirUvA mahayA mahayA mahiMdakuMbhasamANA paNNattA samaNAuso! kaThina zabdArtha - NisIhiyAe - naiSedhikAeM-baiThane ke sthAna, varakamalapaiTThANA - zreSTha kamaloM para pratiSThita, surabhivaravAripaDipuNNA - sugaMdhita aura zreSTha jala se paripUrNa, AbaddhakaMTheguNA - kaMThoM meM maulI (lacchA) baMdhI huI hai, paumuppalaNihANA - padma kamaloM kA Dhakkana, mahiMdakuMbha - mahendra kumbha (mhaaklsh)| bhAvArtha - usa vijaya dvAra ke donoM tarapha do naiSedhikAeM haiN| una do naiSedhikAoM meM do do caMdana ke kalazoM kI paMktiyAM kahI gaI haiN| ve caMdana ke kalaza zreSTha kamaloM para pratiSThita haiN| sugaMdhita aura zreSTha jala se bhare hue haiM, una para caMdana kA lepa kiyA huA hai, unake kaMThoM meM maulI baMdhI huI hai, una para padmakamaloM kA Dhakkana hai, ve sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM, mRdupudgaloM se nirmita haiM yAvat pratirUpa haiN| he AyuSman zramaNa! ve kalaza bar3e bar3e mahAkumbha ke samAna kahe gaye haiN| - vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do NAgadaMtaparivADIo, teNaM NAgadaMtagA muttAjAlaMtarUsiyahemajAlagavakkhajAlakhiMkhiNIghaMTAjAlaparikkhittA abbhuggayA abhiNisiTTA tiriyaM susaMpagahiyA ahepaNNagaddharUvA paNNagaddhasaMThANasaMThiyA savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA mahayA mahayA gayadaMta samANA pa0 samaNAuso! ... kaThina zabdArtha - muttAjAlaMtarUsiyahemajAlagavakkhajAlakhiMkhiNIghaMTAjAlaparikkhittA - muktAjAlAoM ke aMdara laTakatI huI svarNamAlAoM, gavAkSa kI AkRti kI ratnamAlAoM aura choTI choTI ghaNTikAoM (dhuMghuruoM) se yukta, paNNagaddhasaMThANasaMThiyA - sarpa ke nIcale Adhe bhAga kI AkRti vaale| bhAvArtha - usa vijayadvAra ke donoM tarapha do naiSedhikAoM meM do do nAgadaMtoM (khUTiyoM) kI paMktiyAM haiN| ve nAgadaMta muktA jAloM ke aMdara laTakatI huI svarNamAlAoM gavAkSa kI AkRti kI ratnamAlAoM aura choTI choTI ghaMTikAoM se yukta haiN| Age ke bhAga meM ye kucha UMcAI liye hue haiN| ye khUTiyAM Upara ke bhAga meM Age nikalI huI aura acchI taraha DhakI huI hai, sarpa ke nicale Adhe bhAga kI taraha unakA rUpa hai arthAt ati sarala aura dIrgha haiN| isalie sarpa ke nicale Adhe bhAga kI taraha unakI AkRti haiN| ve sarvaratnoM kI banI huI haiM, svaccha haiM, mRdu haiM yAvat bahuta suMdara haiN| he AyuSman zramaNa! ve nAgadaMta bar3e bar3e hAthI ke dAMta ke samAna kahe gaye haiN| tesu NaM NAgadaMtaesu bahave kiNhasuttabaddhavagghAriyamalladAmakalAvA jAva sukkillsuttbddhvgghaariymlldaamklaavaa| te NaM dAmA tavaNijjaMlabUsagA For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 suvaNNapayaragamaMDiyA NANAmaNirayaNavivihahAraddhahAra (uvasobhiyasamudayA) jAva sirIe aI aIva uvasobhaimANA uvasobhemANA ciTThati // tesi NaM NAgadaMtagANaM uvari aNNAo do do NAgadaMtaparivADIo paNNattAo, tesi NaM NAgadaMtagANaM muttAjAlaMtarUsiyA taheva jAva samaNAuso ! kaThina zabdArtha - kiNhasuttabaddhavagvAriyamalladAmakalAvA - kAle Dore meM piroI huI puSpamAlAeM laTaka rahI hai bhAvArtha una nAgadaMtoM meM bahuta sI kAle Dore meM piroI huI puSpamAlAeM laTaka rahI hai yAvat sapheda varNa ke Dore meM piroI huI puSpamAlAeM laTaka rahI hai| una mAlAoM meM sone kA laMbUka (penDala) hai jo suvarNa pratara se maMDita hai, nAnA prakAra ke maNi ratnoM ke hAroM arddhahAroM se ve mAlAoM ke samudAya suzobhita haiM yAvat ve atIva atIva zobhAyamAna haiN| jIvAjIvAbhigama sUtra - una nAgadaMtoM ke Upara anya do nAgadaMtoM kI paMktiyAM haiM ve nAgadaMta muktAjAloM ke aMdara laTakatI huI svarNa mAlAoM, gavAkSa kI AkRti kI ratnamAlAoM aura choTI choTI ghaMTikAoM se yukta hai yAvat he AyuSman zramaNa ! ve nAgadaMtaka bar3e bar3e gajadaMta ke AkAra ke kahe gaye haiM / tesu NaM NAgadaMtaesu bahave rayayAmayA sikkayA paNNattA, tesu NaM rayayAmaesu sikkaesu bahave veruliyAmaIo dhUvaghaDIo paNNattAo, taMjA - tAoM NaM dhUvaghaDIo kAlAgurupavarakuMdarukkaturukkadhUvamaghamaghaMtagadhuddhayAbhirAmAo sugaMdhavaragaMdhagaMdhiyAo gaMdhavaTTibhUyAo orAleNaM maNuNNeNaM ghANamaNaNivvuikareNaM gaMdheNaM tapparasu savvao samaMtA ApUremANIo ApUremANIo aIva aIva sirIe jAva ciTThati / kaThina zabdArtha - sikkayA chIMke, dhUvaghaDIo - dhUpaghaTikAeM (dhUpaniyAM), kAlAgurupavarakuMdarukkaturukkadhUvamaghamaghaMtagaMdhuddhayAbhirAmAo- kAle agara, zreSTha cIDa aura lobAna ke dhUpa, kI maghamaghAtI sugaMdha se manorama / bhAvArtha - una nAgadaMtakoM meM bahuta se rajatamaya chIMke kahe gaye haiN| una rajatamaya chIMkoM meM bahutasI dhUpaghaTikAeM haiN| ve dhUpaghaTikAeM kAle agara, zreSTha cIr3a aura lobAna kI dhUpa kI maghamaghatI sugaMdha ke phailAva se manorama hai, sugaMdhita padArthoM kI gaMdha jaisI sugaMdha unase nikala rahI hai ve sugaMdha kI guTikA (baTTI) jaisI pratIta hotI hai| ve apanI udAra, manojJa tathA nAka evaM mana ko tRpti dene vAlI sugaMdha se AsapAsa ke cAroM ora ke pradezoM ko pUrita karatI huI atIva atIva suzobhita ho rahI hai| vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do sAlibhaMjiyA For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jaMbUdvIpa ke dvAroM kA varNana 49 parivADIo paNNattAo, tAo NaM sAlabhaMjiyAo lIlaTThiyAo supayaTThiyAo sualaMkiyAo NANAgAravasaNAo NANAmallapiNaddhAo muTThIgejjhamajhAo AmelagajamalajuyalavaTTiabbhuNNayapINaraiyasaMThiyapaoharAo rattAvaMgAo asiyakesIo miuvisayapasatthalakkhaNasaMvelliyaggasirayAo IsiM asogavarapAyavasamuTThiyAo vAmahatthagahiyaggasAlAo IsiM addhacchikaDakkhaciTThiehiM sUsemANIo iva cakkhulloyaNalesAhiM aNNamaNNaM khijjamANIo iva puDhavipariNAmAo sAsayabhAvamuvagayAo caMdANaNAo caMdavilAsiNIo caMdaddhasamaNiDAlAo caMdAhiyasomadaMsaNAo ukkA iva ujjoemANIo vijjughaNamarIisUradippaMtaseyaahiyayarasaMNigAsAo siMgArAgAracAruvesAo pAsAiyAo 4 teyasA aIva aIva sobhemANIo sobhemANIo cittuNti|| vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do jAlakaDagA paNNattA, te NaM jAlakaDagAMsavvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa|| kaThina zabdArtha-sAlabhaMjiyAparivADIo - sAlabhaMjikA (putaliyoM kI paMktiyAM), lIlaTThiyAolIlA karatI huI-suMdara aMgaceSTAeM karatI huI, supaiTThiyAo - supratiSThita, NANAgAravasaNAo - nAnA prakAra ke vastroM se sajjita, NANAmallapiNaddhio - nAnAmalyapinaddhA:-aneka mAlAeM pahanAI huI hai, muTTigejjhamajhAo. - muSTi gAhyamadhyA:-muTThi meM AeM jitanI patalI kamara, AmelagajamalajuyalavaTTiabbhuNNayapINarahayasaMThiyapaoharAo - Amelaka yamala yugala vartyabhyunnata pIna ratidasaMsthita payodharA:-samazreNika cucukayugala se yukta golAkAra uThe hue puSTa evaM rati utpanna karane vAle payodhara (stana), miuvisayapasasthalakkhaNasaMvelliyaggasirayAo - mRduvizadaprazasta lakSaNa saMvellitAgrazirojAH - unake bAla mRdu, vizada-svaccha, prazasta lakSaNa vAle aura mukuTa se AvRtta agrabhAga vAle haiN| bhAvArtha - usa vijaya dvAra ke donoM ora naiSedhikAoM meM do do sAlabhaMjikA (putaliyoM) kI paMktiyAM kahI gaI haiN| ve putaliyAM lIlA karatI huI citrita kI gaI haiM, suMdara DhaMga se sthita haiM, suMdara vezabhUSA se alaMkRta haiM, raMgabiraMge kapar3oM se sajjita haiM, unheM aneka mAlAeM pahanAI gaI haiM unakI kamara itanI patalI hai ki muTThI meM A sakatI hai| unate stana samazreNika cucuka yugala se yukta, kaThina hone se golAkAra, uThe hue, puSTa aura rati paidA karane vAle haiN| ina putaliyoM ke netroM ke kone lAla haiN| unake bAla kAle, komala vizada-svaccha haiM, prazasta lakSaNa vAle haiM aura unakA agrabhAga mukuTa se AvRtta hai| ye sAlabhaMjikAeM azoka vRkSa kA sahArA liye hue khar3I haiN| bAeM hAtha se inhoMne azoka vRkSa kI zAkhA For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 jIvAjIvAbhigama satra ke agrabhAga ko pakar3a rakhA hai| ye apane tirache kaTAkSoM se darzakoM ke mana ko mAnoM curA hI haiN| tirache avalokana se aisA laga rahA hai mAno ye eka dUsare ke saubhAgya ko sahana na karatI huI paraspara khinna kara rahI hoN| ye putaliyAM pRthvIkAya kI pariNAma rUpa aura zAzvata bhAva ko prApta hai| inakA mukha candramA jaisA hai| ye candramA ke samAna zobhAyamAna hai| Adhe candramA kI taraha unakA lalATa hai, candramA se bhI adhika unakA darzana saumya hai ulkA ke samAna ye camakIlI haiN| inakA prakAza bijalI kI pragAr3ha kiraNoM aura anAvRtta sUrya ke teja se bhI adhika hai unakI AkRti zrRMgAra pradhAna aura vezabhUSA bahuta hI suhAvanI hai ye prasannatA paidA karane vAlI, darzanIya, abhirUpA aura pratirUpA-bahuta hI sudaMra hai| ye apane teja se atIva atIva suzobhita ho rahI hai| vijayadvAra ke donoM ora do naiSedhikAoM meM do jAlakaTaka-jAliyoM vAle ramya sthAna kahe gaye haiN| ye sarvaratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do ghaMTAparivADIo paNNattAo, tAsi NaM ghaMTANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taMjahA - jaMbUNayamaIo ghaMTAo vairAmaIo lAlAo NANAmaNimayA ghaMTApAsagA tavaNijjamaIo saMkalAo rayayAmaIo rjjuuo|| tAo NaM ghaMTAo ohassarAo mehassarAo haMsassarAo koMcassarAo NaMdissarAo NaMdighosAo sIhassarAo sIhaghosAo maMjussarAo maMjughosAo sussarAo sussaraNigghosAo te paese orAleNaM maNuNNeNaM kaNNamaNaNivvuikareNaM saddeNaM jAva cittuNti|| vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do vaNamAlAparivADIo paNNattAo, tAo NaM vaNamAlAo NANAdumalayAkisalayapallavasamAulAo chappayaparibhujjamANakamalasobhaMtasassirIyAo pAsAiyAo0 te paese urAleNaM jAva gaMdheNaM ApUremANIo jAva cittuNti||129|| kaThina zabdArtha - ghaMTAparivADIo - ghaMTAoM kI paMktiyAM, sussaraNigghosAo - svara aura nirghoSa suhAvanA, vaNamAlAparivADIo - vanamAlAoM kI paMktiyAM, NANAdumalayAkisalayapallavasamAulAonAnAdrumalatA kisalaya pallava samAkulA:-aneka vRkSoM, latAoM kisalaya rUpa pallavoM-komala pattoM se yukta, chappayaparibhujjamANakamala sobhaMtasassirIyAo - SaTpadaparibhujyamAna kamala zobhamAna sazrIkAbhramaroM se bhujyamAna kamaloM se suzobhita aura atIva zobhA se yukta For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jaMbUdvIpa ke dvAroM kA varNana bhAvArtha - usa vijaya dvAra ke donoM ora do naiSedhikAoM meM do ghaMTAoM kI katAre kahI gaI haiN| una ghaMTAoM kA varNana isa prakAra hai - ve ghaMTAeM sone kI banI huI aura vajramaya lAlAoM-laTakana vAlI haiM, una ghaMTAoM ke pArzva bhAga aneka maNiyoM ke bane hue haiM, tape hue sone kI unakI sAMkale haiM, ghaMTA bajAne ke lie khIMcI jAne vAlI rajju cAMdI kI banI huI hai| una ghaMTAoM kA oghasvara hai (eka bAra bajAne para bahuta dera taka unakI dhvani sunAI par3atI hai) megha ke samAna gaMbhIra svara haiM, haMsa ke svara ke samAna madhura hai, kroMca pakSI ke svara ke samAna komala hai, unakA naMdisvara hai, naMdighoSa hai, siMha svara hai, maMju svara hai, maMjughoSa hai| una ghaMTAoM kA svara atyaMta zreSTha hai unakA svara aura nirghoSa atyaMta suhAvanA hai| ve ghaMTAeM apane udAra, manojJa, kAna aura mana ko tRpta karane vAle zabdoM se AsapAsa ke pradezoM ko pUsti karatI huI atIta atIva zobhA se zobhAyamAna haiN| usa vijayadvAra kI donoM ora sthita naiSedhikAoM meM do do vanamAlAoM kI paMktiyAM haiN| ve vanamAlAeM aneka vRkSoM, latAoM ke kisalaya rUpa pallavoM-komala komala pattoM se yukta haiM, bhramaroM se bhujyamAna kamaloM se suzobhita haiN| ye vanamAlAeM prasannatA paidA karane vAlI, darzanIya, sukharUpa aura bahuta sukharUpa haiM tathA apanI udAra, manojJa, nAka aura mana ko tRpta karane vAlI gaMdha se AsapAsa ke pradezoM ko pUrita karatI huI atIva atIva zobhA se zobhAyamAna hai| vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do pagaMThagA paNNattA, te NaM pagaMThagA cattAri joyaNAiM AyAmavikkhaMbheNaM do joyaNAI bAhalleNaM savvavairAmayA acchA jAva pddiruuvaa|| tesi NaM pagaMThagANaM uvari patteyaM patteyaM pAsAyavaDiMsagA paNNattA, te NaM pAsAyavaDiMsagA cattAri joyaNAI uDDe uccatteNaM do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM abbhuggayamUsiyapahasiyAviva vivihamaNirayaNabhatticittA vAuchuryavijayavejayaMtIpaDAgacchattAicchattakaliyA-tuMgA gagaNatalamabhilaMghamANA( NulihaMta )siharA jAlaMtararayaNapaMjarummiliyavva maNikaNagathUbhiyAgA viyasiyasayavattapoMDarIya-tilayarayaNaddhacaMdacittA NANAmaNimayadAmAlaMkiyA aMto ya bAhiM ca saNhA tavaNijjaruilavAluyApatthaDA suhaphAsA sassirIyarUvA pAsAIyA 4 // tesi NaM pAsAyavaDiMsagANaM ulloyA paumalayA jAva sAmalobhatticittA savvatavaNijjamayA acchA jAva pddiruuvaa|| tesi NaM pAsAyavaDiMsagANaM patteyaM patteyaM aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva maNIhiM uvasobhie, maNINa gaMdho vaNNo phAso ya nneyvvo|| For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 jIvAjIvAbhigama sUtra ................................................................ __kaThina zabdArtha - pagaMThagA - prakaNThaka-pITha vizeSa, pAsAyavaDiMsagA - prAsAdAvataMsaka-prAsAdoM ke bIca meM mukuTa rUpa praasaad| bhAvArtha - usa vijayadvAra ke donoM ora sthita donoM naiSedhikAoM meM do prakaNThaka-pITha vizeSa kahe gaye haiN| ye prakaNThaka cAra yojana ke lambe caur3e aura do yojana kI moTAI vAle haiN| ye sarva ratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| - ina prakaNThagoM ke Upara alaga alaga prAsAdAvataMsaka kahe gaye haiN| ye cAra yojana UMce aura do yojana ke lambe caur3e haiN| ye prAsAdAvataMsaka cAroM tarapha se nikalatI huI aura saba dizAoM meM phailatI haI prabhA se baMdhe hae hoM aura cAroM tarapha se nikalatI haI zvetaprabhA se haMsate hae hoM-aise pratIta hote haiN| ye vividha prakAra kI maNiyoM aura ratnoM kI racanAoM se vividha rUpa vAle aura Azcarya paidA karane vAle haiN| ve vAyu se kampita vijaya kI sUcaka vaijayaMtI patAkA, sAmAnya patAkA aura chatroM para chatra se suzobhita haiM, UMce haiM, unake zikhara AkAza ko chU rahe haiN| unakI jAliyoM meM ratna jar3e hue haiM ve AvaraNa se bAhara nikalI huI vastu kI taraha naye naye lagate haiM, unake zikhara maNiyoM aura sone ke haiN| vikasita zatapatra, puNDarIka, tilakaratna aura addhacandroM ke citroM se citrita hai, nAnA prakAra kI maNiyoM kI mAlAoM se alaMkRta haiM, aMdara aura bAhara se cikane haiM, tapanIya svarNa kI bAlukA inake AMgana meM bichI huI hai| inakA sparza atyaMta sukhadAyaka hai| inakA rUpa lubhAvanA hai| ye prAsAdAvataMsaka prasannatA utpanna karane vAle, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| una prAsAdAvataMsako kA UparI bhAga padmalatA, azokalatA yAvat zyAmalatA ke citroM se citrita haiM aura sarvasvarNamaya haiM, svaccha haiM yAvata pratirUpa haiN| .. una prAsAdAvataMsakoM meM alaga alaga bahuta sama aura ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha bhUmibhAga mRdaMga para car3he hue carma ke samAna samatala hai yAvat maNiyoM se suzobhita hai| yahAM maNiyoM kI gaMdha, varNa aura sparza kA varNana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| tesi NaM bahusamaramaNijjANaM 'bhUmibhAgANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM maNipeDhiyAo paNNattAo, tAo NaM maNipeDhiyAo joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvarayaNAmaIo jAva paDirUvAo, tAsi NaM maNipeDhiyANaM uvari patteyaM patteyaM sIhAsaNe paNNatte, tesi NaM sIhAsaNANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taMjahA - rayayAmayA sIhA tavaNijjamayA cakkavAlA sovaNNiyA pAyA NANAmaNimayAiM pAyasIsagAI jaMbUNayamayAiM gattAiM vairAmayA saMdhI NANAmaNimae vecce, te NaM sIhAsaNA IhAmiyausabha jAva paumalayabhatticittA sasArasArovaiyaviviha For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jaMbUdvIpa ke dvAroM kA varNana ***ooooooooooooooooooooooooooooooooooortoirrrrrrroristotke maNirayaNapAyapIDhA accharagamiumasUragaNavatayakusaMtaliccasIhakesarapaccutthayAbhirAmA uvaciyakhomadugullayapaDicchAyaNA suviraiyarayattANA rattaMsuyasaMvuyA surammA AINagarUyabUraNavaNIyatUlamauyaphAsA mauyA pAsAIyA 4 // kaThina zabdArtha - maNipeDhiyAo - maNipIThikAeM, sasArasArovaiyavivihamaNirayaNapAyapIDhAsasAra sAropacita vividha maNiratna pAdapIThA:-pradhAna pradhAna vividha maNi ratnoM se zobhita, pAdapITha accharamauyamasUragaNavatayakusaMtalittakesarapaccatthuyAbhirAmA-Astaraka mRdumasUraka navatvak kuzAntalicca siMhakesara pratyavastRtAbhirAmANi-mRdu sparza vAle Astaraka (AcchAdana, astara) yukta gadde jinameM navIna chAla vAle mulAyama dUba aura atikomala kesara bhare hue haiM biche hone se suMdara pratIta ho rahe haiM bhAvArtha - una samatala aura ramaNIya bhUmibhAgoM ke ekadama madhya bhAga meM alaga alaga maNipIThikAeM kahI gaI haiN| ve maNipIThikAeM eka yojana kI lambI caur3I aura Adhe yojana kI moTI haiN| ve sarvaratnamaya yAvat pratirUpa haiN| - una maNipIThikAoM ke Upara alaga alaga siMhAsana kahe gaye haiN| una siMhAsanoM kA varNana isa prakAra haiM - una siMhAsanoM ke siMha rajatamaya haiM, unake pAye svarNa ke haiM, una pAyoM ke adha:pradeza-nIce ke bhAga tapanIya svarNa ke haiM, UparI bhAga nAnA maNiyoM ke pAyoM ke haiM, jaMbUnada svarNa ke unake gAtra meM) haiM. vajramaya unakI saMdhiyAM haiM. unakA madhyabhAga nAnA maNiyoM se banA gayA hai| ve siMhAsana IhAmRgaM vRSabha yAvat padmalatA Adi citroM se citrita haiM, pradhAna pradhAna vividha maNiratnoM se unake pAdapITha zobhita haiN| una siMhAsanoM para mRdu sparza vAle Astaraka (AcchAdana, astara) yukta gadde jinameM navIna chAla vAle mulAyama mulAyama darbha aura atikomala kesara bhare haiM biche hone ke kAraNa atIva suMdara laga rahe haiN| una gaddoM para belabUToM se yukta sUtI vastra kI cAdara-palaMgaposa bichI huI hai, unake Upara dhUla na lage isaliye rajastrANa lagAyA huA hai ve ramaNIya lAla vastra se AcchAdita haiM, suramya haiN| Ajinaka (mRgacama) rUI, bUra vanaspati, makkhana aura arkatala ke samAna mulAyama sparza vAle haiN| ve siMhAsana prasannatA paidA karane vAle, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| . tesi NaM sIhAsaNANaM uppiM patteyaM patteyaM vijayadUse paNNatte, te NaM vijayadUsA seyA saMkhakuMdadagarayaamayamahiyapheNapuMjasaNNigAsA savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa|| tesi NaM vijayadUsANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM vairAmayA aMkusA paNNattA, tesu NaM vairAmaesu aMkusesu patteyaM patteyaM kuMbhikkA muttAdAmA paNNattA, te NaM kuMbhikkA muttAdAmA aNNehiM cauhi cAhiM taddadhuccattappamANamettehiM addhakuMbhikkehi muttAdAmehiM savvao samaMtA saMparikkhittA, te NaM dAmA tavaNijjalaMbUsagA suvaNNa For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jIvAjIvAbhigama sUtra **************************************************************** payaragamaMDiyA jAva ciTuMti, tesi NaM pAsAyavaDiMsagANaM uppiM bahave aTTamaMgalagA paNNattA sotthiya taheva jAva chttaa||130|| kaThina zabdArtha - vijayadUse - vijayadUSya (vastra vizeSa), saMkhakuMdadagarayaamayamahiyapheNapuMjasaNNigAsA - zaMkha, kuMda (mogare kA phUla) jalabiMdU, kSIrodadhi ke jala ko mathita karane se uThane vAle phena-puMja ke samAna sapheda, kuMbhikA - kumbhikA (magadha deza prasiddha pramANa vizeSa), muttAdAmA - motiyoM kI mAlA, aTThaTThamaMgalagA - ATha ATha mNgl| bhAvArtha - una siMhAsanoM ke Upara alaga-alaga vijayadUSya kahe gaye haiM ve vijayadUSya zaMkha, kuMda, jalabiMdU, amRta ko mathita karane se uThane vAle phena-puMja samAna zveta haiM,-sarvaratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| una vijayadUSyoM ke ThIka madhya bhAga meM alaga alaga vajramaya aMkuza (huka tulya) kahe gaye haiN| una vajramaya aMkuzoM meM alaga-alaga kuMbhikA pramANa motiyoM kI mAlAeM laTaka rahI haiN| ve kuMbhikA pramANa motiyoM kI mAlAeM anya unase AdhI UMcAI vAlI arddhakuMbhikA pramANa cAra-cAra motiyoM kI mAlAoM se cAroM ora se veSThita haiN| una muktAmAlAoM meM tapanIya svarNa ke laMbUsaka haiM ve AsapAsa svarNa prataraka se maMDita haiM yAvat atIva-atIva zobhA se zobhAyamAna haiN| una prAsAdAvataMsakoM ke Upara ATha-ATha maMgala kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM-svastika yAvat chtr| vivecana - uparyukta sUtra meM kuMbha pramANa muktA kA varNana hai| ve kitane bar3e haiM isakA ullekha nahIM milatA hai| kintu yaha bhI magadhadeza prasiddha eka mApa vizeSa hai| jaise Aja bhI kalazI hotI hai| anuyogadvAra sUtra meM jaghanya, madhyama, utkRSTa kuMbha batAyA hai isameM se kisI eka kuMbha pramANa ye muktA (motI) ho sakate haiN| artha vAlI kisI prati meM kuMbhikA ko 40 mana pramANa evaM ardha kuMbhikA ko 20 mana pramANa batAyA gayA hai| parantu isa sambandha meM pUjya gurudeva isa prakAra pharamAyA karate the ki yahAM para jaghanya, madhyama, utkRSTa kuMbha meM se kaunasA kuMbha vivakSita hai, yaha mAlUma nahIM hone se cAlIsa mana kA pramANa nizcita nahIM kahA jA sakatA hai| sabhI devoM ke muktA kuMbha pramANa hote hue bhI vyaMtara Adi devoM ke bar3e va vaimAnika devoM ke choTe bhI hoM to bhI bahumUlya hone se bAdhA nahIM hai| ataH sabhI ke kuMbhikA muktA dAma (kuMbhikA pramANa motiyoM kI mAlA) batAye haiN| __vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do toraNA paNNattA, te NaM toraNA NANAmaNimayA taheva jAva aTThamaMgalayA ya chttaaichttaa|| tesiNaM toraNANaM purao do do sAlabhaMjiyAo paNNattAo, jaheva NaM heTThA thev|| tesi NaM toraNANaM For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 , tRtIya pratipatti - jaMbUdvIpa ke dvAroM kA varNana ......................torrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrore...... purao do do NAgadaMtagA paNNattA, te NaM NAgadaMtagA muttAjAlaMtarUsiyA taheva, tesu NaM NAgadaMtaesu bahave kiNhA suttavaTTavagghAriyamalladAmakalAvA jAva cittuNti|| .. tesi NaM, toraNANaM purao do do hayasaMghADagA jAva usabhasaMghADagA paNNattA savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA, evaM paMtio vIhIo mihuNagA, do do paumalayAo jAva paDirUvAo, tesi NaM toraNANaM purao do do akkhayasovatthiyA paNNattA te NaM akkhayasovatthiyA savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA, tesi NaM toraNANaM purao do do caMdaNakalasA paNNattA, te NaM caMdaNakalasA varakamalapaiTThANA taheva savvarayaNAmayA jAva paDirUvA smnnaauso!|| .. bhAvArtha - usa vijayadvAra ke donoM ora donoM naiSedhikAoM meM do do toraNa kahe gaye haiM ve toraNa nAnA maNiyoM ke bane hue haiM ityAdi sArA varNana pUrvAnusAra samajha lenA cAhiye yAvat una para ATha ATha maMgala aura chatrAtichatra haiN| una toraNoM ke Age do do sAla bhaMjikAeM (putaliyAM) kahI gaI hai| jisa prakAra pUrva meM sAla bhaMjikAoM kA varNana kiyA gayA hai usI prakAra yahAM bhI samajha lenA caahiye| una toraNoM ke Age do do nAgadaMtaka kahe gaye haiM, ve nAgadaMtaka muktAjAla ke aMdara laTakatI huI mAlAoM se yukta hai ityAdi sArA varNana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| una nAgadaMtakoM meM bahuta sI kAle sUta meM gUMthI huI puSpamAlAoM ke samudAya haiM yAvat ve atIva atIva zobhA se zobhAyamAna haiN| - una toraNoM ke Age do do ghor3oM ke saMghATaka (jor3e) kahe gaye haiM yAvat vRSabhoM ke saMghATaka kahe gaye haiM ye sarvaratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| isI prakAra ghor3oM kI paMktiyAM, ghor3oM kI vIthiyAM aura ghor3oM ke mithunaka (strI, puruSa yugala) bhI haiN| una toraNoM ke Age do do padmalatAeM citrita haiM yAvat ve pratirUpa haiN| una toraNoM ke Age do do akSata ke svastika kahe gaye haiM ve akSata ke svastika sarvaratnamaya svaccha hai yAvat pratirUpa haiN| una toraNoM ke AMge do do caMdana kalaza kahe gaye haiN| ve caMdana kalaza zreSTha kamaloM para pratiSThita haiM ityAdi sArA varNana kaha denA cAhie yAvat he AyuSman zramaNa! ve sarvaratnamaya haiM svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| : vivecana - uparyukta varNana meM Aye hue saMghADagA, paMtio, vIhIo aura mihuNagA zabdoM kA artha / isa prakAra samajhanA cAhiye - ... 'saMghATaka' kA artha do do ghor3oM Adi ke jodde| "paMktiyoM' kA artha ghor3oM Adi kI eka dizA meM jo katAreM hotI hai| "vIthiyAM' kA artha ghor3oM Adi kI AjU-bAjU kI ktaareN| 'mithunaka' kA artha ghor3e Adi ke strI puruSa ke jodd'e| tesi NaM toraNANaM purao do do bhiMgAragA paNNattA varakamalapaiTThANA jAva For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jIvAjIvAbhigama sUtra savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA mahayA mahayA mattagayamuhAgiisamANA paNNattA smnnaauso|| tesi NaM toraNANaM purao do do AyaMsagA paNNattA, tesi NaM AyaMsagANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taMjahA-tavaNijjamayA pagaMThagA veruliyamayA charuhA (thaMbhayA) vairAmayA varaMgA NANAmaNimayA valakkhA aMkamayA maMDalA aNoghasiyaNimmalAsAe chAyAe savvao ceva samaNubaddhA caMdamaMDalapaDiNigAsA mahayA mahayA addhakAyasamANA paNNattA smnnaauso!|| kaThina zabdArtha - bhiMgAragA - bhuMgAraka (jhArI), mattagayamuhAgiisamANA - madonmatta hAthI ke mukha kI AkRti vAle, AyaMsagA - Adarzaka (darpaNa), charuhA (thaMbhayA)- staMbha-jahA se darpaNa muTThI meM pakar3A jAtA hai, varaMgA - varAMga (gaNDa-phrema), valakkhA - valakSa-sAMkala rUpa avalambana, maMDalA - maMDala-jahAM pratibimba par3atA hai, aNoghasiyaNimmalAsAe chAyAe - anavagharSita-binA mAMje hI svAbhAvika aura nirmala chAyA, caMdamaMDalapaDiNigAsA-candra maMDala kI taraha golAkAra, addhakAyasamANAAdhI kAyA ke smaan|| ___ bhAvArtha - una toraNoM ke Age do do bhaMgAraka kahe gaye haiN| ve bhuMgAraka zreSTha kamaloM para pratiSThita haiM yAvat sarvaratnamaya svaccha yAvat pratirUpa haiN| he AyuSman zramaNa! ve zrRMgAraka bar3e bar3e aura masta hAthI ke mukha kI AkRti vAle haiN| una toraNoM ke Age do do Adarzaka (darpaNa) kahe gaye haiN| una AdarzakoM kA varNana isa prakAra haiM-una AdarzakoM ke prakaNThaka tapanIya svarNa ke bane hue, inake stabha vaiDUrya ratna ke, inake varAMga vajraratna ke bane hue haiN| inake valakSa nAnAmaNiyoM ke haiM aura inake maNDala aMka ratna ke haiN| ye darpaNa binA mAMje hI svAbhAvika aura nirmala kAMti se yukta candramaNDala kI taraha golAkAra haiN| he AyuSman zramaNa! ye darpaNa bar3e bar3e aura darzaka kI AdhI kAyA ke pramANa vAle kahe gaye haiN| tesi NaM toraNANaM purao do do vairaNAbhe thAle paNNatte, te NaM thAlA acchaticchaDiyasAlitaMdulaNahasaMdaTThabahupaDipuNNA ceva ciTuMti savvajaMbUNayAmayA acchA jAva paDirUvA mahayA mahayA rahacakkasamANA paNNattA smnnaauso!|| tesi NaM toraNANaM purao do do pAIo paNNattAo, tAo NaM pAIo acchodayapaDihatthAo NANAvihapaMcavaNNassa phalahariyagassa bahupaDipuNNAo viva ciTuMti savvarayaNAmaIo jAva paDirUvAo mahayA mahayA gokaliMjagacakkasamANAo paNNattAo smnnaauso!|| For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jaMbUdvIpa ke dvAroM kA varNana rammarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr. kaThina zabdArtha - vairaNAbhe - vajranAbha, thAle - sthAla, accha-ticchaDiya-sAlitaMdulaNahasaMdaTTha-bahupaDipuNNA - svaccha tIna bAra sUpa se phaTakAra kara sApha kiye hue evaM mUsala Adi dvArA khaMDe hue zuddha sphaTika jaise cAvaloM se paripUrNa, pAio - pAtriyAM, gokaliMjagacakkasamANAo - gokaliMjara-bAMsa kA TopalA, cakra ke smaan| / bhAvArtha - una toraNoM ke Age do do vajranAbha sthAla kahe gaye haiN| ve sthAla svaccha, tIna bAra sUpa Adi se phaTakAra kara sApha kiye hue aura mUsala Adi ke dvArA khaMDe hue zuddha sphaTika jaise cAvaloM se bhare hue hoM aise pratIta hote haiN| ve sarva svarNamaya haiM svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| he AyuSman zramaNa! ve sthAla bar3e bar3e ratha cakra ke samAna kahe gaye haiN| una toraNoM ke Age do do pAtriyAM kahI gaI hai| ye pAtriyAM svaccha jala se bharI huI haiN| nAnAvidha pAMca raMga ke hare phaloM se bharI huI hoM-aisI pratIta hotI hai| ve sarvaratnamaya yAvat pratirUpa haiN| he AyuSman zramaNa! ve bar3e bar3e gokaliMjara athavA cakra ke samAna kahe gaye haiN| .. tesi NaM toraNANaM purao do do supaiTThagA paNNattA, te NaM supaiTThagA NANAvihapaMcavaNNapasAhaNagabhaMDaviraiyA savvosahipaDipuNNA savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa|| tesi NaM toraNANaM purao do do maNoguliyAo pnnnnttaao|| tAsu NaM maNoguliyAsu bahave suvaNNaruppAmayA phalagA paNNattA, tesu NaM suvaNNaruppAmaesu phalaesu bahave vairAmayA NAgadaMtagA muttAjAlaMtarusiyA hema jAva gayadaMtasamANA paNNattA, tesu NaM vairAmaesuNAgadaMtaesu bahave rayayAmayA sikkayA paNNattA, tesu NaM rayayAmaesu sikkaesu bahave vAyakaragA pnnnnttaa| te NaM vAyakaragA kiNhasuttasikkagavatthiyA jAva sukkillasuttasikkagavatthiyA savve veruliyAmayA acchA jAva pddiruuvaa| tesi NaM toraNANaM purao do do cittA rayaNakaraMDagA paNNattA, se jahANAmaeraNNo cAuraMtacakkavaTTissa citte rayaNakaraMDe veruliyamaNiphAliyapaDala-paccoyaDe sAe pabhAe te paese savvao samaMtA obhAsai ujjovei tAvei pabhAsei, evAmeva te cittarayaNakaraMDagA paNNattA veruliyapaDalapaccoyaDA sAe pabhAe te paese savvao samaMtA obhAseMti (jAva pbhaaseNti)|| ___kaThina zabdArtha - supaiTThagA - supratiSThaka-zrRMgAradAna, NANAvihapaMcavaNNapasAhaNagabhaMDaviraDyAnAnA prakAra ke pAMca varNoM kI prasAdhana sAmagrI se paripUrNa, maNoguliyAo - manogulikA-pIThikA, vAyakaragA - vAtakaraka-jalazUnya ghar3e (mAtra havA se bhare hue-khAlI sakoreM), rayaNakaraMDagA - rtnkrnnddk| For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jIvAjIvAbhigama sUtra bhAvArtha - una toraNoM ke Age do do supratiSThaka-zrRMgAradAna kahe gaye haiN| ve supratiSThaka nAnA - prakAra kI pAMca varSoM kI prasAdhana sAmagrI aura sarva auSadhiyoM se bhare hue lagate haiN| ve sarva ratnamaya svaccha yAvat pratirUpa haiN| una toraNoM ke Age do do manogulikAeM-pIThikAeM kahI gaI haiN| una manogulikAoM meM bahuta se sone cAMdI ke phalaka-paTiye haiN| una sone cAMdI ke phalakoM meM bahuta se vajramaya nAgadaMtaka haiN| ye nAgadaMtaka muktAjAla ke aMdara laTakatI huI mAlAoM se yukta haiM yAvat hAthI ke dAMta ke samAna kahI gaI haiN| una vajramaya nAgadaMtakoM meM bahuta se cAMdI ke sIMke (chIMke) kahe gaye haiN| una cAMdI ke chIMkoM meM bahuta se vAtakaraka-jalazUnya ghar3e haiN| ye vAtakaraka kAle sUtra ke bane hue Dhakkana se yAvat sapheda sUtra ke bane hue Dhakkana se AcchAdita haiN| ye saba vaiDUryamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| . . una toraNoM ke Age do do citravarNa ke ratnakaraMDaka kahe gaye haiN| jaise kisI cAuranta cakravartI kA nAnA maNimaya nAnAvarNa kA athavA AzcaryabhUta ratnakaraMDaka jisa para vaiDUryamaNi aura sphaTika maNiyoM kA Dhakkana lagA huA hai, apanI prabhA se usa pradeza ko saba ora se avabhAsita karatA hai, udyotita karatA hai, pradIpta karatA hai prakAzita karatA hai usI prakAra ve vicitra ratnakaraMDaka vaiDUrya ratna ke Dhakkana se yukta hokara apanI prabhA se usa pradeza ko saba ora se avabhAsita karate haiM, prakAzita karate haiN| tesi NaM toraNANaM purao do do hayakaMThagA jAva do do usabhakaMThagA paNNattA savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa|| tesu NaM hayakaMThaesu jAva umrabhakaMThaesu do do pupphacaMgerIo, evaM mallagaMdhavaNNacuNNavatthAbharaNacaMgerIo siddhatthacaMgerIo lomahatthacaMgerIo savvarayaNAmaIo acchAo jAva pddiruuvaao|| tAsu NaM puSphacaMgerIsu jAva lomahatthacaMgerIsu do do pupphapaDalAiM jAva lo0 svvrynnaamyaaiNjaavpddiruuvaaiN||tesinnNtornnaannNpurododosiihaasnnaaiNpnnnnttaaii, tesi NaM sIhAsaNANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte taheva jAva pAsAIyA 4 // tesi NaM toraNANaM purao do do ruppachadAchattA paNNattA, te NaM chattA veruliyabhisaMtavimaladaMDA jaMbUNayakaNNiyAvairasaMdhI muttAjAlaparigayA aTThasahassavarakaM caNasalAgA daddaramalayasugaMdhI savvouyasurabhi-sIyalacchAyA maMgalabhatticittA caMdAgArovamA vttttaa|| tesi NaM toraNANaM purao do do cAmarAo paNNattAo, tAo NaM cAmarAo (caMdappabhavairaveruliyaNANA-maNirayaNakhaciyadaMDA) NANAmaNikaNagarayaNavimalamaharihatavaNijjujalavicitta-daMDAo cilliyAo For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jaMbUdvIpa ke dvAroM kA varNana 59 saMkhaMkakuMdadagarayaamayamahiyapheNapuMjasaNNigAsAo suhumarayaya-dIhavAlAo savvarayaNAmayAo acchAo jAva pddiruuvaao|| tesi NaM toraNANaM purao do do tillasamuggA koTThasamuggA pattasamuggA coyasamuggA tayarasamuggA elAsamuggA hariyAlasamuggA hiMguluyasamuggA maNosilAsamuggA aMjaNasamuggA savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa||131|| kaThina zabdArtha - hayakaMThagA - hayakaMThaka-ghor3e ke kaMTha ke pramANa jitane (ratna vizeSa), pupphacaMgerio - phUloM kI caMgeriyAM-chAbaDiyA~, ruppachadAchattA - cAMdI ke AcchAdana vAle chatra, tilasamuggA - taila samudgaka-AdhAra vizeSa jisameM taila rakhA jAtA hai| bhAvArtha - una toraNoM ke Age do do hayakaMThaka-ratna vizeSa yAvat do-do vRSabhakaMThaka kahe gaye haiN| ve sarvaratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| una hayakaMThakoM yAvat vRSabhakaMThakoM meM do-do phUloM kI caMgeriyAM kahI gaI haiN| isI taraha mAlAoM, gaMdha, cUrNa vastra evaM AbharaNoM kI do do caMgeriyAM kahI gaI haiN| isI taraha sarasoM aura lomahastaka-mayUrapiccha kI bhI do-do caMgeriyAM haiN| ye sarvaratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| una toraNoM ke Age do do puSpapaTala yAvat do-do lomahastapaTala kahe gaye haiM jo sarva ratnamaya yAvat pratirUpa haiN| una toraNoM ke Age do-do siMhAsana haiM una siMhAsanoM kA varNana pUrvAnusAra samajhanA cAhie yAvat ve prasannatA paidA karane vAle, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| ..una toraNoM ke Age cAMdI ke AcchAdana vAle chatra kahe gaye haiN| una chatroM ke daNDa vaiDUryamaNi ke haiM, camakIle aura nirmala haiM, unakI karNikA-jahAM zalAkAeM tAra meM piroI rahatI hai-svarNa kI hai, unakI saMdhiyAM, vajraratna se pUrita hai, ve chatra motiyoM kI mAlAoM se yukta haiN| eka hajAra ATha zalAkAoM se yukta haiM jo zreSTha sone kI banI huI hai| kapar3e se chane hue caMdana kI gaMdha ke samAna sugaMdhita aura sarva RtuoM meM sugaMdhita rahane vAlI unakI zItala chAyA hai| una chatroM para nAnA prakAra ke maMgala citrita haiM aura veM candramA ke samAna gola haiN| una toraNoM ke Age do-do cAmara kahe gaye haiN| ve cAmara candrakAMtamaNi, vajramaNi, vaiDUryamaNi Adi nAnA maNi ratnoM se jaTita daNDa vAle haiN| ve cAmara zaMkha, aMka ratna, kuMda, jalakaNa, amRta ke mathita phena puMja ke samAna sapheda haiN| sUkSma aura rajata ke lambe-lambe bAla vAle haiN| sarvaratnamaya haiM, svaccha yAvat pratirUpa haiN| . una toraNoM ke Age do-do taila samudgaka, koSTa samudgaka, patra samudgaka, coya samudgaka, tagarasa samudgaka, ilAyacI samudgaka, haritAla samudgaka, hiMgalu samudgaka, manaHzilA samudgaka aura aMjana samudgaka haiN| ye sarva ratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 jIvAjIvAbhigama sUtra .ruarterroreroinorrorrorer.0000r.reverroritterroworritter vijae NaM dAre aTThasayaM cakkajjhayANaM aTThasaya migajjhayANaM aTThasayaM garuDajhayANaM aTThasayaM vigajjhayANaM (aTThasayaM ruruyajjhayANaM) aTThasayaM chattajjhayANaM aTThasayaM picchajjhayANaM aTThasayaM sauNijjhayANaM aTThasayaM sIhajjhayANaM aTThasayaM usabhajjhayANaM aTThasayaM seyANaM cauvisANANaM NAgavarakeUNaM evAmeva sapuvvAvareNaM vijayadAre AsIyaM keusahassaM bhavaitti mkkhaayN|| kaThina zabdArtha - cakkajjhayANaM - cakra se aMkita dhvjaaeN| bhAvArtha - usa vijaya dvAra para eka sau ATha cakra se aMkita dhvajAeM, eka sau ATha mRga se. aMkita dhvajAeM, eka sau ATha garuDa se aMkita dhvajAeM, eka sau ATha vRka (bheDiyA) se aMkita dhvajAeM, (eka sau ATha ruru-mRgavizeSa se aMkita dhvajAeM) eka sau ATha chatrAMkita dhvajAeM, eka sau ATha piccha se aMkita dhvajAeM, eka sau ATha zakuni se aMkita dhvajAeM, eka sau ATha siMha se aMkita dhvajAeM, eka sau ATha vRSabha se aMkita dhvajAeM aura eka sau ATha sapheda cAra dAMta vAle hAthI se aMkita dhvajAeM-isa prakAra Age pIche saba milA kara eka hajAra assI dhvajAeM vijayadvAra para kahI gaI hai| aisA maiMne aura anya tIrthaMkaroM ne kahA hai| vijae NaM dAre Nava bhomA paNNattA, tesi NaM bhomANaM aMto bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA paNNattA jAva maNINaM phAso, tesi NaM bhomANaM uppiM ulloyA paumalayA jAva sAmalayAbhatticittA jAva savvatavaNijjamayA acchA jAva- paDirUvA, tesi NaM bhomANaM bahumajjhadesabhAe je se paMcame bhome tassa NaM bhomassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM ege mahaM sIhAsaNe paNNatte, sIhAsaNavaNNao vijayadUse jAva aMkuse jAva dAmA ciTuMti, tassa NaM sIhAsaNassa avaruttareNaM uttareNaM uttarapurasthimeNaM ettha NaM vijayassa devassa cauNhaM sAmANiyasahassANaM cattAri bhaddAsaNasAhassIo paNNattAo, tassa NaM sIhAsaNassa puracchimeNaM ettha NaM vijayassa devassa cauNhaM aggamahisINaM saparivArANaM cattAri bhaddAsaNA paNNattA, tassa NaM sIhAsaNassa dAhiNapurathimeNaM etthaM NaM vijayassa devassa anbhiMtariyAe parisAe aTThaNhaM devasAhassINaM aTTha bhaddAsaNasAhassIo paNNattAo, tassa NaM sIhAsaNassa dAhiNeNaM vijayassa devassa majjhimiyAe parisAe dasaNhaM devasAhassINaM dasa bhaddAsaNasAhassIo paNNattAo, tassa NaM sIhAsaNassa dAhiNapaccatthimeNaM ettha NaM vijayassa devassa bAhiriyAe parisAe bArasaNhaM devasAhassINaM bArasa bhaddAsaNasAhassIo pnnnnttaao|| For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jaMbUdvIpa ke dvAroM kA varNana 61 kaThina zabdArtha - bhomA - bhauma-maMjila (makAna kA khaNDa vizeSa), bhaddAsaNA - bhdraasn| bhAvArtha - usa vijayadvAra ke Age nau bhauma kahe gaye haiN| una bhaumoM ke aMdara ekadama samatala aura ramaNIya bhUmibhAga kahe gaye haiM ityAdi sArA varNana pUrvAnusAra yAvat maNiyoM ke sparza taka kaha denA caahiye| una bhaumoM kI bhItarI chata para padmalatA yAvat zyAmalatAoM ke vividha citra bane hue haiM yAvat ve svarNamaya haiM, svaccha yAvat pratirUpa haiN| una bhaumoM ke ekadama madhyabhAga meM jo pAMcavAM bhauma hai usa bhauma ke ThIka madhya bhAga meM eka bar3A siMhAsana kahA gayA hai, usa siMhAsana kA varNana, devadUSya kA varNana yAvat vahAM aMkuzoM meM mAlAeM laTaka rahI haiM, yaha saba pUrvAnusAra kaha denA caahie| usa siMhAsana ke pazcima-uttara (vAyavya koNa) meM, uttara meM. uttaraparva (IzAna koNa) meM vijaya deva ke cAra hajAra sAmAnika devoM ke cAra hajAra bhadrAsana kahe gaye haiN| usa siMhAsana ke pUrva meM vijayadeva kI cAra saparivAra agramahiSiyoM ke cAra bhadrAsana kahe gaye haiN| usa siMhAsana ke dakSiNa-pUrva (Agneya koNa) meM vijayadeva kI AbhyaMtara pariSad ke ATha hajAra devoM ke ATha hajAra bhadrAsana kahe gaye haiN| usa siMhAsana ke dakSiNa meM vijayadeva kI madhyama pariSad ke dasa hajAra devoM ke dasa hajAra bhadrAsana kaheM gaye haiN| usa siMhAsana ke dakSiNa-pazcima (naiRtya koNa) meM vijayadeva kI bAhya pariSad ke bAraha hajAra devoM ke bAraha hajAra bhadrAsana kahe gaye haiN| ... vivecana - jambUdvIpa ke aMdara kI tarapha vijaya daravAje ke donoM tarapha nau-nau khaNDa vAle do prAsAdAvataMsaka haiN| daravAjoM ke ati nikaTa donoM tarapha sAmane hone se yahAM para inake lie 'purao' zabda kahA hai| tathA samavAyAMga sUtra meM donoM tarapha hone se bAhA para kaha diyA hai| bhauma-makAna ke khaNDa (maMjila) ko kahate haiN| inakI UMcAI 8 yojana kI evaM lambAI caur3AI tadanurUpa arthAt daravAje kI apekSA AdhI yA AdhI se kucha adhika (do yojana lagabhaga) samajhanA caahiye| donoM tarapha pAMcaveM bhauma meM usakA darabAra lagatA hai usameM vijayadeva bhI rahatA hai| anya bhaumoM meM donoM tarapha meM bhadrAsana Adi samajhanA caahiye| tassa NaM sIhAsaNassa paccatthimeNaM ettha NaM vijayassa devassa sattaNhaM aNiyAhivaINaM satta bhaddAsaNA paNNattA, tassa NaM sIhAsaNassa purathimeNaM dAhiNeNaM paccatthimeNaM uttareNaM ettha NaM vijayassa devassa solasa AyarakkhadevasAhassINaM solasa.bhaddAsaNasAhassIo paNNattAo, taMjahA-purathimeNaM cattAri sAhassIo, evaM causuvi jAva uttareNaM cattAri sAhassIo, avasesesu bhomesu patteyaM patteyaM bhaddAsaNA pnnnnttaa|| 132 // bhAvArtha - usa siMhAsana ke pazcima meM vijaya deva ke sAta anIkAdhipatiyoM-senApatiyoM ke sAta For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra bhadrAsana kahe gaye haiM / usa siMhAsana ke pUrva meM, dakSiNa meM, pazcima meM aura uttara meM vijayadeva ke solaha hajAra AtmarakSaka devoM ke solaha hajAra siMhAsana haiN| pUrva meM cAra hajAra, isI taraha cAroM dizAoM meM cAracAra hajAra yAvat uttara meM cAra hajAra siMhAsana kahe gaye haiN| zeSa bhaumoM meM pratyeka meM bhadrAsana kahe gaye haiM / vivecana - bhadrAsana - ArAma kursI kI taraha hote haiM, siMhAsana inase bhI viziSTa hote haiM / indra ke abhAva meM usakA kArya sambhAlane vAle krama se eka se pAMca taka ke pAMca sAmAnika deva nizcita hI hote haiM / agramahiSiyoM ke cAra mukhya bhadrAsana hote haiN| unake parivAra ke cAra hajAra choTe-choTe bhadrAsana hote haiN| mUla pATha meM cAra bhadrAsana hI kahe haiN| parivAra sahita kahane para cAra hajAra bhI samajha lenA caahiye| vijayassa NaM dArassa uvarimAgArA solasavihehiM rayaNehiM uvasobhiyA, taMjahA rayaNehiM vayarehiM veruliehiM jAva riTThehiM // vijayassa NaM dArassa uppiM bahave aTThaTThamaMgalagA paNNattA, taMjahA sotthiyasirivaccha jAva dappaNA savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA / vijayassa NaM dArassa uppiM bahave kaNhacAmarajjhayA jAva savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA / vijayassa NaM dArassa uppiM bahave chattAicchattA taheva // 133 // - 62 - kaThina zabdArtha - uvarimAgArA- UparI AkAra / bhAvArtha - usa vijayadvAra kA UparI AkAra solaha prakAra ke ratnoM se upazobhita haiM / yathA ratna, vajra yAvat riSTa ratna / usa vijayadvAra para bahuta se ATha ATha maMgala kahe gaye haiM / yathA - svastika, zrIvatsa yAvat drpnn| ye sarvaratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| usa vijayadvAra ke Upara bahuta se kAle cAmara ke cihna se aMkita dhvajAeM haiM yAvat ve dhvajAeM sarvaratnamaya svaccha yAvat pratirUpa haiN| usa vijayadvAra ke Upara bahuta se chatrAtichatra kahe gaye haiN| ina saba kA varNana pUrvAnusAra samajha lenA cAhiye / vivecana- jina solaha prakAra ke ratnoM se vijayadvAra kA UparI AkAra suzobhita haiM, ve isa prakAra haiM 1. ratna - sAmAnya karketanAdi 2. vajra 3. vaiDUrya 4. lohitAkSa 5. masAragalla 6. haMsagarbha 7. pulaka 8. saugaMdhika 9. jyotirasa 10 aMka 11. aMjana 12. rajata 13. jAtarUpa 14. aMjanapulaka 15. sphaTika aura 16. riSTa / vijaya dvAra, vijaya dvAra kyoM kahalAtA hai ? - - sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai-vijae dAre vijae dAre ? ma! vidAre vijae NAmaM deve mahiDDie mahajjuIe jAva mahANubhAve paliovamaTThiIe parivasai, se NaM tattha cauNhaM sAmANiyasAhassINaM cauNhaM aggamahisINaM saparivArANaM tihaM parisANaM sattaNhaM aNiyANaM sattaNhaM aNiyAhivaINaM solasaNhaM For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti - vijayA rAjadhAnI kA varNana 63 AyarakkhadevasAhassINaM vijayassa NaM dArassa vijayAe rAyahANIe aNNesiM ca bahUNaM vijayAe rAyahANIe vatthavvagANaM devANaM devINa ya AhevaccaM jAva divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANe viharai, se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai-vijae dAre vijae dAre, aduttaraM ca NaM goyamA! vijayassa NaM dArassa sAsae NAmadheje paNNatte jaNNa kayAi (NAsI Na kayAi) Natthi Na kayAi Na bhavissai jAva avaTThie Nicce vijae daare||134|| bhAvArtha - he bhagavan ! vijayadvAra ko vijayadvAra kyoM kahA jAtA hai ? he gautama! vijayadvAra meM vijaya nAmaka maharddhika, mahAdyuti vAlA yAvat mahAn prabhAva vAlA aura eka palyopama kI sthiti vAlA deva rahatA hai| vaha cAra hajAra sAmAnika devoM, cAra saparivAra agramahiSiyoM, tIna pariSadAoM, sAta anIkoM, sAta anIkAdhipatiyoM aura solaha hajAra AtmarakSaka devoM kA, vijayadvAra kA, vijaya rAjadhAnI kA aura anya bahuta sAre vijaya rAjadhAnI ke nivAsI deva-deviyoM kA Adhipatya karatA huA yAvat divya bhogoM ko bhogatA huA vicaratA hai| isaliye he gautama! vijayadvAra ko vijayadvAra kahA jAtA hai| he gautama! vijayadvAra kA yaha nAma zAzvata hai| yaha pahale nahIM thA aisA nahIM, vartamAna meM nahIM, aisA nahIM aura bhaviSya meM kabhI nahIM hogA, aisA bhI nahIM yAvat yaha avasthita aura nitya hai| vivecana - uparyukta mUla pATha meM sAmAnika devoM se AtmarakSaka devoM ko cAra guNA batAyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki Atma rakSaka deva cAroM dizAoM ko ghere hue hote haiM, ata: ve cAroM dizAoM meM pUrA kSetra bhara dete haiN| jisase ki kisI bhI dizA se koI bhI azubha ghaTanA ghaTita na ho| - vijayA rAjadhAnI kA varNana kahi NaM bhaMte! vijayassa devassa vijayA NAma rAyahANI paNNattA? goyamA! vijayassa Na dArassa purathimeNaM tiriyamasaMkhejje dIvasamudde vIivaittA aNNami jaMbuddIve dIve bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM vijayassa devassa vijayA NAma rAyahANI paNNattA, bArasa joyaNasahassAiM AyAmavikkhaMbheNaM sattatIsajoyaNasahassAiM Nava ya aDayAle joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM pnnnnttaa|| sA NaM egeNaM pAgAreNaM savvao samaMtA sNprikkh'ittaa|| se NaM pAgAre sattatIsaM joyaNAI addhajoyaNaM ca uTheM uccatteNaM mUle addhaterasa joyaNAiM vikkhaMbheNaM majjhettha sakkosAiM chajoyaNAI vikkhaMbheNaM uppiM tiNi saddhakosAiM joyaNAI For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 jIvAjIvAbhigama sUtra . vikkhaMbheNaM mUle vicchiNNe mAjhe saMkhitte uppiM taNue bAhiM vaTTe aMto cauraMse gopucchasaMThANasaMThie savvakaNagAmae acche jAva pddiruuve|| se NaM pAgAre NANAvihapaMcavaNNehiM kavisIsaehiM uvasobhie, taMjahA - kiNhehiM jAva sukkillehiN|| te NaM kavisIsagA addhakosaM AyAmeNaM paMcadhaNusayAI vikkhaMbheNaM desUNamaddhakosaM uddhaM uccatteNaM savvamaNimayA acchA jAva pddiruuvaa|| bhAvArtha - he bhagavan ! vijaya deva kI vijayA nAmaka rAjadhAnI kahAM kahI gaI hai? he gautama! vijayadvAra ke pUrva meM tirache asaMkhyadvIpa samudroM ko pAra karane ke bAda anya jaMbUdvIpa nAma ke dvIpa meM bAraha hajAra yojana jAne para vijaya deva kI vijayA nAmaka rAjadhAnI hai jo.bAraha hajAra yojana kI lambI caur3I hai tathA saiMtIsa hajAra nau sau aDatAlIsa yojana se kucha adhika usakI paridhi hai| ___ vaha vijayA rAjadhAnI cAroM ora se eka parakoTe se ghirI huI hai| vaha parakoTA sADhe saiMtIsa yojana UMcA hai usakI caur3AI mUla meM sADhe bAraha yojana, madhya meM chaha yojana eka kosa aura Upara tIna yojana AdhA kosa hai, isa taraha vaha mUla meM vistRta hai, madhya meM saMkSipta hai aura Upara kama hai| vaha bAhara se gola, aMdara se caukauna, gAya kI pUMcha ke AkAra kA hai| vaha sarva svarNamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| vaha parakoTA nAnA prakAra ke pAMca varSoM ke kapizIrSakoM-kaMgUroM se suzobhita hai| ve isa prakAra haiM - kAle yAvat sapheda kaMgUroM se| ve kaMgUre lambAI meM AdhA kosa, caur3AI meM pAMca sau dhanuSa, UMcAI meM kucha kama AdhA kosa haiN| ve kaMgUre sarva maNimaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| ___vijayAe NaM rAyahANIe egamegAe bAhAe paNuvIsaM paNuvIsaM dArasayaM bhavatIti mkkhaayN|| te NaM dArA bAvaTTi joyaNAI addhajoyaNaM ca uDDhe uccatteNaM ekkatIsaM joyaNAI kosaM ca vikkhaMbheNaM tAvaiyaM ceva paveseNaM seyA varakaNagathUbhiyAgA IhAmiya0 taheva jahA vijae dAre jAva tavaNijjavAluyapatthaDA suhaphAsA sassi(ma)rIyA surUvA pAsAIyA 4 / tesi NaM dArANaM ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do caMdaNakalasa-parivADIo paNNattAo taheva bhANiyavvaM jAva vnnmaalaao|| tesi NaM dArANaM ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do pagaMThagA paNNattA, te NaM pagaMThagA ekkatIsaM joyaNAI kosaM ca AyAmavikkhaMbheNaM paNNarasa joyaNAI aDDAijje kose bAhalleNaM paNNattA savvavairAmayA acchA jAva pddiruuvaa|| For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayA rAjadhAnI kA varNana 65 tesi NaM pagaMThagANaM uppiM patteyaM patteyaM pAsAyavaDiMsagA pnnnnttaa|| te NaM pAsAyavaDiMsagA ekkatIsaM joyaNAI kosaM ca uddhaM uccatteNaM paNNarasa joyaNAI aDDAijje ya kose AyAmavikkhaMbheNaM sesaM taM ceva jAva samuggayA NavaraM bahuvayaNaM bhANiyavvaM / vijayAe NaM rAyahANIe egamege dAre aTThasayaM cakkajjhayANaM jAva aTThasayaM seyANaM cauvisANANaM NAgavarakeUNaM, evAmeva sapuvvAvareNaM vijayAe rAyahANIe egamege dAre AsIyaM AsIyaM keusahassaM bhavatIti mkkhaayN| vijayAe NaM rAyahANIe egamege dAre (tesi NaM dArANaM purao) sattarasa bhomA paNNattA, tesi NaM bhomANaM (bhUmibhAgA) ulloyA (ya) paumalayA0 bhtticittaa|| __ bhAvArtha - vijayA rAjadhAnI kI eka eka bAhA-dizA meM eka sau paccIsa eka sau paccIsa dvAra kahe gaye haiN| aisA maiMne aura anya tIrthaMkaroM ne kahA hai| ye dvAra sADhe bAsaTha yojana ke UMce haiM inakI caur3AI ikatIsa yojana aura eka kosa hai, itanA hI inakA praveza hai| ye dvAra sapheda varNa ke haiN| zreSTha sone kI stUpikA-zikhara hai una para IhAmRga Adi ke citra bane hue haiM, ityAdi sArA varNana vijaya dvAra kI taraha kaha denA cAhiye yAvat unake prastara-AMgana meM sone kI bAlukA-reta bichI huI hai| unakA sparza zubha aura sukhada hai ve zobhA yukta, suMdara, prAsAdIya-prasannatA paidA karane vAle, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| una dvAroM ke donoM ora donoM naiSedhikAoM meM do do caMdana kalaza kI paMktiyAM kahI gaI haiM ityAdi vijayadvAra ke samAna sArA varNana vanamAlAoM taka kA kaha denA caahiye| una dvAroM ke donoM tarapha donoM naiSedhikAoM meM do do prakaNThaka-pITha vizeSa kahe gaye haiN| ve prakaMThaka ikatIsa yojana aura eka kosa kI lambAI-caur3AI vAle haiM, unakI moTAI pandraha yojana aura DhAI kosa hai| ve sarva vajramaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| una prakaNThakoM ke Upara pratyeka para alaga-alaga prAsAdAvataMsaka kahe gaye haiN| ve prAsAdAvataMsaka ikatIsa yojana eka kosa UMce haiM, pandraha yojana DhAI kosa lambe caur3e haiN| zeSa sArA varNana samudgaka taka vijaya dvAra ke samAna kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki ve saba bahuvacana rUpa kahane caahiye| usa vijayA rAjadhAnI ke eka eka dvAra para eka sau ATha cakra se cihnita dhvajAeM yAvat eka sau ATha sapheda aura cAra dAMta vAle hAthI se aMkita dhvajAeM kahI gaI haiN| ye saba Age pIche kI dhvajAeM milA kara vijayA rAjadhAnI ke eka-eka dvAra para eka hajAra assI dhvajAeM kahI gaI haiN| vijayA rAjadhAnI ke eka eka dvAra para una dvAroM ke Age sataraha bhauma (maMjila jaise viziSTa sthAna) kahe gaye haiN| una bhaumoM ke bhUmibhAga aura aMdara kI chateM padmalatA Adi vividha citroM se citrita haiN| For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 jIvAjIvAbhigama sUtra vivecana - uparyukta mUla pATha meM vijayA rAjadhAnI ke 500 dvAra batAye haiN| unakA Azaya yaha hai ki-vijayA rAjadhAnI ke golAI lI huI paridhi ke cAra barAbara vibhAga krnaa| vaha eka-eka vibhAga eka-eka bAhA kahalAtA hai| isa prakAra eka-eka bAhA para eka sau paccIsa-eka sau paccIsa dvAra hone se cAroM bAhoM ko milAkara kula 500 dvAra ho jAte haiN| tesi NaM bhomANaM bahumajjhadesabhAe je te NavamaNavamA bhomA tesi NaM bhomANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM sIhAsaNA paNNattA, sIhAsaNavaNNao jAva dAmA jahA heTTA, ettha NaM avasesesu bhomesu patteyaM patteyaM bhaddAsaNA pnnnnttaa| tesi NaM dArANaM uttimaMgA( uvarimA )gArA solasavihehiM rayaNehiM uvasohiyA taM ceva jAva chattAichattA, evAmeva puvvAvareNa vijayAe rAyahANIe paMca dArasayA bhavaMtIti mkkhaayaa||135|| - bhAvArtha - una bhaumoM ke bahumadhya bhAga meM jo nauveM bhauma haiM unake ThIka madhya bhAga meM alaga alaga siMhAsama kahe gaye haiN| siMhAsanoM kA varNana pUrvAnusAra kaha denA cAhiye yAvat siMhAsanoM meM mAlAeM laTaka rahI haiN| zeSa bhaumoM meM alaga alaga bhadrAsana kahe gaye haiN| una dvAroM ke UparI bhAga solaha prakAra ke ratnoM se suzobhita haiM Adi sArA varNana pUrvAnusAra kaha denA cAhiye yAvat una para chatrAttichatra lage hue haiN| isa . prakAra saba milA kara vijayA rAjadhAnI ke pAMca sau dvAra hote haiN| aisA maiMne aura anya tIrthaMkaroM ne kahA hai| vijayAe NaM rAyahANIe cauddisiM paMcajoyaNasayAiM abAhAe ettha NaM cattAri vaNasaMDA paNNattA, taMjahA - asogavaNe sattavaNNavaNe caMpagavaNe cUyavaNe, purathimeNaM asogavaNe dAhiNeNaM sattavaNNavaNe paccatthimeNaM caMpagavaNe uttareNaM cuuyvnne|| te NaM vaNasaMDA sAiregAI duvAlasa joyaNasahassAiM AyAmeNaM paMca joyaNasayAI vikkhaMbheNaM paNNattA patteyaM patteyaM pAgAraparikkhittA kiNhA kiNhobhAsA vaNasaMDavaNNao bhANiyavvo jAva bahave vANamaMtarA devA ya devIo ya AsayaMti sayaMti ciTuMti NisIyaMti tuyaTRti ramaMti lalaMti kIlaMti mohaMti purAporANANaM suciNNANaM suparikkaMtANaM subhANaM kammANaM kaDANaM kallANaM phalavittivisesaM paccaNubhavamANA vihrNti|| bhAvArtha - usa vijayA rAjadhAnI kI cAroM dizAoM meM pAMca sau pAMca sau yojana ke antarAla ko chor3ane ke bAda cAra vana khaMDa kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - 1. azokavana 2. saptaparNavana 3. caMpakavana 4. aamrvn| pUrva dizA meM azokavana hai| dakSiNa dizA meM saptaparNavana hai| pazcima dizA meM caMpakavana hai aura uttaradizA meM Amravana hai| ve vanakhaNDa kucha adhika bAraha hajAra yojana ke lambe aura pAMca sau yojana ke caur3e haiN| ve pratyeka eka eka prAkAra-parakoTe se ghire hue haiN| kAle haiM, kAle hI For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayA rAjadhAnI kA varNana 67 dikhAI dete haiM ityAdi vanakhaNDa kA sArA varNana kaha denA cAhie yAvat vahAM bahuta se vANavyaMtara deva aura deviyAM sthita hotI haiM, leTatI haiM, ThaharatI haiM, baiThatI haiM, karavaTa badalatI haiM, ramaNa karatI haiM, lIlA karatI haiM, krIr3A karatI haiM, kAmakrIr3A karatI haiM aura apane pUrvajanma ke sadanuSThAnoM kA, tapa Adi kA aura kiye hue zubha karmoM kA kalyANakArI phala vipAka kA anubhava karatI huI vicaratI haiN| vivecana - vanakhaNDoM kA parakoTA bagIce kI bAunDrI (sImA) kI taraha samajhanA caahiye| tesi NaM vaNasaMDANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM pAsAyavaDiMsagA paNNattA, te NaM pAsAyavaDiMsagA bAva4i joyaNAI addhajoyaNaM ca uDDhe uccatteNaM ekkatIsaM joyaNAI kosaM ca AyAmavikkhaMbheNaM abbhuggayamUsiyA taheva jAva aMto bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA paNNattA ulloyA paumalayA, bhatticittA bhANiyavvA, tesi NaM pAsAyavaDiMsagANaM bahumajhadesabhAe patteyaM patteyaM sIhAsaNA paNNattA vaNNAvAso saparivArA, tesi NaM pAsAyavaDiMsagANaM uppiM bahave aTThamaMgalayA jhayA chttaaichttaa| tattha NaM cattAri devA mahiDDiyA jAva paliovamaTTiiyA parivasaMti, taMjahA-asoe sattavaNNe caMpae cuue|| tattha NaM te sANaM sANaM vaNasaMDANaM sANaM sANaM pAsAyavaDiMsayANaM sANaM sANaM sAmANiyANaM sANaM sANaM aggamahisINaM sANaM sANaM parisANaM sANaM sANaM AyarakkhadevANaM AhevaccaM jAva vihrNti|| - bhAvArtha - una vanakhaNDoM ke ThIka madhya bhAga meM alaga alaga prAsAdAvataMsaka kahe gaye haiN| ve prAsAdAvataMsaka sADhe bAsaTha yojana UMce, ikatIsa yojana aura eka kosa ke lambe caur3e haiN| ye prAsAdAvataMsaka cAroM tarapha se nikalatI huI prabhA se baMdhe hue hoM athavA zveta prabhA paTala se haMsate hue pratIta hote haiM ityAdi sArA varNana kaha denA cAhiye yAvat unake aMdara bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga haiM. bhItaroM chatoM para padmalatA Adi ke vividha citra bane hue haiN| una prAsAdAvataMsakoM ke ThIka madhya bhAga meM alaga alaga siMhAsana kahe gaye haiN| unakA varNana pUrvAnusAra samajhanA cAhiye yAvat saparivAra siMhAsana taka kaha denA caahie| una prAsAdAvataMsakoM ke Upara bahuta se ATha ATha maMgala haiM dhvajAeM haiM aura chatrAtichatra-chatroM para chatra haiN| ..... vahAM cAra deva rahate haiM jo maharddhika yAvat palyopama kI sthiti vAle haiN| unake nAma isa prakAra haiM- azoka, saptaparNa, caMpaka aura aamr| ve apane apane vanakhaNDa kA, apane apane prAsAdAvataMsaka kA, apane apane sAmAnika devoM kA, apanI apanI agramahiSiyoM kA, apanI apanI pariSadAoM kA aura / ' apane apane AtmarakSaka devoM kA Adhipatya karate hue yAvat vicarate haiN| For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jIvAjIvAbhigama sUtra vivecana - cAroM vanakhaNDoM ke cAra deva kramaza: cAroM dizAoM meM rAjadhAnI se 500-500 yojana dUra rahate haiN| jaise cakravartiyoM ke cAra dizAoM ke cAra aMtapAla (mAgadha, varadAma, pravAsa evaM cUlahima parvata para rahe hue) kI taraha ye cAra deva bhI hote haiN| ye deva jAgIradAra kI taraha vijaya deva ke mAteta (adhInastha) deva hote haiN| vijayAe NaM rAyahANIe aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva paMcavaNNehiM maNIhiM uvasohie taNasaddavihUNe jAva devA ya devIo ya AsayaMti jAva vihrNti| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM ege mahaM uvayAriyAlayaNe paNNatte bArasa joyaNasayAI AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi joyaNasahassAI satta ya paMcANaue joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM addhakosaM bAhalleNaM savvajaMbUNayAmaeNaM acche jAva pddiruuve| se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNaM vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte paumavaraveiyAe vaNNao vaNasaMDavaNNao jAva viharaMti, se NaM vaNasaMDe desUNAI do joyaNAI cakkavAlavikkhaMbheNaM uvyaariyaalynnsm-prikkhevennN| tassa NaM uvayAriyAlayaNassa cauddisiM cattAri tisovANapaDirUvagA paNNattA, vaNNao, tesi NaM tisovANapaDirUvagANaM purao patteyaM patteyaM toraNA paNNattA chttaaichttaa| tassa NaM uvayAriyAlayaNassa uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva maNIhiM uvasobhie maNivaNNao, gaMdharasaphAso, tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM ege mahaM mUlapAsAyavaDiMsae paNNatte, se NaM pAsAyavaDiMsae bAvaSTuiM joyaNAI addhajoyaNaM ca uDDhe uccatteNaM ekkatIsaM joyaNAI kosaM ca AyAmavikkhaMbheNaM abbhuggayamUsiyappahasie taheva, tassa NaM pAsAyavaDiMsagassa aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva maNiphAse ulloe|| bhAvArtha - vijaya rAjadhAnI ke aMdara bahusamaraNIya bhUmibhAga kahA gayA hai yAvat vaha pAMca raMgoM kI maNiyoM se suzobhita hai| tRNa zabda rahita maNiyoM kA sparza yAvat devadeviyAM vahAM uThate baiThate haiM yAvat purAne karmoM kA phala bhogate hue vicarate haiN| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke madhya meM eka bar3A upakArikAlayana-vizrAma sthala kahA gayA hai jo bAraha sau yojana kA lambA caur3A aura tIna hajAra sAta sau picyAnavai yojana se kucha adhika kI usakI paridhi hai| AdhA kosa kI usakI moTAI hai| vaha svarNamaya hai, svaccha hai yAvat pratirUpa hai| For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 tRtIya pratipatti - vijayA rAjadhAnI kA varNana memorrorestrolorer. 00000000.............................. vaha upakArikAlayana eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa se cAroM ora se ghirA huA hai| padmavaravedikA aura vanakhaMDa kA varNana pUrvAnusAra kaha denA cAhiye yAvat vahAM vANavyaMtara deva deviyAM apane pUrvakRta zubha karmoM kA kalyANakArI phala bhogate hue vicarate haiN| vaha vanakhaNDa kucha kama do yojana cakravAla viSkaMbha (ghere) vAlA aura upakArikAlayana kI paridhi ke samAna (3795 yojana se kucha adhika) paridhi vAlA hai| usa upakArikAlayana ke cAroM dizAoM meM cAra trisopAnapratirUpaka kahe gaye haiM unakA varNana pUrvavat kaha denA caahiye| una trisopAnapratirUpakoM ke Age alaga-alaga toraNa kahe gaye haiM yAvat chatrAtichatra-chatroM para chatra haiN| usa upakArikAlayana ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA gayA hai yAvat vaha maNiyoM se suzobhita haiN| maNiyoM kA varNana pUrvavat kahanA caahiye| maNiyoM ke gaMdha, rasa aura sparza kA kathana kara denA caahiye| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhya bhAga meM eka bar3A mUla prAsAdAvataMsaka kahA gayA hai| vaha prAsAdAvataMsaka sADhe bAsaTha yojana kA UMcA aura ikatIsa yojana eka kosa kI laMbAI caur3AI vAlA hai| vaha saba ora se nikalatI huI prabhA kiraNoM se haMsatA huA sA lagatA hai Adi varNana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| usa prAsAdAvataMsaka ke aMdara bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA gayA hai yAvat maNiyoM kA sparza aura bhItoM para vividha citra lage hue haiN| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAge ettha NaM egA mahaM maNipeDhiyA paNNattA, sA ya egaM joyaNamAyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaI acchA saNhA jAva pddiruuvaa|| tIse NaM maNipeDhiyAe uvari ege mahaM sIhAsaNe paNNatte, evaM sIhAsaNavaNNao saparivAro, tassa NaM pAsAyavaDiMsagassa uppiM bahave aTThamaMgalayA jhayA chttaaichttaa| se NaM pAsAyavaDiMsae aNNehiM cauhiM tahadhuccattappamANamettehiM pAsAyavaDiMsaehiM savvao samaMtA saMparikkhitte, te NaM pAsAyavaDiMsagA ekkatIsaM joyaNAI kosaM ca uDDUM uccatteNaM addhasolasajoyaNAI addhakosaM ca AyAmavikkhaMbheNaM abbhuggaya0 taheva, tesi NaM pAsAyavaDiMsayANaM aMto bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA ulloyaa|| __ bhAvArtha - usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhyabhAga meM eka bar3I maNipIThikA kahI gaI hai| vaha eka yojana kI lambI caur3I aura AdhA yojana kI moTAI vAlI hai| vaha sarvamaNimaya, svaccha, mRdu yAvat pratirUpa haiN| usa maNipIThikA ke Upara eka bar3A siMhAsana hai, saparivAra siMhAsana kA varNana kaha denA caahiye| usa.prAsAdAvataMsaka ke Upara bahuta se ATha ATha maMgala aura chatrAtichatra kahe gaye haiN| For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 - jIvAjIvAbhigama sUtra ......................0000000000000000000000000000000000000000 ve prAsAdAvataMsaka anya unase AdhI UMcAI vAle cAra prAsAdAvataMsakoM se cAroM ora se ghire hue haiN| ve prAsAdAvataMsaka ikatIsa yojana eka kosa kI UMcAI vAle sADhe pandraha yojana aura AdhA kosa ke lambe caur3e kiraNoM se yukta Adi vaisA hI varNana kara lenA caahiye| una prAsAdAvataMsakoM ke aMdara bahusamaramaNIya bhUmibhAga yAvat citrita bhItarI chata hai| tesi NaM bahusamaramaNijjANaM bhUmibhAgANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM sIhAsaNaM paNNattaM, vaNNao, tesiM parivArabhUyA bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM bhaddAsaNA paNNattA, tesi NaM aTThaTThamaMgalagA jhayA chttaaichttaa| te NaM pAsAyavaDiMsagA aNNehiM cauhiM cauhiM tadardhaccattappamANamettehiM pAsAyavaDeMsaehiM savvao samaMtA sNprikkhittaa| te NaM pAsAyavaDeMsagA addhasolasajoyaNAiM addhakosaMca uDDhe uccatteNaM desUNAI aTu joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM abbhuggaya0taheva, tesi NaM pAsAyavaDeMsagANaM aMto bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA ulloyA, tesi NaM bahusamaramaNijjANaM bhUmibhAgANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM paumAsaNA paNNattA, tesi NaM pAsAyANaM aTThaTThamaMgalagA jhayA chttaaichttaa| te NaM pAsAyavaDeMsagA aNNehiM cauhiM tadadhuccattappamANamettehiM pAsAyavaDeMsaehiM savvao samaMtA sNprikkhittaa| te NaM pAsAyavaDeMsagA deMsUNAI aTTha joyaNAI uDDhe uccatteNaM desUNAI cattAri joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM abbhuggaya bhUmibhAgA ulloyA, bhaddAsaNAI uvari maMgalagA jhayA chttaaichttaa| te NaM pAsAyavaDiMsagA aNNehiM cauhiM taddadhuccattappamANamettehiM pAsAyavaDiMsaehiM savvao samaMtA sNprikkhittaa| te NaM pAsAyavaDiMsagA desUNAI cattAri joyaNAI urdU uccatteNaM desUNAI do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM abbhuggayamussiya0 bhUmibhAgA ulloyaa| paumAsaNAI uvari maMgalagA jhayA chttaaichttaa|| 136 // ___ bhAvArtha - una bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke bahumadhya dezabhAga meM pratyeka meM alaga alaga siMhAsana hai| siMhAsana kA varNana kaha denA caahiye| una siMhAsanoM ke parivAra ke tulya vahAM bhadrAsana kahe gaye haiN| ina prAsAdAvataMsakoM ke Upara ATha ATha maMgala, dhvajAeM aura chatrAtichatra-chatra ke Upara chatra haiN| - ve prAsAdAvataMsaka unase AdhI UMcAI vAle anya cAra prAsAdAvataMsakoM se cAroM ora se ghire hue haiN| ve prAsAdAvataMsaka sADhe pandraha yojana aura Adhe kosa ke UMce aura kucha kama ATha yojana kI lambAI caur3AI vAle haiM kiraNoM se yukta ityAdi varNana kaha denA caahiye| una prAsAdAvataMsakoM ke aMdara For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - sudharmA sabhA kA varNana bahusamaramaNIya bhUmibhAga haiM aura chatoM kI bhItarI bhAga citrita haiM / usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhya meM alaga alaga padmAsana kahe gaye haiN| una prAsAdAvataMsakoM ke Upara ATha ATha maMgala, dhvajAeM aura chatrAtichatra haiM / 71 ve prAsAdAvataMsaka unase AdhI UMcAI vAle anya cAra prAsAdAvataMsakoM se cAroM ora se ghire hue haiN| ve prAsAdAvataMsaka kucha kama ATha yojana kI UMcAI vAle aura kucha kama cAra yojana kI laMbAI caur3AI vAle haiM kiraNoM se yukta haiN| bhUmibhAga, ulloka (chata) aura bhadrAsana kA varNana samajhanA caahiye| una prAsAdAvataMsakoM para ATha ATha maMgala, dhvajA aura chatrAtichatra haiM / ////// ve prAsAdAvataMsaka unase AdhI UMcAI vAle anya cAra prAsAdAvataMsakoM se cAroM ora se ghire hue haiN| ve prAsAdAvataMsaka kucha kama cAra yojana ke UMce aura kucha kama do yojana ke laMbe caur3e haiM kiraNoM se yukta haiM Adi varNana kara lenA caahiye| una prAsAdAvataMsakoM ke Upara ATha ATha maMgala dhvajAeM aura chatrAtichatra haiM / vivecana - prastuta sUtra meM vijayA rAjadhAnI kA vistRta varNana kahA gayA hai| aba sUtrakAra sudharmA sabhA kA varNana karate haiM sudharmA sabhA kA varNana tassa NaM mUlapAsAyavaDeMsagassa uttarapuratthimeNaM ettha NaM vijayassa devassa sabhA suhammA paNNattA addhaterasajoyaNAiM AyAmeNaM cha sakkosAiM joyaNAI vikkhaMbheNaM Nava joyaNAiM uDDuM uccatteNaM, aNegakhaMbhasayasaMNiviTThA abbhuggayasukayavairaveDyA toraNavararaiyasAlabhaMjiyA susiliTThavisiTThalaTThasaMThiyapasatthaveru liyavimalakhaMbhA NANAmaNikaNagarayaNakhaiyaujjalabahusamasuvibhattacitta ( Niciya) ramaNijjakuTTimatalA IhAmiyausabhaturagaNaramagaravihagavAlagakiNNararurusarabhacamarakuMjaravaNalayapaumalayabhatticittA thaMbhuggayavairaveDyAparigayAbhirAmA vijjAharajamalajuyalajaMtajuttAviva accisahassamAlaNIyA rUvagasahassakaliyA bhisamANI bhibbhisamANI cakkhulloyaNalesA suhaphAsA sassirIyarUvA kaM caNamaNirayaNathUbhiyAgA NANAvihapaMcavaNNaghaMTApaDAgaparimaMDiyaggasiharA dhavalA mirIikavayaM viNimmuyaMtI lAulloiyamahiyA gosIsasarasarattacaMdaNadaddaradiNNapaMcaMgulitalA uvaciyacaMdaNakalasA caMdaNaghaDasukayatoraNapaDiduvAradesabhAgA AsattosattaviulavaTTavagghAriyamalladAmakalAvA paMcavaNNasarasa For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jIvAjIvAbhigama sUtra surabhimukkapuSphapuMjovayArakaliyA kAlAgurupavarakuMdurukkaturukkadhUvamaghamadhaMtagaMdhuddhayAbhirAmA sugaMdhavaragaMdhiyA gaMdhavaTTibhUyA accharagaNasaMghasaMvikiNNA divvatuDiyamahurasaddasaMpaNAiyA surammA savvarayaNAmaI acchA jAva pddiruuvaa| tIse NaM suhammAe sabhAe tidisiM tao dArA paNNattA taMjahA puratthimeNaM dAhiNeNaM uttrennN| te NaM dArA patteyaM patteyaM do do joyaNAI uDDUM uccatteNaM egaM joyaNaM vikkhaMbheNaM tAvaiyaM ceva paveseNaM seyA varakaNagathUbhiyAgA jAva vnnmaalaadaarvnnnno|| bhAvArtha - usa mUla prAsAdAvataMsaka ke uttarapUrva-IzAnakoNa meM vijayadeva kI sudharmA sabhA hai jo sADhe bAraha yojana lambI,chaha yojana aura eka kosa kI caur3I tathA nau yojana kI UMcI hai| vaha saikar3oM khaMbhoM para sthita hai, darzakoM kI najaroM para car3hI huI manohara aura bhalIbhAMti banAI huI usakI vajravedikA hai, zreSTha toraNa para rati paidA karane vAlI zAlabhaMjikAeM-putaliyAM lagI huI hai, susaMbaddha, pradhAna aura manojJa AkRti vAle prazasta vaiDUrya ratna ke nirmala usake staMbha haiN| usakA bhUmibhAga nAnA prakAra ke maNi, kanaka aura ratnoM kA banA huA hai, nirmala hai, samatala hai, suvibhakta, nibir3a aura ramaNIya hai| usa sabhA meM IhAmRga, vRSabha, ghor3A, manuSya, magara, pakSI, sarpa, kinnara, ruru (mRga), sarabha (aSTApada), camara, hAthI, vanalatA, padmalatA Adi citra bane hue haiM ataeva vaha bahuta AkarSaka hai| usake staMbhoM para vajravedikA banI huI hone se vaha bahuta suMdara lagatI hai| samazreNI ke vidyAdharoM ke yugaloM kI zakti vizeSa ke prabhAva se yaha sabhA hajAroM kiraNoM se prabhAsita ho rahI hai| yaha hajAroM rUpakoM se yukta hai, dIpyamAna hai, vizeSa dIpyamAna hai, dekhane vAloM ke netra usI para Tika jAte haiM, usakA sparza bahuta hI zubha aura sukhada hai, vaha bahuta zobhA yukta hai| usake stUpa kA agrabhAga sone se, maNiyoM se aura ratnoM se banA huA hai| usake zikhara kA agrabhAga nAnA prakAra kI pAMca raMgoM kI ghaMTAoM aura patAkAoM se parimaMDita hai, vaha sabhA sapheda varNa kI hai, vaha kiraNoM ke samUha ko chor3atI huI pratIta hotI hai, vaha lipI huI aura putI huI hai| gozIrSa caMdana aura sarasa lAla caMdana se bar3e bar3e hAtha ke chApe lagAye hue haiM, usameM caMdana kalaza athavA vaMdana (maMgala) kalaza sthApita kiye hue haiN| usake dvArabhAga para caMdana ke kalazoM se toraNa suzobhita kiye gaye haiM, Upara se lekara nIce taka vistRta, golAkAra aura laTakatI huI puSpamAlAoM se vaha yukta hai| pAMca varNa ke sarasa-sugaMdhita phUloM ke puMja se vaha suzobhita hai| kAlA agara, zreSTha kuMduruka aura turuSka-lobhAna ke dhUpa kI gaMdha se vaha mahaka rahI hai, zreSTha sugaMdhita dravyoM kI gaMdha se vaha sugaMdhita hai, sugaMdha kI guTikA ke samAna sugaMdha phailA rahI hai| vaha sudharmA sabhA apsarAoM ke samudAya se vyApta hai, divya vAdyoM ke zabdoM se gUMja rahI hai| vaha suramya hai, sarvaratnamayI hai, svaccha hai yAvat pratirUpa hai| usa sudharmA sabhA kI tIna dizAoM (pUrva, dakSiNa aura uttara) meM tIna dvAra kahe gaye haiN| ve pratyeka For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - sudharmA sabhA kA varNana 73 dvAra do do yojana ke UMce, eka yojana vistAra vAle aura itane hI praveza vAle haiN| ve zveta haiM, zreSTha svarNa kI stUpikA vAle haiM ityAdi pUrvokta dvAra varNana vanamAlA taka kaha denA caahiye| tesi NaM dArANaM purao muhamaMDavA paNNattA, te NaM muhamaMDavA addhaterasajoyaNAI AyAmeNaM chajoyaNAiM sakkosAiM vikkhaMbheNaM sAiregAiM do joyaNAI uDDhe uccatteNaM muhamaMDavA aNegakhaMbhasayasaMNiviTThA jAva ulloyA bhuumibhaagvnnnno|| tesi NaM muhamaMDavANaM uvari patteyaM patteyaM aTThamaMgalagA paNNattA sotthiya jAva dppnnaa|| tesi NaM muhamaMDavANaM purao patteyaM patteyaM pecchAgharamaMDavA paNNattA, te NaM pecchAgharamaMDavA addhaterasajoyaNAI AyAmeNaM jAva do joyaNAI uDDaM uccatteNaM jAva mnniphaaso|| tesi NaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM vairAmayaakkhADagA paNNattA, tesi NaM vairAmayANaM akkhADagANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM maNipIDhiyA paNNattA, tAo NaM maNipIDhiyAo joyaNamegaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaIo acchAo jAva pddiruuvaao|| tAsi NaM maNipIDhiyANaM uppiM patteyaM patteyaM sIhAsaNA paNNattA, sIhAsaNavaNNao jAva dAmA privaaro| tesi NaM pecchAgharamaMDavANaM uppiM aTThaTThamaMgalagA jhayA chttaaichttaa|| tesi NaM pecchAgharamaMDavANaM purao tidisiM tao maNipeDhiyAo paNNattAo, tAo NaM maNipeDhiyAo do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM, joyaNaM bAhalleNaM, savvamaNimaIo, acchAo jAva pddiruuvaao|| .. kaThina zabdArtha - muhamaMDavA - mukhamaNDapa-sudharmA sabhA Adi ke bAhara baraMDe (osarI) kI taraha AyA huA bhaag| yaha pratIkSAlaya kI taraha hotA hai, pecchAgharamaMDavA - prekSAghara maNDapa-mukha maNDapa ke pAsa meM baraNDe kI taraha AyA huA bhAga, yaha citra zAlA (nATyazAlA) jaisA hotA hai, vairAmaya akkhADagA - vajramaya akSapATaka (cauka, akhaaddaa)| bhAvArtha - una dvAroM ke Age mukhamaMDapa kahe gaye haiN| ve mukhamaMDapa sADhe bAraha yojana lambe, chaha yojana aura eka kosa caur3e, kucha adhika do yojana UMce, aneka saikar3oM khaMbhoM para sthita hai yAvat chata aura bhUmibhAga kA varNana kaha denA caahiye| una mukhamaNDapoM ke Upara pratyeka para ATha-ATha maMgalasvastika yAvat darpaNa kahe gaye haiN| una mukhamaNDapoM ke Age alaga-alaga prekSAgharamaNDapa kahe gaye haiN| ve prekSAgharamaNDapa sADhe bAraha yojana laMbe chaha yojana eka kosa caur3e aura kucha adhika do yojana UMce haiM, maNiyoM ke sparza, prekSAghara maNDapoM aura bhUmibhAga kA varNana kaha denA caahiye| unake ThIka madhya bhAga meM alaga alaga vajramaya akhAr3A kahe gaye haiN| una vajramaya akhAr3oM ke bahumadhya bhAga meM alaga alaga For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra maNipIThikAeM kahI gaI haiN| ve maNipIThikAeM eka yojana lambI caur3I tathA AdhA yojana moTI hai, sarvamaNimaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| una maNipIThikAoM ke Upara alaga-alaga siMhAsana haiN| siMhAsana, mAlAoM aura parivAra kA varNana pUrvAnusAra kaha denA caahiye| una prekSAghara maNDapoM ke Upara ATha ATha maMgala, dhvajAeM aura chatrAtichatra haiN| una prekSAghara maNDapoM ke Age tIna dizAoM meM tIna maNipIThikAeM (gola cabUtare ke AkAra kI maNiyoM kI banI huI pIThikA, yaha jamIna se UMcI hotI hai jisa para vijayadeva kA saparivAra siMhAsana AyA huA hai|) ve maNipIThikAeM do yojana lambI caur3I aura eka yojana moTI haiN| sarva maNimaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| tAsi NaM maNipeDhiyANaM uppiM patteyaM patteyaM ceiyathUbhA paNNattA, teNaM ceiyathUbhA do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM, sAiregAI do joyaNAI uDDhe uccatteNaM seyA saMkhaMkakuMdadagarayAmayamahiyapheNapuMjasaNNikAsA, savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa|| tesi NaM ceiyathUbhANaM uppiM aTThaTThamagaMlagA bahukiNhacAmarajjhayA paNNattA chttaaichttaa|| tesi NaM ceiya thUbhANaM cauddisiM patteyaM patteyaM cattAri maNipeDhiyAo pa0, tAo NaM maNipeDhiyAo joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhayojaNaM bAhalleNaM svvmnnimiio|| tAsi NaM maNipeDhiyAo uppiM patteyaM patteyaM cattAri jiNapaDimAo jiNusseha pamANamettAo paliyaMkaNisaNNAo thUyAbhimUhIo saNNiviTThAo ciTuMti, taMjahA - . usabhA vaddhamANA caMdANaNA vaarisennaa|| kaThina zabdArtha - ceiyathUbhA - caitya stUpa, jiNapaDimAoM - jina pratimAeM, jiNusseha pamANamettAo - jinotsedha pramANa (jaghanya sAta hAtha utkRSTa pAMca sau dhanuSa), paliyaMkaNisaNNAoparyaMkAsana se baiThI huI, thUyAbhimuhIo - stUpa kI ora mukha ... bhAvArtha - una maNipIThikAoM ke Upara alaga alaga caityastUpa kahe gaye haiN| ve caityastUpa do yojana lambe caur3e aura kucha adhika do yojana UMce haiN| ve zaMkha, aMkaratna, kuMda, jalabiMdu, amRta ke mathita phena puMja ke samAna sapheda haiM, sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| ___ una caityastUpoM ke Upara ATha-ATha maMgala bahuta-sI kAle cAmara se aMkita dhvajAeM Adi aura chatrAtichatra kahe gaye haiN| una caitya stUpoM ke cAroM dizAoM meM alaga alaga cAra maNipIThikAeM kahI gaI haiN| ve maNipIThikAeM eka yojana kI laMbI-caur3I, AdhA yojana moTI aura sarva maNimaya haiN| For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' tRtIya pratipatti - sudharmA sabhA kA varNana 75 una maNipIThikAoM ke Upara alaga alaga cAra jinapratimAeM kahI gaI haiM jo jinotsedha pramANapAMca sau dhanuSa pramANa haiM, pAlathI Asana se baiThI huI haiM, unake mukha stUpa kI ora haiN| ina pratimAoM ke nAma isa prakAra haiM - RSabha, varddhamAna, candrAnana aura vaarissenn| vivecana - yahAM para jo jinapaDimAeM kahI gaI haiM usakA artha - 'paryaMkAsana se baiThI huI zAzvata pratimAeM' hotA hai| sarAgI jIvoM ke varNana ke samAna inake zarIra kA varNana bhI nakha se zikha paryaMta hone se evaM stanoM kA varNana hone se inheM tIrthaMkaroM kI pratimA nahIM samajhA jAtA hai| tesi NaM ceiyathUbhANaM purao tidisiM patteyaM patteyaM maNipeDhiyAo paNNattAo, tAo NaM maNipeDhiyAo do do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM joyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaIo acchAo laNhAo sahAo ghaTThAo maTThAo NippaMkAo NirayAo jAva pddiruuvaao|| - tAsi NaM maNipeDhiyANaM uppiM patteyaM patteyaM ceiyarukkhA paNNattA, te NaM ceiyarukkhA aTTha joyaNAI uDDUM uccatteNaM addhajoyaNaM uvveheNaM do joyaNAiM khaMdhI addhajoyaNaM vikkhaMbheNaM chajoyaNAI viDimA bahumajjhadesabhAe aTThajoyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM sAiregAiM aTThajoyaNAI savvaggeNaM pnnnnttaaii|| - bhAvArtha - una caitya stUpoM ke Age tIna dizAoM meM alaga-alaga maNipIThikAeM kahI gaI haiN| ve maNipIThikAeM do-do yojana kI lambI caur3I aura eka yojana moTI hai| sarva maNimaya haiM, svaccha, mRdu, cikanI, ghisI huI, maMjI huI, paMkarahita, rajarahita yAvat pratirUpa haiN| una maNipIThikAoM ke Upara alaga-alaga caityavRkSa (cabUtare para Aye hue vRkSa) kahe gaye haiN| ve caityavRkSa ATha yojana Uce haiM, AdhA yojana jamIna me haiM, do yojana UMcA unakA skandha (tanA) hai, AdhA yojana usa skaMdha kA vistAra hai, madhyabhAga meM Urdhva vinirgata zAkhA (viDimA) chaha yojana UMcI hai| usa viDimA kA vistAra Adhe yojana kA hai| saba milA kara ve caityavRkSa ATha yojana se kucha adhika UMce haiN| . tesi NaM ceiyarukkhANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taMjahA - vairAmayA mUlA rayayasupaiTThiyA viDimA riTThAmayavipula-kaMdaveruliyaruilakhaMdhA, sujAya rUvapaDhamaga-visAlasAlA, NANAmaNirayaNa-viviha-sAhappasAhaveruliya-pattatavaNijjapattaveMTA jaMbUNayarattamauya-sukumAla-pavAla-pallava-sobhaMtavaraMkuraggasiharA vicittamaNirayaNa-surabhikusumaphalabharaNamiyasAlA sacchAyA sappabhA samiriyA saujjoyA For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jIvAjIvAbhigama sUtra amayarasasamarasaphalA ahiyaM, NayaNamaNaNivvuikarA, pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA pddiruuvaa|| bhAvArtha - una caityavRkSoM kA varNana isa prakAra haiM - unake mUla vajraratna ke haiM, unakI Urdhva vinirgata zAkhAeM rajata kI haiM aura supratiSThita haiM, unakA kaMda riSTaratnamaya hai, unakA skaMdha vaiDUrya ratna kA hai aura rucira hai, unakI mUlabhUta vizAla zAkhAeM zuddha aura zreSTha svarNa kI haiM unakI vividha zAkhA-prazAkhAeM nAnA maNiratnoM kI haiM, unake patte vaiDUrya ratna ke haiM, unake pattoM ke vRnta tapanIya svarNa ke haiN| jambUnada jAti ke svarNa ke samAna lAla, mRdu, sukumAra pravAla aura pallava tathA prathama ugane vAle aMkuroM ko dhAraNa karane vAle haiM athavA unake zikhara tathAvidha pravAla, pallava aMkuroM se suzobhita haiM, una caityavRkSoM kI zAkhAeM vicitra maNiratnoM ke sugaMdhita phUla aura phaloM ke bhAra se jhukI huI haiN| ve caityavRkSa suMdara chAyA vAle, suMdara kAMti vAle, kiraNoM se yukta aura udyota karane vAle haiN| amRta rasa ke phaloM ke samAna unake phaloM kA rasa hai| ve netra aura mana ko atyaMta tRpti dene vAle haiM, prasannatA dene vAle, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| te NaM ceiyarukkhA aNNehiM bahUhiM tilaya-lavaya-chattovaga-sirIsa-sattavaNNadahivaNNa-loddha-dhava-caMdaNa-NIva-kuDaya-karyaba-paNasa-tAlatamAla-piyAla-piyaMgupArAvayarAyarukkha-NaMdirukkhehi savvao samaMtA sNprikkhittaa|| te NaM tilayA jAva NaMdirukkhA, mUlavaMto kaMdamaMto jAva surmmaa||te NaM tilayA jAya NaMdirukkhA aNNehiM bahUhiM paumalayAhiM jAva sAmalayAhiM savvao samaMtA saMparikkhittA, tAo NaM paumalayAo jAva sAmalayAo NiccaM kusumiyAo jAva pddiruuvaao| tesi NaM ceiyarukkhANaM uppiM bahave aTThamaMgalagA jhayA chttaaichttaa| bhAvArtha - ve caityavRkSa anya bahuta se tilaka, lavaMga, chatropaka, zirISa, saptaparNa, dadhiparNa, lodhra, dhava, candana, nIpa, kuTaja, kadamba, panasa, tAla, tamAla, priyAla, priyaMgu, pArApata, rAjavRkSa aura nandivRkSoM se saba ora se ghire hue haiN| ve tilaka yAvat nandivRkSa mUla vAle haiM, kandavAle haiM, ityAdi vRkSoM kA varNana karanA cAhiye yAvat ve suramya haiN| ve tilakavRkSa yAvat nandivRkSa anya bahuta sI padmalatAoM yAvat zyAmalatAoM se ghire hue haiN| ve padmalatAeM yAvat zyAmalatAeM nitya kusumita rahatI haiM yAvat ve pratirUpa haiN| una caitya vRkSoM ke Upara bahuta se ATha-ATha maMgala, dhvajAeM aura chatroM para chatra haiN| tesi NaM ceiyarukkhANaM purao tidisiM tao maNipeDhiyAo paNNattAo, tAo NaM maNipeDhiyAo joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaIo For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - sudharmA sabhA kA varNana 77 acchAo jAva pddiruuvaao|| tAsi NaM maNipeDhiyANaM uppiM patteyaM patteyaM mahiMdajjhayA addhaTThamAiM joyaNAiM uDDe uccatteNaM addhakosaM uvveheNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM vairAmayavaTTalaTThasaMThiyasusiliTThaparighaTThamaTThasupaiTThiyA visiTThA aNegavarapaMcavaNNakuDabhIsahassaparimaMDiyAbhirAmA vAuddhayavijayavejayaMtIpaDAgA chattAichattakaliyA tuMgA gagaNatalamabhilaMghamANasiharA pAsAIyA jAva pddiruuvaa|| bhAvArtha - una caitya vRkSoM ke Age tIna dizAoM meM tIna maNipIThikAeM kahI gaI haiN| ve maNipIThikAeM eka-eka yojana lambI-caur3I aura Adhe yojana kI moTI haiN| ve sarvamaNimaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| - una maNipIThikAoM ke Upara alaga alaga mahendra dhvaja haiM jo sADhe sAta yojana UMce, AdhA kosa UMDe, AdhA kosa vistAra vAle, vajramaya, gola suMdara AkAra vAle, susaMbaddha, ghRSTa, mRSTa aura susthira haiM, aneka zreSTha pAMca varSoM kI laghupatAkAoM se parimaMDita hone se suMdara haiM, vAyu se ur3atI huI vijaya sUcaka vaijayaMtI patAkAoM se yukta haiM, chatroM para chatra se yukta haiM, UMcI haiM, unake zikhara AkAza ko lAMgha rahe haiM, ve prasannatA paidA karane vAle yAvat pratirUpa haiN| - tesi NaM mahiMdajjhayANaM uppiM aTThamaMgalagA jhayA chttaaichttaa|tesi NaM mahiMdajjhayANaM purao tidisiM tao NaMdAo pukkhariNIo paNNattAo, tAo NaM pukkhariNIo addhaterasajoyaNAI AyAmeNaM sakkosAiM cha joyaNAI vikkhaMbheNaM dasajoyaNAI uvveheNaM acchAo sahAo pukkhariNIvaNNao patteyaM patteyaM paumavaraveiyAparikkhittAo patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittAo vaNNao jAva pddiruuvaao| tesi NaM pukkhariNINaM patteyaM patteyaM tidisiM tisauvANapaDirUvagA paNNattA, tesi NaM tisovANapaDirUvagANaM vaNNao, toraNA bhANiyavvA jAva chttaaicchttaa| sabhAe NaM suhammAe cha maNoguliyA sAhassIo paNNattAo, taMjahA - purathimeNaM do sAhassIo paccatthimeNaM do sAhassIo dAhiNeNaM egA sAhassI uttareNaM egA sAhassI, tAsu NaM maNoguliyAsu bahave suvaNNaruppAmayA phalagA paNNattA, tesu NaM suvaNNaruppAmaesu phalagesu bahave vairAmayA NAgadaMtagA paNNattA, tesu NaM vairAmaesu NAgadaMtaesu bahave kiNhasutta vaTTavagghAriyamalladAmakalAvA jAva sukkillasuttavaTTa For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 jIvAjIvAbhigama sUtra kaThina zabdArtha - tisovANapaDirUvagANaM - trisopAna pratirUpaka-puSkaraNiyoM meM praveza karane ke pagathiye (sIr3hiyA~), maNoguliyA - manogulikA-gomAnasikA ke nIce kI pIThikA (cabutarA) , phalagA- phalaka-pATiyA-khUTiyAM jisameM se nikalI hai, usake nIce Aye hue pATiyoM ko phalaka kahate haiM, NAgadaMtagA - nAgadaMtaka-khUTiyA, tavaNijalaMbUsagA - sone ke lambUsaka-peMDala vaalii| bhAvArtha - una mahendra dhvajoM ke Upara ATha ATha maMgala, dhvajAeM aura chatrAtichatra haiN| una mahendra dhvajoM ke Age tIna dizAoM meM tIna nandA puSkariNiyAM haiN| ve nandA puSkariNiyAM sADhe bAraha yojana lambI haiM, savA chaha yojana kI caur3I aura dasa yojana kI UMDI haiM, svaccha haiM, mRdu haiM ityAdi puSkariNI kA sArA varNana kaha denA caahiye| ve pratyeka puSkariNiyAM padmavaravedikA aura vanakhaNDa se ghirI huI haiN| padmavaravedikA aura vanakhaNDa kA varNana samajha lenA cAhiye yAvat ve puSkariNiyAM darzanIya yAvat pratirUpa haiN| una puSkariNiyoM kI tIna dizAoM meM alaga alaga trisopAnapratirUpaka (una puSkaraNiyoM meM praveza karane ke pagathiye-sIDhiye)kahe gaye haiN| una trisopAnapratirUpakoM kA varNana kaha denA caahiye| toraNoM kA varNana yAvat chatrAtichatra haiN| usa sudharmA sabhA meM chaha hajAra manogulikAeM-gomAnasikA ke nIce kI pIThikA (cabUtare) kahI gaI haiM ve isa prakAra haiM - pUrva meM do hajAra, pazcima meM do hajAra, dakSiNa meM eka hajAra aura uttara meM eka hjaar| una manogulikAoM meM bahuta se sone cAMdI ke phalaka-pATiye haiN| una sone cAMdI ke phalakoM meM bahuta se vajramaya nAgadaMtaka (khaMTiyA~) haiN| una vajramaya nAgadaMtakoM meM bahuta sI kAle sUta meM piroI huI gola aura laTakatI huI puSpamAlAoM ke samudAya haiM yAvat sapheda Dore meM piroI huI gola aura laTakatI huI puSpamAlAoM ke samudAya haiN| ve puSpamAlAeM sone ke lambUsaka-peMDala vAlI haiM yAvat saba dizAoM ko sugaMdha se pUrita karatI huI sthita hai| ..... sabhAe NaM suhammAe cha gomANasIsAhassIo paNNattAo taMjahA-purasthimeNaM do sAhassIo, evaM paccatthimeNavi dAhiNeNaM sahassaM evaM uttareNavi, tAsu NaM gomANasIsu bahave suvaNNaruppamayA phalagA paNNattA jAva tesu NaM vairAmaesu NAgadaMtaesu bahave rayayAmayA sikkayA paNNattA, tesu NaM rayayAmaesu sikkaesu bahave veruliyAmaIo dhUvaghaDiyAo paNNattAo, tAo NaM dhUvaghaDiyAo kAlAgurupavarakuMdurukkaturukka . jAva ghANamaNaNivvuikareNaM gaMdheNaM savvao samaMtA ApUremANIo cittuNti| sabhAe NaM suhammAe aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva maNINaM phAso ulloyA paumalayabhatticittA jAva savvatavaNijjamae acche jAva pddiruuve||137|| For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - sudharmA sabhA kA varNana bhAvArtha - usa sudharmA sabhA meM chaha hajAra gomAnasikA-zayyA rUpa sthAna kahI gaI haiM ve isa prakAra haiM - pUrva meM do hajAra, pazcima meM do hajAra, dakSiNa meM eka hajAra aura uttara meM eka hjaar| una gomAnasikA meM bahuta se sone cAMdI ke phalaka-pATiyA haiM (khUTiyAM jisameM se nikalI hai, usake nIce Aye hue pATiyoM ko phalaka kahate haiM) una phalakoM meM bahuta se vajramaya nAgadaMtaka (khUTiyA~) haiM, una vajramaya nAgadaMtakoM meM bahuta se cAMdI ke sIMke (chIMke) haiN| una rajatamaya chIMkoM meM bahuta-sI vaiDUrya ratna kI dhUpaghaTikAeM kahI gaI haiN| ve dhUpaghaTikAeM kAle agara, zreSTha kuMdurukka aura lobhAna ke dhUpa kI nAka aura mana ko tRpti dene vAlI sugaMdha se AsapAsa ke kSetra ko pUrita karatI huI sthita haiN| . usa sudharmA sabhA meM bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA gayA hai yAvat maNiyoM kA sparza, bhItarI chata, padmalatA Adi ke vividha citra kA varNana karanA cAhiye yAvat vaha bhUmibhAga tapanIya svarNamaya hai, svaccha hai aura pratirUpa hai| ___tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM egA mahaM maNipeDhiyA paNNattA, sANaM maNipeDhiyA do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM joyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaI jAva pddiruuvaa|| tIse NaM maNipeDhiyAe uppiM ettha NaM mANavae NAmaM ceiyakhaMbhe paNNatte aTThamAiM joyaNAI uDDhe uccatteNaM addhakosaM uvveheNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM chakoDIe chalaMse chavviggahie vairAmayavaTTalaTThasaMThie evaM jahA mahiMdajhayassa vaNNao jAva paasaaiie|| tassa NaM mANavagassa ceiyakhaMbhassa uvari chakkose ogAhittA heTThA vi chakkose vajjettA majjhe addhapaMcamesu joyaNesu ettha NaM bahave suvaNNaruppamayA phalagA paNNattA, tesu NaM suvaNNaruppamaesu phalaesu bahave vairAmayA NAgadaMtA paNNattA, tesu NaM vairAmaesu NAgadaMtaesu bahave rayayAmayA sikkagA pnnnnttaa|| tesu NaM rayayAmayasikkaesu bahave vairAmayA golavaTTasamuggakA paNNattA, tesu NaM vairAmaesu golavaTTasamuggaesu bahave jiNasakahAo saMNikkhittAo ciTuMti, jAo NaM vijayassa devassa aNNesiM ca bahUNaM vANamaMtarANaM devANa ya devINa ya accaNijjAo vaMdaNijjAo pUyaNijjAo sakkAraNijjAo sammANaNijjAo kallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM pjjuvaasnnijjaao| mANavagassa NaM ceiyakhaMbhassa uvari aTThaTThamaMgalagA jhayA chttaaichttaa|| kaThina zabdArtha - mANavagassa ceiya khaMbhassa - mANavaka nAmaka caitya staMbha-sudharmA sabhA meM AyA huA eka viziSTa stNbh| jiNasakahAo - jinasakthAeM-pRthvIkAya kI banI huI zAzvata daaddhaaeN| For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra bhAvArtha - usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhya bhAga meM eka maNipIThikA kahI gaI hai| vaha maNipIThikA do yojana lambI caur3I, eka yojana moTI aura sarva maNimaya hai| usa maNipIThikA ke Upara mANavaka nAmaka caitya staMbha kahA gayA hai vaha sADhe sAta yojana UMcA, AdhA kosa UMDA aura AdhA kosa caur3A hai| usakI chaha koTiyAM haiM, chaha koNa haiM aura chaha bhAga haiM, vaha vajra kA hai, gola hai aura suMdara AkAra vAlA hai| isa prakAra mahendra dhvaja ke samAna varNana kaha denA cAhiye yAvat vaha prasannatA paidA karane vAlA yAvat pratirUpa haiN| usa mANavaka caitya staMbha ke Upara chaha kosa Upara aura chaha kosa nIce chor3akara bIca ke sADhe cAra yojana meM bahuta se sone-cAMdI ke phalaka kahe gaye haiN| una sone cAMdI ke phalakoM meM bahuta se vajramaya nAgadaMtaka haiN| una vajramaya nAgadaMtakoM meM bahuta se cAMdI ke chIMke kahe gaye haiN| una rajatamaya chIMkoM meM bahuta se vajramaya gola samudgaka (maMjUSA) kahe gaye haiN| una vajramaya golavartula samudgakoM meM bahuta-sI jinasakthAeM (pRthvIkAya kI banI huI zAzvata daaddhaaeN|) rakhI huI haiN| ve vijayadeva aura anya bahuta se vANavyaMtara deva aura deviyoM ke liye arcanIya, vaMdanIya, pUjanIya, satkAra yogya, sammAna yogya kalyANarUpa. maMgalarUpa.devarUpa, caitya rUpa aura paryapAsanA yogya haiN| usa mANavaka caitya staMbha ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajAeM aura chatrAtichatra haiN| vivecana - mUla pATha meM jiNasakahAo zabda AyA hai usakA artha jinasakthAeM hotA hai| jinasakthAeM kA artha hai - pRthvIkAya nI banI huI zAzvata daaddhaaeN| jise ve deva isa devabhava meM maMgalakArI samajhate haiN| maMgalarUpa hone se usa para una devoM kI bhakti rahatI hai| ve use sammAna kI dRSTi se dekhate haiN| jo jiNasakahAo kA artha jina asthiyoM karate haiM vaha ucita nahIM hai| vijayadeva ke bhI jIvana meM aneka samasyAeM Ane se aneka bAra jinasakthA kI pUjA kA varNana hai| yuddha bhI eka samasyA hai| tassa NaM mANavakassa ceiyakhaMbhassa puracchimeNaM ettha NaM egA mahAmaNipeDhiyA paNNattA, sA NaM maNipeDhiyA do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM joyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaI jAva pddiruuvaa|| tIse NaM maNipeDhiyAe uppiM ettha NaM ege mahaM sIhAsaNe paNNatte, siihaasnnnno|| tassa NaM mANavagassa ceiya khaMbhassa paccatthimeNaM ettha NaM egA mahaM maNipeDhiyA paNNattA joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaI acchA jAva pddiruuvaa|| tIse NaM maNipeDhiyAe uppiM ettha NaM ege mahaM devasayaNijje paNNatte, tassa NaM devasayaNijjassa ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taMjahA-NANAmaNimayA paDipAyA sovaNiyA pAyA NANAmaNimayA pAyasIsA jaMbUNayamayAiM gattAiM vairAmayA saMdhI NANAmaNimae cicce rayayAmayA tulI For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - sudharmA sabhA kA varNana lohiyakkhamayA bibboyaNA tavaNijjamaI gaMDovahANiyA, se NaM devasayaNijje ubhao bibboyaNe duhao uNNae majjheNayagaMbhIre sAliMgaNavaTTie gaMgApuliNavAluuddAlasAlisae oyaviyakkhomadugullapaTTapaDicchAyaNe suviraiyarayattANe rattaMsuyasaMvue suramme AINagarUyabUraNavaNIyatUlaphAsamaue pAsAIe 4 // bhAvArtha - usa mANavaka caityastambha ke pUrva meM eka bar3I maNipIThikA hai| vaha maNipIThikA do yojana lambI caur3I, eka yojana moTI aura sarva maNimaya yAvat pratirUpa hai / usa maNipIThikA ke Upara eka bar3A siMhAsana kahA gayA hai siMhAsana kA varNana kaha denA cAhiye / usa mANavaka caitya stambha ke pazcima meM eka bar3I maNipIThikA hai jo eka yojana lambI caur3I aura AdhA yojana moTI hai jo sarvamaNimaya aura svaccha hai / usa maNipIThikA ke Upara eka bar3A devazayanIya kahA gayA hai| devazayanIya kA varNana isa prakAra hai nAnA maNiyoM ke usake pratipAda-mUla pAyoM ko sthira rakhane vAle pAye haiM, usake mUla pAye sone ke haiM nAnA maNiyoM ke pAyoM ke UparI bhAga haiM, jambUnada svarNa kI usakI IseM haiM, vajramaya saMdhiyAM haiM, vaha nAnAmaNiyoM se bunA huA hai, cAMdI kI gAdI hai, lohitAkSa ratnoM ke takiye haiM aura tapanIya svarNa kA galamasUriyA hai| vaha devazayanIya, sira aura pAMva kI tarapha donoM ora takiyoM vAlA haiM, zarIra pramANa masanada - bar3e bar3e gola takiye haiM, vaha donoM tarapha se unnata aura madhya meM nata evaM gaharA hai, gaMgA nadI ke kinAre kI bAlukA meM paira rakhate hI jaise vaha aMdara utara jAtA hai vaise hI vaha zayyA usa para sote hI nIce baiTha jAtI hai, usa para bela-bUTe nikAlA huA palaMgaposa (sUtI vastra) bichA huA hai, usa para rajastrANa lagAyA huA hai, vaha lAlavastra se DhakA huA hai, suramya hai, mRga carma, ruI, bUra vanaspati aura makkhana ke samAna mRdu usakA sparza hai, vaha prasannatA paidA karane vAlA yAvat pratirUpa hai| tassaM NaM devasayaNijjassa uttarapuratthimeNaM ettha NaM mahaI egA maNipIDhiyA paNNattA joyaNamegaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaI acchA jAva paDivA // tIse NaM maNipIDhiyAe uppiM ege mahaM khuDDae mahiMdajjhae paNNatte addhaTTamAiM joyaNAI uDDuM uccatteNaM addhakosaM uvveheNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM veruliyA mayavaTTalaTThasaMThie taheva jAva maMgalagA jhayA chattAichattA // tassa NaM khuDDamahiMdajjhayassa paccatthimeNaM ettha NaM vijayassa devassa cuppAlae NAma paharaNakose paNNatte // tattha NaM vijayassa devassa phaliharayaNapAmokkhA bahave paharaNarayaNA saMNikkhittA ciTThati, ujjalasuNisiyasutikkhadhArA pAsAIyA 4 // tIse sabhA suhammA uppiM bahave aTThaTThamaMgalagA jhayA chattAichattA // 138 // - 81 For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 jIvAjIvAbhigama sUtra 4000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 bhAvArtha - usa devazayanIya ke uttarapUrva-IzAna koNa meM eka bar3I maNipIThikA kahI gaI hai| vaha eka yojana kI lambI-cauDI aura Adhe yojana kI moTI tathA sarvamaNimaya yAvata svaccha vaccha hai| usa maNipIThikA ke Upara eka choTA mahendra dhvaja kahA gayA hai jo sADhe sAta yojana UMcA, AdhA kosa UMDA aura AdhA kosa caur3A hai| vaha vaiDUrya ratna kA hai, gola hai aura suMdara AkAra kA hai ityAdi sArA varNana pUrvAnusAra kaha denA cAhie yAvat ATha-ATha maMgala, dhvajAeM aura chatrAtichatra haiN| usa choTe mahendradhvaja ke pazcima meM vijaya deva kA caupAla nAmaka zastrAgAra hai| vahAM vijaya deva ke parigharatna Adi zastra ratna rakhe hue haiN| ve zastra ujjvala, ati teja aura tIkhI dhAra vAle haiM ve prAsAdIya yAvat pratirUpa haiN| usa sudharmA sabhA ke Upara bahuta sAre ATha-ATha maMgala, dhvajAeM aura chatrAtichatra haiN| siddhAyatana kA varNana sabhAe NaM suhammAe uttarapurasthimeNaM etthaNaM ege mahaM siddhAyataNe paNNatte addhaterasa joyaNAI AyAmeNaM cha joyaNAiM sakosAiM vikkhaMbheNaM NavajoyaNAiM urdU uccatteNaM jAva gomANasiyA vattavvayA, jA ceva sabhAe suhammAe vattavvayA sA ceva NiravasesA bhANiyavvA taheva dArA muhamaMDavA pecchAgharamaMDavA jhayA thUbhA ceiyarukkhA mahiMdajjhayA NaMdAo pukkhariNIo, tao ya suhammAe jahA pamANaM maNaguliyANaM gomANasiyA dhUvayaghaDio taheva bhUmibhAge ulloe ya jAva mnniphaase|| . ___ tassa NaM siddhAyataNassa bahumajhadesabhAe ettha NaM egA mahaM maNipeDhiyA paNNattA do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM joyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaI acchA0, tIse NaM maNipeDhiyAe uppiM ettha NaM ege mahaM devacchaMdae paNNatte do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM sAiregAiM do joyaNAiM uTheM uccatteNaM savvarayaNAmae acche|| tattha NaM devacchaMdae aTThasayaM jiNapaDimANaM jiNussehappamANamettANaM saMNikkhittaM citttthi|| kaThina zabdArtha - siddhAyataNe - siddhAyatana-zAzvata pratimAoM kA sthaan| bhAvArtha - sudharmA sabhA ke uttarapUrva (IzAnakoNa) meM eka vizAla siddhAyatana kahA gayA hai jo sADhe bAraha yojana kA lambA, chaha yojana eka kosa cauDA aura nau yojana UMcA hai| isa prakAra jaisA sudharmA sabhA kA varNana kahA hai vaisA gomAnasikA (zayyA) taka kaha denA caahiye| dvAra, mukhamaNDapa, prekSAgRha maNDapa, dhvajA, stUpa, caitya vRkSa, mahendra dhvaja, nandA puSkariNiyAM manogulikAoM kA pramANa gomAnasikA, dhUpaghaTikAeM, bhUmibhAga, bhItarI chata yAvat maNiyoM kA sparza Adi kA varNana sudharmA sabhA kI taraha kaha denA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 tRtIya pratipatti - siddhAyatana kA varNana +++00000000000000000000rkworrrrrrrrrrrrrrrrrrrr usa siddhAyatana ke bahumadhya dezabhAga meM eka vizAla maNipIThikA kahI gaI hai jo do yojana lambI caur3I, eka yojana moTI hai, sarvamaNimaya hai, svaccha hai| usa maNipIThikA ke Upara eka vizAla devacchaMdaka-Asana vizeSa kahA gayA hai jo do yojana lambA, caur3A aura kucha adhika do yojana kA UMcA hai, sarvaratnamaya hai aura svaccha sphaTika ke samAna hai| usa devacchaMdaka meM jinotsedha pramANa eka sau ATha jina pratimAeM rakhI huI haiN| - vivecana - yahAM para evaM anyatra bhI jahAM 'siddhAyatana' kA varNana AyA hai| vahAM sarvatra 'siddhAyatana' kA artha - 'zAzvata pratimAoM kA sthAna' samajhanA caahiye| TIkAkAra ne bhI isI prakAra kA artha kiyA hai| ye zAzvata pratimAeM tIrthaMkaroM kI nahIM samajhakara kAmadeva Adi sarAgiyoM kI samajhanI caahiye| mUlapATha meM Aye hue 'jina' zabda ke aneka artha hone se yahAM para tIrthaMkara Adi ke artha ucita evaM prAsaMgika nahIM hote haiN| : tAsi NaM jiNapaDimANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taMjahA-tavaNijjamayA hatthatalA aMkAmayAiM NakkhAiM aMtolohiyakkhapariseyAI kaNagAmayA pAdA kaNagAmayA gopphA kaNagAmaIo jaMghAo kaNagAmayA jANU kaNagAmayA uru kaNagAmayAo gAyalaTThIo tavaNijjamaIo NAbhIo riTThAmaIo romarAIo tavaNijjamayA cuccuyA tavaNijjamayA sirivacchA kaNagamayAo bAhAo kaNagamaIo pAsAo kaNagamaIo gIvAo riTThAmae maMsu silappavAlamayA uTThA phalihAmayA daMtA tavaNijjamaIo jIhAo tavaNijjamayA tAluyA kaNagamaIo NAsAo, aMtolohiyakkhapariseyAo aMkAmayAiM acchINi aMtolohiyakkhapariseyAiM pulagamaIo diTThIo riTThAmaIo tAragAo riTThAmayAI acchipattAiM riTThAmaIo bhamuhAo kaNagAmayA kavolA kaNagAmayA savaNA kaNagAmayA NiDAlA vaTTA vairAmaIo sIsaghaDio tavaNijjamaIo kesaMtakesabhUmIo riTThAmayA uvrimuddhjjaa|| bhAvArtha - una jina pratimAoM kA varNana isa prakAra kahA gayA hai - unake hastatala tapanIya svarNa ke haiM, unake nakha aMkaratnoM ke haiM, unakA madhya bhAga lohitAkSa ratnoM kI lalAI se yukta haiM, unake pAMva svarNa ke haiM, unake Takhane (gulpha) kanakamaya haiM, unakI jaMghAeM kanakamayI haiM, unake ghuTane kanakamaya hai, unake jaMghAeM (Uru) kanakamaya haiM, unakI gAtrayaSTi kanakamayI hai, unakI nAbhiyAM tapanIya svarNa kI haiM, unakI romarAji riSTaratnoM kI hai, unake cUcUka (stanoM ke agrabhAga) tapanIya svarNa ke haiM, unake zrIvatsa-chAtI para aMkita cihna tapanIya svarNa ke haiM, unakI bhujAeM kanakamayI haiM, unakI pasaliyAM For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jIvAjIvAbhigama sUtra kanakamayI haiM, unakI grIvA kanakamayI hai, unakI mUche riSTaratna kI haiM, unake hoTha pravAla ratna ke haiM, unake dAMta sphaTika rana ke haiM, tapanIya svarNa kI jihvAeM haiM, tapanIya svarNa ke tAlu haiM, kanakamayI unakI nAsikA haiM, jisakA madhyabhAga lohitAkSa ratnoM kI lalAI se yukta haiM, unakI AMkheM aMkaratna kI hai, unakA madhyabhAga lohitAkSa ratna kI lalAI yukta hai, unakI dRSTi pulakita-prasanna hai, unakI AMkhoM kI kIkI riSTaratnoM kI haiM, unakI akSipatra riSTaratnoM ke haiM, unakI bhauMheM riSTa ratnoM kI haiM, unake gAla svarNa ke haiM, unake kAna svarNa ke haiM, unake lalATa kanakamaya haiM, unake zIrSa gola vajraratna ke haiM, kezoM kI bhUmi tapanIya svarNa kI hai aura keza riSTa ratnoM ke bane hue haiN| tAsi NaM jiNapaDimANaM piTTao patteyaM patteyaM chattadhArapaDimAo paNNattAo, tAo NaM chattadhArapaDimAo himarayayakuMdeMdusappagAsAiM sakoreMTamalladAmadhavalAI AtapattAiM salIlaM ohAremANIo cittuNti|| tAsi NaM jiNapaDimANaM ubhao pAsiM patteyaM patteyaM cAmaradhArapaDimAo paNNattAo, tAo NaM cAmaradhArapaDimAo caMdappahavairaveruliyaNANAmaNikaNagarayaNavimalamaharihatavaNijjujjalavicittadaMDAo cilliyAo saMkhaMkakuMdadagarayaamayamahitapheNapuMjasaNNigAsAo suhumarayayadIhavAlAo dhavalAo cAmarAo salIlaM ohAremANIo ciTuMti // tAsi NaM jiNapaDimANaM purao do do NAgapaDimAo do do jakkhapaDimAo do do bhUtapaDimAo do do kuMDadhArapaDimAo viNaoNayAo pAyavaDiyAo paMjaliuDAo saMNikkhittAo ciTThati savvarayaNAmaIo acchAo saNhAo laNhAo ghaTThAo maTThAo NIrayAo NippaMkAo jAva pddiruuvaao|| bhAvArtha - una jina pratimAoM ke pIche alaga alaga chatradhAriNI pratimAeM kahI gaI haiN| ve chatradhAraNa karane vAlI pratimAeM lIlApUrvaka koraMTa puSpa kI mAlAoM se yukta hima, rajata, kuMda aura candra ke samAna zveta AtapatroM-chatroM ko dhAraNa kiye hue khar3I hai| una jina pratimAoM ke donoM pArzvabhAga meM alaga alaga caMvara dhAraNa karane vAlI pratimAeM kahI gaI haiN| ve cAmaradhAriNI pratimAeM candrakAMtamaNi, vajra, vaiDUrya Adi nAnA maNiratnoM va sone se khacita aura nirmala bahumUlya tapanIya svarNa ke samAna ujjvala aura vicitra daMDoM evaM zaMkha, aMkaratna, kuMda, jalakaNa, cAMdI evaM kSIrodadhi (amRta) ko mathane se utpanna phenapuMja ke samAna sapheda sUkSma aura cAMdI ke dIrgha bAla vAle dhavala cAmaroM ko lIlApUrvaka dhAraNa karatI huI sthita haiN| una jina pratimAoM ke Age do do nAga pratimAeM, do do yakSa pratimAeM, do do bhUtapratimAeM, do do For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - upapAta sabhA kA varNana kuNDadhAra pratimAeM vinayayukta pAda patita aura hAtha jor3e hue rakhI huI hai / ve sarvaratnamayI haiM / svaccha haiM, mRdu haiM, sUkSma pudgaloM se nirmita haiM ghIsI huI, maMjI huI, raja rahita, nirmala niSpaMka yAvat pratirUpa haiN| tAsi NaM jiNapa' DamANaM purao aTThasayaM ghaMTANaM aTThasayaM caMdaNakalasANaM evaM asayaM bhiMgAragANaM evaM AyaMsagANaM thAlANaM pAINaM supaiTThANaM maNaguliyANaM vAyakaragANaM cittANaM rayaNakaraMDagANaM hayakaMThagANaM jAva usabhakaMThagANaM pupphacaMgerINaM jAva lomahatthacaMgerINaM pupphapaDalagANaM aTThasayaM telasamuggANaM jAva dhUvakaDucchuyANaM saMNikkhittaM ciTThai // tassa NaM siddhAyataNassa NaM uppiM bahave aTThaTTha maMgalagA jhayA chattAichattA uttimAgArA solasavihehiM rayaNehiM uvasobhiyA taM jahA - rayaNehiM jAva riTThehiM // 139 // kaThina zabdArtha - vAyakaragANaM - vAtakaraka- jalazUnya ghar3e, lomahatthacaMgerINaM - lomahastacaMgerIgoloma Adi ke bane hue camaroM se athavA lomahastakoM se bharI huI chabaDI, pupphapaDalagANaM - puSpa paTalaka, uttimAgArA- uttama AkAra ke / 85 bhAvArtha - una jinapratimAoM ke Age eka sau ATha ghaMTA, eka sau ATha caMdana kalaza, eka sau ATha jhAriyAM tathA isI taraha Adarzaka, sthAla, pAtriyAM, supratiSThaka, manogulikA, vAtakaraka - jalazUnya ghar3e, citra ratnakaraMDaka, hayakaMThaka yAvat vRSabhakaMThaka, puSpacaMgeriyAM yAvat lomahasta caMgeriyAM, puSpapaTalaka, taila samudg2aka yAvat dhUpa ke kaDucchuka- ye saba eka sau ATha, eka sau ATha vahAM rakhe hue haiM / usa siddhAyatana ke Upara bahuta se ATha-ATha maMgala dhvajAeM aura chatrAtichatra haiM jo uttama AkAra ke solaha ratnoM yAvat riSTa ratnoM se zobhAyamAna haiM / vivecana - uparyukta pATha meM 'lomahasta caMgerI' zabda AyA hai isakA artha yaha hotA hai - go loma Adi ke bane hue camaroM se athavA lomahastakoM se bharI huI chabar3I / Una Adi ke romoM se banI huI jaisI pratimA Adi ko pUMjane meM kAma Ane vAlI pUMjanI ko lomahastaka kahA jAtA hai / upapAta sabhA kA varNana tassa NaM siddhAyataNassa NaM uttarapuratthimeNaM ettha NaM egA mahaM uvavAyasabhA paNNattA jahA suhammA taheva jAva gomANasIo uvavAyasabhAe vi dArA muhamaMDavA savvaM bhUmibhAge taheva jAva maNiphAso (suhammAsabhA vattavvayA bhANiyavvA jAva bhUmIe phAso ) // tassa NaM bahusamaramaNijassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM egA mahaM maNipeDhiyA paNNattA joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaI acchA jAva paDirUvA, tIse NaM maNipeDhiyAe uppiM ettha NaM ege mahaM devasayaNijje paNNatte, tassa NaM For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 jIvAjIvAbhigama sUtra worrore.torrrrrrrrrrrrrrrr................................... devasayaNijjassa vaNNao, uvavAyasabhAe NaM uppiM aTThaTThamaMgalagA jhayA chattAichattA jAva uttimAgArA, tIse NaM uvavAyasabhAe uttarapurasthimeNaM ettha NaM ege mahaM harae paNNatte, se NaM harae addhaterasajoyaNAI AyAmeNaM chakosAiM joyaNAI vikkhaMbheNaM dasa joyaNAiM uvveheNaM acche saNhe vaNNao jahevaNaMdANaM pukkhariNINaMjAva toraNavaNNao, tassa NaM harayassa uttarapurasthimeNaM ettha NaM egA mahaM abhiseyasabhA paNNattA jahA sabhA suhammA taM ceva NiravasesaM jAva gomANasIo bhUmibhAe ulloe thev|| kaThina zabdArtha - uvavAyasabhAe - upapAta sabhA, harae - srovr| bhAvArtha - usa siddhAyatana ke uttarapUrva-IzAnakoNa meM eka bar3I upapAta sabhA kahI gaI hai| sudharmA sabhA kI taraha gomAnasikA paryanta sArA varNana kaha denA caahiye| upapAta sabhA meM bhI dvAra, mukhamaNDapa Adi saba varNana bhUmibhAga yAvat maNiyoM kA sparza Adi kaha denA caahiye| (yahAM sudharmA sabhA kA . varNana bhUmibhAga aura maNiyoM ke sparza taka kahanA caahiye)| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke madhya eka bar3I maNipIThikA kahI gaI hai| vaha eka yojana lambIcaur3I aura AdhA yojana moTI hai| sarvaratnamaya aura svaccha hai| usa maNipIThikA ke Upara eka bar3A devazayanIya kahA gayA hai| usa devazayanIya kA varNana pUrvAnusAra kaha denA caahiye| usa upapAta sabhA ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajA aura chatrAtichatra haiM jo uttama AkAra ke haiM aura ratnoM se zobhAyamAna haiN| usa upapAta sabhA ke uttarapUrva meM eka bar3A sarovara kahA gayA hai| vaha sarovara sADhe bAraha yojana lambA, chaha yojana eka kosa caur3A aura dasa yojana UMDA hai| vaha svaccha hai, mRdu hai Adi varNana naMdApuSkariNI ke samAna yAvat toraNa taka kaha denA caahiye| usa sarovara ke uttara pUrva (IzAnakoNa) meM eka abhiSeka sabhA kahI gaI hai usakA sArA varNana sudharmA sabhA kI taraha kaha denA cAhiye yAvat gomAnasikA, bhUmibhAga, ulloka (bhItarI chata) Adi kA varNana sudharmA sabhA kI taraha hI samajhanA caahiye| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM egA mahaM maNipeDhiyA paNNattA joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimayA acchaa0|| tIse NaM maNipeDhiyAe uppiM ettha NaM ege mahaM sIhAsaNe paNNatte, sIhAsaNavaNNao aprivaaro|| tattha NaM vijayassa devassa subahu abhisekke bhaMDe saMNikkhitte ciTThai, abhiseyasabhAe uppiM aTThamaMgalagA jAva uttimAgArA solasavihehiM rayaNehiM( uvasobhiyA), tIse NaM abhiseyasabhAe uttarapurathimeNaM ettha NaM egA mahaM alaMkAriyasabhA paNNattA abhiseyasabhAvattavvayA bhANiyavvA jAva gomANasIo For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - upapAta sabhA kA varNana 87 maNipeDhiyAo jahA abhiseyasabhAe uppiM sIhAsaNaM (s)aprivaarN|| tattha NaM vijayassa devassa subahu alaMkArie bhaMDe saMNikkhitte ciTThai, alaMkAriya0 uppiM maMgalagA jhayA jAva (chattAichattA) uttimaagaaraa|| ___bhAvArtha - usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhya bhAga meM eka bar3I maNipIThikA kahI gaI hai| vaha eka yojana lambI-caur3I aura AdhA yojana moTI hai, sarva maNimaya aura svaccha hai| usa maNipIThikA ke Upara eka bar3A siMhAsana hai| yahA~ siMhAsana kA varNana kaha denA cAhiye kiMtu parivAra kA kathana nahIM karanA caahiye| usa siMhAsana para vijayadeva ke abhiSeka yogya sAmagrI rakhI huI hai| abhiSeka sabhA ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajAeM, chatrAtichatra kaha dene cAhiye jo uttama AkAra ke aura solaha ratnoM se zobhAyamAna haiN| usa abhiSeka sabhA ke uttarapUrva (IzAnakoNa) meM eka vizAla alaMkAra sabhA hai| usakA varNana abhiSeka sabhA kI taraha gomAnasikA paryaMta kaha denA caahiye| maNipIThikA kA varNana bhI abhiSeka sabhA kI taraha samajha lenA caahiye| usa maNipIThikA para saparivAra siMhAsana kA kathana karanA caahiye| usa siMhAsana para vijayadeva ke alaMkAra yogya bahuta-sI sAmagrI rakhI huI hai| usa alaMkAra sabhA ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajAeM aura chatrAtichatra haiM jo uttama AkAra ke ratnoM se zobhAyamAna haiN| tIse NaM alaMkAriyasahAe uttarapurasthimeNaM ettha NaM egA mahaM vavasAyasabhA paNNattA, abhiseyasabhAvattavvayA jAva sIhAsaNaM aprivaarN|| ta(eottha NaM vijayassa devassa ege mahaM potthayarayaNe saMNikkhitte ciTThai, tassa NaM potthayarayaNassa ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taMjahA-riTThAmaIo kaMbiyAo [rayayAmayAiM pattagAiM] tavaNijjamae dore NANAmaNimae gaMThI (aMkamayAiM pattAiM) veruliyamae lippAsaNe tavaNijjamaI saMkalA riTThAmae chAyaNe riTThAmayA masI vairAmaI lehaNI riTThAmayAiM akkharAI sammie satthe vavasAyasabhAe NaM-uppiM aTThaTThamaMgalagA jhayA chattAichattA uttimaagaarei| tIse NaM vavasAyasabhAe uttarapurathimeNaM ege mahaM balipeDhe paNNatte do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM joyaNaM bAhalleNaM savvarayayAmae acche jAva pddiruuve|| tassa NaM balipeMDhassa uttarapurathimeNaM ettha NaM egA mahaM NaMdApukkhariNI paNNattA jaM ceva pamANaM harayassa taM ceva savvaM // 140 // ... kaThina zabdArtha - vavasAyasabhA - vyavasAya sabhA, potthayarayaNe - pustaka ratna, kaMbiyAo - kaMbikA (puDhe), lippAsaNe - maSipAtra (davAta), masI - syAhI, lehaNI - lekhanI, dhammie satthe - dhArmika zAstra-saMvidhAna (kAnUna) rASTra dharma kA zAstra, balipeDhe - blipiitth| For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra bhAvArtha - usa alaMkAra sabhA ke uttarapUrva (IzAnakoNa) meM eka bar3I vyavasAya sabhA kahI gaI. hai / parivAra rahita sArA varNana abhiSeka sabhA kI taraha siMhAsana paryanta taka kaha denA caahiye| usa siMhAsana para vijayadeva kA pustaka ratna rakhA huA hai| usa pustaka ratna kA varNana isa prakAra hai - riSTa ratna kI usakI kaMbikA (puTThe) haiM, cAMdI ke usake panne haiM, riSTa ratnoM ke akSara haiM, tapanIya svarNa kA DorA hai, jisameM panne piroye hue haiM nAnA maNiyoM kI usa Dore kI gAMTha hai tAki panne alaga alaga na hoM, vaiDUrya ratna kA maSipAtra - davAta hai, tapanIya svarNa kI usa davAta kI sAMkala hai, riSTa ratna kA usakA Dhakkana hai, riSTa ratna kI syAhI hai, vajraratna kI lekhanI hai / vaha eka dhArmika graMtha haiM / usa vyavasAya sabhA ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajAeM aura chatrAtichatra haiM jo uttama AkAra ke haiM yAvat ratnoM se suzobhita hai| 88 usa vyavasAya sabhA ke uttarapUrva meM eka vizAla balipITha hai, vaha do yojana lambA-caur3A aura eka yojana moTA hai| vaha sarvaratnamaya hai, svaccha yAvat pratirUpa haiN| usa balipITha ke uttarapUrva meM eka bar3I nandA puSkariNI kahI gaI hai| usakA pramANa Adi varNana pUrvokta sarovara ke samAna samajha lenA cAhiye / vivecana prastuta sUtra meM upapAta sabhA Adi kA varNana kiyA gayA hai aba sUtrakAra vijayadeva kA upapAta varNana karate haiM - - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka teNaM kANaM teNaM samaeNaM vijae deve vijayAe rAyahANIe uvavAyasabhAe devasayaNijjaMsi devadUtarie aMgulassa asaMkhejjaibhAgamettIe boMdIe vijayadevattAe uvavaNNe // tae NaM se vijae deve ahuNovavaNNemettae ceva samANe paMcavihAe pajjattIe pajjattIbhAvaM gacchai, taMjahA - AhArapajjattIe sarIrapajjattIe iMdiyapajjattIe ANApANupajjattIe bhAsAmaNapajjattIe // tae NaM tassa vijayassa devassa paMcavihAe pajjattIe pajjattIbhAvaM gayassa ime eyArUve ajjhatthie ciMtie patthie maNoga saMkappe samupajitthA - kiM me puvvaM seyaM kiM me pacchA seyaM kiM me puvviM karaNijjaM kiM me pacchA karaNijjaM kiM me puvviM vA pacchA vA hiyAe suhAe khemAe NissesayAe aNugAmiyattAe bhavissai ttikaTTu evaM saMpehei // kaThina zabdArtha - devasayaNijjaMsi - deva zayanIya meM, devadUtarie - devadUSya ke aMdara, ajjhathie - adhyavasAya, ciMtie ciMtana, patthie - prArthita, maNogae manogata / - For Personal & Private Use Only - Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka 89 bhAvArtha - usa kAla aura usa samaya meM vijayadeva vijayA rAjadhAnI kI upapAta sabhA meM devazayanIya meM devadUSya ke aMdara aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa zarIra meM vijayadeva ke rUpa meM utpanna huaa| taba vaha vijayadeva utpanna hote hI pAMca prakAra kI paryAptiyoM se pUrNa huaa| ve pAMca paryAptiyAM isa prakAra haiM - 1. AhAra paryApti 2. zarIra paryApti 3. indriya paryApti 4. AnaprANa-zvAsocchvAsa paryApti aura 5. bhASA mana paryApti (bhASA paryApti aura manaHparyApti kucha hI antara se lagabhaga eka sAtha pUrNa hone ke kAraNa unakI alaga alaga vivakSA nahIM kI gaI hai)| taba usa vijayadeva ko pAMca paryAptiyoM se paryApta hone para isa prakAra kA adhyavasAya, ciMtana, prArthita aura manogata saMkalpa utpanna huA - mere lie pUrva meM kyA zreyaskara hai, pazcAt kyA zreyaskara hai, mujhe pahale kyA karanA cAhiye, mujhe pazcAt kyA karanA cAhiye, mere liye pahale aura bAda meM kyA hitakArI, sukhakArI, kalyANakArI, niHzreyaskArI aura paraloka meM sAtha jAne vAlA hogaa| vaha isa prakAra kA ciMtana karatA hai| .. taeNaM tassa vijayassa devassa sAmANiyaparisovavaNNagA devA vijayassa devassa imaM eyArUvaM ajjhatthiyaM ciMtiyaM patthiyaM maNogayaM saMkappaM samuppaNNaM jANittA jeNAmeva se vijaya deve teNAmeva uvAgacchaMti teNAmeva uvAgacchittA vijayaM devaM karayalapariggahiyaM sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTu jaeNaM vijaeNaM vaddhAveMti jaeNaM vijaeNaM vaddhAvettA evaM vayAsI-evaM khalu devANuppiyANaM vijayAe rAyahANIe siddhAyataNaMsi aTThasayaM jiNapaDimANaM jiNussehapamANamettANaM saMNikkhittaM ciTThai sabhAe ya suhammAe mANavae ceiyakhaMbhe vairAmaesu golavaTTasamuggaesubahUo jiNasakahAo saNNikkhittAo ciTThati jAo NaM devANuppiyANaM aNNesiM ca bahUNaM vijayarAyahANivatthavvANaM devANaM devINa ya accaNijjAo vaMdaNijjAo pUyaNijjAo sakkAraNijjAo sammANaNijjAo kallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM pajjuvAsaNijjAo eyaNNaM devANuppiyANaM puTviMpi seyaM eyaNNaM devANuppiyANaM pacchAvi seyaM eyaNNaM devANuppiyANaM puvviM karaNijjaM pacchA karaNijjaM eyaNNaM devANuppiyANaM puTviM vA pacchA vA jAva ANugAmiyattAe bhavissai ti kaTu mahayA mahayA jaya (jaya) sadaM puNjNti|| . bhAvArtha - taba usa vijayadeva kI sAmAnika pariSad ke deva vijayadeva ke isa prakAra ke adhyavasAya, ciMtana, prArthita aura manogata saMkalpa ko utpanna huA jAna kara jisa ora vijayadeva thA usa ora Ate haiM aura Akara vijayadeva ko hAtha jor3a kara, mastaka para aMjali lagA kara jaya vijaya se badhAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 . jIvAjIvAbhigama sUtra badhAkara ve isa prakAra bole - he devAnupriya! ApakI vijayA rAjadhAnI ke siddhAyatana meM jinotsedhapramANa eka sau ATha jina pratimAeM rakhI gaI haiM aura sudharmA sabhA ke mANavaka caitya staMbha para vajramaya gola maMjUSAoM meM bahuta sI jinasakthAeM (pRthvIkAya kI banI huI zAzvata dADhAeM) rakhI huI hai jo Apa devAnupriya ke aura vijayA rAjadhAnI meM rahane vAle bahuta se devoM aura deviyoM ke liye arcanIya, vaMdanIya, pUjanIya, satkAranIya, sammAnanIya hai jo kalyANarUpa, maMgalarUpa, devarUpa, caityarUpa haiM tathA paryupAsanA karane yogya haiN| yaha Apa devAnupriya ke liye pUrva meM bhI zreyaskara hai, pazcAt bhI zreyaskara hai, pUrva meM bhI karaNIya hai aura pazcAt meM bhI karaNIya hai| yaha Apa devAnupriya ke lie pahale aura bAda meM hitakArI yAvat sAtha calane vAlA hogA, aisA kaha kara ve jora jora se jaya-jayakAra zabda kA prayoga karate haiN| - taeNaM se vijae deve tesiM sAmANiyaparisovavaNNagANaM devANaM aMtie eyamaTuM soccA Nisamma haTThatuTTha jAva hiyae (tae NaM se vijae deve) devasayaNijjAo abbhuDhei 2 ttA divvaM devadUsajuyalaM parihei 2 ttA devasayaNijjAo paccoruhai 2 ttA uvavAyasabhAo purathimeNaM dAreNaM Niggacchai 2 ttA jeNeva harae teNeva uvAgacchai uvAgacchittA harayaM aNupayAhiNaM karemANe karamANe purathimeNaM toraNeNaM aNuppavisai 2 ttA purathimilleNaM tisovANapaDirUvaeNaM paccoruhai 2 ttA harayaM ogAhai 2 ttA jalAvagAhaNaM karei 2 ttA jalamajjaNaM karei 2 ttA jalakiDDaM karei 2 ttA AyaMte cokkhe paramasuibhUe harayAo paccuttarai 2 ttA jeNAmeva abhiseyasabhA teNAmeva uvAgacchai 2ttA abhiseyasabhaM aNupayAhiNaM karemANe purathimilleNaM dAreNaM aNupavisai 2 ttA jeNeva sae sIhAsaNe teNeva uvAgacchai 2 ttA sIhAsaNavaragae puracchAbhimuhe snnnnisnnnne|| bhAvArtha - vaha vijayadeva una sAmAnika pariSad ke devoM se aisA suna kara hRSTatuSTa huA yAvat usakA hRdaya vikasita huaa| vaha devazayanIya se uThatA hai aura uTha kara devadUSya yugala dhAraNa karatA hai, dhAraNa karake devazayanIya se nIce utaratA hai, utara kara upapAta sabhA ke pUrva dvAra se bAhara nikalatA hai aura jidhara hRda-sarovara hai udhara jAtA hai jAkara sarovara kI pradakSiNA karake pUrva dizA ke toraNa se usameM praveza karatA hai aura praveza karake pUrva dizA ke trisopAna pratirUpaka se nIce utaratA hai aura jala meM avagAhana karatA hai| jalAvagAhana karake jalamajjana aura jalakrIr3A karatA hai| isa prakAra atyaMta pavitra aura zUcibhUta hokara sarovara se bAha abhiSeka sabhA kI pradakSiNA karake pUrva dizA ke dvAra se usameM praveza karatA hai aura jisa tarapha siMhAsana rakhA hai udhara jAtA hai tathA pUrva dizA kI ora mukha karake siMhAsana para baiTha jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka 91 taeNaM tassa vijayassa devassa sAmANiyaparisovavaNNagA devA Abhiogie deve saddAveMti 2 ttA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA! vijayassa devassa mahatthaM mahagdhaM maharihaM viulaM iMdAbhiseyaM uvtttthveh|| kaThina zabdArtha - mahatthaM - mahArtha-jisameM bahuta ratnAdika dhana kA upayoga ho, mahagdhaM - mahAgha-mahA pUjA yogya, maharihaM - mahArha-mahotsava yogya, iMdAbhiseyaM - indraabhissek| bhAvArtha - tadanantara usa vijayadeva kI sAmAnika pariSad ke devoM ne apane Abhiyogika devoM ko bulAyA aura kahA - he devAnupriyo! zIghra hI vijayadeva ke mahArtha, mahAgha, mahArha aura vipula indrAbhiSeka kI taiyArI kro| taeNaM te AbhiogiyA devA sAmANiyaparisovavaNNehiM evaM vuttA samANA haTThatuTu jAva hiyayA karayalapariggahiyaM sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTu evaM devA tahatti ANAe viNaeNaM vayaNaM paDisuNaMti 2 ttA uttarapurasthimaM disIbhAgaM avakkamaMti 2 ttA veuvviyasamugghAeNaM samohaNaMti 2 ttA saMkhejjAiM joyaNAI daMDaM NisaraMti taMjahArayaNANaM jAva riTThANaM, ahAbAyare poggale parisADaMti 2 ttA ahAsuhume poggale pariyAyaMti 2 ttA doccaMpi veuvviyasamugghAeNaM samohaNaMti 2 ttA aTThasahassaM sovaNiyANaM kalasANaM aTThasahassaM ruppAmayANaM kalasANaM aTThasahassaM maNimayANaM aTThasahassaM suvaNNaruppAmayANaM aTThasahassaM suvaNNamaNimayANaM aTThasahassaM ruppAmaNimayANaM aTThasahassaM bhomejjANaM aTThasahassaM bhiMgAragANaM evaM AyaMsagANaM thAlANaM pAINaM supaiTThagANaM cittANaM rayaNakaraMDagANaM pupphacaMgerINaM jAva lomahatthacaMgerINaM puSphapaDalagANaM jAva lomahatthagapaDalagANaM aTThasayaM sIhAsaNANaM chattANaM cAmarANaM avapaDagANaM vaTTagANaM tavasippANaM khoragANaM pINagANaM tellasamuggayANaM aTThasayaM dhUvakaDucchuyANaM viuvvaMti te sAbhAvie viuvvie ya kalase ya jAva dhUvakaDucchae ya geNhaMti geNhittA vijayAo rAyahANIo paDiNikkhamaMti 2 ttA tAe ukkiTThAe jAva ughaiyAe divvAe devagaIe tiriyamasaMkhejjANaM dIvasamuddANaM majhamajheNaM vIIvayamANA vIIvayamANA jeNeva khIroe samudde teNeva uvAgacchaMti teNeva uvAgacchittA khIrodagaM giNhaMti giNhittA jAiM tattha uppalAiM jAva sayasahassapattAiM tAiM giNhaMti 2 ttA jeNeva pukkharode samudde teNeva uvAgacchaMti 2 ttA pukkharodagaM geNhaMti pukkharodagaM giNhittA jAiM tattha uppalAiM jAva For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 jIvAjIvAbhigama sUtra sayasahassapattAiM tAI giNhaMti 2 ttA jeNeva samayakhette jeNeva bharaheravayAiM vAsAiM jeNeva mAgahavaradAmapabhAsAiM titthAI teNeva uvAgacchaMti teNeva uvAgacchittA titthodagaM giNhaMti 2 ttA titthamaTTiyaM gehaMti 2 ttA jeNeva gaMgAsiMdhurattArattavaIsalilA teNeva uvAgacchaMti 2 ttA sariodagaM geNhaMti 2 ttA ubhao taDamaTTiyaM geNhaMti geNhittA jeNeva cullahimavaMtasiharivAsaharapavvayA teNeva uvAgacchaMti teNeva uvAgacchittA savvatuvare ya savvapuphphe ya savvagaMdhe ya savvamalle ya savvosahisiddhatthae ya giNhaMti savvosahisiddhatthae giNhittA jeNeva paumaddahapuMDarIyadahA teNeva uvAgacchaMti teNeva uvAgacchittA dahodagaM geNhaMti 2 ttA jAiM tattha uppalAiM jAva sayasahassapattAiM tAiM geNhaMti tAI giNhittA jeNeva hemavayaheraNNavayAiM vAsAiM jeNeva rohiyarohiyaMsa-suvaNNakUlaruppakUlAo teNeva uvAgacchaMti 2 nA salilodagaM gehaMti 2 ttA ubhao taDamaTTiyaM giNhaMti geNhittA jeNeva saddAvAimAlavaMtapariyAgA vaTTaveyaDvapavvayA teNeva uvAgacchaMti teNeva uvAgacchittA savvatuvare ya jAva savvosahisiddhatthae ya geNhaMti savvosahisiddhatthae geNhittA jeNeva mahAhimavaMtaruppivAsaharapavvayA teNeva uvAgacchaMti teNeva uvAgacchittA savvapupphe taM ceva jeNeva mahApaumaddahamahApuMDarIyadahA teNeva uvAgacchaMti teNeva uvAgacchittA jAI tattha uppalAiM taM ceva jeNeva harivAse rammAvAseti jeNeva harakAMtaharikaMtaNarakaMtaNArikaMtAo salilAo teNeva uvAgacchaMti teNeva uvAgacchittA salilodagaM geNhaMti salilodagaM geNhittA jeNeva viyaDAvaigaMdhA-vaivaTTaveyaDDhapavvayA teNeva uvAgacchaMti 2 ttA savvapupphe ya taM ceva jeNeva NisahaNIla-vaMtavAsaharapavvayA teNeva uvAgacchaMti teNeva uvAgacchittA savvatuvare ya taheva jeNeva tigicchidahakesaridahA teNeva uvAgacchaMti 2 ttA jAiM tattha uppalAiM taM ceva jeNeva puvvavidehAvaravidehavAsAiM jeNeva sIyAsIoyAo mahAINao jahA NaIo jeNeva savvacakvaTTivijayA jeNeva savvamAgahavaradAmapabhAsAI titthAI taheva jaheva jeNeva savvavakkhArapavvayA savvatuvare ya jeNeva savvaMtaraNaio salilodagaM geNhaMti 2 ttA taM ceva jeNeva maMdare pavvae jeNeva bhaddasAlavaNe teNeva uvAgacchaMti savvatuvare ya jAva savvosahisiddhatthae ya giNhaMti 2 ttA jeNeva NaMdaNavaNe teNeva uvAgacchaMti 2 ttA savvatuvare jAva savvosahisiddhatthae ya For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka ........................................morrorrorrowroom sarasaM ca gosIsacaMdaNaM giNhaMti 2 ttA jeNeva somaNasavaNe teNeva uvAgacchaMti teNeva uvAgacchittA savvatuvare ya jAva savvosahisiddhatthae ya sarasagosIsacaMdaNaM divvaM ca sumaNadAmaM gehaMti geNhittA jeNeva paMDagavaNe teNAmeva samuvAgacchaMti teNeva samuvAgacchittA savvatuvare jAva savvosahisiddhatthae ya sarasaM ca gosIsacaMdaNaM divvaM ca sumaNodAmaM daddarayamalayasugaMdhie ya gaMdhe geNhaMti 2 ttA egao milaMti 2 ttA jaMbuddIvassa purathimilleNaM dAreNaM NiggacchaMti purathimilleNaM dAreNaM NiggacchittA tAe ukkiTThAe jAva divvAe devagaIe tiriyamasaMkhejjANaM dIvasamuddANaM majhamajheNaM vIivayamANA 2 jeNeva vijayA rAyahANI teNeva uvAgacchaMti 2 ttA vijayaM rAyahANiM aNuppayAhiNaM karemANA 2 jeNeva abhiseyasabhA jeNeva vijae deve teNeva uvAgacchaMti 2 ttA karayalapariggahiyaM sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTu jaeNaM vijaeNaM vaddhAveMti vijayassa devassa taM mahatthaM mahagdhaM maharihaM viulaM abhiseyaM uvtttthveNti|| kaThina zabdArtha - daMDaM - daNDa, NissaraMti - nikAlate haiM-phailAte haiM, ukkiTThAe - utkRSTa, udbhuyAe - uddhRta (teja), titthodagaM - tIrthodaka-tIrthoM kA pAnI, taDamaTTiyaM - taToM kI miTTI ko, siddhatthae - siddhArthaka-sarasoM, abhiseyaM - abhissek| bhAvArtha - Abhiyogika deva sAmAnika pariSad ke devoM ke aisA kahe jAne para hRSTa tuSTa hue yAvat unakA hRdaya vikasita huaa| hAtha jor3a kara mastaka para aMjali lagAkara "deva! ApakI AjJA pramANa hai" aisA kaha kara vinayapUrvaka unhoMne usa AjJA ko svIkAra kiyaa| ve uttara pUrva dizA bhAga meM jAte haiM aura vaikriya saMmudghAta se samavahata hokara saMkhyAta yojana kA daNDa nikAlate haiM, ratnoM ke yAvat riSTa ratnoM ke tathAvidha bAdara pudgaloM ko chor3ate haiM aura yathAsUkSma pudgaloM ko grahaNa karate haiN| tadanantara dUsarI bAra vaikriya samudghAta karake eka hajAra ATha sone ke kalaza, eka hajAra ATha cAMdI ke kalaza, eka hajAra ATha maNiyoM ke kalaza, eka hajAra ATha sone cAMdI ke kalaza, eka hajAra ATha sone maNiyoM ke kalaza, eka hajAra ATha cAMdI-maNiyoM ke kalaza, eka hajAra ATha miTTI ke kalaza, eka hajAra ATha jhAriyAM, isI prakAra Adarzaka, sthAla, pAtrI, supratiSThaka, citra, ratnakaraMDaka, puSpa caMgeriyAM yAvat lomahastaka caMgeriyAM, puSpapaTalaka yAvat lomahastapaTalaka, eka sau ATha siMhAsana, chatra, cAmara, dhvajA, vartaka, tapaHsipra, kSauraka, pInaka, tailasamudgaka, eka sau ATha dhUpANiye (dhUpa ke kaDucchuka) vikriyA se banAte haiN| una svAbhAvika aura vaikriya se nirmita kalazoM yAvat dhUpANiyoM (dhUpa kaDucchakoM) ko lekara vijayA rAjadhAnI se nikalate haiM aura usa utkRSTa yAvat uddhRta divya devagati se tirachI dizA meM asaMkhyAta dvIpa For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 jIvAjIvAbhigama sUtra samudroM ke madhya se gujarate hue jahAM kSIroda samudra hai vahAM jAte haiM, vahAM kA kSIrodaka lekara vahAM ke utpala, kamala yAvat zatapatra sahasrapatroM ko grahaNa karate haiN| vahAM se puSkaroda samudra kI ora jAte haiM puSkarodaka tathA utpala, kamala yAvat zatapatra sahasrapatroM ko grahaNa karate haiN| vahAM se ve samaya kSetra meM jahAM bharata airavata. kSetra haiM jahAM mAgadha, varadAma aura prabhAsa tIrtha haiM vahAM Akara tIrthodaka ko grahaNa karate haiN| tIrthoM kI miTTI ko lekara jahAM gaMgA sindhU, raktA raktavatI mahAnadiyAM haiM vahAM Akara unakA jala aura nadI taToM kI miTTI lekara jahAM kSullahimavaMta aura zikharI varSadhara parvata haiM vahAM Ate haiM vahAM se sarva RtuoM ke zreSTha, saba jAti ke phUloM, saba jAti ke gaMdhoM, saba jAti ke mAlyoM (gUMthI huI mAlAoM), saba prakAra kI auSadhiyoM aura siddhArthakoM (sarasoM) ko lete haiN| vahAM se padmadraha aura puNDarIkadraha kI ora jAte haiM aura vahAM se drahoM kA jala lete haiM aura vahAM ke utpala kamaloM yAvat zatapatra sahasrapatra kamaloM koM lete haiN| vahAM se hemavata aura hairaNyavat kSetroM meM rohitA rohitAMzA suvarNakUlA aura rUpyakUlA mahAnidayoM para jAte haiM vahAM kA jala aura donoM kinAroM kI miTTI grahaNa karate haiN| vahAM se zabdApAti aura mAlyavaMta nAma ke vRta vaitADhya parvatoM para Ate haiM vahAM ke saba RtuoM ke zreSTha phUloM yAvat sabhI auSadhiyoM aura siddhArthakoM ko lete haiN| vahAM se mahAhimavaMta aura rukmi varSadhara parvatoM para jAte haiM vahAM ke saba RtuoM ke puSpAdi lete haiN| vahAM se mahApadmadraha aura mahApuMDarIkadraha para Ate haiM vahAM ke utpala kamalAdi grahaNa karate haiN| vahAM se harivarSa ramyakvarSa kI harakAMta harikAMta narakAMta nArIkAMta nadiyoM para Ate haiM aura vahAM kA jala grahaNa karate haiN| vahAM se vikaTApAti aura gaMdhapAti vRta vaitADhya parvatoM para Ate haiM aura saba RtuoM ke zreSTha phUloM ko grahaNa karate haiN| vahAM se niSadha aura nIlavaMta varSadhara parvatoM para Ate haiM aura saba RtuoM ke puSpa Adi grahaNa karate haiN| vahAM se tigiMchadraha aura kesaridraha para Ate haiM aura vahAM ke utpala kamalAdi grahaNa karate haiN| haiN| vahAM se pUrva videha aura pazcima videha kI zItA, zItodA mahAnadiyoM kA jala aura donoM taToM kI miTTI grahaNa karate haiN| vahAM se saba cakravartI vijayoM ke sabhI mAgadha, varadAma aura prabhAsa nAmaka tIrthoM para Ate haiM aura vahAM kA pAnI aura miTTI grahaNa karate haiN| vahAM se saba vakSaskAra parvatoM para jAte haiN| vahAM ke saba RtuoM ke phUla Adi grahaNa karate haiM vahAM se sarvAntara nadiyoM para Akara vahAM kA jala aura taToM kI miTTI grahaNa karate haiN| isake bAda ve meru parvata ke bhadrazAlavana meM Ate haiN| vahAM ke saba RtuoM ke phala yAvat sarvoSadhi aura sarasoM grahaNa karate haiN| vahAM se nandana vana meM Ate haiM vahAM ke saba RtuoM ke zreSTha phUla yAvat sarvoSadhi, siddhArthaka tathA sarasa gozIrSa caMdana grahaNa karate haiN| vahAM se saumanasa vana meM Ate haiM aura saba RtuoM ke phUla yAvat sarvoSadhi, siddhArthaka, sarasa gozIrSa caMdana tathA divya phUloM kI mAlAeM grahaNa karate haiN| vahAM se paNDakavana meM Ate haiM aura saba RtuoM ke phUla, sarvoSadhiyAM, siddhArthaka, sarasa gozIrSa caMdana, divya phUloM kI mAlA aura kapaDachanna kiyA huA malaya caMdana kA cUrNa Adi sugaMdhita For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka **************************************************************** dravyoM ko grahaNa karate haiN| tatpazcAt sabhI Abhiyogika deva ekatrita hokara jaMbUdvIpa ke pUrvadizA ke dvAra se nikalate haiM aura usa utkRSTa yAvat divya gati se calate hue tirachI dizA meM asaMkhyAta dvIpa samudroM ke madhya hote hue vijayA rAjadhAnI meM Ate haiN| vijayA rAjadhAnI kI pradakSiNA karate hue abhiSeka sabhA meM vijayadeva ke pAsa Ate haiM aura hAtha jor3a kara mastaka para aMjali lagA kara jayavijaya zabdoM se use badhAte haiN| ve mahArtha. mahAgha aura mahArha vipala abhiSeka sAmagrI ko upasthita karate haiN| tae NaM taM vijayadevaM cattAri sAmANiyasAhassIo cattAri aggamahisIo saparivArAo tiNNi parisAo satta aNiyA satta aNiyAhivaI solasa AyarakkhadevasAhassIo aNNe ya bahave vijayarAyahANivatthavvagA vANamaMtarA devA ya devIo ya tehiM sAbhAviehiM uttaraveuvviehi ya varakamalapaiTThANehiM surabhivaravAripaMDipuNNehiM caMdaNakayacaccAehiM AviddhakaMTheguNehiM paumuppalapihANehiM karayalasukumAlakomalapariggaehiM aTThasahassANaM sovaNiyANaM kalasANaM ruppamayANaM jAva aTThasahassANaM bhomejjANaM kalasANaM savvodaehiM savvamaTTiyAhiM savvatuvarehiM savvapupphehiM jAva savvosahisiddhatthaehiM savviDDIe savvajuIe savvabaleNaM savvasamudaeNaM savvAyareNaM savvavibhUIe savvavibhUsAe savvasaMbhameNaM savvoroheNaM savvaNADaehiM savvapupphagaMdhamallAlaMkAravibhUsAe savvadivvatuDiyaNiNAeNaM mahayA iDDIe mahayA juIe mahayA baleNaM mahayA samudaeNaM mahayA turiyajamagasamagapaDuppavAiyaraveNaM saMkhapaNNavapaDahabherijhallarikharamuhi-huDukkamuravamuyaMgaduMduhiNigghosasaMNiNAiyaraveNaM mahayA mahayA iMdAbhiseeNaM abhisiNcNti|| - bhAvArtha - usa vijayadeva kA, cAra hajAra sAmAnika deva, saparivAra cAra agramahiSiyAM, tIna pariSadAoM ke deva, sAta anIka, sAta anIkAdhipati, solaha hajAra AtmarakSaka deva aura vijayA rAjadhAnI ke rahane vAle anya bahuta se deva deviyAM una svAbhAvika aura uttaravaikriya se nirmita zreSTha kamala ke AdhAra vAle, sugaMdhita zreSTha jala se bhare hue, caMdana se carcita, galoM meM mauli baMdhe hue, padma kamala ke Dhakkana vAle suMkumAra aura mRdu karataloM meM parigRhita eka hajAra ATha sone ke, eka hajAra ATha cA~dI ke yAvat eka hajAra ATha miTTI ke kalazoM ke sarvajala se, sarva miTTI se, sarva Rtu ke zreSTha puSpoM se yAvat sabhI auSadhiyoM aura sarasoM se sampUrNa parivAra kI Rddhi ke sAtha, sampUrNa dyuti ke sAtha, sampUrNa hastI Adi senA ke sAtha, sampUrNa Abhiyogya parivAra ke sAtha, samasta Adara se, samasta vibhUti se, samasta vibhUSA se, samasta utsAha se, sarvArohaNa sarva svara sAmagrI se sarva nATakoM se, samasta puSpa For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra **************************************************************** gaMdha-mAlya alaMkAra rUpa vibhUSA se, sarva divya vAdyoM kI dhvani se bahuta bar3I Rddhi, bahuta bar3I dyuti, mahAn bala, mahAn Abhiyogya parivAra, mahAn eka sAtha paTu puruSoM se bajAye gaye vAdyoM ke zabda se zaMkha, Dhola, nagArA, bherI, jhallarI, kharamuhI, huDukka (bar3A mRdaMga) muraja, mRdaMga evaM duMdubhi ke ninAda aura gUMja ke sAtha aura ullAsa ke sAtha indrAbhiSeka karate haiN| tae NaM tassa vijayassa devassa mahayA mahayA iMdAbhiseyaMsi vaTTamANaMsi appegaiyA devA NaccodagaM NAimaTTiyaM paviralapapphusiyaM divvaM surabhiM rayareNuviNAsaNaM gaMdhodagavAsaM vAsaMti, appegaiyA devA NihayarayaM NaTTharayaM bhaTTharayaM pasaMtarayaM uvasaMtarayaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM sabbhiMtarabAhiriyaM AsittasammagjiovalittaM sittasuisammaTTharatthaMtarAvaNavIhiyaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM maMcAimaMcakaliyaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM NANAviharAgaraMjiyaUsiyajayavijayavejayaMtIpaDAgAipaDAgamaMDiyaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM lAMulloiyamahiyaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM gosIsasarasarattacaMdaNadaddaradiNNapaMcaMgulitalaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM uvaciyacaMdaNakalasaM caMdaNaghaDasukayatoraNapaDiduvAradesabhAgaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM AsattosattaviulavaTTavagghAriyamalladAmakalAvaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM paMcavaNNasarasasurabhimukkapuSphapuMjovayArakaliyaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM kAlAgurupavarakuMdurukkaturukkadhUvaDajhaMtamaghamaghetagaMdhuDuyAbhirAmaM sugaMdhavaragaMdhiyaM gaMdhavaTTibhUyaM kreNti|| ___ kaThina zabdArtha - NaccodagaM - na adhika pAnI, NAimaTTiyaM - na adhika miTTI (kIcar3a), paviralaphusiyaM - pravirala spRSTaM-virala bUMdoM kA chir3akAva, rayareNuviNAsaNaM - raja reNu vinAzaka, NihatarayaM - nihata raja vAlI, bhaTTharayaM - bhraSTa raja vAlI, AsittasammajittaovalittaM-Asikta sammArjito paliptAm-jala kA chir3akAva kara jhAr3a buhAra kara aura lIpa pota kara, sittasuisammaTTharatyaMtarAvaNavIhiyaMsikta-zuci-sammRSTa-rathyAntarA''paNa vIthikA-galiyoM aura bAjAra ke rAstoM ko chir3akAva se zuddha kara sApha sutharA karane meM lage hue haiN| bhAvArtha - usa vijayadeva ke mahAn indrAbhiSeka ke calate hue koI deva divya sugaMdhita jala kI varSA isa DhaMga se karate haiM jisase na to pAnI adhika hokara bahatA hai, na kIcar3a hotA hai apitu virala bUMdoM vAlA chir3akAva hotA hai jisase rajakaNa, dhUli kaNa daba jAte haiN| koI deva usa vijayA rAjadhAnI ko nihata rajavAlI, naSTa rajavAlI, bhraSTa rajavAlI, prazAMta rajavAlI, upazAMta raja vAlI banAte haiN| koI For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka **************************************************************** deva usa vijayA rAjadhAnI ko aMdara aura bAhara se jala kA chir3akAva kara jhAr3a buhAr3a kara lIpa kara tathA usakI galiyoM aura bAjAroM ko chir3akAva se zuddha kara sApha sutharA karane meM lage hue haiN| koI deva vijayA rAjadhAnI meM maMca para maMca banAne meM lage hue haiN| koI deva aneka prakAra ke raMgoM se raMgI huI evaM jayasUcaka vaijayaMtI patAkAoM para patAkAeM lagA kara viz2ayA rAjadhAnI ko sajAne meM lage hue haiM, koI deva vijayA rAjadhAnI ko cUnA Adi se potane meM caMdaravA Adi bAMdhane meM tatpara haiN| koI deva gozIrSa caMdana, sarasa lAla caMdana, caMdana ke cUre ke lepoM se apane hAthoM ko lipta kara pAMcoM aMguliyoM ke chApe lagA rahe haiN| koI deva vijayA rAjadhAnI ke ghara-ghara ke daravAjoM para caMdana-kalaza rakha rahe haiN| koI deva caMdana ghaTa aura toraNoM se ghara ke daravAje sajA rahe haiM, koI deva Upara se nIce taka laTakane vAlI baDI bar3I golAkAra puSpamAlAoM se usa rAjadhAnI ko sajA rahe haiM, koI deva pAMca varSoM ke zreSTha sugaMdhita puSpoM ke puMjoM se yukta kara rahe haiM, koI deva usa vijayA rAjadhAnI ko kAle agara uttama kuMdurukka evaM lobhAna jalA kara usase uThatI huI sugaMdha se use maghamaghAyamAna kara rahe haiM ataeva vaha rAjadhAnI atyaMta sugaMdha se abhirAma banI huI hai aura viziSTa gaMdha kI battI-sI bana rahI hai| ___ appegaiyA devA hiraNNavAsaM vAsaMti, appegaiyA devA suvaNNavAsaM vAsaMti, appegaiyA devA evaM rayagavAsaM vairavAsaM pupphavAsaM mallavAsaM gaMdhavAsaM cuNNavAsaM vatthavAsaM AbharaNavAsaM, appegaiyA devA hiraNNavihiM bhAiMti, evaM suvaNNavihiM rayaNavihiM vairavihiM pupphavihiM mallavihiM cuNNavihiM gaMdhavihiM vatthavihiM AbharaNavihiM bhaaiNti|| .. bhAvArtha - koI deva svarNa kI varSA kara rahe haiM, koI cAMdI kI varSA kara rahe haiM koI ratna kI koI vajra kI varSA kara rahe haiM, koI phUla barasA rahe haiM, koI mAlAeM barasA rahe haiM, koI sugaMdhita dravya, koI sugaMdhita cUrNa, koI vastraM aura koI AbharaNoM kI varSA kara rahe haiN| koI deva hiraNya bAMTa rahe haiM, koI suvarNa, koI ratna, koI vajra, koI phUla, koI mAlya, koI cUrNa, koI gaMdha, koI vastra aura koI deva AbharaNa bAMTa rahe haiM, paraspara AdAna pradAna kara rahe haiN| ___ appegaiyA devA duyaM NaTTavihiM uvadaMseMti appegaiyA devA vilaMbiyaM NaTTavihiM uvadaMseMti appegaiyA devA duyavilaMbiyaM NAma NaTTavihiM uvadaMseMti appegaiyA devA aMciyaM NaTTavihiM uvadaMseMti appegaiyA devA ribhiyaM NaTTavihiM uvadaMseMti appegaiyA devA aMciyaribhiyaM NAma divva NaTTavihiM uvadaMseMti appegaiyA devA ArabhaDaM NaTTavihiM uvadaMseMti appegaiyA devA bhasolaM NaTTavihiM uvadaMseMti appegaiyA devA ArabhaDabhasolaM NAma divvaM NaTTavihiM uvadaMseMti appegaiyA devA uppAyaNivAyapavuttaM saMkuciyapasAriyaM For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 jIvAjIvAbhigama sUtra **************************************************************** riyAriyaM bhaMtasaMbhaMtaM NAma divvaM NaTTavihiM uvadaMseMti, appegaiyA devA cauvvihaM vAiyaM vAeMti, taMjahA-tataM vitataM ghaNaM jhusiraM, appegaiyA devA cauvvihaM geyaM gAyaMti, taMjahAukkhittayaM pavattayaM maMdAyaM roiyAvasANaM, appegaiyA devA cauvvihaM abhiNayaM abhiNayaMti, taMjahA-dilRtiyaM pADaMtiyaM sAmaMtovaNivAiyaM logmjjhaavsaanniyN|| . bhAvArtha - koI deva druta nAmaka nATya vidhi kA pradarzana karate haiM, koI deva vilambita nATyavidhi kA pradarzana karate haiM, koI deva drutavilambita nATya vidhi kA pradarzana karate haiM, koI deva aMcita nAmaka nATyavidhi kA, koI ribhita nATyavidhi, koI aMcita-ribhita nATyavidhi, koI AraMbhaTa nATyavidhi; koI bhasola nATyavidhi, koI ArabhaTa-bhasola nATyavidhi, koI utpAta-nipAta pravRtta saMkucita prasArita, rekkaracita (gamanAgamana) bhrAnta saMbhAnta nAmaka nATyavidhiyAM pradarzita karate haiN| vivecana - prastuta sUtra meM kucha nATya vidhiyoM kA ullekha kiyA gayA hai| rAjapraznIya sUtra meM sUryAbhadeva dvArA bhagavAn mahAvIra svAmI ke sammukha dikhAye gae battIsa prakAra ke nATakoM kA varNana kiyA gayA hai| jijJAsuoM ko nATya vidhiyoM kA varNana rAjapraznIya sUtra se dekha lenA caahie| ___ koI deva cAra prakAra ke vAdintra bajAte haiN| yathA - tata, vitata, ghana aura jhussir| koI deva cAra prakAra ke geya gAte haiN| ve cAra geya haiM - utkSipta, pravRtta, maMda aura rocitaavsaan| koI deva 'cAra prakAra ke abhinaya karate haiN| ve isa prakAra haiM - dArTAntika pratizrutika, sAmAnyatovinipAtika aura loka mdhyaavsaan| ___ appegaiyA devA pINaMti, appegaiyA devA vukkAreMti, appegaiyA devA taMDaveMti, appegaiyA devA lAseMti, appegaiyA devA pINaMti vukkAreMti taMDaveMti lAseMti, appegaiyA devA vukkAreMti, appegaiyA devA apphoDaMti, appegaiyA devA vaggaMti, appegaiyA devA tivaI chiMdaMti, appegaiyA devA apphoDeMti vaggaMti tivaI chiMdeMti, appegaiyA devA hayahesiyaM kareMti, appegaiyA devA hatthigulagulAiyaM kareMti, appegaiyA devA rahaghaNaghaNAiyaM kareMti, appegaiyA devA hayahesiyaM kareMti hatthigulagulAiyaM kareMti rahaghaNaghaNAiyaM kareMti, appegaiyA devA uccholeMti, appegaiyA devA paccholeMti, (appegaiyA devA ukkiTTi kareMti) appegaiyA devA ukkiTThIo kareMti, appegaiyA devA uccholeMti paccholeMti ukkiTThIo kareMti, appegaiyA devA sIhaNAyaM kareMti, appegaiyA devA pAyadaddarayaM kareMti, appegaiyA devA bhUmicaveDaM dalayaMti, appegaiyA devA sIhaNAyaM pAyadaharayaM bhUmicaveDaM dalayaMti, appegaiyA devA hakkAreMti, appegaiyA For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka 99 ............rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrror devA vukkAreMti, appegaiyA devA thakkAreMti, appegaiyA devA pukkAreMti, appegaiyA devA NAmAiM sAveMti, appegaiyA devA hakkAreMti vukkAreMti thakkAreMti pukkAreMti NAmAiM sAveMti, appegaiyA devA uppayaMti, appegaiyA devA NivayaMti, appegaiyA devA parivayaMti, appegaiyA devA uppayaMti, NivayaMti parivayaMti, appegaiyA devA jaleMti, appegaiyA devA tavaMti, appegaiyA devA patavaMti, appegaiyA devA jalaMti tavaMti patavaMti, appegaiyA devA gajjeMti, appegaiyA devA vijjuyAyaMti, appegaiyA devA vAsaMti, appegaiyA devA gajjaMti vijjuyAyaMti vAsaMti, appegaiyA devA devasaNNivAyaM kareMti, appegaiyA devA devukkaliyaM kareMti, appegaiyA devA devakahakahaM kareMti, appegaiyA devA devaduhaduhaM kareMti, appegaiyA devA devasaNNivAyaM devaukkaliyaM devakahakahaM devadahaduhaM kareMti, appegaiyA devA devujjoyaM kareMti, appegaiyA devA vijjuyAraM kareMti, appegaiyA devA celukkhevaM kareMti, appegaiyA devA devujjoyaM vijjuyAraM celukkhevaM kareMti, appegaiyA devA uppalahatthagayA jAva sahassapatta hatthagayA ghaMTAhatthagayA kalasahatthagayA jAva dhUvakaDucchuhatthagayA haTThatuTTha jAva harisavasavisappamANahiyayA vijayAe rAyahANIe savvao samaMtA AdhAti pridhaaveNti|| ___kaThina zabdArtha - pINaMti - pIna banA lete haiM-phUlA dete haiM, apphoDaMti - AsphoTana bhUmi para paira phaTakAranA karate haiM, vaggaMti - valgana (kUdanA) karate haiM, tivaI - tripadI, chiMdeti - chedana (tAla ThokanA) karate haiM, cellukkhevaM - celotkSepa-vastroM ko havA meM phaharAnA, harisavasavisappamANahiyayA - harSa ke kAraNa vikasiMta hRdaya vaale| bhAvArtha - koI deva svayaM ko sthUla (pIna) banA lete haiM - phUlA lete haiM, koI deva tANDava nRtya karate haiM, koI deva lAsya nRtya karate haiM, koI deva chu-chu karate haiM, koI deva ukta cAroM kriyAeM karate haiM koI deva AsphoTana karate haiM, koI deva valgana karate haiM, koI deva tripadI chedana karate haiM, koI deva ukta tInoM kriyAeM karate haiM, koI deva ghor3e kI taraha hinahinAte haiM, koI deva hAthI kI taraha gur3agur3a AvAja karate haiM, koI ratha kI AvAja kI taraha AvAja nikAlate haiM, koI deva ukta tInoM prakAra kI AvAjeM nikAlate haiM, koI deva uchalate haiM, koI deva vizeSa rUpa se uchalate haiM, koI deva chalAMga lagAte haiM, koI deva ukta tInoM kriyAeM karate haiN| koI deva siMhanAda karate haiM, koI deva bhUmi para pAMva se AghAta karate haiM koI deva bhUmi para hAtha se prahAra karate haiN| koI deva ukta tInoM kriyAeM karate haiN| koI deva hakkAra karate haiM, koI deva vukkAra karate haiM, koI deva thakkAra karate haiM, koI deva phukkAra karate haiM, koI deva nAma For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jIvAjIvAbhigama sUtra +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ sunAne lagate haiM, koI.deva ukta sabhI kriyAeM karate haiN| koI deva Upara uchalate haiM, koI deva nIce girate haiM, koI deva tirache girate haiM, koI deva ukta tInoM kriyAeM karate haiN| ____ koI deva jalane lagate haiM, koI tApa se tapta hone lagate haiM, koI khUba tapane lagate haiM koI deva ukta tInoM kriyAeM karate haiM, koI deva garjanA karate haiM, koI deva bijaliyA~ camakAte haiM, koI deva varSA karane lagate haiM koI deva ukta tInoM kriyAeM karate haiM, koI deva devoM kA sammelana karate haiM, koI deva devoM ko havA meM nacAte haiM, koI deva devoM meM kahakahA macAte haiM, koI deva hu hu hu karate hue harSollAsa prakaTa karate haiM, koI deva ukta sabhI kriyAeM karate haiM, koI deva devodyota karate haiM, koI deva vidyut kA camatkAra karate haiM, koI deva celotkSepa karate haiN| koI deva ukta sabhI kriyAeM karate haiN| kinhIM devoM ke hAthoM meM utpala kamala haiM yAvat kinhIM devoM ke hAthoM meM sahasrapatra kamala haiM, kinhIM ke hAthoM meM ghaMTAeM haiM, kinhIM ke hAthoM meM kalaza haiM, kinhIM ke hAthoM meM dhUpa kaDucchuka haiN| isa prakAra ve deva hRSTa tuSTa haiM yAvat harSa ke kAraNa unake hRdaya vikasita ho rahe haiN| ve usa vijayA rAjadhAnI meM cAroM ora idhara udhara daur3a rahe haiM- bhAga rahe haiN| tae NaM taM vijayaM devaM cattAri sAmANiyasAhassIo cattAri aggamahisIo saparivArAo jAva solasa AyarakkhadevasAhassIo aNNe ya bahave vijayarAyahANIvatthavvA vANamaMtarA devA ya devIo ya tehiM varakamalapaiTThANehiM jAva aTThasaeNaM sovaNiyANaM kalasANaM taM ceva jAva aTThasaeNaM bhomejANaM kalasANaM savvodaehiM savvamaTTiyAhiM savvatuvarehiM savvapupphehiM jAva savvosahisiddhatthaehiM savviDDIe jAva NigghosaNAiyaraveNaM mahayA mahayA iMdAbhiseeNaM abhisiMcaMti 2 ttA patteyaM 2 sirasAvattaM aMjaliM kaTTa evaM vayAsI-jaya jaya NaMdA! jaya jaya bhaddA! jaya jaya NaMda bhadaM te ajiyaM jiNehi jiyaM pAlayAhi ajiyaM jiNehi sattupakkhaM jiyaM pAlehi mittapakkhaM jiyamajhe vasAhi taM deva! NiruvasaggaM iMdo iva devANaM caMdo iva tArANaM camaro iva asurANaM dharaNo iva NAgANaM bharaho iva maNuyANaM bahUNi paliovamAiM bahUNi sAgarovamANi bahUNi paliovamasAgarovamANi cauNhaM sAmANiyasAhassINaM jAva AyarakkhadevasAhassINaM vijayassa devassa vijayAe rAyahANIe aNNesiM ca bahUNaM vijayarAyahANivatthavvANaM vANamaMtarANaM devANa devINaM ya AhevaccaM jAva ANAIsaraseNAvaccaM kAremANe pAlemANe viharAhittikaTTa mahayA 2 saddeNaM jayajayasadaM puNjNti||141|| For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka 101 0 . kaThina zabdArtha - ajiyaM - nahIM jIte hue, pAlayAhi - pAlana kIjiye, NiruvasaggaM - nirupasarga-upasarga rhit| bhAvArtha - tadanantara usa vijaya deva kA ve cAra hajAra sAmAnika deva parivAra sahita cAra agramahiSiyA~ yAvat solaha hajAra Atma rakSaka deva tathA vijayA rAjadhAnI ke nivAsI bahuta se vANavyaMtara deva deviyA~ una zreSTha kamaloM para pratiSThita yAvat eka sau ATha svarNa kalazoM yAvat eka sau ATha miTTI ke kalazoM se, sarvodaka se, saba miTTiyoM se, saba RtuoM ke zreSTha phUloM se yAvat sarvoSadhiyoM aura sarasoM se sarva Rddhi ke sAtha yAvat vAdyoM kI dhvani ke sAtha bhArI utsava pUrvaka indra ke rUpa meM abhiSeka karate haiN| abhiSeka karake ve saba alaga-alaga sira para aMjali lagAkara isa prakAra kahate haiM - he naMda! ApakI jaya ho vijaya ho! he bhadra! ApakI jaya vijaya ho| he naMda! he bhadra! ApakI jaya vijaya ho| Apa nahIM jIte huo ko jItiye, jIte huoM kA pAlana kIjiye, ajita zatrupakSa ko jItiye aura vijitoM kA pAlana kiijiye| he deva! jita mitra pakSa kA pAlana kIjiye aura unake madhya meM rhiye| devoM meM indra kI taraha, asuroM meM camarendra kI taraha, nAgakumAroM meM dharaNendra kI taraha, manuSyoM meM bharata cakravartI kI taraha Apa upasarga rahita ho| bahuta se palyopama, bahuta se sAgaropama aura bahuta se palyopama sAgaropama taka cAra hajAra sAmAnika devoM kA yAvat solaha hajAra AtmarakSaka devoM kA isa vijayA rAjadhAnI kA aura isa rAjadhAnI meM nivAsa karane vAle anya bahuta se vANavyaMtara devoM aura deviyoM kA Adhipatya yAvat AjJA aizvarya aura senAdhipatya karate hue unakA pAlana karate hue Apa vicreN| aisA kaha kara ve bahuta jora-jora se jayajayakAra karate haiM, jaya jaya zabdoM kA prayoga karate haiN| tae NaM se vijae deve mahayA mahayA iMdAbhiseeNaM abhisitte samANe sIhAsaNAo abbhuDhei sIhAsaNAo abbhuTettA abhiseyasabhAo purathimeNaM dAreNaM paDiNikkhamai 2 ttA jeNAmeva alaMkAriyasabhA teNeva uvAgacchai 2 ttA alaMkAriyasabhaM aNuppayAdriNI karemANe 2 purathimeNaM dAreNaM aNupavisai puratthimeNaM dAreNaM aNupavisittA jeNeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchaI 2 ttA sIhAsaNavaragae puratthAbhimuhe saNNisaNNe, tae NaM tassa vijayassa devassa sAmANiyaparisovavaNNagA devA Abhiogie deve saddAveMti 2 ttA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA! vijayassa devassa alaMkAriyaM bhaMDaM uvaNeha, tae NaM te alaMkAriyaM bhaMDaM jAva uvtttthveNti|| kaThina zabdArtha - alaMkAriyaMbhaMDaM - AlaMkArika bhANDa (shrRNgaardaan)| bhAvArtha - taba vaha vijayadeva usa mahAn indrAbhiSeka se abhiSikta ho jAne para siMhAsana se uThatA hai aura uTha kara abhiSeka sabhA ke pUrva dizA ke dvAra se bAhara nikalatA hai aura alaMkAra For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra sabhA kI ora jAtA hai aura alaMkAra sabhA kI pradakSiNA karake pUrva dizA ke dvAra se usameM praveza karatA hai| praveza kara jisa ora siMhAsana thA usa ora Akara zreSTha siMhAsana para pUrva kI ora muMha karake baitthaa| tatpazcAt usa vijayadeva kI sAmAnika pariSad ke devoM ne Abhiyogika devoM ko bulAyA aura kahA - 'he devAnupriyo ! zIghra hI vijayadeva kA alaMkArika bhANDa ( zrRMgAradAna) lAo / ' ve Abhiyogika deva alaMkArika bhANDa lAte haiM / 102 taNaM se vija deve tappaDhamayAe pamhalasUmAlAe divvAe surabhIe gaMdhakAsAIe gAyAiM lUhei gAyAiM lUhettA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM gAyAiM aNuliMpai saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM gAyAiM aNuliMpettA tao'NaMtaraM ca NaM NAsANIsAsavAyavojjhaM cakkhuharaM vaNNapharisajuttaM hayalAlApelavAiregaM dhavalaM kaNagakhaiyaMtakammaM AgAsaphalihasarisappabhaM ahayaM divvaM devadUsajuyalaM NiyaMsei NiyaMsettA hAraM piNiddhei hAraM piNiddhettA addhahAraM piNaddhei addhahAraM piNiddhetA evaM egAvaliM piNaMdher3a egAvaliM piNiMdhettA evaM eeNaM abhilAveNaM mutnAvaliM kaNagAvaliM rayaNAvaliM kaDagAI tuDiyAiM aMgayAiM keUrAiM dasamuddiyANaMtagaM kaDisuttagaM veyacchisuttagaM muraviM kaMThamuraviM pAlaMbaM kuMDalAI cUDAmaNiM cittarayaNukkaDaM mauDaM piNiMdher3a piNidhittA gaMThimaveDhimapUrimasaMghAimeNaM cauvviheNaM malleNaM kapparukkhayaMpiva appANaM alaMkiyavibhUsiyaM karei kapparukkhayaMpiva appANaM alaMkiyavibhUsiyaM karettA daddaramalayasugaMdhagaMdhiehiM gaMdhehiM gAyAiM sukkiDai 2 tA divvaM ca sumaNadAmaM piNiddhai // kaThina zabdArtha - tappaDhamayAe - sarva prathama, pamhalasUmAlAe - roeMdAra sukomala, gaMdha kAsAIegaMdha kASAyika (tauliye) se, NAsANIsAsavAyavojjhaM zvAsa kI vAyu se ur3a jAya aisA, hayalAlApelavAiregaM - ghoDe kI lAlA - lAra se adhika mRdu, kaNaga khaiyaMtakammaM sone ke tAroM se khacita, AgAsaphalihasarisappabhaM- AkAza aura sphaTika ratna kI taraha svaccha / - bhAvArtha - taba vijayadeva ne sarva prathama roeMdAra sukomala divya sugaMdhita gaMdha kASAyika-tauliye se apane zarIra ko poMchA / zarIra poMcha kara sarasa gozIrSa caMdana se zarIra para lepa lagAyA / lepa lagAne ke pazcAt zvAsa kI vAyu se ur3a jAya aisA, netroM ko haraNa karane vAlA, sundara raMga aura mRdu sparza yukta ghor3e kI lAra se adhika mRdu aura sapheda, jisake kinAroM para sone ke tAra khacita haiM, AkAza aura sphaTika ratna kI taraha svaccha, akSata aise divya devadUSya-yugala ko dhAraNa kiyaa| bAda meM hAra pahanA, For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka aaaaaaaran ekAvalI, muktAvalI, kanakAvalI, ratnAvalI hAra pahane, kar3e truTita-bhujabaMda, aMgada, keyUra, dasoM aMguliyoM meM aMgUThiyAM, kaTisUtra (karadhanI-kaMdorA) tri-asthisUtra, muravI kaMThamuravI, prAlamba, kuNDala, cUDAmaNi aura nAnA prakAra ke bahuta se ratnoM se jar3A huA mukuTa dhAraNa kiyaa| graMthima, veSTima, pUrita aura saMghAtima-isa prakAra cAra taraha kI mAlAoM se kalpavRkSa kI taraha svayaM ko alaMkRta aura vibhUSita kiyaa| phira dardara malayacaMdana kI sugaMdhita gaMdha se apane zarIra ko sugaMdhita kiyA aura divya sumana ratnaphUloM kI mAlA ko dhAraNa kiyaa| taeNaM se vijaya deve ke sAlaMkAreNaM vatthAlaMkAreNaM mallAlaMkAreNaM AbharaNAlaMkAreNaM cauviheNaM alaMkAreNaM alaMkiyavibhUsie samANe paDipuNNAlaMkAre sIhAsaNAo abbhuDhei 2 ttA alaMkAriyasabhAo purathimilleNaM dAreNaM paDiNikkhamai 2 ttA jeNeva vavasAyasabhA teNeva uvAgacchai 2 ttA vavasAyasabhaM aNuppayAhiNaM karemANe karemANe purathimilleNaM dAreNaM aNupavisai 2 ttA jeNeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchai 2 ttA sIhAsaNavaragae puratthAbhimuhe snnnnisnnnne| tae NaM tassa vijayassa devassa AbhiogiyA devA potthayarayaNaM uvnneti|| ___ bhAvArtha - tatpazcAt vaha vijayadeva kezAlaMkAra, vastrAlaMkAra, mAlyAlaMkAra aura AbharaNAlaMkAraaise cAra alaMkAroM se alaMkRta hokara aura paripUrNa alaMkAroM se sajjita hokara siMhAsana se uThA aura alaMkArika sabhA ke pUrva ke dvAra se nikala kara jisa ora vyavasAya sabhA hai usa ora aayaa| vyavasAya sabhA kI pradakSiNA karake pUrva ke dvAra se usame praviSTa huA aura jahA~ siMhAsana thA usa ora jAkara zreSTha siMhAsana para pUrva kI ora mukha karake baitthaa| taba usa vijayadeva ke Abhiyogika deva pustaka ratna lAkara use arpita karate haiN| . tae NaM se vijae deve potthayarayaNaM geNhai 2 ttA potthayarayaNaM muyai potthayarayaNaM muettA potthayarayaNaM vihADei potthayarayaNaM vihADettA potthayarayaNaM vAei potthayarayaNaM vAettA dhammiyaM vavasAyaM pageNhai dhammiyaM vavasAyaM pageNhittA potthayarayaNaM paDiNikkhivei 2ttA sIhAsaNAo abbhuTei 2 ttA vavasAyasabhAo purathimilleNaM dAreNaM paDiNikkhamai 2ttA jeNeva NaMdApukkhariNI teNeva uvAgacchai 2 ttA NaMdaM pukkhariNiM aNuppayAhiNI karemANe purathimilleNaM dAreNaM aNupavisai 2 ttA purathimilleNaM tisovANapaDirUvagaeNaM paccoruhai 2 ttA hatthaM pAdaM pakkhAlei 2 ttA egaM mahaM seyaM rayayAmayaM For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra vimalasalilapuNNaM mattagayamahAmuhAkitisamANaM bhiMgAraM pagiNhai bhiMgAraM parihittA jAI tattha uppalAI paumAiM jAva sayasahassapattAiM tAiM giNhai 2 ttA NaMdAo pukkhariNIo paccuttarei 2 ttA jeNeva siddhAyataNe teNeva pahArettha gamaNAe // bhAvArtha - taba vaha vijayadeva usa pustaka ratna ko grahaNa karatA hai pustaka ratna ko apanI goda meM letA hai, pustaka ratna ko kholatA hai aura pustaka ratna kA vAcana karatA hai / pustaka ratna kA vAcana karake usameM aMkita dharmAnugata vyavasAya ko karane kI icchA karatA hai / tadanantara pustaka ratna ko vahA~ rakha kara siMhAsana se uThatA hai aura vyavasAya sabhA meM pUrvavartI dvAra se bAhara nikala kara jahA~ naMdApuSkariNI hai vahA~ AtA hai| naMdApuSkariNI kI pradakSiNA karake pUrva ke dvAra se usameM praveza karatA hai| pUrva ke trisopAna - pratirUpaka se nIce utara kara hAtha-pAMva dhotA hai aura eka bar3I zveta cAMdI kI matta hAthI ke mukha kI AkRti kI vimala jala se bharI huI jhArI ko grahaNa karatA hai aura vahA~ ke utpala kamala yAvat zatapatra sahasrapatra kamaloM ko letA hai aura naMdA puSkariNI se bAhara nikala kara jisa ora siddhAyatana hai usa ora jAne kA saMkalpa kiyaa| 104 taNaM tassa vijayassa devassa cattAri sAmANiyasAhassIo jAva aNNe ya bahave vANamaMtarA devA ya devIo ya appegaiyA uppalahatthagayA jAva hatthagayA vijayaM devaM piTThao piTThao aNugacchaMti // taeNaM tassa vijayassa devassa bahave AbhiogiyA devA devIo ya kalasahatthagayA jAva dhUvakaDucchuyahatthagayA vijayaM devaM piTThao pio aNugacchati // bhAvArtha - tatpazcAt vijaya deva ke cAra hajAra sAmAnika deva yAvat aura anya bhI bahuta sAre bANavyaMtara deva aura deviyAM koI hAtha meM utpala kamala lekara yAvat koI zatapatra sahasrapatra kamala hAtha meM lekara vijayadeva ke pIche pIche calate haiM / usa vijayadeva ke bahuta se Abhiyogika deva aura deviyAM koI hAtha meM kalaza yAvat dhUpa kA kaDucchaka hAtha meM lekara vijayadeva ke pIche-pIche calate haiN| taNaM se vija deve cauhiM sAmANiyasAhassIhiM jAva aNNehi ya bahUhiM vANamaMtarehiM devehi ya devIhi ya saddhiM saMparivuDe savviDDhIe sasavvajuttIe jAva NigghosaNAiyaraveNaM jeNeva siddhAyayaNe teNeva uvAgacchai 2 ttA siddhAyataNaM aNuppayAhiNI karemANe karemANe puratthimilleNaM dAreNaM aNupavisai aNupavisittA jeNeva devacchaMdae teNeva uvAgacchai 2 ttA Aloe jiNapaDimANaM paNAmaM karei 2 tA lomahatthagaM gehai lomahatthagaM geNhittA jiNapaDimAo lomahatthaeNaM pamajjai 2 tA For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka 105 surabhiNA gaMdhodaeNaM NhANei 2 ttA divvAe surabhigaMdhakAsAieNaM gAyAiM lUhei 2 ttA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM gAyANiM aNuliMpai aNuliMpettA jiNapaDimANaM ahayAI seyAI divvAiM devadUsajuyalAI NiyaMsei NiyaMsettA aggehiM varehi ya gaMdhehi ya mallehi ya accei 2 ttA pupphAruhaNaM gaMdhArueNaM mallAruhaNaM vaNNAruhaNaM cuNNAruhaNaM AbharaNAruhaNaM karei 2 ttA AsattosattaviulavaTTavagdhAriyamalladAma kalAvaM karei 2ttA acchehi saNhehiM( seehiM) rayayAmaehiM accharasAtaMdulehiM jiNapaDimANaM purao aTThamaMgalae Alihai sotthiyasirivaccha jAva dappaNa aTThaTThamaMgalae Alihai 2 ttA kayaggAhaggahiyakaratala-pabbhaTTha-vippamukkeNaM dasaddhavaNNeNaM kusumeNaM mukkapupphapuMjovayArakaliyaM karei 2 ttA caMdappabhavairaveruliya vimaladaMDaM kaMcaNamaNirayaNabhatticittaM kAlAgurupavarakuMdurukka-turukkadhUvagaMdhuttamANuviddhaM dhUmavaTTi viNimmuyaMtaM veruliyAmayaM kaDucchuyaM paggahittu payatteNaM dhUvaM dAUNa sattaTThapayAI osarai sata?payAI osarittA jiNavarANaM aTThasaya-visuddha-gaMdhajuttehiM mahAvittehiM atthajuttehiM apuNaruttehiM saMthuNai 2 ttA vAmaM jANuM aMcei 2 ttA dAhiNaM jANuM dharaNitalaMsi NivADei tikkhutto muddhANaM dharaNitalaMsi Namei NamittA IsiM paccuNNamai 2 ttA kaDayatuDiyaybhiyAo bhuyAo paDisAharai 2 ttA karayalapariggahiyaM sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTTa evaM vayAsI-Namo'tthuNaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM jAva siddhigaiNAmadheyaM ThANaM saMpattANaM tikaTTa vNdinnmNsi| kaThina zabdArtha - NiyaMsei - pahanAtA hai, pupphArohaNaM - puSpAropaNaM-phUla caDhAye, isiM paccuNNamai- kucha U~cA utthaayaa| - bhAvArtha - taba vaha vijayadeva cAra haz2Ara sAmAnika devoM ke sAtha yAvat anya bahuta sAre vANavyaMtara devoM aura deviyoM ke sAtha aura unase ghire hue saba prakAra kI Rddhi aura saba prakAra kI dyuti ke sAtha yAvat vAdyoM kI gUMjatI huI dhvani ke bIca jisa ora siddhAyatana thA usa ora jAtA hai aura siddhAyatana kI pradakSiNA karake pUrva dizA ke dvAra se siddhAyatana meM praveza karatA hai aura jahAM devacchaMdaka thA vahA~ AtA hai aura jina pratimAoM ko dekhate hI praNAma karatA hai phira lomahastaka lekara jina pratimAoM kA pramArjana karatA hai aura sugaMdhita gaMdhodaka se unheM nahalAtA hai, divya sugaMdhita gaMdhakASAyika se unake avayavoM ko pauMchatA hai, sarasa gozIrSa caMdana kA unake aMgoM para lepa karatA hai phira jina For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jIvAjIvAbhigama sUtra ............................*********************************** pratimAoM ko akSata, zveta aura divya devadUSya-yugala pahanAtA hai aura zreSTha, pradhAna gaMdhoM se, mAlyoM se unheM pUjatA hai, pUja kara phUla caDhAtA hai, gaMdha caDhAtA hai, mAlAeM caDhAtA hai, varNaka-kesara Adi cUrNa aura AbharaNa caDhAtA hai| phira Upara se nIce taka laTakatI huI vipula aura gola bar3I-bar3I mAlAeM caDhAtA hai| tatpazcAt svaccha, sapheda, rajatamaya aura camakadAra cAvaloM se jinapratimAoM ke Age AThaATha maMgaloM kA Alekhana karatA hai| ve ATha maMgala haiM - svastika, zrIvatsa yAvat drpnn| ATha maMgaloM kA Alekhana karake kacagrAha se gRhIta aura karatala se mukta hokara bikhare hue pAMca varSoM ke phUloM se puSpopacAra (phUla pUjA) karatA hai| candrakAMta maNi, vajramaNi aura vaiDUryamaNi se yukta nirmala daNDa vAle, kaMcana maNi aura ratnoM se vividha rUpoM meM citrita, kAlA aguru zreSTha kuMdarukka aura lobhAna ke dhUpa kI uttama gaMdha se yukta, dhUpa kI vAtI ko chor3ate hue vaiDUryamaya kaDucchaka ko lekara sAvadhAnI ke sAtha dhUpa dekara sAta ATha pAMva pIche saraka kara jinavaroM kI eka sau ATha vizuddha graMtha (zabda saMdarbha yukta) mahAchaMdoM vAle, artha yukta aura apunarukta stotroM se stuti karatA hai| stuti karake bAyeM ghuTane ko UMcA rakha kara tathA dAyeM ghaTane ko jamIna se lagA kara tIna bAra apane mastaka ko jamIna para namAtA hai phira thor3A U~cA uThA kara apanI kaTaka aura truTita (bAjubanda) se staMbhita bhujAoM ko saMkucita kara hAtha jor3a kara mastaka para aMjali karake isa prakAra bolatA hai - 'namaskAra ho arihaMta bhagavaMtoM ko yAvat . jo siddhi gati nAmaka sthAna ko prApta hue haiN| aisA kaha kara vaMdana karatA hai namaskAra karatA hai| vivecana - yadyapi jIvAbhigama aura rAyappaseNaIya sUtra kI upalabdha pratiyoM meM 'NamotthuNaM' kA pATha upalabdha hotA hai| parantu vaha pATha prakSipta mAlUma par3atA hai| kyoMki vahA~ ke saMdarbha ko dekhane se spaSTa ho jAtA hai ki 'pratimArcana ko ve dhArmika AdhyAtmika (AtmA ko unnata karane vAlA) kRtya nahIM mAnate haiM, parantu devaloka meM maMgala rUpa hone se jisa taraha bharatAdi cakravartI cakrArcana karate haiM vaise hI sUryAbha Adi vimAnoM tathA vijayAdi rAjadhAniyoM meM utpanna hone vAle samakitI mithyAtvI sabhI deva utpanna hote hI sAmAnika devoM dvArA tathA pustaka ratna dvArA vahA~ ke pUrva pazcAt kartavyoM kA jJAna karake janmotsava ke samaya meM eka bAra bharatAdi cakravartiyoM ke cakrArcanavat pratimArcana karate haiN| cakrArcana aura pratimArcana meM 'NamotthuNaM' ke sivAya sabhI vidhi samAna hI hai| isase pratimArcana meM NamotthuNaM' kA pATha AnA saMdarbha ke anurUpa pratIta nahIM hotA hai| kyoMki maMgala rUpa hone se pratimArcana to samakitI, mithyAtvI donoM prakAra ke deva karate haiN| vidhi donoM ke lie samAna hai| isalie jo pratimArcana vidhi meM siddhoM ko namaskAra karane rUpa aura stavana karane rUpa 'NamotthuNaM' bhI sammilita hove to mithyAtvI deva isa vidhi ko yathAvat saMpAdana nahIM karate, parantu mithyA devoM ke lie bhI pratimArcana kI pUrNa vidhi kA vidhAna hai| isalie pratimArcana vidhi meM NamotthuNaM' nahIM honA caahie| yadi aisA kahe ki mithyAtvI deva maMgala kRtya tathA jItAcAra samajha kara 'NamotthuNaM' kA pATha For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka bolate haiM taba to sabhI jIvoM ke lie maMgala aura jItAcAra kRtya hone se cakrArcana ke jaise maMgala kRtya hI siddha hotA hai| isalie yahAM pUrvApara saMdarbha kI saMgati se adhika saMbhava to yahI hai ki yahA~ 'NamotthuNaM' kA pATha prakSipta hai| kyoMki yadi maMgala kRtya rUpa se NamotthuNaM' kA pATha bolane kI prathA hotI to bharatAdi cakravartI bhI cakrArcana ke samaya meM bolate, parantu ve yaha pATha nahIM bolate haiN| isase pratimArcana ke sthAna kA pATha bhI cakrArcana ke sthAna kI taraha 'kaDucchayaM paggahetu payatte dhUvaM dahaI dahittA sattaTThapayAiM paccosakkai 2 ttA vAmaM jANuM aMcei jAva paNAmaM karei' aisA pATha honA adhika saMgata pratIta hotA hai| jJAtAdharmakathA sUtra ke draupadI adhikAra meM bhI 'NamotthuNaM' kA pATha prAcIna pratiyoM ke dekhane se prakSipta siddha hotA hai| dillI ke zrIyut lAlA mannUlAla jI agravAla kI nezrAya kI prAcIna prati meM bhI 'NamotthuNaM' kA pATha nahIM hai tathA navAGgI TIkAkAra abhayadevasUrijI bhI isa sthala kI TIkA karate hue likhate haiM ki - "jiNapaDimANaM accaNaM kareI tti' aikasyA vAcanA yA metAva deva dRzyate vAcanAMtaresu" tathA Age draupadI prakaraNa meM bhI 'na ca caritAnuvAda vacanAni vidhi niSedha sAdhakAni bhavaMti' ityAdi rUpa se ina prakaraNoM ko vidhi niSedha sAdhaka nahIM mAnate haiN| ___ mUrtipUjaka samAja ke pratiSThita vidvAn paM. becaradAsa jI bhI 'jaina sAhitya mAM vikArathavAthI thayelI hAni' (yA jaina sAhitya mAM vikAra) pustaka meM likhate haiM ki - 'mUrti pUjA Agama viruddha hai| isake lie tIrthaMkaroM ne sUtroM meM koI vidhAna nahIM kiyA hai| yaha kalpita paddhati hai|' isa prakAra mUrtipUjaka vidvAna bhI mUrtipUjA ke vidhAna ko AgamIya vidhAna nahIM mAnate haiN| to phira usako bhagavAn samajhakara usake sAmane 'NamotthuNaM' dene kA to prazna hI nahIM rhtaa| arthAt ina logoM kI mAnyatA bhI 'NamotthuNaM' kA pATha prakSipta mAnane kI tarapha hI hai| AgamoM meM jahA~ kahIM bhI pratimArcana kA varNana hai| prAya: vahAM kA pATha samAna hI hai| draupadI ke. pratimArcana ke saMbaMdha meM svayaM TIkAkAra bhI 'NamotthuNaM' kA vAcanAMtara batAte haiN| tathA 'NamotthuNaM' ke binA ke pATha ko adhika mahattva dete haiN| isa prakAra pratimArcana kA pATha sarvatra samAna hone se sUryAbha aura vijayadeva ke varNana meM bhI 'NamotthuNaM' kA pATha prakSipta dhyAna meM AtA hai| _ vikrama kI 8-9 vIM zatAbdiyoM meM jaba caitya vAsiyoM kA jora sarvatra phailA huA thA, ve maThAdhIza yati bana gaye the| maMdiroM ke paisoM kI ugharANI karate the aura sArA vahIvaTa svayaM kI dekharekha meM rakhate the| jisakA khaMDana 'saMbodha prakaraNa' aura 'mahAnizItha' meM huA hai| saMbhavataH isa yuga meM 'NamotthuNaM' kA pATha tInoM pratiyoM (jIvAbhigama, jaMbUdvIpa prajJapti aura jJAtA dharmakathAMga sUtra) meM prakSipta huA ho to asaMbhavita nhiiN| 12 vIM zatI meM hone vAle navAGgI TIkAkAra abhayadeva sUri taka to donoM prakAra kI pratiyA~ For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jIvAjIvAbhigama sUtra upalabdha hotI hai| jinase hI unhoMne jJAtA sUtra meM 'NamotthuNaM' ke binA ke pATha ko pradhAnatA dI hai| isase 7-8 vIM zatI meM likhita prAcIna pratiyoM se isa pATha ko milAne se isakI prakSiptatA jAnI jA sakatI hai| anya sAMdarbhika pAThoM aura jJAtA sUtra ke pATha ke AdhAra se use prakSipta kahA jAtA hai| pUrNa nizcitatA ke lie prAcIna pratiyoM ke pATha ko milAne kA prayatna karanA caahiye| yadi prAcIna pratiyoM meM. bhI 'NamotthuNaM' kA pATha mila jAya to samakitI, mithyAtvI sabhI ke lie karaNIya hone se 'NamotthuNaM' bhI maMgala rUpa hI siddha hogA, dhArmika kRtya nhiiN| rAyappaseNaiya aura jIvAbhigama ke TIkAkAra zrI malayagirijI navAMgI TIkAkAra zrI abhayadeva jI ke pazcAdvartI hai| inako prakSipta pATha vAlI pratiyA~ upalabdha hone kI saMbhAvanA hai| jisase inhoMne apanI TIkA meM 'NamotthuNaM' ke pATha kI bhI TIkA kI hai| parantu isakI saMgati ke viSaya meM mauna hai| isI taraha isa saMbaMdha meM lokAzAha mata samarthana, jinAgama viruddha mUrti pUjA, sthAnakavAsI dharma kI satyatA (lekhaka - zrI ratanalAlajI DozI), daMDI daMbha darpaNa (mAdhavAcArya) Adi pustakeM draSTavya hai| jinameM aneka prAmANika AdhAroM ke sAtha spaSTa rUpa se mUrtipUjA ko jinAgama viruddha siddha kiyA hai| ityAdi pramANoM ke AdhAra se mUrti pUjA kI jinAgama viruddhatA aura 'NamotthuNaM' ke pATha kI prakSiptatA ke saMbaMdha meM UhApoha kara ke vAstavika tathya jAnA jA sakatA hai| vaMdittA NamaMsittA jeNeva siddhAyataNassa bahumajjhadesabhAe teNeva uvAgacchai 2 ttA divvAe udagadhArAe abbhukkhai 2 ttA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM paMcaMgulitaleNaM maMDalaM Alihai 2 ttA caccae dalayai caccae dalayittA kayaggAhaggahiya karatalapabbhaTThavimukkeNaM dasaddhavaNNeNaM kusumeNaM mukkapuSphapuMjovayArakaliyaM karei 2 ttA dhUvaM dalayai 2 ttA jeNeva siddhAyataNassa dAhiNille dAre teNeva uvAgacchai 2 ttA lomahatthagaM geNhai 2 ttA dAraceDIo ya sAlabhaMjiyAo ya vAlaruvae ya lomahatthaeNaM pamajai 2 ttA bahumajjhadesabhAe saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM paMcaMgulitaleNaM aNuliMpai 2 ttA caccae dalayai 2 ttA puSphAruhaNaM jAva AbharaNAruhaNaM karei 2 Asattosattaviula vaTTavagghAriya-malladAmakalAvaM karei 2 ttA kayaggAhaggahiya jAva puMjovayArakaliyaM karei 2 ttA dhUvaM dalayai 2 ttA jeNeva muhamaMDavassa bahumajhadesabhAe teNeva uvAgacchai 2 ttA bahumajjhadesabhAe lomahattheNaM pamajjai 2 ttA divvAe udagadhArAe abbhukkhei 2 ttA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM paMcaMgulitaleNaM maMDalagaM Alihai 2 ttA caccae dalayai 2 tA kayaggAha0 jAva dhUvaM dalayai 2 ttA jeNeva muhamaMDavassa paccathimille dAre teNeva uvAgacchai uvAgacchittA lomahatthagaM geNhai 2 dAraceDIo ya sAlabhaMjiyAo ya For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka 109 vAlaruvae ya lomahatthaeNaM pamajjai 2 divvAe udagadhArAe abbhukkhei 2 saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM jAva caccae dalayai 2 Asattosatta0 kayaggAha0 dhUvaM dalayai 2 jeNeva muhamaMDavagassa uttarillA NaM khaMbhapaMtI teNeva uvAgacchai 2 lomahatthagaM parAmusai sAlabhaMjiyAo divvAe udagadhArAe saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM pupphAruhaNaM jAva Asattosatta0 kayaggAha0 dhUvaM dalayai jeNeva muhamaMDavassa purathimille dAre taM ceva savvaM bhANiyavvaM jAva dArassa accaNiyA jeNeva dAhiNille dAre taM ceva pecchAgharamaMDavassa bahumajhadesabhAe jeNeva vairAmae akkhADae jeNeva maNipeDhiyA jeNeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchai 2 lomahatthagaM giNhai lomahatthagaM giNhittA akkhADagaM ca sIhAsaNaM ca lomahatthaeNaM pamajjai 2 ttA divvAe udagadhArAe abbhu0 puNphAruhaNaM jAva dhUvaM dalayai jeNeva pecchAgharamaMDavapaccatthimille dAre dAraccaNiyA uttarillA khaMbhapaMtI taheva purathimille dAre taheva jeNeva dAhiNille dAre taheva jeNeva ceiyathabhe teNeva uvaagcchi| bhAvArtha - vaMdana namaskAra karake jahA~ siddhAyatana kA madhyabhAga hai vahA~ AtA hai aura divya jala kI dhArA se usakA siMcana karatA hai, sarasa gozIrSa caMdana se hAthoM ko lipta kara pAMcoM aMguliyoM se maMDala banAtA hai, usakI arcanA karatA hai aura kacagrAha gRhIta aura karatala se vimukta hokara bikhare hue pAMca vargoM ke phUloM se usako puSpopacAra yukta karatA hai aura dhUpa detA hai| dhUpa dekara jidhara siddhAyatana kA dakSiNa dizA kA dvAra hai udhara jAtA hai| vahA~ jAkara lomahastaka lekara dvAra zAkhA, zAlabhaMjikA tathA vyAlarUMpaka kA pramArjana karatA hai, usake madhyabhAga ko sarasa gozIrSa caMdana se lipta hAthoM se lepa lagAtA hai, arcanA karatA hai, phUla caDhAtA hai yAvat AbharaNa caDhAtA hai Upara se lekara jamIna taka laTakatI bar3I bar3I mAlAeM rakhatA hai aura kacagrAha grahIta tathA karatala vimukta phUloM se puSpopacAra karatA hai, dhUpa detA hai aura jidhara mukhamaNDapa kA bahumadhyabhAga hai vahA~ jAkara lomahastaka se pramArjana karatA hai, divya udakadhArA se siMcana karatA hai. sarasa gozIrSa caMdana se lipta pAMcoM aMgaliyoM se eka maMDala banAtA hai usakI arcanA karatA hai, kacagrAha gRhIta aura karatala vimukta hokara bikhare hue pAMcoM vargoM ke phUloM kA Dhera lagAtA hai, dhUpa detA hai aura jidhara mukhamaMDapa kA pazcima dizA kA dvAra hai udhara jAtA hai| ___ mukhamaMDapa ke pazcima dizA ke dvAra para Akara lomahastaka se dvAra zAkhAoM, zAlabhaMjikAoM aura vyAlarUpaka kA pramArjana karatA hai, divya udagadhArA se siMcana karatA hai, sarasa gozIrSa caMdana kA lepa karatA hai yAvat arcanA karatA hai, Upara se nIce taka laMbI laTakatI huI bar3I-bar3I mAlAeM rakhatA hai, For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jIvAjIvAbhigama sUtra kacagrAha gRhIta karatala vimukta pAMca vargoM ke phUloM se puSpopacAra karatA hai, dhUpa detA hai| phira mukhamaMDapa kI uttara dizA kI staMbha paMkti kI ora jAtA hai lomahastaka se zAlabhaMjikAoM kA pramArjana karatA hai, divyajaladhArA se siMcana karatA hai, sarasa gozIrSa caMdana kA lepa karatA hai phUla caDhAtA hai yAvat baDI. baDI mAlAeM rakhatA hai, kacagrAhagrahIta karatala vimukta hokara bikhare hue phUloM se puSpopacAra karatA hai, dhUpa detA hai| phira mukhamaMDapa ke pUrva ke dvAra kI ora jAtA hai aura vaha saba kathana pUrvavat kaha denA cAhie yAvat dvAra kI arcanA karatA hai| isI taraha dakSiNa dizA ke dvAra meM bhI vaisA hI kathana kara denA caahie| phira prekSA ghara maNDapa ke bahumadhyabhAga meM jahA~ vajramaya akhAr3A hai jahAM maNipIThikA hai. jahA~ siMhAsana hai vahA AtA hai lomahastaka se akhAr3A maNipIThikA aura siMhAsana kA pramArjana karatA hai, udakadhArA se siMcana karatA hai phUla caDhAtA hai yAvat dhUpa detA hai| phira prekSAghara maNDapa ke pazcima ke dvAra meM dvAra pUjA uttara kI khaMbhapaMkti meM vaisA hI kathana pUrva ke dvAra meM vaisA hI kathana aura dakSiNa ke dvAra meM bhI vahI kathana kara denA caahie| phira jahA~ caitya stupa hai vahAM AtA hai| uvAgacchittA lomahatthagaM geNhai 2 ttA ceiyathUbhaM lomahatthaeNaM pamajai pamajjittA divvAe daga0 saraseNa0 pupphAruhaNaM Asattosatta jAva dhUvaM dalayai 2ttA jeNeva paccatthimillA maNipeDhiyA jeNeva jiNapaDimA teNeva uvAgacchai jiNapaDimAe Aloe paNAmaM karei 2 ttA lomahatthagaM geNhai 2 ttA taM ceva savvaM jaM jiNapaDimANaM jAva siddhigaiNAmadhenaM ThANaM saMpattANaM vaMdai NamaMsai, evaM uttarillAevi, evaM purathimillAevi, evaM dAhiNillAevi, jeNeva ceiyarukkhA dAravihI ya maNipeDhiyA jeNeva mahiMdajjhae dAravihI, jeNeva dAhiNillA NaMdApukkhariNI teNeva uvA0 lomahatthagaM geNhai ceiyAo ya tisovANapaDirUvae ya toraNe ya sAlabhaMjiyAo ya vAlaruvae ya lomahatthaeNa ya pamajai 2 ttA divvAe udagadhArAe siMcai saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM aNuliMpai 2 ttA puSphAruhaNaM jAva dhUvaM dalayai 2 ttA siddhAyataNaM aNuppayAhiNaM karemANe jeNeva uttarillA gaMdApukkhariNI teNeva uvAgacchai 2 ttA taheva mahiMdajjhayA ceiyarukkho ceiyathUbhe paccathimillA maNipeDhiyA jiNapaDimA uttarillA purathimillA dakkhiNillA pecchAgharamaMDavassavi taheva jahA dakkhiNillassa paccathimille dAre jAva dakkhiNillA NaM khaMbhapaMtI muhamaMDavassavi tiNhaM dArANaM accaNiyA bhaNiUNaM dakkhiNillA NaM khaMbhapaMtI uttare dAre puracchime dAre sesaM teNeva kameNa jAva purathimillA NaMdApukkhariNI jeNeva sabhA suhammA teNeva pahArettha gmnnaae| For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka bhAvArtha - caitya stupa para Akara lomahastaka grahaNa karatA hai, lomahastaka se caityastUpa kA pramArjana, udakadhArA se siMcana, sarasa caMdana se lepa, puSpa caDhAnA, mAlAeM rakhanA, dhUpa denA Adi vidhi karatA hai| phira pazcima kI maNipIThikA aura jina pratimA hai vahA~ jAkara jina pratimA ko dekhate hI namaskAra karatA hai, lomahastaka se pramArjana karatA hai Adi kathana yAvat siddhigati nAmaka sthAna ko prApta arihaMta bhagavaMtoM ko vaMdana karatA hai namaskAra karatA hai| isI prakAra uttara kI, pUrva kI aura dakSiNa kI maNipIThikA aura jinapratimAoM ke viSaya meM kaha denA caahie| phira jahA~ dakSiNa dizA kA caityavRkSa hai vahA~ jAtA hai vahA~ pUrvavat arcanA karatA hai, vahA~ se mahendra dhvaja ke pAsa Akara pUrvavat arcanA karatA hai| vahA~ se dakSiNa dizA kI naMdA puSkariNI ke pAsa AtA hai, lomahastaka letA hai aura caityoM. trisopAnapratirUpaka. toraNa, zAlabhaMjikAoM aura vyAlarUpakoM kA pramArjana karatA hai. divya udaka dhArA se siMcana karatA hai, sarasa gozIrSa caMdana se lepa karatA hai, phUla caDhAtA hai yAvat dhUpa detA hai| tadanantara siddhAyatana kI pradakSiNA karatA huA jidhara uttaradizA kI naMdApuSkariNI hai udhara jAtA hai| usI taraha mahendradhvaja, caityavRkSa, caitya stUpa, pazcima kI maNipIThikA aura jina pratimA, uttara, pUrva aura dakSiNa kI maNipIThikA aura jina pratimAoM kA kathana karanA caahiye| tatpazcAt uttara ke prekSAghara maNDapa meM AtA hai. vahA~ dakSiNa ke prekSAgaha maNDapa kI taraha sArA kathana kaha denA caahie| vahA~ se uttaradvAra se nikala kara uttaradizA ke mukhamaNDapa meM AtA hai| vahA~ dakSiNa ke mukha maNDapa kI taraha saMpUrNa vidhi karake uttaradvAra se nikala kara siddhAyatana ke pUrvadvAra para. AtA hai| vahA~ pUrvavat arcanA karake pUrva ke mukhamaNDapa ke dakSiNa, uttara aura pUrvadizA ke dvAroM meM kramazaH pUrvAnusAra pUjA karake pUrva dvAra se nikala kara pUrva prekSAgRha maMDapa meM Akara pUrvavat arcanA karatA hai| phira pUrvokta rIti se kramazaH caityastUpa, jina pratimA, caityavRkSa, mahendra dhvaja aura naMdApuSkariNI kI pUjA-arcanA karatA hai| vahA~ se sudharmA sabhA kI ora.Ane kI icchA karatA hai| tae NaM tassa vijayassa cattAri sAmANiyasAhassIo eyappabhiI jAva savviDDie jAva NAiyaraveNaM jeNeva sabhA suhammA teNeva uvAgacchaMti 2 ttA taM NaM sabhaM suhamma aNuppayAhiNI karemANe 2 purathimilleNaM aNupavisai 2 ttA Aloe jiNasakahANaM paNAmaM karei 2 jeNeva maNipeDhiyAM jeNeva mANavayaceiyakkhaMbhe jeNeva vairAmayA golavaTTasamuggakA teNeva uvAgacchai 2 lomahatthayaM geNhai 2 ttA vairAmae golavaTTasamuggae lomahatthaeNa pamajjai 2 ttA vairAmae golavaTTasamuggae vihADei 2 ttA jiNasakahAo lomahatthaeNaM pamajai 2 ttA surabhiNA gaMdhodaeNaM tisattakhutto jiNasakahAo pakkhAlei 2 saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM aNuliMpai 2 ttA aggehiM varehiM gaMdhehiM mallehi ya acciNai For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jIvAjIvAbhigama sUtra .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000+ 2 ttA dhUvaM dalayai 2 ttA vairAmaesu golavaTTasamuggae paDiNikkhivai 2 ttA mANavakaM ceiyakhaMbhaM lomahatthaeNaM pamajai 2 divvAe udagadhArAe abbhukkhei 2 ttA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM caccae dalayai 2 puNphAruhaNaM jAva Asattosatta0 kayaggAha0 dhUvaM dalayai 2 jeNeva sabhAe suhammAe bahumajhadesabhAe taM ceva jeNeva sIhAsaNe teNeva jahA dAraccaNiyA jeNeva devasayaNije taM ceva jeNeva khuDDAge mahiMdajjhae taM ceva jeNeva paharaNakose copyAle teNeva uvAgacchai 2 patteyaM patteyaM paharaNAI lomahatthaeNaM pamajjai pamajittA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM taheva savvaM sesaM pi dakkhiNadAraM AdikAuM taheva NeyavvaM jAva puracchimillA NaMdApukkhariNI savvANaM sabhANaM jahA suhammAe sabhAe tahA accaNiyA uvavAyasabhAe Navari devasayaNijassa accaNiyA sesAsu sIhAsaNANa accaNiyA harayassa jahA NaMdAe pukkhariNIe accaNiyA, vavasAyasabhAe potthayarayaNaM loma0 divvAe udagadhArAe saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM aNuliMpai aggehiM varehiM gaMdhehiM ya mallehi ya acciNai 2 ttA (mallehi) sIhAsaNe lomahatthaeNaM pamajai jAvaM dhUvaM dalayai sesaM taM ceva NaMdAe jahA harayassa tahA jeNeva balipIDhaM teNeva uvAgacchai 2 ttA Abhioge deve saddAvei 2 ttA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA! vijayAe rAyahANIe siMghADaesu ya tiesu ya caukkesu ya caccaresu ya caumuhesu ya mahApahapahesu ya pAsAesu ya pAgAresu ya aTTAlaesu ya cariyAsu ya dAresu ya gopuresu ya toraNesu ya vAvIsu ya pukkhariNIsu ya jAva bilapaMtiyAsu ya ArAmesu ya ujjANesu ya kANaNesu ya vaNesu ya vaNasaMDesu ya vaNarAIsu ya accaNiyaM kareha karettA mameyamANattiyaM khippAmeva pccppinnh| tae NaM te AbhiogiyA devA vijaeNaM deveNaM evaM vuttA samANA jAva haTTatuTThA viNaeNaM paDisuNeti 2 ttA vijayAe rAyahANIe siMghADaesu ya jAva accaNiyaM karettA jeNeva vijae deve teNeva uvAgacchaMti uvAgacchittA eyamANattiyaM pccppinnNti|| kaThina zabdArtha - golavaTTasamuggae - gola-vartulAkAra maMjUSAeM (samudgaka), vihADei - kholatA hai, paharaNakose - praharaNa koSa (zastrAgAra), siMghADaesu - zRMgATakoM-trikoNa sthAnoM meM, tiesutrikoM meM-jahA~ tIna rAste milate haiM, caukkesu - catuSkoM meM-jahA~ cAra rAste milate haiM, caccaresu - catvaroM meM-jahA~ bahuta se rAste milate haiM, caumuhesu - caturmukhoM meM-jahA~ se cAroM dizAoM meM rAste jAte haiM, cariyAsu - caryAoM-nagara aura prAkAra ke bIca ATha hAtha pramANa caur3e antarAla mArga-meM, gopuresu - For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka gopuroM meM- prAkAra ke dvAroM meM, bilapaMtiyAsu - sarovaroM kI paMktiyoM meM, ArAmesu - ArAmoM - latAgRhoM meM, kANaNesu - kAnanoM nagara ke samIpa ke vanoM meM, vaNasaMDesu - vanakhaNDoM- aneka jAti ke vRkSa samUhoM meM, vaNarAIsu - vanarAjiyoM- ekajAtIya uttamavRkSa samUhoM meM / bhAvArtha - taba vaha vijayadeva apane cAra hajAra sAmAnika devoM Adi apane samasta parivAra ke sAtha yAvat saba prakAra kI Rddhi ke sAtha vAdyoM kI dhvani kI bIca sudharmA sabhA kI ora jAtA hai aura usakI pradakSiNA karake pUrva dizA ke dvAra se usameM praveza karatA | praveza karake jina sakthAoM ko dekhate hI praNAma karatA hai aura jahA~ maNipIThikA hai jahA~ mANavaka caitya staMbha hai aura jahA~ vajraratnaM kI gola vartula maMjUSAeM haiM vahA~ AtA hai aura lomahastaka se una gola vartulAkAra maMjUSAoM kA pramArjana kara unako kholatA hai / unameM rakhI huI jina sakthAoM kA lomahastaka se pramArjana kara sugaMdhita gaMdhodaka se ikkIsa bAra unako dhAtA hai, sarasa gozIrSa caMdana kA lepa karatA hai, pradhAna aura zreSTha gaMdhoM aura mAlAoM se pUjana karatA hai, dhUpa detA hai / tadanantara unako una gola vartulAkAra maMjUSAoM meM rakha detA hai tatpazcAt mANavaka caitya staMbha kA lomahastaka se pramArjana karatA hai, divya udaka dhArA se siMcana karatA hai, sarasa gozIrSa caMdana kA lepa karatA hai, phUla caDhAtA hai yAvat lambI laTakatI huI phUlamAlAeM rakhatA hai, kacagrAhagRhIta karatala se vimukta bikhare hue pAMca varNoM ke phUloM se puSpopacAra karatA hai, dhUpa detA hai / isake bAda sudharmA sabhA ke madhya bhAga meM jahA~ siMhAsana hai vahA~ Akara siMhAsana Adi kA pramArjana kara pUrvokta rIti se arcana karatA hai / tatpazcAt jahA~ maNipIThikA aura devazayanIya hai vahA~ AtA hai Akara pUrvavat pUjA karatA hai| isI prakAra kSullaka mahendradhvaja kI pUjA karatA hai| isake bAda jahA~ caupAlaka nAmaka praharaNa koSa- zastrAgAra hai vahA~ AtA hai Akara zastroM kA loma hastaka se pramArjana karatA hai, udakadhArA se siMcana kara, caMdana kA lepa lagA kara puSpa Adi caDhA kara dhUpa detA hai / isake pazcAt sudharmA sabhA ke dakSiNa dvAra para Akara pUrvavat pUjA karatA hai phira dakSiNa dvAra se nikalatA hai| isake Age sArA varNana siddhAyatana ke samAna samajhanA cAhie yAvat pUrva dizA kI naMdApuSkariNI kI arcanA karatA hai| sabhI sabhAoM kA pUjA kA varNana sudharmA sabhA kI taraha samajha lenA caahie| aMtara yaha hai ki upapAta sabhA meM devazayanIya kI pUjA kA kathana karanA cAhie zeSa sabhAoM meM siMhAsanoM kI pUjA kA kathana karanA cAhiye / hrada ( sarovara) kI pUjA kA kathana naMdApuSkariNI kI taraha kaha denA caahie| vyavasAya sabhA meM pustaka ratna kA lomahastaka se pramArjana, divya udakadhArA se siMcana, sarasa gozIrSa caMdana se lepa, pradhAna evaM zreSTha gaMdhoM aura mAlyoM se arcana karatA hai| taba siMhAsana kA pramArjana yAvat dhUpa detA hai| zeSa sArA varNana pUrvAnusAra kaha denA caahie| hada kA kathana naMdApuSkariNI kI taraha kaha denA caahiye| tatpazcAt jahA~ balipITha hai vahA~ jAtA hai aura vahA~ arcana Adi karake Abhiyogika devoM ko bulAtA hai aura unheM kahatA hai ki he devAnupriyo ! vijayA rAjadhAnI ke zrRMgATakoM, trikoM, catuSkoM, For Personal & Private Use Only 113 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra catvaroM, caturmukhoM, mahApathoM, sAmAnya pathoM, prAsAdoM, prAkAroM, aTTAlikAoM, caryAoM, dvAroM, gopuroM, toraNoM, bAvaDiyoM, puSkariNiyoM yAvat sarovaroM kI paMktiyoM, Ar2AmoM, udyAnoM, kAnanoM, vanoM, vanakhaNDoM aura vanarAjiyoM meM pUjA arcanA karo aura yaha kArya sampanna kara mujhe merI AjJA sauMpo arthAt kArya samApti kI sUcanA do| taba ve Abhiyogika deva vijayadeva dvArA aisA kahe jAne para hRSTa tuSTa hue aura usakI AjJA ko svIkAra kara vijayA rAjadhAnI ke zrRMgATakoM yAvat vanakhaNDoM meM pUjA-arcanA karake vijayadeva ke pAsa Akara kArya saMpanna karane kI sUcanA dete haiM / taNaM se vija deve tesiM NaM AbhiogiyANaM devANaM aMtie eyamaTThe soccA Nisamma haTTatuTThacittamANaMdiya jAva hayahiyae jeNeva NaMdA pukkhAriNI teNeva uvAgacchai uvAgacchittA puratthimilleNaM toraNeNaM jAva hatthapAyaM pakkhAlei pakkhAlittA AyaMte cokkhe paramasuibhU NaMdApukkhariNIo paccuttarar3a paccuttarittA jeNeva sabhA suhammA teNeva pahArettha gamaNAe / 114 tae NaM se vijae deve cauhiM sAmANiya- sAhassIhiM jAva solasahiM AyarakkhadevasAhassIhiM savviDDIe jAva NigghosaNAiyaraveNaM jeNeva sabhA suhammA teNeva uvAgacchai 2 ttA sabhaM suhammaM puratthimilleNaM dAreNaM aNupavisai 2 ttA jeNeva maNipeDhiyA teNeva uvAgacchai 2 ttA sIhAsaNavaragae puracchAbhimuhe saNNisaNe // 142 // bhAvArtha - taba vaha vijayadeva una Abhiyogika devoM se yaha bAta suna kara hRSTa tuSTa huA, AnaMdita huA yAvat usakA hRdaya vikasita huaa| tatpazcAt vaha naMdApuSkariNI kI ora jAtA hai aura pUrva ke toraNa se usameM praveza karatA hai yAvat hAtha pAMva dhokara, Acamana karake, svaccha aura parama zUcibhUta hokara naMdA puSkariNI se bAhara AtA hai aura sudharmA sabhA kI ora jAne kI icchA (saMkalpa) karatA hai / taba vaha vijayadeva cAra hajAra sAmAnika devoM ke sAtha yAvat solaha hajAra Atma rakSaka devoM ke sAtha sarva Rddhi pUrvaka yAvat vAdyoM kI dhvani ke bIca sudharmA sabhA kI ora AtA hai, sudharmA sabhA ke pUrva dizA ke dvAra se usameM praveza karatA hai tathA jahAM maNipIThikA hai vahA~ jAkara zreSTha siMhAsana para pUrvAbhimukha hokara baiThatA hai / tae NaM tassa vijayassa devassa cattAri sAmANiyasAhassIo avaruttareNaM uttareNaM uttarapuracchimeNaM patteyaM 2 puvvaNatthesu bhaddAsaNesu NisIyaMti / tae NaM tassa vijayassa devassa cattAri aggamahisIo puratthimeNaM patteyaM 2 puvvaNatthesu bhaddAsaNesu NisIyaMti / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka 115 tae NaM tassa vijayassa devassa dAhiNapuratthimeNaM abbhiMtariyAe parisAe aTTha devasAhassIo patteyaM 2 jAva nnisiiyNti| evaM dakkhiNeNaM majjhimiyAe parisAe dasa devasAhassIo jAva nnisiiyNti| dAhiNapaccatthimeNaM bAhiriyAe parisAe bArasa devasAhassIo patteyaM 2 jAva nnisiiyNti| tae NaM tassa vijayassa devassa paccatthimeNaM satta aNiyAhivaI patteyaM 2 jAva nnisiiyNti| tae NaM tassa vijayassa devassa purathimeNaM dAhiNeNaM paccatthimeNaM uttareNaM solasa AyarakkhadevasAhassIo patteyaM 2 puvvaNatthesu bhaddAsaNesu NisIyaMti, taMjahA-purasthimeNaM cattAri sAhassIo jAva uttareNaM 4 // bhAvArtha - taba usa vijayadeva ke cAra hajAra sAmAnika deva pazcimottara, uttara aura uttarapUrva meM pahale se rakhe hue cAra hajAra bhadrAsanoM para alaga alaga baiThate haiN| usa vijayadeva kI cAra agramahiSiyA~ pUrva dizA meM pahale se rakhe hue alaga-alaga bhadrAsanoM para baiThatI haiN| usa vijayadeva ke dakSiNa pUrva dizA meM AbhyaMtara pariSad ke ATha hajAra deva alaga alaga pUrva meM rakhe hue bhadrAsanoM para baiThate haiN| usa vijayadeva kI dakSiNa dizA meM madhyama pariSad ke dasa hajAra deva pahale se rakhe hue alagaalaga bhadrAsanoM para baiThate haiN| dakSiNa-pazcima dizA meM bAhya pariSad ke bAraha hajAra deva pahale se rakhe hue alaga-alaga bhadrAsanoM para baiThate haiN| - usa vijaya deva ke pazcima dizA meM sAta anIkAdhipati pUrva meM rakhe hue alaga alaga bhadrAsanoM para baiThate haiN| usa vijayadeva ke pUrva meM, dakSiNa meM, pazcima meM aura uttara meM solaha hajAra AtmarakSaka deva pahale se hI rakhe hue alaga-alaga bhadrAsanoM para baiThate haiN| pUrva dizA meM cAra hajAra AtmarakSaka deva, dakSiNa meM cAra hajAra AtmarakSaka deva, pazcima meM cAra hajAra AtmarakSaka deva aura uttara meM cAra hajAra AtmarakSaka deva pahale se rakhe hue alaga-alaga bhadrAsanoM para baiThate haiN| te NaM AyarakkhA saNNaddhabaddhavammiyakavayA uppIliyasarAsaNapaTTiyA piNaddhagevejavimalavaraciMdhapaTTA gahiyAuhappaharaNA tiNayAI tisaMdhINi vairAmayA koDINi dhaNaiM abhigijjha pariyAiyakaMDakalAvA NIlapANiNo pIyapANiNo rattapANiNo cAvapANiNo cArupANiNo cammapANiNo khaggapANiNo daMDapANiNo pAsapANiNo NIlapIyarattacAvacArucammakhaggadaMDapAsavaradharA AyarakkhA rakkhovagA guttA guttapAliyA juttA juttapAliyA patteyaM 2 samayao viNayao kiMkarabhUyAviva cittuNti|| kaThina zabdArtha - saNNaddhabaddhavammiyakavayA - kavaca ko zarIra para kasa kara pahane hue, uppIliyasarAsaNapaTTiyA - dhanuSa kI paTTikA-muSTi grahaNa sthAna ko majabUtI se pakar3e hue, For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jIvAjIvAbhigama sUtra piNaddhagevejavimalavaraciMdhapaTTA - graiveyaka-grIvAbharaNa aura vimala subhaTa cihnapaTTa ko dhAraNa kiye hue, gahiyAuhappaharaNA - AyudhoM aura zastroM ko grahaNa kiye hue, tiNayAiM- tIna sthAnoM (Adi, madhya aura anta) meM name hue, tisaMdhINi - tIna saMdhiyoM vAle, vairAmayA koDINi - vajramaya koTi vAle, pariyAiyakaMDakalAvA - nAnA prakAra ke bANoM se bhare hue tUNIra vAle, cAvapANiNo - hAthoM meM dhanuSa hai, cArupANiNo - hAthoM meM cAru-praharaNa vizeSa hai, rakkhovagA - rakSA karane meM dattacitta, guttA - gupta-svAmI kA bheda prakaTa nahIM karane vAle, kiMkarabhUyAviva - kiMkara bhUta-kiMkara nahIM kintu ziSTAcAravaza vinamra haiN| bhAvArtha - ve AtmarakSaka deva lohe kI kIloM se yukta kavaca ko zarIra para kasa kara pahane hue haiM, dhanuSa kI paTTikA ko majabUtI se pakar3e hue haiM, unhoMne gale meM graiveyaka aura vimala subhaTa cihnapaTTa ko dhAraNa kara rakhA hai, AyudhoM aura zastroM ko grahaNa kara rakhA hai, Adi madhya aura aMta ina tIna sthAnoM meM name hue, tIna saMdhiyoM vAle aura vajramaya koTi vAle dhanuSoM ko liye hue haiM, unake tUNIroM meM nAnA prakAra ke bANa bhare haiN| kinhIM ke hAtha meM nIle bANa haiM, kinhIM ke hAtha meM pIle bANa haiM, kinhIM ke hAthoM meM lAla bANa hai, kinhIM ke hAthoM meM dhanuSa hai, kinhIM ke hAthoM meM cAru hai, kinhIM ke hAthoM meM carma-aMgUThoM aura aMguliyoM kA AcchAdana rUpa hai, kinhIM ke hAthoM meM daNDa hai, kinhIM ke hAthoM meM talavAra haiM, kinhIM ke hAthoM meM pAza (cAbuka) hai aura kinhIM ke hAthoM meM ukta saba zastra Adi haiN| ve Atma-rakSaka deva rakSA karane meM dattacitta haiM, gupta haiM, unake setu dUsaroM ke dvArA gamya nahIM hai, ve yukta haiM (sevaka guNopeta haiM) unake setu paraspara saMbaddha haiM - bahuta dUra nahIM haiN| ve apane AcaraNa aura vinaya se mAno kiMkarabhUta haiN| ___taeNaMsevijaedevecauNhaMsAmANiyasAhassINaMcauNhaMaggamahisINaMsaparivArANaM tiNhaM parisANaM sattaNhaM aNiyANaM sattaNhaM aNiyAhivaINaM solasaNhaM Ayarakkha devasAhassINaM vijayassa NaM dArassa vijayAe rAyahANIe, aNNesiM ca bahUNaM vijayAe rAyahANIe vatthavvagANaM devANaM devINa ya AhevaccaM porevaccaM sAmittaM bhaTTittaM mahattaragattaM ANA-Isara-seNAvaccaMkAremANepAlemANemahayAhayaNaTTa-gIya-vAiya-taMtI-tala-tAlatuDiya-ghaNa-muiMga-paDuppavAiyaraveNaM divvAiM bhoga-bhogAiM bhuMjamANe vihri| . bhAvArtha - taba vaha vijayadeva cAra hajAra sAmAnika devoM, saparivAra cAra agramahiSiyoM, tIna pariSadoM, sAta anIkoM, sAta anIkAdhipatiyoM, solaha hajAra Atma-rakSaka devoM kA tathA vijaya dvAra, vijayA rAjadhAnI evaM vijayA rAjadhAnI ke nivAsI bahuta se devoM aura deviyoM kA Adhipatya, purovartitva, svAmitva, bhaTTitva, mahattarakatva, AjJA-Izvara-senAdhipatitva karatA huA aura saba kA pAlana karatA For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vaijayaMta Adi dvAroM kA varNana huA, jora se bajAe hue vAdyoM, nRtya, gIta, taMtrI, tala, tAla, truTita, ghana mRdaMga Adi kI dhvani ke sAtha divya bhogopabhoga bhogatA huA rahatA hai| vijayassa NaM bhaMte! devassa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! egaM paliovamaM ThiI paNNattA / vijayassa NaM bhaMte! devassa sAmANiyANaM devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA! egaM paliovamaM ThiI paNNattA, evaM mahiDDie evaM mahajjuie evaM mahabbale evaM mahAyase evaM mahAsukkhe evaM mahANubhAge vijae deve vijae deve // 143 // bhAvArtha - he bhagavan! vijayadeva kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? 117 he gautama! vijayadeva kI sthiti eka palyopama kI kahI gaI hai| he bhagavan ! vijayadeva ke sAmAnika devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? he gautama! vijayadeva ke sAmAnika devoM kI sthiti eka palyopama kI kahI gaI hai| isa prakAra vaha vijayadeva aisI maharddhi vAlA, mahAdyuti vAlA, mahAbala vAlA, mahAyaza vAlA, mahAsukha vAlA aura aisA mahAn prabhAvazAlI hai| vivecana - vijayadvAra kA vistRta varNana karane ke bAda sUtrakAra aba vaijayaMta Adi dvAroM kA varNana karate haiN| vaijayaMta Adi dvAroM kA varNana kahiNaM bhaMte! jaMbuddIvassa 2 vejayaMte NAmaM dAre paNNatte ? goyamA ! jaMbuddIve 2 maMdarassa pavvayassa dakkhiNeNaM paNayAlIsaM joyaNasahassAI abAhAe jaMbuddIvadIvadAhiNaperaMte lavaNasamuddadAhiNaddhassa uttareNaM ettha NaM jaMbuddIvassa 2 vejayaMte NAmaM dAre paNNatte aTTha joyaNAI uDDuM uccatteNaM sacceva savvA vattavvayA jAva Nicce / kahi NaM bhaMte!0 rAyahANI ? dAhiNeNaM jAva vejayaMte deve 2 // bhAvArtha - he bhagavan! jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa kA vaijayaMta nAma kA dvAra kahAM kahA gayA hai ? he gautama! jaMbUdvIpa meM meruparvata ke dakSiNa meM paiMtAlIsa hajAra yojana Age jAne para jaMbUdvIpa kI dakSiNa dizA ke aMta meM tathA dakSiNa dizA ke lavaNa samudra se uttara meM yaha jaMbUdvIpa kA vaijayaMta nAma kA dvAra kahA gayA hai| yaha ATha yojana U~cA aura cAra yojana caur3A hai, Adi sArA varNana vijaya dvAra ke anusAra kaha denA cAhiye yAvat vaha vaijayaMta dvAra nitya hai / For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jIvAjIvAbhigama sUtra he bhagavan ! vaijayanta deva kI vaijayaMtI nAma kI rAjadhAnI kahAM hai? he gautama! vaijayaMta dvAra kI dakSiNa dizA meM tirache asaMkhya dvIpa samudroM ko pAra karane para Adi sArA varNana vijayadvAra ke anusAra kaha denA cAhie yAvat vahAM vaijayaMta nAma kA maharddhika deva hai| kahi NaM bhaMte! jaMbuddIvassa 2 jayaMte NAmaM dAre paNNatte? goyamA! jaMbuddIve 2 maMdarassa pavvayassa paccatthimeNaM paNayAlIsaM joyaNasahassAI jaMbuddIvapaccatthimaperaMte lavaNasamuddapaccatthimaddhassa puracchimeNaM sIoyAe mahANaIe uppiM ettha NaM jaMbUddIvassa dIvassa jayaMte NAmaM dAre paNNatte, taM ceva se pamANaM jayaMte deve paccatthimeNaM se rAyahANI jAva mhiddddie0|| bhAvArtha - he bhagavan ! jaMbUdvIpa kA jayaMta nAmaka dvAra kahA~ kahA gayA hai ? .. he gautama ! jaMbUdvIpa ke meruparvata ke pazcima meM paiMtAlIsa hajAra yojana Age jAne para jaMbUdvIpa kI pazcima dizA ke aMta meM tathA lavaNasamudra ke pazcimArddha ke pUrva meM zItodA mahAnadI ke Age jaMbUdvIpa kA jayanta nAma kA dvAra hai| sArA varNana pUrvavat kaha denA cAhie yAvat vahA~ jayaMta nAmaka maharddhika deva hai aura usakI rAjadhAnI jayaMta dvAra ke pazcima meM tirache asaMkhya dvIpa samudroM ko pAra karane para Adi varNana vijaya dvAra ke samAna samajha lenA caahie| kahi NaM bhaMte! jaMbuddIvassa 2 aparAie NAmaM dAre paNNatte? goyamA! maMdarassa pavvayassa uttareNaM paNayAlIsaM joyaNasahassAiM abAhAe jaMbuddIve 2 uttaraperaMte lavaNasamudassa uttaraddhassa dAhiNeNaM ettha NaM jaMbuddIve 2 aparAie NAmaM dAre paNNatte taM ceva pamANaM rAyahANI uttareNaM jAva aparAie deve, caNhavi aNNami jNbuddiive||144|| bhAvArtha - he bhagavan ! jaMbUdvIpa kA aparAjita nAma kA dvAra kahA~ kahA gayA hai? he gautama! meru parvata ke uttara meM paiMtAlIsa hajAra yojana Age jAne para jaMbU dvIpa kI uttara dizA ke anta meM tathA lavaNa samudra ke uttarArddha ke dakSiNa meM jaMbUdvIpa kA aparAjita nAma kA dvAra hai| usakA pramANa vijayadvAra ke samAna hai| usakI rAjadhAnI aparAjita dvApa ke uttara meM tirache asaMkhyAta dvIpa samudroM ko pAra karane para Adi varNana vijayA rAjadhAnI ke samAna hai yAvat vahA~ aparAjita nAma kA maharddhika deva hai| ye cAroM rAjadhAniyAM isa prasiddha jaMbUdvIpa meM na hokara dUsare jambUdvIpa meM haiN| jaMbuddIvassa NaM bhaMte! dIvassa dArassa ya dArassa ya esa NaM kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte? For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vaijayaMta Adi dvAroM kA varNana 119 goyamA! auNAsIiM joyaNasahassAiM vAvaNNaM ca joyaNAI desUNaM ca addhajoyaNaM dArassa ya 2 abAhAe aMtare pnnnntte||145|| bhAvArtha - he bhagavan ! jaMbUdvIpa ke ina dvAroM meM eka dvAra se dUsare dvAra kA antara kitanA kahA gayA hai ? he gautama! jaMbUdvIpa ke ina dvAroM meM eka dvAra se dUsare dvAra kA antara unyAsI hajAra bAvana yojana aura dezona AdhA yojana kA kahA gayA hai| vivecana - eka dvAra se dUsare dvAra kA antara batAne ke lie TIkA meM nimna do gAthAeM dI gayI haikuDDaduvArapamANaM aTThArasa joyaNAiM prihiie| so hi ya cauhiM vibhattaM iNamo dAraMtara hoi||1|| aunnasIiM sahassA bAvaNNA addhajoyaNaM nnuunnN| dArassa ya dArassa ya aMtarameyaM vinniddittuN||2|| - pratyeka dvAra kI zAkhA rUpa kuDya (bhIta) eka-eka kosa kI moTI hai aura pratyeka dvAra kA vistAra cAra-cAra yojana kA hai| isa taraha cAroM dvAroM meM bhIMta aura dvAra pramANa 18 yojana kA hotA hai| jaMbUdvIpa kI paridhi tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAvIsa yojana tIna kosa eka sau ATha dhanuSa aura sADhe teraha aMgula se kucha adhika hai| isameM se cAroM dvAroM aura zAkhA dvAroM kA 18 yojana pramANa ghaTAne . para paridhi kA pramANa 3,16,209 yojana tIna kosa eka sau ATha dhanuSa aura sADhe teraha aMgula se adhika zeSa rahatA hai| isake cAra vibhAga karane para 79052 yojana.eka kosa 1532 dhanuSa 3 aMgula tIna yava AtA hai| itanA eka dvAra se dUsare dvAra kA aMtara hotA hai| jaMbuddIvassa NaM bhaMte! dIvassa paesA lavaNaM samudaM puTThA? haMtA putttthaa|| te .NaM bhaMte! kiM jaMbUhIve 2 lavaNasamudde ? goyamA! jaMbuddIve dove No khalu te lvnnsmudde|| lavaNassa NaM bhaMte! samuddassa paesA jaMbuddIvaM dIvaM puTThA? haMtA putttthaa| te NaM bhaMte! kiM lavaNasamudde jaMbuddIve dIve? goyamA! lavaNe NaM te samudde No khalu te jaMbuddIve diive|| .. kaThina zabdArtha - paesA - pradeza, puTThA - spRSTa-chue hue| bhAvArtha - he bhagavan! jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa ke pradeza lavaNa samudra se spRSTa haiM kyA? hA~, gautama! jaMbUdvIpa ke pradeza lavaNa samudra se spRSTa haiN| he bhagavan ! ve spRSTa pradeza jaMbUdvIpa rUpa haiM yA lavaNa samudra rUpa? .. For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jIvAjIvAbhigama sUtra he gautama! ve spRSTa pradeza jaMbUdvIparUpa haiM lavaNa samudra rUpa nahIM haiN| he bhagavan ! lavaNa samudra ke pradeza jaMbUdvIpa ko spRSTa haiM kyA? hA~, gautama! lavaNa samudra ke pradeza jaMbUdvIpa ko spRSTa-chue hue haiN| he bhagavan ! ve spRSTa pradeza lavaNa samudra rUpa haiM yA jaMbUdvIpa rUpa? he gautama! ve spRSTa pradeza lavaNa samudra rUpa haiM, jaMbUdvIpa rUpa nahIM hai| vivecana - jaMbUdvIpa ke pradeza lavaNa samudra se aura lavaNa samudra ke pradeza jaMbUdvIpa se spRSTa-chue hue haiN| jaMbUdvIpa ke carama spRSTa pradeza jaMbUdvIpa ke hI haiM aura lavaNa samudra ke carama spRSTa pradeza lavaNa samudra ke hI haiN| jaMbuddIveNaM bhaMte! dIve jIvA uddAittA uddAittA lavaNasamudde paccAyaMti? goyamA! atthegaiyA paccAyati atthegaiyA No pccaayNti|| lavaNe NaM bhaMte! samuhe jIvA uddAittA uddAittA jaMbuddIve dIve paccAyaMti? goyamA! atthegaiyA paccAyaMti atthegaiyA No pccaayNti||146|| kaThina zabdArtha - uddAittA - avadrAya-mara kara, paccAyaMti - paidA hote haiN| bhAvArtha - he bhagavan ! jambUdvIpa meM mara kara jIva kyA lavaNa samudra meM paidA hotA hai? he gautama! koI utpanna hote haiM, koI utpanna nahIM hote haiN| he bhagavan ! lavaNa samudra meM mara kara jIva kyA jambUdvIpa meM paidA hote haiM? , he gautama! koI paidA hote haiM, koI paidA nahIM hote haiN| vivecana - jIva apane kiye hue vividha karmoM ke kAraNa vividha gatiyoM meM utpanna hote haiM ata: jaMbUdvIpa meM mara kara koI jIva lavaNa samudra meM paidA hote haiM, koI nahIM hote| isI prakAra lavaNa samudra meM mara kara koI jIva jaMbUdvIpa meM paidA hote haiM, koI paidA nahIM hote| jambUdvIpa, jambUdvIpa kyoM kahalAtA hai? se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-jaMbuddIve dIve? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttareNaM NIlavaMtassa vAsaharapavvayassa dAhiNaNaM mAlavaMtassa vakkhArapavvayassa paccatthimeNaM gaMdhamAyaNassa vakkhArapavvayassa purasthimeNaM, ettha NaM uttarakurA NAmaM kurA paNNattA, pAINapaDINAyayA udINadAhiNavitthiNNA addhacaMdasaMThANasaMThiyA ekkArasa joyaNasahassAiM aTTha bAyAle joyaNasae doNNi ya egUNavIsaibhAge joyaNassa vikkhNbhennN|| tIse jIvA uttarao pAINa For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jambUdvIpa, jambUdvIpa kyoM kahalAtA hai ? .00000000000000000000000000000................................. paDINAyayA duhao vakkhArapavvayaM puTThA, purathimillAe koDIe purathimillaM vakkhArapavvayaM puTThA, paccathimillAe koDIe paccathimillaM vakkhArapavvayaM puTThA, tevaNNaM joyaNasahassAiM AyAmeNaM, tIse dhaNupaTuM dAhiNeNaM saddhiM joyaNasahassAiM cattAri ya aTThArasuttare joyaNasae duvAlasa ya egUNavIsaibhAe joyaNassa parikkheveNaM pnnnntte|| bhAvArtha - he bhagavan ! jaMbUdvIpa, jaMbUdvIpa kyoM kahalAtA hai ? __ he gautama! jaMbUdvIpa ke meru parvata ke uttara meM, nIlavaMta parvata ke dakSiNa meM, mAlavaMta vakSaskAra parvata ke pazcima meM evaM gaMdhamAdana vakSaskAra parvata ke pUrva meM uttarakurA nAmaka kurA-kSetra hai| vaha pUrva se pazcima taka lambA aura uttara se dakSiNa taka caur3A hai, arddhacandra kI taraha golAkAra hai| isakA viSkambha-caur3AI gyAraha hajAra ATha sau bayAlIsa (11842) yojana aura eka yojana kA bhAga hai| isakI jIvA (pratyaMcA) pUrva-pazcima taka lambI hai aura donoM vakSaskAra parvatoM ko chUtI hai| pUrva dizA ke chora se pUrva dizA ke vakSaskAra parvata aura pazcima dizA ke chora se pazcima dizA ke vakSaskAra parvata ko chUtI hai| yaha jIvA tirapana hajAra yojana lambI hai| isa uttarakurA kA dhanupRSTha dakSiNa dizA meM sATha hajAra cAra sau aThAraha yojana aura yojana hai| yaha dhanupRSTha paridhi rUpa hai| vivecana - prastuta sUtra meM uttarakuru kSetra kA vistAra, jIvA kA pramANa aura dhanupRSTha kA pramANa batAyA gayA hai jo isa taraha samajhanA cAhiye - .. mahAvideha kSetra meM meru ke uttara kI ora uttarakuru aura dakSiNa kI ora dakSiNakuru kSetra hai| uttarakuru kSetra. pUrva se pazcima taka lambA aura uttara se dakSiNa taka phailA huA hai| isakA saMsthAna aSTamI ke candramA jaisA arddha golAkAra hai| mahAvideha kSetra kA vistAra 33684 2. yojana hai| isameM meru parvata kA vistAra 10,000 yojana ghaTAne para 2368420 yojana rahate haiN| isake do vibhAga karane para 11842 2. yojana hotA hai yahI uttarakuru aura dakSiNakuru kA vistAra hai| isakI jIvA uttara meM nIla varSadhara parvata ke samIpa taka vistRta aura pUrva pazcima taka lambI hai| yaha apane pUrva dizA ke chora se mAlyavaMta vakSaskAra parvata ko chUtI hai aura pazcima dizA ke chora se gaMdhamAdana vakSaskAra parvata ko chUtI hai| yaha jIvA 53000 yojana lambI hai| jo isa prakAra samajhanI cAhiye - . ____meru parvata kI pUrva dizA aura pazcima dizA ke bhadrazAla vanoM kI pratyeka kI lambAI 22000 For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra 22000 yojana hai| kula 44000 yojana hue| isameM meru parvata ke viSkambha ke 10,000 yojana milAne para 54000 yojana hote haiN| isameM se donoM vakSaskAra parvatoM ke 500-500 yojana ghaTAne para 53,000 tirepana hajAra Ate haiM / yahI jIvA kA pramANa hai / 122 6 gaMdhamAdana aura mAlyavaMta parvata kI pratyeka kI lambAI 30209 66 30209 yojana hai| donoM 19 kA kula parimANa 60418 yojana hotA hai| yahI pramANa uttarakuru ke dhanupRSTa (paridhi) kA hai| 12 19 uttarakurAe NaM bhaMte! kurAe kerisae AgArabhAvapaDoyAre paNNate ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, se jahA NAmae AliMgapukkharei vA jAva evaM egUruyadIvavattavvayA jAva devalogapariggahA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso !, Navari imaM NANattaM - chadhaNusahassamUsiyA dochappaNA piTThakaraMDagasayA aTThamabhattassa AhAraTThe samuppajjai tiNNi paliovamAI desUNAI paliovamassAsaMkhijjaibhAgeNa UNagAIM jahaNNeNaM, tiNNi paliovamAiM ukkoseNaM, gUNapaNa iMdiyAiM aNupAlaNA, sesaM jahA egUruyANaM // uttarakurAe NaM kurAe chavvihA maNussA aNusajjaMti, taMjahA - pamhagaMdhA 1 miyagaMdhA 2 ammamA 3 sahA 4 teyAlIsA 5 saNiccArI 6 // 147 // kaThina zabdArtha - AgArabhAvapaDoyAre AkArabhAvapratyavatAra (svarUpa), do chappaNA piTThakaraMDagasayA - do sau chappana pasaliyAM, aNupAlaNA anupAlana, aNusajjati utpanna hote haiM, pamhagaMdhA-padmagaMdha-padma jaisI gaMdha vAle, miyagaMdhA- mRgagaMdha-mRga jaisI gaMdha vAle, ammamA amama - mamatvahIna, sahA - saha - sahanazIla, teyAlIsA - teyAlIsa - tejasvI, saNNicArI - zanaizcArI- dhIre calane vAle / - *** * bhAvArtha - he bhagavan ! uttarakuru kSetra kA svarUpa kaisA kahA gayA hai ? he gautama! uttarakuru kA bhUmibhAga bahuta sama aura ramaNIya hai| vaha bhUmibhAga AliMgapuSkara (muraja - mRdaMga ) ke maDhe hue camar3e ke samAna samatala hai ityAdi sArA varNana ekoruka dvIpa ke anusAra samajha lenA cAhiye yAvat he AyuSman zramaNa ! ve manuSya mara kara devaloka meM utpanna hote haiN| aMtara itanA hai ki inakI UMcAI chaha hajAra dhanuSa-tIna kosa kI hotI hai| inake 256 pasaliyAM hotI haiN| tIna dina bAda inheM AhAra kI icchA hotI hai| inakI sthiti jaghanya palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama dezona tIna palyopama kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| ye 49 dina taka apanI saMtAna ( yugala) kA pAlana karate haiN| zeSa varNana ekoruka manuSya kI taraha samajhanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti- jambUdvIpa, jambUdvIpa kyoM kahalAtA hai ? uttarakuru kSetra meM chaha prakAra ke manuSya paidA hote haiM / ve isa prakAra haiM 1. padma gaMdha 2. mRgagaMdha 3. amama 4. saha 5. teyAlIsa (tejasvI) aura 6. zanaizcArI / vivecana - uttarakuru kSetra ke svarUpa varNana ke liye sUtrakAra ne ekoruka dvIpa kI bhalAmaNa dI hai| aMtara itanA hai ki - uttarakuru ke manuSya kI UMcAI tIna kosa (6000 dhanuSa) hai, unake 256 pasaliyAM hotI hai, unheM tIna dina ke aMtara se AhAra kI icchA hotI hai unakI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtavAM bhAga kama tIna palyopama aura utkRSTa tIna palyopama kI hotI hai| ve 49 dina taka yugala kI pAlanA karate haiN| zeSa varNana ekoruka dvIpa ke manuSya ke samAna hai| vahAM jAti bheda se padmagaMdha Adi chaha prakAra ke manuSya rahate haiM 1. padmagaMdha - kamala jaisI sugandha / 2. mRga gaMdha - kasturI jaisI gaMdha / 3. amama - mamatva rahita / 4. saha - sahanazIla / 5. teyAlIsa - tejasvI / 6. zanaizcArI - maMda gati se calane vAle / uparyukta chaha prakAroM meM se pratyeka manuSya meM pAMca-pAMca prakAra hI pAte haiN| pahale dUsare meM se koI eka hotA hai / 123 kahi NaM bhaMte! uttara kurAe jamagA NAmaM duve pavvayA paNNattA ? goyamA ! NIlavaMtassa vAsaharapavvayassa dAhiNeNaM aTThacottIse joyaNasae cattAri ya sattabhAge joyaNassa abAhAe sIyAe mahANaIe ( puvvapacchimeNaM) ubhao kUle, ittha NaM uttarakurAe 2 jamagA NAmaM duve pavvayA paNNattA, egamegaM joyaNasahassaM uDDuM uccatteNaM aDDAijjAiM joyaNasayANi uvveheNaM mUle egamegaM joyaNasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM majjhe addhaTThamAiM joyaNasayAiM AyAmavikkhaMbheNaM uvariM paMcajoyaNasayAI AyAmavikkhaMbheNaM mUle tiNiNa joyaNasahassAI egaM ca bAvaTThi joyaNasayaM kiMcivisesAhiyaM parikkheveNaM majjhe do joyaNasahassAiM tiNNi ya bAvattare joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM paNNatte uvari paNNarasa ekkAsIe joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM paNNatte, mUle vicchiNNA majjhe saMkhittA uppiM taNuyA gopucchasaMThANasaMThiyA savvakaNagAmayA acchA saNhA jAva paDirUvA patteyaM patteyaM For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jIvAjIvAbhigama sUtra paumavaraveDyAparikkhittA patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittA, vaNNao doNhavi, tesi NaM jamagapavvayANaM uppiM bahusamaramaNije bhUmibhAge paNNatte vaNNao jAva aasyNti0|| bhAvArtha - he bhagavan ! uttarakuru nAmaka kSetra meM yamaka nAmaka do parvata kahAM para kahe gaye haiM? . . he gautama! nIlavaMta varSadhara parvata ke dakSiNa meM ATha sau cautIsa yojana aura eka yojana ke 4 bhAga Age jAne para zItA nAmaka mahAnadI ke pUrva pazcima ke donoM kinAroM para uttarakuru kSetra meM do yamaka nAmaka parvata kahe gaye haiN| ye eka eka hajAra yojana UMce, 250 yojana jamIna meM haiM mUla meM eka eka hajAra yojana lambe-caur3e, madhya meM sADhe sAta sau yojana lambe-caur3e Upara pAMca sau yojana AyAma viSkambha (laMbAI caur3AI) vAle haiN| mUla meM inakI paridhi tIna hajAra eka sau bAsaTha yojana se kucha adhika hai| madhya meM inakI paridhi do hajAra tIna sau bahattara yojana se kucha adhika aura Upara pandraha sau ikyAsI yojanaM se kucha adhika kI paridhi hai| ye mUla meM vistIrNa (caur3e), madhya meM saMkSipta aura Upara patale haiN| ye gopuccha (gAya kI pUMcha) ke AkAra ke haiN| sarvakanakamaya, svaccha, mRdu yAvat pratirUpa haiN| ye parvata padmavaravedikA se ghire hue haiM aura pratyeka vanakhaMDa se yukta haiN| donoM kA varNana kaha denA caahiye| una yamaka parvatoM ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai usakA varNana kahanA cAhiye yAvat vahAM bahuta se vANavyaMtara deva aura deviyAM ThaharatI haiM leTatI haiM yAvat puNyaphala kA anubhava karatI huI vicaratI haiN| tesi NaM bahusamaramaNijANaM bhUmibhAgANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM pAsAyavaDeMsagA paNNattA, te NaM pAsAyavaDeMsagA bAvaDhei joyaNAiM addhajoyaNaM ca uDDhe uccatteNaM ekattIsaMjoyaNAiMkosaMca vikkhaMbheNaM abbhuggayamUsiyA vaNNao bhUmibhAgA ulloyA do joyaNAI maNipeDhiyAo varasIhAsaNA saparivArA jAva jamagA cittuNti|| bhAvArtha - una donoM bahusamaramaNIya bhUmibhAgoM ke madhyabhAga meM alaga-alaga prAsAdAvataMsaka kahe gaye haiN| ve prAsAdAvataMsaka sADhe bAsaTha yojana UMce aura ikatIsa yojana eka kosa ke caur3e haiM ye gaganacumbI aura UMce haiM Adi varNana kaha denA caahiye| inake bhUmibhAgoM, UparI bhItarI chatoM Adi kA varNana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| vahAM do yojana kI maNipIThikA hai| usa para zreSTha siMhAsana hai| ye siMhAsana saparivAra haiM arthAt sAmAnika Adi devoM ke bhadrAsanoM se yukta hai yAvat una para yamaka deva baiThate haiN| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-jamagA pavvayA jamagA pavvayA? goyamA! jamagesuNaM pavvaesu tattha tattha dese dese tahiM tahiM bahuIo khuDDAkhuDDiyAo bAvIo jAva bilapaMtiyAo, tAsu NaM khuDDAkhuDDiyAsu jAva bilapaMtiyAsu bahUiM For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jambUdvIpa, jambUdvIpa kyoM kahalAtA hai ? 125 uppalAiM 2 jAva sayasahassapattAiM jamagappabhAiM jamagavaNNAiM, jamagA ya ettha do devA mahiDDiyA jAva paliovamaTTiIyA parivasaMti, te NaM tattha patteyaM patteyaM cauNhaM sAmANiyasAhassINaM jAva jamagANaM pavvayANaM jamagANa ya rAyahANINaM aNNesiM ca bahUNaM vANamaMtarANaM devANa ya devINa ya AhevaccaM jAva pAlemANA viharaMti, se teNaTeNaM goyamA! evaMvuccai jamagapavvayA jamagapavvayA, aduttaraM ca NaM goyamA! jAva nniccaa|| . kahi NaM bhaMte! jamagANaM devANaM jamagAo NAma rAyahANIo paNNattAo? goyamA! jamagANaM pavvayANaM uttareNaM tiriyamasaMkheje dIvasamudde vIivaittA aNNaMmi jaMbuddIve dIve bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM jamagANaM devANaM jamagAo NAma rAyahANIo paNNattAo bArasajoyaNasahassa jahA vijayassa jAva mahiDDiyA0 jamagA devA jamagA devaa||148|| - bhAvArtha - he bhagavan ! ye yamaka parvata, yamaka parvata kyoM kahalAte haiM ? he gautama! una yamaka parvatoM para sthAna sthAna para yahAM-vahAM bahuta-sI choTI-choTI bAvar3iyAM haiM . yAvat bilapaMktiyAM haiM unameM bahuta se utpala kamala yAvat zatapatra sahasrapatra haiM jo yamaka (pakSI vizeSa) ke AkAra ke haiM, yamaka ke samAna varNa vAle haiM aura yAvat palyopama kI sthiti vAle do mahAn Rddhi vAle deva rahate haiN| ve deva.vahAM apane cAra hajAra sAmAnika devoM kA yAvat yamaka parvatoM kA, yamaka rAjadhAniyoM kA aura bahuta se anya vANavyaMtara devoM aura deviyoM kA Adhipatya karate hue yAvat unakA pAlana karate hue vicarate haiN| isaliye he gautama! ve yamaka parvata, yamaka parvata kahalAte haiN| dUsarI bAta he gautama! yamaka parvata zAzvata hai yAvat nitya haiN| . he bhagavan ! ina yamaka devoM kI yamakA rAjadhAniyAM kahAM kahI gaI hai? he gautama! yamaka parvatoM ke uttara meM tirache asaMkhyAta dvIpa samudroM ko pAra karane para prasiddha jaMbUdvIpa se bhinna anya jaMbUdvIpa meM bAraha hajAra yojana Age jAne para yamaka devoM kI yamakA nAmaka rAjadhAniyAM haiM jo bAraha hajAra yojana pramANa vAlI Adi sArA varNana vijayA rAjadhAnI ke samAna kaha denA cAhiye yAvat yamaka nAma ke do maharddhika deva unake adhipati haiM isaliye ye yamaka deva, yamaka deva kahalAte haiN| kahi NaM bhaMte! uttarakurAe 2 NIlavaMtahahe NAmaM dahe paNNatte? goyamA! jamagapavvayANaM dAhiNeNaM aTThacottIse joyaNasae cattAri sattabhAgA joyaNassa abAhAe sIyAe mahANaIe bahumajjhadesabhAe ettha NaM uttarakurAe 2 For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jIvAjIvAbhigama sUtra NIlavaMtahahe NAmaM dahe paNNatte, uttaradakkhiNAyae pAINapaDINavicchiNNe egaM joyaNasahassaM AyAmeNaM paMca joyaNasayAI vikkhaMbheNaM dasa joyaNAI uvveheNaM acche saNhe rayayAma kUle caukkoNe samatIre jAva paDirUve ubhao pAsiM dohiM paumavaraveiyAhiM vaNasaMDehi ya savvao samaMtA saMparikkhitte doNhavi vnnnno|| bhAvArtha- he bhagavana ! uttarakaru nAmaka kSetra meM nIlavaMta draha nAma kA draha kahAM kahA gayA hai? __ he gautama! yamaka parvatoM ke dakSiNa meM ATha sau cautIsa yojana aura yojana Age jAne para sItA mahAnadI ke ThIka madhya meM uttarakuru kSetra kA nIlavaMta draha nAma kA draha kahA gayA hai| yaha uttara se dakSiNa taka lambA aura pUrva-pazcima meM caur3A hai| eka hajAra yojana isakI lambAI hai aura pAMca sau yojana isakI cauDAI hai| yaha dasa yojana gaharA hai, svaccha hai, mRdu hai, isake kinAre rajatamaya hai, yaha catuSkoNa aura samatIra hai yAvat pratirUpa hai| yaha donoM ora se padmavaravedikAoM aura vanakhaMDoM se cAroM ora se ghirA huA hai| donoM kA varNana yahAM kaha denA caahiye| ___NIlavaMtadahassa NaM dahassa tattha 2 jAva bahave tisovANapaDirUvagA paNNattA, vaNNao bhANiyavvo jAva tornntti|| tassa NaM NIlavaMtadahassa NaM dahassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM ege mahaM paume paNNatte, joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM dasa joyaNAiM uvveheNaM do kose Usie jalaMtAo sAiregAiM dasaddhajoyaNAiM savvaggeNaM pnnnntte|| tassa NaM paumassa ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taMjahA - vairAmayA mUlA riTThAmae kaMde veruliyAmae NAle veruliyAmayA bAhirapattA jaMbUNayamayA abbhiMtarapattA tavaNijamayA kesarA kaNagAmaI kaNiyA NANAmaNimayA pukkhrsthibhugaa|| __kaThina zabdArtha - paume - padma (kamala), pukkharasthibhugA - puSkara stibukaa| bhAvArtha - nIlavaMta draha nAmaka draha meM yahAM vahAM bahuta se trisopAnapratirUpaka kahe gaye haiN| unakA varNana toraNa paryanta kaha denA caahiye| usa nIlavaMtadraha nAmaka draha ke madhyabhAga meM eka bar3A kamala kahA gayA hai| vaha kamala eka yojana kA lambA aura eka yojana kA caur3A hai| usakI paridhi isase tIna gunI se kucha adhika hai| isakI moTAI AdhA yojana hai| yaha dasa yojana jala ke aMdara aura do kosa (AdhA yojana) jala se Upara hai donoM milAkara sADhe dasa yojana kI isakI UMcAI hai| usa kamala kA varNana isa prakAra kahA gayA hai - usakA mUla vajramaya hai, kaMda riSTa ratnoM kA hai, nAla vaiDUrya ratnoM kI hai, bAhara ke patte vaiDUryamaya hai, AbhyaMtara patte jaMbUnada svarNa ke haiM usake kesara tapanIya svarNa ke haiM, svarNa kI karNikA hai aura nAnA maNiyoM kI puSkara-stibukA hai| For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jambUdvIpa, jambUdvIpa kyoM kahalAtA hai ? 