Jain Katha Sangraha Part 05

Author(s): Kalyanbodhivijay,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600266/1

Page #1

॥ श्री प्रेम-भुवनभानु पद्म हेमचन्द्र सद्गुरुभ्यो नमः॥
श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीजैनकथा संग्रह
(पञ्चमो भागः)
:प्रकाशक: श्री जिनशासन आराधना ट्रस्ट
दुकान नं. ५, बद्रिकेश्वर सोसायटी, ८२, नेताजीसुभाष रोड, मरीन ड्राइव, 'इ' रोड, मुंबई - ४०० ००२.

Page #2

॥श्री प्रेम-भुवनभानु-पर-हेमचन्द्र-सदुरुभ्यो नमः॥
श्रीजैन
श्रीजैन कथासंग्रहः
श्री जैन कथा संग्रह (भाग-५)
कथासंग्रहः
(१) श्री देवकुमार चरित्रम् (२) श्री कवकन्ना चरित्रम् (३) अब नीषकमुनि चरित्रम् (४) श्री विष्णुकुमार मुनि चरित्रम्
(0) (८)
श्रीरत्नचूडकमा श्री हरिश्चन्द्र कथानकम् श्रीकामदेव नृपति कथा श्रीधन्य कथानकम्
प्रेरणा - आशीर्वाद :- प.पू. वैराग्यदेशनादक्ष आचार्यदेव श्रीमद् विजय हेमचंद्रसूरीश्वरजी महाराजा.....
संपादक: प.पू. मुनिराज श्री कल्याणबोधि विजयजी महाराज. .
प्रकाशक:- श्री जिनशासन आरामना ट्रस्ट वीर सं. २५२४ वि.सं. २०५४
मुल्य रू.१००/

Page #3

श्रीजैन
श्रीजैन कथासंग्रहः
कथासंग्रहः
C દ્રવ્ય સહાયક :)
શ્રી જૈન કથાસંગ્રહ” ભાગ-૫નાં પ્રકાશનનો સંપૂર્ણ લાભ ૧૧,»/- થી ભાદરણનગર છે. મૂર્તિપૂજક જૈન સંધ, મલાડ, મુંબઈ. ૧૧,0/- શ્રી શ્રેયસ્કર અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંધ, ઈલરોડ, મુંબઈ. ૧૧,૦/- થી વડાચૌટા સંવેગી જૈન સંઘ, સુરત. (પૂ. પંન્યાસથી પધસેનવિજયજી ગણિવર્ષની પ્રેરણાથી)
- લીધેલ છે..... ટ્રસ્ટ તેમણે કરેલી મૃતભક્તિની ભૂરિ ભૂરિ અનુમોદના કરે છે.........
હી. શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
(પ્રાપ્તિસ્થાન) (શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટી શ્રી જિનશાસન અરાધના ટ્રસ્ટીશ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ દુકાન નં. ૫ બદ્રિકેશ્વર સોસાયટી કનાસાનો પાડો,
મૂળીબેન અંબાલાલ જૈન ધર્મશાળા મરીન ડ્રાઈવ, ‘ઈ રોડ, મુંબઈ ૨. પાટણ. (ઉ.ગુ.)
સ્ટેશન રોડ, વીરમગામ.

Page #4

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीजैन कथासंग्रहः
પ્રકાશકીય શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ સાત ક્ષેત્ર પૈકી આગમોના પુનરુદ્ધારનું ભગીરથ કાર્ય કરી રહ્યું છે....લગભગ ૧૭૫ થી ઉપર આગમાદિ પ્રાચિન પ્રતિઓની ૪%(૪નકલ કરી ભારતભરના સંઘોમાં ભેટ રૂપે મોકલી આપી છે. ને હજી આ થતોદ્ધારનું કાર્ય દેવ ગુરુની અસીમ કૃપાથી ચીલ ઝડપે ને સુંદર રીતે આગળ વધી રહ્યુ છે.
આજે શ્રી જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૨.. ને પ્રકાશીત કરતા ટ્રસ્ટ અનંત આનંદ અનુભવે છે.... પૂર્વના મહર્ષિઓએ જે આદર્શ મહાપુરુષોના જીવન ચરિત્રનું આલેખન કર્યું છે તે નાની નાની છુટી છવાયી ને અદ્ભુત આદર્શરૂપ કથાઓ પુનઃ સંપાદિત થતા એક વિશિષ્ટ કથા સંગ્રહ ગ્રંથ જૈન સંઘમાં પ્રકાશીત થઇ રહ્યો છે...
કથાઓના પુર્વ પ્રકાશક પ્રત્યે આ પ્રસંગે ખૂબજ કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરીએ છીએ. મુનિશ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી મહારાજે આ કથા સંગ્રહને સંપાદિત કરવાનો સુંદર પ્રયન કર્યો છે...
અંતે આ મહાપુરુષોના કથાચરિત્રના વધુ ને વધુ વાંચનથી તેના આદર્શોને સામે રાખી અધ્યાત્મિક વિકાશની કેડીએ સૌ કોઈ છેઆગળ વધતા રહે એજ એક અભ્યર્થના
લી. શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
ટ્રસ્ટીઓ
ચંદ્રકુમાર બી. જરીવાલા નવીનભાઈ બી. શાહ
લલિતભાઈ આર કોઠારી પુંડરીકભાઈ એ. શાહ

Page #5

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीजेन कथासंग्रहः
યથામતિ આ ગ્રંથનું સંપાદન કર્યું છે. સંદર્ભોના અનુસંધાનાદિ દ્વારા કવચિત્ અશુદ્ધિઓ દૂર કરવાનો યથામતિ પ્રયાસ કર્યો છે. જે કયાંક અધરા શબ્દોના સરળ પર્યાયવાચી શબ્દો કે અર્થ નીચે ટીપ્પનકમાં મુક્યા છે. બધાજ ગ્રંથો સરળ સંસ્કૃત ભાષામાં હોઈ સંસ્કૃતના પ્રાથમિક અભ્યાસુઓને આ કથાગ્રંથ ખૂબ જ ઉપયોગી થઇ પડશે. મહાપુરૂષોના આદર્શજીવન ચરિત્રો- શૈલીની રોચકતા-ભાષાની સરળતા વિ.વિ. દ્વારા આ ગ્રંથ અનેક આત્માઓને અનેક રીતે ઉપયોગી થઇ પડશે.
બધી જ કથાઓ નાની પણ રોચક છે. ૫.પૂ. ગુરુદેવશ્રી આચાર્યશ્રી વિજય હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.ના આશીર્વાદથી શ્રીજનકથા સંગ્રહના સ્વરૂપમાં અન્ય પણ અનેક છુટીછવાઈ કથાઓને સંગ્રહિત કરી સંપાદન કરવાની ભાવના છે.
પ્રસ્તુત સંપાદન કાર્યમાં મારા સહવર્તી સેવાભાવી લઘુબંધુ મુનિશ્રી અપરાજીત વિજયજી મ. તથા મુનિ શ્રી રત્નાબોષિ વિજયજી મ. નો સુંદર સહકાર મળેલ છે,
અંતે પ્રસ્તુત કથાગ્રંથના વાંચન મનન થી અનેક આત્માઓ મહાપુરુષોના અદભુત આદર્શો અને આલંબનોને નજર સમક્ષ રાખી તેમના માર્ગે આગળ વધવાનો પ્રયત્ન કરવા દ્વારા આત્મહિત સાથે
એજ અભ્યર્થના.... મુનિ કલ્યાણબોધિ વિજયજી

Page #6

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीजैन कथासंग्रहः
બે શબ્દ... - પ્રસ્તુત ‘જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૫ ના પુન સંપાદનનો મુખ્ય સ્રોત પૂજ્યપાદ વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ ગુરુદેવજી આ.શ્રી. વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજનું પ્રેરણાબળ તથા આશીર્વાદ.
- ચાર અનુયોગ પૈકી કથાનુયોગ એ બધા જ પ્રકારના જીવો માટે તરવાનું એક સરળ ને અમોઘ સાધન છે...... પૂર્વ મહાપુરુષોના અદ્ભુત જીવન ચરિત્રના શ્રવણથી પણ પ્રમાદની ભેખડો તુટી પડતા અધ્યાત્મિક માર્ગે ઉત્ક્રાંતિ કરવાનું અનુપમ કૌવત પ્રગટ થાય છે. તે મહાપુરૂષોનું આલંબન ધ્રુવતારાની ગરજ સારે છે. ૨ ,
ને હું પણ જ્યારે એ માર્ગે પ્રયાણ કરુ ? તેમના જેવું આદર્શ જીવન હુ પણ કેમ જીવી ન શકું ? પરિષહો ને ઉપસર્ગોની. વણઝાર વચ્ચે તેમના જેવુ વીર્ય ને પરાક્રમ હું પણ કેમ ફોરવી ન શકું?” વિ.વિ. વિચારધારા આદર્શ જીવન જીવવાની અંત:પ્રેરણા અર્પે છે. માટે જ કથાનુયોગની મહત્તા જૈન દર્શનમાં વિશેષ છે. ને તેથી જ દીક્ષિત બનીને કઠોર જીવન જીવનારા ને છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકવાળા મહાત્માઓએ સદાચારમય જીવન જીવનારા સુશ્રાવકો ને સંકટોના વમળમાં પણ શીલવ્રતને અખંડીત રાખનાર પતિવ્રતા મહાસતીઓના ચરિત્રો લખ્યા છે. એક બાજુ કહેવાય છે કે “ગીરીણો વેચાવડીયું ન કુ” ગ્રહસ્થોની વૈયાવચ્ચ ન કરવી અર્થાત્ તેના સંસર્ગમાં ન આવવું - તેની સાથે સંબંધ ન વધારવો - તેની વૈયાવચ્ચાદિ ન કરવા • ને બીજી બાજુ તેમના જ ચરિત્રો લખવા ? આ જ જૈનશાસનનો અનેકાંતવાદ છે.
પ્રસ્તુત કથાસંગ્રહમાં મેં તો કશુ જ કર્યું નથી. આ બધા કથા ગ્રંથો જુદા જુદા ભંડારોમાં છુટાછવાયા હતા. કેટલાક કથાનકોની એકાદ બે પ્રતિઓ માંડ મળે તેવી દુર્લભ હતી. બધી જ પ્રતિઓ લગભગ અપ્રાપ્ય જેવી ને જીર્ણપ્રાયઃ હતી, તેથી તેને પુનઃમુદ્રિત કરવાનું નક્કી કર્યું.

Page #7

નમો નમઃ શ્રીગુરુપ્રેમસૂરી - દિવ્ય કૃપા:- સિદ્ધાંતમહોદધિ સ્વ. આચાર્ય દેવશ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા. શુભાશીષ:- વર્ધમાન તપોનિધિ ગચ્છાધિપતિ સ્વ. આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજય
ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા. પુયપ્રભાવ:- પરમ પૂજ્ય સમતાસાગર સ્વ. પંન્યાસજીશ્રી પ્રવિજયજીગણિવર્યશ્રી. પ્રેરણા - માર્ગદર્શન:- પ. પૂ. આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજય હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ.
-: પ્રકાશક:શી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ દુકાન નં. ૫, બદ્રિકેશ્વર સોસાયટી, ૮૨, નેતાજી સુભાષ રોડ,
મરીન ડ્રાઇવ, “ઇ” રોડ, મુંબઈ - ૪૦૦૦૦૨.
兼職賺賺賺賺賺賺賺賺賺賺賺賺賺辦

Page #8

Bત્રીશ્રીનીkત્રીશ્રી બીક બત્રીને
મૃતસેવાના કાર્યમાં સદાના સાથીઓ
( શ્રુતસમુદ્ધારક) કે ભાણબાઈ નાનજી ગડા, મુંબઈ. (પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરિ મ.સા. ના ઉપદેશથી ) કે· શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી, અમદાવાદ, કે;- શ્રી શાંતિનગર શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ. (પ.પૂ. તપસમ્રાટ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હિમાંશુસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી) કે શ્રી શ્રીપાળનગર જૈન ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ, વાલકેશ્વર, મુંબઈ. (પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજ રામચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની દિવ્યકુપા તથા
પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય મિત્રાનંદસૂ. મ.સા.ની પ્રેરણાથી) કે- શ્રી લાવણ્ય સોસાયટી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ. (પં. પૂ. પંન્યાસજી શ્રી કુલચંદ્રવિજયજી ગણિવર્ષની પ્રેરણાથી) કે * નયનબાળા બાબુભાઇ સી. જરીવાળા હા. ચંદ્રકુમાર, મનીષ, કલ્પનેશ (પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિ વિ.મ.સા. ની પ્રેરણાથી )
- કેશરબેન રતનચંદ કોઠારી હા, લલિતભાઇ (પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજની પ્રેરણાથી ) કે શ્રી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક તપગચ્છીય જૈન પૌષધશાળા ટ્રસ્ટ, દાદર, મુંબઈ. કે શ્રી મુલુંડ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંધ, મુલુંડ, મુંબઈ. ( પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા. ની પ્રેરણાથી) કે શ્રી શાંતાક શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ સંધ, શાંતાકુઝ, મુંબઈ. પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા. ની પ્રેરણાથી )
શ્રી દેવકરણ મૂળજીભાઈ જૈન દેરાસર પેઢી, મલાડ (વેસ્ટ), મુંબઈ. ( પ. પૂ. મુનિરાજશ્રી સંયમબોધિ વિ. મ.સા.ની પ્રેરણાથી) ટ્રેક- સંઘવી અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ, ખંભાત, (પૂ. સા. શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મ. તથા પૂ. સા. શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીજી મ. તથા
પૂ. સા. શ્રી દિવ્યયશાશ્રીજી મ. ની પ્રેરણાથી મૂળીબેનની આરાધનાની અનુમંદનાર્થ, }
કત્રીત્રનેત્રીkત્રી

Page #9

==
syilRRRRRRRRRRRRRRRREN૪
RRIERRRRRRRRRIEEEEEERIES
મૃતસવાના કાર્યમાં સદાના સાથીઓ
- બાબુ અમીચંદ પનાલાલ આદીશ્વર જૈન ટેમ્પલ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૬.(પૂ. મુનિરાજશ્રી અક્ષયબોધિ વિ. મ. તથા
પૂ. મુનિરાજ શ્રી મહાબોધિ વિ. મ. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી હિરણ્યબોધિ વિ. મ. ની પ્રેરણાથી ) શ્રી શ્રેયસ્કર અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ, મુંબઇ, (પૂ. મુનિરાજશ્રી હમદર્શન વિ. મ. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી રમ્યઘોષ વિ. મ. ની પ્રેરણાથી).
શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંધ, મંગળપારેખનો ખાંચો, શાહપુર, અમદાવાદ. ( પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી રુચકચંદ્ર સૂરિ મ. ની પ્રેરણાથી ) ફેર શ્રી પાર્શ્વનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, સાંઘાણી એસ્ટેટ,ઘાટકોપર, (વેસ્ટ) મુંબઈ.
(પૂ. મુનિશ્રી કલ્યાણબોધિ વિ. મ. ની પ્રેરણાથી) - શ્રી નવજીવન સોસાયટી જૈન સંઘ, બોમ્બે સેન્ટલ, મુંબઈ. (પૂ. મુનિરાજશ્રી અક્ષયબોધિ વિ. મ. ની પ્રેરણાથી). * શ્રી કશ્યાણજી સોભાગચંદ જૈન પેઢી, પીંડવાડા. (સિદ્ધાંતમહોદધિ સ્વ. આ. શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સંયમની અનુમોદનાર્થે)
- શ્રી ઘાટકોપર જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ. (વૈરાગ્યદેશનાદા પૂ આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી) કેક- શ્રી આંબાવાડી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ અમદાવાદ. (પૂ.મુનિ શ્રી કલ્યાણબધિ વિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). - શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ વાસણા અમદાવાદ.
(પૂ. આ. શ્રી નરરત્નસૂરિ મ. ના સંયમજીવનની અનુમોદનાર્થે પૂ. તપસ્વી રત્ન આ. શ્રી હિમાંશુસૂરીશ્વરજી મ.સા. ની પ્રેરણાથી)
શ્રી પ્રેમવર્ધક આરાધક સમિતિ, ધરણિધર દેરાસર પાલડી, અમદાવાદ. (પૂ. ગણિવર્ય શ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી મ.સા. ની પ્રેરણાથી) કે શ્રી મહાવીર જૈન વે. મૂર્તિપૂજક સંઘ, પાલડી, અમદાવાદ, શેર કેશવલાલ મૂળચંદ જૈન ઉપાશ્રય,
(પ.પૂ. આ. શ્રી રાજેન્દ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી).
શ્રી માટુંગા જૈન શ્વેતા. મૂર્તિપૂજક તપગચ્છ સંઘ એન્ડ ચેરિટીઝ, માટુંગા, મુંબઈ. * શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, નાદિયા (રાજસ્થાન)
(પૂ. ગણિવર્ય શ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી મ.સા. તથા મુનિશ્રી મહાબોધિ વિજયજી મ.સા. ની પ્રેરણાથી)
ગાગાગા

Page #10

IRIRatilal B
( શ્રતોદ્ધારકો - શ્રી લક્ષ્મીવર્ધક જૈન સંઘ, પાલડી, અમદાવાદ. (પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી નિપુણચંદ્ર વિજય મ.સા.ની પ્રેરણાથી ). ~ શ્રી નડીયાદ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, નડીયાદ. (૫.પૂ. મુનિરાજ શ્રી વરબોધિ વિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી).
શ્રી સાયન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, સાયન, મુંબઈ. ૪- શ્રી પાર્શ્વનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, સંઘાણી એસ્ટેટ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ.
મૃતસલાના કાર્યમાં સદાના સાથીઓ
ત્રિનેત્રીગ્રીન્ને
allia
- શ્રી બાબુભાઈ સી. જરીવાલા ટ્રસ્ટ, નિઝામપુરા, વડોદરા. * શ્રી બાપુનગર શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ.
(પૂ. ગણિવર્યશ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી મ.સા. તથા મુનિરાજશ્રી મહાબોધિ વિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). - શ્રી સુમતિનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, મેમનગર, અમદાવાદ. ' (પૂ. મુનિરાજશ્રી ધર્મરક્ષિત વિ. મ. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી હેમદર્શન વિ. મ. ની પ્રેરણાથી ). * સ્વ. શ્રી સુંદરલાલ દલપતભાઈ ઝવેરી. હા, જમુદબેન, પુનમચંદભાઈ, જસવંતભાઈ વગેરે.
- શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામિ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક મંદિર ટ્રસ્ટ, કોલ્હાપુર. ટે- શ્રી અરવિંદકુમાર કેશવલાલ ઝવેરી જૈન રિલિજીયસ ટ્રસ્ટ, ખંભાત.

Page #11

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१॥
20-30 20 20 1 300 20 20 20 20 20 20 20 20 20
॥ अर्हम् ॥
श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथाय नमः ।
। श्री प्रेम-भुवनभानु-पद्म- हेमचंद्र सद्गुरुभ्यो नमः ।
पूर्वाचार्यविहितं
श्रीदेवकुमारचरितम् ।
श्रेयः श्रीसद्यने तस्मै नमः श्रीनाभिजन्मने । यन्नामापि नृणां दत्ते, कल्पशाखीव कामितम् ॥ १ ॥
यस्याः प्रसादपरिवर्धितशुद्धबोधाः पारं व्रजन्ति सुधियः श्रुततोयराशेः । सानुग्रहा मयि समीहितसिद्धयेऽस्तु सर्वज्ञशासनरता श्रुतदेवताऽसौ ॥ २ ॥
प्राग्जन्मसुकृतान्मन्त्रसिद्धिबुद्धिसमृद्धयः । प्रभवन्ति नृणां देवकुमारस्येव भूतले ॥ १ ॥ तथाहि
॥ श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
॥१॥

Page #12

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥ श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ॥
RRRRRRRE
2800 MS
॥२२॥
.॥ पुरेऽभूत्कुसुमपुरे, सूरनामा नरेश्वरः । विरोधिध्वान्तविध्वंसिकरप्रसरसुन्दरः ॥ २॥ तत्र दत्ताभिध:
श्रेष्ठी, यत्र सर्वभरक्षमे। मिथो वियोगभीत्येव, गुणाः सर्वेपि लिल्यिरे॥३॥ तस्य प्रिया महालक्ष्मी म्ना यांरूपसुन्दरां। विनयः सह शीलेन, न मुञ्चति कदाचन ॥४॥तयोर्विलसतो(रमन्योन्याऽऽश्लिष्टचित्तयोः। कुलक्रमात्समायातसुनयोपात्तवित्तयोः ॥ ५॥ दीनेषु ददतोर्दानं सद्धर्मार्जनसजयोः । सुखेन समयो यात्यज्ञातरात्रिधुभागयोः ॥ ६ ॥ ॥ युग्मम् ।। अन्यदा च महालक्ष्मीर्लक्ष्मीरिव गवाक्षगा । भक्त्याऽनुरक्तचेटीसंवाह्यमानक्रमाम्बुजा॥७॥ सर्वाङ्गाभरणाऽऽश्लिष्टा, घनसारसमन्वितम् । स्वादमाना च ताम्बूलं निस्ताम्बूलं समुज्झती॥ ८॥ पल्यङ्कस्थां वयस्यां च, प्रत्यासनगृहे स्थितां। लालयन्ती निजं बालं, बालामेकामलोकत ॥ ९॥॥ त्रिभिर्विशेषकम् ।। ततोऽनन्तभवाभ्यस्तमहामोहवशंवदा। सा श्यामवदनाऽध्यायि, बहुनास्मद्धनेन किम् ? ॥ १०॥ यदारोप्य निजोत्सङ्गे निजमङ्गजमुन्मुखम् । दुग्धलुब्धदृशा नैव लालयामि स्मिताननम् ॥ ११॥ मन्येऽहं भुवनं प्रेतवनं पुत्रविवर्जितं । स्वमपि स्वं विना पुत्रं, परकीयं प्रजायते ॥ १२ ॥ सुतं विना न वृद्धत्वे, निवृत्ति; काऽपि जायते । न जायते च नामाऽपि को देवानपि पूजयेत् ? ॥१३॥ श्यामास्यां सहसा वीक्ष्य, तामेका चेटिकाऽवदत् । पराभिप्रायकुशला, निर्मला कुशलाभिधा ॥ १४ ॥ स्वामिम्यकस्मात्कस्मात्त्वं, चन्द्रलेखेव वासरे।
排排排排排舞舞舞舞舞舞舞舞舞
॥२॥

Page #13

In
ri श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ।।
कथासंग्रहः
॥३॥
. विच्छायासि करमृष्टमालतीमालिकेव च ? ॥ १५॥ स्वामिना विहितं किञ्चित् किमु स्मरसि विप्रियम्
?। अथाकुण्ठा समुत्कण्ठा, बन्धुवर्गनिरीक्षणे ॥१६॥ चिरात्रातस्य वित्तस्य, विनाशः किमजायत? । किं वा परिजने कोऽपि, तवाऽऽदेशं न च व्यधात् ? ॥ १७ ॥ अथ किञ्चित् शरीरस्थमसुखं ते विजृम्भितम् ? । चिरध्यातोऽथवा कोऽपि, फलितो न मनोरथ: ? ॥ १८ ॥ कृत्वा प्रसाद, सर्व मे, निवेदय यथातथम् । श्रेष्ठिनोऽग्रे यथाऽऽख्याय, साधयामि समीहितम् ॥ १९॥ अथ श्रेष्ठिप्रिया प्राह, मम स्वामिप्रसादतः । सर्वमस्ति भुवि सुखमेकं सुतसुखं विना ॥ २० ॥ इदं पूर्वार्जितैरेव, कर्मभिस्तु प्रजायते। वहेत्पुरुषकारोऽत्र, पुंसामल्पोऽपि नो पुनः॥ २१॥ तदेतस्य त्वयाऽऽख्येयो, नैवार्थः सर्वथाऽपि हि। सोऽपि मा भूदहमिव दुःखानां भाजनं परम् ।। २२॥ यथा यथा परा नि, रममाणानि पश्यति। भूषितालङ्कतान्युच्चैः, खिद्यते सा तथा तथा॥ २३॥ खिद्यमानेति सा राकासुधादीधितिमूर्तिवत् । दिनैः कतिपयैर्जाता, बाढं कृशतनुर्लता ॥ २४ ॥ तथारूपां निरीक्ष्यैतां, श्रेष्ठी पप्रच्छ वल्लभे ! । ज्वलद्दवानलस्पृष्टलतेव किमु वीक्ष्यसे ? ॥ २५॥ मा भूदस्याऽसुखमिति, न सा कथयति स्म तु। समाकुलमनाः श्रेष्ठ्यपृच्छन्नैमित्तिकानथ ॥ २६ ॥ गणयित्वा ग्रहबलं, तैराख्यायेि दिनाधिपः । एतस्याः कुरुते पीडां, पूजया स प्रशाम्यति ॥ २७ ॥ ततः श्रेष्ठी बहु द्रव्यं, तेषां पूजार्थमार्पयत् । ते
E SEEE
॥३॥

Page #14

BE
श्रीजैन कथासंग्रहः
BO॥श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ।।
॥४॥
द्रव्यपीडयाऽन्योन्यग्रहपीडां वदन्ति च ॥ २८ ॥ बहुद्रव्यव्ययेनापि, गुणमप्रेक्ष्य योषितः । मोहेन दर्शयामास, श्रेष्ठी तां मन्त्रवादिनाम् ।। २९ ।। तमुवाच प्रियाऽस्थाने मा विधेहि धनव्ययम् । स्वयमेव भविष्यामि सजाऽहं क्रमयोगतः ॥३०॥ दत्तः प्राह प्रिये प्रेयः, किं त्वत्तोऽपिधनं मम। सुवर्णाद्वल्लभः किं स्यात् सुवर्णस्य मलो नृणाम् ? ॥३१॥ यदा सवार्यमाणोपि न तिष्ठति धनं व्ययन् । ततस्तया समग्रोऽपि सद्भाव: स्वो निवेदितः ॥ ३२॥ ततः श्रेष्ठी करौ घर्षचे चक्रे न सुन्दरम् । त्वया यदेवमत्रार्थे, खेदे स्वात्मा प्रपातितः ॥३३॥ तथाऽत्राहं करिष्यामि, यथा तव सुतो भवेत् । नराणां व्यवसाये हि, लाभ: सर्वत्र जायते ॥ ३४ ॥ तद्वचःश्रवणात्तस्याः, फुल्लान्यानि तत्क्षणात् । आरम्भतो वसन्तस्य प्रफुल्लन्ति लताः खलु॥३५॥शुचीभूतोऽन्यदा श्रेष्ठीस्वल्पस्वकपरिच्छदः। दत्तः प्रणयिनीशिक्षः पूजोपकरणान्वितः ॥३६॥ मनोरथास्ते पूर्यतामित्याशीर्वचनं मुदा । स्वगोत्रजरतीदत्तं, प्रतीच्छन् स्वच्छमानसः ॥ ३७॥ नगरादहिरारामे, महादेवकुलस्थिताम् । नाम्ना कामदुधां देवीमारादुमचलन्मुदा ।। ३८॥॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ स्नपयित्वा विलिप्यतां, पूजयित्वा च सोऽवदत् । तदैव साम्प्रतं देवि ! चरणा: शरणाय मे॥३९॥ इत्युक्त्वा पावने स्थाने, दर्भमस्तरगर्भगः । सत्त्ववृत्ति समालम्ब्योपवासान् कर्तुमुद्यतः ॥४०॥ तस्यामथ तमस्विन्यामुचनपुरनिःस्वनैः । सूचयत्यागर्म स्वस्य प्रत्यक्षाजनि देवता ॥४१॥
॥४॥

Page #15

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥५॥
---|-- | 200 000 / 500 200 200 10000
उद्योतं भूषणैर्दिव्यैः सर्वतः कुर्वती च सा । उवाच वत्स ! तुष्टाऽस्मि, वरं वृणु निजेच्छया ।। ४२ ।। करी किरीटीकृत्याऽथ, दत्तो दत्तोरुसम्मदः । अवदद्दीयतां देवि ! सुतो रक्षाक्षमो मम ।। ४३ ।। देवी विषण्णमुख्याह, विरूपे समये त्वया। प्रार्थिताऽहं ततः पुत्रो, भविष्यति तवान्तकृत् ।। ४४ ।। कियन्त्यपि दिनानि त्वं, यदि वत्स ! प्रतीक्षसे । तत्पुत्रं ते ददे कीर्तिलक्ष्मीविनयशर्मदम् ॥ ४५ ॥ दध्यौ श्रेष्ठी प्रतीक्षेऽहं कियन्त्यपि दिनानि खेत् । ततः सा म्रियते लोके मम हास्यं च जायते ॥ ४६ ॥ कर्तु नालमुपवासांस्तदेषा कुरुते मिषम् । ततो भवतु भाव्यं मे सा जीवतु ममाऽऽयुषा ।। ४७ ।। कालेन मृत्युः पुत्रान्मे, सद्यस्तु दयितामृतिः । ध्यात्वेत्युवाच पुत्रं मे देहि देव्यधुनैव हि ॥ ४८ ॥ नैव दोषो ममेत्युक्त्वा, देव्यूचे पश्चिमेन मे । सहकारोऽस्ति तस्यैकं, भवता गृह्यतां फलम् ।। ४९ ।। देव्यां तिरोहितायां स लोभादादाद्वहून् फलान् । भाविनस्ते सुतत्वेनेदृक् चेतोऽस्य सतोऽप्यभूत् ।। ५० ।। यावद्वहून्युपादाय फलान्युत्तरति स्म सः । तावदेकं तदऽभूलशान्यन्यानि तु डुमे ।। ५१ ।। ततः सविस्मयः स्वस्यानुचितं चिन्तयन्नथ: । ताम्रमार्पयत्तस्यै, सा तुष्टा तच्चखाद ॥ ५२ ॥ तत्रैव दिवसे तस्या गर्भो देवीप्रभावतः । अभूत्तेन सहाङ्गान्यप्यस्या उपचयं ययुः ।। ५३ ॥ अतिक्ताम्लकटुक्षाराऽऽहाराहाराच्च साऽनिशम् । मन्दं मन्दं गतिर्गर्भ दधौ तद्धनवर्द्धनम् ॥ ५४ ॥ तस्याश्च
य
0 00 001
15000 2000 15000 300 300 300
||業||
॥ श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ॥
॥५॥

Page #16

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥६॥
||||||||||||||
200 200 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 0 200 200 200 203
दोहदान् गर्भाद्रोहदान् श्रेष्ठ्यपूरयत् । सम्पूर्णसमये देवतुल्यं सुतमसौदसौ ।। ५५ ।। ततश्च प्रस्फुरत्तूरगीतनृत्यमनोहरम् । आयदक्षतपात्रौघं, मान्यमानमहाजनम् ॥ ५६ ॥ कुलसीमन्तिनीवर्गसीमन्तप्र' कुङ्कम् । स्थालक्षिप्तपत्रपूगनालिकेरदुकूलकम् ॥ ५७ ॥ दुःस्थे मनोरथातीतदीयमान - महाधनम् । विधीयमानदेवाचं, वर्धापनमजायत ।। ५८ ।। ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ मास्यतीतेऽस्य रूपेण, देवतुल्यस्य सोत्सवम् । पितृभ्यामभिधा देवकुमार इति निर्ममे ॥ ५९ ॥ धात्रीभिः पञ्चभिरथ, लाल्यमानवपुर्लतः । प्रवृद्धः प्रतिपच्चन्द्र इव स प्रतिवासरम् ॥ ६० ॥ सुचित्राणि विचित्राणि, वस्त्राण्याभरणान्यपि । दत्तो व्यधापयत्तस्य चित्तवित्तानुरूपतः ।। ६१ ।। कलाचार्यं समाहूयार्पयच्च स्वसुतं पिता । तस्याभ्यासे कलाभ्यासस्तस्य शस्यः क्रमादभूत् ।। ६२ ।। पित्राऽथ शिक्षाचार्याय, दत्तं वित्तं तथा यथा । भुज्यमानमपि निष्ठां, न यात्यासप्तमं कुलम् ।। ६३ ।। अथेभ्यकन्यया सार्धं, समानकुलशीलया । पित्रा चित्रोत्सवं देवकुमारः परिणायितः ॥ ६४ ॥ वार्तामपि स नैतस्याः, पृच्छति स्म ततः पिता । प्रचिक्षेप दुर्ललितगोष्ठ्यां तं भोगहेनवे ॥ ६५ ॥ स याति तैः समं देवकुलाऽऽदिप्रेक्षणे क्षणे । पुनराकार्यमाणोऽपि, पण्यस्त्रीणा गृहे पुनः ॥ ६६ ॥ श्रेष्ठी पृच्छति वृत्तान्तं, सुतस्यैते यथातथम् । कथयन्ति वदन्तेऽथ दूयते तदभोगतः ॥ ६७
१ प्रत्न जुनु
30 30 30 30 30 30 30 300 300 380 BE SE 308 BHE BHESE 30 30 30 30 30 30
30 30 338 348 306 305 306 346 306 308 308 308 308 308 308 308 305 306 308 308 306 308 306303 300
॥ श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ॥
॥६॥

Page #17

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
॥७॥
॥ सोऽन्यदा कारिते राज्ञा रम्ये रत्नर्विनिर्मिते । गतो देवकुले मित्रैस्तैः सुदुर्ललितैः समम् ॥ ६८॥ स - स्वर्णतोरणाभ्यणे, तत्रैकां शालिभञ्जिकाम् । हसन्तीमिव जल्पन्तीमिवैक्षत मणीमयीम् ॥ ६९ ॥ द्रष्टुं
लग्नस्तदङ्गानि, स निमेषविवर्जितः। कीलितस्तम्भिताऽऽ-लेख्यलिखिताङ्ग इवोर्ध्वगः ॥ ७० ॥ पञ्चेषुणेषुभिर्विद्ध इव भूम्यां स निश्चलः । उवाच तत्र लावण्यं, मयाऽपायि चिरं दृशाम् ॥ ७१ ।। वदाधुना कृतार्थत्वं यथा श्रवणयोर्भवेत् । अथवा न क्षमा वक्तुं, नार्यः प्रथमसङ्गमे ?॥७२॥ तथाऽपि हि त्वयात्मा मे, ऋजुदृष्ट्या समर्पितः। न वीक्ष्योऽहं कटाक्षैस्तु भवत्या मर्मवेधिभिः ।। ७३ ॥ वदन्निति हसित्वा स मित्ररूचे भवानिदम् । वक्ति कस्याः पुरो रत्नमयी पञ्चालिका ह्यसौ॥ ७४ ।। तदप्रत्ययतः स्पृष्ट्वा, तां पानमिताननः । स तस्थौ गदितं मित्रै विषादं कुरु मित्र ! मा॥ ७५ ॥ यदीयप्रतिरूपेण, शिल्पिना घटितासको । तामेव दर्शयामस्ते, किमस्यामादरस्तत: ? ॥ ७६ ॥ स प्राह प्राग् ग्रहेणेव, रागेणाहं विडम्बितः । सुहृदोऽपि हि यूयं च, विप्रतारयताधुना ॥ ७७ ॥ अथो बहुविधान् कृत्वा, शपथांस्तं बभाषिरे । अस्या यथाभूदुत्पत्तिस्तथा त्वं मसृणा शृणु ॥ ७८ ॥ कियतामपि वर्षाणां, परतोऽत्र समागतः । दूरदेशान्तरात्सूत्रधारो विज्ञानगर्वितः ॥ ७९ ॥ स च सौभाग्यमञ्जर्या, वेश्याया रूपनिर्मिती । सिंहद्वारे नरेन्द्रस्य, चक्रे पत्रावलम्बनम् ॥ ८०॥ कोऽपि सौभाग्यमञ्जर्याः प्रतिरूपं
walaaaaaadmi HMMMARRRRRE
॥७॥

Page #18

कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
॥८॥
यथास्थितम् । घटयेचस्तं कुशलं, मन्येऽथ घटयाम्यहम् ॥१॥अपरेषां घटयतां न सा घाटे समागता। स देशान्तरसूत्री तु घटयामास तामिमाम् ॥ २॥ तस्यापि हि घटयत: समता किशिदागता। अभद पुणाक्षरन्यायात्सा विधेरपि कुर्वतः ॥ ३ ॥ आकण्यति स पप्रच्छ, तस्यां वेश्यां तु रागवान् । ते प्राहुन तिरेऽस्ति गतस्तैः सह तत्र सः ॥ ८४ ॥ निण्याय सेवधिमिवं तमागच्छन्तमन्तिकात् । भक्का सहकाभिमुखं प्रेषितप्रेष्यका जना॥ ८५ ॥ दह्यमानाऽगुरी पुष्पगृहमुक्तावलिनि । स्थितां वासगृहे चित्रविचित्रे मणिकुट्टिमे ॥ ८६ ॥ प्रेङ्खाशय्यां समारूडां करे कलितदर्पणाम् । रूपं निरूपयन्ती स्वां सुतां सौभाग्यमझारीम् ॥ ७॥ दूराद्विधापयासकेऽभ्युत्थानं सा ससम्भ्रमम् । अदादभ्युक्षणं रत्नमयभूधारधारया ॥८॥॥ चतुर्भिःकलापकम् ॥ तत्प्रदत्ताऽऽसने सोऽथ, विसृज्य स्वसुहज्जनम् । निविटो बहुमानेन, मानपूरितमानसः ।। ८९॥ ततश्च स्वागतप्रश्नपूर्वमक्का पटून्यधात् । चाटूनि तं रखायितुं, पटुः कपटनाटके ॥ १०॥ अद्य जातानि नेत्राणि, कृतकृत्यानि सुंदर ! । पुण्यैरगण्यातं यद्दर्शनं दुःखकर्षणम्॥११॥ कृतार्थ चाय भवनं त्वत्पादाम्बुजपावनम् । अद्य सौभाग्यमञ्जर्या, जयपत्रमवाप्यतः ॥१२॥पृण्वन्निति वचस्तस्या वेश्यां पश्यंच तत्सुताम् । सत्यं मित्रवचो मेने, स्वर्गस्थं स्वं च दत्तजः ॥९॥दासीनामनुदासीनादेशमका ततो ददौ । युष्माभिर्मजनं देवकुमारः कार्यतामिति ॥ ९४॥तं
॥८॥

Page #19

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥९॥
1303-20811
300 500 500 500 500 500 500 500 300 | 3 | 30
30300300308 300300300300 300 300 300 300 300 300 300 300 300-500 300-300 | 2300 2005 | 200 100 1200
स्नानमण्डपे नीत्वाऽभ्यज्य ताः समवाहयत् । तथा यथाऽतिसौख्येन, न स किञ्चिदचेतयत् ॥ ९५ ॥ ततो मणिमयोत्सुङ्गाऽऽसनस्थं गन्धवारिभिः । तास्तमस्नपयन् स्वर्णकलशैरलसैः करैः ।। ९६ ।। रूक्षयित्वाङ्गमव्यङ्गवसनानि समर्प्य च । विलिप्य दत्त्वा कर्पूरमिश्रं ताम्बूलमप्ययम् ।। ९७ ।। अक्कयोचेऽत्र पल्यङ्के तावद्विश्रम्यतां क्षणम् । यावद्रसवती सर्वरसवत्युत्तमा भवेत् ॥ ९८ ॥ क्षणं विश्रम्य सौभाग्यमञ्जर्या स समन्वितः । निविष्टः स्थाल एकस्मिन्, शुष्कार्कफलशालिनम् ॥ ९९ ॥ सर्वेन्द्रियप्रीतिकरं रम्यं पानकपानतः । बलबुद्धिकरं भोज्यं, बुभुजे भूभुजां निभम् ॥ १०० ॥ ॥ युग्मम् ।। अथ प्रदोषे भोगाङ्गसमर्पणपुरस्सरम् । समं सौभाग्यमञ्जर्याऽजर्यान् भोगानभुङ्कं सः ॥ १ ॥ वेश्या तं निजविज्ञानगुणेनारञ्जयत्तथा । यथाऽमंस्त सं संसारसारमेतावदेव हि ॥ २ ॥ मुद्रां प्रेष्याकरे प्रेष्याऽऽनाययत्कनकं सदा । स्वर्णपञ्चशतीमानं स्नेहान्मातार्पयत्सदा ॥ ३ ॥ स्वर्ण यथा यथाभ्येति, प्रतिपत्तिं तथा तथा । अक्वा दर्शयते तस्य, लुब्धा परधनेऽधिकाम् ॥ ४ ॥ सुतां वक्त्यस्य भावेन, वर्तितव्यं सदा त्वया । सा तथा तं वशीचक्रे, यथाऽभूद्विरहासहः ॥ ५ ॥ सङ्गीतकुशलैः प्रेमाऽऽकुलैश्च प्रमदाकुलैः । तूर्यत्रिकं क्रियमाणं, कदाचन निरीक्षते ॥ ६ ॥ सौभाग्यमञ्जरीवाद्यमानां वीणां कदाचन । शृणोत्युखानिकाश्चापि कुरुते स कदाचन ॥ ७ ॥ गायकैर्गीयते गीतैबंदिभिः पठ्यते स तु । गृहे रत्नमये
BOSI I BE CUBE BOBE SEENEE | BIBE | BE SE | | | |
305 | 300 300 300 300 300 300 300 300 300 30 300 300 300 300 308 38 | 30 30 300 300 300 300 300 300 316
॥ श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ॥
॥९॥

Page #20

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
॥१०॥
'रात्रिदिनभागंन वेत्ति सः॥८॥ इत्थं द्वादशभिर्वादशस्वर्णकोटयः। भोगपनिमग्नेन भुक्तास्तेन तया समम् ॥ ९॥ अन्यदा याचितुं स्वर्णसहस्र प्रेषि चेटिका । अकया मुद्रिकारत्नमर्पयित्वा तदौकसि ॥१०॥ नाम्नैव सा महालक्ष्मीर्माता लक्ष्मीविवर्जिता। विमुच्याऽश्रूण्यङ्गलग्नं निजं भूषणमार्पयत्॥११॥ पुरो देवकुमारस्य, वृत्तान्ताऽऽख्यानपूर्वकम् । मुमोच चेटी तन्मत्वा, प्राह सौभाग्यमञ्जरी॥१२॥ त्वं व्यावृत्यार्पवैतानि, तथा चक्रे ततश्च सा। तथैव प्रतिपत्तिं तु कुरुतेऽस्य पणाङ्गना॥१३॥ अक्का प्राह सुतां पुत्रि ! त्वमेनं त्यज निर्धनम् । सा प्राह स्वर्णकोटीनां, दाताम्ब ! त्यज्यते कथम् ? ॥ १४ ॥ तदस्त्वयं चिरं नान्यैः, कार्य मम धनेन च । मुखेनैवाक्षहीनेनैतद्धीनेन धनेन किम् ? ॥१५॥ मत्वा तदीयनिर्बन्धमका प्रोवाच चेटिकाः । तथा कार्यमनौचित्यं, यथा निर्यात्ययं गृहात्॥१६॥ ततस्ता न तदादेशं, कुर्वते कुर्वतेऽथवा । कालक्षेपेन मन्यन्ते तं चञ्चाप्रतिमं च ताः॥१७॥ प्रातस्तस्याऽन्यदा काउपि, तत्सम्मुखममार्जयत् । तां पराऽऽह कथं धूलिं क्षिपस्येनं न पश्यसि ? ॥ १८॥ सा प्राह वल्लभश्चेत्तेऽसो तत्त्वं निजाञ्चलम् । विधेहस्यान्तर इति, प्रवदन्तीः परस्परम् ॥ १९ ॥ कृतकृत्रिमकोपाऽका,न्यषेधत्स त्वचिन्तयत्। मम निर्वासनोपायोऽवश्यमेव विधीयते॥२०॥आचारो हि पणस्त्रीणां, निर्धनस्त्यज्यते जनः । एतां विहाय नाऽन्यत्र सुखं विषयजं पुनः॥२१॥ तद्रत्वा स्वगृह
38|UMARRRRRER
al
॥१०॥

Page #21

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥११॥
300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300-300
12 | 300 2001 200-300 | 2300 200 2000000000000000 200 2008 | 2300-2003 200
द्रव्यार्जनोपायं करोम्यहम् । निश्चिन्त्येति मुखरागमभिन्दन्नूचिवानिमाम् ॥ २२ ॥ जातानि द्वादशाब्दानि, स्थितस्यात्र मम प्रिये ! । नन्तुं पितृपदांस्तेनोत्कण्ठा तद्याम्यहं गृहम् ॥ २३ ॥ सा प्राहाऽप्रतिपत्तिः किं, काप्यभून्मे परोक्षत: ? । किं वा मम किमप्याऽऽगो, विरलं प्रेम चाभवत् ? ॥ २४ ॥ स प्राह नैकमप्येषु, ममोत्कण्ठैव केवलम् । दिनैः कतिपयैरत्र, पुनरेष्यामि सुन्दरि ! ।। २५ ।। इत्युक्त्वा तत्र याते स्वमोकः शोकविवर्जितम् । मेनेऽक्का पणनारी तु भूतोद्वासितसोदरम् ।। २६ ।। गतो देवकुमारस्तु, नत्वा पप्रच्छ मातरम् । कथं जीर्णमभूद्रेहं, कथं परिजनो गतः ? ॥ २७ ॥ क्व तातः क्व स्नुषा ? प्रोचे, माता वत्स ! धनं विना । गृहमीदृक् परिजनो, गतः श्रेष्ठ्यस्ति हट्टके ॥ २८ ॥ तन्नास्ति किञ्चिदधुना, येन व्यवहरत्ययम् । निराशा च वधूर्वत्स ! गता पितृगृहं निजम् ॥ २९ ॥ तद्वत्स ! सुन्दरं चक्रे यदेतहिं गृहं स्मृतम् । तेऽन्ये जनाः सुताद्येषां सुखं स्यादसुखं तु नौ ॥ ३० ॥ आवाभ्यां त्वं कुसंसर्गे, क्षिप्तो मोहवशादसि । मया च स्फेटितं द्रव्यं सर्वं तव कृते सुत ! ।। ३१ ।। अक्कापरिभवाद्वेश्याविरहान्नि:स्वभावतः ! । अम्बोपालम्भतस्तातभयाच्चारतिमाप सः ।। ३२ ।। दिशः पश्यति शून्याक्षो दध्यौ यावद्धनं पितुः । भुक्तं तावति दत्तेऽहमनृणोऽर्जामि तत्ततः ॥ ३३ ॥ अर्थः कालविलम्बेनोपायैः सर्वैः प्रजायते । निर्विलम्ब उपाय: स्यात् यदि कोऽपि वरं ततः ॥ ३४ ॥ इति ध्यायन्नयं भ्राम्यन्नेकामालोक्य योगिनीम् । नतो
10000008120200000032355 300300300 500 500 500 500 500 500 500 500 500 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 365
॥ श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
॥११॥

Page #22

श्रीजैन
कथासंग्रहः
॥१२॥
20
300 3 3 3 300 200 25 30 30 23 3 3 3 3 3 3 300 300 300 300 300 30 2
T
दीपालिकाकोटिं, जीव सेत्याशिषं ददौ ॥ ३५ ॥ स प्राह भगवत्येवं मा वादीरीदृशं वद । यत्त्वं प्रियस्व वेगेन दुःखिनो जीवितेन किम् ? ॥ ३६ ॥ सोचे को दुःखहेतुस्तेऽर्थाभावस्तदुदीरिते । कृपया गुटिकामेकामर्पयामास तस्य सा ॥ ३७ ॥ आख्यच्चास्याः प्रभावेण यथाकामीनरूपता । भवेत्पुत्रः नारूपं स च पश्येद्यथास्थितम् ॥ ३८ ॥ अस्या यदीदृशी शक्तिर्गुटिकायाः स्वभावतः । लाभेनाथ गुटिकायाः प्रमनाः स मनागभूत् ।। ३९ ।। प्रणम्य योगिनीमेष, पुनः स्वस्थानमागतः । तस्याम्बया तु तत्तातः, प्रोचे निर्भर्सितो मया ॥ ४० ॥ पुराऽयं नहि युष्माभिस्तद्वाच्यं किञ्चनाऽधुना । ताड्यमानो यतोऽनर्थ, कर्त्ता याताऽथवा क्वचित् ॥ ४१ ॥ अथ शक्रमहे पर्वव्याकुले निखिले जने । यथेच्छं सञ्चरत्यस्य, कुविकल्पोऽजनीदृशः ॥ ४२ ॥ यच्चौर्य विदधाम्यद्य, गत्वा राजकुले यथा । मनोरथाः सफलतां यान्ति किं जनमोषणैः ? ॥ ४३ ॥ सिंहस्य हि चपेटायाः, स्थानं मत्तेभकुम्भिषु । न पुनर्मृगयूथेष्वाददानेषु मुखे तृणम् ॥ ४४ ॥ ध्यात्वेति यमजिह्वाग्रनिशितामसिपुत्रिकाम् । दृढीकृत्य बद्ध्वा, बाढं पट्या च साहसी ॥ ४५ ॥ यास्यामि प्रेषणं द्रष्टुमित्युक्त्वा पितुरग्रतः । चचालाचिन्तयद्दत्तः, श्रेष्ठी नैतद्धि सुन्दरम् ॥ ४६ ॥ यदेष वेषमाधायैवंविधं चलितोऽधुना । ततोऽनुयामि ध्यात्वेति, हहं संवृत्त्य सोऽनुगात् ॥ ४७ ॥ इतः श्रेष्ठिसुतो गच्छन्, अपद्वारं नृपौकसः । उद्घाटं दैववशतोऽपश्यत्सन्धिं
मुखं
0
0 0 0 0
300 300 300 3500 300 3500 3500 300 300 3500 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 30 30
0
3000
3000
॥ श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ॥
॥१२॥

Page #23

FE
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
॥१३॥
च सोऽच्छिनत् ॥ ४८ ॥ प्रविष्टश्चैककं भूपं, पल्यवस्थमुदैवत । पल्यपादानद्राक्षीच्चाऽनर्घ्यमणिनिर्मितान् ॥ ४९ ॥ समग्रस्यापि राज्यस्य, सारभूतानिमानयम् । जिघृक्षुरेकमाकृष्य, तत्र वेत्रासनं ददौ॥५०॥ द्वितीयं च तृतीयं च, स एवं पादमग्रहीत् । श्रेष्ठी तु प्रविशन्तं तं, वीक्ष्य भीतो व्यचिन्तयत् ॥५१॥ अद्यावसानकालो मे, देवीवाक्यं हि नाऽन्यथा। यत्तदोत्सुकचित्तेन, दुष्पुत्रोऽयं मयाऽर्थितः ॥५२॥ अनेन प्रथमं तावत्, द्रव्यं मम विनाशितम् । बहिः प्राणाः परप्राणानधुना नाशयिष्यति ॥५३॥ प्राप्ते नृपनरैरस्मिन्, प्रातलॊकस्य पश्यतः । अस्माकमन्वयोच्छेदो, भविता किं करोमि तत् ? ॥ ५४॥ मम दूरस्थितस्यैष, प्रविष्टः सहसाऽपि हि। ततो निवर्तयाम्येनमिति स प्रविविक्षति ॥५५॥ अपद्वारे स प्रवेष्टुमसमर्थों गतागतम् । कुर्वन् धृष्टत्वमालम्ज्य, प्राविक्षद्वीक्षितुं सुतम् ॥ ५६ ॥ खातद्वारे च पल्यापादत्रितयवीक्षणात् । दध्याविहास्ति दुष्पुत्र इति नाम्ना तमाह्नत ॥ ५७॥ स दृष्टश्च सुतेनाह, त्वं निवर्तस्व पापतः । स प्राह जातमेवैतत्तात! वाच्यं न किञ्चन ॥५८॥ ताते मध्यागते तुर्य, पादं गृहाति यावता। सुतस्तावन्नराधीशः, प्राप निद्रादरिद्रताम् ॥ ५९॥ शस्त्री यावन्नृपो लाति, तावदृक्षत्वतः सुतः। ययौ सन्धेर्बहिः श्रेष्ठी, शीर्ष कृत्वा बहिः पुनः ॥ ६० ॥ निर्याति यावता तावत्पादयोपतिर्दधौ । दोष्णोदेवकुमारस्तु, निर्याति स तथाऽपिन॥६१ ।। दत्तः प्राह सुतं छित्त्वा, शिरो मे नश्य वेगतः । यथा
॥१३॥

Page #24

Mani
श्रीजैन कथासंग्रहः
an श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ॥
Banninaianiamin
॥१४॥
यशःशरीरं मे, न याति चिरपालितम् ॥ ६२ ॥ सुतः प्राह कथं कुर्वे, तातघातजपातकम् । ग्रन्थिस्थं स्वमुखेऽक्षेप्सीदथ तालपुटं विषम् ।। ६३ ॥ तं मत्वा मृतमध्यायत्पुत्रो धिग् मम जीवितम् । हन्मि क्षुरिकयाऽऽत्मानं, तदहं पापकारिणम् ।। ६४ ।। द्वयोरप्यथ मृतयोः, को नौ वहिं प्रदास्यति ?। मृत्यु प्राप्स्यति माताऽपि, विदीर्णहृदया क्षणात् ॥६५॥ जनो वक्ष्यति नि:स्वत्वात्, चौर्य द्वावपि चक्रतुः। तन्निर्मलस्य तातस्य, कलङ्को मा भवत्वयम् ॥ ६६ ॥ श्यामास्यता सतां मा भूहुर्जनानां च हास्यता। कायच्छायेव दुर्लया, भविनां भवितव्यता॥ ६७॥ चौर्य ताताऽऽगमो भूपप्रबोधः कथमन्यथा ?। तातं विना च किं रात्नैः पादैस्त्यक्त्वा व्रजामि तान् ॥ ६८॥ किन्तु तातमृतेरेते, हेतुर्ग्राह्यास्ततो मया। करोमि चामिसंस्कारं, तातशीर्षस्य सम्प्रति ॥६९॥ध्यात्वेत्यात्तशिरःपादत्रयः स गृहमागमत् । राज्ञाऽऽकृष्टे कबन्धस्तु, केवलो ददृशे दृशा॥७०॥ स तु पादत्रयं गुप्तं, न्यस्य शीर्षस्य पूजनं । कृत्वा ज्वलनसंस्कार, विदधे तत्क्षणादपि ॥७१ ॥ स च तातो गतो ग्राममित्यम्बापुरतोऽवदत् । दिनानां कतिपयानां, पर्यन्ते च समेष्यति ॥७२॥ राजा च प्रातरास्थाने, तन्मन्त्रिपुरतोऽवदत् । विस्मितास्ते जगुर्देव ! सिद्धोऽवश्यं स तस्करः ॥७३॥ दुष्प्रवेशे च सौधेऽत्र, सन्धिच्छित्कथमन्यथा?। पल्यापादत्रितयं, कथं हरति चाऽन्यथा ?॥७४॥ दत्तपुत्रोऽपि वृत्तान्तं, ज्ञातुं नृपगृहं गतः। प्रणम्य च पितुः स्थाने, न्यविक्षत विचक्षणः ।।७५॥
40
॥१४॥

Page #25

श्रीजैन कथासंग्रहः
0॥श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ।।
HE
॥१५॥
मन्त्रिमुख्यं नृपः प्राह, येनैवं स्वधिया कृतम् । स कर्ता रोदनं येन, द्वौ बदन्तौ श्रुतौ मया ॥ ७६ ॥ तदुत्पाट्य कबन्धोऽयं सिंहद्वारे विमुच्यताम् । यश्च रोदिति स ग्राह्यस्तलारक्षेण तत्क्षणम् ॥ ७७ ॥ प्राह देवकुमारोऽथ देवः सुन्दरमादिशत् । चौरस्तु निशि कर्ततत्तन्निश्यादिश्यतां बहु ॥ ७८ ॥ ततो नृपस्तलारक्षमादिदेश विशेषतः । रजन्याः समये सर्व परिभाव्यमिदं त्वया ॥ ७९ ॥ तलारक्षो नृपादेशं जगृहे स्वगृहे स तु । गतो दत्तसुतो दथ्यौ, सिंहद्वारे नरेशितुः ॥ ८०॥ प्रत्यक्षं पौरलोकस्य, कृत्वा रोदनकक्रियां । नृपं विलक्ष्यतां नेष्ये, प्रतिज्ञामिति हृद्यधात् ॥ ८१॥ तत्रोपायं विचिन्त्यैष, नगरस्य गतो बहिः । वृद्धामपश्यदायाती, तक्रविक्रयकारिणीम् ॥ ८२॥ तामूचे लभ्यते तक्रं, मट्टकेन समन्वितम् ? आमेत्युक्ते तया मूल्यं तस्यै सोऽभ्यधिकं ददौ॥८३॥ दिगालोकं विधायाथार्पयित्वा वाससी निजे । तस्याः कम्बलकान्यल्पमूल्यान्यादाय च स्वयम् ॥ ८४ ॥ हृष्टां तां प्रेष्य च ग्रामे, निक्षिप्य गुटिका मुखे। तक्रविक्रायकरूपेणेक्ष्यमाणः पुरीजनैः॥८५॥ सिंहद्वारस्थितं लोकं, मिलितं वीक्ष्य सोऽवदत् । निर्भयं लभ्यते तक्रं, लभ्यते तक्रमुच्चकैः ॥ ८६ ॥ पत्तिमेकमपृच्छच, किमेष निखिलो जनः । पश्यत्यादरतस्तथ्यं, कथ्यतां तन्ममाग्रतः॥८७॥ स तु तद्रक्षणव्यग्रस्तस्य नोत्तरमप्यदात् । परः पुनः पुनः पृच्छन्विरामं भजतिस्मन॥८८॥परतः स्फिटरेरंड इत्याक्रोशवचः कृथा। तेन स प्रेरितो गाढमात्मानं
॥१५॥

Page #26

rianimaigan
श्रीजैन
कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
-
॥१६॥
CES
IN
भूतलेऽमुचत् ।। ८९॥ मट्टकं स्फुटितं त्यक्तं तक्रं चक्रन्द सोऽथ च । हा! मातुर्गृहमागत्य, प्रदास्याम्युत्तरं किमु ? ॥ ९॥ सा मध्यस्थैरथाप्रच्छि, केन रोदिषि हेतुना ? | सा प्राह तक्रं विक्रेतुं ग्रामादस्मि समागता॥ ९१॥ किमेष प्रेक्ष्यते लोक इति पृष्टो रुषाऽसकी। मांप्रेर्याऽपातयन्माता, तन्मां निःसारयिष्यति ?॥ ९२ ॥ ततः कस्य गृहे गत्वा शयनासनभोजनम् । करिष्येऽहं दुःखितायाः कश्च सारां करिष्यति ? ॥९३॥ हा! हा! तातवियोगेन, जाताऽहं दुःखभाजनम् । करोति को मम त्राणं ममाधारतयाऽधुना? ॥१४॥ विलपन्तीमिति प्रेक्ष्य, तां मध्यस्था जना जगुः। तलारक्षं तक्रममूल्यमस्याः प्रदीयताम् ॥१५॥ वराकी निर्धनेयं यद् भोजनेऽपि ससंशया। तद्देहि कृपया किञ्चिद् याति स्वस्थानके यथा ॥ १६ ॥ इति तैर्भण्यमानोऽयमदान्मूल्यं कृपावशात् । गतश्च कृतकृत्योऽयं, गुटिकामाकृषन्मुखात् ॥ ९७ ॥ पितुर्मृते: शुचं सन्धापूरणाच्च मुदं दधन् । अपराहे नृपस्थाने, जगाम पुनरेव सः ॥ ९८ ॥ आरक्षकेषु पृष्टेषु, नृपेणैको व्यजिज्ञपत् । तक्रविक्रायिकावृत्तं, नृपोऽथ प्राह तान् प्रति॥ ९९॥ हता यूयं यतो नायं, प्रकटं विलपन्निति । चौरः स्त्रीवेषभृजातः, कैतवेन विमोहिताः ॥ २००॥ न केवलं च चक्रन्द, युष्मानेष मुमोष च । तक्रमट्टकमूल्यानि, गृहन् प्रत्यक्षमेव वः ॥ २०१॥ स एव मतिमान् चौरः, छद्यसत्यं चकार यः । सन्धामपूरयच्च स्वां, कबन्धं नयताधुना ॥ २०२॥ श्मशाने स प्रदाताऽग्नि-मथ श्रेष्ठिसुतोऽवदत् ।
NEERIT Baaaaaaaa
॥१६॥

Page #27

श्रीजैन
कथासंग्रहः
32॥श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ।।
॥१७॥
चौराप्त्युपायं को वेद, देवादपरमीदृशम् ? ॥ २०३ ॥ तद्रक्षणकृते भूपः, स्वभटानादिशत्ततः । ग्राह्यस्तत्रागता स्त्री वा, पुमान्वेति सुशिक्षयन् ॥ २०४ ॥ चौरबुद्धिप्रयोगेण, जनः सर्वश्चमत्कृतः । तं सर्वत्र नृपादेशात्तलारक्षोऽप्यशोधयत् ॥ २०५॥ सोऽर्धरात्रेऽथ चित्राङ्गः, 'खटीगैरिककजलैः । कपिलोमाधिकश्मश्रुः, 'कपर्दाऽऽभरणाञ्चितः ॥ २०६ ॥ कण्ठलम्बितनिम्बस्त्रक्, बहिबावतंसकः। शुक्तिखण्डप्रकटितदंष्ट्रायुग्मभयङ्करः ॥ २०७ ।। स्कन्धद्वितयविन्यस्तप्रज्वलद्दीपपञ्चकः । सशब्दपादुकायुग्मविन्यस्तचरणद्वयः ॥ २०८ ॥ शीर्षन्यस्तबहुच्छिद्रान्त-दीपघटभीषणः । पिशाचशां फेत्कारैः, कुर्वन् मुकुलकुन्तलः ॥२०९॥ उड्डामरडमरकथ्वानेन ध्वनयन्नभः । भापयन्नपि भूजानिपटानां प्रकटोऽभवत् ॥ २१० ॥ ॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥ तं वीक्ष्य तेषां चित्तानि, सचिन्तानि चकम्पिरे । अमन्त्रयन्त्रदो भीम, भूतमायाति किञ्चन ॥ २११॥ प्रत्यक्षा मारिरेवैषा, हेलाग्रसनलालसा । तन्नश्यते खलीकर्तु, न युक्ता जीवितेच्छुभिः ॥ २१२ ॥ इयतां च पुनर्दण्डं, नृपोऽपि न करिष्यति । अदण्ड्यं हि सहस्रं स्यादेकः प्राहाऽथ बुद्धिमान् ॥ २१३ ॥ दूरे भूत्वाऽऽस्थ मौनेन, स्यात्कलको हि नश्यताम् । केनापि मृतकेनेयं, मारिस्तृप्तिमवाप्स्यति ॥ २१४ ॥ तेऽथ वृक्षान्तरे भूत्वा, तस्थुनिश्चलविग्रहाः । स १खडी। २ कोडी।
॥१७॥
HEREIN

Page #28

श्रीजैन कथासंग्रहः
AiR॥श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ।।
Hei
॥१८॥
MIRMIRMIRRRRRRRRIERIERRRRRRRRRI
MIRRIRAMIRMIRRRRRRRRRRRRRRRRR
फेत्कुर्वन् कबन्धं तदादायाऽगाच्च दूरतः ।। २१५॥ नदीपूराऽऽगतैः काष्ठैरग्निं दत्त्वा घटस्थितम् । उषित्वा च वने प्रातः, प्रक्षाल्याकंगतो गृहम् ॥ २१६ ॥ परिधाय प्रधानानि, वसनानि नृपौकसि। गत्वा नत्वा च राजानं, यथास्थानं न्यविक्षत ॥२१७॥ अथ प्रगे समागत्य, भटा भूपं व्यजिज्ञपन् । अर्धरात्रेऽभ्यगान्मारिः, साऽस्माभिर्न खलीकृता॥ २१८॥चौर एव परं ज्ञेय, इति बुद्ध्या तथा पुनः । शवानां मध्यतः स्थित्वा, गतं दूरतरं भुवम् ।। २१९ ॥ तयाऽनिर्वालितस्तत्र, वयं व्यावृत्य चागताः । यावतीक्षामहे तावत्तत्कबन्धं न दृश्यते ॥ २२०॥ बहुष्वपि तदादायि तया केनापि हेतुना। भवद्भिीरुभिर्जातः स्तेनो मारिधिया हि सः ।। २२१॥ चिराज्जातं भटत्वं च, इत्युक्त्वा मेदिनीभुजा। ते सर्वेऽपि विदधिरे, रुषा विषयताडिता: ॥ २२२ ॥ ॥ युग्मम् ॥ अथ पृष्टस्तलारक्षः, प्राह प्रापि मयापि न । अथामात्योऽवदद्देव तस्करः स महामतिः ॥ २२३ ॥ राज्यसारमुपादायाद्याप्येवं यो विजृम्भते । तद्रक्षा रक्ष्यते देव ! स्तेनः सोऽब्धये दास्यति ॥ २२४ ॥ रक्षारक्षाकृते मापस्तलारक्षमथादिशत् । प्राह दत्तसुतो देव! विशुद्धा मन्त्रिणो मति: ॥ २२५ ॥ अथ स्वयं तलारक्षो, रक्षाया रक्षणोद्यतः । कृतवासः सुशय्यास्थो, रक्षाकूटान्तिकेऽवसत् ॥२२६ ॥ तत्रैव तस्थुषस्तस्याहोरात्रत्रितयं गतम्। दृष्टस्तत्र न कोऽपीति, भग्नोत्साह इवाऽभवत्॥२२७॥ तुर्यायथ तलारक्षप्रतिबद्धपणस्त्रियः । कमलश्रीनामिकाया रूपं गुटिकया व्यधात् ॥ २२८ ॥
॥१८॥

Page #29

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम्॥
॥१९॥
群群群群排非非非非非非非非
MININNERRRRRIANRNINNNNN
ग्रामग्रामात्समागत्य, सायमुत्तीर्य चापगाम् । प्रलम्बमुक्तामालेन, तेनात्मा प्रकटीकृतः ॥ २२९ ॥ तां वीक्ष्य पत्तयस्तस्य, प्रभोराख्यत्स चादिशत् । इहाऽऽनयत तां वीक्ष्य, तलारक्षोऽवदन्मुदा ॥ २३०॥ महोत्सवमयी रात्रि विनी मे त्वदागमात् । कथं स्वामिनि! सञ्जातोऽधुना युष्माकमागमः ?? ॥२३॥ सोचे ग्रामेऽत्र देवीष्टयात्रां कर्तुमहं गता। तां नत्वा वलमानाऽत्र, प्राप्ता मार्गवशात्ततः ॥२३२॥ ततो मामनुजानीहि, गन्तुं शक्ता न निश्यहम् । सालङ्कारा निस्सहाया, धास्यत्यम्बाऽधृति तथा ॥ २३३ ।। देवीनिमित्तको ब्रह्माभिग्रहोऽस्त्यद्य मे प्रिय ! । वज्राऽऽहत इव प्राह, तलारक्षोऽथ तामिति ॥ २३४ ।। कोत्कण्ठितोऽहं व त्वं च, जाताद्य ब्रह्मचारिणी। तथापि निर्विनोदोऽहं, क्षणार्थ तिष्ठ मेऽन्तिके ॥२३५।। कालं कियन्तमप्यस्तु, द्यूतक्रीडा त्वया सह । सहायांस्ते च दास्यामि, पश्चादहमितः प्रिये ! ॥ २३६ ॥ तथेत्युक्ते तया तेन, क्षारस्योपरि दापितम् । द्यूतस्य फलकं सारैः समारब्धं च खेलितुम् ॥ २३७ ॥ तस्यास्तेनाङ्गुली मुद्रारत्नं सन्मूल्यमर्पितम् । तया तु मुद्रिकामात्रं, क्रीडन्त्या विजितश सः ॥ २३८ ॥ ततो यास्याम्यहमिति, बदन्ती यावदुत्थिता । तावत्तेन धृता चेलाञ्चले हारे करोऽलगत् ॥ २३९ ॥ तयाऽथ लाघवेनाशु, छित्त्वा मुक्तालतां स्वयम् । तस्या बाष्पाच मुक्ताच, समकालं ततोऽपतन् ॥२४०।। व्यलापीच्च कथं क्षारे, मुक्ताः प्राप्या मयाऽधुना। दास्ये किमुत्तरं मातुः, किमत्राहं हहाऽऽगता!॥२४१।।
॥१९॥

Page #30

am taimalamiania
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ।।
EIR RIE
॥२०॥
स तां प्राह व्यलापीर्मा, योकमपि मौक्तिकम् । याति चेत्तद्ददेऽहं ते, क्षारं स्फुटय वाससा ॥ २४२ ॥ सर्वा गृहाण मुक्ताः स्वाः, हृदि स्मरशराहते । गलितो भूभृदादेशः, तस्य तद्गतचेतसः ।। २४३ ॥ तया तथाऽथ वीजित्वा, दूरं क्षारोऽपसारितः । यथाऽपतन्नदीतीरे, मुक्ताः सर्वास्ततोऽग्रहीत् ।। २४४ ॥ कल्ये प्रदाय ते मूल्यं, ग्रहीष्याम्यङ्गुलीयकम् । उक्त्वेति दत्त्वा ताम्बूलं व्यसृजत्तां भटैः सह ॥ २४५ ॥ ते प्रविश्य पुरद्वारे, निवृत्ता अथ च प्रगे। गतो नृपसभं दत्तसूनुर्नत्वा न्यविक्षत ।। २४६ ॥ तलारक्षोऽपि सम्प्राप्तः, प्रस्तावे च व्यजिज्ञपत् । नैव कोऽप्यागमद्देव ! तत्र मे वसतः सतः ॥ २४७ ॥ तथाऽपि कश्चिदायात इति पृष्टः स भूभुजा । कमलश्रीव्यतिकर, प्राह भूपस्ततोवदत् ॥ २४८ ॥ कमलश्रीन सा तेन, तादृगात्मा तु दर्शितः । चेन्न प्रत्येषि तत्साऽत्र समाकार्याऽपि पृच्छ्यताम् ।। २४९ ॥ सा पृष्टा प्राह कल्येऽहं, न गता स्वगृहादहिः । गृह्णामि दिव्यमत्रार्थे, नरनाथस्ततोऽवदत् ॥ २५० ॥ प्रत्ययो मे तलारक्षप्रत्ययार्थ तु भाषितः । श्रेष्ठिसूः प्राह मुष्टो य-दाऽऽरक्षोऽन्यस्य का कथा ? ॥ २५१ ॥ व्यचिन्तयत्तलारक्षः कथं लप्स्येऽङ्गुलीयकम् ? । विलक्षे च नृपे प्राहैक उपायोऽस्ति तद्विदे ॥ २५२॥ पिण्डदानं गृहे यस्य, निश्चयेन स तस्करः । सर्वत्रऽऽरक्षपुरुषा, अथ लग्ना निरीक्षितुम् ॥ २५३ ॥ प्राह देवकुमारोऽम्बां किञ्चित्प्रगुणमस्ति किम् ?। दित्साम्याहारमन्धानां, दुःस्थानामस्ति साऽवदत् ॥ २५४॥
HEMEIRETREERatl
RRRRRRE
REE
॥२०॥

Page #31

श्रीजैन कथासंग्रहः
2
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
05135
॥२१॥
कृत्वा गुग्गुललेपेन, विलेपनमसौ गतः । जीर्णदेवकुलेऽश्रौषीदन्धानिति च वादिनः ।। २५५ ॥ केनापि भोजिता नाद्य, स निश्येतान्यमन्त्रयत् । मिथस्तान् लगयित्वा च, दोष्णा स्वेन पुरोऽभवत् ॥ २५६ ॥ मार्गे गुग्गुलगन्धेन, कुष्टिसार्थ जनोऽविदत् । दूरेण याति गमने, न कोऽपि प्रतिबन्धकः ॥ २५७ ॥ यथेच्छं भोजयित्वा तान्, विविक्तेऽवासयच्च सः । दिने जाते पुनरपि, स तैः पिण्डमपातयत् ।। २५८॥ टिम्बराजस्य नाम्नाऽथ तान् भोजनमकारयत् । द्वादश द्वादश द्रम्मान, दक्षिणायां ददौ च सः ॥ २५९ ।। कृत्वा हृष्टांश ताम्बूलचन्दनायैः पुनर्निशि । तत्रैव मुक्त्वा तानन्धांन्, दत्तजः स्वगृहं गतः ॥ २६० ॥ अर्धरात्रे तलारक्षनृवर्गः परितो भ्रमन् । अन्धदेवकुलाऽऽयातोऽश्रौषीत्तेषां मिथो गिरः ॥ २६१ ॥ यथाऽद्य भोजयामास, कोऽपि नः कोऽपि नो पुरा । तथा पिण्डं च नो हस्तैर्धर्मात्माऽपातयच्च सः ॥ २६२ ॥ दक्षिणा च परा दत्ता, परापेक्षा यथा न नः । दिनानि कत्यप्याहारे, श्रुत्वेत्याहुः परा नराः ॥ २६३ ।। हक्कापूर्व भवद्भिः क्व, भुक्तं प्रज्ञादृशोऽवदन् । परतप्तिकराः केऽमी, प्रक्षिपन्त्यमृते विषम् ॥ २६४ ।। तलारक्षनरा: प्राहुः पिण्डश्चौरस्य मन्दिरे । भवद्भिः पातितो दण्डस्तत्कार्यस्तद्वदेव वः ॥ २६५॥ सत्ये तु कथिते मोक्षो, भवतामथ तेऽवदन् । जात्यन्धाः सदनं तस्य कथयामः कथं वरम् ? ॥ २६६ ॥ ते प्राहुः
RRRRRRRRRRRRRRRMIRMIRMI0
॥२१॥

Page #32

श्रीजैन कथासंग्रहः
MIN
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
॥२२॥
कथ्यतां नाम, टिम्बराज इतीरिते। तैः परे प्राहुरेतन्त्र, सत्यं नामाऽच तेऽवदन् ॥ २६७ ॥ तेनेति कथितं 'नोग्रेऽथैकेनैकः समाहतः । लकुटेनाथ पूच्चक्रुर्हा हन्यन्ते द्विजा इति ॥ २६८ ॥ मिलितोऽथ जनोऽज्ञाततत्त्व: प्रोवाच मारकान् । वराकाः किमु जानन्ति, जनुषान्धा इमे द्विजाः ? ॥ २६९ ॥ चौरक्रुधाऽन्धान घ्नन्तो, माऽऽभानकं कुरुताऽमृषा । कोल: खादति निष्पावान्, भज्यते 'पटुकाननम् ।। २७० ।। कथञ्चित्पुरलोकेन, तेऽन्धा विप्रा विमोचिताः । तलारक्षः प्रगे राज्ञोऽग्रेऽथ वृत्तान्तमाख्यत् ॥ २७१ ॥ नृपः कूर्चे करं कृत्वा, प्राह तातोदैहिकम् । स्तेनेन निखिलं चक्रे, स्वप्रतिज्ञा च पूरिता ॥ २७२ ।। अथाऽऽह दत्तजो देव ! मतिर्विजयते नृणाम् । तया हीनो महीनाथोऽक्षौहिणीमपि हारयेत् ॥ २७३ ॥ सदस्यथ नृपः पश्यन् सामन्ताद्यानवाखान् । विलक्षो वारवध्वोचे, चादास्येऽहं मलिम्लुचम् ॥ २७४ ।। सा तुर्य पादमादाय, गतौकोऽकामभाषत । ग्राह्यो ना ग्रहणे यच्छन्, रानपादं परो न तु ॥ २७५ ॥ ततो ग्रहणकं दातुमेतानां सा मणीमयम् । नृणामदर्शयत्पाद, विनैतं ग्रहणं न हि ॥ २७६ ॥ यावद्देवकुमारस्तु, पथ्येति नृपमन्दिरात् । तावदाकर्णयत्साधु-देशनास्वरमुद्वरम् ॥ २७॥स प्रविश्याऽऽश्रयस्यान्तर्दिश्यमानां च सूरिभिः । भव्यानां पुरतोऽश्रौषीत्कथां चौर्यविवर्जने ॥२७८॥ तथाहि काम्पील्यपुरे, नृपश्चक्रेश्वराधिपः १ नोग्रेनः अग्रे। २ चोलाधान्य। ३ गोवत्समुखं ।
RECEIRRIGEET
RROR
M
॥२२॥

Page #33

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम्॥
॥२३॥
। वसुन्धरापतेस्तस्य युक्तं पत्नी वसुन्धरा ॥ २७९ ॥ मन्त्री तस्याऽर्जनो नामाऽर्जनो मतियशो रसैः। . देवकी सेवकीभूत-गुणा तस्यास्ति वल्लभा ।। २८० ॥ तयोः परशुरामाख्यः, सुतः प्रज्ञागुणस्तुतः ।
सङ्गीतवाद्यखीमित्रो, गृहकार्यपराङ्मुखः ॥ २८१ ।। समयेऽपि न सेवार्थ, प्रयाति पृथिवीपतेः । केवलं शास्त्रसंलीन-चित्तोऽस्ति सहितो बुधैः ॥ २८२ ॥ स मन्त्रिणाऽन्यदा प्रोचे, गृहकार्याणि चिन्तय । शास्त्रैकव्यग्रचित्तस्तु, ग्रहिलत्वमवाप्स्यति ॥ २८३ ॥ क्षुत्तृषार्तस्य चाधारो, न शास्त्रेण भविष्यति । कुटुम्बस्यापि नाऽऽपारो, नृपसेवां ततः कुरु ॥ २८४ ॥ पितुर्वाक्यं परीहासं, मन्वानोऽस्थात्तथैव सः । प्रायो जनस्य सर्वस्य, स्वभावो दुष्परित्यजः॥ २८५ ॥ शल्यवहुःखदः सोऽभूत्, पितुर्गाम्भीर्यतो नतु। तस्य दुःखावहं किञ्चिदवदवदतांवरः ॥ २८६ ॥ अन्यदा च नरेन्द्रस्य, कण्ठाऽऽभरणमद्धतम् । महामूल्यं पञ्चवर्णमणिमण्डलमण्डितम् ।। २८७ ।। नृपाऽऽदिष्टो नरोऽमात्यस्यार्पयित्वा जगाद तम् । स्थाने न्यसेदं माऽवज्ञामित्युक्त्वा स जगाद च ॥ २८८ ॥ मन्त्र्युत्सुकः समप्यन-मलङ्कारं तनूभुवः । गतो राजकुलं मन्त्रि-पुत्रःशाखंत्वचिन्तयत् ॥ २८९ ।। अबुध्यमानो दुर्बोध-मर्थ तममुचत्तटे। विजनं वीक्ष्य तं हृत्वा, दासः कालीसुतोऽनशत् ॥२९० ।। ज्ञातोऽर्थो मन्त्रिपुत्रस्तदवीक्ष्याऽऽभरणं हृदि। क्षुभितोऽपृच्छदन्योन्यानथ मन्त्री समागतः ॥ २९१ ।। गतमाभरणं मत्वा, क्रोधखेदवशंवदः । उद्धतभ्रकुटिः स्पष्टं,
Miamimarimmiaminata
॥२३॥

Page #34

IEEE
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ।।
॥२४॥
iswalBEISEX
रूक्षाक्षरमदोऽवदत् ।। २९२ ॥ त्वं रे ! पुत्रच्छलात्कालः, कलितोऽसि कुलस्य नः । विधेयविधिना राजा, प्रसाद्यो हि कथं मया ? ॥ २९३ ।। कोऽस्माकं मार्यमाणानां, परित्राणं करिष्यति । तत्त्वं धूम इवाऽपुण्य-काष्टोत्थः श्यामताकरः ।। २९४ ॥ इति निर्भर्त्सयन् मन्त्री, प्रधानैरिति भाषितः। अन्तरौर्वोऽपि शीतत्वं, न जहाति महाम्बुधिः ॥ २९५ ॥ विभाव्य ताः च मानार्थ-हानिसन्तापवञ्चनाः । दुश्चरित्राणि धाम्नश्च, मतिमान्न प्रकाशयेत् ॥ २९६ ।। तच्चैतत्परशुरामेण, हारितं भूषणं तथा । तत्किं युष्माभिरप्यात्मगरिमा हार्यतेऽधुना? ॥ २९७ ।। ततोऽमात्योऽभजन्मौनं, सुतश्चित्ते त्वचिन्तयत् । गुणोऽपि मम तातस्य चित्ते दोषतयाऽविशत् ।। २९८ ॥ तत्तेजःखण्डने स्थातुं, न मे युक्तं रवेरिव । ध्यात्वेति निर्ययावर्द्ध-रात्रे गात्रेण केवलम् ॥ २९९ ॥ गतश्चोत्तरदेशस्थ-मिन्द्रप्रस्थाभिधं पुरम् । तत्राऽऽरामे च परशुरामो विश्राममादधे॥३००॥ तत्र धर्मयशोनाम्नो, मुनेर्गुणयुतस्य सः। शृणोति स्म स्वमाधुर्य-जितवीणास्वरं स्वरम् ॥ ३०१ ॥ तं नत्वा देशनां श्रुत्वा-ऽदत्तादानाद्विरम्य सः । कृतार्थं मन्यमानः स्वमिन्द्रप्रस्थान्तराऽऽगमत् ॥ ३०२ ॥ श्रेष्ठिना जयदेवेन, प्रधानेन पुरान्तरा । चक्रे स च परिचयं, रञ्जितस्तद्गुणैरयम् ॥ ३०३ ॥ यत: स्थानादपि भ्रष्टा, गुणवन्तो नृपैरपि । उह्यन्ते शिरसा पश्य, मणयो रोहणादिव॥ ३०४ ॥ पूगीफलं च पत्राणि, नालिकेरतुरङ्गमाः । स्थानभ्रष्टाश्च शोभन्ते, सिंहा: सत्पुरुषा
alanianianiuminaintaintainsinatantamins
BREIN 2010 MER
॥२४॥

