Book Title: Jain Lakshanavali Part 3
Author(s): Balchandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust

View full book text
Previous | Next

Page 472
________________ संस्कार] ११३६, जन-लक्षणावलो [संस्थान में इसी प्रकार के भोजन प्रादि की प्रतिज्ञा की टी. ३२६) । जाती है। १ विद्यमान व प्रविद्यमान गुणों के वचन के द्वारा संस्कार-१. संस्कारः सांव्यवहारिकप्रत्यक्ष भेदो प्रगट करने को संस्तव कहा जाता है । २ विद्यमान धारणा । (प्र. क. मा. ३-३, पृ. ३३४); संस्का- गुणों का उपधि सहित अथवा विना उपधि के भी रश्च कालान्तराविस्मरणकारणलक्षणधारणारूपः ।। जो कथन किया जाता है उसे संस्तव कहते हैं। (प्र. क. मा ४-६, पृ. ४६०) । २. संस्काराद् संस्तार, संस्तारक -१. संस्तीर्यते य: प्रतिपन्नवासनापरनाम्न: xxx। (सिद्धिवि. टी. १-८, पौषधोपवासेन दर्भ-कुश-कम्बल-वस्त्रादिः स संस्तापृ. ३६); ज्ञानजो ज्ञानहेतुश्च संस्कारः। (सिद्धि- रकः। (श्रा. प्र. टी. ३२३)। २. संस्तारः संस्तीवि. टी. ८-२६, पृ. ५६६ उद्.)। ३. इदमेव हि संस्कारस्य लक्षणं यत्कालान्तरेऽप्यविस्मरणमिति । वस्त्रादिः XXXI (त. भा. सिद्ध. वृ. ७-२६)। (लघीय. अभय. वृ. ५, पृ. १५)। १ पौषधोपवास को स्वीकार करने वाला गृहस्थ १ सांव्यवहारिक प्रत्यक्ष का भेदभूत जो धारणा है जिस डाभ, कुश, कम्बल और वस्त्र प्रादि को उसी का नाम संस्कार है । कालान्तर में विस्मरण बिछाता है उसे संस्तार या संस्तारक कहते हैं। न होने देने का कारण यही संस्कार है । २ संस्कार संस्थान-१. यदुदयादोदारिकादिशरीराकृतिनिर्वऔर वासना ये समानार्थक हैं। यह ज्ञान से उत्पन्न त्तिर्भवति तत्संस्थाननाम । (स. सि. ८-११, त. होता हुमा अन्य ज्ञान का कारण भी है। वा. ८, ११,८; मला. व. १२-१६३; भ.प्रा. संस्कारवत्त्व-संस्कारवत्त्वं संस्कृतादिलक्षणयुक्त- मूला. ३१२४; गो. क. जी. प्र. ३३) । २. संस्थात्वम् । (समवा. अभय. व. ३५; प्रोपपा. वृ. १०, नमाकारविशेषः । (उत्तरा. चू. पृ. २७२) । पृ. २१; रायप. पृ. २७) । ३. संतिष्ठते संस्थीयतेऽनेनेति संस्थितिर्वा संस्थानम् । वचन का संस्कृत प्रादि लक्षण से युक्त होना, (त. वा. ५, २४, १); यद्धेतुका शरीराकृतिनिर्वइसका नाम संस्कारवत्त्व है। यह ३५ वचनातिशयों तिस्तत्संस्थाननाम। (त. वा. ८, ११, ८ त. में से प्रथम है। श्लो. ८-११)। ४. संस्थितिः संस्थानम् प्राकारसंस्कृत (संखय)-१. उत्तरकरणेण कयं जं विशेषलक्षणम् । (प्राव. नि. हरि. वृ. ८२१, पृ. किंची संखयं तु नायव्वं । (उत्तरा. नि. १८२)। ३३७) । ५. संस्थितिः संस्थानमा कारविशेषः, २. यदुत्तरकरणकृतं तदेव संस्कृतं ज्ञातव्यम् । तच्चेह बद्ध-संहतेषु संस्थानविशेषो यस्य (उत्तरा. नि. शा. वृ. १८२)। याद् भवति तत् संस्थाननाम । (त. भा. हरि. वृ.८, १उत्तर करण के द्वारा जो कुछ किया जाता है १२) । ६. प्राकृतिविशेष: संस्थानम् । (अन. हरि. उसे संस्कृत कहा जाता है। ('उत्तरकरण' का व. पु. ५७) । ७. जेसि कम्मक्खंधाणमुदएण जाइस्वरूप पीछे उसी शब्द में देखिए) कम्मोदयपरतंतेण सरीरस्स संठाणं कीरदे तं सरीरसंस्कृतभाषा-संस्कृतं स्वर्गिणां भाषा शब्दशास्त्रेषु संठाणं णाम । (धव. पु. ६, पृ. ५३); जस्स कम्मनिश्चिता । (अलंकारचि. २-१२०)। स्स उदएण समचउरस-सादिय-खुज्ज-वामण-हुंडदेवों की भाषा को, जिसका स्वरूप शब्दशास्त्र णग्गोहपरिमंडलसंठाणं सरीरं होज्ज तं सरीर(व्याकरण) में निश्चित है, संस्कृत कहा जाता हैं। संठाणणाम । (धव. पु. १३, पृ. ३६४) । ८. शरीसंस्तव- १. भूताभूतगुणोद्भाववचनं संस्तवः । रातिनिर्वृत्तिर्यतो भवति देहिनाम् । संस्थाननाम (स.सि. ७-२३; त. वा. ७, २३, १)। २. संस्त- तत् षोढा संस्थानकारणार्थतः ॥ (ह. पु. ५८, वस्तु सोपधं निरुपधं भूतगुणवचन मिति । (त. भा. २५२)। ६. संस्थितिः संस्थानम् प्राकारविशेषः, ७-१८)। ३. संस्तवो नाम माहात्म्यस्याधिक्य- तेष्वेव बध्यमानेषु पुद्गलेषु संस्थानविशेषो यस्य कथनम् । (प्रा. मी. वसु. वृ. १)। ४. विद्यमानानामविद्यमानानां मिथ्यादृष्टिगुणानां वचनेन प्रकटनं सिद्ध.व. -१२)। १०. संस्थानं समचतुरस्रादिसंस्तव उच्यते । (त. वृत्ति श्रुत. ७-२३; कानिके. लक्षणं यतो भवति तत्संस्थाननाम । (समवा. प्रभय. Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554