127 sA NaM kaNiyA addhajoyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM kosaM bAhalleNaM savvappaNA kaNagAmaI acchA saNhA jAva pddiruuvaa|| tIse NaM kaNNiyAe uvari bahusamaramaNije desabhAe paNNatte jAva mnniihiN0|| tassa NaM bahusamaramaNijassa bhUmibhAgassa bahumajhadesabhAe ettha NaM ege mahaM bhavaNe paNNatte, kosaM AyAmeNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM desUNaM kosaM urdU uccatteNaM aNegakhaMbhasayasaMNiviTuM jAva vaNNao, tassa NaM bhavaNassa tidisiM tao dArA paNNattA purathimeNaM dAhiNeNaM uttareNaM, te NaM dArA paMcadhaNusayAI uI uccatteNaM aDDAijjAiM dhaNusayAI vikkhaMbheNaM tAvaiyaM ceva paveseNaM seyA varakaNagathUbhiyAgA jAva vnnmaalaautti|| bhAvArtha - vaha karNikA AdhA yojana kI lambI-caur3I hai, isase tigunI se kucha adhika isakI paridhi hai| eka kosa kI moTAI hai, yaha pUrNa rUpa se kanakamayI hai, svaccha hai, mRdu hai yAvat pratirUpa hai| . usa karNikA ke Upara eka bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai isakA varNana maNiyoM kI sparza vaktavyatA taka kaha denA caahiye| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhya meM eka vizAla bhavana kahA gayA hai jo eka kosa lambA, AdhA kosa caur3A aura eka kosa se kucha kama UMcA hai| vaha aneka saikar3oM staMbhoM para AdhArita hai Adi varNana kaha denA caahiye| usa bhavana kI tIna dizAoM meM tIna dvAra kahe gaye haiM - pUrva meM, dakSiNa meM aura uttara meN| ve dvAra pAMca sau dhanuSa UMce haiM, DhAI sau dhanuSa caur3e haiM aura itanA hI inakA praveza hai| ye zveta haiM, zreSTha svarNa kI stUpikA se yukta haiM yAvat una para vanamAlAeM laTaka rahI haiN| tassa NaM bhavaNassa aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte se jahA NAmaeAliMgapukkharei vA jAva maNINaM vnnnno|| tassa NaM bahusamaramaNijassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha Ne maNipeDhiyA paNNattA, paMcadhaNusayAI AyAmavikkhaMbheNaM aDDAijAiM dhaNusayAI bAhalleNaM svvmnnimii0|| tIse NaM maNipeDhiyAe uvari ettha NaM ege mahaM devasayaNije paNNatte, devasayaNijassa vnnnno|| . ___se NaM paume aNNeNaM aTThasaeNaM tadadhuccattappamANamettANaM paumANaM savvao samatA sNprikkhitte|| te NaM paumA addhajoyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM kosaM bAhalleNaM dasa joyaNAI uvveheNaM kosaM UsiyA jalaMtAo sAiregAI te dasa joyaNAI savvaggeNaM pnnnnttaaiN|| For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jIvAjIvAbhigama sUtra bhAvArtha - usa bhavana meM bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA gayA hai| vaha AliMgapuSkara (muraja-mRdaMga) para car3he hue camar3e ke samAna samatala hai Adi varNana kahanA caahiye| yaha varNana maNiyoM ke sparza taka kaha denA caahiye| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhya meM eka maNipIThikA hai jo pAMca sau dhanuSa kI lambI caur3I hai aura DhAI sau yojana moTI hai sarva maNimaya hai| usa maNipIThikA ke Upara eka vizAla devazayanIya hai usakA varNana pUrvAnusAra kaha denA caahiye| __ vaha kamala dUsare eka sau ATha kamaloM se saba ora se ghirA huA hai| ve kamala usa kamala se Adhe UMce pramANa vAle haiN| ve kamala AdhA yojana ke lambe caur3e aura isase tigune se kucha adhika paridhi vAle haiN| unakI moTAI eka kosa kI hai| ve dasa yojana pAnI meM gahare haiM aura jala tala se eka kosa UMce haiN| jalAMta se lekara Upara taka samagra rUpa meM ve kucha adhika (eka kosa adhika) dasa yojana ke haiN| tesi Na paumANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taMjahA - vairAmayA mUlA jAva NANAmaNimayA pukkhrsthibhugaa|| tAo NaM kaNiyAo kosaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM addhakosaM bAhalleNaM savvakaNagAmaIo acchAo jAva pddiruuvaao|| tAsi NaM kaNiyANaM uppiM bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA jAva maNINaM vaNNo gaMdho phaaso|| tassa NaM paumassa avaruttareNaM uttareNaM uttarapuracchimeNaM NIlavaMtahahakumArassa devassa cauNhaM sAmANiyasAhassINaM cattAri paumasAhassIo paNNattAo, evaM savvo parivAro Navari paumANaM bhaanniyvvo|| se NaM paume aNNehiM tihiM paumavaraparikkhevehiM savvao samatA saMparikkhitte, taMjahA - abhiMtareNaM majjhimeNaM bAhiraeNaM, abbhiMtarae NaM paumaparikkheve battIsaM paumasayasAhassIo paNNattAo, majjhimae NaM paumaparikkheve cattAlIsaM paumasayasAhassIo paNNattAo, bAhirae NaM paumaparikkheve aDayAlIsaM paumasayasAhassIo paNNattAo, evAmeva sapuvvAvareNaM egA paumakoDI vIsaMca paumasayasahassA bhavaMtIti mkkhaayaa|| bhAvArtha - una kamaloM kA varNana isa prakAra hai - vajraratnoM ke unake mUla haiM yAvat nAnAmaNiyoM kI puSkarastibukA hai| kamala kI karNikAeM eka kosa lambI caur3I hai aura usase tigune se adhika unakI paridhi hai AdhA kosa kI moTAI hai, sarva kanakamayI hai, svaccha yAvat pratirUpa hai| una karNikAoM ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai yAvat maNiyoM ke varNa, gaMdha, sparza taka kA varNana kaha denA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - kaMcana parvata kA varNana usa kamala ke pazcimottara meM, uttara meM aura uttarapUrva meM nIlavaMtadraha ke nAgakumArendra nAgakumAra rAja ke cAra hajAra sAmAnika devoM ke cAra hajAra padmarUpa Asana kahe gaye haiM / isI taraha saba parivAra ke yogya padmarUpa AsanoM kA kathana kara denA caahiye| 129 vaha kamala anya tIna padmavara parikSepa se saba ora se ghirA huA hai ve isa prakAra haiM- AbhyaMtara, madhyama aura bAhya | AbhyaMtara padmaparikSepa meM battIsa lAkha padma haiM, madhyama padmaparikSepa meM cAlIsa lAkha padma haiM aura bAhya padmaparikSepa meM ar3atAlIsa lAkha padma haiN| isa prakAra saba padmoM kI saMkhyA eka karor3a bIsa lAkha kahI gaI hai| vivecana - uparyukta varNana meM tIna padmavara parikSepoM ko batAyA gayA hai / parantu una padmoM (kamaloM) ke tIna parikSepoM meM sabhI kamala samAviSTa nahIM hote haiM / ataH pratyeka parikSepa ke eka yA Der3ha golA lene caahiye| sUtra meM to sarIkhe AkAra vAle hone se tIna parikSepa kaha diye gaye haiN| unakA Azaya uparyukta rUpa se samajhanA cAhiye / sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai - NIlavaMtaddahe dahe ? goyamA ! NIlavaMtaddahe NaM dahe tattha tattha0 jAI uppalAI jAva sayasahassapattAiM NIlavaMtaSpabhAI NIlavaMtavaNNAbhAI NIlavaMtaddahakumAre ya ettha deve jamagadevagamo se teNaTTeNaM goyamA ! jAva NIlavaMtadahe 2, NIlavaMtassa NaM rAyahANI puvvAbhilAveNaM ettha so ceva gamo jAva NIlavaMte deve 2 // 149 // bhAvArtha- he bhagavan ! nIlavaMta draha, nIlavaMtadraha kyoM kahalAtA hai ? he gautama! nIlavaMtadraha meM yahAM vahAM sthAna sthAna para nIlavarNa ke utpala kamala yAvat zatapatra sahasrapatra kamala khile hue haiM tathA vahAM nIlavaMta nAmaka nAgakumArendra nAgakumAra rAja maharddhika deva rahatA hai isa kAraNa nIlavaMtadrahaM nIlavaMtadraha kahA jAtA hai| nIlavaMta deva kI nIlavaMtA rAjadhAnI kA varNana vijayA rAjadhAnI ke samAna kaha denA cAhiye yAvat nIlavaMta deva unake adhipati haiN| isa kAraNa nIlavaMtadeva nIlavaMta deva kahalAte haiN| kaMcana parvata kA varNana NIlavaMtaddahassa NaM0 puratthimapaccatthimeNaM dasa joyaNAiM abAhAe ettha NaM dasa dasa kaMcaNagapavvayA paNNattA, te NaM kaMcaNagapavvayA egamegaM joyaNasayaM uDDuM uccatteNaM paNavIsaM paNavIsaM joyaNAI uvveheNaM mUle egamegaM joyaNasayaM vikkhaMbheNaM majjhe paNNattariM joyaNAI (AyAma) vikkhaMbheNaM uvari paNNAsaM joyaNAI vikkhaMbheNaM mUle tiNNi For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jIvAjIvAbhigama sUtra solase joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM majjhe doNNi sattatIse joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM uvariM egaM aTThAvaNNaM joyaNasayaM kiMci visesAhie parikkheveNaM mUle vicchiNNA majjhe saMkhittA uppiM taNuyA gopucchasaMThANasaMThiyA savvakaMcaNamayA acchA jAva paDirUvA patteyaM patteyaM paumavaraveiyA0 patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittA // bhAvArtha - nIlavaMtadraha ke pUrva pazcima meM dasa yojana Age jAne para dasa dasa kaMcana parvata kahe gaye haiN| ye kaMcana parvata eka sau eka sau yojana UMce, paccIsa-paccIsa yojana bhUmi meM, mUla meM eka saueka sau yojana caur3e madhya meM pacattara yojana caur3e aura Upara pacAsa pacAsa yojana caur3e haiN| inakI paridhi mUla meM tIna sau solaha yojana kucha adhika, madhya meM do sau saiMtIsa yojana se kucha adhika aura Upara eka sau aTThAvana yojana se kucha adhika hai| ye mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura Upara patale haiM gopuccha ke AkAra meM saMsthita haiM ye sarvakaMcanamayI, svaccha haiM / inake pratyeka ke cAroM aura padmavaravedikAeM aura vanakhaMDa haiN| tesi NaM kaMcaNagapavvayANaM uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge jAva Asaryati0, tesi NaM0 patteyaM patteyaM pAsAyavaDeMsagA saDDa bAvaTThi joyaNAI uDDuM uccatteNaM ekkatIsaM joyaNAI kosaM ca vikkhaMbheNaM maNipeDhiyA do joyaNiyA sIhAsaNaM saparivAraM // sekeNaNaM bhaMte! evaM vaccai - kaMcaNagapavvayA kaMcaNagapavvayA ? goyamA ! kaMcaNagesu NaM pavvaesu tattha tattha0 vAvIsu0 uppalAI jAva kaMcaNagavaNNAbhAI kaMcaNagA devA mahiDDiyA jAva viharaMti, uttareNaM kaMcaNagANaM kaMcaNiyAo rAyahANIo aNNami jaMbU o tava savvaM bhANiyavvaM // bhAvArtha - una kaMcana parvatoM ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai yAvat vahAM bahuta se vANavyaMtara deva deviyAM baiThatI haiM aadi| una pratyeka bhUmibhAgoM meM prAsAdAvataMsaka kahe gaye haiN| ye prAsAdAvataMsaka sADhe bAsaTha yojana UMce aura ikatIsa yojana eka kosa caur3e haiN| inameM do yojana kI maNipIThikAeM haiM. aura siMhAsana haiN| ye siMhAsana saparivAra haiM arthAt sAmAnika deva, agramahiSiyAM Adi parivAra ke bhadrAsanoM se yukta haiN| he bhagavan! ye kaMcana parvata, kaMcana parvata kyoM kahe jAte haiM ? gautama ! ina kaMcana parvata kI bAvar3iyoM meM bahuta se utpala kamala yAvat zatapatra sahasrapatra kamala haiM jo svarNa kI kAMti vAle aura svarNa varNa vAle haiM yAvat vahAM kaMcanaka nAmaka maharddhika deva rahate haiM For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jaMbU vRkSa kA varNana 131 yAvat vicarate haiM isalie ye kaMcana parvata kahe jAte haiN| ina kaMcanadevoM kI kaMcanikA nAmaka rAjadhAniyAM ina kaMcana parvatoM ke uttara meM asaMkhyAta dvIpa samudroM ko pAra karane para dUsare jaMbUdvIpa meM kahI gaI hai Adi varNana vijayA rAjadhAnI kI taraha kaha denA caahiye| kahi NaM bhaMte! jaMbuddIve dIve uttarakurAe kurAe uttarakuruhahe NAmaM dahe paNNatte? goyamA! NIlavaMtahahassa dAhiNeNaM aTThacottIse joyaNasae, evaM so ceva gamo Neyavvo jo NIlavaMtahahassa savvesiMsarisago dahasarisaNAmA ya devA, savvesiM purathimapaccatthimeNaM kaMcaNagapavvayA dasa dasa egappamANA uttareNaM rAyahANIo aNNaMmi jaMbuddIve 2 / caMdabahe erAvaNadahe mAlavaMtaddahe evaM ekkekko nneyvvo||150|| bhAvArtha - he bhagavan ! jaMbUdvIpa ke uttarakurukSetra kA uttarakuru draha kahAM kahA gayA hai ? . he gautama! nIlavaMtadraha ke dakSiNa meM ATha sau cautIsa yojana aura 4 yojana dUra uttarakurudraha hai Adi saba varNana nIlavaMtadraha kI taraha samajhanA caahiye| saba drahoM meM usI-usI nAma ke deva haiN| saba drahoM ke pUrva meM, pazcima meM dasa-dasa kaMcanaka parvata haiM jinakA pramANa samAna hai| inakI rAjadhAniyAM uttara kI ora asaMkhya dvIpa samudra ko pAra karane para dUsare jaMbUdvIpa meM haiN| unakA sArA varNana vijayA rAjadhAnI kI taraha kaha denA caahiye| isI prakAra candradraha airAvatadraha aura mAlavaMtadraha ke viSaya meM bhI sArA varNana kaha denA caahiye| . vivecana - prastuta sUtra meM kaMcana parvatoM kA varNana kiyA gayA hai jaMbU vRkSa kA varNana kahi NaM bhaMte! uttarakurAe 2 jaMbUsudaMsaNAe jaMbupeDhe NAmaM peDhe paNNatte? ___ goyamA! jaMbuddIve 2 maMdarassa pavvayassa uttareNaM NIlavaMtassa vAsaharapavvayassa dAhiNeNaM mAlavaMtassa vakkhArapavvayassa paccatthimeNaM gaMdhamAyaNassa vakkhArapavvayassa purathimeNaM sIyAe mahANaIe purathimille kUle ettha NaM uttarakurAe kurAe jaMbUpeDhe NAmaM peDhe paNNatte paMcajoyaNasayAiM AyAmavikkhaMbheNaM paNNarasa ekkAsIe joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM bahumajjhadesabhAe bArasa joyaNAI bAhalleNaM tayANaMtaraM ca NaM mAyAe mAyAe paese parihANIe savvesu caramaMtesu do kose bAhalleNaM paNNatte savvajaMbUNayAmae acche jAva pddiruuve|| For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jIvAjIvAbhigama sUtra se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte vaNNao donnhvi| ____ tassa NaM jaMbupeDhassa cauddisiM cattAri tisovANapaDirUvagA paNNattA taM ceva jAva toraNA jAva chttaa|| bhAvArtha - he bhagavan ! uttarakuru kSetra meM jaMbU-sudarzanA kA jaMbUpITha nAma kA pITha kahAM kahA gayA hai? ' he gautama! jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa ke meru parvata ke uttara dizA meM nIlavaMta varSadhara parvata ke dakSiNa meM mAlavaMta vakSaskAra parvata ke pazcima meM, gaMdhamAdana vakSaskAra parvata ke pUrva meM sItA mahAnadI ke pUrva kinAre para uttarakuru kSetra kA jaMbUpITha nAmaka pITha hai jo pAMca sau yojana kA laMbA caur3A hai pandraha sau ikyAsI yojana se kucha adhika usakI paridhi hai| vaha madhyabhAga meM bAraha yoz2ana kI moTAI vAlA hai usake bAda kramazaH pradeza hAni hone se thor3A kama hotA hotA saba caramAMtoM meM do kosa kA moTA raha jAtA hai| vaha sarva jaMbUnada svarNamaya hai svaccha hai yAvat pratirUpa hai| vaha jaMbUpITha eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa dvArA saba ora se ghirA huA hai| donoM kA varNana kaha denA caahiye| usa jaMbUpITha kI cAroM dizAoM meM cAra trisopAnapratirUpaka kahe gaye haiM Adi sArA varNana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| toraNoM kA yAvat chatrAtichatra taka kathana kara denA caahiye| tassa NaM jaMbUpeDhassa uppiM bahusamaramaNije bhUmibhAge paNNatte se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva mnni0|| tassa NaM bahusamaramaNijassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM egA mahaM maNipeDhiyA paNNattA aTTa joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM cattAri joyaNAI bAhalleNaM savvamaNimaI acchA saNhA jAva pddiruuvaa|| tIse NaM maNipeDhiyAe uvari ettha NaM mahaM jaMbUsudaMsaNA paNNattA aTThajoyaNAI uThe uccatteNaM addhajoyaNaM uvveheNaM do joyaNAiM khaMdhe addha joyaNAiM vikkhaMbheNaM cha joyaNAI viDimA bahumajjhadesabhAe aTTha joyaNAiM vikkhaMbheNaM sAiregAiM aTTha joyaNAI savvaggeNaM paNNattA, vairAmayamUlA rayayasupaiTThiyaviDimA evaM ceiyarukkhavaNNao jAva savvo riTThAmayaviulakaMdA veruliyaruirakkhaMdhA sujAyavarajAyarUvapaDhamagavisAlasAlA NANAmaNirayaNavivihasAhappasAhaveruliyapattatavaNijapattaviMTA jaMbUNayarattamauyasukumAlapavAlapallavaMkuradharA vicittamaNirayaNasurahikusumA phalabhAraNamiyasAlA For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jaMbU vRkSa kA varNana 133 sacchAyA sappabhA sassirIyA saujjoyA ahiyaM maNoNivvuikarA pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA pddiruuvaa||151|| bhAvArtha - usa jaMbUpITha ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai jo AliMgapuSkara (muraja-mRdaMga) ke maDhe hue camar3e ke samAna samatala hai Adi varNana maNiyoM ke sparza paryaMta taka kaha denA caahiye| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhyabhAga meM eka vizAla maNipIThikA kahI gaI hai jo ATha yojana kI lambI caur3I aura cAra yojana kI moTI hai, maNimaya hai, svaccha hai, mRdu hai yAvat pratirUpa hai| usa maNipIThikA ke Upara vizAla jaMbU sudarzanA (jaMbU vRkSa) hai| vaha jaMbUvRkSa ATha yojana UMcA hai, AdhA yojana jamIna meM haiM, do yojana kA usakA skaMdha hai AdhA yojana usakI caur3AI hai, chaha yojana taka usakI zAkhAeM phailI huI hai, madhyabhAga meM ATha yojana caur3A hai, udvedha aura bAhara kI UMcAI milAkara ATha yojana se adhika (sADhe ATha yojana) UMcA hai| isake mUla vajraratna ke haiM, isakI zAkhAeM cAMdI kI hai aura UMcI nikalI huI haiM, isa prakAra caityavRkSa kA varNana kahanA cAhiye yAvat usake kaMda vipula aura riSTha ratnoM ke haiM usake skaMdha suMdara aura vaiDUrya ratna ke haiM, isakI mUlabhUta zAkhAeM suMdara zreSTha cAMdI kI haiM, aneka prakAra ke ratnoM aura maNiyoM se isakI zAkhA-prazAkhAeM banI huI haiM, vaiDUrya ratnoM ke patte haiM aura tapanIya svarNa ke isake patravRnta (vITa) haiM isake pravAla aura pallavAMkura jAmbUnada nAmaka svarNa ke sakomala haiM aura madasparza vAle haiN| nAnAprakAra ke maNiyoM ke phala haiN| ve phala sagaMdhita haiN| usakI zAkhAeM phala ke bhAra se namI huI hai| vaha jaMbUvRkSa suMdara chAyA vAlA, suMdara kAMtivAlA, zobhA vAlA, udyota vAlA aura mana ko atyaMta tRpti dene vAlA hai| vaha prasannatA paidA karane vAlA, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hai| . . .. jaMbUe NaM sudaMsaNAe cauddisiM cattAri sAlA paNNattA, taMjahA-purathimeNaM dakkhiNeNaM paccatthimeNaM uttareNaM, tattha NaM je se purathimille sAle ettha NaM ege mahaM bhavaNe paNNatte ega kosaM AyAmeNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM desUNaM kosaM urdU uccatteNaM aNegakhaMbha0 vaNNao jAva bhavaNassa dAraM taM ceva pamANaM paMcadhaNusayAI uDDhe uccatteNaM aDDAijAiMdhaNusayAiM vikkhaMbheNaM jAva vaNamAlAo bhUmibhAgA ulloyA maNipeDhiyA paMcadhaNusaiyA devasayaNijjaM bhaanniyvvN|| bhAvArtha - sudarzanA (jaMbU) kI cAroM dizAoM meM cAra cAra zAkhAeM kahI gaI haiM ve isa prakAra haiM - pUrva meM, dakSiNa meM, pazcima meM aura uttara meN| unameM se pUrva kI zAkhA para eka vizAla bhavana hai jo eka kosa kA lambA, AdhA kosa caur3A, dezona eka kosa UMcA hai, aneka saikar3oM khaMbhoM para pratiSThita hai Adi varNana bhavana ke dvAra taka kaha denA caahiye| ve dvAra pAMca sau dhanuSa ke UMce, DhAI sau dhanuSa ke caur3e, For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jIvAjIvAbhigama sUtra yAvat vanamAlAoM, bhUmibhAgoM, UparI chatoM, pAMca sau dhanuSa kI maNipIThikA aura devazayanIya kA varNana pUrvAnusAra kaha denA caahiye| ___ tattha NaM je se dAhiNille sAle ettha NaM ege mahaM pAsAyavaDeMsae paNNatte, kosaM ca uDDhe uccatteNaM addhakosaM AyAmavikkhaMbheNaM abbhuggayamUsiya0 aMto bahusama0 ulloyaa| tassa NaM bahusamaramaNijassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe sIhAsaNaM saparivAraM bhANiyavvaM / tattha NaM je se paccathimille sAle ettha NaM pAsAyavaDeMsae paNNatte taM ceva pamANaM sIhAsaNaM saparivAraM bhANiyavvaM, tattha NaM je se uttarille sAle ettha NaM ege mahaM pAsAyavaDeMsae paNNatte taM ceva pamANaM sIhAsaNaM saparivAraM tattha NaM je se uvarimaviDime ettha NaM ege mahaM siddhAyataNe kosaM AyAmeNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM desUNaM kosaM uDDhe uccatteNaM aNegakhaMbhasayasaNNiviTe vaNNao tidisiM tao dArA paMcadhaNusayA aDDAijadhaNusayavikkhaMbhA maNipeDhiyA paMcadhaNusaiyA devacchaMdao paMcadhaNusayavikkhaMbho saairegpNcdhnnusyucctte| ___ tattha NaM devacchaMdae aTThasayaM jiNapaDimANaM jiNussehappamANANaM, evaM savvA siddhAyataNa vattavvayA bhANiyavvA jAva dhUvakaDucchuyA uttimAgArA solasavihehiM rayaNehiM uvee cev|jNbuu NaM sudaMsaNA mUle bArasahiM paumavaraveiyAhiM savvao samaMtA saMparikkhittA, tAo NaM paumavaraveiyAo addhajoyaNaM urdU uccatteNaM paMcadhaNusayAI vikkhaMbheNaM vnnnno|| bhAvArtha - usa jaMbU vRkSa kI dakSiNI zAkhA para eka vizAla prAsAdAvataMsaka hai jo eka kosa UMcA, AdhA kosa lambA-caur3A hai, AkAza ko chutA huA aura unnata hai| usameM bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai, bhItarI chateM citrita hai Adi varNana kahanA caahiye| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke madhya meM siMhAsana hai, vaha siMhAsana sapiravAra hai arthAt usake AsapAsa anya sAmAnika devoM Adi ke bhadrAsana haiN| yaha sArA varNana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| usa jaMbU vRkSa kI pazcimI zAkhA para eka vizAla prAsAdAvataMsaka hai| usakA vahI pramANa hai aura sArA varNana pUrvAnusAra kaha denA cAhiye yAvat vahAM saparivAra siMhAsana kahA gayA hai| usa jaMbU vRkSa kI uttarI zAkhA para bhI eka vizAla prAsAdAvataMsaka hai Adi sArA varNana, pramANa saparivAra siMhAsana Adi kA varNana pUrvAnusAra kaha denA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jaMbU vRkSa kA varNana 135 usa jaMbU vRkSa kI UparI zAkhA para eka vizAla siddhAyatana hai jo eka kosa lambA, AdhA kosa caur3A aura dezona eka kosa UMcA hai tathA aneka sau khaMbhoM para pratiSThita hai Adi varNana kaha denA caahiye| usakI tInoM dizAoM meM tIna dvAra kahe gaye haiM jo pAMca sau dhanuSa, UMce, DhAI sau dhanuSa caur3e haiN| pAMca sau dhanuSa kI maNipIThikA hai| usa para pAMca sau dhanuSa caur3A aura kucha adhika pAMca sau dhanuSa UMcA devacchaMdaka hai| usa devacchaMdaka meM jinotsedha pramANa eka sau ATha jinapratimAeM haiM, isa prakAra pUrA siddhAyatana kA varNana kaha denA cAhiye yAvat vahAM dhUpakaDucchaka hai| vaha uttama AkAra kA hai aura solaha ratnoM se yukta hai| yaha sudarzanA (jaMbU) mUla meM bAraha padmavaravedikAoM se cAroM ora ghirI huI hai| ve padmavaravedikAeM AdhA yojana UMcI pAMca sau dhanuSa caur3I hai| yahAM padmavaravedikA kA varNanaka kaha denA caahiye| jaMbU NaM sudaMsaNA aNNeNaM aTThasaeNaM jaMbUNaM tayadhuccattappamANametteNaM savvao samaMtA sNprikkhittaa| tAo NaM jaMbUo cattAri joyaNAI uDDhe uccatteNaM kosaM covveheNaM joyaNaM khaMdho kosaM vikkhaMbheNaM tiNNi joyaNAI viDimA bahumajjhadesabhAe cattAri joyaNAiM vikkhaMbheNaM sAiregAiM cattAri joyaNAiM savvaggeNaM vairAmayamUlA so ceva ceiyrukkhvnnnno|| jaMbUe NaM sudaMsaNAe avaruttareNaM uttareNaM uttarapurathimeNaM ettha NaM aNADhiyassa devassa cauNhaM sAmANiyasAhassINaM cattAri jaMbUsAhassIo, paNNattAo jaMbUe NaM sudaMsaNAe purathimeNaM ettha NaM aNADhiyassa devassa cauNhaM aggamahisINaM cattAri jaMbUo paNNattAo, evaM parivAro savvo NAyavvo jaMbUe jAva aayrkkhaannN|| ___bhAvArtha - yaha jaMbU sudarzanA eka sau ATha anya usase AdhI UMcAI vAlI jaMbuoM se cAroM ora ghirI huI hai| ve jaMbU cAra yojana UMcI, eka kosa jamIna meM gaharI hai, eka yojana kA unakA skaMdha, eka yojana kA viSkaMbha aura tIna yojana taka phailI zAkhAeM haiN| unakA madhyabhAga meM cAra yojana kA viSkambha hai aura cAra yojana se adhika unakI samagra UMcAI hai| unake vajramaya mUla haiM Adi caityavRkSa kA varNana yahAM kaha denA caahiye| jaMbU sudarzanA ke pazcimottara meM, uttara meM aura uttara pUrva meM anAdRta deva ke cAra hajAra sAmAnika devoM ke cAra hajAra jaMbU haiN| jaMbU sudarzanA ke pUrva meM anAdRta deva kI cAra agramahiSiyoM ke cAra jaMbU haiM isa prakAra samasta parivAra yAvat AtmarakSakoM ke jaMbUoM kA kathana karanA caahiye| ___jaMbU NaM sudaMsaNA tihiM joyaNasaehiM vaNasaMDehiM savvao samaMtA saMparikkhittA, taMjahA-paDhameNaM docceNaM tccennN| jaMbUe NaM sudaMsaNAe purathimeNaM paDhama vaNasaMDaM paNNAsaM joyaNAiM ogAhittA ettha NaM ege mahaM bhavaNe paNNatte, purathimille bhavaNasarise For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra bhANiyavve jAva sayaNijjaM, evaM dAhiNeNaM paccatthimeNaM uttareNaM // jaMbU NaM sudaMsaNAe uttarapuratthimeNaM paDhamaM vaNasaMDaM paNNAsaM joyaNAI ogAhittA cattAri NaMdApukkhariNIo paNNattAo, taMjahA- paumA paumappabhA ceva kumuyA kumuyappabhA / tAo NaM NaMdAo pukkhariNIo ko AyAmeNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM paMcadhaNusayAiM uvveheNaM acchAo saNhAo laNhAo ghaTTAo maTThAo NippaMkAo NIrayAo jAva paDirUvAo vaNNao bhANiyavvo jAva toraNatti chattAichattA // bhAvArtha - jaMbU- sudarzanA sau sau yojana ke tIna vanakhaMDoM se cAroM ora se ghirI huI hai| ve isa prakAra haiM - pahalA vanakhaMDa, dUsarA vanakhaMDa aura tIsarA vnkhNdd| jaMbU sudarzanA ke pUrva ke prathama vanakhaMDa meM pacAsa yojana Age jAne para eka vizAla bhavana hai| pUrva ke bhavana ke samAna hI zayanIya taka sArA varNana samajha lenA caahiye| isI prakAra dakSiNa, pazcima aura uttara meM bhI bhavana samajhane caahiye| / 136 jaMbU sudarzanA ke uttara pUrva ke prathama vanakhaMDa meM pacAsa yojana Age jAne para cAra naMdA puSkariNiyAM kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM- padmA, padmaprabhA, kumudA aura kumudaprabhA / ve naMdA puSkariNiyAM eka ko laMbI, AdhA kosa caur3I, pAMca sau dhanuSa gaharI haiM / ve svaccha, mRdu, ghisI huI, majI huI, niSpaMka, nIraja yAvat pratirUpa haiM ityAdi sArA varNana toraNa, chatrAtichatra taka kaha denA cAhiye / tAsi NaM NaMdApukkhariNINaM bahumajjhadesabhAe ettha NaM pAsAyavaDeMsae paNNatte kosappamANe addhakosaM vikkhaMbho so ceva vaNNao jAva sIhAsaNaM saparivAraM / evaM. dakkhiNapuratthimeNavi paNNAsaM joyaNA0 cattAri NaMdApukkhariNIo uppalagummA liNA uppalA uppalujjalA taM ceva pamANaM taheva pAsAyavaDeMsago tappamANo / evaM dakkhiNapaccatthimeNavi paNNAsaM joyaNANaM NavaraM-bhiMgA bhiMgaNibhA ceva aMjaNA kajjalappabhA, sesaM taM ceva / jaMbUe NaM sudaMsaNAe uttarapuratthimeNaM paDhamaM vaNasaMDaM paNNAsaM joyaNAI ogAhittA ettha NaM cattAri NaMdAo pukkhariNIo paNNattAo taMjahAsirikaMtA sirimahiyA siricaMdA ceva taha ya siriNilayA / taM caiva paNANaM taheva pAsAyavaDiMsao // 0000 bhAvArtha - una naMdA puSkariNiyoM ke bahumadhya dezabhAga meM prAsAdAvataMsaka kahA gayA hai jo eka kosa UMcA, AdhA kosa caur3A hai ityAdi sArA varNana saparivAra siMhAsana taka kaha denA caahiye| isI prakAra dakSiNa pUrva meM bhI pacAsa yojana jAne para cAra naMdApuSkariNiyAM haiM ve isa prakAra haiM - utpala gulmA, nalinA, utpalA, utpalojjvalA / unakA parimANa, prAsAdAvataMsaka aura usakA pramANa pUrvAnusAra hai| For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jaMbU vRkSa kA varNana isI prakAra dakSiNa pazcima meM bhI pacAsa yojana Age jAne para cAra puSkariNiyAM haiM ve isa prakAra haiM- bhRMgA, bhRMginiyAM, aMjanA evaM kajjala prabhA / zeSa varNana pUrvAnusAra hai / jaMbU- sudarzanA ke uttara pUrva meM prathama vanakhaMDa meM pacAsa yojana Age jAne para cAra naMdApuSkariNiyAM haiN| ve isa prakAra haiM- zrIkAMtA, zrImahitA, zrIcandrA aura shriinilyaa| unakA parimANa vahI hai / prAsAdAvataMsaka tathA usakA pramANa bhI vahI hai / jaMbUe NaM sudaMsaNAe puratthimillassa bhavaNassa uttareNaM uttarapuratthimeNaM pAsAyavaDeMsagassa dAhiNeNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte aTTha joyaNAiM uDDuM uccatteNaM mUle bArasa joyaNAiM vikkhaMbheNaM majjhe aTTha joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM uvariM cattAri joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM mUle sAiregAiM sattatIsaM joyaNAiM parikkheveNaM majjhe sAiregAiM paNuvIsaM joyaNAiM parikkheveNaM uvari sAiregAI bArasa joyaNAiM parikkheveNaM mUle vicchiNNe majjhe saMkhitte uppiM taNue gopucchasaMThANasaMThie savvajaMbUNayAmae acche jAva paDirUve, se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNaM vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte doNhavi vaNNao // 'bhAvArtha - jaMbU sudarzanA ke pUrva dizA ke bhavana ke uttara meM aura uttarapUrva ke prAsAdAvataMsaka ke dakSiNa meM eka vizAla kUTa kahA gayA hai jo ATha yojana UMcA, mUla meM bAraha yojana caur3A, madhya meM ATha yojana caur3A, Upara cAra yojana caur3A, mUla meM kucha adhika saiMtIsa yojana kI paridhi vAlA, madhya meM kucha adhika paccIsa yojana kI paridhi vAlA aura Upara kucha adhika bAraha yojana kI paridhi vAlA-mUla meM vistRta, madhya meM saMkSipta aura Upara patalA, gopuccha AkAra vAlA hai / sarvAtmanA jaMbUnada svarNamaya; svaccha yAvat pratirUpa hai| vaha kUTa eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa se cAroM ora se ghirA huA hai| padmavaravedikA aura vanakhaMDa donoM kA varNana kaha denA cAhiye / tassa NaM kUDassa uvariM bahusamaramaNije bhUmibhAge paNNatte jAva AsayaMti0 // tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe egaM siddhAyayaNaM kosappamANaM savvA siddhAyayaNavattavvayA / 137 jaMbUe NaM sudaMsaNAe puratthimassa bhavaNassa dAhiNeNaM dAhiNapuratthimillassa pAsAyavaDeMsagassa uttareNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte taM ceva pamANaM siddhAyayaNaM jaMbUe NaM sudaMsaNAe dAhiNillassa bhavaNassa puratthimeNaM dAhiNapuratthimassa c| For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jIvAjIvAbhigama sUtra pAsAyavaDeMsagassa paccatthimeNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte, dAhiNassa bhavaNassa paccatthimeNaM dAhiNapaccathimillassa pAsAyavaDiMsagassa purathimeNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte taM ceva pamANaM siddhAyayaNaM ca, jaMbUo paccathimillassa bhavaNassa dAhiNeNaM dAhiNapaccathimillassa pAsAyavaDeMsagassa uttareNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte taM ceva pamANaM siddhAyayaNaM ca, jaMbUe0 paccathimillassa bhavaNassa uttareNaM uttarapaccathimillassa pAsAyavaDeMsagassa dAhiNeNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte taM ceva pamANaM siddhAyayaNaM c| jaMbUe0 uttarassa bhavaNassa paccatthimeNaM uttarapaccatthimassa . pAsAyavaDeMsagassa puratthimeNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte, taM cev0|.. ... jaMbUe0 uttarabhavaNassa purathimeNaM uttarapurathimillassa pAsAyavaDeMsagassa paccatthimeNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte, taM ceva pamANaM taheva siddhaayynnN| jaMbU NaM sudaMsaNA aNNehiM bahUhiM tilaehiM lauehiM jAva rAyarukkhehiM hiMgurukkhehiM jAva savvao samaMtA sNprikkhittaa| jaMbUe NaM sudaMsaNAe uvari bahave aTThamaMgalagA paNNattA, taMjahA - sotthiyasirivaccha0 kiNhA cAmarajjhayA jAva chttaaicchttaa|| bhAvArtha - usa kUTa ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai Adi sArA varNana pUrvAnusAra kahanA cAhiye yAvat vahAM bahuta se vANavyaMtara deva deviyAM baiThate haiM aadi| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke madhya meM eka siddhAyatana kahA gayA hai jo eka kosa pramANa vAlA hai Adi siddhAyatana kA sArA varNana pUrvAnusAra kaha denA caahiye| usa jaMbU-sudarzanA ke pUrva dizA ke bhavana se dakSiNa meM aura dakSiNa-pUrva ke prAsAdAvataMsaka ke uttara meM eka vizAla kUTa hai| usakA pramANa vahI hai yAvat vahAM siddhAyatana hai| usa jambU sudarzanA ke dakSiNa dizA ke bhavana ke pUrva meM aura dakSiNa pUrva ke prAsAdAvataMsaka ke pazcima meM eka vizAla kUTa hai isI taraha dakSiNa ke bhavana ke pazcima meM aura dakSiNa-pazcima prAsAdAvataMsaka ke pUrva meM eka vizAla kUTa hai| usa jaMbU sudarzanA ke pazcimI bhavana ke dakSiNa meM aura dakSiNa pazcima ke prAsAdAvataMsaka ke uttara meM eka vizAla kUTa hai usakA pramANa vahI hai yAvat vahAM siddhAyatana hai| usa jaMbU-sudarzanA ke pazcimI bhavana ke uttara meM aura uttara pazcima ke prAsAdAvataMsaka ke dakSiNa meM eka vizAla kUTa hai vahI pramANa hai yAvat vahAM siddhAyatana hai| usa jaMbU sudarzanA ke uttara dizA ke bhavana ke pazcima meM aura uttara pazcima ke prAsAdAvataMsaka ke pUrva meM eka vizAla kUTa hai Adi varNana kahanA cAhiye yAvat vahAM siddhAyatana hai| usa jaMbU sudarzanA ke uttara dizA ke bhavana ke pUrva meM aura uttara For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jambU - sudarzanA ke bAraha nAma pUrva ke prAsAdAvataMsaka ke pazcima meM eka mahAn kUTa kahA gayA hai| usakA vahI pramANa hai yAvat vahAM siddhAyatana hai / vaha jaMbU - sudarzanA anya bahuta se tilaka, lakuTa vRkSoM yAvat rAya vRkSoM ghirI huI hai| jaMbU sudarzanA ke Upara bahuta se ATha ATha maMgala kahe gaye haiN| zrIvatsa yAvat darpaNa, kRSNa dhvaja yAvat chatrAtichatra taka sArA varNana pUrvAnusAra jambU- sudarzanA ke bAraha nAma jaMbU NaM sudaMsaNA duvAlasa NAmadhejjA paNNattA, taMjahAsudaMsaNA amohA ya, suppabuddhA jasodharA / videha jaMbU somaNasA, NiyayA NiccamaMDiyA // 1 // subhaddAya visAlA ya, sujAyA sumaNItiyA / sudaMsaNAe jaMbUe, NAmadhejjA duvAlasa // 2 // - bhAvArtha - jaMbU-sudarzanA ke bAraha nAma kahe gaye haiM / ve isa prakAra haiM 1. sudarzanA 2. amohA 3. suprabuddhA 4. yazodharA 5. videha jaMbU 6. saumanasyA 7. niyatA 8. nityamaMDitA 9. subhadrA 10. vizAlA 11. sujAtA 12. sumanA / jaMbU sudarzanA ke ye bAraha nAma kahe gaye haiM / 139 hiMgu vRkSoM se cAroM ora se isa prakAra haiM- svastika, samajha lenA cAhiye / vivecana prastuta sUtra meM jaMbU- sudarzanA ke jo bAraha sArthaka nAma batAye haiM unake abhiprAya isa prakAra haiM - - 1. sudarzanA - ati suMdara aura nayana manohArI hone se yaha sudarzanA kahalAtI hai / 2. amoghA - apane nAma ko saphala karane vAlI hone se yaha amoghA kahalAtI hai| isake hone se jaMbUdvIpa kA Adhipatya saphala aura sArthaka hotA hai| 3. suprabuddhA - maNi, kanaka aura ratnoM se sadA jagamagAtI rahate haiM ataH suprabuddhA kahalAtI hai / 4. yazodharA - isake kAraNa jaMbUdvIpa kA yaza tribhuvana meM vyApta hai isaliye yazodharA kahA hai / 5. videha jambU - videha meM jaMbUdvIpa ke uttarakurukSetra meM hone ke kAraNa ise videha jambU kahA hai ! 6. saumanasyA mana kI prasannatA kA kAraNa hone se saumanasyA hai| 7. niyatA - sarvakAla avasthita hone se niyatA hai / 8. nitya maMDitA - bhUSaNoM se sadA bhUSita hone se nityamaMDitA hai / 9. subhadrA - isakA adhiSThAtA maharddhika deva hone ke kAraNa yaha kadApi upadravagrasta nahIM hotI, sadAkAla kalyANa bhAginI hai ataH subhadrA hai / For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jIvAjIvAbhigama sUtra sa 10. vizAlA - ATha yojana pramANa vizAla-vistRta hone se vizAlA hai| 11. sujAtA - janmadoSa rahitA-vizuddha maNi, kanaka, ratna Adi se nirmita hone se sujAtA hai| 12. sumanA - jisake kAraNa se mana zobhana-acchA hotA hai ataH sumanA hai| TIkA meM ina bAraha paryAyavAcI nAmoM ke krama meM aMtara hai| se keNadveNaM bhaMte! evaM vuccai-jaMbUsudaMsaNA jaMbUsudaMsaNA? goyamA! jaMbUe NaM sudaMsaNAe jaMbUdIvAhivaI aNADhie NAmaM deve mahiDDie jAva paliovamaTTiie parivasai, se NaM tattha cauNhaM sAmANiyasAhassINaM jAva jaMbUdIvassa jaMbUe sudaMsaNAe aNADhiyAe ya rAyahANIe jAva vihrNti| kahiNaM bhaMte! aNADhiyassa jAva samattA vattavvayA rAyahANIe mhiddddie| aduttaraM ca NaM goyamA! jaMbuddIve dIve taMttha tattha dese dese tahiM tahiM bahave jaMbUrukkhA jaMbUvaNA jaMbUvaNasaMDA NiccaM kusumiyA jAva sirIe aIva aIva uvasobhemANA uvasobhemANA ciTuMti, se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai-jaMbuddIve jaMbuddIve, aduttaraM ca NaM goyamA! jaMbuddIvassa sAsae NAmadheja paNNatte, jaNNa kayAvi NAsi jAva nnicce||152|| bhAvArtha - he bhagavan ! jaMbU-sudarzanA ko jaMbU-sudarzanA kyoM kahA jAtA hai? ____ he gautama! jaMbU-sudarzanA meM jaMbUdvIpa kA adhipati anAdRta nAma kA maharddhika deva rahatA hai yAvat usakI eka palyopama kI sthiti hai| vaha cAra hajAra sAmAnika devoM yAvat jaMbUdvIpa kI jaMbU sudarzanA kA aura anAdRtA rAjadhAnI kA yAvat Adhipatya karatA huA vicaratA hai| he bhagavan ! anAdRta deva kI anAdRtA rAjadhAnI kahAM hai ? he gautama! vijayA rAjadhAnI kI taraha hI yahAM sArI vaktavyatA kaha denI cAhiye yAvat vahAM anAdRta nAmaka maharddhika deva rahatA hai| - he gautama! dUsarA kAraNa yaha hai ki jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa meM sthAna-sthAna para yahAM-vahAM jaMbUvRkSa, jaMbUvana aura jaMbU vanakhaMDa haiM jo nitya kusumita rahate haiM yAvat atIva-atIva zobhA se zobhAyamAna hai| isaliye he gautama! jaMbUdvIpa, jaMbUdvIpa kahalAtA hai| athavA he gautama! jaMbUdvIpa yaha zAzvata nAma hai| yaha pahale nahIM thA-aisA nahIM, vartamAna meM nahIM hai, aisA bhI nahIM aura bhaviSya meM nahIM hogA aisA bhI nahIM, yAvat yaha nitya hai| bhAvArtha - prastuta sUtra meM jaMbUdvIpa ko jaMbUdvIpa kyoM kahA jAtA hai isake jo kAraNa batAye haiM ve isa prakAra haiM - 1. jaMbU vRkSa se upalakSita hone ke kAraNa yaha jaMbUdvIpa kahalAtA hai 2. jaMbUdvIpa meM sthAna For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - jambUdvIpa meM candra Adi kI saMkhyA 141 sthAna para jaMbU vRkSa, jambUvana (eka jAti ke vRkSoM kA samudAya) aura jaMbU vanakhaMDa (aneka jAti ke vRkSoM kA samudAya) haiM isaliye bhI jaMbUdvIpa kahalAtA hai 3. jambU nAma zAzvata hone se bhI jaMbUdvIpa kahalAtA hai| jaMbUdvIpa kA adhipati anAdRta deva batAyA gayA hai| isakA artha TIkA meM isa prakAra kiyA hai - "anAdara kriyA viSayIkRtA zeSA jaMbUdvIpagatA yenAtmano'tyudbhUtam maharddhikatva mIkSamANena so anAdRtaH" artha -- jisameM apane vaibhava se jaMbUdvIpa ke sabhI devoM ko anAdRta (hIna-tiraskRta) kara diyA hai| use anAdRta deva kahate haiN| isakA kSetra saMpUrNa jaMbUdvIpa hai, zeSa devoM kA jaMbUdvIpa kA kucha-kucha sImita kSetra hI hai| rAjadhAniyAM to anya devoM kI bar3I ho jAne meM bhI bAdhA nahIM hai| jaMbUdvIpa meM candra Adi kI saMkhyA jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve kai caMdA pabhAsiMsu vA pabhAseMti vA pabhAsissaMti vA? kai sUriyA taviMsu vA tavaMti vA tavissaMti vA? kai NakkhattA joyaM joiMsu vA joyaMti vA joessaMti vA? kai mahaggahA cAraM cariMsu vA cariti vA carissaMti vA? kevaiyAo tArAgaNakoDAkoDIo sohiMsu vA sohaMti vA sohessaMti vA? goyamA! jaMbuddIve NaM dIve do caMdA pabhAsiMsu vA pabhAseMti vA pabhAsissaMti vA do sUriyA taviMsu vA tavaMti vA tavissaMti vA chappaNNaM NakkhattA jogaM joeMsu vA joeMti vA joissaMti vA chAvattaraM gahasayaM cAraM cariMsu vA cariMti vA carissaMti vaa| egaM ca sayasahassaM tettIsaM khalu bhave shssaaiN| Nava ya sayA paNNAsA taaraagnnkoddaakoddiinnN||1|| sobhiMsu vA sobhaMti vA sobhissaMti vaa||153|| bhAvArtha - he bhagavan ! jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa meM kitane candra udyota karate the, karate haiM aura kareMge? kitane sUrya tapate the, tapate haiM aura tapeMge? kitane nakSatra caMdramA ke sAtha yoga karate the, karate haiM aura kareMge? kitane mahAgraha AkAza meM calate the, calate haiM aura caleMge? kitane koDAkoDI tArAgaNa zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoMge? - he gautama! jaMbUdvIpa meM do candramA udyota karate the, karate haiM aura kreNge| do sUrya tapate the, tapate haiM aura tpeNge| chappana nakSatra candramA se yoga karate the, karate haiM aura kreNge| eka sau chiyottara mahAgraha For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra AkAza meM calate the, calate haiM aura cleNge| eka lAkha tetIsa hajAra nau sau pacAsa koDAkoDI tArAgaNa AkAza meM zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge| vivecana eka candramA ke parivAra ke liye kahA hai chAvaTTisahassAiM Nava ceva sayAiM paMcasayarAI / 142 eka sasi parivAro tArAgaNa koDikoDINaM // pratyeka candramA ke parivAra meM 28 nakSatra, 88 graha aura 66975 koDAkoDI tArAoM kA samUha - - hotA hai| jaMbUdvIpa meM do candra do sUrya haiM ataH vahAM 56 nakSatra, 176 graha aura 1,33,950 koMDAkoDI tArAgaNa haiM / // jaMbUdvIpa kA varNana samApta // lavaNa samudra kA varNana jaMbuddIvaM NAmaM dIvaM lavaNe NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie savvao samatA saMparikkhittANaM ciTThai // lavaNe NaM bhaMte! samudde kiM samacakkavAlasaMThie visamacakkavAlasaMThie ? goyamA! samacakkavAlasaMThie No visamacakkavAlasaMThie // kaThina zabdArtha - valayAgAra saMThANasaMThie valayAkAra (golAkAra) saMsthAna saMsthita, samacakkavAlasaMThie - samacakravAla saMsthita, visamacakkavAlasaMThie viSamacakravAla sNsthit| bhAvArtha - jambUdvIpa nAmaka dvIpa ko gola aura valaya kI taraha golAkAra meM saMsthita lavaNa samudra cAroM ora se ghere hue avasthita hai| he bhagavan! lavaNa samudra samacakravAla se saMsthita hai yA viSama cakravAla se saMsthita hai ? he gautama! lavaNa samudra samacakravAla se saMsthita hai kiMtu viSamacakravAla se saMsthita nahIM hai / vivecana - jambUdvIpa nAmaka madhya dvIpa kA varNana karane ke bAda sUtrakAra lavaNa samudra kA varNana prAraMbha karate haiN| yaha lavaNa samudra jaMbUdvIpa ko cAroM ora se ghere hue haiM ataH isakA AkAra valaya ke jaisA gola ho gayA hai / lavaNa samudra sarva dizAoM meM acchI taraha se saMsthApita pariveSThita hai / jisa prakAra jaMbUdvIpa sabhI dvIpoM ke madhya meM hai usI prakAra lavaNa samudra sabhI samudroM ke madhya hai| isa lavaNa samudra kA saMsthAna sama hai, viSama nhiiN| - For Personal & Private Use Only - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - lavaNa samudra kA cakravAla viSkaMbha aura paridhi 143 lavaNa samudra kA cakravAla viSkaMbha aura paridhi lavaNe NaM bhaMte! samudde kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte? goyamA! lavaNe NaM samudde do joyaNasayasahassAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM paNNarasa joyaNasayasahassAiM egAsIisahassAiM sayamegUNacattAlIse kiMcivisesUNaM parikkheveNaM pnnnntte| se NaM ekkAe paumavaraveiyAe egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte ciTThai, doNhavi vnnnno| sA NaM paumavara veiyA addhajoyaNaM uDDhe uccatteNaM paMcadhaNusayavikkhaMbheNaM lavaNasamuddasamiyaparikkheveNaM, sesaM thev|se NaM vaNasaMDe desUNAI do joyaNAiM jAva vihri|| bhAvArtha - he bhagavan! lavaNa samudra kA cakravAla-viSkambha kitanA hai? aura usakI paridhi kitanI kahI gaI hai? he gautama! lavaNa samudra kA cakravAla-viSkambha do lAkha yojana kA hai aura usakI paridhi pandraha lAkha ikyAsI hajAra eka sau unatAlIsa (15,81,139) yojana se kucha kama hai| vaha lavaNa samudra eka padmavaravedikA aura eka vanakhaNDa se saba ora se ghirA huA hai| donoM kA * varNana kaha denA caahie| vaha padmavaredikA AdhA yojana UMcI aura pAMca sau dhanuSa pramANa caur3I hai| lavaNa samudra ke samAna hI usakI paridhi hai| zeSa sArA varNana jaMbUdvIpa kI padmavaravedikA ke samAna kaha denA caahiye| vaha vanakhaNDa kucha kama do yojana kA hai ityAdi sArA varNana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| yAvat vahAM bahuta se vANavyaMtara deva aura deviyAM apane puNya phala kA bhoga karate hue vicarate haiN| lavaNa samudra ke dvAra lavaNassaNaM bhaMte! samudassa kai dArA paNNattA? goyamA! cattAri dvArA paNNattA, taMjahA - vijae vejayaMte jayaMte apraajie|| kahiNaM bhaMte! lavaNa samudassa vijae NAmaMdAre paNNatte? goyamA! lavaNasamuhassa purathimaperaMte dhAyaikhaMDassa dIvassa purathimaddhassa paccatthimeNaM sIoyAe mahANaIe uppiM ettha NaM lavaNassa samuhassa vijae NAmaM dAre paNNatte aTTha joyaNAI uDDe uccatteNaM cattArijoyaNAiM vikkhaMbheNaM, evaM taM ceva savvaM jahA jaMbuddIvassa vijayasarisevi (dArasarisameyaMpi) rAyahANI purathimeNaM aNNaMmi lvnnsmudde|| bhAvArtha - he bhagavan! lavaNa samudra ke kitane dvAra kahe gaye haiM ? For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jIvAjIvAbhigama sUtra 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 he gautama! lavaNa samudra ke cAra dvAra kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM - vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura apraajit| he bhagavan ! lavaNa samudra kA vijayadvAra kahAM hai? he gautama! lavaNa samudra kI pUrva dizA ke anta meM tathA dhAtakIkhaMDa dvIpa ke pUrvArddha se pazcima dizA meM sItodA mahAnadI ke Upara lavaNa samudra kA vijaya nAma kA dvAra hai| yaha dvAra ATha yojana kA UMcA aura cAra yojana kA caur3A hai Adi sArA varNana jaMbUdvIpa ke vijayadvAra kI taraha kaha denA caahiye| isa vijayadeva kI rAjadhAnI pUrva meM asaMkhya dvIpa, samudra pAra karane ke bAda anya lavaNa samudra meM hai| kahi NaM bhaMte! lavaNasamudde vejayaMte NAmaM dAre paNNatte? goyamA! lavaNasamudde dAhiNaparaMte dhAyaisaMDadIvassa dAhiNaddhassa uttareNaM sesaM taM ceva savvaM / evaM jayaMtevi, Navari sIyAe mahANaIe uppiM bhaanniyvve| evaM aparAjievi, NavaraM disIbhAgo bhaanniyvvo|| bhAvArtha - he bhagavan ! lavaNa samudra meM vaijayaMta nAma kA dvAra kahAM hai? he gautama! lavaNa samudra kI dakSiNa dizA ke aMta meM dhAtakIkhaMDa dvIpa ke dakSiNArdha bhAga ke uttara meM vaijayanta nAma kA dvAra hai| zeSa sArA varNana pUrvAnusAra samajhanA caahiye| isI prakAra jayaMta dvAra ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki yaha sItA mahAnadI ke Upara hai| isI prakAra aparAjita dvAra ke viSaya meM samajhanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki yaha lavaNa samudra kI uttara dizA ke aMta meM aura uttarArddha dhAtakIkhaMDa ke dakSiNa meM sthita hai| isakI rAjadhAnI aparAjita dvAra ke uttara meM asaMkhya dvIpa samudra pAra . karane ke bAda anya lavaNa samudra meM hai| dvAroM kA aMtara lavaNassa NaM bhaMte! samudassa dArassa ya 2 esa NaM kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte? goyamA! 'tiNNeva sayasahassA paMcANauiM bhave shssaaiN| do joyaNasaya asiyA kosaM dAraMtare lvnne||1||jaav abAhAe aMtare pnnnntte|lvnnss NaM paesA dhAyaisaMDaM dIvaM puTThA, taheva jahA jaMbUdIve dhAyaisaMDevi so ceva gmo| lavaNe NaM bhaMte! samudde jIvA uddAittA so ceva vihI, evaM dhaayisNddevi|| bhAvArtha - he bhagavan ! lavaNa samudra ke ina dvAroM kA eka dvAra se dUsare dvAra kA kitanA aMtara kahA gayA hai? For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - lavaNa samudra, lavaNa samudra kyoM kahalAtA hai? 145 he gautama! eka dvAra se dUsare dvAra kA aMtara tIna lAkha picAnave hajAra do sau assI (395280) yojana aura eka kosa kA hai| he bhagavan! kyA lavaNa samudra ke pradeza dhAtakIkhaMDa se spRSTa-chue hue haiM ? hA~ gautama! lavaNa samudra ke pradeza dhAtakIkhaMDa se chue hue haiM Adi varNana jaMbUdvIpa ke samAna hI kaha denA caahiye| dhAtakIkhaMDa ke pradeza bhI lavaNa samudra se chue hue haiM Adi kathana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| kyA lavaNa samudra se marakara jIva dhAtakIkhaMDa meM paidA hote haiM ? Adi kathana bhI pUrvAnusAra samajha lenA cAhiye aura dhAtakIkhaMDa se marakara lavaNa samudra meM paidA hone ke viSaya meM bhI pUrvAnusAra kathana kara denA caahiye| vivecana - lavaNa samudra ke eka-eka dvAra kI pRthutA cAra-cAra yojana kI hai| eka eka dvAra meM eka eka kosa moTI do zAkhAeM haiN| eka dvAra kI pUrI pRthutA sADhe cAra yojana kI hai| isa taraha cAroM dvAroM kI pRthutA aThAraha yojana kI hai| ye aThAraha yojana lavaNa samudra kI paridhi (15,81,139 yojana se kucha kama) meM se ghaTA kara cAra kA bhAga dene para eka dvAra se dUsare dvAra kA aMtara 3,95,280 yojana aura eka kosa AtA hai| kahA bhI hai - asIyA donni sayA paNanauisahassa tiNNilakkhA y| - koseya aMtaraM sAgarassa dArANaM vinneyaM // 1 // ___lavaNa samudra, lavaNa samudra kyoM kahalAtA hai? ... sekeNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai lavaNasamudde lavaNasamudde ? / ____ goyamA! lavaNe NaM samudde udage Avile raile loNe liMde khArae kaDue appeje bahUNaM dupayacauppayamiyapasupakkhi-sarIsivANaM NaNNattha tajjoNiyANaM sattANaM, suTThie ettha lavaNAhivaI deve mahiDDie paliovamaTTiie, se NaM tattha sAmANiya jAva lavaNasamudassa suTThiyAe rAyahANIe aNNesiM jAva viharai, se eeNatuNaM goyamA! evaM vuccai lavaNe NaM samudde lavaNe NaM samudde, aduttaraM ca NaM goyamA! lavaNasamudde sAsae jAva nnicce||154|| kaThina zabdArtha - Avile - asvaccha (gudalA), raile - rajavAlA, loNe - namaka ke svAda vAlA, liMde - lindra-gobara jaise svAda vAlA, appejje - apey| 'bhAvArtha - he bhagavan ! lavaNa samudra, lavaNa samudra kyoM kahalAtA hai ? For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jIvAjIvAbhigama sUtra **************************************************************** he gautama! lavaNa samudra kA pAnI asvaccha hai, rajavAlA hai, namakIna hai, gobara jaise svAda vAlA hai, khArA hai, kaDuA hai dvipada, catuSpada, mRga, pazu, pakSI, sarIsRpoM ke lie vaha apeya-pIne yogya nahIM hai kevala lavaNa samudra yonika jIvoM ke lie hI vaha peya hai| lavaNa samudra kA adhipati susthita nAmaka deva hai jo maharddhika hai, palyopama kI sthiti vAlA hai| vaha apane sAmAnika devoM Adi apane parivAra kA aura lavaNa samudra kI susthitA rAjadhAnI kA tathA anya bahuta se deva deviyoM kA Adhipatya karatA huA vicaratA hai| isa kAraNa he gautama! lavaNa samudra, lavaNa samudra kahalAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki he gautama! "lavaNa samudra" yaha nAma zAzvata hai yAvat nitya hai| vivecana - TIkAkAroM ne lavaNa samudra ke bhI jagatI kA kathana kiyA hai| paraMtu AgamakAroM ko yadi lavaNAdi dvIpa samudroM ke jagatI batAnA iSTa hotA to spaSTa rUpa se jaMbU jagatI kA atideza kara dete jisase pATha vRddhi bhI nahIM hotii| kiMtu aisA na karake mAtra vedikA kA hI varNana hai| ata: siddha hotA hai ki anAdikAlIna lokasthiti aisI hI hone se lavaNAdi ke jagatI nahIM hai| tathA nAgarAja Adi ke dvArA kSubhita lavaNodaka jaMbU meM nahIM AtA tathA dhAtakIkhaMDa ati vistRta hone se jagatI kA prayojana hI nahIM hai| dvAra - anya dvIpa samudroM kI do yojana UMcI vedikA meM 8 yojana UMce dvAra choTI bhittiyoM meM bar3e daravAje ke samAna samajhanA caahiye| zaMkA - dvIpa samudroM kI vedikA 500 dhanuSa caur3I hai phira bhauma prAsAda Adi kaise raheMge? samAdhAna - lavaNa ke pUrvAdi cAroM dizAoM meM jahAM bhauma prAsAda Adi haiM, vahAM lagabhaga 8 yojana taka bharAva samajhanA caahiye| (do yojana meM vedikA vanakhaMDa, cAra yojana meM bhauma, do yojana meM prAsAda-8 yojana) jahA~ bhauma prAsAda nahIM hai| vahAM vedikA vanakhaMDa to hai hii| ataH sarvatra do yojana Thosa bhUmi kA bharAva hai| zaMkA - lavaNa samudra ke yadi 8 yojana bhUmi kA bharAva mAnA jAya to "95 aMgula jAne para 1 aMgula UMDAI hotI hai" isa kathana kI saMgati kaise hogI? ...... samAdhAna - jaise vanamukha kA 1 kalA jitanA bhAga jagatI ke nIce hone se vRkSAdi nahIM hote hue bhI usakI kSetra sImA mAna lI jAtI hai| vaise hI 8 yojana taka bhUmi kA bharAva hote hue bhI usakI kSetra sImA mAna lenA caahiye| phira 8 yojana meM jitanI U~DAI honI cAhiye utanI eka sAtha ho jaayegii| lavaNa samudra meM candra Adi lavaNe NaM bhaMte! samudde kai caMdA pabhAsiMsu vA pabhAsiMti vA pabhAsissaMti vA? evaM paMcaNhavi pucchaa| goyamA! lavaNasamudde cattAri caMdA pabhAsiMsu vA 3, cattAri sUriyA taviMsu vA 3, For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - lavaNa samudra meM jala hAni vRddhi kA kAraNa 147 .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000******* bArasuttaraM NakkhattasayaM jogaM joeMsu vA 3 tiNNi vAvaNNA mahaggahasayA cAraM carisu vA 3 duNNi sayasahassA sattaTuiM ca sahassA Nava ya sayA tArAgaNakoDAkoDINaM sobhaM sobhiMsu vA 3 // 155 // bhAvArtha - he bhagavan! lavaNa samudra meM kitane candra udyota karate the, udyota karate haiM aura udyota kareMge? isa prakAra pAMcoM jyotiSiyoM ke viSaya meM prazna samajhane cAhiye? he gautama lavaNa samadra meM cAra candramA udyota karate the. karate haiM aura kreNge| cAra sarya tapate the, tapate haiM aura tpeNge| eka sau bAraha nakSatra candra se yoga karate the, karate haiM aura kreNge| tIna sau bAvana mahAgraha cAla calate the, cAla calate haiM aura cAla cleNge| do lAkha saDasaTha hajAra nau sau koDAkoDI tArAgaNa zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge| vivecana - yahAM para jo lavaNa samudra meM cAra candra sUrya Adi kA ullekha kiyA gayA hai unameM se do candramA va do sUrya tathA unake parivAra bhUta graha, nakSatra, tAre Adi lavaNa samudra kI udagazikhA ke andara tathA itane hI candramA Adi udaga zikhA se bAhara samajhanA caahie| lavaNa samudra meM jala hAni vRddhi kA kAraNa kamhA NaM bhNte| lavaNasamudde cAuddasaTThamuddiTThapuNNimAsiNIsu airegaM airegaM vaDDai vA hAyai vA? ___goyamA! jaMbuddIvassa NaM dIvassa cauddisiM bAhirillAo veiyaMtAo lavaNasamudaM paMcANaui paMcANaur3a joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM cattAri mahAliMjarasaMThANasaMThiyA mahaimahAlayA mahApAyAlA paNNattA, taMjahA-valayAmuhe keUe jUve Isare, te NaM mahApAyAlA egamegaM joyaNasayasahassaM uvveheNaM mUle dasa joyaNasahassAiM vikkhaMbheNaM majjhe egapaesiyAe seDhIe egamegaM joyaNasayasahassaM vikkhaMbheNaM uvari muhamUle dasa joyaNasahassAiM vikkhNbhennN|| tesi NaM mahApAyAlANaM kuDDA savvattha samA dasajoyaNasayabAhallA paNNattA savvavairAmayA acchA jAva pddiruuvaa|| tattha NaM bahave jIvA poggalA ya avakkamaMti viukkamaMti cayaMti uvacayaMti sAsayA NaM te kuDDA davvaTThayAe vaNNapajavehi0 asaasyaa|| tattha NaM cattAri devA mahiDDiyA jAva paliovamaTThiiyA parivasaMti, taMjahA-kAle mahAkAle velaMbe pbhNjnne|| For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jIvAjIvAbhigama sUtra *********************************************************** _ kaThina zabdArtha - cAuddasaTThamuTThipuNNimAsiNIsu - caturdazI, aSTamI, pUrNimA aura amAvasyA meM, atiregaM - atireka-atizaya, mahAliMjarasaMThANasaMThiyA - mahAkuMbha ke AkAra kA, mahApAyAlA - mahApAtAla kalaza, kuDDA - kuDya (bhittiyaaN)| bhAvArtha - he bhagavan! lavaNa samudra kA pAnI caturdazI, aSTamI, pUrNimA aura amAvasyA kI tithiyoM meM atizaya bar3hatA hai. aura ghaTatA hai, isakA kyA kAraNa hai? he gautama! jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa kI cAroM dizAoM meM bAharI vedikA ke aMta se lavaNa samudra meM picyAnaveM hajAra yojana Age jAne para mahAkuMbha ke AkAra ke cAra vizAla mahApAtAla kalaza kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM - var3avAmukha, keyUpa, yUpa aura iishvr| ye pAtAla kalaza eka lAkha yojana gahare haiM mUla meM inakA viSkambha dasa hajAra yojana hai, vahAM se eka-eka pradeza kI eka-eka zreNI se vRddhiMgata hote hue madhya meM eka-eka lAkha yojana ke caur3e ho gaye haiN| phira eka-eka pradeza zreNI se hIna hote hote Upara mukhamUla meM dasa hajAra yojana ke caur3e ho gaye haiN| ina pAtAla kalazoM ke bhittiyAM sarvatra samAna haiN| ye saba eka hajAra yojana kI moTI haiN| ye sarvavajraratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| ina kuDyoM (bhittiyoM) meM bahuta se jIva utpanna hote haiM, nikalate haiM tathA bahuta se pudgala ekatrita hote haiM aura bikharate haiM vahAM pudgaloM kA caya-upacaya hotA rahatA hai| ve kuDya (bhittiyAM) dravyArthika naya kI apekSA se zAzvata haiM aura varNAdi paryAyoM se azAzvata haiN| una pAtAla kalazoM meM palyopama kI sthiti vAle cAra maharddhika deva rahate haiM, ve isa prakAra haiM - kAla, mahAkAla, velaMba aura prbhNjn| tesi NaM mahApAyAlANaM tao tibhAgA paNNattA, taMjahA-heTThille tibhAge majhille tibhAge uvarime tibhaage|| te NaM tibhAgA tettIsaM joyaNasahassA tiNNi ya tettIsaM joyaNasayaM joyaNatibhAgaM ca baahllennN| tattha NaM je se heTThille tibhAge ettha NaM vAukAo saMciTThai, tattha NaM je se majjhille tibhAge ettha NaM vAukAe ya AukAe ya saMciTThai, tattha NaM je se uvarille tibhAge ettha NaM AukAe saMciTThai, aduttaraM ca NaM goyamA! lavaNasamudde tattha 2 dese.....bahave khuDDAliMjarasaMThANasaMThiyA khuDDapAyAlakalasA paNNattA, te NaM khuDDA pAyAlA egamegaM joyaNasahassaM uvveheNaM mUle egamegaM joyaNasayaM vikkhaMbheNaM mAjhe egapaesiyAe seDhIe egamegaM joyaNasahassaM vikkhaMbheNaM uppiM muhamUle egamegaM joyaNasayaM vikkhNbhennN|| tesi NaM khuDDAgapAyAlANaM kuDDA savvattha samA dasa joyaNAI bAhalleNaM paNNattA, savvavairAmayA acchA jAva pddiruuvaa| tattha NaM bahave For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - lavaNa samudra meM jala hAni vRddhi kA kAraNa 149 jIvA poggalA ya jAva asAsayAvi, patteyaM patteyaM addhapaliovamaTTiiyAhiM devayAhiM prigghiyaa|| kaThina zabdArtha - khuDDAliMjarasaMThANasaMThiyA - choTe ghar3e kI AkRti vAle, khuDDapAyAlakalasAchoTe pAtAla klsh| bhAvArtha - una mahApAtAla kalazoM ke tIna tribhAga kahe gaye haiN| yathA - 1. nIce kA tribhAga 2. madhya kA tribhAga aura 3. Upara kA tribhaag| ye pratyeka vibhAga tetIsa hajAra tIna sau tetIsa yojana aura eka yojana kA tribhAga (33,3332) jitane moTe haiN| inake nIcale tribhAga meM vAyukAya hai, madhyama tribhAga meM vAyukAya aura apkAya hai aura Upara ke tribhAga meM kevala apkAya hai| isake atirikta he gautama! lavaNa samudra meM ina mahApAtAla kalazoM ke bIca meM choTe kuMbha kI AkRti ke choTe- choTe bahuta se pAtAla kalaza haiN| ve choTe-choTe pAtAla kalaza eka-eka hajAra yojana pAnI meM gahare haiM, eka-eka sau yojana kI caur3AI vAle haiM aura eka-eka pradeza kI zreNI se vRddhiMgata hote hue madhya meM eka hajAra yojana ke caur3e ho gaye haiM, phira eka-eka pradeza kI zreNI se hIna hote hue mukha mUla meM Upara eka-eka sau yojana ke caur3e raha gaye haiN| . una choTe pAtAla kalazoM kI bhittiyAM sarvatra samAna haiM aura dasa yojana kI moTI haiN| sarva vajraratnamaya haiM, svaccha yAvat pratirUpa haiM unameM bahuta se jIva utpanna hote haiM, nikalate haiM bahuta se pudgala ekatrita hote haiM bikharate haiM una pudgaloM kA caya-apacaya hotA rahatA hai| ve bhittiyAM dravyArthika naya kI apekSA zAzvata haiM aura varNAdi paryAyoM kI apekSA azAzvata haiN| una choTe pAtAla kalazoM meM pratyeka meM arddhapalyopama kI sthiti vAle deva rahate haiN| tesiM NaM khuDDAgapAyAlANaM tao tibhAgA paNNattA, taMjahA-heTThille tibhAge majhille tibhAge uvarille tibhAge, te NaM tibhAgA tiNi tettIse joyaNasae joyaNatibhAgaM ca bAhalleNaM pnnnntte| tattha NaM je se heTThille tibhAge ettha NaM vAukAo majjhille tibhAge vAukAe AukAe ya uvarille AukAe, evAmeva sapuvvAvareNaM lavaNasamudde satta pAyAlasahassA aTTha ya culasIyA pAyAlasayA bhavaMtIti mkkhaayaa|| tesi NaM mahApAyAlANaM khuDDAgapAyAlANa ya heTThimamajjhimillesu tibhAgesu bahave orAlA vAyA saMseyaMti saMmucchimaMti eyaMti calaMti kaMpaMti khubbhaMti ghaTuMti phaMdaMti taM taM bhAvaM pariNamaMti tayA NaM se udae uNNAmijai, jayA NaM tesiM mahApAyAlANaM khuDDAgapAyAlANa ya heTThillamajjhimillesu tibhAgesu No bahave orAlA jAva taM taM For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jIvAjIvAbhigama sUtra woooooooooooooooooooooooooooooooorrearrrrrrrrrrrrrrrrrrrr.. bhAvaM Na pariNamaMti tayA NaM se udae No upaNAmijjai aMtarAvi ya NaM te vAyaM udIreMti aMtarAvi ya NaM se udaMge uNNAmijjai aMtarAvi ya te vAyA No udIraMti aMtarAvi ya NaM se udage No uNNAmijai, evaM khalu goyamA! lavaNasamudde cAuddasaTThamuTThipuNNamAsiNIsu airegaM airegaM vaDDai vA hAyai vaa||156|| kaThina zabdArtha - orAlA vAyA - udAra-Urdhvagamana svabhAva vAle athavA prabala zakti vAle vAyukAya, saMseyaMti - utpanna hone ke abhimukha hote haiM, saMmucchimaMti - saMmUrcchinti-saMmUrcchana janma se Atma lAbha karate haiM, eyaMti - kaMpita hote haiM-calate haiM, khubbhaMti - kSobhita hote haiM, phaMdaMti - uchalate haiM, uNNAmijjai - uchAlA jAtA hai| bhAvArtha - una choTe pAtAla kalazoM ke tIna tribhAga kahe gaye haiM yathA - nIcalA tribhAga 2. madhya kA tribhAga aura 3. Upara kA tribhaag| ye tribhAga tIna sau tetIsa yojana aura yojana kA tribhAga (3331) pramANa moTe haiN| inameM se nIcale tribhAga meM vAyukAya hai madhya ke tribhAga meM vAyukAya aura apkAya hai aura Upara ke tribhAga meM apkAya hai| isa prakAra pUrvApara saba milAkara lavaNa samudra meM sAta hajAra ATha sau caurAsI (7884) pAtAla kalaza kahe gaye haiN| ___ una mahApAtAla kalazoM aura choTe pAtAla kalazoM ke nIcale aura madhya ke vibhAgoM meM bahuta se Urdhvagamana svabhAva vAle athavA prabala zakti vAle vAyukAya utpanna hone ke abhimukha hote haiM, saMmUrcchana janma se Atma lAbha karate haiM, kaMpita hote haiM, vizeSa rUpa se kaMpita hote haiM, calate haiM, paraspara gharSita hote haiM, zaktizAlI hokara idhara udhara aura Upara phailate haiM, isa prakAra ve bhinna-bhinna bhAva meM pariNata hote haiM taba vaha samudra kA pAnI unase kSubhita hokara Upara uchAlA jAtA hai| jaba una mahApAtAla kalazoM aura choTe pAtAla kalazoM ke nIce ke aura madhya ke tribhAgoM meM bahuta se prabala zakti vAle vAyukAya utpanna nahIM hote yAvat usa-usa bhAva meM pariNata nahIM hote taba vaha pAnI nahIM uchalatA hai| pratiniyatakAla meM-ahorAtra meM do bAra aura pakSa meM caturdazI Adi tithiyoM meM tathAvidha jagat svabhAva se lavaNa samudra kA pAnI una vAyukAya se prerita hokara vizeSa rUpa se uchalatA hai| pratiniyata kAla ko chor3akara anya samaya meM nahIM uchalatA hai| isaliye he gautama! lavaNa samudra kA jala caturdazI, aSTamI, pUrNimA aura amAvasyA ko vizeSa rUpa se bar3hatA hai aura ghaTatA hai| vivecana - lavaNa samudra meM kula sAta hajAra ATha sau caurAsI pAtAla kalaza kahe gaye haiN| prastuta sUtra meM ina pAtAla kalazoM kA varNana karate hue caturdazI, aSTamI, amAvasyA aura pUrNimA ko lavaNa samudra meM Ane vAle jvAra aura bhATA kA kAraNa batAyA gayA hai| jaba pAtAla kalazoM ke nIcale aura madhyama tribhAgoM meM unnAmaka vAyukAya kA sadbhAva hotA taba jvAra (jala vRddhi) aura jaba unnAmaka For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - lavaNazikhA kA varNana 151 vAyukAya kA abhAva hotA hai taba bhATA (jalahAni) hotA hai| isa taraha lavaNa samudra meM pratiniyatakAla meM jvAra bhATA kA krama calatA rahatA hai| lavaNe NaM bhaMte! samudde tIsAe muhuttANaM kaikhutto airegaM airegaM vaDDai vA hAyai vA? goyamA! lavaNe NaM samudde tIsAe muhuttANaM dukkhutto airegaM airegaM vaDDai vA hAyai vaa|| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-lavaNe NaM samudde tIsAe muhuttANaM dukkhutto airegaM airegaM vaDDai vA hAyai vA? goyamA! uDDamaMtesu pAyAlesu vaDDai ApUriesu pAyAlesu hAyai, se teNadveNaM goyamA! lavaNe NaM samudde tIsAe muhuttANaM dukkhutto airegaM airegaM vaDDai vA hAyai vaa||157|| bhAvArtha - he bhagavan ! lavaNa samudra kA jala tIsa muhUrtoM meM kitanI bAra vizeSa rUpa se bar3hatA hai yA ghaTatA hai? - he gautama! lavaNa samudra kA jala tIsa muhUrtoM (eka ahorAtra) meM do bAra vizeSa rUpa se bar3hatA hai aura ghaTatA hai| he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki lavaNa samudra kA jala tIsa muhUrtoM meM do bAra vizeSa rUpa se bar3hatA hai aura ghaTatA hai ? he gautama! nicale aura madhya ke tribhAgoM meM jaba vAyu ke saMkSobha se pAtAla kalazoM meM se pAnI UMcA uchalatA hai taba samudra meM pAnI bar3hatA hai aura jaba ve pAtAla kalaza vAyu ke sthira hone se jala se ApUrita bane rahate haiM taba pAnI ghaTatA hai| isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki lavaNa samudra kA pAnI tIsa muhUrtoM meM do bAra bar3hatA hai aura ghaTatA hai| vivecana - tathAvidha jagat svabhAva hone se eka ahorAtra (tIsa muhUrtoM) meM do bAra lavaNa samudra kA pAnI UMcA uchalatA (bar3hatA) hai aura ghaTatA hai| lavaNazikhA kA varNana lavaNasihA NaM bhaMte! kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM airegaM airegaM vaDDai vA hAyai vA? goyamA! lavaNasihAe NaM dasa joyaNasahassAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM desUNaM addhajoyaNaM airegaM airegaM vaDDai vA hAyai vaa|| . lavaNassa NaM bhaMte! samuddassa kai NAgasAhassIo abhiMtariyaM velaM dhAraMti? kai NAgasAhassIo bAhiriyaM velaM dharaMti? kai NAgasAhassIo aggodayaM dhareMti? goyamA! lavaNasamudassa bAyAlIsaM NAgasAhassIo abbhiMtariyaM velaM dhAreMti, For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra bAvattaraM NAgasAhassIo bAhiriyaM velaM dhAreMti, saTThi nAgasAhassIo aggodayaM dhAreMti, evAmeva sapuvvAvareNaM egA NAgasayasAhassI covattariM ca NAgasahassA bhavaMtIta makkhAyA // 158 // kaThina zabdArtha - lavaNasiMhA- lavaNa samudra kI zikhA, abdhiMtariyaM - AbhyaMtara, velaM - velA ko, dhAreMti dhAraNa karate haiM, aggodayaM agrodaka dezona arddha yojana se Upara bar3hane vAle jala ko / bhAvArtha - he bhagavan ! lavaNa samudra kI zikhA cakravAla viSkambha se kitanI caur3I hai aura vaha kitanI bar3hatI hai aura ghaTatI hai ? 152 - he gautama! lavaNa samudra kI zikhA cakravAla viSkambha kI apekSA dasa hajAra yojana caur3I hai aura kucha kama Adhe yojana taka vaha bar3hatI hai aura ghaTatI hai| - he bhagavan! lavaNa samudra kI AbhyaMtara velA (jaMbUdvIpa kI ora bar3hatI huI zikhA ) ko kitane hajAra nAgakumAra deva dhAraNa karate haiM ? bAhya velA ( dhAtakIkhaMDa kI ora abhimukha hokara bar3hane vAlI zikhA) ko kitane hajAra nAgakumAra deva dhAraNa karate haiM ? kitane hajAra nAgakumAra deva agrodaka ko dhAraNa karate haiM ? he gautama! lavaNa samudra kI AbhyaMtara velA ko bayAlIsa hajAra (42000) deva dhAraNa karate haiM, bAhya velA ko bahattara hajAra (72000) deva dhAraNa karate haiM / agrodaka ko sATha hajAra (60000) deva dhAraNa karate haiN| isa prakAra saba milA kara ina nAgakumAra devoM kI saMkhyA eka lAkha cauhattara hajAra (1,74,000) kahI gaI hai| vivecana - lavaNa samudra kI zikhA saba ora se dasa hajAra yojana, cakravAla vistAra vAlI hai| vaha zikhA kucha kama do kosa pramANa atizaya se bar3hatI hai aura utanI hI ghaTatI hai| isake spaSTIkaraNa ke liye nimna saMgrahaNI gAthAeM TIkA meM dI gaI haiM. - paMcANauya sahasse gotitthaM ubhayao vi lavaNassa / joyaNasayANi satta udaga parivuDDI vi ubhayo vi // 1 // dasa joyaNasahassA lavaNasihA cakkavAlao ruMdA / solasasahassa uccA sahassamegaM ca ogADhA // 2 // desUNamaddhajoyaNa lavaNa sihovari dugaM duve kAlo / - agaM agaM parivuDDhai hAyae vAvi // 3 // lavaNa samudra meM jaMbUdvIpa se aura dhAtakIkhaMDa dvIpa se 95 - 95 hajAra yojana taka gotIrtha (taDAga Adi meM praveza karane kA kramazaH nIce nIce kA bhUpradeza) hai| madhyabhAga kA avagAha dasa hajAra yojana For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - velaMdhara nAgarAja kA varNana 153 kA hai| jaMbUdvIpa kI vedikA aura dhAtakIkhaMDa kI vedikA ke pAsa aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa gotIrtha hai| isake Age samatala bhUbhAga se lekara kramazaH pradeza hAni se taba taka uttarottara nIcA nIcA bhUbhAga samajhanA cAhiye jahAM taka 95000 yojana kI dUrI A jaay| 95000 yojana kI dUrI taka samatala bhUbhAga kI apekSA eka hajAra yojana kI gaharAI hai| isaliye jaMbUdvIpa vedikA aura dhAtakIkhaMDa vedikA ke pAsa usa samatala bhUbhAga meM jala vRddhi aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai| isase Age samatala bhUbhAga meM pradeza vRddhi se jalavRddhi kramazaH bar3hatI hai, jaba taka donoM ora 95000 yojana kI dUrI A jaay| yahAM samatala bhUbhAga kI apekSA sAta sau yojana kI jalavRddhi hotI hai| usase Age madhyabhAga meM dasa hajAra yojana vistAra meM eka hajAra yojana kI gaharAI hai aura jalavRddhi solaha hajAra yojana pramANa hai| pAtAla kalazagata vAyu ke kSubhita hone se unake Upara eka ahorAtra meM (30 muhUrtoM meM) do bAra kucha kama do kosa pramANa atizaya rUpa se jala kI vRddhi hotI hai aura jaba pAtAla kalazagata vAyu upazAMta hotA hai taba vaha jalavRddhi nahIM hotI hai| lavaNa samudra kI AbhyaMtara velA arthAt jaMbUdvIpa kI ora bar3hatI huI zikhA aura usa para bar3hate hue jala ko sImA se Age bar3hane se rokane vAle 42000 nAgakumAra deva haiN| lavaNa samudra kI bAhyavelAdhAtakIkhaMDa kI ora bar3hatI zikhA aura usake Upara kI jalavRddhi ko rokane vAle 72000 nAgakumAra deva tathA lavaNa samudra ke agrodaka ko rokane vAle 60000 nAgakumAra deva, isa taraha kula 1,74,000 eka lAkha cauhattara hajAra velaMdhara nAgakumAra deva lavaNa samudra ke jala ko maryAdA meM rakhate haiN| velaMdhara nAgarAja kA varNana kaI NaM bhaMte! velaMdharA NAgarAyA paNNattA? goyamA! cattAri velaMdharA NAgarAyA paNNattA, taMjahA-gothUbhe sivae saMkhe mnnosile|| eesiNaM bhaMte! cauNhaM velaMdharaNAgarAyANaM kaI AvAsapavvayA paNNattA? goyamA! cattAri AvAsapavvayA paNNattA, taMjahA-gothUbhe udagabhAse saMkhe dgsiimaae|| bhAvArtha - he bhagavan ! velaMdhara nAgarAja kitane kahe gaye haiM ? he gautama! velaMdhara nAgarAja cAra kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - 1. gostUpa 2. zivaka 3. zaMkha aura 4. mnHshilaak| For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jIvAjIvAbhigama sUtra .0000000000000000000000...************************************** he bhagavan! ina cAra velaMdhara nAgarAjoM ke kitane AvAsa parvata kahe gaye haiM? he gautama! ina cAra velaMdhara nAgarAjoM ke cAra AvAsa parvata kahe gaye haiN| yathA - gostapa. udakabhAsa, zaMkha aura dksiim| kahi NaM bhaMte! gothUbhassa velaMdharaNAgarAyassa gothUbhe NAmaM AvAsapavvae paNNatte? goyamA! jaMbUdIve dIve maMdarassa pa0 puratthimeNaM lavaNaM samudaM bAyAlIsaM joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM gothUbhassa velaMdharaNAgarAyassa gothUbhe NAmaM AvAsapavvae paNNatte sattarasae ekkavIsAiM joyaNasayAiM uTheM uccatteNaM cattAri tIse joyaNasae kosaM ca uvveheNaM mUle dasabAvIse joyaNasae AyAmaviqkhaMbheNaM majjhe sattatevIse joyaNasae uvariM cattAri cauvIse joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM mUle tiNNi joyaNasahassAiM doNNi ya battIsuttare joyaNasae kiMcivisesUNe parikkheveNaM majhe do joyaNasahassAiM doNNi ya chalasIe joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM uvari egaM joyaNasahassaM tiNNi ya IyAle joyaNasae kiMcivisesUNe parikkheveNaM male vitthipaNe majjhe saMkhitte uppiM taNue gopucchasaMThANasaMThie savvakaNagAmae acche jAva pddiruuve|| se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNa ya vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte, . doNhavi vnnnno|| bhAvArtha - he bhagavan ! gostUpa velaMdhara nAgarAja kA gostUpa AvAsa parvata kahAM kahA gayA hai? he gautama! jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa ke meru parvata ke pUrva meM lavaNa samudra meM bayAlIsa hajAra yojana Age jAne para gostUpa velaMdhara nAgarAja kA gostUpa nAma kA AvAsa parvata hai| vaha sataraha sau ikkIsa (1721) yojana UMcA, cAra sau tIsa yojana eka kosa pAnI meM gaharA, mUla meM dasa sau bAIsa 1022) yojana laMbA caur3A bIca meM sAta sau teIsa (723) yojana laMbA caur3A aura Upara cAra sau caubIsa '(424) yojana laMbA caur3A hai| usakI paridhi mUla meM tIna hajAra do sau battIsa (3232) yojana se kucha kama, madhya meM bAIsa sau caurAsI (2284) yojana se kucha adhika aura Upara teraha sau ikatAlIsa (1341) yojana se kucha kama hai| yaha mUla meM vistIrNa madhya meM saMkSipta aura Upara patalA hai, gopuccha AkAra se saMsthita hai| sarva kanakamaya, svaccha yAvat pratirUpa hai| vaha eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa se cAroM ora se ghirA huA hai| donoM kA varNana kaha denA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - velaMdhara nAgarAja kA varNana 155 gothUbhassa NaM AvAsapavvayassa uvari bahusamaramaNije bhUmibhAge paNNatte jAva aasyNti0|| tassa NaM bahusamaramaNijassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM ege mahaM pAsAyavaDeMsae bAvaTuM joyaNaddhaM ca uDUM uccatteNaM taM ceva pamANaM addhaM AyAmavikkhaMbheNaM vaNNao jAva sIhAsaNaM sprivaarN|| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-gothUbhe AvAsapavvae gothUbhe AvAsapavvae? goyamA! gothUbhe NaM AvAsapavvae tattha tattha dese dese tahiM tahiM bahUo khaDDAkhuDDiyAo jAva gothUbhavaNNAI bahUiM uppalAiM taheva jAva gothUbhe tattha deve mahiDDie jAva paliovamaTThiie parivasai, se NaM tattha cauNhaM sAmANiyasAhassINaM jAva gothUbhayassa AvAsapavvayassa gothUbhAe rAyahANIe jAva viharai, se teNaTeNaM jAva nnicce|| rAyahANi pucchA, goyamA! gothUbhassa AvAsapavvayassa purathimeNaM tiriyamasaMkheje dIvasamudde vIivaittA aNNaMmi lavaNasamudde taM ceva pamANaM taheva svvN|| ' bhAvArtha - gostUpa AvAsa parvata ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA gayA hai Adi sArA varNana pUrvAnusAra samajha lenA cAhiye yAvat vahAM bahuta se nAgakumAra deva aura deviyAM sthita hotI haiN| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke bahumadhya dezabhAga meM eka bar3A prAsAdAvataMsaka hai jo sADhe bAsaTha yojana UMcA hai savA ikatIsa yojana laMbA-caur3A hai. Adi varNana vijayadeva ke prAsAdAvataMsaka ke samAna samajhanA cAhiye yAvat saparivAra siMhAsana kA kathana kara denA caahiye| he bhagavan! gostUpa AvAsa parvata, gostUpa AvAsa parvata kyoM kahA jAtA hai ? - he gautama! gostUpa AvAsa parvata para bahuta sI choTI choTI bAvar3iyAM Adi haiM, jinameM gostUpa varNa ke bahuta sAre utpala kamala Adi haiM yAvat vahAM gostUpa nAmaka maharddhika aura eka palyopama kI sthiti vAlA deva rahatA hai| vaha gostUpa deva cAra hajAra sAmAnika devoM yAvat. gostUpa AvAsa parvata aura gostUpA rAjadhAnI kA Adhipatya karatA huA vicaratA hai| isa kAraNa vaha gostUpa AvAsa parvata kahA jAtA hai yAvat vaha gostUpa AvAsa parvata dravya se nitya hai| .. he bhagavan! gostUpa deva kI gostUpA rAjadhAnI kahAM hai? he gautama ! gostUpa AvAsa parvata ke pUrva meM tirachI dizA meM asaMkhyAta dvIpa samudra pAra karane ke bAda anya lavaNa samudra meM gostUpA rAjadhAnI hai| usakA pramANa Adi varNana bijayA rAjadhAnI kI taraha kaha denA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jIvAjIvAbhigama sUtra kahi NaM bhaMte! sivagassa velaMdharaNAgarAyassa daobhAsaNAme AvAsapavvae paNNatte ? goyamA ! jaMbuddIve NaM dIve maMdarassa pavvayassa dakkhiNeNaM lavaNasamuddaM bAyAlIsaM joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM sivagassa velaMdharaNAgarAyassa daobhAse NAmaM AvAsapavvae paNNatte, taM ceva pamANaM jaM gothUbhassa, Navari savvaaMkAmae acche paDirUve jAva aTTho bhANiyavvo, goyamA ! daobhAse NaM AvAsapavvae lavaNasamudde aTThajoyaNiyakhette dagaM savvao samaMtA obhAsei ujjovei tavei pabhAser3a sivae ittha deve mahiDDie jAva rAyahANI se dakkhiNeNaM sivigA daobhAsassa sesaM taM ceva // bhAvArtha - he bhagavan! zivaka velaMdhara nAgarAja kA dakAbhAsa nAmaka AvAsa parvata kahAM kahA gayA hai ? he gautama! jaMbUdvIpa ke meru parvata ke dakSiNa meM lavaNa samudra meM bayAlIsa hajAra (42000) yojana Age jAne para zivaka velaMdhara nAgarAja kA dakAbhAsa nAma kA AvAsa parvata hai / gostUpa AvAsa parvata ke samAna hI isakA pramANa hai| vizeSatA yaha hai ki yaha sarva aMka ratnamaya hai, svaccha yAvat pratirUpa hai| yAvat yaha dakAbhAsa kyoM kahA jAtA hai ? he gautama! lavaNa samudra meM dakAbhAsa nAmaka AvAsa parvata ATha yojana ke kSetra meM pAnI ko saba ora ati vizuddha aMka ratnamaya hone se apanI prabhA se avabhAsita karatA hai, udyotita karatA hai, tApita... karatA hai, camakAtA hai tathA zivaka nAma kA maharddhika deva yahAM rahatA hai isaliye yaha dakAbhAsa kahA jAtA hai yAvat zivakA rAjadhAnI kA Adhipatya karatA huA vicaratA hai / vaha zivakA rAjadhAnI dakAbhAsa parvata ke dakSiNa meM anya lavaNa samudra meM hai Adi kathana vijayA rAjadhAnI kI taraha kaha denA cAhiye / . kahi NaM bhaMte! saMkhassa velaMdharaNAgarAyassa saMkhe NAmaM AvAsapavvae SaNNatte ? gomA ! jaMbuddIve NaM dIve maMdarassa pavvayassa paccatthimeNaM lavaNasamuddaM bAyAlIsaM joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM saMkhassa velaMdharaNAgarAyassa saMkhe NAmaM AvAsa pavvae paNNatte / taM ceva pamANaM NavaraM savvarayaNAmae acche jAva paDirUve / se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNa ya vaNasaMDeNaM jAva aTTho bahUo khuDDAkhuDDiyAo jAva bahUI uppalAI saMkhappabhAI saMkhavaNNAI saMkhavaNNappabhAI saMkhe ettha deve mahiDDie jAva rAyahANIe paccatthimeNaM saMkhassa AvAsapavvayassa saMkhA NAma rAyahANI taM ceva pamANaM // bhAvArtha - he bhagavan! zaMkha nAmaka velaMdhara nAgarAja kA zaMkha nAmaka AvAsa parvata kahAM kahA gayA hai ? he gautama! jaMbUdvIpa ke meru parvata ke pazcima meM bayAlIsa hajAra yojana Age jAne para zaMkha velaMdhara nAgarAja kA zaMkha nAmaka AvAsa parvata hai| usakA pramANa gostUpa kI taraha hai / vizeSatA yaha hai ki yaha For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tti - velaMdhara nAgarAja kA varNana 157 sarva ratnamaya hai, svaccha hai yAvat pratirUpa hai| vaha eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa se ghirA huA hai yAvat yaha zaMkha nAmaka AvAsa parvata kyoM kahA jAtA hai? he gautama ! usa zaMkha AvAsa parvata para choTI choTI bAvar3iyAM Adi hai jinameM bahuta se utpala Adi haiM jo zaMkha kI AbhA vAle, zaMkha ke raMga vAle haiM aura zaMkha kI AkRti vAle haiM vahAM zaMkha nAmaka maharddhika deva rahatA hai| vaha zaMkha nAmaka rAjadhAnI kA Adhipatya karatA huA vicaratA hai| zaMkha nAmaka rAjadhAnI zaMkha AvAsa parvata ke pazcima meM hai Adi vijayA rAjadhAnI ke samAna pramANa Adi kaha denA caahiye| kahi NaM bhaMte! maNosilagassa velaMdharaNAgarAyassa udagasImAe NAmaM AvAsapavvae paNNatte? ___ goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttareNaM lavaNasamudaM bAyAlIsaM joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM maNosilagassa velaMdharaNAgarAyassa udagasImAe NAmaM AvAsapavvae paNNatte taM ceva pamANaM Navari savvaphalihAmae acche jAva: paDirUve aTTho, goyamA! dagasImaMte NaM AvAsapavvae sIyAsIyoyagANaM mahANaINaM tattha gao soe paDihammai se teNaTeNaM jAva Nicce, maNosilae ettha deve mahiDDie jAva se NaM tattha cauNhaM sAmANiya sAhassINaM jAva vihri|| - kahi NaM bhaMte! maNosilagassa velaMdharaNAgarAyassa maNosilA NAmaM rAyahANI paNNattA? . goyamA! dagasImassa AvAsapavvayassa uttareNaM tiriyamaMsaMkheje dIvasamudde vIIvaittA aNNami lavaNe ettha NaM maNosiliyA NAma rAyahANI paNNattA taM ceva pamANaM jAva maNosilae deve| kaNagaMkarayayaphAliyamayA ya velNdhraannmaavaasaa| aNuvelaMdhararAINa pavvayA hoMti rynnmyaa||1||||159|| bhAvArtha - he bhagavan! manaHzilaka velaMdhara nAgarAja kA dakasIma nAmaka AvAsa parvata kisa sthAna para hai? .' he gautama! jaMbUdvIpa ke meru parvata kI uttaradizA meM lavaNasamudra meM bayAlIsa hajAra yojana Age jAne para manaHzilaka velaMdhara nAgarAja kA dakasIma nAmaka AvAsa parvata hai| usakA pramANa Adi pUrvavat kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki yaha sarvAtmanA sphaTika ratnamaya hai| svaccha yAvat pratirUpa hai yAvat yaha dakasIma kyoM kahA jAtA hai ? For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jIvAjIvAbhigama sUtra he gautama! isa dakasIma AvAsa parvata se zItA zItodA mahAnadiyoM kA pravAha yahAM Akara pratihata ho jAtA hai (lauTa jAtA hai)| isalie yaha udaka kI sImA karane vAlA hone se dakasIma kahalAtA hai| yaha zAzvata nitya hai| yahAM manaHzilaka nAma kA maharddhika deva rahatA hai yAvat vaha cAra hajAra sAmAnika devoM kA Adhipatya karatA huA vicaratA hai| he bhagavan ! mana:zilaka velaMdhara nAgarAja kI manaHzilA rAjadhAnI kahAM hai? he gautama! dakasIma AvAsa parvata ke uttara meM tirachI dizA meM asaMkhyAta dvIpa samudroM ko pAra karane para anya lavaNa samudra meM manaHzilA nAma kI rAjadhAnI hai| usakA pramANa Adi sArA varNana vijayA rAjadhAnI ke samAna kaha denA cAhiye yAvat vahAM eka palyopama kI sthiti vAlA mana:zilaka nAmaka maharddhika deva rahatA hai| velaMdhara nAgarAjAoM ke AvAsa parvata kramaza: kanakamaya, aMka ratnamaya, rajatamaya aura sphaTikamaya haiN| anuvelaMdhara nAgarAjoM ke parvata ratnamaya hI haiN| vivecana - prastuta sUtra meM velaMdhara nAgarAjoM ke AvAsa parvata, unake maharddhika devoM aura unakI rAjadhAniyoM kA varNana kiyA gayA hai| anuvelaMdhara nAgarAja devoM kA varNana kai NaM bhaMte! aNuvelaMdharaNAgarAyANo paNNattA? goyamA! cattAri aNuvelaMdharaNAgarAyAo paNNattA, taMjahA-kakkoDae kaddamae kelAse arunnppbhe| eesi NaM bhaMte! cauNhaM aNuvelaMdharaNAgarAyANaM kai AvAsapavvayA paNNattA? goyamA! cattAri AvAsapavvayA paNNattA, taMjahA-kakkoDae 1 kaddamae 2 kailAse 3 aruNappabhe 4 // bhAvArtha - he bhagavan! anuvelaMdhara nAgarAja kitane haiM ? he gautama! anuvelaMdhara nAgarAja cAra prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - karkoTaka, kardama, kailAza aura arunnprbh| he bhagavan ! ina cAra anuvelaMdhara nAgarAjoM ke kitane AvAsa parvata haiM ? he gautama! anuvelaMdhara nAgarAjoM ke cAra AvAsa parvata haiN| ve isa prakAra haiM - karkoTaka, kardama, kailAza aura arunnprbh| vivecana - velaMdhara nAgarAjoM kI AjJA meM calane vAle deva anuvelaMdhara nAgarAja kahalAte haiN| kahi NaM bhaMte! kakkoDagassa aNuvelaMdharaNAgarAyassa kakkoDae NAmaM AvAsapavvae paNNatte? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttarapuracchimeNaM lavaNasamudaM bAyAlIsaM joyaNasahassAI ogAhittA ettha NaM kakkoDagassa NAgarAyassa kakkoDae For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - anuvelaMdhara nAgarAja devoM kA varNana NAmaM AvAsapavvae paNNatte sattarasa ekkavIsAiM joyaNasayAiM taM ceva pamANaM jaM gothUbhassa Navari savvarayaNAmae acche jAva NiravasesaM jAva sIhAsaNaM saparivAraM aTTho se bahUiM uppalAiM0 kakkoDagappabhAI sesaM taM ceva Navari kakkoDagapavvayassa uttarapuracchimeNaM, evaM taM ceva savvaM, kaddamassavi so ceva gamao aparisesio, Navari dAhiNapuracchimeNaM AvAso vijjuppabhA rAyahANI dAhiNapurasthimeNaM, kailAsevi evaM ceva, Navari dAhiNapaccatthimeNaM kailAsAvi rAyahANI tAe ceva disAe, aruNappabhevi uttarapaccatthimeNaM rAyahANIvi tAe ceva disAe, cattAri vigappamANA savvarayaNAmayA y||160|| bhAvArtha - he bhagavan! karkoTaka anuvelaMdhara nAgarAja kA karkoTaka nAmaka AvAsa parvata kahAM kahA gayA hai? ... he gautama! jaMbUdvIpa ke meru parvata ke uttarapUrva meM lavaNa samudra meM bayAlIsa hajAra yojana Age jAne para karkoTaka nAgarAja kA karkoTaka AvAsa parvata hai jo sataraha sau ikkIsa (1721) yojana UMcA hai Adi vahI pramANa kahanA cAhiye jo gostUpa parvata kA hai| vizeSatA yaha hai ki yaha sarvAtmanA ratnamaya hai svaccha hai yAvat saparivAra siMhAsana kA varNana pUrvavat samajhanA caahiye| karkoTaka nAma dene kA kAraNa yaha hai ki karkoTaka AvAsa parvata para choTI choTI bAvar3iyAM hai jinameM karkoTaka ke AkAra aura varNa ke utpala kamala Adi haiM ataH vaha karkoTaka kahA jAtA hai zeSa sArA varNana pUrvAnusAra samajhanA cAhiye yAvat usakI rAjadhAnI karkoTaka parvata ke uttarapUrva meM tirache asaMkhyAta dvIpa samudra pAra karane para anya lavaNa samudra meM hai pramANa Adi pUvarvat kaha dene caahiye| kardama AvAsa parvata kA varNana bhI pUrvAnusAra hai| vizeSatA yaha hai ki meru parvata ke dakSiNa-pUrva (Agneya koNa) meM lavaNa samudra meM 42000 yojana Age jAne para kardama nAmaka AvAsa parvata hai isakI vidyutprabhA nAmaka rAjadhAnI kardama parvata se dakSiNa-pUrva meM asaMkhyAta dvIpa samudra pAra karane para anya lavaNa samudra meM hai Adi sArA varNana vijayA rAjadhAnI kI taraha samajha lenA caahiye| kailAza nAmaka AvAsa parvata ke viSaya meM sArA varNana pUrvAnusAra hai| vizeSatA yaha hai ki yaha meru parvata se dakSiNa pazcima (nairRtya koNa) meM hai| isakI kailAzA nAmaka rAjadhAnI, kailAza parvata ke dakSiNa pazcima meM asaMkhyAta dvIpa samudra pAra karane para dUsare lavaNa samudra meM hai| aruNaprabha nAmaka AvAsa parvata meru parvata ke uttara-pazcima (vAyavya koNa) meM hai| rAjadhAnI isa AvAsa parvata ke uttara pazcima meM asaMkhya dvIpa samudroM ko pAra karane para anya lavaNa samudra meM hai| zeSa sArA varNana vijayA rAjadhAnI kI taraha hai| ye cAroM AvAsa parvata eka hI pramANa ke haiM aura sabhI ratnamaya haiN| For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jIvAjIvAbhigama sUtra __gautamadvIpa kA varNana kahi NaM bhaMte! suTThiyassa lavaNAhivaissa goyamadIve NAmaM dIve paNNatte? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa paccatthimeNaM lavaNasamudaM bArasajoyaNasahassAI ogAhittA ettha NaM suTTiyassa lavaNAhivaissa goyamadIve NAma dIve paNNatte, bArasajoyaNasahassAI AyAmavikkhaMbheNaM sattatIsaM joyaNasahassAiM Nava ya aDayAle joyaNasae kiMcivisesUNe parikkheveNaM jaMbUdIvaMteNaM addhegUNaNaue joyaNAI cattAlIsaM paMcaNauibhAge joyaNassa Usie jalaMtAo lavaNasamudaMteNaM do kose Usie jlNtaao|| kaThina zabdArtha - lavaNAhivaissa - lavaNAdhipati kA, suTThiyassa - susthita deva kA, jalaMtAojalAnta se| " bhAvArtha - he bhagavan! lavaNAdhipati susthita deva kA gautama dvIpa kahAM hai? ___he gautama! jaMbUdvIpa ke meru parvata ke pazcima meM lavaNa samudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para lavaNAdhipati susthita deva kA gautama dvIpa nAma kA dvIpa hai| vaha gautama dvIpa bAraha hajAra yojana lambA caur3A aura saiMtIsa hajAra nau sau ar3atAlIsa (37948).yojana se kucha kama paridhi vAlA hai| yaha jaMbUdvIpa ke anta kI dizA meM sAr3he aThyAsI (881) yojana 10 yojana jalAnta se Upara UThA huA hai tathA lavaNa samudra kI ora jalAnta se do kosa Upara uThA huA hai| ___ se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNa ya vaNasaMDeNaM sabbao samaMtA taheva vaNNao donnhvi| goyamadIvassa NaM dIvassa aMto jAva bahusamaramaNije bhUmibhAge paNNatte, se jahANAmae - AliMga0 jAva aasyNtiH| tassa NaM bahusamaramaNijassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAge ettha NaM suTTiyassa lavaNAhivaissa ege mahaM aikkIlAvAse NAmaM bhomejavihAre paNNatte bAvaDhi joyaNAiM addhajoyaNaM urlDa uccatteNaM ekkattIsaM joyaNAI kosaMca vikkhaMbheNaM aNegakhaMbhasayasaNNiviDhe savvo bhavaNavaNNao bhaanniyvvo| aikkIlAvAsassa NaM bhomejavihArassa aMto bahusamaramaNije bhUmibhAge paNNatte jAva maNINaM phaaso| For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - gautamadvIpa kA varNana 161 bhAvArtha - yaha gautama dvIpa eka padmavaravedikA aura eka vanakhaNDa se cAroM ora se ghirA huA hai| yahAM donoM kA varNana kaha denA caahiye| gautamadvIpa ke aMdara yAvat bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai| usa kA bhUmibhAga muraja (mRdaMga) ke maDhe hue camar3e kI taraha samatala hai Adi saba varNana kahanA cAhiye yAvat vahAM bahuta se vANavyaMtara deva aura deviyAM uThatI baiThatI hai aadi| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhya bhAga meM lavaNAdhipati susthita deva kA eka vizAla atikrIDAvAsa nAmaka bhaumeya vihAra hai jo sADhe bAsaTha yojana UMcA aura savA ikatIsa yojana caur3A hai, aneka sau staMbhoM para susthita hai Adi bhavana kA sArA varNana kaha denA caahiye| atikrIDAvAsa nAmaka bhaumeya vihAra meM bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA gayA hai yAvat maNiyoM ke sparza taka kA varNana samajhanA caahiye| tassa NaM bahusamaramaNijassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha egA maNipeDhiyA pnnnnttaa| sA NaM maNipeDhiyA do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM joyaNabAhalleNaM savvamaNimaI acchA jAva pddiruuvaa| tIse NaM maNipeDhiyAe uvari ettha NaM devasayaNije paNNatte vnnnno||se keNadveNaM bhaMte! evaM vuccai-goyamadIve dIve 2? goyamA! goyamadIve NaM dIve tattha tattha dese dese tahiM tahiM bahUiM uppalAiM jAva goyamappabhAI se eeNaTeNaM goyamA! jAva nnicce| kahi NaM bhaMte! suTTiyassa lavaNAhivaissa suTTiyA NAmaM rAyahANI paNNattA? goyamA! goyamadIvassa paccatthimeNaM tiriyamasaMkheje jAva aNNaMmi lavaNasamudde bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA, evaM taheva savvaM NeyavvaM jAva suTTie deve|| 161 // - bhAvArtha - usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhyabhAga meM eka maNipIThikA hai| vaha maNipIThikA do yojana lambI caur3I, eka yojana kI moTI aura sarvAtmanA maNimaya hai, svaccha yAvat pratirUpa hai| usa maNipIThikA ke Upara eka devazayanIya hai| usakA varNana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| he bhagavan ! vaha gautamadvIpa, gautamadvIpa kyoM kahalAtA hai ? he gautama! gautamadvIpa meM sthAna sthAna para (yahAM vahAM) bahuta se utpala kamala Adi haiM jo gautamagomeda ratna kI AbhA evaM varNa vAle haiM isaliye yaha gautama dvIpa kahalAtA hai yAvat gautamadvIpa nAma zAzvata nitya hai| he bhagavan ! lavaNAdhipati susthita deva kI susthitA nAmaka rAjadhAnI kahAM hai ? he gautama! gautamadvIpa ke pazcima meM tirache asaMkhyAta dvIpa samudroM ko pAra karane para anya lavaNa samudra meM susthitA rAjadhAnI hai jo bAraha hajAra yojana Age jAne para AtI hai ityAdi sArA kathana rAjadhAnI ke samAna samajhanA cAhiye yAvat vahAM susthita nAma kA maharddhika deva hai| For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jIvAjIvAbhigama sUtra vivecana - gautamadvIpa kA sarvAgra 537 63 yojana se kucha kama gaNita se nikalatA hai| jisameM se samudra kI tarapha AdhA yojana jala se bAhara hai aura jala kI UMcAI ke kAraNa 176 89yojana jala meM DubA huA hai| samudrI gaharAI ke kAraNa 252 60 yojana kA bhAga bhI jala meM AyA huA hai| isa prakAra 429 45 yojana jitanA samudra kI tarapha pAnI se DhakA huA hai| jamIna ke uparIya bhAga kA eka caturthAMza jamIna meM hone se lagabhaga 107 16 yojana jamIna meM gayA huA hai| isa prakAra sarvAgra (18+176 22+252 66+107 26-537 32) yojana ke lagabhaga hotA hai| jambUdvIpa kI taraha gautamadvIpa kA bhAga 8840 aura AdhA yojana arthAt 48 yojana ke lagabhaga jala se bAhara hai| 88.40 jala meM DubA huA, 126 36 yojana samudra kI gaharAI ke kAraNa pAnI meM AyA huA evaM 233 96 yojana jamIna meM AyA huaa| isa prakAra kula milAkara 537 63 yojana (8816 1888 18+126 36 233 98 -537 23 yojana) sarvAgra hotA hai| mAnacitra agale pRSTha kramAMka 163 para dekheN| jabUdvIpa ke candradvIpoM kA varNana kahi NaM bhaMte! jaMbuddIvagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa puracchimeNaM lavaNasamuhaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM jaMbUdIvagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA, jaMbuddIvaMteNaM addhegUNaNauijoyaNAiM cattAlIsaM paMcANauI bhAge joyaNassa UsiyA jalaMtAo lavaNasamudaMteNaM do kose UsiyA jalaMtAo bArasa joyaNasahassAiM AyAmavikkhaMbheNaM, sesaM taM ceva jahA goyamadIvassa parikkhevo paumavaraveiyA patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittA doNhavi vaNNao bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA jAva joisiyA devA aasyNti| bhAvArtha - he bhagavan ! jaMbUdvIpa ke do candramAoM ke do candradvIpa kahAM haiM ? he gautama! jaMbUdvIpa ke meru parvata ke pUrva meM lavaNa samudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para vahAM jambUdvIpa ke do candramAoM ke do candradvIpa haiN| ye dvIpa jaMbUdvIpa kI dizA meM sADhe aThAsI (881) yojana aura 40 yojana pAnI se Upara uThe hue haiM aura lavaNa samudra kI dizA meM do kosa pAnI se Upara uThe For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 lavaNa samudra meM Aye hue "gautama dvIpa, candra dvIpa" Adi kA mAnacitra aba 88+ yo. tathA aa ka = 12000 yojana aka = 12000 yojana khi ka kha - yojana yA ..471 .__ 48 . bhAga) lagabhaga / yojana For Personal & Private Use Only kha ga = 176 yojana tathA : bhAga | paba = utsedha vRddhi utsedha vRddhi (U~cAI) paba sa = 86 yo.sa pasa = 12000 yo. saga% 12000 yo. kA gautamadvIpa ga sa = lavaNa samudra kI tarapha-samudra bhAga (jambUdvIpa se) (samudra ke pAnI kA UparI tala) | gagha = 252 yojana 2 bhAga udvedha / pada - udvedha vRddhi da sada = 126 yo. 30 bhAga udvedha | | (gotIrtha se) (kha ga ga gha ka kha-429 yojana 26) [pha da -233 * yo. ( 17680 25260. yojana) (lavaNa samudra kI tarapha) gha ga ca= 252 66-176 60-42966 yojana jambUdvIpa kI tarapha ca gha ca = 107 yojana bhAga ___cala evaM phara = pAnI ke tala ke nIce nIMva kA bhAga . UparI bhAga kA caturthAMza - bhAga - gaca kA eka caturthAMza hone se 107 yojana 2, yojana gautama dvIpa kA sarvAgra = 53766 yojana ( 6.98 .25 125 26 23366 - 53766 yojana "jambUdvIpa kI tarapha") .. : gautama dvIpa kA sarvAna - 53766 yojana ( 18 . 175 26 25260.900 66 yojana "lavaNa samudra kI tarapha") pha, phaca = 12000 yojana nIMva kI | uMDAI nIMva kI uMDArDa rala 12000 yojana . la 44 40 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra hue haiN| ye bAraha hajAra yojana lambe caur3e haiM zeSa paridhi Adi sArA varNana gautamadvIpa ke samAna samajhanA caahiye| ye pratyeka padmabaravedikA aura vanakhaNDa se ghire hue haiN| donoM kA varNana kahanA caahiye| una dvIpoM meM bahusamaramaNIya bhUmibhAga haiM yAvat vahAM bahuta se jyotiSI deva uThate-baiThate haiN| tesi NaM bahusamaramaNijje bhUmibhAge pAsAyavaDeMsagA bAvaMTThi joyaNAiM0 bahumajjha0 maNipeDhiyAo do joyaNAI jAva sIhAsaNA saparivArA bhANiyavvA taheva aTTho, goyamA! bahUsu khuDDAsu khuDDiyAsu bahUI uppalAI* caMdavaNNAbhAI caMdA ettha devA mahiDDiyA jAva paliovamaMTThijhyA parivasaMti, te NaM tattha patteyaM patteyaM caunhaM sAmANiyasAhassINaM jAva caMdadIvANaM caMdANa ya rAyahANINaM aNNesiM ca bahUNaM joisiyANaM devANaM devINa ya AhevaccaM jAva viharaMti, se teNaTTeNaM goyamA ! caMdadIvA jAva NiccA / 164 kahi NaM bhaMte! jaMbuddIvagANaM caMdANaM caMdAo NAma rAyahANIo paNNattAo ? goyamA ! caMdadIvANaM puratthimeNaM tiriyaM jAva aNNaMmi jaMbuddIve dIve bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA taM ceva pamANaM jAva emahiDDiyA caMdA devA 2 // bhAvArtha - una bahusamaramaNIya bhUmibhAgoM meM prAsAdAvataMsaka haiM jo sADhe bAsaTha yojana UMce haiM Adi varNana gautamadvIpa kI taraha samajhanA cAhiye madhyabhAga meM do yojana laMbI caur3I, eka yojana moTI maNipIThikAeM haiM Adi sArA varNana saparivAra siMhAsana taka pUrvAnusAra kaha denA cAhiye / he bhagavan ! ye candra dvIpa kyoM kahalAte haiM ? he gautama! una dvIpoM kI bahuta se choTI choTI bAvar3iyoM Adi meM bahuta se utpala Adi kamala haiN| jo candramA ke samAna AkRti aura varNa vAle haiM aura vahAM palyopama kI sthiti vAle candra nAmaka maharddhika deva rahate haiM / ve vahAM alaga alaga cAra hajAra sAmAnika devoM yAvat candra dvIpoM, candrA rAjadhAniyoM aura anya bahuta se jyotiSI deva deviyoM kA Adhipatya karate hue apane zubha karmoM kA anubhava karate hue vicarate haiN| isa kAraNa he gautama! ve candradvIpa kahalAte haiM / he gautama! ve candradvIpa zAzvata nAma vAle haiM, nitya haiM / he bhagavan ! jaMbUdvIpa ke candramAoM kI candrA nAmaka rAjadhAniyAM kahAM kahI gaI haiM ? he gautama! candradvIpoM ke pUrva meM tirache asaMkhyAta dvIpa samudroM ko pAra karane para anya jaMbUdvIpa meM bAraha hajAra yojana Age jAne para ye rAjadhAniyAM haiN| unakA pramANa Adi sArA varNana gautama Adi rAjadhAniyoM ke samAna samajhanA cAhiye yAvat vahAM candra nAmaka maharddhika deva haiN| For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - lavaNa samudra ke candra dvIpa sUrya dvIpa 165 46. jaMbUdvIpa ke sUryadvIpoM kA varNana kahi NaM bhaMte! jaMbuddIvagANaM sUrANaM sUradIvANAmaM dIvA paNNattA? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa paccatthimeNaM lavaNasamudaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA taM ceva uccattaM AyAmavikkhaMbheNaM parikkhevo veiyA vaNasaMDA bhUmibhAgA jAva AsayaMti0 pAsAyavaDeMsagANaM taM ceva pamANaM maNipeDhiyA sIhAsaNA saparivArA aTTho uppalAiM0 sUrappabhAI sUrA ettha devA jAva rAyahANIo sagANaM dIvANaM paccatthimeNaM aNNaMmi jaMbuddIve dIve sesaM taM ceva jAva sUrA devA 2 // 162 // bhAvArtha - he bhagavan ! jaMbUdvIpa ke do sUryoM ke do sUrya dvIpa kahAM kahe gaye haiM ? __ he gautama! jaMbUdvIpa ke meru parvata ke pazcima meM lavaNa samudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para jaMbUdvIpa ke do sUryoM ke do sUrya dvIpa haiN| unakA uccatva, AyAma-viSkaMbha, paridhi, vedikA, vanakhaMDa bhUmibhAga, vahAM deva deviyoM kA uThanA, baiThanA, prAsAdAvataMsaka, unakA pramANa, maNipIThikA, saparivAra siMhAsana Adi kA varNana candradvIpa kI taraha samajhanA caahiye| he bhagavan ! sUrya dvIpa, sUrya dvIpa kyoM kahalAte haiM ? . he gautama! una dvIpoM kI bAvar3iyoM Adi meM sUrya ke samAna AkRti aura varNa vAle bahuta sAre utpala Adi kamala haiM isaliye ve sUryadvIpa kahalAte haiN| ye sUryadvIpa zAzvata nAma vAle nitya haiN| inameM sUryadeva, sAmAnika deva Adi kA evaM jyotiSI deva deviyoM kA Adhipatya karate hue vicarate haiM yAvat inakI rAjadhAniyAM apane apane dvIpoM se pazcima meM asaMkhyAta dvIpa samudroM ko pAra karane para anya jaMbUdvIpoM meM bAraha hajAra yojana Age jAne para AtI haiN| unakA pramANa Adi candrAdi rAjadhAniyoM ke samAna samajhanA cAhiye yAvat vahAM sUrya nAmaka maharddhika deva haiN| vivecana - prastuta sUtra meM jaMbUdvIpagata candra dvIpoM aura sUrya dvIpoM kA varNana kiyA gayA hai| lavaNa samudra ke caMdradvIpa sUrya dvIpa kahi NaM bhaMte! abbhiMtaralAvaNagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNaM lavaNasamuhaM bArasa joyaNasahassAI ogAhittA ettha NaM abbhiMtaralAvaNagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA, jahA jaMbuddIvagA caMdA tahA bhANiyavvA Navari rAyahANIo aNNaMmi lavaNe sesaM taM cev| evaM abbhiMtaralAvaNagANaM sUrANavi lavaNasamudaM bArasa joyaNasahassAiM taheva savvaM jAva raayhaanniio|| For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 samAnA cAhiyA jIvAjIvAbhigama sUtra ................................................................ bhAvArtha - he bhagavan ! AbhyaMtara lAvaNika (lavaNa samudra meM raha kara jaMbUdvIpa kI dizA meM zikhA se pahale vicarane vAle) candroM ke candradvIpa kahAM haiM ? __ he gautama ! jaMbUdvIpa ke meru parvata ke pUrva meM lavaNa samudra meM bAraha hajAra yojana jAne para AbhyaMtara lAvaNika candroM ke candra nAmaka dvIpa haiN| inakA sArA varNana jaMbUdvIpa ke candradvIpoM kI taraha kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki inakI rAjadhAniyAM anya lavaNa samudra meM haiN| zeSa varNana pUrvAnusAra samajhanA caahiye| isI taraha AbhyaMtara lAvaNika sUryoM ke sUryadvIpa lavaNa samudra meM bAraha hajAra yojana jAne para sthita haiM Adi rAjadhAnI paryaMta sArA varNana candradvIpoM ke samAna samajhanA caahiye| kahi NaM bhaMte! bAhiralAvaNagANaM caMdANaM caMdadIvANAma dIvA paNNattA? goyamA! lavaNa-samudassa purathimillAo veiyaMtAo lavaNasamuhaM paccarithameNaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM bAhiralAvaNagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA dhAyaisaMDadIvaMteNaM addhegUNaNavaijoyaNAiM cattAlIsaM ca paMcaNauibhAge joyaNassa UsiyA jalaMtAo lavaNasamuddateNaM do kose UsiyA bArasa joyaNasahassAI AyAmavikkhaMbheNaM paumavaraveiyA vaNasaMDA bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA maNipeDhiyA- .. sIhAsaNA saparivArA so caiva aTTho rAyahANIo sagANaM dIvANaM purathimeNaM tiriyamasaM kheje0 aNNaMmi lavaNasamudde taheva svvN| bhAvArtha - he bhagavan ! bAhya lAvaNika (lavaNa samudra meM raha kara zikhA se bAhara vicaraNa karane vAle) candroM ke candradvIpa kahAM hai? ___ he gautama! lavaNa samudra kI pUrvIya vedikAnta se lavaNa samudra ke pazcima meM bAraha hajAra yojana jAne para bAhya lAvaNika candroM ke candra nAmaka dvIpa haiM jo dhAtakIkhaMDa dvIpa ke anta kI ora sADhe aThyAsI (881) yojana aura 40 yojana jalAMta se Upara haiM aura lavaNa samudrAnta kI ora jalAMta se do kosa UMce haiN| ye bAraha hajAra yojana ke lambe caur3e, padmavaravedikA, vanakhaNDa, bahusamaramaNIya bhUmibhAga, maNipIThikA, saparivAra siMhAsana, nAma kA prayojana rAjadhAniyAM, jo apane apane dvIpa ke pUrva meM tirache asaMkhyAta dvIpa samudroM ko pAra karane para anya lavaNasamudra meM haiM Adi sArA varNana pUrvAnusAra samajhanA caahiye| kahi NaM bhaMte! bAhiralAvaNagANaM sUrANaM sUradIvA NAmaM dIvA paNNattA? goyamA! lavaNasamuddapaccatthimillAo veiyaMtAo lavaNasamudaM purathimeNaM bArasa joyaNasahassAiM dhAyaisaMDadIvaMteNaM addhegUNaNauiM joyaNAiM cattAlIsaM ca paMcaNauibhAge For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti- dhAtakIkhaNDa ke candra dvIpoM Adi kA varNana joyaNassa do kose UsiyA sesaM taheva jAva rAyahANIo sagANaM dIvANaM paccatthimeNaM tiriyamasaMkhejje lavaNe ceva bArasa joyaNA taheva savvaM bhANiyavvaM // 163 // bhAvArtha - he bhagavan ! bAhya lAvaNika sUryoM ke sUryadvIpa kahAM haiM? 40 he gautama! lavaNa samudra kI pazcimI vedikAnta se lavaNa samudra ke pUrva meM bAraha hajAra yojana jAne para bAhya lAvaNika sUryoM ke sUryadvIpa haiM jo dhAtakIkhaMDa dvIpAMta kI ora sADhe aThyAsI (883) yojana aura haiM, yojana jalAMta se Upara haiM aura lavaNa samudra kI tarapha jalAMta se do kosa UMce haiN| zeSa sArI vaktavyatA rAjadhAnI paryaMta pUrvAnusAra kaha denI caahiye| ye rAjadhAniyAM apane apane dvIpoM se pazcima meM tirache asaMkhyAta dvIpa samudra pAra karane ke bAda anya lavaNa samudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para sthita haiM, Adi sArA varNana kaha denA cAhiye / vivecana - sabhI candramAoM ke dvIpa pUrva dizA meM Aye hue haiN| isakA kAraNa yaha hai ki candramA maharddhika hone se usake lie pUrva dizA kI vyavasthA hai| sabhI sUryoM ke dvIpa pazcima dizA meM Aye hue haiN| candramA se sUrya alparddhika hone se unake lie pazcima dizA kI vyavasthA hai| yahAM para kSetra dizA (meru parvata ke rucaka pradezoM se prArambha huI) se uparyukta varNana samajhanA cAhiye / dhAtakIkhaMDa ke candra dvIpoM Adi kA varNana 167 kahi Na bhaMte! dhAyaisaMDadIvagANaM caMdANaM caMdadIvA0 paNNattA ? goyamA! dhAyaisaMDassa dIvassa puratthimillAo veiyaMtAo kAloyaM NaM samuddaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM dhAyaisaMDadIvANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA, savvao samaMtA do kosA UsiyA jalaMtAo bArasa joyaNasahassAiM taheva vikkhaMbhaparikkhevo bhUmibhAgo pAsAyavaDiMsayA maNipeDhiyA sIhAsaNA saparivArA aTTho taheva rAyahANIo sagANaM dIvANaM puratthimeNaM aNNaMmi dhAyaisaMDe dIve sesaM taM ceva, evaM sUradIvAvi, NavaraM dhAyaisaMDassa dIvassa paccatthimillAo veiyaMtAo kAloyaM NaM samuhaM bArasa joyaNa0 taheva savvaM jAva rAyahANIo sUrANaM dIvANaM paccatthimeNaM aNNaMma dhAyaisaMDe dIve savvaM taheva // 164 // bhAvArtha - he bhagavan ! dhAtakIkhaMDadvIpa ke candroM ke candra dvIpa kahAM haiM ? he gautama! dhAtakIkhaMDa dvIpa kI pUrvI vedikAnta se kAlodadhi samudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para dhAtakIkhaMDa ke candroM ke candradvIpa haiM / ve saba ora se jalAMta se do kosa UMce haiN| ye bAraha For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jIvAjIvAbhigama sUtra hajAra yojana ke lambe caur3e haiN| inakI paridhi, bhUmibhAga, prAsAdAvataMsaka, maNipIThikA, saparivAra siMhAsana, nAma prayojana, rAjadhAniyAM Adi pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| ve rAjadhAniyAM apane-apane dvIpoM se pUrva dizA meM anya dhAtakIkhaMDa dvIpa meM haiN| zeSa sArI vaktavyatA pUrvavat hai| isI prakAra dhAtakIkhaMDa ke sUryadvIpoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki dhAtakIkhaMDa kI pazcimI vedikAnta se kAlodadhi samudra meM bAraha hajAra yojana jAne para ye dvIpa Ate haiN| ina sUryoM kI rAjadhAniyAM sUrya dvIpoM ke pazcima meM asaMkhya dvIpa samudroM ko pAra karane para anya dhAtakIkhaMDa dvIpa meM haiM Adi sArA varNana pUrvAnusAra samajhanA caahiye| vivecana - dhAtakIkhaMDa meM 12 candra aura 12 sUrya haiN| ataH inake candradvIpa aura sUryadvIpa bhI itane hI hai| prastuta sUtra meM dhAtakIkhaMDa dvIpagata candradvIpoM aura sUryadvIpoM kA varNana kiyA gayA hai| kAlodadhi samudra ke candradvIpoM Adi kA varNana kahi NaM bhaMte! kAloyagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNatA? goyamA! kAloyasamudassa puracchimillAo veiyaMtAo kAloyaNNaM samadaM paccatthimeNaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM kAloyagacaMdANaM caMdadIvA0 savvao samaMtA do kosA UsiyA jalaMtAo sesaM taheva jAva rAyahANIo sagANaM dIvANaM puracchimeNaM aNNaMmi kAloyagasamudde bArasa joyaNasahassAiM taM ceva savvaM jAva caMdA devA 2 / evaM sUrANavi, NavaraM kAloyagapaccathimillAo veiyaMtAo kAloyasamuddapuracchimeNaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA taheva rAyahANIo sagANaM dIvANaM paccatthimeNaM aNNami kAloyagasamudde taheva svvN| evaM pukkharavaragANaM caMdANaM pukkharavarassa dIvassa purathimillAo veiyaMtAo pukkharasamuhaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA caMdadIvA aNNami pukkharavare dIve rAyahANIo thev| evaM sUrANa vi dIvA pukkharavaradIvassa paccathimillAo veiyaMtAo pukkharodaM samudaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA taheva savvaM jAva rAyahANIo dIvillAgANaM dIve samuddagANaM samudde ceva egANaM abhiMtarapAse egANaM bAhirapAse rAyahANIo dIvillagANaM dIvesu samuddagANaM samuddesu srisnnaamesu|| 165 // bhAvArtha - he bhagavan! kAlodadhi samudra ke candroM ke candradvIpa kahAM haiM? he gautama! kAlodadhi samudra ke pUrvIya vedikAnta se kAlodadhi samudra ke pazcima meM bAraha hajAra For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti- kAlodadhi samudra ke candradvIpoM Adi kA varNana yojana Age jAne para kAlodadhi samudra ke candroM ke candradvIpa haiM / ye saba ora se jalAMta se do kosa UMce haiN| zeSa sArA varNana pUrvavat kaha denA cAhiye yAvat rAjadhAniyAM apane apane dvIpa ke pUrva meM asaMkhya dvIpa samudroM ke bAda anya kAlodadhi samudra meM bAraha hajAra yojana jAne para AtI hai, Adi sArA varNana pUrvAnusAra kaha denA cAhiye yAvat vahAM candra deva haiN| isI prakAra kAlodadhi samudra ke sUrya dvIpoM ke viSaya meM samajhanA cAhiye / vizeSatA yaha hai ki kAlodadhi samudra ke pazcimI vedikAnta se aura kAlodadhi samudra ke pUrva meM bAraha hajAra yojana jAne para ye dvIpa Ate haiN| isI taraha pUrvAnusAra samajhanA cAhiye yAvat inakI rAjadhAniyAM apane apane dvIpoM ke pazcima meM anya kAlodadhi meM haiM Adi sArA varNana pUrvavat kaha denA caahiye| isI prakAra puSkaravaradvIpa ke pUrvI vedikAnta se puSkaravarasamudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para candradvIpa haiM ityAdi pUrvAnusAra samajhanA cAhiye / anya puSkaravaradvIpa meM unakI rAjadhAniyAM haiN| rAjadhAniyoM ke viSaya meM sArA varNana pUrvAnusAra hai / isI taraha puSkaravaradvIpa ke sUryoM ke sUryadvIpa puSkaravaradvIpa ke pazcimI vedikAnta se puSkaravara samudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para Ate haiM Adi pUrvAnusAra jAnanA cAhiye yAvat rAjadhAniyAM apane dvIpoM kI pazcimI dizA meM tirache asaMkhyAta dvIpa samudroM ko pAra karane para anya puSkaravara dvIpa meM bAraha hajAra yojana kI dUrI para haiM / isI prakAra zeSa dvIpagata candroM kI candradvIpagata pUrva dizA kI vedikAnta se anya samudra meM bAraha hajAra yojana jAne para kahanI caahiye| zeSa dvIpagata sUryoM ke sUryadvIpa apane dvIpagata pazcimI vedikAnta se anya samudra meM hai| candroM kI rAjadhAniyAM apane apane candradvIpoM se pUrva dizA meM anya apane apane nAma vAle dvIpa meM haiM sUryoM kI rAjadhAMniyAM apane apane sUrya dvIpoM se pazcima dizA meM anya apane apane nAma vAle dvIpa meM bAraha hajAra yojana ke bAda haiN| zeSa samudra ke candroM ke candradvIpa apane apane samudra ke pUrva vedikAnta se pazcimI dizA meM bAraha hajAra yojana ke bAda haiN| sUryoM ke sUryadvIpa apane apane samudra ke pazcimI vedikAnta se pUrva dizA meM bAraha hajAra yojana ke bAda haiM / candroM kI rAjadhAniyAM apane apane dvIpoM kI pUrva dizA meM anya apane jaise nAma vAle samudroM meM haiN| sUryoM kI rAjadhAniyAM apane apane dvIpoM kI pazcima dizA meM haiN| ime NAmA aNugaMtavvA jaMbuddIve lavaNe dhAyai kAloda pukkhare varuNe / khIra ghaya ikkhu( varo ya ) gaMdI aruNavare kuMDale ruyage // 1 // AbharaNa-vattha-gaMdhe uppala-tilae ya puDhavi Nihi - rayaNe / vAsahara - daha - Io vijayA vakkhAra- kappiMdA // 2 // 169 For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jIvAjIvAbhigama sUtra puramaMdaramAvAsA kUDA NakkhattacaMdasUrA y| evaM bhANiyavvaM // 166 // bhAvArtha - asaMkhyAta dvIpa aura samudroM meM se kitaneka dvIpoM aura samudroM ke nAma isa prakAra haiM - jaMbUdvIpa, lavaNa samudra, dhAtakIkhaMDadvIpa, kAlodadhi samudra, puSkaravaradvIpa, puSkaravara samudra, vAruNivaradvIpa, vAruNivara samudra, kSIravaradvIpa, kSIravara samudra, ghRtavaradvIpa, ghRtavara samudra, ikSuvaradvIpa, ikSuvara samudra, naMdIzvaradvIpa, naMdIzvara samudra, aruNavaradvIpa, aruNavara samudra, kuNDaladvIpa, kuNDala samudra, rucakadvIpa, rucaka samudra, AbharaNadvIpa, AbharaNa samudra, vastradvIpa, vastra samudra, gaMdhadvIpa, gaMdha samudra, utpaladvIpa, utpala samudra, tilakadvIpa, tilaka samudra, pRthvIdvIpa, pRthvI samudra, nidhidvIpa, nidhi samudra, ratnadvIpa, ratna samudra, varSadharadvIpa, varSadhara samudra, drahadvIpa, draha samudra, naMdIdvIpa, naMdI samudra, vijayadvIpa, vijaya samudra, vakSaskAradvIpa, vakSaskAra samudra, kapidvIpa, kapi samudra, indradvIpa, indra samudra, puradvIpa, pura samudra, mandara dvIpa, mandara samudra, AvAsa dvIpa, AvAsa samudra, kUTa dvIpa, kUTa samudra, nakSatra dvIpa, nakSatra samudra, candra dvIpa, candra samudra, sUrya dvIpa, sUrya samudra ityAdi aneka nAma vAle dvIpa aura samudra haiN| vivecana - yahAM para uparyukta mUla gAthAoM meM se pahalI gAthA meM 'kAloda' zabda taka to eka dvIpa eka samudra ke hisAba se anukrama se nAma jAnanA caahiye| isake bAda pukkhare' zabda se 'gaMdI' zabda taka . usa usa nAma ke kramazaH eka dvIpa, eka samudra (jaise puSkaravara dvIpa, puSkaravara samudra ityAdi) ke hisAba se jAnanA caahiye| isake bAda 'aruNavare, kuNDale, ruyage' ina tIna zabdoM se kramazaH tInoM meM tripratyayAvatAra karake dvIpa samudroM ke nAma jAnane caahiye| jaise - aruNa dvIpa, aruNa samudra, aruNavara dvIpa, aruNavara samudra, aruNavarAbhAsa dvIpa, aruNavarAbhAsa samudra aadi| ___Age kI gAthAoM meM jo nAma diye haiM ve una una vastuoM ke jitane prakAra hove utane prakAroM ko tripratyayAvatAra karake dvIpa samudroM ke nAma jAnane caahiye| ____eka eka paripATI meM saMkhyAtA nAma Ate haiM una saba nAmoM meM sabase anta meM sUrya nAma ke tripratyayAvatAra karake saryavarAbhAsa dvIpa. saryavarAbhAsa samadra nAma jAnanA caahiye| isa prakAra kI asaMkhyAtA paripATiyAM samajhanI caahiye| saba paripATiyAM pUrI hone ke bAda anta meM pAMca nAmoM vAle dvIpa samudroM ko eka eka nAma se jAnanA caahiye| ve pAMca nAya isa prakAra haiM - deva dvIpa, deva samudra, nAga dvIpa, nAga samudra, yakSa dvIpa, yakSa samudra, bhUta dvIpa, bhUta samudra aura svayaMbhUramaNa dvIpa, svayaMbhUramaNa smudr| devadvIpa Adi meM candra dvIpa Adi kahi NaM bhaMte! devaddIvagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA? goyamA! devadIvassa devodaM samudaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA teNeva kameNa For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - devadvIpa Adi meM candra dvIpa Adi 171 purathimillAo veiyaMtAo jAva rAyahANIo sagANaM dIvANaM puratthimeNaM devaddIvaM samudaM asaMkhejjAiM joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM devadIvayANaM caMdANaM caMdAo NAmaM rAyahANIo paNNattAo, sesaM taM ceva, devadIvacaMdA dIvA, evaM sUrANavi, NavaraM paccathimillAo veiyaMtAo paccatthimeNaM ca bhANiyavvA taMmi ceva smudde|| bhAvArtha - he bhagavan ! deva dvIpagata candroM ke candradvIpa kahAM kahe gaye haiM ? he gautama! devadvIpa kI pUrva dizA ke vedikAnta se devoda samudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para vahAM devadvIpa ke caMdroM ke candradvIpa haiM ityAdi varNana pUrvAnusAra rAjadhAnI taka kaha denA caahiye| apane hI candradvIpoM kI pazcima dizA se usI devadvIpa meM asaMkhyAta hajAra yojana jAne para vahAM devadvIpa ke candroM kI candrA nAmaka rAjadhAniyAM haiN| zeSa varNana vijayA rAjadhAnI ke anusAra kaha denA caahiye| he bhagavan! devadvIpagata sUryoM ke sUrya dvIpa kahAM haiM? . he gautama! devadvIpa ke pazcimI vedikAnta se devoda samudra meM bAraha hajAra yojana jAne para devadvIpa ke sUryoM ke sUryadvIpa haiN| apane apane sUryadvIpoM kI pUrva dizA meM usI devadvIpa meM asaMkhyAta hajAra yojana jAne para unakI rAjadhAniyAM haiN| ___ kahi NaM bhaMte! devasamuddagANaM cadANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA? goyamA! devodagassa samuhassa purathimillAo veiyaMtAo devodagaM samudaM pacatthimeNaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA teNeva kameNaM jAva rAyahANIo sagANaM dIvANaM paccatthimeNaM devodagaM samadaM asaMkhejjAiM joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM devodagANaM caMdANaM caMdAo NAmaM rAyahANIo paNNattAo, taM ceva savvaM evaM sUrANaNi, Navari devodagassa paccatthimillAo veiyaMtAo devAdagasamudaM purathimeNaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA rAyahANIo sagANaM sagANaM dIvANaM puratthimeNaM devodagaM samudaM asaMkhejAiM joynnshssaaiN|| evaM NAge jakkhe bhUevi cauNhaM diivsmuddaannN| bhAvArtha- prazna- he bhagavana ! deva samudra ke candroM ke candra nAmaka dvIpa kahAM haiM? uttara - he gautama! devodaka samudra ke pUrvI vedikAnta se devodaka samudra meM pazcima dizA meM bAraha hajAra yojana jAne para devasamudra ke candroM ke candradvIpa hai Adi krama se rAjadhAnI taka kaha denA caahiye| unakI rAjadhAniyAM apane apane dvIpoM ke pazcima meM devodaka samudra meM asaMkhyAta hajAra yojana jAne para AtI hai| zeSa varNana vijayA rAjadhAnI ke samAna kaha denA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jIvAjIvAbhigama sUtra .00000000000000000000000000000................................ devasamudra ke sUryoM ke sUryadvIpoM ke viSaya meM bhI aisA hI kahanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki devodaka samudra ke pazcimI vedikAMta se devodaka samudra meM pUrva dizA meM bAraha hajAra yojana Age jAne para ye dvIpa haiN| inakI rAjadhAniyAM apane apane dvIpoM ke pUrva meM devodaka samudra meM asaMkhyAta hajAra yojana jAne para AtI hai| isI prakAra nAga, yakSa, bhUta aura svayaMbhUramaNa cAroM dvIpoM aura cAroM samudroM ke candrasUrya dvIpoM ke viSaya meM kahanA caahiye| svayaMbhUramaNa dvIpa ke candra sUrya dvIpa kahi NaM bhaMte! sayaMbhUramaNadIvagANaM caMdANaM caMdadIvA NAma dIvA paNNattA? goyamA! sayaMbhUramaNassa dIvassa purathimillAo veiyaMtAo sayaMbhUramaNodagaM samudaM bArasa joyaNasahassAiM taheva rAyahANIo sagANaM sagANaM dIvANaM purathimeNaM sayaMbhUramaNodagaM samudaM purathimeNaM asaMkhejjAiM joyaNa0 taM ceva, evaM sUrANavi, sayaMbhUramaNassa paccathimillAo veiyaMtAo rAyahANIo sagANaM sagANaM dIvANaM paccathimillANaM sayaMbhUramaNodaM samudaM asaMkhejjA0 sesaM taM cev| bhAvArtha- prazna - he bhagavan! svayaMbhUramaNa dvIpa ke candroM ke candra dvIpa nAmaka dvIpa kahAM kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! svayaMbhUramaNa dvIpa ke pUrvIya vedikAnta se svayaMbhUramaNa samudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para svayaMbhUramaNa dvIpa ke candroM ke candra nAmaka dvIpa haiN| unakI rAjadhAniyAM apane apane dvIpoM ke pUrva meM svayaMbhUramaNa samudra ke pUrva dizA kI ora asaMkhyAta hajAra yojana Age jAne para AtI hai Adi vaktavyatA pUrvavat kahanI caahiye| isI taraha sUryadvIpoM ke viSaya meM bhI kahanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki svayaMbhUramaNa dvIpa kI pazcimI vedikAnta se svayaMbhUramaNa samudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para ye dvIpa sthita haiN| inakI rAjadhAniyAM apane-apane dvIpoM ke pazcima meM svayaMbhUramaNa samudra meM pazcima kI ora asaMkhyAta hajAra yojana jAne para AtI hai, ityAdi sArA varNana pUrvavat samajhanA caahiye| kahi NaM bhaMte! sayaMbhUramaNasamuddagANaM caMdANaM0? goyamA! sayaMbhUramaNassa samuddassa purathimillAo veiyaMtAo sayaMbhUramaNaM samudaM paccatthimeNaM bArasa joyaNasahassAI ogAhittA sesaM taM cev| evaM sUrANavi, sayaMbhUramaNassa paccatthimillAo sayaMbhUramaNodaM samudaM purathimeNaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA rAyahANIo sagANaM dIvANaM purathimeNaM sayaMbhUramaNaM samudaM asaMkhejAiM joyaNasahassAiM ogAhittA, ettha NaM sayaMbhUramaNa jAva sUrA devA 2 // 167 // For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tRtIya pratipatti - svayaMbhUramaNa dvIpa ke candra sUrya dvIpa 173 orrrrrrrrrror......................morrowroorrowronsornstor.kr bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! svayaMbhUramaNa samudra ke candroM ke candradvIpa kahAM kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! svayaMbhUramaNa samudra ke pUrvI vedikAnta se svayaMbhUramaNa samudra meM pazcima kI ora bAraha hajAra yojana Age jAne para ye dvIpa Ate haiM Adi sArA varNana pUrvAnusAra kaha denA caahiye| isI taraha svayaMbhUramaNa samudra ke sUryoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki svayaMbhUramaNa samudra ke pazcimI vedikAnta se svayaMbhUramaNa samudra meM pUrva kI ora bAraha hajAra yojana Age jAne para sUryoM ke sUryadvIpa Ate haiN| inakI rAjadhAniyAM apane-apane dvIpoM ke pUrva meM svayaMbhUramaNa samudra meM asaMkhyAta hajAra yojana Age jAne para AtI hai yAvat vahAM sUryadeva haiN| ___ asthi NaM bhaMte! lavaNasamudde velaMdharAi vA NAgarAyAi vA khaNNAi vA agbAi vA siMhAi vA vijAIi vA hAsavaTTIi vA? haMtA atthi| jahA NaM bhaMte! lavaNasamudde asthi velaMdharAi vA NAgarAyA0 agghA0 siMhA0 vijAIi vA hAsavaTTIi vA tahA NaM bAhiraesuvi samuddesu atthi velaMdharAi vA NAgarAyAi vA0 agbAi vA sIhAi vA vijAIi vA hAsavaTTIi vA? No iNadve smtte||168|| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA lavaNa samudra meM velaMdhara nAgarAja haiM? kyA khannA, agghA, sIhA, vijAti macchapa kacchapa haiM? kyA jala kI vRddhi aura hrAsa hai ? uttara - hA~, gautama haiN| prazna - he bhagavan ! jaise lavaNa samudra meM velaMdhara nAgarAja haiM, agghA, khannA, sIhA, vijAti macchapa kacchapa hai, vaise kyA aDhAI dvIpa ke bAhara bhI ye saba haiM ? uttara - he gautama! bAhya samudroM meM ye saba nahIM hai| 'vivecana - uparyukta mUla pATha meM Aye hue agghA Adi zabdoM ke artha TIkA va cUrNi meM 'maccha kacchapa vizeSa' kiyA hai kintu Agama se to aisA artha spaSTa nahIM hotA hai| saMbhAvanA hai ki lambe samaya se ina zabdoM ke artha kI paramparAeM naSTa ho gaI hogii| yadi inakA artha 'matsya kacchapa vizeSa' hI kiyA jAya taba eka hI kula ke avAntara bheda samajhane se svayaMbhUramaNa samudra meM bhI sabhI kuloM ke hone para bhI kisI kula ke avAntara bheda nahIM hone para bhI Agama se bAdhA nahIM AtI hai| ... isa saMbaMdha meM guru bhagavaMtoM kA pharamAnA yaha hai ki - agghA, khannA Adi nAmoM ko lavapA samudra meM hI batAye haiM ata: adhika saMbhAvanA yaha kI jAtI hai ki ye nAma lavaNa samudra ke prakSubhitodaka saMbaMdhI hI yA velA se saMbaMdhita hI koI sthitiyAM honA saMbhava hai| kyoMki svayaMbhUramaNa samudra meM saba jAti (kula) ke maccha, kacchapa Adi hote haiM ata: TIkA evaM cUrNi kA artha saMgata nahIM lagatA hai| tattva kevalI gmy| For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jIvAjIvAbhigama sUtra .00000000000000000000000000r.orrorrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrtoon lavaNe NaM bhaMte! samudaM kiM Usiodage kiM patthaDodage kiM khubhiyajale kiM akhubhiyajale? ___ goyamA! lavaNe NaM samudde Usiodage No patthaDodage khabhiyajale No akkhubhiyjle| jahA NaM bhaMte! lavaNe samudde Usiodage No patthaDodage khubhiyajale No akkhubhiyajale tahA NaM bAhiragA samuddA kiM UsiodagA patthaDodagA khubhiyajalA akkhubhiyajalA? goyamA! bAhiragA samuddA No ussiodagA patthaDodagA No khubhiyajalA akkhubhiyajalA puNNA puNNappamANA volaTTamANA vosaTTamANA samabharaghaDattAe cittuNti|| kaThina zabdArtha - Usiodage - ucchritodaka:-uchalane vAlA jala, patthaDodage - prastaTodaka:prastaTa kI taraha sthira jala arthAta sarvataH sama rahane vAlA jala. khabhiyajale- kSabhitajala: akkhabhiyajale - akSubhita jalaH, puNappamANA - pUrNapramANA:-pUre pUre bhare hue, volaTTamANA - bAhara chalakanA cAhate haiM, vosaTTamANA - vizeSa rUpa se bAhara chalakanA cAhate haiM, samabharaghaDattAe - labAlaba bhare hue ghaTa ke samAna jala se pripuurnn| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! lavaNa samudra kA jala uchalane vAlA hai yA prastaTa kI taraha sthirasarvataH sama rahane vAlA hai ? usakA jala kSubhita rahatA hai yA akSubhita? uttara - he gautama! lavaNa samudra kA jala uchalane vAlA hai, sthira nahIM hai, kSubhita hone vAlA hai, akSubhita rahane vAlA nahIM hai| prazna - he bhagavan ! jaise lavaNa samudra kA jala uchalane vAlA hai, sthira nahIM hai, kSubhita hone vAlA hai, akSubhita rahane vAlA nahIM hai vaise hI kyA bAhara ke samudra bhI uchalate. jala vAle haiM, sthira jala vAle haiM, kSubhita jala vAle haiM yA akSubhita jala vAle haiM ? uttara - he gautama! bAhara ke samudra uchalate jala vAle nahIM hai, sthira jala vAle haiM, kSubhita jala vAle nahIM hai, akSubhita jala vAle haiN| ve pUrNa haiM, pUre-pUre bhare hue haiM, pUrNa bhare hone se mAno bAhara chalakanA cAhate haiM, vizeSa rUpa se bAhara chalakanA cAhate haiM, labAlaba bhare hue ghaTa kI taraha jala se paripUrNa haiN| asthi NaM bhaMte! lavaNasamudde bahave orAlA balAhagA saMseyaMti saMmucchaMti vA vAsaM vAsaMti vA? haMtA atthi| jahA NaM bhaMte! lavaNasamudde bahave orAlA balAhagA saMseyaMti saMmucchaMti vAsaM vAsaMti vA tahA NaM bAhiraesuvi samuddesu bahave orAlA balAhagA saMseyaMti saMmucchiMti vAsaM vAsaMti? No iNaDhe samaDhe, se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccaibAhiragA NaM samuddA puNNA puNNappamANA volaTTamANA vosaTTamANA samabharaghaDattAe For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - lavaNa samudra kI udvedha parivRddhi Adi 175 **************************************************************** ciTuMti? goyamA! bAhiraesu NaM samuddesu bahave udagajoNiMyA jIvA ya poggalA ya udagattAe vakkamaMti viukkamati cayaMti uvacayaMti, se teNaTeNaM evaM vuccai-bAhiragA samuddA puNNA puNNa jAva samabharaghaDattAe cittuNti||169|| : bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA lavaNa samudra meM bahuta se bar3e megha sammUrchima janma ke abhimukha hote haiM, paidA hote haiM athavA varSA varSAte haiM ? uttara - hA~ gautama! lavaNa samudra meM bahuta se bar3e megha sammUrchima janma ke abhimukha hote haiM yAvat varSA varSAte haiN| prazna - he bhagavan ! jaise lavaNa samudra meM bahuta se bar3e megha paidA hote haiM aura varSA barasAte haiM vaise bAhara ke samudroM meM bhI bahuta se megha paidA hote haiM aura varSA barasAte haiM ? uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| - prazna - he bhagavan! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki bAhara ke samudra pUrNa haiM, pUre pUre bhare hue haiM, mAno bAhara chalakanA cAhate haiM, vizeSa chalakanA cAhate haiM aura labAlaba bhare hue ghaTa ke samAna jala se paripUrNa haiM ? uttara - he gautama! bAhara ke samudroM meM bahuta se udaka yoni ke jIva Ate jAte haiM aura bahuta se pudgala udaka ke rUpa meM ekatrita hote haiM vizeSa rUpa se ekatrita hote haiM isaliye aisA kahA jAtA hai ki bAhara ke samudra pUrNa haiM, pUre pUre bhare hue haiM yAvat labAlaba bhare hue ghaTa ke samAna jala se paripUrNa haiN| . lavaNa samudra kI udvedha parivRddhi Adi ___lavaNe NaM bhaMte! samudde kevaiyaM uvvehaparivuDDIe paNNatte? .. goyamA! lavaNassa NaM samudassa ubhao pAsiM paMcANarai paMcANaui paese gaMtA paesaM uvvehaparivuDDIe paNNatte, paMcANaui paMcANaui vAlaggAI gaMtA vAlaggaM uvvehaparivuDDIe paNNatte, evaM paM0 2 likkhAo gaMtA likkhaM uvvehapari0 jUyA0 javamajhe0 aMgula0 vihatthi0 rayaNI0 kucchI0 dhaNu0 uvvehaparivuDDIe pa0, gAuya0 joyaNa joyaNasaya0 joyaNasahassAiM gaMtA joyaNasahassaM uvvehaparivuDDIe pnnnntte|| kaThina zabdArtha - uvvehaparivuDDIe - udvedha parivRddhi-gaharAI meM vRddhi, vAlaggAI - bAlAgra, vihatthi - vitasti (beMta), rayaNI - ratli (hAtha), kucchI - kukSi, gAUya - gAU (kos)| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! lavaNa samudra kI udvedha parivRddhi (gaharAI kI vRddhi) kisa krama se hai ? arthAt kitanI dUra jAne para kitanI gaharAI kI vRddhi hotI hai ? For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jIvAjIvAbhigama sUtra uttara - he gautama! lavaNa samudra ke donoM tarapha paMcAnave-paMcAnave (95-95) pradeza (trasareNu) jAne para eka pradeza kI udvedha-vRddhi hotI hai, paMcAnave-paMcAnave (95-95) bAlAgra jAne para eka bAlAgra kI udvedha vRddhi hotI hai, paMcAnave-paMcAnave (95-95) likSA jAne para eka likSA kI udvedha vRddhi hotI hai, paMcAnave-paMcAnave (95-95) yavamadhya jAne para eka yavamadhya kI udvedha-vRddhi hotI hai isI prakAra paMcAnave-paMcAnave (95-95) aMgula, beMta, hAtha, kukSi, dhanuSa, kosa, yojana, sau yojana, hajAra yojana jAne para eka-eka aMgula yAvat eka hajAra yojana kI udvavedha-vRddhi (gaharAI kI vRddhi) hotI hai| vivecana - prastuta sUtra meM lavaNa samudra kI gaharAI meM vRddhi ko lekara prazna kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki lavaNa samudra ke jaMbUdvIpa vedikAnta ke kinAre se aura lavaNa samudra vedikAnta ke kinAre se donoM tara rapha 95-95 pradeza (yahAM pradeza se prayojana trasareNa se hai) jAne para eka pradeza kI gaharAI meM vRddhi hotI hai| isI prakAra 95-95 bAlAgra-likSA-yavamadhya-aMgula-vitasti-ratni-kukSi-dhanuSa-kosayojana-sau yojana, hajAra yojana jAne para kramazaH eka bAlAgra pramANa yAvat eka hajAra yojana kI gaharAI meM vRddhi hotI hai| lavaNe NaM bhaMte! samudde kevaiyaM ussehaparivuDDIe paNNatte? goyamA! lavaNassa NaM samuhassa ubhao pAsiM paMcANauiM paese gaMtA solasapaese ussehaparivuDDIe paNNatte, eeNeva kameNaM jAva paMcANauiM paMcANauiM joyaNasahassAiM gaMtA solasa joyaNasahassAI ussehaparivuDDIe pnnnntte||170|| kaThina zabdArtha - usseha parivuDDIe - utsedha parivRddhi (UMcAI meM vRddhi)| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! lavaNaM samudra meM utsedha vRddhi kisa krama se hotI hai ? uttara - he gautama! lavaNa samudra ke donoM tarapha 95-95 pradeza jAne para solaha pradeza pramANa utsedha-vRddhi (UMcAI meM vRddhi) hotI hai| isI krama se he gautama! yAvat 95-95 hajAra yojana jAne para solaha hajAra yojana kI utsedha vRddhi hotI hai| vivecana - lavaNa samudra ke donoM kinAroM se 95 pradeza (trasareNu) jAne para 16 pradeza kI utsedha vRddhi (UMcAI meM vRddhi) kahI gaI hai| 95 bAlAgra jAne para 16 bAlAgra kI utsedha-vRddhi hotI hai| isI taraha yAvat 95 hajAra yojana jAne para 16 hajAra yojana kI utsedha-vRddhi hotI hai| 95 hajAra yojana jAne para 16 hajAra yojana kI vRddhi hotI hai to rAzika siddhAnta se 95 yojana para kitanI vRddhi hogI, yaha jAnane ke lie 16000 95 ina tIna rAziyoM kI sthApanA karanI caahiye| prathama aura madhya rAzi ke tIna tIna zUnya haTAne para 95/16/95 kI rAzi rahatI hai| madhya rAzi ko tRtIya For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - lavaNa samudra kI udvedha parivRddhi Adi 177 00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000. rAzi se guNA karane para guNanaphala 1520 (16495=1520) Ate haiM isameM prathama rAzi 95 kA bhAga dene para bhAgaphala 16 AtA hai arthAt 95 yojana jAne para 16 yojana kI jalavRddhi hotI hai| yahI bAta ina gAthAoM meM bhI kahI gaI hai - paMcANauisahasse gaMtUNaM joyaNANi ubhao vi| usseheNaM lavaNo solasa sAhissao bhnnio||1|| paMcaNauI lavaNe gaMtUNaM joyaNANi ubhao vi| usseheNaM lavaNo solasa kila joyaNe hoi||2|| - yadi 95 yojana jAne para 16 yojana kI utsedha-vRddhi hai to 95 gAU (kosa) jAne para 16 kosa kI, 95 dhanuSa jAne para 16 dhanuSa kI utsedha-vRddhi hotI hai, yaha sahaja hI jJAta ho jAtA hai| yaha bAta lavaNa samudra kI UMcAI vRddhi ko lekara kahI gaI hai| __vyAkhyA prajJapti (bhagavatI) sUtra meM lavaNa samudra kI udaka zikhA-solaha hajAra yojana kI UMcAI vAlI batAI hai| usI zikhA ko dvIpa sAgara prajJapti meM 700 yojana UMcAI kI batAI hai|| 1 // sAta sau yojana kI UMcAI mAnane para gautama dvIpa Adi jala se jitane UMce haiM-vaha trairAzika gaNita se spaSTa A jAtA hai // 2 // solaha hajAra yojana UMcAI mAnane para gautama dvIpa Adi DUba jAte haiN| tathApi yaha kathana satya na ho, aisI bAta nahIM hai| kyoMki solaha hajAra yojana kI UMcAI mAna kara jIvAbhigama meM vRddhi batAI gaI hai // 3 // prazna - uparyukta donoM kathana kaise satya (saMgata) hoMge? uttara - sAta sau yojana ke Upara dasa hajAra kI caur3I solaha hajAra yojana paryanta samAna rUpa se zikhA calI gaI hai|| 4 // jIvAbhigama sUtra meM jo vRddhi batAI gaI hai vaha kSetra gaNita (lavaNa samudra kI sImA kSetra) kI apekSA batAI gaI hai| vaha karNa gati se lavaNa samudra kA AbhAvya kSetra samajhanA caahiye||5|| ___ yadi 95 hajAra yojana jAne para 700 yojana kI UMcAI prApta karate haiM to bAraha hajAra yojana jAne para gautama dvIpa ke pAsa meM kitanI UMcAI hogI? uttara AyA 8899 yojana (aThyAsI yojana tathA 1 yojana ke paMcAnuyA cAlIsa bhAga) yaha jaMbUdvIpa kI tarapha dvIpa kA jala meM DUbA huA bhAga hai| Upara bhI jala se bAhara itanA hI bhAga hai aura AdhA yojana khulA bhAga hai| 24 hajAra yojana jAne para 176 86 yojana (eka sau chihattara yojana aura 1 yojana ke paMcAnuyA assI bhAga) prApta hue| lavaNa samudra kI tarapha itanA bhAga dvIpa kA jala meM DUbA huA hai| mAtra do kosa jala se UMcA hai| jIvAjIvAbhigama sUtra meM jo paMcAnave-paMcAnave aMgula jAne para solaha-solaha aMgula kI utsedha vRddhi batAI hai-vaha to eka For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra prakAra kI (ausatana ) vRddhi hai| yadi paMcAnu hajAra yojana jAne para 16 hajAra yojana kI UMcAI prApta karate haiM to 1 yojana jAne para kyA prApta kareMge ? uttara AyA - 16 yojana (1 yojana kA paMcAnuyA solaha bhAga) isI prakAra AtmAMgula Adi ke saMbaMdha meM bhI samajha lenA caahie| isa prakAra jambUdvIpa prajJapti kI karaNa gAthAoM meM batAyA gayA hai| 178 lavaNa samudra kA gotIrtha lavaNassa NaM bhaMte! samuddassa kemahAlae gotitthe paNNatte ? goyamA! lavaNassa NaM samuddassa ubhao pAsiM paMcANauI paMcANauI joyaNasahassAI gotitthaM paNNattaM // lavaNassa NaM bhaMte! samuddassa kemahAlae gotitthavirahie khette paNNatte ? gomA ! lavaNassa NaM samuddassa dasa joyaNasahassAiM gotitthavirahie khette paNNatte // lavaNassa NaM bhaMte! samuddassa kemahAlae udagamAle paNNatte ? goyamA ! dasa joyaNasahassAiM udagamAle paNNatte // 171 // kaThina zabdArtha - gotitthe - gotIrtha - kramazaH nIcA nIcA gaharAI vAlA bhAga- pazuoM ke pAnI pIne ke ghATa ke samAna, udagamAlA - udakamAlA - jalarAzi ( jitanA gaharAI rahita bhAga hai usa para rahI huI jalarAzi ko udakamAlA kahate haiM) / bhAvArtha prazna he bhagavan ! lavaNa samudra kA gotIrtha bhAga kitanA bar3A - hai ? - uttara - he gautama! lavaNa samudra ke donoM kinAroM para 95 hajAra yojana kA gotIrtha hai| prazna - he bhagavan! lavaNa samudra kA kitanA bar3A bhAga gotIrtha se virahita kahA gayA hai ? uttara - he gautama! lavaNa samudra kA dasa hajAra yojana pramANa kSetra gotIrtha se virahita hai yAnI dasa hajAra yojana pramANa kSetra samatala hai / prazna - he bhagavan ! lavaNa samudra kI udakamAlA kitanI bar3I hai ? uttara - he gautama! lavaNa samudra kI udakamAlA (samapAnI para solaha hajAra yojana UMcAI vAlI jalamAlA) dasa hajAra yojana kI kahI gaI hai| lavaNa samudra kA saMsthAna Adi lavaNaM bhaMte! samudde kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! gotitthasaMThie NAvAsaMThANasaMThie sippisaMpuDasaMThie AsakhaMdhasaMThie valabhisaMThie vaTTe valayAgAra - saMThANasaMThie paNNatte // For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - lavaNa samudra kA saMsthAna Adi 179 lavaNe NaM bhaMte! samudde kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM? kevaiyaM parikkheveNaM? kevaiyaM uvveheNaM? kevaiyaM usseheNaM? kevaiyaM savvageNaM paNNatte?, goyamA! lavaNe NaM samudde do joyaNasayasahassAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM, paNNarasa joyaNasayasahassAI ekkAsIiM ca sahassAiM sayaM ca iguyAlaM kiMcivisesUNe parikkheveNaM, egaM joyaNasahassaM uvveheNaM solasa joyaNasahassAiM usseheNaM sattarasa joyaNasahassAiM sabbaggeNaM pnnnntte||172|| kaThina zabdArtha - sippisaMpuDasaMThie - zuktikAsaMpuTasaMsthAna saMsthitaH-sIpa ke puTa ke AkAra kA, AsakhaMdhasaMThie - azva skandha saMsthitaH-ghor3e ke skaMdha ke AkAra kA, valabhisaMThie - valabhIsaMsthitaH-valabhIgRha (chajje vAlA ghara) ke AkAra kA, savvaggeNaM - samagra rUpa se| bhAvArtha - prazna - - he bhagavan ! lavaNa samudra kA saMsthAna kisa prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! lavaNa samudra gotIrtha ke AkAra kA, nAva ke AkAra kA, sIpa ke puTa ke AkAra kA, ghor3e ke skaMdha ke AkAra kA, valabhI gRha ke AkAra kA, vartula aura valayAkAra saMsthAna vAlA hai| ... prazna - he bhagavana! lavaNa samudra kA cakravAla-viSkambha (molAI vAle kSetra kI cauDAI) kitanA hai, usakI paridhi kitanI hai? usakI gaharAI kitanI hai, usakI UMcAI kitanI hai, usakA samagra pramANa kitanA kahA gayA hai? . . . uttara - he gautama! lavaNa samudra kA cakravAla viSkambha do lAkha yojana kA hai, paridhi pandraha lAkha ikyAsI hajAra eka sau unacAlIsa (1581139) yojana se kucha kama hai usakI gaharAI eka hajAra yojana, utsedhaM (UMcAI) solaha hajAra yojana kA hai| udvedha aura utsedha donoM milAkara samagra rUpa se usakA pramANa sataraha hajAra yojana kA hai| vivecana - prastuta sUtra meM lavaNa samudra kA saMsthAna, cakravAla viSkambha, paridhi, gaharAI, UMcAI aura samagra pramANa kA kathana kiyA gayA hai| lavaNa samudra kA saMsthAna batAne ke lie sUtrakAra ne jo vizeSaNa diye haiM ve isa prakAra haiM - lavaNa samudra kramazaH nimna nimnatara gaharAI bar3hane ke kAraNa gotIrtha ke AkAra kA kahA gayA hai| donoM tarapha samatala bhUbhAga kI apekSA krama se jalavRddhi hone ke kAraNa nAva ke AkAra kA kahA gayA hai| udvedha kA jala aura jalavRddhi kA jala ekatrita milane kI apekSA se sIpa ke puTa ke AkAra kA kahA gayA hai| donoM tarapha 95 hajAra yojana paryanta unnata hone se solaha hajAra yojana pramANa UMcI For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jIvAjIvAbhigama sUtra ................................******************************** zikhA hone se azva skaMdha kI AkRti vAlA kahA gayA hai| dasa hajAra yojana pramANa vistAra vAlI zikhA valabhI-gRhAkAra pratIta hone se lavaNa samudra valabhI-bhavana kI aTTAlikA-cAMdanI ke AkAra kA kahA gayA hai| lavaNa samudra gola hai tathA cUDI ke AkAra kA hai| TIkAkAra ne lavaNa samudra ke ghana aura pratara kI gaNanA bhI kI hai| pratara kA parimANa isa prakAra hai - vitthArAo sohiya dasa sahassAiMsesa addhmmi| taM ceva pakkhivittA lavasamudassa sA koddii|| 1 // lakkhaM paMcasahassA koDIe tIe sNgunneuunnN| lavaNassa manjha parihi tAhe payaraM imaM hoi|| 2 // navanauI koDisayA egaTThI koDi lakkha sttrsaa| pannarasa sahassANi ya payaraM lavaNassa nnihitttth|| 3 // arthAt - lavaNa samudra ke do lAkha yojana vistAra meM se dasa hajAra yojana ghaTA kara usakA AdhA karane para 95000 kI rAzi hotI hai isa rAzi meM ghaTAye hue dasa hajAra yojana milAne para 10,500 hote haiN| isa rAzi ko koTi kahA jAtA hai| isa koTi ko lavaNa samudra kI madhyabhAgavartI paridhi 948683 se guNA karane para lavaNa samudra ke pratara kA parimANa nikala AtA hai| vaha rAzi 99611715000 hai| lavaNa samudra ke ghana kI gaNita isa prakAra hai - joyaNasahassa solaha lavaNasihA ahogayA sahasseNI payaraM sattarasahassaguNaM lvnnghnngnniyN|| 1 // solasa koDAkoDI te Naui koddisyshssaao| uNayAlIsahassA navakoDisayA ya pnnrsaa|| 2 // pannAsa sayasahassA joyaNANaM bhave annuunnaaii| lavaNasamudAsseyaM joyaNasaMkhAe ghnngnniyN|| 3 // - lavaNa samudra kI 16000 yojana kI zikhA aura eka hajAra yojana udvedha kula 17000 ko lavaNa samudra ke pratara parimANa 99611715000 se guNA karane para lavaNa samudra kA ghana nikala AtA hai vaha hai - 17000499611715000=1693399155000000 yojn| zaMkA - lavaNa samudra saba jagaha sataraha hajAra yojana pramANa nahIM hai kyoMki madhya bhAga meM to isakA vistAra dasa hajAra yojana kahA phira yaha ghana gaNita kaise sahI ho sakatI hai? For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti- lavaNa samudra, jaMbUdvIpa ko jalamagna kyoM nahIM karatA ? samAdhAna - yaha zaMkA ucita hai| jinabhadra gaNi kSamAzramaNa ne vizeSaNavatIgraMtha meM kahA hai - evaM ubhayaveiyaMtAo solasasahassussehakannagaIe jaM lavaNa samuddAbhavvaM jalasunnaM pi khettaM tassa gaNiyaM / jahA maMdarapavvayassa ekkArasabhAgaparihANI kaNNagaIe AgAsassa vi tadA bhavvaMti kAuM bhaNiyA tahA lavaNa samuddassa vi| jaba lavaNazikhA ke Upara donoM vedikAntoM ke Upara sIdhI DorI DAlI jAtI hai to jo apAntarAla meM jala zUnya kSetra banatA vaha bhI karaNa gati se sajala mAna liyA jAtA hai isake liye meru parvata kA udAharaNa hai| vaha sarvatra ekAdaza bhAga parihAni rUpa kahA jAtA hai kiMtu sarvatra itanI hAni nahIM hai| kahIM kitanI hai, kahIM kitanI hai| kevala mUla se lekara zikhara taka DorI DAlane para apAntarAla meM jo AkAza hai vaha saba meru kA ginA jAtA hai| aisA mAna kara gaNitajJoM ne sarvatra ekAdaza paribhAga hAni kA kathana kiyA hai| lavaNa samudra ke viSaya meM bhI aisA hI samajhanA cAhiye / lavaNasamudra, jaMbUdvIpa ko jalamagna kyoM nahIM karatA ? jai NaM bhaMte! lavaNasamudde do joyaNasayasahassAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM paNNarasa joyaNasayasahassAiM ekkAsIiM ca sahassAiM sayaM iguyAlaM kiMci visesUNe parikkheveNaM egaM joyaNasahassaM uvveheNaM solasa joyaNasahassAiM usseheNaM sattarasa joyaNasahassAiM savvaggeNaM paNNatte / kamhA NaM bhaMte! lavaNasamudde jaMbuddIvaM dIvaM No uvIlei No uppIlei No cevaNaM ekkodagaM karei ? goyamA ! jaMbUddIve NaM dIve bharaheravaesu vAsesu arahaMta cakka- -vaTTi baladevA vAsudevA cAraNA vijjAharA saMmaNA samaNIo sAvayA sAviyAo maNuyA pagaibhaddayA pagaiviNIyA pagaiDavasaMtA pagaipayaNukohamANamAyAlobhA miumaddavasaMpaNNA allINA bhaddagA viNI, tesi NaM paNihAe lavaNe samudde jaMbuddIvaM dIvaM No uvIlei No uppIlei No ceva NaM egodagaM karei gaMgAsiMdhurattArattavaIsu salilAsu devayAo mahiDDiyAo jAva paliovamaTThiyAo parivasaMti, tAsi NaM paNihAe lavaNasamudde jAva No ceva NaM egodagaM karei, cullahimavaMtasiharesu vAsaharapavvasu devA mahiDDiyA0 tesi NaM paNihAe0 hemavaeraNNavaesu vAsesu maNuyA pagaibhaddagA0, rohiyaMsasuvaNNakUla - ruppakUlAsu salilAsu devayAoM mahiDDiyAo0 tAsiM paNi0 saddAvaiviyaDAvai vaTTaveyaDDUpavvaesu.. ! devA mahiDDiyA jAva paliovamaTThiiyA pariva0, mahAhimavaMtaruppisu vAsaharapavvasu For Personal & Private Use Only 181 //// + Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jIvAjIvAbhigama sUtra devA mahiDDiyA jAva paliovamaTThiiyA0, harivAsarampayavAsesu maNuyA pagaibhaddagA0, gaMdhAvaimAlavaMtapariyAesu vaTTaveyaDDhapavvaesu devA mahiDDiyA0, NisaDhaNIlavaMtesu vAsaharapavvaesu devA mahiDDiyA0, savvAo dahadevayAo bhANiyavvAo, paumaddahatigicchikesaridahAvasANesu devayAo mahiDDiyAo0 tAsiM paNihAe0 puvvavidehAvaravidehesu vAsesu arahaMta cakkavaTTi baladeva vAsudevA cAraNA vijAharA samaNA samaNIo sAvayA sAviyAo maNuyA pagai0 tesiM paNihAe lavaNa0 sIyAsIoyagAsu salilAsu devayAo mahiDDiyA0, devakuruuttarakurusu maNuyA pagaibhaddagA0, maMdare pavvae devayAo mahiDDiyA0, jaMbUe ya sudaMsaNAe jaMbUdIvAhivaI aNADhie NAmaM deve mahiDDie jAva paliovamaTThiie parivasai tassa paNihAe lavaNasamudde0 No uvIlei No uppIlei No ceva NaM ekkodagaM karei, aduttaraM ca NaM goyamA! logar3hiI logANubhAve jaNNaM lavaNasamudde jaMbuddIvaM dIvaM No uvIlei No uppIlei No ceva NamegodagaM karei // 173 // . ||mNdroddeso smtto||.. __ kaThina zabdArtha - uvIlei - AplAvita karatA hai, uppIlei - utpIDita karatA hai, ekkodagaM - jalamagna karatA hai, pagaibhaddayA - prakRti se bhadra, pagaiviNIyA - prakRti se vinIta, pagaiuvasaMtA - prakRti se upazAMta, pagaipayaNukohamANamAyAlobhA - prakRti se maMda krodha, mAna, mAyA, lobha vAle, miumaddavasaMpaNNA - mRdu mArdava saMpanna, allINA - AlIna, bhaddagA - bhadra, viNIyA - viniit| . . . bhAvArtha - prazna - he bhagavan! yadi lavaNa samudra .cakravAla viSkambha se do lAkha yojana kA hai, pandraha lAkha ikyAsI hajAra eka sau unacAlIsa yojana se kucha kama usakI paridhi hai, eka hajAra yojana usakI gaharAI hai aura solaha hajAra yojana usakI UMcAI hai kula milAkara sataraha hajAra yojana usakA pramANa hai to he bhagavan ! vaha lavaNa samudra jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa ko jala se AplAvita kyoM nahIM karatA, kyoM prabalatA ke sAtha utpIr3ita nahIM karatA aura kyoM use jalamagna nahIM kara detA? uttara - he gautama! jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa meM bharata airavata kSetroM meM arhanta (tIrthaMkara), cakravartI, baladeva, vAsudeva, jaMghAcAraNa Adi bidyAdhara muni, zramaNa, zramaNiyAM, zrAvaka aura zrAvikAeM haiN| vahAM ke manuSya prakRti se bhadra, prakRti se vinIta, upazAMta, prakRti se maMda krodha, mAna, mAyA lobha vAle, mRdu For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - lavaNa samudra, jaMbUdvIpa ko jalamagnakyoM nahIM karatA? 183 +++++...........................******************************** mArdava saMpanna, AlIna, bhadra aura vinIta haiM unake prabhAva se lavaNa samudra jaMbUdvIpa ko jala se AplAvita nahIM karatA, utpIr3ita nahIM karatA aura jala magna nahIM karatA hai| gaMgA, siMdhu, raktA aura raktavatI nadiyoM meM maharddhika yAvat palyopama kI sthiti vAlI deviyAM rahatI haiN| unake prabhAva se lavaNa samudra jaMbUdvIpa ko jalamagna nahIM karatA hai| ___ cullahimavaMta varSadhara parvata aura zikharI parvata meM maharddhika deva rahate haiM unake prabhAva se, hemavata heraNyavata kSetroM meM manuSya prakRti se bhadra yAvat vinIta haiM unake prabhAva se, rohitAMza, suvarNakUlA aura rUpyakUlA nadiyoM meM jo maharddhika deviyAM haiM unake prabhAva se zabdApAti vikaTApAti vRta vaitADhya parvatoM meM maharddhika palyopama kI sthiti vAle deva rahate haiM unake prabhAva se, mahAhimavaMta aura rukmi varSadhara parvatoM meM maharddhika yAvat palyopama kI sthiti vAle deva rahate haiM unake prabhAva se, harivarSa aura ramyaka varSa kSetroM meM manuSya prakRti se bhadra yAvat vinIta haiM, gaMdhApati aura mAlavaMta vRta vaitADhya parvatoM meM maharddhika deva haiM, niSadha aura nIlavaMta varSadhara parvatoM meM maharddhika deva haiM isI taraha saba drahoM kI deviyoM kA kathana karanA caahiye| padmadraha, tigiMchadraha, kesaridraha Adi drahoM meM maharddhika deva rahate haiM unake prabhAva se, pUrvavidehoM aura pazcima videhoM meM arhanta (tIrthaMkara) cakravartI, baladeva, vAsudeva, jaMghAcAraNa vidyAdhara muni, zramaNa zramaNiyAM, zrAvaka zrAvikAeM evaM manuSya prakRti se bhadra yAvat vinIta haiM unake prabhAva se, meru parvata ke maharddhika devoM ke prabhAva se, uttarakuru meM jaMbU sudarzanA meM anAdRta nAmaka jaMbUdvIpa kA adhipati maharddhika yAvat palyopama kI sthiti vAlA deva rahatA hai, usake prabhAva se lavaNa samudra jaMbUdvIpa ko jala se AplAvita, utpIDita aura jalamagna nahIM karatA hai| . isake alAvA he gautama! dUsarI bAta yaha hai ki lokasthiti aura lokasvabhAva hI aisA hai ki lavaNa samudra jaMbUdvIpa ko jala se AplAvita, utpIr3ita aura jalamagna nahIM karatA hai| ||mNdroddeshk smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIva samuddA-dvIpa samudra dhAtakIkhaMDa dvIpa kA varNana lavaNasamuhaM dhAyaisaMDe NAmaM dIve vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie savvao samaMtA saMparikkhittANaM ciTThai, dhAyaisaMDe NaM bhaMte! dIve kiM samacakkavAlasaMThie visamacakkavAlasaMThie? goyamA! samacakkavAlasaMThie No vismckkvaalsNtthie|| .. bhAvArtha - lavaNa samudra ko cAroM ora se ghere hue dhAtakIkhaMDa nAma. kA dvIpa hai jo gola valayAkAra saMsthAna se saMsthita hai| - prazna - he bhagavan! dhAtakIkhaMDa dvIpa samacakravAla saMsthAna se saMsthita hai yA viSama cakravAla saMsthAna se saMsthita hai? uttara - he gautama! dhAtakIkhaMDa dvIpa samacakravAla saMsthAna se saMsthita hai, viSama cakravAla saMsthAna se saMsthita nahIM hai| dhAyaisaMDe NaM bhaMte! dIve kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte? goyamA! cattAri joyaNasayasahassAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM egayAlIsaM. joyaNasayasahassAiM dasa joyaNasahassAI NavaegaTe joyaNasae kiMcivisesUNe parikkheveNaM pnnnntte|| se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNaM vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte doNhavi vaNNao dIvasamiyA prikkhevennN|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! dhAtakIkhaMDa dvIpa kA cakravAla-viSkambha kitanA hai aura usakI paridhi kitanI kahI gaI hai? uttara - he gautama! dhAtakIkhaMDa dvIpa cAra lAkha yojana cakravAla viSkambha vAlA hai aura usakI paridhi ikatAlIsa lAkha dasa hajAra nau sau ikasaTha yojana se kucha kama kI hai| - vaha dhAtakIkhaMDa dvIpa eka padmavaravedikA aura vanakhaMDa se cAroM ora se ghirA huA hai| donoM kA varNana kaha denA caahiye| unakI paridhi dhAtakIkhaMDa dvIpa ke samAna hI hai| ___dhAyaisaMDassa NaM bhaMte! dIvassa kai dArA paNNattA? For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - dhAtakIkhaMDa dvIpa kA varNana goyamA! cattAri dArA paNNattA, taM0-vijae vejayaMte jayaMte aparAjie // kahi NaM bhaMte! dhAyaisaMDassa dIvassa vijae NAmaM dAre paNNatte ? goyamA! dhAyaisaMDapuratthimaperaMte kAloyasamuddapuratthimaddhassa paccatthimeNaM sIyAe hAI upiM ettha NaM dhAyai0 vijae NAmaM dAre paNNatte taM ceva pamANaM, rAyahANIo aNNami dhAyaisaMDe dIve, dIvassa vattavvayA bhANiyavvA, evaM cattAri vi dArA bhANiyavvA // bhAvArtha - prazna he bhagavan ! dhAtakIkhaMDa dvIpa ke kitane dvAra kahe gaye haiM ? - uttara - he gautama! dhAtakIkhaMDa ke cAra dvAra haiN| unake nAma isa prakAra haiM- vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura aparAjita / prazna - he bhagavan ! dhAtakIkhaMDa kA vijayadvAra kahAM para hai ? uttara - he gautama! dhAtakIkhaMDa ke pUrvI dizAnta meM aura kAloda samudra ke pUrvArddha ke pazcima dizA meM zItA mahAnadI ke Upara dhAtakIkhaMDa kA vijayadvAra hai / jaMbUdvIpa ke vijayadvAra ke samAna hI isakA pramANa Adi samajhanA caahiye| isakI rAjadhAnI anya dhAtakIkhaMDa dvIpa meM hai, ityAdi sArA varNana jaMbUdvIpa kI vijayA rAjadhAnI ke samAna samajha lenA caahiye| isI prakAra vijayadvAra sahita cAroM dvAroM kI vaktavyatA samajhanI cAhiye / dhAyaiDassa NaM bhaMte! dIvassa dArassa ya dArassa ya esa NaM kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte ? goyamA ! dasa joyaNasayasahassAiM sattAvIsaM ca joyaNasahassAiM sattapaNatIse joyaNasae tiNNi ya kose dArassa ya dArassa ya abAhAe aMtare paNNatte // * dhAyaisaMDassa NaM bhaMte! dIvassa paesA kAloyagaM samuddaM puTThA ? haMtA puTThA // te NaM bhaMte! kiM dhAyaisaMDe dIve kAloe samudde ? te dhAyaisaMDe No khalu te kAloyasamudde / evaM kAloyassavi / dhAyaisaMDaddIve NaM bhaMte! jIvA uddAittA uddAittA kAloe samudde paccAyaMti ? goyamA! atthegaiyA paccAyaMti atthegaiyA No paccAyaMti / evaM kAloevi atthegaiyA paccAyaMti atthegaiyA No paccAyaMti // - bhAvArtha prazna he bhagavan ! dhAtakIkhaMDa ke eka dvAra se dUsare dvAra kA apAntarAla aMtara kitanA kahA gayA hai ? 185 - uttara - he gautama! dhAtakIkhaMDa ke eka dvAra se dUsare dvAra kA apAMtarAla antara dasa lAkha sattAvIsa hajAra sAta sau paiMtIsa (1027735) yojana aura tIna kosa kA hai 1 For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 - jIvAjIvAbhigama sUtra prazna - he bhagavan ! dhAtakIkhaMDa dvIpa ke pradeza kyA kAlodadhi samudra se chue hue haiM ? : uttara - hA~ gautama! dhAtakIkhaMDa dvIpa ke pradeza kAlodadhi samudra se chue hue haiN| ...... prazna - he bhagavan ! ve pradeza dhAtakIkhaMDa ke haiM yA kAlodadhi samudra ke haiM ? uttara - he gautama! ve pradeza dhAtakIkhaMDa ke haiM kAlodadhi samudra ke nahIM isI taraha kAlodadhi samudra ke pradezoM ke viSaya meM bhI kaha denA caahiye| prazna - he bhagavan ! kyA dhAtakIkhaMDa se nikala kara jIva kAlodadhi samudra meM paidA hote haiM ? uttara - he gautama! dhAtakIkhaMDa se nikala kara (mara kara) koI jIva kAlodadhi samudra meM paidA hote haiM, koI jIva paidA nahIM hote| isI taraha kAlodadhi samudra se nikala kara koI jIva dhAtakIkhaMDa meM paidA hote haiM aura koI jIva paidA nahIM hote| . vivecana - prastuta sUtra meM dhAtakIkhaMDa ke eka eka dvAra kA aMtara 1027735 yojana aura tIna kosa kA kahA hai vaha isa prakAra samajhanA cAhiye - dhAtakIkhaMDa ke eka eka dvAra kI dvAra zAkhA sahita moTAI 4 // yojana kI hai ata: cAra dvAroM kI kula moTAI 18 yojana hotI haiN| dhAtakIkhaMDa kI paridhi 4110961 yojana meM se ye 18 yojana ghaTAne para 4110943 yojana hote haiM isameM 4 kA bhAga dene para eka eka dvAra kA uparokta aMtara nikala AtA hai| sekeNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai - dhAyaisaMDe dIve dhAyaisaMDe dIve? goyamA! dhAyaisaMDe NaM dIve tattha tattha dese dese tahiM tahiM bahave dhAyairukkhA dhAyaivaNNA dhAyaivaNasaMDA NiccaM kusumiyA jAva uvasobhemANA uvasobhemANA ciTuMti, dhAyaimahAdhAyairukkhesu sudaMsaNaM piyadaMsaNA duve devA mahiDDiyA jAva paliovamaTTiiyA parivasaMti se eeNadveNaM0, aduttaraM ca NaM goyamA! jAva nnicceN|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! dhAtakIkhaMDa, dhAtakIkhaNDa hai, aisA kyoM kahA jAtA hai ? uttara - he gautama! dhAtakIkhaNDa dvIpa meM sthAna sthAna para yahAM vahAM dhAtakI ke vRkSa, dhAtakI ke vana aura dhAtakI ke vanakhaNDa nitya kusumita hote haiM yAvat zobhita hote haiN| dhAtakI, mahAdhAtakI vRkSoM para sudarzana aura priyadarzana nAma ke do maharddhika palyopama kI sthiti vAle deva rahate haiN| isa kAraNa dhAtakIkhaMDa, dhAtakIkhaNDa kahalAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki he gautama! dhAtakIkhaNDa dvIpa nAma nitya zAzvata hai| dhAyaisaMDe NaM bhaMte! dIve kai caMdA pabhAsiMsu vA 3? kai sUriyA taviMsu vA 3? kai mahaggahA cAraM cariMsu vA 3? kai NakkhattA jogaM joiMsu vA 3? kai tArAgaNakoDAkoDIo sobhesu vA 3? For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - kAlodadhi samudra kA varNana goyamA! bArasa caMdA pabhAsiMsu vA 3, evaMcaDavIsaM sasiraviNo Nakkhatta sayA ya tiNNi chattIsA / egaM ca gahasahassaM chappaNNaM dhAyaIsaMDe // 1 // adveva sayasahassA tiNNi sahassAiM satta ya sayAI / dhAyaisaMDe dIve tArAgaNakoDikoDINe // 2 // sobheMsu vA 3 // 174 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! dhAtakIkhaNDa dvIpa meM kitane candra prabhAsita hue, hote haiM aura hoMge? kitane sUrya tapita hote the, hote haiM aura hoMge ? kitane mahAgraha calate the, calate haiM, caleMge ? kitane nakSatra candrAdi se yoga karate the, karate haiM aura kareMge ? aura kitane koDAkoDI tArAgaNa zobhita hote the, hote haiM aura hoMge ? uttara - he gautama! dhAtakIkhaNDa dvIpa meM bAraha candra udyota karate the, karate haiM aura kreNge| bAraha sUrya tapate the, tapate haiM aura tpeNge| tIna sau chattIsa nakSatra candra sUrya se yoga karate the, karate haiM aura kreNge| eka hajAra chappana mahAgraha calate the, calate haiM aura cleNge| ATha lAkha tIna hajAra sAta sau koDAkor3I tArAgaNa zobhita hote the, hote haiM aura hoNge| 187 vivecana - eka candra-sUrya ke parivAra meM 28 nakSatra, 88 mahAgraha aura 66975 koDAkoDI tAre ` hote haiM / dhAtakIkhaNDa meM 12 candra aura 12 sUrya haiN| ataH ukta saMkhyA ko 12 se guNA karane para dhAtakIkhaNDa meM kula (28x12 = 336) tIna sau chattIsa nakSatra, eka hajAra chappana (88x12 = 1056) mahAgraha aura ATha lAkha tIna hajAra sAta sau (66975x12 - 803700) koDAkoDI tAre haiN| kAlodadhi samudra kA varNana dhAyaisaMDaM NaM dIvaM kAloe NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie savvao samaMtA saMparikkhittANaM ciTThaiM, kAloe NaM samudde kiM samacakkavAlasaMThANasaMThie visama0 ? goyamA ! samacakkavAla saMThANasaMThie No visamacakkavAlasaMThANasaMThie // kAloe NaM bhaMte! samudde kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA! aTTha joyaNasayasahassAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM ekkANauijoyaNasayasahassAiM sattari sahassAiM chacca paMcuttare joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM paNNatte // se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNaM vaNasaMDeNaM0 doNhavi vaNNao // For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jIvAjIvAbhigama sUtra *************************************************************** bhAvArtha - dhAtakIkhaNDa dvIpa ko cAroM ora se gola aura valayAkAra AkRti kA kAlodadhi samudra ghere hue haiN| . prazna - he bhagavan ! kAlodadhi samudra samacakravAla saMsthAna se saMsthita hai yA viSama cakravAla saMsthAna se saMsthita hai? uttara - he gautama! kAlodadhi samudra samacakravAla saMsthAna se saMsthita hai, viSama cakravAla saMsthAna se saMsthita nhiiN| . prazna - he bhagavan! kAlodadhi samudra kA cakravAla viSkambha kitanA hai usakI paridhi kitanI hai ? uttara - he gautama! kAlodadhi samudra ATha lAkha yojana kA lambA caur3A hai aura isakI paridhi ikyAnavai lAkha sattara hajAra chaha sau pAMca yojana se kucha adhika hai| vaha eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa se cAroM ora se ghirA huA hai| donoM kA varNana kaha . denA caahiye| kAloyassa NaM bhaMte! samudassa kai dArA paNNattA? goyamA! cattAri dArA paNNattA, taMjahA-vijae vejayaMte jayaMte apraajie|| kahi NaM bhaMte! kAloyassa samudassa vijae NAmaM dAre paNNatte? goyamA! kAloe samudde purathimaperaMte pukkharavaradIvapurathimaddhassa paccatthimeNaM sIoyAe mahANaIe uppiM ettha NaM kAloyassa samudassa vijae NAmaM dAre paNNatte, aTTeva joyaNAiM taM ceva pamANaM jAva raayhaanniio| kahi NaM bhaMte! kAloyassa samuhassa vejayaMte NAmaM dAre paNNatte? goyamA! kAloyasamuddassa dakSiNaperaMte pukkharavaradIvassa dakkhiNaddhassa uttareNaM ettha NaM kAloyasamudassa vejayaMte NAmaM dAre pnnnntte| kahi NaM bhaMte! kAloyasamudassa jayaMte NAmaM dAre paNNatte? goyamA! kAloyasamuhassa paccatthimaperaMte pukkharavaradIvassa paccatthimaddhassa purasthimeNaM sIyAe mahANaIe uppiM jayaMte NAmaM dAre pnnnntte| kahi NaM bhaMte! kAloyasamuddassa aparAjie NAmaM dAre paNNatte? goyamA! kAloyasamuddassa uttaraddhaperaMte pukkharavaradIvottaraddhassa dAhiNao ettha NaM kAloyasamuhassa aparAjie NAmaM dAre0, sesaM taM cev|| For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - kAlodadhi samudra kA varNana 189 .................................00000000000000000000000000000* bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kAlodadhi samudra ke kitane dvAra kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! kAloda (kAlodadhi) samudra ke cAra dvAra haiN| yathA - vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura apraajit| prazna - he bhagavan ! kAloda samudra kA vijayadvAra kahAM kahA gayA hai ? ' uttara - he gautama! kAloda samudra ke pUrva dizA ke aMta meM aura puSkaravara dvIpa ke pUrvArddha ke pazcima meM zItodA mahAnadI ke Upara kAloda (kAlodadhi) samudra kA vijayadvAra hai| vaha ATha yojana UMcA hai Adi pramANa pUrvAnusAra yAvat rAjadhAnI taka kaha denA caahiye| prazna - he bhagavan ! kAloda samudra kA vaijayaMta dvAra kahAM sthita hai ? uttara- he gautama! kAloda samadra ke dakSiNa dizA ke aMta meM. paSkaravara dvIpa ke dakSiNArddha bhAga ke uttara meM kAlodadhi samudra kA vaijayaMta dvAra hai| prazna - he bhagavan ! kAloda samudra kA jayaMta dvAra kahAM hai ? uttara - he gautama! kAloda samudra ke pazcima dizA ke anta meM puSkaravara dvIpa ke pazcimArddha ke pUrva meM zItA mahAnadI ke Upara jayanta dvAra hai| prazna - he bhagavan ! kAloda samudra kA aparAjita dvAra kahAM sthita hai ? uttara - he gautama! kAloda samudra ke uttara dizA ke anta meM aura puSkavara dvIpa ke uttarArddha ke dakSiNa meM kAloda samudra kA aparAjita dvAra hai| zeSa sArA varNana jaMbUdvIpa ke aparAjita dvAra ke samAna samajha lenA caahiye| vizeSatA yaha hai ki rAjadhAnI kAlodadhi samudra meM kahanI caahiye| / kAloyassa NaM bhaMte! samudassa dArassa ya dArassa ya esa NaM kevaiyaM kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte? goyamA! bAvIsa sayasahassA bANaur3a khalu bhave shssaaii| . chacca sayA bAyAlA dAraMtara tiNNi kosA y||1|| dArassa ya dArassa ya abAhAe aMtare pnnnntte| kAloyassa NaM bhaMte! samuhassa paesA pukkharavaradIva0 taheva, evaM pukkharavaradIvassavi jIvA uddAittA uddAittA taheva bhaanniyvvN|| " bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kAlodadhi samudra ke eka dvAra se dUsare dvAra kA apAntarAla antara kitanA kahA gayA hai? uttara - he gautama! kAlodadhi samudra ke eka dvAra se dUsare dvAra kA aMtara bAvIsa lAkha bAnavai hajAra chaha sau chiyAlIsa yojana aura tIna kosa kA hai| For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 . . jIvAjIvAbhigama sUtra he bhagavan! kyA kAloda samudra ke pradeza puSkaravara dvIpa se chue hue haiM ityAdi kathana pUrvAnusAra karanA cAhiye yAvat puSkaravaradvIpa ke jIva mara kara kAloda samudra meM koI utpanna hote haiM aura koI nhiiN| vivecana - kAlodadhi samudra ke cAroM dvAroM kI moTAI 18 yojana ko kAlodadhi samudra kI paridhi 9170605 yojana meM se ghaTAne para 9170587 yojana zeSa rahate haiN| inameM 4 kA bhAga dene para eka dvAra se dUsare dvAra kA aMtara 2292646 yojana aura tIna kosa nikala AtA hai| sekeNatuNaM bhaMte! evaM vuccai-kAloe samudde kAloe samudde ? goyamA! kAloyassa NaM samuddassa udae Asale mAsale pesale kAlae mAsarAsivaNNAbhe pagaIe udagaraseNaM paNNatte, kAlamahAkAlA ettha duve devA mahiDDiyA jAva paliovamaTThiiyA parivasaMti, se teNaTeNaM goyamA! jAva nnicce|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kAloda (kAlodadhi) samudra, kAloda samudra kyoM kahalAtA hai ? uttara - he gautama! kAloda samudra kA pAnI AsvAdya hai, mAMsala (bhArI hone se) pezala (manojJa svAda vAlA) hai, kAlA hai, ur3ada kI rAzi ke varNa kA hai aura svAbhAvika udaka rasa vAlA hai, isaliye vaha kAloda kahalAtA hai| vahAM kAla aura mahAkAla nAma ke palyopama kI sthiti vAle maharddhika do deva rahate haiN| isaliye vaha kAloda kahalAtA hai| he gautama! dUsarI bAta yaha hai ki kAloda samudra kA nAma zAzvata hone se vaha nitya hai| kAloe NaM bhaMte! samudde kai caMdA pabhAsiMsu vA 3? pucchA, goyamA! kAloe NaM samudde bAyAlIsaM caMdA pabhAseMsu vA 3 bAyAlIsaM caMdA bAyAlIsaM ca diNayarA dittaa|| kAlodahimmi ee caraMti sNbddhlesaagaa||1|| NakkhattANa sahassaM egaM chAvattaraM ca symnnnnN| chacca sayA chaNNauyA mahAgahA tiNNi ya sahassA // 2 // aTThAvIsaM kAlodahimmi bArasa ya. syshssaaiN| Nava ya sayA paNNAsA taaraagnnkoddikoddiinnN||3|| so.su vA 3 // 175 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kAloda samudra meM kitane candra udyota karate the Adi prazna? uttara - he gautama! kAloda samudra meM bayAlIsa candra udyota karate the, udyota karate haiM aura udyota kreNge| For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - puSkaravara dvIpa kA varNana 191 gAthAoM kA artha - kAlodadhi meM bayAlIsa candra aura bayAlIsa sUrya sambaddha lezyA vAle vicaraNa karate haiN| eka hajAra eka sau chihattara (1176) nakSatra, tIna hajAra chaha sau chiyAnavai (3696) mahAgraha aura aTThAIsa lAkha bAraha hajAra nau sau pacAsa (2812950) koDAkoDI tAreM zobhita hote. the, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge| . puSkaravara dvIpa kA varNana kAloyaM NaM samudaM pukkharavare NAmaM dIve vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie savvao samaMtA saMpari0 taheva jAva samacakkavAlasaMThANasaMThie No vismckkvaalsNtthaannsNtthie| .... ...... ...... .. / pukkharavare NaM bhaMte! dIve kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte? goyamA! solasa,joyaNasayasahassAI cakkavAlavikkhaMbheNaM-egA joyaNakoDI bANauiM khalu bhave syshssaa| auNANauiM aTTha sayA cauNauyA ya (parirao) pukkhrvrss||1|| se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNa ya vaNasaMDeNaM0 saMpari0 doNhavi vnnnno|| bhAvArtha - kAlodadhi samudra ko cAroM ora se ghera kara gola aura valayAkAra saMsthAna se puSkaravara dvIpa saMsthita hai, usI prakAra kaha denA cAhiye yAvat vaha samacakravAla saMsthAna se saMsthita hai viSama cakravAla saMsthAna se nhiiN| .. prazna - he bhagavan ! puSkaravara dvIpa kA cakravAla viSkaMbha kitanA hai aura usakI paridhi kitanI hai ? uttara - he gautama! puSkaravara dvIpa solaha lAkha yojana kA cakravAla viSkambha vAlA hai| isakI paridhi eka karor3a bAnavai lAkha navyAsI hajAra ATha sau caurAnave (1,92,89,894) yojana hai| vaha eka padmavaravedikA aura eka vanakhaNDa se cAroM ora se ghirA huA hai| donoM kA varNana kaha denA caahiye| pukkharavarassa NaM bhaMte! dIvassa kai dArA paNNattA? goyamA! cattAri dArA paNNattA, taMjahA - vijae vejayaMte jayaMte apraajie||... kahi NaM bhaMte! pukkharavarassa dIvassa vijae NAmaM dAre paNNatte? goyamA! pukkharavaradIvapuracchimaperaMte pukkharodasamudda-puracchimaddhassa paccatthimeNaM For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jIvAjIvAbhigama sUtra ettha NaM pukkharavaradIvassa vijae NAmaM dAre paNNatte taM ceva savvaM, evaM cattArivi dArA, sIyAsIoyA Natthi bhaanniyvvaao|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! puSkaravara dvIpa ke kitane dvAra kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! puSkaravaradvIpa ke cAra dvAra haiN| yathA - vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura apraajit| prazna - he bhagavan ! puSkaravaradvIpa kA vijaya dvAra kahAM sthita hai ? uttara - he gautama! puSkaravaradvIpa ke pUrva dizA ke aMta meM aura puSkaroda samudra ke pUrvArddha ke pazcima meM puSkaravaradvIpa kA vijaya dvAra hai Adi varNana jaMbUdvIpa ke vijayadvAra ke samAna kahanA caahiye| isI prakAra cAroM dvAroM kA varNana samajhanA cAhiye kiMtu zItA aura zItodA nadiyoM kA kathana nahIM karanA caahiye| pukkharavarassa NaM bhaMte! dIvassa dArassa ya dArassa esa NaM kevaiyaM abAhAe. aMtare paNNatte? goyamA! aDayAla sayasahassA bAvIsaM khalu bhave shssaaiN| aguNuttarA ya cauro dAraMtara pukkhrvrss||1|| paesA doNhavi puTThA, jIvA dosu bhaanniyvvaa|| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-pukkharavaradIve pukkharavaradIve? goyamA! pukkharavare NaM dIve tattha tattha dese dese tahiM tahiM bahave paumarukkhA paumavaNA paumavaNasaMDA NiccaM kusumiyA jAva ciTuMti, paumamahApaumarukkhe ettha NaM paumapuMDarIyA NAmaM duve devA mahiDDiyA jAva paliovamaTTiiyA parivasaMti, se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccaipukkharavaradIve pukkharavaradIve jAva nnicce|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! puSkaravaradvIpa ke eka dvAra se dUsare dvAra kA kitanA aMtara kahA gayA hai ? uttara - he gautama! puSkaravaradvIpa ke eka dvAra se dUsare dvAra kA aMtara ar3atAlIsa lAkha bAvIsa hajAra cAra sau unahattara (4822469) yojana kA hai| puSkaravaradvIpa ke pradeza puSkaravara samudra se spRSTa haiM isI taraha puSkaravara samudra ke pradeza puSkaravaradvIpa se spRSTa hai| puSkaravaradvIpa aura puSkaravara samudra ke jIva marakara koI unameM utpanna hote haiM aura koI unameM utpanna nahIM hote haiN| prazna - he bhagavan ! kisa kAraNa se puSkaravaradvIpa, puSkaravaradvIpa kahalAtA hai ? uttara - he gautama! puSkaravaradvIpa meM sthAna sthAna para yahAM vahAM bahuta se padmavRkSa, padmavana aura For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - mAnuSottara parvata kA varNana 193 padmavanakhaNDa nitya kusumita rahate haiN| padma aura mahApadma vRkSoM para padma aura puMDarIka nAma ke palyopama kI sthiti vAle do maharddhika deva rahate haiN| isaliye puSkaravaradvIpa puSkaravaradvIpa kahalAtA hai yAvat nitya hai| pukkharavare NaM bhaMte! dIve kevaiyA caMdA pabhAsiMsu vA 3? evaM pucchA, ... coyAlaM caMdasayaM cauyAlaM ceva sUriyANa syN| pukkharavaradIvaMmi caraMti ee pbhaaseNtaa||1|| cattAri sahassAI battIsaM ceva hoMti nnkkhttaa| chacca sayA bAvattara mahaggahA bAraha shssaa||2|| chaNNaui sayasahassA cattAlIsaM bhave shssaaiN| cattAri sayA pukkhara vara) taaraagnnkoddikoddiinnN||3||sobhesu vaa||3|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! puSkaravaradvIpa meM kitane candra udyota karate the, udyota karate haiM, udyota kareMge? Adi prshn| , uttara - he gautama! puSkaravaradvIpa meM eka sau cavAlIsa (144) candra aura eka sau cavAlIsa sUrya prabhAsita hote hue vicarate haiM // 1 // cAra hajAra battIsa (4032) nakSatra aura bAraha hajAra chaha sau bahattara (12672) mahAgraha haiN|| 2 // chiyAnavai lAkha cavAlIsa hajAra cAra sau (9644400) koDAkoDI tArAgaNa zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge||.. . mAnuSottara parvata kA varNana ____ pukkharavaradIvassa NaM bahumajjhadesabhAe ettha NaM mANusuttare NAmaM pavvae paNNatte, vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie je NaM pukkharavaraM dIvaM duhA vibhayamANe vibhayamANe ciTThai, taMjahA-abibhatarapukkharaddhaM ca bAhirapukkharaddhaM c|| abbhiMtarapukkharaddhe NaM bhaMte! kevaiyaM cakkavAleNaM parikkheveNaM paNNatte? goyamA! aTTha joyaNasayasahassAI cakkavAlavikkhaMbheNaM koDI bAyAlIsA tIsaM doNNi ya sayA agunnvnnnnaa| pukkharaaddhaparirao evaM ca mnnusskhettss||1|| bhAvArtha - puSkaravaradvIpa ke bahumadhya dezabhAga meM mAnuSottara nAmaka parvata hai jo gola hai aura valayAkAra saMsthAna se saMsthita hai| vaha puSkaravaradvIpa ko do bhAgoM meM vibhAjita karatA hai| ve isa prakAra haiM - 1. Abhyantara puSkarArddha aura 2. bAhya pusskraaddh| For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra prazna - he bhagavan! AbhyaMtara puSkarArddha kA cakravAla viSkambha kitanA hai aura usakI paridhi kitanI hai ? 194 uttara - he gautama! AbhyaMtara puSkarArddha kA cakravAla viSkambha ATha lAkha yojana kA hai aura usakI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha tIsa hajAra do sau unapacAsa (1,42,30, 249) yojana kI hai| manuSya kSetra kI paridhi bhI yahI hai| sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai- abdhiMtarapukkharaddhe 2 ? goyamA ! abdhiMtarapukkharaddhe NaM mANusuttareNaM pavvaeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte se eeNaTTeNaM goyamA !0 abdhiMtarapukkharaddhe 2, aduttaraM ca NaM jAva Nicce // atarapukkharaddhe NaM bhaMte! kevaiyA caMdA pabhAsiMsu vA 3 sA caiva pucchA jAva tArAgaNakoDikoDIo0 ?, goyamA ! bAvantari ca caMdA bAvattarimeva diNayarA dittA / pukkharavaradIvaDDhe caraMti ee pabhAseMtA // 1 // tiNi sayA chattIsA chacca sahassA mahaggahANaM tu / kkhANaM tu bhave solAI duve sahassAiM // 2 // aDayAla sayasahassA bAvIsaM khalu bhave sahassAiM / doNNi saya pukkharaddhe tArAgaNakoDikoDINaM // 3 // sodheMsu vA 3 // 176 // bhAvArtha prazna he bhagavan! AbhyaMtara puSkarArddha, AbhyaMtara puSkarArddha kyoM kahalAtA hai ? uttara - he gautama! AbhyaMtara puSkarArddha cAroM ora se mAnuSottara parvata se ghirA huA hai isaliye vaha AbhyaMtara puSkarArddha kahalAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki vaha nitya hai / prazna- he bhagavan ! AbhyaMtara puSkarArddha meM kitane candra udyotita ( prabhAsita) hote the, hote haiM aura hoMge Adi prazna tArAgaNa taka kahanA cAhiye ? uttara - he gautama! AbhyaMtara puSkarArddha meM 72 candramA aura 72 sUrya prabhAsita hote hue puSkaravara dvIpArddha meM vicaraNa karate haiM // 1 // chaha hajAra tIna sau chattIsa (6336) mahAgraha aura do hajAra solaha (2016) nakSatra gati karate haiM candramAdi se yoga karate haiM // 2 // I - For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - samaya kSetra (manuSya kSetra) kA varNana 195 ar3atAlIsa lAkha bAvIsa hajAra do sau koDAkoDI tAre zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge| vivecana - jambUdvIpa sabhI dvIpa samudroM se choTA hone se vahAM ke do candra sUryoM kA parivAra rUpa tAre jambadvIpa meM nahIM samA sakate ataH unheM lavaNa samadra meM rahanA paDatA hai| ataH lavaNa samadra meM 33 hajAra tIna sau tetIsa yojana tathA eka yojana kA tihAI bhAga (333331) taka jambUdvIpa ke candra sUryoM kA udyota Atapa pahuMcatA hai| parantu Age ke dvIpa samudra vistRta hone se vahAM ke candra sUryoM kA parivAra vahIM samA jAtA hai| ataH vahAM ke candra sUryoM ke tApa kSetra kI sImA anya dvIpa Adi meM nahIM hai tathA lavaNa Adi samudroM meM bhI tApa kSetra kI sImA samAna nahIM hai| samaya kSetra (manuSya kSetra) kA varNana .. samayakhette NaM bhaMte! kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte? goyamA! paNayAlIsaM joyaNasayasahassAiM AyAmavikkhaMbheNaM egA joyaNakoDI jAvabbhitarapukkharaddhaparirao se bhANiyavvo jAva aunnpnnnne|| ... . se keNadveNaM bhaMte! evaM vuccai-mANusakhette mANusakhette? goyamA! mANusakhette NaM tivihA maNussA parivati, taMjahA-kammabhUmagA akammabhUmagA aMtaradIvagA, se teNadveNaM goyamA! evaM vuccA-mANusakhette maannuskhette|| . mANusakhette NaM bhaMte! kA caMdA pabhAseMsuvA 3? kai sUrA taviMsu vA 300 goyamA! battIsaM caMdasayaM battIsaM ceva sUriyANa syN| sayalaM maNussaloyaM careMti ee pbhaaseNtaa|| 1 // ekkArasa ya sahassA chappi ya solA mahaggahANaM tu| chacca sayA chaNNauyA NakkhattA tiNNi ya shssaa||2|| aDasIi sayasahassA cattAlIsa sahassa mnnuylogNmi| satta ya sayA aNUNA taaraagnnkoddikoddiinnN||3||sobhN sobhesu vA 3 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! samaya kSetra kA AyAma viSkambha kitanA hai aura paridhi kitanI hai? uttara - he gautama! samaya kSetra (manuSya kSetra) kA AyAma viSkambha paiMtAlIsa (45) lAkha yojana kA hai aura paridhi vahI hai jo AbhyaMtara puSkarArddha kI kahI thI arthAt eka karor3a bayAlIsa lAkha tIsa hajAra do sau unapacAsa (1,42,30,249) yojana kI paridhi hai| prazna - he bhagavan ! manuSya kSetra, manuSya kSetra kyoM kahalAtA hai ? For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra ***********************rrrrrrrrrrrrrr........................... uttara - he gautama! tIna prakAra ke manuSya, manuSya kSetra meM rahate haiM, ve isa prakAra haiM - 1. karmabhUmija 2. akarmabhUmija aura 3. antrdviipj| isaliye vaha manuSya kSetra kahalAtA hai| prazna - he bhagavan! manuSya kSetra meM kitane candra prabhAsita hote the, hote haiM aura hoMge? kitane sUrya tapate the, tapate haiM aura tapeMge Adi prshn| uttara - he gautama! samaya kSetra meM 132 candra aura 132 sUrya prabhAsita hote hue sakala manuSya kSetra meM vicaraNa karate haiN| gyAraha hajAra chaha sau solaha mahAgraha yahAM apanI cAla calate haiM aura tIna hajAra chaha sau chiyAnavai (3696) nakSatra, candrAdi ke sAtha yoga karate haiN| ____ aThAsI lAkha, cAlIsa hajAra sAta sau (8840700) koDAkoDI tArAgaNa manuSya loka meM zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge|| eso tArApiMDo savvasamAseNa mnnuylogNmi| . . bahiyA puNa tArAo jiNehiM bhaNiyA asNkhejjaa||1|| bhAvArtha - isa prakAra manuSya loka meM pUrvokta saMkhyA pramANa tArA piNDa hai| manuSya loka ke bAhara jinezvara devoM ne asaMkhyAta tArA piNDa kahe haiN| kyoMki asaMkhyAtadvIpa samudra hone se unakI saMkhyA asaMkhyAta haiN| evaiyaM tAraggaM jaM bhaNiyaM mANusaMmi logNmi| cAraM kalaMbuyApupphasaMThiyaM joisaM cri||2|| kaThina zabdArtha - kalaMbuyA puSphasaMThiyaM - kadamba ke phUla ke AkAra ke-nIce saMkSipta Upara vistRta uttAnIkRta arddha kabITha ke AkAra ke __ bhAvArtha - isa prakAra tIrthaMkaroM ne isa manuSya loka meM tArAgaNoM (upalakSaNa se sUrya Adi kA) kA jo parimANa kahA hai ve saba jyotiSI devoM ke vimAna rUpa hai aura inakA saMsthAna kadamba puSpa jaisA hai| tathAvidha jagat svabhAva se ye gatizIla haiN| ravi-sasi-gaha-NakkhattA evaiyA AhiyA mnnuyloe| jesiMNAmAgoyaM Na pAgayA pnnnnvehiti||3|| kaThina zabdArtha - pAgayA - prAkRtA:-vaiziSTya hInA:-sAmAnya vyakti (mUrkhajana), paNNavehiMtiprajJApayiSyanti-kathana karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - samaya kSetra (manuSya kSetra) kA varNana 197 bhAvArtha - sUrya, candra, graha, nakSatra (upalakSaNa se tArAgaNa) itanI saMkhyA meM manuSya loka meM kahe gaye haiN| inake nAma, gotra (anvarthayukta nAma) Adi tIrthaMkaroM ke alAvA sAmAnya vyakti kadApi nahIM kaha sakate haiM ataH inako sarvajJoM dvArA upadiSTa (kathita) mAna kara samyak rUpa se ina para zraddhA karanI caahiye| chAvaTThI piDagAiM caMdAiccANa mnnuylogNmi| do caMdA do sUrA ya hoMti ekkekkae pidde||4|| kaThina zabdArtha - piDagAiM - piTakoM meM, chAvaTThI - chAsaTha (66) / bhAvArtha - ina manuSya loka meM candroM aura sUryoM ke 66-66 piTaka haiN| eka eka piTaka meM do candra do sUrya hote haiN| - vivecana - jaMbUdvIpa meM eka, lavaNa samudra meM do, dhAtakIkhaNDa meM chaha, kAlodadhi meM 21, arddhapuSkaravaradvIpa meM 36, isa taraha kula milA kara (1+2+6+21+36-66) chAsaTha piTaka candroM evaM chAsaTha piTaka sUryoM ke hote haiN| - kSetra rUpI peTI arthAt do candra do sUrya ke phirane kA cakravAla kSetra athavA una candra sUrya Adi ke samUha ko bhI piTaka kahate haiN| ___ chAvaTThI piDagAiM NakkhattANaM tu mnnuylogNmi| chappaNNaM NakkhattA ya hoMti ekkekkae pidde||5|| bhAvArtha - manuSya loka meM nakSatroM ke 66 piTaka haiN| eka eka piTaka meM chappana chappana nakSatra haiN| chAvaTThI piDagAiM mahAgahANaM tu mnnuylogNmi| chAvattaraM gahasayaM ca hoi ekkekkae pidde||6|| bhAvArtha - manuSya loka meM mahAgrahoM ke 66 piTaka haiN| eka eka piTaka meM 176-176 mahAgraha haiN| cattAri ya paMtIo caMdAiccANa mnnuylogNmi| chAvaTThiya chAvaTThiya hoi ya ekkekkayA pNtii||7|| bhAvArtha - isa manuSya loka meM candroM aura sUryoM kI cAra cAra paMktiyAM haiN| eka eka paMkti meM 66-66 candra sUrya haiN| 'chappaNNaM paMtIo NakkhattANaM tu mnnuylogNmi| chAvaTThI chAvaTThI havai ya ekkekkayA pNtii||8|| bhAvArtha - isa manuSya loka meM nakSatroM kI 56 paMktiyAM haiN| eka eka paMkti meM 66 -66 nakSatra haiN| For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jIvAjIvAbhigama sUtra ............................................................ chAvattaraM gahANaM paMtisayaM hoi mnnuylogNmi| chAvaTThI chAvaTThI ya hoi ekkekkayA pNtii||9|| bhAvArtha - ina manuSya loka meM grahoM kI 176 paMktiyAM haiN| eka eka paMkti meM 66-66 graha haiN| te meru pariyaDaMtA payAhiNAvattamaMDalA svve| aNavaTThiyajogehiM caMdA sUrA gahagaNA y||10|| kaThina zabdArtha - pariyaDaMtA - pradakSiNA karate haiM, payAhiNAvattamaMDalA - pradakSiNA vartamaNDala, aNavaTThiyajogehiM - anavasthita-yathAyoga rUpa se| bhAvArtha - ye candra sUryAdi saba jyotiSI meru parvata ke cAroM ora pradakSiNA karate haiN| pradakSiNA karate hue ina candrAdi ke dakSiNa meM hI meru hotA hai ataeva inheM pradakSiNAvartamaNDala kahA hai| manuSya loka ke sabhI candra sUrya Adi pradakSiNAvartamaNDala gati se hI paribhramaNa karate haiN| candra sUrya aura grahoM . ke maNDala anavasthita haiM kyoMki yathAyoga rUpa se anya maNDala para ye paribhramaNa karate rahate haiN| vivecana - jyotiSI ke sabhI vimAna pUrva meM udaya hokara pazcima meM asta hote haiN| ataH pUrva se dakSiNa meM hote hue gamana karate haiN| isalie pradakSiNAvarta se meru kI pradakSiNA karanA batAyA hai| yahAM sarvatra meru zabda se jambUdvIpa ke madhyavartI meru parvata ko hI samajhanA caahie| NakkhattatAragANaM avaTThiyA maMDalA munneyvvaa| te'viya payAhiNAvattameva meruM annucrNti||11|| bhAvArtha - nakSatra aura tArAoM ke maNDala avasthita haiM arthAt ye niyatakAla taka eka maNDala meM rahate haiN| ye bhI meru parvata ke cAroM ora pradakSiNAvartamaNDala gati se paribhramaNa karate haiN| vivecana - nakSatroM ke ATha maMDala hai| usameM se jo nakSatra jisa maMDala para rahatA hai usa nakSatra kA vimAna hamezA usI maMDala para calatA rahane ke kAraNa ina maNDaloM ko avasthita kahA hai| lekina deva to sabhI ke anavasthita haiN| jitane tAre haiM utane hI tArA maMDala haiN| ve sabhI (graha nakSatra tArA) dakSiNAyana uttarAyaNa bhramaNa nahIM karane ke kAraNa inako avasthita kahe haiN| yahAM 'Nakkhatta tAragANaM' zabda se nakSatroM ke tAre aisA artha samajhanA caahie| grahoM ke ATha aura tArA ke do maMDaloM kA ullekha Agama meM nahIM AyA hai| TIkAkAra kA kathana hai ki - graha Adi kI vakrAnuvakra gati hone se inake bhI vakrAnurUpa maMDala honA saMbhava hai| jinake AdhAra se hI grahaNa Adi kA jJAna kiyA jAtA hai kintu ATha yA do maMDaloM kA honA nahIM samajhA jAtA hai| kucha tAre eka sthAna para hI ghumate haiM jaise dhruva tArA aadi| anya sabhI meru kI pradakSiNA karate haiN| tArAoM ke cAla kI niyatatA AgamoM meM nahIM milatI hai| inakI vakra gati bhI hotI hai kintu jambU dvIpa kI sImA meM rahe hue tArA lavaNa samudra kI sImA meM jAnA saMbhava nahIM For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti samaya kSetra (manuSya kSetra) kA varNana - hai| graha Adi kI cAla niyata hotI hai| tAre vakrAnuvakra cArI hone se inake maMDala gola nahIM hai / ataH inake maMDala avasthita nahIM batAe haiN| rayaNiyaradiNayarANaM uDDe va ahe va saMkamo Natthi / maMDalasaMkamaNaM puNa abdhiMtarabAhiraM tirie // 12 // bhAvArtha - candra aura sUrya kA Upara aura nIce saMkrama nahIM hotA kyoMki aisA hI jagat svabhAva hai / inakA vicaraNa tirachI dizA meM sarva AbhyaMtara maMDala se sarva bAhyamaMDala taka aura sarva bAhya maMDala se sarva AbhyaMtara maNDala taka hotA rahatA hai| raNiyaradiNayarANaM NakkhattANaM mahaggahANaM ca / cAraviseseNa bhave suhadukkhavihI maNussANaM // 13 // bhAvArtha - candra, sUrya, nakSatra, mahAgraha aura tArAoM kI gati vizeSa rUpa se manuSyoM ke sukha duHkha prabhAvita hote haiN| vivecana - manuSyoM ke karma do prakAra ke hote haiM 1. zubha vedya aura 2. azubha vedya / inake sAmAnyataH vipAka ke kAraNa dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava ke pAMca bheda mAne gaye haiM / kahA bhI hai udayakkhayakhaovasamovasamA jaM ca kampuNo bhaNiyA davvaM khettaM kAlaM bhAvaM bhavaM ca saMpaNNa // 1 // 199 ** = * zubha vedya karmoM ke vipAka ke kAraNa zubha dravya, zubha kSetra Adi hote haiM aura azubha vedya karmoM ke vipAka ke kAraNa azubha dravya, azubha kSetra Adi hote haiM ataH jinake janma, nakSatra Adi ke anukUla candrAdikoM kI cAla hai taba unake prAyaH jo zubha vedya karma haiM ve tathAvidha vipAka samAgrI ko prApta kara jaba vipAka meM Ate haiM taba ve jIva zarIra meM nIrogatA, dhanavRddhi, vaira zAMti, Apta saMyoga Adi ke nimitta se sukhI hote haiN| jIvoM kA sukha duHkha to karmAnusAra hI hotA hai| graha nakSatra Adi se to zubhAzubha kA jJAna mAtra hotA hai| jaise aMga sphuraNa sukha duHkha kA kAraNa nahIM haiM para isake dvArA sukha duHkha ke anumAna kA jJAna mAtra hotA hai / isI prakAra Ate samaya kAka pakSI kA, ravAnA hote samaya cir3IyA, gardabha Adi ko bhI zAkunikoM, AnumAnikoM, vizeSajJoM evaM vibhaMgajJAniyoM dvArA bhI ina cinha Adi ko zubhAzubha kA mArga bodhakaM mAnA gayA hai| sukha duHkha Adi nirmita ke kAraNa mahAgrahoM meM candra sUrya ko liyA gayA hai kyoMki candra sUrya hI indra kahalAte haiN| tesi pavisaMtANaM tAvakkhettaM tu vaDDae NiyamA / teNeva kameNa puNo parihAyai NikkhamaMtANaM // 14 // For Personal & Private Use Only - Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jIvAjIvAbhigama sUtra +000000000000000000000000000000000000000000000000000000********* kaThina zabdArtha - pavisaMtANaM - praveza karate hue, tAvakkhettaM - tApa kSetra, NikkhamaMtANaM - bAhara nikalate hue| bhAvArtha - sarva bAhyamaMDala se AbhyaMtara maMDala meM praveza karate hue candra aura sUrya kA tApakSetra niyama se kramaza: bar3hatA jAtA hai aura jisa krama se bar3hatA hai usI krama se sarva AbhyaMtara maMDala se bAhara nikalane para candra aura sUrya kA tApakSetra pratidina kramazaH ghaTatA jAtA hai| tesiM kalaMbuyApupphasaMThiyA hoi taavkhettphaa| aMto ya saMkuyA bAhiM vitthaDA cNdsuurgnnaa|| 15 // bhAvArtha - una candra sUryoM ke tApa kSetra kA mArga kadaMba puSpa ke AkAra jaisA hai| yaha meru kI dizA meM saMkucita hai aura lavaNa samudra kI dizA meM vistRta hai| keNaM vaDDai caMdo parihANI keNa hoi cNdss| kAlo vA joNho vA keNa'NubhAveNa cNdss?|| 16 // bhAvArtha - prazna -he bhagavan ! candramA zukla pakSa meM kyoM bar3hatA hai aura kRSNapakSa meM kyoM ghaTatA hai ? kisa kAraNa se kRSNapakSa aura zuklapakSa hote haiM ? kiNhaM rAhuvimANaM NiccaM caMdeNa hoi avirhiyN| cauraMgulamappattaM hiTThA caMdassa taM cri|| 17 // bhAvArtha - uttara - he gautama! kRSNa varNa kA rAhuvimAna candramA se sadaiva cAra aMgula dUra raha kara candra vimAna ke nIce calatA hai| isa taraha calatA huA vaha zukla pakSa meM dhIre dhIre candramA ko prakaTa karatA hai aura kRSNa pakSa meM dhIre dhIre use Dhaka letA hai| vivecana - rAhu do prakAra kA hotA hai - 1. parva rAhu aura 2. nitya raahu| jo rAhu kadAcit akasmAt A kara apane vimAna se candra vimAna ko yA sUrya vimAna ko Dhaka letA hai vaha parva rAhu hai| isa parva rAhu ko hI loka meM grahaNa kahA jAtA hai| usakA yahAM grahaNa. nahIM hai| yahAM to nitya rAhu kA grahaNa kiyA gayA hai jisakA vimAna kAlA hai aura jo candra vimAna ke nIce cAra aMgula kI dUrI para usake sAtha sadA calatA rahatA hai| jaba yaha usake vimAna ko Dhaka letA hai to kRSNa pakSa kahalAtA hai aura jaba yaha usake vimAna ko nahIM DhakatA hai to zukla pakSa kahalAtA hai| zuklapakSa meM dhIre dhIre candra kA vimAna usake AvaraNa se rahita hotA hai aura kRSNa pakSa meM dhIre dhIre vaha usake AvaraNa se yukta hotA hai| bAvaTuiM bAvaDhei divase divase u sukkpkkhss| jaM parivaDDai caMdo khavei taM ceva kaalennN|| 18 // For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - samaya kSetra (manuSya kSetra) kA varNana 201 .0000000000000000000000000000000000000000000000000.............. bhAvArtha - zuklapakSa meM candramA pratidina 62 bhAga taka bar3hatA hai aura kRSNapakSa meM candramA 62 bhAga pramANa ghaTatA hai| vivecana - bAsaTha bhAga se Azaya yahAM 4 bhAga se he jo isa prakAra samajhanA cAhiye - candra vimAna ke 62 bhAga karane caahiye| ve yahA~ bhava meM samudAya ke upacAra se 62 zabda se kahe gaye haiN| zuklapakSa meM candramA pratidina 62 bhAga taka bar3hatA hai isakA tAtparya hai ki vaha 4-4 jhAjherA bhAga taka bar3hatA hai isI taraha kRSNapakSa meM candramA 62 bhAga taka ghaTatA hai isakA tAtparya hai ki vaha 4-4 jhAjherA bhAga taka ghaTatA hai| Agama (candra prajJapti) meM - 'savva ratte savva viratte' pATha AyA hai arthAt pUrNimA kI rAtri meM candramA kI bAsaTha hI kalAeM pUrNa rUpa se khulI rahatI hai| amAvasyA kI rAtri meM candramA kI bAsaTha hI kalAeM AvRta (DhakI) rahatI hai do kalAeM bhI khulI nahIM rahatI haiN| tathA samavAyAMga sUtra ke 15 veM samavAya meM bhI candramA kI 15 kalAeM (pratidina kI eka eka kalA ginane se) hI batAI hai| ... uttarAdhyayana sUtra ke 9veM adhyayana meM -'kalaM agghai solasiM' pATha batAyA hai vahAM para loka vyavahAra kI dRSTi se 16 vIM kalA khulA rahanA batA diyA hai| jaise usI adhyayana meM Age kelAsasamA asaMkhayA' pATha meM loka meM pracalita kailAza parvata (himAlaya parvata para zivajI ke rahane kI parvatamAlA) kI upamA dI gaI hai| vaise hI yahAM para bhI samajhanA caahie| candramA kA 62 kalAoM meM se prati dina rAta 4-4 jhAjherI kalAoM kA DhakanA samajhanA caahie| paNNarasaibhAgeNa ya caMdaM paNNarasameva taM vri| paNNarasaibhAgeNa ya puNovi taM ceva tikkmi|| 19 // bhAvArtha - kRSNapakSa meM candra vimAna ke pandrahaveM bhAga ko rAhu vimAna apane pandrahaveM bhAga se DhaMka letA hai aura zuklapakSa meM usI pandrahaveM bhAga ko mukta kara detA hai| - vivecana - yahAM candra vimAna ke aura rAhu vimAna ke 15-15 bhAga kara lenA caahiye| kRSNapakSa meM rAhu vimAna candrabimAna ke eka-eka bhAga ko DhakatA hai to zuklapakSa meM rAhu vimAna candravimAna ke eka-eka bhAga ko khulA kara detA hai| kRSNapakSa meM eka-eka bhAga Dhakate jAne se amAvasyA taka usake saba bhAga Dhaka jAte haiM aura zuklapakSa meM pUrNimA taka eka-eka bhAga khulA hote hote saba bhAga khule ho jAte haiN| evaM vaDDai caMdo parihANI eva hoi cNdss| kAlo vA joNhA vA teNaNubhAveNa cNdss|| 20 // bhAvArtha - isa prakAra candramA kI vRddhi aura hAni hotI hai| isI kAraNa kRSNapakSa aura zuklapakSa hote haiN| (zuklapakSa meM candramA bar3hatA hai aura kRSNapakSa meM candramA ghaTatA hai|) For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jIvAjIvAbhigama sUtra aMto maNussakhette havaMti cArovagA ya uvvnnnnaa| paMcavihA joisiyA caMdA sUrA gahagaNA y|| 21 // bhAvArtha - manuSya kSetra ke aMdara candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArA gaNa, ye pAMca prakAra ke jyotiSI 'cara gatizIla haiN| teNa paraM je sesA cNdaaiccghtaarnnkkhttaa| Nathi gaI Navi cAro avaTThiyA te munneyvvaa| 32 // bhAvArtha - aDhAI dvIpa ke bAhara jo pAMca prakAra ke jyotiSI (candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArA) haiM ve acara (gati nahIM karate) haiM, maNDala gati se paribhramaNa nahIM karate ataeva avasthita (sthita) haiN| . do caMdA iha dIve cattAri ya sAgare lvnntoe| dhAyaisaMDe dIve bArasa caMdA ya sUrA y|| 23 // bhAvArtha - isa jaMbUdvIpa meM do candra do sUrya hai| lavaNa samudra meM cAra candra aura cAra sUrya haiN| dhAtakIkhaNDa meM 12 candra aura 12 sUrya haiN| do do jaMbuddIve sasisUrA duguNiyA bhave lvnne| lAvaNigA ya tiguNiyA sasisUrA dhaayiisNdde|| 24 // bhAvArtha - jaMbUdvIpa meM do candra do sUrya haiN| inase dugune lavaNa samudra meM haiM aura lavaNa samudra se tigune candrasUrya dhAtakIkhaNDa meM haiN| dhAyaisaMDappabhiI uddiTThatiguNiyA bhave cNdaa| AillacaMda sahiyA aNaMtarANaMtare khette|| 25 // . bhAvArtha - dhAtakIkhaNDa ke Age ke samudra aura dvIpoM meM candroM aura sUryoM kA pramANa, pUrva ke dvIpa yA samudra ke pramANa ko tigunA karake usameM pUrva-pUrva ke saba candroM aura sUryoM ko jor3a denA caahiye| vivecana - prastuta gAthA meM Age ke dvIpoM aura samudroM meM candroM aura sUryoM kI saMkhyA jAnane kI vidhi batAI gaI hai| jaise dhAtakIkhaNDa dvIpa meM 12 candra aura 12 sUrya kahe haiM to kAlodadhi samudra meM 1243=36 tathA pUrva pUrva ke 6 (jaMbUdvIpa ke 2 aura lavaNa samudra ke cAra) candra sUrya jor3ane para kula saMkhyA 42 AtI hai| isa prakAra kAlodadhi samudra meM 42 candra aura 42 sUrya hai| isI vidhi se Age ke dvIpa samudroMmeM candroM aura sUryoM kI saMkhyA jAnI jA sakatI hai| rikkhaggahatAraggaM dIvasamudde jahicchase nnaauN| tassa sasIhiM guNiyaM rikkhaggahatAragANaM tu|| 26 // For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti samaya kSetra (manuSya kSetra) kA varNana - bhAvArtha - jina dvIpoM aura samudroM meM nakSatra, graha evaM tArAoM kI saMkhyA jAnane kI icchA ho to una dvIpoM aura samudroM ke candra sUryoM kI saMkhyA ko eka eka candra sUrya parivAra se guNA karanA cAhiye / vivecana - prastuta gAthA meM dvIpa samudroM meM nakSatra, graha evaM tArAoM kA pramANa jAnane kI vidhi batAI gaI hai| jaise - lavaNa samudra meM 4 candramA hai| eka eka candra parivAra meM 28 nakSatra, 88 graha aura 66975 koDAkoDI tAre haiN| ataH lavaNa samudra meM nakSatroM kI saMkhyA 28x4 = 112, grahoM kI saMkhyA 88x4=352 aura tAroM kI saMkhyA 66975 x 4 = 2,67,900 koDAkoDI hai| anya dvIpoM evaM samudroM ke liye bhI isI vidhi se gaNanA karane para una dvIpoM evaM samudroM meM nakSatra, graha evaM tArAoM kI saMkhyA jJAta kI jA sakatI hai| caMdAo sUrassa ya sUrA caMdassa aMtaraM hoI / paNNAsa sahassAiM tu joyaNANaM aNUNAI // 27 // bhAvArtha - candra se sUrya kA aura sUrya se candra kA antara pacAsa pacAsa hajAra yojana kA hai| yaha aMtara manuSya kSetra ke bAhara ke candra aura sUrya kA hai / sUrassa ya sUrassa ya sasiNo sasiNo ya aMtara hoI / 203 'bahiyAo maNussaNagassa joyaNANaM sayasahassaM // 28 // bhAvArtha - sUrya se sUrya kA aura candra se candra kA antara mAnuSottara parvata ke bAhara eka lAkha yojana kA hai| sUratariyA caMdA caMdaMtariyA ya diNayarA dittA / cittaMtaralesAgA suhalesA maMdalesA ya // 29 // bhAvArtha - manuSya loka ke bAhara paMkti rUpa meM avasthita sUryAntarita candra aura candrAntarita sUrya apane teja:puMja se prakAzita hote haiN| inakA aMtara aura prakAza rUpa lezyA vicitra prakAra kI hai| arthAt candramA kA prakAza zItala hai aura sUrya kA prakAza uSNa hai| ina candra sUryoM kA prakAza eka dUsare se antarita hone se na to manuSya loka kI taraha ati zItala hotA hai aura na ati uSNa hotA hai kiMtu sukha rUpa hotA hai| aTThAsIiM ca gahA aTThAvIsaM ca hoMti NakkhattA / esasIparivAro etto tArANa vocchAmi // 30 // bhAvArtha - eka candramA ke parivAra meM 88 graha aura 28 nakSatra hote kI gAthAoM meM kahate haiM / For Personal & Private Use Only / tArAoM kA pramANa Age Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jIvAjIvAbhigama sUtra chAvaTThisahassAI Nava ceva sayAiM pNcsyraaiN| egasasIparivAro taaraagnn-koddikoddiinnN||31|| bhAvArtha - eka candramA ke parivAra meM 66 hajAra nau sau 75 koDAkoDI tAre haiN| vivecana - yahAM para koTAkoTi zabda kI vyAkhyA karate hue TIkAkAra ne vizeSaNavatI grantha (AcArya jina bhadragaNi kSamAzramaNa dvArA racita) kI gAthA ko batAkara artha kiyA hai| yathA - kitaneka AcArya koTAkoTi ko saMjJAntara (anya saMkhyA ke artha meM) mAnate haiN| ata: jyotiSka vimAna thor3e hI haiN| anya AcArya-tArA vimAnoM kA mApa utsedha aMgula se karake tArA vimAnoM kI Agamika saMkhyA ko itane kSetra meM samAveza honA batAte haiN| jambUdvIpa sabase choTA hone se usake tArA vimAna sabhI jaMbUdvIpa meM samAveza nahIM hote haiM ata: unako lavaNa samudra ke vistAra ke chaThe hisse taka meM (333331 yojana meM) samAveza honA batAyA gayA hai| bahiyAo mANusaNagassa caMdasUrANa'vaTThiyA jogaa| caMdA abhIijuttA sUrA puNa hoMti pussehiN|| 32 // 177 // bhAvArtha - mAnuSottara parvata ke bAhara ke candra aura sUrya avasthita yoga vAle haiN| candra abhijit nakSatra se aura sUrya puSya nakSatra se yukta rahate haiN| ___ mANusuttare NaM bhaMte! pavvae kevaiyaM uDDhe uccatteNaM? kevaiyaM uvveheNaM? kevaiyaM mUle vikkhambheNaM? kevaiyaM majjhe vikkhaMbheNaM? kevaiyaM sihare vikkhaMbheNaM? kevaiyaM aMto giripariraeNaM? kevaiyaM bAhiM giripariraeNaM? kevaiyaM majjhe giripariraeNaM? kevaiyaM uvari giripariraeNaM?, goyamA! mANusuttare NaM pavvae sattarasa ekkavIsAiM joyaNasayAI uDDe uccatteNaM cattAri tIse joyaNasae kosaM ca uvveheNaM mUle dasabAvIse joyaNasae vikkhaMbheNaM majjhe sattatevIse joyaNasae vikkhaMbheNaM uvari cattAricauvIse joyaNasae vikkhaMbheNaM aMto giripariraeNaMegA joyaNakoDI bAyAlIsaM ca syshssaaiN| tIsaM ca sahassAiM doNNi ya auNApaNNe joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM, bAhiragiripariraeNaM egA joyaNakoDI bAyAlIsaM ca sayasahassAiM chattIsaM ca sahassAiM sattacoisottare joyaNasae parikkheveNaM, majjhe giripariraeNaM egA joyaNakoDI bAyAlIsaM ca sayasahassAiM cottIsaM ca sahassA aTThatevIse joyaNasae parikkheveNaM, uvari giripariraeNaM For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - samaya kSetra (manuSya kSetra) kA varNana egA joyaNakoDI bAyAlIsaM ca sayasahassAiM battIsaM ca sahassAiM Nava ya battIse joyaNasae parikkheveNaM, mUle vicchiNNe majjhe saMkhitte uppiM taNue aMto sahe majhe udagge bAhiM darisaNijje IsiM saNNisaNNe sIhaNisAI avaddhajavarAsisaMThANasaMThie savvajaMbUNayAmae acche saNhe jAva paDirUve, ubhao pAsiM dohiM paumavaraveiyAhiM dohi ya vaNasaMDehiM savvaoM samaMtA saMparikkhitte vaNNao doNhavi // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! mAnuSottara parvata kI UMcAI kitanI hai ? usakI jamIna meM gaharAI kitanI hai ? vaha mUla meM kitanA caur3A hai ? madhya meM kitanA caur3A hai aura zikhara para kitanA caur3A hai ? usakI aMdara kI paridhi kitanI hai ? bAhara kI paridhi kitanI hai ? madhya kI paridhi kitanI hai ? aura Upara kI paridhi kitanI hai ? 205 uttara - he gautama! mAnuSottara parvata eka hajAra sAta sau ikkIsa ( 1721) yojana pRthvI se UMcA hai| cAra sau tIsa (430) yojana aura eka kosa pRthvI meM gaharA hai| yaha mUla meM eka hajAra bAIsa (1022) yojana caur3A haiM, madhya meM sAta sau teIsa (723) yojana caur3A hai aura Upara cAra sau caubIsa (424) yojana caur3A hai| pRthvI ke bhItara isakI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha tIsa hajAra do sau unapacAsa (14230249) yojana hai / bAhya bhAga meM nIce kI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha chattIsa hajAra sAta sau caudaha (14236714) yojana hai| madhya meM eka karor3a bayAlIsa lAkha cauMtIsa hajAra ATha sau taiIsa (14234823) yojana kI paridhi hai / Upara kI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha battIsa hajAra nau sau battIsa (14232932) yojana hai / yaha parvata mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura Upara saMkucita ( patalA ) hai / yaha bhItara se cikanA hai, madhya meM pradhAna (zreSTha) aura bAhara darzanIya hai| yaha parvata kucha baiThA huA hai arthAt jaise siMha apane Age ke donoM pairoM ko lambA karake pIche ke donoM pairoM ko sikor3a kara baiThatA hai / usI prakAra se baiThA huA hai| yaha parvata Adhe yava kI rAzi ke AkAra meM rahA huA hai, Urdhva adhobhAga se chinna aura madhyabhAga meM unnata hai / yaha parvata pUrNa rUpa se jAMbUnada (svarNa) maya hai, AkAza aura sphaTika maNi kI taraha nirmala hai cikanA hai yAvat pratirUpa hai| isake donoM ora do padmavaravedikAeM aura do vanakhaNDa saba ora se ghire hue haiN| donoM kA varNana kaha denA cAhiye / se keNadveNaM bhaMte! evaM vuccai mANusuttare pavvae mANusuttare pavvae ? goyamA ! mANusuttarassa NaM pavvayassa aMto maNuyA uppiM suvaNNA bAhiM devA aduttaraM ca NaM goyamA ! mANusuttarapavvayaM maNuyA Na kayAi vIivaiMsu vA vIivayaMti vA For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jIvAjIvAbhigama sUtra **ureserrorrowroor.orroremotoroor.awrtoooooooooooooti... bIivaissaMti vA NaNNattha cAraNehiM vA vijAharehiM vA devakammuNA vAvi, se teNaTeNaM goyamA!0 aduttaraM ca NaM jAva Nicce ti|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! yaha mAnuSottara parvata kyoM kahalatA hai? uttara - he gautama! mAnuSottara parvata ke aMdara-aMdara manuSya rahate haiM, isake Upara suparNakumAra deva rahate haiM aura isase bAhara deva rahate haiN| he gautama! dUsarA kAraNa yaha hai ki isa parvata ke bAhara manuSya na to kabhI gaye haiM, na kabhI jAte haiM aura na kabhI jAeMge, kevala jaMghAcAraNa aura vidyAcAraNa muni tathA devoM dvArA saMharaNa kiye manuSya hI isa parvata se bAhara jA sakate haiM isaliye yaha parvata mAnuSottara parvata kahalAtA hai athavA he gautama! yaha nAma zAzvata hone se nitya hai| jAvaM ca NaM mANusuttare pavvae tAvaM ca NaM assiM loetti pavuccai, jAvaM ca NaM vAsAiM vA vAsaharAI vA tAvaM ca NaM assiM loetti pavuccai, jAvaM ca NaM gehAi vA gehAvayaNAi vA tAvaM ca NaM assiM loe tti pavuccai, jAvaM ca NaM gAmAi vA jAva rAyahANIi vA tAvaM ca NaM assiM loetti pavuccai, jAvaM ca NaM arahaMtA cakkavaTTI. baladevA vAsudevA paDivAsudevA cAraNA vijAharA samaNA samaNIo sAvayA sAviyAo maNuyA pagaibhaddagA viNIyA tAvaM ca Na assiM loetti pvucci| jAvaM ca NaM samayAi vA AvaliyAi vA ANApANUi vA thovAi vA lavAi vA muhuttAi vA divasAi vA ahorattAi vA pakkhAi vA mAsAi uUi vA ayaNAi vA saMvaccharAi vA jugAi vA vAsasayAi vA vAsasahassAi vA vAsasayasahassAi vA puvvaMgAi vA puvvAi vA tuDiyaMgAi vA, evaM puvve tuDie aDaDe avave huhue uppale paume NaliNe acchiNiure aue paue Naue cUliyA sIsa paheliyA jAva sIsapaheliyaMgei vA sIsapaheliyAi vA paliovamei vA sAgarovamei vA avasappiNIi vA osappiNIi vA tAvaM ca NaM assiM loetti pvucci| ___ jAvaM ca NaM bAyare vijuyAre bAyare thaNiyasahe tAvaM ca Na assiM0, jAvaM ca NaM bahave orAlA balAhagA saMsesaMti saMmucchaMti vAsaM vAsaMti tAvaM ca NaM assiM loe0, jAvaM ca NaM bAyare teukAe tAvaM ca NaM assiM loe0, jAvaM ca NaM AgArAi vA NaIui vA NihIi vA tAvaM ca NaM assiM loetti pavuccai, jAva ca NaM agaDAiNaIi vA tAvaM ca NaM assiM loe| For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - samaya kSetra (manuSya kSetra) kA varNana 207 *rrorromoooooooooooooooooooooooooooooooooooooooor.00000000000000 jAvaM ca NaM caMdoMvarAgAi vA sUrovarAgAi vA caMdaparivesAi vA sUraparivesAi vA paDicaMdAi vA paDisUrAi vA iMdadhaNUi vA udagamacchei vA kavihasivAi vA tAvaM ca NaM assiM loetti pa0, jAvaM ca NaM caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM abhigamaNaNiggamaNa-vuDDi-NivuDDi-aNavaTThiyasaMThANasaMThiI Aghavijjai tAvaM ca Na assiM loetti pvucci||178|| ____kaThina zabdArtha - ANApANUi - AnaprANa (zvAsocchvAsa), thovAi - stoka (sAta zvAsocchvAsa pramANa), lavAi - lava (sAta stoka), uUi - Rtu, ayaNAi - ayana ((chaha mAsa), saMvaccharAi - saMvatsara (varSa), jugAi - yuga (pAMca varSa), puvvaMgAi - pUrvAMga, tuDiyaMgAi - truTitAMga, sIsayaheliyaMgei - zIrSa prahelikAMga, sIsapaheliyAi - zIrSa prahelikA, vijuyAre - vidyuta, thaNiyasahestanita-meghagarjana, caMdovarAgAi- candroparAga-candragrahaNa, sUrovarAgAi - sUrya grahaNa, caMdaparivesAi - candra pariveSa, paDisUrAi - pratisUrya, udagamacchei - udaka matsya, kavihasivAi - kpihsit| bhAvArtha:- jahAM taka yaha mAnuSottara parvata hai vahIM taka yaha manuSya loka hai arthAt manuSya loka meM hI varSa, varSadhara, gRha Adi haiM isase bAhara nahIM Age sarvatra aisA hI samajhanA cAhiye jahAM taka bharata Adi kSetra aura varSadhara parvata haiM vahAM taka manuSya loka hai| jahAM taka ghara yA dukAna Adi haiM vahAM taka manuSya loka hai jahAM taka grAma yAvat rAjadhAnI hai vahAM taka manuSya loka hai| jahAM taka arihaMta, cakravartI, baladeva, vAsudeva, prativAsudeva, jaMghAcAraNa muni, vidyAcAraNa muni, zramaNa, zramaNiyAM, zrAvaka zrAvikAeM aura prakRti se bhadra vinIta manuSya haiM vahAM taka manuSya loka hai| jahAM taka samaya, AvalikA, AnaprANa, stoka, lava, muhUrta, dina, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, sauM varSa, hajAra varSa, lAkha varSa, pUrvAMga, pUrva, truTitAMga, truTita, isI krama se aDa, avava, huDUka, utpala, padma, nalina, arthanikura, ayuta, prayuta, nayuta, cUlikA, zIrSaprahelikA, palyopama, sAgaropama, avasarpiNI aura utsarpiNI kAla hai vahAM taka manuSya loka hai| jahAM taka bAdara vidyuta aura bAdara stanita (megha garjana) hai jahAM taka bahuta se udAra-bar3e megha utpanna hote haiM, sammUrchita hote haiM-banate haiM bikharate haiM, varSA barasAte haiM vahAM taka manuSya loka hai| jahAM taka bAdara agni hai vahAM taka manuSya loka hai| jahAM taka khAna, nadiyAM aura nidhiyAM haiM, kueM, tAlAba Adi hai, vahAM taka manuSya loka hai| jahAM taka candragrahaNa, sUryagrahaNa, candrapariveSa, sUrya pariveSa, praticandra, pratisUrya, indradhanuSa, udakamatsya aura kapihasita Adi haiM vahAM taka manuSya loka hai| jahAM taka candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArAoM kA abhigamana, nirgamana, candra kI vRddhi hAni tathA candra Adi kI satata gatizIlatA rUpa sthiti kahI jAtI hai vahAM taka manuSya loka hai| For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 . jIvAjIvAbhigama sUtra - vivecana - manuSya loka kI sImA karane vAlA hone se mAnuSottara parvata, mAnuSottara parvata kahalAtA hai| jahAM taka bharatAdi kSetra, varSadhara parvata, ghara, dukAna makAna, grAma, nagara, rAjadhAnI, arihaMta Adi zlAghanIya puruSa, prakRti se bhadra vinIta manuSya Adi, samaya Adi kA vyavahAra, vidyuta, meghagarjana, meghotpatti, bAdara agni, khAna, nadiyAM, nidhiyAM, kueM, tAlAba tathA AkAza meM candra sUrya Adi kA gamana Adi hai vahAM taka manuSya loka hai| manuSya loka se bAhara ina saba kA astitva nahIM hai arthAt mAnuSottara parvata se pare-bAhara kI ora ina saba padArthoM aura vyavahAroM kA sadbhAva nahIM hai| prastuta sUtra meM prayukta samaya, AvalikA Adi zabdoM kA artha isa prakAra hai - samaya - kAla kA sabase sUkSma aMza jisakA phira vibhAga na ho sake vaha 'samaya' kahalAtA hai| samaya kI sUkSmatA ko samajhane ke liye AgamakAroM ne jo sthUla udAharaNa diyA hai vaha isa prakAra hai - jaise koI taruNa, balavAn, hRSTa puSTa, svastha aura nipuNa kalAkuzala darjI kA putra kisI jIrNa zIrNa sAr3I ko hAtha meM lete hI zIghra hI phAr3a detA hai| dekhane vAloM ko aisA pratIta hotA hai ki isane pala bhara meM sAr3I ko phAr3a diyA hai paraMtu tattvadRSTi se usa sAr3I ko phAr3ane meM asaMkhyAta samaya lage haiM kyoMki sAr3I meM agaNita taMtu haiN| Upara kA taMtu phaTe binA nIce kA taMtu phaTa nahIM sakatA hai ataeva yaha mAnanA par3atA hai ki pratyeka taMtu ke phaTane kA kAla alaga alaga hai| vaha taMtu bhI kaI rezoM se banA huA hai ve reze bhI krama se phaTate haiN| ataeva sAr3I ke upari taMtu ke uparitana reze ke phaTane meM jitanA samaya lagA usase bhI bahuta sUkSmatara samaya kahA gayA hai| jaghanyayukta asaMkhyAta samayoM kI eka AvalikA hotI hai| saMkhyAta AvalikAoM kA eka ucchvAsa hotA hai| saMkhyAta AvalikAoM kA eka niHzvAsa hotA hai| eka ucchvAsa aura eka niHzvAsa mila kara eka AnaprANa hotA hai| sAta AnaprANoM kA eka stoka, sAta stokoM kA eka lava hotA hai| 77 lavoM kA eka muhUrta hotA hai| (1,67,77,216) eka karor3a saDasaTha lAkha sattattara hajAra do sau solaha AvalikAoM kA eka muhUrta hotA hai aura eka muhUrta meM tIna hajAra sAta sau trayotara ucchvAsa hote haiN| tIsa muhUrtoM kA eka ahorAtra, pandraha ahorAtra kA eka pakSa, do pakSoM kA eka mAsa, do mAsa kI eka Rtu hotI hai| tIna RtuoM kA eka ayana, do ayana kA eka saMvatsara (varSa), pAMca saMvatsara kA eka yuga, bIsa yuga kA sau vrss| dasa sau varSa kA hajAra varSa, 100 hajAra varSa kA eka lAkha varSa, 84 lAkha varSa kA eka pUrvAMga, 84 lAkha pUrvAMga kA eka pUrva, 84 lAkha pUrvo kA eka truTitAMga, 84 lAkha truTitAMgoM kA eka truTita, 84 lAkha truTitoM kA eka aDDAMga, 84 lAkha aDDAMgoM kA eka aDDa, 84 lAkha For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - samaya kSetra (manuSya kSetra) kA varNana 209 **************************************************************** aDDoM kA eka avavAMga 84 lAkha avavAMgoM kA eka avava, 84 lAkha avavoM kA eka hUhUkAMga, 84 lAkha huhUkAMgoM kA eka huhuka, 84 lAkha huhukoM kA eka utpalAMga, 84 lAkha utpalAMgoM kA eka utpala, 84 lAkha utpaloM kA eka padmAMga, 84 lAkha padmAMgoM kA eka padma, 84 lAkha padmoM kA eka nalinAMga, 84 lAkha nalinAMgoM kA eka artha nikurAMga, 84 lAkha artha nikurAMgoM kA eka nalina, 84 lAkha nalinoM kA eka arthanikura, 84 lAkha arthanikuroM kA eka ayutAMga, 84 lAkha ayutAMgoM kA eka ayuta, 84 lAkha ayutoM kA eka prayutAMga, 84 lAkha prayutAMgoM kA eka prayuta, 84 lAkha prayutoM kA eka nayutAMga, 84 lAkha nayutAMgoM kA eka nayuta, 84 lAkha nayutoM kA eka cUlikAMga, 84 lAkha cUlikAMgoM kI eka cUlikA, 84 lAkha cUlikAoM kI eka zIrSa prahelikAMga, 84 lAkha zIrSa prahelikAMgoM kI eka zIrSa prahelikA hotI hai| isa taraha jaina siddhAntAnusAra samaya se lagA kara zIrSa prahelikA paryanta kAla kI gaNanA kI gayI hai| isase Age kA kAla upamA se jAnA jAtA hai| palyopama aura sAgaropama aupamika kAla hai| dasa koDAkoDI palyopama kA eka sAgaropama hotA hai| dasa koDAkoDI sAgaropama kA eka avasarpiNI kAla aura dasa koDAkoDI sAmaropama kA hI eka utsarpiNI kAla hotA hai| eka avasarpiNI aura eka utsarpiNI kAla kA eka kAlacakra hotA hai| kAladravya manuSya kSetra meM hI hai ata: uparokta kAloM kA vyavahAra manuSya loka meM hI hotA hai| - aMto NaM bhaMte! maNussakhettassa je caMdimasUriyagahagaNaNakkhattatArArUvA te NaM bhaMte! devA kiM uDDovavaNNagA kappovavaNNagA vimANovavaNNagA cArovavaNNagA cAradviiyA gairaiyA gaisamAvaNNagA? ____ goyamA! te NaM devA No uDDovavaNNagA No kappovavaNNagA vimANovavaNNagA cArovavaNNagA No cAradviiyA gairaiyA gaisamAvaNNagA uDDamuhakalaMbuyapupphasaMThANasaMThiehiM joyaNasAhassiehiM tAvakhettehi sAhassiyAhiM bAhiriyAhiM veuvviyAhiM parisAhiM mahayA hayaNaTTagIyavAiyataMtI-talatAlatuDiya ghaNamuiMgapaDuppavAiyaraveNaM divvAiM bhogabhogAiM bhuMjamANA mahayA mahayA ukkiTThasIhaNAyabolakalakalasaddeNaM viulAI bhogabhogAiM bhuMjamANA acchayapavvayarAyaM payAhiNAvattamaMDalayAraM meruM annupriyddNti|| - kaThina zabdArtha- uDDovavaNNagA - UopapannakA:-Urdhva vimAnoM meM utpanna hue, kappovavaNNagAkalpopapannakA:-kalpoM meM utpanna hue, cArovavaNNagA - cAropapannakA:-jyotiSI vimAnoM meM utpanna hue, cAraTThiIyA - cArasthitikA:-gati rahita, gairaiyA - gatiratika-gati meM rati vAle, gaisamAvaNNagA - gati samApannA:-gati ko prApta, uDDamuhakalaMbuyapupphasaMThANasaMThiehiM - Urdhvamukha kadamba puSpa kI taraha For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jIvAjIvAbhigama sUtra *******************************rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr... golAkAra saMsthita, mahayA hayaNaTTagIyavAiyataMtItalatAla tuDiyaghaNamuiMgapaDuppavAiyaraveNaM- jora se baz2ane vAle vAdyoM, nRtyoM, gItoM, vAdintroM, taMtrI, tAla, truTita, mRdaMga Adi kI madhura dhvani se yukta, ukkiTThasIhaNAyabolakalakalasaddeNaM - mahatotkRSTa siMhanAdabolakalakalazabdena-harSa se siMhanAda, bola mukha se sITI bajAte hue aura kala kala dhvani karate hue, pavvayarAyaM - parvatarAja meru, payAhiNAvattamaMDalayAraM - pradakSiNAvartamaMDala gati se, aNupariyaDaMti - parikramA karate haiN| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! manuSya kSetra ke aMdara jo candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArAgaNa haiM ve jyotiSI deva kyA Urdhva vimAnoM meM utpanna hue haiM, saudharma Adi kalpoM meM utpanna hue haiM, vimAnoM meM utpanna hue haiM, gati zIla haiM yA gati rahita haiM, gati meM rati karane vAle haiM aura gati ko prApta hue haiM ? .. uttara - he gautama ! ve deva Urdhva vimAnoM meM utpanna nahIM hue haiM, bAraha devalokoM meM utpanna nahIM hue haiM kiMtu jyotiSI vimAnoM meM utpanna hue haiN| ve gatizIla hai, sthitizIla nahIM haiM, gati meM unakI rati hai aura ve gati prApta haiN| ve Urdhvamukha kadambapuSpa kI taraha gola AkRti se saMsthita haiM hajAroM yojana pramANa unakA tApakSetra hai, vikriyA dvArA nAnA rUpadhArI bAhya pariSad ke devoM se yukta haiN| jora se bajane vAle vAdyoM, nRtyoM, gItoM, vAdintroM, taMtrI, tAla, truTita, mRdaMga Adi kI madhura dhvani ke sAtha divya bhoga bhogate hue harSa se siMhanAda, bola aura kalakala dhvani karate hue svaccha parvatarAja meruM kI pradakSiNAvarta . maMDalagati se parikramA karate rahate haiN| jayA NaM bhaMte! tesiM devANaM iMde cavai se kahamidANiM pakareMti? goyamA! tAhe cattAri paMca sAmANiyA taM ThANaM uvasaMpajittANaM viharaMti jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhvi|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jaba una jyotiSI devoM kA indra cavatA hai taba ve deva kyA karate haiM ? uttara - he gautama! jaba una jyotiSI devoM kA indra cavatA hai taba indra ke viraha meM cAra-pAMca sAmAnika deva sammilita rUpa se usa indra ke sthAna para taba taka kAryarata rahate haiM jaba taka vahAM dUsarA indra utpanna nahIM hotA hai| iMdaTThANe NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM virahie uvavAeNaM paNNatte? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukoseNaM chmmaasaa|| bahiyA NaM bhaMte! maNussakhettassa je caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvA te NaM bhaMte! devA kiM uDDovavaNNagA kappovavaNNagA vimANovavaNNagA cArovavaNNagA cAradviiyA gairaiyA gaisamAvaNNagA? goyamA! te NaM devA No uDDovavaNNagA No kappovavaNNagA vimANovavaNNagA No For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti samaya kSetra (manuSya kSetra) kA varNana - cArovavaNNagA cAraTThijhyA No gairaiyA No gaisamAvaNNagA pakkiTTagasaMThANasaMThiehiM joyaNasaya- sAhassiehiM tAvakkhettehiM sAhassiyAhi ya bAhirAhiM veDavviyAhiM parisAhiM mahayA hayaNaTTagIyavAiyaraveNaM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANA jAva suhalessA sIyalessA maMdalessA maMdAvalessA cittaMtaralesAgA kUDA iva ThANaTThiyA aNNoNNasamogADhAhiM sAhiM te paese savvao samaMtA obhAseMti ujjoveMti taveMti pabhAseMti // jANaM bhaMte! tesiM devANaM iMde cayai se kahamidANiM pakareMti ? goyamA ! jAva cattAri paMca sAmANiyA taM ThANaM uvasaMparijjattANaM viharaMti jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhavai / iMdaTThANe NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM virahie uvavAeNaM pa0 ? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM chammAsA // 179 // bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! indra kA sthAna kitane samaya taka indra kI utpatti se rahita rahatA hai ? uttara - he gautama! indra kA sthAna jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa taka khAlI rahatA hai| prazna - he bhagavan ! manuSya kSetra se bAhara candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArA rUpa ye jyotiSI deva kyA Urdhvopapanna haiM, kalpopapanna haiM, vimAnopapanna haiM gatizIla haiM yA gati sthira haiM, gati meM rati karane vAle haiM yA gati prApta haiM ? 211 uttara - he gautama! manuSya kSetra se bAhara ke jyotiSI deva Urdhvopapannaka nahIM haiM, kalpopapannaka nahIM hai kintu vimAnopapannaka haiN| ve gatizIla nahIM haiM gati sthira haiN| gatiratika nahIM haiM, gati prApta nahIM hai / ve pakI huI IMTa ke AkAra ke haiN| lAkhoM yojana kA unakA tApakSetra hai / ve vikriyA kiye hue hajAroM bAhya pariSad ke devoM ke sAtha jora se bajane vAle vAdyoM, nRtyoM, gItoM aura vAdintroM kI madhura dhvani ke sAtha divya bhogopabhoga karate hue rahate haiM / ve zubha prakAza vAle haiM, unakI kiraNeM zItala aura maMda haiM unakA Atapa aura prakAza ugra nahIM hai unakA prakAza vicitra prakAra kA hai| kUTa-zikhara kI taraha eka sthAna para sthita haiN| ina candroM aura sUryoM kA prakAza eka dUsare se mizrita hai| ve apanI sammilita kiraNoM se usa pradeza ko saba ora se avabhAsita, udyotita, tApita aura prabhAsita karate haiM / prazna - he bhagavan ! jaba ina jyotiSI devoM kA indra cavatA hai to ve deva kyA karate haiM ? uttara he gautama! yAvat cAra pAMca sAmAnika deva usake sthAna para sammilita rUpa se taba taka kAryarata rahate haiM jaba taka ki dUsarA indra vahAM utpanna na ho| prazna - he bhagavan ! usa indra sthAna kA viraha kitane kAla kA hai ? uttara - he gautama! usa indra sthAna kA viraha jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa kA hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 jIvAjIvAbhigama sUtra *************************************........................... . puSkaroda samudra kA varNana pukkharavaraNaM dIvaM pukkharode NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva saMparikkhittANaM citttthi|| pukkharode NaM bhaMte! samudde kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte? goyamA! saMkhejjAiM joyaNasayasahassAI cakkavAlavikkhaMbheNaM saMkhejjAiM joyaNasayasahassAiM parikkheveNaM pnnnntte|| bhAvArtha - puSkaravaradvIpa ko gola aura valayAkAra saMsthAna se saMsthita puSkaroda nAmakaM samudra saba ora se ghere hue sthita hai| prazna - he bhagavan ! puSkaroda samudra kA cakravAla viSkaMbha kitanA hai aura usakI kitanI paridhi hai ? uttara - he gautama! puSkaroda samudra kA cakravAla viSkaMbha saMkhyAta lAkha yojana kA hai aura usakI paridhi bhI saMkhyAta lAkha yojana kI hai| pukkharodassa NaM bhaMte! samuddassa kai dArA paNNattA? goyamA! cattAri dArA paNNattA taheva savvaM pukkharodasamuddapurathimaperaMte varuNavaradIvapurasthimaddhassa paccatthimeNaM ettha NaM pukkharodassa vijae NAmaM dAre paNNatte, evaM sesaannvi| dAraMtaraMmi saMkhejjAiM joyaNasayasahassAI abAhAe aMtare pnnnntte| paesA jIvA ya thev| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-pukkharode samudde pukkharode samudde ? goyamA! pukkharodassa NaM samudassa udage acche patthe jacce taNue phalihavaNNAbhe pagaIe udagaraseNaM siridharasirippabhA ya0 do devA mahiDDiyA jAva paliovamaTThiiyA parivasaMti, se eeNadveNaM jAva nnicce| pukkharode NaM bhaMte! samudde kevaiyA caMdA pabhAsiMsu vA 3?0 saMkhejA caMdA pabhAseMsu vA 3 jAva tArAgaNakoDikoDIo sobhesu vA 3 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! puSkaroda samudra ke kitane dvAra kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! puSkaroda samudra ke cAra dvAra kahe gaye haiM ityAdi varNana pUrvAnusAra kaha denA cAhiye yAvat puSkaroda samudra ke pUrva dizA ke anta meM aura varuNavaradvIpa ke pUrvArddha ke pazcima meM For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - varuNavara dvIpa varNana 213 puSkaroda samudra kA vijaya dvAra haiN| zeSa sArA kathana jaMbUdvIpa ke vijaya dvAra kI taraha kaha denA caahiye| ina dvAroM kA paraspara aMtara saMkhyAta lAkha yojana kA hai| pradeza sparza aura jIvoM kI utpatti kA kathana pUrvavat samajhanA caahiye| prazna - he bhagavan ! puSkaroda samudra, puSkaroda samudra kyoM kahalAtA hai ? uttara - he gautama! puSkaroda samudra kA pAnI svaccha, pathyakArI, jAtivaMta halkA, sphaTika ratna kI AbhA vAlA tathA svabhAva se hI udaka rasa vAlA hai| zrIdhara aura zrIprabha nAma ke do maharddhika deva yAvat palyopama kI sthiti vAle vahAM rahate haiN| isaliye puSkaroda samudra puSkaroda kahalAtA hai yAvat nitya evaM zAzvata nAma vAlA hai| prazna - he bhagavan! puSkaroda samudra meM kitane candra udyotita hote the, hote haiM aura hoMge Adi prazna ? - uttara - he gautama! puSkaroda samudra meM saMkhyAta candra prabhAsita hote the, hote haiM aura hoMge ityAdi sArA varNana pUrvavat kara denA cAhiye yAvat saMkhyAta koTAkoTi tAreM vahAM zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge| ___ . varuNavara dvIpa varNana pukkharode NaM samudde varuNavareNaM dIveNaM saMparikkhitte vaTTe valayAgAre jAva ciTThai, taheva samacakkavAlasaMThie0 kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte? goyamA! saMkhejAiM joyaNasayasahassAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM saMkhejAiM joyaNasayasahassAiM parikkheveNaM paNNatte, paumavaraveiyAvaNasaMDavaNNao dAraMtaraM paesA jIvA taheva svvN|| . bhAvArtha - gola aura valayAkAra puSkaroda nAma kA samudra varuNavaradvIpa se cAroM ora se ghirA huA sthita hai| ityAdi pUrvAnusAra kaha denA cAhiye yAvat vaha samacakravAla saMsthAna se saMsthita hai| prazna - he bhagavan! varuNavaradvIpa kA cakravAla viSkaMbha kitanA hai aura usakI kitanI paridhi hai ? uttara - he gautama! varuNavaradvIpa kA cakravAla viSkaMbha lAkha yojana kA hai aura usakI paridhi saMkhyAta lAkha yojana kI hai| usake cAroM aura padmavaravedikA aura vanakhaNDa hai| donoM kA varNana kaha denA caahiye| dvAroM kA aMtara, pradeza sparza, jIvotpatti Adi sArA varNana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| sekeNa?NaM bhaMte! evaM vuccai-varuNavare dIve varuNavare dIve? goyamA! varuNavare NaM dIve tattha tattha dese dese tahiM tahiM bahUo khuDDAkhuDDiyAo jAva bilapaMtiyAo acchAo0 patteyaM patteyaM paumavaraveiyApari0 vaNa0 For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra vAruNivarodagapaDihatthAo pAsAiyAo 4, tAsu NaM khuDDAkhuDDiyAsu jAva bilapaMtiyA bahave uppAyapavvayA jAva khaDahaDagA savvaphalihAmayA acchA taheva varuNavaruNappabhA ya ettha do devA mahiDDiyA0 parivasaMti, se teNaTTeNaM jAva Nicce / joisaM savvaM saMkhejjaeNaM jAva tArAgaNakoDikoDIo / 214 bhAvArtha: - prazna he bhagavan! varuNavaradvIpa, varuNavaradvIpa kyoM kahalAtA haiM ? uttara - he gautama! varuNavaradvIpa meM sthAna-sthAna para yahAM, vahAM bahuta sI choTI-choTI bAvar3iyAM yAvat bila paMktiyAM haiM jo svaccha haiM, pratyeka padmavaravedikA aura vanakhaNDa se cAroM ora se ghirI huI haiN| zreSTha vAruNI ke samAna jala se paripUrNa haiM yAvat prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hai| una choTI choTI bAvar3iyoM meM yAvat bila paMktiyoM meM bahuta se utpAta parvata yAvat khaDahaDaga haiM jo sarva sphaTika maya svaccha haiM Adi sArA varNana pUrvavat samajha lenA caahiye| vahAM varuNa aura varuNaprabha nAma ke do maharddhika deva rahate haiM isaliye varuNavaradvIpa kahalAtA hai yAvat vaha nitya zAzvata hai| vahAM candra sUrya Adi jyotiSI deva saMkhyAta - saMkhyAta kahane cAhiye yAvat vahAM saMkhyAta tArAgaNa zobhita hote the, hote haiM aura hoNge| varuNavaraNNaM dIvaM vAruNode NAmaM samudde vaTTe valayA0 jAva ciTThai, samacakka0 visamacakkavAlavi0 taheva savvaM bhANiyavvaM, vikkhaMbhaparikkhevo saMkhijjAI joyaNasahassAiM dAraMtaraM ca paumavara0 vaNasaMDe paesA jIvA aTTho goyamA ! vAruNodassa NaM samuddassa udae se jahA NAmae caMdappabhAi vA maNisilAgAi vA varasIhU varavAruNIi vA pattAsavei vA pupphAsavei vA coyAsave vA phalAsavei vA mahumeraei vA jaMbUphalapuTuvaNNAi vA jAippasaNNAI vA khajjUrasArei vA muddiyAsArei vA kApisAyaNAi vA supakkakhoyarasei vA pabhUyasaMbhArasaMciyA posamAsasayabhisayajogavattiyA NiruvahayavisiTTha diNNakAlovayArA sudhoyA ukkosamayapattA aTThapiTThaNiTThiyA ( muravaiMtavarakimadiNNakaddamA kopasaNNA acchA varavAruNI atirasA jaMbUphalapuTThavaNNA sujAyA IsiuTThAvalaMbiNI ahiyamadhurapejjA IsIsirattaNettA komalakavolakaraNI jAva AsAiyA visAiyA aNihuyasaMlAvakaraNaharisapIijaNaNI saMtosatatabibokka hAva-vibbhamavilAsavellahalagamaNakaraNI viraNamadhiyasattajalaNaNI ya hoI saMgAMmadesa - kAlekayaraNasamarapasarakaraNI kaDhiyANavijjupayatihiyayANa mauyakaraNI ya hoti uvavesiyA samANA gaI khalAvei For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - varuNavara dvIpa varNana 215 ya sayalaMmivi subhAsavuppAliyA samarabhaggavaNosahayAra-surabhirasadIviyA sugaMdhA AsAyaNijjA vissAyaNijjA pINaNijjA dappaNijjA mayaNijjA savviMdiyagAyapalhAyaNijjA) AsavA mAsalA pesalA (IsI oDhAvalaMbiNI IsI taMbacchikaraNI IsI voccheyA kaDuA) vaNNeNaM uvaveyA gaMdheNaM uvaveyA raseNaM uvaveyA phAseNaM uvaveyA, bhave eyArUve siyA? goyamA! No iNaDhe samaDhe, vAruNassa NaM samudassa udae etto iTThatare jAva AsAeNaM paNNatte, tattha NaM vAruNivAruNakaMtA do devA mahiDDiyA jAva parivasaMti, se eeNadveNaM jAva Nicce, vAruNivareNaM dIve kaicaMdA pabhAsiMsa vA 3? savvaM joisaM saMkhijjageNa NAyavvaM // 180 // kaThina zabdArtha - caMdappabhAi - candraprabhA nAmaka surA, maNisilAgAi - maNizalAkA surA, varavAruNIi - zreSTha vAruNI surA, khajjurasArei - khajUra kA sAra, muddiyAsArei - mRddhikA (drAkSA) kA sAra, posamAsasayabhisayajogavattiyA - pauSa mAsa meM saikaDoM vaidyoM dvArA taiyAra kI gaI, NiruvahayavisiTThadiNNakAlovayArA - nirupahata aura viziSTa kAlopacAra se nirmita, ukkosagamayapattAutkRSTa mAdaka zakti se yukta, aTThapiTThaNiTThiyA - ATha bAra piSTa (ATA) pradAna se niSpanna, AsalA - AsvAda vAlI, mAsalA - prakRSTa rasAsvAda vAlI, pesalA - pezala (mnojny)| bhAvArtha - varuNavaradvIpa ko gola aura valayAkAra rUpa se saMsthita varuNoda nAmaka samudra cAroM ora se ghera kara sthita hai| vaha varuNoda samudra cakravAla saMsthAna se saMsthita hai, viSama cakravAla saMsthAna se saMsthita nahIM hai ityAdi sArA varNana pUrvavat kaha denA caahiye| viSkambha aura paridhi saMkhyAta lAkha yojana kI hai| padmavaravedikA, vanakhaNDa, dvAra, dAroM kA aMtara, pradeza sparza, jIvotpatti Adi aura artha saMbaMdhI praznottara pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| he gautama! varuNoda. samudra kA pAnI lokaprasiddha candraprabhA nAmaka surA, maNizalAkaH sa zrepara sidhusurA, zreSTha vAruNI surA, patrAsava, puSpAsava, coyAsava, phalAsava, madhu, meraka, jambUphala prasanna nAmaka surA, jAtipuSpa se vAsita surA, khajUra kA sAra, drAkSAsAra, kApizAyana surA, bhalIbhAMti pakAyA huA ikSu rasa, bahuta sI sAmagriyoM se yukta pauSa mAsa meM saikar3oM vaidyoM dvArA taiyAra kI gaI nirupahata aura viziSTa kAlopacAra se nirmita pana: panaH dhokara utkRSTa mAdaka zakti se yukta ATha bAra piSTa pradAna se niSpanna, AsvAda vAlI gADha pezala ati prakRSTa rasAsvAda vAlI hone se zIghra hI oTha ko chU kara Age bar3ha jAne vAlI, netroM ko kucha kucha lAla karane vAlI, ilAicI Adi se mizrita hone ke kAraNa pIne ke bAda tIkhI (thor3I kaTuka) lagane vAlI varNa yukta, sugaMdha yukta susvAda yukta susparza yukta surA Adi ke samAna kyA varuNoda samudra kA pAnI hai ? For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jIvAjIvAbhigama sUtra //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| varuNoda samudra kA pAnI isase bhI adhika iSTatara yAvat manojJa svAda vAlA kahA gayA hai| vahAM vAruNi aura vAruNakAMta nAmaka do maharddhika yAvat palyopama kI sthiti vAle deva rahate haiM, isaliye vaha varuNoda samudra kahalAtA hai athavA he gautama! varuNoda samudra yAvat nitya aura zAzvata nAma vAlA hai| he bhagavan! varuNoda samudra meM kitane candra prabhAsita hote the, hote haiM aura hoMge Adi prazna? he gautama ! varuNoda samudra meM candra sUrya Adi sabhI jyotiSI deva saMkhyAta saMkhyAta kaha dene caahiye| kSIravaradvIpa aura kSIroda samudra vAruNodaNNaM samudaM khIravare NAmaM dIve vaTTe jAva ciTThai savvaM saMkhejagaM vikkhaMbhe ya parikkhevo ya jAva aTTho0 bahUo khuDDA0 vAvIo jAva bilapaMtiyAo khIrodagapaDihatthAo pAsAiyAo 4, tAsu NaM0 khuDDiyAsu jAva bilapaMtiyAsu bahave upyAyapavvayagA savvarayaNAmayA jAva paDirUvA, puMDarIgapupphadaMtA ettha do devA mahiDDiyA jAva parivati, se eeNadveNaM jAva Nicce joisaM savvaM sNkhejN|| bhAvArtha - varuNavara samudra ko gola aura valayAkAra kSIravara nAmaka dvIpa cAroM ora se ghera kara rahA huA hai| usakA viSkambha aura paridhi saMkhyAta lAkha yojana kI hai Adi varNana pUrvavat kaha denA caahiye| kSIravara dvIpa meM bahuta sI choTI choTI bAvar3iyAM yAvat bila paMktiyAM haiM jo kSIrodaka se paripUrNa haiM yAvat pratirUpa haiN| puNDarIka aura puSkaradanta nAma ke do maharddhika deva yAvat vahAM rahate haiM isaliye use kSIravara dvIpa kahate haiM yAvat vaha nitya zAzvata hai| usa kSIravara dvIpa meM candra sUrya Adi sabhI jyotiSiyoM kI saMkhyA saMkhyAta saMkhyAta kahanI caahiye| khIravaraNNaM dIvaM khIroe NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva paMrikkhittANaM ciTThai samacakkavAlasaMThie No visamacakkavAlasaMThie, saMkhejAiM joyaNasa0 vikkhaMbhaparikkhevo taheva savvaM jAva aTTho, goyamA! khIroyassa NaM samudassa udagaM (se jahA NAmae-suusuhImArupaNNaajuNataruNasarasapattakomalaatthiggattaNaggapoMDaga-varucchucAriNINaM lavaMgapattapupphapallavakakkolagasaphalarukkhabahugucchagummakaliyama-laTThimapaurapippalIphaliyavallivaravivaracAriNINaM appodagapiiraisarasabhUmibhAgaNi-bhayasuhosiyANaM suposiyasuhAyArogaparivajiyANaM NiruvahayasarIrANaM kAlappasaviNINaM biiyataiyasAmappasUyANaM For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - ghRtavara Adi dvIpa samudroM kA varNana 217 000000000000000000000000000000.................0000000000000000 aMjaNavaragavalavalayajaladharajaccaMjaNariTThabha-marapabhUyasamappabhANaM gAvINaM kuMDadohaNANaM vaddhatthIpatthuyANaM rUDhANaM madhumAsakAle saMgahie hoja cAurakkeva hoja tAsiM khIre mahurarasavivagacchabahudavvasaMpautte patteyaM maMdaggisukaDhie Autte) khaMDaguDamacchaMDiovavee raNNo cAuraMtacakkavaTTissa uvaTThavie AsAyaNijje vissAyaNijje pINaNijje jAva savviMdiyAgAyapalhAyaNije vaNNeNaM uvavee jAva phAseNaM uvavee, bhave eyArUve siyA?, No iNaDhe samaDhe, khIrodassa NaM samudassa udae etto iTThayarAe ceva jAva AsAeNaM paNNatte, vimalavimalappabhA ettha do devA mahiDDiyA jAva parivasaMti, se teNaTeNaM0 saMkhejA caMdA jAva taaraa||181|| bhAvArtha - kSIravara nAmaka dvIpa ko kSIroda nAmaka samudra cAroM ora se ghera kara rahA huA hai| vaha vartula aura golAkAra hai, samacakravAla saMsthAna se saMsthita hai, viSamacakravAla saMsthAna se saMsthita nahIM hai| saMkhyAta lAkha yojana kA usakA viSkaMbha evaM paridhi hai Adi sArA varNana pUrvAnusAra samajha lenA cAhiye yAvat nAma saMbaMdhI prazna karanA caahiye| he gautama! kSIroda samudra kA pAnI cakravartI rAjA ke liye taiyAra kI gayI khIra jo catuHsthAna pariNAma se pariNata hai, zakkara, gur3a, mizrI Adi se svAdiSTa banAI gaI hai, jo maMda agni para pakAI gaI hai jo AsvAdanIya, visvAdanIya, prINanIya, yAvat sarva indriyoM aura zarIra ko AhlAdita karane vAlI hai jo varNa se saMdara yAvata sparza se manojJa hai. kyA aisA kSIroda samadra kA pAnI hai? gautama! yaha artha samartha nahIM hai| kSIroda samudra kA pAnI isase bhI adhika iSTatara yAvat mana ko tRpti dene vAlA kahA gayA hai| vimala aura vimalaprabha nAma ke do maharddhika deva yAvat vahAM nivAsa karate haiM isaliye vaha kSIroda samudra kahalAtA hai| usameM candra, sUrya yAvat tArA Adi jyotiSI saMkhyAta-saMkhyAta haiN| ghRtavara Adi dvIpa samudroM kA varNana khIrodaNNaM samudaM ghayavare NAmaM dIve vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva pari0 ciTThai, samacakkavAla0 No visama0 saMkhejavikkhaMbhapari0 paesA jAva aTTho, goyamA! ghayavare NaM dIve tattha tattha.....bahUo khuDDAkhuDDIo vAvIo jAva ghayodagapaDihatthAo uppAyapavvayagA jAva khaDahaDa0 savvakaMcaNamayA acchA jAva paDirUvA, kaNaya-kaNayappabhA ettha do devA mahiDDiyA0 caMdA sNkhejaa0|| . bhAvArtha - kSIroda nAmaka samudra ko ghRtavara nAma kA dvIpa cAroM ora se ghera kara rahA. huA hai| vaha For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jIvAjIvAbhigama sUtra .0000000000000000000000000000rstorrenorrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrs. vartula aura valayAkAra hai, samacakravAla saMsthAna se saMsthita hai, viSamacakravAla saMsthAna se nhiiN| usakA viSkambha aura paridhi saMkhyAta lAkha yojana kI hai| pradeza sparza Adi sArA varNana pUrvAnusAra kaha denA cAhiye yAvat nAma saMbaMdhI prazna karanA caahiye| he gautama! ghRtavaradvIpa meM sthAna-sthAna para bahuta sI choTI-choTI bAvar3iyAM Adi haiM jo ghRtodaMka se bharI huI haiN| vahAM utpAta parvata yAvat khaDahaDa Adi parvata haiM ve sarvakaMcanamaya svaccha yAvat pratirUpa haiN| vahAM kanaka aura kanakaprabha nAma ke do maharddhika rahate haiN| usa dvIpa meM candra Adi jyotiSI kI saMkhyA saMkhyAta saMkhyAta hai| ghayavaraNNaM dIvaM ghaode NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva ciTThai, samacakka0 taheva dArapaesA jIvA ya aTTho, goyamA! ghaodassa NaM samuddassa udae se jahA0 sejavagga papphullasallaivimukulakaNNiyArasarasavasuvisuddhakoreMTadAmapiDiyatarassa NiddhaguNateyadIviyaNiruvahayavisiTThasuMdaratarassa sujAyadahimahiyataddivasagahiyaNavaNIyapaDuvaNAviyamukkaDDiyauddAvasajjavIsaMdiyassa ahiyaM pIvarasurahigaMdhamaNaharamahurapariNAmadarisaNijjassa patthaNimmalasuhovabhogassa sarayakAlaMmi hojja goghayavarassa maMDae, bhave eyArUve siyA?, No iNaDhe samaDhe, goyamA! ghaodassa NaM samuddassa etto iTThayarAe jAva AsAeNaM pa0 kaMtasukaMtA ettha do devA mahiDDiyA jAva parivasaMti sesaM taM ceva jAva taaraagnnkoddikoddiio|| ___ kaThina zabdArtha - papphullasallai vimukula kaNiyAra sarasava suvisuddha koreMTadAma piMDiyatarassa - praphulla-pulakita zallakI vimutkala karNikAra sarSapa suvibuddha koraNTa dAma piNDitatarasya-zallakI vimukta phUle hue kanera ke puSpa jaisA, sarasoM ke phUla jaisA tathA koraNTa kI mAlA jaisA kucha kucha pIta (pIle) varNa kA, NiddhaguNateyadIviyaNiruvahayavisiTThasuMdaratarassa - snigdha guNatejo dIptasya nirupahata viziSTa suMdaratarasya-snigdha guNa vAlA, agni ke saMyoga se dIpta hone vAlA, nirupahata viziSTa aura suMdara, sujAyadahimahiyatadivasagahIya NavaNIyapaDuvaNA viyamukkaDDiyauddAvasajjavIsaMdiyassa - sujAtadadhimathita taddivasa gRhIta navanIta paTusaMgRhItotkvathita uddAmasadyovisyanditasyaacchI taraha jamAye hue dahI ko suMdara rIti se usI dina mathita karane para prApta makkhana (navanIta) ko tapAye jAne para usI sthAna para chAnane se usa ghRta para jamI huI thara, goghayavarassa maMDae - go ghRta ke maMDa (sAra) jaisA, ghI ke Upara jame hue thara ko maMDa kahate haiN| . For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - ghRtavara Adi dvIpa samudroM kA varNana 219 bhAvArtha - gola aura valayAkAra saMsthAna se saMsthita ghRtoda nAmaka samudra ghRtavaradvIpa ko cAroM ora se ghera kara sthita hai| vaha samacakravAla saMsthAna se saMsthita hai| isa prakAra sArA varNana dvAra, pradeza sparza, jIvotpatti aura nAma kA prayojana Adi prazna pUrvavat kaha dene caahiye| . he gautama! ghRtoda samudra kA pAnI, phUle hue zallakI, kanera ke phUla, sarasoM ke phUla, koraNTa kI mAlA kI taraha pIle varNa kA, snigdha guNa vAlA, agni ke saMyoga se dIpta guNa vAlA, nirupahata, viziSTa sudaMratA yukta, acchI taraha jamAye hue dahI ko suMdara rIti se matha kara prApta navanIta ko acchI taraha tapAye jAne para, use anyatra nahIM le jAte hue usI sthAna para tatkAla chAnane ke bAda usa ghI para jo maMDa-thara jama jAtI hai aura vaha. jaise adhika sugaMdha se sugaMdhita, manohara, madhura pariNAma vAlI aura darzanIya hotI hai, pathya rUpa nirmala aura sukhopabhogya hotI hai kyA aise zaratkAlIna goghRta ke maMDa jaisA ghRtoda samudra kA pAnI hotA hai? he gautama! vaha ghRtoda kA pAnI isase bhI adhika iSTatara yAvata mana ko tapta karane vAlA hai| vahAM kAMta aura sukAMta nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| zeSa sArA varNana pUrvavat kaha denA cAhiye yAvat vahAM saMkhyAta tArAgaNa zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge| ghaodaNNaM samudaM khoyavare NAmaM dIve vaTTe valayAgAra jAva ciTThai taheva jAva aTTho, khoyavare pAM dIve tattha tattha dese dese tahiM tahiM khuDDA0 vAvIo jAva khododaga'paDihatthAo0 uppAyapavvayagA savvaveruliyAmayA jAva paDirUvA, suppabhamahappabhA ya ettha do devA mahiDDiyA jAva parivati, se eeNa0 savvaM joisaM taM ceva jAva taaraa0|| bhAvArtha - ghRtoda samudra ko cAroM ora se kSodavara nAmaka dvIpa ghera kara rahA huA hai| jo gola aura valayAkAra hai| ityAdi nAma ke prayojana taka sArA varNana kaha denA caahiye| kSodavara dvIpa meM sthAna sthAna para yahAM.vahAM choTI choTI bAvar3iyAM Adi haiM jo kSododaga se paripUrNa hai, vahAM utpAta parvata Adi hai jo sarva vaiDUryaratnamaya yAvat pratirUpa hai| vahAM suprabha aura mahAprabha nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| isa kAraNa vaha kSodavaradvIpa kahA jAtA hai| usameM saMkhyAta saMkhyAta candra yAvat tArAgaNa haiN| khoyavaraNNaM dIvaM khodode NAmaM samudde vaTTe valayA0 jAva saMkhenjAiM joyaNasayasahassAiM parikkheveNaM jAva aTTho, goyamA! khododassa NaM samuddassa udae se jahA0 AsalamAsalapasatthavIsaMtaNiddhasukumAlabhUmibhAge succhiNNe sukaTThalaTThavisiTThaNiruvahayAjIyavAvItasukAsajapayattaNiuNa parikammaaNupAliyasuvuDDhivuDDANaM sujAyANaM lavaNataNadosavajiyANaM NayAyaparivaDDiyANaM NimmAyasuMdarANaM raseNaM pariNayamaupINaporabhaMgurasujAyamahurarasapupphaviraiyANaM uvaddavavivajjiyANaM sIyapariphAsiyANaM abhiNava For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jIvAjIvAbhigama sUtra .000000000000000000000000000000000000000000000wwrrorstrestions bhaggANaM apAliyANaM tibhAyaNicchoDiyavADigANaM avaNiyamUlANaM gaMThiyaparisohiyANaM kUsalaNarakappiyANaM ucchUDhANaM jAva poDiyANaM balavagaNarajattajaMtaparigAliyamettANaM khoyarase hojjA vatthaparipUe cAujjAyagasuvAsie ahiyapatthalahue vaNNovavee taheva, bhave eyArUve siyA?, No iNaDhe samaDhe, khododassa NaM samuddassa udae etto iTThayarAe ceva jAva AsAeNaM paNNatte puNNabhaddhamANibhaddA ya (puNNapuNNabhaddA) ittha duve devA jAva parivasaMti, sesaM taheva, joisaM saMkhejaM caMdA0 // 182 // kaThina zabdArtha - Asala mAsala pasattha vIsaMta Niddha sukumAla bhUmibhAge - Asala-mAMsala-. prazasta-vizrAMta-snigdha sukumAla bhUmibhAge-manohara prazasta vizrAMta snigdha aura sukumAra bhUmibhAga meM, succhiNNe-sukaTTha laTTha-visiTTha Niru vahayAjIyavAvItasukAsajapayattaNiuNa parikamma aNupAliyasuvuDDi vuDDANaM - succhinne sukASTha laSTa viziSTa Nirupahata bIjopteSTakAzakapatrapatraka 'nipuNaparikarmA'nupAlita suvRddhi vRddhAnAm-nipuNa kRSikAra dvArA kASTha ke suMdara viziSTa hala se jotI gaI bhUmi meM jisa ikSu kA AropaNa kiyA gayA hai aura nipuNa puruSa ke dvArA jisakA saMrakSaNa huA hai| bhAvArtha - gola aura valayAkAra kSododa nAmaka samudra kSodavaradvIpa ko cAroM ora se ghere hue sthita haiM yAvat saMkhyAta lAkha yojana kA viSkaMbha aura paridhi hai Adi saba varNana artha saMbaMdhI prazna taka kaha .. denA caahiye| he gautama! kSododa samudra kA pAnI zreSTha ikSurasa jaisA hai vaha ikSurasa -svAdiSTa, gADha, prazasta, vizrAnta, snigdha aura sukumAra bhUmibhAga meM nipuNa kRSikAra dvArA kASTha ke suMdara viziSTa hala se jotI gaI bhUmi meM jisa ikSu kA AropaNa kiyA gayA hai aura nipuNa puruSa ke dvArA jisakA saMrakSaNa kiyA gayA ho, tRNa rahita bhUmi meM jisakI vRddhi huI ho isase jo nirmala evaM paka kara vizeSa rUpa se moTI ho gaI ho aura madhura rasa se jo yukta bana gaI ho, zItakAla ke jaMtuoM ke upadrava se rahita ho, Upara aura nIce kI jar3a kA bhAga nikAla kara aura usakI gAMThoM ko bhI alaga kara balavaMta bailoM dvArA yaMtra se nikAlA gayA ho tathA vastra se chAnA gayA ho aura cAra prakAra ke sugaMdhita dravyoM se yukta kiyA gayA ho, adhika pathyakArI aura pacane meM halakA ho tathA zubha varNa, gaMdha, rasa, sparza se yukta ho, kyA aise ikSu rasa ke samAna kSododa samudra kA pAnI hai ? he gautama! kSododa samudra kA pAnI isase bhI adhika iSTatara yAvat mana ko tRpti karane vAlA hai| yahAM pUrNabhadra aura maNibhadra (pUrNa aura pUrNabhadra) nAma ke do maharddhika deva rahate haiM isaliye vaha kSododa samudra kahA jAtA hai| zeSa sArA varNana pUrvAnusAra samajhanA cAhiye yAvat vahAM saMkhyAta saMkhyAta candra, sUrya, graha nakSatra aura koDAkoDI tAre zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge| For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti - naMdIzvara dvIpa kA varNana 221 ............................................*************** naMdIzvara dvIpa kA varNana khododaNNaM samuhaM NaMdIsaravare NAmaM dIve vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie taheva jAva prikkhevo| paumavara0 vaNasaMDapari0 dArA dAraMtarappaese jIvA thev|| - se keNatuNaM bhaMte! evaM vuccai-NaMdIsaravaradIve NaMdIsaravaradIve? goyamA! NaMdIsaravaradIve NaMdIsaravaradIve tattha tattha dese dese tahiM tahiM bahUo khuDDA0 vAvIo jAva bilapaMtiyAo khododagapaDihatthAo0 uppAyapavvayagA savvavairAmayA acchA jAva pddiruuvaa|| bhAvArtha - kSododa nAmaka samudra ko gola aura valayAkAra saMsthAna se saMsthita naMdIzvara dvIpa cAroM ora se ghera kara rahA huA hai| isa prakAra paridhi Adi se lekara jIvotpatti taka sArA varNana pUrvAnusAra kaha denA caahiye| prazna - he bhagavan! kisa kAraNa se naMdIzvara dvIpa, naMdIzvara dvIpa kahalAtA hai ? uttara - he gautama! naMdIzvaradvIpa meM sthAna sthAna para yahAM-vahAM bahuta sI choTI-choTI bAvar3iyAM yAvat bila paMktiyAM haiM jo ikSurasa ke samAna jala se paripUrNa hai| usameM aneka utpAta parvata haiM jo * sarvavajramaya haiM svaccha yAvat pratirUpa haiN| aduttaraM ca NaM goyamA! NaMdIsaravaradIvacakkavAlavikkhaMbhabahumajjhadesabhAge ettha NaM cauddisiM cattAri aMjaNagapavvayA paNNattA, te NaM aMjaNagapavvayA caurAsIijoyaNasahassAiM urdU uccatteNaM egamegaM joyaNasahassaM uvveheNaM mUle sAiregAiM dasa joyaNasahassAiM dharaNiyale dasa joyaNasahassAI AyAmavikkhabheNaM tao'NaMtaraM ca NaM mAyAe mAyAe paesaparihANIe parihAyamANA parihAyamANA uvari egamegaM joyaNasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM mUle ekkatIsaM joyaNasahassAiM chacca tevIse joyaNasae kiMcivisesAhiyA parikkheveNaM dharaNiyale ekkatIsaM joyaNasahassAI chacca tevIse joyaNasae desUNe parikkheveNaM siharatale tiNNi joyaNasahassAiM egaM ca bAvaTuM joyaNasayaM kicivisesAhiyaM parikkheveNaM paNNattA mUle vicchiNNA majjhe saMkhittA uppiM taNuyA gopucchasaMThANasaMThiyA savvaMjaNAmayA acchA jAva patteyaM patteyaM paumavaraveiyApari0 patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittA vnnnno|| bhAvArtha - he gautama! dUsarI bAta yaha hai ki naMdIzvara dvIpa ke cakravAla viSkaMbha ke madhyabhAga meM For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jIvAjIvAbhigama sUtra cAroM dizAoM meM cAra aMjanaka parvata haiN| ve caurAsI hajAra yojana UMce, eka hajAra yojana gahare, mUla meM dasa hajAra yojana se adhika lambe caur3e, dharaNitala meM dasa hajAra yojana laMbe caur3e haiN| isake bAda eka eka pradeza kama hote hote UparI bhAga meM eka hajAra yojana laMbe caur3e haiN| inakI paridhi mUla meM ikatIsa hajAra chaha sau tevIsa yojana (31623) se kucha adhika, dharaNitala meM ikatIsa hajAra chaha sau tevIsa yojana se kucha kama aura zikhara meM tIna hajAra eka sau bAsaTha yojana se kucha adhika hai| ye mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura Upara tanu (patale) haiM ata: gopuccha AkAra ke kahe gaye haiN| ye sarva aMjanaratnamaya haiM svaccha haiM yAvat pratyeka parvata padmavaravedikA aura vanakhaNDa se cAroM ora se ghire hue haiN| . yahAM padmavaravedikA aura vanakhaMDa kA varNana kaha denA caahiye| tesi NaM aMjaNagapavvayANaM uvari patteyaM patteyaM bahusamaramaNijjo bhUmibhAgo paNNatto, se jahANAmae-AliMgapukkharei vA jAva syNti|| tesiNaM bahusamaramaNijjANaM bhUmibhAgANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM siddhAyayaNA, egamegaM joyaNasayaM AyAmeNaM, paNNAsaM joyaNAI vikkhaMbheNaM, bAvattari joyaNAiM uTheM uccatteNaM, aNegakhaMbhasayasaNNiviTThA vnnnno|| bhAvArtha - una aMjanaka parvatoM meM se pratyeka para bahuta sama aura ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha bhUmibhAga mRdaMga ke maDhe hue carma ke samAna samatala hai yAvat vahAM bahuta se vANavyaMtara deva deviyAM nivAsa karate haiM yAvat apane puNyaphala kA anubhava karate hue vicarate haiN| una samaramaNIya bhUmibhAgoM ke madhyabhAga meM alaga alaga siddhAyatana haiM jo eka sau yojana lambe, pacAsa yojana caur3e aura bahattara yojana UMce haiM, saikar3oM staMbhoM para Tike hue haiM Adi sArA varNana sudharmA sabhA kI taraha samajha lenA caahiye| tesiNaM siddhAyayaNANaM patteyaM patteyaM cauddisiM cattAri dArA paNNattA devadAre asuradAre NAgadAre suvvaNadAre, tattha NaM cattAri devA mahiDDiyA, jAva paliovamaTTiiyA parivasaMti taMjahA-deve asure NAge suvaNe te NaM dArA solasa joyaNAI uDvaM uccatteNaM aTTha joyaNAI vikkhaMbheNaM tAvaiyaM ceva paveseNaM seyA varakaNaga0 vaNNao jAva vnnmaalaa| tesiNaM dArANaM cauhisiM cattAri muhamaMDavA paNNattA, te NaM muhamaMDavA egamegaM joyaNasayaM AyAmeNaM paNNAsaM joyaNAI vikkhaMbheNaM sAiregANaM solasa joyaNAI ur3e uccatteNaM vnnnno|| tesiNaM muhamaMDavANaM cauddiA tidi)siM cattAri tiNNi )dArA paNNattA, teNaM dArA For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - naMdIzvara dvIpa kA varNana 223 000000000000000000000000000000000rsittornerrrrrrrrrrrrrrrr... solasa joyaNAI u8 uccatteNaM, aTTha joyaNAI vikkhaMbheNaM tAvaiyaM ceva paveseNaM sesaM taM ceva jAva vnnmaalaao|| evaM pecchAgharamaNDavAvi taM ceva pamANaM jaM muhamaMDavANaM dArA vi taheva Navari bahumajjhadesabhAe pecchAgharamaMDavANaM akkhADagA maNipeDiyAo addhajoyaNappamANAo, sIhAsaNA aparivArA jAva dAmA thUbhAI cauddisiM taheva Navari solasajoyaNappamANA sAiregAiM solasajoyaNAI uccA sesaM taheva jAva jinnpddimaa| ceiyarukkhA taheva cauddisiM taM ceva pramANaM jahA vijayAe rAyahANIyAe, Navari maNipeDhiyAe solasajoyaNappamANAo, tesiNaM ceiyarukkhANaM cauddisiM cattAri maNipeDhiyAo aTThajoyaNavikkhaMbhAo, caujoyaNabAhallAo mahiMdajjhayA causaTThijoyaNuccA, joyaNovvedhA joyaNavikkhaMbhA sesaM taM cev|| bhAvArtha - una pratyeka siddhAyatanoM kI cAroM dizAoM meM cAra dvAra kahe gaye haiM unake nAma isa prakAra haiM - 1. devadvAra 2. asuradvAra 3. nAgadvAra aura 4. suprnndvaar| unameM maharddhika yAvat palyopama kI sthiti vAle cAra deva rahate haiN| yathA - deva. asara, nAga aura sprnn| ve dvAra solaha yojana UMce. ATha yojana caur3e aura utane hI pramANa ke praveza vAle haiN| ye dvAra sapheda haiM, kanakamaya inake zikhara haiM Adi sArA varNana jiyadvAra ke samAna vanamAlA taka samajhanA caahiye| una dvAroM kI cAroM dizAoM meM cAra mukhamaMDapa haiN| ve mukhamaMDapa eka sau yojana vistAra vAle, pacAsa yojana caur3e aura solaha yojana se kucha adhika UMce haiN| vijayadvAra ke samAna sArA varNana kaha denA caahiye| usa mukhamaMDapa kI cAroM (tInoM) dizAoM meM cAra (tIna) dvAra kahe gaye haiN| ve dvAra solaha yojana UMce, ATha yojana caur3e aura ATha yojana praveza vAle haiM Adi varNana vijaya dvAra ke samAna vanamAlA taka samajhanA caahiye| isI taraha prekSAgRha maMDapoM ke viSaya meM samajhanA caahiye| mukhamaMDapoM ke samAna hI unakA pramANa evaM dvAra haiN| vizeSatA yaha hai ki bahumadhya bhAga meM prekSAgRhamaMDapoM ke akhADe, maNipIThikA ATha yojana pramANa, parivAra rahita siMhAsana yAvat mAlAeM, stUpa Adi cAroM dizAoM meM usI prakAra kaha dene caahiye| vizeSatA yaha hai ki ve solaha yojana se kucha adhika pramANa vAle aura kucha adhika solaha yojana UMce haiM zeSa sArA varNana jina pratimA taka karanA caahiye| cAroM dizAoM meM caityavRkSa haiN| unakA pramANa vijayA rAjadhAnI ke caityavRkSoM ke samAna hai| vizeSatA yaha hai ki maNipIThikA solaha yojana pramANa hai| una caitya vRkSoM kI cAroM dizAoM meM cAra maNipIThikAeM haiM jo ATha yojana caur3I, cAra yojana moTI hai| una para causaTha yojana UMcI, eka yojana gaharI, eka yojana caur3I mahendradhvajA hai| zeSa sArA varNana pUrvavat samajha lenA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jIvAjIvAbhigama sUtra evaM cauddisiM cattAriNaMdApukkhariNIo Navari khoyarasapaDipuNNAo joyaNasayaM AyAmeNaM paNNAsaM joyaNAI vikkhaMbheNaM, paNNAsaM joyaNAI uvveheNaM sesaM taM ceva, maNuguliyANaM gomANasINa ya, aDayAlIsaM aDayAlIsaM sahassAI puracchimeNavi solasa paccatthimeNavi solasa dAhiNeNavi, aTTha uttareNavi aTTha sAhassIo taheva sesaM ulloyA bhUmibhAgA jAva bahumajjhadesabhAe maNipeDhiyA solasajoyaNA AyAmavikkhaMbheNaM aTTha joyaNAiM bAhalleNaM tArisaM maNipeDhiyANaM uppiM devacchaMdagA solasajoyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM sAiregAiM solasajoyaNAiM urdU uccatteNaM savvarayaNa0 aTThasaMyaM jiNapaDimANaM savvo so ceva gamo jaheva vemANiya siddhaayynnss|| . .. bhAvArtha - isI taraha cAroM dizAoM meM cAra naMdA puSkariNiyAM haiN| vizeSatA yaha hai ki ve ikSurasa se bharI huI hai| unakI lambAI sau yojana, caur3AI pacAsa yojana aura gaharAI pacAsa yojana hai| zeSa sArA varNana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| una siddhAyatanoM meM pratyeka dizA meM - pUrva dizA meM solaha hajAra, pazcima dizA meM solaha hajAra,dakSiNa meM ATha hajAra aura uttara meM ATha hajAra - yoM kula 48 hajAra manogulikAeM-pIThikA vizeSa-haiM aura itanI hI gomAnuSI-zayyA rUpa sthAna vishess-haiN| usI taraha ulloka (UparI chata, caMdevA) aura bhUmibhAga kA varNana samajha lenA cAhiye yAvat madhya bhAga meM maNipIThikA hai jo solaha yojana lambI caur3I aura ATha yojana moTI hai| una maNipIThikAoM ke Upara devacchaMdaka haiM jo solaha yojana lambe caur3e, kucha adhika solaha yojana UMce haiM, sarvaratnamaya haiN| ina devacchaMdakoM meM eka sau ATha jinapratimAeM haiN| jinakA sArA varNana vaimAnika kI vijayA rAjadhAnI ke siddhAyatanoM ke samAna samajhanA caahiye| tattha NaM je se puracchimille aMjaNagapavvae tassa NaM cauddisiM cattAri NaMdAo pukkhariNIo paNNattAo, taMjahA-NaMduttarA ya NaMdA ANaMdA nnNdivddhnnaa|(nnNdisennaa amoghA ya gothUbhA ya sudaMsaNA) tAo NaM NaMdApukkhariNIo egamegaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM, dasajoyaNAI uvveheNaM acchAo saNhAo0 patteyaM patteyaM paumavaraveiyA0 patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittA0 tattha tattha jAva sovANapaDirUvagA tornnaa|| bhAvArtha - unameM se jo pUrva dizA kA ajaMna parvata hai,usakI cAroM dizAoM meM cAra naMdA puSkariNiyAM haiN| ve isa prakAra haiM- 1.naMduttarA 2. naMdA 3. AnaMdA aura 4. naMdivarddhanA (naMdIsenA, amoghA, gostUpA aura sudarzanA)ye naMdA puSkariNiyAM eka lAkha yojana kI lambI caur3I haiM inakI gaharAI dasa For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - naMdIzvara dvIpa kA varNana 225 .0000000000000000000000000000000++++++++++000000...............