Page #35

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥ श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
॥२५॥
गजाः ॥३०५॥स तस्यैव गृहे पुत्र-रीत्याऽऽस्तेऽन्यत्र वासरे। गतः पुष्करिणी तेन, सह श्रेष्ठी गरिष्ठधीः॥ ३०६॥ करक्रममुखाम्भोज-शोचं तस्य प्रकुर्वतः । गलति स्म महामूल्य-मङ्कलीयमलक्षितम् ।। ३०७॥ चलति श्रेष्ठिनि गृहाऽभिमुखं मन्त्रिनन्दनः । तदादायाचलत्पृष्ठे, श्रेष्ठी सस्मार तत्पधि ॥ ३०८॥ तं परः प्राह किं यूव-माकुला इव सोऽवदत् । मुद्रारत्नं पथि कापि, पतितं सम्प्रति स्मृतम् ॥ ३०९ ॥ आर्पयन्मन्त्रिपुत्रस्तत्, तुष्टः श्रेष्ठी तमाहूत । अद्यापि वर्तते धर्मों, दृश्यन्ते त्वादृशा नराः ॥ ३१०॥ आत्मवत्सर्वभूतानि, परद्रव्याणि लोष्टवत् । मातृवत्परदाराणि, यः पश्यति स सन्नरः ॥ ३११ ॥ कलिकालस्य कालुष्यै-नांद्याप्युवी कलक्यते । तद्धन्यं मन्दिरं देवा, त्वादृशा यत्र सन्नराः ॥ ३१२ ॥ द्वावपि स्थानमायातावन्यदा मन्त्रिनन्दने । पटच्छत्रतनौ श्रेष्ठितटाऽऽसनमधिश्रिते ॥ ३१३ ॥ स 'दासेरो दर्शयितुं, नृपाऽऽभरणमागतः । श्रेष्ठिनोऽन्तेऽवदत् श्रेष्ठी नृपोचितमिदं ननु ॥ ३१४ ॥ प्रत्यभिज्ञाय तं मन्त्रि-पुत्रः श्रेष्ठिसुतो जगी। उवाच च कुतस्त्वं रे! कालीसुत ! समागतः ? ॥ ३१५ ॥ ज्ञात्वाऽपि मन्त्रिपुत्रं तं, दासेरः प्राह को भवान् ? । कचाहं कस्त्वया सार्ध-मास्ते परिचयः पुरः? ॥ ३१६ ॥ प्राह मन्त्रिसुतोऽमात्य-स्यार्जनस्य किं भवान् दासः ? स प्राह प्रान्तोऽसि, तद्दासत्वं वदन्मम॥३१७ ॥श्रेष्ठी १दासीपुत्रः
Manianimar
Miamirminainamaintain
॥२५॥

Page #36

श्रीजैन
कथासंग्रहः
॥२६॥
303001 JOB 5000 300 300 300 300 500 500 500-500 300530 30 30 30 300 300 300 500 500 500 500 5000
SEE
M
प्रोवाच तत्त्वं स्वं तत्त्वं वद स धृष्टताम् । कृत्वाऽऽह रोहणेशस्य, भृत्योऽहं गङ्गनामकः ॥ ३१८ ॥ विक्रेतुं भूषणं प्रेषि, स्वामिना मूल्यमस्य च । सुवर्णलक्षं स्मित्वाऽथ श्रेष्ठी प्रोवाच मूर्ख रे ! ॥ ३१९ ॥ असम्यगपि नो सम्यग् वक्तुं वेत्सि यदेककम् । रत्नमश्रेष्ठमप्यस्य, लभते स्वर्णलक्षकम् ।। ३२० ।। अर्ध तु समुदायस्य, कर्तुं शक्नोति कोऽपि न । तत्त्वया रोहणोत्पत्ति-र्मृषा चक्रे स्वतर्षतः ।। ३२१ ॥ त्वयाऽर्थपातनादस्या - नर्थे स्वात्माऽपि पातितः । हृतस्य वस्तुनो मूल्यं, न जानन्ति हि तस्कराः ॥ ३२२|| क्रुद्धो दासोऽवदत्कोऽहं दृष्टो युष्माभिरीदृश: ? । रेणुतुल्यं परद्रव्यं मम किं तत् हराम्यहम् ? ।। ३२३ ॥ तदर्पयन्तु मे युष्म-त्सङ्गे जीवितसंशयः । श्रेष्ठ्यर्पयन्निषिद्धस्तन्मन्त्रिपुत्रेण निश्चयात् ॥ ३२४ ॥ मुष्टो मुष्टो वदन् दासः, सिंहद्वारं स चागमत् । राज्ञा पृष्टः स्ववृत्तान्तं, प्रागुक्तं निजगाद सः ।। ३२५ ।। राज्ञा द्वावप्यथाहूय, पृष्टौ मन्त्रिसुतोऽवदत् । स्ववृत्तान्तमथो काली-पुत्रः प्रोचेऽखिलं मृषा ।। ३२६ ।। इहार्थे दुष्टदेव्यग्रे - प्यात्मानं शोधयाम्यहम् । अथ राजा समानाय्य, तद्भूषणमलोकत ।। ३२७ ।। तदुल्लसद्युति प्रेक्ष्य, जिघृक्षुः क्ष्माधवोऽवदत् । दास रे! यदि सत्योऽसि, पद्मान्यादत्स्व तन्नदात् ॥ ३२८ ॥ चर्चिकामर्चये तैश्च धृष्टत्वमवलम्ब्य सः । विशन्नदं क्षणादेव, भक्षितो मकरादिभिः ॥ ३२९ ॥ त्वमप्यनेन विधिना, गृहाणेति नृपोदिते । स प्राहैतदशुद्ध्याऽपि शुद्धिर्देव ! ममाभवत् ॥ ३३० ॥ मया न खण्डयितव्यो,
RHE
HE
30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 300 300 3500 300 30000000011
T
॥ श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ॥
॥२६॥

Page #37

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
॥२७॥
देवाऽऽदेशस्तवाऽपि हि । इत्युक्त्वा शौचवान् लगः, प्रवेष्टुं स स्मरन् जिनम् ॥ ३३१ ॥ उत्क्षिप्ताङ्ग्रेजले • तस्य, मकरःपृष्ठमार्पयत् । तत्र न्यस्तपदो गृहन्, कमलानि बहूनि सः॥ ३३२ ॥ शुद्धः शुद्धो वदत्येवं,
जने स च विनिर्ययो। प्रक्षिप्ता सुममाला च तत्कण्ठे चण्डिकार्चकैः ॥ ३३३ ॥ दम्यौ नृपो ग्रहीष्यामि, बलादाभरणं यदि । ततो मेऽपयशो ग्राह्यं, पुनरेतद्यथा तथा।। ३३४ ॥ ध्यायन्त्रित्येष विज्ञप्तो, जयदेवेन देव ! यत् । काम्पील्यपुरभूनाथ-मन्त्रिणो नन्दनो हासौ॥ ३३५॥न सामान्योऽस्य माहात्म्यं, दृष्टं देवेन हि स्वयम् । तदर्पयित्वाऽलङ्कार, सम्मान्य च विसृज्यताम्॥३३६ ।। दयो मन्त्रिसुतः काष्ठ-पञ्जराद्वजपञ्जरे । ममाऽभरणमपतत्, राजाऽथ श्रेष्ठिनं जगी ॥ ३३७ । पुनर्विज्ञपयेरुक्त्वा भ्रूक्षेपाद् व्यसृजत्सभाम् । जूचे मन्त्रिभुवा श्रेष्ठी, नृपाऽऽकूतं न सुन्दरम् ॥ ३३८ ॥ स मन्यते मन्त्रिपुत्रो, रुष्टो मे किं करिष्यति ?। उरभक इवेभस्य मण्डूक इव भोगिनः ॥ ३३९॥ न वेत्तीति यदनयो, विहितो न हि सुन्दरः । कमलाउन्छादितं चक्षु-नयमार्ग न पश्यति ॥ ३४०॥ मार्गप्रष्टस्ततोऽवश्य, विषमेऽसौ पतिष्यति । तदस्तु मे च आदेशो, याम्यहं नगरं निजम् ॥ ३४१॥ मया दृष्टस्त्वलकारः, काप्ययं न प्रयास्यति। श्रेष्ठी प्राह प्रतीक्षस्व, पुनर्विज्ञपये नृपम् ॥ ३४२ ॥ इतश्च गुणधवलः, सचिवस्तत्र तिष्ठति । तस्य प्रिया यथार्थाऽऽख्या नाम्ना सर्वाङ्गसुन्दरी ॥ ३४३ ॥ तयोः परस्परं प्रेम-भरमन्थरचेतसोः । याति काल:
RE
॥२७॥

Page #38

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥ श्रीदेवकुमार चरित्रम्॥
॥२८॥
aa
कलामात्र-लीलया कामलीलया ॥ ३४ ॥ अन्यदा पर्वणि क्वापि, नद्यां सपरिवारिका । स्नातुं वाहनमारूडा, गता सर्वाङ्गसुन्दरी ॥ ३४५ ॥ तस्यामन्तःप्रविष्टायां, जितानि मुखशोभया। निःश्रीकानि कमलानि, ममजुर्लजया जले ॥ ३४६ ॥ कृतस्नानाऽथ सवनोत्तीर्णा सा श्रीरिवाऽशुभत् । 'तलिनैकवसनभृत् शोषयन्ती कचोच्चयम् ॥ ३४७ ॥ किकिल्लिमूले किङ्किलि-पल्लवाभकरद्वयम् । अद्राक्षीचक्ष एकस्तां, तद्रूपेण हि मोहितः॥ ३४८॥ दध्यावहो अहो रूपं, मुनीनामपि मानसम् । हृत्वा मन्येऽनयाऽनको, ग्रहीष्यति जयध्वजम् ॥ ३४९॥ तदाऽभविष्यद्योषा, लावण्यामृतवाहिनी। हरनेत्राग्निना नूनं, ततो नाऽयक्ष्यत स्मरः ॥३५०॥ स एव देवः समुदा-नया यः कोऽपिमानितः। मादृशानामपुण्यानां, जातिमात्रेण देवता ।। ३५१ ॥ कथं मे भाविनी सेयं, हरामि यदि तद् ध्रुवम् । प्राग्भर्तृविरहक्लेशान समीक्षितसाधिका-॥३५२॥ प्रत्यक्षीभूय मधुरवाक्यैरनुनयामि चेत् । ततोऽपि नानुकूला मे, सतीत्वनटिता भवेत् ॥ ३५३ ॥ इत्थं विचिन्तयत्यस्मिन्त्रसौ सपरिवारिका । गता निजगृहं यक्ष-स्तूपायांश्चिन्तयत्यलम् ॥ ३५४ ॥ सन्भ्यायामन्यदा मन्त्री, गतो नृपतिमन्दिरे । राजकार्याचिरं तस्थौ नाऽऽगादवसरे निजे ॥३५५ ॥ तं मत्वाऽवसरं दिव्य-शक्त्या यक्षो विधाय च । रूपं परिच्छदं वेष-ममात्यस्याऽविशद्गृहे १ सजलोत्तीर्णा । २ सूक्ष्मैकवसनभृत् ।
######群群基
BRRRRRRI
Wiatainainainaiaai
Iરટા

Page #39

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
॥२९॥
॥३५६ ॥ उक्त्वाऽन्तःप्रविशतो द्वाःस्था ! देयः कस्याऽपि नान्तरा । प्रवेशो द्वारि कार्या च, बाढमत्र नियन्त्रणा ॥ ३५७ ॥ बलाद्विशंश्च निःशङ्क, हन्तव्यस्तदुदीरिते । न कार्यः प्रत्ययो धूर्ता धूर्तयन्ति यतो जनम्॥३५८॥ द्वाःस्थैरात्तस्तदादेशो, यक्षस्तुणतुरङ्गतः। उत्तीयैक्षिष्ट तां वास-भवने दीप्रदीपके॥३५९॥ दह्यमानागुरुक्षोद-घनसारसुगन्धिनि । स्थितां महार्हपल्य? स्फारशृङ्गारधारिणीम् ॥ ३६० ॥ ॥युग्मम् ॥ लमचाटूनि कत्तुंस, सा साऽऽशङ्का ततोऽभवत् ।। दध्यौ च किमयं चाटु-,कारो नव इवाऽद्य मे॥३६१॥ कथं च मम दह्येते दर्शनेनास्य दर्शने । ममेष रणरणकः, कस्मानिःकारणस्तथा?॥३६२।। यावत्तस्योत्तरं दत्ते, न सा साऽऽशकमानसा । तावद्राजकुलात् द्वारे, मन्त्रिराजः समागमत् ॥ ३६३ ॥ उद्घाटयतरे द्वारा-णीति द्वा:स्थानुवाच सः । साधिक्षेपं जगुस्तेऽथ, कस्त्वं किमभिधोऽसि च?॥३६४॥ स प्राह किरे ग्रहिला, मत्ता अथ शयालवः ? । यद्विजानीथ नाऽऽयान्तं, मां स्वकीयमपि प्रभुम् ? ॥३६५ ॥ ते प्राहुः पूर्वगदितो, दोषयुक्तस्त्वमेव हि । परगेहप्रवेशेच्छु-गुहेशस्तु पुराऽऽगतः ॥ ३६६ ॥ तद्रच्छ कुशलं वाञ्छन्, न प्रवेशो भवादृशाम् । धूर्तानामत्र मन्त्र्याह, किं केनाऽपि प्रतारिता:?॥३६७।। धूर्तेन प्राक् प्रविष्टेन, यद्गुणधवलो ह्यहम् । ते प्राहुर्गुणधवलो, बलीवर्दोऽसि सत्यतः ! ॥ ३६८ ॥
HERER
॥२९॥
MIRMIR

Page #40

श्रीजैन
कथासंग्रहः
॥३०॥
-------SELEC
10-300 500 500 500 500 500 300 3500 300 3500 300 3500 500 500 500 500 500 500 300 300 300
1
द्वारीत्थं तुमुले जाते, चेर्टी सर्वाङ्गसुन्दरी । प्राह रे ! किमिदं साऽथ तं वृत्तान्तमचीकथत् ।। ३६९ ।। मन्त्रिपल्यथ शृङ्गारं, पल्यङ्केन सहाऽमुचत् । डूचे च सम्यग् विज्ञानं, विना ब्रह्मव्रतं मम ॥ ३७० ॥ विलक्ष्यो गुह्यकस्तस्याः, पश्यन्नास्यमवास्थित । मन्त्री दध्यावहो किञ्चि दचिन्त्यमिदमापतत् ॥ ३७१ ॥ प्रातः किञ्चित्प्रतीकारं, कर्त्तास्मीति विचिन्त्य सः । विविक्तेऽगाद्गृहे तस्य, निःशब्दमिव साऽवदत् ॥ ३७२।। प्रातर्द्वाःस्थाय सङ्केतं दत्त्वा द्वारं पिधाय च । यक्षो राजकुलं यातो नृपं नत्वा न्यविक्षत ।। ३७३ ।। करणस्थेऽत्र मन्त्री स्वे, प्रवेशं नाऽऽप वेश्मनि । यक्षप्रख्यातसङ्केतं सङ्गमी भावताडितः ॥ ३७४ ॥ ययी करणमद्राक्षी-न्मूर्तिवेषपरिच्छदैः । तं स्वतुल्यं जनो मन्त्रि-युग्मं वीक्ष्य च विस्मितः ॥ ३७५ ॥ विवदानौ चतौ यातावुपभूपं जनोऽपि च । सत्योऽहमनृतस्त्वेष, इति द्वावपि चोचतुः ॥ ३७६ ।। नृपपृष्टरहस्यानि कथयामासतुश्च तो शुद्धौ द्वावपि दीव्येतां, सत्यदैवतशक्तितः ॥ ३७७ ॥ यक्षस्य क्रीडामात्रं तत् सर्वहानिस्तु मन्त्रिणः । ततः स नगरस्याऽन्तः, पटहेनेत्यघोषयत् ॥ ३७८ ॥ यः कश्चिदपनयति, विसंवादमिमं सुधीः । द्रव्यकोटीमहं तस्यो पनयामि नयाग्रिमः ।। ३७९ ।। वाद्यमानं च पटहं, मन्त्रिपुत्रस्तमस्पृशत् । स मन्त्रिणमुपागाच्च, निन्ये तेनोपभूपतिम् ॥ ३८० ॥ सत्यमन्त्री नृपस्याख्यदेवाऽयमपनेष्यति । विसंवादमथ प्राह, नृपो भूषणलोभभृत् ॥ ३८९ ॥ न चेत् प्रतिज्ञानिर्वाहं, करोषि
就鐡|鐡溉|職
30303003005001001 0
雞雞
新手
SEE
30 300 300 300 300 300 30 30 30 30 3000 3000 3000 2300 300 300 300 300 300 3000 200
0 300 30
10
1 0
॥ श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ॥
॥३०॥

Page #41

श्रीजेन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम्॥
॥३१॥
त्वं ततस्तव । को दण्डो ? मन्त्रिभूः प्राह, यः प्रभोः प्रतिभासते ॥ ३८२ ।। अथाग्रे भूमिपालस्य, * मन्त्रिणोर्विनिविष्टयोः । मिलितेषु प्रधानेषु, पौरेष्वपि च कौतुकात् ।। ३८३ ॥ उवाच परशुराम उभावपि हि मन्त्रिणौ । मयाऽनयाध्वा यश्चक्रे, प्रमाणं युवयोः स यत् ? ॥ ३८४ ॥ ताभ्यामेवमिति प्रोक्ते, मन्त्रिपुत्रोऽवदयुवाम् । तर्हि वाचात्रयं दत्तां, मुदितौ ददतुश्च तौ ॥ ३८५ ॥ ततः कलशमानाय्य, न्यायवर्त्मस्थितोऽवदत् । मुखेन कलशस्याऽस्य, प्रविश्य सहसाऽपि यः ॥ ३८६ ॥ कोऽपि नियति नालेन, स सत्योऽपरथाऽपरः । अथाऽकरोत्तथा यक्षो, रभसा दिव्यशक्तितः ॥ ३८७ ॥ अब्रवीत्परशुरामो, न सत्योऽयं यथा नृणाम् । शक्तिरेषा न तल्लेख-योनिरेष प्रखेलति ॥ ३८८ ॥ मत्वा कलितमात्मानं, मत्या तेन मनीषिणा । यक्षो विलक्षो वेगेन, गतस्तस्माददर्शनम् ॥ ३८९ ॥ मन्त्री मुदा ददानोऽथ, द्रव्यकोटिं महीभुजा । निषिद्धो दुष्टचित्तेन, जगाद चेदृशं स्फुटम् ॥ ३९० ॥ इन्द्रजालमिदं सर्वमयं कोकुटिको व्यधात् । देशान्तरीयपुरुषा महाधूर्ता भवन्ति यत् ॥ ३९१ ॥ चित्ते पुनर्धराधीशः, चमत्कारमधारयत् । तदाऽऽभरणलोभान्ध-तयैवोन्मार्गगः पुनः ।। ३९२ ।। विमना दुश्चरित्रेण, धात्रीभर्तुर्जनोऽखिलः । समं परशुरामेणोज्वलास्येन ययौ गृहान् ॥ ३९३ ॥ भूषणद्रव्यलाभानामुपायं देवयोनिः । र दाम्भिकः।
-
-
॥३१॥

Page #42

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीदेवकुमार चरित्रम्॥
16
॥३२॥
SALAT
ध्यायतः सतः। दिनाः परशुरामस्य, यान्ति स्तुत्यस्य गोचरैः ।।३९४ ॥स्वेषु कार्येषु सीदन्ति, महान्तोऽपि शशी यतः। विश्वं धवलयेद्विश्वं स्वकं हन्तुंनतु क्षमः ॥ ३९५ ॥ नृपस्तु छिद्रमाधातुं, तदाऽऽभरणलोभतः । तदहिर्यानमार्गेषु, मुद्रारत्नाद्यमोचयत् ।। ३९६ ॥ भृत्यान् सप्रत्ययानत्र, कार्येऽनार्यान्ययोजयत् । स तु धूलिवदुल्लङ्घ्य, तद्याति स्म मुनीन्द्रवत् ॥ ३९७ ॥ भृत्यैरेत्य यथादृष्टे, कथिते मेदिनीपतिः । स्वयमाह्वययन्मन्त्रि-पुत्रं चित्रं दधद् हदि ॥ ३९८ ॥ भूषणेन समं तेनाऽङ्गलग्नं भूषणं निजम् । प्रीतः प्रयच्छति स्मास्य, गुणैः को वा न गृह्यत?॥ ३९९ ॥ यतः -अदत्तं नाऽऽदत्ते कृतसुकृतकामः किमपि यः, शुभश्रेणिस्तस्मिन् वसति कलहंसीव कमले। विपत्तस्माद्दूरं व्रजति रजनीवाम्बरमणे-विनीतं विद्येव त्रिदिवशिवलक्ष्मी जति तम् ॥ ४०० ॥ अथ मन्त्रिणमाकार्य, द्रव्यकोटिः प्रदापिता । तस्याप्यमितसन्मानं, मन्त्रिणा बहुधा ददे॥ ४०१॥ तुष्टं तं पृथिवीनाथः, प्रशशंस च संसदि। भवादृशेषु मत्येषु वसत्सु वसुधातले॥ ४०२ ॥ 'भोगभर्ता दधात्यु:-मुदे-त्यऽस्तमितो रविः । वार्द्धिनोंज्झति मर्यादां काले वर्षन्ति वारिदाः॥ ४०३॥ अद्याऽपि च प्रवर्त्तन्ते, सत्यशौचादयो गुणाः। नृपं परशुरामोऽथ, नत्वाऽगान्मन्दिरं मुदा॥ ४०४॥॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ श्रेष्ठिनं जयदेवं चा-ऽऽपृच्छय प्रेम्णा सुसार्थगः । १शेषः।
HE
॥३२॥
H

Page #43

श्रीजैन
कथासंग्रहः
॥३३॥
| 300 300 300 3081
100000100000 200 20001000203129
सुमुहूर्ते प्रचलितः, काम्पील्यपुरमागमत् ।। ४०५ ।। प्रविष्टो मन्दिरे तुष्टो, जनकस्तु तदाऽऽगमात् । तन्नृपाभरणं तच्च, नृपाभरणमार्पयत् ॥ ४०६ ॥ कालीसुतस्य वृत्तान्तमाख्यच्च निखिलं पितुः । नीतो नृपान्तिकं तेनाऽऽनीय सम्मानितो मुदा ॥ ४०७ ॥ इत्थं परधनग्राही, स दास इव नश्यति । श्रियं श्लाघां च लभतेऽपरः परशुरामवत् ॥ ४०८ ॥ श्रुत्वा देवकुमारस्तु, धर्माख्यानं दधौ हृदि । नातः परं परद्रव्यं, हरिष्येऽहं मनागपि ।। ४०९ ॥ वारवेश्याप्रतिज्ञां च दर्शयित्वा कथञ्चन । साधूनां पादमूलेऽहं प्रपद्ये च जिनोदितम् ।। ४१० ।। ध्यात्वेति स निजस्थान-मागतो नृपमन्यदा। व्यंजिज्ञपदऽहं वेला - कूलं तातान्तिके गमी ।। ४११ ।। यद्यास्यत्यम्बुधौ तातो, मिलित्वाऽहं समैमि तत् । अनुज्ञातस्ततो राज्ञा, तदैवाम्बाग्रतोऽवदत् ॥ ४१२ ।। यथा पश्चान्न जायेत, वित्ते शङ्का विरूपिका । जनेशस्य जनन्याश्च, दत्तस्याऽदर्शने चिरम् ।। ४१३ ।। गच्छन्नध्वनि सोऽपश्य- देकं योगिनमुत्तमम् । तं नत्वा पत्रपूगादि, स तस्य मुदितो ददौ । ४१४ ।। विनयं कुर्वता तेना- Sऽवर्जितो योगिनां वरः । उवाच तव तुष्टोऽस्मि, वद किञ्चिद्ददे यथा ।। ४१५ ।। परः प्राह कृतार्थोऽहमस्मि वो दर्शनादपि । पूज्यपादान् पुनः स्मर्तु, मन्त्रमादातुमुत्सहे ।। ४१६ ॥ येनात्मानं दर्शयितुं यस्येच्छामि स पश्यति । न त्वन्ये इति तेनोक्ते, तस्यायं मन्त्रमार्पयत् ।। ४१७ ।। डूचे च ते सुतो मन्त्रा - त्साध्यसिद्धिर्भविष्यति । यस्ते सुतस्तु भावी सः, त्वां
ES BE BHBE SEEN | 3 3 3 3 3
| 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300-300 500 500 500 300 300 300 300 300 300 300 300
॥ श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ॥
॥३३॥

Page #44

BIRRI
SI
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
॥३४॥
BREE
द्रक्ष्यति सदैव हि ॥ ४१८ ॥ सन्निवेशोऽस्य मन्त्रस्य, सत ईदृश एव यत् । अथ देवकुमारेण, पूजा तस्योचिता कृता॥ ४१९ ॥ तमनुज्ञाप्य च स्थित्वा, ग्रामे द्विवान् दिनान् क्वचित् । पुनः स्वपुरमायातोऽमिलन्मातुर्नृपस्य च ॥ ४२०॥ दध्यौ च तस्या वेश्यायाः, सन्धा छेद्या कथं मया?। दत्ते रत्नमये पादे, महानऽर्थव्ययो भवेत् ॥ ४२१ ॥ अगच्छंस्तामबलयाऽपि हि स्यां विजितः पुनः । द्रव्यस्य तु फलं नृणामभिमानस्य साधनात् ॥ ४२२ ॥ तस्मादेकेन पादेनाऽभिमानं साधयाम्यहम् । पाश्चात्याभ्यामपि द्वाभ्यां, मम भावि समीहितम् ॥ ४२३ ॥ ध्यात्वेति प्राच्यगुटिका-प्रभावादऽन्यरूपभृत् । जनरदृश्यमानोऽन्यैः, सायं मन्त्रप्रभावतः ॥ ४२४ ॥ गतस्तस्या गृहे पादं, मणिमयमदर्शयत् । अक्का स्वदुहितुश्चाख्यत्साऽभ्युत्थानादि चाऽऽचरत् ॥ ४२५॥ सोऽथ तत्रोषितस्तस्याः, कामसङ्ग्रामशिल्पवित्
कौशलं दर्शयन्नेतच्चित्तरत्नमचूचुरत् ॥ ४२६ ।। उक्तःप्रातस्तयाऽत्रैव, यूयं कुरुत भोजनम् । निषिद्धे तेन सोचे त-नित्याऽऽगत्या प्रसद्यताम् ॥ ४२७ ॥ एवमस्त्विति तां प्रोच्य, स्मृत्वा मन्त्रं च चेतसि । सोडगाददृश्यतां तस्याः, पश्यन्त्या एव तत्क्षणम्॥ ४२८॥सादथ्यौ विस्मिता सैष, सिद्धो विद्याधरोऽथवा । अथाऽऽगताका प्रोवाच, भुजङ्गः किं न दृश्यते?॥ ४२९ ॥ तद्वृत्तान्तं निवेचैषा, प्राह शक्त्या य ईदृशः । स कथं गृह्यते ? ज्ञाते, स्वरूपे तु शनैः शनैः ॥ ३०॥ कार्यस्तद्गहणोपायो-ऽथ सा राजकुलं
॥३४॥

Page #45

Faश्रीदेवकुमार
कथासंग्रहः
न
चरित्रम् ।।
॥३५॥
ययो । दर्शितो नृपतेरने, खट्दापादो मणिमयः ॥ ४३१ ॥ ॥ युग्मम् ॥ बभाषेऽन्तःससम्भ्रान्तः, पश्यताऽस्या:पराक्रमम् । सर्वे चास्थुर्विनम्रास्या, मन्त्र्याद्या हीभरादिव ॥ ४३२ ॥ प्राह देवकुमारोऽथ देव! दीपशिखा यदि। गुहातमोऽपनयते, तत्किं दिनकृतोऽधिका?॥ ४३३ ॥ सूचीच्छिद्रप्रवेशे च, मुसलं कुशलं न चेत् । एतावता कथं देव! सूची मुसलतोऽधिका?॥ ४३४ ॥ पिपीलिकामुपादातुमक्षमश्चन्मतङ्गजः । तत्किं मतङ्गजादप्य-धिका देव! पिपीलिका?॥४३५ ॥ अन्यच्च दर्शिते चौरे-ऽथ पादत्रयेऽपि हि। विज्ञैः सत्यप्रतिज्ञेयं, मन्यते नाथ ! नाऽन्यथा ॥ ४३६ ॥ अथ सा प्राह सामर्षा, तव गर्वोऽस्ति चेन्मतः। तत्त्वं विधेहि सन्थांस्वां, स प्राह तव संविदः ॥ ४३७॥ प्रेक्षेप्रान्तं ततः पश्चाद्यत्किञ्चन करोम्यहम् । स्वयं प्रेक्षिष्यसे तद्धि, नराधीशोऽथ तां जगौ॥ ४३८॥ भद्रे! समुत्सुका मा भूः, क्रमशो वत्सरैरपि। पाश्चात्यपादयुगल-मानायय मलिम्लुचात् ॥ ४३९॥स्वयं सुशिक्षिताऽत्रार्थे, शिक्षणीयाऽसि किं ? शुभे! । स्वभावधवलज्योत्स्ना, किं केनापि धवल्यते ? ॥ ४४० ॥ कृतप्रसाददाना सा, विसृष्टाऽथ महीभुजा। माति नक्वापि तुच्छाऽपि, महिला सहजादपि॥ ४४१॥ निश्यदृश्यः प्रविश्यैष, पद्मश्रीसज्ञया तया। कृतोचितप्रतिपत्तिः, पल्याकेस निविष्टवान् ।। ४४२॥ विनाऽपि हि ग्रहणकमायातः १ प्रतिज्ञायाः। २ स्वभावात्।
CRIMEREMMMMMED
MMIRMIRMIRMIRMIRMIRMIRRIAN
॥३५॥
R

Page #46

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम्॥
3120
॥३६॥
排排排排排排聯群群
Maiaminaiwala
स तथाऽऽहतः। रञ्जिता क्रमशो दाता, यत्पादावपरावपि॥४३॥ स्मयते रमते वक्ति, तेन मातावदेव सा। यावत्सुखायते तस्य चित्ताऽऽवर्जनहेतवे ॥ ४४४ ॥ वीक्षते च तदङ्गानि, स तु निद्राति तत्र न । अविश्वसन्न चात्मानमल्पमप्यर्पयत्यलम्।। ४४५॥ निमेषैस्तु तयाऽज्ञायि, नृसिद्धोऽयं न देवता। प्रातस्तया दृश्यमानः, स ययौ निजमन्दिरम् ॥ ४४६ ॥ इति यात्येत्ययं नित्यं, तद्गृहे ग्रहणं विना । असौ त्यजत्यसम्भूतिवासरांस्तु प्रयत्नतः ।। ४४७ ॥ प्रत्यहं तस्य वृत्तान्तं, राज्ञे विज्ञपयत्यसौ । अपत्यसम्भवदिनमानं चाऽऽख्यद्विशेषतः ।। ४४८॥ राज्ञोचे तत्किमप्यस्य, चिन्त्यं मर्मपदं ततः । नैकदा तद्दिनं तेनाज्ञायि गुळथ साऽभवत् ॥ ४४९ ।। स प्राह प्रकटे गर्भे, कुतो गर्भस्तवाऽभवत् ? । तयोचे भवतो दथ्यौ, सोऽथैषाभाषते मृषा॥४५० ॥ स कालो यन्मया त्यक्तोऽनया तु चलचित्तया। कोऽप्यन्यो रमितो नाऽन्य-पुत्रान्मेऽस्ति ततो भयम् ॥ ४५१ ॥ ममैव तनयः स्याच्चे-त्करिष्येऽहं ततस्तथा। यथा स मम रूपं न, सर्वथाऽपि विलोकते ॥ ४५२ ॥ किमर्वाक् कातरत्वेन, तत्तदा चिन्तयिष्यते । स ध्यात्वेत्यभिन्नमुख-रागो मौनं समाश्रयत्॥ ४५३ ।। तया गर्भव्यतिकरे, नरेशस्य निवेदिते । स प्राह रक्ष यत्नेन, गर्भ तत्सम्भवं शुभे ! ॥ ४५४ ॥ अथ गर्भानुभावेन, सस्नेहा सा व्यचिन्तयत् । दापयिष्याम्यमुष्याऽहं, प्राणानामभयं नृपात् ॥ ५५ ॥ सम्पूर्णसमयेऽसूत, सुतं सङ्केतितैर्दिनैः । स
॥३६॥

Page #47

श्रीजैन
कथासंग्रहः
॥३७॥
30 30
300 2001 2000
3500 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300-300 500 500 500 500 500 500 500 SE | 0 | EN
तामूचे मोचयैनं गृहेऽन्यत्र सधात्रिकम् ।। ४५६ ।। अन्यथा नाऽऽगमिष्यामि, गृहेऽहं प्राह सा ततः । कारयिष्यसि यत्त्वं च करिष्ये तदहं प्रिय ! ॥ ४५७ ।। परं देवकुमाराभं, प्रत्यक्षं प्रेक्ष्य नन्दनम् । निजं स्वनेत्रनिर्माणं, प्राणेश ! सफलीकुरु ॥ ४५८ ॥ स्वनामशङ्कितो दध्यौ, स किं ज्ञातोऽनयास्म्यहम् । यद्वाऽलं शङ्खया पुत्रस्योप- मानमिदं ददौ ।। ४५९ ।। उत्कण्ठितः स तां प्राह, तं दर्शय ममाग्रतः । मणिपालनकादेन मानीयाऽदर्शयच्च सा ।। ४६० ॥ स तं स्मितमुखं स्वस्य, तुल्यं सम्मुखवीक्षकम् । स्नेहेन लालयामास चुचुम्ब च मुहुर्मुहुः ॥ ४६१ ॥ दध्यौ च सूचयत्यस्या -ऽऽकारोऽपि मम पुत्रताम् । दैवेनैवंविधः सैष, निर्ममे तु पणस्त्रियाम् ॥ ४६२ ।। भुजङ्गमपरीवार- स्तदयं चन्दनद्रुमः । निधानं प्रकटं चैतत्, दुष्टभूतैरधिष्ठितम् ॥ ४६३ ॥ रत्नमेतन्महामूल्यं, परं पामरपाणिगम् । अयमर्गलितो हीनकुले 'श्वेतमतङ्गजः ॥ ४६४ ॥ इत्थं हर्षविषादानां विषयं स्वं निरुध्य सः । हसन्नाह ममातुल्यं, कथं वक्षि ममाऽङ्गजम् ? ।। ४६५ ।। ह्रिया तस्यामधोमुख्यां, चिरात्तेन निजाऽङ्कृतः । तस्याः समर्पितः पाण्योरको भणिता च सा ।। ४६६ ॥ अमुं कत्यपि वर्षाणि मोचयाऽन्यगृहे पुनः । यदि वाञ्छसि कल्याणं, सा दध्यौ ज्ञानवानयम् ।। ४६७ ।। तत्पश्यत्यशिवं किञ्चिदिति तस्य वचो व्यधात् । धात्रिकासूत्रणां
.१ ऐरावणः ।
米米|森|糖糖||
1300 300
300 300 300 300 300 300 315
|| 300 300 300 300 300 300 300 300 300-300 | 300-300 | 300-300 300 300 300 30 300 30 30 300 300 300 315
33
॥ श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ।।
॥३७॥

Page #48

श्रीजैन
कथासंग्रहः
॥३८॥
GI ||
कृत्वा स्वयं सारां करोति च ।। ४६८ ।। स चातिरूचिरस्तस्याः प्राणेभ्योऽपि हि वल्लभः । सज्जनस्नेहवद्वृद्धिं, प्रयाति प्रतिवासरम् ।। ४६९ ।। पद्मश्रीवारवेश्यायाश्चौरादजनि नन्दनः । जातमाबालगोपालमिति सर्वत्र विश्रुतम् ॥ ४७० ॥ राज्ञ्यऽन्यदा सदःस्थेऽस्या मागतायां च संसदि । नृपं व्यजिज्ञपद्देव कुमारः स्फारवागिति । ४७१ ।। देव! चौरस्य वार्त्ताऽपि नष्टाऽस्याः सन्धया सह । चौरात् पुत्रेण जातेना-ऽथवा सन्धामपूर्वसौ ॥ ४७२ ।। तेनेत्युक्ते महीपालो ऽहसत् सभ्यजनैः सह । सज्जलज्जा तु पद्मश्रीभूद्वेधाप्यवाङ्गुखी ॥ ४७३ ।। तामाश्वास्य नृपो देव कुमारं प्राह नन्वहो ! । कथं स गृह्यते चौरो ? योऽदृश्यो भवति क्षणात् ॥ ४७४ ॥ किं चैवंविधशक्तिः स सर्व मुष्णाति नो पुरम् । यत्तन्मन्ये जनस्योपर्याऽऽधत्ते करुणामयम् ॥ ४७५ ॥ अथ प्रोवाच पद्मश्री देव एतावदेव किम् । वक्ति शक्तिफलं तस्य, सर्वशक्तिमयो हि सः ।। ४७६ ।। तेन केलीकिलत्वेन गृहीताः पादका अपि । न पुनर्द्रव्यलोभेन, सर्वकार्यक्षमो हि सः । ४७७ ।। ततः प्राप्तोऽपि देवस्य स हन्तुं नैव युज्यते । अथाऽह दत्तभूर्देवाऽऽवर्जितेयं प्रमोषिणा ।। ४७८ ।। उपायेन तदेतेन तस्य प्रार्थयतेऽभयम् । शक्तिस्तस्याऽधिका वश्या, वेश्याऽपि यदसौ कृता ।। ४७९ ॥ अथ प्राह नृपः प्राप्तः, स यदा भविता तथा । तदाऽहमभयं तस्या ऽवश्यं दास्यामि नानृतम् ।। ४८० ॥ वेश्या महाप्रसादोऽभूदिति प्राह ससम्मदा । दध्यौ श्रेष्ठिसुतः सम्यगसी
॥ श्रीदेवकुमार चरित्रम् ॥
||३८||

Page #49

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम्॥ .
॥३१॥
LLLLLLJLJSJLLJSJJLJ.
मय्यनुरागिणी ॥ ४८१ ॥ वचनस्य विशेषेणा-अनुरागो हि प्रकाश्यते । माधुर्य सहकारस्य, यथा वर्णविशेषतः ॥ ४४२ ॥ राज्ञा विसृष्टोऽवाऽऽस्थाने, समग्रोऽपि सभाजनः । प्रणामपूर्वकं स्वस्वस्थानकानि समासदत्॥४८३॥ अथ देवकुमारस्य, सुतोऽभूत् पञ्चवार्षिकः। गात्रस्योपचयेनेष, ज्ञायते अष्टवार्षिकः॥४८४ ॥ पितरौ प्रेक्ष्य डिम्भानां, मुग्धः स्वाम्बामुवाच सः । कथं मे जनको नाऽस्ति, हसित्वा साऽह तिष्ठति ॥४८५॥ तन्मे दर्शय सा प्राह, दर्शयिष्यामि ते प्रगे। निश्यागतस्य तस्याऽऽख्यत्सुतोक्तं साऽथ सोऽपि ताम्॥४८६ ॥ रहस्यभेदभीत्याऽह, निषिद्धाऽस्य मया ननु । नाऽऽनेयोऽत्र सुतः सोपा-लम्भं सा प्राह तं प्रति ॥ ४८७॥ मन्ये वज़मयस्त्वं यचिरादपि दिदृक्षसे । न स्वमुत्कण्ठितं पुत्रं, विकल्पं च दधौ हृदि ॥ ४८८ ॥ अयं ध्रुवं यथावस्थः, स्वसुतेन निरीक्ष्यते । तत्प्रच्छन्नं तमानाय्य करिष्येऽद्य परीक्षणम् ॥ ४८९॥ध्यात्वेत्यशिक्षयच्चेटी, गवाक्षेण तुजः' पिता । दर्शनीयस्त्वया छन्नमथ चेटी तथाऽऽनयत् ॥ ४९०॥ अपृच्छच्च नरं मातुः, पार्थे पश्यसि वा नवा?| स प्राह सुलु पश्यामि, सोचे वर्णेन कीदृशः ?॥४९१ ॥ स प्राह स्वर्णवर्णोऽस्ति द्वितीये दिवसेऽथ च । सुते पृष्टे सुवर्णाऽऽभ, बदत्यम्बाऽपि विस्मिता ॥ ४९२ ॥ श्यामं पश्याम्यहं मिथ्या, सुतः सत्यं तु पश्यति । तस्यापि शक्तिः १ सुतस्य।
॥३९॥.

Page #50

श्रीजैन कथासंग्रहः
IMMIRMIRE
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ।।
॥४०॥
पुत्रेनस्फुरतीत्यधिकः सुतः॥४९॥समन्येऽत्रैव वास्तव्यः, स्वोपलक्षणभीरुकः। नात्मानं दर्शयत्यस्य, कुर्वे परिचितं ततः ॥ ४९४ ॥ध्यात्वेत्युक्ता तया दासी त्वया कत्यपि वासरान् । दर्शनीयः पिताऽर्भस्य यथा तेनोपलक्ष्यते ॥ ४९५ ॥ पद्यश्रीरन्यदैकान्ते नरनाथं व्यजिज्ञपत् । देव ! देशभयं चौर-लब्युपायं यथाऽऽदये॥ ४९६ ॥ नृपेणाऽनुमते सोचे, देवो देवकुले निजे। निवेश्य दर्शयित्वा च, नरानेकैकशोऽपि : हि॥ ४९७ ॥ सुतं पृच्छन्तु पार्थस्थं तवाऽयं स्यात्पिता न वा ?। तलारक्षनरैश्चाका-रणं कार्य गृहे गृहे।
४९८ ॥ तैः पूर्वेण प्रवेश्याश्च, निःसार्या:पश्चिमेन च। डिम्मः प्रत्यभिजानाति यं स चौरः सुनिश्चितम्॥ ४९९ ॥ नृपेणाऽथ तथाऽऽरब्धे, प्रघोषो नगरेऽभवत् । श्रुत्वा देवकुमारस्या-ऽतुल्यं शल्यमभूत् हदि । ५००॥दर्शितोऽहं तया मन्ये, सुतस्य कथमन्यथा। नृपेणेदृशमारम्भि, भाव्यं भवति नान्यथा॥५०१॥ न'तोकं द्वादशाब्दयाऽपि, प्राप सौभाग्यमञ्जरी। स्वल्पैरपि दिनस्त्वेषा, पापं छन्नं न तिष्ठति ॥ ५०२॥ उपायं न प्रपश्यामि, किछिद् यद्वा पराखे । नश्यन्ति बुद्धयो दैवे, इति सुनिश्चितं मया ॥ ५०३ ॥ तत्तावत्तत्र गच्छामि, यद्धाव्यं तद्धविष्यति । ध्यात्वेति स्वयमेवाऽयं तत्र देवकुले गतः ॥ ५०४ ॥ तलारक्षनरैस्तत्र, प्रधानपुरुषान् क्रमात् । प्रवेशमानानेकैकानपृच्छन्नृपतिः शिशुम् ॥ ५०५ ॥ अथ १ पुत्रम्।
NEEEEEE
॥४०॥

Page #51

श्रीजन
कथासंग्रहः
॥४१॥
批號 維批號
20030030 30 30 30 30 30 25
001 2001 200 500 300-300 500 500 300 300 3500 300 300 385
30 300 300 300 300 300 300-3
देवकुमारोऽपि, प्रस्तावे तै: प्रवेशितः । स धृष्टत्वमवष्टभ्य, प्रविष्टः कष्टवर्जितः ॥ ५०६ ॥ प्रणम्य प्रस्थिते बालं, प्राह सर्वसहाप्रभुः' । तव तातो भवत्येष ? स प्राह सुतरामिति ।। ५०७ ॥ विस्मित नृपो देवकुमारं प्राह किं तव । इदं विलसितं ? तेन, प्रोचे देव ! सुनिश्चितम् ।। ५०८ ।। तस्य बुद्धिप्रपञ्चेन, राजा रञ्जितमानसः । प्राहाऽभयं तवाऽऽख्याहि, कथं पादास्त्वया 'चिताः ? ॥ ५०० ॥ कथं वा सुत एव त्वा-मीक्षयते नाऽपरो जनः ? । पद्मश्रिया तव कृते, कथं वा याचितोऽभयम् ? ॥ ५१० ॥ सोऽथ व्यजिज्ञपत् सन्ति तथैव मणिपादकाः । कृत्वा प्रसादं देवस्तानक्षतानाददातु तत् ।। ५११ ।। अभिमानवशेनैव, सर्वमेतन्मया कृतम् । दुष्करं न पुनर्द्रव्य-लालसेन मनागपि ।। ५१२ ।। पुत्र एवेक्षय तु तत्रैव ! कारणम् । गुटिकामन्त्रमाहात्म्य-मिदमीदृशमेव यत् ।। ५१३ ।। तया त्वभयदानं यत्, ययाचे मम हेतवे । डिम्भसम्भूतिसम्भूतः, प्रतिबन्धोऽत्र कारणम् ।। ५१४ ।। तया न रुचिरं चक्रे त्वभयं याचमानया । यतो न कोऽपि शक्नोति कर्त्तुं मम पराभवम् ।। ५१५ ।। स विद्युद्वदथाऽदृश्यो दृश्योऽप्यजनि चक्षुषाम् । मतिव्यक्त्या च शक्त्या च तस्य राजाऽतिरञ्जितः ॥ ५९६ ॥ पञ्चमन्त्रिशतीमुख्यं तं व्यधान्मुदितश्च सः । पद्मश्रीरपि सन्तुष्टा, पूर्णया स्वप्रतिज्ञया ।। ५१७ । असाध्यान्यपि कार्याणि,
१ राजा: । २ स्थगिता: ।
22
SE SE HE
BHET MERE
HERE
ME SEE
BOE BON 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 300 300 300 300 300 300 300 255 300 300 300
॥ श्रीदेवकुमार
चरित्रम् ॥
॥४१॥

Page #52

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥श्रीदेवकुमार चरित्रम् ।।
सेत्स्यन्त्येतेन मन्त्रिणा । इत्यानन्देन नो माति महीनाथो महीतले ॥५१८ ॥ सुतेन बोधिताऽम्बाऽपि, सुधामधुरया गिरा। आनायिता गृहे पत्नी परिणीता च सादरम् ॥ ५१९ ॥ सौभाग्यमञ्जरी साऽपि, पाश्रीश्च सुतान्विता। गृहीतश्चाहतो धर्मः, श्रीगुणाकरसूरितः॥५२०॥॥ युग्मम् ॥ तदीयमतिमाहात्म्यातस्य राज्ञः परे नृपाः । अखर्वगर्वयुक्ता अप्यभूवंस्ते सदा वशाः ॥ ५२१ ॥ प्रवर्धमाने भूपस्य प्रसादे प्रतिवासरम् । सर्वेषामपि सौख्यानां, स भाजनमजायत ॥५२२ ॥ श्रुत्वा धर्माख्यानमेतद्विचार्य, श्राद्धा ! धर्म मा कुरुध्वं प्रमादम् । येन श्रेयोभाजनीभूय यूयं, सर्वज्ञोक्तां मुक्तिमाशिश्रयध्वम् ॥ ५२३ ॥ प्राग्जन्मसुकृते देवकुमारकथानकं सम्पूर्णम् ॥
॥४२॥
॥४२॥

Page #53

॥अईम् ॥ श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथाय नमः। ॥श्री प्रेम-भुवनभानु-पर-हेमचंद्र-सद्गुरुभ्यो नमः॥
श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवनाचरित्रम्।
गद्यसंस्कृतभाषात्मकं श्रीकयवन्नाचरित्रम्।
॥१॥
श्रीमन्तं वर्द्धमानं जिनवरमनघं त्रैशलेयं प्रपूज्यं, नामं नामं सुविद्वत्प्रवरनिजगुरुद्वन्द्वपादारविन्दम्। भव्यात्मस्वान्ततुष्ट्य क्षितितलमहितं सच्चरित्रं तदेतत् सद्गचं बोधिबीजप्रदमतिललितं निर्मिमीते यतीन्द्रः ॥१॥
इह खलु भरतक्षेत्रे प्राच्यदिविभागे सकलर्द्धिशालिनी समृद्धिशालिजनाशेषभोग्यपरिपूर्णा राजगृही नाम प्रख्यातनगरी जागर्ति, तत्र रामचन्द्र इव न्यायनिष्ठः श्रेणिको नाम भूजानिरासीत् । अमुष्य नरनाथस्य पशतप्रधानमुख्यः श्रीअभयकुमारनामा मन्त्रीश्वरोऽभवत्तमाम् । तस्यामेव नगवा धनदत्तनामा महेभ्यः प्रधानव्यापारी निवसति स्म । तारुण्ये खल्वेतस्य कापि सन्ततिर्नोदपद्यत, किन्तु चरमे वयसि भाग्ययोगादेकः सूनुरजायत । तदा श्रेष्ठिनः सूनुजा प्रीतिः काचिदसीमैव समुत्पेदे । अत एव पुत्रजन्मनि
॥१॥

Page #54

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवत्राचरित्रम्।
॥२॥
महोत्सवं नानाविध वितन्वान: पदिनानि बहूनि दानानि च ददानः प्रमोदभरः श्रेष्ठी द्वादशेऽहनिजातस्य सूनोर्महता महेन कयवनेति नाम व्यधात् । तस्य पुत्रस्य ललाटफलके काचिंदद्भुतैव भाग्यरेखा दीप्यमानाऽऽसीत् । एष बाल: सितदले पीयूषमयूख इव ववृधे । पञ्चमे वर्षे पित्रा लेखनशालायां प्रवेशितः। अल्पीयसा कालेनैव स सर्वासु विद्यासु नैपुण्यमीयिवान् । अयं खलु प्रत्यहं विद्याविनोदेनैव कालं गमयन् मातापित्रोर्मानसमाह्नादयन् मनसा चानवरतं शुभं भावयन् वैराग्यवासनाप्रवाह एव निमजन्नासीत् । व्यावहारिक-लौकिककृत्ये तु स्तोकमपि तन्मनो नो लगति स्म । केवलं साहित्यचर्चातदभ्यासयोरेव सुखममन्यत । यदुक्तम् - काव्यशास्त्रविनोदेन, कालो गच्छति धीमताम् । व्यसनेन च मूर्खाणां, निद्रया कलहेन वा॥१॥ततोऽनेन कुलजारम्भोपमा सकलकलाकुशला नाम्ना जयश्रीमहामहेन पित्रा परिणायिता, परमेतस्यां तारुण्यपूर्णायामपि मनोवृत्तिर्मनागपि तेन नाऽदायि, केवलमात्मीयवैराग्यवासनाया विघातिनीत्येव मेने । अत एव कदापि तां जयश्रियं प्रेमभरेण रहसि नाऽऽश्लिक्षत्रो लुलोके, नवा किमपि जजल्प मन्मथराजधानी जयश्रीस्तु प्राणनाथमात्मसात्कत्तुकामा नवरतकटाक्षेक्षणसस्मितमधुरालापादिहावभावान् वितन्वानाऽऽसीत्, परमेतस्याः सकलोऽप्युपाय ऊपरभूमौ बीजवाप इव बभूव । ततः सा सर्वमेतन्निज़बूं निगदितुमैषीत् । यद्यपि लोके कियती श्वश्रूः ..
॥२॥

Page #55

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥३॥
परपुत्रीति मत्वा दिवानिशं वधूं दुःखीकरोति, दास्यादिकृत्यं दुष्करमपि तयैव कारयते, कलहायते च सदैव तया सह वध्वा तादृशी श्वश्रूः । जगति स्तोकैव तादृशी भाग्यशालिनी वधूरस्ति, या तादृशकलहजां पीडां नानुभवति, यदीदृशी भर्तुर्भ्राता भगिनी वा स्यात्तर्हि तादृश्यां तस्यां कियन्तं सद्भावं वधूः कुर्यादिति विज्ञाः स्वयमेव तर्कयेयुः । अस्याः श्वश्रूस्तु तादृशी नाऽसीत्, सा खलु सदैव निजवधूं मधुरयैव गिराभाषत, स्नेहमयेनैव चक्षुषा व्यलोकत, निजदुहितरमिव भृशं लालयति स्म, सत्यवसरे सुखदुःखयोर्वार्त्तामपि पृच्छति स्म, उत्तमं भोज्यं तस्यै दत्त्वैव स्वयं भुङ्क्ते स्म, कुपिताऽपि सा तां कदापि ध्रुवी क्रूरां दृशं वा नाऽदर्शयत्, तस्यां भर्त्तुरनुरागो मनागपि नास्तीति जानानाऽपि परमनया वार्त्तया वध्वा बहुदुःखं भविष्यतीति घिया तदग्रे कदाऽपि तां वार्त्ता न व्याजहे ।
अथैकदा विच्छायवदनां चिन्तातुरां जयश्रियं विलोक्य श्वश्रूरपृच्छत् वत्से ! कथमद्य तवाऽयं वदनशशी शोकस्वर्भानुना ग्रस्तप्रायो दृश्यते ? किन्ते मातापितरौ स्मृतिपथमायातौ ? अथवा मत्पुत्रेणावज्ञाताऽसि ? वत्से ! सदैव तवाऽऽननं प्रसन्नमालोकि, तदेवाऽद्य चिन्तातुरं विच्छायं दरीदृश्यते कथम् ? सत्यं विद्धि-अहं खलु तव सुखदुःखाभ्यामेव सुखिनी दुःखिनी वा भवामि, त्वामहं पुत्रीतोऽपि विशिष्टां जानामि, अतस्त्रपां विहाय शोककारणं मां ब्रूहि । यतः- अज्ञातस्य दुःखस्य कापि चिकित्सा
श्रीकयवन्नाचरित्रम् ।
11311

Page #56

कथासंग्रहः
श्रीकयवत्राचरित्रम्।
॥४॥
नजायते। इति अभाषितमाकर्ण्य जयश्रीरमाविष्ट-अयि शत्रु! भवत्या अनुकम्पया विद्यते मे सकला सुखसाधनसामग्री, मातुः पितुर्वा वियोगों मनागपि मां नैव बाधते, दास्यादिवर्गोऽपि सहर्ष ममादेशं शिरसा बहत्येव, वसनाऽऽभरणादेरपि लिप्सा नैवास्ति । दुःखस्य कारणन्त्वन्यदेवास्ति, यद् भवादृशगुरुजनाग्रे निगदितुमपि त्रपां बिभर्मि, अकथने च मनसि खेद एव नितरामुच्छलति, तदपि चिरादेव मामतितरां निपीडयति । अद्य भवती ममाऽनवरतमङ्गलचिकीरत्याग्रहेण पप्रच्छ अतोऽहं चिरदुःखिनी तत्रभवर्ती निगदामि यन्मे तादृशदुःखहेतुरन्यः कोऽपि नास्ति, किन्तु भर्तुरप्रसाद एव महामुकामस्ति। मातः! त्वामधिकं किं लपामि, अद्यावधि तदन्तिकं पौन:पुन्येन गतामपि मामेकदापि नाऽवीवदत् । अहो ! लपनन्तु दूरमास्ताम्, सस्नेहमश्यदपि न, ज्ञानादज्ञानाद्वा तदीयमविनयमद्यावधि मया नाकारि, निरन्तरं सप्रेमतदनुकूलमेवाऽऽचरामि, तथापि बज्रादपि कठिनं तदीयं हृदयं मयि निरागस्यबलायामद्यावधि नैव प्रससाद । भवद्गृहाऽऽगमन-दिनादद्यावधि तावकः शिशुर्विहसन्नेकवारमपि मां नाऽवोचत । पूज्यतमे ! यत्सुखं लिप्सन्ती मातापितरौ निजसखीच हित्वा भवत्याः सदनमागाम्, तत्सुखस्याउलाभे कस्याग्रे पूत्कुर्याम् ? किं मे तं विना कोऽप्यन्यः सुखयिता सम्भवति यस्मिंस्तादृक्सुखाशां कुर्याम् ? यदीदृश्येव दुःस्थितिश्चिरं तिष्ठेत्तहिं बालविधवातोऽप्यधिक
॥४॥

Page #57

श्रीन कथासंग्रहः
॥५॥
दुःखमनुभविष्यामि । त्वं खलु शिरश्छत्रमसि, अतोढ़ मामकं सोढुमशक्यं दुःखमवगत्य तन्निवारणोपाय'मचिरं विधाय मे नवोज्जीवनं प्रदेहि । यथाग्रे पुनरीदृशदुःखभाजनं न स्याम्, इतोऽग्रे यावन्निगदितुमिच्छति तावदनुभूतदुःखातिरेकाद्विदीर्णहृदया केवलमश्रुधारामेव मोक्तुं लग्ना सा जयश्रीः ।
' इत्थमाक्रोशन्त्याः पुत्रवध्वाः शोकेन शोकाकुलीभूता श्वश्रूरपि क्षणं रुदित्वा वध्वा अश्रूणि व्यपनीयतामवादीत्-वत्से ! मा शोची:, तवेदं दुःखं श्रोतॄणामपि दुःसहं मन्ये, या ते विद्वेषिणी साऽपीदृशं दुःखं जातुचिदपि माऽनुभूत् । ईदृशं सर्वर्द्धितदनमागत्यापि त्वमन्तर्गतदुःखाग्निना दन्दह्यसे तन्नो द्रष्टुं शक्नुयाम् । अतस्त्वं धीरा भव, दुःखं जहाहि । अद्यप्रभृत्येव तव दुःखविघाताय यतिष्ये, एतत्सत्यं विदाङ्करोतु भवती । यथाऽचिरादेव सर्वं मनोदुःखमपनीय त्वां सुखिनीं विधास्यामि, त्वमिदान निश्चिन्ता भव । यावत्ते दुःखं वरीवर्त्ति तावदहं दुःखमेवाऽनुभवामि, लेशतोऽपि सुखमधिगन्तुं नार्हामि । इत्थं तामाश्वास्य तदैव सा निजपतेरभ्या' शमागत्य शोकातुरा तस्थौ । अथैनां म्लानवदनामालोक्य धनदत्तः श्रेष्ठ्यपि किञ्चित् साशङ्कोऽभवत्, सापि दुःखातिशयात्स्तब्धीभूता किमपि जल्पितुं नाऽशकत् । तावद्धनदत्तोऽजल्पत्-प्रिये ! कथमद्य तव मुखं सखेदमालोक्यते ?, किं कश्चिदुत्पातो जातः, अथवा १ अभ्याशम् - समीपम् ।
श्रीकयवन्नाचरित्रम् ।
11411

Page #58

AR
श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवनाचरित्रम्।
॥६॥
किममङ्गलमजायत, येनेदृशं विच्छायं वदनं दधासि ? त्वामीदृशी प्रेक्ष्य महान्मे संशयो जायते, अतः सत्वरं मनोगतं दुःखकारणमाचक्ष्व।
इत्थं पत्युर्भाषितं श्रुत्वा पुनः शोकव्याकुलतामधिगता सती भृशं रुदती धैर्यमालम्ब्य साऽवदत्प्रियतम ! गृहे वधूः सदैव दुःखं भुङ्क्ते, तत्किं नो जानासि ? यद्यपि तद्विजानतस्ते तद्विषये यन्निगदामि तत्पिष्टपेषणमेव भवति, परन्तु तदसह्यं कष्टमेव निगदितुं भृशं प्रेरयति । यद्यपि मादृशी बुद्धिविकला स्त्रीजातीया भवादृशं मतिमन्तं किमप्युपदिशेदिति नैव घटते तथापि गत्यन्तरमलभमानया मया वक्तव्यमेव, नो चेन्महती हानिः संभविष्यति । स्वामिन् ! पश्य पश्य आवयोरेक एव चरमे वयसि सूनुरुत्पेदे, समृद्धिस्तु भूयसी वर्त्तते, परन्तु पुत्रस्य कौशल्यं व्यवहारे विषये वा मनागपि नैव विलोक्यते, दिवानिशं वैराग्यशास्त्रमेव त्यागीव भावयते । यदि तदेव योग्यं मनुषे तहि रम्भोपमया कन्यया सह तदुद्वाहः कथमकारि ? मया तु वध्वा ईदृशं दुःखं सोढुं नैव शंक्यते । तत्र भवतापि व्यवहारनिपुणेन तदुपेक्षणं नैव कर्त्तव्यम्, अतोऽहं प्रार्थये यथाऽऽशु कयवन्ना सांसारिके व्यवहारे मनो ददीत तथा प्रयतस्व । अत्राऽऽलस्यं माऽगाः, यथा च वधूट्यां पत्न्यामनुरज्येत्तथाऽह्राय' विधातव्यम्।
॥६॥

Page #59

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवन्नाचरित्रम्।
॥७॥
अथाऽमुना ललनालपितेन धनदत्त: तस्याः कीयती धीरिति परिमाति स्म, तथा स्त्रीषु नैसर्गिकं मतिमान्द्यं प्रतिपादयत्सु नीतिवाक्येषु च प्रामाण्यञ्जग्राह । अत्रावसरे तत्प्रतिबोधनाय श्रेष्ठी न्यगादीत्अयि सुन्दरि ! तवेदं वचो वैषयिकलोकानामेवोपयुङ्क्ते, परन्तु आवयोः पुत्रः कयवन्ना तु तदसारमेव मनुते, वर्तते च परमार्थविचारे । यस्य लक्ष्मीरल्पीयसी भवति स एव सुतं गृहकृत्ये व्यवहारकृत्ये च योजयते । मम तु लक्ष्मीरपरिमिता तिष्ठति तर्हि कथमात्मकल्याणकारिपथादुत्तार्य मिथ्यात्वमये प्रपञ्चे तं पातयेयम् ? । स खलु किमप्यनुचितं नाऽऽचरति किन्तु, यदर्थ महात्मानो यतन्ते तदेवाधिगन्तुं सदैव पुराकृतसुकृतनिचयोदयादिहापि साधीयर्सी भावनां भावयते, अतस्त्वं तदर्थ माशोचीः। प्रिये ! किमेतन्न वेत्सि यदेकस्य गृहस्य निर्माणे भूयान् कालो लगति, तस्यैव भञ्जने तु क्षणमपि न लगति । इत्थमेव निवृत्तिमार्गे शाश्वतसुखप्रदे प्रवृत्तिरेव कठिना। यत: पापीयांसस्तस्मिन्मार्गे नैव प्रवर्त्तन्ते, किन्तु सुकृतिन एव । भाग्ययोगात्तत्र प्रवर्त्तमानानामध:पातनन्तु सर्वेषां सुकरमेव जानीहि । अत एव सन्मार्गे प्रवर्त्तमानं पुत्रं माऽधः पातयेथाः, किञ्च स्वयं तत्र मार्गे प्रवर्तितुं न शक्नुयां चेदन्यस्य श्रेयसि मार्गे प्रवृत्तस्य विघ्नकरणे महापापीयान्, अधमाऽधमश्च स्याम् । अतः सुभगे ! शुभेऽस्मिन् कृत्ये प्रस्तरं च मा क्षेत्रीहरीशमलीनविचारं मा कृथाः।
॥७॥

Page #60

श्रीजैन
श्रीकयवनाचरित्रम्।
कथासंग्रहः
॥८॥
इत्थं धनदत्तेन प्रतिबोधितापि सा वसुमती निजाग्रहं न तत्याज किन्तु रोष एवाऽधिववृधे, ततः कोपाऽऽटोपादवादीत् स्वामिन् ! किमिदं ब्रवीषि ? कः पुमान् सत्याममितलक्ष्म्यां त्वमिव विषयविमुखं युवानमुपेक्षेत तदुपायं वा न कुर्वीत, किमेतदर्थमेव सुचिरं पुत्रमचीकमथा- ? हा हा !!! दिवानिशं नवोढा कामिनी गृहे रोरुद्यते, पुत्रस्तु यौवन एव वैराग्यं नीतः कथमेतन्मे धैर्य नो विलुम्पेत् ? अतः कयवन्नापुत्रं विलासिजनसङ्गत्यां क्षिप, यथाऽऽशु व्यवहारे नैपुण्यमाप्नुयात्। '
इत्थं पल्या अत्याग्रहादसौ धनदत्तो विज्ञोऽप्यज्ञ इव तथा कर्तुमुरीकृतवान् । ततः श्रेष्ठी निजपुत्रसमानवयसो यूनः पुंसो विलासिनः कतिपयानाकार्य शिक्षयामास-भोः ! यथाऽसौ कयवन्ना विषयसेवने पटीयान् भवेत्तथा भवन्तो यतन्ताम् । ततस्ते विषयविलासिनः श्रेष्ठिनः पार्थात्प्रचुर धनमादाय प्रथमं वसन्तोत्सवे श्रेष्ठिनः पुत्रमानिन्यिरे । तत्रानेकतरुण्यस्तनुश्रियाऽप्सरस इव भासमाना अनङ्गमपि साङ्गं विदधाना मुनीनामपि मनांस्यधीराणि कुर्वत्यः सरागं गायन्ति स्म । यद्यपि श्रेष्ठिनः पुत्रः प्राक् कदापीदृशीं कामिनीजनलीलां नो प्रेक्षाञ्चक्रिवान्, तथाऽपि संसर्गतस्तत्कालमेव मनसि चाञ्चल्यमध्यगच्छत् । ततस्ते तासां सङ्गीतस्थाने तं नीतवन्तः। तत्र तासां नाट्यं तारुण्यमद्भुतं लावण्यं
NA
॥८॥

Page #61

श्रीजैन
कथासंग्रहः
श्रीकयवनाचरित्रम्।
॥९॥
मधुरं वीणानिनादं तथालिन्यादीनां लयञ्च श्रुत्वा कयवन्नामनो वागुरायां मृग इव प्रतिबद्धमजायत । उक्त-सुभाषितेन गीतेन, युवतीनाश लीलया। मनोन भिद्यते यस्य, स योगी ह्यथवा पशुः॥२॥ -मधुरगानेन स्त्रीणां शृङ्गारजैः कटाक्षादिचेष्टितैर्यस्य मनश्चित्तं न भिद्यते-नो चलति स पुमान् योगीजितेन्द्रियः, अथवा पशुरिति । अथ तत्र वसन्तोत्सवे कयवनाऽभिधस्य श्रृङ्गारिकत्वकरणे युवतीनां नृत्यं हावभावादिरेव पर्याप्तो जज्ञे । तंतः प्रभृति वैराग्यभावना तु तन्मनो विहाय दूरमगमत्, केवलं शृङ्गार एव सदनं चक्रिवान् । किं बहुना, तदासक्तस्य तस्याऽशनपानादेरपि विस्मृतिरजायत । ततः स तैर्वयस्यैः सह वेश्यासदनमागत्य तदीयहावभावादिभिः कामकिरोऽभवत् । यतो हि वेश्याविवेकयोानाज्ञानयोरिव महदन्तरमस्ति, तर्हि तस्या वेश्मनि निवसतो जनस्य भक्ष्याऽभक्ष्यपेयाऽपेयाद्यपेक्षणं जात्वपि नैव सम्भवति । ततोऽसौ वारविलासिनी श्रेष्ठिपुत्रं वशम्वदं विधाय मधुपानादिना प्रमत्तेन तेन सह स्वैरमनवरतं रममाणाऽऽसीत् अहो ! कुसङ्गदोषात्किं किं नाचरति ? यदाह- आनन्दमृगदावामिः, शीलशाखिमदद्विपः । ज्ञानदीपमहावायुरयं खलसमागमः ॥३॥-अयं खलसमागमः-कुसङ्गतिः आनन्दलक्षणमृगस्य दावाग्निः, शीलशाखिनः शीलरूपी यस्तरुस्तदुन्मूलनाय मत्तमातङ्गः, ज्ञानदीपस्य निर्वापणे महावापुरस्ति, अत एव कुसङ्गत्या पुंसः शीलाऽऽनन्दविवेकादयो
॥९॥

Page #62

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवनाचरित्रम्।
॥१०॥
गुणा विनश्यन्ति । अतो नीतिवाक्यानि पौनःपुन्येनाऽऽहूयाहूय लोकान् बोधयन्ति-यद् -भो भव्याः ! यूयं कुसङ्गादिदोषात्सत्सङ्गतिं मा त्यजत।
अहो ! क गोपीचन्द्रस्य मौनवती जननी क च कयवनामाता वसुमती ? एतयोरुभयोर्मेरुसर्षपयोरिवान्तरमस्ति । यस्मात्सा मौनवती विषयासक्तं स्वपुत्रं गोपीचन्द्रमेवं प्रतिबोधयामास । वत्स ! कदाचिदेकदा जगजिघत्सुरसौ बलीयान् कालस्त्वामपि कवलीकरिष्यत्येव, अत एव त्वदीयभोगविलासं दर्श दशं नदीयं लोचनयुगलं दुःखाज्जलं जहाति । हन्त ! एष एव भोगविलासस्त्वां मानुष्यमहत्त्वादधः पातयति, आरोहयति च बलाहुर्गतेः पन्थानम् । अत एनं नरकयातनानायकं विषयभोगं जहाहि, शाश्वतसौख्यप्रदं वैराग्यमेव जुषस्व, इत्थं मातुस्तथ्योपदेशात्तत्कालमेव गोपीचन्द्रो विषयवैमुख्यमधिगत्य प्रतिबुद्धवान्। वसुमतीतु निर्मले सन्मार्गे प्रवृत्तमपि सूनुं महताऽऽयासेन गर्हिते दुर्गतिदायके पथि प्रावर्तयत। हं हो! सदाचारेण पुत्रस्य मातापित्रोः स्वस्य च महानेव लाभो जायते, कुमार्गप्रवृत्त्या तु कियती हानिरुदेतीति प्रायः सर्वेषां विदितमेवास्ति। अतो मातापितृभ्यामात्मजः सन्मार्ग एव प्रवर्तनीयः, न जात्वपि कुपथे वसुमतीवत् । अहो !'
॥१०॥

Page #63

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवत्राचरित्रम्।
॥११॥
मोहमाहात्म्यम्-यः खलु कयवन्ना पुराऽनवरतं शास्त्रचर्चायामेवाऽरंस्त स एवाऽधुना कुसङ्गत्या मदिरां पायम्पायं प्रमाद्यति । आसीच्च यस्य पुरा काव्यादिविनोदपरिशीलनैव सदाऽभूत्तस्यैव साम्प्रतं वाराङ्गनाऽऽलिङ्गनचुम्बनगायनादिविनोद्रेनैव कृतकृत्यता। यस्य च प्राग् वैराग्यादन्यत्किमपि नैवारोचत, स एवाऽधुना श्रेङ्गारिकसङ्गीतरसे किलाऽऽकण्ठं निरमांक्षीत् । यश्च पुरा निजप्रेयसीमपि राक्षसीमिव वैराग्यवासितहृदयदूषिकाममंस्त, स एवाऽद्य रूपाविलासभूमौ पातम्पातं परमानन्दं मनुते । यः पुरा धर्मकथयैव तृप्यति स्म, सोऽयमद्य कुटिलकामिनीभोगविलासेनैवात्मानं तृप्तं मनुते । यत:- आदित्यस्य गतागतैरहरहः सक्षीयते जीवनं, व्यापारर्बहुकार्यभारनिकरैः कालो न विज्ञायते । दृष्ट्वा जन्मजराविपत्तिमरणं त्रासश्च नोत्पद्यते, पीत्वा मोहमी प्रमादमदिरामुन्मत्तभूतं जगत् ॥४॥आदित्यस्यसूर्यस्य गतागते-र्गमागमैः, अहरहः-प्रत्यहम् जीवनमायुः सङ्घीयते-नश्यति, च पुनः बहुकार्यभारनिकरैः अनेककार्यसकुलापारः कालो न ज्ञायते, कियान् कालो यात इत्यपि नो वेत्ति, लोकानां जन्म जरां विपत्तिं मरणञ्च पश्यतां त्रासो भीति!त्पद्यते, अतोऽनुमीयते-यदिदं जगत् मोहमीमोहात्मिकांप्रमादमदिरांप्रमत्तकरीमदिरां पीत्वा-निपीय उन्मत्तभूतमभूत् । अत ऐहिकामुष्मिकनानाविधां विडम्बनां पश्यन्तः शृण्वन्तश्च लोका धर्म एव न प्रवर्त्तन्ते।
॥११॥

Page #64

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१२॥
अत एव कयवन्ना शीलशालिनीं नवोढां निजकामिनीमपि विस्मृत्य वेश्याया एव किङकरीभूय तद्रागपाशेन बद्धः पशुरिवैकपदमपि गन्तुं नाऽशक्नोत् । यश्चासीत्प्रथमो विलासी सोऽपि वेश्यारागपाशे श्रेष्ठिनः सुतं गाढमाबद्ध्य श्रेष्ठिनः पार्श्वात्तुष्टिदानं गृहीत्वा कृतकृत्यो जातः । यस्यां वेश्यायां कयवन्ना सानुरागो जज्ञे सा देवदत्ता इति नाम्ना प्रसिद्धाऽऽसीत् । इयं खलु नृत्यादिकुशला भूत्वाऽपि सदाचारिण्येवाभूत् । पुरुषान्तरं नाऽभजत, केवलं कंयवन्नाभिधमेव । अनया सह रममाणस्यामुष्याऽपेक्षितानि द्रव्याणि माता वसुमती प्रेषयति स्म । इत्थं तया सत्रा रममाणस्य कयवन्नाकस्य रात्रिन्दिवसस्यापि भानं नाऽभूत् ।
अथैकदा तया सार्धमट्टालिकायां सानन्दमासीन आसीत्तदा शारदीचन्द्रिकापि तदनुरागमेधयन्ती किलाssसीत् । अत्रान्तरें कश्चिदनुचरोऽधस्तादवोचत-स्वामिनि ! कश्चिदेकः पुमान् कयवन्नाभिधेन सत्रा मिलितुमागात्, भवत्या आदेशश्चेदुपरिष्टात्प्रेषयेयम् । अथाऽऽयातु स पुमान् इति तयोक्ते समायातं भृत्यं तत्राऽऽनयत् । तदा पुरुषोऽवदत्-भोः ! मन्मुखेन तव मातापितरौ यदूचाते तन्निशम्यताम् - हे वत्स! स्वस्त्यस्तु, गृहं त्यक्त्वा तत्र निवसतस्ते द्वादशवर्षाणि गतानि परमद्यावधिगृहाऽऽगमनाय नेहसे, त्वादृशस्य योग्यतमस्य गरीयसि कुले सम्भूतस्य सत्पुत्रस्यैवं नैव घटते, आवां ते मातापितरौ साम्प्रतं
श्रीकयवनाचरित्रम् |
॥१२॥

Page #65

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१३॥
जया जर्जरीकृतौ स्वः । अत एव त्वां द्रष्टुमत्यन्तमुत्सुकौ स्वः । अतः शीघ्रमायाहि, गृहस्थितमापणीयञ्च सकलं द्रव्यं सम्भालय । अद्य श्वः परश्वो वाऽऽगमिष्यसीति मनोरथं कुर्वाणावावां द्वादशवर्षाणि व्यत्यैष्वा तत्रानागमने महदेवास्त्यावयोर्दुःखम्, अतस्तूर्णमत्रागत्य सर्वं गृहकृत्यं विलोकय, आवां सुखिनौ विधेहि च, त्वदन्यः कोऽपि द्रष्टा नैवास्ति धनस्य गृहस्य चेति त्वामाङ्खातुमागतोऽस्म्यहम् । इत्यनुचरेण निगदिते कयवन्नाऽवादीत्- अरे ! किमेवं जल्पसि ? किमत्र निवसतो मे द्वादशवर्षाणि व्यतीतानि ? अहन्तु तावर्ती रजनीमेव जाने । माता तु प्रेमबाहुल्यान्मामकं विरहं चिरं सोढुं नैव शक्नोति, अतस्तावर्ती रात्रिमपि तावन्ति वर्षाणि जानाति । तदा पुनः सन्देशहारी सचकितमाह-श्रेष्ठिन् ! तव जनन्या द्वादशदिनेषु द्वादशवत्सरस्य विभ्रमो नास्ति, किन्तु 'मारपारवश्येन दिवानिशमेतया वारविलासिन्या ज्ञानविवेकादिमहारत्नमोषिण्या सह रममाणस्त्वमेव द्वादशवर्षाणि गतान्यपि तावन्मात्राणि घस्राणि जानीषे । इति दूतोदितां गिरमाकर्ण्य श्रेष्ठिसूनुराह - भोः ! अस्त्वेवमेव परन्तु त्वमधुना याहि, मम मातापितरौ सप्रणाममेतत्कथय यदागमिष्यति कियद्भिर्दिनैव पुत्रः, कामपि चिन्तां भवन्तौ मा कृषाताम् युवां वीक्षितुमहमप्युत्सुको वर्त्ते, किन्तु सम्प्रति सहसा सुखमेत्तद्विहाय तत्रागन्तुं मनः १ कामदेव ।
श्रीकयवनाचरित्रम् ।
*
॥१३॥

Page #66

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥ १४॥
खिद्यतेतमाम् । इति कयवनोक्तिं लात्त्वा स दूतो यथागतस्तथा प्रतस्थे, आगत्य च सर्वमुदन्तं तौ व्याजहार । तत्रावसरे महादुःखं कुर्वन् वृद्धतमो धनदत्तो वसुमतीमाह- प्रिये ! पुरा त्वं मदुक्तिं नाजीगणस्तत्फलमधुना पश्य, पुत्रं विलासिनं विधित्सती साम्प्रतं पुत्रादपि निरस्ता जाताऽसि । किमधिकं तन्मुखमपश्यतोरावयोर्गतेष्वपि द्वादशवत्सरेषु कुसङ्गात्तत्रैव त्रपां विहाय यदर्थं त्वया सर्वमेतदकारि तां वधूमपि विस्मृत्य निवसति । पुत्रशिक्षायै तथाऽऽचरन्ती भवती वधूश्च सर्वं प्राप्तवती । इत्थं त्रयोऽपि ते ततो निराशाः पश्चात्तापं वितेनिरे । कथं पुनरयं तां विहाय गृहमेष्यतीति विमृशन्तावपि तौ कमप्युपायं नैव लेभाते । ततस्तौ तच्चिन्तयाऽनवरतं खिद्यमानौ जराजीर्णौ नीरक्तीकृतौ निरशनौ भवन्तौ पुत्रशोकादेव मृत्युं निन्याते । तदनन्तरमेकाकिनी जयश्रीः सततं महादुःखं भुञ्जानाऽऽसीत् । इतश्चापणीयकोशात्ते कार्यकर्त्तारो यथाभागं सर्वमात्मसाच्चक्रिरे, यदासीत्सदने तदपि जयश्रीः पत्युरादेशेन तत्रैव वेश्यालये प्रेषितवती । इत्थं नष्टार्था सा जयश्रीरात्मोदरपूर्तिमपि विधातुं दुःखमपश्यत् । तदोपायान्तरमलभमाना तर्कणा तन्तूनुत्पाद्य कालङ्गमयामास । हन्त ! कीदृशं दुर्दैवविलसितमभूत्, येन सुखलिप्सयाऽनुष्ठितः सकलोऽपि तस्याः प्रयासः कष्टायैव यातः । दैवे प्रातिकूल्यमुपगते महतामपीदृश्येव दुःस्थितिर्जायते, यस्मादमी जीवाः सुखदुःखे भाग्यानुसारादेव लभन्ते, यदा यदापंतति तदा तदवश्यं भोक्तव्यमेव सर्वैरपि ।
श्रीकयवनाचरित्रम् ।
॥ १४॥

Page #67

श्रीजैन कथा संग्रहः
॥१५॥
अथैवं स्वीयां दुःस्थितिं विचारयन्ती जयश्रीः शोकसागरे ममज्ज । यदिदानीं मया किमनुष्ठेयम्, कथं वा धर्माऽविरोधेन जीवनं निर्वाह्यमित्यादि बहुधा विचिन्तयन्ती प्रान्ते सा किलेदृश युक्तिं सस्मारयदि सारिका पक्षिणी पत्या चिरं प्रतिपालिता सुपाठिता नरभाषाभाषिणी गृहे तिष्ठति, एनामेव सन्देशहरी विधाय तदन्तिके प्रेषयेयं चेदिष्टं सेत्स्यतीति मन्ये । इति निश्चित्य तदन्तिकमागत्य मेनां शिक्षितुं लग्ना- अयि प्रियसारिके ! बहुदिवसादस्मिन् सद्यनि बालेव सुचिरं मम भर्त्रा प्रतिपाि तिष्ठसि, सति च तस्मिन् बहून् भोगानभुथाः, अत इदानीं तत्प्रतिकारं विधेहि, मम तव च पालयिता सम्प्रति वेश्यासदने वर्त्तते, तत्र गच्छ, मदुक्तं यथावत्तं ब्रूहि हे नाथ ! या ते सहचरी जयश्रीर्वर्त्तते, सा खलु द्वादशवर्षैस्तव वियोगाग्निना दन्दह्यते, तद्दिनादद्यपर्यन्तं त्वामपश्यन्ती निद्रां शृङ्गारं शरीरशुश्रूषणञ्च त्यक्तवती, किमधिकं वदामि ? तस्याः दुःस्थितिं रसनाऽपि नो वक्तुमुत्तिष्ठति, मन्मुखेन त्वामेवं निगदति स्म । यत्-त्वं खलु मदर्थं हंसो भूत्वाऽपि कथङ्कारं काकतामयासीः । नूनमहं स्वर्णधिया त्वामुपेयुषी, परन्तु प्रान्ते पित्तलमेव खल्वभूः । प्राणेश ! मदीयेदृशकर्कशया गिरा कोपं मा गाः किन्तु 'मन्तुमेनं क्षमित्वा त्वदेकशरणामनाथाम्मामनन्यगतिकामव, तावकीनदर्शनपीयूषपानकाङ्क्षिणीं मां चिरं
१ मन्तु पुं. अपराध
श्रीकयवनाचरित्रम् |
॥१५॥

