________________
संस्कार]
११३६, जन-लक्षणावलो
[संस्थान में इसी प्रकार के भोजन प्रादि की प्रतिज्ञा की टी. ३२६) । जाती है।
१ विद्यमान व प्रविद्यमान गुणों के वचन के द्वारा संस्कार-१. संस्कारः सांव्यवहारिकप्रत्यक्ष भेदो प्रगट करने को संस्तव कहा जाता है । २ विद्यमान धारणा । (प्र. क. मा. ३-३, पृ. ३३४); संस्का- गुणों का उपधि सहित अथवा विना उपधि के भी रश्च कालान्तराविस्मरणकारणलक्षणधारणारूपः ।। जो कथन किया जाता है उसे संस्तव कहते हैं। (प्र. क. मा ४-६, पृ. ४६०) । २. संस्काराद् संस्तार, संस्तारक -१. संस्तीर्यते य: प्रतिपन्नवासनापरनाम्न: xxx। (सिद्धिवि. टी. १-८, पौषधोपवासेन दर्भ-कुश-कम्बल-वस्त्रादिः स संस्तापृ. ३६); ज्ञानजो ज्ञानहेतुश्च संस्कारः। (सिद्धि- रकः। (श्रा. प्र. टी. ३२३)। २. संस्तारः संस्तीवि. टी. ८-२६, पृ. ५६६ उद्.)। ३. इदमेव हि संस्कारस्य लक्षणं यत्कालान्तरेऽप्यविस्मरणमिति । वस्त्रादिः XXXI (त. भा. सिद्ध. वृ. ७-२६)। (लघीय. अभय. वृ. ५, पृ. १५)।
१ पौषधोपवास को स्वीकार करने वाला गृहस्थ १ सांव्यवहारिक प्रत्यक्ष का भेदभूत जो धारणा है जिस डाभ, कुश, कम्बल और वस्त्र प्रादि को उसी का नाम संस्कार है । कालान्तर में विस्मरण बिछाता है उसे संस्तार या संस्तारक कहते हैं। न होने देने का कारण यही संस्कार है । २ संस्कार संस्थान-१. यदुदयादोदारिकादिशरीराकृतिनिर्वऔर वासना ये समानार्थक हैं। यह ज्ञान से उत्पन्न त्तिर्भवति तत्संस्थाननाम । (स. सि. ८-११, त. होता हुमा अन्य ज्ञान का कारण भी है।
वा. ८, ११,८; मला. व. १२-१६३; भ.प्रा. संस्कारवत्त्व-संस्कारवत्त्वं संस्कृतादिलक्षणयुक्त- मूला. ३१२४; गो. क. जी. प्र. ३३) । २. संस्थात्वम् । (समवा. अभय. व. ३५; प्रोपपा. वृ. १०, नमाकारविशेषः । (उत्तरा. चू. पृ. २७२) । पृ. २१; रायप. पृ. २७) ।
३. संतिष्ठते संस्थीयतेऽनेनेति संस्थितिर्वा संस्थानम् । वचन का संस्कृत प्रादि लक्षण से युक्त होना, (त. वा. ५, २४, १); यद्धेतुका शरीराकृतिनिर्वइसका नाम संस्कारवत्त्व है। यह ३५ वचनातिशयों तिस्तत्संस्थाननाम। (त. वा. ८, ११, ८ त. में से प्रथम है।
श्लो. ८-११)। ४. संस्थितिः संस्थानम् प्राकारसंस्कृत (संखय)-१. उत्तरकरणेण कयं जं विशेषलक्षणम् । (प्राव. नि. हरि. वृ. ८२१, पृ. किंची संखयं तु नायव्वं । (उत्तरा. नि. १८२)। ३३७) । ५. संस्थितिः संस्थानमा कारविशेषः, २. यदुत्तरकरणकृतं तदेव संस्कृतं ज्ञातव्यम् । तच्चेह बद्ध-संहतेषु संस्थानविशेषो यस्य (उत्तरा. नि. शा. वृ. १८२)।
याद् भवति तत् संस्थाननाम । (त. भा. हरि. वृ.८, १उत्तर करण के द्वारा जो कुछ किया जाता है १२) । ६. प्राकृतिविशेष: संस्थानम् । (अन. हरि. उसे संस्कृत कहा जाता है। ('उत्तरकरण' का व. पु. ५७) । ७. जेसि कम्मक्खंधाणमुदएण जाइस्वरूप पीछे उसी शब्द में देखिए)
कम्मोदयपरतंतेण सरीरस्स संठाणं कीरदे तं सरीरसंस्कृतभाषा-संस्कृतं स्वर्गिणां भाषा शब्दशास्त्रेषु संठाणं णाम । (धव. पु. ६, पृ. ५३); जस्स कम्मनिश्चिता । (अलंकारचि. २-१२०)।
स्स उदएण समचउरस-सादिय-खुज्ज-वामण-हुंडदेवों की भाषा को, जिसका स्वरूप शब्दशास्त्र णग्गोहपरिमंडलसंठाणं सरीरं होज्ज तं सरीर(व्याकरण) में निश्चित है, संस्कृत कहा जाता हैं। संठाणणाम । (धव. पु. १३, पृ. ३६४) । ८. शरीसंस्तव- १. भूताभूतगुणोद्भाववचनं संस्तवः । रातिनिर्वृत्तिर्यतो भवति देहिनाम् । संस्थाननाम (स.सि. ७-२३; त. वा. ७, २३, १)। २. संस्त- तत् षोढा संस्थानकारणार्थतः ॥ (ह. पु. ५८, वस्तु सोपधं निरुपधं भूतगुणवचन मिति । (त. भा. २५२)। ६. संस्थितिः संस्थानम् प्राकारविशेषः, ७-१८)। ३. संस्तवो नाम माहात्म्यस्याधिक्य- तेष्वेव बध्यमानेषु पुद्गलेषु संस्थानविशेषो यस्य कथनम् । (प्रा. मी. वसु. वृ. १)। ४. विद्यमानानामविद्यमानानां मिथ्यादृष्टिगुणानां वचनेन प्रकटनं सिद्ध.व. -१२)। १०. संस्थानं समचतुरस्रादिसंस्तव उच्यते । (त. वृत्ति श्रुत. ७-२३; कानिके. लक्षणं यतो भवति तत्संस्थाननाम । (समवा. प्रभय.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org