* yojana kI hai| ye svaccha haiM, mRdu haiN| pratyeka ke AsapAsa cAroM ora padmavara vedikA aura vanakhaNDa haiN| inameM trisopAna-paMktiyA~ aura toraNa haiN| ___ tAsi NaM pukkhariNINaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM dahimuhapavvayA causaTTi joyaNasahassAI uDDe uccatteNaM egaM joyaNasahassaM uvveheNaM savvatthasamApallagasaMThANasaMThiyA dasa joyaNasahassAiM vikkhaMbheNaM ekkatIsaM joyaNasahassAiM chacca tevIse joyaNasae parikkheveNaM paNNattA savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA, tahA patteyaM patteyaM paumavaraveiyA0 vaNasaMDavaNNao bahusama0 jAva AsayaMti syNti0| siddhAyayaNassa taM ceva pamANaM aMjaNapavvaesu sacceva vattavvayA, NiravasesaM bhANiyavvaM jAva uppiM atttthmNglgaa|| bhAvArtha - una pratyeka puSkariNiyoM ke madhya bhAga meM dadhimukha parvata haiM jo causaTha hajAra yojana UMce, eka hajAra yojana jamIna meM gahare aura saba jagaha samAna haiN| ye palyaMka ke AkAra ke haiN| dasa hajAra yojana kI inakI caur3AI hai| ikatIsa hajAra chaha sau tevIsa yojana (31623) inakI paridhi hai| ye sarvaratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| inake pratyeka ke cAroM ora padmavaravedikA aura vanakhaNDa haiN| unakA varNana kaha denA caahiye| unameM bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai yAvat vahAM bahuta se vANavyaMtara deva deviyAM uThate haiM baiThate haiM aura apane puNyaphala kA anubhava karate hue vicarate haiN| siddhAyatanoM kA pramANa aMjana parvata ke siddhAyatanoM ke samAna samajha lenA caahiye| sArA varNana usI prakAra kahanA cAhiye yAvat ATha ATha maMgala kaha dene caahiye| . tattha NaM je se dakkhiNille aMjaNagapavvae tassa NaM cauddisiM cattAri NaMdAo pukkhariNIo paNNattAo, taMjahA-bhaddA ya visAlA ya kumuyA puMDarIgiNI, (NaMduttarA ya NaMdA ya ANaMdA NaMdivaDDaNA) taM ceva dahimuhA puvvayA taM ceva pamANaM jAva siddhaayynnaa|| bhAvArtha - unameM jo dakSiNa dizA kA aMjana parvata hai usakI cAroM dizAoM meM cAra naMdA puSkariNiyAM haiN| yathA - bhadrA, vizAlA, kumudA aura puMDarikiNI (athavA naMdottarA, naMdA, AnaMdA aura naMdivardhanA) usI taraha dadhimukha parvatA kA varNana utanA hI pramANa Adi siddhAyatana taka kaha denA caahiye| tattha NaM je se paccathimille aMjaNagapavvae tassa NaM caudisiM cattAri NaMdA pukkhariNIo paNNattAo, taMjahA-NaMdiseNA amohA ya gothUbhA ya sudaMsaNA, (bhaddA ya visAlA ya kumuyA puMDarIgiNI) taM ceva savvaM bhANiyavvaM jAva siddhaayynnaa|| For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra bhAvArtha - unameM jo pazcima dizA kA aMjana parvata hai usakI cAroM dizAoM meM cAra naMdA puSkariNiyAM haiN| unake nAma - naMdisenA, amoghA, gostUphA aura sudarzanA ( athavA bhadrA, vizAlA, kumudA aura puMDarikiNI) siddhAyatana taka sArA varNana kaha denA caahiye| tattha NaM je se uttarille aMjaNagapavvae tassa NaM cauddisiM cattAri NaMdApukkhariNIo taMjA - vijayA vejayaMtI jayaMtI aparAjiyA sesaM taheva jAva siddhAyayaNA savvA te ciya vaNNaNA NAyavvA, tatthaNaM bahave bhavaNavai-vANamaMtara - joisiya-vemANiyA devA, cAumAsiyApaDivaesu saMvacchariesu, vA aNNesu bahusu jiNajammaNaNikkhamaNaNANuppattipariNivvANamAiesu ya, devakajjesu ya, devasamudaesu ya, devasamiisu ya, devasamavAesu ya devapaoyaNesu ya egaMtao, sahiyA samuvAgayA samANA, pamuiyapakkIliyA, aTThAhiyArUvAo mahAmahimAo karemANA, pAlemANA suhaMsuheNaM viharaMti * / kailAsaharivAhaNA ya tattha duve devA mahiDDiyA jAva paliovamaTThiyA parivasaMti, se eeNadveNaM goyamA ! jAva NiccA joisaM saMkhejjaM // 183 // bhAvArtha - unameM jo uttaradizA kA aMjana parvata hai usakI cAroM dizAoM meM cAra naMdA puSkariNiyAM haiM / yathA - vijayA, vaijayaMtI, jayaMtI aura aparAjitA / zeSa sArA varNana siddhAyatana taka kaha denA cAhiye / . 226 * pAThAntara ( taheva dahimuhagapavvayA taheva jAva vaNakhaMDA bahu0 jAva viharaMti / aduttaraM ca NaM goyamA ! NaMdIsaravarassa NaM dIvassa cakkavAlavikkhaMbhassa bahumajjhadesabhAe' causu vidisAsu cattAri raikaragapavvayA pa0 taM0 uttarapuracchimille raikaragapavvae dAhiNapuratthimille raikaragapavvae dAhiNapaccatthimille raikaragapavvae uttarapaccatthimille raikaragapavvae, te NaM raikaragapavvayA dasajoyaNasayAI uDDuM uccatteNaM, dasagAuyasayAiM uvveheNaM, savvatthasamA jhallarisaMThANasaMThiyA, dasajoyaNasahassAiM vikkhaMbheNaM, ekkatIsaM joyaNasahassAiM chaccatevIse joyaNasae parikkheveNaM, savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA / tattha NaM je se uttarapuracchimille raikaragapavvae tassa NaM cauddisimIsANassa deviMdassa devaraNNo cauNhamaggamahisINaM jaMbuddIvappa-mANamettAo cattAri rAyahANIo pa0 taM0 NaMdottarA NaMdA uttarakurA devakurA, kaNhAe kaNharAIe kAmAe kAmarakkhiyAe / tattha NaM je se dAhiNapuracchimille raikaragapavvae tassa NaM cauddisiM sakkassa deviMdassa devaraNNo cauNhamaggamahisINaM jaMbuddIvappamANAo cattAri rAyahANIo pa0 taM 0 - sumaNA somaNasA accimAlI maNoramA, paumAe sivAe saIe aMjUe / tattha NaM je se dAhiNapaccatthimille raikaragapavvae tassa NaM cauddisiM sakkassa deviMdassa devaraNNo cauNhamaggamahisINaM jaMbuddIvappamANamettAo cattAri rAyahANIo pa0 taM0-bhUyA bhUyavaDiMyA gothUbhA sudaMsaNA, amalAe accharAe ramiyAe rohiNIe / tattha NaM je se uttarapaccatthimille raikaragapavvae tassa NaM cauddisimIsANassa deviMdassadevaraNNo cauNhamaggamahisINaM jaMbuddIvappamANamettAo cattAri rAyahANIo pa0 taM0 - rayaNA rayaNoccayA savvarayaNA rayaNasaMcayA, vasUe vasuguttAe vasumittAe vasuMdharAe / ) - - For Personal & Private Use Only - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - aruNadvIpa, aruNodaka samudra varNana 227 0000000000000000000000000000000romoooooooooooooooooooooooooose una siddhAyatanoM meM bahuta se bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika deva, cAturmAsika pratipadA Adi parva dinoM meM, sAMvatsarika utsava ke dinoM meM tathA anya bahuta se jinezvara devoM ke janma, dIkSA, jJAnotpatti aura nirvANa kalyANakoM ke avasara para devakAryoM meM, devameloM meM, devagoSThiyoM meM, deva sammelanoM meM aura devoM ke jIta vyavahAra saMbaMdhI prayojanoM ke liye ekatrita hote haiM, sammilita hote haiM AnaMda vibhora ho kara mahAmahimAzAlI aSTAhnikA parva manAte hue sukhapUrvaka vicarate haiN| vahA~ kailAza aura harivAhana nAma ke do maharddhika yAvat palyopama kI sthiti vAle deva rahate haiN| isa kAraNa he gautama! usakA nAma naMdIzvaradvIpa kahA gayA hai| yaha zAzvata aura nitya hai| yahAM sabhI " jyotiSI (candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArAgaNa) saMkhyAta saMkhyAta kahe haiN| NaMdIsaravaraNNaM dIvaM gaMdIsarode NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva savvaM taheva aTTho jo khododagassa jAva sumaNasomaNasabhaddA ettha do devA mahiDDiyA jAva parivasaMti sesaM taheva jAva taarggN||184|| bhAvArtha - naMdIzvaradvIpa ko gola aura valayAkAra saMsthAna se saMsthita naMdIzvara samudra cAroM ora se ghera kara rahA huA hai| ityAdi sArA varNana pUrvAnusAra kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki vahAM sumanasa aura saumanasabhadra nAmaka do maharddhika deva rahate haiN| zeSa sArA varNana yAvat tArAgaNa kI saMkhyA taka pUrvavat kaha denA caahiye| __ aruNadvIpa, aruNodaka samudra varNana ... NaMdIsarodaM NaM samuhaM aruNe NAmaM dIve vaTTe valayAgAra jAva saMparikkhittANaM citttthi| aruNe NaM bhaMte! dIve kiM samacakkavAlasaMThie visamacakkavAlasaMThie? goyamA! samacakkavAlasaMThie No visamacakkavAlasaMThie, kevaiyaM cakkavAlavi0? goyamA! saMkhejAiM joyaNasayasahassAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM saMkhejAiM joyaNasayasahassAiM parikkheveNaM paNNatte, paumavara0 vaNasaMDadArA dAraMtarA ya taheva saMkhejjAiM joyaNasayasahassAiMdAraMtaraM jAva aTTho, vAvIo0 khododagapaDihatthAo upyAyapavvayagA savvavairAmayA acchA jAva paDirUvA, asogavIyasogA ya ettha duve devA mahiDDiyA jAva parivasaMti, se teNa jAva saMkhejaM svvN|| bhAvArtha - naMdIzvara samudra ko cAroM ora se ghere hue aruNa nAmaka dvIpa hai jo gola hai aura valayAkAra saMsthAna se saMsthita hai| For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jIvAjIvAbhigama sUtra prazna - he bhagavan! aruNadvIpa samacakravAla viSkambha vAlA hai yA viSama cakravAla saMsthAna saMsthita hai? uttara - he gautama! aruNadvIpa samacakravAla viSkambha vAlA hai viSama cakravAla viSkambha vAlA nahIM hai| prazna - he bhagavan ! usakA cakravAla viSkambha kitanA kahA gayA hai? uttara - he gautama! aruNadvIpa kA cakravAla viSkambha saMkhyAta lAkha yojana kA hai aura saMkhyAta lAkha yojana kI usakI paridhi hai| padmavaravedikA, vanakhaNDa, dvAra, dvAroM kA aMtara bhI saMkhyAta lAkha yojana pramANa hai| yahAM para bAvar3iyAM ikSurasa jaise pAnI se bharI huI hai| isameM utpAta parvata haiM jo vajramaya haiM, svaccha haiN| yahAM azoka aura vItazoka nAma ke do maharddhika deva rahate haiM isa kAraNa isakA nAma aruNadvIpa hai| yahAM jyotiSiyoM kI saMkhyA saMkhyAta-saMkhyAta hai| ____aruNaNNaM dIvaM aruNode NAmaM samudde tassavi taheva parikkhevo aTTho khododage NavaraM subhaddasumaNabhaddA ettha do devA mahiDDiyA sesaM thev|| aruNodagaM NaM samudaM aruNavare NAmaM dIve vaTTe valayAgArasaMThANa0 taheva saMkhejagaM savvaM jAva. aTTho khododagapaDihatthAo uppAyapavvayayA savvavairAmayA acchA jAva paDirUvA, aruNavarabhaddaaruNavaramahAbhaddA ettha do devA mahiDDiyA0 evaM aruNavarodevi samudde jAva aruNavaraaruNamahAvarA ya ettha do devA sesaM thev|| , bhAvArtha - aruNadvIpa ko cAroM ora se ghera kara aruNoda nAma kA samudra sthita hai usakA viSkambha, paridhi, artha, ikSurasa jaisA pAnI Adi sArA varNana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| vizeSatA yaha hai ki yahAM subhadra aura sumanabhadra nAma ke do maharddhika deva rahate haiM zeSa sArA varNana pUrvAnusAra kaha denA caahiye| __aruNoda samudra ko aruNavara nAmaka dvIpa cAroM ora se ghera kara rahA huA hai| vaha gola aura valayAkAra saMsthAna vAlA hai yAvat vahAM aruNavarabhadra aura aruNavara mahAbhadra nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| ityAdi sArI vaktavyatA kaha denI caahiye| isI prakAra aruNavaroda nAmaka samudra kA varNana bhI samajhanA cAhiye yAvat vahAM aruNavara aura aruNamahAvara nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| zeSa sArA varNana pUrvavat samajha lenA caahiye| aruNavarodaNNaM samuhaM aruNavarAvabhAse NAmaM dIve vaTTe jAva aruNavarAvabhAsabhaddAruNavarAvabhAsamahAbhaddA ettha do devA mhiddddiyaa0| evaM aruNavarAvabhAse samudde Navari aruNavarAvabhAsavarAruNavarAvabhAsamahAvarA ettha do devA mhiddddiyaa0|| For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - aruNadvIpa, aruNodaka samudra varNana 229 kuMDale dIve kuMDalabhaddakuMDalamahAbhaddA ettha do devA mahiDDiyA0, kuMDalode samudde cakkhusubhacakkhukaMtA ettha do devA mhiddddiyaa0| kuMDalavare dIve kuMDalavarabhaddakuMDalavaramahAbhaddA ettha do devA mahiDDiyA0, kuMDalavarode samudde kuMDalavara( vara) kuMDalavaramahAvarA ettha do devA mhiddddiyaa0|| __ kuMDalavarAvabhAse dIve kuMDalavarAvabhAsabhaddakuMDalavarAvabhAsamahAbhaddA ettha do devaa0|| kuMDalavarobhAsode samudde kuMDalavarobhAsavarakuMDalavarobhAsamahAvarA ettha do devA mahiDDiyA0 jAva paliovamaTThiiyA privsNti0|| bhAvArtha - aruNavaroda samudra ko aruNavarAvabhAsa nAmaka dvIpa cAroM ora se ghera kara rahA huA hai yAvat vahAM aruNavarAvabhAsabhadra evaM aruNavarAvabhAsamahAbhadra nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| isI taraha aruNavarAvabhAsa samudra meM aruNavarAvabhAsavara evaM aruNavarAvabhAsamahAvara nAma ke do maharddhika deva vahAM rahate haiN| zeSa varNana pUrvAnusAra kaha denA caahiye| kuNDaladvIpa meM kuNDalabhadra evaM kuNDalamahAbhadra nAma ke do deva rahate haiM aura kuNDaloda samudra meM cakSuzubha aura cakSukAMta nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| zeSa varNana puurvvt| / kuMDalavaradvIpa meM kuNDalavarabhadra aura kuNDalavaramahAbhadra nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| kuNDalavaroda samudra meM kuNDalavara aura kuNDalavaramahAvara nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| - kuNDalavarAvabhAsa dvIpa meM kuNDalavarAvabhAsabhadra aura kuNDalavarAvabhAsa mahAbhadra nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| kuNDalavarAvabhAsodaka samudra meM kuNDalavarobhAsavara evaM kuNDalavarobhAsamahAvara nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| ye deva palyopama kI sthiti vAle haiM Adi varNana kaha denA caahiye| ___ kuMDalavarobhAsodaM NaM samudaM ruyage NAmaM dIve vaTTe valayA0 jAva ciha, kiM samacakka0 visamacakkavAla0? goyamA! samacakkavAla0 No visamacakkavAlasaMThie, kevaiyaM cakkavAla0 paNNatte?0 savvaTThamaNoramA ettha do devA sesaM thev| ruyagode NAmaM samudde jahA khodode samudde saMkhejAiM joyaNasayasahassAI cakkavAlavikkhaMbheNaM saMkhejAiM joyaNasayasahassAiM parikkheveNaM dArA dAraMtaraMpi saMkhejAiM joisaMpi savvaM saMkhejaM bhANiyavvaM, aTTho vi jaheva khododassa Navari sumaNasomaNasA ettha do devA mahiDDiyA taheva ruyagAo ADhattaM asaMkhejaM vikkhaMbho parikkhevo dArA dAraMtaraM ca joisaM ca savvaM asaMkhenaM bhANiyavvaM / For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 jIvAjIvAbhigama sUtra wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww.kkkkkkkkkkkkkkkkkkk...... ruyagodaNNaM samudaM ruyagavare NaM dIve vaTTe0 ruyagavarabhaddaruyagavaramahAbhaddA ettha do devA0 ruyagavarode sa0 ruyagavararuyagavaramahAvarA ettha do devA mhiddddiyaa0| ruyagavarAvabhAse dIve ruyagavarAvabhAsabhaharuyagavarAvabhAsamahAbhaddA ettha do devA mhiddddiyaa0|ruygvraavbhaase samudde ruyagavarAvabhAsavararuyagavarAvabhAsamahAvarA etth0|| bhAvArtha - kuNDalavarAbhAsa samudra ko cAroM ora se ghera kara rucaka nAmaka dvIpa sthita hai| jo gola aura valayAkAra hai| prazna - he bhagavan ! vaha rucakadvIpa samacakravAla viSkambha vAlA hai yA viSama cakravAla viSkaMbha vAlA hai? uttara - he gautama! vaha rucakadvIpa samacakravAla saMsthAna se saMsthita hai viSama cakravAla saMsthAna se saMsthita nhiiN| he bhagavan ! usakA cakravAla viSkaMbha kitanA hai? Adi sArA varNana pUrvAnusAra samajhanA cAhiye yAvat vahAM sarvArtha aura manorama nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| zeSa sArA varNana pUrvavat / rucakodaka nAmaka samudra kSododa samudra kI taraha saMkhyAta lAkha yojana cakravAla viSkaMbha vAlA, saMkhyAta lAkha yojana kI paridhi vAlA, dvAra aura dvArAntara bhI saMkhyAta lAkha yojana vAle haiN| vahAM . jyotiSiyoM kI saMkhyA bhI saMkhyAta kahanI caahiye| kSododa samudra kI taraha artha Adi ko varNana kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki yahAM sumana aura saumanasa nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| zeSa sArA varNana pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| ___ rucakadvIpa ke Age ke saba dvIpa samudroM kA viSkaMbha, paridhi, dvAra, dvArAntara, jyotiSiyoM kI saMkhyA Adi sabhI asaMkhyAta kahane caahiye| rucakoda samudra ko cAroM ora se ghera kara rucakavara nAma kA dvIpa sthita hai jo gola aura valayAkAra hai yAvat vahAM rucakavarabhadra aura rucakavaramahAbhadra nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| rucakavaroda samudra meM rucakavara aura rucakamahAvara nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| rucakavarAvabhAsadvIpa meM rucakavarAvabhAsabhadra aura rucakavarAvabhAsa mahAbhadra nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| rucakavarAvabhAsa samudra meM rucakavarAvabhAsavara aura rucakavarAvabhAsamahAvara nAma ke do maharddhika deva rahate haiM Adi varNana samajhanA caahiye| vivecana - yahAM rucaka samudra ke Age ke dvIpa samudroM kI paridhi, dvAroM kA antara, jyotiSiyoM kI saMkhyA Adi asaMkhya batAI haiN| vaha isa prakAra samajhanA cAhie - jaise AgamoM meM eka karor3a pUrva se eka samaya bhI adhika Ayu vAle saMjJI manuSyoM evaM saMjJI tiryaMca paMcendriyoM ko asaMkhya varSAyuSka batAyA gayA hai vaise hI yahAM bhI asaMkhya kA sAMketika artha samajhanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - aruNadvIpa, aruNodaka gamudra varNana 231 ............................................******************** hAradIve hArabhaddahAramahAbhaddA etth0| hArasamudde hAravarahAravaramahAvarA ettha do devA mhiddddiyaa0|haarvrode dIva hAravarabhaddahAravaramahAbhaddA ettha do devA mhiddddiyaa0| hAravarode samudde hAravarahAravaramahAvarA etth0| hAravarAvabhAse dIve hAravarAvabhAsabhaddahAravarAvabhAsamahAbhaddA etth0| hAravarAvabhAsode samudde hAravarAvabhAsavarahAravarAva bhAsa mahAvarA etth0| evaM savvevi tipaDoyArA NeyavvA jAva sUravarobhAsode samudde, dIvesu bhaddaNAmA varaNAmA hoti udahIsu, jAva pacchimabhAvaM khoyavarAIsu sayaMbhUramaNapajaMtesu vAvIo0 khododagapaDihatthAo pavvayagA ya svvviraamyaa0| bhAvArtha - hAradvIpa meM hArabhadra aura hAramahAbhadra nAma ke do deva haiN| hAra samudra meM hAravara aura hAravaramahAvara nAma ke do maharddhika deva haiN| hAravaradvIpa meM hAravarabhadra aura hAravaramahAbhadra nAma ke do maharddhika deva haiN| hAravaroda samudra meM hAravara aura hAravaramahAvara nAma ke do maharddhika deva haiN| hAravarAvabhAsadvIpa meM hAravarAvabhAsabhadra aura hAravarAvabhAsa mahAbhadra nAma ke do maharddhika deva haiN| hAravarAvabhAsoda samudra meM hAravarAvabhAsavara aura hAravarAvabhAsamahAvara nAma ke do maharddhika deva haiN| isI taraha se samasta dvIpa aura samudra tripratyavatAra vAle samajhanA cAhiye yAvat sUryavarAvabhAsa samudra taka kaha denA caahiye| dvIpoM ke nAma ke sAtha bhadra aura mahAbhadra tathA samudra ke nAmoM ke sAtha vara aura mahAvara zabda lagAne se una una dvIpoM aura samudroM ke devoM ke nAma bana jAte haiN| kSodavaradvIpa se lekara svayaMbhUramaNa taka ke dvIpa aura samudroM meM vApikAeM yAvat bilapaMktiyAM haiM aura ye saba kSododakaikSurasa jaise jala se bharI huI haiM aura jitane bhI parvata haiM ve saba sarvAtmanA vajramaya haiN| vivecana - yahAM para mUla pATha meM sayaMbhUramaNapajjaMtesu-svayaMbhUramaNa paryanta' zabda diyA hai| usakA Azaya- 'svayaMbhUramaNa dvIpa samudra ke pUrva taka ke dvIpa samudra taka' samajhanA caahiye| svayaMbhUramaNa dvIpa meM AI huI bAvar3iyoM Adi kA pAnI tathA svayaMbhUramaNa samudra kA pAnI to svAbhAvika udaka rasa jaisA batAyA hai| ___aruNadvIpa se lagA kara sUrya dvIpa taka tripratyavatAra (aruNa, aruNavara, aruNavarAbhAsa, isa taraha tIna tIna) samajhanA caahiye| isase Age nhiiN| dvIpoM ke nAmoM ke sAtha bhadra aura mahAbhadra tathA samadroM ke nAmoM ke sAtha vara aura mahAvara lagAne se una una dvIpoM ke devoM ke nAma bana jAte haiN| jaise sUrya dvIpa ke do deva sUryabhadra aura sUrya mahAbhadra tathA sUrya samudra ke do deva sUryavara aura sUryamahAvara hai| isI taraha Age ke dvIpoM aura samudroM ke viSaya meM samajha lenA caahiye| devadIve dIve devabhaddadevamahAbhaddA ettha do devA mahiDDiyA0, devode samudde devavaradevamahAvarA ettha0 jAva sayaMbhUramaNe dIve sayaMbhUramaNabhaddasayaMbhUramaNamahAbhaddA ettha For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jIvAjIvAbhigama sUtra do devA mhiddddiyaa0| sayaMbhUramaNaNNaM dIvaM sayaMbhUramaNode NAmaM samudde vaTTe valayA0 jAva asaMkhejjAI joyaNasayasahassAI parikkheveNaM jAva aTTho, goyamA! sayaMbhUramaNodae udae acche patthe jacce taNue phalihavaNNAbhe pagaIe udagaraseNaM paNNatte, sayaMbhUramaNavarasayaMbhUramaNamahAvarA ettha do devA mahiDDiyA sesaM taheva jAva asaMkhez2Ao tArAgaNakoDikoDIo sobhesu vA 3 // 185 // bhAvArtha - devadvIpa nAmaka dvIpa meM devabhadra aura devamahAbhadra nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| devoda samudra meM do maharddhika deva haiM - devavara aura devamahAvara yAvat svayaMbhUramaNa dvIpa meM do maharddhika deva haiM- svayaMbhUramaNabhadra aura svyNbhuurmnnmhaabhdr| svayaMbhUramaNa dvIpa ko gola aura valayAkAra saMsthAna vAlA svayaMbhUramaNa samudra cAroM ora se ghera kara rahA huA hai yAvat asaMkhyAta lAkha yojana kI usakI paridhi hai yAvat vaha svayaMbhUramaNa samudra kyoM kahA jAtA hai? uttara - he gautama! svayaMbhUramaNa samudra kA pAnI svaccha hai, pathya hai, nirmala hai, halkA hai, sphaTika maNi kI kAMti jaisA hai aura svAbhAvika jala ke rasa se paripUrNa hai| yahAM svayaMbhUramaNavara aura svayaMbhUramaNamahAvara nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| zeSa sArA varNana pUrvAnusAra samajha lenA cAhiye yAvat vahAM asaMkhyAta koTAkoTi tAre zobhita hue the, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge| vivecana - sabase pahale jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa hai usako cAroM ora se ghere hue lavaNa samudra hai| isa taraha eka dvIpa eka samudra hai| isI prakAra asaMkhyAta dvIpa aura asaMkhyAta samudra eka dUsare ko ghere hue haiN| sabase aMta meM svayaMbhUramaNa dvIpa hai aura usako cAroM ora se ghere hue svayaMbhUramaNa samudra hai| jaMbUdvIpa Adi nAma vAle dvIpoM kI saMkhyA kevaiyA NaM bhaMte! jaMbuddIvA dIvA NAmadhejehiM paNNattA? goyamA! asaMkhejA jaMbuddIvA dIvA NAmadhejehiM paNNattA, kevaiyA NaM bhaMte! lavaNasamuddA samuddA NAmadhejehiM paNNattA? goyamA! asaMkhejA lavaNasamuddA NAmadhejehiM paNNattA, evaM dhAyaisaMDAvi, evaM jAva asaMkhejA sUradIvA nnaamdhejehiN0| ege deva dIve paNNatte ege devode samudde paNNatte, evaM NAge jakkhe bhUe jAva ege sayaMbhUramaNe dIve ege sayaMbhUramaNasamudde NAmadhejeNaM paNNatte // 186 // For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - samudroM ke pAnI kA svAda 233 bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jaMbUdvIpa nAma vAle kitane dvIpa kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! jaMbUdvIpa nAma ke asaMkhyAta dvIpa kahe gaye haiN| prazna - he bhagavan! lavaNa samudra nAma ke kitane samudra kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! lavaNa samudra nAma ke asaMkhyAta samudra kahe gaye haiN| isI prakAra dhAtakIkhaMDa nAma ke bhI asaMkhyAta dvIpa haiM yAvat sUryadvIpa nAma ke dvIpa asaMkhyAta kahe gaye haiN| devadvIpa nAmaka dvIpa eka hI hai| devoda samudra bhI eka hI hai| isI taraha nAgadvIpa, yakSadvIpa, bhUtadvIpa yAvat svayaMbhUramaNa dvIpa bhI eka hI hai| svayaMbhUramaNa nAmaka samudra bhI eka hI hai| vivecana - prastuta sUtra meM jambUdvIpa Adi nAma vAle dvIpoM kI saMkhyA batAI gayI hai| aruNadvIpa se sUrya dvIpa taka tripratyavatAra hai| sUryadvIpa ke bAda do do hai| sUryadvIpa sUryasamudra, devadvIpa devodasamudra, nAgadvIpa nAgoda samudra, yakSadvIpa yakSoda samudra isa prakAra sabase aMta meM svayaMbhUramaNa dvIpa aura svayaMbhUramaNa samudra hai| jaMbUdvIpa nAma vAle yAvat sUrya dvIpa vAle asaMkhyAta dvIpa haiN| isI taraha lavaNa samudra vAle yAvat sUryoda samudra vAle asaMkhyAta samudra haiN| devadvIpa yAvat svayaMbhUramaNa samudra taka eka dvIpa eka samudra hai| samudroM ke pAnI kA svAda lavaNassa NaM bhaMte! samuhassa udae kerisae AsAeNaM paNNatte? goyamA! lavaNassa0 udae Aile raile liMde lavaNe kaDue apeje bahUNaM dupayacauppayamigapasupakkhisarI-sivANaM NaNNattha tajjoNiyANaM sttaannN|| kAloyassa NaM bhaMte! samudassa udae kerisae AsAeNaM paNNatte? goyamA! Asale pesale mAsale kAlae mAsarAsivaNNAbhe pagaIe udagaraseNaM pnnnntte|| pukkharodassa NaM bhaMte! samuhassa udae kerisae AsAeNaM paNNatte? goyamA! acche jacce taNue phAliyavaNNAbhe pagaIe udagaraseNaM pnnnntte|| * bhAvArtha - prazna - he bhagavan! lavaNa samudra ke pAnI kA svAda kaisA hai ? uttara - he gautama! lavaNa samudra kA pAnI malina, rajavAlA, zaivAla rahita cirasaMcita jala jaisA, khArA kaDuA hai ata: bahusaMkhyaka dvipada-catuSpada mRga-pazu-pakSI sarIsRpoM ke lie pIne yogya nahIM hai kiMtu usI jala meM utpanna aura saMvardhita jIvoM ke liye peya-pIne yogya hai| For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jIvAjIvAbhigama sUtra .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 prazna - he bhagavan! kAlodadhi samudra ke pAnI kA svAda kaisA hai ? uttara - he gautama ! kAlodadhi samudra ke pAnI kA svAda pezala-manojJa, mAMsala-paripuSTa karane vAlA, kAlA, uDada rAzi kI taraha kRSNakAMti vAlA hai aura prakRti se akRtrima rasa vAlA hai| prazna - he bhagavan! puSkaroda samudra ke jala kA svAda kaisA hai ? uttara - he gautama! puSkaroda samudra kA jala svaccha hai, uttama jAti kA hai, halkA hai, sphaTika maNi jaisI kAMtivAlA aura prakRti se akRtrima rasa vAlA hai| ___varuNodassa NaM bhaMte!0? goyamA! se jahA NAmae-pattAsavei vA coyAsavei vA khajUrasArei vA muddiyAsArei vA supakkakhoyarasei vA meraei vA kAvisAyaNei vA caMdappabhAi vA maNasilAi vA varasIhUi.vA pavaravAruNIi vA aTThapiTThapariNiTThiyAi vA jaMbUphalakAliyAi vA varappasaNNA ukkosamayappattA IsiuTThAvalaMbiNI IsitaMbacchikaraNI IsivoccheyakaraNI AsalA mAsaMlA pesalA vaNNeNaM uvaveyA jAva bhave eyArUve siyA? No iNaTe samaDhe, goyamA! vAruNodae0 itto idrutarAe ceva jAva AsAeNaM p0| khIrodassa NaM bhaMte!0 udae kerisae AsAeNaM paNNatte? goyamA! se jahA NAmae-raNNo cAuraMtacakkavaTTissa cAurakke gokhIre payattamaMdaggisukaDhie AuttarakhaMDamacchaMDiovavee vaNNeNaM uvavee jAva phAseNaM uvavee, . bhave eyArUve siyA? No iNaDhe samaDhe, goyamA! khIroyassa0 eto iTTha jAva AsAeNaM pnnnntte| ghaodassa NaM0 se jahA NAmae-sAraiyassa goghayavarassa maMDe sallaikaNNiyArapuSphavaNNAbhe sukaDDiyaudArasajjhavIsaMdie vaNNeNaM uvavee jAva phAseNaM uvavee, bhave eyArUve siyA?, No iNaDhe samaDhe, itto iTThayarA0, khododassa0 se jahA NAmae ucchRNaM jaccapuMDagANaM hariyAlapiMDarANaM bheruMDachaNANa vA kAlaporANaM tibhAgaNivvADiyavADagANaM balavagaNarajaMtaparigAliyamittANaM je ya rase hojA vatthaparipue cAujjAyagasuvAsie ahiyapatthe lahue vaNNeNaM uvavee jAva bhaveyArUve siyA?, No iNaDhe samaDhe, etto iTThayarA0, evaM sesagANavi samuddANaM bhedo jAva sayaMbhUramaNassa, Navari acche jacce patthe jahA pukkhrodss|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! varuNoda samudra ke pAnI kA svAda kaisA hai ? For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - samudroM ke pAnI kA svAda 235 uttara - he gautama! jisa prakAra patrAsava, tvacAsava, khajUra kA sAra, bhalIbhAMti pakAyA huA ikSurasa, meraka, kApizAyana, candraprabhA, manaHzilA, varasIdhu, varavAruNI tathA ATha bAra pIsane se taiyAra kI gaI jaMbUphala mizrita varaprasannA jAti kI madirAeM utkRSTa nazA dene vAlI hotI hai, oThoM para lagate hI AnaMda dene vAlI, kucha kucha AMkheM lAla kara dene vAlI, zIghra nazA dene vAlI hotI hai tathA jo AsvAdya, puSTikAraka, manojJa aura zubha varNAdi se yukta hai, kyA varuNoda samudra kA jala aisA hI hai ? / uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| varuNoda samudra ke pAnI kA svAda isase bhI iSTatara yAvat svAdayukta hotA hai| prazna - he bhagavan ! kSIroda samudra ke jala kA svAda kaisA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! jaise cAturanta cakravartI ke lie catuHsthAna pariNata gAya kA dUdha (khIra) jo maMda maMda agni para pakAyA gayA ho Adi aura aMta meM mizrI milA huA ho jo varNa, gaMdha, rasa aura sparza se zreSTha ho, kyA aise dUdha ke samAna kSIroda samudra kA jala hai ? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| kSIroda samudra kA jala isase bhI iSTatara hai| prazna- he bhagavan! ghRtoda samudra kA jala kA AsvAda kaisA hai? uttara - he gautama! jisa prakAra zarada Rtu ke gAya ke ghI ke maMDa (thara), sallakI aura kanera ke phUla jaisA varNavAlA, bhalIbhAMti garma kiyA huA, tatkAla nitArA (chAnA) huA tathA zreSTha varNa, gaMdha, rasa aura sparza vAlA hotA hai, kyA ghRtoda samudra kA jala aisA hI hai ? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai, isase bhI adhika iSTatara ghRtoda samudra kA jala kA AsvAda hai| prazna - he bhagavan ! kSododa samudra ke pAnI kA svAda kaisA hai ? uttara - he. gautama! jaise bheruNDa deza meM utpanna jAtivaMta unnata pauMDraka jAti kA Ikha hotA hai jo pakane paraM haritAla ke.samAna pIlA ho jAtA hai, jisake parva kAle haiM, Upara aura nIce ke bhAga ko chor3a kara kevala bicale tribhAga ko hI baliSTha bailoM dvArA calAye gaye yaMtra se rasa nikAlA gayA ho jo vastra se chAnA huA ho, jisameM cAra prakAra kI vastueM (dAlacInI, ilAicI, kesara aura kAlImirca) milAye jAne para sugaMdhita ho, jo bahuta pathya, pAcaka, zubhavarNAdi se yukta ho kyA aise ikSurasa jaisA kSododa samudra ke pAnI kA svAda hai? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| kSododa samudra kA pAnI isase bhI iSTatara hai| isI prakAra svayaMbhUramaNa samudra ke pUrva taka ke zeSa samudroM kA pAnI kA svAda bhI samajha lenA caahiye| vizeSatA yaha hai svayaMbhUramaNa samudra kA jala vaisA hI svaccha, jAtivaMta aura pathya rUpa hai jaisA / ki puSkaroda samudra kA jala kahA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 / jIvAjIvAbhigama sUtra 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 kaiNaM bhaMte! samuddA pattegarasA paNNattA? goyamA! cattAri samuddA patteyarasA paNNattA, taMjahA-lavaNe varuNode khIrode ghode|| kaI NaM bhaMte! samuddA pagaIe udagaraseNaM paNNattA? goyamA! tao samuddA pagaIe udagaraseNaM paNNattA, taMjahA-kAloe pukkharoe sayaMbhUramaNe, avasesA samuddA ussaNNaM khoyarasA paNNattA smnnaauso!||187|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kitane samudra pratyeka rasa vAle kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! cAra samudra pratyeka rasa vAle haiM arthAt vaisA rasa anya kisI dUsare samudra kA nahIM hai| yathA - lavaNa, varuNoda, kSIroda, ghRtod| prazna - he bhagavan ! kitane samudra prakRti se udaga rasa vAle haiM ? uttara - he gautama! tIna samudra prakRti se udaga rasa vAle haiM arthAt inakA jala svAbhAvika pAnI jaisA hI haiN| ve haiM - kAloda (kAlodadhi), puSkaroda aura svayaMbhUramaNa smudr| he AyuSman zramaNa! zeSa sabhI samudra prAyaH kSoda rasa-ikSurasa vAle kahe gaye haiN| vivecana - uparyukta mUla pATha meM 'ussaNNaM' zabda AyA hai| jisakA artha - prAyaH (bahulatA se) . kiyA gayA hai| isa zabda se yaha dhvanita hotA hai ki - adhikAMza samudroM kA pAnI ikSurasa jaisA hotA hai . kintu una samudroM meM bhI devoM ke krIr3A karane kI bAvar3iyoM Adi meM rahA huA pAnI to svAbhAvika udaka rasa jaisA hI honA caahie| kyoMki ikSurasa jaisA pAnI krIr3A Adi ke yogya nahIM hotA hai| tathA kisI kisI samudra kA adhikAMza pAnI bhI svAbhAvika udaka rasa jaisA ho sakanA saMbhava hai| samudroM meM maccha-kaccha Adi kaiNaM bhaMte! samuddA bahumacchakacchabhAiNNA paNNattA? goyamA! tao samuddA bahumacchakacchabhAiNNA paNNattA, taMjahA-lavaNe kAlode sayaMbhUramaNe, avasesA samuddA appamacchakacchabhAiNNA paNNattA smnnaauso!|| lavaNe NaM bhaMte! samudde kai macchajAikulakoDijoNIpamuhasayasahassA paNNattA? goyamA! satta macchajAikula-koDIjoNIpamuhasayasahassA pnnnnttaa|| kAloe NaM bhaMte! samudde kai macchajAi0 paNNattA? goyamA! Nava maccha jaaikulkoddiijonnii0|| For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti- dvIpa samudroM kI saMkhyA sayaMbhUramaNe NaM bhaMte! samudde0 ? goyamA ! addhaterasa macchajAikulakoDIjoNIpamuhasayasahassA paNNattA // lavaNe NaM bhaMte! samudde macchANaM kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! jahaNaNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paMcajoyaNasayAI // evaM kAloe u0 satta joyaNasayAI // sayaMbhUramaNe jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM dasa joyaNasayAiM // 188 // bhAvArtha- prazna - he bhagavan! kitane samudra bahuta matsya-kacchapoM vAle haiM ? he gautama! tIna samudra bahuta matsya- kacchapoM vAle haiM ve haiM uttara - lavaNa, kAloda aura svayaMbhUramaNa samudra / he AyuSman zramaNa ! zeSa sabhI samudra alpa matsya kacchapoM vAle kahe gaye haiM / prazna - he bhagavan ! lavaNa samudra meM matsyoM kI kitanI lAkha jAti pradhAna kula kor3iyoM kI yoniyAM kahI gaI hai ? 237 - uttara - he gautama! sAta lAkha matsya jAti kulakor3I yoniyAM kahI hai / prazna - he bhagavan ! kAloda samudra meM matsyoM kI kitanI lAkha jAti pradhAna kulakoDiyoM kI 'yoniyAM hai ? uttara - he gautama! nava lAkha matsya jAti kulakoDI yoniyAM kahI hai| prazna - he bhagavan ! svayaMbhUramaNa samudra meM matsyoM kI kitanI lAkha jAti pradhAna kula kor3iyoM kI yoniyAM hai ? uttara - he gautama! sADhe bAraha lAkha matsya jAti kulakoDI yoniyAM haiN| prazna - he bhagavan! lavaNa samudra meM matsyoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI hai ? uttara - he gautama! lavaNa samudra meM matsyoM kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa pAMca sau yojana kI hai| isI taraha kAloda samudra meM utkRSTa sAta sau yojana kI avagAhanA hai| svayaMbhUramaNa samudra meM matsyoM kI avagAhanA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojana pramANa hai| dvIpa samudroM kI saMkhyA kevaiyA NaM bhaMte! dIvasamuddA NAmadhejjehiM paNNattA ? goyamA! jAvaiyA loge subhA NAmA subhA vaNNA jAva subhA phAsA evaiyA For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jIvAjIvAbhigama sUtra dIvasamuddA NAmadhejehiM pnnnnttaa| kevaiyA NaM bhaMte! dIvasamuddA uddArasamaeNaM paNNattA? goyamA! jAvaiyA aDDAijjANaM sAgarovamANaM uddhArasamayA evaiyA dIvasamuddA uddhArasamaeNaM pnnnnttaa||189|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nAmoM kI apekSA dvIpa aura samudra kitane haiM ? uttara -he gautama! loka meM jitane zubha nAma haiM, zubha varNa haiM yAvat zubha sparza haiM utane hI nAmoM vAle dvIpa aura samudra haiN| prazna - he bhagavan ! uddhAra samayoM kI apekSA dvIpa aura samudra kitane haiM ? uttara - he gautama! aDhAI sAgaropama ke jitane uddhAra samaya haiM utane dvIpa aura sAgara haiN| dvIpa samudra ke pariNAma dIvasamuddA NaM bhaMte! kiM puDhavipariNAmA AupariNAmA jIvapariNAmA puggalapariNAmA? goyamA! puDhavipariNAmAvi AupariNAmAvi jIvapariNAmAvi pugglprinnaamaavi|| dIvasamuddesu NaM bhaMte! savvapANA savvabhUyA savvajIvA savvasattA puDhavikAiyattAe jAva tasakAiyattAe uvavaNNapuvvA? haMtA goyamA! asaiM aduvA annNtkhutto||190|| ||ii dIva samuddA smttaa|| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kyA dvIpa samudra pRthvI ke pariNAma haiM, ap ke pariNAma haiM, jIva ke pariNAma haiM aura pudgala ke pariNAma hai? uttara - he gautama! dvIpa samudra pRthvI pariNAma bhI haiM, ap pariNAma bhI haiM, jIva pariNAma bhI haiM aura pudgala pariNAma bhI haiN| prazna - he bhagavan ! kyA ina dvIpa samudroM meM saba prANI, saba bhUta, saba jIva aura saba sattva pRthvIkAya yAvat trasakAya ke rUpa meM pahale utpanna hue haiM ? uttara - hA~ gautama! kaI bAra athavA anaMtabAra ina dvIpa samudroM meM sarva prANI, sarvabhUta, sarvajIva aura sarva sattva pRthvIkAya yAvat trasakAya ke rUpa meM utpanna ho cuke haiN| isa prakAra dvIpa samudra kA varNana samApta huaa| For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joisuddesao jyotiSI uddezaka indriya pudgala pariNAma kaivihe NaM bhaMte! iMdiyavisae poggalapariNAme paNNatte? goyamA! paMcavihe iMdiyavisae poggalapariNAme paNNatte, taMjahA-soiMdiyavisae jAva phaasiNdiyvise| soiMdiyavisae NaM bhaMte! poggalapariNAme kaivihe paNNatte? goyamA! duvihe paNNatte, taMjahA-subbhisaddapariNAme ya dubbhisaddapariNAme ya, evaM cakviMdiyavisayAiehivi surUvapariNAme ya durUvapariNAme ya, evaM surabhigaMdhapariNAme ya durabhigaMdhapariNAme ya, evaM surasapariNAme ya durasapariNAme ya, evaM suphAsapariNAme ya duphAsapariNAme y|| ... kaThina zabdArtha - iMdiya visae - indriya-viSaya, poggala pariNAme - pudgala prinnaam| bhAvArtha:- prazna - he bhagavan ! indriyoM kA viSayabhUta pudgala pariNAmaM kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! indriyoM kA viSayabhUta pudgala pariNAma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - zrotrendriya viSaya yAvat sparzanendriya vissy| prazna - he bhagavan ! zrotrendriya kA viSayabhUta pudgala pariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? / uttara - he gautama! zrotrendriya kA viSayabhUta pudgala pariNAma do prakAra kA kahA hai| yathA - zubha zabda pariNAma aura azubha zabda prinnaam| isI prakAra cakSurindriya Adi ke viSayabhUta pudgala pariNAma do-do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - surUpa pariNAma, kurUpa pariNAma, surabhigaMdha pariNAma, durabhigaMdha pariNAma, surasa pariNAma evaM durasa pariNAma, susparza pariNAma aura duHsparza prinnaam| .. se NUNaM bhaMte! uccAvaesu saddapariNAmesu uccAvaesu rUvapariNAmesu evaM gaMdhapariNAmesu rasapariNAmesu phAsapariNAmesu pariNamamANA poggalA pariNamaMtIti vattavvaM siyA? haMtA goyamA! uccAvaesu saddapariNAmesu jAva pariNamamANA poggalA pariNamaMtitti vattavvaM siyA, se NUNaM bhaMte! subbhisaddA poggalA dubbhisaddattAe pariNamaMti dubbhisaddA poggalA subbhisaddattAe pariNamaMti? For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jIvAjIvAbhigama sUtra ___ haMtA goyamA! subbhisaddA poggalA dubbhisaddattAe pariNamaMti dunbhisaddA poggalA subibhasaddattAe pariNamaMti, se NUNaM bhaMte! surUvA puggalA durUvattAe pariNamaMti durUvA puggalA surUvattAe pariNamaMti? haMtA goyamA!0, evaM subbhigaMdhA poggalA dubbhigaMdhattAe pariNamaMti dubbhigaMdhA poggalA subbhigaMdhattAe pariNamaMti? haMtA goyamA!0, evaM suphAsA duphAsattAe? surasA durasattAe0?, haMtA goymaa!0||191|| ____ bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kyA aisA kahA jA sakatA hai ki uttama-adhama (UMca-nIca) zabda pariNAmoM meM, uttama-adhama rUpa pariNAmoM meM, isI taraha gaMdha pariNAmoM meM, rasa pariNAmoM meM aura sparza pariNAmoM meM pariNata hote hue pudgala pariNata hote haiN| uttara- hA~gautama! uttama-adhama (UMca-nIca) rUpa meM badalane vAle zabdAdi pariNAmoM ke kAraNa pudgaloM kA badalanA kahA jA sakatA hai| yAnI paryAyoM ke badalane para dravya kA badalanA kahA jA sakatA hai| prazna - he bhagavan ! kyA uttama zabda adhama zabda ke rUpa meM aura adhama zabda uttama zabda ke rUpa meM badalate haiM? uttara - hA~ gautama! uttama zabda adhama zabda ke rUpa meM aura adhama zabda uttama zabda ke rUpa meM badalate haiN| prazna - he bhagavan ! kyA zubha rUpa vAle pudgala azubha rUpa meM aura azubha rUpa vAle pudgala zubha rUpa meM pariNata hote haiM ? uttara - hA~ gautama! zubha rUpa vAle pudgala azubha rUpa meM aura azubha rUpa vAle pudgala zubha rUpa meM badalate haiN| isI prakAra surabhigaMdha ke pudgala durabhigaMdha ke pudgala rUpa meM aura durabhigaMdha ke pudgala surabhigaMdha ke pudgala ke rUpa meM badalate haiN| zubha sparza pudgala azubha sparza ke pudgala ke rUpa meM, azubha sparza ke pudgala zubha sparza pudgala ke rUpa meM badalate haiN| zubha rasa ke pudgala azubha rasa ke rUpa meM aura azubha rasa ke pudgala zubha rasa ke pudgala meM pariNata hote haiN| __ deva zakti viSayaka varNana deve NaM bhaMte! mahiDDie jAva mahANubhAge puvvAmeva poggalaM khavittA pabhU tameva aNupariyaTTittANaM giNhittae? haMtA pabhU, se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-deve NaM mahiDdie jAva giNhittae? goyamA! poggale khitte samANe puvvAmeva sigghagaI bhavittA tao pacchA maMdagaI bhavai, deve NaM mahiDDie jAva mahANubhAge puvvaMpi pacchAvi sIhe sIhagaI turie turiyagaI ceva se teNaDhemaM goyamA! evaM vuccai jAva aNupariyaTTittANaM gennhitte|| For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - deva zakti viSayaka varNana 241 **************************************************************** bhAvArtha - prazna - he bhagavan! koI maharddhika yAvat mahAprabhAvazAlI deva pahale kisI vastu ko pheMke aura phira vaha gati karatA huA usa vastu ko bIca meM hI pakar3anA cAhe to kyA vaha aisA karane meM samartha hai ? uttara- hA~ gautama! vaha aisA karane meM samartha hai| prazna - he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki vaha aisA karane meM samartha hai? uttara - he gautama! phaiMkI huI vastu pahale zIghra gati vAlI hotI hai aura bAda meM usakI gati maMda ho jAtI hai jabaki usa maharddhika aura mahAprabhAvazAlI deva kI gati pahale bhI zIghra hotI hai aura bAda meM bhI zIghra hotI hai isaliye aisA kahA jAtA hai ki vaha deva usa vastu ko pakar3ane meM samartha hai| deve NaM bhaMte! mahiDDie0 bAhirae poggale apariyAittA puvvAmeva bAlaM acchittA abhettA pabhU gaMThittae? No iNaDhe samaTe1, deve NaM bhaMte! mahiDDie0 bAhirae puggale apariyAittA puvvAmeva bAlaM chittA bhittA pabhU gaMThittae? No iNaDhe samaDhe 2, deve NaM bhaMte! mahiDDie0 bAhirae puggale pariyAittA puvvAmeva bAlaM acchittA abhittA pabhU gaMThittae? No iNaDhe samaDhe 3, deve NaM bhaMte! mahiDDie jAva mahANubhAge bAhirae poggale pariyAittA puvvAmeva bAlaM chettA bhettA pabhU gaMThittae? haMtA pabhU 4, taM ceva NaM gaThiM chaumatthe Na jANai Na pAsai evaM suhumaM ca NaM gaMThiyA 3, deve NaM bhaMte! mahiDDie. puvvAmeva bAlaM acchettA abhettA pabhU dIhIkarittae vA hassIkarittae vA? No iNa? samaTe 4, evaM cattArivi gamA, paDhamabiiyabhaMgesu apariyAittA egaMtariyagA acchittA abhittA, sesaM taheva, taM ceva siddhiM chaumatthe, Na jANai Na pAsai esuhumaM ca NaM dIhIkareja vA hassIkareja vaa||192|| kaThina zabdArtha - apariyAittA - grahaNa kiye binA, acchittA - chede binA, abhittA - bhede binA, gaMThittae - sAMdhane meM, dIhIkarittae - dIrgha (bar3A) karane meM, hassIkarittae - hrasva (choTA) karane meN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! koI maharddhika yAvat mahAprabhAvazAlI deva bAhya pudgaloM ko grahaNa kiye binA aura kisI bAla (keza) ko pahale chede bhede binA kyA usake bAla ko sAMdhane meM samartha hai ? uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM arthAt aisA nahIM ho sktaa| . prazna - he bhagavan! koI maharddhika yAvat mahAprabhAvazAlI deva bAhya pudgaloM ko grahaNa karake aura bAla ko pahale chede bhede binA kyA use sAMdhane meM samartha hai ? uttara - he gautama! vaha samartha nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jIvAjIvAbhigama sUtra 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 prazna - he bhagavan ! koI maharddhika evaM mahAprabhAvazAlI deva bAhya pudgaloM ko grahaNa kara aura bAla ko pahale cheda bheda kara kyA use phira se sAMdhane meM samartha hai? ... uttara - hA~ gautama! vaha aisA karane meM samartha hai| vaha aisI kuzalatA se use sAMdhatA hai ki usa saMdhi-graMthi ko chadmastha na dekha sakatA hai aura na jAna sakatA hai| aisI sUkSma graMthi vaha hotI hai| prazna - he bhagavan! koI maharddhika deva bAhya pudgaloM ko grahaNa kiye binA pahale bAla ko chede bhede binA kyA use bar3A choTA karane meM samartha hai ? uttara - he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (aisA nahIM ho sakatA hai)| isa prakAra cAroM bhaMga kaha dene caahiye| pahale dUsare bhaMgoM meM bAhya pudgaloM kA grahaNa nahIM hai aura prathama bhaMga meM bAla kA chedana bhedana bhI nahIM hai| dUsare bhaMga meM chedana bhedana hai| tIsare bhaMga meM bAhya pudgaloM kA grahaNa hai aura bAla kA chedana bhedana karanA nahIM hai| cauthe bhaMga meM bAhya pudgaloM kA grahaNa bhI hai aura pahale bAla kA chedana bhedana bhI hai| isa choTe bar3e karane kI siddhi ko chadmastha nahIM jAna sakatA aura nahIM dekha sakatA kyoMki choTe bar3e karane kI yaha vidhi bahuta sUkSma hotI hai| - candra sUrya varNana atthi NaM bhaMte! caMdimasariyANaM hiTThipi tArArUvA aNupi tullAvi samaMpi tAsarUvA aNuMpi tullAvi uppiMpi tArArUvA aNuMpi tullAvi? haMtA atthi, se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-atthi NaM caMdimasUriyANaM jAva uppiMpi tArArUvA aNuMpi tullAvi? goyamA! jahA jahA NaM tesiM devANaM tavaNiyamabaMbhaceravAsAiM ( ukkaDAiM) ussiyAI bhavaMti tahA tahA NaM tesiM devANaM eyaM paNNAyai aNutte vA tullatte vA, se eeNaTeNaM goyamA!0 atthi NaM caMdimasUriyANaM0 uppiMpi tArArUvA aNuMpi tullaavi||193|| / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! candra aura sUryoM ke kSetra kI apekSA nIce rahe hue jo tArA rUpa deva haiM ve kyA hIna bhI haiM aura barAbara bhI haiM ? candra sUryoM ke kSetra kI samazreNI meM rahe hue tArA rUpa deva candra sUryoM se dyuti Adi meM hIna bhI haiM aura barAbara bhI haiM ? jo tArA rUpa deva candra aura sUryoM ke Upara avasthita haiM ve kyA hIna bhI haiM aura barAbara bhI haiM ? uttara - hA~ gautama! tArA rUpa deva dyuti, vaibhava, lezyA Adi kI apekSA koI hIna bhI haiM aura koI barAbara bhI haiN| . prazna - he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki koI tArA deva hIna bhI haiM aura koI tArA deva barAbara bhI haiM ? For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - candra sUrya varNana 246 uttara - he gautama! jaise jaise una tArA rUpa devoM ke pUrva bhava meM kiye hue tapa, niyama, brahmacarya Adi meM utkRSTatA yA anutkRSTatA (hInatA) hotI hai usI anupAta meM unameM aNutva yA tulyatva hotA hai isaliye he gautama! aisA kahA jAtA hai ki candra sUryoM ke nIce samazreNI meM yA Upara jo tArA rUpa deva haiM ve hIna bhI haiM aura barAbara bhI haiN| - egamegassa NaM bhaMte! caMdimasUriyassa kevaio NakkhattaparivAro paNNatto kevaio mahaggahaparivAro paNNatto kevaio tArAgaNakoDAkoDIo parivAro pa0? goyamA! egamegassa NaM caMdimasUriyassa aTThAsIiMca gahA aTThAvIsaM ca hoi nnkkhttaa| egasasIparivAro etto tArANa vocchaami||1|| chAvaTThisahassAiM Navaceva sayAiM pNcsyraaiN| egasasIparivAro taaraagnnkoddikoddiinnN||2||194|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! eka candra aura sUrya ke kitane nakSatra, kitane mahAgraha aura kitane koTAkoTi tArAgaNoM kA parivAra kahA gayA hai? uttara - he gautama! pratyeka candra sUrya ke parivAra meM atyAsI (88) graha, aTThAIsa (28) nakSatra hote haiM aura tArAoM kI saMkhyA chiyAsaTha hajAra nau sau picahattara (66975) koDAkoDI hotI haiN| jaMbUddIve NaM bhaMte! dIve maMdarassa pavvayassa puracchimillAo carimaMtAo kevaiyaM abAhAe joisaM cAraM carai? goyamA! ekkArasahiM ekkavIsehiM joyaNasaehiM abAhAe joisaM cAraM carai, evaM dakkhiNillAo paccathimillAo uttarillAo ekkArasahiM ekkavIsehiM joyaNa0 jAva cAraM cri|| logaMtAo bhaMte! kevaiyaM abAhAe joise paNNatte? goyamA! ekkArasahiM ekkArehiM joyaNasaehiM abAhAe joise pnnnntte|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jaMbUdvIpa meM meru parvata ke pUrva caramAnta se jyotiSI deva kitanI dUra raha kara usakI pradakSiNA karate haiM? uttara - he gautama! jaMbUdvIpa meM meru parvata ke pUrva caramAnta se gyAraha sau ikkIsa (1121) yojana dUrI se jyotiSI deva pradakSiNA karate haiN| isI taraha dakSiNa caramAMta, pazcima caramAMta aura uttara caramAMta se bhI gyAraha sau ikkIsa-gyAraha sau ikkIsa (1121-1121) yojana dUrI se jyotiSI deva meru parvata kI pradakSiNA karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra prazna - he bhagavan! lokAnta se kitanI dUrI para jyotiSI cakra kahA gayA hai ? uttara - he gautama! lokAnta se gyAraha sau gyAraha (1111) yojana kI dUrI para jyotiSI cakra kahA gayA hai| 244 imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijAo bhUmibhAgAo kevaiyaM abAhAe savvaheTThille cAraM carai ? kevaiyaM abAhAe sUravimANe cAraM carai ? keMvaiyaM abAhAe caMdavimANe cAraM carai ? kevaiyaM abAhAe savvauvarille tArArUve cAraM carai ?, goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNi0 sattahiM NauehiM joyaNasaehiM abAhAe joisaM savvaheTThille tArArUve cAraM carai, aTThahiM joyaNasaehiM abAhAe sUravimANe cAraM carai, aTThahiM asIehiM joyaNasaehiM abAhAe caMdavimANe cAraM carar3a, NavahiM joyaNasaehiM abAhAe savvauvarille tArArUve cAraM caraI // bhAvArtha prazna he bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusamaramaNIya bhUmibhAga se kitanI dUrI para - sabase nIcalA tArA rUpa vimAna gati karatA hai kitanI dUrI para sUrya vimAna gati karatA hai? kitanI dUrI para candra vimAna gati karatA hai? kitanI dUrI para sabase Upara kA tArA calatA hai ? uttara - he gautama! isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusamaramaNIya bhUmibhAga meM sAta sau nabbe (790) yojana dUrI para sabase nIcalA tArA gati karatA hai / AThasau (800) yojana kI dUrI para sUrya vimAna calatA hai| ATha sau assI yojana para cala vimAna calatA hai| nau sau yojana dUrI para sabase Upara vAlA tArA gati karatA hai / **** - savvaheTThimillAo NaM bhaMte! tArArUvAo kevaiyaM abAhAe sUravimANe cAraM carai ? kevaiyaM abAhAe caMdavimANe cAraM carai ? kevaiyaM abAhAe savvauvarille tArArUve cAraM carai ?, goyamA! savvaheTThillAo NaM dasahiM joyaNehiM sUravimANe cAraM carar3a NauIe joyaNehiM abAhAe caMdavimANe cAraM carai dasuttare joyaNasae abAhAe savvovarille tArArUve cAraM carai // sUravimANAo NaM bhaMte! kevaiyaM abAhAe caMdavimANe cAraM carai ? kevaiyaM 0 savvauvarille tArArUve cAraM carai ?, For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - candra sUrya varNana 245 .0000000000000000000000000000000000000000000.................... goyamA! sUravimANAo NaM asIe joyaNehiM caMdavimANe cAraM carai, joyaNasayaabAhAe savvovarille tArArUve cAraM cri|| caMdavimANAo NaM bhaMte! kevaiyaM abAhAe savvauvarille tArArUve cAraM carai? goyamA! caMdavimANAo NaM vIsAe joyaNehiM abAhAe savva uvarille tArArUve cAraM carai, evAmeva sapuvvAvareNaM dasuttarasayajoyaNabAhalle tiriyamasaMkheje joisavisae pnnnntte||195|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! sabase nIcale tArA se kitanI dUra sUrya vimAna calatA hai? kitanI dUrI para candra vimAna calatA hai ? kitanI dUrI para sabase Upara kA tArA calatA hai ? uttara - he gautama! sabase nIcale tArA se dasa yojana dUrI para sUrya vimAnacalatA hai, nabbe (90) yojana dUrI para candra vimAna calatA hai| eka sau dasa (110) yojana dUrI para sabase Upara kA tArA calatA hai| - prazna - he bhagavan ! sUrya vimAna se kitanI dUrI para candra vimAna calatA hai ? kitanI dUrI para sabase Upara kA tArA calatA hai ? . uttara - he gautama! sUrya vimAna se assI (80) yojana kI dUrI para candra vimAna calatA hai aura eka sau yojana para sabase Upara kA tArA calatA hai| prazna - he bhagavan ! candra vimAna se kitanI dUrI para sabase Upara kA tArA calatA hai ? uttara - he gautama! candra vimAna se bIsa yojana kI dUrI para sabase Upara kA tArA calatA hai| isa prakAra saba milA kara eka sau dasa (110) yojana kI moTAI meM tirachI dizA meM asaMkhyAta yojana taka jyotiSI cakra kahA gayA hai| jaMbUdIve NaM bhaMte! dIve kayare Nakkhatte savvabbhiMtarillaM cAraM carai? kayare Nakkhatte savvabAhirillaM cAraM carai? kayare Nakkhatte savvauvarillaM cAraM carai? kayare dakhatte savvahiTThillaM cAra carai? | ___ goyamA! jaMbUdIve NaM dIve abhIiNakkhatte savvabbhiMtarillaM cAraM carai mUle Nakkhatte savvabAhirillaM cAraM carai sAI Nakkhatte savvovarillaM cAraM carai bharaNI Nakkhatte savvaheTThillaM cAraM cri||196|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jaMbUdvIpa meM kaunasA nakSatra saba nakSatroM ke bhItara gati karatA hai ? kaunasA nakSatra saba nakSatroM ke bAhara gati karatA hai ? kaunasA nakSatra saba nakSatroM ke Upara gati karatA hai aura kaunasA nakSatra saba nakSatroM ke nIce gati karatA hai? For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jIvAjIvAbhigama sUtra uttara - he gautama! jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa meM abhijita nakSatra saba se bhItara gati karatA hai| mUla nakSatra saba nakSatroM ke bAhara gati karatA hai / svAti nakSatra saba nakSatroM ke Upara gati karatA hai aura bharaNI nakSatra sabase nIce calatA hai / vivecana - jaMbUdvIpa meM nakSatroM kI maNDala gati ke viSaya meM TIkA meM bhI yaha gAthA dI hai savvabbhiMtarA'bhII, mUlo puNa savva bAhiro hoI / savdovari tu sAI bharaNI, puNa savva heTThiliyA / / caMdavimANe NaM bhaMte! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! addhakaviTThagasaMThANasaMThie savvaphAliyAmae abbhuggayamUsiyapahasie vaNNao, evaM sUravimANevi gahavimANe vi, NakkhattavimANevi, tArAvimANevi addhakaviTThasaMThANasaMThie // caMdavimANe NaM bhaMte! kevaiyaM AyAma-vikkhaMbheNaM ? kevaiyaM parikkheveNaM ? kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ?, goyamA! chappaNNe egasaTThibhAge joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM aTThAvIsaM egasadvibhAge joyaNassa bAhalleNaM pnnnntte|| sUravimANassavi sacceva pucchA ? goyamA! aDayAlIsaM egasaTTibhAge joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM cauvIsa egasaTTibhAge joyaNassa bAhalleNaM paNNatte // evaM gahavimANevi addhajoyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM kosaM bAhalleNaM paNNatte // NakkhattavimANe NaM kosaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM addhakosaM bAhalleNaM paNNatte, tArAvimANe NaM addhakosaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM paMcadhaNusayAI bAhalleNaM paNNatte // 197 // bhAvArtha - - prazna he bhagavan ! candra vimAna kisa AkAra kA kahA gayA hai ? - uttara - he gautama! candra vimAna arddha kabITha ke AkAra kA hai / vaha sarvAtmanA sphaTikamaya hai| , candravimAna kI kAMti saba dizA - vidizA meM phailatI hai jisase yaha sapheda, prabhAsita hai Adi varNana kara denA caahiye| isI prakAra sUrya vimAna, graha vimAna aura tArA vimAna bhI arddha kabITha ke AkAra ke haiN| For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - candra sUrya varNana 247 prazna - he bhagavan ! candra vimAna kA AyAma viSkaMbha, paridhi aura bAhalya (moTAI) kitanA kahA gayA hai? uttara - he gautama! candra vimAna eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 56 bhAga (16) AyAma viSkaMbha (laMbAI caur3AI) vAlA hai| isase tIna gunI se kucha adhika paridhi hai aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 28 bhAga (18) pramANa usakA bAhalya (moTAI) hai| prazna - he bhagavan ! sUrya vimAna kI lambAI caur3AI, paridhi aura moTAI kitanI hai? uttara - he gautama! sUrya vimAna eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 48 bhAga (8) lambA caur3A, tIna guNI se adhika usakI paridhi tathA eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 24 bhAga (18) pramANa usakI moTAI hai| graha vimAna AdhA yojana lambA caur3A, isase tIna guNI se kucha adhika paridhi vAlA aura eka kosa kI moTAI vAlA hai| nakSatra vimAna eka kosa lambA caur3A, isase tIna guNI se kucha adhika paridhi vAlA aura Adhe kosa kI moTAI vAlA hai| ___ tArA vimAna Adhe kosa kA lambA caur3A, isase tIna guNI se kucha adhika paridhi vAlA aura 500 dhanuSa kI moTAI vAlA hai| _ vivecana - prastuta sUtra meM jyotiSI vimAnoM kA AkAra, lambAI, caur3AI, moTAI aura paridhi kA kathana kiyA gayA hai| candra Adi vimAnoM kA AkAra arddha kabITha jaisA kahA gayA hai| zaMkA - jaba candra Adi kA AkAra arddha kabITha jaisA kahA hai to udaya ke samaya, pUrNamAsI ke samaya jaba vaha tirachA gamana karatA hai taba usa AkAra kA kyoM nahIM dikhAI detA hai ? samAdhAna - isakA samAdhAna karate hue TIkAkAra kahate haiM - arddha kaviTThAgArA udayatthamaNammi kahaM na dIsaMti? : sasisUrANa vibhANA tiriyakhettaTThiyANaM c| uttANaddhakaviThThAgAraM pIThaM taduvari ca paasaao| "vaTTAlekheNa tato samavarTa duurbhaavaao|| - yahAM rahane vAle manuSyoM dvArA arddha kabITha AkAra vAle candra vimAna kI kevala gola pITha hI dikhAI detI hai, hastAmalakavat usakA samatala bhAga nahIM dekhA jaataa| gola pITha ke Upara candra deva kA prAsAda hai jo dUra rahane ke kAraNa carmacakSuoM dvArA sApha-sApha nahIM dikhAI detA hai| . For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jIvAjIvAbhigama sUtra ............................................................... jyotiSiyoM meM jitanI-jitanI apanI-apanI pIThikA kI UMcAI batAI hai utanI-utanI apaneapane vimAnoM kI UMcAI samajhanA caahie| - bhAga kI jo UMcAI batAI vaha sabase madhya vAle prAsAda kI samajhanA caahie| bAda meM cAroM tarapha UMcAI kama-kama hotI jAtI hai jisase milakara vaha vimAna arddha kaviTTha ke AkAra kA arddha golAkAra jaisA ho jAtA hai| isI prakAra sUryAdi sabhI jyotiSI vimAnoM ko samajhanA caahie| caMdavimANe NaM bhaMte! kai devasAhassIo parivahaMti? goyamA! caMdavimANassa NaM puracchimeNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM saMkhatalavimala-Nimmala-dahighaNagokhIra-pheNarayayaNiyarappagAsANaM (mahuguliyapiMgalakkhANaM) thiralaTTha(pauTTa )vaTTapIvarasusiliTThavisiTThatikkhadADhAviDaMbiyamuhANaM rattuppalapattamauyasukumAlatAlujIhANaM (pasatthasattha-veruliyabhisaMtakakkaDaNahANaM) visAlapIvaroru-paDipuNNaviulakhaMdhANaM miuvisaya-pasatthasuhamalakkhaNa-vicchiNNakesarasaDovasobhiyANaM caMkamiyalaliyapuliyadhavalagavviyagaINaM ussiya-suNimmiyasujAya-apphoDiya-NaMgUlANaM vairAmayaNakkhANaM vairAmayadaMtANaM vairAmayadADhANaM tavaNijajIhANaM tavaNijjatAluyANaM tavaNijjajottaga-sujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM maNoharANaM amiyagaINaM amiyabalavIriyapurisakkAraparakkamANaM mahayA apphoDiya-sIhaNAiya-bolakalakalaraveNaM mahureNaM maNahareNa ya pUritA aMbaraM disAo ya sobhayaMtA cattAri devasAhassIo sIharUvadhArINaM devANaM puracchimillaM bAhaM privhNti| caMdavimANassa NaM dakkhiNeNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM saMkhatalavimalaNimmaladahighaNagokhIrapheNarayayaNiyarappagAsANaM vairAmayakuMbhajuyalasuTThiyapIvaravaravairasoMDavaTTiyaditta-surattapaumappagAsANaM abbhuNNayaguNA( mahA )NaM tavaNijjavisAlacaMcala-calaMtacavalakaNNavimalujalANaM madhuvaNNabhisaMtaNiddhapiMgalapattalativaNNamaNirayaNaloyaNANaM abbhuggayamaulamalliyANaM dhavalasarisa-saMThiyaNivvaNadaDhakasiNa-phAliyA-mayasujAyadaMta-musalovasobhiyANaM kaMcaNakosIpaviTThadaMtaggavimalamaNirayaNaruilaperaMtacittarUvagavirAiyANaM tavaNijavisAlatilagapamuhaparimaMDiyANaM NANAmaNirayaNaguliyagevejabaddhagalapavarabhUsaNANaM veruliyavicittadaMDa For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - candra sUrya varNana 249 NimmalavAla-gaMDANaM vairAmayatikkhalaTTha-aMkusakuMbhajuyalaMtarodiyANaM tavaNijasubaddhakaccha-dappiyabaluddharANaM jaMbUNayavimalaghaNamaMDalavairAmayalIlAlaliya-tAlaNANA-maNirayaNaghaMTapAsagarayayAmaya-rajjUbaddhalaMbiyaghaMTAjuyalamahurasara-maNaharANaM allINapamANajuttavaTTiyasujAyalakkhaNapasatthatavaNijavAlagattaparipucchaNANaM uvaciyapaDipuNNakummacalaNalahuvikkamANaM aMkAmayaNakkhANaM tavaNijatAluyANaM tavaNijajIhANaM tavaNijajottagasujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM maNoharANaM amiyagaINaM amiyabalavIriyapurisakkAraparakkamANaM mahayA gaMbhIragulagulAiyaraveNaM mahureNaM maNahareNaM puretA aMbaraM disAo ya sobhayaMtA cattAri devasAhassIo gayarUvadhArINaM devANaM dakkhiNillaM bAhaM privhNti| .. caMdavimANassa NaM paccatthimeNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM caMkamiyalaliyapuliyacalacavalakakudasAlINaM saNNayapAsANaM saMgayapAsANaM sujAyapAsANaM miyamAiyapINaraiyapAsANaM jhasavihaga-sujAyakucchINaM pasatthaNiddhamadhuguliyabhisaMtapiMgalakkhANaM visAlapIvarorupaDipuNNaviulakhaMdhANaM vaTTapaDipuNNaviulakaNNapAsANaM ghaNaNiciyasubaddhalakkhaNuNNayaI-siANayavasabhoTThANaM caMkamiyalaliyapuliyacakkavAlacavalagavviyagaINaM pIvaroruvaTTiyasusaMThiyakaDINaM olaMbapalaMbalakkhaNapamANajuttapasattharamaNija-vAlagaMDANaM samakhuravAladhArANaM samalihiyatikkhaggasiMgANaM taNusahamasujAyaNiddhalomacchavidharANaM uvaciyamaMsalavisAlapaDipuNNakhuddapamuhasuMdarANaM (khaMdhapaesasuMdarANaM) veruliyabhisaMtakaDakkhasuNirikkhaNANaM juttappamANappahANalakkhaNapasattharamaNijjagaggaragalasobhiyANaM ghaggharagasubaddhakaMThaparimaMDiyANaM NANAmaNikaNagarayaNaghaMTaveyacchaga-sukayaraiya-mAliyANaM varaghaMTAgalagaliya-sobhaMtasassirIyANaM paumuppalabhasalasurabhi-mAlAvibhUsiyANaM vairakhurANaM vivihavikhurANaM phAliyAmayadaMtANaM tavaNijajIhANaM tavaNijjatAluyANaM tavaNijajottagasujottiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM maNoharANaM amiyagaINaM amiyabalavIriyapurisakkAraparakkamANaM mahayA gaMbhIragajjiyaraveNaM mahureNaM maNahareNa ya pUretA aMbaraM disAo ya sobhayaMtA cattAri devasAhassIo vasabharUvadhArINaM devANaM paccathimillaM bAhaM privhNti| For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jIvAjIvAbhigama sUtra ++++++++++++++++++++++.......................................... caMdavimANassa NaM uttareNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM jaccANaM varamallihAyaNANaM harimelAmadulamalliyacchANaM ghaNaNiciya-subaddhalakkhaNuNNayA-caMkami( caMcucci) yalaliyapuliya-cala-cavala-caMcala-gaINaM laMghaNavaggaNadhAvaNadhAraNativaijaiNasikkhiyagaINaM lalaMtalAmagalAyavarabhUsaNANaM saMNayapAsANaM saMgayapAsANaM sujAyapAsANaM miyamAiyapINaraiyapAsANaM jhasavihagasujAyakucchINaM pINapIvaravaTTiya-susaMThiyakaDINaM olaMbapalaMbalakkhaNapamANa-juttapasattharamaNijavAlagaMDANaM taNusuhumasujAyaNiddhalomacchavidharANaM miuvisayapasatthasuhumalakkhaNavikiNNake saravAlidharANaM laliyalAsagagai( lalaMtathAsagala)lADavarabhUsaNANaM muhamaMDagocUla-camarathAsagaparimaMDiyakaDINaM tavaNijakhurANaM tavaNija-jIhANaM tavaNijjatAluMyANaM tavaNijajottaga-sujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM maNoharANaM amiyagaINaM amiyabalavIriyapurisakkAraparakkamANaM mahayA hayahesiyakilakilAiyaraveNaM mahureNaM maNahareNa ya pUretA aMbaraM disAo ya sobhayaMtA cattAri devasAhassIo hayarUvadhArINaM devANaM uttarillaM bAhaM privhNti|| kaThina zabdArtha - saMkhatalavimala-Nimmala-dahighaNagokhIra-pheNa-rayayaNiyarappagAsANaM - zaMkha ke tala ke samAna vimala aura nirmala, jame hue dahI gAya kA dUdha, phena, rajatanikara (cAMdI ke samUha) ke samAna zveta prabhA vAle, madhuguliyapiMgalakkhANaM - madhugulitapiMgalAkSANAM-zahada kI golI ke samAna pIlI AMkheM, thirala pauTTha)vaTTapIvarasusiliTThavisiTThatikkhadADhA-viDaMbiyamuhANaM - sthiralaSTa (prajuSTa)vRttapIvarasuzliSTa suviziSTa tIkSNa daMSTa viDambita mukhAnAM-unake mukha meM sthita sudara prakoSToM se yukta gola, moTI, paraspara juDI huI viziSTa aura tIkhI dADhAeM, rattuppalapattamauyasukumAlatAlujIhANaMtAla kamala ke patte ke samAna mRdu evaM sukomala tAlu aura jIbha, pasattha sattha veruliyabhisaMtakakkaDaNahANaM - prazasta aura zubha vaiDUrya maNi kI taraha camakate hue, karkaza nakha, visAlapIvarorupaddhipuNNaviulakhaMdhANaM - vizAla aura moTe uru, pratipUrNa, vipula khaMdhe, miuvisayapasatthasuhuma-lakkhaNa vicchiNNa-kesarasaDova sobhiyANaM - mRduvizada prazasta sUkSma lakSaNa vistIrNa kesara saTopa zobhitAnAm-kesarasaTA mRdu, vizada, prazasta, sUkSma lakSaNa yukta vistRta hotI hai, caMkamiyalaliyapuliyadhavalagavviyagaINaM - caMkramitalalitapulita dhavala garvita gatinAm-caMkramita aura uchalane kUdane se sApha sutharI garvita (mastAnI) gati vAle, ussiya suNimmiya sujAyaapphoDiyaNaMgUlANaM - ucchrita sunirmita sujAtA''sphAlitalAMgUlAnAM-UMcI uThI huI sunirmita sujAta aura phaTakAra yukta For Personal & Private Use Only | Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - candra sUrya varNana 251 pUMche, apphoDiyasIhaNAiyabolakalakalaraveNaM - AsphoTita siMhanAda bolakalakala raveNa-jora jora se siMhanAda karate hue aura usa siMhanAda se, vairAmayakuMbhajuyalasuTThiya pIvaravaravairasoMDavaTTiyadittasurattapaumappagAsANaM - vajramaya kuMbha yugala susthita pIvaravara vajra zuNDavartita dIpta surakta padma prakAzAnAM-vajramaya kumbha yugala ke nIce rahI huI suMdara moTI sUMDa meM jinhoMne krIDArtha lAla padmoM ke prakAza ko grahaNa kiyA huA hai yAnI jaba hAthI yuvAvasthA meM vartamAna rahatA hai to usake kuMbhasthala se lekara zuNDAdaNDa taka svataH hI padmaprakAza ke samAna biMdu utpanna ho jAyA karate haiM, madhuvaNNabhisaMtaNiddhapiMgalapattalativaNNamaNirayaNaloyaNANaM - madhuvarNa bhAsamAna snigdha piMgala patrala trivarNa maNi ratna locanAnAm-zahada varNa ke camakate hue snigdha pIle aura pakSma yukta maNiratna kI taraha trivarNa (zveta, kRSNa, pIta) vAle netra, dhavalasarisasaMThiyaNivvaNadaDhakasiNa phAliyAmayasujAyadaMtamusalovasobhiyANaM- dhavala sadRza saMsthita nivraNa dRDha kRtsna sphaTikamaya sujAtadaMta musalopazobhitAnAM, sapheda, eka sarIkhe, majabUta, pariNata avasthA vAle sudRDha saMpUrNa sphaTikamaya sujAta aura mUsala kI upamA se suzobhita dAMta vAle, kaMcaNakosIpaviTThadaMtagga vimalamaNirayaNaruilaperaMta cittaruvagavirAiyANaM - kAMcanakozI praviSTa dantAgravimala maNiratna rucira paryanta citrarUpaka virAjitAnAM-dAMtoM ke agrabhAga meM svarNa valaya pahanAye gaye haiM ataeva ye dAMta aise mAlUma hote haiM jaise vimala maNiyoM ke bIca cAMdI kA Dhera lagA ho, tavaNijjavisAlatilagapamahaparimaMDiyANaM - mastaka para tapanIya svarNa ke vizAla tilake Adi AbhUSaNa pahanAye hue haiM, NANAmaNirayaNa guliyagevejjabaddhagalapavara bhUsaNANaM - nAnA maNiyoM se nirmita Urdhva graiveyaka kaMTha ke AbharaNa gale meM pahanAye hue haiM, vairAmayatikkhalaTThaaMkusakuMbhajuyalaMtarodiyANaM - vajramaya tIkSNalaSTa: aMkuza yugalAntaroditAnAm-vajramaya tIkSNa evaM suMdara aMkuza gaMDasthaloM ke madhya sathApita kiye hue haiM, jaMbUNaya vimalaghaNa maMDalavairAmayalIlAlaliyatAla-NANAmaNirayaNa ghaMTapAsagarayayAmayarajjUbaddhalaMbiyaghaMTAjuyalamahurasaramaNaharANaM - jambUnada vimala ghana maNDala vajramaya lAlAlalitatAla nAnAmaNiratna ghaNTA pArzvagarajatamaya rajjUbaddhAvalambita ghaNTA yugala madhura svaraharANAm-jambUnada svarNa ke bane ghanamaMDala vAle aura vajramaya lAlA se tADita tathA AsapAsa nAnA maNiyoM kI choTI choTI ghaMTikAoM se yukta rajatamayI rajjU meM laTake do bar3e ghaMToM ke madhura svara se jo manohara lagate haiM, allINapamANajuttavaTTiya sujAyalakkhaNapasasthatavaNijjavAlagattaparipucchaNANaM - AlInapramANayuktavartitasujAta lakSaNa prazasta tapanIyavAlagAtraparipuJchanAnAm-pUMche caraNoM taka laTakatI huI hai gola hai inameM sujAta aura prazasta lakSaNa vAle ramaNIya bAla haiM jinase hAthI apane zarIra ko poMchate rahate haiM, ghaNaNiciyasubaddhalakkhaNuNNayaIsiANayavasabhoTThANaM - ghananicitasubaddhalakSaNonnata ISadAnatavRSabhauSThAnAM-ghana ke samAna nicita-mAMsayakta jabar3oM se acchI taraha baddha. lakSaNopeta unnata evaM thor3e jhuke hue oSTha, juttappamANappahANalakkhaNapasattha ramaNijjagaggaragalasobhiyANaM - For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jIvAjIvAbhigama sUtra yuktapramANa pradhAna lakSaNa prazasta ramaNIya gaggaragala zobhitAnAM-yuktapramANa pradhAna lakSaNa yukta prazasta ramaNIya gargara nAmaka AbhUSaNoM se suzobhita, laMghaNavaggaNadhAvaNa dhAraNativaijaiNa sikkhiyagaINaM - laMghana valgana dhAvana dhAraNa tripadIjayi zikSitagatinAM-lAMghanA, uchalanA, dauDanA, svAmI ko dhAraNa kiye rakhanA tripadI (lagAma) ke calAne ke anusAra calanA ina saba bAtoM kI zikSA ke anusAra gati karane vAle, laliyalAsagagai (lalaMtathAsagala) lADavara bhUsaNANaM - suMdara aura vilAsa pUrNa gati se hilate hue darpaNAkAra sthAsaka-AbhUSaNoM se bhUSita lalATa vAle, muhamaMDagocUlacamarathAsagaparimaMDiyakaDINaMunakI kaTi mukhamaMDapa, avacUla, camara sthAsaka Adi AbhUSaNoM se parimaMDita haiN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! candra vimAna ko kitane hajAra deva vahana karate haiM ? uttara - he gautama! candra vimAna ko solaha hajAra deva vahana karate haiN| unameM se cAra hajAra deva siMha kA rUpa dhAraNa kara pUrva dizA se uThAte haiN| una siMhoM kA varNana isa prakAra hai - ve zveta haiM, suMdara haiM, zreSTha kAMti vAle haiM, zaMkha tala ke samAna vimala aura nirmala tathA jame hue dahI, gAya kA dUdha, phena, cAMdI ke samUha ke samAna zveta prabhA vAle haiM, unakI AMkhe zahada kI golI ke samAna pIlI haiM, unake mukha meM sthita dADhAeM suMdara prakoSThoM se yukta, gola, moTI, paraspara jur3I huI viziSTa aura tIkhI haiM, unake tAlu aura jIbha lAla kamala ke patte ke samAna mRdu evaM sukomala haiM, unake nakha prazasta aura zubha vaiDUrya maNi kI taraha camakate hue aura karkaza haiM, unake uru vizAla aura moTe haiM, unake kaMdhe pUrNa aura vipula haiM, unake gale kI kesara saTA mRdu, svaccha (vizada) prazasta sUkSma lakSaNa yukta aura vistIrNa hai unakI gati caMkamaNoM-lIlAoM aura uchalane kUdane se garvabharI (mastAnI) aura sApha sutharI hotI hai, unakI pUMche UMcI uThI huIM, sunirmita sujAta aura phaTakAra yukta hotI hai| unake nakha vajra ke samAna kaThora haiM, unake dAMta vajra ke samAna majabUta haiM, unakI dADhAeM vajra ke samAna sudRr3ha haiM, unakI jIbha tape hue sone ke samAna hai, tape hue sone kI taraha unake tAlu haiM, sone ke jotoM se ve jote hue haiM, ye icchAnusAragati karane vAle haiM, inakI gati prItipUrvaka hotI hai, ye mana ko rucikara lagane vAle haiM, manorama hai, manohara haiM inakI gati amita-avarNanIya hai inakA bala, vIrya, puruSakAra parAkrama aparimita hai| ye jora jora se siMhanAda karate hue aura usa siMhanAda se AkAza tathA cAroM dizAoM ko guMjAte hue aura suzobhita karate hue calate rahate haiN| isa prakAra cAra hajAra deva siMha kA rUpa dhAraNa kara candra vimAna ko pUrva dizA kI ora se vahana karate calate haiN| candra vimAna ko dakSiNa tarapha se cAra hajAra deva hAthI kA rUpa dhAraNa karake uThAte haiN| hAthiyoM kA varNana isa prakAra haiM - ve hathI zveta haiM, suMdara haiM, suprabhA vAle haiN| zaMkha tala ke samAna vimala, nirmala, jame hue dahI, gAya ke dUdha, phena aura cAMdI ke samUha ke samAna ve zveta kAMti vAle haiN| unake vajramaya kumbha yugala ke nIce rahI huI suMdara moTI sUNDa meM jinhoMne krIDArtha raktapadmoM ke prakAza ko grahaNa kiyA For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - candra sUrya varNana huA (kahIM kahIM aisA dekhA jAtA hai ki jaba hAthI yuvAvasthA meM vartamAna rahatA hai to usake kuMbhasthala se zuNDAdaNDa taka svataH padmaprakAza ke samAna biMdu utpanna ho jAyA karate haiM usakA yahAM ullekha hai ) unake mukha UMce uThe hue haiM ve tapanIya svarNa ke vizAla, caMcala aura capala-hilate hue vimala kAnoM se suzobhita haiM, zahada varNa ke camakate hue snigdha pIle aura pakSmayukta tathA maNi ratna kI taraha trivarNa (zveta, kRSNa, pIta) vAle unake netra haiM ataeva ve netra unnata mRdula mallikA ke koraka jaise pratIta hote haiM, unake dAMta sapheda, eka sarIkhe, majabUta, pariNata avasthA vAle sudRr3ha, saMpUrNa evaM sphaTikamaya hone se sujAta haiM aura mUsala kI upamA se suzobhita haiM, inake dAMtoM ke agrabhAga para svarNa ke valaya pahanAye gaye haiM ataeva ye dAMta aise mAlUma hote haiM mAno vimala maNiyoM ke bIca cAMdI kA Dhera hoM / inake mastaka para tapanIya svarNa ke vizAla tilaka Adi AbhUSaNa pahanAye hue haiM, nAnA maNiyoM se nirmita Urdhva graiveyaka-kaMTha ke AbharaNa gale meM pahanAye hue haiN| jinake gaMDa sthaloM ke madhya meM vaiDUrya ratna ke vicitra daNDa vAle nirmala vajramaya tIkSNa evaM suMdara aMkuza sthApita kiye hue haiN| tapanIya svarNa kI rassI se pITha ke jhUle bahuta hI acchI taraha sajA kara evaM kasa kara bAMdhe gaye haiM ataeva ye darpa se yukta aura bala se uddhata bane hue haiN| jaMbUnada svarNa ke bane ghanamaMDala vAle aura vajramaya lAlA se tADita tathA AsapAsa nAnA maNi ratnoM kI choTI choTI ghaMTikAoM se yukta ratnamayI rajju meM laTake do bar3e ghaMToM ke madhura svara se ve manohara lagate haiN| unakI pUMcheM caraNoM taka laTakatI huI haiM, gola haiM tathA unameM sujAta aura prazasta lakSaNa vAle bAla haiM jinase ve hAthI apane zarIra ko pauMchate rahate haiM / mAMsala avayavoM ke kAraNa paripUrNa kacchapa kI taraha unake pAMva hote hue bhI ve zIghra gati vAle haiN| aMka ratna ke unake nakha haiM, tapanIya svarNa ke jotoM se ve jute hue haiN| ve icchAnusAra gati karane vAle, prItipUrvaka gati karane vAle haiN| mana ko acche lagane vAle haiM, manorama haiM, manohara haiM, aparimita gati vAle haiM, aparimita bala vIryapuruSakAra parAkrama vAle haiN| apane bahuta gaMbhIra evaM manohara gulagulAne kI dhvani se AkAza ko pUrita karate haiM aura dizAoM ko zobhita karate haiN| isa prakAra cAra hajAra hAthI rUpadhArI deva candra vimAna ko dakSiNa dizA se uThAte haiN| candra vimAna ko pazcima dizA se cAra hajAra baila rUpadhArI deva uThAte haiN| una bailoM kA varNana isa prakAra haiM - ve zveta haiM, suMdara haiM, suprabhA vAle haiM, unake kakuda (skaMdha para uThA huA bhAga) kucha kucha kuTila haiM, lalita (vilAsa yukta) aura puSTa haiM tathA dolAyamAna haiM, unake donoM pArzva bhAga samyag nIce kI ora jhuke hue haiM, sujAta haiM, zreSTha haiM, pramANopeta haiM parimita mAtrA meM hI moTe hone se suhAvane lagane vAle haiM, machalI aura pakSI ke samAna pahalI kukSivAle haiM, inake netra prazasta, snigdha, zahada kI golI keM samAna camakate pIle varNa ke haiM, inakI jaMghAeM vizAla moTI aura mAMsala haiM, inake skaMdha vipula aura paripUrNa haiM inake kapola gola aura vipula haiM, inake oSTha ghana ke samAna nicita-mAMsa yukta aura jabar3oM 253 For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jIvAjIvAbhigama sUtra se acchI taraha saMbaddha haiM, lakSaNopeta unnata evaM alpa jhuke hue haiN| ve caMkramita (bAMkI) lalita (vilAsayukta) pulita (uchalatI huI) aura cakravAla kI taraha capala gati se garvita hai| unakI kaTi moTI, sthUla, gola aura susaMsthita hai| unake donoM kapoloM (gAloM) ke bAla Upara se nIce taka acchI taraha laTakate hue, lakSaNa aura pramANa yukta, prazasta aura ramaNIya haiN| unake khura aura pUMcha eka samAna haiM, unake sIMga eka samAna patale aura tIkSNa agrabhAga vAle haiN| unakI romarAzi patalI sUkSma, suMdara aura snigdha hai, unake skaMdha pradeza upacita, paripuSTa, mAMsala aura vizAla hone se suMdara haiM inakI citavana vaiDUrya maNi jaise camakIle kaTAkSoM se yukta ataeva prazasta aura ramaNIya gargara nAmaka AbhUSaNoM se suzobhita haiM, ghagghara nAmaka AbhUSaNa se unakA kaMTha parimaMDita haiM, aneka maNiyoM svarNa aura ratnoM se nirmita choTI choTI ghaMTiyoM kI mAlAeM unake ura para tirache rUpa meM pahanAI gaI haiN| unake gale meM zreSTha ghaMTiyoM kI mAlAeM pahanAI gaI haiN| unase nikalane vAlI kAMti se unakI zobhA meM vRddhi ho rahI hai| ye padmakamala kI paripUrNa sugaMdhiyukta mAlAoM se sugaMdhita haiN| inake khura vajra jaise aura vividha viziSTatA vAle haiN| unake dAMta sphaTika ratnamaya haiN| tapanIya svarNa ke samAna unakI jihvA aura tAlu hai| tapanIya svarNa ke jotoM se ve jote hue haiN| ve apanI icchAnusAra calane vAle, prItipUrvaka calane vAle haiN| mana ko lubhAvane, manohara aura manorama haiM, unakI gati aparimita hai, ve aparimita balavIrya puruSakAra parAkrama vAle haiM, ve joradAra gaMbhIra garjanA ke madhura evaM manohara svara se AkAza ko guMjAte hue aura dizAMoM ko suzobhita karate hue calate haiN| isa prakAra cAra hajAra baila rUpadhArI deva candra,vimAna ko pazcima dizA se uThAte haiN| usa candra vimAna ko uttara dizA se cAra hajAra azvarUpadhArI deva uThAte haiN| una azvoM (ghor3oM) kA varNana isa prakAra haiM - ve zveta haiM, suMdara haiM, suprabhA vAle haiM, uttama jAti ke haiM, pUrNa bala aura vega prakaTa hone kI vaya vAle haiM, harimelaka vRkSa kI komala kalI ke samAna dhavala AMkha vAle haiM, ghana kI taraha dRDhIkRta, subaddha, lakSaNonnata, kuTila (bAMkI) lalita, uchalatI caMcala aura capala cAla vAle haiN| lAMghanA, uchalanA, daur3anA, svAmI ko dhAraNa kiye rakhanA, tripadI-lagAma ke calAne ke anusAra calanA, ina saba bAtoM kI zikSA ke anusAra hI ve gati karane vAle haiN| hilate hue ramaNIya AbhUSaNa unake gale meM dhAraNa kiye hue haiM, unake pArzva bhAga samyak prakAra se jhuke hue, saMgata-pramANopeta aura suMdara haiM, yathocita mAtrA meM moTe aura rati paidA karane vAle haiM, machalI aura pakSI ke samAna unakI kukSi hai, unakI kaTi pIna-pIvara, gola aura suMdara AkAra vAlI hai| donoM kapoloM ke bAla Upara se nIce taka acchI taraha se laTakate hue haiM, lakSaNa aura pramANa se yukta haiM, prazasta haiM, ramaNIya haiN| unakI romarAzi patalI, sUkSma, sujAta aura snigdha hai| unakI gardana ke bAla mRdu, vizada, prazasta, sUkSma, sulakSaNopeta aura sulajhe hue haiN| suMdara aura vilAsapUrNa gati se hilate hue darpaNAkAra sthAsaka-AbhUSaNoM se unake lalATa bhUSita For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - candra sUrya varNana haiM, mukhamaNDapa, avacUla, camara-sthAsaka Adi AbhUSaNoM se unakI kaTi parimaMDita hai, tapanIya svarNa ke unake khura haiN| tapanIya svarNa kI unakI jihvA va tAlu haiM / tapanIya svarNa ke jotoM se ve jute hue haiN| ve icchApUrvaka gamana karane vAle, prItipUrvaka gamana karane vAle, mana ko lubhAvane aura manohara haiM / ve aparimita gati vAle, aparimita balavIrya puruSAkAra parAkrama vAle haiN| ve joradAra hinahinAne kI madhura aura manohara dhvani se AkAza ko guMjAte hue aura dizAoM ko zobhita karate hue gati karate haiM, isa prakAra cAra hajAra azvarUpadhArI deva candra vimAna ko uttara dizA kI ora se uThAte haiM / evaM sUravimANassavi pucchA, goyamA! solasa devasAhassIo parivahaMti puvvakameNaM // evaM gahavimANassavi pucchA, goyamA ! aTTha devasAhassIo parivahaMti puvvakameNaM, do devANaM sAhassIo puratthimillaM bAhaM parivahaMti do devANaM sAhassIo dakkhiNillaM, do devANaM sAhassIo paccatthimaM, do devasAhassIo hayarUvadhArINaM uttarillaM bAhaM parivarhati // evaM khattavimANassavi pucchA, goyamA! cattAri devasAhassIo parivahaMti, taMjahA-sIharUvadhArINaM devANaM egA devasAhassI puratthimillaM bAhaM parivahaMti, evaM cauddisiMpi, evaM tAragANavi NavaraM do devasAhassIo parivahaMti, taMjahA -sIharUvadhArINaM * devANaM paMcadevasayA puratthimillaM bAhaM parivahaMti, evaM cauddisiMpi // 198 // bhAvArtha - isI prakAra sUrya vimAna ke viSaya bhI pRcchA karanI cAhiye / he gautama! solaha hajAra deva candra vimAna kI taraha hI sUrya vimAna ko vahana karate ( uThAte haiN| isI prakAra graha vimAna viSayaka pRcchaa| he gautama! ATha hajAra deva graha vimAna ko uThAte haiM-do hajAra deva pUrva dizA se, do hajAra deva dakSiNa dizA se, do hajAra deva pazcima dizA se aura do hajAra deva uttara dizA se / nakSatra vimAna kI pRcchA ? he gautama! cAra hajAra deva nakSatra vimAna ko vahana karate haiN| eka hajAra deva siMha kA rUpa dhAraNa kara pUrva dizA se, eka hajAra deva hAthI kA rUpa dhAraNa kara dakSiNa dizA se, eka hajAra deva baila kA rUpa dhAraNa kara pazcima dizA se aura eka hajAra deva azva kA rUpa dhAraNa kara uttara dizA. nakSatra vimAna ko uThAte haiN| isI prakAra tArA vimAna ko do hajAra deva vahana karate haiN| pAMca sau-pAMca sau deva cAroM dizAoM se tArA vimAna ko uThAte haiM / 255 vivecana - uparyukta Agama pATha ke anusAra candra Adi jyotiSI devoM ke Abhiyogika deva hI siMha Adi ke ratnAdimaya rUpa vikurvita karake vimAna ko vahana karate haiN| isa viSaya meM aisA bhI sunA jAtA hai ki - vimAnoM ke cAroM ora zAzvata rUpa se siMha Adi kI ratnamayIM AkRtiyeM banI huI haiM, unameM Abhiyogika deva vikurvaNA karake praviSTa ho jAte haiM aura ve vimAna ko vahana karate haiN| donoM mAnyatA ke anusAra vikurvaNA to hotI hI haiN| For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jIvAjIvAbhigama sUtra esi NaM bhaMte! caMdimasUriyagaha gaNaNakkhattatArArUvANaM kayare kayarehiMto sigghagaI vA maMdaI vA ? goyamA ! caMderhito sUrA sigghagaI sUrehiMto gahA sigghagaI gaherhito NakkhattA sigghagaI kkhatterhito tArA sigghagaI, savvappagaI caMdA savvasigghagaIo tArArUvA // 199 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ina candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArAoM meM kauna kisase zIghra gati vAle aura kauna kisase maMda gati vAle haiM ? uttara - he gautama! candra se sUrya teja gati vAle haiM, sUrya se graha tIvra gati vAle, graha se nakSatra tIvra gati vAle aura nakSatroM se tAre zIghra gati vAle haiN| sabase maMda gati candroM kI hai aura sabase tIvra gati tArAoM kI hai / eesi NaM bhaMte! caMdima jAva tArArUvANaM kayare kayarehiMto appiDDiyA vA mahiDDiyA vA ? goyamA ! tArArUvehiMto NakkhattA mahiDDiyA NakkhattehiMto gahA mahiDDiyA gahiMto sUrA mahiDDiyA sUrehiMto caMdA mahiDDiyA, savvappaDDiyA tArArUvA savvamahiDDiyA caMdA // 200 // - bhAvArtha - prazna he bhagavan! ina candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArAoM meM kauna kisase alpaRddhi vAle haiM aura kauna mahARddhi vAle haiM ? uttara - he gautama! tArAoM se nakSatra maharddhika- mahARddhi vAle haiM, nakSatra se graha maharddhika haiM, grahoM se sUrya maharddhika haiM aura sUryoM se candramA maharddhika haiN| sabase alpa Rddhi vAle tAre haiM aura sabase mahARddhivAle candramA haiM / jaMbUdIve NaM bhaMte! dIve tArArUvassa tArArUvassa ya esa NaM kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte ? goyamA ! duvihe aMtare paNNatte, taMjahA- vAghAime ya NivvAghAime ya, tattha NaM je se vAghAime se jahaNNeNaM doNNi ya chAvaTThe joyaNasae ukkoseNaM bArasa joyaNasahassAiM doNi ya bAyAle joyaNasae tArArUvassa tArArUvassa ya abAhAe aMtare paNNatte / tattha NaM je se NivvAghAime se jahaNNeNaM paMcadhaNusayAI ukkoseNaM do gAuyAiM tArArUva jAva aMtare paNNatte // 201 // 3 J For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - candra sUrya varNana 257 ...........sorrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrotest kaThina zabdArtha - vAghAime - vyAghAtima (kRtrima), NivvAghAime - nirvyAghAtima (svaabhaavik)| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jaMbUdvIpa meM eka tAre se dUsare tAre kA kitanA aMtara kahA gayA hai ? uttara - he gautama! aMtara do prakAra kA kahA gayA hai| yathA - vyAghAtima (kRtrima) aura nirvyAghAtima (svaabhaavik)| vyAghAtima aMtara jaghanya do sau chiyAsaTha yojana (266) kA aura utkRSTa bAraha hajAra do sau bayAlIsa (12,242) yojana kA hai| nirvyAghAtima aMtara jaghanya pAMca sau dhanuSa aura utkRSTa do kosa kA samajhanA caahiye| vivecana - vyAghAta kI apekSA eka tAre se dUsare tAre kA jaghanya aura utkRSTa aMtara isa prakAra samajhanA cAhiye - nISadha aura nIlavaMta parvata ke kUTa Upara se do sau pacAsa (250) yojana lambe caur3e haiN| kUTa kI donoM ora se ATha ATha yojana ko chor3akara tArA maMDala calatA hai ata: do sau chiyAsaTha (266) yojana (250+16) kA jaghanya aMtara kahA hai| utkRSTa aMtara meru parvata kI apekSA kahA hai-meru parvata kI caur3AI dasa hajAra yojana kI hai| meru parvata ke donoM ora se gyAraha sau ikkIsa-gyAraha sau ikkIsa. 1121-1121 yojana ko chor3akara tArA maMDala calatA hai ata: utkRSTa aMtara bAraha hajAra do sau bayAlIsa 12242 (10,000+2242) yojana kA A jAtA hai| . caMdassa NaM bhaMte! joisiMdassa joisaraNNo kai aggamahisIo paNNattAo? goyamA! cattAri aggamahisIo paNNattAo, taMjahA-caMdappabhA dosiNAbhA accimAlI pabhaMkarA, ettha NaM egamegAe devIe cattAri cattAri devasAhassIo parivAre ya, pabhU NaM tao egamegA devI aNNAiM cattAri cattAri devisahassAiM parivAraM viuvvittae, evAmeva sapuvvAvareNaM solasa devasAhassIo paNNattAo, se taM tuddie||202|| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jyotiSkendra jyotiSarAja candra kI kitanI agramahiSiyAM haiM ? uttara - he gautama! jyotiSkendra jyotiSarAja candra kI cAra agramahiSiyAM kahI gaI haiM ve isa prakAra haiM - candraprabhA, jyotsnAbhA, arcimAlI aura prbhNkraa| inameM se pratyeka agramahiSI anya cAra hajAra deviyoM kI vikurvaNA kara sakatI haiN| isa prakAra kula milAkara solaha hajAra deviyoM kA parivAra hai| yaha candradeva ke tuTika antaHpura kA varNana huaa| pabhU NaM bhaMte! caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDiMsae vimANe sabhAe suhammAe caMdaMsi sIhAsaNaMsi tuDieNa saddhiM divvAiM bhogabhogAiM bhuMjamANe vihritte| For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jIvAjIvAbhigama sUtra ..........etterrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrroristi.sexi.ketreetirst No iNaDhe smtthe| se keNa?NaM bhaMte! evaM vuccai No pabhU caMde joisarAyA caMdavaDeMsae vimANe sabhAe suhammAe caMdaMsi sIhAsaNaMsi tuDieNaM saddhiM divvAiM bhogabhogAI bhujamANe viharittae? goyamA! caMdassa joisiMdassa joisaraNNo caMdavaDeMsae vimANe sabhAe suhammAe mANavargasi ceiyakhaMbhaMsi vairAmaesu golavaTTasamuggaesu bahuyAo jiNasakahAo saNNikkhittAo ciTuMti, jAo NaM caMdassa joisiMdassa joisaraNNo aNNesiM ca bahUNaM joisiyANaM devANa ya devINa ya accaNijjAo jAva pajjuvAsaNijjAo, tAsiM paNihAe No pabhU caMde joisarAyA caMdavaDiM0 jAva caMdaMsi sIhAsaNaMsi jAva bhuMjamANe viharittae, se eeNaTeNaM goyamA! No pabhU caMde joisarAyA caMdavaDeMsae vimANe sabhAe suhammAe caMdaMsi sIhAsaNaMsi tuDieNa saddhiM divvAI bhogabhogAiM bhuMjamANe vihritte| aduttara ca NaM goyamA! pabhU caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDiMsae vimANe sabhAe suhammAe caMdaMsi sIhAsaNaMsi cauhiM sAmANiyasAhassIhiM jAva solasahiM AyarakkhadevANaM sAhassIhiM aNNehiM bahUhiM joisiehiM devehiM devIhi ya saddhiM saMparivuDe mahayA hayaNaTTagIivAiyataMtItalatAlatuDiyaghaNamuiMgapaDuppavAiyaraveNaM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae, kevalaM pariyAratuDieNa saddhiM bhogabhogAiM buddhie No ceva NaM mehunnvttiyN||203|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kyA jyotiSkendra jyotiSarAja candra candrAvataMsaka vimAna meM sudharmA sabhA meM candra nAmaka siMhAsana para apane antaHpura ke sAtha divya bhoga bhogane meM samartha hai ? - uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| prazna - he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai jyotiSarAja candra candrAvataMsaka vimAna meM sudharmAsabhA meM candra nAmaka siMhAsana para apane antaHpura ke sAtha divya bhoga bhogane meM samartha nahIM hai ? uttara - he gautama! jyotiSkendra jyotiSarAja candra ke candrAvataMsaka vimAna meM sudharmA sabhA meM mANavaka caityastaMbha meM vajramaya gola maMjUSAoM meM bahuta sI jinasakthAaiM (pRthvIkAyika usa AkAra kI dADhAeM-jo vahAM para sadAkAla zAzvata hotI hai|) rakhI huI haiM jo jyotiSkendra jyotiSarAja candra aura anya bahuta se jyotiSa devoM aura deviyoM ke liye arcanIya yAvat paryupAsanIya haiN| unake kAraNa For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - candra sUrya varNana 259 jyotiSarAja candra candrAvataMsaka vimAna meM yAvat candra siMhAsana para yAvat bhogopabhoga bhogane meM samartha nahIM hai| isaliye aisA kahA gayA hai ki jyotiSarAja candra candrAvataMsaka vimAna meM sudharmA sabhA meM candrasiMhAsana para apane antaHpura ke sAtha divya bhogopabhoga bhogane meM samartha nahIM hai| he gautama! dUsarI bAta yaha hai ki jyotiSarAja candra candrAvataMsaka vimAna meM sudharmA sabhA meM candra siMhAsana para apane cAra hajAra sAmAnika devoM yAvat solaha hajAra AtmarakSaka devoM tathA anya bahuta se jyotiSI devoM aura deviyoM ke sAtha ghirA huA jora jora se bajAye gaye nRtya meM, gIta meM, vAdintroM ke tantrI, tala, tAla ke truTita, ghana aura mRdaMga ke bajAne se utpanna zabdoM se divya bhogoM ko bhogane meM samartha haiM kiMtu apane anta:pura ke sAtha maithuna buddhi se bhoga bhogane meM vaha samartha nahIM hai| sUrassa NaM bhaMte! joisiMdassa joisaraNNo kai aggamahisIo paNNattAo? goyamA! cattAri aggaMmahisIo paNNattAo, taMjahA-sUrappabhA AyavAbhA accimAlI pabhaMkarA, evaM avasesaM jahA caMdassaM NavariM sUravaDiMsae vimANe sUraMsi sIhAsaNaMsi, taheva savvesipi gahAINaM cattAri aggamahisIo0 taMjahA-vijayA vejayaMtI jayaMtI aparAjiyA tesiMpi thev||204|| .. bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jyotiSkendra jyotiSarAja sUrya kI kitanI agramahiSiyAM haiM? uttara - he gautama! jyotiSkendra jyotiSarAja sUrya kI cAra agramahiSiyAM haiM ve isa prakAra haiM - sUryaprabhA, AtapAbhA, arcimAlI aura prbhNkraa| zeSa sArA varNana candra ke samAna samajha lenA cAhiye kiMtu vizeSatA yaha hai ki yahAM sUryAvataMsaka vimAna meM sUrya siMhAsana kahanA caahiye| usI prakAra graha Adi kI bhI cAra agramahiSiyAM haiN| yathA - vijayA, vejayaMtI, jayaMtI aura apraajitaa| zeSa sArI vaktavyatA pUrvavat kahanI caahiye| . caMdavimANe NaM bhaMte! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? evaM jahA ThiIpae tahA bhANiyavvA jAva taaraannN||205|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! candra vimAna meM devoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai? uttara - he gautama! prajJApanA sUtra ke sthiti pada ke anusAra tArArUpa taka sabhI kI sthiti kA . kathana kara denA caahiye| .. vivecana - prajJApanA sUtra ke sthiti pada meM jyotiSI devoM kI sthiti isa prakAra kahI gayI hai - . candra vimAna meM candra, sAmAnika deva tathA AtmarakSaka devoM kI jaghanya sthiti pAva palyopama aura For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jIvAjIvAbhigama sUtra utkRSTa sthiti eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI hai| unakI deviyoM kI sthiti jaghanya pAva palyopama utkRSTa pAMca sau varSa adhika Adhe palyopama kI hai| sUrya vimAnavAsI devoM kI sthiti jaghanya pAva palyopama utkRSTa eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI hai| unakI deviyoM kI sthiti jaghanya pAva palyopama aura utkRSTa pAMca sau varSa adhika AdhA palyopama kI hai| ___ graha vimAnavAsI devoM kI sthiti jaghanya pAva palyopama utkRSTa eka palyopama kI, unakI deviyoM kI sthiti jaghanya pAva palyopama utkRSTa AdhA palyopama kI hai| nakSatra vimAnavAsI devoM kI sthiti jaghanya pAva palyopama utkRSTa AdhA. palyopamaM aura unakI deviyoM kI sthiti jaghanya pAva palyopama utkRSTa kucha adhika pAva palyopama kI hai| ___ tArA vimAnavAsI devoM kI sthiti jaghanya palyopama ke AThaveM bhAga kI, utkRSTa pAva palyopama kii| unakI deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama ke AThaveM bhAga kI, utkRSTa kucha adhika palyopama ke AThaveM bhAga kI hai| . . eesi NaM bhaMte! caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! caMdimasUriyA ee NaM doNNivi tullA savvatthovA, saMkhejjaguNA NakkhattA, saMkhejjaguNA gahA, saMkhejaguNAo tAragAo // 206 // ||joisuddeso smtto|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ina candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArAoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? - uttara - he gautama! candra sUrya donoM tulya aura sabase thor3e haiN| unase nakSatra saMkhyAtaguNa haiM, unase graha saMkhyAtaguNa haiM aura unase tAreM saMkhyAtaguNa haiN| isa prakAra jyotiSIdevoM kA varNana pUrA huaa| vivecana - prastuta sUtra meM candra Adi kA alpabahutva kahA gayA hai jo isa prakAra samajhanA cAhiye - sabase thor3e candra sUrya haiM aura Apasa meM barAbara hai kyoMki pratyeka dvIpa aura samudra meM candra sUryoM kI saMkhyA samAna hai aura ye graha, nakSatra aura tArAoM kI apekSA alpa haiN| candra aura sUryoM se nakSatra saMkhyAta guNA adhika haiM kyoMki ye 28 guNe hote haiN| nakSatroM se graha saMkhyAta guNe adhika haiM kyoMki kucha adhika tiguNe kahe gaye haiN| grahoM kI apekSA tAreM saMkhyAta guNa adhika haiM kyoMki ye prabhUta koTIkoTi kahe gaye haiN| ||jyotissii uddezaka smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhamo vemANiya uddeso prathama vaimAnika uddezaka kahi NaM bhaMte! vemANiyANaM devANaM vimANA paNNattA? kahi NaM bhaMte! vemANiyA devA parivasaMti? jahA ThANapae tahA savvaM bhANiyavvaM NavaraM parisAo bhANiyavvAo jAva sakke. aNNesiM ca bahUNaM sohammakappavAsINaM devANa ya devINa ya jAva vihrNti||207|| - bhAvArtha - prazna - he bhagavan! vaimAnika devoM ke vimAna kahAM kahe gaye haiM ? he bhagavan ! vaimAnika deva kahAM rahate haiM ? .. uttara - prajJApanA sUtra ke sthAna pada ke anusAra yahAM sArA varNana kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki acyuta vimAna taka pariSadAoM kA bhI kathana karanA cAhiye yAvat bahuta se saudharma kalpavAsI deva aura deviyoM kA Adhipatya karate hue sukhapUrvaka vicaraNa karate haiN| / vivecana - prajJApanA sUtra ke sthAna pada meM vaimAnika devoM kA varNana isa prakAra kiyA gayA hai - - isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusamaramaNIya bhUmibhAga se Upara candra sUrya graha nakSatra tathA tArA rUpa jyotiSI devoM ke aneka sau yojana, aneka hajAra yojana, aneka lAkha yojana, aneka karor3a yojana aura bahuta koTAkoTi yojana Upara jAne para saudharma-IzAna-sanatkumAra-mAhendra-brahmaloka-lAntaka-mahAzukrasahasrAra-ANata-prANata-acyuta, graiveyaka aura anuttara vimAnoM meM vaimAnika devoM ke caurAsI lAkha sattAnave haz2Ara tevIsa (8497023) vimAna evaM vimAnAvAsa haiN| ye vimAna sarvaratnamaya, sphaTika ke samAna svaccha, cikane, komala, ghise hue, cikane banAye hue, raja rahita, nirmala, paMka rahita, nirAvaraNa kAMti vAle, prabhAyukta, zrIsaMpanna, udyota sahita, prasannatA utpanna karane vAle darzanIya, ramaNIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| unameM bahuta se vaimAnika deva nivAsa karate haiN| unake nAma isa prakAra haiM-1. saudharma 2. IzAna 3. sanatkumAra 4. mAhendra 5. brahmaloka 6. lAntaka 7. mahAzukra 8. sahasrAra 9. Anata 10. prANata 11. AraNa 12. acyuta, navagraiveyaka aura pAMca anuttaropapAtika dev| ve saudharma se acyuta taka ke deva kramaza: 1. mRga 2. mahiSa 3. varAha 4. siMha 5. bakarA (chagala) 6. dardura 7. haya 8. gajarAja 9. bhujaMga 10. khaDga (geMDA) 11. vRSabha aura 12. viDima ke prakaTa cihna se yukta mukuTa vAle, zithila aura zreSTha mukuTa aura kirITa ke dhAraka, zreSTha kuNDaloM se udyotita mukha vAle, mukuTa ke kAraNa zobhA yukta, rakta AbhA yukta, kamala patra ke samAna gaure, zveta sukhada varNa gaMdha For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra rasa sparza vAle, uttama vaikriya zarIradhArI, zreSTha vastra gaMdha mAlya aura lepana ke dhAraka, maharddhika, mahAdyutimAna, mahAyazasvI, mahAbalI, mahAnubhAga, mahAsukhI, hAra se suzobhita vakSasthala vAle haiN| kar3e aura bAjUbaMdoM se mAno bhujAoM ko unhoMne stabdha kara rakhI haiM, aMgada kuNDala Adi AbhUSaNa unake kapola ko sahalA rahe haiM, kAnoM meM karNaphUla aura hAthoM meM vicitra karabhUSaNa dhAraNa kiye hue haiN| vicitra puSpamAlAeM mastaka para zobhAyamAna haiM ve kalyANakArI uttama vastra pahane hue haiM tathA kalyANakArI zreSThamAlA aura anulepana dhAraNa kiye hue haiN| unakA zarIra dedIpyamAna hotA hai| ve laMbI vanamAlA dhAraNa kiye hue haiN| divya varNa, gaMdha, rasa aura sparza se, divya saMhanana se, divya saMsthAna se, divya Rddhi, divya dyuti, divya prabhA, divya chAyA, divya arci, divya teja aura divya lezyA se dazoM dizAoM ko udyotita evaM prabhAsita karate hue ve vahAM apane-apane lAkhoM vimAnAvAsoM kA, apane apane hajAroM sAmAnika devoM kA, trAyastriMzaka devoM kA, lokapAloM kA, apanI-apanI saparivAra agramahiSiyoM kAM, apanIapanI pariSadoM kA, apanI apanI senAoM kA, apane-apane senAdhipati devoM kA apane-apane hajAroM AtmarakSaka devoM kA tathA bahuta se vaimAnika devoM aura deviyoM kA Adhipatya, agresaratva, svAmitva, bhartRtva, mahattarakatva, AjJA aizvaryatva tathA senApatitva karate-karAte aura pAlate palAte hue nirantara hone vAle mahAn nATya gIta tathA kuzala vAdakoM dvArA bajAye jAte hue vINA, tala, tAla, truTita, ghana, mRdaMga Adi vAdyoM se utpanna dhvani ke sAtha divya zabdAdi kAmabhogoM ko bhogate hue vicarate haiM / jaMbUdvIpa ke meru parvata ke dakSiNa meM isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusamaramaNIya bhUmibhAga se Upara jyotiSiyoM se aneka koTAkoTi yojana Upara jAne para saudharma nAmaka kalpa (devaloka) hai| yaha pUrva pazcima meM lambA, uttara dakSiNa meM caur3A, arddhacandra ke AkAra meM saMsthita, arcimAlA aura dIptiyoM kI rAzi ke samAna kAMti vAlA, asaMkhyAta koTAkoTi yojana kI lambAI caur3AI aura paridhi vAlA tathA sarvaratnamaya hai| isa saudharma vimAna meM battIsa lAkha vimAnAvAsa haiM ina vimAnoM ke madhya dezabhAga meM pAMca avataMsaka kahe gaye haiM 1. azokAvataMsaka 2. saptaparNAvataMsaka 3. caMpakAvataMsaka 4. cUtAvataMsaka aura ina cAroM ke madhya meM pAMcavAM saudharmAvataMsaka hai| ye avataMsaka ratnamaya hai svaccha yAvat pratirUpa haiN| ina saba battIsa lAkha vimAnoM meM saudharma kalpa ke deva rahate haiM jo maharddhika haiM yAvat daso dizAoM ko udyotita karate hue AnaMda se sukhopabhoga karate haiM aura apane sAmAnika Adi devoM kA Adhipatya karate hue vicarate haiN| 262 sakkassa NaM bhaMte! deviMdassa devaraNNo kai parisAo paNNattAo ? goyamA ! tao parisAo paNNattAo, taMrjahA samiyA caMDA jAyA, abdhiMtariyA samiyA majjhimiyA caMDA bAhiriyA jAyA // For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti- prathama vaimAnika uddezaka 000000 263 sakkassa NaM bhaMte! deviMdassa devaraNNo abdhiMtariyAe parisAe kaI devasAhassIo paNNattAo ? majjhimayAe pari0 taheva bAhiriyAe pucchA, goyamA ! sakkassa deviMdassa devaraNo abdhiMtariyAe parisAe bArasa devasAhassIo paNNattAo majjhimiyAe parisAe cauddasa devasAhassIo paNNattAo bAhiriyAe parisAe solasa devasAhassIo paNNattAo, tahA abbhiMtariyAe parisAe satta devIsayANi majjhimiyAe0 chacca devIsayANi bAhiriyAe0 paMca devIsayANi paNNattANi // ////////// bhAvArtha - prazna - he bhagavan! devendra devarAja zakra kI kitanI pariSadAeM kahI gaI haiM ? uttara - he gautama! devendra devarAja zakra kI tIna pariSadAeM kahI gaI haiM yathA - samitA, caNDA aura jAyA / AbhyaMtara pariSadA samitA, madhyama pariSadA caNDA aura bAhya pariSadA jAyA kahalAtI hai| prazna - he bhagavan ! devendra devarAja zakra kI AbhyaMtara pariSad meM kitane hajAra deva haiM, madhyama pariSad meM kitane hajAra deva haiM aura bAhya pariSad meM kitane hajAra deva haiM ? uttara - he gautama! devendra devarAja zakra kI AbhyaMtara pariSad meM bAraha hajAra deva haiM, madhyama pariSad meM caudaha hajAra deva haiM aura bAhya pariSad meM solaha hajAra deva haiN| AbhyaMtara pariSad meM sAta sau deviyAM, madhyama pariSad meM chaha sau deviyAM aura bAhya pariSad meM pAMca sau deviyAM haiN| sakkassa NaM bhaMte! deviMdassa devaraNNo abdhiMtariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? evaM majjhimiyAe bAhiriyAevi, goyamA ! sakkassa deviMdassa devaraNNo abbhiMtariyAe parisAe devANaM paMca paliovamAI ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAeM0 cattAri paliovamAI ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devANaM niNNi palio mAI ThiI paNNattA, devINaM ThiI-abdhiMtariyAe parisAe devINaM tiNNi paliovamAI ThiI paNNattA, majjhimiyAe0 duNNi paliovamAI ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe0 egaM paliovamaM ThiI paNNattA, aTTho so ceva jahA bhavaNavAsINaM // bhAvArtha- prazna he bhagavan! devendra devarAja zakra kI AbhyaMtara pariSad ke devoM kI, madhyama pariSad ke devoM aura bAhya pariSad ke devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? - uttara - he gautama! devendra devarAja zakra kI AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti pAMca palyopama kI, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti cAra palyopama kI aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti tIna palyopama kI kahI gaI hai| AbhyaMtara pariSad kI deviyoM kI sthiti tIna palyopama kI, madhyama pariSad For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jIvAjIvAbhigama sUtra *********************rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr................. kI deviyoM kI sthiti do palyopama kI aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti eka palyopama kI hai| samitA, caNDA aura jAyA pariSad kA artha vahI hai jo bhavanavAsI devoM ke camarendra ke viSaya meM kahA hai| kahi NaM bhaMte! IsANagANaM devANaM vimANA paNNattA? taheva savvaM jAva IsANe ettha deviMde deva0 jAva vihri| IsANassa NaM bhaMte! deviMdassa devaraNNo kai parisAo paNNattAo? ___ goyamA! tao parisAo paNNattAo, taMjahA - samiyA caMDA jAyA, taheva savva NavaraM anbhiMtariyAe parisAe dasa devasAhassIo paNNattAo, majjhimiyAe parisAe bArasa devasAhassIo0, bAhiriyAe0 cauddasa devasAhassIo0, devINaM pucchA, abbhiMtariyAe0 Nava devIsayA paNNattA majjhimiyAe parisAe aTTha devIsayA paNNattA bAhiriyAe parisAe satta devIsayA paNNattA, devANaM ThiIpucchA, abbhiMtariyAe parisAe devANaM satta paliovamAiM ThiI paNNattA majjhimiyAe0 cha paliMovamAiM0 bAhiriyAe0 paMca paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| devINaM pucchA, abhiMtariyAe0 sAiregAI paMcapaliovamAiM0, majjhimiyAe parisAe cattAri paliovamAiM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe tiNNi paliovamAiM ThiI paNNattA, aTTho taheva bhaanniyvvaao|| bhAvArtha - he bhagavan ! IzAna kalpa ke devoM ke vimAna kahAM kahe gaye haiM Adi sArI vaktavyatA saudharma kalpa ke samAna samajhanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki vahAM IzAna nAmaka devendra devarAja Adhipatya karatA huA vicaratA hai| prazna - he bhagavan ! devendra devarAja IzAna kI kitanI pariSadAeM kahI gaI haiM? uttara - he gautama! IzAnendra kI tIna prakAra kI pariSadAeM kahI gaI haiN| yathA - samitA, caMDA aura jaayaa| zeSa kathana pUrvAnusAra kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki AbhyaMtara pariSad meM dasa hajAra deva, madhyama pariSad meM bAraha hajAra deva aura bAhya pariSad meM caudaha hajAra deva haiN| AbhyaMtara pariSad meM nau sau deviyAM, madhyama pariSad meM ATha sau deviyAM aura bAhya pariSad meM sAta sau deviyAM hotI haiN| prazna - he bhagavan ! IzAna kalpa ke devoM kI sthiti kitanI kahI gaI haiM ? uttara - he gautama! IzAna kalpa ke AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti sAta palyopama kI, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti chaha palyopama kI aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti pAMca palyopama kI hai| deviyoM kI sthiti viSayaka prazna? For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti - prathama vaimAnika uddezaka 265 .............+000000000000000000000000000000000000000000***...* he gautama! AbhyaMtara pariSad kI deviyoM kI sthiti kucha adhika pAMca palyopama kI, madhyama pariSad kI deviyoM kI sthiti cAra palyopama kI aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti tIna palyopama kI hotI hai| ina tIna pariSadAoM kA artha Adi kathana camarendra ke samAna samajhanA caahiye| saNaMkumArANaM pucchA taheva ThANapayagameNaM jAva saNaMkumArassa tao parisAo samiyAI taheva, NavaraM abhiMtariyAe parisAe aTTha devasAhassIo paNNattAo, majjhimiyAe parisAe dasa devasAhassIo paNNattAo, bAhiriyAe parisAe bArasa devasAhassIo paNNattAo, abbhiMtariyAe parisAe devANaM addhapaMcamAiM sAgarovamAiM paMca paliovamAiM ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe0 addhapaMcamAiM sAgarovamAiM cattAri paliovamAiM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe0 addhapaMcamAiM sAgarovamAI tiNNi paliovamAiM tiNNi paliovamAiM ThiI paNNattA, aTTho so cev|| bhAvArtha - sanatkumAra devoM ke viSayaka pRcchA? prajJApanA sUtra ke sthAna pada ke anusAra kathana karanA cAhiye yAvat vahAM sanatkumAra devendra devarAja hai| usakI tIna pariSadAeM kahI gayI haiN| yathA - samitA, caMDA aura jaayaa| AbhyaMtara pariSad meM ATha hajAra deva, madhyama pariSad meM dasa hajAra deva aura . bAhya pariSad meM bAraha hajAra deva haiN| AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti sADhe cAra sAgaropama aura pAMca palyopama kI, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti sADhe cAra sAgaropama aura cAra palyopama kI aura bAhya pariSada ke devoM kI sthiti sADhe cAra sAgaropama aura tIna palyopama kI hai| pariSadoM kA artha camarendra ke samAna pUrvavat samajhanA caahiye| vivecana - dUsare devaloka se Age deviyAM nahIM hotI hai| ataH prastuta sUtra meM deviyoM kA kathana nahIM kiyA gayA hai| evaM mAhiMdassavi taheva tao parisAo NavaraM abhiMtariyAe parisAe chaddevasAhassIo paNNattAo, majjhimiyAe parisAe aTTha devasAhassIo paNNattAo, bAhiriyAe0 dasa devasAhassIo paNNattAo, ThiI devANaM-abhiMtariyAe parisAe addhapaMcamAiM sAgarovamAiM satta ya palio0 ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe addhapaMcamAiM sAgarovamAiM chacca paliovamAiM0, bAhiriyAe parisAe addhapaMcamAI sAgarovamAiM paMca ya paliovamAiM ThiI paNNattA, taheva savvesiM iMdANaM ThANapayagameNaM vimANA NeyavvA tao pacchA parisAo patteyaM patteyaM vuccNti|| For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jIvAjIvAbhigama sUtra bhAvArtha - isI prakAra mAhendra devaloka ke vimAnoM aura mAhendra devarAja devendra kA kathana karanA caahiye| vaisI hI tIna pariSadAeM kaha denI cAhiye / vizeSatA yaha hai ki AbhyaMtara pariSad meM chaha hajAra, madhyama pariSad meM ATha hajAra aura bAhya pariSad meM dasa hajAra deva haiN| AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti sADhe cAra sAgaropama aura sAta palyopama kI hai| madhyama pariSad ke devoM kI sthiti sADhe cAra sAgaropama aura chaha palyopama kI aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti sADhe cAra sAgaropama aura pAMca palyopama kI hai| isI prakAra sthAna pada ke anusAra pahale saba indroM ke vimAnoM kA kathana karane ke bAda pratyeka kI pariSadAoM kA kathana kara denA caahie| baMbhassavi tao parisAo paNNattAo0 abdhiMtariyAe cattAriM devasAhassIo majjhimayAe cha devasAhassIo bAhiriyAe aTTha devasAhassIo, devANaM ThiIabdhiMtariyAe parisAe addhaNavamAI sAgarovamAI paMca ya paliovamAI, majjhimiyAe parisAe addhaNavamAiM sAgarovamAiM cattAri paliovamAiM, bAhiriyAe0 arddhaNavamAiM sAgarovamAiM tiNi ya paliovamAiM, aTTho so ceva // bhAvArtha - brahma devendra devarAja kI bhI tIna pariSadAeM haiN| AbhyaMtara pariSad meM cAra hajAra, madhyama pariSad meM chaha hajAra aura bAhya pariSad meM ATha hajAra deva haiN| AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti sADhe ATha sAgaropama aura pAMca palyopama hai / madhyama pariSad ke devoM kI sthiti sAr3he ATha sAgaropama aura cAra palyopama kI hai| bAhya pariSad ke devoM kI sthiti sADhe ATha sAgaropama aura tIna palyopama kI hai pariSadoM kA artha pUrvAnusAra hI hai / 1 laMgassavi jAva tao parisAo jAva abdhiMtariyAe parisAe do deva sAhassIo0 majjhimayAe0 cattAri devasAhassIo paNNattAo bAhiriyAe0 chaddevasAhassIo paNNattAo, ThiI bhANiyavvA - abdhiMtariyAe parisAe bArasa sAgarovamAiM satta paliovamAI ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe bArasa sAgarovamAiM chacca palio mAI ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe bArasa sAgarovamAiM paMca paliomAiM ThiI paNNattA, aTTho so ceva // bhAvArtha - laMtaka indra kI bhI tIna pariSadAeM haiM yAvat AbhyaMtara pariSad meM do hajAra deva, madhyama pariSad meM cAra haz2Ara deva aura bAhya pariSad meM chaha hajAra deva haiN| AbhyaMtara pariSaha ke devoM kI sthiti For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - prathama vaimAnika uddezaka 267 bAraha sAgaropama aura sAta palyopama kI, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti bAraha sAgaropama aura chaha palyopama kI, bAhya pariSad ke devoM kI sthiti bAraha sAgaropama aura pAMca palyopama kI hai| mahAsukkassavi jAva tao parisAo jAva abbhiMtariyAe ega devasahassaM majjhimiyAe do devasAhassIo' paNNattAo bAhiriyAe cattAri devasAhassIo, abibhaMtariyAe parisAe addhasolasa sAgarovamAiM paMca paliovamAiM, majjhimiyAe addhasolasa sAgarovamAiM cattAri paliovamAI, bAhiriyAe addhasolasa sAgarovamAI tiNi paliovamAI, aTTho so cev|| bhAvArtha - mahAzukra indra kI bhI tIna pariSadAeM haiM yAvat AbhyaMtara pariSad meM eka hajAra deva, madhyama pariSad meM do hajAra deva aura bAhya pariSad meM cAra hajAra deva haiN| AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti sADhe pandraha sAgaropama aura pAMca palyopama kI, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti sADhe pandraha sAgaropama aura cAra palyopama kI tathA bAhya pariSad ke devoM kI sthiti sADhe pandraha sAgaropama aura tIna palyopama kI hai| pariSadoM kA artha pUrvAnusAra hai| sahassAre pucchA jAva abbhiMtariyAe parisAe paMca devasayA, majjhimiyAe pari0 egA devasAhassI, bAhiriyAe0 do devasAhassIo paNNattAo, ThiI-abbhiMtariyAe0 aTThArasa sAgarovamAiM satta paliovamAiM ThiI paNNattA evaM majjhimiyAe addhaTThArasa sAgarovamAiM chappaliovamAiM bAhiriyAe addhaTThArasa sAgarovamAiM paMca paliovamAI, aTTho so cev|| . . bhAvArtha - sahasrAra indra viSayaka pRcchA yAvat AbhyaMtara pariSad meM pAMca sau deva, madhyama pariSad meM eka hajAra deva aura bAhya pariSad meM do hajAra deva haiN| AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti sADhe sataraha sAgaropama aura sAta palyopama kI, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti sADhe sataraha sAgaropama aura chaha palyopama kI tathA bAhya pariSad ke devoM kI sthiti sADhe sataraha sAgaropama aura pAMca palyopama kI hai| ANayapANayassavi pucchA jAva tao parisAo Navari abbhiMtariyAe aDDAijjA devasayA majjhimiyAe paMca devasayA bAhiriyAe egA devasAhassI, tthiii-abhiNtriyaae| egUNavIsaM sAgarovamAiM paMca ya paliovamAiM evaM majjhi0 egUNavIsaM sAgarovamAiM cattAri ya paliovamAI bAhiriyAe parisAe egUNavIsaM sAgarovamAiM tiNNi ya paliovamAiM ThiI, aTTho so cev|| For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 jIvAjIvAbhigama sUtra bhAvArtha - ANata prANata devaloka viSayaka pRcchaa| prANata deva kI tIna pariSadAeM haiN| AbhyaMtara pariSad meM ar3hAI sau (250) deva haiN| madhyama pariSad meM pAMca sau (500) deva haiM aura bAhya pariSad meM eka hajAra (1000) deva haiN| AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti unnIsa sAgaropama aura pAMca palyopama hai, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti unnIsa sAgaropama aura cAra palyopama hai, bAhya pariSad ke devoM kI sthiti unnIsa sAgaropama aura tIna palyopama kI hai| pariSadAoM kA artha pUrvAnusAra samajha lenA caahie| kahi NaM bhaMte! AraNaaccuyANaM devANaM taheva accue saparivAre jAva viharai, accuyassa NaM deviMdassa tao parisAo paNNattAo, abbhiMtarapari0 devANaM paNavIsaM sayaM majjhima0 aDDAijjA sayA bAhiriya0 paMcasayA, abbhiMtariyAe ekkavIsaM sAgarovamA satta ya paliovamAI majjhi ekkavIsasAgaro0 chappali0 bAhiri0 egavIsaM sAgaro0 paMca ya paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| bhAvArtha - he bhagavan ! AraNa acyuta devoM ke vimAna kahAM haiM ityAdi kathana karanA cAhie yAvat acyuta nAmaka devendra devarAja saparivAra rahatA hai| devendra devarAja acyuta kI tIna pariSadAeM haiN| AbhyaMtara pariSad meM eka sau paccIsa (125) deva hai, madhyama pariSad meM do sau pacAsa (250) deva haiM aura bAhya pariSad meM pAMca sau (500) deva haiN| AbhyaMtara pariSad ke devoM kI sthiti ikkIsa sAgaropama aura sAta palyopama kI, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti ikkIsa sAgaropama aura chaha palyopama kI aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti ikkIsa sAgaropama aura pAMca palyopama kI kahI gaI hai| vivecana - tInoM pariSadAoM vAlI deviyA~ aparigRhItA hone kI saMbhAvanA hai| aparigRhItA kA artha svayaM ke vimAna Adi para svataMtra hukumata vAlI deviyaaN| jaise iMglaiNDa kI mahArAnI vikToriyA thii| kahi NaM bhaMte! heTThimagevejagANaM devANaM vimANA paNNattA? kahi NaM bhaMte! heDimagevejagA devA parivasaMti?, jaheva ThANapae taheva, evaM majjhimagevejjA uvarimagevijagA aNuttarA ya jAva ahamiMdA NAmaM te devA paNNattA smnnaauso!