Page #68

श्रीजैन कथासंग्रहः
VAD
श्रीकयवत्राचरित्रम्।
॥१६॥
यत्वेदयसि किमेतदुचितं मनुषे ? भवान् गुणवान् विचारवानस्ति, अतो मे ज्ञानादज्ञानाद् वाऽऽ यातमपि मन्तुं क्षमेथाः । झटिति निरपराधिनी चिरविरहिणी जीविताऽऽशामपि त्यजन्ती दासी मामवलोकयेथाः। बहुकालिकतावकीनविरहानलदन्दह्यमाना भवन्ती साम्प्रतमधीरा कथमपि धैर्य मनसि मनागपि धत्तुं नैव पारये । अनवरतं नयनयुगलसम्भूतप्रभूतवारिणा क्लिन्ना तिष्ठामि, किञ्च महति कुले सम्भूय कुलत्रपायै तिलाञ्जलिं दत्त्वाऽतिनिकृष्टवेश्यागारे निवसनं त्वादृशां श्रुतिशालिनां पुंसां लज्जामेव जनयति, -अहन्तु मतिविकला काचिदबला तत्र भवतां दास्यस्मि, अत एव किमधिकं जल्पामि ? प्रियतमे !
मेनके ! तूर्णमुड्डीय तत्र याहि, सर्वमेतत्सन्देशं भर्तारं यथावत्कथय, इति तां सन्दिश्य गवाक्षे समागत्य , तस्थौ जयश्री: ? । तत्रावसरेऽत्यायतं विशालं सदनमालोक्य निर्धनत्वात्प्रेतावासमिव भयङ्करं मन्वाना परितः प्रेक्षमाणा दुःखपूर्णहृदया भृशं सुचिरं रुरोद । तस्मिन्नवसरे कोऽप्याश्वासनकरोऽपि नासीत्, अतश्चिररोदनेन तदीयाञ्चलमपि नितरां चिक्विन्द, सातत्येन रोदनात्तदीये नयनेऽप्युच्छूनेऽभूताम् । तत्रैकाकिनी जयश्रियमधिकं क्रन्दन्ती पुनः पुनरचलेनाऽश्रुधारामपनयन्तीं वीक्षमाणा मेनाऽपि दुःखातुरा रोदितुमलगत् । अस्या रोदनेन जयश्रीरधिकं खेदमाययौ, अत एव धैर्यमवलम्ब्य तस्या अश्रूणि निजामलेन पुण्यामास। तस्मिन्नेवाऽवसरे जयश्रियाः शुभसूचनाय वामाक्षि तीव्र पुस्फोर। तथाचोक्तम्
WALNALIPAANIMAL
BASEASE
॥१६॥

Page #69

श्रीजैन कथा संग्रहः
॥१७॥
सीताकपीन्द्रक्षणदाचराणां सुग्रीवरामप्रणयप्रसङ्गे । राजीवहेमज्वलनोपमानि, वामानि नेत्राणि परिस्फुरन्ति ॥ ५ ॥ सुग्रीवरामयोः प्रणयस्य- सखित्वस्य प्रसङ्गे समये सीतायाः कपीन्द्रस्यवाले: क्षणदाचरस्य - दशाननस्य च राजीवहेमज्वलनोपमानि कमलकनकदहनाऽऽकारीणि वामानि नेत्राणि परिस्फुरन्ति स्मः । एतेनायतं यत्स्त्रीणां वामाक्षिस्फुरणं
तत्कालभाविशुभफलसूचकम् ।
दुःखस्यान्तमवगच्छन्ती जयश्रीस्तदोर्ध्वमपश्यत्, अकस्मादेवं कश्चित्पुमांस्तत्रागतः प्रेक्षि । असी खलु साधारणवेषं विदधत् सव्रीडः सशोको लोचनाभ्यामश्रुधारां मुञ्चन्नासीत् । एनमालोक्य सा मनस्येवं तर्कयति यदसौ कः केन हेतुना सहसाऽत्राऽऽयातः ?, तदा सोऽजल्पत्- अयि प्रेयसि ! शङ्कां कामपि मा गाः । स एवाहं दुर्दैवविपाकयोगात्त्वामनुरक्तां सुशीलां विहाय कुसङ्गदोषादजवद् गर्हिताचारी निस्त्रपः कयवन्नाभिधोऽस्मि । अहो ! कियांस्ते मया क्लेशोऽदायि, पुराऽप्येकदापि त्वां सुखिनीमकृत्वाऽद्यावधि दुःखाम्बुधावेव न्यमज्जयम् । निजं सुनिर्मलमपि कुलं कलङ्कयन् स एव निर्लज्जोऽस्मि, कुलजामपि स्वीयां त्यक्त्वा वेश्यागारे तदनुरागाच्चिरं निवसन्नवश्यमस्म्यहं नराधमः । मातापितरौ च वियोगाग्निना भस्मसात्कुर्वाणो नूनं नरपिशाच एवाऽस्मि । एवमात्मीयकुलाचारधर्माचाराभ्यां जलाञ्जलिं प्रदाय
श्रीकयवना
चरित्रम् ।
॥१७॥

Page #70

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१८॥
XXXXX
दुर्गतिप्रदायके कुमार्गे प्रवर्तमानः स एवाहमज्ञानान्धोऽस्मि । प्रेयसि ! त्वञ्च मे गृहदेवतेव पूज्यतमा . वर्त्तसे, कुलजाऽसि, धर्मवत्यसि, धैर्यं दधानाऽसि, सङ्कटे पतित्वाऽपि नूनमुभयकुलनिर्मलकरी विद्यसे, नूनमहं तावकीनाऽतिसमुज्ज्वलशीलप्रतापात्पुनरागतोऽस्मीति जाने । तवेदृशप्रेम्णः परिपूर्णतैव बलादाकृष्य मामत्राऽऽनीतवती। देवि ! यदपराद्धं मया तत्क्षमस्व इति भर्तुः कथितेन सखेदानुनयवचनेन व्रीडया क्षणं नम्रानना जयश्रीः पतिं किमपि वक्तुं नाऽचीकमत, किन्तु कृताञ्जलिः सती भर्त्तारमेवमवादीत् स्वामिन्! अद्यापि किमपि नो गतम्, सकलं पुनरुक्तम्भवितुमर्हति तत्सत्यं जानीहि । इयता विशेषणेन मां गुर्वी मा कार्षीः, यदहं तादृशोक्त्या व्रीडामेव बिभर्मि । अहं ते दास्यस्मि, अतस्तदुचितवचसैव मां भाषेथाः । यश्चाद्यावधि मया दुःखमभोजि तत्रापि लेशतोऽपि तत्रभवतां दोषो न दीयते, किन्तु पुराकृतनिजकर्मणामेव । अतः क्षमाप्रार्थनमपि तव नैव घटते । दैवादागतोऽस्यधुना, तेनानुमीयते यदवशिष्यते मद्भाग्यमपि । यद्यप्यधुना तत्रभवतां गेहे दुर्दशा जाताऽस्ति, परमायतौ सर्वं . परिपूर्णतामेष्यति तत्र संशयो नो कार्यः । यदावयोरन्तरात्मा विशुद्धः शुभभावकश्च वर्वर्त्ति । इत्थं कृतपश्चात्तापं भर्त्तारं सा जयश्रीराश्वासयामास ।
इतश्च सा देवदत्ता वाराङ्गना कयवन्नोपरि भूयसीं प्रीतिं कुर्वाणाऽऽसीत्, तर्हि किमभूत्, येन
श्रीकयवनाचरित्रम् ।
||१८||

Page #71

श्रीजैन कवासंग्रहः
॥१९॥
तामनुरक्तामपि त्यक्तवान् कयवन्नेति ? इत्थं जानीत- यदाऽमुष्य गृहे निःस्वतां नीते तत्प्रेयसी स्तोकमपि 'धनं तस्यै प्रेषितुं नो शशाक, तदा तं निर्धनं जानाना तदक्का देवदत्तामेवं प्राह-वत्से ! एतस्य सदनात्कोऽपि किमपि नैव प्रेषयति, अत एनं र जहीहि, सदनाच्च निष्काशय, या खलु त्वादृशी रूपाजीवा विलसति सा जात्वपि निर्धनं नो भजते, किन्तु सधनं दातारमेव । यथा शाखापत्रादिना वियुक्तं वृक्षं चिरमुषिता अपि पक्षिणस्तत्कालमेव जहति, जलैर्विहीनं सरो वा पथिका उज्झन्ति । वेश्या तु धनलिप्सयैव मुधाप्रेमाणं बहिराविष्कुरुते, न कदाचिद् वास्तविकम्, यावदेव धनं प्रभूतं प्रयच्छेत्तावदेव तस्मिन्ननुरागिण्या भवितव्यमित्येव वेश्यानां कुलपद्धतिर्वर्त्तते, निर्धनतामुपगतस्य पुरुषस्य मोहे तु नैव पतितव्यमिति वृद्धोक्तिं सा देवदत्ता साधीयसीं नाऽमंस्त । यस्मादेषा तेन सत्रा यावज्जीवं प्रीतिमकार्षीत्सा खल्वन्यादृशीव धनमात्रकाङ्क्षिणी नाऽसीत्, किन्तु प्रेम्ण एव कामुकी। अत एव सकोपं तामाह अक् ! यथा भणसि तथाकर्तुं नाहं शक्नोमि मनुष्याणामुत्तमानां चित्तं द्वैविध्यं न धत्ते किन्त्वेकाकारमेव । येषां मनः प्रतिक्षणं विविधसंयोगवियोगविधित्सया चक्रवत्परिभ्राम्यति तत्तु न मानवीयं किन्तु पाशवमेव विदाङ्कुरु । मया तु यावज्जीवं निजमनस्तस्मिन्नेकस्मिन्नेवाऽऽर्पितम्, तत्र वैपरीत्यं कदाप्यहं नैव करिष्यामि । या च तथा चिकीर्षति साऽधमाधमतामन्धताञ्च लोके प्रथयतितमाम् । ततोऽहमन्यं दातारं गुणिनं वा
श्रीकयवनाचरित्रम् ।
॥१९॥

Page #72

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवत्राचरित्रम्।
॥२०॥
नैव कामये। इत्थं कयवनां जिहासन्त्या तयाकया सह पौनःपुन्येन सा देवदत्ता कलहायमानाऽऽसीत् ।
यदाऽसौ वृद्धोक्तं नैव चक्रे तदा साऽका तनिष्काशनोपायं शोचन्ती प्रान्ते चैकस्मिन् दिवसे कयवनां परुषमेवमाचचक्षे- अरे ! कीदृशोऽसौ निस्त्रपो मनागप्यस्य शरीरे लजा नोदेति । हहो ! मातापित्रोर्मृत्यौ सत्यामप्यसौ स्वगेहमेतुं नेहते, ईदृशस्य पशुकल्पस्य जन्मना केवलं क्षितिरेव भाराक्रान्ता बोभवीति । इति दुःसहां कटूक्तिं समाकर्ण्य तत्कालमेव स्वगेहम्प्रत्यचालीत्सः । निर्याते चामुष्मिन् सर्वमेतद्विदित्वा चेखिद्यमाना सा देवांग अकार्य भृशञ्चुकोप । इतश्चाऽसौ निजप्रेयस्या जयश्रिया साकं यावदालपति तावत्सर्वाऽऽभरणमण्डिता काचिदेकाऽबला तत्रागत्य पुरतस्तस्थौ, अभ्यधाच्चप्राणेश ! शशाङ्क विना चन्द्रिका चेत्तिष्ठेत्तर्हि त्वां विनाऽहमपि तिष्ठेयम् । त्वञ्च मां सुखेनाऽत्याक्षीः, अहन्तु भवन्तं प्राणनाथं नैव त्यजामि, यावजीवं तत्रभवतो स्थास्यामि, दासीभूयैव अभ्यर्थये चैतदेव यत्पुनरोऽप्येवं मा त्याक्षीः । अये सुज्ञाः! सा देवदत्ता अकया सह कलहं विधाय कयवनांप्रेयांसमपश्यन्ती तदालयं वनमिव दुःखदमवगच्छन्ती सारभूतान्याभरणानि महार्हाणि वसनानि च लात्वा कयवन्नासदनमागात् । तत्रागत्य कुड्मलीकृत्य च पाणी निधाय च तदने तान्याभरणानि न्यगादीदेवम्जीवितेश ! एतानि पुरा त्वयैव दत्तानि, अग्रेऽपि सह देहेन चैषां स्वामी त्वमेवाऽसि, अत एतानि
॥२०॥

Page #73

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवत्राचरित्रम्।
॥२१॥
विक्रीय गृहव्यवस्था विधीयताम् । इत्याश्चर्यमालोकमाना जयश्रीर्यावच्चकिताऽभवत्तावत्तामपि देवदत्ता सादरं ज्यायसी भगिनीमिव प्रणनाम, मधुरया गिरा व्याजहार च । तत्रावसरे उभे ते सोदरे भगिन्याविव मिशः काशिदगदनीयामेव प्रीतिं प्रापतुः, सापत्न्यञ्च विहाय मनसीलिवमपि नानीय द्वे अपि नितरां मुमुदाते । तदा तयोः प्रमोदसागरः सीमानमौज्झत्, ते च प्रमुदिते विलोकमान: कयवन्नाऽपि नितरां तुतोष, प्रेममूर्तिभ्यामाभ्यां सह सुखमनुभवन् समयं व्यत्येतुमलगत्।
___ अवैकदा कयवना देवदत्ताऽऽनीताऽऽभरणं कचिदापणे विक्रीय तदर्ध पत्नीद्वयनिर्वाहायाऽतिष्ठिपत्, अनच व्यापर्तुमैषीट् । अथैकस्मिन् दिवसे कस्यचिदेकस्य सांयात्रिकस्य पोतो जिगमिषुरस्तीति श्रुत्वा तस्मिन्नेवोपविश्य व्यापारविधित्सया देशान्तरं यियासुरभवत्, अत एव गृहव्यवस्था विधाय द्वे अपि पल्यौ समाहूय वक्तुमारेभे-अयि देव्यौ ! सम्प्रति धनोपार्जनाय देशान्तरं जिगमिषामि, अतो युवां तावन्मामकं वियोगं सुखेन सहेवाम्, निजाचारपालनतत्पराभ्यां भवतीभ्यामवसरे धर्मोऽप्याराधनीयः यथावकाशं सामाजिकाः स्त्रिय एकत्रीकृत्य स्वीयसद्विचारः प्रवर्तनीयः । प्रेयस्यौ! त्वादृशकलाकुशलचतुरतरललनाः किमन्यत्कथयामि?
॥२१॥

Page #74

श्रीजेन कथासंग्रहः
श्रीकयवत्राचरित्रम्।
. ॥२२॥
इत्थं स्त्रीद्वयमाभाष्य सायकाले सगेहाच्चचाल तत्रावसरे स्त्रीभ्यां भणितः-प्राणनाथ ! याहि इति निगदितुं जिह्वा कथमपि नोत्तिष्ठति, परमेतर्हि माङ्गलिकेऽवसरेऽपशकुनं माभूदिति तदपि सुखेनैव जल्पाव:-इदानीमानन्दजातमपि नयनजलममङ्गलमिति भिया तदपि नैव मुञ्चावः । केवलमेष एवाऽऽन्तरहर्षोद्गारो विलसति, यद् भवान् कुशलीभवन् निजेष्टसिद्धिं विधाय तूर्णमत्रागत्यावामाहादयतु, शासनदेवताश्च ते पन्थानं सुखमयं कुर्वन्तु विघ्नांश्च निघ्नन्तु, देशान्तरे च सदैव सावधानेन त्वया स्थातव्यम्, मनागपि मदर्थमुन्मना मा भूः, गृहाद्यर्थमपि चिन्ता नो कार्या, आवां जात्वपि मा विस्मार्षीः । जाने तदेतत्साक्षाल्लक्ष्मीसरस्वत्योराशिषमिव मन्वानः कञ्चनाऽननुभूतमेवानन्दमियाय, अत एव प्रमुदितोऽसौ कयवना तदानन्दकल्लोलितस्तत: प्रययौ। . पोतच प्रभाते यास्यति निशायां कचित्स्थित्वा विश्रान्तिः कार्येति धिया नगराद् बहिरेकत्र देवालये प्राविशत् । तत्र चैको भग्नप्रायो मञ्चको जीर्णतरा कन्था च प्रैक्षि, ततस्तामेव कन्था मञ्चकोपरि संस्थाप्य सुष्वाप । अथाऽसौ सुखसुप्तः स्वप्ने गृहलीला व्यापारचालोकमान आसीत् । अथार्धरात्रे परितस्तमिस्रनिचये प्रसृते सकलेषु मनुष्येषु निद्रादेव्या उत्सङ्गे प्रसुप्तेषु विलुप्तलोकाऽऽरवेऽतिभीतिप्रदे मध्यरात्रिसमये किञ्चिदूरे समागच्छन्तीः पञ्चस्त्रियः प्रेक्षाचक्रे, तत्रैका करे दीपं दधानाऽऽसीत् । इतस्ततः
॥२२॥

Page #75

श्रीकयवत्रा--
श्रीजैन कथासंग्रहः
चरित्रम्।
॥२३॥
प्रेक्षमाणास्ताः कान्ताः पश्चापि तन्मन्दिरान्तिकं समाययुः, तास्वेका वयोवृद्धाचतम्रश्च तारुण्यपरिपूर्णा आसन् । वृद्धा च घृतपाणिदीपा तत्र देवालये समागत्य मञ्चकोपरि सुप्तमेकं पुरुषमद्राक्षीत्, आकृत्या च तं पुमांसं कुलीनं भव्यञ्चाऽबुध्यत । तदनु सा वृद्धा ताश्चतस्रोऽपि तरुणीराकार्याऽऽज्ञापयाजकारअये तरुण्यः ! अद्य भगवान् प्रससाद, सिद्धश्च मे मनोरथः, यूयं तूर्ण सखट्रमेनं पुरुष सुखसुप्तमुत्पाट्य स्वीयं सदनं नयत, विलम्ब मा कृषत, इति वृद्धोक्तिमाकर्ण्य तत्कालमेव तास्तथा विदधिरे, सा वृद्धा च दीपेन मार्ग दर्शयन्त्यग्रे चचाल। ताश्च तां खट्वां मनागप्यकम्पयन्त्यो मौनमेव भजन्त्यस्तामनुजग्मुः। वृद्धाया भीत्या द्रुतमेव तास्तं मञ्चकं सपुरुष स्वसदनं निन्यिरे।
भो भव्याः! ता युवत्यः का आसन् ? इति निवेदनमन्तरा वः कथास्वादो नोदेष्यतीति मत्वा तासां परिचयो दीयते; इमाः खलु तस्या वृद्धायाः पुत्रस्य पत्न्य आसन् । तस्यामेव रजन्यां द्वित्रिघट्या: प्रागेव तस्या एकस्तरुणो निरपत्यश्च पुत्रः सरीसृपेण दष्टो ममार । गृहे च तस्याः समृद्धिर्महीयसी ववृते । तदानीन्तनराजभीत्या मृते च निरपत्ये सुते सर्व धनं राजाऽऽत्मसात् करिष्यति लुण्टाको वा सर्वमेतदपहरिष्यतीति भिया सा वृद्धा किलैवं प्रायतत । सा खलु खीजातीया भूत्वाऽपि निजीजसा १सरीसृपेण - अहिना।
ARSBREE
॥२३॥

Page #76

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवनाचरित्रम्।
॥२४॥
मत्या चैकवारं महौजसमपि पुमांसं जयन्ती समासीत् । पुत्रवधूष्वपि निजप्रतापं तथा पातयामास यथा तदादेशमन्तरा पदमेकमपि चलितुं न शेकुस्ताः, तस्याः पुरस्तात् किमपि वक्तुमपि ता नैव प्रभवन्ति स्म, अस्या आदेशादेव ता इदमप्याचेरुः । अस्या मार्जारनयनमिव नयनं, राक्षसीसममाननं विलोक्यैव ता युवत्यो नितरां बिभ्यति स्म, अत एव दास्य इव तास्तदादेशमशेषमकार्यमपि कृतवत्यः । ततः प्रभाते जाते पानी निजैः कनकतुलितैः करैरशेषां क्षितिं स्वर्णाभां वितन्वाने कयवन्ना जजागर। तदा दृशमुन्नीय चतुर्दिक्षु पातयनकस्मिन्नतिभासुरे मनोहरे दिव्यागारे स्वं सुखासीनमपश्यत्, पर्याऽधस्तादुपविष्टाश्चतस्रो युवतीरनिमेषं स्वमेव प्रेक्षमाणा अदर्शत् । यतो हि सा वृद्धा तेन सहालापादिकर्तुं ता आदिष्टवती। एकमपूर्व देवविमानोपमं भवनं द्वितीयां तत्राऽभूतविधायिचित्रादिशोभाञ्ज विलोक्य विलोक्याऽसौ चकितो जातः । तदा दप्यौ किमयं स्वप्नः सत्यं वा असत्यम् ? अर्थादहं जागर्मि ? निद्रामि वा ? पुरा कदापि या नालोकितास्तांस्तरुण्य एताः काः ? भवनचादः कस्य ? इयती सम्पत्तिः एताः कान्ततमा मनोरमा विमानकल्पं भवनञ्च मम नैवासीदित्येवं यावद्विमर्श करोति तावत्तत्रागत्य सा वृद्धा जगादवत्स ! अद्य ते जागरितुमियान् प्रमादः कथं जातः ? प्रत्यहं सूर्योदयात् प्रागेव किलोत्थाय प्राभातिकं कर्म कुर्वन्नासी:, कथमेतास्ते कान्ता अपि कामविलासायासशिथिलास्त्वां न जागरयाञ्चकः?, पुत्र !
॥२४॥
.

Page #77

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२५॥
उत्तिष्ठोत्तिष्ठ, 'आह्निकं कर्माऽऽशु विधेहि ।
इत्थ वृद्धायाः प्रपञ्चकल्पना तु कयवन्नामनः प्रोद्भुताश्चर्योदधिमुच्छालितवत्येव, अत एव स गम्भीरविचारे पपात यदहं सदनस्यास्य न प्रभुः । निगदति चेयं वृद्धा मां पुत्रम्, परमेतज्जात्वपि नैव घटते । कथमेतां रम्भोपमां स्त्रीचतुष्टयीं स्वीयां मंस्ये, मम तूभे पत्न्यावेव स्तः । ते अपि ताभ्यो भिन्न एव । कथमीदृशो व्यत्ययो सहसैवाऽजनि ? किमहं स एव कयवन्नाख्योऽस्मि, अन्यो वेति संशये समुदिते 'कतिपयात्मीयविनिर्णीतलक्षणदर्शनान्निश्चीयते - यत्स एवाऽस्मीति परन्तु किमर्थं केन वेदृशमहाद्भुतामायारचनाऽकारीति नो ज्ञायते, सुषुप्तौ खलु तादृशस्वप्नावलोकनाद्भविष्यतः कल्पनां कुर्यां चेत्तदपि नो घटते । यतः स्वप्नो हि निद्राणस्यैव सम्भाव्यते, अहमधुना प्रबुद्धोऽस्मि भ्रान्तिर्वाऽज्ञाने जायते । नाहमज्ञानी, इत्थं नानाविधकल्पनया यत्समाधेयं तदबोधि कयवन्नाख्यः ।
इतश्च ताश्चतस्रः युवत्यो रहसि गत्वा किमपि मन्त्रणां मिथः कर्तुं लग्नाः । तासु प्रथमा जगाद - भगिन्यः ! वाण्डा सर्वा अपि नः स्वसदृशीरेव विधित्सति किम् ? कथमानीतमेनं पुरुषं पतिं कर्तुमर्हामः
१ आहिनकं दैवसिकं
श्रीकयवन्ना
चरित्रम् ।
॥२५॥

Page #78

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकपवनाचरित्रम्।।
॥२६॥
? द्वितीया न्यगादी
अरे! एवं जातुचिदपि न भवितुमर्हति, किमेकस्मिन् भवे भवदयेन भवितव्यम्, कुलजानां ललनानांतु कदाऽप्येवं नो युज्यते, याश्च नीचकुले जायन्ते तासामेवैवं घटते, वयन्तु सत्कुले समुत्पेदिमहे तहि येन केनापि पुंसा सत्रा पतिसम्बन्धं कथं कुर्मः ? तृतीया जल्पितवती- सख्यः! सर्वमेतत्सत्यमस्ति परमेषा रण्डा यद्वक्ष्यति तदेव सर्वासां करणीयं भविष्यति, तद्विरुद्धं त्वेकपदमपि चलितुं नैव प्रभवामः । न वा तस्या अग्रे किञ्चिदपि वक्तुं शक्तिं बिभराम । चतुर्थी जगाद - वयस्यः ! एषा नरपिशाची त्वस्माकं हृदयमपि कृन्तेत्तदाऽपि तदने किमपि कर्तुं न पारयामः। . इत्थमालपन्तीषु तासु सा वृद्धा तत्राऽगतवती, तामालोक्य ता मौनं भेजिरे । परमेषा तासां मुखादिचेष्टया ज्ञातवती, यदेताः किमपि परामृशन्तीति तेन प्रचण्डतां वितन्वती साता इत्याख्यत्-अत्र मिलित्वा किं वण्टयथः' ? सत्यं जानीत यन्मत्परोक्षे भवतीभिः कृतोऽपि विमर्शः कदापि नैव फलिष्यति, यदनुष्ठेयम् तन्मत्समक्ष एव मन्त्रयत । मदाज्ञामृते भवतीभिरेकपदमपि गन्तुं नैव शक्यते।
॥२६॥
१वण्ट् - १०

Page #79

श्रीजन कथासंग्रहः
श्रीकयवत्राचरित्रम्।
॥२७॥
. अद्यावधि ममेव वस्तावन्ति वर्षाणि नैव जातानि, अत एव व्यावहारिकं कौशल्यं भवतीनामिदानी कथमुदीयात् ?, अद्य यद्ययं पन्था मम न स्फुरेत्तर्हि वर्भोक्तुमपि व: काठिन्यमेव जायेत, सकलं धनभवनादिकं राजसादेव स्यात्, अत एव मया यदकारि तद्विमृश्यैव, तत्र लेशतोऽपि मा संशयीध्वम्, न वा शिरांसि धुनत, किन्तु मामकीमायतौ श्रेयस्करी शिक्षा सहर्षमुरीकृत्य यूयमानीते योग्यतमपुरुषेऽस्मिन् भर्तृधियं कुरुत, अमुं बह्वीमतिगाढप्रीतिं दर्शयत । अहमपि पुत्रस्नेहमेव वितनिष्यामि, यथाऽयमाशु भवतीनां चिरतरबहुतरपरिचयेन गाढप्रेम्णा निजमतीतं सर्वमेव विस्मरिष्यति, परकीये सदने वर्ते, विजातीये वा निवसामीत्यादिकल्पना सकलाऽपि मानसे कदापि नोदेष्यति। यन्त्र गृहे पुराऽऽसं तदिदं नास्ति, एते मदीयकुटुम्बवर्गादन्ये सन्तीत्यादि सर्वाऽपि भावना यथा स्वप्नवद् भासेत तथा भवतीभिर्विधातव्यम् । एष एव ममोपदेशः परिणामहितकरः सर्वाभिरवश्यमेव ग्राह्यः, नो चेदायती महती हानिर्बोभविष्यतीति तथ्य जानीत । इत्थं श्वश्रूवचसा ताश्चतम्रो युवतयस्तभीत्या नवनीतमिव मार्दवं नीताः शनैः शनैः प्रवृद्धपरिचयरागोदयादिना कयवन्नाऽऽख्ये तस्मिन् पुरुषे दाम्पत्यभावं वितेनिरे । ततो भवितव्ययोगप्राबल्यादसौ पुमान् परिपूर्णतारुण्यलावण्याम्बुवापिकाभिस्ताभिश्चतसृभिः सार्थ भोग भुञ्जानो द्वादशमुहूर्त्तवद् द्वादशवर्षाणि व्यत्यैष्ट, जज्ञिरे च तासु तस्य चत्वारः पुत्राः, एषु
॥२७॥

Page #80

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवत्राचरित्रम्।
॥२८॥
ENTERTAINMENT
चैधित्वा लेखनवाचनादौ पाटवमुपगतेषु सा वृद्धा मनस्यशोचत्-यन्मे सत्सु चतुर्षु योग्येषु पौत्रेषु कथमपि मामकं धनभवनादिकमवनीजानिर्लातुं नाहत्यतः पुमानयं गृहादहिरेव कर्तव्यः, इत्यवधार्य ता आख्यत्
वध्वः! यदर्थमयमानीतस्तत्त्वसेधीत्, सम्प्रति यातेषु भवतीनां पुत्रेषु पुंसोऽस्यापेक्षणं नैवास्तीति हेतोर्यतः . स्थानाद्यथाऽर्कवर्षात्प्रागयमानीतस्तथैव तस्मिन्नेव स्थानेऽसौ मोक्तव्यः । तदा ता चिरे-अये श्वश्रूः ! किमेवमघटितं भाषसे ? यं निजगृहमानीय पतिम्मन्यमाना वयं पुत्रवत्योऽभूम, धनसदनयो रक्षाञ्च कृतवत्यः, येन सत्राऽर्कमितानि वत्सराणि पत्येव निस्त्रपाः सुखमन्वभूम तमिदानीमधमा इव कथं त्यजाम: ? इत्थं ताभिर्निगदिते सा वृद्धा महाकोपाऽऽपं दर्शयन्ती जगाद-अरे ! किमेवं भवत्य एव ममापि श्वस्त्रोऽभूवन् ? यद्येनं चिरमत्र स्थापयिष्यथ तहिं नूनमयमेव सकलधनभवनादेर्नायको भविष्यति, अतस्तूर्णमेवाऽसौ निष्कासनीयः सदनादस्मात्तथा करणे मनागप्यालस्यं मा विधत्त । किन्त्वस्यां रजन्यामेवैतद् विदधीध्वम् । ततस्तास्तथैव करिष्याम इति तामाभाष्य गुप्त्या चान्तःक्षिप्तमहार्हरत्नांश्चतुरो मोदकान्निर्माय ताँश्च तदुत्तरीये बद्ध्वा निशीथे गाढनिद्रायां मनमेनं तस्यामेव खट्यायामारोप्य तामुत्थाप्य तस्मिन्नेव देवालये गत्वा मुमुचुः।
उपसि देवालये सञ्जातघण्टारवश्रवणात्कयवन्नाऽजागरीत्तमाम्, तूर्णमुत्थाय तत्राऽऽसीनः परितो
॥२८॥

Page #81

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२९॥
Ta
विलोकमानस्तस्यामेव खट्वायामतिमलिनजीर्णकन्थायां पतितं स्वमपश्यत् । तत्रावसरे दध्यौ किमयं स्वप्नः तथ्यो तथ्यो वा ? यदिदानीं ता मे चतस्रः प्रेयस्यो न दृश्यन्ते, न वा ते चत्वारः शिशवः प्रेक्ष्यन्ते ? प्राहं सांयात्रिकेन सार्धं देशान्तरे व्यापत्तु रात्रौ गृहान्निर्गत्यात्रैवाऽस्वाप्सम्, तदपि नालीकं, किन्तु तथ्यमेव, तर्हि यदभून्मे मनोरमाचतुष्टयीसुखानुभूतिः पुत्रैश्चतुर्भिः सह चिरमाह्लादस्तदेतत्स्वप्नोपममेव मन्येत किम् ? नहि नहि स्वप्नावलोकितं जाग्रत्कोऽपि नो वीक्षते मया तु जाग्रताऽपि ताः कान्ताः पुत्राश्च चिरं लालिताः तर्हि भ्रान्तिर्वा कथं मन्येत ? इत्थमुत्कटकोटिकया कल्पनया भ्रान्तोऽसौ कयवन्नास्तद्देवालयार्चकेनोपलक्षितः स्वसदनमानीतः । तत्रागत्य सदनान्तः प्राविशत्रेकं द्वादशवर्षीयं डिम्भमद्राक्षीत् ।
वाचकाः ! कोऽयं शिशुरिति युष्माभिर्नावेदि । अतो वेदयामि यदाऽसौ कयवन्ना विदेशमगमत्तदा जयश्रीरन्तर्वत्नी किलाऽऽसीत्, सैव काले पुत्रं प्रासोष्ट, स एवाद्य द्वादशवार्षिको जातः । समायातं कान्तमालोक्य प्रमुदिते ते द्वे पत्न्यौ तदभिमुखमागत्य सत्कृतवत्यौ । तत्रावसरे महताऽऽनन्देन निजानुभूतमत्यद्भुतमुदन्तं पल्यग्रे वक्तुं प्रववृते सः । तावच्छालां यियासुः शिशुर्भोजनमयाचत, तदाऽसौ ग्रन्थिमुन्मुच्यैकं मोदकं तस्मा अदात् । तं नीत्वा शिशुर्लेखनशालामाययौ, याते च मध्याह्नावकाशे
श्रीकयवनाचरित्रम् ।
॥२९॥

Page #82

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवत्राचरित्रम्।
॥३०॥
BEEGRICK
द्वितीयेन छात्रेण साकमेकत्रोपविश्य मोदकमभनक्, तन्मध्यादेकममूल्यं महारत्नमुच्छल्य किछिद्रेऽपप्तत् । अतिभासुरं तद्रत्नं गृहीत्वा कोऽपि कान्दविकशिशुः पलायाचक्रे, तदनुपदं स्वकीयं तदादातुं कयवनाऽऽत्मजोऽपि दधाव । कियदूरं गत्वा स शिशुः स्वापणे प्राविशत्तदा तत्राऽऽपणेऽसौ रोरुद्यमानोऽतिष्ठत्, कुतश्चिदागत: 'कान्दविकस्तत्कारणं विदित्वा निजपुत्रस्य पाणौ बहुमूल्यकमलभ्यं रत्नमालोक्य तल्लात्वा गुप्तस्थाने न्यस्य रुदन्तं तं बालकं प्रचुरमिष्टान्नदानेन प्रासीसदत् । इतश्च मध्याह्नवेलायां पत्नीभ्यां सहितः कयतना चिखादयिषया मोदकाँस्तानभाङ्क्षीत्तदा तन्मध्ये रत्नत्रयीं बहुमूल्यकामपश्यत् । तदनु तानि रत्नानि विक्रीय नानाविधान्महतो व्यापारान् प्रकुर्वन् बहूनि द्रव्याण्यार्जयन्नत्यल्पेनैव दिनेन महेभ्यपदवीमियाय। अथैवं सकलर्द्धिकस्ताभ्यां सुशीलाभ्यां पत्नीभ्यां परमं सुखमनुभवन् सुखेन कालं व्यत्येतुं लग्नः। - अथान्यदा राज्ञः श्रेणिकस्य प्रेयान् सेचनकनामा द्विपेन्द्रः सरसि जलं पिपासिषुरायातः । तत्रान्तःप्रविशन्नेकेन बलीयसा जलजन्तुना गाढमाक्रामि। तदवस्थं तमालोक्य तन्मोचनाय लोकैरनुष्ठिताः सकला अप्युपाया मुधैव जज्ञिरे । ततः खिद्यमानेन नरनाथेन प्रतिचतुष्पथं तत्र नगरे पटहो वादितः-य: १ कान्ददिकः - कंदोई
MAINMMANA
॥३०॥

Page #83

श्रीजन कथासंग्रहः
श्रीकयवन्नाचरित्रम्।
॥३१॥
. कोऽपि सेचनकमेनं गजेन्द्रं ततो मोचयिष्यति तस्मै बहूनि धनानि निजां पुत्रीञ्च दास्यामि । तच्छुत्वा स 'कान्दविको दथ्यौ-यन्मया महार्ह रत्नं लब्धं तदस्मिन्नवसरे समुपयुज्येत चेन्मे महानेव लाभो जायेत । इति निश्चित्य तद्रत्नं लात्वा तत्रागत्य तद्रलं जले प्राक्षिपत् । तत्प्रभावान वारीणि दूरमुपगतानि, तदनु गजपाधै तन्मुमोच । तत्प्रभावात्ततोऽतिदूरङ्गते नीरे तत्कालमेवैनं मुक्त्वा स जन्तुः पलायत । यतो यादसांबलं पयस्येव तिष्ठति, ततोऽनामयः सेचनकः स्वस्थानमागात्, नरनाथश्च तदुपरि भूरि प्रासीदत्तराम् . । परमेतदत्याश्चर्यम्प्रेक्ष्य कुशाग्रधीरभयकुमारो व्यमृशत्- यदीदृशसाधारणकान्दविकोकसि किलेदृशभहाहरलेन जात्वपि नैव सम्भवितव्यम्, 'धन्वभूमौ कल्पशाखिनेव । किन्त्वमुष्य रत्नस्य केनचिदन्येनैव प्रभुणा भाव्यम् इत्यवधार्य तमन्वियमाणः प्रान्ते तन्नायकः कयवन्नाऽऽख्य इत्यबोधि सः । अत एव राजकन्यां तेनैव पर्यणीनयत्, प्रभूतं धनादिकं च ददिवान् । ततोऽसौ सर्वत्र कयवनाशाह इति नाम्नाऽपप्रधत्, मान्यश्च सर्वेषां पौराणाम्मध्येजायत। तद्नु रतिमपि लजयन्तीभिस्तिसृभिः प्रेयसीभिः सत्रा कयवनाशाह स्वैरं भोगं भुजानः प्रामोमोदीत्तमाम् । ततः प्रभृति प्रधानमन्त्रिणाऽभयकुमारेण साकं गाउंसौहार्दमप्यधिष्टतमामेतस्य । १ बलरहित भूमि।
॥३१॥

Page #84

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवत्राचरित्रम्।
॥३२॥
अर्थकदा कयवन्नाशाहस्य प्राग्भूतानां चतसृणां रमणीनां तावतां पुत्राणां स्मृतिर्जाता, तदवलोकनाय नितरामौत्सुक्यमप्यजायत, परंतदालये तिष्ठन्नपि द्वादशवर्षाणि गृहादहिः कदापि नाऽगात् । तदावासमजानानः सर्वमेतदभयकुमाराय सुहत्तमाय व्याचख्यौ । तदैनं कुमार एवमवादीत्-सखे! धैर्यमाधेहि किञ्चित्कालमपेक्षस्व, अवश्यमहमचिरादेव त्वां त्वत्पुत्रकलत्राभ्यां सङ्गमयिष्यामि । यद्यप्येतदतीवदुष्करं जानामि तथापि केनाप्युपायेन तत्साधयिष्याम्येव। यदुक्तम्-उपायेन हि यत्कुर्यात्तन्न शक्यं पराक्रमैः । काक्या कनकसूत्रेण, कृष्णसपों निपातितः॥१॥
तत्कथा चैवम्-कस्मिंश्चित्तरौ वायसदम्पती निवसतः । तयोश्चापत्यानि तरुकोटरावस्थितकृष्णसर्पण खादितानि। ततः पुनर्गर्भवती वायसी ब्रूते-स्वामिन् ! त्यज्यतामयं तरुः । अत्र यावत् कृष्णसर्पस्तावदावयोः सन्ततिः कदाचिदपि न भविष्यति । वायसो ब्रूतेप्रिये ! न भेतव्यम् । वारं वारं मयैतस्य महापराधः सोढः, इदानीं पुनर्न क्षन्तव्यः । वायस्याह, कथमनेन बलवता साद्ध भवान् विग्रहितुं समर्थः ?; वायसो ब्रूते-अलमनया चिन्तया। वायसी ब्रूते-तहिं यद् कर्तव्यं तद् ब्रूहि । वायसोऽवदत्-प्रिये ! अत्राऽऽसन्ने सरसि राजपुत्रः सततमागत्य स्नाति, स्नानसमये तदङ्गादवतारितं तीर्थशीलानिहितं कनकसूत्रं चञ्च्वा धृत्वाऽऽनीयास्मिन् कोटरे धारयिष्यामि । अथ
॥३२॥

Page #85

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवनाचरित्रम्।
॥३३॥
SIM
कदाचित्कनकसूत्रं दृषदि संस्थाप्य स्नातुं जलं प्रविष्टे राजपुत्रे वायस्या तदनुष्ठितम् । अथ कनकसूत्रानुसरणप्रवृत्तैः राजपुरुषस्तत्र कोटरे दृश्यमानः कृष्णसर्पो व्यापादितः । अतोऽहं ब्रवीमि उपायेन हि यत्कुर्यादित्यादि।
तदनन्तरमभयकुमार एकं रमणीयतमं भवनं सुसजितं कारयित्वा तन्मध्ये समुचितासने कयवनाशाहस्यानुरूपां मनोहरां मूर्ति संस्थाप्य सर्वत्रनगरे पटहं वादितवान्-यदयं चतुर्वदनो महावीरः । साक्षाच्चिन्तामणिरिव सकलमनोवाञ्छितं ददाति, अतः सर्वरेवाऽऽबालवृद्धस्त्रीपुरुषैरत्रागत्य द्रष्टव्यः। तदैकं प्रत्यक्षफलदातृत्वं तत्रापि राजशासनमिति सकला अपि बालवृद्धस्त्रीपुरुषास्तत्रागमाऽऽगमौ कत्तुं लग्राः । तस्मिन्नवसरे प्रागेवाभयकुमार. कयवनाशाहच तत्रागत्योपाविशताम् । क्रमिकागताँल्लोकान्प्रेक्षमाणः कयवनाशाहः प्रथमं तां वृद्धां, तदनु ताश्चतस्रः कान्ता: ससुताः सम्प्रेक्ष्य समुपलक्षयाम्बभूव, परमेताः किमपि नाऽभाषिष्ट, मौनमेव शिवाय । ता अपि तां मूर्तिमालोक्य किञ्चिद्विहस्यौदास्यमापेदिरे । तत्रैवावसरे ते चत्वारः सूनव आलोक्य समाश्लिष्यन्तः पिताजी पिताजीति जल्पन्तस्तदीयं वसनमाक्रष्टुं प्रारेभिरे । तत्रैकोऽवक्-तात ! अव किमभवत्, येन न भाषसे न वा हससि ? द्वितीयो जगाद-पितः ! पुरा त्वं क्षणमपि निजोत्सङ्गान्मां नो पृथक् कुर्वीथाः एतावन्ति
AAAA
॥३३॥

Page #86

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवन्नाचरित्रम्।
॥३४॥
दिवसानि क्वाऽगाः ? तृतीयोऽवदत्-अये पित: ! पितामही मां प्रत्यहं भीषयते, तां कथं न वारयसि ? तुरीयोऽवक्-मया विना पुरा जात्वपि नाऽभुङ्क्थास्तहि सम्प्रत्येकाकिना त्वया कथं भुज्यते ? इत्थं लपन्तस्ते चत्वारः शिशवस्तां मूर्तिमुत्थापयितुं लग्नाः । तात ! उत्तिष्ठ, निजगृहे चल, अत्रैवमुपवेष्टुं न दास्याम इत्यूचिरे च । एतदाश्चर्यविलोकनेन विस्मितोऽभयकुमारः सत्यमेते शिशवः स्त्रियश्चैताः कयवनाशाहस्यैवेति निश्चिकाय । तदनु तां वृद्धांता: कान्ताश्च पृथगेकत्र भवने लात्वा सकोपं पप्रच्छअरे! कस्यैते शिशवः, इमा वनिताश्च कस्येति ? तथ्यं ब्रूहि, असत्यं वदिष्यसि चेच्छूलिकां दास्यामि। इति शृत्वा सा वृद्धा यथाजातं तत्सर्वं सत्यमवादीत् । ततः स कुमारः धनभवनादिसहिताः ससुतास्ता: कान्ताः कयवन्नाशाहाय दापितवान् परं कृपालुः कयवनाशाहः वृद्धेयं दुःखं माऽधिगच्छत्विति धिया धनादिकं तस्या एव मुक्तवान् । ततः सप्तरमणीभिः सत्रा सुखमनुभवन् कयवन्ना प्रत्यहं सतां प्रीतिमिव सम्पत्तिमेधयन्नासीत् । यत्र पुण्यमस्ति तत्र सर्वमित्थमेव जाजायते। उक्तञ्च- सुकुलजन्मविभूतिरनेकथा, प्रियसमागमसौख्यपरम्परा। नृपकुले गुरुता विमलं यशो, भवति धर्मतरोः फलमीदृशम् ॥
येन पुंसा धर्मतरुरारोप्य प्रावर्धि तस्येदृशं फलं भवति-किलोत्पद्यते । तथाहि-सुकुले जन्म, अनेकथा-बहुप्रकारा विभूतिरैश्वर्यम्, प्रियजनसमागमेन सौख्यपरम्परा-सातत्येन सुखानुभूतिः, नृपकुले
॥३४॥

Page #87

.
श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवनाचरित्रम्।
॥३५॥
राजसभायां गुरुता-मान्यता, विमलं यश:-कीर्तिः, अतो धर्मः सर्वैराराधनीयः।। - अथैकदा चरमतीर्थङ्करः श्रीमहावीरप्रभुः सकलं महीतलं पावयन् राजगृहे नगरे समवसृतस्तत्र देवतया समवसरणं विरचितम् । तदैव वनपालो वीरागमनं श्रेणिकक्षितिपतिं व्यजिज्ञपत् । तदाकर्ण्य हर्षातिरेकात्पुलकिततनुरुहो राजा वनपालाय पारितोषिकं प्रदाय सहान्तःपुरैः सानुचरः प्रधानादिवर्गानुगः प्रभोर्वन्दनायै चचाल । तदनुगः पुरवासी नरनारीगण आबालवृद्धः सप्तप्रेयसीसहितः कयवनाशाहश्च प्रमुदाऽचालीत् । तत्रागता नृपादयः क्रमशः प्रभुं त्रिःपरिक्रम्य ववन्दिरे, यथोचितस्थाने समुपाविशैश्च । ततो मेघगम्भीरया गिरा धर्मदेशनां प्रारेभे भगवान्
अये भव्यप्राणिनः! अमुष्मिन् संसारे सर्वमसारमेवास्ति। यदपि पुत्रकलनधनपरिवारादि लोक' लोकं देहिनः प्रमोदन्ते, तदपि परिणामे दुःखनिदानमेव वित्त । अत ईदृशे विद्युदाभे जगति भवजलधिपोतप्रायं स्वर्गापवर्गप्रदं धर्ममेव प्रशंसन्ति । अस्मिल्लोके महासागराकारे ये प्राणिनः पुनः पुनर्धाम्यन्तः सुकृतशतैर्महताऽऽयासेनापि दुरापमिदं मानुष्यं निर्धना भूगतं निधिमिव समासाद्य स्वकल्याणं
१ लोकं लोकं दृष्ट्वा दृष्ट्वा ।
॥३५॥

Page #88

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवत्राचरित्रम् ।
॥३६॥
न कुर्वन्ति, नूनं ते जीवाः प्रान्ते पश्चात्तापं लभन्ते । अत एवाऽतिभीषणदहनज्वालाऽवलीढे सद्यनीव शोकमोहजराऽऽधिव्याधिसमाकुलेऽस्मिन् संसारे भव्याशयैः प्राणिभिः क्षणमपि नैव स्थेयम् । तत्र चिन्तामणिरत्नमिवातिदुरापमिदं मनुष्यजनुर्ज्ञात्वा विज्ञैः कदापि नैव प्रमादो विधातव्यः । महता कष्टेन लब्ध कोटिद्रव्यमेकस्याः काकिण्या अर्थे यथा महामूढास्त्यजन्ति तथा कियन्तः प्राणवन्तस्तीर्थेश्वरप्ररूपितं शाश्वतं विशुद्धं नित्यानन्दसुखप्रदमाहतं धर्म हित्वा क्षणिकं वैषयिकं सुखं वाञ्छन्ति। येयं विश्वमोहिनी लक्ष्मी: प्रेयसी भाति, सातु जलधिजलकल्लोललोला दरीदृश्यते, आयुरपि देहिनां कुशाग्रलग्नजलबिन्दुकल्पमस्ति, सौन्दर्यमपि विद्युद्विलाससोदरमेवास्ति, एवमाधिपत्यमपि स्वप्नलीलेव भासते, यच्च-सांसारिकं सुखं तदपि सन्ध्याभरागमिव क्षणभङ्गुरमेव वरीवृत्यते, अतः सर्वः सर्वप्रपञ्चं विहाय शर्मप्रदोधर्म एव समाराधनीयः।
भगवतोऽमृतमयीं धर्मदेशनां पायम्पायं द्वादशपर्षदः प्रमोदं कमप्यगदनीयमेव लेभिरे, यथाशक्ति भूयांसो भव्या व्रतनियमादिकमपि जगृहुः । देशनान्ते च कयवनाशाहः प्रभुमेवमपृच्छत्, स्वामिन् ! मया भवान्तरे किमकारि सुकृतं येनात्र जन्मनि ममेदृशी सम्पदुदभवत्? तदाऽब्रवीद भगवान्१. पायम्पायं पीत्वा पीत्वा।
॥३६॥

Page #89

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥३७॥
श्रेष्ठिन् ! सर्वमेतत्सुपात्रदानस्यैव प्रभावमवेहि । पुराजन्मनि शालिग्रामनगरे कस्यचिदाभीरस्य पुत्र आसीः, पितर्युपरते तव माता रङ्कतामुपगता, एकदा कुत्रचित्पर्वदिवसे सर्वेषामोकसि क्षीरपाको जज्ञे, त्वमपि मातरं पायसं ययाचिषे । यद्यपि निर्धनत्वात्क्रिमपि कर्त्तुं न शशाक तथापि पुत्रवात्सल्याल्लोकानां पार्श्ववर्त्तिनां सदनात्तत्सामग्री पयः शर्करादिकामानीय सम्पच्य स्थाल्यां परिवेष्य त्वन्माता कुत्रापि कस्यापि हेतोरगमत् । तत्रावसरे कश्चिन्मुनि गचर्यं तत्रागत्य धर्मलाभं दत्तवान् । तमालोक्य महता हर्षेण तस्मै तत्क्षीरपाकं प्रचुरं प्रदत्तवान् पयसो बाहुल्याद् द्रुतं तदधिकं तत्पात्रे पपात तदपि तव मनसि मनागपि खेदो नाऽभूत्, प्रत्युत महान् हर्ष एव जज्ञे । धर्मलाभं प्रदाय तस्मिन् समायाता माता, तत्पात्रं लिहन्तं पुत्रमवलोक्य मनस्यशोचत् अरे ! मम पुत्रस्य कियती क्षुधाऽऽसीत्, यदेतसवमनात् । तदनु स्तोकेनैव कालेन स्वायुषः क्षये मृत्वा भवेऽस्मिन् धनदत्तश्रेष्ठिनः पुत्रोऽभूः । स त्वं कयवना पुराकृतसुपात्रदानमाहात्म्यादिहाऽपरिमितां श्रियमलब्धाः ।
इत्थं भगवत आस्यादात्मनः पूर्वभववृत्तान्तमाकर्ण्य सञ्जातवैराग्यपरिपूर्णतमः कृताञ्जलिः कयवन्ना भगवन्तमित्याख्यत् भगवन् ! अहमिदानीं संसारमसारं महाघोरफलदातारं जानामि, अत एतस्माद्यथाऽहं सुखेन तरेयं तथा कृपामानीय तूर्णं विधेहि । प्रभुरपि योग्यं मत्वा
श्रीकपयन्त्राचरित्रम् ।
॥३७॥

Page #90

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीकयवत्राचरित्रम्।
॥३८॥
संसारकान्तारविच्छेदविधानदक्षाऽभिरूपां दीक्षां दातुमुररीचक्रे । ततः प्रमोदभागसौ प्रभुमभिवन्द्य गृहमागत्य पुत्रेभ्यः सर्व समर्प्य प्रेयसीसमीपमागत्य जगाद-प्रेयस्यः ! अस्मिन् संसारे महानेव क्लेशो दृश्यते, अतोऽहं सकलदुःखक्षायिकां शिवसुखदायिकां दीक्षां लातुमना अस्मि, तदाता चिरे; स्वामिन् ! वयमपि तामेव कामयामहे । इत्थं दीक्षां जिघृक्षुः सप्तप्रेयसीयुक्तः सकलदीनानाथेभ्यो भूरि दानं ददत्कयवन्ना महोत्सवेन वीरप्रभुपार्श्वे दीक्षां ललौ। निरतिचारं संयम परिपाल्य विविधं दुष्करं तपः समाचरन् प्रभुणा सह विहरन् ध्यानानलेन चितकर्मकाष्ठं भस्मसाद्विधाय कयवन्नाख्यो महामुनिः कैवल्यज्ञानमाप। ततः शिवसुखमन्वभूदिति। अहो !! ईदृशाऽद्भुतप्रभावशालिसुपात्रदानं सर्वेषां श्लाघ्यं नमस्यमिति सर्वरेव सुखलिप्सुभिर्भव्यैस्तदवश्यं सहर्ष विधेयमेवेति शम्।
१९८"बाणाष्टनन्दधरणीमितविक्रमाऽब्दे, शुक्ले द्वितीयनभसि प्रतिपत्सुरेज्ये। ख्यातञ्चरित्रमनघं परिपूर्णमेतच्चक्रे यतीन्द्रविजयः कृतिनां सुखाय॥१॥
॥३८॥

Page #91

श्रीजेन
कथासंग्रहः
॥१॥
****
॥ अर्हम् ॥
श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथाय नम : ।
॥ श्री प्रेम-भुवनभानु-पद्म- हेमचंद्र सद्गुरुभ्यो नमः ॥
(श्रीशुभशील गणिविरचितं)
॥ अथ श्रीयकमुनिचरित्रं ॥
बलेन कार्यमाणोऽपि । तपःकर्म पुमान् स्फुटं ॥ लभते स्वर्गसौख्यानि । द्रुतं श्रीयकवत् स्फुटं ॥ १ ॥ पाटलिपुत्राभिधे नगरे अनेक - जिनेंद्रमंदिरसुंदरे नवमो नंदाख्यो भूपो राज्यं करोति स्म । तस्य कल्पकवंशावतंसः शकडालनामा महामात्योऽभूत् । तस्य मंत्रिणश्च लक्ष्मीवत्यभिधाना पल्यासीत् । तौ द्वावपि च दंपती जिनधर्मे स्थिरचित्तावास्तां । यतः - कुले जन्मापरोगत्वं । सौभाग्यं सौख्यमद्भुतं ॥ लक्ष्मीरायुर्यशोविद्या । हृद्या रामास्तुरंगमाः ॥ १ ॥ मातंगा जनलक्षैश्च । परिचर्यायुतं तथा । चक्रिशक्रेश्वरत्वं च । धर्मादेव हि देहिनां ॥ २ ॥ क्रमात्तयोः पुष्पदंततुल्यौ स्थूलभद्रश्रीयकाभिधौ सुतौ
****
*******
। श्रीयकमुनि चरित्रं ।
॥१॥

Page #92

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२॥
****
बभूवतुः. यक्षा १, यक्षदत्ता २, भूता ३, भूतदत्ता ४, सेणा ५, वेणा ६, रेणा ७, भिधाः सप्त पुत्र्यश्च तयोर्बभूवुः, ताः सर्वा अपि महाप्रज्ञावत्य आसन्. तासु प्रथमाया एकवारश्रुतं किमपि शास्त्रं स्मृतिपथे समायाति, द्वितीयायाश्च द्विवारं, एवं क्रमेण सप्तम्याः सप्तवारश्रुतं शास्त्रं स्मृतिपथे समायाति यतःविद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं । विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः ॥ विद्या बंधुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतं । विद्या राजसु पूज्यते न हि धनं विद्याविहीनः पशुः ॥ १ ॥ तत्र नगरे कोशाऽभिधाना एका वारांगनाभूत्, सा च स्वकीयातीवरूपश्रिया सुरांगनामपि जिगाय । तस्यां वेश्यायामासक्तः शकडालमंत्रिबृहत्सुतः स्थूलभद्रस्तदीयगृहे एव द्वादशवर्षाणि तस्थौ । तदाऽऽसक्तेन च तेन बहु धनं व्ययीकृतं. यतः - क्षत्राणां हयशस्त्रबंदिषु भवेद् द्रव्यव्ययः प्रायशो । भूमध्ये कृपणात्मनां व्यसनिनां स्त्रीद्यूतचौर्योद्यमैः । शृंगारे पणयोषितां च वणिजां पापे कृषौ क्षेत्रिणां । पापानां मधुमांसयोः
सुकृतिनां धर्मोपकारोत्सवे ॥ १॥ ततो विशेषतो भूपतेः श्रीयको विश्वासभाजनमजनि, अतो राज्ञा स एव निजांगरक्षाकरो व्यधीयत । इतस्तस्मिन्नेव नगरे शीघ्रकवित्वप्रतिभायुतो वररुचिनामा विद्वान् ब्राह्मणो वसति स्म । सोऽहर्निशं धनप्राप्तिवाञ्छया अष्टोत्तरशतनव्यकाव्यानि रचयित्वा नंदभूपाय प्राभृतीकुरुते, परं जैनधर्मपराङ्मुखं तं विप्रं मिथ्यात्विनं मत्वा शकडालो मंत्री नंदभूपतेरग्रे तत्काव्यप्रशंसां न क
********
॥ श्रीयकमुनि
चरित्रं ।
॥२॥

Page #93

श्रीजैन कथासंग्रहः
11311
***
❖❖❖❖❖❖❖❖*
ततः स भूपोऽपि तस्मै कविवराय द्विजन्मने किमपि न दत्ते । एवं किमपि पारितोषिकमलभमानः स द्विजो विषादं प्राप्तवान्, अथैकदा मंत्रिणा तस्य मिथ्यादृष्टेर्विप्रस्य संसर्गपरिहाराय महीपतये प्रोक्तं, स्वामिन् ! यानि काव्यानि स द्विजोऽत्र भवदग्रे नित्यं जल्पति, तानि परकविकृतानि जीर्णान्येव, न तु तत्कृतानि नविनानि । यतस्तानि काव्यानि तु मदीयपुत्र्योऽपि जानन्ति । राज्ञोक्तं तदा तद्विषये प्रतीतिः क्रियते. मंत्रिणाऽपि तत् प्रतिपद्यैकदा सप्ताऽपि ता निजकन्या राजसभामध्ये यवनिकांतरिताः स्थापिताः, तत्कन्यावृत्तान्तमजानन् स कंविराजो वररुचिरपि प्रातर्नृपसभायां समागत्य स्वकृतनविनसुंदराष्टाधिकशतकाव्यानि भूपाय श्रावयामास । तदैकवारश्रवणस्मृतिशक्तियुतया प्रथमकन्यया तानि सर्वाण्यपि काव्यान्यस्खलितानि तत्र सभायां श्रावितानि ततो द्वितीयया, ततस्तृतीयया, ततश्चतुर्थ्या, एवं यावत्सप्तम्यापि कन्यया तान्येव काव्यानि श्रावितानि ततश्चमत्कृतो राजा जगौ भो मंत्रिन् ! तवैताः पुत्र्यः साक्षात् भारत्य एवावतीर्णाः इत्युक्त्वा राजा तस्य वररुचे राजद्वारप्रवेशनिरोधमकरोत् । अथ स द्विजोऽष्टोत्तरशतकाव्यैः प्रत्यहं प्रातगंगां स्तुवन् ततो दीनाराणामष्टोत्तरशतं लभते इति प्रसिद्धिः सर्वत्र लोके प्रससार एवंविधं तन्माहात्म्यं दृष्ट्वा लोकास्तं स्तुवन्ति, यथाऽसौ द्विजो भाग्यवान् प्रज्ञावांश्च वर्तते, नूनं पूर्वभवेऽनेन ज्ञानामाराधितं यतः -ज्ञानवान्
**
***
। श्रीयकमुनि चरित्रं ।
॥३॥

Page #94

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥४॥
ज्ञानदानेन । निर्भयोऽभयदानतः ॥ अन्नदानात्सुखी नित्यं । निर्व्याधिर्भेषजाडवेत् । ॥१॥ अथैवंविधां तदीयां प्रसिद्धिं कूटामवधार्य चतुरचक्रवर्ती मंत्रीशकडालस्तेन द्विजेन रात्री गंगायां गुप्तीकृतां दीनारग्रन्विं नियुक्तनिजगूडपुरुषैरानिनाय । अथ प्रातर्यावत्तत्रिजग्रंथिग्रहणेच्छया स वररुचिर्द्विजस्तत्राऽऽगत्य गंगां स्तौति, तावत्स राजाऽपि मंत्रियुतस्तदीयमायां विलोकयितुं तत्र समागतः-मंत्रियुतं राजनं समागतं विलोक्य स शठद्विजोऽपि महता स्वरेण गंगां स्तुवन् जलमध्ये स्वगुप्तीकृतदीनारग्रन्थियंत्रं पादेन चालयामास, परंस तां दीनारग्रंथिं नाप्तवान् । तदा शकडालः प्राह-भो द्विजोत्तम! अद्य किं भवदीप्सितं गंगा न प्रयच्छति ? तदा विलक्षीभूतो द्विजोऽवदत्, न ज्ञायते यदद्य गंगा किमर्थ नार्पयति, अग्रे तु सा मम मार्गितं ददौ, अद्य न ददाति, नूनं ममाभाग्यमधुना समायातं । यतः-अभाग्येऽभ्युदिते पुंसां । दारिद्यमेति लीलया ॥ भाग्योदये तु गीर्वाणा । भवन्ति वशगाः स्फुटं ॥१॥ ततो मंत्रिणा सा दीनारग्रंथिरानाय्य राज्ञो दर्शिता, कथितं च द्विजस्य कूटमायास्वरूपं, समर्पिता च तस्मै द्विजाय तदीया सा दीनारग्रंथिः, ततो लज्जावनम्रमस्तकः स द्विजो लोकैर्धिक्कृतः. अथ स द्विजो मंत्रिणि वैरं वहन् छलं विलोकयति स्म । अथान्यदोत्पन्नकूटबुद्धिः स द्विजो मंत्रिगृहे श्रीयकस्य विवाहसामग्री जायमानां विज्ञायैवंविधामेकां गाथांपाठशालाबालकान् चणकादिखाद्यपदार्थविलोभ्य पाठयामास. यथा-नंदराय
॥४॥

Page #95

*श्रीयकमुनि
चरित्रं ।
कथासंग्रहः
॥५॥
नवि जाणइ । जं सगडाल करेय ॥ नंदराय मारी करीः। सोरीयो राज ठवेय ॥१॥ एवं नगरमध्ये . प्रतिरथ्यायां महता स्वरेण जल्पतां बालानां वचांसि श्रुत्वा राजा दध्यौ, नूनमेषां बालानां वचांस्यन्यथा न संभवन्ति, यतः-अमोघा वासरे विद्युदमोघं निशि गर्जितं ॥ नारीबालवचोऽमोघ-ममोघं देवदर्शनं ॥१॥ इति बालवचःसत्यतां विज्ञाय मंत्रिगृहे च सिंहासनच्छत्रचामरादिसामग्री निष्पाद्यमानां च श्रुत्वा नंदराजा शकडालसचिवाय चुकोप, सकुटुंबं व मंत्रिणं हेतुं चिन्तयामास. कुतोऽपि राज्ञस्तमभिप्राय विज्ञाय मंत्रिणैकदिवसांते मृत्युकारकं विषं भक्षितं । ततः कृतपर्यन्ताराधनो मंत्री श्रीयकमाहूय प्राह, हे वत्स ! नंदराजाऽस्मत्कुटुंबोपरि रुष्टोऽस्ति, तेन स सकुटुंबं मां मारयितुमभिलषति । मया च विषं भक्षितमस्ति, तेन संध्यायां नूनं मे मरणं भविष्यति । अतस्त्वया राजसभायां नृपसमक्षं खड्गेन मदीयमस्तकं छेद्यं, यथा कुटुंबरक्षणं स्यात्। तन्निशम्य हृदयेऽत्यंत दुःखीभूतेनाऽपि श्रीयकेण पितुराग्रहतो निजकुटुंबरक्षार्थ तत्प्रतिपन्नं । अथ शकडालोऽपि यावद्राजानं नन्तुं राजसभायां प्राप्तस्तावद्राजा ततः पराङ्मुखो बभूव. इतः खड्गपाणिः श्रीयकोऽपि तदैवाग्रे समागत्यावदत्, यः कोऽपि राज्ञो द्रोहकारी भविष्यति तस्य मस्तकमनेनैवासिना छेत्स्यामि, इत्युक्त्वा तेन द्रुतमेव निजपितुः शकडालस्य शिरः कमलनालवत् खड्गेन भूमौ निपातितं, तदैव राजा सन्मुखीभूयावदत्, भो श्रीयक ! त्वया मुधैव
॥५॥

Page #96

। श्रीयकमुनि
श्रीजैन कथासंग्रहः
निजपिता कवं संहारितः ? तदैव लब्धावसरेण श्रीयकेण सर्वमपि वररुचेविप्रस्य स्वरूपं राज्ञोऽग्रे निवेदितं । तन्निशम्य कोपाऽतुरेण राज्ञा स वररुचिर्विप्रः स्वदेशान्निष्कासितः, ततः शकडालमंत्रिणः शरीरस्याग्निसंस्कारकरणानंतरं राजा श्रीयकं समाहूय प्रोक्तवान्, भो श्रीयक ! त्वं नूनं प्रशस्यो मदीयसेवकशिरोमणिरसि, यादृशः शास्त्रे सेवको वर्ण्यते, तादृश एव त्वं मया परीक्षितोऽसि. यत:युद्धकालेऽग्रगो यः स्यात् । सदा पृष्ठानुगः पुरे॥ प्रभोद्वाराश्रितो हये। स भवेद्राजवल्लभः॥१॥ तथेति प्रब्रुवन् प्रोक्तः । कृत्याकृत्यं विचक्षणः॥करोति निर्विकल्पं यः। स भवेद्राजवल्लभः॥२॥भृत्यैर्विरहितो राजा। लोकानुग्रहकारिभिः॥ मयूखैरिव दीप्तांशु-स्तेजस्व्यपि न शोभते।॥३॥अतो भो श्रीयक! त्वं मंत्रिमुद्रामंगीकुरु, तदा श्रीयको भणति, हे स्वामिन् ! मम ज्यायान् सहोदरः स्थूलभद्रनामाऽस्ति, सच कोशावेश्यागृहे निवसति, अतस्तं समाहूय तस्मै मंत्रिमुद्रां यच्छत, तत् श्रुत्वा राजा दध्यौ, अहो ! ईदृशो निर्लोभी पुरुषो मया कोऽपि न दृष्टः. यतः-दृश्यन्ते लोभिनो लोकाः । प्रायो बहुतरा भुवि ।। लोभादब्धौ विदेशे वा। गच्छन्ति बहवो जनाः॥१॥ दंतैरुच्छलितं धिया तरलितं पाण्यहिणा कंपितं। दृग्भ्यां कुड्मलितं बलेन गलितं रूपश्रिया प्रोषितं ।। प्राप्तायां यमभूपतेरिह जरावाल्यामयं सर्वतो। लोभः केवलमेक एव सुभटो हत्यत्तने नृत्यति॥२॥अथैवं श्रीयकोक्तं निशम्य राजा स्थूलभद्रमाकारयितुं.
un

Page #97

श्रीजैन कथासंग्रहः
2
श्रीयकमुनि चरित्र।
स्वसेवकं कोशागणिकागृहे प्रेषयामास । वेश्यागृहे गतः स नृपसेवकोऽपि चन्द्रशालायां देवांगनातुल्यरूपलावण्योपेतया तया युवत्या पण्यस्त्रिया सह सारिपाशखेलनपरं तं स्थूलभद्रं प्रणम्य विज्ञपयामास, भो स्थूलभद्र ! नंदराजा त्वां मंत्रिमुद्रांगीकरणाय समायति । इत्युक्त्वा तेन सकलमपि शकडालमंत्रिमरणस्वरूपं तस्मै निवेदितं. एवं निजजनकमरणं विज्ञाय क्षणं वज्राऽऽहत इव स्थूलभद्रो विचारशून्यो बभूव, नयनाभ्यामश्रुपातपुरस्सरं तांबूलादि परित्यज्य दुतमेव पुनः पश्चादागमनं च प्रतिश्रुत्य कोशागृहानिःसृत्य स्थूलभद्रो भूपोपांते गत्वा तं प्रणनाम । तदा राज्ञा कथितं, भो स्थूलभद्र ! अधुना त्वमेव त्वदीयजनकमंत्रिमुद्रां गृहाण । स्थूलभद्रेण प्रोक्तं-स्वामिन् ! तदर्थ किचिद्विमृश्य भवद्भ्यो विज्ञपयिष्यामि । इत्युक्त्वा स्थूलभद्रो राजसभाया विनिर्गत्य निकटस्थाऽशोकवाटिकायां प्रविश्येति निजहदि दथ्यौ-जानाम्यमात्यमुद्रेयं । पितुर्मारणवैरिणी॥ तत्त्यागादधुनात्राहं । पश्याम्यस्या विडंबनां ॥१॥हो शौचसखे विवेकभगवन् वैराग्यभूमीधव। त्वं मातः करुणे क्षमे भगवति ब्रीडासखि श्रूयतां ॥ यूयं तावदनुक्रमागततया सर्वाणि बंधून्यपि । त्यक्त्वा मामिह यौवनेतिगहने क्व प्रेषितानि ध्रुवं ॥२॥ इहानुभूयते दौ-रम्यक्षं च निरीक्ष्यते ॥ राजा न मित्रतां याति । याति चेत्प्रलयस्तदा ॥३॥ नादास्ये नृपतेर्मुद्रां । प्रान्ते परिभवप्रदां ॥ जिनेंद्रस्य ग्रहीष्यामि । महोदयनिबन्धनां ॥४॥ स्थानं
इहानुभूयात भागततया सर्वाणि वायभूमीयवालातत्यागादधुना
lloll

Page #98

श्रीजैन कथासंग्रहः
। श्रीयकमुनि
चरित्र।
॥८॥
विविधबुद्धीनां । रुखो मौनिर्मलिमसैः॥ एभिः कचैरतः सर्वा-नुच्चखान स तान् क्रुधा॥५॥ रागाधिकः । पुरा वस्त्रा-ण्यनुरूपाणि यो दधौ । विरागाणि तदा तानि । संजग्राह विरागवान् ॥ ६॥ रजांस्यपनयं निन्ये । यः स्वयं व्यसनोदये। प्रतीकारकृते तेषां । रजोहरणमात्तवान् ॥७॥ इत्थमालोच्योपात्तव्रतः स स्थूलभद्रो नृपोपान्ते गत्वा धर्मलाभाशिषं ददौ। एवं तं मुनिवेषधारिणं दृष्ट्वा मनसि चमत्कृतो भूपोऽवदत्, भो स्थूलभद्र ! त्वया किमिदं कृतं ? स्थूलभद्रेणोक्तं, राजन् ! मया आलोचनं कृतं, आ समन्ताल्लोचितं, केशोत्पाटनेन मया लोचः कृतः, यतो भवदीया मंत्रिमुद्रा मया हृदि महाकष्टविधायिनि निश्चिता. यतःहस्ते मुद्रा मुखे मुद्रा । मुद्रा स्यात्पादयोर्द्वयोः । ततः पश्चाद् गृहे मुद्रा। व्यापारः पञ्चमुद्रिकः । ॥१॥ अथैवं त्यक्तगणिकादिसांसारिकसुखं तं विज्ञाय राजा तं प्रशंसति स्म, यथा-धन्यस्त्वं सहसा त्यक्त्वा गणिकादिसुखं द्रुतं । प्राप्त: संयमसाम्राज्य-मनन्तसुखदायकं॥१॥ यतः-धन्यास्ते व्रतदानतत्परधियो नित्यं जिनेंद्रार्चका । धर्मभ्याननिरस्तकल्मषविषाश्चैत्यालयोद्धारकाः ॥ सदिबान्यपि कारयन्ति निपुणास्तेषां प्रतिष्ठा पुनः । सच्छास्त्रश्रवणैककर्मकुशला ये श्रावकाः स्युः क्षितौ ।॥१॥ ततः स स्थूलभद्रो वाचंयमो नृपतये धर्माशिषं दत्त्वा ततो निःसृत्य वने जगाम, तत्र च श्रीसंभूतिविजयगुरुपादान्ते विधिवत्प्रव्रज्यां जग्राह ततो राजा तस्य श्रीयकस्यैव महामात्यमुद्रामर्पयामास । एवमथ स श्रीयकोऽपि

Page #99

श्रीजैन
। श्रीयकमुनि
चरित्रं।
कथासंग्रहः
॥९॥
नित्यं त्रिसन्ध्यं जिनबिम्बार्चनपर उभयकालं प्रतिक्रमणादिनित्यधर्मकार्याणि कुर्वन् राजव्यापारमकरोत् । क्रमेण स सप्तक्षेत्र्यां धनं वपन् जिनेंद्रप्रासादशतं, धर्मशालाशतत्रयं च कारयामास. यतःजिणभवणबिंबपुत्थय-संघसरूवेसु सत्तखित्तेसु ।। ववियं धणं वि जायइ। सिवफलदं अहो अणंतगुणं ॥१॥ क्रमाच्च स श्रीयकोऽपि क्षितिपपार्श्वत: स्वपुत्राय मंत्रिपदं दापयित्वा संसारासारतां भावयन् गुरुपार्श्वे दीक्षांजग्राह। अथैकदा तद्भगिन्या पूर्व गृहीतदीक्षया महासत्या यक्षया पyषणापर्वणि समायाते निजबंधवे तस्मै श्रीयकाय प्रोक्तं, भो महाभाग ! अद्य वार्षिकं महापर्व जैनधर्मानुगानां वर्तते, अतोऽत्र पर्वणि यत्किमपि व्रतपुण्यं क्रियते, तस्यानन्तगुणं शुभफलं जायते, यतः-एगग्गचित्ता जिणसासणंमि। पभावणापूअपरायणा जे ॥ पव्वोववासं खलु जे कुणंति । भवण्णावं ते लहुं संतरंति ॥१॥संवच्छरे चाउम्मासीएसु । अट्ठाहियासु य तिहासु ॥ सव्वायरेण लग्गइ। जिणवरपूआतवाइगुणेसु ॥२॥ अतो भो महाभाग ! त्वमप्यत्र पर्वणि किमपि व्रतं कुरु, इत्यादि प्रतिबोध्य तया प्रथमं स श्रीयको मुनिनमस्कारसहितं प्रत्याख्यानं कारितः, ततः पौरुषी ततः सार्धपौरुषी, ततः पुरिमा, तत एकाशनादि, तावद्यावत्सन्ध्यायांस यक्षयोपवासं कारितः ततः स श्रीयकः साधुर्निशायामकस्मात् पञ्चत्वं प्राप्तः ततः पश्चात्तापं कुर्वती यक्षाऽतीवदुःखिता तस्य श्रीयकमुनेर्गतिज्ञानार्थ संघसहिता कायोत्सर्ग चकार । ततः
*************
॥९॥

Page #100

श्रीजैन
। श्रीयकमुनि
चरित्र
कथासंग्रहः
॥१०॥
प्रसन्नया शासनदेव्या सा यक्षा साध्वी महाविदेहक्षेत्रे श्रीसीमंधरस्वामिपावें मुक्ता । तदा प्रमुदितया तया यक्षया स्वचित्तसंशयस्वरूपं भगवते पृष्टं । तदा भगवता प्रोक्तं, भो महासति ! स श्रीयको मुनिः स्वायुषः क्षयादेव मृतोऽस्ति, न पुनस्तपसा, अतस्त्वया शोको न कर्तव्यः, यतो न केनाऽपि स्वायुषो वृद्धिः क्रियते. यत:-नो विद्या न च भेषजं न च पिता नो बान्धवा नो सुताः । नाभीष्टा कुलदेवता न जननी स्नेहानुबन्धान्विता ॥ नार्थो नो स्वजनो न वा परिजनः शारीरिकं नो बलं । नो शक्तास्त्रुटितं सुरासुरवराः संधातुमायुर्भुवं ॥१॥ ततस्तया यक्षया पृष्टं, हे भगवन् ! स मे भ्रातामुनिः कस्यां गतौ समुत्पन्न: ? भगवता प्रोक्तं, स समाधिमुपगतो मुनिः शुभभावनां भावयन् मृत्वा प्रथमे सौधर्मे देवलोके भासुरद्युतियुतः सुरो जातोऽस्ति, तपःप्रभावाच स क्रमेण मुक्तिं यास्यति। ततो मुदितमानसा सा साध्वी यावत्ततश्चलति, तावद्भगवता चूलिकाचतुष्टयं व्याख्यातं, तया च निजस्मरणशक्त्या तदखिलं स्वहृदये धारितं । ततः शासनदेव्या सा समुत्पाट्य पुनः पाटलीपुत्रनगरे श्रीसङ्घमध्ये मुक्ता । ततः सा श्रीगुरूणां समीपे सङ्घसमक्षं श्रीयकम्य महामुनेः सुगतिप्राप्त्यादिकं सकलं स्वरूपं निवेदयामास, तच्चूलिकाचतुष्टयं चापि गुरुभ्यः समर्पितं । श्रीगुरुभिरपिततश्चूलिकाद्वयं श्रीदशवैकालिकसूत्रे प्रक्षिप्तं, अपरं च चूलिकाद्वयमाचारांगसूत्रप्रान्ते प्रक्षिप्तं. ततः सा यक्षा साध्वी स्वयं विशेषतस्तपः कर्मणि
॥१०॥

Page #101

'श्रीयकमुनि
चरित्रं।
कथासंग्रहः
प्रवृत्ता। श्रीगुरुभिरपि सभायामेवंविध उपदेशो दत्तो, यथाअष्टम्यादितिथिषु तपः कुर्वाणाः शुभभावपरा जनाः स्वर्गसुखान्यनुभूय प्रान्ते मुक्तिसुखभाजो भवन्ति, यतस्तप एव निकाचितकर्मणामपिच्छेदकमुच्यते, यतः-यद् दूरं यद दुराराध्यं । यच्च दूरे व्यवस्थितं। तत्सर्व तपसा साभ्यं । तपो हिदुरतिक्रमं ॥१॥ पोरिसी चउत्थ छठे। काउं कम्मं खवंति जं मुणिणो॥ तं नो नारइजीवा। वाससयसहस्सलोहि ॥शा इत्युपदेशं निशम्य सा यक्षा साव्यपि विशेषतस्तपस्तप्त्वा क्रमात्स्वर्ग गता। एवं स शुभभावपरायणः श्रीयकमुनिः स्वल्पेनापि तपसा शुभगतिभाग जातः, इति विचार्य भव्यैः सत्तपसि आदरो विधेयः।
॥ इति श्रीयकमुनिचरित्रं समाप्तं ॥ श्रीरस्तु ।
॥११॥
॥११॥

Page #102

aftiter कथासंग्रहः
॥१२॥
*******
***
*****
***
श्रीयकमुनि erfer
॥१२॥

Page #103

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१॥
米米米米米
॥ अर्हम् ॥
श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथाय नम : ।
॥ श्री प्रेम भुवनभानु-पद्म- हेमचंद्र सद्गुरुभ्यो नमः ॥
॥ श्रीविष्णुकुमारमुनिचरित्रं ॥
( कर्त्ता श्रीशुभशीलगणी)
प्रभावनां जिनाधीश- मते कुर्वन् जनोऽनिशं ॥ विष्णुकुमारवन्मुक्ति-सौख्यमाप्नोति हेलया ॥१ ॥ अस्मिन्नेव जम्बूद्वीपे भारते क्षेत्रे श्रीमुनिसुव्रतस्वामिनि तीर्थंकरे विजयमाने गजपुराभिधे नगरे ईक्ष्वाकुवंशावतंसः पद्मोत्तराभिधो राजा राज्यं करोति स्म । स च जैनधर्मधुरन्धरो नित्यं प्रायो धर्मध्यानेन निजसमयं निर्गमयति । तस्य राज्ञो ज्वालादेव्यभिधा राज्ञी बभूव । तस्या राज्ञ्याः कुक्षितः शुभस्वप्नसूचितः. प्रथमो विष्णुकुमाराभिधः पुत्रोऽभूत् ततस्तस्याः पुनः कियत्कालानन्तरं चतुर्दशमहास्वप्नसूचितो द्वितीयः पुत्रोऽभूत् । राज्ञा च महोत्सवपुरस्सरं तस्य महापद्म इत्यभिधानं कृतं । ततः क्रमेण बाल्यभावमुल्लंघ्य
SECURE
श्रीविष्णुकुमार मुनिचरित्रं ॥
॥१॥

Page #104

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२॥
यौवनश्रियं प्राप्तौ । विंशतिधनुर्देहमानी तौ त्रिंशद्वर्षसहस्रप्रमाणवयस्कौ जातौ । तदा पित्रा स महापद्मकुमारो महोत्सवपुरस्सरं यौवराज्येऽभिषिक्तः । इतश्चावन्त्यां नगर्या श्रीधर्माख्यो राजा राज्यं करोति स्म, स च मिथ्यात्वाभिनिविष्टः सदा जैनधर्मद्वेषं चकार । तस्य नमुचिनामा सचिवोऽपि मिथ्यात्वाभिभूतो विशेषतो जैनधर्मनिन्दकोऽभूत् । इतश्च श्रीमुनिसुव्रतस्वामिनः शिष्याः श्रीसुव्रताभिधाना आचार्या निजपरिवारयुता विहरन्तस्तत्रावन्त्यां नगर्यां समवसृताः, तदा हृष्टाः पौरजनास्तान् वन्दितुं । तेषां वदनसुधाकरस्य च धर्मोपदेशामृतं पातुं तत्समीपे समायाताः । एवं तेषां वन्दनार्थमुद्याने गच्छतः । पौरान्निरीक्ष्य प्रकटितेर्ष्याग्निः स नमुचिसचिवो विवादे तज्जयार्थं कृतप्रतिज्ञो बहिरुद्याने समायातः, मदोद्धतोऽसौ यथातथा जल्पन् सभासमक्षं तेषामाचार्याणामेकेन क्षुल्लकशिष्येण तत्पक्षं खण्डयता निरुत्तरीकृतः, एवं पराभूतो लोकैश्च विहस्यमानोऽसौ विड्गीभूतोऽधिकं द्वेषं वहन् निजस्थाने समाययौ । ततः स कथञ्चित्तद्दिनमुल्लंघ्य रात्रौ तस्य क्षुल्लकस्य वधार्थं स्वयमेकाकी खड्गपाणिरुद्याने थयौ । परं शासनदेव्या स उद्यानद्वाराग्रे एव तथैव स्तंम्भितः । अथ प्रभाते तं तथैव खड्गपाणिं तत्र स्तभितं स्थितं विलोक्य मिलिता लोका, मुनिवधार्थमेवागतं तं मन्यमाना भृशं निर्भर्त्सयामासुः ततोऽसौ खिन्नस्तां शासनदेव मुनिगणं च मिष्टवचनैः क्षमयामास जगाद च भो देवि ! अतः परमहमेवंविधमपराधं न
श्रीविष्णुकुमार मुनिचरित्रं ॥
॥२॥

