________________
प्रतर] ७३७, जैन-लक्षणावली
[प्रतिक्रमण से कर्म अतिशय हीनता को प्राप्त हुआ है वह प्रतनु- ३. सूची सूच्यैव गुणिता भवति प्रतरांगुलम् । नवकर्मा कहलाता है।
प्रादेशिक कल्प्यं तदैर्घ्य-व्यासयोः समम् । (लोकप्र. प्रतर-१. प्रतरोऽभ्रपटलादीनाम् । (स. सि. ५, १-५०) । २४; त. वा. ५, २४, १४; कातिके. टी. २०६)। २ सूच्यंगुल को दूसरे सूच्यंगुल से गुणित करने पर २. तद्वर्गः-तस्याः शूचिस्वरूपायाः श्रेणेः वर्गः प्रतरांगुल होता है । शूच्या शूचिगुणनलक्षणस्तद्वर्गः (प्रतरः) । (शतक. प्रतिकुञ्चनमाया-आलोचनं कुर्वतो दोषविनिगूदे. स्वो. वृ. ६७)। ३. मेघपटलादीनां विघटनं हनं प्रतिकुञ्चनमाया। (भ. प्रा. विजयो. २५, पृ. प्रतरम् । (त. वृत्ति श्रुत. ५-२४) । १ मेघपटलादिकों के भेद (विघटन) का नाम प्रतर आलोचना करते हुए अपने दोष के छिपाने को है। यह भेद के उत्कर-चूर्णादिरूप छह भेदों में प्रतिकुञ्चनमाया कहते हैं। पांचवां है। २ सूचिरूप श्रेणि-एक-एक प्राकाश- प्रतिक्रमण-१. कम्मं जं पुव्वकयं सुहासुहमणेयप्रदेशात्मक पंक्ति–के वर्ग को प्रतर कहते हैं। वित्थरविसेसं । तत्तो णियत्तदे अप्पयं तु जो सो प्रतरगतकेवलिक्षेत्र-वादरूद्धक्खेत्तं घणलोगम्हि पडिक्कमणं ।। (समयप्रा. ४०३)। २. मोनूण अवणिदे पदरगदकेवलिखेत्तं देसुणलोगो होदि। वयणरयणं रागादिभाववारणं किच्चा। अप्पाणं जो (धव. पु. ४, पृ. ५६)।
झायदि तस्स दु होदित्ति पडिकमणं ।। पाराहणाइ वायु से रोके गये क्षेत्र को घनलोक में से घटा देने वट्टइ मोत्तूण विराहणं विसेसेण । सो पडिकमणं पर शेष कुछ कम पूरा लोक प्रतर (समुद्घात). उच्चइ पडिकमणमयो हवे जम्हा ।। मोत्तूण अणायारं गत केवली का क्षेत्र होता है।
आयारे जो दु कुणदि थिरभावं । सो षडिकमणं प्रतरभेद-से कि तं पयराभेदे ? जण्णं वंसाण वा उच्चइ पडिकमणमओ हवे जम्हा ॥ उम्मग्गं परिवेत्ताण वा णलाण वा कदलीथंभाण वा अब्भपडलाण । चत्ता जिणमग्गे जो दु कुणदि थिरभाव । सो पडिवा पयरेणं भेदे भवति, से तं पयरभेदे। (प्रज्ञाप, कमणं उच्चइ पडिकमणमयो हवे जम्हा ॥ मोत्तण १७३, पृ. २६६)।
सल्लभावं णिस्सले जो दु साहु परिणमदि । सो पडिबांस, वेत, नड (एक प्रकार का धास), केला का कमणं उच्चइ पडिकमणमयो हवे जम्हा ॥ चत्ता स्तम्भ और मेघपटल; इन सबका जो भेद होता है गुत्तिभावं तिगुत्तिगुत्तो हवेइ जो साह। सो पडिउसे प्रतरभेद कहा जाता है । यह भेद के पांच भेदों कमणं उच्चइ पडिकमणमो हवे जम्हा ।। मोत्तूण में दूसरा है।
अद्र-रुदं झाणं जो झादि धम्म-सूक्कं वा । सो पडिप्रतरलोक—सा (जगच्छ णी) अपरया जगच्छ्रे - कमणं उच्चइ जिणवरणिहिटसुत्तेस्सु ॥ मिच्छाण्याऽभ्यस्ता प्रतरलोकः । (त. वा. ३, ३८, ७)। दंसण-णाण-चरित्तं चइऊण मिरवसेसेण । सम्मत्तजगश्रेणी को दूसरी जगश्रेणी से गणित करने पर णाण-चरणं जो भावइ सो पडिक्कमणं ।। उत्तमपट्ट प्रतरलोक होता है।
प्रादा तम्हि ठिदा हणदि मुणिवरा कम्मं । तम्हा दु प्रतरसमुद्घात-पदरसमग्घादो णाम केवलिजीव- झाणमेव हि उत्तमअस्स पडिकमणं ।। भाणणिलीपदेसाणं वादवलयरुद्धलोगखेत्तं मोत्तण सव्वलोगा- णो साह परिचागं कुणइ सव्वदोसाणं । तम्हा दु पूरणं । (धव. पु. ४, पृ. २६)।
झाणमेव हि सव्वदिचारस्स पडिकमणं । पडिकमणकेवली के प्रात्मप्रदेश वातवलयों के द्वारा रोके गये णामधये सुत्ते जह वण्णिदं पडिक्कमणं। तह णादा क्षेत्र को छोड़कर जो शेष सब लोक को व्याप्त जो भावइ तस्स तदा होदि पडिकमणं । (नि. सा. करते हैं, इसे प्रतरसमुद्घात कहा जाता है। ८३-८६ व ६१-६४)। ३. दव्वे खेत्ते काले भावे प्रतरांगुल--१. तं वग्गे पदरंगुल Xxx। य कयावराहसोहणयं । णिंदण-गरहणजुत्तो मण-वच
-१३२) । २. तदेवापरेण सच्यंगलेन कायेण पडिक्कमणं ।। (मला. १-२६) । ४. मिगुणितं प्रतरांगुलम् । (मूला. वृ. १२-८५)। थ्यादुष्कृताभिधानाद(त. श्लो. 'द्य') भिव्यक्तप्रति
ल.६३
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org