||208|| // paDhamo vemANiya uddeso smtto|| . bhAvArtha - he bhagavan ! adhastana graiveyaka devoM ke vimAna kahA~ kahe gaye haiM, adhastana graiveyaka deva kahAM rahate haiM ? ___ jaisA sthAnapada meM kahA hai vaisA hI yahA samajha lenA caahie| isI taraha madhyama graiveyaka, uparitana graiveyaka aura anuttara vimAnavAsI devoM kA kathana kara denA cAhie yAvat he AyuSmana zramaNa! ye saba ahamindra haiM-vahA~ choTe bar3e kA koI bheda nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - dvitIya vaimAnika uddezaka 269 vivecana - prastuta sUtra meM vaimAnika devoM ke vimAnoM kA pariSadAoM ke deva deviyoM kI saMkhyA aura unakI sthiti kA kathana kiyA gayA hai| graiveyaka aura anuttara vimAnoM ke deva ahamindra hone se unameM pariSadAeM nahIM haiN| kauna se devaloka meM kitane vimAnAvAsa haiM, isake lie TIkAkAra ne nimna saMgrahaNI gAthAeM dI haiM - battIsa aTThAvIsA bArasa aTTa cauro syshssaa| pannA cattAlIsA chacca sahassA shssaare||1|| ANaya pANaya kappe cattAri sayA AraNa accue tiNNiA satta vimANasayAI causu vi esukppesu||2|| artha - saudharma kalpa meM 32 lAkha, IzAna meM 28 lAkha, sanatkumAra meM 12 lAkha, mAhendra meM 8 lAkha, brahmaloka meM 4 lAkha, lAntaka meM 50,000, mahAzukra meM 40 hajAra, sahasrAra meM 6 hajAra, Anata prANata meM 400, AraNa acyuta meM 300 vimAnAvAsa haiN| navagraiveyaka meM 318 (prathamatrika meM 111 dvitIya trika meM 107 aura tRtIya trika meM 200) vimAnAvAsa haiM tathA anuttara vimAna meM 5 vimAnAvAsa haiN| isa taraha vaimAnika devoM ke kula milAkara caurAsI lAkha sattAnaveM hajAra teisa (84,97,023) vimAnAvAsa haiN| isI taraha sAmAnika devoM kI saMkhyA ke lie nimna saMgrahaNI gAthA dI gaI hai - caurAsIi.asIi bAvattarI sattariya saTThI yo paNNA cattAlIsA tIsA vIsA dasa shssaa||1|| artha - saudharma devaloka meM 84 hajAra sAmAnika deva, IzAna devaloka meM 80000 sanatkumAra meM 72000, mAhendra meM 70,000, brahmaloka meM 60,000 lAntaka meM 50,000 mahAzukra meM 40,000 sahasrAra meM 30,000 Anata prANata meM 20,000 AraNa acyuta meM 10000 sAmAnika deva haiN| ||prthm vaimAnika uddezaka smaapt|| bIo vemANiya uddeso dvitIya vaimAnika uddezaka - sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu vimANapuDhavI kiMpaiTThiyA paNNatA? goyamA! ghaNodahipaiTThiyA p0|snnNkumaarmaahidesu0 kappesu vimANapuDhavI kiMpaiTThiyA paNNattA? goyamA! ghaNavAyapaiTThiyA pnnnnttaa| baMbhaloe NaM bhaMte! kappe vimANapuDhavINaM pucchA, For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra goyamA! ghaNavAyapaiTTiyA paNNattA / laMtae NaM bhaMte! pucchA, goyamA ! tadubhayapaiTThiyA0 / mahAsukkasahassAresuvi tadubhayapaiTThiyA / ANaya jAva accuesu NaM bhaMte! kappesu pucchA, goyamA ! ovAsaMtarapaTThiyA0 / gevijjavimANapuDhavINaM pucchA, goyamA ! ovAsaMtarapaiTThiyA0 / aNuttarovavAiyapucchA, ovAsaMtarapaTTiyA // 209 // kaThina zabdArtha - kiMpaiTTiyA kisake AdhAra para rahI huI, ghaNodahipaTThiyA ghanodadhi pratiSThita, ghaNavAyapaiTTiyA - ghanavAta pratiSThita, ovAsaMtara paiTThiyA AkAza pratiSThita / - bhAvArtha - prazna he bhagavan ! saudharma aura IzAna kalpa kI vimAna pRthvI kisake AdhAra para rahI huI hai ? uttara - he gautama! saudharma aura IzAna kalpa kI vimAna pRthvI ghanodadhi ke AdhAra para rahI huI hai| sanatkumAra aura mAhendra kI vimAna pRthvI kisa AdhAra para rahI huI hai ? he gautama! sanatkumAra aura mAhendra kI vimAna pRthvI ghanavAta para TikI huI hai| brahmaloka vimAna pRthvI kisa para pratiSThita hai ? he gautama ! ghanavAta para pratiSThita hai| lAntaka vimAna pRthvI viSayaka pRcchA? he gautama! lAntaka vimAna pRthvI ghanodadhi aura ghanavAta para pratiSThita hai| mahAzukra aura sahasrAra vimAna pRthvI bhI ghanodadhi aura ghanavAtadonoM ke AdhAra para rahI huI hai| 270 kahA hai - - - prazna - he bhagavan ! Anata yAvat acyuta vimAna pRthvI kisa para TikI huI hai ? uttara - he gautama! nauveM se lagA kara bArahaveM devaloka taka cAroM devaloka AkAza para pratiSThita haiN| graiveyaka vimAna pRthvI viSayaka pRcchA ? he gautama! graiveyaka vimAna AkAza pratiSThita haiN| anuttara vimAna viSayaka prazna ? anuttara vimAna bhI AkAza pratiSThita haiN| vivecana - ina devalokoM ke vimAna kisa AdhAra para rahe hue haiN| isake lie saMgrahaNI gAthA meM - 444 ghaNodahi paTTANA surabhavaNA dosu kappesu / tisuvAyapaTTANA tadubhaya paiTTiyA tisu // 1 // teNa paraM uvarimagA AgAsaMtara paiTTiyA savve / " esa paTTA vihI uDDa loe vimANANaM // 2 // pahalA dUsarA devaloka ghanodadhi para, tIsarA cauthA pAMcavAM devaloka ghanavAta para, chaThA sAtavAM AThavAM devaloka ghanodadhi-ghanavAta ubhaya pratiSThita, nauvAM, dasavAM gyArahavAM bArahavAM devaloka, navagraiveyaka aura anuttara vimAna AkAza pratiSThita haiN| devaloka ke pratyeka pratara ke nIce alaga-alaga ghanodadhi Adi hai| ataH pAMcaveM devaloka ke For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vimAnoM kI moTAI aura U~cAI 271 anya pratara to ghanavAta pratiSThita haiM evaM tIsarA riSTa pratara tadubhaya pratiSThita haiN| kyoMki bhagavatI sUtra meM pAMcaveM devaloka ke prataroM ke lie vAyu pratiSThita tathA tadubhaya pratiSThita donoM prakAra batAe haiM ata: pahale ghanavAta phira ghanodadhi samajhanA caahie| nauveM devaloka ke Age ke devalokoM ko mAtra ghanodadhi Adi kA abhAva batAne ke lie hI AkAza pratiSThita batAyA hai anyathA to sabhI devaloka AkAza pratiSThi hI haiN| jisa prakAra bAdala bhI tathAvidha pudgala pariNAma se AkAza meM adhara rahate haiM aise hI yahA~ bhI samajhanA caahie| siddhazilA ke lie bhI aisA hI samajhanA caahie| vimAnoM kI moTAI aura U~cAI ___ sohammIsANakappesu0 vimANapuDhavI kevaiyaM bAhalleNaM paNNattA? goyamA! sattAvIsaM joyaNasayAiM bAhalleNaM paNNattA, evaM pucchA, saNaMkumAramAhiMdesu chavvIsaM joynnsyaaiN| baMbhalaMtae pNcviisN| mahAsukkasahassAresu cuviisN| ANayapANayAraNAccuesu tevIsaM syaaii| gevijavimANapuDhavI baaviisN| aNuttaravimANapuDhavI ekkavIsaM joyaNasayAI bAhalleNaM p0||||210|| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma aura IzAna kalpa meM vimAna pRthavI kA bAhalya (moTAI) kitanA kahA gayA hai? uttara - he gautama! saudharma aura IzAna kalpa meM vimAna pRthvI do hajAra sAta sau meM (2700) yojana moTAI vAlI haiN| isI prakAra saba devalokoM ke viSaya meM prazna kara lenA caahie| sanatkumAra aura mAhendra kalpa meM vimAna pRthvI do hajAra chaha sau (2600) yojana moTI hai| brahmaloka aura lAMtaka meM vimAna pRthvI do hajAra pAMca sau (2500) yojana moTI, mahAzukra aura sahasrAra meM do hajAra cAra sau (2400) yojana moTI tathA Ata-prANata AraNa aura acyuta kalpa meM do hajAra tIna sau (2300) yoz2ana moTI vimAna pRthvI hai| graiveyakoM ko do hajAra do sau (2200) yojana moTI vimAna pRthvI hai tathA anuttara vimAna meM do hajAra eka sau (2100) yojana moTI vimAna pRthvI kahI gaI hai| sohammIsANesuNaM bhaMte! kappesu vimANA kevaiyaM uTheM uccatteNaM0? goyamA! paMca joyaNasayAI uDDe uccatteNaM pa0 / saNaMkumAramAhidesu chajoyaNasayAI baMbhalaMtaesu satta, mahAsukkasahassAresu aTTha, ANayapANaesu 4, Nava gevejavimANA NaM bhaMte! kevaiyaM uD u0? goyamA! dasa joyaNasayAI, aNuttaravimANA NaM0 ekkArasa joyaNasayAiM uTheM uccatteNaM p0||211|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa meM vimAna kitane U~ce kahe gaye haiM ? For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jIvAjIvAbhigama sUtra uttara - he gautama! saudharma aura IzAna kalpa meM vimAnoM kI U~cAI pAMca sau yojana hai| sanatkumAra aura mAhendra kalpa meM chaha sau yojana, brahmaloka aura lAMtaka meM sAta sau yojana, mahAzukra aura sahasrAra meM ATha sau yojana, ANata prANata AraNa aura acyuta meM nau sau yojana UMce vimAna haiN| graiveyaka vimAna dasa sau (1000) yojana U~ce haiM tathA anuttara vimAna gyAraha sau (1100) yojana U~ce kahe gaye haiN| vivecana - pratyeka pratara kI aMgaDAI 2500-2700 yojana Adi hai| vaha mahala sahita-pratyeka pratara 3200 yojana ke bAhalya vAlA hai phira khulA AkAza hai| sabhI pratara sthAvara nAlI meM bahuta dUra taka gaye hue haiN| eka pratara se dUsare pratara kA aMtara saMkhyAta yojana se jyAdA hone kI saMbhAvanA nahIM hai tathA pratyeka pratara ke nIce rahe hue ghanodadhi, ghanavAta Adi ko bhI saMkhyAta yojana ke hI samajhanA caahie| kyoMki devaloka bhI saMkhyAta yojana kA hI U~cA hai| mahaloM kI pAMca sau yojana Adi kI U~cAI pIThikA sahita samajhanA caahie| - _ vimAnoM kA saMsthAna sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu vimANA kiMsaMThiyA papaNattA? goyamA! duvihA paNNattA, taMjahA-AvaliyapaviTThA ya AvaliyabAhirA ya, tattha NaM je te AvaliyapaviTThA te tivihA paNNattA, taMjahA-vaTTA taMsA cauraMsA, tattha NaM je te AvaliyabAhirA te NaM NANAsaMThANasaMThiyA paNNattA, evaM jAva gevijavimANA, aNuttarovavAiyavimANA duvihA paNNattA, taMjahA-vaTTe ya taMsA ya // 212 // bhAvArtha-prazna - he bhagavan ! saudharma aura IzAna kalpa meM vimAnoM kA AkAra kaisA kahA gayA hai? uttara - he gautama! saudharma aura IzAna kalpa meM vimAna do taraha ke kahe gaye haiN| yathA - 1. AvalikA praviSTa aura 2. AvalikA baahy| jo AvalikA praviSTa vimAna haiM ve tIna prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - 1. vRtta (gola) 2 trikoNa aura 3. ctusskonn| jo AvalikA bAhya vimAna haiM ve nAnA prakAra ke haiN| isI prakAra graiveyaka vimAna taka samajhanA caahie| anuttaropapAtika vimAna do prakAra ke kahe gaye haiM yathA - 1. gola aura 2. trikonn| . vimAnoM kI lambAI-caur3AI (vistAra) sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu vimANA kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM, kevaiyaM parikkheveNaM paNNattA? For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vimAnoM ke varNa 273 goyamA! duvihA paNNattA, taMjahA-saMkhejavitthaDA ya asaMkhejavitthaDA ya, jahA NaragA tahA jAva aNuttarovavAiyA saMkhejavitthaDe ya asaMkhejavitthaDA ya, tattha NaM je se saMkhejavitthaDe se jaMbuddIvappamANe asaMkhejavitthaDA asaMkhejAiM joyaNasayAiM jAva parikkheveNaM pnnnnttaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma-IzAna kalpa meM vimAnoM kI lambAI-caur3AI kitanI hai? unakI paridhi kitanI kahI gaI hai? - uttara - he gautama ! vimAna do taraha ke haiM - 1. saMkhyAta yojana vistAra vAle aura 2. asaMkhyAta yojana vistAra vaale| jisa prakAra narakoM kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra yahA~ bhI samajha lenA cAhiye yAvat anuttaropapAtika vimAna do prakAra kahe haiM - 1. saMkhyAta yojana vistAra vAle aura 2. asaMkhyAta yojana vistAra vaale| jo saMkhyAta yojana vistAra vAle haiM ve jaMbUdvIpa pramANa haiM aura jo asaMkhyAta yojana vistAra vAle haiM ve asaMkhyAta hajAra yojana pramANa aura paridhi vAle kahe gaye haiN| vimAnoM ke varNa sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu vimANA kaivaNNA paNNattA? goyamA! paMcavaNNA paNNattA, taMjahA-kiNhA NIlA lohiyA hAliddA sukkillA, saNaMkumAramAhiMdesu cauvaNNA NIlA jAva sukkillA, baMbhalogalaMtaesu tivaNNAlohiyA jAva sukkilA, mahAsukkasahassAresu duvaNNA-hAliddA ya sukkillA ya, ANayapANayAraNAccuesu sukkillA, gevijavimANA sukillA, aNuttarovavAiyavimANA paramasukkillA vaNNeNaM pnnnnttaa| * bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa meM vimAna kitane raMga ke kahe haiM ? uttara - he gautama! pAMcoM vargoM ke vimAna kahe gaye haiN| yathA-kAlA, nIlA, lAla, pIlA aura sphed| sanatkumAra aura mAhendra kalpa meM vimAna cAra varNa ke haiM - nIlA yAvat sphed| brahmaloka aura lAntaka kalpa meM vimAna tIna varNa ke haiM - lAla yAvat sphed| mahAzukra aura sahasrAra kalpa meM vimAna do varNa ke haiM-pIlA aura sphed| AnaMta, prANata, AraNa aura acyuta kalpoM meM vimAna sapheda raMga ke haiN| graiveyaka ke vimAna bhI sapheda raMga ke aura anuttaraupapAtika vimAna parama zukla raMga ke haiN| For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jIvAjIvAbhigama sUtra vimAnoM kI prabhA sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu vimANA kerisayA pabhAe paNNattA? goyamA! NiccAloyA NiccujoyA sayaM pabhAe paNNattA jAva aNuttarovavAiyavimANA NiccAloyA NiccujjoyA sayaM pabhAe pnnnnttaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa meM vimAnoM kI prabhA kaisI hai? uttara - he gautama! saudharma aura IzAna kalpa meM vimAna nitya svayaM kI prabhA se prakAzamAna aura nitya udyota vAle haiM yAvat anuttaraupapAtika vimAna bhI svayaM kI prabhA se nitya Aloka aura nitya udyota vAle kahe gaye haiN| vimAnoM kI gaMdha sohammIsANesuNaM bhaMte! kappesu vimANA kerisayA gaMdheNaM paNNattA? goyamA! se jahA NAmae-koTThapuDANa vA evaM jAva etto iTTatarAgA ceva jAva gaMdheNaM paNNattA, jAva annuttrvimaannaa|| ___ bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma-IzAna kalpa meM vimAnoM kI gaMdha kaisI hai? uttara - he gautama! jaise koSTa puDAdi sugaMdhita padArthoM kI gaMdha hotI hai usameM bhI iSTatara gaMdha saudharma IzAna kalpa ke vimAnoM kI hai| anuttara vimAna taka isI prakAra samajhanA caahiye| vimAnoM kA sparza sohammIsANesu0 vimANA kerisayA phAseNaM paNNattA? goyamA! se jahA NAmae-AiNei vA rUei vA savvo phAso bhANiyavvo jAva annuttrovvaaiyvimaannaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! saudharma IzAna kalpa meM vimAnoM kA sparza kaisA kahA gayA hai? uttara - he gautama! jaise AjInacarma, rUI Adi kA mRdu sparza hotA hai vaisA sparza una vimAnoM kA hai yAvat anuttaraupapAtika vimAna taka isI prakAra kaha denA caahie| vimAnoM kA svarUpa sohammIsANesuNaM bhaMte! kappesu vimANA kemahAlayA paNNattA? goyamA! ayaNNaM jaMbuddIve dIve savvadIvasamuddANaM so ceva gamo jAva chammAse vIivaejjA jAva atthegaiyA vimANAvAsA vIivaejA atthegaiyA vimANAvAsA No For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti- vaimAnika devoM meM utpAda vIivaejjA jAva aNuttarovavAiyavimANA atthegaiyaM vimANaM vIivaejjA atthegaie0 vIvajA // bhAvArtha- prazna he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa meM vimAna kitane bar3e haiM ? - uttara - he gautama! koI deva jo cuTakI bajAte hI isa eka lAkha yojana ke lambe-caur3e aura tIna lAkha yojana se adhika kI paridhi vAle jaMbUdvIpa kI ikkIsa (21) bAra pradakSiNA kara Ave aisI zIghra Adi vizeSaNoM vAlI gati se nirantara chaha mAsa taka calatA rahe taba vaha kitaneka vimAnoM ke pAsa pahu~ca sakatA hai, unheM lAMgha sakatA hai aura kitaneka vimAnoM ko nahIM lAMgha sakatA hai, itane bar3e ve vimAna kahe gaye haiM / isI prakAra anuttaraupapAtika vimAna taka samajhanA cAhie ki kitaneka vimAnoM ko lAMgha sakatA hai aura kitaneka vimAnoM ko nahIM lAMgha sakatA hai| sohammIsANesu NaM bhaMte! 0 vimANA kiMmayA paNNattA ? 275 * goyamA! savvarayaNAmayA paNNattA, tattha NaM bahave jIvA ya poggalA ya vakkamaMti viukkamaMti cayaMti uvacayaMti, sAsayA NaM te vimANA davvaTTayAe jAva phAsapajjavehiM asAsayA jAva aNuttarovavAiyA vimANA // bhAvArtha- - prazna he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa ke vimAna kisake bane hue haiM ? uttara- he gautama! saudharma aura IzAna kalpa ke vimAna sarva ratna maya haiN| unameM bahuta se jIva aura pudgala paidA hote haiM cavate haiM ikaTThe hote haiM aura vRddhi ko prApta hote haiM / ve vimAna dravyArthika naya kI apekSA zAzvata haiM aura paryAyoM kI apekSA azAzvata hai| isI prakAra kA kathana anuttaraupapAtika vimAnoM taka karanA cAhiye / vaimAnika devoM meM utpAda sohammIsANesu NaM0 devA kaohiMto uvavajjaMti ? uvavAo Neyavvo jahA vakkaMtIe tiriyamaNuesu paMceMdiesu saMmucchimavajjiesu, uvavAo vakkaMtIgameNaM jAva aNuttaro0 // bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! saudharma aura IzAna kalpa meM deva kahAM se Akara utpanna hote haiM ? uttara - he gautama! sammUcchima jIvoM ko chor3a kara zeSa paMcendriya tiryaMcoM aura manuSyoM meM se Akara jIva saudharma aura IzAna meM deva rUpa se utpanna hote haiM / isa prakAra prajJApanA sUtra ke chaThe vyutkrAMti pada ke anusAra yAvat anuttaraupapAtika vimAnoM taka yahA~ kaha denA caahiye| vivecana - sahasrAra devaloka se Age kevala manuSyoM se hI Akara utpanna hote haiN| ataH utkRSTa saMkhyAtA jIvoM kA hI upapAta batAyA hai| For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jIvAjIvAbhigama sUtra ___ eka samaya meM devotpatti sohammIsANesu0 devA egasamaeNaM kevaiyA uvavati? goyamA! jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA uvavajaMti, evaM jAva sahassAre, ANayAI gevejjA aNuttarA ya ekko vA do vA tiNNi vA ukkoseNaM saMkhejA vA uvvjNti|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa meM eka samaya meM kitane deva utpanna hote haiM? uttara - he gautama! saudharma IzAna kalpa meM jaghanya eka, do, tIna aura utkRSTa saMkhyAta aura asaMkhyAta jIva utpanna hote haiN| isI prakAra yAvat sahasrAra devaloka taka kaha denA caahiye| Anata Adi cAra devalokoM meM, navagraiveyakoM meM aura anuttara vimAnoM meM jaghanya eka, do, tIna yAvat utkRSTa saMkhyAta jIva utpanna hote haiN| vaimAnika devoM meM se apahAra sohammIsANesu NaM bhaMte!0 devA samae samae avahIramANA avahIramANA kevaieNaM kAleNaM avahiyA siyA? goyamA! te NaM asaMkhejjA samae samae avahIramANA avahIramANA asaMkhejAhiM osappiNIhiM ussappiNIhiM avahIraMti No ceva NaM avahiyA siyA jAva sahassAro, ANayAiesu causuvi, gevejesu aNuttaresu ya samae samae jAva kevaiyakAleNaM avahiyA siyA? goyamA! te NaM asaMkhejA samae samae avahIramANA avahIramANA paliovamassa asaMkhejjaibhAgametteNaM avahIraMti, No ceva NaM avahiyA siyaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa ke devoM meM se yadi pratyeka samaya meM eka eka kA apahAra kiyA jAye-nikAlA jAye to kitane samaya meM ve khAlI ho sakeMge? uttara - he gautama! ve deva asaMkhyAta haiM ataH yadi eka samaya meM eka deva kA apahAra kiyA jAye to asaMkhyAta utsarpiNiyoM avasarpiNiyoM taka apahAra karate raheM to bhI ve kalpa khAlI nahIM ho skte| yAvat sahasrAra kalpa taka samajhanA caahiye| Age ke Anata Adi cAra devalokoM meM graiveyakoM meM tathA anuttara vimAnoM ke devoM ke apahAra saMbaMdhI prazna ke uttara meM kahanA cAhiye ki ve asaMkhyAta haiM ata: samaya-samaya meM eka-eka kA apahAra karane kA krama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga taka calatA rahe to bhI unakA apahAra pUrA nahIM ho sktaa| For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vaimAnika devoM kI zarIrAvagAhanA 277 vivecana - isa prakAra devalokoM meM devoM kA apahAra kabhI huA nahIM, hotA nahIM aura hogA nahIM, kevala saMkhyA batAne ke lie hI yaha kalpanA mAtra hai| vaimAnika devoM kI zarIrAvagAhanA sohammIsANesuNaM bhaMte! kappesu devANaM kemahAlayA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA! duvihA sarIrA paNNattA, taMjahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya, tattha NaM je se bhavadhAraNijje se jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgo ukkoseNaM satta rayaNIo, tattha NaM je se uttaraveuvvie se jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgo ukkoseNaM joyaNasayasahassaM, evaM ekkekkA osArettANaM jAva aNuttarANaM ekkA rayaNI, gevijaNuttarANaM ege bhavadhAraNijje sarIre uttaraveubbiyA nntthi||213|| ____ bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma aura IzAna kalpa meM devoM ke zarIra kI kitanI avagAhanA kahI gaI hai? uttara - he gautama! devoM ke zarIra do prakAra ke hote haiN| yathA - bhavadhAraNIya aura uttrvaikriy| unameM se jo bhavadhAraNIya zarIra vAle haiM unakI avagAhanA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa sAta hAtha hai| uttaravaikriya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa eka lAkha yojana kI hai| isa prakAra Age-Age ke kalpoM meM eka-eka hAtha kama karate rahanA cAhie yAvat anuttaraupapAtika devoM ke zarIra kI avagAhanA eka hAtha kI hotI hai| graiveyakoM aura anuttara vimAnavAsI devoM ke eka bhavadhAraNIya zarIra hI hotA hai ve deva uttaravikriyA nahIM karate haiN| . vivecana - devoM ke bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA isa prakAra hotI hai| devaloka ke nAma jaghanya avagAhanA utkRSTa avagAhanA 1-2: saudharma IzAna ja0 aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga u0 sAta hAtha 3-4. sanatkumAra mAhendra u0 chaha hAtha 5-6. brahmaloka lAntaka u0 pAMca hAtha 7-8. mahAzukra-sahasrAra u0 cAra hAtha 9-12. Anata prANata AraNa acyuta u0 tIna hAtha navagraiveyaka u0 do hAtha anuttaravimAna - u0 eka hAtha For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jIvAjIvAbhigama sUtra vaimAnika devoM meM saMhanana .. sohammIsANesu NaM0 devANaM sarIragA kiMsaMghayaNI paNNattA? goyamA! chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI paNNattA, NevaTThI Neva chirA Navi pahArU Neva saMghayaNamatthi, je poggalA iTTA kaMtA jAva te tesiM saMghAyattAe pariNamaMti jAva annuttrovvaaiyaa|| bhAvArtha-prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa meM devoM ke zarIra kA saMhanana kaunasA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! chaha saMhananoM meM se unameM eka bhI saMhanana nahIM hotA kyoMki unake zarIra meM na haDDiyA~ hotI haiM, na zirAeM hotI hai aura na hI naseM hotI haiN| ata: ve asaMhananI haiN| jo pudgala iSTa kAMta yAvat manojJa hote haiM ve unake zarIra rUpa meM ekatrita hokara tathArUpa pariNata hote haiN| isI prakAra yAvat anuttaraupapAtika devoM taka samajhanA caahie| vaimAnika devoM meM saMsthAna sohammIsANesu0 devANaM sarIragA kiMsaMThiyA paNNattA? goyamA! duvihA sarIrA paNNattA taMjahA - bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya, tattha NaM je te bhavadhAraNijA te samacauraMsasaMThANasaMThiyA paNNattA, tattha NaM je te uttaraveuvviyA te NANAsaMThANasaMThiyA paNNattA jAva accuo, aveuvviyA gevijaNuttarA, bhavadhAraNijjA samacauraMsa-saMThANasaMThiyA uttaraveuvviyA nntthi||214|| bhAvArtha-prazna- he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa meM devoM ke zarIra kA saMsthAna kaisA kahA gayA hai? uttara - he gautama! unake zarIra do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - 1. bhavadhAraNIya aura 2. uttrvaikriy| jinakA bhavadhAraNIya zarIra hai unakA saMsthAna samacaturasra hai aura jo uttara vaikriya zarIradhArI hai unakA saMsthAna nAnA prakAra kA hotA hai| yaha kathana acyuta devaloka taka kahanA caahiye| graiveyaka aura anuttara vimAna ke deva uttaravikriyA nahIM krte| unakA bhavadhAraNIya zarIra samacaturasrasaMsthAna vAlA hai| vahA~ uttara vikriyA nahIM hai| vivecana - deva uttara vaikriya dvArA 6 saMsthAnoM ke atirikta stibuka Adi saMsthAna bhI banA sakate haiN| isa apekSA se inake lie nAnA saMsthAna saMsthita batAyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vaimAnika devoM ke zarIra kA sparza 279 vaimAnika devoM ke zarIra kA varNa sohammIsANesu0 devA kerisayA vaNNeNaM paNNattA? goyamA! kaNagattayarattAbhA vaNNeNaM pnnnnttaa| saNaMkumAramAhiMdesu NaM0 paumapamhagorA vaNNeNaM pnnnnttaa| baMbhaloge NaM bhaMte!0? goyamA! allamadhugavaNNAbhA vaNNeNaM paNNattA, evaM jAva gevejjA, aNuttarovavAiyA paramasukkillA vaNNeNaM pnnnnttaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma-IzAna ke devoM ke zarIra kA varNa kaisA kahA gayA hai? uttara - he gautama! tape hue svarNa ke samAna lAla AbhA yukta unake zarIra kA varNa hai| sanatkumAra aura mAhendra kalpa ke devoM kA varNa padma, kamala ke parAga ke samAna gaura hai| brahmaloka kalpa ke devoM kA varNa gIle mahue jaisA sapheda hai| isI prakAra yAvat graiveyaka taka ke devoM kA varNa kaha denA cAhie anuttaraupatAki deva parama zukla varNa ke haiN| vaimAnika devoM ke zarIra kI gaMdha sohammIsANesaNaM bhaMte! kappesa devANaM sarIramA kerisayA gaMdheNaM paNNattA? goyamA! se jahA NAmae-koTThapuDANa vA taheva savvaM jAva maNAmataragA ceva gaMdheNaM paNNattA jAva annuttrovvaaiyaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma-IzAna kalpa ke devoM ke zarIra kI gaMdha kaisI hai? uttara - he gautama! jaise koSThapuTa Adi sugaMdhita dravyoM kI sugaMdha hotI hai usase bhI adhika iSTa kAMta yAvat manAma gaMdha unake zarIra kI hotI hai yAvat anuttaraupapAtika devoM taka aisI hI samajhanA caahiye| vaimAnika devoM ke zarIra kA sparza sohammIsANesu0 devANaM sarIragA kerisayA phAseNaM paNNattA? goyamA! thiramauyaNiddhasuku mAlacchavi phAseNaM paNNattA, evaM jAva annuttrovvaaiyaa|| . bhAvArtha -prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa ke devoM ke zarIra kA sparza kaisA kahA hai ? uttara - he gautama! unake zarIra kA sparza sthira rUpa se mRdu snigdha aura mulAyama chavi vAlA kahA gayA hai| isI prakAra yAvat anuttaraupapAtika devoM taka kaha denA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 *** jIvAjIvAbhigama sUtra vaimAnika devoM meM zvAsocchvAsa sohammIsANadevANaM0 kerisayA puggalA ussAsattAe pariNamaMti ? goyamA ! je poggalA iTThA kaMtA jAva te tesiM ussAsattAe pariNamaMti jAva aNuttarovavAiyA, evaM AhArattAevi jAva aNuttarovavAiyA // bhAvArtha - prazna 000000 - he bhagavan ! saudharma - IzAna kalpoM ke devoM ke zvAsa rUpa meM kaise pudgala pariNata hote haiM ? uttara - he gautama! jo pudgala iSTa, kAMta, priya, manojJa aura manAma hote haiM ve unake zvAsa ke rUpa meM pariNata hote haiN| isI prakAra yAvat anuttaraupapAtika devoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| zvAsa ke samAna hI AhAra ke pudgala bhI samajhanA caahiye| isI prakAra anuttaraupapAtika devoM taka kaha denA caahie| vaimAnika devoM meM lezyA sohammIsANadevANaM0 kai lessAo paNNattAo ? goyamA!egA teulessA pnnnnttaa| saNakumAramAhiMdesu egA pamhalessA, evaM baMbhaloevi pamhA, sesesu ekkA sukkalessA, aNuttarovavAiyANaM0 ekkA paramasukkalessA // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma aura IzAna kalpa ke devoM meM kitanI lezyAeM kahI gaI haiM ? uttara - he gautama! saudharma aura IzAna devoM meM eka tejolezyA hotI hai| sanatkumAra aura mAhendra meM eka padmalezyA hotI hai / brahmaloka meM padma lezyA hotI hai zeSa sabhI meM eka zukla lezyA hotI hai| anuttaraupapAtika devoM meM paramazukla lezyA hotI hai| vaimAnika devoM meM dRSTi sohammIsANadevA 0 kiM sammadiTThI micchAdiTThI sammAmicchAdiTThI ? goyamA ! tiNNivi, jAva aMtimagevejjA devA sammadiTThIvi micchAdiTThIvi sammAmicchAdiTThIvi, aNuttarovavAiyA sammadiTThI No micchAdiTThI NosammAmicchAdiTThI // he bhagavan ! saudharma - IzAna kalpa ke deva samyag dRSTi haiM, mithyAdRSTi haiM yA 0 bhAvArtha - prazna samyagmithyAdRSTi haiM ? uttara - he gautama! saudharma IzAna kalpa ke deva tInoM prakAra ke haiM yAvat graiveyaka taka samajha lenA caahiye| anuttara vimAna ke deva samyagdRSTi hI hote haiM ve mithyAdRSTi aura mizradRSTi nahIM hote / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vaimAnika devoM kA avadhi kSetra 281 .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 vaimAnika devoM meM jJAna-ajJAna Adi sohammIsANA0 kiM NANI aNNANI? goyamA! dovi, tiNi NANA tiNi aNNANA NiyamA jAva gevejjA, aNuttarovavAiyA NANI No aNNANI tiNNi NANA nniymaa| tivihe joge, duvihe uvaoge savvesiM jAva annuttrovvaaiyaa||215|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa ke deva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM? uttara - he gautama! ve donoM prakAra ke haiN| unameM jo jJAnI haiM ve niyama se tIna jJAna vAle haiM aura jo ajJAnI haiM ve niyama se tIna ajJAna vAle haiN| yaha kathana graiveyaka devoM taka kaha denA caahiye| anuttaraupapAtika deva jJAnI hI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM tIna jJAna niyama se hote haiN| isI prakAra devI meM tIna yoga aura do upayoga samajhane caahiye| yaha kathana saudharma se anuttaraupapAtika paryaMta taka kaha denA caahiye| vaimAnika devoM kA avadhi kSetra sohammIsANadevAM ohiNA kevaiyaM khettaM jANaMti pAsaMti? goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM ahe jAva rayaNappabhA * puDhavI uDhe jAva sAiM vimANAiM tiriyaM jAva asaMkhejA dIvasamuddA evaM sakkIsANA paDhamaM doccaM ca snnNkumaarmaahiNdaa| .. taccaM ca baMbhalaMtama sukkasahassAraga cutthii||1|| ANayapANayakappe devA pAsaMti paMcamiM puddhviN| taM ceva AraNaccuya ohINANeNa paasNti||2|| chaTTi heTTimamajjhimagevejjA sattamiM ca uvrillaa| saMbhiNNalogaNAliM pAsaMti aNuttarA devA // 3 // 216 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa ke deva avadhijJAna ke dvArA kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM? .. uttara - he gautama! saudharma aura IzAna kalpa ke deva avadhijJAna ke dvArA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kSetra ko aura utkRSTa se nIcI dizA meM ratnaprabhA pRthvI taka U~cI dizA meM apane apane vimAnoM ke UparI bhAga dhvajA patAkA taka aura tirachI dizA meM asaMkhyAta dvIpa samudroM ko jAnate dekhate haiN| Age ke devoM kA avadhi kSetra ina tIna gAthAoM meM kahA gayA hai - For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jIvAjIvAbhigama sUtra ..................................................0000000000000 saudharma aura IzAna kalpa ke deva pahalI ratnaprabhA naraka pRthvI ke caramAnta taka, sanatkumAra aura mAhendra dUsarI zarkarA prabhA pRthvI ke caramAnta taka, brahma aura lAMtaka tIsarI naraka pRthvI taka, zukra aura sahasrAra cauthI naraka pRthvI taka, ANata prANata AraNa acyuta kalpa ke deva pAMcavIM naraka pRthvI taka avadhijJAna ke dvArA jAnate dekhate haiM // 1-2 // ___ adhastana graiveyaka, madhyama graiveyaka deva chaThI naraka pRthvI ke caramAnta taka aura uparitana graiveyaka deva sAtavIM naraka pRthvI taka dekhate haiM anuttara vimAnavAsI deva sampUrNa caudaha rAjU pramANa lokanAlI ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| vivecana - zaMkA - saudharma aura IzAna kalpa ke devoM kA jaghanya avadhijJAna aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga kaise kahA gayA hai ? kyoMki itanA jaghanya avadhijJAna to manuSya aura tiryaMcoM meM hI hotA hai, devoM meM to madhyama avadhijJAna hotA hai ? samAdhAna - isa zaMkA ke samAdhAna meM TIkAkAra ne nimna gAthA dI hai - vemANiyANabhaMgulabhAgamasaMkhaM jahaNNao ohii| uvavAe parabhavio tabbhavao hoi to pcch|||1|| arthAt - yahA~ jisa jaghanya avadhijJAna ko devoM meM honA batalAyA hai vaha una saudharma Adi devoM ke upapAta kAla meM pArabhavika avadhijJAna ko lekara batalAyA gayA hai, tadbhavaja avadhijJAna ko lekara nhiiN| naraka devoM Adi ke avadhijJAna kA kSetra pramANa aMgula ke mApa se jAnanA caahie| avadhijJAna sambandhita vizeSa varNa prajJApanA sUtra ke 33 veM pada meM batAyA gayA hai| vaimAnika devoM meM samudghAta sohammIsANesu NaM bhaMte!0 devANaM kai samugdhAyA paNNattA? goyamA! paMca samugghAyA paNNattA, taMjahA-veyaNAsamugghAe kasAya0 mAraNaMtiya0 veuvviya0 teyAsamugghAe., evaM jAva accue| gevejjaaNuttarANaM AillA tiNNi samugghAyA pnnnnttaa|| ___ bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa ke devoM meM kitane samudghAta kahe gaye haiM? uttara - he gautama! saudharma IzAna kalpa ke devoM ke pAMca samudghAta kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM - 1. vedanIya samudghAta 2 kaSAya samudghAta 3. mAraNAntika samudghAta 4. vaikriya samudghAta aura 5. tejasa samudghAta / isI prakAra acyuta kalpa ke devoM taka pAMca samudghAta kaha dene caahie| graiveyaka aura anuttara devoM meM Adi ke (prAraMbha ke) tIna samudghAta hote haiN| yathA-vedanIya, kaSAya aura maarnnaaNtik| For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vaimAnika devoM meM vikurvaNA 283 vivecana - navagraiveyaka evaM pAMca anuttara vimAna ke devoM meM prayoga kI apekSA tIna samudghAta batAI gaI hai| inameM se vedanIya samudghAta asAtA vedanIya kI apekSA hI hone se ina devoM ke paryApta avasthA meM mAnasika asAtA vedanA kI apekSA vedanIya samudghAta samajhanA caahie| pAMca anuttara vimAna devoM ke aparyAptoM meM vedanIya samudghAta nahIM samajhI jAtI hai| vedanIya samudghAta pramatta avasthA ke tathAprakAra ke adhyavasAyoM meM hI hone se evaM inameM apramatta sAdhakoM kA hI upapAta hone se vedanIya samudghAta nahIM hotI hai| vaimAnika devoM meM kSudhA-pipAsA sohammIsANadevA0 kerisayaM khuhappivAsaM paccaNubbhavamANA viharaMti? goyamA! Natthi khuhApivAsaM paccaNubbhavamANA viharaMti jAva annuttrovvaaiyaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa ke deva kaisI bhUkha-pyAsa kA anubhava karate hue vicarate haiM ? uttara - he gautama! una devoM ko bhUkha aura pyAsa kI vedanA hotI hI nahIM hai| isI prakAra anuttaraupapAtika devoM taka kaha denA caahie| vaimAnika devoM meM vikarvaNA . sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu devA egattaM pabhU viuvvittae puhuttaM pabhU viuvvittae? haMtA pabhU, egattaM viuvvemANA egiMdiyarUvaM vA jAva paMciMdiyarUvaM vA pahattaM viuvvemANA egidiyarUvANi vA jAva paMciMdiyarUvANi vA, tAiM saMkhejAiMpi aMkhejjAiMpi sarisAiMpi asarisAiMpi saMbaddhAiMpi asaMbaddhAiMpi rUvAI viuvvaMti viuvvittA appaNA jahicchiyAI kajjAiM kareMti jAva accuo, gevejaNuttarovavAiyA0 devA kiM egattaM pabhU viuvvittae puhuttaM pabhU viuvittae? goyamA! egattaMpi puhuttaMpi, No ceva NaM saMpattIe viuvviMsu vA viuvvaMti vA viuvvissaMti vaa|| . kaThina zabdArtha - egattaM - ekatva (eka), puhuttaM - pRthaktva (aneka-bahuta sAre), pabhU - samartha, sarisAiM - samAna (sarIkhe), asarisAiM - bhinna bhinna, saMbaddhAI - sambaddha-AtmapradezoM se samaveta, 'asaMbaddhAiM - asambaddha-Atma pradezoM se bhinna, jahicchiyAiM - icchaanusaar| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa ke deva eka rUpa kI vikurvaNA karane meM samartha haiM yA bahuta sAre rUpoM kI vikurvaNA karane meM samartha haiM ? For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jIvAjIvAbhigama sUtra uttara - he gautama! saudharma IzAna kalpa ke deva donoM prakAra kI vikurvaNA karane meM samartha haiN| eka hI vikurvaNA karate hue ve ekendriya yAvat paMcendriya rUpoM kI vikurvaNA kara sakate haiM aura bahuta sAre rUpoM kI vikurvaNA karate hue ve bahuta ekendriya rUpoM kI yA paMcendriya rUpoM kI vikurvaNA kara sakate haiN| ve saMkhyAta yA asaMkhyAta sarIkhe yA bhinna-bhinna, saMbaddha aura asaMbaddha nAnA rUpa banA kara icchAnusAra kArya karate haiN| isI prakAra yAvat acyuta kalpa ke devoM taka kaha denA caahiye| prazna - he bhagavan ! graiveyaka aura anuttara vimAnoM ke deva kyA eka rUpa banAne meM samartha haiM yA bahuta sAre rUpa banAne meM samartha haiM.? uttara - he gautama! ve eka rUpa bhI banA sakate haiM aura bahuta sAre rUpa bhI banA sakate haiM kintu / unhoMne aisI vikurvaNA na to pahale kabhI kI hai, na vartamAna meM karate haiM aura na hI bhaviSya meM kabhI kreNge| vivecana - graiveyaka aura anuttara vimAna ke devoM meM uttaravaikriya karane kI zakti to hotI hai kintu prayojana ke abhAva tathA prakRti kI upazAMtatA ke kAraNa uttara vaikriya nahIM karate haiN| Atma-pradezoM se ghule mile rUpoM ko sambaddha' kahA gayA hai tathA Atma-pradezoM se rahita rUpoM ko 'asambaddha' kahA gayA hai| vaikriya banAte samaya to asambaddha rUpoM meM bhI Atma-pradezoM kA prayoga hotA hI hai| asambaddha rUpoM ko banAne meM jyAdA zakti caahie| Agama meM nairayikoM ke sambaddha vikurvaNA batAI hai| usakA artha bhI uparyukta prakAra se karane meM koI bAdhA nahIM AtI hai| sthAnAMga sUtra (sthAna 4 uddezaka 3) meM jo audArika ke sivAya cAra zarIroM ko 'jIveNaphuDA' batAyA gayA hai| usakA Azaya 'mUla zarIra' samajhanA caahie| uttaravaikriya zarIra bhI Atma-pradezoM ke nikalate hI bikhara jAtA hai, kintu uttara vaikriya rUpa 15 dina taka raha sakatA hai| vaikriya se banAe hae ghaTa paTa Adi padArthoM ko uttara vaikriya rUpa kahA jAtA hai evaM vaikriya se mUla zarIra ko choTA bar3A Adi karanA uttara vaikriya zarIra kahA jAtA hai| nAraka devoM ke mUla zarIra vaikriya hone se vaikriya labdhi ke dvArA usameM kucha bhI parivartana karane ko uttara vaikriya kahA jAtA hai| vAyukAya, tiryaMca paMcendriya evaM manuSya ke mUla zarIra audArika hone se vaikriya labdhi se banAe gaye zarIra ko vaikriya zarIra hI kahA jAtA hai| uttara vaikriya nahIM kahA jAtA hai| vaimAnika devoM meM sAtA-saukhya sohammIsANadevA0 kerisayaM sAyAsokkhaM paccaNubbhavamANA viharaMti? goyamA! maNuNNA saddA jAva maNuNNA phAsA jAva gevijA, aNuttarovavAiyA aNuttarA sadA jAva phaasaa|| For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vaimAnika devoM kI vibhUSA 285 .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000. bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma-IzAna kalpa ke deva kisa prakAra sAtAsukha kA anubhava karate hue vicarate haiM? uttara - he gautama! ve deva manojJa zabda yAvat manojJa sparzoM dvArA sukha kA anubhava karate hue vicarate haiM yAvat graiveyaka devoM taka isI prakAra samajhanA caahie| anuttaraupapAtika deva anuttara (sarvazreSTha) zabda yAvat manojJa sparzajanya sukhoM kA anubhava karate hue vicarate haiN| vaimAnika devoM kI Rddhi sohammIsANesu0 devANaM kerisayA iDDI paNNattA? goyamA! mahiDDiyA mahajjuiyA jAva mahANubhAgA iDDIe paNNattA jAva accuo, gevejaNuttarA ya savve mahiDDiyA jAva savve mahANubhAgA aNiMdA jAva ahamiMdA NAmaM te devagaNA paNNattA samaNAuso! // 217 // _bhAvArtha-prazna- he bhagavan ! saudharma-IzAna kalpa ke devoM kI Rddhi kisa prakAra kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! ve deva mahAn Rddhi vAle, mahAn dyuti vAle yAvat mahAprabhAvazAlI Rddhi se yukta hai| isa prakAra acyuta kalpa ke devoM taka samajha lenA caahiye| graiveyaka aura anuttara vimAnoM meM sabhI deva mahAn Rddhi vAle yAvat mahAprabhAvazAlI haiN| vahA~ koI indra nahIM haiN| ve saba ahamindra haiM, vahA~ choTe bar3e kA koI bheda nahIM haiN| he AyuSman zramaNa! ve deva ahamindra kahalAte haiN| vaimAnika devoM kI vibhUSA 'sohammIsANA0 devA kerisayA vibhUsAe paNNattA? goyamA! duvihA paNNattA, taMjahA-veubviyasarIrA ya aveuvviyasarIrA ya, tattha NaM je te veubviyasarIrA te hAravirAiyavacchA jAva dasa disAo ujjovemANA pabhAsemANA jAva paDirUvA, tattha NaM je te aveuvviyasarIrA te NaM AbharaNavasaNarahiyA pagaitthA vibhUsAe pnnnnttaa|| ... bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa ke deva vibhUSA se kaise lagate haiM ? uttara - he gautama! saudharma IzAna kalpa ke deva do prakAra ke kahe gaye haiM - 1. vaikriya zarIra (uttara vaikriya) vAle aura 2. avaikriya zarIra (bhavadhAraNIya zarIra) vaale| unameM jo vaikriya zarIrI haiM ve hAroM se suzobhita vakSasthala vAle yAvat pratirUpa haiM, jo avaikriya zarIra vAle haiM ve AbharaNa aura vastroM se rahita haiM aura svAbhAvika vibhUSA se saMpanna haiN| For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra vivecana - yahA~ manuSya loka meM manuSyoM ke jaise ghara meM sAdhAraNa veza hotA hai kintu ghara se bAhara jAne ke lie sundara alaMkAra yukta veza hotA hai usI prakAra devoM ke bhI jisa kisI prayojana se vaikriya zarIra karane para vaha alaMkAra AbhUSaNa se yukta sundara hotA hai kintu jo bhavadhAraNIya zarIra hotA hai vaha vibhUSA se rahita prakRtistha (azrRMgArika) hotA hai| vaimAnika deviyoM kI vibhUSA 286 sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu devIo kerisiyAo vibhUsAe paNNattAo ? goyamA! duvihAo paNNattAo, taMjahA- veuvviyasarIrAo ya aveuvviya sarIrAo ya, tattha NaM jAo veDavviyasarIrAo tAo suvaNNasaddAlAo suvaNNasaddAlAI katthAI pavaraparihiyAo caMdANaNAo caMdavilAsiNIo caMdaddhasamaNiDAlAo siMgArAgAracAruvesAo saMgaya jAva pAsAiyAo jAva paDirUvAo, tattha NaM jAo aveuvviyasarIrAo tAo NaM AbharaNavasaNarahiyAo pagaitthAo vibhUsAe paNNattAo, sesesu devA devIo Natthi jAva accuo, gevejjagadevA0 kerisayA vibhUsAe0 ? goyamA ! AbharaNavasaNarahiyA, evaM devI Natthi bhANiyavvaM, pagaitthA vibhUsAe paNNattA, evaM aNuttarAvi // 298 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa kI deviyA~ vibhUSA se kaisI lagatI hai ? uttara - he gautama! ve do prakAra kI haiM - 1. vaikriya zarIra vAlI aura 2. avaikriya zarIra vAlI / unameM jo vaikriya zarIra vAlI haiM ve sone ke nUpura Adi AbhUSaNoM kI dhvani se yukta haiM tathA sone kI bajatI huI kiMkiNiyoM vAle suMdara vastroM ko pahanI huI haiM, candramA ke samAna unakA mukha maNDala hai, ve candra ke samAna vilAsa vAlI aura arddha candra ke samAna bhAla vAlI haiM ve zRMgAra kI sAkSAt mUrti haiM aura sundara paridhAna vAlI hai ve sundara yAvat darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiM / unameM jo avaikriya zarIra vAlI haiM ve AbhUSaNoM aura vastroM se rahita svAbhAvika vibhUSA se saMpanna kahI gaI hai| saudharma aura IzAna ko chor3a kara zeSa devalokoM meM deva hI haiM, deviyA~ nahIM, ataH acyuta kalpa taka ke devoM kI vibhUSA kA varNana uparoktAnusAra hI samajhanA caahie| prazna - he bhagavan ! graiveyaka devoM kI vibhUSA kaisI hai ? uttara - he gautama! graiveyaka deva AbharaNa aura vastroM kI vibhUSA se rahita haiM kintu svAbhAvika vibhUSA se saMpanna haiN| vahA~ deviyA~ nahIM haiN| isI prakAra anuttara vimAna ke devoM kI vibhUSA kA kathana kara lenA caahie| For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vaimAnika devoM kI sthiti aura udvartanA 287 *************************************************rrrrrrrrrrrrore vaimAnika devoM meM kAmabhoga sohammIsANesu0 devA kerisae kAmabhoge paccaNubbhavamANA viharaMti? goyamA! iTTA saddA iTThA rUvA jAva phAsA, evaM jAva gevajjA, aNuttarovavAiyANaM aNuttarA sadA jAva aNuttarA phaasaa||219|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma IzAna kalpa meM deva kaise kAmabhogoM kA anubhava karate hue vicarate haiM? uttara - he gautama! saudharma IzAna kalpa meM deva iSTa zabda, iSTa rUpa yAvat iSTa sparza janya sukhoM kA anubhava karate hue vicarate haiN| isI prakAra yAvat graiveyaka devoM taka kaha denA caahie| anuttara vimAna ke deva anuttara zabda yAvat anuttara sparzajanya sukha kA anubhava karate haiN| vaimAnika devoM kI sthiti aura udvartanA ThiI savvesiM bhANiyavvA, devittAevi, aNaMtaraM cayaMti caittA je jahiM gacchaMti taM bhANiyavvaM // 220 // ___bhAvArtha - sabhI vaimAnika devoM aura deviyoM kI sthiti kaha denI cAhiye tathA devabhava se cava kara kahAM utpanna hote haiM - yaha udvartanA dvAra kahanA caahiye| vivecana - vaimAnika devoM kI sthiti aura udvartanA isa prakAra hai - 1. sthiti - vaimAnika devoM kI jaghanya sthiti eka palyopama utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| alaga-alaga devoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti isa prakAra hai - 1. saudharma devaloka meM devoM kI sthiti jaghanya eka palyopama aura utkRSTa do saagropm| parigRhItA deviyoM kI sthiti jaghanya eka palyopama aura utkRSTa sAta palyopama kI tathA aparigRhItA deviyoM kI sthiti jaghanya eka palyopama utkRSTa pacAsa palyopama kI hai| 2. IzAna devaloka meM devoM kI sthiti jaghanya eka palyopama jhAjherI aura utkRSTa do sAgaropama jhaajherii| parigRhItA deviyoM kI sthiti jaghanya eka palyopama jhAjherI aura utkRSTa nava palyopama kI hai| aparigRhItA deviyoM kI sthiti jaghanya eka palyopama jhAjherI aura utkRSTa pacapana palyopama kI hai| 3. sanatkumAra devaloka meM devoM kI sthiti jaghanya do sAgaropama aura utkRSTa 7 sAgaropama 4. mAhendrakumAra devaloka meM devoM kI sthiti jaghanya do sAgaropama jhAjherI utkRSTa 7 sAgaropama jhAjherI 5. brahmaloka devaloka meM devoM kI sthiti jaghanya sAta sAgaropama aura utkRSTa dasa sAgaropama 6. lAntaka devaloka meM devoM kI jaghanya dasa sAgaropama aura utkRSTa caudaha sAgaropama For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jIvAjIvAbhigama sUtra 7. mahAzukra devaloka meM devoM kI sthiti jaghanya caudaha sAgaropama aura utkRSTa sataraha sAgaropama 8. sahasrAra devaloka meM devoM kI sthiti jaghanya sataraha sAgaropama aura utkRSTa aThAraha saagropm| 9. Anata devaloka meM devoM kI sthiti jaghanya aThAraha sAgaropama aura utkRSTa unnIsa sAgaropama 10. prANata devaloka meM devoM kI sthiti jaghanya unnIsa sAgaropama aura utkRSTa bIsa sAgaropama 11. AraNa devaloka meM devoM kI sthiti jaghanya bIsa sAgaropama aura utkRSTa ikkIsa sAgaropama 12. acyuta devaloka meM devoM kI sthiti jaghanya ikkIsa sAgaropama aura utkRSTa bAIsa sAgaropama prathama graiveyaka ke devoM kI sthiti jaghanya 22 sAgaropama utkRSTa 23 saagropm| . . dvitIya graiveyaka ke devoM kI sthiti jaghanya 23 sAgaropama utkRSTa 24 saagropm| . tRtIya graiveyaka ke devoM kI sthiti jaghanya 24 sAgaropama utkRSTa 25 saagropm| " caturtha graiveyaka ke devoM kI sthiti jaghanya 25 sAgaropama utkRSTa 26 saagropm| pAMcaveM graiveyaka ke devoM kI sthiti jaghanya 26 sAgaropama utkRSTa 27 saagropm| / chaThe graiveyaka ke devoM kI sthiti jaghanya 27 sAgaropama utkRSTa 28 saagropm|| sAtaveM graiveyaka ke devoM kI sthiti jaghanya 28 sAgaropama utkRSTa 29 saagropm| AThaveM graiveyaka ke devoM kI sthiti jaghanya 29 sAgaropama utkRSTa 30 saagropm| navaveM graiveyaka ke devoM kI sthiti jaghanya 30 sAgaropama utkRSTa 31 saagropm| cAra anuttara vimAna (vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura aparAjita) ke devoM kI sthiti jaghanya 31 sAgaropama aura utkRSTa 33 sAgaropama kI hotI hai| sarvArtha siddha anuttara vimAna ke devoM kI sthiti ajaghanya anatkaSTa tetIsa sAgaropama kI hotI hai| udvartanA - devagati se cava kara devoM kA dUsarI gati meM utpanna honA udvartanA kahalAtA hai| saudharma aura IzAna devaloka ke deva bAdara paryApta pRthvIkAya, apkAya aura vanaspatikAya meM, saMkhyAta varSa kI Ayu vAle paryApta garbhaja tiryaMca paMcendriya aura garbhaja manuSyoM meM utpanna hote haiN| sanatkumAra se lekara sahasrArakalpa taka ke deva saMkhyAta varSa kI Ayu vAle paryApta garbhaja tiryaMca aura manuSyoM meM hI utpanna hote haiM, ye ekendriyoM meM utpanna nahIM hote| Anata kalpa ke devoM se lagAkara anuttara vimAna taka ke deva tiryaMca paMcendriyoM meM bhI utpanna nahIM hote, kevala saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja manuSyoM meM hI utpanna hote haiN| sohammIsANesuNaM bhaMte! kappesu savvapANA savvabhUyA jAva sattA puDhavikAiyattAe (jAva vaNassaikAiyattAe) devattAe devittAe AsaNasayaNa jAva bhaMDovagaraNattAe For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - vaimAnika devoM kI sthiti aura udvartanA 289 uvavaNNapuvvA? haMtA goyamA! asaI aduvA aNaMtakhutto, sesesu kappesu evaM ceva, Navari No ceva NaM devittAe jAva gevejagA, aNuttarovavAiesuvi evaM, No ceva NaM devattAe vA devittAe vaa| settaM devA // 221 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan! saudharma-IzAna kalpoM meM saba prANa, bhUta, jIva aura sattva pRthvIkAya rUpa meM (yAvat vanaspatikAya ke rUpa meM?) deva ke rUpa meM, devI ke rUpa meM, Asana, zayana yAvat bhaNDopakaraNa ke rUpa meM kyA pUrva meM utpanna ho cuke haiM ? uttara - hA~ gautama! aneka bAra athavA ananta bAra utpanna ho cuke haiN| zeSa kalpoM meM aisA hI kahanA cAhie kintu devI ke rUpa meM utpanna honA nahIM kahanA caahiye| graiveyaka vimAnoM taka aisA kaha denA caahie| anuttaropapAtika vimAnoM meM pUrvavat kaha denA cAhie kintu deva rUpa aura devI rUpa meM nahIM kahanA caahie| isa prakAra devoM kA varNana pUrA huaa| vivecana - zaMkA- prANa, bhUta, jIva aura sattva se kyA Azaya hai ? samAdhAna- isake lie TIkAkAra ne nimna gAthA dI hai - prANA dvitri catuH proktAH bhUtAzca taravaH smRtaaH| jIvA paMcendriyA jJeyAH zeSAH satvA udiiritaa|| artha - beindriya, teindriya aura caurindriya ko 'prANa', vanaspati ko 'bhUta' paMcendriya ko 'jIva' tathA pRthvIkAya, apakAya, teukAya aura vAyukAya ko 'sattva' kahA jAtA hai| .. saudharma aura IzAnakalpa meM saba prANa, bhUta, jIva aura sattva pRthvI rUpa meM, deva, devI aura bhaNDoMpakaraNa ke rUpa meM pahale anekabAra athavA anaMta bAra utpanna ho cuke haiN| pahale aura dUsare devaloka se Age ke vimAnoM meM deviyA~ nahIM hone se devI rUpa meM utpanna hone kI niSedha kiyA hai| anuttara vimAnoM meM devarUpa meM aura devI rUpa meM utpanna hone kA niSedha kiyA gayA hai kyoMki deviyA~ to vahA~ hotI nahIM aura deva bhI vijaya Adi cAra vimAnoM meM utkRSTa do bAra tathA sarvArthasiddha vimAna meM kevala eka bAra hI jA sakatA hai, anantabAra nhiiN| .. zaMkA - kucha pratiyoM meM 'puDhavikAiyattAe' ke sthAna para 'puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe' pATha bhI diyA gayA hai, isakA kyA kAraNa hai ? samAdhAna - TIkAkAra ne 'jAva vaNassaikAiyattAe' pATha ko kaI pratiyoM meM hone para bhI use ucita nahIM mAnA hai isakA kAraNa unhoMne vahA~ tejaskAya nahIM honA batAyA hai| yadi sUkSma pAMca sthAvara jIvoM kI apekSA samajhA jAve to "jAva vaNassaikAiyattAe" pATha ucita hI hai| TIkAkAra ke anusAra For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 jIvAjIvAbhigama sUtra pATha ko mAnane para vaha pATha bAdara jIvoM kI apekSA mAnA jA sakatA hai| TIkAkAra ne bhI pATha ke Azaya ko samyak prakAra se nahIM samajhapAnA svIkAra kiyA hai ataH isa pATha meM 'jAva' zabda mAnane para sabhI sthAvaroM kA samAveza ho hI jAnA jarUrI nahIM hai| anyatra bhI AgamoM meM 'jAva' zabda se yathA yogya pAThoM kA hI grahaNa huA hai| ataH yahA~ para bhI 'jAva' zabda se tejaskAya kA grahaNa nahIM karane para bhI koI bAdhA nahIM AtI hai| alaga-alaga apekSAoM se donoM prakAra ke pAThoM kI saMgati biThAI jA sakatI hai| 'tattva kevalI gamya' isa prakAra devoM kA kathana yahA~ pUrNa huaa| samuccaya rUpa meM bhavasthiti Adi kA varNana NeraiyANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI, evaM savvesiM pucchA, tirikkhajoNiyANaM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi paliokmAI, evaM maNussANavi, devANaM jahA nneriyaannN|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM kI kitanI sthiti kahI gaI hai ? uttara - he gautama! nairayikoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropamakI hai| isI prakAra sabake lie prazna kara lenA caahie| tiryaMcoM kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| manuSyoM kI bhI itanI hI sthiti hai| devoM kI sthiti bhI nairayikoM ke samAna - samajhanI caahie| _ vivecana - prastuta sUtra meM nairayika, tiryaMca, manuSya aura deva kI samuccaya sthiti kA kathana kiyA gayA hai| nairayikoM kI jaghanya dasa hajAra varSa kI sthiti prathama ratnaprabhA naraka ke prathama prastara kI apekSA se aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI sthiti sAtavIM naraka kI apekSA samajhanI caahie| tiryaMcoM aura manuSyoM kI jaghanya sthiti aMtarmuhUrta aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI kahIM hai jo devakuru Adi kI apekSA se hai| devoM kI jaghanya dasa hajAra varSa kI sthiti bhavanapati aura vANavyaMtara devoM kI apekSA se aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI sthiti anuttara vimAna ke devoM kI apekSA samajhanI caahiye| devaNeraiyANaM jA ceva ThiI sacceva saMciTThaNA, tirikkhajoNiyassa jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, maNusse NaM bhaMte! maNussetti kAlao kevacciraM For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti - samuccaya rUpa meM bhavasthiti Adi kA varNana 291 .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 hoi ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM puvvkoddiphttmbbhhiyaaii| NeraiyamaNussadevANaM aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vnnssikaalo| tirikkhajoNiyassa aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM saairegN|| 222 // bhAvArtha - devoM aura nairayikoM kI jo bhavasthiti hai vahI unakI saMciTThaNA (kAyasthiti) hai| tiryaMca kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| prazna - he bhagavan! manuSya, manuSya ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai ? uttara - he gautama! manuSya, manuSya ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama taka raha sakatA hai| - nairayika, manuSya aura devoM kA antara jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa vanaspatikAla hai| tiryaMcoM kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika (do sau se nau sau sAgaropama) zata pRthaktva sAgaropama kA hai| vivecana - usI usI bhava meM utpanna hone ke kAla ko saMciTThaNa kAla yA kAyasthiti kahate haiN| deva marakara deva rUpa meM aura nairayika marakara nairayika rUpa se utpanna nahIM hotA hai isIliye devoM aura nairayikoM kI jo bhavasthiti hai vahI unakI kAyasthiti kahalAtI hai| tiryaMca mara kara manuSya Adi gati meM utpanna ho sakate haiM ataH tiryaMca kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura anantakAla (vanaspatikAla) kI kahI hai| manuSya kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama kI kahI hai| utkRSTa kAyasthiti mahAvideha Adi meM sAta manuSya bhava (pUrva koTi sthiti ke) aura AThavAM bhava devakuru Adi meM utpanna hone kI apekSA samajhanI caahiye| - koI jIva eka bhava se mara kara phira jitane kAla bAda usI bhava meM AtA hai, vaha 'aMtara' kahalAtA hai| prastuta sUtra meM cAroM gatiyoM kA antara batalAyA gayA hai| ... eesi NaM bhaMte! NeraiyANaM jAva devANa ya kayare0? goyamA! savvatthovA maNussA NeraiyA asaM0 devA asaM0 tiriyA aNaMtaguNA, se taM cauvvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa||223|| ||biio vemANiya devuddeso smtto|| // taccA cauvvihapaDivattI smttaa|| For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 jIvAjIvAbhigama sUtra .......000000000000000000000000ramerserrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ina nairayikoM yAvat devoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? uttara - he gautama ! sabase thor3e manuSya haiM, unase nairayika asaMkhyAtaguNa haiM, unase deva asaMkhyAtaguNa haiM aura unase tiryaMca anantaguNa haiM / isa prakAra cAra prakAra ke saMsAra samApanaka jIvoM kA varNana samApta huaa| vivecana - prastuta sUtra meM cAra gati ke jIvoM kA alpa bahutva kahA gayA hai jo isa prakAra samajhanA cAhiye-sabase thor3e manuSya haiM kyoMki ve zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI AkAza pradezoM kI rAzi pramANa haiN| unase nairayika asaMkhyAta guNA haiM kyoMki ve aMgula mAtraM kSetra kI pradeza rAzi ke prathama varga mUla ko dvitIya varga mUla se guNA karane para jitanI pradeza rAzi hotI hai utane pramANa vAlI zreNiyoM ke jitane AkAza pradeza hote haiM utane pramANa meM nairayika haiN| unase deva asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki 98 bola meM vANavyaMtara deva aura jyotiSI deva, nairayikoM se asaMkhyAtaguNA kahe gaye haiN| devoM se tiryaMca anaMtaguNA haiM kyoMki vanaspatikAya ke jIva ananta kahe gaye haiN| isa prakAra cAra taraha ke saMsArI jIvoM kI tIsarI pratipatti pUrNa huii| / ||duusraa vaimAnika deva uddezaka smaapt|| // caturvidhAkhyA nAmaka tRtIya pratipatti smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautthA paMcavihA paDivattI paMcavidhAkhyA caturtha pratipatti tIsarI pratipatti meM cAra prakAra ke saMsAra samApanaka jIvoM kA varNana karane ke bAda sUtrakAra isa caturtha pratipatti meM pAMca prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM kA pratipAdana karate haiM, jisakA prathama sUtra isa prakAra hai - tattha NaM je te evamAhaMsu-paMcavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahA-egidiyA beiMdiyA teiMdiyA cauridiyA pNciNdiyaa|se kiM taM egiMdiyA? egiMdiyA duvihA paNNattA, taMjahA-pajattagA ya apajattagA ya, evaM jAva paMciMdiyA duvihA paNNattA, taMjahA-pajattagA ya apajattagA y| - egidiyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM, beiMdiya0 jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM bArasa saMvaccharANi, evaM teiMdiyassa egUNapaNNaM rAiMdiyANaM, cauridiyassa chammAsA, paMceMdiyassa jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM, apajjattaegiMdiyassa NaM0 kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNavi aMtomuhuttaM evaM savvesipi apajattagANaM jAva paMceMdiyANaM, pajjattegiMdiyANaM jAva paMciMdiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, evaM ukkosiyAvi ThiI aMtomuhuttUNA savvesiM pajjattANaM kaayvvaa|| bhAvArtha - jo isa prakAra pratipAdana karate haiM ki saMsAra samApanaka jIva pAMca prakAra ke kahe gaye haiM ve pAMca bheda isa prakAra haiM - 1. ekendriya 2. beindriya 3. teindriya 4. caurindriya aura 5. pNcendriy| prazna - he bhagavan ! ekendriya jIva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! ekendriya jIva do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-paryAptaka aura apryaaptk| isI prakAra paMcendriya taka sabhI ke do do bheda kahe gaye haiM - paryAptaka aura apryaaptk| prazna - he bhagavan ! ekendriya jIvoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai? uttara - he gautama! ekendriya jIvoM kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa bAvIsa hajAra varSa For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra kI hai| beindriya kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa bAraha varSa kI, teindriya kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrtta utkRSTa 49 unapacAsa ahorAtra ( rAtadina) kI, caurindriya kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa chaha mAsa tathA paMcendriya kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| prazna - he bhagavan! aparyAptaka ekendriya kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! aparyAptaka ekendriya kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa bhI aMtarmuhUrta kI hai / isI prakAra sabhI aparyAptakoM kI sthiti kaha denI cAhie / prazna - he bhagavan ! paryAptaka ekendriya yAvat paryAptaka paMcendriya jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! paryAptaka ekendriya kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa aMtarmuhUrtta kama bAvIsa hajAra varSa kI hai| isI prakAra zeSa sabhI paryAptakoM kI utkRSTa sthiti unakI kula sthiti se aMtarmuhUrtta kama kaha denI cAhiye / vivecana - jo AcArya aisA pratipAdana karate haiM ki saMsAra samApannaka jIva pAMca prakAra ke haiM unakA isa saMbaMdha meM aisA kathana hai ki ekendriya, beindriya, teindriya, caurindriya aura paMcendriya ke bheda se saMsAra samApannaka jIva pAMca prakAra ke haiN| ekendriya se lekara paMcendriya taka ke do-do bheda hote haiM - 1. paryAptaka aura 2. aparyAptaka / jina jIvoM ke paryApti nAma karma kA udaya hotA hai ve paryAptaka aura jinake aparyApta nAma karma kA udaya hotA hai ve aparyAptaka kahalAte haiM / aparyAptaka ekendriya jIva kI sthiti jaghanya aura utkRSTa aMtarmuhUrtta kahI gaI hai kintu jaghanya sthiti kA jo antarmuhUrta hai vaha utkRSTa sthiti aMtarmuhUrta se bhinna hai| sabhI aparyAptakoM kI sthiti isI prakAra samajhanI caahiye| paryAptaka jIvoM kI utkRSTa sthiti unakI kula sthiti se aMtarmuhUrtta kama karake batalAI gaI hai vaha aparyApta kAla kA aMtarmuhUrtta samajhanA caahiye| 294 kAyasthiti edie NaM bhaMte! egidietti kAlao kevacciraM hoi ? gomA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo / iMdaNaM bhaMte! beidietti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhejjaM kAlaM jAva cauridie saMkhejjaM kAlaM, paMceMdie NaM bhaMte! paMciMdietti kAlao kevacciraM hoI ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasahassaM sAiregaM // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ekendriya, ekendriya rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pratipatti - kAyasthiti 295 uttara - he gautama! ekendriya kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla pramANa hai| prazna - he bhagavan ! beindriya, beindriya rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! beindriya kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta kAla kI hai| isI prakAra teindriya aura caurindriya kI kAyasthiti bhI samajhanI caahiye| prazna - he bhagavan! paMcendriya, paMcendriya rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! paMcendriya kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika hajAra sAgaropama kI kahI gaI hai| apajjattaegidie NaM bhaMte!0 kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNavi aMtomuhuttaM jAva pNciNdiyapjjtte| pajattagaegidie NaM bhaMte!0 kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM saMkhijjAiM vaasshssaaiN| evaM beiMdievi, NavaraM saMkhejAiM vaasaaiN| teiMdie NaM bhaMte!0 saMkhejjA raaiNdiyaa| cauridie NaM0 saMkhejA maasaa| pajattapaMciMdie0 sAgarovamasayapuhuttaM saairegN|| bhAvArtha-prazna-he bhagavan! aparyAptaka ekendriya jIvoM kI kAyasthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! aparyAptaka ekendriya jIvoM kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa bhI aMtarmuhUrta kI hai| isI prakAra yAvat aparyAptaka paMcendriya taka kI kAyasthiti kA kathana kara denA caahiye| prazna - he bhagavan ! paryAptaka ekendriya kI kAyasthiti kitanI kahI gaI hai? uttara - he gautama! paryAptaka ekendriya jIva kI kAyasthiti kA kAla jaghanya aMtarmuhUrta kA aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM kA hai| isI prakAra beindriya kA kathana karanA cAhiye vizeSatA yaha hai ki yahA~ saMkhyAta varSa kahanA caahiye| teiMdiya kI kAyasthiti saMkhyAta rAtadina aura caurindriya kI saMkhyAta mAsa kI hai| paryApta paMcendriya kI kAyasthiti utkRSTa kucha adhika (sAtireka) sAgaropama zata pRthaktva kI kahI gaI hai| _ vivecana - aparyAptaka ekendriya yAvat paMcendriya kI kAyasthiti jaghanya aura utkRSTa aMtarmuhUrta kahI gaI hai kyoMki aparyAptaka labdhi kA kAla pramANa itanA hI hotA hai| paryAptaka ekendriya jIva kI kAyasthiti utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM kI isa prakAra se hai - ekendriya pRthvIkAyika kI utkRSTa bhavasthiti bAIsa hajAra varSa kI hai, apkAyika kI sAta hajAra varSa kI hai, tejaskAyika kI tIna rAta dina kI hai, vAyukAyika kI tIna hajAra varSa kI hai aura vanaspatikAyika kI dasa hajAra varSa kI hai| ina jIvoM ke nirantara katipaya paryApta bhavoM ko jor3ane para saMkhyAta hajAra varSoM kA kAla ghaTita hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 jIvAjIvAbhigama sUtra orrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr....................resort - paryAptaka beindriya kI kAyasthiti saMkhyAta varSoM kI kahI gaI hai kyoMki beindriya kI utkRSTa bhava sthiti bAraha varSa kI hai| saba bhavoM meM to utkRSTa sthiti hotI nahIM ataH kucha nirantara paryApta bhavoM ko jor3ane se saMkhyAta varSa hI hote haiM, sau varSa yA hajAra varSa nhiiN| paryApta teindriya kI kAyasthiti saMkhyAta ahorAtri kI hai kyoMki unakI bhavasthiti 49 dinarAta kI hai aura katipaya nirantara paryApta bhavoM ko jor3ane para saMkhyAta ahorAtri hI hote haiN| paryApta caurindriya kI kAyasthiti saMkhyAta mAsa kahI hai kyoMki unakI bhavasthiti utkRSTa chaha mAsa hai aura katipaya nirantara paryApta bhavoM ko milAne se saMkhyAta-mAsa hI hote haiN| paryApta paMcendriya kI kAyasthiti kucha adhika sAgaropama zata pRthaktva kI hai kyoMki nairayika, tiryaMca, manuSya aura deva bhavoM meM paryApta paMcendriya ke rUpa meM jIva itane kAla taka hI raha sakatA hai| . aMtara egiMdiyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI sNkhejvaasmbbhhiyaaiN| beiMdiyassa NaM0 aMtaraM kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, evaM teiMdiyassa cauridiyassa paMceMdiyassa, apajjattagANaM evaM ceva, pajjattagANavi evaM ceva // 224 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ekendriya kA aMtara kitanA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! ekendriya kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa do hajAra sAgaropama aura saMkhyAta varSa adhika kA hai| prazna - he bhagavan! beindriya kA aMtara kitanA kahA gayA hai ? ' uttara - he gautama! beindriya kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| isI prakAra teindriya, caurindriya aura paMcendriya tathA aparyAptaka aura paryAptaka kA bhI aMtara kaha denA caahiye| vivecana - ekendriya se nikala kara beindriya Adi meM aMtarmuhUrta kAla raha kara punaH ekendriya meM utpanna hone kI apekSA ekendriya kA jaghanya aMtara aMtarmuhUrta kahA gayA hai| ekendriya kA utkRSTa aMtara trasa kI kAyasthiti ke barAbara arthAt saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama hai| beindriya, teindriya, caurindriya aura paMcendriya kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| jo beindriya Adi se nikala kara vanaspati meM rahane ke bAda puna: beindriya Adi meM utpanna hone kI apekSA samajhanA caahiye| isI prakAra paryAptaka aura aparyAptaka kA aMtara bhI hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pratipatti - alpabahutva 297 alpabahutva eesi NaM bhaMte! egidiyANaM beiMdiyANaM teiMdiyANaM cauridiyANaM paMciMdiyANaM kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? - goyamA! savvatthovA paMceMdiyA cauridiyA visesAhiyA teiMdiyA visesAhiyA beiMdiyA visesAhiyA egiMdiyA annNtgunnaa| evaM apajattagANaM savvatthovA paMceMdiyA apajattagA cauridiyA apajattagA visesAhiyA teiMdiyA apajjattagA visesAhiyA beiMdiyA apajjattagA visesAhiyA egiMdiyA apajjattagA aNaMtaguNA saiMdiyA apajjattagA visesaahiyaa|| savvatthovA cauridiyA pajjattagA paMceMdiyA pajattagA visesAhiyA, beiMdiyapajjattagA visesAhiyA, teiMdiyapajattagA visesAhiyA, egiMdiyapajjattagA aNaMtaguNA, saiMdiyA pajattagA visesaahiyaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ina ekendriya, beindriya, teindriya, caurindriya aura paMcendriyoM meM kauna kisase alpa, bahuta; tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e paMcendriya haiM unase caurindriya vizeSAdhika haiM unase teindriya vizeSAdhika haiM, unase beindriya vizeSAdhika haiM aura unase ekendriya anantaguNa haiN| isI prakAra aparyAptakoM meM sabase thor3e paMcendriya aparyAptaka, unase caurindriya aparyAptaka vizeSAdhika, unase teindriya aparyAptaka vizeSAdhika unase beindriya aparyAptaka vizeSAdhika, unase ekendriya aparyAptaka anaMtaguNA haiM aura unase sendriya aparyAptaka vizeSAdhika haiN| isI prakAra paryAptakoM meM sabase thor3e caurindriya paryAptaka, unase paMcendriya paryAptaka vizeSAdhika, unase beindriya paryAptaka vizeSAdhika, unase teindriya paryAptaka vizeSAdhika, unase ekendriya paryAptaka anaMtaguNa haiN| unase sendriya paryAptaka vizeSAdhika haiN| vivecana - prastuta sUtra meM ekendriya Adi kA sAmAnya alpa bahutva, aparyAptaka ekendriya Adi kA alpa bahutva aura paryApta ekendriya Adi kA alpabahutva kahA gayA hai jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai - 1. sAmAnya alpabahutva - sabase thor3e paMcendriya haiM kyoMki ye saMkhyAta yojana koTAkoTi pramANa viSkaMbha sUcI se pramita pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhya zreNiyoM ke AkAza pradezoM ke barAbara haiN| unase caurindriya vizeSAdhika haiM kyoMki ye prabhUta saMkhyAta yojana koTAkoTi pramANa viSkaMbha sUcI ke pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI zreNiyoM ke AkAza pradezoM ke barAbara haiN| unase teindriya vizeSAdhika haiM kyoMki ye prabhUtatara saMkhyAta koTikoTi pramANa viSkaMbhasUcI ke pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI zreNiyoM ke AkAza pradeza rAzi pramANa hai| unase beindriya vizeSAdhika haiM kyoMki prabhUtatama , For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 jIvAjIvAbhigama sUtra .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 saMkhyAta koTikoTi pramANa viSkaMbha sUcI ke pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI zreNiyoM kI AkAza rAzi pramANa haiN| unase ekendriya anaMtaguNA haiM kyoMki vanaspatikAya anantAnanta haiN| 2. aparyAptakoM kA alpa bahutva - sabase thor3e paMcendriya aparyAptaka haiM kyoMki ye eka pratara meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane khaNDa hote haiM utane pramANa meM haiN| unase caurindriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM kyoMki ye prabhUta aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga khaNDa pramANa haiN| unase teindriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM vayoMki ye prabhUtatara pratara aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga khaNDa pramANa haiN| unase beindriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM kyoMki ye prabhUtatama pratara aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga khaNDa pramANa haiN| unase ekendriya aparyAptaka anaMtaguNA haiM kyoMki vanaspatikAya meM aparyAptaka jIva sadA anaMtAnaMta hote haiN| unase sendriya aparyAptaka vizeSAdhika hai| 3. paryAptakoM kA alpabahutva - sabase thor3e caturindriya paryAptaka haiM kyoMki cauMrindriya jIva alpa Ayu vAle hone se lambe kAla taka nahIM rahate haiM ataH pRcchA ke samaya ve thor3e haiM aura pratara aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga khaNDa pramANa haiM unase beindriya paryAptaka vizeSAdhika haiM kyoMki ye prabhUtatara aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga khaNDa pramANa haiN| unase teindriya jIva vizeSAdhika haiM kyoMki ve svabhAva se hI prabhUtatara aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga khaNDa pramANa haiM unase ekendriya paryAptaka anaMtaguNA haiM kyoMki vanaspatikAyika paryAptaka jIva anaMta haiN| unase sendriya paryAptaka vizeSAdhika haiN| eesi NaM bhaMte! saiMdiyANaM pajjattagaapajattagANaM kayare kayare hiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA saiMdiyA apajattagA saiMdiyA pajjattagA sNkhejgunnaa| evaM egidiyaavi| eesi NaM bhaMte! beiMdiyANaM pajattApajattagANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA beiMdiyA pajattagA apajattagA asaMkhejaguNA, evaM teNdiycuridiypNceNdiyaavi|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ina sendriya paryAptaka aparyAptaka meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? ____uttara - he gautama! sabase thor3e sendriya aparyAptaka unase sendriya paryAptaka saMkhyAtaguNA hai| isI prakAra ekendriya paryAptaka aparyAptaka kA alpa bahutva samajhanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pratipatti - alpabahutva . 299 . resorumoroorkerrormerorostratorriorrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr. prazna - he bhagavan ! ina beindriya paryAptaka aparyAptaka meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e beindriya paryAptaka, unase beindriya aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiN| isI prakAra teindriya, caurindriya aura paMcendriyoM kA alpa bahutva samajhanA caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM paryAptaka aura aparyAptaka jIvoM kA zAmila alpa bahutva kahA gayA hai| sabase thor3e ekendriya aparyAptaka haiM unase ekendriya paryAptaka saMkhyAtaguNA haiM kyoMki sUkSma jIva sarvaloka vyApI haiM aura sUkSma jIvoM meM aparyAptaka thor3e aura paryAptaka saMkhyAtaguNA haiN| beindriyoM meM paryAptaka thor3e haiM aura aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiN| isI prakAra teindriyoM, caurindriyoM aura paMcendriyoM meM paryAptaka aparyAptakoM kA alpa bahutva samajha lenA caahiye| eesi NaM bhaMte! egiMdiyANaM beiMdiyANaM teiMdiyANaM cauridiyANaM paMceMdiyANaM pajjattagANaM apajjattagANa ya kayare 2....? goyamA! savvatthovA cauridiyA pajattagA paMceMdiyA pajattagA visesAhiyA beiMdiyA pajjattagA visesAhiyA teiMdiyA pajjattagA visesAhiyA paMceMdiyA apajattagA asaMkhejaguNA cauridiyA apajattagA visesAhiyA teiMdiyaapajattagA visesAhiyA beiMdiyA apajjattagA visesAhiyA egidiyaapajattA aNaMtaguNA saiMdiyA apajattagA visesAhiyA egidiyapajattagA saMkhejaguNA saiMdiyapajattA visesAhiyA saiMdiyA visesaahiyaa| settaM paMcavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA // 225 // ||cutthaa paMcavihA paDivattI smttaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ekendriya, beindriya, teindriya, caurindriya, paMcendriya paryAptaka aura aparyAptakoM meM kauna kisase alpa, bahutva, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara- he gautama! sabase thor3e caurindriya paryAptaka, unase paMcendriya paryAptaka vizeSAdhika unase . beindriya paryAptaka vizeSAdhika, unase teindriya paryAptaka vizeSAdhika, unase paMcendriya aparyAptaka asaMkhyAtaguNA unase daurindriya aparyAptaka vizeSAdhika, unase teindriya aparyAptaka vizeSAdhika, unase beindriya vizeSAdhika. unase ekendriya aparyAptaka anantagaNA. unase sendriya aparyAptaka vizeSAdhika unase ekendriya paryAptaka saMkhyAtaguNA, unase sendriya paryAptaka vizeSAdhika aura unase sendriya vizeSAdhika haiN| isa prakAra pAMca prakAra ke saMsAra samApanaka jIvoM kA varNana huaa| vivecana - prastuta sUtra meM ekendriya Adi pAMcoM jIvoM ke paryAptaka aparyAptakoM kA zAmila alpa bahutva kahA gayA hai jisakA spaSTIkaraNa prathama ke tIna alpabahutvoM ke anusAra samajha lenA caahiye| // paMcavidhAkhyA nAmaka caturtha pratipatti smaapt| For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamA chavvihA paDivattI SaD vidhAkhyA paMcama pratipatti cauthI pratipatti meM pAMca prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM kA varNana karane ke bAda aba sUtraMkAra krama prApta pAMcavIM pratipatti meM chaha prakAra ke saMsAra samApanaka jIvoM kA pratipAdana karate haiM, jisakA prathama sUtra isa prakAra hai - tattha NaM je te evamAhaMsu-chavvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahA-puDhavikAiyA AukkAiyA teukkAiyA vAukkAiyA vaNassaikkAiyA tskaaiyaa|| se kiM taM puDhavikAiyA? . puDhavikAiyA duvihA paNNattA, taMjahA-suhumapuDhavikAiyA bAyarapuDhavikAiyA, suhumapuDhavikAiyA duvihA paNNattA, taMjahA-pajjattagA ya apajattagA ya, evaM bAyarapuDhavikAiyAvi, evaM caukkaeNaM bheeNaM AuteuvAuvaNassaikAiyA nneyvvaa| se kiM taM tasakAiyA? tasakAiyA duvihA paNNattA, taMjahA-pajattagA ya apajjattagA y||226|| bhAvArtha - jo chaha prakAra ke saMsAra samApanaka jIvoM kA pratipAdana karate haiM unakA kathana isa prakAra haiM - 1. pRthvIkAyika 2. apakAyika 3. tejaskAyika 4. vAyukAyika 5. vanaspatikAyika aura 6. trskaayik| prazna - he bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! pRthvIkAyika do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-sUkSma pRthvIkAyika aura 2. bAdara pRthviikaayik| sUkSma pRthvIkAyika jIva do prakAra ke kahe gaye haiM - paryAptaka aura apryaaptk| isI prakAra bAdara pRthvIkAyika jIvoM ke bhI do bheda haiM - paryAptaka aura apryaaptk| isI prakAra apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika ke cAra-cAra bheda kaha dene caahiye| .. prazna - he bhagavan ! trasakAyika ke kitane bheda kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! trasakAyika do prakAra ke haiN| yathA - paryAptaka aura apryaaptk| vivecana - jo AcArya chaha prakAra ke saMsArI jIvoM kA pratipAdana karate haiM ve chaha bheda isa prakAra For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pratipatti - alpabahutva 301 haiM-1. pRthvIkAyika 2. apkAyika 3. teukAyika 4. vAyukAyika 5. vanaspatikAyika aura 6. trskaayik| sUkSma, bAdara, paryAptaka aura aparyAptaka ke bheda se ekendriya jIvoM ke cAra-cAra bheda hote haiN| puDhavikAiyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM, evaM savvesiM ThiI NeyavvA, tasakAiyassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI, apajattagANaM savvesiM jahaNNeNavi ukkoseNavi aMtomuhattaM, pajattagANaM savvesiM ukkosiyA ThiI aMtomuhattUNA kAyavvA // 227 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan! pRthvIkAyikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! pRthvIkAyikoM kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa bAvIsa sAgaropama kI hai| isI prakAra saba kI sthiti kaha denI caahiye| trasa kAyikoM kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| sabhI aparyAptaka jIvoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa aMtarmuhUrta pramANa hai| sabhI paryAptakoM kI utkRSTa sthiti kula sthiti meM se aMtarmuhUrta kama karake kaha denI caahiye| puDhavikAie NaM bhaMte! puDhavikAietti kAlao kevacciraM hoi? - goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM asaMkheja kAlaM jAva asaMkhejA loyaa| evaM jAva Au0 teu0 vaaukkaaiyaannN| vaNassaikAiyANaM aNaMtaM kAlaM jAva AvaliyAe asNkhejibhaago|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! pRthvIkAya, pRthvIkAya rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai ? uttara - he gautama! pRthvIkAya kI kAya sthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla yAvat asaMkhyAta loka pramANa hai| isI prakAra yAvat apkAya, teukAya, vAyukAya kI kAyasthiti (saMciTThaNA) kaha denI caahiye| vanaspatikAya kI kAyasthiti anaMtakAla yAvat AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| - vivecana - pRthvIkAya, apakAya, teukAya aura vAyukAya kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kI kahI hai| asaMkhyAta kAla se Azaya hai - kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNiyAM aura avasarpiNiyA~ tathA kSetra kI apekSA asaMkhyAta loka arthAt asaMkhyAta loka pramANa AkAza khaMDoM meM se prati samaya eka-eka pradeza kA apahAra karane para jitane kAla meM ve asaMkhyAta lokAkAza ke khaNDa una pradezoM se khAlI ho jAveM itane asaMkhyAta kAla kI una jIvoM kI saMciTThaNA (kAyasthiti) haiN| For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jIvAjIvAbhigama sUtra vanaspatikAya kI utkRSTa kAyasthiti anaMtakAla kI kahI hai| yahA~ anaMtakAla arthAt kAla kI apekSA anaMta utsarpiNiyAM avasarpiNiyA~ isameM samApta ho jAtI hai aura kSetra kI apekSA anaMtAnaMta lokAkAzoM meM se pratisamaya eka-eka pradeza kA apahAra karane para jitane kAla meM ve loMkAkAza khaNDa una pradezoM se rahita ho jAte haiM itane anaMtakAla kI kAyasthiti vanaspatikAya kI hai| isa anaMta kAla meM asaMkhyAta pudgala parAvartana ho jAte haiN| kitane pudgala parAvartana hote haiM isake lie kahA hai ki eka AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM utane pudgala parAvartana samajhane caahiye| tasakAie NaM bhaMte!0 jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI sNkhejvaasmbbhhiyaaiN| apajattagANaM chaNhavi jahaNNeNavi ukkoseNavi aMtomuhuttaM, yajattagANaM vAsasahassA saMkhA puDhavidagANilatarUNa pjjttaa| teU rAiMdisaMkhA tssaagrsypuhuttaaiN||1||' pajjattagANavi savvesiM evN|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! trasakAya, trasakAya ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai ? uttara - he gautama! trasakAya kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama kI hai| chahoM aparyAptakoM kI kAyasthiti jaghanya aMtatarmuhUrta aura utkRSTa bhI aMtarmuhUrta kI hai| paryAptakoM meM pRthvIkAya kI utkRSTa kAyasthiti saMkhyAta hajAra varSa hai| apkAya, vAyukAya aura vanaspatikAya paryAptakoM kI kAyasthiti bhI itanI hai| tejaskAya paryAptaka kI kAyasthiti dinarAta kI hai| trasakAya paryAptaka kI kAyasthiti kucha adhika sAgaropama zata pRthaktva hai| puDhavikAiyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtara hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNapphaikAlo, evaM AuteuvAukAiyANaM vaNassaikAlo, tasakAiyANavi, vaNassaikAiyassa puDhavikAlo, evaM apajattagANavi vaNassaikAlo, vaNassaINaM puDhavikAlo, pajattagANavi evaM ceva vaNassaikAlo, pajattavaNassaINaM puDhavikAlo // 228 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan! pRthvIkAya kA kitanA aMtara kahA gayA hai ? uttara - he gautama! pRthvIkAya kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| isI prakAra apkAya, tejaskAya aura vAyukAya kA aMtara vanaspatikAla hai| trasakAya kA antara bhI vanaspatikAla hai| vanaspatikAya kA aMtara pRthvIkAya kAla (asaMkhyAta kAla) pramANa hai| isI prakAra aparyAptakoM kA aMtarakAla vanaspatikAla hai| aparyAptaka vanaspati kA aMtara pRthvIkAla hai paryAptakoM kA aMtara vanaspatikAla hai| paryAptaka vanaspati kA antara pRthvIkAla hai| For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pratipatti - alpabahutva 303 vivecana - prastuta sUtra meM chaha prakAra ke saMsArI jIvoM ke antara kA nirUpaNa kiyA gayA hai| aMtara dvAra meM batAye hue vanaspatikAla se tAtparya hai - anNtkaal| anaMta utsarpiNI avasarpiNI pramANa kAla anaMtakAla hai| pRthvIkAya kAla (pRthvIkAla) se tAtparya hai - asaMkhyAta kaal| asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avasarpiNI pramANa kAla ko asaMkhyAta kAla kahate haiN| alpabahutva appAbahuyaM - savvatthovA tasakAiyA teukkAiyA asaMkhejaguNA puDhavikAiyA visesAhiyA AukAiyA visesAhiyA vAukkAiyA visesAhiyA vaNassaikAiyA aNaMtaguNA evaM apajattagAvi pjjttgaavi|| ____ bhAvArtha - alpabahutva-sabase thor3e trasakAyika, unase tejaskAyika asaMkhyAtaguNA, unase pRthvIkAyika vizeSAdhika, unase apkAyika vizeSAdhika, unase vAyukAyika vizeSAdhika, unase vanaspatikAyika anntgunnaa| isI prakAra aparyAptakoM evaM paryAptakoM kA alpabahutva kaha denA caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM sAmAnya rUpa se chaha kAya jIvoM ke alpabahutva kA kathana kiyA gayA haiM jo isa prakAra hai - sabase thor3e trasakAyika haiM kyoMki beindriya Adi trasakAya anya kAyoM kI apekSA sabase kama haiN| unase tejaskAyika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa haiN| unase pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM kyoMki ve prabhUta asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa haiM, unase apkAyika vizeSAdhika haiM kyoMki ve prabhUtatara asaMkhyAta bhAga lokAkAza pradeza pramANa haiN| unase vAyukAyika vizeSAdhika haiM kyoMki ve prabhUtatama asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa hai| unase bhI vanaspatikAyika anaMtaguNa haiM kyoMki ve ananta lokAkAza pradeza rAzi ke barAbara haiN| aparyAptakoM aura paryAptakoM kA alpabahutva kA krama bhI uparoktAnusAra samajha lenA caahie| eesi NaM bhaMte! puDhavikAiyANaM pajattagANaM apajattagANa ya kayare kayare hito appA vA evaM jAva visesAhiyA vA? .. goyamA! savvatthovA puDhavikAiyA apajattagA puDhavikAiyA pajattagA saMkhejaguNA, eesi NaM bhaMte! AukAiyANaM savvatthovA AukkAiyA apajjattagA pajjattagA saMkhejaguNA jAva vaNassaikAiyA0 savvatthovA tasakAiyA pajattagA tasakAiyA apajjattagA asNkhejgunnaa|| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! pRthvIkAyika paryAptakoM aura aparyAptakoM meM kauna kisase alpa, bahutva, tulya yA vizeSAdhika haiM ? For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jIvAjIvAbhigama sUtra uttara - he gautama! sabase thor3e pRthvIkAyika aparyAptaka, unase pRthvIkAyika paryAptaka sNkhyaatgunnaa| isI prakAra sabase thor3e aparyAptaka, apakAyika unase paryAptaka apkAyika saMkhyAta gunnaa| isI prakAra vanaspatika kAyika taka kaha denA caahiye| trasakAyikoM meM sabase thor3e trasakAyika paryAptaka unase trasakAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiN| vivecana - prastuta sUtra meM pRthvIkAyika Adi ke paryAptakoM aura aparyAptakoM kA alaga-alaga alpabahutva kahA gayA hai| sabase thor3e pRthvIkAyika aparyAptaka haiM unase pRthvIkAyika paryAptaka saMkhyAtaguNA haiM kyoMki pRthvIkAyikoM meM sUkSma jIva bahuta haiM aura sUkSma jIvoM meM paryAptaka saMkhyAta guNA hai| isI taraha apkAya, teukAya, vAyukAya aura vanaspatikAyika paryAptakoM. aura aparyAptakoM kA alaga-alaga alpabahutva kaha denA caahiye| trasakAyika paryAptaka sabase thor3e haiM kyoMki ye pratara ke aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga khaNDa pramANa hai, unase trasakAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA hai| eesi NaM bhaMte! puDhavikAiyANaM jAva tasakAiyANaM paMjattagaapajattagANa ya kayare kayare hito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? . goyamA! savvatthovA tasakAiyA pajattagA, tasakAiyA apajattagA asaMkhejaguNA, teukkAiyA apajattagA asaMkhejaguNA, puDhavikkAiyA AukkAiyA vAukkAiyA apajjattagAvisesAhiyA, teukkAiyApajjattagAsaMkhejaguNA, puDhavi-Au-vAu-pajattagA visesAhiyA, vaNassaikAiyAapajattagAaNaMtaguNA, sakAiyAapajattagAvisesAhiyA, vaNassaikAiyA pajattagA saMkhejaguNA, sakAiyA pajattagA visesaahiyaa|| 229 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ina pRthvIkAyikoM yAvat trasakAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? . uttara - he gautama! sabase thor3e trasakAyika paryAptaka, unase trasakAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, pRthvIkAyika, apkAyika, vAyukAyika aparyAptaka vizeSAdhika, unase tejaskAyika paryAptaka saMkhyAtaguNA, unase pRthvIkAyika, apkAyika, vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika, unase vanaspatikAyika aparyAptaka anaMtaguNA, unase sakAyika aparyAptaka vizeSAdhika, unase vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNA unase sakAyika paryAptaka vizeSAdhika haiN| vivecana - prastuta sUtra meM chaha kAyika jIvoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM kA zAmila alpabahutva kahA gayA hai jo isa prakAra hai - sabase thor3e trasakAyika paryAptaka haiM kyoMki ye pratara ke aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga khaNDa pramANa haiM unase trasakAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiN| unase tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve asaMkhyAtaveM lokAkAza pradeza pramANa hai| unase For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pratipatti- alpabahutva pRthvIkAyika apakAyika vAyukAyika ke aparyAptaka krama se vizeSAdhika haiM kyoMki ve prabhUta, prabhUtatara haiM prabhUtatama asaMkhyAta lokAkAza pradeza rAzi pramANa haiN| unase tejaskAyika paryAptaka saMyataguNA kyoMki sUkSmoM meM aparyAptakoM se paryAptaka saMkhyAtaguNA haiN| unase pRthvIkAyika apkAyika vAyukAyika paryApta krama se vizeSAdhika haiN| unase vanaspatikAyika aparyAptaka anaMtaguNA haiM kyoMki ve anaMta lokAkAza pradeza rAzi pramANa haiN| unase vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNA haiM kyoMki sUkSmoM meM aparyAptakoM se paryAptaka saMkhyAtaguNA haiN| sUkSma jIva sarva bahu haiM unakI apekSA se yaha alpabahutva hai| sUkSma jIvoM kA svarUpa suhumassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNavi aMtomuhuttaM evaM jAva suhumaNioyassa, evaM apajjattagANavi pajjattagANavi jahaNNeNavi ukkoseNavi aMtomuhuttaM // 230 // bhAvArtha- prazna he bhagavan! sUkSma jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? - uttara - he gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI sthiti haiM / isI prakAra yAvat sUkSma nigoda taka kaha denA caahie| isI prakAra sUkSmoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM kI jaghanya . aura utkRSTa sthiti bhI aMtarmuhUrtta pramANa hI hai / - vivecana prastuta sUtra meM sUkSma jIvoM kI sthiti kA kathana kiyA gayA hai| sUkSma jIvoM ke do bheda haiM 1. nigoda rUpa sUkSma jIva aura 2. anigoda rUpa sUkSma jIva / sabhI sUkSma jIvoM kI sthiti jaghanya bhI antarmuhUrtta hotI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta hotI hai kintu jaghanya antarmuhUrtta se utkRSTa antarmuhUrtta vizeSAdhika hotA hai| sUkSma nigoda ke alAvA sUkSma pRthvIkAya, sUkSma apkAya, sUkSma teukAya, sUkSma vAyukAya aura sUkSma vanaspatikAya kA samAveza anigoda rUpa sUkSma jIvoM meM hotA hai| isa prakAra sUkSma jIvoM ke chaha bheda hote haiM / - zaMkA- sUkSma vanaspati nigoda rUpa hI hai phira sUkSma nigoda kA alaga bheda kyoM kahA gayA hai ? samAdhAna - sUkSma vanaspati to jIva rUpa hai aura sUkSma nigoda anaMta jIvoM kA AdhArabhUta zarIra hai ataH donoM bheda alaga-alaga kahe haiM / zaMkA- kyA sUkSma nigoda pUre loka meM hai ? samAdhAna - * kAjala se bharI huI DibbI kI taraha yaha sArA loka sUkSma nigoda se saba ora se ThasAThasa bharA huA hai / 305 zaMkA- eka nigoda meM kitane jIva kahe gaye haiM ? For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jIvAjIvAbhigama sUtra samAdhAna - nigoda kA artha hai - ananta jIvoM kA eka shriir| vRtAkAra aura vRhatpramANa hone se isa loka meM nigoda ke asaMkhyAta gole kahe gaye haiN| kahA bhI hai - golA ya asaMkhejA, asaMkhanigodo ya golao bhnnio| ekkikkaMmi nigoe aNaMta jIvA munneyvvaa||1|| eka eka gole meM asaMkhyAta nigoda hai aura eka-eka nigoda meM ananta jIva haiN| zaMkA - nigoda meM jIvoM kA janma maraNa cakra kisa prakAra calatA hai ? samAdhAna - TIkA meM kahA gayA hai - ego asaMkhabhAgo vaTTai uvvttttnnovvaaymmi| egaNigode NiccaM evaM sesesu vi sa ev||2|| aMtomahattamettaM ThiI nigoyANa jaMti nnihitttthaa| pallaTaMti NigoyA tamhA aNtomuhuttennN||3|| artha - eka nigoda meM jo anaMta jIva haiM unakA asaMkhyAtavAM bhAga pratisamaya usameM se nikalatA hai aura dUsarA asaMkhyAtavAM bhAga vahA~ utpanna hotA hai| pratyeka samaya yaha udvartana aura utpatti calatI rahatI hai| jaise eka nigoda meM yaha udvartana aura utpatti kA krama calatA rahatA hai usI prakAra sarvaloka meM nigodoM meM udvartana aura utpatti kA yaha kriyA prati samaya calatI rahatI hai isalie sabhI nigodo aura nigoda jIvoM kI sthiti aMtarmuhUrta kahI hai| sabhI nigoda aMtarmuhUrta mAtra samaya meM, pratisamaya hone vAle udvartana evaM upapati ke kAraNa parivartita ho jAte haiM kintu ve jIvoM se zUnya nahIM hote kyoMki purAne jIva nikalate rahate haiM aura naye utpanna hote rahate haiN| uparyukta TIkAkAra ke dvArA uddhRta gAthAoM meM tathA unake artha meM pratyeka nigodavartI jIvoM kA eka asaMkhyAtavAM bhAga kA upapAta aura udvartana prati samaya honA batAyA hai| parantu prajJApanA Adi sUtroM ke pAThoM ko dekhate hue yaha ucita nahIM lagatA hai| loka meM jitane nigoda haiM una sabhI nigodoM ke eka asaMkhyAtaveM bhAga jitane nigodazarIroM kA prati samaya upapAta aura udvartana honA samajhanA caahie| eka nigoda vartI sabhI jIvoM kA janma maraNa eka sAtha meM hI hotA hai| aisA AgamoM meM batAyA hai| ataH TIkAkAra kA kathana Agama se bAdhita hone se uparyukta Agama pAThoM ke anusAra mAnanA hI samIcIna hai| suhume NaM bhaMte! suhumetti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhejakAlaM jAva asaMkhejA loyA, savvesiM puDhavikAlo jAva suhamaNioyassa puDhavikkAlo, apajattagANaM savvesiM jahaNNeNavi ukkoseNavi aMtomuhuttaM, evaM pajattagANavi savvesiM jahaNNeNavi ukkoseNavi aMtomuhuttaM // 231 // For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pratipatti - alpabahutva bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! sUkSma, sUkSma rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! sUkSma kI kAya sthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAtakAla kI hai / yaha asaMkhyAtakAla asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI rUpa hai tathA asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM ke apahAra kAla ke samAna hai isI taraha sUkSma pRthvIkAya yAvat sUkSma nigoda kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa pRthvIkAla (asaMkhyAta kAla) hai / sabhI paryAptaka sUkSmoM aura aparyAptaka sUkSmoM kI jaghanya aura utkRSTa kAyasthiti aMtarmuhUrtta pramANa hI hai / suhumassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? 307 goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM kAlao asaMkhejjAo ussappiNIosappiNIo khettao aMgulassa asaMkhejjaibhAgo, evaM suhumavaNassaikAiyassavi suhumaNioyassavi jAva asaMkhejjA loyA asaMkhejjaibhAgo / puDhavikAiyAINaM vnnssikaalo| evaM apajjattagANaM pajjattagANavi // 232 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! sUkSma kA aMtara kitane kAla kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! sUkSma kA aMtara kAla jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAtakAla hai| yaha asaMkhyAtakAla asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI rUpa hai tathA kSetra se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kSetra meM jitane AkAza pradeza haiM unheM pratisamaya eka eka kara nikAlane meM jitanA samaya lagatA hai utanA asaMkhyAtakAla samajhanA caahiye| sUkSma vanaspatikAyika aura sUkSma nigodaM kA aMtara asaMkhyAta kAla - pRthvIkAla hai| sUkSma pRthvIkAya yAvat sUkSma vAyukAyika kA aMtara utkRSTa vanaspatikAla anaMtakAla hai 1 aparyAptaka sUkSmoM aura paryAptaka sUkSmoM kA aMtara sAmAnya audhika sUtra ke anusAra samajhanA cAhiye / alpabahutva evaM appAbahuyaM, savvatthovA suhumateukAiyA suhumapuDhavikAiyA visesAhiyA suhumAuvAU visesAhiyA suhumaNioyA asaMkhejjaguNA suhumavaNassaikAiyA anaMtaguNA suhumA visesAhiyA, evaM apajjattagANaM, pajjattagANavi evaM ceva // eesi NaM bhaMte! suhumANaM pajjattApajjattANaM kayare0 ? goyamA ! savvatthovA suhumA apajjattagA suhumA pajjattagA saMkhejjaguNA, evaM jAva suhumaNioyA // bhAvArtha - alpabahutva isa prakAra hai - sabase thor3e sUkSma tejaskAyika, unase sUkSma pRthvIkAyika For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jIvAjIvAbhigama sUtra vizeSAdhika, unase sUkSma apkAyika vizeSAdhika, unase sUkSma vAyukAyika vizeSAdhika, unase sUkSma nigoda asaMkhyAtaguNA unase sUkSma vanaspatikAyika anaMtaguNA, unase bhI sUkSma vizeSAdhika haiN| isI prakAra sUkSma aparyAptakoM evaM sUkSma paryAptakoM kA alpabahutva bhI samajhanA caahiye| prazna - he bhagavan ! sUkSma paryAptakoM aura sUkSma aparyAptakoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? uttara - he gautama! sabase thor3e sUkSma aparyAptaka haiM unase sUkSma paryAptaka saMkhyAtaguNA haiN| isI prakAra yAvat sUkSma nigoda taka kaha denA caahiye| eesi NaM bhaMte! suhumANaM suhumapuDhavikAiyANaM jAva suhumaNioyANa ya pajattApajjattA0 kayare kayare hiMto0? goyamA! savvatthovA suhumateukAiyA apajattagA suhumapuDhavikAiyA apajattagA visesAhiyA suhumaAuapajjattA visesAhiyA suhamavAuapajjattA visesAhiyA suhumateukAiyA pajjattagA saMkhejaguNA suhumapuDhavi-AuvAupajattagA visesAhiyA suhamaNioyA apajattagA asaMkhejaguNA suhumaNioyA pajjattagA saMkhejaguNA suhumavaNassaikAiyA apajattagA aNaMtaguNA suhumaapajattA visesAhiyA suhumavaNassaipajattagA saMkhejaguNA suhamA pajjattA visesaahiyaa||233|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ina sUkSmoM, sUkSma pRthvIkAyikoM yAvat sUkSma nigodoM meM aura paryAptakoM aura aparyAptakoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e sUkSma tejaskAyika aparyAptaka, unase sUkSma pRthvIkAyika aparyAptaka vizeSAdhika, unase sUkSma apkAyika aparyAptaka vizeSAdhika, unase sUkSma vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika, unase sUkSma tejaskAyika paryAptaka saMkhyAtaguNA, unase sUkSma pRthvIkAyika, sUkSma apkAyika sUkSma vAyukAyika paryAptaka kramaza: vizeSAdhika, unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNA, unase sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka anaMtaguNA, unase sUkSma aparyAptaka vizeSAdhika, unase sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNA aura unase sUkSma paryAptaka vizeSAdhika haiN| ___ vivecana - prastuta sUtra meM sUkSma jIvoM kA pahale sAmAnya phira alaga-alaga aura aMta meM zAmila alpabahutva kahA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pratipatti - kAyasthiti 309 00000 bAdara jIvoM kA svarUpa bAyarassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA, evaM bAyaratasakAiyassavi, bAyarapuDhavikAiyassa bAvIsavAsasahassAI, bAyaraAussa sattavAsasahassaM, bAyarateussa tiNNi rAiMdiyA, bAyaravAussa tiNi vAsasahassAI, bAyaravaNa0 dasavAsasahassAiM, evaM patteyasarIrabAyarassavi, Nioyassa jahaNNeNavi ukkoseNavi aMtomuhattaM, evaM bAyaraNioyassavi, apajattagANaM savvesiM aMtomuhuttaM, pajattagANaM ukkosiyA ThiI aMtomuttUNA kAyavvA svvesiN||234|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! bAdara kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! bAdara kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| yahI sthiti bAdara trasakAya kI bhI hai| bAdara pRthvIkAyika kI sthiti bAvIsa hajAra varSa kI, bAdara apakAyika kI sthiti sAta hajAra varSa kI, bAdara tejaskAya kI tIna ahorAtri kI, bAdara vAyukAyika kI tIna hajAra varSa kI aura bAdara vanaspatikAya kI dasa hajAra varSa kI sthiti hai| isI taraha pratyeka zarIra bAdara kI bhI sthiti hai| nigoda kI jaghanya aura utkRSTa sthiti aMtarmuhUrta kI hai| bAdara nigoda kI sthiti bhI itanI hI hai| sabhI aparyApta bAdaroM kI sthiti aMtarmuhUrta hai aura sabhI paryAptoM kI utkRSTa sthiti kula sthiti meM se * aMtarmuhUrta kama karake kaha denI caahiye| kAyasthiti . bAyare NaM bhaMte! bAyaretti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM asaMkhejAo ussappiNIosappiNIo kAlao, khettao aMgulassa asaMkhejaibhAgo, bAyarapuDhavikAiyaAuteuvAu0 patteyasarIrabAyaravaNassaikAiyassa bAyaraNioyassa eesiM jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM sattari sAgarovamakoDAkoDIo saMkhAIyAo samAo aMgulabhAgo tahA asNkhejaa| Ahe ya bAyarataruaNubaMdho sesao vocchN||1|| For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jIvAjIvAbhigama sUtra ussappiNi osippiNi ssa aDDhAiyapoggalANa priyttttaa| beuyahisahassA khalu sAhiyA hoMti tskaae||2|| aMtomuhuttakAlo hoi apajjattagANa svvesiN|| pajjattabAyarassa ya baayrtskaaiyssaavi||3|| eesiM ThiI sAgarovamasayapuhuttaM saairegN| teussa saMkha rAI( diyA) duvihaNioe muhuttamaddhaM tu| sesANaM saMkhejjA vAsasahassA ya svvesiN||4||||235|| . bhAvArtha - prazna -he bhagavan! bAdara jIva, bAdara ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai| uttara - he gautama! bAdara jIva jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa se asaMkhyAtakAla taka bAdara ke rUpa meM rahatA hai| yaha asaMkhyAtakAla kAla se asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI pramANa tathA kSetra se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| bAdara pRthvIkAyika, bAdara apkAyika, bAdara tejaskAyika, bAdara vAyukAyika, pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika aura bAdara nigoda kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa sattara koDAkoDI sAgaropama kI hai| sAmAnya bAdara vanaspatikAyika kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAtakAla kI hai| yaha asaMkhyAtakAla kAla se asaMkhyAta utsarpiNI asaMkhyAta avasarpiNI rUpa hai tathA kSetra se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane pradeza haiM una pradezoM ko pratisamaya eka-eka AkAza pradeza ke mAna se vahA~ se khAlI karane meM jitanA samaya lagatA hai usake barAbara hai| pratyeka bAdara vanaspati kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa 70 kor3Akor3I sAgaropama kI hai| sAmAnya nigoda kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa anaMtakAla kI hai| isa anaMtakAla meM anaMta utsarpiNiyAM aura anaMta avasarpiNiyAM vyatIta ho jAtI hai| kSetra se DhAI pudgala parAvartana vyatIta ho jAte haiN| bAdara nigoda kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa 70 koDAkoDI sAgaropama hai| bAdara trasakAya kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa se saMkhyAtavarSa adhika do hajAra sAgaropama kI hai| ___ bAdara aparyAptaka kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| bAdara paryAptaka aura bAdara trasakAyika kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika (kucha adhika) sAgaropama zata pRthaktva hai| bAdara tejaskAyika kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta ahorAtri kI hai| nigoda (paryAptaka aura aparyAptaka) kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuharta aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| zeSa sabhI (bAdara pRthvIkAyika, bAdara apkAyika, bAdara vAyukAyika, bAdara vanaspatikAyika, pratyeka bAdara vanaspatikAyika) kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa kI hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pratipatti - alpa bahutva 311 CIP aMtara aMtaraM bAyarassa bAyaravaNassaissa Nioyassa bAyaraNioyassa eesiM cauNhavi puDhavikAlo jAva asaMkhejA loyA, sesANaM vnnssikaalo| evaM pajattagANaM apajjattagANavi aMtaraM, ohe ya bAyarataru oghaNioe ya bAyaraNioe y| kAlamasaMkhejaMtaraM sesANa vnnssikaalo||1||236|| bhAvArtha - bAdara (audhika-sAmAnya), bAdara vanaspati, nigoda aura bAdara nigoda ina cAroM kA antara pRthvIkAla yAvat asaMkhyAta loka pramANa hai| zeSa sabhI (bAdara pRthvIkAyika, bAdara apkAyika, bAdara tejaskAyika, bAdara vAyukAyika pratyeka bAdara vanaspatikAyika aura bAdara trasakAyika) kA antara vanaspatikAla kA hai| isI prakAra aparyAptakoM evaM paryAptakoM kA aMtara bhI samajha lenA caahiye| gAthA kA artha - audhika bAdara, bAdara vanaspati, audhika nigoda aura bAdara nigoda kA aMtara asaMkhyAta kAla hai aura zeSa sabhI kA aMtara vanaspatikAla kA hai| alpa bahutva - appAbahuyaM savvatthovA bAyaratasakAiyA bAyarateukAiyA asaMkhejaguNA patteyasarIrabAyaravaNassai0 asaMkhejaguNA bAyaraNioyA asaMkhe0 bAyarapuDhavi0 asaMkhe0 bAyara AuvAu0 asaMkhejaguNA bAyaravaNassaikAiyA aNaMtaguNA bAyarA visesAhiyA 1 // . bhAvArtha - alpabahutva-sabase thor3e bAdara trasakAyika, unase bAdara tejaskAyika asaMkhyAtagumA, -unase pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika asaMkhyAtaguNA, unase bAdara nigoda asaMkhyAtaguNA, unase bAdara pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNA, bAdara apkAyika, bAdara vAyukAyika kramaza: asaMkhyAtaguNA unase bAdara vanaspatikAyika anantaguNA aura unase bAdara vizeSAdhika haiN| - vivecana - chaha kAyoM kA prathama sAmAnya alpa bahulva isa prakAra hai - sabase thor3e bAdara trasakAyika haiM kyoMki beindriya Adi trasa zeSa jIvoM kI apekSA thor3e haiN| unase bAdara tejaskAyika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa hai| unase pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki inake sthAna asaMkhyAtaguNA haiN| bAdara tejaskAyika to manuSya kSetra meM hI hai jabaki bAdara vanaspatikAyika tInoM lokoM meM haiM ataH tejaskAyikoM se pratyeka zarIrI bAdara vanaspatikAyika For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jIvAjIvAbhigama sUtra kA kSetra asaMkhyAtaguNA haiN| una se bAdara nigoda asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki atyaMta sUkSma avagAhanA hone se tathA prAyaH jala meM sarvatra hone se isakA asaMkhyAtaguNApana ghaTita hotA hai| bAdara nigoda se bAdara pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve AThoM pRthviyoM, saba vimAnoM, sabhI bhavanoM aura parvata Adi meM haiN| unase bAdara apkAyika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki samudroM meM jala kI pracuratA hai, unase bAdara vAyukAyika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki polAroM meM bhI vAyu saMbhava hai, unase bAdara vanaspatikAyika anantaguNA haiM kyoMki pratyeka bAdara nigoda meM ananta jIva haiN| unase sAmAnya bAdara vizeSAdhika haiM kyoMki bAdara trasakAyika Adi bhI unameM sammilita haiN| evaM apjttgaannvi2|pjttgaannNsvvtthovaa bAyarateukkAiyA bAyaratasakAiyA asaMkhejaguNA patteyasarIrabAyarA asaMkhejaguNA sesA taheva jAva bAyarA visesAhiyA 3 / eesi NaM bhaMte! bAyarANaM pajjattApajjattANaM kayare kayarehiMto0?. goyamA! savvatthovA bAyarA pajattA bAyarA apajattagA asaMkhejaguNA, evaM savve jahA bAyaratasakAiyA 4 // bhAvArtha - aparyAptaka bAdaroM kA alpabahutva prathama alpabahutva ke samAna hI samajhanA caahie| paryAptaka bAdaroM meM-sabase thor3e bAdara tejaskAyika, unase bAdara trasakAyika asaMkhyAtaguNA, unase pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika asaMkhyAtaguNA, zeSa sAmAnya alpabahutva ke anusAra yAvat bAdara vizeSAdhika hai| prazna - he bhagavan! ina bAdara paryAptakoM-aparyAptakoM meM kauna kinase alpa, bahutva, tulya yA vizeSAdhika haiM? uttara - he gautama! sabase thor3e bAdara paryAptaka, unase bAdara aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiM yAvat bAdara trasakAyikoM ke samAna kaha denA caahie| vivecana - prastuta sUtra meM kramaza: chaha kAya ke aparyAptakoM paryAptakoM evaM aparyAptakoM evaM paryAptakoM kA zAmila alpabahutva kahA gayA hai| jo isa prakAra hai - dUsarA alpa bahutva - sabase thor3e bAdara trasakAyika aparyAptaka, unase bAdara tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa haiN| zeSa alpabahutva audhika (sAmAnya) sUtra ke anusAra samajha lenA caahie| tIsarA alpa bahutva - sabase thor3e bAdara tejaskAyika paryAptaka haiM kyoMki ye AvalikA ke samayoM ke varga ko kucha samaya kama AvalikA samayoM se guNA karane para jitane samaya hote haiM unake . barAbara haiN| unase bAdara trasakAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve pratara meM aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga mAtra jitane khaNDa hote haiM unake barAbara haiM unase pratyeka zarIra vanaspatikAyika paryAptaka For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pratipatti - alpa bahutva 313 asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve pratara meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra jitane khaNDa hote haiM unake barAbara haiN| unase bAdara nigoda paryAptaka asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve atyaMta sUkSma avagAhanA vAle tathA jalAzayoM meM sarvatra hote haiN| unase bAdara pRthvIkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki atiprabhUta saMkhyeya pratara aMgula ke asaMkhyeyabhAga khaNDa pramANa hai| unase bAdara apkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve atiprabhUtatara asaMkhyeya pratarAMgula asaMkhyeyabhAga pramANa haiN| unase bAdara vAyukAyika paryAptaka asaMkhyAta guNA haiM kyoMki ghanIkRta loka ke asaMkhyeya prataroM ke saMkhyAtaveM bhAgavartI kSetra ke AkAza pradezoM ke barAbara hai| unase bAdara vanaspati paryAptaka anaMtaguNA haiM kyoMki prati bAdara nigoda meM anantajIva haiN| unase sAmAnya bAdara paryAptaka vizeSAdhika haiM kyoMki bAdara tejaskAyika Adi saba paryAptakoM kA inameM samAveza hai| cauthA alpabahutva - cauthA alpabahutva bAdara ke paryAptakoM aura aparyAptakoM ko lekara kahA gayA hai| saba jagaha paryAptaka bAdara se bAdara aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki eka bAdara paryAptaka kI nizrA meM asaMkhyAta bAdara aparyAptaka paidA hote haiN| kahA bhI hai "pajjattagaNissAe apajattagA vakkamati jattha ego tattha NiyamA asaMkhejA" eesi NaM bhaMte! bAyarANaM bAyarapuDhavikAiyANaM jAva bAyaratasakAiyANa ya pajjattApajattANaM kayare kayarehiMto0? goyamA! savvatthovA bAyarateukkAiyA pajattagA bAyaratasakAiyA pajjattagA asaMkhejaguNA bAyaratasakAiyA apajjattagA asaMkhejaguNA patteyasarIrabAyaravaNassaikAiyA pajjattagA asaMkhejaguNA bAyaraNioyA pajjattagA asaMkheja0 puDhaviAuvAupajattagA asaMkhejaguNA bAyarateuapajattagA asaMkhejaguNA patteyasarIrabAyaravaNassai0 apa0 asaMkhejaguNA bAyaraNioyA apajjattagA asaMkhejaguNA bAyarapuDhaviAuvAu-apajjattagA asaMkhejjaguNA bAyaravaNassa0 pajjattagA aNaMtaguNA bAyarapajjattagA visesAhiyA bAyaravaNassai0 apajjattA asaMkhejaguNA bAyarA apajjattagA visesAhiyA bAyarA pajattagA visesAhiyA 5 / . bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! bAdaroM meM, bAdara pRthvIkAya yAvat bAdara trasakAya ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? ___uttara - he gautama! sabase thor3e bAdara tejaskAyika paryAptaka, unase bAdara trasakAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara trasakAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase pratyeka zarIra bAdara For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jIvAjIvAbhigama sUtra ..............................rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrror vanaspatikAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara nigoda paryAptaka asaMkhyAtaMguNA unase pRthvIkAya apkAya-vAyukAya paryAptaka kramaza: asaMkhyAtaguNA, unase bAdara tejaskAya aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase pratyeka zarIra bAdara vanaspati aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara pRthvIkAya-apkAya-vAyukAya aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara vanaspati paryAptaka anaMtagaNA. unase bAdara paryAptaka vizeSAdhika. unase bAdara vanaspati aparyAptaka asaMkhyagaNA unase bAdara aparyAptaka vizeSAdhika, unase bAdara paryAptaka vizeSAdhika haiN| vivecana - isa pAMcaveM alpabahutva meM bAdara chaha kAyoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM kA zAmila alpa bahutva kahA gayA hai| jo isa prakAra hai - sabase thor3e bAdara tejaskAyika paryAptaka, unase bAdara trasakAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA,unase bAdara trasakAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara pratyeka vanaspatikAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara nigoda paryAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara pRthvIkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara apkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara vAyukAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA (spaSTIkaraNa pUrvAnusAra samajha lenA cAhiye) unase bAdara tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki bAdara vAyukAyika paryAptaka asaMkhyAta lokAkAza pradeza ke AkAza pradezoM ke barAbara haiM kintu bAdara tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa haiN| yaha asaMkhyAta pUrva ke asaMkhyAta se asaMkhyAtaguNA samajhanA caahiye| bAdara tejaskAyika aparyAptaka se pratyeka bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka, bAdara nigoda aparyAptaka, bAdara pRthvIkAyika aparyAptaka, bAdara apkAyika aparyAptaka, bAdara vAyukAyika aparyAptaka kramazaH asaMkhyAtaguNA haiM bAdara vAyukAyika aparyAptaka se bAdara vanaspatikAyika paryAptaka anaMtaguNA haiM kyoMki eka-eka bAdara nigoda meM anaMta jIva haiN| bAdara vanaspatikAyika paryAptaka se sAmAnya bAdara paryAptaka vizeSAdhika haiM kyoMki bAdara tejaskAyika Adi paryAptaka bhI unameM zAmila haiN| unase bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki eka-eka paryAptaka bAdara vanaspatikAyika nigoda kI nezrAya meM asaMkhyAta aparyAptaka bAdara vanaspatikAyika nigoda utpanna hote haiN| unase sAmAnya bAdara aparyAptaka vizeSAdhika haiM kyoMki unameM bAdara tejaskAyika Adi aparyAptakoM kA bhI samAveza hai| unase sAmAnya bAdara vizeSAdhika haiM kyoMki isameM sabhI kA samAveza ho jAtA hai| isa prakAra bAdara ke pAMca alpabahutva kahe gaye haiN| sUkSma bAdaroM kA zAmila alpabahutva eesi NaM bhaMte! suhumANaM suhumapuDhavikAiyANaM jAva suhumaNioyANaM bAyarANaM bAyarapuDhavikAiyANaM jAva bAyaratasakAiyANa ya kayare kayarehiMto0? For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pratipatti - sUkSma bAdaroM kA zAmila alpabahutva 315 ___ goyamA! savvatthovA bAyaratasakAiyA bAyarateukAiyA asaMkhejaguNA patteyasarIrabAyaravaNa asaMkhe0 taheva jAva bAyaravAukAiyA asaMkhejaguNA suhumateukkAiyA asaMkhe0 suhumapuDhavi visesAhiyA suhumaAu0 vi0 suhumavAu0 visesA0 suhumaNioyA asaMkhejaguNA bAyaravaNassaikAiyA aNaMtaguNA bAyarA visesAhiyA suhumavaNassaikAiyA asaMkhe0 suhumA visesA0, evaM apajattagAvi pajattagAvi, Navari savvatthovA bAyarateukkAiyA pajattA bAyaratasakAiyA pajattA asaMkhejaguNA patteyasarIra0 sesaM taheva jAva suhumapajjattA visesaahiyaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ina sUkSmoM meM, sUkSma pRthvIkAyika yAvat sUkSma nigodoM meM, bAdaroM meM, bAdara pRthvIkAyika yAvat bAdara trasakAyikoM meM kauna kisase alpa, bahutva, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e bAdara trasakAyika haiM, unase bAdara tejaskAyika asaMkhyAtaguNA haiM unase pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika asaMkhyAtaguNA haiM isI prakAra yAvat bAdara vAyukAyika asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma teukAyika asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma pRthvIkAyika vizeSAdhika, unase sUkSma apkAyika vizeSAdhika, unase sUkSma vAyukAyika vizeSAdhika, unase sUkSma nigoda asaMkhyAtaguNA unase bAdara vanaspatikAyika anaMtaguNA, unase bAdara vizeSAdhika, unase sUkSma vanaspatikAyika asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma vizeSAdhika haiN| isI prakAra aparyAptakoM evaM paryAptakoM kA alpa bahutva bhI samajha lenA cAhiye kintu vizeSatA yaha hai ki sabase thor3e bAdara tejaskAyika paryAptaka haiM, unase bAdara trasakAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA haiM, unase pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA haiN| zeSa pUrvavat kaha denA cAhiye yAvat sUkSma paryAptaka vizeSAdhika haiN| vivecana - prastuta sUtra meM sUkSma aura bAdara SaTkAya jIvoM ke tIna alpabahutva kA varNana kiyA - gayA hai| prathama alpabahutva sUkSma aura bAdara jIvoM kA audhika (sAmAnya) alpabahutva hai| dUsare alpabahutva meM inake aparyAptakoM kA alpabahutva diyA hai aura tIsarA alpabahutva ina jIvoM ke paryAptakoM kA hai| zaMkA - uparyukta mUla pATha meM evaM prajJApanA sUtra ke kAyasthiti pada meM sUkSma bAdara nigoda ke aparyAptoM paryAptoM kI kAya sthiti antarmuhUrta batAI hai| mahAdaNDaka meM sUkSma vanaspati ke aparyApta jIvoM se paryApta jIva saMkhyAta guNA batAe haiN| bhagavatI