Page #105

श्रीजैन कथासंग्रहः
11311
करिष्ये । ततः पौराभ्यर्थनया शासनदेव्या च स जीवन्मुक्तः, अर्थ लोकनिन्दया लज्जितोऽसौ ततो - निःसृत्य मनसि क्षुल्लकमुनिकृतस्वीयपराभवं स्मरन् क्रमेण हस्तिनागपुरे समायातः, तत्र च स महापद्मयुवराजस्य मिलितः । क्रमेण स निजवचनचातुर्येण तं भृशं प्रीणयामास । तद्वचनकलावशीभूतो महापद्म युवराजस्तं निजामात्यपदवीमदात् । अथ सामंतसिंहाख्यः पल्लिपतिस्तस्मिन् महापद्मयुवराजे वैरं वहन् बहुवेलं तदीयदेशं भुनक्ति स्म । राज्ञा च तस्य वधार्थं वा जीवद्ग्रहणार्थं बहव उपायाः कृताः परं सर्वेऽपि निष्फला जाता:, दुर्दान्तं हन्तुं ग्रहीतुं वा कोऽपि समर्थो नाऽभूत् । अथैकदा तेन दुष्टेन सामंतसिंहेन तस्य महापद्यनृपस्यैकं ग्रामं भङ्क्त्वा बहवो व्यापारिणो लुण्टिताः, नृपाऽऽरक्षकाश्च हताः । ततोऽतीवक्रुद्धो महापद्मयुवराजः सभायामागत्योवाच भो सुभटाः ! यः कोऽपि सुभट एनं दुष्टं सामंतसिंहं मारयिष्यति वा जीवंतं गृहीत्वाऽत्र ममाग्रे समानेष्यति तमहं वाञ्छितं दास्यामि, तत् श्रुत्वा सर्वेषु सुभटेषु मौनीभूतेषु नमुचिः साहसं विधाय जगाद्, हे स्वामिन्! भवतां प्रसादादहमेव स्वयं नूनं तस्य निग्रहं विधास्ये । तत् श्रुत्वा युवराजेनाभिनन्दितोऽसौ शस्त्रधारिसुभटशतयुतः स्वयं सन्नाहं परिधायाश्वाऽऽरूढस्ततश्चचाल । प्रच्छन्नं तत्पल्लीं प्राप्तोऽसौ निशायां गृहसुप्तमेव तं परितो वेष्टयामास, निद्राधीनमेव च तं खड्गेन जघान । ततस्तदीयमस्तकयुतः स पश्चाद्वलित्वा युवराजाग्रे समागत्य तन्मस्तकं
श्रीविष्णुकुमार मुनिचरित्रं ॥
॥३॥

Page #106

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीविष्णुकुमार मुनिचरित्रं ॥
RENDINDONESIDEBEDEMIMasala
दर्शयामास. तदा सोऽपि तं दुर्दान्तं निजवैरिणं हतं विलोक्यातीवसंतुष्टो नमुचिं प्रति प्राह, मो नमुचे ! अहं तवोपरि भृशं संतुष्टोऽस्मि, अतस्त्वं वांछितं बरं मार्गयस्व, तत् श्रुत्वा नमुचिराह, स्वामिन् ! अधुनेमं वरं भवतः कोशे स्थापयतु, कस्मिंश्चिदवसरेऽहं मार्गयिष्यामि. तदा युवराजेनाऽपि मुदा तदीयवचनं प्रतिपन्नं । अथैकदा तस्य महापगनृपस्य जनन्या ज्वालादेव्या यात्रार्थ जिनरथः कारितः, तदैव तत्सपल्या लक्ष्मीदेव्या राज्यापि यात्रार्थ ब्रह्मरथः कारितः, अथ ज्वालादेव्या प्रोक्तं; मदीयो जिनरथोऽग्रे चलिष्यति । लक्ष्मीदेव्या च कथितं मदीय एवं ब्रह्मरथोऽग्रे चलिष्यति. एवं तयोर्जायमानं परस्परं विवाद निर्णतुमक्षमः पद्मोत्तरो राजा तयोर्द्वयोरपि रथयोर्यात्रां निषेधयामास. एवं राज्ञा कृतं निजमातुरपमानं विज्ञाय महापनो युवराजो नमुचियुतो देशांतरे ययौ. ततः स दिग्विजयं विधाय कियता कालेन नृपेणाऽऽहूतो निजनगरे समायातः । अथ स पद्योत्तरो नृपस्तं महापचं राज्येऽभिषिच्य स्वयं विष्णुकुमारेण सह श्रीमुनिसुव्रतप्रभुपार्वे संयममगीचक्रे । ततो राज्योपविष्टः स महापयो नृपो महताडम्बरेण महोत्सवपूर्वकं जिनरथयात्राकरणादिना निजमातुर्मनोरथं पूरयामास । इतस्तस्याऽऽयुधशालायां चक्ररत्नं समुत्पन्नं, तदनुसृतोऽसौ चतुर्विधसैन्ययुत: षट्खंडं भारतं साधयामास । द्वादशवर्षाणि यावच्च तस्य चक्रित्वाभिषेको बभूव । इतश्च दुस्तपं तपस्तपतस्तस्य विष्णुकुमारस्य
HEREHENDINENENERNENENDARDNE
॥४॥

Page #107

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीविष्णुकुमार मुनिचरित्रं ॥
॥५॥
wwsandalwadaजवाजवाजवाजवाजवाज [EBONDOREANISTERPETECTECENDANDANERNE
महामुनेस्तपः प्रभावादनेका लब्धयः समुत्पन्नाः । अथ ते श्रीसुव्रताचार्या भुवि विहरन्तो भव्यजनांश्च प्रतिबोधयन्तोऽन्येास्तत्र हस्तिनापुरे समागत्य वर्षासु चतुर्मासी स्थिताः। इतस्तेषां तत्र वर्षावासं निशम्य स दुष्टो नमुचि: सचिवः पूर्वजातं निजपराभवं संस्मृत्य निजवैरयातनाथ लब्धावसरः कपटेन योजिताञ्जलिमहापद्यं चक्रिणं विज्ञपयामास, स्वामिन् ! साम्प्रतमहं यज्ञारम्भं कर्तु वाञ्छामि, अतो मदीयस्थापितपूर्ववरानुसारेण सप्तदिनानि यावन्मह्यं राज्यं देहि, राजापि पूर्व स्वयमर्पितं वरं संस्मृत्य सप्तदिनानि यावत्तस्मै निजराज्यं समर्पयामास । स्वयं च धर्मघ्यानलीनो निजाऽऽवासे एव तस्थौ। अथ तेन मायिना नमुचिना महताडम्बरेण यज्ञारम्भो विहितः, तद्दर्शनार्थ सर्वेऽपि पौरा नमुचेः पार्श्व समीयुः, अन्ये सर्वदर्शनाऽऽचार्या अपि नमुचिं स्तुत्यादिभिर्वर्धापयामासुः, परं सुव्रताचार्यास्तं मिथ्यात्विनं विज्ञाय तत्र न समायाताः । तदा क्रुद्धेन तेन नमुचिना तेषामुपाश्रये समेत्य तेभ्यो मुनिभ्यः प्रोक्तं, भो पाखंडिनः ! युष्मासु केनापि साधुना मदीयराज्ये न स्थेयं । गुरुभिरुक्तं भो नमुचे ! अधुना वर्षाकालप्रारम्भो जातः, अतो वयं जैनमुनयो विहारं कर्तुमक्षमाः, एवमुक्तोऽपि स दुष्टः कथञ्चनापि स्वदुराग्रहान्न विरमते स्म। अथ श्वः प्रभाते यद्यहं युष्मन्मध्यात्कमप्यत्र द्रक्ष्यामि तर्हि नूनं तं मारयिष्यामीत्युक्त्वा स निजस्थाने गतः । एवं धर्मसङ्कटे पतितो गुरुः सर्वानपि साधून मेलयित्वा प्राह, भो मुनयः ! अयं नमुचिर्महादुष्टो
NDEPENDENDENDANDANDERDANDRDENDANDEY alwalawwalwaalwamalजबाबा

Page #108

वाजवल
श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीविष्णुकुमार मुनिचरित्रं॥
॥६॥
DEDEDEDORDEBEDDEDAPP bobodnobodovaudsarasas
विद्यते, साम्प्रतं चास्माभिः किं विधेयं ? किं कोऽप्यस्य दुष्टस्य नमुचे: शिक्षां दातुं समर्थः साधुर्विद्यते ? तत् श्रुत्वा साधवः प्रोचुः, भगवन् ! विष्णुकुमारो मुनिः षष्टिवर्षसहस्राणि यावत्तीव्र तपः कुर्वाणोऽस्ति, तत्तपःप्रभावाच्च तस्य भूरिलब्धयः समुत्पन्नाः सन्ति, स चास्य महापद्यचक्रिणो ज्यायान् भ्राता विद्यते, स एवैनं नमुचिं साम्त्वयितुं, वा शिक्षां दातुं समर्थोऽस्ति । परं साम्प्रतं स मेरुपर्वते कायोत्सर्गध्यानस्थो विद्यते । तत् श्रुत्वा गुरुराह, किं कोऽपि साधुस्तं महामुनि ततोऽत्र समानेतुं समर्थोऽस्ति ? तदैकेन साधुना प्रोक्तं, भगवन् ! अहं तत्र मेरुशिखरे गन्तु समर्थोऽस्मि, परं ततः पश्चादत्रागन्तुमसमर्थोऽस्मि। तत् श्रुत्वाऽश्वस्तैर्गुरुभिस्तं साधुंडप्रति प्रोक्तं, भो महाभाग! त्वं तत्र मेरुशिखरे गत्वा सर्वमप्येनं वृत्तान्तं मदीयसंदेशपूर्वकं तस्मै निवेदय, स एक च महासमर्थों वाचंयमेशो निजलब्धिशक्त्या त्वामपि सुखेनात्रानेष्यिति । एवं गुर्वादेशं लब्ध्वा स मुनिर्निजविद्याबलेन क्षणत एव मेरुशिखरे संप्राप्तः. तत्र च तं विष्णुकुमारमुनि नत्वा सविस्तरं गुरुसंदेशं श्रावयामास, पुनः कथितं च भवतामागमनं विना तत्र सर्वेषामपि साधूनामकाले एव हननं भविष्यति । तत् श्रुत्वा सङ्यापायनिवारणार्थ स विष्णुकुमारवाचंयमस्तेन साधुना सहितस्तत्क्षणं हस्तिनागपुरे गुरूणामुपाश्रये समागमत् । अथ वन्दनपूर्वकं गुरोः पुरः समुपविश्य कृताञ्जलिर्विष्णुकुमारो मुनिराह, भगवन् ! आदेशो दीयतां, गुरुभिरुक्तं
ज
॥६॥
Mala

Page #109

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीविष्णुकुमार मुनिचरित्रं ॥
॥७॥
NDEDNDRENDARDARDARPRERPREERPRE
SECRENEARBANDANERNEENDENERNERBANDARD
, वत्स! असौ नमुचिः शिक्षयितव्यः, इत्युक्त्वा गुरुभिरपि सकलो वृत्तान्तस्तस्मै निवेदितः । तत् श्रुत्वा विष्णुकुमारो मुनिनृपसभायां गतः, तं समागतं दृष्ट्वा नमुचिं विना सर्वेऽपि सभाजना: समुत्थितास्तस्य । वन्दनं व्यधुः । ततोऽसौ मुनिर्नमुचिं प्राह, भो नमुचे ! त्वमधुना प्रजापालको नृपोऽसि, नृपेण च प्रजानां .. विशेषतच त्यक्तसंसाराणां साधूनां रक्षणं विधेयं । किंचाधुना वर्षाकालो विद्यते, ततो धर्मध्यानपरा: साधवोऽन्यत्र गन्तुमशक्ताः सन्ति, तेन तेषां निवासार्थ त्वं स्थानं देहि, तत् श्रुत्वाधिकारमदोन्मत्तेन । तेन द्वेषिणा नमुचिना प्रोक्तं, युष्मद्वचसाहं त्रिपदीमात्रमेव स्थानं तेषां निवासार्थ यच्छामि, ततोऽधिकं नैव दास्यामि । तत् श्रुत्वा विष्णुकुमारमुनिना ध्यातं, असौ दुष्टो विना शिक्षा नैव मंस्यते। इति विचार्य क्रोधाम्मातचेतसा तेन मुनिना तत्रैव निजलब्धिबलेन लक्षयोजनप्रमाणं निजशरीरं विकुर्वितं, एवं तदीयं विराटस्वरूपं विलोक्य आस्तां तत्पुरजनाः जगन्निवासिनः सर्वेऽपि मनुष्या भयभीताः कम्पमानाङ्गा जाताः । एवं विराटस्वरूपोऽयं विष्णुकुमारमुनिर्निजमेकं पादं पूर्वसमुद्रे द्वितीयं च पादं पश्चिमसमुद्रे मुक्त्वा नमुचिं प्राह, भो नमुचे ! अथ तृतीयं पादमहं कुत्र मुञ्चामि ? इत्युक्त्वा पृर्वी कम्पयित्वा स मुनिनिजं तृतीयं पादं तस्य नमुचेरेव मूर्मि तथा मुमोच, यथाऽसौ पातालं प्रविष्टो भूत्वा नरकातिथिर्बभूव, तदादितश्च विराटस्वरूपविष्णुना हतो बलिः पातालं प्रविष्ट इति जनप्रवादोऽभूत् । अथैवं तस्य
Swadadaasasdadadadadadadada EEEEEEEEEEEEEE
॥७॥

Page #110

श्रीजैन
श्रीविष्णुकुमार मुनिचरित्रं ॥
कथासंग
॥८॥
महामुनेर्भयङ्करं विराटस्वरूपं निरीक्ष्य देवलोके इन्द्रादीनां देवानां हृदयेष्वपि महान् क्षोभो बभूव । तदा सौधर्मेन्द्रो निजावधिज्ञानेन विज्ञाय तस्य मुनेः क्रोधोपशमनार्थ मेनकायप्सरोगणं समादिदेश, सर्वा अप्यप्सरसस्तत्र हस्तिनागपुरे समेत्य शान्तरसाविर्भावसमर्थ नानाविधं नाटकं तस्य मुनेः क्रोधशान्त्यर्थ कर्तु लग्नाः । एवं कथञ्चित् क्रमेण तं मुनीशं शान्तक्रोधं विधायोप्सर स: नत्वा देवलोकं गताः, उपशान्तक्रोधः स विष्णुकुमारमुनीशोऽपि गुरुपार्वे समागत्यालोचनां व्यधात् । श्रुताखिलवृत्तान्तो महापद्यचत्र्यपि मुनीनां समीपे समेत्य निजापराधं क्षमयामास, लोकैश्च पतितानि स्वकीयगृहाणि पुनः सज्जीकृतानि धवलितानि च । ततः प्रभृतिं च लोका दीपालिकायां गोमयबलिरूपं कुर्वन्ति, निजगृहाणि च चूर्णादिना धवलयन्ति। विष्णुकुमारमुनेरुपदेशेन महापद्मश्चक्रयपि सकलामपि महीं जिनमंदिरैमंडितां विधाय स्थाने स्थाने चानेकदानशाला निर्माय सप्तसु क्षेत्रेषु बहुद्रव्यव्ययं करोति स्म । अनेकदेवैः सेव्यमानचरणारविंदः स विष्णुकुमारमुनिरपि महीतले विहरन्ननेकभव्यजीवान् विबोधयामास । क्रमेण च सम्प्राप्तकेवलज्ञानोऽसौ महामुनिर्मुक्तिपुरी ययौ । उक्तं च-मुनेः प्रशान्तादपि कोपवह्नि-रुत्पद्यते क्रूरपराभवेन ॥ शीताद्यथा चन्दनतोऽतिघृष्टा-द्भानूपलाद्वह्निरिवांशुयोगात् ॥ १ ॥ विष्णोर्महर्षेत्रिपदीसमस्या । जगत्त्री या युगपज्जगाहे ॥ परः शताः सन्तु परे कवीन्द्राः । सम्पूर्यते
॥८॥

Page #111

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥९॥
Basas
सर्वविदापि किं सा ॥ २ ॥ उदिच्यामुदिता सेयं । नवा विष्णुपदत्रयी ॥ प्रश्यन्नपि हि यां प्राणेमुचिर्मुमुचेऽचिरात् ॥ ६ ॥ श्रीविष्णुर्जिष्णुरसौ । करेण कुलिशाङ्कि तेन जनितभयः ॥ धर्मध्वंसिनमसुरं
यः संहृतवान्नमुचिमचिरात् ॥ ४ ॥ इति श्रीविष्णुकुमारमुनिचरित्रं समाप्तं ॥ श्रीरस्तु ॥
張貼
विष्णुकुमार मुनिचरित्रं ॥
॥९॥

Page #112

श्रीजैन
कथासंग्रहः
॥१०॥
TECEPENEDE
悲谱
श्रीविष्णुकुमार मुनिचरित्रं ॥
॥१०॥

Page #113

श्रीजैन
कथासंग्रहः
॥१॥
॥ अर्हम् ॥
श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथाय नमः ।
॥ श्री प्रेम-भुवनभानु-पद्म- हेमचंद्र - सद्गुरुभ्यो नमः ॥
ज्ञानसागरसूरिविरचिता
रत्नचूडकथा
स्वस्तिश्रीसौख्यस्रष्टारं सारं संसारपारदम् । दानधर्म्म प्रवक्ष्यामि नत्वा श्रीज्ञातनन्दनम् ॥ १ ॥ शीलादिधारको ह्येकस्तरतीह भवोदधिम् ॥ दानाद् दाता ग्रहीता च दानधर्म्मस्ततोऽधिकः ॥ २ ॥ दानेन विपदो दूरे संपदः स्युः पदे पदे । परोऽपि मित्रतां याति विषमं समतां तथा ।। ३ ।। कीर्त्तिर्महत्त्वमानन्दो दानाद् भवति निश्चितम् ।। रत्नचूडकुमारस्येवेह वश्यं जगत् तथा ।। ४ ।। तथाहिअस्त्यत्र भरतक्षेत्रे मध्यखण्डविभूषणम् । समुद्रतीरगा ख्याता पुरी तामलिनी वरा ॥ ५ ॥ उत्तुङ्गा विबुधाधारा बहुधा वसुधोज्ज्वलाः । प्रासादा यत्र विद्यन्ते सतामिव मनोरथाः ॥ ६ ॥ कमलामोदसाराणि सुवृत्तकलितानि च । यस्यां हर्म्याणि भान्त्युच्चैः सक्षीराणि सरांसि च ॥ ७ ॥ राजते विपणिश्रेणि:
रत्नचूडकथा
॥१॥

Page #114

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२॥
कल्पवल्लीव यत्र च । सुमनोजनः सर्वार्थसाधकः साधुसंस्तुतः ॥ ८ 11 षष्टिकोष्ठक संयुक्तोऽक्षरप्रकृतिभासुरः । यत्नशाली देव इव वप्रो यत्र सुरक्षकः ।। ९ । तत्रास्त्य जितसेनाख्यो नृपतिः सार्थकाह्वयः । लक्ष्मीयुक्तः प्रजारक्षाकरो विष्णुरिवावनौ ।। १० । रणे शूरो नते सोमो वक्र वक्रे बुधो बुधे । वाण्यां वाचस्पतिः काव्ये कविर्मन्दोऽक्रियासु यः ।। ११ ।। तथाप्येनमिनं केsपि राजानमपरे जगुः । बुधं परे कविं चान्ये न तु ग्रहमयं बुधाः ।। १२ ।। राजप्रसादसंपन्नः कमलोदय भासुरः । लक्ष्मीयुक्तो जिनासक्तो गम्भीरः पोतसंयुतः ॥ १३॥ मणिमुक्ताफलाकीर्ण आस्ते तस्याश्च विश्रुतः । मध्ये रत्नाकरः श्रेष्ठी बहिरप्यपरः स च ॥ १४ ॥ विविधान्यस्य रत्नानि गेहे सन्ति तथाप्यसौ । रत्नत्रय गुरोर्लब्धां हृदयाद् नैव मुञ्चति ।। १५ ।। सरस्वतीति तस्यास्ति प्रिया शीलगुणोज्ज्वला | विचारसारचतुरा देहिनीव सरस्वती ।। १६ ।। पुमर्थं सेवतस्तस्य कामसंज्ञं तया समम् । कियानपि ययौ कालो धर्मार्थार्जनपूर्वकम् ।। १७ ।। अथान्यदा सान्ध्यविधिं विधाय विधिवद्वरा । स्वप्नान्तः सुखशय्यायां रत्नराशिं ददर्श सा ।। १८ ।। ततः सा जाग्रती तस्थौ धर्म्मकर्म्मपरायणा । दृष्ट्वा स्वप्नं शुभं यस्माद् न स्वप्यं फलमिच्छता । १९ ।। प्रगे सा कथयामास पत्ये तं सोऽपि तद्वचः । श्रुत्वोवाचावयोः किञ्चिद् भद्रे ! भद्रं भविष्यति ॥ २० ॥ विशेषज्ञानबोधार्थं स्वप्नशास्त्रविदं प्रति । उपढौक्य फलाद्युच्चैः स्वप्नशास्त्रं स
रत्नचूडकथा
॥२॥

Page #115

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥३॥
ग्यालय चरचराचरररररचपचपल
पृष्टवान् ।। २१॥ स बूचे नवधा स्वप्नः श्रेष्ठिन् ! भवति तद्यथा। चिन्तोत्पन्नो विकारोत्थोऽनुभूतश्च स्वभावजः॥ २२॥ श्रुतो दृष्टस्तथा धर्मकर्मजः पापजोऽपि च । देवताद्युपदेशोद्धरित्थं ज्ञेयः समासतः ॥ २३ ॥ प्रकारैः प्रथमैः षड्भिः स्वप्नः सर्वो निरर्थक । उत्तरैस्त्रिभिरुत्पन्नः शुभाशुभफलप्रदः ॥ २४ ॥ निशायाः प्रथमे यामे वर्षेण फलदः स्मृतः। द्वितीये चाष्टभिर्मासैस्त्रिभिर्मासैस्तृतीयके ॥ २५ ॥ चतुर्थे पुनरेकेन दशाहेनारुणोदये। सूर्योदये पुनः सद्यः शुभाशुभमयोऽपि हि ॥ २६ ॥ (युग्मम्) ततः परं तु यो दृष्टो मालास्वप्नस्तथा परः । मलमूत्रादिपीडोत्थः फलदो नैव स ध्रुवम् ॥ २७ ॥ पूर्व शुभोऽशुभः पश्चादशुभो वा ततः शुभः । पाश्चात्यः फलदो ज्ञेयः पूर्वदृष्टो निरर्थकः ॥ २८ ॥ चटनं गो-गज-वृक्षशैल-प्रासाद-वाजिषु । वर्चस्कलेपो रुदितं मरणं च तथा शुभम् ॥ २९ ॥ स्वप्ने पश्यति यः स्वर्ण नृपतिं दन्तिनं हयम् । वृष धेनुं च तस्य स्यात् कुटुम्बे वृद्धिरुत्तमा ॥ ३०॥ ताम्बूलं मौक्तिकं शङ्ख वस्त्रं दधि च चन्दनम् । कुन्दं बकुल-जाती च पद्मं धनविवृद्धये ॥ ३१ ॥ प्रासादोपरि यो भुङ्क्ते पद्मपत्रे सरस्सु वा । सिन्धुं तरति बाहुभ्यां सोऽपि राजा भविष्यति ॥ ३२ ॥ कन्यां छत्रं फलं पक्कं दीपमन्नं महाध्वजम् । मन्त्रं वा लभते यो हि तस्य चिन्तित सिद्धयः॥ ३३ ॥ उपानहं पादुकां च कृपाणं निर्मलं तथा । स्वप्ने पश्यति यः कश्चित् तस्य ग्रामान्तरं भवेत् ॥ ३४ ॥ नावं चटति यः स्वप्ने चाभग्नायां
मागचायत यययययययययययययययययय
॥३॥

Page #116

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥४॥
समुत्तरेत् । प्रवासो जायते तस्य गमनं सधनं पुनः ।। ३५ ।। पतन्ति दशना यस्य विशीर्यन्तेऽथवा मुखे । वित्तक्षयो देहजा च पीडा तस्य विनिर्दिशेत् ।। ३६ ।। तल्प- द्वारार्गला भङ्गे भार्यामरणमादिशेत् । छेदेऽङ्गस्य पुनर्दृष्टे पितृमातृ-सुतक्षयः ॥ ३७ ॥ उष्ट्री महिषीभ्यां योऽपाच्यां स्वं नीयमानकम् । पश्येत् तस्य भवेद् व्याधिः खरोष्ट्राभ्यां पुनर्मृतिः ॥ ३८ ॥ स्नेहाभ्यङ्गाद् भवेद् रोगः शृङ्गिणो दंष्ट्रिणस्तथा । अभिद्रवन्ति स्वतस्य राजकुलाद् भयम् ॥ ३९ ॥ पीतवस्त्रधरां नारीं पीतगन्धविलेपिताम् । अवगूहति यः स्वप्ने हत्या लगति तस्य वै ॥४०॥ कृष्णरक्ताम्बरां नारीं कृष्णरक्तानुलेपिताम् । अवगूहति यः स्वप्ने तस्य मृत्युं समादिशेत् ॥ ४१॥ श्वेतवस्त्रधरां नारी श्वेतमालादिभूषिताम् । अवगूहति यः स्वप्ने तस्य लक्ष्मीः प्रजायते ॥ ४२ ॥ श्वेतसर्पस्य दशनमन्यस्यापि च दर्शनम् । जलौका- वृश्चिकयोश्च विजयार्थप्रदं नृणाम् ॥ ४३ ॥ कुक्कुर्टी वडवां क्रौञ्च यः पश्यति शुभाशयः । कन्योत्पत्तिर्भवेत् तस्य प्रियां वा लभते पुमान् ।। ४४ ॥ व्याधिमान् यदि पश्येच्च मण्डलं सूर्यचन्द्रयोः । रोगशान्तिर्भवेत् तस्य नीरोगी श्रीपतिः पुनः ॥ ४५ ॥ देवताः पितरो गावो नृपाः सल्लिङ्गिनः पुनः । कथयन्ति च यत् स्वप्ने तत् तथैव समादिशेत् ॥ ४६ ॥ दधिलाभाद् धनोत्पत्तिर्वृतलाभाद् जयः पुनः । घृतादने ध्रुवं क्लेशो दधिभक्षणतो यशः ॥ ४७ ॥ क्षीरसुरा - रक्तपेयी प्राप्नोति धनसंचयम्। सपूजदेवदर्शी च जयवान् भवति ध्रुवम् ॥ ४८ ॥ करालं विकटं
रत्नचूडकथा
॥४॥

Page #117

श्रीजैन
कथासंग्रहः
॥५॥
गयययययययगर लचरचरचरचयलयलयर
मुण्डं कृष्णं नग्नं च पिङ्गलम्। हसन्तं पश्यति स्वप्ने यस्तस्य मृतिमादिशेत् ॥ ४९॥ आसनं शयनं गेहं देहं वा ज्वलदग्निकम् । दृष्ट्वा जागर्ति तस्य स्यात् लक्ष्मीः सर्वत्र सम्मता ॥५०॥ कास-भस्मतक्रास्थिवर्ज सर्व सितं शुभम् । गो-वाजि-गज-देवर्षिवर्ज कृष्णं तु निन्दितम् ॥५१॥ इत्युक्त्वा स यदा तूमचक्रे श्रेष्ठी तदा जगी। प्रियया रत्नराशिम दृष्टस्तस्य फलं वद ॥५२॥ पुनरूचे ततः सोऽपि श्रेष्ठिन्नस्य फलं शृणु। शास्त्रे द्वासप्ततिः सर्वे स्वप्नाः सन्ति महाशय!॥५३॥ तेषां मध्ये द्विचत्वारिंशत् स्वप्ना इत्युदीरिताः । त्रिंशत् तथा महास्वप्नाः कथिताः शास्त्रकोविदैः ॥ ५४॥ तीर्थकृन्मातरोऽमीषु पश्यन्तीह चतुर्दश । वासुदेवस्य सप्तैव बलदेवस्य च त्रयः ॥ ५५ ॥ मातरो मण्डलीकस्यैकतरं च समाहिताः । एषु रत्नोच्चयस्त्रयोदशमः सम्मतः पुनः॥५६॥ राजमात्रेव त्वत्पल्या दृष्टः शुभस्त्वयम्। अतो नृपसमः पुत्रो भविता ते न संशयः॥५७॥ श्रेष्ठी तद्वचनं पीत्वा तुतोषोच्चैः स्वचेतसि । तुष्टिदानं ततस्तस्मै दत्त्वाऽगाद् गृहमादरात् ॥ ५८ ॥ पल्यै निवेदयामास तत् सर्व स समाहितः। साऽपि तद्वचनं श्रुत्वा चित्ते हवं दधौतराम् ॥ ५९॥ तहिनादुत्तमं गर्भ बभार मुदिताशया। यथा यथा वर्धतेऽसावस्या हर्षस्तथा तथा ॥ ६०॥ तृतीये मास्यभूत् तस्या दानधर्मे सुदौर्हदः । श्रेष्ठी तं पूरयामास चञ्चद्रोमाञ्चकचुकः ॥६१॥ तदा सा तस्य गर्भस्य पथ्यं पुष्टिकरं च यत् । आहारं च विहारं च तद्
पलायचायगगनगरमा परररररररररररररररररर
॥५॥

Page #118

प्रोजेन कथासंग्रहः
रलचूडकथा
-॥६॥
PRONय यालयलायरामचरचरचरचारया
यययन
व्यवाद् हितकाम्यया ॥६२॥ गतेषु नवमासेषु सार्धाष्टमदिनेषु च । अश्लेषामूलगण्डान्तवर्जिते सुदिने तदा॥ ६३ ॥ शुभलमबलोपेतं साऽसूत सुतमुत्तमम् । ततः श्रेष्ठी समाकार्य ज्योतिर्विदमथावदत् ॥ ६४ ॥ पुत्रोऽयं कीद्दशो भावी ? विशारद ! निवेदय । ततः स कथयामास लग्नादेः फलमुत्तमम् ॥६५॥ मुदा दानं तदा दत्त्वा पिता स्वजनसाक्षिकम् । स्वप्नानुसारतो रत्नचूड इत्यभिधां व्यधात् ।। ६६ ॥ पाल्यमानोऽतियत्नेन पितृमातृमनोरथैः । साकं वृद्धिमुपेयानः स बभूवाष्टवार्षिकः ॥ ६७ ॥ ततोऽसौ लेखशालायां महोत्सवपुरस्सरम् । कलाकलापशिक्षार्थ पित्रा मुक्तः शुभे दिने ॥ ६८ ॥ पूर्वाधीता इव सर्वाः कलास्तेन विपश्चिता । साक्षिमात्रकृतोपाध्यायेन शीघ्रं प्रशिक्षिताः ॥ ६९ ॥ मातृपितृप्रसादेन संप्राप्तसर्वकामनः । स्वेच्छया क्रीडति स्मासौ सर्वत्र मित्रसंयुतः॥७०॥साहकारतया सोऽथ हट्टमार्गेऽन्यदा व्रजन् । सौभाग्यमञ्जरीनाम्न्या वेश्यया ददृशे ज्ञया ।। ७१ ॥ उत्तरासङ्गवस्त्रे स धृत्वा प्रोक्तस्तया मृदु । अहङ्कारः क एषोऽत्र ? धनेन वद कोविद ! ॥ ७२ ॥ सन्तः प्रत्युत नम्राः स्युर्धनवृद्धौ न चोत्सुकाः । फलवृद्धौ यथा वृक्षाः पयसश्च पयोमुचः ॥ ७३ ।। महिण्या यणिजा वा हि ध्रुवं संजीर्यते भुवि । लोकोक्तिरिति या साऽपि मृषा चक्रे त्वयाऽधुना ॥ ७४ ॥ तथापि यः स्वबाहुभ्यां समुपायं घनं धनम् । त्यागभोगौ करोत्युच्चैर्युक्तः साहति: स तु ॥ ७५ ॥ जनकार्जितवित्तेन योऽहकारस्तवानघ !।.
विवरचलरचयरचयपत లలలలలలలలలలలో
॥६॥

Page #119

श
पररररचलचपचपचार
॥७॥
सोऽधमोऽतस्त्वया कार्यो नैव संप्रति सत्तम!॥७६॥ इल्युदित्वा गता वेश्या सोऽथ चित्ते व्यचिन्तयत्। अनया सत्यमाख्यातं ममाहो! चारुमेधया॥ ७७ ॥ अतः परं त्यागभोगावहङ्कारस्तु मे तदा। मदर्जितं यदा भूरि धनं भाव्यन्यथा न हि ॥ ७८॥ ततो मित्रान् स पप्रच्छ लक्ष्मीर्वसति कुत्र भोः!। तेऽवोचन् मित्र! वाणिज्ये कमलाकमले न तु ॥ ७९ ॥ वाणिज्यार्थ ततस्तस्य देशान्तरगतिस्पृहा। चित्तेऽवसदत: क्रीडां मुक्त्वाऽगात् स निजे गृहे ॥ ८० ॥ सव्यग्रं तं समालोक्य पिता प्रोवाच वत्स ! हे। आधिस्ते मानसे काचिद् व्याधिर्वाऽङ्गे प्रवर्त्तते ? ॥ ८१ ॥ उत काऽपि वरा कन्या चित्ते ते वासमासदत् ? । पराभूतोऽथ मित्रेण राजपुत्रेण वाऽधुना?॥ ८२॥ पतितं वा किमप्यद्य शरीराभरणं तव ?। सचिन्त इव येन त्वं दृश्यसे वद पुत्रक!॥८३ ॥ इत्युक्तोऽपि स यदा मौनमालम्ब्य तस्थिवान् । तदा गाढाग्रहः श्रेष्ठी पुनः प्रोवाच तं प्रति ॥ ८४ ॥ अनया चेष्टया तेऽद्य हृदयं खिद्यते मम । अतो वद यथा तस्य प्रतीकारं करोम्यहम्॥८५॥ पितृदुःखापनोदार्थ स जगाद कृताञ्जलिः। तात! देशान्तरे गत्वा मम द्रव्यार्जनस्पृहा ॥८६॥ तस्य तद् वचनं श्रुत्वा श्रेष्ठी प्रोवाच विद्यते। वत्स! भूरि धनं गेहे तेन पूरय वाञ्छितम् ।। ८७॥ अवस्कन्द-चौर-वैरि-नृप-धूर्तसमुद्भवाः । भया भवन्ति सर्वेऽपि विदेशे गच्छत्तां नृणाम् ॥ ८८ ॥ मित्र. पु.स्नेपा, प्रेमान
यनगर रिलायययययययययययययय
Hall

Page #120

लन्डकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥८॥
गगगगगगग गगगना पापयनगररचयलयपयालयएयरल
सुकुमारशरीरस्त्वं विदेशः कर्कशस्तथा। मुग्धबुद्धिरसि त्वं च शठलोकमयः परः।। ८९॥ भूशय्यैकाशनं ब्रह्मचर्य शीताधुपप्लवः। पथिकस्य मुनेश्चापि विशेषोऽधर्मधर्मजः॥९०॥ ज्ञात्वा दुःखमधर्म च वत्स ! वाञ्छां त्यजेदृशीम् । ततो भूयोऽप्युवाचासौ पूज्या:! शृण्वन्तु मद्वनः॥ ९१॥ गत्वोपायं यदेष्यामि विदेशे विविधं धनम् । त्यागभोगौ करिष्यामि तदाऽहं नान्यथा पित: !॥ ९२ ॥ इति गाढाग्रहं तस्य मत्वा मुग्धधियं च तम् । विदेशगमनार्थ सच्छिक्षां तस्मै ददौ पिता॥ ९३॥ वाणिज्यार्थं विदेशे च यदि गच्छसि पुत्रक!। तदा शिक्षा भण्यमानां त्वमेकान्तमनाः शृणु॥ ९४ ॥ प्रथमं चमणक्रमः - कार्य विना न गन्तव्यमुधमे सत्यपि क्वचित् । विमुच्यैकं च ताम्बूलमन्यद् भक्ष्यं न गच्छता ॥ १५ ॥ युगमात्रदत्तदृष्टिः पुनः पश्यन् पदं पदम् । रक्षणार्थ स्वदेहस्य देहिनां च बुधो व्रजेत् ॥ १६ ॥ कार्यार्थ गच्छता स्थानाद् वहन्नाडिपदः पुरः । कार्य इत्थं कृते यस्माद् जायन्तेऽभीष्टसिद्धयः ॥ ९७ ॥ रोगिवृद्धान्ध-पूज्यानां बाल-धेनु-क्षमाभुजाम् । भारयुक्त-गर्भिणीनां मार्ग दत्त्वा बुधो व्रजेत् ॥ १८ ॥ त्यक्तोद्वर्त्तन-निष्ठयूत-स्नानाम्भो-रक्त-विट्-विशः । ज्वलदनि शवं श्लेष्म मूत्रं शस्त्रमहिं तथा॥ ९९ ॥ व्यन्तरादेश्च तोषार्थ धान्य-पुष्प-फलादिकम् । चतुष्पथादिनिर्मुक्तं श्रीमानुल्लङ्घयेद् न हि ॥ १० ॥ (युग्मम्). रात्री पादपमूलं नो कुशलार्थी समाश्रयेत् । माऽसंपूर्णे व्रजेद् दूरमुत्सवे सूतके तथा॥१०१॥
रायगवान चयरगरगारगरयायययययययय
॥८॥

Page #121

'श्रीजैन कथासंग्रहः
॥९॥
दुग्धं पीत्वा तं सेव्याऽऽहत्य गेहस्त्रियं पुनः । स्नात्वा वान्त्वा च निष्ठीव्य श्रुत्वा दुःशब्दमुल्बणम् ॥ १०२ ।। तथाऽश्रुपातं निर्माय काराप्य क्षौरकर्म्म च । मनः शकुनाभावे च गच्छेद् ग्रामान्तरं न हि ।। १०३ ॥ ( युग्मम्). परकूलाद् निम्नगायाः क्षीरवृक्षाद् जलाश्रयात् । अन्वागच्छत्स्वजनं च विनिवार्य ततो व्रजेत् ॥ १०४ ॥ वासोऽज्ञातगृहे नैव कुर्याद् निद्रां घनां न च । विश्वासो नैव कस्यापि कर्त्तव्यो हितमिच्छता ।। १०५ ।। अशम्बलोऽसहायश्चं समं वाऽनुपलक्षितैः । मध्यन्दिने निशायां च सुधीर्मार्गे न तु व्रजेत् ॥ १०६ ॥ कासर - गर्दभोष्ट्राणां गवामारोहणं तथा । श्रमभाजाऽपि नो कार्य श्रीमता श्रियमिच्छता ।। १०७ ।। इमात् करसहस्रेण शताङ्गात् पञ्चभिः करैः । घोटकाच्छृङ्गिणो वाऽपि गन्तव्यं दशभिः करैः ॥ १०८ ॥ न चटेद् वाहने जीर्णे नदीष्वेको विशेद् न च । सहोदरेण सार्धं च पथि गच्छेत् कदापि न ।। १०९ ॥ मार्गे श्रमातुरेणापि कृत्यं कृत्यं सुचेतसा । तथा च नियमाः पाल्या भ्रष्टः स्यादन्यथा पुमान् ॥ ११० ।। अथाऽऽलोक्यानालोक्यप्रक्रमः पश्येत् तीर्थानि देशांश्च वस्तूनि स्वकरं प्रगे । प्रौढपुंसः शकुनांश्च छायापुरुषमेव च ॥ १११ ॥ न पश्येत् कोविदो नित्यं ग्रहणं शशिसूरयोः । महाकूपे तथा नीरं कलिं सन्ध्याक्षणे नमः ।। ११२ ।। कन्यायोनिं पशुक्रीडां नारीमद्भुतरुपिणीम् । नग्नां तथा रतं नैवाखेटकं च विलोकयेत् ॥ ११३ ॥ जल-तैल-शस्त्र मूत्र- रुधिरेषु कदाचन । नेक्षेत वदनं विद्वान् इत्थमायुः क्षयो
रत्नचूडकथा
॥९॥

Page #122

श्रीजैन - कथासंग्रहः
रत्नचूडकथा
॥१०॥
ययययनराचारायला बारगरगारगरगरगारबराबरचय
गतः ॥ ११४ ॥ अथ विशेषोपदेशक्रमः- प्रतिसंवत्सरं वत्स! निजद्रव्यानुसारतः । पूज्याः स्वगुरवो ज्ञातिवृद्धाः साधर्मिकास्तथा ॥ ११५ ॥ प्रतिवर्ष विधेया च तीर्थयात्रा विवेकिना । तथा चालोचना ग्राह्या सद्गुरूणां समीपतः ॥ ११६ ॥ (युग्मम्). बालराज्यं च यत्रास्ति स्त्रीराज्यं यत्र वा भवेत् । द्वैराज्यं मूर्खराज्यं च तत्र स्थेयं त्वया न च ॥ ११७ ॥ राजा यत्र च सौम्यः स्यात् तथा व्यापारिणोऽपि च । व्यवहारपरो लोकस्तत्र स्थेयं त्वया पुनः ॥ ११८ ॥ चे श्रेष्ठी पुनर्वत्स ! दत्ता शिक्षाऽत्र या मया। सर्वसाधारणा साऽतो विशेषात् तव कथ्यते ॥ ११९ ॥ सपादलक्षा द्वीपा भोः ! स्फुटा अप्रकटास्तथा। सन्ति मध्ये समुद्रस्य प्रकटेषु तथा पुनः॥१२०॥ चित्रकूटाभिधो द्वीपो विद्यते धूर्तलोकभूः । तत्रानीतिपुरं नाम पुरमस्ति सुविस्तृतम् ॥ १२१ ॥ अन्यायाख्यो नृपस्तत्र ह्यामात्यस्त्वविचारकः । आरक्षकः सर्वग्राह्यनामाऽशान्तिः पुरोहितः ॥१२२ ।। गृहीतभक्षकः श्रेष्ठी तत्पुत्रो मूलनाशकः । अक्काच यमघण्टेति रणघण्टेति तत्सुता॥१२३ ॥ इत्थं यथार्थनामानः सन्ति तत्र नृपादयः । चौरा द्यूतकृतो धूर्ता अन्येऽपि बहवो जनाः ।।१२४ ।। अज्ञाततत्स्वरूपो यस्तत्र याति कदाचन । सर्वस्वं तस्य गृहन्ति तत्रत्या विविधा जनाः ॥ १२५ ॥ अतस्तत्र न गन्तव्यं गत्वाऽन्यत्र च सत्वरम् । लाभं लात्वा समेतव्यं वत्स! स्वच्छमते ! त्वया॥१२६ ॥ओमित्युक्त्वा ततः कोटिस्वर्णमूल्यसुवस्तुभिः । भृत्वा प्रवहणं प्रौढंगमनायोत्सुकोऽजनि
లలలలలలల లలలలలల
॥१०॥

Page #123

रत्नचुडकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥११॥
लगायरालय
ययययययययययययययययन
॥ १२७ ॥ सुमुहूर्ते ततो ज्योतिर्विदा दत्ते समङ्गलः । शुभचन्द्रबलोपेते स चचाल जनैर्वृतः ॥ १२८॥ साम्भः कुम्भादर्श-दधि-पुष्प-वर्धापनानि च। मृत्तिका-घृत-वस्त्राणि ध्वज-मीन-फलानि च ॥१२९ ॥ राजाश्व-वृष-धेनुश्च सुहृद्-वीणा-मधूनि च । एतानि व्रजतस्तस्य सम्मुखानि प्रजज्ञिरे ॥ १३० ॥ विनायक-खरोष्ट्राणां दुर्गाऽश्वतर-वाजिनाम् । शिवा-वृष-सारसानां वामे शब्दोऽभवत् तदा ॥१३१ ॥ अवदद् दक्षिणे पायें वृद्धविनायकस्तथा । अग्रे हस्ती पुनः पृष्ठे गृध्रस्तस्य महात्मनः ॥१३२॥ कृष्णसारः सारमेयः काकच मधुरस्वरः । अभूवन् दक्षिणात् पार्थात् तस्य वामगता अमी॥१३३ ॥ विषमा हरिणो दुर्गा नकुलाश्चाप-खञ्जनाः । वामभागाद् गतास्तस्य दक्षिणं भागमुत्तमम् ॥१३४॥ एवं शकुनसंप्राप्तिसहर्ष सविता स तु । अदूरं तमनुव्रज्य क्षीरद्रोर्गेहमागमत् ॥ १३५॥ उक्तं च-पितरं सद्गुरुं मित्रं सुतं शिष्यं च बान्धवम् । यस्येच्छेच्छीघ्रमावृत्तिं न तंदूरमनुव्रजेत् ॥१३६ ।। सपञ्चशब्दं सच्छत्रं सपताकं सचामरम्। पोत': पोतं समारुह्य स चचाल ततः पुरात् ॥ १३७ ॥ पृष्ठवायुवशाच्छ्रीघ्रं गच्छता वाहनेन सः । कियद्भिर्दिवसः प्राप द्वीपं किञ्चन वारिधेः ॥ १३८ ॥ तमवाप्य जनाः सर्वे जहर्षुर्यानपात्रगाः । कर्णधारस्ततो निन्ये तत्र वाहनमादरात् ॥ १३९ ॥ जले बोहित्थमास्थाप्योत्तीर्णवान् सुकुमारराट् । तटे १बाल इत्यर्थः ।
चचररररररररररररररररर
रचरचरचरचरयचरयलरचार
॥१
॥

Page #124

श्रीजैन कथासंग्रहः
गाजरलचूडकथा
॥१२॥
चचचचचचचचचचच.
बयलयरत्यययययययययया
वासोमयावासान् कारयित्वा च तस्थिवान् ॥ १४०॥ समीपस्थं नरं कञ्चिद् दृष्ट्वा स पृष्टवान् सुधीः । कोऽयं द्वीपः पुरं किं च राजा कोत्र निगद्यताम् ?॥१४१॥ तत बूचे नरः सोऽपिशृणु सुन्दर ! सम्प्रति। द्वीपोऽयं चित्रकूटाख्यः पुरं चानीतिसंज्ञकम् ॥ १४२ ॥ अन्यायाख्यम्तथा राजा विद्यते विश्वविश्रुतः। श्रुत्वा तस्योदितं वाक्यं चित्ते दथ्यौ कुमारकः॥१४३॥ पित्रा यत्र निषिद्धोऽहं तत्रैवागां विधेर्वशात् । तथाऽपि प्रचुरो लाभो भविता मे न संशयः॥१४४॥ यतश्चलनवेलायां चित्तोत्साहः पुनर्वराः । शकुनाः पवनश्चानुकूलः सर्व शुभं ततः॥ १४५ ।। इत्थं चित्ते विचिन्त्यासौ यावत् तस्थौ विचारवान् । चत्वारो वणिजस्तावदाययुः पुरमध्यतः ॥ १४६ ॥ ततो गौरवितास्तेनासनमानादिना भृशम् । जजल्पुर्मधुरालापैपूंर्तधीनिधयोऽथ तम् ॥१४७॥ कुतः स्थानात् कुमारेन्द्र! त्वमागाः कः पिता तव ? । किंनामाऽसि वदास्माकमुत्कण्ठा विद्यते यतः ॥१४८ ॥ त्वयि दृष्टे तथा स्नेहश्चित्ते नोऽचिन्तितोऽजनि । तदत्र कारणं किञ्चिदस्ति स्वस्तिनिकेतनम् ॥१४९ ।। कुमारोऽपि तत: सर्व मित्रेणाकथयत् स्फुटम् । यतो नामापि नो ग्राह्यं स्वयं स्वस्य विवेकिना॥१५०॥ उक्तं च-आत्मनश्च गुरोश्चैव भार्यायाः कृपणस्य च । क्षीयते वित्तमायुश्च मूलनामानुकीर्तनात् ॥ १५१ ॥ तेऽवोचन् सकलं वृत्तं श्रुत्वा तस्य महात्मनः । युक्तमासीद् हृदि स्नेहोऽस्माकं त्वं स्वजनोऽसि यत् ॥१५२॥ परं त्वं लघुरूपोऽसि नोपलक्षयसीह नः।
रायचयनराशय
Relलयलगायल
॥१२॥
.

Page #125

श्रीजेन कथासंग्रहः
॥१३॥
तथापि तत् कृतं साधु यत् त्वमत्रागतो बुध ! ॥ १५३ ॥ उत्तिष्ठतां कुमारेन्द्र ! गम्यते स्वगृहे यतः । त्वादृशाः स्वजना भाग्यैर्लभ्यन्ते पूर्वर्निर्मितैः ॥ १५४ ॥ इत्थं विश्वास्य तैनतो वृद्धसद्यनि तेषु सः । स्नान - भोजन मानाद्यैर्गौरवं गमितस्तथा ।। १५५ ।। भोजनानन्तरं ते तं प्रोचुर्भूर्त्तधुरन्धराः । कुमार ! सुकुमारं ते शरीरं दृश्यते बहु ।। १५६ ।। कठोरदेहसंसाध्यो व्यवसायो निगद्यते । यतो भवेन्न वेलायां भोजनं शयनं तथा ।। १५७ ।। व्यवसायं कुर्वतस्ते चेद् देहेऽपटुता भवेत् । श्रेष्ठिरत्नाकरस्याहो ! दद्य वै किं तदोत्तरम् ? ।। १५८ ।। अतः पोतेऽस्ति यत् किञ्चित् तत् सर्वं नः समर्पय । यानं पूर्णांकरिष्यामस्तवेष्टैर्वस्तुभिर्वयम् ॥ १५९ ॥ इत्युक्ते सोऽवदत् सर्वं गृह्यतां यानपात्रगम् । चत्वारोऽपि ततस्तस्य सर्वस्वं जगृहुर्मुदा ।। १६० ।। ग्रहणानन्तरं सर्वे ययुः स्वं स्वं निकेतनम् । सौजन्यं ज्ञायते नैव तेषां कुत्र गतं तदा ? ।। १६१ ।। कुमारोऽन्यदिनेऽचालीन्मिलनार्थं महीपतेः । पादुकाकृत् तदा कश्चिद् - ढौकयामास पादुकाम् ।। १६२ ।। कुमारस्तं प्रति प्रोचे वद मूल्यं किमत्र भो ! । सोऽवदत् तव हर्षाय • मयैषा प्राभृतीकृता ।। १६३ ॥ तं जगाद कुमारोऽपि चेदित्थं त्वामहं तदा । विधास्यामि सुहृष्टं भोः ! इत्युक्त्वाऽगमदग्रतः ॥ १६४ ।। यावदेष व्रजत्यग्रे कियत्यपि हि तावता । एकाक्षः कितवो धूर्त्तः कश्चिदूचे च तं प्रति ।। १६५ ।। कुमार ! शृणु वृत्तान्तं यदाऽऽगात् प्राग् पिता तव । तदा मया सहस्रं तु दीनाराणां च
रत्नचूडकथा
॥१३॥

Page #126

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥ १४॥
हारितम् ।। १६६ ।। उच्चाटितस्तदाऽहं तैद्यूतकारैः कटूक्तिभिः । मिलित्वा परितः संस्थैः काकैर्धूक इवाहनि ।। १६७ ।। तदाऽयं त्वत्पितुः पार्श्वे गत्वा धनमयाचत । सोऽप्युवाच ग्रहणकं दत्त्वाऽऽदत्स्व धनं धनम् ।। १६८ ।। ततो मया पुनः प्रोक्तं गेह-स्वर्ण गवादिकम् । द्यूतव्यसनतः सर्व गतं मे किं ददामि ते ? ।। १६९ ।। श्रेष्ठ्यूचे तर्हि गच्छ त्वं न दास्ये तव किञ्चन । तदा ताडयितुं लग्ना मां च द्यूतकराः पुनः । १७० ।। ततो मया विमृष्टं हि मारयिष्यन्ति माममी । अतः स्वाङ्गं किमप्यस्य दत्त्वा गृह्णाम्यहं धनम् । १७१ ॥ चरणाभ्यां च हस्ताभ्यां विना न स्यात् कथञ्चन। अतो मया चक्षुरेकं मुक्तं ग्रहणके तदा ।। १७२ ॥ अत्र यावत् स्थितः श्रेष्ठी तावन्नासीद् धनं मम । लात्वा नेत्रं गतस्तेन पिता ते नगरं निजम् ।। १७३ ।। गृहीत्वा मेऽधुना द्रव्यं नेत्रमर्पय सत्वरम् । यतोऽनेन विना भाति न मुखं मामकं किल ।। १७४ ।। इत्युक्तं तस्य स श्रुत्वा चिन्तयामास चेतसि । अनेनाश्रुतपूर्वं मे गदितं किं करोम्यतः ? ।। १७५ । अथवा चिन्तया किं मे यद् भाव्यं तद् भविष्यति । परमुपस्थितं द्रव्यं किं त्यजामि मुधाऽधुना ।। १७६ । संप्रधार्य मनस्येवं गृहीत्वा तद्धनं च तम् । प्रत्युवाच समेतव्यं ममोत्तारे त्वया प्रगे ।। १७७ ।। ततः स्थानात् समायान्तं कुमारं वीक्ष्य चापरे । चत्वारो वणिजो धूर्त्ता वादमेवं प्रचक्रिरे ।। १७८ ।। तेषामेकोऽवदन्नीरं समुद्रस्य हि मीयते । गङ्गाया वालुका वाऽपि न स्त्रियश्चरितं पुनः ।। १७९ ।। द्वितीयः
रत्नचूडकथा
॥ १४॥

Page #127

रत्नचूडकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१५॥
यावयाचगाना
తలల లలలలలలల లలను
स्माह भो मित्र ! नो वाच्यं पुनरीदृशम् । यथा स्त्रीचरितं प्रोक्तमन्यन्मानद्वयं तथा ॥१८० ॥ तृतीयः प्रोचिवान् किं भो ! वदसीत्थमनर्गलम् । सुभाषितानि नो वेत्सि पूर्वसूरिकृतानि वा ॥१८१ ॥ यत उक्तम्-सुख-दुःख-जय-पराजय-जीवित-मरणानि ये विजानन्ति । मुह्यन्ति तेऽपि नूनं तत्त्वविदश्चेष्टिते स्त्रीणाम्॥१८२॥ प्राप्तुं पारमपारस्य पारावारस्य पार्यते। स्त्रीणां प्रकृतिवक्राणां दुश्चरित्रस्य नो पुनः॥ १८३॥ अतोऽन्यद्वयमानस्य पारगाः केऽपि भूतले। सन्ति सन्तो बुद्धिमन्तो नैव स्त्रीचरितस्य तु ॥ १८४ ॥ चतुर्थेन ततः प्रोक्तं धीमानयमुपागतः । स्फोटयिष्यति सन्देहं वादं मा कुरुष्वोद्धतम् ॥ १८५ ॥ अथ त्रयोऽपि सम्भूय भूयोऽजल्पन् चतुर्थकम्। धीमानयं तदा मानमस्मदुक्तं करोति चेत् ॥ १८६ ।। तुर्योऽवोचद् वदध्वं भोः ! यस्य मानस्य वो रुचिः । तत् करिष्यत्यसौ बुद्ध्या बुद्धेः किं नाम दुष्करम् ? ॥१८७ ॥ तेऽजल्पन दूरसंस्थाया गङ्गायाः किमु कथ्यते ? । समीपस्थसमुद्रस्य मानमेतेन कारय ॥ १८८ ॥ रत्नचूडस्तु तुर्येण तथा प्रोत्साहितस्तदा। समुद्रनीरप्रमिति यथाऽङ्गीकृतवानयम् ॥१८९॥ एकीभूय ततः सर्वे जगदुस्तं प्रतीदृशम् । यदि मानं करोषि त्वं तदाऽस्मत्कमला तव ॥ १९० ।। नो चेत् तदा वयं सर्वा ग्रहीष्यामस्तव श्रियम् । इत्युक्त्वा विदधे तत्र साक्षिणस्तैः शठाशयैः ॥ १९१ ।। रत्नचूडस्ततो दध्यौ पित्रा मे यादृशाः पुरा । इहत्याः कथिता लोकास्तादृशा एव केवलम् ॥ १९२ ॥ इत उत्तारके यामि
चरररररररररररररर
रगरगायरियपररयागरागर
॥१५॥

Page #128

रत्नसा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१६॥
लगाया गया गलत रयरचरचरचरचरचरचरचरचरचरचा
नृपोऽप्यत्रेदृशोऽस्ति वै। सोऽपि चेत् सङ्कटे पाता भवित्री का गतिस्तदा ? ॥ १९३ ॥ इत्थं विमृश्य स स्थानं जगाम सरलाशयः । तथा च चिन्तयामास सङ्कटान्मोक्षमात्मनः ॥ १९४ ॥ अथैषां हन्त ! धूर्तानामतिधूर्तधिया जयः । दवस्येह प्रतिदेवो यतो देयः इति श्रुतिः ॥ १९५ ॥ अतिधूर्तधियां स्थानं विचिन्त्य गणिकागृहम् । जगाम रणघण्टाया वेश्यायाः स निकेतनम् ॥ १९६ ॥ कितवार्पितदीनारसहसं सममार्पयत् । तस्यास्ततस्तया चक्रे तस्य गौरवमुच्चकैः ॥ १९७ ॥ केलिकौतूहलोन्मुक्तं तं वीक्ष्य गणिका जगौ। किं सचिन्त इव स्वामिन् ! दृश्यसे वद कारणम् ॥१९८ ॥ याथातथ्यं निवेद्यासावुत्तरं समपृच्छत । साऽपि दानवशीभूता तस्य तथ्यं न्यवेदयत् ॥ १९९ ॥ शृणु सुन्दर ! यः कश्चिद् दैवाद् वैदेशिको नरः । इहायाति धनं तस्य गृहन्त्येते सुनिश्चितम् ॥ २०० ॥ गृहीतस्य धनस्यैकं भागं लाति महीपतिः । सचिवस्तु द्वितीयांशं श्रेष्ठी तृतीयकं पुनः॥२०१॥ आरक्षकश्चतुर्थाशं पुरोधाः पञ्चमं तथा। षष्ठं भागं च मन्माता यतः सा सर्वबुद्धिदा॥२०२॥ अतः स्त्रीवेषमादत्स्व यथाऽऽवाभ्यां प्रगम्यते। तत्र स्थितस्त्वं मन्मातुः श्रोष्यसे सर्वमुत्तरम् ॥२०३॥ तथाकृतेऽमुना सा तं गृहीत्वाऽगात् प्रसूगृहम् । दृष्ट्वा तं यमघण्टोचे केयं बाला सुते ! वद ? ॥ २०४ ॥ रणघण्टाऽवदन्मातः ! श्रीदत्तश्रेष्ठिनन्दनी । रूपवत्यभिधानेयं वयस्या मम विद्यते॥२०५॥ एषैकवारं मिलति नाद्य मे मिलिता दिने । तदर्थमागतां
रयययययययययययययययय
॥१६॥

Page #129

श्रीजैन कथासंग्रहः
।।१७।।
लात्वा समेताऽहं त्वदन्तिके ॥ २०६ ॥ अत्रान्तरे समायाताश्चत्वारस्ते वणिग्ब्रुवाः । मायां कृत्वा जगृहे यै रत्नचूडक्रयाणकम् ॥ २०७ ॥ वरासनोपविष्टास्ते गदिता यमघण्टया । सांयात्रिकोऽत्र भोः ! कश्चिदागतः श्रूयतेऽधुना ॥ २०८ ॥ ओमित्यूचुस्ततः सर्वे पुनः सा निजगाद तान् । भवतां समभूल्लाभो भविता वा निवेद्यताम् ।। २०९ ।। आसीदित्यवोचंस्ते कया रीत्याऽथ सा जगौ । ततस्ते कथयामासुः सर्वं मायाविचेष्टितम् ॥ २१० ॥ तच्छ्रुत्वा साऽवदद्धानिर्भवतां भविता ननु । कथमित्यूचिरे तां ते साऽवदन्निि नोच्यते ।। २९९ ।। उक्तं च- दिवा निरीक्ष्य वक्तव्यं रात्रौ नैव च नैव च । सञ्चरन्ति महाधूर्त्ता वटे वररुचिर्यथा ॥ २१२ ॥ तथाप्यत्याग्रहपरान् वीक्ष्य साऽवददक्तिका । यदिष्टवस्तुभिर्यानपूरणं तेन वः क्षयः ॥ २१३ ।। तेऽवोचन् कूटवस्तूनि सन्ति गेहे बहूनि नः । तैर्यानं पूरयिष्यामो यैरसौ कथयिष्यति ॥ २१४ ॥ अथोचे धीमती सा तान् यद्यसौ मशकास्थिभिः । यानं कारयिता पूर्णं तदा किं भोः ! करिष्यथ ।। २१५ ।। तेऽजल्पन्नीद्दशी बुद्धिः कथं तस्य भविष्यति ? । यतोऽसौ बालको बुद्धिर्वृद्धानां हि भवेद् भुवि ॥ २१६ ॥ उक्तं च- यदेकः स्थविरो वेत्ति न तत् तरुणकोटयः । यो नृपं लत्तया हन्ति वृद्धवाक्यात् स पूज्यते ।। २१७ ।। अक्का जगाद भूयोऽपि नैकान्तो विद्यते ह्ययम् । बालकोऽपि सुधीः कश्चिद् रोहकोऽभूद् यथा पुरा ।। २१८ ॥ को रोहक इति पृष्टे सा जगाद वचस्विनी । अवन्तीनगरीपार्श्वे
| रत्नचूडकथा
॥१७॥

Page #130

(लडक
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१८॥
CEबयपचपचपचपचरचयपचरचयपचय
ग्रामोऽस्ति नटसंज्ञकः ॥ २१९ ॥ कुशीलवनटस्तत्र तस्य प्रेमवती प्रिया । तयोः सुतो रोहकाख्यो बुद्धिवृद्धिसमन्वितः ।। २२० ॥ स बालभावतः क्रीडां करोति विविधां सदा । भोजनावसरे माता तं प्रतीत्थं प्रजल्पति ॥ २२१ ॥ वत्सागच्छाधुना गेहेऽन्यथा दास्ये न भोजनम् । तथाप्युत्सूरमायाति सा ददाति च भोजनम् ॥ २२२ ।। कियत्यपि गते काले माता तस्य दिवं गता। ततोऽन्यां रुक्मिणीनाम्नी कन्यां स परिणीतवान् ॥ २२३ ।। क्रीडां कुर्वन्तमथ तं वीक्ष्य साऽपि तथाऽवदत् । मातृवचनविश्वस्तः पूर्ववत् स समागतः ।। २२४ ॥ उपमाता तदा साऽपि द्वारं दत्त्वा गता बहिः । वेलातिक्रमतस्तस्य भोजनं न प्रयच्छति ।। २२५ ॥ इत्थं कदापि न प्राप कल्यवर्त स बालकः । वैकालिकं कदाचिन तेनासौ दुर्बलोऽभवत् ।। २२६ ।। तं तथाविधमालोक्य पिता प्रोवाच वत्स! हे। स्वमातुः स्मरसि त्वं किं दुर्बलो येन दृश्यसे? ॥ २२७ ॥ स बूचे सत्यभाषिण्यां सत्यां मातरि तात ! मे। कथं कूटप्रवादिन्या मातुः स्मरणमिष्यते ?॥२२८॥ कुशीलवस्ततः प्रोचे कथं सा कूटभाषिणी? । कस्मादियं सत्यभाषाभाषिणीति प्रजल्पताम् ।। २२९ ।। रोहकोऽप्यवदत् तात ! पश्चाद् दास्ये न भोजनम् । इत्युक्त्वाऽपि प्रयच्छन्ती तेन सा कूटभाषिणी ॥ २३० ॥ यदैषा भाषते पश्चान्न दास्ये तव भोजनम् । तदा नैव ददात्येषा तेनेयं सत्यभाषिणी ॥ २३१ ॥ तच्छ्रुत्वा भोजनं सार्धमात्मना कारयत्यसौ । तदा न चक्रे सा तस्य स्नान- .
Jलगभगवयग्यलय
रचयरगररररररररररचय
॥१८॥

Page #131

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१९॥
मानादि गौरवम् ।। २३२ ।। तस्यास्ततोऽपमानार्थमन्यदा पितुरग्रतः । उत्सूरसङ्गतस्यासौ निशायां प्रोचिवानिदम् ॥ २३३ ॥ पुमानयं गृहाद् याति यूयं पश्यत पश्यत । इत्युक्तं तस्य स श्रुत्वाऽजन्यरागः प्रियां प्रति ।। २३४ ।। अरागकारणं तं सा ज्ञात्वा चाह स्म रोहकम् । मानं दापय वत्स ! त्वं त्वत्पितुः पार्श्वतो मम ।। २३५ ।। सोऽभाणीत् ते तदा मानं दापयामि यदा मम । शुश्रूषां त्वं करोष्युच्चैरन्यथा न कंदाप्यहम् ॥ २३६ ॥ साऽब्रवीद् भोजनं वारान् त्रीन् तथा स्नानमेकद्रा । दिने दास्यामि ते नित्यं देवस्य शपथो मम ॥ २३७ ॥ मानदानाय तस्याः स एकदा पितरं प्रति । छायां निर्दिश्य चावादीत् पश्यामुं नरमागतम् ।। २३८ ।। तच्छ्रुत्वा स नटो दध्यौ यादृशोऽयं पुमान् किल । पुराऽपि तादृशो भाव्यतो नीरागः कथं स्त्रियाम् ? ।। २३९ ॥ सानुरागस्ततो जज्ञे रुक्मिण्यां स कुशीलवः । करोति रोहके भक्तिं साऽपि बुद्धिवशीकृता ॥ २४० ॥ अन्यदा रोहकः पित्रा सममुज्जयिनीं पुरीम् । द्रष्टुं जगाम तातेनानुशिष्टः स ततो गिरा ।। २४१ ।। नगय वत्स! मे वेला लगिष्यति घना ततः । स्थेयं सिप्रानदीमध्ये वलमानेन च त्वया ॥ २४२ ॥ ओमित्युक्त्वा सुविशालां विशालां वीक्ष्य स क्रमात् । गत्वा सिप्रां स्थितस्तत्र पितृप्रतीक्षणेच्छया ।। २४३ ॥ बालक्रीडावशात् सोऽपि लिखित्वा सकलां पुरीम् । यावत् तस्थौ नृपस्तावत् तत्रागादरि केशरी ॥ २४४ ॥ नृपमभ्यर्णगं वीक्ष्य स प्राह क्षोभवर्जितः । अनाथामिव किं नाथ
रत्नचूडकथा
॥१९॥

Page #132

च
रत्नचूडकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२०॥
रिचरचररररररररररररररररर मयययययययययययय
! भिनत्सि त्वं पुरीं मम ॥ २४५ ॥ उदात्तं तद्वचः श्रुत्वा यावदग्रेस पश्यति । तावद् रेणुमयी रम्यां ददर्श नगरी निजाम् ॥ २४६ ॥ सार्थक वचनं श्रुत्वा विज्ञानं च तथाऽद्भुतम् । दृष्ट्वा राजा चमच्चक्रे धीमान् यद् बालकोऽप्यसौ॥ २४७ ।। नृपः स्वसेवकान् प्राह कोऽयं कस्य सुतस्तथा। तेऽवोचन् रोहकाभिख्यः कुशीलवनटात्मजः ॥ २४८ ॥ ततो राजाऽन्यमार्गेण गत्वा रन्त्वा बहिः पुनः । हृष्टो जगाम स्वपुरी स्वग्रामं बालकोऽपि च ॥ २४९ ॥ नवनवत्युत्तराऽऽख्यमन्त्रितुर्यशती पुरा । विद्यते पुनरेकं स महामन्त्रिणमीहते ॥ २५० ॥ तस्य बुद्धिपरीक्षार्थ नृपो भृत्येन केनचित् । अकथयन्नटग्रामजनानेवं विशारदः ॥ २५१ ॥ अस्मद्वासाय विस्तीर्ण एकद्रव्यमयस्तथा। उत्तुङ्गः स्तम्भहीनश्च प्रासादः कार्यतामिह ॥ २५२ ॥ आदेशं दुर्घटं मत्वा ग्रामीणा एकतोऽमिलन् । तथा विमर्शयामासुः परं बुद्धिर्न जायते ॥२५३॥ तदा रोहक आगत्य जगाद जनकं प्रति। उत्थीयतां भोजनाय तातोत्सूरं प्रजायते ॥ २५४ ॥ नटः प्राहाशनं वत्स ! तव स्मरति नो मम । क्षुद्रादेशो यतो राज्ञा दत्तोऽसि ग्रामवासिनाम् ।। २५५ ॥ रोहकोऽप्यवदत् तात! क आदेशो महीभुजा। दत्तो ? येनाखिलो लोकः सचिन्त इव दृश्यते ॥ २५६ ॥ आदेशे कथिते सोऽवक् पूर्व भोज्यं प्रकुर्वताम् । पश्चादुपायं वो वक्ष्ये ततस्ते भोजनं व्यधुः ॥ २५७॥ भोजनानन्तरं राजपुरुषं प्रति सोऽवदत् । शिलेयं विद्यते दीर्घा तथोच्चा पर्वतेऽत्र भोः ! ॥ २५८ ॥
यलयवनय
॥२०॥

Page #133

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२१॥
भूभृन्निवेदितावासो भविष्यत्यनया खलु । परं धनादिकं सर्वं राज्ञा देयं विनिर्मितौ ॥ २५९ ॥ राज्ञे तदुक्तमाचख्यावागत्य नृपपूरुषः । पुनां राज्ञाऽन्यदा प्रैषि मेषो रोहकसन्निधौ ॥ २६० ॥ कथापितं च मेषोऽयं पोष्यः प्रतिदिनं त्वया । न पुनः स्थूलदेहोऽयं कार्यः कार्यविदा सदा ।। २६१ ॥ स पुष्यति भृशं मेषं दर्शयत्येकदा वृकम् । तथा तस्य ततो जज्ञे न स्थूलावयवः स च ।। २६२ ।। तं वृत्तान्तमथ ज्ञात्वा कुकुटः प्रहितोऽन्यदा । निवेदितं तथैकोऽयं योधनीयस्त्वयाऽनघ ! ।। २६३ ।। सम्मुखं दर्शितादर्शे स्वदेहप्रतिबिम्बनात् । स योधितश्चिरं तेन बुद्धेः किं दुष्करं भवेत् ? ।। २६४ ॥ अन्यदा प्रेषयामास तिलानां शकटान् तथा । ज्ञापयामास यन्त्रेऽमून् तैलं निष्पीड्य नोऽर्प्यताम् ॥ २६५ ॥ अधोमुखेन मानेन परं ग्राह्यास्तिला इमे । तेनैव सम्मुखेनाहो ! तैलं देयं पुनस्त्वया || २६६ ।। आदर्शपृष्ठभागेन तिलान् लात्वा स रोहकः । तस्यैवोपरिभागेन तैलं स्तोकं ददौ तदा ।। २६७ ।। पुनर्वृद्धगजो राज्ञा प्रहितोऽपटुदेहकः । भाणितं चास्य मरणं यदा भवति मे तदा ।। २६८ ।। न कथ्यमकथयित्वा न स्थेयं पुनरादरात् । ततो मृते गजे राजा विज्ञप्तस्तेन धीमता ।। २६९ ।। तृणं नात्ति गजः स्वामिन् ! नीरं पिबति नैव न । करोत्युच्छ्वासनिःश्वासौ राजोचे तर्हि किं मृतः ? ॥ २७० ॥ स त्वाह निगदत्वेतद् देवो नैव वदाम्यहम् । इत्युक्त्वा स गतो गेहं पुना राज्ञा परेद्यवि ।। २७१ ॥ तेनाकारयदस्तोकां वृत्तिं सवालुकामयीम् । सोऽपि
1
रत्नचूडकथा
॥२१॥

Page #134

श्रीजैन कथासंग्रहः
रत्नचूडकथा
॥२२॥
रियरचारायचचचरररररररररस
तांदुर्घटां मत्वाऽकथयनृपति प्रति ॥ २७२॥ पुरातन्याः खण्डमेकं तस्याः संप्रेष्यतामिह । यथा तदनुमानेन नव्या सा क्रियते जनैः ॥ २७३ ॥ आख्यापयनृपोऽन्येद्युनरेण तं प्रतीदृशम् । यदत्र न पुरीमध्ये मिष्टपानीयकूपकः ॥ २७४ ॥ इहस्थोऽतः कोऽपि कूपः प्रहेयो मिष्टनीरयुक् । विमृश्य सोऽपि तं प्रोचे ग्रामीणा: कूपका इमे ।। २७५ ॥ आनीयमाना नगरौं भयात् पश्चाद् वलन्त्यमी। अतः कोऽपि नागरिकः कूपः प्राक् प्रेष्यतामिह ॥ २७६ ॥ तेनेहत्यं यथा बद्ध्वा नयामि नगरी प्रति। तच्छ्रुत्वा नृपतिर्दध्यौ सत्यं धीमानयं खलु ॥ २७७ ॥ अन्यदाऽऽकारयामास नृपतिस्तं स्वसन्निधौ । व्यवस्थयाऽनया सद्यः परस्परविरुद्धया॥ २७८ ॥ समलाङ्गेन नागम्यं स्नानं कार्य न च त्वया। यानं विना तथा नैव पादचारेण कहिंचित् ॥ २७९ ॥ नापथा न च मार्गेण न रात्रौ न दिने तथा । न कृष्णे न सिते पक्षे न च्छायायां न चातपे॥ २८०॥ रिक्तहस्तेन नागम्यं न सोपायनपाणिना । सोऽतो विमृश्य चन्दनोद्वर्तनान्मलवर्जितः ॥२८१॥ 'हुडुमारुह्य पादाभ्यां स्पृशन् भुवस्तलं तथा। सितपक्षस्य प्रतिपदिनेऽदष्टसुधाकरें॥ २८२॥ सन्ध्यायां मार्गमध्येन चालिनीधृतशीर्षकः। मृत्तिकायुक्तपाणिश्च सोऽगानृपतिसन्निधौ ।। २८३ ।। अग्रस्था मृत्तिकां दृष्ट्वा राजाऽवोचत् किमत्र भोः । स प्राह यस्याः पतयो भवन्तः सोपढौकिताः ।। २८४ ।। ततो १ घेटु
नगलाचवतात गरपयरचरचरयचयपघलया
॥२२॥

Page #135

रत्नचडकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२३॥
नायगरायचयनरायन बालरबररररररररररररररावल
रोहकमादाय राजाऽगाद् वासवेश्मनि । तत्र तल्पे च सुष्वाप गङ्गापुलिनकोमले ।। २८५ ॥ निद्राणस्य नपस्यासौ पादसंवाहनापरः । श्रान्तत्वाद् बालभावाच्च प्रमीलां प्राप रोहकः ॥ २८६ ॥ ततो निद्राविहीनेन राज्ञाऽसौ जल्पितोऽपिच । यदान वक्ति स तदा लत्तयाऽऽहत्य बोधितः॥ २८७॥ कथितं च प्रसुप्तोऽसि किंरे ! सोऽपि जगौ न वै । राजा प्राह तर्हि किं मे नोत्तरो विहितस्त्वया ? ॥ २८८ ॥ स जगाद सचिन्तोऽहं तदाऽऽसं तेन नावदम् । का चिन्तेति नृपेणोक्ते सोऽब्रवीच्छृणु भूपते ! ॥ २८९ ।। अजाया उदरे लिण्डीः को बन्धयति कथ्यताम् ? । नृपेणोचे त्वमेवेह कथय स ततोऽवदत् ॥ २९०॥ अस्याः संवतको वायुरुदरे तिष्ठति प्रभो ! । तेनेमा गुटिकाकल्पा जायन्ते नृपसत्तम ! ॥ २९१ ॥ ज्ञेयं द्वितीययामेऽपि पूर्वयामसमं समम् । किन्तु जागरणे हेतुश्चपुटिक उच्चकैः ॥ २९२ ॥ चिन्ताहेतुं तथा. पृष्टः स जगाद स्फुटं प्रभो!। कपित्थफलमनाति गजोऽभग्नं च मुञ्चति ॥ २९३ ॥ परं मध्यस्थितं सारं मोचनान्न हि दृश्यते । तच्च कुत्र व्रजत्येषा चिन्ता मे हृदि वर्त्तते ॥ २९४ ॥ राजाऽऽह कारणं ब्रूहि सम्यग् ज्ञात्वा त्वमेव भोः !। स प्राह तस्य जठराग्निना सर्व प्रपच्यते ॥ २९५ ॥ एवं तृतीययामेऽपि सर्व निद्रादिकं तथा। परं जागरणे हेतुर्वस्वघातोऽत्र कीर्त्यते ॥ २९६ ॥ चिन्तानिदानं सोऽवोचदम्लं दृष्ट्वा यदत्र भोः !। दंष्ट्राः सवन्ति राजेन्द्र ! तत् किं कारणमुच्यताम् ? ॥ २९७ ॥ राजा प्राह त्वमेवेह कथय सोऽवदत् ततः। दंष्ट्रा हि दुग्धनिष्पन्ना मुञ्चन्तीह ततो जलम् ॥ २९८ ॥ इत्थं चतुर्थयामेऽपि प्रमीलादि
चयलयलयलयललललल यालययययययययययययययययरत
॥२३॥

Page #136

श्रीजैन कथासंग्रहः
रत्नचूडकथा
॥२४॥
" यययययययययययगर
चालयचरचरचरचरचरररररररयल
प्रकीर्तितम् । बोधनं तर्जनेनेह चिन्ताहेतुमथो जगौ ॥ २९९ ॥ कियन्तः सन्ति जनकास्तव चिन्ता मम नृप ! । तन्निशम्य विषण्णात्मा राज्ञोचे किं ब्रवीषि रे ! ॥ ३०० ॥ सोऽवदत् पञ्च पितरस्तव सन्ति नराधिप ! । कूटं चेन्मन्यसे माता प्रमाणं ते तदाऽधुना ॥ ३०१ ॥ ते के राज्ञेति संपृष्टे सोऽगदत् कुम्भकारकः । वृश्चिको रजकश्चैव मन्दुरारक्षको नृपः ।। ३०२ ।। ततोऽसौ मातरं प्रोचे तत्किं मे पितरो वद । कौँ पिधाय साऽवोचद् वत्स ! किं जल्पितं त्वया ? || ३०३ ।। एक एव जगन्मान्यस्तवाऽऽसीजनको ननु । इत्युक्तोऽपि यदा नासौ कदाग्रहं मुमोच च ॥३०४ ।। ऋतुस्नानानन्तरं सा कुम्भकारादिदर्शनम् । तदा प्रकथयामास तच्छुत्वा स चमत्कृतः ।। ३०५॥ पुनारोहकमपृच्छत् कथं ज्ञातं त्वया ह्यदः । सोऽवग् लत्तादिदानेन चत्वारोऽप्यनुमेनिरे ।। ३०६॥ पञ्चमः सर्वदिग्स्वामी लोकपाल इवोत्तमः । पिता श्रीजितशत्रुस्ते बभूव भुवि विश्रुतः ।। ३०७॥ तन्निशम्य मुदा राजा मुख्यं तं सर्वमन्त्रिषु । चकार राज्यचिन्तां च तस्मिन् सर्वां न्यवीविशत् ॥ ३०८ ॥ तस्य बुद्धिबलेनासौ प्रौढानपि महीभुजः । हेलया साधयामास शौर्याद बुद्धेर्बलं वरम् ।। ३०९॥ एवं बुद्धिबलोपेता भवेयुः केऽपि बालकाः । अतो बालस्य नो मौग्ध्यं चिन्त्यमेकान्ततोऽत्र भोः!॥३१०॥ इत्युक्ते यावदुत्तस्थुस्ते चत्वारोऽपि धूर्त्तकाः। पादुकाकारकस्तावत् तत्रागाद् हर्षसंयुतः ॥ ३११ ॥ पूर्ववत् स तया पृष्टः सर्व वृत्तान्तमाख्यत । ततः सा
वयलयलयमगचल
गगनचययययययययय
॥२४॥
न

Page #137

रत्नचूडकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२५॥
లలలలలలలలల 22एयरपरचयपचरचयरचय
कथयामास तव लाभो न दृश्यते ॥ ३१२ ॥ सोऽप्यभाणीन्ममात्यन्तमत्र लाभो भविष्यति। सर्वस्वग्रहणे तस्य यतो मे हृष्टता भवेत् ।। ३१३ ॥ सागदत् तव हीनस्याधिकवाञ्छनयाऽनया। भविष्यति मूलनाश: सोमशर्मपितुर्यथा ॥ ३१४ ॥ सोऽवदत् कः सोमशर्मपिता तस्य कथं ह्यभूत् । मूलनाशस्तत: सोचे कथ्यमानं मया शृणु ॥ ३१५ ॥ पुरैकस्मिन् महाम्रामे बटुश्चटुवचा भ्रमन् । सक्तून् घनतरान् प्राप नवसक्तुकपर्वणि ॥ ३१६ ॥ ततः सन्ध्याक्षणे कुम्भकारगेहे जगाम सः । कुम्भं सक्तुभिरापूर्य सुष्वाप च महीतले ॥ ३१७ ।। सुप्तोऽसौ चिन्तयामास ग्रहीष्येऽमीभिः कुर्कुटीम् । जनयिष्यत्यल्पकालादपत्यानि बहूनि सा॥३१८॥ ततोऽजांतानि विक्रीय गावं तजनितैः पुनः। तदपत्यैस्तु वडवांततो मेऽश्वाश्वसंहतिः ॥ ३१९ ॥ तदाऽहं घोटकान् सर्वान् विक्रीय द्रविणं बहु । अर्जयित्वा स सद्गेहं कारयिष्यामि पुष्फलम् ॥ ३२० ॥ ततोऽहं रुक्मिणीनाम्नी शुद्धब्राह्मणवंशजाम् । कन्यां विवाहयित्वा च भोक्ष्ये वैषयिकं सुखम् ॥ ३२१॥ कियत्यपि गते काले पुत्रो मे भविता वरः । सोत्सवं सोमशम्मति तस्य नाम प्रदास्यते ॥३२२ ॥ तदा मे नृपसम्मानं घोटकक्रयविक्रयात् । भविष्यति ततो लोकैरपि भक्तिः करिष्यते ॥३२३॥ सर्वसौख्यमये काले व्रजतीत्थं कदाचन । रुदन्तं वीक्ष्य से बालं वदिष्यामि प्रियां प्रति॥३२४ ॥ अये! किं रोदयस्येनं तदा सेत्थं गदिष्यति। भवतां वल्लभोऽयं चेत् तदा रक्षत साम्प्रतम् ॥ ३२५॥ तयेति गदिते
चरागनगर भयलयपरायचयकरायलाच
॥२५॥

Page #138

रत्नचूडकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२६॥
यययययययययययययययन बालरियागरगरायचयरगरचय
क्रोधो भविष्यति मम ध्रुवम् । ततः पादप्रहारेण हनिष्यामि निजां प्रियाम् ॥ ३२६ ।। पूर्वोक्तं सकलं चित्ते चिन्तितं तेन दुधिया। पादप्रहारदानं तु प्रत्यक्षं विहितं तदा ॥ ३२७ ॥ तत्प्रहारवशात् कुम्भः शतखण्डो बभूव सः । कियन्तः सक्तवः पश्चाद् वातेनोड्डापिता ययुः ।। ३२८॥ कियन्तो भस्मीभूताश्च भूमिभस्मनि संस्थिताः । लोभमूलं गता एवं सकलास्तस्य सक्तवः ।। ३२९ ॥ तवापि पादुका चैवं गता जानीहि संप्रति । यतोऽनया तव लोभो जातो घनतर: किल॥ ३३०॥ श्रुत्वा तद्वचनं सोऽवक् मां हृष्टं प्रविधाय सः। चेल्लास्यति तदा लाभो भविष्यति हृदि स्थितः ।। ३३१ ।। करिष्यति प्रहृष्टं त्वामेकवाक्येन सोऽधुना । यतोऽन्यायनृपावासे पुत्रो जातोऽस्ति संप्रति ॥ ३३२ ।। राजगृहसुतोत्पत्त्या किं त्वं हृष्टोऽथवा नहि। इतीरिते हृष्टतैव सम्मता दृश्यते तव ॥ ३३३ ।। तन्निशम्य गतो यावत् स गेहं तावदागतः । कितवोऽथ तया पृष्टः स्ववृत्तान्तं न्यवेदयत् ।। ३३४ ॥ तन्निशम्य जगी साऽपि कूटबुद्धिरहो ! तव । तथापि यद् धनं तस्य दत्तं तन्नोचितं कृतम् ॥ ३३५ ॥ सोऽजल्पत् तस्य सर्वस्वग्रहणेऽयं मया किल । सत्यारोऽर्पितो नूनं साऽथोचे तद् गतं तव ।। ३३६ ॥ सोऽवदत् तं न पश्यामि मनुष्यं भुवनेऽखिले । यो हि गृहाति मद्वित्तं ततः सोवाच तं प्रति ॥ ३३७॥ कोऽयमखर्वगर्वस्ते बुद्धिमान यन्नरो भुवि । विधेरपि श्रियं लाति सुबुद्धिरिव बुद्धितः ॥ ३३८ ॥ कोऽयं सुबुद्धिस्तेनेति पृष्टे साऽप्यभ्यधात् पुनः । पृथ्वीभूषणनगरे
चारचारबागचरचराचरचराचरयरचय
॥२६॥

Page #139

रत्नचूडकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
२७
ययययययययनमा रियलयलयरयरचरचररररररररर
पृथ्वीचन्द्रोऽभवन्नृपः ॥ ३३९ ॥ तस्य सुबुद्धिरमात्यः सुबुद्धिभरभासुरः । राजचिन्ताकरो नित्यं भूभृजनपदप्रियः ॥ ३४० ॥ राज्ञः पुत्रेऽन्यदा जाते प्रवृत्ते च महोत्सवे । षष्ठीजागरणे रात्री सोऽगात् तद्भाग्यमीक्षितुम्॥३४१॥ दत्त्वा दत्त्वा च ताम्बूलान् धवलानि तथैव च । प्रसुप्ते कामिनीवर्गे व्योमनि ध्वनिरित्यभूत् ॥ ३४२ ॥ व्याधोऽयं भविता नूनं गते काले कियत्यपि । परमेकतरं जीवं तदा व्यापादयिष्यति॥३४३॥ तनिशम्य विषण्णात्मा सुबुद्धिातवान् हदि। राजजातोऽपि नैवायं राजयोग्यो भविष्यति॥३४॥ द्वितीयेऽपि सुते जाते षष्ठ्यां सोऽस्थात् तथा निशि। तत्रैवं शब्दमश्रौषीत् कोरकोऽयं भविष्यति ॥ ३४५ ॥ तदा सदा बलीवर्दोऽस्यैको नूनं भविष्यति । तच्छुत्वा हृदये दध्यावसावपि न भाग्यवान् ॥ ३४६ ॥ पुत्री जाताऽन्यदा राज्ञस्तस्याः षष्ठ्यामपि स्वयम् । तथैव स्थितवानेवं शब्दं शुश्राव चोच्चकैः।। ३४७॥ एषा वारवधूः पुत्री भविष्यति तदा पुनः। नरोऽस्या भवने ह्येक आयास्यति दिनं प्रति ॥ ३४८ ॥ इतीरितं निशम्यासौ चिन्तयामास चेतसि । दशेदृशी चेत् सर्वेषां भावी राज्यक्षयस्तथा ॥३४९॥ चिन्तयित्वेत्यसौ यावत् स्थितो गम्भीरमानसः । तावत् तत्राचिन्त्यमेव परचक्रं समागतम् ॥३५० ॥ अल्पभृत्यस्ततो राजा युद्धं कृत्वा चिरं रणे । एकोऽपि पञ्चतां प्राप धारातीर्थवशात् तदा ॥३५१ ॥ राजपुत्री तथाऽमात्यः केऽपि पौरजनाः पुनः । दिशोदिशं तदा नष्टा जीवग्राहं पृथग् पृथग् ॥३५२ ॥ उल्लुण्टननरै राजपुत्री बालवशाद्धृता । ततोऽन्यत्र पुरे गत्वा विक्रेतुं विधृता पथि ॥ ३५३ ॥
रल गगनगर
॥२७॥
च

Page #140

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२८॥
चयनरायगया
गयावयागला
अत्यन्ताद्भुतरूपां तां दृष्छा काऽपि पणानना । समयं धनसन्दोहं जग्राहाऽऽग्रहसंयुता ॥ ३५४ ।। राजपुत्रावप्यभूतां व्याध-कोरककर्मणो। दुष्पूरोदरभृत्यर्थ किं न कुर्वन्ति मानवा:?॥ ३५५ । उक्तं च-मानं मुञ्चति सेवते रिपुजनं दीनं वचो भाषते कृत्याकृत्यविचारणाद् विरहितो नापीक्षते दुष्कृतम्। भण्डत्वं विदधाति नर्तनकलाभ्यासः समभ्यासते दुष्पूरोदरपूरणव्यतिकरे किं किं न कुर्यान्नरः ? ॥३५६।। ततः कियद्भिर्दिवसैः स्वकुटुम्बं सुबुद्धिना । मेलयित्वाऽखिलं पश्चाद्धृदीत्थं चिन्तितं तदा ॥ ३५७ ॥ कुमारयोः कुमार्याश्च गवेषणमतः परम् । कत्तु मे युज्यते शीघ्रं तथाविधिप्रतिक्रियाम् ॥ ३५८ ॥ ततः कुटुम्बं संस्थाप्य कस्मिंश्चिन्नगरे वरे। पुर-ग्राम-द्रोण-खेट-नगरादिषु सोऽभ्रमत् ॥ ३५९॥ स एकस्मिन् पुरे जीर्णवस्त्रं दुर्बलगात्रकम् । वृद्धं राजकुमारं तं दृष्ट्वाऽभूत् सुख-दुःखभाग् ।। ३६० ।। लज्जानम्रमुखो. जज्ञे कुमारोऽपि विलोक्य तम् । ततः सुबुद्धिरित्याख्यद् गत्वाऽस्य सविधे तदा ॥ ३६१ ॥ ईदृशी दुरवस्था ते वत्स ! राजसुतस्य किम् ? । सोऽवदद् दैवयोगेन तात ! मे मतिमूढता ॥ ३६२ ॥ ततो मयाऽन्यकर्माणि मुक्तसर्वाण्यपि स्वयम् । व्याधकर्म समारेभे दैवो हि बलवत्तरः॥ ३६३ ॥ तत्राप्येकतरं जीवं हन्मि न द्वितीयं दिने । तेन तातेदृशी जज्ञे दुरवस्था ममाधुना ॥ ३६४ ॥ सुबुद्धिस्तु द्वितीयेऽह्नितेन सार्धमगाद् बहिः ।। कुमारोऽथ शशं प्रेक्ष्य बाणमुक्तिपरोऽभवत् ॥ ३६५ ॥ अमात्यो वारयामास तं तदा
गायनयानगरलिया यययययययययययययययया
રટા

Page #141

रत्नचूडकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२९॥
हरिणादिकान् । प्रौड-प्रौढतरान् वीक्ष्य स पुनर्हन्तुमुद्यतः ।। ३६६ ॥ अभूद् यदा यदा सोऽप्यवारयत् तं तदा तदा । एवं सन्ध्याक्षणे तत्र समागाद् गजयूथकम् ॥ ३६७ ॥ ततः सुबुद्धिस्तं प्रोचेऽमीषु वृद्ध निपातय । सोऽपि प्रथमामोधेन बाणेन तमवीवधत् ॥ ३६८ ॥ तस्य कुम्भस्थलान्मुक्ताफलान्यादाय तौ ततः। गेहे गतौ सुबुद्धिस्तु तेष्वेकं व्यक्रीणत् तदा ॥३६९ ॥ तस्य मूल्येन सद्भोज्यं वस्त्रं च क्रीतवानयम् । द्वितीयेऽपि दिने तेन हस्ती तद्वन्निपातितः ॥ ३७० ॥ सुबुद्धिस्तमुवाचैवं वत्साहं तव बान्धवम् । विलोकयितुं गच्छामि सदा कार्य त्वया बदः ।। ३७१ ॥ भ्रममाणोऽन्यदा पृथ्व्यामेकस्मिन् नगरे स तम् । तृणार्थ गच्छमानं चापश्यदेकवृषान्वितम् ।। ३७२।। ततः परस्परालापं विधाय विधिवत् तदा। गेहे नीत: सुबुद्धिस्तं प्रोचिवानिदमादरात्॥ ३७३ ॥ वत्सामुं वृषभं सद्यो विक्रीयाऽऽनय मन्दिरै । शालि-दाल्यादि सभोज्यं घृतखण्डसमन्वितम् ।। ३७४ ॥ तस्योदितं निशम्यासौ कुमारो हृद्यचिन्तयत् । सचिवोऽयं वरं भोज्यं भुक्त्वा यास्यति कुत्रचित् ।। ३७५ ॥ परं मे शिरसा भारोद्वहनं वृषभं विना। प्राघूर्णिका: पराति यत्र जानन्तीह तदद्भुतम् ॥ ३७६ ॥ उक्तं च-चोरा य बल्लाकावि अ दुजणविजा य विप्पपाहुणया। नच्चणिधुत्तनरिन्दा परस्स पीडंन याणंति ॥ ३७७ ॥ अनुल्लायवचनोऽयं तथापि मम साम्प्रतम् । एकतो वृद्ध अमात्योऽन्यतो बभ्यागतोऽद्य मे ॥ ३७८ ॥ विचिन्त्येति सचिवोक्तं सर्व स कृतवान् तदा ।
यवरायायलयाला
यायलगायगायकलव
॥२९॥

Page #142

रत्नच्डकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥३०॥
यायलयरत
रायबरचररचरशययययययययन
द्वितीयेऽपि दिने बलीवदं दृष्ट्वा स विस्मितः ॥ ३७९ ॥ ततो निवेदयामास सचिवस्य स मुग्धधीः । सोऽपितं प्रत्युवाचैवं विक्रयस्वाधुनाऽप्यमुम् ॥ ३८०॥ तथाकृतेऽमुना तस्मै सोऽपि शिक्षां ददाविमाम् । वत्स ! यो वृषभोऽति विक्रेतव्यस्त्वया स च ॥ ३८१ ॥ ओमित्युक्ते तदा तेन सोऽगात् पुत्री निरीक्षितुम् । कुत्रचिद् गणिकागेहश्रेण्यां तां च ददर्श सः ।। ३८२ ॥ तस्याः सम्यग् स्वरूपं स ज्ञात्वा प्रोवाच तां प्रति । का त्वं कस्य सुता वाऽसि ? ततः साऽपि जगाद तम् ॥ ३८३ ।। अहं राजसुता तात! कर्मणा विधृता भटैः । विक्रीता च गृहीता च गणिकाभिस्तदा मुदा ॥ ३८४ ॥ तेनाहमीदृशी जाता तथापि मम साम्प्रतम् । एक एव पुमानेति दौर्भाग्यैकशिरोमणिः ॥ ३८५ ॥ निश्चित्य राजपुत्री स ददौ शिक्षां तदेदृशीम् । वत्से ! यच्छति यो लक्षं स प्रवेश्यस्त्वया गृहे ।। ३८६ ॥ त्रयाणामप्ययं वृत्तिं कृत्वैवं सौख्यभागभूत् । अन्यदा निशि निंद्राणं विधिस्तं प्रत्यबोधयत् ।। ३८७ ॥ जाग्रन्नप्यसौ यावन्न ददात्युत्तरं तदा। विधिराह स्म किं निद्रा घना भोः ! वर्ततेऽधुना?॥३८८॥ सोऽवग् निश्चिन्तचित्तोऽहं जातः सुप्तं ततो मम। परं कस्त्वं किमर्थ भोः ! अत्राऽऽयातोऽसि सुन्दर!॥३८९॥ स जगाद विधि विद्धि भद्र! मां । क्षुद्रवर्जितम् । तव बुद्धिबन्धनतः स्वं मोचयितुमागतम् ॥ ३९० ॥ सुबुद्धिस्तं प्रति प्रोचे भवत्येषां । तवोदितम् । स प्राह सर्व हस्त्यादिकरणं दुर्घटं मम॥३९१ ॥ ततः सुबुद्धिराचख्यौ यदा राज्यं ददासि नः .
ECECEOरचयपचचरचरचय Diगलायलय
॥३०॥

Page #143

ज
रत्नच्डकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥३१॥
यनगDRDOI परयचयापचयरगररचयरगतात
। तदा ते सटान्मोक्षोऽन्यथा भावी कदापि ॥ ३९२ ॥ विधिर्बभाण तर्हि त्वं वृद्धपुत्रस्य सन्निधौ। गच्छ मौक्तिकवारांश्च विक्रीय कटकं कुरु ॥ ३९३॥ चतुरङ्गचमूं लात्वा गत्वा स्वनगरे तथा। निर्वास्य वैरिणः सद्यः पुना राज्यं गृहाण भोः ! ॥ ३९४ ॥ तस्योदितं निशम्यासौ हृष्टचित्तस्तथाऽकरोत् । आत्ते राज्ये पुनः सर्वे स्वजनाद्या अमीमिलन् ॥ ३९५॥ पट्टाभिषेको विदधे वृद्धपुत्रस्य तैस्ततः। सुबुद्धिबुद्धितः सोऽपि चिरं राज्यं चकार च ॥ ३९६ ॥ बुद्धिमन्तो जना एवं विधेरपि.बलाच्छ्रियम् । गृहन्ति कतमस्त्वं तु गतमेव ततो धनम् ॥ ३९७ ॥ तथा हतं च दैवेन तवैकं लोचनं पुरा । धूर्तबुद्ध्याऽनया किन्तु द्वितीयमपि यास्यति॥३९८॥ कथं गमिष्यतीत्युक्ते तेन साऽप्यगदत् पुनः । वदिष्यति स एवं ते नेत्रं मुक्तं यथा त्वया ॥ ३९९ ॥ अन्यैरपि तथा तानि सन्ति मुक्तानि मे ततः । स्वनेत्रमेकतो मुच तोलयित्वा यथाऽपये॥ ४०० ॥ अतोऽहं कथयाम्येषा वृथा ते कूटसूत्रणा न बुद्धिरेषाऽसत्येति मन्यमानो ययौ स च॥ ४०१॥ अथ तत्राययुः शीघ्रं चत्वारो वणिजस्तदा। पूर्ववद् भाषितास्तेऽपि तस्याः सर्व न्यवेदयन् ॥४०२॥ चिन्तयित्वा चिरं चित्ते तद्वचः साऽप्यभाषत । भवद्भिर्गेहसर्वस्वं हठानिर्गमितं मुधा।। ४०३॥ तेऽवोचन् नीरनीरमानं केनापि नो भवेत् । अतस्तच्छ्यिमस्माकं गृहे प्राप्तामवेहि वै॥ ४०४ ॥ सोचे विनाऽपि जलधेर्जलमानं भवच्छ्रियम् । ग्रहीष्यति मेधयाऽसौ का मेधैषाऽथ तेऽभ्यधुः ? ॥ ४०५ ॥
नगरचयरगनयनारायला घरचाररययययययययययय
॥३१॥

Page #144

श्रीजैन कथासंग्रहः
||३२||
साऽब्रवीद् भवतां नूनं स एवं कथयिष्यति । मया समुद्रनीरस्य मानमङ्गीकृतं पुरा ॥ ४०६ ।। निम्नगानीरमानं तु न प्रतिज्ञाकृतं तदा । नदीनीरमतो यूयं पृथग् कुरुत शक्तितः ।। ४०७ ।। नदीनीरपृथग्भावाकरणे भवतां श्रियम् । लास्यत्यसौ समुद्रस्य नीरमानं विनाऽप्यहो ! ॥ ४०८ ॥ ते प्रोचुर्वक्तुमप्येष नैव जानाति बालिशः । अतः कुतोऽस्य भविता सुबुद्धिरीदृशी खलु ? ।। ४०९ ।। साऽवदद् वावदूकेन विद्वांसो वादमादरात् । नैव कुर्वन्ति किन्तु द्राक् सुधीवाण्या जयन्त्यमुम् ॥ ४१० ॥ अतोऽयं बुद्धिशुद्धेन स्तोकेन वचसाऽपि वः । हारिमानेष्यति श्रीमान् सोढ्याः श्रेष्ठिवधूरिव ।। ४११ ।। का श्रेष्ठिसुवधूः सोढी कथं वा निर्जिता तया । तैरित्युक्तेऽब्रवीत् साऽपि श्रूयतां मम भाषितम् ।। ४१२ ।। सुसीम्नि ग्रामे सोढीति नाम्नी कलहकारिणी । वसति स्म पुरा रण्डा प्रचण्डा पातकप्रिया ।। ४१३ ।। सा तथा वक्ति चलति वीक्षते च यथा कलिः । केनचिज्जायते तस्यास्तं विनाऽन्नं न जीर्यते ।। ४१४ ।। स्वगृहेऽन्यगृहे मार्गे त्रिके चत्वरके तथा। येन केनापि साऽवश्यं करोति कलहं सदा ।। ४१५ ।। तद्ग्रामे साऽजनि ख्याता कलहेन ततो जनः । राटीभीतोऽपराधेऽपि कोऽपि भाषयते न ताम् ।। ४१६ ॥ उक्तं च- उद्यमे नास्ति दारिद्यं जपतो नास्ति पातकम् । मौनेन कलहो नास्ति नास्ति जागरतो भयम् ।। ४१७ ॥ कलिं विना तदा साऽपि रतिं लेभे न कुत्रचित् । राीं कर्तुमतो याति परग्रामेषु नित्यशः ॥ ४१८ ।। वृषं पर्याणसंयुक्तं विधाय कलिकर्त्तुका ।
रत्नचूडकथा
॥३२॥

Page #145

श्रीजैन
॥३३॥
वरवरचालवल
अन्यदा ग्रामयानाय दास्या एवं समादिशत् ॥ ४१९ ॥ माणकमेकं क्षिप्रं च चेटिके ! भोजनाय रे। लवणस्य माणकानि पञ्च संमील्य राम्नुहि ॥ ४२० ।। तदा प्राघूर्णिका काऽपि प्रातिवेश्मिकगेहगा। तत्स्वरूपानभिज्ञाऽपि तच्छुत्वा तांन्यवेदयत् ॥ ४२१॥ भगिनि ! त्वयाऽन्नपाकचेन्न कृतोन विलोकितः । तदा किं न श्रुतोऽप्यस्ति यदित्थं त्वं प्रजल्पसि ॥ ४२२॥ तच्छुत्वा साऽवदद् दास सृतं कार्यमिहापि मे। अत: सुस्था भवाशु त्वमुत्पर्याणय शाङ्करम् ॥ ४२३ । सोढी तत उद्बुषितशिखा कुक्कुटवद् भृशम् । प्रहारार्थमुच्छलन्ती पिषन्ती दशनांस्तथा।। ४२४॥ व्याघ्रीवोत्पत्य धावन्ती चपेटाकुरदर्शना। माहिषकवत् पुरतः पश्चाच्च वजन्ती मुहुः ॥ ४२५ ॥ नृत्तासक्ता नर्तकीव देहचालनतत्परा। समायातकुगन्धेव मोटयन्ती च नासिकाम् ॥ ४२६ ॥ शिरोहतशुनीवाशु चीत्कारांस्तन्वती तथा। उत्प्लुत्योत्प्लुत्य भेकीव पतन्ती च पुनः पुनः ॥ ४२७ ॥ दंशपरा सर्पिणीव नकुलीवर्तनान्विता । ग्रहिलेव रुदन्ती सा स्खलन्ती प्रालपत् तदा ॥ ४२८ ॥ (पञ्चभिः कुलकम्). रे रण्डे ! मम गेहस्य तप्तिः क्षिप्ताऽस्ति किं त्वयि ? । लोकोऽयं नात्मीयां तप्तिं परकीयां करोति वै ॥ ४२९ ॥ रण्डा तृप्ता च धान्येनोपविष्टा स्थातुमक्षमा। महत्तरेव स्थापिता यतः शिक्षां ददाति मे ॥ ४३० ॥ एतावती शिक्षया ते किं जाताऽहं कटुप्रिये ! । देहि शिक्षा स्वबप्पस्य येन जाता सलक्षणा ॥ ४३१॥ भक्ष्यामि लपनं तेऽद्य दन्तान् वा पातयाम्यहम् । जिह्वां वा
లలలలలలలలలలలల
ययनययिनकाला
॥३३॥

Page #146

रत्नचूडकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥३४॥
ययनरवाला
तालुतः कृष्ये यत एवं न भाषसे ॥ ४३२ ॥ त्वया पण्डितमानिन्या न के मुग्धजनाः पुरा । आक्रुष्टाः सन्ति वाचाले ! परमत्रास्म्यहं पुनः ॥ ४३३ ॥ न दृष्टा चेदहं तत् किं वार्तयाऽपि हि न श्रुता । यदेवमन्त्य'जनवन्ममाधिक्षेपमिच्छसि ॥ ४३४ ॥ गोधूममूढक इव हस्तं गोक्षुरमूढके । निक्षेपयस्यन्यबुद्ध्या मयाऽथ कलिमिच्छसि ॥ ४३५ ।। बिले बिले न गोधा स्यात् सप्पोऽपि कुत्रचिद् भवेत् । इत्यादि कटुवाक्यैः सा भीता प्राघूर्णिकाऽभवत् ॥ ४३६ ॥ ततस्तस्याः पादयोः सा पतित्वाऽदोऽवदत् स्वसः ! । क्षमस्वैकं मेऽपराधं वदिष्ये नेदृशं पुनः ॥ ४३७ ।। तदा राटीकारिणी सा पादेनाऽऽहत्य तां दृढम् । अदो ललापरे रण्डे! मां भगिनी प्रजल्पसि?॥ ४३८॥ अहं जाताऽस्मि ते पित्रा किं वा ज्ञाताऽसि संप्रति ?। नागरकीभङ्ग्या त्रिजातेति गाली ददासि मे ॥ ४३९ ॥ त्वं पुनर्गोमुखव्याघ्री धूतलक्षणलक्षिता । त्वयेव परमस्माभिः किन्तु दम्भा न शिक्षिताः ॥ ४० ॥ मां समाक्रुश्य पूर्व रे ! क्षमयस्यधुना पुनः । पीत्वा नीरं हि पश्चात् त्वं गृहं पृच्छसि मूढके ! ॥ ४४१ ।। इत्यादि मलिनैर्वाक्यराचुक्रोश मुहुर्मुहुः । ततः प्राघूर्णिका चित्ते चिन्तयामासिवानिदम् ॥ ४२ ॥ इयं प्रदीपनत्रस्तगर्दभीव प्रवर्त्तते । साऽग्रे खादति दशनैः पादाभ्यां हन्ति पृष्ठतः ॥ ४४३ ॥ तथा । १शूद्र
चरचचचचचररररररररर रियलय
॥३४॥

Page #147

श्रीजैन कथासंग्रहः
यायला
||३५||
विष्ठालिप्तमसावुल्मुकं ध्रियते यदि। अग्रे ततो दह्यते चेत् पश्चाद् गूथेन लिप्यते॥४४४॥ न शक्यतेऽनया सार्थ कलिं कर्तुमलजया। नभाण्डा भीयते भाण्डचरित्राद्भीयते पुनः॥४४५॥ कलहोपशमायास्याः सामवाक्यमथोच्यते। तत् तप्ततैलमध्ये तु नीरक्षेपणसन्निभम् ॥ ४४६ ॥ उक्तं च-सामवादाः सकोपस्य तस्य प्रत्युत दीपकाः । प्रतप्तस्येव सहसा सर्पिषस्तोयबिन्दवः ॥ ४४७ ॥ अतो मुनेरिव मम मौनमेव हितावहम् । ततः सा मौनमालम्ब्य तस्थौ दुःस्थितमानसा ॥ ४४८ ॥ सोढी शुनीव भषित्वा भषित्वा सुचिरं तदा । स्वयमेव स्थिता वह्नि शमेति निरिन्धनः ॥ ४९ ॥ तदादि तस्मिन् देशेऽपि न वादयति कोऽपि ताम् । अतो लग्नकपिकच्छूरिव प्राप रतिं न सा ॥ ४५० ।। अरोचकीव नैवानस्वादं लेभे कलिं विना। महामयवतीवासौ निद्रां नाऽऽप निशास्वपि॥ ४५१॥ ततः सोक्षाणमारुह्य महाराष्ट्रप्रतिष्ठितम् । प्रतिष्ठानपुरं प्राप तत्स्वरूपानिरूपकम् ॥ ४५२ ॥ राजद्वारे तृणं नीरं मुक्त्वा च नृपसन्निधौ । गत्वा चावग्रहं सोढीनाम्नी कलहकारिणी॥ ४५३।। कलहे कुशलाः सर्वेऽन्यत्रस्था जिग्यिरे मया। वीरक्षेत्रमिदं ज्ञात्वाऽऽगताऽहं कलिहेतवे॥४५४॥ यदि त्वन्नगरे कोऽपि किञ्चिद् वेत्त्यस्ति शक्तिमान् । स मया सह कलहं करोत्वास्थानसंस्थया ।। ४५५ ॥ अन्यथा यूयं सर्वेऽपि तृणाहारपरायणाः । पानीयं पिबथात्यन्तं तच्छुत्वाऽचिन्तयन्नृपः ॥ ४५६ ॥ एतस्या अनुरूपोऽत्र भविष्यति पुरे पुनः । कस्यचित् कथितुं नैव
वलयनगर
बरगलवार
॥३५॥

Page #148

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥३६॥
ययययययनरावध रयरयरचररररररररररररररररर
शक्यते राटिहेतवे॥ ४५७ ॥ प्रत्यक्षः स परं भावी पटहे वाद्यमानके। मईलशब्दश्रवणान्नाट्यप्रवीणवत् स्वयम् ॥ ४५८॥ ततो राजाज्ञया तत्र पटहो वाद्यमानकः । व्यवहारिपुण्यसिंहद्वारदेशे समाययौ॥ ४५९ ।। तत्स्नुषया तत्स्वरूपं ज्ञात्वा स्पृष्टः स हेलया। ततो राज्ञा पुण्यसिंहः समाकार्य प्रजल्पितः ॥ ४६० ॥ वध्वा ते पटहः स्पृष्टोऽतो राट्यर्थमिहानय । इत्युक्ते सोऽवदद् भूपं स्वामिन् ! किं कथ्यते ह्यदः ? ॥ ४६१ ॥ किन्तु साऽस्मद्वधूरुच्चैर्वक्तुं जानाति न प्रभो!। विज्ञप्ता देवपादास्तन्मृषा केनापि निश्चितम् ॥ ४६२॥ राजाऽवग् यदि मे वाचि प्रत्ययो न तवाधुना । तहिं गेहं वजित्वा त्वं वधू पृष्ट्वेह चानय ।। ४६३ ।। गेहे गत्वा ततः सोऽपि वधूपाधै नृपोदितम् । पृष्टवान् साऽथ तं प्रोचे एवमेवेति सत्वरम् ॥ ४६४ ॥ श्रेष्ठी जगाद वत्से ! किं पटहोऽनर्थकारकः ? । स्पृष्टस्त्वया ततः साऽवग्न ह्यनर्थो भविष्यति ॥ ४६५ ।। तदा श्रेष्ठी वधूं लात्वा जगाम नृपपर्षदि । वधू पप्रच्छ राजेत्यनया वादं करिष्यसि ? ॥ ४६६ ॥ साऽपि क्षामस्वरं प्राह चैवं पृच्छथ किन्त्विमाम् । राटिश्चतुर्धा भवति होका देवसिकी मता॥४६७॥ पाण्मासिकी द्वितीया च वार्षिकी च तृतीयका । यावजीविका चतुर्थी कामसौ संविधास्यति ? ॥ ४६८ ॥ ततो राज्ञाऽपि सा पृष्टा कलिकी तदा जगौ । एतद् विकल्पजालं न पुराऽहं श्रुतवत्यपि ॥ ४६९ ॥ मया हारितमेवातः कथापयत साम्प्रतम् । परं विकल्पजालस्य तत्त्वं गूढतरं किले ॥ ४७० ॥ ततो वणिग्वधूः साऽपि नृपादिष्टा सविस्तरम् । राटिं चतुर्विधां तत्र कथयामास पर्षदि॥ ७१। एकस्मिन् शकटे राजन् !
परययययययययययययययययययय

Page #149

श्रीजैन कथासंग्रहः
रत्नचूडकथा
॥३७॥
यययययययन रपयरचयपचररररररररचरचर
भाटकं क्रियते यदि । सूर्यास्तं यावत् कलहो भवतीह नराधिप ! ॥ ४७२ ॥ एका वक्ति त्वया पादः प्रलम्बः सर्वथा कृतः । शकटं सकलं-रुद्धं त्वयैव वक्ति चापरा ॥ ४७३ ॥ इत्यादि दिवसं यावत् कलिर्भवति निश्चितम् । स्वस्थानगतयोः प्रीतिः पुनः संपद्यते तयोः ॥ ४७४ ॥ चेत् साध्यं क्रियते क्षेत्रं तदा पाण्मासिकी कलिः । धान्येषु च गृहीतेषु प्रीतिः संजायते पुनः॥ ४७५॥ मण्डपिकादिपट्टको यदि साध्यः प्रगृह्यते । वर्ष यावत् तदा राटिर्भवतीह जनाधिप !॥ ४७६ ॥ यदीयं मम सपत्नी जायते कलहस्तदा। यावजीवमिति श्रुत्वा राजा हदि चमत्कृतः॥ ४७७॥ श्रेष्ठिनं सवधूकं स वस्त्रालकरणादिभिः । सत्कृत्य स्वगृहं प्रेषीत् राजा तबुद्धिरञ्जितः ॥ ४७८ ॥ तया मुक्तं तृणजलं तस्या एव गले तदा । बद्ध्वा सोडी बहिर्देशाद् राज्ञा निष्कासिता गता ॥ ४७९ ॥ वाचालाऽपि यथा सोढी वध्वाऽल्पवचसा जिता। तथाऽसौ भवतां जेता भविष्यति न संशयः ॥ ४८०॥ इत्युक्ते ते ययुः स्वं स्वं स्थानं मानसमन्विता । रत्नचूडोऽपि तत् सर्व हृद्यधाद् गुरुवाक्यवत् ॥ ४८१॥ तत उत्थाय तत्स्थानात् स साध रणघण्टया। ययौ तन्मन्दिरं तां चानुज्ञाप्यागात् स्वमाश्रयम् ॥ ४८२॥ निश्चिन्तमानसस्तत्र निद्रां कृत्वा प्रगेऽथ तान् । समागतान् सामवाक्यैः सुचिरं समबोधयत् ।। ४८३ ।। तथाऽप्यबुध्यमानान् तान् लात्वा राजसभां ययौ। द्वात्रिंशल्लक्षणोपेतं तं दृष्ट्वा विस्मितो नृपः ।। ४८४ ॥ तथा च लक्षणानि-त्रिषु विपुलो गम्भीरविष्वेव
यययययययययययययययययया
पाययययययययययययययययययययय
७॥

Page #150

श्रीजेन कथासंग्रहः
॥३८॥
षडुन्नतश्चतुर्हस्वः । सप्तसु रक्तो राजा पञ्चसु दीर्घश्च सूक्ष्मश्च ॥ ४८५ ॥ वक्षो वक्त्रं ललाटं च विस्तीर्णं शस्यते ध्रुवम् । गम्भीरं त्रितयं शस्यं नाभिः सत्त्वं स्वरस्तथा । । ४८६ ॥ कण्ठः पृष्ठं च लिङ्गं च जङ्घयोर्युगलं तथा । चत्वारि यस्य ह्रस्वाणि पूजामाप्नोति सोऽन्वहम् ।। ४८७ ।। साङ्गुलीपर्वभिः केशैर्नखैर्दन्तैस्त्वचाऽपि च । सूक्ष्मकैः पञ्चभिर्मत्त्र्त्या भवन्ति चिरजीविनः ॥ ४८८ ॥ स्तनयोर्नेत्रयोर्मध्यं दोर्द्वयं नासिका हनू । पञ्च दीर्घाणि यस्य स्युः स धन्यः पुरुषोत्तमः ।। ४८९ ॥ नासा ग्रीवा नखाः कक्षा हृदयं वदनं तथा । षड्भिरभ्युन्नतैर्मर्त्याः सदैवोन्नतिभाजिनः ॥ ४९० ॥ नेत्रान्तरसना तालु-नखरा अधरोऽपि च । पाणिपादतले चापि सप्त रक्तानि सिद्धये ।। ४९९ ।। स्वं स्वं वृत्तान्तं सामूलचूलं तेभ्यः कथाप्य सः । यमघण्टोक्तसदबुद्ध्या तानजैषीन्नृपाग्रतः ।। ४९२ ।। नीरनिधिनीरमानकारकाणां ततः श्रियम् । सर्वां जग्राह कितवो नंष्ट्वाऽगात् कुत्रचित् तदा ।। ४९३ ।। उपानत्कृत् सहर्षोऽहमित्युच्चैरुच्चरन्नपि । अत्यन्तं कृष्णवदनो यथाऽऽगतस्तथा ययौ ।। ४९४ ।। पूर्वमनागतान् वस्तुग्राहिणो नृपपूरुषैः । आकारयित्वा तद्बुद्ध्या तेषां हारिमथानयत् ।। ४९५ ।। नृपवाक्यात् तदा तेषां चतुर्लक्षमितं धनम् । गृहीत्वा सङ्कटान्मोक्षं चकार करुणापरः । ४९६ ।। अन्यायनिरतोऽप्युच्चै राजा प्रोवाच तं प्रति । वरं वृणीष्व तुष्टोऽहं वयोऽधिकधिया तव ।। ४९७ ।। रत्नचूडो जंगी स्वामिन् ! बेत् तुष्टोऽसि तदा पुरे ।
रत्नचूडकथा
||३८||

Page #151

न
रत्नचूडकथा
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥३९॥
बचलबालबरचाराचायलचरचराचरचय
यययययययययययययययय
अनीति वर्जयावद्यसद्य श्रीनाशकारणम् ॥ ४९८ ।। उक्तं च-अन्यायोपार्जितं वित्तं दश वर्षाणि पञ्च च। 'प्राप्त पोडशके वर्षे समूलं च विनश्यति ॥ ४९९ ॥ नयेन नेता विनयेन शिष्यः शीलेन लिङ्गी प्रशमेन
साधुः । जीवेन देहः सुकृतेन देही वित्तेन गेही रहितो न किञ्चित् ॥ ५००॥ यान्ति न्यायप्रवृत्तस्य तिर्यञ्चोऽपि सहायताम् । अपन्थानं तु गच्छन्तं सोदरोऽपि विमुञ्चति ॥ ५०१॥ न च सर्पमुखे रक्तं न च दष्टकलेवरे । न प्रजासु न भूपाले विभवो दुरधिकारिणि ॥ ५०२ ॥ इत्याद्यनेककविभिः कृतैस्तैस्तैः सुभाषितैः । तथा प्रबोधितो राजा यथाऽङ्गीकृतवानयम्॥५०३॥ पुनर्बभाण राजा तं न्यायाङ्गीकरणं च यत् । तन्ममैव हितं ब्रूहि स्वेष्टं किञ्चिदतः स्फुटम् ॥ ५०४ ॥ कुमारः प्राह यद्येवं रणघण्टां तदाऽर्पय । नृपवाक्यात् तदा जज्ञे साऽप्यस्य गृहिणी वरा॥ ५०५॥ स उपायं धनं भूरि तत्रैवं स्तोककैदिनैः । यानं च वस्तुभिर्भूत्वा क्षेमेणागान्निजां पुरीम् ॥ ५०६ ॥ पित्रादिस्वजनवर्गः सर्वो हृष्टोऽभवत् तदा । सौभाग्यमञ्जरी साऽपि मिलनाय तथाऽऽगमत् ॥ ५०७ ॥ सत्कारपूर्वमुक्ता सा तेन भद्रे ! घनं धनम् । मयाउर्जितं तत्प्रमाणं तवैव वचनं किल । ५०८ ॥ साऽवोचत् तव सद्भाग्यं हेतुरत्र परं वर !| अहं भविष्ये भवतो गेहिनी नृपसम्मता॥५०९॥ ढोकनेन च तद्रुद्ध्या तोषितो नृपतिस्तदा। चकार श्रेष्ठिमुख्यं तंतांभार्या चान्वमन्यत ॥५१०॥ अन्यदा बहिरुद्याने बहुसाधुसमन्वितः। धर्मघोषाभिधः सूरिश्चतुर्ज्ञानी
गरलगाया चारायचरररररररररररररर
॥३९॥

Page #152

श्रीजैन
रत्नचड
कथासंग्रहः
॥४०॥
అలలలలల ల एयरयलयरपयलयरचयचाचा
లన నాని
समाययो॥५११॥ नृपतिप्रमुखाः सर्वे गतास्तं वन्दितुं जनाः । श्रेष्ठी पुत्रयुतो नत्वा समये पृष्टवानिदम् ॥५१२ ॥ भगवन् ! कर्मणा केन पुत्रो मे सटे घने ? । पतितोऽपि परां लक्ष्मी समुपायं समागतः ॥५१३ ।। गुरुरूचे पूर्वभवकृतेन सुकृतेन भोः !। विपदः सम्पदो जाता अस्य भाग्यवतः सतः॥५१४॥ भगवन् ! कः पूर्वभव इति पृष्टे गुरुजंगौ । नन्दिग्रामे स्थविरका पुराऽभूद दुर्गताऽधिकम् ।। ५१५ ॥ तत्पुत्रः स्थावराभिख्यः सोऽन्यदा वापि पर्वणि । गृहे गृहे भव्यमन्नं दृष्ट्वाऽम्बां प्रत्ययाचत ।। ५१६ ॥ माता प्रोवाच हे वत्स ! सदनं द्रविणं विना । कुतो भवत्यतः पुत्र ! संतोषं भज सर्वथा ॥ ५१७ ॥ तथाऽपि बालभावेन यदा नात्यजदाग्रहम् । तदा सा रोदितुं लग्ना स्वभावोऽसौ यतः स्त्रियाम् ॥ ५१८ ॥ तन्निशम्य कृपया द्विपार्श्वगे प्रातिवेश्मके । समागते तत्स्वरूपं ज्ञात्वाऽथ प्रोचतुस्तदा ॥ ५१९ ॥ एकाऽवोचन्मद्गृहेऽनं त्वया ग्राह्यं शुभं शुभे!। द्वितीया प्राह मद्गेहे प्राज्यमाज्यं विशेषतः ।। ५२०॥ तदने पाचिते सोऽपि भोक्तुं यावदुपाविशत् । तावत् कोऽपि मुनिर्मासोपवासी पारणाकृते ॥ ५२१ ॥ तत्राययौ बालकोऽपितं दृष्ट्वा हृद्यचिन्तयत् । क्वेदृशं मे पुनर्भोज्यं मुनिश्च कुत ईदृशः?॥५२२॥ वित्तपात्र-द्विकयोगे चित्तं संमील्य सत्वरम् । पात्रे दानं प्रयच्छामि त्रिकयोगः सुदुर्लभः॥ ५२३ ॥ विमृश्येति निजे चित्ते ददौ दानं तदा मुदा। शुद्धमन्नं मुनिरपि मत्वा जग्राह सत्तपाः ।। ४२४ ॥ दानानुमोदना ताभ्यां
लगबग Ceययययययययययययययया
॥४०॥

Page #153

रत्नचूडकथा
गगनचलगिराया बयययययययययययययययययया
दायिकाभ्यां घृतान्नयोः । तदा कृता पुनर्जातिमदो द्वाभ्यां कृतोऽन्यदा॥५२५ ॥ दानानुभावतस्तस्य गृहे किञ्चिद् धनादिकम् । तदादि जज्ञे तेनायं पात्रे दानं पुनर्ददौ ॥ ५२६ ॥ आयुः क्षये ततश्च्युत्वा स आसीत् तव नन्दनः । स्त्रियावपि महावेश्ये जाते जातिमदेन भोः!॥५१७ ॥ दानपुण्यप्रभावेण विषमेऽपि विभूतयः । अभूवनस्य धर्मस्य माहात्म्यं विद्यते यतः ॥ ५२८ ॥ धर्माजन्म कुले शरीरपटुता सौभाग्यमायुर्बलं धर्मेणैव भवन्ति निर्मलयशो विद्यार्थसंपत्तयः । कान्ताराच्च महाभयाच्च सततं धर्मः परित्रायते सम्यग् धर्म उपासितो हि भवति स्वर्गापवर्गप्रदः ॥ ५२९ ॥ अपरं च यथा रत्नचूडोऽयं तव पुत्रकः । तथा सांसारिको जीवो या तु वेश्योपदेशदा॥५३०॥ सा पुनः कर्मप्रकृतिः परका सर्वकर्मसु। यद् यानपात्रचटनं गर्भवासः स इष्यते ॥५३१॥ यदनीतिपुरप्राप्तिस्तद्धीनकुलसंभवः । सर्वस्वग्राहका ये । च चत्वारो वणिजोऽधमाः॥५३२॥ ते तु क्रोधादयो ज्ञेया धर्मवित्तापहारकाः। पादुकाकृत् तथा यः स रागो द्वेषस्तु यस्तत्कृत् ॥५३३ ॥ ये वादकारकास्तेऽपि चतस्रो विकथा मताः । या रणघण्टा सा बुद्धिः शुभाशुभमयी किल ॥५३४ ॥ या यमघण्टा सा मिथ्यादृष्टिः कूटनिकेतनम् । इत्येवमन्तरङ्गेऽपि विद्यते सकलं समम् ॥ ५३५ ॥ यथाऽनुकूलया रणघण्टया यमघण्टिका । अस्याकूटमयी जाता प्राच्यपुण्यानुभावतः ॥ ५३६ ॥ तथा जीवस्य चेत् सानुकूला बुद्धिः प्रजायते । तदा मिथ्यादृष्टिरपि
यालययनरायचयन
॥४१॥

Page #154

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥४२॥
• सम्यग्दृष्टिर्भवेदिह ।। ५३७ ।। ततस्तान् सकलान् जित्वा जीवोऽनन्तश्रियं पुनः । अर्जित्वा विश्वसंमान्यः • सुखी स्याद् रत्नचूडवत् ।। ५३८ ।। इति श्रुत्वा गुरोः सम्यग् श्रेष्ठी रत्नाकरस्तदा । निर्विण्णः कामभोगेभ्यो दीक्षां भार्यान्वितो ललौ ॥ ५३९ ।। रत्नचूडोऽपि सम्यक्त्वमूलां स द्वादशव्रतीम् । गृहीत्वा सफलं जन्म मन्यमानो गृहं गतः ॥ ५४० ॥ ततः प्रभृति स सप्तक्षेत्रेषु प्रचुरं धनम् । वपन् दुःस्थितदीनेषु दयादानं ददौ मुदा ।। ५४१ ।। उभयकालावश्यकं त्रिकालं देवपूजनम् । पौषधं पर्वघस्रेषु विधत्ते विधिवत् स च ॥५४२ ।। प्रतिवर्षं सत्यात्रां सभक्तिं तथैव च । प्रायश्चित्तविशुद्धिं न कुरुतेऽसौ सदा तदा ।। ५४३ ।। त्रिवर्गाराधनपरे तस्मिन् पुत्रोऽन्यदाऽजनि । ततश्चतुर्थवर्गार्थमयं दीक्षामशिश्रियत् ।। ५४४ ।। आराध्य संयमं सम्यग् दृष्टिवादमधीत्य च । इन्द्रसामानिको जज्ञे स्वर्गे स्वर्गी स सप्तमे ।। ५४५ ।। स तत्रोत्कृष्टभोगांश्च भुक्त्वोत्कृष्टस्थितिं तथा । जन्मोत्कृष्टकुले प्राप्य ततो मोक्षं च यास्यति ।। ५४६ ।। इत्यवेत्य भविका ! मुनिदानसम्भवं फलमुदारमनर्घ्यम् । यत्नमत्र सततं प्रकुरुध्वं येन वो भवति सौख्यमनन्तम् ।। ५४७ ॥ श्रीमत्तपोगच्छशिरोमणीनां श्रीरत्नसिंहाख्यगुरूत्तमानाम् । शिष्येण दानोपरि 1 रत्नचूडकथा कृतेयं भुवि नन्दताच्चिरम् ।। ५४८ ॥
इति श्रीरत्नसिंहसूरीश्वरशिष्यश्रीज्ञानसागरविरचिता दानोपरि श्रीरत्नचूडकथा सम्पूर्णा ॥
रत्नचूडकथा
॥४२॥

Page #155

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥अहम् ।। - श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथाय नमः। ॥ श्री प्रेम-भुवनभानु-पर-हेमचन्द्र सदुरुभ्यो नमः ।। . श्रीभावदेवसूरिविहितपार्श्वनाथचरित्रोद्धतम्
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥१॥
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्। नाभेयाय नमस्तस्मै यस्य क्रमनखांशवः । मौलौ दधति नम्राणां माङ्गल्यामक्षतश्रियम् ॥१॥ श्रीविद्यावास्तुहस्ताभ्यां वाग्देवी पद्यपुस्तकम् । जीयाद् दधाना दौर्गत्य-दुःखोच्छेदाय देहिनाम् ॥२॥ सत्त्वमेव नृणां तत्त्वं सत्त्वं सिद्ध्यै भवद्वये । विना सत्त्वं सजीवोऽपि निर्जीव इति कथ्यते ॥३॥ विशीर्णोऽपि यथा वृक्षः सति मूले प्ररोहति । प्रक्षीणोऽपि तथा भूयो नरः सत्त्वाद् विवर्धते ॥४॥ यद् दूरं यद् दुराराध्यं दुर्घटं दुर्लभं च यत् । सर्व सिध्यति तत् सत्त्वात् तद्विना तु सदप्यसत् ॥ ५॥ श्रूयते हि पुरा लोके श्रीमदिक्ष्वाकुवंशभूः । उदारचरितः सत्त्वे हरिश्चन्द्रो महान् नृपः ॥ ६ ॥ तथाहि-अस्त्यत्र भरतेऽयोध्या पुरी वप्रांशुकोज्ज्वला । प्रासादमण्डना नान्यैरभिभूता सतीव या ॥ ७ ॥
॥१॥
BEHARE

Page #156

श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
सूर्यवंशभवक्ष्मापवृत्तोज्ज्वलयशः श्रिया। जातच्छत्रा महैश्वर्य दधाति नगरीषु या॥८॥ नतिरेवोन्नतिर्येषां दानमेव धनार्जनम् । परार्थ एव तु स्वार्थः क्षमैव हि समर्थता ॥९॥ एवंविधनरोत्तंसैर्वृक्षरुद्यानभूरिव । या सदाऽलङ्कृता हर्ष न केषां कुरुतेतराम् ?॥१०॥ (युग्मम्) एकनक्षत्रमालेन्दुस्त्रीणां हारमुखेन्दुभिः । प्रतिबिम्बच्छलाद् व्योम यया सौधेष्वधःकृतम् ॥ ११॥ बभूव नृपतिस्तस्यां हरिश्चन्द्रो महाभुजः । धर्मेणोद्वाहिता कीर्तिर्येनतें करपीडनम् ॥ १२॥ तथा नीतिगवी तेन पोषिता सुकृतात्मना । विश्वप्रीत्यै यथाऽद्यापि यशो दुग्धं तदुद्भवम् ॥ १३ ॥ अन्यदा रात्रिपर्यन्ते पल्यवस्थः स बन्दिना । पठ्यमानमिमं श्लोकं सत्त्वोत्तेजनमाशृणोत् ॥ १४ ॥ विपद्यपि गता सत्त्वाद् ध्रुवं स्यात् सम्पदां पदम् । गतोऽप्यस्तं रविर्मार्गादच्युतोऽभ्युदयी पुनः॥१५॥ इमं श्रुत्वा पठन्नेव समुत्तस्थौ महीपतिः। पुनः पुनस्तदीयाथै मुदा हृदि विभावयन् ॥ १६ ॥ कृत्वा प्राभातिकं राजा यावदास्थानमाययौ । तावत् कोऽपि नरोऽभ्येत्य सम्भ्रान्त इदमूचिवान् ॥ १७॥ महाराज ! हरिश्चन्द्र ! त्वयि शासति मेदिनीम् । न श्रुतावपि लोकानां भयमित्यक्षरद्वयम् ॥ १८ ॥ किन्त्वेकः शूकरः शक्रावतारवनमध्यगान् । कुतोऽप्यागत्य भीष्माङ्गो भञ्जनास्ते लतादुमान् ॥ १९ ॥ तापसाश्चाभवंस्तत्र सर्वे भयविसंस्थुलाः । ततो दथ्यौ नृपोऽमीषां किमभूद हा! तपस्विनाम् ? ॥ २०॥ यथा लोकः करं दत्ते स्वधनस्याऽवनीपतेः । मुनयोऽपि तथा ।
॥२॥

Page #157

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥३॥
धर्मषष्ठभागमिति श्रुतिः॥२९॥ ततो रक्ष्या मयैवैते ध्यात्वेत्युत्थाय सम्भ्रमात् । अब्रवीच्च हहा! कोऽयं मयि सत्यप्युपप्लवः ॥ २२ ॥ श्रीमन्नाभेयदेवस्यारामशत्रु मुनिद्रुहम् । तमद्य शूकर हन्मि प्रतिज्ञा चाऽकरोदिति ॥२३॥ अथो यथागतं क्वापि वराहवेदके गते। प्रतिश्रवमिव प्रोच्वं राजाऽऽरोहत् तुरङ्गमम् ॥२४॥ सैन्यं सन्नह्यदेवाऽसौ विमुच्य स्वयमेव तम् । निग्रहीतुमनाः क्रोडं त्वरीतं निर्ययौ पुरात् ॥ २५॥ मनोवेगेन यात्यचे भूपतिः प्राप तत्क्षणात् । वनं शक्रावताराख्यं मुदेवाऽभिमुखागतम् ॥ २५॥ अपश्यत् स्मेराब्जमुखी कलहंसकमण्डिताम् । मृदुवीचीभुजां तत्र शरयूमुदधिप्रियाम् ॥ २६ ॥ राजा पप्रच्छ पावस्थौ स कपिञ्जलकुन्तलौ। अहो ! क्वाऽसौ वराहस्तावूचतुर्नन्वयं पुरः ? ॥ २७ ॥ वराहस्तद्वचः श्रुत्वा पुर्घराऽऽरवमुच्चकैः । कुर्वाणोऽपि नृपं क्रोधाद् दधावे वनगह्वरात् ॥ २८ ॥ लघुहस्तस्ततो राजा जानुलम्बभुजोऽपि हि । रोमाञ्चकवचं बिभ्रद् निर्भयोऽपि भृशं तनौ ।। २९ ॥ करे चापमलङ्कृत्य पूरयंस्तवपुः शरैः । बराहं पातयामास पूरयामास संश्रवम् ॥ ३०॥ (युग्मम्) ततः कपिञ्जलं प्राह राजा पश्याग्रतः कियत् । लक्षमेतच्चलं भिन्नं सोऽप्युपेत्य तथाऽकरोत् ॥३१॥ स्वेनैत्य पश्य मित्रेति प्रोक्तस्तेन नृपो द्रुतम् । ददर्श रुधिराद्र तं ज्वलद्दवमिवाचलम् ॥ ३२ ॥ उवाच च यथाऽस्यैवमतैरिश्चीयमाकृतिः। तथा मन्ये वराहेण भाव्यं दिव्येन केनचित् ॥ ३३ ॥ कपिञ्जलोऽवदद् देव ! द्वीपी चायं हतः पुरा ।
॥३॥

Page #158

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
-
॥४॥
राजाऽह पुनरयं किं विलोक्याह कपिञ्जलः ॥ ३४ ॥ इदमज्ञातमेवाऽस्तु राजा प्राह तथापि किम् । कुन्तलोऽप्याह किं ज्ञातेनाऽमुना देव ! चल्यताम् ॥ ३५ ॥ उपसृत्य स्वयं राजा लुठद्गर्भा मृगी हताम् । वीक्ष्य प्राह विषण्णः सन्नकृत्याचरणं हहा!॥३६॥न्यायः कोऽयमशस्त्रो यद् दधानो वदने तृणम् । इत्थं निःशरणो दीनो हन्यते सुभटैः पशुः ? ॥३७॥ धिग् धिग् मां हरिणिभ्रूणघातकं गुरुपातकम्। धिगिमां मेऽखिलक्षोणीकरार्तिजनितां श्रियम् ॥ ३८ ॥ विकलाक्षत्वकृत् पञ्चेन्द्रियाणामपि या नृणाम् । कृत्याकृत्यमति या च मदिरेव विलुम्पति ॥ ३९॥ कुलटेव न यैकत्राऽवस्थाना तामपि श्रियम् । इच्छवो मार्गमुज्झन्ति मुनिभिः प्लाघितं जडाः ॥ ४० ॥ धन्यास्ते मुनयो हित्वा महासंसारकश्मलम् । निष्पले संवृतात्मानो मोक्षमार्गे चरन्ति ये ॥ ४१॥ तद् गच्छाम्याश्रमं पुण्यं यत्र सन्ति तपोधनाः । इयतः कल्मषात् शुद्धिः कथं मे भविताऽन्यथा ? ॥ ४२ ॥ इति राज्याद् विरक्तात्मा पादचारेण भूपतिः । व्रजित्वा सह मित्राभ्यां विवेश द्रुतमाश्रमम् ॥४३॥ दृष्टा कुलपति तत्र ननाम मुदितो नृपः । पृष्ठे पाणिं निधायास्य मुनिरप्याशिषं ददौ ॥४४॥ क्षतात् त्राणेन लोकानां स्वस्य क्षत्र इति प्रथाम् । कुर्वाण: सार्थिकां पुण्यैः प्रवर्धस्व सदा नृप ! ॥ ४५ ॥ राजा पप्रच्छ भगवन् ! ज्ञान-ध्यान-तपांसि वः । निर्वहन्त्यहतं कच्चित् कुशलं मृगभूरुहाम् ॥ ४६ ॥ मुनिरूचे महाराज ! भरतान्वयभूषण ! । त्वयि
॥४॥

Page #159

श्रीजैन कथासंग्रहः
ord
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥५॥
प्रशासति क्षोणी कुतोऽस्माकमुपद्रवः ? ॥४७॥ मही राजन्वती तेजः प्रबलं विमलं यशः । वर्णाश्रम महीरक्षा दक्षा वृत्तिस्तवाऽखिला॥४८॥ अस्मिन्नवसरे क्वापि जातः कोलाहलो महान् । किमेतदिति सम्भ्रान्तौ मुनिभूपौबभूवतुः? ॥ ४९ ॥ अब्रह्मण्यमब्रह्मण्यमिति च व्याकुलं वचः । श्रुत्वा कुलपतिः शिष्यं तं ज्ञातुं प्राहिणोद् द्रुतम् ॥५०॥ पुनरार्तस्वरो जज्ञे स्त्रीणां शोकस्पृशामिति । मातश्चेद् मे मृगी मर्ता करिष्येऽनशनं तदा ॥५१॥ माताऽपि प्राह चेद् वत्सेऽनशनं त्वं करिष्यसि । तदाहमपि कर्तास्मि विना त्वां जीवितेन किम् ॥५२॥ श्रुत्वा कुलपतिश्चैतद् हृदयं स्फोटयद् वचः । किं नः प्राणप्रिया पुत्री वञ्चनाऽनशनीयति ? ॥ ५३ ॥ इयं च निकृति'नमस्मत्सधर्मचारिणी । वत्सामनुसरन्त्येतद् ब्रूते किमसमञ्जसम् ? ॥५४॥ ततोऽङ्गारमुखादाशु स तापस्यावजूहवत् । आजग्मतुरथो तारं ते रुदत्यावुभे अपि॥५५॥ उवाच वञ्चनां मायी मुनिः किं पुत्रि! रोदिषि? । साउह जानाति तातो यदस्ति क्रीडामृगी मम॥५६॥ सोऽप्याह या त्वया बाल्यात् पोषिता स्वकरार्पितैः । नीवारकवलैस्तस्यास्ततः किमभवत् सुते!?॥५७ ॥ इत्युक्ते वञ्चना तारस्वरं रोदिति केवलम् । ततः प्रविश्य सम्भ्रान्तः शिष्यः कुलपति जगौ॥५८॥ भूरराजन्वती सेयमब्रह्मण्यमहो! महत् । मृगयाव्यसनात् पापः कोऽप्यहन् गर्भिणी मृगीम् ॥ ५९॥ सासं कुलपतिः प्रोचे हहा ! किं भाव्यतः परम् ? । यतस्तां निघ्नता तेनाऽऽनीतोऽस्माकं
॥५॥

Page #160

श्रीजन कथासंग्रहः
श्रीहरिशनकथानकम् ।
॥६॥
कुलक्षयः॥१०॥ विना मृगांकवंबीवेदवत्सा जीविता सतःनप्राणिति विना पुत्रीमस्मत्प्राणप्रिया खलु॥१॥ विना समर्मचारिज्या कुतो मे तपसां विधिः ?। तपोविधि बिना मे स्याद् ऋषित्वमनचं नहि ॥ १२॥ राजत्रिक्ष्वाकुराजेन! कोतस्त्योऽयं तपस्विनाम् । इत्वमाकस्मिकः शोकशास्त्वय्यपि भूपती?॥३॥ ततः कुतोऽपितं ज्ञात्वा साधुवाधाकर पम् । पाकंशाधि वेन त्वं लोकपालोऽसि पझमः ॥१४॥बना स्वाह मां तात ! बितामारोबुमादिशा निवेसि ममण्या हि मरणं क्रकचायते ?॥६५॥ सविवादं नृपः प्रोचे मुने! कुर्वमत्र किम् । परेक दण्डमाधातुमलमेवोऽस्मि नात्मनः ? ॥६६॥ ससंम्पं बसौत्सुक्यं मुनिः प्रोवाच स्वहो ?। इयता स्यात् किमुक्तं वद् मया व्यापादिता मृगी ?॥१७॥ पश्चात्तापात् स्वमात्मानं प्रणिन्दति महीपती । पियाच वल्कलेनास्वं पूज्जब समायिकः ॥१८॥चे बकुपितो भूपमाः पाप! बहसि भुवम् । कोदण्ड-शरथी हन्तुं ध्यानलौनांस्तपस्विनः ? ॥६९॥ निपत्य पादयो राजा विनयाद् मुनिमब्रवीत् । तमेकमपराध मे क्षमस्व त्वं क्षमानिधे !॥७॥ मुनिः पराङ्मुखो भूत्वा चुक्रोश नृपमुच्चकैः । भरतान्ववचन्द्राह! व्रज ब्रज ममात्रमात् ॥ १॥ युष्मादृशां निघृणानां श्रुता वागपि पाप्मने । किं पुनः कर्मचण्डाल! वाचाल! सामस्त्वया ॥७२॥ राजा सविनयं प्राह मुने! ब्रूहि करोमि किम् ? । विशाम्बग्नि, त्यजामिक्ष्मां, बरामि व्रतमेव वा ॥७३॥
॥६॥

Page #161

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम् ।
॥७॥
सकोपं मुनिरप्यूचेऽद्यापि प्रावयसे गिरम् । मायाविन् ! हरिणीपूणघातपातकपहिलाम् ? ॥ ४ ॥ ततोऽङ्गारमुखोऽवादीत् प्रसादं ! कुरु मा रुषः । तपस्तेजोनिधे! नाऽयमपमानं नृपोऽर्हति ॥५॥ किन्तु दुष्कर्मणोऽमुख्य पवित्रीकारकारणम् । शाखानुपाति यत् किश्चित् तदेवाशु समादिश ॥ ७६ ॥ मुनिरूचेजारमुख! शुद्धिरस्य तदा भवेत् । सर्वस्वं वचसी दत्ते दानं घनिवृत्तये ॥ ७० ॥ सोचासं नृपतिः प्रोचे प्रसीद भगवन् ! मयि । सर्वस्वं मे गृहाण त्वं विलयं यात्वघं मम॥७८॥ किंन प्राप्तं मया प्रातः ! शुम्यामि यद् यतस्ततः । सग्रामाश्वेभकोशा मूर्दत्ता तेऽम्बुधिमेखला ॥ ७९ ॥ प्रणम्य मुनिमकारमुखः प्राह कृताञ्जलिः । राजा यदभिधत्ते तद् भगवन् ! प्रतिपद्यताम् ।। ८१ ॥ अथाऽपसार्य राजानमूचतुः सुडदौ मूदु । अकाण्डे कोऽयमुत्पातो राजन् ! विमृश मा मुहः ? ॥ ८२॥ राजाऽवज्ञाय तद्वाचमूचे सप्रमावं मुनिम् । वदुक्कं भगवनस्तु गृहाण वसुधामिमाम् ॥ ८३॥ क्षमाधारं मुनिः प्राह दत्ताऽस्मभ्यं मही त्वया । नाईस्वतः परं पृथ्व्या भोगमोमिति सोऽब्रवीत् ॥ ८४ ॥ तदा तत्राऽऽगतं वाराणसीतः शिष्यमात्मनः । मुनि कौटिल्यनामानमाजूडवत् स तापसः ॥ ८५ ॥ हरिश्चन्द्रेण मे पृथ्वी दत्ता जलधिमेखला। इत्यर्वे खलु साक्षी त्वमिति तं मुनिरादिशत्॥८६॥ कौटिल्योऽप्यवदद् राजनवार्थे साक्षिणो क्यम् । ओमित्युक्ते पेणाऽगात् स स्वं स्थानं मुदं नृपः॥ ७॥ अथ व्यजिज्ञपत् कोऽपि
॥७॥

Page #162

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥८॥
शिष्यो यावदियं मृगी। तिष्ठेत् तावद् विपन्ना न पाठस्तत् क्रियतां किमु ?॥४८॥ सखेदं मुनिरूचेऽस्याः कारयाऽनलसंस्कृतिम् । वञ्चनाऽऽह मया सार्धमस्याः स्यादग्निसंस्कृतिः ॥ ८९॥ राजा तां विनयादूचे ममैकं दुर्नयं सह । अहं तुभ्यं प्रदास्यामि स्वर्णलक्षमसंशयम् ॥९०॥ कष्टादिव तयाऽप्योमित्युक्ते प्राह मुनिस्ततः। दीयतांतर्हि हेमाऽस्यै राजा प्राहैत मत्पुरे॥११॥ प्रातः सन्ध्याविधिं कृत्वां पश्यैते वयमागताः । इत्याकर्ण्य मुनिं राजाऽवोचत् तर्हाधुना वयम् ।। ९२॥ इक्ष्वाकुवंशभूपालगुरुं श्रीनाभिसम्भवम् । देवं शक्रावतारस्थमर्चित्वा याम: धामनि ॥ १३ ॥ (युग्मम्) एवं कृत्वा च पाश्चात्यागतसैन्येन संयुतः । हरिश्चन्द्रनृपोऽयोध्यां प्रविवेश दिनात्यये ॥ ९४ ॥ अथ राज्यमहास्तम्भः सर्वनीतिविशारदः । मन्त्री मित्रं च तस्यासीद् वसुभूतिमहीपतेः ॥ ९५ ॥ कुन्तलाद् ज्ञातवृत्तान्तः स दथ्यौ हृदि हा ! कथम् । अपर्यालोचयन्तोऽर्थ राजानः स्वोपघातका:?॥ ९६ ॥ ददता वसुधां तस्मै तापसाय दुरात्मने । देशाद् देशप्रवासो हि स्वीकृतो भूभुजा स्वयम् ॥ ९७ ॥ यदन्येनाऽदृष्टचरो वराहं कोऽप्यवेदयत् । भूभुजे तद् ध्रुवं किञ्चिद् दिव्यमेतद् विजृम्भितम् ।। ९८ ॥ अविमृष्टायतिर्भूपः क्षीयते न्यायवानपि । अत एव विमृष्टारः सन्निधेयाः सुमन्त्रिणः॥ ९९॥ किं कुर्मो दुर्धियः कुर्युर्यत् किञ्चन महीभुजः । तत्तत्प्रतिक्रियाव्यग्रैः क्लिश्यते सचिवैः पुनः ॥ १०॥ विमृश्यैवं तदामात्यः सशल्य इव निःश्वसन् । विलासमण्डपेऽह्राय
-
॥४॥

Page #163

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥९॥
DOOOOOOOOK
सचिन्तो नृपति ययौ ॥ १०१ ॥ नत्वोपविष्टे तस्मिंश्च मन्त्रिणि प्राह भूपतिः । वराहाऽऽवेदकस्याग्रे प्रतिज्ञातमकृष्महि ॥ १०२ ॥ मन्त्र्याह देव ! तत् सर्व वृत्तान्तं ज्ञातवानहम् । राज्ञोचे सस्मितं तर्हि कुन्तलस्तद् न्यवेदयत् ॥ १०३ ॥ मन्त्री प्राह विभो! कस्य प्रभुत्वं न मुदे भुवि । अनौचित्यमपिस्तौति यत्रौचित्यमिवाऽनुगः ॥१०४॥ किन्तु विज्ञपयिष्यामि कर्णयोः कटु किञ्चन । नाथाऽयं वसुधात्यागो नहि मे प्रतिभासते ॥ १०५॥ राज्ञोचे सत्यं किन्त्वेतद् युक्तं नो युक्तमेव वा। प्रारम्भाद् युज्यते पूर्व निर्वाहोऽङ्गीकृते पुनः॥ १०६ ॥ किञ्च यान्तु श्रियो नाशं प्रयातु निधनं कुलम् । प्रवासो वाऽस्तु निर्वाहः प्रतिज्ञाते भवेद् यदि॥१०७॥अलं तदेतया पूर्वकृतमीमांसयाऽधुना। स्वर्णलक्षं हि ढौकस्व स्वेनाऽयाति मुनिर्यतः॥१०८॥ ततः सशिष्यः स मुनिः कुर्वन्नागाद् नृपस्तुतिम् । अहो ! अगोचरे वाचां राज्ञोऽस्य चरितं महत् ॥ १०९ ॥ पूरोभूय नृपस्याऽसौ सकोप इव मायया । अयाचत स्वशिष्येण स्वर्णलक्षं महीपतिम् ॥ ११०॥ नृपाऽऽदेशादथादिक्षत् स मन्त्री कुन्तलं ततः । सोऽपि स्वर्ण समादाय मुमोच नृपतेः पुरः ॥ १११ ॥ राज्ञोक्तः सचिवस्तस्मै तापसाय छुपानयत् । सोऽपि वीक्ष्य किमेतद् भोः ! पप्रच्छेति नृपं मुनिः ॥ ११२ ॥ राज्ञोचे वञ्चनास्वर्ण, कुत एतन्मुनिर्जगी। अथाख्यद् नृपतिः कोशात्, बहिरन्तः स वा क्षितेः?॥११३॥ इत्युक्ते मुनिना राजा प्राह मध्ये क्षितेर्मुनिः। ब्रूते स्वामी क्षितेः कोऽत्र
॥९॥

Page #164

श्रीजैन
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
कथासंग्रहः
॥१०॥
राजाऽऽख्यत् त्वं न चाऽपरः ॥ ११४॥ मुनिरूचे ततः कोऽयं प्रकर्षः कौशलस्य ते । यन्मदीयेन हेम्ना मेग्नृणीभवितुमिच्छसि ? ॥ ११५॥ तदास्तां काञ्चनं यामो दृष्ठं सत्यं तवेयता। इत्युदित्वा मुनौ याति राजा तस्य पुरोऽवदत् ॥ ११६ ॥ विलम्बम्वं क्षणं यावदानयाम्यन्यदन्यतः । सकष्टमिव तस्थौ च स मुनिर्भूभुजाऽर्थितः॥११७॥ ततो राजा मन्त्रिकणे किमप्याचष्ट मन्त्र्यव। केनचित् पुरुषेणाऽऽश्वऽजूहवद् वणिजोऽखिलान् ॥११८॥ मुनिना दिव्यशक्त्या ते हरिशनने द्विषः कृताः । सम्भूय मन्त्रयामासुः स्वामी नोऽतः परं मुनिः ॥ ११९ ॥ हरिचन्द्रस्य दत्तेन किं द्रव्येण वृथाऽधुना ? । यो हि स्वामी पुरस्याऽस्य देयोऽस्माभिः करोऽस्य तत् ॥ १२० ॥ इति मन्त्रयतो मन्त्री तानूचे रहसि स्थितः । राजा वोऽर्थयते स्वर्णमधमणों मुनेः स यत्॥१२१॥ पश्यतस्तान् मियो वक्तुं स्वर्णदाने कृतोत्तरान् । हरिश्चन्द्रस्ततोऽभ्येत्य स्वयमर्थयते स्म तान् ।। १२२ ॥ हे पौराः ! वोऽझलिबद्धो दत्त स्वर्ण कियन्मम । कुतश्चिदपि याचित्वा दास्ये वः काळनं पुनः ॥ १२३ ॥ अल्पद्रव्या वयं दातुं स्वर्णलक्षं न शक्नुमः । इत्यूचिवांसो वणिजो राज्ञादिष्टा ययुगृहम् ॥१२४॥ विलक्षोऽध नृपो दथ्यौ किं करोमि कुतः पुनः । समानयामि तत् स्वर्ण हा ! धिक् कीदृगुपस्थितम् ? ॥१२५॥ ततः कुलपति: कोपकम्पमानाघरोऽवदत् । विलम्बः कोऽयमधाऽपि राजन् ! विसृज मां ततः ?॥१२६ ॥ बसुभूतिर्मुनि प्राह विप्वदृश्वा त्वमस्यथ । हरिचन्द्रसमः क्वापि .
॥१०॥

Page #165

श्रीन कथासंग्रहः
श्रीहरिचनकथानकम् ।
॥११॥
दृष्टः किं कोऽपि सात्त्विकः?॥१२७॥ सोपहासमुवाचाऽथाङ्गारवक्त्रो नमत्र्यपि । दृष्टोऽभूत् त्वादृशो नापि हरिशनसमो नृपः ॥ १२८ ॥ नृपं प्रति मुनिः प्रोचे मायाविन् ! किं वृथोदितैः ? । हंसि मध्याह्नसन्म्यां नः सत्त्वं सत्यं च ते ह्यदः ? ॥१२९॥ बूचेजारमुखो राजन् ! वाच्छसि त्वं किमात्मनः ? कुलस्य यशसो लोकस्याकस्मिकमिह क्षयम् ? ॥ १३० ॥ प्रणम्योचे नृपो भीतेस्त्वत्तः किं स्यात् क्षयोऽपि नः ? । उपपूर्वाचलं नैव ग्रहाणामस्तसम्भवः ॥१३१॥ निहन्ति पाणिंना भूपं मुनिस्तं नतवान् नृपः । कोपे क्षान्तौ च तावेव तदाऽभूतां निदर्शने ॥ १३२ ॥ सरोषमारमुखो भूपं प्राह नृपाधम !। विप्लावयसि किं नस्त्वं मृषाभाषामहोदधे !॥१३३ ॥ आहाकारमुखं मन्त्री विरोधस्ते मिथः कथम् । क्वेदृक् तपो रुषः क्वैमास्तन्मा ब्रह्म कलस्य ? ॥१३४॥ प्राहामारमुखः कोपादस्थापितमहत्तर!। कस्त्वमपि मम ब्रह्मचिन्तायां सचिवाधम !? ॥ १३५ ॥ अरे राजंस्त्वमेनं किमन्तरालापिनं बटुम् । न निवारयसे किं मेन प्रयच्छसि काञ्चनम् ? ॥१३६ ॥ राज्ञोचे त्वं मुनिः स्वैरं ब्रूहि सर्व सहोऽस्मि यत्। सूर्यवंश्या हि नैवेया भजन्ते यतिषु क्वचित्तु ॥ १३७ ॥ बूचेऽङ्गारो यति हं किन्त्वेष ब्रह्मराक्षसः। ततो यद्यस्ति ते शक्तिस्तदा प्रहर सत्त्वरम् ॥१३८॥ नृपो दम्यौ स्वप्रतिज्ञाघातिना कलहेन किम् ?! तापसेन सहाऽनेन क्रियते कृत्यमेव हि ॥१३९॥ कर्णेच कथिते भूपेनाऽऽनीयाभरणान्यपि। कुन्तलेनाऽर्पितान्येष
॥११॥

Page #166

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥१२॥
राज्ञोऽमूनीत्यपाकरोत् ॥ १४० ॥ कुन्तलो वसुभूतिश्चाहतुः कुलपते ! नृपः । यावद् ददाति ते स्वर्ण तावदावां गृहाण भोः ॥१४१॥ मुनिराह त्वया जूर्णमाजरिण करोमि किम् । अल्पेन कुन्तलेनापि कः स्वर्ण स्वमुपेक्षते ? ॥ १४२ ॥ आदिक्षत् कुन्तलं राजा देवीभूषणमानय । स ययाचे ततो देवीं देव्याहेष्याम्यहं स्वयम्॥१४३॥ तेन दर्शितमार्गाऽसौ रोहिताश्वेन संयुता। आययौ सदसि क्षिप्तं सुतारा सावगुण्ठना ॥ १४४ ॥ प्रणम्यैषा मुनि प्रोचे गृहाणाभरणं मम । मुनिराह पितुर्भर्तुर्वैतान्येषाऽब्रवीदिति ॥१४५ ॥ आर्यपुत्रेण मे योग्यं नेपथ्यमिदमर्पितम् । मुनिराह ततः केयं दक्षता ते पतिव्रते ! ? ॥१४६ ॥ जूचेऽङ्गारमुखः किं न जानासि त्वमियं किल । महाकूटनिवासस्य हरिश्चन्द्रस्य गेहिनी ॥ १४७ ॥ त्वदीयमेवाऽर्पयते वस्तु येत्युदितेऽमुना । आबद्धभृकुटीभङ्गः कुन्तलोऽथ रुषाऽवदत् ॥१४८ ॥ अरे ! तापस! नो वेत्सि देवीमेतां महासतीम् । तदेव त्वं न भवसीत्युक्त्वा सोऽप्यवदद् नृपम् ॥ १४९ ।। विमृशोऽद्यापि मा मुह्यः किं यते: स्यात् परिग्रहः । वाचश्चमाः स्युरेते हि मुनिव्याजेन राक्षसाः?॥१५०॥ ततः कुलपतिः क्रोधादूचे कर्मकराधम !। आसादितपरज्ञानानधिक्षिपसि तापसान् ? ॥ १५१ ॥ यदि मेऽस्ति तप:सत्यं तदा त्वमधुना द्रुतम् । श्मशानवासी गोमायुर्भवेत्युक्त्वा शशाप तम्॥१५२ ।। कुन्तलो जम्बूको भूत्वा शब्दं कुर्वन् ययौ क्वचित् । प्रसीद मा कुपः स्वामिन् ! मुनिमित्यानमद् नृपः ॥ १५३ ॥
॥१२॥

Page #167

श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
कथासंग्रहः
॥१३॥
पादेनाहत्य परतः क्षिपति क्षमापति मुनौ। रोहिताश्वो रुदन्नाह मा स्म हन् पितरं मम ।। १५४॥ किन्तु मां हि गृहाण त्वमिति श्रुत्वा शिशोर्वचः । मुनिः साश्रुदृशीभूय प्रोचेऽङ्गारमुखं मृदु ॥ १५५ ॥ बाष्परुद्धगलो नाऽस्मि शक्तोऽहं दातुमुत्तरम् । बूचेऽङ्गारमुखो मैवं मुञ्च स्वमधुनैव हि ॥ १५६ ॥ क्रूरीभूय मुनिः प्राह सुतारां शिक्षितस्त्वया । बालोऽयं साऽऽह कृत्येषु नाऽयं शिक्षामपेक्षते ॥ १५७ ॥ यतः-वृद्धोपास्तिं विनाऽपि स्याद् दक्षः स्फुर्तिमयः पुमान् । मणिः किं गारुडेऽधीती यदसौ हरते विषम् ? ॥ १५८ ॥ राजाऽथ सासंदध्यौ च यत् सजीवमजीवकम्। चेद् दत्तं प्राग् भुवा सार्ध ततः स्वर्ण ददे कुतः?॥१५९॥ विलम्ब्य काञ्चनं कृत्वा कथञ्चिद् दातुमुत्सहे। इत्याह दैन्यात् स मुनिं मासमेकं सहस्व ते ॥ १६० ॥ मुनिरूचे कथं पश्चाद भिक्षयित्वा प्रदास्यसि ?। राजाहैक्ष्वाकवो भिक्षां दातुं दक्षा न याचितुम् ॥११॥ कुतस्तहीति तेनोक्ते राजोचे मुनिपुङ्गव ! विक्रीय स्वमपीत्येतद् मुनिः श्रुत्वा विसिष्मिये ॥ १६२॥ वाचा तु कठिनः प्राह पृथ्वी मुख ममाऽधुना । राज्ञोचे कुत्र याम्याह स न यत्रोपलक्ष्यसे ? ॥ १६३ ॥ राज्ञोक्तं मे भुवं मुञ्च त्वमितीदं कियद् वचः ? हन्त ! पूरयितुं सन्धां त्यजन्तीक्ष्वाकवो हसून् ।। १६४ ॥ ततोऽपवार्य ते प्रोचुस्तापसा मुदिता मिथः । अहो! सत्त्वमहो! सत्त्वमहो! सात्त्विकसूश्च भूः॥ १६५॥ देव्याह किमिदं मन्त्रिनारिष्टं नः समापतत् । सोऽप्याह किमिदं वेधि देवं पृच्छ नृपप्रिये ! ॥ १६६ ॥
॥१३॥

Page #168

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन38 कथानकम्।
॥१४॥
विमृश्याह नृपो देवीं गच्छान्तःपुरमात्मनः । सुताराऽऽह समष्यामि युष्माभिः सार्धमप्यहो! ॥१६॥ सासं प्राह नृपो देवि! सुकुमारः शिशुः सुतः। पन्थानो विषमास्तत् त्वं तिष्ठानव व्रजाम्यहम् ॥१६८॥ सावष्टम्भं सुताराऽऽह यद् भाव्यं तद्भवत्विह। आगमिष्याम्यहं सार्थ त्वया च्छायेव निश्चितम् ॥१६९॥ पतिव्रते! क्व चलिताऽसीत्युक्ते मुनिनाऽऽह सा। प्रवासे सह नावेन येन पत्यनुगाः स्त्रियः ।। १७०॥ ममायत्तां हरिश्चन्द्रो नेष्यते त्विदमद्भुतम् । इत्युक्ते मुनिना प्राह वसुभूतिः क्रुपा ज्वलन् ॥ १७१ ॥ अरे ! तापस! नासि त्वं विज्ञो लोकस्थितेः खलु । विद्धीद्रानी खियो भर्तृदेवता न परात्मिकाः ॥१७२॥ यत् प्राह व्यवहारजस्त्वन्मन्त्री तत्र मे मतम् । इत्युक्ते तापसेनाह राजाऽपि मुनिपुवम् ॥ १७३ ॥ मम स्वैणस्य पाँस्नस्य देशकोशा-व-हस्तिनाम् । किमन्यद् देव्याः पुत्रस्य न्वमेव स्वाम्यतः परम् ।। १७४ । तत् त्वं चेन्मन्यसे देवी तदायातु मया सह । देव्याह विसृज त्वं मां मुने! स प्राह याहि तत् ॥ १७५ ॥ किन्तु मुक्त्वाऽऽभरणानि यातेति मुनिनोदिते। मुमोच नृपतिः सर्व नेपथ्यं मुकुटादिकम् ॥ १७६ ॥ सुताराऽऽह. पुनः किञ्चिदस्त्ववैधव्यलक्षणम् । भूषणं भगवन्नेवं निशम्य मुनिरब्रवीत् ॥ १७७॥ तव भद्रे ! हरिश्चन्द्र एवाऽवैधव्यलक्षणम् । इति वाचि मुनी साम्रा सुताराऽप्यभवत् ततः॥१७८ ॥ मन्त्री प्राह मुनि कोपादरे रे! ब्रह्मराक्षस!। नृपोऽविज्ञोऽददत् ते क्ष्मां, किं वा गृह्णनितो भवान् ॥ १७९ ॥ कृपा प्रोचे मुनि ऽयं
॥१४॥

Page #169

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम् ।
॥१५॥
६
. कृत्येषु विदुरो नृपः । न चाऽहमपि विज्ञोऽस्मि, विज्ञस्त्वं योऽन्तरायकृत् ॥१८०॥ मुनिः क्रुधाऽक्षिपद्
भूमौ गृहीत्वाम्भः कमण्डलोः । आह चास्ति तपश्चन्मे तदा त्वं द्राक् शुको भव ॥१८१ ।। ततश्च सचिव: कीरो भूत्वाऽगाद् नभसा क्वचित् । राजा तु समयं नत्वाऽवोचदेष गतोऽस्म्यहम् ॥१८२॥ निवार्य रुदतो भूपः पूर्लोकानन्वयप्रियान् । क्षमयित्वा स्वापराधान् प्रतस्थे सप्रियासुतः ॥१८३ ॥ अनुरागाल्लुठद्बाष्यमनुयान्तं पुरीजनम् । कष्टान्निवर्तयामास राजा स्नेहगिरा मृदुः॥१८४ ॥ प्रचलन सात्त्विकः पुत्र-कलत्राभ्यां समन्वितः । कथं कथमपि प्रान्तमध्वनः प्राप भूपतिः ॥ १८५ ॥ दूरमार्गपरिश्रान्ता सुतारा नृपमब्रवीत् कियदद्यापि गन्तव्यं खिन्नान्यङ्गानि नाथ ! मे?॥१८६ ॥ उवाच नृपतिर्देवि। मा ताम्य: किं न पश्यसि। अप्रंलिहगृहाकीर्णामाराद् वाराणसी पुरीम् ? ॥१८७॥ अतीव यदि खिन्नाऽसि वहन्ती पुत्रमात्मना । अनुगङ्गातरं रूढं तदा चम्पकमाश्रय ॥ १८८ ॥ देव्या तथाकृते राजा स्वेनैव समवाहयत् । यथासुखं तदङ्गानि ततो देवी व्यचिन्तयत् ॥ १८९॥ यदा हि सम्पदः पुंसां तदा सर्वोऽनुगच्छति । इदानीमार्यपुत्रं यन्न कोऽप्यागादनुव्रजन् ॥ १९० ॥ स्तुत्यः स्तौतीहते काम्योऽनुगम्योऽप्यनुगच्छति । नरं यस्यां प्रसन्नायां को हिनेच्छति तां श्रियम् ? ॥१९१॥ स्वप्नदृश्या ततोऽभूद् नः सा सम्पद यां विनाऽधुना पद्भ्यां यानं क्षितौ शय्या कदाहारो मनःक्लमः ॥ १९२ ॥
॥१५॥