sUtra ke caubIsaveM zataka ke solahaveM uddezaka meM vanaspati jIva ke vanaspati ghara meM pAMcaveM (jaghanya jaghanya) gamaka meM ananta bhava batAe haiN| ina sabhI pAThoM kI paraspara saMgati kaise samajhanI cAhiye? For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jIvAjIvAbhigama sUtra samAdhAna - uparyukta sabhI pAThoM ke sambandha meM pUjya bahuzruta gurudeva nimnokta prakAra se pharamAyA karate the- yahA~ (jIvAbhigama sUtra) ke evaM prajJApanA sUtra ke 18 veM kAyasthiti pada meM varNita aparyApta kI kAya sthiti 'karaNa aparyApta' kI apekSA se hotI hai| karaNa aparyApta koI bhI jIva nahIM maratA hai| ataH aparyApta kI kAya sthiti eka bhava kI apekSA se hI samajhI jAtI hai| gamA zataka meM vanaspati jIva ke vanaspati ghara meM pAMcaveM gamaka meM jo ananta bhava batAe haiM ve labdhi aparyApta kI apekSA se haiN| ataH gamA zataka aura kAya sthiti pada meM paraspara virodha nahIM samajhanA caahiye| zaMkA - sUkSma vanaspati ke aparyAptoM se paryApta jIvoM ko saMkhyAta guNA batAyA hai| isakA kyA kAraNa hai? samAdhAna - gamA zataka meM pAMcaveM gamaka meM jo ananta bhava batAe haiM vaha utkRSTa kAya saMvedha kI apekSA batAe haiN| jaghanya kAya saMvedha to do bhava kA hI hotA hai| utkRSTa kAya saMvedha vAle jIva svalpa-mAtra saMkhyAta bhAga jitane hI hote haiN| zeSa saMkhyAta guNa jIva madhyama kAya saMvedha vAle hote haiN| ve jIva labdhi aparyApta bhavoM kI apekSA labdhi paryApta bhavoM meM saMkhyAta guNa adhika kAla taka rahane vAle hote haiN| isa prakAra sUkSma, bAdara, paryApta, aparyApta sabhI meM milAkara jIva anantakAla taka vanaspati meM raha jAtA hai| utkRSTa kAya saMvedha vAle jIva svalpa mAtrA meM samajhane para aTThANu bola kI alpa bahutva ke sAtha bhI koI virodha nahIM aaegaa| sUkSma bAdara nigoda kI utkRSTa bhava sthiti bhI antarmuhUrta hI hai| paryApta kA lagAtAra ATha bhavoM kA kAlamAna bhI antarmuhUrta hone se kAyasthiti pada meM sUkSma bAdara nigoda ke paryAptakoM kI kAyasthiti antarmuhUrta batAI hai| eesi NaM bhaMte! suhumANaM bAyarANa ya pajattANaM apajjattANa ya kayare 2.....? goyamA! savvatthovA bAyarA pajattA bAyarA apajattA asaMkhejaguNA suhumA apajattA asaMkhejaguNA suhumapajattA saMkhejaguNA, evaM suhumapuDhavibAyarapuDhavi jAva suhamaNioyA bAyaraNioyA NavaraM patteyasarIrabAyaravaNa savvatthovA pajattA apajattA asaMkhejaguNA, evaM bAyara tskaaiyaavi|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ina sUkSmoM aura bAdaroM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM kauna kisase alpa, bahutva, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e bAdara paryAptaka haiM (kyoMki ye parimita kSetravartI haiM) unase bAdara aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiM (kyoMki pratyeka bAdara paryAptaka kI nezrAya meM asaMkhyAta bAdara aparyAptaka utpanna hote haiM) unase sUkSma aparyAptaka, unase sUkSma paryAptaka saMkhyAtaguNA hai (kyoMki cirakAla sthAyI hone se ye sadaiva saMkhyAtaguNA hote haiM) isI prakAra sUkSma pRthvIkAya, bAdara pRthvIkAya yAvat sUkSma nigoda For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' paMcama pratipatti - sUkSma bAdaroM kA zAmila alpabahutva 317 bAdara nigoda ke viSaya meM samajha lenA caahiye| vizeSatA hai ki pratyeka zarIra vanaspatikAyika paryAptaka sabase thor3e aparyAptaka asNkhyaatgunnaa| isI prakAra bAdara trasakAyikoM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| vivecana - prastuta cauthe alpabahutva meM chahakAya jIvoM ke pratyeka ke paryAptakoM aura aparyAptakoM kA alpabahutva kahA gayA hai| sUkSma jIvoM meM aparyAptaka jIva thor3e aura paryAptaka saMkhyAtaguNA haiM aura bAdaroM meM paryAptaka thor3e aura aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiN| savvesiM bhaMte! pajjattaapajattagANaM kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA bAyarateukkAiyA pajattA bAyaratasakAiyA pajattagA asaMkhejaguNA te ceva apajattagA asaMkhejaguNA patteyasarIrabAyara-vaNassaiapajjattagA asaMkhe0 bAyaraNioyA pajjattA asaMkhe0 bAyarapuDhavi0 pajattA asaM0 AuvAupajjattA asaMkhe0 bAyarateukAiyaapajjattA asaMkhe0 patteya0 apajjattA asaMkhe0 bAyaraNioyaapajjattA asaM0 bAyarapuDhavi0 AuvAukAi0 apajjattagA asaMkhejaguNA suhamateukAiyA apajattagA asaM0 suhamapuDhaviAUvAuapajjattA visesA0 suhumateukAiyapajjattagA saMkhejaguNA suhumapuDhaviAuvAupajjattagA visesAhiyA suhumaNioyA apajattagA asaMkhejaguNA suhamaNioyA pajjattagA saMkhejaguNA bAyaravaNassaikAiyA pajattagA aNaMtaguNA bAyarA pajjattagA visesAhiyA bAyaravaNassai0 apajjattA asaMkhe0 bAyarA apajattA. vise0 bAyarA visesAhiyA suhumavaNassaikAiyA apajattagA asaMkhejaguNA suhamA apajjattA visesAhiyA suhumavaNassaikAiyA pajjattA saMkhejaguNA suhamA pajjattagA visesAhiyA suhamA visesaahiyaa||237|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! sabhI paryAptakoM evaM aparyAptakoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? .. .uttara - he gautama! sabase thor3e bAdara tejaskAyika paryAptaka, unase bAdara trasakAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara trasakAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara nigoda paryAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara pRthvIkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara apkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara vAyukAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jIvAjIvAbhigama sUtra +++000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000. unase bAdara pRthvIkAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara apkAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase bAdara vAyukAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma pRthvIkAyika aparyAptaka vizeSAdhika, unase sUkSma apkAyika aparyAptaka vizeSAdhika, unase sUkSma vAyukAyika aparyAptaka vizeSAdhika, unase sUkSma tejaskAyika aparyAptaka saMkhyAtaguNA, unase sUkSma pRthvIkAyika aparyAptaka vizeSAdhika unase sUkSma apkAyika aparyAptaka vizeSAdhika, unase sUkSma vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika, unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNA, unase bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka anaMtaguNA unase sAmAnya bAdara paryAptaka vizeSAdhika, unase bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sAmAnya bAdara aparyAptaka vizeSAdhika, unase sAmAnya bAdara vizeSAdhika, unase sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sAmAnya sUkSma aparyAptaka vizeSAdhika, unase sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNA, unase sAmAnya sUkSma paryAptaka vizeSAdhika unase sAmAnya sUkSma vizeSAdhika haiN| vivecana - prastuta pAMcaveM alpabahutva meM zabhI SaTkAyika paryAptakoM aparyAptakoM kA zAmila alpabahutva kahA gayA hai| nigoda varNana / kaivihA NaM bhaMte! NioyA paNNattA? goyamA! duvihA NioyA paNNattA, taMjahA-NioyA ya NioyajIvA y|| NioyA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA? goyamA! duvihA paNNattA, taMjahA-suhamaNioyA ya bAyaraNioyA y|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nigoda kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! nigoda do prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - nigoda aura nigoda jiiv| prazna - he bhagavan ! nigoda kitane prakAra ke kahe gaye haiM? uttara-he gautama! nigoda do prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - sUkSma nigoda aura bAdara nigod| vivecana - nigoda kA artha hai-anaMtajIvoM kA piNDa (Azraya sthaan)| yahA~ nigoda ke do bheda kahe gaye haiM-nigoda aura nigoda jiiv| nigoda aura nigoda jIva kI vyAkhyAta karate hue TIkAkAra kahate haiM - 'tatra nigodA jIvAzraya vizeSA, nigoda jIvA vibhinna tejasakArmaNA jIvA ev|' arthAt - anaMta jIvoM kA AdhAra bhUta zarIra nigoda hai aura nigoda jIva eka hI audArika zarIra meM rahe hue bhinna-bhinna taijasa kArmaNa zarIra vAle anaMta jIvAtmaka hai| sUkSma aura bAdara ke For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pratipatti - nigoda varNana 319 ke do bheda kahe gaye haiN| sUkSma nigoda sAre loka meM ThasAThasa bhare hue haiM aura bAdara nigoda mUla, kaMda Adi rUpa haiN| suhamaNioyA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA? goyamA! duvihA paNNattA, taMjahA-pajjattagA ya apajjattagA y|| bAyaraNioyAvi duvihA paNNattA, taMjahA-pajattagA ya apajattagA y|| NioyajIvA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA? goyamA! duvihA paNmattA, taMjahA-suhamaNioyajIvA ya bAyaraNioyajIvA y| suhu maNioyajIvA duvihA paNNattA, taMjahA-pajjattagA ya apajattagA y| bAyaraNioyajIvA duvihA paNNattA, taMjahA-pajattagA ya apajattagA y||238|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! sUkSma nigoda kitane prakAra ke haiM ? .. uttara - he gautama! sUkSma nigoda do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - paryAptaka aura apryaaptk| bAdara nigoda ke bhI do bheda kahe gaye haiN| yathA - paryAptaka aura apryaaptk| prazna - he bhagavan! nigoda jIva kitane prakAra ke kahe gaye haiM? uttara - he gautama! nigoda jIva do prakAra ke haiM-1. sUkSma nigoda jIva aura 2. bAdara nigoda jiiv| - sUkSma nigoda jIva do prakAra ke kahe gaye haiM - paryAptaka aura apryaaptk| bAdara nigoda jIva bhI do prakAra ke kahe gaye haiM yathA - paryAptaka aura apryaaptk| vivecana - nigoda aura nigoda jova ke do do bheda kahe gaye haiM - sUkSma aura bAdara tathA pratyeka ke do do bheda kahe gaye haiM - paryAptaka aura apryaaptk| NioyA NaM bhaMte! davvaTThayAe kiM saMkhejjA asaMkhejA aNaMtA? . goyamA! No saMkhejA asaMkhejjA No aNaMtA, evaM pajattagAvi apjjttgaavi|| suhamaNioyA NaM bhaMte! dabaTTayAe kiM saMkhejA asaMkhejA aNaMtA? goyamA! No saMkhejjA asaMkhejA No aNaMtA, evaM pajjattagAvi apajjattagAvi, evaM bAyarAvi pajjattagAvi apajjattagAvi No saMkhejjA asaMkhejjA No annNtaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nigoda dravya kI apekSA kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? uttara - he gautama! nigoda dravya kI apekSA saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta haiM, ananta nahIM haiN| isI prakAra inake paryAptaka aura aparyAptaka bhI kaha dene caahiye| prazna - he bhagavan ! sUkSma nigoda dravya kI apekSA kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 jIvAjIvAbhigama sUtra uttara - he gautama! sUkSma nigoda dravya kI apekSA saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta haiM, anaMta nhiiN| isI taraha paryAptaka aura aparyAptaka ke viSaya meM bhI kaha denA caahie| isI prakAra. bAdara nigoda ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| paryAptaka aura aparyAptaka ke viSaya meM isI taraha kaha denA cAhiye ve saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta haiM, anaMta nahIM hai| vivecana - prastuta sUtra meM nigoda kI saMkhyA viSayaka varNana hai| dravya kI apekSA se nigoda saMkhyAta nahIM haiM kyoMki aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga avagAhanA vAle nigoda sAre loka meM vyApta hai| ve asaMkhyAta haiM kyoMki asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa haiN| ve anaMta nahIM haiM kyoMki kevala jJAniyoM ne unheM ananta nahIM jAnA hai| isI prakAra sUkSma, bAdara, paryAptaka aura aparyApta nigoda ke viSaya meM samajha lenA caahiye| __NioyajIvA NaM bhaMte! davvaTThayAe kiM saMkhejA asaMkhejA aNaMtA? goyamA! No saMkhejA No asaMkhejA aNaMtA, evaM pajattagAvi apajjattagAvi evaM suhamaNioyajIvAvi pajjattagAvi apajattagAvi, bAyaraNioyajIvAvi pajattagAvi apjjttgaavi||.. NioyA NaM bhaMte! paesaTTayAe kiM saMkhejjA0 pucchA, goyamA! No saMkhejA No asaMkhejA aNaMtA, evaM pajattagAvi apjttgaavi| evaM suhamaNioyAvi pajattagAvi apajattagAvi, paesaTThayAe savve aNaMtA, evaM bAyaraNioyAvi pajattayAvi appajattayAvi, paesaTThayAe savve aNaMtA, evaM NioyajIvANavavihAvi paesaTThayAe savve annNtaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nigoda jIva dravya kI apekSA kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM? uttara - he gautama! nigoda jIva dravya kI apekSA saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta nahIM, anaMta haiN| isI prakAra inake paryAptaka aura aparyAptaka ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| isI prakAra sUkSma nigoda jIvoM, inake paryAptakoM aparyAptakoM, bAdara nigoda jIvoM, inake aparyAptakoM aura aparyAptakoM ke viSaya meM bhI kaha denA caahie| prazna - he bhagavan! pradeza kI apekSA nigoda asaMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? uttara - he gautama! pradeza kI apekSA nigoda saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta nahIM kintu ananta haiN| isI prakAra paryAptaka aura aparyAptaka ke viSaya meM bhI kahanA caahiye| isI prakAra sUkSma nigoda aura unake paryAptaka tathA aparyAptaka ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| ye saba pradeza kI apekSA ananta haiN| isI prakAra bAdara nigoda ke aura unake paryAptaka aura aparyAptaka ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| ye For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pratipatti - alpabahutva 321 saba pradeza kI apekSA ananta haiN| isI prakAra nigoda jIvoM ke bhI pradeza kI apekSA nau hI sUtroM meM anaMta kaha denA caahiye| vivecana - pradezoM kI apekSA se nigoda ke 9 sUtroM evaM nigoda jIvoM ke 9 sUtroM, isa taraha kula 18 hI sUtroM meM ananta kaha denA caahiye| kyoMki pratyeka nigoda meM ananta pradeza hote haiN| - nigoda ke nau sUtra - nigoda sAmAnya, nigoda aparyAptaka, nigoda paryAptaka, sUkSma nigoda sAmAnya, sUkSma nigoda aparyAptaka, sUkSma nigoda paryAptaka, bAdara nigoda sAmAnya, bAdara nigoda aparyAptaka, bAdara nigoda pryaaptk| nigoda jIva ke nau sUtra - nigoda jIva sAmAnya, nigoda jIva aparyAptaka, nigoda jIva paryAptaka, sUkSma nigodajIva sAmAnya, sUkSma nigoda jIva aparyAptaka, sUkSma nigoda jIva paryAptaka, bAdara nigoda jIva sAmAnya, bAdara nigoda jIva aparyAptaka, bAdara nigoda jIva pryaaptk| ye aThAraha hI sUtra pradeza kI apekSA anaMta haiN| alpabahutva eesi NaM bhaMte! NioyANaM suhumANaM bAyarANaM pajattagANaM apajattagANaM davvaTThayAe paesaTTayAe davvaTThapaesaTThayAe kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA bAyaraNioyapajjattagA davvaTTayAe bAyaraNioyA apajattagA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA suhumaNioyA apajattagA davvaTThayAe asaMkhejaguNA * suhamaNioyA pajattagA davvaTThayAe saMkhejaguNA, evaM paesaTTayAe vi|| - bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ina sUkSma bAdara paryAptaka aura aparyAptaka nigodoM meM dravya kI apekSA, pradeza kI apekSA tathA dravya pradeza kI apekSA se kauna kisase kama, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! dravya kI apekSA sabase thor3e bAdara nigoda paryAptaka haiM, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiM, unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiM, unase sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNA haiN| isI prakAra pradeza kI apekSA se bhI alpabahutva samajha lenA caahiye| . vivecana - prastuta sUtra meM dravya aura pradeza kI apekSA nigoda kA alpabahutva kahA gayA hai| jo isa prakAra hai - 1. dravya kI apekSA - sabase thor3e bAdara nigoda (mUla kaMda Adi gata) paryAptaka haiM kyoMki ye pratiniyata kSetravartI hai, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiM, kyoMki pratyeka bAdara nigoda kI For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jIvAjIvAbhigama sUtra .0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000.. nizrA meM asaMkhyAta aparyAptaka bAdara nigoda utpanna hote haiN| unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki loka vyApI hone se asaMkhyAtaguNA kSetra hai| unase sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNA haiM kyoMki sUkSmoM meM aparyAptakoM se paryAptaka saMkhyAtaguNA haiN| 2. pradeza kI apekSA - sabase thor3e bAdara nigoda paryAptaka, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA aura unase sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNA haiN| davvaTThapaesaTThayAe savvatthovA bAyaraNioyA ya pajjattA davvaTThayAe jAva suhamaNi NioyA pajattA ya davvaTThayAe saMkhejaguNA, suhumaNioehiMto pajjattaehiMto davvaTThayAe bAyaraNioyA pajattA paesaTThayAe aNaMtaguNA, bAyaraNioyA apajattA paesaTThayAe asaMkhe0 jAva sahamaNioyA pajjattA paesaTTayAe sNkhejgunnaa| evaM NioyajIvAvi, Navari saMkamae jAva suhumaNioyajIvehito pajattaehito davvaTThayAe bAyaraNioyajIvA pajattA paesaTThayAe asaMkhejaguNA, sesaM taheva jAva suhamaNioyajIvA pajjattA paesaTTayAe sNkhejjgunnaa|| bhAvArtha - dravya pradeza kI apekSA se-sabase thor3e bAdara nigoda paryAptaka dravya kI apekSA se, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA dravya kI apekSA, unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA dravya kI apekSA unase sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNA dravya kI apekSA se, unase bAdara nigoda paryAptaka anaMtaguNA pradeza kI apekSA se, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA pradeza kI apekSA se, unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA pradeza kI apekSA se, unase sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNA pradeza kI apekSA se| isI prakAra nigoda jIvoM kA alpabahutva bhI samajha lenA cAhiye vizeSatA yaha hai ki sUkSma nigoda jIva paryAptaka saMkhyAtaguNA dravya kI apekSA se bAdara nigoda jIva paryAptaka asaMkhyAtaguNA pradeza kI apekSA se kaha denA caahiye| isI prakAra yAvat sUkSma nigoda jIva paryAptaka saMkhyAtaguNA pradeza kI apekSA samajhanA caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM nigodoM kA alpabahutva dravya aura pradeza kI apekSA sammilita rUpa se kahA gayA hai| nigodoM ke samAna hI nigoda jIvoM kA alpabahutva isa prakAra hai - ___ dravya kI apekSA se - sabase thor3e bAdara nigoda jIva paryAptaka, unase bAdara nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda jIva paryAptaka sNkhyaatgunnaa| For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pratipatti - alpabahutva 323 pradeza kI apekSA se - sabase thor3e bAdara nigoda jIva paryAptaka, unase bAdara nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda jIva paryAptaka sNkhyaatgunnaa| dravya-pradeza kI apekSA se - sabase thor3e bAdara nigoda jIva paryAptaka dravya kI apekSA, unase bAdara nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA dravya kI apekSA, unase sUkSma nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA dravya kI apekSA, unase sUkSma nigoda jIva paryAptaka saMkhyAtaguNA dravya kI apekSA, unase bAdara nigodajIva paryAptaka asaMkhyAtaguNA pradeza kI apekSA, unase bAdara nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA pradeza kI apekSA, unase sUkSma nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA pradeza kI apekSA, unase sUkSma nigoda jIva paryAptaka saMkhyAtaguNA pradeza kI apekssaa| nigoda jIvoM kI uparyukta alpa bahutva meM - "Navari saMkamae jAva suhama Nioya jIvehito pajattaehito davvaTThayAe bAyara Nioya jIvA pajattA padesaTThayAe asaMkhejaguNA" batAyA hai| isase AgamakAra (aThANu bola meM se) caurAsIveM bola ke jIva dravyoM se sattahataraveM bola ke jIva pradeza asaMkhyAtaguNA haiM, yaha batA rahe haiN| (77veM bola ke jIva - lokAkAza pradeza-77 veM bola ke jIvoM ke Atma-pradeza) isa pATha se yaha dhvanita hotA hai ki - '77 veM bola ke jIvoM se 84 veM bola ke jIva - jo asaMkhyAtaguNA batAe gaye haiM vaha asaMkhyaguNAkAra rAzi-lokAkAza-pradezoM ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanA hI samajhanA caahiye|' isa prakAra mAnane se hI 84 veM bola ke jIva dravyoM se 77 veM bola ke jIva pradeza asaMkhyaguNa ho sakate haiN| ata: yaha phalita huA ki - '77 veM bola se 79 vAM bola lokAkAza ke atyalpa asaMkhyAtaveM bhAga ke asaMkhya pradezoM jitanA asaMkhyAtaguNA hogaa| isase 82 vAM bola bhI vaisA hI asaMkhyAtaguNA samajhanA caahie| isase 84 vA~ bola saMkhyAtaguNA haiN| isa prakAra do bAra asaMkhyAtaguNa vRddhi, cAra bAra vizeSAdhika vRddhi evaM eka bAra, saMkhyAtaguNA kI vRddhi kI jAne para bhI 77 veM bola se 84 vAM bola lokAkAza pradezoM ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanA hI guNa vRddhi vAlA huA hai| yahA~ para 'saMkramaNa' kA artha - 'dravyArtha kI alpa bahutva se pradezArtha kI alpa bahutatva meM saMkrAmita honA' ucita lagatA hai| Upara nigodoM kI alpa bahutva meM - pradezArtha meM saMkramaNa karate hue anantaguNA kahA thA, kintu yahA~ zarIra pradeza nahIM hokara jIva pradeza hone se asaMkhyAtaguNA hI kahanA caahie| yaha isakA Azaya pratIta hotA hai| isI alpa bahutva meM - paryApta sUkSma nigoda ke jIva pradezoM se paryApta bAdara nigoda ke pradeza anantaguNA batAye haiN| isase aisA pratIta hotA hai ki - "AgamakAra yahA~ para paryAptaka nigoda zabda se mAtra audArika zarIra kA grahaNa nahIM karake taijasa kArmaNa zarIra kA evaM unhIM meM samAviSTa yoga, lezyA Adi kA bhI grahaNa karate haiN|" kyoMki mAtra audArika zarIra ke pradeza lene para anantaguNA saMbhava nahIM hai| eka audArika zarIra meM siddhoM ke anaMtaveM bhAga jitane pradeza hI For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jIvAjIvAbhigama sUtra ******000000000000000000000000000000000000000000.......... saMbhava haiN| eka nigoda meM siddhoM se anantaguNa jIva haiN| isase asaMkhyAtaguNa inake pradeza haiN| 77 veM bola se 84 vAM bola asaMkhyAtaguNA haiN| 84 veM bola ke jIva pradezoM se mAtra audArika zarIra ke pradeza hI anantaguNa hIna hote haiN| Agama meM anantaguNa adhika batAeM haiM, isase yahI pratIta hotA hai ki - AgamakAroM ne yahA~ para tInoM zarIroM ke pradezoM evaM usI ke antargata yoga, lezyA Adi ke pudgala pradezoM kI bhI zarIra pradezoM meM sammilita vivakSA kI hai| isa prakAra saMbhAvanA lagatI hai| tattva kevalI gamya hai| eesi NaM bhaMte! NioyANaM suhumANaM bAyarANaM pajjattANaM apajattANaM NioyajIvANaM suhumANaM bAyarANaM pajattagANaM apajattagANaM davvaTThayAe paesaTTayAe davvaTThapaesaTTayAe kayare kayarehiMto0? goyamA! savvatthovA bAyaraNioyA pajattA davvaTThayAe bAyaraNioyAM apajattA davvaTThayAe asaMkhejaguNA suhumaNioyA apajattA davvaTThayAe asaMkhejaguNA suhumaNioyA pajjattA davvaTThayAe saMkhejaguNA suhumaNioehiMto davvaTThayAe bAyaraNioyajIvA pajjattA davvaTThayAe aNaMtaguNA bAyaraNioyajIvA apajjattA davvaTThayAe asaMkhejaguNA suhumaNioyajIvA apajattA davvaTThayAe asaMkhejaguNA suhamaNioyajIvA pajattA davvaTThayAe saMkhejaguNA, paesaTTayAe savvatthovA bAyaraNioyajIvA pajattA paesaTTayAe bAyaraNioyA apajjattA paesaTTayAe asaMkhejaguNA suhumaNioyajIvA apajjattagA paesaTTayAe asaMkhejaguNA suhamaNioyajIvA pajjattA paesaTTayAe saMkhejaguNA suhumaNioyajIvehito paesaTTayAe bAyaraNioyA pajattA paesaTThayAe aNaMtaguNA bAyaraNioyA apajattagA paesaTThayAe asaMkhejaguNA jAva suhamaNioyA pajjattA paesaTThayAe saMkhejaguNA, davvaTThapaesaTThayAe savvatthovA bAyaraNioyA pajattA davvaTThayAe bAyaraNioyA apajattA davvaTThayAe asaMkhejaguNA jAva suhamaNioyA pajjattA davvaTThayAe saMkhejaguNA suhumaNioyAhiMto davvaTThayAe bAyaraNioyajIvA pajjattA davvaTThayAe aNaMtaguNA sesA taheva jAva suhamaNioyajIvA pajattagA davvaTThayAe saMkhejaguNA suhamaNioyajIvehitoM pajjattaehito davvaTThayAe bAyaraNioyajIva pajattA paesaTThayAe asaMkhejaguNA sesA taheva jAva suhumaNioyA pajattA paesaTTayAe sNkhejgunnaa|| settaM chavvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa||239|| ||pNcmaa chavvihA paDivattI smttaa|| For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pratipatti - alpabahutva 325 bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ina sUkSma, bAdara, paryAptaka aura aparyAptaka nigodoM meM aura sUkSma bAdara, paryAptaka aura aparyAptaka nigoda jIvoM meM dravya kI apekSA se, pradeza kI apekSA se aura dravyapradeza kI apekSA se kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! dravya kI apekSA se - sabase thor3e bAdara nigoda paryAptaka, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA unase sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNA, unase bAdara nigoda jIva paryAptaka anaMtagaNA. unase bAdara nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda jIva paryAptaka sNkhyaatgunnaa| __pradeza kI apekSA se - sabase thor3e bAdara nigodajIva paryAptaka, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda jIva paryAptaka saMkhyAtaguNA, unase bAdara nigoda paryAptaka anaMtaguNA, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA, usane sUkSma nigoda paryAptaka sNkhyaatgunnaa| . dravya-pradeza kI apekSA se - sabase thor3e bAdara nigoda paryAptaka dravya kI apekSA, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA dravya kI apekSA, unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA dravya kI apekSA, unase sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNA dravya kI apekSA, unase bAdara nigoda jIva paryAptakaM anantaguNA dravya kI apekSA, unase bAdara nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA dravya kI apekSA, unase sUkSma nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA dravya kI apekSA, unase sUkSma nigoda jIva paryAptaka saMkhyAtaguNA dravya kI apekSA, unase bAdara nigoda jIva paryAptaka asaMkhyAtaguNA pradeza kI apekSA, unase bAdara nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA pradeza kI apekSA, unase sUkSma nigoda jIva aparyAptaka asaMkhyAtaguNA pradeza kI apekSA, unase sUkSma nigoda jIva paryAptaka saMkhyAtaguNA pradeza kI apekSA, unase bAdara nigoda paryAptaka anaMtaguNA pradeza kI apekSA, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAta guNA pradeza kI apekSA, unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNA. pradeza kI apekSA, unase sUkSma nigoda paryAptaka asaMkhyAtaguNA pradeza kI apekssaa| ___ isI prakAra nigoda aura nigoda jIvoM kA sUkSma, bAdara, paryAptaka aura aparyAptakoM kA alpabahutva dravya kI apekSA, pradeza kI apekSA aura dravya pradeza kI apekSA samajha lenA caahiye| isa prakAra chaha prakAra ke saMsAra samApanaka jIvoM kI yaha pAMcavIM pratipatti samApta huii| vivecana - prastuta sUtra meM nigodoM aura nigoda jIvoM ke sUkSma, bAdara, paryAptaka aura aparyAptaka kA dravya, pradeza aura dravya-pradeza kI apekSA alpa bahutva kA kathana kiyA gayA hai jo bhAvArtha se spaSTa hai| isa prakAra yaha chaha prakAra ke saMsArI jIvoM kI pAMcavIM pratipatti pUrNa huI hai| // SaT vidhAkhyA nAmaka pAMcavIM pratipatti smaapt| For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTThI sattavihA paDivattI saptavidhAkhyA SaSTha pratipatti pAMcavIM pratipati meM chaha prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM kA varNana karane ke pazcAt sUtrakAra isa chaThI pratipati meM sAta prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM kA varNana karate haiM, jisakA prathama sUtra isa prakAra hai tattha NaM je te evamAhaMsu - sattavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pa0 te evamAhaMsu, taMjA - NeraDyA tirikkhajoNiyA tirikkhajoNiNIo maNussA maNussIo devA devIo // bhAvArtha - jo AcArya aisA pratipAdana karate haiM ki saMsAra samApannaka jIva sAta prakAra ke haiM, ve sAta prakAra isa prakAra haiM- nairayika, tiryaMca yonika, tiryaMca strI, manuSya, manuSyiNI (manuSya strI), deva aura devI / vivecana - isa chaThI pratipatti meM saMsArI jIvoM ke sAta bheda isa prakAra batAye haiM 2. tiryaMca 3. tiryaMca strI 4. manuSya 5. manuSya strI 6. deva aura 7. devI / iyassa ThiI jahaNNeNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI, tirikkhajoNiyassa ThiI jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAI, evaM tirikkhajoNiNIevi, maNussANavi maNussINavi, devANaM ThiI jahA NeraiyANaM, devIgaM0 jahaNeNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM paNapaNNapaliovamAI // bhAvArtha - nairayika kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| tiryaMca yonika kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| isI prakAra tiryaMca strI, manuSya aura manuSya strI kI bhI sthiti samajhanI cAhiye / devoM kI sthiti nairayika kI sthiti ke samAna hai| deviyoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa pacapana palyopama kI hai| manuSya. vivecana prastuta sUtra meM sAtoM jIvoM kI sthiti kA pratipAdana hai jo isa prakAra hai- nairayikoM aura devoM kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai / tiryaMca, tiryaMca strI, aura manuSya strI kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa tIna palyopama hai| deviyoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa pacapana palyopama kI (dUsare IzAna devaloka kI aparigRhItA deviyoM kI apekSA) kahI gayI hai| - For Personal & Private Use Only 1. nairayika * Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha pratipatti raiyadevadevINaM jacceva ThiI sacceva saMciTThaNA / tirikkhajoNie NaM bhaMte! tirikkhajoNietti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, tirikkhajoNiNINaM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNi paliovamAiM puvvakoDipuhuttamabbhahiyAiM / evaM maNussassa maNussIevi // bhAvArtha - nairayika aura devoM kI tathA deviyoM kI jo bhavasthiti hai vahI unakI saMciTThaNA (kAyasthiti) hai| prazna - he bhagavan ! tiryaMca kitane kAla taka tiryaMca rUpa meM raha sakatA hai ? uttara - he gautama! tiryaMca kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa vanaspatikAla (anaMta kAla) hai / tiryaMca strI kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa pUrNa koTi pRthaktva adhika tIna palyopama hai| isI prakAra manuSyoM aura manuSya striyoM kI kAryasthiti (saMciTThaNA) bhI samajhanI cAhiye / vivecana prastuta sUtra meM sAta prakAra ke jIvoM kI saMciTTaNA (kAyasthiti) kA kathana kiyA gayA hai| nairayikoM, devoM aura deviyoM kI jitanI bhavasthiti hai utanI hI unakI kAyasthiti (saMciTTaNA) hai kyoMki deva, nairayika marakara anantara bhava meM deva yA nairayika nahIM hote / tiryaMcoM kI kAyasthiti jaghanya . aMtarmuhUrtta utkRSTa vanaspatikAla (anantakAla ) hai / yaha anantakAla, kAla se ananta utsarpiNI avasarpiNI pramANa hai / kSetra se asaMkhyAta lokAkAza pradezoM ko pratisamaya eka eka nikAlane para jitane samaya meM ve khAlI ho utane kAla pramANa haiM tathA AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hai| utane pudgala parAvarta aura asaMkhyAta pudgala parAvarta pramANa vaha anaMtakAla hai| tiryaMca striyoM kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama kI hai| pUrva koTi AyuSya vAle nirantara sAta bhava kare aura AThaveM bhava meM devakuru Adi meM utpanna ho usa apekSA se utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama kA kAla hotA hai| manuSya aura manuSya strI kI kAya sthiti bhI itanI hI samajhanI cAhiye / 327 yahA~ para 'pUrvakoTi pRthaktva' zabda se sAta karor3a pUrva varSoM ko samajhanA cAhiye / Neraiyassa aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo / evaM savvANaM tirikkhajoNiyavajjANaM, tirikkhajoNiyANaM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM // bhAvArtha - nairayikoM kA antara jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / isI prakAra For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 'jIvAjIvAbhigama sUtra *************************************.......................... tiryaMca yonikoM ko chor3a kara sabhI kA aMtara kaha denA caahiye| tiryaMcoM kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika (sAdhika) sAgaropama zata pRthaktva hai| - vivecana - naraka se nikala kara tiryaMca yA manuSya garbha meM azubha adhyavasAya se mara kara naraka meM utpanna hone kI apekSA se nairayika kA jaghanya aMtara aMtarmuhUrta kA kahA hai| utkRSTa aMtara vanaspatikAla (anaMta kAla) kA hai| yaha naraka se nikala kara anaMta kAla taka vanaspati meM raha kara punaH naraka meM utpanna hone kI apekSA se hai| tiryaMca kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika sAgaropama zata pRthaktva (do sau se lekara nau sau sAgaropama) hai| zeSa sabhI (tiryaMca strI, manuSya, manuSya strI, deva aura devI) kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa vanaspatikAla kA hai| __ appAbahuyaM-savvatthovAo maNussIo maNussA asaMkhejjaguNA NeraiyA asaMkhejaguNA tirikkhajoNiNIo asaMkhejjaguNAo devA asaMkhejjaguNA devIo saMkhejaguNAo tirikkhajoNiyA annNtgunnaa| settaM sattavihA. saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa||240|| ||chtttthii sattavihA paDivattI smttaa|| __ bhAvArtha - alpabahutva-sabase thor3I manuSya striyA~, unase manuSya asaMkhyAtaguNA, unase nairayika asaMkhyAtaguNA, unase tiryaMca striyAM asaMkhyAtaguNI, unase deva asaMkhyAtaguNA, unase deviyA~ saMkhyAtaguNI aura unase tiryaMca anantaguNA haiN| isa prakAra sAta taraha ke saMsAra samApanaka jIva kahe gaye haiN| yaha saptavidhAkhyA chaThI pratipatti samApta huii| vivecana - sabase thor3I manuSya striyA~ haiM kyoMki ve katipaya koTikoTi pramANa haiN| unase manuSya asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki manuSya zreNI ke asaMkhyAta pradeza rAzi pramANa haiN| unase tiryaMca striyA~ asaMkhyAtaguNI haiM kyoMki ve pratara ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI asaMkhya zreNiyoM ke AkAza pradezoM kI rAzi ke pramANa hotI hai| unase deva asaMkhyAtaguNA haiN| kyoMki jalacara tiryaMcastriyoM se vANavyaMtara, jyotiSI deva asaMkhyAtaguNA kahe gaye haiN| unase deviyAM asaMkhyAtaguNI haiM kyoMki deviyAM devoM se battIsaguNI aura battIsa adhika haiN| unase tiryaMca anaMtaguNA haiM kyoMki vanaspatikAyika jIva anaMta haiN| isa prakAra yaha saptavidha saMsAra samApannaka jIvoM kI chaThI pratipatti huii| // saptavidhAkhyA nAmaka chaThI pratipatti smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattamA aTThavihapaDivattI aSTavidhAkhyA saptama pratipatti chaThI pratipatti meM sAta prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM kA kathana karane ke bAda sUtrakAra isa sAtavIM pratipatti meM ATha prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM kA kathana karate haiM, jisakA prathama sUtra isa prakAra hai - tattha NaM je te evamAhaMsu - aTThavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahA- paDhamasamayaNeraDyA apaDhamasamayaNeraDyA paDhamasamayatirikkhajoNiyA apaDhamasamayatirikkhajoNiyA paDhamasamayamaNussA apaDhamasamayamaNussA paDhamasamayadevA apaDhamasamayadevA // bhAvArtha - jo aisA kahate haiM ki saMsAra samApannaka jIva ATha prakAra ke haiM unake anusAra ye ATha bheda isa prakAra haiM 1. prathama samaya nairayika 2. aprathama samaya nairayika 3. prathama samaya tiryaMcayonika 4. aprathama samaya tiryaMcayonika 5. prathama samaya manuSya 6. aprathama samaya manuSya 7. prathama samaya deva aura 8. aprathama samaya deva / vivecana prastuta sUtra meM ATha prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM kA kathana kiyA gayA hai| nairayika, tiryaMca, manuSya aura deva, ina cAra ke prathama samaya aura aprathama samaya isa prakAra do-do bheda kiye gaye haiM / isa prakAra saMsArI jIvoM ke 4x2=8 ATha bheda hue / jo apane janma ke prathama samaya meM vartamAna haiM aise nairayika Adi, prathama samaya nairayika Adi kahalAte haiM / prathama samaya ko chor3a kara zeSa saba samayoM meM vartamAna jIva aprathama samaya nairayika Adi kahalAte haiM / - - paDhamasamayaNeraiyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! paDhamasamaya - Neraiyassa jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM ekkaM samayaM, apaDhamasamayaNeraiyassa jahaNNeNaM dasavAsasahassAiM samaUNAI ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAiM samaUNAI / paDhamasamaya-tirikkhajoNiyassa jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM ekkaM samayaM, apaDhamasamaya-tirikkhajoNiyassa jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 jIvAjIvAbhigama sUtra *************************************************************** samaUNaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM samaUNAI, evaM maNussANavi jahA tirikkhajoNiyANaM, devANaM jahA NeraiyANaM tthiii|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! prathama samaya nairayika kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? .. uttara - he gautama! prathama samaya nairayika kI sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa bhI eka samaya kI hai| aprathama samaya nairayika kI sthiti jaghanya eka samaya kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa eka samaya kama tetIsa sAgaropama kI hai| prathama samaya tiryaMca yonika kI sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa bhI eka samaya kI hai| aprathama samaya tiryaMca yonika kI sthiti jaghanya eka samaya kama kSullaka bhava grahaNa aura utkRSTa eka samaya kama tIna palyopama kI hai| isa prakAra manuSyoM kI sthiti tiryaMcoM ke samAna aura devoM kI sthiti nairayikoM ke samAna kaha denI caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM ATha prakAra ke saMsArI jIvoM kI sthiti kA kathana kiyA gayA hai| prathama samaya nairayika kI jaghanya aura utkRSTa sthiti eka samaya kI hai kyoMki dvitIya Adi samayoM meM vaha prathama samaya vAlA nahIM rhtaa| aprathama samaya nairayika kI sthiti jaghanya eka samaya kama dasa hajAra varSa aura utkRSTa eka samaya kama tetIsa sAgaropama kI hai| nairayikoM kI taraha hI devoM kI sthiti bhI samajha lenI caahiye| prathama samaya tiryaMca kI jaghanya utkRSTa sthiti eka samaya kI tathA aprathama samaya tiryaMca kI sthiti jaghanya eka samaya kama kSullaka bhava grahaNa (256 AvalikAoM kA eka kSullaka bhava hotA hai) aura utkRSTa eka samaya kama tIna palyopama kI hai| tiryaMcoM ke samAna hI manuSyoM kI sthiti bhI samajhanI caahiye| __NeraiyadevANaM jacceva ThiI sacceva saMciTThaNA duvihaannvi| paDhamasamayatirikkhajoNie NaM bhaMte! paDha0 kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM ekkaM samayaM, apaDhama0 tirikkhajoNiyassa jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samaUNaM ukkoseNaM vnnssikaalo| paDhamasamayamaNussANaM jahaNNeNaM ukkoseNaM ekkaM samayaM, apaDhama0 maNussANaM jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samaUNaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM puvvakoDipuhuttamabbhahiyAiM smyuunnaaii|| bhAvArtha - nairayikoM aura devoM kI jo bhavasthiti hai vahI una donoM kI saMciTThaNA (kAyasthiti) hai| prazna - he bhagavan ! prathama samaya tiryaMca kI saMciTThaNA kitanI kahI gaI hai? uttara - he gautama! prathama samaya tiryaMca kA saMciTThaNA kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa bhI eka samaya kA hai| aprathama samaya tiryaMca kI saMciTThaNA jaghanya eka samaya kama kSullaka bhavagrahaNa aura For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama pratipatti 331 utkRSTa vanaspatikAla (anantakAla) hai| prathama samaya manuSya kI saMciTThaNA jaghanya eka samaya utkRSTa eka samaya tathA aprathama samaya manuSya kI saMciTThaNA jaghanya eka samaya kama kSullaka bhavagrahaNa aura utkRSTa eka samaya kama pUrva koTi pRthaktva adhika tIna palyopama kI hai| ... vivecana - prastuta sUtra meM ATha prakAra ke saMsArI jIvoM kI saMciTThaNA (kAyasthiti) kahI gaI hai| devoM aura nairayikoM kI jo bhavasthiti hai vahI unakI kAyasthiti hai kyoMki deva aura nairayika mara kara punaH deva aura nairayika nahIM hote| prathama samaya tiryaMca kI kAyasthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa eka samaya kI hai| aprathama samaya tiryaMca kI kAyasthiti jaghanya eka samaya kama kSullaka bhava kI hai yahA~ eka samaya kama karane kA kAraNa vaha prathama samaya meM 'aprathama samaya' vizeSaNa vAlA nahIM rhtaa| utkRSTa kAyasthiti vanaspatikAla (anaMta kAla) kI hai| prathama samaya manuSya kI jaghanya kAyasthiti eka samaya kI aura utkRSTa kAyasthiti bhI eka samaya kI hai| aprathama samaya manuSya kI kAyasthiti jaghanya eka samaya kama kSullakabhava grahaNa aura utkRSTa eka samaya kama pUrva koTi pRthaktva adhika tIna palyopama kI hai| yaha utkRSTa kAyasthiti pUrvakoTi AyuSya vAle lagAtAra sAta bhava aura AThaveM bhava meM devakuru Adi meM utpanna hone kI apekSA kahI gaI hai| - aMtaraM-paDhamasamayaNeraiyassa jahaNNeNaM dasavAsasahassAiM aMtomuhuttamabbhahiyAiM ukkoseNaM vaNassaikAlo, apaDhamasamaya0 jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| par3hamasamaya-tirikkhajoNiyassa jahaNNeNaM do khuDDAgabhavaggahaNAI samaUNAiM ukkoseNaM vaNassaikAlo, apaDhamasamayatirikkhajoNiyassa jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiyaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM saairegN| paDhamasamayamaNussassa jahaNaNeNaM do khuDDAiM bhavaggahaNAI samaUNAI ukkoseNaM vaNassaikAlo, apaDhamasamayamaNussassa jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiyaM ukkoseNaM vnnssikaalo| - devANaM jahA NeraiyANaM jahaNNeNaM dasavAsasahassAiM aMtomuhuttamabbhahiyAiM ukkoseNaM vaNassaikAlo, apaDhamasamaya0 jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo|| ___bhAvArtha - aMtara-prathama samaya nairayika kA antara jaghanya aMtarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura .. utkRSTa vanaspatikAla hai| aprathama samaya nairayika kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jIvAjIvAbhigama sUtra hai| prathama samaya tiryaMca kA jaghanya aMtara eka samaya kama do kSullaka bhava grahaNa aura utkRSTa antara vanaspatikAla hai| aprathama samaya tiryaMca kA antara jaghanya samaya adhika (samayAdhika) eka kSullaka bhava grahaNa aura utkRSTa sAdhika sAgaropama zata pRthaktva hai| prathama samaya manuSya kA jaghanya aMtara eka samaya kama do kSullaka bhava grahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla hai| aprathama samaya manuSya kA antara jaghanya samayAdhika kSullakabhava grahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla hai| devoM kA aMtara nairayikoM ke samAna kahanA caahiye| vaha isa prakAra haiM - prathama samaya deva kA antara jaghanya aMtarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa vanaspatikAla tathA aprathama samaya deva kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| vivecana - prastuta sUtra meM ATha prakAra ke saMsArI jIvoM kA antara kahA gayA hai jo isa prakAra samajhanA cAhiye - prathama samaya nairayika kA jaghanya antara antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa kahA hai yaha dasa hajAra varSa kI sthiti vAle nairayika ke naraka se nikala kara aMtarmuhUrta kAla paryanta anyatra raha kara punaH naraka meM utpanna hone kI apekSA hai| utkRSTa aMtara vanaspatikAla (anantakAla) hai yaha narakaM se nikala kara . anantakAla taka vanaspati meM rahane ke bAda puna: naraka meM utpanna hone kI apekSA samajhanA caahiye| aprathama samaya nairayika kA jaghanya aMtara samayAdhika aMtarmuhUrta hai| yaha naraka se nikala kara tiryaMca garbha meM yA manuSya garbha meM aMtarmuhUrta raha kara punaH naraka meM utpanna hone kI apekSA hai| prathama samaya adhika hone se samayAdhika kahA hai| utkRSTa aMtara vanaspatikAla hai| prathama samaya tiryaMca kA jaghanya aMtara eka samaya kama do kSullaka bhava grahaNa hai| yaha tiryaMca ke manuSya kA bhava kara puna: tiryaMca meM utpanna hone kI apekSA hai| eka bhava to prathama samaya kama tiryaMca kSullaka bhava kA aura dUsarA saMpUrNa manuSya kA kSullaka bhava hai| utkRSTa aMtara vanaspatikAla kA hai| aprathama samaya tiryaMca kA jaghanya aMtara samayAdhika kSullaka bhavagrahaNa hai| yaha tiryaMca kSullaka bhava grahaNa ke carama samaya ko adhikRta aprathama samaya mAna kara usameM marane ke bAda manuSya kA kSullaka bhavagrahaNa aura punaH tiryaMca meM utpanna hone ke prathama samaya vyatIta ho jAne kI apekSA samajhanA caahiye| utkRSTa antara kucha adhika sAgaropama zata pRthaktva kahA hai, yaha devAdi bhavoM meM utkRSTa itane kAla taka bhramaNa ke pazcAt punaH tiryaMca meM utpanna hone kI apekSA se hai| manuSyoM kA antara tiryaMcoM ke samAna aura devoM kA antara nairayikoM ke samAna uparoktAnusAra samajha lenA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama pratipatti appAbahuyaM - eesi NaM bhaMte! paDhamasamayaNeraDyANaM jAva paDhamasamayadevANa ya kayare kayarehiMto 0 ? goyamA ! savvatthovA paDhamasamayamaNussA paDhamasamayaNeraDyA asaMkhejjaguNA paDhamasamayadevA asaMkhejjaguNA paDhamasamayatirikkhajoNiyA asaMkhejjaguNA // bhAvArtha - prazna alpa bahutva - he bhagavan ! ina prathama samaya nairayikoM yAvat prathama samaya devoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya manuSya, unase prathama samaya nairayika asaMkhyAta guNA, unase prathama samaya deva asaMkhyAtaguNA aura unase prathama samaya tiryaMca asaMkhyAtaguNA haiN| vivecana prastuta prathama alpabahutva meM sabase thor3e prathama samaya manuSya haiM kyoMki ye zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue AkAza pradeza tulya haiM unase prathamasamaya nairayika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ye eka samaya meM atiprabhUta, utpanna ho sakate haiN| unase prathama samaya deva asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki vANavyaMtara jyotiSI eka samaya meM ati prabhUtatara utpanna ho sakate haiN| unase prathama samaya tiryaMca asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki naraka Adi tIna gatiyoM se Akara tiryaMca ke prathama samaya meM vartamAna jIva asaMkhyAtaguNA haiM / apaDhamasamayaNeraiyANaM jAva apaDhamasamayadevANaM evaM ceva appabahu0 Navari apaThamasamayatirikkhajoNiyA anaMtaguNA // bhAvArtha - aprathamasamaya nairayikoM yAvat aprathama samaya devoM kA alpabahutva bhI isI prakAra hai kintu aprathama samaya tiryaMca anaMtaguNA kahanA cAhiye / - 333 ... vivecana - dUsarA alpabahutva isa prakAra samajhanA cAhiye sabase thor3e aprathama samaya manuSya haiM kyoMki ye zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| unase aprathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ye aMgula mAtra kSetra kI pradeza rAzi ke prathama varga mUla dvitIya vargamUla kA guNA karane para jitanI pradeza rAzi hotI hai utanI zreNiyoM meM jitane AkAza pradezahaiM unake barAbara haiN| unase aprathama samaya deva asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki vANavyaMtara jyotiSI deva atiprabhUta haiN| unase aprathama samaya tiryaMca anaMtaguNA haiM kyoMki vanaspatikAyika jIva anaMta haiN| eesi NaM bhaMte! paDhamasamayaNeraDyANaM apaDhama0 NeraiyANaM kayare 2..... ? goyamA! savvatthovA paDhamasamayaNeraDyA apaDhamasamayaNeraDyA asaMkhejjaguNA, evaM savve Navari apaDhamasamayatirikkhajoNiyA anaMtaguNA // For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 jIvAjIvAbhigama sUtra ************************************************************** bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ina prathama samaya nairayikoM aura aprathama samaya nairayikoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya nairayika, unase aprathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA haiN| isI prakAra sabhI (tiryaMca, manuSya aura devoM ke prathama samaya aura prathama samayoM) kA alpabahutva kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki aprathama samaya tiryaMca anaMtaguNA kahanA caahiye| .. vivecana - prastuta sUtra meM kathita tIsarA alpabahutva isa prakAra samajhanA cAhiye - sabase thor3e prathama samaya nairayika haiM kyoMki eka samaya meM saMkhyAtIta utpanna hone para bhI thor3e hI haiN| unase aprathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki yaha cirakAla sthAyI hone se anya anya bahuta samayoM meM ati prabhUta utpanna hote haiN| isI taraha tiryaMca, manuSya aura devoM meM bhI kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki tiryaMcoM meM aprathama samaya tiryaMca anaMtaguNA kaha dene cAhiye kyoMki vanaspatikAyika jIva ananta haiN| eesiNaM bhaMte! paDhamasamayaNeraiyANaM jAva apaDhamasamayadevANa ya kayare 2.....? goyamA! savvatthovA paDhamasamayamaNussA apaDhamasamayamaNussA asaMkhejaguNA paDhamasamayaNeraiyA asaMkhejaguNA paDhamasamayadevA asaMkhejjaguNA paDhamasamaya tirikkhajoNiyA asaMkhejaguNA apaDhamasamayaNeraiyA asaMkhejaguNA apaDhamasamayadevA asaMkhejaguNA apaDhamasamayatirikkhajoNiyA annNtgunnaa| settaM aTThavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa||241|| ||sttmaa aTThavihapaDivattI smttaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! prathama samaya nairayikoM yAvat aprathama samaya devoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya manuSya, unase aprathamasamaya manuSya asaMkhyAtaguNA, unase prathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA, unase prathama samaya deva asaMkhyAtaguNA, unase prathama samaya tiryaMca asaMkhyAtaguNA, unase aprathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA, unase aprathama samaya deva asaMkhyAtaguNA, unase aprathama samaya tiryaMca anntgnnaa| isa prakAra ATha prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM kA varNana huaa| aSTavidhAkhyA nAmaka sAtavIM pratipatti pUrNa huii| vivecana - prastuta cauthe alpabahutva meM prathama samaya aura aprathama samaya nairayika Adi kA zAmila alpabahutva kahA gayA hai jo isa prakAra hai - __sabase thor3e prathama samaya manuSya haiM kyoMki eka samaya meM saMkhyAtIta utpanna hone para bhI thor3e haiN| unase aprathama samaya manuSya asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki cirakAla sthAyI hone se ati prabhUta utpanna hote For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 saptama pratipatti **************************************************************** haiN| unase prathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki eka samaya meM atiprabhUta utpanna hote haiN| unase prathama samayadeva asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki vANavyaMtara jyotiSI deva prabhUta utpanna hote haiN| unase prathama samaya tiryaMca asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki nairayika Adi tInoM gatiyoM se Akara jIva utpanna hote rahate haiN| unase aprathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve aMgula mAtra kSetra pradeza rAzi ke prathama vargamUla meM dvitIya vargamUla kA guNA karane para jo pradeza rAzi hotI hai utanI zreNiyoM meM jitane AkAza pradeza haiM usake barAbara haiN| unase aprathamasamaya tiryaMca anaMtaguNA haiM kyoMki vanaspatikAyika jIva anaMta haiN| prathama samaya ke manuSya se aprathama samaya ke manuSya asaMkhyAtaguNe asaMkhyAta antarmuhUrta rUpa guNaka rAzi jitanA samajhanA cAhiye (sammUrchima kI sthiti aMtarmuhUrta pramANa hai arthAt sampUrNa manuSya kI rAzi ko antarmuhUrta ke samaya se bhAga deM to sAre manuSya khAlI ho jAyeMge yaha caubIsavAM bola taka to A hI gayA) unase prathama samaya ke nairayika asaMkhyAta guNA-yaha jIva (jinako narakAyu vedana kA prathama samaya hai ve cAhe Rju gati vAle hoM yA vigraha gati ke hoM una sabhI kA grahaNa karanA) dUsarI se sAtavIM naraka ke sabhI jIvoM se bhI asaMkhyAta guNA aura bhavanapati devoM meM bhI asaMkhyAtaguNA hote haiM kyoMki sampUrNa bhavanavAsI to prathama varga mUla ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa hI haiM to prathama samaya ke nairayika-prathama vargamUla dvitIya vargamUla = sampUrNa nairayika - palyopama ke asaMkhyAtaveM bhaag| arthAt sampUrNa nairayika jIvoM ke eka saMkhyAtaveM bhAga pramANa jIva prati samaya utpanna hone vAle milate haiN| kyoMki AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga (varddhamAna kI sthiti pramANa) jitane samayoM taka nirantara upapAta huA phira niyamA viraha par3atA hI hai| yadi AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM eka-eka nairayika ko bhI utpanna karAveM to palyopama jitane kAla meM unakI saMkhyA-palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa ho jAtI hai| utpadayamAna nairayikoM ko palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se guNA karane para pUrvotpanna (aprathama samaya ke) nairayikoM kA parimANa A jAtA hai| unase prathama samaya ke deva asNkhyaatgunnaa| unase prathama samaya ke tiryaMca asaMkhyAta gunnaa| tiryaMca kI apekSA bhI deva asaMkhyAtaveM bhAga aura unase nairayika asaMkhyAtaveM bhAga haiN| arthAt tiryaMca kI pUrti karane meM nAraka kI apekSA asaMkhyAtaguNe deva tiryaMcapane adhika utpanna hote haiN| isase yaha phalita huA ki - utpanna hone vAle devoM kI apekSA bhI cyavana hone vAle utkRSTa pada meM deva adhika milate haiN| prathama samaya ke tiryaMcoM meM utpanna hone vAle nairayika manuSya va deva hote haiM unameM se nairayika va manuSya to thor3e hI hote haiM adhika saMkhyA kI pUrti utpanna hone vAle devoM se hI hotI hai| alpabahutva meM Ae hue chaThe se AThaveM taka ke boloM kA kAraNa to pUrva meM AI huI alpabahutvoM se samajha lenA caahie| isa prakAra ATha taraha ke saMsArI jIvoM kA varNana karane vAlI yaha sAtavIM pratipatti samApta huii| ||asstt vidhAkhyA nAmaka saptama pratipatti smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThamA NavavihapaDivattI navavidhAkhyA aSTama pratipatti sAtavIM pratipatti meM ATha prakAra ke saMsAra samApanaka jIvoM kA varNana karane ke pazcAt sUtrakAra isa AThavIM pratipatti meM nava prakAra ke saMsAra samApanaka jIvoM kA pratipAdana karate haiM, jisakA prathama sUtra isa prakAra hai - tattha NaM je te evamAhaMsu-NavavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahA-puDhavikkAiyA AukkAiyA teukkAiyA vAukkAiyA vaNassaikAiyA beiMdiyA teiMdiyA cauridiyA pNceNdiyaa|| ThiI savvesiM bhaanniyvvaa|| bhAvArtha - jo AcArya Adi nau prakAra ke saMsAra samApanaka jIvoM kA pratipAdana karate haiN| ve nau bheda isa prakAra kahate haiM - 1. pRthvIkAyika 2 apkAyika 3. tejaskAyika 4. vAyukAyika 5. vanaspatikAyika 6. beindriya 7. teindriya 8. caurindriya aura 9. pNcendriy| sabakI sthiti kaha denI caahiye| .. vivecana - prastuta sUtra meM saMsArI jIvoM ke nau bheda kahe gaye haiN| ina nau bhedoM kI jaghanya sthiti aMtarmuhUrta aura utkRSTa sthiti isa prakAra kahI gaI hai - pRthvIkAyika kI bAIsa hajAra varSa, apkAyika kI sAta hajAra varSa, tejaskAyika kI tIna ahorAtri, vAyukAyika kI tIna hajAra varSa, vanaspatikAyika kI dasa hajAra varSa, beindriya kI bAraha varSa, teindriya kI unapacAsa (49) dina, caurindriya kI chaha mAsa aura paMcendriya kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hai| puDhavikkAiyANaM saMciTThaNA puDhavikAlo jAva vAukkAiyANaM, vaNassaINaM vaNassaikAlo, beiMdiyA teiMdiyA cauridiyA saMkhenaM kAlaM, paMceMdiyANaM sAgarovamasahassaM saairegN||aNtrN savvesiM aNaMtaM kAlaM, vaNassaikAiyANaM asaMkhejaM kaalN|| bhAvArtha - pRthvIkAyikoM kA saMciTThaNakAla pRthvIkAla hai isI taraha yAvat vAyukAyika taka kaha denA caahiye| vanaspatikAya kA saMciTThaNakAla vanaspatikAla (anantakAla) hai| beindriya, teindriya, caurindriya kI saMciTThaNA saMkhyAtakAla kI aura paMcendriyoM kI saMciTThaNA sAdhika hajAra sAgaropama kI kahI gaI hai| sabhI kA aMtara anantakAla hai aura vanaspatikAyika jIvoM kA aMtarakAla asaMkhyAtakAla samajhanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama pratipatti 337 +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ vivecana - prastuta sUtra meM nau prakAra ke saMsArI jIvoM kI kAyasthiti aura aMtara kA kathana kiyA gayA hai| jisakA spaSTIkaraNa pUrva pratipattiyoM ke anusAra samajha lenA caahiye| ___ appAbahuyaM, savvatthovA paMciMdiyA cauridiyA visesAhiyA teiMdiyA visesAhiyA beiMdiyA visesAhiyA teukkAiyA asaMkhepuDhavikA0 Au0 vAu0 visesAhiyA vaNassaikAiyA annNtgunnaa|settN NavavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa||242|| ||atttthmaa NavavihapaDivatti smttaa|| bhAvArtha - alpabahutva-sabase thor3e paMcendriya haiM, unase caurindriya vizeSAdhika haiM, unase teindriya vizeSAdhika haiM, unase beindriya vizeSAdhika haiM unase tejaskAyika asaMkhyAtaguNA haiM, unase pRthvIkAyika, apkAyika, vAyukAyika kramazaH vizeSAdhika haiM aura unase vanaspatikAyika anantaguNA haiN| isa taraha nau prakAra ke saMsAra samApanaka jIvoM kA varNana huaa| navavidhAkhyA nAmaka AThavIM pratipatti smaapt| vivecana - nau prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM kA alpabahutva isa prakAra kahA gayA hai - sabase thor3e paMcendriya haiM kyoMki ye saMkhyAta yojana koTAkoTi pramANa viSkaMbha sUcI se pratara ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI asaMkhyAta zreNI gata AkAza pradeza rAzi ke barAbara haiN| unase caurindriya jIva vizeSAdhika haiM kyoMki inakI viSkaMbhasUcI prabhUta saMkhyAta yojana koTAkoTi pramANa haiM unase teindriya vizeSAdhika haiM kyoMki inakI viSkaMbhasUcI prabhUtatara saMkhyAta yojana koTAkoTi pramANa hai| unase beindriya jIva vizeSAdhika haiM kyoMki inakI viSkaMbhasUcI prabhUtatama saMkhyAta yojana koTAkoTi pramANa hai| unase tejaskAyika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ye asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa haiN| unase pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM kyoMki ye prabhUta asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa hai| unase apkAyika vizeSAdhika haiM kyoMki ye prabhUtatara asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa haiN| unase vAyukAyika vizeSAdhika haiM kyoMki ye prabhUtatama asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa haiN| unase vanaspatikAyika anaMtaguNA haiM kyoMki ye ananta lokAkAzapradeza pramANa haiN| ||nvvidhaakhyaa nAmaka aSTama pratipatti smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NavamA dasavihA paDivattI dazavidhAkhyA navama pratipatti AThavIM pratipatti meM nau prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM kA varNana karane ke pazcAt sUtrakAra krama prApta isa nauvIM pratipatti meM dasa prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM kA pratipAdana karate haiM, jisakA prathama sUtra isa prakAra hai - tattha NaM je te evamAhaMsu-dasavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahA-paDhamasamayaegiMdiyA apaDhamasamayaegiMdiyA paDhamasamayabeiMdiyA apaDhamasamayabeiMdiyA jAva paDhamasamayapaMciMdiyA apddhmsmypNciNdiyaa| paDhamasamayaegiMdiyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM ekkaM0, apaDhamasamayaegiMdiyassa jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samaUNaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM samaUNAiM, evaM savvesiM paDhamasamaiyakAlaM jahaNNeNaM ekko samao ukkoseNaM ekko samao, apaDhama0 jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samaUNaM ukkoseNaM jAva jassa ThiI sA samaUNA jAva paMciMdiyANaM tettIsaM sAgarovamAiM smuunnaaiN|| bhAvArtha - jo AcArya Adi dasa prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM kA kathana karate haiN| ve dasa bheda isa prakAra kahate haiM - 1. prathama samaya ekendriya 2. aprathama samaya ekendriya 3. prathama samaya beindriya 4. aprathama samaya beindriya 5. prathama samaya teindriya 6. aprathama samaya teindriya 7. prathama samaya caurindriya 8. aprathama samaya caurindriya 9. prathama samaya paMcendriya aura 10. aprathama samaya pNcendriy| prazna - he bhagavan! prathama samaya ekendriya kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! prathama samaya ekendriya kI sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa bhI eka samaya kI hai| aprathama samaya ekendriya kI sthiti jaghanya eka samaya kama kSullaka bhava grahaNa aura utkRSTa eka samaya kama bAvIsa hajAra varSa kI hai| isa prakAra sabhI prathama samaya vAloM kI sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa bhI eka samaya kaha denI caahiye| aprathama samaya vAloM kI sthiti jaghanya eka samaya kama kSullaka bhava aura utkRSTa jisakI jo sthiti hai usameM se eka samaya kama karake kaha denA cAhiye yAvat paMcendriya kI utkRSTa sthiti eka samaya kama tetIsa sAgaropama kI hai| For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama pratipatti 339 ..........................************************************** vivecana - prastuta sUtra meM dasa prakAra ke saMsAra samApanaka jIva kahe gaye haiN| jo ekendriya se lagA kara paMcendriya taka ke jIvoM ke prathama samaya aura aprathama samaya rUpa do-do bheda karane se prApta hote haiN| jo jIva ekendriyatva ke prathama samaya meM vartamAna haiM ve prathama samaya ekendriya kahalAte haiM zeSa sabhI ekendriya aprathama samaya ekendriya hai| isI prakAra zeSa bhedoM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| prathama samaya ekendriya Adi kI sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa eka samaya kI hai kyoMki dUsare samaya meM ve prathama samaya vAle nahIM rahate haiN| aprathama samaya ekendriya Adi kI jaghanya utkRSTa sthiti isa prakAra hai - jaghanya sthiti utkRSTa sthiti aprathama samaya ekendriya eka samaya kama kSullakabhava eka samaya kama bAvIsa hajAra varSa aprathama samaya beindriya eka samaya kama kSullakabhava eka samaya kama bAraha varSa aprathama samaya teindriya eka samaya kama kSullakabhava eka samaya kama 49 ahorAtri aprathama samaya caurindriya eka samaya kama kSullakabhava eka samaya kama chaha mAsa aprathama samaya paMcendriya eka samaya kama kSullakabhava eka samaya kama tetIsa sAgaropama ____ yahA~ kSullaka bhava se Azaya 256 AvalikA pramANa hai| prathama samaya se hIna hI aprathama samaya kahalAtA hai ataH sarvatra eka samaya kama kahA hai| . saMciTThaNA paDhamasamaiyassa jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM ekkaM samayaM, apaDhamasamayagANaM jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samaUNaM ukkoseNaM egiMdiyANaM vaNassaikAlo, beiMdiyateiMdiyacauridiyANaM saMkhejaMkAlaM paMceMdiyANaM sAgarovamasahassaM saairegN|| __bhAvArtha - prathama samaya vAle ekendriya Adi kI saMciTThaNA jaghanya eka samaya aura utkRSTa bhI eka samaya hai| aprathama samaya vAloM kI saMciTThaNA jaghanya eka samaya kama kSullaka bhavagrahaNa aura utkRSTa ekendriyoM kI vanaspatikAla beindriya-teindriya aura caurindriyoM kI saMkhyAtakAla tathA paMcendriyoM kI sAdhika (kucha adhika) hajAra sAgaropama kI saMciTThaNA hai| vivecana - prastuta sUtra meM dasa prakAra ke saMsArI jIvoM kI saMciTThaNA (kAyasthiti) kA kathana kiyA gayA hai| prathama samaya ekendriya Adi kI kAyasthiti jaghanya utkRSTa eka samaya kI hai kyoMki prathama samaya ekendriya Adi eka samaya taka usI rUpa meM rahate haiN| isake bAda ve prathama samaya vAle nahIM rhte| aprathama samaya ekendriya kI kAyasthiti jaghanya eka samaya kama kSullaka bhava hai itane samaya pazcAt vaha anyatra utpanna ho sakatA hai utkRSTa anaMtakAla kI kAyasthiti hai| aprathama samaya beindriya, aprathamasamaya teindriya aura aprathamasamaya caurindriya kI saMciTThaNA jaghanya eka samaya kama kSullaka bhava For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jIvAjIvAbhigama sUtra **************************************************************** aura utkRSTa saMkhyAtakAla hai| saMkhyAta kAla ke pazcAt anyatra utpanna hote hI haiN| aprathama samaya paMcendriya kI jaghanya kAyasthiti eka samaya kama kSullaka bhava aura utkRSTa sAdhika hajAra sAgaropama kI hai kyoMki utkRSTa itane kAla taka hI devAdi bhavoM meM lagAtAra paMcendriya ke rUpa meM raha sakatA hai| ___ paDhamasamayaegidiyANaM bhaMte! kAlao kevaiyaM aMtaraM hoI? goyamA! jahaNaNeNaM do khuDDAgabhavaggahaNAI samaUNAI ukkoseNaM vaNassaikAlo, apaDhama0 egiMdiya0 aMtaraM jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiyaM ukkoseNaM do sAgarovamasahassAiM saMkhejavAsamabbhahiyAI, sesANaM savvesiM paDhama samaiyANaM aMtaraM jahaNNeNaM do khuDDAI bhavaggahaNAI samaUNAI ukkoseNaM vaNassaikAlo, apaDhamasamaiyANaM sesANaM jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiyaM ukkoseNaM vnnssikaalo|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! prathama samaya ekendriyoM kA antara kitane kAla kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! prathama samaya ekendriyoM kA antara jaghanya eka samaya kama do kSullaka bhavagrahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla hai| aprathama samaya ekendriyoM kA antara jaghanya eka samaya adhika eka kSullaka bhava aura utkRSTa saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama hai| zeSa sabhI prathama samaya vAloM kA antara jaghanya eka samaya kama do kSullaka bhava grahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla hai| zeSa sabhI aprathama samaya vAloM kA antara jaghanya samaya adhika eka kSullaka bhava grahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla hai| vivecana - prastuta sUtra meM dasa prakAra ke saMsArI jIvoM kA aMtara batAyA gayA hai jo isa prakAra hai prathama samaya ekendriya kA antara jaghanya eka samaya kama do kSullaka bhava hai| yaha beindriya Adi meM kSullaka bhava ke rUpa meM raha kara punaH ekendriya meM utpanna hone kI apekSA hai| eka bhava to prathama samaya kama ekendriya kA kSullaka bhava aura dUsarA bhava beindriya Adi kA saMpUrNa kSullaka bhava isa taraha eka samaya kama do kSullaka bhava samajhane caahiye| utkRSTa antara vanaspatikAla (anaMtakAla) kA hai| prathama samaya beindriya kA antara jaghanya eka samaya kama do kSullaka bhava utkRSTa vanaspatikAla hai| yahA~ do bhava meM eka to prathama samaya kama beindriya kA kSullaka bhava aura dUsarA saMpUrNa ekendriya teindriya Adi kA koI bhI kSullaka bhava hai isI prakAra prathama samaya teindriya, prathama samaya caurindriya aura prathama samaya paMcendriya kA aMtara bhI jaghanya eka samaya kama do kSullaka bhava aura utkRSTa vanaspatikAla-anantakAla kA hai| aprathama samaya ekendriya kA antara jaghanya eka samaya adhika kSullaka bhava grahaNa kahA hai| yaha aMtara ekendriya bhava gata carama samaya ko adhika aprathama samaya mAnakara usameM mara kara beindriya Adi kA kSullaka bhava karake ekendriya meM utpanna hone kA prathama samaya bIta jAne para hotA hai| utkRSTa aMtara saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama kA hai kyoMki beindriya Adi meM lagAtAra itanA hI bhavabhramaNa ho sakatA hai| aprathama samaya beindriya kA jaghanya antara eka samaya adhika kSullaka bhava grahaNa hai| yaha For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama pratipatti 341 jaghanya antara kSullaka bhava paryanta anyatra raha kara punaH beindriya meM utpanna hone kA prathama samaya vyatIta ho jAne para hotA hai| utkRSTa aMtara vanaspatikAla-anantakAla kA hai| yaha utkRSTa antara beindriya se nikala kara itane kAla taka vanaspati meM raha kara puna: beindriya rUpa meM utpanna hone ke prathama samaya vyatIta ho jAne para hotA hai| isI taraha aprathama samaya teindriya, aprathamasamaya caurindriya aura aprathama samaya paMcendriya kA aMtara jaghanya samaya adhika kSullaka bhava aura utkRSTa anaMtakAla kA samajha lenA caahie| paDhamasamaiyANaM savvesiM savvatthovA paDhamasamayapaMceMdiyA paDhamasamaya cauriMdiyA visesAhiyA paDhamasamaya teiMdiyA visesAhiyA paDhamasamaya beiMdiyA visesAhiyA paDhamasamaya egiMdiyA visesaahiyaa|| evaM apaDhamasamaiyAvi Navari apaDhamasamayaegiMdiyA aNaMtaguNA doNhaM appabahU, savvatthovA paDhamasamayaegiMdiyA apaDhamasamayaegiMdiyA aNaMtaguNA sesANaM savvatthovA paDhamasamaiyA apaDhamasamaiyA asNkhejjgnnaa|| ____ bhAvArtha - prathama samaya vAloM meM sabase thor3e prathama samaya paMcendriya haiM, unase prathama samaya caurindriya vizeSAdhika haiM unase prathama samaya teindriya vizeSAdhika haiM unase prathama samaya beindriya vizeSAdhika haiM aura unase prathama samaya ekendriya vizeSAdhika haiN| isI prakAra aprathama samaya vAloM kA alpabahutva bhI samajha lenA caahiye| vizeSatA yaha hai ki aprathama samaya ekendriya anantaguNA haiN| donoM kA alpabahutva-sabase thor3e prathama samaya ekendriya, unase aprathama samaya ekendriya anantaguNA haiN| zeSa meM sabase thor3e prathama samaya vAle haiM aura aprathama samaya vAle asaMkhyAtaguNA haiN| - vivecana - prastuta sUtra meM pahalA alpabahutva prathama samaya vAloM kA, dUsarA alpabahutva aprathama samaya vAloM aura tIsarA alpa bahutva ina donoM ke zAmila kA kahA gayA hai jo isa prakAra hai - - 1. prathama alpabahutva - prathama samaya vAloM meM sabase thor3e prathama samaya paMcendriya haiM kyoMki ve eka samaya meM thor3e hI utpanna hote haiM, unase prathama samaya caurindriya vizeSAdhika haiM kyoMki ve eka samaya meM prabhUta utpanna hote haiN| unase prathama samaya teindriya vizeSAdhika haiM kyoMki ve eka samaya meM prabhUtatara utpanna hote haiN| unase prathama samaya beindriya vizeSAdhika haiM kyoMki ve eka samaya meM prabhUtatama utpanna hote haiN| unase prathama samaya ekendriya vizeSAdhika haiN| 2. dvitIya alpabahutva - aprathama samaya vAloM meM-sabase thor3e aprathama samaya paMcendriya, unase aprathama samaya caurindriya vizeSAdhika, unase aprathama samaya teindriya vizeSAdhika, unase aprathamasamaya beindriya vizeSAdhika, unase aprathama samaya ekendriya anaMtaguNA haiN| For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jIvAjIvAbhigama sUtra **************************************************************** 3. tRtIya alpabahutva - prathama samaya aura aprathama samaya vAloM kA zAmila alpa bahutva - sabase thor3e prathama samaya ekendriya haiM kyoMki beindriya Adi se Akara eka samaya meM thor3e hI utpanna hote haiM unase aprathama samaya ekendriya anantaguNA haiM kyoMki vanaspatikAla ananta haiN| beindriyoM meM sabase thor3e prathama samaya beindriya haiM unase aprathama samaya beindriya asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki beindriya saba saMkhyA se bhI asaMkhyAta hI haiN| isI prakAra teindriya, caurindriya aura paMcendriyoM meM bhI prathama samaya vAle kama haiM aura aprathama samaya vAle asaMkhyAtaguNA haiN| eesi NaM bhaMte! paDhamasamaya-egiMdiyANaM apaDhamasamayaegiMdiyANaM jAva apaDhamasamayapaMciMdiyANaM ya kayare 2...? goyamA! savvatthovA paDhamasamayapaMceMdiyA paDhamasamayacauriMdiyA visesAhiyA paDhamasamayateiMdiyA visesAhiyA evaM heTThAmuhA jAva paDhamasamayaegiMdiyA visesAhiyA apaDhamasamayapaMceMdiyA asaMkhejjaguNA apaDhamasamayacauridiyA visesAhiyA jAva apaDhamasamayaegiMdiyA annNtgunnaa||243|| settaM dasavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA, settaM sNsaarsmaavnnnngjiivaabhigme|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ina prathama samaya ekendriya, aprathama samaya ekendriya yAvat aprathama samaya paMcendriyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya paMcendriya, unase prathama samaya caurindriya vizeSAdhika, unase prathama samaya teindriya vizeSAdhika, unase prathama samaya beindriya vizeSAdhika, unase prathama samaya ekendriya vizeSAdhika, unase aprathama samaya paMcendriya asaMkhyAtaguNA, unase aprathama samaya caurindriya vizeSAdhika, unase aprathama samaya teindriya vizeSAdhika, unase aprathama samaya beindriya vizeSAdhika, unase aprathama samaya ekendriya anantaguNA haiN| isa prakAra dasavidha saMsAra samApanaka jIvoM kA varNana pUrNa huaa| isa prakAra saMsAra samApannaka jIvAbhigama kA varNana pUrNa huaa| vivecana - prastuta sUtra meM dasa prakAra ke saMsArI jIvoM kI apekSA cauthA alpabahutva kahA gayA hai| jisakA spaSTIkaraNa pUrvAnusAra samajha lenA caahie| isa prakAra dasavidhAkhyA nauvIM pratipatti pUrNa huii| dasa prakAra ke saMsAra samApanaka jIvoM kA kathana karane ke sAtha hI saMsAra samApannaka jIvAbhigama samApta huaa| ||nnvmaa dasavihA paDivattI smttaa|| // dazavidhAkhyA nAmaka navamI pratipatti smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama 343 .. savva jIva Nava paDivattio sarva jIvAbhigama * nauvIM pratipatti meM dasa prakAra ke saMsAra samApanaka jIvoM kA varNana karane ke pazcAt sUtrakAra aba sarva jIvAbhigama kA kathana karate haiN| isameM saMsAra samApanaka aura asaMsAra samApanaka jIvoM kA pratipAdana kiyA gayA hai jisakA prathama sUtra isa prakAra haiM - se kiM taM savvajIvAbhigame? savvajIvesuNaM imAo Nava paDivattIo evamAhijaMti ege evamAhaMsu-duvihA savvajIvA paNNattA jAva dasavihA savvajIvA pnnnnttaa|| sarva jIva - dvividha vaktavyatA tattha NaM je te evamAhaMsu-duvihA savvajIvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahA-siddhA ceva asiddhA ceva iti|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! sarva jIvAbhigama kA kyA svarUpa hai ? . uttara - he gautama! sarva jIvAbhigama meM nau pratipattiyA~ kahI gaI haiN| unase koI aisA kahate haiM ki saba jIva do prakAra ke kahe gaye haiM yAvat dasa prakAra ke kahe gaye haiN| - jo do prakAra ke sarva jIva kahate haiM ve aisA pratipAdana karate haiM yathA-siddha aura asiddh| vivecana - prastuta sUtra meM saMsAra samApanaka jIvoM kI nau pratiprattiyoM kI taraha sarva jIva ke viSaya meM bhI nau pratipattiyAM kahI gayI haiN| ve isa prakAra hai - 1. koI kahate haiM ki sarva jIva do prakAra ke haiM - siddha aura asiddh| . .... 2. koI kahate haiM ki sarva jIva tIna prakAra ke haiM - samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyag mithyaadRsstti| - 3. koI kahate haiM ki sarva jIva cAra prakAra ke haiM- manayogI, vacanayogI, kAyayogI aura ayogii| . 4. koI kahate haiM ki sarva jIva pAMca prakAra ke haiM - nairayika, tiryaMca, manuSya, deva aura siddh| . 5. koI kahate haiM ki sarva jIva chaha prakAra ke haiM - audArika zarIrI, vaikriyazarIrI, AhAraka zarIrI, taijasa zarIrI, kArmaNazarIrI aura ashriirii| 6. koI kahate haiM ki sarva jIva sAta prakAra ke haiM - pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, trasakAyika aura akaayik| 7. koI kahate haiM ki sarva jIva ATha prakAra ke haiM - matijJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI, kevalajJAnI, manaajJAnI, zrutaajJAnI aura vibhNgjnyaanii| For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra 8. koI kahate haiM ki sarva jIva nau prakAra ke haiM - ekendriya, beindriya, teindriya, caurindriya, nairayika, tiryaMca, manuSya, deva aura siddh| 9. koI kahate haiM ki sarva jIva dasa prakAra ke haiM - pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, beindriya, teindriya, caurindriya, paMcendriya aura aniindriy| .. jo aisA kahate haiM ki sarva jIva do prakAra ke haiN| yathA - siddha aura asiddh| unakA mAnanA hai ki ina do bhedoM meM sabhI jIvoM kA samAveza ho jAtA hai| siddha - "sittaM baddhamaSTaprakAraM karma dhmAtaM-bhasmIkRtaM yaiste siddhAH" - jinhoMne ATha prakAra ke baMdhe hue karmoM ko bhasmIbhUta kara diyA hai ve siddha kahalAte haiM yAnI jo karma baMdhanoM se sarvathA mukta ho cuke haiM ve siddha haiN| asiddha - jo saMsAra ke evaM karma baMdhanoM se mukta nahIM hue haiM ve asiddha kahalAte haiN| siddhe NaM bhaMte! siddhetti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! sAie apjjvsie||asiddhe NaM bhaMte! asiddhetti0? goyamA! asiddhe duvihe. paNNatte, taMjahA-aNAie vA apajjavasie, aNAie vA spjjvsie|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! siddha, siddha ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai? uttara - he gautama! siddha sAdi aparyavasita hai| ataH sadAkAla siddha rUpa meM rahatA hai| prazna - he bhagavan ! asiddha, asiddha ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! asiddha do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - anAdi aparyavasita aura anAdi spryvsit| vivecana - prastuta sUtra meM siddha aura asiddha kI kAyasthiti kahI gaI hai| siddha sadAkAla nija svarUpa meM ramaNa karate rahate haiM ataH unakI kAla maryAdA rUpa bhavasthiti nahIM kahI gaI hai| siddhoM kI kAyasthiti arthAt siddhatva ke rUpa meM unakI sthiti sadAkAla rahatI hai| siddha sAdi aparyavasita hai arthAt saMsAra se mukti ke samaya siddhatva kI Adi hai aura siddhatva se kabhI cyuta nahIM hone ke kAraNa aparyavasita hai| asiddha do prakAra ke kahe gaye haiM - 1. anAdi aparyavasita aura 2. anAdi spryvsit| jo abhavya hone se athavA tathAvidha sAmagrI ke abhAva se kabhI siddha nahIM hogA, vaha anAdi aparyavasita asiddha hai| jo siddhi ko prApta karegA vaha anAdi saparyavasita hai arthAt anAdi saMsAra kA anta karane vAlA hai| jaba taka vaha mukti prApta nahIM kara letA taba taka asiddha, asiddha ke rUpa meM rahatA hai| For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama - dvividha vaktavyatA siddhassa NaM bhaMte! kevaikAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM // asiddhassa NaM bhaMte! kevaiyaM aMtaraM hoi ? goyamA ! aNAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM, aNAiyassa sapajjavasiyassa Natthi aMtaraM // eesi NaM bhaMte! siddhANaM asiddhANa ya kayare 2.... ? goyamA ! savvatthovA siddhA asiddhA anaMtaguNA // 244 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! siddha kA antara kitane kAla kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! sAdi aparyavasita kA aMtara nahIM hotA hai / 345 prazna - he bhagavan ! asiddha kA kitanA antara hotA hai ? uttara - he gautama! anAdi aparyavasita kA antara nahIM hai, anAdi saparyavasita kA antara nahIM hai / prazna - he bhagavan! ina siddhoM aura asiddhoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? : uttara - he gautama! sabase thor3e siddha haiM aura unase asiddha anantaguNA haiN| vivecana - prastuta sUtra meM siddhoM aura asiddhoM kA antara aura alpabahutva kahA gayA hai| jo isa prakAra haiM - siddha sAdi aparyavasita hai, siddha siddhatva se cyuta hokara punaH siddha nahIM banate ataeva unameM antara nahIM hai| asiddhoM meM jo anAdi aparyavasita hai unakA asiddhatva kabhI chUTegA nahIM ataH unakA antara nahIM hai| jo anAdi saparyavasita hai unakA bhI mukti se punaH AnA nahIM hotA ataH unakA bhI antara nahIM hai| . alpabahutva - siddhoM se asiddha anaMtaguNA haiM kyoMki nigoda jIva ananta haiM / ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-saiMdiyA ceva aNiMdiyA ceva / saiMdie NaM bhaMte! 0 kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! saiMdie duvihe paNNatte, taMjahA - aNAie vA apajjavasie aNAie vA sapajjavasie, aNiMdie sAie vA apajjavasie, doNhavi aMtaraM Natthi / savvatthovA adiyA saiMdiyA aNaMtaguNA / ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA - sakAiyA ceva akAiyA ceva evaM ceva, evaM sajogI ceva ajogI ceva taheva, ( evaM salessA ceva alessA ceva, sasarIrA ceva asarIrA ceva ) saMciTThaNaM aMtaraM appAbahuyaM jahA saiMdiyANaM // For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jIvAjIvAbhigama sUtra **************************************************************** bhAvArtha - athavA sarva jIva do prakAra ke kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM - saindriya (seindriya) aura anindriy| . prazna - he bhagavan ! sendriya, sendriya ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! sendriya jIva do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - anAdi aparyavasita aura anAdi spryvsit| anindriya meM sAdi apryvsit| donoM meM antara nahIM hai| sabase thor3e anindriya aura unase sendriya anaMtaguNA haiN| athavA sarva jIva do prakAra ke kahe gaye haiM - 1. sakAyika aura 2. akaayik| isI taraha sayogI aura ayogI, salezI aura alezI, sazarIrI aura ashriirii| inakI kAyasthiti (saMciTThaNA) antara aura alpabahutva sendriya kI taraha samajhanA caahiye| vivecana - pUrva sUtra meM sarvajIva ke siddha aura asiddha, ye do bheda karane ke bAda sUtrakAra ne prastuta sUtra meM sendriya-anindriya, sakAyika-akAyika, sayogI-ogI, salezI alezI, sazarIrI azarIrI rUpa do-do bheda kiye haiN| sendriya, sakAyika, sayogI, salezI aura sazarIrI kI kAyasthiti. aura antara asiddha ke anusAra tathA anindriya akAyika, ayogI, alezI aura azarIrI kI kAyasthiti aura antara siddha ke anusAra kaha dene caahiye| alpabahutva meM anindriya thor3e aura sendriya anaMtaguNA haiM kyoMki sendriya vanaspati jIva ananta haiN| isI taraha sakAyika akAyika Adi kA bhI alpabahutva samajha lenA caahiye| ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-saveyagA ceva aveyagA cev|| saveyae NaM bhaMte! save0? . __goyamA! saveyae tivihe paNNatte, taMjahA-aNAie vA apajavasie, aNAie vA sapajjavasie, sAie sapajavasie, tattha NaM je se sAie sapajavasie se jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM jAva khettao avaDaM poggalapariyaTTU desuunnN|| aveyae NaM bhaMte! aveyaetti kAlao kevacciraM hoi? . goyamA! aveyae duvihe paNNatte, taMjahA-sAie vA apajavasie sAie vA sapajjavasie, tattha NaM je se sAie sapajavasie se jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNtomuhuttN|| bhAvArtha - prazna - athavA sarva jIva do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - savedaka aura avedk| For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama - dvividha vaktavyatA 347 prazna - he bhagavan ! savedaka kitane kAla taka savedaka rahatA hai ? uttara - he gautama! savedaka tIna prakAra ke kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM - 1. anAdi aparyavasita 2. anAdi saparyavasita aura 3. sAdi spryvsit| inameM se jo sAdi saMparyavasita haiM vaha jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAla yAvat kSetra se dezona apArddha pudgala parAvarta taka rahatA hai| prazna - he bhagavan ! avedaka, avedaka rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! avedaka do prakAra ke kahe gaye haiM - sAdi aparyavasita aura sAdi spryvsit| inameM jo sAdi saparyavasita hai, vaha jaghanya se eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka rahatA hai| vivecana - prastuta sUtra meM savedaka-avedaka kI kAyasthiti kA kathana kiyA gayA hai| savedaka tIna prakAra ke kahe gaye haiM - 1. anAdi aparyavasita 2. anAdi saparyavasita aura 3. sAdi spryvsit| unameM anAdi aparyavasita saMvedaka to abhavya jIva haiN| anAdi saparyavasita savedaka vaha bhavya jIva hai jo muktigAmI hai yAnI mukti gamana kI yogyatA vAlA hai aura jisane pahale upazama zreNI prApta nahIM kI hai| sAdi saparyavasita savedaka vaha jIva hai jo bhavya-muktigAmI hai aura jisane pahale upazama zreNI prApta kI hai| inameM upazama zreNI ko prApta kara vedopazama ke uttarakAla meM avedakatva kA anubhava kara zreNI samApti para bhava kSaya se apAntarAla meM maraNa hone se athavA upazama zreNI se girane para punaH vedodaya ho jAne se savedaka ho gayA aisA jIva sAdi saparyavasita savedaka hai| isa sAdi saparyavasita savedaka kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta hai kyoMki zreNI kI samApti para savedaka ho jAne ke antarmuhUrta bAda punaH zreNI car3ha kara avedaka ho sakatA hai| zaMkA - kyA eka janma meM do bAra upazama zreNI para car3hA jA sakatA hai ? ... ' samAdhAna - "naikasmina janmani upazama zreNiH kSapaka zreNizca jAyate, upazamakSeNidvayaM tu bhavatyeva" - do bAra upazama zreNI ho sakatI hai kintu eka janma meM upazama zreNI aura kSapaka zreNI ye do zreNiyAM nahIM ho sktii| .. sAdi saparyavasita savedaka kI utkRSTa kAyasthiti anantakAla hai| yaha anantakAla kAla kI apekSA ananta utsarpiNI avasarpiNI rUpa tathA kSetra kI apekSA dezona arddhapudgala parAvarta hai| itane kAla ke pazcAt pUrva pratipanna upazama zreNI vAlA jIva Asannamukti vAlA hokara zreNI prApta kara avedaka ho sakatA hai| anAdi aparyavasita aura anAdi saparyavasita kI saMciTThaNA (kAyasthiti) nahIM hai| avedaka do prakAra ke kahe gaye haiM - 1. sAdi aparyavasita - samayAnantara kSINa veda vAle aura 2. sAdi saparyavasita-upazAMta veda vaale| jo sAdi saparyavasita avedaka haiM unakI kAyasthiti jaghanya For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 jIvAjIvAbhigama sUtra eka samaya upazama zreNI ko prApta kara vedopazamana ke eka samaya bAda maraNa hone para punaH savedaka hone kI apekSA se| utkRSTa kAyasthiti aMtarmuhUrta kI kyoMki upazama zreNI kA kAla itanA hI hai| isake bAda niyama se patana hone se savedaka hotA hai| saveyagassa NaM bhaMte! kevaikAlaM aMtaraM hoi? goyamA! aNAiyassa apajavasiyassa Natthi aMtaraM, aNAiyassa sapajavasiyassa Natthi aMtaraM, sAiyassa sapajjavasiyassa jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNtomuhuttN|| aveyagassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtara hoi? goyamA! sAiyassa apajavasiyassa Nathi aMtaraM, sAiyassa. sapajavasiyassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM jAva avaDDhaM poggalapariyaTTU desuunnN| appAbahuyaM, savvatthovA aveyagA saveyagA annNtgunnaa| evaM sakasAI ceva akasAI ceva 2 jahA saveyage taheva bhaanniyvve|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! savedaka kA antara kitane kAla kA kahA gayA hai? uttara- he gautama! anAdi aparyavasita kA antara nahIM hotaa| anAdi saparyavasita kA bhI antara nahIM hotaa| sAdi saparyavasita kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa aMtarmuhUrta kA hai| prazna - he bhagavan! avedaka kA antara kitane kAla kA kahA gayA hai ? ' uttara - he gautama! sAdi aparyavasita kA antara nahIM hotaa| sAdi saparyavasita kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAla yAvat dezona apArddha pudgala parAvarta hai| alpa bahutva - sabase thor3e avedaka haiM, unase savedaka anantaguNA haiN| jaisA savedaka ke viSaya meM kahA hai isI prakAra sakaSAyI ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM savedaka-avedaka kA antara aura alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai jo isa prakAra samajhanA cAhiye antara - anAdi aparyavasita savedaka kA antara nahIM hai kyoMki aparyavasita hone se usa bhAva kA kabhI tyAga nahIM hotaa| anAdi saparyavasita savedaka kA bhI antara nahIM hotA kyoMki anAdi saparyavasita apAntarAla meM upazama zreNI na karake bhaviSya meM kSINa vedI hotA hai| kSINa vedI ke punaH savedaka hone kI saMbhAvanA nahIM hai kyoMki vaha giratA nahIM hai| sAdi saparyavasita savedaka kA antara jaghanya eka samaya hai kyoMki dUsarI bAra upazama zreNI pratipanna kA vedopazamana ke anantara samaya meM For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama - dvividha vaktavyatA 349 kisI kA maraNa saMbhava hai| utkRSTa aMtara aMtarmuhUrta hai kyoMki dUsarI bAra upazama zreNI pratipanna kA vedopazamana hone para zreNI kA antarmuhUrta kAla samApta hone para punaH savedakatva saMbhava hai| sAdi aparyavasita avedaka kA antara nahIM hai kyoMki kSINa veda vAlA jIva punaH savedaka nahIM hotaa| sAdi saparyavasita avedaka kA antara jaghanya aMtarmuhUrta hai kyoMki upazama zreNI samApti para savedaka hone para punaH aMtarmuhUrta meM dUsarI bAra upazama zreNI para car3ha kara avedakatva kI sthiti ho sakatI hai| utkRSTa aMtara anaMtakAla kA hai| yaha anaMta kAla, anaMta utsarpiNI avasarpiNI rUpa hai aura kSetra se apArddha pudgala parAvarta hai kyoMki eka bAra upazama zreNI prApta kara vahA~ avedaka hokara zreNI samApti para punaH savedaka hone kI sthiti meM itane kAla ke anantara punaH zreNI ko prApta kara avedaka ho sakatA hai| alpabahutva - avedaka thor3e haiM unase savedaka anaMtaguNA haiM kyoMki vanaspatikAyika jIva ananta haiN| sakaSAyI aura akaSAyI jIvoM kA kathana bhI savedaka aura avedaka kI taraha kara denA caahiye| ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-salesA ya alesA ya jahA asiddhA siddhA, savvatthovA alesA salesA annNtgunnaa||245|| bhAvArtha - athavA sarva jIva do prakAra ke kahe gaye haiM yathA - salezI aura aleshii| jisa prakAra asiddhoM aura siddhoM kA kathana kiyA hai usI prakAra inakA bhI kathana kara denA caahiye| sabase thor3e alezI haiM unase salezI anaMtaguNA haiN| ___ ahavA0 NANI ceva aNNANI cev|| NANI NaM bhaMte! NANitti kAlao0? goyamA! NANI duvihe paNNatte, taMjahA-sAie vA apajjavasie sAie vA saMpajjavasie, tattha NaM je se sAie sapajjavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM chAvaTThisAgarovamAI sAiregAiM aNNANI jahA sveygaa| bhAvArtha - athavA saba jIva do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - jJAnI aura ajJAnI prazna - he bhagavan ! jJAnI, jJAnIrUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai? uttara - he gautama! jJAnI do prakAra ke kahe gaye haiM - sAdi aparyavasita aura sAdi spryvsit| inameM jo sAdi saparyavasita haiM ve jaghanya se aMtarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama taka raha sakate haiN| ajJAnI kA kathana savedaka kI taraha samajhanA caahiye| vivecana - jJAnI arthAt samyagjJAnI do prakAra ke kahe gaye haiM - 1. sAdi aparyavasita aura 2 sAdi apryvsit| kevalI sAdi aparyavasita haiM kyoMki kevalajJAnI sAdi ananta haiN| matijJAnI Adi For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra sAdi saparyavasita haiM kyoMki matijJAna Adi chAdmasthika hone se sAdi sAnta haiN| inameM jo sAdi saparyavita jJAnI haiM vaha jaghanya aMtarmuhUrtta utkRSTa sAdhika chAsaTha sAgaropama taka rahatA hai / yaha kAla maryAdA samyaktva kI apekSA samajhanI cAhiye kyoMki samyaktva kI jaghanya sthiti aMtarmuhurta aura utkRSTa chAsaTha sAgaropama se kucha adhika hai| yaha sthiti samyaktva se gire binA vijaya Adi meM jAne kI apekSA hai / bhASya meM kahA hai - 350 do vAre vijayAisu gayassa tinni'accue ahava tAI / airegaM narabhaviyaM nANA jIvANa savvaddhA // - do bAra vijayAdi vimAna meM athavA tIna bAra acyuta devaloka meM jAne se chiyAsaTha sAgaropama kAla aura manuSya ke bhavoM kA kAla sAdhika ginane yaha utkRSTa sthiti banatI hai / ajJAnI tIna prakAra ke haiM - 1. anAdi aparyavasita 2. anAdi saparyavasita aura 3. sAdi spryvsit| anAdi aparyavasita ajJAnI vaha hai jo kabhI mokSa meM nahIM jAyegA / anAdi saparyavasita ajJAnI vaha hai jo anAdi mithyAdRSTi samyaktva pAkara aura usase apratipAtita hokara kSapaka zreNI ko prApta karegA / sAdi saparyavasita ajJAnI vaha hai jo samyagdRSTi bana kara mithyAdRSTi bana gayA ho| aisA ajJAnI jaghanya aMtarmuhUrta kAla usameM raha kara phira samyagdRSTi bana sakatA hai isa apekSA se usakI kAyasthiti jaghan aMtarmuhUrta aura anantakAla hai / yaha anantakAla kAla se utsarpiNI aura avasarpiNI rUpa tathA kSetra se dezona apArddha pudgala parAvarta hai| NANissa aMtaraM jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM anaMtaM kAlaM avaDDuM poggalapariya desUNaM / aNNANissa doNhavi AillANaM Natthi aMtaraM, sAiyassa sapajjavasiyassa jahaNaNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM chAvaTThi sAgarovamAiM sAiregANaM / appAbahuyaM savvatthovA ANI aNNANI anaMtaguNA // ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA - sAgarovauttA aNagArovauttA ya, saMciTTaNA aMtaraM ca jahagNeNaM ukkoseNavi aMtomuhuttaM, appAbahu0 sAgaro0 saMkhe0 // 246 // bhAvArtha - jJAnI kA antara jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa anaMtakAla, jo dezona apArddha pudgala parAvarta rUpa hai| Adi (zuru) ke do ajJAnI (anAdi aparyavasita aura anAdi saparyavasita) kA antara nahIM hai| sAdi saparyavasita ajJAnI kA antara jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama hai / alpabahutva - sabase thor3e jJAnI, unase ajJAnI anantaguNA haiN| For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama - dvividha vaktavyatA 351 athavA sarvajIva do prakAra ke kahe haiM - sAkAra upayoga vAle aura anAkAra upayoga vaale| inakI saMciTThaNA (kAyasthiti) aura antara jaghanya aura utkRSTa se aMtarmuhUrta hai| alpabahutva-anAkAra upayoga vAle thor3e haiM unase sAkAra upayoga vAle saMkhyAtaguNA haiN| - vivecana - sAdi saparyavasita jJAnI kA jaghanya aMtara aMtarmuhUrta hai itane kAla taka ajJAnI raha kara vaha phira jJAnI ho sakatA hai| utkRSTa antara anantakAla kA (kAla se ananta utsarpiNI aura avasarpiNI rUpa aura kSetra se dezona apArddha pudgala parAvarta rUpa) hai kyoMki samyagdRSTi samyaktva se gira kara itane kAla taka mithyAtva meM raha kara phira avazya samyaktva pAtA haiN| sAdi aparyavasita jJAnI kA antara nahIM hotA, kyoMki aparyavasita hone se vaha usa rUpa kA tyAga nahIM karatA hai| prAraMbha ke do ajJAnI - anAdi aparyavasita aura anAdi saparyavasita kA antara nahIM hai kyoMki anAdi aparyavasita usa bhAva kA tyAga nahIM karatA aura anAdi saparyavasita ajJAnI meM bhI kevalajJAna prApta hone para vaha nahIM jAtA hai| sAdi saparyavasita ajJAnI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta (kyoMki samyaktva kA jaghanya kAla itanA hI hai) aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama kA hai kyoMki samyaktva se girane ke bAda jIva itane kAla taka ajJAnI raha sakatA hai| : alpabahutva meM jJAnI se ajJAnI anaMtaguNa haiM kyoMki vanaspatikAyika jIva anaMta haiN| . sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga ke bheda se sarva jIva do prakAra ke kahe gaye haiN| sAkAra upayoga vAle anAkAra upayoga vAle jIvoM kI kAyasthiti aura aMtara jaghanya aura utkRSTa aMtarmuhUrta hI kahA gayA hai| TIkAkAra ke anusAra yahA~ sarvajIvoM se chadmastha hI lenA cAhiye, kevalI nahIM kyoMki kevaliyoM kA sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga eka samaya hotA hai ata: kAyasthiti aura antara eka samaya kA hI honA cAhie jabaki yahA~ aMtarmuhUrta kahA hai jo chadmasthoM meM hotA hai ata: sarva jIva se chadmastha hI samajhanA caahiye| - alpa bahutva se sabase thor3e anAkAra upayoga vAle haiM kyoMki anAkAra upayoga kA kAla alpa hone se ve pRcchA ke samaya alpa hI hote haiN| unase sAkAra upayoga vAle asaMkhyAta guNA haiM kyoMki anAkAra upayoga ke kAla se sAkAra upayoga kA kAla saMkhyAtaguNA hai| yahA~ para sAkAropayukta evaM anAkAropayukta sarva jIvoM kI kAyasthiti jaghanya va utkRSTa antarmuhUrta kI hI batAI gaI hai| eka samaya kI nahIM batAI hai| sarva jIvoM kI pratipatti meM inakA varNana hone se kevalajJAnI, kevaladarzanI manuSyoM va siddhoM kA bhI inameM samAveza hotA hI hai| ataH uparyukta Agama pATha se sabhI kevaliyoM (manuSyoM aura siddhoM) ke bhI sAkAropayoga (kevalajJAna) anAkAropayoga (kevaladarzana) kI kAyasthiti antarmuhUrta kI honA hI spaSTa hotA hai| isa Agama pATha ke sAtha anya For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 jIvAjIvAbhigama sUtra AgamoM meM isa sambandha meM Ae hue pAThoM kA kahIM para bhI virodha nahIM AtA hai / prajJApanA Adi sUtroM meM Aye hue pATha 'jaM samayaM jANai Na taM samayaM pAsai' Adi kI to anya ucita apekSA evaM vivakSA se saMgati biThAI jA sakatI hai / ataH sarvatra saba jIvoM ke donoM prakAra ke upayogoM kA kAla (jaghanya aura utkRSTa) antarmuhUrtta honA ucita hI dhyAna meM AtA hai| isa sambandha meM granthoM meM prAcIna paramparA 'kevaliyoM ke donoM upayogoM kI sthiti eka-eka samaya kI hotI hai|' aisI hI milatI hai / Agama pAThoM ko dekhate hue to antarmuhUrta kA hI upayoga kAla honA ucita dhyAna meM AtA hai / prAcIna granthoM ke anveSaNa karane se yadi antarmuhUrtta kA upayoga kAla kahIM para batAyA hI to aisA mAnanA ucita hI rahatA hai| jaba taka anya AdhAra nahIM milate haiM taba taka to prAcIna paramparA ke anusAra kevaliyoM ke upayoga kA kAla eka samaya kA hI mAnanA cAhiye / ' AdhAra milane para punarvicAraNA karake isa sambandha meM parivartana bhI kiyA jA sakatA hai / // tatva kevalI gamyam // ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA- AhAragA ceva aNAhAragA caiva // AhArae NaM bhaMte! jAva kevacciraM hoi ? goyamA ! AhArae duvihe paNNatte, taMjahAchaumatthaAhArae ya kevaliAhArae ya, chaumatthaAhArae NaM jAva kevacciraM hoi ? goyamA ! jahaNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM dusamaUNaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM jAva kAlao, khettao aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM / kevaliAhArae NaM jAva kevacciraM hoi ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI // bhAvArtha - athavA sarva jIva do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA AhAraka aura anAhAraka / prazna- he bhagavan ! AhAraka, AhAraka ke rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai ? uttara - he gautama! AhAraka do prakAra ke kahe gaye haiM / yathA - chadmastha AhAraka aura kevali AhAraka / prazna - he bhagavan ! chadmastha AhAraka, AhAraka ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! jaghanya do samaya kama kSullaka bhava aura utkRSTa asaMkhyAta kAla yAvat kSetra se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga / prazna - he bhagavan ! kevali AhAraka, AhAraka ke rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai ? uttara - he gautama! jaghanya se aMtarmuhUrtta aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi / - For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama - dvividha vaktavyatA 353 vivecana - prastuta sUtra meM sarvajIvoM ke do bheda kahe gaye haiM - 1. AhAraka aura 2. anaahaark| kauna se jIva AhAraka, anAhAraka hote haiM isake lie TIkA meM kahA hai - viggahagaimAvaNNA kevaliNo samuhayA ajogI yaa| siddhA ya aNAhArA, sesA AhAragA jiivaa|| arthAt - vigrahamati samApanna, kevali samudghAta vAle kevalI, ayogI kevalI aura siddha ye jIva anAhAraka hote haiM, zeSa sabhI jIva AhAraka haiN| AhAraka jIva do prakAra ke haiM - 1. chadmastha AhAraka aura 2. kevalI aahaark| chadmastha AhAraka kI jaghanya kAyasthiti do samaya kama kSullaka bhava hai, yaha vigraha gati se Akara kSullaka bhava meM utpanna hone kI apekSA kahI gayI hai| tIna samaya kI vigraha gati meM se do samaya anAhArakatva ke haiN| una do samayoM ko chor3a kara zeSa kSullakabhava taka jIva jaghanya rUpa se AhAraka raha sakatA hai| utkRSTa kAyasthiti asaMkhyAta kAla kI hai| yaha asaMkhyAta kAla, kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI pramANa aura kSetra kI apekSA aMgula ke asaMkhyAta bhAga meM jitane AkAza pradeza haiM unameM se prati samaya eka eka nikAlane para jitane samaya meM ve khAlI hote haiM utane utsarpiNI avasarpiNI rUpa haiN| itane kAla taka jIva avigraha rUpa se utpanna ho sakatA hai| - kevalI AhAraka kI jaghanya kAyasthiti aMtarmuhUrta hai yaha antakRta kevalI kI apekSA se hai| utkRSTa kAyasthiti dezona pUrvakoTi hai| yaha pUrvakoTi AyuSya vAle ko nau varSa kI umra meM kevalajJAna hone kI apekSA samajhanA caahiye| aNAhArae NaM. bhaMte! kaivihe0! goyamA! aNAhArae duvihe paNNatte, taMjahAchaumatthaaNAhArae ya kevaliaNAhArae ya, chaumatthaaNAhArae NaM jAva kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM do smyaa| kevaliaNAhArae duvihe paNNatte, taMjahA-siddhakevaliaNAhArae ya bhavatthakevaliaNAhArae y|| siddhakevaliaNAhArae NaM bhaMte! kAlao kevacciraM hoi? goyama! sAie apjvsie|| bhavatthakevaliaNAhArae NaM bhaMte! kaivihe paNNatte? goyamA! bhavatthakevaliaNAhArae duvihe paNNatte, taMjahA-sajogibhavatthakevaliaNAhArae ya ajogibhavatthakevaliaNAhArae y|sjogibhvtthkevliannaahaare NaM bhaMte! kAlao kevacciraM0? goyamA! ajahaNNamaNukkoseNaM tiNNi smyaa| ajogibhavatthakevali0 jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM aNtomuhttN|| For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 jIvAjIvAbhigama sUtra bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! anAhAraka yAvat kAla se kitane samaya taka rahatA hai? . uttara - he mautama! anAhAraka do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA :- chadmastha-anAhAraka aura kevali - anaahaark| prazna- he bhagavana! chadmastha-anAhAraka usI rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? uttara - he gautama! jaghanya eka samaya utkRSTa do samaya tk| kevali-anAhAraka do prakAra ke haiM - siddhakevali-anAhAraka aura bhvsthkevli-anaahaark| . prazna - he bhagavan! siddha kevali-anAhAraka usI rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! vaha sAdi aparyavasita hai| prazna- he bhagavana! bhavastha kevali-anAhAraka kitane prakAra ke haiM? ... uttara - he gautama! do prakAra ke haiM - 1. sayogi bhavastha kevali anAhAraka aura 2. ayogI bhavastha kevali anaahaark| prazna - he bhagavan ! sayogi bhavastha kevali anAhAraka usI rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? . uttara - he gautama! jaghanya utkRSTa rahita tIna samaya tk| ayogi bhavastha kevali anAhAraka jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa bhI aMtarmuhUrta taka rahatA hai| vivecana - anAhAraka ke do bheda haiM - 1. chadmastha-anAhAraka aura 2. kevlii-anaahaark| chadmastha anAhAraka jaghanya eka samaya taka anAhAraka raha sakatA hai, yaha do samaya kI vigrahagati kI apekSA se hai aura utkRSTa do samaya taka anAhAraka raha sakatA hai yaha tIna samaya kI vigrahagati kI apekSA se hai| kevalI anAhAraka ke do bheda haiM - 1. bhavastha kevalI anAhAraka aura 2. siddha kevalI anaahaark| siddhakevalI anAhAraka sAdi aparyavasita haiN| bhavastha kevalI anAhAraka do prakAra ke kahe gaye haiM - 1. sayogi bhavastha kevalI anAhAraka aura 2. ayogI bhavastha kevalI anaahaark| sayogI bhavastha kevalI anAhAraka ajaghanya anutkRSTa tIna samaya taka rahatA hai| kevalI samudghAta ke samaya jIva tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM anAhAraka rahatA hai usa apekSA se kahA hai| jisakI ayogI bhavastha kevalI anAhAraka jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa 'aMtarmuhUrta taka rahatA hai| ayogitva zailezI avasthA meM hotA hai aura zailezI avasthA meM vaha niyama se anAhAraka hI hotA hai kyoMki audArika kAyayoga usa samaya nahIM rhtaa| zailezI avasthA kA jaghanya aura utkRSTa kAla aMtarmuhUrta hI hai| kintu jaghanya se utkRSTa kA aMtarmuhUrta adhika hotA hai| chaumatthaAhAragassa0 kevaiyaM kAlaM aMtaraM0? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM do smyaa| kevaliAhAragassa aMtaraM ajahaNNamaNukkoseNaM tiSNi smyaa|| For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama - dvividha vaktavyatA chaumatthaaNAhAragassa aMtaraM jahaNNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM dusamaUNaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM jAva aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM / siddhakevaliaNAhAragassa sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM // sajogibhavatthakevaliaNAhAragassa jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNavi, ajogibhavatthakevaliaNAhAragassa Natthi aMtaraM // eesi NaM bhaMte! AhAragANaM aNAhAragANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahu0 ? goyamA! savvatthovA aNAhAragA AhAragA asaMkhejjaguNA // 247 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! chadmastha AhAraka kA antara kitane kAla kA kahA gayA hai ? 355 uttara - he gautama! chadmastha AhAraka kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa do samaya kA hai| kevali - AhAraka kA antara ajaghanya anutkRSTa tIna smy| anAhAraka kA aMtara jaghanya do samaya kama kSullaka bhava grahaNa aura utkRSTa asaMkhyAtakAla yAvat aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga / siddha kevalI anAhAraka sAdi aparyavasita hai ataH antara nahIM hai / sayogi bhavastha kevali anAhAraka kA jaghanya antara aMtarmuhUrta aura utkRSTa bhI aMtarmuhUrtta hai| ayogi bhavastha kevali anAhAraka kA antara nahIM hai| prazna he bhagavan ! ina AhArakoM evaM anAhArakoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e anAhAraka haiM unase AhAraka asaMkhyAtaguNA haiN| vivecana jitanA kAla chadyastha anAhAraka kA hai utanA hI kAla chadmastha AhAraka kA antara hai / isI prakAra jitanA chadmastha kA AhAraka kAla hai utanA hI chadmastha anAhAraka kA antara bhI hai| .. kevalI AhAraka kA antara ajaghanyotkRSTa tIna samaya kA hai / kevalI AhAraka sayogI bhavastha kevali hotA hai aura usakA anAhArakatva tIna samaya kA hI hai| kevali AhAraka kA antara yahI tIna samaya kA hai| chadmastha anAhAraka kA antara jaghanya do samaya kama kSullaka bhava hai aura utkRSTa asaMkhyAtakAla yAvat aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai siddha kevali anAhAraka sAdi aparyavasita hone se unakA aMtara nahIM hai| sayogI bhavastha kevali anAhAraka kA aMtara jaghanya bhI aMtarmuhUrtta hai aura utkRSTa bhI aMtarmuhUrta hai kyoMki kevali samudghAta ke bAda aMtarmuhUrta meM hI zailezI avasthA ho jAtI hai| ayogI bhavastha kevalI anAhAraka kA antara nahIM hai kyoMki ayogI avasthA meM saba anAhAraka hI hote haiN| siddhoM meM bhI sAdi aparyavasita hone se antara nahIM hai| - For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 jIvAjIvAbhigama sUtra sabase thor3e anAhAraka haiM unase AhAraka asaMkhyAtaguNA haiN| zaMkA - siddhoM se vanaspati jIva anaMtaguNA haiM ve prAyaH AhAraka hI hote haiM phira yahA~ anantaguNA kyoM nahIM kahA hai ? samAdhAna - samuccaya nigoda rAzi ke eka asaMkhyAtaveM bhAga jitane nigoda prati samaya vigraha gati meM hote haiM aura vigraha gati meM jIva anAhAraka hI hote haiM ataH AhAraka asaMkhyAtaguNA hI ghaTita hote haiM, anantaguNA nhiiN| ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-sabhAsagA ya abhAsagA y|| sabhAsae NaM bhaMte! sabhAsaetti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM // abhAsae NaM bhaMte! goyamA! abhAsae duvihe paNNatte, taMjahA-sAie vA apajavasie sAie vA sapajavasie, tattha NaM je se sAI sapajavasie se jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM aNaMtaM kAla aNaMtAo ussappiNIosappiNIo vnnssikaalo|| bhAvArtha - athavA sarvajIva do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - sabhASaka aura abhaassk| prazna - he bhagavan ! sabhASaka, sabhASaka ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? uttara - he gautama! jaghanya eka samaya aura utkRSTa aNtrmuhuurt| prazna - he bhagavan ! abhASaka, abhASaka rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? uttara - he gautama! abhASaka do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - sAdi aparyavasita aura sAdi spryvsit| inameM jo sAdi saparyavasita abhASaka haiM vaha jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAla arthAt anaMta utsarpiNI avasarpiNI kAla-vanaspatikAla taka rahatA hai| vivecana - prastuta sUtra meM sarva jIvoM ke do bheda kahe haiM - 1. sabhASaka aura 2. abhaassk| 'bhASamANA bhASakA itare'bhASakAH' - jo bola rahA hai vaha sabhASakaM kahalAtA hai zeSa abhASaka haiN| sabhASaka, sabhASaka rUpa meM jaghanya eka samaya rahatA hai| bhASA dravya ke grahaNa samaya meM hI mRtyu ho jAne yA anya kisI kAraNa se bhASA vyApAra se uparata ho jAne se jaghanya kAla eka samaya kahA hai| utkRSTa antarmuhUrta kI sthiti kahI hai| itane kAla taka bhASA dravya kA nirantara grahaNa aura nisarga hotA hai tatpazcAt tathAvidha svabhAva se sabhASaka avazya abhASaka ho jAtA hai| ___ abhASaka ke do bheda haiM - sAdi aparyavasita aura sAdi spryvsit| sAdi aparyavasita siddha haiM aura sAdi saparyavasita pRthvIkAya Adi haiN| inameM jo sAdi saparyavasita hai vaha jaghanya aMtarmuhUrta taka abhASaka rahatA hai isake bAda punaH sabhASaka ho jAtA hai| athavA pRthvI Adi bhava kI jaghanya sthiti For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama - dvividha vaktavyatA aMtarmuhUrta hI hai| utkRSTa abhASaka kA kAla vanaspati kAla kahA hai / vanaspatikAla anaMta utsarpiNI avasarpiNI rUpa hai| kSetra se anaMta lokAkAza ke pradezoM ko prati samaya eka eka nikAlane para jitanA kAla use khAlI hone meM lagatA hai utanA kAla hai / yaha asaMkhyAta pudgala parAvarta rUpa hai| ye pudgala parAvarta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI samayoM ke barAbara hai| jIva vanaspatikAya meM itane kAla taka abhASaka rUpa meM raha sakatA hai| bhAsagassa NaM bhaMte! kevaikAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNataM kAlaM vaNassaikAlo / abhAsaga0 sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM, sAiyasapajjavasiyassa jahaNaNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM / appAbahuyaMsavvatthovA bhAsagA abhAsagA anaMtaguNA // ahavA duvihA savvajIvA paNNate, taMjA - sasarIrI ya asarIrI ya0 asarIrI jahA siddhA, savvatthovA asarIrI, sasarIrI ataguNA // 248 // bhAvArtha- prazna he bhagavan! bhASaka kA antara kitanA kahA gayA hai ? - 357 uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAla yAnI vanaspatikAla / sAdi aparyavasita abhASaka kA aMtara nahIM hai| sAdi saparyavasita abhASaka kA aMtara jaghanya eka samaya, utkRSTa aMtarmuhUrta hai| alpa bahutva meM sabase thor3e bhASaka haiM, abhASaka unase anaMtaguNA haiM / athavA sarva jIva do prakAra ke kahe gaye haiM / yathA - sazarIrI aura azarIrI / azarIrI kI kAyasthiti Adi siddhoM ke samAna aura sazarIrI kI kAyasthiti Adi asiddhoM ke samAna kahanA cAhiye yAvat azarIrI thor3e haiM, unase sazarIrI anaMtaguNA haiN| vivecana abhASaka kA jo rahane kA kAla hai vahI bhASaka kA aMtara hai arthAt bhASaka kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla - vanaspatikAla hai| sAdi aparyavasita abhASaka kA antara nahIM hai| sAdi saparyavasita abhASaka kA aMtara jaghanya eka samaya utkRSTa aMtarmuhUrtta hai kyoMki bhASaka kA yahI kAla hai| sazarIrI aura azarIrI kI vaktavyatA kramazaH asiddhoM evaM siddhoM ke samAna samajhanI caahiye| ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA- carimA ceva acarimA ceva // carime NaM bhaMte! carimetti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! carime aNAie sapajjavasie, acarime For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 jIvAjIvAbhigama sUtra ..........................rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrror duvihe paNNatte, taMjahA- aNAie vA apajjavasie sAie vA apajjavasie, doNhaMpi Natthi aMtaraM, appAbahuyaM-savvatthovA acarimA carimA arNataguNA // 249 // bhAvArtha - athavA sarva jIva do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - carama aura acrm| prazna - he bhagavan! carama, carama rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? uttara - he gautama! carama anAdi saparyavasita hai| acarama do prakAra ke kahe gaye haiM-anAdi aparyavasita aura sAdi apryvsit| donoM kA antara nahIM hai| alpabahutva meM sabase thor3e acarama haiM unase carama anaMtaguNA haiN| isa prakAra sarva jIva do prakAra ke kahe gaye haiN| - vivecana - carama bhava vAle bhavya vizeSa ve jIva jo siddha hoMge, carama kahalAte haiN| inase viparIta acarama kahalAte haiN| ye acarama haiM - abhavya aura siddh| carama anAdi-saparyavasita hai anyathA vaha carama nahIM kahA jA sktaa| acarama do prakAra ke kahe haiM - anAdi aparyavasita aura sAdi apryvsit| anAdi aparyavasita acarama abhavya jIva haiM aura sAdi aparyavasita acarama siddha haiN| antara - anAdi saparyavasita carama kA antara nahIM hai kyoMki caramatva ke jAne para punaH caramatva saMbhava nahIM hai| donoM acarama kA antara nahIM hai kyoMki inakA caramatva hotA hI nhiiN| alpabahutva - sabase thor3e acarama haiM kyoMki abhavya aura siddha hI acarama haiN| unase carama anantaguNA haiN| yaha kathana sabhI bhavyoM kI apekSA se samajhanA cAhiye arthAt - carama anantaguNA haiM yaha sabhI bhavyoM kI apekSA se hI samajhanA caahiye| isa prakAra sarva jIva kI yaha dvividha pratipatti saMpUrNa huii| isakI dvividha vaktavyatA ko saMgRhIta karane vAlI gAthA isa prakAra hai - siddha saiMdiya kAe joe vee kasAyalesA y| NANuvaogAhArA bhAsasarIrI ya caramo y|| . sarva jIva-trividha vaktavyatA tattha NaM je te evamAhaMsu tivihA savvajIvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahAsammadiTThI micchAdiTThI smmaamicchaaditttthii|| sammadiTThI gaM bhaMte! kAlao kevaccira hoi? goyamA! sammadiTThI duvihe paNNatte, taMjahA-sAie vA apajjavasie sAie vA sapajavasie, tattha je te sAie sapajavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM chAvaTuiM sAgarovamAiM sAiregAiM0 micchAdiTThI tivihe For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva trividha vaktavyatA 359 aNAie vA apajjavasie aNAie vA sapajjavasie sAie vA sapajavasie, tattha je te sAie sapanavasie se jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM jAva avaDaM poggalapariyaTTa desUNaM sammAmicchAdiTThI jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aMtomuhattaM // bhAvArtha - jo AcArya Adi aisA pratipAdita karate haiM ki sarva jIva tIna prakAra ke haiN| ve tIna prakAra isa prakAra kahe haiM - samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura smygmithyaadRsstti| prazna - he bhagavan! samyagdRSTi, samyagdRSTi rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? ..... uttara - he gautama! samyagdRSTi do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - sAdi aparyavasita aura sAdi spryvsit| jo sAdi saryavasita samyagdRSTi haiM ve jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama taka raha sakate haiN| mithyAdRSTi tIna prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - 1. anAdi aparyavasita 2. anAdi saparyavasita aura 3. sAdi spryvsit| inameM jo sAdi saparyavasita haiM ve jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAla yAvat dezona apArddha pudgala parAvartana taka raha sakate haiN| samyag mithyAdRSTi jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa aMtarmuhUrta taka raha sakatA hai| vivecana - sarva jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiM - 1. samyagdRSTi 2. mithyAdRSTi aura 3. samyag . mithyAdRSTi (mishrdRsstti)| tInoM kI kAyasthiti isa prakAra hai| samyagdRSTi ke do bheda haiM - 1. sAdi aparyavasita (kSAyika samyagdRSTi) aura sAdi saparyavasita (kSAyopazamika Adi samyaktvI) inameM se jo sAdi. saparyavasita samyagdRSTi haiM unakI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta hai kyoMki vicitra karmapariNAma hone se itane kAla ke pazcAt koI jIva mithyAdRSTi bana sakatA hai| utkRSTa chiyAsaTha sAgaropama taka vaha samyagdRSTi raha sakatA hai isake bAda niyama se kSAyopazamika samyaktva nahIM rhtaa| mithyAdRSTi tIna prakAra ke kahe gaye haiM - 1. anAdi aparyavasita 2. anAdi saparyavasita aura 3. sAdi spryvsit| inameM jo sAdi saparyavasita hai vaha jaghanya aMtarmuhUrta taka rahatA hai| itane kAla bAda jIva punaH samyagdarzana pA sakatA hai utkRSTa anantakAla taka mithyAdRSTi rahatA hai| anaMtakAla arthAt kAla se ananta utsarpiNI avasarpiNI rUpa, kSetra se dezona apArddha pudgala parAvarta hai| jisane pUrva meM eka bAra bhI samyaktva pA liyA hai vaha itane kAla bAda puna: samyagdarzana pA letA hai|.. ... samyag mithyAdRSTi jaghanya se aMtarmuhUrta aura utkRSTa se bhI aMtarmuhUrta taka rahatA hai kyoMki svabhAva se hI mizradRSTi kA kAla itanA hI hai kintu jaghanya se utkRSTa kA aMtarmuhUrta adhika hotA hai| sammadihissa aMtaraM sAiyassa apajavasiyassa patthi aMtaraM, sAiyassa sapajavasiyassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM jAva avaDaM poggalapariyar3heM For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra desUNaM, micchAdiTThissa aNAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM, aNAiyassa sapajjavasiyassa Natthi aMtaraM, sAiyassa sapajjavasiyassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM chAvaTThi sAgarovamAiM sAiregAiM, sammAmicchAdiTThissa jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM anaMtaM kAlaM jAva avaDuM poggalapariyaTTaM desUNaM / appAbahuyaM savvatthovA sammAmicchAdiTThI sammadiTThI anaMtaguNA micchAdiTThI aNaMtaguNA // 250 // 360 bhAvArtha - samyagdRSTi ke antara meM sAdi aparyavasita kA antara nahIM hai| sAdi saparyavasita kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla hai yAvat dezona apArddha pudgala parAvarta hai / mithyAdRSTi meM anAdi aparyavasita aura anAdi saparyavasita kA antara nahIM hai| sAdi saparyavasita mithyAdRSTi kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama hai| samyag mithyAdRSTi kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa anantakAla hai jo dezona apArddha pudgala parAvarta rUpa hai| alpa bahutva meM sabase thor3e samyag mithyAdRSTi haiM, unase samyagdRSTi anantaguNA haiM aura unase mithyAdRSTi anaMtaguNA haiM / vivecana - aMtaradvAra meM sAdi aparyavasita samyagdRSTi kA antara nahIM hai| sAdi saparyavasita samyagdRSTi kA antara jaghanya aMtarmuhUrta hai kyoMki samyagdarzana se gira kara koI jIva aMtarmuhUrta meM puna: samyagdarzana pA letA hai utkRSTa aMtara anaMtakAla arthAt dezona apArddha pudgala parAvarta hai anAdi aparyavasita mithyAdRSTi kA antara nahIM haiM kyoMki usakA mithyAtva chUTatA hI nahIM hai| anAdi saparyavasita mithyAdRSTi kA bhI antara nahIM hai| kyoMki chUTa kara punaH hone meM anAditva nahIM rahatA / sAdi saparyavasita mithyAdRSTi kA antara jaghanya aMtarmuhUrtta utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama hai kyoMki samyaktva kA jaghanya utkRSTa kAla itanA hI hai| jitanA samyaktva kA kAla hai utanA mithyAtva kA antara hai| samyag-mithyAdRSTi kA antara jaghanya aMtarmuhUrtta hai kyoMki samyagmithyAdRSTi se gira kara koI aMtarmuhUrtta meM punaH samyag - mithyAdRSTi bana jAtA hai / utkRSTa dezona apArddha pudgala parAvarta kA antara hai kyoMki yadi samyag - mithyAdRSTi se gira kara punaH samyag - mithyAdRSTi kA lAbha ho to niyamA utkRSTa itane kAla ke bAda hI hotA hai, anyathA mokSa ho jAtA hai / alpa bahutva meM sabase thor3e mizradRSTi (samyag - mithyAdRSTi ) haiM kyoMki tadyogya pariNAma thor3e kAla taka hI rahatA hai aura pRcchA ke samaya ve thor3e hI hote haiN| unase samyagdRSTi anaMtaguNA haiM kyoMki siddha jIva anaMta / unase mithyAdRSTi anaMtaguNA haiM kyoMki siddhoM se bhI vanaspatikAya ke jIva anaMtaguNA haiM aura ve mithyAdRSTi haiM / For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama - sarva jIva trividha vaktavyatA ahavA tivihA savvajIvA paNNattA, taMjahA- parittA aparittA NoparittANoaparittA / paritte NaM bhaMte!0 kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! paritte duvihe paNNatte, taMjahAkAyaparitte ya saMsAraparitte ya / kAyaparitte NaM bhaMte! 0 ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhejaM kAlaM jAva asNkhejjaalogaa| saMsAraparitte NaM bhaMte! saMsAraparittetti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM anaMtaM kAlaM jAva avaDDuM poggalapariyaTTaM desUNaM / aparitte NaM bhaMte! 0 ? goyamA ! aparitte duvihe paNNatte, taMjahA - kAyaaparitte ya saMsAraaparitte ya kAyaaparitte NaM0 jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM anaMtaM kAlaM jAva aDDAijjA poggala pariyaTTA, saMsArAparitte duvihe paNNatte, taMjahA - aNAie vA apajjavasie aNAie vA sapajjavasie, NoparitteNoaparitte sAie apjjvsie| kAyaparittassa aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM jAva aDDAijjA poggala pariyaTTA, saMsAra parittassa Natthi aMtaraM, kAyAparittassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhejaM kAlaM puddhvikaalo| saMsArAparittassa aNAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM, aNAiyassa sapajjavasiyassa Natthi aMtaraM, NoparittaNoaparittassavi thi aMtaraM / appAbahu0 savvatthovA parittA NoparittANoaparittA anaMtaguNA aparittA anaMtaguNA // 251 // bhAvArtha athavA sarva jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiM- paritta, aparitta aura noparino aparita / prazna - he bhagavan ! paritta, paritta ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA haiM ? uttara - he gautama! paritta do prakAra ke kahe haiM- kAyaparitta aura saMsAraparitta / - prazna - he bhagavan ! kAyaparitta, kAyaparita rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa asaMkhyAtakAla yAvat asaMkhyAta loka / prazna - he bhagavan ! saMsAraparitta, saMsAraparitta rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa anaMtakAla yAvat dezona apArddhapudgala parAvartana taka saMsAra paritta saMsAra paritta rUpa meM rahatA hai| prazna - he bhagavan! aparitta, aparitta rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? 361 For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 jIvAjIvAbhigama sUtra uttara - he gautama! aparita do prakAra ke kahe gaye haiM yathA - kAya aparita aura saMsAra aparitta / prazna - he bhagavan! kAya aparitta, kAya aparita ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAla yAvat ar3hAI pudgala parAvartana / saMsAra aparita do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA- anAdi aparyavasita aura anAdi spryvsit| ka noparitta-no aparitta sAdi aparyavasita hai| kAyaparitta kA jaghanya aMtara aMtarmuhUrta hai aura utkRSTa aMtara anaMtakAla yAvat ar3hAI pudgala parAvartana hai / saMsAraparita kA antara nahIM hai| kAya aparitta kA jaghanya aMtara aMtarmuhUrta haiM aura utkRSTa aMtara asaMkhyAtakAla - pRthvIkAla hai anAdi aparyavasita saMsAra aparitta kA aMtara nahIM hai| anAdi saparyavasita saMsAra aparitta kA bhI aMtara nahIM hai| noparitano aparitta kA bhI antara nahIM hai| alpabahutva meM sabase thor3e parikta haiM, noparita noaparitta anaMta guNA haiM aura unase aparitta anantaguNA haiN| vivecana prastuta sUtra meM sarva jIva tIna prakAra ke kahe haiM 1. paritta 2. aparitta aura 3. noparitta - no aparitta / jinhoMne saMsAra tathA sAdhAraNa vanaspatikAya kA ko sImita kara diyA hai, ve jIva paritta kahalAte haiN| isase viparIta aparitta haiM tathA siddha jIva noparitta-noaparita hai| parita ke do bheda haiM 1. kAya paritta aura 2 saMsAra paritta / kAya parita arthAt pratyeka zarIrI / saMsAra paritta arthAt jisakA saMsAra paribhramaNa kAla dezona apArddha pudgala parAvarta hai| kAyaparitta kI jaghanya kAyasthiti aMtarmuhUrtta hai / vaha sAdhAraNa vanaspati se parittoM meM aMtarmuhUrtta kAla taka raha kara punaH sAdhAraNa meM cale jAne kI apekSA se hai / utkRSTa kAryasthiti asaMkhyAtakAla arthAt pRthvIkAla hai yAnI pRthvIkAya Adi pratyeka zarIrI kA jitanA saMciTThaNakAla hai utanA asaMkhyAtakAla hai / isake pazcAt niyama se sAdhAraNa rUpa meM paidA hotA hai| saMsAra parita kI kAyasthiti jaghanya - aMtarmuhUrtta hai / isake bAda koI antakRta kevalI hokara mokSa meM jA sakatA hai| utkRSTa kAryasthiti anaMtakAla yAvat dezona apArddha pudgala parAvarta hai| isake pazcAt vaha niyamA mokSa meM jAtA hai| aparita do prakAra ke kahe gaye haiM-kAya aparita aura saMsAra aparita / kAya aparitta sAdhAraNa vanaspati jIva haiM aura saMsAra aparitta kRSNa pAkSika jIva haiN| kAya aparitta kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta hai aMtarmuhUrta ke pazcAt vaha kisI bhI pratyeka zarIrI meM jA sakatA hai / utkRSTa kAryasthiti anantakAla arthAt ar3hAI pudgala parAvartana hai| saMsAra aparitta ke do bheda haiM- anAdi aparyavasita, jo kabhI mokSa meM nahIM jAvegA aura anAdi saparyavasita- bhavya vizeSa / noparitta-noaparitta ( siddha jIva ) sAdi aparyavasita hai kyoMki vahA~ se jIva pratipAta nahIM hotA ( giratA nahIM ) / For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama - sarva jIva trividha vaktavyatA. kAyaparitta kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrtta hai arthAt aMtarmuhUrtta taka sAdhAraNoM meM raha kara punaH pratyeka zarIrI meM AyA jA sakatA hai utkRSTa aMtara anaMtakAla ar3hAI pudgala parAvartana kA hai| arthAt anaMta kAla taka jIva sAdhAraNa rUpa meM raha sakatA hai| saMsAra paritta kA antara nahIM hai kyoMki saMsAra paritta se chUTane para punaH saMsAra paritta nahIM hotA tathA siddha jIvoM kA pratipAta nahIM hotA / kAya - aparita kA antara jaghanya aMtarmuhUrtta hai| yAnI aMtarmuhUrtta taka pratyeka zarIrI raha kara jIva punaH sAdhAraNa vanaspati meM A sakatA hai| utkRSTa antara asaMkhyAtakAla (pRthviikaal)| arthAt kAla se asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI rUpa aura kSetra se asaMkhyAta loka ke AkAza pradezoM ko pratisamaya eka eka nikAlane para jitane samaya meM ve khAlI ho utane samaya kA hai| anAdi aparyavasita saMsAra aparita kA antara nahIM, anAdi saparyavasita saMsAra aparita kA bhI aMtara nahIM kyoMki saMsAra- aparita ke jAne para punaH saMsAra- aparita nahIM hotA / sAdi aparyavasita hone senoparitta-no aparitta kA aMtara nahIM hai / alpabahutva - sabase thor3e paritta haiM kyoMki kAya-paritta aura saMsAra - paritta jIva thor3e haiN| unase no parittano- aparitta jIva anantaguNA haiM kyoMki siddha jIva anaMta haiN| unase aparitta anantaguNA hai kyoMki kRSNapAkSika jIva anaMta haiN| ahavA tivihA savvajIvA paNNattA, taMjahA- pajjattagA apajjattagA NopajjattagANoapajattagA, pajjattage NaM bhaMte! ? goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM / apajjattage NaM bhaMte! 0 ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM NopajattaNoapajjattae sAie apjjvsie| pajjattagassa aMtaraM jahaNeNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM, apajjattagassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM, taiyassa Natthi aMtaraM / appAbahu0 savvatthovA NopajattagaNoapajjattagA apajjattagA anaMtaguNA pajjattagA saMkhejjaguNA // 252 // bhAvArtha athavA sarva jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - paryAptaka, aparyAptaka aura - . noparyAptaka-no aparyAptaka / prazna- he bhagavan ! paryAptaka, paryAptaka rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropama zata pRthaktva prazna - he bhagavan ! aparyAptaka, aparyAptaka rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa aMtarmuhUrta / 363 For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jIvAjIvAbhigama sUtra noparyAptaka no aparyAptaka sAdi aparyavasita hai| prazna - he bhagavan ! paryAptaka kA aMtara kitane kAla kA hai ? uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa bhI aNtrmuhuurt| aparyAptaka kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropama zata pRthaktva hai| noparyAptaka-noaparyAptaka kA antara nahIM hai| alpa bahutva meM sabase thor3e noparyAptaka-noaparyAptaka haiM, unase aparyAptaka anaMtaguNA haiM, unase paryAptaka saMkhyAtaguNA haiN| vivecana - prastuta sUtra meM sarva jIva ke tIna bheda kahe gaye haiN| yathA - paryAptaka, aparyAptaka aura nopryaaptk-noapryaaptk| paryAptaka kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta hai| yaha aparyAptaka se paryAptaka meM utpanna hokara aMtarmuhUrta taka rahane ke bAda puna: aparyAptaka hone kI apekSA se haiN| utkRSTa kAyasthiti sAdhika sAgaropama zata pRthaktva (do sau se lekara nau sau sAgaropama) hai itane kAla ke bAda niyamA jIva aparyAptaka hotA hai| yaha kathana labdhi aparyAptaka kI apekSA hai| aparyAptaka kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa bhI antarmuhUrta hai kintu jaghanya se utkRSTa pada adhika hai| noparyAptaka-no aparyAptaka sAdi aparyavasita hone se sadA kAla usI rUpa meM rahate haiN| paryAptakAla, aparyAptaka kA aMtara hai aura aparyAptakAla paryAptaka kA antara hai| noparyAptaka no aparyAptaka kA aMtara nahIM hai kyoMki ve siddha haiM aura ve aparyavasita haiN| sabase thor3e noparyAptaka-noaparyAptaka haiM kyoMki siddha zeSa jIvoM kI apekSA thor3e haiM unase aparyAptaka anaMtaguNA haiM kyoMki nigoda jIvoM meM aparyAptaka sadaiva anaMta milate haiM unase paryAptaka saMkhyAtaguNA haiM kyoMki sUkSma jIvoM meM aparyAptakoM se paryAptaka saMkhyAtaguNA haiN| ahavA tivihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-suhamA bAyarA NosuhamaNobAyarA, suhame NaM bhaMte! suhametti kAlao kevacciraM0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM asaMkheja kAlaM puDhavikAlo, bAyarA jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM asaMkhejAo ussappiNIosappiNIo kAlao, khettao aMgulassa asaMkhejaibhAgo, NosuhumaNobAyare sAie apajjavasie, suhumassa aMtaraM bAyarakAlo, bAyarassa aMtaraM suhamakAlo, taiyassa NosuhamaNobAyarassa aMtaraM nntthi| appAbahu0 savvatthovA NosuhumaNobAyarA bAyarA aNaMtaguNA suhumA asaMkhejaguNA // 253 // bhAvArtha - athavA sarva jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - 1. sUkSma 2. bAdara aura 3. nosuukssm-nobaadr| For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhiMgama-sarva jIva trividha vaktavyatA 365 prazna - he bhagavan ! sUkSma, sUkSma rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa asaMkhyAtakAla arthAt pRthviikaal| prazna - he bhagavan ! bAdara, bAdara rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka rahatA hai| yaha asaMkhyAtakAla asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI rUpa hai| kSetra se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| nosUkSma-nobAdara sAdi aparyavasita hai| sUkSma kA aMtara bAdara kAla hai aura bAdara kA aMtara sUkSmakAla hai| nosUkSma-nobAdara kA antara nahIM hai| alpabahutva meM sabase thor3e nosUkSma-nobAdara haiM unase bAdara anantaguNA haiM aura unase sUkSma asaMkhyAtaguNA haiN| vivecana - sUkSma, bAdara.aura nosUkSma-nobAdara ke bheda se sarva jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiN| kAyasthiti - sUkSma kI kAyasthiti jaghanya se aMtarmuhUrta hai| aMtarmuhUrta ke bAda punaH bAdaroM meM utpatti ho sakatI hai| utkRSTa kAyasthiti asaMkhyAtakAla hai| yaha asaMkhyAtakAla kAla se asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI rUpa aura kSetra se asaMkhyAta lokAkAza pradezoM ko pratisamaya eka-eka nikAlane para saMpUrNa khAlI hone meM jitanA samaya lagatA hai usa kAla ke barAbara hai| yahI pRthvIkAla kahalAtA hai| bAdara kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta hai| aMtarmuhUrta ke bAda jIva punaH sUkSma meM utpanna ho jAtA hai| utkRSTa kAyasthiti asaMkhyAtakAla kI hai| yaha asaMkhyAtakAla kAla se asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI rUpa aura kSetra se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga yAnI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ke AkAza pradezoM ko prati samaya eka-eka nikAlane para saMpUrNa khAlI hone meM jitanA samaya lagatA hai usa samaya ke barAbara hai| itane utkRSTa kAlamAna ke bAda bAdara jIva niyamA sUkSma meM utpanna hote haiN| nosUkSma-nobAdara siddha jIva haiN| sAdi aparyavasita hone se ve sadA kAla usI rUpa meM rahate haiN| aMtara - sUkSma kA aMtara bAdara kAla arthAt jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa asaMkhyAta kAla yAnI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai| bAdara kA aMtara sUkSmakAla arthAt jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAtakAla (pRthvIkAla) hai| nosUkSma-nobAdara kA antara nahIM hai kyoMki vaha sAdi aparyavasita hai| alpabahutva - sabase thor3e nosUkSma-nobAdara haiM kyoMki siddha jIva anya jIvoM kI apekSA thor3e haiN| unase bAdara anantaguNA haiM kyoMki bAdara nigoda ke jIva siddhoM se anantaguNA haiM unase bhI sUkSma asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki bAdara nigoda se sUkSma nigoda asaMkhyAtaguNA haiN| ahavA tivihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-saNNI asaNNI NosaNNINoasaNNI, For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 jIvAjIvAbhigama sUtra saNNI NaM bhaMte!0 kAlao0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhattaM sAiregaM, asaNNI jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, NosaNNINoasaNNI sAie apjvsie| saNNissa aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, asaNNissa aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM, taiyassa Natthi aNtrN| appAbahu0 savvatthovA saNNI NosaNNINoasaNNI aNaMtaguNA asaNNI annNtgunnaa||254|| - bhAvArtha - athavA sarva jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - saMjJI (sanI), asaMjJI aura nosNjnyii-noasNjnyii| prazna - he bhagavan! saMjJI, saMjJI rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? . uttara - he gautama! saMjJI, saMjJI rUpa meM jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropama zata pRthaktva taka rahatA hai| asaMjJI, asaMjJI rUpa meM jaghanya se aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla taka rahatA hai| nosaMjJI-noasaMjJI sAdi aparyavasita hai| saMjJI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| asaMjJI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropama zata pRthaktva hai| nosaMjJI-noasaMjJI kA antara nahIM hai| -- alpabahutva meM sabase thor3e saMjJI haiM unase nosaMjJI-noasaMjJI anaMta guNA haiM aura unase asaMjJI anantaguNA haiN| - vivecana - prastuta sUtra meM tIna prakAra ke sarva jIvoM-saMjJI, asaMjJI aura nosaMjJI-noasaMjJI kI kAyasthiti, antara aura alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai| kAyasthiti aura antara bhAvArtha se hI spaSTa hai| alpabahutva isa prakAra samajhanA cAhiye - sabase thor3e saMjJI haiM kyoMki deva, nairayika, garbhaja tiryaMca aura manuSya hI saMjJI haiN| unase nosaMjJI-noasaMjJI anantaguNA haiM kyoMki vanaspati ko chor3a kara zeSa jIvoM se siddha anansaguNA haiM unase asaMjJI anantaguNA haiM kyoMki siddhoM se vanaspatijIva anantaguNA haiN| _____ ahavA tivihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-bhavasiddhiyA abhavasiddhiyA NobhavasiddhiyANoabhavasiddhiyA, aNAiyA sapajavasiyA bhavasiddhiyA, aNAiyA apajavasiyA abhavasiddhiyA, sAiyA apajjavasiyA NobhavasiddhiyA nnoabhvsiddhiyaa| tiNDaMpi Natthi aNtrN| apyAbahu0 savvatthovA abhavasiddhiyA NobhavasiddhiyANoabhavasiddhiyA aNaMtaguNA bhavasiddhiyA annNtgunnaa||255|| For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva trividha vaktavyatA 367 bhAvArtha - athavA sarvajIva tIna prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - bhavasiddhika, abhavasiddhika aura nobhvsiddhik-noabhvsiddhik| bhavasiddhika jIva anAdi saparyavasita haiN| abhavasiddhika anAdi aparyavasita haiM aura no bhavasiddhika-no abhavasiddhika sAdi-aparyavasita haiN| tInoM kA antara nahIM hai| alpabahutva - sabase thor3e abhavasiddhika haiM, unase nobhavasiddhika-noabhava siddhika anaMtaguNA haiM aura unase bhI bhavasiddhika jIva aNaMtaguNA haiN| vivecana - apekSA se sarva jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - bhavasiddhika, abhavasiddhika aura nobhvsiddhik-noabhvsiddhik| bhavasiddhika anAdi saparyavasita, abhavasiddhika anAdi aparyavasita aura nobhavasiddhika no abhavasiddhika sAdi aparyavasita hone se inakI kAyasthiti aura aMtara ghaTita nahIM hotaa| ___ alpabahutva dvAra meM - sabase thor3e abhavasiddhika haiM kyoMki ve jaghanya yuktAnantaka ke tulya haiM, unase no bhavasiddhika-no abhavasiddhika anantaguNA haiM kyoMki abhavyoM se siddha anaMtaguNA haiM unase bhI bhavasiddhika anaMtaguNA haiM. kyoMki siddhoM se bhI bhavya anantaguNA haiN| - ahavA tivihA savvajIvA paNNatA, taMjahA-tasA thAvarA NotasANothAvarA, tasassa NaM bhaMte kAlao!0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI sAiregAI, thAvarassa saMciTThaNA vaNassaikAlo, NotasANothAvarA sAiyA apjjvsiyaa| tasassa aMtaraM vaNassaikAlo, thAvarassa aMtaraM do sAgarovamasahassAiM sAiregAI, NotasaNo-thAvarassa Natthi aNtrN| appAbahu0 savvatthovA tasA NotasANothAvarA aNaMtaguNA thAvarA annNtgunnaa| se taM tivihA savvajIvA pnnnnttaa||256|| bhAvArtha - athavA sarva jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - 1. trasa 2. sthAvara aura 3. notrs-nosthaavr|| : prazna - he bhagavan! trasa, trasa rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? uttara - he gautama! trasa trasa, rUpa meM jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika do hajAra sAgaropama taka raha sakatA hai| sthAvara kA saMciTThaNA kAla vanaspatikAla hai| notrasa-nosthAvara sAdi aparyavasita haiN| asa kA antara vanaspatikAla hai| sthAvara kA antara sAdhika do hajAra sAgaropama kA hai| notrasanosthAvara kA antara nahIM hai| alpabahutva meM - sabase thor3e trasa haiM, unase notrasa-nosthAvara anaMtaguNA haiM, unase sthAvara anaMtaguNA haiN| isa prakAra sarva jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiN| For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 jIvAjIvAbhigama sUtra vivecana - prastuta sUtra meM trasa, sthAvara aura notrasa-nosthAvara ke bheda se sarva jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiN| ina tIna prakAra ke sarva jIvoM kI kAyasthiti, aMtara aura alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai| isa prakAra sarva jIvoM kI yaha trividha pratipatti samApta huI hai| sarva jIva caturvidha vaktavyatA tattha NaM je te evamAhaMsa cauvvihA savvajIvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahAmaNajogI vaijogI kAyajogI ajogii| maNajogI NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM, evaM vaijogIvi, kAyajogI jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, ajogI sAie apjvsie| maNajogissa aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, evaM vaijogissavi, kAyajogissa jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM, ajogissa Natthi aNtrN| appAbahu0 savvatthovA maNajogI vaijogI asaMkhejaguNA ajogI aNaMtaguNA kAyajogI aNaMtaguNA // 257 // bhAvArtha - jo aisA pratipAdita karate haiM ki sarva jIva cAra prakAra ke haiM, ve cAra prakAra isa prakAra haiM - manoyogI, vacanayogI, kAyayogI aura ayogii| he bhagavan! manoyogI, manoyogI rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? he gautama! manoyogI manoyogI rUpa meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa aMtarmuhUrta taka rahatA hai| vacana yogI ke viSaya meM bhI isI prakAra smjhnaa| kAyayogI jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla taka rahatA hai| ayogI sAdi aparyavasita hai| manoyogI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| vacanayogI kA bhI aMtara itanA hI hai| kAyayogI kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa aMtarmuhUrta kA hai| ayogI kA antara nahIM hai| alpabahutva meM - sabase thor3e manoyogI, unase vacanayogI asaMkhyAtaguNA, unase ayogI anantaguNA aura unase kAyayogI anaMtaguNA haiN| vivecana - prastuta sUtra meM manoyogI, vacanayogI, kAyayogI aura ayogI ke bheda se sarva jIvoM ke cAra prakAra kahe gaye haiM aura unakI kAyasthiti (saMciTThaNA), aMtara tathA alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai jo isa prakAra samajhanA cAhiye - kAyasthiti - manoyogI jaghanya eka samaya taka manoyogI ke rUpa meM raha sakatA hai usake bAda dUsare samaya meM maraNa ho jAne se yA manana se rahita ho jAne ke kAraNa tathA viziSTa manoyogya pudgala For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva caturvidha vaktavyatA grahaNa kI apekSA se eka samaya kahA gayA hai / utkRSTa kAyasthiti (saMciTThaNA) aMtarmuhUrta kI hai / aMtarmuhUrtta ke bAda tathArUpa jIva svabhAva se vaha niyamA manoyoga se rahita ho jAtA hai| isI prakAra vacana yogI kI saMciTThaNA jaghanya eka samaya aura utkRSTa utkRSTa aMtarmuhUrtta samajhanA cAhiye / kAyayogI arthAt manoyogI vacana yogI se rahita ekendriya Adi kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrtta kI hai| beindriya Adi se nikala kara pRthvI Adi meM aMtarmuhUrta raha kara punaH beindriya Adi meM gamana kI apekSA yaha kathana samajhanA cAhiye, utkRSTa kAryasthiti vanaspatikAla kI hai arthAt kAyayogI utkRSTa vanaspatikAla taka usI rUpa meM raha sakatA hai| ayogI arthAt siddha sAdi aparyavasita haiM ataH ve sadA usI rUpa meM rahate haiM / aMtara- manoyogI aura vacana yogI kA antara jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / kAya yogI kA aMtara jaghanya eka samaya aura utkRSTa aMtarmuhUrta hai| isakA kAraNa isa prakAra samajhanAjisa samaya mana, vacana yoga kA vyApAra hotA hai, usa samaya kAya yoga kA vyApAra hote hue bhI AgamakAroM ne nahIM mAnA hai| isIlie kAyayoga kA antara eka samaya mAnA gayA hai athavA eka samaya meM manayoga kI nivRtti ho jAne se yA kAla kara jAne kI apekSA se bhI eka samaya kI sthiti batAI hai| 369 * alpabahutva - sabase thor3e manoyogI haiM kyoMki deva, nairayika, garbhaja tiryaMca paMcendriya aura manuSya hI manoyogI haiN| unase vacanayogI asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki beindriya, teindriya, caurindriya aura asaMjJI paMcendriya vacana yoga vAle haiM unase ayogI anaMtaguNA haiM kyoMki siddha ananta haiN| unase kAyayogI anaMta guNA haiM kyoMki siddhoM se vanaspati jIva anaMtaguNA haiN| ahavA cauvvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA- itthaveyagA purisaveyagA NapuMsagaveyagA aveyagA, itthaveyae NaM bhaMte! itthiveyaetti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! (egeNa AeseNa0 ) paliyasayaM dasuttaraM aTThArasa coisa paliyapuhuttaM, samao jahaNaNeNaM, purisaveyassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM, NapuMsagaveyassa jahaNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassaikAlo / aveyae duvihe paNate, taMjahA - sAie vA apajjavasie sAie vA sapajjavasie se jahaNaNeNaM ekkaM sa. ukkoseNaM aMtomuhuttaM / itthiveyassa aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, purisaveyassa0 jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, NapuMsagaveyassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM, aveyago For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 jahA hetttthaa| appAbahu0 savvatthovA purisaveyagA itthiveyagA saMkhejjaguNA aveyagA anaMtaguNA NapuMsagaveyagA anaMtaguNA // 258 // bhAvArtha - athavA sarva jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM- strIvedaka, puruSavedaka, napuMsakavedaka aura avedaka / jIvAjIvAbhigama sUtra prazna - he bhagavan ! strIvedaka, strIvedaka rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai ? uttara - he gautama! strIvedaka, strIvedaka rUpa meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa alaga-alaga apekSAoM se kramazaH eka sau dasa, eka sau, aThAraha, caudaha palyopama tathA palyopama pRthaktva taka raha sakatA hai| puruSavedaka, puruSavedaka rUpa meM jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropama zata pRthaktva taka raha sakatA hai| napuMsakavedaka jaghanya eka samaya utkRSTa anaMtakAla - vanaspatikAla taka raha sakatA hai| avedaka do prakAra ke kahe gaye haiM / yathA - sAdi aparyavasita aura sAdi saparyavasita / sAdi saparyavasita avedaka jaghanya eka samaya aura utkRSTa aMtarmuhUrtta taka raha sakatA hai| strIvedaka kA antara jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / puruSavedaka kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa vanaspatikAla hai| napuMsakaveda kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropama zatapRthaktva hai / avedaka kA jaisA pahale kahA hai, antara nahIM hai / alpabahutva meM sabase thor3e puruSavedaka, unase strIvedaka saMkhyAtaguNA, unase avedaka anaMtaguNA aura unase napuMsakavedaka anaMtaguNA haiN| vivecana prastuta sUtra meM sarva jIvoM ke cAra bheda isa prakAra batAye haiM 1. strIvedaka 2. puruSavedaka 3. napuMsakavedaka aura 4. avedaka / inakI kAyasthiti, antara aura alpabahutva isa prakAra haiM - kAyasthiti - strIvedaka kI kAyasthiti pAMca apekSAoM se kahI gaI hai| 1. pahalI apekSA se strIvedaka kI kAyasthiti jaghanya eka samaya utkRSTa pUrva koTi pRthaktva adhika 110 palyopama / 2. dUsarI apekSA se strIvedaka kI kAyasthiti jaghanya eka samaya utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika 100 palyopama / 3. tIsarI apekSA se strIvedaka kI kAyasthiti jaghanya eka samaya utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika 18 plyopm| - For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva caturvidha vaktavyatA 371 4. cauthI apekSA se strIvedaka kI kAyasthiti jaghanya eka samaya utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika 14 plyopm| / 5. pAMcavI apekSA se strIvedaka kI kAyasthiti jaghanya eka samaya utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika eka palyopama kI hai| ina pAMcoM apekSAoM kA vistRta vivecana tIsarI (trividha) pratipatti meM diyA jA cukA hai| puruSaveda kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta kI hai| yaha strIveda Adi se nikalakara aMtarmuhUrta taka puruSaveda meM raha kara puna: strIveda prApta karane kI apekSA se hai| utkRSTa kAyasthiti sAdhika sAgaropama zata pRthaktva kI hai| yaha utkRSTakAla deva, manuSya aura tiryaMca bhavoM meM bhramaNa karane kI apekSA hai| napuMsaka veda kI jaghanya kAyasthiti eka samaya kI aura utkRSTa vanaspatikAla-anaMtakAla kI hai| zaMkA - strIvedaka aura napuMsakavedaka kI.varaha puruSavedaka kI jaghanya kAyasthiti eka samaya kI kyoM nahIM kahI gaI hai? samAdhAna - upazama zreNI meM vedopazamana ke pazcAt eka samaya taka strIveda yA napuMsaka veda kA anubhava hotA hai jabaki upazama zreNI meM jo maratA hai vaha pAMca anuttara vimAnavAsI devoM meM hI jAtA hai| unameM mAtra puruSaveda hI hone se vaha puruSaveda meM hI utpanna hotA hai anya veda meM nhiiN| ataH janmAntara meM bhI nirantara rUpa se gamana kI apekSA eka samaya kI kAyasthiti ghaTita nahIM hotI hai| aMvedaka do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - 1. sAdi aparyavasita (kSINa veda vAle) aura 2. sAdi saparyavasita (upazAMta veda vaale)| sAdi saparyavasita kI kAyasthiti jaghanya eka samaya hai kyoMki dvitIya samaya meM mara kara deba gati meM puruSaveda saMbhava hai| utkRSTa kAyasthiti aMtarmuhUrta kI hai tatpazcAt mara kara vaha puruSaveda vAlA ho jAtA hai yA zreNI se giratA huA jisa veda se zreNI para car3hA usa veda kA udaya ho jAne se vaha savedaka ho jAtA hai| antara - strIveda kA antara jaghanya aMtarmuhUrta hai kyoMki veda kA upazama hone para puna: aMtarmuhUrta meM veda kA udaya ho sakatA hai athavA strIparyAya se nikala kara puruSaveda yA napuMsakaveda meM aMtarmuhUrta raha kara punaH strI paryAya meM AyA jA sakatA hai| utkRSTa aMtara vanaspatikAla (anaMtakAla) kA hai| puruSaveda kA antara jaghanya eka samaya hai kyoMki upazama zreNI meM puruSaveda kA upazama hone para eka samaya ke anantara puruSatva rUpa meM utpanna honA saMbhava hai| utkRSTa aMtara vanaspatikAla kA hai| strIveda kI taraha napuMsakaveda kA jaghanya aMtara aMtarmuhUrta hai utkRSTa sAdhika sAgaropama zata pRthaktva kA aMtara hai| isake bAda jIva avazya napuMsaka veda meM utpanna hotA hai| avedaka sAdi aparyavasita kA antara nhiiN| sAdi saparyavasita avedaka kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta hai kyoMki aMtarmuhUrta bAda punaH zreNI kA AraMbha saMbhava For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 jIvAjIvAbhigama sUtra hai| utkRSTa anantakAla kA aMtara hai| anaMtakAla arthAt kAla se anaMta utsarpiNI avasarpiNI rUpa tathA kSetra se dezona apArddha pudgala parAvarta hai| isa kAla ke pazcAt jisane pahale zreNI kI hai vaha punaH zreNI AraMbha karatA hI hai| alpabahutva - sabase thor3eM puruSavedaka haiM kyoMki devagati, manuSyagati aura tiryaMcagati meM ve thor3e hI haiM, unase strIvedaka saMkhyAtaguNA haiM kyoMki tiryaMcagati meM striyAM puruSoM se tigunI, manuSyagati meM sattAIsa guNI aura devagati meM battIsaguNI haiN| unase avedaka anaMtaguNA haiM kyoMki siddha anaMta haiN| unase napuMsakaveda anaMtaguNA haiM kyoMki siddhoM se vanaspatijIva anaMtaguNA haiN| ahavA cauvvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI ohidaMsaNI kevldsnnii|| cakkhudaMsaNI NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasahassa sAiregaM, acakkhudaMsaNI duvihe paNNatte, taMjahA-aNAie vA apajjavasie aNAie vA spjvsie| ohidaMsaNissa jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM do chAvaTThI sAgarovamANaM sAiregAo, kevaladasaNI sAie apjjvsie|| cakkhudaMsaNissa aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| acakkhudaMsaNissa duvihassa Nathi aNtrN| ohidaMsaNissaM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| kevaladaMsaNissa Natthi aNtrN| appAbahuyaM savvatthovA ohidasaNI cakkhudaMsaNI asaMkhejaguNA kevaladasaNI aNaMtaguNA acakkhudaMsaNI annNtgunnaa|| 259 // bhAvArtha - athavA sarvajIva cAra prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - cakSudarzanI, acakSudarzanI, avadhidarzanI aura kevldrshnii| prazna - he bhagavan! cakSudarzanI, cakSudarzanI rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai ? uttara - he gautama! cakSudarzanI, cakSudarzanI rUpa meM jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika eka hajAra sAgaropama taka raha sakatA hai| acakSudarzanI do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - anAdi aparyavasita aura anAdi spryvsit| avadhidarzanI, avadhidarzanI rUpa meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa sAdhika do chiyAsaTha sAgaropama taka raha sakatA hai kevaladarzanI sAdi aparyavasita hai| For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva caturvidha vaktavyatA 373 cakSudarzanI kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| acakSudarzanI kA antara nhiiN| avadhidarzanI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| kevaladarzanI kA antara nahIM hai| . alpabahutva meM sabase thor3e avadhidarzanI, unase cakSudarzanI asaMkhyAtaguNA haiM, unase kevaladarzanI anaMtaguNA haiM aura unase acakSudarzanI anaMtaguNA haiN| vivecana - cakSudarzanI, acakSudarzanI, avadhidarzanI aura kevaladarzanI ke bheda se sarva jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiN| inakI kAyasthiti, aMtara aura alpabahutva isa prakAra hai - kAyasthiti - cakSudarzanI kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta kI kahI hai| yaha acakSudarzanI se nikala kara cakSudarzanI meM aMtarmuhUrta kAla raha kara puna: acakSudarzanI meM utpanna hone kI apekSA se hai| utkRSTa sAdhika eka hajAra sAgaropama taka cakSudarzanI cakSudarzanI rUpa meM raha sakatA hai| acakSudarzanI do prakAra ke kahe haiM - anAdi aparyavasita-jo kabhI siddhi prApta nahIM karegA aura anAdi saparyavasita, bhavya jIva jo siddhi prApta karegA donoM kI kAla maryAdA nahIM hai| avadhidarzanI kI jaghanya kAyasthiti eka samaya kI hai| avadhidarzana prApta karane ke pazcAt koI eka samaya meM hI kAla kara jAya athavA mithyAtva meM jAne se yA duSTa adhyavasAya ke kAraNa avadhi se gira sakatA hai| utkRSTa sAdhika do chiyAsaTha sAgaropama kI kAyasthiti isa prakAra samajhanI cAhiye - bArahaveM devaloka meM tathA graiveyaka meM jo manuSya vibhaMgajJAna lekara jAve vahAM se avadhi lekara vApisa manuSya meM Ave, aise tIna bhava bArahaveM svarga ke tathA prathama graiveyaka ke karane se 66 sAgara jhAjhere vibhaMga ke sAtha avadhidarzana ke hue| phira anuttara vimAna ke 33 sAgara ke do bhava kare, yA graiveyakAdi ke tIna bhava karane se avadhijJAna ke sAtha 66 sAgara jhAjhere hue| isa prakAra do 66 sAgara tathA manuSya bhava kI sthiti ginane se jhAjhere ho jAte haiN| isa prakAra Agama pATha kI ucita saMgati bahuzruta guru bhagavaMta pharamAte haiN| jisakA khulAsA samartha samAdhAna bhAga 1 ke pRSTha 147 ke prazna naM. 332 meM kiyA gayA hai| isa prakAra avadhidarzanI do chiyAsaTha sAgaropama taka utkRSTa avadhidarzanI ke rUpa meM raha sakatA hai| sAdi aparyavasita hone se kevaladarzanI kI kAyasthiti nahIM hotI hai| . aMtara - cakSudarzanI kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa vanaspatikAla, itane kAla meM acakSudarzana kA vyavadhAna hokara punaH cakSudarzanI ho sakatA hai| anAdi aparyavasita aura anAdi saparyavasita acakSudarzanI kA aMtara nahIM hai kyoMki eka bAra acakSudarzana jAne ke bAda punaH acakSudarzana nahIM hotA, jisake ghAtIkarma naSTa ho gaye usakA pratipAta nahIM hotaa| avadhidarzanI kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa vanaspatikAla kA hai| kevaladarzanI kA aMtara nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 jIvAjIvAbhigama sUtra ..........rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr............. alpabahutva - sabase thor3e avadhidarzanI haiM kyoMki vaha deva, nAraka aura kucha garbhaja tiryaMcoM va manuSyoM ko hotA hai, usase cakSudarzanI asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki caurindriyoM aura asaMjJI tiryaMca paMcendriyoM ko bhI hotA hai, unase kevaladarzanI anaMtaguNA haiM kyoMki siddha anaMta haiM unase acakSudarzanI anaMtaguNA haiM kyoMki ekendriyoM ko bhI acakSudarzana hotA hai| ahavA cauvvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-saMjayA asaMjayA saMjayAsaMjayA nnosNjyaannoasNjyaannosNjyaasNjyaa| saMjae NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukko0 desUNA puvvakoDI, asaMjayA jahA aNNANI, saMjayAsaMjae jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI, NosaMjayaNo asaMjaya NosaMjayAsaMjae sAie apajjavasie, saMjayassa saMjayAsaMjayassa doNhavi aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM avaDa poggalapariyaTTU desUNaM, asaMjayassa Aiduve Natthi aMtaraM, sAiyassa sapajjavasiyassa jahaNNaNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI, cautthagassa Natthi aNtrN|| appAbahuyaM savvatthovA saMjayA saMjayAsaMjayA asaMkhejjaguNA No saMjayaNoasaMjayaNosaMjayAsaMjayA aNaMtaguNA, asaMjayA annNtgunnaa|| settaM cauvvihA savvajIvA pnnnnttaa||260|| ||tccaa savvajIvaca0 paDivattI smttaa|| bhAvArtha - athavA sarva jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - 1. saMyata 2. asaMyata 3. saMyatAsaMyata aura 4. nosaMyata-noasaMyata-no sNytaasNyt| prazna - he bhagavan! saMyata, saMyata rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai ? uttara - he gautama! saMyata, saMyata rUpa meM jaghanya, eka samaya aura utkRSTa dezona pUrva koTi taka * rahatA hai| asaMyata ke viSaya meM ajJAnI kI taraha samajhanA caahiye| saMyatAsaMyata, saMyatAsaMyata rUpa meM jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi taka rahatA hai| nosaMyata-no asaMyata-nosaMyatAsaMyata sAdi aparyavasita hai| saMyata aura saMyatAsaMyata kA antara jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa dezona apArddha pudgala parAvarta hai| asaMyata ke Adi ke do bhedoM kA antara nahIM hai, sAdi saparyavasita kA aMtara jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrva koTi hai| nosaMyata-noasaMyata, no saMyatAsaMyata kA antara nahIM hai| alpabahutva meM-sabase thor3e saMyata haiM, unase saMyatAsaMyata asaMkhyAtaguNA haiM, unase nosaMyata no For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama - sarva jIva paMcavidha vaktavyatA asaMyata nosaMyatAsaMyata anaMtaguNA haiM aura unase asaMyata anaMtaguNA haiN| isa prakAra sarva jIvoM kI caturvidha pratipatti samApta huii| vivecana prastuta sUtra meM saMyata Adi kI apekSA sarva jIva ke cAra bheda kahe haiN| ina cAra bhedoM kI kAyasthiti, aMtara aura alpabahutva isa prakAra hai - - kAyasthiti - saMyata. kAyasthiti jaghanya eka samaya kI hai kyoMki sarvavirati pariNAma ke dUsare samaya meM kisI kI mRtyu bhI ho sakatI hai| utkRSTa kAryasthiti dezona pUrvakoTi kI hai| asaMyata ke tIna bheda haiM 1. anAdi aparyavasita asaMyata jo kabhI bhI saMyama nahIM legA 2. anAdi saparyavasita asaMyata- jo saMyama legA aura usI saMyama se siddhi prApta karegA 3. sAdi saparyavasita asaMyata - sarvavirati yA dezavirati se bhraSTa / prathama do asaMyata anAdi hai ataH unakI kAyasthiti nahIM hai / sAdi saparyavasita asaMyata kI kAryasthiti jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa anaMtakAla, anaMtakAla arthAt kAla se anaMta utsarpiNI avasarpiNI rUpa aura kSetra se dezona apArddha pudgala parAvarta rUpa hai| saMyatAsaMyata kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi hai / bAlyakAla meM saMyatAsaMyatapana nahIM hone ke kAraNa dezona samajhanA caahiye| nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata siddha haiM / siddha sAdi aparyavasita hone se sadAkAla usI rUpa meM rahate haiM / 375 - antara- saMyata kA antara jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa anaMtakAla - dezona pudgala parAvarta rUpa hai| itane kAla ke bAda jIva niyamA saMyata hotA hai| anAdi aparyavasita aura anAdi saparyavasita asaMyata kA antara nahIM hai| sAdi saparyavasita asaMyata kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrvakoTi hai / asaMyatapana kA bAdhaka rUpa saMyatakAla aura saMyatAsaMyata kAla utkRSTa itanA hI hai| saMyatAsaMyata kA antara jaghanya aMtarmuhUrtta hai kyoMki itane kAla meM koI gira kara punaH saMyatAsaMyata ho sakatA hai / utkRSTa aMtara dezona pudgala parAvarta hai| nosaMyata-no asaMyata- nosaMyatAsaMyata kA antara nahIM hai| alpabahutva - sabase thor3e saMyata haiM kyoMki ve saMkhyAta koTikoTi pramANa haiM, unase saMyatAsaMyata asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki asaMkhyAta tiryaMca dezavirati vAle haiM unase nosaMyata - noasaMyata-nosaMyatAsaMyata (siddha) anaMtaguNA haiM, unase asaMyata anaMtaguNA haiM kyoMki siddhoM se vanaspati jIva anaMtaguNA haiM / sarva jIva paMcavidha vaktavyatA tattha NaM je te evamAhaMsu-paMcavihA savvajIvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahAkohakasAI mANakasAI mAyAkasAI lohakasAI akasAI // For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 jIvAjIvAbhigama sUtra kohakasAI mANakasAI-mAyAkasAI NaM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM, lohakaMsAissa jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM, akasAI duvihe jahA hetttthaa|| kohakasAI mANakasAI mAyAkasAI NaM aMtaraM jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM, lohakasAissa aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM, akasAI tahA jahA hetttthaa|| appAbahuyaM-akasAiNo savvatthovA mANakasAI tahA annNtgunnaa| kohe mAyA lohe visesamahiyA munneyvvaa||1||261|| bhAvArtha - jo aisA pratipAdita karate haiM ki sarva jIva pAMca prakAra ke haiM, ve pAMca bheda isa prakAra haiM- 1. krodha kaSAyI 2. mAna kaSAyI 3. mAyA kaSAyI 4. lobha kaSAyI aura 5. akssaayii| krodha kaSAyI, mAna kaSAyI, mAyA kaSAyI kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa bhI aMtarmuhUrta hai| lobha kaSAyI kI kAyasthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa aMtarmuhUrta hai| akaSAyI do prakAra ke haiM jaisA ki pahale kahA gayA hai| krodha kaSAyI, mAna kaSAyI, mAyA kaSAyI kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa aMtarmuhUrta hai| lobha kaSAyI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa bhI aMtarmuhUrta hai| akaSAyI ke viSaya meM jaisA pahale kahA gayA hai vaisA hI samajhanA caahiye| alpabahutva meM sabase thor3e akaSAyI, unase mAna kaSAyI anaMtaguNA, unase krodha kaSAyI, mAyA kaSAyI aura lobha kaSAyI kramazaH vizeSAdhika haiN| vivecana - prastuta sUtra meM sarva jIvoM ke pAMca bheda kahe haiM - krodha kaSAyI, mAna kaSAyI, mAyA kaSAyI, lobha kaSAyI aura akssaayii| ina bhedoM kI kAyasthiti, aMtara aura alpabahutva isa prakAra haiM - kAyasthiti - krodha kaSAyI, mAna kaSAyI, mAyA kaSAyI kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa bhI aMtarmuhUrta kI kahI gayI hai kyoMki krodha Adi kA upayoga kAla aMtarmuhUrta hI kahA hai| lobha kaSAyI kI jaghanya kAyasthiti eka samaya kI hai| yaha kathana upazama zreNI se girate samaya lobha kaSAya ke udaya hone ke prathama samaya ke bAda ke samaya meM mRtyu ho jAne kI apekSA se hai| mRtyu ke samaya kisI ke krodha Adi kA radaya saMbhava hai| lobhakaSAyI kI utkRSTa kAyasthiti aMtarmuhUrta kI hai| akaSAyI ke do bheda haiM - sAdi aparyavasita (kevalI) aura sAdi saparyavasita (upazAMta kaSAyI) sAdi saparyavasita akaSAyI kI kAyasthiti jaghanya eka samaya kI hai yaha dvitIya Adi samaya meM mRtyu ho jAne evaM krodhAdi ke udaya hone kI apekSA samajhanI caahiye| utkRSTa kAyasthiti aMtarmuhUrta For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva paMcavidha vaktavyatA 377 kI hai kyoMki upazAMta moha guNasthAna kA kAla itanA hI hai| anya AcArya jaghanya aMtarmuhUrta kI kAyasthiti bhI kahate haiN| kyoMki lobhopazama ke lie pravRtta jIva kA aMtarmuhUrta pahale maraNa nahIM hotaa| antara - krodha kaSAyI, mAna kaSAyI aura mAyA kaSAyI kA antara jaghanya eka samaya hai kyoMki upazama samaya ke bAda maraNa hone se punaH krodha Adi kA udaya saMbhava hai| utkRSTa aMtara aMtarmuhUrta kA hai| lobha kaSAyI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa bhI aMtarmuhUrta hai kintu jaghanya se utkRSTa kA aMtarmuhUrta bar3A hai| sAdi aparyavasita akaSAyI kA aMtara nahIM, sAdi saparyavasita akaSAyI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta hai isake bAda punaH zreNI lAbha ho sakatA hai| utkRSTa antara anaMtakAla kA hai anaMtakAla yAnI kSetra se dezona apArddha pudgala parAvarta jitanA hai| itane kAla ke pazcAt niyamA akaSAyI hotA hai| .. alpabahutva - sabase thor3e akaSAyI haiM kyoMki siddha bhagavAn evaM gyArahaveM se caudahaveM guNasthAna vAle manuSya hI akaSAyI haiM, unase mAna kaSAyI anaMtaguNA haiM kyoMki siddhoM se bhI nigoda jIva anaMta haiN| unase krodha kaSAyI vizeSAdhika haiM kyoMki krodha kaSAya kA udaya cirakAla sthAyI hai, unase mAyA kaSAyI vizeSAdhika haiM aura unase lobha kaSAyI vizeSAdhika haiM kyoMki krodha se mAyA aura lobha kA udaya ciratarakAla sthAyI hai| - ahavA paMcavihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-NeraiyA tirikkhajoNiyA maNussA devA siddhaa| saciTThaNAMtarANi jaha heTThA bhaanniyaanni| appAbahuyaM savvatthovA maNussA NeraiyA asaMkhejaguNA devA asaMkhejaguNA siddhA aNaMtaguNA tiriyA annNtgunnaa| settaM paMcavihA savvajIvA pnnnnttaa|| 262 // ||cutthaa sa0 pa0 smttaa|| bhAvArtha - athavA sarva jIva pAMca prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - nairayika, tiryaMcayonika, manuSya, deva aura siddh| saMciTThaNA aura aMtara pUrvAnusAra samajha lenA caahiye| alpabahutva meM sabase thor3e manuSya, unase nairayika asaMkhyAtaguNA, unase deva asaMkhyAtaguNA, unase siddha anaMtaguNA aura unase tiryaMca anaMtaguNA haiN| isa prakAra paMcavidha sarvajIva pratipatti pUrNa huii| .vivecana - prastuta sUtra meM sarva jIvoM ke pAMca bheda kahe gaye haiM - 1. nairayika 2. tiryaMca 3. manuSya 4. deva aura 5. siddh| ina pAMca bhedoM kI kAyasthiti, antara aura alpa bahutva kA kathana pUrva meM jaisA kahA gayA hai tadanusAra samajha lenA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 jIvAjIvAbhigama sUtra sarvajIva SaDvidha vaktavyatA tattha NaM je te evamAhaMsu-chavvihA savvajIvA paNNattA te eMvamAhaMsu, taMjahAAbhiNibohiyaNANI suyaNANI ohiNANI maNapajavaNANI kevalaNANI annnnaannii| __ AbhiNibohiyaNANI NaM bhaMte! AbhiNibohiyaNANitti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM chAvaDhei sAgarovamAiM sAiregAiM, evaM suyaNANIvi, ohiNANI NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM chAvahi~ sAgarovamAiM sAiregAI, maNapajjavaNANI NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI, kevalaNANI NaM bhaMte!0? goyamA! sAie apajjavasie, aNNANiNo tivihA paNNattA, taMjahA-aNAie vA apajjavasie aNAie vA sapajjavasie sAie vA sapajjavasie, tattha0 sAie sapajjavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM avaDaM puggalapariyaTTU desuunnN| aMtaraM AbhiNibohiyaNANissa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM avaDaM puggalapariyaTTe desUNaM, evaM suya0 aMtaraM0 maNapajjava0, kevalaNANiNo Nasthi aMtaraM, aNNANi0 sAiyasapajavasiyassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM chAvaDhei sAgarovamAiM saairogaaii| appAbahuyaM savvatthovA maNapajjavaNANiNo ohiNANiNo asaMkhejagaNA AbhiNibohiyaNANiNo suyaNANiNo visesAhiyA saTTANe dovi tullA kevalaNANiNo aNaMtaguNA aNNANI annNtgunnaa|| bhAvArtha - jo aisA pratipAdita karate haiM ki sarva jIva chaha prakAra ke kahe gaye haiN| unake anusAra chaha bheda isa prakAra haiM - 1. AbhinibodhikajJAnI 2. zrutajJAnI 3. avadhijJAnI 4. manaHparyavajJAnI 5. kevalajJAnI aura 6. ajnyaanii| prazna - he bhagavan! Abhinibodhika jJAnI, Abhinibodhika jJAnI rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai? uttara - he gautama! Abhinibodhika jJAnI Abhimibodhika jJAnI rUpa meM jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama taka raha sakatA hai| isI prakAra zrutajJAnI ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| For Personal & Private Use Only | Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva SaDvidha vaktavyatA 379 prazna - he bhagavan ! avadhijJAnI, avadhijJAnI rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai ? uttara - he gautama! jaghanya eka samaya aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama taka raha sakatA hai| prazna - he bhagavan! manaHparyavajJAnI, manaHparyavajJAnI rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai? .. uttara - he gautama! jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrvakoTi taka raha sakatA hai| prazna - he bhagavan! kevalIjJAnI, kevalajJAnI rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai? uttara - he gautama! kevalajJAnI sAdi aparyavasita hai| ajJAnI tIna prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - 1. anAdi aparyavasita 2. anAdi saparyavasita 3. sAdi spryvsit| inameM se jo sAdi saparyavasita hai vaha jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAladezona apArddha pudgala parAvarta taka rahatA hai| Abhinibodhika jJAnI kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAla-dezona apArddha pudgala parAvarta hai| isI prakAra zrutajJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyavajJAnI kA antara kaha denA caahiye| kevalajJAnI kA antara nahIM hai| sAdi saparyavasita ajJAnI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama hai| ___ alpabahutva meM sabase thor3e manaHparyavajJAnI haiM, unase avadhijJAnI asaMkhyAtaguNA haiM, unase Abhinibodhika jJAnI aura zrutajJAnI vizeSAdhika haiM aura donoM svasthAna tulya haiN| unase kevalajJAnI anaMtaguNA haiM aura unase ajJAnI anantaguNA haiN| vivecana - prastuta sUtra meM sarva jIvoM ke chaha bheda kahe gaye haiM - 1. Abhinibodhika jJAnI 2. zrutajJAnI 3. avadhijJAnI 4. manaHparyavajJAnI aura 5. kevalajJAnI 6. ajnyaanii| inakI kAyasthiti, aMtara aura alpabahutva isa prakAra hai - kAyasthiti - AbhinibodhikajJAnI (matijJAnI) kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta kI hai| kyoMki samyaktva kA jaghanya kAla itanA hI hai| utkRSTa kAyasthiti sAdhika chiyAsaTha sAgaropama kI hai jo do bAra vijaya Adi meM jAne kI apekSA samajhanI caahiye| zrutajJAnI kI kAyasthiti matijJAnI ke samAna hai kyoMki kahA hai - --- ... 'jattha abhiNiyohiya gANaM tatth suyaNANaM, jattha suyaNANaM tattha AbhiNibohiyaNANaM, do vi eyAI aNNoNNamaNugayAI' _- jahA~ Abhinibodhika jJAna (matijJAna) hai vahA~ zrutajJAna hai aura jahA~ zrutajJAna hai vahA~ Abhinibodhika jJAna hai| ye donoM anyonya-anugata haiN| For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 jIvAjIvAbhigama sUtra ****************************************************000000000+ avadhijJAnI kI kAyasthiti jaghanya eka samaya hai| yaha avadhijJAna hone ke anantara samaya meM maraNa ho jAne se athavA pratipAta se mithyAtva meM jAne se (vibhaMgajJAna hone se) samajhanA caahiye| utkRSTa kAyasthiti sAdhika chiyAsaTha sAgaropama kI hai jo matijJAnI kI taraha samajhanI caahiye| manaH paryavajJAnI kI kAyasthiti jaghanya eka samaya kI hai kyoMki dvitIya samaya meM maraNa hone se pratipAta ho sakatA hai| utkRSTa kAyasthiti dezona pUrvakoTi kI hai| kyoMki utkRSTa cAritrakAla itanA hI hai| kevalajJAnI sAdi aparyavasita hone se kAyasthiti nahIM hai| ajJAnI tIna prakAra ke kahe gaye haiM - 1. anAdi aparyavasita 2. anAdi saparyavasita aura 3. sAdi spryvsit| inameM sAdi saparyavasita ajJAnI kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta kI hai kyoMki isake bAda koI samyaktva pAkara punaH jJAnI ho sakatA hai| utkRSTa kAyasthiti anaMtakAladezona apArddha pudgala parAvarta rUpa hai| itane kAla pazcAt avazya jJAnI banatA hI hai| ... antara - AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, mana:paryava jJAnI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa dezona apArddha pudgala parAvarta kA hai| itane kAla pazcAt vaha punaH Abhinibodhika jJAnI Adi ho sakatA hai| kevalajJAnI kA antara nahIM hai| ___aparyavasita aura anAdi hone se prArambha ke do ajJAnI kA aMtara nahIM hai| sAdi saparyavasita ajJAnI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama kA hai| itane kAla meM vaha punaH jJAnI se ajJAnI ho sakatA hai| alpabahutva - manaHparyavajJAna kevala viziSTa cAritra vAloM ko hI hotA hai ata: sabase thor3e mana:paryava jJAnI hai unase avadhijJAnI asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki devoM aura nairayikoM ko bhI avadhijJAna hotA hai unase abhinibodhika jJAnI aura zrutajJAnI donoM vizeSAdhika aura paraspara tulya haiM unase kevalajJAnI anaMtaguNA haiM kyoMki kevalajJAnI siddha anaMta haiM, unase ajJAnI anaMtaguNA haiM kyoMki vanaspatikAyika siddhoM se anaMtaguNA haiN| ___ ahavA chavvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-egiMdiyA beMdiyA teMdiyA cauridiyA paMceMdiyA anniNdiyaa| saMciTThaNaMtarA jahA hetttthaa| appAbahuyaM-savvatthovA paMceMdiyA cauridiyA visesAhiyA teiMdiyA visesAhiyA beMdiyA visesAhiyA aNiMdiyA aNaMtaguNA egiMdiyA annNtgunnaa||263|| bhAvArtha - athavA sarva jIva chaha prakAra ke kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM - 1. ekendriya 2. beindriya 3. teindriya 4. caurindriya 5. paMcendriya aura 6. anindriy| inakI kAyasthiti aura For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama - sarva jIva SaDvidha vaktavyatA antara pUrvAnusAra kaha denA cAhiye / alpabahutva - sabase thor3e paMcendriya, unase caurindriya vizeSAdhika, unase teindriya vizeSAdhika, unase beindriya vizeSAdhika, unase anindriya anaMtaguNA aura unase kendriya anaMtaguNA haiM / vivecana - prastuta sUtra meM varNita chaha prakAra ke sarva jIvoM (ekendriya, beindriya, teindriya, caurindriya, paMcendriya aura anindriya) kI kAyasthiti, antara pUrva kathanAnusAra samajha lenA cAhie / alpabahutva bhAvArtha se spaSTa hai| ahavA chavvihA savvajIvA paNNattA, taMjahA - orAliyasarIrI veDavviyasarIrIAhAragasarIrI teyagasarIrI kammagasarIrI asarIrI // orAliyarIrI NaM bhaMte!0 kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM dusamaUNaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAla jAva aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, veDavviyasarIrI jahaNaNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttamabbhahiyAI, AhAragasarIrI jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM, teyaMgasarIrI duvihe paNNette, taMjahA - aNAie vA apajjavasie aNAie vA sapajjavasie, evaM kammagasarIrIvi, asarIrI sAie apajjavasie // aMtaraM orAliyasarIrassa jahaNNeNaM ekka samayaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttamabdhahiyAiM, veDavviyasarIrassa jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassaikAlo, AhAragasarIrassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM anaMtaM kAlaM jAva avaDuM poggalapariyaTTaM desUNaM, teyagasarIrassa kammagasarIrassa ya duNhavi Natthi aMtaraM // appAbahuyaM savvatthovA AhAragasarIrI veDavviyasarIrI asaMkhejjaguNA orAliyasarIrI asaMkhejjaguNA asarIrI anaMtaguNA teyAkammagasarIrI dovi tullA anaMtaguNA // settaM chavvihA savvajIvA paNNattA // 264 // audArika zarIrI, bhAvArtha - athavA sarva jIva chaha prakAra ke kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM vaikriya zarIrI, AhAraka zarIrI, taijasa zarIrI, kArmaNa zarIrI aura azarIrI / prazna - he bhagavan ! audArika zarIrI, audArika zarIrI rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! audArika zarIrI lagAtAra jaghanya se do samaya kama kSullaka bhava grahaNa aura * utkRSTa se asaMkhyAtakAla taka rahatA hai| asaMkhyAtakAla arthAt aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga / vaikriya zarIrI jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa aMtarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama taka rahatA hai| AhAraka zarIrI 381 For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 jIvAjIvAbhigama sUtra jaghanya se aMtarmuhUrta aura utkRSTa bhI aMtarmuhUrta taka raha sakatA hai| taijasa zarIrI do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - anAdi aparyavasita aura anAdi spryvsit| isI taraha kArmaNa zarIrI ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| azarIrI sAdi aparyavasita hai| ____ audArika zarIra kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa aMtarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kA hai| vaikriya zarIra kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAla vanaspatikAla hai AhAraka zarIra kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAla, dezona apArddha pudgala parAvarta rUpa hai| taijasa kArmaNa zarIrI kA aMtara nahIM hai| alpabahutva - sabase thor3e AhAraka zarIrI, unase vaikriya zarIrI asaMkhyAtaguNA, unase audArika zarIrI asaMkhyAtaguNA, unase azarIrI anaMtaguNA aura unase taijasa kArmaNaM zarIrI anaMtaguNA aura svasthAna meM donoM paraspara tulya haiN| isa prakAra sarva jIva kI SaDvidha pratipatti samApta huii| . vivecana - sarva jIva chaha prakAra ke kahe gaye haiM - audArika zarIrI, vaikriya zarIrI, AhAraka zarIrI, taijasa zarIrI, kArmaNa zarIrI aura ashriirii| inakI kAyasthiti, aMtara, alpabahutva isa prakAra hai kAyasthiti - audArika zarIrI kI kAyasthiti jaghanya do samaya kama kSullaka bhava grahaNa kI hai| vigrahagati meM zurU ke do samaya meM kArmaNa zarIrI hone se do samaya kama kahA hai| utkRSTa kAyasthiti asaMkhyAtakAla kI arthAt aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue AkAzaM pradezoM ko prati samaya ekaeka karake nikAlane para jitane samaya meM vaha khAlI ho jAye utane kAla kI hai| vaikriya zarIrI kI kAyasthiti jaghanya eka samaya kI hai| kyoMki vikurvaNA ke anantara samaya meM kisI kA maraNa saMbhava hai| utkRSTa kAyasthiti aMtarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kI kahI hai| vaikriya zarIra banAyA huA tiryaMca paMcendriya aura manuSya (jinhoMne apane bhava ke antarmuhUrta pahale hI vaikriya zarIra banAyA hai) kAla karake sAtavIM naraka meM tetIsa sAgaropama kI sthiti meM utpanna hotA hai usakI apekSA samajhanA caahie| vaikriya karane vAlA pramatta jIva hI hotA hai vaha marakara anuttara vimAna meM nahIM jAtA hai| ataH yaha sthiti nairayikoM kI apekSA hI samajhanI caahiye| ___ AhAraka zarIrI kI jaghanya aura utkRSTa kAyasthiti aMtarmuhUrta kI hai| taijasa zarIrI aura kArmaNa zarIrI do prakAra ke kahe haiM yathA - anAdi aparyavasti - jo kabhI mukti prApta nahIM kareMge aura anAdi saparyavasita (mokSa meM jAne vAle) ye donoM anAdi aura aparyavasita hone se inakI kAla maryAdA nahIM hai| azarIrI sAdi aparyavasita hone se sadA usI rUpa meM rahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva saptavidha vaktavyatA 383. antara - audArika zarIrI kA antara jaghanya eka samaya hai| prathama samaya meM kArmaNa zarIrI hone se vaha do samaya vAlI apAntarAla gati meM hotA hai| utkRSTa aMtara aMtarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kA hai| antarmuhUrta zeSa rahate vaikriya zarIra banAe hue tiryaMca paMcendriya aura manuSya kAla karake naraka meM tetIsa sAgaropama kI sthiti meM utpanna hote haiM unakI apekSA yaha antara samajhanA caahiye| vaikriya zarIrI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla kA hai| itane kAla bAda vaha punaH vaikriya zarIrI ho jAtA hai| jaghanya aMtara manuSya aura devoM ke vaikriya kI apekSA se kahA hai| AhAraka zarIrI kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa anaMtakAla-dezona apArddha pudgala parAvarta kA hai| taijasa zarIrI kArmaNa zarIrI kA antara nahIM hai| - alpabahutva - sabase thor3e AhAraka zarIrI haiM kyoMki ye adhika se adhika do hajAra se nau hajAra taka hI hote haiN| unase vaikriya zarIrI asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki nairayika, deva, garbhaja tiryaMca paMcendriya, manuSya aura vAyukAya vaikriya zarIrI haiN| unase audArika zarIrI asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki nigoda meM anaMta jIvoM kA eka hI audArika zarIra hone se asaMkhyAtaguNA haiN| audArika zarIrI se azarIrI anaMtaguNA haiM kyoMki siddha anaMta haiN| unase taijasa kArmaNa zarIrI anaMtaguNA aura svasthAna paraspara tulya haiN| kyoMki nigodoM meM taijasa kArmaNa zarIra pratyeka jIva ke alaga-alaga haiM aura ve anaMtaguNA haiN| isa prakAra SaDvidha sarva jIva pratipatti samApta huii| . sarvajIva saptavidha vaktavyatA tattha NaM je te evamAhaMsu-sattavihA savvaz2IvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahApuDhavikAiyA AMukAiyA teukAiyA vAukAiyA vaNassaikAiyA tasakAiyA akaaiyaa| saMciTThaNaMtarA jahA hetttthaa| appAbahuyaM-savvatthovA tasakAiyA teukAiyA asaMkhejaguNA puDhavikAiyA visesAhiyA AukAiyA visesAhiyA vAukAiyA visesAhiyA siddhA aNaMtaguNA vaNassaikAiyA aNaMtaguNA // 265 // bhAvArtha - jo aisA pratipAdita karate haiM ki sarva jIva sAta prakAra ke haiM, ve sAta bheda isa prakAra kahe gaye haiM - 1. pRthvIkAyika 2. apkAyika 3. tejasakAyika 4.. vAyukAyika 5. vanaspatikAyika 6. trasakAyika aura 7. akaayik| inake saMciTThaNA aura aMtara kA kathana pahale kiyA jA cukA hai| alpa bahutva meM - sabase thor3e trasakAyika, unase tejaskAyika asaMkhyAtaguNA, unase pRthvIkAyika vizeSAdhika, unase apkAyika vizeSAdhika, unase vAyukAyika vizeSAdhika, unase akAyika anaMtaguNA aura unase vanaspatikAyika anantaguNA haiN| For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 jIvAjIvAbhigama sUtra vivecana - sakAyika akAyika ko lekara sarva jIva sAta prakAra ke kaheM gaye haiM - pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, trasakAyika aura akaayik| ina bhedoM kI kAyasthiti, aMtara aura alpabahutva pUrva meM kahe anusAra samajha lenA caahiye| __ ahavA sattavihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-kaNhalessA NIlalessA kAulessA teulessA pamhalessA sukkalessA alessaa|| kaNhale se NaM bhaMte! kaNhalessette kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttamabbhahiyAI, NIlalesse NaM0 jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM dasa sAgarovamAiM paliovamassa asaMkhejaibhAgamabbhahiyAI, kAulesse NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNi sAgarovamAiM paliovamassa asaMkhejaibhAgamabbhahiyAI, teulesse NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM doNNi sAgarovamAiM paliovamassa asaMkhejaibhAgamabhahiyAI, pamhalese NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNaNaM aMtomahattaM ukkoseNaM dasa sAgarovamAiM aMtomuhattamabbhahiyAI, sukkalese NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttamabbhahiyAI, alesse NaM bhaMte!0 sAie apjvsie|| kaNhalesassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAiM aMtomuhuttama0, evaM NIlalessassavi, kAulessassavi, teulesassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, evaM pamhalesassavi sukkalesassavi doNhavi, evamaMtaraM, alesassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? goyamA! sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aNtrN|| eesi NaM bhaMte! jIvANaM kaNhalesANaM NIlalesANaM kAulesANaM teulesANaM pamhalesANaM sukkalesANaM alesANa ya kayare 2.....? goyamA! savvatthovA sukkalessA pamhalessA saMkhejaguNA teulessA saMkhejaguNA alessA aNaMtaguNA kAulessA aNaMtaguNA NIlalessA visesAhiyA kaNhalessA visesaahiyaa| settaM sattavihA savvajIvA pnnnnttaa||266|| For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva saptavidha vaktavyatA 385 bhAvArtha - athavA sarva jIva sAta prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - 1. kRSNalezI 2. nIlalezI 3. kApotalezI 4. tejolezI 5. padmalezI 6. zuklalezI aura 7. aleshii| prazna - he bhagavan! kRSNalezI, kRSNalezI rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai ? uttara - he gautama! kRSNalezI, kRSNalezI rUpa meM jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa aMtarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama taka raha sakatA hai| nIlalezyA vAlA jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga adhika dasa sAgaropama taka raha sakatA hai| kApota lezyA vAlA jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga adhika tIna sAgaropama raha sakatA hai| tejolezI jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa palyopama kA asaMkhyAta bhAga adhika tIna sAgaropama taka raha sakatA hai| padmalezI jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa palyopama kA asaMkhyAta bhAga adhika dasa sAgaropama taka rahatA hai| zuklalezyA vAlA jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa aMtarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama taka raha sakatA hai| alezI sAdi aparyavasita hai ata: sadA kAla usI rUpa meM rahate haiN| prazna - he bhagavan! kRSNalezyA kA aMtara kitane kAla kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa aMtarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kA aMtara hai| isI prakAra nIlalezyA aura kApota lezyA kA bhI antara samajhanA caahiye| tejolezyA kA antara jaghanya aMtarmahata aura utkaSTa vanaspatikAla hai| padmalezyA aura zaklalezyA kA aMtara bhI itanA hI hai| prazna - he bhagavan ! alezI kA antara kitane kAla kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! alezI sAdi aparyavasita hone se usakA antara nahIM hai| prazna - he bhagavan ! ina kRSNalezI, nIlalezI, kApotalezI, tejolezI, padmalezI, zuklalezI aura alezI jIvoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? uttara - he gautama! sabase thor3e zukla lezyA vAle, unase padmalezyA vAle saMkhyAtaguNA, unase tejolezyA vAle saMkhyAtaguNA, unase alezI anaMtaguNA, unase kApota lezyA vAle anaMtaguNA, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika, unase kRSNa lezyA vAle vizeSAdhika haiN| vivecana - prastuta sUtra meM sarvajIva ke sAta bheda batAye haiN| yathA - 1. kRSNa lezyA vAle 2. nIla lezyA vAle 3. kApota lezyA vAle 4. tejolezyA vAle 5. padmalezyA vAle 6. zuklalezyA vAle aura 7. alezya-lezyA rhit| ina sAta bhedoM kI kAyasthiti, aMtara aura alpabahutva isa prakAra hai - kAyasthiti - kRSNa lezyA kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta hai kyoMki tiryaMca manuSyoM meM kRSNa lezyA aMtarmuhUrta taka rahatI hai utkRSTa kAyasthiti aMtarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kI kahI hai| deva aura nairayika pUrvabhavagata aMtarmuhUrta se lekara Age ke prathama aMtarmuhUrta taka avasthita lezyA vAle hote For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 jIvAjIvAbhigama sUtra **********.................................................... haiN| adhaHsaptama pRthvI ke nairayika pIche ke bhava ke aMtima aMtarmuhUrta taka aura Age ke bhava ke prathama aMtarmuhUrta taka kRSNa lezyA vAle hote haiN| ye donoM aMtarmuhUrta eka hI aMtarmuhUrta meM gine gaye haiN| kyoMki aMtarmuhUrta ke asaMkhyAta bheda hote haiM isa taraha kRSNalezyA vAle kI utkRSTaM kAyasthiti eka aMtarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kI ghaTita hotI hai| nIla lezyA kI jaghanya kAyasthiti kRSNa lezyA kI taraha aMtarmuhUrta kI hotI hai| utkRSTa kAyasthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgaropama kI kahI hai yaha dhUmaprabhA ke prathama prastara ke nairayika jIvoM kI itanI sthiti hone ke kAraNa kahI gaI hai pichale bhava kA aMtima aMtarmuhUrta aura Age ke bhava kA aMtarmuhUrta palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI samAviSTa ho jAtA hai, ataeva alaga nahIM kahA hai| kApota lezyA kI jaghanya kAyasthiti aMtarmuhUrta kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgaropama kI kahI gaI hai| yaha utkRSTa kAyasthiti bAlukA prabhA ke prathama prastara ke nairayika jIvoM kI apekSA kahI gaI hai| vahA~ kApotalezyA vAle itanI hI utkRSTa sthiti ke hote haiN| tejolezyA kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika do sAgaropama kI hai| yaha IzAnadevaloka ke devoM kI apekSA se hai| padmalezyA kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa aMtarmuhUrta adhika dasa sAgaropama kI hai| yaha brahmaloka kalpa ke devoM kI apekSA se hai| zuklalezyA kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kI hai| yaha anuttaravimAnavAsI devoM kI apekSA hai| ___antara - kRSNalezA kA antara aMtarmuhUrta kA kahA hai kyoMki tiryaMcoM aura manuSyoM kI lezyA kA aMtarmuhUrta meM parivartana ho jAtA hai| utkRSTa aMtara aMtarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kA hai kyoMki yahI zaklalezyA kA utkRSTa kAla hai| isI prakAra nIlalezyA aura kApota lezyA kA bhI aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa aMtarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kA hai| tejolezyA, padmalezyA aura zukla lezyA kA aMtara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla kA hai| alezI kA antara nahIM hai kyoMki ve sAdi aparyavasita hai| anuttaravimAna meM zukla lezyA meM tetIsa sAgaropama rahakara manuSya meM utpanna hone ke antarmuhUrta taka zukla lezyA rahatI hai usake bAda kRSNa, nIla yA kApota ina tInoM azubha lezyAoM meM se koI bhI lezyA Ane para hI uparyukta antara ghaTita hotA hai athavA jinake tIna azubha lezyAoM kA Atyatika viccheda ho gayA ho unheM to kRSNa Adi tIna lezyA AtI hI nahIM hai| Ane vAle kI apekSA yaha antara samajhanA caahiye| alpabahutva - sabesa thor3e zuklalezI haiM kyoMki lAntaka Adi devoM, katipaya paryAptaka garbhaja tiryaMca paMcendriyoM evaM manuSyoM meM hI zuklalezyA hotI hai, unase padmalezyA vAle saMkhyAtaguNA haiM kyoMki sanatkumAra, mAhendra aura brahmaloka meM saba deva aura prabhUta paryApta garbhaja tiryaMca aura manuSyoM meM padmalezyA hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva aSTavidha vaktavyatA 387 ...................********************************************* zaMkA - lAntaka Adi devoM se sanatakumAra Adi devalokoM ke deva asaMkhyAtaguNA haiM to zuklalezyA se padmalezyA vAle asaMkhyAtaguNA hone cAhiye, saMkhyAta guNA hI kyoM? .. samAdhAna - jaghanya pada meM bhI asaMkhyAta sanatkumAra Adi tInoM devalokoM ke devoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA paMcendriya tiryaMcoM meM zukla lezyA hotI hai ataH padma lezyA vAle zukla lezyA vAloM se saMkhyAtaguNA hI hote haiN| unase tejolezyA vAle saMkhyAtaguNA haiM kyoMki unase saMkhyAtaguNA tiryaMca paMcendriyoM, manuSyoM, bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSiyoM tathA saudharma-IzAna devaloka ke devoM meM tejolezyA pAyI jAtI hai| unase alezI anaMtaguNA haiM kyoMki siddha anaMta haiN| unase kApota lezyA vAle anaMtaguNA haiM kyoMki siddhoM se bhI vanaspatikAyika anaMta haiM aura unameM kApota lezyA hai| unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM unase bhI kRSNa lezyA vAle vizeSAdhika haiM kyoMki kliSTatara adhyavasAya vAle bahuta hote haiM yaha saptavidha sarvajIva pratipati samApta huii| 'sarva jIva aSTavidha vaktavyatA .: tattha NaM je te evamAhaMsu-aTThavihA savvajIvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahA AbhiNibohiyaNANI suyaNANI ohiNANI maNapajjavaNANI kevalaNANI maiaNNANI suyaaNNANI vibhNgnnaannii|| AbhiNibohiyaNANI NaM bhaMte! AbhiNibohiyaNANitti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM chAvaTThisAgarovamAiM sAiregAiM, evaM suynnaanniivi| ohiNANI NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM chAvaTTisAgarovamAiM sAiregAI, maNapajavaNANI NaM bhaMte!? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI, kevalaNANI NaM bhaMte!0? goyamA! sAie apajavasie, maiaNNANI NaM bhaMte!? goyamA! maiaNNANI tivihe paNNatte, taMjahAaNAie vA apajjavasie aNAie vA sapajjavasie sAie vA sapajavasie, tattha NaM je se sAie sapajavasie se jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM jAva avaTuM poggalapariyaTTaM desUNaM, suyaaNNANI evaM ceva, vibhaMgaNANI NaM bhaMte! vibhaMga0? goyamA! jahaNaNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM desUNAe puvvakoDIe abbhhiyaaiN|| For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 jIvAjIvAbhigama sUtra : **************************************************************** AbhiNibohiyaNANissa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM jAva avaDhaM poggalapariyaTTaM desUNaM, evaM suyaNANissavi, ohiNANissavi, maNapajavaNANissavi, kevalaNANissa NaM bhaMte! aMtaraM0? goyamA! sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aNtrN| maiaNNANissa NaM bhaMte! aMtaraM0? goyamA! aNAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM, aNAiyassa sapajjavasiyassa Nasthi aMtaraM, sAiyassa sapajjavasiyassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM chAva4i sAgarovamAI sAiregAI, evaM suyaaNNANissavi, vibhaMgaNANissa NaM bhaMte! aMtaraM0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo|| eesi NaM bhaMte! AbhiNibohiyaNANINaM suyaNANINaM ohi0 maNa' kevala. maiaNNANINaM suyaaNNANINaM vibhaMgaNANINaM ya kayare0? goyamA! savvatthovA jIvA maNapajavaNANI, ohiNANI asaMkhejaguNA, AbhiNibohiyaNANI suyaNANI ee dovi tullA visesAhiyA, vibhaMgaNANI asaMkhejjaguNA, kevalaNANI aNaMtaguNA, mai aNNANI suyaaNNANI ya dovi tullA annNtgunnaa||267|| bhAvArtha - jo aisA pratipAdita karate haiM ki sarva jIva ATha prakAra ke haiN| unake anusAra ATha bheda isa prakAra kahe gaye haiM - AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI, kevalajJAnI, matiajJAnI, zrutaajJAnI aura vibhNgjnyaanii| prazna - he bhagavan! Abhinibodhika jJAnI, Abhinibodhika jJAnI rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai? uttara - he gautama! Abhinibodhika jJAnI Abhinibodhika jJAnI rUpa meM jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa se sAdhika chiyAsaTha sAgaropama taka rahatA hai| zrutajJAnI kI kAyasthiti bhI itanI hai| avadhijJAnI, avadhijJAnI rUpa meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama taka rahatA hai| manaHparyavajJAnI jaghanya eka samaya utkRSTa dezona pUrva koTi taka rahatA hai| kevalajJAnI sAdi aparyavasita hone se sadAkAla usI rUpa meM rahatA hai| matiajJAnI tIna prakAra ke kahe gaye haiM - 1. anAdi aparyavaMsita 2. anAdi saparyavasita aura 3. sAdi spryvsit| sAdi saparyavasita matiajJAnI kI kAyasthiti jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAla-dezona arddha pudgala parAvartana rUpa hai| zrutaajJAnI kI kAyasthiti itanI hai| vibhaMgajJAnI kI kAyasthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrvakoTi adhika tetIsa sAgaropama kI hai| For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva aSTavidha vaktavyatA 389 Abhinibodhika jJAnI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAla-dezona arddha pudgala parAvartana rUpa hai| isI prakAra zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI kA aMtara bhI samajhanA caahiye| kevalajJAnI kA antara nahIM hai| kyoMki vaha sAdi aparyavasita hai| anAdi aparyavasita aura anAdi saparyavasita ina donoM prakAra ke matiajJAnI kA antara nahIM hai| jo sAdi saparyavasita matiajJAnI hai unakA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama hai| isI prakAra zrutaajJAnI kA antara bhI samajhanA caahiye| vibhaMgajJAnI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| prazna - he bhagavan! Abhinibodhika jJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyAya jJAnI, kevalajJAnI, matiajJAnI, zrutaajJAnI aura vibhaMgajJAnI meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e manaHparyavajJAnI haiN| unase avadhijJAnI asaMkhyAtaguNA haiM, unase matijJAnI zrutajJAnI vizeSAdhika aura svasthAna tulya hai unase vibhaMgajJAnI asaMkhyAtaguNA haiM unase kevalajJAnI anaMtaguNA haiM aura unase matiajJAnI, zrutaajJAnI anaMtaguNA haiM aura svasthAna tulya haiN| vivecana - uparokta ATha bhedoM kA vivecana sarva jIvoM kI saptavidha chaThI pratipatti meM kiyA jA cukA hai| ahavA aTThavihA savva jIvA paNNattA, taMjahA-NeraiyA tirikkhajoNiyA tirikkhajoNiNIo maNussA maNussIo devA devIo siddhaa|| _____Neraie NaM bhaMte! Neraietti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM, tirikkhajoNie NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, tirikkhajoNiNI NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM puvvakoDipuhuttamabbhahiyAiM, evaM maNUse maNUsI, deve jahA Neraie, devI NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM ukkoseNaM paNapaNNaM paliovamAiM, siddhe NaM bhaMte! siddhetti0! goyamA! sAie apjjvsie| - NeraDyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, tirikkhajoNiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM, tirikkhajoNiNI NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 jIvAjIvAbhigama sUtra *******************............................................. vaNassaikAlo, evaM maNussassavi maNussIevi, devassavi devIevi, siddhassa NaM bhaMte! aMtaraM0 sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aNtrN|| eesi NaM bhaMte! NeraiyANaM tirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINaM maNUsANaM maNUsINaM devANaM devINaM siddhANa ya kayare0? goyamA! savvatthovA maNussIo maNussA asaMkhejjaguNA jeraiyA asaMkhejjaguNA tirikkhajoNiNIo asaMkhejjaguNAo devA asaMkhejaguNA devIo saMkhejaguNAo siddhA aNaMtaguNA tirikkhajoNiyA annNtgunnaa| settaM aTThavihA savvajIvA pnnnnttaa|| 268 // ___ bhAvArtha - athavA sarva jIva ATha prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - nairayika, tiryaMcayonika, tiryacinI, manuSya, manuSyanI, deva, devI aura siddh| prazna - he bhagavana! nairayika. nairayika rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? uttara - he gautama! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama taka rahatA hai| tiryaMcayonika jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anaMtakAla taka rahatA hai| tiryacinI jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama taka rahatI hai| isI taraha manuSya aura manuSya strI ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| devoM kA varNana nairayika ke samAna haiN| devI jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa pacapana palyopama taka rahatI hai| siddha sAdi aparyavasita hone se sadAkAla usI rUpa meM rahate haiN| prazna - he bhagavan ! nairayika kA antara kitanA hai? uttara - he gautama! nairayika kA antara jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa vanaspatikAla kA hai| tiryaMca kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropama zata pRthaktva hai| tiryacinI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa vanaspatikAla hai| isI prakAra manuSya, manuSya strI, deva aura devI kA bhI antara samajha lenA caahiye| siddha sAdi aparyavasita hone se antara nahIM hai| prazna - he bhagavan! nairayikoM, tiryaMcoM, tiryaMcaniyoM, manuSyoM, manuSya striyoM, devoM, deviyoM aura siddhoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? ' uttara - he gautama! sabase thor3I manuSya striyAM, unase manuSya asaMkhyAtaguNA, unase nairayika asaMkhyAtaguNA, unase tiryaMca striyAM asaMkhyAtaguNI, unase deva asaMkhyAtaguNA, unase deviyAM saMkhyAtaguNI, unase siddha anaMtaguNA aura unase tiryaMca anaMtaguNA haiN|' vivecana - inakA vivecana sarvajIva kI chaThI pratipatti meM kiyA jA cukA hai| yaha aSTavidha pratipatti pUrNa huii| For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva navavidha vaktavyatA 391 ..................................************************** sarva jIva navavidha vaktavyatA tattha NaM je te evamAhaMsu-NavavihA savvajIvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahAegiMdiyA beMdiyA teMdiyA cauridiyA NeraiyA paMceMdiyatirikkhajoNiyA maNUsA devA siddhaa|| egidie NaM bhaMte! egidietti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhurta ukkoseNaM vaNassaikAlo, beMdie NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhenaM kAlaM, evaM teiMdievi, cauridievi, NeraiyA NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM, paMceMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM puvvakoDipuhuttamabbhahiyAiM, evaM maNUsevi, devA jahA NeraiyA, siddhe NaM bhaMte!0? goyamA! sAie apjjvsie|| ... egidiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevaccira hoi? goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI saMkhejavAsamaMbbhahiyAI, beMdiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, evaM teMdiyassavi cauridiyassavi Neraiyassavi paMceMdiyatirikkhajoNiyassavi maNUsassavi devassavi savvesimevaM aMtaraM bhANiyavvaM, siddhassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? goyamA! sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aNtrN|| . eesi NaM bhaMte! egiMdiyANaM beiMdiyANaM teiMdiyANaM cauridiyANaM NeraiyANaM paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM maNUsANaM devANaM siddhANaM ya kayare 2....? goyamA! savvatthovA maNussA NeraDyA asaMkhejaguNA devA asaMkhejaguNA paMceMdiyatirikkhajoNiyA asaMkhejaguNA cauridiyA visesAhiyA teiMdiyA visesAhiyA beiMdiyA visesAhiyA siddhA aNaMtaguNA egiMdiyA annNtgunnaa||269|| bhAvArtha - jo aisA pratipAdita karate haiM ki sarvajIva nau prakAra ke haiN| ve nau bheda isa prakAra haiM - ekendriya, beindriya, teindriya, caurindriya, nairayika, paMcendriya tiryaMca, manuSya, deva aura siddh| For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 prazna - he bhagavan! ekendriya, ekendriya rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautamaM ! jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla taka rahatA hai| beindriya jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtakAla taka rahatA hai / teindriya aura caurindriya ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA cAhiye / jIvAjIvAbhigama sUtra prazna - he bhagavan ! nairayika nairayika rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai| uttara - he gautama! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama taka rahatA hai| tiryaMca paMcendriya jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa pUrva koTi pRthaktva adhika tIna palyopama taka rahatA hai| isI prakAra manuSya ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / devoM kA kathana nairayika ke samAna samajhanA caahiye| siddha sAdi aparyavasita hone se sadA kAla usI rUpa meM rahate haiM / 1 prazna - he bhagavan ! ekendriya kA antara kitane kAla kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrtta aura utkRSTa saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama kA antara hai| beindriya kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / isI prakAra teindriya, caurindriya, nairayika, tiryaMca paMcendriya, manuSya aura deva kA antara samajhanA cAhiye / siddha sAdi aparyavasita haiM ataH unakA antara nahIM hai / prazna - he bhagavan! ina ekendriyoM, beindriyoM, teindriyoM, caurindriyoM, nairayikoM, tiryaMcoM, manuSyoM, devoM aura siddhoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e manuSya haiM, unase nairayika asaMkhyAtaguNA haiM, unase deva asaMkhyAtaguNA haiM, unase tiryaMca paMcendriya asaMkhyAtaguNA haiM, unase caurindriya vizeSAdhika haiM, unase teindriya vizeSAdhika haiM, unase beindriya vizeSAdhika haiM, unase siddha anaMtaguNA haiM aura unase bhI ekendriya anaMtaguNA haiM / vivecana prastuta sUtra meM sarva jIvoM ke nau bhedoM kA kathana kiyA gayA hai| inakI kAyasthiti, aMtara aura alpabahutva pUrva ke sUtroM se spaSTa hai| ahavA NavavihA savvajIvA paNNattA, taMjahA- paDhamasamayaNeraDyA apaDhamasamayaNeraiyA paDhamasamayatirikkhajoNiyA apaDhamasamayatirikkhajoNiyA paDhamasamayamaNUsA apaDhamasamayaNUsA paDhamasamayadevA apaDhamasamayadevA siddhA ya // paDhamasamayaNeraiyA NaM bhaMte!0 ? goyamA ! ekkaM samayaM, apaDhamasamayaNeraiyassa NaM bhaMte! 0 ? goyamA ! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM samaUNAiM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM samaUNAiM, paDhamasamayatirikkhajoNiyassa NaM bhaMte! 0 ? goyamA ! ekkaM samayaM, - For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva navavidha vaktavyatA 393 **************************************************************** apaDhamasamayatirikkhajoNiyassa NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samaUNaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, paDhamasamayamaNUse NaM bhaMte!0? goyamA! ekkaM samayaM, apaDhamasamayamaNusse NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samaUNaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAI puvvakoDipuhuttamabbhahiyAI, deve jahA jeraie, siddhe NaM bhaMte! siddhetti kAlao kevacciraM hoi? goyamA!sAie apjjvsie|| ___paDhamasamayaNeraiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhattamabbhahiyAiM ukkoseNaM vaNassaikAlo, apaDhamasamayaNeraiyassa NaM bhaMte! aMtaraM0? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, paDhamasamayatirikkhajoNiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? goyamA! jahaNNeNaM do khuDDAgAI bhavaggRhaNAiM samaUNAI ukkoseNaM vaNassaikAlo, apaDhamasamayatirikkhajoNiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? goyamA! jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiyaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM, paDhamasamayamaNUsassa jahA paDhamasamayatirikkhajoNissa, apaDhamasamayamaNUssa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? goyamA! jahaNNeNaM khaDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiyaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, paDhamasamayadevassa jahA paDhamasamayaNeraiyassa apaDhamasamayadevassa jahA apaDhamasamayaNeraiyassa, siddhassa NaM bhaMte!? goyamA! sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aNtrN|| eesi NaM bhaMte! paDhamasamayaNeraiyANaM paDhamasamayatirikkhajoNiyANaM paDhamasamayamaNUsANaM paDhamasamayadevANa ya kayare0? goyamA! savvatthovA paDhamasamayamaNUsA paDhamasamayaNeraiyA asaMkhejaguNA paDhamasamayadevA asaMkhejaguNA paDhamasamayatirikkhajoNiyA asNkhejgunnaa| eesi NaM bhaMte! apaDhamasamayaNeraiyANaM apaDhamasamayatirikkhajoNiyANaM apaDhamasamayamaNUsANaM apaDhamasamayadevANa ya kayare0? goyamA! savvatthovA apaDhamasamayamaNUsA apaDhamasamayaNeraiyA asaMkhejaguNA apaDhamasamayadevA asaMkhejaguNA apaDhamasamayatirikkhajoNiyA annNtgunnaa| eesi NaM bhaMte! paDhamasamaya NeraiyANaM apaDhamasamayaNeraiyANa ya kayare 2....? goyamA! savvatthovA paDhamasamayaNeraDyA For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 jIvAjIvAbhigama sUtra apaDhamasamayaNeraiyA asaMkhejaguNA, eesi NaM bhaMte! paDhamasamayatirikkhajo0 apaDhamasamayatirikkhaMjoNiyANaM kayare0? goyamA! savva0 paDhamasamayatiri0 apaDhamasamayatirikkhajoNiyA aNaMtaguNA, maNuyadevaappAbahuyaM jahA nneriyaannN|. eesi NaM bhaMte! paDhamasamayaNeraiyANaM paDhamasamaya tirikkhajoNiyANaM paDhamasamaya maNUsANaM paDhamasamayadevANaM apaDhamasamayaNeraiyANaM apaDhamasamayatirikkhajoNiyANaM apaDhamasamayamaNUsANaM apaDhamasamayadevANaM siddhANa ya kayare0? goyamA! savvatthovA paDhamasamayamaNUsAapaDhamasamayamaNussAasaMkhejaguNApaDhamasamayaNeraiyA asaMkhejaguNA paDhamasamayadevA asaMkhejaguNA paDhamasamayatirikkhajoNiyANaM asaMkhejaguNA apaDhamasamayaNeraiyA asaMkhejaguNA apaDhamasamaya devA asaMkhejaguNA siddhA aNaMtaguNA apddhmsmytirikkhjonniyaaannNtgunnaa|settNnnvvihaa savvajIvApaNNattA // 270 // bhAvArtha - athavA sarva jIva nau prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - prathama samaya nairayika, aprathama samaya nairayika, prathama. samaya tiryaMca, aprathama samaya tiryaMca, prathama samaya manuSya, aprathama samaya manuSya, prathama samaya deva, aprathama samaya deva aura siddh| prazna - he bhagavan! prathama samaya nairayika, prathama samaya nairayika ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? uttara - he gautama! prathama samaya nairayika, prathama samaya nairayika ke rUpa meM eka samaya rahatA hai| aprathama samaya nairayika jaghanya eka samaya kama dasa hajAra varSa aura utkRSTa se eka samaya kama tetIsa sAgaropama taka rahatA hai| prathama samaya tiryaMca eka samaya taka aura aprathama samaya tiryaMca jaghanya eka samaya kama kSullaka bhava grahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla taka rahatA hai| prathama samaya manuSya eka samaya aura aprathama samaya manuSya jaghanya eka samaya kama kSullakabhava grahaNa aura utkRSTa pUrva koTi pRthaktva adhika tIna palyopama taka rahatA hai| deva kA kathana nairayika ke samAna samajhanA caahiye| prazna - he bhagavan ! siddha, siddha rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai? uttara - he gautama! siddha sAdi aparyavasita hai| sadA kAla usI rUpa meM rahatA hai| prazna- he bhagavan ! prathama samaya nairayika kA antara kitane kAla kA hai? uttara - he gautama! prathama samaya nairayika kA antara jaghanya aMtarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa vanaspatikAla kA hai| aprathama samaya nairayika kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla kA hai| For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva navavidha vaktavyatA 395 prathama samaya tiryaMca kA antara jaghanya eka samaya kama do kSullaka bhava grahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla hai| aprathama samaya tiryaMca kA antara jaghanya eka samaya adhika kSullaka bhavagrahaNa aura utkRSTa sAdhika sAgaropama zata pRthaktva kA hai| prathama samaya manuSya kA antara prathama samaya tiryaMca ke samAna hai| aprathama samaya manuSya kA antara eka samaya adhika kSullaka bhava grahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla hai| prathama samaya deva kA antara prathama samaya nairayika ke samAna hai| aprathama samaya deva kA antara aprathama samaya nairayika ke samAna hai| siddha sAdi aparyavasita hone se unakA antara nahIM hai| ' prazna -he bhagavan! ina prathama samaya nairayika, prathama samaya tiryaMca, prathama samaya manuSya aura prathama samaya devoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya manuSya haiM, unase prathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA, unase prathama samaya deva asaMkhyAtaguNA, unase prathama samaya tiryaMca asaMkhyAtaguNA haiN| prazna - he bhagavan! ina aprathama samaya nairayika, aprathama samaya tiryaMca, aprathama samaya manuSya aura aprathama samaya devoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? - usara - he gautama! sabase thor3e aprathama samaya manuSya haiM, unase aprathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA haiM, unase aprathama samaya deva asaMkhyAtaguNA haiM aura unase aprathama samaya tiryaMca anaMtaguNA haiN| prazna - he bhagavan ! ina prathama samaya nairayikoM aura aprathama samaya nairayikoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya nairayika haiM unase aprathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA haiN|. prazna - he bhagavan! ina prathama samaya tiryaMcoM aura aprathama samaya tiryaMcoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya tiryaMca haiM unase aprathama samaya tiryaMca anaMtaguNA haiN| . manuSyoM aura devoM kA alpabahutva nairayikoM ke samAna kaha denA caahiye| prazna - he bhagavan! ina prathama samaya nairayika, prathama samaya tiryaMca, prathama samaya manuSya, prathama samaya deva, aprathama samaya nairayika, aprathama samaya tiryaMca, aprathama samaya manuSya, aprathama samaya deva aura siddhoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM? . uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya manuSya, unase aprathama samaya manuSya asaMkhyAtaguNA, unase prathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA, unase aprathama samaya deva asaMkhyAtaguNA, unase prathama samaya For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra tiryaMca asaMkhyAtaguNA, unase aprathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA, unase aprathama samaya deva asaMkhyAtaguNA, unase siddha anaMtaguNA aura unase aprathama samaya tiryaMca anaMtaguNA haiM / isa prakAra sarvajIvoM kI navavidha pratipratti samApta huI / vivecana prastuta sUtra meM apekSA bheda se sarva jIvoM ke prathama samaya nairayika Adi nauM bheda kahe gaye haiN| ina bhedoM kI kAyasthiti, aMtara aura alpabahutva kA spaSTIkaraNa pUrva pratipattiyoM ke anusAra spaSTa hai| 396 - sarva jIva dasavidha vaktavyatA tattha NaM je te evamAhaMsu - dasavihA savvajIvA paNNattA te evamAhaMsu, taMjahApuDhavikAiyA AukAiyA teukAiyA vAukAiyA vaNassaikAiyA beiMdiyA teiMdiyA cauridiyA paMceMdiyA aNiMdiyA // puDhavikAie NaM bhaMte! puDhavikAietti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM asaMkhejjAo ussappiNIosappiNIo kAlao, khettao asaMkhejjA loyA, evaM AuteuvAukAie, vaNassaikAie NaM bhaMte! 0? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, beMdie NaM bhaMte! 0 ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhejjaM kAla, evaM teiMdievi cauridievi, paMciMdie NaM bhaMte! 0 ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasahassaM sAiregaM, aNiMdie NaM bhaMte!0 ? goyamA! sAie apajjavasie // puDhavikAiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, evaM AukAiyassa teukAiyassa vAukAiyassa, vaNassaikAiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0 ? jA ceva puDhavikAiyassa saMciTThaNA, biyatiyacauriMdiyapaMceMdiyANaM eesiM cauNhaMpi aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, aNiMdiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM // eesa NaM bhaMte! puDhavikAiyANaM AukAiyANaM teukAiyANaM vAukAiyANaM vaNassaikAiyANaM beMdiyANaM teiMdiyANaM cauriMdiyANaM paMceMdiyANaM aNiMdiyANa ya For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva dasavidha vaktavyatA 397 kayare 2....? goyamA! savvatthovA paMceMdiyA cauridiyA visesAhiyA teiMdiyA visesAhiyA beMdiyA visesAhiyA teukAiyA asaMkhejaguNA puDhavikAiyA visesAhiyA AukAiyA visesAhiyA vAukAiyA visesAhiyA aNiMdiyA aNaMtaguNA vaNassaikAiyA annNtgunnaa|| 271 // bhAvArtha - jo aisA pratipAdita karate haiM ki sarva jIva dasa prakAra ke haiM unake anusAra dasa bheda isa prakAra haiM - pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, beindriya, teindriya, caurindriya, paMcendriya aura anindriy| prazna - he bhagavan! pRthvIkAyika, pRthvIkAyika rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! pRthvIkAyika, pRthvIkAyika rUpa meM jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAtakAlaasaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI rUpa, kSetra kI apekSA asaMkhyAta lok| isI prakAra apakAyika tejaskAyika, vAyukAyika kI kAyasthiti samajha lenI caahiye| prazna - he bhagavan! vanaspatikAyika, vanaspatikAyika rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? . uttara - he gautama! vanaspatikAyika kI saMciTThaNA jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| . prazna - he bhagavan! beindriya, beindriya rUpa meM kitane kAla. taka rahatA hai ? uttara - he gautama! beindriya, beindriya rUpa meM jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta kAla taka rahatA hai| isI prakAra teindriya aura caurindriya kI kAyasthiti bhI samajha lenI caahiye| ... prazna - he bhagavan! paMcendriya paMcendriya rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai ? ..... uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika eka hajAra sAgaropama taka raha sakatA hai| prazna- he bhagavan! anindriya, anindriya rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! anindriya-sAdi aparyavasita hone se vaha sadAkAla usI rUpa meM rahatA hai| prazna- he bhagavana! pathvIkAyika kA antara kitane kAla kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! pRthvIkAyika kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika kA bhI antara samajhanA caahiye| vanaspatikAyika kA antara pRthvIkAya kI kAyasthiti ke samAna arthAt jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAtakAla kA hai| isI prakAra beindriya, teindriya, caurindriya aura paMcendriya ina cAroM kA antara jaghanya ataMrmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla kA hai| For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 jIvAjIvAbhigama sUtra prazna - he bhagavan ! anindriya kA aMtara kitane kAla kA kahA gayA hai? ... uttara - he gautama! sAdi aparyavasita hone se anindriya kA antara nahIM hai| prazna - he bhagavan! ina pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, beindriya, teindriya, caurindriya, paMcendriya aura anindriyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? uttara - he gautama! sabase thor3e paMcendriya haiM, unase caurindriya vizeSAdhika haiM, unase teindriya vizeSAdhika haiM, unase beindriya vizeSAdhika haiM, unase tejaskAyika asaMkhyAtaguNA haiM, unase pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, unase apkAyika vizeSAdhika haiM, unase vAyukAyika vizeSAdhika haiM, unase anindriya anaMtaguNA haiM aura unase vanaspatikAyika anaMtaguNA haiN| vivecana - prastuta sUtra meM varNita sarva jIvoM ke pRthvIkAyika yAvat anindriya taka ke dasa bhedoM kI kAyasthiti, aMtara aura alpabahutva kA spaSTIkaraNa pUrva ke sUtroM meM diyA jA cukA hai| jijJAsuoM ko vahAM se dekha lenA caahiye| ahavA dasavihA savvajIvA paNNattA, taMjahA-paDhamasamayaNeraiyA apaDhamasamayaNeraiyA paDhamasamayatirikkhajoNiyA apaDhamasamayatirikkhajoNiyA paDhamasamayamaNUsA apaDhamasamayamaNUsA paDhamasamayadevA apaDhamasamayadevA paDhamasamayasiddhA apddhmsmysiddhaa|| paDhamasamayaNeraie NaM bhaMte! paDhamasamayaNeraietti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! ekkaM samayaM, apaDhamasamayaNeraie NaM bhaMte!? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI samaUNAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM samaUNAiM, paDhamasamayatirikkhajoNie NaM bhaMte!0? goyamA! ekkaM samayaM, apaDhamasamayatirikkhajoNie0 jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samaUNaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, paDhamasamayamaNUse NaM bhaMte!? goyamA! ekkaM samayaM, apaDhamasamaya maNUse NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samaUNaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM puvbakoDipuhuttamabbhahiyAI, deve jahA nnerie| paDhamasamayasiddhe NaM bhaMte!0? goyamA! ekkaM samayaM, apaDhamasamayasiddhe NaM bhaMte!0? goyamA! sAie apjjvsie| paDhamasamayaNera0 bhaMte! aMtaraM kAlao0? goyamA! jahaNNaNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttamabbhahiyAI ukkoseNaM vaNassaikAlo, apaDhamasamayaNera0 aMtaraM kAlao keva0? goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva dasavidha vaktavyatA 399 paDhamasamayatirikkhajoNiyassa0 aMtaraM0 kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM do khuDDAgabhavaggahaNAiM samaUNAI ukkoseNaM vaNassaikAlo, apaDhamasamayatirikkhajoNiyassa NaM bhaMte!0? goyamA! jahaNaNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM samayAhiyaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhattaM sAiregaM, paDhamasamayamaNUsassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? goyamA! jahaNNeNaM do khuDDAgabhavaggahaNAI samaUNAI ukkoseNaM vaNassaikAlo, apaDhamasamayamaNUsassa NaM bhaMte! aMtaraM0? goyamA! jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiyaM ukkoseNaM vaNassaikAlo devassa aMtaraM jahA Neraiyassa, paDhamasamayasiddhassa NaM bhaMte! aMtaraM0? goyamA! Natthi, apaDhamasamayasiddhassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevacciraM hoi? goyamA! sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aNtrN|| __eesi NaM bhaMte! paDhamasamaya raiyANaM paDhamasamaya tirikkhajoNiyANaM paDhamasamayamaNUsANaM paDhamasamayadevANaM paDhamasamayasiddhANa ya kayare 2...? goyamA! savvatthovA paDhamasamayasiddhA paDhamasamayamaNUsA asaMkhenaguNA paDhamasamaya NeraiyA asaMkhejaguNA paDhamasamaya devA asaMkhejaguNA paDhamasamaya tirikkhajoNiyA asNkhejgunnaa| eesi NaM bhaMte! apaDhamasamayaNeraiyANaM jAva apaDhamasamayasiddhANa ya kayare0? goyamA! savvatthoMvA apaDhamasamaya maNUsA apaDhamasamaya NeraDyA asaMkhejaguNA apaDhamasamaya devA asaMkhejaguNA apaDhamasamaya siddhA aNaMtaguNA apaDhamasamaya tirikkhajoNiyA annNtgunnaa| eesi NaM bhaMte! paDhamasamaya raiyANaM apaDhamasamaya NeraiyANa ya kayare 2.....? goyamA! savvatthovA paDhamasamaya NeraiyA apaDhamasamaya NeraiyA asaMkhejaguNA, eesi NaM bhaMte! paDhamasamaya tirikkhajoNiyANaM apaDhamasamayatirikkhajoNiyANa ya kayare..............? goyamA! savvatthovA paDhamasamayatirikkhajoNiyA apaDhamasamaya tirikkhajoNiyA aNaMtaguNA, eesiNaM bhaMte! paDhamasamaya maNUsANaM apaDhamasamayamaNUsANa ya kayare 2....? goyamA! savvatthovA paDhamasamayamaNUsA apaDhamasamaya maNUsA asaMkhejjaguNA, jahA maNUsA tahA devAvi, eesi NaM bhaMte! paDhamasamayasiddhANaM apaDhamasamayasiddhANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jIvAjIvAbhigama sUtra . tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA paDhamasamayasiddhA apaDhamasamayasiddhA annNtgunnaa| eesi NaM bhaMte! paDhamasamayaNeraiyANaM apaDhamasamayaNeraiyANaM paDhamasamaya tirikkhajoNiyANaM apaDhamasamaya tirikkhajoNiyANaM paDhama samayamaNUsANaM apaDhamasamaya maNUsANaM paDhamasamaya devANaM apaDhama samaya devANaM paDhama samayasiddhANaM apaDhamasamayasiddhANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA? goyamA! savvatthovA paDhamasamaya siddhA paDhamasamaya maNUsA asaMkhejaguNA apaDhama samaya maNUsA asaMkhejaguNA paDhamasamayaNeraiyA asaMkhejaguNA paDhamasamaya devA asaMkhejjaguNA paDhamasamaya tirikkhajoNiyA asaMkhejaguNA apaDhamasamaya NeraiyA asaMkhejaguNA apaDhamasamaya devA asaMkhejaguNA apaDhamasamaya siddhA aNaMtaguNA apaDhamasamaya tirikkhajoNiyA annNtgunnaa| settaM dasavihA savvajIvA pnnnnttaa|| settaM savvajIvAbhigame // 272 // ||nnvmaa savvajIvadasavihapaDivattI smttaa|| ||jiivaajiivaabhigmsuttN smttN|| bhAvArtha - athavA sarva jIva dasa prakAra ke kahe gaye haiM, ve isa prakAra haiM - 1. prathama samaya nairayika 2. aprathama samaya nairayika 3. prathama samaya tiryaMca 4. aprathama samaya tiryaMca 5. prathama samaya manuSya 6. aprathama samaya manuSya 7. prathama samaya deva 8. aprathama samaya deva 9. prathama samaya siddha aura 10. aprathama samaya siddh| prazna - he bhagavan! prathama samaya nairayika, prathama samaya nairayika ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai? uttara - he gautama! prathama samaya nairayika, prathama samaya nairayika ke rUpa meM eka samaya taka raha sakatA hai| prazna - he bhagavan! aprathama samaya nairayika, aprathama samaya nairayika rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? uttara - he gautama! jaghanya eka samaya kama dasa hajAra varSa aura utkRSTa eka samaya kama tetIsa sAgaropama taka rahatA hai| For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva jIvAbhigama-sarva jIva dasavidha vaktavyatA 401 prazna- he bhagavan! prathama samaya tibaMca, prathama samaya tithaMca rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? uttara - he gautama! prathama samaya tithaMca usI rUpa meM eka samaya taka rahatA hai| prazna- he bhagavan! aprathama samaya tithaMca usI rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? uttara - he gautama! aprathama samaya tiyaca usI rUpa meM jaghanya eka samaya kama kSullaka bhava grahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla taka rahatA hai| prazna - he bhagavan! prathama sabaka manuSya, prathama samaya manuSya rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? uttara-he gautamA eka samaya taka prathama samaya manuSya usI rUpa meM rahatA hai| prazna- he bhagavan ! aprathama samaya manuSya, aprathama samaya manuSya rUpa meM kitane kAla taka ... uttara - he gautama! aprathama samaya manuSya jaghanya eka samaya kama kSullakabhava grahaNa aura utkRSTa pUrva koTi pRthaktva adhika tIna palyopama taka rahatA hai| deva kA kathana nairamikoM ke samAna samajha lenA caahiye| :: prala-he bhagavan ! prathama samaya siddha usI rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? uttara - he gautama! eka samaya taka rahatA hai| aprathama samaya siddha sAdi aparyavasita hone se sadAkAla usI rUpa meM rahatA hai| * prazna- he bhagavan! prathama samaya nairayika kA aMtara kitane kAla kA hai? umara - he gautama! prathama samaya nairayika kA antara jaghanya aMtarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa vanaspatikAla hai| aprathama samaya nairayika kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla haiN| prazna- he bhagavan ! prathama samaya tithaMca kA antara kitane kAla kA hai? mAra-he mA prathama samaya tithaMca kA antara jaghanya eka samaya kama do kSullaka bhava grahaNa utkRSTa vanaspatikAla kA hai| prathama samaya tiyaMtra kA antara japanna eka samaya adhika kSullaka bhavagrahaNa aura utkRSTa sAdhika sAgaropama zata pRthaktva kA hai| prazna- he bhagavan ! prathama samaya manumA kA anAra kitane kAla kA? mAra- he gautama! jaya eka samaya kama do kSullA bhAva grahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla kA hai| aprathama samaya manuSya kA antara jayA eka samaya adhika kSullakabhava grahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla hai| deva kA antara nairayika ke samAna samajhanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 .. jIvAjIvAbhigama sUtra prazna - he bhagavan! prathama samaya siddha kA antara kitane kAla kA hai ? uttara - he gautama! prathama samaya siddha kA antara nahIM hai| prazna - he bhagavan ! aprathama samaya siddha kA antara kitane kAla kA hai ? ..... . ..... uttara - he gautama! aprathama samaya siddha sAdi aparyavasita hone se antara nahIM hai| prazna - he bhagavan! prathama samaya nairayika, prathama samaya tiryaMca, prathama samaya manuSya, prathama samaya deva aura prathama samaya siddhoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya siddha, unase prathama samaya manuSya asaMkhyAtamuNA, unase prathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA, unase prathama samaya deva asaMkhyAtaguNA aura unase prathama samaya tiryaMca asaMkhyAta guNA haiN| prazna - he bhagavan! aprathama samaya nairayikoM yAvat aprathama samaya siddhoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e aprathama samaya manuSya, unase aprathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA, unase aprathama samaya deva asaMkhyAtaMguNA, unase aprathama samaya siddha anaMtaguNA aura unase aprathama samaya tiryaMca anaMtaguNA haiN| prazna - he bhagavan! ina prathama samaya nairayikoM aura aprathama samaya nairayikoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? ... uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya nairayika haiM unase aprathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA haiN| prazna - he bhagavan! prathama samaya tiryaMcoM aura aprathama samaya tiryaMcoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM? ".uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya tiryaMca haiM unase aprathama samaya tiryaca anaMtaguNA haiN| prazna- he bhagavan! ina prathama samaya manuSyoM aura aprathama samaya manuSyoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM? uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya manuSya haiM unase aprathama samaya manuSya asaMkhyAtaguNA haiN| jisa prakAra manuSyoM ke lie kahA hai usI prakAra devoM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| prazna - he bhagavan! ina prathama samaya siddhoM aura aprathama samaya siddhoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sarva jIvAbhimama sarva DIva davidha vanasyatA 403 uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya siddha haiM unase aprathama samaya siddha anantaguNA haiN| prazna - he bhagavan! ina prathama samaya nairayika, aprathama samaya nairayika prathama samaya tiyaMca, aprathamasamaya tiryaca, prathama samaya manuSya, aprathama samaya manuSya, prathama samaya deva, aprathama samaya deva, prathama samaya siddha aura aprathama samaya siddha inameM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? ..uttara - he gautama! sabase thor3e prathama samaya siddha haiM, unase prathama samaya manuSya asaMkhyAtaguNA haiM unase aprathama samaya manuSya asaMkhyAtaguNA haiM, unase prathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA hai, unase prathama samaya deva asaMkhyAtaguNA haiM, unase prathama samaya tiryaMca asaMkhyAtaguNA haiM, unase aprathama samaya nairayika asaMkhyAtaguNA haiM, unase aprathamasamayadeva asaMkhyAtaguNA haiM, unase aprathama samaya siddhaM anaMtaguNA haiM, unase aprathama samaya tiryaca anaMtaguNA haiN| isa prakAra dasa vidha sarva jIva pratipatti samApta huii| ||srv jIvAbhigama pUrNa ||jiivaajiivaabhigm smaapt|| vivecana - prastuta sUtra meM sarva jIvoM ke dasa bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| inakI kAyasthiti, aMtara aura alpabahutva kA spaSTIkaraNa pUrva pratipattiyoM meM diyA jA cukA hai| jijJAsuoM ko vahA~ dekha lenA caahiye| dasavidha sarvajIva pratipatti smaapt| ||jiivaajiivaabhigm sUtra bhAga-2 smaapt| For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 80-00 saMgha ke prakAzana ka. nAma 61.siDastuti 1. aMgapabihAramANibhAga 1 14-00 62.saMtAnataranikA 2. vAcavinAni bhAga 2 6..AlocanApaMcaka 2.aMgapavirAmAnimAga 20.00 14.vinavacamacaulIsI 4.siyAlisaMpurata -00 5.bhAvanAvilIbhAvanA 5. anaMgaparicANibhAga 1 66. stavanataraMgiNI 6. mAnavAmilavAlimAbara 40-00 67. sudharmAbalAhamAna 1 7. anApavirAmANisaMyukta 68. sudharmastabana saMghahabhAga2. 8.aMtanalAla . 10-00 65. subarmacAriyaha .anusarovabAibasUna 3-50 70.sammAdhikasutra 10. AcAsaMga mAga 1 225-00 71.sArvasAmAyikasUna .11. saracAra sUbamAba2 -00 72. pratimAnasUna 12. AvAro gha-00 73. jaina siddhAMta paricaya . 13. mAsvavasUla (sA) 10-00 7. sizAMta pravezikA 14. uparAyamANi(guTakA) 75.jaina siddhAMta prathayA 15. uparAdhyayanasUna 4-00 16.upAsakakamAna bhaprAya 25-00 78.102 bolakAbAsaThiyA 18. basavevAliya su(gulkA) 7.tIrthayAroM kA lekhA 19.vyApArika sUtra 10-00 80.jIba-dhar3A 20.gaMdI tasaM 3-00 21. nabI sUtra bhaprAya 82.mahAvara 22. prAcArapAsUna 35-00 23-29.bhagavatIsUnabhAga 1-7 300-00 30-31. nAgasUnabhAga 1-2 -00 kara.gati-Apati 32. samacAyAMgasUtra 25-00 86.karma-prakRti 23. sukhavipAkasUna 87. samiti-gupti 34. sUpago 6-00 28. samaktike67bola, 35.sayamayaMgasUtra bhAga 1 20-00 ma. paccIsabola 36. sUbagaLaga sUnabhAga 2 25-00 37. mozamAnanyabhAga 1 35-00 1.jaina siddhAMta pokasaMgrahabhAga 1 38. molamArgababhAga 2 30-00 62. jaina siddhAMta mokasaMgrahabhAga 2 29-41. tIracariNathAna 1,2,3 135-00 13. jaina sitAyokazAhabhAga 3 42. tArapA prApti ke upAya 5-00 15-00 5. pAvaNA sUcakethokarabhAga 1 44.mAda sAdhanA saMgraha 20-00 96. panavaNA sUnoyogalebhAyara .bAlazuDikA mUla tatvanayI 27. panavaNA sUcakepomopAya 13-00 EN.SearthSeemaayik Sootra 47. sAmAnya rUdhimmo aprAya ___EE. sAmAyika saMskAra bodha 48. bhagAra-dharma 10-00 100. prajJApanA sUcanAma: ve-51. samarSasamAdhAna bhAga 1.2,3 57-00 101. prajJApAsUnabhAga 2 52. takha-pRna 102. prajJApAsUnabhAga 53.telalI-puja 103.prakAyanAsUnabhAga 54. ziviramAkhyAna 104.bajayasucAI 55.lanyAyAyamAlA 105.jIvAjIcAbhigamabhAga 1 106.jIjAjIvAnigalasUNabhAga 2 107. lokasahamata samarthana 58. mahAratoba 2-00 108. jinagama viSayamUrtipUjA 101.mukhyasiyAsidi 60.maMgala prabhAtikA amAya 110.bistAvita kAya . . . . . . . 000.FAF006 . . . . . . . . . . . 1 / / / / / HTTTTTTTTTTTTTTTTTT. .. ... . . . . . . ...............................00:0000000000000.0000 ... . 10.ME.....UNDA02.003. 2 . . . . . . . . . . . . / / . . . . . I FF . / . . . . . . 018: . . . ... . . . . . . . . - . . . . . . . . . . . . T For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COG tirakSakale vyAvararAja For Personal & Private Use Only