Page #170

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१६॥
इत्यूचाना पिधायाऽऽस्यं रुरोदोच्चैर्नृपप्रिया । रोहिताश्वस्ततोऽरोदीद् भूत्वा साश्रुनृपोऽवदत् । १९३ ।। मा रोदीर्भव धीरा त्वं सात्त्विकत्वमुरीकुरु । मा मा शोकपिशाचोऽस्मान् गृह्णातु परितो भ्रमन् ।। १९४ ।। रोहिताश्वस्ततोऽवोचदहं तात ! बुभुक्षितः । राजाऽऽदिक्षदरे ! क्षिप्तं देहि वत्साय मोदकम् ।। १९५ ।। न कोऽपि यावदायाति विलक्षो नृपतिस्ततः । किमेतदिति देव्योक्तः पूर्वाभ्यासोऽब्रवीदिति ? ॥ १९६ ।। रोहिताश्वः पुनः प्राह हे ! मातः ! क्षुधितोऽस्म्यहम् । रुदती तारतारं सा सुतारा सुतमब्रवीत् ॥ १९७ ॥ 'चक्रवर्तित्वप्रतिभूलक्षणोपेतवर्ष्मणः । भरतान्वयजातस्याऽवस्था केयं तवागता ? ।। १९८ ।। अथ दध्यौ नृपः कीदृग् राज्यस्यैतादृशः फलम् । रुदतो यत् तनूजस्य प्रातराशेऽप्यशक्तता ॥ १९९ ।। आस्तां विनोदयाम्येनं कौतुक - प्रेक्षणादिभिः । पश्येत पुत्र ! गङ्गायां मिथः क्रीडन्ति पक्षिणः ॥ २०० ॥ हंसोऽयं सारसोऽयं च कोकद्वन्द्वमिदं पुरः । कलापं पूरयित्वा च नृत्यत्येष शिखी कथम् ? ।। २०१ ।। तन्नामोच्चारपूर्व तु वीक्षमाणः सविस्मयम् । रोहिताश्वः पुनः प्राह ताताऽहं क्षुधितो भृशम् ॥ २०२ ॥ सवैलक्ष्यं पुनर्भूपे बोधयत्येवमेव तम् । आगादकस्मात् क्वाप्येका वृद्धा पाथेयमस्तका ॥ २०३ ॥ पृच्छन्ती नगरीमार्ग भूपं साऽऽहेदमद्भुतम् । चक्रिणो लक्षणान्यङ्गेऽवस्था च कथमीदृशी ? ॥ २०४ ॥ कथा नः श्रूयमाणाऽपि 'काराणां भयावहा । तन्मा पृच्छ पुरो गच्छ राज्ञेत्युक्ते चचाल सा ॥ २०५ ॥ मोदकं देहि मे तात !
श्रीहरिश्चन्द्र
कथानकम् ।
॥१६॥

Page #171

श्रीजैन कथासंग्रहः
118011
सुतरामिति भाषिणि । रोहिताश्वे ततो वृद्धा निवृत्य तमढौकयत् ॥ २०६ ॥ स्वयं निर्लम्पटत्वेन सात्त्विकस्य सुतत्वतः । बुभुक्षितोऽपि बालोऽपि रोहिताश्वोऽग्रहीन्न तम् ॥ २०७ ॥ नानुकम्पाप्रदानं ते गृह्णीमो वयमध्वगे ! । प्रत्याख्यातेति राज्ञा सा ययौ क्वापि क्षणादपि ॥ २०८ ॥ देवि ! चेद् गतखेदाऽसि तदोत्तिष्ठ पुरीं प्रति । याम इत्थं नृपेणोक्ते सुताराऽऽह सगद्गदम् ॥ २०९ ॥ निजराज्यपरिभ्रंशलज्जासज्जमनाः कथम् । प्रवेक्ष्यत्यार्यपुत्रोऽत्र वैरीपुर्या स्थितद्विषि ? ।। २१० ।। सावष्टम्भं नृपः प्राह का लज्जा सत्त्वशालिनाम् ? । पूर्णांकर्तुं निजां सन्धामापदो यदि तन्महः ।। २११ ।। सुताराऽऽह भवेद् दैवात् सा काऽप्यापदतर्किता । यत्र स्वस्य पराभूतिर्वैरिवर्गस्य तूत्सवः ॥ २१२ ॥ राजा प्रोवाच देवि ! त्वं न विचार्य प्रभाषसे । लक्ष्म्या बलेन वा हीनो यदि स्यां तत् पराभवः ॥ २१३ ॥ इदं पुराकृतं कर्म प्रभवत् केन वार्यते ? । तत्प्रभावाद् दशाऽस्माकं यद्येषा तद् द्विषां किमु ? ।। २१४ ॥ ततः प्रति पुरीं राजा प्रतस्थे प्रियया सह । तामाह स्यात् कुतः स्वर्णं यदासन्नोऽवधिर्मुनेः ? ॥ २१५ ॥ मां विक्रीयाऽऽर्यपुत्राऽस्मै तद् यच्छेति तयोदिते । राज्ञोक्तं विक्रयश्चेत् तत् सर्वेषां नहि कस्यचित् ॥ २१६ ॥ रोहिताऽश्वोऽब्रवीत् सा मां विक्रेताऽस्तु मा पितः ! । मातर्वारय तातं मां विक्रीणानं पुरे धनैः ।। २१७ ।। सुतारा रोदिति क्ष्मापो बाष्पं रुद्ध्वाऽऽह वत्स ! कः विक्रेष्यते त्वां, सोऽप्याह तात ! विक्रेष्यते भवान् ।। २१८ ।। त्वदन्तिकेऽम्ब
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम् ।
॥१७॥

Page #172

श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
कथासंग्रहः
॥१८॥
! स्थास्यामि यास्याम्यन्यगृहेनतु। वरं मे मोदकं मा दा इत्यूचानो रुरोद सः ।। २१९ । राज्ञोचे देवि! नैवाहं पुत्रस्य करुणं वचः । श्रोतुं शक्नोमि तदिमं कवचिदपि वारय ।। २२० ।। रुदत्याह सुतारा त्वं चक्रवर्ती भविष्यसि । मा रोदीस्तिष्ठ वत्स! त्वां विक्रेष्यति नकचन ॥ २२१ ॥ रोहिताश्वस्य वाचाञ्च मनो मर्माविधा रुदन् । पुरीभृतकवीथ्यां स तस्थौ श्रेण्यां नृपस्ततः ॥ २२२ ॥ किचिद् विमृश्य च क्षिप्रं तृणान्यानीय भूपतिः । न्यसन मूर्मि सुतारोक्तः प्राहेषा भृतकस्थितिः ।। २२३ ॥ रोहिताश्वं धुनानं स्वं शिरः प्राह ततो नृपः । विधेहि मदचो वत्स! तुभ्यं दास्यामि हस्तिनम् ॥ २२४ ॥ दथ्यौ सुतारा घिग् दैवं भवे भवशतानि यः । दत्ते यन्त्रः कसा लक्ष्मी: क्वैषा विक्रयवाच्यता ? ॥ २२५ ॥ राजाऽप्यचिन्तयद् दत्ता न तथाऽकीर्तये मही। यथा झकीर्तये पत्नी-पुत्रयोरिह विक्रयः ॥ २२६ ॥ विसृजामि सुतारां तत् सपुत्रां पितृवेश्मनि । यद्भाव्यं तदहं सोडा च्यात्वेत्यूचे च तां नृपः ॥ २२७ ॥ देवि ! याहि पितृकुलं पुत्रमादाय सम्प्रति । यथा तथाऽप्यहं स्वर्ण दास्यामि मुनये खलु ॥ २२८ ॥ साक्षेपं प्राह देवी तु किन्नु स्यात् प्रलयेऽप्यदः ? । विमुच्य त्वामहं यान्ती सत्यं जाताऽस्मि दुर्जना ॥ २२९ ॥ सरसीव पयःपूर्णे सर्वमृद्धौ समं भवेत् । नैःस्व्ये स्व-परयोर्भेदः शुष्केऽस्मिनुच्च-नीचवत् ॥ २३०॥ किच-वरं मृत्युवर भिक्षा बरं सेवाऽपि वैरिणाम् । दैवाद विपदि जातायां स्वजनाऽभिगमो न तु ॥ २३१ ॥ अपि च-सा
॥१८॥

Page #173

श्रीजैन कथासंग्रह
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम् ।
॥१९॥
सती या दिया भर्तुः सम्मुखे दिवसेऽनुगा। तनुच्छायेव धैर्येण प्रतीपेऽस्मिन् पुरो भवेत् ।। २३२॥
इतश्च ब्राह्मणः कोऽपि वीक्षमाण इतस्ततः। भृतिकां काचिदायासीदुपभूपं स उन्मुखः ॥२३॥ दृष्खा च भूपमापादमस्तकं चक्रिलक्षणम् । बूचे कस्त्वं कवं देहं श्रीगेहं मृतकीयसि ? ॥ २३४ ॥ शचाऽऽत्समौनं भूपालमालप्याडगच्छदग्रतः। दृष्ट्वा सुतारां साम्रोऽभूदुच्चेर्दैवं निनिन्द च ॥ २३५॥ रतेरपि शिरोरत्नमेतां निर्माय सुन्दरीम् । कथं नयसि रे ! दैव ! हन्त ! दास्यविडम्बनम् ॥ २३६ ॥ यतःस्निग्धमहंसतीरूपं सुवर्ण साधुभाषितम् । पत्ते किमपि लावण्यमसंस्कृतमपीतरत् ।। २३७ ॥ सुतारायाः पुरः पुण्यं रोहिताश्वं सुलक्षणम् । दर्भाशिरसं प्रेक्ष्य धिक् शास्त्रमिति सोऽब्रवीत् ॥ २३८ ॥ शास्त्रेषु लक्षणानीह कथ्यन्ते यानि कानिचित् । सन्ति सर्वाणि तान्येषामवस्था पुनरीदृशी ॥ २३९ ॥ नृपः स्वानुभवं प्राह मा मैवं त्वं द्विज ! ब्रवीः । शास्त्रं नहि मृषाभाषि किन्तु मे कर्मवैभवम् ॥ २४०॥ पूर्वजन्मनि यचक्रे ददतामदतां स्वयम् । श्रेयश्च कुर्वतामन्तरायः स इह भुज्यते ॥ २४१ ॥ तशादीदृशी चेत् तेऽवस्यैषा तच्छुचाऽत्र किम् । सर्व विषहमाणो हि कर्मभिर्मुच्यते जनः ॥ २४२ ॥ किमस्या मूल्यमित्युक्ते ब्राह्मणेन मुहुर्मुहुः । कथञ्चिद् रुद्धबाष्योऽथ राजाऽऽख्यदुचितं हि यत् ॥ २४३ ।। ततः स्वर्णसहस्राणि पश्चाऽस्या मूल्यमस्तु भोः! । वदतीति द्विजे राजा लज्जयाऽयोमुखोऽभवत् ॥ २४॥
॥१९॥

Page #174

श्रीजैन कासग्रहः
श्रीहरिचन्द्रकथानकम्।
॥२०॥
अनिषिद्धमनुज्ञातमिति विप्रे नृपाञ्चले । स्वर्ण बनाति राजाख्यद् मोक्षोऽस्या द्विगुणेन भोः ॥ २४५ ॥ तत् प्रपद्य द्विजः प्राह सुतारामग्रतो भव । चलितायां सुतारायां रोहिताश्वोऽनलेऽलगत् ।। २४६ ॥ रुदतीदं सुताराऽऽह तिष्ठ त्वं पितुरन्तिके । आनेतुं मोदकं तुभ्यं वत्स! यान्त्यस्मि सम्प्रति ॥ २४७ ॥ अमुञ्चत्यञ्चले तस्मिन् मुहुर्मात्राऽपि बोधिते। भृतिके ! किं विलम्बोऽयमिति कुद्धो द्विजोऽवदत् ॥२४८।। सुतारां समयं यान्ती यावद् मुञ्चति नार्मकः । तावत् करतलेनैतमाहत्या पातयद् द्विजः ॥ २४९ ॥ सबाष्पं पुनरुत्थाय मातुर्वस्वाञ्चलेऽलगत् । पुनर्द्विजेन भूमौ स पादेनाऽऽहत्य पातितः ॥ २५० ॥ राजा सासं ततो दथ्यौ धिगापदमिमां मम । इन्द्रस्याऽप्यलाल्योऽयं पदा विप्रेण हन्यते ॥ २५१ ।। ततः प्रोचे नृपो विप्र!न तिष्ठेद मातरं विना। शिशुः किमपि ते कर्म कर्ता क्रीणीह्यमुंततः ।। २५२ ।। नैतं मुधाऽपि गुलामीत्यूचानं द्विजमब्रवीत् । सुताराऽऽर्य ! गृहाणैनं विधाय मय्यनुग्रहम् ॥ २५३ ॥ विप्रोऽपि कृपया स्वर्णसहसं तस्य वेतने । कृत्वा दत्त्वा च राज्ञे, तावादाय स्वगृहं ययौ ॥२५४॥ राजा दध्यौ न लप्स्येऽहं पुरे वासं ततो मुनिः । यद्येति स्वर्णमेतस्मै दत्त्वा स्यामकुतोभयः॥ २५५॥ ततः कुलपतिः कुर्वन्नाज्ञामिव समाययौ । कोपात् पराङ्मुखीभूय प्रोचे द्राग् देहि हेम मे ॥ २५६ ॥ गृहाण कियदप्येतदित्युक्ते भूभुजा मुनिः। उवाच कुपितस्त्वैतद् ग्रहीष्येऽल्पं न काञ्चनम् ॥ २५७ ॥ मासोपरि गताः पञ्च दिना यदि तदाऽपि
॥२०॥

Page #175

श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
कथासंग्रहः
॥२१॥
हि। कियदेव ब्रुवाणस्त्वमदृश्यास्य ! न लज्जसे ॥ २५८ ॥ दथ्यौ राजाऽधमण घिगुत्तमर्णस्य दुर्गिरः। यः सहन्नपि भूयोऽपितं प्रीणयति चाटुभिः ॥२५९॥ बूचे च भगवन्नेवं काउपि मे चित्तदुष्टता। विक्रीय दयिता-पुत्रौ यत् प्राप्तं तत् समर्पये॥२६०॥ चेजारमुखो मूर्ख ! राजानं प्रार्थय द्रुतम् । चन्द्रशेखरमत्रत्यं किं विक्रीतौ प्रिया-सुतौ ? ॥ २६१ ॥राजाऽऽख्यत् किमिदं ब्रूषेऽनुचितं सत्त्वशालिनाम् । शतशो हि पराभूतानाहं प्रत्यर्विनोऽर्थये ॥ २६२॥ प्रतिज्ञाघ्रष्ट! वाचाट! पुरो नः स्वं विकत्थसे। इत्युक्ते मुनिना प्राह राजा मा स्म मुने! कुपः॥२६३॥ चण्डालस्याऽपि कर्माऽहं कृत्वा दुष्करमप्यथ। दास्ये स्वर्णमिति मापोक्तेऽभूद् रोमाञ्चितो मुनिः ॥ २६४ ॥ ततः कौपीनवासोभृल्लघुपिकचोच्चयः । दृढयष्टिकरो वृद्धो निषादः कोऽपि चाऽगमत् ॥ २६५॥राजानं वीक्ष्य स प्रोचेरे! त्वं कर्मकरोऽसि किम् ? करिष्यसि च मे कर्म तत् श्रुत्वाऽचिन्तयद् नृपः ॥ २६६ ॥ रविरस्तङ्गतो लोकः क्रायको नास्ति नो मुनिः । क्षमते तनिषादस्यापि कुर्वे कर्म सम्प्रति ॥ २६७ ॥ करिष्ये कर्म तेऽवश्यं राज्ञेत्युक्तेऽथ सोऽवदत् । किं किं कर्ताऽसि मे कर्म राजाऽऽदिशसीह यत् ॥ २६८॥रक्षितव्यं श्मशानंच लातव्यं मृतकाम्बरम्। अर्धदग्धानि काष्ठानि ग्राह्याणि च चितिचयात् ॥ २६९॥ यत् तत्रोत्पद्यते तस्यार्य हि गृह्णाति भूपतिः। अन्यस्यास्य भागी द्वौ ममैकस्ते तु दास्यते ॥ २७० ॥ राजाऽऽदिशति यत् किञ्चित् तच्च कार्य त्वया सदा ।
॥२१॥

Page #176

श्रीहरिशानकथानकम् ।
कयासमहः
॥२२॥
गासनश्मशानेशः कालदण्डाभियोऽस्म्यहम् ॥ २०१॥ इति श्रुत्वा नृपः स्माहतं त्वदाज्ञाकृदस्म्यहम्। यदा मां प्रति स्यात् तद् दातव्यं मुनये खलु ॥ २७२ ॥ अपवार्य मुनिः प्रोचे नमस्ते सत्त्वशालिने । नमस्ते सत्यसन्धाय नमस्ते धैर्यसमने । २७३ ।। कालदण्डोऽपि तद्वाचं प्रपन्न: साक्षिणं मुनिम्। कृत्वा सह नृपेणासौ श्मशानमगमद निजम् ।। २७४ ।। इतश्च पुर्यामेतस्यामकस्मादपि देहिनाम् । जीवितव्यं हरन् मृत्युरुपतस्थे खलो यथा ॥ २७५ ।। ततश्च परितः प्रोद्यदाक्रन्दम्वनिभिर्जितः । निलीयाऽस्थादिव क्वापि नगरे मालम्वनिः ॥ २७६ ॥ मृत्योर्मीता जना रक्षां विदधत्यात्मनो यथा। तथा प्रेरितवन्मृत्युस्तान् गृह्णाति सहस्रशः॥ २७७॥श्रुत्वाऽथ दुःसहलोकाऽऽक्रन्दं मरणजं पुरे । आइत् सत्यवसुंभूपो मन्त्रिणं चन्द्रशेखरः ॥ २७८ ॥ राजादेशात् समायान्तं मन्त्रिणं योऽपि पूरुषः । अन्तरा मिलितोऽनंसीत् कीरपञ्जरपाणिकः ॥ २७९॥ कलहंस ! त्वया कीरो लब्धोऽयं क्वेति मन्त्रिणा । पृष्टे स प्राह चम्पाया बने देवनमाप्नवम् ? ॥ २८ ॥ चन्द्रशेखरभूपाय सदाप्रियविपश्चिते। सर्वशासन दीष्णत्वादिहाऽऽनैषं शुकोत्तमम् ॥ २८१ ॥ इति तद्वचनं शृण्वंस्तेनैव सह मन्त्रिराट् । ययावुपनृपं नत्वा यथास्थानमुपाविशत् ॥ २८२ ॥ सखेदं प्राह भूपालो मन्त्रिन् ! पश्य पुरीजनः । सङ्कोचितायुर्दैवेन याति वातेन दीपवत् १ प्रविण
॥२२॥

Page #177

जीजैन
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम् ।
कथासंग्रहः
॥२३॥
॥२८३॥ न वयं दुर्नया नाऽपि वृथधर्मः पुरीजनः । नृणामकालमृत्युश्च तदन्वेषय कारणम् ॥ २८४ ॥ ततश्च कुट्टिनी काचित् पुत्रीमरणविहला । उरस्ताडं समागत्य साक्षेपं नृपमब्रवीत् ॥ २८५ ।। सदैवाऽन्यायकारी त्वं सदा पीडयसि प्रजाः । सदाऽपि पापनिष्ठोऽसि तेनाऽयं म्रियते जनः ।। २८६ ॥ मत्पुत्री नामतोऽनासुन्दरी स्मरमजरी प्रक्रीड्य सुखशय्यायां सुप्ताऽकस्माद् मृताऽस्ति हा!॥ २८७ ॥ अहो ! कर्कशता हस्या अहो ! निर्लजता गिराम् । इति ध्यायन्नृपेणोक्ते मन्त्री किं क्रियतामिति ? ॥२८८ ॥ मन्त्र्याह स्वामिन्नत्रार्थे प्रगल्भन्ते हि मात्रिकाः। राजा प्राहाऽऽगतोऽस्तीहोजयिन्या मान्त्रिको महान् ।। २८९ ।। तत आकार्यतामेष इत्युक्तो मन्त्रिणा नृपः । आजूहवत् तदैवैनं सोऽप्यागत्य समाविशत् ॥ २९० ॥ राजोचे मान्त्रिकं किं न: पुर्या मारिविजृम्भितम् ? । सोऽप्याह नाटयन् ध्यानं राक्षसीललितं ह्यदः ॥ २९१ ॥ वृद्धवेश्याऽऽह साऽऽश्वासं पुत्रिका मम मान्त्रिक। मृताधुनैव स प्राह; जीवयिष्यामि तां खलु ॥ २९२ ॥ सा वस्त्राञ्चलमादाय भ्रमयित्वा शिरस्यधात् । मदाशिषः प्रभावेन चिरं त्वं जीव मान्त्रिक ! ॥२९३ ॥ ततो दासी समागत्य कुट्टिन्यै समचीकथत् । मातस्त्वं वर्धसे दिष्ट्या यतो जीवति ते स्वसा॥२९४ ॥ ततः प्रत्ययतो राजा सादरं प्राह मान्त्रिकम्। आनेतुं प्रभवस्येनां राक्षसीमथ सोऽब्रवीत् ॥२९५ ।। किमेवं कथ्यते देव! मन्त्रेणाऽऽकृष्य वासुकिम्। पाताला वासवं स्वर्गाद, अब्धेल शमिहानये
॥२३॥

Page #178

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥२४॥
॥२९६ ॥ यद्यस्ति कौतुकं तत् त्वं सामग्रीमुपढौकय। माष-सर्षप-लवणान्युत्खड्गानष्ट पूरुषान्।।२९७।। क्षणात् तथाकृते राज्ञा मान्त्रिको मण्डलं व्यधात् । तदन्तरुपविश्याथ किञ्चिद् ध्यानमनाटयत् ।। २९८ ।। दिक्पालाह्वानमर्चानां मन्त्रानुच्चैरथोच्चरन् । मात्रिको राक्षसी मन्त्रैराचकर्ष विहायसा ।। २९९ ।। आयान्ती साऽनुगान् प्राह रे ! ग्रासः क्वचिदीक्ष्यताम् । येनाऽस्मि सुचिराद् बाढ़ क्षामकुक्षिर्बुभुक्षया ।। ३०० ॥ मण्डले मन्त्रशक्त्याथ सनिर्घातं पपात सा। सर्वेऽप्यबिभयुस्तस्या बिडाल्या इव मूषिकाः ॥ ३०१॥ सविस्मयं नृपः प्राह मन्त्रोत्कर्षावधिस्त्वयम् । य एनां राक्षी मन्त्रैरानैषीत् पश्यतां हि नः ॥ ३०२ ॥ मान्त्रिकः प्राह कर्तव्यमस्माभिः कृतमेव हि । उचितं यत् कुरु त्वं तत्रिग्रहे त्वमसि प्रभुः ॥ ३०३ ॥ साक्षेपमादिशद् राजा मन्त्रिन् ! श्वपचमाह्वय । कलहंसं तमाह्वातुमादिक्षत् सचिवस्ततः ।। ३०४ ॥ कलहंसोऽपि तत्रैव विमुच्य शुकपञ्जरम् । जगामाऽथ नृपोऽवादीद् मन्त्रिन् ! किं त्वस्ति पञ्जरे ? ॥३०५।। मन्त्रिणोचे महाराज ! शुकराजोऽस्ति सर्ववित् । उपश्लोकय राजानमित्युक्तश्च शुकोऽपठत् ॥ ३०६ ॥ सद्धर्म ! जय काशीन्द्र ! यस्याऽऽकृष्टा गुणैर्भृशम् । नयन्ति मार्गणा लक्ष्मीमेकेऽन्ये त्वानयन्ति ताम् ॥३०७॥राज्ञा किं पठितोऽसीति पृष्टोऽसावाख्यदात्मनः। तर्क-लक्षण-साहित्य-गणितस्मृतिकौशलम् ॥३०८ ॥ मान्त्रिकः प्राह भो राजन् ! राक्षसी वोऽन्यचेतसाम् । प्रभविष्यति तत् कोऽयं विलम्बोऽस्या
॥२४॥

Page #179

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
boardobar80x880882788
॥२५॥
विनिग्रहे ? ॥ ३०९ ॥ ततश्चागात् स चण्डालो हरिश्चन्द्रसमन्वितः । हरिश्चन्द्रं शुको दृष्ट्वाऽभूदुत्फुल्लाक्षमानसः ॥ ३१०॥ प्राह च स्वस्ति ते नाथ ! भरतान्वयभूपते ! हरिश्चन्द्र ! नमद्भपमौलिरत्नातितक्रम! ॥ ३११ ॥ सरोषं प्राह राजा किमसम्बद्धं प्रभाषसे ? क साकेतपतिात्र कीर ! त्वं विह्वलोऽसि किम् ? ॥ ३१२ ॥ अथाह श्वपचं मन्त्री कुर्वऽनाच्छादनामिमाम् । तेनाऽपि हरिरादिष्टस्तां कृत्वाऽनवगुण्ठनाम् ॥३१३॥ प्रत्यभ्यज्ञासीत् किं नाम सुतारा देव्यसौ हहा ! ? किमेतेन हि दैवेन हन्तव्या वयमेव हा ? ॥ ३१४ ॥ नास्मिन् कर्मणि देव्येषा करणं स्यात् कथञ्चन । किन्तु मे कोऽपि दुष्कर्मप्रेरितः कुरुते बदः ॥ ३१५ ॥ प्रविश्याऽग्नि ततो देव्या दोषमुत्सारयाम्यहम् । अथवाऽरिसभायां मे नात्मा योग्यः प्रकाशितुम् ॥ ३१६ ॥ मुनिभ्यः पृथिवी दत्ता विक्रीता ससुता प्रिया। यत् करिष्यति दैवं तद् हरिश्चन्द्रः सहिष्यते ॥ ३१७ ॥ दृष्ट्वा तां बाह्यनेपथ्यैरदूषितवपुलताम् । मन्त्रिणे पृथिवीनाथ: स्ववितकै न्यवेदयत् ॥ ३१८ ॥ चन्द्रकान्तं मुखं यस्याः सुवर्ण वपुरेव हि । पद्मरागौ करावेव किमस्या मण्डनान्तरः ? ॥३१९ ॥ उपलक्ष्य शुकोऽथैनां ननाम नतमस्तकः । उशीनरसुते ! देवि ! सुतारे ! स्वस्ति ते सति!॥ ३२०॥राज्ञोचे किं मुहुः कीर! प्रलपस्येवमुच्चकैः । क्व साऽत्रोशीनरसुता ? किं त्वं कीरोऽसि मद्यपः ? ॥ ३२१ ॥ सावष्टम्भं शुकः प्राह हरिश्चन्द्रनृपो झयम् । अस्य
rooo
ΟΟΟΟΟΟΟΟΧΟδυ.
॥२५॥

Page #180

श्रीजन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥२६॥
पत्नीयमित्यर्थोऽन्यथा स्यात् प्रलयेऽपिन ॥ ३२२ ॥राज्ञा पृष्टो हरिबूते हरिश्चन्द्रो नृपोऽस्मिन। किन्त्वहं श्वपचस्याऽस्य द्रव्यक्रीतोऽस्मि कर्मकृत् ॥ ३२३ ॥ राज्ञा पृष्टाऽजना प्राह; न सुताराऽस्मि राज्यहम् । किन्तु द्विजन्मनो बजदयाख्यस्य दासिका ॥ ३२४ ॥ अरे ! विप्लावयस्यस्मानित्युक्ते भूभुजा शुकः। प्राह किं स्वं हरिश्चन्द्रः प्रकाशयति ते पुरः ? ॥ ३२५ ॥ यतः-सतो वाऽप्यसतो वाऽपि स्वान् स्वयं कीर्तयन् गुणान् । ब्रह्मापि हास्यतां याति किं पुनः प्राकृतो जनः ? ॥ ३२६ ॥ हरि प्रत्याह राजा भो मा भैषी: सत्यमुच्यताम् । ननु यद्यप्यहं वैरी त्राताऽऽपदि तथाऽपि ते ॥ ३२७ ॥ हरिश्चन्द्रोऽब्रवीद् देव! वचसा पक्षिणोऽस्य किम्। पुनरायस्यते स्वं यद् दासोऽस्याऽस्मीत्यवोचत ? ॥ ३२८ ॥ रूप-लावण्यधैर्यादिगुणविस्मितचेतसा। राज्ञा पृष्टा पुनर्नारी तदेवोत्तरमाख्यत ॥ ३२९ ॥ मन्त्री प्राहाऽऽकृतावस्यां राक्षसीकर्म किं भवेत् ? । ततो विचार्य कर्तव्यं स्वामिना यद्यथोचितम् ॥ ३३०॥ पृष्टश्च श्वपचो राज्ञा प्राहाऽयं मम कर्मकृत् । इति निश्चित्य राजामुंरासभानयनेऽब्रवीत् ॥ ३३१ ॥ तेनाऽप्युक्तो हरिश्चन्द्रस्तत्र रासभमानयत् । शक्तोऽपीष्टोऽपि किं कुर्यानरः परवशः खलु ? ॥ ३३२ ॥ विचार्य कार्यमाचर्यमिति मन्त्रि-शुकादिभिः । वार्यमाणोऽपि तां राजा खरमारोपयद् द्रुतम् ॥ ३३३ ॥ अहो ! अक्षत्रमक्षत्रमित्याक्रन्दन् शुकोऽब्रवीत् । राजन् ! विज्ञापनांमेकां शृणु नीत्यनुयायिनीम् ॥ ३३४ ॥
॥२६॥

Page #181

श्रीजैन
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
कथासंग्रहः
JOopu09020902000/
॥२७॥
राज्ञोचे बहिरे! स्वैरं कीरः प्रोवाच यद्यसौ । सुतारा राक्षसी स्यात् तद् विशाम्यग्निं पुरस्तव ॥ ३३५ ॥ सदैन्यं प्राह सर्वोऽपि समालोकः शुकस्य गीः । अस्तु प्रमाणमामेति राज्ञाऽप्यूचेऽनुरोधतः ॥ ३३६ ॥ सोत्साहं प्राह कीरोऽपि मन्त्रिन् ! कारय तच्चिताम्। तथा तेन कृते कीरः स्नात्वाऽगच्छच्चितां प्रति।।३३७॥ ततो दिग्नायकानाह योषा राक्षसान्वया। भवेद् नृपसुता तन्मां प्रदहत्वाशु हव्यवाट् ॥ ३३८॥ इत्युक्त्वा पश्यतामेव तेषां गतभयः शुकः । झम्पामदाच्च विण्यातोऽनिश्चास्थादक्षतः शुकः ।। ३३९ ।। आश्चर्यमिदमाश्चर्यमित्यूचाना जनाः स्फुटम् । सतीयं राक्षसी न स्यादित्यदुः शुद्धितालिकाम् ॥ ३४०॥ मन्त्र्यूचे नाथ ! मन्येऽहं मान्त्रिकस्य विजृम्भितम् । तत् केनाऽप्यपदेशेन मान्त्रिकोऽयं विसृज्यताम् ॥३४१॥ तथेमारासभादाशु समुत्तारय सम्प्रति । इत्युक्तो मन्त्रिणा भूपः सविस्मयमदोऽवदत् ॥ ३४२ ॥ किं कुर्मः किमु जानीमः कस्येदं कैतवं महत् । सन्दिग्धेऽर्थे किलैतस्मिन् विचारं कुर्महे च किम् ? ॥३४३॥ इति विकल्प-कोपाभ्यां संश्लिष्टो नृपतिः स्वयम् । व्यसृजन मान्त्रिकं, कीरं पञ्जरेऽथ न्यधापयत् ॥३४॥ उदतारयदेनां च रासभाद् वनितां ततः। इति सर्व विसृज्याऽथ नृपः पल्यङ्कमासदत् ॥ ३४५॥ हरिश्चन्द्रोऽपि सूर्येऽस्ते चाण्डालस्य नियोगतः । ब्रजन् श्मशानं दध्यौ भोः ! कीदृग दुर्दैवनाटकम् ? ॥३४६ ॥ देव्याः कर्मकरीत्वेन स्थिताया विप्रसद्मनि । राक्षसीवचनं कीरो दैवदत्तंन्यवर्तयत् ॥ ३४७॥
॥२७॥

Page #182

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥२८॥
दैवमेव ततो मन्ये बलवन्नापरः पुनः । यत् तेन विहिता बापत् तेनैव हि निवर्त्यते ॥ ३४८ ॥ तमस्यसूचीभेद्येऽपि प्रविशन्निर्भयो हरिः । ददर्श भीषणाकारं श्मशानं निशि सर्वतः ।। ३४९ ॥ क्वचित् फेरण्डफेत्कारं क्वचिद् राक्षसडम्बरम् । क्वचिद् बिभीषिकोद्योतं क्वचित् कौशिकवासितम् ॥ ३५०॥ क्वचित् प्रेतपरित्रस्तशवसंस्कारकृज्जनम् । क्वचिच्च डाकिनीमुच्यमानोत्किलकिलारवम् ।। ३५१॥ क्वचित् कापालिकैर्गृह्यमाणसत्पुण्यमस्तकम् । सर्वतोऽपि च दुर्गन्धपूरपुरितनासिकम् ॥ ३५२ ॥ उपर्युपरि पर्यस्तमुण्डतुण्डस्खलद्गमम् । इतस्ततः श्मशानं स पश्यत् शुश्राव दुर्ध्वनिम् ॥ ३५३॥ अहो! आर्तध्वनि: सैषा मृतपत्याः स्त्रियाः खलु। रुदी वारयाम्येनामित्यगात् तत्पुरो नृप!॥३५४ ॥ उवाच च शुभे! किं ते कारणं परिदेवने ?। साऽऽह पश्याऽग्रतो गत्वा न्यग्रोधे कारणं मम ॥ ३५५ ॥ हरिर्गत्वा ततोऽपश्यत् पुमांसं पूर्णलक्षणम् । उर्ध्वपादमधोवक्त्रं वटशाखानियन्त्रितम् ॥ ३५६ ॥ सोढाऽहं पुरुषः कान्ते! त्वं पुनर्भाविनी कथम् ?। तत्प्रलापमिति श्रुत्वा दध्यौ राजाऽस्य सा प्रिया॥ ३५७ ।। अस्योपकारं कुर्वे यद् दत्ता भूर्मुनये मया । मुनिकन्याधनोपाये विक्रीतौ दयितासुतौ ॥ ३५८ ॥ जीवितस्याऽस्य निर्विण्ण: स्वयमेव पुराऽस्म्यहम् । कृत्वा परार्थ चेद् यामि तत् किं नाप्तं फलं मया?॥३५९॥ इति ध्यात्वा हरिः प्रोचे तमुबद्धं नरं मृदु । अहो ! कस्त्वं कथं चेयमवस्था ते सुदुःसहा ? ॥ ३६० ॥ जाननस्मीति यद्
॥२८॥

Page #183

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२९॥
वक्तुमुबद्धेन न शक्यते । परं त्वदाकृतिः पुण्या प्रयुङ्क्ते प्रष्टुमत्र माम् ।। ३६१ ।। तदाख्याहि न शक्तोऽस्मि द्रष्टुं ते दुस्सहां दशाम् । इति तत् प्रणयं दृष्ट्वा प्रोवाचोद्बद्धपूरुषः ।। ३६२ ॥ नाहमेतां दशां दीनां कस्याऽपि हि निवेदये । तच्छ्रोता वेत्ति किं मत्तो यत् परित्राणमीहते ? ।। ३६३ ॥ परन्त्वन्यभवस्नेहानुबन्धादथवोत्तमात् । उपकारपरत्वात् ते पृच्छते कथयामि भोः ! ।। ३६४ ।। महासेनोऽस्मि काशीचन्द्रशेखरनन्दनः । विद्याधर्याऽत्र पल्यङ्कादानीतः प्रियया युतः ।। ३६५ ।। किमर्थमिति तेनोक्ते नरः प्राहाऽत्र सम्प्रति। मन्मांसेन महाहोमं सा करिष्यति खेचरी ।। ३६६ ।। क्व गता साऽधुना विद्याधरीति हरिणोदिते । स्नातुं गङ्गां नदीं व्योम्ना जगामेत्यवदद् नरः ।। ३६७ ।। ततो दध्यौ नृपो हर्षाद् गत्वरैश्चेन्ममाङ्गकैः । विद्याधर्या भवेत् सिद्धिर्जीवितं चाऽस्य चारु तत् ।। ३६८ ।। तमुवाच हरिश्चन्द्रः प्रार्थये त्वां किमप्यहो !। स प्राहैवंविधावस्थं किं त्वं प्राथर्यसेऽत्र माम् ॥ ३६९ ॥ राज्ञोचे यदलं दातुं प्रार्थ्यसे त्वं तदेव हि । स प्राह तर्हि याचस्व यदभीष्टं नरोत्तम ! ॥ ३७० ॥ हरिः प्राह प्रयाहि त्वं स्वं राज्यं स्वीकुरु क्षणात् । यत् कार्यं तत् करिष्यामि विद्याधर्याः स्ववर्ष्मणा ।। ३७१ ।। पुरुषः प्राह किं ब्रूवे नात्मनीनमिदं खलु । अधमः कः स्वयं स्वार्थे परप्राणान् व्ययिष्यते ? ।। ३७२ ॥ किञ्च स्वं मे यथाभीष्टं यथा मे मृत्युभीरुता । यथैषा दयिता मेऽस्ति तवाऽप्येवं तथाऽस्ति भोः ! ।। ३७३ ।। तद् याहि त्वमतः
श्रीहरिश्चन्द्र
कथानकम् ।
॥२९॥

Page #184

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥३०॥
स्थानादधुनष्यति खेचरी । तेनेत्युक्ते हरिश्चन्द्रः सदैन्यमिव तं जगौ॥ ३७४ ॥ मा मा मे प्रार्थनां व्यर्थी कुरुष्व पुरुषोत्तम!। स्वेनाऽप्यहं महाकष्टान्मर्तुकामोऽस्मि तत् यदि ॥ ३७५ ।। त्वादृशस्योपकृत्याऽथ प्रिये स्यां सफलस्तदा। उपकारः परो धर्म इत्याख्यान्ति बहुश्रुताः ॥ ३७६ ॥ न जातु जनिष्येते द्वाविमौ पुरुषो भुवि । अर्थितो यः करोत्येव यश्च नाऽर्थयते परम् ।। ३७७ ।। इत्येवं बहुशोऽभ्यर्थ्य स्वयमुन्मोच्य बन्धनात् । याहीति प्रेषितस्तेन स जगाम प्रियायुतः ।। ३७८ ॥ नूपुरवाण-कल्पद्रुपुष्पम्रक्सौरभादिभिः । ज्ञात्वा विद्याधरी आरादायान्ती नृपतिः क्षणात्॥३७९॥ बद्ध्वा न्यग्रोधशाखायां स आत्मानमधोमुखम् । गतमृत्युभयं तस्थौ रोमाचकवचालितः ॥ ३८० ॥ ततो विद्याधरी व्योम्नोऽवतताराऽऽर्द्रचीवरा । अग्निकुण्डनये वह्निमुज्ज्वलं समचिस्करत् ॥ ३८१ ॥ सजीकृत्य च पूजादि विद्याधर्याह पार्श्वगान् । चित्राङ्गद ! समीक्षस्व किं लक्षणधरो नरः॥३८२ ॥ चित्राङ्गदोऽप्युपागत्य हरिश्चन्द्राङ्गलक्षणम्। वीक्ष्योचे देवि ! मोदस्व येनाऽयं चक्रिलक्षणः ॥ ३८३ ॥ हुत्वा कुण्डनये मांसमस्य प्रान्ताहुतीकृते । शीर्षे विश्ववशीकारविद्याऽऽविर्भविता स्वयम् ॥ ३८४ ॥ इत्यूचाना मुदोत्थायाऽऽनर्च सर्वाङ्गमयमुम्। जूचे च स्मर किश्चित् त्वं देवं यत्राऽसि भक्तिमान् ॥ ३८५॥ भवेश्च सात्त्विको येन, विद्या सिध्यति मेऽधुना। यत् त्वन्मांसैर्हतैः सा स्यात् प्रीता च वरदा च मे ॥ ३८६ ॥ हरिश्चन्द्रस्ततोऽवादी ध्वस्तसंसारवेशसम्। .
॥३०॥

Page #185

श्रीजैन
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
कथासंग्रहः
॥३१॥
स्मरामि निष्ठितक्लेशं देवं नाभिसमुद्भवम् ॥ ३८७ ॥ इदार्नी मा विलम्बस्व होमः स्याद् बहुविघ्नभूः स्वेनैवोत्कृत्य मांसं स्वं यच्छाम्येष गृहाण तत् ॥ ३८८ ॥ सा प्राह सिद्धिर्मन्त्रस्य जातैवं त्वं यदुत्तमः । मत्तोऽप्युत्साहबानीदृक् समवायो हि पुण्यतः॥ ३८९ ॥ ततः प्रवृत्ता कुण्डेषु ज्वलज्ज्वालाऽऽकुलेषु सा । हरिश्चन्द्रार्पितं मांसं प्रक्षेप्तुं मन्त्रपूर्वकम् ॥ ३९० ।। कूचे च परितः खड्गहस्तान् विद्याधरोत्तमान् मा दत्तात्र प्रवेशं भोः शापदस्य नरस्य वा॥ ३९१॥ कियत्यपि कृते होमेठभूदाविर्देवतामुखम् । मध्यकुण्डात् ततो जातौ सोत्साही तावुभौ मुदा ॥ ३९२ ॥ अथ गोमायुरटितं कुण्डानि परितोऽभवत् । विषादात ततो विद्यापचेऽयं निवर्त्यताम् ॥ ३९३ ॥ यद्यस्य घोरफेत्कारैर्निद्रां त्यक्ष्यति तापसः । होमध्वंसं तदागत्य स करिष्यति निशितम् ।। ३९४ ॥ सर्व: स नाश्यमानोऽपि प्रत्युताऽऽगात् समीपगः । जजागार ततशाऽऽरादाश्रमे तापसः क्षणात् ॥ ३९५ ॥ किचित् किञ्चित् ततो विद्यामुखं नीचैर्ममज च । खेचर्युवाचाऽपर्याप्तहोमा हा! हा! हतास्म्यहम् ।। ३९६ ।। सावष्टम्भं हरिः प्राह मा विषीद गृहाण मे। छित्त्वा शिरोऽपि पर्यन्ताहुतिहोमं समापय ॥३९७ ॥ चे विद्याधरी होमः क्रमात् स्यान्ननु नाऽक्रमात् । क्रमं च क्षमते नैष तापसः क्रोधमावहन् ॥ ३९८ ॥ अरे ! किमिदमारब्धमस्मदाश्रमभूमिषु । इत्याक्रोशन् -शियाळ
॥३२॥

Page #186

श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम् ।
विवेशोच्चैरुद्धतस्तत्र तापसः ॥ ३९९ ।। ममज तन्मुखं देव्या मध्ये कुण्डाग्नि सत्वरम् । भीता विद्याधरी साउथ क्वाऽप्यगात् सपरिच्छदा॥ ४०० ।। ततः क्रोधात् परिभ्राम्य तापसस्तत्र जग्मिवान् । यत्राऽऽस्ते कृत्तसर्वाङ्गः: शाखाबद्धो हरिः श्वसन् ॥ ४०१॥क्षणेन तापसः किञ्चिदुपलक्ष्याऽऽह बिस्मयात् अरे ! भवान् हरिश्चन्द्रः सोऽप्याख्यदोमिति स्फुटम् ॥ ४०२॥ तमाह तापसः क्रुद्धः; स्वर्ण कुलपतेरदाः ? ! नृपः प्राह दिनैः कैश्चित् प्रभो! पूर्णीभविष्यति ॥ ४०३ ।। उपलक्षयसि त्वं मे प्रोक्तस्तेन नृपोऽवदत् । कौटिल्यस्त्वं महीदाने साक्षी कुलपतेरसि ॥ ४०४ ॥ अरे ! कुलपते: स्वर्णमनापूर्ये ति किं त्वया । आरब्धमित्युचानेऽस्मिन् राइ हियाऽधोमुखोऽभवत् ॥ ४०५ ॥ ततो मा भून्मुनेः स्वर्णहानिरस्मिन् मृते त्विति ! औषण्या व्रणरोहिण्या स्वेनालिम्पत् स तद्वपुः॥ ४०६ ॥ अभूच्च तत्क्षणादेवाऽरूढव्रणवपुर्नृपः । ययौ च तापस: स्थाने स्वे दध्यौ हरिरप्यथ ॥ ४०७ ॥ नाऽपूर्ण मेऽभवत् किञ्चित् सर्वस्वं ददतो मुनेः । विद्याधर्या न यत् सिद्धिः सञ्जाता तद् दुनोति माम् ॥ ४०८ ॥ अरे ! क्व त्वं गतोऽसीति प्राहूतः श्वपचेन सः ? । उपसृत्याह कर्तव्यं मम स्वामिन् ! समादिश॥ ४०९॥ स प्राहैष मृतः कोऽपि समायाति ततो भवान् वस्त्रं गृह्णातु गत्वेति प्रेरितोऽगाद् नृपस्ततः॥४१०॥ अश्रृणोच्छब्दमेकस्याः करुणात्तै सुतव्ययात् । हा! पुत्र! क्व गतोऽसीति मूर्च्छन्त्याश्च मुहुः स्त्रियाः॥ ४११॥ अहो दैवेन निर्मुक्तकरुणेन किलाऽङ्गजम्
॥३२॥

Page #187

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥३३॥
। व्यापादयता निर्भाग्याऽभीष्टाऽपत्या त्वसौ हता॥ ४१२ ।। अहो! असारः संसारो मर्त्यवाचामगोचरः।। यदिष्टं देहिनां तत् तु ग्राहयत्येव यो यमात् ॥ ४१३॥ कथं चाऽहं ग्रहीष्यामि बालस्योर्ध्वाद् किलाम्बरम् ? इति मन्दपदः प्रोक्तः श्वपचेनाशु गच्छ रे!॥४१४॥ सभयं परिचक्राम हरिश्चन्द्रः सुतं स्मरन् । शुध्येद् यदि देवी मे तदा वत्सो म्रियेत सः॥ ४१५॥ ततः शुश्राव करुणं रुदर्ती वनितामिति । निर्भाग्यशेखराया मे मृतो वत्सो हताऽस्मि हा! ।। ४१६ ॥ वत्सो मृत इमां वाचं प्रतिघ्नन् मङ्गलोक्तिभिः । वामाक्षिस्पन्दनेनाऽथ बभूवाऽऽशमिानसः ॥ ४१७ ॥ सर्वस्वं मुनये दत्तं विक्रीतौ दयिता-सुतौ चण्डालकर्मकर्ताऽहं किं मे वा भाव्यतः परम् ?॥४१८॥ इति चिन्तातुरो यावद् मार्गे याति नृपस्ततः। चाण्डालपतिना प्रोक्तो व्याघुट्येति व्यजिज्ञपत् ।। ४१९ ॥ आगतोऽस्ति मृतो बाल इति वस्त्राऽऽहती त्रपा । स प्राह का पाऽस्माकमाचारोऽयं गृहाण तत् ॥ ४२० ॥ निवृत्त्याऽथ हरिदध्यौ धिग् लोभं यद्वशाजनः । वेत्ति कृत्यमकृत्यं वा नैव दैवहतो हहा!।। ४२१॥ यदादिशति मे स्वामी तत् कर्तव्यं मया खलु । विचारो युज्यते नैव स्वाम्यादिष्टेऽनुजीविनाम् ॥ ४२२ ॥ स गच्छन्निति शुश्राव स्वीविलापं तमुच्चकैः । हा! हा! पुत्र! त्वमेको मे तन्मे मृत्युस्त्वया सह ॥ ४२३॥ त्वं ममैवाऽसि कुपितोरे! दैव! यत् पतिर्मम । बभूव कर्मकृन्त्रीचगेहेऽहमपि तादृशी॥ ४२४ ॥ परमस्य स्वपुत्रस्य भरतान्वयशालिनः ।
॥३३॥

Page #188

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥३४॥
आलम्बेन जीवन्त्या भविता काऽद्य मे गतिः ? ।। ४२५ ।। हरिश्चन्द्रोऽपि विज्ञाय सुतारां त्वरितो व्रजन् । मुञ्चन्नश्रूण्यथोऽवादीद् निन्दन्नात्मानमात्मना ।। ४२६ ।। निर्भाग्यशेखरे ! देवि ! वज्रघातः क एष नौ ? । वनिता वीक्ष्य भर्तारं तारं तारं रुरोद सा ।। ४२७ ।। हरिश्चन्द्रोऽप्यरोदीच्च धैर्य कस्य सुतव्यये ? । रोहिताश्वं हरिमोहादाश्लिष्यत् किल पूर्ववत् ॥ ४२८ ॥ सुतारां प्राह देवि ! त्वं किं रोदिषि तथा कथम् ? । वत्सो मां भाषते नैव भवत्या रोषितः किमु ? ।। ४२९ ।। किं त्वया मोदकं नास्मै दत्तः किं परिधापित: ? । नाऽद्य रत्नाङ्कितं हारं किं हस्ती नाऽर्पितो मया ? || ४३० || क्षमस्व वत्सलो हि त्वं स्वेच्छया यत् तु रोचते । इति स्वं सान्त्वयन् पुत्रं देव्याऽसौ परिदेवितः ।। ४३१ ।। किं न पश्यसि मूढ ! त्वं गतासुं तनयं निजम् । गतासुश्च कथं पश्येदाश्लिष्येन्निगदेदथ ? ।। ४३२ ।। किमारब्धं त्वया सार्धं नार्या किं नैषि सत्वरम् ? । इत्युक्तः श्वपचेनाऽसौ भयाच्चैतन्यमासदत् ।। ४३३ ।। अज्ञासीच्च मृतं पुत्रं चेष्ट्वाऽथाश्रुलोचनः । सुतारां पुत्रवृत्तान्तमप्राक्षीत् साऽप्यचीकथत् ॥ ४३४ ॥ अथाऽयं प्रातरेवा गाः समित्पुष्पकृते वने । विप्रेण प्रेषितो मन्दभाग्यो दष्टोऽहिना प्रिय ! ।। ४३५ ॥ विनाऽऽत्मीयान्न कोऽप्यस्य विषस्योत्तारणं व्यधात् । विना बन्धुं जगच्छून्यं जीवो धर्म विना यथा ।। ४३६ ।। हरिश्चन्द्रस्ततो दयौ धिग् मां व्यसनपातिनम् । एकत्र श्वपचः क्रुद्धोऽन्यत्र पुत्रव्ययक्लमः ।। ४३७ || प्रवासोऽरिपुरीवासो
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम् ।
||३४||

Page #189

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥३५॥
नीचदास्यं सुतव्ययम् । हरिश्चन्द्रोऽखिलं सोढा देवी त्वेकसुता हता॥ ४३८ ॥ किन मे वक्ष्यतो हस्ती पुत्रवस्त्रातौ कथम् ? । स्वाम्यादेशमकतु च नैवीजस्वि मनो मम ॥ ४३९ ॥ अथवा पुत्रमृत्यौ को मे विचारो यदस्म्यहम् । श्वपचाधीनदेहस्तत् स यद् ब्रूते करोमि तत् ॥ ४४०॥ अन्यथा स्यां प्रतिज्ञातभ्रष्टः सत्त्वकलखितः। सत्त्वकतानवृत्तीनां नाऽपत्याद्यनुरागिता॥४१॥ व्यापन्नस्य सुतस्याऽस्य न गृह्णाम्यम्बरं यदि। निर्वाहयामि नो सन्थां लजते तरणिस्तदा॥४२॥ इति सत्त्वानिलोद्भूताऽपत्यबन्धः स सात्त्विकः । भूत्वा पराङ्मुखोऽशक्तो याचितुं स्फुटया गिरा॥४३॥ अर्पयाऽऽच्छादनमिति सज्ञया प्रतिपादयन् । हस्तं प्रसारयामास हरिश्चन्द्रः प्रियां प्रति॥४४४ ॥ सुताराऽपि च तदभिप्रायं स्फुटमजानती। उच्चिक्षेप करे दातुं रोहिताश्वं मुहुर्मुहुः ॥ ४५ ॥ अगृह्णति हरिश्चन्द्रे पुत्रं साऽऽह ब्रवीषि किम् ? । न जानामि तवैतां हि संज्ञां ब्रूहि ततः स्फुटम् ॥ ४४६ ॥ धैर्यसन्दंशकाकृष्टवचनः सात्त्विकोऽवदत् । देवि ! तिष्ठतु वत्सोऽयं वत्साऽऽच्छादनमर्पय॥ ४४७॥ यावदेवं हरिश्चन्द्रो वदत्यात्मप्रियां प्रति। तावत् तस्य शिरस्याशु पुष्पवृष्टिरभूद् दिवः ॥ ४४८ ॥ अहो ! सत्त्वमहो ! धैर्य हरिश्चन्द्रमहीपतेः । एवमुद्घोषणापूर्व दुन्दुभिध्वनिरत्यभूत् ॥ ४९ ॥ राजाऽप्यपश्यदात्मानमयोध्यायां निजौकसि । अलङ्कतमहासिंहासनं स्वसदसि स्थितम् ॥ ४५० ॥ रोहिताश्वमपश्यच्च क्रोडे क्रीडन्तमात्मनः ।
॥३५॥

Page #190

कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥३६॥
अमान्तकान्तिरलाइहारस्फारश्रियं मुदा॥५१॥ वसुभूति महामात्यं कुन्तलाख्यं च सेवकम् । द्वावप्येतो स्वस्वरूपी पुरोऽद्राक्षीत् कृताञ्जली॥५२॥ यवनिकान्तरे चैव द्रष्टुं नाटकमागताम् । सुतारां भाषमाणां च सख्या शुश्राव भूपतिः ॥ ४५३ ॥ पुरतश्च सुसङ्गीतरसनिमग्नचेतसाम् । नृपा-ऽमात्यप्रभृतीनामपश्यत् संसदं निजाम् ॥४५४॥ प्रतिमन्दिरमैक्षिष्ट क्रियमाणंच नागरैः । नृत्यत्पुरन्धिविश्राण्यमानदानमहोत्सवम् ॥५५॥ प्रतीहारमुख प्राप्तान् विजिज्ञपयिषून् जनान् । दूरतो नमतः प्रेक्ष्य किमित्येतदचिन्तयत् ॥ ४५६ ॥ किं नु स्वप्नो मया दृष्टः किं वा मे मनसो भ्रमः । किंवा कस्याऽपि देवस्य-चित्रमेतद् विजृम्भितम् ॥ ४५७ ।। ततश्च प्रकटीभूय चन्द्रचूड-मणिप्रभो । पुरः स्थित्वा सुरौ राज्ञः सहर्षमिदमूचतुः ।। ४५८ ॥ त्रिशनन्दन ! श्रीमदिक्ष्वाकुकुलमण्डन ! भरतान्वयभूपाल ! हरिश्चन्द्र ! चिरं जय ॥ ४५९ ॥ धन्यः सुग्राह्यनामा त्वं यस्य वास्तोष्पतिः स्वयम् । सत्त्वं स्तवीति मूर्धानं धुनानो चुसदां पुरः ॥ ४६० ॥ यादृशः कथितो राजन्नचाल्यो दुसदामपि । शक्रेण, तादृगेवाऽसि सात्त्विकेषु शिरोमणिः ॥ ४६१ ॥ माहात्म्येन तवैवेदं पुन: राज्यं तथैव हि । अढौकत निजस्फीत्या निर्जिताऽमर-दानवम् ॥ ४६२ ॥ वसुभूतिः स एवाऽयं मन्त्री मित्रं च ते नृप! । शुकरूपः प्रविश्याऽग्नौ यो देव्याः शुद्धिमातनोत् ।। ४६३ ॥ कुन्तलश्चैष ते सेवां करोति रचिताञ्जलिः । जम्बूकीभूय ते होमसङ्कटे यस्तदारटत् ॥ ४६४ ॥
॥३६॥

Page #191

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥३७॥
शूकरोदन्तमारभ्य यावदद्य नरेन्द्र ! यत् । अनुभूतं त्वया विद्धि तदस्मत्कूटनाटकम् ॥ ४६५॥ एतत् सर्व भवत्सत्त्वपरीक्षारसिकैः खलु। अस्माभिर्विहितं तत् ते क्षन्तव्यं महतां गुरो !॥ ४४६ ॥ चित्रं परोपकाराय मत्यत्वेऽपि भवादृशाम् । अवतारः परोत्तप्त्यै स्वर्गेऽप्यस्मादृशां पुनः ॥ ४६७ ।। किं वा कोऽपि गुणोऽस्माकमपि ते सत्त्वदीपनात् । सुवर्णस्य कथं रेखा कषपढें विना भवेत् ? ॥ ४६८ ॥ तव सत्त्वेन सत्येन हरिश्चन्द्र ! महानृप! । जलदो वर्षति स्फीतशस्या भूर्मुदितो जनः ॥ ४६९ ॥ स्वस्यैव सुकृतेनेदं राज्यमपि पुनस्त्वया । अस्मत्तः परितुष्टेभ्यः किञ्चिद् याचस्व साम्प्रतम् ॥ ४७० ।। लजितस्त्रिदशोपज्ञवर्णनाकर्णनाद् नृपः । उवाच न कदाऽप्यस्मि शिक्षितो याचितुं परम् ॥ ४७१। किञ्च सत्त्वं न मुक्तं स्वं सूर्यवंशो न लजितः । सत्यवाचः कृतश्चन्द्रः किमतः परमर्थये? ॥ ४७२ ॥ पुनरप्यूचतु देवौ नृप! तन्वन् यशः सितम्। दिव्यशक्तिः श्रियां पात्रं सदाऽऽनन्दमयो भव ।। ४७३ ।। प्रभावमिति तो तत्र न्यस्य स्वास्पदमीयतुः । इन्द्रोऽपि परमां प्रीतिमवाप ससुरासुरः ॥ ४७४ ॥ राजाऽथ श्रीहरिश्चन्द्रस्तत्प्रभृति विशेषतः । दयालुर्जगदानन्दस्त्यक्तव्यसनकौतुकः ॥ ४७५ ॥ शक्रावतारतीर्थस्य सर्वज्ञस्य कृपानिधेः । श्रीवृषध्वजदेवस्य पर्युपास्तिपरायणः ॥ ४७६ ॥ दिव्यशक्तिप्रभावेण गगनक्रीडनादिकम् । महदि दर्शयन् लोके पालयामास काश्यपीम् ॥ ४७७॥ (त्रिभिर्विशेषकम्)
॥३७॥

Page #192

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्रीहरिश्चन्द्रकथानकम्।
॥३८॥
अन्यत्रोद्धतोपसंहारः - .. अन्येधुर्बहिरुद्याने, गतः क्षोणिपतिः स्वयम् । तीर्थ शक्रावताराख्यं, जीर्ण शीर्ण व्यलोकयत् ॥१॥ वसुभूतिरुवाचाथ, ज्ञात्वा चेतो महीभुजः । इङ्गिताकारतत्त्वज्ञा, मन्त्रिणः सर्ववेदिनः ॥ २॥ वृषभस्वामिनो बिम्ब, भासुरंशक्रनिर्मितम् । इदंशक्रावताराख्यं महातीर्थ महीतले॥३॥ कालक्रमादिदं जीर्ण, बभूव क्षितिनायक!। उद्धारकारिणो यस्मात्, प्रभवन्ति भवादृशाः ॥ ४॥ भवानप्यादिमजिनसन्ताने समजायत । कुरुष्वेदं नवं तीर्थ, देहिनं रसवेदिवत्॥५॥ भरतेशादित्ययशः-प्रभृतीनां महीभुजाम् । स्वपूर्वजानामाख्याभिः ख्याता: स प्रतिमा व्यधात् ॥६॥ अमारिपूर्वकं भूरि, दानसंप्रीणितार्थी च । प्रतिष्ठां कारयामास, चैत्योद्धारमकारयत् ॥ ७ ॥ सम्यक्त्वं निर्मलं बिभ्रद्, विदधानः प्रभावनाम् । कालक्रमेण शुद्धात्मा, देवभूयमगादयम्॥८॥
इति सत्त्वोपरि सत्यवादिहरिश्चन्द्रकथानकम् ।

Page #193

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
कारला Someone1010919828801 ashishisashisas
॥अहम् ।। श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथाय नमः। ॥श्री प्रेम-भुवनमानु-पर-हेमचंद्र सदुरुभ्यो नमः ।। ॥ श्रीमदाचार्यत्रीमेरुतुजसूरिविरचितार्थतज्ञानाराधनविराधनफलप्रदर्शिका
कामदेवनृपतिकथा। जयति कामितपूर्तिसुरखुमः सुरनरोरगनाथनतक्रमः।
कुशलपद्यविकाशदिनेश्वरः सुमतिपारगतः परमेश्वरः॥१॥ इह किल सकलसामग्रीसम्पूर्ण मानुषं भवमवाप्य भुक्तिमुक्तिसुखसिद्धये पुण्यमेव विधेयम्। पुण्यं च ज्ञानात्, ज्ञानं च गुरूपदेशात्, गुरुपदेशश्च शास्त्रात्, शास्त्रस्य च पुस्तकाधारः । अतः सर्वक्षेत्रे पुस्तकमेव प्रधानं पुण्यक्षेत्रम् । यदुक्तम्-सर्वक्षेत्रेषु पुण्यस्य पुस्तकक्षेत्रमुत्तमम् । यदन्यसर्वपुण्यानां
104020040ARAONLONARANA
RishitisatssMEERERTERMERE
॥१॥

Page #194

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
जायतेऽस्माद्व्यवस्थितिः ॥१॥ किञ्ज-पञ्चानामपि ज्ञानानां मध्ये श्रुतज्ञानमेव देवदानव - मानवप्रतिबोधकारित्वान्मुख्यम्, तच्च पुस्तकगजाधिरूढमेव राजलीलामनुभवज्जगति विजयते । उक्तञ्च-जाता पञ्च मतिश्रुतावधिमनःकैवल्यपुत्राः प्रभोः, तन्मध्ये श्रुतनन्दनो भगवता संस्थापितः स्वे पदे। अङ्गोपाङ्युतश्च पुस्तकगजाध्यारोहलब्धोदयः, सिद्धान्ताभिधभूपतिर्गणधरामात्यश्चिरं नन्दतात् ॥१॥ अतो ज्ञानस्य पुस्तकस्य च यथाशक्ति भक्तिः कार्या । यथाऽमुत्र परत्र च सर्वसौख्यसम्पत्तिः स्यात् । सकलकलाश्च विलसन्ति । यश्च ज्ञानपुस्तकयोराशातनां करोति, स निबिडज्ञानावरणीयकर्म बद्ध्वाऽनेकदुःखविभागी महामूर्खच जायते, यथा कामदेवः । यदि च पश्चादपि ज्ञानपुस्तकयोर्भक्तिं करोति तदा सुखी भोगी विद्वांश्च भवति, यथा स एव कामदेव: पश्चात्प्रौढराज्य-प्रताप-विद्या-कलापात्रं जातः । तथा यदि कोऽपि जीवो जन्मतोऽपि यावज्जीवं सर्वप्रकारानमाराधयति तदा सर्वदैव स सर्वसौख्यपात्रं स्यात् महाप्राज्ञश्च, यथा कामदेवस्यैव भार्याऽभङ्गुरभाग्या सौभाग्यमञ्जरी। तथाहि
.. अत्रैव जम्बूद्वीपे भरतक्षेत्रे श्रीपञ्चमतीर्थकरश्रीसुमतिनाथवारकेऽयोध्या नाम नगरी वर्तते। पूर्व प्रभुश्रीऋषभस्य राज्य-प्राज्यप्रतिष्ठासमये निरीक्ष्य। विनीतलोकान् भरते विनीतेत्याख्यां पुरीं स्थापितवान् हरिम् ॥१॥असंख्यकालेऽतिगते विपक्ष-लक्षैरयोध्यस्फुटवीरकोटेः । निवासभावादथ साप्ययोध्ये- .
SeareARANCCaMURARMANENERANCE
॥२॥

Page #195

श्रीजैन
कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
aeeeeeegggggges
त्याख्या क्षिती लक्षणया प्रपेदे ॥१॥ तस्यामयोध्यानगयां वांशुजालदेदीप्यमानभाल: प्रबलपराक्रमाक्रान्तभूपालः प्रत्यर्थिसार्थिकालः समुज्ज्वलाशेषगुणविशालः श्रीसूरदेवमामा महीपाल: प्राज्यं साम्राज्यं भुङ्क्ते । यस्य प्रतापतपनः स्फुटभासुरश्रीः, सम्पूर्णमण्डलयशः शशभृच्च सौम्यः। द्वौ सङ्गताविह तिरस्कुरुतस्तमांसि, नित्यं जगत्सु किल कस्य न चित्रमेतत् ॥१॥
तस्य च कान्ता सहजनिर्मलस्वान्ता पापमार्गचलनं प्रति परिश्रान्ता शीतलशीलच्छायातरुतलविश्रान्ता पट्टदेवी सूरकान्ता । सा च भर्तुः प्रसादेन सकलसंसारसुखानि भुञ्जानाऽपि पूर्वकृतकर्मवशादपत्यसुखं न प्राप । अन्यदा मनोमुदा क्रीडार्थ निजावासद्वारिकयाऽशोकवनिकामभ्यं गत्वा अशोक-पुनाग-नाग-प्रिया-पाटलासहकारसारवृक्षलक्ष्मी विलोकमाना प्रौढप्रासादमध्ये कामदेवप्रतिमां प्रणम्य गवाक्षे शीतलानिलपानायोपविष्टा । अथ दृष्टाऽनया गवाक्षविवरेण विलोकमानया तरुतले निजबालकान् खेलयन्ती कुकुटी। तद्यथा- चरणग्गेणं भूमिं विलिहन्ती बालए पलोयंती। पक्रोहिं च्छायंती पिट्ठीए पुणोवि रोवंती॥१॥ मुहमज्झे निययमुहं पक्खिविय पुणो पुणो चुणिं दिती। कुकुकुरवं कुव्वंती कीलंती कुक्कुडी दिहा॥२॥ अब राज्ञी निजबालैः क्रीडन्ती कुक्कुर्टी दृष्ट्वाऽनपत्यतादुःखं स्मृत्वा
Peaceaeeeeeeeeeeeee
॥३॥

Page #196

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
महादुःखाऽऽर्ता मनस्येवं चिन्तयामास । धन्याऽसौ तिरश्च्यपि कुक्कुटी, या सदा निजापत्यक्रीडासुखमनुभवति । यतः- ते धन्ना जाण घरगणम्मि दीसंति धूलिधवलाई। उठेंत पडत रडंत चेव दोतिन्नि डिंभाई॥१॥अथवा-यत्र नास्ति गुणगौरवपूजा, यत्र न स्वजनसङ्गतिरुच्चैः । यत्र नो लधुलघूनि शिशूनि, हन्त तान्यपि गृहाणि गृहाणि ॥ २॥ किन-अपुत्रस्य गृहं शून्यं, दिशः शून्या हबान्धवाः । मूर्खस्य हृदयं शून्यं, सर्वशून्यं दरिद्रता ॥३॥ तोयं विना तटाकः, सुरेन्द्रं विना नाकः, न्यायं विना भूमान, दानं विना श्रीमान्, विनयं विना शिष्यः, पत्र-पुष्प-फलानि बिना वृक्षः, प्रज्ञां विना छात्रः, जीवं विना गात्रम्, प्राणं विना यथा न शोभते वदनं, तथा पुत्रं विना सदनम् । अतः सर्वथा मन्दभाग्याऽहम्, याऽनेकभूपालप्रणतपादारविन्दमहानरेश्वरप्रसादपात्रमपि भूत्वा चिन्तितमात्रोपस्थितसकलवस्तूनि लभमानाऽपि मनागपि नापत्यसुखं प्राप्नोमि। ततः किं कार्य प्राज्येन राज्येन ? किं कार्यमनेकसारनिवेशेन महादेशेन ? किं कार्य मनोहारेण नगरेण ? किं कार्य सर्वसुन्दरस्वरूपेण रूपेण ? किं कार्य कल्पगुमानुवादेन महाराजप्रसादेन ? किं कार्यमुदारैः शृङ्गारैः ? किं कार्यमनुकूलैः दुकुलैः ? किं कार्य सर्वरागमूलस्ताम्बूलैः ? किं कार्यमपरैरपि स्फारलङ्कारैः ? किं कार्य स्नेहगेहेन देहेन ? हा किं कार्य भव्येनापि जीवितव्येन ? सर्वथा न शक्नोमि क्वाऽपि स्थातुम्, .
५000५५५५५02028
॥४॥

Page #197

श्रीजैन कथासंग्रहः
पक्ववा' लुकमिव स्फुटति मे हृदयं महादुःखेन, किं करोमि ? क्व गच्छामि ? कस्याग्रे कथयामि ? हा मातः ! किमहं जाता ? हा पितः ! पालिताऽस्मि किम्। हा भर्तः ! परिणीता किं यदेव दुःखिताऽभवम् ॥१॥ झोली त्रुटी कि न मूइ कि न हूअ छारह पुंज। न सहत जिम हूं एवडी दूष दवामल गुंज ॥ २ ॥ इत्यादिमहाशोक सङ् कुलचित्ता चिन्ताकल्लोललो लितजीविता महाऽऽर्त्त ध्यानपतिता भूमिकानिवेशितदृष्टिः करतलन्यस्तमुखी पादाङ्गुष्ठेन पृथिवीं खनन्ती दीर्घोष्णनिः श्वासैरोष्ठसम्पुटं धम स्थूलस्थूलाश्रुधाराभिर्भूतलं सिञ्चन्ती यावता सूरकान्ता राज्ञी महादुःखमनुभवति, तावता तस्याः परिवारमुखेन तत्पट्टमहादेवीदुःखं विज्ञाय विच्छायवदनः समुत्सुकमनाः सूरदेवों राजा झटिति सिंहासनं मुक्त्वा त्वरितत्वरितपदैस्तत्र समागतो, दुःखपूरपूरितचित्तामधोमुखीं देवीं निरीक्ष्य करे धृत्वा पुरः स्थित्वा हा देवि ! कस्मादकस्मादसावेतावान् शोकः क्रियमाणोऽस्ति इत्यवादीत् । राज्ञी च महादुःखचिन्तासङ्कुचितलोचने सहसोन्मील्य पुरः स्थितं प्राणप्रियं विलोक्य हा ! पादावधारितः पृथ्वीपतिरपि न ज्ञातः शून्यतया, न च कुलस्त्रीसमुचितोऽभ्युत्थानादिविनयः सत्यापितः, इति दग्धोपरि स्फोटकतुल्यं दुःखोपरि दुःखं बिभ्रती सहसाऽभ्युत्थाय प्राणप्रियपादयोर्लोचने दत्त्वा सूर्यास्ते कमलिनीव १ काकडी
कामदेव नृपति कथा |
॥५॥

Page #198

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
५५५५५५५५५५५५५५009
मुकुलितमुखी पूर्ववदेवास्तोकशोकक्लेशमनु- भवन्ती योजिताञ्जलिः पुरतः पाञ्चालिकेव निश्चलाऽतिष्ठत्।
अथ राजा निजवस्त्राञ्चलेन राज्ञीनेत्रे प्रमाय स्नेहसारया सुधामधुरया वाचा प्रोवाच-देवि! कोऽयमाकस्मिकः शोकः ? न पश्यामि खलु मनागपि शोकहेतुम् । यतस्तव पितुर्गृहे कुशलिनी मातापितरौ, विजयिनो बान्धवाः, सुखवान् सकलस्वजनलोकः । अत्राऽपि मयि सुप्रसन्ने को नाम किङ्कर इव तवादेशं नो कुरुते? को नाम मनसाऽपि त्वयि वैरूप्यं चिन्तयति ? के नाम मनोरथास्तव न पूर्यन्ते ? एवं सति वद देवि ! किं ते दुखम् ? यदेवं बाष्पहतदर्पण इव दृश्यते विच्छायवदनम्, जलक्लिन्नवस्त्रादिव गलन्ति नेत्रद्वयादश्रुबिन्दवः, दवानलाश्लिष्टकाष्ठमिव दन्दह्यते हृदयम्, ग्रीष्मातपतप्तवालुका इव जाज्वल्यन्तेऽङ्गानि, निद्रां गतस्येव धत्ते शून्यतां मनः, तदाऽऽशु मुच मौनम्, ब्रूहि शोककारणम् । इत्येवं महाऽऽग्रहपूर्वकं पुन: पुनः पृच्छति पृथ्वीनाथे निःश्वस्य गद्गदस्वरं कश्चमप्युवाच देवो-हा निष्पुत्राऽहं मन्दभाग्या इति । तच्च श्रुत्वा निर्मलदर्पणतले पुरःस्थपदार्थवत् तत्कालं हृदये सङ्क्रान्तसकलदुःखश्रीसूरदेवः सुचिरं विमृश्य स्नेहलया दृशा दुग्धधारयेव सिजनुवाचदेवि ! प्राणप्रिये ! अहमपि जाने आत्मीये महाशल्यमेतत् । यत:-कुलदीपकमेकं नन्दनं विना.
HERE
॥६॥
MITTEE

Page #199

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
9mesgeeeeeggaesents
मूलतोऽप्युच्छिचन्ते सर्वे धर्मकर्ममार्गाः प्रलीयन्ते वर्धमानोत्तरोत्तरमनोरथाः। नश्यन्ति पूर्वजपुण्यप्रबन्धाः । परं किं क्रियते ? न कोऽपि प्रतिमल्लः कर्मणाम् । यदुक्तम्-यद्यावद्यादृशं येन कृतं कर्म शुभाशुभम् । तत्तावत्तादृशं कर्म फलत्येव न संशयः॥१॥ किञ्च-उदयति यदि भानुः पशिमायां कदाचित्, प्रचलति यदि मेरुः शीततां याति वह्निः। विकसति यदि पद्म पर्वताग्रे शिलायां। नच भवति हि मिथ्या भाविनी कमरेखा॥२॥ अपि च, यद्धाव्यं तद्भवत्येव, नाभाव्यं तु भवेत्क्वचित् । वल्मिकादिन्द्रचापः स्यान्न तु रत्नाकरादपि ॥३॥ ततो देवि! मा रोदी:, धीरा भव, मनःप्रसत्तिं भज, सर्व भव्यं भावि, इति राज्ञो वचनं श्रुत्वा किञ्चित्सा रोषेव जगाद देवी-नाच ! मैवमुदासीनं वचोऽवोचः । नहि विचक्षणेन भवितव्यैकचित्तेन भाव्यम् । किन्तु कार्यसिद्धिं वाञ्छता यथोचितोपक्रमः कार्यः । उक्तं च-उपक्रमादेव हि कार्यसिद्धिरुपक्रमादेव कुटुम्बवृद्धिः । उपक्रमादेव हि कष्टमा उपक्रमादेव हितार्थसङ्गः ॥१॥ ततो महाराज ! नैमित्तकान् पृच्छ, तीर्थानि गच्छ, दानानि यच्छ, तपांसि तप्यस्व, मन्त्रान् जनपस्व, कुलदेवतामाराधय, विद्याः साधय, यथा विलीयन्तेऽन्तरायाः, क्षीयन्ते दुष्टकृता माया, उज्जृम्भन्ते कल्याणकथाः, सिम्यन्ति सर्वे मनोरथाः । इति श्रुत्वा जगाद राजा देवि ! युक्तमुक्तम्, तथोपक्रमो करिष्यते, सर्वमनोरथसिद्धिर्भविष्यति इत्येवं वदति भूपालेऽनाहतगम्भीरदुन्दुभिध्वनिरारामदेशोपरि बभूव
ashisisatara
॥७॥

Page #200

श्रीजैन कथासंग्रहः
। तं च श्रुत्वाऽतीव हृष्टमना महीपतिः नूनमस्मादाकस्मिकशकु-नादस्मन्मनोरथसिद्धिर्भविष्यति इति चिन्तयन् यावदूर्ध्वमालोकयति तावत्पश्यत्युदञ्चन्मरीचिवीचिभिर्गगनतलमापूरयन्ति चलत्पताकाभिः प्रनृत्यन्ति बाह्यारामं प्रत्यवतरन्ति देवविमानानि । किमेतद् इति विचारयन्नरेशः शीघ्रमेव सभामागत्य यावन्निविष्टस्तावदारामपालकः प्रणम्य विज्ञप्तवान्- हे देव ! केवलज्ञानी कोऽपि मुनीश्वरः सम्प्रति तव पुरारामभूमौ समवसृत्य देवतानिर्मितकनककमलमलञ्चकार । विमानाधिरूढः सुरसमूहोऽवततार । राजाऽपि तस्य पारितोषिकदानं दत्त्वाऽहो दिष्ट्या केवलिनं नत्वा निष्पापाः निःसन्देहाः सिद्धसाध्याश्च भवामः इति सानन्दं वदन् सान्तः पुरपरीवारो महत्या ऋद्ध्या वनमध्ये गत्वा, विधिना केवलिनं नुत्वा नत्वा च यथोचितक्षितिपीठे निविष्टवान् । ततः केवली सुधामुचा वाचा धर्मदेशनां प्रारेभे सुकुलजन्म विभूतिरनेकधा प्रियसमागमसौख्यपरम्परा । नृपकुले गुरुता विमलं यशो भवति धर्मतरोः फलमीदृशम् ॥ १ ॥
तथा - यद्दौर्भाग्यमनाथता विकलता नीचे कुले जन्मता, दारिद्र्यं स्वजनाच्च यत्परिभवो दौस्थ्यं परप्रेष्यता । पुत्राप्राप्तिरनिर्वृत्तिः कुशयनं कुस्त्री कुभुक्तं रुजः, सर्वं पापमहीरुहस्य महतो व्यक्तं फलं दृश्यते ॥ २ ॥ इत्यादि । ततश्चैतां देशनां श्रुत्वा महीपालो मुनीश्वरं नत्वाऽप्राक्षीत् भगवन् ! केन
कामदेव नृपति
कथा ।
ዘረዘ

Page #201

श्रीजैन कथासंग्रहः
कर्मणा मम देव्याश्चानपत्यतादुःखम् ? केवली प्रोवाच राजन् ! अत्रैव द्वीपेऽत्रैव क्षेत्रेऽचलग्रामे विक्रमः कौटुम्बिको विक्रमदेवी भार्या तयोरपत्यानि प्रातिवेश्मिकब्राह्मणबालैः सह क्रीडन्ति । अन्यदा निष्पन्नकृषिकर्मवोक्षणाय तौ क्षेत्रं गतौ । निजबालैः सह विप्रबालान् फलिकाचिर्भटादि भक्षयतो दृष्ट्वा महाकोपादूचतुः -रे रे ! दुराचाराः केनाऽऽकारिता भवन्तः सर्वमपि क्षेत्रं भक्षितम्, यत्क्रियते युष्माकं तत्सर्वमपि स्तोकम् परं किं क्रियते ? प्रातिवेश्मिकत्वाद्दाक्षिण्यं महत्, रक्षकस्यापि प्रातिवेश्मिकापत्यानि भवन्ति इति । पुनः पुनर्भणनात्सन्तानान्तरायकर्म बद्धम् । अज्ञानभावान्न पश्चात्तापः कृतो न चालोचितम् । ततो गृहं गताभ्यां ताभ्यां कदाचिन्मासोपवासिमुनेर्धृतसिना संयुतं पायसं भावभक्त्या दत्त्वा भोगफलं कर्मोपार्जितम् । तेनेदं युवाभ्यां राज्यं प्राप्तम्, सन्तानान्तरायकर्मणा चानपत्यतादुःखमिति । केवलिवचसा निजं पूर्वभवं श्रुत्वा राजा राज्ञी चाहो अज्ञानभावात्कथं जीवा लीलयैव कर्मबन्धं कृत्वाऽऽत्मानं क्लेशसागरे पातयन्ति ? धिग् धिग् आवाभ्याम्, कीद्दग् दुष्ठु भाषितम् । नातः परं मनसापि कस्याप्युपरि विरूपं चिन्तयिष्यावः । प्रभो ! प्रसादं कुरु, प्रायश्चित्तं देहि, अस्मान्महापापान्निस्तारय इति पुनः पुनर्वदन्तौ मनः शुद्धयाऽऽत्मानं निन्दन्तौ केवलिनं प्रणेमतुः । केवल्यप्यवोचत् सुखेन बध्यते कर्म, तद्विपाकस्तु दुस्तरः । हसन्ती गर्भमादत्ते, रुदन्ती तं
-
कामदेव नृपति
कथा |
11811

Page #202

'श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
ER
TLANTATTATRTANT
विमुञ्चति ॥१॥किञ्च स्पृष्ट-बद्ध-निद्धत्त-निकाचितभेदाच्चतुर्विधमिदं कर्म, तत्र यथा सूचिकापुञ्जः पृथिव्यां मुक्तः परस्परं स्पृष्टस्तावदेव पिण्डितस्तिष्ठति यावत्कस्य करः क्रमो वा न लगति, तस्मिन् पुनर्लग्ने 'विशरारुभावं भजते । एवं यत्कर्म सोपयोगस्यापि सहसाकारेण लग्नमालोचनामात्रेणाऽपि विलीयते तत्स्पृष्टमुच्यते। स एव सूचीराशिर्दवरकबद्धः करांहिस्पर्शेऽपि न पृथग्भावं याति किन्तु बन्धे छोटिते सति । एवं कथादिप्रमादाज्जातप्राणातिपातादिदोषैर्निबद्धं यत्कर्माऽऽलोचनाप्रतिक्रमणाभ्यां क्षीयते तद् बद्धमुच्यते । स एव सूचीसमुदायो बन्धबद्धो यथा यथा चिरं तिष्ठति तथा तथा तासां काट्टेन मिथो बद्ध इव जातो बन्धे छोटितेऽपि नहि पार्थक्यं प्राप्नोति, किन्तु तैलम्रक्षणाग्नितापलोष्टघर्षणादिबहूपक्र मेण । एवं यत् कर्म धावनवल्गनादिदर्पणोपेत्य करणरूपाऽऽकुट्टिकया वोपार्जितं चिरमनालोचितत्वाज्जीवप्रदेशैः सह गाढं निबद्धं तीव्रपश्चात्तापनिन्दागुरुदत्तघोरषाण्मासादिकादितपसा प्रलीयते तन्निधत्तमभिधीयते । तथा स एव सूचीकलापोऽग्निध्मातो लोहघनकुट्टितो लोहमयपिण्डभावं प्राप्तो बहुनाऽप्युपक्रमेण पृथक्त्वं नैव याति किन्तु यथा लोहपिण्डः कृतस्तथा चेद् भक्त्वा भङ्क्त्वा नवीना घटयन्ते तदा ताः पृथक् पृथक् १ पृथग्भावं
RatatataB
॥१०॥

Page #203

श्रीजैन कथासंग्रहः
सूचयः स्युः, एवं यत्कर्म जानता जीवेनाऽऽकुट्टिकया कृतं महादुष्टभावेन च भव्यमेतच्चक्रे पुनरपीत्थमेव विधास्यामि इति पुनः पुनः सन्ततमनुमोदितं मनागप्यनालोचितत्वाज्जीवप्रदेशैः सह गाढैकत्वं प्राप्तम् तच्च यथा कृतं तथैव वेदनेन घोरतपसा वा क्षीयते नान्यथा इत्येतन्निकाचितं कथ्यते ।
भवद्भ्यां च पूर्वभवे रक्षकस्यापि प्रातिवेश्मिकापत्यानि भवन्ति इति दुष्टपापवाक्यानां पुनः पुनर्भणनात्तदनु कदाचिदनालोचितत्वान्निकाचितप्रायमपत्यान्तरायं कर्म बद्धम् । एतच्च बहुतरमेतावत्कालं स्वयमनुभवनादधुना च निन्दागर्हादिपूर्वमालोचनात्कियन्मात्रं क्षीणं शेषं च दशविधप्रायश्चित्तान्तर्गतषष्ठभेदविशिष्टतपोरूपप्रायश्चित्तेन क्षयं यास्यति । तपः प्रायश्चितं च श्री आदिदेववारके उत्कृष्टं द्वादशमासिकम्, मध्यमद्वाविंशतितीर्थंकरवारके ऽष्टमासिकम्, अपश्चिमजिनश्रीवीरवारके षाण्मासिकम् । तवसा निकाइयाण वि कम्माण खओ हवइ नियमा इति ि सर्वज्ञकेवलिवचः । अनुज्ञातं चेदं तपः कर्मनिर्जरार्थम् । नो इह लोगट्टयाए तवमहिट्ठिज्जा, नो परलोगट्टयाए तवमहिट्टिज्जा, नो कित्तिवन्नसहसिलोगट्टयाए तवमहिट्ठिज्जा, नन्नत्थ निज्जरट्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा । ततोऽवशिष्टदुष्टान्तरायकर्मनिर्जरार्थमष्टोत्तरशताचाम्लरूपं तपः प्रायश्चितं युवयोर्घटते । तच्च सम्यक्त्वमूलद्वादशश्राद्धव्रतधारिणामतीव सफलं स्यात्, इति सर्वं सम्यक्त्वस्वरूपं
कामदेव नृपति
कथा ।
॥११॥

Page #204

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
Museumerememe
द्वादशव्रतविचारं भगवान् व्याख्यातवान्।
अथ च पृथिवीपतिः सपत्नीकोऽपि महता संवेगरङ्गेण पूर्वभवाऽऽचीर्ण स्वकीयदुश्चरितं सर्व सम्यगालोच्य तादृशेभ्यः पापेभ्योऽपुनःकरणेन निजं मनः सङ्कोच्य केवलिप्रोक्तं, प्रायश्चित्तं प्रतिपद्य सद्यः सम्यक्त्वालङ्कृतं श्रावकधर्म स्वीकृत्य महाभक्त्या भगवन्तं नमस्कृत्य यावत्पुरं प्रति प्रचलति तावत्पुरः प्रादुर्भूतः प्रभूतभूषणभरभासूरः सोऽपि सूरः ।
सच वयस्य! पश्य पश्य कीदृशः श्रीपञ्चपरमेष्ठिमहामन्त्रस्य प्रभावः, कस्य नाम नाश्चर्य कुरुते विचित्रं मे चरित्रम्, तदागच्छ स्वच्छमते ! भगवन्तमेव पृच्छ, अनपत्यतादुःखस्य जलाञ्जलिं यच्छ। भास्वति सर्वान्धकारतिरस्कारं कुर्वति कोऽर्थः प्रदीपने इति भूपति बाहौ धृत्वा श्रीकेवलिनः प्रदक्षिणात्रयं दत्त्वा भूतलमिलद्भालं भक्त्या भगवन्तं प्रणम्य सम्यग् योजिताञ्जलिः प्रपच्छ निजपूर्वभवोदन्तम् । केवली प्राह "अत्रैव जम्बूद्वीपे भरतक्षेत्रेऽयोध्यायांप्रथमतीर्थकरश्रीऋषभपुत्रः श्रीभरतश्चक्रवर्ती बभूव । स चान्यदा श्राद्धानाकार्याद्यप्रभृति मदावासे भोज्यं नित्यम्, धर्मध्यानं कार्यम् । जितो भवान्, वर्धते भयं, तस्मान्मा हन, मा हन इत्यादि ममाऽऽदर्श रूपं पश्यतोऽग्रे पठनीयम् इत्यादिशत् । तेषु च तथा
NON
॥१२॥

Page #205

श्रीजैन कथासंग्रहः
कुर्वत्सु प्रत्यहं भोक्तारो वर्द्धन्ते; ततस्तेषां सङ्ख्या न लभ्यते, अतो वयं किं कुर्म इति सूपकारैर्विज्ञप्तः सम्यग्धर्म परीक्षां कृत्वा शुद्धश्राद्धानां हृदये काकिणीरत्नेन रेखात्रयं चक्री चक्रे । तत्पठनार्थमार्यवेदान् विधाय षट् षण्मासातिक्रमेषु परीक्षां चाकरोत् भरतेऽथ 1 मोक्षं प्राप्ते तस्याष्टसंतानिभिरादित्ययशोमुख्यैर्भरतार्द्धं भुक्तम् । ते श्राद्धाश्च तथैव भोजिताः । ततोऽपरैरपि तद्वंश्यैः श्रीअजितनाथं यावत् श्राद्धा गौरविताः । ते च मा हन मा हन इति पाठात्काले ब्राह्मणा इति आख्याताः । तेषां वंशेऽसङ्ख्ये काले गते तव पूर्वभवे तव प्रातिवेश्मिकः सोमशर्मब्राह्मणोऽभूत् । यस्य बालाः क्षेत्रे भवद्भ्यां पूर्वभवे शप्ताः । स च विप्रः क्रियावानपि कुसंसर्गान्मांसलुब्धः स्वभार्यां प्रोचे नित्यं मत्कृते मांसं पक्तव्यम् । सा.. च तथा करोति । अन्यदा रात्रौ संस्कृतमयूरमां से मार्जारभक्षितेऽन्यमांसालाभेऽनाथबालं मृतं संस्कृत्य ददौ । विप्रश्चापूर्वास्वादात्तज्ज्ञात्वा महामांसलुब्धः प्रत्यहं बालं घ्नन् राज्ञा निर्वासितोऽरण्ये पलादो जातः । एकदा पथि गच्छतः साधून् हन्तुं धावितः । साधुभिश्च परमेष्ठिपाठात् स्तम्भितः प्रबोधितो नमस्कारं पाठितश्च, हिंसां मुक्त्वा गिरिगुहायां स्थितो लोकैर्ज्ञात्वा हतः परमेष्ठि मन्त्रध्यानात्स्वर्गं च गतः, सोऽयम् । ममैषा कुतो देवर्द्धिरिति ज्ञानोपयोगान्नमस्कारफलं ज्ञात्वाऽत्रास्मान्नन्तुमागतः । त्वां प्राग्भवमित्रं निरीक्ष्य नमस्कारमाहात्म्यज्ञापनार्थं
कामदेव नृपति
कथा ।
॥१३॥

Page #206

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
स्वपूर्वभवमस्मानप्राक्षीत्।
अथ श्रीसूरदेवो राजा केवलिमुखादिति श्रुत्वा चमत्कृतचित्तोऽचिन्तयत्-अहो श्रीनमस्कारस्य महिमा, यद्ध्यानादेवंविधो बालहत्याकारकोऽपि स्वर्ग गतः । तदेतदेव ध्यायते ।। इति विचिन्त्य नमस्कारस्य स्वरूप-फल-जापविधीन् प्रपच्छ; केवली प्राह
रागबोसकसाए इंदियाणि य पंचवि । परीसहे उवसग्गे नामयंता नमोऽरिहा ॥ इत्यादि नमस्कारस्वरूपम् । तथा-इहलोइ अत्थकामा आरुग्गं अभिरई अ निप्फत्ती । सिद्धी अ सग्ग सुकुलप्पञ्चायाई अपरलोए । इत्यादि फलं चोक्त्वा जापविधि स्माह-यः किल पुमान् पवित्रदेहवस्त्रत्रिसन्ध्यं विधिना जिनं पूजयित्वा तदने सुखासननिविष्टः सुश्लिष्टौष्ठपुटो नासाग्रन्यस्तदृष्टिदन्तै रस्पृष्ट दन्तः प्रसन्नवदनोऽप्रमत्तः स्थिरचित्तस्त्रिशुद्धिपालितशीलो विशिष्टतपोनिष्ठोऽखण्डोज्जलपालकसृताक्षतैस्त्रि:कृत्वाष्टोत्तरशतं नमस्कारान् जपति स आस्तां स्वर्गादि सम्पद् परिणामनैर्मल्यवशात्तीर्थकृद्गोत्रमप्युपार्जयति । यश्चानया नियन्त्रणया स्मर्तुं न शक्नोति सोऽपि यथासम्पन्नयुक्त्या लक्षजापं कृत्वा यदि लक्षाक्षतान् देवस्य ढोकयति तदा निर्मलसम्यग्दृष्टित्वं लभते
॥१४॥

Page #207

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
। घोरपापकर्माऽपि यः पापनिवृत्तः कोटिजापादनु कोंटितन्दुलान् दोकयति सोऽपि सर्वपापनिर्मुक्तः सप्ताष्टभवान्तः सिध्यति, परं मनःस्थैर्यानुसारेण सर्वत्र फलमिति । तदुपायो भण्यते-इह जापत्रिधा पूर्वानुपूर्व्या पश्चानुपुर्व्या अनानुपूर्व्या च । तत्र यथोक्तपदानां क्रमात्पाठः पूर्वानुपूर्वी । अनया च जापो मनःस्थैर्यार्थ कमलबन्धेन कार्यः । स चैवम् - नाभिदेशोद्धवन्नाले ब्रह्मरन्ध्रप्रतिष्ठिते। ध्यातमष्टदले पो तत्त्वमेतत्फलप्रदम् ॥१॥ तत्राद्यपदोच्चारे पद्यस्य कर्णिकायामष्टप्रातिहार्योंपेताः श्वेतावर्णा अर्हन्तो ध्येयाः । द्वितीयपदोच्चारे ललाटोपरिस्थदले सिद्धासनोपविष्टा रक्तवर्णाः सिद्धाः । तृतीयपदोच्चारे दक्षिणकर्णोपरिस्थदले प्रवचनमुद्रया सूरिमन्त्रं स्मरन्तः सुवर्णवर्णाः सूरयः । चतुर्थपदोच्चारे ग्रीवोपरिस्थपश्चिमदले शिष्यानागमं पाठयन्तो नीलवर्णा उपाध्यायाः । पञ्चमपदोच्चारे वामकर्णोपरिस्थदले कायोत्सर्गस्थाः श्यामवर्णाः साधवः । यदि वा पञ्चाऽपि परमेष्ठिनः प्रोक्तपद्यस्थानेषु स्फटिकवर्णा याताः सर्वकर्मक्षयाय सर्वव्याधिक्षयाय भवन्ति । इति केवलिवचः श्रुत्वा राजा विधिना नमस्कारलक्षजापं विधास्यामि इति निश्चित्य केवलिनं नमस्कृत्य साधु त्वया कृतं यदहं परमेष्ठितत्त्वं जापितः, प्रत्युपकारकोटीभिरपि तवानृणो न भवामि इति प्रीतिगिरा मित्रदेवं विसृज्य पुरान्तः समेत्य देशान्तरमायुद्घोषणां कारयित्वा स्वस्थचित्तीभूय सपत्नीकः परमेष्ठिमन्त्रस्य यथोक्तविधिना लक्षजापं
eggggggggage
॥१५॥

Page #208

श्रीजैन कथासंग्रहः
NEEYEgyee
कामदेवनृपति
कथा।
प्रारेभे। सचैवम् -
प्रातः स्तोकजलस्नानः शुचिश्वेताव्यङ्गवासाः कृताचाम्लतपा: श्रीसर्वज्ञं पूजयित्वाऽखण्डशीलोऽखण्डाक्षतैश्चतुर्विशत्यधिकं शतत्रयं जपति, इत्थं मध्याह्ने सन्ध्यायां च । एवं चाष्टोत्तरशताचाम्लैः साधिके लक्षजापे पूर्णे क्षीणमशेषमन्तरायकर्म। ततः पारणकदिने सर्वजिनचैत्येषु महापूजां कारयित्वा, दीनादीनामुचितदानं दत्त्वा सारस्निग्धाशनर्धार्मिकान् भोजयित्वा साधून शुद्धाहारैः प्रतिलाभ्य सिताघृतपायसादिना पारणं कृत्वा सर्वसंसारव्यवहारान् सत्याप्य सुखं सुष्वाप।
. इतश्च कस्मिंश्चित्पुण्यवति जीवे गर्भ प्राप्ते कामदेवः समेत्य प्रभाभरेण सर्वा दिशो द्योतयन्तमपि 'किञ्चिदन्तधूसरबिम्बं शनैः शनैः सर्वतो दीप्तमण्डलं भास्करं ममोदरे प्रतिष्ठाप्य ईदृशं पुत्रं लभस्व इति वरं दत्त्वाऽदृश्योऽभूत् । इति सुखसुप्ता राज्ञी स्वप्नं दृष्ट्वा मधुरगिरा बोधिताय राज्ञे प्रोवाच । राजाऽपि भास्करभासुरः सुतस्ते भावी परं बिम्बान्तधूंसरताहेतुं न वेधि इति जगाद । तावतां शङ्खध्वनिना सर्वपुरमापूर्य मङ्गलपाठकः पपाठ-किञ्चिधूसरबिम्बोऽपि द्युतिभिर्यो तयन् दिशः । यः
EMAMANMANAVARANASve
BB ॥१६॥
१ किञ्चित् श्वेत

Page #209

... श्रीजैन .. कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
20020230ages
क्रमात्क्रान्तिमबिम्बो भावी सोऽको मुदे तु वः॥१॥अथ तत्स्वप्नफलं तां चोपश्रुति श्रुत्वा प्रमोदमेदुरा राजपत्नी शकुनग्रन्थिं बद्ध्वा पूर्ववत् पुण्यानि कुर्वती काले भव्यवेलायां सकललक्षणं पुत्रं प्रसूता। अपुत्रस्य पुत्रोत्पत्तिः प्रमोदहेतुर्विशेषतो महाराजस्य इत्यनेके महोत्सवा जाताः । सूतकशुद्धेरनु स्वप्नानुसारेण कामदेव इति नाम मातापितृभ्यां दत्तम् ।
. स च शुक्लपक्षे शशीव नन्दनवने कल्पद्रुम इव प्रतिदिनं प्रवर्द्धमानः कमलेषु राजहंस इवानेकक्षितिपालोत्सङ्गेषु क्रीडमानः कस्य नाम मुदं नाकार्षीत् ? यावता पञ्चवर्षातिक्रमे कामदेवं नरदेवः सोत्सवं लेखशालायां मुमोच तावता विपक्षपक्षपीडामानान् निजदेशान् ज्ञात्वा भम्भावादनपूर्व सन्नह्य सारसैन्यः स्वयं देशरक्षार्थमचालीत् । कुमारश्च पण्डितेन यथोचितताडनया भाण्यमानोऽपि पूर्वकृतकर्मवशादक्षरमात्रमपि न बुबोध। एवं षोडशवर्षाणि व्यतिक्रान्तानि । अथ राजा वैरिणो विद्राव्य देशस्वास्थ्यमुत्पाद्य परराष्ट्रेष्वपि निजामाज्ञां संस्थाप्य जितकाशी निजपुरमागात्।।
कुमारोऽपि पञ्चपताकातोरणादिना नगरमलङ्कृत्य सम्मुखं गत्वा भूतलमिलद्भालो भूपालं ननाम। राजा प्रतिपदं जायमानापूर्वापूर्वोत्सवैः पुरान्तः प्रविश्य सिंहद्वारे सिन्धुरादुत्तीर्य सर्वोत्तमवेलायां
स
॥१७॥
CHS

Page #210

श्रीजैन
कथासंग्रहः
सौधान्तः सिंहासनमलङ्कृत्योपविष्टः । प्रणामपूर्वं पुरो निविष्टं स्पष्टराजलक्षणलक्षराजमानं प्रभूतभासा भासमानं रूपनिर्जितदेवं कामदेवं सुतं वीक्ष्य सर्वगुणसम्पूर्णोऽसौ मे पुत्रो यौवनं प्राप्तः, का नाम सा कन्या धन्या यस्याः पाणिग्रहणमसौ कार्यते ? इति यावच्चिन्तयति तावत्प्रतीहारनिवेदितः कोऽपि दूतः सभामध्ये समेत्य भूपालं प्रणिपत्य निजाऽऽगमनहेतुं प्रोवाच राजन् ! वाराणस्यां नगर्यां सकलशत्रु सिन्धुरवित्राससिंहः श्रीवैरिसिंहः पृथिवीपालः प्रजा पालयति । तस्य चान्तःपुरीरत्नं शीलकृतयत्नं प्रभूतगुणगुणावली । तयोः पुत्री निरुपमरूप लावण्य-शील - कान्ति-मतिप्रज्ञाप्रमुखगुणपात्रं सौभाग्यतरुमञ्जरी सौभाग्यमञ्जरी । सा च सकलकलाः कलयित्वा नवतत्त्वादिजिनोक्तविचारावगमाद्यदा सम्यक्त्वदृढा जाता तदा कलाचार्येण राजपार्श्वमानीता, राजा च निजोत्सङ्गे तां निवेश्य परीक्षार्थं किं किं जानात्येषेति पण्डितं पप्रच्छ, पण्डितेनोक्तम्- महाराज ! स्वयं परीक्षां करोतु । राजा वत्से ! दत्से पृच्छोत्तरम् ? कन्या - तातस्य गुरोश्चादेशात् । राजा-पण्डित ! प्रश्नं विधेहि । पण्डितः-वत्से ! सावधानीभूयोत्तरं देहि । कन्या - पण्डित ! यथारुचि प्रश्रय । अथ कथं प्रश्रोत्तराणि भविष्यन्तीति सर्वस्मिन् सभालो के साश्चर्ये लक्षण - साहित्यछन्दोऽलङ्कारादिविषयप्रश्नानामुत्तरेषु कल्पनया दत्तेषु पण्डितः प्रमाणविद्यापरीक्षार्थं पूर्वपक्षमकार्षीत् -
कामदेव नृपति
कथा ।
||१८||

Page #211

श्रीजैन कथासंग्रहः
वत्से ! अस्मिन्नसारे संसारे लक्ष्मीरेव सारं सर्वप्रकार्यसाधकत्वात् । तथाहि सर्वधर्मार्थकामानां लक्ष्मीः सिद्धिनिबन्धनम् । न तां विना यदेकोऽपि निर्मातुं शक्यते क्वचित् ।। १ ।। आस्तां सर्वकार्यप्रसाधकत्वम्, अस्याः प्रसादेन सर्वे दोषा अपि गुणा एव स्युः । यदुक्तम् - कोपस्तेज इति ग्रहः स्थितिरिति क्रीडेति दुश्चेष्टितं, मायित्वं व्यबहारकौशलमिति स्वच्छत्वमित्यज्ञता । दौर्जन्यं स्फुटवादितेति धनिनामग्रे बुधैर्यद्वशाद्, दोषेऽपि व्यपदिश्यते गुणतया तस्यै नमोऽस्तु श्रिये ॥ १ ॥ धनैर्निष्कुलीनाः कुलीनाः क्रियन्ते, धनैरेव पापात् पुनर्निस्तरन्ति धनेभ्यो विशिष्टो न लोकेऽस्ति कश्चिद् धनान्यर्जयध्वं धनान्यर्जयध्वम् ॥ २ ॥ बुभुक्षितैर्व्याकरणं न भुज्यते, पिपासितैः काव्यरसो न पीयते । न छन्दसा केनचिदुद्धृतं कुलं हिरण्यमेवार्जय निष्फलाः कलाः ॥ ३ ॥ इति पण्डितेनोक्ते कोकिलावत्कलरवं कुर्वती कन्या स्माह-पण्डितराज ! मैवं वोचः । मदुक्तमवधारय । अस्मिन्नसारे संसारे सारं भगवती सरस्वती, सर्वकार्यसाधकत्वात् । तथाहि धर्मार्थकामसिद्धीनां मुख्यबीजं सरस्वती । ज्ञानं विना • यदेकोऽपि न कर्तुं शक्यते क्वचित् ॥ १ ॥ तथा लक्ष्मीप्रसादाद्दोषाणां यो गुणव्यपदेश: स कृत्रिमः । परं सरस्वत्याः प्रसादाद्दोषा गुणीभवन्तीति सत्यमेव । तथाहि - कोप- कदाग्रह-दुश्चेष्टितानि दौर्जन्य-मानलोभाद्याः ये । ज्ञानप्रसादतोऽमी दोषाः क्षणतो भवन्ति गुणाः ॥ २ ॥ धनैर्निष्कुलीना इत्यादि यदुक्तं
कामदेव नृपति
कथा ।
॥१९॥

Page #212

श्रीजैन कथासंग्रहः
तदपि कृत्रिमम् । परं - ज्ञानाद्भवेत्कुलीनत्वं ज्ञानान्मुच्यते पातकात् । ज्ञानात्परं न हि श्रेष्ठं ज्ञानमर्जय तत्सखे ! ॥ ३ ॥ इदं सत्यम् । बुभुक्षितैर्व्याकरणमित्याद्यपि न सात्त्विकम् । यद्गुरुप्रसादाप्तज्ञानलेशो लीलयाऽपि सुवर्णकोटीरुपार्जयति । ज्ञानं च विना पशुपक्षिवृक्षा हेमकोटीभिरपि किं साध्यं साधयन्ति । तथा-लक्ष्मीः सुवर्णरूपाऽपि हस्तपादावलम्बिनी । भूषयन्त्यन्तरात्मानं वर्णरूपाऽपि भारती ॥ ४ ॥ इति कन्योक्तं शृत्वा पण्डितोऽवोचत्- राजकुमारि ! विचारय मद्वचः - वयोवृद्धांस्तपोवृद्धा ये च वृद्धा बहुश्रुताः । सर्वे ते धनवृद्धस्य द्वारे तिष्ठन्ति किङ्कराः ॥ १ ॥
अथ कन्या, अवधारयन्तु भाग्यलभ्या सभ्याः ! लक्ष्मीवांस्तातः, सरस्वतीवान् पण्डित, यदि लक्ष्मीरेव सारतया मान्या तर्हि पण्डितः समुत्थाय राजानं प्रणमतु, नो चेत् सरस्वती मान्या । इति कन्यावाचमाकर्ण्य राजानं कथं नमति ? इति विद्वानपि पण्डितो विलक्षमुखोऽधो वीक्षामास । अहो ! कुमार्या बुद्धिः, पण्डितोऽपि कथं जितः इति सभ्यैर्घोषितेऽतीवसन्तुष्टो नरेशो वत्से ! वरं वृणु वृणु इति प्रोचे । कन्याऽप्याह-तात ! यदि सन्तुष्टोऽसि, तदा यः कोऽपि कलासु मां जेष्यति स एव मां परिणेष्यति इति वरं देहि, राजाऽप्येतत्प्रतिश्रुत्यामात्येन सहालोच्य पुरोपवने भूमिशुद्धिपूर्व स्वयंवरमण्डपं समाहूतभूपस्थानार्थं सौधांश्च कारयन् सर्वत्र राज्ञां राजकुमाराणां चाकारणाय दूतान् प्रैषीत् । अहं
कामदेव नृपति
कथा ।
॥२०॥

Page #213

O0
श्रीजैन
कामदेवनृपति
कथा।
कथासंग्रहः
पुनर्महाराज! तव सपुत्रस्याऽऽहानार्थ प्रेषितः । अद्यतनदिनात् त्रिंशत्तमदिने स्वयंवरमुहूर्तम् । ततः पादमवधारपतु देव ! । इति दूतेन प्रोक्ते श्रीसूरदेवः कामदेवमुखमालोक्य वत्स ! स्वयंवरं गच्छ, स्वच्छमत्या षोडशवर्षाधीतकलाप्रमाणतः कन्यां परिणीय जयलक्ष्मी वृणु इत्यादिश्य दूतं सत्कृत्य विसृष्टवान् । अथ ताताऽऽदेशात्कुमारः शुभेऽह्नि कृतप्रस्थानमङ्गलः स्वीयं जायस्वरूपं रहो ज्ञापयित्वा विमलबोधमन्त्रिणं तस्य बुद्ध्या बाणचन्द्र-बालसरस्वत्याख्यं पण्डितद्वयं च सहादाय प्राचालीत् । इतश्च परिवाजिकैका पर्यटन्ती सौभाग्यमञ्जर्या आशिषं दत्त्वा पुरो निविश्य वत्से ! यौवनायुर्लक्ष्मीणां लाभं गुहासिनवा? इत्यपृच्छत् । को लाभः ? इति कन्ययोक्ते तापसी स्माह-स्वेच्छया खादनपानादि । तथाहि-पिब खाद च चारुलोचने! यदतीतं वरगात्रि! तन्नते। नहि भीरु ! गतं निवर्तते समुदयमात्रमिदं कलेवरम् । कन्यया-आयुर्यावनलक्ष्मीणां नम्वरीणां प्रतिक्षणम्। पुण्यमेव फलं ग्राह्यं परिणामसुधारसम् ॥२॥ तापसी-न पुण्यं न पापं न जीवोऽस्ति भोक्ता, न च स्वर्गमोक्षादिभावोऽपि कश्चित् । तदेषां महाभ्रान्तिभावं विमुच्य, प्रबुद्धैः सदा पूरणीया स्ववाञ्छा॥३॥ कन्या स्माह-कथं नाम ज्ञायते जीवो नास्ति इति ? प्रत्यक्षेणादृश्यमानत्वात्, इति चेत्, तर्हि त्वदीया पूर्वजा अपि तेनैव हेतुना नाभवन्निति वक्ष्यामः, तत्कालवर्तमानमानवैर्दृष्टत्वात् पूर्वजा अभूवन् इति चेत्, तर्हि
Bagaeaveengag
Re0020402020LL
emaase
॥२१॥

Page #214

श्रीजैन कथासंग्रहः
तत्तत्कालवर्तिज्ञानिभिर्दृष्टत्वाज्जीवोऽप्यस्ति । अथ को वेत्ति ज्ञानिनस्तेऽभूवन्न वा इति चेत्, तर्हि तत्कालवर्तिमानवा अप्यभवन्न वा इति तुल्यमेव । अथ पूर्वजानामभावे वयं कथं भवामः ? इति अनुमानात्पूर्वजा आसन्निति मन्यते तर्हि ज्ञानिनामभावेऽविसंवाद्यागमवचांसि कथं भवेयुरिति ज्ञानिनः तद्दृष्टश्च जीवः किं न मन्यते ? एवं च यदि जीवोऽस्ति तदा तत्कृतं पुण्यं पापं चाप्यस्ति, अन्यथा सुखिदुःखित्वादिजगद्वैचित्र्यानुपपत्तेः । अथ जन्मक्षणादौ शुभाशुभग्रहयोगात्तद् भवति इति चेत्, तर्हि शुभाशुभग्रहयोगोऽपि पुण्यपापनिमित्त एव वाच्योऽन्यनिमित्तार्दशनात् । अथैकस्मादेव पाषाणाज्जातयोर्बिम्बसोपानयोः पूज्यापूज्यत्ववन्निर्निमित्तं सुखिदुःखित्वमिति चेत् न, प्रतिष्ठितबिम्बाभिधानधनिकसोपानयोः पुण्यपुण्याभावावेव तत्र हेतु:, अन्यथा कस्यापि पुण्यवतो नाम प्रतिष्ठां विना किं नाम बिम्बं न पूज्यते ? एवं पापिनो मूर्त्तिः पादप्रहारथुत्कृत्यादिविडम्बनान्यायमपि स्थाप्यम् । ततो यदीत्थं पुण्यपापे विद्येते तदा तन्निमित्तौ स्वर्गनरकौ जायमानौ केन वायेंते ? किञ्चपुण्यपापक्षये मोक्षः इति वचनाज्जीव इव मोक्षोऽप्यस्तीति सर्वं सुस्थम् । परं प्रबुद्धैः सदा पूरणीया स्ववाञ्छा इति चेत्तव मतम् तदाऽदृश्यमुखी त्वं निष्काश्येवेत्यधुनाऽस्माकं वाञ्छास्ति तां पूरयिष्यामः इत्युक्त्वा दृक्संख्या कन्यया दास्यः प्रेरिता, ताभिश्च मुखमर्कटिकापूर्वं तापसी गले गृहीत्वा निष्काशिता
कामदेव नृपति
कथा ।
॥२२॥

Page #215

श्रीजैन कथासंग्रहः
। साऽथ - दक्षत्वगर्वितामेतां यावज्जीवं महामूर्खस्य पत्युः सङ्कटे पातयामि इति कोपात् क्वाऽपि सातिशयं यक्षमाराध्य सौभाग्यमञ्जरी मूर्खेण वादे जित्वा परिणेतव्या इति वरं ययाचे । यक्षोऽपि कामदेवकुमारान्नान्यो मूर्खस्ततस्तं तस्याः पतिं विधास्यामि इत्युक्त्वा कामदेवः स्वयंवरे सौभाग्यमञ्जरीं परिणेष्यति इति स्वप्नं विमलबोधाय दत्त्वा मया कामदेवामात्यायैष स्वप्नो दत्तोऽस्ति इति तापस्या ज्ञापयामास । मन्त्री चासम्भाव्यमेतदिति चेतस्येव स्वप्नमस्थापयत् ।
अथ प्रातः प्रयाणान्ते सभानिविष्टे कुमारे सा तापसी वाञ्छितसिद्धिर्भवतात् इत्याशिषं दत्त्वा सोत्साहा पुरोऽस्थात् । मन्त्री प्राह कथमेतत् ? सा स्माह- कुमारः कन्यां वादे जित्वा परिणेष्यति । अत्रार्थेऽद्य रात्रौ त्वया स्वप्नोऽदर्शीति प्रत्ययः । ततो अहो सत्यमेतद् इति मन्त्री कुमाराय स्वप्नमुक्त्वा तापसीं सत्कृत्य विससर्ज । अवश्यमिदमपि कथञ्चित् सेत्स्यति इति स्वस्थचित्तौ कुमारामात्यौ मुदं भेजतुः । इतश्च सौभाग्यमञ्जरी सौधोपरि चन्द्रशालायां निविष्टाऽऽकाशे मधुरं घर्घरीस्वरं श्रुत्वा यावत्पश्यति तावच्चन्द्रबिम्बादिवोत्तीर्णं स्वर्णघर्घरीभूषितकण्ठं रक्तचञ्चूचरणलोचनं राजहंसद्वयं गवाक्षे समेत्य सलीलं खेलन्मिथो बभाषे एकेनोक्तं द्वितीयस्य, कंस्त्वं कुतः किमर्थं समेतः ? सोऽवोचत् अहं ब्रह्मलोके ब्रह्मणो वाहनम् ब्रह्मणो वदनात्कामदेवः सौभाग्यमञ्जरीपतिर्भावीति श्रुत्वा तं वीक्ष्य तत्पत्नीं
कामदेव नृपति
कथा ।
॥२३॥

Page #216

श्रीजैन कथासंग्रहः
द्रष्टुमागतोऽस्मि । परं त्वं कः कस्येति ? सोऽप्यूचे अहमपि तत्रैव वाग्देवीवाहनम् वाग्देवीवदनान्मत्प्रतिबिम्बं कामदेवो मत्प्रतिबिम्बसौभाग्यमञ्जरीपतिर्भविष्यतीति श्रुत्वा तं वीक्ष्य तत्पत्नीदर्शनार्थमत्रागतोऽस्मि इति राजहंसंयोर्वचः श्रुत्वा कः कामदेवः ? यद्वा एतावेव पृच्छामि इति कुमारी यावदचिन्तयत् । श्रीकामदेव इति वदन्तावुत्पतितौ । अथ विषण्णा कन्या चन्द्रलेखां सखीमूचेसखि ! कथं स युवा ज्ञेयः ? सख्यूचे मा विषादी:, वादक्षणे स स्वयमेव प्रादुर्भविष्यति इति कन्या स्वास्थ्यं भेजे । इतश्च कामदेवः प्रतिप्रयाणं सभानिविष्टो विद्वद्गोष्ठीक्षणे पार्श्वद्वयस्थपण्डितयोर्मिथः कथां कुर्वतोरन्तरा स्मितास्यः शिरोधूननेनैव स्वं गोपायन् क्रमाद्वाणारसीं प्राप्तः ।
श्रीवैरिसिंहेन राज्ञा सर्वेऽपि स्वयंवराऽऽहूता राजानो महोत्सवपुरःसरं यथोचितस्थाने स्थापिताः विशेषतः कामदेवश्च । अथ प्रवेशोत्सवक्षणे वीक्षणार्थागतदासीमुखाद् भूपालाऽऽगमनं श्रुत्वा तत्परीक्षार्थं कुमार्या प्रेषिता चन्द्रलेखा सखी। सा च पत्रपुष्पचन्दनादिपूर्णपटलीपाणिदासीशतपरिवृता निशामुखे भोगार्पणव्याजेन सर्वभूपानां चरित्राणि निरीक्ष्यार्धरात्रे समेत्य कन्याऽग्रे प्रोवाच स्वामिनि ! किमुच्यते, रत्नदोषी चतुर्मुखः । यतः कोऽपि कोपेन, कोऽपि कार्पण्येन, कोऽप्यसत्येन, कोऽप्यनौचित्येन, कोऽप्यहङ्कारेण, कोऽपि विकारेण, एवं प्रभूतभूपान् दोषविरूपान् वयं पश्यन्त्यः कामदेवस्यावासे
कामदेव नृपति
कथा ।
॥२४॥

Page #217

श्रीजन कवासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
an2020 Meenev जाजताततालका
सिंहद्वार एव यावत्पश्यामस्तावत्सपान्तर्निविष्टोऽनुच्छिष्टरूपलावण्याङ्गभङ्गसौभाग्यादिगुणाऽऽश्लिष्टः कुमारो दृष्टः । चिन्तिनं च-राजहंसाभ्यां योऽस्मत्स्वामिनीपतिः प्रोक्तः सोऽयं कामदेवः । परं प्रेक्ष्यते क्षणपस्य मुखम् । तावता विद्वद्गोष्टीक्षणे प्रवर्तमाने सस्मितं शिरोधूननमेव कुर्वाणं कुमारं दृष्ट्वा निर्णीतमस्माभिः-नूनं युक्तायुक्तस्थाने शिरोधूननं ज्ञापयति यदेष किचिन्न वेत्ति इति । ततः स्वामिनि! सोऽन्यः कामदेवः, यो राजहंसाभ्यां प्रोक्तः । एतच्च श्रुत्वा कन्या यद्धाव्यं तद्धविष्यति इति जल्पन्ती दीर्घ निःश्वस्य सहसा शय्यायां लुलोठ । चन्द्रलेखाऽपि श्रान्ता तत्राशेत । अथ कन्या-हा ! प्रातः स्वयंवरे किं भावि ? मृत्युरेवाथ श्रेयान् इति ध्यात्वा कण्ठे पाशक्षेपाय यावदुत्तिष्ठति, तावन्-मा 'विषीद, त्वत्पतिरेवासी, यो ब्रह्मवाग्देवीभ्यामुक्तः इति वारत्रयं यक्षप्रोक्तामाकाशवाणीमाकर्ण्य कल्पान्ते -ऽप्याकाशवाणी नान्यथा स्यात् इति सहर्ष सुखं सुष्वाप । इतश्च प्रातः स्वयंवरमुहूर्तोऽस्ति, सत्वरं । यथोपदिष्टकर्माणि कुरुध्वम् इति पाटहिकेन पटहं वादयित्वोपुष्टे स्वयंवरमण्डपे च सज्जीकृते सर्वेऽप्याहूता राजानः प्रातःस्नातानुलिप्तभूषितानना यानाधिरूढा महत्या छत्रचामरादिऋद्ध्या राजमाना: को भव्यः ? कोऽभव्यः ? इत्याकुलैलोकैरालोक्यमाना अनेकवादिननादैदिग्मण्डलान्यापूरयमाणाः . स्वयंवरमण्डपं प्रविश्य मञ्चस्थापितसिंहासनानि यथाक्रममलञ्चक्रुः । राजकन्याऽपि राजादेशात्पूर्व
300gmeaeeeeeeeeeees
8
॥२५॥

Page #218

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
स्नाता ततो विलेपनपुष्पाद्यलकृता कृतार्हत्पूजना जनानुरागसागरविहितमज्जना स्त्रीसहस्रपरिजनाध्यारूढयाप्ययाना सखीभिर्गीयमाना पाणिस्थितवरमालाशोभमाना स्वयंवरमण्डपं विवेश । तदा च तत्रोपविष्टा भूपा भूपपुत्राश्च दर्पणदर्शन-भालस्पर्शन-क्षुरिकानर्तनकेतकीपत्रकर्तनादिनाना चेष्टाः कुर्वन्ति स्म । अथ प्राह प्रतीहारी-पश्य प्रीतिस्पृशा दृशा । त्वत्सौभाग्यगुणाकृष्टाः समेताः सखि! भूभुजः॥१॥असौ पूर्वदिशः स्वामी चामीकरबरद्युतिः। राजा गुणाकरः सर्वकलानामेकमास्पदम् ॥ २॥ दक्षिणाऽऽशापतिः पृथ्वीचन्द्रः सैव नरेश्वरः । पश्चिमायां महीसेनः सिन्धुदेशप्रभुस्त्वसौ॥३॥ असावयोध्याधीश: श्री सूरदेवनृपाङ्गजः कामदेवः कामदेवतुल्यरूपो विराजते॥४॥ अङ्गवङ्गकलिङ्गश्रीतिलङ्गमगधाधिपाः । वत्से कियन्तः शक्यन्तेऽधुना कीर्तयितुं नृपाः ॥५॥ सर्वेऽप्यमी गुणशतैः कलिताः कुलीनाः, प्रौढप्रतापदहनज्वलितारिमीनाः । एषां सुधीर्जयति यो भवर्ती स भूयाद्, भर्ता तवेति कुरु सम्प्रति पूर्वपक्षम् ॥ ६॥ गद्यपद्यैरथो कन्या पूर्वपक्षं तथाऽकरोत् । आस्तां यथोत्तरं भूपास्तदर्थमपि नाविदन् ॥७॥ ततो निरुत्तरीभूते राजवर्गेऽखिला जनाः। हाहाकारपरा: प्रोचुः पुंस्पक्षो विजितः स्त्रिया॥८॥ वीक्ष्योदन्तममुं दध्यौ वैरिसिंहनृपस्तदा। कुमार्यवासको यावज्जीवं स्थाप्या कथं हहा? ॥ ९॥ यक्षाऽऽवेशादथामात्यविज्ञप्त: सूरदेवसूः । गर्जन्पर्जन्यवत्प्रोचे कन्यां ।
॥२६॥

Page #219

R
SINES
श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
24 PASSPASSPASHREEEEEEEEEE
N Eveg५१५09
सौभाग्यमञ्जरीम् ॥ १०॥ अवधारय मद्वचः शुभे! न वयं किञ्चिदधीतिनः श्रुते । तव पुण्यवशात् प्रदाहेऽखिलपृच्छोत्तरमुत्तरं परम् ।। प्राग्जन्मान्तरमपि प्रियं प्रेक्ष्य मुदं दधौ । राजकन्या चकोरीव जीमूतान्तरितं विधुम् ॥ १२ ॥ प्राग्जन्मपत्नी प्रेक्ष्याथ कामदेवः प्रमोदतः । स्वपग्रहस्तं स्तम्भस्थपाञ्चालीमस्तके ददौ ॥ १३ ॥ ततः प्रोवाच पाञ्चाली कोकिलामञ्जुलं स्वरम् । वत्से ! पृच्छात्रयस्यास्य 'ददस्वोत्तरमद्य मे ॥ १४ ॥ आदौ दिनं वा रात्रिर्वा बीजं वाऽथ तदङ्करः । कर्मोपक्रमर्योमध्ये बलीयान् घटतेऽथ कः ?॥ १५ ॥ सौभाग्यमञ्जरी पृच्छाद्वयोत्तरमजानती। तदा तृतीयपृच्छाया दातुमुत्तरमित्यवक्॥१६॥ कर्मव कारणं विद्धि सत्त्वानां सुखदुःखयोः । उपक्रमादतः कर्म बलीय इति मे मतिः ॥ १७ ॥ पाञ्चाली चावदत् कार्यसिद्धिश्चेत्कर्मणैव ते । वादे विजयहेतोस्त्वं . तन्मा कार्षीरुपक्रमम् ॥ १८ ॥ अथो निरुत्तरा कन्या प्राह पाञ्चालिकां प्रति । साध्वहं विजिता किन्तु त्वमप्युत्तरमर्पय ॥ १९ ॥ ततः समस्याप्रहेलिकाक्रियागुप्तकादिविनोदप्रश्नोत्तरेषु पाञ्चलिकया दत्तेषु कुमारी प्रोचे-पाञ्चालि ! प्रीता तव प्रश्नोत्तरैः, परं यन्मया महीपतयः पृष्टास्तस्योत्तरं जल्प इति । प्राह पाञ्चालिका राजपुत्रि! सम्यग् निशम्यताम् । त्वदुक्तं नो नृपैर्बुद्धं तत्प्रत्युतयते कथम् ॥१॥ १दत्स्व
॥२७॥

Page #220

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति - कथा।
aa
- तच्चेदम्-इह किल सकलकलाक्लापकुशला अपि तत्त्वत्रयीस्वरूपं सम्यगविन्दमाना मानाऽऽवेशतो मोक्षहेतवे हरिहरादीन् देवान् ब्राह्मणादीन् गुरून् यागादिक्रियाश्च धर्म प्रमाणयन्ति । ते पुनरेवं वाच्या:-ननु हरिर्मुक्तिदातेति यदुच्यते तत्र स हरिः सरागो वा नीरागोवा ?.सराग इति चेत्, न सरागस्यामुक्तस्य मुक्तिदाने सामर्थ्यात् अस्मदादिवत्, नीरागश्चेत् तर्हि वीतराग एव नामान्तरेण प्रपन्नः, एवमन्यदेवेष्वपि तथा ब्राह्मणस्तरति तारयति चेत्यत्रापि स ब्राह्मणो वेषेण वा क्रियया वा ? वेषेण चेत्, न, नटादेरपि ब्राह्मण्यप्रसङ्गात् । क्रियया चेत् ? तर्हि सा क्रियाहिंसासत्यास्तेयशीलाकिञ्चन्यरूपाऽन्यरूपा वा ? अन्यरूपा चेत्, न सत्यं ब्रह्म, तपो ब्रह्म ब्रह्म चेन्द्रियनिग्रहः। सर्वभूतदया ब्रह्म एतद् ब्राह्मणलक्षणम् ॥१॥ इत्युक्तिप्रामाण्यात् । अहिंसादिरूपक्रियायाश्च ब्राह्मण्यमस्माकमपि सम्मतमेवेति । तथा नोदनालक्षणो धर्म इत्यप्ययुक्तम् । यतो नोदना यागादिक्रियाप्रवर्तकवचोरूपा। यागादिक्रियाच हिंसात्मिका: ता: धर्माय चेति प्रोच्यमानं नीली गेहधवलनाय इतिवत् कस्य नाम न हास्याय ? अत एवोक्तम्-यूपं छित्त्वा पशून् हत्वा, कृत्वा रुधिरकर्दमम् । यद्येवं गम्यते स्वर्ग, नरके केन गम्यते ॥१॥ ततोऽहिंसैव धर्मः । एवं सति-मोक्षदाता वीतरागः, क्रियावान् भवतारकः । शर्मदायी
ORTANDRANI
शश
॥२८॥

Page #221

+
+
कामदेवनृपति
+
कथासंग्रहः
lit
कया।
1022020
दयाधर्म, इति तत्त्वायी स्फुटम् ॥१॥ इति पाबालीप्रतिष्ठिततत्वावीश्रवणेनारम्जिताऽपि रञ्जिता राजकन्या कामदेवकण्ठे यावरमालां क्षिपति तावत् सर्वानपि भूपान् कामदेवसरूपरूपानिरीक्ष्य क्षोभमवाप। ततः अहो आशय, हा किंभावि इत्यादिजल्पति लोके कुमार्या परमेष्ठिमन्त्राभिमन्त्रिततोयेन यदि सत्यः श्रीमान् जैनधर्मस्तदा विलीयतां माथा इति तारं श्रावयित्वा वारत्रयं छटा चिक्षेपे । ततो विलीना माया जाता: स्वभावरूपा भूपाः । हृष्टाः सर्वे लोकाः । बाला कुमारकण्ठे वरमालामक्षिपत् । अथो जयजयम्यानपूर्व धवलमालैः । गीयमानैर्नृपः पुत्रीवुक कुमारं गृहेऽनयत् ॥ १॥ तैरेव स्वजनीभूतैर्भूपैर्भूपः शुभेऽहनि । अचीकरत् विवाहं महेन महता तयोः ॥ २॥ ततो व्यसर्जयद्राज्ञा राज्ञः सत्कारपूर्वकम् । वरवम्वोः प्रववृते दशाहं मालादिकम् ॥ ३॥ मा ज्ञासीत्कोऽपि मूर्खत्वमिति शीघ्रं शुभक्षणे । सपत्नीकः कुमारोऽथ चचाल स्वपुरं प्रति॥४॥ निवृत्ते च सुरे राशि, प्रयाणत्रितयादनु । नधास्तीरेअम्बरे ग्रामे, कुमारोऽस्थात्ससैन्यकः॥५॥
इतच सा तापसी सौभाग्यमबरी मूर्खपतिसक्कटे पातिता, अथ परपुरुषापहारसकटे तां पातपामि, इति ध्यात्वा कान्तीपुरीपतेस्तिलाादिदशदेशाधिपतिमहाकालादिदशनरेशसेव्यपादस्य स्वयंवरात्कान्ती गच्छतः कालभूपालस्येति ज्ञापयामास-कामदेवो बाल्यादपि महामूर्खः,
॥२९॥
H

Page #222

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
कयाचिन्माययैवानेन सौभाग्यमञ्जरी जिता न तु विद्वत्तया। अत्रार्थे सभासमक्षं वादं याचम्वम्, यद्यसौ भाषितो वक्तुमपि वेत्ति तदाऽहं यथारुचि विडम्बनीया। परमीदृशं कन्यारत्नमस्थाने गच्छन्नवोपेक्ष्यते। एतच्च श्रुत्वा कोऽयं वराकः सङ्ग्रामे वादे वाऽस्माकं पुरतः कामदेवः ? इति गर्जन्तो दधाविरे कालादयः । तापसी च स्वकृतकूटज्ञापनेन दुःखयामि सौभाग्यमञ्जरीम् इत्यम्बरग्रामे समेता । तत्र च नदीतटे खेलन्ती चन्द्रलेखां वीक्ष्य दृष्टं मदवज्ञाफलं भवत्स्वामिन्या ? महामूठभर्तृसङ्कटे पातिताऽस्ति सा पुनरद्य सङ्कटान्तरे तां पातयिष्यामि इति बभाषे। चन्द्रलेखा शीघ्रमागत्य सौभाग्यमञ्जरी प्रति तदूचे। सौभाग्यमञ्जरी प्राह-सखि ! अग्रेऽप्येषाऽऽशङ्काऽभूत्, परं ज्ञातं यदि पुनर्लज्जया पतिः समयेऽपि किञ्चिन्न वक्ति । ततस्तापसीमेवाकार्य पृच्छयते । यथा सर्व ज्ञायते । इति तापसीमाकार्य तन्मुखेनैव सर्व मूलतः श्रुत्वा राजपुत्री विषण्णेत्यचिन्तयत् -समर्थेनापि सन्ताप्योऽसमर्थोऽपि हि न क्वचित् । भूपतिर्व्याकुलीचक्रे दुर्बलैरपि मूषकैः ॥१॥ केनचिद्राज्ञा वस्त्रपेटापावें प्राम्यन् मूषकः कम्बया ताब्यमानो नष्टोऽन्यमूषकैः सह कोपात्कोशस्थाः सर्वचर्मरज्जूभक्षयित्वा प्रथमवृष्टी गजबन्धरज्जूरप्यभक्षयत् । ततो मुत्कलाङ्गानां वृष्टिसिक्तपृथ्वीगन्धमदोन्मत्तानां प्रतोल्यादि पातयतां हस्तिनां बन्धरज्जूषकभक्षिताः श्रुत्वा कथं करिष्यते इत्याकुलीभूतो भूपो मूषकैः प्रोचे-समर्थेनापीत्यादि ।
DEEREENSAVER Eeregleegge
॥३०॥

Page #223

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कया।
gagegessengagemenggugag
। अथो क्षमयाम्येताम् इति तापसी बाही धृत्वा विनयवाचा क्षमयित्वा यक्षमाराध्य यावज्जीवं मत्पतेर्मूर्खतादोषमपनय इत्यवोचत् । तापसी स्माह-एवं विधास्ये परं कालादयो दशभूपाला मत्प्रेरिता भवदपहारायायान्तः सन्ति इति ते केनाप्युपायेन तावत्प्रतीक्षवितव्याः इति शिक्षां दत्त्वा साऽचालीत्।
विमलबोपच तदैव चन्द्रलेखामुखात्तत्स्वरूपं ज्ञात्वा स्वं सैन्यं चतुर्विभागीकृत्य शिक्षा दत्त्वा चतुर्दिक्षु प्रेष्य स्वयं सारसैन्ययुक्तः कुमारान्तोऽस्वात् । यावता काल: कालवनिःस्वानभ्वानर्दिशः पूरयंस्तत्राऽऽगतः, तावता चतसृषु दिक्षु चमूचतुष्टया समुद्रचतुम्कवद्गजगर्जित-हयहेषितरखचक्रचीत्कार-पत्तिपूरहका-दकानादब्रह्माण्डमण्डपं स्फोटयन्ती प्रादुर्भूता। तां च दृष्ट्वा किमेतत् ? इति क्षोभं प्राप्ते कालसैन्ये विमलबोधेन प्रेषितो भट्टः सम्मुखं गत्वा दक्षिणं करमांकृत्य तारं बभावेभो भो वीराः किं मुधा वैरं क्रियते ? अब करिष्यब तदाऽस्मत्स्वामी सयामे सज्ज एवास्ति । पश्यत परितः सैन्यानि । सर्वत्र धमों जयति, नाधर्मः, इति ज्ञात्वा यथोचितं कुरुम्वम् । ततः सर्वतः स्वसैन्यं वैरिभिर्वेष्टितं दृष्ट्वा महाकालकुमारोउमाविष्ट-मो भट्ट ! साधूक्तम्-पों जयति नाधर्मः परं यद्येवं भवत्स्वामी वेत्ति तदा किमेवमधर्ममाचरति-यत्पाञ्चालीछचना कन्यां परिणयति । न्यायधर्मकनिष्ठोऽस्मत्स्वामी सर्वचैतन्न सहते अब नैवं तहिं विद्वत्समक्षं वादेऽस्मानिर्जित्य राजपुर्जी
EERI Leagacaengagemenaceaee aaishitis
तदा किट-मो महावत कुरुम्बम
॥३२॥

Page #224

SERIES
प्रोजन
कामदेवनृपति
कथा।
कथासंग्रहः
ROGREENEReag
गृहातु भवत्प्रभुः । ततो महमुखादेतां वैरिवाचमाकर्ण्य मन्त्री देधाऽपि कालक्षेपाय पुनस्तन्मुखेनैवेदं वैरिणो ज्ञापयामास-भवत्वेवम् । परं सम्यविद्वांसः काश्मीरदेशे सन्तीति । तत एव तानाकारयम्वम्, यथा दयते कौतुकम् । अवैतस्मिन् वचने कालकुमारेण प्रतिपन्ने द्वाभ्यामपि कुमाराभ्यां स्वस्वसैन्यानि भव्यस्थाने निवेश्य काश्मीरदेशे पण्डिताऽऽकरणाय पृथ्वीपतिभिः स्वस्वपुरुषाः प्रेष्यन्ते।
इतक तापसी पुनर्यक्षमाराम्य यावज्जीवं कामदेवस्य पाण्डित्यं देहि इत्ययावत। यक्षोऽवोचत् - नहि पूर्वजन्मार्जितकर्मदोषोच्छेदे मम शक्तिः । परं नवमदिने श्रीवजनामः केवली तबाऽऽयास्यति । तदर्शनातस्य सर्वे मनोरथा: सिद्धिं यास्यन्ति । इति यक्षवाचं तापसी विमलबोभायावदत् । इष्टः सर्वः कोऽपि तस्या वचनेन ॥ अन्यदा केवली तत्राऽऽगत्य देवतानिर्मितस्वर्णाम्भोजमलसके । अथ कुमार: सपरिवारः कालादपश भूपाला: केवलिनं त्रिःप्रदक्षिणीकृत्य भक्त्या नत्वा पुरः समुपाविशन् । केवली धर्मदेशनां चक्रे- अयमुपचितकर्मव्याधिविध्वंसवैधः, सकलसुरनरश्रीलाभकल्पदुमोऽयम् । अयमपि च समस्तक्लेशनिर्मुक्तमुक्ति, दिशति विशदभावाऽऽराषितः शुद्धधर्मः ॥ १॥ तत्राष्टानामपि कर्मणां स्वरूपबबादिहेतूंशोपादिशत्, तद्यथा-पटप्रतीहारखाइनमचं 'हडिच चित्रकृत् । कुलालकोशापिशी
॥३॥
P

Page #225

श्रीजैन
कामदेवनृपति
कया।
mergree898999999999182132
च कर्माष्टकनिदर्शनम् ॥ १॥ तत्र ज्ञानस्यावास्कत्वाज्ज्ञानावरणीयम्, चक्षुषः पटवत् । चक्षुरचक्षुर्दर्शनादीनामावारकत्वादर्शनावरणीयम्, द्रष्टु कामस्यापि राज्ञोऽनभिप्रेतलोकस्खलनकृत्प्रतीहारवत् । विद्यते सुखं दुखं वा येन तद् वेदनीयम्, जिहुपा लिबमानमधुलिप्ततीक्ष्णखड्गधारावत् । मुह्यते जीवो येन तन्मोहनीयम्, मधवत्, तच्च वधा, दर्शनमोहनीयचारित्रमोहनीयभेदात्, आधं सम्यक्त्वलाभान्तरायकृत, द्वितीयं चारित्रलाभान्तरायकृत् । एति याति चतुर्गतिसत्कदेहस्थजीवस्य वारकतामित्यायुः, चौरादिपादस्प हडिवत् । नामयति जीवं शुभाशुभगत्यादिभेदेष्विति नाम, शुभाशुभरूपकृच्चित्रकारवत् । गुरुशब्दे गूयते उच्चैनींचैर्भावने जीवो यस्मात्तद्गोत्रम्, शुभाशुभत्वशब्दायमानपात्रकृत्कुम्भकारवत् । दानादि कुर्वतो जीवस्यान्तरायतां यातीत्यन्तरायम्, तहानादि कुर्वतो राज्ञो निषेधकमाण्डारिकवत् । इति सर्वकर्मस्वरूपमुक्त्वा कुमारेण ज्ञानावरणीयस्य बन्योती पृष्टे पुनः केवली प्राह-प्रत्यनीकत्वान्तरायोपघातद्वेषतः श्रुतेः। बम्नाति जीव: कर्माचं महाऽऽशातनयाऽपिच॥१॥ .
तत्राद्यबन्धहेतुचतुष्कोपरि मकरध्वजकुमारदृष्टान्तः । तथाहि
॥३क्षा

Page #226

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
मथुरायां हेमाङ्गदो राजा; लीलावती राज्ञी । तयोरनेकोपयाचितकलब्धोऽत्यन्तवल्लभो महारूपवान् मकरध्वजः पुत्रः । स पञ्चवर्षीयः पितृभ्यां प्रौढमहोत्सवैलेखशालायां मुक्तो यथा यथा पठति तथा तथा रोगैर॑स्यते। तेन नवीनं पठनं न सञ्चरति, पूर्वपठितं च विस्मरति । एवं बाल्यवयोऽतिक्रमे यौवने च समेते यदा गोष्ठीनिमित्तं विद्वत्सभायां निवसति तदा प्रतिजिह्वारोगेण भिन्नस्वरत्वात् सभ्यानामनिष्टो भवतीति । तच्छान्त्यै यान् यानुपचारान् करोति तैस्तैरधिकाधिकं वपुः क्षीयते । अतो महाकष्टपतितो मृत्यु वाञ्छति । तेन मातृपितृणामपि महादुःखम् ॥ एवं काले व्रजत्यन्यदा केवलिनं तत्राऽऽगतं श्रुत्वा राजा सपुत्रपरीवारः सन् जगत्त्रयस्वरूपवेत्तारं केवलिनं नत्वा देशनां श्रुत्वा पुत्रस्य क्लेशहेतुं प्रपच्छ । केवली प्राह-राजन् ! पूर्वभवे श्रीशीलरत्नसूरीणां विप्रसुती द्वौ शिष्यावभूताम् । लघुः प्रज्ञावानिति लोकैः क्रियमाणां प्रशंसामसहमानो ज्येष्ठः प्रद्वेषात्प्रत्यनीकतां बिभ्राणो लघो: पाठान्तरायोपघातनिन्दाः प्रकुरुते । अन्यदा पडिणीयमतराइय उवधाए तप्पओसनिलवणे इत्यादिकर्मबन्धहेतुप्ररूपणगाथा: पठन्निवृत्तस्तस्मात्पापात् । निरतिचारं चारित्रं प्रतिपाल्य प्रान्तेऽपि तमनालोच्य साधितानशनो मृत्वा ब्रह्मलोके स्वर्गसुखानि भुक्त्वा तवासी पुत्रोऽवतीर्णः । पूर्वोपार्जितज्ञानावरणीयोदयादेवं क्लेशं च प्राप्तः । इत्याकये जातिस्मरणं प्राप्य जातसंवेगः कुमारः '
BASEve
॥३४॥

Page #227

श्रीजैन
कामदेवनृपति
कथा।
कथासंग्रहः
मलालालालतका
पादयोलगित्वा पूर्वपापान्यालोच्य केवलिप्रोक्तप्रायश्चित्तेन स्वं विशोभ्य क्रमेणोत्तमार्थमाराधयामास ।
पञ्चमो हेतुर्महाशातना । सा च काल-विनय-बहुमानोपधाननिह्नव-व्यञ्जनभेदार्थभेदोभयभेदप्रकारैरष्टधा। तत्र कालाऽऽशातनायां सोमकुमारदृष्टान्त:
पूर्व श्रीजिनदाससूरीणां शिष्यो धर्मदासगणिः, कदाचित्कालवेलायामपि सिद्धान्तं वाचयन् केनापि निषिद्धः कालवेलायां पठितं किमपठितं स्यात् ? मुधाऽसौ पाठान्तरायः इति बुद्ध्या तथैव वाचयन् ज्ञानावरणीयं कर्म बद्ध्वाऽनालोचितोऽप्रतिक्रान्तः कालं कृत्वा सौधर्मदेवलोकं गत्वा च्युत्वा च चन्द्रनरेन्द्रपुत्रः सोमकुमारोऽजनि । स च ताडयित्वा पाठ्योऽसौ प्रत्यहम् इति राजादेशादेव पण्डितेन सर्वाः कला: शिक्षितः । सोमकुमारसदृशः कोऽपि न कलावान् इति वसुधापीठे ख्याति प्राप्तः । इतच कान्तीपतिश्रीवेणराजसुता सकलकलाकुशला सर्वोत्तमरूपा सुरूपाभिधाना स्वेच्छया बरं वृणीष्व इति कलातिशयसन्तुष्टतातदत्तादेशान्महत्या सेनादिसामग्र्या प्रतिदेशं राजकुमारान् परीक्ष्यमाणा सोमकुमारं सर्वगुणाऽऽधारं श्रुत्वा चम्पां समेता सा। तच्च ज्ञात्वा चन्द्रेण राजकान्ते पण्डितः पृष्टः-अस्ति सर्वकलासु परीक्षाक्षमः कुमारः ? पण्डितः प्राह-नवेत्ति तन्न हि त्रैलोक्ये; राज्ञोक्तम्-सत्यमिदम् ? । पण्डितेनोक्तम्
॥३५॥

Page #228

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
pagarea goggles galegos ea gagang Missistics
देव ! किंकथ्यते कुमारस्य ? सा काला नास्ति, यामसौ न जानाति । वाचस्पतिमपि वादे जयति । साक्षात्पुंरूपा सरस्वती। अनेकशो वारान् परीक्षितोऽस्ति । अथ हटेन राज्ञाऽमात्यैः कारितः कुमार्याः प्रवेशोत्सवादिसत्कारः । निर्मापितः परीक्षामण्डपः । गृहीतं शुभं मुहूर्तम् । आहूता विख्याता भूपालाः । मिलिता अस्तोका लोकाः । अब परीक्षादिने राज्ञा मण्डपे निविश्य सर्वभूभुजः सभ्यांश्च मनेषु निवेश्य सपण्डितं सोमकुमारमाकार्य सगौरवमानीता तत्र कुमारी । ततो राजाऽऽदेशानिवृत्ते कलकले कन्या परीक्षां करिष्यति इति साश्चर्ये सर्वलोके कुमारस्य रूपलावण्यादिगुणान् दृष्टा कलाकौशल्यपरीक्षा कर्तुंकामा सरस्वतीवास्खलितगद्यपद्यलहरीभिर्भूभृतोऽपि प्लावयन्ती क्षणमात्रं सर्वविद्यासु हृद्याभ्यास दर्शयित्वा दर्शयतु निजं नैपुण्यं कुमारः, प्रीणयतु सभ्यमनांसि इति गदित्वा यावदस्थात्कुमारी । तावत्पूर्वकृतकोंदपात्सोमकुमारस्य गलिता मतिः, स्खलिता जिह्वा, विस्मृतानि शास्त्राणि, विकृतानि सर्वेन्द्रियाणीत्ययोमुखो जातः । तदा च किमद्यापि न वक्ति कुमारः इति साशके सर्वलोके राजप्रेरितपण्डितोऽवादीत्-वत्स! वेत्सि सर्वशास्त्राणि, ततस्त्यजत्रपाम्, कुरु कृपाम्, पूरय मनोरथम्, जल्पानल्पविद्यारहस्यम्, विधेहि विश्वं वश्यम्, धवलय निजं कुलम्, प्री बन्यामनो विमलम् । एवं पुनः पुनः पण्डितेनोक्तेऽपि यदा न वक्ति किञ्चित्कुमारः तदा २ पाप ! त्वयैव
Negatgagememeseases
याणीत्यधोमुखा बम ! वेत्सि सर्वशास्त्राणि, Ri कुलम्, प्री
! त्वयैव
॥३६॥

Page #229

e
श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
Raeeeeeeeeeeeee
___ बोलितास्तववचोविश्वासेनैव सर्वमिदमारब्धम् । हा! कथं विगोपिताः स्मः इति कोपाद् भूपेन पण्डितो
बन्धयित्वा वधार्थ बहिः प्रहितः । तावत्तत्र समवसृतः केवली। तत्प्रभावाच्च प्रहारेष्वलगत्सु लोकमुखात्तत् श्रुत्वा राजा सपरिवारः कुमारमग्रेकृत्य पण्डितेन सह तत्राऽऽगत्य केवलिनं नत्वा कुमारोदन्तं पप्रच्छ । केवली च पूर्वभवं श्रावयित्वा इत्यवोचत्-य: कालवेलायामस्वाध्याये ईर्यापथीप्रतिक्रमणाद्यविधिना वाऽऽगममधीते तस्य प्राज्ञस्याप्यवसरे कला नैव स्फुरति । इत्याकर्ण्य कुमारो जातपश्चात्तापः साधुं नत्वाऽऽत्मानमित्थं निनिन्द- हा हाऽज्ञानिना मया चिन्तामणिः कर्करतया, स्वर्भाणुतया नभोमणिः, करीरतया कल्पवृक्षः, कृष्णपक्षतया श्वेतपक्षः, कोलतया महागजः, सर्पतया महाध्वजः, काकतया हंसः, शिरोबन्धनतयाऽवतंसः, कालकूटतयाऽमृतम्, तैलतया गोघृतम्, 'काञ्चिकतया दुग्धम्, रुक्षतया स्निग्धम्, किरतया नरेशः, कुटवाक्यतया सर्वज्ञोपदेशश्चित्ते चिन्तितः । तेनैवं विगुप्तोऽस्मि । ततो भगवन् ! दीक्षां दत्त्वा मामस्मात्पापान्मोचयेति । तदा च कुमारी तानि तद्वचांस्याकाहो सम्यक्त्वलाभकौशल्यं विना कथमीदृशोक्तिः स्फुरति । तन्नूनमेष महाविद्वानपि कर्मोदयादेव तदा किञ्चिन्नोवाच । अतोऽत्र भवेऽसावेव मत्पतिरिति निश्चित्य केवलिनमप्राक्षीत्१कांजी-राब
NevgyeyNEERESEREYENE
॥३७॥

Page #230

श्रीजैन कथासंग्रहः
अस्ति मे भगवन् ! दीक्षा न वा इति । केवल्यवोचत् अस्ति युवयोर्भोगफलकर्मोदयादनु दीक्षा । ततः केवलिदत्तप्रायश्चित्तेनात्मानं विशोध्य कुमारः कुमारीं परिणीय चिरं भोगान् भुक्त्वा सभार्यो दीक्षामादाय प्रान्तेऽनशनात्सर्वार्थसिद्धिमवाप ॥ १ ॥
विनयाऽऽशातनायां भाविनः श्रेणिकराजस्य कथा
किल भाविनोऽपश्चिम श्रीवीरजिनस्य वारके राजगृहे श्रेणिको राजा भावी । स च सिंहासने निवेश्य मातङ्गमग्रे व संस्थाप्य खड्गमाकृष्याऽऽकृष्टिविद्यां पृच्छति । मातङ्गश्च भीतो वक्ष्यति परं राज्ञो न स्फुरति । ततो देव ! विनयं विना विद्या न स्फुरति इत्य भयकुमारमन्त्रिवचसा महीशो मातङ्गमासने स्वकीये निवेश्य स्वयमग्रे योजिताञ्जलिर्विद्यामादास्यति, ततः स्फुरिष्यति । इत्येवं सर्वशास्त्राणि विनयेनैव सफलानि स्युः ॥ २ ॥
बहुमानं मानसी भक्तिः । तस्यां छात्रद्वयकथा
एकस्य पण्डितस्य द्वौ छात्रौ । धन्यो धर्मश्च । धर्मः शास्त्रोपरि बहुमानं विनयं विधत्ते । धन्यस्तु न तथा अन्यदा पण्डितेन निमित्तमध्याप्य परिक्षार्थं प्रेषितौ छात्रौ । राजमार्गे प्रौढपदानि वीक्ष्य
कामदेव नृपति
कथा ।
॥३८॥

Page #231

INS
श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
BENEHEYENEYLIENNNNN
धन्योऽवादीत्-इमानि हस्तिनः पदानि । धर्मेणोक्तं विचार्य- हस्तिन्याः पदानि, सा च वामाक्षिकाणा, तस्यां चाऽऽसन्नपुत्रप्रसवा राज्ञी चटिताऽस्ति । एवं वार्तयन्तौ पुराट् बहिर्गतौ । तादृशीमेव हस्तिनी वीक्ष्य जवनिकान्तरिताया राज्याः पुत्रप्रसवं च श्रुत्वा पुनश्चलितौ क्वापि ग्रामे सरस्तीरे निविष्टौ एकया वृद्धया पृष्टी-मम पुत्रो देशान्तरं गतः कदैष्यतीति । तावता कयाचिन्नार्या तोयेन भृत्वा शीर्षे रोप्यमाणो घटः पतित्वा भग्नस्ताभ्यां दृष्टः । धन्येनोक्तम्-भद्रे विनष्टो हि तव पुत्रः। तदा धर्मेणोक्तम्-मातः ! शीघ्र गृहं व्रज, समेतस्ते पुत्रः । स्थविरा गृहं गता पुत्रं समेतं वीक्ष्य हष्टाऽक्षतपात्र-कुकुम-कुसुमपुगीफलादिकमादाय सरस्थागत्य धर्म वर्धापयामास । ततो द्वावपि गतौ गुसपार्वे प्रोचतुः स्वं स्वं ज्ञानम् । गुरुणा कथमिति पृष्टे धन्योऽभणत्- प्रौढपदानि दृष्ट्रवा हस्तिन: पदानि, घटो भग्नो जलं गतं तथा देहो भग्नो जीवो गतो मयेत्युक्तम् । धर्मेणोक्तम्-निरोधानुमानेन हस्तिनीम्, पथि वामदिग्वर्त्तिवृक्षपत्रादिराकृष्टमिति वामाक्षिकाणा, तस्यां च राजा वा राज्ञी वाऽन्यः परं कौसम्भतन्तवो वृत्तिकण्टकेषु दृष्टा इति राज्ञी, तस्याश्च वटस्याधो विश्रम्य हस्ताभ्यां भुवमाक्रम्योत्तिष्ठन्त्या दक्षिणपाणेनिमग्नतमं प्रतिबिम्बं दृष्ट्वा प्रत्यासन्नपुत्रप्रसवा । तथा या घटमृत्तिका भूमितः पृथग् गता सा तस्या मिलिता, यच्च जलं सरोजलात्पृथक्कृतं तदपि तस्य मिलितम्, ततो नूनं वृद्धायाः पुत्रः
MEHEYENEVERY
३
॥३९॥
.

Page #232

श्रीजैन
कामदेवनृपति कथा।
कथासंग्रहः
201220120202012RNEALTANDANTONTA
पृथग्भूतोऽस्या मिलत्येव इति द्वयोरपि बुद्धिं श्रुत्वा गुरुणोचे-वत्सौ यः सबहुमानं गुरुं सेवते तस्य सम्यग्धी: स्फुरति, नान्यस्यैवेति बहुमानाद् गुरुः सेव्यः॥३॥
1 यदि वा श्रुतं प्रत्यबहुमाने बहुमाने वाऽशकपितोदाहरणम्
गडाकूलवासिनी द्वौ बन्धू एकत्र गच्छे प्रव्रजितौ। तत्रैको बहुश्रुतत्वादाचार्यों जातः । सर्व दिनं शिष्यैः शास्त्रार्थ सेव्यमानो विश्राम कदाऽपि नाप्नोति। रात्रावपि सूत्रार्थचिन्तनव्याख्यादिभिः सुखनिद्रां न लभते । अन्यदा स सूरिमध्येऽपवरके मूर्ख सुखोपविष्टं निजं बन्धुं दृष्ट्वाऽचिन्तयत्-अहो ! धन्यो मे भ्राता मूर्खत्वात् केनापि नो खेद्यते । अहं पुनरजाखड्गतुल्येन ज्ञानेन क्लेशं प्राप्तः सदा । तद्युक्तं केनापि यतः-मूर्खत्वं हि सखे ! ममापि रुचितं यस्मिन्निमेऽष्टौ गुणा । निश्चिन्तो बहुभोजनोऽत्रपमना नक्तंदिवा शायकः । कार्याकार्यविचारणान्धबधिरो मानापमाने समः, प्रायेणामयवर्जितो दृढवपुर्मुर्ख: सुखं जीवति ॥१॥ नैवं भावितवान् यतः- नानाशास्त्रसुभाषितामृतरसैः श्रोत्रोत्सवं कुर्वतां । येषां यान्ति दिनानि पण्डितजनव्यायामखिन्नात्मनाम् । तेषां जन्मच जीवितं च सफलं तैरेव भूर्भूषिता, शेषैः किं पशुवद्विवेकविकलै भारभूतैनरैः ॥२॥ एवं चासौ ज्ञानाबहुमानाज्ज्ञानावरणीयं कर्म
S
॥४०॥
S

Page #233

श्रीजैन कथासंग्रहः
बद्ध्वाऽनालोचिताऽप्रतिक्रान्तः कृतानशनो मृत्वा देवलोके गत्वाऽमरसौख्यं भुक्त्वा प्रान्ते च्युत्वाऽत्रैव भरते क्वाप्याभीरकुले सुतो जातः । यौवने पितृभ्यां परिणायितस्तस्य सुरूपेति कन्याऽभूत् । अन्यदा स आभीरो यौवनप्राप्तां तां शकटधुरि निवेश्यान्यार्थीीरैः सह घृतं विक्रेतुं पुरं प्रति चचाल । मार्गे आभीराणां तामेव पश्यतां शकटान्युत्पथं गतान्यास्फाल्य भग्नानीति तैस्तयोरशकटाऽशकटपितेति नाम्नी दत्ते । ततोऽशकटपिता काले कन्यां विवाह्य वैराग्यात् क्वापि गच्छे प्रव्रज्य योगोद्वहनपूर्वमुत्तराध्ययनान्तश्चतुर्थ मसंख्यमध्ययनं पठितुं लग्न: I परं पूर्वार्जितज्ञानावरणकर्मोदयादाचाम्लद्वयेनाप्येकाऽपि गाथा नागात् । ततो गुरुणाऽनुज्ञाप्यतेऽखेदमित्युक्ते Artists योग इति सोऽपृच्छत् । गुरुराह- यावदिदं नैति तावदाचाम्लानीति । सोऽप्येतामेव प्रतिज्ञां कृत्वा नित्याऽऽचाम्लतपास्तत्पठति, तथाऽपि नाऽऽयाति । ततः अहो ! मूर्खोऽयं नित्यमेतदेवाधीते इति निन्द्यमानो रुष्यति । केऽपीदं कथयन्ति अहो ! धन्योऽयं कथं सोद्यमः पठति ! इति स्तूयमानस्तुष्यति इति ज्ञात्वा गुरुणोक्तः - वत्स इदमध्ययनं मुक्त्वा म रूसि मा तूसि इत्येवं पठ । स च तीव्रकर्मोदयात्तस्य स्थानेऽस्मार्यमाणोऽपि मास तुस इत्यधीते । तस्यैवमाचाम्लतपसा द्वादशवर्षातिक्रमेऽशेषं तत्कर्म क्षीणम् । ततः सर्वज्ञानविभागी जातः । अतः श्रुतं बहु मन्तव्यम् ॥ ३ ॥
कामदेव नृपति
कथा ।
॥४१॥

Page #234

ag
श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
agacagageggaggagagaeae
उपधानं योगतपः । तद्विना सिद्धान्तवाचने आशातनायां सिंहकथा
कौशाम्ब्यां सिंहोराजा बलीयान् । स कुगुरुसेवयाखेटकं कुर्वन्नरण्ये साधुना बोधितः पापभीरुः श्रीदमघोषाचार्यपावें प्रव्रज्य योगोद्वहनपूर्व चत्वार्यङ्गानि प्रवाचितवान् । ततो गुरुभिर्विहारे कृते सुकुमारत्वात्वाण्मासिकयोगोद्वहनाभावेऽपि भगवत्याद्यङ्गानि वाचयन् कुष्टी जातो महावेदनां भुङ्क्ते। अथो गुरुभिस्तत्राऽऽगत्याविधिवाचनातो मिथ्यादृग्देव्या छलितोऽसाविति ध्यानाज्ज्ञात्वा कायोत्सर्गाऽऽकृष्टशासनदेवीबलात् प्रत्यनीकादेवीं शमयित्वा राजर्षिनिरामयः कृतः। अथ सम्यगालोच्च प्रायश्चित्तेन स्वं विशोभ्य सर्व योगोद्वहनादिना ज्ञानमाराध्य मुक्तिसौख्यभाग् बभूव ॥ ४॥
निह्नवो गुरोरपलापः । तत्र विप्रकथाकोऽपि ब्राह्मणो दुर्भिक्षभावाद्विदेशं गतो विद्याबलादाकाशस्थया भण्डिका सह गच्छन्तं नापितं वीक्ष्य तत्सेवया तां विद्यां लब्ब्वा प्रतिष्ठां श्रियं च प्राप्तः । सुभिक्षे स्वं देशं गतो लौकैः पृष्टःकस्ते गुरुः ? सोऽपि नीचगुरुलज्जया महत्त्ववन्तं गुरुं वदंस्तत्कालं भ्रष्टविद्यो जातो, धौतपोतिश्चाकाशात्पतित इति॥५॥
॥४२॥
Fak

Page #235

9ear
श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
ReacheseaeneNLARERe802 ThaharaaaaaEERESTER
_व्यञ्जनं सिद्धान्ताक्षरम्, तस्य भेदो बिन्दुमात्राऽऽदिना परावत्तों न्यूनाधिकता। एवमर्थस्य,
। तदुभयस्यापि भेदो वाच्य एषः । तत्राशातनायां मत्रचतुष्ककथा
वसन्तपुरे जितारिराजस्य चतसृणां राजीनां क्रमेण चत्वारः पुत्रा रुद्र-मेघ-धीर-वीरनामान: प्राग्जन्मस्नेहान्मियोचितक्रीडायुक्ताः क्रीडन्ति । परं रुद्रस्य वदतो जिह्वा विलगति । मेघस्यान्यद्वदतोऽन्यदेवाऽऽयाति। धीरस्य वाणी अस्फुटत्वान्न परैरीप्स्यते। वीरो मूकत्वाद्वक्तुं न शक्नोति । अन्यदा ते चत्वारोऽपि षोडशवर्षा यौवनान्तर्गताः । तदा साधुं ध्यानलीनं वीक्ष्य वितर्क कुर्वन्त: साधुना पृष्टा:- भोः ! कुतः समेता भवन्तः ? रुद्रेणोक्तम्- किं पृच्छयते ! ननु नगरादागता वयम् । मुनिः प्रोचे-नाहं तत्पृच्छामि । कुतो भवादागता इति पृच्छामि। रुद्रो जल्पति- भो भोः ! पाखण्डिन् ! किमेवं वक्रां वाचं वदसि ? किं कोऽपि पूर्वभवानपि वेत्ति ? । ऋषिर्बभाषे-कोऽपि कोऽपि वेत्ति । यदि कौतुकम्, शृणुत श्वानभवाद् भवन्तोऽभ्येताः इत्याकर्ण्य कोपादुत्कोशान्खड्गानुत्पाद्य रेरे! असम्बद्धं लपसि। पश्य किं कुर्म इत्याक्रोशन्तो हन्तुं धावितास्तपःप्रभावाच्च स्तम्भीभूता दीनास्या इत्यूचुः- ऋषे ! सत्यमुक्तं कोऽत्र प्रत्ययः ? साधुनोक्तम्-वीक्ष्यध्वं प्रत्ययम् । पुराऽत्रैव पुरे सम्यग्दृष्टिऽग्निशर्मा विप्रोऽभूत् । तस्य चत्वारः पुत्राः पूर्ण-पद्य-पञ्चानन-भीमाख्या आर्यवेदान् पठित्वा
RemeRAANTARVANTARVARTARAANANERAL
YEHEYENEYEARE
॥४३॥

Page #236

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
200202010002020
नवतत्वादिविचारग्रन्थान् भणिता: विचारज्ञा जाता: परिणीताश्च । अन्यदा पिता पुत्रान् कुटुम्बभारे नियोज्य दीक्षां चाऽऽदाय तपसाऽवधिज्ञानी जज्ञे । तत्पुत्रास्तु यदा विद्वद्गोष्ठी कुर्वन्ति तदा प्रज्ञामदेन पूर्ण: सूत्रभेदं कुरुते-यथा धम्मो मंगलमुक्किट्ठमिति पुण्णं कल्लाणमुक्कोसम् । पद्मश्चार्थभेदं विधत्ते यथाधम्मो मंगलमुक्टिं धर्मो धातुरर्थात् सुवर्णमुत्कृष्टं मङ्गलं सर्वार्थसाधकत्वात् । पञ्चाननश्चोभयभेदं करोति यथा-धर्मो मङ्गलमुत्कृष्टं धर्मो धातुर्मङ्गलग्रहवन्मयाधिकारात् क्रौर्यलक्ष्म्या उत्कृष्टः । भीमः सिद्धान्तार्थं विपरीतं व्याख्याय धर्मस्यावर्णवादं करोति यथा- धर्म उत्कृष्टमङ्गलं शान्तरसत्वेनाकिञ्चित्करत्वात् । तत: पापं मङ्गलमुत्कृष्टं हिंसाऽसत्यचौर्यादितभेदानां सर्वकार्यकरत्वात् । एवं ते तीवं ज्ञानावरणीयं कर्म बध्नन्ति स्म । तथालाभादुन्मार्गदेशनेन सन्मार्गनाशनेन च तिर्यग्गतिमर्जयन्ति स्म।
अन्यदा ग्रीष्मे मध्याह्न प्रदीपने तीव्र लग्ने सारभाण्डाकर्षणाय गृहान्तःप्रविष्टा आर्तध्यानेन विनष्टास्तत्रैव पुरे मातङ्गपाटके श्वाना जाताः । ते च जनं प्रति धावन्तः कदाचिन्मां पूर्वजन्मपितरं पथ्यागच्छन्तं दृष्ट्वा तारस्वरं भाषन्तो धाविताः, सनामग्राहं च मया नामतो वादिताः, मामवलोकयन्तो जातिस्मरणं प्रापुः । अथ च स्मृतनिजपापाज्जातपश्चात्तापा: साधितानशना राजपाटिकां गच्छता राज्ञा
॥४४॥

Page #237

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा
geeREYEyeYEHEYENENE
पूज्यमाना राजधान्यामेव मृता राजपुत्रा भवन्तोऽवतीर्णाः । अहं तु संसारसम्बन्धे भवत्पिताऽग्निशर्मा । इति यतिवाचं कुमारपरिवारमुखाच्छुत्वा राजा तत्राऽऽययौ । तदा कौतुकान्मिलितेन लोकेन मुनिरुपलक्षितो वन्दितश्च । राज्ञाऽथ किमेतदिति पृष्टे साधुनोचे-भवत्पुत्राः सर्वे ते प्राग्भवनिजाऽऽवासकुटुम्बादि वीक्ष्य प्रत्ययमुत्पादयिष्यन्ति । ततो राज्ञा लोकादग्निशर्मगृहं ज्ञात्वा पुत्रास्तत्राऽऽनीताः, पूर्वानुभूतस्वकुटुम्बादि निरीक्ष्य जाति स्मृत्वा हा! कथं हारितो मानुषो भवः ? अथ प्रव्रज्य पापाच्छुटामः इति वैराग्यात्पितरौ महाग्रहेण परीक्षित्वा मुनिना सह श्रीगुणांकरसूरिपाइँ गत्वा दीक्षां जगृहुः । ततो ज्ञानस्य कालाद्यष्टाऽऽशातनात्यागेन सर्व गर्व मुक्त्वा ज्ञानिनां भक्तपानाऽऽनयनविश्रामणादिभक्त्या च बहु ज्ञानावरणीयं कर्म क्षपयित्वा पण्डितमृत्युना सर्वार्थसिद्धिं गत्वाऽत्रैव भरते श्रावस्त्यां सुग्रीवराजस्य वैमात्रेयाः पुत्रा जज्ञिरे हंस: कंसः काम: कुंभश्च । कालेऽचिरात्सकलकला: कलयित्वा वयःस्थाः सुखक्रीडां क्रीडन्तो वर्तन्ते । इतश्च कोशलायां प्रतापराजचतसृणां राजीनां चतस्रः कन्याः सोमश्री-सत्यश्री-धनश्री-गुणश्रीनामानो वर्तन्ते। ताश्चान्यदा प्रीत्या खेलन्त्यः स्वं स्वं मनोरथं क्रमात्प्रकाश्यैवं प्रतिज्ञामकार्षुः- यो यामेन ग्लोकसहस्रपाठां दत्ते स मे भर्ता१यः एकवारां ग्लोकसहस्रं श्रुतं धारयति स मे पतिः २, यो यामेन ग्लोकसहस्रं नव्यं करोति स
॥४५॥

Page #238

कामदेवनृपति
कथा।
कथासंग्रहः
100000५Lengamne
YYYYYLLY
मामुद्वहति ३, एकैकस्य प्लोकस्य यः सहसमर्थ वक्ति स मे वोढा ४ । इत्येतत्तासां वाचः श्रुत्वा पिता स्वयंवरोत्सवार्थ राज्ञो राजकुमारांश्चाकारयत् । तदा च सुग्रीवोऽपि सपुत्रस्तत्रागात् । अथ स्वयंवरमण्डपे निविष्टे राजलोके समागता नरविमानाऽऽरूढाश्चतम्रोऽपि कुमार्यः प्रतिहार्या राजवर्णने कृते निजनिजप्रतिज्ञां प्रकटयामासुः । ततस्तत्प्रतिज्ञापूरणेऽशक्तत्वात्तूष्णीस्थिते सर्वराजवर्गे सुग्रीवराजादेशाच्चतुर्भिरपि कुमारैः क्रमात् पूरितास्तासां प्रतिज्ञाः। क्षिप्ता बालाभिस्तेषां कण्ठे वरमाला । जातो जयजयारवः । तदा च तद्गुणरञ्जितचेतोभिर्भूपैस्तेषां प्रत्येकं प्रत्येकं दत्ता द्वात्रिंशद् द्वात्रिंशत्कन्यकाः। निष्पन्नो विवाहोत्सवः । सर्वेऽपि सम्मानिता राजानः स्वं स्वं स्थानं ययुः । अतीते दशाहोत्सवे सवधूकैः कुमारैः सह सुग्रीवो राजा स्वपुरीं गत्वा राज्यमपालयत् । कुमाराश्चत्वारोऽपि महाप्राज्ञतया ख्याति प्राप्ताः'। अतो दूरदेशवासिनोऽनेके राजानो राजकुमाराच महापण्डितयुक्ताः सर्वशास्त्रसन्देहापनोदार्थ तत्राऽऽगत्य राजसभास्थितांस्तान्समुपासते। एवं पितुः प्रसादात्सकलसुखानि भुञ्जानानां तेषां बहुकालोऽतिक्रान्तः । अन्यदा पुत्रादिपरिवारसहितो नरेश्वरो वने केवलिनं साधुंसमवसृतं नत्वाऽप्राक्षीत्-प्रभो ! केन सुकृतेनामी मत्पुत्रा महाप्राज्ञा जज्ञिरे ? केवली चाग्निशमविप्रपुत्रप्रमुखां भवचतुष्ककथां सर्वामुक्त्वा तृतीयभवे दीक्षामादाय ज्ञानस्य सर्वाऽऽशातनात्यागेनाऽऽराधनया ज्ञानिनां
१५00५gaeae
॥४६॥

Page #239

श्रीजैन कथासंग्रहः
चाहङ्कारत्यागेन भक्तपानादिशुश्रूषयाऽमीभिरेतत्फलं प्राप्तमित्यवादीत् । तच्चाकर्ण्य ते राजपुत्रा यद्येकस्य ज्ञानस्याऽऽराधनादेतत्फलं जातं तदा ज्ञानदर्शनचारित्राणां सम्पूर्णाऽऽराधनाच्छाश्वतसुखावसानं फलं भावीति तीव्रसंवेगात्कथमपि पितरावापृच्छ्य सान्तः पुरं परिवारादिपरिकरं परिहृत्य श्रीकेवलिपार्श्वे प्रव्रज्य निर्मलचारित्रात्केवलज्ञानमवाप्य सिद्धिपदं प्रापुः ॥ ८ ॥ एवं च कामदेवकुमारः केवलिमुखाज्ज्ञानावरणीयकर्मणो बन्धहेतून् श्रुत्वा लोकलज्जया निजाज्ञानताहेतुमपृष्ट्वैव केवलिनं नत्वा स्वसैन्यं गतः । कालादयोऽपि वैरं मुक्त्वा स्वस्थानं गताः । ततो रात्रौ सुप्तं सर्व जनं मुक्त्वा कामदेवो देवतोपास्यमानं केवलिनं प्रणम्य निजपूर्वभवकथां पप्रच्छ । अथ भगवान् प्रोवाच- उज्जयिन्यां भीमः क्षत्रियो द्यूतेन खेलन्महाचौरोऽभूत् । स च मातापितृभ्यां निष्कासितोऽरण्ये स्थितश्चर्येण निर्वहति । अन्यदा काश्मीरदेशादागच्छन्तं जैनं ब्राह्मणं हत्वा पुस्तकभृतं वृषभं गृहीत्वा यावदुन्मुद्रयति तावन्मीषीपोतसमानमलिनखण्डस्यूतवस्त्रवेष्टितपुस्तकान्येव वीक्ष्य कोपात्पादाभ्यां हत्वा हत्वा जज्वाल । तच्च ज्ञात्वोज्जयिनीशेन घातितो भीमो रौद्रध्यानाच्चतुर्थं नरकं दशसागरोपमान्यायुर्भुक्त्वा तन्दुली मत्स्योऽभवत् । तत्रान्तर्मुहूर्तजीविताच्च महारौद्रध्यानात्सप्तमं नरकं गत्वा त्रयस्त्रिंशत्सागराण्यायुर्भुक्त्वा
कामदेव नृपति
कथा ।
॥४७॥

Page #240

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
ब्राह्मणगृहे भारवाहकः 'पृष्टिवाट् जातः । स च तत्र त्रीणि वर्षसहस्राणि भारमुत्पाट्य त्रुटितो भूमौ पतितो भिक्षार्थमागतान् साधून दृष्ट्वा प्रान्ते भद्रकभावान्मृत्वा कौशाम्ब्यां भद्रश्रेष्ठिकगृहे सोमनामा कर्मकरोऽजनि। सोऽथ श्रेष्ठिना प्रकृत्या बाल्यादपि सर्वप्रकारेनिविद्भक्त्या सोमश्रीनासकुलपुत्रिकया विवाहितः। तौ च द्वावप्याऽऽसन्नसाधुसङ्गत्या दयातत्परतया निर्मलचित्तौ श्रेष्ठिगृहे सर्वकर्माणि कुर्वन्तौ कालमतिचक्रमतुः । अन्यदा चतुर्मासकदिने चैत्यपरिपार्टी कुर्वता सकुटुम्बेन धनेन सार्द्ध तौ द्वावपि प्रतिचैत्यं देवान् पूजयन्तौ साधूनत्वा दानाधिकारें इत्युपदेश शुश्रुवतुः-सुक्षेत्रे यथा बीजमुप्तं दत्ते फलं बहु । तथैह पुण्यक्षेत्रोप्तं वित्तमल्पमपि ध्रुवम् ॥ १ ॥ पुण्यक्षेत्राणि चामूनिनियदव्वमउव्वजिणिंदभवणजिणबिंबपवरपइठ्ठासु। वियरइ पसत्थपुत्थयसुतित्थतित्थयरजत्तासु॥१॥ तत्राऽपि पुस्तकक्षेत्रस्य पुण्यमधिकं सर्वेषां पुण्यमार्गाणां प्रकाशकत्वात्, असङ्ख्यजीवप्रतिबोधोपकारत्वाच्च । किञ्च-सयलम्मिवि जीयलोए तेण इहं घोसिओ अमाघाओ। इक्कंपि जो दुहत्तं सत्तं बोहेइ जिणवयणे ॥ १॥ ततो योकेन जीवेन बोधितेन सर्वजीवलोककृतामायुद्घोषणायाः फलम् । तदाऽनेकजीवप्रतिबोधस्य फलं केन वक्तुं शक्यते? एकोऽपि जीवो बोध्यते शास्त्रोपदेशेन । शास्त्रस्य १बलिवर्द
200CRenucausearcagueueuer
॥४८॥

Page #241

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
RAMATLAnemenangeena
hthaEER
च पुस्तकमेवाऽऽधारः । ततो येन पुस्तकक्षेत्रं सत्यापितं तेन सर्वाणि पुण्यक्षेत्राणि सर्वे च पुण्यविधय: . सत्यापिताः इत्यादि श्रुत्वा सोम-सोमचियो धनश्रेष्ठिना सहोपवासं कृत्वा गृहं गत्वा स्वद्रव्यसामर्थ्येन सर्वपुण्यक्षेत्रमुख्यं पुस्तकपुण्यक्षेत्रमेवाराध्यन्ते। इति पर्यालोच्य प्रातः स्वधनेनैष सिताघृतपायसं योगं कृत्वा मिथ: स्थाले परिवेष्य यावद्भोक्तुमुपविशतस्तावन्मासक्षमणसाधु समेतं वीक्ष्य सम्यग्भावतया तस्मै पायसं दत्त्वा भोगफलमर्जयतः स्म । ततः षोडशदीनारैः सोमो द्वादशदीनारैः सोमश्री: पुस्तकं लेखयामासतुः । प्रान्तकाले द्वावप्यनशनतो मृत्वा सौधर्मदेवलोके स्वर्गसुखानि भुक्त्वा सोमो भवानवतीर्णः सोमश्रीश्च सौभाग्यमञ्जरीति । पुस्तकानामाशातनाकरणान्मूोऽभूत् । अथ च पुस्तकलेखनपुण्यात्वोडशमासैौतसर्वकश्मलोऽतीव विद्वान् भविष्यसि इति केवलिवचः श्रुत्वा पादयोर्लगित्वा भगवन् ! अज्ञानतः कृतज्ञानाऽऽशातनायाः प्रायश्चित्तं देहि इति कुमारेण विज्ञप्ते केवली प्रोचे- कुमार ! सम्प्रति मध्यमद्वाविंशतितीर्थकरवारके ऽष्टमासिकं निर्मलं तपस्तच्च षोडशमासैरकान्तरोपवासैर्विधेहीति । अत्रान्तरे तत्र स्थिता सरस्वती देवताऽवोचत्- चतुरो ज्ञानकोशान् कारय यथा विशेषलाभः स्यात् । तावन्मन्त्रिणोक्तम्- देवि! धर्मान्तरायकृदेष वादसमुद्रः कथं तार्यः ? देव्योक्तम्- श्रीवज्रनाभकेवलिप्रसादानिश्चितैर्भाव्यम् । सर्वमहं जाने । किञ्च सौभाग्यमञ्जर्याः सौधे
॥४९॥

Page #242

श्रीजैन कथासंग्रहः
राजहंसी स्वयंवरे पाञ्चालीवादोमारूपिणीति सर्वं तापस्याराधितो यक्षोऽकार्षीत् । अथ सम्यक्त्वमूलं श्राद्धधर्म भजस्व यथा सर्ववाञ्छितसिद्धिः स्यात् । ततः कुमारः सपत्नीकः केवलीपार्श्वे तं प्रतिपद्य स्वसैन्यं ययौ । केवली लोकप्रतिबोधाय विजहार । तावत्प्राप्ताः काश्मीरदेशात्पण्डिताः पूर्वमाहूताः सर्वेऽपि विख्याता भूभुजः । निष्पन्नो वादमण्डपः । सौभाग्यमञ्जरी परपुरुषं स्वप्नेऽपि नेच्छति । परं यो हारयिष्यति स यावज्जीवमन्यस्य सेवां विधास्यति इति पणो जातः । भव्यदिने मिलिताः सभ्याः, निविष्टा मञ्चेषु भूपाः । उपवेशिता पण्डिताः । जातो वादः । सरस्वतीप्रसादाज्जीतं कामदेवेन । जयजयारवः । भूषितं यशसा विश्वम् । ततः सेवकीभूतैः कालादिभिः सह महोत्सवपुर: सञ्चलितः स कुमारः स्वपुरं प्रति । अथ राजा श्रीसूरदेवः स्वपुत्रस्य कीर्ति श्रुत्वाऽतीव हृष्टोऽविच्छिन्नप्रयाणैः आसन्नाऽऽगतस्य सन्मुखो जगाम । कुमारो भूतललुठन्मौलिस्तातं ननाम । अथो मिथोचितकथादिरङ्गे जायमाने पुरे च प्रत्यासन्नीभूते राजा प्रवेशोत्सवविधापनाय पुरो भूत्वा पुरं ययौ । कुमारः सरस्तीरे ससैन्यः स्थितः । चन्द्रलेखा कदलीवने क्रीडार्थ गता सुवर्णपिच्छं केकिनं दृष्ट्वा कुमारायाकथयत् । कुमारोऽपि कौतुकाक्षिप्तचेताः शनैः शनैस्तत्र गत्वा लीलयोत्प्लुत्य यावन्मयूरमारुरोह तावत्केकी सहसोत्पपात । एष यात्येष यातीति क्षणादृश्योऽभूत् । तदा चांस्तङ्गतो रविः । प्रसृतं विश्वे तमः शोकेन
कामदेव नृपति
कथा ।
॥५०॥

Page #243

श्रीजैन
कथासंग्रहः
पूर्ण सैन्यं तारमरोदीत् । सौभाग्यमञ्जरी नैमित्तिकं गत्वा फलादिकं दत्त्वा पृष्टः सः प्रोचे-न धार्याऽऽल्पाऽपि शोकधीः। सार्धवर्षेण कुमारः प्राप्तैश्वर्योऽत्रैवैष्यतीति । जातो हर्षः । अथामात्यः कुमाराऽऽगमं यावदत्रैव स्थीयतामिति तत्रैव सेनामस्थापयत् । इतश्च कलापी कुमारं गृहीत्वा वैताद्यगिरौ विद्याधरचक्रवर्तिनो रत्नाङ्गदस्य रथनूपुरपुरोद्याने मुमोच । ततो रत्नाङ्गदचक्री सङ्मुखमागत्य विनयपूर्वकं पुरान्तः सौधमध्ये प्रवेश्य सिंहासने निवेश्योवाच- कुमारेन्द्र ! शृणु-मत्पुत्री रत्नमञ्जरी सिद्धायतने देवान् पूजयित्वा मण्डपे मधुरस्वरेण स्तोत्रमेकचित्ता पठन्ती देवार्चनार्थं तत्राऽऽगतया लक्ष्म्या दृष्टा सस्वरा श्रुता । ततस्तुष्टया वरो दत्तः - कामदेवस्ते वरो भूयात् । स चाऽधुना सौभाग्यमञ्जरीं परिणीयायोध्यां स्वां पुरीं प्रतिव्रजन्नस्ति इति लक्ष्मीवचो मया ज्ञात्वा केकिछद्यना त्वमत्राऽऽनायितः ततोऽस्वा मत्पुत्र्याः पाणिग्रहणं कुरु । कुमारोऽवादीत् - राजेन्द्र ! षोडशमासीमेकान्तरोपवासान् कृत्वा मया कार्यान्तराणि कार्याणि । चक्री प्राह-साधय स्ववाञ्छितम् । ततः कुमारश्चक्रिसान्निध्यात् त्रिकालं सिद्धायतने देवपूजां कुर्वन्नेकचित्तः प्रायश्चित्ततपः सम्पूर्णमकरोत् । अथ च क्षीणे ज्ञानान्तरायकर्मणि लक्ष्मीदत्तारोहिण्यादयो महाविद्यां लीलया साधयामास । अथ शुभलग्ने नवनवैर्महोत्सवैः रत्नमञ्जरीं परिणीय तत्रान्यत्र च सर्वविद्याधराधीशबहुमानं लभमानो मासद्वयं तत्र स्थित्वा दिव्यं विमानमारुह्य सपत्नीको
कामदेव नृपति
कथा |
॥५१॥

Page #244

श्रीजैन
कामदेवनृपति कथा।
कथासंग्रहः
Di+ad LIVARTANTARVARTANTANTANDONTROTA
विद्याधरसहस्रपरिवृतो महत्या छत्रचामरादिऋद्ध्या राजमानो दिव्यवाद्यनिनादेन ब्रह्माण्डमापूरयन्त्रेष महानन्द एष महोत्सवः समेतीति सैनिकैरुत्फुल्ललोचनमीक्ष्यमाणः सार्धवर्षातिक्रमे निजसैन्यमागात् । राजा सूरदेवोऽपि तज्ज्ञात्वा निवृत्तशोकप्रमोदमेदुरश्री: सान्तःपुरपरिवारः कुमारदर्शनोत्कण्ठया तत्राऽऽगत्य दूरादपि लुठन्तं भालेन पादौ स्पृशन्तं हर्षाश्रुधारां वर्षन्तं सुतं कराभ्यामूर्वीकृत्योभयकराभ्यां गाढमालिङ्गयन् परमांऽऽनन्दमवाप । तं स एवाऽज्ञासीत् केवली वेति । अथ च-सङ्कटीभूतभूगोलो गजाश्वरथपत्तिभिः । विद्याभृतां विमानस्तु सम्पूर्णव्योममण्डपः ॥ १॥ हृद्यवाद्यपटुवानबधिरीकृतदिग्गणः । कान्ताद्वयसमायुक्तः पट्टमातङ्गमाश्रितः ॥ २॥ पित्रानुगाम्यमानाध्वा महाऋद्ध्या विभूषितः । शुभेऽह्निस्फारशृङ्गारः कुमारः प्राविशत्पुरीम्॥३॥। त्रिभिर्विशेषकं । अथ राजा बहुमानपूर्व सर्वान् भूचरान् खेचरान् समस्तभूपालान् विसृज्य कुमारसेव्यमानपादश्चिरं राज्यं पालयामास । अथ वर्धापयदागत्य भूपालं वनपालकः । स एव केवलज्ञानी त्वदाराममुपागमत् ॥१॥ कः स एवेति राज्ञोक्ते बभाषे वनपालकः । स्वयंवरात्कुमारेणागच्छताऽवन्दि यः पथि ॥२॥ दत्त्वा दानं ततस्तस्मै नृपतिः पारितोषिकम् । वनं गत्वा मुनि नत्वा श्रुत्वा तत्त्वार्थदेशनाम् ॥ ३॥ मध्ये पुरं समागत्य सत्यवैराग्यरङ्गतः । पुत्र राज्येऽभिषिच्याथ प्रवव्राजान्तिके मुनेः॥४॥ युग्मम् ॥ ततो राज्यं पितुः प्राप्य
॥५॥
NT

Page #245

श्रीजैन कथासंग्रहः
HEREYENEYLY
कामदेवनृपति
कथा।
१५१५0902
COMANCERNEnerARATr
कामदेवनरेश्वरः। पितेवातुल्यवात्सल्यात्पालयत्यनिशं प्रजाः॥५॥सम्पूर्णान् भारतीकोशान् चतुरश्चतुरो नृपः । निर्माप्यार्चयति स्वान्तशुद्धया सिद्धान्तयुक्तिभिः ॥ ६ ॥ तथाहि-जीवाभिगमे विजयदेवोत्पाते राजप्रश्नीये सूर्याभदेवोत्पाते एवं दृश्यते-त्रसाए सभाए पुत्थयरणं लोमहत्थएणं पमज्जइ । दिव्वाए उदगधाराए अभिसिंचइ। सरसेण गोसीसचंदणेण अणुलिंपइ। अग्गेहिं वरेहिं गंधेहिं अविणइ । जाव धूवं दलइ। इत्यागमवचनाद्वीतरागपूजावत् पुस्तकपूजाविधिः। भाग्येन विदधे तस्य लक्ष्मीरक्षीणकोशताम् । अतोऽसौ सर्वलोकानां मुमुचे सकलान्करान् ॥ १॥ प्रजास्तस्मिन्नृपेऽभूवन्निरातका निरामयाः । चिरायुषो महासौख्याः शुद्धसन्ततिशालिनः ॥ २ ॥ अथो पृथिव्यां सर्वत्र पटहोद्घोषपूर्वकम् । प्रावर्तयन्महाज्ञानसत्रागारं नराधिपः ॥ ३॥ प्रतिद्रगं प्रतिव्र प्रति गृहं प्रति पुरं... ... ... । राजा , नियोजयामास पाठकान्शास्त्रशिक्षणे॥४॥ सम्यक्शास्त्राण्येकचित्तो यः पठिष्यत्यनारतम् । पूरयिष्यामि तस्याऽहं भोजनाच्छादनादिकम् ॥५॥ रोजनिर्मापितां श्रुत्वा घोषणामिति सर्वतः । अजायन्त प्रजाः सर्वाः शास्त्राभ्यासकलालसाः ॥ ६॥ लक्ष्मी सरस्वती चापि विरोधं स्वस्वभावजम् । विमुच्य भूपं भेजाते रेजाते ते ततोऽधिकम्॥७॥ये भूपा भरता?ऽस्मिन् विक्रमाक्रान्तशत्रवः । तैरप्यसेवि तत्पादद्वयी पुण्यानुभावतः ॥ ८ ॥ तस्य विद्याबलेनाथ नाथा विद्याभृतामपि । वशीभूताः
१ ५१
॥५३॥

Page #246

श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
पदाम्भोजसेवाहेवाकिनोऽभवन् ॥ ९॥ एवं षोडशभिर्भूपसहस्रः सेवितक्रमः । वासुदेव इव श्रीमान् कामदेवो व्यराजत ॥ १० ॥ सौभाग्यमञ्जरीकुक्षिसरस्यां राजहंसवत् । राजहंसकुमारोऽभूद् गुणानामेककास्पदम् ॥ ११ ॥ अन्यदा देहकार्याणि कृत्वालङ्कृतभूषितः । भेजे भद्रासनं भूप: सर्वऋद्धिसमन्वितः॥१२॥
इतश्च-राज-युवराज-महाराज-राजमन्त्रि-श्रेष्ठि-सार्थवाह-सेनापतिसहस्रसम्पूर्णायां सप्रभायां तस्यां सभायां जायमानेऽभने नाट्यादिरङ्गे, प्रवृत्तासु पौराणिकानां पूर्वपुरुषसङ्कथासु, निषाद्यमाने विपश्चितामप्रमादे शास्त्रसंवादे, विधीयमानेषु 'कारणिकै राज्यसारेषु व्यवहारेषु, सत्याप्यमानासु नियोगिभिलेखकादिचिन्तासु समानीतस्तत्र बालहारैरुदारसारशृङ्गारः श्रीराजहंसः कुमारः । तं च पञ्चवार्षिकं मरालबालमिव सकलभूपालोत्सङ्गकमलेषु सञ्चरन्तं निरीक्ष्य महामोहोन्मुह्यमाने मानसे चिन्तितवान्महीपतिः श्रीकामदेव:-अहो । कोऽयम् ? कस्य सुतः ? को वेत्ति ? कुतः समेत: ? क्व यास्यति ? ततः कोऽनेन सम्बन्धः ? केवलं वृथैवासौ सर्वस्नेहसम्बन्धः-एक उत्पद्यते जन्तुरेक एव विपद्यते । कर्माण्यनुभवत्येकः प्रचितानि भवान्तरे ॥ १॥ किञ्च-एगो मे सासओ अप्पा
५५५५NNARENERAL
॥५४॥
१परिक्षक

Page #247

श्रीजैन कथासंग्रहः
नाणदंसणसंजुओ । सेसा मे बाहिरा भावा सव्वे संजोगलक्खणा ।। १ ।। संजोगमूला जीवेण पत्ता दुक्खपरंपरा । तम्हा संजोगसंबंधं सव्वं भावेण वोसिरे ॥ २ ॥ इत्याद्येकत्वभावनां भावयन् भूमीपतिः क्षपक श्रेणीमारूढः क्षीणेषु चतुर्ष्वपि कर्मसु के वलज्ञानमवाप । ततो जयतु समुत्पन्नके वलज्ञानश्रीकामदेवराजर्षिः इत्याकाशवाणीमुञ्चरन्त्या शासनदेवतया दत्तो वेषः, श्रीकामदेवमहामुनिः केवलाऽऽनन्दमहोत्सवान्तरमहो किमेतदिति साश्चर्यै राज़सहस्रैरनुगम्यमानो महीमण्डले चिरं विहृत्याने क लोकान्प्रतिबोध्य महोदयपदं भेजे । राजहंसकुमारस्तु सर्वराजप्रधानपुरुषैस्तस्य पट्टे प्रतिष्ठितः प्राज्यराज्यं पालयन् सकलश्रेयः सुखानि भुङ्क्ते ।
एवं श्रीकामदेव क्षितिपतिचरितं तत्त्ववड्वार्थिभूमीसङ्ख्ये
श्रीमेरुतुङ्गाभिघगणगुरूणा वत्सरे प्रोक्तमेतत् ।
श्रुत्वा ये पुस्तकानां विदधति विबुधा लेखनं वाचनार्थामुख्यां चिते स्युः सकलशिवसुखप्राज्यलक्ष्मीनिवासाः ॥ १ ॥
श्लोकसप्तशतान्यष्टाचत्वारिंशच्च निश्चिता । अत्र सप्ताक्षराणीति प्रत्यक्षरनिरीक्षणात् ।। १ ।।
॥ इति कामदेवकथा समाप्ता ॥
कामदेव नृपति
कथा |
॥५५॥

Page #248

vere
श्रीजैन कथासंग्रहः
कामदेवनृपति
कथा।
NEARNEReaNews
॥५६॥
E

Page #249

धन्यकथानकम्।
॥अहम् ॥ श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथाय नमः। ॥श्री प्रेम-भवनमानु-पद्य-सद्गुरुभ्यो नमः ॥
.सुपात्रदानोपरि ॥धन्यकथानकम् ॥
श्रीवीरजिनमानम्य गणेशं गौतमं तथा। स्मृत्वा वाग्देवतां चित्ते दानधर्मः प्रचक्ष्यते ॥१॥ पात्रे ददाति यो वित्तं निजशक्त्या सुभक्तितः । सौख्यानां भाजनं स स्याद्यथा धन्योऽभवत् पुरा॥२॥ पश्चात्तापं प्रकुर्वन्ति दत्त्वा दानं मुनौ च ये । दुःखानां भाजनं ते स्युर्यथा धन्याग्रजा: क्षितौ ॥३॥ तथाहि-प्रतिष्ठानाख्यमत्रास्ति पुरं श्रीसुप्रतिष्ठितम् । चैत्यैरभ्रंलिहै:स्वर्गसोपानानीव दर्शयन् ॥ ४ ॥ जितशत्रु पस्तत्र हस्तिनीव नियन्त्रिता। जयश्रीद्भुजस्तम्भे नान्यतो गन्तुमीश्वरा ॥५॥ पूर्व श्रीमत्ततो
॥१॥

Page #250

श्री धन्यकथानकम्।
देवानिःश्रीकं लज्जमानकम् । अन्यस्मानगरात्तत्र कुलमेकमबागमत्॥६॥ तत्रैको दारको दाता विनीतच स्वभावतः । लोकानां वत्सरूपाणि चारयामास वृत्तितः ॥ ७॥ कस्मिंश्चिदुत्सवे-ऽन्येचुरुधाने तेन पूर्जनः । ददृशे प्रवराहाराभ्यवहारपरायणः॥८॥ तत्रैव वत्सरूपाणि मुक्त्वा गत्वा गृहेऽथ सः । चे मातः ! क्षणे झस्मिन् भक्ष्यं किञ्चित्प्रयच्छ मे ॥९॥ तयोक्तं क्रियते वत्स ! भक्ष्यं द्रव्यादृते कथम् ? । स पुनः स्माह हे मातर्विधेह्येतद्यथा तथा ॥ १०॥ यदुक्तम्-चोरा बल्लका वि य दुजण विजाय विप्प पाहुणया। नच्चणि धुत्त नरिंदा परस्स पीडं न याणंति ॥ ११ ॥ प्रार्चिता तेन साऽत्यर्थमर्थसामर्थ्यवर्जिता । पौरस्त्यमर्थसाथै स्वं स्मृत्वाऽरोदीद् दुःखादिता ॥ १२ ॥ अथैयुः प्रातिवेश्मिक्यः श्रुत्वा तद्रुदितं दुतम् । तदुःखदुःखितास्तास्तामप्राक्षुः दुःखकारणम् ॥ १३ ॥ यथास्थितमथाचख्यौ साऽप्यासां शोकगद्गदा। दयालु()भिस्ततस्ताभिस्तस्यै क्षीरादिकं ददे॥१४॥ संस्कृत्य पायसं सार्थ खण्डाज्याभ्यां सुतस्य सा। परिवेष्य गृहस्यान्तर्ययौ कार्येण केनचित् ॥ १५ ॥ इतच सुकृतस्तस्याकृष्टवत्तद्गृहाङ्गणे । आगामुनिमहानेको मासक्षपणपारणे ॥ १६ ॥ दृष्ट्वा वृष्टिमिवानां सोऽर्भको भूरिभक्तिभाक् । अदभ्रं पुलकं बिभ्रदभ्युत्तस्थौ ससंभ्रमम् ॥ १७॥ पाणिभ्यां पायसस्थालं समुत्पाट्य पटिष्ठवाक् । वाचंयममुवाचैवमानन्दोदकपूर्णहक्॥१८॥ सद्वित्तचित्तपात्राणां ,
॥शा

Page #251

भगवन्मीलको प्रयम् । दुष्प्रापोऽद्य मयाऽप्रापि त्रिवेणीसङ्गमो यथा ॥ १९ ॥ तदिदं पायसं मेऽद्य 'समादाय दयानिधे ! । दरिद्रं दुःस्थितं दीनं स्वामिन्ननुगृहाण माम् ॥ २०॥ गुणानां पात्रमेषोऽथ मुनिः
मरीधन्यकथानकम्। पात्रमधारयत्। धन्यंमन्योऽर्भकः सोऽपि परमानं ददौ मुदा॥२१॥ मनुष्यायुर्बबन्धाग्यं तदासौ पात्रदानत: । पुनर्मात्रा प्रदत्तं च बुभुजे भूरिपायसम् ॥ २२॥ सायमन्वेषयन् वत्सरूपाण्येष पुरादहिः । महर्षि प्रेक्ष्य तं हन्त्रित्वोपाविक्षदग्रतः ॥ २३ ॥ तत्पाद्ये परया प्रीत्या शृण्वानो धर्मदेशनाम् । मृत्वा विसूचिकादोपात्तत्रैव नगरेऽथ सः॥२४॥
अनसाराभिधः श्रेष्ठी तत्रास्ति वणिजां वरः। पतिव्रता गुणैर्युक्ता तस्य शीलवती प्रिया॥२५॥ तयोः पुत्रत्रयं जज्ञे धनदताभिधोऽग्रजः । द्वितीयो धनदेवश्च धनचन्द्रस्तृतीयकः ॥ २६ ॥ विनयादिगुणैः. पूर्णास्तेषां पल्यः क्रमादिमाः । धन्यश्रीर्धनदेवी च धनचन्द्राभिधाऽपरा ॥ २७ ॥ शीलवत्याः सुतत्वेन तुर्यः समुदपयत । ततः प्रभृत्यसौ श्रेष्ठी धनेन ववृधेऽधिकम् ॥२८॥ प्रशस्तेऽह्निसुतो जज्ञे सर्वलक्षणसंयुतः । निधीयमाने तन्नाले निस्ससार निधिर्महान् ॥ २९ ॥ धन्यो धन्योऽयमेवैको धनेन सह योऽजनि । इत्याचख्यो जनः सर्वोऽप्यायातो जननोत्सवे ॥३०॥ ततोऽस्य धन्य इत्याख्या चक्रे पित्रा प्रमोदतः । सुखेन ववृधे सोऽथ साधैं पित्रोर्मनोरथैः ॥ ३१ ॥ समये च कलाचार्याद्ग्राहितः सकला: कलाः।।
॥शा .

Page #252

श्रीजेन कथासंग्रहः
श्री धन्यकथानकम्।
॥४॥
गुणानुरागरक्ताभ्यां पितृभ्यामत्यमन्यत ॥ ३२ ॥ त्रयोऽपि सोदरा ज्येष्ठास्तस्योचुः पितरावथ । एकोदरोद्धवस्यास्य क्रियतेऽत्यादरः कथम् ? ॥ ३३॥ तावूचतुर्गुणैरेष पूज्य: पूज्यास्त एव यत् । यो बभाषिरे ते तौ परीक्षा क्रियतामिति ॥ ३४॥ द्वात्रिंशद्रूपकास्ताभ्यामर्पयित्वा पृथक् पृथक् । इत्युक्तास्ते पणायित्वा लाभं नौ दर्शयिष्यथ ॥ ३५ ॥ प्रवृत्ता व्यवहाँ ते क्रीत्वा धन्यस्तु मेंदूकम् । बलाढ्यं राजपुत्रस्य मेंदूनायोधयत्सुधीः ॥ ३६ ॥ दीनाराणां सहस्रं तु पणीकृत्याच भग्नके । कुमारस्यैमके तस्माल्लात्वाऽसौ तत्सहस्रकम्॥ ३७॥ गृहेऽगादथ तेऽप्येयुतरोभाग्यवर्जिताः । अलाभा: स्वल्पलाभाच भाग्याधीना हि संपदः ॥ ३८॥ द्वितीयेऽन्यवदस्तेऽथ परीक्षा क्रियतां पुनः । पितृभ्यामर्पितास्तेभ्यः षष्टी:कल्याणमाषकाः ॥ ३९ ॥ सर्वादरेण ते कर्तृ प्रवृताः क्रयविक्रयम् । न लाभमाश्रिताः किंतु खेदमापुरपुण्यकाः ॥ ४० ॥ धन्यस्तु धीमतां धुर्यों निधिर्धर्मधनस्य च । गत्वा विपणिमध्येऽस्थात् पणायाय उपाविशत् ॥४१॥ महाधनोऽथ तत्रासीच्छ्रेष्ठी कृपणशेखरः। तेनानेकैर्महारम्भभूरिद्रव्यमुपायंत ॥४२॥ दत्ते किमपि नो धर्म नासनस्वजनेऽप्यसौ। नदीने दुःस्थिते वापि ग्रासमात्रमपि क्वचित् ॥ ४॥ परिधत्ते न वस्त्राणि प्रशस्तानि नवानि वा । वार्षिकेऽपि क्षणे नात्ति शुभमन्नं मनागपि ॥ ४ ॥ ताम्बूलचन्दनादीनां वेत्ति नामापि नैव सः । प्रान्त्याऽन्येनार्थ्यमानोऽसौ चोकोप्ति शाशपीति च ॥४५॥

Page #253

धन्यकथानकम्।
किंचान्यमपि यच्छन्तं किञ्चिद्दीनादिके क्वचित् । निरीक्ष्यास्य वराकस्य शिरोऽतिर्बाधतेऽधिकम् ॥ ४६॥ ऐहिकामुष्मिकानर्थनिःशङ्कोऽनन्तलोभयुक् । ध्यायत्येव धनं नित्यं 'तद्धनोऽसौ धनाशया ॥ ४७ ॥ खात्वाऽन्यदा गृहस्यान्तर्गतर्द्रव्येण पूर्त्तवान् । तथान्तःशुषिरां खट्वां वररत्नोच्चयेन सः॥४८॥ गर्तोपरि निधायैनां तत्रैकाग्रमना: सदा। द्रव्यस्य मूर्छया सोऽस्थाद्योगीव परमाक्षरे ॥ ४९॥नवेत्ति मूढचित्तोऽसौ यद्यत्नेनापि रक्षितः । केनापि सह नो याति प्रेत्य द्रव्यलवोऽपि हि ॥ ५० ॥ जराजीर्णाखिलाङ्गोऽसौ मृत्युकोटिं गतः सुतैः । उत्पाटयितुमारेभे खट्वाया: मां निनीषुभिः ॥५१॥ पाणिभ्यामिषयोर्लग्नः सोऽत्यर्थमथ तत्प्रिया । कूचे मानेन भो! एनं मोचयध्वमिति प्रियम् ॥ ५२ ॥ पुत्राणां पुरतोऽवादीत् कृपणः समयोचितम् । यूयं पुत्रास्तु मे पुण्यपाथेयं ददताधुना॥५३॥ श्रुत्वा ते मुदिताः सर्वे पुण्यं दातुं समुत्सुकाः । सोऽवक् मे खट्या साध संस्कारः क्रियतामिति ॥ ५४॥ पञ्चत्वमथ संप्राप्तस्तत्रस्थोऽपि सुतैस्ततः। रत्नव्यतिकराविज्ञैर्निन्ये पितृक्नं स तैः ।। ५५॥ खट्वाया याचने तेषां चाण्डालेन कलिस्तदा। जातः स्वजनवर्गेणावारि सातैः समर्पिताः ॥५६॥ स्मशानेशेन साखट्वा विक्रेतुं स्थापिता पुरे। दृष्ट्वा धन्यः सगी तां सुलक्षत्वादलक्षयत् ।। ५७ ॥ यतः-तृणवल्ल्यादिभिश्छन्नभूम्यां दूरगतं निधिम् ।
॥५॥
१ तदेव धनं यस्य सः तद्धनः, कृपणः।

Page #254

श्री धन्यकथानकम्।
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥६॥
अपश्यन्तोऽपि चक्षुभ्यो बुद्धया पश्यन्ति धीधनाः॥५८॥ ततस्तां धन्यकः क्रीत्वा नीत्वा च निजकेतने। दृष्ट्वा रत्नानि खदायास्तुष्टः पित्रोः समार्पयत् ॥ ५९॥ ततः श्री: प्रससारैषां कीर्तिर्धन्यस्य चोजवला। तदातृ णामधन्यानामतुच्छो मत्सरः पुनः॥६०॥ ते मन्त्रयन्तस्तं हन्तुं ज्ञात्वेत्यस्मै न्यवेदयत्। भ्रातृजाया सुतस्येव प्रीत्या तामथ सोऽवदत् ॥ ६१॥ नापराद्धं मया किञ्चिदमीषां तदमी कथम् ? । मह्यं द्रुह्यन्ति साप्यूचे वत्सेदृक्षाः खला: खलु ॥ २॥ यतः-नाकारणरुषां सङ्ख्या सङ्ख्याता: कारणक्रुधः । कारणेऽपिन कप्यन्ति येते जगति पञ्चषाः॥६३॥ ततोऽध्यासीदिदं धन्यो न मे स्थातुमिहोचितम् । परपीडां न कुर्वन्ति महान्तो हि कदाचन ॥ ६४ ॥ ध्यात्वेति निर्ययौ गेहादेकाक्युत्साहसंयुतः । ग्रामाकरपुराकीणी बनाम स महीमिमाम् ॥६५॥ वर्याकारोऽन्यदा मार्गासनक्षेत्रस्थितेन सः । दृष्ट्वा कुटुम्बिनकेन भोजनार्थ न्यमन्त्र्यतः ॥६६॥ आसीनो जेमितुं धन्यस्तावदागात्कुटुम्बिनः । भक्ताही प्रिया तेन सोक्तामुं भोजयातिथिम् ॥६७॥ परमानं तया स्वादु धन्यस्य परिवेषितम् । कुटुम्बिनस्तु कलशकवठे सीरमथालगत् ॥ ६८॥ स्वर्णपूर्णः समुत्खाय तेन धन्याय दौकितः । उक्तं च गृह्यतामेष निधिस्त्वद्भाग्यनिर्गतः ॥६९ ॥ उदारप्रकृतिर्धन्यो दत्त्वा तस्मै तमादरात् । क्रमाद्राजगृहं प्राप बाहोद्याने निवेदिवान् ।। ७०॥.पूर्वमासीद्वनं सर्व शुष्कं देवानुभावतः । धन्यपुण्यप्रभावेण पुष्पितं फलितं तदा .
॥६॥

Page #255

श्रीधन्यकथानकम्।
श्रीजैन कथासंग्रहः
७१॥ दृष्टा कुसुमपालस्तं मालिकः प्रवराकृतिम् । नीत्वा गृहे व्यधात्तस्य सद्भक्तिं सपरिच्छदः ॥ २॥ राज्ञोऽथ श्रेणिकस्याभूत्सोमश्रीनाम पुत्रिका । स्वसा च शालिभद्रस्य सुभद्रेति कनीयसी॥७३॥ तथा कुसुमपालस्य पुष्पबत्यभिमा सुता । ताकदिनजातत्वात्सख्योऽभूवन् परस्परम् ॥ ७४ ॥ अमन्त्रयन्त ता: स्नेहात्पुण्यं तारुण्यमाश्रिताः। पतिरेको विधीयेत यद्वियोगो भवेन्न नः॥७५॥ अन्यदा पुष्पवत्यूचे धन्यस्य गुणसम्पदम् । सोमश्रियाः पुरो हृष्टा सा तं राज्ञे न्यवीविदत् ॥ ७६ ॥ प्रहृष्टः श्रेणिको राजा तिम्रोऽप्येताः कुमारिकाः। धन्येन श्रेष्टिपुत्रेण महर्या पर्यणाययत् ॥ ७७॥राजापि देशप्रासादप्रभृत्यस्मै ददौ मुदा । धन्योऽथ बुभुजे भोगान् प्राग्दानसुकृतार्जितान् ।। ७८ ॥ रममाण: सहैताभिर्गवाक्षस्थोऽथ सोऽन्यदा अद्राक्षीद्राजमार्गस्थौ पितरावतिदुःस्थितौ ॥ ७९ ॥ द्वा:स्थेनानाय्य संस्नाप्य सदस्खाभरणश्च तौ। भूषयित्वा सभार्योऽसौ प्रणनाम तयोर्मुदा॥८०॥ नत्वाऽपृच्छत्स भूयोऽपि क्वागाद्भूयोऽपि तद्धनम् । तावूचतुस्त्वयैवाणि त्वत्प्रवासदिनेऽप्यगात् ।। ८१॥ श्रुतश्चास्माभिरत्र त्वं राजन् राज्यश्रिया भृशम् । आगमाव वयं तस्माद्वत्स ! त्वद्दर्शनोत्सुकाः ॥ ८२ ॥ पुनरप्यभ्यपाद्धन्यो मातमें प्रातरः क नु?। साऽवोचत्सन्ति तेऽप्यङ्ग ! अपमाणाः पुराहिः॥ ८३॥ धन्योऽपि धन्यधीस्तेभ्यो ददौ ग्रामान् पृथक् पृथक् । दुर्जनेष्वपि सन्तो हि प्रकृत्यैव हिताः सदा॥ ८४॥ गृहकृत्यमसौ न्यस्य पित्रोस्तु स्वेच्छया
॥७॥

Page #256

सीधन्यकथानकम्।
श्रीजैन 'कथासंग्रहः
॥८॥
स्वयम् । व्यलसत्सह पत्नीभिः करिणीभिः करीन्द्रवत् ॥ ८५॥
कियत्यपि गते काले पुनर्धन्यस्य सोदराः । कुर्वन्ति मत्सरं चित्ते श्लाघां श्रुत्वा पितुः कृताम् ।। ८६ ॥ तेऽप्यूचुस्तात ! तिष्ठामो वयं सर्वे पृथक् पृथक् । गृहवित्तं विभज्याद्य विमृश्याशु प्रयच्छ नः ॥८७॥ तेषामिति वचः श्रुत्वा श्रेष्ठी चित्ते व्यचिन्तयत् । निर्भाग्यशेखरा नूनं ममैते नन्दनाः क्षितौ ॥८॥ ध्यात्वेति प्राह तान् श्रेष्ठी युष्माभिः किमुपार्जितम् ? । धन्यार्जितमिदं द्रव्यं यूयं जेमत सम्प्रति ॥ ८९॥ तेऽप्यूचिरे यदा पूर्व धन्यो नंष्ट्वा गृहाद्ययौ । तदा रत्नादिकं सारं लात्वाऽगाच्चौरवनिशि ॥ १० ॥ तातपादाः प्रकुर्वन्तु राज्यं धन्ययुताः सदा । वयं प्रातर्न भोक्ष्यामः पृथग्भावं विना खलु ॥ ९१ ॥ इति श्रुत्वा तदा रात्रौ धन्यो धन्यशिरोमणिः। चचाल दूरदेशाय भाग्याभाग्ये परीक्षितुम् ।। १२ ।। नानाश्चर्यधरां पृथ्वी वीक्ष्यमाण: पदे पदे । वत्सदेशं ययौ तत्र कौशाम्बी विद्यते पुरी ॥ १३ ॥ शतानीकाभिधस्तत्र राजाऽस्ति भुवि विश्रुतः । तेनान्येद्युः पुरे तत्र डिण्डिमो वादितो मुदा ॥ ९४ ॥ एकमस्ति महामूल्यं रत्नं कोशे नरेशितुः । परीक्षा वेत्ति यस्तस्मै तुष्टो राजा ददाति भोः ! ॥ ९५ ॥ हस्तिनां शतमेकं च वाजिनां शतपञ्चकम् । सौभाग्यमञ्जरीं पुर्ती ग्रामपञ्चशतीयुताम् ॥ ९६ ॥ युग्मम् ।। दृष्टमात्रोऽपि लोकानां प्रहर्षाय भवन्नसौ। पटहं वारयित्वाऽथ धन्यो राजसभां ययौ॥ ९७ ॥ रत्नजातिविदा तेन परीक्षा विदधे तथा।
॥८॥

Page #257

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्री धन्यकथानकम्।
॥९॥
राजप्रमुखसभ्यानां चमत्कारो यथाऽजनि ॥ १८ ॥ शतानीको निजां पुर्ती ददौ तस्मै धनान्विताम् । धन्योऽपि तां शुभे लग्ने विवाह्य व्यलसत् पुरे ॥ ९९ ॥ धन्यः साधुरिति ख्यातिं पृथिव्यां प्राप सक्रमात् । द्रव्यार्जनकृते सर्वदेशेषु प्रहिता नराः॥१००॥ दिनेऽन्यत्र स्वकीर्त्यर्थ लोकाचारस्वभावतः । आरब्धं च पुराभ्यणे तेन खानयितुं सरः॥१०१॥ .
इतः श्रेष्ठिगृहे तत्र निर्गते धन्यपुङ्गवे। धनं सर्व ययौ चागाहारियं पुण्यवर्जिते॥१०२॥ यतःतैलं नास्ति घृतं नास्ति नास्ति मुद्गयुगन्धरी । रब्बार्थ लवणं नास्ति तन्नास्ति यद्धि भुज्यते ॥ १०३ ॥ दध्यौ श्रेष्ठी धनेनैव गौरवं लभते नरः । तद्धनं धन्यसार्थेन गतं कुर्वेऽधुना किमु ? ॥ १०४ ॥ पूर्व धन्यप्रभावेण विख्यातोऽत्र पुरेऽभवम् । साम्प्रतं लघुवाणिज्यं कुर्वेऽहं लजया कथम् ? ॥ १०५ ॥ विमृश्येति कुटुम्बेन सार्धं मन्त्रं चकार सः । दूरदेशान्तरं कर्मकृद्वृत्त्योदरपूर्तये ॥ १०६ ॥ धन्यजायाद्वयं प्रेष्य श्वशुरः पितृवेश्मनि। सुभद्रां च वधू प्रोचे याहि वत्सेऽस्तु ते सुखम् ॥१०७॥ सुभद्रा प्राह हे तात! युक्तमुक्तं त्वया पुनः । एकाग्रचित्तवृत्त्या च विज्ञप्ति मेऽवधारय ॥ १०८ ॥ सुखे च विभवोल्लासे सेव्यं स्त्रीभिः पितुर्गृहम् । श्वशुरस्य गृहं दुःखे सुखे दौःस्थेऽपि सर्वदा॥१०९॥ कुस्त्री पितृगृहं याति दृष्ट्वा दुःखं प्रियालये। पितृगृहसुखं मुक्त्वा दुःखे तिष्ठन्ति सुस्त्रियः॥११०॥ सुखे दुःखे तथा दौःस्थ्ये विदेशगमनेऽपि
॥९॥

Page #258

सीधन्यकथानकम्।
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१०॥
च। देहच्छायेव तनूनं स्थास्यामि श्वशुरालये ॥ १११॥ हृष्टः श्रेष्ठी वभूक्त्या स पलीपुत्रवधुतः । मुद्रां दत्त्वा गृहद्वारे निर्ययौ तत्पुरान्निशि ॥ ११२ ॥ ग्रामाडोमान्तरं भ्राम्यन् कर्म कुर्वन् परालये । प्रापद्विधिविलासेन कौशाम्बी नगरी क्रमात् ॥ ११३ ।। श्रेष्ठी तत्र नरं दृष्टाऽपृच्छो भद्र! कथ्यताम्। निद्रव्यो यो जनोऽनति निर्वहेत्स कथं पुरे ? ॥११४ ।। नरः प्रोवाच हे श्रेष्ठिन् ! व्यवसायेन धीधनाः । वर्तन्तेऽत्र धनाड्या येते धनेन धनेश्वराः॥११५॥ वाणिज्यादिकृते द्रव्यं निःस्वस्यापि विलोक्यते। स्वं विना गौरवं नास्ति स्वजनस्य गृहेऽपि च ॥ ११६ ॥ धन्यस्य साधुराजस्य खन्यते साम्प्रतं सरः । तत्र कर्मकरा: सर्वे मृत्तिकाकर्षणोद्यताः ॥ ११७ ।। नराणां दीयते तत्र दीनारद्वितयं सदा । एकं स्त्रीणां प्रवाहेण कटाह्यांभोजनं पुनः॥११८॥ स श्रुत्वा सकुटुम्बोऽपि ययौ तत्र सरोवरे। खनन् कर्मकरः सार्थ वासराण्यत्यवाहयत् ॥ ११९ ॥ अन्येचुराययौ तत्र सरोवरविलोकने । अश्वारूडो घृतच्छत्रः पदातिश्रेणिवेष्टितः ॥ १२० ।। हाराहारके यूरकुमलैश्व विभूषितः । धन्यसाधुर्जयेत्यादिवादिभिर्बन्दिभिर्वृतः॥ १२१ ॥ युग्मम् ॥ ततः कर्मकरास्तेऽपि कर्म त्यक्त्वा निजं निजम् । नमन्ति स्म महाभक्त्या जीव जीवेति भाषिणः ॥ १२२ ॥ तेषां मध्ये तथावस्थं स्वकुटुम्बं निरीक्ष्य सः । दध्यौ किमेतद्देवेन कृतमीदृशमप्यहो! ॥ १२३ ॥ माता चेयं पिता. चायं ममैते सोदरास्तथा । प्रातृजाया
॥१०॥

Page #259

श्री धन्यकथानकम्।
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥११॥
.पुनरियं सुभद्रा प्राणवल्लभा॥१२४॥ गोभद्रो जनको यस्या भद्रा यस्या जनन्यहो। शालिभद्रानुजा सेयं
शीर्षे वहति मृत्तिकाम् ॥ १२५ ॥ विचिन्त्येति स तान् प्राह कुतो यूयं समागताः ? । स्थाननामादि संगोप्य मृषा तेऽप्युत्तरं ददुः ॥ १२६ ॥ धन्यसाधुस्तदाकर्ण्य नोपलक्षन्ति साम्प्रतम् । ममैते स्वजना दुःस्थावस्थायां पतिताः खलु ॥१२७॥ भोजने स्वकुटुम्बस्य साकं कर्मकरैश्च तैः। घृतदानं तदा दत्त्वा निजालयमगात् पुनः॥१२८ ॥ ततः कर्मकराः सर्वे प्रवदन्ति परस्परम् । तैलस्थाने घृतं चाभूदेतेषां हि प्रभावतः ॥ १२९ ॥ द्वितीयेऽपि दिनेऽथागाद्धन्यस्तत्र सरोवरे । आहूय श्रेष्ठिनं प्रोचे सुधामधुरया गिरा ॥१३०॥ श्रीमतां च कुटुम्बं हि मन्येऽहं भवतां स्फुटम् । कुतश्चेयमवस्था वस्तत्सत्यं मम कथ्यताम् ॥१३१ ॥ पृष्टोऽप्येवं तदा श्रेष्ठी नावदल्लजया स्फुटम् । सोऽवक् भवेत्कुटुम्बस्य तक्राभावे निशान्धता ॥१३२॥ गृहेऽस्ति प्रचुरं तर्क ग्राह्यंयुष्माभिरन्वहम् । घटमेकं कुटुम्बार्थे संप्रेष्या च निजा वधूः॥१३॥ महान्प्रसादस्तं प्राह श्रेष्ठी विरचिताञ्जलिः । धन्यो दैवगति निन्दन् गृहं प्राप जनैर्वृतः ॥ १३४ ॥ अथ धन्यगृहे श्रेष्ठी तक्रानयनहेतवे । वारकेण सदा प्रेषीद्वधूनां तच्चतुष्टयम् ॥ १३५ ॥ धन्यादेशान्महाभव्यं तक्रं राजसुता ददौ । सुभद्रा च यदाऽभ्येति तदा धन्यो वदत्यदः ॥ १३६ ॥ प्रिये ! जानीहि श्रेष्ठयस्ति तस्य पुत्रचतुष्टयम् । तेषां पत्न्यः क्रमादेता लघ्व्येषा तु विशेषतः ॥ १३७ ॥ गृहं तव यदाऽऽयाति तदा
॥११॥
.

Page #260

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१२॥
Brerarer
मान्या त्वयैव हि । कञ्चुकादि तथा देयं धान्यं शाल्यादिकं पुनः ।। १३८ ।। शाटिकादि सदा दत्ते सापि धन्यनिदेशतः । प्राह श्रेष्ठी कुटुम्बाग्रे स्नुषेयं भाग्यशालिनी ।। १३९ ।। तच्छ्रुत्वा श्रेष्ठिनं प्रोचुस्तिस्रो वध्वः समत्सराः । व्याख्यातोऽग्रेऽपि तातेन देशं तत्याज देवरः ।। १४० ।। दिवा च क्रियते कर्म मृत्तिकावहनोद्भवम् । रात्रौ च सुप्यते भूमौ तातैषा भाग्यशालिनी ।। १४१ ॥ धन्यः प्राह सुभद्रां च 1 कदाचन गृहागताम् । भद्रे ! कथय वार्तां मे का च त्वं ? किमिहागता ? ।। १४२ ।। लज्जयाधोमुखी सोचे दैवं पृच्छ न मां पुनः । शालिभद्रस्वसा चाहं गोभद्रश्रेष्ठिनन्दिनी ॥ १४३ ॥ भवतामभिधानेन सोद्वयूढा श्रेष्ठिसूनुना । गृहस्य कलहे जाते स मां त्यक्त्वा क्वचिद्ययौ ॥ १४४ ॥ धन्यः स्माह स्मितं कृत्वा भद्रे ! तव पतिर्न तु । दूरदेशान्तरं गत्वा जीवति त्वद्विना मृतः ॥ १४५ ।। कथं तिष्ठसि हे भद्रे ! निजनाथवियोगिनी । तस्मात् पतिव्रतं त्यक्त्वा भोगान् भुङ्क्ष्व मया सह ।। १४६ ॥ साऽपि तद्वचनं श्रुत्वा वज्रपातनिभं हृदि । कर्णौ पिधाय पाणिभ्यां साशङ्का सारमब्रवीत् ।। १४७ ।। गतियुगलि (ल) - कमेवोन्मत्तपुष्पोत्करस्य, त्रिनयनतनुपूजा वाऽथवा भूमिपातः । विमलकुलभवानामङ्गनानां शरीरं, पतिकरजरजो वा सेवते सप्तजिहवः ॥ १४८ ॥ धन्यसाधुरसाधुस्त्वं यत्त्वं वाञ्छसि मां प्रियाम् । पतिं १ शंकर
KNENENNENEN*
श्री धन्यकञ्थानकम् ।
॥१२॥

Page #261

श्रीजेन
श्री धन्यकथानकम्।
कथासग्रहः
॥१३॥
विना न शक्रोऽपि समर्थः शीलखण्डने ॥ १४९॥ धन्योऽवक् कुप्य मा भद्रे ! कारणं च निशम्यताम् । परस्त्रीलम्पटो नाहं नाहं पापपरायणः ॥ १५० ॥ इदं वचनमात्रेण किं तु सत्त्वं परीक्षितुम् । जल्पितं यन्मया सर्व तत्क्षन्तव्यं त्वया पुनः ॥ १५१ ॥ पृच्छामि त्वां कथं कान्तं जानासि त्वं सुलोचने!। अभिज्ञानेन केनापि दृष्टमात्रेण वा पुनः॥१५२ ॥ सा प्राह नाथ ! जानामि सङ्केतनं निजं वरम् । दृष्टं वेधि परं वेषपरावर्ते तु तं न हि ॥१५३॥ सोऽवग्राजगृहेशस्य जामाता धन्य इत्यभूत् । तत्र प्रियात्रयं मुक्त्वा गात्रमात्रोऽत्र चाययौ ॥ १५४ ॥ इत्युक्ते सा प्रियं मत्वा धन्यंमन्या पाभरात् । अधी विलोकयामास कुलस्त्रीणामिदं व्रतम् ॥ १५५ ॥ जीर्णवस्त्रं परित्याज्य दिव्यवस्त्रविभूषणैः । विभूष्य सा तदा चक्रे सर्वस्य(स्व)स्वामिनी गृहे ॥१५६ ॥ इत: श्रेष्ठी गृहे वृद्धा वधूं प्राह सशङ्कितः । भद्रे ! गत्वा विलोकस्व वेला लग्ना च नैति सा॥१५७ ॥ सा तक्रदोहिनी लात्वा ययौ धन्यगृहे तदा। दासीव स्तम्भमालिङग्यय मण्डपेऽस्थात्क्षणं पुनः ॥१५८ ॥ सौधमध्ये च तां वीक्ष्य दिव्याभरणभूषिताम् । त्वरितं श्रेष्ठिनं गत्वा तं वृत्तान्तं व्यजिज्ञपत् ।। १५९ ॥ वजाहत इव श्रेष्ठी क्षणं स्थित्वा व्यचिन्तयत् । अनया किं कृतं हा धिक् कुलद्वयकलङ्कदम् ॥ १६० ॥ वृत्तान्तं कथयामास श्रेष्ठी तं व्यवहारिणाम् । तेऽप्यूचुर्न कदाऽप्यस्य कुमार्गे स्यात्प्रवर्तना॥१६१ ॥ गीतौ च गीयते नित्यं परनारीसहोदरः। साम्प्रतं श्रूयते यच्च विपरीतमिदं
॥१३॥

Page #262

कथासंग्रहः
॥ १४॥
overererererere
किल्ल ।। १६२ ।। तथापि कथयिष्यामस्तं गत्वा विनयोक्तिभिः । विसृज्य श्रेष्ठिनं तेऽपि धन्यस्याने न्यवेदयन् ।। १६३ ।। धन्यस्त्वं राजजामाता धन्यस्त्वं साधुशेखरः । तवेदं युज्यते नैव परस्त्रीहरणं शुभम् ॥ १६४ ॥ तेषामिति वचः श्रुत्वा किञ्चित्स्मितधृताधरः । वार्तामन्यां तदाऽऽरेभे धन्यो धन्यशिरोमणिः ।। १६५ ।। धन्यस्यापि मनो ज्ञात्वा ते चोत्थाय गृहं ययुः । श्रेष्ठी तत्र स्वयं गत्वा धन्यसाधुं व्यजिज्ञपत् ।। १६६ ।। अन्यायं कुरुते योऽत्र तद्दण्डः क्रियते त्वया । तदन्यायं परित्यज्य वधूं मुच ममाधुना ।। १६७॥ भटानाह वं श्रेष्ठी याचते तत्समर्प्यताम् । ते श्रेष्ठिनमुपादाय सौधान्तर्मुमुचुः क्षणात् ।। १६९ ।। गत्वा धन्योऽपि तं नत्वा प्रोचे विरचिताञ्जलिः । क्षन्तव्यं तातपादैश्च चापल्यं मम निर्मितम् ॥ १६९ ॥ उत्फुल्लवदनो जातो ज्ञात्वा श्रेष्ठी निजं सुतम्। पत्नीपुत्रादिकं पञ्चाद्विस्मृतं तस्य हर्षतः ।। १७० ।। मध्ये प्रविश्य माताऽपि धन्यसाधुमधावदत् । गृहीता मे बधूर्या हि सास्तु दूरे पतिर्मम ॥ १७१ ॥ दर्शयेति तथेत्युक्तो धन्यः स्वाम्बामधानमत् । क्रमाच्च भ्रातरः सर्वे तत्रायाता प्रजेमिरे ॥ १७१ ॥ युग्मम् ॥ भ्रातृजायाः पुनद्वार पूत्कुर्वन्ति परस्परम् । न ज्ञायतेऽत्र किं भावि राजसौधमिदं ननु ।। १७३ ।। ततः प्रहरमेकं च ताः स्थित्वा द्वारवर्त्मनि । दुःखार्दिताः समाजग्मुः स्वकुटीरे दिनात्यये ॥ १७४ ॥ शतानीकसभां प्रातर्मन्त्रिसामन्तसंयुताम् । रावां विधातुं धन्यस्य ता ययुः कुलयोषितः ॥ १७५ ॥ चिरं जीव चिरं नन्द
1
*******
श्री धन्यकथानकम् ।
॥१४॥

Page #263

श्रीधन्यकचानकम्।
चिरं राज्यं प्रपालय। इत्याशी:पराः प्रोचू राजानं न्यायनिष्ठुरम् ।। १०६ ॥ वयं कर्मकरत्वेन भवतां नगरी किल। वित्ताभावे समायाता वर्तनाय महीपते ! ॥१७७॥ धन्येन साधुना राजन् ! प्रथमं देवरप्रिया। पशाच्च भातुरःसरस्मदीया बरास्तथा ॥१७८॥ हृतं कुटुम्बमस्माकं मारितं वाग्यजीवति । शोषय त्वं प्रजानाथ! लोकपालोऽसि पञ्चमः ॥ १७९ ॥ युग्मम् ॥ तासामिति वचः श्रुत्वा धन्यपाउँ स्वबन्दिनम् । स प्रेष्य कथयामास मुख शीघ्रं हि मानुषान् ॥ १८०॥ भन्योऽपि बन्दिनं प्राह नृपं गत्वा निवेदय । करोमि नाहमन्यायं चेत् करोमि नृपेण किम् ?॥१८१॥ सगर्ववचनात्कुखः शतानीकनृपस्ततः । धन्यं जामातरं हन्तुं प्रेषीत्सबलसैनिकान् ॥ १८२ ॥ नृपकोपं तदा मत्वा ग्रामपळशतादपि । आनाय्य कटकं सद्यो धन्यः संना तस्थिवान् ॥ १८३ ।। सार्थ भूपस्य सैन्येन समरः समजायत । भन्यपुण्यप्रभावेण भनाःसर्वेऽपि सैनिकाः॥१८४॥ भग्नं कटकमाकर्ण्य शतानीको नृपः स्वयम् । तस्थौ सर्वाभिसारेण तं हन्तुं समराणे ॥ १८५ ॥ गृहरक्षां च धन्योऽपि कृत्वा कैश्चित्पदातिभिः । समग्रसैन्यमादाय प्रययौ नगराहिः ॥ १८६ ॥ अत्रान्तरे महामात्यैर्विज्ञप्तं नृपतेः पुरः । जामाता भवतां स्वामिन्न युवं तेन युज्यते ॥१८७॥ यदा धन्योऽयमायातस्तदा बाहुपरिच्छदः। त्वयैवारोपितो वृदिं प्राप वृक्ष इव क्रमात् ॥१८॥ न दुर्नयं करोत्येष कदाचिदपि धीनिधिः । पृच्छ्यते कारणं किचित्खीणां पाई विशेषतः ॥ १८९ ॥
॥१५॥

Page #264

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१६॥
अथामात्यैश्च ताः पृष्टा युष्माकं कोऽपि विद्यते । धन्याभिधः स्वजनश्च बान्धवो देवरोऽपि वा ॥ १९० ॥ ताः प्रोचुर्देवरोऽस्माकं धन्यनामाऽभवत् पुरा । गृहान्निःसृत्य कुत्रापि गतो जीवति वा मृतः ? ॥। १९१ ।। सचिवैः प्रोचिरे यूयं लक्षणं वित्थ देहजम् ? देवरस्य च धन्यस्य येन स प्रकटो भवेत् । १९२ ।। ताः प्राहुर्देवरोऽस्माकं बालकोऽभूत् पुरा यदा । तदा प्रक्षालने दृष्टी पादौ पद्माङ्कितौ किल ।। १९३ ।। तैरूचे तर्हि धन्यस्य चिह्नवीक्षणहेतवे । प्रक्षाल्यतां क्रमौ भक्त्या देवरो वा विभाव्यते ।। १९४ ।। ततस्ताः कटकं प्राप्ताः साकं तैर्नृपमन्त्रिभिः । भ्रातृजायात्रयं वीक्ष्य धन्यो नत्वाऽब्रवीदिति ॥ १९५ ॥ यूयं किमर्थमायाताः ? किमस्माभिः प्रयोजनम् ? । ताः प्रोचुर्देवरोऽसि त्वं नित्यं प्राणप्रियो हि नः ।। १९६ ॥ धन्योऽवक् किं भ्रमो जज्ञे भवतीनां हृदि स्फुटम् । स धन्यः श्रूयते राजगृहेशस्य सुतापतिः ॥ १९७ ॥ लक्षणं विद्यतेऽस्माकं देवरस्य क्रमाम्बुजे । प्रक्षाल्य त्वत्क्रमी भक्त्या ज्ञास्यामो देवरं निजम् ।। १९८ ।। डूचे धन्यः परस्त्रीणां स्पर्शाद्भवति पातकम्। नाहं परस्त्रिया सार्धं वच्मि स्पर्शे तु का कथा ? ।। १९९ ॥ इत्युक्ते ताः स्थिता मौनमालम्ब्य सचिवैस्ततः । मा खेदय मुधा धन्य ! भ्रातृजायास्तवैव हि ॥ २०० ॥ इत्यादि सचिवैरुक्तो धन्यो धन्यपुरस्सरः । भ्रातृजायात्रयं नत्वा प्रैषीन्निजनिकेतने ॥ २०९ ॥ अथ सैन्यस्य संरम्भं त्यक्त्वा नृपतिं ययौ । नृपोऽप्यर्धासनं दत्त्वा धन्यंमन्यो जगाद तम् ॥ २०२ ॥ भ्रातृजायाः कथं
श्री धन्यकथानकम् ।
॥१६॥

Page #265

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१७॥
चैताः खेदिताः सुचिरं त्वया । धन्योऽवक् श्रूयतां देव ! सर्वसाधारणं ह्यदः ॥ २०३ ॥ बन्धूनां स्नेहबद्धानां विना नारीं न हि च्युतिः । तालकस्य द्विधाभावं यत्कुर्यात्कुञ्चिका क्षणात् ॥ २०४ ॥ नारीणां वचनैर्देव ! बान्धवाः स्युः पृथक् पृथक् । इत्याशङ्काजुषा भ्रातृजायास्तत्खेदिता मया ।। २०५ ।। इत्यादिप्रीतिसंलापैः सधन्योऽप्रीणयन्नृपम् । विसृज्याथ सभां राजा ययावन्तः पुरं मुदा ॥ २०६ ॥ धन्योऽपि गृहमागत्य नत्वा तातादिकान्मुदा । अपृच्छद् गृहवृत्तान्तं शीघ्रं विरचिताञ्जलिः ॥ २०७ ॥ श्रेष्ठी प्राह तदा वत्स ! निर्गते त्वयि सद्मतः । जामातृस्नेहतो राज्ञा किञ्चिदाग: प्रकल्प्य नः ॥ २०८ ॥ श्रेणिकेन प्रकोपेण सर्वस्वं
गृहेऽखिलम् । येषु देशेषु यद्द्रव्यं विनष्टं तत्र तत्र तत् ॥ २०९ ॥ युग्मम् ॥ दारिद्ये च समायाते मुद्रां दत्त्वा गृहे वयम् । क्रमादत्रऽऽगता वत्स ! ततो वेत्सि स्वयं पुनः ॥ २९० ॥ त्रयाणामपि बन्धूनां ग्रामपञ्चशतीं ददौ। गृहसारं तथा सर्वं जनकाय प्रमोदतः ।। २११ ।। पत्नीद्वययुतो धन्यः पुरं राजगृहं ययौ । महेन महता राज्ञा श्रेणिकेन प्रवेशितः ।। २१२ ॥ चतस्रः कन्यकास्तत्र महेभ्यैश्च प्रढौकिताः । शुभे लग्नेऽथ धन्येन परिणीताः सुखार्थिना ।। २१३ ।। प्रियाष्टकं तदा जज्ञे धन्यस्य प्राच्यपुण्यतः । सुखं ताभिः समं भेजे दोगुन्दक इवामरः ।। २१४ ॥ धन्यस्य धनदस्यापि नान्तरं बुबुधे बुधैः । ऐश्वर्यस्य धनस्यापि सङ्ख्या नास्ति द्वयोर्यतः ॥ २१५ ॥ इतो धन्याग्रजास्तेऽपि धनाढ्या ग्रामऋद्धिभिः । श्रीदर्पात्तेषु ग्रामेषु
******
'श्री धन्यकथानकम् ।
॥१७॥

Page #266

बन्यकथानकम्।
कथासंग्रहः
॥१८॥
स्वकीयाज्ञा प्रदापिता॥ २१६ ॥ वत्सदेशेऽथ मेघोऽभूग्रामपञ्चशर्ती विना । वर्षापावे ततः सर्वे लोका ग्रामान्तरं ययुः॥ २१७ ॥ अनिष्यन्नेषु ग्रामेषु निर्धनास्तेऽपि जज्ञिरे । तातेन हकिता बाडं मालवं मण्डलं ययुः ॥२१८॥ आजीविकाकृते तत्र खेटयन्ति निरन्तरम् । वृषभान् सर्वदेशेषु ग्रामाद्यामं पुरात्पुरम् ॥२१९॥ निर्भाग्या लाभमिच्छन्तः पुरे राजगृहेऽथ ते। गोधूमैर्वृषभान् भृत्वा वाणिज्यार्थमुपाययुः ।।२२०॥ चतुःपथे स्थितास्तेऽथ विक्रीणन्ति क्रयाणकम् । अश्वारूडस्तदायातो धन्योऽपि नृपमन्दिरात् ॥ २२१ ॥ धन्यश्रियं तथाऽवस्थां तेषां वीक्ष्य जनोऽवदत् । हा दैवनिर्मितं कीद्दम्बान्धवेष्वपि चान्तरम् ॥ २२२ ॥ लोकानां तु वचः श्रुत्वा धन्यो भाग्यवतां वरः । उत्तीर्य तुरगात्तूर्णमपतभद्रातृपादयोः । २२३ ।। अत्यर्थ लजितास्तेऽपि धन्यं प्रति वदन्ति न । महाभक्त्या समभ्यर्थ्य तान् गृहीत्वा गृहे ययौ ॥ २२४ ॥ निवेश्य विष्टरे भव्ये धन्यो नत्वाऽब्रवीदिति। यौष्माकीणामिमां लक्ष्मी विलसन्तु यहच्छया॥ २२५॥ विपुलाऽपि न सा लक्ष्मीर्भुज्यते या न बन्धुभिः । काकोऽपि वर्ण्यते सद्धिःभव्यः स्वज्ञातिपोषणात् ।। २२६ ॥ तेऽप्यूचुर्न वयं धन्य ! स्थास्यामस्तव वेश्मनि । धन्योऽवक् सहि मे दत्त्वा तुर्थ भागं धनस्य भोः !॥ २२७।। भागत्रयं तथाऽऽत्मीयं गृहीत्वा यान्तु सत्वरम् । भागे भागे तदाऽऽयाता हेमकोटाश्चतुर्दश॥ २२८ . ॥ दीयमानं न गृहन्ति ये ते जगति पञ्चषाः । स्वकीयं परकीयं वा धनमिच्छन्ति जन्तवः ॥ २२९ ॥ ततः .
॥१८॥

Page #267

श्रीधन्यकथानकम्।
श्रीजैन कथासंग्रहः
॥१९॥
सुवर्णमादाय प्रययौ द्वारसीमनि । वित्ताधिष्ठायकैर्देवै रुद्धास्ते भाग्यवर्जिताः ॥ २३० ॥ व्यावृत्तास्ते पुनर्धन्यं गर्व मुक्त्वा बभाषिरे । त्वदीयं भाग्यमस्माभिईष्टं पुण्यविवर्जितैः ॥ २३१ ।। मुधा हि मत्सरं चक्रे धनाढ्येन त्वया सह। समस्तैर्भुज्यते जीवैः कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥ २३२॥ धन्येन सत्कृताः सर्वे बान्धवा व्यसनार्दिताः । सुखेन तत्र कुर्वन्ति देवपूजादिकाः क्रियाः ॥ २३३ ।। अथाऽऽययौ पुरे तत्र चतुर्ज्ञानी क्षमानिधिः । धर्मघोषाभिधः सूरिः शिष्यपञ्चशतीयुतः ॥ २३४ ॥ तमायातं तदाकर्ण्य धन्यो भ्रातृभिरावृतः । वन्दितुं प्रययौ भक्त्या नत्वा स्थानमुपाविशत् ।। २३५ ॥ स मुनिर्देशनां चक्रे शिवसौख्यप्रदायिनीम्। देशनान्तेऽथ धन्येन विज्ञप्तं बोधहेतवे॥२३६ ॥ भगवन् ! कर्मणा केन भ्रातरोऽमी ममाग्रजाः । निर्धना व्यवसायेऽपि कृते त्वेषां धनं न हि ॥ २३७ ॥ सूरीन्द्रः प्राह भो भव्याः ! कथ्यमानं निशम्यताम् । एतैः पूर्वभवे दानं दत्तं भूरितरं किल ।। २३८ ॥ तथाहि-कापि ग्रामे पुराऽभूवन् सस्नेहा प्रातरत्रायः । दारिधं नात्यजत्तेषां प्रीत्येव सदनं पुनः ।। २३९ ।। त्रयोऽपि नित्यं कष्टेन काष्ठान्यानीय काननात् । चतुःपचे च विक्रीय कुटुम्बं पोषयन्त्यमी॥ २४०॥ काष्ठार्थमन्यदा प्रापुरटी ते सशम्बलाः । मध्याहे तत्र ते भोक्तुमुपविष्टास्तरोस्तले ॥ २४१ ॥ मूर्त पुण्यमिव प्राप पापतापाम्बुदस्तदा । क्षमासारमुनिर्मासोपवासी पारणादिने ॥ २४२ ॥ तं विलोक्य प्रमोदेन सामुदायिकशम्बलम् ।
॥१९॥

Page #268

श्रीजैन कथासंग्रहः
॥२०॥
*******
तेऽहंपूर्विकया सर्व वितरन्ति स्म साधवे ॥ २४३ ॥ तेऽथ तस्मिन् गते साधौ पश्चात्तापं प्रचक्रिरे। मुधा लात्वा व्रती यातो न दायादो न गोत्रजः ॥ २४४ ॥ अथवा निन्द्यते नायं स्वमेव खलु निन्द्यते । यैरस्माभिः स्वयं मूखैः स्वं क्षुधा शोषितं मुधा ॥ २४५ ॥ पश्चात्तापपरा एवं ते निजं सदनं ययुः । दानस्यास्यानुभावेन किञ्चिद् द्रव्यं च लेभिरे ॥ २४६ ॥ तेऽन्यदाऽपि पुनः किञ्चिद्दत्त्वा पात्रेऽंशनादिकम् । पश्चात्तापं ययुर्दैवात्कृत्वा धर्मक्रियामपि ॥ २४७॥ अल्पर्द्धिव्यन्तरत्वं ते प्राप्य तस्माच्च्युताः पुनः । त्रयोsपि भ्रातरोऽभूवन् भवदीया भवेऽत्र भोः ! ॥ २४८॥ दानप्रभावतो लक्ष्मीरमीषां दर्शनप्रदा । कादम्बिनीव सा प्राच्यपश्चात्तापानिलैर्हता ॥ २४९ ॥ योऽन्योऽपि दत्त्वा साधुभ्यः पश्चात्तापं करोत्यलम् । स दुःखैर नूनं यथा धन्याग्रजा अमी ॥ २५० ॥ * उक्तं च- दत्त्वा दानं ये मुनीन्द्रेषु पूर्व, पश्चात्तापं कुर्वते पुण्यहीनाः । भाग्याल्लब्ध्वा यानपात्रं प्रधानं, झम्पापातं तन्वते ते समुद्रे ।। २५२ ।। दानस्य पुण्यं बहुभाग्यशाली, संप्रापयत्येव हृदि स्थिरत्वम् । न भाग्यहीनः खलु येन कुक्षौ न पायसं तिष्ठति कुर्कुरस्य ।। २५२ ।। पश्चात्तापो न तत्कार्यो दत्ते दाने मनीषिभिः । किं तु पुण्यद्रुमो भावजलेन परिषिच्यते ।। २५३ ।। अथ विज्ञपयामास सुभद्रा सूरिपुङ्गवम् । शालिभद्रभगिन्याऽपि व्यूढा किं मृत्तिका मया ? ॥ २५४ ॥ गुरवस्तामथ
I
* "अनादरो विलम्बश्च वैमुख्यं विप्रियं वचः । पश्चात्तापश्च पञ्चापि सद्दानं दूषयन्त्स्यमी ॥ १ ॥ आनन्दाश्रूणि रोमाञ्च बहुमानं प्रियं वचः । किञ्चानुमोदना पात्रदानभूषणपञ्चकम् ॥ २ ॥
श्री धन्यकथानंकम् ।
112011

Page #269

श्रीजैन कथासंग्रहः
श्री धन्यकथामकम् ।
॥२१॥
प्राहुः श्रुणु स्वीयं भवं शुभे! । यदा धन्योऽभवत्पूर्व वत्सपालकबालकः ॥ २५५ ।। तदा यूयं चतम्रोऽस्य प्रातिवेश्मिकतां गताः । सोमश्रीस्त्वं च सा पुष्पवती सौभाग्यमञ्जरी ॥ २५६ ॥ धन्येन प्रार्थिते भक्ष्ये रुरोद जननी यदा। मिमीलुः सदयास्तत्र चतस्त्र: प्रमदास्तदा ॥ २५७ ।। एकया प्रददे दुग्धं तण्डुलाश्च द्वितीयया। खण्डस्तृतीयया प्राज्यमाज्यं वयं च तुर्यया ॥२५८।। ताभिरप्यर्जितं पुण्यं दाननैपुण्ययोगतः । त्वया मृद्वहने कर्म यथा बद्धं तथा शृणु ॥२५९ ॥ वहन्ती गोमयं शीर्षे दासी किञ्चिद्यजीजपत् । त्वां महेभ्यप्रियां त्वं च सतिरस्कारमब्रवीः ॥ २६० ॥ भारमुबह रे दासि ! गिरैवं दूयते स्म सा । त्वं स्वसाशालिभद्रस्याप्यवहो मृत्तिकां ततः ॥ २६१ ॥ इत्येवं संशयं भित्त्वा नत्वा सूरिवरं मुदा । धन्यः सपरिवारोऽपि जगाम निजमन्दिरम् ॥२६२॥ आश्चर्यकारि भुञ्जानः प्राच्यपुण्यतरोः फलम् । समयं गमयामास धन्यः सुखमयं सदा ॥ २६३॥ यथा धन्यस्य वैराग्यं यथा चायं व्रतं ललौ। तत्सबै विबुधैर्जेयंशालिभद्रकथानकात् ।। २६४ ॥ किञ्चिदग्रेतनं किञ्चिन्नव्यं गुरुमुखाच्छु तम् । अग्निरसगुणस्थान (१४६३) संख्ये विक्रमवत्सरे ॥ २६५ ॥ श्रीजयभद्रसूरीन्द्रशिष्यलेशेन धीमता। दयावर्द्धनसंज्ञेन चक्रे धन्यनिदर्शनम् ॥ २६६ ॥ ॥ युग्मम्॥ ॥इति भावयुते दाने धन्यकथा । दानं दत्त्वा यः पश्चात्तापं करोति तदर्थे धन्यप्रातृत्रयकथा ॥ शुभं भूयात् ॥
समाप्तमिदं दानधर्मोपरि धन्यकथानकम्।
॥२१॥

Page #270
मार्जन कथासंग्रह पन्यतानमा // 22 // // 22 //